I

l2:
osmanli'yi
I...
yeniden
kegfetmek
LBER
ORTAYLI
TiMAS
YAYINLARI
iSTANBUL 2006
I
I
o 947
yihnda
dogdu.
Ankara
niversitesi Siyasal Bilgiler
Pak Itesi
(1969)
ile Ankara
UniversitesiDil
Tanh
Cof
rafya
Fakllesi
Tarih
Blm'n bitirdi. Chicagoniversitesi'nde
m
master
aligmasuu
Prof Hafil lnalak
ile
yapts.
"Tanzimat
- Sonrast Mahalli 1dareler" adh
rezi ile
doktor, "Osmanla
Imparatorluju'nda Alman
Nfuzu" adt: algmasryla
da doent
oldu. Viyana,
Berlin, Paris, Princeton,
Moskova,Roma, Mnih,
Strasbourg, Yanya, Sofya, Kiel, Cambridge, Oxford
ve
Tunus
nversiteterindemisajir
opretim
Gyehji
yapte,
seminerler
ve
konferanslar
verdi. Yerli
ve
yabana bilimseldergilerdeOsmanIr
tarihinin 16.
ve
19.
yzyde
ve
Rusya
tarihiyle ilgili makaleier
yaymlada
1989-2002
yrllan
arastnda
Siyasal
BilgilerFakllesiindeIdare Tarihi Bilim
Dal:
Baikam clarak
Rrev
yapmy,
2002
yrianda
Galatasaray
Universitesi'negemigtir.
Halen TopkapeSardys
Mzeler
Mdrlf
Baikam
grevini
de yurtmektedir. Ilber Ortayh, Uluslararast
OsmanicEtdleri
Komitesi
Wnetim
Kuruluyesi
ve
Avrupa Ironoloji
Cemiyeti
yesidir.
Diger
Eserleri
Tanzimat'tan Sonra
Mahalli
Idareler
(1974)
Trkiye'de
Belediyedligin
Eurimi
(flhan
Tekeli
ile
birlikte, 1978)
TrkiyeIdare
Tarihi
(1979)
Alman
Nfiezunda Osmanh Imparatorluju
(1980)
GelenektenGelecede
(1982)
Imparatorlujun
En Uzun Yzyah
(1983)
Tanzimat'tan Cunghun'yet'eYere!YnetimGelenegi
(1985)
Istanbul'danSayfalar
(1986)
Studies
on
Ottoman Transfomtation
(1994)
Hukuk
ve
1dare Adann Olarak
OsmanhDevletinde
Kadi
(1994)
Turkiye1dareTarihirieGiri;
(1996)
OsmanhAlle
Yapts:
(2000)
Tarihin
Simrlarma
Yolculuk
(2001)
Osmanlr1mparatortugu'ada
Iktisadi
ve
SosyalDegigim
(2001)
OsmanhMirasmdanCranhuriyet Turkiye'sne(Taha Akyol
ile
birlikte,
2002)
OsmanhBan
(2004)
-
-r
I
I..
1
INDEKILER
NSZ
/ 7
STANBUL TARiHINDEN
ESNTLER
/
9
MMARSNAN
/
19
OSMANU'DA
DEVSIRME
/ 27
OSMANU'DA
ALE KURUMU
/
35
BAB-l L
/
45
I (.
BAROK
1STANBUL'DA
/
53
FATlH
SULTAN MEHMET
/
61
FATHVE
FETH
/ 69
OSMAND
MUTFAGl
/
77
OSMAND
SEYAHATNAMELER /
85
OSMANU SARAYLARI
--
TOPKAPI SARAYI
/
91
STANBUL'DA ULEMA SEMTLERI
/
101
OSMAND
PADISAHI.ARI
/
109
OSMANU
PASALARl
/
117
OSMANLI KADISI
/
127
DVAN-I HMAYUN/ 135
SULTANAHMET /
145
OSMANLI IDARE SISTEMINDE BAGIMSIZEYALETLER
/
155
ASAR-I ATIKA
/
163
ENDERUN
/
173
SON ROMA
MPARATORLUU
/
181
I
I,
L
.
L.La 12.L..
,
F-I l i i di. i !
s
i i JL IFA blipmLI.Jumi la,
.._
i.. i
.
\" /
ONSOZ
- -
I
-
I
Osmanli'yr
Yeniden Keyfermek,
Osmanh
ekseninde
yaptt-
gim
birtakim
konugmalarimin kitap haline
getirilme projesidir.
Bunlar egirli
iletigim aralarmdaki
yaptipm
konugmalardtr. Bir
nevi
umum konferans
mahiyetindeki
Osmanh
zerine
yorumla-

L
.
malardtr.
Konugmalarimi, EnginAtatimur'un kizi
sevgill
Neslihan Ata-
timur degifre
etti. Tekrardan duzenlernek
ve
gzden
geirmek gibi
bir ihtlya
hsil
oldu.
TimagYaymlan
da bu kitabt
yaymlamaya
ta-
lip
oldu.
Bu
hi
gphesizbenim
seve seve
kabul
ettigim
bir
tekliftir.
Umut
ederim
beklenen bir ihtiyaci karidayacaktir.Okuyucumuzun
bu konudaki
cepki
ve
degerlendirmesi
de bundan
sonraki
baskdarda
veya
bu
tip
konugmave
konferanslann
yeniden zlp, yorumlan-
masina,
degerlendirmesine
sebep olacakttr.
ILBER
ORTAYLI
7
I
-I
I
Konugmalanmizin
Osmanli'yt yeniden
kegfetmekten ziyade
belki bir
yorum
ve
birtakim
az
bilinen,
okul mfredatlannda
yer
al-
mayan kurumlan
ve
izgileri
yorumlamak
ve
betimlemekgeklinde
anlagilmasini
temenni ederim.
Genellikle
kutlamaprogramlarinin
ok
manidar oldugunu
d-
gnmyor
ve
bir igtr
aacagina
inanmtyorum.
Bununla
beraber
Os-
manli
Devlett'nin
kurulugunun
700.
yll
kutlamalan
Turkiye'de
umulmaz
bir ilgi
uyandirdt
ve
Trk
toplumu
yedi astrbk carihine
il-
gi
duymaya
bagladi.
Bu
ilgi,
kuru bir hamaset
irgisini
geti,
anlagi-
lan toplumsal
dgncenin
ve
yorumlamalarin
tekml
etmesi
dola-
ytstyla
"Osmanhimparatorlugunedir?
Bu imparatorlugun
kurumla-
n
nedir?
Yagam
gekli nedir?
Bizimiin anlamt
nedir?" gibi
sorulara
cevap aranmaya baglandl.Ve
bu
meyanda
bu tip ahymalar,
hazir-
hklar yapmak
ve
yapaklanmm
genig
kitleye tarutmak
gibi
bir
ihti-
ya hsil
oldu.
Sphesiz
ki
elinizdeki
bukitapta
bunlardan
birisidir
ve o
iddi-
adir.
Gelecekte
bu tur kitaplar yayinlanacak
ve daha genigine
bir
basamak
tegkil
edecektir.
Ocak
2.006
ilberOrtayli
8
OSMANLPYlYENIDEN
KESFETMEK
. 1L
L
STANBUL TARHNDEN ESNTLER
"Be
makama
Konstantiniyye
el
Mahmiyye..."
Yzyillarboyu
Osmanh
Imparatorlugu'nonbcun fermanla-
nnda
ve
kayidarmda
gehrin
adt
byle geerdi:
Konstantintyye,
"ko-
runmuy
makam"...
Memalik-i
Mahrusa'nin
korunmuyulkelerinin
merkezi
Konstantiniyyebcn
Araplann
tarihinde,
Islam
tarihi
bo-
yunca
bu
adla andirdi.
Kimse
gebrin
kurucusu
olan
hkmdann
ne
adint
kmserdi,
ne
de
inkr ederdi.
Hi
gphesiz
ki
bu
resm
ad,
sadece resm iglemlerle
sinLrh
degildi. Son dneme kadar, basdan
bazi kitaplann
ilk sayfasinda
"Konstantiniyye...
marbasi"
knyest
vardtr.
BykKonstantin'in
adini
tagimaktan
dolayi
Osmanh
istan-
bul'u hibir
zaman
yksnm
degildir. Dolayistylabu konuda bir
hassastyetede lzum
yoktur.
Vakia
mtareke
dnerninin
tatsiz
gunlerinde
Konstantin
ismi-
nin Trkleri
rahatsiz
etmesinden daha normal
bir
gey
yoktur.
n-
k
iggal
kuvvederi tinde
yer
alan
Yunanldar
kkYunanistan'trl
1LBEROR.TAYLI
9
-
.
. . . . . .
..I
.
i.
..
...mi,....I -_._ime .1...mi.I..
.
L
.
. .
. .
i.i_iB i I
sianbul.Peter Coek.
Krah
Konstantin'le
tarlbteki
bykKonstantin'in ismini
birbirinin
yerine
koymaya
ahytdar.
O
yzden
resmen
bu isim
silindi.
Hi gp-
hesiz
ki byk
gehrin
bagka
adlan
da
vardt.
Bir kere Istanbuldr-
dnc asirda
resmen
kuruldugundan beri yeryznde
onun
kadar
byk bir
gehir, ancak
italya'dakiRoma'ydi
ve
bir
iki
asir
iinde
is-
tanbul
istikrarli, zengin,
kuvvetli bir
imparatorlugun merkezi oldu-
u
iin, Nea Roma yani
"YeniRoma"
eskisini
glgede
biraka;
eski-
si
ktuke,
fakirleptike,
dagudika,
nfusu azaldika
yenisi
ona
inat
geniglemeye
bagladt.
Iki
astr sonra
ise
yeryznde
bundandaha byk bir
gehir
dg-
nulemezdi.
Misir'daki
Aleksandria
(iskenderlye), Italya'daki Roma,
dini bir merker
oldugu
lin hacimce
byk
olmasa
da Kuds,
eski
Suriye'nin
ihtigamini pek
tagunasa da Antakya
ve
Atina ise
harabe-
ler
halinde
bir gehirdi.
YeryzndeIstanbulkadar
ihtigamb
bagkabir
gehir
bulmak
pek mmkn
degildi.Emeviler'den
sonra
Sam,
Abba-
siler'den
sonra
Bagdat,
satvetli
devirlerindef
ran'in
Isfahan
ve
daha
evvel
Kazvin,
Niabur gibi gehirler
belki byk
gehider sayilabilirdi.
10
OSMANLPYI
YENIDEN
KESFETMEK
Ancak,
gurast
bir
gerek
ki bin
yd
boyunca
Istanbul'dandaha
parlak
bir
gehir
yoktu.
Alcaci
asir
ortasmda
Miletli ve
AydLDil TRIICS)
iki
mimar
Anchemios ve Isidor
yanan
bir kilisenin
ve
llahi
Hikmer
anlamindaki
Ayasofyahin
yerine
bugnkbildigimizbyk
mabe-
di, bykkiliseyibina
ettiler.
Vakia,
bu
mabet
belki, 16.
asirda
Si-
nan m
onemh
destek
ve
yendemeSL
OlmSR
gnumZe ZOT
uZanirdt.
Ama begeriyet
ilk
defa kubbeyi
satunlar
ve kemerler
zerine
bina
ermeyi becerdi
ve
bir daha
bunu
birakm
bagka
milletler,
Bizanshal-
kLrun,
Romalilarin
kendileri dahi
geligtiremediler.
16.
ve
17.
asirda
Osmanli bagkentini
ssleyen
byuk
maberlerin
yapimma
kadar
Ayasofya'yL
geecek
ne
bir
ykseklik
ne
de kubbe genigligi
sz ko-
nusu
olmuytur.
Tabii
Italya'daki
Rnesans mimarisini de gz
ardi etmeyelim;
ama
yaklagik
bin
sene
Istanbul
hem bu byk
mabedlyle
hem de
bizzatkendisi
milletlerin
dikkatini
ekmigti.
Ona
gitmek,
onu gez-
mek,
onu
grmek
bir
imtiyazdi.
Italya'nin,Yunanistan'in, Suri-
ye'nin,
Kafkas
lkelerinin,
Kirim'm, Uzak Rusya'nm hatta
o za-
man
tamamtyla toplayict
ve avet
milleclerin yagadi t
1skandinav-
ya'nin
bazi
imtiyazblart
istanbul'a
gelmeyi
bir
saadet addederlerdi.
Imparatorlugun
muhafiz
kitalan
arasinda
bulunan Vareglerdedigi-
miz Rus
ve
Isve
taktmint unutmayahm.
Nihayet hac
iin
bu
geh-
re
gelen
Ruslar
onu
hayranhkla
ve
hayretle tasvir
etmekten
geri
kalmamiglardtr.
Btn
Avrupa
kitaimda lstanbul,yani Konstantinopolis
ile
yangabilecek
bir
gebir yoktu.
Nasil olsun
ki;
en
parlak
zamanlarmda
Kolonya, yani Kln
on bin
nfusa ancak ulagmigtt.
Italya bayyen
gehirlerin yagadigt
bir blgeydi;
ama
orada
bile gzel
Venedik, Pisa,
Eski Roma
ve
geligmekte olan
Floransa, Istanbulla
yangmak
lLR
ancak
on
beg
ile
on
altmet yzyib
beklemek
zorunda
kalmiglardi.
Onun
yapdarma
ulagmak
mmkn
degldi. Bu
yzden eski
impara-
torluk
zamarunda gebri ifade etmek
iin
sadece
"Urbis",
(Urb,
yani
ILBER
ORTAYLI 11
LIMI' I.. L I
.'.".IE]L .IL
r t.r.L.1
.

e

.


-.-..
.I.
.._
IA,
,.
_lis.auk
r"Il -9IALLrs L i
.
I". '&
I....hi_..ni".11RI
ha ..i.
- -
'
---
1
,
.I
ehir
kelimesi)kullandiyorsabu yeni
gehrin admi
da
"polis",
sadece
ehir
diye
ifade etmek
yetti. Bundan dolayt
"gehre,
gehirde" anla-
lnda
kullandan Stinpoli,
stanbul'un
eski adi olarak
ortaya
ika.
Muslman Emevi
kugatmastndaiscinboldeyimi
yerleyti.
Zamania
bu
gehrin eski
ismine benzeyen
bir kelimeyi de Trkler
kullandt. 18.
yzydda
bazi kitabelerde,
mezar
taglarmda,
hi
gphesiz
fermanlarda
ve kayitlarda kullandan Islambolkelimesi
vardir.
Bu,
gehrin dera
islamlagoginm,
islam
adt
tagidtimin
bir
ifadesidir.
18.
yuzyihn
garip
bir
etnik
bilincidirve
isim ok
fazla
yagamamistir.
19.
yzydda
kul-
lanilmamigor.
OsmanlL
istanbul'u
mutantandi, grkemliydi,
btn
dogulu
ve
banh
milletlerin
gz
o
gehrin
zerindeydi.
.
Iran'da,1sfahan,
Orta Asya'da, Mslman
Hindistan'da,
Delhi
gibi
belki byle kalabahk
gehirler vardir.
Bona
ragmen,
1st.anbul'un
nfusundan ok
zenginligi,
orijinal
mimarisi,
ktphaneleri dikkati
ekerdi.
Develer dolusu kervanlarla bu
gehre
kitap
tagirurdi.
Ktup-
haneleri
dolmayabaglamigti. Bizzat
istanbul'unbu
zenginligi muhte-
lif
milletlerin
dillerinde,
muhtelif isimlerle andmasma neden oldu:
Asitane,
Dar's-Saadet,
Der
Allyye
(Yce Ev), Dar'l-hilafet'l-
Aliyye, Der-i
Saadet
veya
Der-Saadet
gibi
son
zamanlara
kadarhalk
arastada
kullandan isimler.
Isimler
saymakla
bitmlyor. Slav
milletle-
rin
dilinde
onun
adt
Tsarigrad'di
(ar'm,
imparatorun
yaadt L
ge-
hir). Hl bugn
Bulgarca'dabu ismin
kullanddiginigrrsnz. Bil-
digimkadanyla
Sofya
Havaalanthm bekleme
salonundaki
mozaigin
zerinde
istanbul,
Tsarigrad diye
gsterilmektedir.
Bu
isimlerin
hibirisini
reddetmemeliyiz.
nk
hepsi bin
se-
ne
boyunca btn dnyamn
tek
ve byk
metropol olan gehrin
adidir.
Bu
gehri almak isteyenier oktur.
Onun muhtegem surlan
buna
mani oldu.
Bu
gehri
top kullanarak,yani
modern
agin
ategli
silahlarim
kullanarak
bizim dedelerimiz
ele geirdiler
ve
ondan
sonra
da
bu
sehri
korudular.
nce
eski
bykkiliseleri camilere
e-
virdiler,
bu bir korumaydi.
Sonra
yenilerini yaptdar
ve
yenileri
16.
yzydda
gahikasina
ulagu.
12
.
OSMANLPYI
YEN1DEN
KESFETMEK
1stanbul kendine gre bir
nfus politikast takip
etti.
Sehri
ka-
labahklagarmakiin Anadolu'dan zorla gtrlenler sadece
Msl-
manlar
degillerdi;Karamanblgesinden
Trke
konutan
Hiristlyan-
lar,
yani Karamanhdedig-imiz
Rumlar,
sonra
Helence
konuganlarve
nih'ayet
Ermenil.er.
O kadarki Ermeni
tarthinde
ve dini hiyerargisin-
de, hi yeri
olmadigt
halde, Istanbulbir
patriklik,
hem de btn Er-
meni milletini
yneten bir
patriklik
olarak teykilatlandinldt.
.
i
Nihayet 15.
ve
16.
yzyillarda
yogun
Yahudi
guyle
lstanbul
ve
Selanik, Yahudi
dnyaSlnLn
en
nemli
iki merkezi
haline
geldi-
ler.
Bo
gehrin adlart
onun
egitli milletlerin efsanelerinde,
masalla-
rmda yagadtnl
gsterir.
Halen
bugn iin bile hibir
memleket,
hibir
gehtr
bagka
millederin
folklorunda
bu kadar
yogunlukla
andmaz.
Bunun
zerinde
israrla
durmak
gerekiyor.
stanbul
dgn dernek
gehriydi.
Bu
gehirdeki protokol
ve
tre-
ne
bagka
milletlerde rastlamak pek
Enmkn
degildir. Unutmaymiz
ki 16.
yzyll
boyuncaAvrupa
sacaylarina
bokmedenspanyol
proto-
kolyd.Fransiz
saray
adabi, protokol ancak
17.
yzydm sonunda,
18.
yzyilda,
yani 14. Louis'ren
itibaren
bagka
millederi etkilemeye
baglamlCLT.
1940'larin sonunda, Avrupa'daki
bir
rektrler toplantistna
katilan
o
zamanki
lstanbulniversitesi
Rektr merhum
hocamiz
Siddik Sami Onar, "En
eski
universite
benim. Onu ben
temsil
edi-
yorum;
dolayisiyla
protokoldeki
yerim de
ncelikli
olacaktir"
de-
mistir. Tabii
daha
Theodosius devrinden
beri
gerek anlamda ni-
versiteye
sahip
bu
gehre
de
Sorbonne,
Prag ve Cambridge'ler
n-
celik vermek
durumunda
kahmylardir.
Btn
orta
zamanlar
boyunca
millecleri
hayranbirakaa ve on-
larm
takht
etmeye
ahstiklari
tek
yer
Konstantinopol, yani bizim
.
Bizans
lmparatorlugo
dedigituiz
yerdi.
Bu
gehrin
trenleri,
anlard-
sin,
grenilsin
diye kitaplarakonu
olmuscu.
Bizzat
imparatorlar,
r-
renlerin usul
hakkmda kitaplar kaleme
ahntglardir:
Imparator
ILBERORTAYLI 13
Konstantin Porfirogenetus'un
10.
asirda
kaleme
aldigt
De
Ceremo-
niis Aulae
Byzancinae'i
gibi.
15. yzyddan itibaren
bu
imparatorluk
protokol
hi
gphesiz
ki Osmanh
ananestyle
devametmigtir.
Bu gehirde
hkmdarin
nasd
yagayacagi,
sarayda
devlet
adam-
lanyla
gnlk
temast,
nasil yemek
yiyecegi,
muayyen
gnlerde,
bil-
hassa Cuma gnleri
Cuma
namazina
gidilirken selamhk
dedigimiz
trenin nasil yapilacagi
en
ince aynnflSLna
kadar tespit
edilirdi.
Ve
bu
sadece
imparatorlugun
halki iin
degil, butn Islamdnyastiin
ok nemliydi.
Unutmaym
ki, Cuma gnleri
bir trenin
tesinde
bir
adaletin tecelli
gn, halkin
en
alt
karmanLndaki
insanlarla,
uzak
kylerle
hkmdann
ve
vezirlerin
temasa
getigi
gnd.
Ri-
kab-rHmayundedigimiz,
padigah atla
geerken
onun gya
egerini
yakalayarak
verilen,
takdim
edilen arzuhallerin
iinde
sirf
Trke-
leri
degil bir
alay
Slav dillerinde
ve
Helence
olanlarl
Vardt.
Bu, 19.
yzydda
dahi devam
eden
bir
ananeydi.
Bunlart
argivde
de
grmek
mmkndur.
Dolayistyla
imparatorluk
bir dunya
imparatorluguydu
ve
istartbulda
o
dnya imparatorlugunun
bagkentiydi.
Her tren bunu gstermek iin
bir
vesileydi.
Mesel,
ayda
bir yenierilerin ulufeleri verilirdi.
Bu
muelaka sarayda verilirdi.
Her yenieri ortaSLna
teSlim
edilecek
maag,
byk deri
torbalarin
iinde
haztr
tutulurdu
ve or tarun
ileri gelerileri, zabitleri
orada
top-
lanirdt.
Binlerce kipinin
ektigi
"glbank"
ve
ikardigt
"gulgule"
gayet
dezenli
bir
grltyd.
Bizbu
gulguleyi
gamata,
dzensiz g-
rlt anlaminda
kullantriz;
ama o
zaman
yle
degildi.Ulufe dagtti-
mi
strasmda atilan sloganlar,
bir nevi
gsterilen
sarayda avluda
bu-
lunan yabanci elileri
byulerdi.
nko
gn
Istanbul'daki
sefaret
heyetlett de orada
hazir
bulunurdu. Bu
ok nemli
bir
gund.
Cu-
lus
alayt gehrin iinden
geilerek yapdan
yrygle vuku
bulurdu.
Aynt gekilde padaah
Eyup'te
kili kugandl
t
SOnra, gehrin
her
tarafmdan
geecegi
ve
grlecegi
bir gzergh,
karadan
veya
sudan
takip
edilirdi.
14
OSMANU'YIYENIDEN
KESFETMEK
I
Beyazit'tan Hali, K pr
ve
Galata. J.
Godfrey.
I-
Ramazan
ortastnda padi ah,
Mslmanlarin halifesi
olarak,
trenle
Hirka-i
Serif
ve
mukaddes
emanetleri
ziyaret
eder,
bundan
sonra
trenle
Hirka-i
Serif
alayt
certip
edilirdi.
lytedini
yant
agir
ba-
san
bu
trenden
sonra; saray
mutfaklannda
hazirlanan
ve
yenieri,
sipahi,
topu ve
cebeci. gibi
KapikuluOcaklart
askerinin
her
on ne-
ferinebir
cepsi
hesabiylahazirlananbaklava
sialleri,
futalarina
sard-
mig
olarak
Matbah-i
Amire nne
dizilirdi.Bu Ramazan
ikramlfU
olugturan
sintlerin ilkini, silahdar
aga
ve
mahiyeti,
bir
numaralt
ye-
niert
olan
padigah
adina teslim aldiktan
sonra,
diger
ortalardan
ge-
len
ikiger nefer
futalanna sanlmig
birer siniyi nizam
olarak ykle-
nir;
her blgn
usta,
saka, macevelli, odabagt gtbi amirleri nde,
baklava
siniferi
ve
taLyanlar
arkada, ailan
kapidan
dLgan
lkarlar,
baklava alayt gulgule
ve
numayt;
ile
Divanyolu'ndankargthkll Slfa-
lanmi halkan
arasladan alki ile
ki lalara utard. Sint
ve
futalar
Y
ise ertesi
gn
iade edilirdi.
.
Sultanhanimlaradgn
yapihrdt.
Sehzadeleie
ise
snnet dg-
n
yapahrdi.
Yani gehzadelerevlentrken
d un
yapumiyor.
Bu
Ydmaz
(LBER
ORTAYU
15
zeuna
tarafmdan
belirttlir... Fakat
sehzadelere
mutlaka
mutantan
snnet dgn
yaputyor.
Igte
o
snnet
dgnleri
gehrin esnafmin,
ulemanin,
askerin gulgulesi,
gsterigi iin diger bir
vesileydt
ve o
gn-
lercedevam
eden
zengin dugn
treniyle
de
Istanbulhalki
ortaya
i-
kar,
sanatkarlar, canbazlar
ortaya
ikar, esnaf alaylanyla
bir
nevi re-
tim
teghir
edilirdi.
Bunlarm
hepsi
bin
yllhk gark derleriydi.
Iran'da, Bizans'ta
benzerleri
grlrd;
fakat
en
mtekmili
Osmanh
istanbu-
la'ndaydi.
19.
yzydda
bu
aderlerdegigmisdirve
Istanbulyeni
bir
dneme girmigrir. Bu
ne
demektir?Birkere
artik
halkla
saltanatm
temast
bagkakahplara
dklmgtur. Geri
gene
eski derler
devam
etmektedir.
Mesel, Cuma
selambmi
herkes
seyrederdi.
Kadinla-
rin
da
seyredebilmeleri
iin
yer
hazirlanirdi.Asaylge dikkat
edilir-
di. Cuma
selamhgindaki
selam
kitalannda
sadece Mslmanlann
degil, bagka dinden yani
millet gruplanndan
avug,
mlazim
ve
ne-
ferlerin de bulunmasma dikkat
edilirdi.
nk
Cuma
selambitna
ikan
imparator yani
bizim
padigahimiz,
son
Roma hkmdari,
yeryuzndeki
btn bu
milletlerin
hukmdarydi.
Dolayisiyla
mil-
lecler,kendisine
ihtiramlanni
(saygliarlnl)
arz
etmek
durumunday-
ddar. Cuma
selamligt
aynt
zamanda imparatorluk
protokolnn
heykellegtigt
bir
yerdi.
Dolayistylabagkentteki
sefirlerin,
hatta
me-
mur
olmayan
ecnebilerin
de
bunu
seyretmesi
imkn dhilindeydi
ve
bU
ilnkan
hazirlantrdt.
Mesel, bir kgede
de birtaktm
eenebi
hanimlarin,
madamala-
rm
toplandl
1DL V
tfeni
Seyretti ini
gcrdnz.
Bunun
gibi
bir
bagka
nemli
rrende
Kdi Alayi
idi.
Eyp'ten kili kuganmig
padi-
gahin gehre makamma
dogru yrygun duqunnz. Son gne
ka-
dar bu
gerekten ok
dikkati
eken
bir
trendi.
O kadar ki bunun
kudsiyeti
sadece
bu
toplumda
degil, btn dnyada
tantrimak
zo-
runda
kalm4tir. l.
Dunya
Savagl
inde
Son
padigah tahta iktigt
ve
clus
rrenini yapagt gn kih kuganmigttr. O
zaman
Ingthzler
geh-
ri bombardiman
alema almigti.
iviler
ve
elle
bomba
artyorlardi.
16
OSMANU'Yl
YEN1DEN
KESFETMEK
.
I --
Topkapi Sarayi ikinci
avlusunda
bayram
treni.
P. Martini.
Alay, Eyp'ten
yrmekteydi. Sultan VI.
Mehmed
Vahideddin;
"Bugn
gehir
bombalanmaz"
demigti.
Hakikaten
o
gn bomba
atd-
madi.
nk
bu bir
protokold
ve
harbeden devlet dahi
olsa
OS-
mank
mparatorlugu
byk devletlerden birlydi. Dman
cephesi,
onun
hkmdarma da,
tahana
da
saygi
gstermekteydi.
lstan-
bul'daki
trenler, emperyal protokol
btn
gark dnyasmin
bir
manzumesidir.
Bunun
zerinde
durmak
gerekir.
Maalesefhenz teg-
rifat zerinde aragttrmalar
byk
lde
tamam
degildir.
Ama
gn-
den
gne bunlar
anlaplmaktadie
19.
yzyda
kadar kimseye
burnundan kil
aldirmayan
Istanbul,
aklimizi
bagimiza
toplatsak
gene
de
aldirmaz. Potanstyell bu kadar
yksek,
geligmeye bu kadar
msait,
bu kadar
gzel
ve
bu kadar
zen-
gin
mitasa-sahip
bagka
gehir
nerede?
Hangi
gehrin
byle bir
silueri
var?
istanbul'undigt
cihant yakar, iindeki
kegmeke;de bizi. Elli
senedir
onu
irkinleptirmek iin her geyi
yaplyoruz ama gene
de
gzel.
lLBER
ORTAYLI
.7
I
Onun iin istanbul'unbu-olaylanmn
geti i blgeleri
ok
lyi
korumamiz
gerekir..Neresidir
bu blgeler?Sultanahmet, Divanyolu
dedi imiz,yani
Sultanahmet
ile
en
azindan
Aksaray'a
kadar
uzanan
cadde,
Beyazit Meydant
ve
Sleymanlye civan... Maalesef
gu ana
kadar korumaytbeceremedik.Eger
bu
yollan
ve
meknlan
koruya-
mazsak
ne
ecdadimizin ala astrhk tarihini,
ki bunun beg
asn
Istan-
bul'da gemigtir,
ne
de pegimizdeki
bin
ydlik
Roma carihini
koru-
mamiz,
anlamamiz,
canlandtrmamiz
mmkn
degildir. Ve bu
uzun
tarih
bizim
sorumlulu umuz
altindadir.
Buralara sahip olan
insanla-
nn
imriyazlan
kadar,
ekecegi
klfet.
ve
altina
girecegi ykmllk
de
vardir.
Bu kilometrekareyi
korumak,
muhafaza etmek
bizim
boynumuzunborcudur.
18
OSMANLPYlYENIDEN
KEQFETMEK
L
I
I r.
MMARSNAN
I
I
Kanun Sultan Sleymandevri, Osmanh lmparatorlugu'nun,
hatta btnTrk
tarihinin zirvedeki,
en
pardtill
zamani
olarak
bilinir.
Tarihte hznlu
ve
hadisellyeri
olan
sarvetli milletlerin tarihinde
bu
gibi
zamanlar vardtr...
Bu
bir
astr mi
srer, bir buuk
astr mi
srer bel-
li degil.
Osmanh
Imparatorlugu'na da digerbynk
imparatorluklar
gi-
bi
iki
buuk
asir
mr bienler
var.
O
iki
buuk
asnn
gerisi kurulug
ve
gerileme
diye
tasvir
edilir.
Burada
imparatorluklann cografyast
ve
ta-
rihi zellikleri zerinde
fazladuracakdegiliz.Ama
bu
gibi dnemlere
insanlarm zlemle
bakmast,
sirf
Kanundevrinehasde ildir.
Sultan Sleyman'm kirk
drt
yilkk
iktidarmdan, saltanatin-
dan
sonra
da daha bir
asir ve uzun
asirlar boyu
o
devir bir
model
olarak anlagdmig
ve
muhtelif
tarihilerin
ve
siyasetle
ugrayan
ka-
lemlerin
slbuyla, zlemiyle, yakmmastyla
bu
grg bizlerekadar
devam
etmigtir. Imparatorluk
ve
Trk
edeblyati
ise
bu devirde
en
buyuk
gairlerine sahiptir.
ILBERORTAYU 19
Bu
insanlarm
ne
oldugunu, neler
terennm
ectiklerini,
sanat-
lanndakt
zellikleri
halen
anlamakla meggulz.
"Eski
kitaplar
artik
okunmuyor"
diyenler
var.
Okunmamalan
onlann
kabahati degil,
bin kelimeyle
yazip
konugan
bizim
genligimizin
kabahati
ve o
genligi yle
yeEigtiren
bizlerin,
egitimcilerin suudur;
buna kuvvet-
le inantyoruz
ki biz
Trkler, edebiyanmizi
ve dilimizidaha
iyi
g-
rendigimiz,
daha
lyi
araurmaya
bagladigimiz
zaman bunlar
tekrar
keyfedilecek
hazineler
olacaktir.
Dgnnki byle byk
gairlerin
dneminde
Kanun ve Hrrem Sukan, yai imparator
diyebilece-
imiz
bir
padigah
ve
gzdesi
bile
glir
yazmaktadtr
ve
burlar
kt gi-
irler
degildir.
neinliresim, minyatr
stadlart
bu dnemdedir. ls-
tanbul
kervantarla
btn
garktan
kitap
ekmektedir, yle
bir,
iki,

det
degil
yuzlerce...
1stanbul'unktphaneleri
en
degerli
gark
yaz-
malarlyla
dolmaktadir.istanbulbatiyi
ekmektedir.
Nitekim Kanu-
n'nin sevgili veziri
nce makbul,
sonra
maktul saytlan
-tabii
siyaset
cezasindan
kurtulamayan-
IbrahimPaga,
deta
bagkente Venedik
zevkini,
Rnesans't
getiren
bir devlet bygdr.
Unutmayin ki,
onun,
bugn Islam
Eserleri
Mzesi
olan
ve
kendisine
atfedilen
saraym
nne, Budin'den, Moha
seferinden
dnerken beraberinde getirdigi
Apollon, Herkl
ve
Diana
heykel
grubunu
diktirmesininbir
mnakagaya
ve
giderek
bir isyana
sebep
oldugu
billnmektedir.
Trk
mimarsi,
bu dnemde
yerel zelliklerinden merkezleg-
meye
dogru
gitmektedir.
Mesel Byk Farih'in
dneminde
yapil-
mig
bugunkYunanistan'da, Mora'da, Atina
veya
Yanya'daki
bir
camiye
baktiginizzaman henz
ge
paleolog
dedigimiz
son
devir Bi-
zans'm etkileri grlr.
Hatta
bagkentte bile
byle eserler vardir;
ama on
alttact yzydda dera
bir
merkez
bakanlikta,
sanki
Baym-
dirlikBakanligi'nda standrt tersimle
ikan
projeler
gibi,
Bosna'dan
Halep'e, hatta Misir'a
kadar
belirgin
slba sahip medreselerin,
ca-
milerin,
egmelerin
ortaya
iktigi grlr.
lytebu
merkezlegmede
bir dhinin
ok
byk
rol
vardir;
Mimar
Koca
Sinan Aga.
20
OSMANLPYI
YENIDEN
KESFETMEK
Sleymaniye Camii. Thomas
Allom.
I
Mimar Koca Sinan
kimdir?
Devgirme
oldugu
bihniyor.
Ordunun
istihkm smthna
ve
Has-
sa
Mimarlan
Ocagt dedigimiz
mimar blmne devgirilen
ocuklar,
br
devgirmelerin
aksine
daha
ileri
yagta
gelebilir.
unk
bunlar
behrgin bir
sanau
bilen,
grenen
adamlar olmahdir. Bazdannin
er.
nik
mengei
ok
abartdlyOr.
Oysa bunu
saghkh olarak
tespit
etmemiz
mmkn
degildir.Mimar Sinan, Osmanhimparatorlogu'nun
inima-
ndir
ve
bir Osmanh'dir. Bu kuru kuruya
sylenmig
bir sz degildir;
nk
onun
brn
yerelliklerin,
btn
etnik
zelliklerin
zerine
ik-
nint
greceksiniz.
Mimarlar
Oca i'na
abnan, yant Hassa
Mimarlan
Ocagi'na
ahnan
bir
mimar
tabii
ki bir
askerdir,
bir
zabittir.
imparatorlugundrt bir
tarafmi
gezer.
Niin?
nk
uzun
se-
ferlerde
her
yerde
kprler
onanlir.
Her
yerde
su
kaynaklan
onan-
br.
Ordunun konaklayacag1depolar,
hangarlar
onanhr
ve
tabli
ca-
miler
yapdLT
Veya
OnTlf
Ve
bunlar
yapihrken yerel sanatlara, yerel
malzemeye
vktf olmak,
bunlan
grenmek, yerel
sanacdan'kulan-
mak gerekir.
O
yzden
bunlar
ok
abuk
beynelmilellegen,
bugnk
ILBERORTAYLI
I
i
I
mimar grencisinin
bile
sahip olamayacagt
bir
imkn
ve
egitime
sa-
hip
olan
kigilerdir.
Bugn
bir
mimarlik
fakltesi
grencisine,
talya'yt,
ngilte-
re'yi,
Misir'i,
in'ive
Hindistan'L
gsterebilmek,
oradaki
eserleri
bir
anda
tefsir
ettirebilmek,
ustalanyla,
mimarlarlyla
yr yze
getirebil-
mek
gansina
sahip
degiliz.O
yzden
bu mimarlarin
OsmanlL
mpa-
ratorlugu
gibi

kLta
a
Ve
o
zamanki
medenlyetleri
kapsayan
bir
blgedeyetigmesinin
'onlar
iin bykbir
gans ve
imkn oldugunu
bilmemiz
gerekir.
ok
kisa bir zamanda,
drt bir
tarafta
cograf artlari, malze-
meyi tantyan
-malzemeyi
tanimak ok
nemli-
uscalarin
kendine
zg bilgilerini
kapan
bu kipiler
standart
bir mimar geligtirebil-
mektedirler.
O kadar ki, Yunanistan'in
bugn
Trikala
denen Tir-
hala'smdaki Osman
Sah
Camii,
Halep'teki camiler
ve Istan-
bul'daki
Mimar Sinan eserlerini tantyabilmek
iin egitimli
mimar
olmak
gerekmiyor.
Bunlart
gren, bir kama
dikkatli bakan
her-
hangi
bir
gehirli,
mimar
bilgisi
olmasa
bile,
ayru
mimarin elinden
tktigint
anlar.
Igtebyle zgn
slp
sahibi olmak,
ancak
dhi-
lere hastir.
Trkiye
sanatL,
Osmanll
sanati dedigimiz
bylebir dnemden
gemektedir.
Unutmayahm, devletin ynetiminde
insanlar
yeni
bir
devre
girmektedirler;
16. yzydda
dini baktmdan
daha
Ortodoks
dedi imiz,
daha
muhafazakr
bir ynetim
benimsenmektedir.
Eski
Ortadogu
ve
Islam
edebiyatt
kavranmaktadir.
Hatta
Ebus-suud
Efendi,
ki
o zaman
geyhlislm
ismi
daha
kullanilmiyordu,
konu-
sunda
son
otoritelerden
saydmaktadir.
Bir yandan
da MoHa
Kaabrz
gibi
daha
mutaassip
bir
yagam yorumu
getirenler ortaliktadir.
Halk
edebiyacinm
ve
divan
edebiyati
dedigimiz
blmn
hangisine
ba-
karsak
bakahm,
siirdeve
edeblyatta
bile bu
mistisizm
hkimdir.
Ama bir
derinlik
de kamdmazdtr.
Devletin sinirlart
"Orbis
Octo-
manorum"yani
"Osmanhlarm
Dnyast"
diyece imiz
kavramt
hakh
22
'
OSMANU'YI
YENIDEN
KESFETMEK
kamaktadir.
Batida
bugnk
Macaristan'dan baglayan
smirlar,
do-
guda
Grciscan'i
kapsamakta,
Ukrayna
ovalanndan bugnk Ha-
begistan'in kuzeyine
yani Habeg
eyaletine
kadar
uzanmaktadtr.
Ni-
hayet
16.
yzythn akqi iinde
Garp Ocaklan dedigimiz
Kuzey Afri-
ka'daki
Cezayir, Tunus ve
Libya, Yemen'e kadar uzanan
Kuddeniz
havzasive
Basra
Krfeztbu
byk
cografyays
tamamlamaktadtr.
Bir
tasavvur
edelim: Kargmizda btn
dinleri
ve
inandmaz
sa-
yidaki
dilleri kapsayanbir
imparatorluk
sz konusu.
Bu imparator-
lugu
ge2ebilen, grebilen,
grenebilen
insanm
eger
zekiyse
ve
stn
zekhysa
yaratieth min
muhtegem olacagma
hi
gphe yoktur.
Bu-
gn
bile
bu
imkna sahip
bir
zmre
yoktur. 16.
yzydm Osmanh
lm-
paratorlugu, asker
bir
imparatorluktur
ve
asker
hayatin
zaruretleri
iinde
belirli bir zmre
ok
geyi
kegfederek,
sratli
olarak grenebil-
mekte
ve
yeni
modeller
ortaya
koyabilmektedir.
Bu
byk dinler,
diller,
trklar
haritastnm
18
ve
19.
yzyihn
smrge
imparatorlukla-
ttyla
da
pek alkasi yoktur.
nka
bu
imparatorluk,
bir
memleket-
ler
btnudr.
Burada
yaayan
insanlarm
yatay
olarak
bir
egitliligi
sz konusudur.
Teotik
olarak
ve
pratikte
de
en
cra kgedeki
insa-
mn
ykselebilme
ve devletin
merkezindeki
karar
organlanna
otura-
bilmesi sz konusudur.
Ser'
hukukun
yanmda saygLn
ve
rf
bir
hukuk
vardir.
Aynt
zamanda
Hirisciyanlar
ve
Musevler
iin kendi
cemaarlerinin
hu-
kukunun
uygulanmasi
sz konusudur. Hatta
Rum
Ortodoks
cema-
att
iin "Turkokracia"dedi imizdnem,
yani
Ge Bizans
hukuku-
nun
metinleri
ve
itihatlannin
devami
sz konusudur. Imparator-
lukbyaktr;
ama
Yeniag'm
imparatorluklan gibi
sivil
hayatta bir
israf
henz
sz konusu
degildir. Dogrusu
imparatorlugun
zenginligi-
ni doguran
kaynaklar
ve
bu kaynaklarm
kullanlmlnda
kamusal
otoritenin,
kamo
ynetiminin,
idatenin
heykellegmesi,
soluklay
mast
n
plandaki endigeydi,
Gzel binalar;
camilerdi, sebillerdi,
medreselerdi, byk kapali
argilardi.
Surasi
ok aik
bir keyflyet-
tir; 16.
yzyd
lstanbulu'nun,
zarif
de
otsa
en
guzel
ve
zengLn.binasi
1LBERORTAYLI
23
Topkapi
Sarayt degildir. 1500'lerde
bir
sancak
beyinin geliri
12.000 altin
civanndaydi.
Bursa'nm
en
zengin tccannm .tereke-
sinden ancak
4.000
altm ikmltl.
Halil Inalcikhocamiz
sylemek-
redir;
henz devietin idaresint,
topragin
idaresini
elinde
tutan
si.
ntflar
en
gvencede,
en
zengin
kisimdir
ve
bunlar
bu dnyayi
yara-
nyordu.
Ayni
gekilde
zengin bir
maag
imkanina
sahip olan ulem2
smift
da; bu imknt
yeni
eserler
bina etmekte
kullanmlELI.
Osmanh toplumunda
mimarlik
basit ve ingaat
ustalgt
degildi.
O zamanlar
otorite
vardi.
Binalarm
boyu,
sokaklara
bir
gehnigininin
(balkon)tagtp tagmayacagi,
bunun
ihlali
halinde an
bir
yrkim
ka-
ran,
mimarbaginm elindeydi.
Bundan
dolayid
Lr
ki, Sultanahmet
Meydant
altmdaki
sarnilarm
korunmast iin
yksek
binalar yapil-
mamast,
19.
asir sonuna
kadar
uygulanan
bir
kuraldt. Ancak 19.
asirda
ve
bilhassa
20. asirda
buralarda bu kurah
ibll eden
binalar
ottaya
ikmigur.
Fonksiyonlan
ve
rgtlenig
biimi
itibarlyle
Hassa Mimarlan
Ocagi, Yenieri
Ocagi'nm
bir
parastydt
ve
burayagiren
insan be-
lirli
bir kltrn,
emperyal
Osmanh
kltrunn
kompartimani iin-
de
erir,
kendine
zg
bir
kipilikkazantrdi. Eu kipiligin iinde
byk
dehalar
orcaya
ikmigtt.
Sinan
Aga'nin eserierinin
sayisi
halen
tartigthyor.
KaylpkrlD
ve
kendi eserinin
digmda
nasd
bir
tasarim
yaptt t tartigthyor.
Elimi-
ze
geen
planlar yok
ama
plan
ve
kroki iin
kagLt
defterleri
var.
Bundan
bagka,Sinan
Aga'nin
legobenzeri
rakimlarla
her gn
ma-
ker
yaptl
1,
bu
maketleri
geligtirdigi,
etraft gretledigt
bilinlyor.
Hi
gphesi:
ki, demir yolu yoktu,
tayyare de yoktu.
Mimar Sinan
Aga'nm
drt bir kugagayetigmesi,
yant
bu mimar generalin, istih-
dam
generalinin
imparatorlu un
drt
bir
tarafma
kogusturmasi,
bu-
radaki eserlerin
ingasmi
bizzat gzetmesi mmkn
degildir.
ok
aikElr
ki,
bir
ekol sahibidir.
Onun
slbunu
ve
teknigini
kavrayan
ustalar,
diger
mimarlar
ve
kalfalar
vardtr.
24
OSMANLI'YIYENiDEN
KESFETMEK
ehzade
Camii. Eugne Flandin.
O
yzdendir
ki, drt bir kgede,hatta bazenbizzac
gidemedi-
gi
yerlerde
onun
izini,
perspekttfini
tagiyan
yapdar ykselmektedir.
Mimar Sinan
imparatorluk cografyasina, imparatorlugun
sanatina
kendi
slbunu
ve
merkezi
bir Osmanh havastm
veren
dhidir.
Bugn Sleyrnaniye semti,
onun
sevimli
mtevazi
trbesinin
bu-
lundu u
semt bu
yarattnm,
bu
slp
beraberliginin,
orijinalli inin
zirvesi sayllir...
Sleymanlye, 1.5 kilometrekare
alantyla
bizimkimligimizdir,
nfus
kgiduntzdtr.Bizimbu
memleketteki tapumuzdur.
Buradaki
lubaldavranllmiz,
byk
gebrin
hengmesinebu
muhiti
birakma-
miz
dpedz
bir
intihardir.
stelik
gelecek nesillere
karp bizi
utan-
diracakbir
intihar oldugunu sylemek gerekir.
.r
Sultanahmet'te Turing
Kulbhn
onardi t
YegilEv dedigi-
miz konak,
bugn
otel olarak
kullandmaktadir. ineMilano
mobil-
yalan
monte
edilmly;
bazilari
orijinal
bazilari degiL
Ama
yok olmak-
ta,
ytkilmakta olan
bir Sultanahmet
atmosferini canlandirabilen
ILBER
ORTAYLI
15
1f
ti
LT-T.
.
-
-- .-i- -:"".IF1_'1"Tur.II
-
.. ... .
II
a.a si a
_a.FIFI91 i ._a IFmal.a.I Jf.Lisual -- di
. ...
_.Fada.h.am-II.m. Lili
_
e
i =
.
.._ I-.,
- ---
i -%
kurumlarin bagmda bu kulp
geliyor.
Sogukegme
Sokagt, bizim
genli imizde
dahl bir
yiktna olarak
grdugmr
bu
sokak,
gimdi
o
ortami
anlatabilecek
ve
lstanbul'a
gelenlerin sknet iinde
dinle-
nebilecekleri,
kalabilecekleri
bir
yer
olarak
ortaya
ikmigur.
Sogukegme
Sokagt ndaki evlerin
birinde Istanbul'un.sayisiz
hazinelerindenbiri
sayabilecegimiz
bir 1stanbul kitaplti, yani
elik
Glersoy'unpahs
ktphanesi
yer
ahyor.
Buktphanenin
zelligi;
.
1stanbulhakkindaki
yerli yabanet seyahatnameler,
Bizans
ve
Os-
manh
dnemi
zerindeki monografilerden=olugan
zengin bir ketp-
hane
olmasidir.
Defter-i
Hakani
Hukuk Mgaviri,
yani
eski
Tapu
Kadastro
Genel
MdrlgHukuk Mugaviri
olan
Hasan
Tahsin
.
Efendi'ninkonagi da bu
civardadir.
Hi
gphesiz
ki Ayasofya
ile
So ukegme arasindaki
en
nemli
eser
klasikdevirden
kalma Cafer Aga Medresesi'dir. Trk
Kltrne Hizmet Vakfi'na
tahsis edilen
bu
medresede,
bugunhat, .
ebru
gibiOsmanlisanatlariyla
ilgilidersler veriltnekte,.sergiler
aamaktadtr.
26
OSMANLPYI
YENIDEN
KETETMEK
IL
L
I
OSMANLI'DA
DEVSRME
Osmanli
tarih
ve
tetkiklerinde
bizi
en
ok meggul eden
ku-
rumlarm
bagmdadevgirmelik
gelir.
Devyirme,
ok
kisa bir
tarifle,
devletin kapikulu
ocaklari olan
sipahilerle, yenierilerm yendenmesmi
temin
etmek im
ortaya
akmigttr, ank
insan
ve savagl
yz
yenilenmek zorundadir.
Hi-
ristiyan
ocuklardan
devgirme
ahnmigur.
Niye Hiristiyan
ocuklar-
.
dan diyoruz?
nk
Musev
toplumundan,
Osmanhhk'in Musev
kompartimanindandevgirme
ahndigt grulmemigtir.
Bunun
nedent
antisemitizm
veya Yahudilik
aleyhtarh L
degildir,Yahudiler'ingehir
toplumu olmasidir.
Devgirme kurumunda
temel
kaidelerden birisi,
gehir uta tnin
oca a
ahnmamasidir; nk gehir uagmin
gz
aiktir, muhtelif
cereyanlara, akimlara
mensup
olabilir.
Bu
yzden
kltr bakimm-
dan
artik
kendine gre bir kigiligekavugmugtur,bir kimlik
elde
et-
migtir.
Dolayistyla bu
ocagm
gerektirdigi tekdze, tek ynl
bir
kimligin
gehirliye
verilmesi mmkn olmayabilir.
Bunun digmdahepimizin bildigi
gibi
fakat
yanhg olarak tek-
rarlandigL
zere, Mslmanlarmda devgirmeye
ahamadigi sylenir.
LBE ORTAYLI
-
27
.T.I
IFr ,,i IIII.I
LIIIIIII-i. .L i
-.. .-
IhmirlLI.I,i..
. .
- -
Bu bir
genel kuraldir;
ama
istisnast
yok
degildir.
Mesela, Islam
An-
siklopedisi'nin
"devgirme"
maddesinde
bukonuda
istedigimiz mal-
maci
bulabiliriz.
BaZL
Mslman
kylerden de
ocuk
devgirilir.
nk
bu kyleria ahalisi
bunu
istemiglerdi.
Devgirme
iglemi,
birka
ydda
bir
yapilirdt
ve
genelde
sayi
bir-
'ka
bin
ocukla sintrh
tutulurdu.
Bazen
sayi
5-6 bine kadar
ulagir;
ama
fazlast
olmazdi
ve
bu
olay
h.er
yd
da
yapumazdi nk
kapiku-
lu
ocaklarindaki asker
sayistni
gz
nne
aldigimiz
zaman
ihtlya
belirliydi. Binaenaleyh
bir
tarihte
bilhass.a
taribi
teckiklerden
ve
Osmanh kaynaklarina inmekten
ciz
bazi Balkan
tarihilerinin
ve
onlan
takip
eden
Hirtstiyan
yazarlann ileri surdg gibi,
ye
tigen
bu-
tn
yeni
genlik
Osmanh
savag
gcnn iine
ahnmig,
Trkleciril-
mis
ve
bylelikle
Balkanlar'da
deta milleti srkleyecek, ayaklan-
ma
yaratacak;
belki bagimstzhgi elde edebilecek
saghkli
gen
bir nu-
fusun yegermesine
msaade edilmemigtir gibi
bir
hayalperest
ifade-
nin
gerekle
baglantisi
yoktur.
Nicekim
ilmi
tarihillkle
hareket
eden
bizzat
Balkanh
yazarlar, mesel
Yunanh
Vasiliki
Papoulia
da
bunun byle
olmadigini ahymalarinda
ortaya
koymuytur.
Ihriyacagre
sadece
Balkanlar'dan
de il, bazen, Orta Anado-
lu'dan ocuklar
devgirilmigtir. Mimar Koca Sinan'in
bu
evreden
hassa
mimarlar
ocagt iin
devgirildigtbilinmekredir.Hatta Kafkas-
ya'dan
da devgirme
ahndiL
olmuytur.
Eu devgirme,
devyirme
emini
ve
ktibleri
denen
"ilm-i
kryafer"
(fizyonomi)
dedigimizdala
vuku-
fu
olan, ocuklarm
ne
oldugunu anlayan
ve hakikaten de
bu
-konu-
da
ehil
olan
ve
drstlgyle
taninan
kimselerden
olugur.
Devgirme
emini
ve
devgirmektibleri belirli blgelere
ikar-
lar ve bilhassa kylerdeki ocuklari
devgirirler. Devgirme
iglemi
de-
digimir gibi
her
yd yapumaz.
Bu
ikt
ydda
olut,

yllda
bir
olur,
ba-
zen
uzadtgi
da
olmuytur.
Onun iin byle
her
yd
binierce
ocugun
devgirilmesigibi
bir
olay
dogru degildir. Gene
aynt
gekilde
devgir-
me
emini
tek
ocuklu allelerin,
tek
oglan
ocugu
olan allelerin
o-
cugunu devgiremez. Esasen devgirme
tin,
ky cemaatinin bir
yer-
28
OSMANLPYl
YENIDEN
KESFETMEK
de
rizastrun
alinmaSL
gerekir.
Bu
quadan ileri gelir zannedlyorum
bir
nevi
atigmayi
nleyen
amn
(kapah)
bir
anlagma
ve
topiumsal
akit
sr konusudur.
Kural
olarak
kylere
gidiur.
lik
olarak
ky
ocugu
tereih
edi-
lir;
unk
kendi dini bakimtadan da kendt dili baktmmdanda de-
igmeye
en
aik
ky
ocugudur.
Burada
kural
vardir.
Ivo
Andri'in
o
pek gzel, pek
etkileyici
romant
Drina Kprashde
yazdigt gibi,
yle
3-5
yaginda ocuk
sepete
konup
gtrlmez.
Yani Osmanh
devgirmesi
sepette
taginabilecek
bir
ocuk
degildir;
nk
sepette
tagmabilecek
ocugun
daha henz
tamamlayamadigi
ocuk
hasta-
hklan
vardir.
Devlet kizamik,kuspalazi
gibi ocukluk
hastahklany-
la
ugragacak
durumdadegildir.Bunlari
atlatan
biri ve
oradaki
yazi-
cmin
tabiriyle
gulame, -Farsa'dan
gelme
bu kelimenin
tam
karp-
hgi bati
dillerinde
garon veya
knabe
veyahut
da boy- yani
tam an-
lamtyla
artik
bir
okul
ocugu
yagini
almly
biri
devgirilebilir. Demek
ki
dokuz yagLn
Stdur,
gene aynt
gekilde
on
drt-on beg
yagm uze-
rinde
de devgirilmesi
pek det
degildir,
nk
bylelerinede
litera-
trde
"sakalh"
diye
tabir
edilir.
Bu
gibi
zevatin
artik yetistirilme
ya-
gi
gemigtir; yant aga
yagken egilir
kurahna
uymadigi ok aikttr.
Ancak
bazi klasik
ve
ok ihtisas
isteyen
smiflar
iin,
mesela,
ordudaki istihdam
birligive
baymdirllkbirligi
diyebilece imiz has-
sa
mimarlar
ocagi iin,
lagimcilar
iin bazi
iglerden
anlayan
irak,
kalfa
gibi genlerden sz
edilir
ki,
galiba,
Mimar
Sinan bu
gibi ly-
lerden
anlayan
biridir. Hi
gphesiz
ki burada
emisici
rol
oynamaz.
Osmanh Devleti
ocuk
Sevgirirken hangi
etnisitiden oldu una
hi
bakmaz.
Nitekim
pekl
Orta
Anadolu'da Karamanh dedigimiz
Trk
ama
dini
Hiristlyan
olan sintfran
devgirme
toplandigt
grlmektedir.
I
Bazikyler
o
derecede fakir
ve kendilerinde
o
derecede
istik-
bal
grmyorlardt
ki,
Kafkasya'nin
veya
Arnavutluk'un,
14kodrahin
dagkylerinde
oldugu
gibi,
ocuklaTLn
beslenebilmesi,
istikbalde
is
L
1LBER
ORTAYU
29
.
bulabilmeleri
zordu.
nk
ekecek tarla,
sapan ve
besleyecekbay-
van
yoktu.
oluk
ocuga kangip
evlenebilmeleri mmkn
grlme-
mekteydi.
Byle
yerlerde aileler
devgirme
eminini
beklerlerdi
deta.
Genellikle
ocuklar
kimliklerini unutacak
yagta
degillerdir.
Yani
ileri
yagta
da
hangi kyden
geldigini,
anasini,
babasini,
akra-
baSLRI
haarlar.
rnekleri
vardir.
Sokolovi
Mehmer
Papa
gibi...
Sokullu
btn
ailesini sonradan
aynt
gekilde
devlet hizmetine
al-
migttr.
Hatta bir
tanesini
beylerbeyi,
brn
Strp
patriki
yapmt-
tir. Meselahogbir hikyedir: AyazPapabir kt; kendisine
eski
par-
tal
ayakkabilar.veren
bir fakir kadma, ki Gney Arnavutlukludur
kendisi, bir
gkran ifadesi olarak, zamanla sakladigt
o
pabularm
iini
altinla
doldurup
gndermigtir.
Herkes kendi yerini
bilir. Fa-
kat
unutulan
gey
gphesiz
ki
ocuklarin
konugtuklaridil
ve
dinle-
ridir.
Bu
ocuklar
toplandiktan
sonra
yrtlrlerdi.
Budogrudur,
nka artik
yryecek
yagtadirlar
ve
saglikhdtrlar.
Belirli
merkez-
lere.getirilir, snnet
edilirler
ve
ondan
sonra
ayrdirlar.
ok
zeki
ve.
gzel
olanlart
Enderun mekteplerine
ahnirlar
ki burada bunlar
sa-
ray
hizmerlileri
olacaklardir
ve belirli bir kademeden
sonra
Bi-
run'a ikmak
dedigimiz,yani
sancak
beyi
payesiyle
veya ona
egit
payelerle
devlet hizmetine.gireceklerdir.
Dnyada hemen hemen hibir devletin
protokol,
yksek
zmreye
bakaginiz
zaman
Osmanh Devleti kadar
gz
alici
degildir;
nk
Osmanh
devlet
protokol.hepsi
fizikbakimdan
mkemmel,
fevkalde
zeki
ve tm
trklarin
en
sekinlerinden
meydana gelmig
devlet
adamlarindan olugur.
Bunu
seyyahlarin tasvirinde
de gru-
yorsunuz.
O kalabaligtniinde
hastalikh
olant yoktur, ank
burdar
zaten
seilerek
o
makama gelmig, geririlmig insanlardtr.
Her devgirme
yle
bazdannin
sandigt gibi
gidilip zorla ahn-
maz.
Hatta ban fakir
kylei
ocuklarinm
-bu
yolla
kurtulacagma,
yukselecegine inanarak gnll olarlar.
Tabli kaderde bir
asker
olarak,
bir yenieri
olarak muharebede
lmek
de
vardtr.
Onu da
30 .
OSMANU'YI YENIDENKESFETMEK
herkes bilir. Zaten dnyada hangi
olay
yzde
yz
egitlikle
cereyan
edlyor
ki? O
alinan ocuklarm
kimisi bir yenieri
neferi olarak
ka-
lacaktir, kimisi de Sokullu
Mehmet Paga.ve
Mahmut Papa
gibi
ko-
ca
bir
imparatorlugun
kaderini
elinde
tutan bagvezirler
olacaktir.
Tipkt bugn
nasd
Harbiye'dektbir
SLulfa
giren
Ocuklardan
biri
ge-
nelkurmay
bagkant
oluyor;
-hatta
mazide cumhurbagkant oldular-
bir kismi da
albay
bile
olamadan emekli olop
gidlyor, bunun
aksi
mmkn
degildir. Her Mlktye'ye
giren
adam
bykeliveya
vall
ya
da mstepar
olmuyor,
bazist da
zel idarede
kk bir
memur
olarak
da kalabillyor.
Bunun
gibi
Enderundedigimiz
mektep,
SmLf
bulunan bir
mek-
tep
degildir;
zaten
burada
insanlar
hizmeE
ii
e itim
grrler,
kogug-
.
tan
kogua
terfi ederler.
Padigah
sarayirida
kendileri begenildike
padigaha
daha
yakm
hizmetlere
verilirler.
Burada
ok ilgin
bir
ge-
kilde
szl
ve
yz yze bir
egitim
grarler.
Spor.da
vardtr,
resim de
vardir,
hsn- hat da
vardir, edebiyat
da
vardtr.
. .
Kabillyetinegre
insan bunlardan
toplayabildigini
toplar.
Her
devgirme
lim olacak
demek degildir. Dogrudrst
egitim
grme-
migse,
-
neferlikle
ige bagladiysa;
mesel
sonr dan
Kemanke; Kara
Mustafa Paga
gibi
sadrazam
da
olsa okuma
yazmasi
olmaz,
bu
mm-
kndr. Ama
ilerinde
bizzat Mahmut Paga, Cagalazade, Sokullu
Mehrnet Papa
gibi
bilgili
insanlar vardtr.
Ltfi Papa
gibi
eser
yazan-
lar bilinir. Bu
ok aaktar.
KprlMehmet Paga'ntn kendisi bilgili
degildi;
ama
artik
devgirme
olmayan,
onun
sulbnden gelen
ocuk-
lan devrin
tanmmig
mderrisleriydi.
Devgirmebir hayat
tarzidir.
Bu
ocuklar
Trke
grenir.
En-
derun'a
almmayanlar
bile-Trk'e
verilmek
uzere-
1stanbul
civarin-
daki kylerdekikyllerin
yanma
gnderilir.
Balkan dillerinin
getirdigi
kltrle konugan
ocuklarin
bir
mddet
sonra
Osmanit'mn
lisaamt benimsedikleri
anlagdabdir.
Yenieri
adaymin
burada
grendigi
Trke
ve
din bilgisi de
ok
[LBERORTAYLI 31
nemlidir.
Rafine
bir
medrese
dindarhgi
verilmlyor
bu
ocuklara.
Bir kylnn dindarhgi
verilyor,
en esas
unsurdur
bu.
I
Bir
dil
ve
medeniyet
en
saglam
bir
gekilde alt
tabakada
gre-
nilir.
Nicekim
gnn birinde
genlerimiz mesel
15, 16, 18
yaglarm-
da Fransizca
grenmek istlyorlarsa,
bence Fransa tagrasma
gitsinier
veyahut
bir
kyl
allenin yanmda
kalsinlar
ve o
gekilde
o
medeni-
yete
adim atsinlar.
niversitededil grenmeyi
herkes birdenbire
kavrayamaz.Bu devyirmelerin
zamanla, mesel, eski gnlerinden
kalmadualan terennm
ettikleri,
bir
parkiyi'syledikleri
bellrrillyor.
Her devyirne kylu
m? Haytr. Bazen
ok
nemli
ailelerin
o-
cuklan
da
ikna yoluyla almabilir.
Bu
Osmanh
ananesine
uygundur.
Devletimizin
ve
milletimizin tarihinin
serencammin
ilk safhasmda
bize Bizans'm
asilleri
de kanlmiglardtr. Mihailoglu, Evrenosoglu
gi-
bi ve bizzat
imparatorluk
hanedanmdan,
paleologlardan
Murat Pa-
ga
gibileri
kat
migttr.
Veya
Semsi
Papa
gibi
Isfandlyaro lu haneda-
nmdan gelenler vardtr.
Aynen Mahmut Papa
ve
Sokullu Mehmet
Papa
rne inde ol-
dugu
gibi,
muharebeden
sonra
ulema
ve
bilhassadevgirme
eminle-
ri,
(onlar
ok
yetenekli
kipilerdir)
aileleri ikna ederler:
"ocugunu-
zu
verin.
Mslman
olsun,
bu sizin iin
de
lyldir,
bizim
iin
de lyi-
dir." derler. Nitekim
Sokullu Mehmet Papa,
ok nlu,
bilgili
bir
ruhban ailesinin
ocuiu
olarak
aramiza
girmigtir.
Ama
gunu
syle-
mek
gerektr
ki,
ok
iyi
bir Mslman
olmugtur.
Zaten bu sistemin
en
nemli taraft
da budur.
Bu
asimilasyon,
bu
egitim
amalgami
ve
kabullenilmesinin
na-
sd oldugu
ok
nemlidir.
Enderun bagh bagma bir
messesedir
ve
onun
tarihini
ok
iyi
bilmek
gerekmektedir.
Burada
insanlar
birbir-
lerlyle
"siz"
diyekonuqurlar,luballik
yoktur.
Koguy
zabirlerlyle,
ko-
ogun
baglarlyla
son
derece
saygik olmak.zorundadirlar.
Yeme
ime,
yikanma,
kalkma,
yatma
saatleri
konusundabyk
bir disiplin
iin-
dedirler.Igtebuna bazi
insanlar;
Osmanh Saray Medeniyecidlyorlar
3Z
OSMANLI'Yl
YENIDENKE$FETMEK
ki, budo rudur.Burada
uydurulan
bazi
geyler
zerinde
de durmak
ge-
rekir;
Enderun
oglani
gibi
uydurma
laflarin
geerllli i yoktur.
Burada,
tipkt
Rnesans'ta
HiristlyanlarLn
kurduguCizvic
tari-
kati.gibi
ama
ondan
daha
evvel geligen
ve
aklin yolu
bir
oldugu
iin
benzerliklergsteren bir durumsz konusudur.Son derecesert,
yuz-
de yz kipiselkurallar
cereyan
eder.
MeselCizvitlerde birbirlerine
"siz"
diye
hitap
ederler.
Tarikatm
iinde
genlerin lubal
olmasi pek
mmkn
degildir.Devamh
bir kontrol sz konusudur.
Yani
insanlar
gndz
de,
gece
de kontrol
altmdadir. Enderun da
byledir. Ende-
run'daki
disiplindolayistyla
ok
kisa
zamanda
bir
Osmanh
saray pro-
tokol
meydana
gelmigtir. Daha
da
ilginci
Enderun'un digibir
izdu-
gm
vardir.
O da bizatihi
Harem'in kendisidir.
Harem'deki btn ktzlar
padigah
iin
toplanmig
de ildir. Ora-
da
padigaha takdim edilecek, padigahin
begenecegi
ncelikli zel-
liklere
sahip
bazikazlarin
oldugu
dogrudur.Ama
neticede birtaktm
kizlar
orada
hizmet.lt
olarak
kahr
ve
asil nemlisi
buradaki Trke
ve
Islm'i
grenen
ve
Osmanh
saray
medeniyetinin
benimsetildigt
buktzlannbir kismmin
Birun'a
ikan
Enderunhalkiylabaggz
edil-
digidir. Dolayistylabir kan
aristokrasisi,
bir hukuki hkmranhk
stats tespit
edilmedigi halde, Osmanh cemiyeti de
insanlann
ge-
nel kurab diginda kalmamaktadir.Orada da
insanlann tecvizi
(ev-
lendirilmesi)
yoluyla
bir
sekin sintf yarattlmaktadir.
Bu
sekin situf
eli
ayagt tuttugu,
akh igledigi
surece hkmdarm
yantada
devletin
ynetimini
gtrmektedir.
Bunubeceremedigi
takdirde
derhal
o st-
niftin
digina
itilir.
Zaren hukuk hibir
imtiyazi
yoktur,
Devgirmelik 17.
asirda azalmistir. Evliya
elebi'nin
de
verdi-
gi
bilgilere
gre IV.
Murat
zamarunda
8.000 kisi
kadar, 18.
asirda,
IIL Ahmet
zamarunda
1.000 kivi
civart devgirilmigtir.
Ancak
asrin
ortalarinda artik Anadolu
Trkleri de bu kategoriye
girmektedir.
Mesel,Nevgebirli Damat ibrahim
Papa Trk devgirmelerdert
biri-
dir. Tabli Zlfl
Balcacuar
arasinda Trk devgirmeler her zaman
I
I
i
bulunmaktadir. Baltact
Mehmet Papa
gibi, onlar
sarayin
digkogu-
unu
meydana
getirirler
veya
Kafkas
kkenl
Miislmandevgirme-
ler,
Anadolulagmig
Ispartalt.Halil Hamit Papa
gibi...
18.
aSLrdan
sonra
pratikte
de bu
messese
ortadan
kalkmaktadtr.
Akt astrbk
imparatorluk
hayatimizda,
andarblar
slalesin-
den
sonra,
15.
asir
ortalanndan
18.
asra
geldik.
Yani
iki
asn
biraz
ge-
en
bir
sre bir
devgirme geleneginden
bahsedilir.
Uzun hayatinda
imparatorluk; tarihinin
daha
sikintdL
.kprlerini
bagka
yntemler
bularakgeoigtir
ki, bunlann
zerinde
de
aynca
durmak gerekir.
I
I
I
i
I
34
OSMANU'YIYENIDEN
KESFETMEK
I
OSMANU'DA
ALE
KURUMU I)
L
I .
Osmanh
ailesi
nasd
bir kavramdir?
Sph.esiz
ki
"Osmanh
toplumunda alle"
diyede
ele
alabilirdik
ama
bunu yapmamamian
bir
nedeni
var:
Bubir
imparatorluktur
ve
gerek
anlamda
geleneksel
imparatorluklann sonuncusudur
ve gura-
si
da
ok aikttr ki, dogusundanbatisina,
kuzeyinden
gneyine
bu
.
imparatorlugu olugturan muhtelif
dialere bagli
ve
muhtelif
dilleri
konugan
unsurlann
bazi
ortak ynleri vardtr.
O
ortak ynler
arasm-
da
en
bagta
gelen
ailedir.
Suphesiz
ki, bu
imparatorlukta
bir
tarafta Arabistan
urbani,
yani
agiretler,
bir
tarafta Balkanlar'm, Adriyatik'in kiytsmdakt
ge-
hirler,
en
bagtalstanbul
gibi
bir dnya bagkenti
yer
ahr.
Bu kadar
farkh
yerlegim
noktalannda insanlaan ok farkh
yapdanmalara
ma-
ruz
kalaca
L,
farkh
toplumsal egitlilikler gsterecegi
aaktir.
Ama
her
geye
ragmen
alle
bu
toplumda
bir
yeknesakhk
arz
eder.
O kadar
ki,
insanlann aile hakkludaki
mefhumlan,
alle
ii
iligkileri, allenin
ILBERORTAYLI
35
I
bireyin
hayatmda
oynadigt rol atsindan
ister
Tuna boyundaki
ky-
lere
veya
ehiriere,
ister Firat
havzasmagidin; ister
Kafkasya
kiyda-
nnda olun,
istersentz
Necef
lnde
pek
farkhhkgrmezsiniz.
Daha
I
dogrosuban kurallart
ve
kaideleri, ananeleri
bildi iniz
rakdirde
her
yerde.hareketiniz
iin bir
referans,
bir demir alma
noktast meydana
gelmig saythr.
Osmanli ailesi
dedigimiz
zaman,
burada
hi aphesiz
ki Msl-
man ve o
Mslumanhgin
iinde
Sna
-ve.
diger
fikth
mezheplerine
baghkollardaki
insanlar
kadar, Hiristiyanlan've
Musevleri
de kaste-
diyoruz.
nk
burada
alle, toplumun
temelidir
ve
aileyi iki
aidan
ele alahm:
Birisidevlet, biris
toplumun
kendi
nezdinde.
Nedir?Dev-
letin
nezdinde, aile
esas
biriodir, retim
birimidir,dolayistyla
vergi-
lendirilecek
birimdir. 19. astrda
ahz-i asker
yani,
asker
toplamak
iin
temel
birimdir.
Devletin.tebaa
if
temasa
geecegi idar nitedir.
Mslman
tebaanin
evliligi,
ger'iyye
Siciline,
mahkeme
sicili-
ne
kaydedilecek
deniyor.Ancak bunuherkesin
yapmadl
L,
yapama-
digi aikur..Asd
olan
insanlann
kendi dialerine gre kk bir
t-
rente,
bu da
part
degil;
ama
ananedir,
birlegtiklerini
cemaate
ilan
et-
meleridit.
Bundan
sonra,
o
ift
kan-koca olarak
caninir ve
dogacak
ocuklan
ve
varsa
evdeki
daha
neeki nesildere ihtlyarlarla
birlikte
bir
aileyi meydana
getirirler.
Bunun
kandi
iinde
bazikurallan
vardli
Osmanh
allesi
patri-
arkal,
yani
ataerkildir.
Devlet de
babayt
ve
ogullan
vergi
mkellefi
olarak
kaydeder.
Osmanh ailesinin
bu
zelligi,
Mslmanlar
kadar
br
dinler iin de geerlidit.
Osmanh
ailesi
din bir
iglemle
kurulur.Bu bir kayittir.
Bu
ne-
dir?Imam
nikht ok
part
midir?
Evet,
anane
olarak
garttir. Hiristi-
yanlarda
bu,.mutlaka
kilisenin
defterine kayitlammkndr.
Yani
dini
blr
nikh
vapdirve
onlar
bylece
alle olur.
Buailede lm
ha-
linde, miras
taksimi
de
gene
dini kurallara
gre
yapdir.
Ancak bu-
rada
kargmaa
ok
ilgin istisnalar ikmaktadir.
Ser'iyye
sicillerine,
36
OSMANLPYI
YENIDENKESFETMEK
mahkeme
sicillerine
bakaginiz zaman bazi
ahvalde
ahkam-i
feraiz
dedigimizlslam
hukuku
miras kurallarma
gre
yapuan miras
tak-
simlerine
gayrtmslimlerin
de mracaat
ettigini gcyoruz.
Mesela,
Ermeni
allelerinde
vefat edenlerin
mirast;
ocuklart,
kizi,
oglu,
egi
araSLnda
buna
gre
taksim
edilir.
Niin?
Anlagdan kurallar ve
yaga-
yty
biimi birbinne
yakindir.
Yani kiz
ocuga eyiz
verilmekt.edir,
evlendirilmekredir.
Geriye
kalan
ogullann
tarlayl,
taparu,
baheyi,
bir
yerde
egit
suretle
paylamalan
istenmektedir.
Yagam
biiminde-
ki
benzerlikter
ve aynt
hayaEt
paylagma, hukuk
messeselerde
ayru
paylagmt
ve
standardizasyonu getirmektedir.
Bu
toplumda kugkusuz
aileyi olugturan
en
nemlt
unsur ka-
dindlf.
OSmanil
Trk
kadininin,
imparatorluktaki
yagam
biimi
zerinde
egri
dogru
birtakim
teoriler
vardtr.
Bunlar kismen
agda;
kaynaklarm
yanllghitndan, yanhg degerlendirilmesinden,
klSmen
de
ezbere
konugmaktan
ileri
gelebilir.
Sunu
sylernek
lazim: Os-
manh allesinde
kadin
ikincil durumda
grlmektedir.
Bu
Msl-
man
Trk iin de
byledir, Arap iin de byledir,
Enneni, Rum
iia
de byledir.
Hi kugkusuzki,
uzak Arabistan'daki
yagam
bii-
miyle
Bosna'yi, Tuna kiydarini
ve
Orta
Anadolu'yn bir
kefeye
koymak dogru
degildir.
Bir kere bu kafes
arkasi
efsanesi pek
dogru
degildir.
nk
bu
toplumda
kadin
evin digina
ikmaktadir. Karnusal
alanda
da
grl-
mektedir.
istisnalar
vardir;
ama
kadin argiya, pazara
g;itmekredir.
Bazi
yerlerde
tabli sokaga
iktlmama
hassasiyeti
devam
ermekte-
dir. Ama
purast
ok
adibr
ki, bilhassaistanbul
kadini
ve impara-
torlukraki kuk
yerlerdeki kadinlar
argtya, pazara
da
gider. Hat-
ta
trbe zlyaretleri
o
dereceye
varir
ki,
Mslman
trbeleri
biter,
mayista
Hz. Meryem'ingge
ykseligini
kutlamak
bile
vazife
adde-
dillr.
Surlardaki kiliselerde Kara
Meryem
gnnde
Hiristlyan ve
Muslmankadinlarm
o
gn beraber
oldugunu
grrsunz. Bu top-
lumda bu
gibi geylerin
oldugunu
Salomon
Schweigger, Sultaniar
Kencine
Yolculuk
adh
16.
yzyd
seyahatnamesinde
de yazmgar.
lLBER
ORTAYU
37
:
Bu
seyyahin
dedl ine
gre;
Trk, iki
kart bakacak
durumda
degil-
dir. Aynldiklan
zaman
ocuk
bilhassa
kizocugu kadma
verilir
ve
kadinlar ok
gezerler.
Bunlar
Salomon
Schweigger'ingzlemidir,
ama
mutaassib
bir Alman
Protestan'a
gre bu
topium,
kadinin
hr
I
oldugu
bir
yapidadir.
Osmanh allesi iin
"cemaat
tipi
aile"
deniyor. Yani byk
bir
aile...
Biraz
yanh;
bir
sosyolojik
nyargidir.
Tanmla
_
geinen bir
toplumda
byuk
allenin
geerli olacagi
dgnlr.
Oysa
pek yle
degildir.
Hele 19.
asra
gelindigi
zaman
I
anbul
gibi gehirlerde
k-
k aile
artik
hkimdir.
ekirdek
aile,
yani
ana,
baba
ve
ocuklar-
dan
olugan
aile
tipi.
Vakia
qu
zelligt
unutmayallm:
Gemig asirlarda
da Osmanli'da
ekirdek
aile grlse
de mahalle
en
nemli
rol
oynamaktadir.
Os-
manh ailesi
iin
ana unsur, ana
platformdur.
Bunun
nedenleri
vardir.
Bir kere
mahalleye
yerlegen
herhangi
bir hane
halkL,
diger
kompula-
nu
kefaletiyle
oraya
yerlegebilir.
Dolayistyla
digerkompularbu
alleyi
kontrolde,
uygunsuz
hareketlerini ihtarda
ve
mahalleden armakta
hak
sahibidirler.
Bu
iglem
her
zaman
uygulantr.
Yani
mahallenin
hu-
zuru
ve uyumu
ok
nemlidir.
O
kadar ki, 16.
2SLT
SOnlannda
Kralie
Elizabeth'in gnderdigi
ilk
IngiltereBykelisi
EdwardBarron
Top-
hane'deki
bir
mahallede
oturuyormuy
ve
biraz
eglenceye
dgkn
bir I
adam
oldu u
iin
gayet
grltl,
ikili
geceler tertipliyormug.
Ma-
I
halleli
toplanip,
arzuhal
verip
onu
bile
oradan
aturyorlar.
O
zaman
Vestfalya
Antlagmast ncesinde
diplomatik
dokunulmazliklar,
mu-
aflyetler
yok;
ama
mahalleden
atilan
da bir kralieninsefiri.
Ayni
gey
mesel,
ban
yabanct
tccarlara
da uygulanabiliyor.
I
Demekki
yagam
tarzmda,
kltrde
bir
yeknesakhk,
bir
uyum
olmasi
m(imkn.
Birok
semtte,
ahyap
evlerin
iinde insanlar yksek
sesle
kavgaetmlyorlar; nk mahallenin
bunu
duymamasi
gerekir.
Insanlar
mahallede brleriyle
beraber
olmak
iin
bir
arada yagarlar.
Bu ok nemli
bir
zelliktir.
38
OSMANLPYI
YENIDEN
KESFETMEK
ikinci
ve
daha
nemlisi, mahalle alleyi
kapsayanbir bukukt
kipilige
sahiptir.
Mesel,
avanz
vergisi;
avartz-i
divanlye dedi imiz
fevkalde
zamanlarda ahnan ola anst vergiler
bir degilbirkaha-
ne
sneydana
getirit.
Yani
avartz
hanesi
birka haneden
olugur.
Bu
mal
bir birimdir.
Dolayisiyla
mahallede yagamak ok nemlidir.
ncs;
mahalle
egme,
suyolu
denen lagtm,yangina
kargi
tedbir
gibt
(pek
de
alindigt yok
ya
igte
altnmasi lazimdir) birtaktm
mkelleflyetleri
kendisi
yerine getirir.
zellikle
asayigin bozuldugu
zamanlarda mahalleli
kendi
mahallesini
kendi.
korur. Bu
ok
nemli
bir
zelliktir
ve
tabii
kanun
olmasa
da
gelenek olan
gey on-
dan daha kuvvetlidir. Mahallede
zengin fakir
.bir
-
arada
oturur.
nk
mahalle, ekonomik
duruma gre degil, dine gre, dini
aidi-
yete
gre
olugan
bir birimdir
ve
bu
birimin
iinde elden geldigince
zengin fakiri
gzecir.
Bir
ocuk, ailenin
yeni ferdi,
mahallenin linde
dogar.
Dog-
dugu
an onu
tebrike gelenler
mahallelilerdir.
Lohusaya
yardim
edenler,
kendihane halki
yecersizse,
mahallelilerdir.
ocuk
buyr,
okula gider, mahallenin okuluna gider.
lster
Muslman
mahalle
mektebi olsun,
ister kilisenin veya
sinagogun
yanmdaki
"beyt
mid-
rag" olsun,
oraya
gitmeyeni
cemaat
her
geyden evvel
ikaz eder.
Ba-
ganh
grenclyi
cemaat
tebrik eder.
Bir
mahalledeki evlillk olayi cemaatin
igidir.
Hi kimsenin
cenazesi
ortada
kalmaz.
Hastaltkta kimse kendi bagina
kalmaz.
Herkesin
elden geldigince yardim,
destek grecegi bir
yer
vardtr.
Dolayisiyla
mahalle insanlarin
yagaytgina
da burnunu
sokar.
"Ma-
halleli
ne
der?"
anlayigt ok
ciddi
bir
toplumsal snessesedir
ve var-
bgtyla
geerlidir.
O
kadar ki, IL
Abdlhamid devrinde
ablk zabi-
tasi
tegkil edilene
kadar
mahallenin iinde
oturan
uygunsuz
takt-
ma,
byle
yagayanlara
mahallelinin
baskin
yapmastna
gahit oluyo-

ruz.
Bunlar
o
devirden
kalma, hatta zamanimiza kadar uzanan gey-
lerdir. Bugn
gerek
apartman
hayatt,
gerek
yagayt;
biimimiz ve
lLBERORTAYU
39
-
I
I
I
ekonomik
durumumuz itibariyle
biz,
mahalle
denen messeseyl
yt
kiyoruz,
ortadan
kaldinyoruz.
Hatta
ayru
apartmanda
oturanlar
bi-
le bu
birlikte
yagama
denen
usul
bilemiyorlar,
gcremiyorlar.
Osmanli ailesinin
ok nemli
bir evrimi
de
vardir.
Aslmda I
alle
ve evrim
ok
ters kavramlardir, ank alle tarihin
bilgisintn
ve tespitinin tesinde
bir messesedir.
Insanh tn
en
erkin,
en mu-
I
hafazakrmessesesidir,
fakat bunun kendi iinde geirdigi
bir
ev-
tim
vardir.
Osmanh
allesi,
sulale
ve
mahalleyle
birlikte
yagar. Eko-
nomik aktiviteler,
etkinlikler
o
gekilde
yarine
getirilir
ve
bir des-
tek
sz konusudur.
19. yzydda
byk
gebir
ve
giderek
g
olgusunun
ortaya
ik-
masiyla
bu sistem
bozulmaya
baglamigtar,
ama gunu
ifade etmek
ge-
rekir
ki,
btn
Orta Dogu toplumlan gibi
Trkiye'de
halen,
Avru-
pa'ya
nispecen
bu konuda
en
muhafazakr toplumlardan
biridir.
Toplumsalmesseselerin, toplumdaki
iktisad
kurumlann
geligeme-
mesi
durumundaalle temel rol
oynar.
Nitekim
bugnn Trkiye-
si'nde
birok
ailede
u
kugagm
bir
arada
yaamamast,
gu
ekonomik
krizde
aslinda
ne
kadar
olumsuz
bir
unsurdur.
Yani kugagtn
bir arada
yagamaSLyla,
krizlerin
var
oldugu
bir
toplumda
kklerlyi bakilacak,
terblye
edilecektir
ve
bu hayat
pa-
hahhginda
ortak
tencere
kaynayacaktLT.
Bunu
maaleSef
belirginbir
hayat
ve
dnya
grgyle
ve
belirginbir kutoplagmaylaalle
bireyle-
ri arasinda yok edip
ortadan
kaldinyoruz.Oysa
orta
sintf
Trk
aile-
si
ekonomik
baktmdan
kk
ekirdek alleyi
kurup
gtrebilecek
durumda
degil. Bunuda hepimizbiliyoruz. I
I
***
Alle
bir
yerde
Osmanh
toplumunda
asil mekteptir.
ocuk
orada
yetigir.
Bunu nc
kugakyerine
getirir
ve
aile
Osmanh
toplumunda
her
ge-yden evvel
bir messesedir.
Tahrir
defterleri
de- I
digimiz vergi
arazi kayitlarina
baktigimiz
zaman;
ailenin
erkek
bi- I
reylerinin
verginin
esas unsuru
oldugu
ve bunlara
tahsis edilen
I
I
40
OSMANLPYIYENIDENKESFETMEK I
I
I
I
iftyeri
dedigimizbir
ift kzle srlebilecek, onunla ekim
yapi
labilecek
arazinin
tahsis
edildigt grlmektedir.
Alle
slaleyle
bir-
likte, yani
yakin akraba grubuyla
birlikte
esasen,
gehtrde
de bir re-
tim
birimidir.
ary
usralart
yanina
irak olarak yakin akrabasmi,
bildigi hemperisini
abr.
O
yzden
de
zanaatlar,
bir bakima,
eski
toplumlarda
rastgele
kimselerin
toplandi t
yer
degildir.Yakmlarin
irak
ve
kalfa
yapilmast
dolayistyla
zanaat
dallan
etnik
kkene g-
re
gekillenir.
Mesela, Ermeniler
kuyumcu, Rumlar
marangoz,
Sr-
yaniler tagtdir
ve
gmgdr.
Trkler
ok ilgin
btr
gey,
iglerini
iyt
bilirler,
camet ve
vitray-
cidLrlar.
Sleymantye
defterleri kayttlarindan bu
ikar
ve
nibayet
alle
bestenme
rejimleri
ve
mutfak
kltr
itibariyle
bu
toplumdaki
esas
unsurdur.
Ailede bir kere
insanlar yemek
yemeyt
grenirler
ve
ok
uzun
yillar
Trk
mutfagt
ve
Osmanli
imparatorlu u'nun
diger
unsurlarinin
mutfagL
piyasaya, yani
lokantaya
ikmamqur...
Bu
bugan de
byledir. Acaba Trklye'de
70 bin kadar
yagayan
Erme-
ru'ye
ragmen,
Erment
mutfagini
dogrudurust
cadacagimiz ticart bir
yer
yani
lokanta,
restoran var
midir?
Bu
halen evin
iinde
uretilen
mutfaktir.
Belki
de
Batt Avrupa
toplumlarindan
en
buyk
farkimiz
budur.
Nihayet
alle mahalli
kltrun, folklorun
yagadigt
bir
yerdir.
I.
Osmanli
topiumunda
hangi dinden
olursa olsun
her
cemaat
uma-
CLlarla,
perderle, masallarla
byur
ve
bunlar
gaplacak
kadar da bir-
birine benzer.
Fakat
buna yruten
yer ne
matbuattir,
ne
okuldur.
Bunlar dogrudan dogruya
allenin iinde
o
birimin
ortasmda
bu-
y.kten
kge, babaanneden
torunlara intikalle
devam
eder.
Ni-
hayet bir geyi daha
unutmayalim;
kriz
zamarundaki
en
bag
sigmti
yeri
ailedir.
Imparatorlugunbu
muhafazakr
ve koruyucukurumu bugne
kadar da devam
etmektedir.
Ipsizlik
sevimli
bir
olgu
degildir;
arna
itiraf edelim
ki
ipsizlik,
eger zengin batt Avrupa
toplumlarLndaki
lLBER
ORTAYLI 41
kadar
feci ve
korkun
bir grnme
gelmemisse,
bunda
aile
mes-
sesesinin,
allenin
koruyucu
rolunn
byk
payi
vardir.
Osmanli
ailesi
Tanzimat'ta degigmeyebagladt.
ekirdek
aile-
den bahsermiyorum sadece.
KadLmn
yava yavag
hayata girmesi,
ilk
nce
tahsil
grp
muallime almast, zamanla
hayatin diger dallanna
da girmesiyle
birlikte
ailedeki ekonomik roller
degigmeye bagladi.
Bundan
sonra
hayatinkazanum
ve
yaruclmesi
bu
gekilde
devam
et-
tigi
iindir
ki,
ailede ekirdek
konuma
gemeyen
kugaklar
arastada
blnme
ve
ayrilma
bu devirde
meydana
aeldi
ve
alle
kanun konusu
olmaya
bagladt.MeselMen-i
IsrafatKanunu
gibi,
dgnlerde
mas-
raf yaptlmamasi, evlenmenin
kolaylagmast iin
baghkladrahomarun
azaltilmasi, yasaklanmast gibi
kurallar
orraya
ika
ve bunlar devam
etti.
Nihayet nfus idaresi
kuruldu.Ailedekilerin
nafos
kaydt
yapLl-
di.
Alle
toplumun
hukuken de birincil
esas
unsuru
olarak
benimsen-
di. Harp
iinde
kaldirdan Hukuk-i Aile Kararnamesi'ne ragmen
1926'da
kabul
edilen
Meden
Kanun
ile romanizasyon,
yani Trk
hukukunun
Romaldagma,Roma hukukunu,
esaslanru
benirnseme
ve
garb
hukukunu
uyarlama abalan
son
noktaya ulagmigttr.
Byle-
liklebundan
sonra
birey
ve
alle
bu kanunun
esas
remel
unsurudur.
Boganmabu
ailenin
en
nemli relligidir.
Islamhukukuna
ve
Osmanli
uygulamastna
gre, kadin
boganmaiin
mcbir sebep-
lere
sahip olmahdir.
Bunlar bugnk
meden
kanunda da-
aynen
sayllmigtir.
Mesel sarhogluk
ve
sarhoglukta
Israr
etme.
Eg imeyeceine
dair sz vermigttr, "Eger iersem
bogamriz","Bog
ol"
diye. Tektar
ierse
zevce
bu
nedenle
boganma hakkma sahip olur.
Gaybubet;
ya
da
nerede oldugu mehul
(gib)
koca iin
boganmahkmne
van-
br. Tabii ki kabul
edilemeyecek sapkinhk
halleri bunun
nedenleri-
dir. Bundan bagkabazi
ahvalde
kadm
giddecli geimsizlikle
mra-
caat
ettiginde, erkek
bunukabul
ederse
zaten boganmig
olmaktadir.
Yani hi boganmiyor
degil insanlar,
fakat kadinin
da hakki
vardir.
41
OSMANLYYl YEN1DEN
KESFETMEK
I
Herkesinbildigi
gibi
"ismet
hakki" dedigimizyani
padigah
ve
geh-
zade
ktzisultanlarm
bu hakki
vardtr.
Onlar kocalarmdanboganma-
yi
talep edebilirler.
Tum
geleneksel topiumlarda oldugu gibi
her
halukrdaboganmahogkarylanmaz. Kanunve hukukkendisinebu
kolayhgi bahgediyordiye
bir
erkegin ikide
bir bog
oldugunu
da bil-
digini
zannetmeyelim.
Bugnknden
ok
daha
zordur
bu.
nk
adama
"niye"
diye
sorarlar.
O
"niye"
erkekleri
dikkatli davranma-
ya
zorlar.
Hatta bazidurumlarda
ok
geimsiz
eplerle
bile hayat sur-
drmek
zorundadirlar.
ocuk,anne
babanin vesayeti
altmdadir.
Eger
onlar yoksa
kendisine
vasi
tayin
edilir.
Bazen
makkeme
bu
grevi
yklenir.
Su-
nu
da
syleyelim
ki,
sokaga atdan
ocuklar
o
devirdede
vardir.
Bu
ocuklar
belirli bir
maagla
bir kadma
verillrdi.
Onlar da bu kimse-
sizlere
bakar, bytrlerdi. Bylece, bu hallerde de bir koruma ni-
tesi
ortaya
ikrugar.
Hi kugkusuzki 19.
yuzyilda
bilhassa
gayrimslim cemaatler,
yetimhaneleri
ve kurduklan
vakiflar sayesinde
epeyce
buydler.
ocuk
ve
alle
gphesiz bazi
vakiflann
konusudur.
Mslmanlar
ve
Hiristiyanlar be konuda
gerekli
vaktflan
cmerte kurmaktan
e-
kinmezler,
ama
unutmayahm
ki bu mtevazi
yagayan
bir
topluodur.
Her
gey
tevazu
sirurlan iindeydi.
Zannediyorum
bugnk
Trki-
ye'de
sokaklardaki
binlerce
sahipsiz
ocuk
halen bir utan
durumu-
dur
ve
bizbu grevi yerine getiremeyen bir
toplum olarak
hayatimi
za
devam
edlyoruz.
I'
Ailenin
egitimi
ve
ailenin
geligtirilmesi,
bilhassakadmin
ve
kiz
ocuklann
e itimi
meselesi,
19.
asirda artik
bir
itima
kural, bir
doktrin, bir
misyon
haline
getirilmektedir.
Okadar ki,
insanlar alle olarak,
batidahani
gramer
kitaplann-
da
grdagmuz
Mr. Brown,
Mrs. Brown
yahut
Madame
ve
Monsi-
eur
Duvalle
gibi aileleri
benimsemektedirler.Yani
iki ocuk,
anne,
ILBER
ORTAYLI
43
I
i
i
baba ve
ok ok iheiyar
byk
ebeveyn,
buykbabanin bulundugu,
akgamlan
kitap
okunulan,
igte
nakig iglenilen
lyi
aydinlattimty,
lyi
istnan evler...
Derskitaplannda
aile
diye bunlar
okutoluyor.
nsan-
iar, Aksaray'm,
eski
istanbul'un
izbe, ahgap
hanelerindeki kadinia-
nn
toplandigt, erkeklerin oturmaktan sikthp
kendini
mahalle
kah-
vesine actigt,
kendi
alle
dzenlerinekarp bir d;manhk beslemeye
bagltyorlar.
Bu
ideolojidir
ki, byk
alle
tipi,
yani kugaginbir
ara-
da
yagadgt alle tipini sracle ekirdege.dogru gtrmektedir.
Gtu-
ruyor da
ne
oluyor?
Maalesef
ekonomik gelgmemiz
byle bir
egili-
me
fazla
imkn venniyor.
Osmanh
allesi
dedigimiz,
yani
iki-
kugagin
bir
arada yagadigi
akrababk, sulle iliskilerine
nem
veren ve bulundugu
mahalle
iin-
de
var
olan alle
tipine ok
dikkat
edilmesi gerekmektedir.
Bu
zellik
btn Osmanblar iin
geerlidir.
Onun iin
bir Osmanh
allesinden
bahsedlyoruz
ve
bu
alle
tipinin
kendine has
iletigim
ve hitap biim-
lert
vardir.
Bu
sokaga
da
akseder.
Trklye'de
hangi dinden
olursa ol-
sun
yagldara, insanlar
"teyze"
di.yehitap
eder;
"amca"
diyehitap
eder,
"kardegim"
diye hitap
eder.
Ve Osmanh
imparatorlugu'ndan g
eden insanlarin
bu
gibi adetlert
Amerika'da bile
cagidigi grlr.
Su
en
nemli unsurlardan
birisidir
ki,
mesela, mahalle
halkinin birbirle-
riyle yakm iligki
kurmamasidgnlemez. Eunun
akst
bir dzen, han-
gi dinden
ve
dilden
olursa olsun,
Osmanh
mparatorludu'ndan
ikan
insanlarm
bilhassa
yurt
digina
gittiklerinde
Avrupa
ve Amerika'da gi-
kayeti
olduklan
bir konadur.
Biz
aileyi muhafazakr
bir kurum
olarak
gruyoraz
ve
yledir.
Aile siyas
rejimlere
de
pek
kulak
asmaz,
kendi bildigiyle gider.
Va-
kla
son asun
ekonomik geligmeleri onda
dramatik degigmeleri de
yararmamig
denemez.Ama
insanlar
halen bazengeriye
baktyorlar-
sa,
gittigimiz
yoida
en
dogruyu
mu yapiyoraz
diye
sormamiz
gerekir.
Sosyal
mhendishk
ve
alle
bagdagmayan
iki unsurdur.
Bunun byle
oldu unu
geligen olaylar
da
gstermektedir.
I
I
I
44 OSMANLPYI YENIDEN
KESFETMEK
. I
i
I
I
I
BAB-I
ALI
Bab-i
h;
bu
ismi
ok
duyanz.
Daha dogrusu
amk
duymuyo-
ruz;
nk
basm
bu
semtlert
terk
edip istanbul'un
digina,
kitellt
gi-
bi
yerlete
ekildi inden beri
Bab-1
li
ismi de
macbuat
Lin
kula-
ndmaz
oldu.
Ashnda
biz
hayattmizda
Bab-i
li'yi
Trk
basmina
verilen
bir
isim,
semtren
dolayt
basinimia
ifade
eden bir kavram
olarak
du-
nrz; ama
dnya
19.
asirda
Bab-1
li denince,
bundan
Osmanh
Devleti'ni,
Osmanh'hukumerini
anlardi
ve
bu
kelime
bir
terkiptir.
Bunun
tercumesi
Sublimeporte,
Hohepforte,
Rusadaki
tabtriyle
Verhovniy
DvorOsmanh
hukmeti
iin
kularubr.
Yangmalarda
ve
diplomatik
raporlarda;
Bab-i
li
punu
isclyor,
Bab-i
li
byle
hareket
edlyor,
Bab-i
li
tereddtte
gibi
Osmanh
Devleti'nin,
Osmanh h-
kmetinin
bu
kelime
ile
zdeglegtigini
grrdk.
Geen
asirda Bab-i
ll deylmi
dogrudan
dogruya
hkumeti
ifade
ederdi.
O
kadar
ki,
Iran'da
Trk
hkimiyeti
devrinde,
Trk
45
ILBER
ORTAYLl
I
-
l
I
i
hanedanlarin
hkimiyetinden
olacak
Kazvin'de
ve
1sfahan'da
h-
kmete
bu
kelimeden
bozma
Ali Kapi
denirdi.
Yksek
Kapt
anla-
manda
bir kelimedir.
Bizimkinden
daha
Trke'ydi;
fakat oralarda
hkmet
denilen
kurum
bu
kadar
messeselegmig
miydi,
o caragdir.
Bugn
Sirkeci'den
Glhane
Parkt'na
dogru giderken
bir
k- geden
Alay
Kgkhe,
diger
kpeden
de Devlet
Gvenlik
Mahke-
mesi'nin
kargismda
yer
alan
ahgap
kaplya,
yani
bir
zamanlarta
n-
l
Bab-i li'sine rastlanz.
Bab-i li
halen ahgab,
yle
olmasi
da
ge-
tekir.
Kapmm
hemen ardmda
bahe
iinde
Bagbakanhk
Argiv
Da- irest
yet
aliyor.
Milano'da
Brera
Akademisi'nden
Fossati
biraderle-
rin
eseridir.
1911'de
esash
bir
yangm
geiren,
nice tarih
belgenin
kl
oldugu
ve birka yll
nce
de defterdarlik
tutugunca
gene
yan- gin
tehlikesi
atlatan
nl
argivden
sz
ediyoruz.
Bab-i li
yanginlara ahgikttr.
18.
yzydda
birka
yango
ge- irdi.
1808'de
Alemdar
Mustafa
Paga,
konagasaldiran
Yenierile-
re
karit
Harem'de
kalan
bir cariyesini
ve kendinisilahla
savundu.
Sonra
da
cephaneligi
ategleyip
konakla
birlikte
birka
yz
yenieri-
yi
de
havaya
uurdu.
Busiyas
harakiri
Trk
devlet geleneginde
za-
man zaman
rasdanan
olaylardandir.
O olaydan
sonra Bab-i li
ve konak
yeniden
yapttrildt.
Bab-ili.'nin
ahgap
dnemi
Tanzimat
dev- riyle
bitti.
lstanbul
valiliginia
bulundugu
1844'te
tamamlanan
kr-
gir
bina eski
sadrazamhk
binasidir.
Bab-tli
geen asirda, talebelerin,
yanE
bir nevi
devlet
kapist-
na
ynelen
insanlana
yetigtigi
muhitti.
Bu
yzden
Bab-ili efendi-
si,
Bab-i li
ketebesi,
devlet
ynetimine
aday
gen
memur
smifmi
ifade
eden
bir
kavramdi.
Nitekim
olumlu
ya
da olumsua
olarak;
Bab-t li zihniyeti,
Bab-ili
ikiyzllg,
Bab-tli efendiligi,
Bab-i li
tavn gibi
birtaktm
kelimelerle
lisammizda
yerini
etmigtir.
Impa- catorluk
bu
blgede
fizikolarak
gekillenmigtir.
I
I
ogumuz
belki
farkmda
degilizdir.
19. yzyd
baglarma
kadar
devleti
temsil
edecek
binalarm,
messeselerin,
yant
fizik varh m
I
46
OSMANLPYI
YENIDEN
KESFETMEK
..
.
..i .---
I ...
I
-
.-
I.
-,
Bab-1 li .
Thomas Allom.
sayisi
pek azdi.
Saray-i Amire dedigimiz Topkapi
Saray1
padigahin
eviydi
ve
bunun
etrafmda
birtakimblumler
sirf padigah
evi
degil-
di. Harem bunun
ilk
kismtydt,
nk padigahm
zel eviydi.
Saray grevlilerinin
ve
saraya memur
olarak yetigecek insanla-
nn
yetigtigi
okulu ifade eden
Enderun
ve onun
ardindan
Ende-
run'un
digmdaki koguglar,
en
bagta Divan-i Hmayun
aslinda
huku-
k
anlamda
bir messese
midir?
GrngteKubbe'ntn
altinda
dev-
let
iglert
tartgihrdt;
fakar Divan-i Hmayun Osmanli
Imparatorlu-
gu'nunen
nemli
ve
devamli kurumlanadari birlydi.
Divan-i H-
mayun'dan
buradakisacasz
edecegiz.
Divan-t
Hmayun'a
sadrazamdan
bagka
Anadolu
ve
Rumeli
Kazaskerleri
girer. 16.
astrdan itibaren, ilmlyyenin
reisi
olmasma
rag-
men,
Seyhlislm
hazrederiburaya
girmezdi.
Divanindevamh
yesi
degildi.Tabii birinci,
ikinci,
nc, drdnc
vezirler
var.
llerin-
de
Kaptan-i Derya,byk
amiral
ve sonra
YenieriAgast gelir.
Ni-
ganci,
ok ilgin
bir biimde,btn
tapu kadastrokayttlannin,
yazig-
malarium,
haric
ve
dhili
yazqmalarm
amiri
durumundaydl.Buniar
lLBER
ORTAYLI
47
Divan-i
Hmayun
yeleriydi.
Buralarda
mhim
meselelerin
tartigil-
dttru billyoruz.
Ayrica
haftada bir gn,
ki bu
gleden
sonra
Cuma'dtr, temyiz
grevi gnudr; yani
bir
yerde grulmg, nkanmig
ya
da hakstzligi-
na
hkm
getirilip
bir daha buraya
mracaat
edilmig
davalar, h-
kmler
aleyhinde
mracaat hemen
orada
gzden
geirilirdi.
Divan-i Humayun, imparatorlugu
temsil
eden
idar
bir
kurum-
du
ve onan
etrafindaki ofislerde
de brokratikkadrolar
aligirdi.
Bu
durumda
sarayin
sadece padigah
evi
olmaditru,
ok mhim
bir g-
revi
oldugunu
billyoruz.
Bab-i li
dedigimiz
sadaret
konagi,
sadaret
makami 17.
astrdan
beri
bilinen
yerinde mtemekkindir,
yani
yer-
legmigtirve
vezir-i
azam
konaklart,
vezirin gabst ikametghi
oldugu
gibi,
halkin
ve
belirli devlet
grevlilerinin aligtigt ofistir.
Burada
abgan
herkes
sadrazamin
kendi
akesinden,
kendi
btesinden
maag
verdigi insanlar
degildi.
Geri
eski
devler dze-
ninde
19.
asirdan evvel
bykdevlet
yneticilerinin
kapi halki de-
digimizbirtakimhizmerkrlart
vardi.
Bunlarin cretini
onlar verir-
di.
Hatta bunlarm bir kismi konak
iglerini
grmenin
resinde
dev-
let
iglerini
gren
memurlardt;
yani
sadrazama
o
lde
yardim eder-
lerdi. Bu, diger
grevliler
iin de sz
konusuydu.
Kisacasibugnk Bab-1
li,
ki
pimdi
Istanbul
valisinin
kona-
gidir,
ok
daha genig bir
inekndi
ve
bunun
iinde
bugn
iin
dev-
letia
akla
hayale
gelmeyecek
birtakim
ofisleri yerleynigti.
Mesel,
Mallye buradaydi,
DLgigleri
Bakanhgl
diye bir
rgr
yoktu,
ama
di-
giglerinin grevlerini
gren
adamlar vardi.
Bunlarin
baginda Re-
isul-ul
Kctab dedigimiz
ktiblerin
reist
bulundugu iin bu
memur
digigleri
diplomasisi
konolarinda uzman
sayihrdt.
O kadar ki, Kar-
lofa Antlagmasi
gibi
bizim imparatorlugumuzun tarihinde
hem
olumsuz,
ama
yeni
geligmeler
getirmesi baktmmdan neml
saya-
bilecegimizbir
anlagma esnasmda
bu
memurlarin
degeri
ortaya
ikti.
48
OSMANLI'YI
YENIDEN
KESFETMEK
Gelecegin
Rami Mehmet
Papast
o zaman
Reis-lkttab'di. Da-
ha sonra
diplomasi
alanmdaki
beceristyle
dikkati
ekmig
ve
ileride
sadrazam
olmustu. Bab-i
li
ilgin
bir
biimdedevletin
temel.ofisle-
rinden biriydi
ve
bizim bugn
bakanlikdiye
bildigimiz
birtakim g-
revler
bunun
iindeydi.
Burania diginda
ok daha
tenkli
bit konu;
Sleymanlye
Ca-
mii'nin
civarmdaki
yenierilerin
serdart olan,
bagi
olan
Yenieri
a a-
sinLD
Oturdugu
Aga
kaplSLdir.
Buranin Seyhlislamlik
olmast
1826'dan
sonradtr
ve
Megihat'l-Islamiyye veya
Bab-i Megihat(Me-
gihat
kapist), diye
anilmigtir. Cumhuriyet'in
ilanindan
sonra
da Is-
canbul Mftlg'ne
evrilmigtir. Halen de Istanbul
Mftulg'dr.
Burada
ok
nemli
bir
argivimiz,
ger'iyye
mahkeme sicilleri
ka-
yitlari saklantr
ki,
fevkaldebir
argivdir. Defterlerin
saklandigt do-
laplar,IL
Abdlhamid Han'mdir.
O lyi bir
marangozdu,
ok
kigtbi-
lir bunu,
ve o
defterleLin
iinde
de cabil
imparatorlugumuzun, byk
gehirlerimizin btn
itima
hayatt,
kultrel hayatt,
hukuk
hayati
yatmaktadtr.
Incelemekleve
yorumlamakla
bitecek bir
kaynakde-
ildir. Bunlarm
ingallah
aragurmacdann elinde
zamanla
ylpranmak-
can
kurtarilmasi
iin bir
an
evvel tipkibastmma
gellir
ve
sadece
Is-
tanbul'a gitmek
talihine,
orada yagamak talihine kavuganlar degil,
yurdun
ve
dnyanm
drt
bucagmda
yagayan
Osmanh
tarihileri
de
bunlart
kullanabilirler.
Bir diger
ofis
de Kaptan Paga'nta
dairesiydi. Bu Kastmpa-
ga'daydi.
Yavag
yavag
Bahriye Nezareti'ne ve
gnmzde
de donan-
ma
saha
komutanh ma
evrilmigtir.
Bugn
amiralimiz
orada
ocur-
maktadir.
Marmara ve
Bogazlar'abakan
komutanlik
onun
resm
makamidir.
ok
ilgintir;
Seyhlislm
efendinin
kona i
yoktur.
Seyhlislm
nerede
oturursa orast
aynt
zamanda makama
ayrilmig-
tir.
Dolayistyla
bu dedigimiz
binalar,
geen
astrlarda
ok ilgin bir
biimde
Osmaalt Devleti'nin
fiziklegmig
gekliydi
ve o
yzden
Bab-
1
li, devlet kapist
gibi laflar
yava; yavag
tagraya
da
yaydmign
ve
ILBERORTAYLI
49
tagrada
kaymakambklann, mahkemelerin
oldugu yerlere
devlet ka-
ptst
denirdi, kale denirdi. Mesel Safranbolu'da
bir repede
yanan
hukmet konagi ondan evvel
bu
adla
andiyordu.
Su
anda
o
konak
tamir
edillyor.
Ne iin
kullandacakbilmlyorum.
Bab-i
li'den,
Cumhuriyet
devrinden beri Istanbul valisinin
abyma
yeri
olarak
kunandan konaktan yukari
ikiyoruz.
Bunun
kargisinda
defterdathk
vardi.
1stanbuldefterdarh
da
eski
Maliye
Nezareti'ydi.
Yandiktan
ve
tamir
edildikten
sonra
Istanbul
polisine
verildi.
Bunlann
arkasinda
da devletin argivleri vardi.
Hazine-i
ev-
rak'a
yeri yetmiyor, yenisi
de
yapdamiyor.
1stanbul
ve
Trkiye alti
asithk
imparatorlugun
mirasmi
yani
argivleri
yrtemiyor. Bizimgi-
bi devletlerin
hariciye
argivleri olur,
yani
mazidekt
bykdevlede-
rin,
ki bu byk
devletlerden birisi
de Osmanli Devleri
idi.
Huku-
ken
byckdevietti
bunlar, birbirleriyle
bykeli teati ederlerdi.
Es-
kiden her devletin bykeiisi yoktu.
Her
deviet byakeli gnde-
remezdi
ve her devlete
de bykeli
gnderilemezdi.
Ancak byk
devlet
vasfma
sahip olanlann
hukuken bu
gibi
zellikleri vardi.
Bunlar fevkalde
yetkili
byukeliler teati
ederlerdi.
Ingiltere,
Avusturya-Macaristan,
Rusya,Fr
ansa,
tabii
Osmanliimparatorlugu,
sonra
Almanya,
Italya,ispanyada bu devletlerdendi.
Bunlann sefa-
retlerinin
esasen Bab-i
li'de
olmast
gerekir;
fakat
nedense
eenebi
devletler
Bizans
zamanindan
beri kargi
kiytyi
cercih etmislerdir
ve
onun
iin
butn Avrupa
e1ilikleri
Beyoglucarafindadir.
Bit
tek
istisnasi olan
deviet, Iran
sefacetidir.
O,
billyorsunuz
Bab-i
li'dedir.
Bugnde istanbul
Baykonsolosluguolarak
kullanil-
maktadir.
Buradadikkatinizi
ekeyim,
bazi negriyatta yanlig yapdi-
yor,
binayt Balyaniar degil,
italyanFossaribiraderleringa
etmigler-
dir.
Yani Fossati
usul
binalardandtr.
Bab-i
li yakin
2amanlarda
ok
byk
olaylar
yagadt.
194Tde
Tan ga2etesi
olayi
ve daba daha geriye gittigimiz
zaman
nl
Bab-
i
li
baskuu, yani
Enver
ve
Talat Paga'nin
-Talat Beyhenz
paga
50
OSMANLPYl YENLDEN
KEQFETMEK
degil-
tertiblyle
kabineyi
toplanti
halinde bastp
Harblye
Nazin'nt
katletmelerini,
gehit edenleri
hatirbyoruz. Bu
ok
kanli bir hk-
met
darbesiydi,
gemig devirlerdebile
bylesi
grlmemigti
ve
sad-
razamin
oturdugu
konak,
yani bugnk
vilayette eski
kartpostallara
baktl
m1z zaman,
makineli tfeklerle
korunan
makam arabastni
g-
rrsnz. Bu
bize
nl
Mahmut
Sevket
Pagahin
suikast
sonucu
ha-
yattan,
siyas hayattan
sillamesini hatirlatmaktadtr.
Ca aloglu
ok
ilgin
bir
semttir. Burada
OsmanlL
tari ni
V6
kltrnn
muhtelif paralannt
grrz. Bu
semte
Cagaloglu
deni-
liyor.
Neden
Cagaloglu?
Cagaloglu, CagalazadeSinan
Pqa'dan
ge-
liyor.Tabii
birokdevgirme
paga
gibi
Cagalazade
iin
de
rivayetler
muhtelif.
Joseph
Hammer'i
dialeyecek
olursak; Papa Kont Ciga-
lohun
soyundan geliyor;
bir Italyan
soylusu. Denizde Osmanh
Bah-
riye Kuvvetleri'ne
esir dugmg; fakat daha
evvel
annesi bizim
saray-
danmig.
Bir
gemide iken
annesi Italyanlar
tarafindan
esir
altamig.
Kont Cigalo bu hanimla
evlenmig.
DolaylSLyla
da
bu gizli Msl-
man
hanLm
yani Cigalazade'nin
annesi,
ocuiunu Trk Mslman
terbiyesine
gre
yetigtirmig. Bu.yuzden devgirmepaganin
ihtidasi
pek
zor
olmamig.
Osmanlt
tarihinin ok
rremli'komutanlanndan,
devlet
adamlanadan
birisiylekargi
karglyaytz.
Bu
muhteremin
konagt
orada oldugu
ve
kendisi
orada
baZL
vaktf eserleri meydana
getirdigi
iin,
istanbul'un
birok
semti
gibi
o
semtin de
adi
bu
paganin adly
santyla aniliyor.
Mekteplerlyle,
fotokopicileriyle, kittasiye
ve-ritbaalafL I2nlf
Ve
lstanbul
hayatimn
vaggihrz
pargal
Aidan
birl
olinaya
devam
etmekte-
.dir.
Cagalogop1Nigin.bii
semttir. Bumdamesel
Ticarechane
Sokagi
vardir. Rhog-biriaolmasa da
burada'-Bagbakanhk D-le
Argivi
yet
alir.
Ayn.t
sokaga.bakmes
itihad
Evi varuito
Modern
Trk
imla
na
uymayan
Latidarfleriyle
Fransiz
imlstyla
Icihadyazdmyttr.
Abdullah Cevdet'in
nl
IctihadMecmuasintaarddtgbyetair.
ILBERORTAYLI
51
I
I
ltihadMecmuasihin
bir
zelli i
var.
Bu basildigindan daha
ok
okunan,
yani
elden ele
dolaan bir mecmuaydi.
Modernist
blam-
ciydt, rahmerli
Cemil Meri'in tarifiyle...
Yani
modern
asr
haya-
tin
19.-20. yzyddaki
her messesesinin
Islamikurallara
uygun
ol-
dugu ynnde
keskin fetvalar
rirdi. Bu
yzden
de
mutaassib
ta--
kimin hipmma
ugramigti.
Rivayet edillyor.ki.emniyet
bir
ara
bu
ya-
ihaneyi
copia
beklemek
ve
korumak
zorunda
kalmuttr.
Yarn ba-
indaki
acalegme
Sokagt
15.
yzytldan
20. yzyda
kadar.bizim
ta-
ihimizi ifade eden
kk bir
nieydandir..
KgesindeMolla Fenari
Mescidi
ile
birlikte incili
avu;
Sokagtha
ve
RustemMektebihe
sapariz;
nl okullar
buradadir.
I
I
Ca aloglu
KizEnstitus de burada
yer
almaktadir..llk
sanayi
mekteplerindendir
ve
bir
ara
Mlkiye
Mektebi bo binadaydi.
Bu-
gnk
halde de
argivde abganlarm
ugradigL
kitapdar,
fotokopici-
ler bu
semtte
alismaktadtr.
Dolayistylabiz1stanbul'un
iglek
yaym
hayati baktmmdan,
kltr hayatt bakimmdannemli
bir
semtinde-
yiz;
ama
fizikikonumubaktmmdan
aym
lyimserligi
ve
olumlu
gru-
g
serdermek mmkn
degildir.
52
OSMANLI'YIYENIDEN
KESFETMEK
L
BAROK
ISTANBUL'DA
18.
yzytlda
Osmanh
bagkentinin
yaninda ticaretle zenginlegen
muhtelif
kentler
var
ki,
saymakla
bitmez.Mesel
Balkanlar'daBulga-
ristan'da
Filibe,
Makedonya'daVoskopol,daha
yukanda
Saraybosna;
Karadeniz
kiydarmda Trabzon;
nihayet bugnk 1srail
smirlart
iin-
de Hayfa;
Suriye'de
Halep
ve Sam
gibi yerler
bu bagkentin
atmosfe-
rini benimsemeye
bagladilar.
Gelecekte'Selanik, Beyrut, Izmir
gibi
gehirler
de 1stanbul'un
yamnda
byuk
metropoller olarak
geligecek-
lerdi.
Yalniz
ilgin
bir
gey
vardt; imparatorlu un mimarsi 16.
asicda,
sadece
kamusalbinalard yani
camiler,
imatet, kervansaray,kpr
gibi
yapilarda
degil,
artik
kullanilan
konutlarda da
standartlagmaya
baglamigti. Bir kere btn
esnaf konaklannda
belirgin
slpla nakt;
ve
bu duvar
nakiglarmin
arasinda, mesel,
Istanbul
resimleri
yer
al-
maktaydl.
ok
ilgin
bir
biimde 18.
yzyil Osmanh
mimarisnde
ya-
ni kamusal
mimarde,
camtlerde, egmelerde ilgin
bir
Avrupa
Barok
slbunun
benzerininortaya
iktigi
grlmektedir.
O
yzdendir
ki,
sanat
tarihileri
bu
asirda Osmanh barokundansz
etmektedirler.
1LBERORTAYU
53
I
Simdi
barokdedik
de
nasd
bir
gey
oldugunu
biraz tartigahm.
Barok,
ok
kiginin
sandigt gibi sadece
mimarye
has bir
slp
de-
gildir.Biliyorsunuz,
Avrupa
sanat
tarihileri,
sanatlari
Apolloni-
yen ve Diyonisyendiye
iki
isim altinda
inceliyorlar.
Bunlardan
bi-
ri Apolloniyen sanatlart;
yani
mitolojideki
Tanri Apollo'ya izafe
edilen
bir isim. Bunlar
Apollo'nun stat
oldugu
mimar,
resim,
heykeldir;
bir de Diyonisyen
sanadar
var, yani tiyatro
ve bilhassa
mzikal
gsteri.
Simdi
barok
sadece
mimariye
ve
resme
has bir
sa-
nat
gibi,
yani Apollonlyen
bir
sanat
gibi
telaffuz
edilmiyor.
Diyo-
nisyen taraflan
da var, yani
bir barok mzikten
sz
edillyor
ve ba-
rok
mzi in
ne
oldugu
galiba
mimaridekinden
daha lyi
tarif
edil-
mig vaziyette.
Daha da
ilginci
barok dugnceden,barok edebiyat-
tan da sz
ediliyor.
Igtebunun
zerinde
de durahm.
Mesel 18.
yz-
ydda
Le Sage pitoresk
roman
dedigimizbildigimiz
barok devrin,
barok
slbun
etkilerinin
oldugu
bir
roman
trn temsil eder.
Hi gphesiz
ki
btn bu bilgileri 18.
yzyllin
Osmanh
dnyasma
aktarmak,
uygulamak
kolay
degil;
ama
yabana
atmayacagtmiz,
ata-
mayacagimiz
degigiklikler
de
var.
Biz18. yzyd
Osmanh
dnyasmin
Avrupa barokundan
bude-
rece
etkilenmesinin
nasd mmkn oldugunu
tartigmak
durumunda-
yiz.
Sphesiz
ki bu
etkilenme edebiyat
ve felsefeyekadar
uzanmig
degildir;
ama
mimarde nemli veriler
vardir.
Birkere
resimde
garip
bir gekilde perspektif
kullandiyor.
Sanat
tarihilerimiz
bu perspek-
tifi
daha nce
de
Bektag resimleri
dedigimiz
geleneksel
halk
sana-
toda
tespit
etmigtir. Zaten aslmda
_1.
asir
sonundan
itibaren
Iran
resmindeki
bu geligme
Azerbaycan
havalisini de
etkilemigtir.
Iran
resminde, perspektifin
uygulandr t
resimlerde,
panorama
dedigimiz
uzun
anlatimm,
devamli
anlatimm
yer
aldtit
grlmektedir.
Mese-
la, muLtegern
stralamalarla
mharebe
resimleri
ve
Sehname'den
Za-
slu
Rstem'in
ve
Zal
Mahmut'un
grey tutma
maceralanni
veya
Saevi-Osmanh
savaglanni resmeden
eserlerdir
bunlar.
Bu
eserler
konaklann
duvarlarmda
yer
aliyor.
54
OSMANLPYl
YENIDEN
KEQFETMEK
Iran
resminin 18.
yzydda
Osmanli
evrelerini,
bilhassa Is-
canbul'u ok etkiledigi
konusunda
dgnceler
var.
Yani
resmimiz-
deki bo
degigikligin kkterini
illa
Batida
aramayahm.
1ran
daha
ya-
km
olabilir.
Nitekim
Levni
gibi
bir
minyatur
scadi artik eskt Os-
manli
minyatr
gelenegini
birakimg,
kendince portreye ve
resimle-
rinde
insana daha.fazlabir
harekerlilik
vermittir. Gene
ayni
sekil-
de Enderun'dan yetigen minyatr
ustalan arasinda
Vastf'tn
pers-
pekttfli eserlerini
gz
nne
getirmek
gerekmektedir.
Fakat
asd
de-
gigiklik
mimardedir.
Barok
mimart
Avrupa'da
iki fonksiyonu yerine
getirmigtir.
Bunlardan bir
tanesi
halkin kargismdadevletin
somutlagtirdmasi
ve
resimleptirilmesidir.
Uzun
monumental genig
merdivenlerle
i-
kan
binalatin fasadi,
yanl n
cephesi,
gayet
ho;
sslemelerle insan-
lann gznu
almaktadir.
Devlet
muhtegem fakat
o
derecede de
ca-
na
yakm binalarda
somutlagmaktadtr
ve
devlet
deta
kendini kit-
leye kabul
ettirmektedir.
-
I
Ortaagin
o
hznlu, dikenli
ve
insana
ancak
izdtrap
telkin
eden
sanati,
yerini
yagayan
civil civil
bir mimarye
birakmaktadir.
Simdi
bunun byle bir
gemige yani Ottaag Avrupa
mima-
risi
gibi bir grunme
sahip olmayan,
son
derece
geometrik
sana-
tm
evreyi birbiriyle
btunlegt.trenbir
mimarye
tatbiki
ne
olmak-
tadir?
ok
aak
bir
gekilde
barok dnemi
resim
sanattni
Topkapi
Sarayi'nda
Harem
ve
di er
blumlerin
ban
pavyonlannda
grrs-
nz.
Bunlann
ok stn
eserler
olup
olmadigt tartiplabilir.
Ama
besbellt ki
cemlyet
yenillk aramaktadtr
ve
yenilik toplumlarin
en
masum
istegidir.
Benzer sanat
bugn
mesel, Cebeli Lbnan'da
Muhtara'daki, Beytuddin'deki
Drz
emirlerinin
saraylannda
g-
rlmektedir.
istanbul'un
resim
sanati ve
ssleme
sanan
kendisini
tagraya
da
tagmaktadtr.
Fdibe'nin, Gobrovo'nin konaklannda, Balkanlar'da
Bosna'da,
Voskopol'un konaklarmda, Yunan
adalannda, Mora'da
bilhassa
ILBERORTAYU
55
I
Naupliya'da(Anaboli
dedigimiz)
btn bu
e ilimleri
grmek
mm-
kndr.
Hi
gphesiz
ki zengin Ege
blgesinde
Izmir,Aydin
ve
bil-
hassa Tire'de Birgi'deki
konaklarda
bunu
gzlemek
mrnkndr.
Aynt
egilim
Trabzon'un
konaklarmda
ve
o
zamanki
genig Trabzon
vilayetinin
Giresun gibi sancaklarmda,
Suriye'de,
Akka'da
da ken-
dini
hissettirmektedir.
Insanlarresim
seviyor,
canh renkli resimler
seviyor
ve
impa-
ratorlugun
neresinde olurlarsa olsunlar,
Istanbul'u
evlerinin
tava-
ninda,
duvarmda
grmek istiyorlar.
Mimarmizde
bitki
sslemele-
rine dayanan
barokun
kendi, kurak
motiflere
ve
izgilere
dayanan
bir bagatmimar,
bir n
cephe
mimarsi geligrirmektedir.
ltebunu
Istanbul'daki
Nur-u Osmanlye
Camii'nde,
ok
abarcilmig
bir gekil-
de Tophane'deki
Nusretlye Camilhde,
dahast
var
sagda
solda
bir-
takim
sebillerde
grmektesiniz.
I
I
Bogazin
uzak
semti Beykoz'da,
daha
evvel gmrk
eminligi
yapml
Shak
Aga'nin
1746
yllmda
yaptirdigt abidev
egmeyi
dg-
nnz. Bu
egme
verimli
su
kaynagiyla
ne
kadar
hogbir biimde
b-
tnlegmigtir.
Bizim
nesil ocuklugunda
buradan
akan
suyun
btn
Bogazibeslediginibilir.
Bu
su
damacanalarlaetrafa
dagmhrdt.
Uzak Beykoz, barok bir
karaktere brnmgtr.
Etraftaki
d-
nemin
barok
sanayi dedigimizsanayisi
(nku
baroksanayi
diye
bir
mefhum
da
vardi)
porselene
dayanmaktadir.
Smerbank
kumagfab-
rikast,
Beykoz'un
deri
rnleri
kadar
cam
iglerinin
sergilendigi
tesis-
lerin
yaninda
L Mahmut'un yaptirdigt
kasir, Beykoz'un
Bogazdaki
barok
merkezi
mertebesine ykselmesine
yardim
etmigtir.
Nihayet I
Istanbullular'm
her gn
grdg,
nereden
bakarlarsa
baksmlar,
Se-
limiye'deki
Sultan
IIL Selim'in yapardigt
kigla
sadece
mimar tari-
himizindegil
btn Avrupa tarihinin
barokkiglalarina
en
iyirnek-
tir.
Hakikaten
aynen
Avrupa'daki gibi
Osmanh'run
17.
yzyil
ve
18. yzyd
baglarindakisurekli
savaglarm
bezdirdigi
asker toplumuna
bir refah
ve
yeni
bir
zevk
getirmektedir.
56
OSMANU'YI
YENIDEN
KESFETMEK
Nur-u
Osmanlye
Camii
i avlusu. Thomas
Allom.
Bu dnemin
vezir
ve paga
konaklari
eski
dnemlerdekinden
daha
makemmeldir. Mkemmel
oldugu
iin
de hem
tagrada
bem
de 1stanbul'dabugne kadar uzanan
rnekler
bu devre
altri. Daha
evvelki
astrlara ait konut
mimarsi, yani
sivil
mimarye ait
eserler
ok saythdir.
BelkiTrk insam
o zaman savagtyor
ve
kamusalbina-
lan byk
gsterigle
yaplyor;
fakat 16.
yazyilda
Alman
seyyaht
Sa-
lomon Schweigger,
kendt bakig
aisina
gre,
"Bunlar,
sadece Al-
lah't kandtrmak
iin
ona
buyk
mabedler yapiyorlar"
diyor. Bu
ca-
bli bir dindarligtn bagka
trl
bir degerlendiriligbiimidir ve
17.
yzyilin
insant
dindardir.. 17.
yzyihn
insant
toplum iin
gsterigli
eser yapmayi
cercih
etmektedir.
Kendi hayattnda
o
nisbette
mte-
vazi
hasta birazfazla
mtevazidir. 18.
yzydda
bu
iklim
degigmekte-
dir
ve
insanlar artik gelirleri nisperinde
kendi hayatlarinda da de-
gigiklik
yapmaktadirlar.
Tabli bu bagkatr bir hayat tarzt
gerirmek-
tedir.
Nedir
bu?istanbul'un
Kgithane,
Gksu
gibi suyolu merkez-
lerinde
ayn
bir
eglence
tr
ortaya
tkmigttr.
Bu
eglence
yle
bazi-
lanmma
zannettigi gtbi sadece pagalative
veziderikapsamaz.
Esnaf
loncalart da burada
eglenirler
ve
yle
amiyane
eglenceler
degtidir.
1LBERORTAYLI
57
l
i
l
I
i
I .
I
i
Birtakimhalk
sanatlan,
Karagz,Ortaoyunu gibi
dallann buralar-
da
inkigaf
ettigi
anlagilmaktadtr.
K tthane
eglenceleri,
Trkierin
hem hoguna gitmig
hem de
mutaassib
ve
fakirlegen
evrelerin
ha-
setint
ekmigtir.
O
yzdendir
ki hem
ayaklanmada,
hem
de
ok
nemli sanayilegmenin
basladigt
kagLthane,
lengerhane, demird-
km
merkezleri
kurmak
gibi
iglemlerde
by
kaSLTRT
RCimaSlzca
ylkil-
migtir.
Bunlar
fuzul
olarak addedilmigtir.
Ama
sadece
Patrona
Halil'in
serdefteri oldugu asiler
degtldev-
leri
idare edenler
de
bu
gibi
konak
ve
kasirlan
yikip
yerine bazi
si-
na
tesisleri
kurmayikendileri iin
ok
haylrhah bir davramp
olarak
grmglerdir.
Hali'te bugn kalmtdarini
grdgmr
veya
hl
kullandt imizKgithane,
Feshane
veya
Tersane'ye ait lengerhane
gibi
tesislerin
bulunduklan yerlerde,
bir
zamanlar ok
girin, kaytk-
hanell konaklar,
yaldar
daba ieride
de kastrlar
vardi.

Barok
hayat
tarzt
bu kadarla da
bitmiyor. istanbullular'in
ara-
smda ok
hos halkhikyeleridolagiyor.Zannetmeyelim
ki barokd-
nemin
edeblyati sadece
Nedim'in
pr nege,
tertemiz Trkeh mzi-
I
kal giirlerinden
ibarettir.
Bir
mudder
sonra
Seyh
Galib'in derin mis-
risizmi
de bu dneme aittir
ve o
medenlyeti tamamlayici
bir
para-
dir. Nihayet "Tayyarzade", "Hanerli
Hanun"
gibi
halk hikyeleri
de, ki
iinde muagaka
hatta
hafif
sefahat
ve
geleneksel iffetli
hayat-
tan saptirtet
motifler
vardir,
barok istanbul'unhalk kltrne ait
I
paralardir.
Bu
paralar
da Istanbul
medentyetinin
bir
stunudur.
Su
kadarini
unurmayahm;
biz Lale
Devrindeyiz. Insanlar,
I
zengininden
fakirine,
ilmlyye strufinin
en
sekin insanlanndan,
Ebu ishakzade'lerden
tutunuz
kayikilara, kasaplara kadar lale
so-
gani
yetigtiriyorlar,
yeni
lale
trleri
ortaya
ikanyorlar.
Lale
Istan-
I
bul'da bir moda
haline
gelmig.
O kadar
ki
Tezkire-igkufeciyan
bi-
zim taribimizde
lale
yeristiricilerinin
biyografilerini
ihtiva eder.
Bu
essiz kaynait
okudugunuz
zaman
grecekstniz
ki, Turk cemiyeti 18.
yzydda
ayn
bir
tarzin
iine
girmigtir.
Bilhassa
bizim
okul
tarih
I
I
I
58 OSMANLPYIYENIDEN
KESFETMEK
I
i
L
Kksu'da mzisyenler. William Henry
Barleu.
derslerimizde
bir
israf,
bir lzumsuzlvk
olarak addedilen
ve
ardm-
dan kanli
ve
cahil
bir
isyam davet
ettigi
iin
deta sulanan
Lale
Devri, bir
medentyerin admasi
ve
geligmesi
iin deta 1zumlubir
slp
degigikligidir.
Halka
ynelik eserleriyle
taninan ve
tarihi
bir baktma
kitleye
sevdirmekte
ok
byk
rol olan tarihi
Ahmet Refik (Altmay
so-
yadmi tagirdi),
bu dneme Lale Devri
ismini
vermekle
ok
isabet
etmigtir.
nk
Osmanli
ve
Trk hayatmda
Lale
Devrinin nemi
kavranmigttr.Hatta
gu
kadarmi
sylemek
lazim
gelir ki, bu keyflyet
sadece
bagkentlstanbul'la
smith
degildir.Bazi
iddialarin aksine, ok
uzak vilayetlerde tagralara
kadar uzanan ve
etkilerini
gsteren bir
kltrel
slp
degigikligidir.
Avrupa; kiyafetiyle,
camtyla,
kumagiyla
Trkiye'ye
akmakta-
dir;
ama aynt
gekilde
buradanda benzer
geyler
Avrupa'ya
akmakta-
dir.
Bahelerimizi Fransiz
slbunda
dzenlemeye
bagladigamizsy-
lenlyor. Budogru;
ama ne
yazik
ki
elimize eskizleriyle
ve
kahnella-
riyla gemedigi
iin lyi
bilinmlyorsada, bir
Trk bahe tipi,
bir Iran
ILBER
ORTAYLI
59
bahe
tipi
sslemenin oldugu anlagdtyor.
AynL
gekilde
bizimkdik-
larimiz,
trbanimiz,
cppelerimiz,
kumagLmlz
Avrupa'yi
etkilemekte
ve
Turqueriededigimizbir
moda yaydmaktadir.
Dolayisiyla 18.
yzydda
Turk medenlyeri
Bati Avrupa
ile
bir
kltrel ahyverig
iine
girmektedir.
Bunun
netni
zerinde
de dur-
duk.
nk
gu
stralarda
Fransa'da
sadece
tarihiler
ve
Trk tarihi
aliganlar degil; Fransa
tarihileri
hatta
sosyologlar
da, dnemin
Trk
eserleriyle, sefaretnamelerle ok ilgileniyorlar.
eviriler
ya-
pdiyor
ve
bu
onlarLn
dgncesine
yeni
bi<boyut getiriyor. O
tak-
dirde 18.
yzyda
bizimde
yeni
bir boyutla, yeni bir
grugle
bakma-
iniz gerekir...
60
OSMANU'YI
YENIDEN
KEFETMEK
.
FATIH SULTAN MEHMET
.
30 Mart 1432'de, Sultan IL Murad'm bir
oglu
dnyaya
geldi.
Baglangatabu deugun
veliaht olacagt
bile
gphellydi;
ama
geli-
gen
olaylar
ve
agabeyininlm
dolayistyla
ok
kkyagta
ikike-
re
tab.ta akmak
zorunda
kaldi.
iki kere,
artik
bir
imparatorluk
sa-
y.dan
Osmanh
tahtinm
bagmdaydi
ve
iki
kere de bu
tahti
babastna
terk ederek
Manisa, daha dogrusu
Saruban,
sancak
beyligine
ekil-
di. Manisa, Saruhan'm bagkentiydi. Iki kere bir gencin
tahttan
inip
tekrar
ikmasi,
pek nadir
bile diyemeyecegimiz
tek grlen
bir
olaydtr.
Ama bu
gen,
21
yaginda
yani 1453'te bir
byk
gebri,
o za-
manki
dnyanm
metropol
say
dan
ve
kendisinden
sadece polis
-ge-
hir-
-diye
bahsedilen bir bagkenti
kugattL;
br gehirlerin
herhalde
ehir
diye
pek grlmedigi
dnyada,
n getiren bir
zafer
kazandt.Is-
lm
dnyasinda
artik ylldm
snmeye baglayan
Sam,
Bagdatve
yk-
selen
Kahire,
uzak
fran'dakiIsfahan,Niabut
gibi gehirier
digmda,
lLBERORTAYLI
61
.
Avrupa kitastnin
tmnde gehir saytlacak
bundan daha
buyk bir
yer
yoktu.
Bahsettigimiz
yer o
tarihteki
Konstantinopolis'tir.
21
ya-
indaki
hkmdar
onu
fechermekiin
bildigimizBogazkesenHisa-
rt'ni,
yani Rumeli Hisanhi
drt
ay
iinde
inga
ettirdi.
lstanbul'unfethi
byk
bir
olaydtr.
Bu
sadece
Trkler'in milli-
yeci
tarih
guuru
aisindan
dolayi
byledegerlendirilenbir
olay
de-
gildir.
Maalesef zerinde
yeterince
durulmuyor. 1stanbul'unfethi
ategli silablarm
ve
modern asker tekniklerin
kullantldigtRnesans
tipi
bir
savagm
dorugundakibir
olaydir.
ank
Rnesansdevri boyunca
cereyan
eden savaglarda
Ital-
ya'da
gehir devletleri
kirahk
askerler
araciligtyla savagtyordu.
Bunla-
ra
Condoccieredenirdi. Bunlarin
bagmdakiler
deta
savag
mteah-
hicleriydi
ve
Italyahm ordulart
savagta
askerleri
telef
olmasm
diye
savag
degil
deta
bir nevi
satran
oyunu
geligtirmiglerdi.
Mesel
Italya'ya
mdahale eden
Fransa'nm
savagL, ok
daha
sonraki
Avus-
turya
savaglan,
hatta
1618-48 arasmdaki
30
yll savaglan
bile
mo-
dern
silablarm, ategli silahlann
ok
etkin
bir biimde kullanildigi
I
muharebeler
sayilmaz.
Bukonuda Avrupa'da
sadece
Macar kralligt
bir
nebze ncayd.
I
IgteOsmanklar Balkanlar'da aruk
100
senedir mcadele
ve
m-
dahale halinde
olduklan
Macar kralh tnin
askeri teknolojisiyle
bag
edebilmek
iin ister istemez
onu
geecek
bir
yaplya
ynelmiglerdir.
Gen hkmdar II.
Mehmet bu igin
gampiyonlugunu ggsler
ve Or-
taagin
en
muhtegem
kalesi
sayilan
Istanbul
surlan artik
Yeniag'm
savaglartni temsil eden
drt
agir
top ve
ilk
defa
kullantldl l
Sylenen
havan tipi
toplarla,
yani
hareketli
toplarla
dvlmeyebaglanmigttr.
Drt
ayda
biten
ve
Bo azlannkontroln
ele geirerek
Kara-
deniz koloniterinden
yardim gelmesini nleyen
bu
mekanizmayla .
padigah,
nisan
bagindaEdirne'den ektirdigi toplarla muhasaraya
bagladt.Elli
gn
srecek
uzun savag
gerekten
Ortaag'tkapatmig- I
I
tir.
Bu
Ortaag, Avrupa
tarihi
iin
byle
oldugu gibi
bizimiin
de
i
I
I
62
OSMANLPYIYENIDEN
KESFETMEK
L
yledir.
nk
o
tarihe
kadar Osmanh,
imparatorluk messeseleri
ideolojisi itibarlyle gerek
bir
imparatorluk saydmazdt.
Ancak
stan-
bul
gibi
bir kentin,
yani Konstantinopolis'in,
DoguIslam
millederi-
nin
deyigiyleKonstantiniyye'nin, fethinden
sonradtr
ki bir
impara-
torluk
guuru
bu
topluma yerlegmigtir.
Bunun
sanat,
klcrhayatmda
ve
saray
protokolnde
de
etkilerini
grmek
mmkndur.
Igtebu
imparatorluk agi.da
btr
yerde
Osmanli'DLE
yenia 1-
dir. Yoksa Ortaag'la Yeniag't,
ill matbaanm
kullanilmasi
veya
feodalkalelerin
yLkLim5l
gibi
kastaslarla
ayirmak gerekmez.
Unut-
mayalun
ki, lstanbul'unfethlylebir
yerde
Dogu
Akdeniz'deki tica-
rete
dayanan Venedik
ve
Cenova
gibi
Akdeniz
Italyandevletleri-
nin de
kug
baglamigur. Aynca bu hal,
uzak
Okyanuslara
ailma-
yi
gerekli
kdal
Ve
hizlandtrmqtir.
Muhasara
elli
gn
srd.
Gayet
gidderli
hcumlar
yapddi
ve
bu
arada
Nisan
ortalarmda,
22-23 Nisan
gecesinde; tamamtyla
ag-
dayBizans
ve
italyan
raporlarma
ve
sonradan
Runniman, Babinger
ve
Schlumberger
gibi
byak
tarihtler carafmdan ok esasli raporla-
ra
dayanarak
tarif edildigi gibi gemilerin
Bogaz'mbagmdanHali'e
indirilmesi
gibt
bir
ameliye gereklegtirildi.
incedonanma hafif ka-
dirgalardan
olugtugu
iin gemilerin
bir
gecede ekimi mmknd.
Nitekim
girilemeyen
ve
a tr
zincirlerle
kapatilan
Hali
bu ta-
rihre artik
nemini
kaybermeyebaglamigttr.
Bununla
be
caber
savag
kara
surlan carafmda
devam
etmektedir.
Bizans'in
ortaaglar
bo-
yunca,
ilk ortaaglardan itibaren
kullandigi Grek
acesi
dedikleri bir
certibi
vardtr.
Bugn, 20.
yzyilda
su
zerinde
ve
karada
ok
daba
yakici silahlann oldugu malm;
ama
tarihilik
halen bu Rum
are-
ginin
terkibni
tam bilmlyor.Bununla
gehrin
denizden
kuganlmaSL
imknstz
hale
getirilmigtir.
Ne
var
ki bu
sefer
yirmi
ksur kara kugatmasiBizans'in
uzun
tarihinde ilk
grlen
vaktadtr.
Dogu
Roma diyoruzIstanbul'a,Bi-
zans
demlyoruz;nk
Bizans, bu
imparatorluk yikildiktan
sonra
ILBER
ORTAYLI 63
l
I
I
Avrupa'ntn
verdigi
bir
isimdir
ve
imparatorluk gelenegini
kult-
mek
iin
konan bir
isimdir.
nk
Almanlar,
billyorsunuz,
gerek
bir
imparatorluk saydmayan
Roma-Germen
veya MukaddesRoma
Germen
imparatorlugu'nunRoma
oldugunu
ve
eski
Roma'nin
va-
risi
oldu unu ileri srmek
iin Bizans't
tarihten
elemek istemigler-
dir. Onun iin kendine Romah diyen, Roma devleti diye isim
ve-
ren
bu
imparatorluk,
Batt'da,
yrkimmdan
sonra
Bizans diye
adlan-
dirdmigetr.Bu
ismi kullanmakta
son
derece de dikkadi davranma-
hytz
ve
icap
ederse ok absumq
bu
tabiri carih yazimindan silmek
durumundaytz.
nk
Bizans
ok
eski
Helenistik devirden kalma,
hatta Helenizim
ncesinden
kalma koloni
bir
gebirdi
ve
bugnk
Sarayburnu'nu
gemeyen
bir hacimdeydi.
Imparatorlukyirmiyi
askin
kugarma grmgtr
tarihinde;
bazi-
lan
ok gedit
ve
savai-barbar sruleri
rarafLndan,
bazdan
asker
teg-
kilan
oturmuy
devletler,
ordular
tarafindan
yapudt.
Bunlarin
hibiri
muvaffak olamamigti,
ama
ilk
defabir
ordu modern
ait
aan
silah-
larla
onu
kugatiyordu.
Rnesans
Bizans'mdibine
gelmigti.
Bazdannin
belirttigi
gibi
Rnesans'inbelkide
ok
somut
bir grnmu bu
savag-
la
mmkndr.
Bilhassa
"6
ve
12
Mayis'ta
ok
gidderli
kugatmalarm
oldu u" zerinde
Batih
ve
yerli tarihilecimiz
birlegmektedir.
ok
kanh
hcumlar
olmaktadtr.
Surlara
kargi
son
derece
nemli
manci-
niklarla, gullelerle,
agir
toplann gllelerlyle gedikler admaktadir.
Sehir
kendini savunmaktadir.
Kugarma
ordusunun
sayist
zerinde
ke-
sin
fikir
sabibi
degiliz.
Mesel
Barbaro
adh
bir
agdag
Italyan
gzlem-
ci 100-160 bin
civannda
bir
rakam verlyor.
Hlbuki
Bizansh tarihi
Halkokondiles,
400
bin
rakamirti
veriyor.
Gelin
ortastni
bulun.
Modern
tarihiler
de, Schlumberger'den
Runciman'a kadar
ok egirli rakamlar vermektedirler.
Her halkrda,Ortaag
ordula-
nnm
lojistik,
ulagim, beslenme saghk meselelerini
zgn gz
nne
ahrsak
sayist
yle
200-300 bini bulanbir
ordudan
sz
edeme-
yiz;
nk
100-150
bin kipininbir
yerde temizligini
ternin
etmek
la-
zimdir, aksi
takdirde
derhal
salgin
hastahklar
ikar.
Byle bir
vakia
I
64
OSMANLI'YI
YENIDEN
KESFETMEK
.I
-
L
Ayasofya Camii. Dumouxa.
oknadigma
gre
bu
ordunun
sayismi
fazla
bytemeyiz.
Hi
kugku
suz ki,
gehri
savunanlar
da bunun
ok altindaydt. Onlar daha
ziyade
savonmadaki glerine,
cesaretlerine,
dirence ve
surlann yaplSLna
borLular.Bizans,
yani Hiristlyan Roma Imparatorlugu
tarihindekt
menkibeler,
inanlar skt-u
hayale
ugramayi birden
yagarmyordu.
Halk son ana
kadar Meryem
Ana'run kendilerini
kurtanaSLDL
bek-
ledi. Son
gece
Ayasofya'daki
ayinde imparator,
Meryem
Anakin
gelecegini rebli
etti.
Halk
hl,
Trkler ieri
girdigt
zaman,
melek-
lerin
duvarlan
yanp
ortaya
ikacaklan
ve
Trkler'i
kovacaklanbek-
lentist
iindeydi. Menktbeler felaket
anmda
canlantrlar.
Bin
yih
ag-
km
bir sre
btun dunyanin
hayranllkla tasvir
ettigi Hiristiyanh m
bu
byuk
merkezi yeni
bir
kuvvetin
eline
geiyordu.
Ayasofya halkin
gznden dgmgt;
nk
Karolikdnyay-
la btrligin
simgestydt.
Katoliklik'i Romahm
halki
teoloji, llahiyat
mlhazalanyla reddedlyor
degildi.
Onlar iin
Katoliklik
1204'de
muhtegem gehti
iggal eden, hileyle,
onun
btn
zenginBklerint
hatta
AyasofyahLn
nndeki
hipodromda
etraft
pirin
levhalarla
kaph dikilitagm pirinc
kapiamalannt bile
yagmalayacak kadar
LBER ORTAYLI
65
.
I
1
I
grgsz,
kan dkuc
ve
btn ktphaneleri
yok eden
Ltin isti-
lst demekti. Bu nedenledir
ki, bem
Bizans'in
son
bagbakaniNo-
coras
hem Gennadios gibi
halkin
ok
itimat ettigi
ruhaniler,
"Bu
memlekette,
Freng'in ekmegindense
Trkn sangiru
ve
kihcmi
tercih
ederiz"
demiglerdir.
Fetthren
sonra
gurast
aik
bir
vaktadir:
ehir
testim
olmadtgi
iin
gn boyuncaganimete,
yani yagmaya msaade edilir.
Bu bir
kuraldtr.
Egergehir
bir
ayda teslim
edilseydi
bu
olmayacakti.
.I
Hi kugkusuz
ki, Bizans'm
son
imparatoru,
"Bunu
yapmaktan-
sa
lrm.
Ben
en
byk
ve hakiki Hiristlyan
imparatorlu un
ba-
gindaytm"
demigtir.Son imparator
Konstantin
Paleologos'un
naagt
cesetlerin arasmda
bulunmugrur
ve
Facih
kendisine
dini tren
yap-
tirmig,
gereken
sayglyt
gstermigtir. Hi kugkusuz
ki, Ayasofya, Hi-
ristlyanhtn
ve dnyanmbu
en
byk
mabedi, pimdi
islam'in
byk
mabedi
haline geririlmigtir.
Bu
fizik byklgen1550'lere,
yani
nce
Sleymaniye'nin
sonra
da Selimiye'nin
ingaasma
kadar koru-
yacaktir.
Batt Avrupa'da
hatta Rnesans italyasi'nda
hibir
yapt
Ayasofya
kadar cazip
degildir. Rnesans'ta
yapilan
bykkiliselere
kadar Ayasofya
btn Hiristiyan millederin
hayalini
sslyordu.
.I
I
Onun iin bunun cami haline
evrilmesi ok nemlidir.
AynL
gekilde
1930'dan
sonra
Cumhuriyet Trkiyesi'nin,
begeriyetinyz-
lerce
yd
kavgasmaneden olan
ve
tamkhk
eden
bubyk
mabedi
bir
mze haline evirmesi
de
ok anlamb
bir
siyas-kultrel
tasarruftur.
I
Fatih,
istanbul'un
fethinden
sonra
hi
gphesiz
ki
harapbir
ge-
hirle kargdagmigttr.
Bu harabe 13.
astr
baglarma
gelmektedir.
Hah
istilsi
ve
elli ydhk
Ltin hkimiyeti boyunca gehir ok
kan kaybet-
migtir
ve
klenbu devletin bagkenri
oldugu
iin
de kendisini
to-
parlayamam1ttt.
66
OSMANLPYIYEN1DEN
KESFETMEK
Simdi.bu
.gehri
yeniden
imar
etmek
gerekmektedir.
Bunun
iin
neler
yapdatytir?
insandeposu
saydan
bugnkKonya, Nig-
de
_
ve
Aksatay
vilyeti,
yani
o
zamanki
Karaman
ve
Karaman'm
muhtelif
merkezlerinden-hem
MslamanTrkler hem de Htristi-
yan
Trkler kismenIstanbul'a
getirilmigtir.
Buda
yermemistir. Fa-
tih imparatorluktan
kendi
kontrolumzdeki
yerlerden
Ermeni
n-
fusu
yerleptirmigtir. Bu
nedenledir
ki
1461'de Bursa'nm
metropoli-
ci
Hovakim
Osmaalt Ermenileri'nin, yant bu
milletin
bagina tayin
edilmigtir.
Millet bagi
olarak,
lstanbul'dabir
patrik ilk
defa
patrik
olarak
tahta ikmaktadir.
Ecmiyazin,
Sis
ve Vaspuragan
yani Ahdamar
katogikoslarin-
dan
sonra
bir
ruhan
lider daha ortaya
ikmaktadir.
Fakat bu
daha
ok idarl
bir liderdir,
millet
bapdtr. Bu
ok
nemlidir.
Ayni
gekil-
de burada bir Musev
.cemaati
bulunmugtur
ve
bilhassa fetthten
sonra,
bir
yanda
da Endls'un
ytkilma5Lyi,
RVag
yavag
100
sene
kadar
srecek
bir Yahudi g
olmugtur.
1stanbul'da
kalabahk bir
Yahudi
cemaati,
elliden ok
sinagog
cemaatinden
(kahal)
olug-
maktaydi.
Artik istanbul'aKonstancinya
denmesindenhi
ekinmeye-
lim;
nk Osmanli
evrakmda da bu isim
kullandmaktadir. Fer-
manlarda
hatta basilankitaplarda20.
yzyd
baginda
vakta arada
bil-
hassa
18.
yzyilda
Islambol dendi i
fermanlarda,kitabelerde,
mezar
taglarinda
da
grlmektedir.
Isimlerkonusunda hibir
gekilde
bag-
naz
olunmamalldir; nk
bu
gehir bykbir dnya
bagkentidir.
Burast
Osmanh'nta
idaresi altma
gemigtir. Onun
sahibi
ve
hamili Osmanh
olmugtur.
Sehirde
eski argdarm
yeni
tekniklerle
geligtirildigi,
bu
arada
KapaliaTgL'nm
meydana geldigt grlmek-
tedir.
Anlaguan
gehrin
topografik teckiklerine
gre, ki,buna Patro-
loji (Patria
Konstantinopolou) denir, Bizans
dneminde burada
argi
oldugu aikttr;
fakat bunun bildigimizkapah
argi
tarzmda
dzenlenmesibu devre
aittir.
I
I
ILBERORTAYLI
67
.
.I
I.
I
I
Kisa
zamanda gehir, yapdan camiler
ve
camilerin etrafmda
kurulan
arydar,
hangah
ve
derghlarla
kendi grnmn
kazan-
maya
baglamaktadir.
Her
mahalle
o
camiyi,
hani, hamami
yaptira-
ntn
adlyla
andmaya
baglamaktadir.Onun iin
istanbul'a
pagalar
gebri
de denir
ve
16. yzyilda
bu
gehir asd
geligimini yagayacaktir.
I
I
I

l
I
I
I
I
I
I
I
i
I
I
I
I
I
i
i
68
OSMANU'Yl
YEN(DEN
KESFETMEK
i
I
I
l
I
I
I.
FATIH VE
FETIH
Hi kugkusuz
istanbul'unfechinin
byk
etkileti arastnda,
l-
mekte olan
bir dnya bagkentinin
ykselmesi
ve
Balkanlara
yerle-
gen
bir Mslman
imparatorlugun
biimlenmesi
vardir.
Bu
olay
beklense,
korkulsa,
tahmin edilse
bile
ilk anda kolay
hazmedilecek
gibi
degildt.Ayrica bunun
hazininin
sadece
Bati Hirisciyan
dnyast
iin degil, Dogulular
itn de
mesele old unu
unutmayahm.
Macarlar bir Hah
seferi tertiplemeye kalkiyorlar. Papa, Hi-
ristlyan
milletleri
alaria
geiriyor, "Birlegin"diyor.Italyakorkular
ierisinde,
zaten
bir
mddet
sonra
gneyde topugun
ucu
olan
Pug-
lia
eyaletinde Otranto'ya
Gedik Ahmet Papa
akacaktir
ve
orada
is-
til
hakkinda
anlatdan geylerin
ogu farazdir,bunu
bilelim. Ayn-
ca
bunu
sadece
Muslman
dgmanligina
baglayamazsmiz.
Bu
Hiris-
tiyanlar't
birleptirmek
iin bir
propaganda
teknigidir.
Yant
orada
szde yzlerce
kipinin
katledilmesi,
"din
degigtir,deitytirmezsen
l-
dureruz"
gibi
tehditler
bugne kadar
tarihili in
dilinde yagamqttr.
LLBERORTAYU
69
Asd nemli olan
tarihilerin
bunu muhakeme
etmemesidir.
Yoksa
o
devirde bu
gibi
haberlerin
yayilmasi gerekirdi.
Bu bir
savunma
1
mekanizmasidir.
Su
kadarmt
syleyelim,
Bati'da
bu kadar
etki
uyandiran
Fetih olayi
yanibagamazdaki
AkkoyunluDevleti'nde
res-
m
tarib
olan
"Kitab-i
Diyarbakiriyye"de,
hi deginilmeden
geigti-
rilmistir.
Yani deta
negatif
bir
uslp
sz
konusudur.
Niin?
nk
1stanbul'unalmigi
mhim
bir
olay
ve
Akkoyun-
lulatadegil,
rakib
hanedana nasib
olmuytur.
Aynca
cabii
unutmaya-
Ilm, Akkoyunlu
hkmdan Uzun
Hasan,
Kommen
slalesinin
y-
nettigi
ve
1204'teki
Hah felaketinden
sonra kurulanTrabzon
Pon-
tus Imparatorlu u
hanedaniyla akrabadtr.
O yzden
de
gelecein
Safevi
Sah
Ismail'ibaba
tarafmdan
nl
MslmanTrkler,
ana ta-
rafmdan
da mavi imparatorluk
Kommenus
kani
tagimaktadir.
Ken-
disi Kommenterintorunudur.
Evet,
byle bir devletin
de
cabii
Os-
manh
hkimiyetinipek
hogkargilamayacagi aiktir.
Ama
gunu
sy-
leyelim
ki, i Hiristiyan
dnyanin
iinde
birtaktm
kuvvetler yeni
hkmdarlarla
ve
yeni
hkmetle
bir
an
evvel
temasa gemeyi ken-
.
dileri iin ehven
grmglerdir.
Bu
ok
mhim
bir
olaydtr.
Zaten
bir
mddet
sonra
da, yikilan
Altmordu
Devleti'nin yerine
kuzeydeki
KipakTrk
devletleri
ara-
sindaki
kavgadanikan
hanedan idaresindeki
KirimHanhgi
paayt
kurtarmak iin
derhal
Osmanli
Devleti ile
bir ahidname yaparak,
dpedz
bir
szlegme
hkumranhit
kurarak,
Osmanhhin
etkisini
tanimayt yeg tutmaktadir.
Bu
olaydan
sonra,
1475'ten
sonra Kirim
Yarimadasthm
Kefe
ve
Sudaka
kadar
uzanan
nemlice
bir blm
do rudan dogruya bir
Osmanh
sancagt
olarak
merkeze
baglanacak-
tir. sc
taraflan
da
vasal,
ba tmh, statdeki
Kinm Hanh thin
y-
I
netimine
birakdacakur.
I
I
Gene
ayni
gekilde
1461--63 arasinda
Balkan
ftuhati
tamam-
lanmigttr.Arnavurluk
ve
Bosnahin
fethi
nedir?
Kalabaliklara
bazi
geyleri
yazlyla
ve
szle
anlatmanin imknt
yoktur.
Buok
dogaldir.
I
I
,
70
OSMANLPYIYENIDEN
KESFETMEK
Tarih
kgttla
ve
szle olmaz,
cografyayi
bilmek
gerekir.
Onun
iin
gen
kugaklarimiza
cavsiyem,
ne yapip
edip
butalart
grmeleridir.
:I
Yanya'nm, igkodrahin,
Bosna'nin
engebeli arazisini
grdgnz
za-
man
bu ftuhatin
ve
bunu
tamamlayan
diplomasininne
kadar usta-
ca ve
ileri
tekatklere
dayandigt
anlag
thr.
Osmanh
Devleti
artik
bir
"arbitet
mundi"
yani dnya hakemi
ve
dnya
kuvvetidir.
Bunda
tartigilacak
bir gey
yoktur
ve
gerek
anlamda
15.
yzyihn ikinci
yansi,
Osmanh
cemiyetinin
evrensel
anlamda
imparatorluk
misyonunu, hem de
guurlu
bir
sekilde yak-
lendigi
devirdir.
Papahk, bu
yeni
hkmdarla,
artik barbar, bagbelast bir Ms-
.
lman
hkmdarla
munasebete gemenitt
yaran
olmadigini
anla-
myttr.
Bu
kendi kendini
aldatmadir
ve Papa
IL Pius bir
mektup
yazmaktadtr:
"Hiristlyan
ol,
Hiristiyan
oldugun
takdirde
dnyanin
hkimi
zaten sen
olacaksin"
demeye
getirlyor. "Bunun iin
sana ge-
reken gey..."
-aynen
kelime
gudur:
"aquae
pauci"
-
"birazcik
su",
ya-
ni
vaftiz olmasini nerlyor.
Vakia
bu
mektubun
gnderildigtne
da-
it bir
delil
yoktur;
fakat
msveddeleri
ve
ana
temasi.esas
icibariyle
argivlerde bulunmustur ve
vardtr.
Tabii ki Farih'in
buna
iltifat
et-
mesine
imkn yoktur. Burada
gyle btr
mnakaga
akiyor. "Fatih
as-
hada Hiristiyan'dit" deniyor.
Hayir,
yle
gey
olmamigtir;
ama
hi
gphesiz
ki,
Fatih Sukan
i.
Mehmet bizim
anladigimiz anlamda yani
o lu
IL
Bayezid
gibi sofu,
torunu
Yavuz Sultan
Solim
gibi
bir
hkmdardegildir.Yani
gphe-
siz
icikadi
vardir;
ama
herhalde
davraniginda
ve
slbunda
bu
kadar
koyo de ildir.
Nitekim
idaresi
boyunca
kozmopolit davraruglara
ok meylermigtir.
Kendisi
Fazlullah'm
Hurufileri
ile yakin
Eligkidey-
di. Buradabunun
zerinde ok fazladuramayiz.
Iran'danneget
eden
bu
garip
tarikatin
en
byk
zelli i,
tipkt
YahudiTalmut
Kabalist-
leri
gibi ebcede
ve
rakamlarla
harfler
arast
fligkdere
dayanarak
bir-
takim
kehanet ve
yorumda
bulunmastydi;
ama
btn bu
sylemin
lLBER
ORTAYLI
. 71
--.I-
.
I,.,.. wh.L.shi,iL I.LMALS"I.:AhiLI..
.
.I ILE
.
.="r"
I . .
..-...
i
i
I
I
I
I
etrafinda
her dinden
ve
mezhepten
insanlari
da etraftnda toplamig- I
ti. Bukozmopolityapih
hareket
padigahm
da duydugusempatiyle,
belki
de
mensublyerle
byme istidadt
gstermigken,
aslen
bir dev-
girme olan
hem de Hiristlyan
rubban
bir aileden gelen
Mahmat
Papa
(ki
kendisine
sonradan
'veli'
unvani
verilmigttr)
bu
hareketi
pidderle
ve
kanla bastirmigtir.
Kanlada
pek
diyemiyoraz,
acegle
bas-
armigetr.
Adam yakmak,
islm
gelenekte
pek olcnayan
bir
yn-
terndir,
herhalde
eski
kulturden
rebaruz
etmigti. Onun, Facih
Sul-
tan
Mehmet'in yaptLgl
Srgnr
dORylSLy
R
g2Eifig
yCT
Fifdi
i
halkin
tepkisini
yaDgtLrmast,
Karaman eyalerinden
yaplacak
sr-
gnleri
bir
nebze
onlemesi
takdir
coplamigttr.
Ayrica
o
zmanlar
devlet devamh
blr
sava;
ekonomisi
iinde ohnasmdan
dolayt, ban
dergh,zaviye ropraklari
miriye
padigah
carahndan
abatyordu.
Bu-
nu
ktsmen
nlemesi,
onu
genig halk
zumreleri
bilhassa
ulema,
me-
gayib, carikar evenleri,
dervigleri arastada ok sevilen
bir
kipilik
ha-
line gecirmigtir. Fatih maalesef
bu
sadrazamt
karlermek
konumun-
da kalmlytir.
nk
arada
tatsiz
olaylar
geoigtir.
Bu
olaydan
son-
ra
bilhassa.halk
kendisine
veli
nvanmi
vermektedir
ve Mahmut
Papa menktbesini
ieren elyazmalart
herhalde
Osmanli elyazma
edebiyantun
en kalabahk kismini meydana
getirir
ve zamanimiza
kadar
da
ulagmtgar,
bugnbile
herhangi bir arkiyaci,
herhangi bir
tarihi
bu yazmalan
gayet
kolay
bolabilir.
Facih
ok
buyukbir hkumdardir.
Bykbir
politikacidir.-B-
yk
bir kultr
adamidir.
Bizim
iin de
yledir.
Tarihinin yorumla-
masi ve
degerlendirmesiyle
byk adamlar
illa zamanmda
byk-
I
lukleri anlagdan
ve
buna
gre sevgi
gren kimselerdegildir, olma-
yabilir
ve bu
vakta
bunun
tipik
bir
rnegidir.
nk
Fatih bir impa-
ratorluk
ingaa
ecmekredir;
ama
punu
da
ifade edeyim
ki
alti
astrlik
imparatorlugun
tarihi
linde sadece
anavaranimiz Anadolu'yu de-
gil,
Turkiye'nin
diginda
kalan Osmanh lkelerinin
de
itimai,
dini,
kultrel
yapismi
en
cok
degigtiren
hukmdar Fatih Sukan
Meh-
met'tir.
Bunun
byle
oldugunu
bilmek
gerekir.
72
OSMANLl'Y!
YENIDEN
KESFETMEK
--
lii I ..i..,
..
- -
- -
-r
-
.
- -
I
-
rr
Fadh Camii.
Fatih bir
Rnesans
senyrdr.
Rivayetler kendisinin
ok
li
san
bildigi
etrafmdadtr.
Bu boybir sz degildic.MeselTrazepuncus
Giacomo
Languschi diyor kt;
onun
kadar Helen kaynaklarint iy
okuyan yok.
Burada
abartma
payi
olabilt
ama
besbeli
Rumca
bilmektedir.
Bu
gibi
kaynaklan
okuttugu
zaman
en
azindan pek tercmeye
ihti-
ya
duyrnamaktadtr,
anlamaktadir.
Cenig
bir kelimehazinesi
vardir.
Ltince iin
ayni gey
sylenmektedir.
Arapa, Farsa'yi bildigi
zaten
malm, unko
o
da
hanedanin birok
nyest
gibi pairdit.
Eu
yazdik-
larindan
anlagilmaktadir.
Kendisinin
cografyaya
ve
caribe ok
me-
takli
oldugu aiktir.
Troya
ile ok ilgilenmigtir. Tabil
o zaman
Tro-
ya
bulunmuy bir
yer degildi;ama
tahminen
o
gunk astrda ok
bil-
gi
edinmektedir. ok
lyt
tanidigt
bir dunya blgeside hi
gphesiz
lealya'dir.
HaritayL
ezbere
bilmektedir ve
gelecekte lmese mutlaka
fethedecegi bu
kLlayt
adamakdlt tanimaktadir.
Zaten bagkentreki
Venedik,
Cenova
elileri olan
baglio'nun
ve
podesta'DLn
raporla-
nndan
bunun byle
oldugu anlagilmaktadtr.
ILBER
ORTAYLI 73
1
I
.i
Fatih kadar Italya'yi
ve
Italyankltrn tantyan bir Osman-
li hkmdari,
birakm
Sark'ta,
Garp'ta da bylebir hkmdar
yok-
tur. Italyaher
yerdeydi,
Kahire'deydi,1skenderiye'deydi,
Iran'daydt,
Dogu Anadolu'daydt tabil,
ama
hi biri dogulu
hkmdarFatih ka-
dar bu kltru
ve dnyayi
tanimadi.
Ama
o
dnyanm da
ashada ik-
tisadlyatmin
kkn eriten Fatih
Sultan Mehmet'tir. istanbul'un
almip,
Akdeniz adalannin
yani Egriboz
adasi,
Semadirek
vs.
kont-
rol alana
ahnigt,
bilhassa Karadeniz kolonilerinin, 1463'te Pon-
tus'un octadan
kalkigt
ve
Kinm'in 1475'te
tamamen
ele geirilip
kontrol
ediligi,
Eflak Bogdan'da
hkimiyetin tesisi, Adriyatik ze-
rinde
Osmanhgemsiyesinin
kurulmast,Venedik'in klasik
bykim-
paratorlugunun
sonunu
getirdi.
Oradan
itibaren artik
Venedik Cumhurlyeti'nin inhitatandan
bahsedebiliriz.Bundan dolayi Fatih
Sultan Mehmet hakkmda
ya-
zilan
msper
yazdara,
degerlendirmelere ragmen,
belki de Fatih
Ba-
ti
dnyastnda
en
ok
korkulan,
nefret edilen yneticidir.
Mill
ta-.
I
rihimizde,
Fatih,
Bati
ile
Dogu'nun dengesinikuran, devlet ve
mil-
letimizi bilhassa kltrmz
messeseleriyle
batiya
aan
mbeg-
girlerin
bapada
saydmahdir.
Burada
nemle
gunu
belirtmek iste-
rim;
Fatih, Ban'ya karst kompleksi
olmayan
Do ulu'dur. Bu
tip
bir
insan birakm
devlet
adamlarimiz arasmda,
zamanumzin
aydinlari
arasinda
bile
ok
az
bulunur. Dogulu'dur
ve ayni
zamanda
da Ba-
ti'yt
sever ve
bilir. Bu
nedenledir
ki 15.
yzyd
Trk
Imparatorlugu
kendisinden sonraki
devirlere gre bile ok
daha becerikli bir kl-
trel
atmoss'erden
gemektedir.
Bunu
imparatorlugun
ingaasinda
da
gzlemek mmkndr.
Bazi
vakialarin zerinde
durahm.
Mesel, Venedik'in 1204'te I
Roma
imparatorlugu'nda,
Bizans'ta
tesis
ettigi hkimiyett Fatih
so-
na
erdirmiir.
Cenova lehine bir denge
politikast
grmgtr. Ta-
bli ki Cenova da
eiimektedir.
Fatih
inanilmaz
bir biimdeAvrupa
devleclerinEn
i
hayatt ve kltr hayatt hakkinda bilgt
edinmekte-
dir.
Nihayet ok aik
bir
gekilde grulmektedir
ki, Fatih
sadece
74
-
OSMANLPYI
YEN1DEN
KESFETMEK
meknlarla yayginligiyla ilgilenen
biri degildir,
zamanlarla
da
ilgi-
lenmektedir.imparatorlugun
muastr
yazarlari,
Kricovulos
ve sonra-
dan
Kemalpagazade'nin
de degindigi
gibi,
bagkentine
eski
Yunan
Roma heykellerini
getirmekte,
bunlar
meydanlara
dikilmesebile,
eski
Yunan Roma
tarihi
hakkanda
kendisinin
etrafmda
Italyan
Rum
mgavirler
bulunmaktadtr.
Fatih'in
cemlyetinde
yerli
tarihimiz
Tursun Bey, Dogu Ro-
ma'dan
Kritovulos
ve
Languschi
gibi
digerleri
bir
arada
bulunmak-
tadir.
Ayrica
gu
kadarint
ifade edeyim;
bagkentin
Musevlerinden
Haham Kapsali de
yazdigt tarihte,
Farih'i
gklere ikarmakta
ve bu
.-
dnemi
tasvir etmektedir.
Bagkent bir kltrel
amalgam
haltndedir.
Bu
kadan da
yetmlyor, byyen
imparatorluk emperyal ideolojisint
ortaya
ikarmaktadir.
Nasd
mt?
Bizimbu
tarihe
kadarkurulugundan
itibaren
Osmanlt Devleti'nin
olaylarini,
harplerini,
geligimini
ele
alan a dag
vakayinamemiz
yoktur.
ilkdefadirki bu
vakayinameler
II. Murat
Han'in
son
zamanlarinda,
yani babast ve
bilhassa
Fatih
devrinde
ortaya
tkmaktadtr.
Yani Osmanh
tarihyazicihitnin,
historiyografisinin,
gerek
anlamda
dogugu
ve
ilk geligmesi
Fatih'e ait
bir
olgudur
ve
bu
yazi-
lan
tarihte
artik
bir
imparatorluk ideolojisini gzlemek mmkn-
dr. Demekki, bir
yerde
yeni bir dzen, yeni
bir
dnyaya bakg,
ye-
ni
bir
yagam
biimi
gelmektedir.
Fatih
saray
protokoln
tespic et-
mekredir, vezirleriyle artik yemek yememektedir.
Babasindankal-
ma
deti
birakarakdivana bagkanliketmiyor, divan
grgmelerini
kafesten
izliyor.
Fatih, Rum Patrikhanesi'ne
hrmet
gsteriyor, im-
tiyazlar veriyor; nk arak
o
bir Roma mparatoru'dur. Bunu
za-
ten
sirf
o
degil
Trk
tarihiler
de
yazlyor.
Trapezuntus
gibi,
Krito-
vulos
gibi
tarihiler
de Roma
tahtina
geen
Fatih'in Roma kayzeri
oldugunu,
kendisinin
zamanmdaki tarihiler
ve kendisinden
son-
. I
.".
ra
gelen Ibn-i-Kemal, Kemalpagazade
gibi
bir
tarihiler
de bunu
g
sylyor.
Roma
tahtina
ocurmug,
diyor
ve
Bizans'in
son
ynetici
hanedanlarini, yani
nl aristokratlarini
da kattertirmesini buna
LLBER
ORTAYLI 75
I
1
ba hyor.
nk
bu devlette bu
etkileri
kaldirmakta
ve
eski
mirasa
kendisi
oturmaktadir.
Fatih,
"Gkteki gne;
nasil
tekse
dnyada
da
tek
devlet,
tek
din
olmah"
szn
sylemigtir.
Bu
evrensel
bir
nazarlyedir,
bu nva-
ni
her
zaman
kullanmaktadir. Bizzat Ortodoks
kilisesininde Roma
ismini
kullanmasi
Rum-Ortodoks
olmasi
bu
evrensellik
ile llgilidit.
Bo
evrensellik,
hi
gphe yok
ki, Dogu'dada Batt'da
da kolay
kabul
edilmez.
Ama
millet szle
kabul
ermese
bile,
zihnen
bunu ka-
bul etmigtir;
buna gre
hareker
ermektedir,
zaten bagka
are
de
yok-
tur.
15.
yzyilda
butun
Trk
tarihi deta
bu
imparatorlugun
kurulu-
gunu
dogurmak
tin
geltymig gibidir.
Yaal
nasd
kl Rnesansbir
yer-
de
Ban
medentyetinin
btun
eski
kklerinin kristalize
edildigi
bir
dnemise,
ayni
dnemde 15.
yzyil
da Trk dnyastnin,
Sark
dn-
yasmin
btn
elemanlanmn,
btn
olugualarinin
deta
kristalize
oldugu
bir
dnemdir.
Bundan
sonra
tarih
Osmanhhk
errafinda gekillenmektedir
ve
bizim
tarihimizde,
Trklerin
tarihinde,
Mslman
milleclean
tari-
hinde
ne
Osmanhhga
yakinsa
o
bundan
istifade
etmigtir,
ne
de
onun
uzapnda
kalmigsakendisini
ku;
beklemektedir. Volga'nta
kuzeyinin
macerast
byledir. Dnyayi
aydinlatan,
bir
zamanlar
en
azindan
asir
ilm
ve kltrel
sahada
dnyayt
aydinlatan
End-
lus'n hazin,
trajik
macerasi
da byledir.
I
I
1
I
I
76 OSMANU'YI YENIDEN
KESFETMEK
I
I
I
I
i
OSMANLI
MUTFAGI
I
Gemig
devirlerde
nasil
beslenlyorduk?Osmanh-Trk
mutfa-
gl
denen messese
nedir?
Evet, Osmanlt-Trk
mutfagt
bir muesse-
sedir,
bir
ananeler toplamidir.
Hi
gphesiz ki bu
konudaki
tetkikat
zaylfttr.
nk
ii
yle
hanim
ninemizin, annemizin
pigirdigi patli-
canla
veya
hazirladigt
tathyla anlagtlacak gibi
degildir. Maalesef
ya-
pdan tetktklerin
bir kismi bylebir yntem ve
muhtevaya
dayantr.
Bau
scadlarin mesela
Stefanos Yerasimos,
rahmetli
Sheyl
nver Hoca, dostumuz
Turgur Kut gibi kimselerin
vesikalara
istina-
den hazirladiklari
aligmalarm
bu
konuda
aydinlaricl
OCR
Inl
Sy-
leyebiliriz.
Ama
hi gpbesiz
muazzam
bir
Trk
rautfagl
tarihi yazd-
mamigttr.
Esasen
bunu
yazmak da
yle
kolay bir i; degildtr.
Beynel-
milel
bir
abayt
gerektirebilir.
Gnmzde
sika karydagogimiz
yanhglardan
bir
tanesi Os-
manli
Trk
mutfagini
istanbul'a
hasretmektir. Bu
ok
tutarsiz bir
yaklapmdir.
Buyk
mutfaklar
yle
bir
gehrin
veya bagkentin
murfak
1LBER
ORTAYLI

77
l
zenginliglyle anlagdir
bir
vakia
degildir. Bugn Fransiz mutfagimn
Paris
veya
Versailles'le
SmLrh
oldugunu
zannedenler ok
yanihrlar.
Geri
zannedemezler;
nk
Fransizlar
byle bir
yanhqht nleye-
cek
aragttrmayl,
envanteri
oktan
ortaya koymugtur.Diger nl
mutfak olan
in
mutfagt
iin
de durumbuna
yakLndir;
ama
bizde
maalesef
imparatorlugumuzu
meydana
getiren
eyaletlerin
ve
gehir-
lerin mutfaklan
hem
anane
olarak,
hem bugun
yagayan
kahntilar ve
de bazi
vesikalar
degerlendirilmediginden
bu
mutfaklara
dair
tahmi-
ni
yaklaamlarin
ok yanhg oldugunu
gryoruz.
.I
I
Mesel zeytinyaghyi
Egeliler bilir
ve
zeytinyagint
kullantrlar.
Anadolubunubilmezdenir,
ok yanhg.
17.
asir
kadi
sicillerine
gre
kaadinin,
biliyorsunuzbir
gehre gelen
kadihem
orada
yargittr,
hem
de beledlye
reisidir
ve
belediyereisi
olarak
yapurdigi
en
nemli
ig-
lerden biriside
ok altrup satilan
hevayic-izaruriye
denen
malzeme-
ye
narh
koydurmaktir,Lonca
temsilcilerlyle
fiyat
tesbit
ettigi anla-
lmaktadir.
Narh defterinde
"rugan-i
zeyt"
diye zeytinyagmm adt
geiyor.
Yani
yle
bir
iki yerde
de degil.
Dedigim
yer
Ankara'dir.
Ankarahlar zeytinyagmi
Ege
gibi olmasa
da kullantyor.
Zaten Deniz
Alphan'm
Trk
Yahudi mutfagt
uzerine
yazdigi
Dina'nin Mutfagt
adh
kitapta da
grlyor.
Sutle eti
bir
arada yasaklayan
YahudiKo-
ger
kurahna gre
tereyagla
et
pigmez; Trk
Yahudilertbu
nedenle
bulunduklan
yer
Ege blgesi
olmasa
da
mutfaklannda
zeytinyagi
kullaniyorlar.Diger
halk da zeytinyagini
kullantyor.
Demek ki
o zamanm
20 bin nfuslu
Ankarasthda zeytinyait
birtakunkalabahginkullandigtbir
gey.
Pekl, anlagiltyor
ki Ankara-
ldar zaten
yemek
pigirmeyi ve yemeyi
severler.
Zeytinyagh yemekler-
den de kendilerini mahrum etmemigler.
Elbette bunu
Aydinblar,Sa-
ruhanhlar,
Manisaldarkadar kullanmtyorlar;
ama
belli ki
o
mutfaga
zeytinyait
girmig.
SonrabilhassaRamazanlarda,
Arabistan'danbagka
Arap
lkelerinden
gelen cins cins
yiyecekleri
Istanbul'dagryorsu-
nuz.
1stanbullu, Kayseri
pastinnasi
ylyor.
Bu
nereden geliyor?
Kayse-
ri'den
geliyor
ve
ok
iyi
biliyoruzki
Kayseri'denbu
gibi mahsult
I
I
78
OSMANU'Yl YENIDENKESFETMEK
sevk edillyor.
Dahast
var,
birtakim
yerlerde
bagka
vilayetterden
ge-
len
sabun
kullantityor.Yani bunlar
ylyecek maddeleri
degil;
ama
za-
rur
maddelerdir.
Tabli
ki
en yaygtn gey,
Turkiye
gibi
bir ziraac
lkesinde
ama
bu-
na
ragmen
iklim
dolayisiylabazi
ahvalde sebzenin
kit bulundugubir
yerde, turqudur.
Turgu Anadoluhun
btn blgelerinde
yer yer ve
kendine has
zelliklerle
kurulur. En
nemli unsurlardan
biriside ta-
I
hda dayahbaklavalardtr.
Vakia Osmanli mutfaginda
ve
Istanbul
zev-
kine
ragmen
tasanlar
Halep'in,
Sam'm
baklavasinida
sever,
ararlar-
dt;
ama
her
vilayetimizin
ve
gebrimizin
kendinehas bir baklavast
var-
dir ve bunlarmkendine has bir
lezzeti
vardir.
DolayisiylabiztmTrk
mutfagL
dedigimiz
gey
mazide
bir
zenginlikti,
bugn
ise eriyor.
Geldigimiz blgelere bakarsak;
ne
Orta Asya'da
ne
de
ran'da
bu kadar
zengin
ve
leziz
mutfak
bulunmadigi
anlagibyor.
O
zaman
burada
ne
yaptik?
Muhtemelen
reel
gibi
veya
diger
sebzelerin
kul-
lammt
gibi
bazi
konularda
Anadolu'da
yagayan
milleclerin
bir
payi
vardir.
MeselErmeni
mutfaginm,
herhalde
bahk
konusunda He-
lenlerin
ve
diger
sahillerde yagayanlarin
bir katkist
vardtr.
Hi gp-
he
yok
kl
ok erken
baglayan
ve
uzun
devam
eden
Balkan
hkimi-
yeti bircaktm
anane
ve
aderler gibi
mutfagin
da gemesini
saglamig-
cir.
Oralara
bazi geyleri
biraktiguniz
gibi muhtemelen oralardan
da
bazi
pigirme teknikleririi almigizdtr.
Ama
bu bir
muamma
de ildir
ve grnen
gerek
bugnkKkAsyahin
etraf lkelere
gre ha-
len
ok zengin
bir
mutfaga sabip olmasidtr.
Bu
nasil olmustur?
re
bu bir
muammadtr.
Bunu zemiyoruz
ve
kolaylikla
anlayamtyoruz.
Hi
phesiz
ki pigirme
teknikleri,
depolama
teknikleri, saklama teknikleri ittba-
riyle eski mutfagtmizi terk
ediyoruz.
Bugnninsant
maltiz
kullan-
miyor.
Maltizi bizim
agimizdaki insanlar
bile bilirler. Niin kulla-
nilmlyor?
okmu
zor? Bugnn insaru
artik toprak
kaplari da kul-
lanmtyor, kolayina
gellyor
belki
elik tencerede yemek pigirmek.
I
ILBER
ORTAYLI
79
-Ihim.191-- i ..Ia.:ALi2..a
... - .
. I- .B'k LMI....._la-9LM9IMF.Lierd-liEmFestimelsk,-.ibi. ..1-
-.
I-.J.?."aF.Ele._Bel-LEulimilsk-la.I.r.t
_--,...aAJ.i.
..__.
Imb,
I
Nihayetinde bugnn
insant
yemek
yapmayi
byk
bir klfet ve
angarya
olarak
duqunyor.
Hlbuki bilmlyorlar
ki bu,
zendigimiz
Ban kltrnde bir
meziyettir.
lyi
yemek yapmak
bir kltr gster-
gesidir.
Herhangi bir
ecuelektelden
ok
daha fazia
takdir
edilen
kigidir lyi bir
agi.
Zengin bir
mutfakta
yerigtigimiz halde analan-
miz,
ninelerimiz
bu
mutfagt
tatbik
ettikleri
halde
onlann
torunlan-
n.in
kir
veya
erkek olsun
bu kulfetten kammalarmi bir kaytp
ola-
rak
grmellyiz.
Murfagt
birakahm. Amacimiz
zaten
pek
o
da
degil. Bo
gehir-
ler
nasd
beslenlyor?Hi
gphe yok
ki
imparatorlugun
kuk
gehir-
leri
etrafmdakt
baglar,baheler, bostanlar,
ok yaktadaki tahil
de-
I
i polan,
degirmenler
kolayca
ulagdabilen
kaynaklardir.Zaren kk
gehirlerde mezbaha
da
yoktu.
iftlikte
veya
evde
kesim
yapilirdi.
I
Bu
gehirlerde
yemegi
pigirmek
de,
yemek
de
vakit geirilen
ve
dik-
kat
edilen, insanlann iltifat
ettigi bir
ugragtt.
Bizttn bunu bilmemiz
.
lazim;
ama
kargmizda byk
bir
gebir
var.
istanbulapagt
yukarl
ml-
ldi 4.
astrdan
beri
dnyanin byuk
gehriydi.
Ne
Avrupa'da
byle
bir
gehir
vardL
ne
de henz Asya'da.
Asya'daKahire
gibt
Bagdat gi-
bi,
sonralart
Isfahan
gibi gehirler
lstanbul'dan
ok
sonra
inkisaf
et-
migierdir.
Nfuslari
ondan
sonra
artmittir. Tabli
oralarda
da ben-
zer
problemler
vardi.
Bu
gebirler
iin
tarihiler caraftndan yanby
olarak rallyonla nufus
takdir
edillyor;
o
zamanlar
iin
bir
gehirde
1.5
milyon
insanm
yagamasi
mmkn
degildtr.
nk
buralar
ak-
yapi
bakimmdan, kanalizasyon sistemi baktmodan, -sa hk
baki-
mindan
son
derece nfusun idamesi mmkn olmayan yerlerdi.
DolaylSlyla
birka yz bin kigi
ok nfus saythyordu.
Bunlann
ta-
hdi
nereden
geliyordu?
Unu,
bugdayi,
eti
nereden
gellyordu?
Seb-
zesi,
meyvesi
nereden gellyordu?
Igte
buno
irnparatorluklar,
mec-
bur
tekel
sistelni dedigimiz,bazdarma
zorla verilen tagtmacdik
sis-
temlyle saglamylardtr.
istanbul'un
tahili,
unu,
bugdayL
Dobruca'dan gelirdi.
Sr
rnlerinin,
yag
ve.
peynirin
Kinm'dan
geldigi anlagilmaktadtr.
80 OSMANLPYI
YEN1DEN
KESFETMEK
nk
onun
arka5Lndaki
steplerde
hepimizin
bildigi
gibi
sr
elde
edilmektedir.
Bu
rnler
Kirim'in
kendi
imknlarlyla,
deniz
yoluy-
la
nakledilebilmektedir.
O
yzden
de
mesel
Kefe
liman ve
sancagt
.
Kinm
Hanligt'na degil, dogrudan lstanbul'a
ba hydt.
Kefe
sanca-
gmda
karaborsaya
yani
istifilige
ve
kaagakargi
ok
fect
tedbirler
ahnrmgtir.
nk
bizim
mecbur
tekel yoluyla tagittigimiz
geyleri,
Akdeniz'in tccar devlerleri
bilhassa 16.
yzyddan
sonra
Ban'ya
ak-
tarmak
iin kaak
ticaretle
geliyorlardi.
Yanibiz
tekelle mesel
bug-
dayi
10
lirayatagitiyoruz,
yabanct tccar 11-12 lira
verlyor.
Et gene
Bulgaristan
Trakya havzasindan
gelirdi
ve
srleri
sevk.etmek,
"celebkegan"
dedi imiz
ayn
bir kasap
celeb grubuna
aitti. zm,
Akdeniz
adalartndan, Ege'den
gelirdi. Gemilerde
ara
limanlara
ugraylp
mal
bogaltmamalan,
eenebi gemilere mal dev-
retmemeleri
iin fermanlar
bulunduguna gre demek ki kaak
ti-
caret oraya
da
musallat
oluyordu.
Her halkarda lstanbullu
ok
uzun
yillar
boyuncakolay
geinebilen,
kolay
yagayabilen
bir
nfus
degildi
Bazi
zamanlar
uzun,
giddetli
kiglar
olurdu.
Kimi zaman
isyan
ikar, dkknlarfirmlar kapatdir,
gehir gidasiz kahrdt. Kimi zaman
kithk
olur, birdenbire fiyatlarfirlar;
yakacagin fiyatt firlar, unun
fi-
yati
firlar, hibir
gey
bulamazsm.O
zaman
igte halk,
ok
sikinti
e-
kerdi
ve
bu
sikmtidan
dolayt
ok
istanbul
kadistnin, ki
gehrin
yar-
gici
en
bykhkimi,
belediye
reisi
ve
ilmiyye de
yksek rtbesi
olan
bir
memurdu,
hatta
sadrazamin, nk
Istanbul'dan
sadrazam
ve
kethdast
sorumluydu,
bagt
yanardt.
Dolayistyla
gehirde byle bir
sikmti
bagladigt,bazi
mallar bu-
lunmadi t
veya
konan flyatlar
agddigi takdirde
bundan
lstanbul
ka-
dist
ve
vezir-i
azam
sorumlu
tutulurdu
ve
bu konudaki
yalan, gizle-
me,
yanhg
bilgi verme
hkmdarm
ok giddetini
ekerdi.
Sunun
zerinde
istarlar
durmahytz. Bu
gehtrde
yangmlar
da
byk
problem
yarattrdi.
nk
bir
yangindan
sonra
yok olan
yz-
| r
1LBERORTAYLI
81
:
lerce
ahyap
binano
yeniden
inast. iin
malzeme
ve usta
ve
amele
yani
ii
bulmak
ok zordu.
Derhal
bcan
vilayetlerden
usta,
amele
ve
mimar
zorla
cezbedilir,
ani
olarak
fermanlarlamalzeme getirilme-
sine
abgihr
ve
gehir
kendini
yeniden
restore
edebilsin,
dzenleye-
bilsin,
yananlar, yikilanlar yapuabilsin
diye hummalt
bir faaliyet
baglardt;
ama
bu faallyet
acuza da
mal olmazdt.
latanbul'unbeslenmesi
gibi
bir
sorun
hi
gphesiz
ki bir
yerde
byk gehir
halkmin, belki de
vilyetlerdeki
kadar
eli aik
ve
rahat
olmamasma
sebep olmuytur.
Ama
ulagim iinknlanrun
geligtigi
19.
yzyilda
is degigmeye
bagladt.
Evvela.o zamanki
Istanbul'un
etrafi
bostanlar,
sebze
bahele-
riyle
doluydu. Hatta Bogaz
kyleri bile
byleydi.Bugn iin bize
Langa'da yetigen
marul
salatahgi,
engelky'n
salatah l,
Arnavut-
ky'n
ilegi efsane gibi geliyor.
Bu
gibi rnleri
ancak ok
merak-
hlan bir
hafta
boyu bir yerlerde
bulup
alabiliyorlar.
nk
artik
bunlar kabna halde yetigir;
ama o
zaman Istanbulbu
gibi geyleri
kendi
yakln
VTOSinden
de temin
edebillyordu.
Ekmek
ve et
iin ise
ayni
durumsz
konusudegildi. O
Ana-
dolu'dan
gelmek
zorundayda.
leiraf
etmek gerekir
kl bizimBagdat
demiryolu dedigimiz Ankara-istanbul, Istanbul-Afyon zerinden
Konya'ya baglanan
demiryolu
etrafma yerlegen
Rumeli
gmenle-
rirtin ziraat
faaliyetleri
sonucu
gehre tahil
akmaya
baglayana
kadar
Trkiye, Rusya'nin
ve Dobruca'nin
bugdayina
muhtati.
Aynca
bunlann
iktigt lkeler
Rusya'am
Odesa blgesi
gibi
degildi, biz
i
yabanci
bugday
yiyorduk.
ilkdefadir
ki Yunan
muharebesinde
1890'dan
sonra
gelen
de-
miryolu zenginliglyle
ordumuz
Anadolu
bugdayi
ylyerek savagabil-
migtir. Hi gphesiz
ki bu
gibi
modern ulagtm
aralart
blzimhaya-
tunlzda
bir agdaylagma saglamigttr
ve Facih'te, Aksaray'da
ve
daha
pek ok yerde artik
eskisine
gre daha
rahat
er,
ekmek
ve bhassa
sebze
meyve
buluyoruz.Asd nemlisi
Avusturya
ve
Rusya'nin
kel-
.I
82
OSMANLPYIYENIDEN
KESFETMEK
I
le
gekertyle,
gehir
bu
problemi halletmisti. Ne
zamana
kadar?Birin-
ci
Cihan
Harbi parlayana kadar.
Harp
patladtit
zaman
insanlar
bu
yabanet ithal
gekeri bulamaddar. Kendi
eski abykanliklarini
yani
bal,
pekmez
vs.
kullanmayida
kaybettikleri
Ein dupedz
gekersiz-
likten dolayi
hastalandtlar.
Herkes biltyor ki bu
gibi kich in m-
him
tezahr, insanlarm
uyuz hastahgina
yakalanmasidir.
Insanla-
rin
influenza gibi birtakim
hastahklara kargi
dayanikstz
olmasindan
dolayi
telef oldugu grlyor.
Birinci
Cihan Harbt'nde istanbullu
bu
yzden ok
kaylplar
vermigtir.
Btn bunlar
bir
gere i
gsteriyordu. Trkiye
zira
bakimdan
kendi
atil kaynaklarmi
iglemek,
kullanmak
zorundaydt.
O
nedenle-
dir ki
Cumhuriyet dneminde
ilk yapilan
iq
geker
fabrikalankurmak
olmugtur.
Bugnbizimbunaldigumz
ve
"artik
reciminden
vazgee-
lim, astan
yuznden pahahya
mal
oluyor"
dedi imiz
geker
bu
yuzden
devleti
ynetenler
iin
stratejik
bir
maddeydi.
Onsuz
yagayamaytz,
onu
retmezsek
yapamaylZ
denlyOrdu.
Hi
gphesiz
kilstanbul mutfagima
zenginligi
ve
bir
geleneksel
ekonomide, geligmemig
bir
ulagtm sisteminde
bulunmayacak
gidala-
na
bile
hemlstanbul'ahemde bazi
vilayetlere getirilmesi
insanlann
aglz
tadmda
bir
incelige neden
oldugu gibi, onlarm
kitliga kargt da
tahammlsuz
olmastni
saglamigttr.
Birinci
Cthan Harbi
iinde millet
ektigi sikintilara
hibir
gekilde
tahamml
gsterememigtir.
Oysa
ay-
ni
sikinti Viyana'da da
yagantyordu,
Berlin'de
de
yagantyordu.
Muh-
temelen
bizde
tevdiat
ve
karne
sistemi
oradaki
kadar
lyi
iglemiyordu.
Harbin
sonlannda len
Abdlhamid Han BeylerbeyiSara-
yi'ndan ebed istirahatght olan
Divanyolu'ndaki Sultan
Mahmus
Trbesi'ne dogru
ugurlamsken,
bu
yzden
btn
evlerin
pencerele-
rinden sarkan mahalle
hatunlart
ve
halk;
"Bizi
doyuran
padigahim
biraktp
nereye
gidiyorsun"
diye hem
aglamiglar
hem de gnn h-
kmetini protesto
etmiglerdir.
Kolay degildi,
uzun
suren
topyekn
bir harbe hazahkstz
olarak girmistik...
I
ILBERORTAYLI
83
IkinciCihan Harbihde de,
savagmadigimiz
halde darlik kor-
kusuylahukmetin
gida maddeleri zerinde
kontrol kurmasi
aym
neticeyi
dogurmuy
ve
pahahlik
meydana gelmig,
bu da
uzun zaman
unutulmamigtir.
Tatsiz
meseleleri
bitakahm. Ancak
gurast
bir
ger-
ek
ki
bu
iki
harp
Trkiye'de
bu konuda bir iradeyi
de
ayaga
getir-
migtir.
Yani
gunu
sylemek
isttyorum;
Trkiyeorganize
olmugtur.
Harpten
sonra
Trkiye
en
uzak
cra
kynbile
pazara
mal
i-
karabilmesinisa lamigttr.
Aslmda,
bugnk
Trkiye'de 19.
yzyl-
lm gehirleri gida
bakimmdan
sikinti
ekmfyorlar.
Ara
sira
meyda-
na
gelen zeytinyagt
kuyruklaridigmdada bizher
istedigimizi
bulu-
yorduk.
Bugnbu
sorun
da
yok
ve beslenme
alanmda
Avrupahm
en ucuzcu ulkesiyiz.
84
OSMANLPYI
YEN1DEN
KESFETMEK
I
OSMANLI
SEYAHATNAMELERI
-
Hi
gphe yok
ki.,
Osmanit Devleti ve
daha
evvel
onun
sele-
fi
olan
Selukluimparatorlugu
hakkinda bilgi
edindigimiz
kaynak-
larin
baginda
yabanct seyyahlar
gelir.
Vatanimiz
11.
asirdan itiba-
ren
Trklegti. Bunu
bizden
ok daha nce 12.
astrdan itibaren bu-
rada
ticaret
ve
diplomasi
ile ugragan Italyanlar;.
Turchia,
yahut
Turcmenia
diye
sylyorlar.
Yani
Yakmdogu'yuiyi
caniyan
ve
bu-
rada
ticaret
yapan
talyanlar,
Cenevizler,
Venedikliler
topraklart-
miza
Trkmenya veya
Trkiya
adiru
o zaman
vermiglerdir.
Biz
ise
imparatorluk
misyonumuz,
iddiamiz
dolayistyla
topraklarimiza
Rum
lkesi,
Rum
iklimi,
Rum
Seluklulari, Rumeli
gibi
isimler
vermigizdir.
Bu
Roma'yla
ilgilidir. Bliralart
gezen
insanlarin notla-
n
ok nemlidir.
Miladt
1135'ten
itibaren Trkiye
azerindeki
sistematik
ve
de-
vamh raportart
bugn
Vatikan
argivlerinde
bulmak
mumkndr.
Bu
en
eski argivdir.
Hi
gphesiz
ne
oldugunu
henz tam
bilemedi imiz
ILBER
ORTAYU
85
Venedik
ve
Cenova
argiyleri
de bu
zenginligi
tamamlamakradir.
Ba-
sth eserler
oktur.
Sadece
19. yzyilda
Osmanli cografyast
zerine
yazilan
seyaharnamelerin
sayisi
5000't
geektedir.
Trkiye zeri-
ne
okudugumuz
en
eski
Fransizca
ve
Almanca seyahatnameler
da-
ha ncesine
yani Osmanh
ncesine uzanmaktadtr.
Bunlar
Bizans
1stanbulu'ndangemislerdir
ve
elbette
ki Trkler'in elinde olan
o
zamanki
Anadolu'yu
da canh
bir
biimde
anlatmaktadirlar.
Igte
Kastilya
elisi
Klavijo'dan
biraz
sonra
II.
Murad devrini
anlatan
nl
Fransiz
gezgin Bercrandon
de la
Broquiere
ve gene aynt
dne- I
me
ait
bir bagkaAlman
gezgin
daha dogrusuesir
ve
gzlemci
Hans
Schilcherger
bunlann
bagmdagelir.
stelikHans Schilcberger
Ta-
tarca yani Kirim-Kazan
agatay
Trkesi
ile
bir
"pater
noster-gk-
I
teki
babamiz"
duasini
da kaydetmigtir.
Bu
ok
enteresan bir
olgu-
dur.
Demekki
misyonerler
daha
o
zamandan
Trk
halklarina
y-
nelik
propaganda olarak
lucil
ve
dua
metinleri gibi geyleri
hazirla-
maktadirlar.
I
'
,
Avrupa
halki Dogu
ile ilgilenlyor.
1;indaha da
ilginci
bu ki-
caplar,
mesel
Hans Schiltberger'in
kitabt
matbaadan
evvel yazil-
migttr ve
marbaa
icat edilip
kullanimagemeden
ok evvel el
yaz-
masiyla onlarca aushast
etrafa
dagitamigur.
Yani matbaadan
evvel
millet
o
kadar
okuyor
ki Trklye'yi
dahi
tetkik
edlyorlar.
Bu
zengin-
liklerin
OrtSLnda
gerekten seyahat,
felsefe
ve
cografya edebiyati-
nin
paheserleri vardir.
17.
asrin
nl
Fransiz't
Jean
Chardin,
Pa-
ris'ren
Tiflis'e
ve
Paris'ten
Isfahan'a
baglikh
seyahatnamelerin
yaza-
ridtr.
Burada canli
ve bizehakikaten
ok geyler
greten seyahat
tas-
I
videri
yaninda
bagkabir
gey
daha gryoruz. Avrupah artik
Sark'a
yani Akdeniz'in
dogusuna;
"atil,
degigmeyen, geligmeyen
lkeler"
diyebakmaya
baglamigtir.
Chardin
bu
grgn "Asya'da
hi bir
gey
degigmez.
Bir
atalet
vardir.
Avrupa'da ise
devamh
degigme
vardir"
diye
ifade
etmektedir.
Artik Avrupahhin
kendine
tapinmastnm
doruga
ulagtigini,
17.
asirda
yani
Barok
aydialanma
agtnda
Jean
Chardin
gibi
fevkaldebir
yazann kaleminde grebillyoruz.
Aym
I
86
OSMANU'YI
YEN1DEN
KESFETMEK
i
Ok Meydani
ndan stanbul.
William Henry
Barlett.
i
-
I.
.
geyleri
Fransit
aydinlanma aginm
nemli
seyyahlarindan
biri
olan,
bilhassa
Dogu
Akdeniz
seyahatnamesini
(
Voyagesde
Levant)
yazan
ve
"lran
ve
Trkiye'de
AltL
Seyahat" baghityla
kitaplarmt
yayinla-
yan Jean
Baptiste
Tavemier'de de
gzlemliyoruz. Bu.iki gezginin
notlari, hakikaten
sadece
verilen
bilgi baktmodan
degil;
ayrica ar-
tik
Garplt'nin
Sark'a
nasil
bakmaya
bagladigini daha dogrusu
Carp-
h'nta
Sark
diye bir kavram
ve
medenlyet yaratti mt
gstermesi
ba-
kimindan
da
neralidir.
Bagka
ynlere bakahm.
Bizedevlet
ve
toplumumuz hakkmda
bilhassa
toplumsal
yagaylgtmiz
hakkinda
ok ilgin
bilgiler veren
"Navigation
into
the
Turkie"
(Trkiye'ye Deniz
Yoleulugu)
adh
eseriyle
Nicolas de
Nicolay'dir. Dikkatinizi
ekerim bugnkIngi-
lizier
gibi
Turkeydiye
yazmiyor;
geri
memleketimizi
hindlye
ben-
zetiyorlar
diye
komplekse girmemize
gerek
kalmtyor,
ama
de
Nicolay
dpedz
Turkiye
yaztyor.
16.
asir
sonunda lkemize gelen
Salomon
Schweigger
olduka
mutaaSSLb
bir
Protestan
papazidtr. Seyahatnamesindekt bilgilerin
1LBER
ORTAYLI
87
I
I
yaninda
daba
ok
bu
dnyaya
bakLl
ilgintir.
Onun yeniden tipki-
basim
haldeki
seyahatnamesine
bakarsak,
bizimTopkapi
Saray:
ni
nasd anlattyor
grrz. Bu yeni
zaman
Almancast,
kendine has
gra-
meri,
kelimeleri
ve
yazardan
yazara degigen
imlstyla
irkin
bir
me-
tindir.
Eser
geri
dilimize
son
zamanlarda
kazandirilmigetr. Trk
ha-
mamini
tasvir eden
sayfa5Lada
her Banh'nm
korkulu ryasi
olan
Trkler'in ordulanni
grurz. Bunu
anlarmaktan
ve
izmekten
ken-
dilerini alamamaktadirlar.
Schweiggefinok ilgin
gzlemleri
var-
dir: "Adamlar
hamamda
bile bir rta kugabryorlar.
Ne kadar
edepli
insanlar.
Bu
edep
ve namusu
bubarbarlardangrenmemiz
lazim"di-
yor.
Bir bagka
gzlemi:
"Evleri
o
kadar fakir
ve
hem de
o
kadar
pa-
hahdir
ki,
bizdeki okkah
bir burjuvaevinin
fiyatma
mal olmaktadir"
diyor. Daha
ilgin
bir
gzlemi:
"Bcan
sabre
dindarlar
gibi Allah'r
aldarmak
iin byk maberler
ve
kamu
eserleri yaparlar,
ocurdukla-
I
n ev
bir
geye
benzemez"
diyor.
Viyana'ya giden
elilik
heyetinde
de bulunduguiin
Osmanh
digi
lkeyi
de tasvir
eden
Evltya
elebi,
bugn
sadece
bizim
degil;
btn
tarihi
lemin
ve
btn Avrupa
dnyastrun
merakla
takip
et-
tigi
bir kaynaktir.
Evliya
elebi
bir kere, keskinhievi
zekstyla
ve hiciv
merakty-
la
olmadik
tezatlan
gzleyip
kaleme
almigttr.
Aynca fevkaldekula-
it
oldugu
iin
fevkalde
lisankaydt
yapabilmektedir.
O
kadar ki bu-
gn kaybolup
giden
Kafkasdillerinin ban
izlerini
onun
seyahatna-
melerinde
bulmakmumkndr.
O
yzden
Kafkasyalilariin
vazge-
ilmez
bir kaynak
haline
gelmigtir.
Evliya
elebi'nin
de yantldigi
yerler vardir.
Hayalinin
rn
olan
yerler olabillr.
Arada
strf eglence
olsun,
espri
oisun
diyedam-
dan dama atlarken
donan kedi gibi unsurlardan
da
sz
edebilir.
Ancak
gunu
unutmayahm
ki,
seyahatnamesi
incelemekle
bitmeye-
cek
bir Trkoloji,
bir Trk dili kaynagidir.Incelemekle
bitmeyecek
bir
cografya
ve kltur kaynagidir.Abidev
bir
eserdir.
Evliya
elebi
I
88
OSMANLI'YIYEN1DEN
KESFETMEK
I
gibisi
ne
daha
evvel
ne
de
ondan
sonra
bizde
olmustur;
ne
de.Av-
rupa'da
kolay
rastlanir.
Hi
guphesiz
ki Evllya
elebt
gibi
olmasalar
da bugunlerde
ye-
niden
orcaya
ikan
kaynaklar
vardLr.
Hepimizin
bildigt Yirmi Sekiz
elebi
Mehmer
Efendi Seyahamamesibuna bir
rnektir.
Fransa
Rnesans Dnemi dedigimiz,
yani XV. Lui'nin
ocukluk
kralligina
rastlayan
bu dnemi Yirmi Sekiz
elebi
Mehmet Efendi'den
re,
necek
degiliz. Resmi, gayri resmi
kayttlar,
mektuplar, kitaplarin
haddi
hesabi
yoktur.
Birok
milletin
alimlerinin
inceledigt
bu kay-
naklara;
Fransa
medeniyetinin,
Carp
medenlyetinin
kaynagl
ORn
bu kitaplara
ragmen niye
insanlar
hl hem de
sadece.
Trkologlar
degil, Fransiz
sosyologlart
ve btn Avrupah
sosyologlar,
tarthiler
Yirmisekiz
elebi
Mehmet
Efendi'nin
sefaretname
tercumesine
sal-
dmyorlar.
nk
bu
eserde
bagka bir gz,
bagka bir
eleptiri,
bagka
trl
bir
takdir
sz konusudur.
Buradan
gu
iktyor;
herhangi
bir medeniyet gemigini
anlamak
iin
sadece evrak
kalabah ma,
sadece ecdadt
ve kendi bykbabalan-
ntn
tuttugu
notlara
degil;
aynca
bagkalarmmda degerlendirmesine
muhtatir.
Bunun byle
oldugunu
bilmemiz
gerekir.
Hele Osmanh
medenlyeti
ve
devleti
gibi
egitli
milletlerin cografyast
zerinde
kurul-
mug,
birok
etnik
grubu
idare
etmig,
ala
asir yagamig ve
yeniaglara .
hkmetmig
cihangmul
bir devletin
itima
hayacini,
ekonomisini
ve
kltrn
anlamak
iin
bukaynaklarabagvurmamiz kaindmazdtr.
19.
yzytl
ise
degigiklik
asndir.
Simdi
19. yzydda Oliviergibt
birisi
iktyor.
Sonra Texter, Mordtman
gtbileri ikiyor
ki, bazdan
gerekten nitelikli adamlardi.
Bunlar
artik sadece maddi
gevreye
de-
gil;
bu
medenlyete
de kendi n
yargdanyla yaklagtyorlar.
ok
bilgill
kipiler
olduklan
hatta Trke bildikleri
iin
bu n
yargilan
bir
yana
atamaytz
ve
elimizin tersiyle
de
itemeyiz.
Dikkatle
anlamak zorunda-
yiz.
Uutmayin
ki
19.
yzydin
Trk
seyahatnameleri
de
ok ilgin-
tir.
Mesel
direktr
Ii
Bey'in Bagdat'a
ve
Hindistan'a
kadar
gider-
ken
yazdtgi
"jurnal"
son
derece
ilgintir.
Zamanm
Bagdat'Lna,
ki bu
ILBERORTAYL1
89
l
I
apagi yukan
Midhat Paga'nta
reformlar
yapti i
bir Bagdat'cir,
liBey
nasd yaklagmaktadir,
nasil gzlemlemektedir;
Hindistan'a
nasd
bak-
maktadir?
Btn bunlan
bu.kitapta
bulabiltriz. Aynca bu devirde,
Trkler'in kaleme
aldiklart
Hindistan
seyahatnameleri ok ilgintir.
Asil
nemlisi
20.
yzyihn
Trk
seyyaht,
ki baglarmdaFalih
Rifkt
Acay
gelir,
dg dnyaya
nasil
bakmigttr? Balkantar'a, Bau Av-
rupa'ya,
komnist Rusya'ya, Fagist
italya'yave
o
zamanki
Britanya
Hindistan'ina... Her
yerde
bir siyasi grgun, bir dunya grgunn
izlerine rastlamamak mmkn
degildir. Seyaharnameler
bu
bakim-
dan
sadece madd olaylan, madd varkklan
ve
geoigi respit
edebi-
lecegimizkaynaklar degil;
fakat
aynt zaman
da
tarihi
iin
anlagd-
masi en
zor
olani anlagthr
kdan kaynaklardir;insanlarm
zihniyeti,
kafalarinin ii,
dnyaya
ve
kompuyabakglan
gibi...
Bu bakimdan
seyahatnamelerin
Trke'ye de derhal evril-
mesi, eviri
yoluyla
kazanilmasi
gerekmektedir.
Oysabunu
yapmak
bir
yana,
bizler
seyahamame
yazan
hem de iyisini
yazan
kendi
ec-
dadlmizmkini bile
eski
harflerden yenisine
aktaramadLk.
Bununla
beraber, bu
seyahatnamelerin,
gazetenin,
mektubun,
resm
evra-
km,
resm
kayttlarm
veremedigini verecek
kaynaklar
olduklanru
unutuyoruz.
90
OSMANLPYl
YENIDEN
KESFETMEK
OSMANLI SARAYLARI
-
TOPKAPI SARAYI
.
I
Osmanh imparatorluguhun
saraylan
ve
gagaast
zerine
ok
sz
sylenir; ok slogan attlir.
Btn bir
nesil, okul
kitaplarinda
"Maliyenin
iflast
ve
saraylar"
hikyesiylebymgtr.Oysa
insan-
larimiz,
son on
yllda
Avrupahm
ve
Rusya'nin bagkentlerini
gez-
meye
bagladiktan
ve
buradaki
saray ve
kastrlart
grdkten
sonra
daha
lyi
fark
edlyor;
19.
yzyihn
Osmanh
devlet
tketimi
diger b-
yk
devietlerle
mukayese edilemeyecek lde mtevazidir.
Unutuhnasm
ki
Osmanli
Imparatorlugu
"byk
devlerler"
denilen kategoridendir.
Byk
devletlerin kendilerine has
proto-
kol
olar.
Bu
protokoln
kendine gre
gerekleri
vardtr.
Bunlarher
geyden
evvel
byukeii
teati
ederler.
20., 21.
yzydda
dnyada b-
tn devleder buykeli
teati
edlyor, ncekt asirlarda
ise
az
sayida
devlet birbiriylebykeli
teati
ederdi.
Bu devlederin
bagkentle-
rinde
diger devletler
"orta
eli"
diyebilecegimizveya
"fevkalde
yetkili
orta
eli"
diyebilecegimiz
grevliler,
diplomatlar
tarafmdan
ILBER
ORTAYLI 91
I
l
:i
I
temsil edilirlerdi
ve
bu
iki
grup
birbirinden farkhydt. Bykeliler
bulunduklart devletin
saray
protokolne
girerlerdi.
Hkmdar ve-
ya
devlet reisi
nezdinde
bunlarm
oturduklart yerlerin adt saraydt,
sadece residence
degildi.
Tipkt
istanbul'dakiPalais de France
vs.
gibi
ve buralardaki koruma
da
aystydt.
Bu
elilerin grdkleri
iti-
bar da
aynydt, mesel
bir
sefaretin
yolunun
aalmaSL
V sabibi
h-
kmetin boynonun borcuydu. Sefaretlerin yaklamda yapilacak
in-
gaatlara
dikkat
edilirdi.
Bykbir
sefaretin
yakLninda
meyhane
in-
a
edilemezdi,
1stanbul'da
auamazdi.
Gene
ayni
gekilde o.byk
devletin
sefirinin arabasi,
kayL
1
tanm1rdi.
Bunun
protokolde
n-
i
celigi
vardi.
19.
yzyilda
hi
gphesiz
ki bizimTopkapi
Saraythin
meveut
devlet
protokolne
hizmet
verebilmesi mmkn
degildi.
TopkapL
Sarayihda
ne
bir devlet reisi
agirlanabilirdi,
ne
muahede
treni
yapdabilirdi,
ne
de
artik
burada bir
sefirin
kabul
mmkund.
zellikle
1815
Viyana Kongresi'nden
sonra
diplomatik kurallar
yeniden
respit
edilmigri
ve
bu
ortamda
bizim
ecdaddan
kalma
sa-
raym
iglerligi
hukmnyitirmigti. O
yuzdendir
ki ILMahmudHan
hakh
olarak
bu
saraym
diginda
yagamigtir.
Her
ne
kadar
onun za-
manLnda
yeni bir
saraya
geilmemigse
de, II. Mahmud'un
oglu
Ab-
dlmecid Han hepimizin bildigi
gibi saltanatmin
son
dealerinde
DolmabaheSarayt'na
geebilmigtir.
Onun biraderi Sultan Abd-
laziz
Han
zamanmda
iragan,
Beylerbeyi gibi
saraylar
da bu
proto-
kole
dhil
edilmigtir
ve
nihayet
Sultan Abdulhamid
Han Yddiz
Sarayt'nt
yaptirmigttr.
DolmabaheSarayi
ne
Viyana'daki
Hofburg
ne
Paris'teki
Lo-
uvre ve
Versailles,
ne
de St. Petersburg'daki gimdi
Ermitaj Mzesi
olatak
kullandan KighkSaray'la boy
lugebilir.
Olsa
olsa
Peter-
hof
taki
yazhk
saray
gibidit.
Zaten DolmabaheSarayt'nin gz
alan
iki
blmu
BykMuayedeSalonu
ile
SferaOdasi denilen,
sent-
lerin
itimatnamelerini takdim
edip
kisasre padigah ile grgtk-
leri
yerlerdir.
ok
aiktir
ki,
muayede salonnda tahta ikig
(c-
I
.
92
-
OSMANLYYl YENIDEN
KESFETMEK
lus)
trenleri yaputt
ve bu
trenlerde,
bayramlagmalardaimpara-
torluk protokolne giren
yksek memurlar, ruhan
liderler
ve
bag-
kentteki
reisler
padigahm
huzurunda
topluca
bulunurlar... Gelen
sefirlere itimatnamelerini
takdim
edecekleri
bir
yer
lazimdir, bu-
nun
iin
de
gsterigli,
genig
bir
salona ihtiya
vardir.
Ayrica
padi-
gah kendilerlyle
sufera
odaSLnda
konugur. Bunun
digmda bu
sara-
ym
hibir lks
tarafi
yoktur.
Tek lks
ahane
Bogaz
manzarasidtr.
19.
yzyilda
saraylara yapilan masraflarm
bir
zarureti
kargila-
di t
aiktir
ve
su
hususu
sylemek gerekir:
Tabiatm
verdigi zarafet
diginda bu
saraylarin agdag
devletlerinkiyle kargdaptirilacakbir
carafi
oktur
ve
hele hele
Osmanh
Devleti'nin
rotokol
bakimin-
Y P
.1
dan bynk devletler
arasmda
bulundugunu
grrsek
durumhi de
i
aicl
degif.
Aslinda
bu
ok
ilgin
bir konudur.
OsmanlL
cemiyetinde
sa-
ray,
yani
ne
vezirler
ne
de diger
yneticilerin
husus konaklari
pek
parlakttr.
Hatta
Mslman
olsun
Hiristlyan
olsun, mesel ruhan
reisler
iin
de bu
eksik
sz konusudur. Hibir
zaman.
patrikin
Ro-
ma'daki
papa
gibi
yazhk
veya kylik bit
sarayt
bulunmast
sz konu-
su
degildir. Vezirlerin
ayni
gekilde
zengin
bir konaga,
saraya
sahip
olmadigt grlr.
Hatta
padigah
iin de bu byledir. Btn
astria-
ri,
btn
meknlart
byleyen
Sleymantye
gibi
bir
eseri
yapuran
Kanun Sultan Saleyman'm
Topkapi
SarayL'ndan
ikmak
aklma
gelmemigtir.
Yani
nl
mimara
byk
ssl
bir
saray
yaptirmak
sz
konusu
olmamigtLr.
O koca
imparatorlugun mreffeh
bag
vezirieri
Damat Rstem Paya
ve
onen
haleflerinden
en uzun
sre vezir-i
azambk
yapan
Damat
(veya
Sehit)
Sokullu Mehmet Papa
veya
onun
haleflerinden Damat
Slyavug
Paga'nin
da
nl
bir
sarayt ve-
ya
konagt
yoktur.
Zaten
olamaz; anka
damatlar
det zere
padiga-
hm kizi veya
kLz
kardeginin,
eglerinin, sultanlann
sarayma,
kona-
ma
yerlegirlerdi.
Ne
var
ki
onlardan
da
pek
bir kalinti
yoktur.
nlEsma Sukan'in Bo az'daki
saray anan
sadece
ismi
'kalmigttr.
h
lLBERORTAYLI
.
93
r ,
r
-
-
I
Oradaki binanin
o
sarayla alkast yoktur.
Burada
bir bagkakonu-
.I
nun
zerinden
gemek
durumundayiz...
Bagkentteki,
bilhassa 19.
asirdaki sefaret saraylari deta
bizim
ve devleti ynetenlerin
matevazi konaklanyla alay eder
konumda-
dir. Tepebagthdaki nl
Britanya
sefarect,
Fransa
sarayi
dedi imiz
Fransa Bykelili i...
16.
RSLtdan
beri yerinde
bulunan
nl
Ve-
nedik
Sarayi, yani Venedik
elili inin
bulundu u
yer
ki
sonradan
Avusturya-MacaristanBykeliligi
oldu
ve
19.
asirda
Italya
ile
mnasebetiinizin
henz kuruldugu
zamanlirda
Italyahinbykbir
devlet
olarak
20.
asir
bapnda
yaptirdigt
fakat kullanmadigi Ma-
ka'daki
nl
ItalyanBykelilikbinasi... ItalyaBykelilikbi-
nasi
bugan
sanat
mektebi olarak
kullantlmaktadLT.
Bu binalara
bakttimtz
zaman,
bunlarla boy
lgecek
ne
bir vezir
konagimiz
ne
bir
sadrazam ikametghimiz
vardir.
Mthig
bir tevazu
gze arp-
maktadtr
Bu
tevazunun bir
ahlak anlayi;
yant
oldugu gibE
bir
ma-
l
imknstzligt
da
tartigilabilir.
Bagkentrebyk
saray
ve konaklar
pek
az
sayidadtr.
19.
SSLrda
istanbul'daki,yani
Imparatorlukbagkentindeki bu
bayk
sefaret saraylanyla
boy
lgebilecek
bir bagvezirkonaga,
bir
vezir
konagi
yoktur
dedik.
Sphesiz
bir tccann, sanayicinin evin-
den de sz
edilemez.
O kadar ki bu
yapilanmalar
ancak
ve
ancak
belki
Misir'in
zenginligini
Istanbul'a
tagtyan Hidtv
ailesinin
kastr-
lan, kgkleri,konaklanyla
rtlebilir.
Gerekten
de Sait
HalimPa-
r
ga'nin
Bebek'teki
sarayt,
ki bugn Misir Bagkonsoloslugu'dur
veya
Yeniky'de
yanmig
olan ahyap
konagt
veya ubuklu'daki
Hidiv'
Abbas
Hihni Paga'nm
gimdi
Belediyeye
ait
olan
nl
konagt bir is-
tisna
addedilir
ve
bunun gibileri ok
yoktur. Sleymantye'de Bah-
riye
nazirina
yapddigt
zaman
bykdedikodulara
sebep olan
Kayse-
rili
Ahmet Paga'nm
konagt Kltur Bakanligt
tarahndan
restore
edil-
di. Bu
konagt da
gidip grdgnz
zaman
Misirldarmki'ne
gre
ne
kadar mtevazi
ve
fakir kaldigint
grrsnz. Aslmda
istanbul'daki
94
_
OSMANLl'YI YENIDENKEQFETMEK
:1
i
i
Topkapi Sarays birinci
kapisi (Bab-i Hmayun)
ve
3. Ahmet
e
mesi
Thomas Allom.
zenginli in
ne
Kahire'yle
ne
lskenderiye
ile
karsilagttrilmastmm-
kn degildir.
Hele hele 19.-20.
yzyildaki
Rusya'nin
zenginlikleriy-
le
mukayese edilemez.
Nitekim
nl
romancumz
Midhat
Cemal
Kuntay, U Iscanbulda bunu
ok gzel ifade
etmektedir.
Romanda-
ki hirSLzLgt
ve
yolsuzlugu
belirtilen lL Abdulhamid'in Bahriye
na-
ZLilnin
mermer
kgk, Istanbul'a
Sliman
ihtilal
kaktni bir Rus
prensin
gznde
hibir
gey
degildir.Onlarin Rusya'dabiraktiklarty-
la
mukayese
bile
edilemez.
zerinde durulacakbir konu da Topkapi
Sarayt'ran
zenginli-
i
-
ginden
ve
ihtigamLndan
ok
kendine has karakteri, has
izgileri ve
ananeleridir.
Zaten Topkapi Sarayi Osmanh imparatorlugu
tarihi-
ni
bir
ananevi, bir baba
ocagt
gibt
kaplamtetir. Padigahlarburada
oturmasalar
da
lm
halinde
naag
burada defnedilir ve
cabil
yagar-
larken de snnet burada
yapilirdi.
Topkapi Sarayt bir
ananedir
ve
buradaki
yagam
bilmemiz
gereken
bir
izgidir. Ayrica Osmanlt
I.
I.
ILBERORTAYLI 95
I
I
I
I
I
I
i
I
I

l
I
.
devlet
anlayigt
bu
sarayin
her
blmnde
ve
her kgesinde
gze
arpmaktadtr.
TopkapL
Sarayi 19.
yzyda
p-2-cc
.
kadar devletin
eviydi..
Saray
dnyanin
en
.gzel
noktasinda
bizim "Sarayburnu" dedi imiz
uta yer
abr.
Sehrin
her
tarafm-
dan
grelr
ve
gehrin
her
tara-
findan
gorundugu
bilinen bu
saray,
ashnda
zaman zaman ya-
... -
pilan ilavelerle,
bir
tek.devirde
meydana
gelmemigtir;
fakat bu-
Topkapi Sarayi ikinci kapist
-
- - -
-
- .
na ragmen sarayin
adeta
birbtrt-
(Bbsselm). J. A. Pierrion.
. . .. .. .. ..
ni
tamamlayan
bir
gorunumu
vardir.
Surasi
ok aiktu;
bakd-
digt
zaman
Sultanahmet
ve
Ayasofya
ile
birlikte bir btnlk
teg-
kil
eden
sarayin,
bu
profili
bozdugunukimse
syleyemez.
Aksine,
hatta dzeltmigtir.O grnm bir
zenginlik,
bir
ilave
getirmigtir.
Fatih
gehre girdigt
ve Bizans
kayserlerinin
sarayma
baktigt zaman
kimin
eserinden oldugu
bilinmeyen,
tartigdan
bir beyit
syledigi
rivayet
edilir:
I
"Bum
nevber mizened
der tarem-i Afrasyb
I
I
Perdedar
mikoned
der
kasr->kayzer
ankebud"
"Afrasyb'm,
o
bykIranimparatoru'nun
saraymda,
bayku;
nevbet ahyor, yant
bando grevini yerine
getiriyor"
diyor.
nk
hkmdarlarm kapismda byle bir
yenieri
mehter takunt gibi
nevbet
veran
bir
takim
vardi.
"Kayserlerin
sarayinda, perdedarlik
yant protokol
gefligi
grevini
rmcekler
yapl Or"
diyor. Buhazin
bir
ifadedir;
fakat
tabii
Topkapi Sarays
hibir
zaman
bu duruma
dgmemigtir.Cumhurlyet devrinde de barap
olan
saraym
yeniden
I J
l
i
'
96
OSMANLPYI
YENIDEN
KESFETMEK
. Topkapt Saray1 nc kapist (Bbssaade)
restorasyonu
korunmast sz konusudur.. Bugn
Topkapi
Sarayi
maalesef
tur-izmin
tahaccm altmda
bunalmaktadir.
Surasi
ok
aikttr; Osmardi
saraymdaki
bazi
eserlerin
bir
an
evvel
kurulacak
mill bir mzeye
riakledilmesi gerekiyor.
Ay
nca
Topkap
t Sarayt
.ar-
.tik
Osmanli hkmdarlarinin
19..yzytla kadar
ocurduklari, ondan .
sorna
hir
ritel, uhrev merkez olarak muhafaza
ettikleri
bir
yer
olarak
korunmak
zorundadtr.
O
nedenledir
ki
onun
iindeki
ritu-
ele
riayet
edilmiitir.
MeselHirka-i
Serif'te
24
saat
Kur'an
okuma
'
deti
dumhuriyet
devrinde de devam
edilen
bir
dettir.
Bugnde
buna riayet
edillyor.
Topkapi
Sarayi
her
eye.
ragmen
Osmanli
medeniyetini
b-
tn gatafattyla nakleder.
Mesel
Bab-i Hmayun
yeniden
tarnir
edilmektedir; nk
devletin kapisidtr. Zaten
Topkapi
Sarayi da
kansinda
toplar oldugu
iin
halkm
verdigi
bir
isimdir.
Bbsse-
lm
deta
devlete.gsterilen
saygtnin
kapisidtr. Bugn
mzelerin
glielerinin
bulundu
u
bu kapidan
girerken
SadrazamPapa
dhil,
kimse at
zerinde
kalmazat. Herkes
atindan
inip
yrrd
ve
nite-
[LBER
ORTAYLI
.. -
97
|
---
1
-
L. 19.i....L
a
--a athhiu-L. Pui. raissL ,.lai s
.
.I Al i = i a
h
-
ILEXi
i=Malbi--imbi--ILL
. .. --
.
... .
...i.
.
tiah,h s
:1
I
I
I
I
I
I
kim bu avlunun
kenarmdaki kubbenin,
ki
adera
lmparatorlugun I
cihangmul
karakterini
temsil
eder
ve
istanbul'un
her
yerinden
grnr, Kasr-iAdi
gibi
kendine has unvanlart vardir.
Devleti y-
neten
i
kabine
mesafesindeki
yaksek grevlilere
de
Kubbeanva-
zerasi
denirdi.
Cuma gnleri
burada temyiz grevleri
yerine geriri-
lirdi.
Gene buradaher ayda
bir
yenierilere ulufe
dagittbrdi.
O
zaman buradaki
gulgule,
yeri
ggu
inletirdi
ve
bu gnler
de bag-
kentteki
yabanci elilerin orada
bulunmalanna dikkat
edilirdi.
Murfakbugunegine
rastlanmaz
bir ini-porselen zenginligini
barindirmaktadir.
Osmanli
saraymLn
mutfagt 19. asirda
bile
zarafe-
ein,
zenginligin ifadesi
oldugu gibi
Sarayin civarma
da
yemek
da-
gittlan,
yemek tkanlan
bir
yerdi.
Nihayet
Harembir
muesseseydi.
Harem
aristokrasinin
bulunmadigt,
devgirme sisteminin
cari oldu-
gu
bir kurumdu.
Ynetici
sekinlerin,
halkin
en
alt tabakalarin-
dan, devletin
ynettigi
uzak
kylerden
gelen
insanlann yetistitil-
digi
Enderun'un digi muadili giblydi.
Bylelikle
kadmb-erkekli bir
elit
zmre yaratdir,
yetigririlirdi.
Bu Harem'e given
gen
kizlarin
iinde
Trke'yi
ok
iyi
grenenler vardi,
bizzatHrremSultan r-
neginde
grldgu gibi.
Hi
phesiz
ki Harem'de de kendine
has
egitsizlikler vardt;
dnyanin
her yerinde, her
kurumunda
grld-
ga
gibi...
I
Osmanh
sarayinin
iindeki
Enderun messesesi,
ki buna bir
okul
diyoruz,
aslinda
bir yetistirme
taEZLydt
ve
protokolyd.
Os-
manh
saraymin
iindeki
hazine dairesi, Osmanli
saraymm
iinde-
ki
mutfak,
digkoguglar, i
koguglar
ve
bugndemityolunun
kapla-
digi denize kadar
olan sahadaki
bostanlar,
baheler,
her
biri
ken-
dine has bit deti,
bir messeseyi
barmdirirdi.
Meselistanbul
sa-
hillerinin
sorumluluku
saraya
aitti,
bostanctlar ocagina
aitti.
Gene
sarayin
iindeki
bazi kuruluglar,
mesel ala
blk halkl dedigimiz
sipahiler,
kapilculu
svarileri
istanbul
ve
sarayin
asayi;
ve
koruma-
smdan sorumluydu.
98
OSMANLI'YI
YENIDEN
KESFETMEK
Tm
saraylar
da
tipkt
insanlar
ve
cemlyetler
gibi iglevlerini
bagka kurumlara
devrederler. Klasik devir Osmanh
saraya,
bizim
Topkapt
Sarayt dedigimiz
Saray-i Amire de
19.
yzytlin modem
dunyasmdadevletler
sistemi
ierisindekt
bir buykdevletin klasik
evt
olarak iglevini tamamlamq
ve
grevini
yenilerine
devretmek
zorunda
kalmigttr.
I
I
L
ILBER
ORTAYLI
99
l
I
.I
J
\
I
I
I
I
I
I
I
I
I
.
I
I
I

\
\
I
I
I
I
i
I
I
i
I
I
I

L.
I
I
L
I .
STANBUL'DA
ULEMA SEMTLERI
1stanbul'un
merkez
semtleri
diyebilecegimizSleymanlye,
Ve-
fa,
yant
bagindaki Vezneciler, Zeyrek,
Fatih
ve
Fatih
argambasi
ulema semderi
diye
adlandinlabilir.
Sebebi
de
gudur: Fatih Sultan
Mehmet
Han,
Fatih
Camii. evresinde
"Sahn-1
Seman" dedigimiz
Avrupa dillerinde
auditorium
e
anlammdaki
en
yksek tahsil
kuru-
munu
meydana
getirmigir.
Burayibitiren kimseler16.
astrda
Kanun
Sultan
Sleyman'in,
SleymaniyeCamii
civannda ihdas
etti t
Sleymanlye
medreseleri-
ni
de, ki
onlar
daha
yksek
bir kademeydi,
ikmal
ettikten
sonra
Is-
tanbul
Rusu
abrlar.
Imparatorlukta
gerek
anlamda
Kadt,
Mder-
ILBER
ORTAYLI
].01
1
1
1
ris
ve Ifta
makaminda
mftu
olabilmek iin
"lstanbul
Rusu"
arantr-
dt. istanbulRusu'nu
alamayanlar,
bu
imtihandan
geemeyenler
gerek anlamda
tahsilli,
terblyeli,
medreseli
kipiler
sayilmazlardi.
Bu
semtlerin civannda
da buna
ynelik
bir hayat
olugmuscu.
Talebeler
medresede
yatar,
kalkar,
orada abgirlardi.
Bazi
mderrisler
oraya ge-
lir, dersini verirdi.
O
medresenin
profesryd.
Bazilarint
Sleyma-
niye
dersiamt
veya
Fatih dersiamt diye
duymugsunuzdur.
Bagta
tale-
beleri
ve
merakhlan olmak
zere insanlar,
byak
camilerdeki
ders
gnlerinde onlan
dinlemeye
giderlerdi.
ok
ilgin
bir
geydir
ki, 19. yzytldaki
byk
egitim
reformu-
muz
tamamen
medreseye
kargidir
ve
medresenin
digmda bir egitim
sistemi
kurmaya
yneliktir.
Bunlarm bile
bu
civardan aynlamadtgi-
ni
grrz. Yani
birtakim
mekeepler,
ki bunlar
ileride
Darlfnun'u
meydana getirecektir,
bu
semtlerde olugmuytur.
Hatta
ulema
sinifi
bile kendini yeni
hukuk dnyaya, yeni
mevzuata
uyarlayabilmek
iin yeni
bir messese
meydana
getirmigtir.
Medreset'l
Kudat,
Mekteb-iNvvabdadenen bu
modern
kadi
medresesi
ok ilgin
bir
gekilde modern
hukuk mektebinden
daha Batici, daha Romanist
hukuk sistemine yatkin
ve
ilk
defa
mderrislerin
keyfinegre degil
de, belirli
ders
saatlerinde
belirli derslerin
okunabilece i
programla
hayata girmigtir
ve bizim20.
yzyilm
hukukudeposuda bu mes-
sese
olmugtur.
I
Yine Mercan Idadsi
ve Darggafaka
gibi
birtakimkurumlarin
da buralarda,
bu
semclerde
yer
aldigi agikrdtr.
zerinde durulacak
gey,
bu
semtlerin tarihi ile
imparatorlugun
kultrel
tarihinin
i ie
geigidir.
Bir kere buralardakiTrke, 1stanbul Trkesi dedigimiz
givedir.
Bu give ben ocukken kulagima almmigttr.
Mesel birta-
kim
yagh teyzeler,
ki bu
yagh
ve
grgl
1stanbul hanimlarinin
for-
mel tahsill yoktu,
yani
bunlar lise
niversite gibi
egitim
grmemig-
lerdi.
Grselerdibu
giveyi muhafaza etmelerine imkn olmayacakti.
Mesel
bunlar
"gelecek
Pergenbe"demezler
de
"gelcak
Pergenbe"
derler.
"amagiri
yikayorum ikmtyo
bu kir". "Oluyor"
degil
"bu
l
102
_
OSMANU'YIYENIDENKE$FETMEK
I
Eyup sittlanndan
smnbul.
W.
H.
Leitch.
oluor"
diyor. "Oluyor"
da
degil,
"olyor"
gibi sylyor,
"Falanca
efen-
di duvan
ytktyor" gibisinden
Trkelerdi. Bunlar
ok ilgin;
bazi
l'leridiye
telaffuz ederler.
Gayer
temiz
konugurlar
ve
bozukcm-
le kurmazlardi.Hi
tahsili olmayan insanlar
nasd anlayacak,
derler-
di. Bizimbugunku
niversite mensuplarindan,
talebelerinden
ok
daha zengin bir Arapa, Farsa keliine dagarciklari da
vardir
yerine
gre. Bu
semderin
halkiydt
onar,
buralarda
yetisirdi.
Bu
saydiklarun
ve
reedrese mensuplari,
hocalar,
yksek
brok-
rasi
mensuplarl
bu
semtlerde ocururdu.
Zengini, fakiri
mevzuubahis
degildi.O
zamaradan
hatirladigim,fotograf
argivlerinden
de
grebi-
lirsiniz,kalan bazi
sokaklar
var.
Neredeyse
yikddim yrkdacak
bir bu-
uk
katli bir
ahgap
evin
yanmda
bir konak
yer
altyor.
Grmek
iste-
yenler bu
manzarayi
haleri bugnHirka-i Saadet'in
etrafinda
Kara-
gumrk'e
yakin semtlerde grebilirler. Grrsnaz
bu
topografik
ya-
plyi.
Bu
ilgin
bir
geydir.
Fatih Camii
deta
grevi baginda
len sad-
razamlarin
cenazesinin
kilmdagtbir
mekndt.
Bunlarin
mezarlari
da
bu
haziredeydi
ve
bazi byk
limlerinki
de buradaydt.
ILBER
ORTAYLI 103
.
Lii
-.
.
.. ., -:.
!
tha
. . _
.....
R.J.I i.,.. p.i., I
e
i , mit-II.---r
zum-aa
I._a.L
.,
..t_.._ _=
a.
I
ami.t..r
....LI.iti.....
. . . .. _. -
L
\
19.
yzyihn medreselerinin
ikardigi ilk
ve son
gneg
diyebi-
lecegimiz
Ahmet
Cevdet Pagahm
yuvarlak
bir stun biimindeki
mezar
tagt buradadtr.
Bu
mezar
biimi Avusturyah garkiyaci
Ham-
mer'i
bile
o
kadar
cezbermigti
ki,
adamin
Viyana civannda
Kloster-
neuburg'taki
mezan
bu
gekildedir.
Ahmet Cevdet Paga'ninki-gibi
silindir
bir
tagttr. stndede Arap harfleriyle
"Hvelbaki, muver-
rih
ve
mtercim-i elsine-i selase
Yusufbin Hammer"
yaziyor.
Hatir-
ladigimkadarryla,hibir ha falan
yok,.tamamtyla
oryantal
uslbda
bir
mezar
tagidir.
Son derece de
agir,
bugnk
mezarlar gibi
byle
mutantan bir gsterige,
zevksizlige
kamayanbasic,
ama
agirli tyla
kendisini hissettiren
bir
mezar
tagi...
.N.asilki kimi
mezarhkta, len
gen
kizlarin,
gen
gelinlerin
ve
orta
yagh
hantmlarin byle ieklerle
donanmg
mezar
taglartyla
o
havayagiriyorsunuz,
nasil
ki
bazdanndabir
takim tarikat
geyhlerinin
I
ve
mensuplannm
mezar
taglarma
baktigmizdakendinizi derghta
zannediyorsuniz,
iyte
Fatih Camilhde
de bylebir hava
vardir.
'
Fatih evresi Osmanh yazili edeblyatinm
yant
bagmda
talebe
l
dedikodusunun,
atumastnin
oldugu
bir
yerdir.
Birkatane
medre-
seli
isyani,
camide
falanca
mollanin
vakaSL
gibi olaylar vardtr.
17.
astrda
Ostvani
Mehmet Efendihin
takum
bugnkArabistanVa-
habileri
gibt
her
geye
bidat
ve
yasak
diyorlar. Mesel
camide
ma-
kamla kamet
getirmek
de
yasak.
Oysa Istanbul
camilerinin
en
b-
yk zelligi
mezzinlerin gzel
kamet
getirmeleridir;
o
kadar
gzel
sesle
ve o
kadar
makamla
kamet
getiriyorlar
ki, bu
deta
istanbul
za-
riflerini
eken
bir
olay
ve
mutlaka
byk
camilere
gidlyorlar.
Hatta
bir meezzin
makamla
kamet
gerirdigi
iin,
secdeye
varan
adamlar
"Sbhane Rabbiyel
al"am,
"al"smi
fazla
uzatmqlar,
yksek
sesle
iltifat
edlyorlar
mezzine.
Kadizadelilerbu gibi incelikleri yasakla-
maya
kalkiyor.!'Bu
bidat'tir" diyehadise
tkariyorlar.
Tabli igin
ar-
uk
siyasete
ve
itima-i
anarglye
dngtg
ok aik.
I
KprluMehmet Paga, ertesi
gn
bunlarin stne gazelce
ye-
104
OSMANLPYIYENIDEN
KESFETMEK
I
I
L
I
nierileri yollaytp
sopayi
ektiriyor.
stvani Efendide Kibus'asr-
gn
ediliyor.
ank
bu
tip
hareketlerin devlet
nezdinde
hepsi
ser-
besttir
aslinda, istedigin
kadar tartigirsin;
ama
devlet nizamint,
ce-
miyet nizamini
bozmayakalktigtn
zaman
bunun
cevaba
bellidir.Me-
sel ok ilgin
bir biimde
Sleymanlye
Medreseleri'nigezdiginizde
bunu grrsnz.
Etraf bugn
bile
maalesef ytkima terk edilen,
be-
kar
iiler
caraftndan
istila
edilen,
fevkani denilen
yksek yapilar
gzel
ulema
konaklarlyla
doludur. Halen bugn bile
yart
koruma
tedbirlerimize
ragmen
ayakta
kalmigtir.Burada
bu
zevki
grrsnz;
ama
bugnkdevlet
ve
bugnk
toplumun
ilgisizligine
bakin. Her
bykkltr
aslinda temsil eden alleler
hibir
yerde
o
kadar zen-
gin
degildir.
Bugndahl, sizin
kltrldediginiz
lkelerden
Italya'da
mese-
la; Floransa'nin bir kilometrekaresinikaldinniz,
ne
kalir
o
Rne-
sans'tan acaba?
Roma'DLa
iki
kilometrekaresini yok
ediniz,
kendi
haline
terk ediniz.
Ne kahr
acaba
o
Italya'ninRnesans'indanBa-
rok'undan?
Iki kilometrekareyi
kendi haline birakimz.
Seine
nehri-
nin iki yakastnda
Marais
veya
St.
Michel'in
arastna,
Louvre'in
arka-
sina
Swiss Otel'i
dikiniz. Fransahtn
o
mutantan
14. Louisklcr
kalir
mi?
Moskova'da, Petersburg'da
ayru gey
olsun,
ne
kalir
eski
Rusya'dan?Maalesefbugnn Trkiye'si, Sleymanlye,
Vefa, Zey-
rek
ve
Fatih
argamba'dan
olugan iki
kilometrekareyi
kendi kaderi-
ne
terk
etmigtir.
Burarunbir kere
tarihi
topografyasmin
korunmastgerekir.
Bu-
radaki ahalinin
korunmist
gerekir.
Bir
gekilde
orada eski
Istanbul
muhafaza
edilmeli
ve
o
kltru
gelecege aktaracak
kugaklarin
sb-
vansiyonla,
mal
destekle
zendirmek
yolyla orada
ocurtulmast
la-
zim.
Mesel niversitenin
burada belirli kulplerinin
olugturulmasi
gerekir;
oysa
Istanbul
niversitesi
gibi
bir kurumburadahoyraca
bi-
nalarla
o
dokuyu
ve
hayan
yok
etmigtir.
Bu
son otuz
senenin
iinde
olmugtur.
Bu
gayretkegliktir
ama
igte
Istanbul'un
merkezi
gitmektedir.
Bunun
zerinde
israrla
durmamizgereklyor. Tarihi,
her
stunuyla,
ILBER
ORTAYLI
105
i.-
Eyp Mezarhyndari
Hali.
William
Henry Darleir.
her
tagiyla,
her kitabesiyle
ifade eden
bir semttir
burast.
Kirazh Mes-
cit
Sokagi'ndan geersin
kendi haline birakdmig,
oradaki mescidin
haziresine
bakarsm
neredeyse
Bab-i
li
ketebesinin,
memurlarium
tam
takun
bir
rnegi
divanhaneyegirmig
gibi oradadir;
oysa
bunlar
kendi haline
terkedilmigtir.
Restorasyon iyi
yapdmamaktadir.
Simdiki
Istanbul
mftlg,
eski
Seyhlislamhk'tir
ve
Seyh-
lislamhk
olmadan evvel
de burast
aga
kapisi dedigimiz
yenlerile-
rin merkeziydi,
yani bir nevi seraskerlik, Genelkurmay Bagkanh-
i'ydt.
Yenieri Ocant
kaldirildiktan
sonra
burayi Bab-i
Megihat'e
yani
Seyhhslamhk'a
vermigler;
ondan evvel
bylebir
yer,
Megihat
binast
yokm.
Kitabe
ok ilgin,
"Bab-; Brneydi. Hak kildr
makam-
1 ifca"
diyor;
yani
bir
tarihi reaksiyondan,
(bu
1240
tarihli)
Vaka-l
Hayriye'denhemen
sonra
konulan
bir kitabe...
Kapiya
bakarak
sa a
dnnce, kgede
dunyalari
ssleyen
impa-
ratorluga
damgastnivuran,
yani
o
kitadaki
imparatorlugu
impara-
corluk olarak resimleyen
o
byk
adamin
mrevazi
trbesi
gze
arplyor.
Bu,
deta
kkbir
satran
plyonu
geklindeki
gayer
iddiasiz
I
I
I
106 OSMANLI'YI
YENIDEN
KETFETMEK
L
I
-
kgebag
trbesi, tabi
ki
MimarbagiKocaSinan'a alt. Sleymani-
ye
Camii'nin
haziresine
girdiginiz
zaman
da
lkeler
fetheden Kanu-
n
Sultan
Sleyman
Han'Ln
ve birka kilometre
tede
Yavoz
Sul-
tan
Selim
Han'nLn
trbelerinin, lkeler
fetheden
imparatorlugu
kuranlarin
trbelerinin,
bagka
gekilde mukayese edilemeyecek
bi-
imde
mutevazi
oldugunu
goruyorsunuz.
Sur
ii Istanbul'da
ne
taribi camilere
ne
de
trbelere
dikkat
et-
miyoruz. Bunlart
kendi haline baraktmg
vaziyetteyiz.
Bunlacin
etra-
fma
olur olmaz
binalarin
yapilmasma, messeselerin yerleptirilmesi-
ne
sesimizi
ikarmadik.
Koca lstanbul'daSosyal Sigottalar Kuru-
mu'nun,
Merker
Bankasi'nin
yerlegecegi sanki
bagkabir
yer
yoktu.
Bunlandgnemedik,falan
veya
filan
enstitleri
burayakurduk. ls-
tanbul
niversitesi'nin
en
atu messeseleri
iin
buralardalzumsur
binalar
yaptik.
Buralarda
dnya mirasina
kargi
sorumlu
olacagLmiz
yani
bizimkorumakla
mkellef
oldu umuz birtakun
binalann
etra-
fmdaki
yerlegmelere
de
dikkat
etmedik.
KiliseCamii denen yani bir Bizans
ge
Paleologkilisesi
iken
mkemmel
bir
gekilde
camiye
evrilmig
bir bina
ile
.az
tesindeki
Attf Efendi
Ktphanesihin, ki her baktmdankultr
tarihimizin
bir
kilometre tagidir,
bulundugu
sokagin
ne
yerlegtmine
ne
yapilanmast-
na
dikkat
etmedik,
buraSL
atlyeler ile
doluyor.
Valens
su
kemerinin
dibine kocamanbir
tugla
bina
yap11tyor.
Bu
irktn
yapLIREl
dikmeye,
bunlara
gz
yummaya
ne
bakkimiz
var?
Bubinalartn
yapdmast
yet-
medigt gibi
burada
sefalet muhiti tegekkl edlyor.
Bu
tip gundelik
oturulan
veya
allelerin
degil bekr
igilerin
ve
henz retim sreci-
ne
tam
girememig yani gn gnne
yagayan
nfusun
barmdtil
yer-
lere
sefalet
mahallesi
decir. Bu bir
edebi
kmsemelaft degil,
sos-
yolojik tabirdir.
Burast
tabii
pten
geilmlyor
ve
stelik
bu
semt
bir
de
Seyh
Vefahazretlerinin
makamidir.
lye
nibayer tarihi
messese-
lerimizdenbiri,
gerek
Vefa
bozacisthalen.burada
irpinmaktadtr.
Yazm
pra,
kipinbozaylageinmektedir.
Orayi
mesel
birok
lstan-
bullubilmez
ve
dolaylSLyla
O
damak
tadiru
kainrlar.Vefa Lisesi'nin
1LBERORTAYLI
107
errafmdaki
o
gzelim
doku
mahvolmugtur.
irkin
dokuma
atlyeleri
ortaya
ikmaktadir.
Imparatorlugumuzun,
tarihimizin,
kltrmzn
iki
buukkilo-
metrekarelik merkezi
digmdaberbat
edecek
ve kendihaline
bLrakacak
bir
semt
bulamiyor
musunuz? Bunun
uzerinde
duruyorum
ve soruyo-
rum.
Fatih
Camii'nden
ve
Valens
su
kemeri
(aquaduccus)
dedigimir
kemerinbapndan bir
bakinlZ.
TR
UZakta
bir
yanda
Sehzadebap'yt,
o
izginin
sa tnda br tarafmda
Sleymaniye'yigrrsnz. Sinan
cetvel gibi gebri,
bu byk
camilerle
donaimigttr
ve o
arada tabii
Yavuz Sultan SelimCamii
geride
kalmaktadir.
Benim
ocuklugumda
bile,
henz
yksek
kath
irkin
apart-
man
binalarmin
yaptimadtit
stanbul'da,burada bir
camiden b-
rne genie
sokaklarda yrnebilirdi.
Bunlarm , drd bir
ara-
da bir
izgiden
gzlenebilirdi.
Muhtegembir lstanbul'du.Taglarla
rlmg, agalarla suslenmig
bir
guzellik...
Biz
onu
yenilerken
bile
o
geometriye dikkat
etmedik.
Buna
dikkat
etme zamani
geliyor; nk bizbu
mirasi
reddedecek
kadar
zengin degiliz.Hi kimsedegil,
tekrar
zerinde
duruyorum; bu
yer-
yznn
en
kltrl
uluslart
dedigimiz
ulkelerde
bile hi kimseby-
lesinebir
iki
kilometrekareyi feda
etme
lksne
sahip
degildir.Et-
rikleri
an
yok olurlar.
I
I
I
.I
108 OSMANLPYI YENIDENKESFEt
uEK
I
OSMANLI
PADSAHLARI
Bagka
milletlerin
hanedanlari
ozerine
gayet
etrafh
monogra-
filer
vardir.
Hatta hayatt,
tarihi
hayan kisa
olan
Romariovlar ve
-
onlardan evvelki
Rurik hanedant
zerine Rusya
tarihinin
nl
uz-
mam
lvan Zabelin'in "Rus
arlannm
Gnlk Hayatt",.ardmdan
.
"Rusya
arielerinin
Gnlk Hayan"
ve
nihayet
"Rus
arevile-
rinin Gnlk,Hayati" diye
gerekten adam
boyunu bulan
eseri
ha-
len.lmszlgn
muhafaza
etmektedir.
.
Topkapi Sarayt'ndaySaray argivine bakagtmiz
zaman.
sayisti
belge bulunur
ve
bu belgelerin
bazdan Avrupa
saraylanndan
daha
referruach
geyleri anlatacak
durumdadLt.
O kadar ki
padigahlara
nnden
geen
gndelik
elli-altmig
egit yemegi, egidi
fazla
otsa
da
.
.
mtevazi
olanlart
belki 14. Louisdevri Fransiz
saray
mutfagt ile
kar-
gilagtirmak
bile
ok
elenceli
bir
monografi
konusu
olabilir.
Grdk
saray
harcamalan,
saraym
iindeki
hiyerargive
padigahlann gnluk
hayati
onlann etrafmdaki
vakayinamelerde
yer
alan
paralardtr.
1LBER
ORTAY
-
-
109
Ayrica
sefirlerin
ve bagkentteki
seyyahlann
saray ve
padigahlar
hak-
kinda
yazdiklart yazdar
da
ok ilgin
bilgilerdir.
Osmanh
padisablarmm
bayan
nedir?
Osmanli padigahlan
kimdir?
Eski
bir hanedan
mensubudurlar.
Islmdnyasmdabu kadar
uzun
mrl
olan
iki
tanesi
vardar.
Birisi Oguz
Han'dan
geldigi
sy-
lenen
ama ne
olursa olsun
Osman Bey'den
ve
babast Gndz
Alp'ten
(ki
gimdi
Ertuirul Gazi'nin Gnd_zAlp
oldugu ileri
sr-
lyor)bugnekadardevam
eden
bir hanedan.
Yedi
astrhk
mr
ke-
sinlikle
bilinlyor.
brde Cengiz Han'dan
gelen
Kinm,
Kazan,
Astraban
hanlLklan
gibi salaleler...
Osmanh
slalesi,
siyasi
hayattnm
ilk
yz
elli ylbnda gehzadele-
rin,
taht
namzetlerinin
civar
hkmdarlann kizlanyla
evlenmesini
bir prensip
edinmigti.
Germiyan Beyi'nin kiztyla
evlenen
I. Mu-
rad'm oglu
Bayezid;
Osmanh Beyligi'ne Germlyan,
yani
Ktahya
ahalisinin
eyiz
olarak getirilmesini saglamigttr.
Orhan Gazi'nin Bi-
zans
lmparatoruKantekuzinos'unkiziyla
evlendigi
ve
bu
evliligin
Osmanh hanedanma
aynt
zamanda
Hiristlyan dnyasi nezdinde
ok nemli olan
bir
mavi kan
asaleti,
bir
intiba getirdigi ok aik-
cir.
Aynt
geyi
Uzun
Hasan
gibi
Akkoyualu
hanedant
da Trabzon-
Rum imparatorlanKomnenoslarla akrabalik
kurarak
saglamigtir.
Yani
Sah
Ismailbir
yerde
hem
Seyh
Haydar'm, hem de Komnenos-
lar'in
torunudur.
Galiba Kinmhanmin kizlart
ile evlenen
son
geh-
zadeler
II.
Bayezid'in
ocuklandir.
I
YavozSelim
Han, Mengeray'inktzt
Hafsa Sultan
ile evlenmig-
tir.
Vakia,
tarib
hteratrmzde
agatay
Uluay'm itirazlan
bu
noktaya
bir
soru
igareti getirlyorsa
da
genel
kabul HafsaSultan'in,
yant
bykhkumdar
Kanun Sultan SleymanHan'in annesinin
I
Kinmhaninin kizi
oldugudur.
Bylelikle Osmanli
ve
Cengiz
slle-
lerinin birlegtigibir
noktadan
sz
edilebilir.
110
OSMANLYYlYENIDENKESFETMEK
I
I
I
Bundan
sonra
ise
artik
Osmanli Sarayi'nda mavi kanh
pren-
sesler
degil,
gzel
ve
zeki
kadinlar
grlr.
Igrebtn hanedanin b-
yuk
annesi
saydacak
tek
karanhk,
tek aydinlik saydmayan
yan
ka-
ranbkta olan,
Galiya blgesindenbir
papazin
kizi
oldugu sylenen
HrremSultan
veya
Roksolan'dir.
Hrrem Sultan hibir
zaman
Valide
sultan olmadigt
halde,
kendisine
padigah ocuklannin
anast
olarak sultan
nvani
veril-
migtir. Bir
takim
hayir
eserleri ile
lstanbul'da
ve
Kuds'te
anthr.
Hrrem Sultan piire
merakhydt
ve
dili
ok
lyi kullanirdt.
Sahsen
Kanun
ile yazigmalan edeblyat carihimize geecek sayfalardir;
ama
bunu
merak edip oluga
ocuga
gretecek
himmet ve
gayret
kim-
de
kaldt?
Ikinci,
hanedanin
buykanneleri
iinde nde
gelen,
L
lbra-
him'in
egi
Hat
ice
Turban Sultan'dir. Ayr
ica
I. Ahmed'in
egt,
IV.
Murad ve
I.
Ibrahim'inannesi
olan
ve
IV. Mehmed'in de, byk
I.
annesi
olarak
"byk
valide" nvaruyla
sarayda
bulunan Ksem
Mahpeyker Sultan't da hi
unutmayaltm.
Bu
nl
hkmdar
anast-
nin,
Osmanh
hareminin bu
uzun
sreli
hkimesinin
hangi
memle-
ketten
oldugunu
bile lyi bilmlyoruz.Bir bakima
Osmanit
hanedam-
ntn
an.neleri
"sultan"
unvantnL
allyOr.
Hasekilerde bu
pek grlm-
yor.
HrremSultan ve Valide
sultanlana
mengei peceresi hi gp-
gy
hesizki
padigahin
kendisininki
gibi ok aik
ve
belli degildir.
M.
I.-_
,
-.'s'
Osmanh
padigahi gunlk
hayari
itibanyla ok sikt
btr
protoko-
ln
iindedir.
Sabah Hare-m'den
iktiktan
sonra, sarayin
iinde
ne-
relerde
oturacagt bile bellidir. Bualar 17.
asirda
Revan Kyk, Bag-
dat Kgk
veya
Arz
odast
veya
III.
Ahmed'in yaprirdr i
ktphane,
ki kendi
oradadir,
veya
buna benzerEnderun'daki bazi
yerlerdir.
Pa-
digabingnlk
protokola,
Enderun'un
hangi
agalanyla
birlikte
ola-
ca t,
hatta
saat
kara
yemek
yiyecegi,
ki bu
erken
kahvaltidan do-
layi
saar
11'dir,
bellidir.O
yemegin
nereden, nasd getirtilecegi
bel-
lidir.II. Bayezid'den
sonra
kesialikle
porselen
kullandmakradir.
As-
ILBER
ORTAYU 111
-
I
linda bu, Topkapt'daki.zengin
porselen-ini
koleksiyonun
varkgiru
da
izah eder.
Gelen
yeme in nasd
tadilacagt,
nce adar
sonra ag-
nigir tarafindan zehirlenmeye
ve
suikasta
karcibir
tedbir olarak
d-
gnlmektedir.
Tabii.gele 60 egit yemegin
her birinin
yendigini
sanmamak gerekir.
Padigahin
bazenbaktigi, bazen
sadece tattigt
bu
nefis yemeklerin
herhalde kendisinden.sonraprotokol
icabi
baka-
lan carafmdan yendigi aiktir
ki,
bu
eski
bir
arkve
Trk ananesi-
dir. Padigahlar
gece
Harem'e ekilirler.
Harem'deki hayatin
nasil
olacagi,
kendisinin
hangi cariye ile
nastLberaber
olacagt
da
gene
belli bir protokol surecidir.
-
Padigahlarmher biri
zanna. olan
kimselerdir. Biz bunlann
hepsinin
ne
zanaatL
Oldugunu
bilmiyoruz;
ama
hepsinin bir igi
var-
dir. Ciban hkimi Shan
SleymanHan
ok
becerikli
ve
mahir
bir
kuyumeudur.O
yzde
baz:halde
digandan,
Venedik'ten
veya
Av-
rupa'dan gelen eserlerfe
bu
zevk sahibi adama
gre
ok sekin
par-
alar
bir
araya
gelmigtir
Meselbir tanesi
Venedik'ten gelme
bir
'
tattr
ve
bu
ta
zeritiae
ro
Glru
Necibo lu'aunbir
monografi-
si vardir.
Burada
ysek
bir Rnesans
zevki grlr.
Padigabinken-
disi
ok
tyi
sanacidir
ok
ilgin ynlar
var
IIL Murad-
en
byk
ve en uzun
divan
sahibi olan gairlerdendi
Pdigahin ince kumag
zevki,
onun
bu
alanda,
hi degilse'
te hibte
ileri
derecede bir
zevk sahibi oldugu-
nu
gsterir.
IV.
Murad, buykbir porcudur.
17.
yzyLiln
bu buyk
mate-
gali agir
grz tagir,
ok lyi ok atar,.fakat
bu iri
yari sporcu
adamin
kendinden beklenemeyecek
bfr
sanatl.daha vardir.
Gzel
yazi
yazan,
ince
sanat
sahibi.
bir hattattir.
iir
ve musiki
bilir ve
sever.
IV.
Mehmed'in
avethgi-meghurdL.
Vaktini avda ok
geir-
migtir. Av,
Osmanh
iktidar
v
hayatinin blnmezbir
parasi
ol-
muytur; ama
padigahin
iyl.
bir
avet
olmasi
iin lyi bir
sporcu
oldu-
gu
da
aikttr.
112
OSMANLPYI YEN1DEN
KESFETMEK
Sultanm saltanat
kayt. L Sabatier
ve
J. Schranz.
I .L
III. Ahmed byk
bir
hattaTELE.
III. Selim
neredeyse
kism
za-
manh
padigahhk yapacak
kadar
bykbir bestekardir.
Kendi'sinden
sonra
tahta
geen
ll.
Mahmud ise hem
ok
orijinal slp sahlbi
btr
hattattir hem de amcasi
derecesinde
olmasa
da
lyi bir
muzisyendir.
II.
Abdlhamid
Han'm
ise lstanbul'da
padigah olmasa
milyar-
der
olacak
derecede
ince bir
marangoz
oldugu, dizayninin, yani ter-
siminin
rakipsiz
oldugu ok aikur.
Bunu bugn lstanbul
Mafrl-
hdeki
periyye
sicillerinin
saklandigt
dolaplarda,
saraydaki
bazi
ma-
salarda,
1stanbul niversitesihdeki
bir kitap
dolabinda
ve Yddiz'da-
ki
gehir
mzesi
baglangicy
saydacak
bolumde
grmek
mmkndr.
Abdlmecid
Han ise
modern
bir
ressam,
daha da
ileri
derece-
de
alafranga
bir bestekrdir.Onun
zarif
bestelerihenuz ortaya
ik-
maktadir.
o u
kipinin
sadece
peblivanlik
ve
kuzu
yemeyle tanidt-
it,
yanhg carih yazimlyla
bize
tanitdan
Sultan Abdlaziz
Han da lyi
bir
ressamdir.
Aynca
alaturka
ve
alafranga
besteleri
ile
insani
eke-
cek
kadar
iyi
bir
bestekardir.
IL
BER
ORTAYLI
I 13
V. Murad ok
lyi
bir piyanisttir, besteleri
vardtr
ve
aynL Za-
manda ressamdir.
Sultan Abdlaziz'in
gehzadelerinden
Seyfeddin
Efendihin
meslegi
daha
agintir,
bu iri
cusseli
prens o
dar minare
merdivenlerini
sratie
inip ikar
ve
Ramazan
mahyalarmt
hazirlar-
di.
MahyacLhkra
ismi geecek
kadar bu igi
bilirdi. lyi bir
bestekrdi.
Osmanh padigahlart
bu marifetleri yaninda,
deta
mtevazi
sa-
raym
iinde
ok
uzun
sren
bir
protokoller
evresinin insanlart ola-
rak yagamiglardtr.
Bu protokol ancak
19.
yuzyilda
kLSmen
degigmek-
tedir.
Bir
padigah
snnet
olacagt
zaman
bunun
nerede olacagt
belli-
dir. Saraydaki
sunnet
odasi
veya
kutsal
ernanetler
kismi
kullantbr,
zaten
yan
yanadirlar.
Yeni
saraya
geildikten
sonra
da bu det
de-
vam etmigtit. Padigah
ve
gehzadeler ldkten
sonra
eski
sarayda
Hirka-i Saadette teslim edilirler
ve
gasl
ve
tekfin edilirler.
Cenaze
oradan ikar.
Padigahlar
her zaman buray:ziyaret
etmek zorundadtr-
lar ve i hazine
son
zamanlara
kadar Topkapt
Sarayt'nda
saklanmig-
tir. Yani bugn
orada, teghirde
grdgnliz
kiymerli
paralar,
hepsi
aynt
yerde
kalmiglardir.
Padigahlaan
halkla temas
ettikleri
baghcatren, onlarin
ta
glytneleri
sayalan
kih
olayidtr.
Eyp Sultan'da
ya
hanedanin
men-
sup
oldugu
Meviev
tarikattnin
ulu geyhleri
tarafindan
ya
da
naki-
b'l
egraf tarafindan
kugatilan
kililarla
resmen
saltanat
baglamp
sa-
ydtr.
Tabii ashnda padigah
kendinden evvelki
hkmdar
ldg
za-
man, onun
cesedini,
naagiru
grr
ve sonra
Bab's-saade nne
i-
kartlIRD
RICLE
tahta
OtBERT.
Aninda kendisine
devlet
ricali
biar
eder.
Tellallar
bunuher
yerde
halka duyurur.
"Memleketve millet Sultan
Ibrahim
Han'indtr"
veya
"Sultan-
Sleyman
Han'mdir" gibi nida
i.le...
Butren
ve
det
hi degigmemigtir.
Son padigab,
yani
Vahdettin Han bile Baba's-saadenne
konan
altin tahrta
ocurup
biatt kabul
etmigtir. istisnastittihati-
lar'in
31
Mart
vakasindan
sonra
Sultan
Regat'a
alelacele
Harbi.ye
114
OSMANLl'YIYENIDEN
KESFETMEK
I
nezaretinde
ve
darbeci Hseyin
Avni
Paga'nm Sultan V. Murad'a
seraskerlikte
blat
etmeleridir
ki bu
trenden
bir
sapma
addedil-
mektedit.
Selamlik, her
hafta
padigahm
lstanbul
camilerinden
birinde
Cuma
namazuu
kumast demektir
ve
buradaki
tren
ve
alkg, alkig
elarpmak anlammda
degil,"Padigahim
magrur
olma, senden byk
Allah
var" nidalan arastada hkmdann
geigidir. Selamhk
resmi
lisi ok
nemlidir.
Klasikdnemde halkin bazi
gikyetleri
rikab-L
hmayuna,
yani
padigahm egerine
sunulurdu.
Eu dilekeleride
ri-
kabdar
aga
toplardi
ve
kaalede
ahnudu
bu dekeler
Osmanh argi-
h-
vinin
en
zengin
vesikalan arasindadtr.
Rikab-i hmayuna
teslim
edilen
keselerin
iinden ok
ilgin
arzuhaller
tkmaktadir.
Sade
Trke degil bagkadillerdede dileke
yazdtr.
Padigahm
sadrazami ile
temasi
telhis
dedigimiz
mektoplarla
olur.
Sadaret
makammin
takdim
ettigi
bu
telhisler
19.
yzyd'da
bi-
zim idar
ve
siyas
hayatimizm
baglica
vesikalart
konumundadir.
Osmanh
padigahlart ok
degigikkigillklere
sahiptir.
I. Bayezid
okuyan
biridir.L SultanMehmed
ok kurnaz,ketum
bir hkmdar-
dir. Bu
sayede
Fetret
devrinde kardeglerini
yenmig
ve
Osmanli
ml-
kn
yeniden tespit edebilmigtir.
II. Murad
park
literatrne, siya-
setnamelere ok
merakhydt.
Buyk
tercmeler
onun
zamaninda
ya-
pilmqttr.
Fatih
Sultan Mehmed,
zamantni
aydinlatan,
herkesi hay-
ret ve
gLpta iinde birakan
bir hkmdardi.
Bu
gen
maregalin
Yu-
nanca,
Italyanca,
Farsa.ve Arapa
bilgisibazen
abartdsa
da esasta
sa lam oldugu,
kendisinin
tarih.konusunda
ok
derin bilgisi
oldugu,
yerli
ve
yabanci
raporlardan
da
ok
lyi
anlagdmaktadir.
Giacomo
de
Languschi gibt bir Venedikli, Kritovulos
gibi
Bizans'tan
kalma ta-
rihiler
bunu belirtmektedir.
Bunun
dlgLnda
birokdil bilen
padigah
vardl.
Yavuz Selim'in
kardegi
Sehzade
Ahmed
Arapa
bir slyasetname
yazacak
kadar
slya-
set ve
Arapa bilgi
sahiblydi.
Yavuz Sultan Selim,
Fars dilini
ve
gi-
ILBERORTAYLI
115
irini ok
lyi bilirdi. Kanuni
Sultan
Sleyman'Ln
okuma
kapasitesi
son
derece
yuksekti
ve
piirden
iyi
anlardi.
Yavuz Sultan
Selim ok asabydi.
Bilhassa
yalana tahammul
.I
edemezdi.
Esasenbu
genel
bir kuraldir. Bir sadrazamin
hkumdan-
na
yalan syledigi anlagildigt
anda
boynu
giderdi.
Yalan, deviet ha-
yati
ve
gvenligi
iin
en
tehlikeli
huy
saythrdt
ve
bir devlet
ada-
minda
affedilemezdi.
Galiba istisnast pek
azdtr, lmden
kurtulan
sayihdir.
Aksi
takdirde
yalanci
siyaset cezasindan
kortulamamigetr.
llerinde
son
derece munis
olanlart
vardir,.ama galiba
bu haneda-
nin
umum
bir
zelligi
meziyet
ile
bagariyidevlet
aismdan
dgun-
dugnhemen
sylememek,
ketumolmak.
YavuzSultan Selimgi-
bi fevrileri dabi hissiyatmi gizlemek, tenzil ermek,
hiddet bakt;mt
giddecl
bir
gekilde
belirtmektedir.
Bunun
zerinde
durmakgerekir.
EuOsmanli ailesine
alt
bir
zelliktir.
Uzun
bir
saltanat
boyun-
ca
Osmanh
hanedanmi kimse degigtirmeyi
dgunmemigtir.
Bu ha-
nedanm
balkla
iligkilerinde
kendine has
zellikleri
vardir.
Osman-.
h, st
ste
bir dzinebasanh
maregal
yetigtirmig
bir hanedandir
ve
iinde takdire
gayan
ok sanatkrlar vardir.
Sphesiz
ki bir
milleti
I
ve
devleti ikbal
ve
iktidann
doruguna
ykseltmek gibi
o
devletin
sa-
nayi agma intibakmda
da
meziyetler
ve
nihayet
ortadan
kalkma-
smda
da hanedanm
kendine has kusurlan
etkill olmugtur.
I
i
I
I
-I
I
I
I
I
I
_I
I
.i
I
116
OSMANU'Yl YEN1DEN
KESFETMEK
I
I-
OSMANU
PASALARI
L
I
I
-
.
Osmanh Devleti'ni
pagalar
ynetirler.
Bu
paga
kelimesi tartig-
m.ahdir.
Farsast
Pa-i
Sah'dir.
Yani
gahin ayagmdan geldigi sylen-
digi
gibi,
esasta
bizimbagagakelimesinden
tredigi
de ne
srlr
ve en
ok
kabul gren
etimoloji
de
budur.
Papalar Mirliva
rtbesinden
baglar.Trk
cemlyetinin
askeri
komutanlandir.
Mirliva dedi imizbugnk
tuggenerale
egit
sancak
beyi
rutbesindeki askerlerdir.
Bunlar
bugnku Trklye'de
apagt
yu-
kan
kkboylu
vilayerlere tekabl
eden sancaklan
yneten komu-
tanlardir.
Asker
siniftandir
ve
askerdirler.
Bunlann
tabli mlk
g-
revleri
de
vardtr.
19.
yzylla
kadar Osmanli
idaresinde asker
ve
sivil
veya
asker
ve
mlk
aynmi
yoktu.
Sancak beylerinin
zerindekt
buyuk
rtbeli
komutanlar,
eyaletleri ynetenler
veya
merkezde
1.,
2.
ve
3.
vezirler
rtbesiyle
divana
girenler
ve kaptan-i deryalar, ki bunlar
vezir yarti
maregal
rutbesini tagrlar,
Anadolu
ve
Rumeli beylerbeyi
saythrlar-
1LBERORTAYLI
117
di. Hi
gphesiz
ki
istisnalar olmakla
birlikte
yapi
buydu
ve
19. yz-
yda
kadar
eyaletleri
yani bugunknden
dahagenig
smirlara sahip
vi-
layetleriyneten
komutanlar,
mlki
amir
olmaktan
ok askerdirler
ve
bu
ikisi
bilegimdi.
Kaptan-1
deryanLn,.
ki-vezir rtbeli
byk bir
komutandLT
VB
Divan-i Hmayun yesidir, illa
denizeilikten
anlayan
biri
olmasi
art degildir. Mali
mzayaka anlannda,
yani hazinenin ani
deme
yapamayacagt anlarda,
ahsi
serveti
ile
gemilerin inga
ve tersane
masraflanni
karidayabilmesi,
cevval
ve
ytiksek
yneticilik vasfma
sahip olmasi
yeterlidir.
_Nicekimcarihimizde
denizeilikte
yerigme-
mesine ragmen Fatih'in sadrazamlanndan
Mahmut Papa
hatta So-
kullu Mehmet Paga'nm
diger deniz
kurtlan
gibi
kaptan-i deryahk
yaptigt grlr.
Tarihimiz
Yilmaz
ztuna'nmSultan Abdlaziz
darbesinde
I
igaret ettigi gibi
eski-Kaptan-iDeryaKayseriliAhmet Papa maalesef
bu nvanm
kaldmhp
kendisine BahriyeNazin
denmesinden
son
derecede
rahatsiz olmuy
ve
bunun dzeltilmesiiin
de
megraryet
admi
tagiyan bir darbeye
katdmigttr.Gerek sebebin
bu
olup
olma-
digi
tam
olarak
bilinmesede bu
ok manidar
bir
grgtr. Pekl,
BahriyeNann bu nvani
tapyabilmellydi.
Tabii
ki vezaret
rcbesi-
ne
sahip olanlarm
hepsi
asker
de ildir.
Divan-i Hmayun
azalarm-
dan
nigancihk
grevini
yapanlar
buna
rnek
gsterilebilir.
Digerta-
raftan
vezaret
rtbesini
tagidt l
halde kendisi Papa
diye
andmayan-
lar Yenieri agalan idi.
Yenieri
Ocagt'nin komutanlanna
a a
de-
nirdi.
En
bagtaocagm
bagmdakiaga
Divan-1Hmayun
yesidir.
Ve-
zirdir
ve
maregal
derecesindedir;
ama
aga
denir.
Btn bunlarm
yani
bagtnda
mesleklerinde
bagka
vasiflart
olanlar
da
vardt.
MeselCerrah Mehmet Papa,ki
sadra2amhga
ka-
dar
ykseltilmigtir,
cerrah
kabillyetleri
ile andirdi.
istanbul'unn-
.l
Cerrahpagasemtine adma
camileri ile
vermigti.
Bir
yerde
Istan-
bul'u inga ermek pagalann igidir.
Hamam,
medrese
ve
en
nemlisi
I
118
OSMANLYYI YENiDEN
KEFETMEK
-I
cami
yaparak dera etraflartndaki mahalleleri olugturmuglardir.
Onun
iin lstanbul
pagalar gehrtdir.
Her semt
bir bagka
paganin
adi
ile anthr.
Burada
ok
ilgin yapdanmalar vardtr.
Osmanli
asker ricall
klasikdevirde
genelde
Enderun'danyeti-
girdi;
fakar Enderun'dan
yetigmeyip acemi
oglanlan
kylasmda
dz
yenieri
olarak yetigenler
de
vardi.
Hi
gphesiz
ki sistemin kokeni
devgirmelige dayantr.
Bu devgirmeligin de 1T.
astrdan icibaren
daha
ok Anadolu
ve
Rumell'nin Trk ocuklanna
mnhasir oldugu
bir
gerektir.
Bir
ocuk,
genellikle
10-12
yaglannda,
devgirildi t
zaman
fizigine,
zeksina
ve
kabillyetinegre
ya
Edirne
Saraytha
ya
Galata
SarayL'na
ya
da
Topkapi
Sarayi'na
almir. Buralarda
yetigenler
haliy-
le
okuma-yazma
ve
bazi
rafine sanatlar dahnda digerlerindenstn
oluyor;
ama
tabii
buraya her
gelen mutlaka yle olmuyor.
Bunun
ok nemli rnekleri vardir: Osmanli mparatorlugu'nu
padi ah
dneminde 14.5 yd
sreyle sadcazam olarak
yneten
Sokullu Meh-
met.
Papa, Bosna'nin
nl
Sokol kasabasindan,
Sirp
asdh
bir
rubban
allesinden gelir,
yani
allesinde papazlar
var.
ikna
yoluyla abnmty;
ama
SokulluMehmet
Paga'nin daha
sonra
btun
allesi neredeyse
s-
lamiyet'ednmg,
ihtida etmigler.
Ama kardegi
Pe
(lpek)Sirppat-
riki olmug.
Sokullu Mehmet
Papa
o
derece
okuma-yazma
ve
edebi-
yatta
stn bilgi
sahiblydi
ki, zaten
dogdugu
yer,
geldigi alle
ve k-
keni
itibariyle
bu
ige
kabiliyetli
oldugunu gsterir.
Devgirmelerin
iinde Enderun'dan yetigen
ok
lyi
sporcular
oldugu
gibi
aralannda musikipinas,
hattat,
edeb
bilgisi lyi
hatta is-
lmi
ilimlerde
ve
fikthta
ileri gelenler
vardar.
Kanun'nin
sadra-
zamlarindan
Asafname
adh
eserin
yazan
Lutfi
Papa
da bunlardan
Gene
aym
gekilde
ok
estn
sanat
bilgisine
vakif olan,
nce
Makbul
sonra
Makwl lkabli
aslen
Pargahibrahim
Papa
da bunlar-
dan birisidir.
ok
uzun
bir
zatnan
Kanun
gibi ok zeki
ve sanati
bir
padigaht
bile
ynlendirecek
kadar
bilgi
sahibi
ve onun
yaktatydi.
1LBERORTAYLI
119
I
I .
..
. -
-, --..-
.
-.
Kaptan Paga'nm CebecilerKk'nden hareketi.
I
Enderun'dan
yetismeyen
pagalarin iinde okuma-yazmast
olmayan-
lar bile
vardir.
Nitekim IV.
Murad
ve
I,
Ibrahimdevrinin
nf
sad-
razami
Kemanke; Kara Mustafa Papa,byle
okuma
yazmast
olma-
yanlardandir.
Ancak
bu devleti
ok
iyi
idare etmigtir.
Mali
tedbir-
lerde
neredeyse mektep
bitirenler kadar
uyaniktir
ve
ok
bagarilL
bir
vezirdir.
Yani
hem
sava;
alaninda,
hem de
idarede ok
bagardidir.
r
Savaglarda
zaten Kemankey
KaraMustafa Papa
denmesi de kendisi-
nin
ok
iyi
ok atmasmdan,
yani
sporculukta
stn
vasiflara
sahip ol-
masmdandlf.
l
I
Hi
aphe yok
ki bu memleketin tarihinde
ve devietin haya-
tinda
ok
nl
ve mstesna bir
yeri.olan
KprlMehmet Papada
byle okumast yazm25L olmayan ocak pagalarindandi.
Tabii
ki
og-
lu
Fanl Ahmet
Papa
babaSLnin
bu
eksigini
kat be kat
telaft
ermig
ve dneminin
nl
mderrislerinden
olmuur;
oradan
yani
ilmi-
yye
silkinden askeri silke
incisap
etmigir.
O da Osmanh Devle-
ti'nin
unl
sadrazamlarindan
biri
olmugrur.
Bunlar grlecek
r-
I
neklerdir.
.I
120
OSMANLI'YI YENIDEN
KESFETMEK
I
Bu Osmanh Devleti'ni yneten
ve
asker olan papalarin icinde
ilmlyye strufmdan geenter
vardir.
Aym
gekilde askerlikten ilmlyye
simfina geenler
de
vardir.
Ige
Kemalpagazade.dedigimiz
lbn-i
Ke-
mal
bunlardan biridir. 19.
asirda
bile
ilmlyye smifmdan, kazasker-
likten
mlkiye silkine
geen
ve paga
nvant alan
biri
vardtr.
Hepi-
mizin
bildigi
nlu.taribi
ve hukuku
Cevdet Paga'yt, Ahmer Cev-
det Paga'yl kastediyotoz.
Imparatorlugumuzun
asker
SLRlfl
aynt
zamanda
mlki
hayara
hkimdic;
onu
dengeleyen,kalemdenyetigen
mallyeciler,
defterdar-
lar,
Reis-l Kttab'in
ofisindeki
Fenerli
Rum, Ermeni, Trk
memur-
lan
tantyalim.
Bunlarin
iinde
Mavrokordatolar,
Argiropulolar gibi
Muslmankesimden
de
ok
nlu
bir
lim
Ktip
elebi'yi,
Avrupa-
lilar Haci Halifeveya Hact Kalfaderler,
zikredebiliriz.
Gene
ilmlyye sinifinda adl
ve beledihizmetlerl
stlenen
kadt-
lar ve
nihayet
onan
bagli
oldugu
kazaskerlerve
17.
asirdan itibaren
bu
silkin
baginda
yer
alan
Seyhlislm
vardir.
Imparatorlugun
mo-
dernlegmednemine kadar bu devleti ynetenler,
ister Anadolu
ve
Rumell'den gelen
Trk
ocuklan,
ister Arnavut, Bognak olsun,
is-
ter
200
yll
kadar devyirme
sisteminden gelsin
veya
sonra
dogrudan
dogruya deta
bir nevi kariyer
intisablyla
Saraya
veya
Yenieri Oca-
gt'na
girenler olsun,
bunlardi ve burlann
iinde syledigimiz gibi
sanatlart,
kabiliyetleri,bilgileri
itibariyle
farkhkimseler
vardi.
Ama
gu
kadarint
sylemek gerekir
ki hibirinin
bilgisi
brnden,
ya
da
hi birinin kabillyeri
brunun tahsilinden
azimsantyor
degildi.
19.
asirda
bile
mektep
grmemig
sade neferlikten, askerlikten
yetisme alayh pagalar
dedigimizbir
zumre
vardLr.
Bunlarm
rnegi
ola-
rak
sadece
Yedi
Sekiz Hasan Papayani
orumlu
Haa HasanPapa
ve-
ya
nl
Arnavut
tfekilerin
basindakiTahir Papa
gibilerini
dgn-
meyelim.
Pekl,
Yunan
muharebesinin
kahramanlanndan
ve
orada
gehit olan
AbdlezelPapa da byledir.Alayh bir
pagaydi.
Bunlann
iiade
harita bakmayi bilmeyenler
vardt;
ama
topografyayi
ezbere
ILBERORTAYLI
121
-I Ir- wrr-.- a ---
I
-----e- -.-.- -i--- --.-
--------

..
,
, ..._.
a
...... .
L..
.
....L....!
--
I I
.
'
-
I
.
I.......Ali 9..
.-,
bildiklerinden
ilerinde
bazenharitaya
bakanlardan daha fazla
et-
raft
bilenler
ikabiliyordu.
Ama her
halkrda, 19.
yzydda
Trk
askeri silki
buykdegigikliklergeirmigtir. Bu degigiklik,
bu
gelig-
me;
modern egitime
fen bilimlerinin
girmesiyle
baglamigttr.18. yz-
ydda modern merkeziyeri
ve
daimi
ordulara geilmigtir.
Devlet-i
aliyyehin ebedi
dgmanlan,yani
Alman-Avusturya
grubu
ve
Rus-
ya
arhgindaki askeri reformlar
dolayistylaOsmanh
Imparatorlugu
L
aynt
geyi
yapmak zorunda
kaldt.
Kurulan
mhendisbaneler
aslmda
aseri
anlamda
topu
ve
is-
tihkm
smiftm
besleyecek
mhendislerin
yerismesini
saglamigttr.
Tipkt Fransa
rne inde oldugu gibi...
Bunlann
yapngi kpr
de bi-
na
da
askerlige
ve
seferberlige yneliktir
ve
ardindan rabii
dalm
or-
dunun katnilmaz fenn gruplan
yani svari sinif
iin
veterinerler,
I
hekimler
ve
sava;
cerrahlari, tabipler
yetigmigtir.
Bu
iki
zmre de
18.
aSLtda
yetmeyecektir.
Asker
tibbiye
ve
asker
baytarlik
sivil
gruplara
da
yaydacaktir
ve
tabii
19.
asirda sivil mektepler
mlkiye,
hukuk, ricaret
mektebi gibi
merkez
bir devletin
maliyesini
dzen-
lemeye
dnk bir
gekilde teykilatlanacaktir.
1ste
o
andan itibaren
Osmanli
asker smifmda
bir
yenilenme,
asri
metodlara
uyug,
yeni
bir
asker
ve
subay
tipi
ortaya
ikmaktadir...
J
Mekteb-i
Harbiyehin, Yenieri Ocagi'nm
hemen kaldirdma-
smdan
sonra
yeniden tegkili
ve
zellikle
1848
gibi ok erken
bir
ta-
rihte
Avrupa
ordulannm
bile bazdannda
grulen
kurmay
mektebi
yani Erkan-i Harb
Akademisi'nin
kurulmasiOsmanh
ordusundaki
kumandan
:ipinin
ok sratle modernlegmesini saglayan yenilikler-
dendir. Igtebu
iki
messesedir
ki
modern
Osmanh
ordusunu
ve mu-
asir
carihimizi
gekillendiren kadrolari da
ortaya
ikarmigttr.
Hi kugkusuz19.
yzydin pagalart artik sivil
yani
melkiye sil-
kinde
ve
asker silktedir.
Bunlarm
iinde
Mithat Papa
gibi
valiler
vezir
rtbesi ile
bu
grevi
grmektedir.
Seker
Ahmet Papa
gibi
res-
samlar,
nl
Tibbtye pagalan yaninda sivil
veya
asker,
kargL
tafafta
I
I
122
OSMANLI'YI
YENIDEN
KEFETMEK
I
I
-
,I
-
da
askerler
yer
almaktadir.
Bilhassa
eyaletlerdeki idarede
bazen
bu
iki silk arasinda
hafif
protokol srtgmeleri
sz konusu
olmaktadtr.
Artik
burada
eski eyalet tegkiltt, vilyetlere
dndrelmgtr.Ba-
gma
mlk pagalar vali olarak getirilmigtir.
Ordu
mmtikalan
ise
ba-
zen
birka
vilyeti
iine
almaktadir.
Rumeli'de Edirne, ki
btn
Rumell bunlarin kontrolndedir,
ve
lstanbulI. Ordu,
Sark
tarafin-
da Erzincan, Arabistan'da da Bagdat,
Sam
ve sonra
Yemen'de
g-
rldg
gibi
ayni
ordu mmttkalaridir.
Bunlann
iinde valiler
de
yer
almaktadir.
Bu tip
rgtlenme
Bahriye'de
de
grlmektedir.
Yani klasikte Kastmpaga'da, Kastmpaga'nm
asayiginden sorumlu
Kaptan Papa
ve onun
bir
nevi
timari,
dirligi
saydacak
bazi
adalar
ve
sancakbeyi rtbesindeki amirallere verilecek
bazi
takimadalar,
buradaki
zeamet ve
dirlikler sistemi, yerini yeni
bir bahriyeye
terk
etmigtir.
Yeni
sistemde
yeni
bir kurmay
smifi
ortaya
akmaktadir.
Bun-
larmbazilart
son
derecedikkatedegerdir.
Mesel Yunan
muharebe-
sinde
Dmekekahramani
olan
Gazi
Erhem Papa...
ok
ilgincir,
Et-
hemPapa
oradan eski
eser
getirecek
kadar bilgi
sahibidir.
Her
girdi-
i
muharebede
mthig
baanli
olmugtur.
Sadece Yunan
muharebe-
stade
degil, diger
grevlerinde
de baanli
olarak tarihe
ismini altm
harflerle
yazdirmigttr.
Gazi Ahmet
Muhtar Papa da byledir... Son
devrin
sadrazam
ve
harblye
naziri
Mahmut
Sevket
Papabirok
eser
verecek
kadar bilgilidir. Btun bunlar Prusya
tipi
pagalardtr.
Ayru
zamanda askeri
ilimlerde
ve
taribte ok
btlgilidirler;Ahmet Cevdet
Papa
gibi...
Yeni
yetigen
bu
grup
imparatorlugun modernizasyonunu
tem-
sil etmektedir.
Bagansiz
ve
erken terfi
dolayistyla hayalperest emel-
ler
peginde
imparatorlu u
ve
ordulan
pek
de hayirh
yollara sevk
edemeyen
Enver Papadigmda
unutmayahm,
1880'lerde dogan
bir
grup
bagtaMustafa
Kemal
Paga,KazimPaga-Karabekir,Fevzi Papa
ve
tabli
Ali
Fuat Papa
olmak
zere bunu gstermektedir.
Hi tesa-
dfdegildir.BirinciHarb'in
ortasmda
yani 1917--1918
yillannda
bu
IL
1LBER
ORTAYU 123
I
-
grubun
hepsi
mirlivahja
terfi
etmektedir
ve
mirlivahga terfi edene
kadar yani 35-36
yaglarmda
bunlar ok
erkenden olgunlagmig
as-
kerlerdir.Nasd
olmasm
ki! Bu
askerler
2
sene
Sam'da,
Yemen'de
ve
3
sene sonra
Makedonya
daglarmda eteci
kovalamaktadirlar. Bir
yerdeharpederkenbr tarafta_eykiyakirahyla
megguldrler.
Harp
akademisinde
lyi
yetigtikleri
iin
digliteratr
takip
etmektedtrler,
sivillerin sekinleri ile temastadirlar.
Imparatorlugun
o
dagdagastiinde ok erkenden olgunlagmig,
erkenden terfi
etmig
ve
35'll
yaglarda general olarak
IstiklalSava-
gi'na girmiglerdir.
Igteistikll
savagimiz
anakkale'de,
Caliya'da,
Kafkasya'da,Yemen'de,Bagdat'ra,
Filistin'de
ve
Sveyg
cephesinde
olgunlagan
byle
komutanlardan
olugmaktadir.
Bunlarm
iinde ok
ilgin
insanlar vardtr.
Mesel
son
Halife Abdulmecid'in oglu
mer
Faruk
Efendidahi bu
silkin iindedir.
Mustafa
Kemal'in
arkadapdtr.
Prusya'da
okumugtur.
Gayer lyi
bir
tahsil
grmgtr. lyi bir
askerdir.
Suradan
bellidir
ki Birinci Byk
Harp'te
muttefik oldugumuz
Al-
manlar'm ordusunda
Marne
Cephesi'nde Fransa'ya kart
dvgen-
lerdendir
ve
gehzade oldugu
iin
degil hakktylakara karcal
niganmi
imparatordan almigttr.
Gene
mesel gehzade
Osman Fuat
Efendi
Sveyg Cephesi'nde temayz eden
bu
gibi
komutanlardandir. Bun-
lar gze
arpici
rneklerdir.
Skr
Paga, Edirne
mdafii,
Igkodra'da
deta
kahramanca
arpigan,
kaleyi
raudafaa eden
ve
son
anda ikinci
defa kendisine
payahk gelen
(nk
birinci
pagaligi
1908'den
sonra
rtbe tenzili
ile
bir
ara
albayhga
dgt)All
RLza
Paga,
sonra
Ali Nizami
Papa
gi-
bi
deta
Prusya
akademilerinden
ve
Fransiz
egitimini alan sekin-
lerden olanlar
vardir.
Igtebu
sekin zmrelerin iinde
Asim Gn-
dz, IsmetInn
gibi
IstikllHarb
erkru
iinde
olan
birinci
smif
kurmaylatimiz
vardir
ve
sekin
komutanlar
olarak
temayz etmig-
lerdir. Mustafa Kemal Papa
gibi
Birinci
Cihan
Harbi'nde yrkilan
dedigimiz
ve
m
tarekede ok
zor
duruma
dgrlen
imparatorlugu
tekrar
yeniden
derleyip
toplayan, asker smifmt
ve
mlkiye smifint
124 OSMANLYYI YENIDENKESFETMEK
I
tegkilatlandiran, yeniden
bir direnig
savagina
giderek vaziyeti kur-
tarabilenleri
biliyoruz.
Bu
zmrenin
askerligin tesinde
bilgi ve
sezilere sabip olmasi
imparatorlugun
son
zamanindaki okullagmanm
artmasi,
yagadikla-
ri
genig
cografyadaki tecrbe
ve o
genig
cografyadan gelen
gen
ol-
gunlagmanin
bir
rndr.
L
I
I I.
I
L
'g]
ILBER
ORTAYLI
125

I
.I
-I
.-I
I
.- I
I
I
I
. I
.
i
i
I
i
I
I
I
I
J
\
i
I
I
I
I
.I
I
I
I
.
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
i
. I
OSMANLI KADISI
L
Kadt,
hem
Osmanh'mn
hem de btn Islam
lkelerinin
ok
nemli
bir kurumudur.
AdL
zerinde
Arapa'da
"kaf", "dad"
harfleri
ile meydana
ge-
len "Kaza"
yargilamadan
trer,
yargt
demektir. Bunun
ok
zgn
bir messese
oldugu malumdur.
Ayni
zamanda
da degildir;
nk
yeryznde
insan
toplumu
ve devler
olduka
bir
yargi
vardir
ve
gene
ok ilgintir
bu
yargi
yani
hkim,
orta
zamanin
Avrupa'sin-
da da
gebirleri ynetir.
Osmanh
kadisi
mahkeme
yargict
oldugu
gibi,
ayni
zamanda
bir
noter,
gehirdeki
vakiflarin mfettigi
ve
tabii
ki belediye
reisidir.
Yani
gehrin
asaylgini
yrtmekle
grevli
zabitlert, subagilart,
asesbagilart
o
denerler ve
onlarin amiridir.
argida
esnaft
kontrol
eden muhtesib
dedigimiz
memur ona
baghdir
ve
burada
ok ilgin
bir grev
birligi olmakla
birlikte bu diger
imparatorluklarda
da
ay-
nidir.
Eski Roma'da
praefectus,
Bizans'ta
nomark, epark
denir
ve
ILBERORTAYLI 127
bu
eparka
bagh
agoranomos (pazar
dzenini
saglayan adam) tipkt
bizim
Islmdevletlerindeki
muhtesib gibidir.
Osmanh
imparatorlugu'nun
son
Roma
imparatorlugu
olarak
butn
Akdeniz'in
hayatmda
ok
buykgenig
bir
cografyada
aslm-
da
nemli
bir
lekte
merkez
bir
idare
kurdugunu, n
planda
by-
le bir
memuriyet gsterir. Osmanh
lmparatorlu u'nun
hkim
oldu-
.I
gu
brn blgelerdeki
sancak merkezlerine
ve
adi stnde
kazala-
ra,
kaddari Istanbultayin
eder.
I
Anadolu
ve
Rumell'dekt
btn kaddarin amiri
de
Rumeli
Kazaskeri, Anadalu Kazaskerleri
efendilerdi.
Bir de buna
ilave ola-
rak
Misir lin
ayn
bir hiyeracyi
ceykil edilmigtir.
Yani Osmanh ka-
ddan
en
kk kazadan
en bygnekadar
kitada
vazife
grr-
ler
ve
bunlarin her biri Istanbul'dantayin
edilirdi.
Kadi Osmanh
ilmiyye
strufLnin Sidir.
Yani
medreseyi
bitir-
mig olmasi,
icazeE
almasi gerekir.
Medreseyi bitiren
insanlar meslek-
lerine
karlyerdeyani
ineslekte
baglarlar.Birincisi
ikta
dedigi-
Luiz
konsltasyon
mftlk, ikincisi
cedris
dedi imiz
mderrislik,
yani
profesrlk
ve ncs de kazadedigimiz
yargt
yolu
yani ka-
duik. Bu
gibi mesleklere girenler aga t yukara
butn islm
lkelerin-
de
belirlibir
saygt
grrler.
Osmanh
sisteminde
bunun
bir
farkt var-
dir. Bunlann hepsi birbirine
protokoller
bakimmdan
yatayma ve
di-
keyine
derecelerle epitlenmigtir
ve
bu
meslege
girmek itn
de belir-
li
bir
tahsil
veya
o
tahsilin
karithgmda
bir
imtihandan geirilir.
Si-
zin hangi
medreselerde
ka
yd okudugunuz
hi
nemli
degildir;
ama
en
baglndan
medrese tahsiline tekabl
eden imrihanlart vermig ol-
mantz
ve
aSli ROLulisi
15. asirda, 16. asirda
Fatih Medreselerini, ki
"Sahn-i Seman" denirdi bunlara, veya
16. asirda Sleymaniye
Med-
reseleri
dedigimizbuyk
medreseleri
bitirmig
olmantz
gerekirdi. Bu-
radan
danigmenddlye
ikan
kigiler,hocalarmdan icazet
alanlar
kar-
ma
bir
ihni
heyetin
nnde imtibana girerler, yazili
ve
szl olarak
I
sorulan sorulara
cevap
verirler
ve
sonunda
bunlar
payet
muvaffak
1
I
I
I
128 OSMANU'YI YENIDEN
KESFETMEK
olurlatsa
stanbulRusu dedigimiz
dereceyi
almalan
uygun
gr-
lrd. 1stanbul
Rusu denen dereceyi
almayan
bir
adam
40
sene
medresede srnse de
byle
bit
itibar grmezdi. Byle
kisilerin
im-
paratorluk iinde tedris
yani
mderrislik, ifra,
yant
mftlk,
hele
kadthk
yapmasi
hi
mmkn
degildi. Kadihklann derecesi
vardtr.
Bunun
gibi Anadolu, Rumeli
ve
Misir kitasmda
mderrisin
de
de-
recesi
vardt.
25
ake
yevmlye
ile
greve
baglarlardt. Kuk derece-
dekiler kasabada, byg
medreselerde
ige baglar, eger
rtbesi
m-
saitse
terfi
eder
veya
ok
bilgili birisi
ise daha
ste bir
yere
cayin
edilirdi.
Osmanli
carihinin
nl
-idare
adamlanodan Cevdet Papa he-
pimizin bildigi
gibi ok
gen
yagta en
yksek
egitim kurumlarmdan
biri
olan Sleymanlye Medreselerinde kibare
mderrisin yani
o
devrin
ordinarys
demek
olan
Sleymantye
mderrisligi ile
ige
baglamigtt.Muvaffakiyeti
zerine
bir
ara
kendisinekazaskerlik
pa-
yesi
verilmigti.
Kazaskerlik
payesi
ile
is
grrken
de
ilmlyye silkini
terk
etmig
ve
vezir
olarak idareci sinifina gemigti.
Bunun
gibi
bir
kadt Anadolu'da-ve Rumell'de, getigi
rtbeye
gre kuk bir ka-
zada
25
ake
yevmiye
ile
greve baglar.
Bu
ne
demektir? Mahke-
meye
gelen
harlardan kendi
maagmt
alacakttr. Yoksa
orada
otu-
rup
mahkemenin
btn
gelirint kendisine
almasi mmkn
degil-
dir. Zamanla
terfi ederek
her
yerde
1.5-2
seneden
fazlakalmadan
yer
degigtirir.Yargicin
mahalli
halkla yz gz
olacagi
dgnlur,
bir
yerde
uzun
sre kalan
saygt
gremez.
Bo
yarg1
hepimizin
bildi-
i gibi
ayni
zamanda
beledlye
reisidir,
vaktflann
mfettigidir
ve
ay-
ni
zamanda vergilerin toplanmasma
nezaret
eder.
Daha5L
bulundu-
gu
yerde
bir kale
varsa,
kl
umumiyerle
vardtr,
kalenin
iindeki
ka-
le
erlerinin
yani
garnizonun
ve
baglarmdakikale dizdannin gre-
vini
yapip
yapmadiklarina,
o
blgenin
askeri
komutani
olan.san-
cak.beyi
ya
da beylerbeyidegil, kaadt bakar.
.
Kaddan
tef tig
iin
de bagkakaddar
grevlendirilir,
bunlara
me-
hayif
mfettipi
denir. Daha
da
nemlisi
kaddar
bazi
halde
ahalinin
ILBERORTAYLI
-
129
nne dugerek
merkez
hkmete
toplu
dilekeler
sunarlar.
Bu
as-
lLnda
tam
beledlye
reisligini
belirten bir konumdur
ve
gerlata
gre.
kadt devlerin tremuru
oldugu
kadar,
ayni
zamanda idare edilen
ahahnin
de
temsilcisidir.
Bu
ok
nemli
bir
noktadtr
ve
kadL
mah-
kemesinde
tek
bkim
esast
caridir.
Bu 19.
asirda
degigir.
Savcdik
messesesi zaten
yoktur.
19.
a5Lrda
geligmigtir.
Avu-
kathk da
yoktur.
Bunlar Islmhukukunda
olmayan
kurumlardtr.
Bunlarin
zaten
o
dnem
aismdan pek
geregi
yoktur.
Kadi Osman-
h Imparatorlu u'ada
sadece
geriatm hEmlerini degil,
aynt za-
manda
o
erevede
yorumlanmast
istenen
rfi sultant
dedigimiz
rf
kanunlarl da
tatbik ederdi.
Kadmin bir
idare adamt olarak
so-
rumlulugu oktu.
Bunun
ok trajik neticeleri
de
olmuur.
IV.
MuradBa dat seferine iktigt strada yollann
karmi kret-
.
meyen
lznikkadisini
astirmigetr.
Bu kadmin orada idari
grevini
aksatmasmdan
ileri gelmektedir.
Yoksa
Osmanli
Imparatorlu-
'
gu'nda
bu
nemli mlk
fakat
n anlamda
yarga
statsndeki
in-
.sanlann
bir nevi
dokunulmazhgi
vardtr.
Kendileri
ne
bogdurulur
ne
de
kihla siyaset
tatbik
ettirilir.
Hatta
o
kadar
ki Prof. Halil
Inalcik
hocamizm
yaymladt L
1595
tarihli
bir
adaletnamede
padi-
gah
birtakim grevlileri
tehdit
ediyor:
"Grevinizi
yapmazsaniz gu
meyyideleri
yani yaptinmlan
uygulanm"
diye. Orada "Kaddar da-
hi dibekte dvlr, helk
edilir" gibi
dehget bir
tehdit
var.
Tabli
hibir kadmin
dibekte dvlmesisz konusu
olmamigtir;
ama
bu-
rada
"Katiyenkan siyaseti
tatbik
edilmeyecegi
iin
rahat ohnaym,
usulszlgnz
halinde ben sizin
kanlulZi
akitmadan ldrrm,
idam
etmesini
de bairim" diye Islmncesi bir
tarih
cezadan
sz
ediyor.
Osmanli kadisi
terfi eder,
bir
yere
gider,
dner
ve
lstanbul'da
tekrar
bekler, daha
st
bir
yere
terfi
eder
ve
buna
mazullyer
denir.
.
Azledilmek
bu
anlamda usulszlk
neticesi gelen
bir fill degildir.
Bekledike
nihayet yksek
bir sancaga mevleviyyer
payesi ile
tayin
I
.130
_
OSMANLI'YIYENIDENKESFETMEK
I
I
edilecektir.
Byle
mevleviyyet rutbesi
iin Istanbul'da
bekleyen
eski
kazakadilarina
tahrabap
denir.
Igte
size
bir Skra: Kirklarell'den
(ozaman
kl
adtyla Kirkkili-
se) gelen
bir kadt bu uzun
bekleyig
strasanda nemli
bir
sancak
merkezi olan
Manastir'a kadi
olarak
tayini iin dileke veriyor
ve
israrda
bulunuyor. Diyorlarki "Orast
ok nemli
bir
merkezdir,
se-
nin
oraya
tecrben yetmez" Kadt da "Canim" diyor; "Kirk tane
ki-
liseyi
idare ettik
bir manastiri mi
idare edemeyecegiz?"
Hi
gphesiz
ki bukonuda hiyerargiye,taEsile,
tecrubeye, im-
tihana
dayananbir denetim
vardtr
Adliye
sukinde
ve
mlkiyedeki
birtakim
yolsuzluklar,
zainan zaman
birtaktm rusvet
olaylari
bu
-
messeseleri tmyle silmigtir.
Imparatorlugun
sonuna
kadar kadi-
hk
kalmLgtlf.
Burada
size
tarihin sayfalarina gmulen
bu
kurumu
anlatan
bir
vesikayL,
bir biyograflyi
gstermek
istiyorum. skdar'da
Ha-
rem
IskelesiSokagt
ile
TibbiyeCaddesi'nin kavugtugu
noktada
ya.
ni
Karaca
Ahmet Mezarhgi'nda,
artik gnden gne
eksilen,
kaldL-
rilan
mezar
taglannin arastnda yksek rtbeli
kadilardan birinin
pahidesindeki
gu
ibare ilgintir: "Hvel Baki" yani "Baki
olan
O'dur. Allah'tir."
Misir kadist
olup
Sam
canibine
karadan
gider-
ken
Suriye'deki
Hama'dan, Trablus
tarafma
tevecch
yani bildigi-
miz
Trablus
Sam'a
geerken
esna-yi
rahda
(yolculukta)
hastalanip
lmg.
Demekki kadimizSultan
Ahmet imamzade'dir.
Seltin
camileri
imimlarl
ok bilgili
ve
daha
yksek
maag ve-
rilen
kimselerdi.Tanmarlardi Istanbul'da.Demekbunlardanda bi-
rinin
oglu
ya
da torunu. "Methum
ve
magfur
Esseyit Mustafa
Efen-
di
ruhu
iin
Fatiha. Sene
1919".
Imparatorlugun son
demi,
Sam
el-
den
akmig
ama
Kadt hl
orada.
Bu
yksek rtbeye ikan insanlann ogu
zaman
da
aileden
bu-
nu
edindikleri,
bu kltr
ve
grevlerini yaparken
o
genig impara-
1LBERORTAYLI
131
I
i
todukta
drt kgedebulunduklan
atk.
Sagda solda
bu
tip mezarlan
gr.rsnz
ve
onlarm geldikleri lkelere
bakarsantz
Rumell'dedo-
gan
bir ocuk
Bagdat'ta
veya Trabzon'da
gmlmug.
Aynt gekilde
Trabzonlu
veya
sranbullu
ulemadan
birinin ocuiunun
Anadolu'da
.bir
yerde
veya Rumell'de
mezartagtni grrsnuz.
.
Bu
sinifin rol
hi gphesiz
ki 1826yenieri olaylari ile
kalk-
ti.
Vaka-i
Hayriye
dedigimiz Kapikulu ocaklarinin,
yenieriligin
ortadan
kaldirdmasi
ile
kaddtk
hayli
SRTSintL
geirdi.
Yenieri ocagt
kaldinldigt
zaman
laldirtlan
yalruzca.
asker
ocagi
degildi; bir kere asayi; rgt
sarsildt.
nk
asesbagt,
suba-
gi
gibi gehirlerin
emniyet amirleri
de
ocaktandi.
Karavulhane,
adi
stnde
karakollar; yenieri
kapikulu
askerlerinin
ve
Kastmpaga
gibi yerlerde
tersane leventlerinin asayigi
sagladtgL
yerlerdi.
Ada-

lar'da
ve bazi limanlardada asaylgi bunlar saglardi.
Sadece
Istan-
bul'da degil
her
yerde
kadi
yapririmci
bir kuvvet olarak
bu
sinifa
dayaniyordu. O
zaman birden bire kaddarin da grevi
azaldt.
Bir
kere beledlye
reisligi,
mal grevler, teftipler ortadan
kalkti.
Bir
I
mddet
sonra
vaktflar
ayn
bir
nezaret
olarak
birlegtirilince,
kadda-
rin
bunlardan
da
eli
ayagi
ekildi.
Nihayet
idar anlamda mahke-
meler
kuruldu,
ceza
mahkemeleri
kuruldu
ve
kadilarin
yargi
grev-
leri
de
sadece
bizim
zel
hukuk
alanL
dedigimizdavalara mnhasir
kaldi.
I
Bu
anlamda
bu
SlnLf1n
medrese
egitiminin imparatorlukta
ge-
riledigini
ve
elendigini
gruyoruz.
nkgurasi
aik
ki Tanzimat
ashnda
laik
egitimi,
laik
okulu
digerlerine
tercih
edlyordu.
Ne
ya-
pildd
Derhal
Osmanli fukaha
(fakih-hukuku)
smifi
gereken ted-
biri
aldi.
Medreset-l
nuvvab yahut
Medreset-lkudat
naib yahut
kadi
medresesi
dedigimizbir hukuk
mektebi
tesis
edildi
ve
gurasi-
ni
sylemek
gerekir
ki IL
Mahmud'un kurdugu hukuk
mektebi
Mekteb-i Maarif-i Adliyye'ye
gre
bunun
prograru
batili hukuka
daha
yakindt.
Birkere batt hukukuna dair birtakimbranglar,hatta
I
132
OSMANLI'YIYENIDEN
KESFETMEK
I
Roma hukuku
okutulmaktaydt
ve
eski egitim sisteminden
farkh
olarak, tipkt bug.nk hukuk fakulteleri ve
Mekteb-i Mlkiye
eski
.
ders
plani gtbi
belirli
saaderde
belirli dersler
yapdmakta,
her der-
sin
haftanin hangi gnu. ve
saati
yapdacagt
belli
olmakta,
talebeler
kadar
asd mderrisler
disipline
ekilmekteydi.
Dolayisiyla
bu
sinif
imparatorlugun adl
hayatindakt
grevint
elde
tutmayi
becermig-
tir. O kadar ki Cumhuriyet
ilan edildigi
hatta
Medeni Kanun'un
kabul
ile
Romanist bir hukuk duzenine
geildigi
zaman
nemli
yargilarin
hatta birtaktm
temyiz azalarino
bile
eski
hukuk
sint-
findan yani kadt
medresesinden iktigi gerulmgrr.
Imparatorluk
hayatLmizda
mlk smiflart bellrli bir egitim-
den, belirli bir
imtthandan geirerek
merkez
bir
idareyi
kurmak
ve koca bir
imparatorlugun
hukuk
sistemini belirli
esaslara
rapte-
debilmek hi
gaphesiz ki bu
son assin
baansidir
ve
Osmanh Dev-
leti
alti astrhk
hayatt
boyunca
carihteki
Islm
imparatorluklann-
dan da bu
alanda
nerali
farbhklar gsterir.
Osmanh Devleti'nde
.kadi
ve
kazasker
ok nemlidir.
17.
asirda
Seyhlislmlar
ilmlyye sinift
iinde temayz edene
kadar, kl.
bu
Kanun
devrinde baglar ve EbussuudEfendi
sayesinde olmog-
tur,
kaddarln
reiSi
olan
kadry-tleykeryani
asker
kadist demek
olan
Rumeli
ve
Anadolu Kazaskeri
efendiler
nemltydi
ve
bunlar
Di-
van-i Hmayuna
girerlerdt.
Divan-i Hmayuna
Seyhllslm
gir-
mezdi.
'
I

*
I ,
Zirveye
ikmak iin.insanlarin ok nemli
bir karlyeri yrt-
meleri gerekirdi. Bizim lmparatorlukbayatimizda
ok
nemli
m-
derris
alleleri
ve kadt
adeleri grlmgrr.
Igte
Ebu-lshakzadeler,
Karaelebizadeler,
Kprlzadeler,
Minkrizadeler ve daha
ok
saymakla
birmeyen
ulema
banedanlart... Bunlar bu devlerin
iin-
de
yagaylg
biimiyle, servet
biimlyle,kltr
bakimindan
da.nde
.
gelen,
Osmanh kltrnu
geligtirip
gtren bir
zmreydi.
LBERORTAYLI
.
133
L
Bu struft
onun
iin ok
iyi
bilmemizgerekir.
Bilhassalstan-
bul'daki
byk
mezarhklardaki ulema
hanedanlarina ve kaddara
ait
taglart
tarihi
belge
olarak
korumakta ok ticiz
davranmann
gerekir.
Ne yazik
ki her gn bir
ulema allesi
mezari
blokhalde
yok
'
edillyor...
.I
I
I
I
i
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
i
I
J
I
I
I
I
I
I
I
I
134 OSMANLYYIYENIDEN
KESFETMEK
I
DVAN-I HMAYUN
Divan-i Humayun tamami
ile
Farsabir
tabirdir.
Tercmesi
imparatorluk
kuwlu diye
de
yapilabilir.
Nedir bu kurum?Divan-t
Humayun,
devletin
baglangicindan beri
Osmanli hkmdarlannin
bagkanliginda
toplanan
bir kuruldu. IL Murat devrinde,
rivayetle-
re gre,
aikta
halkm
nndeki
bir
sofada toplanan
bu kurula bir
dervig
gelir, "Sultan
Murat
hanginiz?"diye
sorar.
Bu dnemde
ida-
re
ve
devlet,
ynetilenle ok fazla yz gz
olmaya baglamigttr. Bu
yzden,
kurul halkm
iinden ekilir. Mamafih
ok sonralart
Top-
kapt'daki divanin
aksi sadast yle nemlidir
ki, divanda konugu-
lantar kapima digmdada duyulur.Nitekim Fatih Sultan Mehmet
devrinden
itibaren
padigahlarin
Divan-1Hmayun'a
yani
dnyayi
yneten bu kurula
bagkanlik
etmedikleri aikur.
Bu dnemden
iti-
baren
padigahlar,
toplanti salonu zerinde
kafesle
ayrilan
bir hc-
rede oturarak mzakereleri takip
etmeye
baglamiglardir. Pek
nadi-
ren
sesle,
daha
ok
kafese
asayla
vurarak
toplannyi
dagituklart
va-
kidir. Toplanti dagildiktan
sonra
vezir-i
azam ve
ilgill
kurul
yele-
ri
br
kaplyi,
Bbussade'yi,
geerek
arz
odasina
girerler.
Padigah
hepsini dinler
ve
mzakerelerin zecini
alir.
Eger
vezir-i
azam,
ILBERORTAYU
135
\
\
\
l
-.-.--
L
Defterdann kalem odasi. De
l'Espinasse.
I
hnkra bir geyi
inahrem
olarak
arz
etmek
tstiyorsa
susar;
bu
sus-
kunluk
br
kurul
yelerinin
digan
ikmasmi gerektirir.
1
Genellikle vezirin,
bagvezirin
yahut vezir-i
azamin
padigaha
yazth olarak verdigi
arz
cezkiresi
diye bilinen evrakin adi,
15-19.
asirlarda
celhistir.
Padigahlar ok nemli emirleri yazth olarak
hans hmayun denen bir biimde bildirirler.
Bu
ayridlf.
nel-
likle
padigahlann
vezirlerine verdikleri
notlar
bazensamimi
bazen
de
resm
bir
ifade
tagir.
"Vezir-t meali
semir'in",
"Benim Vezirim"
gibi
hitap
tarzlaridir
ve
oradan padigahlann
kaligrafisini yani
hamru da
tantnz. MeselaIV. Murat'm
gagilacak
derecede
zarif
bir
'
kaligraf
oldugu grlr.
Hi gphesiz
ki III. Ahmet gibi
bir padiga-
, hin hatn bir
sanac
eseridir.
II Mahmud zgun bir hattardir. An-
cak,
bttin Trk
taribinin
en
nemli
bestekrlaandan
birtsi.
olan
'
III. Selim'in yazismdan
hi sz
etmesek
daha
iyidir.
I
I
I
I
I
'
136
OSMANLPYl
YENIDEN
KESFETMEK
Divan-i Hmayun
gerek anlamda imparatorlugun ynetildi-
gi
bir kuruldur. Bu, bir bakanlar
kuruludegildir. Buradan
ikan
ka-
rarlann
hukuken ok
geerli oldugu sylenemez;
ama
bu kararlar
fiiliyatta
geerlidir.
nk
vezir-i
azam
kdir-i
mutlak
btr
vekildir.
Onun bagkanliginda
toplanan
bu kurulun
toplaamast
da,
mzake-
re
usulleri
de, dagdmast da,
toplanct gnleri
de uzun
astrlar iinde
olugmuy
bir ananeyi
aksettirir.
Divan-i Hmayun
yeleri sabah
namazint
genellikle
Ayasof-
ya'da
kilarlar. Ayasofya
btn Islmdnyasi iin bir
numarali
ca-
miidir, protokoldeki
yeri
de byledir (Nitekim
fechekadar da bu-
yk
katedral
olmastyla
bir
numaralt
kiliseydi). Buradan gelenler,
bykkaplyl yani Bab-1
Hmayun'u
atla gecikten
sonra
Bbsse-
lam dedigimiz, bugn mze
gigelerinin
bulundu u
asd
girig
kapi-
smda
attan
inerlerdi.
1739 senesinde
BelgradBarigt'ndan
zaferle
dnen
IvazMehmet Paga'ya
I. Mahmut'un istisnal
atifeti
dolayt-
siyla acla
girme dignda bylebir
vakia pek
grulmez.
Daha ieriye
atla
girmek
sadece padigaha mahsus
bir
imtiyazdir.
leride
proto-
kol
sirasina gre
yerlegen
divan
yeleri sadrazamin
girigi
ile
birlik-
te
mzakerelere
baglar, bu
arada
kendilerine
yaz veya
kiga uygun
ikramda
bulunulurdu.
Kimler Divan-1Hmayun
yesidir?
Tabi
ki
ilk
nce;
Vezir-i
Azam
ve sonra
strayla
1., 2., 3.,
4.
vezirler
gelir.
Anadolu
ve
Ru-
meli
KazaskeriEfendiler de Divan-1Hmayun
yesidir.
Seyhlis-
lmye degildir.
Mft,-hibir
zaman
Divan-i Hmayun'dabulun-
I .-
mamigttr. Mftunn kabineyedhil
olmast
Tanzimat'tan ok
son-
raki
bir
olaydtr
ve
protokol ynnden
Vezir-i Azam'dan
sonra
Sey-
hlislm
gelir.
Ancak,
klsik Osmanh devirlerinde Kast i
Adl
(Adalet
KaSIL)
dedigimizFloransa
slubuna
uygun
yapilml,
stan-
bul'un her
taraftadan
grnen,
imparatorlugun yksekligini,
hag-
metini temsil eden
kulenin
altinda
Seyhlislm
hibir
zaman
bu-
lunmamtyttr.
ILBER
ORTAYLI
137
. I
.I
Vezirlerden
sonra
gelen
ye
tabi
ki
Yenieri Agast'dir.
Aga
burada
general
demektir.
Ardmdan
bir
maregal olarak,
19.
asirda
Bahriye
NaZlTL
Olan
Kaptan-i Derya
gelir. Asil
nemlisi
Nianct
kurulda
yedir.
Nianci
pratikte
butn
Osmanh kanilaryastnm
en
yksek memurudur.
Nigancthm
grevleri sandiginizin ok
te-
sindedir; nk
btn Osmanh imparatorlogu'nuntapu kadastro
amiridir.
Btn
timarblarin,
zeamet
sahiplerinin
kayitlari Nigan-
ci'da tutulur.
Bunlarm beratini
vermek
sreci
geligtirmek
ve ger-
ek anlamda tevdi etmek
onun
yetkisi
ve kararina dhildir. Birke-
re
vezir-i
azamm
yanmdaki
en
nemli
ye kandaryanin
gefidir.
Reis-ulkttab
gibi,
digiglerinde
uzmanlagan
kalabahk bir ktip
or-
dusunun,
yani
Divan-i Hmayun
tercmanlarinLn
reisi
durumun-
daki
memur ona
baghdtr.Niganct
ayrica
gelen giden evrak
kalemi-
nin
de bagindadtr.En
nemli
grevi
tabi
ki mparatorluguntapu
kadastro
naziri
olmasidir.
Yani binlerle
ifade edilen
timar ve
ze-
amer
kaydi, ki
asker, idar
ve
mal
nizamm
temelidir,
onun
elin-
den
geer.
Timarblar
savaglardaki yararhhkla
bu berati
alsalar
da
bunlarin
iglenmesi,
geligtirilmesi
ve
arazilerinin
kendilerine
veril-
I
mesi
tamamen
Nianci'nm
adaletine,
ferasetine
ve
becerisinekal-
magttr.
Tabi bunlart kontrol
etmek,
icabmda
bogalan
timarlarm
aktbetini izlemek,
bazi
timarblart gerekti i
halde
azletmek
de
ta-
mamt
ile
bu
nemli
greve baghdir. Niancilarin
arasmda
Kanun
zamaninm
nl
nigancisi
Celalzade
Mustafa gibi
hem
tarihte
hem
edebiyatta scadhga
erigmig, Arap-Fars
dilini Trke
ile ok
iyi
mezcedebilmig, maharetli
kimselerde
vardir.
Divan-i Hmayun'un
en
nemli iki
unsurunun
Anadolu
ve
Rumeli Kazaskerleri
oldugunu syledik.
Sphesiz
Osmanh ordusu-
nun
askeri
hkimi durumundadirlar.
Bu
iki
memur
zamanla
bir
hi-
yerargiye
bagh kadilarm
tayin-terfilerinin olagan olarak tekrar
az-
ledilmesi yani
grevden
agnlip
beklemesi,
tekrar
bir st
rtbeye
ykselmesi gibi ok nemli
bir
mekanizmanin
bagndadirlar. Ana-
dolu
ve
Rumeli Beylerbeyi
payesini
ragiyan
beylerbeyi
vezirler
ise
138
OSMANLPYI
YENIDEN
KESFETMEK
Divan-i Hmayun'un
en
bagmdan beri nyeleri
idi.
Hi
gphesiz
Kaptan Papa
gibi
servet
sahibi,
deniz
iglerinden anlamast
gart
ol-
mayan ama
bir donanmayt
techiz edecek
marifetteki
birinin de
Divan'da bulunmast
gereki-yordu.
Nihayet
magavir durumundaki
vezirlerden
sonra
Yenieri Agast,
askerin
bagi
olarak
buradaydi.
Divan-1Hmayun
imparatorlugun
butn
meselelerini
tarti-
irdi.
Yabanct devletlerle
olan
iligkileri ele
abrdl.
Harb karari
iin
padigaha tavsiyede
bulunmak Divan'in
igidir.
Aynt
zamanda
Di-
van
umulmayacak geylerle
de ugragir.
Bagkent1stanbul'un
iage sis-
temi, yakaca min
temini ok
nemli grevdir.
Burada
ok
nem-
li bir konuya deginmek gerek.
ZamanLn
teknolojik partlanna
gre
ok
buykbir
gehir
olan
1stanbul,Bizans'tanberi
zel
bir biimde
et
ve
tahum
temin
edildigi,
depolandLl
ve
belirli fiyat kontroly-
le
yani
mecbur
tekel
ve
marka tesbitiyle tevdi edildi i
bir
gehir-
dir.
Bunun
ihmal
ve
aksamast
buyuk
problemlere
hatta
isyanlara
neden olurdu.
Divan-i Hmayun kararlarinin hi
gph.esiz
ki
padigahla
tar-
tigdmast
gerekir;
ama
zannetmeyelim
ki
orada
bir veto
sistemi
faz-
I
la
iglemekteydi.
Nihayet bu
insanlar
Devlet-i
Aliyye
umuru
iinde
yetigmislerdi
ve
bunu bilirlerdi.
Divan Cuma
gnleri
de
toplanirdi.
Cumalan
en
yogun
abg-
ma
gnyd.
Divan-1Hmayun
temyiz
davalarma bakardt, halko
mracaatlarmL
dinlerdi. Dahast,
ihtida eden
yani
Mslmahht
geenlere
divan
toplantist'sonunda
50
ake
destek
paraSL
Vrill
di. Eski
toplumda
din degigiren biri btn
akrabalarmi,
cemaati-
ai
hatta
tezghmt. gzden ikarmig
demektir. Bo
nedenle ihtida
edendul
kadln
Veya
Rimz
ihtiyarlara
ev ve
geim
imkni
dahi
saglantrdL.
Divan'in
ayda toplanmasi
da
ayri
bir trene ba ltydi. O
gn Divan-1Hmayun
toplandigmda
Bbsselam'dan^1eri-Babs-
saade
nne gelen yani ikinci avluya toplanan
yenieri ortalarmm
1LBER
ORTAYU
139
zabitleri
ve
temsileileri
hassaren bir
glbank ekerlerdt.
O
gulgule
ve
grlt gerekten mahtegem
bir korodan
ikar
ve
yeri
gg
inletirdi.
O
anda askere
orba
ikram edilirdi.
orba
iilitse
maag-
lar yani
ulfe
dagitumaya
baglanirdi. lilmezse
isyan
almetlydi.
Birinci
ortanin bir
numarali neferi padigabin
kendisiydi.
ok
il-
gin bir
ananedir
ve
btn ortalarm
ulfeleri

ayda
bu
gekilde
dagitdirdi. Bu
gureltl
ve mutantan
treni
de
bagkentteki
sefirler
ve kompuhkmetlerden
gelen elilik
heyetieri
seyrederdi.
I
Osmanh Divan-i
Hmayun'u
hi
gphesiz
ki 16.
ve
17.
astr-
dan
sonra
1.8.
aSLrda
nemini
kaybetmeyebagladt.Daha
az
copla-
nir
oldu.
Buradaki mekanizmalar ok ilgiaeir.
18.
astrda
impara-
torlukta
bir nevi
dem-i merkeziyet
baglamigo.Sinir
eyalederinde,
gehirlerde topluluklar
kendi
kendini ynetir
giblydiler.
19.
asirda
merkezlegme.ise
daha bagka bir
yapuagma getirdi.
Ortaya bakan-
hklar
ika.
Grldg
gibi
Divan-i Humayun belki bir
parlamen-
to
degildir;
ama
Trkiye
merkez idatesinin
ve
brokrasisinink-
keni bu
sarayda yatmaktadir
ve
Divan-i Hmayun bunurt baglan-
gicidir.
Divan-i Hmayun'un dnyada benzerleri
var
midir?
Hi gp-
hestz
vardtr.
ispanya'da
byle bir divan
vardir; mgavirler toplanir,
Kral da
oradadir.
Kral,
toplantiya
bagkanlik
etmez.
Kafes
arkasm-
dan
izler.
Nihayet Moskovadevletint
idare eden
degil de
dera
za-
ruri
bir mgavere grevini
yklenen
"Boyarskoyeduma"
yani Bo-
yarlar
Meclisi.
vardir.
Bu
meclisin
ar
ile iligkileri
benzerdir.Ama
onlarm iinde vnmek gibi olmasin
en
husus ve zgn
protoko-
I
l
olan, ihtigama
ok
dikkat
eden, etiketin
en
ince
referruatmda,
ayrintisinda
bile bir hikmet
gizli olan
bizimDivan-i Humayun'dur.
Buradabir kuralin
aksamasi ok
nemli
btr
olay
addedilmektedir.
Toplannya kaulanlardan
birinin
sesini
ykseltmesl
nemli
bir
ren-
kit
.konusudur
ve bir
nevi-kabine
ii isyan
gibi
bir durumdur. Bu-
rada
her curla
atigma ve
uyumsuzluk olabilir
ama ayni
zamanda
da
l
I
140 OSMANLl'YI YENlDEN
KESFETMEK
Sa
a
aivan
toplantisi. De l'Espinasse.
bir
uyum
vardir.
Eger
kmdann
kuvvetli
bir kipiligivarsa
veya
vekil-i
mutlakt
duruma hkim
oluyorsa igler
iyi yryor demektir.
Divan-1.1mayunhun
yanmda saraymkalernleri
yer
abr.
Bu
kalemde
saklanan evrak
bugn bagbakanlik
argivindedir.
ok
ya-
kin
zamanlara
kadar buradaydi.
Simdi
onlarin
yerine
dnyanin
en
ilgin silah
kolekslyonlarmdan
biri
var.
Gelecekte
ingallah
bu si-
lahlart
ayri
bir binada
sergileyebilecek
duruma
geliriz.
Divan-i
Hmayun'un
ikinci merali
ise Bbussaade'nin hemen
giriginden
sonra yer
alan
arz
odasidir.
Vezirler
burada belirli
zamanlarda
pa-
digaha lylha
sunarlar
ve
.sadrazam
da
telhis
sunar.
Divan
yeleri-
nin padigahla grgtkleriblmn nune
aynt
zamanda rahr.a
i-
karken
veya
bayramlagma treni iin
altin taht
konulur. Gene
ci-
had
ilan edilecegi
veya
1826'da
oldugu
zere
padigahin
yenieri-
lere kargihalki
yanina
agirdigi
durumlarda da
sancak
oraya
diki-
lir.
iLBER
ORTAYLI 141
I
Topkapi
Sarayt'nda
orta
avlu,
Osmanh devlet
mekanizmast-
nin
hemen butn
ana
unsurlannt
iermektedir.
Saglamhk, devam-
luik, ananenin
devami
yantada yenierilerin
byk
isyanlarda
B-
bsselam'dan leri
girip,
ayak
divaru
talep ettikleri
yani
padigahi
zorladiklari
da
vakiidit.
Bunun
sayl5Lz
kanh
rnekleri
de
gene
bu-
rada
grlmgtr.
Bugn bu blmn
yant
bapnda bg fevkalde
konum diyebilecegimiz
saray
mutfaklan
yer
altr.
Trk
mutfagram,
imparatorluk mutfaginm nasil
bir
serencamt
oldu unu
tam
anla-
miyla
bilmiyoruz.
Su
kadartnL
Syleyeyimki
dnyanm
en
byki-
ni
porselen
koleksiyonlarindanbirisi,
tamamt
12 bla
parayla
ge-
ne
burada
muhafaza edilmektedir.
Bublm
sergilenme atsindan
restorasyona
muhtattr.
Divan-i Hmayun'un
yanL
bagmda Harem-i Hmayun
yer
allr.
Yani umumi devlet
hayatmdan birden bire husus hayata
ge-
ilir. Bu padigahin
evidir
ve
Divan-t
Hmayun'un
stndeki
Kasr-
i Adl
dedigimiz
Adaler
Kasa
Istanbul'un
en
iyi gzlendigt
nokta-
lardan biridir. Kason
ihtigammm ilgin
bir
noktast
da Ayasofya
ve
Sultanahmet gibi
anitlarm minareleri ile
boy
lgmesidir.
Divan-
i
Hmayun'a
profilini
veren
Rnesans
uslubundakibu kule
yk-
sekliginden ok zarafetiyle
sarayi
temsil eder.
Yangmdan
sonra
17.
yuzytha
kgir
olarak
inga
edilmigtir.
Osmanh dneminin.btn
sa-
rayJarmda,
Bahesaray'dakiHansaray'da,
Edirne Sarayi'nda hatta
181ylizyilda nl
ayan
konaklarmda bunun benzeri kuleler
vardL.
mi hiibiri
E
ly-Segildir
ve
O
maalt merkez
tegkilatmir

Miemli
orgatift
Kubbealts,.beorganin
yelerirte
kubbeniginiical
depdi
ird'htirlamai
devleti
isimlendirm4tir.
Bilhassagenib
za-
a
Haligfa-hal
bir
altin
.boynuz.gibi
parladigun
burada
gr-
mek migk'ndr.
Bbsselam'dan
ve Bbssaade'den eri getigimiz
.vakit
dunya
tarlhinin
oriiina
impara
ok
n
Roden,
I
142

: OSMN
EM
DN\SFETMEK
Hmayungze
arpar.
Bugn birok
esertn
sergilendigi
bu
avlunun
etrafinda; imparatorlegu ynetecek
devgirme
'
ocuklarin etki.n
olanlarinm yetigtirildigi, egitildigi
ve hem de hizmet
grdkleri
Enderun
yer
almaktaydi.
Ileriki
sayfalarda
Enderun
zerinde
ayrt-
ca
duracagiz.
I
L
[LBERORTAYLI
143
L
:A
I
I
i
.i
J
.I
.i
i
i
i
I
I
I
I
I
I
i
1
I
|
|I
I
I
i
|
|
1
I
I
I
\
SULTANAHMET
Sultanahmet, dunyanmbaglangi
noktasi olan
bir
meydandit.
nk
Sultanahmet
Meydant'na
inerken meydanla Ayasofya'nin
arasmdakt
tam
YerebatanSarayt dedigimizsarnica
girece imiz
yer-
de bir Million
cap
vardtr.
Bu
imparatorlugun drt bir
tarafma
uza-
nan
yollann
baglangt
noktasidtr.1stanbul
drdanc
asardan
bug-
ne
kadar
bir dnya
bagkentidir
ve
tarihin
ve
talthin yardimiyla
da
bu
vasfint
srdrmektedit.
Bir
ara
iktisad
krizlerin,
fakirlegmenin,
iki
harbin
getirdigi yikintilann
etkislyle
bir kiytya
itilmig
byk
ve
gzel
bir
gehir
olan
lstanbul,
gimdi tekrar
bir kltr bagkenti
olma
yolundadir.
yle
ki bazi
gnler
iki
paralel konserle
sanatseverler
hangisine
yerigeceklerini
bilmiyorlar. 1stanbul,
ayni
zamanda ok
bykfakirligin,
problemlerin
ve
hizmetterdeki
adaletsiz
dagitimin
da
alanidir.
Bunlann
hepsinin
stesinden
geldigimiz
zaman
Trklye
olarak
bubykkltr bagkentinin
sorunlannt
zmg
olaca tz.
Yerebatan Sarnict'nm
etrafLR3
maaleSef
son
elh yilda birileri-
nin
kayirmastyla
birtaktm
yksek
binalar
yapLldi
ve
mevcut
binalar
halen
ykseltiliyor. Oysaki YerebatanSarnict'nin ve
diger
sarnila-
ILBERORTAYU
145
nn
korunmasiiin iki
Roma Imparatorlugu
dneminde
de; 330'lar-
da
ortaya
ikan
Hippodrom (At
Meydant)
ve onun
ardih
Osmanh
dnemindeki
Ar
Meydanina yksek
yapi
pek
kondurulmada.
Ibra-
himPagaSarayi
gibi yapilar,
19.
astrda
ticaret
mektebi olan
Marma-
ra niversitesi
Rektrlk
binast
ve bugnIstanbulTapu
binaSL
O2
Defter-i
Hakan-i Nezareti digmdada buralarda yksek
bina
yoktur.
Su
stralarda
bir otel
yapma
mecaktyla
buranin siluetEnin
bozulaca-
gindan
korkuluyor.Zira
istanbul'da
At Meydant dedigimiz
Sulta-
nahmet
Meydant
etrafina yapdacak
binalann blgenin
btndoku-
sunu
bozmast,mimar
tehlike
yaratmast
bir
yana
asil
1000
yllhk
1500 ydlik
bagkentin alemdaki
arkeolojik zenginliklerin,
cemel
ka-
zdar strasmda tahtip
edilme endigesi vardir.
Buna
dikkat
edilmesi
gerekmektedir.
Meydandabugn
olduka
sevimsiz
yapilar
da
vardir.
Bunlar-
dan bir
tanesi
Sultanahmet Adliyesi'dir.
nl
bir mtmarimizin
ese-
ri
olmasma
ragmen
onun en
lyi ahymalarindan
biri
sayilmaz
ve
meydanm
hem
siluetini
bozmuyhem de
mahkemenin
yarattigt iq
hacmi dolayisiyla
Lzumsuzbir
trafik
problemi
ortaya
Lkarmigtar.
Sultanahmet
bizim
ok
dikkat etmemiz gereken
bir
nokradir;
n-
k burast
istanbul'un1500
ydhk
bir
asalet
beracidir.
Sultanahmet
MeydanL
Ve
onun
etrafmdaki eserlere sabip olan
bir millet
ve bir
memleket,
kltruyle
ve
tarih yahsiyetlyle
hakli
olarak
vnebilir.
Bunun
tahrip edildigi,
dikkat
edilmedigi,
etrafm-
daki irkinliklere
gz
yumuldugu
lde
de byle bir
unvana ve
byle bir vgye laytk
olamadigLml2
RIktir.
* * *
Hippodrom500
ydhk
dnya bagkentinin
merkezi noktast
sayt-
hrdt. Nitekimburadaki
eserlere
baktigmiz
zaman
bunu grrsnz.
Ortada 3.
Turmosis'eait bir dikilirag
vardir.
Budikilitag
Theodosi-
us
zamanmda
Misir'dan
getirilmigtir.
Demekki 19.
yzydda
Paris
ve
Londra gibi
kolonyalist
devletlerin bagkentlerinin
Misir'dandikill
:I
.,I
I
I
l
146
OSMANLFYlYENIDEN
KESFEI'MEK
C.
Sultanahmet
Camii, Meydam
ve
Dikilitag.
Thomas
Allom
ve S.
Bradshaw.
cap(obelisk)
tayma
decinin
kkbir
yerde
burayakadar
uzanmak-
cadtr.
Bu
zarif
dikilitag ve
arkadaki
Sukanahmet'in
cebhesi
tesadfen deta eski
Misir
mabetleri cebhesi
gibi
bir
manzara yarat-
inaktadtr.
Hatta daha da
gzeldit; nku
caminin mimar
ve
geometrik
grnm
o
dikilitagla
inandmaz
bir uyum
iindedir.
GemigtelbrahimPagaSarayi
ve
bugn islamEserleriMzesi
olan
binanin
balkonundanbu
manzarayt
seyretmenizi tavsiye
ederiz.
Onun
yanL bagmda
Platea yani Peleponnes
savaglart
diye
bil-
digimiz
Klasik
Yunan
a tadaki i
harpren
sonra
yapilan
sulhun
ni-
ganesi
olarak,
Delfi'deki
Apollon
mabedine sunulan
bir kazan
gek-
lindekt
byk tun
sunagm
ayaklarmdan
biri
yer
altr. Yilan bagh
bront bir
stundu
bu, hogbir
ayakti
ve
gz
altyordu.
Zannederimd-
gen
u
yani ydan bagt
Arkeoloji Mzesi'ndehalen
grlebilir
ve
nc stun Konstantin
Porrogenetos
dedigimizyani
im.parator-
luk
alameti saydan porfirde
dogmug
olan
imparator
Konstantin'in,
Bizans'm
mutantan
trenlece ok
dgkn
ve
trenleri
tegvik eden
ILBERORTAYLI
147
I.
I
I
Sultanahmet
Meydam.
Eugne
Flandin.
I
I
'
1
.I
1
imparatorunun diktirdigi
bir
stundur.
Konstantin burme stunun
etrafina
san
pirin kaplatmig
ve
stun
altin gibi parildtyormug. 1204
Haldart yani Bati Avrupa'dan
gelen
grgsz
ve
vahg
kalabahk;
bunu
alun zannederek
stunun
etraftadaki pirialeri skp
gtr-
mgler.
Bir Avusturyah
dostum;
"Bunu
altm zannedip,
kaplamayi
skenler
mi,
yoksa
kaplamayi
yapttranlar
mi
daha
ahmak
ve
zevk-
siz? Tartigdir." demlyi.
Her halukrdabu Istanbul'dur ve
hippodromunBizans
devrin-
den beri
yagadiklan
Osmanli devrindede devam
etmi
tir.
Sultanah-
met
bu mutantan,
gsterigli
tarihini
en son
Hallde Edip Adivar'in
konugtugu
mitingle tamamlamigttr. Sultanahmet'i bugn bir turis-
tik merkez
olarak
gryoruz.
Ashnda
turistik
bir
merkez olmaktan
ok
brn
medentyetimizin
ve
tarihimizin
kalbi
oldugunu
unurma-
mamiz
gerekiyor.
A
yasofya,
532 Nika lsyant'nin
bir
sonucudur.
nk
Impara-
tor
Justinianus
ve
kanst
Teodora'ya
kargt
ayaklananlar
"Nika"
(Za-
fer) diye baginyorlardtve
o
arada yaktiklart
bir
ahyap
kilise
Ayasof-
ya
adiru tapyordu. Bugnk
anit,
imparatorun kiliseyi
yeniden
yap-
tirmastyla
ottaya
ikmtytir.
Ayasofya, 537
ylhnda
uzun
bir ingaattan
sonra
auan
bu
byuk
kilise,
stunden
geen
1000
ydin sonunda,
Sen Plyer,
Suleymaniye
ve
apagt
yukari
bir 50
yd
sonra
da
yant
bagndaki Sultanahmer
yapt-
lana kadar
btn dnyarun
en
buyk
mabedlydi.
Btn
millerlerin,
HLristlyan
ve
Mslman
milletlerin
zendigi,
model aldigt
bir
ya-
ptydi.
Menkabelerhalindebu
millerlerin
hayatinda
ve
edeblyacinda
yerini
alirdi.
Ayasofya'nin
zelligi
genig
bir kubbest
bulunmaSLdir.
Genig
kubbe daha
evvel
de
vardt;
en
azmdan
Roma'daki
Pontheon dedi-
imiz
mabet
byledir.
Ne
var
ki
o,
bir bardaginstne
oturtulmug
yanm
elma gibidir.
Bu tarz bir
mimarnin,
teknigin
daha
kolay
ol-
du u
sylenmektedir.
Burada
ise Aydinli
ve
Miledi
yani Trallesli
ve
1LBER
ORTAYLI
149
I
I
I
Miletoslu Isidoros
ve Anthemios,
ilk
agLn
iki
meghur
gen
klsik
mimaridtr, deta trigonometrik
bir harikayla
bu genig
kubbenin
ayaklarmi
s
tunlara
oturtarak ayakta
tutmayi becerebilmigler
ve
bu-
nun ortaya
ikardigt
zarafet
dolayistylada Ayasofya,
hemen
yapil-
diktan
sonra
nemli
bir
knt
ve camir
geirdikten
ve
bir tamir-
den
daha
sonra
agagi
yukart
nemli
bir tamir
grmeden,
MimarSi-
nan zamanma ve gnmze kadar gelmigtir.
En
son
geirdigi tami-
rat
Sultan Abdlmecit
devrindeItalyanFossatibiraderlere yaptiril-
migtir.
Igtebu
strada
da
kubbedeki
ve
btn
_caminin
iindeki eski
freskler
kitab halinde basarilmigur.
Bunu finanse
eden
de
yazilan
talebine
ragmen
Rus
an
olmamqttr.
Sultan Abdlmecit bunu
fi-
nanse
etmigtir.
Ilkbykkatalogda; Ayasofya'nin
ilm
sanat kata-
logu, Sultan Abdlmecit
Han'a
ithaf edilerek
basumigtir.
Ayasofya belirrti imiz gibi
16.
asra
kadar
tekti
ve
hi
gphesiz
kl
gehri
fethedenler
tarafmdan
camiye
evrilmigtir.
Bu
camideki
b-
tn
trenler,
btn
kamet
gerirmeler,
hutbeler kendine zg bir ri-
tele,
bir
etikete,
btr
adetler
silsilesine
tbidtr.
Ayasofya,
bu
neden-
le
ok nemli
bir din
merkezdi.
1930'larda
Ayasofya'nin
bir mze
haline
getirilmesi
yeni Cumhuriyet'in deta
beynelmilel
alandaki
bir yeni
yorumu
gibi ele ahnabilir.
At Meydantisminin
Sultanahmet'e
evrilmesi
dogrudan
dog-
ruya
imparatorlugumuzun
gen
padigahi
14. Padigah Sultan Ah-
met'in, ki
ok
gen
tahta ikti
ve
lmu
de
yle oldu,
Sultanahmet
Camii'ni
yaptirmaSLyla
ilgilidir.
Camiin
zelligi
alti
minaresi
olma-
sidir.
Bu
yzden
Medine'deRavza-iMutahhara'daki bykcamiye
bir
minare daha
ilave edilmek
zorunda
kalinmigttr.Sultanahmet,
Osmanh
mimarsinin
son
paheseri,
son sentez
parasidir
ve bilhassa
inileri
ile nludr.
Sultanahmet
Meydardna girdiginiz
zaman
Sultanahmet'in
minarelerinden okunan ezanla
yani
bagindaki
camilerin
bir
nevi
koralhalde birbirlerini
izlediklerini,
mukabelede
bulunduklarinig-
rrsnz.
r
150
OSMANU'YIYEN1DEN
KESFETMEK
I
Meydatun taman
ierisinde
kendine zg
geleneklert olugmug-
tur. Bunun
zerinde
durmaklazim...Meselabirazdaha
apagidaki
Se-
hit
Mehmet Papadedigimiz
SokulluMehmet PapaCamii de
ashnda
meydanin
digmda
olmasma
ragmen
bu
manzumenin
iinde
dg-
nlinelidir.
Sultanahmet Meydant, yani
eski
Bizans Hippodromu kanli
ayaklanmalann,
yanglann yeriydi.
Burada
mesela
Nika Isyam
gibi
ayaklanmalar, Osmanh devrinde de
grlmgtr.
Kanun
Sultan
Sleyman'm
zarif veziri
lbrahim
Papa,
ki
o
zamanlar
makbul
lbra-
him
Paga'ydi,
Budin'den
mitolojide

Gzeller
dlye
bilinen bir
heykel
grubu getirmigti.
Bu
heykeli
kendi
tag
sarayinm
nne dik-
tirmesi.
dedikodu
ve
ayaklanmayt mucip
olmugtu.
Zamanm
gairi
Fign,
muhtemelen Firdevsi'nin
Gazneli Mahmut iirt
yazdtgi
(Gazneli Mahmut'un bir
adt
da
lbrahim'di)
giiri IbrahimPaga'ya g-
re
degistiretek, hadi
intihal diyelim, bir beyit ottaya
ikarmigti;
Dnyaya
iki
Ibrahim
geldi
Biriput
kardi,biri put
dikri
Bu beyit
Makbul
lbrahim
Paga'yL
ileden ikannigtir. Galiba
Fign'nin
lmne sebep
budur.
16.
astrdaki
Gzeller heykel
grubu
bizim
bildigimiz bir
Mslman
gehrinin meydanma dikilen
tek
heykeldi. Saraylardabu
tip heykeller
vardt.
Mesela Halife
Hi-
gam'in
zamarunda
Yeriho'dabugnk
Higam
saraymda,
Sam
sara-
yinda
bu
gibi heykel
ve
mozaikler
vardi.
Saraylardanbagka
yerlerde
e
de
vardi
ama
meydana.dikilen
bu heykeldensonra
bir daha
20. yz-
p
yda
kadar bylebir
deney
yaganmayacaka.
I
-
ok
ilgin
bir
biimde lbrahim
Papa
Saraythm
niceligi
bu-
gn
tartigdmaktadir.
Bu,
mehterhane yani
tabl
ve
sancaklartn
zenle
saklanLp
muhafaza
edildigi bir
rag
bina
midir,
yoksa
lbra-
him Pagahin
sarayt
midLt?
Her halkrda
zamanla padigahin
gaza-
bina
ugraylp
katledilen ve
bundan dolayi Makbul'
Maktul'a
ev-
rilen
Makrl brahimPapadiye
antlan
bu
nl sadrazamm
sarayi
1LBERORTAYLI
151
-i
I
olma ihtimali
kuvvetlidir
ve bugn Avrupa
camiaSLntn,
Avrupa
cografyasmm
en
dikkate deger
mzelerinden
biridir. Zamanla
bil-
hassa bagindaki
yneticilerin,
Sayin Doktor Nazan
ler'in
ve
ar-
kadaylarmingayretiyle
de burada
son
derece ilgin sergiler
certip-
lenmektedir.
I
Sultanahmet, Sultanahmet'ligini
19. astrda
da devam ectir-
mektedir.
KayzerWilhelm'in istanbul'uziyarer
hatirasi olarak
biraz
kozmopolit
bit
tarzda
inga
edilen,
daha.dogrusu
o zaman
ki
Alman-
ya ve
Alman
.evresinde
makbul olan
Bizantino-Morik
denen sis-
temde
yapilan
egme,
meydana yakigan
bir
abide
degildir. Sanatsal
zevkten
ziyade,
siyas
grg, korku
ve
zaruret
icabt
oraya
yapdmigtir.
Az
tedeki
Sultanahmet egmesiyle
hi
yakigmayacak
bir kabahk
iindedir.
Gene bu meydanda
19. yuzyihn eserleri olan
bugnk Mar-
mara niversitesi'nin Rektrlg,
ki
eski
ricaret
nezarecidir,
ve
Defter-i Hakan-i Nezareti
dedigimiz
tapu kadastro umumi
mdri-
.I
yeti imparatorlugun
yeni
binalandir.
Bunlar Sultanahmet'in yeni
I
komgulandir.
I
Bir
ara
ramamtyla abgap
binalar
ve
mahallelerle
evrill olan
Sultanahmet bugnbetonlagma
tehlikesi altmdadir.
Bubyk
teh-
like
meydamn
turizm
dolayisiylanem kazanmast
ve
birtakim
aik-
gzl tarafmdan usulsz ykselen
binalann
ahgap
bir
tabakayla
kap-
lanmastyla
estetikilerin,
zevk zarafet
sahiplerinin
ve
tarihilerin
gznden saklanmaya
ahydmaktadir.
I
Sukanahmet
her
metrekaresinin
degerlendirilmesi, gzlern-
lenmesi gereken
bir
yerdir.
Sukanahmet'in smirlan
agagida
Cagalog-
lu'ndan baglar,denizekadar
uzamr.
Bati
tarafinda
da
en
azandan
Di-
vanyolu
zerinden
Beyazit'akadar
devam
eder.
Bu
evrede
kt
ya-
pilagmayi,
yogun
trafigi
doguracakbirtakim igyerlerinin
bulunma-
si,
bu essiz
ve
emsalsiz deta
Avrupa
kitasinin
en
gezel aik
hava
1
152
OSMANLl'YI
YENIDEN
KEQFETMEK
I
. .-..-- ----- -- - ------ -- - - -
p
salonu
iin
bir
tehlikedir.
Bunun nnn
altnmast gerekir; ank
btn Avrupa'da
ne
Venedik'teki San
Marco,
ne
Paris'teki
Con-
corde,
ne
de Roma'daki San Pietro Meydani bu
meydan
kadar
ori-
jinal ve
1500
ytllik tarihin
en
lyi
rneklerini
banndtran bir
mahal
I
olamaz.
I
-
L
I
ILBER
ORTAYLI
153
I 1--
--
-I-2-.".
-
1 1--------3-, !TTw"1 1 i = En i m

,,, r L r
I
-I
I
I.
I
J
l
L
-I
i,-
osMANLI
DARE SSTEMNDE
BAGIMSIZ EYALETLER
Osmaalt imparatorlugu
tarihteki
IIL Roma diyoruz; bunun
sinirlart
agagi yukari
kendinden evvelki iki
Roma
ile
bilhassaBi-
zans
denen
ikincisi ile ok
benzegir;fakat gr1dg gibi
ok genig
bir
alandadir.
Genellikle bu
imparatorlugun
Fas
smirlanndan,
do-
guda
Basrakrfezine, kuzeyde Ukrayna steplerinden
gneyde
bu-
gn
sylendigi gibi
Habegistandegil de Somali'ye
ve
Eritre'ye ka-
dar
uzandigini,
Tuna havzasmi bugnkMacaristan
mansabmdan
aldi mi
ve
Mezopotamya'da
Firat'a kadar
uzandigmi tekrarlanz.
Tekrarlariz
da bu
genif
alandaki
eyalet
sisteminin
nasil oldu u,
ne
okul
kitaplannda
ne
de
akademik
dnyadaki aragttrmalarda
fazla
ele
almtr.
Birinci kategori
eyaletlerde merkez
hkmete ok
siki siktya
bagh
olarak
tayin
edilen zabitan
ve
memurlarm
timar
sistemiyle
dera
bir nevi
kontrol
altma ahndigt
ve
dirlik
dzeniyle de
deta
yeknesak iktisad ekonomik
bir
mekanizmanm
-tarima
bagh- ku-
tuldugu
bellidir. BurastOrta Anadolu'daki bir
eyaleti
diyelimSivas
lLBER
ORTAYLI
155
I
I
i
I
(yani
Rum)
eyaletiyle
Karaman't
(yani
Konya)
ve
Rumeli'deki
bir
dnemin Bulgaristant'ni ierirdi.
Gene Temegvar
ve Bttdin
eyale-
ti
arasmda
(ki_
bugnkMacaristan'dir) sistem
itibarlyle ok
fark-
hhk
olamaz...
Osmanh
.idare
sisteminde
ve
imparatorlugun
hayatmda
ok
nemli rol
olan ikinci
bir kategori daha
vardir.
Bunlar dogrudan
dogruya
eyalet-i
mmtaze dedigimizbir
egit
otonom,
sekin eyalet-
lerdir. Hangileridir bunlar?Kina
Hanht,
bugnk Romanya'nin
bansini
tegkil eden
o
zamanlar
yogun
Macaca
konugulan
Macar
l-
kesi Erdel Kralligt
veya
bizimErdel Beyligi
dedigimiz
yer,
Eflak
ya-
ni
Vlahlar
lkesi've
nihayet
bugnk
Moldova Cumhuriyetini
olug-
turan
Bogdan eyaletidir.
KinmHanligthi
gaphesiz
ki Kafkasya'am
bir kismmt yani batt carafini
alan
Kuban Kazaklannm da
yaadt t,
ama esas
itibarlyle
Kafkas
eyaletlerinin
dogrudandogruya ban kis-
runi,
Ukrayna'run gney kisimlanni iine
alan yerdir.
Bu
yan
ms-
takil
Kirim
Hanhga
esas
itibarlyle
Kinm Yanmadasi
azerindebulun-
makla
birlikte,
yanmadanLn
bir
nemh
kismiKinm Hanligi'nin de-
gildir.
Do rudan
merkeze
baghdir.Merkeze bagh
bu
yere
KefeSan-
cagt
diyoruz;
ama
bu bugnkKefe'nindigmdaKirim'in apagi
yuka-
n
ta
Sudak'a, Yalta'ya
kadar.
uzanan ve
kuzeyde de Azak denizine
ulagan
kismini ierir.
.I
I
Gney
eyaletierine indi imiz
zaman,
koskocaMisir kitast
ok
ilgin statde
bir beylerbeyliktir
ve
cabi
Hicazda
nemli
konumu
dolayistylaOsmanh
idatesinin
kendine zg bir
protokolle idare
et-
tigi
bir blgedir. Her
geyden evvel
guna
sylemek gerekir:
Hicaz
blgest, yani Mekke
ve
Medine'nin
etrafindaki
blge,
Osmanli
Devleti'ne
br
eyaleclerin aksine
hibir
gelir
getirmez.
Burast
ak-
sine
byk
masraflara sebep olur.
Bazihalde bu blgede bir
trbe-
nin
etraftni evirmek veyahut
hacdar iin
bir
suyolunu,
bir
egme-
yi tesis
veya
tamir
etmek
o
kadar
zordur
ki
yerli uscalar yerismedi-
inden,
oraya
ingaat
malzemesi
ve
usta
sevk edilir
ve batidakibir is-
kelenin
tm
yillik gmrk geliri
buna harcantr. Gene
ayni
gekilde
156
OSMANLI'YI YENIDENKESFETMEK
I
I
J
I-
I
Mekke
ve
Medine halkanin bir
lde refahmt tesis etmek,
bura-
lardaki konaklama
tesislerinin
tamir
veya yapimina
harcamak
iin
MLSlr
eyaleti gibi
zengin bir blgenin bir
kLsim
parasi
buraya
veri-
lir. Bu bir reprezantasyon
yani
temsildir.
Modern devletlerin de bu
gibi
harcamalart
vardir;
nk
burada
iktisad
dgunmekten
ok
siyast dgnlr. Zira Osmanli
ImparatorluguHicaz blgesindeki
hakimlyetine
ok nem
vermigtir.
O kadar
ki devletin
cihan
dev-
leti
vasfma sahip oldugu
16.
asirda
Yavuz
Sultan
Selim Han
gibi
buralart
fetheden
bir
padigah
halife
unvanmdan ok
"Hadim-l
Haremeyn-g
Serifeyn"
unvanini
yani Mekke
ve
Medine'nin,
iki
haremin hizmerkn
olmayi
tercih
ermigtir.
Bu unvan
hutbede
okunar
ve
yle
dua
edilir...
Osmanli
padigahi
iin,
bu "Hadim-l
Haremeyn-g
Serifeyn"
Batt'da da
ok
nemle zerinde
dgnlen
bir kuruma
Custodia'ya
tekabl etmektedir.
Hepimizin bildigi
gibi
Bati'nin Hiristiyan devletleri,
geri
ok
kisa bir sre
ellerinde
tu-
tabilmiglerdir,
ama
Kuds blgesinin
Custodia'sint yani
hizmet
ve
muhafazasini ellerinde
tutmayt
bir
geref,
bir
onur,
mistik
ve
kariz-
matik
bir
misyon
gibi yorumlamiglardir.
Bunu da byle
anlamak
lazimdir...
Medine
hepimizinbildigi
gtbi
o.tarthlerde
birka bin
nfuslu,
iktisad
kaynaklan
ok
kit bir
eyalet gehridir.
Ikinciside hi g
phe
yok
ki bern Islamiyet'in
merkezi
Mekke-yiMukerreme'dir.Medi-
ne
ve Mekke'deki
sancak
beyi
rtbesindeki grevlilere sancak
beyi
denmez. Bunlara
geyh-l medine gibi unvanlar verilir.
Gene
aym
gekilde
buraya
tayin
edilenskaddann
hi birisinekkbir
rcbe
ve-
rilmez.
Haremeyn
mevieviyyeri
dedigtmizMekke ve Medine kadi-
hklan
protokolde
son
derecede
stan
bir
noktadadir.
Yani Mekke
ve
Medine kaddigt
yapmayanin
istanbutkadisi, payitaht kadisi
e
-
masi
pek
istisnadir.
Buralardaki
memuriyetlerin
hepsi
son
derecede
yksek rtbe-
dedir ve
isimler
de
yledir.
Hatta
Mekke-yi Mkerreme'de
zemzem
kilyusunun
eminligiyle; idaresiyle grevli olanlar
bile
ilmivv
I
. lLBER
ORTAYU 15i
I.
-
ok
st
rtbelerinde
yer
alan memurlardir.
Mekke
ve Medine yani
Hicaz 19.
yzyd
sonuna,
hatta
imparatorluk ytkdana
kadar bu
vasft-
ni
korumuytur.O kadar ki
ok
nem
verilen
bu kita
iin
Sultan II.
Abdlhamid Han,
Sam'dan
baglamakzere
Medine'ye kadar.uza-
rian
bir demiryolunun
planda
Trk mhendislerine tabi
Trk
ig-
ilerine
yaptirmig ve bu ingaat
bizim
teknik tarihimizde
agama
ka-
tettirici,
itici bir rol
oynamigtir.
Sermayesi ise
tamamen
Osmanh
mparatorlugu
ve
imparatorluk
dipindaki Mslmanlar'm
verdigi
bagiglardan
ileri
gelmektedir,
hatta bunun iin
de bir Hicaz
madal-
yasi
ibdas edilmigti.
Fahrettin Paga,
mtarekeden
sonra
daha beg
ay
kadar Medi-
ne'yi
Arap
ve
Ingilizler'e kargt
muhafaza
etmig
ve
buraya
gnderilen
hazinegibi
kutsal
emanetleri
de geri
gndermeyi
bagarabilmigtir.
I
I
Gney'de imparatorlu un
zenginli ini,
ama
zenginliginden
ok, asil ihtigamini
ve
denialer
zerindeki
kontroln
saglayan
bir
blgehi gphe
yok
ki
Mistr'dir.Misir,Roma
imparatorlannin
gg-
sndeki ziynettir.
Onsuz
ne
Roma,
ne
Bizans
imparatorlugu
olabil-
migtir.
BizansMisir'skaybettikten
sonra
ok abuk
gerilemigtir
ve
Osmanlt
Imparatorlugu iin
de
MLSir
bu
nemdedir.
Misir,
evvela
bir
tahil
hazinesidir.Sanlyen
etraft
kontrol
eden
bir blgedir.
ncs
tabl
ki
maliyeye
bir katkisi
vardir.
Julius
Caesar
tarafindan
MLSli'In
ahamasi ile
Roma imparatorlugu'nun
gerek
bir devlet
mesabesine
ulagtigLnl
Ve
jiBS
CaeSar'1n
oradaki
mal
sistemi,
vergilendirme
sistemini grenmestyle
Roma hazinesi-
ni
tegekkl
ettigini carihiler tekrarlar.
Yavuz Sultan Selim Han, Ridaniye
zaferinden
sonra
1517
i-
sant'nda
bu kitayi yani Misir't bir
beylerbeylik
olarak tegkilatlan-
dismig
ve
merkeze
baglamigttr. Aslmda
burada
ok ilgin
bir
yol
gdlmastr;
17
sancaktan olugan
bu zengin
eyalette,

eyalet
ya-
ni Iskenderlye, Dimyat
ve
Ragit,
ki Rosetta
ve Damierra der Av-
rupaldar,
donanmarun selameti, sleri
bulunmast, geliri
ve
tahil
158
OSMANLPYIYEN1DEN
KESFETMEK
--
. I
aridatLnl
temin etmest
ve
kontrol blgesi
olmasi
dolayLSL
&
MISlf
ieylerbeyligi'ne
degil,
Akdeniz
adalarma tabidir,
yani
Kaptan Pa-
a'nm gelir
kaynaklarmadahildir. Bunun digindaki14
eyaletin
ba-
inda
"Yavuz
Sultan
Selim
Han Kanunnamesi
lle" yerel
Memlk
eyleri
birakilmigtir.
Bunlarin Trke bilmeside
part
koguimogtur.
aten
bir kismi
Trk,
bir kismi
erkez
asilhdir.
Bu
beylerin
bagina
ezir
rtbesinde
Beylerbeyi
payeli
bir
MLSLr
defterdari
tayin
edik
ektedir.
Defterdar Osmanh
mallyesinde
nemli
bir
memurdur;
efterdarm
hesap kitaptan
ok
lyi
anlamast, kaynaklart kontrol
et-
tiesi
gerekir.
Mtsir kadisi
ayrt
bir neme
sahip
bir
memurdur
ve Misirkadi-
l t
ayn
bir
silkin
baginda
yer
ahr.
nku
Misir
ahallsi
genellikle
Aaliki
mezhebinden olup, ok
azi
Hanefi
olan
bir
gruptur.
Burada-
i yerel kaddar
zerinde
hkimiyetkurabilen biri
olmast
lazimdir.
MLSir
Beylerbeyi
de buradan
topladigt varidatt
Mistr'a harca-
aakla mkelleftir.
Onun
iin
Mistr'dabir hayli
Osmanh eseri
var-
lir. Maktu bir
miktar,
belirli bir
miktar,
Misit hazinesi
diye
1stan-
>ul'a
yollanir,
ki bu
"Cib-i Hmayun" hazinesidir,
yani
padigahin
:endi
pahsi
harhgidir. Tabi ki bu Misir'in
iggaline
kadar devam
:tmigtir.
Ama hepimizin bildigi gibi 1. Dnya Harbi ikip
ngiltere
disir'i
resmen
ilhak edene
ve Misir
Hidivi
olan Abbas
Hilmi Pa-
a'yi tahttan indirip
onun
yerine
Sultan Kmil'i
ve
nihayet
haneda-
un
br
kolundan Kral Fuat'i
tahta
oturtana
kadar Misir,Osmanh
-lukmeti'ne
tabidir.
Mehmet
Ali
Papa
olaymdan
sonra
da Misir'in
sagmdaki
yart
mstakil
valilere
hidiv
yani Kral
naibi
denmektedir.
Suhidiv
unvant
ok nemlidir.
Misir zengin
bir kitadtr. Zenginligi
dolaylSLyla
19.
yuzyll
Mi-
tr'i
Osmanli
Imparatorlugu'nda
payitahtta
bile
grlmeyen
bir
enginlik
ve
burjuva hayati
sergilemektedir.
Klasik
dnemlerde
disir, bu
zenginligine
binaen Osmanli lmparatorluguiin
ok
snemli
bir
noktadLr;
her
sene
Hac
yollarmi
kontrolle
grevli
bir
,BERORTAYLI 159
eyalettir.
Sveyf
te oturan Hac
grevlisine
MisLr
Emir-l
Hacci de-
nir. Tipkt
Sam
BeyleLbeyi'nin
yani
Sam
Valisi,
Suriye Valisi
olan
Beylerbeyi'ninde Emir-lHac unvanini
tagamast
gibi...
Demekki bu blgedeki
Hac
igleri
buradan
idare edilmektedir.
Fazladanda
Misir
varidatmdan
24
milyon ake
kadar ok nemli
bir
meblag,
Mekke
ve
Medine'nin masraflarma aynkr.
Aksi
takdir-
de Misir
tahill
ve.pirinci
olmasa
Hicaz
ahalisi
a
kaltrdt. Mtsir
bir
salyane eyaletidir,
yani
yllhk deyen eyalettir.
Diger
nemli eyalet-
ler de bugnkBalkanlar
ve
-haliyle
Orta Avrupa'ya
uzanan
Eflak-
Bogdan,yani
modern
Romanya'yL
meydana
getiren iki
beylik, bu-
gnk
Romanya'nmiinde
bulunan
ama
aslen
bir Macar
topragt
ve
devleti
olan
Erdel
ve-nihayet
Kinm Hanhgidir.
-l
BugnkRomanya
ve
Romanya'yi
olugturan
Eflakve
Bogdan
uzerinde
durmahytz.mtiyazh
eyaletler
statsn
icad.edip
bu
eya-
letleri
tegkilatlandiran,
imparatorlugun
gerek
kurucusudiye
adlan-
dirlan Fatih Sultan
Mehmet Han'dir. Romanya'nin
bugnkgney
klSmi
yani Bkreg
ve
Targovigte etraftnda olugan
kisimEflk'tir.Ef-
lak,
Ulablar
lkesi
demektir.
Bugnk Moldova Cumhuriyeti'ni
olugturan
ve
nce Sucava
sonra
Yag
gehri etrafmda olugan
beylikde
Bogdan Beyligi'dir.
Sphesiz
ki bu
iki
beylikbirbirine ok
yakin iki
give
konugurlar,buna biz Romence
diyoruz.Avrupa'da eski
Ltin
diline
en
yakm
dil de Romence'dir. Osmanh fechindennce Bog-
dan Polonya'ya, Eflak
da Macar
KralbgL'na
tabi iki
nemsiz
devlet-
ik iken
Osmanli hkimiyetinden
sonra
yan
mstakil
bir devlet
olup yerli
boyarlardan
yant boyar
reisleri
dedigimiz
yerli aristokrat-
lardan tayin
edilen
ve
degigtirilen iki
voyvoda'nm idatesine veril-
miglerdi.
Bu
ok
nemlidir.
Romen
ulusunun
kltru
ve
tarihi
ba imsizhgi
aismdan
bu
rejimin
fevkalde
enemi
vardtr.
Nitekim HariciyeNazirhgida
yap-
mig
olan
taninmig
Romanyah
tarihi
Nikolai
Yorga,Osmanh
hki-
miyetinin Slav
ve
Germen
denizi
ortasmda
kaybolacak
bir Ltin
I
J A \17
OVI VENTInch1 1/ro
I
I
halki
tarihteki yoluna
devam
ettirdigini
ve
Romen
halkmm
varligi-
ni
bu hkimiyete borlu
oldugunu syler.
Burada Constantin Bran-
cievaru gibi Slavyan-Grek
Akademisi'ni kuran
nemli
bir
voyvoda
sayesinde
bir
nevi Hellenik
ve
Ltin Rnesanst da
OsmanlL
idaresin-
de
muvaffak olmugtur. 1711'den
daha
evvel
lstanbul'da
rehin olarak
bulunan Bo dan
Prensi
Dimitri Kantemir
maalesef
ar
BuykPet-
ro'nun
carafinda
Osmanhlar'a kargi savagmaya
girigince bu
ihanetin
bedeli
dendi
ve
bu
iki eyalete
Fenerli Rum
Beyler cayin
edildi.
llk
FenerlE voyvodalar
da lstanbul'da
iken Bogdan
Prensi Di-
mitri Kantemir
ile ahbaphk eden Mavrokordata kardeplerdir. Bu
dnemde
Romanya'nin
agdag
klte
.a
hayh
inkigaf
etmigtir.
1859'da
daha fazla
zerklik verilen
bu
iki
devlecikdogrudandog-
ruya
birleptirilerekbir
nevi mstakil
Romen
Prensligi
ottaya
ik-
mLgtIr.
Merkez Bkretir
ama
artik
Prens
Kral
gibidir
ve
1877-1878 Osman\t-Rus
Harbi
ile
de Romanya'ntn
Rusya
ari
IL
Alexandr
ile muttefik oldugu grlmektedir.
Klasik
Osmanli
devrinde
bu
eyaletter belirli
asker yollarlar,
Avrupa
savaglari strasinda
belirli
yilliklarmi derlerdi.
Bunun di-
gmda
lstanbul
gibi
byk bir
payita-htm
beslenmesi
iin
gereken
kasablik hayvan bilhassa koyun buradan
temin
edilirdi
ve
gene
Dobrucahm bugdayida
buralarda
mecburi tekeller sayesinde
sei-
len
mteahhitlere
devredilirdi. Bunu
temin
edemeyen
bir
voyvo-
danin
idareye
devam
ermesi mumkn de ildi.
Grldg
gibi
kuteyde Farih'in
tespit ettigi
bu
iki
yan
mus-
takil
hkumet
ile
bugn
Balkanlar'da ashnda Trkiye'nin devamli
mttefiki
ve
ruhen yakmi olan iki
devlet
ortaya
ikmigttr.
Bunla-
rin
digmda Dubrovnik, Erdel, Kirim
HanhgL
ve
Kafkaslar'daKu-
muk
Sambathgi
gibi kabileleri yneten
mstakil idareler
vardir
ki,
bu
yan
mstakillik
Osman\t
idatesinin askeri
ve
dig
politikada
ka-
tiyen taviz vermedigi
bit buyukbirligi
geririr, bir
imparatorluk
ya-
pismi
oluturur.
lLBER
ORTAYLI
161
l
I
i
i
I
I
I
I
i
i
.1
I
I
I
I
rl
I
\
.
ASAR-I
ATib
Hi
gphesiz
ki
bizim khr hayanmizda
en
nemli mesele
den biri Trkiye'nin Asar-i
Atika yani
eski eserler
ve
harabeler k
nusundaki
zenginligidir.
Sunun
zerinde nemle
durmaliytz;Trk
ye
yeryznde yogunlugu
itibariyle eski eserler
barmdiran
en
zengh
ulkelerden
biridir,
en
zengin de ildir.
Bugn
herhalde.in'de yapi-
lan kazdar
inamlmayacak zenginlikleri
ortaya
ikartyor.
Italyave
Misir
iin de
ayni gey
sz konusu... Ama Trkiye
eski eserlerin
yo-
unlugu
yaninda
bu zengin
lkelerin iinde
bilhassa
renkliligi baki-
mindan
birinci alke
gelir;
yani apagt
yukart
M,.
8000'lere
uzanan
Neolitik yani Cilah Tag
devri dedigimiz
medeniyet
safhasinda
Tr-
kiye
topraklarmda yerlegmeler olugmustur.
Bolann
en
nemlisinin
atalhyk
oldugu
ve
bu kazimnbtn
herkesin
ok ilgisini ekti-
gini
biliyoruz.Bizzat
Ankara'daki
Anadolu MedeniyetieriMzeside
buradan
ikan
zenginlikleri
barndtran
ve
teghir eden nemli
bir
merkezdir.
Turkiye
asd
Bronz
devrinden
itibaren
ve yazinm
kulla-
nilmaya
bagladi tM..
2000'den
sonra
bem
tarih malzeme,
hem
arkeolojik malzeme olarak
byak bir
zenginligi
byesindebarm-
dirmaktadtr. Bu
zenginliklerde renk ok
nemlidir.
Birbirin-
,thk
lLBERORTAYU
1
.I
i
I
teykil edecek
derecede
renkler
barmdiran
medeniyetier
bu
toprak-
lardadirlar.
Yunan klsik agirun, Hellenizm'in
ve Roma agmin
getirdigt zenginlikler
bellidir.
Nihayet
Trkiye, Bizans
Imparatorlugu'nunmerkezidir. Sel-
uklu medenlyeti
buradadir.
DoguAnadolu'da ok
enteresan
Gr-
c
ve
Ermeni
kalmtilart
vardir.
Asil nemlisi
Beyliklerdevri dedi-
gimir
dnemdir
ve
21. yzyda
kadar
uzanan
ok
uzun
bir Trkiye
ta-
rihi
sz konusudur.En
yogun
ve en
nemli
devir bu bin
yddir.
Ta-
bi ki Osmanli
imparatorlugu'nun, bu
cihangmul
sentezin
en
nemli
paralan
yine
bu
topraklardadir.
Sadece
ibadethaneler,
ticarethaneler,
kervansaray, bedesten
gibi eserlerle
de il; hayatin her
safhastni
tegkil eden eserlerle,
me-
zarkklarla
bile Turkiye
ok
zengin
bir
topraktir
ve
bu
zenginlik
de
hi gphesizki
ok
byk
sorunlar
yaratmaktadtr.
Tarih bilincimiz
ve
eski
eser
bilincimizde
gerege
uygun
dere-
cede
bir
zenginlegme,
bir
olgualagma
olmadigt takdirde
bu
sorunlar
byyecektir.
Eger
yurttaglar olarak
bu
zenginliklere sahip ikarsak
sorunlar azalacaktir.
Bizim
asd zerinde
durmak
istedigimiz
bir konu da, Osmanh
dnemi boyunca
klsikagin eserlerinden
hi kimseninbir
gey an-
lamadigt,
bunlann
yok edildigi
ve bu
tip
bir
vandalizmin deta
bi-
zim eski
eser
bilincimizi
ve
zenginligimizi yok
ettigi
ve
bir
takim
Av-
rupaldar'in
bu
eserleri gelip yagmalaytp,
skap
gtrmelerinin de-
ta
onlarin meden
bir hakki
ve
bir medenlyet
misyonu oldugu gibi
bir dgncenin
sadece
yurt digindaBatt Avrupa'da
degil, bazen bi-
zim aramizda
da
yagamasidir.
Bu dogru degildir. Eski
eserlerin
ko-
runmast
bir dramdir. Bir tezat
tegkil
eder.
ok
trajik,
zlmez
bir
konudur.
Unutmayinki
agdag
Avrupa
medeniyetini
yaratan Italya
bile
eski eserlerine sahip
ikamamaktadtr.
unk
yagmact
ve
kolek-
slyoncu
zihniyet
kargisinda
maalesef
bizden daha bilgili bile
olsa
Italyadahi
aresizdir.
Bununla bag
etmek
son
derece gtr.
Buna
I
164
OSMANLPYlYENIDEN
KESFETMEK
L
kargilik daha kk bir
memleket
ama
tabii tarih
ve
eski
eser
bilin-
ci
son
derece
yksek olan
Israil
arkeolojiyi milli
bir
spor
haline
ge-
tirdigi
iin kaakilann
gerrine daha
az
u ramaktadir.
Israil'de
eski
eser
kaakihgi
asgaridir
ve
Israil,
topraklanndaki eski eserleri
ve
zenginlikleri
koruyabilmektedir.
Hi gphesiz ki
eski
eser
bilinci
ve
gereken entelektel
yapisi
ok
eskiden
beri
var
oldugu
halde
tipkt
Trkiye
gibt
Misir da bugun
maalesef
kaakili m, kaakkazdann hedef
tahtasi olan lkelerden
biridir. Bundan
sadece
Misir
zarar
grmyor. Ayni
zamanda eski
Misir.medentyeri hakkindaki bilgtlerimizde dagdiyor.
nk
ka-
akilar
ve kaak
koleksiyonlart
zenginleoirmeye
hizmet
edenier,
bu
eserleri
bilimdnyastam
envanterinin
dtyma
ikartyorlar. Fala-
nin
veya filanin bahesindeki,konagindaki
eseri
bilimdnyastbil-
mez
ve
bazen
tarih ya2Lm:
iin
ok
degerli
malzemeler
bu
gekilde
he-
ba
olup
gidebilir. International
Herald
Tribune'de Souren Meliki-
an,
Christie's Mzayedesi
gibi
bir
merkezde
dahi
Sark
eserlerinin
ne
kadar dagmik
oldugunu
ve
mesela
Firdevsi'nin dizelerint
ieren
Nishabur'dan bazikselerin
nasil
para para
gittigini
anlattr.
Nitekim
Trkiye'deki
Osmanhdnemi
mezarhklart
ar
tik
bira-
km
ok
zengin koleksiyonculan,kendini
bilmez
turistlerin
ve hatta
yerli
halkimizdan
bazi grgsz kimselea bileyagma hedefi haline
gelmigtir. Saga
sola
devgirilip
gtrlen
bu
mezar
taglanyla
tarihimiz
hakkmda
ne
kadar
nemli
biyografikbilgilerikaybettigimizitasav-
vur
edemezsintz.
Trkiye
aslmda eski
dnyaya
ilgi
duymakbaktomdan hi de
krasenmeyecekbir mirasa
sahiptir.
Burada bahsettigim Misir
piramitlerini
gezip
onlardan
sz
eden
Evliya
elebi
degildir.Evliya
elebimizin
o
dhlyane grg,
tespit
ve
tasvir
yeteneginden
sz
etmlyorum.
Hi
gphesiz
ki 17.
asirda
Misir
medenlyeti
hakkinda-
ki bilgiler; birakm Evliya'da btn
_dnyada
bile kirintilar halin-
deydl.
nk
o zaman
Mistr'da
nemli
kazilar
hi
yapilmamigtt,
sz
lLBER
ORTAYLI
165
\
\
I
Mzchane-i Ilmayun Arkeoloji
Muzesi.
konusu
degildi. Bu
eserlerin
bilimsel respiti
ve
asil
nemlisi
Misir
hiyeroglifidedigimiz
begeriyerin
nl edebi zenginliginin
zm
-
sz konusudegildi.Hepimizinbildigi
gibi
Misir'm
ilmi olarak
kaydt
fotograf
-olmamasma
ragmen
son
derece byk
gravrlerle
ve gra-
vrc heyetlerle
oraya
giden General Bonaparte'a aittir.
O
zaman
MLSII'l
iggal edebilen
General
yani
sonraki
imparator
Napoleon buraya ilmi
heyetler gtrmgt.
Misir'm bitkilerini,
hayvan
trlerini
ve
tabi
eski
eserlerini sistematik olarak
izdirip
tesbit
ettirdi.
Bu
ilk
byk
ekspozisyonlardan, ilm tetkik
gezilerin-
den,
seferlerinden
biridir ve bir mddet
sonra
da bugnRagiddedi-
imiz Avrupa
dilindeRoseccadenen Delta
agzmda,
1skenderiye'nin
'
civanndaki
bir
mevkide
bir
subay
apagt yukan
50
cm
boyundabir
tag
kitabe bulmugtur.Bu
tagta Hiyeroglif,
eski
Yunanca
ve
Dimetti-
ki dedi imiz
ahali
Koptasmmyeni Yunan harfleriyle
yazilmasm-
dan
mtegekkil versiyonlu
bir
metin
vardt.
Igtebu
keyif
Champollion'a hiyeroglifi zme
imknmi
ver-
166
OSMANLI'YIYENIDENKESFETMEK
i
I
-
-
I
I
I
-
migtir ve
MLSlr
bizim
bilgilerimizi,
tahayyllerimizi
glgeleyecek ih-
tigamlyla
begeriyetinkargisma
Lim
tir.
Simdi
bu
lkede
hkm
su-
ren, o
tarihe
kadar
hkm-ferma
olan Osmanh
imparatorlugu
d-
nemi'nde byle
bir
kegif
olmadigt iin, byle bir
merak
olmadigL
iin
btn dnyada
oldugu gibi
bilgi bulamtyoraz.
Gene
aynt
gekil-
de bizim
hkmranhgime devrinden
sonra
lstanbul'da
buyukeli
olan
Henry
Layard'm
tetkikleri
ve
kazdaryla Asur
medentyeti ze-
rinde
bir hayli bilgi
edinilmigttr.
Bu dnemde yani 19.
asrin
bo d-
neminde
bizim
iin
henz
aktif
bir
arkeoloji ilmi,
kaz: sz konusu
degildir.
Bir
yerde
gunu
unutmayalim;
Yemen'de
ok ignenilen
kat
yapraginm
bile
ne
oldugunu
bizim
devletimiz
resmen
19.
astrda
sor-
maktadir.
Yani
imparatorlugumuzda cografya
ve
tarib tetkiklerinin
hi
gaphesiz
Avrupa devletleri
ve
hatta
Rusya
ile mukayese edile-
meyecek
kadar
yaya
oldugu aiktir;
ama
hibir
gey
bilinmiyor
degil.
Insanlann
hog bir
yaklagtml
vardir.
Mesela Evliya
elebi
Girit
AdaSL'nda
Minos-Miken
medeni-
yetinin kalintuarmi
ok
iyi
gzlemig
ve
ok
enteresan
bir
tasvir
yap-
mttir.
"Bunlar Efrikiye'den (Afrika'dan), gelme Ecine
kavmidir"
diyor.Evliya
o
mfhi-2 zeksi
ve
mukayese kabillyetlyleherhalde Gi-
rit'irt
sanattnm uslubunu
MLSLT'la
mukayese
edip
ba lantistni kura-
bilmig. Nicekim hl karanlikbir
mevzu
olmasma
ragmen
Girit
me-
denlyecini
yaratanlarm
Misiddan g ettigi
bugn
iin
en
kuvvetli
olarak ileri srlen
ihtimallerdendir
ve
birtakim deliller de bunu
destekler
durumdadir.
19.
yzyilda bizim.Aydmlanma
dnemimizdemek
olan
Tanzi-
mat
dneminde bu
ige
merak
sarilmig
ve
1847de Tophane
Mgiri
Fethi
Ahmet
PapabugnkSt. Irene
Kilisesihi bir
silah
mzesi,
as-
ken
muze
gLbt
certiplemigti.
1869
ydtnda
devrin
aydin sadrazamt,
Mehmet Emin
Ali Papa
tarafindan ilk
Mze-i Hamayun yani
emperyal
mze
tegkil edildi.
Bundan
ok
nce btn
vilayetlerden
yazigmalar
dolayistyla
eski
r
-
1LBERORTAYLI
167
eser
gndertimeye
baglandi.
Mesela 1847
Arahk ayinda
Kuds
mu-
tasarnft,
Gazze'deki Askalan
mevkiinde
bulunan bir
somaki
mer-
mer
lahidin resmini izdirmig
ve
merkeze yollamig.
izim
ilm l-
lere
uymuyor ama
argivde
de
eskizi
var ve
"Bunu
merkeze nakle-
debilir miyiz"
diye
yaztyor
sadarete.
Herhalde
orada muhafaza edil-
di,
nakledilmedi;
fakat bu gibi nkiller
vardLr.
Mesela Adana mal
mdr
Ahmet Ata Bey'in
ayni
yllLn
ekim ayinda
birtakim
antik
koleksiyona
coplattirdigt
ve
bunlart
merkeze gnderdigi
grlyor.
Devrin
tetkikini
yapan
tarihilerimizden
de aika grlyor
ki,
sayisiz
bir
biimde
eser
toplanLp
merkezdeki
bu
mzeye
yollanmak-
tadir.
Nitekim 1872 ythnda
bizim tiyatrocu sadrazamimiz
ve
valimiz
Ahmet
Vefik
Papada
bu mzeye Alman
arkeolog
Dethier'yi bilim-
sel
mgavir
olarak tayin
etmigtir
ve
bu koleksiyonlarin
tek
ilmi
en-
vanteri de
o zaman
yapdmigttr.
I
1880'de ise
bugnk
inili
Kgk, yani Arkeoloji
Mzesi'nin
bahesindeki Fatih devrinden kalma kgkte
ilk
mze
teykil edili-
yor.
St.
Irene'deki
silahlar
bu
carafa nakledillyor
ve
Suphi
Papada
36
maddelik ilk
Asar-i Atika
Nizamnamesi'ni
negrediyor.
Sunun
zerinde
israrla
durmamiz
gerekiyor.
Bu dnemde ik-
maya
baglayandevlet
yilliklan,
salnameler
ve
vilayetlerde
ikan
salnamelerde
o
blgeletin
eski eserlerinden
uzun
boylu bahsedilir.
Mesel dnemin
Aydin
vilayeti
salnemelerinde,
ki Aydm;
Izmir,
Manisa, Denizli
ve
bugnkMuglablgeleriniieren
bir
vilayectir,
Bergama
ve
Efesiin
nefis izahatlar yapihr.
Hibir
gey
anlamadigi-
mtzt
syledigimiz
eserler
iin izabat verilir.
Bazi
yarim
bilgili
arke-
I
ologlann eski nesiller
hakkinda byle
eksik
ve
yanlig
bilgi
naklet-
meleri
aylprir.
Nitekim
bu
salnamade
hibir
gey
anlamadigimizi
ve
bu
yzden
Almanlar'a
teslim
ettigimizi syledigimiz
BergamaSu-
nap da
pek
iyi tarif edilmektedir.
Bergama
Sunagi'na Almanlar
gz
koymugrur,
skp
grrmeye
abgmiglardtr.
Izmir
valisi
buna mani
I
I
I
I
I
168
OSMANLI'YIYENIDENKEFETMEK
I
olmugtur;
fakat
sonradan
devlerlerarasi
iligkiler
dolayisiylabu
su-
nak
teslim
edilmig
grnyor. Almanya'ntn
Osmanli Devleti
ile
kurdugu lyi
lligkilerden
bu
gekilde istifade
ettigi
aakar,
bizzatIs-
kender lahidi istenmig,
ama
yetkililer
carafmdan
nlenmigtir.
Su-
nak problemi yzunden galiba
o
zamanki
Mze-iHamayun Mud-
rmz
Osman Hamdi Bey
o
kadar
sintrlenmig
ki hafif kalp
spazmi
geirmigtir. Maalesef, Osmanh devlet
ynetimi
de Avusturya
eli-
si
Baron
Prokesch
von Osten'in
taleplerine
de msper
cevap ver-
migtir. Kirim Savap
strasinda
Avusturya'nta
istanbul'daki
elisine
bazi
sikkelerin verildigini
ben
de tespit etmigtim. Avusturya'nta
ta-
rafstzligindan
dolayi
Baron
Prokesch
von
Osten'e bir
rugvet
verili-
yor.
nk
bu
dera
devletlerarast lyt
fligkilerin
bir bedeli
olarak
istenmigtir.
IP.
Mesela Rusya
veliahdinm
anakkale'yi
gezerken
hoguna gi-
den bir
kitabenin
ona
verildigi
veya
oradakilere pek
hissettismeden
Nur-u Osmanlye Camii
avlusundaki eski
bir lahit kapaginin nce
bagka
yere
naklettirilip
sonra
Britanya
Bykelisine verildigi
gibt
evrak
buluncularimizhep
var.
Demek ki
arkeoloji tarihi pek etddi
l 1
-a
a
ip
mamig.
Bu
nedenledir
ki Osman Hamdi Bey 1880'lerde
bugnk
Asar-i
Acika Nizamnamestnin
temelini regkil eden
bu konularda
taviz vermeyi
ve kaakiltt
nleyen
unl
nizamnameyi ikarmig-
tir. Osman Hamdi Bey,
1881'de Sultan
Abdlhamid Han
carafin-
dan
M'ze-i
Hmayun
yani
EmperyalMzeMdr
tayin
edildik-
ten sonra
1891'de
Topkapi Sarayi'nin
hemen
altmda
Gulhane
Par-
ki'nin
stndeki
M.zehane-i
Hmayun (ImparatorlukMzesi)de-
di imizbugnk
muhtegem
bina 1scanbul Arkeoloji
Mazesi
yapil-
migetr.
Bunun
mimari
Istanbulubir Italyan
olan nl
mimar Ale-
xandre
Vallaury'dir
ve OsmanHamdi Bey'inSayda'dabuldu u
Ag-
layanKadinl.ar
Lahidi'nin modelini
oraya
tarbik
etmistir. Vallaury
zaten lahitleri
ok
seven
ve
anlayan
bir
mimardi.
1stanbul'da
yapi-
lan
eski
ltalyanSefareti de
(gimdi
Maka
Kiz
Sanat
Eristits'dr),
ILBERORTAYLI
169
I
i
I
r
bir
Rnesans lhiti
biiminde
yapilmigtLr,
miman
dera
bu
ekola
izlemigtir.
Osman Hamdi Bey bizzatbugnk Lbnan'da,
Suriye'de ka-
zilar
yapan ve
bu kazdardan
bulduklanyla, negrettigt
raporlarla
meghur olan
bir
ressamimiz ve
arkeologumuzdur.
Osman Hamdi
Bey Viyana
ve
Paris'te
okumug,
Vali Midhat Pagahin
maiyetinde
imparatorlugun
Ba dat
vilayetinde
abgmigor. Nasil
Fenike
dili-
nin
incelenmesini
ve
yeniden renilmesini nl
Fransizfilozofve
filologuErnest
Rean'a
borluysak,
o
medniyetin
madd eserleri-
ni
tanimayi
da,
Sayda
nekropoln
yani
Krallar
Mezarligl'nt
kazip
tanitan Osman
Himdi Bey'e borluyuz.
Osman Hamdi
Bey,.Aziz
Bey
gibi,
Efes
kazdannL
yapan,
bir
ara
Topkapi Sarayi Mdr
olan
Tahsin
(z)
Bey
gibi
uzmanlar
.
yetigtirmigtir. Aynca keridinden
sonra
da
gene
bildigimiz
gibi
Ha-
lil Ethem
Bey
mzenin
mdr olmugtur.
Bd
ok nl meskkt il-
mi
sahibi
bizim
tarihimizde nemli
bir
yer
edinir
ve
dolayistyla
19.
yuzyihn
son
eyreginde maarif inkdlumizin yaninda
Trktye'de
-
Asar-i Acika
kazdaTL
yapihr.
Bu kaplatin bir kismi bizimbugnk
sinirlanmizin
digmda.yapudt
ve
oralardan gelen eserleri
de Arke-
oloji
Mzesi'nde
grebilirsiniz
Aruk.
pasif olarak yagmalanan
de-
gil,
arkeoloji ilm apan
lkeler
saf
na
girdik.
Eger hl kaakihk
yapdiyorsa,
hlgbazi
geyler thrip ediliyorsa
bu
anlaytysizlik
ve
ce-
haletten degil
imknsizliktandy
Imknsizhkda
halen
devam
et-
mektedir.
Kuvvedi
Biryur.t
sevgiiinin,
eski
eser
anlayigmin
ve kltre
sahip
ikma
bilincinin
yetlegmesinde
sakmcalar
grldg
takdir-
de kaakihk
vs.
kemdmazdar. Bunu bugnk halya'dada gru.-
yorsunuz.
Bu
n'rf
cehalerle
de
ilgili
degildir.
.. C
Burada
lkinve jevletin
yeterince
igbirligi
halinde
rgutle-
nememesi sz
konusudur,
ki
rgrlendigi
takdirde
kaakiliginn-
lenebilecei bazi
meklerle
sabittir.
Unutmaym Asar-i
Atika'dan
170
OSMANLPYI
YENIDEN
KESFETMEK
I
1
I
r
ok anlayan
ve
medeniyetine
ok
sahip
Lkan
Rusya da bile
on se-
ne
evvel
kriz
aninda mzelerden
birtakim
eserlerin ahnip sarddagt
ve yurt
dLgtna
lkarildigi malumdur.
Demek ki bu
bilincin
yagatil-
mast
da
yle
ok
kolaydegildir.
Burada
sylemek istedigimiz qudur:
Turkiye mirasina
sahip
ikmigttr, ikmaktadir;
ama
maalesef
organizasyon
ve
insanlarimi-
zin
bu konudaki
igbirligi yeterli
degildir. Sorunukisa
zamanda
hal-
letmemiz
gerekmektedir.
I

I
I
ILBER
ORT
'"
'
171
I
1
r
I
I
I
I
I
I
I
I
I
i
I
I
I
I
I
I
1
I
I
I
I
L.
ENDERUN
Osmanli
sarayinta
18.
yuzyila
kadar devlet
idaresindeki
en re-
mel
messesesi Enderun'dur
ki Farsa
anlamtyla."i
kisim"demek-
tir.
BugnTopkapi Sarayi Mzesi'nde,Bbssaade'den
girince
arz
odastnin
sa
ve
solunu
ve
oradaki avluyu
ieren kismaEnderun
av-
lusudiyoruz.Buradakapidangirince hemen
sagimizda
kalan
yer
En-
derun'un
ilk odalandir.
Enderun
adalan
nedir?
Bir.anlamda
smifor;
fakat bu
okul sintflan anlaminda anlaylmasm.
Gerekten de Enderun,
saraym
iinde
en
merkezde
yer
alan
blmdr.Bbssaadededi imizblmden
sonra
sarayda padigahin
zel meknt
baglar.Buradadevlet hayatt biter. Igte
o
kapidangirdi-
iniz
an
Enderun,
sivil
Sray
agalannin yetistirildigi,
hizmet
grd-
g
blmdr.Onun bir kapist da
Harem'e
ailtr.
Enderun'a
alman-
larm, devgirme ocuklarm
beden
ve
zekaca
en
sekinlerinden ol-
duklan bilinen bir gerektir.
Agagi
yukart
blugaglarmda, 14-15
yaglarmda,
EdirneSarayi
ve
Galata
Sarayr
gibi messeselerden
sei-
len
ocuklar
buraya
gelir.
Bbssaade'den girince saga
dndgnaz
vakit
bykve kak
odalar
yer
altr.
Buradaki genlerin
Enderun
agalan olarak almdtit
bellidir. Yalntz bu agalar
henz acemi
ve
ILBER
ORTAYLI 173
adaydir.
Dolaman
aenir.
Bunlar ancak
belirlibir hizmet
ve
imtihan
dneminden
sonra
kafranh
yani ktdemli
ve
ykselmeye
aday
me-
murlar olacaklardir.
Bu
agamayi
geemezlerse
kapikulu
ocaklanna,
sipahi
blklerine gnderilirler.
I
Enderun etin
bir hayatin
yagandigt yerdir.
Saray
okuludur;
ama
bizim
anladigimiz
anlamda
bir
okul
degildir. Buraya
gelen
o-
cuklara
Trk kltrnn, Islmiyet'inderinlikleri hocalar
tarann-
dan
gretilir.
Bunlar bildigimizkimselerdir.Nitekim
OsmanlL CRTi-
hinin
musiki
dallarinda
ykselen
devlet
adamlarinin
bu
ocaginda
Ali Ufki Beydiyebildigimiz
Albert
Bobovius
de
vardir.
Kendi bagi-
na yagamigttr.
Nasd
ldgn,
hayatmm
son
safhasmi
bilmlyoruz.
Ama Enderun
ylilSil
Zerine
kaleme
aldigt
eser
okunmalidlT.
Ende-
run
sistemi
azerinde
birtakimbilgilerverir.
Kuk
ve
byk
odalarda
hem
saray
hizmetlerinebakan, hem
adab-i
muapret
grenen,
hem de biraz
ilim
ve sanat
grenenlerin
degeri
ve
liyakati
anlagilmca, onlar
bizzat
padigahm
emri zerine st
dzeye
geerler.
Agalar sabah ezantyla
uyarur;
eger gereklyorsa
hamama
gidilir,
sabah
namazi
mutlaka
kilmtr ve daha
sonra
gnlk
hayatabaglantr-
dt. Yemek
sofrasmda
dikkatsiz
ve
usulsz
bir davranista
tekdir
veya
ele
kepe
vurmak
gibi bir
mukabele
grnrd.
Agalarm
laubali
hi-
taplarda
bulunmalari,
edepsiz tavirlar
gstermeleri, serkeglik
etme-
leri,
sikt
glyim
kurallarmm
digina
ikmalart
gidderle cezalandtrilirdi.
1
.I
Enderun
mensuplarmm
birbirlerlyle
temaslaranda
disipline
ve
lAubalilikten uzak
bir
tavra
ok
dikkat
edilirdi.
Btun bu
sert yaga-
yty
adera
16.
astrdaki
Cizvit
tarikatmin
prensiplerine
benzer
ve
En-
derun hakk
inda
cehalet
gstergesi,
bazilubali
rivayetlerin ok
yay-
gin
olamayacagini
gsterir.
Enderun'un
ilk iki odasmdan
sonra
terfi
edilen
Sefedi Koguu,
17.
yzytlda
IV. Murat'm
kogugtaki
agalan sefere gtrmesinden
sonra octaya
ikmigttr. IV.
Sultan Murat bir harbin
zor
partlari
iin-
174
OSMANLTYIYENIDEN
KESFETMEK
1
I
de,
ona
hizmet
edecek genleri
bublmden
almigetr.
Onun ain
seferliler
kogugudur.Bagtanberi bugnkhazinedatresinde
olan
v
II. Mehmet
tarafindan yapunlan
blmler,Enderun'un "Kilerliler
ve "Hazinedar"koguglandir.Sol
tarafta
bulunanKilerliko uuhei.
kilere, hem
padigaha
hizmet etmeye
bakan blmdr
ve
burada
o!
yakin muteber
saray
mensuplari vardir.
Bugn burma
Tokom
Sa
rayL
Mze Mudarlg bulunmaktadir.
Enderun'dan
ikan insanlar eger
kaftanh sinitma ginmalerse,
saray
digmahizmete
tayin
edildiklerinde
en
apagi
tuggeneral rrbe-
siyle
bu hizmetlere
giderler.
MeselaKilerlikogugundabyle
bir du-
rumdaki
aga,
Beylerbeyi
rtbesini almaya atkor.
Hi gphesiz,
sa-
raym
maregali
yani
vezaret
rtbesindeki
has
odabaymm ynettigi
"has
odaldar",
Enderun agalarinin
en
sekin
zumresini
olugtururlar.
Hibir
yerde grlmeyecek
sembolleri vardir.
Mesela, Enderun'da-
ki Agalar Camii'nin
(bugn
yazma
eserler
ktuphanesi
olarak
kul-
lanilmaktadtr)
ini
panolarl
donanmig
kisminda
padigahla
birlik-
T.
te
vakit namazlarmi
kilarlar. Camini.n dz badanali
diger
kism
'
ise
teki
kogug
agalan
remaz
kdar.
Rtbenin kihk-kiyafetve
bet diginda
ibadet mahalline
kadar
yanstmaSL
belki
ancak
bue
gora
ur.
Has
odablar sekin
konumlanndan dolayt
initerle kapi. Do
lmlerde, "Emanat-i
Mukaddese" dedigimiz
peygamber
ve halife
emanetlerini
de
muhafaza ederlerdi.
Has
odabagt
saray
maregali
de-
recesindedir.
Kendisinden
sonra
gelen silahtar
aga
saray
bayyaveri
derecesindedir,
trenlerdeki protokol gefidir
ve bu
rtbe
byle
gider.
Enderunbir
messesedir.
Buradaki
egitimle imparatorlugun
y.
netici
sinifL yeEigEiTilT.
Byk
kismt
icibarlyle
Balkanlar'm,Kafka
lar'in cra kylerindendevgirilen
genlerin,
burada
e itilip nasd
tun bir
sinif meydana gerirdigini grrsnz. O kadarki hemfizik
ri,
hemduruglanyla
etraft etkileyen
bu devletlilerin,kendilerinin
ILBER
ORTAYLI
I
devlet imajint
meydana getirdigini sylemek
hi
mbalga sayd-
maz.
istanbul'a
gelen
her
yabanct
ve
seyahatname
yazan
onlann
katildigt bir resm
geidi resmermekten
ve
onlari
uzun
uzadlya
tas-
vir etmekten
kendini
alamamqttr.
Trenlerde
ve saraym
digmda
kui
alayi,
cuma
selamhgt gibi
merasimlerde
Enderunlularm zaten
buraya
gelmelerine neden olan
fizikheybetleri digindaklik-kiya-
fetleri
ve
zellikle
"peyk"
denen
refakacilerin sorgulan sadece
et-
raftaki
halkt degil, bagkentegelen
ecnebileri
bile
arpmigtir. Seya-
hatnamelerde, Osmanh
trenlerindeki
devletllarin bakir baski
gravrleri
bulunmayanlari
pek azdir.
Tevekkeli degil,
meghur nk-
I
tedir;
bu
mutantan
alayL
seyreden
fakir
Bekta
dervigi
gge
bak-
mig:
"HeyAllah'im, bir
padigahin
kullarma
bak, bir de
gu
fakir ku-
lunun haline..." demistir.
I
Enderunlulann
iinden
Bobovius yani Ali Utki
Bey
gibi
mstesna
mzisyenler akmigur.
Rekorlan
itibariyle tarihe
geen
I
sporcular tkmigtir.
Pekl, edebiyat sahasinda,
felsefede ismi
geenler akmigttr.
Ama her
geyden evvel
Osmanli
tarihinip
en az
I

astmda etkili olan maregaller

Enderun'dan ikmadir.
Hi
gphe-
siz
hi
Enderun'u ramayan
devgirmeler
de
vardir
ve
ogunlu u
Acemioglant
olarak ayrdan
ve
Istanbul'ade
civar
kylerde, kyl-
lerin
yantada
dini de, dili de
grenenler vardir
ki,
onlann iinden
de byleleri
tkmigtir.
Ama
Enderunlunun
tavri
ve
havasi bagka
idi.
Enderun, gerekten aristokrasinin
irs
olmasa
da
egitimle,
liyaketle
bagardabilecegini
gsteren bir
okuldur..
"lmparatorluk
okulu"
I
unvant
buraya
ok yakigmaktadir.
Enderun
zerindeki cetkikat
hemen hemen tamamen
eenebiler tarafindan yapdmtytir.
nk
OsmanhYnetimini
esasindan
kavramak
istemiglerdir..
19.
yzytlda
ise
Enderun ok
kiyt kgebir
okuldur.
nk
ar-
tik
bylebir sistemin yerini
bildigimiz
muasir
okullar;
Mlkiye,Hu-
kuk, Harbiyegibileri
almigttr
ve
20.
yzyd
bagindada Enderun ka-
hntilan
Leiban ile
fillen lagvedilmigtir.
I
I
J
',
OSMANLPYI
YENLDEN
KESFETMEK
J
Bugn
Topkapi Sarayt'ntn bu
blmnde
padigah elbiseleri
kogugu
ve
hazinenin drt
odast vardir.
Kilerlikogygu
mdriyectir.
Saatler blm
Hazinedar kogogundadir.
Portreler
ve
Mukaddes
Emanetler, Has
odada
yer
almaktadir. Meydarun
ortasmdaki
En-
derun
Agalar Camii de
yazma
eserler
blum
olarak
nn koru-
maya
devam
ediyor. Blum
sonunda
da bir kapt,
avludan
Harem'e
aibyor.
Orasi da bir
lekte
kizlarin, bu
yeni
struf
iin,
ynetici
si-
nif
iin
egitildigi
bir
yerdir.
nk
Harem
inensuplan
sadece
pa-
digahin
egleri
veya
mstefrigesi olsun
diyedegil, bir
lekte
kisme-
tini
iyi kapilarda, daha
bagka
yerlevde bulsuni.e diye
yetigttrilen
ve
bir
yerde
devgirilen, saan
ahnan
kizlazar.
Enderun'un
zerinde
durmahyu. Burada
Osmanh
hazinesi, i hazine
yer
ahrdt
ve
o
ha-
zine her
zaman
YavuzSultan
Selim Han'in
mhr ile
kapatthrdi.
nk
galiba
ha2inenin
en
zengin
zamani onun
devrinde
olmug-
cur.
Enderun'un
ortasinda zarif
bir bina; III.
Ahtnet'in,
bu
hattat
ve
okumayi
seven
padigahm, adina yapilan ktphane
yer
abr.
Bu-
gun
ktphanede hemen
hemen hibir
yazma
saklanmtyor.
Onlar
Agalar Camii'ndedir.
Osmanli egitimi
hepimizin
dikkatini
ekecegi
zere rsiyyete
dayanan, bir
sekin
zmre
yaratmaktan ok
liyakat
sahibi
ve
buna
sahip olabilecek kabiliyetteki genlerin
seilip, yetistirildigi
bir sis-
temi
ifade eder.
BubaktmdanEnderun btn
tarihte ok zgndr.
Tarihte kul
sistemini kullanan
tek
devlet
Osmanhlar
degildir;
Memlklarda kullanmigtir.
Orta Asya
hanliklarinda da kul
sistemi
grlr.
Ban'da da
Roma mparatorlugu'nda
oldugu gibi
buna ben-
zer
bir
sistem
grlr. Ama bunlarm
iinde
en
zgn
tegkilatlanmt;
olani Enderun'dur.
Talebe
nasil yetigtirilir?
Daha nce Osmanh'daDevyirmebag-
likh
yazida
szn
etmigtik.
Devgirme
sisteminin
veya
beg
sene-
de bir Balkanlar
ve
bilhassa
Kafkasya'dan
getitilen
devgirme
emin-
lerinin
setigi
grencileri;
Galata Sarayi, Edirne Sarayi
ve
Sulta-
nahmet'teki
lbrahim
Paga Sarayt'na
almLrdi..Bu
okullarm iglevi
17.
lLBERORTAYLI
177
1
.1
yzyd
sonuna kadardevam
etti. Esasen
ondan
sonra
da
devyirmesis-
terni bizimbildigimiz yapisodan ikti
ve
Enderun'a
bagkalan
geldi.
Acemioglan
ktglalankadar
Enderun'dakt
agalarin
.yani
gen
talebelerin
birbirierine
taktiklan
lkap
da hayat boyu
zerlerinde
kalmigttr.
"TabanlyaSSl",
"Boyauegri",
"Semiz" gibi
vcut
kusurlan-
ni, "kz", "Kalaylikoz", "Yabnikapan" gibi
karakter
izgilerini
gs-
teren lakaplart tagiyan vezir
ve
vezir-i
azamlan
hatirlartz.
Bu
anane
Galatasaray'da
ve
Mlkiye'de
de devam etmigtir.
kz,Boynuegri
gibi
lkablar
bu okuldan
kalma
isimler
degdir.
Bazilaribu lkabla-
ri,
rnegin
Kemankey
gibi,
ketidi mesleklerine
gre
abr.
Okullu de-
gil, sporcu
oldugunu
gsterir. Sokullu'ya verilen
"tavil"
yani
uzun
lakabi Enderun'dan
kalmadtr.
.I
Talebelerin
bazdariahndiklari
Edirne
Saraya
ve
Galata Sarayt
gibi okullardaki
hizmet
ve
grenim
kabillyeclerine
gre 15--16
yag-
larinda
Topkapi
Sarayi'na
geririlirler.
Bu
saraydaki
egitim yanmda
hizmetle
ykselenler
bir st
odaya
alintr.
Grnm byle devam
ederdi.
Hi gphesiz
ki
Enderun'a
getikten
sonra
btn hayatt
bu
avluda
geen ve
sarayda
kalanlar
oldugu
gibi,
HasOdabay, Hazine-
darbagi,
uhadar
aga,
Silahtar Aga
gibi
grevlerle
Beylerbeyi
olan-
lar hatta
vezaret
rtbesine
ulaganlar
vardir.
I
Enderun'un bugn modern
dnyadaki
karythgicaanmayahm.
Bizdeki
Mlkiye
Mektebi
ile mukayese
etmek
hem dogrudur
hera
yanhgur.
Bilinmelidir
ki bu klasik
anlamdaki
feodal
bir
okul.degil-
dir. Bireyleri
ok siki
bir
semeye,
gzleme,
izlemeye tabidir.
O hiz-
met
iinde ykselirler.
Yani igin
esasi
hizmetetmesini
bilenbu
zm-
re
belirli
bir
etiketi,
beltli
bir
anlayisi
ve
zihniyeti zarafetle
de
g-
trebilmigtir.
Yine
o
yuzdendir
ki
burada
ayri
bir
iklim
ve
zmre
te-
gekkl
etmigtir.
Bu
yzden
doguu
itibari ile muhtelif
mintikalar-
dan, Slav illerinden,
Yunanca
konuqulan,
Arnavuca
konugulan
yerlerden
gelen insanlarin
bir
sarayin
dili,
slubu,
rituel
ve
icraatt
ecrafinda
birlegtikleri
yer
Enderun'dur.
I
178
OSMANLl'YJYENIDEN
KESFETMEK I
l
Saraydan
ikan
insanin
dilinde, kkenlere
zg
bir
telffuzu
vardir.
Bu
ok yakm
zamana
kadar
grlebilirdi.
Hatta
o
kadar ki
Topkapi Sarayt'nin
mze
olarak
kuruldugu
ilk
25-30
yllda
bile bu-
ralardan
kalma
memurlar vardir.
Enderun'dan
ikan
insanin
eski
di-
li
lie
imani
ve
kabilesi
ile
alakast
zaman
iinde
kesilir.
O
yeni bir
kltr evresine
ait
olur.
Bu
haremdekiler
iin
de sz konusudur
ve
onlatin ait
oldugu
hatta bazt halde o
yeni kultr evrest
ierisinde
sadakat gsterdigi
bir
tek
unsur
vardir:
Bellekleri.
Onun
digna
ika-
maziar.

tuglu vezir olur,
imparatorlugun
uzak vilayederinde
a-
hpr. Tipkt Sokullu'nun yegeni
Mustafa
a
a'nta
Budin Beylerbeyi
olmast gibi...
Gnn birinde de bir
atlas
torba
imde avugbagt
ile
gelen
idam
fermarunt boyun
egerek
kabul
eder.
nk
devletten
bagka
Enderun'un gvenecegi
yer
yoktur.
Bu
nedenledir
ki
Osman-
li
Enderun
takimmm iinden ikanlar
hem
maharetleri,
hem
orada
birbirleri
ile rekabetleri
ve
bazihalde de kendilerinihaklt gren
me-
todlan
ile
diger
yeler
tarafindan
sevilmezler.
Acemi
oglanlar onla-
ra saray
faresiderler. Hatta
medreselerden
yetigen
ulema
ve
yine
o
gekilde
kaleme giren kalemiyye
memurlar sinift
da Enderunlu ha-
simlarina
bylebakar.
Unutmamak
gerekir
ki
imparatorluk kendini
ynetecek sadik
komutanlan
bu
ocakta yetistirmigtir.
Igtebu
ok nemli
bir
vasifttr.
Buradan
ikan insanlar; vezir olmugtur,
Yenieri
ocagL
agabil
yap-
migtir,
devlet kademelerinehatta birokmemuriyete dahi
agirligiru
koymustur;
ama
her
zaman
iin
padigahm
kullan,
padigahin
hizmet
sinifL
Olduklannt
unutmaruglardtr.
Devlet
fikrini, devletin btunlu-
gn
ok iyikavramiglardir.
Bu
nedenledir
ki 16..astrda Kanun dev-
rinde
imparatorlugumuza.gelen A.vusturya-Alman
mparatoruBy-
kelist Ogier Ghiselin
von
Busbeck,bu durumubiraz
idealist
bir
s-
lubve birazdakiskanhkla
gyle anlatmaktadir:
"Trk
devletini, Os-
manlt-T.rkleri'nin
devletini,
imparatorlugunu
liyakat
sahibi,
zen-
gin,
guzel insantar, ahgarak, ykselerek, gayrede elde ectiklerirutbe-
lerle
ynecirler.
Bizdeki
gibi
irst
bir
aristokrasi yoktur.
Bu
yuzden
ka-
ILBER
ORTAYLI
179
\
biliyetsizinsanlarm elinden
degil,kabiliyetlilerin
elinden
yaydan
ve
ykselen,
istikbali
fetheden
bir imparatorluk
sz konusudur."
I
Gerekdevgirmesisteminin gerek
Enderun'un 18.
ve
19. yzyd-
da
yavag yavag
ortadan
kalkmasmdasistem ayrudtr.
Tanzimat devri
boyunca
halkinkabiliyetli genlerinin girdigi
Bab-i
li
kalemlerinin
tercme odast
byk
insanlar
yetigrirmigtir.
Sadrazam
Mehmet
Emin Al.i Papa
gibi,
Midhat Papa gibi...
Enderun,
Osmanh'da
devlet
adami
yetigtirme gelene inin
z-
gnlgn
temsil ederdi.
Buyaraticihk, 19.'yzydda
Galatasaray
gi-
bi, Mlkiye
gibi idareci
mekteplerinin yananda
Tibbiye Mektebi,
Baytar
Mektebi, Mhendis Mektebi
gibi yaah
burslu kurumlarm
yaratumasmi
da kolaylagtiran
bir
ananedir.
Osmanh imparatorlu u,
Enderun
ve
Harem'dekan
asaletine
degil liyakate
sahip
ve
yksel-
me
yetenegi
olan
insanlardan
olugan
bir ynetici
ve
sarayldar
zm-
rest
yaratmigttr
ve
bu
topraklarda
Osmanh
hanedarundan
bagkaha-
nedanlarm ykselmesine
msaade
etmemigtir. Bu
en
nemli
mese-.
lelerden
biridir. lyteEnderun mektebinin
daha ok
de erlendiril-
mesi gereken
yn budur.
I
I
I
i
I
I
I
I
I
I
I
I
|
|
|
|
|
I
I
180
OSMANI.17IYENIDEN
KEQFETMEK
I
-.
SON ROMA
MPARATORLUU
Osmanh Imparatorlugu,
tatthin
son
Roma lmparatorlugu'dur.
Bu
tabir
bizimliteratrmzde,bizim
siyasi hayanmizda
ok
mna-
kaga
yaratmyttr. ank
ok aik
bir
gekilde
Roma
mevhumu nedir,
bilinmemektedir.
Bu
ok ilgin
bir
geydir; nk
Roma,
agdag
me-
deniyetin,hukuk
ve
idari
yapimizin
temelini
tegkil eder.
Roma
siste-
mine ragmen dnyadaki
uluslann ogu bunu
anlamazlar.
Bau Avru-
pa
iin Roma
anlagdmig,
hakki
verilmig
bir dnemdir. Ama
mesela
a dag Yunanklar,
yanlig
bir
tarihyazicLG
I
ve
tarih
egittml dolayisty-
la Roma'ytbir
inhitar,
bir
vahget,
bir
sefahat
ve
rezalet
dnemi
ola-
rak
grr,
yle retirl.er.
Bu
tip
yorumlan
benimserler.Bu
grgn
de
BatL'da
bir
kayna L Vardir;
fakat Yunanhlar Roma'yi
bir
gekilde
kendi
medeniyetlerinin
dejenerasyonu
olarak grrler.
Maalesef
agday
Trkiye'dede hi yeri
ve.
lzumu
yokken
Ro-
ma
1mparatorlugu
hakkmdakidgncelerbundan
ileri gitmez. Hatta
ok anlamsiz
bir tartigma
da
yet
almaktadir.
Buda
imparatorluk
de-
yiminin
bir
tabu
biiminde
kullandmasidtr.Imparatorluk, emperya-
lizm
gibi
bir kavramla
ba dagttrdmaktadtr.
Oysaki
emperyalizmle
im-
parator
gibi
iki
kavramin,
hele Roma
aglannda
ok
az
alkasi
vardir
1LBER
ORTAYU
181
l
Fatih Sultan Mehmet'in
stanbul'uKugalmasi.
ve o
zamanlarda,
emperyalizm
ktu
anlamda
kullanilanbir
terim ol-
maktan
da
ok uzakttr.
O
kadarkl bazi
yanke sosyoloji
egitimi
dola-
yisiyla imparatorluk modeli olarak
III. NapolyonFransa'st,yani 19.
yzyildaki
kolonyalistFransa, anlattlmakta
ve
Osmanh Devleti by-
le bir gnah
ve bylebir
rezaletle(!) alakasi olmayan
bir devlet
gek-
linde
tanttumaktadtr.
Devlet kavraminm
tarihini
ok
lyi
veremeyen
kipiler,devlet
ve
imparatorluk
ayrlml yapmaya
gitmektedirler.
1
Btnbunlar bize
ok aik
bl.rgeyi
gstermektedir:
Bizimtarih
ve
styaset
d;ncemtzde
imparatorluk,
Roma
zihniyeti
ve
Roma
ya-
pist
lyi
anlagdmamaktadar.
Oysaki ecdadimiz
iin
bu byledegildir.
Roma demek,
cihangmul
bir
imparatorluk
demekti.
Bubir
misyon-
du
ve
bu siyas ykmllkten ekinenler
veya
tapyamayanlar
yeri-
ni yeni
gelene
birakirlards.
Nitekimbizim
ecdadimiz
iin Roma
ve
Romahkimiyeti,Diyar-
i
Rum'a, Iklim-i
Rum'a
sahip olmakti
ve
bu misyon
artik,
Yunanca
konugan, Orca Anadolu'daki,
BatL
Anadolu'daki,
Kk Asya'daki
I
.
182
OSMANLI'YIYENIDEN
KESFETMEK
I..
I ..9
toplumun
ist degildi.
O misyonu
artik yuklenecek olan
Seluklu'ydu,
Osmanh'ydl.
Smanhlar
bu
misyonu
stlerine
almiglardL
Ve
hi
en-
dige
etmeden
de Roma'runbagkentini,yeni
Roma'yi,
yant istanbul'u
ahnak
laumdi ve
alarak
o
bedeft
gereklestirdiler.
.
I-
Trkler'in hkrndari hem
Trk
Hakant'dir hem Mslman-
lar'in halifesidir
ve
Kayzer-iRum'duryant
RomaKayzeri'dir.
Sunu
da
ekleyellm:
Halife
tabiti yle
YavuzSultan Selim'le Hicaz'daki
ve
Ka-
hire'deki
emanerlerin
devriyle
gelmig
bir
gey
deildir.O, bizde 18.
yzyda
air bir
efsanedir. Yaratumig
bir
efsanedir.
YavuzSultan Selim
Han'dan
evvel
de
padigahlarimizin
halife
unvanmt
kullandigina,bu
unvanin
zikredildigine
dair kayttlar
vardir.
En
azindan vakanvisler
bunu
byle yazmaktadtrlar.
Kaldtki
ne
Yavuz
SultanSelim
ne
Kanu-
n,
halife
unvantni
mesela
IL
Abdlhamid
Han kadar,Sultan
Abd-
lazizkadar kullanmarmgiardtr.
Sunu
ifade
ermek
gerekiyor:
Bu
taribin
son
Roma
imparator-
lugu
bir
remel aktre
yani Mslman
Trk'e
dayanmaktadlr.
Bunda
hl gu
phe yoktur.
Nitekim
ordunun
dili Trke'dir
ve
ordu
Trk m-
essesesidir.
Devgirme
ocuklar alminiteir,
fakat
o
ocuklar
Trke
konuguyotlar,Osmanhlagtyorlar
ve o
unsurlardan
meydana gelen
Kapikulu Ocaklart,
merkez
ordunun
ekirdegidir.
Asil
saytca
kala-
balik
eyaletier ordusu
iin bu durum sz
konusu degildir.
Tarihi
boyuncabu
Trk devletinin
ana
unsuru
askerlik olmug-
tur ve
orada
Turke korunmustur,
Trke
devamb kullandmigetr.
Bununhlbir devirde
istisnasi
yoktur.
ilginbir biimdebu
imparatorlukta
kanuarya
dili de Trk-
e'dir.
YaniTrke hktm
olarak
kullandmasabile her devitdekul-
landmigtir,zannetmeyiniz
ki berhangi birTrk devletindebir
rarth-
te
bir Trke mracaat
veya
arzuhal reddedilecek, anlamaytz
deni-
lecek; bylebir
gey
szkonusu
degildir.
Tabt
ki Iran'dahkmeden
-
Byk Seluklu Devleti'nin,
kandaryadaFarsa'yi
kullanmasi ka-
dar kaintimazbir
olay yoktur.
Ama
o
lkede,
o
devletteTrkehin.
I
ILBER
ORTAYLI 183
L
.
I
I
I
I
I
brokraside,
yrrlkte olmadigma,
kullanilmadLgma
dair bir delil
var
midir?
Haytr
yoktur.
Kaldtki
ordudaki
komutadili
bu devlerler-
de Turke
olmugtur.
nemie
zerinde
durmamiz
gereken
bir mesele
daha var. Tarth
boyudevlecte Trkler'in
yanLnda
bagka unsurlar
bir
arada olmugtur
ve
bu
unsurlar
bir
arada olduka
da
onlann
khrnden,
tariblerin-
den
esintiler
her
zaman
kltrelhayacimizda, kulturel dokumuzdavar
olacaktir.
Harra
ok
enteresan, folklorda,
sosyolojide
bir Almanca
ta-
bir kullaruhr:"Volksfrmmigkeit",
"Halkimam"demektir:llginbir
ektlde
bazen Hiriselyan,
Yahudi,Msluman
geleneklertnta
birbirine
karigtigint,birtaktmHiristiyanlar'in
birtakimMslman evllyalann
mezannt
ziyaret ettigini,
birtaktm
Mslmanlar'inda
adet oldugu
zere 1stanbul'da
mesela
Meryem Ana Yortusu'nda Hirisciyanlar ile
birlikte bulundugunu,
birtakimYahudi
adeelerinin rahatlikla
Msl-
manlar
carafmdan alindigmt
grrz. Demek
ki bu sz konusu
oldu-
gu
gibi
devlet bayattmizdada
birtaktm messeseler, unsurlar
iin
ge-
igkenlik
sz konusudur.
>I:**
Osmanli Tarihi, aika syleyelim
biz Trkler'in
tarihidir,
Trk devletinin tarihidir;
ama
ayni
zamanda etraftmtzdaki
ytrmi k-
sur
devlette
yagayan
onu
agkin milletin, ok
dinli,
ok
dilli kavimle-
rin
ortak
bir
tarihidir.
Bunu byle kabul etmemiz gereklyor.
O
takdirde
ne
Balkan-
lar'da,
ne
Orta
Sark'ta, ne
de
Kafkasya
ve GneyRusya'daOsmanli
tarthsiz
ve Trkesizbir
tarih
egitimi
yapmanm,
tarib
quuru
elde
et-
menin imkni yoktur.
Yani Turke bilmedikleri,
Turk
kaynaklarma
inmedikleri takdirde
hibir
gekilde
kendi
mill tariblerini
yazamazlar.
Bunu bir
gekliyle
Macarlar
ve
Israilliler
(kl
onlar
bu blgeye
en ge
gelen unsurdur) anlamylardir.
brOsmanh
millerlerinin
bokonu-
da
maalesef
yeterince
uyanik oldugunu sylememiz
mmkn
degil-
dir. Bukeyfiyet
onlar
iin
bylede bizimiin
farkh
mi?
Yani
sadece
184
OSMANLYYI YENIDEN
KESFETMEK
.- ........... . ......
.
1 A
Topkapt
Saraya
arz
odasmda Avrupah bir bakanla
grgme. De l'Espinasse.
Trke-Osmanhcakaynaklarabakarakbu
mutantan
imparatorlugun
tarihini,
yagammt,
lindeki
halklann
ideolojisini,
dnya grgn
kavramak
mmkn mdr?
Haytr.
Acaba
Arapa,
Farsa'yt
bir
para
bHmeden,Osmanhca'yt
ok
lyi
bilmedenOsmanh carihisi
olmak mmkn
degildirde
-ki
do ru
bir sz bu- Yunanca bilmeden, Bizans't
tanimadan,
Slavlar'm
Bal-
kanlar'daki
orta
zamanlardaki
devlet
ve yagam
kltrn bilmeden
budevletin
teiellerini
ve
karakterini
anlamak mmkn mdr?
Ha-
ytt.
Acaba
orta
zamanlardaki
Orta
Sark'taki
Arapkltrn
tanima-
dan bu devleti
anlamak mmkn mdr?
Yine
hayLTI
Geri, "Osmanli Devleti 16.
yzydda
Araplagmigttr"
diyorbirta-
klm
nSanlar.
Ezbere
ve
"olsa
olsa" metoduyla
busz
sylyorlar.
Ha-
kikaten
yle midir?
Bylebir
Araplama
var
midir?
yle
bir
olagans-
t Araplagmayt
saglayacak unsurlar meydana ikmig midir?
Nedir
on-
lar?Nasd
oluyor
da Fatimler
ve
Memlklardevri Arap dnyastni,
o
zamanLn
Suriye'sini,
Bagdat'inL,
Sam'mL,
Filistin'ini
incelemeyen
bir
ILBER
ORTAYLI 185
l
I
Trk
tarihi
ve
sosyal
bilimdguncesi,bylebir
iddiayi ocuka
or-
taya
atabillyor?
Btn bunlar
ok ciddi sorunlardtr
ve
bilim
adamla-
nrun,
yksek ilim messeselerimizin
aragtirma
gzerghmin ok
dog-
ru
oldugunu sylemeyecegimiz
gibi,
bu
gibi
bilgileri
zet
halde
gen-
lere
sunmayan
bir
tarihyaziminm
da
mill tarihin
anlagilmasma
yar-
dimettigini syl.emekok
gtr.

BugnOsmanblar'in
fethettigiArap dnyasmda
ne
olup
bitti-
itni,
Fransa'da
ve
haEtaRusya'daki
carih talebesi, niversitedeki
ta-
rih calebesi okuyup
biliyor;
ama
bizbilmiyoruz.Bu
dogrultudakuk
bir
paragraf
bile
yazilmamigttr.
Osmanh'dan
nceki
Balkanlar nedir,
kitaplardabir
paragraf yoktur
ve
oralarda nasil
bir hayat degigikligi
olmustur, rnek yokrur.
lvoAndri'in
DrinaKprs'n,Nobel
alan
bu
romani,
okudugumuz
zaman
bepimiz
gagmigtLk,
heyecana gelmig-
tik.
Dgunn
en
hafif bir bilgi
verilmiyor
ve
aslmda pek
de hoglan-
mig
sayamayacaglmLz,
olduka nemli
bir Hirvat
milliyecisi
Ivo
Andri'in
yazdigt
Drina
Kprs
etrafmda geligen
tarihi
roman
bizi
heyecana
dgryor.
nk
hibir gekilde
o
dnyadan
haberimiz
ol-
mamig.
ok
ilgin
bir
olaydir:
Osmanli
Tarihi'nin
byksentezini,
ne
I
18.
asrin ne
de 19.
asrin
Trk
limleri
yapmigttr.
Bunu bir Avustur-
yah
bilgin
olan
Joseph
Hammer
von
Pwgstall
yapti ve
onun yantn-
da biridaha
vardL,
onu
birokkigibilmez;bukill
tarihi
johann Wil-
helmZinkeisen'dir.Hepimizinbildigt
gibi,
Joseph
HammerAvustur-
yah'dir,
Zinkelsen
de Alman'dir.
Hammer
ve
Zinkeisen,
Trke
argiv
(hatta
Zinkeisen
Trke
bilmez)
kaynaklart
okumadan,
tamamlyla
cihangmul
bir
imparator-
lugunVenedik,
Avusturya, Almanya, Fransa
argivlerindeki
kayttlan-
I
ni
takip
ederek olduka
hacimliOsmanh
Tarihi sentezi
meydana
ge-
tirmiglerdir.
Kime
sorsak
bunlaringetigini,
eskidi tni sylyor.
Eski
I
pabularm
yerine yenisini koymadigamiz
surece karda kigta
eskileri
glylyoruz. Bu
ok aik
bir
gerektir.
DolayistylaHammer'siz
gu
anda
i
1
I
1
186 OSMANU'YI
YEN1DEN
KESFETMEK
1
hi kimseninbir
gey
takip
ettigini
sylemek
ok zordur.
Bunun
uze-
rinde
durmamiz
gerekiyor.
Kaldiki byle
cibangmul
bir imparator-
lugun ilmt sentezinin
halka
nakledilmesi gerekir.
Halka
mal olacak
bir
popler edeblyat, tarih edeblyati
lazimdir.Bununda
ok yakm
za-
manlara
kadar
meveut
olmadrimi sylemek
lazim.
unu
unutmaya-
lim ki, bizimkugak,bu
tip
bir
carihi
"Hayat Tarih
MecmuaSL"
ile
Oku-
yordu,
Yilmaz
ztena'nmkitalanyla
okuyordu.
Ondan
evvel
genig
kitlelerin, lise-niversite
rencilerinin okuyup
merakla
izleyebile-
cekleri
bir degigik
yorum
bile sz konusudegildi.
OsmanlL
Tarihi
kaynaklanbir
muammadtr.
Bu imparatorlugun
1300'lerdeyani 14.
asrin
baglannda(Halil InalcikHoca bu
tarihi
bir-
ka
sene daha
ileri gtrmektedir)
ortaya
iktigL
malumdur.
Ne
var
ki
aga
L
yukafL
150
sene
boyu,yani 1450'lere yaklagan
dnemekadar,
bizbu
imparatorlugun
hikyesini
agday
Terkler'den dinlemiyoruz.
Yani
gikPagazade, Oru Bey,MehmedNegri
gibi
ilk
devir kronik-
lerinin hepsi 15.
astm
ortalarindan sonlarina
dogru
ortaya
ikmLjr.
Tabi
yazdiklart tarihte, malmat
bakimindan eskiyi
duyduklanka-
dar
naklediyorlar.
Hangi
yazth
kaynaklart
kullanlyorlar
ve daha da
il-
ginci bun1ar nasil
bir dnya
grgyle tarihi olaylari anlattyorlar,
tam
manastyla
bilemiyoruz. Mesal
AgLkpagazade'nin
sz ettigi
kaynakki-
gi Yahit Fakib'den
elimize
geen
bir
nsha yok.
Yani,-1350'de
yazi-
lan bir
tarih
kitabt, herhalde bizebagkabir bakigla
olaylart naklede-
cekti.
Hlbuki bu
tarihilerimiz,
yani bizimbugun
ihtiramla
ismini
andiklarimiz,
bir
imparatorluk atmosferinin tarihileridir.
I
. -
.L
ok
gtel
Almanca bir
tabir
var
bu
vakanvisler
iin; Reichs-
historiker yani
"devlet
tarthisi",
"imparatorluk
tarihileri"...
Fa-
tih'in
Bosna'yt
aldt
L, Arnavueluk'u
aldigt,
1stanbul'u fethettigi
ve
bir
dnyagc
olarak ikan
bykdevletin bagnda,
o
buykOsmanli
Devleti'ni ynettigi
agda
bu
vakanvisler
Devlet-i Aliyye'nin
kuru-
lugunu
yaziyorlar.
O kurulugu
bambagkabir havayla,yani
oldugundan
1LBER
ORTAYLI
187
I
i L
. L .-
. I
L
Seyhlislamve
Ortodoks
patriginin
bulqmalan. Smeeton.
bagkabir havayla
vermemeleri mmkun m?
Menktbe
gerekle
kart-
gabilir.
ok
olasthkla
olmayan geyler
ortaya
ikabilir.
agdag
tarth
maalesef
daha
gvenilir
bir
dal
degildir
ve
yle zannedlyorum
ki
nu-
mzdekt zamanlarda muaSLr
devletlerin Memluklar'in,
Venedik'in,
Floransa'nto yani Toskana
devletinin, Cenova'ntn
argivleri
lyice
ka-
ngunlmadLka,
bizimyeni bilgiler
elde
etmemiz
de
olduka glege-
cektir.
Filolojik
bakimdanbir
etinceviz dahavar;
15-16.
asir
Mosko-
va
argivleri.
Zenginfakatkullanilmadt.
Kurulug
devrimizdeki bu historiyografik
zorluklar,
bagka
alanlar-
da da
ortaya
okmaktadtr.
Hangi
tahrir
defterine
baksanlZ
RTRZi
V VCT-
gi kayttlannin 15.
astrdan
apagtya
gideni yoktur.
Ilk
yayinlanan
tahrir
defterleri
ve
resmi
kanuaryaninkayidan
olan ahkm
dekerleri'dirki
bunlann bir dizisini
artik
Bagbakanhk
devlet
argivimiz baanyla
orEa-
ya
ikarmaktadir.
Ayricabu defterleriEdebiyatFakltesi'ndenMeh-
met
pgirli, FeridunM. Emecenve
llhan
Sahin
gibi
dostlanmiz
ele al-
maktadir
ve kaynaklanndaha
eskiye gitmedigini
size
zaten
yazarak
188 OSMANLYYl
YENIDEN
KESFETMEK
bildirmektedirler. Dolayistylabiz
ortada
varh tyla
objektif olarak
bu-
lunanbykbir blgenin,
cihangmul
bir
imparatorlugun
karanhk
ta-
rihini
kegfermek
ve
anlamak zorundayiz.
Oysahem
yazarlar, okumu
yazmig
kimseler
olarak;
hemde halk
olarak
bunu
ters
anlamakta,
ters
yorumlamakta
ve buna
ters
inanmakta
birebiriz.
Gelecek
zamaniarda
Ingaallahbunu
telafi
edecegiz.
I
I
I
I
I
L
ILBER
ORTAYLI 189
L
l
I
TIMA
timas
yayinlari
UD
Teginisanive
resi,
Osmanh1rpratodugn'nunsonyuzylhn
hikyesi.
Sultan
Mahmud-i Adli'den
baglayamksaltanaan
veanimdanhilafetinilgpsmakadaruzananha
inbirhikye.
Suhan Abdulaziz
Han'm phadeti, Sultan
Begnci
Murat?m
cinneti, 93 Harbi,
isynnlar,
iro
alanan
agir antlagnalar...
Ve
hepsininardmdanhadm,
er* gen,ihtiyar, SuhanOsmank
kannu
tapyan btn yhzade
ve
suhanlann
lke
digna
I
i
)
riya
Aard,
Ifel
Kilabevi,
lemzi,
Dog, NT
va
tiimseskin kilupplarde
t
, i
I

-
r
I
-
I
..
L
I
-
P
I.
I...
.
1. J Li-
. .
-.6 . I JP "i
.
a
-..
L--.
I
.
I
. .-
I ,
-rs!
Pa:. 1..
.
"1"LL 4RLMALIMIEEl-ti ELL=) ! I
. .. -
=
,. .
.L" M.-.. 13 Li lldEddilliiJriki ? ,
--
wr ..
.
. ..-AA
-
MA.I.
a
.
r .
Mi
. .
.-.
.
.1
.9
.
.
.