Bilim Teknik 2009

42 Yllk Ariv DVDniz Derginizle Birlikte...
Bilim ve Teknik
Bilgi Gvenlii in Matematiksel Yaklam
500.
Aylk Popler Bilim Dergisi Temmuz 2009 Yl 42 Say 500 3,5 TL
Kriptoloji
Kuantum Kriptoloji Teletp
Hayvanclkta Gen a
00 9 771300 338001
SAYI
Boylam on yedinci ve on sekizinci yzyln en zorlu bilimsel problemini zme yolundaki abalar anlatyor. Byk keif a boyunca denizciler okyanuslarda bulunduklar boylam hesaplayabilecekleri herhangi bir ara olmadan dolatlar. Pek ok bilim adam boylam sorununun gkyzndeki yldzlarn dzenli olarak gzlenmesiyle zleceini dnr ve bu yolda aratrmalar yaparken, John Harrison adnda bir adam inanlmaz yapt: Bugn kronometre dediimiz, denizde zaman kesin olarak bilmeye yarayan bir saat. te bu kitabn konusu Harrisonn bu yoldaki krk yl sren abas.
POPLER BLM KTAPLARI
Bilim ve Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi Yl 42 Say 500 Temmuz 2009 Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk
Deerli Okurlarmz, Bilim ve Teknik dergisi 500. sayya ulat. TBTAKn kurulu kanunundaki Yurdumuzda yetien genlerin, kabiliyetlerini ve eilimlerini bilimsel ve teknik aratrma alanlarna yneltmek, bu konularda alma hevesini genlik arasnda yaymak ve en genel anlamda bilimsel ve teknik almalar halka tantmak ve bululara yeniliklere ilgi duyan aydn kiilere aradklar bilgiyi popler bir dille ve doru olarak verebilmek amacyla yaynlar yapmak maddesinden hareketle 1967 ylnn Ekim aynda ilk says yaymlanan dergimiz grevinin bilinciyle 42 yldr her ay sizlerin karsna kyor. Dergimize yaymlanmas amac ile gnderilen yazlarla birlikte Bilim ve Teknik dergisi yazarlarnn hazrladklar yazlarn Yayn Kurulunun grne sunulmas ve o sayda yaymlanacak yazlarn belirlenmesi ile balayan sre, yazlarn popler hale getirilmesi ve redaksiyonunun yaplmas ile devam eder. Dzeltilmi yazlarn grafiker tarafndan sayfa dzeni hazrlanr ve saynn ieriine uygun kapak tasarm yaplr. Hazrlklar tamamlanan dergi Yayn Kurulu yelerinin grne sunulur. Yayn Kurulunun onay vermesi zerine derginin basm ve datm yaplr. Bilim ve Teknik dergisi ekibi olarak sizlere dergimizin 500. saysn sunmann mutluluunu ve heyecann yayoruz. Bizlere bu mutluluu ve heyecan yaatan okurlarmza 500. saymzla birlikte dergimizin 42 yl iinde yaymlanan 2008 ylnn son saysna kadar olan 493 sayy kapsayan ariv DVDsini hediye etmek bize ayrca mutluluk veriyor. lk saysndan son saysna kadar derginin yaymlanmasna katkda bulunan TBTAK yneticilerine, Yayn Kurulu yelerine, yaymlanmak zere yazlarn gnderen deerli yazarlarmza, dergi alanlarna ve emei geen herkese sonsuz teekkrler. Temmuz saymzda ana tema olarak gnlk hayatmzn hemen her alannda yararlandmz bilgi gvenlii konusunu ele aldk. Bilgi gvenliinin salanmas binlerce yldr zihinleri kurcalayan bir konu, teknolojinin geliimi ile birlikte de gnmzde olduka ilerlemi durumda. Bu alandaki ba dndrc ilerleme hi phe yok ki gizli bilgilere eriim iin ifre krma konusunda da srmekte. Bu saymzda bilgi gvenlii zerinde alan bir bilim dal olan kriptolojinin tarihesi, gndelik hayatta kullanm, kriptonun olmazsa olmaz anahtarlama, kuantum bilgisayarlar ve kuantum kriptoloji konularn anlatan yazlarmz yer alyor. Bilim ve Teknik dergisi ekibi adna siz sevgili okurlarmza sevgi ve sayglarm sunuyor, gda konusunun yer alaca 501. saymzda bulumak midiyle esenlikler diliyorum. Adnan Bahadr
Sahibi TBTAK Adna Bakan Prof. Dr. Nket Yeti Popler Bilim Yaynlar Mdr Genel Yayn Ynetmeni Adnan Bahadr
(adnan.bahadir@tubitak.gov.tr)
dl Evren Tngr
Redaksiyon Umut Hasdemir

(umut.hasdemir@tubitak.gov.tr)
Okur likileri - dari Hizmetler Lale Edger

(lale.edguer@tubitak.gov.tr)
Sevil Kvan
(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)
E. Sonnur zcan
(sonnur.ozcan@tubitak.gov.tr)
zlem zbal
(ozlem.ozbal@tubitak.gov.tr)
Yeter Sivrikaya
(yeter.sivrikaya@tubitak.gov.tr)
Adem Uluda
(adem.uludag@tubitak.gov.tr)
Sorumlu Yaz leri Mdr Duran Akca

(duran.akca@tubitak.gov.tr)
Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr

(odul.tongur@tubitak.gov.tr)
Yayn Kurulu Prof. Dr. mer Cebeci Do. Dr. Tark Baykara Prof. Dr. Atilla Gngr Adnan Kurt Yrd. Do. Dr. Ahmet Onat Prof. Dr. Muharrem Yazc Yaz ve Aratrma Alp Akolu
(alp.akoglu@tubitak.gov.tr)
Web Sadi Atlgan

(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)
Yazma Adresi Bilim ve Teknik Dergisi Atatrk Bulvar No: 221 Kavakldere 06100 ankaya - Ankara Tel (312) 427 06 25 (312) 427 23 92 Faks (312) 427 66 77
Sinan Erdem
(sinan.erdem@tubitak.gov.tr)
Sat-Datm (312) 467 32 46 (312) 468 53 00/1061-3438 Faks: (312) 427 13 36 TBTAK Santral (312) 468 53 00 Internet www.biltek.tubitak.gov.tr e-posta bteknik@tubitak.gov.tr
ISSN 977-1300-3380 Fiyat 3,50 TL Yurtd Fiyat 5 Euro. Datm: DPP A.. Bask: mpress Bask Tesisleri maj ve D Tic. A.. majas.com.tr Bask Tarihi: 25.06.2009
Mali Ynetmen H. Mustafa Uar

(mustafa.ucar@tubitak.gov.tr)
lay elik
(ilay.celik@tubitak.gov.tr)
Dr. Blent Gzceliolu

(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr)
Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247] tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79 Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.
indekiler
24 42 72
nsanolunun gizli haberlemeye gereksindii gnden beri ifreleme teknikleri var. Binlerce yllk gizli haberleme tarihinde teknolojinin geliimiyle ifreleme sistemleri ve cihazlar da deiti. Ancak bir ilke binlerce yldr geerliliini koruyor: Krlan bir ifre tarihin tozlu sayfalarnda yerini alr ve onun yerine daha gelimii tasarlanr. Dier bir deyile, bir ifre krlmad srece varln korur. Kriptoloji bu ilkeyle gelierek gnmze kadar geldi. nsanolu Alberti diskini ya da Jefferson tekerleini binlerce yl daha nce icat edecek teknolojiye sahipti. Antik ada ifre krma teknikleri iki yzyl nceki kadar gelimi olsayd, belki imdi o dnem insanlarnn Alberti diskini de Jefferson tekerleini de kullandklarndan bahsediyor olacaktk.
Dmandan bilgi saklama ve gizli haberleme insanolunun kafasn binlerce yldr megul eden bir problem. ok eski zamanlarda ilkel haberleme teknolojisinden ve okuryazar orannn dk olmasndan faydalanlarak bu problemlere kolay zmler getirilebilmi. Oysa gnmzn son derece karmak ve gelimi bilgi ve haberleme teknolojisinde, kimlik dorulama, gizlilii salama, bilginin kaynan dorulama, verinin btnln salama gibi bilgi gvenlii problemlerini zmek o kadar kolay deil. yle ki, bu problemleri zmek iin bir bilim dal domu: Kriptoloji
Getiimiz Nisan aynda bir grup bilim insan, iftlik hayvanlarndan srn gen haritasn kardklarn bildirdi. Bu gelime hayvanclkta yepyeni bir aa, gen ana giriimizin de habercisi oldu. Bu bilgi sayesinde yz yl akn bir srede elde edilen verim artn belki on yldan dahi ksa bir srede gerekletirebilmek sz konusu olacak. Bu bilimsel ilerleme sayesinde iftlik hayvanlarnn seimi artk onlarn llen verimlerine gre deil, doduklar anda genlerine baklarak yaplacak. Hayvancln ok nemli olduu lkemiz iin ise bu gelime tarihi bir frsat.
Haberler ........................................................................................................................................... 4 Trkiyeden Haberler / Duran Akca ........................................................................................... 16 Tekno-Yaam / Osman Topa . .................................................................................................... 18 Ctrl+Alt+Del / Levent Dakran ................................................................................................. 22 Kriptolojinin Gemii: Bir ifreleme Algoritmas Kullanmadan nce Son Kullanm Tarihine Bakn! / Alparslan Babaolu . ............................................................ 24 II. Dnya Savandan Gnmze Kriptoloji: Enigmadan AESe ifreleme / Orhun Kara . .............................................................................. 28 Kriptografinin Yaptalar: Kriptografik Algoritmalar ve Protokoller / Orhun Kara .......... 34 Kriptonun Olmazsa Olmaz Anahtar / Uur Kaif Boyac ...................................................... 36 Bilgi Gvenlii Problemlerine Matematiksel Yaklam Getiren Bir Bilim Dal: Kriptoloji / Uur Kaif Boyac - Orhun Kara................................................... 42 Gndelik Hayatta Kriptoloji / A. Murat Apohan . .................................................................... 48 Kara Kutu mu, effaf Kutu mu? / Deniz Karakoyunlu . .......................................................... 50 letiimde Mutlak Gvenlik in Kuantum Kriptografi / Tekin Dereli................................... 54 Kuantum Bilgisayarlar / Zafer Gedik ........................................................................................ 58 Tbbi Uygulamalarda Uzaklar Yaknlatrmak: Teletp / Yksel Yazc . ............................... 60 Hanta Virs / Nursel Aan -Damla Ate .................................................................................. 66 Doku Mhendislii ile Yedek Organlara Doru / Mustafa zgr Gler .............................. 70 Hayvanclkta Gen a / Bahri Karaay .................................................................................. 72 Adli Aratrmalarda Yeni bir Pencere: Adli Jeofizik / ebnem Elbek ..................................... 78 Yeni Bir Gne Enerjisi Teknolojisi: Nano Kaplama / Figen Kadrgan ................................. 82 TBTAK Bilim ve Teknik Dergisine Gnderilen Yaz ve Grsellerin Sahip Olmas Gereken zellikler ............................................................................................... 96
+
84
Doa Blent Gzceliolu
86
Salk Ferda enel
88
Gkyz Alp Akolu
92
Zek Oyunlar Emrehan Halc
94
Yayn Dnyas Adem Uluda
Haberler
Uzayl Gznden Dnya

Alp Akolu
olanakl deil. Ancak gezegenin yzeyinin ndaki deiim, yzeyinde en azndan ekvator evresinde bulunan okyanuslarn ve karalarn birbirine oran ve dalm gibi bilgileri salayabilecek. te bu nedenle kendi gezegenimize uzaktan bakma frsat bulmamz bu deneyimi kazanma asndan nemli.
http://www.scientificamerican.com/blog/60-secondscience/post.cfm?id=spacecraft-turns-to-earth-to-seewh-2009-06-01
u, yaamn temel kayna. En azndan bizim gezegenimizde byle. Baka dnyalardaki yaamn peindeki aratrmaclar, bu gezegenlerde su olup olmadn saptamann yollarn aryorlar. Bunun iin ok uzaktaki bir gezegendeki olas okyanuslarn nasl grneceini tahmin etmeye alyorlar. Suya sahip bildiimiz tek gezegen imdilik Dnya olduu iin, onun uzaktan nasl grnd aratrmaclara esin kayna oluyor. Hartley 2 Kuyrukluyldzn incelemek zere frlatlan ve nmzdeki yl kuyrukluyldza ulamas beklenen Deep Impact/EPOXI uzay arac, yolculuu srasnda bo durmayarak aratrmaclara bu konuda veri salyor. Ara, kameralarn Dnyaya evirmi durumda ve yaklak 50 milyon km uzaktan, gezegenimizin yzeyinden yansyan n onun dnne bal olarak nasl deitiini izliyor. Eer bu aratrma baarl olursa, giderek hz kazanan dnya benzeri tegezegen aratrmalarna k tutacak. Yldznn nnden geen dnya benzeri tegezegenleri saptayabilecek duyarllktaki Kepler Teleskobu, getiimiz Nisanda frlatlmt. Keplerle yaplan gzlemler sonucunda, birka yl iinde Dnya benzeri tegezegenlerin kefedilmesi bekleniyor. Olas Dnya benzeri gezegenler kefedilmeye balandnda, bu aratrmalar daha da nem kazanacak. Gnmzn teknolojisiyle, bir tegezegenin yzeyindeki herhangi bir ayrnty dorudan grntleyebilmemiz
Eski Yntemle Yeni Gezegen

Alp Akolu
Karalar (yzde) 0 50 100
tegezegenleri arama yntemlerinden biri olarak kabul edilen ve 50 yldr denenen astrometri, nihayet ilk meyvesini verdi. Gkbilimciler bu yntemi kullanarak Jpiter benzeri bir tegezegen kefettiler. Birbiri evresinde dolanan iki gkcismi sz konusu olduunda, genellikle kk olann byk olann evresinde doland sylenir. Eer bu cisimler arasndaki ktle fark bykse, byk ktleli cisim belirgin bir salnm yapmadndan bu ifade doru kabul edilebilir. Gerekte, birbiri evresinde dolanan cisimler bir ortak ktle merkezi etrafnda dolanrlar. Bu merkez, ktlesi byk olan cisme daha yakndr. te astrometri yntemi, cisimlerin bu ktle merkezi evresinde dolanrken yaptklar salnm lmeye dayanr. Birka k yl uzaklktaki bir gezegeni dorudan gzlememiz imdilik olanakl olmad iin, bir yldzn gkyzndeki ok kk salnmlar llerek gezegenleri olup olmad ve varsa bu gezegenlerin ktleleri saptanabilir. Yntem kuramsal olarak ok akla yakn olsa da, ok hassas lmler ve uzun sreli gzlemler gerektirdiinden, ok denendiyse de tegezegen aratrmalarnda imdiye kadar sonu vermemiti. San Diego yaknlarndaki Palomar Gzlemevindeki teleskobu 12 yldr astrometri almalar iin kullanan gkbilimciler, bu yntemin ie yarayabileceini gsterdiler. Otuz yldz dikkatle ve uzun sren gzlemlerle izleyen gkbilimciler bu yldzlardan birinin evresinde dolanan bir tegezegen buldular.
VB 10b ad verilen bu tegezegen, Kartal Takmyldznda bulunuyor ve bize yaklak 20 k yl uzaklkta. Gezegenin ktlesi Jpiterinkinin yaklak alt kat ve yldzna uzakl Gne-Jpiter uzakl kadar. Buna karlk, sistemin yldz VB 10 bilinen en kk ktleli yldz; ktlesi Gneinkinin yalnzca 12de biri kadar. VB 10, bir gaz ktlesinin yldz olarak parlayabilmesi iin ktle bakmndan alt snrda. Gkcisminin ktlesi daha kk olsayd, merkezindeki scaklk ve basn ekirdek tepkimelerini balatamayacak ve bir yldz olamayacakt. VB 10 bylece, gezegeni olduu bilinen en kk ktleli yldz olma unvann da kazanm oldu. Yldzn kk, gezegenin byk olmas yldzn yapt salnmn byk olmasn, dolaysyla da llebilir olmasn salyor. VB 10, bu zellikleriyle astrometri iin ideal bir rnek. Buna karn, bu yldzn yer deitirmesini lmek bile bir insan sann kalnln 3 km uzaktan lmeye benziyor. Bu yntemle daha byk ktleli yldzlarn evresinde dolanan daha kk gezegenlerin kefedilebilmesi iin aygtlarn duyarllnn artmas gerekiyor. Buna karn aratrmaclar bu yntemden umutlu. En azndan imdilik Jpiter benzeri gezegenlerin bu yntemle kefedilebilecei kantlanm oldu.
http://www.astronomy.com/asy/default. aspx?c=a&id=8316
Bilim ve Teknik Temmuz 2009
NASA
Hubble Eskisinden Daha da yi
Alp Akolu
gkadalar aras kozmik gaz ve birok baka alanda yaplan aratrmalara nemli katklar salamas bekleniyor. Hubblen yenilenmi haliyle yaplacak gzlemlerin Eyllde balamas bekleniyor. Eylle kadar, taklan yeni aygtlarn
ayarlamalar ve denemeleri yaplacak. Aratrmaclar, Hubblen bu haliyle eskisinden ok daha iyi olduunu ve bir aksilik olmazsa 2014e kadar baka bir bakma gerek olmayacan dnyorlar.
http://hubblesite.org/servicing_mission_4/
NASA
990 ylnda frlatlan ve gkbilim aratrmalarnda bir r aan Hubble Uzay Teleskobu, Mays aynda drdnc kez bakmdan geti. 11 Maysta frlatlan Atlantis Uzay Mekiiyle giden ekip, 13 gn uzayda kald ve bu sre iinde toplam be kez uzay yry yaparak teleskoba iki yeni aygt ekledi. Astronotlar ayrca, bozulan iki aygtn tamirini yapt ve eskiyen birok paray deitirdi. Hubblea eklenen iki aygttan biri olan Geni Alan Kameras 3 (Wide Field Camera 3 - WFC3), ayn anda olmasa da hem kzltesi, hem grnr, hem de mortesi nm grntleyebilen yetenekli bir alglayc. Bu kamera, zellikle karanlk enerji ve karanlk madde aratrmalarnda, yldz oluumunun anlalmasnda ve ok uzak gkadalarn kefinde kullanlacak. Eklenen teki aygt Kozmik Kkenler Tayfekeri (Cosmic Origins Spectrograph - COS) olarak adlandrlyor ve bu aygtn kullanlmasyla yaplacak gzlemlerin gkada evrimi, gezegen oluumu, yaam oluturan elementlerin ortaya k,
NASA
Haberler
Marsta Antifriz
zden Hanolu
Gneten Neden Uzaklayoruz?

Pnar Dndar
ne ve Dnya arasndaki uzaklk gkyz gzlemcilerinin binlerce yldr zerinde dnd bir konu. M 3. yzylda gne merkezli evren modelini ilk ortaya atan Samoslu Aristarchus (M.. 312-230), Ayn uzaklyla karlatrldnda Gnein Dnyadan 20 kez daha uzak olduu tahmininde bulunmutu. 20. yzyln sonlarnda gkbilimciler, astronomi birimi olarak da adlandrlan bu kozmik uzaklkla ilgili ok daha iyi bir noktaya geldiler. Gnmzde, Gne Sistemini oluturan tm gkcisimlerinin uzaklklar radarlar ve uzay aralar sayesinde dikkate deer bir duyarllkla bilindii gibi, Gne-Dnya uzakl da ok kk bir hata payyla belirlendi. u anki deer yaklak 149.597.870,696 km; hata payysa sadece 0,1 metre. te bu kadar hassas lm yaplabilmesi sayesinde, 2004 ylnda Gne ve Dnyann birbirinden giderek uzaklat saptand. Her ne kadar kk
bir miktar, ylda sadece 15 cm, olsa da lm hatasndan 100 kez daha byk olduundan, bir ey Dnyay gerekten de dar doru itiyor olmal. Ama ne? Bu konudaki bir gre gre Gne, parlamalarla uzaya yayd paracklar nedeniyle ktleekim gcn kaybediyor. te yandan yerekimi sabiti Gnin deimesi, evrenin genilemesi ve hatta karanlk maddenin etkisi ne srlen farkl aklamalardan bazlar. Ancak Takaho Miura ve ekibi cevab bulduklarn ne sryor. Astronomy & Astrophysics adl dergide yaymlanan makalelerinde Gne ve Dnyann gelgit etkileimi sonucu birbirlerini ittiklerini belirtiyorlar. Aklamalarna gre buna yol aan mekanizma, Ayn yrngesini darya doru iten srele ayn: Ayn ekimi sonucu okyanuslarda oluan gelgitler Dnyann dn enerjisini giderek Ayn hareketine aktaryor. Sonu olarak Ayn yrngesi ylda yaklak 4 cm genilerken Dnyann dn 0,000017 saniye yavalyor. Benzer ekilde, Miurann ekibi, gezegenimizin ktlesinin Gne zerinde kk ancak srekli bir gelgit kabarmas oluturduunu varsayyor. Hesaplamalarna gre, Gnein dn hz Dnya sayesinde yzylda 3 milisaniye yavalyor.
http://www.skyandtelescope.com/news/46618862.html
ezegenbilimcilerin byk bir ounluu Marsn Gne Sisteminde yaam bulundurma olasl en yksek yer olduu grndeler. Ama bir sorun var; Kzl Gezegen hibir zaman Dnyamzn barndrd canl trlerini barndracak kadar snamam olabilir. Yine de bu Marsta akan sular yoktu anlamna gelmiyor. Yeni bir aratrmaya gre Marsn sular ok fazla tuz ieriyordu ve bu tuz antifriz grevi grm olabilir. Mars kayalarnn ve maden yataklarnn incelenmesiyle doan antifriz fikrini ortaya atan bilim insanlar, NASA ve iki spanyol enstitsnn alanlar. Aratrmaclar, gezegenin drt farkl yerinde yrtlen Spirit, Opportunity, Viking 1 ve Pathfinder grevlerinde toplanan verileri bir araya getirdiklerinde bunlarn olduka tutarl olduunu grmler. Drt yerin her birinde de ayn dokuz elementin (silikon, demir, kkrt, magnezyum, kalsiyum, klor, sodyum, potasyum ve alminyum) yzey kayalarnn yapsnn ounluunu oluturduunu belirlemiler. Aratrmaclar, bu elementlerin kimyasal etkileimlerinin sfrn ok altndaki derecelerde bile suyu donmaktan koruyabileceini aktaryorlar. Aratrmaclar, gezegenin scaklk lm verilerinden yararlanarak bilgisayar yardmyla iklimleme modellemeleri de oluturmular. Modellemeler, gezegenin atmosferinin hep ince olduunu ve donma scakl zerindeki scaklklar destekleyemeyeceini gsterse de uydu fotoraflarnda yer alan nehir yataklarn ve deltalar andran yer ekilleri, gezegen yzeyinde bir zamanlar suyun
NASA
NASA
aktna dair gl iddialar sunuyor. Aratrmaclar, modellemeler ve yzeyde akan su fikrini badatrabilmek iin Mars yzeyindeki suyun ok tuzlu olduunu ve donmadn ngryorlar. Zamanla gezegenin scaklnn bugnk seviyesine indii (ortalama -60C; gndz ekvator blgesindeki scaklk 20Cye kadar kabiliyor; kutuplardaysa -125 Cye kadar debiliyor) sonunda suyun donduu ve buharlaarak geriye sz konusu maden yataklarn brakt grndeler. Bilim insanlar arasnda bu gre scak bakanlar var, ancak gnn birinde bu maden yataklarnn oluumuna baka aklamalar getirilebileceini de ekliyorlar.
http://sciencenow.sciencemag.org/cgi/content/ full/2009/520/3?rss=1 http://www.nasa.gov/topics/moonmars/features/mars_ freeze_052709.html http://www.nasa.gov/worldbook/mars_worldbook.html
Atmosfer ncelirse Biyosfer Kurtulur mu?

lay elik
undan 100 milyon yl ila 1 milyar yl sonra, Dnyann atmosferinden o kadar fazla karbondioksit eksilmi olacak ki bitkiler ve aalar szcn tam anlamyla boulmaya balayacak ve sonunda Dnyadaki yaam da onlarla birlikte bitecek. Yaplan yeni bir aratrmada bu sonu geciktirmek iin bir yol neriliyor: Atmosfer basncn azaltmak. Dnyann jeolojik tarihi boyunca atmosferdeki CO2 seviyesi d gsterdi. Bugnk konsantrasyonlar milyarlarca yl ncekinin ok kk bir yzdesi kadar. Bitkiler, algler ve fotosentez yapan dier canllar CO2 tketir ancak bu canllar lnce CO2in byk ksm sonuta tekrar atmosfere dner. O halde CO2i kalc olarak tutan baka bir sre var. Eldeki kimyasal bulgular kayalardaki silikay iaret ediyor: Bileikler karbonu bir ekilde bikarbonata eviriyor ve bylece biyosferden uzaklatryor. Aratrmaclar bu eilim devam ederse Dnyada bir milyar yl sonra
fotosentez yaplamayacan gsterdi. Pasadenadaki Kaliforniya Teknoloji Enstitsnden fiziki King-Fai Linin ynettii bir ekip, bu olas ykm durdurmann bir yolu olup olmadn merak etti ve Dnya atmosferinin nmzdeki birka milyar yla ilikin modellerini oluturdu. CO2 seviyesini sabit tutarak yaptklar hesaplamalar sonucu ilgin bir durumla karlatlar: Deiim, atmosfer basncnn deniz seviyesinde imdi olduunun altda biri kadar olmasn gerektiriyordu. Aratrmaclar Proceedings of National Academy of Sciencesda yaymladklar makalede, bu deiimle biyosferin 1,3 milyar yl kadar daha var olabileceini belirtiyor. Aratrmaclar atmosfer basncndaki dn, atmosferdeki CO2 ve azotun deniz suyuyla ve okyanus dibindeki kayalarla karmak etkileimini etkisizletireceini, sonuta karbonun atmosferden kalc olarak uzaklamasnn yavalayacan ve bylece fotosentezin mrnn uzayacan dnyor. Bu basn dn salamann bir yolunun, % 78 oranla atmosferin byk
blmn oluturan azotu havadan emecek bir teknoloji gelitirmek olduu dnlyor. Bu durumda hava oksijen bakmndan zenginleecek ama havann incelmesi gibi bir olumsuzluk doacak. Bu da, o zaman yaayacak torunlarmzn, baka insanlar ya hasta eden ya da lmn eiine getiren yksekliklerde rahata yaayabilen Nepaldeki erpalarla ayn fizyolojiyi gelitirmesini gerektirecek. Yine de konuya olas bir ykm asndan bakacak olursak, bu artlar gelecekteki torunlarmza birazck nefes aldrabilir! Atmosferdeki dk karbon konsantrasyonlarnn yol aaca sonular zerine alan, Stanforddaki Carnegie Enstitsnden kresel ekolog Kenneth Caldeira, aratrmaclarn basncn gezegenimizin uzun vadedeki atmosferik ierii zerinde nemli bir rol oynayabileceine ilikin ikna edici bir tablo izdiini, ancak kendisinin toplam atmosfer basncnn gelecekte nasl olacann bilinebilecei konusunda kukulu olduunu belirtiyor.
http://sciencenow.sciencemag.org/cgi/content/ full/2009/601/1?rss=1 7
Jupiterimages
Haberler
Sper Hzl Lazerlerle Enerji Tasarrufu

Osman Topa
ochester niversitesindeki aratrmaclara gre sper gl bir lazer sradan akkor ampulleri ok daha ekonomik hale getirecek. Bu yeni teknoloji 60 watttan daha az elektrikle 100 wattlk bir parlaklk elde ederek, insan gzne fluoresan lambalarn yayd ktan ok daha uygun bir , daha ucuza elde etmemizi salayacak. Lazer teknolojisi, normal bir tungsten ampul telinin yzeyinde bir dizi nano ve mikro lekte yaplar oluturuyor ve bu yaplar tungstenin daha etkin bir biimde k yaymasn salyor. Rochester niversitesinden Do. Dr. Chunkei Guo Sper hzl lazerlerin metalleri nasl deitirdiini zaten aratryorduk ve ayn lazeri bir ampuldeki tele tuttuumuzda ne olacan merak ettik diyor ve ekliyor: Ampul yaktmzda, telin sadece lazeri uyguladmz ksmnn daha parlak olduunu grdk, stelik ampuln enerji tketiminde de bir deiiklik olmad. Sper ampul teli yapmann srr, tele femtosaniye (1/10-15 saniye, yani 32 milyon yla kyasla 1 saniye neyse, bir saniyeye kyasla bir femtosaniye de o kadardr) lazer atm denilen, ok ksa sreli ve ok youn n demetleri gnderilmesinde yatyor. Bu lazer n sadece 1 saniyenin birka katrilyonda biri kadar bir sre tele tutuluyor. Bu ksa parlama srasnda, Kuzey Amerika ktasnn toplam enerjisi kadar bir enerji, topluine ba kadar bir noktaya boaltlm oluyor. Bu youn enerji boaltm, metalin yzeyinde n telden yaylma etkinliini ok byk lder artran nano ve mikro yaplarn olumasna neden oluyor. Guo ve asistan Anatoliy Vorobyev, 2006 ylnda benzeri bir lazer teknolojisini her trl metali siyahlatrmak iin kullanmlard. Bu ilem sonucunda metalin yzeyinde oluan yaplarn, yzeye gelen nm, rnein , yakalamada
8
mmkn deildi. Birbirine ok yakn, paralel sralar halinde tasarlanan nanoyaplar sayesinde ise ampul telinden yaylan k ksmen polarize oluyor. Aratrma grubu u sralar sradan bir ampuln baka hangi zelliklerini kontrol edebileceklerini aratryor. in iyi tarafysa, femtosaniye lazerler son derece youn k retmelerine ramen, dorudan duvardaki elektrik prizi kullanlarak altrlabiliyor; dolaysyla da sre biraz daha gelitirildiinde, kullanmlar kolaylap yaygnlaacak.
Richard Baker / Rochester niversitesi
http://www.eurekalert.org/pub_releases/2009-05/uorrlb052909.php
ok etkin olduunu gzlemlediler. Doada, bir malzemenin ald ve yanstt k oranyla ilgili olarak daha ok souran, daha ok yanstr gibi ilgin bir yasa olmasndan yola kan Guo ve Vorobyev, siyahlatrlm ampul telinin de daha ok k souraca ve daha ok k yayaca sonucuna varm. Guo, bu denemenin baarl olacan teorik olarak bildiklerini, ama lambay atklarnda lazer n tuttuklar blgeden yaylan n parlakl karsnda ok ardklarn ifade ediyor. Guonun ortaya koyduu bu yntemle ampuln parlaklnn artrlmasnn yan sra n rengini de ayarlamak mmkn. Guonun aratrma grubu 2008 ylnda, benzeri bir yntem kullanarak, neredeyse her tr metalin rengini siyahn yan sra maviye, altn rengine ve griye evirmeyi baarmt. Guo ve Vorobyev, nanoyaplarn bykln ve eklini -yani bu yaplarn hangi renkte k souracan ve yayacan- kontrol edebildikleri iin, tungsten ampul telinin de n hangi dalga boyunu yanstacana karar verebiliyorlar. Guo henz, rnein sadece mavi k yayan basit bir ampul yapamam olsa da, yaylan btn k tayfn deitirip normalde sarmtrak k veren tungstenin beyaz k vermesini salayabiliyor. Guonun aratrma grubu, ksmen polarize k yayabilen bir ampul teli de gelitirmeyi baarm. Bugne kadar enerji kaybna neden zel filtreler kullanlmadan polarize k elde edilmesi
Yeni Nano Rotorlar

Umut Hasdemir
in Bilimler Akademisi ile ortak yrtlen bir aratrmada, sabit bir yzeyde molekllerin dnlerini gzlemleyen bilim insanlar bu hareketin, gelecein rotor temelli makinelerinin nano boyutlarda gelitirilmesine yapabilecei katklar aratryor. Aratrma, elektrik motoru ve jeneratr gibi makinelerde nemli
bir rol oynayan dnen manyetik alanlar zerine odaklanyor. Atomik lekte gerekletirilmeye allan bu teknolojinin zorluu ise bu zellii molekler dzeyde taklit edebilmekte yatyor. Baz dnen molekller hlihazrda belirlenmi durumda fakat bu molekller henz dnen bir manyetik alan yaratmak iin kullanlmad. Tek bir altn atomunu balant noktas olarak kullanan aratrmaclar ftalosiyanin moleklnn altn bir yzey zerinde dnebilmesini salad. Yzeyin en stnde bulunan bu atom ve ftalosiyanin molekl arasndaki ba ise molekldeki bir azot atomuyla oluturuldu. Kimya Profesr Werner Hofer bunu yle aklyor: Molekler rotor yapmaktaki zorluk, molekllerin sabit bir balant noktasyla balanmalar gerekmesi ve sabitlemeye altnz yzeyle genellikle reaksiyona girmeleridir. Altn yzeyin molekllerle etkileimi ok zayftr; ayrca altn yzeyler tek molekllerin balanmas iin dzenli balant noktalar salar. Metalik merkez atomlar altn atomlarnn etrafnda dnerler. Ftalosiyaninlerin getirdii avantaj ise merkezin herhangi bir metal atomuyla ilev kazandrlabiliyor olmas. Aratrma bundan sonra ok kk lekli dnen manyetik alanlarn gelitirilmesine ynelebilir.
http://www.eurekalert.org/pub_releases/2009-05/uolnrc052709.php
Aatan Plastik Toplamak

lay elik
ratrmaclar bitkileri ham petroln yenilenebilir ve kirlilik yaratmayan bir muadiline dntrebilme konusunda mitli. Bunu yapabilmek iin de bitki biyoktlesini, plastiklerin ve yaktlarn bir yap tana evirmenin ucuz ve etkin bir yolunu bulmalar gerekiyor. Yeni bir aratrmada kimyagerler bitkilerdeki en yaygn karbonhidrat olan sellozu HMF denen yap tana dorudan, tek basamakl bir tepkimeyle evirmeyi baardlar. Yaplan aratrma, daha nce ABD Enerji Bakanlnn Pasific Northwest Ulusal Laboratuvarnda (PNNL) yaplan, bilim insanlarnn sellozdan elde edilen basit ekerlerden HMF rettikleri bir almaya dayanyor. Yeni aratrmada aratrmaclar eker oluturma basaman atlamay ve sellozu dorudan HMFye evirmeyi salayan bir yntem buldular. Bu basit ilem yksek verimle HMF retimi salyor ve ham selloz kullanmna imkn veriyor. Ksaca HMF olarak bilinen 5-hidroksimetilfurfural, plastiklerin ve ham petrolden retilen gazolin ve dizel gibi biyoyaktlarn yap ta olarak kullanlabiliyor. Daha nceki almada PNNL aratrmaclar basit ekerleri HMFye dntrmek iin kimyasal bir madde ile iyonik bir sv olarak bilinen bir zc kullanmlard. Kimyasal madde, krom klorr olarak bilinen bir metal klorr, ekeri yksek saflkta HMFye eviriyordu. Ancak sellozlu biyoktleyi kullanabilmek iin aratrmaclarn yine de sellozu basit ekerlere ayrmalar gerekiyordu. almay yneten Zhang ve ekibi bu basama atlamann bir yolunu bulmak istediler. yonik svnn avantaj ise sellozu zebilmesi ki yaprakl sebzeleri piirenler sellozun ne kadar lifli olduunu ve zor zndn bilirler. Katalizr ad verilen maddeler sellozun HMFye dnmn hzlandryor. yonik sv ierisinde farkl metal klorr katalizrlerini denedikten sonra iyi alan bir katalizr ifti kefettiler: Bakr klorr ve krom klorrden oluan birleimle sellozu paralamay baardlar, stelik pek fazla istenmeyen yan rn de olumad.
Aratrma ekibi ek deneyler yaparak bu metodu sellozu paralamann yaygn bir yolu olan asit kullanmyla karlatrd. Metal klorr-iyonik sv sistemi asitten on kat daha hzl iledi ve daha dk scaklklarda alt. Dahas, metal klorr ifti Zhang ve ekibinin incelemekte olduklar bir baka bileii, HMFyi paralad bilinen bir mineral asidi kullanma gerekliliini de ortadan kaldrd. Optimizasyon almalar srasnda istikrarl olarak yksek verimle HMF elde edebildiklerini grdler. Selloz hammaddedeki eker ieriinin % 57sini bu tek basamakl ilemle HMFye dntrmeyi baardlar. Oluan HMFnin % 90 alnabildi ve son rn de % 96 orannda saft. stelik metal klorrler ile iyonik sv, etkinliklerini kaybetmeden defalarca kullanlabiliyor. Malzemelerin yeniden kullanlabilmesi HMF retim maliyetini drecek. Makalenin yazarlarndan jeokimyager Jim Amonette bu aratrmay r ac olarak niteliyor ve byle gelimelerin fosil yaktlara olan bamllmz azaltacan sylyor.
http://www.eurekalert.org/pub_releases/2009-05/dnnlptg051909.php# 9
nsf
Jupiterimages
Haberler
yazlm tarafndan bestelenen mziklerin dierlerinden ayrt edilebildiinin ortaya ktn belirten aratrmaclar, insanlarn yaratclklarn ve bilgilerini kullanarak beste yaptklarn, bunun da ou henz anlalamayan pek ok sreci kapsadn belirterek, bu srelerin bazlarnn da ellerindeki tm teknolojiye ramen anlalamayacak kadar karmak olduunu szlerine ekliyorlar. Ayrca bilisel bilimlerdeki gelimelerin de yardmyla insan davranlarn yapay zekyla taklit etmeye altklarn vurgulayan aratrmaclar, bunlarn iindeki en zorlu tarafn yaratclk olduunu sylyorlar. Inmamusysu gelitirenler, mziin alma ortam ve elence yerleri gibi yaamn birok alannda var olduunu ve bu mzikler iin telif creti denmesinin gerekli olduunu hatrlatyor ve ekliyorlar: Bu sistem sayesinde dinlediimiz mzie cret demek tarihe karacak.
http://www.eurekalert.org/pub_releases/2009-06/f-sfeoc060109.php
ages
Jupit erim
Telifsiz, Orijinal, Sonsuz...

zden Hanolu
ranada niversitesinden Miguel Delgado, Waldo Fajardo ve Miguel Molinann gelitirmek iin yola ktklar bilgisayar yazlmyla artk beste yapma konusunda hibir bilgisi olmayan kiilerin de beste yapabilmeleri mmkn olacak. Aratrmaclarn Inmamusys (Intelligent Multiagent Music System) adn verdikleri bu yazlm baarl olursa kamuya ak alanlarda alnan, duymak zorunda kaldmz ve srekli tekrar eden bu mziklerde byk bir deiiklik olacaa benziyor. Aratrmaclar, kullanld yere gre istenilen duyguyu tayabilecek ve her biri dierinden farkl olacak mzikleri otomatik olarak retebilecek bir yazlm tasarlamay hedeflemiler. Bylece kullancya sadece duymak istedii mziin trne karar vermek kalyor. Inmamusysun duygu tayan paralar bestelemesini salayansa yapay zek tekniklerini kullanmas. Aratrmaclar, sistemi tasarlayp gelitirirken kavramlarn soyut temsilleri zerinde alarak duygu ve hislerin mzikte yanstlmasn salamaya almlar. Bunun iin de iki seviyeli bir oklu ajan sistemi mimarisi kullanmlar. Gelitirilen sistemin deerlendirilmesi iin yaplan anket almasnda,
pmeye Hazr msnz?

zden Hanolu
vu iinize hohlayarak yaptnz hzl bir kontrol bu sorunun cevabn her zaman doru olarak vermeyebilir. grmesi ncesinde arkadanza sorarak nefes kontrol yapabilirsiniz, ama ya evrede sorabileceiniz kimse yoksa? Bilim insanlar bu derdinize de bir zm buldular! srailli aratrmaclar tarafndan gelitirilen, cepte tanabilen bir ara, aznzda kt koku yayan bakterilerin oalmakta olup olmadn hzlca test edebiliyor. Test arac zerindeki pencereye yerletirilen az miktardaki tkrk, testi gerekletirmenizi salyor. Renk deiiklii olmazsa her ey yolunda ancak, mavi renk karsa hemen di franz aramaya balayn. Bu arada aratrmay gerekletiren bilim insanlarnn daha nceki almalar olan iki fazl gargarann epey n kazandn da belirtelim.
10
Jupiterimages
Bilim insanlar imdiye kadar bakteri poplasyonlarndan yalnzca birinin (Gram-negatif olanlar) azdaki proteinleri paralayarak kt koku yayd grndeydiler. Yeni yaplan aratrmaysa dier bakteri poplasyonlarnn da (Gram-pozitif olanlar) bu kokuya katkda bulunduunu ortaya koyuyor. (Bakterileri ayrmada kullanlan Gram boyama yntemi onlar hcre duvarnn zelliklerine gre pozitif ve negatif olarak iki gruba ayrr.) Aratrmaclar, Gram-pozitif olanlarn proteinlerin paralanmasna yardm edecek enzimler salglayarak Gram-negatif olanlara yardmc olduu grndeler. Bakterilerin bu faaliyeti tkrk iinde gerekleiyor ve nefes kontrol testi de buna dayanyor. Gram-pozitif bakterilerin salglad enzimlerin varlnda ortaya kan mavi renk, aznzn iinde kt kokuya sebep olacak etkinliklerin yrtldn haber veriyor. Test aracnn temelini oluturan yapay biyofilm zerinde Gram-pozitif ve Gram-negatif bakterilerin oluturduu renk fark ok bariz. Yapay biyofilmin st tabakasnda bakteriler tkrk ierisindeki glikoproteinlerden eker kalntlarn temizleyerek kararsz proteinler retiyorlar. Aratrmaclarn dilimize ve azmzn i dokusuna benzettikleri alt tabakada ise Gram-negatif bakteriler yayor. Gelitirdikleri aracn sosyal hayattaki kullanm dnda, kiiyi az salna dikkat etmeye ynlendireceini belirten aratrmaclar, di ipi kullanmn ve di fralamay tevik edeceini de dnyorlar. Bir yl kadar sonra piyasaya srlecei tahmin edilen aracn cepte kolayca tanabilecek boyda rnein bir sakz paketi byklnde olaca tahmin ediliyor.
Bu bulutakine benzer biyoiaretleyicili tan aralar gnlk yaantmzdaki yerlerini oktan aldlar: Gebelik testleri ya da cep tipi eker lm aygtlar bunlardan ikisi. Az kokusu kontrol nemsiz gibi grlebilir ancak tkrk ve biyofilm etkilemelerini aratrmaya devam eden grubun almalar akcier kanseri, astm ve lser tehisi iin mit vaat ediyor.
http://www.eurekalert.org/pub_releases/2009-05/afotayo051809.php
ernobil ve Bitkiler
lay elik
nyann en korkun nkleer felaketinin, arkasnda orak bir arazi braktn dnebilirsiniz. Oysa Ukraynadaki ernobil nkleer santralini evreleyen terk edilmi sokaklar aalar, allar ve asmalar brm durumda. Aratrmaclar, ernobil yaknlarnda yetien soya fasulyelerindeki proteinlerde deiiklikler fark etmiler ki bu da bitkilerin srekli radyasyon etkisi altnda nasl hayatta kalabildiklerine aklama getirebilir. Bulgular gnn birinde aratrmaclarn radyasyona direnli tarm bitkileri retmesine yardmc olabilir. 1986da ernobil nkleer santralinde bir reaktr patlad ve evredeki krsal blgeyi radyoaktif maddeler ieren dumanlar kaplad. Blgede, onlarca yllk yar mre sahip olan sezyum 137 gibi baz radyoaktif maddelere bugn bile rastlamak mmkn. Yaplan aratrmalarda blgedeki yaban hayat zerindeki tahribat ortaya koyan veriler elde edildi ve santralin evresinde 30 km yarapl bir alan yasak blge ilan edildi. Bu byk ykma ramen yerel bitki rts hayata dnmeye balad. Nitradaki Slovak Bilimler Akademisinde bitki biyolou olan Martin Hajduch, 23 yl nce orada yle bir facia yaandnn tahmin bile edilemeyeceini sylyor. Hajduch ve ekibi bu bitkilerin radyasyonlu blgede nasl hayatta kalabildiini aratrmaya koyuldu. Ekip, 30 kmlik yasak blgenin ierisinde, santralin kalntlarnn 5 km yaknna soya fasulyeleri dikti. Ayn zamanda sezyum 137 dzeyinin merkezdekinden 163 kat daha
dk olduu, santralin 100 km uzanda bir baka yere de ayn fasulyelerden dikildi. Daha sonra olgunlaan fasulyeler toplanp ieriindeki proteinler incelendi. Radyasyonlu blgede yetien fasulyeler protein analizlerinden nce bile sra d grnyordu. Bu fasulyelerin taneleri dierlerinin yars arlktayd ve suyu dierlerinden daha yava bir ekilde emiyordu. Journal of Proteome Researchn Haziran saysndaki makalede bildirildiine gre bu fasulyeler molekler adan daha da tuhaft. Yksek radyasyonlu blgede yetien fasulyelerde, ar metalleri balayarak bitkileri koruduu bilinen sistin sintaz proteininin normal bitkilere kyasla kat daha fazla olduu tespit edildi. Ayrca bu bitkilerde, radyasyona maruz kalan insan kannda kromozom anormalliklerini azaltt anlalan betain aldehit dehidrojenaz enziminin % 32 orannda daha fazla olduu grld. imlenen tohum iin azot salayan tohum depo proteinleri de normal fasulyedekilerden farkl younlukta
-kimisi daha fazla kimisi daha az- kt. Hajducha gre, bitkilerin ernobil kalntlarndaki dk radyasyondan kendilerini koruduu anlalyor; ancak protein deiimleri ile hayatta kalma mekanizmalar arasndaki iliki ve bu deiimlerin yeni nesillere geip gemedii henz bilinmiyor. Aratrma ekibi fasulyeleri drt nesil daha incelemeyi planlyor. Kolumbiyadaki Gney Carolina niversitesinden, ernobil blgesi yaban hayat zerine almalar yapan biyolog Timothy Mousseau bu aratrmann, zellikle de tm dnyada nkleer enerjiye ynelik artan ilgi gz nne alndnda ok nemli bir toplumsal soruna parmak bastn belirtiyor. Mousseau, eer aratrmaclar bitkilerin radyasyona nasl yant verdiini anlayabilirse, nkleer kirlilie direnli, hatta nkleer kirlilii temizleyen bitkiler retmeye balayabileceklerini sylyor.
http://sciencenow.sciencemag.org/cgi/content/ full/2009/515/2?rss=1
11
wikimedia
Haberler
Bel Arsn Egzersiz Paklar

lay elik
Yeni Bir Spor ecei: Vine Suyu

Mge ener
aplan yeni bir aratrma, vinenin doal antienflamatuvar (enfeksiyon giderici) gcnn egzersiz sonras kas arlarn hafifletmeye yardmc olabileceini ortaya koydu. Oregon Salk ve Bilim niversitesinde yaplan ve Seattleda gerekletirilen Amerikan Spor Hekimlii Okulu Konferansnda sunulan bir aratrmaya gre vine suyu imek, koudan sonra ortaya kan arlar hafifletiyor. Aratrma, uzun mesafe kou egzersizi srasnda vine suyu ien kiilerin imeyenlere gre egzersiz sonrasnda daha az ar hissettiklerini gsterdi. Egzersiz sonras arlar kas hasarnn ya da gten drc incinmelerin belirtisi olabiliyor. Bir bayrak kousuna katlan ve yalar 18-50 arasnda deien 60 salkl yetikinle yaplan bir aratrmada, yartan yedi gn ncesinden itibaren ve yar gnnde gnde iki kez 0,3 litre vine suyu ienlerin baka tr bir meyve suyu ienlere gre yar sonrasnda belirgin derecede daha az kas ars hissettikleri grld. Koucular yarn ardndan ar seviyelerini 0-10 aras bir aralkta deerlendirdiklerinde, spor iecei olarak
vine suyu ienler, ar seviyelerini iki birim daha dk deerlendirdiler; bu da klinik olarak belirgin saylabilecek bir fark. Vine suyunun etkilerini tam olarak anlayabilmek iin daha fazla aratrma yaplmas gerekse de, aratrmaclar ilk bulgularn vinenin koucularn egzersiz sonras enflamasyonu hafifletmek iin kullandklar ilalarn etkisine benzer bir etkisi olduunu belirttiler. Aratrmaclardan spor hekimi Kerry Kuehl, koucularn birou iin yar sonras tedavinin dinlenme, buz, kompresyon, ykseltme ve baz yan etkileri olabilecek antienflamatuvar ilalardan olutuunu, bu yan etkilerin egzersizden nce ilalara alternatif olarak vine suyu gibi doal maddeler kullanlarak azaltlabileceini belirtti. Aratrmaclar vinenin egzersiz sonras yararlarnn, meyvenin antosiyanin ad verilen antioksidan bileiklerden doan antienflamatuvar gcnden kaynaklandn dnyorlar. Vine suyunun bu antienflamatuvar gcnden profesyonel ya da amatr olarak spor yapan ve kas arlarn hafifletmek iin ila kullanan milyonlarca kii faydalanabilir. Ayn aratrmaclarn konferansta sunduklar ikinci bir aratrmann sonucuna gre vine, kalp hastalklarna ve romatizmaya bal olarak gelien enflamasyonu etkileyebilir ve hatta arl ve kronik bir hastalk olan lif dokusu iltihab hastalarnn kas glerini korumalarna yardmc olabilir.
http://www.eurekalert.org/pub_releases/2009-05/wswicj052709.php
el arsna hareketsiz kalmak deil aksine daha hareketli olmak iyi geliyor. Alberta niversitesinde kronik bel ars eken 240 kadn ve erkek zerinde yaplan bir almada, haftada drt gn egzersiz yapanlarn yaam kalitelerinin daha yksek olduu, % 28 daha az ar ektikleri ve % 36 daha az zorluk yaadklar, buna karlk haftada sadece iki ya da gn egzersiz yapanlarn ayn gelimeyi gstermedii gzlemlendi. Alberta niversitesinde egzersiz fizyolojisi dalnda yardmc doent olan ve almay yneten Robert Kell, genellikle, beli aryanlarn fazla hareket etmemesi gerektii dnlse de elde ettikleri bulgulara gre haftada drt gn arlklarla almann ary nemli lde azalttn ve yaam kalitesini ykselttiini sylyor.
Jupiterimages
Kell, bulgularndan bir ksmn 30 Maysta Seattle Washtaki Amerikan Spor Hekimlii Okulu Konferansnda sundu. Yaplan almada, kronik bel ars eken 60 kiilik kadnl erkekli gruplar haftada iki, ya da drt gnlk programlara uyarak arlklarla egzersiz yapt, bir grup da hi egzersiz yapmad. On alt haftann sonunda gsterdikleri gelime lld. Bel arsndaki azalma haftada drt gn egzersiz yapanlarda % 28, gn yapanlarda % 18 ve iki gn yapanlarda % 14 olarak lld. Fiziksel ve zihinsel salk olarak tanmlanan yaam kalitesi ise gruplarda srasyla % 28, % 22 ve % 16lk artlar gsterdi.
http://www.eurekalert.org/pub_releases/2009-06/uoaemn060209.php
12
Jupiterimages
Yetersiz Uyku Davran Sorunlarna Yol Ayor

Adem Uluda
inlandiyada yaplan bir alma sonucunda, uyku sorunlar yaamyor olsalar bile ksa uyku srelerinin ocuklarda dikkat eksiklii hiperaktivite bozukluuyla (DEHB) balantl davransal belirtilerin grlme riskini arttrd ne srld. Son yirmi otuz yl iinde uyku sreleri pek ok lkede ksald. Amerika Birleik Devletlerinde her ocuktan birinin yetersiz uyku nedeniyle sorunlar yaad tahmin ediliyor. Uyku yoksunluunun ocuklarda yorgunluktan ok davran bozukluu belirtileriyle kendini gsterebilecei varsaylyor, ancak bu varsaymla ilgili aratrma says ok az. Helsinki niversitesi ve Finlandiya Ulusal Salk Enstits aratrmaclar, ocuklarda uyku sresinin azaltlmasnn, dikkat eksiklii hiperaktivite bozukluu yaayan ocuklarda grlenlere benzer davran bozukluklarna yol ap amadn aratrdlar. almaya 146s kz ve 134 erkek olmak zere 280 salkl ocuk katld. Aratrmaclar ebeveynlerden alnan bilgilerin yan sra bilee taklan lm cihazlar kullanarak ocuklarn uykularn izlediler. Cihazlarla llen ortalama uyku sreleri 7,7 saatten daha ksa olan ocuklar daha yksek deerlerde hiperaktivite ve drtsel davran ile dikkat eksiklii hiperaktivite bozukluu gsterdiler. Ancak bu ocuklarda daha uzun sre uyuyanlara gre yakn dikkat eksiklii deerleri saptand. ok deikenli istatistiksel analizlerde de ksa uyku sreleri, istatistiksel adan kayda deer bir hiperaktivite ve drtsel davran habercisi olma niteliini korudu. Bu analizlerde uyku sorunlar da hiperaktivite, drtsellik ve dikkat eksikliiyle ilikilendirilerek deerlendirildi ve sonuta ksa uyku ile uyku sorunlar arasnda belirgin bir etkileime rastlanmad.
Aratrmaclardan Juulia Paavonen, ksa uyku sresi ile uyku sorunlarnn, dikkat eksiklii hiperaktivite bozukluunun davransal belirtileriyle ilikisi yannda, ksa uykunun bu belirtileri uyku sorunlarndan bamsz olarak arttrdn gstermeyi baardklarn belirtiyor. Bulgular, ocuklarda yeterli uykunun davransal belirtilerin nne geilmesinde tad nemi gsteriyor. Yetersiz uykunun davranlara ve genel performansa etkisinin olumsuz olaca dnlse de, aradaki nedensel ban kantlanmas iin yeni aratrmalar gerekiyor.
http://www.medicalnewstoday.com/articles/147894.php
Balktaki D Vitamini Beyni Glendiriyor

Adem Uluda
Sonular Journal of Neurology, Neurosurgery and Psychiatry dergisinde yaymlanan alma kapsamnda yalar 40 ile 79 arasnda olan 3000den fazla erkein bilisel performans karlatrld. Aratrmaclar dikkat ve ilem hzlarn lmek iin uyguladklar basit ve hassas bir nropsikolojik testte D vitamini dzeyleri yksek olan erkeklerin srekli daha iyi sonular elde ettiini grdler. Manchester Aktarmsal Tp Okulundan Dr. David Lee, yetikinlerde D vitamini ve bilisel performans arasndaki ilikiyi kefetmeye alan nceki almalarn yeterli bulgu salamadn ancak kendilerinin, ilem yapma hzndaki dklk ile dk D vitamini dzeyleri arasnda nemli bir bamsz iliki gzlemlediklerini belirtiyor. Dr. Lee, ayrca, geni bir denek grubunu kapsamas ve deneklerin stres dzeyleri, testlerin yapld mevsim ve fiziksel etkinlik dzeyleri gibi etmenleri hesaba katmasnn aratrmalarn gl klan ynler olduunu sylyor. Dr. Lee, Biyolojik nedenleri henz anlalamasa da, arttrlan D vitamini alm ile daha hzl ilem yapma arasndaki iliki, ilgin ekilde 60 yan zerindeki erkeklerde daha belirgin diyor. D vitamininin beyin zerinde grnrdeki olumlu etkileri, daha fazla aratrma gerektirmekle birlikte, D vitamininin, yalanmayla bilisel performansta yaanan dleri en aza indirmede potansiyel yararlar olabileceini gsteriyor.
http://www.eurekalert.org/pub_releases/2009-05/uomvdf051909.php
eni bir aratrma, uzun sredir beynin besini olarak nitelenen baln, tpk salkl koullarda gnete kalmak gibi, gerekten de yal beyinlere iyi geldiini gsteriyor. Manchester niversitesinden bilim insanlar, Avrupann eitli merkezlerinden meslektalaryla birlikte, yksek D vitamini dzeylerinin orta ve ileri yataki erkeklerde bilisel ilevlerin artmasyla ilikili olduunu gsterdiler. D vitamini temelde gne na maruz kalmay takiben ciltte sentezleniyor ancak yal balk gibi belirli gdalarda da bulunuyor.
13
Jupiterimages
Jupiterimages
Haberler
Gnde Sekiz Bardak Su Kural Uydurma m?

lay elik
alk konusunda bilinli pek ok insandan u tavsiyeyi duyarz: Gnde en az sekiz bardak su imelisin. stelik kahve, ay, gazoz ve hatta meyve suyu gibi dier ieceklerle sulu meyve ve sebzeler saylmaz. Suyun yararl bir ey olduu yadsnamaz ancak her insann gnde en az iki litre su imesi gerekten gerekli mi? Bbrek aratrmalar konusunda uzmanlam ve 45 yln vcudumuzun su dengesini salayan biyolojik sistemi aratrarak geirmi olan, Dartmouth Tp Okulundan emekli fizyoloji profesr Heinz Valtinin bu soruya cevab Hayr. Valtin, bbrek ta ya da idrar yolu enfeksiyonu geirme eilimi gibi, zel salk sorunlar olanlar iin ok su imenin faydal olabileceini sylyor. Ancak 2002de gnde sekiz bardak kural olarak bilinen genel kural zerine yapt kapsaml aratrma ve konuyla ilgili iddialar zerine yapt incelemeler sonucu, salkl insanlarn ok miktarda su tketmesi gerektiini destekleyici hibir bilimsel kant bulamadn bildiriyor. 2008de Dan Negoianu ve Stanley Goldfarb, Journal of American Society of Nephrologyye konuyla ilgili bulgular inceledikleri bir derleme yazdlar. Vardklar sonu aynyd: Fazla miktarda su tketmenin faydasna ilikin belirgin bir kant yok. Aslnda Valtin, gnde sekiz bardak kuralnn bir yanl anlalmadan kaynaklanyor olabileceini dnyor. u anda ABD Ulusal Bilimler Akademisinin Tp Enstitsnn bir paras olan Besin ve Beslenme Krss, 1945te bir insann her 1 kalorilik besine karlk bir mililitre (bir tatl kann yaklak bete biri) su tkettiini ileri srd. Bu durumda basit bir hesapla, gnde yaklak 1900 kalorilik bir beslenme 1900 mililitre suya karlk geliyordu. Ancak pek ok diyetisyen ve insan nemli bir
14
noktay gzden karyordu: Gnlk su ihtiyacmzn byk ksm yiyeceklerde bulunan suyla karlanabilirdi. Krs su tketimi sorununu 2004te tekrar ele ald. Elektrolitler ve suyla ilgili beslenme tercihleri konulu panelde, yeterli miktarda sv alan bir kadnn gnde yaklak 2,7 litre su tkettii, ayn ekilde yeterli miktarda sv alan bir erkeinse gnde yaklak 3,7 litre su tkettiini aklad. Grnte olduka yksek olan bu miktarlar kahve, ay, st, gazoz, meyve suyu, meyveler, sebzeler ve baka yiyecekleri de ieren ok eitli kaynaklar oluturuyordu. Panelde, bir insann salkl olabilmek iin fazladan ne kadar su imesi gerektii aklanmad ve salkl insanlarn byk ounluunun susuzluklarn gidermek iin aldklar svlarla gnlk su ihtiyalarn karlayabildikleri sonucuna varld. Gnde sekiz bardak kuralnn savunucular bazen de susuzluun yetersiz bir belirti olduunu ve pek ok insann kronik olarak susuz kaldn ve bu yzden artk susuzluu bir ihtiya belirtisi olarak hissedemediklerini iddia ediyor. Pensilvanya Devlet niversitesinde beslenme bilimi uzman Barbara Rolls aratrmalarnda imdiye kadar insanlarn kronik olarak susuz kaldna ilikin hibir kanta rastlamadn, her ne kadar baz ilalar susuzluk hissiyle ilgili anormallikler oluturabiliyor ve yallar susuzluk hissini genler kadar youn hissetmeyebiliyorsa da ou salkl insann yeterince sv aldn belirtiyor. Gnde sekiz bardak taraftarlar ayrca fazla su imenin kilo vermeye yardmc olduunu savunuyor. nsanlarn alk
ve susuzluk hislerini kartrarak aslnda sadece susamken lzumsuz yere yeme eilimi gsterdiklerini iddia ediyorlar. Ayrca su imenin itah kestiini ne sryorlar. Ancak Rolls bu iddialara katlmyor; aln ve susuzluun vcutta ayr sistemler tarafndan kontrol edildiini, insanlarn susuzluu alkla kartrmasnn mmkn olmadn sylyor. Ayrca aratrmalarnda yemekte ya da ncesinde su iilmesinin itah azalttna dair hibir bulguya rastlamadn belirtiyor. Rolls sadece, sulu besinlerin, tek bana sudan farkl olarak insanlarn daha az kalori almasna yardmc olduunu belirlemi. Suyun kilo vermeye ancak kalorili bir iecee tercih edildii zaman katk salayabileceini dnyor. Rolls da Valtin de salkl bir beslenmede suyun bulunmas gerektii, vcudun doru ekilde ileyebilmesi iin suya ihtiya duyduu ve susuzluun vcuda zarar verecei konusunda hemfikir. Ancak genel bir kuraln herkes iin ideal su tketimini belirlemesine kar kyorlar. Rolls su ihtiyacnn ortam scakl, etkinlik dzeyi ve baka etkenlere bal olduunu ve herkese uyan tek bir kural olmadn sylyor. Valtin de kimi durumlarda ok fazla su imenin tehlikeli hatta lmcl olabilecei uyarsnda bulunuyor. O halde ne kadar su ieceiz? Tavsiyeleri u: Bir salk sorununuz varsa doktorunuza dann. Ama salklysanz Rolls, yemekte bir eyler imenizi ve susadnzda su imenizi neriyor. Yani susuzluk hissinizi dinleyin ve fazladan su imediiniz iin sululuk hissetmekten vazgein.
http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=eightglasses-water-per-day&print=true
Jupiterimages
Bel Kalnlnn Gsterdikleri

Sevil Kvan
ilim insanlar, orta yal ve yal kadnlarda ve erkeklerde bel evresi geniliinin artmasyla kalp yetmezlii riskinin artmasnn ilikili olduunu buldu. Kiinin bel evresi geniliinin kalp salnn nemli bir gstergesi olduu zaten biliniyordu. Beth Israel Deaconess Tp Merkezindeki (BIDMC) aratrmaclarn yrtt bir aratrmaya gre, orta yal ve yal kadnlarda ve erkeklerde bel evresi geniliinin artmasyla kalp yetmezlii riskinin artmas ilikili. Aratrmada elde edilen bulgular, vcut kitle indeksi deerinin normal snrlar iinde kald durumlarda bile bel evresi geniliinin artmasnn kalp yetmezliinin bir habercisi olduuna iaret ediyor. BIDMCdeki aratrmaclardan Emily Levitan halihazrda ABDdeki yetikinlerin % 66s ya fazla kilolu ya da obez diyor. 1989-1999 arasnda kalp yetmezlii grlme sklnn arttn biliyoruz. Biz de bu deerlere obezitenin bir etkisinin olup olmadn, varsa bunun nasl bir etki olduunu daha iyi anlamak istedik. Kalbin vcudun ihtiyacn karlayabilecek kadar kan pompalayamad durumda ortaya kan ve hayati tehlike ieren bir hastalk olan kalp yetmezliine genellikle kiide zaten var olan kalple ilgili hastalklar, rnein yksek tansiyon ve kalp damar hastalklar neden olur. 65 ya ve zerindeki hastalarn hastanede tedavi altna alnmasnn nde gelen nedeni ar yorgunluk, gszlk, yrmekte zorlanma, hzl veya dzensiz kalp atlar, srekli ksrk ve hrlt ile kendini gsteren kalp yetmezliidir. BIDMCdeki aratrmaclar svete iki tbbi kurulu tarafndan yaplm, iki ayr almay incelemi. Bu almalardan birinde yalar 48 ile 83 arasnda deien 36.873 kadnn, dierinde de yalar 45 ile 79 arasnda deien 43.487 erkein boy, kilo ve bel evresi genilii deerleri bir anket araclyla kaydedilmi. 1998 ylnn Ocak ay ile 2004 ylnn Aralk ay arasndaki 7 yllk dnemde, kadnlardan 382sinde ilk defa kalp
yetmezlii grld (bunlardan 357sinin hastanede tedavi grd, 25inin ise ld), erkeklerin de 718inde ilk defa kalp yetmezlii grld (bunlardan da 679unun hastanede tedavi grd, 39unun ise ld) bildirilmi. Aratrmaclarn incelemesi, bu almaya katlan kadnlarn % 34nn fazla kilolu, % 11inin obez, erkeklerin ise % 46snn fazla kilolu, % 10unun obez olduunu gstermi. Levitana gre, elde ettikleri bulgular hangi lte gre olursa olsun (vcut kitle indeksi, bel evresi genilii, belkala oran, bel-boy oran) fazla kilonun kalp yetmezliinin grlme sklnn artmasyla ilikili olduunu gsteriyor. Eldeki verilerin daha da ayrntl olarak incelenmesi, vcut kitle indeksi 25 olan (yani normal aralktaki) kadnlar arasnda bel evresi genilii dierlerinden 10 cm daha fazla olanlarda, dierlerinden % 15 orannda daha yksek oranda kalp yetmezlii grldn gstermi; vcut kitle indeksi 30 olan kadnlarda ise bu orann % 18e ykseldii saptanm.
Levitan ve ekibi, erkekler arasnda (bel evresi geniliinden bamsz olarak) vcut kitle indeksindeki her 1 birimlik artn % 4 orannda daha fazla kalp yetmezliine karlk geldiini grm. Kadnlarda ise vcut kitle indeksi, sadece bel evresi genilii en fazla olanlar arasnda kalp yetmezlii orannn artmasyla ilikiliymi. Son olarak aratrmaclar vcut kitle indeksi ile kalp yetmezlii vakalar arasndaki ilikinin yala birlikte azaldn bulmu; bu da kii ne kadar gense kilosunun kalp sal zerinde o kadar etkili olduunu gsteriyor. Levitana gre bu aratrma kilonun salkl bir seviyede tutulmasnn nemini bir kez daha vurguluyor. Daha nceki almalarda eitli kalp hastalklar ve bunlarla ilgi salk sorunlar ele alnmt. Bu almalarn tm de, detaylarndan bamsz olarak, ar kilonun kiide kalp yetmezlii grlme riskini artrdn gstermek bakmndan tutarl.
http://www.sciencedaily.com/ releases/2009/04/090407174647.htm
15
Jupiterimages
Trkiyeden Haberler
Duran Akca
Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulu Toplants Yapld

ilim ve Teknoloji Yksek Kurulunun (BTYK) 19. Toplants, Babakan Recep Tayyip Erdoann bakanlnda 17 Haziran 2009 tarihinde TBTAK Uzay Teknolojileri Aratrma Enstitsnde yapld. Toplantnn al konumasn Babakan Recep Tayyip Erdoan yapt. Konumasnda zellikle Trkiyedeki aratrmac saysnn artrlmasna deinen Erdoan, hkmetin Ar-Ge ve yenilik almalarna 2005 ylndan itibaren ciddi miktarlarda bte ayrdn, 2008 ylnda karlan tevik yasasyla zgn teknoloji, aratma ve yenilik faaliyetlerinin zel sektrn gndeminde de yer almaya baladn kaydetti. Babakan Recep Tayyip Erdoann ardndan sz alan TBTAK Bakan Prof. Dr. Nket Yeti ise sunumunda Bilim ve Teknoloji nsan Kayna, Kresel Mali Krizde Ar-Ge ve Yenilik, Kamu ArGe ve Yenilik Desteklerinin Otomotiv Sektrnn Geliimine Etkisi, Ar-Ge ve Yenilik in Kamu Tedariki ile Ulusal Marker balkl konulara deindi. Prof. Yeti, 2013de 150 bin Ar-Ge personeline ulamay hedeflediklerini
Ali zdemir
syleyerek, Ar-Ge insan gcmzn mevcut problemlerinin zlmesi amacyla yaplan almalar hakknda bilgi verdi. Prof. Dr. Nket Yeti sunumunun bir ksmnda ABD Ulusal Bilim Vakf naat, Makina malat Yenilik Blm Direktr iken 1 Ocak 2009da Bilkent niversitesinde almaya balayan Prof. Dr. Adnan Akaya sz verdi. Prof. Akay konumasnda Trkiyeye dnme nedenlerini belirtti ve Trkiyede ve TBTAKta yaanan olumlu deiikliklerin bu karar almasnda byk rol oynadnn altn izdi. Adnan Akay konumasnda unlar syledi: Yurdumuzda gittike ilerleyen aratrma alt yaps, hem insan kaynaklar, hem de fiziki altyapnn gelimesi ok etkileyiciydi. Ama en etkileyici olan, devletimizin bilim ve teknolojiye verdii nem ve destek olmutur. TBTAK, DPT gibi kurulularn destekleri ve Avrupa Birliinin at aratrma yarlarna girebilme imkanlarnn almas, gerekten yeni bir ufkun almas gibi grnd.
Ali zdemir
Prof. Akayn ardndan sunumuna devam eden TBTAK Bakan Prof. Dr. Nket Yeti, BTYKnn bir dier gndem maddesi olan stn Yetenekli Bireylerin Bilim ve Teknoloji Alanlarna Ynlendirilmesi konusunda, Trkiyede 0-24 ya aralnda 682 bin stn zekal/ yetenekli birey bulunduunun tahmin edildiini syledi. stn zekal bireylerin eitimleri konusunda son yllarda btn dnyadaki almalara da deinilen toplantda topluma yaplan katklarda stn zekal bireylerin paynn byk olduuna da iaret edildi. Trkiyede stn yetenekli bireylerin eitimini iyiletirmek zere Milli Eitim Bakanl koordinasyonunda stn Yetenekli Bireyler Strateji ve Uygulama Plan 20092013 hazrlanmas iin almalarn balatlmasna karar verildi. Plann hazrlanmasnda bakanln yan sra Devlet Planlama Tekilat, TBTAK ve YK de sorumlu kurulular olarak belirlendi. Prof. Dr. Nket Yeti sunumunun Kresel Mali Krizde Ar-Ge ve Yenilik konulu blmnde ise ekonomik kriz ortamn, srdrlebilir geliim iin bir srama tahtas olarak deerlendirmenin mmkn olduunu belirtti. Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulu (BTYK) toplantsnda, Kresel mali krize kar alnan tedbirler arasnda, Ar-Ge ve yenilik alannda uygulamaya alnabilecek ilave eylemlere ayr bir balk olarak yer verilmesine karar verildi. BTYK toplantsnda, Trkiyenin uluslararas aratrmaclar iin daha cazip hale gelmesini salamak zere Uluslararas Aratrmaclar Koordinasyon Komitesinin kurulmasna da karar verildi.
16
duran.akca@tubitak.gov.tr
Trkiye Floras Projesi
nyada zengin bitki rtsne sahip sayl lkelerden olan Trkiyenin florasnn tm ayrntlaryla, bilimsel nitelikte ilk kez Trke olarak yazlmas amacyla Cumhurbakan Abdullah Gln himayesinde, Flora Aratrmalar Dernei ats altnda byk bir proje balatld. Trk botanikilerin bu amala biraraya gelerek, 20 cilt tutacak ve 2023 ylnda tamamlanacak aratrma ve yazm projesini gerekletirmesi hedefleniyor. Bugne kadar sadece iki yabanc bilim insannn, biri 19 yzyln, dieri de 20. yzyln ikinci yarsnda yazdklar dna Trkiyenin floras hakknda Trke toplu halde yazlp baslm bilimsel kaynak bulunmuyor. Btn Avrupa lkelerinde endemik bitki tr says toplam 3000 kadarken, lkemizde bu saynn 3500e yakn olmas Trkiyenin bu almasnn nemini ortaya koymakta. Ayrca bitkilerin tarm, orman, gda ve ila, kozmetik gibi sanayilerin temel girdilerini oluturmas nedeniyle, bunlar zerindeki aratrmalar da dorudan ekonomik gelimeye katkda bulunuyor. Trkiye Floras, Trkiye Cumhuriyeti siyasi snrlar iindeki bitki rtsn kapsayan ilk Trke temel eser olacak. lk cildinin 2010 yl sonunda yaymlanmas ngrlen alma, her yl birka cilt halinde yaymlanarak devam edecek ve 20. cildi Cumhuriyetimizin 100. yl olan 2023de tamamlanacak.
Matematik Eitimi renci Kongresi

ocaeli niversitesi Eitim Fakltesi tarafndan 03 - 05 Temmuz 2009 tarihleri arasnda I. Ulusal Matematik Eitimi renci Kongresi dzenlenecek. Trkiyedeki matematik eitimi alannda alan Lisans ve Lisansst rencilerini bir araya getirerek; bilgi, deneyim ve bilimsel almalarn paylalmasna olanak salamak amacyla yaplan kongrede szlposter bildirilere, arl konumalara ve sosyal etkinliklere de yer verilecek.
http://www.kouegtmat.org/
1509 Marmara Depreminin Bilimkurgu 500. Yl yk Yarmas
alacak rnler ortaya koymaya zendirmek amacyla dzenlenen TBTAK Formula-G Gne Arabalar Yar ve TBTAK Hidromobil Hidrojen Arabalar Yar, rencilerin yaratc fikirlerini retime geirebilmelerine ve kendilerini gelitirebilmelerine de imkan salyor. TBTAK Formula-Gye 40 Gne Arabas takm ve TBTAK Hidromobile, 21 Hidromobil takm yarlara katlmak iin bavurdu.
stanbul Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi, 10 Eyll 1509da Marmara Denizinde Adalar yaknlarnda olan byk Marmara depreminin 500. yildnmnde bir sempozyum dzenliyor. 10-12 Eyll 2009 tarihleri arasnda T Takla kampsnde gerekletirilecek olan sempozyumda yerli ve yabanc bilim insanlar, tarihi Marmara depreminin verileri nda olas depremleri tartacaklar.
http://www.flora.org.tr
http://www.1509.itu.edu.tr
Formula-G ve Hidromobil09
009 TBTAK Formula-G ve Hidromobil Yarlar, 8-9 Austos tarihleri arasnda zmir Pnarba Yar Pistinde yaplacak. TBTAK Formula-G bu yl 5. kez, TBTAK Hidromobil ise 3. kez gerekletirilecek. Alternatif enerji kaynaklar konusunda kamuoyunda farkndal ykseltmek, niversite rencilerini takm almasyla, bata gne ve hidrojen olmak zere temiz ve yenilenebilir enerji kaynaklaryla
rkiye Biliim Dernei (TBD) Biliim Dergisi tarafndan ilki 1998 ylnda dzenlenen Bilimkurgu yk Yarmas iin bavurular balad. Bu yl yarmann konusu kriz. ykler araclyla krizlerin dnlmesinin amaland yarmada, yazarlar, bilimin ktye kullanlmasndan, doal kaynaklarn lszce tketilmesinden, belki gelecekte insan, android ve robotlar arasndaki anlamazlklardan ya da umulmadk bir anda yepyeni bir canl trnn belirmesinden sonra kabilecek krizleri ele alabilecekleri gibi dilerlerse kendi kurgularna gre gelitirdikleri krizleri de yazabilecekler. Son bavuru tarihi 17 Temmuz 2009 olan TBD Biliim Dergisi Bilimkurgu yk Yarmasnn sonular 2 Kasm 2009 tarihinde aklanacak. Herkesin katlabilecei yarmada birinci gelecek yarmacya dizst bilgisayar verilecek. Dereceye giren ykler TBD web sitesinde, Biliim Dergisinde yaynlanacak ve kitap olarak bir yk sekisinde yeralacak.
Yarmaya ilikin ayrntl bilgi iin: www.tbd.org.tr 17
Tekno - Yaam
Yz Tanma Sistemleri
Osman Topa
Siz hl bilgisayarnzdaki bilgileri ifre ile mi koruyorsunuz? Bazlarnz parmak izi kullanmaya balamtr herhalde. Peki ya ifre ya da parmak izi kullanmak yerine bilgisayarnzdaki bilgilere ulamak iin
ekrannza bakp glmsemeye ne dersiniz? zerinde kamera olan pek ok bilgisayara uyarlanan yz tanma sistemleri, kullancnn ifre girmeden bilgisayarn amasn salyor. Peki bilgisayarlardaki yz tanma
sistemleri ne kadar gvenli? Gerek ller byklnde bir fotorafla bilgisayarnz aabileceiniz gereinden yola karak ok da gvenli olmadklar sonucunu karabiliriz. Dier yandan Toshibann tasarlad, srcler iin yz tanma sistemi, trafikte lmcl kazalar nleme kapasitesine sahip bir teknoloji olarak n plana kyor. Bu yeni teknoloji ile aracn direksiyonu zerine yerletirilen bir kamera ile srcnn yz ve gzbebei hareketleri takip edilebilecek. Ayn ekilde aracn nne yerletirilen kamera da hareket halindeki aracn yolu zerindeki nesneleri takip edecek ve bir tehlike karsnda, eer srcnn gz bebekleri baka yne bakyorsa, srcy uyaracak. Henz ticari olarak piyasaya ne zaman srlecei aklanmayan bu sistem, ayn zamanda srcnn gz krpma frekansn takip ederek sr esnasnda uyuma belirtisi gsteren srcleri uyarabiliyor.
http://www.wired.com/autopia/2009/06/facialrecognition
Toshiba
Bunu Evde Denemeyin: Uzaktan Kumandal Mazda RX-8

Iphone ve Mazda RX-8. Avustralyal bir teknoloji delisi olan Jonathan Oxer eline geen bu iki oyunca kullanarak ilgin bir uygulama ortaya koymu. nce otomobiline Linux iletim sistemi ile alan ve 3G mobil iletiim teknolojisi ile internete srekli bal olan GPS donanml bir bilgisayar yerletirmi. Arabasnn bilgisayar kontroll btn aksamn bu bilgisayara balayan Jonathan Oxer, herhangi bir web tarayc zerinden, arabasn altrabiliyor ve durdurabiliyor, kapsn kilitleyip aabiliyor ve de en nemlisi, arabasnn her an nerede olduunu grebiliyor. Jonathan Oxer, olay daha da enteresan klmak iin, Iphoneundaki web taraycsn kullanarak bir de gsteri yapm. Bu gsteriyi aadaki web adresinden izleyebilirsiniz. Aslnda bu, Jonun ilk ilgin projesi deil. Yine ayn web sayfasnda izleyebileceiniz daha nceki projesinde Jon, koluna cerrahlar tarafndan yerletirilmi bir elektronik yonga kullanarak anahtar kullanmadan evinin veya arabasnn kaplarn kilitleyip aabiliyor, hatta arabasn altrabiliyor.
http://www.geekmyride.org/wiki/index.php/Jon%27s_ RX-8
18
osmantopac@gmail.com
Uzay Yolu Teknolojisi Emrimizde: Voxtec Phraselator

Dnyann pek ok lkesinde birden fazla dil yaygn olarak kullanlyor. rnein Hindistanda 1500den fazla dil konuulmasna karn, resmi dil says 15 tane ile snrldr. Bu gibi lkelerde gvenlik glerinin en byk sorunu, dillerini bilmedikleri insan topluluklarna hizmet verirken onlarla ortak bir dil kullanamamalar. rnein, 260tan fazla dilin konuulduu ABDnin Los Angeles ehrinde meydana gelen McArthur Park olaynda, ngilizce bilmeyen gstericilerle ngilizceden baka dil bilmeyen polis arasnda iletiim kopukluu yaand. ngilizce yaplan anonslar anlamad iin polisin talimatlarna uymayan gstericiler bir arbede yaanmasna sebep oldu. Bundan ders alan Los Angeles polisi artk bu tr olaylarn nn alabilmek iin Voxtec Phraselator P2den faydalanmaya balad. Irakta bulunan ABD askerleri tarafndan da kullanlan bu cihaz, sesli olarak girilen komutlar annda yine sesli olarak 40tan fazla dile eviriyor. Bu sayede polis anonslar kalabalk bir toplulukta bilinmesi muhtemel dillere evrilerek anons edilebiliyor. Voxtec Phraselator P2, ok fazla g alan yerleim birimlerinde ya da Hindistan gibi zaten ok sayda dilin kullanld lkelerde, gvenlik gleri, itfaiyeciler ve acil yardm ekiplerinin en ok kulland 2500 cmleyi hizmet verilen insanlarn diline evirerek nemli bir ihtiyaca cevap veriyor. Voxtec firmasnn dier bir rn olan SQU.ID SQ.200 ise ayn rnn ste giyilebilen versiyonu. Bu tasarmla hedeflenen ise, acil duruma mdahale eden grevlinin elleri serbest bir ekilde ve dikkati dalmadan yabanc dilde anons yapabilmesini salamak.
http://www.voxtec.com/
{Yakt Tr=Elektrik}+{Hz=240 Km}+{Gc=150 Hp} +{Menzili=240 Km} = Mission One
Elektrikli ara reticilerinin en nemli hedefi en ksa srede arj edilebilen bataryalarla en uzun sre gidebilen aralar gelitirmektir. Mission Motors irketinin hedefi ise hzl dolan bir batarya ile en uzun menzile, en hzl gidebilen bir elektrikli motosiklet retmek. Mission One adn verdikleri model, irketin web sayfasnda verilen bilgilere gre, 150 beygir gcnde, saatte yaklak 240 km hz yapabilen ve dolu bir batarya ile arj gerektirmeden yaklak 240 km gidebilen bir motosiklet. Elektrikli olduu
iin doal olarak benzinli motorlara gre ok daha sessiz olan bu motosiklet, 3-fazl AC indksiyon motora ve 240 voltluk bir enerji kayna ile iki saatte tam kapasite arj olabilen sv-soutmal lityum-iyon bataryalara sahip. u ana kadar be tanesi satlm olan Mission One modelinin datmna 2010 ylnda balanaca ve sat fiyatnn 69.000 dolar olduu ilan edilmi.
http://www.ridemission.com/ 19
Tekno - Yaam
Zaman Esneten Kamera Teknolojisi
kare ekebiliyor. Bu ekim hznn ne kadar yksek olduu, seyrettiimiz DVD filmlerin saniyede 30 kareden az olan ekim hz ile karlatrldnda daha iyi anlalabiliyor. Peki bu teknoloji ne ie yarar? Pek oumuzun ilgisini eken ar ekimde patlayan su dolu balon ya da iinden kurun geen elma grntleri bu tr kameralarla ekiliyor. Zaten Time Wrap program da tamamen bu tr grntlerden oluuyor. rnein, bir sinek kuunun iekten nektar alrken saniyede 70 kez rpt kanadn ancak byle bir kamera ile ekilmi bir filmi seyrederken net olarak grebilirsiniz. 100.000-130.000 dolara satlan bu kameralarla bir saniyelik grnty birka dakikalk muhteem gsterilere dntrmek mmkn. Bu makinelerde ok hzl DRAM hafzalar ve zel bir kayt teknii kullanlyor. Bu tr kameralarn kullanld ekimlerde elde edilmek istenen grnt 1-2 saniye olmasna ramen, o 1-2 saniyelik an yakalamak iin ok uzun ekimler yapmak gerekebiliyor. Bu yeni kayt teknii sayesinde, ekim esnasnda belli bir andan geriye doru belli bir zaman aralndaki grnt saklanrken, daha eski grntler otomatik olarak siliniyor. rnein, ekim yapan kameraman, kamera kaytta iken ekmek istedii olayn olmasn bekler. Beklenen olay gerekletikten sonra deklanre basar ve kamera sadece o olaydan birka saniye ncesine kadar olan ksm saklar. Bu ekilde defalarca ekim yapmaya ya da 100 milisaniyelik grnt iin 20 dakikalk kayt almaya gerek kalmaz.
http://www.wired.com/gadgetlab/2009/05/highspeed_gallery/
JUPITERIMAGES
Geen saymzda En hzl kamera bal ile 163 nano-saniyede bir grnt alan yeni bir kamera teknolojisi haberi yer almt. Fakat bu kamerann znrl sadece 2500 piksel (5050 piksel) olduu iin henz bir
kullanm alan bulunmuyor. Dier yandan, Discovery televizyon kanalnda gsterilen Time Wrap adl programda kullanlan kameralar ise 921.600 piksel (1280720 piksel) znrlkte saniyede 675.000
Gne Enerjili, nternete Balanan p Kutusu

Yeniliki tasarmlarn nemli bir ksm kapsaml kullanm alanlar bulamayabiliyor. Yaklaan arabann hzna gre ykselip alalan hz kesme bariyeri buna bir rnek. Genellikle, ok parlak bir fikir gibi grnen pek ok yenilik, fayda-maliyet oran asndan, prototip olmaktan teye geemiyor. BigBelly Solar irketi tarafndan gelitirilen p kutusu ok uuk bir fikir gibi grnmesine ramen, yaygn kullanm alanlar bulmaya balam bile. BigBelly CLEAN ad verilen p kutular, zerindeki gne panellerinden elde ettii enerji ile iindeki pleri sktrabiliyor. ABDnin Philadelphia ehrine ilk etapta yerletirilen 500 gne enerjili sktrcl p kutusu, bu sktrma sayesinde, haftada 19 defa yaplan p toplama ilemini 5e indirerek hem p toplama maliyetlerini nemli lde azaltyor hem de daha az dolaan p kamyonlar sayesinde yakttan tasarruf edilmesini ve daha az evre kirlilii olumasn salyor. Bu p kutularnn baka ilgin zellikleri de var. Kablosuz iletiim teknolojisine sahip olan p kutularnn dolu olup olmad internet zerinden takip edilebiliyor. Bu ekilde, dolu olan kutularn hemen boaltlmas salanyor ve henz dolmam olanlar boaltmak iin bo yere eleman ve ara
gnderilmesinin nne geilmi oluyor. Normal hacminin be kat p alabilen bu p kutular, petrol fiyatlarnn ve personel giderlerinin yksek olduu yerlerde ksa srede kendini amorti edebiliyor. Philadelphia belediyesi, bu akll p kutular sayesinde nmzdeki 10 yl iinde 10 milyon dolar tasarruf yapmay planlyor.
http://www.bigbellysolar.com/
20
Cep-boy nsansz Hava Arac

Norve merkezli Proxdynamics firmas tarafndan tasarlanan ve ilk deneme uular baarl bir ekilde gerekletirilen PD-100 Black Hornet, 10 cmden kk boyu ve 20 grdan hafif arl ile askeri istihbarat amal retilen en kk insansz hava arac olmaya aday. Piyasaya 2010 ylnda srlmesi planlanan ara, tek kii tarafndan, 1 dakikadan ksa sre ierisinde havalandrlabiliyor ve ulalmas g alanlarda personeli tehlikeye atmadan istihbarat toplayabilme imkn veriyor.
15 cm LCD ekranl uzaktan kumanda ile kontrol edilen aracn gnderdii fotoraflar ve videolar, yine bu kumanda ile kaydedilebiliyor ve gsterilebiliyor.
http://www.proxdynamics.com/products/pd_100_black_hornet/
Yeni Teknolojiler ve zel Yaamn hlali

lerleyen internet ve bilgisayar teknolojileri, bir yandan bizim ve sevdiklerimizin gvenlii iin yeni imknlar sunarken, dier yandan da zel yaammza mdahale edilmesi frsatlar douruyor. Bunun bir rnei, Amerika Birleik Devletlerinde faaliyet gsteren AT&T telefon firmasnn cep telefonu abonelerine sunduu yeni hizmet. Aile plan ad altnda verilen hizmette, aile bireylerinize bu hizmet kapsamnda aldnz her telefonun nerede olduunu her an renmeniz mmkn. Eer bu telefonlarda GPS zellii bulunuyorsa, telefonun yerini haritada birka metrelik bir hata payyla bulabiliyorsunuz. GPS zellii olmayan telefonlarda ise bu hata pay birka yz metreye kadar kabiliyor. Kullanm alanlarna gelince... Yine hizmetin bir paras olarak, ocuunuzun gnlk ve haftalk programn gn, saat ve adres olarak sistemin takvimine girdiinizde, eer ocuunuz o tarihte ve saatte olmas gereken yerde deilse ksa mesaj veya e-posta yoluyla sistem tarafndan uyarlyorsunuz. Diyelim ki ocuunuzun saat 9 ile 13 arasnda okulunda olmas gerekiyor. Okulun adresini ve bu saatleri sisteme giriyorsunuz. ocuunuz sabah o saatte okula gitmezse ya da o saatler iinde okulu terk ederse annda size bilgi veriliyor. Her ne kadar gvenlik amal planlanm bir teknolojik imkn da olsa, byle bir sistemin zel yaam ihlal olarak alglanmas her zaman mmkn. Sistemin uygulamasna bu adresten ulaabilirsiniz: https://familymap.wireless. att.com/finder-att-family/flashDemo.htm Teknolojinin yaama getirdii kolaylklardan biri olan ve yine zel yaama mdahale ihtimalini de beraberinde getiren bir baka teknoloji de Google arama motorunun bir paras olan Google Maps Street View. Bu hizmet ile ABDnin, Avrupann ve Avustralyann pek ok byk ehrinin sokaklarnda grsel olarak gezebiliyorsunuz. Googlea gre, burada grdmz grntler, zaten halka ak olan yerler, dolaysyla da zel yaama mdahale sz konusu deil. Fakat nl Beatles grubunun yelerinden Paul McCartney ayn fikirde deil. Evinin 360 grntsnn internette grlebilir olmasndan rahatsz olan Paul McCartney, Googledan resmin kaldrlmasn istedi ve bunda da baarl olmu gzkyor, nk Google Maps Street View onun adresine geldii zaman fotorafn grntlenemeyecei mesajn veriyor. ngilterede 25 ehrin sokaklarn grntleyen Google Maps, insanlarn ikyetleri zerine yzlerce resmi kaldrmak zorunda kald. Hollandada ise durum daha da ilgin bir hal alyor. Evlerinde genelde perde kullanmadklarn ifade eden bir Hollandal, Google Maps yznden insanlarn evlerinde bile gvende olamadklarn belirtiyor, nk dikkatli bakldnda bir evin iini bile grebilmeniz mmkn bu teknoloji sayesinde. Google Maps yetkililerine gre ise, sokaktan geen bir insann grebilecei her eye bakmas ne kadar kanunlara uygunsa, grlenlerin fotoraflarnn internette yaymlanmas da o kadar uygun. Her ne kadar Google Maps Street View hizmetinin kanunlara uygunluu ngiltere mahkemelerince onansa da, ngilterenin Broughton kasabas sakinleri bu amala ekim yapmak zere kasabalarna gelen aracn kasabalarna girmesini engellemeyi baardlar. Kasaba sakinlerine gre, Google Mapsde, kasabalarnn yzme havuzlu, zengin grnl evlerinin grnmesi, hrszlk vakalarnda arta neden olmu. u anda bu kasabann haritasn ve uydu fotoraflarn grebiliyorsunuz ama sokak fotoraflarna bakmak istediinizde ulaamyorsunuz. Tabii, kasabann bu ekilde popler olmasnn hrszlarn ilgisini daha ok ekecei de gzden karlmamas gereken bir gerek. Google Maps Street View hakknda daha ayrntl bilgi iin: http://maps.google.com/help/maps/streetview/
21
Ctrl+Alt+Del
Bundan birka yl nce Microsoft ve Sony yeni nesil HD televizyonlarla uyumlu canavar gibi grntye sahip Xbox 360 ve PS3 konsollarn piyasaya srerken, uzun zamandr konsol dnyasnda kayda deer bir baar ortaya koyamayan Nintendo, Wii adl oyun konsoluyla nispeten mtevaz bir k yapt. Wii dierlerine oranla yle sper grntler sunamyordu, ama baka bir iddias vard: Gerek dnyada yaptnz hareketleri oyuna aktarmak. Yani Artk oyun oynamak dmelere saldrmaktan ibaret deil diyordu Nintendo, Kalkp raket sallayacaksn, havada direksiyon tutacaksn, hatta gerekirse hoplayp zplayacaksn. Sonu, Nintendo asndan byk bir baarya dnt. ou aylarda dier konsollar sat olarak bee katlarken, gen yanda en ok satan konsol rekorunu PS2den almaya da talip oldu. Bu durum Microsoft ve Sonynin cann iyice skm olacak ki, ikisi de bu ylki E3 oyun fuarnda arka arkaya hareketi oyuna aktaran yeni teknolojilerinin tantmn yaptlar. Belli ki 2-3 yldr bu yeni eilim karsnda nasl bir tavr alacaklarn planlyorlard. Ortaya koyulan sonular ise insan gerekten heyecanlandryor. Bunlardan ilki, Microsoftun Xbox 360 oyun konsolu iin tantt Project Natal adl sistem. Bu sistem bir grup kamera, kzltesi alglayc ve mikrofon yardmyla vcu-
Levent Dakran
Oyunun Kurallar Deiiyor

du izliyor ve yaplan tm hareketleri aynen oyuna aktaryor. in ilginci, Project Nataln oyun oynamak iin kontrol cihazlarna olan ihtiyac tamamen ortadan kaldrma iddiasnda olmas. Top mu grdnz? Hemen tekmeyi savurun. Araba m grdnz? Uzanp direksiyonunu tutun. Ninja m grdnz? Gcnz yeterse orackta pataklayn. Sony ise PlayStation Motion Controller adn verdii zmde, tepesinde k yanan, harekete duyarl bir kontrolcye yer vermi. Bu kontrolc oyuncunun eliyle havada yapt hareketleri artc bir hassasiyetle konsola aktarrken, konsola bal kamera yardmyla kontrolcdeki k takip edilerek derinlik ayarlamas da yaplabiliyor. Bu sistem nispeten Nintendonun Wiide kulland sisteme benziyor, ama belli ki tepkileri ve konumlandrmas ok daha hassas. Aslnda ben bunlar hakknda buraya ne yazsam eksik kalr, en gzeli tantm videolarn izlemek. Project Natal tantm videosunu http://getir.net/0gk, PlayStation Motion Controller tantm videosunu http://getir. net/0gl adresinden izleyebilirsiniz.
Nintendonun baarsnn ardndan, oyuncunun hareketlerini oyunun bir paras haline getirme kervanna Sony ve Microsoft da katld.
Peki ne zaman? Project Natal iin belli bir sre verilmiyor, demek ki biraz daha zamana ihtiya var. PlayStation Motion Controller ise yaplan aklamaya gre 2010un ilkbahar aylarnda piyasada olacak. yle grnyor ki oyun konsollar kendi yarattklar hareketsizlik sorununu yine kendileri zme peinde. Bizse eofmanlarmz giydik, bekliyoruz.
nternette Aramann Yeni Yollar

Her ne kadar internette arama yapma konusunda Googlen stnl srse de, bu durum yeni yaklamlara engel deil. Getiimiz ay bunlardan zellikle iki tanesi ne kt: Biri Wolfram Alpha (http:// www.wolframalpha.com), dieri de Microsoft Bing (http://www.bing.com). Bunlardan Bing aslnda Microsoftun daha nce Windows Live Search olarak adlandrd arama motorunun biraz elden geirilerek yeniden dzenlenmi hali. Sade grnm ve Microsoftun dier servislerinde grmeye pek almadmz yaln ierik sunumu yaklamyla Googlen yannda gzel bir alternatif olacaa benziyor. Burada asl srprizi yapan ise Wolfram Alpha, nk yaklam dierlerinden ok farkl. Wolfram Alphada bir arama yaptnzda sizi aradnz bulabileceiniz dier sitelere gndermiyor. Bunun yerine aradnz eye dair verileri bir araya toplayp analiz ediyor ve size dorudan sonular grntlyor. rnein ehrinizdeki hava durumunu mu merak ettiniz? Size meteoroloji sitesine git diyecei yerde, o siteye kendi gidip bulunduunuz yerin hava durumunu alyor ve anlk durumdan 10 gnlk tahmine kadar iinize yarayacak ne bulursa getirip nnzde sralyor. Tarihi bir kiiyi mi aratyorsunuz? Ka yl yaad, yaarken neler yapt kronolojik olarak karnza geliyor. Bir keresinde nemli bir kiinin ismini aramaya alrken ismi herhangi bir genel isim olarak alglad ve dnyada bu isimde ka kii var, yeni doan ocuklardan yzde kana bu isim koyuluyor, hangi yllarda bu isim ne kadar popler olmu, bu isimdekiler imdi genel olarak ka yanda gibi bilgileri karma sralayverdi. Gerekten ok ilgin, denemenizi tavsiye ederim.
Yeni duyurulan arama motorlarndan zellikle Wolfram Alphann arama konusuna yaklam dierlerinin hibirine benzemiyor.
22
Farenizin Altnda Birileri Var

Bugn piyasaya kp yle bir dolandnzda, ou yksek performans gsterme iddiasnda olan yzlerce eit fareyle karlaabilirsiniz. Aslnda optik fareler sanzda bile gezdirseniz imleci hareket ettirdii iin bu teknoloji yaygnlatndan beri fare altlklarnn fazlaca bir hkm kalmad. Ama fare reticisi Razer ayn fikirde deil. Aksine, kullandnz fareden en yksek verimi alabilmek iin sadece iindeki deil, altndaki de nemlidir diyor. Bunun iin de Razer Sphex adl bir fare altl retmi. stenen her yzeye yapabilen bu altlk, farenin dzgn bir ekilde kaymasn salayarak daha hassas bir hareket kabiliyeti salyor. Esas olarak oyunlar iin dnlm bir aksesuar olsa da, hassas fare kullanmn nemli olduu grafik tasarmclar tarafndan da tercih edilebilir. Ayrca bilgisayarlardaki geliimin her yerde yaandna dair gzel bir rnek. Detaylar http://getir.net/0gm adresinde grebilirsiniz.
Razerin yeni fare altl, yeni nesil farelerin daha hassas alarak performansn artrmasna yardmc oluyor.
A Kalmaya Razyz Yeter ki nternet Olsun

Ben her ne kadar teknolojiye yakn olsam da, uak seyahatleriyle ilgili yukardaki gibi bir cmle kurmazdm. Meer byle dnenlerin says azmsanamayacak kadar okmu. American Airlinesn HP sponsorluunda gerekletirdii aratrmada i amal olarak ska seyahat eden 1500 yolcuya Sizce uak seyahatlerinde vazgeilmez olan nedir? diye sormular, % 47si internet balants diye cevap vermi. Soruya yemek olarak cevap verenlerin oranysa % 30 civarnda. Devam edelim; bu kiilerin % 67sinin en byk derdi yar yolda cihazlarn pilinin bitmesi ve arj cihaz takacak priz bulamamalar. Bu yzden uakta bulunmas gereken en nemli teknoloji nedir sorusuna ankete katlanlarn % 24 elektrik prizi diye cevaplam. Aratrmann tm detaylarn http://getir.net/0gn adresinden okuyabilirsiniz. Hadi bakalm, internetin ekmee suya tercih edildii zamanlar da grdk sonunda.
HP sponsorluundaki American Airlines aratrmasna gre uakta sk seyahat edenler interneti yemee tercih ediyor.
Masast Simgelerinizi Hizaya Sokun

Masastndeki simgeleriniz oaldka doal olarak bunlarla ba etmek de zorlamaya balar. oumuz byle durumlarda simgeleri yeniden dzenleyerek ekrann belli blgelerine datma yoluna gideriz ve kendimizi bu yeni dzene altrrz. Gel gelelim, bir nedenle ekran znrlnn deimesi veya merakl minik parmaklarn bilgisayarnz kurcalamas yznden zenle kurduunuz bu dzen zaman zaman bozulur. Bu gibi durumlara kar masast simge dzenini korumak iin DesktopOK adl cretsiz yazlmdan faydalanabilirsiniz. Sistemde olduka kk bir yer kaplayan bu yazlmn yapt i, simgelerinizin masastndeki konumlarn kaydetmek ve gerektiinde tm simgeleri yeniden eski yerine yerletirmek. Bylece sebep ne olursa olsun, dalan masast dzeninizi tek bir tklamayla eski haline dntrebilirsiniz. Program, farkl zamanlarda veya farkl amalara ynelik olarak kaydettiiniz birden fazla masast simge dzenini de sonradan yeniden armak zere saklayabiliyor. DesktopOKi indirmek iin http://www.softwareok.com/?seite=Freeware/DesktopOK adresini ziyaret edebilirsiniz. Masast iin bundan daha fazlasna ihtiya duyarsanz, farkl tr simgeleri kendi pencereleri iinde gruplandrmanza izin veren ve yine cretsiz bir yazlm olan Stardock Fencese de gz atmay unutmayn (http://www.stardock.com/products/fences).
Kalabalk masast simgelerinizin dzenini korumak iin DesktopOK adl yazlmdan yardm alabilirsiniz.
23
Alparslan Babaolu
TBTAK UEKAE Enstit Mdr Yardmcs
Kriptolojinin Gemii
Bir ifreleme Algoritmas Kullanmadan nce Son Kullanm Tarihine Bakn!

nsanolunun gizli haberlemeye gereksindii gnden beri ifreleme teknikleri var. Binlerce yllk gizli haberleme tarihinde teknolojinin geliimiyle ifreleme sistemleri ve cihazlar da deiti. Ancak bir ilke binlerce yldr geerliliini koruyor: Krlan bir ifre tarihin tozlu sayfalarnda yerini alr ve onun yerine daha gelimii tasarlanr. Dier bir deyile, bir ifre krlmad srece varln korur. Kriptoloji bu ilkeyle gelierek gnmze kadar geldi. nsanolu Alberti diskini ya da Jefferson tekerleini binlerce yl daha nce icat edecek teknolojiye sahipti. Antik ada ifre krma teknikleri iki yzyl nceki kadar gelimi olsayd, belki imdi o dnem insanlarnn Alberti diskini de Jefferson tekerleini de kullandklarndan bahsediyor olacaktk.
Anahtar Kavramlar Askeri haberlemelerinde kriptografi kullanan ilk ulus Ispartallardr. M 5. yzylda kendi gelitirdikleri bir cihaz tarihin ilk yer deitirme sistemini uygulamak iin kullanyorlard. ifre anlamna gelen ngilizce cipher ve Franszca chiffre kelimeleri bu dillere Arapadan (cifr ya da cifir) gemitir. Avrupada ifre sistemlerinin ilk yaygn kullanm yeri Rnesansa muhalefet eden Kiliseydi.
Alparslan Babaolu, Manchester niversitesi Elektronik Mhendislii blmnden 1979da lisans, 1980de yksek lisans derecelerini ald. TBTAK Ulusal Elektronik ve Kriptoloji Aratrma Enstits mdr yardmcsdr. Saysal haberleme sistemleri, kripto sistemleri, bilgi gvenlii politikalar konularnda almaktadr. Bilgi gvenlii konusunda eitli kamu kurumlarnda seminerler vermektedir.
undan 4000 sene nce, Nil nehri kysnda kk bir ehir olan Menet Khufudaki bir ktip, efendisinin hayatn anlatt hiyeroglifleri izerken kriptoloji tarihini balattnn farknda deildi. Kulland sistem modern dnyann anlad biimde bir gizli yaz sistemi olmamasna karn, metnin rastgele seilmi yerlerinde, daha nce hi kullanlmam baz hiyeroglif semboller bulunuyordu. lk 3000 yllk sre zarfnda kriptografi srekli bir geliim gstermedi. Dnyann birok blgesinde dier yerlerden bamsz olarak geliti ve medeniyetlerin yok olmasyla birlikte elde edilen birikimler de kayboldu. Antikan en ileri medeniyeti olan inde yaznn tarihi ok eski olmasna karn, ideografik yaz (szleri veya dnceleri sesleri gsteren harflerle deil eitli iaret veya simgelerle yazma sistemi) kullanmna bal olarak, bir yaznn yazlmasnn zaten o yazy neredeyse ifrelemekle e zorluu olmas nedeniyle, kriptografide hemen hemen hibir ilerleme kaydedilmedi.
24
>>>
Ispartallarn kulland kripto cihaz.
Askeri haberlemede kriptografi kullanan ilk ulus Ispartallardr. M 5. yzylda gelitirdikleri bir cihaz tarihin ilk yerdeitirme sistemini uygulamak iin kullanyorlard. Bu cihaz belli kalnlkta bir tahta silindirden ve silindirin etrafna eik biimde sarlm papirs ya da ince, deri bir eritten oluuyordu. Gizli mesaj silindir boyunca silindire sarl erit zerine yazlyor, daha sonra erit silindirden zlyordu. Birbirinden ayrlan harfler yeniden ayn kalnlkta bir tahta silindire sarlmadka hibir anlam ifade etmiyordu. Askeri haberlemelerde kriptografinin bir dier nemli kullanm Roma dneminde oldu. Byk Roma mparatoru Julius Caesar, komutanlaryla kendi gelitirdii bir yerine koyma sistemini kullanarak haberleiyordu. Bu sistemde, alfabedeki her harf kendisinden sonra gelen nc harfle (rnein A, D ile D, G ile) deitiriliyordu. En temel ifre krma yntemlerinden olan ve ifreli metindeki harflerin gzkme saylarndaki sapmaya dayanan sklk analiziyle, hi ak metin olmadan ve hatta ifreleme algoritmasn
dahi bilmeden Caesar ifresini krmak mmkndr. Ancak o dnemde sklk analizi bilinmiyordu ve Ceasar ifresi Roma ordusunun gereksinimlerini karlyordu. Avrupada ortaaa kadar hibir gizli yazma zerinde kriptoanaliz yaplmad. Bu nedenle birka istisna durum dnda kriptoanalizle ilgili ciddi bilimsel alma olmam, ancak kriptografi hep var olmutur. lk ciddi kriptoanaliz almalar Araplar tarafndan yapld. Araplar kriptografi almalarna edebiyatta ve matematikte an ilerisinde olduklar MS 600l yllarda baladlar. ifre anlamna gelen ngilizce cipher ve Franszca chiffre szckleri bu dillere Arapadan (cifr ya da cifir) gemitir. Araplarn kriptografi konusunda yazdklar ilk eser, Abdurrahman el-Halil bn-i Ahmed tarafndan MS 718 ylnda kaleme alnan Kitab-l Muamma adl kitaptr. Bu kitapta Abdurrahman el-Halil, Bizans imparatoru tarafndan gnderilen Yunanca bir ifreli mektubun zmn verir.
wikimedia
25
Hrana Janto
Kriptolojinin Gemii: Bir ifreleme Algoritmas Kullanmadan nce Son Kullanm Tarihine Bakn!
a b c d e f g h i A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z A C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z A B D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z A B C E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z A B C D F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z A B C D E G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z A B C D E F H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z A B C D E F G I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z A B C D E F G H
j J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z A B C D E F G H I
k K L M N O P Q R S T U V W X Y Z A B C D E F G H I J
l m n o p q r L M N O P Q R S T U V W X Y Z A B C D E F G H I J K M N O P Q R S T U V W X Y Z A B C D E F G H I J K L N O P Q R S T U V W X Y Z A B C D E F G H I J K L M O P Q R S T U V W X Y Z A B C D E F G H I J K L M N P Q R S T U V W X Y Z A B C D E F G H I J K L M N O Q R S T U V W X Y Z A B C D E F G H I J K L M N O P R S T U V W X Y Z A B C D E F G H I J K L M N O P Q
s S T U V W X Y Z A B C D E F G H I J K L M N O P Q R
t u v w x y z T U V W X Y Z A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S U V W X Y Z A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T V W X Y Z A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U W X Y Z A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V X Y Z A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W Y Z A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Z A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y
Vigenre Karesi
Araplarn kriptoloji bilimine en nemli katks ise Abdullah Kalkaand tarafndan 1412de tamamlanan Subhul A adl 14 ciltlik ansiklopedinin kriptografiyle ilgili blmleridir. Bu eserde kriptoanalistin ilgilendii dili bilmek zorunda olduundan sz edilir ve Arapada asla yan yana gelmeyen harflerin bir listesi verilir. Batda gnmze kadar kesintisiz olarak gelen politik kriptografi ortaada balad. Feodal ynetimlerin hkim olduu bu dnemde kriptografinin kullanm ilkel, seyrek ve dzensiz olmakla birlikte srekli bir geliim gstermitir. Avrupada kriptografinin ilk gnlerinden beri her iki temel yntem, yani hem kodlar (ak metni oluturan kelimelerin anlaml ya da anlamsz baka kelime ya da saylarla yer deitirmesi) hem de ifreler (ak metnin belli bir algoritmaya gre ekil deitirmesi) kullanlmtr. ifre sistemlerini yaygn olarak nce Kilise kulland. 1363 ylnda Napoli Kardinali Pietro di Grazienin, Papalk ve dier kardinallerle olan yazmalarnda sesli harfleri kodlad bir ifre sistemi kullandn biliyoruz. Bat dnyasnda kriptografinin babas olarak anlan talyan Leon Battista Albertinin gelitirdii, i ie iki diskten oluan ifreleme cihaznda 24 hcre vard ve cihaz tek alfabeli ifreleme sistemlerinden ok alfabeli ifreleme sistemlerine geiin
ilk rneini tekil ediyordu. Kriptoloji tarihi iin kritik olan bu baardan sonra Alberti kodlamay ve ifrelemeyi birletirerek bir baka nemli baarya daha imza att: ifreli kod. Albertinin disklerinde harflerle birlikte bulunan drt rakam kodlama amacyla kullanlyordu (Bkz. bir nceki sayfa). Kriptoloji konusunda ann ilerisinde olan bir baka talyan ise Giovanni Battista Portayd. Porta, nl kitab De Furtivis Literarum Notisi yazdnda henz 28 yandayd. Ak metinde geen harflerin ikier ikier tek bir karakterin yerine getikleri, yani iki harfin tek bir karakteri temsil ettii digraphic ifre sistemi Portann buluudur. Kriptografik sistemler tarihte ilk kez Porta tarafndan, harflerin yerlerinin deitirildii yerdeitirme sistemi ve harflerin birbirinin yerini ald yerine koyma sistemi adlaryla ve bugn de doru kabul edilen bir snflandrmaya tabi tutulmutur. 1523te Fransada doan Vigenrein gelitirdii ve standart alfabenin kullanld ifreleme sistemi, bugn tm dnyada Vigenre Karesi olarak bilinir. Sistemin gc periyodik olmayan anahtar kullanlmasna (anahtar olarak bir kelimenin art arda tekrarnn kullanlmas yerine rastgele bir cmlenin kullanlmas) ve bilinen kripto ihlallerine (bir kripto sisteminin krlmasna yol aan kullanc hatas) meydan verilmemesine baldr. Modern sistemlere rnek olduu ve temel tekil ettii iin sistemin nasl alt aada aklanmaktadr. Ak metin, t a a r r u z d o k u z d a Anahtar, K A L E K A L E K A L E K A olsun. Vigenre Karesinde ifreleme iin kk harflerle yazlan satr ak metindir. En soldaki stunsa anahtara aittir. Kapatma ilemi iin ak metnin ilk harfi ve ona karlk gelen anahtar harfi karenin ilk satr ve ilk stununda belirlenerek, bunlarn kesitikleri noktadaki harf bulunur. Bu harf ak metnin ilk harfine karlk gelen kapal metnin ilk harfidir. Dier kapal harfler de ayn ekilde bulunur. Buna gre ifreli metin, D A L V B U K H Y K F D N A olacaktr. Vigenreden sonra kriptoloji telgrafn icadna kadar byk bir ilerleme kaydetmedi. Telgrafn bulunmasyla, posta iletmelerinde gizli telgraflarn grevlilerce alp okunmas ya da telgraf tellerinin dinlenmesi ile ifreli diplomatik ve askeri haberlemelerin kolay elde edilebilir olmas, hem yeni ifreleme sistemlerinin gelitirilmesini hem de bu sis-
26
<<<
temlerin kriptoanaliziyle ilgili almalarn younlamasn salad. Vigenrein yntemi ya da bu yntemin deiik biimlerde kullanm telgrafn icadndan sonra da bir sre devam etti. Ancak, Friedrich Kasiski adl emekli bir Prusyal piyade 1863te bu yntemi kran bir test gelitirdi. Literatre Kasiski testi olarak giren bu analiz yntemi, ifreli metin iinde beklenenden ok daha sk tekrar eden hecelerin aralarndaki uzaklklardan anahtarn periyodunu tahmin etmeye dayanyordu. Kasiski testi zellikle askeri ifre kullanclarnn panie kaplmasna ve yeni ifireleme sistemleri arayna girmelerine neden oldu. zm, Vigenrein krlmasndan nce, 1797de Thomas Jefferson tarafndan icat edilen Jefferson cihazyla geldi. Jeffersonn cihaz her birinde alfabenin harflerinin yazl olduu 36 diskten oluuyordu. Charles Wheatstone, 1854te ilk kez gerek anlamda digraphic, yani harflerin ikier ikier ifrelendii ve sonucun her iki harfe birden baml olduu bir sistemin haberini verdi. Sistem, Wheatstone tarafndan icat edilmiti, ancak arkada Baron Playfairin adn tayordu. Bu sistemin nemli zellii vard. ncelikle digraphic olduu iin harfler artk kimliklerini kaybetmi ve tek tek tannamaz hale gelmitir. Bu nedenle normal tek alfabeli istatistiksel analiz yntemleri uygulanamamaktadr. kinci olarak digraphic kodlama istatistik uygulanabilecek mesaj uzunluunu yarya indirmektedir. nc ve en nemli zellikse digraphlarn saysnn alfabedeki harf saysna oranla ok byk olmasdr. Bu nedenle dile bal karakteristik zellikler ok daha byk bir sahaya yaylmtr ve tannamaz hale gelmitir. 26 harf yerine 676 digraph vardr ve ngilizcede en ok kullanlan harfler olan e ve tnin kullanm oranlar srasyla yzde 12 ve 9 olmasna karlk en ok kullanlan digraphlar olan th ve henin kullanm oranlar srasyla yzde 3 ve 2,5e dmektedir. Bu zelliklerinden tr sistem, zamannda krlamaz olarak nitelendirilmiti. Playfairden sonra kriptoloji biliminde devrim yapm ve kriptolojiyle matematiin yakn ilgisini ortaya koymu bir dier sistemse Lester Hillin gelitirdii Hill sistemidir. Hill, bu sistemin ilkelerini The American Mathematical Monthly dergisinin 1929 Haziran-Temmuz saysnda yaymlanan Cryptography in an Algebraic Alphabet (Bir Cebirsel Alfabe ile Kriptografi) balkl makalesinde ortaya koydu. Hill sistemi, ABD ordusunda sadece harf gruplu radyo ar sinyallerinin ifrelenmesi amacyla kullanlmtr. Ancak, yukarda da belirtildii gibi kriptolojinin matematikle olan yakn ilgisinin ortaya konmas ve polygraphic (birden fazla sayda ak metin karakterinin ifrelenirken birlikte ileme tabi tutulmas) kriptografiyi ilk defa mmkn klmas asndan kriptoloji tarihinde ayr bir yere ve neme sahiptir. Hill, sisteminde anahtar ve ak metin harflerinin saysal deerlerinin olduu eitlikler kulland. Bu sistemde ifreleme ilemi, denklemlerin zmlerinin bulunmasndan ibarettir. Denklem says, polygraphtaki harf saysna, yani ifrelenirken birlikte ilem gren harf saysna eittir. ngiliz alfabesinde 26 harf bulunduundan ve ifrelerin de zlebilmesi gerektiinden Hill tm ilemlerini MOD-26 zerinden yapt. Bu sistem, yalnzca 0dan 25e kadar olan saylarn kullanld ve 26dan byk her saydan, sonuta 26dan kk bir say kalana kadar 26nn kartld bir say sistemidir. Hillin sistemi ok fazla kullanm alan bulamam olmasna karn kriptoloji konusunda alanlar zerinde byk bir etki brakr. almann gzellii matematikileri konuya eilmeye zorlar. ifreleme sistemlerinin matematiksel bir biimde formle edilmesi, bu sistemlerin zayflklarn ve kriptologlarn sistem tasarmndaki hatalarn ortaya koymaktadr. Daha da nemlisi, kriptoanalistler artk istatistiksel yntemlerin dnda matematiksel yntemler de kullanabileceklerini grmlerdir. Bugnk kriptoloji matematiksel ilemler, matematiksel yntemler ve matematiksel dnceyle doyuma ulam bulunuyor. Kriptoloji, uygulamada artk matematiin bir kolu haline geldi. Bu noktaya gelinmesinde Lester Hillin katks yadsnamaz. I. Dnya Sava srasnda kriptografinin ok youn kullanm ve savan haberleme teknolojisinin ilerlemesine katks, sava sonrasnda kriptografinin gelien teknolojiden daha fazla yararlanmasna neden oldu. Radyo icat edilmiti ve telsiz haberlemelerini dinlemek artk ok daha kolayd. stelik I. Dnya Sava srasnda kriptoanaliz teknikleri de olduka gelimiti. Bu nedenle daha gl ifreleme sistemlerine gereksinim dodu. Sonuta dnyada en ok kullanlacak kriptografik yntem ortaya kacakt ve bu yntemle alan cihazlar bir sonraki dnya savanda gizli haberlemeye yn verecekti: Rotorlu elektromekanik cihazlar...
Jefferson cihaz
Kaynaklar: Bone, J. V., A Brief History of Cryptology, 2005. Cipher A. D. ve Louis K., Cryptology: Machines, History, & Methods, Artech House Cryptology Series, 1989. Kahn, D., The Codebreakers: The Story of Secret Writing, Scribner, 1996.
Menezes, A. J., Oorschot, P. C. ve Vanston, S. A., Handbook of Applied Cryptography, CRC, 1997. Hill, Lester S., Cryptography in an Algebraic Alphabet, The American Mathematical Monthly, Cilt 36, Say 6, (Haziran-Temmuz 1929). 27
wikimedia
Orhun Kara
Dr., TBTAK UEKAE Bauzman Aratrmac
II. Dnya Savandan Gnmze Kriptoloji:
Enigmadan AESe ifreleme

II. Dnya Savanda Enigma ifreleme cihazn yaygn olarak kullanan Almanlar, sava srasnda Enigma ifrelerinin Mttefikler tarafndan krldnn farknda deildi. Yaklak yarm milyon Alman mesajn zen Mttefikler Atlantikteki Alman U-boat savanda, Normandiya karmasnda ve Afrika l Savalarnda byk avantaj elde etti. yle ki ifre krma faaliyetlerinin karargh haline gelen Londra yaknlarndaki Bletchley Park iin Alman Ordusu BBG evi gibiydi!
Anahtar Kavramlar II. Dnya Savanda Almanlar Enigma adl daktilo benzeri ifreleme cihazn yaygn olarak kullandlar. Sava sonunda ordunun envanterine kaytl yaklak yz bin Enigma vard. Enigma ifrelerini ilk Polonyallar krd. Ardndan ngilizler Bletchley Parkta Enigmann analizi zerinde altlar. Bletchley Parkn ifre krclar lkedeki en yetenekli matematikilerden, satran oyuncularndan ve bulmaca merakllarndan seilmiti. Claude Shannonn 1949da Bell Laboratuvarlarnn teknik dergisinde kan Gizli Sistemlerin Haberleme Teorisi adl makalesi modern simetrik sistemlerin tasarm felsefeleri ve gvenlik modelleri iin bir temel oluturmutur. Diffie ve Hellman 1976da IEEEnin Information Theory dergisinde kan Kriptografide Yeni Ynler adl makalelerinde ak bir kanalda iki tarafn nasl gvenli anahtar paylaabileceine dair bir metot nerdiler. Bu makale kriptoloji biliminde r at. Rijmen ve Daemen adl iki Belikal kriptoloun tasarlad Rijndael adl algoritma, AES adyla 1976da standart olarak kabul edilmi olan DES adl algoritmann yerine standart ifreleme algoritmas olarak seildi.
A
Bilkent niversitesi Matematik Blmnden mezun olan Orhun Kara ayn blmde yksek lisans ve doktorasn tamamlad. 2001 ve 2002 yllarnda Fransada CNRSe bal IMLde (Institut de Mathmatiques de Luminy) Prof. Serge Vladu ile alt. Literatrde reflection attack- yanstma ata olarak bilinen kendine benzeim atan buldu. Ayrca How to Break Gilbert-Varshamov Bound adl kitabn yazarlarndandr. TBTAK UEKAEde kripto algoritmalarnn tasarm ve analizi zerinde almaktadr.
rthur Scherbius adl bir Alman mhendis XX. yzyln balarnda, zellikle bankalarn ve i adamlarnn gereksinimleri dorultusunda ticari gizlilii salayacak, pratik, kullanl ve gl olduunu dnd rotorlu bir kripto cihaz tasarlad ve cihazna muamma, bilmece anlamna gelen Enigma ismini verdi. Scherbiusun Enigmas ilk srmlerinde hantal olsa da, birka srmden sonra olgunlat ve hafifledi. Scherbius, zengin olma hayalleriyle Enigmaya patent ald ama i dnyasndan bekledii ilgiyi gremedi. Ticari Enigma svire ordusunda, spanyol Savanda ve talyan donanmasnda grev ald. Enigmann yldz asl Alman donanmasnn ilgisiyle parlayacakt. Almanlar Versay Antlamasnn krgnl iinde oktan yeniden var olma mcadelesine girmilerdi. Ba dndrc bir hzla silahlanyorlard. Sava alannda kullanl, hafif, ucuz, pratik, anahtar deiimi ve kurulumu kolay bir kripto cihazna ihtiyalar olacakt. Enigma tam istedikleri trden bir cihazd. lk olarak, o dnemki ad Kriegsmarine olan Alman donanmas Enigma kullanmaya balad. Ardndan 1930lu yllarn balarnda Alman Gizli Servisi
28
>>>
Abwehr, Alman Kara Kuvvetleri Wehrmacht ve Alman Hava Kuvvetleri Luftwaffe, kendi birimlerinde gizli haberleme iin Enigmay kullanma karar aldlar. Enigma II. Dnya Sava srasnda Alman ordusunun en yaygn kulland ifreleme cihaz oldu. Sava sonunda ordunun envanterinde kaytl yaklak yz bin Enigma vard. Enigma yaklak 10 kg arlnda, daktilo benzeri, rotorlu, elektromekanik bir ifreleme cihazdr. Tu takmnn hemen st ksmnda 26 harften oluan kl bir pano yer alr. Operatrn her tua basmnda kl panoda bir harfin yanar; bu harf, karlk gelen ifreli karakter olur. Enigmadaki matematiksel fonksiyonlar 26 elemanl harf kmesindeki permtasyonlard. Bu permtasyonlar ticari Enigmada rotor ve bir yanstcyla ifade ediliyordu. Her bir rotorun bir tarafnda 26 pin, dier tarafnda 26 levha bulunuyordu. Her bir pin, rotorun br yzndeki levhalardan birine ierden bir kablo ile balyd. Bylece bir pinden geen elektrik akm rotorun dier tarafnda bir levhadan kyor ve bu da 26 elemanl bir alfabede bir permtasyon ifade ediyordu. Rotorlar, bir rotorun pinleri dierinin levhalarna temas edecek ekilde bir ubuk ekseninde, dik konumda yan yana yerletiriliyor ve en soldaki rotorun levhalar da yanstcnn pinlerine temas ediyordu. Bylece bir rotorun levhasndan geen elektrik akm bir sonraki rotorun bu levhaya temas eden pinine atlyordu. Akm bu ekilde yoluna devam ediyor ve rotordan da getikten sonra yanstcya ulayordu. Yanstcnn 26 pini vard ve kablolarla bu pinler ieriden ikier ikier birbirlerine balanmlard. Bylece bir pinden gelen elektrik akm dier bir pinden kp, yanstcya temas eden rotorun baka bir levhasna geri dnyordu. Akm rotorlardan, rotorlarn i telleri zerinde bu sefer ters ynde ve bambaka bir yol izerek tekrar geiyor ve ardndan kl panoya ulayordu. Bylece batarya ile panodaki 26 lambadan biri arasnda devre tamamlanm oluyor ve bu lamba yanyordu. Tua her basldnda en sadaki rotor bir harf kayacak ekilde, yani bir turun yirmi altda biri kadar dnyor ve bylece isel permtasyonlar deimi oluyordu. En sadaki rotor bir tur dndnde ortadaki bir harflik, ortadaki bir tur dndnde en soldaki bir harflik dnyordu. Bu da oluan permtasyonlar kmesinin periyodunun son derece yksek olmasn salyordu. Bir harfi ifreleme iin kullanlan bir permtasyon ancak btn rotorlar birer tam tur dndnde, yani 26x26x26=17576 harf ifrelendikten sonra tekrar kullanlyordu. Bylece
Enigma operasyonda. Alman Hava Kuvvetleri askerleri Enigmann banda. Bir operatr ifreleme yaparken (ifre zerken) dier operatr kaydediyor.
pratikte her harf ifreleniinde farkl bir permtasyon kullanlm oluyordu. Enigma permtasyonlarn zellii involsyon olmalaryd, yani harfler karlkl olarak birbirlerine gidiyorlard. rnein A harfi Zye gidiyorsa Z harfi de Aya gidiyordu. Bu durum yanstcnn da involsyon olmas ve yanstcdan sonra rotorlarn belirledii permtasyonlarn ters ynde ve ters sra ile tekrar uygulanmas sayesinde oluyordu. Bylece cihazn ayn kurulumuyla ifre zme de kolayca gereklenebiliyordu. Alman ordusunda kullanlan Enigmaya ticari Enigmalardan farkl olarak bir de steckerbrett denilen fileme tablosu eklenmiti. Hemen tu takmnn ardnda yer alan bu tabloda 26 harf oyuu bulunuyordu. Bir fiin bir ucu bir harfin oyuuna, dier ucu da baka bir harfin oyuuna takldnda bu iki harf yer deitirmi gibi davranyordu. rnein A harfi ile Z harfi bir fi ile balandnda, A harfi Z, Z harfi de A gibi davranyordu. Operatr A harfine bastnda sanki Z harfine baslm gibi elektrik akm rotorlara iletiliyordu. ifre zme ileminin de ayn olmas asndan, cihazn rettii permtas29
http://www.nationalmuseum.af.mil
II. Dnya Savandan Gnmze Kriptoloji: Enigmadan AESe ifreleme Enigmann rotorlar. Yan yatm rotorda 26 pin ve ndeki rotorda 26 levha gzkmektedir.
yonlar involsyon yapmak gerekiyordu. Bu yzden akm son olarak kl panoya gelmeden fileme tablosundan tekrar geiyordu. Fileme tablosunda iftler halinde hangi harflerin kablolarla birbirlerine balanaca anahtar bilgisiydi ve bu da tek tek deneme yoluyla anahtar bulmay pratikte imknsz klacak kadar ok kombinasyon sunuyordu. 26 harften 13 ift 26!/(13!213) farkl yolla oluturulabilir ki bu da 13 basamakl bir saydr. Ticari Enigmadan farkl baka bir uygulama olarak Almanlar be rotor bulunduruyor ve n seerek kullanyorlard. Bu da anahtar bilgisinin bir parasyd ve sisteme 60 kat karmaklk getiriyordu. Ticari Enigmay Polonyallar ve ngilizler krdlar. ngilizler ifre krma faaliyetlerini kurumsal hale getirmek iin GC&CS (Government Code and Cipher School - Devlet Kod ve ifre Okulu) adl bir yap oluturmutu. GC&CS spanyol Savanda kullanlan Enigma ifrelerini zmeyi baarmt, ama 1930lu yllarda Alman Ordusunun Enigmas ngilizler iin hl bir muammayd. Alman Enigmasn ilk kranlar Polonyallar oldu. Polonyallar yaklaan Alman tehlikesini sezmi olacaklar ki daha 1930lu yllarn balarnda, Varova yaknlarnda en iyi matematikilerin topland bir ifre krma okulu kurdular. Bu okulda en baarl matematikiyi -Marian Rejewski, Henryk Zgalski ve Jerzy Rozicki- Enigmay analiz etmek zere ok gizli bir grevle Biuro Szyfroma (ifre Brosu) aldlar. Bu matematikinin Biuro Szyfromda youn almalar ksa srede meyvelerini verdi ve Polonyallar Enigmay krmay baard. Hans-Thilo Schmidt adl bir Alman casusun Franszlara aktard bilgiler Enigmann analizinde Polonyallarn olduka iine yarad. Ayrca bir baka gelime Polonyallarn ekmeine ya srecekti. Alman hkmeti byk bir hata yaparak bir diplomatik Enigmay Berlinden Varovadaki bykelilie sradan bir kargo gibi gnderdi. Bunu fark eden Polonyallar Enigmay ele geirdiler ve iki gn boyun30
ca kurcaladlar. Cihazlarn i tel sistemlerini inceleyip fotoraflarn ektiler. Ardndan hibir ey olmam gibi paketleyip Alman Bykeliliine teslim ettiler. Almanlar durumun farkna varmad ama Polonyallar sistemle ilgili her eyi renmiti. Hatta iki tane kopya Enigma dahi rettiler. Biuro Szyfromda zellikle Marian Rejewski, Enigmann analizinde olduka baarl sonular elde etti. Enigmann i sisteminin birok permtasyonu retemeyeceini kefetmiti. Sonuta rotorlarn oluturduu permtasyonlar olas adaylar arasndan eleme yoluyla bulan bir cihaz gelitirdi. Cihaza bombe ad verilmiti. Bu, tarihte bilinen ilk kriptoanaliz cihazyd ve alt Enigma cihazn ayn anda taklit edebiliyordu. Bir rivayete gre, cihazdaki Enigma rotorlarn taklit eden yass toplar o dnem Polonyada yaygn olan ve bombe ad verilen tatllara benzedii iin cihaza bombe ad verilmiti. Baka bir rivayete gre ise cihazn ismi bu toplarn alrken, den bombalarn slklar gibi ses karmalarndan geliyordu. Bombe cihazlarn Polonyann radyo fabrikas olan AVA irketi retiyordu. 1939 sonbaharnda Almanlarn Polonyay igalinden hemen nce kriptoanaliz faaliyetleri durduruldu ve Biuro Szyfrom la-
wikimedia
Alman donanmas tarafndan 1942den sonra kullanlan ve M4 ad verilen drt rotorlu Enigma.
Visual Photos
>>>
vedildi. Polonyallar hibir kant brakmamak iin btn almalar ve bombeleri yok ettiler. Bu yzden maalesef gnmze Polonya bombesinden bir rnek, hatta bir fotoraf dahi kalmamtr. Alman igaliyle birlikte Polonyal kriptoanalistlerin birou Fransaya veya ngiltereye kat. Enigmann kriptoanalizi artk ngilizlere kalmt. ngilizler 1930lu yllarda bu konuda Polonyallardan ok ey rendiler. GC&CS, kararghn 1939da Londradan yaklak 90 km uzakta bir banliy kasabas olan Bletchleyde kurdu. Kriptoanaliz almalarn balangta kk ve mtevaz bir ekip yapyordu. ler bydke ekip de geniledi. yle ki savan sonuna doru yaklak 8000 kiilik dev bir kriptoanaliz ordusu harl harl Alman ifrelerini zmekteydi. Bletchley Parkta alan ifre krclar lkedeki en yetenekli matematikilerden, satran oyuncularndan ve bulmaca merakllarndan seilmiti. Bu isimler arasnda zelikle Alan Turing ve Gordon Welchman dikkat ekiyordu. Turing, Polonya bombesi zerinde youn bir almaya dald ve sonunda kendisi de bir Enigma ifre krma cihaz gelitirmeyi baard. Cihazn alma ilkesi Polonya bombesinden ok farkl olmasna karn bu cihaza da bombe ismi verildi. ngiliz bombeleri bir ton arlnda ve yatay bataryadan oluan devasa makinelerdi. Bataryalar, her bir sras Enigma rotorlarn taklit eden dnen toplardan oluan sra tekil ediyordu. En hzl dnen top Enigmann en soldaki rotorunu temsil ediyordu ve saniyede iki tur atyordu. Bir Enigma ayn hzda altrlmak istense saniyede 52 tua basmak gerekecekti! stelik bir bombe zerinde onlarca Enigma simlasyonu ayn anda paralel alyordu. Bu devasa kriptoanaliz makineleri ok hzl onlarca Enigma gibi davransa da makinelerin anahtarlar tek tek deneyerek bulmalar yllar alacak bir ilemdi. Bombelerin taramalar aslnda Turingin kefettii Enigmann bir zayfln kullanyordu ve aday permtasyonlar artc bir hzla eleniyordu. Bombeler BTM (British Tabulating Machinengiliz Tablolama Makinesi) fabrikas tarafndan byk bir gizlilikle retiliyor ve Bletchley Parka getiriliyordu. lk iki bombe 1940n Mart aynda greve balad. ngilizler sava sonuna kadar 200den fazla bombe rettiler ve bu makinelerle neredeyse yarm milyon Alman mesajn zmeyi baardlar. Y istasyonlar ad verilen dinleme istasyonlarnda toplanan sinyallerden ifreli metinler karlyor ve Bletchleye gnderiliyordu. Bletchleyde zlen metinler snflandrlyor ve kurmaylar tarafn-
dan deerlendirmeye alnyordu. Almanlar gnlk anahtar kullanyorlard. Genellikle gece yars deitirilen anahtarlar, leye doru Bletchleyde ngilizlerin eline gemi oluyordu. ngiliz bombesi bilinen ak metin ata uyguluyordu. Dolaysyla ngilizlere Y istasyonlarnda topladklar ifreli metinlerin bir ksmna karlk gelen ak metinler gerekiyordu. Ancak ak metin elde etmek onlar iin hi de zor olmad. Sabit hava raporlar, mesajlarn belli yerlerinde geen cevap bekleniyor, derhal gibi tekrar eden szckler, kalplam askeri terimler, mesajlarn standart balang ve biti ekilleri, test mesajlar ve ii doldurulan matbu formlar ngilizlere kolayca ak metin salyordu. Bombe retmek olduka pahalya mal oluyordu. stelik 1942 balarnda Alman donanmas Enigmaya bir rotor daha eklemiti. M4 kodlu bu Enigmalara Bletchley sakinleri shark (kpek bal) adn verdiler. zlemeyen shark kodlar Bletchleyi zor durumda brakyordu. ngilizler ABDden yardm istediler. Amerikallar da 1942nin sonlarnda bombe retmeye baladlar. Onlarn
Enigmann rotorlar.
31
Visual Photos
II. Dnya Savandan Gnmze Kriptoloji: Enigmadan AESe ifreleme
WAVES ad verilen operatrlerce kurulan ABD donanma bombesi. Bu dev makinelerde Turingin Enigmaya kar gelitirdii atak gerekleniyordu.
bombesi 2,5 ton arlndayd ve daha hzl alyordu. rettikleri ilk iki bombeye dem ve Havva adn koydular. lgintir, projenin banda Joseph Desch adl bir Alman vard. Ar-Ge almalar NCMLde (Naval Computing Machine LabDonanma Hesaplama Makineleri Labaratuvar) yapld ve bombeler NCR (National Cash RegisterUlusal Kasa) firmasnda retildi (Bir ATM cihazndan para ekerken cihazn bir kesinde NCR yazs dikkatinizi ekmi olabilir. NCR ayn zamanda ATM de retiyor). Amerikallar sava sonuna kadar yzden fazla bombe rettiler. Alan Turing ve ekibi M4 Enigmasnn analizleri zerine youn almalarnn semeresini grmeye balad. 1942nin sonbaharna doru Bletchley Parkta artk kpek bal kodlar zlebiliyordu. ABD bombeleri de kpek bal kodlarn okuyabiliyordu. Bletchley Parkta sadece Enigma kodlar zlmyordu. Yksek rtbeli Alman askerlerin ve kurmaylarn kulland Lorenz SZ-40 Schlsselzuzatz eklenti ifresi tam 12 rotorluydu ve teleyazc devreleri iin kullanlyordu. Bletchleyde Lorenz ile gnderilmi ifrelere tuna kodu deniliyordu. Tuna kodlar John Tiltman ve William Tutte tarafndan analiz edildi ve krld. Sonuta, Hitlerin haberlemesi bile dinlenebilir hale geldi. Bletchleyde tuna kodlarn zmek iin Colossus ad verilen ve delikli erit ktlar yardmyla programlanabilen dev cihazlar gelitirildi. Bletchley Park projesinin banda, byk bir gizlilik iinde yaplan ifre krma ilemlerine ultra sr adn veren dnemin babakan Churchill vard. Bu yzden projeye Ultra Projesi dendi. Bletc-
hley Parkta olup bitenler o kadar gizli tutuluyordu ki ultra bilgileri kullanlrken kaynan boniface (hanc) kod adl bir casus olduu syleniyordu. Ultra Projesi Atlantikte, Afrika l Savalarnda ve Normandiya karmasnda Mttefiklere nemli avantajlar salad. Birok tarihi Bletchleydeki ifre krclar sayesinde savan en az iki yl ksald konusunda hemfikir. Mttefikler Atlantikteki Alman denizaltlarnn yerlerini kolayca saptadlar. Ayrca, I. Dnya Savanda efsane olmu Alman komutan Mareal Rommel, ifre krclarn da etkisiyle Afrikadaki sava kaybetmiti. Bletchley Park, Akdenizdeki Alman mhimmat gemilerinin yerlerini gerek zamanda saptayabiliyordu. stelik Almanlarn sava planlar annda ngiliz Mareal Montgomeryin nne seriliyordu. yle ki Hitlerin Rommele gnderdii baz mesajlar gecikebiliyor ve bu mesajlar Rommele ulancaya kadar, oktan Bletchley Parkta zlm ve Montgomerye iletilmi oluyordu. ifre krclarn elde ettii bilgiler Normandiya karmasnda General Eisenhovern -kendi ifadesiyle- iini ok kolaylatrm ve birok askerinin hayatn kurtarmt. Ultra Projesinin baarsnda Bletchley Parktaki ok geni ve yetenekli bir kadronun hummal almas ve projenin iyi ynetilmesi kadar, Enigmadaki analitik zayflklar ve operatrlerin yapt kripto ihlalleri de (kripto gvenlii iin uyulmas gereken kurallarn gz ard edilmesi) etkili olmutu. Tarih ders alnacak olaylarla doludur. Bletchley Park buna gzel bir rnektir. Enigma gerekten de ana gre son derece stn bir ifreleme makinesiydi. Ancak Alman ordusu Enigmay kullanmadan nce detayl test ve analizlerden geirmedi. Bylece kolayca nlem alnabilecek zayflklar gzden kam oldu. Almanlar Enigmaya ar gvendiler ve Enigma trafiinin dinlenmesinin imknsz olduunu dndler. Dmanlarnn kriptoanaliz kabiliyetlerini ve hesaplama glerini kmsediler. Ancak bu ar gven Almanlara pahalya mal oldu. II. Dnya Savann bir baka byk kriptoanaliz projesi de ABD donanmasnn yrtt Magic Projesiydi. Japonlarn diplomatik amal kullandklar rotorlu bir ifreleme cihaz olan Purple, ABD kriptoanalistleri tarafndan krld. Geri Japon ordusu askeri gizli haberlemelerin diplomatik cihazlarla yaplmamasna zen gsteriyordu ama ABDli kriptoanalistler ngilizlerin de yardmyla Purplela ifrelenmi iki nemli mesaj amay baardlar. Bunlardan biri Berlindeki Japon bykeli-
32
<<<
sinin, Hitlerle grmelerini uzun bir rapor halinde, Purplela Japonyaya gnderdii mesajd. Dier mesaj ise Pearl Harbor saldrsndan nce Japon hkmeti tarafndan ABDdeki Japon Bykeliliine gnderilen bir dizi acil talimat listesiydi. Bu talimatlardan zellikle iki tanesi dikkat ekiciydi: ABD ile btn ilikiler derhal kesilecekti ve ABD karasularndaki btn Japon gemilerinin acilen ABD karasularn terk etmesi salanacakt. dayanr. Bu problem byk saylar arpanlara ayrma problemidir. 1980li ve 90l yllarda kriptolojinin geliimi ivme kazand ve kriptoloji bir bilim olarak olgunlat. Sradan insanlarn bilgi gvenlii ihtiyalarn karlayan birok uygulamann bu yllarda baladn ve gnmzde de hzla yaygnlatn gryoruz. 1980li yllarn sonlarnda Koblitz ve Miller, ifrelemede ve saysal imzalamada eliptik eri zerindeki ayrk logaritma probleminin kullanlabileceini nerdiler. Eliptik eri kriptosunda anahtar boyu dier asimetrik kriptolarla karlatrldnda son derece ksadr. Buna ramen kripto camias ilk yllarda eliptik eri kriptosunu pheyle karlad. Eliptik eriler olduka derin matematiksel objelerdi. Bu objeler zerine kurulan kripto sistemlerin gvenlii hakknda hi kimsenin tam bir fikri yoktu. Analizler zordu ve derin matematik bilgisi gerektiriyordu. Ancak yllar ilerledike aratrmalar derinleti. Yaklak yirmi yllk youn kriptoanaliz almalarna ramen, u ana kadar birka zel eliptik eri dnda eliptik erilerin zerindeki kriptonun zayflna dair bir sonu bulunamad. Dolaysyla gnmzde eliptik eri kriptosuna olan gven olduka artmtr. 1980li yllarda gvenli olduuna inanlan DES, 90l yllarn banda hzla itibar kaybetti. 1991de Biham ve Shamir (RSAnn Ssi) tarafndan yaplan diferansiyel atakla DES yara ald. Atak pek pratik deildi ve uygulama iin ok sayda seilmi ak metin gerekiyordu. Asl darbe iki yl sonra Japonyadan geldi. Mitsuri Matsui dorusal kriptoanalizi kefetti ve DESin dorusal atakla krlabileceini gsterdi. Hatta bir sene sonra pratik bir dorusal atak dzenleyerek DESi krd. Bu, literatrde DESe uygulanm ilk pratik atakt. Btn bu gelimeler artk DESin ifreleme algoritmas olarak mrn tamamladn ve 2000li yllarn gvenlik ihtiyacn karlamaktan uzak olduunu gsteriyordu. NIST (National Institute of Standards and Technology-Ulusal Standartlar ve Teknoloji Enstits) 1997de yeni bir ifreleme standard iin yarma balatt. Yarma 2001 ylnda sonuland. Rijmen ve Daemen adl iki Belikal kriptoloun tasarlad Rijndael adl algoritma AES (Advanced Encryption Standard- Gelimi ifreleme Standard) adyla yeni standart ifreleme algoritmas olarak seildi. Gnmzde AES btn dnyada en yaygn kullanlan ifreleme algoritmalarndan biridir.
Kaynaklar Kahn, D., The Codebreakers: The Story of Secret Writing, Scribner, 1996. Menezes, A.J., Oorschot, P.C. ve Vanston, S.A.,
II. Dnya Sava Sonrasnda ve Gnmzde Kriptoloji

II. Dnya Savann ardndan kriptolojinin artk bir bilim olma yolunda emin admlarla ilerlediini gryoruz. Claude Shannonn 1949da Bell Laboratuarlarnn teknik dergisinde kan Gizli Sistemlerin Haberleme Teorisi adl makalesi modern simetrik sistemlerin tasarm felsefeleri ve gvenlik modelleri iin bir temel oluturmutur. 1970li yllarn balarnda, ilerinde Feistel ve Coppersmithin de olduu IBM mhendisleri tarafndan tasarlanan LUCIFER adl blok ifreleme algoritmasnn Shannonun 1949da ortaya koyduu ilkeleri tadn grebiliriz. Bu algoritma daha sonra NSA (National Security Agency-Ulusal Gvenlik Ajans) tarafndan analiz edildi ve baz deiikliklerden sonra oluturulan yeni algoritma, 1976da NBS (National Bureau of Standards-Ulusal Standart Brosu, daha sonra NIST olarak deiti) tarafndan, DES (Data Encryption Standard- Veri ifreleme Standard) adyla ABDnin standart ifreleme algoritmas olarak kabul edildi. DES 64 bit blok uzunluunda, 56 bit anahtar boyu olan bir blok ifreleme algoritmasdr. DESin standart olarak kabul edildii yl bir baka gelime kriptolojide bambaka bir ufuk aacakt. Diffie ve Hellman IEEEnin (Institute of Electrical and Electronics Engineers- Elektrik ve Elektronik Mhendislii Enstits) Information Theory (Bilgi Teorisi) dergisinde kan Kriptografide Yeni Ynler adl makalelerinde, ak bir kanalda iki tarafn nasl gvenli anahtar paylaabileceini anlatyorlard. Bu anahtar paylam protokolnn gvenlii matematikte ayrk logaritma probleminin zmnn zorluuna dayanyordu. Bylece ak anahtarl kriptografi domu oldu. Hemen bir yl sonra Rivest, Shamir ve Adelman ak literatrn ilk ve belki de en ok kullanlan ak anahtarl ifreleme algoritmasn yaymladlar. Algoritmann ismini kendi isimlerinin ba harflerinden oluturmulard: RSA. RSAnn gvenlii de zor bir matematik problemine
Handbook of Applied Cryptography, CRC, NY, 1997. http://www.bletchleypark.org.uk http://www.enigmahistory.org/ 33
Orhun Kara
Dr., Bauzman Aratrmac, UEKAE, TBTAK
Kriptografinin Yaptalar
Kriptografik Algoritmalar ve Protokoller

Kripto sistemlerinin temellerini kripto algoritmalar ve bu algoritmalarn hangi kurallarla kullanlacan ifade eden kripto protokolleri oluturur. Kriptolojinin varolu nedeni olan gizlilik, kimlik dorulama, inkr edememe ve veri btnl gibi bilgi gvenlii hizmetleri, kripto algoritmalar ve protokolleri sayesinde salanr. Kriptografik algoritmalardan belki de en ok ilgi ekenler ve en yaygn kullanlanlar ifreleme algoritmalardr. lgin olan ise gnmzde yaygn olarak kullanlan ve standartlam modern ifreleme algoritmalarnn hibirisiyle ilgili, krlamayacana dair henz matematiksel bir ispat ortaya konamam olmas.
Anahtar Kavramlar Simetrik ifrelemede, ifreleme yapacak ve zecek kiiler arasnda ortak bir anahtarda anlalm olmaldr. Simetrik algoritmalarda ifreleme yapan ayn zamanda ifre de zebilir. Oysa asimetrik algoritmalarda herkes ifreleme yapabilirken sadece zel anahtar sahibi ifreyi zebilir. Girdi olarak anahtar kullanmayan kripto algoritmalar da var. rnein, zet fonksiyonlar rastgele uzunlukta metinleri girdi olarak alr ve sabit uzunlukta vektrler retir. Bu vektrler metinlerin parmak izleri gibidir ve birok kriptografik uygulamalarda uzun metinler yerine onlar temsil ettii dnlen zetleri kullanlr. Simetrik algoritmalar asimetriklere nazaran ok daha hzldr. Karlatrmak gerekirse simetrikler spersonik uaklar kadar hzl ise asimetrikler ancak kan hznda olabilirler. Kriptografik protokoller birok adan resmi davet protokollerine benzer. Her ikisinde de davetli says nemlidir. Kriptografik protokollerin ounda iki, , drt gibi az sayda taraf (davetli) vardr.
ou kriptografik sistemin ncelikli hedefi bilgiye yalnzca istenilen kiilerin ulaabilmesini salamak, yani gizliliktir. Gizlilik, ifreleme (ve ifre zme) algoritmalaryla salanr. ifreleme algoritmas ifrelenecek metni ve ifreleme anahtarn girdi olarak alr. ifrelenecek metne ak metin denir. ifreleme algoritmas bu iki veriyi kullanarak ifreli metni oluturur. ifre zme algoritmasndaysa ifreli metin ve ifre zme anah-
tar kullanlarak ak metin retilir. ifre zme algoritmasn ifreleme algoritmasnn ters fonksiyonu gibi dnebiliriz. ifreyi nasl zeceimizi bilmeden ifrelemeyi bilmek iimize yaramayaca iin kriptologlar ounlukla ikisine birden ifreleme algoritmas derler. ifreleme algoritmalar denilince nce hem ifreleme ileminde hem de ifre zme ileminde ayn anahtarn kullanld simetrik ifreleme algoritmalar akla gelir. Simetrik ifrelemede kullanlan anahtar bakalarndan gizli tutulduu iin bu anahtara gizli anahtar denir. Bu yzden simetrik ifrelemenin bir dier ad da gizli anahtarla ifrelemedir. Simetrik ifrelemede, ifreleme yapacak ve zecek kiiler arasnda ortak bir anahtarda anlalm olmaldr. Bunu salamann bir yolu anahtar, ifreleyecek ve ifre zecek kiilere gvenli bir kanaldan ulatrmaktr. Burada aklnza u soru taklabilir. Anahtar gvenli bir kanaldan ulatryorsak mesaj neden dorudan o kanaldan gndermeyelim? ncelikle, algoritmanz yeterince glyse
34
JUPITERIMAGES
>>>
Gizli Anahtara Kar Ak Anahtar

Gizli anahtarla ifrelemenin (simetrik ifreleme) binlerce yllk gemie sahip olmasna karn, ak anahtarl ifreleme (asimetrik ifreleme) henz 32 yanda! Ak anahtar kriptografisi Diffie ve Hellmann 1976da bulduklar anahtar paylam protokolyle domu oldu. Bir sene sonra Rivest, Shamir ve Adleman tarafndan tasarlanan tarihin ilk ak anahtarl ifreleme algoritmas RSA yaynland. Peki ama biz ifreleme yapacaksak ne tr bir algoritma kullanacaz? Ak anahKullanclardan herhangi ikisinin kendi aralarnda, dierlerinin dinleyemeyecei kriptolu haberlemeleri gereksin. Simetrik ifreleme ile kullanc saysnn ikili kombinasyonu kadar anahtar iftinin kullanclar arasnda gvenli kanallardan paylatrlmas gerekmektedir. Oysa asimetrik sistemde herhangi iki kullanc kullanc says kadar anahtar iftiyle kendi aralarnda kriptolu haberleebilir. Aslnda simetrik algoritmalarn en byk eksiklii ve asimetrik olanlarn da ortaya k nedeni bu problemdir. Asimetrik ifrelemede ok az sayda anahtarla problemi zebiliriz. stelik gvenli kanaldan gizli anahtar paylamna da gerek yok. nk gizli kalmas gereken anahtarlar zaten paylalmyor. Yalnzca ak anahtarlar paylalyor, onlar da gizli olmak zorunda deiller. Ak anahtarl sistemlerdeki bir sorun, ak anahtarn gerekten sahibine ait olup olmadn gstermektir. Saldrgan kendi ak anahtarn sizin ak anahtarnz gibi kabul ettirirse, sizin adnza ilemler yapabilir. Bu nedenle ak anahtarlar genellikle gvenli biri tarafndan sertifikalandrlarak datlr. Asimetrik sistemlerden vazgeemememizin bir nedeni de, inkr edememe hizmetinin ancak asimetrik saysal imza algoritmalaryla salanabilmesi. Asimetrik ifrelemede olduu gibi, burada da zel ilem, yani imzalama ilemi zel anahtarla, herkesin yapabilecei ilem, yani imza dorulama ilemi ak anahtarla yaplr. Nasl ki, asimetrik ifrelemede de herkes ifreleme yaparken sadece zel anahtar sahibi ifre zebiliyorsa, imzay sadece yetkili atabilirken, herkes dorulayabiliyor. Grnen o ki her iki ifreleme tr de farkl alanlarda birbirlerine stnlk kurmular. Bu nedenle kriptologlar hibrit (melez) sistemler tasarlamay tercih ederler. Anahtar ifreleme, anahtar anlama ve saysal imza ilemleri genellikle asimetriklerle, yn veri ifrelemeleri ve imzasz veri btnl korumaysa simetriklerle gerekletirilir.
Kriptografi sayesinde internette kredi kart numaras, vatandalk numaras gibi hassas bilgilerimizi yetkili kiilere gvenle iletebilir, gvenli alveri yapabilir, bankaclk ilemleri gerekletirebilir, faturalarmz deyebilir, belge imzalayabiliriz.
ve anahtarnz yeterince gvenli saklanyorsa ifreleme anahtarn milyarlarca defa kullanabilirsiniz! Sonra anahtarlar mesajlara gre ounlukla ok ksa boydadr. rnein, 128 bit ya da 256 bit. Bu anahtarla gigabaytlarca veri ifreleyebilirsiniz. Ayrca gvenli kanal her zaman ak olmayabilir. 60 farkl internet kullancsnn birbirleriyle simetrik ifrelemeyle haberlemek istediklerini varsayalm. 60 kullancnn 60 da ayn anahtar paylayor, yani tek bir anahtarla yetiniyor olabilir. Bu durumda hepsi dierlerine gelen/giden mesajlar okuyabilir. Diyelim ki bu kiiler birbirlerinden gizlisi sakls olmayan insanlar. Dolaysyla bu durumdan rahatsz deiller. Fakat ilerinden birisi ok dikkatsiz ve bu anahtar koruyamam. Bu durumda tek bir dikkatsiz kullanc yznden 60nn da mesajlar okunuyor olacak. O zaman btn kullanc iftleri ayr bir anahtar paylasn. Bakalm ne kadar anahtara ihtiyalar var? Hesaplayalm: 6059/2, yani 1770 farkl anahtar! Peki ya bin kii birbirleri ile haberleecekse? Ya biri yznden bini de anahtarn kaptracak ya da yz binlerce anahtar datlacak. Krk katr m, krk satr m? te bu sorun asimetrik ifreleme algoritmalar sayesinde alabilir. Asimetrik ifreleme algoritmalarna sonra tekrar deinmek zere, imdi simetrik ifreleme algoritmalarn incelemeye devam edelim. Simetrik ifreleme algoritmalarn iki grupta incelemek mmkn: Blok ifrele-
JUPITERIMAGES
tarl m, gizli anahtarl m? Her iki trn de kendine gre avantajl olduu yerler var. Simetrik ifreleme hem donanmda hem de yazlmda ok daha hzldr. Aralarndaki hz farkn gznzde canlandrmak istiyorsanz bir kaplumbaa ile bir jetin hzn dnn! Sabit diskinizi asimetrik bir algoritma ile ifrelemeye karar verdiyseniz bir kez daha dnmelisiniz! Simetrik olanlarn gereklenmeleri de ok daha kolay. Genellikle simetrik algoritmalarda elektronik yongalarn sevdii ve/ veya, darlayc-veya (XOR) gibi basit ilemler kullanlrken, asimetrik algoritmalarda devasal kmelerde arpma, s alma, blme, ters alma gibi yongalar ve ilemcileri zorlayan aritmetikler kullanlr. stelik genel olarak asimetrik olanlarn anahtar boylar ok daha uzundur. rnein 80 bitlik bir simetrik algoritmann salad gvenlii 1024 bitlik bir RSA salayabilmektedir. Ktphanelerdeki kitaplarn kapaklarna yaptrlm RFID etiketlerinde dahi bir simetrik algoritma koturabilirsiniz. Oysa bir asimetrik algoritmay gereklemek iin pahal ve byk bir yongaya ihtiyacnz var. Simetrik sistemler sayesinde hzl bir ekilde veri btnl salamak da mmkn. Buraya kadar hep simetrik algoritmalar vdk; sra asimetrik algoritmalarda! Kullanc saysnn ok olduu bir uygulamada anahtar paylam ve tutulmas gereken anahtar says asndan asimetrik algoritmalar olduka baarldrlar.
35
Kriptografinin Yaptalar: Kriptografik Algoritmalar ve Protokoller
me algoritmalar ve dizi ifreleme algoritmalar. Blok ifreleme algoritmalar metinleri uzunluklar belli olan bloklar halinde ifreler. Dolaysyla her bir anahtar belli blok uzunluunda bir permtasyon belirler. Bu permtasyonlar bir ak metin blouna karlk hangi kapal metin blou kacan ifade eder. Blok ifreleme algoritmalarnda isel bir hafza yoktur. Dolaysyla ifreleme zamana bal deildir. Bu yzden blok ifreleme algoritmalarna hafzasz ifreleme de denir. Veri ifreleme Standard (DES), Gelimi ifreleme Standard (AES) ve Uluslararas ifreleme Algoritmas (IDEA) gibi ifreleme algoritmalar birer blok ifreleme algoritmasdr. Dizi ifreleme algoritmalarnda bir rete araclyla, anahtar yardmyla istenildii kadar uzun bir dizi retilir. Bu diziye, kayan anahtar denir. Kayan anahtar retimi genellikle karmak fonksiyonlarla yaplr. Kayan anahtarla ak metnin toplanmasnda basit matematiksel ilemler kullanlr. Kayan anahtar retimi srasnda, rete ierisinde bir isel durum vektr oluturulur. sel du-
rum vektr zamana bal olarak gncellenir ve kayan anahtar retiminde kullanlr. Dolaysyla kayan anahtar zamana baldr ve hafzadaki durum vektr ifrelemede rol oynar. Bu yzden dizi ifreleme algoritmalarna hafzal ifreleme de denir. Dizi ifreleme algoritmalarnn en ilgin zellii kayan anahtar retimi srasnda ak metnin girdi olarak kullanlmamas ve asl kartrc fonksiyon olan kayan anahtar retecine ak metnin girmemesidir. Ak metin ifrelemenin en son admnda ifreleme ilemine basit bir metamatiksel ilemle dhil edilir. Dolaysyla ifreli metinde ak metnin kartrm (confusion) ve yaynmn (diffusion) gremeyiz. Dier bir deyile, ak
metindeki deiiklikler ifreli metne aynen yansr. Bunun tersi de dorudur. ifreli metindeki deiiklikler ak metinde ancak karlk gelen karakterleri etkiler. Bylece ifreli metin kar tarafa iletilirken ortamdaki grltden kaynaklanan hatalar yaylmaz. Hatann yaylmamas nedeniyle yksek frekansl telsiz haberlemelerinde olduu gibi grltl ortamlardaki ses iletimini ifrelemek iin genellikle dizi ifreleme kullanlr. Hatann yaylmamas sayesinde ses, ortamdaki grltye ramen alc tarafndan anlalabilir. Dier taraftan, hatann yaylmamas ak metindeki btnlk kontroln zorlatrr. Dolaysyla btnln nemli olduu haberlemelerde genellikle dizi ifreleme yerine blok ifreleme algoritmalar tercih edilir.
Minik Diziler Mini Minnack Bloklar

Simetrik ifreleme. Ortak bir anahtar ile hem ifreleme hem de ifre zme yaplr
Yaklak son be yla kadar dizi ifreleme algoritmalarnn blok ifreleme algoritmalarna kyasla daha basit olduu,
Uur Kaif Boyac

Uzman Aratrmac, UEKAE, TBTAK
Kriptonun Olmazsa Olmaz
ripto sistemlerinin kalbi anahtarlardr, bu nedenle anahtarlarmz gzmz gibi korumalyz. Daha teknik bir ifade
ile bir kripto sisteminin gvenlii anahtarlarn gizliliine dayanmaldr. Bu ilke 19. yzylda yaam Fransz dilbilimci Auguste Kerckhoff tarafndan ortaya atlmtr. Sisteminiz, ifreleme algoritmanz ve yaptnz her trl matematiksel ilem ve fonksiyonlar bir ekilde dmann eline geebilir. Bu durumda dahi sisteminiz gvenli olmal. Gvenliinizi algoritmann ya da haberleme protokolnn gizli olmasna, ak metinlerin tahmin edilemez ve karmak olmasna dayandrrsanz ciddi bir risk altndasnz demektir. Kerckhoff ilkesinin ilgin bir zellii de dnyada en ok yanl alglanan ilkelerden biri olmasdr. lkeyi yanl alglayanlar, genellikle algoritmanz ve protokolnz en ince detayna kadar aklamanz gerektiini ve sadece anahtarnzn gizli kalmas gerektiini ifade ederler. Oysa Kerckhoffun anlatmak istedii il-
Anahtar
Pahal ve gvenli bir arabanz var. Arabanzn motor kilidi immobilizer, anahtarnz olmadan arabanzn almasn olanaksz hale getiriyor. Bylece arabanza dz kontak dahi yaplamyor. Arabanzn kaplar da anahtarsz mmkn deil almyor. Camlar krldnda ya da kaplar zorlandnda alarm devreye giriyor. Hrszlarn hi ans yok! Arabanz gerekten de gvende. Ama bir dakika! Eer anahtarnz gvende ise! Anahtarnz kaybederseniz ya da aldrrsanz araba hrszlar arabanza sizin kadar yakn demektir. Modern kripto sistemlerinde de gvenlik anahtarn gvenliine indirgenmitir. Dolaysyla anahtarlar kripto sistemlerinin yumuak karndr. Bu nedenle bir anahtarn btn varolu sreleri boyunca zenle korunmas art.
36
>>>
donanmda daha az yer kaplad kans hkimdi. Blok ifreleme algoritmalarnn da yazlmda, zellikle masast ilemcilerinde ok daha hzl olduu dnlyordu. Son yllarda yaplan aratrmalar ve gelitirilen yeni ifreleme algoritmalar bu ezberi bozacak gibi grnyor. Avrupa Birlii 6. ereve Program Mkemmeliyet Alar projesi kapsamnda 2004de balayp geen yl sona eren Estream Projesi dizi ifreleme algoritmas tasarm ve analizi zerine odaklanmt. Projenin bir ayanda zellikle donanmda ok az yer kaplayan, yani olabildiince az sayda devre kapsyla gereklenen dizi ifreleme algoritmalar masaya yatrld. Bu kategoride en ok ilgi eken iki algoritma Trivium ve Grain oldu. Wili Meier ve arkadalar tarafndan tasarlanan Grain, yaklak 1500 devre kapsyla, Christophe De Canniere ve Bart Preneel tarafndan tasarlanan Trivium ise 2500-3000 devre kapsyla gereklenebilmektedir. Donanmda hz ncelikli bir AES gereklenmesinin yaklak 100.000 devre kaps kadar yer kaplad dnlrse her iki dizi ifreleme algoritmasnn da donanmda ne kadar az yer kaplad daha iyi anlalr. Grain de Trivium da dizi ifreleme algoritmalarnn donanmda ne kadar az yer kaplayabileceine iyi birer rnek olsa da, bu algoritmalardan birka yl sonra tasarlanan bir blok ifreleme algoritmas az yer kaplama asndan dizi ifreleme algoritmalarnn tahtn sallad diyebiliriz. Aralarnda Lars Knudsen ve Matt Robshaw gibi kriptologlarn bulunduu bir grup tarafndan tasarlanan ve yaklak 1500 devre kaplk yer kaplayan PRESENT adl blok ifreleme algoritmas 2007de CHES (Cryptographic Hardware and Embedded Systems-Kriptografik Donanm ve Yerleik Sistemler) konferansnda yaynland. Getiimiz aylarda Orr Dunkelman ve Christophe De Canniere tarafndan tasarlanan KATAN adl bir blok ifreleme algoritmasnn bir srmyse sadece 500 devre kaplk yer kaplyor! Tasarmclardan alnan bilgiye gre algoritmann bu yln ikinci yarsnda bir kriptoloji konferansnda yaynlanmas planlanyor. Kriptolojideki
bu son gelimeler donanmda dnyann en kk algoritmalarnn artk dizi ifreleme algoritmalar yerine blok ifreleme algoritmalar olduunu gstermektedir. Ama yar devam ediyor. Kim bilir, belki gelecekte dizi ifreleme algoritmalar tahta tekrar oturur.
Masast Bilgisayarlarda Kim nde?

Son on yla kadar, kriptologlar arasnda blok ifreleme algoritmalarnn masast ilemcilerde dizi ifreleme algoritmalarna kyasla ok daha hzl ve verimli alaca kans hkimdi. Kriptologlar aslnda byle bir kanya varmakta haksz da deiller. Modern masast ilemciler 32 bit ya da 64 bit gibi kelimeler zerinde ilemler yaparlar ve blok halinde ilemleri baaryla gereklerler. Dier taraftan bu ilemcilerdeki seri ilem mant, yazma tabanl dizi ifreleme algoritmalarnda hafzalarn gncellenmesi trnden ilemlerin hzl gereklenmesine ok uygun deildir. Gerekten de 70li ve 80li yllarn donanma zel tasarlanm dizi
ke yledir: Kripto sisteminiz yle bir zellie sahip olacak ki, btn sistem detaylar aa ksa dahi anahtar gizli kald srece sisteminiz (kriptografik adan) gvenli olacak. Tarihte yaanm tecrbelerle Kerckhoff ilkesini benimsemenin ne kadar nemli olduu defalarca kantlanmtr. Algoritmanz yle tasarlanm olmal ki, biri nasl altn bilse bile anahtar bulmadan ondan yararlanamamal. Hatta saldrgann elinde bol miktarda algoritma girdisi ve kts bulunsa dahi anahtar hakknda bilgi edinememeli. Bol miktarda derken ayn ka kastedilmektedir. rnein bir simetrik ifreleme algoritmas iin bu anahtar uzaynn neredeyse tamam demektir. Tabii byle matematiksel fonksiyonlar tasarlamak tam bir uzmanlk alan. Diyelim ki ifreleme algoritmanz salam ve saldrgan algoritmay analiz yoluyla kramayacan anlad. O zaman dorudan anahtarn
kendisini hedef alr. Eer anahtar daha kolay elde edebilecekse neden yllarca matematiksel denklemler kurarak, binlerce bilgisayara i vererek sonu beklesin ki? Saldrgan anahtar doumunda, lmnde hatta mezarda dahi ele geirirse yine de avantaj elde edebilir. Evet, anahtarlarn bir ya-
Bir anahtarn yaam dngsnn ortasna bakalm; yani anahtar saklamaya... Neden ortasndan balyoruz? Anahtarn saklanmas her kullancnn derdi de ondan. Kiisel bilgisayarmzda anahtarlar nasl saklayabiliriz? Akla ilk gelen cevaplar ya gvenli bir yerde ya da ifreleyerek. Peki bilgisayarnzn gvenli yeri neresi? Gnmzde bilgisayarlarn sabit diskini skerek iinden bilgi okunmas ok zor deil. Ayrca internete balysanz saldrgan bilgisayarnza uzaktan da eriebilir. Peki o zaman btn anahtarlarmz baka bir anahtarla ifreleyelim. Bu sefer de anahtar ifreleme anahtar iin ayn
Visual Photos
tegorideki ideal bir algoritmann karmakl-
soru geerli. Anahtar ifreleme anahtarn nasl saklayacaz? Eninde sonunda bir anahtar gvenli bir ekilde saklamamz gerekir. Bir kripto sisteminde btn anahtarlar ayn kymette olmayabilir. Yukardaki zmde anahtar ifreleme anahtar dier anahtarlardan daha kymetlidir, nk anahtar ifreleme anahtar ele geirilirse dierleri de ele geirilmi olur. Kymetli anahtarlarmz tanabilir bir
37
am dngs vardr! Anahtarlar sipari edilir, retilir, paketlenir, adreslerine teslim edilir, saklanr, kullanlr, ileri bitince de atlr ve gerekirse yok edilir, yerine yenileri gelir. te bu yaam dngs boyunca anahtarlara nasl baklacana anahtar ynetimi denir.
ifreleme algoritmalar masast ilemcilerde bir kan kadar yavat. Kriptoloji gibi ba dndrc bir hzla gelien bir bilimde, masast ilemcilere uygun ve gvenli birok dizi ifreleme algoritmasnn tasarlanmas hi de artc deil. Hatta yle dizi ifreleme algoritmalar vardr ki masast ilemcilerde bilindik tm blok ifreleme algoritmalarndan daha hzl olduklarn syleyebiliriz. rnein Hongjun Wu tarafndan tasarlanp 2004de Estream projesine sunulan ve u ana kadar henz bir zayfl kefedilemeyen HC-128 adl dizi ifreleme algoritmas masastnde yaklak 2 devirde bir bayt retebiliyor. rnein 2 GHz frekans olan bir ilemcide saniyede 1 GB (gigabayt) veriyi ifreleyebiliyor. Bu, AESin yazlmda en hzl gereklenmesinden yaklak 6 kat daha hzl. Tabii, Intelin bu sene sonunda piyasaya srecei, iinde AES ifreleme ve ifre zme komut takmnn bulunaca ilemcileri dikkate almazsak... Bu yeni nesil ilemcide AES ok daha aa katmanda, donanmda Intel mhendislerinin zel olarak tasarlad ve gerekledii yonga zerinde kouyor olacak. Test
sonular imdiden etkileyici: Bu ilemciler sayesinde, AES en az kat daha hzlanacak. Ama donanmdan gelen bu ayrcala ramen AES yine de HC-128 kadar hzl olamayacak! Yeri gelmiken HC-128in gvenlii hakknda bir not ekleyelim. nl Hint kriptolog Maitra rencileriyle birlikte yapt alt aydan uzun sren youn bir alma sonucunda HC-128in i yapsyla ilgili beklenmedik baz zellikler kefetti. almann sonularn geen Mays aynda Norvete dzenlenen Uluslararas Kodlama Teorisi ve Kriptografi altaynda (WCC) anlattlar. Sunumlarn Biz algoritmada henz bir zayflk kefedemedik. Ama belki bakalar bizim kefettiimiz sapmalar daha da gelitirip HC-128i krmay baarabilir, diyerek sonlandrdlar.
Anahtarsz Algoritmalar
Girdi olarak anahtar kullanmayan kripto algoritmalar da var. Bunlar genellikle tek balarna bir hedefe ulatrmyor fakat sistem iinde dier algoritmalara
ok yardmc oluyorlar. Anahtarsz algoritmalardan en bilineni zet fonksiyonlardr (hash functions). Bu algoritmalarn kullanm alanlarnda salamalar gereken zelliklerle ilgili olarak kendilerine zg gvenlik ltleri bulunur. zet fonksiyonlar girdi olarak rastgele uzunlukta metinleri alr, sabit uzunlukta (genellikle 20-64 bayt aras) vektrler retir, bir nevi metinlerin parmak izlerini alr ve birok kriptografik uygulamada uzun metinler yerine onlar temsil ettii dnlen zetleri kullanlr. zet fonksiyonlar btnlk denetiminde ve gvenli parola saklamada yaygn olarak kullanlr. Gvenlik nedeniyle bilgisayarlarda parolalarmzn kendileri saklanmaz. Bunun yerine, parolalarmzn tuz denilen, rastgele retilmi vektrlerle birlikte zetleri alnr ve bunlar saklanr. Bu yzden zet fonksiyonlar tek ynl fonksiyonlar olmaldr, yoksa dier ynden parolay elde ederiz. Yani bir metnin zetini almak hesapsal olarak kolayken, verilmi bir zete sahip bir metin oluturmak pratikte mmkn olmayacak kadar zor olmaldr. Bu zellie,
cihazda saklayabiliriz. Bylece hem anahtarlar baka yerde de kullanabiliriz, hem de anahtarlar gzmzn nnde olur. zellikle anahtar saklamak zere retilmi tanabilir cihazlar vardr. Bu cihazlarda anahtarlar ifreli olarak saklanr. Saldrgann eriemeyecei, erimeye alt takdirde silinen kk bir bellekte ise bu anahtarlar ifreleyen anahtar saklanr. Bu anahtar da genellikle parola ile korunur. Bylece anahtar saklayan mini cihaz ele gese bile anahtarlarmza parola bilinmeden ulalamaz. Anahtar saklamann bir dier yolu da anahtar ikiye ayrmaktr! Bir parasn bilgisayarnzda, dier parasn ise tanabilir fakat ok da gvenli olmayan bir ortamda, rnein bir bellek kartnda saklarsnz. Karttan okunan para ile bilgisayardaki para bir araya gelince anahtar geri kazanlr. Bir saldrgann paralardan birini renmi olma ihtimaline kar birka kullanmdan sonra farkl bir paralama yaplarak anahtar farkl bir ekilde ayrlr. Bylece saldrgan elini abuk tutmazsa rendii para iine yaramaz.
38
Gelelim anahtarlarn doumuna! Eer anahtar retimi sonucunda tahmin edilebilir anahtarlar kyorsa saldrgan da bunlar tahmin edebilir. Bu nedenle anahtarlar mmkn olduunca rastsal retilmelidir. Mehur bilgisayar bilimci Donald Knuthun syledii gibi Rastsal saylar rastgele metotlarla retilmemelidir. Tam aksine rastsal say reten mekanizmalarn tasarm ve gerekletirilmesi byk zen ister. Rastsal say reteleri temel olarak ikiye ayrlr. Bir diyotun anlk elektrik akm ya da kaotik bir sistem gibi fiziksel olaylara dayal olarak rastsal say reten mekanizmalara Gerek Rastsal Say reteci (GRS), matematiksel yollardan ekirdek bir deerden deterministik olarak rastsal say dizileri reten mekanizmalara Sanki Rastgele Say reteci (SRS) denir. Her ne kadar ad gerek ile balasa da gerek rastsal say retecilerin gerekten rastsal say rettiinden emin olmak kolay deildir. Ar s, elektrik yklemesi, manyetik alan gibi d etken-
lerden dolay gerek rastsal say reteci ktlar tahmin edilebilir dizilere dnebilir. Buna karlk sanki rastgele say reteci ekirdek bilinirse retilen rastsal deerlerin hepsi ortaya kar. Bu nedenle ekirdek saldrgan tarafndan tahmin edilememelidir. Ayrca saldrgan sanki rastgele say reteciyi ayn ekirdei yutmaya ikna ederse sanki rastgele say retecilerde ayn dizi ortaya kar. Baz algoritma ve protokollerde anahtar kadar nemli, taze oluturulmu deerler gereklidir.
statistiksel Testler
Bir retecin rastsal say rettiinden emin olabilir miyiz? Rastsallk konusuyla uraan matematiki ve istatistikiler Hibir test tek bana rastgelelie karar veremez demektedir. eitli istatistiksel ve matematiksel testlerle rete ktsndan topladmz numune dizilerinin beklediimiz belli davran profillerine uyup uymadn kontrol ederiz. Davran profilleri genelde
>>>
ters-grntye dayankllk deniyor. Bylece bir parolann zet deerini ele geirseniz bile, parolay ortaya karamazsnz. zet fonksiyonlarnn kullanld bir baka uygulama ise saysal imza algoritmalardr. Asimetrik algoritmalar kullanld iin imza algoritmalar olduka yavatr. Dolaysyla byk metinlere dorudan imza atmak uzun zaman alr. stelik imza da metin kadar byk olursa, imzal metin kaynak metnin iki kat yer kaplayacaktr. Bu nedenle nce metnin zeti alnr, sonra zete imza atlr. zet almak imza atmaya kyasla ok daha hzl bir ilem olduundan, uzun verilere imza atmak ksa verilere imza atmak kadar hzl olacaktr. Ancak burada dikkat edilmesi gereken bir gvenlik problemi var. Performanstaki bu kazanm gvenlik ana neden olmamal! Herhangi iki metin ayn zeti veriyorsa birine atlan imza dieri iin de geerli olacaktr. Dolaysyla bir metinle ayn zeti retecek ikinci bir metin bulmak hesapsal olarak zor olmal. zet fonksiyonlarn bu gvenlik ltne ikinci ters-grntye dayankllk denir.
Asimetrik ifreleme
Asimetrik ifrelemede ifreleme anahtar ile ifre zme anahtar farkldr. ifreleme yapan anahtara ak anahtar, ifreyi zen anahtara zel anahtar denir. Ak anahtar adndan da anlalaca gibi aktadr, dost dman herkese verilebilir! Herhangi birine gizli mesaj gndermek isteyen, o kiinin ak anahtar ile ak metni ifreler. ifreyi zebilecek olan kii yalnzca zel anahtarn sahibidir. zel anahtar kiiye zeldir ve kimseyle paylalmaz. Simetrik ifreleme ile asimetrik ifreleme kavramlar arasndaki temel fark daha ak anlatabilmek iin kap kilitleri
ile asma kilitli posta kutusunu rnek verebiliriz. Evimizin d kapsn kilitlemek ya da amak iin kullandmz anahtarlarn simetrik ifrelemede gizli anahtara karlk geldiini dnebiliriz. Bu anahtarlar ile hem kapy kilitleyebilir (ifreleme yapabilir) hem de kilitli kapy aabiliriz (ifreyi zebiliriz). Herkesin ulaabilecei, asma kilitli bir posta kutusunu ak anahtar olarak dnn. Posta kutusuna herkes mesaj atabilir, ama posta kutusundaki mesajlar yalnzca kutuyu aan asma kilit anahtarna sahip olan okuyabilir.
KRPTO PROTOKOLLER
Protokol denilince oumuzun aklna milli bayramlardaki resmigeit trenleri ya da smokin veya frak giymi devlet adamlarnn bulunduu resmi davetler gelir. Resmi davetlerde, kimin kiminle nasl selamlaaca, kimin hangi srada salona girecei, yemekte kimin yanna kimin oturaca sk kurallara balanmtr. Protokol belli ama ve hedefler iin, belli bir ortamda, taraflar arasnda srasyla uyulmas gereken i admlarn ifade eder.
Asimetrik ifreleme. ifreleme yapan anahtar ile ifre zen anahtar farkldr. ifreleme yapan anahtara ak anahtar, ifre zen anahtara zel anahtar denir.
miktar, byklk, sralanma ya da tekrar etme zerine kuruludur. rete kts belli profillere uysa da saylarn rastsallndan emin olamayz, ancak phelerimizi azaltabiliriz. statistiksel testlerden geemeyen bir rete ok byk bir ihtimalle kt tasarlanmtr. Emin olduumuz ey: Eer rete istatistiksel testlerden kalyorsa retete defo vardr! Dier yandan kt olduunu bildiimiz, yani retecei diziyi tahmin edebildiimiz fakat yaplan istatistiksel testlerden baaryla geen reteler de vardr. Bu nedenle rastsallktan uzak reteleri yakalamak iin istatistikiler yeni ve pratik testler aramaya devam etmektedir.
ma girdi-ktlarndan kolayca tahmin edebilecei anahtarlar vardr. retilen anahtarn zayf olup olmadnn kontrol edilmesi gerekir. Anahtarlar gerekli rastsallkta ve doru ltler altnda retmek, gerekli kiilerce paylamn salamak, anahtar retim maliyetini drmek ve benzeri nedenlerle, en azndan baz kritik anahtarlar herkes tarafndan gvenilen bir anahtar retim merkezinde retilmektedir. Anahtarlarn doru adrese teslimini, gittikleri yerde doru zamanda ve doru amala kullanlmasn salamak iin anahtarlar etiketlenir. Etiketleme yanl yaplrsa anahtarlar yanl ki-
ilerin eline geebilir ya da kullancya ulatrlamaz. Etiket zerinde anahtarn son kullanm tarihi gibi bilgiler de bulunur. Datm srasnda bana bir ey gelmemesi ve kolay tanmas iin anahtarlar paketlenmelidir.Genellikle paketin hem iinde, hem dnda birer etiket bulunur. Saldrgan anahtar datm srasnda ele geirmeye de kalkabilir. Eer anahtar kurye ile elden tanyorsa, saldrgan anahtar ele geirmek iin anahtar tayan kuryeye zarar vermeyi bile gze alabilir ya da kuryeyi kandrmaya kalkabilir. Saldrgan kuryeden elde edecei anahtarn ifreli olduunu ve aamayacan bir ekilde bilirse kurye byk bir ihtimalle hedef olmayacaktr.
Anahtar retim/Datm Merkezi

Rastsal say retecinden elde edilen ktlar, her kriptografik algoritma iin anahtar olarak kullanlmaya elverili deildir. Baz ifreleme algoritmalarnda zayf, yani saldrgann algorit-
Bir Anahtar Tama ve Ykleme Cihaz: KAYC-S

Anahtar retim merkezinden cihaza gvenli tamann emin bir yolu, merkezin paketi gvenli hattan (saldrgann kolayca m39
Kriptografik protokoller birok adan resmi davet protokollerine benzer. Her ikisinde de davetli says nemlidir. Kriptografik protokollerin ounda iki, , drt gibi az sayda taraf (davetli) vardr. Baz protokollere ise ok sayda taraf katlr. Hizmet kalitesini drmeden ve maliyeti ar ykseltmeden kriptografik protokol iletmeye leklenebilirlik denir. leklenebilirlik iyi bir ok tarafl protokoln en aranan zelliklerinden biridir. Resmi davetlerde ou zaman davetlilerin katlmn salayacak bir davetiye vardr. Protokollere taraflarn katlm kriptografik anahtarlar sayesinde olur. Anahtar ve davetiye arasnda nemli bir fark vardr. Davetliler davetiyelerini bakalarna gsterebilirler fakat kriptografik protokollerde anahtarlar, paylaanlar dnda kimse grmemelidir. Neden mi? Elektronik ortamda davetsizlerin anahtar kopyalamas ok kolaydr da ondan. Baz davetlerde zenle saklanmas gereken eyalar bulunur. rnein bir kralienin taks paha biilemez olabilir. Kriptografik protokollerde de baz anahtarlar saldrganlar iin mcevherlerden daha deerlidir.
Nasl davetlerin kapal mekn, maskeli balo ya da resmigeit treni olmas kurallar deitirebiliyorsa, kriptografik protokollerde de ortam belirleyici olur. rnein kullanlan hattn telsiz, telefon, cep telefonu, kablolu internet, uydu haberlemesi olmas ve bu hatlarn grlt oran gibi karakteristikleri, protokol tasarmn derinden etkileyebilir. Davetlilerin nitelii de protokol deitirir. rnein baz protokollerde mutlaka herkesin gvendii biri gerekir. Biz bu davetliye Gven diyelim. Gven genellikle bir anahtar datm merkezi ya da sertifika otoritesidir. Baz protokollerde davetlilerin bir ksm ilemleri kolayca ve hzlca yapabilirken bir ksmnn eli yavatr. rnein RFID protokollerinde okuyucular hzl ilem yaparken RFID etiketleri kstldr. Baz protokollerdeyse ba ok kalabalk davetliler olacan hesaba katmak gerekir; rnein istemci-sunucu protokolleri...
Kripto protokollerinde de tpk resmi trenlerdeki protokollerde olduu gibi davetliler, davetliler arasnda hiyerari ve uyulmas gereken kat kurallar vardr.
Kriptografik protokolleri asl ilgin klan, protokollere katlan davetsiz ya da mnasebetsiz katlmclardr. Davetsizlere saldrgan diyeceiz. Davetli listesinde olduu halde protokol kurallarna uymayan ya da uysa bile haksz kazan peinde koan misafirlere ise dzenbaz diyeceiz. Kriptografik protokol dzenlemenin zorluu da ounlukla, davete katlmas engellenemeyen saldrgan ve dzenbazlara ramen drst taraflarn davetin amacna ulamasn salamaktr. Eer herkes davetsiz ya da dzenbaz olursa ya da ortam davet dzenlemeye uygun deilse, davet elbette amacna ulaamaz. Bu nedenle kriptografik protokollerde ortam ve katlmclar zerinde eitli varsaymlarmz olacak. Eer varsaymlarmz gereki deilse ya ok pahal bir davet dzenleriz ya da kt konuklar davetin altn stne getirir. Resmi davetlerin farkl lkeler aras ilikileri glendirme, belli bir konuda katlmclar bilinlendirme gibi hedefleri vardr. Kriptografik protokollerse ou zaman ayn anda birok hedefi salamaya alr. Veri gizlilii, veri btnl, kimlik dorulama, kaynak dorulama, inkr ede-
dahale edemeyecei bir hattan, rnein kuantum kanalndan) ya da gvensiz hattan le koruduktan sonra cihaza aracsz yollamasdr. Peki, anahtar paketini koruyan anahtarlar gvenli bir ekilde nasl iletilecek? Sonunda mutlaka bir anahtarn gvenli bir ekilde cihaza ulatrlmas gerekir. Anahtar datmadan, saldrgan da aradaki her mesaj dinliyorken, taraflar arasnda taze ve rastsal bir anahtar oluturabilir mi? lk anda olanaksz gibi grnyor. Gerekten de ilk anahtar anlama protokolnn bulunuu modern kriptolojide bir dnm noktas olmutur. Anahtar anlamada kullanlan baka yntemler de vardr. Bunlardan bir tanesi taraflarn daha nceden paylalm bir anahtar dorudan algoritmada kullanmas yerine, bu anahtardan baka anahtarlar tretilmesidir. Bir dier yntem kullanlan anahtarn paydalar tarafndan nceden bilinen bir fonksiyon ile gncellenmesidir. Bunun iin genellikle tek ynl
40
Visual Photos
ifreleme ya da taze anahtar oluturma teknikleri kullanlmaldr. mrn doldurmu anahtarlar cihazda saklamaya devam etmek de baka bir risktir, nk saldrgan anahtar cihazdan ele geirebilirse gemi mesajlar inceleyebilir ya da fonksiyon kullanlr. Bu durumda eski anahtara dnlemedii iin, gncel anahtar alnsa bile hi olmazsa eski mesajlamalar gvende olur. anahtarn deitiinden haberi olmayan taraflarla mesajlaabilir. Bu riski nlemek iin ilk nce artk kullanlmayacak anahtarlarn silinmesi gerekir. Anahtarlar silinirken dikkatli olunmaldr. Birok kripto cihaz anahtarlar silme iini iletim sistemine havale eder, fakat birok iletim sisteminin silme ilemleri yeterince gvenilir deildir. Anahtar hafzada bir yerlerde siz farknda olmasanz da durmaya devam eder. Bu nedenle kripto sistemlerinde anahtarlarn imhas ve kullanlmayan anahtar bilgisinin cihaza kaydedilmesi, anahtar ynetiminin nemli bir parasdr. Ele gemi ya da sresi dolmu anahtarlardan dier cihazlarn haberdar edilmesi de anahtar ynetiminde zen isteyen bir konudur.
(rnein internetten) kriptografik tedbirler-
Su Uyur Saldrgan Uyumaz

Saldrgan anahtar bulduunu ou zaman hissettirmez. Tedbir olarak anahtarlar belli aralklarla deitirmemiz gerekir. Anahtar deitirme sklna anahtar paylaan taraf says, anahtarn nemi, anahtar datma maliyeti ve benzeri etkenler gz nne alnarak karar verilir. Simetrik sistemlerde tek bir kii bile paylat anahtar kaptrrsa dierleri de kaptrm olur. Bu nedenle ok kullanc sistemlerde mmknse anahtar datmnda asimetrik
<<<
mezlik ve anahtar anlama en ok ihtiya duyulanlardr. Bunlara son yllarda nem kazanan mahremiyeti de eklemek gerekir. Mahremiyet, bir iin kimin yaptnn sadece gerekli kiiler tarafndan renilmesi demektir. Bunun en arpc rneini elektronik gizli seimden verebiliriz. Gizli seimlerde, geerli bir oyun kime verildii belli olmal fakat kimin tarafndan verildii belli olmamaldr. Dier bir deyile, oy anonim olmal ve oy verenin mahremiyeti korunmaldr. Elektronik oylama protokol tasarmnn ne kadar g olabileceine gzel bir rnektir. Oy verenin kimliinin gizlenmesi, oy verenin tekrar oy kullanamamas, oylarn gerektiinde tekrar saylabilmesi, oy kullanann oyunun sayldndan emin olabilmesi ve daha birok hedefin ayn anda salanmas beklenir. Bu hedeflerin hep birlikte salanmas her zaman mmkn deildir. Bu nedenle ok uralmasna ramen herkesin gnl rahatlyla tamam diyebildii bir e-oylama protokol henz bulunamamtr. Belki yazmz okuyanlardan birisi ileride bir zm bulur.
Arka Pencere
Bir senaryo zerinden kriptografik protokoln nemini anlatmaya alalm. Alfred Hitchcockun ynettii Arka Pencere filmini grm mydnz? zlemediyseniz nemli deil. Sonunu sylemeyeceiz ama senaryoyu biraz deitiriyoruz. rnein bakahramanmz bir kadn. Haftalardr aya krk bir ekilde, tekerlikli sandalyesinde oturan Aye can skntsndan evinin arka penceresinden etraf gzetlemektedir. Aye bir gece kar komusunda korkun bir olaya tank olur. Komusu evinin mutfanda ar bir torba srmektedir. Dier taraftan komunun kars gnlerdir ortalkta gzkmemektedir. Aye cinayetten phelenerek dedektif Boray aramaya karar verir. Ayenin fazla vakti yok nk acele etmezse, komusu delilleri yok edecek ve kaacak. nemli bir sorun daha var. Komusu bakalarnn hatlarndan ak giden mesajlar dinleyebilmekte ve darda belal arkadalar kol gezmektedir. Verdiimiz rnein, protokollerin (ya da kriptolojinin) nemini anlatmak iin
zellikle asimetrik sistemlerde imza anahtarnn ele geirildiinin acilen bildirilmesi gerekir. Aksi takdirde saldrgan sizin adnza geerli imzalar atar. Elektronik ticarette birka gnlk gecikmenin nelere yol aabileceini siz dnn! Aslnda anahtar ynetimi konusunda burada bahsedemediimiz baka sorunlar da var. rnein imza sistemlerinde sresi dolmu anahtarlarn kontrol edilmesi, ak anahtarlarn kullanclar ile ilikilendirilmesi, gemie ynelik mesajlarn okunabilmesi iin asimetrik ifreleme zel anahtarlarnn arivlenmesi, byk gruplar iin verimli anahtar oluturma protokol tasarlanmas bunlardan sadece birka. Kripto algoritmamz salam. Anahtar gzelce rettik; sa salim ulatrdk; cihazn hafzasnda korunakl bir ekilde sakladk. Anahtarn yanl kullanmn engelledik. Saldrgan anahtara cihazn iinde ya da hattan giden veriyi inceleyerek ulaamyor. Acaba anahtarmz gvende mi? Unutmayn saldrgan her yolu deneyecektir. Son yllarda gelien yan ka-
nal analizi denilen yeni bir saldr teknii sayesinde saldrgan, cihazn kripto ilemleri srasnda harcanan zaman ve enerji gibi deerleri lerek anahtar ortaya karabiliyor. Yani algoritmamzn kriptoanalize kar gvenli olmas yetmez, ayn zamanda yan kanal analizlerine dayankl bir ekilde gereklenmesi gerekir. Salam bir anahtar ynetiminin olduu bir sistemde saldrgan ne anahtar defolu retiminden dolay tahmin edebilir, ne sakland ya da topraa verildii yerden ele geirebilir, ne tama ya da paylam srasnda alabilir. Ne yazk ki, anahtar ynetimi anahtar gvenlii iin mutlaka gerekli fakat tek bana yeterli deildir.
Kaynaklar Koblitz, N., Algebraic Aspects of Cryptography, Springer, 1998. Knuth, D., The Art of Computer Programming, Addison-Wesley, 1969. Menezes, A. J., Oorschot, P. C., Vanston, S. A., Handbook of Applied Cryptography, CRC, 1997. Vaudenay, S., A Classical Introduction to Cryptography: Applications for Communications Security, Springer, 2006.
abartl olduunu iddia edebilirsiniz fakat gerek hayatta dman, hatlar dinleyebiliyorken haberlemeye alan askerler daha az tehlike altnda deildir. Ya da ucunda lm olmayabilir ama mal, cann yongasdr diyorsanz, gvensiz bir internet bankacl yznden aileniz btn malvarln kaybedebilir. Senaryodaki gibi gnlk yaamdaki kriptografik protokollerde de saldrganlar ou zaman drstlerden daha gl kuvvetli, yani ilem gc ok daha yksek ve daha beceriklidir. Ayrca kim olduklarn tahmin edemediimiz baka ibirlikileri olabilir. Kriptologlar protokol ya da protokollerin yaptalarn tasarlarken, kendilerini saldrgan yerine koyup bulduklar zm alt etmeyi denerler. Saldrgann ilem gcn, bilgisini ve ibirlikilerini modelleyip bulduklar zmn gvenilir olduunu ispatlamaya alrlar. Saldrgan modellemede en yaygn kullanlan modeller standart ve (rastsal) khin modelleridir. imdi Arka Penceremize geri dnelim. Amacmz Aye ile Bora arasnda gvenli bir ihbar mekanizmas kurmak. Borann kt niyetli olmadn, rnein katil zanls ile ibirlii yapmayacan ve Ayeyi tandktan sonra dediklerine kulak vereceini varsayyoruz. Protokoln salamas gereken hedefler arasnda gizlilik, kimlik dorulama ve veri btnln korumann yan sra mahremiyeti de sayabiliriz. nk ihbar kimin yaptnn komunun arkadalar tarafndan anlalmas Aye iin can skc olurdu. Protokol ortam, Aye ile Bora arasnda telefon, cep telefonu veya internet hatt olabilir. Protokoln davetli misafirleri en azndan Aye ile Bora. Davetsiz misafirler komu ve ibirlikileri. Ne dersiniz; sizce Aye komusunu yakalatabilecek mi?
Kaynaklar Bogdanov, A. ve dierleri, PRESENT: An ultra lightweight block cipher, CHES 2007, LNCS 7427, s.450-466, Springer, 2007. Koblitz, N., Algebraic Aspects of Cryptography, Springer, Berlin, 1998. Menezes, A. J., Oorschot, P.C. ve Vanston, S.A., Handbook of Applied Cryptography, CRC, NY, 1997. Vaudenay, S., A classical Introduction to Cryptography: Applications for Communications Security, Springer, NY, 2006. http://www.estream.org http://www.iacr.org 41
Uur Kaif Boyac* Orhun Kara**

*Uzman Aratrmac, **Dr., Bauzman Aratrmac, UEKAE, TBTAK
Bilgi Gvenlii Problemlerine Matematiksel Yaklam Getiren Bir Bilim Dal
Kriptoloji
Anahtar Kavramlar Kriptoloji bir yandan gizlilik, veri btnl, kimlik dorulama, inkr edememe gibi bilgi gvenlii problemlerine matematiksel teknikler kullanarak zm getirme, bir yandan da bu zmleri analiz etme ve rtme bilimidir. Kriptografik bir zm oluturmay bir inaata benzetirsek temel yaptalar, belli grevleri yerine getiren algoritmalardr. Bu yaptalar ounlukla anahtarlarla kullanlabilir. Gvensiz bir kripto sistemi gvensiz bir uak gibidir; ne kadar verimli olursa olsun, o sistemi kimse kullanmaz. Eer kripto algoritmanz gvenli ise saldrgan algoritma ile ilgili (algoritmann ileyii dahil, ama anahtar hari) her eyi bilse bile bir avantaj elde edemez. Aslnda pratikte kullanlan hemen hemen btn sistemler krlabilir. Ancak bunun bir maliyeti vardr ve bu maliyet ou kez insanln hibir zaman ulaamayaca kadar yksektir.
Dmandan bilgi saklama ve gizli haberleme insanolunun kafasn binlerce yldr megul eden bir problem. ok eski zamanlarda ilkel haberleme teknolojisinden ve okuryazar orannn dk olmasndan faydalanlarak bu problemlere kolay zmler getirilebilmi. Oysa gnmzn son derece karmak ve gelimi bilgi ve haberleme teknolojisinde, kimlik dorulama, gizlilii salama, bilginin kaynan dorulama, verinin btnln salama gibi bilgi gvenlii problemlerini zmek o kadar kolay deil. yle ki, bu problemleri zmek iin bir bilim dal domu: Kriptoloji
ek azmz kriptolojinin ne olduunu, ne anlama geldiini bilir. Aslnda kriptoloji dnyann en ilgi ekici ve gizemli bilimlerinden biridir. Biraz dar bir tanm olsa da, kriptolojiyi ksaca ifreleme ve ifre krma bilimi olarak tarif edebiliriz. ifre yapmann ya da ifre krmann bilimi mi olur? diye dnebilirsiniz. ifre krma deyince byk ihtimalle kafanzda, Hollywood filmlerinden kma cin gibi bir gencin tela iinde, klavyede ayn anda bir sr tua basarak FBIn giri kodlarn ele geirmesi canlanmtr. nann ifre yapmak ya da ifre krmak sanld kadar kolay bir i deil. Sadece bu konuda alan profesrler bile var. Bu aratrmaclar saniyeler iinde klavyede yzlerce tua basabilecek kadar hzl deiller, ama aylar ve hatta yllar sren almalar sonucunda belli ifreleri zmek iin gelitirdikleri matematiksel yntemlerle gerek birer ifre krclar.
Uur Kaif Boyac, ODT Matematik Blmnden lisans derecesi ve Yldz Teknik niversitesi Matematik Mhendislii Blmnden yksek lisans derecesi ald. Dizi ifreleme algoritmalarnn analizi zerine tez yazd. Yaklak on yldr kripto algoritmalar ve protokolleri zerinde TBTAK UEKAEde almaktadr.
42
>>>
nternetteki sohbet odalarnda, biz farkna varmasak da kulak misafirlerimiz olabilir.

Kriptoloji kelimesinin kk Eski Yunancadan gelir ve gizem bilimi anlam tar. Kriptolojiyi, bilgi gvenlii alannda matematiksel zmler reten ve bunlar analiz eden bir bilim olarak dnebiliriz. Kriptolojinin bilgi gvenlii salamak iin zm reten alt bilim dalna kriptografi, nerilmi zmleri analiz eden ve rtmeye alan alt bilim dalna ise kriptoanaliz denir. Kriptolojinin ura alanlarn bir rnekle ifade etmek daha aklayc olacaktr. Ankarada bir kimya profesr Zrihteki bir ila firmas iin ila formlleri gelitiriyor olsun. Gelitirilen formllerin firmann Zrihteki laboratuvarlarnda test edilmesi gerekmektedir. Ya profesr belli aralklarla Zrihe gidecek ya da Zrihten Ankaraya aratrmaclar gelecek. Bu grmeler srasnda profesr hazrlanan raporlar elden teslim edecek ya da alacak. Firma yetkilileri gelitirilen yzlerce formln yolda kaybolabilecei endiesini tayor. stelik seyahat masraflar ve gecikmeler, firma iin olduka maliyetli olmaya balam. Baka lkelerde ortak altklar dier profesrleri de hesaba katnca seyahat masraflarnn altndan kalklamaz hale geldiini gren firma, bu duruma bir zm bulmaya karar veriyor. Seyahate ne gerek var? Zaten internet bilgileri kolayca transfer etmeye yaramyor mu? Bunun zerine, alanlar arasnda formlleri paylamalar iin sanal sohbet odalar kuruluyor. Bylece alanlar birbirlerine zahmetsizce yaz, ses ve grnt iletme imknna kavuuyor. la firmas raporlar hzl iletmenin yolunu buldu, ama gvenlii salayabildi mi? Muhtemelen hayr. Profesrmz internet ortamnda bekleyen bir takm tehlikeler var. Profesr sanal sohbet odasnda kendi firmasndan arkadalar ile sohbet ettiini zannederken, aslnda rakip ila firmasnn aratrmaclar ile sohbet ediyor olabilir. Yani profesr sohbet ettii kiilerin kimliini dorulayabilmeli. Bir dier tehlike, rakip firmadakilerin sohbet odasnda geen konumalara kulak misafi43
Visual Photos
Bilgi Gvenlii Problemlerine Matematiksel Yaklam Getiren Bir Bilim Dal: Kriptoloji
ifreleme algoritmanzn salaml ifrelediiniz metinleri kime kar koruduunuza baldr. Eer uzayllar varsa ve galaksileri ap Dnyay ziyaret ettilerse, muhtemelen insanolunun modern ifrelerini krabilecek hesapsal gce sahip teknolojiyi de gelitirmilerdir.
ri olmas. Formller sadece profesr ve kimliinden emin olduu sohbet arkadalar arasnda gizli kalmal. Rakip firmadakiler izlerini fark ettirmeden formlleri, gizli olsalar bile, deitirebilir ya da bozabilir. Bunun nlenmesi iin sohbet odasndan giden verilerin btnlnn salanmas gerekir. Yukarda verilen rnekte bahsedilen problemleri zsek dahi, bilgi gvenliini tam olarak salam saylmayz. Daha verinin kaynann dorulanmas, verilerin taze bilgi olduunun yani daha nceki haberlemeden kalma bilgi olmadnn dorulanmas, profesrmzn ilalar kt sonu verirse bunlar benim formllerim deil ki diye inkr etmesinin nlenmesi gibi iler ve daha pek ok gvenlik problemi bizi bekliyor. Kriptoloji, saysal ortamda ite bu tr gvenlik problemleriyle uraan disiplinleraras bir bilim daldr. Daha biimsel bir tanm verecek olursak kriptoloji bir yandan gizlilik, veri btnl, kimlik dorulama, inkrn nne geme gibi bilgi g44
venlii problemlerine matematiksel teknikler kullanarak zm getirme, bir yandan da bu zmleri analiz etme ve rtme bilimidir. Kriptografik bir zm oluturmay bir inaata benzetirsek, temel yaptalar belli grevleri yerine getiren algoritmalardr. Bu yaptalar ounlukla anahtarlarla kullanlabilir. Sadece gl yaptalarn kullanarak bir inaat yapamayz. naat iin yaptalarnn belli bir plan-proje erevesinde, belli srayla, belli kiiler tarafndan bir araya getirilmesi gerekir. Bu plan ve i kurallarna protokol denir.
Kriptoanaliz Nedir?
Btn kripto algoritmalarndan, protokollerinden ve uygulamalarndan mhendislik asndan iki temel zellie sahip olmalar beklenir: Gvenlik ve verimlilik. Bu iki gereklilii sraya koymak gerekirse, nce gelen gvenliktir. Gvensiz bir kripto sistemi gvensiz bir uak gibidir; ne kadar verim-
Visual Photos
>>>
li olursa olsun, kimse kullanmaz. Sesten birka kat hzl bir uak tasarlayn. Emin olun, uanz gvenli deilse, Ankaradan New Yorka iki saatte varsa bile, kimse onunla umayacaktr. Algoritmalarn verimlilii, genel olarak kriptonun alaca platformdaki hz, hafzada ya da devre emasnda kap says olarak kaplad yer ve tkettii g ile llr. Uygulama platformunun kstlarna gre bu kstaslardan bazlar ne kar. rnein RFID etiketlerinde koacak bir algoritmann kstl yonga alan nedeniyle az yer kaplamas ve etiketlerin dardan yani elektromanyetik ortamdan elde ettikleri enerjiyi tketmelerinden dolay az g harcamas gerekir. Burada hz ikinci planda kalr. ok eitli RFID etiketleri vardr, ama genel olarak RFID etiketlerini maazalarda rnlere yaptrlan ve kapda alarmlar aldran, iinde labirent gibi, sarmal eklinde bir antenle sarlm kck bir yongadan oluan etiketler olarak dnebilirsiniz. Kutusuna RFID etiketi yaptrlm bir rn aldnzda (rnein bir DVD filmi) etiketi kutudan ayrn. indeki labirent gibi anteni skn. Masrafsz bir ekilde bozup kurcalamann tadn karn. Bytecinizle antenin ortasndaki kck yongay yakndan inceleyin. O yongada bir kripto algoritmasnn kotuunu hayal edin ve bu algoritmann ifreledii metinleri milyarlarca TLlik sper-bilgisayarlarn bile zemediini dnn. Algoritmalarn gvenliini lmek son derece zordur ve ayr bir uzmanlk gerektirir. Bir algoritmann ne kadar gvenli olduu algoritmay krmaya alan varln entelektellii ile ilgilidir. Yani insanolu akll bir varlk olan insanoluna kar nlem almaya almaktadr. Mhendisliin birok alannda gvenlik problemleri ok daha ak ve nettir. Kpr, bina ya da tnel yapmnda mhendisler zor hava artlarna ya da depreme kar nasl nlem alacaklarn hesaplayabilir. En zorlu koullara gre tasarmlarn yaparlar ve bu koullardan daha zorlu koullarla karlamayacaklarndan emin olabilirler. Oysa kripto algoritma ya da protokol tasarmnda tehditler belirsiz olduundan alnacak nlemler de ak deildir. te gvenli bir kripto sistemi tasarlamann altnda yatan kavramsal zorluk buradan gelir. Yllarca gvenli olduu dnlen bir ifreleme algoritmas, yeni kan bir saldr metoduna maruz kalarak bir gnde gvensiz hale gelebilir. Dnyann en tannm ve nde gelen kriptologlarnn protokol tasarmlar bile krlabilir. Literatr bu tr rneklerle doludur. Dier tasarm bilimlerinde pek rastlanmayan bu olguyla kriptografide sk sk karlarz. Kripto algoritmalarnn gvenliini lme bilimine kriptoanaliz denir. Bir algoritmann gvenliini lmek, o algoritmann ne kadar salam olduunu ispatlamak gibi pozitif ynde olabilecei gibi, algoritmay krmak gibi negatif ynde de olabilir. Genellikle kriptoanaliz negatif ynde almalarla, yani kripto sistemlerini krmakla zdelemitir. Halbuki bir kripto sisteminin gvenlii hakknda yaplan her alma, olumlu olumsuz elde edilen her sonu, bir kriptoanaliz faaliyetidir.. Bir kriptolog tasarlad algoritmann ne kadar salam olduunu matematiksel ya da biimsel olarak kantlama yoluna gidebilir. Bu ynde yapt almalar ve algoritmasnn salaml ile ilgili elde ettii bulgular, kendi tasarm iin bir kriptoanaliz almas demektir. Gvenlik ispat yaplrken nce genellikle olas saldrgann kabiliyeti modellenir. En yaygn kullanlan modellemeler standart ve khin modellemeleridir. Aslnda kullanlan hemen hemen btn sistemler pratikte krlabilir. Ancak bunun bir maliyeti vardr ve bu maliyet de ou kez insanln hibir zaman ulaamayaca kadar yksektir. Dier taraftan, teoride krlamayaca ispatlanabilen ifreler vardr. rnein 1918de bir AT&T mhendisi olan Vernamn nerdii Tek Kullanmlk Istampa (OTP-One Time Pad) ifrelemesinin, 1949da baka bir AT&T mhendisi Shannon tarafndan artsz gvenlik salad ispatlanmtr. Dmann sonsuz bir hesaplama gc olsa bile, ifreyi krmas mmkn deildir. Ancak ifreleme iin ak me-
Bir RFID etiketi
Visual Photos
45
Bilgi Gvenlii Problemlerine Matematiksel Yaklam Getiren Bir Bilim Dal: Kriptoloji
tin kadar bir anahtar da gerektiinden ve bir anahtarla sadece bir kere ifreleme yaplabildiinden, Vernamn tek kullanmlk stampas pratik deildir. lgin olan, bu artlar salanmad zaman Vernam ifrelemesinin son derece zayf kalmasdr. Kriptologlar artsz gvenlik yerine, uygulamas ok daha kolay olan hesapsal gvenlie younlar. Gnmzde hemen hemen btn kripto sistemleri ve algoritmalar bu gvenlik kriterine gre tasarlanr. Hesapsal gvenlie gre tasarlanm bir algo-
dk seviyede 128 bitlik, en yksek seviyede 256 bitlik gvenlik salar. Kaba kuvvet (yani anahtarlar tek tek deneme) saldrs ile 2nin 128. kuvveti kadar (yani 128 tane 2nin arpm kadar) ifreleme yapmak, gnmz teknolojisi ile ve hatta 1520 yl sonrasnn teknolojisiyle bile, hesaplama biliminde ok nemli bir gelime olmayacan varsayarsak, mmkn gzkmemektedir. Bu hesapsal gce kimsenin ulaamayacan kabul edersek, AES kaba kuvvet saldrsna dayankldr. Ama ta-
Gvenlik spatnda Khin Modeli

Tipilere ve hrn rzgrlara meydan okuyup yaln kayalklarn arasndaki, bulutlara tepeden bakan maaraya ulatnz. Ulu khinin huzuruna kyorsunuz. Size khinin soracanz tm sorulara cevap verecei mjdelendi. Yalnz asl cevabn aradnz soru hari: Mutluluun anahtar nedir? te, kriptografik ispatlarda saldrgann yeteneini modellemekte en ok kullanlan yntemlerden biri de saldrgann byle bir bilgeye dant varsaymn kabullenen Rastsal Khin Modelidir (random oracle model). Efsanedeki khin her eyi bilse de, rastsal khinin bilgisi snrldr. Khinin huzurunda soru sormann adab nedir? Balca kurallar sralayalm: Khine dorudan aranan cevab verecek (rnein bu algoritmann anahtarnn
JUPITERIMAGES
bilmedii sorularn cevab beklenmez. rnein khin sadece zet alabiliyorsa, zet ktya bakp giren metni sylemesi beklenmez. Ayn sorunun birden fazla cevab varsa, khin ayn soruya hep ayn cevab verir. rnein bir fonksiyon ktsna giden farkl girdi deerleri arasndan hep aynsn seer, fakat siz hangi cevab vereceini ilk soruyu sormadan tahmin edemezsiniz. nk ilk seim rastsaldr. Khin modelinin kullanlna bir rnek verebilir misiniz? Diyelim ki, bir blok ifreleme algoritmasnn anahtarn ele geirmek istiyorsunuz. Khine istediiniz ak metinlerin ifreli karln sorabilirsiniz. Hatta setiiniz ifreli metinlere karlk gelen ak metinleri de sorabilirsiniz. Daha da ileri gidip, setiiniz baz zel ak metin iftlerinin (rnein sadece bir karakteri farkl, ak metin iftleri) ifreli karln isteyip, sonra bu ifreli metin iftlerindeki elerden her birinin birer karakterlerinin deitirilmi hallerine karlk gelen ak metinleri de isteyebilirsiniz. Khinden rendiiniz ak-kapal metin iftlerini analiz edip
tersi nedir? ya da Sayn khin, bana u zet fonksiyonunda bir akma verir misiniz? gibi) sorular sorulamaz. Khinden
ritmann salad gvenlik, belirlenmi bir hesapsal zorluk ile ifade edilir. Bu zorluu aacak hesapsal gce sahip olanlar sistemi krabilir. Hesapsal zorluk derecesi genellikle gnmz teknolojisiyle, hatta 50-100 yl sonrasnn teknolojisiyle dahi ulalamayacak bir hesapsal g gerektirecek ekilde belirlenir. rnein bir ifreleme standard olan AES ifreleme algoritmas, en
46
bii kimbilir, belki uzayllar vardr ve onlarn teknolojileri ok daha gelimitir. Bu uzayllar belki kuantum bilgisayar da imal etmi olabilir ve insanolunun AES ile yapt ifrelemeleri zebiliyorlardr. Hesapsal gvenlikte, dmann hem gnmzdeki hem de gelecekteki hesapsal gcn dikkate almak ve teknolojinin geleceini ngrmek gerekir.
<<<
Aslnda u ana kadar bir kripto sistemini krmann ne anlama geldiini henz aklamadk. Bir kripto sistemini krmak, belirlenmi bir hesaplama gcne kar saland iddia edilen bir kripto hizmetinin, daha az hesaplama gcyle engellenmesi olarak tanmlanabilir. Belki ksa bir yol vardr; AESi krmak iin 2nin 128. kuvveti kadar ifreleme yapmaya gerek olmayabilir. Kim bilebilir ki! AES on yldr literatrde olmasna ve youn kriptoanaliz almalarna maruz kalmasna ramen, cak ata uygulamak pratikte mmkn olmayabilir. Bir AES ifrelemesinde kullanlm anahtar 2nin 120. kuvveti kadar ifreleme yaparak ele geirecek bir yntem kefetmi olabilirsiniz. Bu durumda AESi krm saylrsnz. Kripto dnyasnda mehur olursunuz ve kripto tarihine geersiniz. Ancak AESin salamas gereken hesapsal gvenlii 256 kat aa ekmi olsanz dahi, atanz pratikte uygulanamayacaktr. 2nin 120. kuvveti kadar ifreleme yapabilecek teknolojiyi elde
buradan anahtar tahmin etmeye alrsnz. Hl anahtar ele geirecek bir yntem aklnza gelmiyorsa, algoritmann salam olduuna kanaat getirebilirsiniz. Bu kanaatiniz henz bir teorem deil. Eer anahtarn ele geirilemeyeceine dair bir ispatnz varsa, o zaman baka. Bu durumda khin modeliyle gvenlik ispat yapm olursunuz. Khin modeli ne kadar gereki? Saldrgann ele geirdii, iini ap anahtara ulaamasa da istedii mesajlar ifreleyebildii bir kripto cihazn, pratik bir ifreleme khini olarak dnebiliriz. Ayrca saldrganlar sistemin ileyiini, anahtar hari, biliyor. Peki saldrgan khine danabiliyorsa anahtara ne ihtiyac var? Dan tepesindeki bir lml, khini srekli megul edemez. Hem khine danmann bedava olduunu kim syledi? Saldrgann baars, khine en az sayda ve nitelii dk soru sorarak elde etmek istedii sonuca
ulamakta. rnein toptan sorulan n tane soru, her biri eski cevaplardan faydalanlarak sorulan n tane soruya gre daha dk niteliklidir. Bir sistem rastsal khin sayesinde de zlemiyorsa gvenli midir? Khin modeli benimsenerek gvenlii ispatlanm kripto algoritmalar ve protokolleri, bir tr zorlu artlara dayankllk testinden gemi gibi alglanabilir. Ama dikkat! Kriptoloji son derece artc bir bilim. Zorlu teorik koullarda salaml kantlanm bir algoritma, pratik hayatta ok daha basit koullarda gvensiz olabiliyor. Literatrde khin modeli benimsenerek gvenlii belli koullarda ispatlanm ama ardndan pratik saldrlarla krlm kripto algoritmalarna ve protokollerine rastlayabilirsiniz. Bu neden kaynaklanyor? Rastsal khin ou zaman ideal fonksiyonlar kullanyor. rnein zet fonksiyonu gerekten olmas
gerektii gibi, fakat pratik sistemlerde bu tr fonksiyonlarn ok ufak da olsa kusurlar olabiliyor. Ayrca ispatlardaki varsaymlar, gerek hayatta rastlayamayacamz kadar uuk olabilir. O zaman ispatlarda khin modeli neden kullanlyor? Bu soru kriptologlar arasnda da ok tartlyor. Saldrgann sadece ilem gc ve sorgu says ile snrland standart modelde ispat yapmak son derece g, hatta baz durumlarda imknsz gibi. ounlukla ispata nereden balanaca bile bilinmiyor. Hi ispat olmayan bir sistem yerine rastsal khine dayankl bir sisteme daha ok gvenebiliriz, nk pratikte kusurlu paralar deitirebiliyorsanz saldrgann eli kolu bal demektir. Hem kriptologlar her geen gn daha dayankl para retmenin yolunu reniyor. leride kusurlu taraflar dzelterek, pratikte de gvenli bir kripto sistemine ulalabilir.
u ana kadar daha ksa bir yol bulan kmad. in ilgin yan, daha ksa bir yolun olmadn ispatlayan da kmad. Yukarda verdiimiz kripto sistemi krma tanm teorik bir tanmdr. Bir kripto sistemindeki hi hesapta olmayan, o ana kadar kimsenin fark edemedii bir zellikten kaynaklanan bir zayfln smrlmesiyle o sistem krlm saylabilir. An-
etmek (bunun iin milyarlarca TL harcamaya hazr olsanz dahi) u anda ve yakn gelecekte mmkn gzkmyor.
Kaynaklar Kahn, D., The Codebreakers: The Story of Secret Writing, Scribner, 1996. Koblitz, N., Algebraic Aspects of Cryptography, Springer, 1998. Mel, H. X., Baker, D., Cryptography Decrypted, Addison Wesley, 2001. Menezes, A. J., Oorschot, P. C., Vanston, S. A., Handbook of Applied Cryptography, CRC, 1997. Vaudenay, S., A Classical Introduction to Cryptography: Applications for Communications Security, Springer, 2006.
47
A. Murat Apohan
Gndelik Hayatta Kriptoloji

Teknolojik rnlerin gndelik hayatmzn bir paras haline geldii gnmzde, pek ok deerli varlmz saysal bir bilgi bulutu halinde etrafmz evreliyor. Yolda yrrken cep telefonumuzdan bankamza eriebiliyor, yol haritalarn takip edebiliyor, ihtiyacmz olan anlk bilgilere talep ettiimiz anda ulaabiliyoruz. Salk verileri gibi ahsi bilgilerin yan sra, kurumlarn nemli bilgileri de bu bulutta yerlerini oktan aldlar. Bu bilgilerin gelien teknoloji ile herkes tarafndan ulalabilir hale gelmesiyle bilgilerin gvenlii konu oldu. Uzmanlar uzun zamandan beri bu bilgilerin korunmas iin kriptoloji kullanyorlar. Peki, nerede bu kriptoloji?
Anahtar Kavramlar Gndelik hayatta kullandmz cep telefonlar kriptolu haberleme yapmaktadr. Gvenli olduu zannedilen baz uzaktan kumandal ara alarm ve altrma anahtarlarnda kullanlan kriptografik yaplar krlarak bu anahtarlarn kopyalarnn retilebildii 2008 ylnda bir grup aratrc tarafndan gsterildi. Yaygnlaan RFID teknolojisinin yaratt mahremiyet endiesine kriptoloji zm vaat etmektedir.
A. Murat Apohan, doktora derecesini stanbul Teknik niversitesinden almtr. NATO kripto ve bilgi gvenlii alma gruplarnda yer almtr. TBTAK UEKAE Kriptoloji Blm sorumlusu olarak grev yapmaktadr. 2007-2008 yllarnda Uluslararas Kriptoloji Organizasyonunun (www.iacr.org) ynetim kurulunda yer almtr.
Gl kriptoya sahip bir cep telefonu
radan teknoloji kullancs kriptoloji ile kar karya olduunu ancak baz ipularndan anlayabilir. Size kullanc ifresi soran bir internet sitesi, evde kurmaya altnz kablosuz a balants iin istenen ifre veya kredi kartnz kullanrken sorulan ifre, sahnenin arkasnda oluturulmas yzyllara yaylm gncel matematiin en derin konularn kullanan kriptolojinin varlna dair ilk iaretlerdir. Kriptoloji aslnda gndelik hayatmzn her yerinde: cebimizdeki
ipli banka kartnda, otomobil anahtarnda, internet zerinden yaptmz bankaclk ilemlerinde, kablosuz alarda, cep telefonlarmzda, DVDlerin kopya korumasnda, ksaca deerli bilginin olduu her yerde. Kriptoloji gnmzde askeri haberleme, komuta kontrol ve karmak silah sistemlerinin de vazgeilmez bir paras haline gelmitir. Sava uaklar dostu dman yzlerce kilometre uzaktan kriptoloji sayesinde ayrt ederken, pilotun silah kullanmaya yetkisi olup olmadn kriptografik metotlarla denetlemektedir. Zaman iinde dier askeri teknolojilerde olduu gibi kriptoloji de sradan vatandan gndelik hayatna girmi ve bu konuda nc teknoloji internet olmutur. nternetin yaygnlamas ile banka ubeleri bilgisayarlarmza tanm ve bankadaki paralarmzn sanal karl olan saylarn korunmas gerekmitir. Bu amala kullanlan ilk kripto protokol NETSCAPE firmas tarafndan gelitirilen SSL olmutur. Ancak o dnemde ABDnin uygulad gl kriptonun yaylmasn engelleyen kurallar gerei, SSL kripto protokolndeki ifreleme algoritmas dk anahtar boyu ile kullanlmtr. Bunun sonucunda Andrew Twyman isimli bir renci 1996 ylnda, balant bana 584 dolar maliyet ile bu sistemin krlabileceini gstermitir. Kriptologlarn almalar ile bu protokol olduka gvenilir bir hale gelmi ve TLS ismi ile bankaclk ilemlerinde temel gvenlik bileenlerinden biri olmutur.
48
><
Mini Bilgisayarlar: Kriptolojinin yer ald ve gndelik hayatta karla- kartlar banka kartlarnn yan sra kimlik, pasaport, ehAkll Kartlar tmz bir baka uygulamaysa cep telefonlardr. Ne- liyet gibi kimlik sistemlerinde de yer almaya balamtr. redeyse bir paramz haline gelen cep telefonumuzun Kripto tasarm ile analizi arasndaki mcadele biz farBellek, ilemci, d dnya ile aslnda kriptolu bir telefon olduunu pek azmz bili- knda olmasak bile cebimizde devam etmektedir. balanty salayan arayz ve bir riz. Cep telefonu ile baz istasyonu arasndaki haberleKriptografi bize gvenlik desteinin yan sra bekleiletim sistemine sahip olan akll kartlar her gn karlatmz me, yaplan grmelerin yetkisiz kiilerce dinlenme- mediimiz baz kolaylklar da salamtr. rnein tbilgisayarlarn lek ve kapasite sini engellemek amacyla GSM standartlar dorultu- kenmez kalemle attmz imzalar, bilgilerin kttan diolarak kk bir modelidir. Peki sunda A5/1 (ABD ve Avrupa kullanmna zel), A5/2 jital ortama kaymas ile yerini dijital imzaya brakmtr. bu hesaplama gcne neden (ABD ihra izinleri erevesinde kulMrekkepsiz imza! Saysal imza asimetihtiya duyuluyor? Sonuta bu kartlardan beklenen, kripto lanlmak zere zayflatlm algoritma) rik kriptonun bize sunduu bir imkn anahtar denilen ortalama veya A5/3 (3G standard iin zel algokullanr. ok basite saysal imzay birka yz bit uzunluundaki ritma) isimli algoritmalardan birisi kulaklamak istersek: ifreleme ve ifre bir veriyi saklamas ve ihtiya lanlarak ifrelenir. Kriptologlarn alzme anahtarlarnn birbirinden farkl duyulduunda doru anahtara sahip olduunu ispatlamasdr. malar ile A5/1 ve A5/2nin yetersiz ololmas bir mesaj sadece bizim sahip olBu basit ilem neden bylesine duu gsterilmitir. A5/3 ise sradan bir duumuz bir anahtarla (imza anahtar) karmak bir yap gerektiriyor? RFID etiket kiiyi merakl kulaklardan uzak tutacak ifrelememizi salar. Herkesin kolayca Zorluk zel kripto anahtarnn kadar gce sahiptir. Ancak bu sistemlerin hibiri g- eriebildii ikinci anahtar (imza kontrol anahtar) ise kimseye verilmemesi gereinden doar. Eer bir kez bu karttan l bir kripto analiz grubuna kar bir cep telefonundan bu mesajn alabilmesini ve imzann bizim tarafmzkarlp kopyalanabilirse, bu dierine kadar gvenli bir kanal oluturmak iin yeterli dan atldnn teyit edilmesini salar. Gnmzde geanahtar kopyalayan kii artk bu deildir. Bu nedenle aktarlan bilgilerin gizliliinin yk- rekli yasal dzenlemelerin yaplmas ile elektronik imza anahtarn asl sahibinin kimliine sek olduu yerlerde ok gl kripto algoritmalarna ve kullanlmaya balanmtr. Bu sayede elektronik yolla sahip olmu olur. Bu nedenle akll kartlar, bu anahtar yerine, anahtar ynetimine sahip zel tasarlanm haberleme aldmz belgeler slak imzal kt belgeler gibi hukuki kriptografik olarak kendisine sistemleri kullanlr. geerlilie sahip olur ve kt tasarrufu salanabilir. yneltilen sorgu bit dizisine Kriptoloji elence hayatmza da girmitir. DVDlerde Teknolojinin geliimi ile rnlerde kt etiketler karlk bu anahtar ve bu sorguyu kullanlan kopya koruma sistemi de kriptografik teknik- yerine elektronik etiketler kullanlmasyla kriptografi kriptografik baz algoritmalara girdi yaparak hesaplad bir say lere dayanmakta olup burada da kripto tasarmclar ile maaza raflarnda da grlmeye baland. Bu etiketlerdizisini verir. Bylece anahtar kripto analizciler arasnda bir rekabet sregitmektedir. le, rnden karlmas unutulduunda alan alarmlar korumu olur. Bu ilemler belirli DVDlerde kullanlan ierik koruma sistemleri hedefle- sebebiyle belki tanmzdr. Bu etiketler rnle ilgili bir hesaplama gc gerektirir. nen baary gsterememitir. Bunun temel sebeplerin- bilgileri kablosuz haberleme kullanarak sorgu cihazna Bu nedenle bu kartlar bir mini bilgisayara dnmtr. den biri kriptolojide bulunan karmak yaplarn yarat- iletir. Bu sayede rnle ilgili bilgilere uzaktan eriilebilir. Gnmzn ipli kartlar sahip t gven zincirinin son halkas olan kripto anahtarn RFID teknolojisi sayesinde amar makinesi, iindeolduklar yksek gvenlik koruyacak yaplarn uygun bir biimde oluturulmam ki giysinin etiketini okuyup doru program seebilir, nlemlerine ramen eer gerekli olmasdr. Bu sistemlerde tersine mhendislik yntem- buzdolab saklad rnlerin son kullanma tarihlerini tedbirler alnmam ise yan kanal saldrlar denilen saldrlara leri ile kriptografik anahtarlar ele geirilebilmi ve kopya denetleyip uyar verebilir, pasaportlar uzaktan okutulamaruz kalabilirler. Bu saldrlar koruma zellii kaldrlabilmitir. rak snr kaplarndan geilebilir, uzaktan deme ve binkartlarn kriptografik ilem Peki kriptolojide gvenin temel dayana olan krip- lerce rnn bulunduu bir ambarda hzl stok saym yaparken harcadklar g, zaman to anahtarlarn nasl koruyacaz? Gndelik hayatta yaplabilir. Ancak bu sistem, etiketleri tayan rnlerin vb bilgileri kullanarak sakladklar anahtarlar hesaplamay hedefler. kripto anahtarlarn korumay baarabilen en gelikin uzaktan izlenebilmesi nedeniyle nemli bir mahremiyet Ancak kart tasarmclar bu sistem ipli banka kartlardr. Banka kart, bizim hesap endiesi de yaratmtr. Bir okuyucu ile bir kiinin zesaldrlara kar da nlem alr. sahibi olduumuzu bankaya ispatlamada kullandmz rinde tad bu yolla etiketlenmi btn rnleri izlearatr. Kartn grevi ise yeterince uzun bir kriptogra- mek mmkn olabilir. Bu noktada da kriptoloji devreye fik anahtarn gvenli olarak saklanmasn salamaktr. girerek bu etiketlerin sadece yetkili okuyucular tarafnBir ilem srasnda kart bu anahtara sahip olduunu dan sorgulanabilmesini salamaktadr. bankaya ispatlar, bu da kart sahibi olan bizim yetkili zetle biz farknda olmasak bile, bizi evreleyen ve kii olduumuzu gsterir. Burada nemli olan karttaki etrafmzla iletiim halinde kalmamz salayan elektroanahtarn nc ahslarn eline gemesinin engel- nik dnyann gvenli ve gvenilir kalmasn kriptoloji Milli iletim sistemli ve ipli akll vatandalk kart lenmesidir. Gemi dnemlerde kullanlan manyetik salamaktadr. kartlarda saklanan bu bilgiler basit bir kopyalayc ile ele geirilebiliyorken, gnmz ipli kartlarnn sahip ol- Kaynaklar Menezes, A., Handbook of Applied Cryptography, Applications, Security, and Privacy, ISBD-ISSN 032190968. Barkan, E., Biham E., Keller, N., Instant Ciphertextduklar gvenlik mekanizmalar ieriklerini kopyalama- CRC Press, 1996. Indesteege, S., Keller N., Dunkelman O., Biham E., Only Cryptanalysis of GSM Encrypted Communication, Preneel, B., A Practical Attack on KeeLoq, Technion - Computer Science Department, Technical y imknsz hale getiremese de, iyi tasarlanm bir kart www.iacr.org/conferences/eurocrypt2008/. Report CS-2006-07 2006. http://www.akiskart.com.tr iin olduka g ve yksek maliyetli bir ilem olur. Akll Garfinkel, S. ve Rosenberg, B. (ed.) RFID:
49
Deniz Karakoyunlu
Kara Kutu mu, effaf Kutu mu?

Geleneksel olarak kriptografik bir cihaz i ileyii bilinmeyen, girdiler, ktlar ve transfer algoritmasndan oluan bir karakutu olarak grlr. Kt niyetli bir kiinin elinde girdiler, ktlar veya girdi-kt ikilileri hakknda birtakm bilgiler olsa bile, gizli anahtar bilmeden saklanan bilgiyi deifre etmesinin mmkn olmad dnlr. Kriptografik algoritmaya kar bilinen tm saldrlar olanaksz hale getirecek byklkte bir anahtar setikten sonra kuramsal olarak gvenli bir ifreleme sistemi oluturmu oluruz. Bu gvenlik tanm, kt niyetli kiilerin kriptografik cihazlara sadece karakutu olarak eriebilecei varsaym zerine kuruludur. Bu nedenle karakutu yaklam ile tasarlanan bir sistemin sadece kuramsal olarak gvenli olduunu syleyebiliriz. Oysa gerek hayatta kriptografik cihazlar, fiziksel yan kanallar yoluyla i ileyileri hakknda bilgi edinilebilen, kara deil effaf kutulardr.
Anahtar Kavramlar Yan kanal: Kriptografik bir cihazn, i ileyii hakknda bilgi szdrlmasna yol aan fiziksel zellikleri Yan kanal analizi: Kriptografik cihazlarn fiziksel zellikleri yolu ile gizli tutulmas gereken i ileyileri hakknda bilgi edinilmesi Kriptoanaliz: ifreleri ve kriptogramlar analiz etme ve zme bilimi
Deniz Karakoyunlu, 1999 ylnda zmir Fen Lisesinden mezun oldu. Lisans eitimini 2004 ylnda Sabanc niversitesinin Mikroelektronik Mhendislii Blmnde tamamladktan sonra, ABDnin Massachusetts eyaletinde bulunan Worcester Politeknik Enstitsnn Elektronik ve Bilgisayar Mhendislii Blmnde yksek lisans eitimine devam etti. 2007 ylnda yksek lisans diplomasn almaya hak kazanan Karakoyunlu, halen Worcester Politeknik Enstits bnyesindeki Kriptografi ve Enformasyon Gvenlii Laboratuvarnda doktora almalarna devam ediyor. lgi alanlar kriptografik donanm tasarm, yan kanal analizi, yksek verimli kriptografik mimariler ve aritmetik algoritmalardr.
50
atematiksel olarak tam gvenlik salamak, bir cihazn fiziksel ileyiinin de gvenli olduu anlamna gelmeyebilir. Yani gvenli olduu dnlen karakutu, i ileyii hakknda bilgi szdryor olabilir. Yan kanallar yolu ile edinilen bilgi kriptografik cihazn gvenlik tanmn tamamyla geersiz klabilecei gibi, ksmi bilgi salayarak imkn dahilinde olmayan saldrlar da olas hale getirebilir. Yan kanal yolu ile elde edilen bilgiler, sistem gvenliini sadece % 1 orannda azaltsa bile, bu sistemin kullanlamaz hale gelmesi demektir. Bir elektronik cihazn % 99 orannda almas performans deerlendirmesi asndan kabul edilebilir olabilir. Oysa bir kriptografik cihazn % 99 orannda gvenli olmas gvensiz olduu anlamna gelir. Bu nedenle, kriptografik cihazlarn her koulda % 100 gvenlik saladndan emin olabilmek iin fiziksel ileyi srasnda szdrlan bilgileri de dikkate almak gerekir.
>>>
Peki, nedir bu bilgi kaana yol aan yan kanallar? sminden de anlalaca gibi, bir sistem hakknda bilgi szdran ve tasarm aamasnda ngrlemeyen kanallardr. lk olarak 1996 ylnda Paul Kocher tarafndan ne srlen yan kanal analizini, gnmzde polisin sklkla kulland, ilk kullanm yine ayn yllara rastlayan, kaak esrar yetitiriciliini tespit etme yntemi ile benzetirebiliriz. 9 Aralk 1997de ABDnin Kolorado eyaletinde tarihin en byk kaak esrar yetitiricilii basknlarndan biri gerekletirildi. Polisin bu baarl operasyonuna katk salayan bilgiler, gizli olarak esrar yetitirilen evin atsnn havadan termal sensr ile yaplan tarama sonucunda krmz grnmesi ve evin elektrik faturalarnn evresindekilere gre 10 kat fazla olmasyd. Yani esrar yetitiriciler yakalanmamak iin gereken tm gvenlik nlemlerini aldklar halde, polisin yan kanallar yolu ile kendilerine ulamasna engel olamadlar. Her ne kadar bu rnekte yan kanal kullanm iyi bir amaca hizmet etse de, kriptografik cihazlarn fiziksel ileyileri farknda olunmadan kt niyetli kiilerin gizli bilgilere ulamasna yol aabilir. Yan kanal analizi, elektronik cihazlarn fiziksel zellikleri yoluyla, gizli tutulmas gereken i ileyileri hakknda bilgi edinilmesidir. Mesela aadaki grafik bir arpma ilemine ait g profilini gsteriyor. arpma ilemi sresince arplmakta olan anahtar say bit bit taranyor ve bit deerlerine gre toplama ve ikiye katlama ilemleri yaplyor. Anahtar saynn u anki bit deeri 0 olduunda sadece ikiye katlama ilemi yaplyor, ama bu deer 1 olduunda ikiye katlama ve toplama ilemleri art arda yaplyor. Grafik zerinde gsterildii gibi, ikiye katlama ileminin toplama ilemine gre daha basit olmas gereinden yola karak, tek bana ikiye katlama ilemi yaplan kesimleri ve ikiye katlama ilemini takiben toplama ilemi yaplan kesimleri ayrt edebiliriz. Bu da gizli tutulmas gereken anahtar saynn kolaylkla deifre edilmesi demektir. Yan kanal gvenlii hi gz nnde bulundurulmadan gerekletirilmi bu algoritmann gvenlii teoride ne kadar iyi olursa olsun, grld gibi pratikte algoritmann ileyii dnda hibir bilgiye ve uraa gerek duyulmadan kolaylkla alt edilebilir. Ayn prensip gnmzde dnyada en yaygn olarak kullanlan ak anahtar kriptoG
JUPITERIMAGES
Zaman
sunu krmakta da kullanlabiliyor. Siz farknda olmasanz da, internette bir web tarayc ile alveri sitelerine girdiiniz hemen hemen her sefer, gvenlik iin bu algoritma kullanlyor! G ve zaman dnda baka fiziksel zellikler de, rnein ses, elektromanyetik nm ve scaklk da yan kanal olarak kullanlabilir. Yan kanaldan pasif olarak yani sadece almakta olan cihaz dinleyerek bilgi elde edilebilecei gibi, aktif olarak cihaz istenilen bir koula ynlendirmek de mmkndr. Ayrca yan kanal analiz teknikleri, bilginin ileni yntemi asndan da iki temel kola ayrlr. Yukardaki rnekte olduu gibi bir veya birka lm sonucu elde edilen bilgileri dorudan yorumlayarak yaplan analizlere basit yan kanal analizi denir. Birbirleriyle korelasyon ieren birok yan kanal lmn istatistiksel olarak inceleyerek yaplan analizlere ise diferansiyel yan kanal analizi denir. Gnmzde kriptografik cihazlarn algoritmik gvenliinin yan sra yan kanal gvenliine de byk nem verilmektedir. Yan kanallar ngrmek ve yan kanaldan szdrlan bilgi miktarn belirlemek kolay olmad iin, yan kanal gvenliini lmek veya mutlak gvenlikten bahsetmek de mmkn deildir. Yan kanal gvenliinin ncelikli koulu, yaplan farkl ilemlerin farkl fiziksel zellikler gstermesini engellemektir. Bu amala, cihaz-
Elektromanyetik nm
Scaklk
Zaman
Ses
Yan Kanallar
51
Kara Kutu mu, effaf Kutu mu?
Basit olduklar iin, koruyucu yzeylerin ve devreye gml alglayclarn kullanlmas aktif yan kanal ataklarna kar ekici bir zm alternatifi oluturuyor. Fakat maalesef bu zmler retimde ciddi maliyet artlarna sebep oluyor ve pratikte de ok rabet grmyor.
lar ncelikle basit yan kanal analizine kar gvenli hale getirilmeye allr. Yaplan almalar, bilgiye bal olarak ilem seimini engelleyerek yan kanaldan bilgi szdrlmasn en aza indirmeye yneliktir. Bu sre, bilgiye bal olmalar durumunda performans artrmak amacyla kullanlan hzl algoritmalardan vazgeilmesi ve daha yava olan ama bilgi szdrmayan algoritmalarn tercih edilmesi anlamna gelir. rnein bahsettiimiz arpma ilemini yan kanal asndan gvenli hale getirmek iin ncelikle, anahtar saynn bit deerine bal olarak toplama ilemi yaplp yaplmamasna karar verilmesini engellemeliyiz. Bu amala akla ilk gelen yntem, anahtar saynn mevcut bit deeri 0 dahi olsa toplama yapmak ve sonucu gz ard etmektir. Fakat, yalanc toplamalar diye adlandrlan bu yntem de yeterince gvenli deildir. Aktif bir yan kanal analizcisi, srmekte olan ileme yer yer hata ilitirip sonucun da hatal olup olmadn kontrol edebilir. Eer sonu da hatalysa, yaplan toplama gerek toplamadr ve anahtarn u anki bit deeri gerekten 1dir. Eer sonu ilitirilen hataya ramen doruysa, yaplan toplama yalanc toplamadr ve anahtarn u anki bit deeri 0dr. Grld gibi yan kanallardan szdrlan bilgiyi engellemek ok kolay bir i deil. ngrlen bir saldrya kar bilgi szdrmay engellemek iin kullandmz bir yntem, sistemi ngremediimiz baka bir saldrya kar zayf hale getirebilir. rneimizde verilen arpma metodunu, yalanc ilemler iermeyen fakat yine de anahtar bitlerinden bamsz olarak toplama ve ikiye katlama ilemi yapan algoritmalarla gvenli hale getirmemiz gerekir. Yan kanal denildiinde ncelikle akla lm ve deerlendirmesi daha kolay olan g ve zaman gelmektedir. Yukarda verilen arpma ilemi rnei, bu iki yan kanaln yaplmakta olan ara ilemleri nasl ayrt edilebilir hale getirdiini gsteriyor. Genellikle ihmal edilen fakat olduka kuvvetli yan kanallardan biri de akustik kanal, yani ses kanaldr. Bir hesaplama esnasnda ileme bal ses dalgalar da retilir. Ses kanal analizinin ok gzel bir rneini Tromer vermitir. Bu almada nce standart bir bilgisayardaki ilemcinin kard ses, kriptografik bir algoritma altrrken sradan bir mikrofon ile kaydedilmitir. Sonra bu ses, ilemcinin alma hzna gre paralanp ilemcinin komutlar nceden tehis edilen parmak izleri ile karlatrlarak, tek tek iletilen komutlar ortaya karlabilmitir. Bir dier yan kanal ise cihazlarn alrken yaydklar elektromanyetik nmdr. Elektro-
manyetik nm tpk g gibi yaplan ilemin ne kadar karmak olduuna dair bilgi verebilecei gibi, daha detayl bilgilere, rnein bir hat boyunca akmn hangi ynde akt gibi bilgilere de ulamamz salayabilir. 2001 ylnda Karine Gandolfi ve alma arkadalar farkl algoritmalar kullanan ayr kriptografik cihaz zerinde elektromanyetik analiz uygulam ve her cihazn da gizli anahtarlarnn tmn elde etmeyi baarmlardr. almakta olan bir kriptografik cihazn scakl da bize yaplmakta olan ilemin ne kadar g harcad ve ne kadar
snmaya yol at hakknda bilgi verir. Lokal scaklk deerlerinin evreden izole edilerek llmesi, dier yan kanallarla karlatrldnda daha ok emek isteyen bir itir. Yine de ileri teknoloji ile retilmi termometreler sayesinde bu yan kanaldan da nemli bilgiler elde edilebilir.
52
<<<
Tahmin edilecei zere, daha gelimi donanm ile ok daha hassas yan kanal ataklar gerekletirilebilir. Henz birka yl nce Skorobogatovun gsterdii gibi, bir ipin belleinde kaytl bitleri tek tek okumak ve hatta deitirmek mmkndr. Bu ata gerekletirmek iin yksek znrlkte bir mikroskop, ucuz bir lazer ve biraz da el emei yeterli olmaktadr. Peki kripto cihazlarmz bu kadar kuvvetli bir tehlikeye kar nasl koruyacaz? Bunun iin nerilen zmler ksaca yle zetlenebilir: G yan kanaln ortadan kaldrmak iin, g kullanm dengeBasit olduklar iin, koruyucu yzeylerin ve devreye gml alglayclarn kullanlmas aktif yan kanal ataklarna kar ekici bir zm alternatifi oluturuyor. Fakat maalesef bu zmler retimde ciddi maliyet artlarna sebep oluyor ve pratikte de ok rabet grmyor. Yeni gelitirilen bir dier zm de fiziksel olarak kopyalanmas mmkn olmayan zelliklerin gizli bilgi saklamak iin kullanlmas. Bu tr devreler herhangi bir d etki karlnda sakladklar bilgileri kaybederler. Bylece bilgi szmas engellenmi olur.
lenmi mantksal kaplar kullanlabilir. Bu tr dijital devrelerde mantksal kaplar ilenilen bit deerlerinden bamsz ve hemen hemen sabit bir g kullanr. Bu tr dijital tmleik devre teknolojileri mkemmel olmasalar da kt niyetli kiilerin iini hayli gletirir. Ayrca dengeli bir g dalm dier yan kanallarn da dengeli dalmasn salayacaktr.
Kaynaklar Kocher, P., Timing Attacks on Implementations of Diffie-Hellman, RSA, DSS, and Other Systems, Uluslararas Kriptoloji Konferans: Kriptolojide Gelimeler (CRYPTO 1996), Santa Barbara, Kaliforniya, ABD, Cilt 1109, s.104-113, 1996. Glowing Roof Leads Police to Marijuana: 263 Plants Confiscated from Area Warehouse, The Gazette gazetesi, Kolorado, ABD, 9 Aralk 1997. http://people.csail.mit.edu/tromer/acoustic/
Gandolfi, K., Mourtel, C. ve Olivier F., Electromagnetic Analysis: Concrete Results, Kriptografik Donanm ve Tmleik Sistemler altay, (CHES 2001), Paris, Fransa, Cilt 2162, s. 251-261, 2001. Skorobogatov, S.P. ve Anderson, R.J., Optical Fault Induction Attacks, Kriptografik Donanm ve Tmleik Sistemler altay, (CHES 2002), Redwood Shores, Kaliforniya, ABD, Cilt 2523, s. 2-12, 2002. 53
JUPITERIMAGES
Tekin Dereli
Prof. Dr., Fizik Blm Ko niversitesi
letiimde Mutlak Gvenlik in Kuantum Kriptografi

Kuantum kriptografi konusu allmadk kuantum teknolojilerine iyi bir rnektir. Bir foton iftinin dolak bir kuantum durumunda hazrlandn dnelim. Bu dolak ifti zel optik lifler zerinden uzayda birbirlerinden -aralarndaki mesafe ok uzun olacak ekilde- ayrr ve bizde kalan fotonun kutuplanma ynn lerek belirlersek, e-anl olarak iyice uzakta olan tekinin kutuplanma ynn de belirlemi oluruz. Bu ok hassas deney ilk kez 1997de yaplabildi. Bugn artk piyasada, dolak foton iftleri stne kurgulu kuantum teleportasyon yntemiyle, birka yz kilometrelik mesafe aralklarnda bile yzde yz gvenlikli kuantum anahtar datm yaplyor.
T
Prof. Dr. Tekin Dereli Ko niversitesi Fizik Blm retim yesidir. Yksek lisans ve doktora derecelerini ODT Fizik Blmnde aldktan sonra ABD ve Avrupann tannm niversitelerinde aratrmac ve misafir profesr olarak bulunmutur. Uzun yllardr niversitelerimizde ileri dzeyde dersler vermekte ve doktora rencileri yetitirmektedir. Kuantum mekanii, kuantumlu ayar alanlar ve genelletirilmi gravitasyon teorileri stne yaymlanm 100den fazla makalesi bulunmaktadr. 1996 TBTAK Bilim dln kazanmtr. Halen TBA Konseyi yesidir. Prof. Dr. Tekin Dereli 1993-2000 yllar arasnda TBTAK Bilim ve Teknik dergisinde Yayn Kurulu yesi olarak grevliydi.
54
arihsel geliimine bakarsak kuantum mekanii, gazlarn ma ve sourma spektrumlarnn neden her atomun kendisine zg kesikli izgilerden olutuunu aklamaya alrken kefedilmitir. 1900 yl Aralk aynda Alman fiziki Max Planckn enerji kuantumlar varsaymyla balayan kuantum servenindeki en nemli aamalardan birisi, Albert Einsteinn foton ad verilen k kuantumlar yardmyla fotoelektrik etkiyi aklayabilmesi olmutur. Einstein 1921 Nobel Fizik dln zel grelilik teorisi ile deil bu buluu nedeniyle -hidrojen atomu modelini kuran Niels Bohr ile birlikte- 1922 ylnda ald. Bohrun atomun kuantum teorisine Werner Heisenberg, Erwin Schrdinger ve Paul Dirac tarafndan son halinin veriliini, yani kuantum mekaniinin kefini 1925-1930 aras diye kabul edebiliriz. Geri gnmzde atom ekirdeklerini oluturan proton ve ntronlarn i yapsn aratrma noktasn bile getik, ama genelde kuantum mekaniini anlatrken 1930larda yaplan bulularn tesine pek geilemiyor. nk kuantum fiziinde klasik fiziktekinden ok farkl bir dil ve allmadk, yep-
>>>
yeni kavramlar kullanlr. Kuantum mekaniini anlyorum demek ve doru anlatabilmek hi kolay deil. 1930larn Kuantum Devriminin gndelik yaammza en arpc yansmalar kanmca 1940lardan sonra nkleer enerji retiminin ve kullanmnn yaygnlamas, 1950lerde transistorlarn devrelerde kullanlmasyla balayan mikroelektronik uygulamalar ve 1960lardan sonra lazerlerin bulunmas ve bunlara dayal yeni iletiim teknolojilerinin gelitirilmesidir. Kuantum mekaniinin geliimi gnmzde de durmu deil, hi beklenmedik srpriz bulular ve uygulamalarla 21.yzylda da sryor. Kuantum etkilerinin yerel olmamas, teorinin kefedildii ilk gnlerden balayarak byk tartmalara neden oldu. Albert Einstein 1935de EPR paradoksu diye adlandrlan bir dnce deneyi zerinde duruyor, kuantum etkilerinin fiziin en temel varsaymlarndan biri olan greli neden-sonu ilikilerini bozacan dnyordu. Yani kuantum etkileri yoluyla ktan hzl bilgi iletiminin yaplabilirlii sz konusuydu. Einstein, bu mmkn olamayacana gre kuantum mekaniinin temelinde tutarszlk olduunu iddia ediyordu. Kuantum mekaniinin felsefi temelinin oluumuna byk katklar bulunan Niels Bohr Einsteinn bu iddialarn annda yantlad. Ancak 1980lere gelene dek Bohrun savunduu kuantum mekanii yorumunun mu, yoksa Einsteinn iddiasnn m hakl olduunu kantlayacak herhangi bir gzlemsel veri yoktu. Teknolojinin ilerlemesiyle olanakl hale gelen ve 1982de yaplan deneyler kuantum mekaniinin yerel olamayacan, yani Einsteinn hakl olmadn artk gstermitir. Bu olgunun klasik fizik kavramlarndan ne denli farkl dt, popler dzeyde Schrdingerin kedisi denen bir dnce deneyi ile anlatlmak istenir. Kuantum mekaniinin yerel olmamas ve buna benzer allmadk niteliklerinin ciddiye alnmas ve bunlara uygulama aranmas iin bir 10 yl daha geti. Bu anlamda 1995 ok keskin bir dnm yldr. Ayrntlarna burada giremeyeceim pek ok nedenden dolay kuantum iletiim ve biliim teknolojileri ile nanoteknolojinin balangc olarak alglanan 1995 ylna 2. Kuantum Devrimi deniyor. 21.yzylla beraber artk kuantum mhendislii andayz. Bilgi a denen amzda, lkelerin ve kiilerin deerli varlklar artk bilgisayarlarda depolanan ve elektronik alarda tanan verilerden ibaret. Bu tip verilere banka hesaplar, devletin, sanayi ve ticaret kurulularnn gizli bilgileri gibi pek ok farkl rnekler verilebilir. Kiiler ve kurumlar arasnda aktarlan bu bilgilerin gizliliini salamak, de-
itirilmesini engellemek, kaynandan emin olmak gibi temel gvenlik servisleri, kriptoloji biliminin matematiksel zmleriyle salanyor. Kripto anahtarlarnn datmnda zellikle asimetrik algoritmalar nemli bir yer tutuyor. Ancak son yllarda 5-6 bitlik kuantum bilgisayarlarnn yaplabilirliinin gsterilmi olmas, bu bilgisayarlarn byk lekte gereklenmesiyle, kriptolojide nemli bir yer tutan gnmzn asimetrik algoritmalarn krlabilir hale getirecektir. Bu,
Vis ua l Ph oto s
Kuantum Fiziksel Rastgele Say reteci

Kuantum fiziksel rastgele say retimi, kuantum fiziinin lm aksiyomunun bir sonucu olarak ortaya kar. lm aksiyomuna gre yar geirgen bir aynann giriine tek fotonlar gnderildiinde, geirme ve yansma klarndaki iki alglaycdan yalnzca biri e-anl alglama yapacaktr. Dolaysyla yar geirgen aynann kndaki iki alglaycda yaplan alglamalar 0 ve 1 ile kodlandnda, yaplan alglamalarn serisi ideal bir rastgele say recektir. Kuantum fiziksel rastgele say gsterimi iin kullanlmas planlanan deneysel altyap ekil 1de gsterilmektedir. Bir darbeli lazerin ma gc yksek oranda drlerek darbe bana 0,05 foton retilen mertebeye getirilir. Bir /2 plakas ile gc drlm lazer masnn dorusal polarizasyonu 45 dndrlr. Polarize yar geirgen ayna (P-YGA) kullanlarak /2 plakasnn kndaki lazer masnn geiren ve yanstan kollara ayrlmas salanr. Lazerin gcnn ok drld limitte, P-YGAnn iki knda bulunan tek foton sayalarndan en fazla biri darbe bana foton alglayacaktr. Bu alglayclarn alglamalar 0 ve 1 ile kodlanarak elde edilen bit serisi ile rastgele say retimi gerekletirilmi olacaktr. Tek foton kaynaklarnn temininden sonra kuantum kriptoloji sistemlerinin performans byk lde tek fotonlar bile alglayabilen tek foton sayalarnn performansna baldr. Tek foton sayalar fotonlar elektronlara eviren aygtlardan, hzl gclendirici devrelerden ve oluan sinyalleri lebilen devrelerden oluur. Gnmzde avalan-fotodiyotlar, fotoglendiriciler (photo-multipliers), ok kanall levha (multichannel plate) ve speriKuantum fiziksel rastgele say reteci iin kullanlmas ngrlen deneysel dzenek. A, lazer g drc filtreler; EOM, Elektro-optik modlatr; P-YGA, Polarize yar geirgen ayna; S1, S2 tek foton sayac
letken Josephson eklemli (Josephson junction) aygtlar, fotonlar yksek kuantum verimlilikle elektronlara evirir.
55
kriptolojinin temel gvenlik unsuru olan kripto anahtarlarnn gvenli datmna ynelik byk bir tehdittir. Kuantum anahtar datm bu tehdide kar ne srlm pratik bir zmdr. Halihazrda byk lekli kuantum bilgisayar henz gereklenememi olmasna ramen, baarl kuantum anahtar datm sistemlerinin alan rnekleri verilmitir. Gizli bilgilerin baaryla korunmasnn bir lkenin ekonomik ve sosyal yaamndaki nemi aikrdr. Gnmzde zellikle gelimi devletler birbirlerinin srlarn renmek iin yksek teknolojiye dayal dinleme alar ve kripto analiz altyaplar oluturmutur. leri devletler bu aamalardan da ileri giderek kuantum kriptolojiye bankaclk gibi zel sektr uygulamalarnda da yer verir olmulardr. Gnmzn kritik teknolojileri arasnda bulunan kuantum kriptoloji konusunda uluslararas dzeyde almalarn yrtld birok aratrma merkezi vardr. Bu konuda lider irketler (merkezi Bostonda olan BBN, New Yorkta olan MagiQ ve Cenevrede olan idQuantique)
eitli bankalar ve finans kurulular iin kuantum kriptoloji cihaz ve yazlmlar sunmaktadr. Her ne kadar eitli askeri kurulularn ve gizli servislerin de kuantum kriptolojiden istifade ettii dnlse bile, gizlilik kurallar nedeniyle bu konuda geer veri elde etmek olanakszdr. Bilinen tek ak hkmet uygulamas, svirede 2007 Cenevre Kanton seimlerinde kt oylarn girildii bilgisayarlar ile tm oylarla ilgili verilerin topland
merkez arasndaki bilgi transferinin emniyeti iin kuantum kriptoloji kullanlmasdr. Dnyada pek ok lke kendi kuantum bilgi teknolojileri ve zellikle kriptoloji merkezlerini kurmu ve kurmakta. Avrupadaki tm lkelerin, uzak douda Singapur ve Tayland dahil tm lkelerin, Gney ve Kuzey Amerika lkelerinin ve Avustralyann kuantum teknolojileri konusunda uzmanlam merkezleri vardr. Bu merkezler niversite bnyesinde veya
Prof. Dr. Tekin Dereli ve proje ekibi Ko niversitesindeki laboratuvarlarnda
Kuantum Anahtar Datm

Tek fotonlar kullanlarak kurulan bir haberleme hattnda ideal gvenlikte bilgi alverii gerekletirmek de mmkn. Byle bir haberleme hattnda, dinleme yapan bir casusun kaydedecei bilgiler gndericiden alcya ulaamaz. Dolaysyla alc iin bir bilgi deeri tamaz. te yandan alc tarafna bir bilgi ulatnda, bu bilginin bir casus tarafndan dinlenmemi olduu da kesin olur. Bu zellik kullanlarak, kriptoloji sistemlerinde ideal gvenlikte anahtar datm gerekletirilebilir. Tek fotonlar kullanlarak yaplan bu anahtar datmna kuantum anahtar datm denir. Kuantum anahtar datm iin kurulmas planlanan deneysel dzenek ekil 2de gsterilmektedir. Ik kayna olarak, kuantum fiziksel rastgele say reteci uygulamasnda da kullanlmas ngrlen, 40-50 MHzlik oranlarda 1 nanosaniyeden dk zaman uzunluuna sahip darbeler retebiKuantum anahtar datm iin kullanlmas ngrlen deneysel dzenek. A, lazer g drc filtreler; YGA, Yar geirgen ayna; P-YGA, Polarize yar geirgen ayna; EOM, Elektro-optik modlatr; S1, S2, S3, S4, tek foton sayalar; FC, fiber uyarc
len bir lazer kullanlr. Darbeli lazerin gc drlerek darbe bana ortalama olarak ok dk sayda (<~ 0.05) foton retilen limite ulalr. Lazerden kan fotonlar hzl bir elektro-optik modlatr kullanlarak
dorusal ya da embersel tabanda polarizasyonlara kodlanr. Bob tarafnda fotonlar bir yar geirgen ayna, polarize yar geirgen aynalar ve bir /4 plakas yardm ile dik ya da embersel tabanda alglanr.
56
>>>
ulusal ya da ticari Ar-Ge kurulular bnyesinde olumutur. Nihai proje ancak bu merkezler arasndaki ortak almalarn yarataca sinerji ile baarya ulamaktadr. rnein askeri amal kuantum teknolojileri ulusal merkezlerin ve niversite merkezlerinin ortak almas ile gerekletirilirken, bankalar iin yaplan bir projede irketler ve niversiteler beraber almtr. Baarl bir rnek olarak Toshiba ve Fujitsu gibi irketlerin kuantum teknoloji merkezlerinin, Tokyo niversitesi kuantum biliim gruplaryla ortak almalar verilebilir. IBM, NEC, Fujitsu, Toshiba gibi birok irketin yan sra hkmetler de zellikle kuantum bilgi teknolojileri konusuna ncelik vermektedir. Bu nedenle rekabet halindeki irketler bile ortak merkezler kurmutur. Mitsubishi ile NEC, Tokyo niversitesi ile ortak bir merkez kurmutur. Avrupa Birlii, Amerikann elindeki Echolon sistemi sebebiyle endie duymakta ve buna cevaben kuantum teknolojilerini kullanmak niyetini dile getirmektedir. Bu sebeple, ereve programlar gibi destek programlarnda kuantum haberleme ncelikli konulardandr. Japonya ve in bilim bakanlklar da kuantum teknolojilerini ncelikli alanlar arasna almtr. in 2007 de ilk baarl kuantum iletiim an PekinTianjin arasnda operasyonel hale getirdiini aklam ve in Network irketi bnyesinde ticari klndn duyurmutur. Amerika da bu rekabet karsnda DARPA nderliinde kuantum teknolojilerine ayrd kaynaklar artrmtr. BBN irketine sadece 2008 ylnda 3,5 milyon dolar yardm yaplmtr. Bu irket, hkmetten ald toplam 15 milyon dolar destekle niversiteler ve ulusal aratrma merkezleri ile beraber kuantum kriptoloji ve kuantum haberleme konularnda youn faaliyet gstermektedir. Amerikan Ulusal lm Merkezi (NIST) gibi kurulular da uzun mesafeli kuantum haberleme alarna ynelmitir. Trkiyenin ilk state-of-the-art (gnn gereklerine uygun) kuantum teknolojileri aratrma laboratuvarlarndan biri, bu sene banda Devlet Planlama Tekilatnca 3 yl desteklenmesi kabul edilen bir altyap projesiyle Ko niversitesinde kurulacaktr. Projede grev alan Prof. Dr. Tekin Dereli, Do. Dr. zgr Mstecaplolu ve Do. Dr. Alper Kiraz kuantum fiziinde uzman, lkemizde ve yurt dnda tannan retim yeleridir. Yksek lisans rencileri Yasin Karada, Ramazan Uzel ve Utkan Gngrd proje almalar kapsamnda tezlerini hazrlamaktadr. Bu laboratuvarda ve buna paralel olarak TBTAK UEKAE bnye-
sinde kurulmakta olan Kuantum Teknolojileri Aratrma Laboratuvarlarnda yaplacak ortak almalar ile lkemizin ilk kuantum kriptografi sistemi gelitirilecek ve kuantum biliim konusunda lkemizde gelecekte yaplacak almalara nclk edecek bilgi birikimi, altyap ve sinerji oluturulmu olacaktr. Gnmzde kuantum kriptografi arlkl kripto anahtar datm sistemleri iki ortamda gereklenmektedir: Fiber op-
Tek Foton Kayna Gsterimi

Tetiklemeli tek foton kaynaklar ideal olarak bir tetikleme sonucu bir ve yalnz bir foton yayan aygtlardr. Pratikte foton toplama verimliliinden kaynaklanan snrlamalar ile her tetikleme sonucu yaylan foton toplanamasa da, bu aygtlar ile her tetikleme sonucu bir ya da 0 foton yaylm salanabilmektedir. Tetiklemeli tek foton kaynaklar, iki seviyeli sistemin darbeli lazer ile uyarlmasyla elde edilir. ekil 3te gsterildii gibi bu uyarm ynteminde lazerin dalgaboyunu, yaylan tek fotonlarn dalgaboyundan farkl tutmak iin nc bir enerji seviyesi ska kullanlr. Darbeli lazerin her bir darbesi, iki seviyeli sistemin bir defa uyarlm (|i>) seviyeye geiine neden olur. Bu sistem daha sonra |e> seviyesine hzl bir ekilde geer ve |e> ile |g> seviyeleri arasndaki geite kendiliinden ma ile tek bir foton yayar. Bu ekilde, her bir darbenin tek bir foton masn tetiklemesi salanabilir. Her bir darbenin tek bir foton masn tetiklemesi iin, darbe zaman aralnn kendiliinden (spontane) ma zamanndan yeterince kk olmas ve darbe enerjisinin de iki seviyeli sistemi, uyarlm enerji seviyesi olan |i>ye karacak kadar yksek olmas gerekir. Bu tr deneysel gsterimlerde u ana kadar iki seviyeli sistem olarak tek boya moleklleri, tek InAs kuantum noktalar, tek CdSe kuantum noktalar, tek atomlar, elmas iindeki N (azot) - boluk merkezleri veya tek karbon nanotpleri kullanlarak, oda scaklnda veya sv Helyum scaklklarnda gsterimler gerekletirilmitir. Proje kapsamnda, uygun bir iki seviyeli sistem seilerek tetiklemeli tek foton kayna gsterimi gerekletirilecektir. Kullanlacak deney dzenei ekil 4te gsterilmektedir. Bu dzenekte dk younlukta iki seviyeli sistemler ieren rnek, sv Helyum soutucusunda (cryostat) korunur. Darbeli lazer ile rnek zerinde optik znrlkle belirli bir alan (~1 mm2) uyarlr. Bu alanda bulunan tek bir iki seviyeli sistem uyarlr ve toplanan ma izgisi bir bant geiren giriim filtresi kullanlarak Hanbury Brown ve Twiss deney dzeneine gnderilir. Bu dzenekte rastgele alglama elektronik aygtlar kullanlarak mann ikinci derece faz uyumu fonksiyonu llr. kinci derece faz uyumu fonksiyonunun llmesi ile tetiklemeli tek foton mas gsterimi gerekletirilir.
Tetiklemeli tek foton kaynann alma prensibi.
57
tik hat zerinden haberleen sistemler ve havadan (free space) haberleen sistemler. Her iki sistem iin de imdiye kadar uygulanm veya uygulanmas planlanan drt farkl yaklam vardr: 1) Zayflatlm lazer kaynaklar kullanan sistemler: Bu yaklamda lazerler tarafndan retilen zayflatlm k darbeleri fiber veya hava yoluyla kar tarafa iletilir. Fiber zerinden zayflatlm lazer kaynaklar kul-
lanan sistemler, tek mod fiber zerinden alrlar ve 1330 nm veya 1550 nm dalgaboyu civarnda alrlar. Hava zerinden zayflatlm lazer kaynaklar kullanan sistemler ise atmosferik optik haberleme sistemlerinden yararlanr. 2) Tek foton kayna kullanan sistemler, her seferinde tek foton rettikleri iin bilgi sznts ihtimalini ortadan kaldrr. 3) Dolak (entangled) foton kayna kullanan sistem-
lerde ise iki kuantum sistemi arasndaki yerel olmayan (non-local) kuantum mekaniksel etkilerden yararlanlr. Bu yerel olmayan etkiler, anahtar deiimi iin kullanlabilmektedir. 4) Srekli deiken (continuous variable) kullanan sistemlerde anahtar, kuvvetli optik darbelerin fazlarndaki, genliklerindeki veya kutuplanmalarndaki kk sapmalarla kodlanr. Bu kodlama ikili veya srekli ta-
Zafer Gedik
Mhendislik ve Doa Bilimleri Fakltesi, Sabanc niversitesi
ilk halden balayp son hale giden birer makine olarak dnebiliriz. Son hal aslnda istediimiz cevab ya da bilgiyi tayan bir durumdur. te bu iki hal arasnda sistemin nasl devinecei birtakm fizik kurallarnca belirlenir. rnein mevcut birok bilgisayarda olduu gibi klasik elektronik devre denklemleri bu kurallar belirleyebilir. Sadece giri ve klara bakarsak, hepsinde ikilik tabann elemanlar olan 0 ve 1lerden baka bir ey grmeyeceimiz iin fark anlayamayabiliriz. Fark, bilgisayarda altrabileceimiz algoritmalarda grlebilir. Ayrca kuantum algoritmalar ou kez bir baar olaslyla birlikte verilirler, yani bilgisayarn istediimiz cevab bulamama olasl da vardr. Bu durumda baa dnp tekrar hesap yapmamz gerekir. Kuantum mekaniinin bilim felsefesine getirdii yeniliklerden biri de gzlemcinin ya da yaplan gzlemin yorumlanmasnn tartmaya ak olmasdr. ok sayda evren ya da paralel evrenler modeli konuyla ilgili fikirlerden biridir. Kuantum bilgisayarlar iin paralel evrenler fikrini her tr bilgiyi yazmada kullanabileceimiz 0 ve 1lerle aklayabiliriz. Klasik bilgisayarlarda 0 ve 1 deerlerini bit adn verdiimiz birimlere kaydederiz. Kuantum bilgisayarndaysa kuantum bitleri ya da ksaca kubitler bulunmaktadr. Giri ve kta sadece 0 ve 1leri grsek de kuantum bilgisayarnn ara hallerini betimlerken kubitlerin hem 0 hem de 1 olduklar haller de varm gibi grnr. Kuantum bilgisayarlarn klasik bilgisayarlardan ayran belki de en nemli zellik ite bu st ste binme (0 ve 1in st ste binmesi) halleridir. Olur mu yle ey? Ya 0 ya 1dir! diye srar eder ve deerinin ne olduu-
nu gzlemeye kalkarsak bu ara hallerde, balang artlar ayn olmasna ramen, bazen 0 bazen 1 grrz. Kopenhag yorumlamas ad verilen yaklamda deneyin her tekrarnda sadece olaslklarn bilinebilecei dnlr. Paralel evrenler yorumlamas ise bu olaslk tabanl, bir anlamda her eyin rastgelelik zerine kurulduu yaklam yerine 0 ve 1in ikisinin de ama farkl evrenlerde gzlendii fikri zerine ina edilmitir. st ste binme hallerini matematiksel olarak p|0+q|1 eklinde gsteriyoruz. Kubitlerin |0 ya da |1 eklinde yazlmas kuantum mekaniinde Dirac tarafndan gelitirilmi bir gsterim eklidir. Bu kubit deeri neymi diye bakmaya kalkarsak p2 olaslkla 0, q2 olaslkla 1 grrz. Buradan, p2+q2=1 olmas gerektiini tahmin etmek zor deildir. Aslnda p ve q karmak (kompleks) saylar da olabilir ama biz imdilik kendimizi gerek saylarla snrlayalm. Hatta p2=q2=1/2 olduu durumlar basit bir kuantum algoritmasn anlamamza yeterli olacaktr. Giri sadece 0 ya da 1 olabiliyorsa klasik bir kubit iin mmkn olmayan, rnein |0+|1/2 ya da |0-|1/2 gibi halleri nasl elde edebiliriz? te kuantum mekaniksel davran burada iin iine girer. Klasik bilgisayarlardaki gibi burada da kaplar (kubitlerin hallerini deitiren birimler) ina etmek mmkndr. rnein, k tanecikleri fotonlar iin laboratuvarda gerekletirmesi ok kolay olan Hadamard kaps bunlardan biridir. Hadamard kaps giriine |0 uygulandnda |0+|1/2, |1 uygulandndaysa |0-|1/2 verir. Kaplar kontroll olarak uygulamak da mmkndr. rnein, bir kubit deil ilemini (0 1, 1i 0 yapma) baka bir kubitin 0 duru-
Kuantum Bilgisayarlar
T
ek bir bilgisayar yerine her biri farkl bir evrende, ayn anda alan birok bilgisayar kullanarak ilemleri ok daha hzl yapabilir miyiz? Dnyadaki tm bilgisayarlar kullansak bile, evrenin yandan daha fazla zaman gerektirecek hesaplamalar ksa srede tamamlayabilir miyiz? Kuantum bilgisayarlar sayesinde her iki soruya da olumlu cevap verebiliriz. stelik bu aygtlarn ilkel rneklerine baklrsa kuantum bilgisayarlarnn kullanma girmeleri ok uzak grnmyor. Kuantum bilgisayarlarnn klasik bilgisayarlarla zlemeyen hangi problemleri verimli bir ekilde zebilecekleri tmyle anlalm olmasa da kesin olarak bildiimiz, sadece onlara has bir stnlklerinin olduudur: Rastgele saylar retmek. Belirlenimci yaplar nedeniyle klasik bilgisayarlarla elde edilen saylar hibir zaman tam rastgele saylar olamamaktadr. Kuantum mekaniinin temel ilkeleri arasnda yer alan rastgelelik, ayn zellie sahip saylar elde etmek iin doal bir kaynak oluturur. Kuantum bilgisayarn klasik bir bilgisayardan ayran nedir? Doyurucu olmasa da ksa bir cevap yle verilebilir: Aygt, klasik fizik yerine kuantum fiziinin ilkelerine gre almaktadr. Bilgisayarlar bizim setiimiz bir
58
<<<
banlardan birinde olabilir. Proje almalarnn balang aamasnda, tek-modlu optik fiber zerinden zayflatlm lazer kaynaklar kullanan bir sistem gelitirilecektir. Eer Ko niversitesi ve UEKAE birlikte yukarda bahsi geen kuantum kriptoloji altyapsn ve teknik geliimini salayabilirlerse, lkemiz gelimelerden geri kalmayarak bu sahada da sz sahibi olacaktr. Kurulacak bu laboratuvarlar ile, ideal gvenilirlikte haberleme hatlar ve mevcut klasik bilgisayarlardan ok daha hzl alabilen bilgisayarlar vaad eden bu nemli alanda Trkiyede ilk defa rekabeti bir g oluturulmas hedeflenmektedir. Bu altyap sayesinde RSA (Rivest, Shamir, Adleman) kripto-sistemi gibi birok algoritmaya kar ve halihazrda lkemizde kullanlan E-imza, in-
ternet bankaclk, internet alverii gibi sistemlere ynelik olas tehdit oluturan kuantum hesaplamalara dayankl, yeni algoritmalarn tasarlanmas imkn doacaktr. Kuantum kriptografi sahasnda kazanlan bilgi birikiminin kuantum hesaplama alanna doru gelimesine olanak salanacak, bylece birok yeni uygulama iin de bilgi birikiminin yolu alm olacaktr.
munda uygula, 1 olmas durumunda uygulama, demek mmkndr. nemi ve yaygnl nedeniyle bu ileme bir isim verme gerei grlm, kontroll deilleme ad verilmitir. Hadamard kapsn ksaca H, kontroll deilleme kapsn da ksaca CNOT ile gstereceiz. i biraz daha kartrp - CNOT kapsn tanmlayabiliriz ki, |x|y |x|y (x) eklinde tanmlanan bu kap (x)= x durumunda CNOTa indirgenir. Burada ilemi modler toplam gstermektedir (mod 2). Yani 0 1 = 1 0 = 1 ve 0 0 = 1 1 = 0dr. Kuantum algoritmalar bir problemi nasl hzl zebilmektedirler? Basit bir benzetme yaparsak, rnein, iki ubuun boylarn karlatrp hangisinin daha uzun olduunu anlamaya altmz dnelim. Bir yntem, iki ubuun da boylarn lp sonular karlatrmaktr. Dier bir yntemse iki ubuu yan yana koyup dorudan hangisinin daha uzun olduunu grmektir. Klasik bilgisayarn ilkini, kuantum bilgisayarnn da ikincisini yaptn dnebiliriz. Bu benzetmeyi daha ak bir hale getirmek iin ilk kuantum algoritmamz olan Deutsch algoritmasndan
- CNOT
bahsetmek yerinde olacaktr. H ve CNOT kaplar bu algoritmay uygulamak iin yeterlidir. Amacmz bir fonksiyonun 0 ve 1 iin deerlerinin ayn olup olmadn anlamak olsun. Yani (0) = (1) mi yoksa (0) (1) mi? Tpk ubuk boylarn karlatrma probleminde olduu gibi (0) ve (1)i hesaplayarak, yani iki ilem yaparak bu soruya cevap verebiliriz. Ancak bunu kuantum bilgisayar, daha dorusu basit bir kuantum ilemcisi kullanarak tek hesapla yapmak mmkndr. Yani fonksiyonunu yalnz bir kez hesaplayarak 0 ve 1de ayn deeri alp almadn tespit edebiliriz. Bunun iin gereken, aadaki kuantum devresidir. Yukardaki kubitin en son deerinin (0) = (1) durumunda hep |0, (0) (1) durumundaysa hep |1 olduunu grmek basit bir hesapla mmkndr. Burada asl nemli olan CNOT kapsnn yalnz bir kez uygulanmasnn, bir baka deyile fonksiyonun yalnz bir kez hesaplanmasnn yeterli olmasdr. David Deutsch bunu paralel evrenler fikrinin dorudan bir kant olarak deerlendirmektedir. Deutsch algoritmas nkleer manyetik rezonans ve iyon kapan yntemiyle alan kuantum bilgisayarlarnda baaryla uygulanmtr. ki ilem yerine sadece bir ilemle ayn hesab yapabilmek ok nemli bir fark deilmi gibi grnebilir ama kimi kuantum algoritmalar iin bundan ok daha fazla hzlanma sz konusudur. Mesela kriptolojide yaygn olarak kullanlan saylarn asal arpanlara ayrlmalar problemini, asrlardr sren abalar-
ekilde zmek mmkndr. Bir baka deyile yeterince byk bir kuantum bilgisayaryla arpanlara ayrma esasna dayal tm bilgi koruma engellerini amak mmkndr. Peter Shorun 1994te ortaya att ve daha sonra eitli ekillerde gelitirilen algoritma bu yzden ok nemlidir. ki seviyeli tm kuantum sistemleri kubit olarak kullanlmaya adaydr. Ancak mesele sadece kubit yapmak deil ok sayda kubiti, anlaml iler yapabilecek bir bilgisayar iin belki bin ya da daha fazlasn, bir araya getirmek, daha da nemlisi kubitleri istediimiz hallerde hazrlayp istediimiz ilemleri uygulayabilmektir. te bunlarn hepsini yapabildiimiz sistemler henz ok snrldr. Mevcut bilgisayarlarda kubit says aa yukar on civarndadr. rnein, 7 kubitli bir bilgisayarla Shor algoritmasn kullanarak 15in 3 ve 5in arpm olduunu gsterebiliyoruz. Kuantum bilgisayarlarnn daha byk lekte yaplmalarnn nndeki en nemli engellerden biri bilgisayarn evreyle etkileim sonucu kuantum zelliklerini kaybetmesidir. rnein, 0 ve 1in karm bir haldeki kubit, henz hesaplamalar bitmeden indirgenir ve bylece st ste binme zelliini kaybederse bilgisayar istenilen ii baaramayacaktr. Bu yzden bilgisayarlarn evreden yaltmlarna byk zen gsterilmektedir. Kriptoloji uygulamalar asndan nemli bir kuramsal soru, kuantum bilgisayarlaryla bile zlemeyen problemlerin hangileri olduudur. Bu problemlerin saptanmasyla kuantum algoritmalarnn tehdit oluturmad gvenli ifreleme yntemleri gelitirmek mmkn olacaktr.
59
Kuantum ilemcisi Deutsch algoritmas yardmyla fonksiyonu yalnz bir kez hesaplayarak 0 ve 1deki deerlerinin ayn olup olmadn belirleyebilir.
la verimli bir klasik algoritma bulunamamasna ramen, kuantum algoritmalaryla hzl bir
Yksel Yazc
J.Lv.Tm Tokat J. Blg. K.l EE&Biyomedikal Y.Muh. yuksel.yazici@boun.edu.tr
Tbbi Uygulamalarda Uzaklar Yaknlatrmak:
Teletp
Teletp kelime anlamyla uzaktan-tp ve terim anlamyla modern haberleme teknolojileri kullanlarak uzak mesafelere tbbi bakm ulatrma ve konuya bal salk bilgilerinin paylam olarak tanmlanabilir. Bu tanmdan da anlalabilecei gibi teletpn amac, alannda uzman kiilerin bilgilerini, haberleme ve bilgi teknolojileri aracl ile gereken yere ulatrmak ve gerektiinde de ileri acil kurtarma ve tehis olana salamak. Baka bir bak asyla teletp, tanm gerei klinik tpta tehis, tedavi, dokmantasyon ve akademik anlamda da aratrma, eitim ve retim gibi olanaklar salar.
T
Visual Photos
eletp 1970li yllarda gnmz modern haberleme teknolojileri ngrlerek ortaya atlm bir kavram. Etkileimli video grntl sistemler, yksek znrlkl ekranlar, yksek hzl bilgisayar alar, anahtarlama sistemleri ve bunlarn zerinde tand fiber optik sistemler, yer-uydu sistemleri ve cep telefonu ebekeleri (GSM) gibi sper haberleme otobanlar, teletp uygulamalarnn kullanm eitliliini ve etkinliini artrm bulunuyor. Mobil teletp ise farkl teletp uygulamalarnn kablosuz haberleme altyaplar ile birletirilmesinden doan yeni bir uygulama alan. Bu yaklam bir cep telefonu zerinden sadece sahibine
60
cwhonors.org
>>>
salanabilecek destekten veya srekli izlenmesi gereken kronik hastalarn izlenmesinden ok daha te bir kavram: Hzla hareket eden bir cankurtaran aracndaki hastann durumunun merkeze otomatik olarak bildirilmesi, uzmana sahip olmayan krsal alanlara, ihtiya duyulan salk desteinin salanmas, doal afet blgelerine ok ksa srelerde, ihtiya duyulan etkili ve hzl tbbi bilginin salanmas, arazide dank halde bulunan askerlerin yaam ve performans bilgilerini aktarabilen, sahra hastanelerine veya yaralanmalarda shhiye erine hastann durum bilgisini otomatik olarak alglayarak doru mdahale bilgisini ulatrlmak gibi farkl kullanm alanlar mevcut.
Neden Teletp?
Baz ciddi hastalk ve salk dzensizliklerinde (diyabet, kalp hastalklar, solunum sorunlar, epilepsi vb.) tehis sonras lm olasln azaltmak veya ileri aamalarda daha ciddi ikincil hastalk ya da hasarlara engel olmak iin srekli ve yakn izleme gerekir. Bu hastalar, genelde hastane veya salk merkezlerinde barndrlarak izlenir. Fakat kalp ritmi bozukluu ve epilepsi gibi uzun sreli izlenmesi ve kayt tutulmas gereken hastalar, srada bekleyen dier hastalar nedeniyle genelde erken taburcu edilir. Hastanede uzun sren gzetim ve tedavi sreleri, neden olaca maliyet nedeniyle hem kurum hem de hasta asndan mevcut yntemlerin bilinen bir sorunu. Salk otoritelerinin zmek zorunda olduklar en nemli sorunlardan biri de hizmet eitliliini ve kalitesini artrrken maliyetleri dk tutacak zmler sunmak. zellikle son 20-30 ylda hissedilmekte olan yal nfustaki art ve bu yal nfusun beraberinde getirdii salk giderlerinin bte zerinde neden olduu bask, alternatif zm arayna neden olmakta. Bu gruptaki hastalarn kendi yaam alanlarnda, yaam kalitelerine bir mdahale olmakszn hastane olanaklaryla gzetim altnda tutulmalar ve gerektiinde mdahalede bulunabilmesi her iki taraf iin de avantajl olur.
Ameliyat ncesi ve sonras hem hasta gvenlii hem de hastaln seyri ile ilgili bilgi toplama olana sunabiliyor olmas bu sistemlere olan talebi arttrmaktadr. Acil durum olarak bilinen ambulans uygulamalarnda kritik mdahale srecinde n bilgilendirme byk neme sahiptir. Temel canllk bilgilerinin servis ncesi mdahale merkezine ulatrlmas ve gerekli uzmanlarn ve ortamn vaktinde hazrlanmasna olacak potansiyel katks bu sistemleri vazgeilmez klar.
Teletp geni corafi alanlarda salk hizmetlerinin ulatrlmasnda, ynetilmesinde en etkili aralardan biridir ve bunun en nemli nedeni modern haberleme teknolojilerinin aktif olarak kullanlmasdr. Salk altyaps yetersiz krsal alanlardaki kliniklerden video konferans aracl ile uzman salk merkezleri arasnda kurulacak balant ile tehis ve tedavi yaplarak gereksiz hasta yolculuklarndan ve maliyetlerden kanlabilir, vatanda ve kurumlarn tedavi maliyetleri azaltlabilir.
61
Visual Photos
Tbbi Uygulamalarda Uzaklar Yaknlatrmak: Teletp
Askeri Uygulamalar
Askeri yaklaml teletp, 1990larn banda NATO veya ulusal snrlarnn dnda grev yapan gelimi lkelerin askeri birliklerine saladklar salk desteini artrmak maksadyla gelitirilmi bir uygulamadr. Zorlayc arazi ve hava koullar, dman kuvvetleri nedeniyle belirsiz atma alanlarnda ve hatta maynl arazi koullarnda bildik shhiye yntemleri (ilk yardm, sedye ile bulunmakla gereksiz risk alnr. Teletp haberleme mimarisi farkl bir alternatif sunar. NATO tarafndan konulandrlm gler, sadece genel tbbi destee sahiptir ve buralarda sra d yaralanmalara, hastallklara ve sava travmalarna uygun uzman kadro eksiklii yaanmaktadr. Oysa teletp, mant gerei tm bu eksiklikleri giderebiliyor. Halen prototip aamasnda olan baz askeri sistemlerle komuta kademeleri zerinden sava alanna salanan salk bilgi ak ile askerlerin hayatta kalma ve grevin baar ans artrlmaktadr. Bu sistemlerle daha nce hi olmad kadar komuta kademelerinin her noktasnda belli oranda personelin salk durumu ile ilgili nemli farkndalklar salanabilmektedir. Bu srete en kritik aama, askerin bireysel olarak gzlenmesi ve elde edilecek gvenilir bilginin shhiyeye bildirilmesidir ki bu sava alannda tbbi mdahalenin ilk aamasnn tekil eder. Burada birincil hedef kitle, harekt srasnda yaanan toplam lmlerin %25lik dilimini oluturan ve yaralanmalarndan sonra ilk 5 dakika ile 6 saat arasnda len askerlerdir. Bunlar yardm ulatrlmas durumunda byk olaslkla hayatta kalabilecek askerlerdir ancak mevcut optimal olmayan kurtarma sistemlerinin eksiklikleri nedeniyle bu askerlerin abucak kaybedilebildikleri grlmtr. Aratrmalar daha etkili tbbi bilgi ak ile asker kaybnn azaltlabileceini gsteriyor. Dier taraftan shhiyenin kurtarmaya teebbs ettii vakalarn %25inin yardm ulaana kadar zaten yaamn yitirdiini ve bunu yaparak shhiyenin kendi yaamn da teklikeye att grlmtr. Sava alannda baz lmler kanlmazken en azndan yaralanma neticesinde eksik veya ge yardm nedeniyle lm oranlarnn drlmesi etkili analiz, yeterli tbbi bilgi ak, mdahale planlamas ve planl kaynak (salk personeli ve ekipman) dalm ile mmkndr. Savalarn askeri operasyonlar veya eitimlerde fizyolojik performanslarnn gzlenmesi amacyla gerek arazi koullar altnda kaytlar da tutulabilecek. Bu kaytlarla, askerlerin mevcut ve alarak ulaabilecekleri performanslarnn belirlenmesi ve operasyon srasnda performanslarnn zirvede tutulmas garantisi amalanmakta. Gelecek nesil sava niformalarnda savann vcudu, kiiye ve greve gre ayarlanabilen minyatr kablosuz fizyolojik alglayclarla donatlm olacak. ki ynl alglayc haberlemesi ile alglayclarn komut alveriinde bulunabilmesi ya da duruma gre yeniden programlanmas salanabilecek. rnein, mikroilemci gml bir kandaki oksijen deriimi alglaycs ile sava alanndaki askerin yaralanma bilgisi shhiye erine veya komutana otomatik olarak iletilebilecek. Yine, vcut fonksiyonellii iin gerekli scaklk deerinin korunmas askerin performansn devam ettirebilmesi iin ok nemlidir. Bu amala askerin fizyolojik bilgisini vcut iine nfuz etmeden, dardan alglamaya ynelik sistemler gelitiriliyor. zellikle hipotermiyi (dk vcut scakln) ve maruz kalnan sy belirlemeye ynelik alglayclar kullanlarak daha genel anlamda askerler iin fizyolojik gzetleme cihazlar hali hazrda retliyor. Kaska yerletirilecen yksek znrlkl minyatr kameralarla teletp haberleme altyaps kullanlarak araziden anlk olarak gerek grnt almann karar vericiler iin ne denli nemli bir avantaj olduu aktr. Yaplan birok alma dayankl, gvenilir ve gerek-zamanl salk takip ve grntleme sistemlerinin mmkn olduunu ve muhtemelen gelecek on yllarda operasyonlarda kullanlmak zere askerler iin standart donanm haline geleceini gsteriyor. atmada yaralanan veya grevi gerei srekli tanmak zorunda olan askeri personelin kendisine ve aile bireylerine srekli, kaliteli ve gvenli salk destei sunma ile ilgili almalar dnya genelinde srdrlyor. Bu konu ile ilgili imdiden baz standartlar ve hedefler belirlenmi bulunuyor. Elektronik Salk Kayt Sistemleri, ilk mdahale ve tedavinin btn aamalar ile ilgili bilgilerin doktorlar ve hasta bakclar tarafndan girilebildii sistemlerdir. Hastann yanndan ayrmayaca bu modllerle veya knyelerle, hastaya imdiye kadar uygulanan tm tedaviler, alerji bilgileri, nceki tanlar ve yaplan testlerin sonular hekime salanabilmektedir. Hatta bu bilgilere ulam, salanacak haklarla snrlandrlabilir.
army.mil
tama vb.) ve eskort gibi tbbi faaliyetlerde
62
>>>
Kablosuz videokonferans ayn zamanda, uzaktaki salk personelinin eitim ve retimlerinin bulunduklar yerden ayrlmalarna gerek kalmakszn profesyonelce yaplabilmesine de olanak tanr. Ayrca gnmzde yksek hzl haberleme hatlar zerinden robot destekli teleoperasyonlar gerekletirmek artk ok daha kolay hale gelmi durumda. Askeri amal kullanmda lke ii ya da lke d grevlerde operatif ve taktik dzeyde bireysel veya toplu teletp hizmetlerinin salanabilirlii kantlanmtr. Birinci ve ikinci Krfez harektlarnda bu tr hizmetlerin cephe artlarnda verildii ve etkinliklerinin kantland grlmtr.
Sivil Uygulamalar
abuk mdahale ve bir uzmann destei kukusuz salk hizmetlerinin etkinlik ve verimliliini zellikle krsal ve kolay ulalamayan alanlarda artrr. Acil mdahale ve evden gzetleme zmleri, sivil kullanmda esas ilgi odan oluturur. Bu teknik, doas gerei ambulanslar, krsal alanlardaki salk ocaklar, ak denizlerdeki gemiler vs. gibi artlar ar ve zor her trl ortamda kullanlabiliyor. Acil tbbi mdahalenin gerektii akut durumlarda hastane ncesi erken mdahale ve uzman desteinin hastann hayatta kalma ansn artrd yaplan
aratrmalarla kantlanmtr. zellikle ba, omurga ya da i organ travmalar gibi mdahale ve nakil yntemlerinin hassas olduu ve hastann gelecekteki durumunu yakndan ilgilendiren durumlar rnek olarak gsterilebilir. Amerika Birleik Devletlerinde 1997 ylnda rapor edilen 6.753.500 (nfusa oran %0,014) trafik kazasnda 42.000 (Trkiyede bu rakam yaklak 30.000 civar ve nfusa oran ise %0,042dir) insan yaamn yitirmi olup 2.182.660 src ve 1.125.890 yolcu yaralanmas olay meydana gelmitir. Avrupada ise 50.000 l ve yarm milyon yaral vakas meydana gelmitir. Bu istatistiksel bilgiler lmlerin ounun yaralanmadan sonraki ilk 24 saatte, ge ve yetersiz mdahaleden kaynaklandn ortaya koyuyor. Kroner arter hastalklar acil ya da evden gzetleme durumlarnda sk rastlanan ve halen her hastadan ikisinin hastaneye ulaamadan kaybedildii bir dier yksek lm riskli gruptur. ngilterede 1998de yaplan baka bir aratrmada ise 55 ya zeri kap hastalarnn hastane dnda yaadklar kalp durmalarnn %91inin acil mdahale eksiklii nedeniyle lmle sonuland kaydedilmitir. Thrombolysis (phtlama veya dier nedenlerle kalp damarnn tkanmas) durumunda hayatta kalma, ine vurulma sresine baldr ki bu 60 dakikadan az bir sredir. Bu
nedenle kalp krizleri ve ani kalp durmalarnda acil mdahalede zaman, vakann kurtarlmas bakmndan birincil faktrdr. Dnya genelinde yaplan aratrmalar kantlamtr ki akut kalp vakalarnda hastane ncesi yaplan acil mdahalenin lmcll azaltt gibi tedavi sresini de azaltmaktadr. Anlalaca zere yksek lm oranlarn drmek; yardma ulama, hastane ncesi bakm ve hasta takip teknikleri ile mmkn. Kritik bakm telemetresi baka bir acil durum takip uygulamasdr. Buradaki yaklam, hastane iinde youn bakm nitesindeki hastalarn srekli gzlenmesi ve ayn anda tm telemetre bilgilerini yetkili doktora herhangi bir yerde ve herhangi bir zamanda sunmay ierir. Yine bu yaklamda sorumlu doktor hastalarn durumlarndan 24 saat kesintisiz haberdar olabilmekte ve fiziksel olarak hastann yannda olmasa bile hayati ynlendirmelerde bulunabilmektedir. Teletpta baka nemli bir uygulama alan da evden takip veya evden gzlemedir. Hastane yerine evde salk servisi salama hem genel hasta maliyetinde d beraberinde getiriyor hem de hastann rahat asndan olumlu bir yerde duruyor. Normal telefon hatlar zerinden grnt transferi yapabilen dk cretli televidyolar ile hastaneye gitme sklnda belli oranda azalma salanyor ve salk sektr de bu hat63
telehealthvrc.org
Tbbi Uygulamalarda Uzaklar Yaknlatrmak: Teletp
larn band geniliini ve ulam eitliliini (GSM) artrmann aray iindeler. Ayrca farkl tehis cihazlar eklenen bu sistemlerle doktorlar hastay grebilir ve hasta ile direkt etkileime girebilirler. rnein kandaki oksijen deriimi ve respiratr (soluk, kro-
nik bro rahatszlnn gzlenmesinde kullanlr) ak elektronik olarak iletilebilmektedir. eker hastalar kanekeri ve inslin bilgilerini zerlerinde tayacaklar glukowatch (ekersaati) ile direkt olarak gnderip doktordan doru dozaj bilgisini cevap olarak alabilmek-
tedirler. Dahas doum bekleyen hamile kadnlar kendilerinin bebeklerinin kalp at bilgilerini elektronik olarak edinerek hastaheneye gnderebilir ve bylece gzetim altnda kalarak gereksizce hastaneye yatrlmalarnn nne geilmi olur.
Kresel Teletp Uygulamalar

Teletp uygun durumlarda hasta tedavisine destek vermenin yan sra, salk malzemesi ihtiyalarnn belirlenmesi ve bilgilerin hzl bir ekilde ulusal veya uluslararas afet merkezlerine veya potansiyel ba kurululara (uluslararas yardm ve kurtarma almalarn organize ve koordine eden yardmc kurulular) iletilmesi ve geici yerleim alanlar iin uzmanlk salanmas, shhi mhendislik, su kayna, afet nezareti-kontrol gibi halk saln ilgilendiren konularda da destek verir. Son zamanlarda biyolojik kitle imha silahlarnn kullanlabilme olaslndaki art, mevcut afet gzetleme sistemlerinin acilen gzden geirilmesine neden olmutur. Aslnda krsal alanlarda karlalabilecek, doal yolarla oluan saysz biyo-tehdit vardr. Buna karlk zararl materyallere kar gerekli eitimi alm ok az sayda uzman ekip mevcuttur ve ou da nufus younluunun ve tehdit olaslnn daha fazla olmas nedeniyle ehirlerde konulandrlmlardr. Afet ynetimi ile ilgili gelitirilen sistemler kurban arama, kimlik tespiti ve tahliye edilecek blgelerin tahliye seviyesinin tespiti ile sorumludurlar. Bu ekipler yerel olarak kaydettikleri bilgileri geici veya gezgin arazi hastanelerindeki operatrlere iletmek zere genelde mobil telefonlar veya cep bilgisayarlaryla ile donatlmlardr. lk tbbi yardm yapacak ekiplerse hedef salk bilgilerini merkeze veya mobil arazi hastanesine ulatrmak iin kayt ve iletim amal mobil teletp alma istayonlaryla donatlmlardr. Afet blgesi yaknlarna konulandrlm byle bir hastane ile mobil ekiplerle koordineli bir ekilde tbbi duruma bal olarak kurbanlarn kurtaESA
rlma nceliinin belirlenmesi, ilk yardmda bulunma ve daha ileri uzman grne ihtiya duyulduunda video konferans balant ile merkezi hastaneden destek alma faaliyetleri yrtlr. Bilgi teknolojilerinin salk sektrnde kullanlmas ok fazla saysal bilgi birikmesine neden olacaktr. Potansiyel olarak dnya genelindeki tm hastalarn bilgilerini ierecek byle bir depolamaysa ok daha byk boyutlarda olacaktr. Dier taraftan bu bilgi zenginlii, profesyonellerine ok deerli frsatlar da sunacaktr. Yakn gelecekte akll giysiler ve konu edilen salk destei ile il-
gili yeni i alanlarnn doacan tahmin etmek zor deildir. Bireysel veya organizasyonel anlamda yeni haberleme ve iletiim teknolojilerinin salayaca olanaklar ak. Saysal ses, grnt ve resim iletimi, krsal ve alt yap eksiklii yaanan yerlerde kaliteli salk destei, izole blgelerdeki pratisyenlere merkezi hastanelerle balant olana, evlere salk bilgisi ve destei ulatrma, hastalar evlerinden izleme, hastay toplum iinde tutarak bakm sreklilii salama, salk personelinin ve hastalarn ulam ve harcamalarnda azalma, yeni i alan frsatlar gibi sivil ve askeri kullanm potansiyeli bulunmaktadr.
64
<<<
Salk sektrnde payn hzla artrmakta olan bir dier konu yallarn evden bakmdr. Salk ve zellikle de evde salk sektr, verimliliini artrmak iin rutin hemire ziyaretleri yerine baz hayati sinyalleri uzaktan elde etme yoluna gidiyor. Aile hekimleri, hasta evinin deiik noktalarna (akll yatak, akll tuvalet, akll klima ve akll tart) yerletirilmi elektronik alglayclarn salayaca deerli bilgilerle srekli hastasn izleyebilir. Hastaya temas etmeyen bu mikro alglayclarla toplanan yaamsal bilgiler bir merkeze toplanr. Bylece aboneden (hastadan) kilometrelerce uzakta olabilecek salk hizmeti sunucular hastann nabz, kan oksijenlenmesi, vucut scakl, soluk alp-verme ve idrar tahlili gibi baz temel yaamsal iaretlere bakarak srekli bir genel salk kontrol gerekletirmi olur. Doru tedavinin seilebilmesi iin normal bir gn ierisinde hareketlerinin uzun srelerle gzlenmesi gereken epilepsi, parkinson vb. hastalarn GSM tabanl cep telefonlarna eklenecek veri kart ile takip etmek mmkn. Bilindii gibi evde yatan hastalara acil durumlarda ilk mdahaleyi yapacak olan personel hasta bakclar veya hemirelerdir ve bu kiilerin olas her durum iin gerekli mdahalenin teorik arka plann bilmeeri veya yeterli tecrbeye sahip olmalar beklenemez. Fakat acil teletp ve evde izleme sistemleri, kardiyolog, beyin cerrah, ortopedi uzman gibi uzman kiileri bnyesinde barndraca iin olas acil durumlar kotarlabilecektir. Halen kullanlmakta olan bu tip telsiz sistemlerle hastann hayati bilgilerini ve anlk panoramik grntlerini uzman doktorlara ulatrlabilmek ve gerektiinde hastaya verilecek ilalarn dozlarn da uzaktan deitirebilmek mmkn. Akll elbiseler sivil ve askeri bir ok salk takibi uygulamasnda kulanm potansiyeline sahip. Salk takibinde akll elbiselerin kiiye zel belli salk bilgilerinin ve yaamsal baz temel sinyallerin gzlenmesi iin programlanabilir zellikte olacaklar dnlyor. zlenen bilgiler yine elbise iinde ilenebilir ve gerektiinde mdahale edilebilir. Bu elbiselerin ar ya da sancnn kaynan tam olarak belirleyebilecek zellikte olaca ngrlyor. Bu yelekler, durumun ciddiyetine bal olarak salk destei alnan baz istasyona otomatik ar yaparak bilgi verebilecek. Bu akll elbiseler zellikle yal kiiler iin ok faydal olacak. Ancak birok giriimci imdiden modaya ve ergonomiye uygun tasarmlar ve ihtiyac karlayacak teknolojik kabiliyetleri belirleme ve uygun pazar araylarna girmi bulunuyor.
mas gerekir. Ancak bunun gerekte her zaman mmkn olamayaca da kesin. Afet alanlarnda yaplacak ilk ey, ii semektir nk karlalacak karmak bir durumda yardm etme idgs ile kaybedilecek zaman zarfnda baka bir yerde yaamlar kurtarlabilir. Dnya Acil Haberleme alma Grubunun (WGET) uzmanlarna gre teletp, en akut zamanlarda veya sorunu zmek iin daha fazla zaman olduu durumlarda tehis gibi problemlerin zlmesinde uzmanlardan danmanlk
Afet Uygulamalar ve Dier Uygulamalar

Teletpn farkl kullanm alanlarndan biri de afet-doal afet tr (deprem, sel, yangn, tren veya otomobil kazalar; virs, kimyasal veya biyolojik saldrlar vb.) olaylarn yaand durumlardr. Afete ilk reaksiyon gstererek blgeye intikal edecek bu ekipler de muhtemelen evre artlarndan olumsuz etkilenir, nk afetin boyutlarna bal olarak haberleme sistemlerinin (PSTN, kablolu hatlar veya GSM) de kt durumlar yaanr. Bu durumda salk destei iin gerekli balant uydu zerinden yaplr. Afet durumlarna ilk mdahale edecek ekiplerin durumu ile ilgili farkl grler de mevcut. rnein kimine gre afet blgesine gidecek olan ekibin dardan destee ihtiyac olamamas gereken uzmanlardan olu-
almaktr eklinde tanmlanyor. Ne var ki, ihtiya duyulan danmanlk alndktan sonra bile, ou kez alnan bu teknik destein uygulanmas aamasnda yerel salk grevlilerinin (ilk salk mdalesini yapacak personel) kapasitelerinin yetersiz kald grlyor.
Kaynaklar http://www.bme.boun.edu.tr/biyomut/ Biyomut_Sunumlar/biyomut%202005/ sunumlar/53.%20MOB%C4%B0L%20TELEFON%20 KULLANARAK%20TRANSTELEFON%C4%B0K%20 EKG%20VE%20SICAKLIK%20 %C3%96L%C3%87%C3%9CM%C3%9C%20 YAPAB%C4%B0LEN%20B%C4%B0R%20 C%C4%B0HAZ%20TASARIMI.pdf http://www.openecg.net/WS2_proceedings/Session07/ S7.1_PA.pdf http://www.ece.uah.edu/~jovanov/papers/rmbs01_ wireless.pdf http://www.biomedical-engineering-online.com/ content/2/1/7 http://www.onk.ns.ac.yu/Archive/Vol9/PDFVol9/ V9n2p111.pdf 65
esri.com
Nursel Aan* Damla Ate**

*Yrd. Do. Dr., **Yksek Lisans rencisi, Krkkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Biyoloji Blm
Hanta Virs
Son birka aydr medyada Hanta virsnden kaynakland dnlen lm vakalaryla ilgili haberlere rastlyoruz. lkemizde yeni duyulmasna karn, bu virs trnn Asya ve Amerikada insanlarda neden olduu hastalklar yllardr biliniyor.
ap 80-120 nanometre olan Hanta virs elektron mikroskobunda kresel veya oval olarak grnyor. Birok hayvan virsnde olduu gibi hanta virs de genetik materyali evreleyen proteinden olumu bir nkleokapsit ve bu kapsitin etrafnda viral bir zarfa sahip.
anta virs, Bunyaviridae familyasna ait bir RNA virsdr. Bu familyadaki Bunyavirs, Phlebovirs, Nairovirs ve Tospovirs eklembacakllar tarafndan tanrken, Hanta virs kemirici trlerle tanyor. Sivrisinekler tarafndan tanan Bunyavirs zellikle ocuklarda merkezi sinir sistemini etkileyen La Crosse Encephalitis (beyindeki akut iltihap) hastalna yol ayor. Yine
sivrisineklerce tanan Phlebovirs sr, bufalo, koyun, kei ve deve gibi toynakl memeliler ile insanlarda, ateli bir hastalk olan Rift vadisi hummasna neden oluyor. Nairovirs kenelerle tanyor ve artk hepimizin bildii Krm Kongo Kanamal Atei hastaln tetikliyor. nsanlarda herhangi bir hastala neden olmayan Tospovirs ise etkisini bitkilerde gsteriyor.
Visual Photos
66
>>>
Hanta virsyle enfekte olmu kemiriciler bu virs akut veya kronik belirtiler gstermeden, haftalar, aylar, yllar ve hatta tm mrleri boyunca tayabiliyorlar. Poplasyonda bir bireyden dierine gei hayvanlarn birbirlerini srmasyla gerekleiyor. Hastalkl hayvann tkrnde, idrarnda ve dksnda bulunan virs insanda iki tip hastala neden oluyor: Bbrek Yetmezliiyle Seyreden Kanamal Ate (HFRS) Hanta Virs Kalp-Akcier Sendromu (HPS)
Tarihe
M 960ta inde, ortaada ngilterede Hanta virsnn neden olmu olabilecei hastalklarla ilgili kaytlar bulunuyor. Buna karn Hanta virs hastalklarnn ilk klinik kaytlar 1913te alnyor. Virsn neden olduu hastalklar ilk kez 1913 ve 1932 yllar arasnda Rusyada Bbrek Yetmezliiyle Seyreden Kanamal Ate, 1934te sve, Norve ve Finlandiyada Nephropathia epidemica ve 1950li yllarda Kore Sava srasnda Kore Kanamal Atei (bu isim artk kullanlmyor) olarak kaydedildi. Virs kemiricilere temas eden asker, ifti gibi daha ok erkek bireylerde hastalk etkeni olmutur. 1976 ve 1978 yllar arasnda Dr. Lee Ho-Wang ve alma arkadalar izgili orman faresinin (Apodemus agrarius corea) akcier ve bbreklerinde bir virs izole ettiler (ayrdlar) ve buna Hantaan adn verdiler. Sonraki yllarda kemiricilerin yan sra bcekillerden de yeni virs tipleri izole edildi ve bulunduklar blgeye gre adlandrldlar. Ortadouda kaydedilen herhangi bir klinik vaka bulunmuyor. Yakn bir zamanda Afrika tahta faresinden (Hylomyscus simus) bir virs izole edildi. Avustralya ktasnda da Hanta virs kaynakl bir hastalk kaydedilmi deil, fakat aratrclar burada yayl gsteren kemirici trlerinde virsn bulunabileceini dnyor. Hanta Virs Kalp-Akcier Sendromu (HPS) ilk kez 1993te ABDnin Kolorado, Utah, Arizona ve New Mexico eyaletlerinin birletii Four Corners blgesinde grld. Aratrclara gre HPS salgn Four Cornersda meydana gelen iklim deiimlerine dayanyor. 1993ten nce bu blgede birka yl sren kurak bir dnem yaand. 1993 ilkbaharnda balayan youn yamur ve kar yalar o yl bitki ve hayvan poplasyonlarnda arta neden oldu. Mays aynda kemirici says bir nceki yla gre on kat artm bulunuyordu. New Mexico Eyaletinde kemiricileri kutsal sayan Navaho yerli halk ani ate, kramp, ba ars, ksrk ve bunlar izleyen akcier de-
mi, solunum yetmezlii, dk tansiyon belirtileriyle hastanelere bavurdu. Haziran ayna gelindiinde 12 kii hayatn kaybetmi bulunuyordu. Yetikinlerde grlen bu hastal aratrclar Akut Solunum Sknts Sendromu (ARDS) olarak adlandrdlar.
Hanta Virs nsanlara Nasl Bular?

Hanta virsleri canl bir birey ya da organik bir materyal iinde uzun sre yaarlar. Puumala ve Tula virsleri oda scaklnda (23C) 24 saat iinde yok olur. Ancak bulunduklar ortam srekli nemli kalrsa yaklak be gn etkinlik gsterebilirler. Virsler atlak deriden, gzden, az, burnun ii, mide, barsak, akcierler gibi alanlar deyen membrandan ve kemirici sr ile yenen besinler yoluyla insana geer. nsandan insana getiine dair kaytlar yalnzca Arjantinde Andes virsnn bulat bireyleri kapsamaktadr ve bu kaytlarda anne stnden bebee geebildii de belirtilmitir. Kemirici ve bcekiller dnda yarasa ve domuz gibi baz memeliler de Hanta virsyle enfekte olabilmektedirler, fakat bu hayvanlarn hastalandklarna dair henz yeterli kayt bulunmuyor. Kedi, kpek, domuz, at, sr, geyik, tavan ve akal, baz Hanta virs tiplerine kar antikor tad tespit edilen memelilerdir. Rusyada yaplan bir almadaysa eitli ku trlerinin cierlerinde Hanta virs antijenine rastlanmtr.
Yan bol olduu yerlerde besin kaynaklarnda art gerekleir. Artan besin, kemirici poplasyonlarndaki birey saysnda da arta neden olur. Virsle enfekte olan kemiricilerin beslendikleri yerlerde braktklar dk, tkrk ve idrar Hanta virsnn yayln kolaylatrr ve virs ieren tozlar spren bir kiinin vcuduna solunum yoluyla girer. Ayrca kemirici trleri zerinde alan aratrclar, hastalkl deneklerin srna maruz kaldklarnda Hanta virs kapabilirler.
67
izim: Bilgin Erszl
Hanta Virs
Kimler Risk Altndadr?

Kemirici yuvalarna yakn ev veya iyerlerinde bulunan kiiler Hastalk tayan kemiricilere eldivensiz dokunan kiiler Hastalk tayan kemiricilerin dk-idrar-tkrk braktklar alanlarda gezen ya da kamp kuran kiiler Gemilerde ve limanlarda alan iiler Temizlik iileri Toprak stnde uyuyan ya da topraa plak elle bitki diken kiiler Kemiriciler zerinde alan bilim insanlar
nsanda Bbrek Yetmezliiyle Seyreden Kanamal Atein Belirtileri

Bbrek Yetmezliiyle Seyreden Kanamal Ate (HFRS) hastalna yakalanan kiilerde virs kanda veya idrarda grlmektedir. Virsn kuluka sresi 1-6 haftadr. Puumala ve Dobrava virslerinden meydana gelen HFRSnin klinik ve laboratuar belirtileri birbirinden farkllk gsterir. Hastaln ilk belirtileri yorgunluk, iddetli srt, kas ve karn ars, bulant, kusma ve yksek atetir. Sonra grlen belirtilerse gzlerde kanama, arl ilik veya kzarklk ile kronik bbrek yetmezlii ve dk tansiyondur. Hastaln iddeti hastala neden olan virse bal olarak deiir. Seoul ve Puumala trlerinden kaynaklanan enfeksiyonlar genellikle orta iddette seyrederken, Hantaan ve Dobrava trlerinden kaynaklanan enfeksiyonlar daha iddetli belirtilere yol amakta ve iyileme sreci aylarca srebilmektedir. Bu hastalktan lm oran % 6-15 arasndadr.
Sar boyunlu orman faresi (Apodemus flavicollis)
nsanda Hanta Virs Kalp-Akcier Sendromunun Belirtileri

Hanta Virs Kalp-Akcier Sendromu (HPS) ateli bir hastalktr. Virsn kuluka sresi trne gre 7-39 ya da 9-33 gn olabilmektedir. Hedef organ akcierdir. Virs kapan kiideki ilk belirtiler souk algnl belirtilerine benzer ekilde yorgunluk, yksek ate (38C ve yukars), kas, karn ve ba arsdr. Bu belirtileri izleyen 4-5 gn iinde damar ii geirgenliin artmas nedeniyle iki ynl akcier demi, tansiyon dkl, nefes darl ve ksrk ba gstermektedir. Hastalk hzl bir ekilde ilerledii iin hastaya 24 saat ierisinde mdahale edilmesi gerekir. Aksi takdirde 48 saat ierisinde lm gereklemektedir. HFRSden daha ender grlmekle birlikte lm oran % 50dir. Hanta Virs Kalp-Akcier Sendromu grlen hastalara oksijen tedavisi yaplr. Bbrek Yetmezliiyle Seyreden Kanamal Ate grlen hastalarsa diyalize sokulur. Her iki durumda da hastaya antiviral bir ila olan Ribavirin verilir. Hanta virs enfeksiyonu tehisinde; Serum ya da plazma rneklerinde Enzim lintili mmn Test (ELSA) ndirekt mmunfloresan Antikor Testi (IFAT) Enzim mmuno Assay (EIA) mmunoblot mmnohistokimyasal Kinetik Revers Transkriptaz Polimeraz Zincir
68
Visual Photos
<<<
Reaksiyonu (RT-PCR) (nkleik asit dizi analizi) yntemleri kullanlr. Baz kaynaklara gre Hanta virsne kar a yoktur dier kaynaklara greyse a gelitirilmi ama sata sunulmamtr. Bbrek Yetmezliiyle Seyreden Kanamal Ate (HFRS) iin Korede bir a kullanlmakla birlikte bu ann ne derece koruyucu olduu halen tartma konusudur. lkemiz Hanta virs ile ilk kez 1997de, baz diyaliz hastalarnda virse ait antikorlarn saptanmasyla tant. 2004-2005 yllar arasnda yaplan serolojik (serum bilimiyle ilgili) baka bir almadaysa Trabzon, Rize ve zmir illerinde yakalanan kemirici rneklerinden, 65 tarla faresinin sadece 4nde Puumala virs antikoru tespit edildi. Bu yln ubat ve Nisan aylarnda Zonguldak ve Bartn illerinde Hanta virs phesiyle hastanede tedavi gren 18 kiiden ikisi Bbrek Yetmezliiyle Seyreden Kanamal Ate bulgularyla hayatn kaybetti. Bu kiilerden birinin Refik Saydam Hfzsshha Enstits ve Dokuz Eyll niversitesi Tp Fakltesinde incelenen n testlerinde virs kmamtr. Bu hastann Hanta virs kaynakl bir hastalktan lp lmedii halen tartma konusudur. lkemizde Hanta virsyle ilgili aratrmalar Refik Saydam Hfzsshha Enstits, Dokuz Eyll niversitesi Tp Fakltesi, Zonguldak Karaelmas niversitesi Tp Fakltesi, Salk Bakanl, Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi, Zonguldak l Salk Mdrl ve Bartn l Salk Mdrlnde yaplmaktadr. Trkiyede Sorex araneus (Orman sivri faresi), Microtus arvalis (Orman faresi), Clethrionomys glareolus (Ksa kuyruklu kzl orman faresi), Apodemus flavicollis (Sar boyunlu orman faresi), Apodemus agrarius (izgili orman faresi), Rattus norvegicus (Norve san veya gmen san) ve Rattus rattus (Ev san) trleri yayl gstermektedir. Doada kemirici trleriyle beslenen ylan gibi srngenler, bayku ve dier yrtc kular ile etil memeliler kemirici poplasyonunu dengede tutar. Avc says azaldnda hzla art gsteren kemiriciler yaadklar ormanlk ve ekili alanlardan, daha kolay besin bulabilecekleri insanlara ait yaam alanlarna yaylmaya balar. Bu nedenle sadece lkemizde deil tm dnyada doal dengenin korunmasnda kemiricilerle beslenen hayvanlar ok nemlidir. lkemizde Hanta virsnn yaylmasn engellemek iin gerekli dier bir nlem de bu virsn neden olduu hastalklarn daha sk grld Uzakdou lkelerinden ticari amala gelen tr ve gemilerin sk bir ekilde kontrol edilmesidir.
Hangi nlemler Alnmaldr?

Kemirici poplasyonunun kontrol, Hanta virs kaynakl hastalklar engellemek iin ilk stratejidir. Dier nlemler ise yledir: Kemiriciler mmkn olduunca evlerden uzak tutulmal, Kemiricilerin bulunduu yerlere dokunulduunda eller sabunla ykanmal, zerine fare idrar ya da dks bulaan giyecekler deterjanl scak suda ykanmal, Evlerde bulunan l kemiriciler plak elle tutulmadan, derin bir ukur kazlarak topraa gmlmeli ve bulunduu yer seyreltilmi amar suyuyla silinmelidir. Ayrca, Yiyecek ve iecekleri kapal bir ekilde, kemiricilere dayankl saklama kaplarnda saklamak, Evcil hayvanlara yeteri kadar yiyecek vermek ve kalan yiyecei bekletmeden atmak, Evcil hayvanlara geceleri fazla miktarda yiyecek ve iecek brakmamak, p kutularnn iini ve dn sk sk sabunlu suyla ykamak, Yemek tabaklarn bekletmeden ykamak, Kemiricilerin yuva yapmasn kolaylatran pamuk,
gazete vb. eyleri ortada brakmamak, Hasarl borular tamir etmek, D kap ve pencereleri kapal tutmak, Kemiricilerin eve girebilecei yerlere tuzaklar yerletirmek, Odun yn, aa yn, tula, ta veya dier malzemeleri evin uzanda tutmak, pleri kemiricilere dayankl p kutularnda saklamak, imleri ksa bimek ve biriken im ynlarn bekletmeden atmak gerekmektedir. Bunlara ek olarak, Temizlik yaparken lastik, lateks, vinil veya nitril eldivenler giyilmeli, Yerdeki tozlar etrafa yaylmadan slatlarak sprlmeli, Kemiricilerin bulunduu alanlar dezenfektanlar veya % 10 seyreltilmi amar suyuyla temizlenmelidir.
Kaynaklar http://www.cdc.gov/ncidod/diseases/hanta/hps/ noframes/outbreak.htm http://www.cdc.gov/mmwr/PDF/rr/rr5109.pdf http://www.cdc.gov/ncidod/dvrd/spb/mnpages/ HPS_Brochure.pdf http://www.cdc.gov/ncidod/diseases/hanta/hanta94. htm http://www.cdc.gov/ncidod/diseases/hanta/hps/ noframes/generalinfoindex.htm http://www.nsf.gov/news/special_reports/ecoinf/ images/Hantavirus2.jpg http://www.cdc.gov/ncidod/diseases/hanta/hps/ noframes/generalinfoindex.htm http://www.cdc.gov/ncidod/diseases/hanta/hps/ noframes/outbreak.htm http://images.search.yahoo.com http://www.cfsph.iastate.edu/Factsheets/pdfs/ hantavirus.pdf
http://www.iha.com.tr/ haber/Saglik http://www.ncbi.nlm.nih.gov http://www.rshm.gov.tr http://www.haberinyeri.net/Saglik/Hanta-virusunedikkat_56797.html Anonim, Hantavirus disease, Ann. Soc. Belge. Med. Trop., Say 67: 89-92, 1987. Yates, T.L. ve dierleri, The Ecology and Evolutionary History of an Emergent Disease: Hantavirus Pulmonary Syndrome, BioScience, Say 52 : 990-998, 2002. Delfraro, A. ve dierleri, Yellow Pygmy Rice Rat (Oligoryzomys flavescens) and Hantavirus Pulmonary Syndrome in Uruguay, Emerging Infectious Diseases, Say 9: 846-852, 2003. Campell, N.A. ve Reece, J.B., Biyoloji, Palme Yaynclk, 2006. 69
Mustafa zgr Gler

Yrd. Do. Dr., UNAM-Malzeme Bilimi ve Nanoteknoloji Enstits Bilkent niversitesi
Doku Mhendislii ile Yedek Organlara Doru

Dnyada ve lkemizde, organ yetmezliinden dolay hastanelerde tedavi gren ve organ baiin sra bekleyen pek ok hasta bulunmaktadr. Organ naklinin yaplabilmesi iin uygun balarn bulunabilmesi ok uzun ve acl bir sretir. Operasyon sonrasnda da nakledilen organ vcuda kabul ettirebilmek iin yan etkileri kanlmaz olan, baklk sistemini zayflatc ilalar kullanlr. Son yllarda yaplan, doku mhendislii alanndaki baz almalar organ naklindeki zorluklarn almas iin mit veriyor. Bu almalar neticesinde, yakn zamanda doku mhendislii almalar ile yapay organlar retilmesi mmkn olabilir. Doku mhendislii alannda ok hayati nemi olan salk rnlerinin retilmesi iin, doktorlar, kimyagerler, biyologlar ve malzeme mhendisleri ortak almalara imza atyorlar.
bulmak iin biyolojik mekanizmann nasl altna, biyolojik etkileimlere mdahale etmek iin nasl davranmak gerektiine uzmanlk seviyesinde hakim olmaldr. Hassas etkileimlerin en kk ayrntlarna kadar renilmesi ve dikkat edilmesi baarya ulamada byk nem tamaktadr. Doku mhendisliinde tedavi iin ilk ba vurulan yntemlerden birisi vcuttaki hasta blgeye byme faktrleri gibi baz biyo-aktif molekllerin dorudan enjekte edilmesidir. Byme faktrleri hcre geliimi ve eitlenmesi mekanizmalarnda grev yapan doal proteinlerdir. Byme faktrlerinin doku oluumunda nemli rol olduu bilinmektedir. Vcudun farkl blgelerinde hasarlar tamir etmekte farkl byme faktrleri grev almaktadr. rnein, kemiklerde oluan krk ve atlaklarn tedavi edilmesinde, kemik hcrelerinin geliimini salamak iin kemik morfojenez proteinleri gerekmektedir. Kemikte oluan hasarn giderilmesinin mmkn olmad ya da iyilemenin ok yava olduu durumlarda, kemik byme faktrleri dorudan hasarl blgeye uygulanarak kemik hcrelerinin hasar tamir etmesi salanr. Baz ciddi rahatszlklarda, tedavi iin sadece biyo-aktif molekllerin dorudan enjeksiyonu yeterli olmayabilir. Bu durumlarda daha etkin bir tedavi iin hastadan alnan salkl hcrelerin oaltl-
oku mhendisliinin yaklam, hastaya gre tedavi odakl olduu iin yan etkilerin mmkn olan en az seviyede olmas beklenir. Doktorlar hastalardaki rahatszlklar tespit ettikten sonra biyologlara bu sorunun temelinde yatan biyolojik bilgi iin danrlar. Buradan elde edilen bulgularla sorunun ne olduu ve tedavi iin gerekli olan yntemle ilgili ihtiyalar belirlenir. Daha sonra kimyagerler ve malzeme mhendisleri gerekli olan aralar ve ilalar retmek iin almalar gerekletirirler. Gelitirilen aralar doktorlara iletilir ve hastalklara areler bulunmaya allr. Doku mhendislii, mmkn olan en iyi areyi
70
><
mas yntemiyle yeni doku oluumu salanr. Hcreler salkl yaayabilmek iin doal ortamlarna benzeyen yapay bir matris iinde bulunma ihtiyac hissederler. Bu matris hcrelerin yaamas iin gerekli olan besin, oksijen ve mekanik destei salamaldr. Bir baka deyile hcreler ile ayn dili konuabilecek bir malzeme oluturulmas gerekir. Bu malzemenin tasarm iin en nemli model, doal hcreler aras ortamdr. Yapay matrisler, hcrelerin yaamsal faaliyetlerinin devamn salamann yan sra hcrelerin eitlenmesine ve istenen dokuyu oluturmasna yardmc olmaldr. Doku mhendisliindeki en nemli konulardan birisi, gerekli yapay matrislerin ne ekilde tasarlanmas ve sentezlenmesi gerektiidir. Matris, hcrelerin rahata beslenip oksijen almasna, hareket edip oalmalarna ve hcreler aras etkileimin salanmasna yardmc olmal ve tedavi bittikten sonra doal yollardan yok edilebilmelidir. Hcrelerin doal yaam ortamn oluturan hcreler aras matristen gerekli olan bilgiler renilmeli ve yapay matrisler iin uygulanmaldr. Doal hcreler aras matris ile etkileim halindeki birok biyo-aktif molekl, hcrelerin yaamas iin ok nemlidir. rnein, kolajen ismindeki proteinler tutucu proteinler aracl ile hcrelere mekanik destek verirler. Hcrelerin zerindeki integrin snf proteinler de kolajenlere tutunmak iin kullanlrlar. Doal hcreler aras matris, ierisinde byme faktrleri de barndrr. Baz byme faktrlerinin yardm ile damar oluumu salanarak hcrelere besin ve oksijen tanmas mmkn olur. zet olarak yapay matrisler tasarlanrken birok biyo-aktif molekln doru ve yerinde kullanlmas gerekmektedir. Doku mhendisliinde kullanlan matrisler baz doal veya sentetik malzemelerden yaplmaktadr. Bu matrisler en azndan herhangi bir yan etkisi olmayan ve hcrelerin yaamasna engel olmayan ve grevi bittikten sonra doal yollardan uzaklatrlabilen malzemeler olmaldrlar. Doal sistemlerden elde edilen matrislerden bir ksm kolajen, kitozan ve glikozaminoglikenlerden olumaktadr. En ok kullanlan sentetik matrislerin banda da poli laktik asit, poli glikolik asit, poli kapralakton ve bir araya gelerek nanofiberler oluturan molekller gelmektedir. Doal polimerler kolayca elde edilebilir olmasna ramen, saflatrma sonrasnda ilerinde kalan hayvanlardan veya mikroorganizmalardan gelebilecek biyolojik kirlilik byk tehlike oluturmaktadr. Yapay polimerler, genelde kirlilikten kurtulmaya yardmc olmakla beraber kimyasal tanmlanma, ilenebilirlik ve biyolojik aktiflik alarndan sorunludurlar. Matris retiminde kullanlabile-
cek en ideal malzemelerden birisi bizim daha nce aratrmalarmzda gelitirdiimiz programlanabilen molekllerin oluturduu nanofiberlerdir. Bu eit malzeme kullanlarak yaplan matrisler biyolojik olarak aktif, zararsz ve tanmlanabilen kk molekllerden olumaktadr. Peptit ieren molekller bir araya gelerek nanometre leinde kolajen nanofiberlerine benzeyen yaplar oluturabilmektedir. Bu nanofiberler, boyutlu bir ortamda suyu hapsedebildikleri iin hcrelerin yaayabilecei uygun ortamlarda nemli biyoaktif moleklleri tayabilirler. Peptitlerden retildikleri iin de zamanla vcutta bulunan enzimler tarafndan eritilirler. Peptitler ieren nanoyaplarn oluturduu ortam protein etkileimleri iin biyo-aktif gruplar ile tasarlanabilir ve i blmde baz ilalar kontroll salnm iin tanabilir. Farkl kimyasal ve biyolojik gruplarn bu nanoyaplar zerinde kullanlabilmesi ile ok farkl doku mhendislii uygulamalar mmkn olmaktadr. Biyo-aktif peptidik nanoyaplarn omurilik felci tedavisinde bir farede sinir hcreleri gelitirilmesiyle ve bir tavann kulandaki yaralarn damarlama salana-
rak hzl iyiletirilmesi iin nasl kullanldklar gsterilmektedir. Bu malzemelerin yakn zamanda ila olarak retilebilmesi iin gerekli klinik deneyler halen devam etmektedir. Doku mhendislii, kanser tedavisinde de yardmc olabilir. Kanserli dokularn cerrahi yntemlerle uzaklatrlmalar sonrasnda oluan boluun, aktif doal doku ile doldurulmas gerekmektedir. u andaki cerrahi tekniklerle vcudun bir blgesinden dier blgesine doku nakli yaplmas mmkn olsa da nakledilen dokunun beklenen grevleri yerine getirmesi zordur. Bu yzden uzaklatrlan dokunun yerine benzer bir doku retme ihtiyac vardr. rnein, cerrahi yntemlerle alnan bir dil parasnn yerine herhangi bir deri dokusu yerletirilmesi are olamaz. Tat alma duygusunun tekrar geliebilmesi iin doal dil dokusunun retilmesine ihtiya vardr. Kk hcre almalarnda yaplan aratrmalarn sonularnn ortaya kmas ile doku mhendisliinin uygulama alanlarnn ne kadar geni olduu grlmektedir. Kk hcrelerinin birok yeni doku ve organ retmek iin kullanlmas planlanmaktadr. zellikle tedavisi henz mmkn olmayan fel ve kalp krizi gibi durumlarda yeni tedavi yntemlerine ihtiya vardr. Kalp krizi geiren hastalarn kalbinde oluan zararn tedavi edilmesi en nemli uygulamalarn banda gelmektedir. Kalp hcrelerinin oalmayan hcreler olmas kk hcrelerin kullanlmasn gerektirmektedir. Yeni retilecek yapay matrisler, biyoaktif molekller ve hcrelerin kullanlmasyla, organ yetmezlii eken hastalarn kendi organlarnn yeniden retilmesi, yakn zamanda mmkn olacaktr. Hayat kalitesinin ykseltilmesi iin bu tr biyoteknoloji almalar byk nem tamaktadr. Ksa vadede doku mhendislii almalaryla bulunacak areler ile kemik krklarnn, ciddi yanklarn, fellerin, diyabetik hastalarn ve kalp krizlerinin tedavisi gerekletirilebilecektir.
Kaynaklar Ratner, Buddy D., Biomaterials Science-An Introduction to Materials in Medicine, Elsevier, 2004. Lanza, Robert P., Robert S. Langer, William L. Chick, Principles of Tissue Engineering, Academic Press, 1997. 71
Bahri Karaay
Hayvanclkta Gen a
nsanolu kaltmn nasl ilediini bilmedii dnemlerde bile zelliklerin bir ekilde yeni nesillere aktarldnn bilincindeydi. Bu bilinle arzu ettii zelliklere sahip hayvan ve bitkilere reme ans vererek bu zelliklere sahip olanlarn saylarn artrd. Yllar sren gayretleri sonucu, seilime dayal yetitiricilik olarak adlandrabileceimiz bu metotla tarm rnlerinin verimini olaanst dzeylere ulatrmay baard. Getiimiz Nisan aynda bir grup bilim insan, iftlik hayvanlarndan srn gen haritasn kardklarn bildirdi. Bu gelime hayvanclkta yepyeni bir aa, gen ana giriimizin de habercisi oldu. Bu bilgi sayesinde yz yl akn bir srede elde edilen verim artn belki on yldan dahi ksa bir srede gerekletirebilmek sz konusu olacak. Bu bilimsel ilerleme sayesinde iftlik hayvanlarnn seimi artk onlarn llen verimlerine gre deil, doduklar anda genlerine baklarak yaplacak. Hayvancln ok nemli olduu lkemiz iin ise bu gelime tarihi bir frsat.
abani bitkilere ve av hayvanlarna dayal yaam tarzndan yerleik tarma ve hayvancla gei, insanlk tarihinin en nemli deiim basamaklarndan biridir. Evcilletirilmi iftlik hayvanlar ve bitki yetitiriciliiyle ekillenen ekonomiler bir yandan insan topluluklarnn yeniden ekillenmesini salarken dier yandan da hem corafyay ve hem de biyoeitlilii etkiledi. Bu deiim zaman ierisine btn dnyaya yaylnca etkileri sadece karayla snrl kalmad, atmosferi de etkilemeye balad. Arkeolojik veriler hayvanlarn tarm amacyla ilk defa yaklak 11.000 yl nce, lkemizin bir ksmn da iine alan Dou Akdeniz ve Ortadou blgelerinde evcilletirildiini gsteriyor. Bundan 100-150 yl ncesine kadar, tarm ve hayvanclk binlerce yl pek deimeden uygulanageldi ve bu dnemde verimde ok az bir art kaydedildi. Fakat zellikle Mendelin almalaryla kaltmn ileyiinin saylara dklmesi ve ou zelliin gelecek nesillere ne oranda geeceinin matematiksel olarak hesaplanabileceinin kefi, tarm ve hayvanclkta yepyeni bir devir balatt. Yirmin-
Anahtar Kavramlar Bilim insanlar ilk defa srn gen haritasn kardlar. Yzyldan fazla bir sredir eti ve st iin zel olarak yetitirilmi srlarn gen haritalarn, onlar gibi zel seime tabi tutulmam dk verimli yerli rklarnki ile karlatrarak stn et veya st verimini hangi genlerin ve bu genlerin hangi dizilimlerinin belirlediini renmeye baladk. Sr gen haritas ile insan gen haritasnn karlatrlmas insan sal iin de nemli bilgiler sunuyor. Srlarn insanlar ok etkileyen kanser ve otoimmn hastalklara yakalanmama nedenlerinin genetik temellerinin belirlenmesi, insanlarda bu hastalklarn tedavisinde ynlendirici olacaktr. Hayvancln ok nemli olduu lkemiz iin bu gelime tarihi bir frsat; nk hayvanlarn verimlerine dayal seim srecinden, daha doar domaz genlerine bakarak verimlerini tahmin edeceimiz bir srece, hayvanclkta gen ana giriyoruz. 72
Bahri Karaay, Iowa niversitesi Tp Fakltesi Pediatri Blm, ocuk Nrolojisi Krss retim yesidir. Ayrca ayn niversitenin Gen Tedavi Merkezi ve Holden Kanser Merkezi yesidir. Nrolojik doum kusurlar zerinde genler dzeyinde aratrmalar yrtyor. Be yan altndaki ocuklarda grlen sinir sistemi tmr nroblastoma ve yine sinir sistemini etkileyen Alexander hastalna gen tedavisi gelitiriyor. Ayrca alkoln ve LCM virsnn fets beyni zerindeki etkilerini aratryor.
>>>
ci yzyln balarnda arzu edilen zellikleri tayan iftlik hayvanlarnn yetitirilmesiyle ilerleme de hzland. Son yirmi ylda gen bilimlerinde elde edilen ilerlemelerin bu geliimi daha da hzlandraca kesin. Bu konudaki nemli gelimelerden biri Science dergisinin 24 Nisan saysnda yaymlanan bir makaleyle btn dnyaya duyuruldu. Yirmi be farkl lkeden yaklak yz aratrmacnn katklaryla gerekletirilen bu almada bir srn gen haritas karld. Yine ayn dergide yaymlanan bir baka almada ise deiik sr rklar arasnda genler dzeyinde karlatrma yaplarak aralarndaki benzerlik ve farkllklarn belirlendii duyuruluyordu. Elde edilen bilgiler sadece hayvansal retim iin deil biyolojik bilimler asndan da son derece nemli. nk bu ve benzeri projeler sayesinde rnein bir sr neyin et sr veya neyin st sr yaptn veya bir koyunu neyin koyun yaptn veya bir insan dier trlerden ayran genetik farkllklarn neler olduunu renmeye baladk. rnein, karlan gen haritas, srlarn 22.000 civarnda gene sahip olduunu gsterdi. Bu say insann sahip olduu gen saysna ok yakn. Ayrca srlarn ok sayda geninin insanlarnkilere ok benzedii ve hatta bazlarnn tamamen ayn olduu kefedildi. Bu benzerlik ve farkllklar insan sal iin son derece nemli. nk belli hastalklar asndan trler arasndaki farkllklar ve bu farkllklarn genetik temelleri, insan hastalklar hakknda nemli ipular verecektir. rnein, bykba hayvanlarn kansere ok nadiren yakalandklar bilinen bir gerektir. Ayrca bykba hayvanlarda, otoimmn hastalklar adn verdiimiz ve baklk sisteminin kendi vcudunu yabanc olarak alglayp ona saldrarak dokularn zedelemesi eklinde gerekleen hastalklar da pek grlmyor. nsanlarda ise bu hastalklar nemli bir hastalk grubunu tekil ediyor. Sr ve insan gen haritasnn baklk sistemiyle ilgili ksmlarnn karlatrlmas hangi genlerin onlar rnein otoimmn hastalklara kar dayankl kldn gsterecektir. Bu bilgi daha sonra insan hastalklarnn tedavisinde yol gsterici olacaktr. Aklnza yle bir soru gelebilir: Zaten laboratuvar hayvanlar ile bu
sorularn cevabn aramaya almyor muyuz? Fare ve kobaylarla bu sorulara cevaplar aradmz doru, ancak bu trlerle insanlar arasndaki genetik farkllklar, bazen elde edilen sonularn insanlara uygulanmasn engelliyor. Genetik adan insana ok daha yakn olan bykba hayvanlardan elde edilecek sonularn insanlara uygulanmas bu sorunu da ortadan kaldrabilecektir. Science dergisinin ayn saysnda yer verilen ikinci bir almada, aratrmaclar bir et srnn gen haritasn kardktan sonra bunu yirmi bir farkl sr rknn gen dizilimleriyle karlatrdlar. Bu alma rklar arasndaki benzerlikleri gsterdii gibi farkllklar da ortaya kard. Sonular yzlerce yldr yaplan seilime ramen deiik sr rklar arasnda hl nemli dzeyde genetik eitlilik olduunu ve bu eitliliin en azndan insanlar arasnda grlene denk dzeyde olduunu gsterdi. Bu gerek de sadece belli zellikleri tayan bykba hayvanlarn yetitirilmesi sonucu genetik eitliliin daralm olaca ve sonuta sr rknn devamllnn tehlikeye girecei savn rtm oldu. Herhangi bir trde genetik eitliliin ortadan kalkmas, o tr hedef alan bir tehlikeye kar trn btn yelerini savunmasz klaca iin trn devamlln tehdit edecektir. rnein, ldrc bir virs salgn trn btn fertlerinin lmne ve trn ortadan kalkmasna neden olabilir. Buna karlk eer trde yeterli dzeyde genetik eitlilik varsa, trn baz ye-
Holstein rk, st retimi iin gelitirilmi sr rklarndan biridir ve dnya genelinde en yaygn sr rklarndandr.
Kltr rk olarak adlandrdmz rklar, yz yla yakn bir sredir stn verimleri dolaysyla seilen hayvanlardan oluurlar.
Fotoraf: Bahri Karaay
73
Keith Weller / USDA
Hayvanclkta Gen a
stn verimli et ve st srlarnn saysn artrmann bir yolu da onlar klonlamaktr. nce klonu yaplacak srn kulandan kk bir doku paras alnr ve laboratuvarda hcrelerine ayrtrlr. Bu hcreler ekirdei karlm sr yumurta hcreleri ile kaynatrlr. Verilen kk bir elektrik akm ile blnme balatlr. Bu ekilde elde edilen embriyolar tayc ineklerin rahimlerine aktarlr. Doan buzalar genetik olarak hcrelerin elde edildii srn kopyalardr. Ayn ortam ve beslenme koullarnda onlar da stn verimli olurlar.
leri virse kar dayankl kacak ve bir ksm ortadan kalksa bile geride kalanlar trn devamlln salayacaktr. Farkl sr rklarnn genomlarnda grlen genetik zenginlik, deiik nedenlerle baz rklar ortadan kalksa bile geride yeterli sayda sr rknn kalacan gsteriyor. Klasik anlamda yaplan bykba hayvan yetitiriciliinde, sry oluturan hayvanlarn ferdi verimleri kayda geirilir ve verimi en yksek olanlar damzlk olarak kullanlr. Bu ekilde uygulanan seilimle zaman ierisinde verimde nemli artlar saland. Getiimiz yzyln balarnda suni tohumlama tekniinin ilk defa baaryla uygulanmas, hayvan slahnda yeni bir dnem balatt. Suni tohumlamann yaygn olarak kullanlmaya baland 1940l yllardan itibaren stn verimli boalarn spermleri okyanus tesi lkelere dahi tanarak stn verimli hayvanlarn says ksa srede artrld. lkemizde de suni tohumlama uygulamalar her geen gn daha da yaygn hale geliyor. Bununla beraber klasik yntem uzun zaman alr. Suni tohumlama veya damzlkta kullanlacak boalarn seimi en az drt be yl srer. rnein st sr srsnn oluturulmasnda kullanlacak boalarn seiminde nce adaylarn farkl ineklerden doan dii yavrularnn st verimleri yaklak be yl sreyle takip edilir ve kaytlara geilir. Elde edilen rakamlar karlatrlr ve denenen boalardan hangilerinin daha yksek st verimli yavrular olduu belirlenir. Dierlerinden stn olan boalar, srnn devamlln salamak zere damzlkta kullanlr. reticiler bu seilim yntemini iftlik hayvanlarna uygulayarak deiik zelliklere sahip onlarca hayvan rk gelitirdiler. Bugn eti iin yetitirilen et srlar olduu gibi st verimi yksek olan st srlar da yetitiriliyor. Sr gen haritasnn karlmas, deiik zel-
likleri iin yetitirilen rklarda bu zelliklerin hangi gen dizilimleri tarafndan belirlendiini de ortaya karmaya balad. Yakn bir gelecekte, rnein stn bir et verimi salayacak genetik dizilimlerin neler olduu veya stn bir st verimini salayacak genetik dizilimlerin neler olduu belirlenerek her yeni doan buzada bu dizilimlerin varlna baklacaktr. ABDde daha imdiden bu dnceyle yola kp iftlik hayvanlarna genetik testler yapan irketler bulunuyor. Doan buzalarn kuyruklarndan alnan kl rnekleri postayla bu irketlere gnderiliyor, irketin laboratuvarnda kl rneklerinden DNA izole edilerek snrl saydaki genin stn zellik salayan dizilimlere sahip olup olmadna baklyor. Yetitiriciye gnderilen genetik kapasite raporunda, buzann gelecekteki veriminin tahmini yer alyor. Fakat imdilik bu testlerde baklan gen says ok snrl. Sr gen haritasnn tamamlanmas bu tr testlerle sadece birka gene deil, bir anda yzlerce veya binlerce gene bakmay mmkn klacak. Yakn bir gelecekte lkemizde de genlere bal hayvancln balayaca phesiz. Genom hayvancl hem yerli rklarmzdan stn verimli et sr veya st sr tiplerinin elde edilmesini salayacak, hem de lkemizde yetitirilen kltr rklarnn verimlerinin daha st dzeylere tanmasna imkn verecektir. Molekler yaam bilimlerindeki gelimeler, hayvan yetitiricilerine bahsettiimiz gen veya genom hayvancl devrini yaatmas yannda, hayvancl yepyeni ufuklara da tayacaktr. imdi et srclnda nemli olan, etin kalite ve miktarn etkileyen bir gen rneinde hayvanclkta gen ann nasl bir gelecek vaat ettiine bir gz atalm. Modern anlamda sr yetitiricilii dendiinde akla gelen ilk lke genellikle Belika deil, ngiltere veya Hollanda olur. Bunda Belikal iftilerin geni mera ve otlak alanlarna sahip olmaylarnn nemli bir etkisi olsa gerek. Belki de bu gerek, onlar ellerindekiyle daha fazlay baarabilmenin yollarn aramaya itti. Bu gayretlerinde ithal edilen etlerin daha ucuz olmasnn yannda kendi retim maliyetlerinin yksek olmasnn da nemli etkisi oldu. iftilerin bu ekonomik zorluklar ama gayretleri yeni bir sr rknn gelitirilmesini salad. Belikal iftiler zellikle son krk yllk gayretleri sonucu Belika Mavisi ad verilen bir et sr rk gelitirdiler. Belika Mavisi, dier srlarla ayn ortam paylap ayn ot ve yemleri tketmesine ramen dierlerinden % 20 daha fazla kas yapyor. Bu rk fuarlarda ilk kez gren yetitiriciler aralarnda Arnold
Visual Photos
74
>>>
Schwarzenegger geni tayor olmal esprisini yapmaktan kendilerini alamyorlar. nk ifte kasl olarak da adlandrlan Belika Mavisinin kaslarn uzaktan dahi fark etmemek imknsz. Olaanst dzeyde kas oluumu bazen onlarn rahatlkla yrmelerini engelleyecek dzeye ular. Arlklar bir tona yaklaabilir. Ayrca buzalar ok byk olduu iin doumlar sezaryenle gerekletirilir. Belikal iftiler ifte kasl srlar aslnda 1807 ylndan beri biliyorlard; ancak dikkatlerini bu zellie evirmeleri 1950li yllar buldu. Belika Mavisini gren genetiki veya molekler biyolog bilim insanlarnn dnd ise, yllar sren slah almalaryla bu hayvanlarda kas oluumundan veya geliiminden sorumlu genlerden bir veya birkanda birtakm farkllklarn ortaya km olmas gerektiiydi; bu deiikliin ne olduu bulunmalyd. Nitekim bu dncelerle yola kan biri Belikada, dier ikisi ABDde olan farkl aratrma grubu birbirlerinden bamsz olarak byk gayret ve uzun sren almalar sonucunda Belika Mavisinin ifte kasl olmasnn nedenini buldular. Belikann Liege niversitesinden Michael Georgesin nderliindeki grup, 1997 ylnda Nature Genetics dergisinde yaymladklar bir makaleyle Belika Mavisi rknn miyostatin ad verilen bir gende mutasyon tadn bildirdiler. Grubun almalar 1980lerde balamt. ifte kaslla neden olan genin bulunmasnn hayvanclk iin ok nemli olduu barizdi. Georges ve grubu o gnlerin bilgi ve teknolojisiyle ifte kaslla neden olan mutasyonun srlarn iki numaral kromozomu zerinde olduunu buldular ve bu bulgularn 1995 ylnda bilim dnyasna duyurdular. Ancak iki numaral kromozomda yzlerce gen vard ve hangisinin ifte kasllk geni olduunu bulmak iin daha ok almalar gerekiyordu. Bu konuda nemli bir gelime, farkl bir tr zerinde yaplan bir almadan elde edildi. Johns Hopkins niversitesinden Se-Jin Lee ve lisansst rencisi Alexandra McPherron farede miyostatin ad verilen bir genin, kas gelimesini kontrol ettiini ve normal snra ulatnda kas geliimini durdurduunu buldular. Farede miyostatin genini mutasyona urattklarnda mutasyonu tayan fareler, normal farelerin iki hatta kat bykle ulatlar. Lee ve McPherronun bulgularn yaymlamalar ifte kasl Belika Mavisi sr zerinde alan bilim insanlar arasnda da bir yar balatt. Georges ve grubu nce fare geninin diziliminden yola karak insan miyostatin geninin dizili-
mini belirledi ve kromozom zerindeki yerini buldu. Bu bilgiyi ve insan ile sr DNAs arasndaki benzerlikleri kullanarak srdaki ifte kasllk geninin yerini kolaylkla buldular. Bu bilgiyi elde ettikten sonra miyostatin genini hem normal srlardan ve hem de ifte kasl srlardan elde edip onlarn DNA dizilimlerini karlatrdlar. ifte kasl srlarn miyostatin geninde bir mutasyon tadn buldular. Bu mutasyon miyostatin proteininin sentezini ok erken sonlandryor ve dolaysyla onu ilemez hale getiriyor. Normal miyostatin proteini olmaynca kas geliiminin kontrol de ortadan kalkyor. Ayn stratejiyi uygulayan Lee ve grubu, Georges ve grubunun bulgularnn aynsna ulap onlarn verilerini teyit ettiler, Belika Mavisi srndaki ifte kas geni miyostatin idi. Miyostatin genindeki mutasyon, kas miktarn artrrken etin kalitesini deitirmiyor; nk mutasyonun sonucunda kastaki lif says artyor. Eer kas miktarndaki art kas liflerinin saysndan deil de liflerin kalnlndaki arttan dolay olsayd, o zaman etin kalitesi azalacakt. nk lif kalnlnn artmas ile etin gevrekliinde azalma olur. Sadece miyostatin geni ile ilgili bu bilgilere sahip olduktan sonra lkemiz hayvanclna bunu nasl uygulayabileceimizi farkl senaryolarla inceleyelim. Vereceimiz bu rnek (zellikle gen yapsnn deitirilmesi) aslnda ekonomik adan nemli zellikleri kodlayan genler iin de geerli olacaktr. Ancak pek ok zelliin tek bir gen tarafndan deil ok sayda genin almas ile ortaya ktn belirtmem gerekiyor. ok sayda genin etkiledii zellikler iin yukarda belirttiimiz genetik tarama metodunun uygulanmas ok daha kolay olacaktr. Miyostatin geni ile ilgili olarak akla ilk gelen senaryo u, madem bu hayvanlar Belikada yetitiriliyor, o zaman ithal ederek ve onlar yeti-
Belika Mavisi sr rk miyostatin ad verilen ve kas gelimesinin normal snrlarda kalmasn kontrol eden geninde mutasyon tayor. Mutasyon sonucu bu srlar normalden ok daha fazla kas yaparlar. Bu zelliklerinden dolay Belika Mavisine ifte kasl da denir.
75
Belgimex
Hayvanclkta Gen a
Bilim insanlar farkl rklarn gen dizilimlerini ileri teknolojiye sahip dizilim aletleriyle belirleyerek et ve st verimi iin nemli olan genleri belirliyorlar. Aada Foto Gen dizilim belirleme makinesi ve kts grlyor.
tirerek lkemizde et srclnn ilerlemesini salayamaz myz? Her ne kadar mantkl ve ksa srede sonu verecek bir strateji gibi grnse de lkemizin koullar gz nne alndnda bu yolu semenin sorun karaca grlr. lkemizde et srclnn en fazla yapld yer olan Dou Anadolu blgesinin iklimi ve corafyas, hayvan yetitiriciliinde uygulanan bakm ve beslenme tarz, Belika Mavisinin alk olduu lman iklim, mera ve otlak arazileri ile bakm ve beslenme tarzndan ok farkldr. Nitekim gemite srcln gelitirilmesi iin ithal edilen kltr rklarndan svire Esmeri, Dou Anadolunun sert iklimine ve corafyasna, beslenme tarzna ve hayvan sal hizmetlerinin yetersizliine uyum salayamam ve bu nedenle rk blgede snrl dzeyde yaylabilmitir. Bununla beraber Ege ve Trakya blgelerimizin ikliminin ve corafik zelliklerinin, hayvan yetitirme uygulamalarnn Dou Anadoluya kyasla Avrupa lkelerine ok daha yakn olmas, Belika Mavisinin ithal edilerek bu blgelerde baaryla yetitirilebilmesi olasln artryor. kinci senaryo ise Belika Mavisi boalarn veya spermlerinin, yerli sr rklarmzn tohumlanmasnda kullanlmas ve bu yolla ifte kasllk zelliini tayan melez bir srn retilmesidir. Yine gemi tecrbelere dayanarak bu yolun da sorunlu olacan syleyebiliriz. Belika Ma-
visi rknn ar kasl olmasnn buzalarn doumunu zorlatrdn ve bu nedenle doumlarn sezaryenle yaplmak zorunda kalndn belirtmitim. Nitekim bu sorun, hayvanclnn temelini binlerce hayvan barndran byk iletmelerin oluturduu ABDde Belika srnn yaylmasn nlemitir. Kltr rklar ile karlatrldnda yerli rklarmz ok daha kk olduu iin, kltr rklar ile yerli rklarmz arasndaki melezlemelerde doum zorluu en nemli sorunlardan biri olmutur. Veterinerlik hizmetlerinin yetersiz olduu krsal blgelerimizde iftilerimiz doum zorluu nedeniyle ok sayda hayvan doum srasnda kaybetmilerdir. Kltr rklar, yksek verimli olmalarnn yannda iklime, evresel koullara ve hastalklara kar daha hassas olmalaryla bilinirler. Yerli rklarmz ise dk verimlidirler fakat kt iklime ve evresel koullara, zellikle hastalklara kar kltr rklarndan ok daha dayankldrlar. O halde yerli rklarmzn et verimlerini, rnein miyostatin geninin yapsn bozarak artramaz myz? Veya bir ekilde miyostatin geninin almasn engelleyerek ayn sonuca ulaamaz myz? Bylece i, dou ve gneydou Anadolunun artlarna binlerce yl iinde uyum salam yerli rklarmzn genetik potansiyellerini artrabilir miyiz? Genetik alannda DNAnn yapsnn kefinden Dollynin klonlanmasna kadar geen sredeki gelimelere bakldnda, bilimsel ve teknolojik adan byle bir senaryoyu gerekletirecek seviyeye ulam olduumuz sylenebilir. Ayrca iki alternatif bile sz konusu: miyostatin geninin almasn farmakolojik olarak yani ilalarla engellemek veya yerli rklarmzn miyostatin geninin yapsn bozmak (mutasyon yaratlmas). Miyostatin geninin kas geliimindeki rolnn belirlenmesinin ardndan Avrupa ve ABDdeki ila irketlerinin pek ou, bu proteinin almasn nleyecek ilalar gelitirmek zere aratrmalar balattlar. lk giriimler srasnda hayvanclktaki uygulamalar dnlmt. Fakat daha sonra gelitirilecek byle bir ilacn insan sal asndan ne kadar yararl olacann anlalmasyla almalar insanlara ynlendirildi. Yaamn doal bir paras olarak 30 ile 80li yalar arasnda, kaslarmzn yaklak olarak te birini kaybediyoruz. Bu kayp ileri yalarda kas gcnn giderek azalmasna, genlikte yaplabilen pek ok fiziksel aktivitenin artk yaplamamasna neden olur. Bir de Duchanne kas distrofisi gibi, kaslarn normalden ok daha hzl bir ekilde za-
Bahri Karaay
76
<<<
yflamas ve kaybolmas (kas hcrelerinin lmesi) ile sonulanan hastalklar vardr. Miyostatin geninin almasnn nlenmesi ilk bakta vcutta daha fazla kas olumasn salayarak yukardaki sorunlara zm olacak gibi grnyor. Bu amala yola kan ila irketleri, miyostatin proteininin almasn nleyecek ilalar gelitiriyorlar. Stratejilerden biri, miyostatin proteinine kar antikor reterek vcuda giren rnein bakteri proteinlerinin baklk sistemimiz tarafndan yok edilmesine benzer bir ekilde miyostatin proteininin paralanmasn salamaktr. Gelitirildii takdirde bu tr ilalar kullanlarak srlarda et verimi artrlabilecektir. Ancak bunun iin gelitirilen ilalarn et srlarna belirli aralklarla verilmesi gerekecektir. Tketicinin bu ekilde ilala beslenen hayvanlardan elde edilen rnlere genelde olumsuz yaklam byk ihtimalle byle bir uygulamay snrlandracaktr. Yerli rklarmzn et verimlerini onlarn miyostatin genlerinin yapsn bozarak artramaz myz? 1996 ylnda Dollynin klonlanmas, memeli hayvanlarn genetik yaplarnda deiiklik yaplabileceinin de mjdecisiydi. Bilim insanlar tek bir hcre ile balayp onun genetik yapsn istedikleri ynde deitirdikten sonra ekirdek transferi ile bu hcreden tam bir canl elde etmeyi baardlar (Baknz Karaay, B., Bilim ve Teknik Say 496, s. 52-57, 2009). Ayn teknik uygulanarak yerli rklarn miyostatin geni ile oynanarak et verimleri artrlabilecektir. Bunun iin nce, rnein Dou Anadolu Krmzs rkndan stn verimli bir boa seilir. Bu boann derisinden alnacak kk bir doku paras laboratuvar artlarnda hcrelerine ayrtrlr ve sonra bu hcreler uygun besi ortamlarnda bytlr. Yerli rka ait miyostatin geni hemen her molekler biyoloji laboratuvarnda bulunan ve rutin olarak kullanlan PCR adn verdiimiz bir teknikle izole edilir. Bu gende Belika Mavisinde grlen mutasyon yaratlr ve deriden elde edilen hcrelere aktarlr. Bu hcrelerden bazlarnda, aktarlan gen ile hcrenin kendi miyostatin geni arasnda para deiimi gerekleecektir (homolog rekombinasyon ad verilen bu mekanizmay kefeden Mario Capecchi 2007 yl fizyoloji ve tp dalnda Nobel ald). Para deiimi sonucu mutasyon hcrenin DNAsna yerleecektir. Bu hcrenin ekirdei karlr ve ayn rkn ineklerinden elde edilip ekirdei karlm yumurta hcresine aktarlr. Bylece ortaya kan yumurta hcresinin ekirdei, mutasyonlu miyostatin geni tayor olacaktr. ekirdek transferi yaplm
bu yumurta hcresine kk bir elektrik akm verilerek blnmeye balamas salanr. Birka blnme geirdikten sonra bu hcre yuma (embriyon) tayc bir inein rahmine aktarlr. Embriyon transferi et ve st srclnda yaygn olarak kullanlr. Srda gebelik sresi ortalama 282 gndr. Bu sre sonunda doacak buzann btn hcreleri miyostatin geninde mutasyon tayacak ve bydnde ifte kasl bir inek veya boa olacaktr. Byle bir buza byyp boa olunca onun spermi kullanlarak birka yl ierisinde Dou Anadolu Krmzs olan fakat ifte kasl ok sayda et sr retilebilecektir. Genom hayvanclnn sadece bykba hayvan retiminde deil, dier iftlik hayvanlarnn retiminde de kullanlmas ksa bir sre iinde var olan rklardan stn verimli srlerin elde edilmesini salayacaktr. Genom hayvancl ile bir yandan kltr rk hayvanlarn verimlerinde art salanrken, dier yandan asrlar boyu herhangi bir seilime tabi tutulmam fakat genetik zenginlii nedeniyle stn verimli hayvanlarn elde edilecei kesin olan yerli rklarmzdan sadece eti, sadece st veya sadece yapas iin yetitirilecek zellemi alt rklarn elde edilecei gnler de gelecektir. Genom hayvanclnda doan her hayvann genetik kapasitesi yaamnn ilk birka gnnde belirlenecei iin, yerkremizin giderek azalan kaynaklar da en etkin bir ekilde kullanlm olacaktr.
Kaynaklar The Bovine Genome Sequencing and Analysis Consortium, Elsik, C. G., Tellam, R. L., Worley, K. C., The Genome Sequence of Taurine Cattle: A Window to Ruminant Biology and Evolution, Science, Cilt 324, Say 5926, s. 522, 2009. The Bovine HapMap Consortium, Genome-Wide Survey of SNP Variation Uncovers the Genetic Structure of Cattle Breeds, Science, Cilt 324, Say 5926, s. 528-532, 2009. Fredericks, R., Lewin, H., Worley, K., Palmarini, M.,
Yzyl akn bir sredir yaplan seilim uygulamalar zellikle et verimi gelitirilmi sr rklarn ortaya kard.
Science Magazine Podcast Transcript, Cilt 324, Say 5926, 2009. http://www.sciencemag.org/cgi/ data/324/5926/537-b/DC1/1 Lewin, H. A., Its a Bulls Market, Science, Cilt 324, Say 5926, s. 478, 2009. Grobet L. ve ark., A deletion in the bovine myostatin gene causes the double-muscled phenotype in cattle Nature Genetics, Cilt 17, Say 1, s. 71-74, 1997. 77
Bahri Karaay
ebnem Elbek
Jeofizik Mhendislii Blm, Onsekiz Mart niversitesi, anakkale
Adli Aratrmalarda Yeni bir Pencere
Adli Jeofizik
Ekibin tecrbeli lideri dedektif Mac Taylora gre New Yorkta herkes yalan syleyebilir; ama kantlarn yalan syledii ok nadirdir. Kant Peinde (Crime Scene Investigators)
minoloji Fakltesi, 1910 ylnda Locardn Lyonsda (Fransa) kurduu kendine ait kriminal laboratuvar ve zellikle 2. Dnya Sava sonras aslnda savata kullanlmak zere gelitirilen teknik ekipman ve yntemlerin bilimsel amalarla kullanlmas gibi rnekler, adli bilimlerde yerbilimleri uygulamalarnn geliimi asndan nem tar. Bilimsel olarak yrtlen su aratrmalarn en iyi belgelendirmi kiilerden biri olan Hans Gross yazd kitapta adli tp, toksikoloji, seroloji (adli biyoloji ve DNA), balistik ve adli jeoloji gibi konular zerinde durmu, bir ayakkabdan alnan toprak ve benzeri materyalden yola karak (petrografik alma) ilenen suun aratrlmas gibi incelemelere deinmitir. Adli bilimlerde yerbilimsel aratrmalarn sulu tanmlama asndan balangc 100 yl nce Alman yerbilimci Georg Poppun yapt almalara dayanr. Georg Popp, Kasm 1904te bir suun aydnlatlmas iin kendisine bavurulduunda, delil olarak olay yerinden toplad mineral tanelerini olayn aydnlatlmasnda kullanm. Terzilik yapan Eva Disch adl bir kadn, tarlada kendi earbyla boulmu olarak bulunmu. Popp olay yerinde yapt aratrmada, kirli bir mendil zerinde burun silinmesiyle mendile bulaan kmr ve enfiye paracklarnda hornblent mineral taneleri tespit etmi. Gaz istasyonunda kmr yakan, ayrca yar zamanl olarak da yerel akl madeninde alan Karl Laubach bir numaral cinayet zanlsym. Popp, zanlnn trnaklarnda kmr, enfi-
B
78
ir cinayetin aydnlatlmasndan sava sularnn aratrlmasna kadar adli konularda yeni yntem araylar, 1970lerden gnmze dein jeoloji, jeofizik ve botanik biliminde de aratrmalar yaplmasna yol at. 18. yzyln sonlar ve 19. yzyln balarnda adli bilimler alannda hzl gelimeler oldu. Bu dnemde mikroskobik, fotografik ve radyolojik kimi yntemlerden yararlanlmaya baland grlyor. 1891de Sir Arthur Conan Doyleun yazd Sherlock Holmes serisi, 1909 ylnda Rodolphe Reisin kurduu Lousanne niversitesindeki Adli Bilimler ve Kri-
JUPITERIMAGES
>>>
DNA dizilimi kts
ye ve hornblent minerali tespit etmi, ayrca zanl- dei Karl ile birlikte Gneixendorf ta yapt tatinn pantolonuna bulaan toprak paralarn ld- lin ardndan Viyanaya dnnde, ok ilerlemi rlen kadnn vcudunda ve Karl Laubachn eviyle siroz nedeniyle 26 Mart 1827de ld biliniyor. olay yeri arasnda da grm. Sulunun cinayeti i- McCrone, sa rnei zerinde yapt analizde, llediini itiraf etmesi, Poppun Mikroskop Dedekti- meden nce nl mzisyenin vcudunda yksek fi olarak nlenmesine yol am. 1908 ylnda gn- oranda kurun bulunduunu, yani Beethovenn deme gelen Margarethe Filbert davasyla Popp, adli kurun zehirlenmesine uradn saptam. olaylarda jeolojik incelemelerden yararlanmay genel bir yapya oturtmu. Adli Aratrmalarda Jeofizik Adli aratrmalarda yalnzca gnmze ait Gnmzde yerbilimleri, zellikle cinayet yeolaylar incelenmez. Her ne kadar almalar tam anlamyla adli yerbilimsel ierikli olmasa rinin ve sulunun kimliinin belirlenmesinde deda, McCroneun almalarna deinmeden ge- lil elde etme asndan, etkin bir rol oynuyor. Bir memek gerek. Tarihsel birtakm kuramlar sna- cinayetin ardndan, madurun bulunamamas ve/ mak dncesiyle mikroskobu gelitiren Walter C. veya sulunun kimliinin belirlenememesi duruMcCroneun aratrmalar arasnda en ilgin ola- munda (terr sonucu toplu lmler ve deprem, n Napolon Bonapartea (1769-1821) ait sa r- sel gibi felaketler srasnda insanlarn kaybolmas da bu balamda deerlendirilebilir), temelde neklerini inceleyerek lm nedenini araadli yerbilimleri, jeoloji, jeofizik trmasdr. Tarihsel kaytlarda ve geni lde evre bilimleriNapolonun tekrar tahta kmaJeokimya Biyokimya, ni ieren mahkeme ncesi arasn engellemek iin gardiyanJeofizik Palinoloji ve Entomoloji trma yntemlerine bavurulur. lar tarafndan zehirlenerek lAdli yerbilimlerinin snrladrld phesi egemenr tam olarak tanmlanamaken, McCroneun inceledii Adli Jeoarkeoloji Biyoloji makla birlikte alma alan sa rneinde arsenik seviYerbilimleri birok disiplinle akr. Adli yesi ok dk kmtr. yerbilimleri kaya, sediment, McCroneun bir dier Adli Mhendislik toprak, hava, su, doal olaylar ve almasysa Beethovena ait Yerbilimlerinin Patoloji Jeolojisi ve Olay Yeri bunlarn srelerini ve etkilerini sa rneininin incelenmesi- Adli Eczaclk alt disiplin dallar ile ilikisi Aratrma tm ynleriyle inceler. dir. Beethovenn 1826da kar-
20. yzyln ilk yarsnda svire, Fransa, Almanya, ngiltere ve ABDdeki hkmetlere bal birimler ve eitim kurulular, aratrma laboratuvarlar araclyla adli bilimlerde jeolojik uygulamalar destekleyerek gelitirmi. 1973 yl balarnda A.V. Alonginin yeraltna gmlm bir kpein yerini yer radar kullanarak belirlemesi, jeofizik almalarnn adli aratrmalara katks konusunu gndeme getirdi. 1975 ylnda Raymond Murray ve John Tedrow tarafndan yaymlanan Adli Jeoloji adl kitap, adli yerbilimleri tekniklerini anlatmas bakmndan bir mihenk ta olarak kabul edilir.
79
Visual Photos
Adli Aratrmalarda Yeni bir Pencere Adli Jeofizik
lemesiyle de jeofizikte sismik yntem uygulamalar eletirilebilir. Adli jeofizik ise, adli aratrmalarla ilikili jeofizik yntem uygulamalaryla yeraltnda ya da su altnda bulunan gml nesnelerin (ceset, mezar veya suluyla ilikili deliller) yerlerinin bulunmas almasdr. Arama hedefi, genellikle cinayet aratrmalarnda yaklak 0,5-1 mye gmlm cesetlerin, silahlarn ya da kayp aralarn bulunduu yerlerdir.
Visual Photos
Verici Anten Alc Anten
Pulse EKKO IV ve Basitletirilmi Yer Radar alma prensibi
GD GEL ZAMANI
DERNLK (m)
Gml domuz kalnts zerinde yaplan GPR lm
Yer radar almas ile (pamuklu bir rtye sarlarak) 0,5 m derine gmlen domuz kalntsnn yerinin belirlenmesi
80
Herhangi bir adli olayn ne ekilde gerekletiini, yani olayn olu eklini ve nedenini aratrmak, suluya ve madura ilikin su kantlarnn saptanmas, olaydan kaynaklanan zarar ve kaybn belirlenmesi iin olay yerinde yaplan adli ilemlere keif ya da olay yeri incelemesi denir. Adli olaylarda, zellikle cinayet olaylarnn bir blmnde, olay yeri incelemesi srasnda madur ve sua ilikin kantlar olay yerinde gzlemlemek olasyken bir ksm olaylarda ceset ve sua ilikin kantlar yeraltna gmlerek yok edilmeye allm olabilir. Mezar yeri tanmlamas almasna alan taramasyla ve yerden ve/veya havadan ekilen fotoraflarla balanr. Alan taramas tamamlandktan sonra, yani zel olarak eitilmi kpeklerle yaplan olay yeri inceleme ekiplerinin almalar, entomoloji (bceklerin yaam ve evreleri ile olan ilikilerini inceleyen bilim dal) uzmanlarnn incelemeleri, metan gaz analizi zerine yaplan almalar, botanik uzmanlarnn almalar ve bulgularn tamam deerlendirilerek kaz alan belirleme almalar yaplr. Btn bu almalar sonunda, kazlacak alandan emin olunamyorsa ve cinayetle ilgili kantlar yok edilmeden yer belirleme ilemi gerekletirilmek isteniyorsa jeofizik yntemlerle mezar yeri saptama konusu gndeme gelir. 1990 ylndan beri, gml insan kalntlarn aratrma almalar byk lde jeofizik uygulamalarla gerekletiriliyor. Jeofizik, fiziin ilkelerinin yerkrenin incelenmesine uygulanmas demektir. Tpta bilinen yntemlerin birou jeofizikte yeryzne uygulanr. rnein, bir doktorun hastasnn hikyesini dinlemesiyle jeofizikilerin aratrma yapacaklar konuyu irdelemeleri (rnein MR (manyetik rezonans grntleme) benzeri bir uygulamayla yerin elektromanyetik yntemle incelenmesi) ve bir doktorun hastasnn srtna ve karn boluuna parmakla vurarak kan sesi din-
Adli Jeofizik Aratrmalarda Tercih Edilen Jeofizik Yntemler

Jeofizik yntemde yer radar (ground penetrating radar - GPR) ile mezar yerini tanmlamada baarl sonular elde edilmektedir. Dier yntemler, yani elektrik zdiren ve manyetik yntem uygulamalar zerine aratrmalar ise halen devam etmektedir. Radar, radyo dalgalarn kullanarak mesafe ve k koullar nedeni ile gremediimiz cisimlerin bulunduklar yeri ve konumu belirlemek iin gelitirilmi bir cihazdr. Yer radarysa yeraltnn aratrlmasnda (en fazla 50-60 metre derinlikten bilgi alnabilmektedir) kullanlan bir aygttr. Yer radar uygulamasnda, yer iine yksek frekansl elektromanyetik dalgalar (EM) gnderilir. lerleyen dalgalar, optikte olduu gibi ortam deitiinde ara yzeylerde krlma ve yansmaya urar. EM dalgalar farkl dielektrik zellii olan bir yzey yapsyla karlatklar zaman yansyarak yeryzne geri dner. Yntem, geri dnen dalgalarn yeryzndeki alcyla kaydedilmesi esasna dayanr. Gnmzde zellikle arkeolojik aratrmalarda ok yaygn kullanm alan bulan yer radar uygulamalar, ceset kalntlarnn aranmasna dnk almalarda da olduka baarl sonular verir. Adli aratrmalarda yer radar yntemiyle baarl sonular elde edilse de, yntemin uygulamasnda baz alanlarda (yksek iletkenlik gsteren ortamlarda) gzlenen zmszlk, baka yntemlerin de kullanlmasn gerektirmitir. Bunlardan elektrik zdiren yntemi, yeryzne yerletirilen iki elektrotla yeraltna verilen elektrik akmnn oluturaca gerilim farknn, baka iki elektrot yardmyla llerek yeralt yapsnn incelenmesi ilkesine dayanr. Yeralt tekdze ise, iki akm elektrodu arasndaki iletim sonucu, ortamn iletkenliine bal olarak gerilim elektrodlar arasnda bir gerilim fark llr. Ortamda tekdzelii bozan herhangi bir olgu
<<<
varsa iletim etkileneceinden, llen gerilim fark deerlerinde belirgin bir deiim gzlemlenir. Gerilim fark deerlerinden yararlanlarak, doal ve yapay yeralt yaplarnn zdiren deerlerine ulalabilir. Bir baka deyile yeralt elektrik zdiren yntemiyle, elektrii iletme ya da iletememe zelliine gre haritalandrlr. Manyetik yntemdeyse, yerin manyetik alanndaki deiimler saptanmaya allr. Yeraltnda bulunan bir cismin manyetik belirti verebilmesi iin, cismin manyetik duyarllnn kendisini evreleyen kayalarn manyetik duyarllndan farkl olmas gerekir. Manyetik alann iddetini len cihazlara manyetometre denir. Adli aratrmalarda manyetik yntem uygulamalar son dnemin nemli aratrma konularndan biridir. nsan vcudunun manyetik duyarll dktr ve ou kez lm sonular ayrt edici bir belirti sunamaz. Bu nedenle bu yntem, dorudan ceset aramakta kullanlmaz, daha ok ortam bozularak alm mezar yerlerinin snrlarnn saptanmasnda bu yntemden yararlanlr. Baarl bir sonu elde etmek iin, aratrma yaplan konuya ve alma alanna uygun yntem seimi ok nemlidir. Bir jeofizik almada lmlerin sonularn yorumlarken, yerel koullar, gmlme zaman, aranan hedefin boyutu ve aranan hedefin evresini saran malzeme yaps, yeralt su seviyesiyle tanma gibi koullarn da gz nne alnmas gerekir. Jeofizik alma, adli aratrmalarda yksek baar oran salar. Gzlemsel yollarla yaplan almalarda, rneklenen alma alannda tm alann ancak % 5lik bir ksm taranabilirken, jeofizik almayla bu oran % 95i bulur. Jeofizik almaya ayrlmas gereken sre daha uzundur ve ilem maliyeti de deneme ukuru aarak hedef yeri belirlemeye gre iki kat fazladr. Ancak, mezar yeri tespitinde deneme ukurlaryla gmlm cesede ulama oran % 10un altnda kalrken, jeofizik lmlerle bu oran % 90n zerine karlabilir.
Gnmzde adli bilimler alma alan, sulu saysnn ve sularn artna kout olarak gelien teknolojiyle kendine yeni alma alanlar ayor ve farkl bilim dallarnn bir araya gelmesiyle kurulan enstitler ve resmi kurumlar araclyla geliimini srdryor. Yurt dnda iki yzden fazla niversitede adli bilimler eitimi veriliyor ve bu konuda her yl ok sayda yayn yaplyor. lkemizde Polis Akademisi Gvenlik Bilimleri Enstits, Ankara niversitesi Adli Tp Enstits ve stanbul niversitesi Adli Tp Enstits yksek lisans ve doktora eitimi programlaryla adli bilimler konusunda uzmanlar yetitiriyor. Ankara niversitesi Tp Fakltesi Adli Tp Anabilim Dalnca yaymlanan Adli Bilimler Dergisi de bu konuda yaplan almalarn paylalmasna nemli katklar salyor.
Kaynaklar Elbek, ., Ekinci, Y. L., Demirci, A. ve Ko, G., Jeofizik Yntemlerin Adli Aratrmalarda Kullanm: Elektrik zdiren Tomografi Uygulamas, Poster Bildiri, GARS 2008. Fenning, P. J. ve Donnely, L. J., Geophysical Techniques for Forensic Investigation, Geological Society, Say 232, s. 11-20, 2004. Murray, R . C. ve Tedrow, J. C. F., Forensic Geology, Prentice Hall, 1992. Powell K., Detecting Buried Human Remains Using Near-Surface Geophysical Instruments, Exploration Geophysics, Say 35, s. 88-92, 2004. Ruffell, A. ve McKinley J., Applications of Geology, Geomorphology and Geophysics to Criminal Investigations, Forensic Geoscience: Earth Sciences Review, Say 69, s. 235-247. 2005.
Elektrik zdiren ynteminin arazi uygulamasnn ematik gsterimi.
81
Visual Photos
Figen Kadrgan
Prof. Dr., Kimya Blm, Fen-Edebiyat Fakltesi, stanbul Teknik niversitesi
Yeni Bir Gne Enerjisi Teknolojisi:
Nano Kaplama
Gnmzde dnya nfusundaki art ve buna bal olarak enerji ihtiyacndaki art, alternatif yaktlara daha ok nem verilmesine ve buna bal olarak bu konuya daha fazla zaman ve para ayrlmasna neden oluyor. Var olan fosil yakt kaynaklarnn, enerji retimi srasnda kkrt, azot oksitler gibi baz zararl kimyasallar reterek evreye verdii zarar dnldnde, konuya verilen nemin artmasnn normal olduu dnlebilir.
Elektrik Ett daresi Genel Mdrl (EE) tarafndan yaplan almaya gre Trkiyenin ortalama yllk toplam gnelenme sresi 2640 saat (gnlk toplam 7,2 saat), ortalama toplam nm iddetiyse 1311 kWh/m-yl (gnlk toplam 3,6 kWh/m) olarak belirlenmitir. Ancak bu deerin, Trkiyenin gerek potansiyelinden daha az olduu, daha sonra yaplan almalar ile anlalmtr. 1992 ylndan bu yana Elektrik Ett daresi Genel Mdrl ve Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl (DM), gne enerjisi deerlerinin daha salkl olarak llmesi amacyla enerji amal gne enerjisi lmleri alyor. Devam eden lm almalarnn sonucunda, Trkiye gne enerjisi potansiyelinin eski deerlerden % 20-25 daha fazla kmas bekleniyor. stanbul Teknik niversitesi Kimya Blmnde yaptmz almalar, gnele termal (sl) stma, gne pilleri ve hidrojen enerjisiyle bantl yakt hcreleriyle ilgili teknolojilerin gelitirilmesi zerine younlayor. Bu yazda yapmakta olduumuz almalardan gne enerjisinin termal dnm ile ilgili gelimeler zerinde duracaz.
JUPITERIMAGES
ne enerjisinin neminin yenilenebilir enerji eldesindeki paynn giderek artmas bekleniyor. nk Gne Dnyaya tkettiimiz toplam enerjiden 10.000 kat daha fazla enerji yollar ve evre dostu bir enerji kaynadr. Gelimi lkelerde endstride (fabrikalarda ve organize sanayi blgelerinde) ve yerleim alanlarnda (evlerde, sitelerde) termal (scak su, radyatr n stma, havuz stma) yksek verimle termal dnm uygulamalarna ok sk rastlanyor.
82
Termal Dnm
Binalardaki enerji harcamalarnn kontroll olmasnn nemi gz ard edilemez. Yaplan almalar toplam enerji harcamalarnn % 40nn binalara ait olduunu gsteriyor. Kyoto Protokolne gre
><
2012 ylna kadar sera gazlar salmnn % 8 orannda drlmesi gerektii iin, binalarn enerji harcamalarnn nemi ortaya kyor. AB lkelerinde binalarn enerji performansn len ulusal kurallar ve canlandrma programlar var. lkemizde de bu konuda almalar sryor. Gne enerjisinin yksek verimle termal dnm konusunda yatrm alanlarn ve uygulamaya dnebilecek yeniliki alanlar u balklar altnda toplayabiliriz: Yksek verimle termal enerji (s) eldesi (binalarn, turistik tesislerin, ticari binalarn enerji harcamalarnn yaklak % 60nn s enerjisi olduu gz nne alnrsa yksek verimle enerji eldesinin nemi gz ard edilemez), termal elektrik eldesi (gne pilleri ile elde edilen elektrik enerjisinin 1000lerce kat), gne enerjisi ile soutma yapma, yani sourmal soutma sistemleri, deniz suyundan tatl su eldesi, meyve-sebze kurutma. lkemizde yksek verimli termal dnm teknolojisi kullanlmyor. Yar seici yzey reten bir firma dnda, gne kollektrlerinin yzeyleri mat siyah boya ile boyanarak hazrlanyor. Bunlarda da profil yzeylerinin sourma-yayma oran ok dk. Dolaysyla gnele snan su, ssn nmla hzla kaybediyor. Siyah mat boya ile hazrlanan yzeylerde boya atlamas ve korozyona ok sk rastlanyor ve bu yzeylerin mrleri de ksa oluyor. Yksek verimli kollektr yzeyleri gne na kar seici ve koruyucu kaplamalardan oluur. Yksek verimli bir kaplamann gne n, s verdii dalga boyu aralnda olabildiince fazla sourmas gerekirken, radyasyonla s kaybnn olduu dalga boyu aralnda da yzeyin olabildiince dk ma yapmas gerekir. Bu kaplamalar 1 mden (milimetrenin binde biri) JUPITERIMAGES daha ince filmlerdir (nano incelikte) ve vakum teknikleri ya da elektrokimyasal kaplama yntemleri ile hazrlanrlar. T-KOSGEB ortakl ile gne enerjisinin termal dnm konusunda yaplan almalar bakr, alminyum ya da sac yzeylerin gne na kar seici ince filmlerle kaplanmasn ve bu yzeylerin yksek verimli kollektrlerin retiminde kullanlmasn amalyor. Bu almada gne n belirli dalga boylar aralnda yksek deerlerle souran, buna karlk yayma deeri dk nano filmler, bakr veya sac yzeyler zerine elektrokimyasal kaplama yntemi ile kontroll bir ekilde kaplanyor. Patent altnda korunan bu yntemle,, metal yzeyler zerinde kademeli olarak elektrokimyasal kaplamalarla nikel siyah filmler oluturuluyor. Oluturulan filmlerin yksek scakla ve korozyona dayankll test edilmi durumda. Yntem Avrupada vakum tekniiyle retilen sayl benzerlerine oranla ok daha dayankl ve retim tekniinin basitlii nedeniyle de ok daha ucuz. Yksek verimli bu yzeylerin spektral zellikleri aadaki ekilde gsteriliyor: Grld gibi sourma katsays 0,95in zerindeyken emisyon katsays 0,07. Bu yzeyin srekli ve ucuz bir yntem ile rulodan ruloya sarlarak retimini pilot tesis altnda gelitirmek iin T-KOSGEB altnda kurulan Selektif Teknoloji Ar-Ge irketi faaliyete balamak zere. Gne enerjisi ve uygulamalarnn lkemizde yeni teknolojiler ile hzla yerini almas gerekiyor. Fotovoltaik teknoloji, ancak orta ve uzun vadede yatrma dnebilir, nk lkemizde aratrma gelitirme aamalar henz tamamlanmam durumda. Trkiyenin gz ard etmemesi gereken konu termal dnmdr. Almanya 2002den gnmze kollektr retimini 3 kat arttrmtr, bugn de Avrupada en fazla seici yzey retimi yapan lkedir. spanya, Madrid Bildirgesi ile yeni yaplan binalarda gne kollektrlerinin kullanmn zorunlu kld. Bu bir devlet teviidir. Bu teknolojilerin binalara uygulanmas ise estetik yn dnlerek ve enerji verimini azaltmayacak ekilde yaplmal. Konutlarda gne kollektrleri sadece atlarda deil, estetik bir ekilde cephelere yerletirilerek de kullanlabilir. Enerji uygulamalarnda be Enin bir arada olmas nemlidir: Enerji, Ekonomi, Ekoloji, Etik ve Estetik. Ama asl balang noktas altnc Eden yani Eitimden geiyor.
Kaynaklar Kadrgan, F., Sohmen, M., Electrodeposited Black Cobalt Selective Solar Absorber Films and Their Characterization, Renewable Energy, Say 16, Cilt 4, s. 2304, 1998. Suzer, S., Kadrgan, F., Sohmen, M., Wetherilt, J., Ture, E., Spectroscopic Characterization of Al2O3Ni Selective Absorbers for Solar Collectors, Solar Energy and Materials, s. 52-55, 1998. Suzer, S., Kadrgan, F., Sohmen, M., XPS Characterization of Co and Cr Pigmented Copper Solar Absorbers, Solar Energy Materials and Solar
Bu teknolojinin gelitirilerek yatrma dnmesi son derece nemli. Bunun iin, tevik yasalarnda sadece gne elektriine deil, gneten yksek verimle elde edilecek sya da finansal desteklerin ne ekilde verileceinin tartlmas gerekli.
Cells, Say 56, s. 183, 1999. Kadrgan, F., Electrochemical Nano-Coating Processes in Solar Energy Systems, International Journal of Photoenergy, Say 84891, s. 1-5, 2006. Kadrgan, F., Sohmen, M., Wetherilt, J., Ture, E., Elektrokimyasal Olarak Spektral Seici Yzeylerin Gelitirilmesi, Trk Patent Enstits, 1998. Kadrgan, F., Method of depositing selectively absorbent film on a metal substrate Patent, PCT/ TR2003/000081, WO 2005/042805
83
Doa
Dr. Blent Gzceliolu
Denizlerimizdeki Yabanclar
Tersyz denizanas (Kzldeniz gmeni)
rkiyenin farkl zellikleri olan drt denizi var. Gneyde scak ve ok tuzlu Akdeniz, kuzeyde souk ve az tuzlu yapdaki Karadeniz ile bu iki deniz arasnda balanty salayan ve her iki denizin zelliklerini tayan Marmara ve Ege denizleri. Denizlerimizdeki bu farkllklar deiik zellikte ok sayda trn sularmzda yaamasna olanak salyor. Dier taraftan bu canl eitliliini tehdit eden kirlenme, kydaki yaplamalar, endstriyel gelimeler, tarmsal faaliyetler gibi ok sayda etken var. Bunlara bir de yabanc trler ve bunlardan kaynaklanan biyolojik istila eklendiinde denizel biyoeitliliimizin tehlike altnda olduu kolayca anlalabilir. Denizler, yabanc trlerden ve biyolojik istiladan en fazla etkilenen sistemler. Bunun insan kaynakl ok sayda nedeni var. Deniz
tamacl, akvaryumculuk, kltr balkl ve dier yetitiricilik etkinlikleri gibi nedenler bata geliyor. Deniz tamacl trlerin bir yerden bir yere tanmasnda, istemeden de olsa, kolaylk salyor. Trlerin bu biimde bir yerden baka bir yere tanmalarnn deniz ticaretiyle (antik alardan gnmze) balad sylenebilir. Deniz tamacl araclyla tanma, gemilerin alt tarafnda tutunma ya da balast sularyla olabilir. Yapc ya da delici zellikleri olan organizmalar (baz deniz solucanlar, baz yumaakalar vb.) gemilerin alt tarafna tutunarak ok uzak mesafelere kolayca gidebilirler. Balast sularyla tanmdaysa ok sayda tr bir yerden bir yere tanabilir. Balast sular gemilerin dengelerini salamak iin bo tanklarna aldklar byk miktarlardaki deniz suyudur. Bu suda plankton, omurgasz trleri, balk ve baz tr-
lerin larvalar gibi ok sayda deniz canls bulunur. Balast suyu alm, tanmas ya da boaltm srasnda canllar genellikle yaamlarn kaybederler. zellikle boaltm srasnda, ou kez (tuzluluk ve scaklk farkndan dolay) doal ortamlarndan ok farkl bir ortamla karlarlar ve byk bir ounluu da bu srada lr. Ancak, farkl tuzluluk ve scaklk deerlerinde yaayabilen baz trler bu deiiklie dayanabilir ve girdikleri yeni ortamda yaamlarn devam ettirebilirler. Ekolojik tolerans yksek canllar olarak nitelenen bu trler, girdikleri yeni ortamda bazen ok byk koloniler de oluturabilirler. Deniz akvaryumu yoluyla yabanc tr girii genelde akvaryumun bilinsizce denize boaltlmasndan kaynaklanr. Buna en iyi rnek, bilimsel ad Caulerpa taxifolia olan katil yosundur. Katil denmesinin nedeni bulundu-
84
bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr
u ortamda hemen hemen her yeri kaplayarak dier canllarn yaam alann igal edip, onlara yaama alan brakmamas. Katil yosunun doal yayl alan Hint Okyanusu ve Karayip Denizi. Doal ortamnda herhangi bir tehlike yaratmayan bu tr, Akdenizde dier canllarn yaam alanlarn tehdit ediyor. Peki, bu duruma nasl gelindi? Katil yosun, Avrupaya ilk olarak 1980lerde Almanyadaki deniz akvaryumlar iin getirildi. Akvaryumda bakm kolay olan, rengi solmayan ve gzel grnt oluturan bu yosun tr ksa srede akvaryumcularn gzdesi oldu. Buradan Monacodaki deniz akvaryumuna getirilen tr, yanllkla havuzun boaltm sistemiyle denize kart ve 1984te ilk kez Akdenizde grld. Balangta kk bir alanda yayl gsteren katil yosun alt yl iinde baarl bir uyum sreci geirdi ve gittike hzl biimde yaylmaya balad. Bugn Bat ve Orta Akdenizde birok lkede grlyor. Bilim insanlar, doal ortamnda istilac zellik gstermeyen bu trn Akdenizde istilac olmasnn nedenini, Akdenizde doal dmannn olmamasna ve akvaryumda daha dayankl hale gelmesine balyorlar. Katil yosun henz lkemiz kylarnda yok. Henz diyoruz nk kylarmza gelme olasl olduka yksek. Bat Akdenizden kalkan herhangi bir geminin apasnda bile gelebilecek durumda.
Klah bal (Kzldeniz gmeni)
Svey Kanal
Doal ekosistemlere insan kaynakl yabanc tr giriinin bir nedeni de farkl ekosistemlerin kanallarla birbirine balanmas. Buna en iyi rnek Svey Kanal. 1869da alan bu kanal, Akdeniz ile tropik bir deniz zellii gsteren Kzldeniz ve Hint Okyanusunu birbirine balad. Ekosistemler arasnda canl geiine de olanak salayan bu kanaldan trler 20-30 yldan sonra yava yava gemeye balad. Daha ok Kzldenizden Akdenize gei yapan trlerin saysnda son yllarda ok art var. Bugn Akdenizde yapacanz her dalta Kzldeniz kkenli trleri grebilirsiniz. Kzldeniz kkenli trlerin girii bu hzla devam ederse gelecekte yerli trleri grmek ok zor olacak; nk Kzldeniz kkenli trler, yerli trler zerinde kolayca bask kurarak onlarn ortamdan uzaklamasna neden oluyor.
Sokar bal (Kzldeniz gmeni)
Yabanc Trlerimizden rnekler

lkemiz denizlerinde yabanc tr says 2005 ylnda yaplan bir almaya gre 263 olarak belirlenmi. 2005ten sonra bulunan yabanc trlerle birlikte bugn bu saynn 280den fazla olduu tahmin ediliyor. Yabanc trlerden bazlar zararl ve ykc etki gsterirken bazlarnn ekosistemin dengesini bozacak herhangi bir etkisi yoktur. rnein, zmirde grlen Alexandrium tamarense, Heterosigma akashiwo, Gymnodinium mikimotoi gibi planktonlar toksik zelliktedirler ve? ar oaldklarnda ekosistem iin zararl etkiler yaratrlar. Karadenizde 1980lerde ortaya kan Mnemiopsis leidyi adl Atlantik kkenli bir tarakl hayvan tr hamsi poplasyonuna ok zarar vermi
ve bir dnem hamsi balkl durma noktasna gelmiti. Ancak 1990larn sonunda, bununla beslenen Beroe ovata adl baka bir yabanc tr Karadenize gelmi ve Mnemiopsis leidyinin art durmutur. Bir baka rnek, Rapana venosa adl deniz salyangozu. 1960ta Karadenizde kayd tutulan bu tr, karadenizdeki midye poplasyonuna ok zarar vermiti. 1990larda Marmarada ortaya kan Atlantik kkenli Asterias rubens adl denizyldz da midye poplasyonlarna zarar vermiti. Bununla birlikte Kzldeniz kkenli trlerden bazlarnn (sokar bal gibi) avcl yaplarak ekonomik yarar da salanabiliyor. Her ne kadar bazlar zararsz ve hatta ekonomik deer tayor olsa da yabanc trlerin doal ekositemler iin her zaman bir tehdit olduu unutulmamal.
Fotoraflar: Dr. Blent Gzceliolu Kaynaklar nar, M. E., Bilecenoglu, M., ztrk, B., Katagan, T., ve Aysel, V., Alien Species on the Coasts of Turkey, Mediterranean Marine Science, Cilt 6, Say 2, 119-146, 2005. Zenetos, A., Meri, E., Verlaque, M., Galli, P., Boudouresque, C. F., Giangrande, A., nar, M. ve Bilecenoglu, M. , Additions to the Annotated List of Marine Alien Biota in the Mediterranean with Special Emphasis on Foraminifera and Parasites,
Yapc ya da delici zellikleri olan organizmalar (baz deniz solucanlar, baz yumaakalar vb.) gemilerin alt tarafna tutunarak ok uzak mesafelere kolayca gidebilirler.
Mediterranean Marine Science, Cilt 9, Say 1, 119165, 2008. Cirik, . ve Akal, B., Denizel Ortama Yabanc Trlerin Tanp Yerlemesi: Biyolojik Yapnn Kontrol, Hukuksal, Ekolojik ve Ekonomik Ynleri, E.. Su rnleri Dergisi, Cilt 19, Say 3-4, 507- 527, 2002., http://www.ciesm.org/online/atlas/intro.htm
85
Salk
Do. Dr. Ferda enel
Kenelerle Tanan Hastalklar

nn emen kene, iyice itikten sonra kendini yere atarak konandan uzaklar ve otlara veya aalara trmanr. Daha sonra, krsal alanda gezinen hayvan ve insanlarn zerine derek tekrar onlara yapr. Bugn 900e yakn kene tr bilinmektedir. Tr ve boyutu ne olursa olsun tm keneler kanyla beslenebilecekleri konaklarn aray iindedir. Hayvan ve insanlarn kanlarn emerek beslenen keneler bu yolla onlara eitli hastalklar bulatrr. Kk kemirgenler, yabani hayvanlar, evcil memeli hayvanlar ve kular keneleri barndran hayvanlar arasnda saylr. Bu hayvanlar, kenelerin ve tadklar hastalk etkenlerinin varlnn srmesinde nemli rol oynar. dece insanlarda hastala yol aar. Baklk sistemi ve damar hcrelerine saldran virsler, kendilerine kar antikor salglanmasn engeller ve damar hcrelerinde hasara yol aar. Virsle temas eden her be kiiden birinde hastalk grlr. Hastaln kuluka dnemi 3-7 gn arasndadr. Aniden ok ykselen ate (41 Cye kadar), ba ars, kas arlar, ba dnmesi hastaln ilk belirtileri arasndadr. Bu belirtilere ek olarak ishal, bulant ve kusma da grlebilir. Yz, boyun ve gste kzarklk, gz iltihaplar da dier belirtiler arasnda saylr. Hastaln balangcndan yaklak bir hafta sonra kanamal dnem balar. Kanama en sk olarak sindirim sistemi, cinsel organlar, idrar yollar ve solunum yollarnda olur. Bu dnemde, dkda, idrarda veya balgamda kan grlmesi sk karlalan bulgular arasndadr. Erken tehis ve tedavi, hastaln yaylmnn nlenmesinde byk nem tar. Kene sran veya hastaln sk grld krsal blgelerden gelen kiilerde ate ve kas arlar varsa KKKA hastalndan phelenmek gerekir. Etki mekanizmas tam olarak bilinmese de gnmzde ribavirin, KKKA hastalnda kullanlabilecek tek antiviral ilatr. Yeni ila adaylarndan ribamidin ise ribavirinden 4,5-8 kat daha az etkilidir. Son yllarda, vcutta interferon retimini arttran ve MxA olarak tanmlanan bir ila zerinde almalar yaplyor. Bu ilacn virste RNA sentezini engelledii belirtiliyor. Hastaln yaylmasnn nlenmesi ve erken tehis KrmKongo kanamal atei ile mcadelenin temel unsurlarn oluturuyor.
JUPITERIMAGES
ene (Ixodoidea), eklem bacakllarn rmceimsiler (Arachnida) snfndan kan emici ve gzsz bir d parazit olarak tanmlanr. En sk olarak gmen kularla hastalklar yayd bilinmektedir. nsan, koyun, kpek, kedi, deve gibi canllarn derilerine yaparak kanlarn emer. Uamayan ve srayamayan bu kk hayvanlar yumurtlayarak oalr. Keneler, konakladklar hayvanlarda bulunan eitli mikroplar yutarak dier hayvanlara veya insanlara tar. Keneler otlaklarda, allklarda ve krsal alanlarda yaar. Oval eklindeki erikin kenelerin sekiz baca olur. lk iki bacak ifti ne, son iki ifti geriye ynelmitir. Bacaklarn ularnda engeller ve vantuzlar vardr. Deriye rahata yaparak hortumlaryla kan emerler ve 12 milimetreye kadar iebilirler. Yapt hayvan veya insann ka-
Krm-Kongo Kanamal Atei (KKKA) Hastal

Krm-Kongo kanamal atei (KKKA) hastalnn lkemizde de grlmesiyle son yllarda halk ister istemez kenelerle daha fazla ilgilenir hale gelmitir. Olduka kk saylabilecek bu hayvanlar, KKKA hastalnn yan sra daha birok ciddi hastala neden olabilir. KKKA hastalna kenelerin tad nairovirsler yol aar. Hyalomma trnden kenelerin, zellikle de H. Marginatum marginatumun hastaln tanmasnda olduka etkili olduu bilinmektedir. Bir blgede, keneleri tayan tavan ve yaban domuzlarnn oalmas, o blgede hastaln artmasna yol aabilir. Hastal uzak lkelere tayabilen gmen kular da KKKA hastalnn yaylmasnda nemli rol oynar. Virsle temas eden veya tayan hayvanlarda hastalk grlmez. Bu virs sa-
Anaplazmozis
Kenelerin bulatrd hastalklardan birisi de anaplazmozistir. Bu hastalk, Anaplasma phagocytophilum adl bakterinin keneler tarafndan tanmasyla oluur. Geyik ve baz fare trleri, anaplazmozis hastalna yol aan bakterileri doal olarak vcutlarnda barndrr. Bu hayvanlar zerinde bulunan keneler de bakteriyi insanlara tar. Bu kene trlerinin Karadeniz blgesinde de tespit edilmesinden sonra, anaplazmozis hastal lkemizde
86
Babesiozis
dikkat ekmitir. Anaplazmozis, baklk sistemi zayflam kiilerde, kanser hastalarnda ve HIV virs tayanlarda lm riski oluturur. Anaplazmozise bal ikyetler kene srmasndan bir hafta sonra balar. Ate, iddetli ba ars, halsizlik ve kas arlar en sk grlen ikyetler arasndadr. Hastaln tehisi, kanda yaplan baz mikrobiyolojik incelemeler veya PCR tekniiyle konulur. Tedavisinde tetrasiklin grubu antibiyotikler kullanlr. Babesiozis, kenelerle tanan ve krmz kan hcrelerini etkileyen bir hastalktr. Hastala yol aan Babesia microti adl parazit, beyaz ayakl farelerde ve kk memelilerde yaar. Parazit, kenelerle insanlara tanr. Geliim evresindeki keneler kan emmek iin insan derisine tutunduunda parazit vcuda girer. Babesia genellikle hibir ikyete yol amaz. Baz kiilerdeyse, ate, ba ars, kas arlar, halsizlik ve itahszlk gibi, grip benzeri ikyetler
mfsenel@yahoo.com.tr
grlebilir. Babesia parazitleri krmz kan hcrelerine saldrd iin kanszla yol aabilir. Dala alnm kiilerde, baklk sistemi zayflam hastalarda, bbrek veya karacier yetmezlii olanlarda lmcl seyredebilir. Tedavide, ate drc ilalarla birlikte baz antibiyotikler 7-10 gn kullanlr.
Erlikioz
Erlikioz hastalna, Ehrlichia ailesinden bakteriler yol aar. nsanlara kene srmasyla bular. Hastalk ilk kez 1935 ylnda bir grup aratrma kpeinde, 1986 ylnda da insanlarda tespit edildi. Dnya genelinde yaygn bir hastalk olmasna ramen vakalarn ou ABDde bildirilmektedir. Hastalk kene srmasndan 5-10 gn sonra grlen ba ars, kas ars ve halsizlikle balar. Bulant, kusma, ishal, eklem arlar ve dknt dier ikyetler arasndadr. Ancak hastalk baz kiilerde ok hafif seyredebilir veya hibir belirtiye yol amayabilir. Tetrasiklin grubu bir antibiyotikle kolayca tedavisi yaplr. Erlikioz hastal, tedavi edilmediinde lme yol aacak kadar ar seyredebilir.
Kenelerden Korunmak
nsanlara hastalk gemesi, kenelerden uzak durularak nlenebilir. Bu nedenle de mmkn olduu kadar kenelerin bulunduu alanlara gitmemek gerekir. Kenelerin youn olabilecei allk ve gr ot bulunan yerlerden uzak durulmal, buralara plak ayakla ya da ksa giysilerle gidilmemelidir. Krsal alanlara av ya da grev gerei gidenlerin lastik izme giymeleri, pantolonlarnn paalarn oraplarnn iine sokmalar gerekir. Bu sayede kenelerin pantolon paalarndan ieri girmesi nlenir. Krsal alanlara gidildiinde, zerindeki kenelerin kolayca grlebilmesi iin ak renkli giysilerin tercih edilmesi nerilir. Grevi nedeni ile risk altnda olan kiilerin (salk personeli, veteriner hekim gibi), hasta hayvan ve insanlarn kan ve vcut svlarndan korunmak iin mutlaka eldiven, nlk, gzlk, maske kullanmalar gerekir. nsanlar ve hayvanlar kenelerden korumak iin haere kovucu ilalar kullanlmaldr. Bu zel ilalar cilde srlr veya elbiselere emdirilir. Kenelerin bulunduu alanlara gidildii zaman vcut, muhtemel kene sr asndan belli aralklarla kontrol edilmelidir. zellikle, koltuk alt, kulak ii ve evresi, gbek deliinin ii, dizlerin arkas, sa ve kll blgelerin ii ve evresi, bacak aras ve bel evresi. Vcuda yapm keneler uygun bir ekilde, ezilmeden, azndan veya bandan tutularak bir cmbz veya pens yardmyla saa sola oynatlarak alnmaldr. Isrlan yer su, sabun veya alkolle temizlenmelidir. Mmknse kenenin tan iin alkolde saklanmas uygun olur. Krsal alanlara gittikten bir sre sonra ciltte kzarklk oluursa veya grip benzeri ikyetler balarsa hekime mracaat etmek gerekir.
Kaynaklar Barbour, A. G., Maupin, G. O., Teltow, G. J., Carter, C. J., Piesman, J., Identification of an Uncultivable Borrelia Species in the Hard Tick Amblyomma americanum: Possible Agent of a Lyme Disease-like Illness, Journal of Infectious Diseases, Cilt 173, Say 2, s. 403-409, 1996. Campbell, G. L., Paul, W. S., Schriefer, M. E., Craven, R.B., Robbins, K.E., Dennis DT., Epidemiologic and Diagnostic Studies of Patients with Suspected Early Lyme Disease, Missouri, 1990-1993, Journal of Infectious Diseases, Cilt 172, Say 2, s. 470-480, 1995. Rajput, Z. I., Hu, S., Chen, W., Arijo, A. G., Xiao, C. Importance of Ticks and Their Chemical and Immunological Control Livestock, Journal of Zhejiang University, Cilt 7, Say 11, s. 912-921, 2006. Ergnl, ., Crimean-Congo Haemorrhagic Fever, The Lancet Infectious Diseases, Cilt 6, Say 4, s. 203-214, 2006. Spach, D. H., Liles, W. C., Campbell, G. L., Quick, R. E., Anderson, D. E. Jr, Fritsche, T. R., Tick-borne Diseases in the United States, The New England Journal of Medicine, Cilt 329, Say 4, s. 936-47, 1993. Belman, A. L., Tick-borne Diseases, Seminars in Pediatric Neurology, Cilt 6, Say 4, s. 249-266, 1999. Nuholu, ., Aydn, M., Tredi, S., Gndz, A., Topba, M., Kene ile Bulaan Hastalklar TSK Koruyucu Hekimlik Blteni, Cilt 7, Say 5, 2008.
Lyme Hastal
Hastala esas olarak spiroket denilen bakteriler yol aar. Bu bakteriler geyiklerin midesinde bulunur. Kene geyii srdnda mikrop keneye geer. Bakteriyi alan kene daha sonra bir insan srdnda hastalk kiiye bular. Dnyada kene ile tanan en yaygn hastalk olan Lyme hastal, insandan insana gemez. Hastalk, cildi, eklemleri, kalbi ve sinir sistemini etkiler. Hastaln ilk belirtileri kenenin srd yerde oluan yaralar ve kantdr. Daha sonra grip benzeri ikyetler grlr. Isrn olduu blgedeki lenf bezecikleri ier, ciltte yaygn kzarklk olur. Cilt yaralarndan haftalar veya aylar sonra dier organlar da etkilenmeye balar. Eklemlerin etkilenmesine bal olarak, eklem arlar, eklem imesi ve hareket kstll olur. Bakteriler kalp kasnn iltihaplanmasna yol aabilir. Bu da kalp ritmini bozulmasna ve kalp yetmezliine sebep olur. Sinir sistemini etkilemesi durumunda eitli blgelerde duyu kayb ve yz felci grlebilir. Daha da kts, bakteriler beyin zar iltihabna (menenjit) da yol aabilir. Lyme hastalna kar gelitirilen a, 1998 ylnda Amerikan Gda ve la Dairesi (FDA) tarafndan onay ald. Yaplan almalar bu ann % 76-92 orannda bir koruma saladn gsterdi.
Rocky Dalar Benekli Atei

Bu hastal Amerikan kpek kenesi olarak adlandrlan bir kene tr tar. Hastalk ounlukla vahi hayvan ve kenelerin birlikte bulunduklar alanlarda ortaya kar. Hastala riketsia denilen bir mikrop yol aar ve insandan insana bulamaz . Riketsia, kan damarlarnn duvarndaki hcreleri etkileyen bir hastalktr. Hastalk sklkla 5-9 ya arasndaki ocuklar veya 60 ya zerindeki yallar etkiler. Kene srmasndan 5-10 gn sonra ate, bulant, kusma, itahszlk, ba ve kas arlar balar. Ateten 2-5 gn sonra nkol, el ve ayak bilei zerinde kk, dz, pembe ve kantsz noktalar eklinde benekli bir dknt balar. Hastalk, tedavi edilmezse beyin ve akcierleri etkileyerek % 25 orannda lme yol aabilir. Bu nedenle en ksa srede antibiyotik tedavisine balanmas gerekir. Hastalk erken tehis edilir ve tedaviye balanrsa hzl bir dzelme gsterir.
Tularemi Hastal
Tularemi, Francisella tularensis adl bir bakterinin yol at hastalktr. Hastalk, mikrobu tayan kenelerin srmasyla insanlara geer. Ksa bir kuluka sresinden sonra (3-5 gn) ate, titreme, ba ars, halsizlik, itahszlk, ksrk, karn ars, ishal, kas ve gs ars balar. Kenenin srd ve mikrobun vcuda girdii yerde derin yaralar oluur. Bu blgedeki lenf bezecikleri ier. Eer mikrop akcierlere ilerlerse hayati sorunlara yol aabilir. Gs ars, ksrk ve nefes darl grlr. Hastaln en ciddi ekli olan akcier tularemisi, tedavi edilmezse lmle neticelenebilir. eitli antibiyotiklerin 10-21 gn verilmesiyle hastalarn tamamna yakn salna kavuur.
Kolorado Kene Atei

Kolorado kene atei hastalna bir aa kenesiyle bulaan orbivirsler yol aar. ounlukla ABDnin Rocky Dalar blgesinde grlen bu hastalk, genellikle baklk sistemi zayf olan ve dala alnm kiileri etkiler. Kene srmasndan bir hafta sonra grip benzeri ikyetler balar. Yksek ate, dknt, gzlerde kzarma en nemli belirtiler arasndadr. Hastalk, beyin zar iltihabna (menenjit) dahi yol aabilir. zel bir tedavisi olmayan Kolorado kene atei hastal genellikle 7-10 gn kadar srer.
87
Gkyz
Alp Akolu
Teleskop Ayak ve Kurgular

Teleskoplar tantmaya Mays saymzda balamtk. Onlarn temel zelliklerine, nasl altklarna deindikten sonra, geen saymzda da optik yaplarna gre tiplerine yer vermitik. ou kullanc, pek de bilinli olmayan satclarn da ynlendirmesiyle teleskoplarn yalnzca tiplerine ve optik zelliklerine gre teleskoplarn seer. Bunlar, teleskoplarn en nemli zellikleri elbette. Ne var ki optik kalitesi ne kadar iyi olursa olsun, teleskop en hafif rzgarda bile titriyorsa o teleskoptan istenen performans elde etmek mmkn olmaz. Yine bu ay ele alacamz teleskop kurgular (ayakla teleskop tp arasnda bulunan ve teleskobun belli eksenlerde hareket etmesini salayan sistem) teleskop tipleri kadar nemli.
duu ayaa deil, kurgunun da salam olup olmadna baldr. Kaln gvdeli ve ar ayaklar genellikle daha salam ve titreime kar daha direnli olurlar.
Teleskop Kurgular
Teleskop genel olarak dnldnde iki tr kurguya sahiptir. Bunlar, ufuksal (altazimuth) ve ekvatoryel kurgulardr. Ufuksal kurgu, fotoraflarn kulland ayaklarn hareketini yapar. Yani bir eksende saa ve sola, dier eksende de aa ve yukar hareket eder. Ufuksal kurgu daha ok yeryz gzlemleri iin uygundur. Ancak, baz ucuz teleskoplar ve ileride deineceimiz st model teleskoplar bu tr kurguya sahiptir. Ekvatoryel kurgulu teleskoplarsa gkyz koordinatlarna gre (sa aklk ve dik aklk) hareket edecek biimde tasarlanmtr. Bunun en byk yarar yalnzca bir eksende ayarlama yaplarak, gkcismini izleme kolayl salamasdr. Dnyann dnne bal olarak gkyz, dev bir saat gibi 24 saatte bir evremizde dnyor grnr. Teleskoplar, gkyznde ok dar bir alan gsterdiklerinden, gzmerceinden bakldnda, bu hareket ok belirgindir. Bir gkcismi, birka saniye iinde grntden kar. te bu nedenle gzlemci gzlemini yaparken bir eliyle sa akl deitirerek, Dnyann dnn tersine izleyebilir. Ekvatoryel teleskoplarn ouna izleme mekanizmas denen bir motor ve dililerden oluan dzenek konularak bu izleme otomatik olarak yaplabilir. Birok orta dzey teleskopta bu izleme mekanizmasnn yannda, dier
Teleskop Ayaklar
Yukarda da szn ettiimiz gibi, mkemmel bir optik kalitesi olan bir teleskop en kk hava akmnda bile titriyorsa, baklan cisim net olarak grlemez. Gnmzde krtasiyelerde ve oyuncaklarda satlan ucuz teleskoplar saymazsak, ou teleskobun optik kalitesi kabul edilebilir dzeydedir. Ne var ki, zellikle ucuz modellerin nemli bir blm salam birer ayaa sahip deildir.
Bir teleskop satn almadan nce, teleskobun yere ne kadar salam bast snanabilir. Bunun iin teleskobun tpne hafife vurarak ne kadar sreyle sallandn gzlemek yeterli. Eer teleskop iki- saniyeden uzun sre boyunca gzle grnr bir biimde titriyorsa, salam bir ayak zerinde durduu sylenemez. Bu ksa bir sre gibi grnebilir; ancak gzmerceinden bakldnda, grntnn ok daha uzun bir sre titredii grlr. Teleskop, bu ilk titreim snavn geerse, gz merceinden uzaktaki bir cisme bakarken, teleskobun ince ayar kollarn srayla deiik ynlere evirilmesiyle ikinci snav uygulanabilir. Teleskoptaki grnt yava ve sarsntsz bir biimde kaymal. Bu srada hafif bir titreim olabilir. Ancak, ayar kollar brakldktan hemen sonra, bu titreimin durmas gerekir. Elbette bu titreim yalnzca teleskobun zerinde dur-
Ufuksal kurgulu elektronik kumandal teleskop
Ekvatoryel kurgulu elektronik kumandal teleskop
Dobson kurgulu teleskop
88
gokyuzu@tubitak.gov.tr
2009 Dnya Astronomi Yl (DAY2009) Etkinlikleri - www.astronomi2009.org

TBTAK 12. Ulusal Gkyz Gzlem enlii
da balants verilen internet sitesindeki bilgiler dorultusunda ve yine bu sitede yer alan bavuru formlaryla yaplabilecek.
http://senlik.tug.tubitak.gov.tr/
24-27 ve 28-29 Temmuz 2009 - Antalya enlik kapsamnda 24-27 Temmuz 2009 tarihlerinde Saklkentte dzenlenecek olan Uygulamal Astronomi Etkinliinde temel bilgilerin verilecei grsel arlkl seminerler, gkyzn tantmaya ynelik plak gzle yaplacak gzlemler, eitli gkcisimlerinin teleskoplarla gzlemleri, Saklkentin yaknnda bulunan TBTAK Ulusal Gzlemevine (TUG) tantm gezisi ile eitli yarma ve elenceli etkinlikler dzenlenecek. 28-29 Temmuz 2009 tarihlerinde dzenlenecek Halka Ak Gzlem Etkinlikleri srasnda TBTAK Ulusal Gzlemevi Bilim ve Toplum Merkezinde (BTOM) mevcut kurulu teleskobun yanndaki ak alanda kurulacak olan orta boy amatr teleskoplar ile uzmanlar eliinde gkcisimleri gzlenecek ve katlmclara eitli bilgiler verilecek. Bu etkinliklere katlm serbest olacak. 24-27 Temmuz 2009 tarihlerinde dzenlenecek Uygulamal Astronomi Etkinliine katlabilmek iin bavurular yalnzca aa-
stanbul Kltr niversitesi DAY2009 Etkinlikleri

(http://fen-edebiyat2.iku.edu.tr/aas2009/)
13. Amatr Astronomi Yaz Okulu

29 Haziran - 01 Austos 2009 - zmir 13. Amatr Astronomi Yaz Okulu, Ege niversitesi Gzlemevinde 29 Haziran - 01 Austos 2009 tarihleri arasnda birer haftalk 5 dnem halinde yaplacak. Yaz okuluna, ya snr olmakszn gkbilime ve gkyzne merakl herkes bavurabilir. Ancak kontenjan her dnem iin 14 kiiyle snrl. Yaz okulunda katlmclara geceleri teleskoplarla gkyz gzlemleri yaptrlacak; ayrca katlmclar bilimsel gzlemleri izleme ve bu gzlemlerle ilgili bilgi alma ans bulacaklar. Gndzleriyse gkbilimle ilgili bilgiler verilecek. Katlmclar dnem sonunda birer sertifika alacaklar. Bilgi ve bavuru iin: Prof. Dr. Serdar Evren e-posta: serdar.evren@ege.edu.tr Tel: (232) 373 14 03 - (232) 388 40 00 / 2322
http://astronomi.ege.edu.tr/yazokulu
2. Amatr Teleskop Yapm altay

4-9 Temmuz 2009 - stanbul stanbul Kltr niversitesinin dzenledii altayda her biri 25 kiilik 4 gruba ayrlm toplam 100 katlmc birer 15 cm ayna apl teleskop yapacaklar. Atlyenin nemli blm teleskop aynalarnn yapmna ayrlacak.
3. Amatr Astronomi Sempozyumu

10 Temmuz 2009 - stanbul Amatr gkbilimciler bu sempozyumda gzlemsel ve kuramsal almalarn ve etkinliklerini paylaacaklar.
Starfest09
10-11 Temmuz 2009 - stanbul 10-11 Temmuz 2009 tarihlerinde dzenlenecek STARFEST09da, Amatr Teleskop Yapm altaynda yaplacak teleskoplarla beraber deniz kenarnda mziin ve astronominin ortak noktasnda binlerce insan yldzlarn altnda buluacak.
eksende de bir motor bulunur ve teleskop bir elektronik kumanda yardmyla iki eksende de hareket ettirilebilir. Gnmzde, bilgisayar kontroll teleskoplarn says giderek artyor. Bu teleskoplar, istenen koordinata ya da bilgisayarn belleine kaytl on binlerce gkcisminden setiiniz birine kendiliinden ynelebiliyor. Gnmzde, byk teleskop reticileri baz en st modellerini ekvatoryel deil, ufuksal kurgulu olarak tasarlyorlar. Aslnda ufuksal kurguya sahip teleskoplarn izleme sistemleri karmak olur ve bilgisayar kontrol gerektirir. nk iki ekseni birden hareket ettirmek tek ekseni hareket ettirmekten daha karmaktr. Ancak, elektronik ve bilgisayar kontroll sistemlerin ucuzlamas sayesinde artk birok teleskop modeli bu sistemlerle birlikte piyasaya srlyor. Bilgisayarl teleskoplar genellikle elektronik olarak ynlendirildikleri iin mekanik olarak daha karmak olan ekvatoryal kurgulara baz zel durumlar dnda genellikle gerek duyulmaz. Ekvatoryal kurgulu otomatik teleskoplar genellikle gkyz fotoraflar tarafndan kullanlr. nk kutup eksenine gre doru bir e-
kilde ayarlanm bir ekvatoryal teleskop bir gkcismini izlerken ok daha az hata yapar. Gnmzde, teleskoplar o kadar otomatik hale geldi ki, gzlemciye gzmerceinden gzlenmek istenen cisme bakmak dnda nereneyse hibir i brakmyorlar. yle ki, bu teleskoplarn GPSli (Kresel Konumlandrma Sistemi) olanlar yeryzndeki konumunu bile otomatik olarak saptayabiliyor. Gzlemciye, teleskobun veritabannda kaytl olan on binlerce gkcisminden birini seip (gzlemci isterse bilgisayar kendisi de seebilir) gzmerceinden bakmak kalyor. Ne teleskop kullanma becerisi, ne gkyzn ok iyi tanmak ne de gkyz haritas okuma becerisi gerekiyor. Amatr gkbilimciliin en zevkli yanlarndan biri, gzlemek istediiniz bir gkcismini kendi abanzla bulabilmek kukusuz. Bu sadece teleskobu kullanmay bilmekle deil, gkyzn iyi tanmay, gkyz haritalarn kullanmay bilmeyi de gerektiriyor. Bunlar, gzlem yaptka kazanlan deneyimler. Deneyiminizi ve bilginizi kullanarak ve emek harcayp, gzlemek istediiniz bir gkcismini teleskobun gr alannda grdnzde mi daha ok zevk alrsnz, yoksa kumandaya yalnzca adn
girdiinizde size yalnzca gzmerceine bakmak kaldnda m? Deneyimli bir amatr gkbilimciyle deneyimsiz bir amatr gkbilimcinin bu soruya yaklam farkl olacaktr. Deneyimli bir gkbilimci, bilgisayar donanmna harcayaca paradan vazgeerek, onun yerine daha byk apl bir teleskop almak isteyebilir. Gkyznn derinliklerine dalmak isteyen deneyimsiz bir gzlemciyse, onu fazla zahmete sokmadan istedii gkcismine gtrebilecek otomatik bir teleskobu tercih edebilir. Son olarak, Dobson kurgusundan sz edeceiz. Basit, kullanm kolay ve ucuz bir teleskop kurgusu olan Dobson kurgusu, byk apl teleskoba sahip olmak isteyen amatr gkbilimciler arasnda ok yaygn. 1970li yllarda, John Dobson adl bir amatr gkbilimcinin tasarlad ve birka para kontrplaktan yaplabilen bu kurgu, bir tr ufuksal kurgu. Dobson kurgusu, yalnzca basit ve ucuz bir kurgu olmasnn yan sra, byk apl Newton tipi teleskoplar iin olduka kullanl. Bilgisayarsz bir Dobson tipi teleskobu bir cisme yneltmek ve bu gkcismini izlemek olduka zordur. Bu tr kurgular genellikle motorsuz olsa da en gelimi teleskoplardaki sistemler bunlarda da kullanlabiliyor.
89
Gkyz
Alp Akolu
11 Temmuz Jpiter ve Ay yakn grnmde 13 Temmuz Jpiter Neptnn 0,6 gneyinde 14 Temmuz Vens Aldebarann 3 kuzeyinde (sabah) 18 Temmuz Mars ve Ay yakn grnmde; Ay, lkerin nnde (sabah) 19 Temmuz Vens ve Ay yakn grnmde (sabah) 22 Temmuz Tam Gne tutulmas (Trkiyeden gzlenemeyecek) 25 Temmuz Satrn ve Ay yakn grnmde (akam) 31 Temmuz Antares ve Ay ok yakn grnmde (akam)
1 Temmuz 23:00 15 Temmuz 22:00 31 Temmuz 21:00
Temmuzda Gezegenler ve Ay
Bu ayn en nemli gk olay olan 22 Temmuzdaki tam Gne tutulmasn lkemizden izleyemeyeceiz. Bu tutulma, 21. yzyln en uzun sren tam Gne tutulmas olacak. Ayn glgesi yeryzne Hindistann batsnda decek. Glge, anghayda Pasifik Okyanusuna ulatnda tutulma sresi 5 dakika 51 saniyeyi bulacak. Tam tutulma sresi Japonyann gneydousunda, Pasifik Okyanusundaki tam tutulma merkezinde 6 dakika 39 saniye srecek. Tutulmayla ilgili ayrntl bilgi iin: http://eclipse.gsfc.nasa.gov. Satrn akam gkyznde grmek isteyenler iin bu yln son frsatlar. Gezegen, ayn balarnda gneybat ufku zerinde hl iyi konumda olsa da, ay sonunda alacakaranln bitimiyle batyor olacak. Parlakl da giderek azald iin Satrnn alacakaranlkta seilmesi giderek zorlaacak.
90
Satrn battnda Jpiter dougneydou ufku zerinde ykselmi oluyor. -2,8 kadirle parlayan gezegen, gece boyunca gkyznde. Ne var ki, gezegen gece yars gney ynnde en yksek konumuna ulatnda bile gkyznde fazla ykselmiyor. Jpiter, gece yarsndan yaklak 3 saat sonra gkyznde en iyi konumuna ulat srada, dou ufkunda Mars ve Vens beliriyor. Getiimiz ayn sonlarna doru birbirlerine ok yakn konuma gelen iki gezegen artk uzaklayorlar. Mars gkyznde ykselirken Vens konumunu koruyor. kisi de sabah gkyznde sonbahar yldzlaryla birlikte grlebilir. 7 Temmuz sabah, Vens, Mars ve lker ak yldz kmesi, kk bir ekenar gen oluturacaklar. 19 Temmuzda gen bozulmu olsa da, Ay da manzaraya katlacak.
19 Temmuz sabah dou ufku
Merkr, ayn ilk birka gn zor da olsa sabah gkyznde grlebilir. Ufkun zerinde hzla alalan gezegen, 13 Temmuzda akam gkyzne geecek. Ancak, ayn sonlarnda bile ufkun zerindeki ykselimi fazla artmayacak. Ay, 7 Temmuzda dolunay, 15 Temmuzda sondrdn, 22 Temmuzda yeniay, 29 Temmuzda ilkdrdn hallerinde olacak.
Geceleyin Dnya
Gkyz kesinde ve teki sayfalarmzda okuyucularmzn gnderecei fotoraflara yer vermeyi srdreceiz. Bu nedenle sizlerden fotoraflarnz ksa bir aklamayla birlikte (ekim yeri, kullanlan donanm, poz sresi, diyafram akl, ISO deeri vs.) gndermeyi srdrmenizi bekliyoruz.
gokyuzu@tubitak.gov.tr
Fotoraflarn gokyuzu@tubitak.gov.tr adresine elektronik olarak gnderilmesi; JPEG formatnda ve en az 1700 piksel genilikte olmas gerekiyor. Gnderilen fotoraflar bir elemeden sonra dergide yaymlanacak. Fotoraflarn ana temas gkyz, gkcisimleri olmal. Gndericiler, fotoraflarnn TBTAK yaynlarnda fotorafnn adnn belirtilmesi kouluyla kullanlabileceini kabul etmi saylr.
2009 Dnya Astronomi Yl zel projelerinden biri olan Geceleyin Dnya (The World At Night - TWAN) kapsamnda, yeryzndeki en gzel yerlerin ve tarihi eserlerin gece gkyz eliindeki fotoraflar toplanp sergileniyor. Projedeki fotoraflar, gkyz ve manzara fotoraflaryla dnya apnda tannm, 20 gkyz fotorafsnn eserlerinden oluuyor. Bu fotoraflar arasnda Trkiyeden bir gkyz fotorafs, Tun Tezel de bulunuyor.
Objektifinizden Gkyz bal altnda okuyucularmzn gkyz fotoraflarn yaymladmz bu sayfay, Dnya Astronomi Yl sresince bu muhteem fotoraflara ayracaz. Her sayda TWAN fotoraflarnn eserleri arasndan setiimiz fotoraflar burada yaymlayacaz.
Uluda zerinde Orion Takmyldz ve Orionid Gkta Yamuru
Atinadaki Parthenon Tapna zerinden Gnein douu
Anthony Ayiomamitis / TWAN (www.twanight.org)
Tun Tezel / TWAN (www.twanight.org)
91
Zek Oyunlar
Emrehan Halc
Dokuz Basamakl Say

1den 9a kadar olan saylar dilediiniz kadar kullanarak dokuz basamakl bir say oluturacaksnz. Koulumuz birbirine bitiik olan btn basamaklarn birbirini izleyen saylardan olumas. Bu koullara uyan ka say oluturulabilir? rnekler: 123234567, 898765678, 343434321.
erlik Say
1den kendisine kadar olan saylar yazldnda tam olarak te biri kadar 3 rakam kullanlan saylar erlik say olarak adlandralm. Bu tanma gre 3, 42 ve 45 erlik saylardr. (rnek olarak 45 says incelenirse: 1den 45e kadar olan saylar yazldnda 15 adet 3 rakam bulunuyor. Bu saylar 3, 13, 23, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39 ve 43tr. En byk erlik sayy bulunuz.
Alt Dme
3x3lk bir kareye alt adet dmeyi yle yerletirin ki hibir srada, kolonda ve diyagonalde adet dme yan yana bulunmasn.
Say Toplamlar
T10 = 46 + 47 + ... + 54 + 55 = 505 T15 = 106 + 107 + ... + 119 + 120 = 1695 ...
Kurtlar ve Kuzular
Bir blgede bulunan kurtlar ve kuzularla ilgili aadaki bilgiler bilinmektedir. En az iki kurt var. Her kurt en az kuzuyu paralad. Herhangi iki kurt (btn kurt ikilileri) ele alndnda, bu kurtlarn ikisi tarafndan da paralanan tam tamna bir kuzu var. Herhangi iki kuzu (btn kuzu ikilileri) ele alndnda, bu kuzularn ikisini de paralayan en az bir kurt var. Kurtlardan biri be kuzu paralad. Ka kurt, ka kuzu var?
T50 = ?
Soru areti
Soru iaretinin yerine hangi say gelecek?
Toplamdan Sonuca
1 ile 1000 gram arasnda deien 1000 adet arl (1, 2, ..., 999, 1000) krmz, mavi ve yeil renkli kutuya yle yerletirin ki; Her kutuda en az bir arlk bulunsun. Kutulardan birinde sadece tek say olan arlklar, dierinde sadece ift say olan arlklar bulunabilir. nc kutuda ise iki tr arlk da bulunabilr. Rasgele iki kutu seilip bu kutulardan rasgele seilen birer arln toplam size verildiinde dier (seilmeyen) kutunun rengi kesinlikle bulunabilsin. Arlklar bu koullar salayacak biimde kutulara nasl yerletirilmelidir?
9876, 26, ?, 5, 3, 2, ...
Kartlar ve ekerler
A, B ve C olarak adlandracamz ocuk bir miktar ekeri paylamak zere kart hazrlarlar ve bu kartlarn her birine farkl bir tamsay yazarlar. Kartlar kartrarak rasgele birer kart seerler. ocuklarn her biri, setii kartta ne yazyorsa o kadar sayda eker alr. Bu kart seme ve eker alma turlarn belli bir sayda tekrar ederler. Turlarn sonunda Ann 21, Bnin 23, Cnin ise 41 ekeri olmutur. A, arka arkaya turda ayn kart ekmitir. kinci turda A, Bden daha byk, B de Cden daha byk sayl bir kart ekmitir. Son iki turdaki kart dalm ayndr. ocuklarn ilk turda ektikleri kartlar bulunuz.
92
On Alt Daire
ekilde grld gibi 3 daire ile en fazla 6 kesiim noktas elde edilebilir. 16 daire ile en fazla ka kesiim noktas elde edebilirsiniz?
B C
A C
Elektrik Anahtarlar
Hibir ayn doru zerinde olmayan be elektrik anahtar, drt bakr telin oluturaca doru paralaryla birbirine balanacaktr. Bu ilem ka deiik ekilde gerekletirilebilir? Teller plastikle kapl olduu iin birbirlerinin zerinden geebilir. Baz balant rnekleri yanda verilmitir.
E D
E D
Geen Saynn zmleri

Daire-Dik gen 3 birim 17=(15-r) + (8-r) 4r=3
15-r 15-r
Kuma Blmek 42 birim. Siz 42 birimlik kumanz 15 eit paraya ayrrsnz, arkadanz ise 7 birimlik kuman 3 eit paraya ayrr. Evet Says 160 renci var. D1 = Dorucu erkekler D2 = Dorucu kzlar Y1 = Yalanc erkekler Y2 = Yalanc kzlar lk drt soruya verilen EVET says=50+60+70+80=260 Takip eden soruya verilen EVET says=25+30+35=90 Son soruya verilen EVET says=30+40+50=120 D1+D2+3Y1+3Y2=260 D1+2Y1=90 D2+2Y2=120 denklemleri kullanlarak, D1+D2+Y1+Y2 = 160 bulunur. Say Gruplar 6, 9, 10, 12, 32. Saat-Dakika-Saniye a) 22 kez b) 1438 kez c) 1416 kez d) 2 kez Soru areti
a
r r r r
r 8-r
8-r
Gazeteciler 8 telefon seans. 9 gazeteci (A,B,C,...,I) olsayd, 6 telefon seans yeterli olacakt:
1 ABC A B C D E F G H I ABC ABC ABC DEF DEF DEF GHI GHI GHI ABCDEFGHI ABCDEFGHI ABCDEFGHI ABCDEFGHI ABCDEFGHI ABCDEFGHI 2 DEF 3 GHI 4 ADG ABCDEFGHI ABCDEFGHI ABCDEFGHI 5 BEH 6 CFI
Bundan sonraki eklenecek her 2 kii iin (veya 1 kii iin) iki konuma daha eklenirse amaca ulalr. Sorumuzda 11 gazeteci verildii iin X ve Yyi ekleyelim. Ann bu iki kiiyle yapaca iki konuma (biri en bata, dieri de en sonda olmak zere) problemi zer.
1 AXY 2 ABC 3 DEF 4 GHI 5 ADG 6 BEH 7 CFI 8 AXY
Kartlarn Sras En az 10 hamle gerekir. Olas zmlerden biri: 12345, 21345, 23145, 23415, 23451, 23541, 25341, 52341, 53241, 53421, 54321.
a. Doru paras says kadar mavi kare var. Para Sa taraftaki izimde blnme gsterilmektedir.
93
Yayn Dnyas
Adem Uluda
snda anlatmakta olduu kadar konuya duyduu byk ilgiyi okura yanstmakta da baarl. Singh, evrenin yaps ve tarihiyle ilgili gnmzde ulalan bilgileri detaylca anlatmak yerine kozmolojide bugne nasl gelindiini gstermeyi amalyor. Bunu yaparken, rakip kuramlar masaya yatrp argmanlar karlatrarak aydnlatc bilgiler veriyor. Ayrca ilgin tarihsel anekdotlarla anlatsn zenginletiriyor. Kozmoloji tarihinde kez, her birinin akla yatkn grnd ya da gl taraftarlarnn olduu rakip iki kuramn stnlk mcadelesine tank olunuyor. Birbirleriyle arpan bu kuram iftinden ilki Gne sistemimizin yapsyla ilgili olarak Gne-merkezli ve Dnya-merkezli tezleri kapsyor. Bu arpma en erken dnemlerden MS 1700e kadar sryor. kinci kuram ifti, bulutsularn gkadamzn iinde mi yoksa dnda m olduu sorusunun cevabnda ztlayor. Bu tart-
Big Bangin Roman

Byk Patlama ve Evrenin Balangc
ev. Kemal Kkgedik zgr Yaynlar, 2009 nsanlar binlerce nesildir gkyzne bakmaktalar, ancak bizler evrenin yaratl hakknda saygn, mantkl ve akl banda bir aklamaya sahip ilk nesil olmann ayrcaln yayoruz diyor Simon Singh, modern kozmolojinin tarihini inceledii Big Bangin Romannn banda. Singhin kuamzla ilgili ayrcalkl nitelemesi bir bakma az bile. Modern insann aa yukar 30.000 yllk bir gemii var. Yazl tarih aa yukar 5000 yl ncesine uzanyor. Akl almaz derecede scak ve youn bir balangla ortaya km, genileyen bir evrende yayor olduumuz sonucunaysa topu topu 45 yl ncesinde ulatk. Simon Singhin Big Bangin Romannda anlattndan daha byk ve etkileyici bir hikyeyi zihinde canlandrmak belki mmkn olsa bile herhalde kolay deildir. Giderek boyutlanan bu kozmolojik hikyeyi Singh, gayet hzl bir biimde, renkli anekdotlarla ve kaytl tarihin sunduu ereveyi yeniden ve gayet anlalr ekilde kurarak aktaryor. Yerkrenin bykln ilk lme giriimleri ve yldzlarla ilgili gzlemlerden kuasarlar ve karanlk maddenin kefine, Eski Yunan filozoflarndan Copernicusa, sonra Einstein ve yirminci yzyln geri kalanna, seri admlarla ama yormadan ilerliyor Singh. Okuru uzay ve zamanda, Ptolemaios sisteminin ksz snrlaryla bugn artk 10 milyar ila 20 milyar yllk bir gemii olduunu bildiimiz genileyen evrende ve milyarlarca k ylyla llen mesafelerde gezdiriyor. Kod Kitab: Eski Msrdan Kuantum Kriptolojisine Gizlilik Bilimi ve ok satan Fermatnn Son Teoreminin yazar olan Singh, Big Bangin Romann gayet anlalr ve elenceli bir ders kitab gibi dzenlemi. Gerekli blmlerde anahtar bilimsel kavramlar ile bu kavramlar ortaya koyanlar, aklama emalarnda, Byk Patlama kuramyla sonulanan evrimsel izgideki konumlaryla ele alyor. Bilimsel dnceleri aklamak iin mmkn olan her yerde izim ve grafiklerden yararlanyor ve anlamakta zorlanlabilecek yerlerde, iyi bir reticinin yapmas gerektii gibi tekrarlara bavuruyor. Ancak kitabn aslnda bulunan szlk ve bibliyografya Trke basma konulmam. Singh anlalmas zor bilimsel dnceleri gayet sade bir dille ve bir sohbet hava94
Yazar Hakknda
ngilterenin en nl popler bilim yazarlarndan Simon Singhin ailesi 1950de Pakistann Pencap Eyaletinden ngiltereye g etti. ocukluk yllar Somersette geen Singh, Imperial College Londonda fizik renimi grd. Cambridge niversitesi ve CERNde yapt almalarla parack fizii alannda doktora derecesini ald. 1990da BBCnin Bilim Departmanna katld ve eitli programlarn (rnein Tomorrows World ve Horizon) yapmcln ve ynetmenliini stlendi. 1996da, matematik tarihinde en ok ne kan problemlerden biriyle ilgili olan Fermats Last Teorem (Fermatnn Son Teoremi) adl belgeseli ynetti ve bu eserle BAFTA dl kazand. Belgesel, popler bilimle ilgili Nova adl televizyon dizisinin bir paras olarak ABDde de yaymland. Teoremin Andrew Wiles tarafndan ispatlanmasnn ardndan The Proof (spat) olarak yeniden adlandrlan belgesel Emmy televizyon dllerine aday gsterildi. Bu nl matematik probleminin hikyesi Singhin Fermats Last Teorem (Fermatnn Son Teoremi) adl ilk kitabnn da konusudur. ABDde Fermats Enigma adyla yaymlanan kitap, ngilterede matematikle ilgili olup en ok satanlar listesinde ilk sraya yerleen ilk kitap oldu. 1997de ikinci kitab The Code Book (Kod Kitab) zerine almaya balayan Singh, ifreler ve kripto analizin tarihini ve tarih zerindeki etkilerini konu ald almasnda, iinde bulunduumuz bilgi anda kriptolojinin neminin gittike arttn vurgular. Kod Kitabnn ierii de bir televizyon yapmna konu olur. The Science of Secrecy (Gizlilik Bilimi) adyla drt blm halinde hazrlanan belgesel filmde, sko Kraliesi Marynin yazgsn belirleyen ifrenin hikyesi, I. Dnya Savann seyrini deitiren Zimmerman Telgraf, 19. yzylda Msr hiyerogliflerini zmeye a-
lan iki byk deha arasndaki yar ve modern ifreleme tekniklerinin internette bilgi gvenliini nasl salad anlatlr. Singhe 2003te, eitim ve bilim iletiimi alannda bilim, teknoloji ve mhendislie yapt katklardan dolay ngiliz valyelik Nian verildi. Ayn yl Loughborough niversitesi tarafndan onur doktoras (Honoris causa), 2005te ise Southampton niversitesince matematik alannda fahri doktora unvan verildi. 2006da West of England niversitesince, Bilimin toplumsal alglanna yapt katklar ve zellikle ortaretim okullarnda bilim, mhendislik ve matematii tevik etme abalarndan tr tasarm doktoras derecesiyle dllendirildi. Bunu 2008de Institute of Physics tarafndan, fizik biliminin toplumsal alglanna katklarndan dolay verilen Kelvin Madalyas izledi. Singhin Edzard Ernstle birlikte 2008de yaymlad Trick or Treatment?: Aternative Medicine on Trial (Tedavi mi Kandrmaca m?: Alternatif Tp Yarglanyor eklinde evrilebilir) son kitabysa alternatif tp uygulamalarnn bilimsellii zerine geni bir inceleme.
ma aa yukar 1800den 1924e kadar sryor. Kozmik tarihi aydnlatmaya alrken, deime ve hareket halindeki evren modeli ile duraan evren modelini savunan kuramlarsa nc kuram iftini oluturuyor. Bu kuramlar arasndaki mcadeleyse 1949dan 1992ye kadar sryor. Her durumda da taraflar gl argmanlar ortaya koymu ve her nde de sonunda daha iyi olduunu ispatlayan kuramn, kantlar asndan daha zayf olduu dnemler olmu. kinci kuram iftimizin mcadelesi buna gzel bir rnek oluturuyor. On dokuzuncu yzyln ortalarnda gkbilimciler grlebilen btn yldzlarn trilyonlarca kilometre kalnl ve bunun on misli byklkte eni olan geni tek bir diske ait olduunu dnyorlard. Fakat gkyznn her yerinde bulank k lekeleri olarak grlen bulutsularn ne olduu aklanamyordu. Bunlar bu diskin, yani gkadamzn iinde mi yoksa dnda myd? Her iki taraf da salam kantlar sunuyordu. Ulusal Bilimler Akademisi 1920de, bulutsula-
rn diskin iinde olduunu savunanlar temsilen Harlow Shapley ile diskin dnda oldu-
unu savunanlar temsilen Heber Curtisin katld byk bir mnazara dzenledi. Shapley tartmadan biraz daha iyi olan taraf olarak kt. Ancak yl sonra kar cepheden Edwin Hubble bulutsularn gkadann dnda olduklarn kantlayan, Sefe deikeniyle ilgili almasnda ulat sonular yaymlad. Hubblen nden gnderdii ve sonular anlatt mektubunu okuduunda Shapleyin verdii tepki, te evrenimi mahveden mektup cmlesini sarf etmek oldu. Cevabndaysa Kendi adma zlsem mi yoksa bilim adna sevinsem mi bilemiyorum diyor ve rakibini tebrik ediyordu. Singh, Big Bangin Romannda her defasnda daha iyi olan kuramn mcadeleyi nasl kazandn gsterirken, genel okura bilimsel aratrmann geliimi, bilimsel yntemin doas ve bilimde atmalarn nasl zldyle ilgili ok deerli bilgiler veriyor. En byk bilimsel kuramn tarihi arka plann verirken bilimsel yntemin deerine ve akln gcne k tutuyor.
Simon Singhin Trkede Yaymlanan Dier Kitaplar

Fermatnn Son Teoremi
ev. Sabri Ycesoy Pan Yaynlar, 2001 Fermatnn teoreminin kkleri eski Yunan matematiindedir. Pierre de Fermat (1601-1665), ortaya Yunanllarn hi aklna gelmemi bir soru atar, stelik zmn bulunabilecei umudunu uyandran bir de not brakr. Kendisinin bu soruya bir yant vardr ama zmn nasl olduunu sylemez. Bylece yz yl srecek kovalamaca balar. Fermatnn son teoreminin asl gzellii, son derece kolayca anlalabilecek, basit bir problem oluudur. Her okul ocuunun tand kavramlarla dile getirilebilen bu bulmacayla, Andrew Wiles da okul yllarnda tanm ve onu hayatnn en nemli tutkusu haline getirmitir. Wiles ie baladnda, sonradan kullanaca tekniklerden birou henz bulunmamt bile. En iyi matematikilerin almalarn birletirmi, kimsenin cesaret edemeyecei bir atlganlkla fikirleri birbirine balayp yeni kavramlar yaratmtr. Fermatnn zmnde herkes birden alm saylr, ama birbirinden ayr ve teoremi ispatlamak gibi bir ama gtmeden; nk btn modern matematiin gcn seferber etmeyi gerektiren bir ispatt bu. te bu kitapta, Fermat yksnn tm zenginlii ve ona hep elik etmi olan tarih ve matematik, kronolojik bir dzen iinde ele alnm, Pythagoras Kardeliinin devrimci ethosuyla balayp Fermatnn bulmacasn zmek iin Andrew Wilesn verdii kiisel mcadeleyle sona ermitir. Matematikiler ve matematik sevenler iin... rini belirlemitir. Simon Singh, Kod Kitab adl eserinde ifre zmenin frtnal tarihini anlatmaktadr. yk anlatma yetenei ile teknik mkemmellii gerektiren bilimsel yaklam bir araya getirerek ifre zme yntemlerinin evrimini ve bu bilimin savalar, uluslar ve kiilerin yaamlar zerindeki dramatik etkilerini ortaya koymaktadr. Kod Kitab, kendi ifreli mektuplar yznden tuzaa drlp ldrlen sko Kraliesi Maryden, II. Dnya Savann kazanlmasn salayan Navaho ifrecilerine, internet sistemlerinin olaanst (ve inanlmaz derecede basit) baarsna kadar, tarih boyunca gelitirilmi en gl entelektel silahn yksn anlatmaktadr: Gizlilik. Kod Kitab, batan sona ak ve kolay anlalr teknolojik ve matematik aklamalar, ou korkusuz, bazlar kt ve tm de takntl olan, dnyadaki en karmak kodlar yazan ve bunlar zen kiiliklerin portreleriyle tpk heyecanl bir roman tadnda. Kolay anlalr, etkileyici ve inanlmaz derecede geni kapsaml bu kitap, tarihe bak anz deitirecek, onu yneten gleri ve gnderdiiniz e-postalarn gerekten ne kadar zel olduunu anlamanz salayacaktr.
95
Kod Kitab
Eski Msrdan Kuantum Kriptolojisine Gizlilik Bilimi ev. Emin Yaar Snr ve Cemal Hamitoullar Klan Yaynlar, 2004 nsanolu, yazmaya baladndan beri kodlar kullanarak yazm ve ifreler, kaytl tarih boyunca imparatorluklarn kade-
TBTAK Bilim ve Teknik Dergisine Gnderilen Yaz ve Grsellerin Sahip Olmas Gereken zellikler
1. TBTAK Bilim ve Teknik dergisi akademik dzeyde yayn yapan bir dergi deildir. Bu nedenle dergimizde yaymlanan yazlar genel okuyucu tarafndan anlalabilecek dzeyde, net, yaln ve teknik olmayan bir Trke ile yazlm olmaldr. Yazlar, balk, sunu, ana metin, alt balklar, ereve metinleri ve grsel malzemelerden olumaktadr. Balk: Konuyu en iyi ifade edebilecek nitelikte, ksa ve ilgi ekici olmaldr. Sunu: Yaznn sunuu baln hemen altnda yer alr ve konunun nemini, yaznn ilgin yanlarn okuyucuda merak uyandracak biimde anlatan birka ksa cmleden oluur. Bu ksm sayfa dzeninde farkl bir yaz karakteriyle, ana metinden ayr biimde baln altnda yer alacaktr. Ana metin: Ele alnan konunun, savunulan dncenin ve ilgili olaylarn rneklerle akland blmdr. Yazlar yaplan bir aratrmay tantmaya ynelik olabilir. Ancak bu gibi durumlarda dahi dergimizin bir popler bilim yayn organ olduu gz nne alnarak, yaznn nemli bir ksmnn konuyu ok genel hatlar, temel bilgileri ve ksa bir geliim tarihesiyle okura tantmas gerekmektedir. Burada teknik terimlerin ve temel kavramlarn net bir ekilde aklanmas beklenmektedir. Yaznn geri kalan ksmnda aratrmaya zel hususlardan ve aratrmann genel katksndan bahsedilmeli, nemi ve yaygn etkisi vurgulanmaldr. Varsa, konu hakkndaki balca gr farkllklarna iaret edilmeli, ancak ayrntl tartma ve yarglardan kanlmaldr. ok ender durumlar dnda yazda forml bulunmamaldr. Alt balklar: Ana metinde ilenecek konuyla ilgili farkl grlerin ve durumlarn anlatld paragraflar alt balklarla ayrlabilir. ereve metinler: Ana metinde ele alnan konuyu destekleyici, konuya yeni almlar getiren, kimi zaman uzmanlar dndaki okuyucularn anlayamayaca nitelikteki teknik kavramlar aklayan, kimi zaman uzman grlerinin yer ald ksa metinlerdir. ereve metinler yazarn kendisi tarafndan hazrlanabilecei gibi, konunun uzmanna da yazdrlabilir.
96
Kaynaklar: Yaznn bavuru kaynaklar mutlaka liste halinde yaznn sonunda verilmelidir. Kaynaklar aadaki rnek biimlere uygun ekilde yazlmaldr:
Alp, S., Hitit Gnei, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2002. eker, A., Toku, G., Vitrinel, A., ktem, S. ve Cmert, S., Menenjitli Vakalarda Beyin Omurilik Svsndaki Enzimatik Deiimler, ocuk Dergisi, Cilt 1, Say 3, s. 56-62, 1 Mart 2008. Soylu, U. ve Ger, M., Gller Blgesi Sulak Alanlar Durum Deerlendirmesi, Gller Blgesi altay, 810 Aralk 1995. http://www.news.wisc.edu/16250
Anahtar kavramlar: Konuyla ilgili en ok be adet ksa aklamal anahtar kavram verilmelidir. Grsel malzemeler: Yazda ele alnan dnceyi destekleyici ve aklayc fotoraf, izim, grafik gibi sunuu zenginletirici elerdir. Grsel malzemeler yayn tekniine uygun kalitede, yeterli byklk ve znrlkte (bask boyutunda en az 300 dpi) olmaldr. Aklama gerektiren grsellerin alt ve i yazlar yaz metninin altnda mutlaka verilmelidir. Yazarn nerdii grsel malzemelerin telif hakk sorumluluu yazara aittir. Yazar gerekli izinleri almakla ykmldr. 2. Yaz .txt ya da .doc formatnda, elektronik ortamda bteknik@tubitak.gov.tr adresine iletilmelidir. Seilen grsel malzemelerin nerede kullanlmas istendii metinde iaretlenmi olmaldr. Grsel malzemeler metnin iinde deil, ayrca gnderilmelidir. 3. Dergi ynetiminden onay alnm zel durumlar dnda, bir yaz 2500 kelimeyi gememelidir. 4. Yukardaki koullar yerine getirdii takdirde nerilen yazlar, Yayn Kurulu, Konu Editrleri ve Bilimsel Danmanlar tarafndan deerlendirilir. Yaymlanmasna karar verilen yazlar redaksiyon srecine alnr ve yazarn onayyla yaz yaymlanma aamasna getirilir. 5. Bilim ve Teknik dergisine ilk defa yaz gnderecek kiilerin yazlarn eitim durumlarn ve/veya yazdklar konudaki yetkinliklerini gsteren bir zgemi ve fotoralaryla birlikte gndermeleri gerekmektedir.
Y E T K N
K T A P L I I
Evrenin Zarafeti
Bir ey kefetmenin insann yeni bir ey grmesi deil de bakn biimlendirmesi demek olduu sylenir. Evreni sicim kuram tarafndan biimlendirilmi bir bakla gren okurlar yeni manzarann nefes kesici olduunu grecek. nde gelen sicim kuramclarndan Brian Greene, ok ak ve anlalr bir dille yazd bu kitapta okuyucuya nihai kuram araynn ardndaki bilimsel hikyeyi ve bilim insanlarnn abalarn anlatyor. Heyecan verici ve r ac fikirlerin, rnein uzayn dokusunda gizli yeni boyutlar, temel paracklara dnen kara delikler, uzay-zamanda yarklar ve delikler, birbirlerinin yerine geebilen ok byk ve ok kk evrenler ve bunlar gibi birok baka fikrin, gnmzde fizikilerin stesinden gelmeye alt baz sorunlarn zmnde ok nemli bir yeri var. Evrenin Zarafeti bu konuda yaplan keifleri ve hl zlememi gizemleri, durup dinlenmeden uzayn, zamann ve maddenin nihai doasn aratran bilim insanlarnn yaad cokular ve hayal krklklarn yetkinlik ve incelikle bize aktaryor. Brian Greene akllca kulland benzetmelerle, fizikte bugne kadar ele alnm kavramlardan en karmak olanlarn gerekten de elendirici bir anlatmla okuyucu iin kavranabilir hale getiriyor ve bizi evrenin nasl bir ileyii olduunu anlamaya daha nce hi olmad kadar yaklatryor.
TBTAK POPLER BLM KTAPLARI
Her ey 1999 ylnda New York Timesn editrlerinden David Shipleynin Witold Rybczynskiden binyln en iyi ve en kullanl aleti hakknda ksa bir makale yazmasn istemesi zerine balad. Rybczynski ii kabul etti ama aletlerin tarihi zerinde almaya baladnda neredeyse tm aletlerin kkeninin eskiaa kadar gittiini buldu. Oysa o getiimiz binyln en yararl ve vazgeilemez aletini aryordu. Tam yazmaktan vazgeecekken aklna einin fikrini almak geldi, einin verdii yant ise ilham vericiydi: Tornavidann ve hemen ardndan vidann aletler sahnesine k grece yeniydi. Ge ortaa Avrupasnn bir icad olan tornavida inlilerin bulmad tek nemli aletti. Bu icadn sahibi Leonardo da Vinciydi. Ama yaygn olarak kullanlmas uzun zaman almt. Rybczynski akc ve elendirici slubuyla kaleme ald Vida ile Tornavidada okuyucuya zerine pek az yazlm bir konuda yeni bir pencere ayor.
POPLER BLM KTAPLARI

Bilim Teknik 2009

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilim Teknik 2009

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

42 Yllk Ariv DVDniz Derginizle Birlikte...

POPLER BLM KTAPLARI

Redaksiyon Umut Hasdemir

Okur likileri - dari Hizmetler Lale Edger

Sorumlu Yaz leri Mdr Duran Akca

Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr

Web Sadi Atlgan

Mali Ynetmen H. Mustafa Uar

Dr. Blent Gzceliolu

Uzayl Gznden Dnya

Eski Yntemle Yeni Gezegen

Karalar (yzde) 0 50 100

Bilim ve Teknik Temmuz 2009

Hubble Eskisinden Daha da yi

Gneten Neden Uzaklayoruz?

Bilim ve Teknik Temmuz 2009

Atmosfer ncelirse Biyosfer Kurtulur mu?

Sper Hzl Lazerlerle Enerji Tasarrufu

Yeni Nano Rotorlar

Bilim ve Teknik Temmuz 2009

Aatan Plastik Toplamak

Telifsiz, Orijinal, Sonsuz...

pmeye Hazr msnz?

Bilim ve Teknik Temmuz 2009

Bel Arsn Egzersiz Paklar

Yeni Bir Spor ecei: Vine Suyu

Bilim ve Teknik Temmuz 2009

Yetersiz Uyku Davran Sorunlarna Yol Ayor

Balktaki D Vitamini Beyni Glendiriyor

Gnde Sekiz Bardak Su Kural Uydurma m?

Bilim ve Teknik Temmuz 2009

Bel Kalnlnn Gsterdikleri

Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulu Toplants Yapld

Bilim ve Teknik Temmuz 2009

Trkiye Floras Projesi

Matematik Eitimi renci Kongresi

1509 Marmara Depreminin Bilimkurgu 500. Yl yk Yarmas

Yarmaya ilikin ayrntl bilgi iin: www.tbd.org.tr 17

Bunu Evde Denemeyin: Uzaktan Kumandal Mazda RX-8

Bilim ve Teknik Temmuz 2009

Uzay Yolu Teknolojisi Emrimizde: Voxtec Phraselator

{Yakt Tr=Elektrik}+{Hz=240 Km}+{Gc=150 Hp} +{Menzili=240 Km} = Mission One

Gne Enerjili, nternete Balanan p Kutusu

Bilim ve Teknik Temmuz 2009

Cep-boy nsansz Hava Arac

Yeni Teknolojiler ve zel Yaamn hlali

Oyunun Kurallar Deiiyor

nternette Aramann Yeni Yollar

Bilim ve Teknik Temmuz 2009

Farenizin Altnda Birileri Var

A Kalmaya Razyz Yeter ki nternet Olsun

Masast Simgelerinizi Hizaya Sokun

Bir ifreleme Algoritmas Kullanmadan nce Son Kullanm Tarihine Bakn!

Bilim ve Teknik Temmuz 2009

Ispartallarn kulland kripto cihaz.

Bilim ve Teknik Temmuz 2009

II. Dnya Savandan Gnmze Kriptoloji:

Enigmadan AESe ifreleme

Bilim ve Teknik Temmuz 2009

Bilim ve Teknik Temmuz 2009

II. Dnya Savandan Gnmze Kriptoloji: Enigmadan AESe ifreleme

Bilim ve Teknik Temmuz 2009

II. Dnya Sava Sonrasnda ve Gnmzde Kriptoloji

Handbook of Applied Cryptography, CRC, NY, 1997. http://www.bletchleypark.org.uk http://www.enigmahistory.org/ 33