TMMOB 1-MuhMimoykuleri

Mhendislik Mimarlk ykleri I
Mhendislik Mimarlk ykleri-I
ISBN 975-395-755-6 Kapak Tasarm ve Sayfa Dzeni: Emrah Durak Bask Kozan Ofset 0 312 3842003 Bask Tarihi Nisan 2004 Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii Atatrk Bul. No: 131 Kat: 9 Bakanlklar-ANKARA Tel: (0312) 418 12 75 Faks: (0312) 417 48 24 Web: http:// www.tmmob.org.tr E-posta: tmmob@tmmob.org.tr
NDEKLER
nsz Sunu Kemal Saatiolu ile Sylei Fabrikalar Kuran Fabrika Kardemir ve Trkiye Cumhuriyeti Demir-elik yks Mahmut Kiper lk Feneri Yakanlar Nadir Avarolu Yeil ay Yapranda Demli ay Bardana Bir Baar yks Baki Remzi SUMEZ Devrim Otomobili Hikayeleri smet zkan-Aydn Engin Trkiyenin Yaad Hzl Kentlemenin yksn Kurmann Seeneklerinden Biri lhan Tekeli Celalettin Uzerle Sylei Uak Fabrikalar Nasl Kapatld? M.Bahattin ADIGZEL Atatrk Orman iftlii Reat nal Bir Rzgara Kar Toplu Konut yks evki Vanl Cumhuriyetin lk Dnemlerinde Yksek Mhendis Mektebi ve Dkmclk Anlarm Burhan OUZ PTT Arla ve Teletan yks Dr. Fikret Ycel MTA'l Yllarm Do. Dr. Sadrettin ALPAN A. Reit Gencerle Sylei 5 7 11
19 43 63 89
119 135 141 155 173
187 203 217 229
NSZ
"Mhendislik Mimarlk ykleri-I" adl kitabmzdaki ykleri okurken, mhendislerimizin ve mimarlarmzn gemiteki servenine tanklk etmekle kalmayacak, ayn zamanda kalknma tarihimizden kesitler de greceksiniz. Mhendislerin ve mimarlarn snrl olanaklarla yarattklar, yaratmaya altklar bir dnya var bu kitapta Cide yolunu yapanlar mesleimizin bir zm sanat olduunu, ulalmayacak yol olmadn gsteriyorlar. Demir-eliin yks mhendislik tarihine kendisi kadar salam bir yap ta brakyor. "lk feneri yakan" maden mhendisleri emekilerin gelecee giden yoluna k tutuyor. Her gn zevkle yudumladmz ayn bardamza gelene kadar ne badireler atlatt anlatlyor. Devrim Otomobilinin yksnn kendisi bal bana nemli bir mhendislik giriiminin ne tr engellemelerle karlatnn, inanl mhendislerin umutlarnn nasl tketildiinin ifadesi. Atatrk Orman iftliinin kuruluu ve gemii terkedilmi bir alanda umudun yeertilebileceinin kant. Bilimle toplumun buluturulmasna tanklk ediyor bu ykler. Bu derlemenin, ykleri yaratanlara vefa borcunun denmesinin tesinde bir amac daha var: O da "mhendislik-mimarlk imdi nasl bir yerde" sorusunun yantlarn aramak. Kstl olanaklar, maddi skntlar, an gerisinde kalm teknoloji artlar ierisinde kalknmak iin, halka hizmet iin mcadele eden mhendisler ve mimarlar bugn ne yapabiliyorlar? Mesleklerini toplum yararna ne lde kullanabiliyorlar? Baar yklerinin temelini oluturan irade bugn ne kadar geerli? Baarnn yerine duraanln, yapmann yerine ykmann, cokunun yerine umutsuzluun geirilmeye allmasnn arkasnda hangi ekonomik ve siyasi koullar yer alyor? Mhendislerin ve mimarlarn, toplumun ihtiyalarn bilimsel bilgiyi kullanarak karlama misyonlar, kalknma, sanayileme, haka paylama hedefleri, bu amalara ulamak iin abalar sryor. Emperyalist sistemin lkemiz iin ngrd, hatta lkemize dayatt role karn yer yer baarlar elde ediliyor. 5
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Mhendisler, mimarlar ve ehir planclar, aratrmann, tasarlamann, yapmann, iletmenin cokusunu yaamaya zlem duyuyorlar. Yaptklarndan daha fazlasn yapmaya hazrlar. Yeter ki saylar 500 bine yaklaan, her yl mezun olanlarn says 25 bini bulan meslektalarmzn, bilimi ve teknolojiyi halkmzn hizmetine sunabilmeleri iin grlen ortamlar yaratabilelim. Yeter ki, artk ulusal bilim, teknoloji ve yenilenme politikalar temelinde sanayileme, kalknma, haka paylam iin siyasi bir irade oluturabilelim. Yeter ki, bize uygun bulunan ucuz igcne ve doal ve kltrel varlklarmzn kuralsz ve snrsz tketimine dayal rekabet anlay yerine, bilimi ve teknolojiyi toplum yararna kullanma anlayn egemen klabilelim. Yeter ki, bu anlaya uygun yatrmlar yapabilelim. Yeter ki bu amalarla srdrdmz mcadelemizi ykseltebilelim, btn alanlarla ortaklatrabilelim. Daha fazla, daha gncel baarnn yksn yazmaya ve yaynlamaya devam edeceimiz gnlere olan zlemimizle, umudumuzla ve kararllmzla, bize bu ykleri yaynlama olanan veren meslektalarmza, bu almay planlayp bize kazandran Mahmut Kiper'e, kitab yayna hazrlayanlara Ynetim Kurulumuz adna teekkr ediyorum. Kaya Gven Ynetim Kurulu Bakan
SUNU
TMMOB'nin kuruluunun 50. ylnda, yaptklar, kurduklar, altrdklar ile sadece TMMOB'yi deil, ayn zamanda Trkiye Cumhuriyeti'ni anlamlandran, gelitiren mhendis ve mimarlarn, daha geni bir ifadeyle mhendisliin ve mimarln baz ykleri bu kitapta topland. Bu yklerden kimi, Trkiye Cumhuriyeti dneminde gerekletirilmi ve nemli baarlar ieren sektrlerin oluumunu; kimi, ismini hepimizin yakndan bildii sanayi kurulularnn kurulmasn ve geliimini; kimi de iz brakm baz mhendislerin ve mimarlarn kendilerini ya da yarattklarn anlatyor. Trkiye'de gerek sektrlerin oluumu, gerek fabrikalarn kurulmas ve gerekse bu iletmelerde yaplan uygulamalar ve bir ok planlamalar byk mhendislik ve mimarlk baarlar iermektedir. zellikle son eyrekte retimin iyice geri plana itilmesi ile artk kimse yaplan baarl uygulamalar gndeme getirmemektedir. Oysa o gn, o koullarda yaplanlarn bilinmesi, hem moral olarak hem de geliimde retimin ne denli gerekli olduunun gsterilmesi bakmndan byk nem tamaktadr. Bu baarlara imza atanlarn ou TMMOB yeleridir. Bu yk kitab ile amalananlardan biri, baarl uygulamalar hatrlatmak ya da bilinmesini salamak; bir dieri, retimde mhendisinmimarn neminin anlalmasn salamak ve almalarda yer alm meslektalarmz anarak belki de gecikmi bir vefa borcunu bir nebze demek, sonuncusu da ne zorluklarla kurulanlarn ne kadar kolay yklp satldn ya da yok edildiini gstermektir. Tabii, nedeni ne olursa olsun kazanlm yetenek ve kltr red edercesine baarsz mhendislik-mimarlk uygulamalar da lkemizin oka grlen gereklerindendir. Buna rnek esintilere de yer verilmitir. Bu kitapta, lke mhendislik-mimarlk yeteneinin ve birikiminin anlalabilmesini salayacak tm mozaikleri birarada bulabilmek mmkn deildir, balangcndan beri de byle bir hedef hi olmad. Bu kitaba ounun smarlama, bir ksmnn da eski yaynlardan alnt 7
Mhendislik Mimarlk ykleri-I eklinde temin edildii bir mhendislik-mimarlk ykleri denemesi denebilir sadece. Zaten, lkenin zengin mhendislik-mimarlk yk hazinesinin gn na karlmas iin ilk giriim olarak 'Mhendislik-Mimarlk ykleri-I' bal ile yaynland. Umarz serinin devam gelir. Ancak gene de, baz yklerin bugn artk neredeyse kanksadmz, hatta son kuan muhtemelen doal karlad ykan, bozan, birilerine peke eken para modellerinin bize yaatt usanmlk ve umarszlk girdaplarndan, tasarlayan, yapan, kuran, altran, gelitiren, paylaan retim modellerine doru ufak umut yolculuklarna sebep olacan umuyoruz. Anlatlanlar kimi zaman masallardaki olaanstlkleri artryor. Buna uygun olarak, bu kitapta, teknik detaylardan uzak, konuyu bilsin bilmesin herkesin anlayabilecei hikayemsi bir dille kaleme alnan ya da daha nce yaplan syleilerden alntlanan ykler yer alyor. Bu nedenle mhendislik-mimarlk baar ya da baarszlklar yklerin iine gmlm durumdadr. Ancak baz uygulama veya sonulara bakarak, mhendis, mimar ya da planclarn hakkn teslim etmek mmkn olacaktr. Cumhuriyetin ilk yllarnda neredeyse en kk bir sanayi tesisi olmadan uak fabrikas deneyimini yaayan, bir ar sanayi iletmesini 1930'larn sonunda hafriyatn kazma-krekle, topraklarn tahliyesini merkep katarlar ile yaparak 2.5 ylda iletmeye alan, neredeyse toplu ine retmeden otomobil retimine soyunan ve muhtemelen bir ksm otomobil kullanmay bile bilmeyen 23 mhendisi ile o gnn en ileri teknolojilerini ieren otomobili 129 gnde tamamlayan bir lkede yayoruz. Ancak tm bu gelime potansiyeline ramen byk emeklerle kurulanlarn iki dakikada ykldn, satldn da ok grdk. Bunlar, masallardan baka nerede olur ki? Grev bilinciyle ne kmay yadrgayan, yaptklar ile vnmeyen, tam tersine anonimletiren insanlar Cumhuriyetin salam tulalarn rd, pek ou sessizce gp gitti. Bu kitapla, bunlarn bazlarn ne karma frsat bulduk. Onlar 8
Mhendislik Mimarlk ykleri-I bunu oktan hak etmilerdi. Bu tr anlas insanlarmz ve mhendislik-mimarlk yklerimiz pek ok. O yklere, gelecee de umutla bakmamz salayan gemiimizin en deerli miraslar olarak bakmal ve onlara sahip kmalyz. Trkiye sanayi ve teknoloji tarihinde, bugn gelinen noktadaki gelimemi ve yetersiz grntnn aksine pek ok ilk ve yenilik grmek mmkndr. ykleri oalttka, tm yetenek ve kazanmlara ramen bugnk kt durumun sebepleri kukusuz daha iyi anlalacak ve anlatlacaktr. Mhendis ve mimarlarn merkezinde olduu ykler sadece teknik ierikleri ile deil, bunun yannda saladklar toplumsal ve tarihsel etkileri ile de deerlendirilmelidir. nk, mhendisliin tanmnda zaten, sanayi yaratarak, sanayinin koullarnda srekli iyiletirmeyi ve retkenlii artrarak toplumsal deiim projelerinde aktif hatta nc rol almak vardr. Cumhuriyetin ilk yllarnda, kyllerden sanayi iisi yaratmak buna gzel bir rnektir. Bu dnm projesinde, lkemizin ilk ar sanayi tesisi Karabk Demir elik Fabrikalar'nn inaatnda ie balayan ve bu tesiste retimde aralksz 45 yl alan Hakk Usta herkese, ergimi metalin ile zdeletirerek, retime ve retim tesislerine nasl baklmas gerektiine ilikin galiba en gzel dersi veriyor. Aydn Engin'in yapt syleide yle diyor; 'Divrii madeniyle Zonguldak kmr bulumu; Karabk'te dn dernek kurulmu, cevher erimi, akyor potaya. O cevherin n bilir misin sen? 1200 derecede erimi demir cevheri bir k saar efendi. O ktr, memleketin . yi bakmazsan kr eder adam. Erimi cevhere bakmasn bileceksin. Yoksa kr olursun. Ne demek istediimi anlyonmu sen?..' Ne demek istediimizi, memleketin klarna nasl baklmas gerektiini bir de yklerle anlatalm istedik. yklerini bu kitapta bizlerle paylaan tm yazarlara teekkr ediyoruz. Kendilerinden habersiz hikayelerini daha nceki yaynlardan derlediimiz, bir ou artk aramzda olmayan mhendis-mimarmz saygyla anyoruz.
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Bu kitabn peinden birok ykyle bu serinin devam edecei midiyle, Trkiye mhendislik-mimarlk ve planclk tarihinin geliimine katkda bulunan tm meslekdalarmza kranlarmz sunuyoruz. Mahmut Kiper Mhendislik-Mimarlk ykleri-I Kitab Koordinatr
10
Kemal Saatiolu ile Sylei

60 YILLIK MHENDSLE KONUTUM* Syleiyi Yapan: Aydn Nisari
* Bu sylei, TMMOB yayn organlarndan Mhendislik-Mimarlk gazetesinin18 Temmuz 1957 tarihli saysndan alnmtr.
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Umumi Katip kr Er, Birlii ziyaret etmi bulunan bir zat gstererek sordu; - Beyefendiyi ka yanda tahmin edersin? Dikkatle baktm, dndm, tandm yal kimselerle kyaslayarak doru bir sonu karmaya altm: - 60 yanda olsalar gerek. Meer ok yanlmm; Y. Mh. Kemal Saatolu'nun nfus tezkeresi deil, Hendese-i Mlkiye Mektebinden ald diploma 60 yanda! Gzmz aldanyor, fakat dinlediimiz zaman 83 yllk bir mrn dile geldiini anlyoruz. 7 ocuk Babas ki defa evlenmi, 7 ocuu var. ocuklarndan ikisi profesr, ikisi yksek mhendis, biri bamfetti; kzlarndan biri de hem doktor, hem belediye reisi, hem de bir partinin bakan. Uzun bir mrn tatl meyveleri... Son hanmndan doan ocuklar ise henz kk.
12
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Dnle Bugnn Mukayesesi Keml Saatolu, imar bakmndan dnle bugn arasndaki fark hayranlkla belirttikten sonra, dnk mhendisle imdiki meslektalarm yle kyaslad: - "Tophanenin Maliyeye borcunu demek iin Topu Mektebinin yannda ve Topu Mektebi hocalarnn idaresinde kurulan okulda grdmz tahsille, imdiki Mhendis mekteplerinin idaresi, tahsili ve yetitirdikleri arasnda mukayese imknszdr. Eski tahsilin imdikine gre pek iptidai kalaca kanaatindeyim. Biz, adet hezarfen yetiecekmiiz gibi, her brann dersini birlikte okuyarak mezun olurduk; inaats, sucusu filn hep bizden kard. Makina diye yalnz buhar makinalarn grdk, elektrik bahsinde ise sdece bir postane kurabilecek bilgiyi aldk. Tayyare henz icat edilmemiti. Eer dakikada 400 devir yapacak bir makina icat edilebilirse, umann mmkn olaca sylenirdi." O zaman betonarme de okumamlar; fakat, betonarmeyi dorudan doruya mucidinin, Enebik'in kitaplarndan renmiler. ilk Vazife Keml Saatolu mektebi bitirdikten sonra, o zamanki ad Hdavendigr olan Bursa'ya Bamhendis Muavini olarak tayin edilmi. Daha sonra hi durmadan vazifeden vazifeye komu. 1929 da Giresun Bamhendisi iken kendi istei ile emekliye ayrlm. Ama yine de durmam, emekli olarak da yurdun hizmetinde ve mesleinin gsterdii istikamette gayretler sarf etmi. Halen, DS 2. Blge naat ve Proje Servisinde gndelikle alyor. Bitmeyen bir alma azmi, evk ve iradesi.. Cemal Paa'ya Ait Bir Hatra Birinci Cihan Harbi ierisine Suriye'de brnden ayrmak iin "Byk" diye anlan Cemal Paann icraat o devri anlatan kitaplarn ve azlarn nemli konularndandr. Cemal Paann ahsiyet ve hviyeti ile kendisinin ve devrinin otorite telakkisini aklayan aadaki fkra, gzel bir espriyi de kucaklamaktadr:
13
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Birinci Cihan Harbinin en kzgn gnlerinde, birbirlerini vahiyane ekilde krp geiren insanl yola getirmek kararn veren peygamberlerin kendi mmetleri ierisine inmeleri sz konusu olurken; yeryzne inmemek iin Hazreti Muhammed'in gsterdii bahane udur; - mmetimin arasna inemem, Arabm ben, Cemal Paa asar! te bu Cemal Paann hakim olduu am Vilayeti Belediyesinin Heyeti Fenniye Reisi, bizim Kemal Saatolu! Kemal Bey glmseyen bir yzle bir hatrasn yle anlatt; - Belediyede akam saat 8'e kadar altktan sonra, saat 9:30'da tekrar gelip 12'ye kadar vazifeye devam ediyorduk. Bu yorucu mesai arasnda bir gn, Belediye Reisi Rza Paa Rikabi beni ararak "Cemal Paa telefon etti. Nehri Yezid Rivar yklm. Nehri Tura Kanaln da tkad iin karargaha ve klalara su gitmiyormu. Paa emretti, yarn gidip bakacak ve ne lazmsa derhal yapacaksn." dedi. Ayn gecenin yars evime yeni dnm ve henz soyunmuken kapya bir otomobil geldi. Cemal Paa beni istiyormu. Karargahn nnde Belediye Reisi bekliyordu. Durumu ksaca izah ederek, Cemal Paann bir sorusu zerine evvelce bahsi geen kanal ve setin tamirine balandn ve banda senin bulunduunu syledim. Sakn beni yalanc karma. Bilirsin, sonunda kurun var. Huzura Rza Paa ile birlikte ktk, Cemal Paa bana sordu i ka gnde bitirip bize su verebileceksin? Bir anda ardm, Rza Paay yalanc karamazdm, ama yanl bir hareketimi de hayatmla deyeceimi biliyordum. "nallah bir ayda, Paa Hazretleri" dedim. Cemal Paa hiddetlendi, "Bir haftada bitirmek iin ne lazmsa syle." Ne diyeyim, geliigzel saydm; "40 kilo dinamit, 50 lamc, 200 asker." Rza Paa Rikabi'nin alet edavat temin edebileceini sylemesi zerine Cemal Paa bana "Yarn gider bunlar Hsn Paaya temin ettirirsiniz" emirini verdi. karken de "Bir hafta ierisinde bitiremediin takdirde vallahi seni asarm, ona gre davran" dedi. Karargahtaki kanaln ierisine girerek yrmeye baladm. 5 kilometre gittikten sonra ne greyim? 30 metre ykseklikte 50 metre boyunda 2 tnel arasnda zerinden kanal geen bir duvar yklm ve Nehri Tura kanaln da doldurmu. Bu iin o gnn imkanlaryla iki ayda bitirilmesi bile zor. Hsn Paaya gittim, yok. leden 14
Mhendislik Mimarlk ykleri-I sonra gelecekmi. Dndm; yle de lm, byle de; iyisi mi gidip Cemal Paaya iin iyzn anlataym; vurursa kader, elden ne gelir? Dndm gibi de yaptm. Ertesi gn, Cemal Paa, yannda Rza Paa ile Msr Bamhendisi Maisner Paann muavini Mhendis Ata Beyle birlikte kanala geldiler. Paa, Ata Beye k bakalm dedi, bu i ne kadar gnde bitirilebilir?" Merdivenlerden karken Ata Bey yavaa sordu: "Ka gnde mmkndr, dedin". "Bir ayda". Aa inince Ata Bey "Paam dedi, Kemal Bey ie iyi balam, mit ederim ki bir ayda ii bitirecek." Paa, bu sz zerine bana dnerek; - Seni affettim, dedi. Ayaklarna kapanarak alamaya baladm Kemal Bey bylece aslmaktan kurtulmu, ama iin bitmesi iin kendisinden 460 altn harcamaktan kurtulamam. Cide Yolu stikaf Kosova'dan sonra Kastamonu'ya tayin edilen Kemal Saatolu, orada Cide yolu istikaf dolaysyla bandan geen dikkate deer bir vakay da yle anlatt; - Kastamonu Valisi Yeniehirli Nazm Paa, kendilerinden rkm olduu halk memnun etmek iin, buraya tayin edilir edilmez Vilayetin ileri gelenlerini toplayarak, arzularn sormu, onlar da "Meyhanecileri istemeyiz, Cide yolunun yaplmasn isteriz" demiler. Nazm Paa, ii ele alarak, bir taraftan meyhanecileri Cide'ye srerken, dier taraftan da Cide yolunun yaplmas konusunda almalara balam. Nezaretten gelen istikaf mhendisleri "Kibert irketi, bu yolun haritasn yapmadka orada istikaf imkanszdr" yollu batan savc bir cevapla geldikleri yere dnmler ki benim bundan ve daha evvel verilmi bulunan 16 rapordan haberim yok. Bamhendis Nadir Bey beni Nazm Paaya takdim ettii zaman Paa sordu; - Mektepli misin, alayl m? 15
Mhendislik Mimarlk ykleri-I - Mektepliyim, efendim. - Mezuniyetine ka sene oldu? - 8 sene Paa Hazretleri. Beni yukardan aa yle bir szdkten sonra, tekrar sordu; - Sen Cide yolunu yapabilir misin? "Hay hay" cevabn verince de: - Otur bakalm uraya, dedi, sen bu yeri grmeden nasl yaparm diye sz veriyorsun? - Paam, dedim, para var m? - Var - O halde yer de var, elbetteki yaparm bu yolu; ben mhendisim Paam; Ailemi yerletirdim, 50 lira avans aldm ve Kastamonu'ya geliimin drdnc gn Dadaya gittim. Yaplmas istenilen yol, Dadayla Cide aras. Kaymakama, bir jandarma ve bir mekkareden ibaret ihtiyacm bildirince sordu; - Ya binek? Yaya gideceimi haber verince adamcazn yznde aknln izgileri belirdi. Ertesi gn yola ktk. Elimde istikaf paftas, kesinde pusula, omzumda altimetrik, ayama podametre asl, Daday'dan istikafa baladm. te tam bu gnlerde, daha evvel bahsettiim gibi meyhaneciler Cide'ye sevkediliyorlarm. Ben yaya nde, suvari jandarma arkada, gren kyller jandarmaya; - Nireye gtryon donguzu? Diyorlar, sonra da bana dnp; - Nasl, diye soruyarlar, rak satan m? 8 kilometre sonra bir kye indik, Kyl jandarmaya kotu, onu karlayp; 16
Mhendislik Mimarlk ykleri-I - Ho geldin baefendi, merhaba. Filan dedikten sonra, bana da; - Akamlar hayrl olsun orbac dediler. Jandarma hiddetlendi, - len, bu mhendis, Mslman. Kyl boynunu bkt; - Ne bilek, ksa don giyiyo da, Kemal Bey, bakm ki nereye gitse gayri Mslim veya meyhaneci sanlacak, hemen eve haber yollayp, mektepte 7'nci snfta giyindii krmz eritli ceketini istemi. Ancak bunu giydikten sonradr ki yolda grenler; - Merhaba avuaa kolay, gelsin. Demeye balamlar. Kemal Saatolu 22 gnde Cide yolunun haritasn ve 3 ay sonra da en mkl blgede 24 kilometrelik tesviyeyi turabiye yaptrmaya muvaffak olunca, maana 150 kuru zam alm! 60 sene mhendislik yapan ve 83 yl yaam bulunan Kemal Saatolu'nun biri birinden enteresan daha pek ok hatras var. Hatras, hatralar var ama biz bunlar yaynlarken, tabiidir ki, gazetemizin hacmini gz nnde tutmak zorundayz
17
18
FABRKALAR KURAN FABRKA KARDEMR VE TRKYE CUMHURYET DEMR-ELK YKS
Mahmut Kiper Metalurji Mhendisi
Mhendislik Mimarlk ykleri-I 20 Ekim 1992 tarihinde TMMOB Metalurji Mhendisleri Odas'nda yaplan Akam Syleisi'nin konusu "Trkiye'nin Demir-elik yks"; konumacs ise -Atatrk'n yurtdna gnderdii dier rencilerle birlikte 1926'da Ankara Gar'ndan bizzat uurlad- lkemizin ilk Metalurji Yksek Mhendisi Selahattin anbaolu idi. anbaolu, nce makina mhendislii eitimine balam; ama daha sonra, "Memlekete gereklidir" diyerek Aachen'de metalurji eitimi grm; 1930'larn balarnda balayan demir-elik seferberliinin her aamasnda nefer, lider, gzlemci ve tank olarak yer alm; Trkiye'nin sna geliiminde srekli izler brakm ve bu satrlarda anlatlacak olan demir-elik yksnn -inanlmaz gl hafzasyla en ince detaylarna kadar- bu gnlere tanmasn salam bir stadmzd. Ayn zamanda, Cumhuriyetin o dnemlerdeki insanlarnda grlen zelliklerinden olan stn devlet ve grev bilinciyle, tm olumsuzluk ve yokluklara ramen, lke sanayisinin temel talarn oluturan kurulularn lkemizin salam tulalar olarak sessizce ren ve yine sessizce gp giden bir mhendisi idi. Trkiye demir-elik yksnde KARDEMR'in (Karabk Demir elik letmeleri); KARDEMR yksnde de, kendisi hi almam olmasna ramen, S. anbaolu'nun ok nemli bir yeri vardr. Syleide anbaolu, Osmanl mparatorluu'nun son dnemlerinden balayarak bu yky yle aktarmt :
"Endstri devrimine yol aan temel unsur olan eliin ktle halinde imalatn gerekletirmi olan ngiltere'nin Babakan kaybettikleri Amerikan mstemlekesi iin demitir ki, 'Biz bir mstemleke kaybettik ama yle bir sanayi retimi meydana getirdik ki, o mstemlekeyi kat kat telafi edecek durumdadr.' Evet.... eliin kitle halinde imali ok nemli bir olaydr. Osmanl mparatorluu -geri elde bir vesika yok ama- 1820'lerde sanayi devrimine girmeye almtr. yle bir hatram msaade ederseniz arz etmek isterim : 1942-43 senesinde, Askeri Fabrikalar Genel Mdr Bakanl'ndaki bir heyetle harp ierisinde ngiltere'ye gittik. ngiltere'nin davetinin sebebi Trkiye'yi harbe sokmak iin ilikileri gelitirmekti. Fabrikay gezdikten sonra enteresan bir ey gstere20
ceiz dediler. Fabrikann byk yeil bahesinin bir yerinde, fevkalade bakml, mermerden yaplm, etraf zincirle evrili bir mezar var. Mezarn zerinde: 'stanbul'dan buraya staj iin gelip 28 yanda len brahim'in mezardr. Bu garibin mezarna kimse dokunmasn!... Tarih 1840.' yazyor.... Ama, Osmanl mparatorluu'nda hangi tarihte ktle halinde elik imaline balandna ilikin bir vesika yok. Vakti zamannda Askeri Fabrikalarn ktphanesindeyken, malat- Harbiye'nin mazisinden bahseden bir kitap grmtm. Sonra gidip aradm; ama kaybolmutu. O nedenle hafzama istinaden anlatacam. Osmanl'da ktle halinde elik retimi evvela Camialt Tersanesi ile balamtr. Abdlaziz'in zamannda Osmanl Donanmas'nn gelimesi arzu edilmi olduu iin, bu tersane kurulmutur ve iinde hem demirhane, hem de bir haddehane bulunmaktadr. 2000 tona kadar btn gemilerin boyas, rak okulunun mrekkep ihtiyac dahil tm ihtiyalar da bu tesiste yaplyordu. Daha sonra malat- Harbiye tarafndan Zeytinburnu'ndaki demirelik tesisleri kurulmutur. lk kurulan tesisler beer tonluk biri bazik, dieri de asidik Siemens-Martin ocaklardr. Bazik sistemle ktle elik imalat, asidik sistemle de toplarn namlular yaplyordu. Zeytinburnu'nda haddehane yoktu; dvme ve presleme ilemleri vard. Yani, Siemens-Martin ocandan dklen elik haddeleme suretiyle deil, dvlme suretiyle ekil alrd. Bu durum aa yukar Birinci Cihan Harbi'ne kadar devam etti. Bu savata hem elikhane, hem imalathaneler ve dier tm fabrikalar var gleriyle altlar. Mtareke ile birlikte hepsi kapand, harap oldu. Ve Trkiye Cumhuriyeti teekkl ettii vakit, 1923'te elinde elik reten hibir tesis yoktu. Ufak pik dkmhanelerinden baka hibir ey kalmamt."
S. anbaolu Cumhuriyetin ilk yllarndaki demir-elik ile ilgili giriimleri de yle anlatyor;
"lk teebbs 1924 senesinde imalathanelerin tekrar kurulmas iin karlm bir kanunla balar. 100 milyon liralk tahsisatn 5 sene zarfnda sarf edilmesi zerine bir kanun karlm ve ona istinaden
21
askeri fabrika imalathaneleri tekrar yeni batan kurulmaya balanmtr. lk nce Ankara Fiek Fabrikas ile ie balanmtr. Ve 1929 senesinde de, Krkkale'deki elik fabrikasnn temeli atlr. Bu fabrika 1932'nin banda bitti. Fabrikada iki tane 10'ar tonluk SiemensMartin oca, bir tane 2 tonluk elektrikli ark oca ve iki tane de kupol oca ile beraber dkmhane, haddehane, demirhane, tamirhane vard. 1932'te Almanlardan bir heyet geldi, bunlar altrmaya baladk."
S. anbaolu'nun 1995'te lmnn ardndan, bir an kitab basld. Bu kitabn sunuunda Prof. Dr. Bilsay Kuru, Trk Tarih Vakf'nn Szl Tarih Projesi kapsamnda, lk zen'in Selahattin anbaolu ile yapt syleiden alntlara da yer vermiti. Bu syleide, Krkkale'nin ve fabrikann o gnlerdeki durumunu da anbaolu yle anlatyordu :
"1932'de Krkkale'de askeri fabrika sahas dnda sadece 13 ev vard. Meyhane, kahvehane ve kasap dkkan ayn yerdi. Yol yoktu. Haftada yalnz iki tren geerdi. Gazete gelmezdi. Fabrikaya ya trenle, ya da amur tarladan geerek gidilirdi. i tamamen oralarn kylsyd. ki, saatte kynden eekle veya yaya gelirdi. Fabrikada eeklere ayr yer vard. elik fabrikasnda 500-600 ii alrd. ilere (yani alan kylye) kendi getirdii pekmez veya ayrana band yufka ekmeinden ibaret yemeinin ve kendi elbisesinin dnda, ilk fabrika yemei ve kyafeti Krkkale elik Fabrikas'nda verilmitir. Bunu yapan da devlet deildi. Kendi aramzda para toplayp balattk ve usul haline getirdik...."
O devirde yrede ne sebze hali, ne kabzmal ne de mezbaha vardr ve onlar, fabrika evresindeki uygun bir arazide domates, biber, fasulye vb. gibi sebzeler ile tavuk, koyun gibi hayvanlar dorudan doruya kendileri yetitirerek, alanlara Cumhuriyetin ilk tabldot uygulamasn balatrlar. Cumhuriyetin ilk yllarnda nelerin, hangi koullar altnda ve hangi inan ve direnlerle baarldn gsteren bu ara aklamadan sonra, tekrar anbaolu'nun azndan demir-elik servenine devam edelim : 22
"O vakit demiryollar Trkiye iin ok nemli. Bu fabrikalar askerlerin ihtiyalar iin kurarken, smet Paa'nn emriyle '.... Burada ray- da yaplsn.' denmitir. Trkiye'de ilk defa ray 1932 senesinin Haziran'nn 4'nde burada yaplmtr. Daha sonra Almanlar gittiler ve 1934'e kadar elikhane almad; nk ne mhimmat, ne de ray iin sipari vard..... 1934 senesinde Ali etinkaya Bayndrlk Bakan olduktan sonra Devlet Demiryollar ona baland. Devlet Demiryollar balangta hi istemiyordu; ama, etinkaya zorlaynca ray sipariini Krkkale'ye vermek zorunda kaldlar. Balangta, tabiatyla hi tahsisat falan yok. Hepimiz acemiyiz ve doru drst ktle halinde retim yapamyoruz. O esnada, 15'lik top imalat iin Almanya'ya tekml kursuna gidenler, koda firmasndan Harlas isimli bir ustaba getirdiler. Bizim elik imalatnda Harlas'n ok byk yardm ve tesiri oldu. Raylar ilk teslim ettiimiz zaman TCDD phe etmiti. naat Fen Heyeti Bakan olan smail Fuat Bey bizim raylardan ve Alman konsorsiyumundan gelmi raylardan bir ka rnek alp test etmek zere svire'ye gnderdi. Onlar raylar Thomas eliinden yapyordu. Bizim raylar onlarnkinden kat be kat mukavim knca herkesin sesi kesildi. 1935-1940 tarihleri arasnda TCDD'ye 20.000 ton ray verdik.
Krkkale'nin esas imal grevi vasfl eliktir. Bunda baarl olmutur. 1935-50 arasnda 150 kadar deiik elik eidi yaplmtr. Trkiye'de bugn bunun yars retilmiyor.
Krkkale'de hep yeni eyler yaplrd. Scak i, yksek hz, ksaca her cins takm elii yapld. Hlasa, uak elii, kalem elii, paslanmaz elikler, ata dayankl elikler, btn dili elikleri, semantasyon elikleri, daha bir oklar yapld. Bizi en ok mklata uratan, fiek iin, platina dediimiz ok dk (% 0,08) karbonlu ve silissiz malzeme imal etmekti. Krkkale'de dolomit yoktu, ama manyezit vard; manyezitin yaklmas ve katlmas ilk defa burada oldu. Sonra, Trkiye'de ilk defa elik dkm, kuma elik dkm de bura23
da yapld. elik dkm kumu tannmyordu, bentonit hi bilinmezdi. O vakit amotu tp dkm kumuyla kartrma suretiyle elik kumu imal edildi. lk yaplan eyler, toplarn tekerlek balar olmutur. Ve ondan sonra da enteresan iki dkm yapld; bunlar eski Erkin denizalt personel gemisinin bodoslamalar ve mermi eliklerinin ekme halkalar iin, i ksm beyaz dkm, d ksmlar gri dkm halkalard. Kapasite 2 tonluk bir elektrik ark ocandan ibaretti. Btn bunlar kitaplardan bakarak yaptk. Patent, lisans sz konusu olamazd. Kendi ihtiyacmz, TCDD'nin ve Milli Savunma'nn ihtiyalarn karlardk. Piyasaya vermedik, piyasann ihtiyac da yoktu...."
Prof. Dr. Bilsay Kuru, anbaolu'nun anlattklarndan yola karak o dnemki Krkkale'yi yle tanmlyor :
".... 1930'larda ssz Krkkale kynde minyatr bir sanayi modeli kurulmutu. Askeri fabrikalar 1924'te alnm olan bir kararla, 'Kzlrmakn dousunda kurulsun...' ilkesine gre ve btnyle de harp sanayisine ynelik olarak, ana ve yardmc fabrikalar biiminde kurulur. Fiek, mermi, elik, tfek ve barut fabrikalar ortaya kar. Mermi, barut, kapsl, fiek yannda, top tabanca, zrh mermisi, zrh levhas, vagon yay, tampon yay ve kabna smayan bir ok rn, bu minyatr sanayide retiliyordu...."
Bu minyatr sanayide gerekten ok nemli, deiik ve zor iler yaplyordu. Ama 600-700 ton/yl lekli elik retimi lkenin sanayileebilmesi iin ok yetersizdi. Trkiye'nin sanayi devrimini yakalamas iin, ar sanayisini kurmas ve bunun iin de lokomotif sektrlerden olan demir-elik iinde ok yksek retim rakamlarna ulamas gerekiyordu. ngilizlerin kitlesel demir-elik retimini 'Amerika Mstemlekesi'nden daha stn tutmalar gibi, bata ABD olmak zere, dier gelimi lkeler de bu retimi ok nemsediler. 1980'lerin sonlarnda Uluslararas Demir-elik Enstits'nn (IISI) 21. yllk toplantsndaki eref konuu yle diyordu: "ABD bir endstri devi ise, bunu elik endstrisi merkezli sna retim gcne borludur...." En azndan 2000'lerin bana kadar uzanan bir sanayi anda lokomotif rol oynam olan i kollarnn desteklenmesi, ekonomik geli24
Mhendislik Mimarlk ykleri-I menin anahtar konumundayd. nk bu anahtar sektrlere yaplan yatrmlar sonucu, retimde grlen % 20'lik bir art, ulamdan reklama tm dier yan sektrlerde % 20'lik bir art da beraberinde getirmekteydi. Kimya sanayisi ile birlikte temel lokomotif sektrlerden olan demir-elik ikolunda alan bir kii, bu sektrlerden etkilenen dier ikollarnda 20 kiiye daha istihdam olana salamaktayd. Yeni yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti de bu gerei gryordu. Bu nedenle de, lkede kitlesel lekli bir entegre demir-elik tesisinin kurulmas hususunun aratrlmas iin gereken almalar, ktisat Vekaleti tarafndan hemen balatlmt. KARDEMR'in kuruluunun 50. ylnda yaynlanan bir brorde anlatlanlara gre, 1925 ylnda, bir taraftan petrollerin incelenmesi iin Lksemburg'dan Dr. Lucius, dier taraftan da kmr ve demir madenlerinin aratrlmas iin Avusturya'daki nl Lben Maden Mektebi'nin profesrlerinden Dr. Granigg Trkiye'ye getirtilir. Dr. Granigg, raporunda demir cevherinin ve cevherin izabesi iin kullanlacak kokun dardan getirilmesini tavsiye eder... te yandan lkemizdeki kmrlerin koklama testleri ve cevherlerin uygunluk analizleri de yurtdnda yaptrlmtr. Bu kprtlardan sonra 1928'e kadar herhangi bir dier aratrma emaresi gzlenmemektedir. 1928'de Genel Kurmay'da yaplan bir toplantda konu tekrar ele alnm; fakat, bteye denek konamadndan, demirelik sanayi kurma teebbs ikinci kez olumsuz sonulanmtr. 1932'de Rus Heyeti'nin incelemelerinden sonra, konu tekrar gndeme gelmi; bu heyetin verdii raporlarda, 1929-30 gmrk istatistiklerine gre, bir ylda 150.000 ton demir-elie srm bulunabilecei, bunun iin de gnde 300 ton kapasiteli bir yksek frna ihtiya olduu belirtilmitir. Bu yksek frnn iletilmesi iin kurulacak kok fabrikasnda da kimya sanayi bakmndan nemli yan rnler elde edilecei ve bu ar sanayi merkezi evresinde kurulacak slfrik asit fabrikas ile dier yan sanayi tesislerinin ok ekonomik olaca dorultusunda grler ortaya konmutur. Ruslardan sonra Amerika'dan gelen bir dier heyete Trkiye'nin ekonomik tahlilleri yaptrlm; bu kapsamda demir-elik sanayisi de 25
Mhendislik Mimarlk ykleri-I ele alnmtr. Ve nihayet, entegre demir-elik tesislerinin kurulu yerlerinin seiminin ve dier sorunlarn incelenebilmesi iin, Smerbank ve Genel Kurmay ile birlikte almalara balanm; birinci sanayi kalknma plan kapsamnda yer alan bu en nemli tesisin kesin olarak kurulmasna karar verilmitir. Amerikal iktisatlarn ve Rus heyetinin incelemeleri sonucunda, tesisler iin nerdikleri kurulu yeri Ereli'dir. Daha sonra, kesin kurulu yerinin tespiti iin Smerbank ve Askeri Fabrikalar uzmanlarndan bir heyet seilir. S. anbaolu ile KARDEMR'in yollar da ilk kez burada kesiir. Yer seimi iin oluturulan heyette Vedat Akdoan, Hasan Osman Kra ve S. anbaolu bulunmaktadr. ncelemelerin sonucunda ".... tesis Zonguldak'ta kurulsun..." derler; Genelkurmay deniz toplarnn at menzili (o zamanlar 70 km'ydi) dnda kalmas hususunda srar eder ve Zonguldak'tan 70 km ieride 11-12 haneli Karabk Ky bulunur. Karabk'n seilmesinde savunma gereksinimi dnda u faktrler de rol oynamtr : Takmr havzasna olan yaknl; Demiryolu gzergahnda olmas nedeniyle, 1936 ylnda Erzurum demiryolu hattnn yaplnda bulunan Divrii demir madenindeki cevherin nakil imkn; Yrenin ii yerlemesine uygunluu; Yredeki jeolojik yapnn ar sanayi tesisi kuruluuna elverili oluu, Demir cevheri dardan ithal edilecei iin sahile yakn oluu. Alman Krupp firmas 80.000 ton/yl ve ngiliz Brassert firmas da 150.000 ton/yl kapasiteli iki ayr teklif verirler. in alnmas iin ok bastran ngiliz Hkmeti ile imzalanan toplam 2,5 milyon tutarndaki bir kredi anlamas erevesinde, KARDEMR'in ihalesi H. A. BRASSERT firmasna verilir. 3 Nisan 1937 tarihindeki temel atma treninde Bavekil smet nn unlar sylyordu :
".... Karabk Demir ve elik Fabrikalar ad dikkatinizi celp etmitir. Demir-elik fabrikalar yedi tane byk fabrikadan mrekkeptir. Bunlardan her biri her memlekette bal bana birer kymet sayla26
bilir. Yksek frnlar, elik frnlar, kok frn, haddehane, 20.000 kw kudretinde bir elektrik santrali, byk bir atlye ve tali maddeler fabrikas, bugn meydana getirilmesi kararlatrlm olan bunlardr. Bu messeselere dayanarak yeniden kurulacak fabrikalar ayrca bir mevzu olacaktr. Kurulacak fabrikalar fennin en son terakkilerini ve en son icatlarn ihtiva edecek olan en kuvvetli messeselerdir. Bu fabrikada gnde bine yakn amele alacaktr. Amelenin nispeten azl, kurulacak olan bu fabrikann ne kadar modern ve mekanize olduunu gstermeye kfidir. Bu messeselere 22 milyon liradan fazla para sarf edeceiz. Fabrikalarn her gn kullanaca madenleri 236 vagon tayacaktr. Bu her gn on trenin buraya gelmesi demektir. Arkadalar, endstri hayatna hevesle girdikten sonra asl endstrinin ana ksmna, ar endstriye bugn balam bulunuyoruz. Makina endstrisine de buradan balanr. Bu messese itimai bakmdan da ayrca dikkati celp edecek bir kymeti haizdir. Burada alanlarn ikamet ve alma shhat artlar, mektep ihtiyalar ayrca hazrlanacak, bunlar iin ayr ayr messeseler kurulacaktr. Gryorsunuz ki, Karabk Demir ve elik Fabrikalar ile memleketin her sahada ok kymetli olan balca ihtiyalarna cevap verecek bir messese kurmakla kalmyoruz. Cumhuriyeti ve milliyeti Trkiye'nin manevi ve itimai bir medeniyet ve kltr messesesini de meydana getirmi oluyoruz. Demir ve elik Fabrikalarnn endstri bakmndan, ekonomi bakmndan olduu kadar, memleketin mdafaas iin olan yksek ehemmiyetine de bilhassa dikkatlerinizi celp etmek isterim. Bu fabrikalar her ihtiya iin istediimiz demir ve elik temin etmekle, memleket mdafaas bugnden sonra daha geni temellere istinat etmi olacaktr. Her bakmdan memlekete bu kadar lzumlu ve faydal olan bu fabrikalar vcuda getirmek Atatrk'n byk ehemmiyet verdii balca bir mevzu idi.
27
Bugn temelini atmakla sevin duyacamz bu fabrikalarn kurulmas iin ok allm, uzun mzakereler ve tetkiklerde bulunulmutur. Bu yolda karlalm olan saysz zorluklar gidermek ve kurulularn tahakkuk ettirebilmek iin balca istinat kuvvetimiz Atatrk'n bitmez tkenmez mzahereti ve yardm olmutur."
Bylelikle, Soanl ile Ara aylarnn kesitii yerde ve birer bataklktan farksz olan geni eltik tarlalarnn zerinde memleketimizin ilk byk ar sanayi tesisleri hzla ykselmeye balamt. Bu olay lke apnda byk yanklar uyandrm ve gazeteler olay
'Mill ef' KARDEMR'in Temel Atma Merasiminde (3 Nisan 1937) gnlerce ilemilerdi....
KARDEMR'in kuruluu ile ilgili olarak S. anbaolu unlar anlatyordu :
".... Karabk'n yaplmas -dikkat buyurun- 2 senede olmutur ve bu yaplma iinde ne dozer, ne de ekskavatr vard. Btn bu iler kazma, krek ve eek kfeleriyle yerlerin doldurulmas suretiyle gerekletirilmitir... Bu kadar hzl bir fabrika yaplmasnda, benim kanmca en nemli faktr -ldyse, Allah rahmet eylesin- Azmi Tlabar ismindeki kontrol mhendisiydi. O hep iinin bandayd ve sabahtan gece saat 12'ye kadar mtemadiyen bu ile megul olurdu...."
28
Bir Entegre Demir-elik Tesisinin Konstrksiyonunda Kas Gc Kullanldnn Resimli Vesikasdr.... (28 ubat 1938) 1 Mart 1938'de makinalarn montaj balad ve birbirini besleyentamamlayan niteler btn olan bu tesiste ilk olarak 6 Haziran 1939'da Kuvvet Santrali ve ardndan da 27 Temmuz 1939'da 1. Kok Fabrikas iletmeye alnd. 9 Eyll 1939'da iletmeye alnan Fatma adndaki 1. Yksek Frn, karnndaki cevheri takmrnn atei ve karbonu ile yourdu; uzun doum sanclar ekti. Cumhuriyetin ilk sv demiri 10 Eyll 1939'da Fatma'nn karnndan akkor halinde gn na kt. Yksek frnda gerekleen reaksiyonlarn tm bugn bile aklanamamaktadr. Ama topra atele birletirerek demir veren btn yksek frnlara, bu sayg uyandran ve heyecan veren dourganlklarndan dolay, hep kadn isimleri verilir ve yllarca hi durmazlar. erilerine her gn yklenen cevheri bu frnlar, gerisin geri demir olarak gn yzne karrlar. Ve tam 64 senedir -her 5-6 senede bir bakm-onarm iin verilen ksa molalar hari- Fatma ve daha sonralar da kardeleri Zeynep ile lk, her gn demir dourur durur.... 15 Eyll 1939'da Fatma tam kapasiteyle iletmeye alndnda, Yksek Frn efi Ekrem Kapral ve ngiliz Uzman Mr. Smith Messese 29
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Mdr Halit Civelekolu'nun yanna gelir ve dkm alndn bildirirler. Bu esnada, orada tank olarak S. anbaolu da bulunmaktadr. KARDEMR'le anbaolu'nun yollar, uzun yllar sonra tekrar kesiecektir. Daha sonra, sra demiri yine atele elie dntrecek olan Siemens-Martin ocaklarnn devreye alnmasna gelir. Hem bu ocaklarn devreye alnmas, hem de haddehane ve ray ekme ayarlarnn yaplmas srelerinde Krkkale'den gelen ekiplerin ok byk katklar olacaktr. Ve bundan sonra da KARDEMR, hem baka demirelik iletmelerinin, hem de baka fabrika ve tesislerin kurulmasnda, olaanst bir zveriyle, ok byk hizmetler verecektir. KARDEMR o gnlerde en ileri teknolojileri ieren devasa boyutlu bir ar sanayi tesisiydi ve iletilmesi iin mteahhit firma ile 1 senelik bir szleme yaplmt. SMERBANK da bu tesisin iletilmesine yardm etmekle grevlendirilmiti. 13 Mart 1937'de kurulan Smerbank Karabk Brosu, 1 Haziran 1939'da 30.000.000 TL. sermaye ile kurulan Trkiye Demir-elik Fabrikalar Messesesi'ne devir oluyor; balangta 32.900.000 TL'ye mal olan KARDEMR'e Smerbank'a Slfrik Asit ve Sperfosfat Fabrikalar ile baz tesisler daha ilave ediliyor ve bylece toplam kombine yatrm maliyeti de 50.000.000 TL'ye bali oluyordu. 13 Mays 1955 tarihli bir kanunla KARDEMR, 200 milyon TL sermayeli bir 'iktisadi devlet teekkl' durumuna gelmi ve "Trkiye Demir-elik letmeleri Genel Mdrl" adn almt. 21 Mays 1955'te ETBANK'n bir messesesi olan Divrii Demir Madenleri'ni de bnyesine katan kuruluta, bu iletmelerin dnda balca u niteler mevcuttu; Krma-Eleme ve Sinter Tesisleri, Kok Fabrikalar, Yksek Frn, elikhane, Haddehaneler, Makina Atlyesi, 30
Mhendislik Mimarlk ykleri-I elik Konstrksiyon Atlyesi, Pik, elik ve Demird Metal Dkmhaneleri.
KARDEMR'de, yalnz inaatlarda kullanlabilecek olan klasik uzun elik mamllerinin retimi iin gerek duyulan tesislerin yan sra, makina ve elik konstrksiyon atlyeleri ile dkmhanelerin de kurulmasnn temel nedeni, lkemizin her yresinde balatlan kalknma ve sanayileme an yakalama hamlesi erevesinde planlanan tesislerin hayat geirilmesiydi. rnein, 35 tona kadar pikten ve 26 tona kadar da elikten maml, ok ar paralarn dklebildii 49.000 t/yl kapasiteli dkmhaneler, Trkiye ve Balkanlar'n en byk ve Avrupa'nn da hatr saylr byk tesislerindendi. KARDEMR, bnyesindeki bu ek tesislerle, bir ok fabrikann kuruluunda nemli grevler stlenip 'Fabrikalar Kuran Fabrika' unvann tamaya hak kazanmtr. Zira, Afin-Elbistan Termik ElektrikSantral, PETKM, Seydiehir Alminyum Tesisi, Karakaya Baraj, Frat Kprs; Pendik, Takzak ve Alaybey Tersaneleri ile Ereli Demir-elik Tesisleri (ERDEMR) ve skenderun Demir-elik Tesisleri (SDEMR) de dahil olmak zere, TRT ve PTT'nin 19 adet Radyo-TV anten kulesi, ay fabrikalarnn 64 nitesi, 9 tane eker fabrikas, 7 imento fabrikas, ETBANK iletmelerinin bir ksm ve baz askeri tesisler KARDEMR tarafndan kurulmutur. Milli ef nn'nn KARDEMR'in temel atma treninde syledii;
"Karabk Demir ve elik Fabrikalar ile memleketin her sahada ok kymetli olan balca ihtiyalarna cevap verecek bir messese kurmakla kalmyoruz, cumhuriyeti ve milliyeti Trkiye'nin manevi ve itimai bir medeniyet ve kltr messesesini de meydana getirmi oluyoruz"
szlerini bu iletme tmyle doru karmtr. lke sanayinin geliiminde byk hizmetler veren tesis te yandan bir 'itimai medeniyet ve kltr messesesi' olma ilevini de yerine getirmitir. Trk Tarih Vakf tarafndan karlan "75 ylda arklardan iplere" isimli kitapta yer alan bir ok sanayi yks iinde Aydn Engin tarafndan kaleme alnm KARDEMR hikayesi de vardr. Bu yaznn sonlarn31
Mhendislik Mimarlk ykleri-I da KARDEMR'in gen cumhuriyette medeni insanlar yetitirmek adna yaptklarndan bir ka rnek yle anlatlmaktadr; ''KARDEMR bnyesinde Fabrika dergisinin kinci Dnya Sava'nn en zorlu gnlerinde (1943) karlan bir saysnda Ocak ay etkinlikleri yle verilmitir: ' Halkevlerinde Ocak ay ierisinde alt konferans icra edilmi olup, bir tanesinde stad Nurullah Ata lisan meselelerine temas etmitir. Maarif Vekilimiz Hasan Ali Ycel ise konferansnda Karabk civarnda Ky Enstits deil sanayi meslek mektepleri ihdasna karar verdiklerini samiine izah buyurmu, milli airimiz Mehmet Emin Yurdakul hece vezni iiri ile aruz vezni iirinin mukayesesine tahsis edilmi bir konferans vermitir. Gene ocak ay mddetince Demir elik tiyatro salonunda, Halkevi msamere kolu, Fransz edip Moliere'nin, Ahmet Vefik Paa adaptasyonu Mrai eserini temsil etmi; bu temsilin akabinde, Karabk'e terif eden Ankara Devlet Konservatuar talebelerinden mteekkil heyet, ayn eseri bu defa da Franszca aslndan tercme edilmi ekliyle sahneye vazetmilerdir. Temsilden sonra, her iki versiyonu da seyir eylemi olanlar tarafndan, lise edebiyat muallimesi Fitnat Arzkal idaresinde mnakaa ve mukayesesi yaplmtr. Hareketli cereyan eden mnakaalarda garp ve ark zaviyesinden tiyatro san'at da bahis mevzuu edilmitir. Ocak ay hitamna doru Ankara Musiki Muallim Mektebi korosu tarafndan halk arklarnn ok sesli icras yaplm, ayrca Ankara'dan davet edilen Gazi Orta retmen Mektebi ve Terbiye Enstits spor muallimleri tarafndan ameli ve nazari olarak eskrim dersleri verilmitir. Demir elik Tenis ve Velosipet (bisiklet) takmlarna ilave olarak pek yaknda bir eskrim takm ihdas edilecei memnuniyetle haber alnmtr.'' Trkiye sanayisinin ve insannn geliiminde bir ok ilke imza atan KARDEMR, bu lkeye yneticilik dersleri de vermitir. Metalurji Mhendisleri Odas eski Bakanlarndan Sleyman Sami Altun'dan KARDEMR'in eski yneticileri ile ilgili baz anlar dinlemitim.
32
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Bu gn Karabk Yeniehir Cami karsndaki Parka ismi verilen Tayyip Baba (Tayyip Ar) 1930'lu yllarn sonlarnda ok uzun sre dari ler Mdr Yardmcl yapm. Onun dneminde bir gn Ynetim Kurulunda bir karar teklifi nergesi okunmu. nergede mealen yle denilmekteymi; " Maiyetindeki personelin ilerini deruhte etmeleri srasnda gerekli denetleme ve kontrolleri yeterince yapmayarak letmelerin zarar grmesine sebep olan Messese Mdr Yardmcs Tayyip Ar'nn..TL yevmiye cezasyla cezalandrlmasn tensip ve msaadelerinize arz ederim. mza Tayyip Ar" Tayyip Baba, kendisi hakknda ceza verilmesi iin nerge vermi ve bu nergenin ileme konulmamas ynnde Ynetim Kurulu srarlarn da kabul etmemitir. Tarihe dlen bu notu bugnk yneticiler okuyorlar m acaba? KARDEMR'in bir baka Yneticisi, Ocak 1947 ile Temmuz 1950 arasnda bu tesisin Mdr olan Muhittin Erkan ne o zamanlar ne de imdi Karabkller tarafndan unutulmu. ini iyi yapan dllendirmek iin bir ok kendine has yntem gelitirmi, ilikileri gelitirmek iin piknikler dzenlermi, toplu snnet ve dn trenleri yaptrmay sosyal sorumluluk olarak grrm. Adanadan ucuz karpuz, Erzurumdan et ve tereya, Smerbanktan ucuz kuma vb. getirerek personele hesapl ekilde sattrrm. Yre halk tannm sanatlar ilk kez onun dzenledii gecelerde grm. Byle gelien KARDEMR, daha sonralar, lkemizin sanayisini gelitirmeyi hedefleyen demir-elik retimini artrma gayretlerine paralel olarak, kendini tevsi etmitir. Mevcut kapasite, ilk yksek frn Fatma'nn kardei Zeynep'in devreye girmesiyle 275.000 ton/yl'a ve son yksek frn lk'nn 1964'te ylnda iletmeye alnmasyla da 600.000 ton/yl'a kadar ykselmi; daha sonra gerekleen slahat ve tevsiat ile birlikte 1 milyonton/yl'a erimitir. Uzun rne ynelik bu ilk entegre tesisin ardndan, yass rne ynelik ve yine cevher ve takmrnden retim yapmak zere, ikinci bir entegre demir-elik tesisi kurulmas ynndeki giriimler 1957'de 33
Mhendislik Mimarlk ykleri-I balamt. Bundan sonrasn gene Selahattin anbaolu'nun azndan dinleyelim :
".... 1956-57'de Alman Krupp, SMERBANK, ETBANK ve Bankas itiraklaryla bir irket kuruldu. irketten istenen Trkiye'de bulunan demir yataklarn inceleyip ikinci demir elik sanayisinin tipi ve yerini tayin etmekti. 1958'de irketin bana beni getirdiler. Bir rapor hazrlayp, hkmete yaknl da bulunan Bankas Genel Md. zeyir Avunduk'a verdim. Tavsiyem 1 milyonton/yllk yass maml tesisi kurulmasyd. ayr yerden birinde olmalyd: Ereli, Edremit Krfezi veya skenderun. Buralarn nde de birer demirelik tesisi kurulmutur (Ali Aa'y Edremit Krfezi'nin havzasnda dnmek gerekir). nk entegre demir-elik tesislerini deniz kenarnda kurmak dorudur. nk, demir-elik 1 ton mamul iin 6 ton hammadde ithal eder ve su yolu en ucuzudur. Krupp hammadde vaziyetini uygun grmeyerek iten kt. Beni baz bakanlarn bulunduu kk bir Bakanlar Kurulu'na ardlar. zah ettim. Kredi alnd ve Sanayi Bak. Ereli'nin kuruluuna n ayak oldu. Ereli verdiim rapordaki esaslara gre kuruldu, ama kapasite 500.000 ton/yl olarak. Ben grev almadm...."
Evet... ERDEMR, yass maml hedefleyen 470.000 ton/yl kapasiteli ikinci entegre tesis olarak, 7462 sayl yasayla 1960'ta kurulmaya balanm ve zel bir A statsyle 1965 ylnda da iletmeye alnmtr. ERDEMR'in 600 milyon TL'lik kurulu sermayesinin % 21'i 'Koppers Assoc.' isimli bir konsorsiyuma ve % 8,25'i de 'Chase Int. Investment Co.' firmasna aitti. SMERBANK ile TD-KARDEMR de 153'er milyon TL ile % 25,5'erlik iki ayr hisseye (veya % 51'lik kombine bir ounlua) sahiptiler. Sonradan yabanc ortaklar hisselerini yerli ortaklara satmlard. ERDEMR hisselerinin yarya yakn bugn borsada kote edilmi durumdadr ve geri kalan ksm ise hl kamunun elindedir. retim kapasitesi ilk nce 2 milyonton/yl'a(Mt/yl), ardndan da 3 Mt/yl'a karlmtr. lkenin tek yass maml reten tesisi olan ERDEMR bu gn, ana ve yan retim tesislerinin yan sra iki liman, iki baraj, 1.500 34
Mhendislik Mimarlk ykleri-I lojman, bir hava liman ve sahibi olduu dier fabrikalarla lke ekonomisinin temel talarndan biridir. Sermaye takviyesinin yannda, ERDEMR'in devreye alnmasnda da youn abalar harcayan KARDEMR, lkemizin nc ve son entegre demir-elik tesisi olan SDEMR'in devreye alnmas srecinde de saysz fedakrlklarda bulunmutur. 1970'te temeli atlan SDEMR'de, 1975'te yksek frn devreye alnm; 1977'de ise 1 mt/yl kapasiteli bir elikhane almaya balamtr. 1974'te bitirilmesi planlanan, ama ancak 1977'de bitirilebilen SDEMR'in kuruluundaki gecikmede, Trkiye'de zel sektr gelitirmek zere sermaye yaratma abalarnn byk etkisi olmutur. naat ve montaj ilerinin tonaj hesabyla blm blm zel firmalara ihale edilmesinin ardndan, yksek bedellerle ii alan firmalar bu ileri ok daha dk fiyatlarla kk irketlere devretmi; ancak, altyaps yeterli olmayan kk irketler ileri bitirememi; ya da ar tonajl baz iler tamamlanm ve hassas blmler tamamlanamadan i yarm braklmtr. Sre uzatm ve yeniden fiyatlandrma ile byk para kazanan baz firmalar, ii nce braktklar halde, ayn ii daha yksek bedellerle tekrar almlardr. Tm bunlara ramen, nitelerin hemen hemen hepsi yarm kalm ve bu iler de KARDEMR'in montaj ekibince tamamlanmtr. SDEMR bugn 2,2 mt/yl'lk kapasiteye ulamtr. Ancak, yaad finans sorunlar ve kronikleen zararlar sonucu ERDEMR'e balanm ve uzun yllarn birikimleri sonucunda oluan sorunlar gz ard edilmitir. Cevher ve takmrnden demir-elik reten bu entegre tesisler dnda, hurda demir-elik girdisiyle elik reten EAO (Elektrikli Ark Oca) Tesisleri de -bu kapsamdaki ilk tesis olan Krkkale elik Fabrikas istisna kalmak kaydyla- 1950'lerin sonlarna doru, zel sektr tarafndan lkemizde kurulmaya balanmtr. lk olarak, Elektro Metal A 1957'de EAO ile elik retimeye balam; sonra da, META ile dierleri onu izlemilerdir. EAO iletmelerinden olan ve Trkiye'nin alaml elik reten en byk tesisi olan Asil elik'in de gayet ilgin bir yks vardr. Bu tesis 35
Mhendislik Mimarlk ykleri-I zel sektr tarafndan yaplm; ancak laynca iletilemedii iin de kamulatrlmtr. Uzun yllar bu tertiple altktan ve pek ok ek yatrm gerekletirildikten sonra, Asil elik tekrar zelletirilmitir. 2000'li yllara kadar dnya demir-elik retimi ile dnya sna retimindeki gelime byk bir paralellik gstermektedir. Bu olguya baml olarak ekonomik, sosyal ve politik btn gelimelerde de demir-elik ikolunun byk etkisi olmutur. Bugnk Avrupa Birlii'nin temelini oluturan Avrupa Kmr ve elik Topluluu (AKT) anlamalar lkelerinin gelimilik dzeyini de ok etkilemitir. Gen Trkiye Cumhuriyeti de sanayi an yakalamak iin, doru bir ngrle, entegre demir-elik tesisini kurarak ar sanayi hamlesine balam; ancak, zaman iinde demir-elik retimi ile ilgili olarak alnan baz yanl kararlar, byk yapsal bozukluklara neden olmutur. 2002 yl sonu itibaryla, Trkiye'nin toplam ham elik kapasitesi yaklak 20 mt/yl ve retimi de 16,47 mt/yl olmutur. 2002'de dnyada retilen toplam 886 mt eliin % 1,8'ini reten Trkiye, dnyann en byk 13. reticisi olmutur. lkemizdeki yllk uzun rn tketimi 6 mt, yass rn tketimi ise yine 6 mt civarndadr. Yass rn talebi, ekonomik gelimeye de paralel olarak, her yl % 5 artmaktadr. Bylece, yaklak 11 mt uzun rn kapasite fazlas ve 3 mt da yass rn amz bulunmaktadr. lkemizin 16,47 mt ham elik retimine karlk 12 mt tketimi olmasna ramen, bata EAO tesislerinin hurda girdiye baml olmas ve entegre tesislerin de yurtdnn hammadde girdilerine baml olmas nedeniyle, Trkiye, net demir-elik ithalats bir lke konumuna gelmitir. 2002 yl sonu itibaryla, lkemizde faaliyet srdren 16 EAO tesisinin kapasitesi, toplam kapasitenin % 69'una tekabl eden 14 mt dzeyindedir ve bunlarn toplam 2002 retimi de 11.33 mt (% 69) kadardr. lkemizde halen mevcut entegre demir-elik tesisinin toplam kapasitesi ise yalnz 6,2 mt/yl (lke toplamnn % 31'i) dzeyindedir ve 2002 yl retimi de 5,14 mt'dir (% 31). lkemizdeki ham elik retim kapasitesinin 16,6 mt'lik blm (% 83') uzun rn, 36
Mhendislik Mimarlk ykleri-I 3 mt'lik blm (% 15'i) yass rn ve yaklak 0,4 mt'lik kalan blm (% 2'si) ise vasfl elik retimini hedef almtr. Oysa ki, dnya elik retimine ilikin istatistik verilerine baktmz zaman, yukarda izilen tablonun neredeyse tam tersi bir grnmle karlamaktayz. Dnya elik retiminin % 70'i entegre tesislerde ve sadece % 30'u EAO ile iletilen tesislerde gereklemektedir Ayrca, dnya retiminde yass rnlerin pay % 65, uzun rnlerinki ise % 35 dzeyindedir. Ayrca, gelimi lkelerde, yass rn pay ayn kalmak kaydyla, alaml elik retiminin toplam retim iindeki pay da %15 dolaylarndadr. Gelime abasna giren lkelerde ncelikle ehirleme almalarnn ve buna bal olarak inaat sektrnn arlk kazand grlr. Bu nedenle elik endstrisinde ilk balarda uzun rn talebi fazladr.Zamanla gelimilik dzeyine bal olarak beyaz eya, makina, otomotiv gibi sektrlerin yass elik rnlerine talebi artar, ayn zamanda alaml elik eitlerine ve miktarlarna da gereksinim fazlalar. Demir-elik retim projeksiyonlar yaplrken ve buna gre yatrmlar ynlendirilip, tevik edilirken bu temel kural gzetilir. Demirelik retiminden etkilenecek sektrlerin gelitirilmesi de byle ynlendirilir. 1960'larda lkemiz uzman ve mhendislerinin bu gnlerin yass-uzun gereksinimlerinde doru tahminler yapt biliniyor. O halde, hangi karlarla ve hangi yabanc danmanlk kurulularnn ynlendirmesi ile onca yatrma izin verildi, daha da tesinde tevik saland? Bu, Cumhuriyet demir-elik yksne yakmayacak bir kara mizahtr. lkemizin demir-elik sektrndeki bu arpklktan en ok etkilenen kurulularn banda ise KARDEMR gelmektedir. Hem demir-elik sektrmzn, hem de KARDEMR'in yapsal bozulmasn hazrlayan etmenler arasnda, yanl politik kararlar yannda, yabanc uzman ve danmanlk kurulularnn da byk veballeri bulunmaktadr. Gerek lkemizin demir-elik retiminin projeksiyonu, gerek tesis leklendirilmesi ve gerekse tevsiat ilerinde, yabanc uzmanlarn genellikle yanl kararlar grlr.
37
Mhendislik Mimarlk ykleri-I KARDEMR'in 1958-62 yllar arasnda 600.000 ton/yl kapasitesine karlmas almalarnda grev stlenen Alman ve ngiliz firmalar, mevcut kk Siemens-Martin frnlarn ykp yerine byklerini kurarak elik retimini salamlardr. Oysa, o yllarda gnmzde de hala geerli olan 'LD Konvertrleri'yle elik retimi yaplmaktadr. Bu stratejik hata tesisin geleceine hep olumsuzluk tayacaktr. Kontin ktk tesisinin zamannda kurulmamas da, KARDEMR'deki zarar dnemini balatan en nemli teknik nedenlerin bir dieridir. Ancak, KARDEMR'deki esas geri gidi sreci, 1980'lerin sonuna doru kamu iletmelerini her ne pahasna olursa olsun elden karma politikalar ile balamtr. Zira, teknolojik yatrmlar zamannda yaptrmama ve engelleme, ar istihdam, sermaye yetersizlii ve ok yksek faizlerle zel bankalara borlandrma gibi eitli kt ynetim politikalarnn en acmaszlar bu iletmeye uygulanmtr. 1989'da balayp epey de uzun sren bir grevin ardndan KARDEMR eni konu mecalsizleip verimsizlemi; Ve nihayet, 5 Nisan 1994'n ekonomik tedbir paketi iinden KARDEMR'in kapatlma karar da kmtr. Aslnda, sadece Karabk' deil, Bartn, Eflani, Kastamonu, ankr gibi ok geni bir blgeyi de besleyip giydiren KARDEMR hakkndaki bu kararn; baz yanl uygulamalar hayata geirmek iin ince hesaplarla kurulmu bir tuzak olduunun anlalmas uzun srmemitir. nl 5 Nisan Paketi'ne kar gsterilen ilk tepki, baz yabanc uzmanlarn tesisi incelemesini takiben, anlan kapatma kararnn alnacan fark eden Metalurji Mhendisleri Odas ynnden geldi; Oda, kararn hemen ertesindeki bir basn toplants ve ardndan yaynlanan 'KARDEMR Raporu' ile gerekelerin doru olmad ve aslnda oktan alnmas gereken bir takm tedbirlerle, KARDEMR'in hl verimli olarak iletilebilecei gereini kamuoyuna aklad. Yukarda zetlenen gelimelerin ardndan, gerek blge insannn etkisi, gerekse ii sendikasnn basksyla Babakanlk bnyesinde bir 'KARDEMR nceleme Komisyonu' kurulmutu. KARDEMR'le S. anbaolu'nun yollar en son bir kez daha kesiti: Bu komisyonda o da bulunuyordu. 38
Mhendislik Mimarlk ykleri-I 1939 Eyllde KARDEMR'den sv metalin alnd ilk gn orada bulunan anbaolu, Komisyon'un en alkan yesiydi; tam 55 yl sonra, KARDEMR'i kurtarmak iin en n safta yine mcadele ediyordu. Komisyon almalarnn sonuna doru inceleme iin KARDEMR'e gidildi. Buraya ov yapmak iin gelen siyasilere, lke sanayisinde derin izler brakm 87 yandaki bu kii, 'Bu tesis lke iin gereklidir, kapatmak cinayettir!' szleriyle ders veriyordu....
S: anbaolu 1907-1995 5 Nisan 1994 kararlar ncesi ve sonras tm olanlara o dnem Metalurji Mhendisleri Odas Bakan olan ve KARDEMR nceleme Komisyonunda da yer alan bu satrlarn yazar ahittir. KARDEMR Raporu da ucuz siyaset malzemesi yapld. Selahattin anbaolu ise, engin bir vicdan huzuru iinde, "Biz grevimizi yaptk...." diyordu. Ve bu onun son grevi oldu; bir yl sonra kendisini trafik terrne kurban verdik, aramzdan ebediyen ayrld. KARDEMR de, ok byk paralar karl yabanc bir danmanlk irketince dzenlenen raporda belirlenen esaslara gre, ii sendikasnn nderliindeki bir konsorsiyuma devredildi. 39
Oysa ki, Trkiye'nin geliim srecinde hep ilklere imza atm, srekli retmi, pek ok fabrika kurmu, bunlara ilaveten tpk bir sanayi okulu gibi saysz iadam ve teknik eleman yetitirmi olan Cumhuriyetin bu ilk ar sanayi iletmesinin yapaca daha ok ey var. Yksek frnlarda ve dier tesislerde, lkenin byk gereksinim duyduu ara mamllerin retimi pek al mmkn. Ama, galiba niyet yok. Sadece KARDEMR'i tekrar ayaa kaldrmaya deil, retmeye ve retime dayal olan deerlerle ekonomik gelimeyi salamaya da niyet yok.... Gen Cumhuriyetin o ilk dnemlerinde hangi niyet ve heveslerle nelerin baarldn, retmeyi sevmeyle memleket sevmenin nasl e anlaml olduunu, ayn n kimilerine aydnlk verirken, kimilerini nasl kr edebileceini bilmem KARDEMR Eski Ustabalarndan Hakk Yardibi'nden daha gzel kim anlatabilir? Szn ettiim, "arklardan Chip'lere" isimli kitaptaki Aydn Engin'in KARDEMR yksnde yer verdii bu syleide, KARDEMR'in temel atma treni iin kurulan derme atma antiye binasnn inaatnda iba yapp aralksz 45 yl altktan sonra Kuvvet Santral Ustabalndan Emekli Hakk Usta yle diyor;
".u Keltepe'den aaya, buraya yryerek geldim. Baktm bu civarn kylleri toplanm bir yere doru gidiyorlar. Biz de fabrika kurulacak diye duymuuz ya, onlarn ardna takldm. Soanl Suyu'nun oraya vardk, Uakl Eyp Bey diye bir adam krn ortasna bir masa, bir iskemle kondurmu, oturuyor. 'ocuk gel buraya' diye ard. Sordu, 'alr msn?' dedim, 'alrm efendim.' Baladk ie. Geleni alyorlar biliyor musun? i yok. Sinek, sivrisinek kryor milleti. Iscak kavuruyor. Gelen bir bakyor yle. Bir on be gn alyor. Brakyor gidiyor. Dayanmas zor senin anlayacan. Ben dayandm. . Baktm dz amele yvmiyesi dk. 'Haaa, bu i cahillikten byle oldu' dedim. Ona sora, buna sora yazy renmeye abalyorum biliyor musun? Daha fabrika filan kurulmadan, imdi bu Yeniehir dediimiz yere bir ilk mektep ald. Duttum kaydoldum.
40
imdi bak sekiz saat almak, inaatta mesai senin anlayacan; sekiz saat uykuydu, yemekti, vr zvrd; sekiz saat mektepti, ders almakt filan oluyor. Akamdan yar geceye kadar. Biz 17 iiyiz, kyllerin ufak mektep ocuklarnlan beraber okuyoruz. imdi ben ordan hemde stn baaryla bir diploma aldm m arkada! O zaman anladm ki dnyann ekseni nedir? Ne kadar eiktir? 23 derece eiktir biliyon mu? ngiliz gavurunun tercman da hoca okulda. Adam diyor ki 'Karadenizin ortasna bir ine dm, bunu bul!' Sen imdi buna imkan yoktur efendim,' dersin. Paraleller, meridyenler filan bir araya getirip karlatrdn m 'gemi aha burada batm, ine de aha urada diyeceksin, elinle koymu gibi bulacaksn. Ben burada, bu fabrikada yani, rendim dnyann ne olduunu. .. 36 bandan 37 sonuna doru temeller bitti, duvarlar ykseldi epey. Ve efendi i yrd biliyon mu? 1939 senesinde de jenaratr evirdik biz. Kuvvet santrali cereyan vermeye balad. Haaa bak, o jeneratrn alterini basma erefini Allah bana nasip etti biliyonmu? ok anl, ereflidir yani. te imdi geldik Yksek Frna. Hepsi bir tamam. smet Paa filan gelmi, yksek askeriye kumandanlar, vekiller filan hep orda. Vali arada kaybolmu, var sen hesapla artk. Gnlerdir vermiiz kuvveti snm yksek frn. Derken efendi, bir k akt ki yksek frndan Ohooo iimiz yor efendi iimiz. Herkes salya smk alyor biliyon mu? Ik bu, yreine de vuruyor, kafann iine de. yle kzl, yle parlak bir k ite. Divrii madeniyle Zonguldak kmr bulumu; Karabk'te dn dernek kurulmu, cevher erimi, akyor potaya. .. Bak efendi ben bu fabrikaya 45 yl hizmet vermiim. 45 yl ne demek biliyon mu sen? 45 yl yetikin adamda mr demek. 45 yl. Bir yevmiye cezam yoktur benim 45 ylda. Bir yevmiye ceza alacak bir kusur, bir ihmal yoktur efendi. Neden yle peki? Bu fabrika bizim gzmz. Bizim gzmzn . O cevherin n bilirmisin sen? 1200 derecede erimi demir cevheri bir k saar efen41
di. O ktr, memleketin . yi bakmazsan kr eder adam. Erimi cevhere bakmasn bileceksin. Yoksa kr olursun. Ne demek istediimi anlyon mu sen?.."
Hakk Usta'nn ne demek istediini anladk m? Ia, memleketin klarna doru bakmasn bildik mi? Yoksa kr m olduk? Madem ki, Trkiye Cumhuriyeti demir-elik yksne Selahattin anbaolu ile baladk, yine onunla bitirelim; aynen yle diyordu : ".... O gn, o koullarda yaplanlarn bugn yaplmamasnn mazereti olamaz, isteselerdi her ey yaplabilirlerdi."
42
"Maden ileri yeni bir alma devresindedir. Maden Mhendislerimizi ihtiyaca yeter say ve deerde yetitirmeye nem vermek gerekir."
K. ATATRK 1935 yl TBMM al nutku
LK FENER YAKANLAR*
Nadir Avarolu Maden Mhendisi
* Madenciliin kalbi Zonguldak'ta 1848'ten bu yana ilk yasal grev 30 Kasm 1990 tarihinde balam, Trkiye Takmr Kurumu (TTK) ve Maden Tetkik ve Arama (MTA) Genel Mdrlklerine bal iyerlerinde alan 48 bin ii greve gitmitir. Taleplerini kamuoyuna duyurmak isteyen madenciler Zonguldaktan Ankara'ya yrye gemitir. Madencilikte yllardr kullanlan ancak lke gndemine ilk kez bu yryte oturan slogan "Madencinin Feneri Snmeyecek" olmutur.
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Eitim, toplumun gelimesinin belirli bir aamasndaki dnce, davran, bilgi ve becerilerin bireylere aktarlmasdr. Doaldr ki bylesi bir aktarm eitim kurumlar araclyla olacaktr. Toplumdaki kurumlarn incelenmesi ise, bu kurumlarn iinde yer aldklar sosyoekonomik yapnn btnsellii iinde ele alndnda anlaml sonular verebilir. Bu nedenle, toplumdaki eitim, sistem ya da kurumlarn btn boyutlaryla kavranp deerlendirilmesi, sz konusu sistem ya da kurumlarn, toplumsal yapnn ierdii dier kurumlar arasndaki yerinin belirlenmesine baldr. Toplumsal kurumlardan bir tanesi olan eitim kurumunu, toplumun sosyo-ekonomik yap ve ilikilerinin oluturduu dinamiklerden soyutlayarak yalnzca kendi iinde deerlendirmeye girimek ele alnan konunun gerek boyutlarnn gzden karlmas sonucunu verir. Bu boyutlar ile ele alndnda; aada sunulan alma, eitim konusuna sadece Osmanl'nn son dnemlerinden balayan ksa bir tarihe olarak deerlendirilmelidir. lkemizde hak ettii yeri bir trl bulamayan madencilik sektrndeki en nemli eksikliklerden biri de bellek kayb ve glklerle elde edilen deneyimlerin yitmesidir. Cumhuriyetin ilk yllarnda balatlan kalknma hareketleri, lkenin kendi kaynaklarna ynelmesine neden olmu ve hemen 1924 ylnda zellikle askeri amalar gz nnde bulundurularak Zonguldak Yksek Maden Mhendisi Mekteb-i Alisi eitime almtr. zellikle Anadolu'dan yoksul ailelerin zeki ocuklar (bir ou o yllarda Anadolu'da retmenlik yapan eitmenler tarafndan nerilenler) bu okula alnm, ocuklarn yiyecei, yataca ve hatta sigaras dhi devlet tarafndan karlanarak okutulmutur. Akademik anlamda devaml ilk maden mhendislii eitimi stanbul Teknik niversitesi'nde "Maden Fakltesi"nin kuruluu ile balamtr. Maden Fakltesi 1947'de balayan ve 6 yl sren youn bir hazrlk srecinden sonra, 1 Mart 1953'te renime balamtr. 1947 ylnda Prof.lhami CVAOLU'nun Makina Fakltesi Dekanl'na verdii nerge ile balatlan kurulu sreci, 11 Ekim 1947'de ktisat Vekaleti'nin (Ekonomi Bakanl) Maarif Vekaleti'ne (Milli Eitim Bakanl), Yksek Maden Mhendisi azl nedeni ile yer alt servetlerinin deerlendirilmesi iinin ele alnmas konulu bavurusu ile devam etmitir. 44
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Dnyada ise; ilk Maden Teknik Okulu 1736'da Avusturya'da kurulmutur. 1762'de, Avusturya kraliesi Maria Therasa Yukar Macaristan'da (gnmzdeki Slovak Cumhuriyeti) Schemnitz'de mparatorluun varln srdrmek iin Maden ve Metalurji tesislerini ynetebilecek mhendisler ve gnn bilim ve teknolojisi ile donatlm yneticiler yetitirmek iin Maden Akademisi'ni kurmutur. Bu okul dnyadaki ilk maden mhendislii okulu olarak literatrlerde yer almaktadr. Kralie, maden ve metalurjiye ok fazla nem vermektedir. Oullarn yaz aylarnda maden blgelerine madencilik, metalurji, ekonomi ve i ilikileri konularnda eitilmeleri iin bu okula yollamtr. lk Maden Okulu'na 1763'te Belikal kimyager-metalurjist Joseph Nikolaus JACKQUIN atanmtr. Eitim 1764'te Almanca olarak balam, 1867'de Macar egemenliinden sonra Macarca olarak srdrlmtr. 1949'da niversite olan okul 1990'da Miskole niversitesi adn almtr. Miskole niversitesi'nin Mze Ktphanesi'nde 45.000 ciltlik maden, metalurji, kimya, fizik, biyoloji, mineraloji, jeoloji ve matematik kitaplar bulunmaktadr. 16. yzyln kitaplar dahi ktphanede bulunmaktadr. Kitaplarn ou Almanca, eskiler ise Latince'dir. Bu ktphane maden ve metalurji dallarnda dnyadaki tm kitaplar ieren tek ktphanedir. Ortaada, Avrupa'da kiliseler ve dinsel rgtler, bilimsel dnm ve yerbilimlerinin gelimesini engellemi, ortam kara bir bulut ile rtlmtr. Buna karn Anadolu, Arabistan, Buhara, Semerkant ve Mezopotamya'da yaayan bilim adamlar, yerbilimlerinin deiik konularna, deiik arlkta ve anlayta yer vermilerdir. Bunlardan Hseyn bni Ishak (809-873) kymetli talardan, El-Biruni (973-1040) mineraller ve bunlarn fiziksel zelliklerinden, dounun en byk hekimi ve dnr bni Sina "ifa" ve "Kanun" adl yaptnda talar, tuzlar, madenler, yanar talar(kmr) ve fosiller hakknda bilgiler vermitir. Avrupa lkelerinde olduu gibi Anadolu'da da yerbilimleri ve mineraller konusunda ilk ayrntl bilgilerin verilmesi ve yaynlarn yaplmas, yurdumuzda yksek retim kurumlarnn kurulmas ve buralarda bu konulardaki derslerin verilmesi ile balamtr. niversitenin ilk 45
Mhendislik Mimarlk ykleri-I temeli saylan "Mhendishane-i Berri-i Hmayun"nun ders programlar ve yaynlar incelendiinde, bu okulun "Ba Hocas" Hoca shak Efendinin yerbilimlerinin baz konularna "Mecmua-i Ulumu Riyaziye" (Matematik Bilim Dergisi) adl yaptda yerverdii grlr. 1835'te baslan 4. Cildinin 381. sayfasnda, bir blm olarak "lmi Hikmet-i Tabiiye-i Mahsusdan Mevcudat- Arziye'nin Ahvali Muhtasaralar" (Tabiat Bilimi zelliklerinin Hikmetinden, Yeryznn Halinden zetler) blmnde, doada bulunan cisimler (ecsami arziye-i tabiiye), bitkiler, hayvanlar ve madenler hakknda ayrntl bilgiler vermektedir. Madeniyat alt blmnde; tuzlar, (emleka), talar (ahar), kymetli talar (cevahir), altn, platin, kurun, demir vb. madenler anlatlmakta, zellikleri aklanmaktadr. Bunlardan sonra yeryznde grlen, jeolojik olaylar "Alemi kevn- fezada vki alim ve sar" (Yeryznn ve Uzayn Oluumundan zler ve Eserler)) adl alt blmde scak maden sular, ierisinde tuzlar, yanardalar ve depremler anlatlmakta, somut rnekler verilmektedir. 19. ve 20. yzyllarda fen bilimlerinde, zellikle yerbilimlerinde Avrupa'daki gelimelerin bizdeki yansmalar ne yazk ki ok ge ve pek azdr. Bunun asl nedeni, skolastik metotlarn ve Medrese retimi'nin uzun zamanlardan beri lkemizde kklemi olmasdr. Medreselerde "mmet Terbiyesi" yani mahade, tetkik, tecrbe ve tenkide hibir yer vermeyen, yalnz ayetlerin, hadislerin ve dier metinlerin erh ve tefsirine dayanan, ana dilimiz yerine Arapa'nn egemen olduu bir retim metodu takip ediliyordu. Trkiye'de yer bilimlerinin yksek renime girmesi Tanzimat Devri'nden sonra balar (1839). Tanzimattan nce, stanbul'da "Tphane" adyla 4 snfl bir Tbbiye Mektebi alm (1827) ve bundan ayr olarak Cerrahhane adyla bir mektep de bulunmaktadr. 1836'da bu iki messese birletirilerek 6 snfl "Mekteb-i Tbbye-i ahane" adyla yeniden kurulmu ve 1850'de bu mektep slah edilerek modernletirilmitir. Dr. Abdullah Bey bu mektepte "lm-i Arz ve Maadin" (Yeryz Bilimi ve Madenler) dersleri vermitir. Abdullah Bey, stanbul blgesinin jeolojisi hakknda yapt aratr46
Mhendislik Mimarlk ykleri-I malarn Fransz Jeoloji Dernei ve Fransz Bilimler Akademisi dergilerinde yaynlamtr. Paris'te 1867 ylnda kurulan uluslararas sergiye Trk Miralay rtbesiyle gnderilmi ve stanbul civarndan toplad 1.200 kadar fosil ve mineral numunesini sergilemitir. Grd ilgi nedeniyle, bunlar ve bunlarn resimlerini izdii albmle beraber Fransz "Museum d'Historie Naturelle"e hediye etmitir. Fosilleri paleontolog brahim Ltfi Paa Verneuil tarafndan tamamlanm ve (1838-1902 birok yeni trler bulunmutur. Trilobites Abdullahi Verneuil, Pleurodictyum Constantinopolitanum gibi ayrca stanbul'da Franszca olarak yaynlanan Gazete Medicale d'Orient'da da, stanbul jeolojisine dair makaleler yaynlanmtr. 1870 ylnda Askeri Tbbiye'de retim Trkeleince, burada jeoloji ve mineraloji derslerini Franszca olarak veren Dr. Abdullah Bey'in derslerini Binba brahim Ltfi Bey Trke'ye tercme etmeye balam ve 1874'de (1291) Abdullah Bey lnce, Mektebi Tbbiye-i ahane'nin lmlarz ve Maadin (Jeoloji ve Mineraloji) muallimliine atanmtr. brahim Ltfi Paa 1867 ylndan itibaren Askeri Tp Okulu'nda nce Patolojik Anatomi muallim muavini, 1870'de Dr. Abdullah Bey'in muavini olmu, jeoloji ve mineraloji derslerini Trke'ye evirmitir. 1874'de Dr. Abdullah Bey'in lm zerine de dersin muallimliine (profesrlne) getirilmi ve bu dersi lnceye kadar bu okulda okutmutur. Dr. Abdullah Bey ve brahim Ltfi Paa, rencilere derste gstermek iin dzgn ve dzenli ta ve fosil koleksiyonu yapmtr. stanbul niversitesi eski Rektrlerinden, verem uzman Ord.Prof.Dr. Tevfik Salim SALAM 1959'da yaynlad "Nasl Okudum?" adl yaptnda, 1898 ylnda girdii Askeri Tbbiye'nin renim yllar anlarn ve hocalarnn zelliklerini anlatrken brahim Ltfi Paa hakknda; "Birinci snf hocalar arasnda pek muhterem iki sima daha 47
vard; lmi tabakatl-arz ve maadin hocas brahim Ltfi Paa ve muavini Sakzl Ali Bey. brahim Ltfi Paa Tbbiyenin en eski hocalarndan ve tp dilimizin Trke'ye evrilmesinde byk hizmetler grm, altmn gekin nazik ve muhterem bir zatt. Kendisi, zamann jeoloji ve bilhassa mineralojiyi en iyi bilen bir mtehasss saylrd. Hatta bu sebepten kendisine "Ta brahim Paa" denirdi. ..... Elimizde kk bir jeoloji kitab vard. Bu o zamann klasik bir kitab olan Lapparant'n tercmesiydi. Kitabn asl, esasen g ve dml bir uslp ile yazlmt. Trke'si ise hakikaten pek stadne bir tarzda harfiyyen yaplm bir tercme olmakla beraber, hi anlalmaz bir eydi. Trke'sinden anlayamadm cmlelerin manasn Franszca metinden kardm olurdu. Jeoloji tatbikat yaplmazd. Mineraloji iin Tbbiye'de olduka zengin bir ta koleksiyonu vard. Onlar dersaneye getirir, bize gsterirlerdi. mtihanda etiketleri kartlr ve bizim tanmamz istenirdi." demekte ve o yllarda (tamamyla bugnknn benzeri olan) jeoloji ve mineraloji retimi hakknda, ilgin bilgiler vermektedir.
Tanzimat Hatt Hmayununun Sultan Mecid zamannda Reit Paa tarafndan aklanmasndan sonra 1869'da Darlfnun ok basit bir programla alm ve iki sene sonra tekrar kapanmtr. 1900 senesinde Darlfnun ahane ad ile yeniden alm ve Ulumu Tabiye ubesi'ne (Doa Bilimleri ubesi) Halil Ethem Bey, lmi Tabakatl Arz ve Maadin (Jeolojik Formasyonlar ve Madenler) mderrisi olarak tayin edilmitir. Halil Ethem Bey'in hocal 1909'da ehr-i Eminlii'ne tayin oluncaya kadar devam etmitir. Trkiye'nin Bilim Tarihi'nde Arkeoloji ve Mzecilikte byk bir isim yapm olan Halil Ethem Bey'in jeoloji eitiminde de hizmetleri olmutur. Halil Ethem Bey, daha sonra yaantsn aktaracamz, Fransa'da Maden Mhendislii renimi grm olan Sadrazam brahim Ethem Paa'nn olu ve Arkeoloji Mzesi'ni ilk kurmu olan nl ressam Osman Hamdi Bey'in kardeidir. Halil Bey Viyana Politeknik'de Kimya ve Maden Mhendislii eitimi grm ve Avrupa'dan dnnde (1876) Mekteb-i Mlkiye'de ve Darafaka'da Kimya, lm-i Tabakatl Arz ve Maadin derslerini vermi ve sonradan Darlfnun'a nakletmitir.
48
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Bu srada Viyana'daki hocalar Hochstatter ve Franz Toula'nn derslerini gz nnde tutarak ve onlarn okutma tarzlarna uygun olarak lm-i Maadin ve Tabakatl Arz (Madenler ve Jeolojik Formasyon Bilimi) isimli bir kitap yaynlamtr (1891). fadesi sade, ekli ve resimleri gzel olan bu kitapta lkemize ait rnekler ve bilgiler aktarlmtr. Halil Ethem Bey Hochstatter'in Avrupa Trkiye'sinin Jeolojisi ve Franz Toula'nn Kocaeli jeolojisi ve maden potansiyeli zerine yaptklar aratrmalarda ksmen birlikte almlardr. Toula, Kocaeli'nde Halil Ethem ELDEM Triyas devrine ait toplayp tanmlad baz fosil trlerini, Halil Ethem Bey'in adna dayanlarak adlandrmtr; (Terebratula Ethemi, Rhynconella Ethemi, Acrodiceras Halili... vs. gibi) Bu fosil koleksiyonu halen Viyana Tabiat Tarihi Mzesi'nde bulunmaktadr. Avrupa'da ilk doktora yapan ve Darlfnun'da ilk jeoloji ve mineraloji muallimi (profesr) olan Halil Ethem ELDEM'in ocukluu stanbul'da, genlii Avrupa'da gemitir. Halil Ethem orta renimini babasnn (brahim Ethem Bey) eli olduu Berlin'de, yksek renimini de babasnn isteine uyarak kimya ve yerbilimleri dallarnda svire'de Zrih niversitesi'nde yapm ve sonra da Bern niversitesi'ne giderek kimya dalnda doktor unvan almtr. Bu alma temel bilimler dalnda
Halil Ethem ELDEMin
49
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Avrupa'da yaplan ilk Trk doktorasdr. Bu doktorann konusu, ayrnts ve belgeleri Prof.Dr. hsan KETN ve Prof.Dr. E. NN'nn aratrmalar ile gn na karlmtr. Kimya dalnda yaplan bu doktora almas Trkiye'de bilimsel aratrmalarn balangc, tarihsel geliimi ve bilim tarihi asndan ayr bir nem tamaktadr. Halil Ethem 1885'te yurda dnnce, ilk yllardaki resmi grevleri yannda Darafaka Lisesi'nde (1885-1893), Mektebi Mlkiye'nin Lise ksmnda (1894-1901), Hendeseyi Mlkiye'de (1894-1909) hocalk yapm ve 1900'de alan yksek muallim mektebi (Darl-Muallimini Aliye) fnun ubesi tabakatlarz (jeoloji) profesrlne 40 kuru maala getirilmitir. 1901'de Darlfnunu ahane'nin Tabii limler Blm'ne lmimaadin ve Tabakatlarz (Jeoloji ve Mineraloji) profesrlne 600 kuru maala atanarak Avrupa'da renim grd konularda dersler vermitir. Halil Ethem, 1885 ylnda ilk Trk bilim doktoru olarak yurda dnm fakat Dr. unvann hi bir yerde, hi bir yaptnda kullanmamtr. Halil Ethem kimya dalnda doktora yapmasna karn kimya ile pek az uram, ancak yurda dnnn ilk yllarnda (1885-1892) Darafaka Lisesi'nde kimya ve jeoloji dersleri okutmu, orada bir kimya laboratuar yaptrm ve sonra kimya ile ilgisini kesmitir. Darlfnun'da hoca olduu yllarda (1903), zamann sadrazam Avlonyal Ferit Paa, Hicaz demiryolu boyunca, kurulacak tesisler ve burada yaayacak insanlara gerekli suyun bulunmas iin yeralt suyu aratrmalar yapmak, alnan sondaj makinalarn kullanmak ve su bulmak iin Halil Ethem'i grevlendirmi fakat Halil Ethem kendisinin bu ite yeterli olmadn, salnn da bu ilere uygun bulunmadn syleyerek grevi kabul etmemitir (Trkiye'deki ilk sondaj yer alt suyu bulmak iin 1920 ylnda Samsun civarnda yapld bilinmektedir). Halil Ethem Bey'in byk bir emek ve aratrma sonucu hazrlanan yaynlar 60'dan fazladr. Bunlarn isimleri, yayn yerleri, Trk Tarih Kurumu tarafndan, 1947'de yaynlanan "Halil Ethem Hatra Kitab" Cilt 1, 5.299-302'de, yayn tarihine gre verilmitir. Bu arada Mektebi Sultani'de (Galatasaray Lisesi) bulunan Turuku Meabir Mhendis Mektebi'nde ve Mektebi Harbiye'de jeoloji ret50
Mhendislik Mimarlk ykleri-I meni olan Lecog Paa Ameli lml Arz isimli bir kitap yaynlamtr. Kitap, Kolaas Rusuklu evki Bey tarafndan Trke'ye evrilmitir (1854). Kitapta Anadolu'nun jeolojisine hi deinilmemitir. Krm Seferi dolaysyla mttefik devletlerin donanmalarna gerekli olan kmr salayacak olan Ereli ve Zonguldak Havzas hakknda Fransz mhendislerin raporlarndan alnm bilgiler vardr. stanbul Darlfnunu Balkan Sava srasnda yeniden kapanm (1911) ve lmi Maadin ve Tabakatlarz (mineraloji 1913'te yeni bir anlayla Darlfnunu ve jeoloji) eklin altnda, 128 adet ekil, de boyal tabakatl arz haritasn Osman-i Ulumu Riyaziye ve Tabiiye bir havaidir. ubesi (Fen Fakltesi) olarak alm, stanbul (Mihran) Matbaas, Babali Genel Mdrl'ne Salih Zeki Bey Caddesi numro 7,1307 (1891) tayin olmutur. Bu ubenin biri erkeklere, dieri kzlara (nas Darlfnunu) ait olmak zere iki blm vard. Kzlar ksmnda Dr. Mtak Bey, erkekler ksmnda Eczac Mahzar Hsn Bey lmi Arz derslerini krslere vermilerdi. 1915'te erkekler ksmnda esasl bir reform yaplm ve Birinci Dnya Sava'nda mttefikimiz olan Almanya'dan birok Profesr tayin olunmutur.
ekil a
ekil b
ekil c
51
Mhendislik Mimarlk ykleri-I ekil a : Trkiye'de jeoloji konusunda 1852'de yaynlanan ilk kitap "lm Tabakatlarz" in ilk, sayfas. Kitap, o yllarn yaz biiminde, Tanr ad ile balamakta, Tanrya kr, elisine selam ve iten sayg ile devam etmekte ve ... ayan ve sezadrki ibu arziyat arz (yer) ve asuman (gk) ve teayynat edvar (devirler) ezman (zamanlar) satama... diyerek, dz yazda kafiye kullanlm ve edebiyat yaplarak konuya girilmektedir. ekil b : Dr. Esad Feyzi (Mekteb-i Tbbiyei ahane ilmi hikmeti tabiiyei tbbiye mullim muavini) nin "lmarz ve Maadin" adl kitabnn kapa. Darlfnun jeoloji profesr Mtak Bey'e "Efzl etibbi Osmaniye'den (Osmanl doktorlarnn nllerinden), std meli himem Mtak Bey Efendi Hazretleri'ne takdim" yazs ve imzas bulunmaktadr. ekil c : Darlfnun ve Mhendis Mektebi'nde mullim Ahmet Malik (SAYAR) tarafndan yazlm "Madeniyat ve Arziyat" adl kitabn kapa. LK MADEN MHENDS SADRAZAM BRAHM ETHEM PAA Osmanl madenciliinin 17. ve 18. yzyllarda kt, teknoloji birikiminin yok olduu, ustalarn dald bilinen bir gerektir. kinci gerek de, medrese eitim dzeninde madencilii oluturan bilim dallarndan hi birinin yer almaddr. 19. yzylda Osmanl, para basm iin yurt dndan ucuza ald madenlerden yoksun kalnca, i kaynaklara ynelmek zorunda kalmtr. Bu olguya Batllarn siyasal ekimeleri ile Ereli Kmr Havzas'nn bulunuu da eklenince, lke madencilii dirilme srecine girmitir. Bu canlanmann iaretlerini, 1827 ylnda BRAHM ETHEM adnda bir gencin, Maden Mhendislii renimi iin yurt dna gnderilmi olmasyla, 1858 ylnda Arazi Kanunnamesi'nin ve 1862 ylnda da lk Maden Nizmnamesi'nin yrrle Sadrazam brahim Ethem Paa 52
Mhendislik Mimarlk ykleri-I konulmasnda buluyoruz. brahim Ethem Sakz Adas'ndaki bir ayaklanma srasnda zmir'e kaan Rum kkenli bir ocuktur. Bu zeki ocuk "Kaptan- Derya" ve dnemin Bahriye Nazr olan Koca Hsrev Paa'ya kle olarak satlr. Koca Hsrev Paa, bunu kimsesiz, fakat stn zekal dier ocuklar gibi evlat edinir. Adn da brahim Ethem koyar. Hsrev Paa'nn yaamndaki zellik (ocuu bulunmad iin) bu gibi kimsesiz, kabiliyetli ocuklara baba olmasdr. Koca Hsrev Paa, 10 kadar kimsesiz ve zeki ocuu evlat edinmitir. Bu ocuklarn arasnda bakanlk ve valilik makamlarna kadar ykselmi kimseler bulunmaktadr. Bu ocuklarn arasnda Prens Sabahattin'in dedesi (Kaptan- Derya) Halil Rfat Paa da bulunmaktadr. Hsrev Paa'nn dier bir zellii de padiahn saygsn kazanan, kendisine yakn, hayrsever bir devlet adam oluudur. Himayesine aldklar ocuklar, ileride devlete hizmet edebilecek kiiler olarak yetitirmek onun amalarnn banda gelmektedir. Bu maksatla drt ocuk seer, bunlar Paris'te okutmak ister. Amacn dnemin padiah Sultan Mahmut'a aar. Bu ocuklar padiaha tantr ve padiahn onayn alr. 1829 yaznda bir yelkenli ile (padiahn huzurunda) Aynalkavak'tan hareket eden bu ocuklar (Ethem, Hseyin Rfk, Abdllatif ve Ahmet) 40 gn sonra Marsilya'ya ularlar. Balarnda nl bir oryantalist olan Trk dostu Amd Joubert bulunmaktadr. Henz 11 yanda olan Ethem, Pariste (nstitution Barbet'e) yatl olarak verilir. Ethem'in snf arkada daha sonra Nobel dl alacak olan biyokimya uzman Louis Pasteur'dur. Bunlar yakn arkadalklar ile snfn gzde rencileridir. Institution Barbet'in bir gelenei vardr. Okulu birincilikle bitirenlerin diplomalarn devlet bakanlar vermektedir. Ethem ile Pasteur arasnda birincilik yar balar. Ethem, kl pay Pasteur'u geer. Diploma trenine mparator III. Napoleon gelir ve Ethem'e eliyle diplomasn verir. Ethem yksek renimini maden mhendislii dalnda yapar. Yeralt zenginlikleri bu denli ok olan lkemizde maden mhendisi yoktur. Ethem bu eitiminde de birincilii kimselere brakmaz 53
Mhendislik Mimarlk ykleri-I (1839).Trkiye'ye dnnde bu meslekte almak istese de (6,5 yl alabilmitir), zengin Bat kltr, stn Franszcas, ynetim alanndaki yetenekleri ile devletin st kademelerinde deiik grevler alr. Eliliklerde bulunmasnn ardndan sras ile Dileri, Ticaret, Maarif, Bayndrlk, ileri, Adliye Vekillikleri'nde bulunmu ve Mithat Paa'nn yerine Sadrazam (Babakan) olur. 1839'da Trkiye'ye dnen brahim Ethem, 1840'da Ergani madenlerine ba mhendis olarak tayin edilmitir. Daha sonra Gmhacky'e mdr olarak atanm ve 1845'de Keban ve stanbul Saryer madeninde, 1846 Amasya'da almtr. brahim Ethem bundan sonra birok idari ilerde ve Meclisi Maarif ve uray Devlet aza ve reisliklerinde bulunmutur. brahim Ethem Paa, Ticaret Vekili iken hkmete mali kaynaklar salamak, bu tarihlerde Avrupallar tarafndan madenlerimizi iletme istekleri karsnda, "onlarn dilinden ve ilminden anlar eleman yetitirmek ve zarar grmemek gayesiyle" meslek okullarn amay dnmtr. Bunun iin 1872 ylnda "Orman ve Maadin Mektebi" kurulmutur. Orman ve Maadin daresi'nin 1872 (28 Terinisani ve 7 Knunisani 1289) tarihli yazlarnda bir maden okulunun kurulmas hakknda unlar denilmektedir: "Rtiye mekteplerinden mezun veya dardan istekli 18-25 yandakiler imtihan ile alnarak 2 yllk bir retimle maden aramak, lekli harita yapmak maden damarlarnn durumunu ve gidiini tayin etmek, madenlerin mahiyetini meydana karmak, Maden Nizamnamesi'ne gre maden kartanlarn imaltn ve artnamelere uygun hareket edip etmediklerini kontrol etmek ve rapor vermek zere ikinci snf maden mhendislii derecesinde renci yetitirmek zere bir maden mektebi kurulmas istenmektedir."
Sadrazam brahim Ethem Paa
Bu konuda daha detayl bilgi elde etmek iin teskerelerin ve eski yaz54
Mhendislik Mimarlk ykleri-I malarn incelenmesi gereklidir. Bu okulun kurulu hazrlklarnn ve ynetmeliklerinin, brahim Ethem Paa'nn Nafa, Ticaret Nazrl'nda balam onun yardmlar ile yrm, lm ile birlikte kapanm olduunu tahmin etmekteyiz. Bu Okulun kapanndan 1924 ylna kadar Trkiye'de Madencilik retimi yaplmam, bu meslekte yetimek isteyenler Avrupa'ya gitmi veya gnderilmitir. Bugn Trkiye'de tannm, nemli grevlerde bulunmu olan 69'un stndeki maden mhendisleri Fransa, Belika ve Almanya'daki maden okullarndan mezun olmulardr. Orman ve Maadin daresi'nin mektep almas hakkndaki bu fikri, o sralarda Trkiye'de "Maden leri"ne bakmak zere Fransa'dan getirilmi olan Vays ve Donez isimli maden mhendislerine de bildirilmi ve bu konuda dnceleri sorulmutur. Bu konu kendilerinin huzurunda "uray Devlet"te tartlmtr. Bu iki maden mhendisi: Bu Okula girecek rencilerde yeteri kadar n bilgi bulunmadndan byle bir okulun almasnda fayda olmayacan ileri srmlerdir. Buna kar Orman ve Maadin daresi, bu okul iin gerekli derslerin Rtiyelerde okutulduunu ve snavla renci alnacana gre, "imtihan ederken mracaat edenlerin durumlarnn tespitinin mmkn olacan" ileri srerek bu okulun almasnda srar etmi ve okulun almas hakknda gerekli irade 1873'de(15 Za. 1290) kmtr. Okulun almas srasnda 1872'de (7 Knunisani 1289) bu okul iin bir de Ynetmelik (Nizamname) karlmtr. Bu Ynetmelie gre retim iki yldr ve u dersler okutulacaktr: 1. Yl : Hesap, Logaritma, Cebir, Msellesat (Trigonometri), rtisam (Hendese ve izim), Mesaha (lme), Topografya, Fizik, Fenni Maadin, Nizamat Maadin ve Kitabet (Maden Kanunu) 2. Yl : Tabakatlarz (Jeoloji), Topografya ve Tatbikat, Ameliyat Kimya, Fenni Maadin, Nizamat Maadin ve Kitabet. Bu okulda 1879 ylna kadar iki yl sre ile renim yaplm ve 1879'da (Recep 1297) kartlan 12 maddelik yeni bir ynetmelikle retim sresi 4 yla kartlmtr. lk iki yl "Orman Mhendisi Mektebi" rencileri ile ortak, 3 ve 4. snflar ayr ayr olarak meslek 55
Mhendislik Mimarlk ykleri-I dersleri grmek zere programlar yaplmtr. Ynetmelie gre Okul'da u dersler okutulmaktadr; 1. Yl : Kavaidi Osmaniye (Osmanl Grameri), Franszca, Corafya, Hesap, Hendese, Resim, Fizik, Kimya. 2. Yl : Edebiyat, Mneat-i Osmaniye (Okuma), Franszca, Tarihi Tabii, Resim, Hendese, Logaritma, Cebir, Trigonometri, Fizik, Kimya. 3. Yl : Trigonometri, Tatbiki Arazi, Resim, Jeoloji, Kimya, Mineat-i Osmaniye, Franszca. 4. Yl : Kimya ve zabe-i Maadin, mlat maadin, Harita, mlat Msveddesi, Mnsaat-i Osmaniye, Franszca. Bu eitim programnn, gnmzn modern maden mhendislii eitimine ok yakn olduu gzlenmektedir. 1893 ylnda da Orman Blm Halkal Ziraat Mektebi'ne nakledilmitir. Maden Blm de kapatlmtr. Kapatma gerekesi; madencilik eitiminin yurt dnda yaplmasdr. Orman Mektebi'nden 7 dnemde 49 Orman ve Maden Mhendisi mezun verildiini reniyoruz. Osmanl arivlerine gre yurdumuzda Maden Mhendisi yetitirildiine ilikin baka hibir iarete rastlanlmamtr Bu okullarn yeri, hocalar, mezunlar, ka yl retim verdii hakknda maalesef elimizde kesin bir bilgi yoktur. Fakat bu okulun brahim Ethem Paa tarafndan kurulduu ve brahim Ethem Paa'nn burada hocalk yaptn biliyoruz. 1928 ylnda, Zonguldak Yksek Maden Mhendisi Mektebi Alisi ilk mezunlarn verinceye kadar, lkemize maden bilim ve teknolojisini getirenler, yurt dnda eitim grm mhendis ve teknisyenlerdir. TRKYE'DE RENM GREN LK MADEN MHENDSLER Trkiye'deki "Trk Maden Teknik Eleman" miktarnn yetersizlii dikkate alnarak, madenciliin ihtiya duyduu mhendisleri yetitirmek zere, Zonguldak'ta 1924 ylnda T.C. ktisat Vekillii'ne bal drt yl tedris devreli "Yksek Maadin Mhendisi Mektebi Alisi" alm ve bana mdr olarak stanbul Yksek Mhendis Okulundan Profesr "Mderris" M.Refik FENMEN tayin edildii gibi yurt dndan da bir 56
Mhendislik Mimarlk ykleri-I ksm yabanc retmenler getirtilmitir. Ereli irketi teslim tutanaklarnda askeri kla olarak grlen, imdiki Endstri Meslek Lisesi'nin tarihi binalar, I. Dnya Sava srasnda askeri kla olarak yaplmtr. naatn finansmann, o zaman takmr ocaklarn ileten irketlerin iane olarak karladklar bilinmektedir. Orman Maadin Mektebi'nin 1888 yl mezunu olan Havzai Fahmiye Mdr Hseyin Fehmi (mer)' in giriimleriyle, savatan sonra Blge Erkan- Harp Kumandan Kurmay Yarbay Hayri Bey'inde yardmyla bu klalarn ktisat Vekaleti'ne (Ekonomi Bakanl'na) bal Havzai Fahmiye emrine braklmas salanr. Binalar nceleri "Maden Fen Memuru Mektebi" olarak kullanlr. Bu okul Toporaf, Jeometr, Baavu gibi teknik elemanlar yetitirir. Daha sonra Havzada mhendis ihtiyacn karlamak amacyla 1924 Ylnda alan "Yksek Maadin ve Sanayi Mhendis Mektebi" kurulur. Maden mhendisi yetitirmek amacyla kurulan okul, Trkiye Cumhuriyeti'nin kurduu ilk yksek okuludur. Bu okul, savatan yeni km ve tamamen kendi z gcne dayanarak lkeyi yeniden kurma amacndaki gen Trkiye Cumhuriyeti'nin umudu olmutur. Okulun kuruluunda, zamann en gelimi okullarndan Belika'nn Mons ehrindeki "Ecole des Mines" rnek alnmtr. 1925' te tayin olan Okulun kurucusu ve mdr ayn zamanda Elektrik Blm hocas, Elektrik Yksek Mhendisi Profesr Mehmet Refik Fenmen (1882-1951) grevini okulun kapatld 1931 ylna dek srdrd. Bu okulun kurucusu ve mdr M.Refik FENMEN, lke madenciliine hizmeti kendisine ideal edinmi, "bilgili ve alkan" renciler yetitirmeye byk nem veren deerli bir eitimcidir. Okulun madencilikle ilgili dier btn mesleki ders hocalar da Avrupa'da renim grm deerli Maden Mhendisleri olup, ayrca Belika'dan gelmi drdte mesleki uzmanlk sahibi ve deneyimli hoca bulunmakta idi. 1924'den 1927 ylna kadar ilk dnemlerde stanbul Yksek Mhendis Mektebi'nde olduu gibi lise snflar arasndan imtihanla ve sonradan sadece Lise mezunlar arasndan seilen leyli meccani (parasz yatl) rencilerin deerli bir retim kadrosuyla ciddi bir 57
Mhendislik Mimarlk ykleri-I retim verilmitir. Okulda gsterilen derslerin madencilie ait olan uzmanlk ksmndaki yabanc profesrlerin ders mfredatn dorudan doruya takip edebilmeleri iin rencilere okula girilerinden itibaren haftada 10 saat Franszca kurslar verilmitir. Ayrca teneffslerde dahi rencilerin aralarnda Franszca konumalarn salayan sk bir disiplin, svireli bir Franszca retmeni tarafndan tesis ve tatbik olunmutur. Bylece Franszca retilmi rencilere ders kitab olarak Franszca teknik kitaplarn en modernleri her yl parasz olarak verilmitir. Tamamlayc olarak da Franszca Teknik Ktphane kurulmutur. Bu sayede, Bat dnyasnn teknik literatr iine, tercme yoluyla deil, dorudan doruya girme imkan salanmtr. Laboratuarlaryla, koleksiyonlaryla, her trl cihazlaryla zamann en modern bir Maden Yksek Mhendis Mektebi halinde abuk gelien bu okulun mezunlar, tatilleri srasnda Trkiye'deki madenlerde ve mezuniyeti takiben 3 ay da Avrupa'daki madenlerde ciddi bir stajdan geirildikleri iin, mevcut yerli, yabanc maden irketlerince maddi ve manevi ok iyi artlarda derhal angaje edilmilerdir. renciler her tedris yl sonunda bir ay ocaklarda ii gibi alarak staj yaptklar gibi, okulu bitirmelerinde de Avrupa'daki maden ocaklarna staja gnderilirdi. Bu stajlarn baar ile tamamlamayanlara da diplomalar verilmezdi. Zonguldak Yksek Maadin Mhendisi Mektebi Alisi 1924 ylnda alm, ilk mezunlarn 1928 ylnda vermitir. Ancak bu yksekokul pek ksa mrl olmu ve 1931 ylnda son mezunlarn verdikten sonra kapatlmtr. Okuldan 19241931 yllar arasnda toplam 70 Maden Mhendisi mezun olmutur. 1924-1925, 1925-1926 ve
Zonguldak Yksek Maadin Mhendisi Mektebi Alisi Binas
58
Mhendislik Mimarlk ykleri-I 1926-1927 dnemlerinde lise snflar (ortaokul mezunlar), 1927-1928 ve 1928-1929 dnemlerinde ise sadece lise mezunlar arasndan snavla renci alnd. 1929 ylndan sonra okula renci kayd yaplmad. 1924-1925 ve 1925-1926 dnemlerinde, Matematik Trkiyede renim Gren lk Maden Mhendisleri Profesr Kerim Bey, Fizik Profesr Hayri Bey ve Kimya Profesr Mehmet Akif Bey tarafndan, sadece temel dersler verildi. 1926-1927 dneminde balayan meslek dersleri iin Belika'dan 4 adet ve Franszca dersi iin svire'den 1 adet profesr getirtilerek dersler Franszca verilmeye baland ve bu eitim kadrosu Franszca bilen Trk futbol, voleybol ve tenis eitmenleri salanarak glendirildi. 1925 ile 1927 yllar arasnda iki byk bina daha ilave edilerek, Mineraloji ile Petrografi koleksiyonlar oluturuldu ve Snai (Endstriyel) Kimya Laboratuar kuruldu. Okulun son devrelerinde, lkemizin ihtiyacndan fazla Maden Mhendisi mezun olduunun ileri srlmesi zerine, okul mdr M.Refik FENMEN okulun geniletilerek mhendisliin balca dallarnda geni bilgi sahibi sanayi mhendisleri de yetitirilmek arzusuyla okulu "Maadin ve Sanayi Mhendisi Mektebi Alisi" haline evrilmesine alm ise de, 1931 ylnda mezun verildikten sonra okul kapatlmtr. Okul kapatlmadan nce ktisat Vekaleti'nin (Ekonomi Bakanl) okulu kapatma gerekesi u ekilde belirtiliyor, "karlacak madenlerle ilgili gereksinime yeterli 59
Mektebi Alisi rencileri Laboratuarda
olaca ya da fazlasnn isiz kalaca, 1929 Dnya ekonomik bunalmnn Trkiye'yi de etkilemesi gerekeleriyle ve T.C. Hkmeti'nin tasarruf nlemi almas" nedenleriyle geici olarak kapatlmtr. Kapanma nedeniyle okulu bitiremeyen 3. snfn rencileri stanbul'daki yksek okullara nakledilmilerdir. Mdr Mehmet Refik Bey stanbul'a tayin edilmitir.
Cumhuriyetten nce, Trkiye'deki madenlerde ve Zonguldak Havzasnda tek tk maden mhendisi mevcut iken, Trk madenciliine, Etibank'a, MTA'ya deerli hizmetlerde bulunmu, daha sonraki yllarda aralarnda bakanlk (hsan SOYAK), milletvekillii (Rauf ALPSOYLU, Naim KROMER, Cemal KIPAK) ve airler (Behet Kemal ALAR) gibi birok deerli maden mhendisi yetitirmi olan bu okulun kuruluunda ve devamnda hizmeti geenleri kranla yad etmek gerekir.
YKSEK MAADN MHENDS MEKTEB ALS 1928 - 1931 MEZUNLARI
1928 Mezunlar (16) Ruhi ALKOR Zlkerem ALTAY Kudret ARGUN Tevfik AYYILDIZ .Hulusi BARUTOLU Faik BRKAN Bahattin BRSAN Selahattin GKTU Yusuf GRATA Hakk KK Naim KROMER Cemal KURTULAN Hulusi ORPEN Mazlum ET Fuat TARI Nevzat YERDEL 1929Mezunlar (12) Cevad ADIGZEL hsan AYLA Behet Kemal ALAR Ahmet KALAYCI Cemal KIPAK Nuri KIRCI Sadi MMAROLU brahim NARAP A.hsan SOYAK Nevzat URUK Nihat STNEL Cafer ZADL 1930 Mezunlar (17) Nazm ADASAL Mustafa AH Cemil AHMET Kmil AKAT Rahmi AKINCI Ekrem BEKSOY Niyazi DURUSOY Mustafa Sami ERK Enver ERKMEN Hakk EVNSEL Emin HARACI Sadettin PEKMEZCLER Bahri SAVAKAN Kemal SLMEN Reat SLMEN Halim TRKMEN Zeki YERDELEN 1931Mezunlar (25) Hamdi ADALI Cell ADIBELL erif AKKUTAY Kazm AKYEL Rauf ALPSOYLU Mazlum ANGIN Cemalettin BAGZE Cemil BAGZE Cell Ferit INAR Adnan DEMRC Fahrettin DORUK Mahir EDSON E. Necdet EGERAN Hilmi EREL Nebil EZG Azmi HALULU Kmil HAZNEDAROLU Stk KOMAN Mazlum KUROSMAN Mcteba MEHMET Necdet ZDN Hilmi SANALAN Hikmet SZEN Rza TUNA Kadri YERSEL
60

Kaynaka 1 - TMMOB Maden Mhendisleri Odas Arivi 2 - "Zonguldak Yksek Maadin Mektebi Alisi'nin Kurulu Yllar", Bahri SAVAKAN, 1954, (Kitap olarak hazrlansa da baslamam kendi daktilo yazlar 3 - MTA Enstits Dergisi, No 12, Sayfa 156 4 - "The Birth and Development of the Geological Sciences" F.D. ADAMS, 1938, Baillre, Tindall and Cox, London. 5 - "The Fabric of Geology" C. ALBRITTON, Freeman, Cooper Co. California. 6 - "The Founders of Geology" A. GEIKIE, 1962, Dover Pub. Inc., New York. 7 - "Halil Ethem ELDEM: Temel Bilimler Dalnda Avrupa'da lk Doktora Yapan, Darlfnun JeolojiMineraloji Muallimi" Kemal ERGUVANLI, Yeryuvar Dergisi, Austos 1982 8 - "Yerbilimlerini Mekteb-i Tbbiye'de lk Kez Trke Okutan Hoca brahim Ltfi Paa", Kemal ERGUVANLI, Yeryuvar Dergisi, Austos-Kasm 1980 9 - "Trkiye'de Yerbilimleri retiminin Tarihesi", Hamit Nafiz PAMR, Yeryuvar Dergisi, Kasm-Aralk 1979 10 - Maden Mhendisleri Biyografisi, hsan R. BERENT, Kadri YERSEL, Fahrettin DORUK, 1990 11 - Havzann Tarihesi, Bahri SAVAKAN 12 - Trkiye Maden Mhendislii retiminin Gelimesi, Prof.Dr. Senai SALTOLU, 1981 13 - Trkiye'de Madenciliin Tarihesi ve MTA, MTA Yaynlar, 1985 14 - Maden Yksek Mhendisi Ahmet PEKKAN'n zel Arivi 15 - Maden Teknisyen ve Baavu Okullarmz, MTA Dergisi, 2/34, 1945 16 - "Maden Mhendisliine Giri", Cemal BRN, Suna ATAK, alayan Kitabevi, 1986. 17 - brahim Ethem Paa'nn torunu Yk.Mhendis Ceml Sait Bark'n Anlar 18 - Ekrem Murat ZAMAN ve Alaattin AKIR'n Zonguldak Havzas'nn Tarihesini konu alan kitap taslandan
61
62
"YEL AY YAPRAINDAN DEML AY BARDAINA" BR BAARI YKS
Baki Remzi SUMEZ
Ziraat Mhendisi
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Dnyada sudan sonra en ok tketilen bir gda ve iecek maddesi olan ay, "Camelli Sinensis Kuntze" bitkisinin taze srgnlerinin deiik yntemlerle ilenmesi ile elde edilmektedir. in ve Hindistan'da 2700 yldan beri yetitirilen ay bitkisi, Dou Karadeniz blgesinde Artvin, Rize, Trabzon illerini kapsayan asl blgede ve Giresun ili ve Ordu ili Fatsa ilesini kapsayan ikincil blgede, yaklak 200 km uzunluundaki ky eridinde, 10-35 km ierilere kadar uzanan kesimde, 1000 metre yksekliklere dein ulaan yamalarda, ekonomik anlamda yetitirilmektedir. Dou Karadeniz'de ekili olduu blgenin balca tarmsal geim kayna, en nemli istihdam alan olan ay tarmndan, yaklak 1 milyon kii geinmektedir. 766.533 dekar alanda 204.112 reticinin ay rettii Trkiye, ay tarm alanlarnn genilii bakmndan dnya retici lkeler arasnda 6. srada, kuru ay retimi ynnden 5. srada, yllk kii bana tketim bakmndan ise 4. srada yer almaktadr. ay, Trk insan iin sabah kahvaltlarndan gece sohbetlerine kadar en ok tketilen gda maddelerindendir. Damaklarmz esir eden ay tutkusu, asrlar tesine uzanan bir beslenme gelenei deildir. Tketim amacyla ayn dardan getirtilmesinin yks 1600'l yllara dayansa da, lkemizde yerli retime geilmesi ve ay kullanmnn yaygnlamas 1923 sonras Trkiye Cumhuriyeti'nin baarsdr. 5 Mays 1925 tarihinde Atatrk tarafndan Ankara'da, kurulan ve Atamzn vasiyeti sonucu 11 Haziran 1937 ylnda Hazineye emanet edilen Atatrk Orman iftlii; ada Trkiye'nin bilinli emekle yeertilebileceini, ada retim yntemleriyle bozkrn bile en gzel rnleri verebileceini tm dnyaya gsteren rnek bir projedir. Bozkr cennete evirenler, yeil atl alanlar yeil altna, ay ileyerek siyah altna dndrdler. Dnyann tek doal ay olan ve "yeil altn" olarak adlandrlan "ay"n lkemizdeki yks, Cumhuriyeti kuranlarn ve gelitirenlerin inanc, srar, baarma tutkusu, bilimsel almann baar yks olduu kadar, Ziraat Mhendislii mesleinin de baar yksdr. 64
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Dou Karadeniz g veriyordu. 20. yzyln ilk eyrei erkekler gurbete gidiyor, gz yal analar, gz yolda gencecik gelinler, lastik ayakkabs olmayan ocuklarn doyurmaya alyorlard. Birinci Paylam Sava sonucu mparatorluun paralannn yaratt otorite boluu, blgeye ekiya basksn getirmiti. Gen Cumhuriyete kar oluan gerici bakaldr hzla bastrlmt. Ekonomik zorluklar ve isyanlarn yaratt gvensizlik ortamnn giderilmesi, blgede huzur ve gvenin salanmas gerekiyordu. Ankara'da 1921 yl Nisan aynda Bakanlklar temsilciliklerinin katld bir Komisyon kuruldu. ktisat Bakanl temsilcisi Ziraat Genel Mdr Zihni Derin, blgenin huzura kavumas iin, ncelikle insanlarn geimini salayacak i ve alma koullarnn yaratlmas gerektiini sylyordu. Dou Karadeniz'in "makus talihi"ni deitirmeye ynelik nemli bir gelime, 1918 ylnda Ali Rza Erten'in Batum ve Kafkasyadaki incelemeleridir.Tarm Bakanl tarafndan 1918 ylnda Batum ve evresinin zirai ve iktisadi durumunu incelemek zere grevlendirilen Halkal Yksek Ziraat Okulu (Halkal Ziraat Mektebi Alisi) retim yelerinden eski Mardin Mebusu Ali Rza Erten'in hazrlam olduu, sava sonras ortaya kan ncelikli olaylar nedeniyle dikkate alnamayan ve daha sonra "imali arki Anadolu ve Kafkasya'da Tetkikat Ziraiye" adyla Hkmet tarafndan kitap olarak yaymlanan rapor; ayn Rize dolaylarnda yetitirilmesinin olanakl olduunu nedenleri ile birlikte aklayan, o gnk stanbul gmrne dalm yoluyla gelen aylara da Camellia sinensis (ay) deinerek ayn Trkiye'deki gemii65
Mhendislik Mimarlk ykleri-I ni anlatan ilk bilimsel yapttr. lkede ay yetitirilmesi iin fiili ve aktif bir almaya girmeyip, yalnzca yazd raporla ay tarmna katk salayan Ali Rza Erten'in raporunu Komisyonda gndeme getiren Zihni Derin, halka yeni geim olanaklar bulabilmek amacyla Rize ve evresinde incelemelerde bulunmak zere Komisyonca grevlendirilir. 1880 ylnda Mula'da doan Zihni Derin, 1904'de Halkal Yksek Ziraat Okulunu bitirmi, 1905'te Aydn'da Orman ve Maden Muamelat Katibi olarak Devlet Memurluuna balam, Rodos'ta Akdeniz Adalar (Cezayir-i Bahr-i Sefit) li Orman Mfetti Katipliinde, Gediz ve Simav ileleri Orman Mfetti Vekaletinde bulunduktan sonra, 1907'de ayn ilelerde Orman Mfettii olmu, iki yl sonra Akdeniz Adalar li Orman Mfettiliine atanmtr. 1909'den 1912'ye kadar Selanik Ziraat Mektebi'nde Kimya, Ziraat Sanaatlar ve Jeoloji retmenlii yapm, 1914'den 1920'ye kadar Bursa'da Sultani Mektebinde (Lise) ve Kz retmen Okulunda Tabi limler okutmu ve Bursa Milli Eitim Mdr Vekillii grevinde bulunmutur. 1920'de Yunanllarn igalinden hemen nce Bursa'dan ayrlp, kara yoluyla Ankara'ya gelmi, Milli Mcadele Hkmetinin kurduu ktisat Bakanlnda ilk Ziraat Umum Mdr olmu, 1924'e kadar bu grevde kalmtr. Bu grevdeyken bir heyetle birlikte Dou Karadeniz illerine gidii, ileriki yllarda izecei mcadeleli yolun ve "ayn Babas" olarak adlandrlmasnn balangc olur. Ziraat Umum Mdr Zihni Bey, blge insannn yaklamndan duyduu sevinci yle anlatr:
"Ben Umum Mdrken Rize'de Ziraat Odas Reisinden yle bir mektup almtm. 'Siz burada baz kalknmalar yapacakmsnz, bu arada ay yetitirilmesi zerinde de durmanz bilhassa rica ederim. Bahemde bir ay fidan var, Batum'dan getirttiim bu topraklarda gayet iyi yetiiyor' diye bahsediyordu. Bu fikir ok houma gitti. Rus Sefiri ahbabmd. Rica ederek ondan aya ait brorler istedim. Sefir memnuniyetle bana birka kitap verdi. Bu arada Batum'dan Rize'ye gelip ay zerinde tetkikler yapan bir Rus ilmi heyetinin de raporunu verdi. Bu raporda Batum'la Rize'nin ayn iklim artlarna ve toprak kalitesine sahip olduu, Batum'da yetien ayn ve birok denemeleri yaplan ay eitlerinin Rizede de ok iyi neticeler vereceini yazyordu."
66
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Rize ve evresinin zirai ve ekonomik durumu hakknda bilgi toplamaya balayan ve blgede yaplabilecekleri aratran Zihni Derin, bu gezinin ardndan, iklim ve toprak yapsnn ay ya da turungil retimine uygun olduu kansna vararak bu konuda youn almalar yapmaya balar. Rize Ziraat Fen Memuru brahim Bey'le birlikte 1924'de Batum'a dzenlenen geziye katlr. Batum ve evresinde Ruslar tarafndan kurulmu olan ay bahelerini, ay fabrikasn ve Astropikal Bitkiler Aratrma stasyonu'nu inceleyerek gerekli bilgilerle Rize'ye dner. Beraberinde ay tohumu ve fidanlar, narenciye ve baz meyve eitleri, bambu rizomlar ve bir Rus bahvan getirir. Eski ad Garal Da olan hazineye ait bir blgedeki Mft Mahallesi'nde, bugnk adyla Merkez Fidanlnda, 15 dekarlk arazide ilk fidanlk kurulur ve ok kk lekli de olsa ilk retim balar. Trklerin ayla tanmasnn yks incelenir srete. M.S. 5. yy.'da ay ticareti yaplsa da, ayn tarihi glerle Anadolu'ya gelmedii bilinmektedir. Anadolu'da ay ime alkanlnn balangcnn 17. yzyla kadar gitmesine karn, aya ilgi gsterilmemesi nedeniyle, Seluklu ve Osmanl dnemlerinde kkl bir kahve tketim alkanl yerlemitir. Sonraki yllarda ay ime alkanlnn halk arasnda hzla yaygnlamasnn etkisiyle Trkiye'de ay yetitirilmesi srekli konuulur ve tartlr bir konu olmu, ok az sayda da olsa ay ile ilgili risaleler yazlmaya balanmtr. 1731 ylnda Damt-zde Eb'l-Hayr Ahmed Efend'nin yazd "ay Risalesi", "ayc" lakab ile anlan ve Hicaz Vali Vekillii, Harem-i erif Mdrl ve Basra Valilii gibi grevlerde bulunan Hac Mehmet Arif'in 1877 ylnda yaynlanan "ay Risalesi", 1879 ylnda Mehmet zzet Seyit B.Ahmet Hamdi'nin yazd "ay Risalesi", 1893 ylnda Ali Nazma'nn "ay Risalesi" ile 1910 ylnda Mehmet zzet Efendi tarafndan yazlan "ay Hakknda Malumat" adl kitap, bu yaptlara rnek olarak gsterilebilir. Trkiye'de ay retme giriimleri de yeni deildi aslnda. lk giriim l888 ylnda yaplm, bu giriimle ilgili bilgiler 1892 ylnda yaynlanan "Corafyay Snai ve Ticari" adl kitapta yer almtr. Sz konusu yazl kaynakta; zamann Ticaret Nazr Esbak- smail Paa'nn aracl ile in'den ay fidanlar ve tohumlarnn getirildii ve getirilen bu tohum ve fidanlarn Bursa ilinde denendii, ancak ay fidanlarnn gelime 67
Mhendislik Mimarlk ykleri-I gstermedii, ayn abann 1892 ylnda tekrarland ve ekolojik koullarn ay yetitiriciliine uygun olmamas nedeniyle her iki denemeden de sonu alnamad belirtilmektedir. Birinci Paylam Sava'ndan sonra blgede yaanan ekonomik ve sosyal bunalmlar, isizlik dolaysyla meydana gelen ar g, blge insanna gelir kayna ve i alanlar yaratlmasn zorunlu klmtr. Bu konuda youn ura veren Zihni Derin, bir rapor ve yasa teklifi hazrlar:
"Rize'de Arakl hududundan Batum hududuna kadar olan sahada Batum'da yetien ay kalitesinde bizim de ay yetitirebileceimiz kanaatine vardkdan sonra hazrladm raporu Vekile ibraz ederek, bir ay kanunu teklifi yaplmasn istedim. Kanuna, iftiye dnm bana 60 lira verilmesine dair bir madde de koydurtmutum. Eer byle bir para alrlarsa iftiler daha kolaylkla ay ziraati yapabilirlerdi. nk masraflar az olacakt. Bir kere erozyona mani olmak iin araziyi sed yapmak icapediyordu. Fakat kanun kmyor, gecikiyor, ben de mthi telalanyordum. Birgn Shhat Vekili Hulusi Bey Rize'ye geldi. Fidanlmzdaki ay ziraatini ok beendi. Ve kanunun biran evvel kmas iin uraacan syledi. Hakikaten o Ankara'ya dndkten birka ay sonra da beklediimiz birinci ay Kanunu kt."
1918 ylnda hazrlanan Rapor da dikkate alnarak, Byk Millet Meclisi'nde 6 ubat 1924 tarihinde "Rize Vilayeti ve Borka Kazasnda Fndk, Portakal, Mandalina, Limon ve ay yetitirilmesine dair 407 Sayl Kanun" kabul edilir, ay tarm bylece yasal gvenceye kavuturulur. Bu yasaya gre balatlan ay retimi almalarnn bana Ziraat Umum Mfettii olarak Zihni Derin getirildi ve Rize vilayeti ile Borka kazasnda ay fidan yetitirilmesine baland. Rize'de kurulan ay Aratrma Enstits'nn kurucu mdr de olan Zihni Derin tarafndan yrtlen bir ok deneme nedeniyle, halk Sayn Derin'i, "Zihni Hoca" adyla anmaya balad. Rize ve evresindeki allk ve kzlaalarn sklerek yerlerine yasada yazl eitlerin dikilmesini amalayan 407 sayl Yasa, byk 68
Mhendislik Mimarlk ykleri-I apl devlet yardm, tesis ve tekilat kurulmasn gerektiren ay yetitirme ve ilemesine para ayrlmamas ve devletin eitli ivedi sorunlarla karlamas sonucu, l domu, iletilememitir. ay tarm, Ali Rza Erten'in raporunda ayrntl ekilde aklanm olan ayn ekolojisine uymuyan illerde retim denemesi yaplmas ile oaltlarak halka datlan fidanlarn gerekli destekten yoksun bulunan ve yeterli bilgi verilemeyen reticilerce, gelecee ynelik belirsizliin de giderilememesi zerine, ne yazk ki fazla rabet grmez ve devletin ilgisi de ksa srnce, 1924-27 yllar arasndaki youn abalar yetersiz kalr. Zaman ilerledike ay fidanlarnn retim ve datmndaki heyecan, reticilerin ilgisizliine paralel olarak azalr, almalar durdurulur. Asm Zihniolu'na gre, 407 sayl Yasa'nn tek yarar Rize Merkez Fidanl'nn ayakta kalmas olmutur. Ege ve Akdeniz blgelerinde geni apta yetitirilen Satsuma tr mandalinann ilk retildii yer olan Merkez Fidanl, Fen Memuru brahim Bey'in aramba'ya tayin edilmesine zerine, 1936 ylna dein sren bir duraklama dnemine girer. Zihni Derin sonraki 10 yl boyunca tekrar retmenlik mesleine dner. retmen arkadalarnn anlarna gre; bu dnemde bile her kr gezisinden cepler dolusu bitki rnekleriyle dner ve laboratuarda incelemeler yapar. Pancardan eker karr, eitli yalardan da sabun. 1936'da meslek ak depreir ve Edirne'de Ziraat Mavirlii grevini yrtr. Ekonomik kalknma modeli olarak "Devletilik" modeline geen Hkmetin, "Kendi Kendine Yetme" ilkesini benimsemesi ve 1933 ylnda bunu bir programa balamas zerine, lkemizde ay tarm yeniden gndeme gelir. Sreci ve smet nn'nn ayla ilikisini Asm Bey yle deerlendirir:
"Gerekten de o yllarda her alanda Trkiye kendi ihtiyacn kendisi karlama abasna girmiti. 1930'lu yllardan beri eker Fabrikas, Kmr letmesi, Karabk, Smerbank, Etibank, Devlet retme iftlii gibi fabrika ve kurumlar gelitirme hareketleri balamt. Devlet Demiryollar, Devlet Deniz Yollar bu dnemde nemli atak69
lara girimiti. O yllarn koullar, retimde devletin nclk yapmasn gerektiriyordu. lkenin retim alanna dnk ataklar yine o dnemde gereklemiti. smet nn'nn kafasnda ve yreinde yurtta ay yetitirilmesi de vard. Bu nedenle nn yurt ayclyla yakndan ilgileniyordu."
1935 ylnda yurt gezisine kan dnemin Babakan smet nn'ye, dnemin Ziraat Odas Bakan Muharrem ad ve Ticaret Odas Bakan Hulusi Karadeniz tarafndan Rize'de ilk ay yetitirme giriimi ve Zihni Derin'in 1924 ylndaki almalar anlatlr. Konuyu ilgiyle dinleyen smet nn, Ankara'ya dnnce, ay yetitiricilii almalarna balanmas amacyla Tarm Bakanl'n grevlendirir. 1935 ylnda Ziraat Vekili Prof. Dr. Muhlis Erkmen'in Ankara'daki Ziraat Fakltesi ve Bakanlk uzmanlarndan oluan bir bilim heyeti ile birlikte Rize'ye yapt inceleme gezisinde, blgenin ay tarm ve sanayisinin gelimesine her ynden elverili olduu kansna bir kez daha varlr. Geziye katlan heyet ierisinde yer alan ve sonradan Tarm Bakan olan Prof. Dr. evket Rait Hatipolu, "Trkiye'de ay ktisadiyat" adl yaptn yazarak, blgede ay baheleri kurmann ve elde edilecek yapraklarn kuru ay haline getirilmesinin nemini savunur. Hindistan'dan getirilen iki uzmann iki yl sren almalarndan baarl sonu alnamaynca, evket Rait Hatipolu Rize'ye gelir ve rgtlenme almalarn yrtr. Edirne'de Ziraat Mavirlii grevinde bulunan Zihni Derin, Ankara'da Tarm Bakanl Ba Mavirlii'ne atanr. Rize ve evresinde kurulacak Ziraat Tekilat'nn koordinatrl grevi verilen Zihni Derin, uzun yllardan sonra tekrar Rize'ye gelir. Fidanlkta bulunan iki ahap evden birinin st katndaki bir odaya yerleir, alt kattaki oday laboratuar olarak hazrlar. 1924 ylnda Batum'dan getirdikleriyle oluturduu baheyi ve parselleri gezerken, eitli ss bitkilerinin, mandalina, greyfurt, aakavunu, portakal, limon, bambu ve dier meyveler ile kk apl parsellerde birka yz fidandan oluan kk bir ay bahesinin gayet gzel yetitiini grmek, onu mutlu eder. Zihni Derin bu almalar iinde bouup dururken, kendisinden 30 ya daha gen olan bir meslekta onunla ayn kader yolunda 70
Mhendislik Mimarlk ykleri-I buluur. 1927'de zmir Ziraat Okulunu bitiren ve Uak eker Fabrikasnda greve balayan Asm Zihniolu, 1933 ylnda Giresun'da fndk tarmyla ilgili almalara balar. Fndk trleriyle ilgili denemeler yapar ve zellikle o gnlerde hasat sonras hemen depolanan rnn rmesini nlemek iin, yrede pek bilinmeyen harman ilemini gndeme getirerek iftilere retmeye balar. Bu amala, 35-40 kiilik ekiplerle kylerde fndk harmanlar organize edilir. Giresun'da bir Fndk Aratrma stasyonu kuruluunu gerekletirdikten ksa bir sre sonra, 1938'de Rize'de yeniden dzenlenen ay ve Fidanlklar Mdrl Tekilat'na atanan Asm Zihniolu, Zihni Derin'le birlikte youn bir alma ortamna girer. "Bir Yeilin Peinde" adl yaptnda anlarn anlatan Asm Zihniolu, 1938'te tant Rize iliyle ilgili unlar yazar:
"O dnemde Rize kk bir kentti. Yeil tepelere serpilmi iki katl evler ve bu tepelerin dibindeki ince dzlk eride sralanm dkkanlardan ibaret kk bir kent. O tarihte henz liman da yok. skelenin kndan balayan ve denize paralel olarak uzanan bir tek ana cadde var. Bunun da boyu be yz metreyi gemiyor. Caddenin deniz tarafnda irin bir park yer alyor; buras Belediye Park. Parkn bir kys kumsal ve deniz Denizin rpnts, ho kokusu insana huzur veriyor. Parkn ve ana yolun karsnda katl beton, irkin grnl bir bina ykseliyor. Bu Rize'nin en yksek binalarndan birisi. Altnda bakkal, eczane, arka sokanda da ahane ve berber dkkan yer alyor. Binann ikinci kat kahvehane, nc kat otel: Palas Oteli; be, alt odas var. Odalardan birine yerleiyorum ve artk Rize'deyim. Burada, yaammn 16 yln geireceimi, yllar boyu Rize ve evresi ile ilgileneceimi, doma byme bir Rizeli gibi buralara balanacam hi dnmemitim."
Odasna yerletikten sonra hemen Ziraat Bahesi diye adlandrlan fidanla giden Asm Bey, Zihni Derin'le tanmasn ise yle anlatr:
"Zihni Derin benden bir vapur nce gelmi, fidanlkta bulunan iki ahap evden birinin st katndaki bir odaya yerlemi. O'nu alt kat71
taki oday laboratuar olarak kullanma hazrlnda iken buluyorum. Beni sevinle karlyor ve birka arkadamzn daha geleceini haber veriyor."
Gemite kaybedilen yllarn deneyimleriyle sk tutulan iler, bu kez daha bilinli ve programl ekilde yrtlmeye balanr. aya gnl veren ekip tarafndan, Zihni Hoca'nn derledii ay tarm ve sanat hakkndaki ilk notlar toplu halde okunarak incelenir, laboratuara evrilmi odada el ele verilerek yaplacak iler planlanmaya balanr, laboratuarda blge topraklar ve iklim incelenirken, ayla ilgili uygulamaya en elverili olan teknikler saptanr. Rize aynn ieriindeki maddeler bakmndan dier lke aylarndan daha kaliteli olduu laboratuar almalar sonunda anlalr. klim ve toprak yaps da ay tarm iin olduka uygundur. Bu koullar altnda evkle almalara baland srada, umutsuzluk ve gvensizliin yaygn olduu blgede sonradan dost olduu CHP l Bakan Mehmet Matarac'yla tanan Asm Zihniolu, olduka iddial konuur. Mehmet Matarac'nn "Birka yl nce buraya iki ngiliz uzman geldi, bir ey yapamad, siz mi yapacaksnz bu ii?" kmsemesine Asm Bey'in yant ksa ve serttir: "Mehmet Bey bu sznz unutmayn. Sizinle bir yl sonra tekrar bulumak isterim." 1924 ylndan 1937 ylna kadar yaplan bilimsel almalarn olumlu sonu vermesi ile Batum'dan 1937 ylnda Grcistan kkenli 20 ton, 1939 ylnda 30 ton, 1940 ylnda 40 ton ay tohumu ithal edilerek, hzl bir ekilde ay bahesi tesisi almalarna balanr. aylarn getirili yksn Asm Bey'den aktaralm:
"Batum'dan getirilen ay tohumlarnn en azndan yzde 90'nn inta kabiliyetinde olmas iimizi kolaylatryordu. Batum'daki akva ay Aratrma stasyonu tarafndan hazrlanan tohumlar Rize'den kiraladmz iki motorla Rize'ye getirdik. Bu tohumlar kontraplak sandklar iinde ve ufalanm odun kmr ile kark, ok salam durumda ambalajlanm olarak bize ulat. Bu tarz ambalajlama, bnyesinde nemli miktarda ya ieren tohumlarn rutubetten korunarak bozulmasn nlemekteydi."
72
Mhendislik Mimarlk ykleri-I 1938 ylnn Ekim aynn sonuna kadar sren almalarn ardndan blgenin rgtlenme almalar balatlr. Topran ay yetitirilmesi iin kurulan rgte bir yllna vermi olan reticilerin hazr ay bahesine kavumasnn yan sra, blge teknisyeninin kontrol altnda halk bilinlendiriliyor ve ynlendiriliyordu. O zamanki rgtn dar bir kadro olmas yznden, nce yalnz Rize merkez kazasna bal dar bir alan ele alnm ve bu alan alt blgeye ayrlmt. Zihni Derin'in bakanlnda belirlenen blgelerde o dnemde alan teknisyenler unlard: 1. ayeli Blgesi Teknisyeni: Hakk Balkse, 2. Gndodu Blgesi Teknisyeni ve Blgeler Kontrolr: Asm Zihniolu, 3. Birinci Merkez Kaza Blgesi Teknisyeni: Cahit Ylmaz, 4. kinci Merkez Kaza Teknisyeni ve Fidanlk efi: Rauf Baar, 5. Pehlivanta Blgesi Teknisyeni: Sadullah Dikmen, 6. Derepazar ve yidere Blgesi Teknisyeni: Mahmut Fevzi Gkeli, 7. Tekilatn Mali ler Mutemedi: Behet Tuzcu Blge teknisyenlerinin kontrol altnda nceden eitilmi ay ustalar fiilen alarak aylk kuracak olanlara yardm ediyor, bylece onlara pratik kazandrm oluyorlard. Bir dnm topraa, 120'er santim sra aras ve 1 metre sra zeri aralklarla dikilmek zere ortalama 833 fidan syordu. lk gnlerde ay retimine scak bakmayan kyller, blge almalarnn dzenli ve srekli olduunu grdkten sonra iin ciddiyetine vararak, msr tarlalarnn ay bahelerine dnmesine izin verirler. 1939 ylnda Batum'dan getirtilen ay tohumlar ile atl durumdaki kumar ve fnlar sklerek, msra ek bir rn olarak yeni ay baheleri kurulur. Sreci Asm Zihniolu'dan aktaralm:
"ncelikle bu topraklarn allardan temizlenip kklerin sklerek temizlenmesini ve ardndan da 100-120 santimetre genilikte setlendirilmesini hedef almtk. Fakat bu iler, kol gc gerektiriyordu. O dnemde kylerde yetimi insan gc bulma olana yoktu. Ekonomik darlk ve sknt blge erkeklerini gurbeti yapmt. Zonguldak'ta kmr iilii, stanbul Boaz'nda balklk, hep bu blge insannn ura yeri ve ekmek kapsyd. Bu arada Ankara ve dier byk kentlerde inaat iilii ve ustal yapan
73
ok kii, birinci gruptakilerden daha anlydlar. Zira, inaat ilerinde cretler kmr iilii ve balklktan daha iyiydi. Kylerde alarak aylk kuracak adam buluruz umuduyla Cuma namazlarnda ky camilerine gidiyorduk. Fakat ne imama ne mezzine ne de cemaate rastlayabiliyorduk. Kylerde yalnzca kadnlar vard. Onlar yuvalarnn ve ocuklarnn bekisi, evlerinin sahibi idi"
ayn lkemizde yetitirilmesine basn kukuyla yaklayor, ayn Rize'de yetitirilmesinin beyhude bir davran olduu eklinde halk ynlendiriyordu. "Rize ve evresinde eki portakal yetiir, ay yetimez" diyenlerin banda gelen stat gazeteci Burhan Felek, ay yetitirme almalarndan vazgeilmesini istiyordu. Burhan Felek'e verilen yantlar, ortaya konulan somut analiz sonular ve belgeler onu bu dncesinden vazgeirmiyor, "Yerli ay yetitirilemez" fikri yaygnlk kazanyordu. Baarl olmak isteine karn, baarszla uramak olasl aya gnl verenleri rktyordu. Bu ruh yapsn anlatan Asm Zihniolu, baar iin kendilerine gvenen kylye teekkr etmeyi de bor sayyordu:
"1939 ilkbaharnda Batum'dan gelen ay tohumlarnn hazrladmz ky topraklarna ekimi baarl olmasayd, Trkiye'de ay yetitirme umut ve gayreti byk bir darbe yerdi. Belki de hem blge halknda hem de devlette umutsuz tepkiler doar, bu atlm baarszla dnebilirdi. Ortada hibir somut kant yokken, tarlasndaki msr, fasulye, kabak ve karalahana gibi balca yiyecek rnlerinden vazgemeyi gze alan ileri grl Rize kylsnn anlay ve kavrayn burada takdirle anmak isterim."
aylk, tesis avans vermeden plan ve projelerin gereklemeyecei kansna varan Zihni Derin ve arkadalar, avans para vermenin yasal dayanak gerektirmesi nedeniyle, soruna kalc zm bulmak amacyla bir kanun teklifi hazrlar, kap kap dolaarak yetkililere durumun ciddiyetini anlatmaya alrlar. 74
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Kanunun bir trl karlamad bu srete, gereksinimler iin gerekli olan maddi olanaklar salanamyordu. O zamann Ziraat Genel Mdrl'nde toplanan anlayl insanlarn gayretleriyle, Atatrk iftliklerinin sahibi Devlet Ziraat letmeleri Genel Mdrl devreye sokulur. Gereksinimin giderilmesi amacyla, Rize tekilat emrine avans olarak kylye datlmak zere 127.000 lira Ziraat Bankas'na gnderilir. Bir dnm aylk kuracaklara, nce 12.5 lira kurulu avans, sonra 625 kuru birinci yl bakm avans ve ikinci yl bakm avans olarak da yine 625 kuru verilmesi kararlatrlr ve bu yntem herkese duyurulur. 1938 yl ve 1939 yl balarnda bir kilo msrn fiyat 3 kurutu. lk kurulu avans olan 12.5 lira ile bir aile, msr gereksiniminin nemli bir ksmn karlayabiliyordu. Gnlk creti 1 lira olan bir erkek ii, on be gn alarak bir dnm ayl meydana getirebiliyordu. Bu olana duyan baz gurbetiler, yllk izinlerini erken kullanarak, dndkleri evlerinin bahesinde kendi aylklarn kuruyorlard. Eve dnmeyenlerin eleri olan kadnlar ise, rgtle anlama imzalayarak aldklar avansla komu erkekleri altrarak aylklarn kuruyorlard. Blge memuru teknisyen, aylk kurulacak araziyi nceden yerinde grerek inceliyor, topra asiditesini aratryor, uygun bulursa aylk kurma izni veriyor ve sonra da reticiye avans deniyordu. Bakm avanslarnn da blge memurunun olumlu raporuna gre denmesi sayesinde, aylk tesisinde emniyet salanyordu. Faizsiz olarak reticiye verilen paralar, atlyelere ve fabrikalara rn tesliminde ve rn tesliminden iki yl sonra balamak zere taksitle kesilerek tahsil ediliyordu. Kredi desteiyle desteklenen ay tarmnn baarl olmas zerine, bir aylk sahibi olmak ve yakn gelecekte gelir kaynana kavumak isteinin blgede yaylmas, gurbete gidii olduka azaltt gibi, gurbetten izinli dnenlerin de ay tarmyla uramalarna yol at. kinci Dnya Sava'nn balamas zerine gereksinim duyulan erkek igcnn askere alnmas, msr fiyatlarnn 3 kurutan 150-200 kurua kadar ar art, aylk tesisi kurma almalarn bir sre duraklatt. 1940 ylnda Ankara'da yaplan bir toplantya katlan Asm Zihniolu, o sralar Ankara'da olan Zihni Derin'in de katld toplantda ilgin bir yntem gelitirdiklerini belirtiyor: 75
"Samsun'dan Ankara istikametine hareket edecek treni beklerken Samsun ile aramba arasnda yeni kurulmu olan Gelemen Devlet retme iftlii'ni ziyaretim srasnda o yl ok bereketli bir msr rnnn elde edildiini, bu rnn Toprak Ofisi'ne kilosu 18 kurutan devredileceini rendim. iftlik mdrne ayn fiyatla bu msrlarn ay reticisine avans para yerine datlmas dncesini aktardm, bu msrlarn ofise tesliminin ertelenmesini rica ettim. Bakanlkta bu konu tartld ve bu msrlarn ay reticisine tahsis edilmesi halinde son parti ay tohumlarndan elde edilen fidanlarla yeni aylklarn kurulmas olanann ele geecei ortaya kt. Aksi halde Batum'dan ikinci parti olarak getirilecek tohumlardan kacak fidanlarn bozulmaya yz tutaca ve byle bir durumun da program altst edecei dnlerek msrn, ofis yerine ay reticisine tahsisi uygun grld. Gelemen iftlii'nde yzer tonluk jt uvallara doldurulmu olan msrlar Toprak Ofisi yerine Rize'deki Ziraat Bankas depolarna tand. Kilosu 18 kurutan satn alnan msrlarn paras Rize kyls yerine Gelemen iftlii'ne aktarld. Tekilat blgede derhal bir aklama yaparak 1 dnm ay bahesi yapacaklara 100 kiloluk bir uval msr vereceini aklad. Bunu duyanlar tekilata bavurup anlama imzalayarak arazilerini aylk haline getirme urasna girdiler. aylk kurma anlamasn imzalayanlar bir dnm iin alaca msrn yarsn bu tesiste alacak kiilere vermek suretiyle bir dnm ayln eksiksiz ve tam olarak tesisini salama imkann buluyorlard. Blgede aylk kurma istei yeniden canland."
ay tarmnn gelimesine paralel olarak yeni yasal dzenlemeler gndeme gelir. 1940 ylnda karlan 3788 sayl ay Yasas ile ay tarm ve retimi, girdi ve kredi sbvansiyonlar ile nemli lde desteklenmi, Arakl'dan Sovyet snrna kadar olan blgede 30 bin dekarlk bir alan ay tarm iin ayrlm, bahe tesis edeceklere arazi vergisi muafiyeti ve ay bahesi ruhsatnamesi alma zorunluluu getirilmi, reticiye Ziraat Bankas'ndan 5 yl sreyle faizsiz kredi verilmitir. 76
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Hindistan' yerinde inceleyen, aya gnl verenler, "ndian Tea Association" adl organizasyondan etkilenerek, lkemizdeki reticilerin bir kooperatif ats altnda birlemelerine alr. Yasalarn reticilerin kooperatiflemesine zendirmesine karn, tarm sat kooperatifleri ve dier kooperatiflerin baarsz rnekler olmas, Trk Ticaret Yasas'na uygun, zgr bir kooperatif kurulmasn gndeme getirir. Rize'de grevlendirilen kooperatif uzman Akil Koyuncu ile birlikte kooperatif tz hazrlanr. Mteebbis heyetin on nc orta olan Asm Zihniolu, fahri bakanl da stlenir. Bylece, ynetim kurulu bakan ve yelerine her hangi bir ekilde bir cret denmeyecei maddesini ieren tzyle, 1946'da "ayclar Yardmlama Kooperatifi" kurulur. Kooperatifin gelimesi sreci ise, eitli tahriklerin etkisiyle sorunlu olur. Asm Zihniolu'nun bir ans verilen mcadeleyi ok iyi yanstmaktadr:
"Bir gn Rize merkezindeki dairemde alrken, kalabalk bir kadn grubu toplanarak baskn yaparcasna odama girdi. Kesilen yzde be paralarn istiyorlard. Kendilerini nezaketle karlayp sukunetle dinledim. Kooperatiften grecekleri yararlar anlatmaya altm, fakat onlar isteklerini srarla srdrdler. Bunlarn tahrik ve tertip edilerek gnderildiini anlamtm. lerinden szclk yapar gibi en ok baran kadna 'Sen neredensin, adn nedir?' diye sordum. O kye ait deme bordrosunda bu kadndan ne kadar para kesildiini aratrdm. Fakat bu isimde birisinin kaytl olmadn, dolaysyla ondan bir para kesilmediini anlaynca kendisine dnerek, 'Sen imdi git de seni buraya gnderenlerden barma creti iste!" dediim zaman ortalkta bir sessizlik olmutu. Dier kadnlara, 'Sizin hesabnza da bakaym' diyerek, kalabaln iinden birisinin adn aldm ve bordroda bu kadndan 500 kuru kesildiini grdm. Czdanmdan be lira kararak muhatabma uzattm. 'Bacm senin kooperatif paran ben deyeceim ve sen yine kooperatif yesi orta olarak kalacaksn. Bundan hem sen hem de ocuklarn hayr grecek. Buyur, al bunu' dediim zaman utanarak petamaln yzne kapatt, 'Yok, yok' diyerek kapdan kp gitti. Dier kadnlar arasnda da bir sessizlik hkm srm,
77
birbirlerine bakp yola dizilerek, uzaklamlard. Kendilerinin aldatldn ve kullanldn anlam, pimanlk duymu gibiydiler. Onurlu Karadeniz kadn her trl zorluk ve olay karsnda nce onurunu korumasn ok iyi biliyordu."
leme aamasnda ise, artk atlyelerden fabrikalara geme zaman gelmiti. 1940 ylnda kurulan aylklarn iyice gelimi olmas zerine, ele geecek rn Hindistan ve Seylan'daki gibi ileyerek kuru ay haline getirecek yeni ve modern bir fabrikaya gereksinim duyulmaya balanmt. Bu amala ngiltere'de ay makinalar reten fabrikalara bavurularak teklif istenir. Rize'ye gelen ngiliz ay uzmanlar Dr. Mann ve Mr. Allen, yaplan almalar olumlayan tespitlerde bulunur. Karabk'te ilk Demir elik Fabrikasn kuran Brassert firmas, fabrika makinalarnn mteahhidi olarak seilir. Savan uzun srmesinin etkisiyle, sipari edilen makinalar ngiltere'den 1946 ylnda getirilir. 1946 ylnda ilk ay fabrikas ina edilirken Asm Bey'in yanna gelen Mehmet Matarac, beinci kata ykselen inaata bakarak; "Bu kadar byk bir binay ayla nasl dolduracaksn?" sorusunu sormu, Asm Bey'in yant ise; "Bu bile yetmeyecek, bunun gibi daha ok fabrikalar kurulacak." olmutu. Ksa sre sonra kurulma zorunluluu ortaya kan Gndodu ve ayeli Fabrikalarnn al treninde, kurtulu umudunun gereklemekte olduunu gren Matarac'nn 1946'da ilk fabrikaya yaklam ise; "Zarar yok, gerekirse askeri kla yaparz" alaycln tayordu. retilmeye balanan ya ay yapraklar Zihni Derin tarafndan kurulan atlyelerde ilenerek kuru ay elde edilmi ve retim giderek artmtr. 1946 ylnda Rize'yi ziyaret eden Cumhurbakan smet nn tarafndan, inaat balamam, temel yeri henz belirlenmemi fabrikann temelinin atlmas amacyla, CHP yerel rgt yetkililere bask yapar. Baskya direnen ve ayclar Yardmlama Kooperatifi nedeniyle de erafla gr ayrl iinde bulunan Zihniolu, "nn'ye temel attrmad, stelik nn iin yazlan yazlm duvar yazsn sildirdi" iddiasyla, Cumhurbakanna ve Tarm Bakan'na ikayet edilir. 78
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Gelimeleri Genel Mdr efik Bakay'dan aktaralm:
"nce bana geldiler, Paa'y ziyaret etmek istediklerini sylediler. Onlar buluturdum. Fahri Kurtulu, Paa'ya hitaben Rize ay Fabrikas Mdr hakkndaki ikayetleri zetledi ve elindeki raporu sundu. Cumhurbakan onlar sukunetle dinledi ve hibir karlk vermedi. Sadece 'Bitti mi?' diyerek bu tutumlarndan memnun olmad anlamna gelen bir tavr taknd, bana da 'Al bunu, ilgili bakanla gnder' talimatn verdi."
Tarm Bakanl'nca Rize'ye Bamfetti gnderilmesinin ardndan Asm Bey, Ankara'ya Tarm Bakan'nn yanna arlr. Bir ambar memurunun Dalaman'a gnderilmesiyle sorunu zmeyi neren Bakana, kendi tayininin daha anlaml olaca gerekesiyle kar kan Asm Bey, iddia sahibi Fahri Kurtulu ile grtrlr, sorun tatlya balanr. ikayetilerin umduklarn bulamamalar zerine, 1946 ylnda aralarnda Prof. Dr. Ali Rza Erten'in de bulunduu bir heyet tarafndan temeli atlan 60 ton/gn kapasiteli ilk ay fabrikas, 1947 ylnda Rize Fener Mahallesinde Merkez ay Fabrikas ad altnda iletmeye alr. lk ay fabrikasnn kurucusu ve mdr, Asm Zihniolu olur. 1947 yl yaznda bir sava gemisiyle Dou Karadeniz gezisine kan Cumhurbakan smet nn, bir yl nce geldii fabrikay, retime getikten sonra tekrar ziyaret eder. reticilerin verdii bilgi ve ayn kalitesi hakknda edindii izlenim Paa'y ok memnun eder, reticilerin "ay ve fabrika bizim gzbebeimiz" szleri Paa'y etkiler, teekkrlerini bildirerek, iki saat boyunca incelemelerde bulunduu fabrikadan ayrlr. ay tarm alanlarnn ve ya ay yapra retiminin artmas ay ileme fabrikalarnn saysnn da giderek artmasn zorunlu klar, 1973 ylnda kurulan ya ay ileme fabrika says 32'ye, 1985 ylnda ise 45'e ular. Halen ay-Kur, 46 adet tasnifli dkme kuru ay fabrikas, 3 adet paketleme fabrikasyla retime devam etmektedir. Zihni Derin, 1946 yl Austos aynda, blgeye yerletirilen ay tarmnn mutlu dnemini gnl rahatl iinde yaarken, ya haddi nedeniyle emekli olduu haberi gelir. Emeklilik onun bu blgede 79
Mhendislik Mimarlk ykleri-I bulunmas iin bir engel deildir. Tarm Bakanl kendisine anlamal bir kadro tahsis ederek Bakanlk Koordinatr grevini verir. Ankara'ya yerleen Zihni Derin, 5-6 yl boyunca ylda birka defa Rize'ye gelerek almalarna devam eder. Siyasetle hibir ilgisi olmayan Zihni Derin, kendisini ok seven Rizelilerin parlemontada Rize'yi temsil etmesine ynelik srarl teklifleri zerine, meclise girerse Dou Karadeniz blgesine ait sorunlar dile getireceini ve blgenin eitli ynlerden kalknmas iin aba sarf edebileceini dnerek, 1950 seimlerinde Rize'den bamsz milletvekili aday olur. Rize'de seim propagandasna kmayp, yalnzca seim pusulas bastrarak seime katlan Zihni Derin, farkl bir havada yaplan seim sonunda btn poplaritesine ramen milletvekili seilemez. Rizeliler, ikna ettikleri Zihni Hocalarna kar szlerini tutamamlar, Zihni Derin'i Meclise gnderememilerdir. Zihni Derin ise ksmemi, Rize'yle ilgisini kesmemitir. Siyasete ilgi duymayan, ancak Demokrat Parti'nin yapt yanllara kar protesto anlamnda Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi'nin adaylk teklifini kabul eden Asm Zihniolu da, 1954 seimlerinde Uak'tan bamsz milletvekili aday olur, ama seilemez. Rize'deki grevine dnen Zihniolu, stanbul'a tayin edilir. Zihni Derin, 1964 ylnda Rize'de yaplan "ay'n 40. Yl" trenlerine, mcadele arkada Asm Zihniolu ile birlikte onur konuu olarak arlr. Bu toplantya katlmak zere Rize'ye giderken zc bir trafik kazas geirir. Olay Asm Zihniolu'ndan aktaralm:
"1964 ylna gelindiinde ay bitkisinin bilinli olarak Rize toprana dikilmesinin 40.Yl kutlamalar dorultusunda baz bakanlar, alma Bakan Blent Ecevit ile birlikte Zihni Derin'de davet edildi. Gece 21:00 sularnda Rize'ye ulaarak fabrika misafirhanesine yerleti. Sabah erken saatlerinde Zihni Hoca kalkm etraf seyrederken, idealinin gerekletiini grmenin heyecann ve duygusalln yayordu.
80
Rize merkezindeki tren yerine gitmek zere hazr beklerken valinin otomobili grnd. alma Bakan Blent Ecevit, "Birlikte gidelim" diyerek Zihni Derin'i valinin arabasna ald. Tren yerine geldikten sonra, Zihni Hoca arabadan indi, arabann arkasndan geerken ofr arabay geriye srd, Hoca'ya arpp onu yere drd. Zihni Derin hemen hastaneye kaldrld. Rntgen ekiminden sonra, kala kemiinin krld anlalarak, ameliyat iin Ankara'ya dnmesine karar verildi. Trabzon'da le sonu ua ile Ankara'ya ulatrld. Havaalannda olu Haldun Derin ve kz Melahat Hanm tarafndan karland. Ankara Hastanesine yatrld. Hemen ameliyata alnd, ameliyat takip eden gnlerde aclar hafifledi. Taburcu olup evine dndnde koltuk denei kullanarak yrmeye balad. Ziyarete gelenlere "Bir aksilik oldu, geer" diyordu."
Zihni Hoca'nn meslek yaamndaki en byk hsrann onun anlarndan aktaralm:
"1938'de Rize'de bilhassa ay ziraatiyle megul olmaya memur edilmi ve kendimi adeta ay akna vermitim. yle alyor, ifti ve kylye de bu zevki yle alyordum ki onlar da derhal bu ie balayacaklarn ve btn tarlalarna ay ekeceklerini sylyor, sevinlerine beni de itirak ettiriyorlard. te ikinci ay Kanununu o zamanlar hazrlam, teklif etmi ve neticeyi beklemeye koyulmutum. Gnler uzuyor, Vekalete mteaddit telgraflar ekiyor, fakat hibir netice alamyordum. iftilerin de bana kar itimatlarnn gittike azaldn daima deien hallerinden anlyordum. Onlar aldatm bir insan vaziyetine girdiimden yle utan duyuyordum ki bu benim iin meslek hayatmda hi unutamayacam bir hsran olmutu. Bu yzden ne kadar uzun ve uykusuz geceler geirmitim. Hala unutamam."
ay ak iin uykusuz geceler geiren Zihni Derin, kaza sonras sal bir daha dzelemeden, 1965 ylnda Ankara'da vefat eder. 1965 ylnda ise, kuru ay retimi i tketimi karlayacak dzeye 81
Mhendislik Mimarlk ykleri-I ulam, Trkiye ay dalmcs konumundan kurtulmutur. Zihni Hoca'nn sabrla balatt ve salam temellere oturttuu almalar durmaz. 5684, 6133 ve 6757 sayl yasalar karlarak, retim zendirilir ve ay plantasyonlar artrlr. lke ayclnn Devlet Planlama Programna uygun olarak planlanmas iin kurulan I. ve II. Dnem htisas Komisyonlar'na Asm Zihniolu katlr ve ay htisas Komisyonu'nun Raportr olur. Be Yllk Planlama htisas Komisyonu Raporlar'nda; ayla ilgili ngrlen gelime projeleri yannda, en modern tesislerin blgede kurulmas, kaliteli rnn imalat yntemleri ve buna uygun maliyet hesaplar, isatm fazlasnn dsatm ve d piyasaya alma konularna yer verilmesine karn, bu raporlar hibir zaman uygulamaya konulmaz. Ekonomik boyutta retime geilmesiyle birlikte ayn tarm Tarm Bakanl, kuru ay retimi ve pazarlamas ise Gmrk ve Tekel Bakanl ya da Sanayi ve Ticaret Bakanl tarafndan yrtlmtr. ay retimi 1971 ylnda ay Kurumu Genel Mdrlne devredilmi, 1973 ylnda fiilen faaliyete geen kurum 1982 ylnda "ay letmeleri Genel Mdrl (aykur)" ad altnda bir kamu iktisadi kuruluuna dntrlmtr. 1969 ylnda kendi isteiyle emekliye ayrlan Asm Zihniolu, Tekel Bakan'nn Genel Mdrlk isteini, "Bundan sonraki almalar gen meslektalarmza brakalm, bu almay onlar srdrsn" ifadesiyle nazike reddeder. Sonraki yllarda aykur, nitelikli personel istihdamna ve piyasa koullarna uygun zerk bir ynetim anlayna ynelememi, srekli siyasetilerin oyun alan olmutur. aykur'daki istihdam politikas konusunda da Asm Zihniolu'nun bir ans yneticilere rnek olmas gereken bir niteliktedir:
"1951 ylnda Tekel Bakan Rfk Salim Burak'n zel kalem mdr Fethi Akn'dan bir mektup aldm. Mektupta 'Bakan'n bir ricas var, arkada Prof. Dr. Fehmi Yavuz'un bir akrabasna fabrikada i verilmesini istiyor' diye yazyordu. O srada kampanyann yarsn devirmi bulunuyorduk. Ksa bir mddet sonra da mevsim gerei rn azalaca iin fabrikada mevsimlik ve geici olarak alan iilerimizin bir ksmna yol verilmesi gerekecekti. Dier usta ve memur kadrolar ise doluydu, yeni birisine ihtiya yoktu. Durumu,
82
kuralmz anlatan bir mektupla bu istei karlayamayacamz, anlatarak kural bozarsak kt duruma deceimizi, birok kimsenin ellerindeki sra numarasna gre bizden ie davet beklediini belirterek, Sayn Bakan'n bizi mazur grmesini rica ettim. Bu mektubumdan ksa bir sre sonar zel Kalem Mdr'nden aldm mektup ilginti. Tekel Bakan Rfk Salim Burak, 'sray ve kural bozmayn' diyor, tutumumuzu tasvip ediyor ve teekkrlerini iletiyordu. (Fethi Akn, daha sonra 1960'da Tekel bakan olmutu.)"
1938 ylnda balanlan ay bahesi tesisi almalarna, 1974 ylnda yeni izinler verilmemi, 1982 ylnda tekrar aylk kurulmas izini verilmi, 1985 ylnda ise ay alanlar Ordu-Fatsa'ya kadar geniletilmitir. Gnmzde sorun olarak grlen retim alanlarndaki genileme ve ay yapranda kalitenin bozulmas ile ilgili birka saptama yapmak gerekir. 1947 ylnda al yaplan fabrikann retime bir hafta ge balamas yznden rne sert ve kart yapraklarn karmas zerine, kaliteden dn vermemek amacyla yaklak drt ton kuru ay imha edilir. Halka haber verilerek Rize Belediyesi yaknnda bir meydanda bu aylar yaklr. Rize Belediye Bakan Ekrem Orhon, aycln Rize ve evresine salad kalknma hareketini verek, "Bu siyah altn topraklarmzn rn, insanlarmzn emeiyle kazanlmtr. Ona gzmz gibi bakacaz. Daha gzel ve daha nefis olmas iin alacaz." szleri yannda, meydana dklen kt vasfl ay yetitirmekten saknmann gereini anlatan itenlikli bir konuma yapar. ayn yaklarak imha edildiini gren ve duyanlar iin bu olay bir tr uyarc olur ve bunun yarar yaprak standardnn korunmasn salar. 1960 ylnda ynetime askerlerin gelmesi, bozulan yaprak kalitesinin dzeltilmesi almalarna ivme kazandrr. nceki -drt yl boyunca kaba ve kart yapraklarn almna gz yuman tutuma alan reticiler, 1961 kampanyasnda filiz yaprak almna tepki gsterirler, Rize Valilii nnde protesto gsterileri yaplr. Milli Birlik Komitesi'nin grevlendirdii bir askeri heyet Rize'ye gelir ve reticilerin protestosuna yol aan uygulamalar yapan yetkilileri srasyla grevden alr. 83
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Deneyimli uzmanlarn grevden alnmasn frsat bilen Rize'li reticiler, budama baklaryla koparttklar kart yapraklar ve sert yaprakl dallar satarken, aslnda kendi geleceklerini yok ettiklerini grmyorlard. Gelinen noktaya Zihni Derin'in yaklam serttir.
"lk zamanlar aylarmz ok iyi kalitede idi. Sonradan iftiler fazla yaprak alsnlar diye budamay braktlar ve geliigzel yapraklar zamansz olarak yolmaya baladlar, bylece ayn lezzeti, kokusu bozuldu. Halbuki be filizden ancak alnp, ikisi gz iin braklmaldr. Bunun iin de budamay hi bir zaman ihmal etmemelidir. Aksi takdirde aylarmz bugnk gibi semiz otu kokusunu alr."
Adalet Partisi'nin iktidara geldii yllarda Tekel Bakan hsan Topalolu Rize'ye gelir. Yaprak toplama konusunda programl almalarla reticileri ynlendirmeye alan Merkez Mdr Ziraat Mhendisi Orhan Minisker ile alm yerlerini dolar, reticilerin dertlerini dinler. Hopa'da, uygun vasfta ay yapra getirmedii iin alm yerinde sert ve kart yapraklar semek zorunda kalan bir retici, Tekel Bakan'na ikayette bulunur. hsan Topalolu ise, tm alm yerlerinde uygulamaya konulan ve 3788 sayl Yasa'ya dayal tze uygun yrtlen ay yapra alm kampanyasn desteklemesi gerekirken, "Setirilen bu yapraklar da rndr. reticiye sknt vermeyin." der. Konunun nemini Bakana anlatmaya alan Orhan Minisker, Bakann sznde srar etmesi zerine, "Bunu yapamam. stifam takdim ediyorum." der ve grevinden ayrlr. ay letmeleri'nin Tekel Genel Mdrl'ne bal iken Tekel mevzuatnn srat ve aktivite eksiklii nedeniyle bu iletmeler iktisadi kurulu haline getirilmi, ancak karar yetkisi Ankara'da ve siyasilerin elinde olduu iin kurum kendi inisiyatifini kullanamaz hale gelmitir. Siyasetin iinde olmas nedeniyle yaprak standard konusu sakncal, yasak bir konu olmu, bu konuya dokunann eli krlmtr. Bakan konumundaki baz kiilerin bilgisizlii ise, dier nemli sorunlardan birisidir. 1951 ylnda dnemin Ticaret Bakan Veli Bee Rize'ye geldiinde, ayla ilgili ilk sz, "u otunuzu grelim bakalm" olmutu. Bakan'n bu szn tebessmle karlayan Zihniolu'nun 84
Mhendislik Mimarlk ykleri-I yant ise, "Tanyacaksnz efendim" olmutu. Gerekli bilgilendirmelerden sonra Rize'den ayrlrken syledikleri, zr niteliindeydi: "ok gzel, byle bilmiyorduk... Ben bu kalitedeki ay dnyaya satarm." ktidar elinde bulunduranlarn bu bilgisiz, nyargl ve poplist yaklam benimsemesi ve deneyimli ve dirayetli yneticileri devre dnda brakmalar, sektrn gelimesini engeller. Altnn 9 lira olduu 1938 ylna kadar, yapran fiyat 60 kuru/kg, kinci Paylam Sava'nn ortaya kard pahallk karsnda 150 kuru/kg, 1949'da ortalama olarak 180 kuru/kg, 1959'dan itibaren 1965 ylna kadar 300 kuru/kg olarak tespit edilir. Bu srete retici 1938'de 15, 1942-1952 arasnda 20 kilo ya yaprakla bir Reat altn alrken 1965'de ayn altn alabilmek iin 40-45 kilo vermek zorunda kalr. Yre halk, Karadeniz'in eimli arazi yaps nedeniyle dalarn eteklerine kurulan bahelerde yetien aya, ekmek parasn kard, kzlarn eyiz parasn salad, erkeklerin gn nledii srece "yeil altn" adn verir. ay reticileri iin "gzel gnler", zellikle 1980'li yllarn bandan itibaren bitmeye balar, yeil altn, pasl yapraa dnr. zelletirme rzgarlar altnda, 4 Aralk 1984 tarih ve 3092 sayl yasayla ayda Devlet Tekeli kaldrlarak, gerek ve tzel kiilere ya ay satn alma, ileme ve paketleme fabrikalar kurup iletme hakk tannr. Yasann 3. maddesiyle 3788, 4223 ve 6133 sayl yasalarn ayla ilgili hkmleri yrrlkten kaldrlr. Gnmzde aykur'un 46, zel sektrn ise 230 adet ya ay ileme fabrikas bulunmaktadr. aykur'un retim kapasitesi 6.700 ton/gn, zel sektrn ise 8.700 ton/gn'dr. Toplam kapasite 15.400 ton/gn'dr. Sektrde kapasite kullanm oran ynnden byk fark vardr. Toplam retim kapasitesinin % 57'sine sahip olan zel sektr, kuru ay retiminde % 30-35, toplam % 43 retim kapasitesine sahip aykur kuru ay retiminde % 60-65'lik paya sahiptir. aykur mevcut kapasitesinin tamamn kullanrken, zel sektrn kapasite kullanm oran olduka dktr. zellikle zelletirmeye zemin hazrlama amal politikalar nedeniyle g duruma den aykur deme gl ekerken, devlet 85
Mhendislik Mimarlk ykleri-I zel fabrikalara yzmilyarlarca lira aktarr. zel sektre tannan teviklerin de etkisi ile hzla kurulan ay iletmelerinin retim kapasitesinin artmasna karn, zelletirmenin amalar arasnda saylan kaliteli retim, rekabet, uygun fiyat oluumu gibi amalar, zel sektr tarafndan gnmze dein gerekletirilemez. Kamu ktisadi Kuruluu (KIK) niteliinde olan ay letmeleri Genel Mdrl 1994 ylnda kartlan 4046 sayl Yasa'nn 35. maddesi gereince, ktisadi Devlet Teekkl (DT) statsne alnr. Ana stats 20.12.1996 ve 22853 sayl Resmi Gazete'de yaymlanan ay letmeleri Genel Mdrl, halen yrrlkte olan bu stat erevesinde faaliyetlerini srdrmektedir. Gnmzde aylk alanlarn % 65'i Rize, % 21'i Trabzon, % 11'i Artvin, % 3' ise Giresun ve Ordu illerinde bulunmaktadr. ay reticilerinin % 80'i 0,1-5 dekar, % 17'si 6-10 dekar, % 2'si 11-15 dekar, % 1'i 16 ve zeri dekar aylk alana sahiptir. ay tarm blgede ounlukla kk aile iletmecilii eklinde yaplmaktadr. Ekim alanlarnn art, kalitesiz ya ay yaprann alnmas ve kaak kuru ay giriinin artmas nedeniyle arz talep dengesizliinde ortaya kan rn fazlas ve bylece byyen stok hacimleri, reticinin ya ay satmasn gletirmitir. zellikle son yllarda enflasyon ve girdi fiyat art ile ay fiyat arasnda oluan dengesizlikler nedeniyle ve ya ay rn bedellerinin kamu ve zellikle zel sektrce reticiye zamannda denmemesi sonucu retici yoksullam, ay ekonomik bir gelir kayna zelliini yitirmitir. Ya ay almlar itibariyle aykur'un % 65, zel kesimin ise % 35 paya sahip olduu sektr, hem kamu, hem de zel sektr iletmecilii bakmndan baarl grnmemektedir. ay iletmeciliinde ortaya kan baarszlk, reticiye dk ya ay geliri olarak yansmakta, mevcut durumdan memnun olan hibir kesim kalmamaktadr. 2001 yl itibari ile zel sektre yaklak 300.000 ton, aykur'a 546.970 ton olmak zere toplam 846.970 ton ay satan reticilerin geliri, 2002 yl taban fiyat ile net 312 TL/kg zerinden ortalama 1.294.650 TL'dir. Bir ay reticisi ailesinin 4 kii olduunu var say86
Mhendislik Mimarlk ykleri-I dmzda, her tr masraf dahil kii ba gelir 323.6 milyon TL, yaklak 180 $'dr. Bu rakamlar, ay reticiliinin artk ekonomik bir faaliyet olmaktan ktn gstermektedir. retici iin belli miktarda ay alma ve uzun vadede de olsa deme garantisi tayan aykur'u tamamen zelletirilmesini gndeme getiren Hkmet, maliyeti ancak karlayan bir fiyatla retim yapmak zorunda kalan ay reticisinin de retimden ekilmesini dayatmaktadr. Byk zorluklar aarak baarya ulaan, sonradan gelecei gremeyenlerce baarszla mahkum edilmeye allan "Yeil ay Yaprandan Demli ay Bardana" ayn yksn, Asm Zihniolu'nun szleriyle bitirelim:
"Bugn ay retimimizde yaanan gerek bir yanlg ve gerek bir kaostur. Artk ayclmzn devlet desteine ihtiyac kalmamalyd. reticilerimizin ve bundan yararlanan blge insannn harekete geerek, kendi rnne ve onun sorunlarna sahip kmas gerekirdi....reticilerimiz ise sadece devletin verecei yaprak fiyatlarnn artrlmasn istemekten baka bir ey yapmamakta, bu rk gidiin kendi karlar iin byk tehlike olduunu dnmemektedir. Yre insanmzn, reticilerimizin umursamazln ve iinde bulunduklar tehlikeye gz yummalarn aknlkla izliyorum. Artk 'gn kurtarma' ve 'gnlk yaam' dncesi deil, hem gn hem de gelecei kurtarmak iin aba sarf etmenin zaman gelmitir. Bu, ancak sorumluluu hep birlikte paylamakla, sorunlara birlikte sahip kmakla yaratlabilir. reticiler, blge insan ve ilgililer sorumlulukta paydalk yaratabilirlerse, sorunlar birer birer kolayca zlr. te zlemim budur." "Yrekten verilen hizmet yreklerde iz brakr." Bedri Rahmi Eybolu aya gnl verenleri unutmaz, dizeleriyle tarihe tar:
Bir ilimiz var ad, Rize Durup dururken bir bardak ay sundu bize Rize'de ay kim yetitirdi Rize'de 87
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Misisipi'ye karan aylar rettiler bize Rize'de ay kim buldu Rize'de Kimdi o sessiz sedasz kumral kumral demlenen mbarek adam Adn retmediler bize te o gzel adamdan bre ahin aman Bir tane daha. Tbitak, bir ideal uruna mrn feda eden Zihni Derin'e 1969 ylnda bir "Hizmet dl" vererek, gurur dolu bir baar yksnn kahramann talandrr, adn lmszletirir. Tbitak Hizmet dl, 1983 ylnda Asm Zihniolu'na verilir, onun ad da lmszletirilir. ykde de grlecei gibi, ay retiminin ok nemli sosyal ve ekonomik getirileri vardr ve ay sektrn ilgilendiren sorunlar, tek bana deil, ulusal karlarmza uygun bir tarm politikas btnl iinde inanl ve onurlu insanlarca zme kavuturulabilir. Ali Rza Erten, Zihni Derin, Asm Zihniolu, bir yeilin peinde koan dier insanlar. Sizi sayg ve kranla anyoruz. Unutmayalm: Bir yudum ay keyfi iin gemedi mrler, bir yeilin peinde.
KAYNAKA 1. TERZ, Necati, ay Sektr Analizi, TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas yayn, Ankara, 2003. 2. TUNCER, Hadiye, Krk Yllk Meslektalarmz, "Zihni Derin'le Rportaj", Trk Yksek Ziraat Mhendisleri Birlii Yayn, Akyldz matbaas, 1958, Ankara. 3. ZHNOLU, Asm, Bir Yeilin Peinde, Tbitak Yayn, Ankara, 1998. 4. www.caykur.gov.tr 5. http://tea.birdemet.net
88
DEVRM OTOMOBL HKAYELER
Devrim Otomobili Raporu

smet zkan
23 inanl insann 129 gnlk serveni...

Aydn Engin
DEVRM OTOMOBL YKLER LE LGL AIKLAMA

Bu kitapta iki tane Devrim otomobili yks yer almaktadr. Sadece lke otomotiv sanayinin deil, ayn zamanda Trkiye sanayi tarihinin de ok etkileyici ve nemli bu yapta ile ilgili birincisi ikincisinin zeti olan iki ykye neden yer verildiine gelince. Bu ilk Mhendislik-Mimarlk ykleri kitabnda, Devrim otomobilinin de yer almas gerektii dnld. Bylece, hi hak etmedii bir sonla karlaan Devrim otomobiline ve onu yapan 23 meslektamza, kitabn amacna uygun ekilde, gecikmi bir vefa borcunu bir nebze demek mmkn olabilecekti. Devrim'i yapan 23 mhendisden biri ile konuuldu ve kendisi nerimizi kabul ederek bir yaz yazd ve bize gnderdi. Devrim otomobili sspansiyon ve fren grubundan Yksek Makina Mhendisi smet zkan tarafndan yazlan 'Devrim Otomobili Raporu', ilk yk olarak kitaptaki yerini ald. smet zkan, yazd Devrim yksnde, onu yapanlarn isimleri, birka teknik detay ve otomobilin 29 Ekim 1961 gn insanlarla ilk karlatnda karlat aknlk ve hakszlkla ilgili bir ka cmleyi yeterli grmt. lk talimat alndktan sonra tasarmdan retime kadar geen 129 gnde ve daha sonrasnda onu yapanlar, byk bir grev bilinciyle, ne kmadan, yaptklarn da ne karmadan, mtevaz bir ekilde otomobil imal etmiler ve eletirileri hep yreklerine gmmlerdi. O otomobili yapanlardan birinin yazd yknn de ayn mtevazlkla kaleme alnm olmas bizi artmad. Ancak, tasarm da dahil Trk mhendislerince yaplm adetlik prototip retim de olsa, seri retim koullar neler getirir bilinmese de, o zamanki ismiyle Cer atelyesi bugnk ismiyle Trkiye Lokomotif ve Motor Sanayi A..nin bir hangarnda retilmi, kendisini yapan mhendisleri ile hatra fotoraf ektirirken zerine 'Trk Mal' yazan bir erit yaptrlm, gsterge panellerinde 'Ya', 'Devir' gibi bugn bile gremediimiz trke kelimeler yazan bu otomobilin hikayesi detaylaryla yer almalyd. 90
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Bu otomobilden on yl sonra yabanc lisanslarla retilmeye balanan otomobillerin cilt cilt reklam, roman varken Devrimde iki yklk bir yeri herhalde hak ederdi. Aydn Engin'in Cumhuriyet Gazetesi'nde 28 Austos 1994 gn balayan ve drt gn sren 'Devrim Direniyor- Bir meydan Okumann yks' balkl yaz dizisi bu otomobil ile ilgili olabildiince ayrnt iermekte ve bir ok ynyle olaylar deerlendirmekteydi. Yazarndan izin alnd ve derlenerek ikinci yk olarak bu kitapta yer ald. 1994'teki bu yaz dizisinde Devrim iin 33 yldr direniyor denilmekteydi. O otomobil bugn de hala direnmekte ve grenleri heyecanlandrmaktadr. Evet, Eskiehir TLOMSA Fabrikasndaki Devrim, adna yarar tarihi ve kimlii ile hala ayakta. 'Devrim Otomobil Raporu' isimli yky kaleme alan smet zkan ve Devrim'i reten dier meslektalarmza teekkrlerimizi sunuyoruz. kinci yknn ismi ise Cumhuriyet Gazetesi'nin drt gnlk yaz dizisinin balklarndan oluturulmutur. ykleri beeneceinizi umuyoruz. Mhendislik-Mimarlk ykleri-I Kitab Koordinatr
91
DEVRM OTOMOBL RAPORU

smet zkan Makina Yksek Mhendisi Devrim,prototip otomobil imalat projesi tarihesi: Ulatrma Bakanlnca 16 Haziran 1961 tarihinde bir yaz ile TCDD letmesi Genel Mdrlne bir binek otomobilin gelitirilmesi ve bir prototip mali grevi verilmitir, Bu grev iin TCDD letmesinin seiminde o tarihlerde onarm amac ile kurulmu geni lde yedek para imal eden Ankara Adapazar Eskiehir ve Sivas fabrikalarnda nemli adette teknik personele ilaveten yetimi iiden mhendisine kadar gl bir imalat kadrosu bulunmas byk rol oynamtr. -TCDD'nin imalat kadrosu: Projenin tahakkuku iin aa listede gsterildii gibi, TCDD bnyesinde ; -Proje Ynetim Grubu -alma Gruplar oluturulmutur,
Ynetim Grubu;
Sayn Emin Bozolu,TCDD Genel Mdr Yrd. " " " " " " Orhan Alp, Fab. Daire Bk. Hakk Tomsu, Cer Daire Bk. Nurettin Erguvanl, Cer Daire Bk. Yrd. Mustafa Ersoy, Esk. Fab. Md. Celal Taner, Adap. Fab. Md. Mehmet Nker, Ank. Fab. Md. 92
Mhendislik Mimarlk ykleri-I " " Hseyin Kayolu, TCDD Genel Md. Maviri Necati Tekz, TCDD Genel Md. Maviri
alma Gruplar,
Styling Grubu: Yksek Mhendis Nurettin Erguvanl Yksek Mhendis zcan Trer Yksek Mimar Kemal Alagz Motor anzman Grubu; Yksek Mhendis Mehmet Nker Yksek Mhendis Rfat Serdarolu Yksek Mhendis Gttekin Sabuncuolu Yksek Mhendis Salih Kayasagun Yksek Mhendis ecaattin Sevgen Yksek Mhendis Kemalettin Vardar Karoseri Grubu: Makina Mhendisi Celal Taner Yksek Mhendis Faruk Akyol Yksek Mhendis Samim zgr Yksek Mhendis Salih Kaya San Sspansiyon ve Fren Grubu: Makine Mhendisi Hamit eri Yksek Mhendis smet zkan Yksek Mhendis Mustafa Seyrek Elektrik Donanm: Yksek Mhendis Hasan Diner Dkm leri: Metalurjist smail Sdal
93
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Satnalma ve Maliyet Hesaplama: Yksek Mhendis Yavuz Ycel Yksek Mhendis Emin Bozolu, Ynetim Kurulunun lideri olarak bu listede ad geen mhendis ve personelin olaanst bir tempo ile, fakat gnl rahatl ile almasn salamtr. STYLING Grubu (Oto tipi Gelitirme); Prototip otomobilin, anahatlarn belirledi; otonun boyutlar, anzman motor ve dier gruplarn nasl toparlanp imal edilecei zerinde almtr ve otonun anahatlar aadaki gibi belirlenmitir: a) Drt ile be kiilik, orta boy tipinde (1000 -1100 kg.) binek otomobil, b) Motor drt zamanl ve drt silindir olarak 0-60 beygir gcnde olacak, c) Karoser iin hazrlanan (1/10) lekli maketlerden seilen (1/1) lekli al modeli, karoseri, motor kaputu ve benzeri salar, sonra bu modelden alnan kalplarla yaplm beton bloklara ekilmek ve ekile dzeltmek sureti ile tek tek iml edilmitir, d) Drt silindirli motorun gvde ve bal, Sivas Demiryol Fabrikasnda dklp Ankara Demiryol Fabrika'snda ilendikten sonra, kollar Eskiehir Demiryol Fabrikasnda yaplm ve son montaj ise Ankara Demiryol Fabrikas'nda tamamlanmtr, e) Sspansiyon grubu, n takmlar iin "Mc Pherson sistemini" ve bu sistem benimsenerek Eskiehir'de iml edilmitir; bylece "f" de belirtilen paralar haricinde tm paralar, el iiliimizle retilmi ve sonuta drt silindirli, direksiyon vitesli bir aile otomobili imal edilmitir. f) Elektrik donanm diferansiyel dilileri, kardan istavrozlar, motor yataklar ile cam ve lastik aksam dnda tm paralar yerli imal edilmitir. adet prototip imal edildi. Nihayet 1961 Ekim ortalarnda Devrim otomobil prototiplerinden 94
Mhendislik Mimarlk ykleri-I ilki hazr duruma gelebildi. Bir yandan ilk prototipin tecrbesi srdrlrken bir yandan da 2.prototipin son kat boyas ancak 28 Ekim akam yaplp Ankara'ya sevk edilmek zere yklendii trende boyasnn pasta ve cilas yaplm ve bu nedenle benzin deposu boaltlmtr. Tren sabaha kar Ankara'ya vasl olmu ve Devrim otomobilleri. Ankara Demiryol Fabrikasna indirilmitir (mnevra imkan salamak iin birka litre benzin konulmutur). Asl benzin ikmali mteakip sabah Shhiye'de yaplarak Meclise gidilecekti. 29 Ekim sabah motosikletli, olduka kalabalk bir trafik ekibinden oluan eskort eliinde Devrim otomobilleri yola kt. Eskortu oluturanlar benzin ikmali konusunda bilgi sahibi olmadklar iin benzin istasyonuna uramadan yola devam ettiler, ancak Meclis nne gelindiinde durum fark edildi. Acilen getirilen benzin arabaya konuldu. 2. arabaya konulaca srada Cemal Paa Meclisin nne gelmi ve Antkabir'e gitmek zere 2 numaral Devrim otomobiline binmitir. Yola kld, fakat 100 metre sonra motor durdu. Cemal Paa'nn "Ne oluyor?" sorusuna direksiyondaki Yksek Mhendis Rfat Serdarolu "Paam, benzin bitti, " cevabn verdi. Paadan zr dileyerek 1 numaral Devrim otomobiline gemesi rica edildi. Byk bir hogr ile buna uyan Cemal Paa Antkabir'e bu otomobille gitti ve inerken nl "Bat kafasyla otomobili yaptnz ama dou kafasyla ikmali unuttunuz" szlerini syledi. Ertesi gn btn gazeteler szbirlii etmiesine "100 metre gidip bozulan" bal attklar gzlendi. Ancak 2 nou Devrim otomobili ayn gn Hipodromda geit trenine katlyor ve basnmz ne bunu ne de Cemal Paa'nn Antkabire 1 nolu oto ile gittiini yazyordu. 20. Yzyln ekonomik ve toplumsal hayatna yn veren en nemli etkenlerden biri olan otomobil sanayi yolunu aan bu giriimi iin Cemal Paa'y her zaman rahmet ve kranla anyoruz.
95
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Eskiehir Demiryol Fabrikalar ve Devrim Otomobilleri Mzesi Eskiehir Demiryol tesislerinin hem yurtii hem yurtd pazarlara, vagon ve makina reten dev bir devlet irketine (Tlomsa) dntn gryoruz, Tlomsa adn alan bu irketin hangarlarnn birinde, tamamen orada alan insanlarn zverisi ile 2 nolu Devrim otomobili korumaya alnm ve bilahare Tlomsa Genel Mdr Dilaver Zeki Dalolu'nun emirleri ile tesisin bahesinde bir "mini mze" yaplm ve Devrim otomobili bu mzede ypratc iklim artlarndan etkilenmeyecei camekanl bir blme konulmutur, Devrim otomobili imalat, mspet bilimlere nem verilerek ksa zamanda sonu alnabileceinin gstergesi olarak hep ok nemli olacaktr. Sayg ve selamlar.
96
23 inanl insann, 129 gnlk serveni sonucu 1961'de doan ve hala direnen bir otomobil: Ad Devrim
Aydn Engin Bu yaz dizisinde, ilk Trk otomobilinin, tmyle yerli mal otomobilin yksn anlatacaz. Drt buuk ay bile srmeyen ksa bir gebelik dneminin ardndan 29 Ekim 1961 gn doan ve ayn gn len Devrim otomobilinin yksn. Bu dizi iin, Devrim otomobillerinin yapmna katkda bulunmu 23 kiilik mhendisler ekibinin, yaayan tm yelerine ulamaya abaladk. Kimilerinin izini bulduk, ama ulamak mmkn olmad. Kimilerinin izini bile bulamadk. Ne bir telefon numaras ne bir adres. Bulabildiklerimizin bir blm yaz tatili iin stanbul ve Ankara dndaydlar. Bu yzden Ankara bromuzdan gen arkadamz Blent Sarolu ve Milas muhabirimiz Olcay Akdeniz bize omuz verdiler. Olcay Akdeniz arkadamz, Didim'de tatil yapan emekli bir mhendisle konutuktan sonra yazsna yle girdi: "Devrim'in ans yoktu. Dnemin Ulatrma Bakan Orhan Mersinliye grcye ktnda emme manifoldu kapaknn kapatlmas unutulmam olsayd; Ankara'da Cemal (Grsel) Paa 'ya sunulmaya gtrlrken deposuna benzin doldurulsayd; TBMM nne giderken 'Yolda Shell'e urar benzin alrz' denip benzin istasyonuna giri, ok kalabalk ara konvoyu ve aceleci polis eskortlar tarafndan engellenmeseydi; Devrimi yapan mhendisler, Ankara programn bilseler ve 'Nasl olsa yalnzca gsterilecek' diyerek henz denenmemi 'siyah' Devrimi Ankara'ya gtrmeselerdi; Cemal Paa'nn can o anda 'sar' Devrim yerine 'siyah' Devrim'e binmek istemeseydi... Btn bunlar olsayd belki de bugnlerde lkemizin yollar Devrim'lerle dolup taacakt. Belki u gnlerde Devrimler de nce ii karacak, sonra KDV'si drlnce yok sata97
Mhendislik Mimarlk ykleri-I cakt. Ama Devrim'in ans yoktu!.." Olcay Akdeniz'in ilek Trkesi, sevimli alaycl bir yana, Devrim'in 1961 Trkiyesi'nde bir ans olabilir miydi? Galiba hayr! Bugn Trkiye'de epey byk bir otomotiv sanayii var. Akarbantlarndan her gn yzlerce otomobil, kamyon, kamyonet, minibs, otobs ve traktr "akan " bir otomotiv sanayii. Kurulu yllarnda "montaj sanayii"nden teye gidemeyen; ama her geen yl retimde yerli para payn arttrarak bugn yzde 80'lere ulaan Trk otomotiv sanayii, lkenin en nemli istihdam alanlarndan birini oluturuyor. Kk atlyelerden kocaman fabrikalara kadar uzanan "yan sanayii" ile birlikte Trkiye ekonomisinde artk "vazgeilmez "bir yeri var. Bugnn gzlkleri ile bakldnda 1961 ylnda, 1 milyon 650 bin lira bte ile DDY atlyelerinde retilen prototip otomobil (Devrim1, Devrim-2, Devrim-3) nemsenmeyebilir. Ar sanayiye sahip olmann temel gstergesi olan "yerli motor retimi" cesur, ama ocuksu bir giriim olarak deerlendirilebilir. Prototip yapmnn kolaylna karlk, seri retimin sorunlar stne hakl teknik ve ekonomik aklamalar sralanabilir. Bu dizide bunlar tartacak deiliz. Biz, 1961 Trkiyesi'nde 23 inanl adamn yksn anlatmak istiyoruz. "Bir yerli otomobil yapnz "emrini, emrin tesinde bir meydan okuma, lkenin bir g gsterisi olarak kavrayan 23 yksek mhendisin, 23 "Demiryolcu" nun yksn... Almanya'da, svire'de, Amerika 'da eitim grm ve "iyi" deil, "ok iyi "yetimi; keyi kolayca dnebilecekken, kollanmak isteyen Trkiye'nin sanayileme savamna omuz vermeyi yelemi 23 mhendisin 129 gnn anlatmak istiyoruz. nsanlarn "repo" kuyruklarnda bekletii, banka faizlerinden sz edip dviz kurlar stne sohbet ettii bugnn Trkiyesi'nde bylesi yklere ekmek kadar, su kadar gereksinim olduu kansndayz. Devrim otomobilini 23 inanl adam yapt. Devrim, dnyay deitirmek, onu daha hakl, daha yaanas, daha zgr klmaksa eer, devrim inanl adamlarn ii; inancn yitirenlerin deil. Devrim otomobili kk bir topyayd. topyas olmayanlar, topyalarn yitirenler Devrim yapamazlar. 98
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Toplu ine bile yaplamayan bir dnemde bir lkede motoru dahil her eyi yerli bir otomobil yapmak iin gerekli zgven ve inan ile dnyay deitirmek onu daha yaanas daha zgr klmak smrsz bir Dnyaya ulamak iin gerekli zgven ve inan arasnda dalar yok.
Bir otomobil. Ad, Devrim Ya bizcileyin olanlara bir anmsatma; daha gen kuaklara ise ksa bir okuma paras, 27 Mays 1960'ta iktidara el koyan askeri ynetim 22 Nisan 1961 gn 18-1959 sayl ve nedense ift ayl, "ok gizli'" damgasn tayan bir Babakanlk yazsn Ulatrma Bakanlna iletti. Bayram tatili balamak zereydi. O yzden ift ayl, "ok gizli" damgal yaz, bir motosikletli polis memuru tarafndan Bakanla ulatrlmt. Yazda yle deniyordu: "Memleketimize has bir binek otomobil motoru imali ve rnek olarak da bir yerli otomobil numunesinin vcut bulmasn mteakip, dier memleketlerin en iyi evsaftaki otomobilleriyle mukayesesinin yaplarak hatalarnn da tespiti suretiyle bu otomobilin zamanla tekaml ettirilmesi mevzuunun ivedilikle tetkiki." etrefil, hatta bozuk Trkesini bir yana brakrsak bu bir emirdi. Askeri ynetim dnemlerinde ise "Emir demiri keser". O yzden her 99
Mhendislik Mimarlk ykleri-I eyiyle yerli bir otomobil retmek gibi bir d, bir "endstriyel macera" tartlmakszn uygulamaya kondu. O dnemde bylesi bir projeyi gerekletirebilme olana yalnzca Devlet Demiryollarnda vard. DDY'nin Eskiehir Cer Atlyesi merkez seildi. Ankara, Sivas ve Adapazar DDY fabrikalar da ayn proje kapsamnda grevlendirildi, Bat kafas ve Dou kafas 29 Ekim 1961 sabah, motorlar dahil tmyle yerli iki otomobil (Devrim-1 ve Devrim-2), kendilerini Eskiehir'den Ankara'ya tayan zel tren katarndan indirildiler. Kalabalk bir polis eskortuyla TBMM'ye gittiler. Orada Cumhurbakan Cemal Grsel siyah Devrim-1 otomobiline bindi. Devrim, 200 metre kadar gitti ve durdu. Benzin bitmiti. Grsel tarihsel(!) szn syledi: "Bat kafas ile otomobil yaptk, Dou kafas ile benzin koymay unuttuk!" Az tede bekleyen ikinci Devrim otomobili arld. O benzin ikmalini yapmt. Grsel siyah Devrim'den bej Devrim'e geti ve yola kt. Cumhuriyet Bayram treninin dzenlendii Hipodrom'a Grsel, Devrim arabasyla girdi. Devrim daha sonra geit trenine de katld ve 4.5 ay sren bu endstri maceras bitti. Ertesi gnk gazeteler "Devrim yolda kald", "Devrim'in benzini bitti", "Devrim yrmedi", "Devrim ancak 200 metre yrd" balklaryla ktlar. Devrimin defteri drlmt. Her iki araba da Eskiehir'e dndler. Orada unutulmaya ve rmeye terk edildiler. Unutuldular da *** Gazeteci, ocukluunda "Al bir Ford, ol bir lord","Al bir Do (Dodge), kalmasn bor, "Al bir Chrysler, nikah dairesi para ister" gibisinden ocuka tekerlemeler dinledi. Gencecik bir niversite rencisi iken uluslararas petrol tekellerinin lkeyi nasl yamaladna ilikin yaynlar heyecanla okudu. O gnlerde yeni yeni kurulan otomotiv sanayiine, "Bu gerek ar sanayi deil. Ambalaj sanayii bu" diye 100
Mhendislik Mimarlk ykleri-I kar kt. Yrylere katld, mitinglerde bard. Tiyatro oyunlar yazd, "Motor Fiat, piston Ford, ak EAS, ambalaj Sleymaniye' diye dalgasn geti. Ve gazetelerde "Devrim yrmedi, Devrim yolda kald" manetlerini okuduu 30 Ekim 1961 sabah kederlendi. Yenilginin acsn blt. Aradan 33 uzun yl geti. Bir ka hafta nce, hazrlamakta olduu bir baka yaz dizisi iin Eskiehir'e, eski adyla Cer Atlyesi, yeni adyla Trk Lokomotif ve Motor Sanayii, (TLOMSA)'a yolu dt. Trkiye'nin belki de en byk ar sanayi kuruluu Eskiehir Cer Atlyesi'nin hangarlarnda dolarken, bir kede, bakml, ama mahzun bir bej otomobil grd. Plakasnda "Devrim" yazyordu. - Bu, bu, bu... Nedir bu? diye sordu. Ustalar omuz silkti: -Devriiiiim!.. dediler. -Ne yapyor bu burada? -Hiii, dediler. Arada bir, birey lazm olunca biniyoruz. -Yani yryor mu bu hala? -Elbette. Niye yrmesin? Aslnda "Yok canm, deve. 33 yl gemi aradan" demeleri gerekiyordu. Demediler. -Anahtar nerde bunun? Gene omuz silktiler: -stndeee!.. Daha ilk evirite motor ald. Vitesleri bulamamak arabann deil, srcnn kusuruydu. Direksiyondan vitesli araba grmeyeli kim bilir ka yl olmutu. Birinci vites bulundu. Takld ve Devrim yrd. Hangarn kaplarn atlar. Devrim, gazeteci src ile birlikte Eskiehir Cer Atlyesi'nin usuz bucaksza benzeyen bahesine kt. Balad tur atmaya. Birinci vites, ikinci, sonra geri, bir daha birinci, ikinci, nc... 101
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Yryor, evet yryor, kouyor Devrim. 33 yldr unutulduu hangarndan km, keyifli bir motor grltsyle kouyor. Biraz (33 yl kadar biraz) yalanm. alrken titriyor. Gazetecinin de keyiften, mutluluktan, cokudan elleri titriyor. Devrimle buruk vedalama Turlar bitti, fotoraflar ekildi. Gazeteci (Haydi itiraf etsin) Devrim'i yle bir okad, 33 yl ncesinden kalma eki izleri tayan kaportaya dosta bir aplak att, vedalat. Gazeteye dnd ve daktilosunun bana oturdu. *** 16 Haziran 1961 gn Devlet Demiryollar'nn 23 mhendisi Ankara'da bir araya geldiler. TCDD Genel Mdr Yardmcs Yksek Mhendis Emin Bozolu toplanty at. Ulatrma Bakanl'ndan gelen ift ayl, "ok gizli" damgal yazy okudu. Bir binek otomobili, motoru dahil tmyle yerli bir binek otomobili retmekle grevlendirilmilerdi.
Toplantya katlan 23 teknik adamn yznde bir... bir... evet, bir "glck" uutu. Meydan okuyan, ama giriecekleri zorlu kavgann sonularndan ne de olsa rkenlerin yzne konuveren o belli belirsiz, o gergin glcklerden biri...
102
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Sonra tartma balad. Teknik adamlarn duygular, cokular bir yana ittikleri, meslekten olmayana hi bir ey anlatmayacak terimlerin arpt bir tartma... Karar: "Biz bunu yaparz arkada!" Yl 1961'di. Almanya'da Volkswagen fabrikalarnn akarbandnda bugnn bilgisayarlarnn babas delikli kart teknii deneniyor; jet uaklar sivil havacla adm atyor; ABD'de renkli televizyon, siyah beyaz cihazlar piyasadan kovup atyor ve Trkiye'de yerlisi kaliteli olmad iin toplu ine ithal ediliyordu. 23 Donkiot banda Donkiot, bir kahramandr. ryen, lklerini yitirmi, deerleri anm bir spanya'da clz atnn stnde dimdik duran bu clz adam, dnyay ktlklerden arndrmaya ant imitir. Canavarlara saldrr. Yanlmtr. Yel deirmenidir onlar. Olsun insan yanlr. Kahramanlar insandr. Donkiot drsttr ve tutkuludur. Evet, epey beceriksizdir, rnein keyi dnemez. Repo kuyruklarnda sarsak bir budala gibidir. Parasnn hesabn bilmez, Mark alp dolar satmay, borsada oynamay beceremez. Hisse senetlerinin ne ie yaradn duymamtr bile. O tutkuludur. Dnyay ktlklerden artma lksne tutkuyla balanmtr. Daha iyi, daha yaanlas bir dnya iin canavarlara saldrmaktan ne korkar, ne geri kalr, ne ayak srr... 129 gn kald lk toplantdan gn sonra, 19 Haziran 1961 gn TCDD'nin Eskiehir Cer Atlyesi'nde, toplu ine ithal eden Trkiye'nin 23 mhendisi bir araya geldi. Motoru dahil tmyle yerli bir otomobil yapacaklard. Otomobili olanlardan, gelirken arabalarn da yanlarnda getirmeleri istenmiti. ounun yoktu. Trenle geldiler. Otomobil yapmaya gelen ekipte, bir arabann direksiyonuna oturmam mhendisler vard, hatta ounluktayd. retim iin Eskiehir Cer atlyesinde bir hangar hazrland.
103
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Kullanm d kalm dkmhane hangar nce badana edildi. Sonra zemini kullanlmayan lokomotiv saclaryla kapland. Bir gezer vin, tezgah niyetine birka uzun masa, bir de toplant masas yerletirildi. Toplant masasnn bitiiine de bir ay oca konuldu. Hangarn d duvarna, kapnn hemen stne kocaman bir tabela aklmt: 129 gn kald. Devrim otomobili 29 Ekim Cumhuriyet Bayramna yetitirilecekti. Eskiehir Cer Atlyesinin yoksul hangarnda uzun masann evresinde toplanm tek lkslerinin, tavan kan ayn tadn karan mhendisler ilkin i blm yaptlar. Ynetici grubu TCDD Genel Mdr Yardmcs Emin Bozolu bakanlnda, TCDD Fabrikalar Dairesi Bakan Orhan Alp, Cer Dairesi Bakan Hakk Tomsu, Cer Dairesi Bakan Yardmcs Nurettin Erguvanl, Eskiehir DDY Fabrikas Mdr Mustafa Ersoy, Adapazar DDY Fabrikas Mdr Celal Taner, Ankara DDY Fabrikas mdr Mehmet Nker oluturdular. Sonra alt gruplar belirlendi. Styling (stil verme, biimlendirme) grubunda Nurettin Erguvanl, zcan Trer ve yksek mimar Kemal Elagz vard. Motor- anzman grubunda Mehmet Nker, Gltekin Sabuncuolu, Salih Kaya San, Rifat Serdarolu, ecaattin Sevgen, Kemal Vardar yer aldlar. Elektrik donanmnn sorumluluunu Hasan Diner stlendi. Karoseri grubu kalabalkt. Bu grup Celal Taner, Faruk Akyol, Samim zgr, Hamdi Tahllolu ve Salih Kaya San'dan olutu. Sspansiyon ve fren grubunda Hamit eri, smet zkan, Mustafa Seyrek grev aldlar. Dkm ilerini metalurjist smail Sdal, satn alma ve maliyet ilerini de Yavuz Ycel yklendiler. Bir otomobil douyor lkin otomobilin temel zellikleri saptand. Ateli tartmalar oldu. Her biri kendi dalnda uzman, her biri Berlin, Dresden, Zrich, New York, Detroit niversitelerinde parlak derecelerle eitimlerini tamamlayp devlet memuru maana talim etmeyi yelemi Donkiotlar kl krk yardlar. Bilgilerini daha yaratc bir alanda kullanmann tadn yaadlar, Amerika'y yeniden kefetmenin 'tuhaf' cokusunu duydular. Motoru dahil her eyiyle yerli ilk otomobil Devrimin temel nitelikleri belli olmaya balad: Motor drt zamanl, drt silindirli ve 50-60 beygir gcnde olacakt. n takmlarn sspansiyonlarnda "Mc 104
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Phearson" sistemi kullanlacak; debriyaj diskli, frenler hidrolik yaplacakt. 50 beygir gcndeki motorun dakikada 3600 devir yapmas ngrlm; 3 ileri 1 geri olmak zere direksiyondan komuta edilen bir vites dzeni tercih edilmiti. lk gn byle geti. Cer Atlyesi misafirhanesindeki yataklarna ekilmeden nce hangarn kapsnn stndeki tabelay deitirdiler: 128 gn kald. Ayrntlara dalsak bu yaz bitmez. Bir rnek yeterli. Otomobilin tavan, motor kapa (kaput), kaplar, amurluklar, bagaj kapa btn bu blmler sacdan retiliyor. Ama dmdz deil, her biri dbkey otomotivcilerin deyiiyle "bombeli". Bunun iinse zel kalplar ve uygun presler gerek. Karoseri ekibi zaten "Sorun ksa da zsek" dercesine hrsl. nce otomobilin bire on leinde bir maketi yapld. Bunun ayrntlar stnde alld. Yksek Makina Mhendisi Nurettin Erguvan anlatyor: 'Daha izimler srasnda sorun kyordu. iziyoruz, bir biim veriyoruz. Bir bakyoruz, aaaa, bu Ford'un bilmem ne modeline benzemi. Atyoruz izimi bir yana. Bir tane daha retiyoruz. Olmad, bu da Opel'i andrd. Haydi o da pe. Sonunda tmyle bizim olan bir biim retmeyi baardk.' Bylece arabann biiminde (design) mutabik kalnd. Bu kez de bire bir al kalb yapld. Bundan sonrasn Yksek Makina Mhendisi Rfat Serdarolu anlatyor: 'O zamanlar ne o kapasitede byk preslerimiz vard ne de pres kalplar retecek zaman. Kalplar betondan dktk. Oraya, Eskiehir Fabrikasnn bahesine.Kalplarn altna, yere hidrolik krikolar yerletirdik. Otomobilin taban sacn beton kalbn stne koyup ularndan yere baladk. Sonra da krikolarla yukar doru iterek, bombeli tavan elde ettik.' Bu ilkel koullar ve olanakszlarda bir yerli otomobil retmeye abalayan Donkiotlarn ba, Yksek Makina Mhendisi Emin Bozolu'ydu. Bozolu, olaanst enerjisi, alas rgtleme yetisiyle ekibi ateliyordu. Bozolu artk yaamyor.ok yakn akrabas, salk 105
Mhendislik Mimarlk ykleri-I eski bakanlarndan Mete Tan anlatyor: 'Bozolu bir tuhaf, bir gzel, bir deli adamd. Genelkurmay Genel Sekreterlii'ne kadar ykselmi bir subayd. Ama askerlik, galiba onun en son akla gelen mesleiydi. Makina yksek mhendisiydi. Kimyagerdi. Sosyologdu. Tarihiydi. Bilime tutkun, teknolojiye vurgundu. Onun inanc olmasayd Devrim otomobilinin ne motoru alrd ne tekeri dnerdi.' Devrim otomobilinin salt retiminde deil, ona ynelen saldrlarn gslenmesinde de bunca yl bkmadan savaan Yksek Mhendis Salih Kaya San anlatyor: 'Emin Bozolu, ynetim grubunun ba olarak btn brokratik engelleri cesaretle aarak;grevin ok yanll ve ivedilii nedeniyle byk gerilim altnda alan yirmiyi akn mhendisin kiisel sorunlarn bile zp, gnl rahatl ile almalarn salayarak Devrim projesinin baarlmasnda da birinci derecede rol oynad.' Arkadalar arasnda ad neredeyse efsanelemi Emin Bozolu'nu bu kez de Rfat Serdarolu'ndan dinliyoruz: 'Bence bugn Trkiye'de otomotiv sektrnn babas Cemal (Grsel) Paa ise, amcas da Emin Bozolu'dur. Bizi evkle altrmasn bilen bir yneticiydi. O kadar ki onun sat coku ile otomobili Cumhuriyet Bayram'na yetitirebilmek iin son haftalarda gnde 3-4 saat uyku ile yetinir olduk. Geceleri yatak yz grmedik. Ne iiler ne ustalar ne biz mhendisler Hangardaki uzun masalarn stne kvrlr, birka saat uyurduk. Ryamzda da ya alan bir motor ya yryen bir otomobil grrdk.' Yksek Makina Mhendisi ecaattin Sevgen, motor anzman grubundan bir baka Donkiot. Ekim ay gelmi atm, gn deil saat saylr hale gelinmitir. Sevgen, uykusuzluktan kzarm gzleriyle "zaman"la savamaktadr. tesini kendi anlatyor: 'O gn de vakit gece yarsn hayli gemiti. Diferansiyeli balayacaz. Tekerlein yanna uzanmm. Kanaldaki arkadamn iini bitirmesini bekliyordum. O bitirince ben de aks takacam. Glmelerle uyandm. Gn aarmt. Bir daha o kadar deliksiz uyuduumu hatrlamyorum.' 106
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Salt Mhendisler deil, bir motor ve otomobil retmek d Eskiehir Cer Atlyesinin "Demiryolcularn" tutkuyla sarmtr. Salih Kaya San bitmez tkenmeze benzeyen 129 gnlk an hazinesinden bir tane daha ekip karyor: 'Devrim iin ya filtresine ihtiyacmz vard. Elimizle demir kalptan dklm bir filtre vard. Bizim projede grevli bir ii arkadaa paray verdik. i arkada, btn gece uyumam. Sabahleyin filtreyi getirdi. Kusursuz bir parayd. Bir demir parasn kendi elleriyle sabaha kadar ileyip filtre retmiti.' Bir Motor retmenin Cokusu Motor, otomobilin kalbidir; Otomotiv sanayiinin de kilidi. Mercedes'in bir sr paras yan sanayiye yaptrlr, ama motoru mutlaka DaimlerBenz imparatorluunda retilir. Seat, Skoda byk otomobil kurululardr. Ama rettikleri arabada koan Volkswagen motorodur. Nissan, tekleyen ABD otomotiv sanayiine motoruyla szd. Bunlar, meslekten olmayan bizcileyin kiilerin bile bildii gerekler. Ama motorun bir teknik adam, bir makina mhendisi iin anlam ok farkl. Devrim otomobilleri iin, ayr tipte motor yapld. Sonra ilerinden birinde karar klnd. Bu gn de o gnleri anarken, "lk Trk motoru" diyorlar,"ilk Trk motoru saat gibi almaya balad zaman" lk motor bitmiti. Orada tezgahn stnde duruyordu ve mara baslma an gelmiti. Motor ekibinden, Rfat Serdarolu sakinlii ve elebilii ile nl.Bir de tedbirlilii ile. Mara basmadan nce motorun evresine elik birtr kafes geirdi. lk kez retilen, baka bir rnei olmayan ve ilk snavn verecek olan motor patlayabilirdi ve bu binlerce elik paras frlatan bir arapnelden daha tehlikeliydi. elik kafes yerletirildi. yi anmsamyorlar,ama ya ecaattin Sevgen ya da Rifat Serdarolu mara bast. lk Trk motoru saat gibi almaya balad. Bu yaz iin ulaabildiimiz tm mhendislere sorduk. Hi biri kendisinin aladn sylemedi. Hepsi "Arkadalar alad"dediler. Mantksal sonu: Eskiehir atlyesinde ilk Trk motorunun marna basldnda tm ekip sevinten alamt.
107
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Arabalar vagonlara ykleniyor Konutuumuz mhendisler hangarn duvarna asl tabelaya "1 gn kald" yazlp yazlmadndan pek sz etmediler. Ama 28 Ekim akamn hepsi iyi anmsyor. ecaattin Sevgen anlatyor: 'Bej arabay, bayrama bir hafta kala g bela yol tecrbesine hazrlayabilmitik. Ksa bir parkurda gidip dndk. Ya borusunda sznt, ya pompasnn geri dn valf ayarnda aksama var.nemli deil. stesinden geliriz. Sonra ikinci araba da tamamland. Onu siyaha boyadk. Daha resmi grnsn diye. Ama onu yol tecrbesine almamza olanak kalmad. Zaman dolmutu 28 Ekim gn batmnda aresiz, ii braktk. Ge vakit arabalar vagonlara yklendi. Biz de gnlerden beri ilk kez sabaha kadar uyumak zere trene bindik, Ankara'ya gidiyoruz' Salih Kaya San ayn gnleri, saate kar yarlan o amansz gnleri anlatyor: 'Siyah renkteki 2 Numaral Devrim otomobilinin son kat boyas ancak 28 Ekim akam vurulabildi. Pasta ve cilas ise Ankara'ya sevk edilmek zere yklendii trende gece yol alrken yapld. Buharl lokomotiflerle ekilen trende bacadan sramas olas kvlcmlardan tr benzin depolarnn boaltlmas istendi. Boalttk. Biz de trene bindik. Ankara'ya gidiyoruz.' Biten benzin mi, umut mu? yknn sonunu ilk bata anlattk. Ayrntlar ok da nem tamyor. Tren katarndan indirilen, depolar gvenlik nedeniyle boaltlm arabalara, bir kilometre tedeki Shell istasyonuna gitmeye yetecek kadar bir iki litre benzin konduu; kraldan fazla kralc yksek brokratlarn acelecilii, konvoya elik eden motosikletli polislerin zamannda uyarlmamasyla benzin ikmali yaplamadan TBMM'nin yolunun tutulmas; Cumhurbakan Grsel'in siyah arabaya yaklamas; alelacele bulunan bir bidon benzini depoya boaltacak huninin unutulmas; iki gencecik mhendisin, Kemalettin Vardar ile Rifat Serdarolu'nun bir gazeteyi huni yapmaya abalamas; gazete kadndan huninin slanp hamurlavermesi; Kemalettin Vardar'n avularn huni gibi depo kapana tutup, "Dk unu Rifat Geliyor adam, dk 108
Mhendislik Mimarlk ykleri-I unu" deyii; benzinin depo yerine yere boalmas; Serdolu'nun aresizlik iinde benzinden srlsklam ellerini pantolonuna silip direksiyona oturmas;siyah Devrim otomobilinin 200 metre gidip, nce bir ksrmesi, sonra da durmas; Cemal Grsel'in "Ne oldu?" sorusunu, her zaman sakin, elebi Serdarolu'nun, sanki kendisine saat sorulmu gibi, "Benzin bitti paam" diye yantlay... Hayr, bu ayrntlar hi nemli deil. Nurettin Erguvanl, ecaatin Sevgen ve Mehmet Nker'in o arada benzin ikmali yapmay becerdikleri, bej Devrim'i abucak siyah Devrim'in yanna ekmeleri; Grsel'in aktarma yapmas; direksiyonunda yksek mhendis ecaattin Sevgen'in oturduu bej renkli Devrim1'in Ankara caddelerini, alk ve gzyalar arasnda ap, nce Antkabir'e oradan da geit treninin yaplaca Hipodrom'a gidii; geit trenine katlmasHayr, bu ayrntlar da hi nemli deil. Devrim'e lm ferman Ama 30 Ekim sabah yaynlanan gazetelerdeki idam fetvalar nemli. Gnn tm gazeteleri az birlii etmiesine ve galiba Devrim szcyle bilinalt bir hesaplamann hn ve ehvetiyle (Hn ve ehvet? Uydu mu bu sz, buraya? Tabii uydu. Evet, hn ve ehvetiyle) hemen hemen ayn balklar attlar. "Devrim yolda kald", "Devrim200 metre gidebildi", 'Devrim yrmedi'. 129 gn nce tohumu atlayan Devrim, 29 Ekim 1961 gn dodu ve o gn ld.Rifat Serdarolu anlatyor: 'Basn olay bu kadar olumsuz ilemeseydi ok daha farkl sonular alnabilirdi. O gnlerde gazetelerde bir de fotoraf yaynlanmt. ngiltere Kraliesi'nin limuzini yolda kalm. Lordlar arkadan itiyorlar. Ortalk da birbirine girmiyor. Bu olay normal bir eydir, yani Limuzin kalitesinde bir araba da yolda kalabilirdi, denenmemi bir Devrim de. stelik benzin bittii iin deil, bir baka arzadan yolda kalabilirdi. Sorun bu deil ki..' ecaattin Sevgen farkl bir karamsarl dile getiriyor: O gnlerde basnn ne denli byk bir g olduunu kavramtm ve aralarnda gerekleri sabrla aratran ve uzun vadeli karlar 109
Mhendislik Mimarlk ykleri-I gzetenlerin pek ender bulunduu kansna varmtm.Biz seri retime uygun bir otomobil yapmadk. Bir prototip yaptk biz. ayet ilk imalat sorunsuz olursa bu daha kt olur, eksikleri gelitirilemez. te bu anlalamad.' At neslinin slah saland m? Devrim otomobiline ynelen saldrlar salt "Yrd, yrmedi" noktasnda younlamad. O dnemde bir ithal otomobil 50 bin liraya satlrken, Devrim otomobillerinin retimi iin "tahsis" edilen 1 milyon 600 bin lira da dile dt. "Milletin paras har vurup harman savruldu" lklar atld. Oysa 1 milyon 600 bin liraya prototip otomobil yaplmt, bunlar iin eitli tip ve glerde 7 motor retilmiti. zel kalplar hazrlanm, tezgahlar kurulmutu. Bunlar dikkate bile alnmad. Yksek Mhendis Nurettin Erguvanl, uzun yllar ncesinde kalm o gnleri anlatrken, krk yllk devlet memurluunun deneyimi ile szckleri tartarak konuuyor. "Bir eyler" sylemeden "bir eyler" sylyor. Dudaklarn da kederli bir glmseme: 'Heyecanl gnlerdi. zel sektr otomotiv sanayiinde bir hamleye hazrlanyordu. Bir ka yl sonra bir sr retim kusuruyla sokaklarmz dolduracak yerli (!) arabalarn hazrl yaplyordu. Binlerce ve binlerce motor ithal edilecekti Trkiye'ye. Ford, Fiat motorlar filan. Tmyle yerli bir motor retimi de o gnlerde gerekleince' 'Yani efendim, Devrim iin yerli motor retimi engellendi mi diyorsunuz ?' 'Hayr, hayr. Byle bir ey sylemedim ben. Ama ilgin bir rastlant deil mi sylediim?' 'Evet efendim, gerekten ilgin bir rastlant" dememize frsat brakmadan konuyu deitirdi. Brokrasi arkn iyi tanyan bir teknokratn zengin deneyimine sayg duyduk, srar etmedik. Devrim'in retiminin de, savunulmasnn da yorulmaz militanlarndan Salih Kaya San anlatyor: 'Haber, yorum ve fkralarda harcanan bunca parann boa gittiin110
Mhendislik Mimarlk ykleri-I den dem vuruyorlard. Bize 1 milyon 600 bin lira tahsis edilmiti. Oysa ayn yl orduda svari birlikleri kaldrld halde Tarm Bakanl btesine "At neslinin slah" iin konmu bulunan 25 milyon lira denekten ve sonucundan kimse sz etmiyordu. Hala merak ederim, at neslinde o gnden bu yana bir gelime salanm mdr?' Devrim bir meydan okumayd Fark etmisinizdir, batan beri kendi kiisel yarglarmz bir yana brakp, Devrim otomobili reten mhendislerden ulaabildiklerimizin tanklklarna bavurmaya zen gsterdik. Bata da syledik. ou yksek makina mhendisi olan ya meslek yaamlarnda devletin en st dzeylerine ykselmi ou ok nemli sorumluluklar yklenmi yurtsever teknokratlar, lerinde iki kez THY genel mdrl yapm Nurettin Erguvanl gibi, Ecevit hkmetlerinden birinde Sanayi Bakanl yapm Orhan Alp gibi, Genel Kurmay Genel Sekreterliinden gelip DDY genel mdr yardmcln stlenmi Emin Bozolu gibi adlar Devlet Demiryollar ile zdelemi Salih Kaya San, Mehmet Nker, ecaattin Sevgen, Rifat Serdarolu, Hakk Tomsu, Mustafa Ersoy, Celal Taner, Mustafa Seyrek, Hamdi Tahllolu gibi kamu ya da zel sektrde baarlar kazanm uzmanlar 33 yl sonra Devrim'i, bu gz kara "endstri servenini" pek ilgin deerlendiriyorlar. Mustafa Seyrek 33 yl ncesine bakarken telefonda (uzakta, Silifke'deydi. Ancak telefonla ulaabildik.) Sesi titriyordu: 'Bu bir meydan okumayd Aydn Bey. Toplu inenin bile ithal edildii bir lkede bir meydan okumayd. Devrim projesi baarya ulam ve kendini kantlamtr. Engellenmesiyle ilgili ayrntlara girmek istemiyorum. Ama unu vurgulamak istiyorum. Biz, bu lkenin yetimi elemanlarnn, bu lkenin servetler harcayarak yetitirdii mhendislerinin en zorlu teknik sorunlarn stesinden gelebileceini kantladk. Bunun onuru bize yeter.' Didim'de alak gnll bir tatil sitesinde, yllarca omuza omuza ter dkt demiryolcu arkadalaryla, rnein krk yllk "kavga arkada" Mehmet Nker'le birlikte emekliliin tadn karmaya alan Rifat Serdarolu anlatyor: 'Bir otomobil fabrikas kurulmadan ve yardmc sanayi tam olu111
Mhendislik Mimarlk ykleri-I madan seri halde otomobil retimi yaplmayacan herkes bilir. Biz sadece istenirse ve zorlanrsa Trkiye'de otomobil yaplabileceini ve hatta bu yolda ok ge kalndn gstermi olduk. Zaten asl hedef de buydu.' Salih Kaya San ocuunu,yurdunu savunurcasna konuuyor: 'Bu proje Trkiye'nin otomobil tipinin gelitirilmesiydi. te bunu anlayamadlar. Trkiye'de otomobil ve motor yaplacana kimse inanmyordu. Bizim grevimiz bunu kantlamakt. Kendi zel otomobillerimizi skp paralarn inceledik. Pres makinalarmz, baka bir ok teknik gerecimiz yoktu. Paralar al kalplaryla hazrladk. Teknik olarak bu gln bulunabilir. Ama asl gln olan Trkiye'de bir otomobilin, motoruyla birlikte bir otomobilin yaplacana inanmamak deil mi? Sfrdan baladk, Amerika'y yeniden kefediyorduk sanki. Otomobilin motorunu yapp altrdmz gn,Cemal Grsel'le birlikte grmeye gelen bir Bakan,"Motor yapld. alyor da.Ama iktisadi olur mu? diye soruyordu. Bir lke dnn ki "Motor yaplamaz" densin. Olanaksz bir srede motor yaplsn ve bu kmsensin. Otomobili yaptk. Bu otomobil yrd ve hala yryor. Biz kendi Amerika'mz kefettik ama rettiimiz otomobile ruhsat bile alamadk" Salih Kaya San doru sylyor. Devrim otomobilleri iin Eskiehir il trafik mdrlne birka kez tescil, ruhsat ve plaka iin bavuruldu. "Mene ehadetnamesi olmadndan ruhsat verilmesine imkan bulunmad tespit edilmi olup, bilgi edinilmesi."diye balayan resmi yazlarla yant geldi. Devrim otomobilinin "mene ehadetnamesi", yani nfus kad yoktu. Emin Bozolu ve arkadalar, yani "23 deli" tarafndan yoktan var edilmiti. Eskiehir l Trafik Mdrl yerden ge haklyd. Ruhsat ve plaka, nfus kadnda Ford, Fiat, Renault, Mazda, Jaguar, Opel filan damgas olan arabalara verilir. Devrim gibi ne id belirsiz, nesebi gayri sahih (ana babas bilinmeyen) arabalara deilGeelim .
112
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Necmettin Erbakan nereden kt? Ah evet, bir de Erbakan Hoca yks var. Yllar ve yllar sonra bir gazeteci, Devrim otomobili projesini Erbakan 'a yamamaya kalkt. Biz bu diziyi hazrlarken gen arkadalarmzn bir blm Devrim otomobilini anmsamad bile. Devrim daha onlar domadan domu ve lmt. Ama Erbakan' anmsadlar. "Haa, u Erbakan'n yapt araba deil mi, aabey?" diye sordular. Gen arkadalarmz yantladk: Erbakan'n Devrim otomobiliyle ilikisinin bir "asparagas" olduunu dilimizin dndnce anlattk. Ardndan Salih Kaya San'a sorduk, Mustafa Seyrek'e sorduk, Rifat Serdaroglu'na sorduk. Kimi fkeyle, gld. kimi dalgasn geti. Serdarolu daha sakin aklad: 'Erbakan da nereden kt? Erbakan'n Devrim projesi ile tek ilikisi bir olumsuzluktan ibaret. O zamanlar Gm Motor adl bir fabrikann sahibi mi, yneticisi mi neydi ? Biz de motor stne alyoruz ya. "Gidip bakalm u Gm Motor'a, iimize yarayacak bir katklar olur mu" dedik. Gittik, ihtiyalarmz anlattk. Bizim ihtiyalarmz yantlayacak hibir olanaklar olmadn sylediler. Biz de zaten almam olan Erbakan, daha dorusu Gm Motor defterini kapattk. Hepsi bu, meslek gerei Erbakan Hoca'y iyi kt tanyoruz. Erbakan siyasi yarar salayacaksa sinekten bile ya karr. Anlalan bir gazetecinin (!) "asparagas" haberini tekzip etmeyiinin ardnda da Hocann sinek ya merak var.. Bunu da geelim. Bamszlk ve Devrim imdi kimileri yaznn bu balna bakp suratlarn buruturacaklar, "Amaaaan gene o bayat yaveler" diyecekler. Eer o "bayat yaveler" den sz etmek isteseydik buruan suratlar umurumuzda olmazd. Ama bu dizide bir siyasal ya da sosyal devrimden deil, 'Devrim otomobili'nden sz ediyoruz. Balkta kullandmz "bamszlk" kavramn da salt bu erevede kullanyoruz. Yani "surat buruturanlar" bile okumaya devam edebilirler. nce kimi gazetelerin sayfalarna yansyan bir haberi aktaralm. Hrriyet gazetesi 28 Temmuz gn i sayfalarndan birinde yle yazd: "Dizayn eski olmasna ramen TOFA'n rettii otomobiller in'de 113
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Toyota, Mazda, Ford ve Opel gibi dnya devlerine kar byk baar salad. TOFA'a in pazarnn kaplarnn almasnda ucuz fiyatlar, byk rol oynad. hracat zorlamak iin, cazip fiyatlarla pazara kan TOFA'a, dnyann her lkesinden ihracat teklifleri gelmeye balad. Ortadou, Kuzey Afrika, Romanya, Makedonya, Rus Cumhuriyetleri, ili ve Arjantin gibi lkelerden otomobil satn almak iin teklifler yayor, ancak TOFA, lisans anlamas nedeniyle bal olduu Fiat'n izniyle ihract yapabiliyor. Fiat' ihracat iin ikna ettiklerini belirten TOFA yetkilileri, ihracatta adm adm ilerlediklerini sylediler. (Ancak) ili ve Arjantin'den gelen teklifi Fiat'a ileten TOFA, Fiat'tan "Buralar bizim pazarmz. Buralarda dolamayn' eklinde bir uyar ald. Acaba Fiat (ya da Ford ya da Opel ya da Renault filan) kime ve hangi koullarda "Buralarda dolamayn bakaym" diye buyurabilir? Kore'de uan ku grdnz m? Bir st paragraftaki sorunun yantn en iyisi Devrim'i yaratanlar versin. lkin, Salih Kaya San'a kulak verelim: 'Bizim grevimiz teknik bir sorunu zmekti. zdk. Ama daha sonraki yllarda mhendislik alannda zgn bir ey gelitirilmedi. Her ey bizim yaptmzla kald. Bugn Trkiye'nin otomotiv sanayinin de iine dt ksr dngnn kilidi de buradadr zaten. rnein Gney Kore Avrupa'dan ald otomobillerde zgn deiiklikler yaparak kendi otomobil "tipi"ni gelitirdi ve imdi bir ok lkeye ihracat yapyor. Devrim'den sonra Trk mhendislerinin tasarm olarak otomobil retimine etkin bir katks olmad. San'n deerlendirmesi nemli. Bugn "kendi" otomobil sanayii olan Trkiye'nin sokaklarnda Gney Kore arabalar, Hyundailer, Kia'lar cirit atyor. Peki Gney Kore sokaklarnda hi Sere, Kartal, ahin, Doan tr "kular"n utuunu gren var m? Acaba ili ve Arjantin pazarna Kia ya da Hyundai ihra etmek isteyen Gney Kore firmalarna "Buralarda dolamayn bakaym'' diyen, daha dorusu diyebilen oldu mu? Nedir u anda Trk otomotiv sanayiinin teknik dzeyi? 1965'te zel sektrce retilen ilk otomobilden (Anadol) bu yana, piyasada "ege-
114
Mhendislik Mimarlk ykleri-I men" olarak iki marka var: Fiat ve Renault. Bunlara Ford kaynakl Taunus'u, yerli retime hazrlanan Toyoto'y, ayrca Opel'i katn. Hemen hepsi 1960'larn motor teknolojisi ile donanm arabalar. Modeller Avrupa ve ABD pazarlarna epey nce karlm, pazar doyuncaya kadar retilmiler. Ford'un, Taunus'un, Fiat'n bizde ku adlaryla anlan 131 modelleri, Toyota'nn Corolla's, Reanault'nun Renault 12 serisi gibi. Yok eer model tutmadysa fazla diretilmeyip pazardan ekilmiler. Fiat'n Tempra's, Renault'un Renault 9 ve Renault 11 serisi gibi. Peki sonra ne olmu bu modeller ? yle ya retimleri iin onca yatrm yaplm, kalplar iin milyonlar (Dolar tabii) harcanm, tezgahlarda, preslerde onlara uygun,ince ve masrafl dzenlemelere gidilmi. Sonra ne olmu ya piyasa doyduu iin ya da piyasa tutmad iin retimden ekilmi modellere? Bernard Nahum, Vehbi Ko'la birlikte. Trk otomotiv sanayiinin zel sektrdeki "babas" saylr. Dorudur da. te bu safkan i adamnn anlarndan u paragraf birlikte okuyalm: "Ben Ford'un 1982 ylnda imalattan kaldrmay planlad Cortina marka (modeli demek istiyor) otomobilin kalplarn ucuz bir fiyata alarak, 1984-1985 yllarnda byle bir projeyi gerekletirme yolunun ciddiyetle aratrlmas gerektii kansndaydm. Cortina ile Taunus ayn tr otomobil olduundan" Modas geen otomobil ucuzdur Anlalaca gibi Taunus ile Cortina ayn otomobil. ABD'de Cortina olarak satlan araba, pazarlama teknikleri gerei olsa gerek, Avrupa pazarnda Taunus adyla sata sunuldu. (Taunus, Almanya'da, Frankfurt yaknlarnda dalk bir blgenin addr). Taunus otomobili Trkiye yollarnda "En iyi yerli" sloganyla ite byle bir "mali strateji" sonucu komaya balad. Artk ABD ve Avrupa piyasalarndan ekildii iin kalplar ucuza gelecek bir otomobil. Hepsi bu. Bylesi stratejilerin sonucudur ki 5 Nisan 1994'teki Ekonomik nlemler Paketi'nin ardndan da Trk otomotiv sanayii bunalma girdi. Kepenkleri indirdi ve KDV'den pay dilenmeye balad. Pay ald. Biraz kendine gelir gibi oldu. Ama mahalle kahvelerinin sade suya tirit soh-
115
Mhendislik Mimarlk ykleri-I betlerinde dahi, bu "kendine geli"in geicilii konuuluyor. Trkiye pazar tkanma noktasna doru hzla ilerliyor. Trk otomotiv sanayiinin gelecei, ister istemez ihracatta. Ama hangi modellerle? Elolunun ya sonuna kadar pazarlayp piyasalar doyurduu, ya da zaten piyasalarda tutmad iin retimden kaldrd modellerle mi? Bunlar alacak enayileri, kim, nerede bulacak ? Bulunsa bile bu ancak fiyat dampingleri ile olanakl. O zaman da Torino'daki (Fiat), Detroit'teki (Ford), Osaka'daki (Toyota); Rsselsheim'deki (Opel) patronlar, "ekin ayanz bu pazarlardan bakaym" deyince ne olacak? Otomobil ihra etmenin tek yolu fiyat ucuz, kalitesi yksek ve tasarm zgn ara retmektir. Trkiye zgn modeller retemedi ve dnya otomobil pazarndan pay kapamad. Dnya piyasas otomotiv devlerinin da gibi ylm stoklarn alrken iyiden iyiye mark davranabiliyor. Fiyat, kalite ve zgnlk aryor. Aradn bulamaynca kolayca burun kvryor. Devrim'in bir baka reticisi, ecaattin Sevgen konuuyor: 'Biz alan, yryen Trk tipi otomobili aratrdk. Ortaya zgn bir rn koyduk. Ama ondan sonra ne olaca hi dnlmemiti. Trkiye o gn bugndr, yani hi bir zaman, kendi koullarna uygun otomobil gelitiremedi. nk bu alanla ilgili insan gc yetitiremedi. Otomobil deyince bugn herkes deiiklik aryor. Dnyann en beenilen arabalarna bakn, hepsi ekik gzl in kzlar gibi oldular. Otomobil imalat budur. Srekli deiiklik, gelitirme ve zgnlk. Trkiye'ye zg otomobil yaplmad Ama Trkiye bunu yapacak halde deil. Fabrikalar daima montaja dayal byk arabaya gitti. "Motoru uraya yada buraya koyalm" dan teye gitmedi teknik yaratclk. Bugn Trkiye'de az benzin yakan, kk arabaya ihtiya var. Ama karar, ana retici firmalara brakld iin daha fazla kar getiren byk arabalar yeleniyor. Benzin alannda byk kayplar var. Benim en byk hsranm,Trkiye'nin kendi z kaynaklarn harekete geirerek kendi koullarna uygun, bamsz bir otomobil retememesidir --------------------------------------------------------------Gazeteci daktilosunun bandan kalkt. Gnlerdir otomobil markalaryla, motor trleriyle, benzin tketimiyle uramt. Mola 116
Mhendislik Mimarlk ykleri-I verdi. Avrupa'da, ABD'de modas oktan gemi ama stanbul sokaklarnda hala koan "yerli" arabalarda kurunsuz benzin kullanlamad iin atk borularndan (egzoz) fkran zehirli gazlarla ar kirlenen kentin havasn soludu. Gazetenin bahesinde turlamaya balad. Kendine i pazardan baka piyasa bulamad iin bir ekonomik bunalmda kepenkleri indiriveren otomobil fabrikalarnn iten karlp kylerine yollanan ( Ah evet, ayrlmadan nce tezgahlarn temizleyip pen) iilerini, ustalarn dnd. Sonra orada, bozkrn gbeinde, Eskiehir Cer Atlyesi'nin bir hangarnda bekleyen, ama srcsn bulunca canlanveren, marna basnca grleyiveren Devrim'i anmsad. Devrim orada, Eskiehir'de 33 yldr direniyor. Devrim'i yaratan 23 delikanldan hayatta kalanlar, Devrim szcn duyar duymaz canlanveriyorlar. Kimiyle yz yze konumutu. Kimine telefonla ulaabilmiti. Kimileriyle, gen gazeteci arkadalar konumutu. Hep birlikte 1994 yl Trkiye'sine Devrim'i anlatmak, anmsatmak istemilerdi. Trkiye'ye onur kazandran, bir meydan okumann yksn anlatmay denemilerdi. Gazeteci Cumhuriyet'in grm geirmi bahesinde, volta atarcasna doland. Dudaklarnda, nedense bir mar: ktk ak alnla / On ylda her savatan...diye balayan, yoksulluk, gerilik emberini krmak iin silkinmesini bilmi bir halkn zgvenini anlatan bir mar.
117
118
TRKYE'NN YAADII HIZLI KENTLEMENN YKSN KURMANIN SEENEKLERNDEN BR
lhan Tekeli
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Eer insanln yaamnda binlerce yl nce yaanan neolitik devrim bir yana braklrsa, denilebilir ki bir toplumun yaamnda grebilecei en kkl dnm sanayi devrimi sonrasnda yaad kentlemedir. Genellikle yapld zere, Trkiye'nin bu dnm 1948 ylndan itibaren yaamaya balad kabul edilirse, gnmze kadar geen elli be ylda byk lde kentlemesini tamamlad dnlebilir. nmzdeki on yl iinde bu srecin sonuna daha ok yaklalm olunacaktr. Trkiye bu dnm, Dnya'da sanayi devrimini gerekletirmi, dolaysyla kentlemeyi ilk kez yaam Avrupa lkelerine gre, iki misli hzl olarak yaamtr. Yaanan bu dnmn baarl olabilmesi iin, bu dnm yaayan lkelerin sanayilerini hzla bytmeleri ve kentlerinin yaplamasn yaam kalitesini artracak biimde gerekletirmeleri gerekmektedir. Hem sanayiin gelimesi, hem de kentlerin yaplamasnn salanmas hzl bir kapital birikimini gerektirmektedir. Oysa Trkiye kapital birikimi bakmndan, bu deneyimi ilk kez yaayan lkelere gre ok dezavantajl konumdadr. Byle hzla ve az kaynakla yaanan bu dnm, beklenebilecei gibi, nemli sorunlar yaratmtr, ama bu dnmn Trkiye'de yaanan biiminin, Avrupa deneyimine gre stn olduu ynler olduu da sylenebilir. rnein Trkiye'de bu dnm srasnda Avrupa'daki kadar yksek toplumsal gerilimler yaanmamtr. Kukusuz bu dnm yksn tanmak, bu yk zerinde dnmek Trkiye'nin bugnk durumunu anlamak bakmndan ok nemlidir. Kentleme szcn ok kullanmamza karn, bizim yaadmz kentleme yksn kurmak konusuna yeterince dndmz, anlat seeneklerini gelitirdiimizi sylemek zordur. Bu yky anlatmaya, bu sorunun ne zaman farkna vard ve bu konudaki kavrayn o Trkiye'nin yaad zamanki donanmnn nasl belirledii zerinde durarak balayalm. II. Dnya Savandan km, ok partili bir siyasal yaama girmeye alan Trkiye hzl bir kentleme beklentisi iinde deildir. Geri Cumhuriyet ilan edilirken Ankara'nn Bakent seilmesi zerine Ankara nfusu ylda yzde 6'lk bir hzla bymt. Cumhuriyet bir tek kentteki bu hzl bymenin sorunlaryla baa kmakta nemli sorunlarla karlamt. lkenin 120
Mhendislik Mimarlk ykleri-I tm kentlerinin bu hzla bymesini hi beklemiyordu. Hzla sanayilemeyen bir lkede bu hzdaki bir kentlemenin olabileceini de o zamana kadar yaanan dnya deneyimi de gstermiyordu. Zaten Trkiye'nin II.Dnya Sava ncesindeki temel politikas nfusun krda tutulmas ve kentlemenin nlenmesi ynndeydi. Trkiye alan nfusun iilemesini ve kentlemesini tehlikeli buluyor ve sosyal rahatszlklarn kayna olarak gryordu. Bu nedenle en ak rnekleri, Zonguldak kmr madenlerinde ve Karabk Demir ve elik iletmelerinde grld biimde, kyde yaayan ii kategorileri yaratlmaya allmt. Yani Trkiye'nin yneticileri ve elitleri, yaanacak hzl kentleme olgusuyla, bu olgunun kanlmaz bir zorunluluk olduunun bilincinde olmadan ve dnce olarak ona kar bir vaziyet iindeyken karlamlardr. Bu durumda Trkiye hzl kentleme olgusuyla karlatnda Trkiyenin aydnlar bu olguyla iliki kurmak konusunda hazrlkszd. Geri Cumhuriyet daha ilk yllarnda kent planlamas konusunda nemli admlar atmt. Cumhuriyetin Ankara'y Bakent olarak ilan ve kktenci bir modernite projesini uygulamadaki kararll kent planlamasna siyasal gndemde nemli bir yer kazandrmt. Cumhuriyetin bu ilk yllarnda kent planlamasnn artk bir harita mhendislii pratii olarak grlmesi terk edilmi, kent planlamas mimarlk hnerleri arasnda grlmeye balamt. kartlan Belediyeler ve Umumi Hfssshha Kanunlaryla kent planlamas yaplmas zorunlu hale getirilmiti. Belediyelere plan yapmalarna yardmc olacak merkezi planlama ofisleri kurulmutu. Kentlerde bina yapabilme yetkileri sadece mimar ve mhendislere inhisar edilmiti. Kentlerin dokusunu ok ayrntl bir biimde adeta bir ynetmelik dzeyinde belirleyen bir yap ve yollar kanunu benimsenmiti. lgili niversitelerin programlarna ehircilik dersleri konmutu. Kent planlamasnda uzmanlam bir mimarlar grubu yetimiti. Hatta bu kadronun bir ksm uluslararas yarmalar kazanacak dzeyde yetimilerdi. Yani hzl kentleme sreci ilemeye baladnda Trkiye bir kentin bymesinin ve kentte yaplan bir yapnn hangi koullarda meru kabul edildii konusunda koyu bir modernist meruiyet erevesi oluturmu bulunuyordu.
121
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Cumhuriyetin ilk yllarnda kentsel planlama konusunda oluturduu bu kapasiteler ve zihniyet ereveleriyle karlalan hzl kentleme olgusunun nitelii arasnda byk bir tutarszlk bulunuyordu. Krdan koparak kentlere gelen gruplarn kapasiteleri gz nne alndnda, kurumsallatrlm bulunan modernitenin meruiyet kalplarnn kentlere meru olarak yerleme olana brakmad hemen farkedilir. Kentlere gelen bu gruplar ok dk gelirliydi. Kazanlaryla meruiyet kalplarna uygun olarak ina edilmi dzgn bir evi kiralama olanaklar yoktu. O gelir seviyesinde dzenin meru grd bir ekilde konut yaptrmalar olana da yoktu. Bir ekilde para salam olsalar bile modernitenin ondan bekledii ekilde bir arsa alp, bir plan yaptrp, yap ruhsat aldktan sonra, binasn kurallara uygun olarak ina ettikten sonra, oturma ruhsat almas ve daha sonra orada yaamaya balamas, kyden koparak kente yeni gelenlerin gerekletirebilecei bir ey deildir. Yeni gelenlerin modernitenin meruiyet kalplar iinde kente yerletirilmesinin bir nc seenei vardr. O da devletin bu kente gelenlere sosyal konutlar salamasdr. Bu da pratikte olanakszdr. Devletin bu seenei gerekletirecek bir kayna yoktur. Ksacas, modernitenin meruiyet kalplar kente yeni gelen kitlelere bir zm salamaya uygun deildi. Bu durumda kente gelenler kendi balarnn aresine baktlar, gecekondular inaa etmeye baladlar. Kentlerin etrafnda gecekondu kuaklar dodu. Kente yeni gelenler, kendi koullarna uygun bir ekilde, kentte kendilerine yer bulmay baardlar. Kyden koparak kente gelenler kendi zmlerini yaratmlard. Ama bu modernitenin meruiyetinin sk kalplarna smyordu. imdi toplumun aydn kesimleri zellikle de mimar ve mhendis camialar modernite karsnda spontan olarak gelien bu zm karsnda nasl bir tavr taknacaklar sorunuyla karlatlar.. Modernitenin meruiyet kalplaryla koullanm zihinler hemen iki ayakl zmler gelitirmilerdir. Bunun bir aya bu kitlelerin kentlere gelmesinin engellenmesini istemek biiminde ortaya kmtr. kinci aya ise yasalara uygun olarak yaplmam bu binalarn yklmasn istemek ve bunun iin de ykma ilikin mevzuatn almasnn hz122
Mhendislik Mimarlk ykleri-I landrlmasn salayacak dzenlemelere gidilmesini talep etmek olmutur. Dnemin gazeteleri bu tr yazlarla doludur. Hemen hemen hi kimsenin aklna modernitenin meruiyet kalplarn sorgulamak, bunlarn yerine kente yeni gelen bu kitlelerin kapasiteleriyle tutarl yeni meruiyet kalplar nermek gelmemitir. Modernitenin kalplar iinde bu tr zm arayanlar genellikle toplumun tuzu kuru denilen kesimi olmutur. Modernitenin meruiyet erevesi onlarn bakalar hakknda acmasz yarglarda bulunmasn kolaylatrmtr. Kendilerini yeni gelenlerin yerine koyarak empatik anlay iinde zm gelitirme sorumluluunu duymamlardr. Ama toplumda herkesin tuzu kuru deildir. Bunlarn banda da modernitenin ykma zmlerini uygulamas gereken yneticiler gelmektedir. Yneticilerin bu konudaki ruh halini gsteren en ilgin konumalardan biri 1930'lu yllarda TBMM'de gemitir. Trkiye'de ilk gecekondular bu yllarda Ankara'da yaplyordu. Ama henz toplumda gecekondu ismi ortaya kmamt, onlara o zaman barakalar denilip geiliyordu. Saylar artnca bu konuda TBMM'de dnemin gl ileri Bakan kr Kaya'dan aklama yapmas istenildi. Temel beklenti bu barakalarn hemen yklmasyd. Modernitenin temsilcisinden beklenilen buydu. Oysa kr Kaya bu barakalar hemen ykmayacan nk eer bunlar ykarsa souk Ankara gecelerinde Kim dondu kaygs iinde rahata uyuyamayacan biliyordu. Bu rnek ok aydnlatcdr. kr Kaya tek parti rejiminin gl ileri Bakandr. II. Dnya Sava sonrasndaki ok parti dneminin yneticilerinin kararlarndan farkl olarak onun karar verirken bir poplizm yapt kukusunu duyamayz. Ama modernitenin meruiyet erevesinin tuzu kuru olanlarda yaratt hakllk etkisi, sorumluluk yerinde olanlar ikna etmekte yeterli olamamaktadr. Bu rnek II.Dnya Sava sonrasndaki gecekondulama srasnda uygulanmayan ykm kararlarnn tek gerekesinin poplizm olmadn bize gstermesi bakmndan nemlidir. Gecekondu olgusuna (ilk kez) sahip kan bir Trk dnr ya da plancs olmamtr. 1933 niversite Reformundan sonra Nazi Almanya'sndan kaarak stanbul niversitesi Sosyal Siyaset Krssne profesr olarak gelen G.Kessler olmutur. Almanya'da ok baarl 123
Mhendislik Mimarlk ykleri-I konut kooperatiflerinin gelimesinde nemli rol oynam sosyal demokrat eilimli bir bilim adam olan Kessler gecekondulara ve gecekonduculara sahip kmtr. Kessler devletin zemedii sorunlar kendi giriimleriyle zen gecekonduculara ok anlayl olarak ve sempatiyle yaklamaktadr. Yaplmas gerekenin onlar cezalandrmak deil, onlara yardmc olarak daha yeterli konut sahibi olmalarnn kolaylatrlmasn savunmaktadr. Bu giriimci gecekonducularn belediye seimlerinde, ehir meclislerine seilmeleri ve kentlerin onlarn giriimci potansiyelinden yararlanlmasn nermektedir. Tabii i gcnden esas yararlananlar kente gelen bu byk saydaki yeni gmenin sanayi ve inaat giriimcileri olmaktadr. Onlar gecekondularn savunma syleminin gelitirilmesinde dorudan katks olmasa da bu kesimlerin igcnden yararlanarak, bir yandan onlarn kentte kalmasn kolaylatrrken, te yandan onlarn gecekondu yapmalarna belli lde de olsa fiilen yardmc olmulardr. Ama onlarn savunusunu aka yklenmemilerdir. Hzl kentleme karsnda Trkiye'nin kaynaklarnn snrll, kentleme iin kabul ettii meruiyet kalplar, bu geri dndrlemez olgunun kendisine emrivakilerle yol bulmak zorunda kalmas sonucunu dourmutur. Bu emrivakilerin gerekletirilmesinde deiik aktrler deiik roller stlenmitir. Kukusuz ba aktr zaruret iindeki kente yeni gelenlerdir. Onlar bu olguyu gerekletirmilerdir. kinci nemli aktr ise bu gelime karsnda gz yuman siyasal yneticiler olmutur. Bu gz yummada daha nce zerinde durduumuz insani kayglar etkili olduu kadar, kinci Dnya Sava sonrasnda Trkiye'nin iine girdii ok partili siyasal rejimin halkn istekleri karsnda artan duyarllnn da katks olmutur. Modernitenin meruiyet kalplar zerinde en ok direnenler mimarlar, mhendisler ve planlama pratii iinde yer alan meslek camias iindekiler olmutur denilebilir. Onlarn iinde kimileri farkl dnse de meslek camiasnn tutumu kat modernist meruiyet izgisini savunmak olmutur denilebilir. Bu konuda onlardan zm retmeleri istendiinde, zm kk konutlar retmede, kk parsellerde, nceden planlanm gecekondu nleme blgeleri oluturmakta bulmulardr. Kukusuz Trkiye, bu konularda yeterli kaynak ve insan gc seferber edebilseydi bu yolla 124
Mhendislik Mimarlk ykleri-I da zmler bulabilirdi. Nitekim savatan byk ykmlarla km Avrupa'daki kentlerde konut sorunlarnn zmnde benzer yollar izleniyor, bunlar da Trkiye'deki meslek camiasnn bu yoldaki dncelerine katkda bulunuyordu. Bir toplumun yaayabilecei bu en byk dnm olgusunun gerisinde bulunan byk itici gcn yaratt emrivakilere kar, Trkiye'nin kurumsal yapsnn direnii, o kurumun rejim bakmndan nemine gre, ok farkl dzeylerde olmutur. Bu direni farkll kendisini en ak biimde kartlan gecekondu aflarnda ortaya koymutur. lk gecekondu aff 1948 ylnda kt. Bu afta gecekondu szc gemiyordu. Yasann ad Bina Yapmn Tevikti. Ankara iin zel olarak karlan bu yasada gecekondu alanlar yasaya ekli bir haritada mavi izgilerle snrlanmt. Bu izgi iindeki alanlara belli bir sre iin af getiriliyordu. Bu sre iinde modernitenin kalplarna bal olmadan yaam koullar iyiletirilebilecekti. Yani bu yasayla modernitenin kalplar dna kmak mekanla ve zamanla snrlanyordu. Modernitenin meruiyet kalplar iinde bu yolla alan delik ok kkt. mar aflarnn karlat en nemli diren mlkiyet kurumundan gelmitir. Bu diren de mlkiyet trleri arasnda nemli farklklar gstermitir. zel mlkiyet kurumunda hibir zayflama olmam ama kamunun toprak mlkiyeti byk lde igallere ak hale gelmitir. Kurumsal yapnn emrivakilerin zorlamas karsnda en ok zedelenen kesimi daha ok ynetmeliklerin i tutarlnda ortaya kmtr. rnein oturma izni alnmam yaplara su, elektrik balama olana yaratlmtr. Belediyeler imar plan olmayan alanlara yol ve alt yap gtrebilmilerdir. Belediye snrlar dnda yaplama byk lde ky mevzuatna bal braklmtr. Burada modernitenin meruiyet kurallar geerli deildir. Hzl kentlemenin kentsel yaama ve kentin byme biimine etkisi, sadece kentlerin etrafnda oluan gecekondu kuaklar halinde kmamtr. Kentin modernitenin meruiyeti erevesinde kalan ksmlarnda da emrivakiler halinde gelien zmler modernitenin zm nerileri yansra kendilerine yer bulabilmilerdir. Bunlardan biri dolmular iken, ikincisi yapsatlk olmutur. Nfuslar hzla 125
Mhendislik Mimarlk ykleri-I byyen bykehirlerde yaanan tek sorun konut sknts deildir. Kent ii ulamn salanmasnda da ciddi sorunlar yaanmaya balamtr. Modernitenin bu konudaki aklc zm toplu ulam sistemlerinin sunduu hizmetleri artrlmasn gerektirmektedir. Oysa belediyeler gszdr. Byle bir yatrm gerekletirememektedirler. Bu durumda spontan bir zm olarak taksi-dolmular gelimitir. Bu konuya belediyeler byk miktarda kapital ayramaynca, zmn kk giriimci sermayesiyle retilmesi zorunluluu domu, bu da dolmularn gelimesi halinde ortaya kmtr. Bu yeniliki zmn var olan meruiyet kalplaryla uzlatrlmas gecekondulara gre ok daha kolay olmutur. Taksi, sistemin meru kabul ettii bir aratr. Onun yeni bir kullanma biimi olan dolmular hatlar halinde dzenlenerek sistem iine alnmtr. Tabii bunda balangta daha ok kentin modern kesimlerinin yararland bir zm olmas da kolaylatrc bir etki yaratmtr denilebilir. Hzl kentleme karsnda gelien bir baka spontan zm yapsatlk srecinin gelimesi olmutur. kinci Dnya Sava ncesinde gelien imara ve yap yapmaya ilikin mevzuatta tek bir parselde, tek bir yap yaplmas ngrlyordu. Yrrlkteki yasal sistemde bir parselin ve iindeki yapnn mlkiyetinin paralanmas olana bulunmuyordu. Nfuslar hzla artan kentlerde imarl arsalarn deerleri de hzla artyordu. Arsa speklasyonu toplumda en ok yaknlan konulardan biri haline gelmiti. Bu durumda toplumda orta snflarn bir parsel alp onun stnde bir konut yaptrma olanaklar kalmamt. Bu durumda orta snflarn bir konut sahibi haline gelebilmesi iin arsa parasn aralarnda blmesine olanak verecek zmler gerekiyordu. Bu zm daha sonra toplumda yapsat ad verilecek bir kk giriimci formunun gelimesiyle saland. Yapsat genellikle kent merkezinde bir arsa sahibi ya da arsas geni bir eski ev sahibi buluyordu. Yapsat bu arsada artm olan imar haklarndan yararlanarak ok katl ok konutlu binalar yapyordu. Bu katlarn nemli bir ksmn arsa sahibine brakyor, dier kesimini inaat srasnda satyor, yap iin gerekli kapitali salyor ve giriimini tamamlyordu. Kk giriimciler eliyle kent yenileniyordu. Bu yeni gelien sre ilk bakta modernitenin kalplar iinde bir ileyie sahipti. Plan yaplyor, yap ve oturma ruhsatlar alnyordu. Ama yine de modernitenin meruiyet kalplar 126
Mhendislik Mimarlk ykleri-I iine smayan bir eyler vardr. Mlkiyet blnememektedir, oysa bu sre mlkiyetin blnmesini gerektirmektedir. Bunun iin noterlerde yaplan anlamalarla bulunmak istenen zmler daire sahiplerine gven vermemektedir. Ayrca bu sre eskiden dk younluklu olan mahallelerin yksek younluklu olarak yeniden yaplanmasna neden olmaktadr. Bu gelime sonunda szkonusu mahallelerde altyaplar ve sosyal donatlar yetersiz kalmakta, tarihsel dokular tahrip olmaktadr. Bu olup bitenler Trkiye'de Cumhuriyetin ilk dnemlerinde gelien meslek evrelerinin savunduu dk younluklu kentlerden ok farkl bir kent yaratmaya balamtr. Yapsatlk meslek evrelerinde kmsenen bir itir. Prestijli mimarlar bu sreten byk lde uzak durmaya almaktadr. Bu sre bu konuda hibir formel eitimi olmayan ou Karadeniz kkenli kk giriimcilerce yrtlmeye balamtr. Trkiye yaamakta olduu bu byk dnme pratikte spontan zmlerle uyum yaparken, yaanmakta olan bu olguyu kavramakta ve bununla ilgili politikalar retmekte modernist imar anlaylarnn ve bunlara ilikin deer yarglarnn yetersiz olduunun da farkna varmaya balamtr. Bu farkna var iin on yl kadar bir sre gerekmitir. Bu deiik biimlerde kendilerini gstermeye balamtr. Kentlemenin sorunlaryla baa kmak iin mar ve skan Bakanl kurulmu, sorunlarn zm iin gecekondu alanlarnda sosyal aratrmalar yaplmaya balamtr. Kentlerin planlamasnn salt mimarlk hnerlerine dayandrlamayaca, mutlaka toplumsal aratrmaya ve zmlemeye dayandrlmas gerektii anlalm, niversitelerde bamsz ilk ehir ve blge planlama blmleri almaya balamtr. Yaanmakta olan dnmn toplumsal boyutlarnn gndeme gelmesi ve bunun neminin kavranmaya balamas modernite karsnda yeni bir meruiyet erevesinin gelimesini getirememitir. Tersine modernite sylemi bu gelimeyi de kolayca denetim altna alabilmitir. Bu dnemde Trkiye'de kentleme szcnn yansra kentlileme diye yeni bir szck gelimitir. Avrupa lkelerinin kentlemesi srasnda ise byle ayr bir szce genellikle gereksinme duyulmamtr. Bu lkelerde kentleme szc hep kentlilemeyi de kapsayan bir anlam ierecek biimde kullanlmtr. Trkiye'de 127
Mhendislik Mimarlk ykleri-I yaanan kentleme deneyimi srasnda, kente gelen kyller ksa bir srede kltrel bir dnme geirerek, kentli deerleri benimseyemediklerini kavraynca, bu kltrel dnmdeki gecikmeyi anlatabilmek iin, kentlileme terimine de gereksinme duymulardr. Byle bir terimin gelitirilmesinin modernitenin meruiyet erevesini korumak bakmndan nemli sonular olmutur. Kente gelen bu gmenler artk kentteki kyllerdir. Eski kentliler onlarn kente gelmesini engelleyememi, onlar kente gelmilerdir. imdi eski kentliler onlar kavramsal olarak yarattklar sanal kylere hapsetmek istemektedirler. Onlarn kentte bulunurken zgn bir kltr yaratabileceini kabul etmemekte ve belli bir gecikmeyle de olsa moderni temsil eden eski kentli kltrn benimseyeceklerini beklemektedirler. Bu da modernitenin kltrel hegemonyasna kar bir bakaldrnn grmezden gelinmesini kolaylatrmaktadr. Krdan kopu ve kente geli srmektedir. Bu grup kentlere yerlemitir. Kendi varln kabul ettirmitir. Kentte varln srdrmesini kolaylatracak dayanmay salamak zere hemehrileri arasnda iliki alarn kurmutur. ok partili demokrasinin olanaklarndan iki ynl yararlanmaktadr. Bir yandan siyasi partilerin kayrmac pratiklerini, te yandan verdii oyun salad pazarlk gcn iyi kullanarak gecekondu alanlarnn altyap kalitesini belli lde gelitirebilmitir. Artk kentte varlklarnn kalcl anlalmtr. Onlarn kalcl iki ynden kendisini gstermektedir. Bir yandan kentte yaamlarn srdrmekte, te yandan kltrlerini tek ynl olarak deitirmemekte, kentli kltrle etkilemektedir. Artk modernist kltr benimsemi eski kentliler onlar kendi kafalarnda izdii kyn snrlar iinde tutamamaktadrlar. Byle bir kent iinde kyller kavramlatrmas gelitirilecek politikalara yol gsterememektedir. Yaanan bu olgu karsnda yeni bir kavramlatrmaya gerek duyulmaya balanmtr. Bu da kentlerin iki yapl olduunu kabul etmek eklinde geliti. Artk kentlerin makro formlar ikili yap eklinde betimlenmekte ve kentlerin i farkllamalar bu ikili yapyla aklanr hale gelmektedir. Bylece kalc bir ikili yap alglamasnn gelimesinin kurumsal gelimeye yansmasnn en iyi rnei 1966 ylnda kartlan 775 sayl gecekondu yasas olmutur. Bu yasada ilk kez gecekondu olgusu kabul edilmekte, bu olgu izinsiz inaat kavramyla geitirilmemektedir. Bu yasada 128
Mhendislik Mimarlk ykleri-I gecekondu kavram ilk kez kullanlmakta ve daha dk standartl konutlarn yaplmasn kolaylatrc yollar bir lde de olsa merulatrlmaktadr. Kente gelen bu yeni gruplarn kentte varlklarn kabul ettirmesinden ve kentin frsatlarndan yararlanmaya balamasndan sonra gecekondu olgusunun nitelik deitirmesi hzlanmtr. 1970'li yllarda iki ynl bir gelime gereklemitir. Bir yandan varolan gecekondu mahalleleri kentsel hizmetlerden yararlanmasn srekli artrmakta, salanan gvenceler gecekondularn konutlarn bytmesine, ok katl hale getirmesine yap kalitesini gelitirmesine yol amaktadr. te yandan gecekondu yapm kente gelenlerin geldiklerinden ksa bir sre sonra kendi emekleriyle gerekletirebildikleri derme atma bir konut olmaktan kmtr. Artk kente yeni gelen bir kyl kente geldiinde ancak bir gecekondu kiracs olabilmektedir. Gecekondularda kirac olarak olduka uzun sreler yaadktan sonra bir gecekondu sahibi olabilmektedir. Gecekondu yapm yar piyasa ilikileri, yar mafya tr g ilikileri iinde gerekletirilmektedir. Bu yeni ilikiler gecekondularn maliyetini artrmtr. Ama bu ilikiler gecekonduya meruiyet salamasa bile ona gvence salayabilmektedir. Artk gecekondular hazine topraklar zerinde deil, hisseli mlkiyet statsne sahip, mafya tr g ilikileri iinde parsellenmi, hi bir hukuki geerlilii olmayan ama zerinde yap yapma gvencesi u ya da bu ekilde salanm bir parsel zerinde yaplmaktadr. Bir anlamda modernitenin meruiyeti dnda ortaya km bir tr planlama iinde gereklemektedir. Bu gayri resmi planlama mafya tr gcn zorlamasyla byk itirazlar olmadan uygulanmaktadr. Tabii ki byle bir zor dzenin moderniteyi temsil eden devlet brokrasisi iinde yandalar olmadan varln srdrecei dnlemez. Kente yeni gelenlerin modernite dnda emrivakilerle kurduu yeni dzen sadece modern d alanda kalmamakta, modernin iine szarak onu da deiik bakmdan tahrip eder hale gelmektedir. Artk yaplan gecekondularn nitelii de ok deimitir. Gecekondularn olduka byk oran ok katl hale gelmitir. Bu ok katl hale geli deiik srelerin birlikte ileyiiyle ortaya kmtr. Bu srelerden biri gecekondu sahiplerinin para biriktirdike yeni katlar 129
Mhendislik Mimarlk ykleri-I eklemesi yoludur. Bir dieri ise kentin imarl kesimi iinde bir arz sreci olarak spontan olarak gelimi bulunan yapsatln ok katl gecekondu mahallelerinin olumasnda ilemeye balamas olmutur. kili yaps olduka kemiklemi bu kente adeta iki ayr konut pazar olumu bulunmaktadr. Gecekondu alanlarnda uzun yllardr yaayanlarn birikimleri olmaya balamtr. Bu birikimlerini kentin modern kesimlerine deil gecekondu blgelerine gecekondu yaptrarak yatrmaya balamlardr. Yatrm olarak gecekondularda kiralk konut arz nemli bir paya sahip olmutur. Gecekondulularn kent mekanna iyice yerlemeleri karmak bir ekonomik sektr niteliini kazanmas sadece yap alannda kalmamaktadr. Piyasa mekanizmasnn salad demokratiklik iinde mzik alannda ilgin bir baka spontan gelime ortaya kmtr. Bu kesimin duygularna tercman olmak iin gelien arabesk mzik, aynen gecekondu olgusunda olduu gibi, balangta modern kesimin temsilcisi olan devlet medyas tarafndan dlanmasna karn, piyasa mekanizmas iinde etkili olmu ve zaman iinde kendisi de baz dnmler geirerek meruiyetini kabul ettirmitir. 1970'li yllarn sonuna doru gecekondu yapmnda yeniden bir nitelik deimesi ortaya kt. Kente yeni gelenlerin kentte ksa srede gecekondu yapabilmeleri byk lde olanaksz hale gelince, gecekondu yapm iddet kullanabilen radikal siyasal gruplar tarafndan rgtlenmeye balad. zellikle yeni gecekondu alanlar iddet kullanan radikal gruplarn himayesi altna girdi. Buralarda artk mafya gc deil bu gruplarn gc egemen olmaya balad. Artk onlardan para deil, gecekondu yapmalarna olanak verilmesi karlnda radikal ideolojilere sadakat talep ediliyordu. 1980 mdahalesi sonrasnda gecekondu alanlarnda bu paralanma zaman iinde yok oldu. Ama ayn model bir lde deiik tarikatlar tarafndan uygulamaya konuldu. Gecekondu konusuna toplumun bakndaki nemli bir deime 1984 ylnda kartlan af yasasnda ortaya kt. Bu yasa da gecekondu olgusunun modernist meruiyet erevesiyle ilikileri konusundaki ironik durumu sergilemesi asndan ok ilgin hkmler tamaktadr. Bu yasa okunduunda ilk bakta Trkiye'deki siyasi otoritenin bunca 130
Mhendislik Mimarlk ykleri-I yaanan maceraya karn kentlerin bymesi konusunda modernist meruiyet erevesi iinde zm bulunmaya alld kans uyanmaktadr. Yasada gecekondu alanlarnda imar ve slah planlar yaplmas ve bu planlar yapldktan sonra piyasa sreleri iinde gecekondularn yklarak yerine yapsatlk yoluyla ok katl apartmanlar yaplmas ngrlyordu. Bunun gerekleebilmesi iin de imar ve slah planlarnda yksek imar haklar verilmesi isteniliyordu. Bu da gecekondu olgusunu iyi tanmamaktan kaynaklanan bir baka modernist zmd. 1950'lerde modernist meruiyet adna gecekondularn yklarak temizlenmesini ngrenlerin zm kadar yzeyseldi. Bu zm de gecekondularn yklp temizlenmesini zm olarak gren anlay zerine kurulmutu. Ama bu temizleme ilemini devletin deil, piyasa mekanizmas yoluyla yapsatlarn gerekletirmesi ngrlyordu. Bunun ilgin yan siyasal otoritenin gecekondululara gemiteki aflarda olduu gibi sadece kentte yaamlarn srdrmeleri iin yaplan, bir anlamda devletin kendisinin halknn konut hakkn karlayamay dolaysyla emrivaki olarak gelimi bir duruma raz olmaktan kmas ve gecekondulunun da kentte toprak speklasyonu yapabilme hakknn varlnn tannmas haline gelmitir. Bu speklasyon hakkn tanmann st kapal gerekesini ise kentin her yannda modernitenin meruiyet erevesini yrrle koymak tekil etmitir. Bu zm ancak byk kentlerde prestijli konut alanlarna yakn gecekondu mahallerinde etkili olmu ve dnmlere yol amtr. Boaz srtlarndaki gecekondu blgelerinde olduu gibi eski gecekondu sahiplerin ok byk kazanlar elde etmelerine neden olmutur. Bu da toplum vicdann rahatsz etmitir. Bu amala gecekondu blgeleri iin imar ve slah planlar hazrlanrken belediye bakanlar planclardan her gecekondu yerine verilecek imar haklarnn hesabnda ikinci kuak gecekondulunun konut sorununun zlmesinin gz nnde tutulmasn rica ettiler. Yani bu gecekondu yerine yaplacak apartman iin yapsatnn gecekondu sahibine en az iki kat vermesine olanak salayacak kadar imar hakk verilmeliydi. Byle bir anlay iinde gecekondu sorununa yaklanca devletin dzenine uygun olarak hareket etmi bir yurttana gre 131
Mhendislik Mimarlk ykleri-I devlet gecekondulu yurttana daha ok hak tanm oluyordu. Devlet gecekondu yapmak yerine modern kesimden bir kat alm bir ailenin cocuklarnn konut sorunu dnmezken, kentin iyi yerlerinde gecekondu yapm olanlarn ikinci neslinin konut sorunu zmeye alyordu. Byle yaparak modernitenin ulus devletinin yurttalar arasndaki eitlik anlayn da ihlal etmi oluyordu. Ama bu zm bir kentin ok kk bir kesimi iin geerli olabilecekti. Dier gecekondu blgeleri iin bu gereki bir zm deildi. Bu blgelerdeki gecekondularn sahiplerinin byk kesimi af iin gerekli harlar bile yatrmadlar. Gecekondu mahallerinin bir ksmnda ykyap sreciyle yaanan bu dnm gecekondu kiraclarna gecekondu arzn azaltyor, onlarn yaamn daha da zorlatryordu. Bu son af yasasnn belki de en ironik yan gecekondu blgelerini modernitenin meruiyet kalplar iine sokmak isterken, modern kesimlerin imar mevzuat dndaki gelimeleri ve kaak yaplar iin af getirmesiydi. Devlet nasl speklasyonda eitlik salyorsa kentin iki kesimi arasnda imar mevzuat dna kmada da eitlik salyordu!! Gecekondu blgelerinin zihniyeti arabesk mzikle nasl kentin dier kesimlerine tandysa, imar konusundaki tutumlar da ayn ekilde kentlerin dier kesimlerini etkiliyordu. Kentin modern kesimindekiler gecekondulularla girdii ilikilerde onlarn dnmesini beklerken hayretle kendilerinin de dntnn farkna varyorlard. 1984 ylnda yrrle giren bu aftan sonra geen yirmi ylda beklenen dnmenin piyasa mekanizmas iinde gereklemesi ancak belli alanlarda oldu, ama Trkiye'de kent planlamasnn gndemine dnm projeleri sorunsaln getirdi. Bu dnmde belediyeler giriimci roln oynamaya baladlar. Bu yolla nemli dnm projeleri gndeme geldi. Krk yl boyunca srekli zmszlklerin nedeni haline gelmi olan modernitenin meruiyet kalb deiim projeleriyle kendisini yeniden retmek yolunu buluyordu. Trkiye'nin hzl kentleme olgusuyla kendi zihniyet ve kapasiteleri erevesi iinde nasl iliki kurduunun, onu denetleyerek nasl baa kmaya altnn yksn anlatmann sonuna geldik. Bu yk nmzdeki iki on ylda da bir lde devam edecek. yknn buradaki kurulu biimi konuya dikkatimizi ekiyor. Bunun belki de 132
Mhendislik Mimarlk ykleri-I en nde geleni toplumun hazrl en az, kapasitesi en dk kesimlerinin zorunluluklar altnda yaratc zmler retebilme ve uyum yapma kapasitesinin yksekliidir. kinci nemli konu ise modernitenin meruiyet erevelerinin bu kapasiteleri ynlendirmekte, onlarla iliki kurmakta yetersiz kalmas ve yaratc zmlere byk lde kapal kalmasdr. ncs ise poplizmin ar bast ok partili demokrasi pratikleri modernitenin kat meruiyet erevesinin yaratabilecei gerilimleri drm ve atmaya dnmesini engellemitir. Bu karmak gelime yks iinde modernitenin meruiyet erevesine alternatif bir baka meruiyet erevesi gelitirilemedii iin de modernitenin meruiyet erevesi nemli yaralar alsa da kendisini yeniden retebilme olanan hep bulmutur.
133
134
Celalettin Uzerle Sylei*
* Bu sylei, TMMOB yayn organlarndan TEKNOKRAT dergisinin Austos 1986 saysndan alnmtr.
Celaleddin Uzer
Ksa zgemi 1914 1941 1944-46 1952 1958 1959 1959-60 1961-63 1963-65 Van doumlu Liverpool niversitesi Mimarlk Fakltesi mezunu Gelibolu Kolordu Bamhendisi mar skan Bakanl, Fen Heyeti Reisi mar skan Bakanl, ehircilik Dairesi Bakan Mesken Genel Mdr Tokyo, Wasseda niversitesi deprem mtehasss TBMM Bayndrlk ve mar Komisyonu Bakan mar skan Bakan
1965'den beri serbest Mimar, ehir plancl yapyor. Celaleddin Uzer, 1914'de Van'da domu. Van Valisi olan babas Tahsin Uzer'in grevi dolaysyla, daha sonra Erzurum ve Suriye'de bulunmular. "lkokulda 9 aldm zaman hasta olurdum" diyen Uzer, orta tahsilini Robert Kolej'de yapm ve birincilikle bitirmi. 136
Mhendislik Mimarlk ykleri-I "Aslnda doktor olmak isterdim. Lise bitince 6 bin kiinin katld bir snava girdim ve birincilikle kazanarak Amerika'ya gitmeye hak kazandm. Atatrk, "Senin yerine baka bir fakir gitsin, ben senin paran veririm" dedi ve beni ngiltere'ye gnderdi. ehircilie olan ilgim orada balad. 1934'den 1942'ye kadar ngiltere'de kaldm. niversiteyi birincilikle bitirdim ve 'First Class Honors' aldm. Diploma treninde beni ngiliz sandlar ve ncil getirdiler. Rektr, Churcill'in kulana bir ey fsldad ve Kuran getirildi. Churcill, "Kahraman Trk dostlarmza ve bize yardmc olacak bu gence, iftiharla bu diplomay veriyorum" dedi, diplomam teslim etti. niversiteyi birincilikle bitirdikten sonra Trkiye'ye hemen gelemedim. Harp yllaryd, k vizesi vermediler. ngiltere'de Abercrombie'nn asistan olarak attm. ehircilie, onun yannda rak olarak baladm. Londra'y, Tokyo'yu ben izdim ama imzay onlar attlar. Daha sonra Dnya Mesken Kongresi'nde Divan Bakan, Londra ve Liverpool Belediyelerinde snak mtehasss olarak altm. 'The Machinegun' derlerdi bana, nk en ok sna ben yaptm orada. Ve benim yaptm snaklar da en dayankllar oldu. nk, bombardmanda, uur mudur, nedir, tam isabet almad. Orada biraz anslydm. ngiltere'de ayr ayr mimarlk, mhendislik ve ehircilik okudum. Daha sonra Japonya'da deprem ihtisas yaptm. Ali etinkaya'nn istei zerine Trkiye'ye dndmde, ok deimi buldum Trkiye'yi. Atatrk lm, annem, babam, amcalarm lm. Bunlardan haberim yoktu. Bambaka bir Trkiye buldum. Bayndrlk Bakanl'nda ehircilik Fen Heyeti'nde mecburi hizmete tabi oldum. O zaman bu memlekette ehircilik diye birey yoktu. Heussler diye bir adam var, acayip meydanlar yapyor, dairevi meydanlar kabul etmez, dar yol sistemi yapar, 9,5 m.lik yollar. Bunlar benim nazariyelerime uymuyordu, boyuna deitirmeye baladm. Halbuki ben fakir milletlerin geni yollar yapmasna taraftarm. nk fakir milletin yapboza tahamml yoktur. Nitekim 1948'de Ankara'ya troleybs geldii zaman dnemedi. Dkap'ya gitti oradan dnd. Ulus meydan kifayetsizdi. Hi unutmam bir gn Ulus meydannda troleybs dnecek, ortada da bir saat var, artk Allah ofre kolaylk versin derken, Halka da selamet versin diyorduk. nk dnemiyordu. 137
Mhendislik Mimarlk ykleri-I ehircilik Fen Heyeti Reislii'nden sonra Mesken Genel Mdr oldum. Didim'de Fethiye'de yaklak 1000 tane bina yaptm. Daha Sosyal-Sigortalar yokken, ii konutlar yaptm. Eskiehir'deki 1 ve 2 numaral kooperatifler hep benimdir. mar skan Bakanl'n kurduk sonra. Yanl bir deprem talimatnamesi vard, deitirdim. 1963-65 yllar arasnda mar skan Bakan iken, Ankarann havasnn temizlenmesi iin Gribla irketi ile anlatm, cins cins 3 ton kmr yolladm. Tahlilleri yapld. 200 milyona tasfiyehane kuracaktm. O zaman bana kzdlar, "Sen Salk Bakan msn? , ne karyorsun?" diye. Bu i kald, imdi 600 milyara yapamazlar bu ii. smet nn'den izin alarak. arkta Ermenilerden kalan alanlara kyleri yerletirdim. Btn deprem blgelerinde prefabrikasyona gemek iin, Bakanlar Kurulu'nda ilk defa projeksiyon gsterdim. Gecekondu davasn ele aldm, tekilat kurdum. Havadan tesbip ederek, Aktepe'yi setim. Altyapsn yaptrdm, 5 bin bina yaptk. Arkadan partililere datld. Eer smet nn kabinesi 4 yl kalsayd, gecekondu davasn halledecektim. Fakat maalesef bu memlekette alana kar dmanlk var.
T- Trkiye'deki ehircilik eitimini olumlu buluyor musunuz? C.U- ODT'y de Teknik niversiteyi de ben bugn dnya ayarnda okullar olarak kabul ediyorum, her ikisi de iyi elemanlar yetitiriyor. ODT'nn kuruluu bal bana bir olaydr. Charles Abrahms diye Birlemi Milletler Teknik Kurulu Bakan bir zat geldi. Bu zatn vazifesi, Bayndrlk Bakanl'na bir ehircilik uzman, bir deprem uzman, bir de mimari broya bir uzman temin etmek. Bakan, "Gezdir" dedi. Biz Abrahms'la btn Anadolu'yu gezdik, Ankara'ya dndk. Ben o zaman Bakanlk'ta Fen Heyeti Reisi'yim. Charles Abrahms'la Tunal Hilmi'de yeni alan bir lokantaya gittik. Orada oturuyoruz, dedim ki Charles Abrahms'a, "Sen bize 3 uzman gndereceksin, bunlar ekip gidecek. Sen buraya bir niversite kurabilir misin? Mesela, "Orta Dou Teknik niversitesi" diye bir niversite kursak, btn Arap diyar buraya gelir. Hem bize dviz salar, hem de evreye hizmet etmi oluruz." Charles Abrahms "Bunu yapmam iin Babakan' grmem lazm. Bizim 60 uzmanmz 6 aydr bekliyorlar, daha bir tanesi bile grememi" dedi. O srada yle bir kafam evirdim ki, Allahn bykl,
138
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Vecdi Diker oturuyor kar masadan. Karayollarnda beraber almtk, Vecdi Diker, ben, Fehmi Tokay, Nazm Berksan, biz kurmutuk Karayollar'n. Vecdi Diker'in ne dinamik adam olduunu bildiim iin, "Vecdi Abi bir dakika gelir misin?" dedim, hemen telefonla Fatih Bey'i arad. Geldi, byle byle bir teklifte bulundum, Ne dersin dedim. ok gzel, dedi. Geldi, "Tamam yarn saat 9'a randevu aldm" dedi. Charles Abrahms ard. Ankara Palas'ta misafir ediyoruz onu. Hemen gittik, bir rapor hazrlad. Ertesi sabah Vecdi Diker ve Avni Yener geldiler, Fatih Bey'e gittik. Fatih Bey, rapora bakt, "ben bunlar sonra okuyaym, yarn size sunarm" dedi. "Hayr", dedi Charles Abrahms, "imdi okuyun, biz bekleriz". Fatih Bey gzln deitirdi, balad okumaya, biz de takip ediyoruz. "ok gzel" dedi, Osman Veriver'le beni bu ite vazifeli kld. Charles Abrahms' yolcu ettik, gitti. Bir sre sonra bir telgraf aldk "300 milyon ayrld, her ey tamam." Burada ise Halk Partililer, sanki ben Halk Partili deilmiim gibi, "Efendim, Trkiye'de Amerikan niversitesi kurulamazm" diye kar kyorlar. O esnada Eisenhover dt, Truman geldi. Abrahms'tan bir telgraf, "ptal edildi." General Rally byle bir niversiteye lzum yoktur diye beyanat vermi. Canm skld. Ahmet Toku vard, milletvekilidir. "Yahu senin neen yok, ne oldu" dedi. Anlattm. "Biz parlamenterlerle Amerika'ya gidiyoruz, ver bana isimlerini, adreslerini arayaym" dedi, gitti. Haftasnda Charles Abrahms'tan bir telgraf, "ler dzeldi, 75 milyona indi, ama kuruluyor." Arkasndan bir telgraf daha, "Dean Perkins bakanlnda Pensylvania heyeti Trkiye'ye geliyor, karla". Karladm. Milli Eitim Bakanl'nda bir toplant yaptk.. Teknik niversite ve Mlkiye benim aleyhimdeydi. Efendim, ehircilik varm, byle bir niversiteye ne lzum varm.
T- Trkiye'de "ehirci" olmak nasl bir ey? C.U- Srekli olarak, aa yukar 40-45 senedir Trkiye'de ehircilik yapyorum. ehircilik yle bir ey ki, meyvesini ge veren aaca benzer. Her konan ta, birbiriyle toplanarak bir ehri oluturur. ehir
139
Mhendislik Mimarlk ykleri-I sosyal hayatn akna baldr, byle bir aktan ii ele almalyz. ehircilik, "ehirciyim" demekle bitmez. ehirci ayn zamanda, mhendislii, arkeolojiyi, haritacl da iine alr. imdi bakn bir ehir plan yaparken nerelerden geeceksiniz: Karnza Karayollar kacak, bir. Antlar Yksek Kurulu kacak, iki. Devlet Su leri kacak, . Milli Eitim Bakanl kacak, drt. Arkeologlar kacak, be. Enerji Bakanl kacak, alt. ehircilii, ite btn bunlarla ilikisi var diye seviyorum ben. Eski eser, halkla iliki, biraz politikaclk da var serde. Bakanlk yaptktan sonra, ehircilikle urayorum diye beni hakir grenler var. Ne yapacakmm? Bakanlktan sonra, bir bankaya girecek, meclis-i idare azas olacakmm. Ondan sonra aramba gnleri 3 saat gidip, 200 bin liray cebe atcam. Ben byle eye yokum. Mesleim var seviyorum, niye yapmayaym? almak ayp m? stersem plk bile yaparm. ehircilikte, ahsi menfaat olmamal. ehirciye etki yaplmamal, ehirci etki altnda kalmamal. ehirci, bakanlklarla ve vatandala srekli temas halinde olmal. Bilmedii bir eyi Lokantac Mahmut Efendi'den, Bakkal Ahmet'ten, Emine Hanm'dan renirsin. Ve ehirci prensiplere uymal. Bizim millet, pire iin yorgan yakan millettir. Fonksiyon deil, d grn nemli bizim iin. Binann dn pek gzel yaparz da, iine hi dikkat etmeyiz. st geitler, rnein. Niye alt geit yapmazlar bilmem, bu milleti delirtmek iin mi? ki katl otobs gelse, Ankara'da ileyemez. stgeitler var nk. ehir demek, mantk demektir, her ihtiyaca cevap vermelidir.
140
UAK FABRKALARI NASIL KAPATILDI?
M.Bahattin ADIGZEL Pilot THK Tantm Mdr
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Hangi konuda olursa olsun baarl olmak istiyorsanz nce hedefinizi sonra da baarnn en nemli vastas olan stratejinizi iyi belirlemeniz gerekir. Aksi halde ya deirmen talar arasnda ya da dililer arasnda ezilip yok olmaya mahkumsunuz demektir. zellikle ulusal baarlardan bahsedebilmek iin gemiimizi, yani tarihimizi iyi bilmek zorundayz. Bunun mmkn olabilmesi iin ncelikle arivlere sahip klmas gerekiyor. ou kez gncelliini kaybetti, artk bu tarihe kart, bu irket kapand, yasalar deiti, bir daha lazm olmaz gibi onlarca gerekeyle imha ettiimiz veya kuru para uruna sattmz arivler ne yazk ki Trkiye zerinde oynanan senaryolarn srmesine ve tarihin srekli tekerrr ettirilmesine neden olmutur. Arivlere sahip kmadmz iin bugn ne mam Ceheri, ne Hezarfen Ahmet elebi ne de Lagari Hasan elebi'nin adlar uluslararas havaclk camiasnda anlmyor. 10uncu ve 17nci yzylda byle bir uu yaptklar dahi kabul edilmiyor. Trk Hava Kurumu tarafndan her yl stn performans gsteren bir kadn ve bir erkek havacya Hezarfen ve Lagari adna verilmek istenen madalyalara; byle bir uuun yapldna dair belge gsteremediimiz iin Uluslararas Havaclk Federasyonu (FAI) tarafndan kar klyor. Evliya elebi'nin "Seyehatname'si, Dr. John Wilkins'in 1648'de yazd "Discovery of a New World: Moon-Yeni Dnyann Kefi: Ay" isimli kitaplar dahi ihtiyaca cevap vermiyor. Cumhuriyet dneminin ok gzel arivleri var. Ama bu sefer de bunun kymetini bilmeyen bir brokrasi ve gereklerin gn na kmasn bilerek ve/veya bilme yerek engelleyen siyasiler ve yasal engeller var. Konu havaclk sanayi olunca ister istemez yakn tarihimize giri yapmadan konunun ayrntlarna girmek uygun deil. Trkiye'de havacln ada llerde gelimesine sebep olan ilk kii her konuda olduu gibi Ulu nder ATATRK'tr. Gklere hakim olan lkenin muhtemel bir savan da galibi olaca dncesi 20nci yzyln balarnda nce askeri bir doktrin olarak ortaya kt. Ulu nder bunu; 142
Mhendislik Mimarlk ykleri-I "stikbal Gklerdedir" diyerek bir ift szle zetledi. O, 1900'l yllarn banda havaclkta grd gelimelerin gelecek yllara hkmedeceini anlayarak bu cmleyi sarf etmiti. Cumhuriyet'in ilk yllarnda bize de rehber oldu, ama ilerleyen yllarda ne oldu da bu ruh snd ya da sndrld? Havaclk sanayisinin gelimesini salamak iin Cumhuriyet'in ilnndan hemen sonra ilk yapt i, 16 ubat 1925'de Trk Tayyare Cemiyetini kurmak oldu. Kurulu tznn ilk maddesine de; "Trkiye'de havaclk sanayisini kurmak." eklinde yazarak asl amacn net bir ekilde ortaya koydu. Ulu nder hem fikir hem de icraat adamdr. Bunlar sylemekle yetinmedi. lk yapt i 23 Nisan 1926'da "Tayyare Makinist Mektebi"ni hizmete amak oldu. Ayn yl Alman Junkers Tayyare Fabrikasyla ibirlii yaparak Kayseri'de TOMTA Uak Fabrikasn kurdu. Bylece Junkers lisansyla A-19 ve A-20 uaklarnn hem retimi hem de bakm ve onarmlar Trkiye'de yaplmaya baland. 1929 ylna kadar Trk Hava Kurumu'nun denetiminde kalan bu fabrika 1929'da Milli Savunma Bakanlna devredildi. Bugn Hava Kuvvetlerine bal 2nci kmal Bakm Merkezi olarak almalarna devam etmektedir. Ancak balangtaki ama devam ettirilemedi ve uak retimi durduruldu. Bu fabrika kurulduu zaman Avrupa'da Airbus, Amerika'da Boing firmalar yoktu!... Cumhuriyet dneminin balang yllarnda Trkiye'de havaclk sektrnde atlan dev admlarn ve baarlarn ard arkasnn kesilmediine tank olunur. Vecihi-VI adyla anlan ilk tasarsn 1924'de gerekletiren Pilot Vecihi Hrku, 1931 ylnda stanbul'da kendi atlyesinde rettii Vecihi-XIV adyla anlan ikinci uakla Ankara'dan havalanarak kk bir Trkiye turu yapmay baard. Ancak bana gelenler kelimenin tam anlamyla pimi tavuun bana gelmedi. Vecihi Hrku anlarn bizzat kendisi kaleme ald ve lmnden sonra "Bir Tayyarecinin Anlar" ad ile yaymland. bret dolu bu yknn herkes tarafndan okunmas gerektiine inanyorum. 143
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Bir yanda varln ve hayatn ortaya koyan yaratc bir gen dier tarafta hibir riski ve sorumluluu olmayan brokraside yer alan er dilileri! Kime hizmet ettiklerini bilmeden hizmet rettiklerini iddia eden brokratlar! Vecihi Hrku'tan sonra THK tarafndan Fransa'da eitime gnderilen Mhendis Selahattin Reit Alan Bey, motor ve pervanesi hari btn paralar Trk mal olan ve MMV-1 ad verilen yeni tip bir ulusal uan prototipini imal etti. Ancak test uularn yapacak tecrbe pilotu bulamad iin projesi yarm kald. Fakat takip eden yllarda O'nu, Nuri Demira kefetti ve kurmay dnd uak fabrikasna ortak yapt. 1930'larn banda ekonomik krizlerin tm dnyada doruk noktada olduu yllarda Nuri Demira'n stanbul Beikta'ta at uak fabrikas havaclk sektrne yeni bir ivme kazandrd. Bylece Trk Hava Kurumundan sonra havaclk alannda faaliyet gsteren zel teebbs ruhu nemli bir balang yaratt. lk uan 1936'ta yapan Demira, bu uaa "Nu D-36" adn verdi. Tek motorlu olan bu uan hemen ardndan 2 yl sonra 1938'de ift motorlu tipi imal edildi ve adna da "Nu D-38" denildi. Baarl uulardan sonra bu uaklarn seri retimlerinin yapldna ve bir ksmnn yurt dna satldna da tank olunmaktadr. Fabrikaya paralel olarak Nuri Demira bugnk Atatrk Havaliman'nn bulunduu blgede bir de uu okulu aar. Yllarca Beikta'ta rettii paralarn montajn, Yeilky'de at uu okulunda yapar ve rettii uaklarn deneme uular da burada gerekletirilir. Bu okul stanbul Teknik niversitesinin zellikle mhendislik blm rencilerinin staj yeri olur. Hatta mhendislerin birou pilot olur. Cumhuriyet dneminde mhendis pilotlarn ou youn olarak bu dnemde olmutur. Servetini ortaya koyan Nuri Demira da ne yazk ki Vecihi Hrku gibi aradn bulamad ve fabrikasn 1945'de kapatmak zorunda kald1. Trk Hava Kurumu; sipari ettii 12 ua "teknik artnameye uygun deil" diye reddettii iin uzun sren hukuk mcadelesine ra144
Mhendislik Mimarlk ykleri-I men hem davay hem de tm servetini kaybetti. Nuri DEMRA, Vecihi HRKU ve Selahattin RET (ALAN) gibi havaclk lokomotifinin zel teebbs ruhunu yaratanlar, Hezarfen ve Lagari gibi srgne gnderilmediler ama yneticiler ve politikaclar tarafndan desteklenmediler de!... Milyonlarca dolarlk yatrmlar yok edildii gibi bir lkenin geleceini garanti altna alacak yatrmlarda kan kk sorunlara "adam gibi" yuvarlak masa etrafnda oturulup zm aranmad iin bir lkenin gelecei karartld. Kayseri tecrbesinden sonra uak retimi konusunda Trk Hava Kurumunun ikinci teebbs Ankara'da oldu. 1940 ylnn sonlarna kadar Akkpr'de snrl kadroyla alan Trk Hava Kurumu planr atlyesinin fabrika haline getirilmesiyle, burada ngiliz Miles Magister eitim uaklarnn seri montajna baland. Etimesgut'ta kurulan uak fabrikas 1944'de tam retime geti. Bu fabrikada Magister uaklarnn yansra THK-1, 3, 4, 7, 9 eitim ve akrobasi planrleriyle THK-13 uan kanat, THK-2, 5 ve 10 tipi eitim, akrobasi, salk ve nakliye uaklar da retildi. Hatta THK-5 Danimarka'ya ve rdn'e satld. Gelimeler bununla da bitmedi. 1944 ylnda Atatrk Orman iftlii'nde ilk uak motor fabrikas kuruldu. 1951 ylna kadar retime devam eden ve birok projeye, imza atan bu fabrikalar bu tarihten sonra Makina Kimya Endstrisine (MKE) devredildi. Fabrikalar 1953 ylnda da Maral yardmlar nedeniyle tamamen kapatld. 2nci Dnya Harbinden nce Polonya'dan kaarak Trkiye'ye snan havaclkla ilgili birok mhendis ve teknisyen, dnemin yneticileri tarafndan 1940'l yllarn banda iyi deerlendirilmi ve Etimesgut uak fabrikasnda altrlmaya balanmtr. Hatta fabrikann temellerinin atlmasnda byk yararlar dokunmutur bu mhendis ve teknisyenlerin. 2nci Dnya Harbi nedeniyle lkelerinden katklar iin Trkiye'de tutunmak ve baarmak zorunda olduklarn kendileri de biliyordu. Baardlar da Ancak Harp bittikten sonra Polonya Hkmeti; harpten nce yurtdna kaan bilim adamlarnn belirli bir tarihe kadar yurda dnmeleri 145
Mhendislik Mimarlk ykleri-I halinde af edileceklerini aklar. Bu aftan yararlanmak isteyen Polonyal mhendis ve teknisyenler bir ay ierisinde fabrikadan ayrlarak Trkiye'yi terk ederler. O dnemde fabrikalarda birlikte alan Trk mhendis ve iileri; Polonyallarn ok iyi altklarn ve olduka verimli iler yaptklarn belirtmektedirler. Ancak bu kiiler fabrikadan ayrlrken nifak tohumlarn atmay ihmal etmemilerdir: "u, u, u mhendisleriniz olduka deneyimli ve iyi iler yapabilecek durumdalar. Ancak ok riskli alyorlar ve ileride pilotlarnzn ban artabilirler. 'u, u mhendisleriniz ise iyiler ama henz yeterli deneyimleri yoktur. Tecrbesizlik nedeniyle sorun yaratabilirler" eklinde aklamalar yaparlar fabrika yneticilerine. Polonyal mhendis ve teknisyenler fabrikay ve Trkiye'yi bir ay ierisinde terk ederler. Onlar gittikten sonra da bizim yneticilerimiz, bizim mhendis ve teknisyenlerimize gvenmez olurlar2. Polonya'ya dneceklerini syleyerek fabrikadan ayrlan Polonyal mhendis ve teknisyenlerin ounun Polonya'ya dnmedikleri, byk cretlerle ABD, Kanada ve Fransa'ya transfer edildikleri yllar sonra 1952'de tesadfen renildi3. 1925-1950 yllar arasnda Trkiye'yi ziyaret eden havaclkla ilgili Amerikallarn, resmi grevlerinin dnda ziyaret ettikleri iki nemli kurum ve tesis vardr. Birincisi Trk Hava Kurumu ve Uak Fabrikas, ikincisi ise Nuri Demira Uak Fabrikas ve Gk Okulu. Uzmanlar fabrikay gezerlerken yaplan ileri ve gelimeleri srekli takip ederler ve medyaya gzel demeler vererek lkeden ayrlrlar4. Bu tr olaylar bugn de var olan hareket tarzlardr. Arivin tozlu raflarnda nem verip konunun ayrntlarn aratrrken hi ummadm bilgi ve belgelere ulatm. Bilgiler birbirini destekledi ve senaryosu yllar nce yazlan korkun plan ortaya kt. Fabrikann nde gelen mhendisleri yksek cretlerle ve hepsi bir ay gibi ksa bir zaman periyodu ierisinde Polonya'ya dnyoruz diye 146
Mhendislik Mimarlk ykleri-I fabrikadan ayrldlar. -Polonyallar ayrldktan sonra yneticiler Trk mhendislerine gvenmemeye balad. -ABD'nin Marshall yardmlar Trk havaclk sanayisinin zerine kara bulut gibi kt. -ABD hibe olarak ok sayda uak vererek, fabrikada retimin iyice durmasna neden oldu. -Yeni uaklar gren pilotlarmz retilen uaklara gvenmemeye balad. -Binbir glkle kurulan fabrikalara verilen sipariler dnemin iktidar tarafndan kesildi. -Sipari kesilince retim durdu. -Srekli gideri olan 850'den fazla mhendis ve iinin alt fabrikalarn da kapanmaktan ve kapatlmaktan baka aresi kalmad. Ksr grn, uzun vadeli stratejinin ne olduunu bilmeyen ve anlamayan brokrat, asker ve politikaclarn kurban oldu. Bu kararlarn alnmasnda yabanc lkelerin bask ve ynlendirmelerinin ok byk pay vardr. Su; bu fabrikalarn kapatlmas iin aba sarf eden yabanclarn deil, onlarn isteklerine, gelecei dnmeden boyun een herkesindir. Buna; "Trkiye'nin, havaclk sektrndeki en az 100 yllk kayb" diyebiliriz. Her eye ramen iimizdeki atein sndn sylemek mmkn deil. 1970'li yllarn banda Hava Kuvvetleri Komutanl'nn balatt "Kendi uan kendin yap" kampanyas fikri ortaya atld. Ancak belli bir evrenin dnda yine de fazla ilgi grmemiti o dnemde. Kbrs Bar Harekat sonras Trkiye'ye konan ambargo nedeniyle bu fikir savunma sanayi ve havaclk sanayimizde aniden alevlendi ve sonuta bugn itibariyle azmsanmayacak llerde ilerlemeler kaydetti. 147
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Bugn F-16 projesi kapsamnda kendini bulan TUSA, TEI ve TAI kuruldu5. Hatta ASELSAN, HAVELSAN, ROKETSAN gibi birok kurulu da anlan tarihlerden sonra kurulan ve geleceine umutla baklan ve baklmas gereken kurulular arasndadr. Havaclk sanayinde Ankara, Eskiehir ve Kayseri'deki Hava Kuvvetlerine bal kmal Bakm Merkezleri, Kara Kuvvetleri Komutanl'na bal olarak zellikle helikopter montaj sanayii alannda Ankara'da faaliyet gsteren 5nci Ana Bakm Merkezi Komutanl bata olmak zere birok zel ve kamu sektrndeki gelimeler 2000'li yllara umutla baklabilecek bir gelecein habercileridir. Ancak bu sektrmzde de acilen sivil-asker ibirliine ihtiya duyulmaktadr. Devlet-zel sektr ve asker arasndaki ibirlii sorunlar geciktirilmeden giderilmelidir. Hkmetlerin ve politikaclarn zellikle yerli sanayiyi desteklemeleri iin bu kurum ve kurulular yakn takibe almalar, faaliyetlerinden haberdar olmalar, ulusal karlar koruyacak kararlar zamannda almalar gerekmektedir. Yakn tarihimizde yaanan ayn hatalara tekrar dlmemesi iin yneticilerin bu szlere kulak kabartmalar gerektiine inanyorum. Her eye politik gr malzemesi olarak baklmamaldr. Bilime politika sokulmamaldr. Politika yapmak isteyen bilim adamlar var ise bilim ile politika arasnda tercih yapmalar gerekmektedir. Hem bilimsel hem de siyasi titri olan cevherlerimizin dnceleri lke menfaatleri kapsamnda birletirilerek sanayiye ilerlik kazandrlmaldr. Havaclk sanayisi en hzl gelien ve dier sanayi dallar arasnda kurallar en kat olan bir sektr konumuna geldi. Dnyada ve zellikle Avrupa'da kurulan sivil havaclk otoriteleri bir dizi nlemler almaya, emniyet iin yeni kurallar koymaya ve bu kurallara uymayanlara ar yaptrmlar uygulamaya baladlar. 1920-1944 yllar arasnda Madrid, Paris, Roma, Varova gibi havaclk kurallarn ieren bir dizi konferanslar dzenlenmi ve uluslararas anlamalar yaplm olmasna ramen havaclk dalnda en kapsaml szleme 1944'de imzalanan ikago szlemesidir.
148
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Trkiye, 1944 ikago antlamas ile kurulan Uluslararas Sivil Havaclk Tekilat'nn (ICAO) kuruluunu onaylamtr. Ancak szlemeyi imzalayarak tekilata tam ye olduumuzu ilan etmek marifet deil. nemli olan retimden iletmeye varncaya kadar havaclk camias iinde faaliyet gsterecek firmalarn, ICAO standartlarnda retim ve iletme yapacak seviyeye gelmeleri iin gayret sarf etmeleridir. 20nci yzyln son eyreinde zellikle gelimi lkeler ICAO standartlarnn zerine karak bir dizi yeni nlemler almaktadr. ABD kendi hava sahasnda geerli olmak zere Federation Aviation Authority (FAA), Avrupa Birlii de Joint Aviation Authority (JAA) adyla anlan sivil havaclk otoritelerini kurdular. Bylece 20nci yzyln ikinci yarsndan sonra yeni bir dneme girildi ve yzyln sonunda gerek iletmede gerekse retimlerde yasaklarn yerini retim standartlar almaya balad. Belirlenen standartlar tamayan hava aralar Avrupa Birlii ve Amerika Birleik Devletleri hava sahalarna giremeyecek, hizmetlerinden yararlanamayacak duruma getirilmitir. Sonu olarak havaclk alannda faaliyet gsteren firmalar ya belirlenen retim-iletim standartlarna eriecek, ya da batl lkelerin teknolojilerini benimseyip onlara baml lkeler ve iletmeler haline gelecekler. lk uuu gerekletirerek havaclk tarihine ilk imzay atan bir Trk olmasna ramen, havaclk tarihindeki Lgari Hasan ve Hezarfen Ahmet elebi'lerle yaplan gzel balang, devlet idarecileri tarafndan desteklenmedi. Destek, srekli olduu takdirde nemlidir. Aksi takdirde, yeni teknolojilere uyum salamak iin daha ok emek ve daha ok sermaye harcanmaktadr. Oysa sadece 17, 18, 19 ve 20nci yzyllarda ABD, Fransa ve ngiltere bata olmak zere birok lkede hem bilimsel aratrmalar yaplm, hem de fiilen uu denemeleri gerekletirilmitir. Zaman zaman kazayla sonulanan olaylara ramen, ne aratrmaclar almalarndan vazgeebilmi ne de devlet yneticileri aratrmaclara verdikleri destei ekmilerdir 21inci yzylda ise anlan lkeler aratrma ve gelitirmeye daha ok bte ve zaman ayrmaktalar. 149
Mhendislik Mimarlk ykleri-I retimin yannda konuya bir de iletme asndan bakacak olursak, orada da ilgin durumlarla karlamamz kanlmazdr. Trkiye'de sivil hava tamacl alannda da ilk admlar, 1925'de Ankara-stanbul arasnda uu izni verilmesiyle atlmaya balad. 1933 ylnda 2186 sayl yasayla Hava Yollar Devlet letme daresinin kurulmasyla havaclk sektrnde dnyadaki deiiklikler yakn izlemeye alnd. Balangta sadece stanbul-Ankara arasnda balatlan hava tamacl takip eden yllarda (1933) stanbul-zmir, Ankara-Adana bacaklar da eklenerek bymeye balad. Trkiye'de ada anlamda kurulan ilk hava tamaclk irketi bilindii zere Trk Hava Yollar Anonim Ortakl'dr. THY, 1968 ylna kadar piston motorlu uaklarla srdrd i ve d hat seferlerine bu tarihten sonra jet uaklar satn alarak filolarn d seferlere uygun hale getirdi. THY'nin stanbul'da sahip olduu teknik alt yap ise zel sektr iin gzel bir gelecek vadetmektedir. Dnyann en nemli yerlerine seferler yaparak Trk bayran dalgalandran bu irket bugnk seviyesine kolay gelmedi. 79 yllk geliimin iyi irdelenmesi gerekmektedir. u anda zelletirme kapsamnda bulunmaktadr. Ancak Trk Hava Yollarn zelletirmeden nce iyi dnmek gerekir. Trk Hava Yollar zelletirildikten sonra sonu; Et Balk Kurumu'na, Smerbank'a dnecekse byle bir irketi tekrar kurmann kolay kolay mmkn olamayacan hatrlatmay havacl bilen bir vatanda olarak grev sayyorum. zelletirmeden nce zerkletirilmesinin ncelikle dnlmesinin daha yararl olacan deerlendirmekteyim. Havaclk irketleri kolay kurulan irketler deildir. Yatrmlar ok pahal ve riskleri ok fazladr. ok kaygan zeminlerde yrtlen bir iletmedir. letme masraflar ok fazladr. Ard arda kaza geiren, filolarn yenilemeyen bir irketin sektrde tutunmas genellikle mmkn deildir. Bu nedenle sivil havaclk otoritesinin koordinatrlk grevi havaclk sanayisinin salkl bymesi iin ok nemlidir. Havaclk sektrnde 20nci yzyln ortalarnda meydana gelen hzl gelimeler karsnda ulusal karlarmzn korunmas, uluslararas 150
Mhendislik Mimarlk ykleri-I ilikilerin dzenli bir ekilde yrtlmesi ve denetlenmesi iin Ulatrma Bakanl bnyesinde "Sivil Havaclk Daire Bakanl" 1954 ylnda kuruldu. Ad, 1987'de 'Sivil Havaclk Genel Mdrl (SHGM)' olarak deitirildi. Hava limanlarnn iletilmesi ve uu gvenliinin salanmas amacyla da 28 ubat 1956'da 6686 sayl yasayla Devlet Hava Meydanlar letmesi (DHM) Genel Mdrl kuruldu. Ayn dnem ierisinde Trk Hava Kurumu ve Silahl Kuvvetlerin haricinde sivil havaclk sektrne pilot ve teknik eleman destei salayan birok faklte ve yksek okul ald. ODT ve T Havaclk ve Uzay Mhendislii Faklteleri, Anadolu ve Erciyes niversitesi Havaclk Yksek Okullar, 20. yzyln son eyreinde kurulularn tamamlayarak sektre eleman yetitirmeye baladlar. Bunlardan ODT ve TU mhendislik alannda eleman yetitirirken, Erciyes ve Anadolu niversitesi Sivil Havaclk Yksek Okullar pilot ve eitli dallarda teknik personel eitimleri veren be yllk yksek okul konumundadr. Buraya kadar anlatlanlar havaclk sanayimizin geirdii evrelerin ok ksa bir zetini vermekte olup tarihten alan sayfalar iermekteydi. Aslnda, arivlerimiz iyi tetkik edildiinde tarihimiz 5'inci kol faaliyetleri ve entrikalarla dolu. ster mhendis olalm, ister edebiyat, ister ii, ister memur, ister muhalefetteki siyaseti, ister iktidar partisi mensubu olalm; doru kararlar alabilmek ve doru stratejiler izebilmek iin siyasi tarihimizi iyi bilmemiz gerekiyor. nk bugn itibariyle lkenin kaderine parmak basan insanlar, sadece kamu yneticileri ve tarihiler deil, parlamenterlerdir. steyen herkes parlamenter seilebileceine gre uluslararas ilikilerde nemli olan devamllk, dzenlilik, alnan kararlara bamllk ve kararllk ilkeleri btn parlamenterleri yakndan ilgilendirmektedir. Kaldrlan parman ne anlama geldiini bilmeyen parlamenterin parlamentoda yeri yoktur. Gnmzde "Gemiini bilmeyenler geleceklerine asla yn veremezler."
151
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Aslnda her birimiz 5'inci kol faaliyetlerinin, yani bilerek ve bilmeyerek yaplan ktlklerin potansiyel sulusuyuz. Biz bu lkeye bilerek ktlk yapanlar tespit edildiinde tek kelime ile onlara "hain" diyoruz. Ama ondan daha tehlikeli olan "bilmeden yaplan hatalardr." Fakat bunun tedavisi kolaydr. Bunun tedavisi; nce vatanda olarak birbirimizi tanmaktan, Sonra bizlerin geleceine yn veren messeselerimizi tanmaktan, Kargaaya meydan verilmemesi iin Devletimizin karm olduu yasalara uymaktan ve Bunlara ramen sorunlar yaanyorsa birbirimizle kavga etmeden sorunlarmz yuvarlak masa etrafndan toplanp tartarak zmekten geer. Cumhuriyetin balang yllarn tekrar hatrlayalm. Nutuk'u bir daha okuyalm 1920'li yllarn banda ATAMIZIN icraatlerini hatrlayalm. Ulu nder ATATRK'n 1920'li yllarn banda nemle zerin de titredii nemli kurum var. Bunlardan birincisi 31 Haziran 1921'de kurulan ocuk Esirgeme Kurumudur. Cumhuriyetin ilanndan nce dnlm bir kurumdur. Amac; Balkan Sava, 1. Dnya Sava ve Kurtulu Sava yllarnda harpten yorgun ve bitkin dm, len, ehit olan ve sakat kalan insanlarmzn ocuklarna ve yallarna kol kanat germektir. Ksacas gelecein emanetilerinin ocuklar olduunu grm ve bu nedenle de ocua nem vermitir Ulu nder. kincisi; 3 Mart 1924'de kurulan Diyanet leri Bakanldr. Cumhuriyetin ilanndan hemen sonra ele alnm olmas dikkat ekicidir. Amac; Din ilerini bilimsel bir ekilde incelemek, din ile devlet ilerini birbirinden ayrt ederek din kurallarn hurafecilerin elinden kurtarmaktr. ncs; 16 ubat 1925'de kurulan Trk Tayyare Cemiyetidir. Biroklarmzn dncesine gre ncelik sras daha sonra gelmesi gerekirken O, havacl dier sanayi dallarndan daha nemli 152
Mhendislik Mimarlk ykleri-I olduunu grm ve Trk Hava Kurumunu kurmutur. Amac; havaclk sanayinin temellerini atmak ve gelitirmektir. Bu hareket; her eyin kn ve hafifini yapmann nemi o yllarda kavranm bir dncenin rn olarak grlmektedir. lke sanayisinin bel kemiini oluturacak sanayi dallarnda sadece kamu ve zel sektr temsilcilerinin aba sarf etmesi yeterli deildir. Medyann da rol byktr. Atatrk dneminde yaratlan havaclk sanayi ruhunda medya destei ok yksektir. Bu konuyu merak edenlere "Gkteki Vens" kitabm okumalarn neririm6. Medya destei ile ilgili konu olduka uzun olduu iin bu makale ierisinde incelenmesi yeterli ve uygun deil. Ancak medya mensuplarna ksa bir mesajm var. Bir ok gazete baz kurum ve kurulularn srekli kapal bir kutuya benzediini, gazeteci olarak kendilerinin tanmad bir kurumu topluma da tantamadklarn yazyorlar. Oysa gnmzde bir gazetecinin bu yndeki bir iddiasna katlmamz mmkn deil. Hele hele bir gazetecinin bu szn arkasna snmasn asla kabul edemiyorum. nk gazetecinin grevi; toplumun ihtiya duyduu konular belirleyip, aratrma yapmak ve onlarn anlayabilecei tarzda bilgilendirmektir. Toplumu doru haberlerle donatmaktr. Bunu yapabilmesi iin konuyu aratrmas gerekir. Aratrma ise kaynaa inilerek yaplr. Bir baka gazeteden, ahstan ya da gemi yllara ait bilgi ve belgelerden alntlar yaparak yorum ve yarglama yapmaya hakk ve yetkisi yoktur. Basn ahlak ilkelerine uygun deildir. n yargsz haber ve yorum yapan gazeteciler de olmaktadr. Zaten says her geen gn azalmaya balayan gerek gazetecilik yapanlarn azl bir Trk vatanda olarak beni derinden yaralamaktadr Eskiden basn yaynclara okul yllarnda; "Bir kpek bir insan srrsa bu bir haber olmaz, ancak bir insan bir kpei srrsa bu haberdir" derlerdi. Artk bu iddia amzda geerliliini kaybetmitir. Bu lkede ok gzel iler de yaplmaktadr, ok ktleri de. Toplumun karsna srekli felaket haberleri vermenin anlam yoktur. Yaplan gzel iler, 153
Mhendislik Mimarlk ykleri-I kurulan gzel tesisler, alan fabrikalar, yaplan retimler de vardr. Bunlar da haber yaplmal, toplum bilgilendirilmelidir. Yorumlar insanlar bilinlendirildikten sonra yaplmal ve/veya yaptrlmaldr. Televizyon ve yazl basn doru kullanlrsa, doru ynlendirilirse, basnda alanlar da basn ahlak ilkelerine uyarak alma yaparlarsa kalknmann daha hzl olacan dnyorum.
Dipnotlar: 1. Nuri Demira Kimdir, Ziya akir, 1947 2. Uak Motor Fabrikas mhendislerinden Uak Yksek Mhendisi kr ER ile yaplan syleiler. Trk Havaclnda z Brakanlar, M.Bahattin Adgzel, s-256, 1 Austos 2003. 3. Gkteki Vens, 15 ubat 2004, M.Bahattin Adgzel 4. Nuri Demira Kimdir, Ziya akir, 1947. 5. Trkiye Uak sanayii (TUSA), Turkish Engine Industry (TEI) ve Turkish Airospace Industry (TAI) 6. Gkteki Vens, M.Bahattin Adgzel, 15 ubat 2004.
154
Gerek esenlie ermek istiyorsak, ok kan dkerek kazandmz zaferlerden sonra ok fedakarlklar yaparak ziraat, ticaret ve sanat sahasnda nemli admlarla yrmeye bakalm.
M.K.ATATRK
ATATRK ORMAN FTL
Reat nal Harita ve Kadastro Mhendisi
Mhendislik Mimarlk ykleri-I 1923 ylnn Ekim aynn en nemli olay, 13 Ekim 1923'te Ankara'nn bakent olarak ilandr. Bu byk ve anlaml bir olay; yeni devletin gzlerini anayurdun byk paras, asrlarca sren ihmaller, bakmszlklar, ihanetler iinde km, bunalm olan Anadolu topraklarna eviriidir. Yeni Trkiye Cumhuriyeti'nin, Anadolu'nun en harap ehirlerinden biri olan tozlu, stmal, en kk imar ve konfor nasibi grmemi ve 25.000 kadar nfuslu Ankara'da yerleme karar, bamszlk mcadelesinin hatralarna kar asil bir sayg ve ballk nianesi olmasndan baka Orta Dounun yeni jeopolitii bakmndan da gerek ve ileri grlle dayanan bir olaydr. Mustafa Kemal ATATRK, bir yandan yeni kurulan devletin yaplanmasna alrken, bir yandan da aasz ve orak bakent Ankara'da rnek olacak, laboratuvar niteliinde byk bir iftlik kurmay kafasna koymutur. 1925 yl baharnda, bir gn ATATRK, lkenin tannm ziraatilerini ararak , onlara aasz ve orak Ankara'nn yanbanda byk bir iftlik kurmak istediini syler ve yer aramalarn emreder.
156
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Uzman heyet, Ankara'nn evresinde iftlik olacak yer ararken, en az bugnk iftlik yeri zerinde durmutur. Buras bakmsz, hastalkl, sar ve insan bakarken rahatsz eden bir durumda idi. Bu geni arazinin bataklklar, ehrin hayatn zehirleyen ve etrafnda yaayanlar kendi gibi renksiz ve hasta yapan bir stma kayna idi. Biraz kra yerlerinde yuva kurmu olan kartallar ve akbabalar, o zaman drt kerpi duvardan baka bir ey olmayan mezbahann etrafna yuva yapmlard. Burada uygarln eseri olarak yalnz bir demiryolu ince bir erit halinde uzanyordu. Bu dnemde, kendilerine elilik binas yaptrmalar iin bedava arsa verildii halde birok lke burada aa bile yetimez diyerek Ankara'ya tanmaya yanamyorlar, kiraladklar kk temsilcilik binalaryla yetinip stanbul'da kalmakta direniyorlard. Uzmanlar almalarn tamamlayarak sunarlar. ATATRK bugnk iftliin bulunduu yeri sorar, uzmanlar burasnn bir iftlik kurulmas iin gereken zelliklerden hi birini tamadn, bataklk, orak, fakir bir yer olduunu belirtirler. ATATRK, stediimiz yer byle olmaldr, Ankara'nn kenarnda, hem bataklk, hem orak, hem de kt bir yer. Bunu biz slah etmezsek, kim gelip slah edecektir? der. Bylelikle, Atatrk Orman iftlii'nin temeli, Atatrk'n 1925 ylnda Abdi Paann ei Faika Hanmdan satn ald 20 000 dnm toprak zerinde atlmtr. En basit bir barnma yeri bile olmad iin, 5 Mays 1925 Pazartesi gn kurulan birka adr ile almalara baland ve mevsimin ilerlemi olmasna ramen iki fordson traktr ile topra srmeye giriildi. ATATRK, youn devlet ilerine karn buraya da zaman ayryor ve bazen traktrleri bizzat kullanyordu. Bir yandan topran slah almalar yrtlrken, bir yandan da gerekli idari binalar, imalathane, atlye, hangar, ahr, al, sthane, anbar, elektrik, su tesisleri, fidanlklar bir yl gibi bir srede tamamland. Ancak 20.000 dnm arazi modern teknikle geni bir iftlik iletmesi iin yeterli deildi ve yrede uzun seneler terk edilmi vaziyette duran ve sahipleri topraklarn ileyemeyecek durumda geni araziler vard. Bunlarn deerinin stnde fiyatla alndn gren sahipleri arazilerini Orman iftliine satmaya baladlar ve Yamurbaba, 157
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Balgat, Macun, Gvercinlik, Tahar, Etimesut, akrlar iftliklerinden satn alnan topraklarla oluan iftlikler tek bir ynetim altnda birletirilerek "Orman iftlii" olarak adlandrmtr. ATATRK, bunlarn dnda, ayn amalar dorultusunda iletmek zere Yalova'da; Millet ve Baltac iftliklerini, Silifke'de; Tekir ve valye iftliklerini, Drtyol'da; Portakal Bahesi ve Karabasamak iftliini ve Tarsus'ta; Pilolu iflii'ni de satn alarak iftlik iletmeleri arasna katmtr. ATATRK, aa bile yetimeyen bu yerde insann nasl yaayabileceini kendi kendilerine soran ve Ankara'nn devlet merkezi oluunu affedilmez bir hata sayan inansz insanlara kar, yepyeni bir mucize daha yaratmay hedefliyordu. ATATRK'n Ankara'daki iftliklerinde, tarm, hayvanclk ve snai retimdeki baarlar nemsenmekle birlikte, eitim ve rekreasyon ile ada bir bakent yaratma amac da bulunmaktadr. ATATRK; yeni bir kent, yeni bir lke ve yeni bir toplum kurma iradesini Orman iftliinde simgeletirerek, i ve d kamuoyuna gstermek istemitir. Bu zellik, Atatrk Orman iftliini sradan bir iftlik olmaktan karmakta, tarihsel bir zellik kazandrmaktadr. Atatrk Orman iftlii yalnz iftlik ileten bir yer olmam, modern ziraat ve hayvanclk tekniklerinin uyguland, ziraat fakltesi rencilerinin staj yapt, rnek sanat atlyeleri (ilk KOB'ler) , ilk sanayi kurulularna kucak amas, parklar, havuzlar, hayvanat baheleri, lokantalar, bira parklar ile gerek Ankara halknn ve gerekse dardan gelenlerin gezi ve dinlenme yeri olmu, Atatrk'n dneminde yaplan Marmara Denizi ve alan Karadeniz'in eklini tayan havuzlar hayranlklar yaratm, Karadeniz havuzu halkn dinlenme ve elence yeri olmutur. Karadeniz havuzu yapld yer itibariyle tpk gerek Karadeniz gibi rzgarl ve dalgal haliyle, Byk nder ATATRK'e hayranl daha da artrmaktadr. Marmara havuzunu gren Amerikal gazeteci Rose Lea, makalelerinden birinde ''Byk cengaver, zaferi elde ettikten ve klcn knna koyduktan sonra yorgunluunu gideriyor. Kendi iftliini, zaferlerine birer ahit olan denizlerle sslyor'' demitir. 158
Orman iftlii, uzun ve etin almalar sonucunda iftlikleri, genel ziraati, hayvancl, sanayi ve ticaret rgtlenmesiyle birbirini tamamlayan ve modern teknik aletlerle rasyonel bir i birliine dayanan byk bir iletme haline gelmitir. iftlik sadece retim ile kalmam, rettii maddeleri ilenmi olarak piyasalara srmtr. Tm Dnya'y etkileyen 1929 krizine ramen, gerekli nlemlerini alarak yoluna devam etmitir. ATATRK'n iftliklerin anlamn tam anlatabilmek iin Ankara'daki Orman iftliinin kuruluundan Hazineye balanana kadar geen 12 yllk dnemini vurgulamak gerekmitir. Ziraat leri; iftlik arazisinin bir blm kuvvetsiz, bir blm arazisi yorgun ve bakmsz, bir blm bataklkt. Bir yandan bunlarn ie yarar hale getirilmesi iin imar slah, sulama, kurutma, iyi ve bol 159
Mhendislik Mimarlk ykleri-I mahsul almak iin besleme almalarna balanrken bir yandan da hemen 1925 ylnda 14.000 dnm hububat ekimiyle retime balanmtr. Her yl istenilen miktarda mahsul alabilmek iin aratrmalar yapld, topran laboratuar tahlilleri yapld, topran gereksinimine gre gbreleme yntemleri gelitirildi. Su ihtiyac iin, yamur ve kar sularnn depolanmas ve ilk baharda kullanlmas iin gletler oluturuldu, yer alt sularnn santrifj tulumbalar ile ekilmesi iin almalar yapld, sulama kanallar kuruldu. lk drt ylda yaplan almalar sonucunda; ncesu ve Bend Dereleri, ubuk ay zerinde bentler kuruldu ve sulama kanallar ile araziye baland, Tahar Boaznda ve Kelek Mevkiinde kn akan sular ile yer alt sularnn depolamak iin gletler yapld, iftlik yaplarnn ihtiyac ile aalama almalarnda kullanlmak zere kuyular ald, Marmara ve Karadeniz havuzlar yapld, stanbul Boaznda 145 m. uzunluunda bir baraj yapld, akrlar iftliindeki yer alt sular galerilerle yukar karld. Be byk ve nakledilebilen santrafj tulumbas alnarak her sahada ekinlerin sulamas saland. Orman iftlii uygulamalar ile maliyetler drlm, topran gbre ile nasl beslenecei, sulama zamanlar, buday, arpa, msr gibi kuru mahsullerle patates, pancar, yonca nevinden nasl yetitirilecei, Orta Anadolu iklim koullarnda topran istedii en uygun tohumlar tespit edilmi ve kylye her ynyle rnek olmutur. Ankara'nn bakent olmasyla nfusu adeta bir srama yapm, byle bir kentin meyve, sebze ve ba mahsullerine ihtiyac artmtr. Ankara evresinde meyvecilik, sebzecilik ve baclk yaplmaktayd, ancak bunlar geleneksel yntemlerle yaplmaktayd. Orman iftliinde de bu ilere modern yntemlerle balatld ve bylelikle Ankara'nn sebze ihtiyacnn bir blm karlanmaya baland. Orman iftliinde yre iklimine uygun eitli meyve aalar dikildi ve retime geildi. yle ki bu retim karsnda iftlikte bir marmelat ve konserve fabrikasnn kurulmas planland. Ankara iklim ve toprann yetitirdii yksek kaliteli zmlerden hem yemeklik, hem de araplk olarak yararlanlacak duruma getirildi. Kurulu yllarnda tek bir aac bulun160
Mhendislik Mimarlk ykleri-I mayan Orman iftliine drt milyondan fazla aa dikilmi, kurulan fidanlklarla aalandrma alan geniletilmitir. Fidanlklarda yetitirilen meyveli ve meyvesiz aalar Ankara'nn ve hatta dier ehirlerin aalandrma almalarna kaynak olmutur. Hayvanclk leri; Orman iftliinde ilk gnden itibaren modern yetitirme teknii ile balanlan hayvanclk, ksa zamanda gelitirilmitir. Hayvanclk ilerinden koyunculukta, srclkta ve kmes hayvanlarnn yetitirilmesinde nemli baarlar elde edilmitir. Gittike byyen Ankara'nn et ihtiyac iin modern bir devlet merkezine yakr modern, temiz ve shhi bir kasaplk snf tesis edilmi, kmes hayvanlar iinde de byk lde tavuk ve yumurta retimi ilk defa Orman iftliinde yaplmtr. Orman iftliinde koyunculuk gittike gelitirilmitir. Kvrck koyunlar iftliin en verimli koyunlar olmu, Ankara'da sr besleyenler, iftlikten damzlk kvrcklar alarak, kvrck yetitirmeye balamlardr. iftlikte kvrcktan sonra karaman ve merinos koyunlar nem kazanm, Bursa Merinos Yn Fabrikasnn ilemeye balamas ile merinos koyunculuu daha da nem kazanmtr. iftlikte Sovyetler Birlii tarafndan hediye edilen erkek ve dii karagl (astragan) koyunlar seneden seneye gelitirilerek says iki binden fazla hale getirilmitir. Koyunculuk ile st ve mamlleri, ynleri, derleri ve kasaplk et olarak nemli bir retim alan yaratlmtr. Karagl koyunlarnn derileri Leipzig'de iletilerek, lke piyasasna sunulmutur. Anadolu'nun verimleri azalm, boylar klm, soylar bozulmu, kzlerinde kuvvet, ineklerinde st kalmam olan yerli rk, Hollanda'dan getirilen damzlklarla slah edilerek yeni bir sr tipi yaratlm, hem iftilere ve kyllere verilerek sr hayvanclnn gelitirilmesine allm, hem stnden, hem kasaplk hayvan olarak yaralanlmtr. iftliin ilk kurulu yllarnda Macaristan'dan getirtilen Nonys krak ve aygrlar ile iftlikte saf kanl koum atlar yetitirilmi, makinali ziraat yannda attan da ziraat ve nakliye ilerinde yaralanlmtr. Bunun dnda Arap rk ile Fransz Ardana rk atlar da muhtelif ilerde kullanlmtr. 161
Mhendislik Mimarlk ykleri-I iftlikte modern tavukuluk ilk kuruluundan itibaren yaplmaya balanm, sat maazalarnn almas ile daha da gelitirilmitir. Legorn, ksmen rodeyland soyu tavuklarla ie balanlm, bunlar zerinde yaplan tecrbeler iyi sonu vermi, piyasann tavuk eti ve yumurta ihtiyacnn bir blm karlanmaya allmtr. Orman iftliinde tavukuluk blmnde tavan da yetitirilmi ve iyi sonular alnmtr. Nesli bozulan Ankara tavanlar, Fransadan getirtilen tavanlarla slah edilmilerdir. Ankara ve Hollanda rkndan olan bu tavanlar ok kolay oalmalar ve masraflarn az olmas nedeniyle krklk ilerinde kullanlmlardr. iftlikte 1929 ylndan itibaren arclk faaliyetleri de balatlm ve yre kyleri iin fenni arclk konusunda iyi bir rnek olmutur. Sanayi ve Endstri leri; Atatrk iftliklerinin dikkate deer zelliklerinden birisi de endstriyel kurululardr. iftlikteki malt, bira, soda, gazoz, buz fabrikalar, demir eya ve pulluk fabrikas, st, yourt, peynir eitleri, arap ve deri fabrikalar iftlie kk bir sanayi ve endstri merkezi grnts vermitir. Bira Fabrikas; iftlik bnyesinde doal ihtiyalarn rn olarak 1934de kurulan bira fabrikas, 1937de yeni ve daha byk bir fabrikaya dntrlmtr. Bira endstrisi zirai kalknma iinde nemli grlmtr. Daha nce erbeti otu ekmemi olan kyl, bu maddenin ziraatine balam, yetitirdii arpasna iyi ve devaml bir mteri bulmutur. Bira fabrikas kspeleri hayvanlar iin ok besleyici bir gda olmutur. lk birasn 1934de piyasaya veren birinci bira fabrikas; malt, bira, buz, gazoz, soda imalat, doldurma ve ambalaj ilerini de yapmtr. Bira fabrikasnda, Normal, Siyah, Salon ve Salvator biras olmak zere drt eit bira retilmitir. Pastrize St ve Yourt Fabrikas; St fabrikas iftliin ilk kurulu yllarnda dnlm, binalarnn bir blm o gnlerde yaplmtr. Fabrika tam tesisatl bir iletme olarak be yl sonra faaliyete gemitir. Stlk ve mamulat ileri iin Avusturya ve Macaristan'dan uzmanlar getirtilmi, hem uzmanlklarndan yararlanlm hem de uzman genler yetitirmeleri salanmtr. Tesislerin modern ve shhi olmas salanm, Ankara'nn st ve yourt ihtiyacnn nemli bir blm karlanmtr. iftlikte peynir imalinde, gerek kalite ve gerekse miktar 162
Mhendislik Mimarlk ykleri-I itibariyle nemli gelimeler salanmtr. Beyaz peynirin yan sra kaar peynirleri de lkemizin her tarafnda aranr olmutur. iftliin tulum ve salamura peynirlerine talepler giderek art gstermitir. iftlik rnlerinden olan tereyalar ve gerekse yemeklik yalar piyasada aranr olmutur. Demir Eya ve Pulluk Fabrikas; Atatrk iftliklerinin ilk tesisinde kk bir tamirhane olarak kurulmu olan fabrika, iftliin makinalarnn tamiri ve yedek para imali ilerini grrken, zamanla atlyeye demir dkm ksm, metal dkme ksm, tesviye ve montaj ksm, demirhane ve tornahane, kafes teli ileri eklenmi, 1931 ylnda da iftliin ve Anadolu kylsnn pulluk ihtiyacn karlamak iin pulluk atlyesi kurulmutur. Burada pulluktan baka tohum temizleme makinalar, trmk, tereye pres aletleri gibi makinalar da yaplmtr. arap Fabrikas; Orta Anadolu yaylasnn yksek kaliteli araplk zmlerinden imal edilen araplar, gerek Ankara'da, gerekse lkenin dier kentlerinde aranan araplar olmutur. Deri Fabrikas; Kasaplk hayvanclk ilerinin yan rn olan derileri deerlendirmek zere kurulmutur. Deirmen ve Frn; iftlik ihtiyalar iin kurulan deirmen, ayn zamanda yre kylerinin ihtiyalarn gidermitir. Yine frnda balang-
163
Mhendislik Mimarlk ykleri-I ta iftlik ihtiyalar iin kurulmu, daha sonra Ankara'ya da ekmek yetitirecek ekilde gelitirilmitir. Frnda ekmek retimi dnda biskvi vb. imalatlar yaplmtr. Atatrk iftliklerinin ekonomik zincirinin son halkas ticaret birimleri olmutur. iftliklerde ilk aamada ziraat ve hayvanclk organize edilmitir. Bunun uzants olarak endstriyel yaplanmalar olmutur. Doal olarak retimin deerlendirilmesi iin piyasalarla ilikiyi salamak iin ticari yaplanmalar kurulmutur. Bunun iin sat maazalar, lokanta ve gazinolar almtr. Atatrk iftlikleri sat maazalarnda, iftliklerin btn mahsulleri satlmtr. Ankara'da Yeniehir'de, Hacbayram'da ve Samanpazar'nda, stanbul'da Beyolu ve Kadky'de maazalar almtr. Atatrk iftliklerinde ayn zamanda sosyal yaama nclk etmek iin lokanta, gazino, park ve plaj gibi iletmeler almtr. Elence yerleri az olan Ankara'da halk, tatil gnlerini iftliin parklarnda, gazinolarnda ve lokantalarnda geirmilerdir. Yaz gnlerinde iftliin Bira Park ve Lokantas halkla dolup tamtr. Karadeniz Havuzu yaz aylarnda halka ak hale getirilmi, havuzda spor elenceleri dzenlenmitir. Bugn hala Ankara'nn nemli lokantalarndan olan iftlik Lokantas, 1936da kurularak temiz ve ucuz yemekleriyle halkn hizmetine sunulmutur. Halkn elencesi iin bir lunapark kurulmu, parasz olarak gezilen bir hayvanat bahesi ile bir mze kurulmutur. alanlar ile civar kyllerin ocuklarnn okumalar iin iftlikte bir de yatl okul kurulmu, bir poliklinik almtr. Atatrk iftliklerinde, modern ziraatn nasl yaplabilecei ve retimin nasl deerlendirilebilecei gsterilmekle yetinilmemi, bu alanda uzmanlar yetitirilmesi de amalanmtr. Gerektiinde yurtdndan uzmanlar getirilerek, lkemizde uzman yetitirilmesi salanmtr. Bu dnceden hareketle, Yksek Ziraat Enstitsne girecek lise mezunlarna nce Orman iftliinin btn faaliyet alanlarnda 10 ay sreyle staj yapma zorunluluu getirilmi, tarm teknikleri ve tarm makinelerini kullanma konusunda yetitirilmeleri salanm, buradaki baarsna gre enstitye girebilmilerdir. Orman iftliinde, deiik kentlerden gelen ziraat makinelerinde alacak ve kullanacak genler iin eitim verilmi, bu genlere bir taraftan pulluk fabrikasnda, dier 164
Mhendislik Mimarlk ykleri-I taraftan ziraat makinelerinde alarak gerek makinalar kullanmasn, gerekse tamirini renmilerdir. ATATRK Orman iftlii ile, yurdun deiik blgelerinde kurduu 6 adet iftliini; kurduu amalar dorultusunda ynetilecei umuduyla, aadaki 11.6.1937 gnl bir mektupla Hazineye balamtr.
''Bavekalete, Malum olduu zere, ziraat ve zirai iktisat sahasnda fenni ve ameli tecrbeler yapmak maksad ile muhtelif zamanlarda memleketin muhtelif mntkalarnda mteaddit iftlikler tesis etmitim. On sene devam eden etin almalar esnasnda faaliyetlerini; bulunduklar iklimin yetitirdii her eit mahsulattan baka, her nevi ziraat sanatlarn da temil eden bu messeseler: ilk senelerden balayan btn kazanlarn inkiaflarna sarfederek byk kk mteaddit fabrika ve imalathaneler tesis etmiler, btn ziraat makine ve aletlerini yerinde ve faydal ekilde kullanarak bunlarn hepsini tamir ve mhim bir ksmn yeniden imal edecek tesisat vcuda getirmiler, yerli ve yabanc bir ok hayvan rklar zerinde ift ve mahsul bakmndan yaptklar tetkikler neticesinde, bunlarn muhite en elverili ve verimli olanlarn tespit etmiler, kooperatif tekili suretiyle veya ayn mahiyette baka suretlerle civar kylerle beraber faydal ekilde almlar, bir taraftan da i ve d piyasalarla daimi ve sk temasta bulunmak suretiyle, faaliyetlerini ve istihsallerini bunlarn isteklerine uydurmular, ve bugn her bakmdan verimli, olgun ve ok kymetli birer varlk haline gelmilerdir. iftliklerin yerine gre araziyi slah ve tanzim etmek, muhitlerini gzelletirmek, halka gezecek, elenecek ve dinlenecek shhi yerler, hiylesiz ve nefis gda maddeleri temin eylemek, baz yerlerde ihtikarla fiili ve muvaffakiyetli mcadelede bulunmak gibi hizmetleri de zikre ayandr. Bnyelerinin metanetini ve muvaffakiyetlerinin temelini tekil eden geni alma ve ticari esaslar dahilinde idare edildikleri, ve memleketin dier mntkalarnda da, mmasilleri tesis
165
edildii takdirde, tecrbelerini mspet i sahasndan alan bu messeselerinin ziraat usullerini dzeltme, istihsalat artrma ve kyleri kalkndrma yolunda devlete alnan ve alnacak olan tedbirlerin hsn intihap ve istikafna ok msait birer birer amil ve mesnet olacaklarna kani buluyorum, ve bu kanaatle tasarrufum altndaki bu iftlikleri btn tesisat, hayvanat ve demirbalar ile beraber hazineye hediye ediyorum. iftliklerin arazisi ile tesisat ve demirbalarn mcmel olarak gsteren bir liste iliiktir. Muktazi kanuni muamelesinin yaplmasn dilerim. ''
Atatrk iftliklerinin ynetilmesi iin 1.1.1938 gnl 3308 sayl yasa ile Devlet Ziraat letmeleri Kurumu (DZK) kurulmu ve btn tanmazlar bu kuruma devredilmitir. Bu dnemde Ankara'daki Orman iftlii ''Gazi Orman iftlii '' adn alarak faaliyetlerini srdrmtr. Atatrk'n balad iftlikler, etkinliklerini yalnzca 11 yl srdrebilmitir. Ancak, Gazi Orman iftliinin parlak ve devaml gelimedeki hz, iftliin Devlet ynetimine gemesi ile birlikte birdenbire yavalam, Atatrk'n lmnn zerinden bir yl gemeden bira fabrikas Tarm Bakanlnca, Tekel Genel Mdrlne satlm, 2. Dnya Savann getirdii olumsuzluklarla da gerileyerek, mali bir buhrann iine dmtr. Mali bnyede bagsteren dengesizlik, yllar ilerledike artm, 2. Dnya Savann olumsuzsuz etkileri giderek azalmasna karn daima byk zararlar etmitir. Sonuta, Devlet Ziraat letmeleri Kurumu, Zirai Kombinalar daresi ile birletirilerek Devlet retme iftlikleri ad altnda yeniden rgtlenmesini ngren 7.6.1949 gn ve 5433 sayl Yasann TBMM grmeleri srasnda; Atatrk'n Ankara'daki iftliinin, zerk bir mdrlk eliyle ynetilmesinin uygun olaca dorultusunda bir eilim belirmi, 24.3.1950 gnl 5659 sayl Atatrk Orman iftlii Mdrl Kurulu Yasas, bu eilime yant vermek amacyla karlmtr. Atatrk Orman iftlii ad altnda zerk bir yapya kavutuktan sonra, faaliyetler devam ettirilmi, iftlik arazisi dnda yerler kiralanarak almalar geniletilmi, araplk gelitirilmi, Ankara arabnn 166
Mhendislik Mimarlk ykleri-I imal edildii Kalecik Beyaz ve Karas, Nevehir-Narky'n Emir, Lks Kilis'in Horos Karas zm eitleri ile yksek kalitede araplar retildi ve Uluslararas arap Ofisince tescil edildi. Taze zm suyu zm z adyla piyasaya srld. Halkn, iftlie geli gidii kolaylatrmak iin 1952 ylndan itibaren halk otobsleri tahsis edildi. 1952 ylndan itibaren kar etmeye balayan Atatrk Orman iftliinde tarla ziraati yaplan alan bir misli geniletilmi, yeni makinalar salanmtr. Babahe kltrleri ve aalandrma ileri artrlmtr. rnler iin souk hava deposu yaplm, byk bir st fabrikas ina edilmitir. Turistik Marmara Oteli 1968'de iletmeye almtr. iftlik arazisi zerinde Ankara ehirleraras Otobs Terminali ina edilerek 1997 ylndan bu yana iletilmektedir. iftlik arazisi 1978 ylndan bu yana toprak dkm alan olarak da kullanlmaktadr. 5659 sayl Yasann 9. maddesi iftlik tanmazlarn Devlet mal saym, 10. maddesi ise satlmas ve kamulatrlmasn zel bir yasa ile izin alnmas kouluna balamtr. Bylece iftliin toprak btnl, siyasi iradenin korumas altna alnmtr. Ancak ne yazk ki, korumac bir anlayla yetinilmi ve stratejik kullanm ilkelerini belirleyecek ve uygulayabilecek bir rgt modeli ngrlmemitir. Bu nedenle Ankara'nn bymesi ile birlikte younlaan kentin altyap gereksinmesi ve rant basklarnn iftlik alann olumsuz etkilemesi nlenememitir. Atatrk Orman iftlii'nin rgt yapsndaki yetersizlikler ile bunun yol at temel sorunlar olan; tanmazlarnn envanterinin yaplamay, retim ve aalandrma etkinliklerinden giderek uzaklalmas, yasalara aykr yaplama ve igaller ortaya kmtr. Mustafa Kemal ATATRK'n 11.06.1937 tarihli vasiyetnamesinin ekindeki listede ''Ankara'da; Orman, Yamurbaba, Balgat, Macun, Gvercinlik, Tahar, Etimesgut, akrlar iftliklerinden oluan Orman iftlii, Yalova'da; Millet ve Baltac iftlikleri, Silifke'de; Tekir ve valye iftlikleri, Drtyol'da; Portakal Bahesi ve Karabasamak iftlii ve Tarsus'ta; Pilolu itlii'ni arazi varl olarak belirtmitir. Arazi bykl bu listede 154.729 dnm olarak belirtilmitir. Ancak,1939 ylnda Devlet Ziraat letmeleri Kurumu tarafndan yaynlanan ''Atatrk iftlikleri'' adl yayn ile 1953 ylnda Atatrk Orman iftlii Mdrl tarafndan yaynlanan ''Atatrk Orman iftlii'' isimli yaynda bu rakam 150.395 167
Mhendislik Mimarlk ykleri-I dnm olarak verilmektedir. Bu miktardan 102.000 dnm Ankara'daki Orman iftlii olarak verilmektedir. Bu miktar gnmzn rakamyla 93.704.544 m2'dir. 1926'da Hakimiyet-i Milliye Gazetesi'nde yaplan '' Reisi Cumhur Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin Ankara iftlikler '' adl yaynda iftliin Orman, Balgat, Yamurbaba, Macun, Gvercinlik ve Etimesgut iftliklerinin birlemesi ile olumu 80.000 dnm araziden ibaret olduu belirtilmektedir. Orman iftlii ve Mlhakat Mdriyeti tarafndan hazrland anlalan 8 Austos 1928 tarihli Gazi Orman iftlii balkl bir raporda 120.000 dnmden sz edilmektedir. Ancak bu rakamlar dorulayacak kesin kant oluturacak bir belge, envanter vb. kayt bulunmamaktadr. Bu durum baz soru iaretleri dourmaktadr. ATATRK'n 11.6.1937'de btn tesisat, hayvanat ve demirbalar ile beraber hazineye balad arazi; 12.6.1937'yi izleyen gnlerde maliye hazinesine, 7.1.1938 'de kabul edilen ve 13.1.1938 'de yaynlanarak yrrle giren 3308 sayl Devlet Ziraat letmeleri Kurumu Hakknda Yasa's ile Devlet Ziraat letmeleri Kurumu'na, 7.6.1949 'da kabul edilen ve 13.6.1949 'da yaynlanarak yrrle giren 5433 sayl Devlet retme iftlikleri Genel Mdrl Grev ve Kurulu Yasa 's ile Devlet retme iftlikleri Genel Mdrlne, 24.3.1950'de kabul edilen ve 1.4.1950 'de yaynlanarak yrrle giren 5659 sayl Atatrk Orman iftlii Mdrl Kurulu Yasa 's ile Atatrk Orman iftlii Mdrl'ne devredilmitir. 5433 sayl Yasa'snn Geici 3. maddesiyle, bu devirlerde mal deerlerinin Maliye, Tarm ve Devlet retme iftlikleri Genel Mdrl tarafndan atanan 3 kiilik komisyon marifetiyle belirlenmesi, 5659 Yasa'nn Geici 2. maddesiyle, bu devirlerde mal deerlerinin Maliye, Tarm, Devlet retme iftlikleri Genel Mdrl ve Atatrk Orman iftlii Mdrl tarafndan atanan 4 kiilik komisyon marifetiyle belirlenmesi hkm altna alnmtr. Ancak bu belgeler bulunamamaktadr. Mustafa Kemal ATATRK'n 11.06.1937 tarihli vasiyetnamesi ile hazineye balad arazilere ilikin tek resmi kayt, 11.05.1938 gn Hazineye ba ilemine konu tapu senedi ve tapu kaytlar incelendiinde Ankara'da 39.210.090 m2 byklnde bir arazinin baland grlmektedir. Bu ba ile birlikte baz zel ahslar ile Ankara Belediyesi ile Cumhuriyet Halk Partisine yaplan balar sz konudur. 168
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Ancak baa konu arazi miktaryla ilgili olarak eitli iddialar bulunmaktadr. Topraklarnn byk bir blmnn yasal olmayan yollarla zel kiilerin eline getii kukular eitli platformlarda youn biimde dile getirilmektedir. Ancak bu tartmalarn dayanaklar ne yazk ki belge ve bilgiler deil, sylenti ya da sezgilerdir. Ancak bunlar belgeye dayanmayan varsaymlara dayal iddialardr. rnein Atatrk'n arazileri arasnda olduu iddia edilen ubuk'taki Aydos Yaylas'nn mlkiyetinin hibir zaman Atatrk'e yada (A.O.'ye) ait olmad, 2002 ylnda yaplan D.D.K.'nn yapt incelemede ortaya kartlmtr. Atatrk Orman iftlii arazileri ve tesislerden Bira Fabrikas ATATRK'n lmnn zerinden bir yl bile gemeden (yaklak 50.000 m2) 6.7.1939'da kartlan 3697 sayl yasa ile Tekel Genel Mdrlne satlmtr . Gnmzde ise ATATRK'n dier miraslarna yapld gibi bu eseri de yok edilmek iin zelletirme kapsamna alnmtr. 2002 yl D.D.K. incelemesi srasnda, Devlet Ziraat letmeleri Ynetim Kurulu kararyla satlan yaklak 7.372.000 m2 arazi bulgulanmtr. Satlan bu arazinin bir ksm alm amac dnda kullanlmaktadr, Atatrk'n arazileri zerinde imdi Urankent Konutlar ykselmektedir. Atatrk Orman iftlii dneminde kartlan yasalarla (bir blm de mahkeme kararlaryla) yaklak 14.611.000 m2 arazi satlmtr. Atatrk'n arazilerinden yaplan satlarda, genelde nce fiili durum yaratlm, sonra bu duruma yasallk kazandrmak iin yasa karmak suretiyle satlar salanmtr. Dier bir ifade, Devlete hakim siyasi irade Atatrk'n arazilerinin talannda esas belirleyici olmutur. Bu durum bugn iinde geerlidir. Atatrk Orman iftlii her ne kadar zerk bir statye kavuturulmusa da; Kurulu Yasasnda varlk nedeni (misyon) ile gelecek hedefi (vizyon) belirlenmemi, tanmazlarn ynetebilecek bir birim ngrlmemitir. Yasann brakt boluklar giderilemedii iin kurulu amacnn gereklerince ynetilemedii, gelitirilemedii gibi topraklarnn giderek kltlmesi ve dokusunun bozulmas nlenememitir. Atatrk Orman iftlii'nin, varlk nedenini ortaya koyabilecek, gelecek hedefi belirleyebilecek, belirlenen hedefe uygun stratejik planlar 169
Mhendislik Mimarlk ykleri-I retebilecek; gelitirebilecek ve uygulayabilecek bir rgt yaps bulunmamaktadr. Deiik disiplin alanlarnda eitilmi igcnn; birlikte, srekli ve egdm iinde almasnn ngrld bir ynetim modeli kurulmadka, iftlik alannn kentin gelimesinden olumsuz etkilenmesinin nne geilemeyecek ve Atatrk'n ada bir bakent yaratma d gerekletirilemeyecektir. Atatrk Orman iftlii'nin tarm ve hayvansal retimi giderek azalan bir seyir izlemitir. Tahl ve hayvanclk iin ayrlan alan giderek klmtr. Kentin altyapsnn gerektirdii ana ulam yollar, su ve doalgaz borular, kanalizasyon, enerji nakil hatlar ile bir a gibi sarld iin, retim yaplabilecek tarlalar paralanm ve tarmsal ilevini yitirmitir. Frn kapatlmtr. Az sayda bykba hayvan yetitirilmekte ve bu nedenle de fabrikada ilenen st satn alnmaktadr. Hayvanclktan byk lde vazgeildii iin deri fabrikas ile daha sonralar pulluk fabrikasna dnen demir atlyesi kapatlmtr. 1930'lu yllardaki retim eitlilii geni bir yelpazeye yaylrken, retim etkinliinden giderek uzaklalmtr. Baclk yaplmad iin, arap retimi satn alnan zmlerle srdrlmektedir. stelik biriken stoklar nedeniyle 1999'dan sonra arasnda retilmemitir. iftlik Mdrl kaytlarna gre iftlik alannn %15'nin orman olarak tanmlanabilecek nitelikte olduunu gstermektedir. Oysa, Orman Bakanl'na gre lkemizin % 25'i ormandr. Adnda orman olan, iftliin Trkiye ortalamasnn altnda bir aa dokusuna sahip olmas dndrcdr. Atatrk Orman iftlii, 1992 ylnda sit, 1998 ylnda ise I. Derece Doal ve Tarihi Sit olarak tescil edilmi; bylece, 2863 sayl Yasann korumas altna alnmtr. Ayrca, iftliin alan btnl iinde yer alan Fiek, imento ve Traktr Fabrikalar ile Mita gibi sanayi kurulularnn kullandklar alanlar da kapsam iine alnm, bylelikle iftlik alannn btnlk iinde korunabilmesi ve planlanabilmesinin ortam oluturulmutur. Ancak, iftlik alanndaki yaplamalarn byk bir blm, 3194 sayl Yasaya ve 2863 sayl Yasaya da aykr olarak yaplmtr. 2863 sayl Yasaya gre en ge bir yl iinde bitirilmesi gereken koruma amal imar plan, 2003 ylnn sonlarna gelindii halde henz yaplmamtr. 170
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Gemite yaplanlar bir yana, iftlik topraklar zerinde tehdit oluturacak yeni gelimelerin varl dikkat ekmektedir: iftliin hipodrom yaknndaki topraklar zerinde; "Ankara Metrosu 3.Aama leri, Batkent-Sincan-Organize Sanayi Blgesi Aras Hat Yolu" ile iki metro istasyonu planlanm ve almalara balanlmtr. stelik, haritasndan anlaldna gre bu blgenin hemen yaknnda bulunan ve iftliin ortaklk biiminde mlkiyetindeki 42129/2 parsel, bir konut kooperatifine tahsis edilmitir. Metro, bu blgeye olan ilgiyi artracaktr. Gl bir koruma oluturulamazsa bu ilginin iftlik topraklarn olumsuz etkilemesinden kanlamayaca aktr. iftlik topraklarnn 21.983.218 m'si satlarak, 6.888.496 m'si ise kiraya verilerek toplam 28.871.714 m'si, kamu kurumlar ile zel hukuk kiilerinin kullanmna braklmtr. Bu topraklarn 5.178.989 m'si kentin altyapsnda kullanlm, zerine otogar, toptanc hali gibi byk yaplar yaplmtr. Btnlk ve dokusunun korunmas konusunda zenli olunmad iin iftlik topraklar, yollar, borular ve enerji nakil hatlar gibi kentin teknik altyaps ile bir a gibi sarlmtr. Ayrca, imar dzenlemeleri ile 2.296.621 m'sinde, zerinde kamu kurumlarna ait yaplarn bulunduu parsellerde ortaklk biiminde mlkiyetler oluturularak fiilen iftliin kullanmndan karlm, bir blmnn ise yarg kararlaryla satlmasna yol almtr. Atatrk Orman iftlii alannn stratejik kullanm ilkeleri belirlenmedii iin, kent planlarn yaparken belediyelerin kendilerini uymakla ykml sayacaklar bir dzenleme bulunmamaktadr. Kent planlar ve imar dzenlemeleri konusunda alnan her karar, altyap iin yeni topraklarn terk edilmesini gerektirmekte ve bu gereklilik, bir sarmala dnmekte, iftlik topraklar giderek artan bir hzda klmekte ve dokusu bozulmaktadr. 1983 ylndan bu yana son 20 ylda iftlik topraklarnn satlmasna izin veren bir yasa karlmam iken ilk defa bu dnem, bu yasa dl ortadan kaldrmak zere 3194 sayl Yasaya ve 2863 sayl Yasaya da aykr olarak youn yaplanmalarn olduu bir blmde, Genlerbirlii, Ankaragc kulplerinin kullanmndaki yerlerin sat iin bir tasar bir yasa teklifi TBMM gndemine alnm bulunmaktadr. 171
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Bugn, Atatrk'n ada bir bakent kurabilme projesine sahip klamad grlmektedir. iftlik olmann gerektirdii retimden giderek uzaklalmtr. Orman iftlii olarak adlandrlmakla birlikte, Trkiye ortalamasnn altnda bir bitki dokusuna sahiptir. Stratejik planlar yapabilecek ve bunlar uygulayabilecek yetkinlikte bir rgt yapsna kavuturulamad iin, kentin altyap gereksinmeleri ve rant basklarnn topraklarn kltmesi ve dokusunu bozmas nlenememektedir. Kentin bymesi yeil alan gereksinmesini artrrken, iftlik alan zerindeki rant basks var olan da tehdit etmektedir. Atatrk, Orman iftlii projesine ada bir bakent kurabilme amacyla girimi, 12 yl boyunca neredeyse kendisi ynetmi, yaamnn son gnlerinde, kurduu amalar dorultusunda gelitirilmesi dileini belirten bir yaz ile Hazineye balamtr. Ancak bu konuda byk bir ihanet, gaflet ve dalalet iine girilmitir. Byk Atatrk'n, bakmsz, bataklk, ehrin hayatn zehirleyen bir stma kayna iken, yoktan var ederek hzla gelitirdii, btn dnyay kasp kavuran 1929 krizinden bile gelierek kartt ve bytt bu iletme, Atatrk'n ynetiminden ktktan sonra ayn baary yakalayamam, arazi varl giderek bizzat devleti ynetenler tarafndan azaltlm, belediyeler kent iinde kalan arazileri imar uygulamalar ile yok etmitir. Halen Atatrk'n manevi ahsiyeti kullanlarak bu devam ettirilmektedir. Atatrk Orman iftlii, halkmzn sadece Atatrk'n bulunduu dnemi anlatan 10. Yl Mar ile (Trkiye Cumhuriyeti'nin 80. ylnda bile) cokusunu aa vurmasna nemli bir aklama getirmektedir.
Kaynaka Tek Adam, .S.AYDEMR Atatrk iftlikleri, DZK 1939 Atatrk Orman iftlii, AO 1953 DDK ncelemesi 2002 Resimler: Atatrk iftlikleri, DZK 1939
172
BR RZGARA KARI TOPLU KONUT YKS
evki Vanl Mimar
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Ankara'da mimarlk hayatna atlal on yla yaklayordu... Mterilerimin ilerini yaptrp komisyon almadm imalat ve malzemeciler, kendime i yaparsam bana kredi aacaklarn sylediler. Babadan kalma olanaklarn da katksyla Gaziosmanpaa'da bir arsa aldm. Emlak Bankasndan kardeimle benim ev kredimizi kullanarak, sekiz daireden n satarak inaat bitirdim ve kiralarla kalan borlarm dedim. 1964 yl byle geti. Bu, projeci olarak, altm mhendislerin ok houna gitti ve birlikte inaat yapmak istiyorlard. malat ve malzemeci dostlar srekli bana kredi aamazlard... Yl 1968 ve hala srar ediyorlard. Sonunda, ben yapsatlk yapmak istemediimi, Ankara'ya bir uydu yerleim kazandrmak hedefiyle bir toplu konut kuruluu, yani bir anonim irket kurabileceimizi syledim. Bama neler geleceini bilmediim iin cesurdum.
OR-AN A.. Kuruluyor 1968 lkbaharnda verdiimiz bu karar ee dosta atk... Hemen herkes hedefi ilgin buluyor ve katlmak istiyordu... Fakat hi birimizde topluca bir para yoktu. Hepimiz emeimizle yaayanlardandk. yzden fazla dost ve tandk dokuz milyon sermayenin 1/4'n deyebildik. Anlalaca gibi, on milyona dahi gelemedik. Topu topu 150.000 dolarmz vard. Kukusuz dolar da 35 ylda 5/6 kez deer kaybetmitir. Yani bugnk deeriyle bir milyon dolar kadar bir para Btn bu olup bitenler, zmir Caddesi'ndeki proje bromda, benim odamda yaanyordu... OR-AN'n bir yeri dahi yoktu.
174
Mhendislik Mimarlk ykleri-I irkete sim Aryoruz Kulaa ho gelen ve bellekte iz brakacak bir ad aryordum. Anadolu'ya, Konya'nn yerlisi bir aileden gelmem nedeniyle bir tutkum vardr... Faaliyete de Ankara'dan balayacamza gre, irketin adnn Orta Anadolu ile ilgili olmasn istedim. Fakat bu isim bana uzun geliyordu, bir ekilde ksaltmak istiyordum, ama baaramyordum. Bir gn Yeniehir, Atatrk Bulvar, Bankasnn nnden aaya doru yryordum Tuna Caddesini geer gemez sada bir gazeteci / krtasiyeci vard, onun tepesinde, bir fotoraf filmi markas olan "ORWO" yazl bir tabela sallanyordu... O anda irketimizin adn grdm "OR-AN" olmalyd... O gnlerde yaptmz bir genel kurul toplantsna bu neriyi getirdim... Herkes yadrgad, kimse beenmedi... O zaman
onlardan neri beklediimi syledim. Sevgili lkemizde beenmeyen oktur, neri yoktur. Ben de, sonradan yerleimin de ad olacak OR-AN ismini tescil ettirdim... Tuttu... O kadar tuttu ki bizden iki yl kadar sonra kurulan ME-SA'nn adnda arm bulurum.
175
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Uydu Yerleime Arazi Aranyor O zamanlar, ODT yerlekesiyle, Ankara'nn corafyasna giren Eskiehir yolu evresi aklmza geliyordu. 1968'in sonbaharnda bir emlak orada 500 dnm arazisi olan bir avukat getirdi... Avukat arazisinin m2 sine 40 TL. istiyordu... O gnk llerimize gre, arazi snrsz byk, fiyat ise ehire gre ok kk geliyordu. Fakat arazinin tutar olan 20 milyon deil, iki milyon paramz vard ve sonra ne yapacamz bilmiyorduk. Arazi sahibine, onun ayn sermaye olarak tanmazn koymasn nerdim. O da bizim ne koyacamz sordu... "Emeimizi" yantn verdim. Adama, onunla alay ediyormuum gibi geldi ve bir Cumartesi leden sonra, benim mimarlk bromdaki odamn kapsn vurdu, gitti... Biz birka arkada ve emlak kaldk... Ne yapabilirdik? O zaman ankaya, Bankas bloklaryla biterdi... Sonrasn bilmiyorduk. Emlak arkada kimsenin ilgilenmedii ucuz arazi olduunu syledi, hemen grmeye gittik. Ankara'da, ankaya ve Dikmen tepelerinin ehre dnk kuzey srtlarna greli olarak yerleilmiti... Gney srtlarnn iyi bir ufku vard... Douya doru plak dalar, gneye doru iinde Glba'nn da yer ald ova grnyordu. Dardan baknca arazi orak ve tatszd. erden darya baknca ilgin bir manzara vard ve nemli olan da buydu. Ynetim Kurulu kente bakan kuzey srtlarn, ben ise ovaya bakan gneyi istiyordum. Yer seimi giriimin ilk nemli admyd. Israrla gneyi kabul ettirdim. ok tapulu arazi nasl alnr? Bana gelen bilir, kurnaz arsa sahipleri arkaya kalr ve fiyat artrmak iin ortadan kaybolur. izdiimiz snrlarn ii yaklak yz hektarda, belki elli kadar tapu vard... Krk kadarn, bakmsz Dikmen Ky kahvesinde topladk. Ben, bizden nce m2 si 4 TL. olan, talep olunca 6 liraya kan arazinin metresine 12 TL. teklif ettim. Yalnz koullarm vard... Hepsi ile ayn zamanda szleme yapacaz. Onlar da hemen tapuyu verecekler ve biz bir yl sonra borcumuzu deyeceiz. nk onlara verecek meteliimiz yoktu. Elimizdeki kk parayla da Bakanlklardaki grkemli bir ihannn 1.katn kiralam ve 6 aylk demeyi yapmtk. Yani arkn bu 6 ay iinde ciddi ciddi dnmesi gerekiyordu... 176
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Uydu Yerlekenin Planlamas Tapular aldk ve hemen planlamaya baladm. Orta tabakay hedef alacaktk. Egemen kat ykseklii ile ina edilecek ve yerleim planlamasna esneklik vermesi iin, 8 daireli ok kk apartmanlar olacakt. Konfor standard ayn olan, fakat byklkleri 100 ile 200 m2 arasnda deien ve her biri iin iki farkl tip gelitirecektik... Younluk (1)olacak, yani alann 1/4' yaplarla rtlecek, %75 ak alan kalacakt... Konutlarn aralarndaki mekanlar ve doa, yerleimin ekillenmesinde 1. srada gzetilecekti.
Planlamada yksek yaplar, yalnzca yerleimin girii ve sosyal merkezini vurgulamak iin bulunacakt. Bu balca lt ve istekleri planlamada yantlamaya altm. Ankara mar Mdrl projeyi desteklediini syledi ve sknt karmadan tastik ederek, Bakanla sevketti. mar ve skan Bakanl, projeyi doru Ankara Nazm Plan brosuna gnderdi. Bu Kurum uzun zaman, projemizin ilkelerine uyup uymadn tartt... Kanmca bu 177
Mhendislik Mimarlk ykleri-I kadar uzun tartma, ilkeleri konusunda kuku uyandryordu... rnein ankaya'ya 6/7 km uzaklktaki bir yerleimin ulam lke ekonomisine yk olur sorununu, arkasndan, projemiz alma alann kapsamad iin bir "yatakhane yerleim" olaca sorununu ve arsa speklasyonu olaca konusunu kendisine dert etti. Zaman gerekleri su yzne karyor... Bugn Ankara'daki gelimeler bu endielerin aka niteliinde olduunu gsterdi. Arsa speklasyonuna gelince... Bir arazi Nazm Plan iinde olsa alt yapy Belediye yapacak, speklasyon katmerli olacakt... Kanmca ehircilerin en nemli yan bu tr birka takntdr. in garip yan ise bizden sonra bata kendi memurlar iin, ek alanlar tastik ettiler, Millet vekillerine ve diplomatik alan gereksinmesine de OR-AN'da yer vererek arsalarmzn ciddi bir blmnn istimlak edilmesiyle projemizi bozmak iin ellerinden geleni yaptlar. Elli yllk mesleki hayatmda rendiim, Devlet memurunun gzlnn "kuku" olduudur. Ama son yllardaki olaylar, bu gzln istendiinde kullanlmadn gsteriyor. Nihayet en son merci, mar ve skan Bakanlna geldik. nceki ilemlerden sonra, burada hemen tastik olacan sanrken, Bakanlktan arazi baraj tama sahas olduu iin tastik olas deil, diye. Bir yaz geldi, Bakanlkta yazlarn kartn dnerek ve glerek ilgili mdrle gittim. Aldm yant bu yaznn gerek olduu dorultusundayd... Onlara 1200 metre ykseklikte ne baraj ne de tama olacan anlatmaya altm. Ama alda nazm planda naslsa maviye boyanmt, bu boyann silinmesi plan deiikliine girerdi, tm Bakanlklarn onay ve yaklak iki yl zaman gerekiyordu. Meslektalarn yine Devlet memurluu tutmutu. Neyse ki Mstear Muavini meslekta Fikret Ungan mdahale etti, mavi boya silindi ve projemiz incelemeye alnd... Sayn okuyucu, artk projenin tastik olduunu sanmayn. Haftalar geiyor, tasdik yazs gelmiyordu... Ziyaretlerine gittiimde daha incelenmediini sylyorlard... Bu kanc incelemeydi? Yine yukarya bavurmak zorunda kalmtm... Tm memur meslektalarn byle olmadn biliyorum... Ama byk oranda byle olduunu da bu sre iinde rendim. 178
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Toplu Konutta Pazarlama Konut retimi byk ve yava bir yatrm olduundan, satmadan yapmak olas deil. Pazarlamak iin de giriim hakknda bilgi vermek gerekli... Bilgi alanlarnda, yerleim civarnda arsa almaya girimeleri ve bizim arsalarn aldmz, bir ka alamadmz kiilerin de kazan kaldrmas olas... Bu korkumuzu alclara anlatarak yerleimin yerini balangta gizli tuttuk. Buna ramen genel yaklammz gven verdi ve biz birka haftada 100 kadar daire sattk. Bu byk bir baaryd... Yeni konut alclarnn, almak istedikleri bilgiler arasnda, kendilerinden nce ka daire satld da olacan, fakat 100 saysnn nemini anlayamayacaklarn dndm. Grevlilere, byle bir soru sorulursa, 200 demelerini syledim. Birka gn sonra, OR-AN irketinin bir ortann grevlilere barp ardn duydum, "Beni nasl yalanc durumuna drrsnz?" diyordu... Ne yapacam, benim krk ylda bir sylediim bir pazarlama abartmas yznden, ne diyeceimi bilemiyordum. "Ne oldu?" diye sormaktan baka bir ey aklma gelmedi... Ortamz, "Kardeim ben 500 sattk diyorum, siz 200 diyorsunuz" demez mi? Demek ki benim abartl saym bu ortamzn pazarlama yetenei yannda pek psrk kalmt... Ksa zamanda 200' bulduk, ben de gnahmdan kurtuldum. Fakat 200den sonra satlar ok yavalad. Bir de Hasta isimli, bize imrenerek kurulan ve mthi reklam yapan bir firma peydah oldu Bizim konut alclarmzn yars bizden paralarn ekerek oraya yatrd. Biz 100'er daireli iki kooperatif kurarak SSK kredili alclar toplamaya baladk. Derken Hasta iflas etti. Bu kez konut alclarmzn bir blm, benzetme yoluyla, bize olan gvenlerini yitirerek, yatrdklar paray istediler... Yine sorunlarn iine dmtk. naat Balyor Proje ve onun uygulaycs olmak ile inaat olmak, onu rgtlemek arasnda ok fark var. Bu nedenle aramza Emek naat Genel Mdr ve Emek han ve Otelleri inaatlarnn yrtcs Rafet Kapcolu'nu almtk. OR-AN giriimini o yrtecekti. Ynetim Kurulu yesi Rafet Bey, kamuda olmayan kkl sorunlar Kurula geldike tela179
Mhendislik Mimarlk ykleri-I land, aramzdan ayrld ve bu sorumlulua kimse talip olmad. Btn ilerle kar karya kalmtm. Ortaklar hisse paylarn demekte ar davranyor, konut alclar taksitlerini pek aksatmyorlard... Dzensiz de olsa iler yryor, yavada olsa sat ve demeleri sryordu... Uygulamaya alt yapyla, yol, su ve elektrikle baladm. Ky ilerinden makina kiralamak ve dierlerini de en ekonomik yntemlerle yrtyorduk. O zamanlar, Trkiye'de hazr beton, dzgn tula retimi, tesisat malzemesi, vin veya asansr yok veya ok ktt. Bir zamanlar kk apartmanlar, kalp kkenli kalfalar yrtrd. Ben de 20 kk birimi 20 kalfayla balamay dnmtm. ehirden uzak ilere, mahrumiyet gzyle bakan, ne kalfa, ne usta ne de ii ehir dna gelmek isteyorlard. Dzeni deitirmek iin, inaat mhendisi, bir ka kalfa ve birok ii alarak ie baladm. Ksa zamanda 400 ile 500 arasnda deien bir kalabaln yatmas, yemesi, almas, genel salk ve ulam sorunlaryla, malzeme teminiyle bouur olduk. Finansman sorunu bir trl zlmyordu. Bankalar Kanununun 50. maddesine gre bankalar ancak Kamu yklenicilerine, ellerindeki ihale orannda temlikle kredi ayorlard. Biz onlar iin ne yaptklar ne sonlar belli olmayan garip yaratklardk... Konumuzla ilgili Emlak Kredi Bankas ise o zamanlar etkin olan DPT'nin kanunlam 2. be yllk kalknma plannda toplu konut kurulularna uzun vadeli, dk faizli kredi verilmesini ngrd halde, batk Hasta'a kredi veriyor bize vermiyordu. Be yze yakn bir ii kmesi bulan sendikalar da peimizdeydi... Toplu Szlemesi yapncaya kadar yaplan pazarlklar skntlarmza ty dikiyordu... Hayatmda baka byle dert grmedim. Dostlarn akl ile Ankara'nn o zamanki en nl yapsat patronuna gittim, ibirlii teklif ettim. Adam bana sordu, "Siz aldnz, verdiinizi yazyor musunuz?" Doal olarak "Evet" dedim. "Bu i yrmez" dedi... Trkiye'deki i hayatn bilenler, bu konumann anlamn hemen anlarlar. lk Konutlarn Bitii Biliyorsunuz inaatlar ka doru biter. Biz de 1970 sonbaharnda ilk konut teslimini yapacaz... Bir tren hazrladk ve ilk anahtar verme180
Mhendislik Mimarlk ykleri-I si iin Vali erif Tten'i davet ettik. Eksik olmasn, o ve yzlerce konut alcs, frtnal bir havada kp geldiler. Bu kez gereken kapal byk bir yer olmadndan, yeni boaltlm olan ii yatakhanesine sndk. Yln ilk yamurlar olduu iin atnn delik deik olduunu bilmiyorduk. Balad tavan stmze akmaya, aresiz, kapal yerde emsiyeleri atk ve Vali bey ilk anahtar verdi... Sanyorum ilk elde 200'e yakn konut, merkezi stmas, elektirii, suyu, telefonu ve yolu ile iskana hazr, bir o kadar da epeyce toparlanm haldeydi. Balangta, minibsle ulam salayacak, kar yadnda, gerekli ek taklm olan traktrle 7 km'lik yolu ankaya'ya kadar aacaktk..."Ya k gn ehirle balantmz kesilirse? Ya dadan kurtlar inerse?" gibi endielerle kimse tanmak istemiyordu. bana dt. Ben ocuklar alarak tandm. Bir kadn ve bir bekiyle yaamaya baladk. Bizi gren be aile daha tand. Bunlarn arasnda bir doktor ve iki ocuklu bir ilkokul mdr de vard. Okul olarak projelendirdiimiz antiyede 7 renci ile derslere baladk. ocuklarn ikisi benim, ikisi hocann dier de komularnd. Bahara toplu tanmalar balad. Fakat bir yandan elektrik ve su arzalar, dier yandan yine inaatlarn balamasnn skntlarndan, bu baarnn mutluluunu yaayamadm. Yeni Sorunlar Eksik Olmuyor Yerleimin gereklemesi baz mhendis ortaklarn irkete olan ilgilerini artrd. Bu arada enflasyon %6'dan %15'e kt. Yani ekonomik sorunlarmz da artt. Ynetim Kurulundaki arkadalar arsa satmak istiyorlar, ben de projenin kontroln elden karmaktan korktuum iin sata engel oluyordum. irketin kuruluundan beri 7 yl gemi, ben yorgun dm, ii yerli yerine oturtamamtm. irketin bandan ayrlmam, dierlerine becerilerini denemelerine frsat tanmam gerektiini dnerek Murahhas Azalktan, (imdi CEO deniyor) ayrlmaya karar verdim. 1975 ylnn ubat ay, inaatlar da durmu iken yaptmz Genel Kurul toplantsnda, Ynetim Kurulundan tmden ayrldm ve projecilie geri dndm. Ertesi yl, Ynetim Kuruluna katlmaya balasam da, kararlara ve uygulamalara uzak durmay setim.
181
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Ynetim, ucundan kysndan arsa satmaya balad... Arkasndan bir zel ortaklk kurarak, OR-AN'n inaatlarn bu ortakla devrettiler. Yani kendi hesaplarna gtr yaptlar. Bunlar, benim gibi olmayan, iyi huylu, uyumlu bir mhendis arkada genel mdrle getirerek yrtld... Bir taraftan inaatn standard ok dt, dier taraftan yerleim projesinin dna klmaya baland... Arkasndan Kamu, Millet Vekilleri Lojmanlar ve yeni elilikler iin sanyorum 30-40 Ha aras bir istimlakla, Arsa ofisi de OR-AN ile Konya Yolu arasnda, yerleimin batsndaki bir o kadar araziyi de (gecekondu nleme blgesi) alarak, bizim projeyi gaddarca torpilledi... Buna karlk bir zaman sonra ankaya ile Konya Yolu arasnda ok yksek dzeyli bir yol yapld. Btn bu olanlar yerleimi glendirirken projeyi karmakark etti. imdi 2 katl, 4 katl ve 16 katl yaplar, aralarnda herhangi bir dzen olmadan rastgele yerletiler. Belki mevzuata uygundur, ama projeye deil. Proje Bir topya m, Yoksa Trkiye'nin Gereklerine Uygun mu? ehirlerimizin gereklerine yaklamaya alalm. Sahipsiz, yaama hakkn yasalara, dzene kar gelerek zorla koparan gecekondular ve yaadklar ehirlerin hizmetindeki insanlar... Kalabalklatka toplum dzenini tehdit eden, genelde ky kkenli halkmz... ehirlerin yaamas iin baz rgtleme ve retim becerilerini deerlendiren, genelde kasaba kkenli halkmz ise kurallar arkalarna alp toplumu nasl smreceinin peinde. Hukuka uygun, uygarlk d yaplarla ehirlerimizi maskara eden kesim... Greli bir ehir yaama biimine uygun bir hayat sren kooperatifler toplu tketimi rgtleyerek, bir ortaklk, bir dayanmadan g alarak, amatr / acemi bir yaklamla yaplamaya katlanlar... ve nihayet st dzey ekonomik koullara sahip kesimin, dier kmelere meydan okurcasna araylar iinde, villalar veya grkemli yaplarda byk lks dairelerde duvarlarla korunmu blgede yaamak isteyen ve ok ey bildii iddiasnda olan kesim... OR-AN'da bu sosyal ekonomik yap iinden orta tabakaya ynelik, dnyadaki deneyimlerden yararlanarak, gzel ve ada bir yerleim 182
Mhendislik Mimarlk ykleri-I gerekletirmek istiyordum. Ayrmn ekonomik deil kltrel bir ltle olumasn umuyordum. Halbuki yerleim gereklemeye balaynca, gerek ortaklar aras, gerekse konut alclarnn arasndaki kasaba veya kk ehir kkenli piyasa oluturucularnn saldrsna urad... Fakat onlar olmasayd giriim gerekleebilir miydi? Onlarn yaadmz hayatn dinamii olduunu grmek istemeyen, an uygarlnn duygusal ve dnsel gzelliklerini paylaan bir yerleim gerekletirmek topyasn yaadm. OR-AN Yerleiminde Baarlar ve Baarszlklar ehirlerin byklne ve alkanlklarna gre konut yerleiminin genilii ve merkeze uzakl sz konusu. OR-AN'n byklnn ve ehre uzaklnn da 1960'lara gre iyi seildii anlalyor. Buna karlk, konuyla ilgili birikimsizlik ve deneyimsizlik nedeniyle giriimcilerin de, konut alclarnn da kendi alarndan sorunlar var. Aileler en ok baheli ev istiyorlar. Ama onun doa ile ilgili olanaklarndan yararlanmaktan ok, yeryznde aidiyeti snrlaryla belli bir mlkiyet olmas. Sanyorum, gven duygusu veriyor... Bunun kendisine ne kadar sorunlar ile parasal yk getirdiini dnmek istemiyor. Bu istek yznden derme atma evler ve altyap yaplmas ile yapnn bakmnn ihmali kt sonular vermektedir. Baheli ev, yksek gelir dzeyine dnk bir program, bir istek olmal. Baheli evin getirdii ykn bilincinde olan orta st gelir gruplar, apartman dairesini seiyorlar. Bu durumda az katl kk apartman ile yksek bloklarn arasnda kesin bir seim yok. Fakat, OR-AN'daki 4 katl bloklarda oturanlar olduka mutlular. Bu honutluun bir yan dairelerin kullan, dier yan doaya yaknlklar olmal. nk daireler el deitiriyor. Ve hi bo kalmyorlar. Bakmlar da fena saylmaz. OR-AN'daki orta alt gelir gurubu, Sigorta veya Emlak Bankas kredisi koullaryla 100-120 m2 lik greli kk konutlardan da oturanlarn herhangi bir ikayetlerini duymadm. 74 m2 lik daireler dahil hi bo kald grlmyor. Bundan anlalyor ki, OR-AN'da 74m2 ile 200m2 arasnda ve birka 183
Mhendislik Mimarlk ykleri-I ilevsel yorum tipi eitleme ve tasarmlar baarl oldu... Planlamada baheli evi dlamak ve sonradan programa almak yanl bir yaklamd. Bir dier yanl varsaym ise projedeki az orandaki yksek bloklarn evre oluturacak bir ekilde toplu ve bir btn oluturacak nitelikte ele alnmamasdr. Uygulamada bu byk yaplar, herbirinin gereklemesi bamsz olacak birimler haline getirildiler. Projelendirme, pazarlama ve inaat yineleme yoluyla kolaylatrmak piyasamza daha uygun bir yaklamd... rnein, 60.000m2 bir yapnn projesi yerine 6000m2 nin projesini yaparak on kez yinelemek gibi... 300 yerine 30 daireyi pazarlamak, her blok dolduka yeni blok inaatna balamak, yatrm blmek ve kk ekipleri bir bloktan dierine kaydrarak onlara srekli i verebilmek gibi... Proje, pazarlama ve retimde, lkenin koullarna uygun bu yaklam nceden kavrayamadk. Bunu planlamak ve projelendirmek belki 100 hektar bir alan, 10 hektarlk blmler halinde gelitirmek gerekirdi. Belki 100 hektara, ynlendirici bir plan yaparak btnl salamak, uygulama llerini kk tutarak zamanlamann deien gerekleri karlamasn salamak gerekirdi. imdi topluca konut reten kurulular, baheli ev , villalar ve yksek bloklar gruplayarak uygulama yapyorlar... Bunlar arasnda bir byk ortakl planlamay dnmyorlar. 1/1000 veya 1/500 ynlendirici planlara ihtiya var. Toplu Konut almalarnda Gelinen Nokta "Alt gelir gruplarnn, rnein gecekondu dzeyinde konutlarda oturanlar iin, 1930'larda yeni kurulan kamu fabrikalarnda ve maden ocaklarnda yaplan ii evlerinden sonra gereksinme arttka sorundan daha ok uzaklald sanki... "1940'larda Emlak Bankas kredileriyle balayan krediler ve gerekletirilen yerleimler hep orta gelir guruplara dnk oldu... Sanki bu ileri yrtenler kendi dzeylerini korudular, kendileri ve e / dost yararland veya ancak bu kesim geri deme olanana sahipti. Doal st gelir guruplarnn her konuda sorunlarna bir yant bulunur. Gecekondu nleme blgeleri adndaki program dahi byk lde orta gelir gruplarna yarad.
184
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Afet blgeleri, depremlerde yklanlar yerine yaplan konutlarn genelde ilkellii, zellikle mimari olarak ilkellii akl almaz niteliktedir. 1960'larda DPT, konut konusuna sahip kmak istedi gibi oldu... Ama konu Devlet politikas olamad. Trkiyenin, hangi konuda iki yakas bir araya geldi? Ama ben bu eksiklii mimar ve mhendislerin baarszl sayarm. Ne yapp yapp toplumun bu temel sorunlar, konut, salk ve eitim 80 ylda bir izgiye getirilmeliydi. Erisi ve Dorusu ile OR-AN Piyasa koullarna aykr olduu iin saptrlm bir uygulama olsa da Cumhuriyet dneminde zel, zgr ve btn olarak tasarlanm tek projedir. Bilinli olarak ve peinen her trl etkiye ak ve bir istek tamayan plan ve projeleri olan bir giriim deildir. OR-AN yerleimi, kapsaml olarak ele alnm, tm hedeflenmi plan ve projeleri olsa da Trkiye gerekleriyle elien isteklerle ynlendirilmi olduu iin hedefine varamamtr. Sanrm, birikim iinde yararl bir deneyimdir. Blgesine adn verdiine gre bir saygnl vardr. lkemiz iin ok daha baarl yerleim projeleri ve uygulamalar olmas dileiyle!...
185
186
CUMHURYETN LK DNEMLERNDE YKSEK MHENDS MEKTEB VE DKMCLK ANILARIM*
Burhan OUZ
*Bu yaz Burhan Ouz'un "Yaadklarm-Dinlediklerim" isimli an kitabndan derlenmitir.
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Benim zamanmn Yksek Mhendis Mektebinin tz bugn iin ilgin olabilir. Mektep alt yllkt. lk yl "Mterek", son yl da "htisas" yllaryd. lk ylda ok salam bir matematik kltr aldk, naml hocalardan: Hamit (Dilgan) Hoca, Ali Yar Bey, Kerim (Erim) Bey, Ratip (Berker) Hoca, Mderris Muavini Nshet (Gkdoan) Hanm. Bahriyeden yetime Salih Murat Bey, klasik fizik okuturdu. Kimya Hocamz Nurettin Mni Bey ise ayr bir tipti. Giritli idi ve Trke'yi ora ivesiyle konuurdu. Doru drst Rumca bildii de pheliydi. Fransa'da okumu, Franszca bilmezdi. Kars Almand, Almanca bilmezdi. Ksa boylu, tknaz, srekli terleyen ve ttn ineyen, leden sonralar yar sarho bir adamd. Bildii tahlil kimyasyd, gmrklerde lazm olan trden. Bize anion, kation aratrrd. Modern kimyadan haberi yoktu. Anlatmt: Her tr malzemenin eantiyonu bulunurmu. phelendiinde mikroskop altna beraber srlr, getirilen krmz tozun gerek biber mi yoksa kiremit tozu mu olduu derhal saptanrm. eitli krklerin kl kesitleri varm. "Bir gn baktm, domuz kili, tpk kaynanamnki gibiydi" diye latife etmiti. Sorularla sktrdmzda "ok sorma, sonra atarim" (yani "uydururum") derdi. Nekre bir adamd. Hamit Hoca, Nurettin Bey ve Onnik Bey, bir l idiler, beraber meyhaneye giderlerdi. Meclisleri pek ho olurdu; kahkahadan geilmezdi. Onnik Bey Mhendishane'nin emektar idi. Anlatldna gre mtarekede ngilizler btn eyalar sokaa atmlar. Mukavemet hocamz Fikri Santur Beyle ikisi, sabahlara kadar bunlarn banda nbet tutarlarm, fisebillah. ok gzel bas bariton sesi vard, opera aryalar sylerdi. Yine kimya, zellikle imi-fizik (Fiziksel Kimya) okutan lhami Cvaolu hocamz vard. ok bilgili bir hoca idi. Modern fizik ve kimyaya bilhakken vakft (ama huyunu suyunu fazlaca vmeyeceim). Notlar yirmi zerinden verilirdi. Geme notu sekizdi. Ama; her dersin, nemine gre bir "ss mizan" yani onunla arpld bir katsays vard, be ile on arasnda (devam notununki ondu) . Notlar bunlarla arplr ve toplanrd. kan yekn ders saysna blnr, eer sonu on ten aa ise btn derslerden, ok iyi not aldklarmz dahil, 188
Mhendislik Mimarlk ykleri-I kalnrd. Snavlarla iki dersten kalnrsa, btn dersler sil batan olurdu. Bir devrede iki kez kalan mektepten atlrd. Bunlar Yldz'a gidip oradan mezun olurlard. Yani mektep en ok sekiz ylda bitirilebilirdi. Burada mutlak bir disiplin hkm srerdi. Dersler birer saat olup on be dakika ara verilirdi. Hoca, saniyesinde derse girer, herkes ayaa kalkar, snf mmessili hemen yoklama yapard. Bu i bir iki dakika srerdi. Mdr Suphi Bey sabah saat dokuzda yani derslerin balad saatte d kapy kilitletir, ge kalanlar aldrtmazd. Bunlar ders "namevcut" yazlrd ki bu ok nemliydi, yle ki devam notu genel ortalamaya byk destek olurdu. Ama kapc Kamber Aa "Bahe" raks ierdi. "zel teebbs" kendini gstermi, arkadamz Vedat zta "Ajans Jim Barnett"i kurmutu. Sermayesi bir halatla bir ip merdivendi. ni k be kurutu. Bunlar, nc kattan sarktlrd (alt kat pencereleri sabit demir parmaklkl idi). Kaplar akam bete alrd. Laboratuarda iini erken bitirenler kp gidemezlerdi. Ama Kamber Aa "Bahe" raks ierdi Yatllar gece sekizde dnmek zorundaydlar, aksi halde sokakta kalrlard. "Ajans"a mracaat edilirdi. Yemekten sonra kaanlar ip merdivenle iner, tebeirle bir izgi ekerdi duvara. Her dnen bu izgiyi art iareti ekline sokar, son gelen merdiveni toplard. Snflarmz genelde Boaz'a bakard. Bir sabah, topografya dersinde iken Dolmabahe Saray'nn bayrann ar ar yarya indiini grdk. Haber btn mektebe yayld. Heyecanmz tarif edemem. Suphi Bey yine kaplar kilitletti. Snflar dolap "Efendiler, matem matemdir, ders derstir" diye bizi tutmaya alyordu. Ama kim dinler? nce bir radyo anten desant teline tutunarak nc kattan aaya indiimizi hatrlyorum. Saray'n kapsna vardk. Nbetiler, alayarak, Atatrk'n vefatn doruladlar, ama nezaketle bizleri geri evirdiler. Bir de ilgin bir idare memurumuz vard, Arnavut evki Bey. Zayf, uzunca boylu bir zatt. Jandarma yzbas imi. Dersim'de bulunmu. Ortal yle idare etmimi ki onun mntkasnda t kmazmm. Gerekten o hem talebeyi, hem Mdr Suphi Bey'i "idare" ederdi. "Plaina gre dans ederim" derdi. O zamanlar, ulatrma vastalarnn pasolar vapur iin ayr, tramvay iin ayr ve sadece ev ile mektebin bulunduu semtlerin duraklar arasnda geerliydi. Pasolar evki Bey 189
Mhendislik Mimarlk ykleri-I hazrlard. Ben Tarabya'da oturuyordum, benim vapur pasom "Trabya ile Kpr" aras iindi... Derken mektep Nafa'dan alnp Maarife baland; ad da "Yksek Mhendis Okulu" oldu. Mdr olarak Osman Tevfik (Taylan) Bey, muavini olarak da aile dostumuz ve benim kltr hayatmda son derece etkili olmu olan Fahri Bekirolu Bey atandlar. Her ikisi de Almanya'dan mezun makina mhendisi idiler. Ama bize demiryolu dersini veren Osman Tevfik Bey'in cehaleti dillere destand. "Stratosfere gidilemez, hava olmad iin itilecek bir vasat yok" derdi. Yani adam, fiziin temel "etki-tepki" kaidesinden bihaberdi. Fahri Bey Smerbank'a intisap etmi, dokuma fabrikalarnn kuruluu sralarnda kalabalk bir usta kafilesiyle birlikte Rusya'ya gitmi. Kurulacak Nazilli ve sair bez fabrikalarnn makinelerinin imaltn takip etmiler, iletilmesini renmiler. Ruslar, kendi fabrikalarnn birini bunlara teslim etmiler, bunlar da onu bir sre iletmiler ve randman da yzde alt kadar artrmlar. Fahri Bey orada ayrca, Sovyetlerin halkn top yekn okutulmas sorununu nasl zdklerini tetkik etmi ve dnnde bunu bir rapor halinde Maarif vekiline (muhtemelen Hikmet Bayur Bey) sunmu. Arada bir de nasl etki yaptn sorarm. Ancak bir gn vekil ona "Israr etmeyin Fahri Bey, mareal katiyetle top yekn okutulmann aleyhinde" demi. ok iyi Almanca ve Franszca bilir, salam bir Osmanl kltrne sahipti. ok okurdu ve inanm, dengeli bir solcu idi. Bana "Kupkuru bir mhendis olmann hibir deeri yok. ok okuyup dnyann gereklerini iyice renmelisin" derdi ve bana srekli kitap verirdi. Maalesef 1942 sonunda onu, bir safra kesesi ameliyat sonucunda gen saylacak yanda kaybettik. Sanki babam lmt... lk "Mterek" devreyi bitirip i meslek seimine gelince btn e dost, hsm akraba, "Sakn Elektro-Mekanik'e gitme, Trkiye'de isiz kalrsn; inaat mhendisi ol, mteahhitlik "edersin" dn srarla veriyordu. Ben kimseyi dinlemedim ve Elektro-Mekanik'e girdim. lkenin kurtuluunu sanayide gryor, bunun ncln yapma hayalini kuruyordum. Bizim ube, mektebin en zor ubesiydi. Bugn elektrik ve makina fakltelerinde okutulan btn dersleri okuyor, yaptrlan projeleri yap190
Mhendislik Mimarlk ykleri-I yorduk. Fazladan, hidroelektrik santral inasyla ilgili olarak hidrolik dersini su mhendisleriyle birlikte okuduk. Muhtasar betonarme ve topografya bile okuttular bize. Ben ahsen bunlarn ok faydasn grdm. 1956'da Kayseri'de topograf bulunamadndan Erkilet-Kayseri enerji nakil hatt gzerghnn nivelmann, Bayndrlk Mdrlnden dn aldm bir nivo ile yapmak zorunda kalmtm. Keza, yine ayn yllarda, Kazman'da bir ilve trafo binasnn betonarme hesabn yapmtm. Drdnc snfa on bir kii getik. Harp dolaysyla (1939) biri Almanya'dan (Prof. skender Humbarac), biri de Polonya'dan iki arkada bize katld. Son snftan be kii mezun olduk! Yani, koca Trkiye'nin tek Yksek Mhendis mektebi, makina mhendisi ve elektrik mhendisi olarak be mezun vermiti. Mektebin be ubesi vard: Yol, Su, naat (Mhendis-Mimar karan), Elektro-mekanik ve PTT, yani zayf akm elektrik mhendislii ubeleri. Girdiimiz 1936 ylna kadar lisede Olgunluk mtihan'n veren herkes kaydn yaptrp girerdi. O yl, btn ubelere toplam 120 kii alnacakken 170 kii mracaat etmiti, bu yzden ilk kez giri snav uyguland ve o gn bugn devam ediyor. O zamanlar, zorunlu staj diye bir ey yoktu. Ben, gnll olarak 1938 yaznda elektrik idaresine amele yazldm. Taksim'de, imdiki AKM'nin bulunduu yerde ETT Umum Mdrlk lojman, bunun arkasnda da trafo merkezleri ve trafo tamir atlyeleri vard. Bir sre orada altktan sonra ebekeye ktm. Kamyonlara bindirilip sokaklara kablo demeye gtrlyorduk. 117 kuru yevmiye alyordum. Bir gn hayli komik bir olay oldu: Bir gece, byk bir arza nedeniyle btn Beyolu karanlkta kald. Yaplan lmler sonucunda arzann tam genelevlerin bulunduu Abanoz Soka'nn knda olduu saptand. adr kurulup trane ald. nemli arza olduundan bata ETT Umum Mdr Hulki Bey (sonradan bizim stma ve havalandrma hocamz) olmak zere elektrik dairesinin btn efleri orada idi. Yaz aylarnda olduundan genelev kadnlar, bellerine kadar plak olarak pencerelere kp "mhendis, gelsene!" diye baryorlard. Bu 191
Mhendislik Mimarlk ykleri-I davet herkesi gldryordu, ama herkes bir stnden utanyordu. Sadece Hulki Bey olaya duyarsz kalyordu. Ksaca, byle gemi bir rencilikten sonra 1942 Haziran aynda mezun oldum. Bunlardan Faruk zerengin, skender Humbarac ve Necip Demirci, stanbul Sular daresi'ne girdiler. lk ikisi, aldklar maa yetmediinden Yldz Teknikum'unda hocalk da yaptlar ve buna yllarca devam ettiler. Derken bir kanunla birdenbire profesr unvanna sahip oldular (Faruk, sonradan Kzm Karabekir Paa'nn bir kzyla evlendi). Ben, hep o sanayi akyla, arkadalarmn Sular daresi'nden aldklar parann da yarsyla Nuri Paa'nn Stlce fabrikasnn dkmhane efliine baladm. Dkm hakknda hibir bilgim yoktu, ama ksa srede ie hkim oldum. Geceleri elime bu konularda ne geirdiysem okuyordum. O harp zamanlarnn pik demirini sadece Karabk salyor ve kilosu fabrikaya 18 kurua mal oluyordu. Paa'ya askeriyeden 200 ton 93 Rus Harbi'nden kalma glle vermiler, kilosu 20 paradan (1/2 kurutan). Paa, keyiften az kulaklarna varyordu. O ise ki fazla erken sevinmiti: yaptm ilk deneme alabildiine olumsuz sonu vermiti, yle ki, mal daha ocan azndan akarken adet hamurlaan cam gibi sert, ne ee tutan ne kalemle kesilen saf sementitten (beyaz dkme demir) ibaretti. Bunlar Karabk pikine azar azar yedirerek kullanmay denedim, mal tmden bozdu. Yaplacak ey, bunlar grafitletirmek ,yani kr dkme dntrmekti. Bunun iin de ferrosilisyum gerekliydi ki bulunmuyordu. Okuduum kitaplardan, bakrla alimnyumun da grafitletirici etkisi olduunu rendim. Zeytinburnu'na telefon ederek bunlarn talalarndan er kilo istedim (alminyum talalar matra imalinden, bakrnki de mermi emberinden elde edilenlerdi). Bir potay lp belli bir yerine kadar doldurduumda 250 kilo olacak ekilde iaretledim. Gnlk mesaide piyade havan mermileri dkyorduk. Deney, paydostan hemen sonra balayacak gibi kk oca atelettim. Sadece ustaba (Panayot Usta) ile ben kalmtk dkmhanede. Birka ii de, giyinmi halde, uzaktan ne yaptmza merakla bakyordu. Potay doldurduk. Ben nce, tartm olduum bakr, kese kd ile iine attm. Panayot kremarla kartryordu. Arkasndan alminyumu atacak oldum ki mthi 192
Mhendislik Mimarlk ykleri-I bir patlama oldu, erimi demir havalara kalkp emsiye gibi etrafa yayld. Panayot ocan arkasna sakland, ben kendimi maa kurutma frnnn iine attm. Koca dkmhaneyi youn bir sis kaplamt. at utu sanmtm. Kendime gelince "kimseye bir ey oldu mu?" diye bardm. Olmamt. Hali'e bakan kaplar da atrdm, sis dald. Yeri kar yam gibi ince bir beyaz oksit tabakas kaplamt. Korkudan sapsar olmuum. dare binasna ktm. Bamhendisim Cemal Rfat (Berk) Bey beni bu halde grnce ard. Olay anlattm. "Olmaz, alminyum bunu yapmaz" dedi. Ben de biliyordum yapmayacan ama yapmt. "O talalardan kald m?" diye sordu. Kalmt. Bir tanesini akmana tutmasyla maytap gibi parlad, Cemal Rfat Bey yanan tala elinden att. Meer, Zeytinburnu'ndan, yanllkla, yangn bombas imalinde kullanlan, magnezyum esasl elektron-metal talalarn gndermiler. D grn itibariyle alminyumla elektron-metal birbirlerine ok benziyorlard. Bir byk yanma tehlikesi atlatmtm. Ertesi sabah fabrikaya geldiimde ilk iim yerlere dalm dkm paralarn toplatmak oldu. Bunlar krdmda, elik gibi beyaz bir kesitte dalm siyah noktalar grdm. Ve hayret! Matkap, metali kesti. Potaya hibir ey olmamt. Maden, havalara frlamakla yetinmiti. Bu deneyi yenilemeyi aklma koydum ve Zeytinburnu'ndan elektron-metal tala getirttim. Potaya kaln satan bir kapak kestirttim, stne bir halka kaynattrdm. Ayn ekilde, paydostan sonra potay doldurttum ve kapan altna astm elektron-metal kesesini, halkadan geen bir demir ubuunun iki ucundan tuttuumuz kapakla birlikte potaya kapattk. erde kyamet koptu ve sonra duruldu. Elektron-metal, eksotermik (s retici) bir reaksiyon yaptndan, madenin dklebilirliini belirgin ekilde artrmt. Muntazam ktkler dktrdm ve ertesi sabah yine muayene ettiimde bu siyah benekli metalin, talala ilenebilir hale geldiini iyice saptadm. Mhendis Mektebi'ne gidip lhami Cvaolu hocay buldum. lgi ile dinledi ve bunun pekl bir doktora konusu olabileceini syleyerek almalara balama nerisinde bulundu. 193
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Daha ilk snflarda iken baz arkadalarmz, Devlet'in eitli organlarnn atklar snavlara girerek Avrupa'ya, ounlukla Almanya'ya gitmilerdi. 1942'den sonra bu lkenin harp talihi dnm, her gn daha zor gnler birbirini izler olmutu. Her geen gn daha ar bombardmanlar, yaam ve bu arada niversite yaamn zeminliklere indirmiti. Bu arkadalar, herkesin can derdine dt bir ortamda, doktora tezlerini profesrlerine kabul ettirip yurda dnmlerdi. O zamana kadar, bunca deerli hoca, doentlerin hibirinin doktoras yoktu. Bunlar, "doktor" sfatlaryla kk dalar yaratyorlard. "Gftara (sze) gelip syleseler cehl-i mrekkep..."... te bu "bombardman" doktorlarndan Orhan Ik'la Necdet Tkel benim karma dikilip "lhami Bey, doktor olmad iin sana doktora yaptramaz. Biz referans oluruz. O, olsa olsa, coreferent olabilir..." demilerdi. Ben de "Hadi oradan, siz gelin bana doktora verin!" diye kp gittim. Yani bu alma bylece kald. Onlar, fizik laboratuarnn bir kesinde almama da izin vermediler. Aradan on, on iki yl geecek ve Bat'da ilk "kresel grafitli dkme demir-spheroguss" patenti alnacakt. Yani ben bunu bulmutum, ama talihsizliim bu lkeli olmamdayd. in bir ilgin yan da, bugn bile, bunun elde edilme ynteminin, benim kapal kapta magnezyumu kartrma prensibimin ayn olmasdr. Nuri Paa'nn fabrikas Stlce mezbahasnn tesinde, Pay Mahalli (kesilecek hayvanlarn alnp satld yer) ve akir Zmre soba ve baz bombalarn imal edildii fabrikaya varmadan ortada bir yerde idi. Yannda, Vehbi Ko'a ait olduu sylenen, almayan bir dikili boru fabrikas vard. stanbul'da, dkme demir dkmcl byk lde talyanlarn elindeydi. Azap Kap'ya yakn Dapey Biraderler, Kurtuluta Karlotti Biraderler, Kalafat yerinde Corci Manfredi bunlardand. Ama ustalar genellikle Rumdu . Buna karlk demir d metal, pirin, alminyum dkmcleri ounlukla Ermeni idiler. Kalafat yerinde bunlarn en nls Haykasar Usta idi. Kkleri musluk dkerdi. Perembe pazarndan Unkapan kprsne kadar olan yerde kk gemiler ekilir, boyalar tazelenir, gverteleri kalafatlanrd. eki 194
Mhendislik Mimarlk ykleri-I grltsnden geilmezdi, yle ki, kaynak teknii yaygnlamam olduundan gemiler perinli idi. Bir de Azap kap tersanesinin kompresr ekici grltleri buna eklenirdi. Oralarda alanlarn ou bu yzden sard, benim de olduum gibi. Bu semtin ad Kalafatyeri idi. Kalafatyeri'nde, bir kk kamyonun zor saca genilikteki sokaklar zerinde kk kk atlye ve dkmhaneler sralanmt. st ste konmu iki varilin ii amotla svanarak ve bir vantilatr ilvesiyle meydana getirilmi dkm oca (szm ona Kupol oca) ile kk paralar, soba aksam, ocak zgaralar gibi eyler dklrd. Yer darlndan bunlar kapnn dna atlrd. Bu yzden de bir hrsz tr tremiti: "Krd kat"lar. Bunlar ounlukla Tophane "arap" serserileri idi ve bellerinde bir eki bulunurdu. Gece, bekiyi kollarlar, adam br sokaa gittiinde gzlerine kestirdikleri paralar ekile krp tayabildikleri kadarn gtrrlerdi. Sabahleyin de bunlar hurdaclara satp aldklar para ile arap ierlerdi. Ben de, Hasky'de dkmcln yannda, Kalafatyeri'nde lm bir tornacnn dul einden adamn dkkann kiralam, orada tornaclk yapyordum. Kalafatyeri'nin baz sokaklarnda da yelkenciler, krekiler, ipiler, kavaflar, Yemenciler.. sralanrd. Menderes buralar ykt, geri kalann da Dalan temizledi. imdi bu semt, Hali kysnda bir park halinde. Nuri Paa fabrikalarnda reneceimi renmitim. Artk bu denli az paraya bu rutini (ve de Paa'y) ekmenin anlam kalmamt. 1943 sonlarnda istifa ettim (20.08.1943) ve Tarabya'daki kkn satndan, borlar dendikten sonra kalan ok cz bir meblaa el koydum ve Karaky meydannda rhtma kan ara sokan kesinde sarraflk yapan bir Yahudi'den Hasky'de, yangndan sadece drt duvar kalm bir binay kiraladm. Doru drst bir at yapmaya param yetmiyordu. Civarda atlm katran varillerini ok kk bir paraya alp dama serdim. Tabi bazlar delikti ve yamur yadnda bizim kalplar berbat oluyordu. Ama aresiz. Yukarda adlarn verdiim talyanlar, zellikle Karlotti Biraderler'le Manfredi, Belediye Mecari ubesi (Kanalizasyon ubesi)'nin sokak yamur suyu ve pis su rgarlarn (zgaralarn) tekellerinde tutuyorlard. 195
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Bunlarn kalplanmas ve dkm olduka zor olup geni olanaklar gerektiriyordu ki kk dkmhaneler bu ilere giriemiyordu. lk zamanlar ustaba tutacak param yoktu ve bu ii kendim stlenmitim. Potann bir ucunu ben tayordum. Daha sonralar Stlce'nin ustabas Panayot'u ekip aldm. Ba baa vererek kendi olanaklarmzla bu dkm gerekletirebilecek bir yntem meydana getirdik. Bizim bu gl rakiplere gre bir baka avantajmz da vard: Fatura zerinden %15 muamele vergisinden baklk. Be iiden fazlasn kullanan ve messes motor gc iki beygiri aan iyerleri bu vergiye tab idiler ki talyanlar bunu dyorlard (benim vantilatr motorum 4,5 beygirdi, ama plkas iki beygir gsteriyordu. Maliyeciler kontrole geldiklerinde iilerim arka kapdan il yavrusu gibi dalrlard). Bunun dnda kupol ocam ve vantilatrm kendim projelendirmitim ve yksek randman elde etmitim. brleri, pik miktarnn %1418'i arasnda kmr kullanrken benim ocak %11 ile yetiniyordu. Bu keyfiyet, maliyete yansyordu. Btn bunlarn dnda byk krlara alm talyanlar, ok daha ucuza alarak kanalizasyon piyasasndan sildim. Her ihalede peime taklp benimle anlama arar hale gelmilerdi. Daha sonraki yllarda Ankara kanalizasyonunun 1. ksm ihalesinin tm dkmlerini alacaktm ve eitli vana, kolektr silicilerini projelendirip imal edecektim (harpten hemen nce bu ii Alman Hochtief irketi stlenmi, gitmek zorunda kalnca btn projeleri de beraberinde gtrm. Nasl olsa Trkler bu ii yapamaz, savatktan sonra gelir, devam ederiz diyerek). Snrl olan Karabk piki ve metalurji koku dkmcler kooperatifi eliyle kapasiteye gre datlrd. Bunlar at arabalaryla Hasky'e tanrd. ok miktarda alnrsa kamyon tutulurdu. Arabaclarn hibiri okuma bilmezdi. Ellerindeki adresi gsterir, yol ve dkkn sorarlard. Buna karlk ofrlerin byle bir skntlar yoklu. Ne de olsa atla deil, motorla urayorlard... O zamanlar ne otobs, ne de dolmu alrd oralara. Sadece Hali vapurlar vard ve bunlar da akam erken saatlerde paydos ediyorlard. Sava dolaysyla karartma vard. Bir akam bizim dkm ge kald; 196
Mhendislik Mimarlk ykleri-I bacadan normal olarak alevler kyordu. Beyazt Kulesi yangn alarm vermi, Aynalkavak Karakolu komiseri barp duruyordu. Benim Hasky'deki adamm Sleyman (Tanyldz) Usta "ok barma, alacan on kt, fazla barrsan on bir olmayacak!" diye adam susturmutu.
Hasky Caddesi 81 no.da, dkmhanemin nnde (1943)
ou kez, Tnel civarndaki evimden yaya gidip geliyordum. ihane'den Kasmpaa'ya, tamamen tenha olan Okmeydan mezarlndan Hasky'e iniyor, akam da bu yolu ters ynde kat ediyordum. Annem doal olarak ok endieleniyordu, ama iin baka yolu yoktu. Bir ara, stanbul'da kolera ba gsterdi. Bitten geilmiyormu. Dkmhanede benim iin ykanma imkn olmadndan i elbiseleri ile ve akamlar el yz siyah olarak gidip geliyordum. Bir akam, dostum olan Finlandiya Bakonsolosu Berthel Weckman, ei ve kz kardei Tua ile yemee geleceklerdi (Tua ile evlenmem bahis konusuydu). Eve gelip ykanp dkndm, kolal gmlek giydim. 197
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Sofrada yanmda, yine aile dostu Dr. Kamereddin Kanelebi oturuyordu. Birden beni drtt, meer yakamda bir bit geziniyormu. Anlalan i elbiselerinden bulam. Doktor, kimseye aktrmadan bakt, stnde benek bulunmayndan hastalkl olmadn syledi, rahatladm. Harp yllar, henz nemli bir retim yetenei olmayan lkemizde kimilerine de kolay ve bol paralar kazandrmt. Perembe Pazarnda "Asfalt Evi" tabelal bir dkkan vard. Bunun esas sahibi Yerasimos Evgenidis adl bir Rum'du. Kumlu dam muambas, "Emlzer" markal bir tecrit (yaltm) maddesi imal edip satard. Ama Varlk Vergisi belini bkm, Nail Bey'in olu Nadir (aabey) bu ie ortak olmutu. Nadir'in parlak dnemleriydi. Oraya Etibank'tan ayrlm brokrat olan Necdet Merey'i mdr yapmt. Akll, alkan, kahkahas bol, apknl seven bir kiiydi. yi anlamtk ve buras benim irtibat brom olmutu, yle ki, Hasky'de haliyle telefon yoktu. Beni arayan oraya not brakrd, uradmda bunu bana sylerlerdi. Ben buradan piyasada dnen dolaplar renirdim. Harp srasnda ihtikar ve karaborsay szm ona nlemek iin bir "Milli Korunma Kanunu" karlmt. Bu kanuna muhalefetten yakalananlar ar hapis cezalarna arptrlyordu; ama yakalanrlarsa in asl sahipleri ortada gzkmezdi. Devlet'in, ithal mallarnn datm iin imdi adn unuttuum bir teekkl vard. Bunun bandaki kii, o zaman Mzeyyen Senar Hanm'n kocas olan Ercment Il idi. Bu kii Nadir ve yakn dostu, Ankaral tccar Ahmet Balc'nn arkada idi. Ahmet Balc da, Vehbi Bey'in hemerisi idi. Ekmek karneye balanmt ve her gn daha kstlanyordu. Sonunda bir gn 300 gr., bir gn de 150 grama kadar indi. Un ve unlu madde, brek, simit, poaa... sat yasakt. Ama benim bu hususta fazla skntm yoktu, yle ki, Hasky'de bir yanm Bahriye, bir yanm da Halcolu Topu Klasyd... Beyolu Tnel meydannda, Yksek Kaldrm'n kesinde 198
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Sergiades Kitabevi vard. Bunun hemen yannda Yksek Kaldrm'a bakan kck, ancak tek bir masann sabildii bir dkkn vard. Adam burada patates kftesi, pilv ve zerde yapard. O denli mehurdu ki millet kuyruk olur, ETT idaresinin bykleri buradan yemek getirtirlerdi. Adamn patates kftesi, hamur iini unuttururdu.
lk ii kadrosu. Bu resmi gren yabanc dostlarm bunu Germinale benzetiyordu.
Baz akamlar Tokatlayan'a urardm. Barmen Serkis'in kokteylleri, dnya kataloglarna gemiti. Orada birok tandk olurdu. Tabi karartma da vard, cam ereve kara ktlarla rtlrd. Mdavimlerden, Tepeba'ndaki Alp Oteli'nde oturan dii Leon Bey vard. Zengin, keyfine dkn, nekre bir zatt. Gelir, "Bir yere kaybolmayasn, Aleko (kemeneci) ile Hrant (ud) gelecek..." derdi. Gece, Tokatlayann arka tarafnda bir salonda sofra kurulur, Nadir, Ahmet Balc, Ercment Il, ei Mzeyyen Hanm, Leon Bey, bir iki kii daha ve bazen de hreti pheli hanmlar bulunurdu. Mzeyyen Hanm bir ara gider ve seans bittikten sonra dnerdi. "Bir ihtimal daha var, o da lmek mi dersin?" arksn o zaman ilk olarak ondan dinlemitim. Gecenin ge saatinde dalrdk. Kimileri Tokatlayanda kalrd... 199
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Karaky'den Unkapan kprsne kadar uzanan ve "Perembe Pazar" adyla anlan Tersane Caddesi ayr bir lemdi ve gnmzde de byle olmay srdryor. im icab 1950'ye kadar, sonra da 1963-79 aras burayla sk temas halinde oldum. Az ok herkesle tanklm vard. Trk sanayinin kalbi burada atard ve hl da atyor. Burada, bir iki tanesi mstesna (mesel Viktor Bali messesesi), kk kk dkknlar sralanr, bunlar akl almaz cirolar yaparlar, nk sattklar mallar (matkap ucu, freze ba, klavuz, l letleri vs...) ykte ok hafif, pahada alabildiine ar eylerdir. Sadece "Hrdavatlar ars" biraz dzgn bir vehe arz eder ve buradaki dkknlar az ok rahat boyutludur. Bu dkknlarn sahipleri isimsiz zenginlerdir. Ama binalar ok harap, pis grnml, kaldrmlar eri brdr. Hibirinin p sepeti yoktur. Bunu sprp kaldrmn dibine srerler (tabi her geen araba bunlar peyderpey dkkna iade eder). Yer darlndan baz iri mallar (kaynak makinasi, kk tezghlar vs.) kaldrma karlr ve yayalarn geidini engellerler. Her trl Belediye vergisine itiraz edip kazan vergisi hususunda bilanolarda Ali Cengiz oyunu oynarlar. Yani her bakmdan vatandan hak ve hukukuna tecavz, bahis konusudur. Hibirisi o irkin grnl binasna bir badana vurdurmaz, kaldrmn dzeltmez. Herhangi bir Belediye yasan ihll etmekten ekinmez. Vallahi kamu yararna ykm bahis konusu olduunda hepsi ''hak hukuk" diye basar feryad. Hukukun koruyucusu geinen nl avukatlarmz, bunlarn vekletini alp Belediye'nin karsna dikilirler. Hani "dinsizin hakkndan imansz, gelir" derler ya, bunlarn hakkndan, ksmen bile olsa. Bedrettin Dalan gelmiti. Ama bu noktadan teye o dahi "hak, hukuk" duvarna arpmt ve Perembe pazar, sosyal demokrat (?) Belediyenin gelip gemi olmasna ramen, o kt grnmn koruyor. Pres dkm teknii yaygnlatndan (ECA vs...), Perembe Pazar'nn deniz tarafndaki btn bir semtini igal eden, ounlukla Ermeni muslukular yerlerini kaynaklara brakt. Yemeniciler Soka'nda kendisiyle uzun yllar ok i yaptm tornac Hasan (elikolu) Usta vard. Bu, mert, gz pek, byk bir beden gce sahip, akll, yaratc Karadenizli bir dostumdu. Onunla birok nemli iler yaptk. O sokan kesinde yine Karadenizli scak 200
Mhendislik Mimarlk ykleri-I demirciler vard. Bu adamlar akama kadar, altnda atein yand, 2-4 m. apnda kaln saclar 12'er kiloluk balyozlarla dve dve kazan aynas vs. yaparlard. O koskocaman elleri hi gzmn nnden gitmez. Akam oldu mu, ellerini yzlerini ykayp Arap Camii'nin bulunduu sokaktaki meyhanelerin birinde soluu alrlard. Bir uzun ve ok scak yaz gn Ramazan'nda bizim Karadeniz uaklar, tre gerei orulu. Akama kadar a susuz, ate karsnda balyoz sallamlar. Azlar kupkuru. Orucu meyhanede bozacaklar, ama ayp olmasn diye ieri dalmak iin imamn erefeye kmasn bekliyorlar, meyhanenin kapsna arkalarn dnm olarak sralanm halde (o zamanlar minarelerde hoparlr yoktu). Balar yukar kalkm, gzler erefede. Dakikalar onlara saat gibi geliyor. Aralarnda mrldanyorlar: "Ha avradn s.min imami, kmadi da!"... te byle. Kimileri boluklar ve dzeni iyi kollayp retmeden, oturduu yerden byk paralar kazand, sefa srd, kimileri atein karsnda kavruldu, retti, terledi, lke malna sahip kt, cefa ekti. Birok mhendisi de bu ikinci ksma dahil etmek mmkn. Hatta baz mhendisler, ne i yaptklarn, meramlarn bile anlatmakta zorluk ektiler. Bunlardan biri de 1955'de Arpaay antiyesi efi olan Yksek Mhendis Mahi Suman'dr. Mahi Suman Orhantepe'ye su getirmek iin Maltepe civarnda kaptaj etd yapyormu. Dada dolarken askerler bunu casus diye yakalamlar. Ne gediklisi, ne de nbeti temeni laf dinlemi. Neticede Mahi'i bir kurmay binbann huzuruna karmlar. Adam ii anlam ve aadaki kad yazp kendisine vermi: "Su mhendisine su aramak iin vesika verilmitir." sim, cisim, mahal, mddet filan yok. Beni ok gldren, aklma geldike hala gldm bir baka zor mhendislik vakas da Finike'de gemiti. Finike'de hidro-elektrik santral, enerji nakil hatt ve kasabann ebekesini yapyorduk. Gerekli donanm, dviz yokluundan salanamyordu. Nihayet hkmet talyanlarla bir anlamaya girdi ve 201
Mhendislik Mimarlk ykleri-I bu mallar o lkeden geldi. Ad geen tesis iin lzumlu olanlar ller Bankas tarafndan Belediye'ye teslim edildi. Belediye de bunlar, kasabadan 1.5-2 km. mesafede, etraf tel rg ile evrili, bekileri olan gazhaneye istifledi. Buras geni bir ak saha idi. Buradan da, yine ller Bankas temsilcisinin huzurunda bize devredilecekti. Temsilci, Banka'nn Blge Mdr'de olan, iri yar, ok namuslu ve vatansever bir kontrol mhendisiydi. Tartnn bana oturmu, gramn karlmamasna dikkat ediyor, izolatr ve saireyi eliyle tek tek sayyordu. Hesab da Belediye muhasebecisi tutuyor, teslim protokolunu hazrlyordu. Meer muhasebeci, ayn zamanda Belediye'nin nikah memuru imi. Adamn biri de gn alm, karanfilini takm, gelin, misafirler gelmiler ki ne Belediye Reisi var (bir yerlere gitmiti), ne de nikah memuru. Bu sonuncusunun nerede olduunu bilen de yok. Ge saate kadar bekleyip dalmlar. Ertesi gn yine ayn sahne. Nihayet nc gn birisi, memurun gazhanede olduunu sylemi. Prhiddet damat bir faytona atlayp oraya geldi ve doruca kantar banda, kontrol mhendisi ile yanyana iskemlelerde oturan memurun koluna yapp srklemeye balad. br koluna da mhendis yapt ve bir ekitirmedir gidiyor. Biz de seyrediyoruz. Damat baryor, mhendis baryor. Mhendis 'Ulan biz burada memleket ii yapyoruz, sen sni dnyorsun!' diyordu. Araya girdik de, damattan, trenden hemen sonra memuru arabayla getirme vaadi alarak mhendisi yumuattk. O zamanlar Mhendislik zor zanaatt.
202
PTT ARLA ve TELETA'IN YKS
Dr. Fikret Ycel
TTGV ve TESD Ynetim Kurulu Bakan
Mhendislik Mimarlk ykleri-I GR 1960'l yllarda Trkiyede PTT Genel Mdrl tarafndan kurulan ve altrlan haberleme ebekesi nicelik ve nitelik asndan yetersiz bir grnmdedir. Gemite gerekli yatrmlarn yaplamamasndan ileri gelen karlanamam byk bir istek stou ve iletmede kt kaliteli balantlar ikayet konusudur. O tarihlerde telefon younluu 1 (bir)'in altnda,hatta 1940'l yllarda 0,2 seviyesindedir. 1940 ylnda btn Trkiyede iletmede bulunan telefon says 40.000'den ibarettir.Bu dnemde henz hane bana bilgisayar says, internete bal abone says gibi kavramlar mevcut deildir. Telefon younluunun dkl yannda balantlarn,zellikle uzak mesafe balantlarnn, saysal yetersizlii ve kt kaliteleri de gze batmaktadr. Bu durum, uzun seneler telekomnikasyonun ekonomik, idari, kltrel ve siyasi alandaki neminin kavranamam olmas yannda, Trkiyenin bir trl kurtulamad d demeler dengesini salamada karlat glklerden kaynaklanmaktadr. Zira, o tarihlerde telekomnikasyon yatrmlarnda kullanlan hemen her ey dardan temin edilmekte idi. 1960'l yllara gelindiinde telefon younluu 0,6-0,7'lere ykselmi olmakla birlikte telefon bekleyenlerin says iletmede olanlar gemi, bekleme sreleri on yl ve daha yukar seviyelere ulam bulunmaktadr. Bu resme Trkiyenin uzak mesafe balantlarnda kullanlan cihazlar bakmndan bir sergi, bir mze grntsnde olduu tespitini de eklemek gerekir. Bu durum, bir ok sakncas yannda ,cihazlarn bakm ve iletmesinden sorumlu mhendislerin deneyim kazanmalarna yardmc olmutur. yle ki, baz mhendisler yedek paralardan, l aletlerinden yararlanarak bir ve kanall kuranportr cihazlar imal etmi ve ihtiya olan yerlerde iletmeye vermilerdir. Trkiyenin 1954 ylnda Nato'ya girmesi ile PTT Genel Mdrl uzak mesafe balantlar iin, gerek transmisyon yollar, gerekse transmisyon cihazlar asndan, Nato altyap yatrmlarndan faydalanma 204
Mhendislik Mimarlk ykleri-I imkanna, yani, yeni bir kaynaa kavumutur. O tarihlerde uzak mesafe balantlarnda plak havai devreler kullanld iin bu kaynak, byk lde, yeni plak havai hatlar inaasnda,mevcutlarn iyiletirilmesinde ve bunlar zerinde alan kuranportr cihazlarnn satn alnmasnda kullanlmtr.Daha sonra, plak havai hatlarn byk lde yerini alacak olan R/L sistemlerinin ilk defa Trkiyeye girii Nato alt yap yatrmlar sayesinde olmutur. 1960'l yllar ,zelikle 1965 ve sonras ,Trkiyede telekomnikasyon bakmndan, hatta Trk sanayii bakmndan, nemli yllardr. Bu yllar ,sanayilemi ve gelimi lkelerde bilgisayar ve telekomnikasyonun birlikte kullanlmasnn balad dneme rastlyor. PTT Genel Mdrl, telefon santrali ve telefon makinalar ihtiyacn karlamak zere kulland ve eitli sebeplerle sk sk geciken aksayan, hatta iptal edilen uluslararas ihaleler yolu yerine, daha kararl bir yol olarak yerli retimi salamak iin muhtelif zamanlarda giriimlerde bulunmusa da baarl olamamtr..1967 ylnda, PTT Genel Mdrl ve o zamanki ismi ile Northern Telecom arasnda kurulan Neta isimli ortaklk bu amac gerekletirmek yolunda baarl bir adm tekil etmitir. Trkiyede telekomnikasyon kablolar imalatnn balamas da bu yllara rastlamaktadr. PTT ARLA'NIN KURULMASI Dnyada Devletin yeni rolnn tartlmaya ve yeni tanmlar getirilmeye baland 1970'li yllara kadar, aralarnda ABD'nin de bulunduu az sayda lke dnda, telekomnikasyon hizmetleri, Trkiyedeki gibi, tekel durumundaki idareler tarafndan yerine getirilmektedir. Bunlarn grev ve yetkileri arasnda bugnn dzenleyici kurulularnn grev ve yetkileri de bulunmaktadr. Bu idarelerden bazlar sahip olduklar ar-ge laboratuarlarnda iletiim alarnda kullanacaklar telekomnikasyon cihazlarn, zel sektr kurulular ile ibirlii halinde, gelitirerek retimlerini lkelerindeki sanayi kurulular arasnda paylatrrlard. Trkiyede de PTT Genel Mdrlnn byle bir laboratuara sahip olmas fikri 1955-1956 yllarnda gndeme gelmitir. Laboratuarn o 205
Mhendislik Mimarlk ykleri-I tarihlerde Ankara Dkapda, zerinde baz binalarn ve anten direklerinin bulunduu PTT'ye ait bir arazi zerinde kurulmas fikri arlk kazanm bulunuyordu. Ancak hayata geirilmesinde meydana gelen gecikmeler, daha sonra da sz edilen arazinin PTT'nin elinden kmas, konunun uzun sre gndemden kaldrlmas sonucunu dourmutur. Nihayet, 1965 ylnda konu tekrar ele alnd ve vakit kazanmak zere PTT Aratrma Laboratuarnn o sralarda Glhane Parknn cadde tarafnda bulunan PTT Fabrikasna bal bir Mdr Yardmcl yapsnda kurulmasna karar verildi. Zira, bu ilem, PTT Genel Mdrl bnyesinde bir ynetim kurulu karar ile salanabiliyordu. Gene de bu noktaya erimek 1965 ylnn, nerede ise, tamamn alm ve PTT Aratrma Laboratuarnn kurulmas bu yln aralk aynda mmkn olmutur. Ksa zamanda PTT ARLA ksaltlm isminin kullanlmasna allan PTT Aratrma Laboratuarnn faaliyet gsterecei mekan hususunda hi bir hazrlk yaplmamt. PTT Fabrikas kendisine dahi yeterli bulunmayan bir binada yer alm bulunuyordu. O sralarda Tahtakalede mevcut telefon santrali binas yannda ina edilmekte olan yeni telefon santral binasnda PTT ARLA'ya bir yer tahsis edilmesi kararlatrld. Balangta, henz kaba inaat bitmi olan santral binasnn bir kesinde 60-65 metrekare byklnde yan yana oda hzla barnacak hale getirilerek PTT ARLA'nn emrine verildi. O srada PTT ARLA'nn kuruluunu tamamlamak zere kii alyor, destek hizmetler PTT Fabrikas tarafndan salanyordu. 1966 yl k gayet sert gemi ve geri kalan ksmnn tamamen ak ve inaatn devam etmekte olduu binann bir kesinde ilk almalarn yapan PTT ARLA mensuplarnn bu arada snmak iin verdikleri ura ac, tatl ilk anlar tekil etmitir. Santral binas tamamlandktan sonra PTT ARLA'ya igal ettii odalarn bulunduu katta toplam 600 metre karelik bir yer tahsis edildi, ilerde anlatlaca gibi, kendi binasina tand 1971 senesine kadar bu yerde faaliyetlerini srdrd.
206
Mhendislik Mimarlk ykleri-I odann ikisi bir l laboratuar halinde dzenlendi: Bunun iin PTT Genel Mdrlnn bilhassa Nato projelerinden salad, kuranportr ve radyolink cihazlarnn bakm ve iletmesinde kullanlan ihtiya fazlas l aletleri kullanld. O tarihlerde artk Nato altyap projeleri iyice azalm ve PTT Genel Mdrlnn yatrmlarnda bunlardan yararlanma olana hemen hemen ortadan kalkm bulunuyordu. Transmisyon sistemleri ihtiyacnn milli bteden karlanmas gerekiyordu. letiim yatrmlarnn telefon santrali, transmisyon sistemleri ve eriim devreleri arasnda dengeli bir ekilde yaplmas gerekmektedir. Bu sebeple PTT ARLA'nn ncelikle transmisyon sistemleri zerinde almas esas kabul edildi. Bunlar arasnda da uzak mesafa haberlemesinin salanmasnda byk ekseriyetle kullanlan plak havai devrelerle ilgili tehizat n sraya alnd. LK RN PTT ARLA'nn yerleme dneminde PTT Genel Mdrl havai hatlar zerinde kullanmak zere bir miktar fizik filtresi satn almak iin bir ihale yapm ve bu ihaleyi daha nce Trkiyeye havai hat kuranportrleri, bu arada fizik filtreleri satm olan bir firma kazanmd. PTT ARLA'nn istei zerine ihale iptal edildi ve i PTT ARLA'ya verildi. Bunun zerine ihaleyi kazanm olan firma fiyatn 500 dolardan 225 dolara kadar indirdi. Bu olayda PTT Genel Mdrlnn ve PTT ARLA 'nn gsterdii cesaret vlmeye deerdir. Hat filtresinin hesaplanmas bir devreler teorisi dersinin ev devi seviyesinde bir iti. nemli olan, bu filtrenin alaca ortam ve koullar gz nnde tutularak gelitirilip imal edilmesi idi. Bu filtreler havai hatlarda iaret seviyesinin en yksek olduu noktalarda bulunduu iin bobinlerinin entermodlasyona sebep olmayacak, havai hatlardan gelecek yldrm, atmosferik dearjlardan etkilenmiyecek ekilde yaplmalar gerekiyordu. O gnlerin Trkiye yan sanayi imkanlar ile filtrenin iinde bulundurulaca ve havai hat direkleri zerine yerletirilen kutunun d etkenlerden zarar grmeyecek ekilde retilmesi dahi zlmesi gereken bir problem idi. 207
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Yukarda belirtildii gibi, PTT ARLA mhendislerinin eitli firmalarn cihazlar zerinde kazanm olduklar deneyim bu problemlerin ksa srede zlmesini salam ve PTT Genel Mdrlnn fizik filtresi ihtiyac baar ile karlanmtr. Sz edilen filtreler, uzun yllar daha sonra gelitirilen dier havai hat sistemleri organlar ile birlikte, PTT ARLA'nn repertuarnn bir elemann tekil etmitir. LK ZGN SSTEM O yllarda Trkiyede, uzak mesafe telefon trafii yksek olmayan ok sayda ile hatta il bulunuyordu. Bunlarn ihtiyacn karlamak zere basit,ucuz iki kanall bir kuranportr sisteminin gelitirilmesi konusu ele alnd. Ayn havai hattan yararlanan merkezlerin bulunduu gz nnde tutularak, gerektiinde, bu iki kanaldan birisinin ilk merkezde braklmas, dierinin daha sonraki merkez iin hizmet grmesi imkannn da gerekletirilmesi n grlyordu. O tarihler elektron tplerinin devrini tamamlayp yerini baz alanlarda yar iletkenlere braktklar dnemdi. Bu sebeple PTT ARLA'da gelitirilen cihazlarda yar iletken kullanlmas esas kabul edilmiti.Yar iletken teknolojisindeki hzl gelime ve sk sk yeni tertipler ortaya kmas bitmi baz tasarmlarn yenilenmesi gereini ortaya karyordu.Germanyumdan silisyuma gei de o dnemlerde yaanm bir gelimedir ve iki kanall kuranportr sisteminde nemli deiiklikler yaplmasna sebep olmutur. ki kanall kuranportr sistemi haberleme ebekesinde uzun yllar ok sayda kullanlan baarl bir rn olmutur. Denebilir ki ,bu rnn PTT ARLA'ya olan gvenin tesisinde nemli bir rol vardr. PTT ARLA, ksa zamanda, PTT Genel Mdrlnde alan personelin, zellikle kuranportr merkezlerinde alan teknisyenlerin, kendilerine yakn bulduklar, benimsedikleri, gvenip vndkleri bir kurulu haline gelmitir. TRKYEDE ELEKTRONK SANAYNN KURULMASI LE LGL ALIMALAR Milli Gvenlik Kurulu Mays 1964'deki toplantsnda Trkiyede elektronik sanayii kurulmas iin almalar yaplmas kararn alm ve Birinci Be Yllk Kalknma Plannn 1964-1965 programna bu konuda bir fizibilite raporu hazrlanmas karar eklenmi idi. Bu grev evvela 208
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Makina Kimya Endstrisi Kurumuna verilmise de bir sonu alnamaynca PTT Genel Mdrlne aktarlmtr. PTT Genel Mdrlnde konu, evvela Teknik ler Daire Bakanlnda ele alnm, sonra da, o gne kadar yaplan almalar ve toplanan bilgilerle birlikte PTT ARLA'ya aktarlmtr.Tarih 1967 yl balardr. Trkiyede 1950'li yllarn ncesinde elektronik sanayi faaliyeti, sipari zere yaplan baz ses dzenleri, VHF-SSB ve VHF-FM telsiz cihazlarnn kk atlyelerde imalinden ibaret idi. 1950'li yllarn ikinci yarsnda Trkiyede yaanan byk d demeler dengesizlii sonucunda, bir ok mallar gibi, elektronik tketim cihazlarnn da ithaline kstlamalar getirilmitir. Kotal ithal rejiminin balamas ile ithali yasaklanan bu tr cihazlarn eski ithalatlar yar sanayici roln stlenerek bu cihazlarn paralarn getirtmek suretiyle montajlarnn yaplmasn balatmlardr. 1964 ylnda karlan Montaj Sanayii Talimat bu alanda bir dzenleme getirmitir. PTT ARLA konu ile ilgili raporunu 1967 yl Temmuz aynda bitirerek PTT Genel Mdrlne teslim etmi;oradan da bata Milli Gvenlik Kurulu olmak zere ilgililere datlmtr. Raporda, zet olarak, Trkiyede elektronik sanayiinin kurulup bymesini desteklemenin gerekli olduu, dayankl tketim mallar retiminin zel sektre braklmasnn uygun olaca, profesyonel cihazlarda, nceliin telekomnikasyon cihazlarna verilmesi art ile, devletin nclk etmesi icap ettii belirtilmitir. Buna ilaveten elektronik sanayiinin ayr bir sektr olarak ilk defa ele alnd kinci Be Yllk Kalknma Plan iin kurulan Elektronik Sanayii zel htisas Komisyonunda PTT ARLA nemli grevler stlenmitir. Milli Gvenlik Kurulunun verdii grevle kinci Be Yllk Kalknma Plannn ayn zamana isabet etmesi sonucunda Elektronik Sanayii raporundaki ana fikirlerin Kalknma Planna girmesi salanm oldu. YEN CHAZLAR GELTRME YOLUNDA ALIMALAR PTT ARLA'da balangta nispeten basit, kolay ve hzl sonu alnabilecek konular ele alnmakla birlikte btn analog transmisyon 209
Mhendislik Mimarlk ykleri-I tehizatnn gelitirilmesi ile ilgili hazrlklar da srdrlmekteydi. Ama, bata havai hatlar olmak zere, simetrili kablo, eeksenli kablo, radyolink v.b.g. transmisyon yollarnn ayn anda ok sayda haber iletiminde kullanlmasn salayan her trl oklayc sistemler gelitirmek idi. Haber denince ncelikle ele alnan ses, yani telefondu. Buna telgraf da eklemek gerekmitir. Evvela ,analog oklayc sistemlerinin btn hiyerarik kademelerinin gelitirilmesi hedeflenmitir. Analog sistemlerde ok nemli bir yeri olan LC filtrelerinin gelitirilmesi, bunlarla ilgili hesap yntemleri, devre sentezinin matematik temeli atldktan sonra gelitirilen metotlardan yararlanarak gelitirilmi ve o tarihte Trkiyede bu alanda adeta bir mkemmeliyet merkezi haline gelinmitir. RETM PTT Aratrma Laboratuarnn kurulmas dncesinin ortaya atld sralarda, baz baka lkelerdeki rnekleri gibi, sadece ar-ge yapmas ngrlyordu. Ancak lkemizde gelitirilen rnlerin oaltlmas iin sanayi tesisleri bulunmamas dolays ile bunlarn retiminin de PTT ARLA'da yaplmas yoluna gidilmitir. Tahtakalede kendisine ayrlan yerin 600 metre kareye karlmas ile kk sayda retimin yaplabilecei bir alana da sahip olunmutu. Yukarda sz edilen fizik filtresi ve iki kanall havai hat kuranportr sistemlerinin ilk retimleri bu alanda yaplmtr. Bu srada byk apta yan sanayiden yararlanmak gerekiyor ve faydalanabilecek mevcut imkanlar tanmak iin nemli bir blmn tekil ediyordu.Yan sanayii tanmak yannda onu desteklemek, icabnda yol gstermek hatta eitmek, malzemelerinin sipariinde yardmc olmak, bazen tedarik etmek bu alandaki uralar arasnda saylabilir. Bu balang ilerde iler byyp genilediinde yerli katknn en st seviyede tutulmasnn salanmasnda ok yardmc olmutur. Zamanla, PTT ARLA'nn ve onun devam olan TELETA'n etrafnda bir yan sanayi halkas olumutur. Tahtakaledeki retim srasnda yaplan asamblaj ii ile ilgili ilk yntem esaslar da tespit edilmitir. Daha sonraki yllarda bunlar gelitirilmi, her rn ve retim adm iin yenileri elde edilmitir.
210
Mhendislik Mimarlk ykleri-I YEN BNA PTT Genel Mdrl Northern Electric ile ortak olarak Neta' kurmaya karar verince mraniyede byk bir arazi satn ald. Bunun yars Netaa tahsis edildi. Geri kalan yarsnn bir ksm PTT Tesellm Depo Mdrl iin ayrld. Artan arazi parasna PTT Fabrikasnn ve PTT ARLA'nn yerletirilmesi ngrlyordu. Bu ilemin PTT ARLA taraf plana girmedii iin, Devlet Planlama Tekilatndan gizli olarak yaplyordu. PTT Fabrikas, Tesellm Depo ve PTT ARLA'nn bina inaat ayn mteahhide verildi. PTT ARLA iin yaplan bina 6.000 metre kare kapal alana sahipti. Bylece 60'dan 600'e, oradan da 6.000 metre kareye ulaan bir byme izgisi izlenmekte idi. Daha sonra TELETA dneminde bu alan 60000 metrekareye kadar byyecektir. Bina inaat 1971 ylnda tamamland ve bu senenin Hazirannda PTT ARLA Tahtakaleden mraniyeye tand. PTT ARLA'nn bu srada 44 alan bulunuyordu. YEN SRELER, YEN RNLER Yeni bina ihtiya duyulan baz retim srelerinin PTT ARLA'ya kazandrlmasna imkan salyordu. lk giriim, henz Trkiyede bulunmayan bask devre retim teknolojisinin kazanlmasn temin edecek olan tek ve iki yzl bask devrelerin imali iin bir atlye kurmak olmutur. Bununla ilgili olarak herhangi bir lisans, ya da know-how anlamas yaplmamtr. Buna paralel olarak bir mekanik iler atlyesi kurulmutur. Daha sonra o tarihlerde kullanlmas zellikle profesyonel cihazlarda giderek yaygnlaan kaln film teknolojisinin renilmesine balanmtr. Bu amala T'de kurulan kaln film laboratuarndan faydalanld gibi, UNIDO'dan salanan yardm ile bir eksperin ksa sreli hizmetinden yararlanlm ve baz tehizatn satn alnmas da salanmtr. Sonuta laboratuar apnda bir kaln film atlyesine sahip olunmutur. Kaln film teknolojisi bileen entegrasyonunun bir aamas mikroelektroniin ilk adm olarak kabul edilmektedir. O tarihlerde kullanlmas giderek yaygnlamakta ve zellikle profesyonel 211
Mhendislik Mimarlk ykleri-I elektronik cihazlarda tercih edilmekte idi. Daha sonra bu teknoloji TELETA dneminde gerek lisansla retilen, gerekse zgn rnlerde kullanlm ve kaln film atlyesi fabrikann en megul birimi haline gelmitir. Tahtakalede balayan yeni rn gelitirme almalar mraniyede de genileyerek srdrlm ve havai hat kuranportr sistemlerinin btn eit ve kademeleri, analog mltipleks sistemlerinin simetrili kablo ve koaksiyal kablo iin btn hiyerarik kademeleri, AM ve FM telgraf frekans sistemleri gelitirilmitir. Bylece, o tarihlerde Trkiyenin ihtiya duyduu transmisyon sistemlerinin ok nemli bir blm evvela PTT ARLA'nn sonra da TELETA'n zgn rnleriyle karlanabilir duruma gelinmitir. LK LSANS ANLAMASI PTT Genel Mdrl Trkiyenin Natoya girdii 1954 ylna kadar uzak mesafe haberlemesinde mnhasran plak havai hatlar kullanmtr. Bu tarihten sonra analog radyolink sistemleri de Nato altyap projelerinden yararlanarak ayn maksatla kullanlmaya balam, daha sonra milli bteden ayn cihazlarn tedarikine gerek duyularak bu cihazlarn uzak mesafe ebekesindeki pay nemli boyutlara ulamtr. PTT ARLA, mraniyedeki yeni binasna tandktan sonra hemen bir radyo laboratuar kurarak bu cihazlarn gelitirme almalarna giriilmitir. eitli sebeplerle bu giriim beklenen zamanda baarl sonular vermemi, PTT'nin byyen ihtiyalar karsnda daha hzl bir zm bulmak amac ile konu ile ilgili bir lisans anlamasna gidilmitir.O sralarda (yetmili yllarn ikinci yars) Trkiye gene nemli bir d deme gl iinde bulunuyordu. 1978 ylnda yaplan bir inceleme ve alma sonunda analog radyo sistemleri iin yaplacak lisans anlamas hususunda karar verildi ve PTT ARLA bylece ilk olarak zgn olmayan bir cihaz ailesini retim yelpazesine dahil etmi oldu. Bu cihazlardan transmisyonda saysallamaya geilinceye kadar, zellikle TELETA dneminde, nemli sayda retim yaplmtr. Bu anlamann asl faydas bu mnasebetle, sahip olunan retim srelerinin ve tekniklerinin iyiletirilmesi, bytlmesi yannda, ince film gibi, yeni teknolojilerin de kazanlmas olmutur. 212
Mhendislik Mimarlk ykleri-I SAYISAL SSTEMLERE GE 1960'l yllarda btn dnyada saysal transmisyon uygulamalar balamt. Bu uygulamalar telefon santralleri arasndaki balant saysnn artrlmas alannda yaplyordu. PTT ARLA da konu ile nce akademik seviyede ilgilendi ve cihazlarnda baz lojik devre uygulamalarna yer verdi, PCM sistemlerini renmeye balad. PTT Genel Mdrl bir talyan firmasndan satn ald ilk PCM sistemlerini stanbulda baz telefon santralleri arasnda 1974 ylnda iletmeye verdi. PTT ARLA bandan beri Tbitak ile eitli konularda ilki iinde bulunuyordu. Marmara Aratrma Enstits Elektronik nitesinin kurulmas ile bu iliki iyice kuvvetlendi, aratrma projelerinde i birlii ve sanayinin ihtiyalarna ynlenme konularna sirayet etti. Bu balamda 30 kanall bir PCM sisteminin gelitirilmesi iin yaplan anlama, eitli sebeplerle beklenenden uzun srmesi dnda, ok olumlu sonular verdi. PTT ARLA ortaya kan ilk modeli retilebilir ve kullanlabilir hale getirmek iin olaanst gayret sarfetmek mecburiyetinde kald. lk parti retim 1981 sonu ile 1982 balarnda bitirilerek Tahtakale-Erenky santralleri arasnda servise verildi. Bu ilk modelden bir baka imalat daha yaplmadan sistemde nemli iyiletirmeler ve deiiklikler yaplm cihazn ok sayda jenerasyonu gelitirilmitir. Simetrili kablo zerinde alan ve santraller aras balantlarn artrlmas amac ile kullanlan bu ilk kademe cihazdan sonra btn hiyerarik kademeleri le PDH olarak isimlendirilen sistem ailesi, zaman iinde her kademenin eitli jenerasyonlar gelitirilmek suretiyle elde edilmitir: Bu hiyerarik cihaz ailesi saysal radyo sistemlerinin salad yollara uygulanmak suretiyle uzak mesafe haberlemesinin saysal olarak iletiminde geni ekilde kullanlmtr. Analog sistemlerin (radyo ve mltipleks) en yksek kapasiteli kademelerine kadar varan gelitirme ve retimi ile balayan uzak mesafe balantlarndaki zenginleme ,saysal alanda PDH sistemleri ve saysal radyo sistemleri ,sonra da fiber optik kablolar ile devam ederek bu alandaki ihtiyacn btnn zm ,uzak mesafeli balantlarda otomatie geiin kolayca gereklemesini salamtr. 213
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Bugn artk PDH sistemleri yeni yatrmlarda pek kullanlmyor. Bunlarn yerini geni bandl transmisyon zelliklerine ekonomik zm getiren senkron sistemler hiyerarisi alm bulunuyor. Bununla birlikte PTT ARLA ,daha sonra TELETA ,tarafndan gelitirilen bu sistemler yaklak yirmi yl geerliliini korumu ,rnek bir ibirlii sergilemesi yannda ok baarl bir ticari gelime gstermi, ihracat yaplm ve retim lisans satlmtr.Doal olarak btn bu sre zarfnda cihaz ailesi srekli olarak gelimeye ve iyiletirmeye tabi tutulmutur. TELETAIN KURULMASI PTT ARLA'nn kurulmasndan bir sre sonra ona bir anonim irket stats kazandrma ynnde almalar da yaplmt: Muhtelif tarihlerdeki giriimlerden ,bir ncekinden bir adm ileriye gitmesine karn olumlu sonu alnamamtr. Nihayet, 1983 senesinin sonbaharnda PTT ARLA, TELETA ismi ile bir anonim irkete dntrld. PTT Genel Mdrlnn %49 hissesine karlk, PTT Biriktirme Yardm Sand %26, Sezai Trke-Fevzi Akkaya %13, Vakflar Bankas %10 ve Ray Sigorta %2 hisseye sahip idiler. Bu dnm srasnda PTT ARLA 620 personele sahipti. TELETA uzun yllar PTT ARLA'nn izgisinde yrmeye, gelimeye, bymeye ve hizmet vermeye devam etmitir. Transmisyon cihazlarndan oluan PTT ARLA'dan devrald repertuarn zenginletirmekle birlikte yapt lisans anlamas ile ve lisansr firmay da kendi iine alarak saysal santralleri de rnleri arasna katmtr. BTRRKEN PTT ARLA ve onun devam olan TELETA, mrleri boyunca, bir ok retim teknolojisini endstriyel boyutlarda Trkiyeye kazandrmak baarsn gstermilerdir. Dier yandan gelitirdikleri, analog ve saysal mltipleks sistemleri hiyerarisi, AM ve FM telgraf mltipleks sistemleri, fiber optik kablolar iin hat tehizat, kk ehir saysal telefon santralleri, telefon makinalar, 10 MHz bandnda alan 2-8 Mb/s hznda iaretler iin kullanlan saysal radyo sistemi vastas ile Trkiyenin transmisyon ve anahtarlama cihazlar ihtiyacn byk lde zgn rnler kullanarak karla214
Mhendislik Mimarlk ykleri-I mak imkann salamlardr. yle ki, bir ara lkenin telekomnikasyon yatrmlarnn %20'den fazlas yerli fikri mlkiyete sahip rnlerle karlanr seviyeye ulamtr. Bu suretle elde edilen katma deer de gayet yksek idi.laveten lisansla imal edilen analog ve saysal radyo-link sistemleri, saysal telefon santralleri, teleks makinesi gibi cihazlarda eriilen yerli ierik gayet yksek deerlerde bulunuyordu. Bu tablo ayn zamanda PTT'nin telekomnikasyon yatrmlarn planlamasna uygun, hzl, ucuz bir ekilde yapabilmesine olanak salam, zel ihtiyalarn gerektirdii zel zmlerin kolaylkla elde edilmesine olanak vermitir. TELETA, hzl bir ekilde bym, bir ara personel says 2400'e kadar ykselmitir. Btn bunlar kadar nemli olan husus, PTT ARLA ve TELETA'n lkemizde sanayi irketlerinin kendi rn ve teknolojilerini kendileri gelitiren bir irket kimliinde nc rol oynamaldr. Bu rnek zaman iinde baka irketlerin de benimsedii ve kopyalad bir esas haline gelmitir. Bugn lkemizde de mal ve hizmet reten irketlerin rekabet gcne sahip olabilmeleri iin farkl rnler gelitirme yeteneine sahip olmalar gerei anlalmaya balanmtr. O dnemde bu model Trkiyede o kadar yabanc idi ki konuya uzak kiiler yukarda saylan zgn rnlerin yabanc ortak tarafndan getirildiini zannetmiler, bir ksmn byle olmad hususunda ikna giriimleri dahi inandrc olmamtr. Oysa, yabanc ortak TELETA'n kendi gelitirdii ya da PTT ARLA'dan tevars ettii bu rnlerden yllarca, gene belki Trkiyede ilk defa, nemli kar paylar almtr. SON SZ YERNE PTT ARLA, TELETA ve dierlerinin baarlar ile Trkiyedeki haberleme ebekesi yatrmlarnda %20'lere ulaan yerli fikri mlkiyet paynn bugn %3'n de altna dmesi sorgulanmaldr. Kukusuz, infokomnikasyon ve bilgi teknolojileri sanayiindeki Trkiyenin zayf durumu ile bunun ilikisi vardr. 1965-1990 arasnda uygulanan modelin devam etmesinin mmkn olamayaca aktr. Ancak, kurulularn teknolojiyi serbeste izleyerek 215
Mhendislik Mimarlk ykleri-I geleceklerini saptamalar ve devam eden srete gerekli transformasyona urama inisyatifleri adeta ellerinden alnmtr. Petrole olduu gibi, snr aan sulara ve hatta bor cevherine ve dier stratejik doal kaynaklara dardan mdahaleler olasdr. Oysa, demokratik bir ortamda bilgi birikimi, fikri mlkiyet haklar ve bunlara dayal sanayi bu mdahalelere kar kendi kendini koruyabilen deerlerdir. Bu itibarla Trkiyenin kalknma politikalarn byle bir tabana dayandrmas gerekir.
dipnotlar 1. Trkiye Teknoloji Gelitirme Vakf 2. Trk Elektronik Sanayicileri Dernei 3. PTT Genel Mdrl ,1994 ylnda ,Trk Telekomnikasyon A.. ve TC.Posta letmesi Genel Mdrl olarak ikiye ayrlmtr. 4. Yz kiiye den telefon says. 5. Kuranportr cihazlar iki nokta arasnda bulunan fiziki (plak havai hat,kablo) veya fiziki olmayan (elektromagnetik dalga) balantlarnn ayn anda ok sayda haberlemede kullanlmasna olanak salayan cihaz grubuna verilen isimdir. 6. Radyo-link:ki nokta arasnda fiziki bir balant olmakszn elektromagnetik dalgalar vastas ile irtibat salayan cihazlar. 7. British Post Office ,Deutsche Bundestpost ,Fransz PTT daresi gibi: 8.Fizik filtresi hattan gelen kuranportr sistemi frekanslarndan fizik konuma frekanslarn (300-3400 Hz) ayran veya bunlar birletirerek hatta uygulayan bir makas filtredir.Genel olarak hat filtresi ismi verilen bir gup filtreden birisidir. 9. Koaksiyal kablo 10. Mltipleks sistemleri 11. Printed circuit board 12.Tick film technologie 13. Amplitt modlasyonlu ve frekans modlasyonlu 14. Pulse code modulation 15. Bugnk Marmara Aratrma Merkezi (MAM) 16. Pseudo synchronous digital hierarchy 17. SDH. 18. Bask devre, kaln film, ince film, ince mekanik. 19. Bu cihaz gerekli mltipleks cihaz ile akuple idi. 20. Bugn bu orann maalesef %3'n altna dtn belirtmeliyim. 21. Kerkk-Musul petrolnn yllk gelirinin 20 milyar dolara ulaabilecei tahmin ediliyor.Bunlara Trkiyenin sahip olmasn dnyada destekleyecek bir lke bulmak mmkn deildir.
216
MTA'LI YILLARIM
Do. Dr. Sadrettin ALPAN
Maden Yksek Mhendisi
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Dnyann bir ok yerinde uluslararas toplantlarda yaptm btn konumalarmda "Madenciliin beii Anadolu'dur" diye sze balardm. Hakikaten de 5000-6000 yl evvel Anadolu'da yaayan ok akll ve kabiliyetli insanlar demir, kurun, inko madenlerini bulmu ve deerlendirmiler. Osmanllar dneminde ve Cumhuriyetimizin balangcnda Zonguldak kmr havzasnda takmr iletme ve retiminde nemli bir gelime ile baz kk altn, kurun, krom, bortuzu madenlerinin retimi yaplm ancak btn bu takmr ve madenler genellikle yabanc irketler tarafndan iletilmitir. Byk Atatrk ve o zamanki Trkiye'nin ileri grl yneticileri, Trkiye'nin ada lkeler seviyesinde modernlemesi, insanlarn medeni bir hayat yaamalar iin yaplan eitli sosyal ve eitim reformlarna ilave olarak, memleket apnda kalknmann temeli olarak endstrilemenin de art olduunu anlamlar ve ancak byle dnyada saygn bir lke olacana inanmlardr. Endstrilemenin temelini de maden, endstriyel hammadde ve enerji tekil eder. Bunlarn bulunmas iin Maden Tetkik ve Arama Enstits'nn (MTA) kurulmasna 1935 ylnda karar verilmitir. Ayn yl, bulunan maden ve endstriyel hammaddelerin iletilip mamul madde retilmesi iin Etibank kurulur. Elektrik enerjisi iin gerekli ettleri yapmak iin Elektrik leri Etd daresi (EE) Umum Mdrl ve genel olarak Trkiye'de endstri kurulularn balatmak iin de Smerbank gene ayn ylda kurulurlar. Tm bu kurulularn teknik ve bilimsel personel ihtiyacn karlama grevi de MTA'ya verilir. MTA kurulur kurulmaz 1935 ylndan itibaren, gerek o zamanki hkmet ve gerekse MTA'nn ileri grl ve cesur yneticilerinin kararlar neticesinde II. Cihan Harbi'nden hemen nce ve harp srasnda MTA, Etibank, Smerbank ve EE ihtiyac iin her yl 2.000-3.000 mracaat arasndan 20-30 renci d lkelere gnderilirdi. O zamanlar Trkiye'de sadece Yksek Mhendis Mektebi ile stanbul niversitesi vard. Jeoloji eitimi sadece stanbul niversitesi'nde mevcuttu. Yksek maden mhendislii, petrol mhendislii, metalurji, jeofizik eitimi yoktu. 218
Mhendislik Mimarlk ykleri-I 1942 ylnda MTA adna yurt dna gitmek iin alan devlet imtihann kazananlarn arasnda M. Zeki DOAN, Mehmet Yusuf DZOLU, Mnir TANYELOLU, Senih GREL ve ben vardk. 1943 ylnda harp ierisinde MTA'nn gnderdii son gruplardan biri olarak ngiltere'ye gnderildik. Yolculuk aydan fazla srd. Bir mddet Kahire'de bekledik, sonra Akdeniz'den geen ilk konvoylardan biri ile yolumuza devam ettik. Akdeniz'de Alman uaklarnn hcumuna uradk 70 kargo gemilik konvoydan ikisi Malta civarnda batt. Cebelitark'tan sonra hemen hemen Amerika sahillerine yaklap, rlanda zerinden bir kavis izerek bir aylk deniz seyahatinden sonra Glasgow'a geldik. Ayn gece trenle Londra'ya gittik. Harbin en iddetli zamannda Londra'nn V1 pilotsuz uak ve V2 roketatarlarla bombalanmasn grdk, harbin iinde yaadk. 1944 ylnda Birmingham niversitesinde Maden Mhendislii eitimimize baladk, 1951 ylnda yurdumuza dndk ve MTA'da almaya baladk. MTA'nn ilk kurulu yllarnda stanbul niversitesi'nden mezun bir ka jeolog hari tamamen yabanc jeolog ve maden mhendisleri alyordu. Benim almaya baladm 1951 ylnda da ounlukla Alman, Avusturyal ve Hollandal jeologlar ve mhendisler ile Fransz, ngiliz ve talyan jeologlar alyordu. MTA'nn ilk Genel Direktrleri Reit GENCER, Ord. Prof. Hamit Nafiz PAMR ve Hadi YENER'in ileri grle 1935 ylndan itibaren yabanc lkelere gnderdikleri renciler de 1940'larda dnmeye ve MTA'da almaya balamlard. Ben ilk olarak Kyceizdeki kpr Krom Arama Kampna ve daha sonra Saryer altn arama kampna gnderildim. Buradaki almalar da geliigzel yaplyordu ve memnuniyetsizlikle geri dndm. Daha sonra yedek subaylm tamamlayarak MTA'ya dndm ve tekrar kpr krom kamp efi olarak Kyceiz'e gnderildim. Burada ok zor artlarda altk. Daha ilk gn beni akrep soktu, hemen shhiye memuru geldi ve zehirlenmeye kar getirdiimiz inelerden bir tane yapt. Ertesi gn topallayarak yrrken gzergahta kaln bir dal grdm, dikkatlice baknca kocaman bir ylann dikilmi bana baktn fark ettim. Zar zor uzaklatk. zellikle yaz scanda tepelerde alrken baylacak gibi oluyorduk. Tek mhendis bendim. Nerede sondaj yaplacak, nerede galeri yaplacak ben karar veriyordum. Ankara ile temas yoktu, oradan arayan soran da olmuyordu. 219
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Tm zor koullara ramen her sabah tra olur, galeri almalarn sondaj neticelerini takip eder, oradan oraya koturur dururdum. Yalnz pazar gnleri 3-4 yerde alan btn iilerin kpr kamp merkezine gelmelerini isterdim. Hepsi de tra olmu, iyi giyinmi gelirlerdi. O pazar gnleri bize bayram gibi olurdu. Herkes gler elenirdi. Onlara spor da yaptrrdm. O zaman karar verdim ayet bir gn MTA Genel Direktr olursam, bu kuruluu gerek sosyal, gerek teknik ve gerekse ilim ynnden en ileri kurulu yapacaktm. Yllar sonra benim o zaman yanmda alanlar ii sendikalarn kurdular ve yneticileri oldular. Gece gndz 9 ay altk. Sonunda 100.000 ton krom rezervini tespit ederek daha evvel 3 yl allp netice alnamayan kpr aramalarn tamamladk. Bu sre zarfnda bir kez olsun Kyceiz'e ve Fethiye'ye inmedim. Ankara'ya telgraf ekerek madenin bulunduunu ve kamp kapatacam bildirdim. Ne gelen var, ne giden. Kimse inanmyor. aylk evli iken ayrldm evime 9 ay sonra ylbandan birka gn evvel dndm. 1953 ylnda raporumu yazdm ve maden iletilmek zere ETBANK'a devredildi. Halen almakta olan, 50 yl evvel bulduum madeni bir daha grmek nasip olmad. 1954 ylnda MTA Genel Direktr Prof. Dr. Hamit Nafiz PAMR oldu. Cumhurbakan Celal BAYAR kendisini aram ve Bursa Uluda'daki Wolfram/tungsten madeni aramalarnn sonulandrlmasn istemi. Uluda'daki durumda kpr gibi ylan hikayesine dnmt. Buraya kamp efi olarak atandm. Maden mhendisi Samim DBEKL 3m. yksekliindeki kar yararak yol at ve kpr'ye sondr, avu ve iileri ile gittik ve kamp kurduk. Yaptmz sondajlarda cevherleme olduu grlyordu. Yedi sondaj makinas gece gndz alyordu. Ben gelmeden nce, geen yl iki ii donarak ld iin 1 Eyll'de yaan kar byk bir panie neden oldu. Dan tepesinden aadaki otellere gitmeye karar verdik. ok maceral bir yolculuktan sonra otellere ulaabildik. Bir ka gn sonra geri dndmzde kampn kurtlar tarafndan basldn, koyunlarn ldrldn, adrlarn ykldn grdk. Hazrlklar yapp sondaj 220
Mhendislik Mimarlk ykleri-I tamamladk ve bylece dnyann sayl byklkte Wolfram madeni bulunmu oldu. 1954 ylnda raporunu hazrladm bu maden de Etibank'a devredildi. Bu tesis daha sonra kapatld. 1954 ylndan beri Uluda' ve bu tesisi grmek de nasip olmad. 1954 yl benim iin ok megul ve enteresan bir yl oldu. Eyll aynda Uluda'dan dndkten birka gn sonra Ekim aynn banda MTA Genel Direktr H. Nafiz PAMR beni ard ve "Derhal bugn Dr. Van Der KAADEN' alp Zonguldak Erelisi'ne gideceksiniz, bir demir yata bulmular onu grp ett edeceksiniz" talimatn verdi. Ben bu mevsimin uygun olmadn anlatmaya altysam da "Bakan Samet AAOLU'nun talimat, hemen ett edilmesi gerekiyor" cevabn aldm. O gece Ereli'ye vardk. Belediye Reisi ile grtk. Ertesi sabah bir klavuz atla geldi ve dada maden olduu sylenen yere gittik. Bize gsterdikleri numunelerin demir cevheri ile ilgisi yoktu. Her seferinde rehber "Herhalde ardm, buras deildi" diyerek bizi baka yere gtryordu ama orada da cevhere benzer bir ey olmuyordu. Bizi brakmyorlar ve zorla dolatryorlard. Sonunda biz biraz kendi bamza ett yapalm diyerek geldiimiz Jeeple oradan katk. ofre hzla Ankara'ya sr dedim. Alapl deresine geldiimizde yamurdan kpr yklmt ve sel aktn grdk. Suya sr dedim ama derenin iinde saplanarak kaldk. Su jeep iinde ykseliyordu. Dr. KAADEN'in dizlerine kadar ykselmiti. Baktk, arkada askerler var. Yalvar yakar olduk. Suya girip jeepi itiyorlar ama nafile. Bizim gideceimiz tarafta bir kan belirdi. Mandalara jeepi baladk ve hep birlikte itip arabay kurtardk. Biraz uratktan sonra arac altrdk, tam bu srada Belediye Reisi de kar kyya gelmiti. Ona el sallayp Ankara'ya dndk. Meseleyi sonra anladk. Erelililer orada bir demir-elik sanayi kurulabilmesi iin demir cevheri olduunu resmi olarak bildirmemizi istiyorlarm. Ben cevher grmediimizi ama Ereli'nin Zonguldak Takmr ve retimine yakn olduunu, sahilde bulunduunu ve civarda bir de elektrik retim santralinin mevcut olduunu, tm bunlarn bir elik tesisi iin nemli bulunduunu bu nedenle Ereli'de 221
Mhendislik Mimarlk ykleri-I elik sanayiinin kurulmasnn uygun olacan tavsiye eden ksa bir rapor yazabileceimi syledim. Genel Direktr PAMR ok memnun oldu. ki sayfalk bir rapor yazdm ve Bakanla gnderildi. 1954 ylnda ayn zamanda T'ye doentlik iin mracaat etmem istendi. Prof. Galip SAIROLU ve Prof. Ekrem GKSU MTA'dan yeni gitmilerdi, beni ardlar. Tezimi verdim ve Trkiye'nin ilk maden mhendisi doenti oldum, 1954-1958 arasnda T'de part-time ders verdim. 1957 ylnda uranyum aramalarna balamak iin Atom ubesinin kurulmas iin beni bu ubenin mdrlne tayin ettiler. Burada bulunan iki Franszn bu konuda hi bilgisi olmad grlp ilerine son verildi ve bir ka Trk jeolog greve balad. Ama arazide alabilecek eleman yoktu. Prospektr kursu atk ve bu kurs yllarca devam etti. Buradan kanlar ok baarl almalar yaptlar. 1958 ylnda MTA Genel Direktr Yardmcs oldum. O srada uakla maden arama (airborne survey) projesini hazrlyorduk. Projede benimle birlikte, Prof. Dr. Mehmet Yusuf DZOLU ve Prof. Dr. M. Zeki DOAN vard. Bu projenin gereklemesi iin Amerika'ya gittim, AID Amerikan Yardm Tekilatnn Bakan ile grtm. Bir milyon dolar verilince Hkmet ok sevindi. O zamanlar bir milyon dolar ok nemli idi. 1960 ylnda ihtilalden sonra MTA Genel Direktrlne tayin oldum. Ayn zamanda Orta Dou Teknik niversitesi Mtevelli Heyet yelii ve Atom Enerjisi Komisyonu yeliine seildim. Ayn yl olum dodu, herhalde bana uur getirdi. lk ilerimden biri alanlara sosyal yardm olarak Akakoca dinlenme kampn yaptrmak oldu. Trkiye'deki bu amal hemen hemen ilk tesis olacak bu kampn kararn Encmen yelere kabul ettirmek zor oldu ama sonunda gerekleti. Ankara o zamanlar evlerin bacalarndan kan dumanla kapl idi. MTA'y Ankara dna temiz havaya karmaya karar verdim. 1960 ylnda Eskiehir yolunda bugnk MTA tesislerinin olduu kr arazide inaat balatmak iin arazi almak zere Encmeni toplantya 222
Mhendislik Mimarlk ykleri-I ardm. yeler, Oras ehir d, elektrik, su yok, da ba zor olur, dediler. Ama 20 yl sonra bu yeni yerin muhtemelen ehirin ortasnda kalacan anlatnca ikna oldular, arsa alnd ve inaat balad.
MTA'nn ilk yllarndaki Ankara-Akkpr tesisleri
Ayn zamanda 1960 ylnda ODT iin de bir yer aranyordu. Birlemi Milletler Tekilat bir milyon USD'lk bir alet yardm yapacakm fakat niversitenin bu aletleri koyacak bir yerinin olmasn istemi. O srada Ankara'da eker fabrikas ina ediliyordu. ODT eker fabrikasnda kurulsun diye grler vard. Ben ODT Mtevelli Heyeti toplantsnda ODT'nn imdi bugnk bulunduu yerde kurulmasn teklif ettim. naat yerinin ODT yelerinden mimar Orhan ALSA tarafndan tespit edilmesini nerdim. Bu teklif kabul grd. naat brosunun kurulmasna karar verildi. Daha sonra Kemal KURDA Rektr olarak seildi ve inaatlara baland. lk bina Mimarlk Fakltesi idi. Temele nce bir uval bozuk para dkld. Ardndan ilk krek imentoyu Cumhurbakan Cemal GRSEL, ikincisini ben, son krei de Kemal KURDA att. MTA ve ODT'nn inaatlarna ayn zamanda baland. 1960 ylnda ODT Mtevelli Heyeti yesi olur olmaz Maden blmnn kurulmasn teklif ettim. Bu blm de kuruldu, ok deer223
Mhendislik Mimarlk ykleri-I li, baarl birok eleman yetiti. Gerek memleketimizde ve gerekse darda ok nemli ve baarl iler yaptlar. 1967-1968 yllarnda Prof. Dr. hsan DORAMACI ve Hacettepe niversitesi yneticileri ile yaptmz grmeler neticesinde bir Maden Blmnn almasna karar verildi. Yaptmz protokol ile MTA'nn Hacettepe niversitesi Maden Blm'nn kurulmasna 10 yl sre ile yardm ve nezaret etmesi kararlatrld. 1968 ylnda da zmir niversitesi Rektr Prof. Dr. Mustafa ULUZ'n talebi zerine burada da Maden Blmnn kurulmasn destekledik. 1960'larn banda Ankara niversitesi Zooloji/Botanik diplomas veriyordu ve mezunlarnn MTA'ya alnmasn arzu ediyorlard. Jeoloji diplomas verdikleri takdirde mezunlarn MTA'ya alabileceimizi bildirdim. Ankara niversitesi Senatosu kabul etti ve 1960'larn sonlarnda bu niversitenin joloji mezunlar MTA'da almaya baladlar. Yine 1960'larn sonuna doru T, Trabzon'da Karadeniz Teknik niversitesi'nde jeoloji blm kurmak iin MTA'dan destek istedi. Kabul ettik ve retim yelerinin ou MTA'dan temin edildi. Bylece 1960'larn banda T, 1965'lerden sonra ODT, 1970'lerin banda zmir, Trabzon ve Ankara'daki niversitelerin mezunlar, 19401950'lerden beri gelen stanbul niversitesi mezunlarna eklenmeye balaynca MTA'da glendi. Kendi niversitelerimizden jeolog, jeofiziki, maden mhendisi, cevher zenginletirmeci yetimeye baland. Bir yerbilimci ordusu faaliyete gemiti artk ve MTA'nn kuruluundan ancak 35 yl sonra teknik eleman ihtiyacn karlam oldu. Enerji kaynaklar olarak petrol ve kmre ilave, Trkiye'de ilk defa yeraltndan tabii buhar karmak suretiyle jeotermal enerjiden istifade etmek iin almalar MTA'da 1960'l yllarda balam ve 1968 ylnda Denizli civarnda Kzldere'de kuyular ap tabii buhar karmtr. 1970'li yllarn banda Marmaris'te MTA, bir gne ve rzgar enerji merkezi kurmu, bylece memleketimizde gne enerjisi aratrma almalarna nclk etmitir. Maalesef ben MTA'dan ayrldktan sonra bu merkezin kapatldn rendim ve bylece gne enerjisinden yararlanmada gecikmi olduk. 224
Mhendislik Mimarlk ykleri-I 1970'li yllarn nemli bir ans elbette Yunanistan'a Ege'de biz de varz demek iin Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl'nn (TPAO) bir sismik etd yapmas konusunda alnan karard. Bunun iin nce TPAO bir Norve Sismik Etd gemisi kiralamak istemi, Norveli firma nce kabul etmi sonra vazgemiti. Deiik bakanlklarn temsilcileri ile yaplan toplantda ya yabanc bir geminin kiralanmas, ya satn alnmas, ya da kendimizin bir sismik gemi yapmas klar zerinde duruldu. Kiralk bir gemi bulunamad, satn alnmas ise pahal grld. Gemiyi kendimizin yapmas konusunda TPAO ekimser kald ve biz talip olduk. Kabul grd. 1974
1950'li yllarda maden mhendisleri bir arazi almasnda.
ylnda Jeofizik ube Mdr Srr KAVLAKOLU'nu bu ile grevlendirdim. Srr KAVLAKOLU, ok deerli jeofizik ekibini ald ve stanbul stinye tersanesinin yannda bir eve yerleti. Hora gemisi alnd, skld, yeni batan tersanenin ok becerikli gemi mhendisleri ve iileri tarafndan MTA jeofizik ekibinin nezaretinde ksa zamanda tamamland. Dier taraftan Amerika'da bir irkete gemiye yerletirilecek sismik cihazlarn siparii yapld. MTA'dan Do. Dr. Altan NECOLU'nun denetiminde bu cihazlar imal edildi ve gemiye takld. yi bir kaptan ve gemi personeli bulundu. Bylece MTA Sismik I dodu. Altan NECOLU ynetiminde Sismik I denize ald. Ciddi 225
Mhendislik Mimarlk ykleri-I ettler yapld, bu sayede lkemizde off-shore sismik etd de balam oldu. MTA Sismik I ile ett yapmaya baladktan sonra bir de sondaj gemisi yapmak zere Sondaj ubesi Mdr Alaattin HAMAMCIOLU bakanlnda hazrlklar yapld fakat bu projeden sonra vazgeildi. 1968 ylnda MTA Tabiat Tarihi mzesini kurduk. Bununla gen rencilerin yerbilimine ilgisini ekmek istedik ve baarl olduk. Mzeye bir de planatoryum yaplmas iin Alman Hkmeti ile anlatm, ben MTA'dan ayrlnca Alman Hkmeti projeyi durdurdu. 1960 ylnda MTA'ya Genel Direktr olunca 1953 ylnda Mula kpr krom kampnda dndklerimi yapma imkan kazandm. Kuruluundan beri baarl almalar yapan MTA'nn daha baarl olmas, modern teknolojiyi uygulayan bilimsel ve ada bir kurulu olmas iin MTA'nn yeni tesisleri yaplm, lzumlu modern alet, makina ve cihazlar, laboratuar, cevher zenginletirme ve jeofizik aletleri, sondaj makinalar, harita matbaa ve bask makinalar salanmtr. Bylece niversitelerimizde yetien yerbilimciler kendilerine temin edilen modern alet, cihaz ve makinalarla gerek merkezde ve gerekse arazide hzl ve verimli almalar yaparak maden, endstriyel hammadde, kmr, petrol, uranyum, jeotermal enerji ettlerini karada, havadan uakla ve off-shore denizde yaparak ok nemli neticeler almlardr. Halen mevcut imento, seramik, mermer, demir, alminyum, krom, bakr, kurun/inko, bor tuzu sanayi ile, enerji kaynaklarna (kmr, petrol) dayal sanayi MTA'nn bulduu maden, endstriyel hammadde, kmr ve petrol sayesinde kurulmutur. Bulunan ve rezervleri tespit edilen maden, endstriyel hammadde ve kmrlerin yalnz listesi sayfalar dolusudur. MTA'nn yapt jeolojik haritalar, btn bakanlklar ve zel kurulular tarafndan kullanlyor, bulduu madenler, endstriyel hammaddeler ve enerji kaynaklar yeni endstrilerin kurulmasn salayp i sahas ayor ve memleketimizin sosyal ve ekonomik gelimesinin temelini tekil ediyordu. Laboratuarlarda, hammadde ve cevher zenginletirmesi ve deerlendirmesi hususunda aratrmalar yaparak kurulacak endstrinin projelerinin hazrlanmasnda nclk ediyordu. 226
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Dnce ve ryalarmn hakikatlemesinde benimle birlikte alan mesai arkadalarma ve btn MTA'llara teekkr ederim. MTA'nn isminin deitirilmesi ile beraber btenin kstlanmas, kanununun deitirilmesi neticesinde yetenekli teknik personelin dalmasna, laboratuar, jeofizik ve sondaj makina, cihaz ve malzeme parknn zayflamasna, mali gcn azalmas ile alma kapasitesinin azalmasna neden olmu ve neticede maden arama gc de azalm ve snrl kalmtr. Bugn, Trkiye'de bundan sonra byk maden yataklar bulunmaz diye grler iitiyorum; bu grler tamamen yanltr. Daha madenciliin balangcndayz, daha yeraltna inmedik, maden potansiyelimiz byktr, daha yaplacak ok i var, daha byk denecek birok maden yataklar bulunacaktr. Ben ve bizim neslimiz gerek MTA ve dier kamu/zel kurulularda ve gerekse niversitelerde zevkle altk, madenciliin temelini attk, balangcn yaptk. Gen yerbilimciler jeoloji, jeofizik ve maden mhendisleri bundan sonra derinlerde zengin yeralt servetimizi, maden ve enerji kaynaklarmz baar ile bulacak, retecek ve deerlendirecektir. Yeraltnda nemli, byk maden yataklar vardr. nanla ve bilinle alldnda baar gelir. Genler, memleketimizin hayrna yaptnz hi bir eyden korkmayn. Son olarak, MTA Genel Direktrl'nn kurulmasnda byk hizmetleri geen ilk Genel Direktrler; A. Reit GENCER, Prof. H. Nafiz PAMR ve Hadi YENER ile petroln bulunmasn salayan hsan Ruhi BERENT'i sayg ile anarm.
227
228
A. RET GENCERLE SYLE*
*Bu sylei, TMMOB yayn organlarndan 'TEKNOKRAT' dergisinin Nisan 1986 saysndan alnmtr.
Ksa zgemi
A.Reit Gencer, 1891 ylnda stanbul'da dodu, ocukluunun ilk gnleri, Mhendishane-i Berr-i Hmayun'un ilk mezunu olan babas Osman Vehb Bey'in grevi nedeniyle Beyrut ve am'da geti. Daha sonra babasnn 1903 ylnda Selanik'e Nafa Mdr olarak tayin edilmesi zerine, ilkokulu orada bitirdi. Orta retim iin Belika'ya giderek, uzun yllar burada kald. Belika'nn Mons Kentinde Poly Technique'in Maden Blm'nden 1914'te mezun olup Trkiye'ye dnd. u anda en yal maden mhendisi sfatn tayan Gencer, MTA'nn ilk, ETBANK'n ikinci Genel Mdrln yapt. Evli ve ocuu bulunmayan Reit Gencer ngilizce ve Franszca biliyor.
T- Okulunuzu bitirip Trkiye'ye geldiinizde, sizden baka maden mhendisi var myd? A.R.G- Belika'da Mons'taki Poly Technique'in maden blmnden mezun olup Trkiye'ye dndmde maden mhendisi ile karlatm. Birincisi, benden yal ve eski mezun Damat Kenan Bey... Ama yine de ilk maden mhendisi o deil. Bundan yaklak 130 yl kadar nce yaam Ethem Paa varm,ilk o. Paris'ten mezun olmu, dnm ve eitli yerlerde memurluk yapm; sonra da Sadrazamla
230
Mhendislik Mimarlk ykleri-I kadar ykselmi. Onun olu, stanbul'da eitli mzeleri yapan Ressam Osman Hamdi Bey vardr. Onun olu da maden mhendisiymi. 5-6 sene evvel ld, Celal Sait Bey... Neyse, ben Belika'dan dndmde kii vard; birisi biraz evvel bahsettiim Damat Kenan Bey, ikincisi gene Paris'ten mezun Abdullah Hsrev Bey ki sonradan MTA'da bana muavinlik yapmtr, benden 8-10 ya byktr. Bir de Behet Bey vard. O da Berlin'den mezundu.
T- Kendi isteinizle mi bu meslei seip yurt dnda okumaya gittiniz, yoksa devlet mi sizi gndermiti? A.R.G- Hayr, devlet gndermedi. Babam 1903'te Selanik Nafa Mdryd. Orada konsolos dostlar vard. Bir gn Belika Konsolosuyla konuurken benden bahsetmi ve iyi bir tahsil yapmam konusunda tavsiyelerini rica etmi. Konsolos, "Bizim memlekette ok iyi bir lise var, hem yksek mektebe de hazrlyor, oraya gnder" demi. Ben Brksel'de 15 yanda yatl olarak liseye baladm. Elektrik mhendisi olmak isterdim aklmca. Belika'da lisede ok iyi arkadalarm olmutu. Bunlardan birka tanesi beraberce maden mektebine gitmek istiyorlard. Hadi ben de onlardan ayrlmayaym dedim, gittim. T- Yani tamamen tesadfi bir seim oldu... A.R.G- Evet, 5 sene okudum orada ve mezun oldum, Birinci Harp kt, dndm. T- Efendim, sizin bir askerlik annz olduunu duyduk. Donanmann kmr bitmi. Siz maden mhendisisiniz diye arp Kmr bulun bir yerlerden demiler, yle mi? O yllardaki anlarnzdan biraz sz eder misiniz? A.R.G- Evet, yle. Bir gn dersteyiz, bir subay girdi ieri ve "inizde mhendis olan var m?" diye sordu. Bir iki kii el kaldrdk. Subay, hemen gidip verdii adrese bavurmamz istedi. Bizi Hatay ve skenderun'da yol ve kpr yaplacakm, oraya gnderiyorlar. Akam babama, "Yahu baba ben maden mhendisiyim; yol, kpr ne anlarm, ne olacak bu i?" dedim. Tand sevk ilerine bakan dostu Enver
231
Mhendislik Mimarlk ykleri-I Paa'nn olu vard, gidip ona durumu anlatm. O srada da Ruslar Boazlar kapamlar. Zonguldak'tan kmr gelemiyor, donanmann kmr yok. Bana da "Madem yle maden mhendisisin, bari kmr ara" dediler... ktk yola, epey bir yer dolatktan sonra, nihayet Karadeniz Aal'da bir maden bulduk. Burada i olur kanaatine vardk ve rapor verdik. Esasen askerler balamlard orada almaya. Gayri Mslimlerden bir ii grubu verdiler bize, almaya baladk. Harbin sonuna kadar burada kmr kardm. Kathane'den Aal'ya dekovil hatt vard, gnde 750 ton kmr karttk. Askeri fabrikalar, Beykoz Kathane vs. hep bizim kardmz kmrle beslendiler.
T- Kazma krekle mi kartyordunuz kmr? A.R.G- Kazma ilemezdi. Orann kmr kahverengimtraktr, oduna benzer. Ucu sivri elik kamalar vard, stten balyozla vurulurdu ve damar atlatlrd, yle toplanrd. T- Neyle tardnz kardnz kmr? A.R.G- Askeri istihkm taburu vard, lokomotifli dekoviller vard, onlarla tardk. Kmr madenden darya tamak iin tahtadan derviller yaptk. Resimlerini biz izdik, askeri fabrikada yapld. Tekerlek filan dktler stanbul'da, iimizi gryordu. Bu dediim maden arabasdr. T- O sralarda Trkiye'de Zonguldak Havzasnn dnda madencilik faaliyetleri var myd? A.R.G- Vard. Birka tane daha kmr ve linyit madenleri almt. Bursa Bandrma'da G. Osman paa'da bir linyit madeni vard. Fethiye taraflarnda krom madeni vard. Pattersan diye bir ngiliz'in elindeydi o maden. Bir de Balya'da kurun madeni vard. Sonradan mdrln yapmtm. T- Nasl alm bu ngiliz iletme ruhsatn? A.R.G- Alm ite, isteyen istedii ruhsat alrd, kapitlasyonlar da var... stiklal Harbi biter bitmez Balya'ya gittim. Sava srasnda btn personeli yabancyd, kamlar. Yalnz birka ii vard. O tekrar ilet232
Mhendislik Mimarlk ykleri-I meye konmak istedi. Sermayesi Franszd. Adam aryorlard iletmek iin. Atatrk'n arkadalarndan bir subay, babamn da arkadayd, oraya mdr oldu. Bana haber yollad, mhendis olarak gittim ve 1923'te greve baladm. Ondan evvel zafere kadar, 2 yl Osmanl Bankas'nda altm. Orada da, ticari adan ok ey renmitim, faydas oldu.
T- Atatrk dneminde madencilik faaliyetleri geliti mi? Bu ynde bir alma oldu mu? A.R.G- Balya iletmeye kondu ite... Balya Karaaydn Madenleri irketi Fransa'ya cevher satard. 1927'de bamhendis, 1928'de genel mdr ve murahhas aza oldum. Fransz irketi olduu halde bir Trk' baa getirmilerdi. 1932 sonuna kadar oradaydm. O yllarda mehur dnya bunalm vard. O irket de mkl duruma dt. Kurun, bakr, inko fiyatlar dt, zarar etmeye baladlar ve irketi daha gl bir gruba devretmek zorunda kaldlar. T- O zamanlar imdilerde olan devlet hakk diye bir kavram var
myd?
A.R.G- Evet, ufak bir miktar alyordu ton bana... T- Zonguldak'taki Maden Teknik Okulu ne zaman kurulmutu? A.R.G- Ben Balya'da alrken kurulmu. Balya'ya gelen yeni
yabanc grup, tuttu kendi elemanlarn getirdi. Bana da "Siz ok yoruldunuz ama, ok da hizmet ettiniz. Meclis yeliine girer misiniz?" dediler, nce olur dedim ama, sonradan meslekten kopunca yava yava sklmaya baladm. 1933 ylyd ve irketin merkezi stanbul'dayd. Memurlua balamtm. Devlet de o zaman sanayileme hamlesine girimiti. Smerbank filan kuruldu. Ankara'ya gittim ve grev talep ettim. Bir sene kadar Havzay Fehmiye Umum Mdrl yaptm. Vekalet madenleri iletmek iin bu arada bir kanun yapyor, Ankara'ya arldm. O zaman Sanayi Bakanl'nn yerine ktisat Bakanl vard. Bakan da Celal Bayar idi. Beni ve bir arkada grevlendirdiler; madenler hususunda ayr bir tekilatlanmaya gitmek zere baka lkelerdeki uygulamalar inceleyin ve kanununu hazr233
Mhendislik Mimarlk ykleri-I layn dediler. Oturduk, altk ve 1935'te MTA, Etibank kuruldu.
T- Yanlmyorsak Etibank ve MTA iki ayr kurulu deillermi... A.R.G- Evet. Bakanla verdiimiz projede ayn rgtlenmeydi, nce arayacak, sonra bir mali kurulula anlaarak iletecekti. Bakan, "Politik amal kullanlabilir, tehlikeli olur" dedi ve ayrmamz syledi. O gn o iki projeyi yaptk ve yine ayn gn Meclis'ten geerek kabul edildi. Hi unutmam, ben de Meclis'in locasndan izliyordum oturumu, kabul edilip vekiller dalmaya balad. Vekil, "te oldu bu i, imdi birini se ve genel mdr ol" dedi. Ben de "Maden Arama'y istiyorum" dedim. T- Bylece MTA'nn ilk genel mdr oldunuz. Peki Etibank'a kimi verdiler? A.R.G- Etibank'a lhami Nafiz Pamir genel mdr oldu. T- MTA nasl alyordu? Hangi esasa gre arama yaplyordu? A.R.G- Aramalarda belli bir masraf yapyor ve daha sonra anlat banka, irket vs. belli bir hisse alyordu karlnda. Apart olarak, sermaye olarak hisse alyordu. Bakan bizde yrmez ayrn dedi ya... T- Hangi lkeleri incelemitiniz? A.R.G- Ruslarnkini incelemitik. Celal Bayar ile birlikte 25 kiilik heyet ile Rusya'ya gittik ve inceledik. Muazzam bir tekilatlar vard. Onlarda devlet kendi aryor, kendi iletiyor tabii... T- MTA'nn kurulu yllarnda btesi, personel durumu, teknik eleman durumu nasld? A.R.G- Abdullah Hsrev benim muavinimdi. Zonguldak Maden Teknik Okulu'ndan mezun 2-3 tane maden mhendisi vard. Adnan Demirci geenlerde ld. Necdet Egeran vard, Fransa'ya gndermitim MTA'da alt sralarda ve jeoloji eitimi grmt bir yl sreyle, o vard.
234
T- MTA'y geniletmek iin ne yaptnz? A.R.G- 4-5 sene ierisinde epeyce ilerlettik ama, tabii imdiki gibi
muazzam deildi, iki tane apartman tutmutuk. Biri 4 katlyd, kira ile oturuyorduk. Biraz ilerde de ikinci bir bina vard, iki katl. Orada da laboratuarlar vard,
T- Hangi yntemlerle arama yapyordunuz? Sondaj makinalarnz

var myd? lk etdnz hangi blgede yaptnz?
A.R.G- Byk sondaj makinalarmz vard. lk defa Raman'da

petrol sondaj yaptk, ilk ett ettirip Etibank'a devrettiimiz maden ise krom idi. Sonra Ruslardan geri alnan Ardahan'da kuvarsam bakr madeni vard. Tekilat ile olduu gibi duruyordu, onu da Etibank'a devrettik. Yine Ruslar zamannda Murgul bakr vard, o iyice yarm bir teebbst. Etdn bitirip, Etibank'a devrettik. Sonra Ergani madenleri vard. Ergani bakr hi iletilmemiti, biz yaptk, devrettik.
T- Kmr aramalar nasld peki? A.R.G- Ktahya, Tunbilek linyitleri ilk benim, aramalarmdr benim zamanmda ortaya karld. imdi biliyorsunuz sadece metal iletmecilii yapyor. Kmr iletmeleri daha sonra kurulunca Etibank'tan oraya devir oldu. Benden sonra devir oldu ama... T- Daha sonra Etibank'a genel mdr oldunuz... A.R.G- Evet, vekil deiti ve Etibank Umum Mdr'nn yeni vekille yldz barmad. Beni yaptlar. MTA'ya da Hadi Yener getirildi. O zamanlar MTA'da meclis bakanyd, ok alim bir adamd, 6 sene evvel ld o da... Almanya ekolndendir. T- Saint Barbara hakknda bir bilginiz var myd; o zamanlar bilinir
miydi?
A.R.G- Evet, hikayesini bilirim, ilk Zonguldak'taki mektep ald vakit, gelen profesrlerin ou Belikalyd. Bu hocalar Trkiye'ye bu deti soktular ve 4 Aralk Madenciler Gn olarak bizde de kutlanmaya balad ondan sonra.
235
T- Madenci olduunuza memnun musunuz? Elektrik mhendisi

olmak istiyorum demitiniz...
A.R.G- Evet, ok memnunum. Maden mhendislii ok geni

apta bir mhendisliktir. Franszlar sanat anlamna gelen "art" derler hatta. Bir maden mhendisi makinadan, inaattan, tptan anlamaya mecburdur. Doa ile tek banza mcadele etmeye mecbursunuz. Bir elektrik mhendisi santraldedir, oras ile meguldr, ok ynl deildir ksacas...
T- Bu kadar uzun madencilik yaam ve alma alan iinde yapmay dnp de yapamadnz bir ey oldu mu?
A.R.G- Madencilik asndan yok, olamaz. nk madencilikte

ben en nemli olaylarda rol oynadm. Mesleki adan tatmin oldum. Belki biroklar gibi zengin olamadm. Tabii bu bir natur meselesi... Ticari fikir olmal insanda, bunlar yapabilmek iin de mcadeleci olmal, ketum olmal...
236

TMMOB 1-MuhMimoykuleri

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

TMMOB 1-MuhMimoykuleri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Mhendislik Mimarlk ykleri I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

119 135 141 155 173

187 203 217 229

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Kemal Saatiolu ile Sylei

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

FABRKALAR KURAN FABRKA KARDEMR VE TRKYE CUMHURYET DEMR-ELK YKS

Mahmut Kiper Metalurji Mhendisi

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

KARDEMR'in kuruluu ile ilgili olarak S. anbaolu unlar anlatyordu :

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Halil Ethem ELDEMin

Mektebi Alisi rencileri Laboratuarda

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

"YEL AY YAPRAINDAN DEML AY BARDAINA" BR BAARI YKS

Baki Remzi SUMEZ

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I Gelimeleri Genel Mdr efik Bakay'dan aktaralm:

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

DEVRM OTOMOBL HKAYELER

Devrim Otomobili Raporu

23 inanl insann 129 gnlk serveni...

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

DEVRM OTOMOBL YKLER LE LGL AIKLAMA

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

DEVRM OTOMOBL RAPORU

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

TRKYE'NN YAADII HIZLI KENTLEMENN YKSN KURMANIN SEENEKLERNDEN BR

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Celalettin Uzerle Sylei*

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

Mhendislik Mimarlk ykleri-I

UAK FABRKALARI NASIL KAPATILDI?

M.Bahattin ADIGZEL Pilot THK Tantm Mdr