On Dokuzuncu Yzyldaki Peradan Uludan Zirvesine Bir Yolculuku Okurken Mustafa DURAK Her evrene bir anahtarla girilir.

En azndan, bir kapdan, bir geitten, bir delikten, bir kovuktan geilir. Masallarda bile yledir ya. Eer anahtar sz konusu deilse bir klavuz, o da yoksa bir ynlenme, bir ynlendirilme. Balang noktas ne kadar kltlrse kltlsn, dorusu, terazinin br kefesi gibi, kefedilen evrenin zenginliiyle, byklyle e deerdedir. Youn bir ekilde eviri yaptm (hava koullar nedeniyle kapal kaldm iin yapabildiim) gnler. Bir telefon alyorum. Nahit Kayabandan. Yine aratrmacln konuturup Bursa zerine bir yaznn izini srm, ve geni evresi sayesinde yazy ele geirmi, evirip eviremeyeceimi soruyor. ok nemsediini hissedince kabul diyorum ve bir yolculuk, tam dikey bir yolculuk, Bursa mekannda zamana yolculuk balyor benim iin. Yaz , 1840 larda bir yabancnn, bir svirelinin (William Reyin) azndan stanbul, Beyolundan Bursa, Uludan zirvesine yaplm bir yolculuu anlatyor. Yazarn dili ssl ve cmleleri uzun olduu iin eviride iyice uzayp giden cmlelerde ifadeye sadk kalarak sadece yapsnda, noktalamasnda yaptm deiikliklerle bu cmleler, eviride ksa birden ok cmle oldu. Bir de bu eviriyi yaparken zaman zaman bir bulmacaya dnen zel adlar sorunuyla ilgili baz aklamalar yapmam benim amdan bir zorunluluk. Her yerel dile yknme kendi sorunlarn da getirir. Aslnda insan, tm benzetme edimlerinde byle davranyor. Bir eyi, duyularyla daha nce alglamad bir eye benzetmesi olanaksz. Olimposun ilerinden yanklanan uzaktan bir imein grltleri, bana Alplerimizde sk sk duyulan u harika sesleri hatrlatyor. Ama beni bu konuda ilgilendiren dilbilimdeki en az aba kuralnn ilemesidir. nsan bir dili rendikten sonra ikinci bir dilde duyduklarnda da beyin ilk renilenlerin modelliini istiyor. Ve burada sz konusu yalnzca sesler deil, bir dil iindeki sesler sistemi de kiinin gerek alglamasn bozabiliyor. Bu da insanolunun renmeye, yeniliklere direnmesini getiriyor. Ne denli yeniliki, ufkumuzun bakacl olduunu ileri srsek de beyin yeni duyumlarda, ncelikle kendi belleini yokluyor ve eer kiiden yeni bir renme ilgisi ve abas, giderek zorlamas gelmiyorsa, hemen varolan bir iitim imgesine kayveriyor. te William Rayin kulland zel adlar ve kimilerinin bizdeki karllklar: Buz burnu Bozburun, La pointe du Srail (Saray ucu, n ) Sarayburnu, Armutli Armutlu, (Seri Pervas /Seri Porvas ( Bu vapur ad metinde iki ayr biimde kullanlm), Gemlek Gemlik, Urkan Orhan , Bunarbai Pnarba, Nilufer Nilfer, Kaili Naili, Deliburader Delibirader, Sauci (1. Muratn olu) Savc (Savac), Ertogrl Erturul, Suruci sorucu (rehber anlamnda), Aurengzeb ? ( ran ah olarak geiyor ama dorusu bu adn bizdeki tam karln karamadm), Ciyitot (Gemlikle ilgili olarak eski adlar yle: Gemilik, Gius, Ceus, Kios, Ghio, Gio, Prusa,) Civitot, Civitpot ( bu durumda Ciyitot, Civitot yerine kullanlm), Prens Adalar (Bu adalarn tm iin kullanlm bir terim olsa gerek), Proti (Knal ada), Antigone (Burgaz) , alki (Halki Heybeli ada) Prinkipo (Byk ada). zlendii gibi yabancs olan iin sesler de iedeki gibi durmuyor!

Dorusu bu yazdan ok ey karmak olas. Yazar bize eitli alardan dersler veriyor. Ama ders dedimse her trl gstergeyi, iareti deerlendirecek, kendinin retmeni bir renci iin ders. ncelikle gzlem ve grdn kayda geirme, yazma disiplini. Sonra da br konularda. Yazar corafyaya ve tarihe merakyla dikkat ekici. Yazda , Beyolu (Pera) srtlarndan Uluda grebilen bir gz ve Uluda zirvesinden grlebilen tm tepeleri sayabilen bilge bir corafya retmeni buluyoruz. Birden iyi bir rehbere dnveriyor yazar. Yorumlayc bir adan bakldnda insann snrlar ve toplumsal ilikiler konusunda bu yaz bize bir rneklik de ediyor diye dnyorum. nsann snrlar konusunda ncelikle insann ben-merkezli olduunu bir kez daha hatrlatyor.. Bir isvireli olan yazar kutuplarn ekici ve itici glerini alglamamz salyor: bir yandan hristiyan dnyas iinde kenetlenirken, bir yandan da ulus baznda ayrmlar, itime dikkatimizden kamyor. Yazarn, Ulusal gurur onu (kendisinden sz ediyor) krletirmemitir ve bir ingiliz ya da bir fransz gibi tek tip karar vermek iin ulusunun kaide tana balanp kalmamtr diyerek kendi ulusunu fransz ve ingilizlerden ayr hem doal, hem de bu doall bakmndan ilgin: insan hem yandan hem de yabancsn ayni kiide bile olsa, yaratr. Ben (biz) ve sen (siz) yabanc ayrm insann kolay vazgeemeyecei, hatta hi vazgeemeyecei temel bir ulamdr. nsanlar, bizleme ve yabancy kabul etme konusunda, kendi szlerine, kendi ilkelerine, kurallarna ve yasalarna uyulduu oranda, greli bir yaknlama, kabul gsterebiliyor. Bunun dnda iimiz ok zor. Ayana bastmz anda en yaknmz iin, sevgilimiz iin bile yabanclayoruz. Her birimizin bazen (ok ender olarak) bilinle, bazen (ounlukla) taklit yoluyla zgletirdiimiz, zgeletirdiimiz yanlar, davranlar, baklar vardr. Alkanlklarmz genel geer oluverir. Bizim yaam biimimiz en dorusu, en mantklsdr. stne hibir ey konamaz.. Tpk ocukluktaki en gl benim babam anlay. Koulsuz, koulsuz olduu kadar deneyimsiz bir nkabuldr bu.. Bakasnn gcnden hatta g kavramndan habersiz bir ben yaam en ok hakedenim anlay. Nereye gelmek istiyorum, elbette toplumsal ilikilere. Bugn, soykrmn en vahisini gerekletirmi soykrmclar soykrm tellall , soykrm muhbirlii yapmakta. nsan haklarn kendi karlar iin inemekten ekinmeyenler, hatta barbarlklarn, ykm ve yoketmelerin en aklalmazn gerekletirenler insan haklar, demokrasi savunucusu kesilmektedir. Onlardan bir parsa umanlar da onlarn yardaklna soyunmakta ve/ya yapmaktadrlar. nsanolu, glnn yannda yer almay hep kendi gll saymtr. Sanallk ile gereklik arasndaki izgi srat izgisidir. Ama yle bir srat izgisi ki cehennemin en belalsnda yaayp da kendini cennette sandran bir srat izgisi. ocuksu ve sanal. Kendi olamayan, kendi bamszln gerekletiremeyen insanlarn, toplumlarn sanall. Bugn, Avrupann, Amerikann en berbat yerlerinde yaamay stanbul, Ankara, zmir in en iyi semtlerinde yaamaya yeleyen insanlarla dolu dnya.. nsanlar, krlsalar da gcn (bereketin, zenginliin, gzelliin) varolduu yere akyorlar. Orada hayat bulacaklarn, hayatlarn lmszletireceklerini sanyorlar. Gler geliyor aklma.. Hep bir ak deil mi insann yer deitirmesi. Denize koan bir ak.. Varla ve bencillie! Avrupa Birlii maceramz da byle deerlendiriyorum ben.. Varln ve bencilliin igdsel korunma abas. Tutunma abas. Tutunma abasnda herkes, her varlk ancak kendi gc kadar tutunabilir. nsan ilikilerinde de, toplumsal ilikilerde de geerli olan doa yasalardr. nan, gelenek, din, ideoloji farkllklarna karn, bu farkllklara aldr etmeden ilerliyor evrensel insan yasalar. Herkes, her ey; gc,

deeri kadar ilgi grr bu alemde.. Gerisi sanal dnyadr, masaldr, ocukluk ddr. Bymek, isel aba ister. Bu da bamsz varlk demektir. Hogr nedense hep beklenen, ama bir trl, kendimizi ok trplediimizi dnsek bile, karmzdakine sonsuz hogr kredisi amamz bizden asla beklenmemelidir. William Rey de okurundan hogr umarken aslnda insan zaafn dile getirir. ngrlerimin ou, korkarm olaylarn artc gidiatyla altst olacak, ite o zaman (..) u hogr prltsn esirgemeyin benden, zira her eyin yaklp ykld, altst olduu ortamlarda en bilgeler bile lgna dner. nsanolu rahata kolay alyor. Ve dnyann nasl kldne ap kalyor. Sanki kendi hep ayni rahatta yayor ve ayni hzda seyrediyormuuz gibi geliyor. Gemlikten Uludaa yolculuun on-oniki saat srmesi bugn kime artc gelmez ki! Bursaya gitmek iin, Marmara denizini geiyoruz ve Gemlikte Bizi drt be saatte kente gtrecek atlar orada bulunuyor. Sylendiine gre yerlilerin eyerleri var, var ama ktkten yaplm eyer bunlar . Ve yazar at sahiplerin atlarna gsterdikleri zeni yolculara (insanlara) gstermediklerini vurguluyor. nsan, kendini gvene ald mekan ve zamanlarda gldr retebiliyor. Tedirgin zaman ve mekanlar gldrye elverili deildir. Gemidekiler sigara ienleri, Adriyatikin sesli deyimiyle azarlyorlar ve gelen bu tehdit sesiyle hemen ilgilenen Trklerin, gemilerindeki her ii Allaha brakmadklarn anlyoruz. Bakas, zellikle yabanc, hem de kar, dman sayd bir bakas iin deer yarglarn olumsuzlukta en u noktaya tamaktan ekinmiyor: zenginlik ve sanatlar byle bir halkta barnamaz. Bunun sonucu olarak mlkleri iin almadklarndan tek bir kvlcm, yakn dnemlerde sk sk [nesi varsa] elinden alveriyor diyor. Batllama konusunda nemli bir adm olarak grdmz Glhane hatt Hmayunu hakknda bir yorum buluyoruz: Bu sarayn etrafnda ilerlerken Glhane Park olan byk bir yeillik yuma dikkatimi ekti. Ayni ismi tayan u gln ferman [Glhane Hatt Hmayunu] sultann halkndan ok Fransz gazetecilere hizmet etmek iin burada [okunmutur] domutur. Hat sanat dersini felsefeyle karlatrmas ilgintir dorusu: bizdeki felsefe dersleri kadar nemli bir derstir, eitli yaz biimlerinin zerafetleri ve glkleri retilir 1841 ylnda Seri Pervas adl bir vapurun bilerek, kastla batrln okuyoruz bu yazdan. Her trl entrika ve acmaszlk insana zg. Yldrm Beyaztn kardei Yakupu, babas 1. Muratn Kosava Meydan Savann bitiminde bir srpl tarafndan hanerlenmesinin ardndan, ldrttn bu yazyla ilgili aratrma okumalarm srasnda reniyorum. Ve tylerim diken diken oluyor. Savunmaya geiyorum belki de. nsann ben merkezlilii, kk hesapl oluu ile ilgili bir rnek verirken sanki hristiyan dnyasnn misyonerlerinmin nasl altn gstermek ister gibidir. Bursal bir mollay sanki yazs iin nemli bir tip olarak semi gibidir. Bu yal yarg, bu yaz hocas islamn de gemesinden ok , kendi evindeki sorunlarla megul hl. Derin derin i ekiyor ve nihayet varlnn biricik yarasn bize ayor. Zira nerde

olursa olsun derdi olmayan kimse var mdr ki? Yazar Bursal Mollann islamiyeti savunuunda onun zayf yanlarn ne karmay biliyor ama kendi zayf yannn, korumac, korunmac yannn nasl ortaya ktnn ayrmnda deil. Osmanl sultannn Gemliki alndan sz ederken kulland cmle, kendisinin hristiyanla gvenini, hristiyan ordusu karsndaki baary nasl kmsediini gstermesi bakmndan ilgin: znik sultannn ilk hristiyan ordusunun dkntlerini kuatt zamanki eski ato kalntlarn aratracak zamanm olmad. . Yazda Osmanlnn sistemi ile (asker toplama, gmrkleme vd konularda) kendi deerler sistemini dorusu yan yana getirmek bile istemiyor. Osmanl konusunda olumsuz bak, bana gre ykc, misyoner bak yazda egemen: stanbul klalarnda tifsten krlmaya mahkum ondrt onbe yalarna kadar ocuklara el konmu. Ailelerin kederini, lme ya da utanca terk edilen kadnlar, mahvedilen tahl tarlalarn, askerlerin hizmeti srdke kat zerinde kalmaya mahkum tarlalar, insan nfusu ve kltrlerde yeni oluturulan, ok yaygn boluklar kim anlatabilir? (..) [stelik] sultan tarafndan kendi kulbesinde hi grmedii, gremeyecei kadar iyi giydirilecek, iyi beslenecek, subay, temen hatta paa olma ans yakalayacak , zira lkede hibir aristokrasi yok. Btn bunlar onlar iin kylerinin zlemini ve darack elbiselere ve Avrupal dorularna boyun emi olma tiksintisini telafi edemiyor. u Bitinya topra byk kraln bunca tebasn, bunca Roma imparatorluu dmann besledikten sonra, bereketlilik hazinelerini tketecek miydi? Bu noktada elbette Osmanl imparatorluunun hatalar da konuulup tartlmal ama koca bir imparatorluu ykmak iin bir yandan her trl yolu ve her trl ajan kullanan hristiyan dnyas, bir taraftan da safdil, grdn, duyduunu anlattn sanan nesnelci, bilimselci gzlemci yazarlar. Bunlar unun iin yazyorum. Anlatlanlar, aslnda sadece bu yaz iin deil anlatlan ne olursa olsun, elbette kendi eksiklerimiz konusunda ders alalm, ama zayfla, paralanmaya, kendimizden kukuya kaplmayalm. Yllar nce iki franszla birlikte Fransaya yaptm bir yolculuk srasnda , Trkiyeyi epey gezip dnmekte olan papaz aday gen fransza , Trkiye hakknda izlenimlerini sorduumda , delikanl, Trkleri karrsan, Trkiye ok gzel! diye yantlamt.. Heyecanl yapmla kplere binmitim, kendi amdan hakl olarak.. Bu yazda da yzelli yl nce yaplm deerlendirmenin, bu bak asyla akmas beni hayrete drd. Herkes baktnda baktn deil de kendi gereini gryor. Ne kadar nesnel olurlarsa olsunlar batllar douda, kendi kafalarnda yarattklar douyu gryorlar. Bunlar uzun yolculuklarda yirmi drt saat boyunca pek ok kez bacak bacak stne atm ubuk ya da nargile tttrrken grrsnz, yeter ki denizin suyu ve gn suyu baka bir eye karar vermesin [kyamet kopmasn] Bursa ipeklisinin salamlna ve dayankllna ayor, ama dorusu bylesine uyuuk bulduu, kmsedii insanlarn baarsna ayor aslnda . Bu umalar zerinde Dounun anahtarn elinde tutuu, fantezili gzel desenler de, tuhaf eyler de bulabilirisiniz. Dokumalar, Avrupada bizim en gzel rnlerimizdeki hibir eyin yaklaamayaca salamlkta ve dayankllkta. Gerekten anlamaya deer bir sr diye verken bile aklnda aylaklmz var: Burada grevlerini alldndan daha bir dorulukla yapacak bo zamanlar vardr Batl ister istemez corafyamza bakarken, ona hayran olurken aslnda bir hayflanmann, bir elden karm olmann burkuntusunu yaayarak bakyor, ve kaan balk daha da byk oluyor. Yazar

corafyamz iin yapt vgleri insanmzdan esirgiyor. Kendisi iin istedii hogry, insanmzdan esirgiyor. Ama biz yine de kendisine hogryle yaklayor, hatta bizi, kendimizi yeniden deerlendirmeye, insanln, dnyadaki ireti yerini, insann zayfln bir kez daha hatrlatt iin, bizi eski zamanlarda kendi mekanmza seyahat ettirdii iin, almamz salad dersler iin minnetle anyoruz.