nuncu Asrdo Trkfrsto' d',Br ilhn faz -E1 .= E slgTl,, seyyoh a SeyohotndTCIs d i- ='+ "', ,.

.8 =; t: Hazlrlayan : FiAIuAZAN EEN F;edin Yaynevi rr W U"U''i r k' g.foa' i '-, ir''-' i *vn' b, / o d' ;;ii' ^>.-: . o

StrYAHATNAMELfiR rt. l _ onacte r&sarda Ttirksa,d.a bir slfl,m Seyyah Hbre ffammm ffieyaaatm&rce ffer*tgmeg HAZIRLAYAN : @

Remeaan eea r F'aztra Diilef,'i <tRse> nir iirklerle itrgili blifui ile, Mervez'nn eserri Ttirkle i}sve udil'*i, a."}ito. akiayc rr6,}yette rotlan lro:i}:m:*mr. Seya,}aatra&mesi,dea aka, Ebi' tsEDR YAy{}.rV P. K. 1060 - sraeu 197

dNsu Hicr 38 {92_91 ') yllr dolaylarrcla s}&ni",i''i yere etrni ola trtit (Voiga} tber ALn., Ablai }alifes," Iu,i}ted:ir-hiil&h'a, A]:d]iah }. trL eifJar-ar lgar hLlk:rti.ra hu *lqi ie g:lcle'di'i bir rne}rtupta, }alifeden hkiimt1a.tu,.. .lratu"tr

]:.i.i'lietirjn tanrrileir:.r, Bil}garlara slrniyet'i :::{, 1.'.l; ''',,'iiil1._ ] al[rr]cl'gi.)J::i..nresili, T-[;:a.l'].ira. J,:rl lllilil:il','il,l,']|^a"

fri]l },';trtl'111 [y,I;l,i'iutiilli l,liil" ?J.r',lj V:illti i, !t]i'l't}{)li}, -ylJ:,i'^ c:l'yl:' n''is llii;iiil';ll,;lJ,;n lL' [l(}ti':)u t'l'lu'['Iqxl' i'!]li'' Ii yl]l'll;ilr!l' t' t'lllr il"t$e_ n1llj"l"i' ll"lltrted 11'li'itr:x1 Ii}'fl'"''';'1ll!'

u[tili V( t'Iutrl"t"' !'"''l'lll'lli lli1zig'lo lx'sl'rt:t' Ilj:;l|}'a'

|iiliilll''l, ill'l}i;i'i l"lt'.y[''i i;l'i1ll'n rl,l1 tltlv;li l.,j,, [llllili Ill,':,'l:,l'(''ll. l.ll.ilil ltlljrq'l iiilItt [,t:i,i.'tl.l-+i tlJ.-}.xi,l',l.t"tii g;:,ev_ l:'nctri:i]rli" Nll:,'l?r el-I}l'l, gcrctrli Ila llr fi0}1ra ' i;,iIi] "ii:jf,.:rs''ue kcrtli azt]xs Seven e,l-[.illu.ll;i'yi- i;"li.ii"yyetire, elilik heyei:inin 5;cIccei ii}[rt)tlu"i i..r'i l.a;l3,,an 'J,'l,:g el-Ttirk ve Bflris el-SakifI aclland;ll,, hilAfot sa'"il,Vrrrc1a [l]'"lnan iki vaz e:di" Eulgarlara iden bu e}ilik heyetinde, }a,lifo '.- ve:l,ii:i arl_ ia g nderile an okuakla, hediyexori vernlr:lIc, f;.li'ltre ve nuallmle,re bakanlk etrrekle g Fag* ls. a,dn,c-a bi'divan kahi de bulunrnaktaycl. Hayat [,li;]lrcla egernde ve: ierde haka hen}angi hir nia,]Cn.ta sahip lulunmadur:.ez b kfftihin elilik heyeti i Seyser el-Rass?'den de nhimdi. Br sefnet eenasnda lirinci c]reeede rcl oynanrr ol ip (Tbn Fazlf;,n) getikteri ye:.le:tie gr_ dklerii ve halarna gelenleri kaydetr'ni, a dndk_ ten sonra sefAretin cereyann]' elilik heye.l.inin getii ]kele_ 1':';ll"

l]l,l' IlItlltrt'll,lli illlq'rlttrlty]ii. lirtt.t ii,l,.1'iifrl xl

't () Ns 11.

'i'l;.()".ll,'lrl rt: "[[iil.,li..y]lr'l itl'l,''xrlt.lrlr"'illrl iirerirde ck;lrla ua,trrt, ya* :i:l'y';j,t)

T'I"irl* l}eleriyte ilgitri ksm:' ter[i'" X. iI]r'da Idorasial v* ran lkLrnda i,.y;lll 1;lzlL;ilci ti: Arap hini oidu't tliiilf, l1;11; ll|l!:t. l l;,l lil1:l|.'i ill.V;.ll; llll 'llllll-i gclrtl'rlelrtedir' Kendisi_ t'l"iti}l (l)4:l-$4;] m") vl].lnd; |,lltlll ll'ilvlll!t 11,l, li' (,lil ,l ltl.ylt,i t'r}l ytlllalr, saa. ylrllr ltl!lidir. liu yoi T{irk : 'lIjl, ,t,tl {lr'I}i!.li', 'litl',1lln'i1]ar}nu lll'[''itll, rl,tiVll, i l|,'li, llil11l

l,"'l iillili', yularrda ka]sedilen almalarrIa,fl Vt', kaka, layt;l lllll rtk. I,] riiz,ir ttlh. sonraki sahifelerinde Eb Dief bti,$'ar b" tt,'ll,ll erine yaptr seyatate d.ir Ii,uI}'Iq';!n'i.n l l.itl t,lli vl,'il,l

Buese.rilkdefaKurddeSekloezert,a:afrnr]anVAJftour Kazvit'nin rfs&,g e}'_hitrffal ve ' t,,iR} en'${ahtrfikfi,ta<llkitaplann'caiaileliiepara-trarrlj'rrrat"ercnesi ve -va k sure'tiye, Ltince 'nct'laryla x)aha snra' hi*lutu, 1-845 yInda Berlin'de }ray}1an Y. Ferrand, G,rigorieff e W_tenf'eld bu kitap lalrkndla Ea* tarafirdan I'lnala: yap 1923 ytrnda n' \r' 1togan A. von Rohr-Sauer daha *nceki }dehed nbas kulunuca d'ayana erin r'il[i]'in8,i atrlrnalara ve b..l yeni nshaya gi] qatrima I{' de iho_ A_]*rrr mei:i neretrnitir. Bu ezr nesriyle }rIehul slas arasmda fa::}a fark olmaclrsrr. }:u tereijmenliu'ile K' de sahloeer neriril F{' Ritter tay,afurdan tashil ediie tir 'v'o; trlolrr_ TturErcy el-Ei'hid&,'nda, '[)ccnokner,

eitii iayaklar,.ar etrrLe ederei kencli na}ecieler"i o}clru irthaln'l Vefi]: ea elilik }eyetinir rad kalri'lelerir yerlerinin Vl"nl verilnres, farkrna va: ,r1i lrllrlg kitabn tah:if edilnni olduu Veya yau}rr l<il.'J ;_,1 l,'1'Il''r ll.yll,:] |1,,,}.cncl alrl5i kukularn ,lrll' gcl.irivl ,}n, sNnrl', I|l;,;l'li, lllil,l liy|' i!, l l,' y,.,it' zik* T'(]tD' 'iilil,l,'ii ,ll,. lllllil llt ,ltllrlilll-l.. |,.l]'l( X. ag t,lll' \.| |\,lill lulaluk. litotrcr*

!Ilil.lr- oiJ5'trenektedi". tsu hus.lstl itrci eki.lde isah etffek nx'irnl,.iii }eyeti in'e dnenk*n a-na yln se Ve g0I'lrln, }ilman }:az Ikele,r'e .ranr, '.['i'betlilc,r ve lftral:r iii}elerine de -ra-

Sauer nerine d*yancIk. trlinir,deki h litalimrzda rlahr sonra or:cf ol"illlllfi'r i'nin 514 (].]'20 n") yllln'rll,, slt.l;r [il'lcl'l: ,,I'T'It,i]lLtril krle

ll Ili[.ljr ']ij-".I'r"lcr }r}_ k;rdn,lri ]ii: ngerdi-i blgileni

tru l;l"iir y'_ j{[tqid el* ?]arken bata CeyI&i, Ibr cl-II'u.],tTll'ilr (1(]i'll er o].rrak zerc cJt-}i la3,al*lar'riar fa,ytn'lnn]TJls' hll al"da' kendi uarna lalror:tmeyi cle ih;r-tr C'[.e_ ritir. nu-:r T,rkler }a}kinda verctri bilgi}. vorilri,li;il*" IX. blll Mcrylli

itli kaynaklarla desteklonme}te,cii:' Aneak, eskiden leri n"rtr o]'madrklan bilinen Ru lar ve 1sl6,'lari Trtrlerde.n seyrnasffifi} gehebini anlemak gtltr. onu byle hir netic oye vrd.lj:alr I-u eki Ru$ idr tekilff.tn Ttirktrerinkine }enzeesi olabixir. V. &Iinors}y ta,raflrirlan nclia Offiae ve Bitis} Mugeurn'cla butrunan nshalara day anIarak ng'lizce tercrnesi ve notlariyte b-rlikte 1942 ylnda tr on';lra'da n'ere_ dil , T'rk ve xlind lketerinden kal.seder hfrktrar ittiva" eden almaya dayarulmItrr. rin:i.n terctir'n.esinde olduu gibi, Eb Dii1ef'in.-ve lvIervezl'rin eser].e.:irden te rcmei veren ksrriarda da akianmasr ge]:ekerr yrler eitli a}malara Ve kaynaklara } notlan-

nr I'Az LAN sEyAHAtrAMES TER,CMEs

tMI]KADDMIrl (19?a) Bu kitap Muhammed b. Siileyman'n mevl (cii_ ent) ve Halife el-Muktedir'in Bul gar (Saklibe) , lriikmdana etilik vazifesi ile gnclerdii Ahmed b. Fazlfln b. el-Abbf . Rid b. Hammd'n eseridir. Miiellif bu esede Trk, Hazar' Ru, Bulgar (SakAlibe), Bagr . kavimlernin lkele_ rnde grd dinl ayrlklardan, hkmdarlarna, rlflir haber_ lerden kndaki mahedelerinclen lahser-trer. Ahmed b. Fazl'6n yle der: drr, Daha aada Bulgarla:' balsid,e ise hkrndarn adnn lutbede *Bul' gar hiikmca tild:i grlecektii-. ortaa'claki islim melIif 1 SakElibe : ibn FazIAn turada BuIgartrar Sak6libe lllAvlar) diye adIan_ $ak6libe nracldeeind'e bahsecilcn lsi6vlarn umumiyetle Cermenler reya Viking. {er olmalar muhtemeldir. I leri ve slvlar Eaklibe o!arak kabuI ederlerdi. slAn Ansiklopedisi'ndeki |er sAdece Bu|garlar deli, b"n l(uzey ve Do Avrupa kavimlerini, Cermen_ ,il

20 rc. SEYAHATNAMEs 2T

b' ilkr Yltvilr'rn2 I}ulgor (Sa,kAlibe) hkmdan Almu slflm dnini- anlata_ lmr cl-M' life) el_Muktedir'e lrk, criatn hkmlerini fietecek' lkesi:de ''" |:'ij-*_ iin minb l ya''ktl.inde lrendi ad-na hutbe okunmas kogndermesini ve dman hkmdarlarrlan i,,r* eyet isteyen mektubu geldi r'nnlilmek iin bir kale yaptrmasn] kabul editdi' inde, bu k nudaki istei iso hiikiimBu konuda ,,'"' "'" el-Haramf i61's Ben gnderilen hedi}'eleri testlnr, Halife,nin mektubrnu okumakla, nezaret etmekle grev_ lim ctrnekle, fakihl ere ve retmenlere hancamak' faki}I_ere lcndirildim. Yaplacak kaleiin inasrnda para bn Harezm'cleki gtrteeek ve iiffetmerre*e,reril**t i" tutrmclara Artahumtsns iftliclen inclen tahsis edildi' ;;sar (Saklibe) hkmdar t*l1"qT'l'j:.:':Y*,T-

mevlis Sevsen el-Rasg idi. Bahsettiim gibi, ben de onlarla beraberdim. Yanma hii&mdara , ka:sna, oeuklanna vg ku_ mandarlana verilmek zere gnderilen hediyeleri, hki.irndarn Nezir el-Harami'den istei da almrtm. na ve IIoRAsAJd] 11Safer 309 (21Haziran 921) Perembe gn Badad (Me_ dtnet el-Selflm)'tan haneket ettik ' Bir gn Nehravin'da kal_ drktan sonra yolumuza hrzla devam ederek Deskere'ye var dk. gn orarla ikamet ettikten gr}nx'a tekra;-" yoia ktk'

Hicbir yerde duraklamadan doruca TIulv&n'a vartrrl{. ki gn bu ehirde kaldk. oradan Kar 'efz harc-Iret a"'"ffiil;;;-*'*eli ise ! Bet'"i:T1^i:*]r' :*i: cevilb ;ffifi;;;;";iil" _;;'.s il;;; 9':'b::**" T*'::]:TI: Bar' a_sa.Jn'nine de bulunduu Nedr el-Hlaraml'ni "" * teiffuz ,sekl olan Yltvar adlar bu gn uvaa,da grlmekt"dj, ._

ettik. Karmsin'de iki gn kaldktan sonra yolumuza devanla Herned'an'a ulatk. He'medan'd a gn kaldk. Sonra, yolu_ rnuza devaml Sflvc'yel3 va,rdk' Burada da ilri giin kalclkta sonra vrymiizel rl:vn cdcrclr Rcy'e vfi,l tk]k. Ora. da, Su'Ifk'ii'5 lrr n on bir g ottrrJ'k. Zira,, Ahnctl lu grtrlr T'Tvil el-Tley'de{z bullteber'n Nezr nu u,

grulmektedir' . rla hkmdar Veya prens nan6snda kullanId bir ka nota zikredilen Nez ami , i"J' kltaplarnda (Bttvar) nvannn baz Trkler araslfi_

EleiIik

nfuzlu el-Harami Halif Muktej'r.,"_.r'*rda buluan ,bit.Jedmd. odur' Ell Sevse.n el_Ba :l*"T:.d'','j:l'; ;;;;il; ,*pleyen 'J'' i o'J' Jou'ru*',"i,liru''' r.,"a i' zam an n cja'99.3]' n"o^,_*, j I ]]:1: '"-r'L, makam,na getirilmi, 3'l2 yInd'a Muktedir'i* ^ ,,n JroJ,',jlu''Jn'o"r" *,,o?o'loou,lh

omrlyle ldiirlmtr. bir ka' _ 5 Artahumisen : Eugnk Hive'nln kuzoy dousunda bulunan hkmdar tarafndan olilie onun tomell edon siy8si bimu'*i ldl' Bulgar gnderdikleri oll eyotlnin Hazar sollml olmas, sugr.ir],; r.t",1''" tlai0n'ne karl yneltildiini Est "t [' H rHT #,'ni', i, ni" ' 'i* u i'' n,,:i'],ig:'T]::; : il L::"'*.:}1T:

tine girmitir. onun "$aklabi" nisbesii tarnasl ve adnn B0ris (Boris, Pars) olroa Bu ne|l oimas ihtimalini dndryor. 9 sevsen el_Rassi : Bu ahs el-Sbi tarafndan zikredi n el-Hac;b oln'aldr. 10 Deskere : Badacl'n kuzey - clousunda, ayn ad tayan kanal z rnu bir ehirdir. 1' Hu|van : Cib6l snrnda, DiyAle rmann kollarnclan biri zerinde kuru|mu bir ehirdi. h6cib iken, s BAri el-Sk!ii : Bt lir anlamazlI zerine Badad'a karn, orada halifenin h cjaha nce Samfin?trordon Ahn'd b" lsmil'in hlzme_ b. Bat el_Hazari : Bu adam belki do Hazar mslmanlarn" ;:;: ;; J'Ji * r,'l?'' ". "l*. llr"#ffi;,:,i";"t-"i"""'a" l . *' l : ],o],1 T:1l'^E*::il: :"":: " " "'"'i' ,,'r. Elllik heyetintn to,rtiplenmosin de onur b

Karmisin : Bu gnk l(irmanah ehri. Sv6 : Hemed6n ile Rey yo|unun ortaslnda bir ehirdi' Rey : Tahran yaknnda bir ehirdi. Su'lk : Muhdmned b. Ali el_Deyleml'nin lAkabdr' Ahmed b. Ali: Su'lk' kardei otup 311 (923-924 m.] ylnda Ysuf Abi'l-Sac tprafndan ldrln' '2 1g x4 15 6 17 Huvr et-Rey : Tahran'n dousunda Kmis vilayetinde bir elirdi.

rihn rol olduu anlalmaktadlr' l llr

22 rBN g'AzI-AN sEYAIIATNAMEs ___----, r_-i"_*;--_ : f:':#=1:;*pF1fl 8

Iunuyordu. oradan Huvflr el-Rey'e hareket ettik. orada da gn kaldk. Huvr el-Rey'den Simn6,n'a, oradan da Dmein'a getik. ora'da D''nin'g adam olan bn Kf,,rin'e2o rastla filede kyafet dtirerek, cebri yryle yolumuza clevam ettik. Nihyet, Nibr'a vardrk. Leytril b. Nu'mfl*r ldrlmt. orada, Horasan ordusu kumandanr Hammya.

Ksfl'y bulttuk. (197b) Nfuflbir'dan Serahs'a, Serahs'tan Mcrv'e getik" Merv'den Amul lnin kysn'rla bulunar Kumahfln'a22 vardk. Kuma.h0,n'da, le girmeden nce rlevel k iin gn kaldk. Sonra, Amul'ez kadar l katettik. IMAVEIiANNEIIIi] Ceyhun nehri'ni flhir b. Alnin ribat Afi'rabr'azo ulatk. Cradan Beykend'e2s hareket ettik. Beykend't en hareket}e Buhara'ya girdik. Horasan hkmdarnn ktibi (vegiri) el_Ceyh&n'nip26 yanrna vardrk. Ceyhn, I{orasan'ria el-eyh 18 Simnn : Elburuz dalarnn eteinde, HuvAr el-Rey'in kuzey dou* sunda [-ir selin. DAme : SimnAn'n kuzey _ dousunda bir ehir. ,l9 El-D'i : Burada bahsedilen el-DE'i el-Sag ir eI-|-lasan t. Ksm olup 316 (92B m.) vlnda Asfar el-Cili tarafndan ldrlmtr. 20 ServTn b. Riistm b. K;rin'dir. 21 LeyI b. Nu'mA :Deylenilerdon tll'p cl_[Jtru ve e KAsn'n generalidir. 309 (921 m.) ylnda Samni kumandan tlannya KsA tarfndan tevk 'itr. LeyIA 30B (920 n.) ylnd,a el-Haoan b. Klm tarafndan Nisbr'a tAyin edilmiti' Merv ile Amul yolu zerinde ve Aul liinn kylsnda Burada bahsedilen Amul Horasan'n ktzoy - d<riusunda olan Amul_i Ceyhn olup bu gnk ad ui'dir. 24 Afrebr veya Firebr : Ayn zamanda Ribt" TAhir b. Ali ve Tahiiiyye adlaryla da tannr. Buras Harzem hududunun balangcdr. 25 Beykend : Buhara ile Ceyhun arasnda, B a blr konak mesafede byk bir ehirdi. Bugn l-arabe halindedir. 26 El-Ceyh6ni : Mehur S imdnT veziri, Ab Abdullh Muhammed b. Ahmed el-CeyhAni olup Kltb el-nemfilik vo'l"mesl lk adnda kaybolmu bir eserin mellifidlr. Drr Koydu.

el Amd diye tannr. Hemen %ize bir eV tahsis edilmesini emretti. htiyalarr[uz temin ede cek, istediimiz hususlada yaralanmza merhem olacak bir adam grevlendirdi. Bu ekido gn ce ka]dk. Sonra, S6,mn hkmdar Nasr b. Ahmed'in27 huzruna girnek iin vezir bize izin anna girdiimizde kenclimizi sakal bitnemi bir oauun karrsnda bulduk. ona emrlik sel dik. oturmmz emretti. Bizirrle ilk sz, <Efendim Emr el-M'minn'i (Iilalife) nasl bra ah, ona, adam_ larna ve dostlarna sdemet ve uzun mrler Verin.> eklinde oldu. tsiz, <Af iyetle braktk.> dedik. o da <Allah afiyetini arttrsn.> dedi. Sonra, Halife'nin, *bn e l-Furt'n khyas el-Fazl b' Msi el-Nasran,den2s Aitaumisan iftliinin teslm alrnp A , el-Harezm'ye29 verilmesini, Harezm'deki vlisine,. e]ilik vazifeinde bize mani olun mamas ve Rab l-Tlirk'tekigo (Trk Kaps) kumanra.nna, bizin rnn,iyctimizc bir birlik i ve yolculuumuz0, ongel rlmemn,r l;in nlrt'uplar yazInasnr emrede'n-*- nektubu on Buun i.izerinc, <Ahmed b. Msff, nerldc?> tlcdi. <I}izdel be giin sonra yole kmak ze u Llntltl (Mer1et elSelfr,m)'ta brraktk.> dedik. o, (Alg,h uz'ur iimijrlc:' vcrsin, rn Emir el_Mminn'in (Halifo) emrnj: b] stnde veri var.> dedi. bn FazlA,n der ki 23 Amul :

2t Nasr b. Ahmed b. Nasr : l-licri 30',l-331 (914-943 m.) yllar aranda San6ni hiikmdar I yaprntr. 28 Fazl b. Mus el-Nasrini : Hakknda baka bilgiye rastlanmayan bu harezmli lyan belki de,bir nastri idi. Barthold ise Harezm hristiyanla' rlnn melki (ortodoks ) otduun idd'ia eder. 29 Ahrned b' Mus6 el_Harezmi : Hakknda baka bir kayda rastlanam ayan bu ahsn halifenin saraynda bir vazifeli olmas muhtemeldlr' 30 B6b el-Trk : Trk Ka ps mansna gelen bu yer' il'erde Ribt- Zemcn ady|a tekrar geecektir Buras do'udan lere bal bir hudut

karakolu olmaldr. l l

.,i' ?4, TBN FAUI,AN jj SEYAHATNAMmS F-=::: 2, :llii=-T']=i :=;=::*=i:::,'l=l| :'':':' :'i::':{sEj- j::j-ii ...nEI+

verilecei ha_ tftllin kendisinden alnrp Ahned b. Msa'ya b. Mose hakkrnda hleye bae' e uat. Bunun ilaerine Ahmed yolu zevrrrlu' Crnd Serahs'ton Beykeid'e kddar [lorasan (ke sarayrnclt bulunan enniyet mirlerine, <Ilanlarda gzlarcla) ve karakollada Ahmed b' Ms akalamak iin adamdr' onu kix ya_ cler kann. o, u vasflara sahip bir ge}inkalarsa bu hu usta ne yaplacasna dir mektuburnuz Merv'de ceyo kadar tdvkif etsin.>> diye mektup yazd' Ahmed' yu'Irlrd"r i,'e lbnel.['urflt'nkhyasel-Fazlb.Mtseel.Nasr*ni'ye

IHeR,EZM.l32 AbdullAh b. Batfi ve di'erlerinin krn bastracana df,.ir beni ikaz eden gzlerini iiti uhara'dan geriye, Ceyhur nehrine doru yola ktk. Ha.rzm'e gitmek iin bir gemi kiraladk. Gemiyi kiraladmz yerden Harezm'e kadar olan mesafe 200 fersahtan fazladr. Souun iddet en ktn gn yolculuumuza devam erlemiyor, ancak giidzn bir lsnda yot alabiliyordu ezm'e vardk. oranrn valii (en_ ri) Muhammed b. rAk l{arezmh'rn33 yaflrna. girdik" Bire ikr&na ve kabut gsterip bir evde nisafr etti. gn sonra bizi huzruna ard. Tiirk lk :.rrrek hususunda bizimie fikir tetisinde bulundu. Ve <Bu ioruda sizo izin veremern. Kanna heder etmeniz iin siai }:'akmam doru olmaz>> dedi. Tegn'e, iret ederek, <ts um. Bu , br ocuun (gulmn) uydurduu bir hledir. Zi_ ra o, bizim yanr"rz.a demirc lerindc demir tic:eti yapmay ''encli. Nczfr'i alda'tn, on, lTurlr el-M'nrinn (Flal konrma,y vo Bulgar (Saklibe) hkiimdarnn mektubun Halife'ye ulatrnaya sevkeden od san Emiri'ni (Sflnilnt Hiilrrd6,r.'nr) kasted_erelr <<Eir imknnr bulsay'd, Byk Emr ikelerind.e Haliie ad:na hui-

]:]rhara'dayirmiekizgtinbekledik.El.F'azlb.Ms,arkadalarmdaP Abdueh b. Batfi ve bak mselerle anlamt. Burrlar, <Daha fazla kalrsak k basar' H&rezrrr'e girrnek firsat kaar hmed b. Ms yetiince bize katlr.> demeye baladlar. bn FazIA yle der: tevkf edidi. garl arasrnda <el-itrifiyye>3t denen ve bakrdan, tuntan ve bakrdan basrlmr (198*) bir eit para vardl. Bunlar tartlnaBuhara'daeitliparalar(dirhemler)grdiim,Bunlarrn

danalrnrr,satIr.100tanesibirgmdirhemedir.Buharahal. krn kadrnlarn balr (mihri) rr i artlarl <<Falan olu falan, falan'n kz ile u kadar bin itrifi dirheme evlendil eklin ir. Gayr-i menkul ve kle alrm satrnnda da a1m usulii kullanrlar. Birim olarak bundan

baka dirhemin adn zikretmezler. Sadece sardan baslm baka bir eit dirhemleri de vard 40 taresi bir df,nektir. Aynca, yi_ ne sarrdan rnaml olup <<el_semerkandiyye> den er baka bir bir dAnektir' eit dirhemleri de vardrr. Bunun 6 tanesi El-trifiyye : H6rn e|-Reid devrind,e Horasan vatisi olan trif b. MAttb tarafndan bas irhemlere verilen isimdir" Bu ahsn kardei 31

32 Harezm : Buracia lla:"ezrn kelimesivle Like deil, l4rezn'in o eananki ,merkezi Kt e ri kastediln'ektedir' Ket ehrinin bu gnkl1 ai abbAz {eyh Abbas Ve|T) dir. Eskiden Kt' ristar da denirdi. 33 Harezmah Mul"anmed. b. lrak Afrigiler hanedanndand. gA, Demirci : Tegin'in eskiden Harezm'dg demirciIikle egul oldu anlalyr. Eski TrkIr aresnd eri de aman'n dletleri gibi mukaddesti. Kagffri'ye gre, Klrgzlar, Yabgu|ular ve .KpakI r demiri takdis oderler ve demirle and ierlercj. Ayrca, ortaa'da Nlarernnehr ve Hare e 'I-rk lkeleri araslnd,a geni bir demir ticretinin mVcut oldu- bilinmek_ 35 Biiyk E u ifde ile t0m6T hkmdar kastodilmektedir. SAmn'i :hkiindar lbn Fazldn zanannda ha an lkiirndaryd. Harezmah'n |.urdcki szlerinclen anlalclna gre o, halifenin k ikarmasn arzu etmiyordu. tedlr.

Mavernsoyyeb tarafndan bastrlan dirhemlere ise, .nrseyyoblyye denir. adn talyan di il6m dvnohr'do k"llanlan vo .nuhammedyye' t6fsilAtl bilgi verrlnc}o baslmlard. S irhemleri iin Sauvaire noktodir.

2s BN FAzt'AN SEYAHATNAMESI 27 hak sabe okutmaya, dinin neri iiyle uramaya daha fazla memleket arasn_ hibi olurdu. st elik, sizinle bahsettiiniz bu tIabinlercekAfirkablesivar"Hafebukonudakandrnl.mtr. (Halife'ye) yaza* Ben size doruyu tavsiye ediyorum' Sultan'a (Smflni Hkmdfl_ rak meseleyi danrma"i " Byk Emir'e kadar lrtup yazmak gerekiyor' Siz, cevap gelinceye

teklersiniz.> diye ilve etti' Bunun tierine huzrundan a.yrldk' Ayn gn teirar ya_ nn k. D0,ima' ona kar nezaketli davranrp, ra'z etmeye bu koucalyor, <te, Halife'nin 0m ektubu' Tekrar cliyorduk' Nihyet' yolqulu'cla iiracaa,trn ne lzumu var.> rnuza devam eye izin verd.

Bunun .iizerine Harezm'den Crcflniyye'ygse dorr indik" Crcflniyye ile trIarezm arasr nda ehir yoluyia 50 fersahlk bir mesafe vartir. Harezrn dirhemlerinin bir ksrn kalptr: kurundar, karr. k madenden Ve san bakrdan mamirltir. onlar dirheme <<tA(kk. zjce> de Arl 4,5 dnektir. Sarraflar tavla zar cineklet), topa ve dirhem satarlar. (lsst]) H ler dil ve tabiat bajrlmndan en ibtid& kimele.dir. Koru$ma}ar srrcrlr }rla,rnrn se benzer.orada'ehrebirgnlkmesa{.erleArdakiizadndabirky vardr. Halkna <Kerdeller> derler. lar kurbaalarr 3s

Faz|6 Crcaniyy'e : Bu gnk Krye-rEen ehrinin eski add'lr. lbn clup, Kst'tan daha rinde Crcniyye Harizm'in tic6ret merkezi

isl6m Pek az onra da, lkenin baehri otmutur. Buras Tiirk i'ilkeleriyle lyk bi'io, ydi. Buradan ouz, Hazar, BuIdnyas araslrda ok (]lkelerine' in ve gar,' Horasan MAver , hattd Kuzey ve orta Avrupa geniior kalkard. Bylece kuzey lke|oriyle tropi' Hind,e ticaret kervanb ve

kallkelerinmallarinbirmbadelemerkezivazifesinigrrd. d'oru giden 'yol 3? Erdek : Cr e bir konak mesafede, gneye bilgi elde edile_ bir bulunan uir .ovjr. Kerdeliler hak knda kesin zeride Ebi Talib'i lanotlemeleri onlanemtir' Kerdelilerin namazlardan sonra Ali b. gsteriyo r'rln koyu mu'tezili e'lduklarn

vakvaklarrna ok benzer. Her namazdan sonra h]mr el-Ivl'mi_ nn Al b. Ebi Tfllib'e lAet de,rler. Crcniyve'de ginlclree kaldk. Ceyhun nehri }a&an baa clndu. Buzun kalnlr tlar, katrrlar, eekler ve a,rabalar yoldan geaer gibi brzrn iizerinden geiyorlar. Bu z tabakas olduu gibi kalyor, yerinder bile oynamyordu. Buz, b ckilde c ay kakl. Ceh o1iuuda zerimize bir ka-: a2ld znnettiimiz bir iilkc grdk. orada kar yama irtna vc riizgflr kar. o:anrn lalknclan biri arkadana bir ikrarnda brlunmak ve iyiii k isterse, ona' <<Bana gel, konurln. Zira, cv.imde iyi ate va,r.> der. Bunu da ok fazl a iyilik etmelr vel yalrrhk gstermek istedii zaman yapar. Yalnz, Allah onlara Dclmt, t l oclun vermitir. Tae a'ac (saksavul) cdunrnun bi: arabas <nlarn dirherniyle iki d . Bir ara}a odn isc 0a&. yrlrarr 3 000 ntl arlindadr. Crcniyye'de dilenciler evle a bekle,mez. Do_ rudan dorya ieriye girerek rsnmak ii atein lrarrsrnda liraz otur Pekend!> yfr,ni <ekmek!> der. Bir ey re_ rjrlere alrr, aksi halde kar gider. CiircAni yye'de ikametimiz uzad. Receb'in bir ksm ile _ bffn, Ramazan ve ewal aylarrn (Aralk _ ) orada geir'rik. iddetli souklar hkm srd iin burada fada lalrna_ mz gerekmiti. gre, iki kii, on iki deve i]e ormandan odun getirmek iin gitmiler, yanlanna akmak tar

ve kav almayr unutmular, ate yakarnadan geeeyi geir_ miler. Kendileri ve develeri idd etli souktan dolay donup imler. orada souun iddetinden arlarrn ve caddelerin bombo iim. o kadar ki, insan arrlarrn ve caddelerin ounu dolar, fakat hibir kimseyi bulamaz, herhangi bir kimse ile karlarnaz. Hamamdan kar eve irerdim. Eve gird38 TA : Trke tir olduunu syler. kelie olup K6ms mtercimi bunun seksek aac I ti ;l ii

,i, 28 BnT r'AEI*eN $EYAHATNAMES .:-:Effi

imile souktan sakalmn donduunu grr, buzunu atin larsnda eritirdim. Bir evin iin ci bir evin iinde uyurdum. teki evin iinde ise ke ile lrapl btr <Tiirk adrr>> vard. u adnn iinde krkiere ve abalara sarnrrr olarak uyuduum halde Qoh defa souktan yana pnircl. ( L99a) ora.da kplerin, patlamasn ve yarImasn diye, kederisinden postla,rla sa dllann' fakat bunun hibir fay1 das olmadn giirdiim. Souun iddetinden yerlerde eski bir aacn iltiye yarldn da giirrJiin.

iin Crcfrniyye'de kldlar. Ben, eli, elinin bacana, iki grevli Tegin ile Bfi,ris, yol devam ettik. Yola kacamz gn yannakilere <<.irkadalar ! Yannzcla Bulgar hkmdar inizi bilyor. Avnca' beraberinizde Halife'nin mektupla bulun.ryor. phesiz mek-

ITt]IiK tJLKEtr InNm GtIi trIicri 309 yl ewal aylrun crtalarrla (16 ubat 922) ha balad. Ceyhun neh.rinin brzlar ztd. Yo]euluk iin ihtiyaclmz olan eyleri tedarik e de* veie'i satn aJdk. Trk lkelerinde gernemiz gereken nehirlercten geebilrnek iin dev erisinden kelekler yaptk. ay yetecek kadar ekmek, darr ve tuzlu et lrurutmas tedari k elip l j i rl

arrnz dzdk. oranrn halkrndan tandklarmz iitiyat fazla elhise alrrramrz tavsiye e eyi bytp v'aeiyetin kcrkun olduun sylediler. Sonra gerei gzlerimizle grnce bize t kat beter olduu anlald. Her birirnizin zernde bir hrrka, bunn zerinde bir ka^ftan, zerinde bir post, trostun zerinde ise bir kepenek, lrepenein ise bir basl va"d. Ba dece gzlerimiz griinyordu, Ayrrca, veurlumuzun alt krsmrna yalrn bir alvar, bunun iiz erine astarl baka bir alvar, ayamza tozluk gibi br izme, kmaht mee_ ti, br mestin a bir mest giymitik. o kadar }ri, i.irrizden biri deveye binse zerindeki elbi$elerin fazlalrndan kmldanamyordu. Badad'tan (Mednet el-Selm) bizimle leraber yola kan fa m ve vazifeliler bu lkeye girmekten korktuklar

tuplarda hkmdnra 4000 <migeyycbl>s altrnrn.n gnderildiinden bahsedilyordur. Ynbnnc bi dann yanna gidiyor,tunuz. Sizden bu paray ntlaka istiyccektir.> dedim. on. lar, <Rund an korkma! Paray bizden istcmez.> dediier. onlar tekdir ederek <Biliyorum! Hktimrla r p,rny mutlaka istiyeeektir.> dediysem de szm dinlemediler. Kafilenin hazrlrklan tama mland. Clircilniyye halkndan <Kians> denen bir delil kiraladk. Sonr&, Allh'a tevekkl , iimizi ona havaJe ederek yola ktk. 2 Zitkde 309 (4 Mart 922) Pazartei gni Ciirc0.n den hareket e,ttik" (19s) Zamcnro adndaki bir ribiltu (hana} vardk. Buras Tiirk Kaps d enen yededir. Ertci gll craclar lrareketle Chtr denen baka bir yero inclik. Brnrln o kadar ki, develer dizlerine katar kar iinrlo yryor ]ard. Burada iki gtfu kaldrktan s orra. bo vo elsz bir bozIrrda, hibir kime ile karlamadan, cobr{ yrytile Trk ii on giin boz}urda yriidiik. Bu esnatla" ok eziyet ve zahmet ektik. iddet souklar olclu nu ve deval kar yasn grdk. o kadar ki, Harezm'in souu bunu yannda yao gibiycti. ar unutup mahvolacak reddeye gelti}. . Bir gi ok iddetli btr soua yakalandk. Bu arad s Mgeyyeb? : Daha nce bohodilon trIf b. Attb'n kardei Mseyyeb trafindan bastrlan

rllon ismd|r. {s Rib6t Zemc8n : Bu korvansaray Hazar Dcnlzl llc Aral Gl arasnda t_Y*rt pl6tosu zer|ndokl yokuta bulunuyordu. Burae ayn zamanda "Ttft Kpso diye de tonnyordu ann s6m6nilorc bal blr hudut karakolu olduundan daha nco bahsedldi. j1 Ctt : lbn Havka vc lstahri tarefrdan Klt 9ekllndo kaydedllon bu mev{c* ouz |kelorinjn modhallydi. I li

7 :t0 E::.-' sEYAHATNA.MEs e1

g{ l,lrlt bt'be'gidiyor, yannda bulunan bir fiirk onunla 'PllrI' kt.y iirlr: lllll' biztlt'n ne istiyor. Bizi souktan ldrecek. Ah ne istxllli lil* yor> dedi. Ben, Tegn,e, ()n,, All,h sizden <Lfl ilhe illi Allal> demenizi istiyor, d, lelir' '|iirk buna gtd, <Bilsek sylerdik.> dedi. Ytlumrza devamla <ta> odununun bo bir yere vrrdk. Orada konakladk. Kafiledekiler ate yakp rsndlar. Ii]lbire]erini kar karrsnda sererek kuruttular. Sonra oradan hareket ettik. Her gn gece yarsndan ikin_ t li vktic veya leye kadar cebr yryle yryor' sonra kn,klyorduk' on be gn y lerelerinde bol sular olan byk bir daa var_ tlk. touzL.4. Ii, 1e

Bu dadan getikten sonra ouzlar diye bilinen bir 'f,rk kabilesinin bulunduu yere ulatk. onlar, kl adriarda ot'ilrotl Ve konup gen yrklerdi. Gebeierde Adet olduu gibi, mk s eitirdilleri iin yer yer onlara ait adrlar g_ riiliiyodu. ok g artlar altnda ya yolurru kavbetmi eekler gibidirler. Bir dine inanmazlar, ilerinrle akllarna bavururlar . Hi bir eye ibidet etmezler. Aksine byklerine rata3 derier. lerinden biri reisine bir v rlanrirsa' ona <Ey rabbim, u hususta ne yepaym?>> cler. Ar.rla:ndaki ileri meverel lederler. Bununla beraler }ir c.yclc ittifak edip onu yaprnaya karar verirlerse, iIe r'ndc Cn aa. vC Cn deersiz olan biri gelip ittifak]arn bozn,hili:. Allah'a 43 42. ouzIar iin sondal<i akIannIari [ilr. Rabl: Eski iranIlarn Iiiyklr:rlnt"..li 'I

inandklar iin deil de, srrf yurtlannclan geen mslmanlara yaranmak iin aralarnda <L ill Auah) diyenleri grdm. (200a) lerinden biri zulme urar veya sevmedii br ey grrs kaldrp <Bir Tanr!> der. Bu firkqe <Bir A]lah> demektir. Zira, fiirke'de <<bir> vhid v e <Tengr> ise Allah demektir. Kk ve byk abdestten sonra temizlenrnezler. Cenabetten ve dier hususlardan dolay ykanmazlar. Bilhassa knn su ile hig bir ilikileri yoktur.4c Ka dnlar yerli ve yabancr erkeklerden kamazlar. Ayn ekilde, kadrn, vcu' dunun hibir yerin insanlardan gizlemez.os Bir gn bir adamn evine misafir olmutulr. Adam ve kansiyle beraber oturuyorduk. Kadn bizimle konuurken bir aralrk gziimzn nnde avret yerini (ferc ni) ap kamaya balad. Biz utancmzdan yzlerimizi kapayp <EstafirrIlah!> dedik. Koca , <onlara syle: Bu ka.dn onu sizin huzrunuzda alyor. Siz onu gryor ve kruyorsunuz. Si n ona hibir zarar gelmiyor. Bu hareket., lraclnr orr ijrtp de bakalarna mshade etn aha ivicljr.> iledi. Zina diye birey bilmezler. Byle bir su ileyen birini ortaya karrl ra onu iki peraya. blerler. yle ki: Bu linseyi iki aacn dallannr bir yere yaklatra ar. sc:r_ ra, bu dallar brakrrlar. Dallarn eski dunumuna gelmesi neticesi, o kimse i ki paraya bInr. Ilerinden biri, <Bana Kur'n oku'> dedi. okuyurrca }o$rina gitti. Terc a dnerek, <<ona, susmamarn sytre.> dedi" Bir gn bu adam tercman vastasilye bana, <<Bu rab'a sor. Rabbmzn karrs var m?>> dedi. Ben ise onun bu ssiin liiyk bir gnah telfik tvbe ve istifarda btlund-n. o da,

d liyiil<lcre Allah rnansa 1rlcn l.rill l;1lllill-li' lll l:;l;li t |'l;lr lilkknr.|a d y"l ifidtIr kll;l;ll;ikl. (JJ.,Il, iil <ll rlil;iz Idl'klr iil-kIcr aras!n-

kItiinrIon scndaki aktamala'cia "Cezalar" maddesinde ha!'sedilecek. 45 0rliz kacInlar lanc ei_kek!erden kacrnadk!arna dair sy!enen Adet zan;nrnza kadar Anedo,]u ky!leri ler Rrasnda yaantr. cahiliye Devri arapIa'rda da lurun ;ynlyd. BunnIa [r:rabe

li oldukla'nda eitii n'ellifier bahsetmektedirIer. 44 ouzlarn ve aanist Tijrklerin ykanmaiala'ndn ve o!ardrki su

32 i gN raza sEYAHATNAMEs {s ,t3 :._iii

benim gibi tvbe etti ve <estafiruIhh.> dedi. Tiirk'n fldeti byledir. Bir msltmann teb ve tehlilao getirdini duyarsa onun sylediini tekrarlar. Evlenme cletleri yledir: leri iri dierinin krznr, kz ka.deini veya velflyeti altnda bulunan br kadn u kadar Harez arl_ rd ite:. Bal veltye verdikten sonr& kdr alr, evine (a_ drnn) gijtiirii , hayvan veya lk bi cy clabilir. Velfi ile anlat bal (mihri) deeden hi meblfl devince c;tllrnmcden gelir, kaclnn bulunduu eve (adra) girer. Ba_ lrasnn, a e kardelerinin huznnda onu alp gtrr. nlar da buna mani olmazlar. Bir adnm lr, arkas uklar kalrsa, z anas olmamak artyla, byk olu babann dul karsyle evlenir.a8 (200 dier yabanclar cnlarrn yanlnda c_ nplkten ykanamazlar. S&dece, geceleyin onlann gzin zah olarak yikanabirter. Zira, onlar byle bir harekette bulrnan birini grrlerse }ilza rlar ve (Br adam bize ihir yapma& stiyor. ink, sya giriniyor.> derler. ondan bu harek e kurlk tazminat alrrlar. Herhangi bir miislmau, misafir olacak bir dost edinme_ den , sem iilkeinden bu dotuna bir elbise ve karlsna bir br,rttis' bir miktar kara biber, ar, kun zlim ve cevi hediye gtiimeden olarn lkeinden geeme. Msllman, bu ekilde nce, arkada onun iin kubbeli bir adr kurar, imkn elvedii nbette ona ko5un lcn ksa takdim eder. Mslman bunlan keser. Zira, Tiirklcr ha}rvanlar kesmezler. Koyunla balanna vurmak sretiyle ldiirr_ 1er.'9 Misafir olan mslman yoluna devam etmek isteyince, hayvanlarndan yola'tahamrnl edemey ecekler bulunur Vey bir eye ihtiyac olursa, yola tahamml edemeyecek hayvanlan Trk ark adarnm yannda brakr, onun develerinden, hayvanlanndan ve malndan ihtiyac olanr ahp yol una devam eder. Gittii yerden dnd zam&n ona mallarrn, develerini ve hay_ ts Tebih ve tehlil : .sbhfinellh vo L6 llhg illsll0h, ifdolerine veri_ ad.

vanlanru ide eder. Ayn ekilde, bir Tiirkn yurdundan, tanmadr bir kimse geip ona <<Een nin misafirinim. Develerinderro ha3rvanlarrn_ dan ve parand.an (dirhemtrerinden) miktara ihtiyacrm vai.> derse, Tiirk istediklerini ona verir. Eer tcir bu yolculuu e snasrnda lr ve kafile geri dnerse, Tiirk, kafiledekilere, <<Bgnim rnisafirim nerede ?> dtye sorar. ud, derlerse }rfilenin ykterini indirtir. lerinde en akllr tand tf rak yklerini onn gz nnde zer. Bir zcrrc f-azl',z, lcn t6.cire verdii kadr, bu lrn alr. Ay ekilde, bu tAcirin develerintcn vc hayvanlarrndan, vcrdii miktar da alr lcire, <<o, senin amcanrn olu (yaknrn). onun borcunu senin demen en mnasibidir.> der . Kendisindcn emffne't alan adam firar ederse de aynr hareketi yapar. Enflneti ge ri ald t0,cire <o da senin gibi mslmand. Sen bu miktar on' dan al.> der. Eer Trk, m safirine kervan yolu zerinde dnerken rastlayamazsa onun nereye gittiini sorar' <o, nerede?> der. Gittii yer hakknda bilgi edinirse, onu buluncaya, ona verdiklerini v e hediye ettiklerini geri ahncaya ka- ts clar arar. u da Ti'irklerin f,.detlerind

endir:

Ilihr : Bak man8snadr. Burado kz karmanln kalntlar grtmek trdir. Gen blgi l vlenmoler. meddesne bak. a8 Dul : Byk oulun, z anas olmamak artyla, babandan dul ka 7

49 Eski Trklerde l''ayvanlarn boazlanmakszn, kanlar yere aktlmakszn IdrIdnden en yine ayn ksmda tafs|ltl o|arak bahsedilecek. kdnl uun uadya bahsdilecck. cvlonmcsnden eondakl aklamalardan "Evlenmolgr' madaelindc r'. $ ri

4 nN razr,aN sEYAHATNAMEs , '

IJir Trk, Crc0niyye'ye girince misafir etti miislmalun nerecle olduunu sorar. onu bul unca geri dnnceye kadar evinde msafir kalr. Bir Trk, mslman arkadann yanrnrla misaf lr, bu mslmanrn bulunduu kafile len Tiirk'iin kabileinin bulunduu yerden geerse onu ilesi bu msliimanr ldrrler. ona, <Sen, onu hapsedip ldrdn. (201a) Hapsctmcsen, o lmez > derler. Ayn ekilde, bir msliiman, bir Tiirke nebiz (arap) iirir ve bunun neticesi Tr k damran diicrek lrse, ona nebfz (arap) iiren mslmanr ldrrler. Iil<r o mslman nmazsa, kafilede bulunn en l:tiyiik kimseyi yakalayp onun yerine ldrrler. ()lanclk on arasrnda ok byk gutur.so Bir defasn_ tl, Tliirk xrImdarrnln (Yabg'nun) vekitri K oyma_ na Harezmli biri gelmi. Koyun Hhtn almalr rraksadiyle, daha nce misafir ettii b r Tiirkn evinde bir mddet miafir kalr'lt. Bu Trkn, henz yznde ty bitmerni bir o i, olan durmadan kandrmaya ve isteine rm etreye alryordu. Nihffyet, oeuk onun iste etti. Trt de gelip onlan sust yakalad. Ixemen meseleyi Kfzer_ kir'e gtrd. Kzerkn topla.> dedi. o da toplad' Trkler toplannca ocuun babas olan Trke: <Doru Jra:ar verm i? Yoksa yanl (sahte) karar vermemi mi iste'gin?> diye sordu. Trk, <Doru karar vermeni sterim.> dcd.i. Kzerkin, <<yleyse olunu getir.> dedi. Trk de getirdi. Kzerlrn, <He,r kisinin de ldiirlmesi gerekir.> dedi. T'iirk lu_ na, razt olmad. <olumu teslim etmem. ) dedi. tsunun iizerine Kfizerkin, <<Tcir fidye vererek cann kurtarrr.> cevabrnr ver _ di' 'Iicir, oluna yapt hareketten dolay Trke bir rniktar, Kzerkin'e ise 400 koyun ve rdikten sonra Tirklerin iilkesini terketti. -__:=-_=,.--------_ :: * 3

Trklerin hkmdarlan ve reisleri arasnda ilk grdiL mz Kk Ynt (Yinal el-Sar) icli an olrnu, fakat kabilesi, <Mslman olursan bize reislik edemez. sin.>>

demiler. Bunu.n zerine mslmanlktan vazgemi. onu bulunduu yere varrnca <Sizin gonen tmem. Zi_ ra, b|z hibr zamen byle birey duymaclk. olacan ,a tagavylrr etmedik.> dedi uaklkla hareket edip nihyet, on dirhem deerindeki bir Crcn kaftan, bir para pf,y-bf,. u' ma]'53 birka somun' bir avu kuru zm, yruz ceviz54 vererek onu raz ettik. Bunlar ver nce bize secde ett.55 Eu, fiirklerin detidir. Bir adam dierine iyilikte bulunursa, iyilik gren adam, iyik edene secde eder. Yinl bu ikra_ rnilnlz zerine <Evlerim (]adrla nm) uzakta olmasa size ko' )run ve hecliye getirirdim.> dedi. Ve yanrmzdan aynlp g itti. Biz de hareket ettik. Ertesi gn yolila giderken irkin, st ba perian, grnii i kt bir Tiirk karrmrza kt. iddetli bir yamura da tutlmutuk. Bu adam <Durun!> diye dar hayvan, be bin kadar nsandan mcydana gelen koca kafile durdu. Sonra, <Hi birini z geemezslniz.> dedi. onun emri zerine duruJ <Biz, Kzerkn'in dostlaryz.> dedik. (201b) o, glmeye balad. Ve, <Kfizerkn kim oluyor? Ben Kzerkin'n sakalrna pisliyeyim!> dedi. S onra, Harezm diliylc <<pekend!>> ydni ekmek dedi. ona birka somurl* verdim' onlar alnca, <Ilaydi gidin. Size acdm.> dedi. gre, yabgnun vekiline bu nvan verllirdi. Bu kellmenln kadrhdn veya Kl-er0 51

oIancllk : Bu suu ileyen, Moollarda cla lme mahkm edilirdi. K0zerkin : Biraz aada, lbn Fazln tarafndan verilen izahata

52 Kk YnAl : Bu kelime yabgfinun veliahdine verilon bir nvandr. Daha onralai ouzlar eisine bu nvan verilmeye balanmtr. 53 Py_bf : Ayakla altrlan bir letle dokunmu kelimesinn muharrefi lablir. Tab6tbT bu kelimonn Trke'doki bay kelimesi iie Farsald t kelirneinden meydana geldilnl syler. 54 Ceviz : ortaa mellifleri Harezm ve kuzoy lko orlnde ceviz aa cnln bulunrnadn yazarlar. 55 Secde : Bulgarlar ve Hazarlarda da grIen toekkr gocdel tperest detidr. Hdd ellem, ouzlarn brc doktorlr (amanlar) nr de secde ettik kin ilo ilgili olmas muhtemeldir.

--* I '. ' i.l ' l' 36 ===#--:---:--=---=aBN F'AztAN sEYAI{ATNAMES 37 bni F'aztn ylde der: sine hizmet ede'rler. Ev se ona yakla ^maz. veya bu kimse fakir veya kle

ouzlarclanbirihastalantnca,okimsenincflriyelerivek& leleri kendi halkrndan, baka hibir adr evlerinden uzakta onun iin bir kim iyi oluncaya kadar onu adirda adr kurariar. rrceye brakrlar. olursa onu sahraya atp giderler.so

AralarndanbiriIrseonuniinevgibibykbirukur kaza:lar. Eundan sonra ccsedini alrp hrrkas (elbisesini} giydirir, lusanr ve yaymr kurrntlrrrlar' Eline' iinde nebiz

aag* oan aatan bir badeh verip, rne iinde nebiz brlunan tan bir lrap loyarlar. Sonr cyasnr getiri'p orunla birlikte bu oda 'gibi ukura koyarlar' Daha sonra ly gukr_ daoturtupzerinitavanlarterler.Mezarrnrnzerirrdeau1ur.

dankub}.egibibirtmsekyaparlar.s7BundanSonraltin yze veya hayvaniarrnrn yanrna varp mi rna gre' birden ikyzekadarnrkurbanolarakldrrter.onlarrnetleriniyerbir taraIer. Batar aklarrnlve derilerini ve kuyruklannr

faa5nrp,burlarrkesilmiaalarzerinekabrininbarnaasar"grrou <nn Cennet'e giderken bi ntrardr'>> r*. kahrama derler. Itrer len kimse, salnda insan ldrm aatan sret sanlarrn sylarr lradar' tup bun}an kabrinin zerine dikerlcr' <<Bunlar onun hizmeti* e rdir. Cenret''te crra hizmet edece]lc:'>> dcrlcr's8 Bazanhayvanxarrkurbanetmeyibir-il rigngecikti.irler.' Bununzerire,aralarrndakilyklerrlenlirihtiyar(anan} <lyii rya ar abuk ldrmeye tevik cdcr" bcni getiler' on_ da grdn. Bana: Gryorsun, arkadala: akib etmekten ayaklarmrn alt yara oldu' onlara detli'> der' Burrun iizeri_ emiyorum . te, tek bama kaldm,

ne lnn hayvanlarrna vaJrp hir miktarn ldrrler ve kabrinin yanna asarlar. Bir veya i ikter sjnra i}tyar tekrar onlara gelir. <F'alan (ly) ryamda grdm' Bana: Aileme ve r hbc: ver. Beni geenlere yetit'im' Yorgunluum geti, dcrli.> der.59 bn tr'azln yle Btn Trkler sakallarin yolup by.klarnr brrakrrlar. Bazan, onlar arasrnda sakalnr yolmu sinin altnrla birka ty brakmr, srrtna post alm ihtiyar bir adan grrsiin' IJzaktan ca kei olduunda tereddt etmezsin. {'2,2a\ o'z Trkleririn hkrndarna Vahgu denir.60 hkmdarn unvanrdr. Bu kabileye hilkrnclar oxan herkes bu isrni alrr. Gnrn vekiline ise <Kfiz :!,f,r> t]cnir. Ayn ekilde, bir reisin vekili o}an herkese Kfzerkir denir" Bunl n yanndan ayrldrktan sonra ordu lcunn'ndinlarl_ n (Subal)s, yanma va.rdk. ona el-Ka tnnlt derle,r. Etral* bizim iin <<Trk adrrlarr>> lrurcltrcl.oa ]Jizi or]ar'cla misafir etti" onun byk bir ailesi, klabalk mai'9ycti vo pek ok evleri vardr. Kesmerniz iin ko , binrnerniz iin haywan

6 Yabg : Ouz hkimdarln Ve Karlk hkmdariarna verilen bu nvan eelIiiye, ce$0ye r. Eu nvan bazen cefuive"ffkfin ekIinde birIeik oIarak kllanlr. Bazi yerlerde ise h a, erkek kardelerine ve yakn akrabasna da ya[E clenir. 61 Su!:a : orIa'n ordl k lir iinvl'dr. Metinden unlalrlna re, bl s;bain f'],:"'iuzlar iizerindeki tliydi. Zeki VeIidi Toan, li'cn zillredilen ubann sel!irln atalar lmas ihti j?r'in bir kayc da bun rIestekIer ma|iyet-frk

s9 Burac}a tr iin kul"lan kesrneye tovk eden pl",esiz anad,r' lerde llere takc bahseditrecel<. Trk-

uul;!.'* tedavisinden, lIerin gnImesiclrn ve mezarlardan daki aklamalartla tafsiI6t lde bahsedilecek' 67 88 Zikredilen ksmclaki Ggmme ot<illeri' maddesino bak' ZikredIcn ksmdaki "Balballar" madd sin bak' scn* .,rdilirlerdi.

KubbeIi ad;r ; Trk ac]rIar kulbe -'klinde oly611ly. orta_a'da adlrlar sadece Ti deil, dier komtlar taraflndan da kllanlnaktayd!. Hita, Peyganlsr dev"iice Arab rnn kullanldna dair kaytlara sahip b-lunmaktaylz. Bu adrlar ev gibi c'lup oa dil |en bir iskelet zerine kee kaplarnak suretiyle inA tcdir. 62 u 1i

!I!lSI',].'lr,. -,., 38 - ------*--BN l'AzLAN ----------"-' SEYAHATNAMEST _----*-ffi_**=._-=..-_*-* r=il

getirtti.Ailesindenveyahnlanntlanbykbirkalabalda. iet ederek onlarn yemeleri iin pek oyun ldrtt' ona elbise, kru iiziim, ceviz, kara biber' dan gibi hediye' ler verdik. K ansnr grdiim. Daha nce baba"snrn karrsryrrr' yerden lerden bir krsmn alarak adr evlerinin bulunduu gm_ kp kra gitti. Bir ukur k lii eyleri bu ukura -ot'. g"eyter syledi. Tercmana <Ne diyor?> diye sordum' Tercman, Araplarn Etrak'in babar el-Kata6,n'a ver_ dikleri hediyedir diYor.> dedi. . Gece o lunca terciimanla beraber Etrak'in yaJna girdim" Kubbeli aclnnda oturuyordu. Yanmzda N ezr el-Harami'nil ona yazds mektup vardr. Nezr bu mektubnda onu msl' manla dvet ve yordu. Ayrrca, ona iinde rrseyyeb altnlarr da bulunan elli altnla, miskal misk, taba n_ m deriler, kendisi iin iki hrka kestiimiz Merv kumalar, (brocart) tabaklanm derid r ift ayakkab, bir kat dibf,,c

i, bizimle beraber gidiyordu. Bu srrada zerimizden uarak bir rdek geti. Etrak hemen ya gerdi, atrn onun altna dosu stird. Sonra, onu okla vurup yere drd. ' BukadnbirmiktaretvestileEtrak'evediimizhediye. i

Birka gn getikten sonra adam gnderip kendisinden sonra gelen kumandanlan artt. Bunla rhn, Vnal, bunlarrn kardeinin olu guz icliler. (202b) Tarhan, bunlar arasrnda en akll lan ve en ileri gelen kimseydi. Hem topal, hem kr, hem olak biriydi. Etrak onlara, <Bunlar, Arap hkiimilarrnn, shnm (damad, kayn-baba)ea Almu b. ilki'ye gnderdi elile Size danmadan onlan brrakmak istemedim.>> dedi. TarhAn,Gs u3r, bizim grmediimiz ve duymadmz bir ey. Bizim ve babalanmzn zamanrnda buralardan hibir h_ kmdann elisi ge yle geliyor ki, Sultan (Halife) bir hile kurup, bizim iizerimize saldrtmak iin bun la.r Hazarlar'a gndermi olabilir. En iyisi bu elilerin her birini iki paraya ayrrrp, yanlanndaki eyalan ve dier mallar alalrm.>> dedi. elbisevebekatipeklielbisegndermiti.Buhediyelerinhep. sini ona verdik. Kasrna da bir b a rtiis ile bir yzk hedi_

ye ettik. <<Siz ge* Bundan sonra mektubu ona okudum' Terc*nana' Neye karar v_ ri dnn ceye kadar br ey sylemeyeceim' ettiimiz receimi sutan,a (Halife'ye) yazarm.) dedi. He e giymek iin zerindeki dbilctan mfhilan (eref elbisesi) (kurtml elbiseyi kard. Bu altndaki hrrkann kn) kirden para para olduunu grdm' Zira' on|arn detine gre bir ad gy.iii i eibisesini pa'ra pare bryklarrrr olup dklmedike gka"raz'o Etrak is sn yolmu, hatlm klna girmiti' Tirkler onun' Bir gn atrna bin* ,rd, .r, iyi svari o rlar' yaurt,inaun sondaki aklamalardan -Bu husus Bat Hnlarnda ve lskitlerde de mevcuttu'

Baka biri, <Hayr, yanlarrndaki eyay alp bunlar rrlrplak, geldikteri yere geri gnder dedi" Ba,ka biri ise, <Ha5nr, bizim, H:azat hkmdan yanda esir adamlarrmz var. Bunlar

rir, onlarla detiririz.) dedi. Yedi gn bu 64 Sihr : Bu kelime damad, kayn baba, ve k aynbirader mandlarna g* lir. Mslman olan Bulgar hkmdaryla 0z ubasnn shriyet k

olmas biraz phelidir. Belki de, kelime burada mttefik mansna kullan_ m olabilir. He o devirde ortk dmanlar Hazarlara kar ouzlarla. Bulgariar arasnda sk ilikiler vard bilen Badad hkmeti ouz-

BuIgarlar arasndaki bu ilikileri daha da kuwetlendirrnek ve onlar lol6miyet'e kazan mak istiyordu. Bununla beraber, ouzlar arasnda ynaln tutumunda olduu gib lslAmiyet'e k ar iddetli rnuhalefet vard. Mslman olan KzerkTne ouzlarn "Mslman olursan bize reis zsin', demeieri bu muhalefeti gsteriyor. Etrek de bunu hesaba katmaya mecburdu' l sl6m' kabl .tmesi iin yapIan davete oyalaytc cevap vermesi belki de bundan ileri geliyordu. 63amanistTrklerdekisukItnden,elbiselerivevcuduykamanm \ I 1t (cezalar mad'desinde bahsedilecel_ 65 Tarh6n : ubadan sonra geten ve asillerden stn olan beye bu nvan verilirdi. Emeviler devrinde Mdverannehr'deki mstakil bey|ikler idare cden beylere de tarhdn denilirdl. I i

40' G: IBN FA.ZI,AN --: SEYAHATNAMEST 1l :-l,l

]klerl birbirleri ile mnakaa eclip durdular. Biz ise korku_ muzrlai lmek zereydik. Nih iyet, bizi derbest brakp gememize msaade etmeye karar verdiler. Bunun zerine Tarhfln' a bir Merv kaftan, iki para py_bflf, adamlanna birer hrka (i elbisesi) hediye ettik. Yinff,I'a da TarhA.n'a verdiimiz he_ diyelerin aynrnr verdik" A5rrca, onlara kara biber, dan, birka somun verdikten sonra bamzdan savup gittiler. Buradan hareketle Yagi ilt (Tchagan) nehrjne vardk. Ka,filedekiler, deve derisinden yaplm kele1lerinicQ ikara rak yaycllar. Yuvarlak olan eyalarrnr Trk develerinin zerinden a,la.rak kelekler alsn iye ilerini bunlarla doldurdular. Sonra elbiselerini ve dier eyalarnr da burrlara ko ydular. Eundan sonra her kelein zerine drder, beer, altrar, daha az 4eya daha otrr ki k gruplar halinde kindiler. Ellerine kayn aacr6? paralari aiarak lunlar. krek gibi kul andrlar' Durmadan ]rek ekiyorlar, daire eklindeki kele'i su gtiiryordu; Nihyet nehri k. Devetrer ve hayvanlara baryorIar, onlar da yzorek rrrrar geiyorlardr. Kafile geerk Bagrrtlarrn bas_ kn .ya,pmasrndan korkulduu iin ewelf;, na claratr siihl bir mrhr emesi zarun idi. I{akikaten yle yaplr" Ygind elrini bu ekiklc 1etikten sonr&' f,,m (Ilnta), Cah (Sagiz), Ilzil (oyil), Elrden (Zagsi'bay), Var (Wah), Aht (Byk Ankati), Vabnil (Kk Ankat) nehirlerini de srasiyle getik. Bunlarn hepsi byiik nehirlerdir. IPErNEKLtrR, -168

Bundan sonra Peeneklerin lkesine vardk. Bunlar, denize benz'er, akmayan bir suyun ( byk bir giiln) kenannda konaklamrlar. ok esmerler. (203a) Hepsi de sakallarrnr tra etm er. ouzlann aksine ok fakir kimseler. Zira, ouzlardan on bin ba hayvana, ynz bin ba ko yuna sa,hip olan kimseler grdm. Koyunlar ekser karlar arasrndan trnaklariyle eeliyere k kuru ot ararlar. onu da bulamazlar.sa ka, yerler. Buna rarnen gayet serniz olurla r. Yaz gelip ya ot ycyicc zayrflar'lar.

Peeneklerin yannda bir gn kaldktan sonra vo]'rmuza devarn ederek Cayih (Yayk : Ural) n ehrnc vrtlr]<.Go Bl, imdiye kadar grdmz en byiik, suyu cn bol olan, en hzlr akan nehirden geerlrc'n bir kelcin ters ev_ rilcIiini, iindekilerin nehirde lattrnr, pek nsanrn telef olduunu, bazi develerin ve hayvanlarrn boulduunu grdm. Nihayet, binbir gl e nehri getik. Gnle'rce yrdkten' rastlerntr. Ebi Dlef ise, daha dourla Peeneklerden bir grupu Erclnij sy!er. Peen ksm IX. asrd'a Hazarlarln ve ouztarn tazyiki altnrlo Volg'nn raiI$lna geml|erdir' 'da }"4abarlar claha batya ekilrneye zorlayarak Tuna'ya kadar uzanan grey Rusya bozkrl arncla yay!tItar. IsI6rn cor]rafyacIar daha c,k bu batya gicen Peeneklercen bahsede lar X. asrn sonunda i,rnu'y, geerek- Ba!kanla-a yay!rJtrar" Bizans'n bana t-t'iyLik Ie oIdular" Nih6yet, X!l. asrn banda A!exios tarafndan im!d erlilerek katrntlarr t3iza s imparato,-luu hizr,etine a!nd. ibn Faz|6n ve ldrisi onlarn sakalsz 've byksz olduk rler. Eb Dlef ise dourlaki Peenel<Ierin uzun sakaltr ve byk! olduklarn kadnlarla a nasebotte blunduklarln

lbn Fa;i]6n onlara Yaylk nehrinin G8 Feenekler : Peenek!erin asl yurt!ar l<-zeyinde hakl<nda kesin biIgi yoktur. geerdi. Bazen bu kelekier, byklkteydi.

66 KeIek : [,etinde "sr'frA" s;ekli;rJe ;een b- vastalarr line eyalar kor,up az onra nehri l1or;ek iin sahihi h"nun zerine ot,.rruyor ve .ir hayvana bal ola lt r|ikte nehri b-lrada] :idu- gibi, leer ve altar kiilik

G? Kayn aac : T{j'kerin nuked|es aac [<ayln aac (h} Trk lke_ lerinile hAlA bo llr. amann yupasl, rlavulu da lu aatan imAl edl!ir. aanist Trkier arasnda kayn aa Veya . l ; i

ceserjin bu aacn zerlnde i:ehirinin nakbl olduundan daha aada bah_ sedilcli. Birok olan kayn aac, kc'ruylcu ve merha!"netli ana tanr Umay iIe lgen tarafnclan yere indiri n]i... Ataylllarn duaIa'nda daima .bay kayn, in aci anlr. r'rklerde baz fetiIer d uundan yoplr, kay aaclna kurban ve yiyecek takdim ed'ilirdi' . syler.

lardan birinin ad Yayk'tr. Bunun Ural Nehri'nin mukaddesliiy|e aldkal nas muhtemeldir' 69 Yayk : Ural nehrinin Trke ad. amanst Trklerdeki ko"uycu ilAh' ol_

42 i;', MN F''AZLAN SEYAIIATNAMES -----F 43

srasiyle Chf, (Caa), fuhaz (Ixgqz: Talvoka), Bcg (Matchka), Samfr (Samara), Kinet (Kin l), Sh (Sok), Konculu (Kundurtcha) rmaklarn getikten sonra fiirklerden Bagrtlann lkes varnc& durduk. t sii uzyunu) yaratau tanyorlar?> dedim. Sortlan kimse ceva aAGIR,Tr,AR J70 I ri ll

Bagraan ok korkuyorduk.Zira, onlar Tiirklerin en zararllan, muharipleri vo insan ld n dkin olanlarrdr" onlardan biri bir adama rastlarsa onun boynunu vurur, vcud"unu brr akarak barn alp gtiirr. onlar sakallannr tra ederler ve bitleri yerler. Hrkalarrnrn ( biselerinin) diki yerlerini aratnp bulduklan bitleri dileriyle rsrrarak yerler. Yanr mrzd& onlardan bize hizmet eden miislman olmu biri vard. Bir gii[ oru grdm; elbisesind en br bit ald. Trrnaklan ile onu ezdil* ten sonra yalad. Benim, kendisine baktffm grn <ok tat* l.> ded.

ratan bir ey tanmryorum.> dediAralarndan bazIan, on iki tane il0hlan olduunu, kl, ya yamunn, rzgnn, aalann, insanlann, ha5vanlarn, guJuII' gecenin, gndziin, iimiin v rin ayrl a}'Tl ilflhlar olduunu sylerler. Gkte olan ilflh ise hepsinin en byd. F'ak ierler ile anlarak hareket eder. Bnlardan her biri dierinin yaptna r&z olur. <Allah rlerin ----_----* ben, <Zira, ben onun benzerinden ktlm. ondan baka beni ya-

Her biri bir aa parafflr zeker (erkeklik uzn) eklindo yontup iizerine asar. Bir yolcu kacak veya bir d manla karlaacak olursa onu per ve nnde secde eder. <Ey rbbim! Benim yle yap.> der. Tercmana' <1e' rinden birine sor. Bu konudaki delilleri nedir? Niin on u (tenf,_

?0 Bakrtlat : Bakrt kelimesi eski arap melliflerinln eserlerinde burr da zikredilen B agrtlar olduu kadar Macarlar da lfade eder. lbn Havka} *Eagrtlar ki nftr. Bir ks arlar arasfrda otururlar, Bun lat ormanlar arasnda yaayan ve Bulgar hkmdarna bal olan 000 k!f

zannettiklernden bambakadr. lerincle ylanlara tapanlan, balrklara tapanlan grdiik. B (203t) ksm tura kuna tapyorlar. Bana anlattklanna gre, turna kuuna tapanlar, bir g ndan bir ka' vimle harbederken malp olmular. Bu srada dmanlannn arkasndan turnalar ba balam, onlar da bunda deh_ ete dp galip durumda iken kap malp olmular. Bunun bfldet etmeye balamlar. eBunlar bizim itflhlanmzdr. te yaptklan meydanda. Dmanlarm tiler.> demiler. Ite, turnalara ib&det etmelerinin sebebi bu imi. Bunlann iilkesind en hareket ettikten sonra Cirimsn, IJra, TJrem, Byrf,h (Mayna}, Vatg (Utka), Niyasn, C

6'vz (Ag' tay} rmaklarn getik. Saydmz bu rnaklar arasnda ik"r, *, vc drder mesafeler YAr.

kadar btr topluluktur. Bagrtlarn asl byk ksm Peeneklere komu ol_ rak gney Rusya'd ., der. Istahrl do benzer mt6leada buluns. Bagrt ve Macar kelimeleri her ne kadar brb irlerinden farkl grnyo,rlar$t ca yapIan almatarla eski Bagrtlarla Macarlarn diller lduu iobat edilmitir. Rubrouck'e gre Xlll. asrda Bakrtlarr dili Macarlarn dilirc bcn . Bugnk Bagrt Gumhuriyeti ibn Fazln'n grd Bagrtlarf yrdunda bulunmaktadr. Bu geride kalan artklaft olmaldr. lbn Fazl6n' burada Bagrtlar doru olarak Trk kabul eder yrc, hrada bir kafatas kItnden de bahsedilmi olmaldr. Fallus (Erkeklik cw) 'a ibad on iki ilhtan ise sondaki aklamalarda .amanizrn-

Ellik vazifesiyle gitmekte olduumuz Bulgr (Saklibe) hi.ikmdannn memleketine bir gn ve r gecelik mesafe kalnca, hiiLkiimdar idaresi altndaki drt beyizz, kadelerini Yo Bulgarlar hakknda tafsildtl bilgi lin sondakl aklamalar ksmna balc Drt bey : Trkler llardaki drt hkmdar ssteml imparaton luun drt kabilesini veya d* ksmn temsil eder. Han',n drt byk ordusunda grld gibi, bu husus drt esas nokta vo dnya hakimiyctI IBULGARLAn1z 71 72 mddesinde bahedilecek. i l,iI ,. )

Tirtio r l., I it4 IBN F'AZI,AN $I,]YAHATNAMEST sel6,m olsun. Seninle beraber, kendisinden 4 ' .il ! I I

Bunlar, yanlannda ocuklarrnl bizi karlamak iir gnderdi' beekmek, et ve darr7s olduu ha cle bizi karladrlar' Bizirnle raber yriidler. Hiikmdarn bulunduu yere iki fersah kaAll h'a lnea, bizzat onun tarafrndan karlandk. Bizi gniice, Yeninde saklad giin k deye kapandr' baka ilah tlnnyun Allah'a hamdederim.> cmlesine gelince <Emr e'l-M'nrintn (Halife) nin selmm al (i0de et).> dedim' o ve yanndakiler hep birlikte selmr aldlar- Ben mektubu okuyorum, tercrnan harfi harfine'tercme ediyordu. Mektubun okunmasn bitirin' sarsld. c e, oradakiler hep bir azdan tekbir getirdiler. Yerler

paral,n(dar?him)zerirnizesat1.74Bizimiinkubbeliadrr. lar kurd'rrdu. Bu ildrlara indik aFlkmrlarrn yanlna ]-2 Muharrem 310 (12 Mays 92Z} yetmi zar giin vardk. Crcniyyc'ilcn urr lkesino iadar gnleri giini{ mesafe tuttu. Pazar, Paza'rtcsi' Sal' aramla hkmda fe'nin mej'tubu adrlarda oturduk. Bu aracla kumandanlanr ve Jkuoruoken hazrr bulunma larr iin bcylarini' yarugilesi fertlerini toplad. Perembe gn hepsi toplanrnca bigirle araf,rndan mzcla getirdiimiz iki tayra atk' Halife atn eerle,dik. Kendisire siyah ;;; Hatrife'nin iliiatl** giydirdik. Sarrn sardrk'z Bundan sonra rneiltubu o]_ mekiubu u kardm. rto*o*'a, <<I{alife'nin Buun zerine' o ve nu::]er oturnamrz doru olma ok menleketinin ileri ge-enter ayaa katktlar' inan ve gkekli idi. Mektubu okumaya baladm. Gri ksuinr oluyrrp,<< ,$ara

tel5kkiIeriyie atAkald,r. Aada lriIece$i zere, ll"n Fazln bu drt kabi_ ledei sad el<tectir. Drclnc kalilc ise lbn Havkal h tarafndan ba!seclilen B;rsl6 olmalrlr. ?3 et ve dar : Elilik heyetinin karlanmas esnasnda kar' layaria.n yaniarnda tad Cya Veyi B.,Igarlarn kendi nahslleri clmaldr. Aada Rus tccarlarrn ilAhIarna takdin ettikleri grtilecektir. Berke Han'n veziri Msr elilerinin yaklaras zerine o balk, st v.s. gndermitir' ?4 Sal Adeti : Bilhassa evlenme ve erIiklerde tatbik ediien sa ok yaygrd. sa her kabilenin kendi emeiyle' elde ettii malslIe'cle yaplrd ediien sadan sondaki aklamalardan "Kurbanlar ve arjaklar"'maddesinde bahsedilecek. ?5 Bayrak, hilat, eer, sark : Halife tarafndan gnderilen bu eya hkmdarik almetlerid! lifeler islm lkelesindeki bir hkrndarn merilini tandklar zaman ona bayrak. eer, gnderirlerdi.

Sonra,hkmdarayaktaikenvezirHmidb.el.Abbfrs'd6 mektubunudaokudum.ot.rmasrnemrettim.Nezi el.Hara. rni,ninmektubuokunurkenoturdu.(?o+u;Bumektubnokunmasr tamamlannca, adamlan hkmdarrn zerine oi rni},tarc]agrnsparasatlar.Bundansonraonavekarrsrnagetirdi. hedi rdrn'. Brrirlam]z tr, "bi*", inci gibi kymetli rr birer birer ona ve karsrna takdim ed yordum. Nih6,yet, bu iidebitirincehalknhuzfirunda,hkmdarrnkarrsrna]ililt oturuyorcltr . T}u n as;ydirdim. Hatnzz hkrndirn yannda ,rn aa"tar. Htna hilat giydirinee, kadr

zcrirc 6m paralar satrlar. Biz de adrrlarmrza dndk' Biraz vakit getikten sonra bi dcrip artt" rrrd otu_ Ya,nrna girdik. Kubbeli adrnda idi' ocuklarr ise rtl ta si tek bana' Rum dibhcyta rindeotunryordu.Herkestoplanclktansonra'sofranrngetiril. sofray mesini stej. zerinde sdece kzart1m et bulunan Bir lokma kesip vei' getirip ar. Bir bak ald' bir para ii""i ve nc defa da ayn eyi tekrarladr. Sonra kk bir i' Sevsen bunu alrnca ona o"'ti. n* sofra geldi. niine kondu' Adetteribyledir.Hkmdar,k e.ndisinebirlokma/ertneMuktedir'in vezirliini yapmtr' 76H6midb.el.Abbs:Hlcri'306.311(918-923m.]yllararasndaHalife

,I7HAtn:KadnnumumimerasimlerekatlmaseskiTrklerdeadettl. BuhususAraplarayabancyd.Bunun ibnFazldn"Buonlarn6detidk., Battta" TirklerJeki bu det Mootlarda da grlmektedir' lbn , iun ".tua.. ir"nuL-run,,n yannda karlarlnn oturmalarna Ernmelernc hayret eder' ve balar rtsz bakalarna

E6 BN FAZLAN smYAHATNAMES i:::_tin?ji'it] 'r iffii 47 i:iiui.. i

dikehibirkimseyemeeeliniuzatmaaflkiimitannverdii tokmay alan bir sofra ge1ir'78 bir so ra geldi' Bir Sonra, bana bir oa verdi' Bana da da bir sofra geldi' paJa daha kesip saudaki beye verdi' ona geldi' Soniorrr, ikinci teye ni lokma vsdi' Ona cla bir s ofra sofra geIdi' da bir ra iinc beye bir lokma kesip ver{i' ona da bir sofra geldi ' drdiincii u"v* r' lokmi verdi' ona

Sonra, "t"' para verdi' onlara cla sofralar geldi' Sonra, ocuklarna bakasnn sofraHer b rimiz kendi sofras;dan yemek yiyor' yeyince sofrasrndan arta y"*"giri srna, cI rrz atmyortlu. Ve (adnna) gtryordu' knla,r kcncli eviro bir gn ve bir ge_ Vcrncimizi y ra' lrkmtlar onlar buna <s_ ce Q|^saa,t) nce y'|''"' bal erbcti istedi'

ctu',,sdiyorlar.o-veti,bundanbirelkadehitik.Sonraaya. Emtr el-M'minn'e uzun mrler a l <Alla}, trfendim niflnesidir'> dedi' onlrn

versin. Bu, ona olan memnuniyetimin drt bey ve Qocuklar da aya_ ayaa kalkrrasr tzerin e sa-noar kalktk' Hkiimtar bu hareketi ii a katktIar. Biz ae 'v'gJ i"ro, ,..rurlad yanrndan ayrldk" eamisinin minberinde onun tsen gelmecten tnee iitmdarn Bulgarlarn h tivAr' isadrna, hutbe <Ey Allah'rm' <Hkmclar sadece Allah'lah et.> eklinde ok""'yo'* u' ona' Efendim trmlr _douda adla anlamaz' trr. Minberde aun ia" tan's'bu minberlerde ken_ ve batrdaki el-]'minn tuir"lJle ie halifen trmr et_M'minn Ca'fer disine <Ey Al xooo is16'h et'> denilmesiyle yetinir' el-nnflm el-Mu<tedir t anen'' yetinirlerdi' ( 204u) Ondan nceki halife atalan da aynr ekille p"vgr*b"i '",--"-tiyantann }4eryem olu si'y

Bunun zerine, <Benim adrma nasl hutbe okunmasr eAiz olur?> dedi. Ben de <Senin ve babanrn ad ile.> dedim. }Ikm_ dar <Babam kifirdi. onun adrnrn minber'de sylenmesini ite_ mem. Benim adrmr da bir kfifir verdiine gre, adrmrn da hut_ berle zikredilmesi ni arzu etmem. }.caba, efendim Emr el_M'min[rr'in ad nedir?> dedi. Ben, <Ca'fer> de dirn. Ilkmdar <B.e_ nim, onun adrn almam dor oiur mu?> dedi. Ben de <Evet, olu'> dedim Bunun zerine, <Kendi adm Ca'fer, babarnn adr Akdul]ah eklnde deitirdim.> dedi. H i bu isimle olumasrnr ernretti. o da bu emri yerine getirdi. Bur.dan gonra' onn adrn a hutbe <try Allah'rrn! Emr el-}*['minn'in mcvl.Asr ve kulun Eulgar hkmdar Ca'fer b. A bdullAl' islAh ct.> eklinde okunuyordu. g'r sonra, hkmdar bana adam gnderip huz.una artl. tur.> dedim.

vdkleri gibi, beni an derecede vmeyin. Ben sadece bir kulum. Bunun iin, A]lah'n kulu v resl deyiniz.> buyurmuMektubun okunmasrndan ve hediyelerin verilmesinden larret-

bir nebizden Burada sarho edici bir ikiden zlyade Scv, Sc Bal ve dar lckisi' hafifleti mi kmz eski (radan) bahsedilmi oI*'*'' de ;biz-gib tel6kki edilirdl. Hazreti mer 'rn kler , uriyelilere bal ras imeyi msdade etmltir' da hann meclisinde

--_-.----.--_-.78ibnBatttaveMarcoPolo,nunverdiklerimal0matagrlMoollarda ;r!r;;; herke sin ay bir ma$as ve sofras vard. 7g : ;frd;

lTalife'in gnderdii drt bir altrn meselesini ve bunlarrn geci.knesine sebep olan hris an el-Fazl b. l\{_s'nn yapt hi_ lc1i ffenmi$ti'i,Zira, mektupta altmlardan balsedili ". Yan'tr girince oturInan emretti. oturdum. }Ialife'nin nektlbu_ l. ijnrne atarak bu kim getirdi?> dedi. <Ber'>> de<lir. Sonra, vezrin gnderdii mektubu attr. <Ya brinu? >> dedi. Yie <<Ben.> dedim" <Her iki mektupta zikredilen paralar ne Ilu?> dedi. Ben, <Toplanamad. Vakit daraldndan buraya gllnrek firsatrn karrnz diye arkaclan bize yeti iin g.e_ 'idc braktk.> dedim. Hkmdar, <Siz hep beraber geldiniz. Beni esaret altrna t (kul edinen) yahudlere karr koruyacak bi. kaleso yap_ rJa sarfedilecek bu paray ge iin efendim size bu 80 Yahudi|ere kar koruyacak kale : Burada ifade edilen Yal'udile r kunlr ve idarec snf msevi olan Hazarlardr. ha_ lll,l l {'r

't8 ,s===='=:|-.-g'-: * "= - BN FAZLAN sEYAHATNAMEs cler?> dedi. Cevben <<Namaz cizdir> 49 .'r:4

-_-*_:=-:-':.=='==::=# ise benim gnderdiim el kadar masrafta bulundu' Hediyeyi g"'' udvet' doru' Biz elimizden ge' dahi getirebilirdi'> J"a byle olctu'>> dedim' Bunun z e* leni yaptk- w" vupJ"'' "u"" ben tunbn tanrmryorum. Sadece rine tercmrrr, uoru_i" .; insanlardrr' Eer vezir senin seni tanyo ru*' zi"i onar ca kanA'at getirseydi' huk ma yaptin eyi onari' yupu"'*a ve cevabrnr dinlemen in riilyet etmen, mektubu bana oku da_ Senden bakasndan bir dirhem seni buralaru go''a;;'"zdi' iin daha hayrldr'>> dedi" hi istemem. u"'v''n*"]'g" '""" ko:lru iinde ayrrldim" Bunun zerine, yarndan zgn.vc n cti' ciisseli ve iman viicut_ Irsa,na tesi: eder ;#;;il iinclen lronuuyordu. Yan-ndan bir adarnd. Sr"i;;; kp onun topaclrn' (2or') Benimle sonra adamrlan ktktan ';;;;;ilm attm' onlara <<Bu arasnda geen no-nuais"yi korkrnaya laladrm'> dedim' ederken ozanln iffr'delerij Hkdarn mezzini kmet Itrkmdara' <Efendi (fcrnllerini) ikieJ aJ* f hdeterini b_i*:1 fi rn?r et-I\('rninin k;;i;;*'y''ju B;; zerine mezzinine <<Sana syle* bu fa, syletiyor.' deam' ut*u'' ctedi' Mezzin gnlerce diini yap. Sakn ;ffiil ne ldu_ hkmdar bana paranrn ekitde kffmet 'tti' ;;;;; ;;;;";imle mnakaada bulunuyrdu' un orlryor, bu a.kestirmeye ve kenclimi sevunmaya if5'do Ben ise paradan midini kimet in pu'uaun midini kesince' miiezzine lr'sryordum' cmretti' o da ernsiiylemesini yo l lerini (formllerini) iJ* a"r' benimlc mnakaaya getirdi' H;;""o*aku rini yerine if,de erini (formllerini} acmak istiyordu. #;;;#"'"kmetin hareketten menettim' Ve onu bu -iJ":" vine tekrarluO'g'* i'i^otu' g' a* l "nin ce b eni v e arkad aIarrmr ona' t a rdm. Hkmd ai terciimana' b Jna iAret' ederek defa, b* rtt. Hepimiz t"p;;;;; oame rini birer na_ svle: lki mezzn;;;.;'* her-ikisi de aynr cemflatle deta sytyTr' io*u' ri ikier hususta n 'li'"''"iJ_*ia"' deil midir? Bu <<

ile mi? Yoksa ihtilaf ile mi?> dedi. <cm, ile> dedim.g Bundan sonra tercmana, <ona s or. Muhasara altnda hu_ lran, kle haline ge,tirilmek istenen zayf kavimlere yardm etme maksadiyIe, bir adam baz kimselerle para gnde:se, on_ lar da eminete ihanet etsele r, br kimselerin hareketi hakknda ne der?> dedi. Ben <<Bu cff,iz deildir. Bunu yapa nlar kt kimselerdir.> dedim. <cm ile mi? Yoksa ihtilef ile mi?> dedi. Ben Icn ile> ded im. Sonra tercrnana, <ona sor. Halife zerime bir ordu grderse hakkrmdan gelebilir mi ?> dedi. Cevaten <<Ha'lr>> dedim. <Ya Horasan hkmdan?> dedi. Yine <Hayr.> dedim. }Ikmd r, <<Buna sebep mesafenin uzakl Ve ramzLaki kfir kabilelerin okluu deil mi?> dedi. B Evet.> dedim. Bunun zerine tercrnana, <ona syle, vallAhi lrin, bu kadar zak ye'de iken efendim Emir el-IVl'minn'den l .ll luyo:urn' tseenrnedigi bir hareketimi duyar, a:am bu Iedan me,nleketlere ramen, hakkmda beddra" eder de heni olrlrlr yerde mahveder rkryorum. Siz ie, onun elmeini yediniz, verdii elbiseleri giydiiniz, her zarran kendi i grd&iz halde, sizi bana y0ni zayf bir kvme gndedii ]ilik vazifesi gibi ksa bir ve Mslmanlara ihatlt ettiniz. Szlerinde bana gerei syleyen biri gelmedike izden du din hususu kabul etmem. Bu ekilde lir insan gelirse onun dediini tutarm.> dedi. Bu sz ler zerine lizi haptetti. Venecek cevap bulamadk. Yanndan aynldk. |;ir hkrndar

dedim. <Icmfl (ittifk) 8 Ez6n : _ ma klyorl*'

ll;efi ve 6fi mezheplerinin nfuz yarlrnas!nln b'ir tezdhrdr. lsldmiyet'i l\llv<r yoluyla kabul eden Bulgarlarn Hanefi l"{ezhebi'ne y11tn oIarak ikametin if6delerini tekrarlanralar tabi? idi. ifii Mezheblnde ,,lll ltn Fazl6n ise' kendi benimsedi mezheb uygun ofarak ik6rnetin ifd. llrinln tekrorlanmasnda srar ec|iyor. iin mahiyetini nc rayamayan ll(lkndar mezzlnine lkameti lbn Fazl6n'n stedii ekildo okumasn emrellyr efi fakihlerinin mdahelesi netlces yapt hatann farkna Vittlyor vg miiezzlnino lkneti delerini yine tekrarlamasn emredyor. ilg lbn FazlA'l arasnda yaplan mnakaa aslnda bu blgede Bu"ada ik6rnetin ifadelerinin tol<rarlanp tekrarlnnmayacan F.4

E. 0 IBN FAZLAN SEYAHArNAMES 6,

Ibn Fazln der ki: Bu konumadan sonra, hkiirndar ar_ kadalarma itibar gstermedi halde, eni bakalarna tercih eder, yanndan ayrrmaz ve bana <Eb Bekr el-Sddk> derdi' (z05b) Bul gar hkmdannn lkesinde saylamyacak kadar ok acip eyler grdtirn. Bunlardan biri udur sinde ilk kaldmz gece gne batmadan tam bir saat nce semann iyice krzardn grdm. ler ve byiik bir grlt getdini iittim. Bam kaldrdm. Yalrnrmda ate gibi krrmz b irlt ve sesler ondan geliyorilu. Dikkatle baktm. Bulutun iinde insa.na, ve hayana ben zeyen hayaller, bunlarrn ellerinde yaylar' mzraklar ve kllar bulunuyordu. Bu karaltla ra dilrkatle bakyor, iyice farketmeye alyordum. Tam bu srada, bu buluta benzer baka bi bulut ortaya kt. onda da insanlar, }rayvanlar ve silihlar grnyordu. Bir svari birlii dierine hcum ettii sibi bu birliklerden biri, dierinin zerine sa]d1naya balad. Biz, urrmdan ok korktuk. Allah'a yalvar_ maya ve dua etmeye baladk. Yerliler ise bize glyor lar ve bu }a,limize hayret ediyorlard.82 Ibn Fazlfrn der ki: Biz, bir birlin dierine hcumuna bakyorclk. Iki birlilr birbirlerine giriyorlar, bir mddet so;ra ayrlyprlard hal gecenin cpey bir krsmrnda devan etti. Son_ ra her iki bfulik de kayboldular. Hkmdara bunun ne olduunu sorduk. Cevben, atalannrn <Bunlur cinlcrin ri"i'minle,ri dan ve klrmz bulut!ar iinde cinIern arptlnda lal,odilnc'ktodir. Bu lusus giin mu dereceye vard(.l zrran vukubulan bir kuzey afalnlan baka bir ey deild'ir. Est zey

ile kfirteridir"> dediklerini, ok eski zaranlardan beri her akam bu ekilde arp$tkar Fadfln yle der: Sonra, hiikmdarn aslen Badad'tan olup tesadifen bu taraflara gelmi ol n terzisi ile konumak iin kubbell adnma girdik. Kur'6,n'dan yaqm sbu (1/14) okuyacak kadar za' man gememiti. Konuuyr, yats ezannln okunmasn bek_ yorduk. F'.zanrn okundu uk. adrdan ktk. Bir de ne greyim. Sabah olmr. Bunun zerine mezzine <Sen ne eza_ n dedim. Mezzin <Sabah ezanl.> dedi. <Yats| eza' u ne oldu?> deilim. <onu akam nafiIa zrun arkasndan krlarz.> dedi. <Ya gece ne oldu?>> diye sordurn. Cevfrben, <Grd_ gn gib i. Sen gelrneden nce bundan daha ksayd. Bu gnler_ e uzamaya talad> dedi. Ayrca, saba, amaz]'n kaQnnm korkusuyl.a bir aydr geceleyin uyuma.dn syledi. yle ki, nkamleyin te atee koyan bir kimse, tencercnin i:indcki E2 Kuzey afa : Buraca gne batinazda biraz neo iclarn l<z;rdn-

efsanelel'inde kuzey afa gkteki ordularn muhareboslno lronzetilmektedir. Bu husus Cer n]en efsanelerlnde pek yaygn bir tomacJr. [lurada muharebenin m'min ve kAfir cinler erasnda getii sylonrnel<lo oly lsl0mllotirilmek tedir. Bu tema1a biraz deiik olora r Gece Masallar'ndaki Blkyya ve 6h-m&r6n masallarda da rastlanmaltadr. Bu masallard . toz bulutu iinde bi' v5dide m'min vo l<fir cinlerdon meydana gelen tki ord.nun Brpl

yemek piemeder sabah na,nrazrnr krlar. bn Fazln yle ler: onlarn lkesinde giindzlerin un olclu'uu g:rliim. Senenin bir krsmrnda gndzler ok uzar, geceler ck lrsal.r. So ok uzar, gilndzler ok ksalr. Varrlnn ilrinci gecesi kubbeli adrnmrn drrnda oturu cttim. (206a) Pek az yldz greki}dirn. Zannederim urada burada on bc ka<lar y| z vard amdan nceki krmz fn,lr hi lravbolrnuyor. Gece ise pek karanbk deil. Geceleyin insan, <k atrmlrk mesaf,eden daha uzaktaki adam tanyabiliyor. Ibn Fazlfln der }i: Aya baktm . C<rn ortasr ge'lmiyor. Aksine bir mddet semanrn ufka yakrn kesiminde griindkt,t h olup gzden kayboluyor. Hkmdlr, liresinin yya yryyle aylrk truzeyinde Vs8

84 Vis0 : Bunlar Ladoga glnn dousunda Beyaz gl civarnda oturan Ils amalistlerinden Vi

kabilesidir' Bulgarlar Vis ve Yura lkosino kzak (l(j0rot llrlo elbiso, tuz, iennIi eya gtrrler, Bunlar krklerle doiirlerd|. Bu bir sessiz deiim tarzndayd. Sessiz dollm a-

''r'1"TT'r'F-" '' 52*--^*=, , *-._ gw rAzI"AN

SEYAHATNAMESI aclarnlarrnd.an biriyle aalar arasrna girdik. daha uzun, yeil ve kk bir aa g'rc!& m damann ucunda genr Ve yere "-@ _( lr ===

geeenin bir saatten daha ksa bulunduunu, onla'rn lkesinde olduunu syledi' fun Fazln er: daiar ve gziin grebii' orada, gne doarken her 191' haGne ise byk bir hulut dii u'-i*' alyor' devam geliceve kadar kzrllk linde douvo,' og' o'tu'n' u'- nuraaa g ediyor. Memleket i'*' 'u'u' krsalrr. Hatt, bizde kadar uzar, gnd#;^j";l".r".*arr bulun n Et'il nehrire u' mesafede bir adam u, te's';i;; a'iu orava varmatl'n '"kaln }ragitme k iin sabahleyin yola rksa' gkyzn k1I'I-T.: c] cr1ii er' basar, ntirlialJu, aorp' ,ru*r, gndzler ksalBiz oradan ,yrarirr;'; i'mt. ^'-"-orr, uurlu sayarlar' Byle k amasrn ok bo-lluk, bereket ve st'lh du5nnca sevintrler' o senenin bir ey seresi olacar sylerler' iven kimse onun emlsian> z06b) Rqgdan yedik-Tpdrsok < olduur-da gt,-eli, tereddiitjilLet.ez__ Pulmadaq ondan ?.raelrralarr var. Bu elma kzlar lann en da}a . Ye bilmed-iim bir ise ince hurma rlan i esr hurma aacnn benzer. fakat esinin bir baldaha rdm.

Bqlggd baififf?fiffi. qab*"sgH iaoa hemen hemen Eu ziridan daha -g3iE m bir mu

t:dcr. Hkmdar'rn brndan hissesi vokturJalnz, h0: cv gener]c bir, hkrndara bir samur k verir. Hkndar ns!erleL!etiKrler.Fir g-3p .g*i *-u*h9-9qu9l"Rusds.v Ve alPg]Lbol g_lmasna -ru-cn .ob-|ar_verda m. Di ve-Izgn hernen aacn kalnlsna ormarun u. Dehet <Korkma' ii@ ve arkadalarini herhangi br yere akn yapmak iin gnclerir ve skerle'i ga'nimet elde ederlerse bund an muaJ4yen bir hissc alr. Dtin va,pan veya d&vet tertip eden herkesin, vercli ziy&fe te gre, } ii]imdara bir hisse &yrrmas' bir shreca8 bal nclzi ve br nrasnda fndk oktur." der. Volga kyIarndan orta Asya'ya golen fndklara . bu I f"gio, Sevsen, Bafis 6ffidffi""B5 Fndk : Mervezi "Bulgar gar' den i l i |kesindeki hadenk (kaylnnac) aaIar ylrrrmrda bulunnn hkmdar: rc i. Gvd.es i n jg-gL-_bl.mav

ggL" i *---

gre' oskiden zenci olduu gibi' Mervozi'ye manmzdaki ibtdi kabilelerdo [*i'u'inJu "u"ut u' Ayn mellif kaydetterde, in ve Hind 'a''"i*o'; Josslz deiinln h0kin otduunu KimAkla ir zrnresl "*;*d"-J; meKedlr. 'i;i;"

t6 S&hrec : Bu kelirne Trke'deki osarak" kelimoinin doiik eklid.ir. lbn Rusteh "Hkm dilnden vergi olarak bir at alr., der. Buna' 11iire, vaktiyle at eklinde alnan bir v ergiden bahsedilmelidir. Kellme "sh 'h, eklinde de okunabilir.

5& IBN r.AZLAN J |: =:===-:::3' SEYA-IIATNAMnS :-<i=---.::-:_-_ t 'Zita' on]'ann miktar bozuimu buday verm*i mecburidir's? saklayacair Yiyeceklerini lkei rutubetli u" r?u*, ardr.oe yerae kyular kazp yiyeceklerini yerleri de yoktur' gn getikten on:a kokar ve bunlara koyabilirler' o da ur<a bunlann kul yapariar. etini, kzlar . Yalmz, rirler. F

Hepsi kubbeli adrlada ctururlar.92 Yalnz, hiikndurn adr ok byktr. Bin ve daJra ilir. Ii ltr_ meni kumaslariyle denmi olup ortasrnda Rum dibacyla (brocart) rtil bir t vardr. onlann detlerine gre, bi:' kinsenin oIrnun erkek ocu_ doarsa, onu babas de esi alr. <<Bunu, adam olun_ u caya kadar bakmaya babasndan daha lyrlrrm.> der.93 Eir adam liice ona ocuklar deil, kardeleri miras olurlar.s' Fliikmdara, ful6"miyet'e s ciz olmadn syledim. Mirasrn nasl intikal edeceini iyice anlaymcaya kadar iza} ettim

muhafrz bulunmaz' Sokaklardan kkar' Kalpaklarnr ave arrdan geqerten"herkes a5aa (20? ntlar geince tekrp koltuklannu aLna alrrlar' huzrns' girar balarrn* giyu';;ay"' *' rn binu'vtt'hattf,' oc'klarr Y"-}*-uleri ren herkes; kiik "* koltuklarnln alle, onu g ri zema; kalpaklannr karp Daasonra tn alrtrar. Sonra, balariyle *"a* verip otunrrla !3 kadar kalkp, hiijamdar ot"**uy' emrelinceye 'durur: iernes diz kerek oturur'' Kalpa lar. onun nnde;t"*" ladar gaklgr" koltuunctran rkarmaa' Huztrund'an rk'rncaya giyer'o nndan a5rrrldktan sonra tekrar u,rr;;#;. ffi;;';nnda

onlarn lkesinde en ok grdm eylerden biri c1e yclrrnd. Bir eve (adra) yldrm d e bulunan insan, eya ve dier eylerle kendi haiine }ratr:'lar. Bnlar zamanla mahvolur Ve <Bu ev skinleri Al_ la'n gazabna uram kimselerdir> derler.9s

92 Kubbeli adr (Trk adr) : lbn Fazli'n soffrlti nrngdi B'lgarlarn heniiz oturuyorlir(Il. B' drlar.kuble, veya "beyt" kelimeleriylo ifndo edllnrktotIir' Kl sas itlbariy!e yuvarak yrd", kee iIo tpl kubtrli q:tlr iItlo dnr. B yurt

kondislnden Bozulm buday : Burar]a budayn bir ikiden bahsedilmektodir' imt edilen l'i esinde uo,rf,r', iur"imun sellm'' seyahatlnin Rutubeti kullanlr' (pis.koku.Iu topra bu'l-Fid6'nn eserinde ayn ifade ve 's oltalarnn ok bulunuu balk ya ' *'' i'g'nu ffi delil' budaydan

en deerlilori zirvele birleen 'zun na dilnlelenlr ln;1 rdlli1, iittcn duma" r klanl.g,d" ltn attt 1''afnrlllr t;''lllf r:dilen adi.cliiolidir' Bu bii< ollnlrl;l rlc l<.IlanIr. lbn Battta bize zbak_Han'n adrn tafsiltI rlarak tnvl

el_Zeheb clenen bu clr altn levhalarla kapl clilnrlorlrn ii edi|' li olup, or vhalarla kopl bir taht vnrd... Borke Han'n ;adr 500 svari alabiliyordu. Bcyz keo ve rl+ l<plyd. 93 s giin dahi, Krgzlarda bir adam orkek ocu(lu doorsa onu dedesi 'ii'lalk avclnn revata olduunu gsteriyor' 8c Balk

geon lu ke|ime Kalpak : etnjJ'-*ka]un"uu" eklinde giydlkeri'apka" eklinde izah edllm yksek klah, iJr.'r,ui.ir.nn iui*anlarn elbisolerine benzer' mektedir. lbn Rusteh " i Trk clbiseleri olarak kaydeder' der. Mervezi, ,rrn"uuJue kabay f,deti' hallerde bat aki apkay karmak 9t apkay karma gu ;;;; islm lkelerine askor o,larak gelen Trkler' er arasnda c6ri di. de ve Moollarda da grmekteyiz' s} nkeedon

s4 Kardelerin veraseti : &ir adarn !nco ora rcuklarnn doil, kardelerinin varis oIma anaerkil ale diizenlnden 1clmokteldir. Bu 6d'et Trklerde, I\loollarda, Berborilerde ve eitli kavinlorde grlr. Bu verdset yrensibi siyasi ver6set hus-sunda da gee:Iidi : Trklerde olduu gibi, Moollarda da yldrm isabet eden bytl'

eya, hayvanlar, insanlar, hlasa |',erey bir mddet btiytik l"ann' ordugahndan uzakta tu ulurdu. Baz amanisterin yldrm tanrslna ibddot ettilnden bahsedilecek. onlara gro bu erdeki kt ruhlar taklbod'er. Uygurlar se yldrtm uurlu sayarlard.

50 BN FAZLAI"I sEyAHATNAMI]S .:*=::t==:=--: 57 r=

olarak onu da ldrrler. ffindan bir sandk yaparlq1 K1t! naffc-camun, birTesti su brakt! 4g P' Yant-

sn&-gtti&,Eer, bir kimse silhlarn kanp bir kyya koy_ -' Tilktu, sonra id'arnr ya ketini kflbiyetine ve bilgisine yorarlar. Ona dokunrnadar. k ve erkekler r. nirb_rle4& r kg+da hir .ekae-zia_etq9zlel. lardandr. Iclerinden biri zina ederse, kim olursa = j:tY,--'a#i::*-:;i-:::;.--:1^:J_ ji='!:::rF:f oisun, drt -*-.-,-_..---.--.-,.: ; ;;::--;;l:ji: kpTzlar.'F@ Zina@]iyeeygldaq@ traz4E--a^kp rnceye kadar bu ekilde asl kalrr.96 brnzJ hizmet etrnesi serekiu-der]er-*onu-vakalRyp-b'oyn4|a Ccwflfuglra iilw mi <<Bunqg-PPr zina &-nin el

-ffii ikiye ayrrdrktan sonra viicutlarnrn traralanndan }er birini bir aaca asarlar. t ]La'" s'geken enkeklerjen- k' n '' "'" dwe tnk *at 1 frffi**<arlsa-p-agurcezay ! *p'ler"Farr e |

<Sindli bir adam tesadiifen buralara geldi. Bir mddet hkmdann hizmetinde alt. Kibiliye li ve zeki biri icli. Bir ara L,

yerli alktan bazlar ticret iin bir yere gitmek iteditrer. (20?b) Sindli onlarla berabe r gitmek iin hkmd.ardan izin istedi. Hiikmdar nce buna razr olrnadr. Fakat, Sindiirin israrr zerine gitmesine izin verdi' Gemideker onun cewAl uekfll, aklli bir adarn old uunu grnce birbirleri ile konusup <Bu rabbmzn hizmetine lflyktr. ona gnderelim.> cie Yollar zerindeki bir orrnandan geerken adam gemiden indirip boynuna bir ip geirdiler. Aclam, bu ekiltle yksek Ii I

aacn bana astktan sonra brakp gittiler. Yolcla vrrlerken iclerinden biri idrarn ya er ve si]ih zerindeyken idrarrnr -yaparsa oqF sayarluJzsrhdefii-;-*-_--*.-** ,*-**-:-:-:;::-r _-_r--r:_i ^i -_-___ siiAhnr, elbisesini ve her eyini alrrlar. L l

98 Haia ile bi"ini ldren kimseyi Ruslar da ayn ekilc|o cezalanclrrlard fa. lk.). Bu cezaladrma lme mahk0m eciilen kimsein tesadfler sebetiyle kurtuIrnas veya a!ln, an tesiryIe lnesi iindir. 97 sondaki akla-nalardan *insai kurbanlar" maddesine lak.

iktard ba'l buiullu:" onlar, bu yuvalarr tanrrlar, ballarn almak iin ormana girerler' Ba.zan, bu esnada di"inranlarnn basknl, r:ayp, cnilr tarafrrdan ldrldkleri k tccar vardr. Bu tccarla: Tiirk 1lrelerine gidip koyun, Vs lkesine gidip samur ve si titrki krk satn alrrlar. tsulgarlar arasnda be bin kadn ve erkekten miiteelkil, Bara r diye tannan byi bir ile grdk. Hersi de msliim'an olmular ve nillr,az klacak ahap yapmla.rd. l'akat, Kur'n okumasnr' bilmiyorlard. Ilerinden bir ksrnna namaa klaca ur'ffn rettim. Benim emle Tet adnda biri mslman oldu. ona Ab_ rlullah adn verclim. rine, <Bana' senin kendi adnr vermeni istiyorum> dedi. Adn hemen Muhammed olaralr d e_ itirdim. Bu adamrn kars, anasl ve ocuklar miislman olup hepsi de Muhammed adnr ald ona, <El_Hamdu lillh..'> ve <Kul huvallh ahad...> surelerini ffettim. Bu iki sreyi re mekten dolayr duyduu sevin, Bulgar hkmdar ola du_ yaca sevinten daha fazla idi. tvsam da muvaffak olamadm. '-*.ffi_iz da zina yapan gibi ldrrler. lill tl l

rimtrIs,'*i":rw f' ' "' 5B SEYAHATNAMEST =-:::i'1ff:_:" ',i_ ;;*a

(20sa) Hkiimdann yana vardmzda onu Hallece kurmu ola_ tl(helletch6)9s denen bir suyn a ordug&h n"oo..'B, *, glden meydana ge.lir. Eunlardan ikisj "rt byiik, biri kktr. t, her de ok derindir' Buras ke' i]e Hazar fJenizi'ne dkiilen Etil nehri_ arasnla bi fersah srk kurular: ve ;;rfi bi, mesafe vandr. n"i6ili, Effi"oa sk pek ok deerli eyer at'lan bir ar (panaylr) bulunur'gg a i,, l,', ii t, lkesinde Bazan adam ve eJi aldkHg_giin-lou ek{$P se: (z08b) Die{ taYencfi.c r lzumundan'faI'l l, ve Me'ctrc Sedrli buirtl F, buraya bir giiltik mesofedo olan E$!5sbi eaan arlmbs ktadrr-Allt onlann sonra, Yecc Vg l\fie msIrnnn o!=','a igrnisti". $ndan conra. Ye'cc vo fule'cc' fizyoi'onririndc+ balra bir Efr en ffi runlu, yuvalalt y;I kavir .kuu

{r ffintrn-Tim-a a . Bizden k mesafede blunan azmannn Ve'c0c ve sle'

Hallace : Volga'nn Karna ile birleti yerln yaknnda bulnan bu Eln ad uvaa olu Etil nehr kysnda ktruan bu panayrn yerinde daha sonra|ar Bulgar ehri teekkl edece 9s

-ggsJgto-yle Ye'cc ve Me'cc seddi !.kkncaki kana'atler do ayn ekild'e deimek' D rkap, bazlar ip Jseb,ja-,

0 BN FAu,Al bn Fazfln yle der: SEYAHATNAMESI fui|os fogyi :-:._-:-:= 6.

f'Fr hamile \an- qocuung dliiiryo{g. Bir eglJg}glffi* ,ofrii 6arinceve kadar sI< reketlerini grnee onu fi[sek bir aaca astffi'_oiad-a ld. Eer, kerniklerini v- ba.l*:* ..".,ff J-; ;# !::;:::-:->=a;-;-:--*L .sn grmek istiyorsan, gel beraber gidelim, gr. > dedi. <Valla_ reTi-}j"_ hi-ffi m;vl ar zu-b vofr m;ffi bulunan byk bir ormana gjluk, B.l1ggc: cEfi{an_d'ilar oh-e,rrin;?6-*mm*Atrjffi irlTmiffi "aava Gh;._b ak-tl m;T o c am a -fu_4 ._-,.#."% i rn d det y #-.-*-Y-* .r'#%,*-j.--_-2 Bu adarnn ne olduunu hkiimdara sordum. Cev&ben <Bi' anrmrzd a gt !Igu. _EgEaq, q"g sq"gn:*--*::"::-.-;-a !e

diye tannan bir bey ile berabendi. Henz.rnslrnan olmam olan bu bey, Bulgar hkmdanna b Hkmdar yukardaki haberi gnderince her ilri ksrm kor_ kup onunla beraber Cav1z nehri ky gtler. Bu nehir be zir6, kadar geniliinde ve sulan gbee kadar an }:ir rrnaktr. B se kprck kemiklerine kadar kar. Pek ok yerinde ise boyu aar. Etrafinda ok miktarda ka 'aer ve dier cins aalar vardrr. kz k (209a) gvdesi kat: lne x#a r"r ffi ayn @ n_b-L1@nlffi ;1_-r,--uq tte bykt ud,-so- "'* kaJraklan kz ] ve @}gi*l19--!93ter--[ira .adam onlann barna zorla bey olmutu.

bn Fazln yle der: Sonra hkmdar, Hallece suyu bandan Cayzro{ 1}li ly*ua gitti.

oturduktan sonra gmek isteyince $uyfl'{0z denilen bir kavme adam gndererek kendisiyl e birlikte gelmelerini emretti. Orla@ abr-dm q+i!gr. Eunla-jkl-k}sT3*?ya

*ll-Lj1glak gqq \ gl-aI \3la, jlgl bir bgrueu, plan ..bir sgg Bu hayvanin 'h,m-g@Jga veya daha boynuzunun uzunlu ii ila }:e zir, d,aha az ok olup kendisi ok vei] aary y r yermi. Bir svari rlg"-*zerino hiicum ctlcrmi. H hg"ffijfid"-iyi_ L.9. tq ,i niha kalm $av_qlt " eI-lern'da zkrediIrnektedir' ,s3 Eskil : Drt lulEar ka!::ilesindon birinin artr olup lbn Rustel ve Huddo

letine mensubiyetle takviye etti. Ben, Halife'nin hizmetlffr_ ym. B rnillet, hkmdarl evcih etti. Kim szrnii t'titmazsa onun karsna klla kanm.> dedi. Dier ksm ise Es_ ycrdi. k'ir adam gndererek <Allah, beni Islilmiyet'e ve I{alife'nin devadndaki tu Hkmdar onlara 1q{ Ceviz : Kara nehrnin bir kol-dur. Rulgar ehrinin klzeyine d_

t$2 SuvAr : Zeki Velidi Toan li lsin .va kabilesinin oski ad old.li-_ nu syler. sonra Bulgai' ehriin yaknnda kurulan bir ehrin ad o|acaktr. ehrin bir cuma mescid! v bn Havkal -Suvar ehrinde hatip olan biri bana, b;". iki ehrin (Bulgar, ,6r) nfunu r old'^u, binalarnn alap in ediIdiin, halknn kn ehirde evlerde, yaz i der. l

lalen kelireleri birbirine kartrlmtr' Bahsedilen hayvanln kergedan olup olmadnd amannda ),aaylp yaamadnda tereddt edilmektedr. Zeki Velidi Toan, bu hayvann gerolr dan olduunu sylemekte, bu konuda lbn el_Fakih'e dayan-

lar, sr ve ki imek iin kadeh|er, lekeleri ince olunca bak, sap voya vo Harezn'e ihra leri hanerlerln sap|ar yap_ lr., der. Ayrca, bu aactan ),ap!an anak|ara, tabaklara vo zolara d ha!enc deni"di. Arapa eserIei'de Ernevi!er devrinden iibaren Airlerin ve yaz arlarn eser|erinde ha!enten m6ml eyadan bahsectrilir. Kayn aiac ihacenk) gibi, bu aa klar, yay saplar, kuntariyeler de imt ediliyorrlu. Kayn aacl ile, akaaatan &yn eya y itaplarda hadenk ve tsrlgarlarn llorasan'a

aacn, in, Rrs 'e Blar ikelerinde byk boylu olr:iuunu. ondan vazolar, tabaklar ve e eder. El_BTrni "Ha!enc izgili yoiIu, danal ve bsnekli bir aatr. Bu gatan Trk lk salar, barlak_

{[i4 Biraz oira, burada bahgedilen havyann ha!en l"akaaa) aaIar* arasnda yaad lat kitaplarnda "neyaz ile-siyah, krmz i!e sa' renkler {<ar bir aa, eklinre u L

82 *--_-1 SEYAIIATNAIES _--- ilil sB ffirjfr:::: | ]-". ". atmn zerinden aJarak havaya atar' aa$ya e

t4i11 arkasnga kaqml yle_ki; bir adam ld gn erkekler gelip lenin kubbeli adrnn En .. i*n, halk bozkrlarda 'e ormanlalda bu hayvan araJnp aV_ la'7ifi*ellerindeki deriden rme kr Jbarnce}e kadar zerine Hkiimdarn yanmda Yemen a bn Fazln yle der: bu hasta"Ik st

fup gmecekleri alrlar. n maktadr. Kovalevky ise, lu hayvanln tarihi dcvirlerde vaaad,n, Eb H6mio el_Ende! ak br hayvann oldu sylenen boyntzun tarih ncesi devirlerd,e yaam otan mamutun fosi lecclni sylemektedir. Kendisinden kernar, tarak, tabak ve eitli eya yp1lan bu inaddeye hutwden imal edilen eyanln in'do, llid'de ve "hutw, clenir. fuereev, Trk lkelerinde etnektedir.

sene do]unca adrnn kaps ij,zeridek$3Jr4 jn4i.ip sac;;ifr;-Gffi-Ttra orudar]. fraz u ziyfetle m0temden ktklar anlalrr. Olenin Bu pel,tjdekiF 9$1 tala kq4s v.3rs_a. b q evlpnir.. r"Fj9"9Jlug.-JJa"t- ige liilerine_fldecp b.Jl* neze merasimleri mffiffi TiF-R-smmr ya par. iilkesindeki her ev lrarna, TTazar hkmdanna bir samur kiirk vergi vermek mecburiyendedir. IIazarlar iilkeinden Bulgaq j.ak6,ljbe) lkesine l?ir ticF.p] [ ._r-t ry lki cc arl a r ggtmak-iin-&ya gelen ri

yabanc genilrdeki allardan istsnasz r alrd. Kuzeydon gelen Qemiler ekeri kle, s ki, sincap ve l<akum krklerl, nndan Bulg'ar ehrinin kurulduu yordeki panaylra goltrlerdi. Hiikmdar bura' 06 Grnrk resrni : Bu|;ar i1lkesine gelen bu gem!lor Volqa ve kollaolarak gmyorlard.

y gmme : Bulgarlar mglman olduktan sonra llgrini bu e" kltde gmmeye baiamlarr. lar lsg llerini oturmus l05

gnyden gelenler ise ilenmt macdelor ve zrel mahsiiltor getirirlerdi. u noktaya da 6re tnek gerekir ki, bu srada Hazarlar vo kuzoylerndeH' kavimler para yerne sincap deris i kullanrlard. lbn Rusteh, .on]ar aranda

6& BN FAZLAN ]::.:-]5::::=:::] j::j $EYAIArNAMES _::-_: 65

?,";lt ;";J k z istcm ek icin e rl am endermis.,t<tmfr alffi: g*Jgg.s_e,*}?LJ@-J rr, m.anr olmadna dflir delillerini- syleyip o}g"_1s_l.trg re4-lgg*k**sffi q3: -$r sIIq 9'9.-J--"o tilffi Hazat hkmdarBu n, n y@a_ ffhindix-sir gn Hazq$}4$-ary lgry*( .# _ .E"_ ;{aae*E-ii@g tm. Bunun zerine, hkmdara s]gi,3ffi913grghja&ka_!] j_ry_:*rglL_"4ffi

-4gp-a-bu-ka*d&"_g93 jk a j m asrnd an kork arak h emen k endisin- g _b-a lr-_oian*E j 'vlencliffii. -BulseF*TsiIi6i_-iit.tmaarnr Halif, e' ye ( $u} -i--*.*rustur. _*-Tnn

,.11]mtrffiye* ;a na;} Pi f k'E- i!P ej,!q;si-"s*"vu sev.eaenlus "E lIazi ii p]" r

ki: Bir gn hkmdara <Ivlemleketin geni, ]larn fazla, aldn vergiler ok. Niin Hali clommiyetsiz miktarda para gnderip bir kale yaptrrmasrn istedin?> dedim. Cevap ola rak <Halifelerin devletinin bahfu F'azlf,,n clcr

-.*- I{adnlardan her birinin memesi zerine, kocasrnrn zen,rinve mevkiine gre, demir den, giimten, bakrrdan veya aI_ I*}* furdan bir hukka baldr. Her hukkann iinde bir ha , na"kann iinde memeye bal bir bak vado.'', 4*.*, boyrn_ Ve sart|n olduklarnd,an erkek|eri kadnlar gibi gzeldir., der. Mes,0di, Leon Diac'e ve ProccpIus'tn kayt!rndan rnaic,g'nn Err, Rus kelimosiylo Yunanca'dakl rosios (k ie'i ara*;nrJaki benzerlikten dolay Bizansllar Rusara "kr.nzlar, cierlerdl. Eizzat R da kendi isimIeriyle eck ketane renqi mansna gelen rus,,j sfat arasnda bir kelime o|r , yu. parlar- Mes'di ve Kazvinf'ye gre, ?uslarin bir ksrn sakallarn tra eder" ler; b burerlar, bir ksm ise rerler. 0$ {bn Fazidn tarafndan Busla-ln elbiseleri hakknda veri en mal0mat bn Rusteh ve lbn Flavka!'in verdikleri e tezaa tekil eder. a"ir,"r'o"""e| l 1 Fazl,n'n kaydettig ekilde giyinen Ruslar sonradun t,r.u, trttrn gibi elbiseler giy meye ba!an"lIardr. lbn Rusteh, .onlar iyi gi|in*n ."*r, kirneierdir." der. {10 tsalta , kl : lbn Miskevevh de R.s muharlplerinln hem kl, hem bal. ta, testere, eki ve bal rn eyler. Zeki Ve|idi Togan, Rus ve Frank kllarndan ZDG, XC, 29 daki bir makalesincl siltl olarak batffisF""-or,a*rr

Eer* {?0a)biLJ3!** u_ br zarnan bunlarr .Y**]psgn_agrnaz--xd'gu;i ytrit r* ffr;if k;; Tlrnaklann,n ucundan "i"-d;ir. boyunlanna kadar ljegglh*:-aeg_ffimmffi

Y9_ry.I9Lz*a]aI"JIe hrka (i elbisesi) ne de k;i_;*g"i:F;: ffi-E kel-eri vcutlannn b ",-iurr,rir;;";ffi; ;ffilerinden biri danda kalan bir eit elbise gyerler.og ffi ssrH:i}$"bir"-hw*eee-glhmffi *"

s.qk oldrunu, vergilerinin helf,.Iinden alndn grdn iin } tee]biiste bulund tndan ve3a giimten bir kale yaptrmak istesem bir gIk ekmen-. FIalife'ni malnn uur getirreini arzu ettiira iin ondan bu par&)n istedim> ddi. l

tn'UsLAI']{07 bn FazlCI,n yle der: ficaret iqitr Etil aehp-}:ysdaki-.pana.wa.-_konya+oe bir sncap derisi iki ltuk .dirhem yorino goer. Yuva'lak beyaz diremler ise lsl6n lke den gelir., 6g1. 10? Rustar hakknda geni bllgl iin sondaki aklamalara bak. ,08 Flusla rn gemilerle ticaret iin geld'ikleri bu ar Bulgar ehrinln I buIunduu yerdeki ponayrdan baka bir yer deildir. Rusya'dan geIen bu t'ocarlar urnumiy etle Varelerdi. onlar ticaret lin bazan kara yoluyla Ba-

ded'a kadar gelirlerdi. lbn Rusteh c|o Ruslarn grbz vo gzel manzaral olduklarn syler' larco Polo "onlar ok gzeldir. Hepsi de beyaz vedlt |;,l, baheder.

111 Dvme : 'iuslar gbi skitler de vcutlarn batan aa hayvan vo oya motflerinin d ururlard. lskitlord,u'i tu'" Luo,falun* cesedle:'de bu huus ak olarak 1rlmektedir, r belkl je onar ktlklerden koruyacak fetilerin suretleridir. ll2 Hukka : Gsler zeri an bu hukkalar kadnlarn gsler formunda kalmas ve fazla bymornesi in kullanlrc}. r arasnda kullanlan hukkalarda, oval biimindekl engel vo baklardan 6etmektedi!,. F.5 Ii,

66 ::-:];: j:.:i::i:i]-]];l.:..::-i||s:-E::'::1:: n' 'aga SEYAHATNAMEST : 67

larndaaltnveyagmtengerdanlklartarrlar.Zira,R.tslarbir gerdarrr.. adam ]-0 000 dirhem ip olunca karsrna Jrn-yu1rur. gerdanu1^_{i?j; 20 000 dirheme sahip oJunca iki. r* Ay n ekitde, kazandr her 10b00 dirhem 'n}" _r^T 9::::i:} il"; ;;;;"; Brr." bir kadnn boyn nda pek ok ger'danlk bulunur' ..^*.lilzlari zinaf eya$ gemilerin zer' inrle En ok dee erdikIeri ziynet os satrlanseramikeyanrnamurundanyaplanyeilvemavilon. Erkekleri bu bo ncuklardr. Bunun iin ok para harcarlar' alp kanlanna bundan crrklarn tanesini birer d irheme satn gerdanlk yaparlar. Ruslar,Allah'nei--]-t]-'s"-Ptu&_v-e*bs'h,ab;

i, daha az veya daha ok gruplar halinde toplanrlar. Hgr-p rinin zerine oturd r bir d y aJdr." -qEH&.-I3*H9qqE; lffi-zerine otururlar. Bazan. iclerin_ p-.eden iine devam r" Fakat, eder. d;rm; iliiii

.destten sonra g:Riale ir;"mdfict.rtpi*t.,' dolay yrkanrnazla'r' desttensol.Ig.-!9l-r erun9uc.L*lv(llltrl'rq y.:ly: .anne=eJlff g*yk tu.p4gr- _A*."'1 bil gelince, tyt< : idirler. Memleketlerinden ","-le,r nehirolanEtilnehrindegemilernidemirlerler.Venehi nkkiyr*r"u ahap byk evler yaparlar' Her evde onar' yirmier Ru!ar taralda" [<ullalan r!i"hen!er islA lkelerinden derisi '{3 g"i"n prrrrrd. a para yerine sincap re sarnur bir km eksilirse para yerine gemozd-i. Bu _ [uIanrlard u derilerrlen *.,n*,yor, fakat yabanc tccarlarla al karl deitiriliyordu' ;;;; ih slvlarda Dorilerin.VolJa Bu}arlarndi pr.a yerine k.l|Ian!dn ise'Ebil H6mid el-Ende der. Marco Polo' puru v"rin" [ullantdn o!duunu kydecIer' hr*u.," kk paralarlnIn sa inin ba ksm 'iskender yendikte" sorra' o,nlar para yerine sinRlslar ;il;;;'r- g;r* lanmala.na ha)ret etmitir. Emin el-RAzi'ye 1re, Rrslarn bir dini ""p l birimleri y es'Cdi, RUslarn ouzlar ili hi ",ryet etmediklerini, yani amanlst olduklorn sylcr v" Di:.hem

IIer gn bir defa yzlerini ve balarn en pis ve en fena gr ile rkamalarr f,dettir. yl 9"9!9[jg-9gy9 g'a b:-y:* ry te]r- rs}"49 "g q9!,IP: B * q-gl"Aqldorunc -o.var..Efe kabn ii"9@bar-.ve.sa!pn' ryLi$sgarg-l]k--b_*}"!gg." -(&0$* in " hfi rrr_ nda'kino tilrir Tl nrlni rlo g*pe' "li IrP,!, l&ggt J3}gk_ir._-o-.g-tni-] e bL 9}.le-kab'b-irni ninen_nln-.*rllt: }r-uil4g-gitIuri E:&sbel.9gr 9&. abn iind eiini' yzt"E;;;il;;'fr salarnr ykar, iine srnkrr ve tkrr. GemIeri inee herbiri elinde bir miktar ekmek, et, soan, st ve nebz (arap){ i|g gemiden ka_ ra5 4,p*r' Sonra, nsan yzne benzeyer, .o.r*ri yi.ie olan, etl'afinda kiik sretler ve bu retlerin arkasnda uzun k_ "14 Ekre[<, et, st, soan, ve nebiz : Burada Bulgar ehrinin bulunduu yerdeki arda fi

iit bir amanst m,beJinden bahsedilmektedir. Cah. fiyc' Devri araplarnn putlarnn buund ar v".luru benzoyen bu rnevkldekl putlara on'larn sa verdikleri grtyor. oni" oncu de b hsettiimiz gibi, nezarlara ve putlara sa yapllan b yiyecekler kymetl| *rv,lrn veya bir kavmin kendi elde ettii mah$llerden ok "ivuarn olurdu. ^ raria, ,,'un,n. da amanlst a' !an Rular aynl asr|n onlarnda (375 hicri ylndan sora) Bizansllarn tesiriyle hristi tmilerdir' Nebiz : Burada, budaydan yaplan ve *merz, denllen ikiden bahse" -:-----!-**^' e.jj":J*=.y'*'_w*j-*ti,jlj.1"l : L l I

kiilelori satmikla ve krkleri lerini sava, tearet Vo lslavlarclan kalr<lklar tornin or erlerdi. lbn H"rdAdlit -Rus tiiccar' i,vr-t' t'rr'anlar avlamalla getlrirler. BunIarir ' g;*,"r- islm lkelerine kymotli krkler vo klIllar denizi yoluyla ksn. Volga vg l{a Li. ksm Akdeniz'e georler. Bir .Cran,a kadar gelirler- B"azan Crcan|clan maliarn dove e ykleyip Ba_ lir kavim gea(eri olur., c{or. Burada bahsedllen Ruelar da denizci Jaa lbnRusteh'egro'osklR-slarziraatvesanatlamegulrlmazlar,geimoIan Vikingler olmaldr' a dtlmektedir..

ilr" i I I'r sEyAIIATNAMES i:::-: 69 f ,r,

uzak byk suretin tnnae secde eder. Sonra, <Ey rabbim! Ben nr <eaen geldim. Yanunda ba criye' u kadar adet amur krk var.> der. Getirdii biitn ticret mallan he* sayd ' <Sana hediye getirdim'> depp yanndaki diyeteri (yiyecekleri) bu suretin niine ko yar. <Senden diler' -fiyata benclen bu ma}la alacak, sylediime itiraa sieagm djr.> der. Sonra, ekip gider. tkler bulunan, yere diki uzun bir ktiin niine geiir' tsu etmeyecek,altnvegmparasbolbirtccarnabetrrer-

Eer malnr satmasr gleir ve ikameti uzarsa ikinci lir he<liye, yine olmaasa nc bir h etirir' Br sefer de sat'amazsa, kk suretlerden her birine bir hediye takdim ed.er, ola rdan efat dilenir. <Bunlar, rabbimin karlarr, krzlan ve oullardr.> der. Her suretin n gelip ondan efiat diier ve ona yalvanr. Bazen bu halde malrnr satmak imkn rkarVe atar . <Rabbim isteimi yerine getirdi. onu rnkflfat}andr_ n-am izm.> der. Bir miktar koyun ve kz kurban ede:. Etlerinin bir ksmn sad"aka olarak dasttktan sonra geri kaiannr gt e etrafndaki kk ktkJerin nJpugEa."*_ffi j{ayer' grmeyi ok arzu ediyold-urn. r

rnar.iyle kendi haline brakrlar. Hasta kendi kendisine iyile_ ip geri dnerse ne Al. (2 ra; Iyilemeyip liirse cesedini yakar]ar.117 len kimse kle ise cesedini kendi haline brakrlar. Kiipekler ve yrtc kular gelip leini yerler. }.Irsrzlk ve soygun yaparken b yakalarlarsa. onu uzun ve kalr bir aacn yanna getirirler. Boynuna salam bir ip baladk an gonra aaca asarlar. Zaman|a, rzgO,rlar ve yamurlar selebiyle ip kopuncaya kadar aat a asl kalr. Eana, Rus1a*-}iiyli&le .si*gglq994"*b"ajti*dsi* ly ]s- ---ona$qp-. _ ffiilErtrilffi . E]q,g9'1tp-aj.m9y*ka.dar*_bu 3eemn olcgiin duvdum. olnce on *ka}iI"9**k".p.yp biiYuk -bir* _ i, . glg* .-"a-"L+:-ekilde

zakta bir adr kurarlar. Hastay bu adrn iine atarla,'" Yanna biraz ekmek ile su ver a yaklamazlar ve onunla konumaz|ar. Hatt, hasta olduu btn gnlerde onunla ilgilenmezler rro Bilhassa kimsesiz ve kle biri olursa onu ta_ '5 Kurban ediIen hayvanlarn derile rinin balaryla bi'likto ktklero ve kazklera as|mas. aada bahsedilecei gibi, bir nden baka bir ey deildir' Kurban edilen hayvanlarn etlerinin putlar tarafndan yenildi _ i lnanc se Hndistan'da dahi mevcuttu.

lleri ayakta mezara gmdkleri belirtiliyor. Buslrtlo giirtiln l gn-me ekileri, bir amanist Adetinden [nka tir Ly de.ildir.

117 RusIarda llerin yak!mas rnilfdi Xl. asra kn<]nr tltvrn"l etmtir. il,4i|ttan sonr bin yl zarfncl.a Ruslarda Ileri ynknn vo 1'iino dotleri 'beraber yaamlt|r. X!l|. ir Farsa motindo [iuslnrtlon llr ksmnn lar nist[ere gre hastalktan aada bahsedilecek. Heriillrr nrnlrla l;e hasta' ldirIrd. l16 Hastaiarn ted6visi konusunda RusIar tarafndan tatbik edilen bu usl, ouzlardaki am anist ted6vi eklinden baka bir ey delldir. am*

11 } kayklar ve gemileri : mden scnraki haya.tlnda Inii emrlne lkayk veya gemi v n, iskandinav ve Ural _ Altay kavimlerinde grlmektedir. Bu ht-sustan Mslr efs6nesind e cle bahsedilir. {19 Buslarn ikiye dknlkleri zamanlmzda'dahi mehurdur. Eski Rus_ ar plan ortak ki 6lernlerinden Marco Polo da bahsetmektedlr. Eski isvelilerde bu Alem|r m iin refakat ettiine dair pek ok misol vardr" I l

$i:[YAHATNAME*SI 7. 1

Nihflyet, Iiinn ve cfuiyesinin yaklaca' g1 geci.,.i]' lerineveklelerine<<onurilahan kister?>diyesorar. artk vaz_ lar. lerinden biri <Ben'> der" o' bunu syleyince de brak mazlar" ok g"** imknszdr. Vazgemek istese eia efenoileriyle yakmay isteyenler eriy hanginir Bahsedilen adam lnce, criyelerine <<onunla biri <Ben'>'' dedi' on lrnek ste diye sordular' lerinden iin iki gen k_ korumak ve nere'ye giderse yannda bulunmak z g vlendidiler. o kud"' ki, bu kl/Jrat bazen elleriyle onrr lcin oyJkrrrr[ bile ykyorlard r.l2l Bu arada cenaze merasimi ( )luvu karmam

hazrl.klaryapyor.Birtarajtanlnnelbiseleridikiliyod. Cariye(kz)iehergniiyor,ne ea,rk itn de<er Y I{ifr> dediktegi !h:u dekleri ve yast sylyordu. balanmasn ktlbn Rueteh l yaklrll zalnal, rabbi tarafnlan onun cexaz6 iyeleri lliiren ve ciddi y z, atlet vcutlu ;;;rk-;'; uryi

--< isavar'n rniizik AlemIeri yaptklarn syler. AtiIIA'nn n'eram eonunda Hunlar d 4ed'd''*"

bahsedl.en gel huru"tun aada mufassal clarak bahedilecek. Burada ciriye kelimesi hr cariye veya hr bir kz olabilir' Zir6 Arapa'da : in de kullanllr. ibi' Rusteh b- kon der g;ni t 8tete yakartar. Aralarncjan 1iri' 'r., .Bir odam iilncc ont vc [laclnlar secli )akldktan sora' lnce tlaklo ellorini ve yiizlcrini keserlor. nin ki'illorl nlar bir ertesi gn sabahloyin varp ydkld yorclen toprak vazoya aba) koyur

]rl,8Kzkurban:EfendilerininV6yahkrndarlarnlniizerlre,zor!.. rneklri vardr' Bu n edlmeinin bir ok

ti tup""ik i1oy.1 izoride saklarlar' lmden' juar,"a, bal alp htiyin yanna gtrr onra 20 tp ve tlier eylori yiyip - ier!er"' aiIesi fertleri mezarln u''nou toplanp bal arsl varsa ve bunlardan biri onu Ve gonra ekip giderle'' Lou' lnn yanna iki aa dilme daha ok sevdign idclia ederse' mezarln para$l'}l yatay olarak bu'k bunlar topraa dlke Sonra nc bir aa ortana bir ip b.alar. lpin' dilmenin balar arasna yereiiri.. Bu r sandalyenin zerinde ayaktadr' dier ucunu da boynuna uJu.. b Boultp Kadn ilerini otirince at]oaki sandalye alr. yakarlar'"' kalr. lce all ,i, kocasyla beraber diri diri' Yine ayn mellif, nr"r'ju dul kalan kadnn Iskitlerde, M ocllarda yaygn old'uunrnezara gm|dn *'u;;;. ;; al"tin dan aada bahedilecek

vardl. Bana samur lnceyo kadar l, i' ba}edilec "#ij;Ji*****i9y*:#tr*h";}H'ft gp - *?lix:

l<adn iiphesiz Corrt tilii' ilAhcsi Hel'in baka brey ceildir. ahslancrllm n kurlantar : Burada lye okmck, ot Ve soan sal yapldnclan Ve onun in hayvanlar kur llndon bahsediliyor. Rusio,ou o,;', eitli hayvanlar ve insanlar kurban edillyordu. Bun lar arasnda st ocuktann, horozlarn ve kpek^lerin k.rban rdilresi de dikkati ek' 122 l1m Melegi denen ihtiyar

.T SEYA{ATNAMffi onun onune j\,!y.9-bliip ggrciye- attlan*Daha sonra, tlnp bliilsilAlla_ H4 73 avularrun zerine kardIar. Yine atm eyleri yapt. Bun&.-._-y---g-+--r Cevf,.ben

Bunlar terletinceye kadar koturdular. Sonr&, kIa kesip 91-----r' ----' :=qnr i\i igekggti:dileL onl?n --a tl e p?ra parce ke- t nra bir holgejg*b:l IgvuB setjril"er. oql a ]{$.uE!$ soi?agemiye attulsr_-T_rlecek olan lurylgp} gidip geliyor, srrasiyle lub -9g1ryg-(kz) beli adflL? giriyor, ad]Lnn safii6i-o@ -.-J.* rinci defa

larrmrn oturduklaqglgifir-qs$0. }'26_Jedi. rpii*dafssndo, ulto'e$e-iqisgqet:t-e_ ,-94s.yi!Fq& h}z$etdlgr Yar'.Je,nJan*j3,*gaJ}or.- (pIsq)*Eni-ptl1* .'1s9 Lg di Bundan sonra, criyeyi gemye doru gtrdler. Kollarndg-I j!*1]eag* gEgRl*is!g1- Me_ , .-+--*tu* Te'i'ne verdi. Ayaklanndaki ti lhal da ckann kenrligilJ'**:--!ejhe]--4 g-s+ uI- -5.r, ff ir_, 9_ }n il ]za vrd. ijg -E"-B*9_lg--l4.pl9i-: -nar kadrnn et{""s9gy-e-" _!i-ard1 lpq, [1 _ rum.)>dedi.kinc@@ ;',tfi* er_ J Jps

Bi"*u49 sIeq, :-s9!1*9lr, I]99L -yere indirip tekrar avulannn zerine kardllar. Bir 1$_ :gp*n_r',-^Ep;. tekraxlad. on^ra n e jUL ti i i n cii d-efa _ ei "'e"iru berre-* Cri ye, ay aE] & ny]e ea!-nlau Nyet, c e s*ry9J[ t j$ @ _aYuI qlg}_e baprq-L -J4.}e_ ir

i.r rii I' i,, I l I !, i

dnyann kapsnn enbol'otrnaI. Kzn syledii szler, onun lmden sonra rideceini ta ten grdi'inii zannettiini ifde edyorlar' Yaad m.ht, sarhosluk vo daha nce duydt bu hayati grrneye hazrlamtr' B cereve fikri br d(inyaya baklan ihirli pencere fik al olma|dr.

ti,n Porphvrooenett9'a crq Figlar Kradoniz'e rlnl- cwal-,qt|e"!nds hr';rr,olr kurb rdi. B"|clar kral Krr'm irarator V. Leon'Ia mzakereleri esna. snda Alt'n Kap'n Iar, clnvrIa' ve cl,omuz!ar krban etmitir' 'd B. cadrlarrjaki adgmlar lnn vakn cdilecek c6rve iIe Inn akrabalklarnn cis mnasebette hultnmas, h-"da bir lii rnektedir. Mes'iidi Ruglarrlaki bu ! di]inleri 6rletini biliyordu. N/loollarda da [unu bir ook rnoine rastlanmaktadr. Kovalevsky'ye Ere. burada qtrup hatinde evlenme Adetl nin bir kalnts da qrlnektedir. Ayrca b.rada, yeenleri ve vakn akrabalar da ne u evlenmesinin bi: eidinin oldtl d dniile!.ilir. 12E Kap reves!ne henzer .ey ridecei b,r mektndir. l.eon Diacre'a'rrre, l1'lslar Dol";eto!on mharelesinder sonra' Tutna'do siit nncuklarn r,e [n"ozlar bomak slrefirle kurL*n etrislerdir. Konstan-

ry}-'EIi-gadiiag1q**'pusr",aoa,-_dierr1-*opni*,,.rkalkanlar bulunan baz-1 3-_1mlar iy-pyi:bir kl.".biz.* rffip-Imairar._runu-iine "1iu1"-i-'o1l-._ty'tedit. r" rq . q, J q1 o._.r , d"frL*Tonie-; qqha Jgrdt-K.Lr lu:ilj-.,."i*: -jld ark ) eki i ve efendsinin bulunduui "ry-'rur, CE Jtll-lbll inde41.64'lji, .q'dt,!:p .,a.-n1,-_^-

"Ite, lm o|ari btn akrabalarm.'., ifades lurartn ijzol bir mnfi tamaktadr. Koval gen kz efendisinIn rkro[alaryIa cinsi mnasebet yapmakla gercekten efendiinin meru l< lmutur. Bylece, hr blr kadna eit olmaktac|lr. 127 "Cennet yeiIlikler inde, gel bir CCnnet,i. veil bir yor eklinde tavirl umumi bir telAkkidir. arkadalarna veda etmesi e lenmeye de, lmoye de uygun .-_tr28 _Kzn . 'der. Yeni kocas)Ia evlendii in arkadala Ve baka bi Tnuhite gidiyor. Emin el_R6zi, burada -Kocasnln konn olrl-u ajrn...* nmaktadr. Bu ifade l diinnden brhsodildi jni aka gsteriyor. ,126 llirr; Hiii;,

"\ ,l BN FAZLAI{ : jj:.ji]:-.:.J 'i.... l*J:=::::f lj:.*=.*;jjj]:j-:--]1]::]-*ffi=i:-.:=-;-.==' 76 ffiT $,' I soktu. htiyar kadrn hemen bandan tu_ JffiJ"_1111. *as*u bl-ygr-y_!,!-9 l. rak ':=-_'j-"-.{ _ olduu:q_'gardrn'*ggll-gyg9*ij!9+*1*} i t P di. 9-ng-31o1*' *Efr. <" ofirjveler korkmasnlar ve t tl I i I -bj.ser fr@iLi -;:.-:J:.:.-* --::

vurygrc " PLgg cilrve ile cin mnasebet yapt1ktq-n-sonra onu eenclrslnrn ya.flnng ! l, js l *: ern, tut#ffim frelei denen ihtiyar kadrn, ularr iki ayr fu -]: --*

n"ry"-aedn*-gady9r}. !,ry"ql1.l1=.st'{"lF! -*1 *ffr bffinGilra efendileriyle lmeit -_:**=l--.._""=.#i.--*;;-:]:I-f-i '!'=;-;-@.*-@ I 'ij";. ii-rana;;id'-Erpg-6gugi"}*}"-11*r":saP -g-ffi k zerecAriygnin- boyau*a-Ji-r _"ussgL4*P* -ss}e; r ekmete*i iip, kalan *:'ff:ga-g:g]*yWlii' i"n ?*.**aya ekrekg-T"1ib*yfr ;ff*rffiet-cAri5zelii-;t ** * t I I s6ira, balad.,EilaffiE@n t-iiuun@ 1T *e"*i-p*-itg_ J]-" j&l_!!:s{9.-sop-eq'*jln:&e,reue' j9-

jgPJuk'y_9.i'a;H9s-1i***gqe ,e -Rry9r'}--49JSonra' k-hi;-dile g1mey ar. Ni n <<Rabbr onu ok sevdiinden, f,,nrna yanina almak ii riiz_ gir gnderdi.>3 dedi. Haki l *bir " aat-*g"e!0den*g9rytl oduniar,efl riyeV9-9!9l]ffinepLkil*te-*toz'alduraJ'J - " Bndan'nr', nehrden qkardklar geminir yerine topar* lak tepeye benzer biey yapfular. kayn aacndan h. yk bir direk dikip zerine len adamin ve Rus hkmdarn bn Fadan ^det]erirdgu }l kahrnr ve itirna-d-gllr!_gdamtadar_ _dfuL.yuz kiyj ss,rvcl birkte !,ekten, u'rundu c.Ia' ftxIl etmelhiamfiini g1qn, trn,n y,.*va gn"aat-ay-*bi..giyegt,-&yr!isiih_ fJ rt ynp tiTi tt<tmaann ta}trnrn dee"li mcevherlerlo ssldr, Tahtn iizc:inde, hkmdarla beraber odal olan.krk criye _*-pu, ffi EgglI*yr}u:Llpr:yp-r.-$::*WJu*}u-_k:sg-}L *l'-y yg**_,9*9j*s-gititerJ t [ t lil I

de* lplg$ gjgu- jgx&-d$: i yr,r,r, cdurq tu1uy9r. -E1 -e'!yle-. r.11v $g",i"r t yo rd u, $ih-,yet, .-ql_drleq_ sonra geminln altnda ha?r}qnaB qdgpllrl l']na konlj lleiinde 'tu.,furau.ular tututurulmii' DaiJ sonia' insiili'r;" birer sgpa. p]d-uu"hal d-n ve-- kltiik getirip-.geminiu*altg"a ,!qry]"]grlqsg-g.ulqr,o.4lp-gqmi,_dahas_ le& jada1qJ---c_ily r-e-y -tt-up yanmo,ya bala*. *Lqlndan-id{plli}rggar_9jp 21P!) .3eraberim-tu*Yazun4+r- BuIardan*u-ad'am-rard--. -l"

i];#ii ]iiiru-dii. rt gg*ryy::;gr"ipelq_r4--tttiJ.*Br*-dlynT9_.p-+-'_Buqu ;a;-ffir_yevarou. ,er,-P-gllgsgI** i[. ,i' I

'ffi Kalkanlara vuru!nasnn sebebi;. callar etrafnda dolamaya gelecek Inn ruhunu k dorus_ evlenme icr6 edilecek ve lnn huzu.unda yaplacak iftlerne merasimini kart cek olan btrb ruhlar korkutmak iindir. 130 Burada lnn en yakn erkek. akrabas diye zi len kirnse, phe* siz, cariyeyle mnsebette bulunan akraba.Iardan biridir.

-t*!ggJiacrinde"._hahlle" huzrunda cinsj-4geqebette bulunur. Tabi ihtiyacn grAt , ab ttr-_jygplgg*ggtjrlir*ona,. ahtn111 zorm-binenjHayvandan inrnek istere hayva jlir. onun iizerinden tahtn zerine iner. Hkmrlarrn, ordu_ _ifriidamian; ffi@cr}-onun*isinc.y-apq,r

131 Eski TrkIerde, kuzey Cermenlerinde ve HindOlarda da yaklan l nn Cennet'e kabulnn eti"idcJetli rzgbrn atei tl|tuturmasl ve yaklan odnlarn dumannn cok ykselmesidir.

70 _ . :..r :- :rr...=-.::::::::j::::.:.::::::::::_:j.-j::__ nN r'azaN -. StrYAHATNAMES _---:=-:--7' rinde kendiine vek6.let eden bir halifesi (veki) vardr.l3 yu dare eden, dmanlariyle muharebe eden ve devlet iIe_ rHAZA&LAR:1133

memleketin ilerini yrten, halk arasna rkan ve harbe gid*n H6k,n Beh'dir. Etraftaki hk rlar ballklurr* ooi. ur_ zederler. (*) IIer gn mtevfrz, sakin ve mahcup, yalrr ayak bi vaziyette, elinde bir sopa otdru halde ryt H&kn,n huzruna rkar. eri girip selAm de bu sopayi ya' kar. Bunu yakttan Hkfrn'n sana tahtn tzerine otu'onra

Hazarlann hkiimdarna trIk, denir. Gezinti iin ancak drt ayda bir drar kar.l34 Bun lne ise xIakan sglr f,g1'tg1.35 orduyu kumanda ve eevkeden,

{*) Meheil niishas burada sona ormoktoaif. mscri ne.edetrer tundan sonraki hm Y ar rraddesinglon almIardr. !kimctar hakknda burada sylenenler Mervezi'nin eski ouzlarn h6kn Tokuz-oz-hk6n lqile:.e ok henzemektedii. Anlalan b_rada balediIen hfjkiimclar Rus h0kAnc|r" RusIa vlet ilerini

rur. Irkn Beh'e de Kiidr llff,knr36 denen biri veklet eder.. Kndr lkfln'a ise Cflv en bir adam yekAJet eder. Byk Hkn'n deti hatk iin meclis tertip etmemek, onIarla konu aktr. Bahsettiimiz kimselerden bakasr onun huzruna iremez. Anlqmalar ve tyinler yapmak eezalar ver_ mek, memleketin idresiyle megul olmak Hff,kn Beh,in vazifesidir. Adet otduu iizere Byk Hk&n lnce onun iin, iinde yirmi oda bulunan byiik bir saay yapllr ardan her birinde onun iin bir mezar kazllr. Bundan sonra talar s"me toru haiine geti rilinceye kadar knlr. Kabrinin ii bununla denir. Bunun zerine de snmemi kire atlr. dan akan byk bir nehir ya111.l38 Nehri bu kabirin zerinden geecek ekilde dzenlerler. B ece <e}tan, insa.n, kurt ve ha* ert ona dokunamasn> derler. -kqglgn-b-o1x!u$. _y;J-{gder* "-gce_!-ue6ld-eii*,s^aqng*gmtiince'.uC*; ffiaffi de girdi.>

'!J*}*g9-,lu"EJsg-ou*,leb-r_-bps-L9dg.daolsg'L-bj; Iurmesn'-dry.e*c91Qz_gsini g- Aynca, btn oaqhr_g;;,.]ejf,ak 1g2 Rus ffi'-:**--*.**:; gry,. dglruE^

drycr. R-s kralnn geveklii hakknda veriIen bil1iler cle Rus hknna ait olmald hakklnd,a vorilen nalmat da Hazarlardaki H6knbek hakkncfu veri|en bitgilere ok benzem ekterJir. l33 Hazarlar hakknda tafsil6t[ bilgi iin scndaki aklamalara. bak. birlii

asl ldare eden bu l6k6nn vtkilivci. Buracln lrhsedilen 400 kiilik muhafz Tokz-ouz_ irliini vc VareqIerln drujinasn d'iisnve cf,.riye olan bu kadnla bak-

Burada Hazar hkn hakklnda verilen bilCiler baz corafya kitapla_ rnda Uygur hk6n ve e zlarn hknna dair verilen bilgilere ok benzemekteclr. on|ar da' ancak. drt ayda b,r hal ine rkarlard. Hazar 'hfikf,nn gren T:klerin ve komu mi]letlerin onunla harbetncmo e l",5kAnn gk me;e'li olrnaslyla izah ediiebi!ir. t35 l-i6k6n-Bek veya i hakknda geni lgi iln soncJaki aklamalara 14 -Byr1*bu

c,lan Knd veya Knde ile a],n kelime olmas rn.htemetclir. lshak b' Kndcik'in babasn van) lu kelimenin kltmo sasldr. Zajackow" sk bu kIimenin hkim (l<gd} manena gel '36 Kiindr H6k6n : Bir nvan olan bu kelirnenin Maor l<ra!nn nvnl

{37 Cavigir : Bu unvan hekknda tatmin erJici bilgi verilmomltlr' Farsa bi kelime 6|6 " igir, Veya Trko "avu, ilo Farsa "gTr' .ei;uunoeo mrekkeb bir ke|ime olabilir. Burada r lfik,nnn yatana gmld sylenen nehlr EtI '38 {Volga) nehriclir. Vizigot kral Al ld,nn ."ru,iu., J, nuti.'vrtrtlarnda in6 edilmiti. Ouzlarn bir ksmnn llorlni Ceyhu u'g* dklerin se el-Bi.0n haber vermektedir. Hazar hknlnn mezann' nt

edenler ve onu gmenler ldrld gbi, Atille ve AJarik,ln mezarlarn n& edenler ve onl ldrlmlerdir.

sEYAHATNAME kubbeli }IEpq }g-Qarivelee_hp* 7g bir fld vardr. Bunladan

aip kapayneaya, kadar hadm, criyeyi Hkn'rn deine getirir. Kubbeli adrrnn kapsr iini litirince, cniyenin elinden tutup hemen acele olarak kubbeli a_ drrna gtiirr. B An atna binip maiyyeti ile bir yere hareket ederse, cli'er askerler de hayvanlanna binip onunla birlikte hareket ederler. Yiiry esnasrnd, onunla birlikleri arasrnda bi r millik mesafe bulunur. }bees.da" qnu g"rrLgLe-bg *eyTg***9hg'ugumk , j"h;izl,nln;p"_"@rpafiffi ;6*e,*o' Gffi,-a;fi &-}rqyupgrua&g*c3!.--N-1.L":r--qf-_f9dglt"_gau--g

,-1'9'par.-U9 HazarHkn'nnEtilnql[alajk!_t-uggJuzuIub'"gy!i\, bir efiii-vardr. 'I!qanla,..-diqr-la.; n, Mslmani arn barn_ ;arit*ileiind#Hrryg-L{r"r"L j1y+-!T-; i[rr1-ffi;ar-ittk;i"dfiffir" ;;-tice""t Gn burava gejlp_dfi *slrnanlarn hukuki ileri bu mlrnan vazifeliye havale edilmitir. ondan bakas Miisl'i.imaniarrn ilerine'bakatrnaz ve aralarndaki anlamazlklarda hkiim veremez' ;r*?;mffirJ ffi

n kaldlrmaz-"-.-_-gakAnrn t tr;mart mdde'ti -*'_ _en -fazla }g"E sggs|ic. EIiik **qhi -rrsa ?Qr Je-e:. ivvet onu l dIrler,-sEu bg44d y9*m:glggLa*de*les --_-_gg l&rIg jg"-e"Leg9l_b9Iea-Fll *illde-v_elihir-ehd-e.:g9rh9g9n_L?gg9E.J$llp-qi*L ry-en -riine*esdeys"*kapa!-r._ o geinc 9y__9'E9-1 L "99t9n a _ -*.,#:

teri toplandtalemlq, urrj1s*q } dnares' Eiika mezzini bulunur. Hqn-ffig1-lrj '40 Hazar hik6nnn siyasi iktidariyle ilgili olarak Zeki Velid,i Toga yle ; ng g}ise, \4jislilmlnlann l-maz EIclklarl-ve u.Ir-ta qgl

der }

rI9ly-Q-gqqklarlnrhuzurunageti:tir.on-agull'rffi ,-.n;l: "-"!"*rn:-ye_ qcuklanml -Ay.r $ekikie* hawanleltr* silfl hlann ve qy-lgryini de bakola-r1na. verir* Bazt, n' onlar lkie partaya, hterek cesedl*eJini"--pru$b4-gerer. B.azep

larsa,..d_nenterin*hepsl1diirjiliirler*-Qnun kumandaulQ$_ve Ve.ru_a.g.r. Ell) *alp_ p geri d_nerlerse, onl&r. k;dfiib-

"IJakiki iktidardan tnnarriyla nhr- clnn l:. hikiin oyn zanda tamarniy|e ge r. Bu da lutIak bir hf,kinin illtidardr. on_in kralli, am6ni Eebe kbilelgrde ol adcjes bir l<araktere

sahiptir. Bu kabiIelerdc kral tamani)le halktn ayrlmtlr. 0nn [<ararlar, il6|i nen duu iin, itirazstz ve mutlak bir itatle kabuI edilir. Bu hususiyet Trk ' Mool i<aviler nin tabiatnda nevcLttur.'

l39 Hazar hAknnn tebaas tarafndan ldrtilmesiyle ilil ksmda Fnin el-R6zi yle der clahi Trk lkelerinden liricir" B-rada oturanlar srn dere_ ce gzel ve evinli kimseler Hkmdariarnn h6kmiyotl krk yll aarsa onu azlede"ler. Dinleri ise, gndze, g6ceye, r ou, ge, ve l,eJ eye bir ulOhiyet atfotmekten ibarettir. Fakat gn tanrs dler tanrla byktr.D BU para esern msllifi tarafndan eski kltaplardan alnm olmaldr' Burada pu arlarn dinleri hakkncta veriIen bitg lbn Fazl6n tarafndar Bag"tlarn dinlne dair veri ilgiye benzemektedr. Ve :

141 Etil ehri hakknda geni ilgi, icin s<daki aklanalara baI. 142 Hazz : Bu ke!ime jik izai yapimamtr. Fakat, Etil eh' rindeki Mslmanlarn hukuki ilerine bakan bir m dldii ikArdr. Bu husus Ibn Fazln zarnannda Etil ohrindeki msltiman_ larn huk.ken oya tdbi oldukIarn gstermektodir. lstahri V8 br Havkal zamannda iee Etil ehrinde ikisi Mslnanlara, lkisi YahucJilgre, iks Hristiyanlara r,e biri amaistlere ait olnak zor d vard. Mslmanlarn siyasi Ve tma d.runu daha da kuvvetlonmlti. Ayrca, bu hiklmterle hfikr*oy aranda araclk yapan biri vard. Baz meeelelerde hA_ klmler bu'ara sltasy|a H6kn-bey'o danrlard. lhtllfl nhim konular iln hkmdar ayr oturum tertp omanizmdir-

{,t3 Cmi : lbn Fazln zamannda bir tane olan caml 6dedi Mes'd ernannda otuza ykselmit

r!! ,l I liil t lil 80 BN FAZLAN (922-92.3)ylap,tr4lanla--D0.rel-Bbng{ggltbj."b+ygtJ11lu' avraanq vktrrdm> dedi. .-Haar]er-:ze-:a k yk n .}pbmmg"*gg5l}--qe }u rr irr i la:n_y; iltigqulanlazar-+Ie.a"n]na ^Ulge@ r- Rui gac a' ( S n k6 tibe tbirle:' 9ga-beslk i _ )*le* kinci l(sn EB Dr,EF''N ((nsAtE) SNDEN Trk neeriyle g Ksmn Tercmesi lili It|

1M D6r el-BAbnec : Bu yerin de nerede olduu t6yln odllememitir. Hazarlarn H6rn el-Reid devrinde Msevilii kabOl ettlklorlnden yukanda bahsedllmti. lbn FazlAn zamannda Hazar lkesinde azntkta olan Msltiman}ar lbn Ruteh ve ibn Havkal zamanlarnda ounluk durumun ern$t. Etl" Somender, Hanbal ve Saren ehirlerinde kalabalk mslman cemaat' loritoekkletmiti.qg!1qed9lJehu-drl-ere_4!-s-b"9J]-daha-(alebaLK-W$ btn bun lara ram aqgi*g-!9t!l _ L"ly._hg9m9llg(, :-_-'

s..e

SEYA{ATNAMES 83 rcB DtlLEF.[ BSAL.E',sh'[DEN rnr JffitaRtY,E fi.Gfi ' KISMIN TERCtIMs _--^f}irn* ( s. 6

juplg{"n biune.i-kjip-ip_ s-i-.uflunu-geniletJ--Alla,h'<Yen 3zi1$e _do]pry]p_d n-.neekileri-kihetlerL _

ilaEelerinin"_'f aJkl--.}.gtPjr9.9j.l9iss:_". *glgg azametinden,idarecilerinind91e _---babedImp}tedir-_ . B_u-esexd-e-.fs.k ''l3_ei"e'ry{9"p-9-+]1r ) EE*Piilg[ J'3*.MiLhil-:lee"g* .gt]i I*i]9l9'rig4_qJ,, jff

$Flc$n.."katuletmedl$s*gula_qnmjtle.rjrkeilc.g]r-q]; 1;.gutlg^rndan biriyJe in h esjg.i" tek]if."ettiler. Nasr--bunu ka.bul.etti,Jinti elilerle birkte hkmdarna bir yeti gndercli. Bu-ngn.zerine, in ve T**-'kaleterini renme} f**P gaiiet bilerek Affi dpq$e srndrm ve he_yetle br"ab-e-r ygla.gktm. l ( 7) Horasan ve Mveriinnehr'i geti a islm ilkelerinden vardmz ilk kabile el-Harg6J47 denilen lkeyd.i. Buday ve arpa yiy bu lkeyi bir ayda katettikten onra Ta,htalr48 denilen bir ehre vardk. orada arpa, dar, eitli etler ve sebzeler yedik. Bu iilkede emniyet ve rahatlk iinde yir_ mi gn yiirdk u lkenin halkr msliman olduklarndan ve islrn lkesine komu bulunduklanndan dolay el-Ha ,,h lkesine balydlar. onlara vergi vermekteydiler. Bunlar miisl. man olduklarndan, ou man el-Hargffh lkesi halkyla ittifak ederek, daha douda in hkiimdanna bal olan mrikl ar gaz6. yapyorlardr. Sonra, Nec denilen bir kabilenin lkesine vardk. orada rffi;ffi

op]a'1-N.ps" ilg hr_jy"et luryrqy arzu_'e1iy'orl.rgn istiyorla1, Nasr k1ryp <-a.$ r J*4*_"-Trd_ap ile ev1e-4nein"n- din-en maharlu-".olma -sebehiyle-_.onlan-js. !*giirtinlp.145 f,g-rnkle akl.sahipJ.erine, .ihret"alanlarfl.^'Ve-s"^; nk insanlara ususta tevikte bulunnaktadr, \ _*'rr*tm6ar Nasr b. Ahmed b. Ismail el-Sffmn'nin huzru' --*a-:;t:: yanrgla*_lp' hit-mdar Kf,.ln b. el-ahr'inrao na vardmda

"dan,ffi'nou"vveilivktimizigeiidik:ao*N-eciJi. miiyet iinde bir ay yrdk."Efr a hara verirler. Buranrn halk h_

" wi;--*ffi;;; 9iggJE..{9'_EZiiIl--lcirv9"T.y-ry4_.go!.t,-orqjl**!p-: ; 147 Bu kelime ile Karahanllarn baehri ordu-kent (Kaar) kasted,llml 'olmaldr. Biraz s Karahanllardan Bura kabilesi ad ile tekrar bahsedl. lecektlr. ki1lg4rmasecdeaotz"niu<Ea;;_t*=*r",q-:i"am' elilerini -ggrdI4.

Apaoki tarafndan ^kurulan Hitai s|ilosine mensup olduu dnleblllr. Bu ahlsn in lmpar eil, in'in eitli yerlerinde hkm sren tebl hkmdarlardan blri veya bir eylet valisi o dn|ebilir.

145 lfur'n lX, 30, X' l09, XXl' 40... 146 Bu hkmdarn kim olduu kesin olarak tesbit di iyor. Bunun br in mparatoru olduu kabul edilirse, 907 960 tarihlorl arasnda T'ang slle inin ykln takibeden be sl6leden blrine mensup olduu veya

.Ancak, Eb Dlef bu kabilenin kz mukaddes tandn, orada ncr yet. tiini sylemekt le halknn hlndO olduu, Eb Dlef,iti burada bir karklk yapt dnlebllir. kzn m mei gnmzdo dahl Hindli. Bu kabile kaynaklarda gememektedir. Bu ismln Gerdizl'de ln yolu zerinde olduu bahsed ien Kuca ehr ile ilgisi olup o,lmad dnIebilir. l48 l49 Bu ehri t6yin etmek mmkn olmad' '50 ler arasnda mevcuttur.

84 G;ar. Hristiyan yolcular bu aacn tffi-yffila;11g u._ iril EB'DLtr;r Is_ffiilrmhq-sglEig aatan39t]* Iap4_ %*-r.j:**;:ffi StrYAHATNAMESI ::at - : r 1:::+==.*-: 36 h nebat etle Urada orarla bezoari 4epafl dmffi;r;";;d;:ffi- bI-ggLff!3ug ma"L9pyf,!*e l.henek*denen prrrter. eEle piirirler. bczoar.r ma_ u bir nebat vardrr.,Ru uII- IleuitL vaI'urI'.1J5

ciffIffirE*LTecenekier arasnila on iki sn yrdk. Bize. bun' -ffiitk"snn tuzeyde Sqkli GffiLilG*ir. nti* J a bal_b-r hki!gdarlg4 yokli& EmLiygt vg larn lkesinde krkJijn+iirg!k* r ;d b-glJ!< icin4e on_.

ra * ver4.ezle!t-* s o,aa.aan s"", iui lkesine -v1r{$.r52 Bnlar sadece arna. fasu n eti verler. Deve k_emezfr. --r-..;..i.:: _L_L*__*!.^._ ;. .J++

vardk. Bu n sak nur..-punlann kudretli hkmdarlan vardr. Bu hkmdarlarrn Alevi j9g (:g3g y1ree_!9?!ul_au-shalv4lr. Bu mushafn da tezhinli br ,r]lu"q aui@fr soJ{g.F@']!e.ne aua-tua-effi -mer@

glllgi". tr'akat evlenme konusundaki as!lg_-bty9dj* S_

l5l Eb0 Dlef Peeneklerl lbn Fazln'n tam tersno zengln ve uzun sakalI, bykl olarak ta eder. onlarn lkesi hakknda verdii izah do rudur. Peenekler in yolna ok uzak mntaka klarna gre melllfin onlarn Ikesinden getii dnlemez' Yalnz, in yolu zerinde bit yaad akla gelebilir. l52 Hud0d e-6lem'deki haritada iiller Karluklarln ve Tuhsllern sunda gsterilir. Kagari Talas yaknndaki iiI ehrinde, Kagar yaknndah iil kynde o hri yaknnda yaayan gebe iillerdai bahseder' Ayrca, Ceyl'un ile Yukar in arasndaki larn iil adnl verdiklerini syler. Karahan|larn ordusunun esaslnt iiller tek| edlyo ez'nin dedii gbi, iiIler Karluklarn boylarndandr. Eski lran Edebiyat'nda iil gzel r.

Araplann hkmdar, Al b. Ebi Telib ise ilhdr.- BaIarna aneak bu Alevinin srflresinden birini tayin ederler. Bu kabile mensuplan ge baktklan zaman azlarn aarlar, gileri d <Araplarn hkmdar oradan ir"r, o"r_ ya kar.> denler. Zeyd sllesinden gelen hkmdarlar _ lerine has almet olarak, sakalldrlar. Bu kabilenin burnlan dzgn, gzleri byktr. A kahraman kimselerdir. SiIfrh imali ile megul olup ok gilzel silh yaparlar. Darr ve erkek koyun et yerler. lkelerinde kz ve te bulunmaz. :"r,g 9_-Z,PYd '!ss i!u- ya'alaJ onl ara gre, Zeyd, J.g yokt.r. hane[i ldiler. Eb. Dlef onlarn' AIi b' Ebi,Talib neslinden geldigini sylyor. ayn, to nu|u'srtrt {Jura_hAn destannda da temas edilr. Fakai, bu iddnn ge.c.t" ' ,a,rs' Vahy b, Zeyd, babasyla birlikte Emevilere kar ls3 Bura kabilesiyle KarahanlIar kastediImektedr. EbO Dlef,in geyahatl AbdIkerim Satuk Bura-h6n zamanna rastlar. Bu zamanda Karahanl|ar mslmandlar. Fakat, zannediIdi Eibi vi deii snni vo

lsyan otml, 122 -1M (740 m') ylnda babasnn Kfe'de ehidedilmesl zerino Hgrasan,a i u* da Emevilere kars mcadelelerl esnasnda 125 (743 !:'I: m.)'do C0zec6n,da ldrlmtr' 55 ' Ali b. et-Hseyn b. Ali b. Eb Talib, ia,nn Zeydlyye kolu '122 nun kurucusudur. Emevl ete isyan etmi, hicrl tzao'rn'i'-v,,rou 'karg1 Emevilerin lrak valisi tarafndan Kfe' de .oldtirilmtr. Bundan nceki notta bolsedilen Ya|-y6'nn babas olup mezhebi bu gn Y resmi mezheptf.

?f__ n:==-=-- -^ ^.* EB DLffi',-::=::: :- : := e-"]Jg9 sEYAHATNAMEs 87 giyerler' Bir av bu kabile (s' t0} Sadece keeden yapla elbise 9X: l ^ Iznrlz p r] e-hset .rae-vuoSffi'ffi lerd jikiia i.:ffi j#:b[-nnau*"r'r*-r"-ane**a'xersgan-'"-vj-_ YaMslmanla' tnuzunduo v"p* u'gpo*Burada * . " _:i _:- Afi-?{i^ * nifo n ih pi"ffi;; M--""ii*si -*'':|1- -

fibetliler arasda krrk gn buday' ffiardk. artra, sebze, et, zri-'" -"you .y'y"'*.."11r '::**: j*l* ;'fii#;;';i' ;;atan yapm elbise g1yerler. Kamtan yaprlm byk bi, -

34$gJa-ra**1l3&}g*9-gm*:r-ffi ] t'G.i @1.*v-9*te8-eJqyuga4ak*glaL_!."allJJ]Lne'_ glsadr. Kim0klarn belli bat hkmdarlar

verdr.' BHlsJu js9lllgr.r-:eren Janr'r ynclqplar.ss Kinflklann lkesncle, bir dzlk -va1ldlr. u madende paralar halinde altn bulun'il orrrrn iilkesinde selle_ v" -un"oiei: ;ii'ulla11*''tgP*r*ryffi ifi ffi .. ffi,6,*:ffiq"#::TT*:}i"x; ;iiiffi-ffi"*u mazlarrn Kflbe'}e J.effi****E*y dofu kabilesinin iilkesine vadrk.sz odeJu-su; "d"o q;gl+ts ze1 meclisleri vardrr' Nave

Sof giymezler" olarn bjlt-y&drl Avr_ ca krlrcrn yzne srince onu'hibir seyi kesm n bir ta da bulunur. onlar arau$1 gp.yet'v.9 sr],mcip-biE

yayImlard. Fakat, bundan v6di o|ablr. Zlra, eitll dnlel bu yol civarcta Tibotllle en bahsonraki paragrafta Kimaklarclan balisoc|erkon l58EbOD|ef'InTitetdoliibuyorMfiverfinnor.inyoluzerind'ebir setmesimeIlifinTibet'itanmoImaslItlmalinlar'trlyor.

yaamaktayd' Kimal 157 Dier me!trtlere gre Kimaklar dahr kuzoyde yed kabileyo ayrlyo lki'.lmak',Tatar' lar bir foderasyon tekil idip ra'quart'a gre' klmal< kelimesi lki ilg Bayundur, Kpak, ig" u;'rcaa' adlarn bileimidir. iki _;i;; imak,ln ksaltmas o Ik -kabileslnin t6yin mrnkn cloildir. Kaynaklar onlarn Kimaklarn yerini kesin deitr a, yazn yaylakIara gittiklerin y9 ver

gebe olup Kr-' rcrg,zlarln batsndayd,lar" Avfi ise onIar dikIerinl belirtirler. n". nIar obi'den lrti'e kadar uzanah ozlarn kuzeyinde no-tJrir. AnllIan Gerdizi'ye- gre Ki maklar lrti nehrina ffiH ,r#r<*"ra'"'* 'itu'irn' denirdi. Vamt ., onlarn in hududund arlard. Bunlarn ,","in"'iriu. Dlef'ln Kimaklar hakknda yazdklarnr yaadkarn beli uo ffi;;;k Tibetlilere uygun dtn syler''

snf Uygurlar tokil etmekteydi. Uygurlarln |kosl vo orcclakl eitli dinIer hakknda isl afyaclar epeyco molmot vorlrlrr. hz, nceleri Tbkuz - ouzlarn Karluklar yenerlerken nlnl kabul otmoleri zerine tr. Eb0 Dlef'in burada Tokuz - ouzlar dlye bahsottli kavmln Uygurlar olduu ikardr. Uy lar Trk Medniyeti tarlhlnde mhl rol oynamlar. ancak Moollar devrinde ortadan kaldr arn Mool kltr

160 Tokuz - ouzlar' orhn 5bidelerlnde b t(lllr 1;trckro<Ir. Fal<at, islm mellif rla umuriyotlo Ro - llk Uygurlarn kastederler. Elbette bu Uygurlai" arasnc,a Tokuz r vartl. Fakat, h6kin d1zi'de "Ouzlar inlilerin komu'Iardr., denImektocllr.

58 Yamur yadrmak iin kullanlan bu ta yada ta olmlrlr. Bu tatan Vkt ve Kasgari a bu katoyo mah*l tlotjil, ana. nst Trkler arasnda yaygnd. t$g Burada bahsediler a"yd. Blnlar llt ouzlarna nsbetle daha med,eni idiler' Yoksa' Eb Dle't blrldo T i olamaz. Zira, hemen peinde ,nlardan buhoclccktlr. Nitekim, Gerkahramanlklarnn sndn, Karluklara mal0p olmuya balod,klarn beIir_

'q E8 pamffi li I rts DLEF' TgEuz-ouzla"J9*ih--vgIlgIgi-bp yven-etiniyenIer_ nffAHATNAil{Es aG. .-'--__:_ _ . 89 "keged9'''''''''''u*Iqilgg--'lb--g-e_HEguL* 7llll ve y!}r.-I( ge"{ ks.'.:t -.a___:-:--.'-_. Cok ivi ^-^_ gJrrffiffiHn"- ffi"u _ffiGo

tak'ts zaman kann akmasn .slil9_"b:-g9il-ta--fudetlerini gnein batt tarafa y l,'rinl-]diiiffi?ti ()lI:t

olduklari kmdarlan vardr. Bu h_ kllmdarn huznnda ancak krk yan geenler oturabil ld g' sti\le ^ bu ta kulpurpg.;p" trJ b;krJ;rd"l;ofrffi r'. i

nn altndafi'ffi_kiik zerine kurulmu olan, yz kiiyi alabilen ve on fersah teden griine ir atln vardr. oglan4--bgTo "*nd'.Iq6eJ --:ffirgaa vardkJ

hayvanlarrn etini yerler. o*ye*99gly"Ig9g]9 MHlpr*_re' yp-z' yazn ak iq_iu-hullanilrk lan*a_lf ab9l.evard1-Kendilerine-ba .-B' ": ffi v" merasimleri e vardr. Lmbalann ii adde tn-a;a;ariaffi*sn*.a*" rrn sndiirezler. thff.dst-* onlarn l*Egu skudgkta, e- il.6}rileri "ardrr_ bayram :iffisnde az miktarda misk de bulunur. Senede defa dan, pirin, deve hari kz, koJrun, kei v's' yaparlar.Baya,klar1uil$r.-9gygs$Ieh'-ib'3*"t*_g9i:,.._

zerindekl etklsl cok kuwctlidlr. Trktor arasnda hayvanlar boazlamadan, darbe vurmak $ uretiylo kurban gtmenln vo hayvanlarln et|ertnl bu ekildo ldrerek yemenin yaygn otduu ndan aada bahsedecek. {6.I ilk defa m. ' 201 yIda in kaynaklarnda bahsodilen Krgz nisey'deki Sayan dalarnn kuzeyind,e yayorlard. lslm kaynaklarnn ve inlilerin tavsif gre Krgzlar mavl gzl, sar sal, beyaz tenlidirler. Buna gre, trklemi Yenisey Qstiy 750 ylnda Uygurlarn hakimiyeti altlna girmiler, fakat B40 ta lsyan ederek Uygurlar o "_Tokr, - ouzlar Moolistan'dan kovmulardr. onlar tarafndan kurulan bu yeni devlet 917 ylnda Hitaylar tarafndan ortadan kaldrlmltr. lslAm kay' nakiarna gre, Krgz lkesi yan kzey lkelerlne ve Byk ok' yanus'a kadar uzanyord,u. Batda bir da onlar Kimaklard maktayd. Yen Toku, - ouzlarn kuzeyindeydiler. Krgzlar daha sonra Moollarn istlfr' ,, *,|aidr.'Bu gn S.S.Q.B. ne bal bir Krgzistan Cumhuriyeti vardr.

. .ft DIef burada Kar|uklar ok douda gstcrnok.torllr. RuraIo Kar|uk kadnIar hakknd en iddialarn onIoin buz [:cyIlro has oIma nmkndr. orta Asya kavimleri hakknda ara rastlannktadr. lbn el-Fakih $ukub ehri halk, Morco Pclc Dcu T|tirklstan,dakl Cu Caynd ey6leti sakinIeri iin de oyn mllyotto Ifadeter kuIIanrlar. Nitekim, lbn Fazln ar hakknda da bonzer lfatiolor kullanmtr'

gurubu YabguIularn emr altnda Yukar Toharistan'da Ccyhn.un iii.oyno" yayorla'd. tan lssk - gl'('in gaineylno kaclrkI luIads Karluklara rastlamak mrnknd.

luklor dokuz boydr: n iI, n Heskl, dirrlorlnl tso Bed_ Kivalin ve Tuhsn boyla Karohanllor Knrluklarla lilIeri eIinde olan havzasna hcm etnilerdir. Knrluklr

dH'; golun Talas muharebesinde onlar Mslmanlar tarafnda griiyoruz. onlar bu nllirebe lmanlara yardm etrnekle sl6rniyet'in cjh, h'v. aq hatt6 yaylmasna yardm et'niIerdir. un lnkle hemen arkasnclan onlarn, 766 ylnrla Suy6b ve Talas' igl ettiklerni grycr e bellrttiImlz 'kllde CAhz onlarn uygurlara galip gelr;elerine i6ret etmektecllr. Gord z Knrl'klarla Yabgulular {yine Karluklardan bir purup cImalJ arasnclrki miina,Ir;t s eder. Avfi onIarn TIis da1nja ot"rtj-klnrn, i.jncoIori Tokuzofizlarn tabaasl o i kar isyan orjerol< T(irkintn,n blr ksn eIe geirdiklerini beIirtir ve yIe cl rna bile geldi. Mverinnehr'deki baz ehirlercle rnlnr otryrri,,.a,. xuu Karluklar 745 - |!2Hicri 133 (75l ylnda lorll m.) ylnda isl'imanlarla inliler arasnda .Gktrkler ykmak iin Uygurlara yardlrn otms. v,

Karluk hkmdarlarna Yabgu denilmekteydi' TabarT vo cllor islam kaylaklar Emeviler zaman da Miislmanlarla Orta Asya vo _ornsiin,clak hkmdarlar arasnda yapllan savalarda Kar|u abgusu'ndrn bahsedorlgr. Buna. g0re, gerek Toharistan gerek Seyhun nehri kysna Karllk larn olduka arken gelmi olmalar l5zrn gelir. Ya'k0bi T6rIh'lnde Karluk Yabgusu'nun da ha Halife Mehdi devrinde lslamiyet'i kabul otmi olduunu syleiektedr.

,'] 'T il 90 Etsobu;rr' tYAHATNAMES fg'J.Ils=i.,:_:=#--=:=EE=3:li]l]]:.:j;l.-1iiji*.::*j*i..l:.i: yerg: 9qtqe*=hir-es*9je -#M3ohut ve mercimek "v"_"--4.r"._(-._iaivmim-r .irp;r ffi *rc r"ryffi 'elJier. * Kutluklr sadece buday ve kesilmemi hayvan eti yerler. _!qapDuvarlinnda ileri gelen hkmdarlarnn resimleri JottutJEtIafErydak len kadn bir daha ev-le.eden katln rasrnda akarlar. Onlar idyeilekurta--" bIi_](tTTilmi.kumar.gi-q}iii;-oriaarr.nedenf *."--._4 rlabilir. Fakat , meclis daldktan sonra kazanan kii ttkteklann kadrn lde sata onlarn bjJaf"Je-gg],ne ) olarak bir tatbik zulm, etmer ve evl_ !u't' oae4;g- Yaralanan tazminat aldktan sonra Irse kan heder olur. utluk Trklerl I gn yirdkten sonra Kitayf,,n (Ilitay) denilen kabilenin kesine vardk. r k ih temin eder" ler.

kadrmn bir ac old zalnan ona

luklprn iilkesin.rle helile aacr yerine kullanlan, gvdei di& bir*' aac vardx. Bu aacn flresi bedendeki ateli iler zerne lkesinde, mukaclrle* @Karluklarn tandklan, dibinde azlklan hallettikleri ve kurban kestikleri bir ta vardrr. (s" 14) n*-lpelonlarn ipek biseler giydikleri bir bayramlarr vardr. Bu bayramda ipekli elbse giyemeyenler, el biselerine bir para ipekli kuma yarnar' lar. Kgduklar arasnda yirmi be gn emniyetle g ittikten sonra

Kityta, (Hitaylar)66 aTa, fasulye ve sadcctl kesilmig hayvan eti yerler. aruanna uvgu i"ffe -lnidcJdarede tatbik ettikleri'ahkm, akl hktimlerdr. onl4n-lc'lli bal sul onlarcla her on kii anlanmzlklard"i_aT:f* vo (s. 15) fikir sahibi bir ihtiyara mracaa t ederler. Aralanna oru hakem yaparlar. I{j lkelerinden geen yabancrlaxuuu<l -..-":f

{64 Kutluk Trkleri hakknda kaynaklarda baka blr bilglye rastlya" madk. EbO Dlef onlarn kahraman bir kabile olduunu belirtmektedir. orts larn evlenme Ve ceza khnunlar le il gili olarak burada verilen bilgller do. ru olabilir. Zira, eski kavimler arasnda b u gibi adetler oktu. Ayrca bk. sondak aklamalar km. -

l65 orta Asya Trkleri arasnda hkmdarn ovlontrlnln ysok olduu baka bir kabi|eye Ine, eskl knvlnlordo ltikrdarlarn ok kadnla evlenmesl frdetti. Kutluklar bu konud,a b lstlnn tokll etnektedr. {eE Burada HitAyn ekIinde geon kvlm ln kaynaklorn K'lta belernn Qytai vo daha onrakl lslr kynaklnrn Kara - Hitaylar {edil kabiIedir. Bun dousuntlr oturyorlord. Baka kaynaklarn Ktayanar hakknda verdigl bllgllorle EbtJ Dii verdii bilgi" ler brblrine uymuyor. Eb D|ef'e gre Klty0lorn hk(idar yoktur' Sul n kaynaklar ise X. asrda ApaokI lIo Kltan'ln anIatn vo 924 te Krgzlarn baehri Kara u zaptettlklerlni, homen hemen b{.+' tn Moolistan'a hakim oldukIarn blldirlr. Eb Dlef eerinde KitdyAnlarn lkesinden ln'e getlklorini yler, B.na gre. Kitf;y6nlar in'in b komusuydu.

^ 9 lsi-;-;j;.ii*i rer u,t}r.pr'

ay ikAfa "br giymezler. ekildikleri bir mibedleri vadr.\Boyal hibir onlaqqIkesinde o a. bi ey -var_ "e kim'seleri ldren lanlar bir dada o}up, as10, orada keeo bir eit ta Riv6yete ge, onlann lEkmazlar. o:g,n ill1 nc I(sr Beh lkesine vardk... Eserinin Ttirklerle g B6bnn Tercmes

""TE I IEBvEZ'NN 'EsER,NN rnKLEBLs G BABININ TERCMEs (s. u) IX}KUZI]NCU BAB TRKLER IIAKI{INDADIIi

Trkler pek cok cinslere, kabilelere' ormaklara avrrlar bbir millettir.lBir kmr ehirler de ve kylerde, bir ksm bozviik krlada ve tllerde 9|'urtn1.r67 '67 Mervezi burada Tiirklerin eitli kablelere ve oymaklara ayrlan llr rillet olduunu rtmektedir. Bu olduu gibl ^o rada Trkler Man-

uryn'dan Macaristan'a'kadarki sahada etIi siyas teekkller ha|inde ya_ rk kabilelerini r milletti, -telik lcynya:-'lqkry ln rlarak t6yin etmek mnkn deiIdir. Ka-gari T ve * lJ Trkleri olma'k zere iki ksrna avrr.

1. Bat Trkleri : Peenekler, Kpaklar, ouzlar, Yimaklar, Basmiller, Kllylr, YabguluIar { arIuklar), Tatarlar, Krgzlar, agrtIar. llr, Uygurlar, Tangutlar, Hitaylar {in)' Tavgalar IM6in). 2" Dou Trkler : iller, Tuhsiler, Yamalar, lraklar, aruk|ar, Cu-

lr aImamtr. Hatt, eserinin bazl yerlernde burada mstakil gsterdIl lz kabileler in bir boyu olarak zikretmlt|r. Baka mellll'lor ise, onun mstakil kabul ettii baz kabi leleri yine blr kabllenln kolu cll-rrn vermek mmkin .taldir. Mervezi de oserlndo Tt'lrklgr hakknda ayr llr tasnl ta Ruslar, llvlar gbl Trk o|madklar kati olan baz Burada grld zere, Kagari Trk kabileleri arasna Bulgarlar($azar_ oklindo kabul etmilerdir. _Bu cihetle Trk ka|eJin_&eslJ_jayj9nl-Je_ kavlmleri Trk olarak kabul etmltlr. u noktaya l6ret etmek gereklr ki, melllf hakl olar ak Trklerl modon

98 MERYfrZ".: -:,'(}RKL,IR ",,.r'_: HAKKINDA -.1..:-1.:"'. 07 j !; :._-jj'J.::jl.:=:-i-::i-;:;".i."-.-

(s..s) Tiirklerin byk kabilelerinden biri ouztar'dr. ou_ lar oniki kabileye ayrlrrlar ir ksmrna Toguz-uz, bir lismn Uy_gur, bir ksmna -u, (-ok)r6s denir. Hkmdarlarn ri'.l69 Tokz-hkf;,n'n byk bir orduu vardr. onlann hiikmdarlarnn eskiden-bin muhaf cfiriyesi veg-Bu muhafzlar her gn hkiimdarla defa ye. fre-E-yerler. Yemekten solra ierlerdi. Hkmdarlar ancak senede bir defa halk arasna kard. ouzlann siyfiset hususu ettikleri gzel merasim ve kanunlar vardrr. Bir ksm ehirlerde ve evlerde, bir km krrlar a ve sahr6larda adrrlarda ve hargflhlarda otururlar. ouzlarrn boz. krlarn bir ksm Mf frnnehr, bir krsmr ltrarezm ile hu_ cluttur. islm hudutlarrna bir km mslman oldu an ol maold '.@. Makbul msliimanlar oldular. Bln:-i-ar kfir sovdalanna gaupEI -ve gebe olmak Zere iki ksm olarak kabul ede-L Bylece, Trktern byiiIt bir ksmn m rerden sayar. onun bu gr Trkleri gebc

e,rckllrin lkesine pttiler. Miislman olanlur (Tlrkncnlcr) l*c islu-iilkelerine dab ralarn lilrii islAm l'r]ar ve sultanlar oldular-zo t Trklerd-en dier bir }rrsmna Kun (Hun)171 denr. Bl,r Na'stur mezhebindedir. Ki,y (Hi kn'ndan korktukll:r ve merlar dar geldi iin Kity lkesinden aynldlar. llreznah .491 h. : 1097 rn.) onlarlclrr. Kunlan daha kalabalrk, daha kuwetli olan Kyla,r tal

'l78 B'ada Selukiula" vo orlarla be'abe' slm c.lnyasna Eelen Trklorle l'.1akI iz'in kuzeyine ve oradan Balkanlara ,1itlen olzla'a i.9eret edilmektedir. Tl"i'ken te' mi ilk defa X. asrn onlarncta lt4akdis tarafndan kullanl:;lt'' B[I ke|irenir or rin islmlamosyla ayn zamana ill-lr. F'atikt* trkmen'kirnei daha so,nralar ot rin ouzlar olrunu sylor. B l<rrnurIa tfsanovi bir llt buunr' Baka bir yord r tir kabile olduun vo onlara da Ti]rkncnler Jonlltllfllnl bollrtir.

milletlerden kabl edenlere kar verilecek en kesin cevaptr. l 168 Mervezl Tok-z . ouzl a Uygurlar birbirinden ayrr. Bunlann h6r

ikisinn de Ouzlarn kollarndan olduunu syler. Uy _ ur kellmesinin kncl hecesi uz kel e yakn bir benzerlik arzetmekteclir. Kagari Uygurlar ayr bir kabile kabul eder. Reiddd ln ise Mervezi glbl Uygurlar ouzlardan sayar. Buna gre Tokuz - ouzlar Uygurlarn akrab alarldr. Bu yaknlk lsltn corafyaclarnn Uygurlar Tokuz - ouz kabul etmelerinl blr de kadat hakl gsterir.

- uz metlnde - ur eklinde geer. Bu ketme do ur lle uz kel} melorinin alnda ayn ktedir. 169 Tokuz - hk6n veya Tokuz - ouz _ hkn unvan gerekte T{i hiikmdarlarna has vandr. Bu isim geleneksel olarak orl"rn bideleris. de ve baka yerlerde geer. Burada ba hsedilen hAk6nn Tokuz . ouzlanl '(Uygurlarn) hk6n o|mas muhtemeldir. Bu hakann 400 mu dan b# sederken 6klr kelimesi kullanlmaktadr. Bu kelIme Farsa'dakl @ ker kellmesinh ar apalam eklidr. Abbasllerde blr eeker enf ve o{ Asya hkfund{s'rnn' muhafzlar

\ Kunla', b- ka!ilonin adin tayan'l-|.n lrnparntorl.u m. . lll. asrn llar . Bu devlotin yklmasndnn oora Hun' ll, (|(ularj'n li' ksrn Dou Avrupe'ya ve N'l

r, orada li1 [lunlar devltii kurrn.lard. l,,i!ervezi tarafndon nhcodIlon l|unla Hunlarn orta Asi,a'daki kalntllarl olmaldr. Bunlor lydlar. Meliifimi latya coru, korl<tuklar vo tloklr dar rtlldii iin kaan bu kabilenin NatOri otduunu $aiylomokt kdr. Zira, lran yoluyla o'ta Asya'da HrlstIya'ln b" r;',o[.l yaylm. r) flrdkl0rl yr Uygrlarn llkoi olmaldr. Zira, riye Trkmenlorl Trl<nonlrr () urada bahsedilen Trkmenler Karluklar o,lnldr. Mtrvozl'don ba' |, tJrfal Matius da harekotindon balsodor. Motlndon Hunlarn l!zki.ou'y: Kitaylarn kuwetli olduu dovredo ottlklorl anllyor. Buna 1,tre Xl. osrda olmaldr. Ekinci b. Kokar, Cveyni'ye gre S r'.ln monlok (azadl) 1' Iln e|,Esir ise onun Berklytruk'un azadllarndan olduunu s m.) ylnda sultan o|duura gro, tlnrak t6ylnl 490 (i096} senelerlne rostlamaldr. y}ruk 4B7 (1093 Eklncl'nln Harezmah F.7

rrKI,nR HAKKINDA :fr ;irar%}ilii

oglg kib a1.) r73 (San U rin etti.r?2 nGy arasndadr. 'gne_y-;t, 172KitaylarnKrgz|arMoolistan'danattklar.ndanyUkardabahsedldi, vanu.ya tleri Mc"ho' onlar ill defa lV' "*,ror kesgrler. X. asrda Moolistan' ele lora ve Trkl ere o"nrur"-aiui..,na .uruan1027 tarihinde gelen Kitay geirdikten sonra bu hanedan kuweflenmiti' bahsetmitir' Bu iki kabile elisi el-Birni'ye rre' ?;-yl"au' * Kitaylard an Anlalan bu byk g dousundayd' bahsedlen tarihte Krgzl*"n ,nuo ' b' Kokar bu g rihinrlen sonra b;;i;;';l''' Ltinc 1027 ; r,.: naardrr. vrd_. (s. 19) K F'akatJIiistmanlarla komu olduktan onra lii-

8htolmutu,.Ma,quu*"bugin1013-1050tarihloriarasndaolablleceini uzun bir mddet d'evam ahmin ederse a", 'unjaiime gre daha olmaldr. gnlk dousunda yaayan bu kabilgnin rns_ muhtemtldir. ansularn on uo "t'' ' Bunlarln Kansu' lman oimana!< iin aoo'iot* j#^i' oug' go'iiyor_ Barthold bu ismi Kp smi nun Sar Uygurlaryla iiruie.lerden rneydana golen bir foderas_ le muka,:ess oo*r. rc'p']ut. uiii Uyquilar onlgrn bir paras olabilir' vJn oargrnn gre sari -i'tJ*'i' e Van gllerinden. haka-'bir ey n"ni'i '174 ['meniyye 17gfir?lor(5rivo),bukelimeninAvfi,dekiSri($a.)iloaynolrnasl

1,p,goJ,,'T. olmal) denen nlln (aman bir adam yafi11.179 Her sene bel lir gnde bu adam getirilip barna arlclar, algclar ve bun_ lli"' l-:^r.bir h6J toplanr. Bple-gL-e :"yil* ,i| parse9en Mcclis lo alnea aqam llr. sqr,a tifni!& adam bir kimse s.ibi de hal{e iken yur *r*a.*oiilu. laylar gorulur. o aa-tiinin-66]ii[lilil kt Cafisa na9e;-_ye.rir. onlar, ,olduuna |naq3fu1..180 uu timse .ern'r-"Jogru Iin kullanlnamtr. oereket.tedi iiz'in kureyinden attklar malmdur' r' 1ira, j"i**'u',n l*, g,t'* Denizi

l",{acarlar, ouz|arn Peenekleri .(KaraclenizJ eklinde deitirmek Karade_"

batya doru geniIemesi Kaylar 175 )il. asrn il< yarlsnda Ktaylarn Hunlar tazyik etme ad' tazyik etmeye uruo,. x"vir. ff uat,ur,"duki -'"" ve meralar az gelen Hunlar rile ar. KAylar 'arafnden edilen drler Trkrnen|erin (Kar' "'v'' yurtlarna dogru gelaileil' '" tazyik Karadeiz'in -kesne ouzlarn lkeslne' 'ouzlar Karacleniz'in luklarn) lkesin ne' cle g"di"r. Barthold ouzlar kuzeyindek peene<erin olduu kanAatindedir. Mer_ kuzeyne .atmalarna

ur,.rrt a'erin xpaklar halinde olduklann bu k"b;i;;'i" iaimi batya doru haroket vezi n pu il.t,i.,; in *ttebea" filin ku|anmaktadr' il sahada *^.,Jana nc kada'kl -_L_l^ na gel'en Marurya'dan rc*-o""i';i^ tuzevne gelmemi' bir asra yakn moydane nek

kavimler gi birka ,li't-oi' 'u'nunt'. Trkmen' Gu va Peeblr devre oevam etmi{'i'' iii* av: 1'.l' &riye' raverenner' Harem, Karadenizlin giileri, i<

176 Yamalar : GercJizi'nin. nakline gre Tokuz _ ouzlarn blr ksnlyla 'Karluklar |irlem di. a'i*n bu Tokuz - ouzlai. resinin ad Yama id. l_ludcl .Karluklarla .e!6le'c,e an,da ve in ,Trkis. tan'nda dclaen bir ahs o|arak gr]yorur.'nvn, eserdeki haritada r"rna" lar KerItkiarn gneyinde gsterii';ekteo.rcugrr, ,",ri ma, Tuhsi ve iil k reder. g,rndrn Gerdizi,nin bahsettii a" "ro. nalarn ikiye ay.,|g11 anlalyor. aunr, bu Kagar,n kuzeyin'",.*}au.,n, 'je ,tog|a11* bulunqyordu. \'amalarn Burahn denirdl. de Eb, DIef tarafndan ki yerrle b"hu*;i;; Karahanllara uygun dmek_ "ul'"a"n tedlr. Ka cnl!a.n hkmdar ailesinin cr otduunda lso pho yoktur' Mrvozi, Yamalarla..Karluk!at n ba{snda oarak gstorlr. 'ts, fadeli gney _ bat eklincle tas, etiei mmkndr. akknda bir kayda rastanarnad. l78 . ondaki aklarnaar ksmna bak. l79 Fainn ek|inde bu ahsn blr aman o{duunda yoktur. phe key ve Balkanlarda d'miemltir' vonoe'hareket'odorok

_ .Kprl ktph. nr' 1623 (?1o a) de ayn snda da olduu sylenir. Bu ahsn saru ,*ru eyl z ouzlar ar*. gibi vecd hallnde bulunmas ,onun ran olduunu isbatlamaltadr. t80

MERVEZT: T.(t(LI,R HAKKINDA -' 101 . --:1t: :lfw: r:jr ri.; r::r' :::::::r:r *' ffifi*il; ;dada otururken T:*9ylT:^"::':; -**y:j*: ffiitr: d,iJ,ff;;*"j*,o iin Ti irgsle1 #ffi;;;;;;;';, H

Krgrzlar lkesinde derin-v&diler bir nehre d}len 9* *:'" *l; ".n-tt]r:* da Karluuar t lur p TT.j'} Bu da Altn Das,dr. kiden Ttlisls dasnda oturuyorlard ^:---^._* ^irl v:-_alar ar&snda

knr, l(r bu ekilde fazla yaarsa Kim&klar hayvanlarn ouzl' iilkesne doru giiti. arla onlar arasnl rl} vardrr. Kimklarn, kn iddetli.souklarda oturcluk:ffiil#'iliio" }lffi Ti# erubunu iillor. q s"uuny. "a"'lo ;#'-*iler' orasn} j"t'1'u'*; K arlukl ar dokuz o':*.1 :j:?-::'-ffi ffif,t8z bir grubunu o'u-]'Yl H-H::.1l:"Hl-}j}l" ![uhfi61r.. tekil erier" .'x1*i:'y-n kn o se bir marak boyuna -

Kimflklann sanda (kuzeyinde) atee ve sulara tapan Bunlar yabanelarla karlklr olg.ra

fretle air_veri yaparlar. yle lri, yabanc sa_ tca,r malr bir tahta zerinde getirir, b r. Sonra, Kim6.klrt]an olan da alaca maln karln getirir. Dier kimsein malrnn yan alnr deitirmeye razr ise iihr mal alr, kendi malrn dier kimsenin tahtas iizerine br defflse dier kimsenin maln olduu gibi brakr. (')nlar, ekseri atn alrnak iin sardan ar ve krmzl l'tstiler ararlar. Senede bir n tutarlar. erin vakar_ n takdirine razyr ]rl,tile vardr."l84 -J&rleI.'--

lslMinorsky,TlidannTlyen.ancllarldtunusylor.$'4erve. iken Tokuz - ouzzi,nln i adr. Onlar turada larnemrialtndaydlar.cah..,nclcdiigibi.tJahaonraTokuz.o;zlar ortad olan Trgi|eri na|ibederek batya gelmiler, bu siada .zayflam9

aljrarat on|arn yurtlarnja yerlemi|erdir' 12Karluklerdandahancebahsedildi,BuradaAekol reklindegeon o1" Avfi'dek| Bedv5 kelime Avfi'deki Heskiler, BuI6ktar sklindekl keli rno do

a'alklarda ve koruluklarda otururlar. Pqenekler gebe }i1. kg\irniy.a6 DA,ima, yamr lu bir yer ararlar. onlarrn lkesi uzunlarnasrn& ve geniliine ottzar gnlk yol tutar. Et raflannda pek cok kabileler yaar. 184 Daha nce KimAklarn irt nehrine taptklarn sylorni1.lk. bahsedilen kabiIeni K lup olmadl bollrtllniy,r. Burad,a lc vardrr. Bunlann dain reisleri bulunur. Bunlar yaz ve Kimfr.klarn kble tarafrnda Nasriye ( ?) {85 denen bir knbi_ lrr ;;il;,..

iklnci kabile Yagmalarn bir kolu olarak gemektsdrKiv0|in olmaldr' Gercinler ise Avfi'd ki Hud&d eiteo,de

Karluklar' '&Tuhsiler:Hud0del.lenn'dekiharitadaTuhsilor0havzasnnkuzo. yinde gsterilmit r. Kuzey _ doularnda iiller' gnoylerinde

Tuhsiler byk Trgi fodebatlarlnrja Krgzlardan br gurup*bulunmaktadr. vadisinde oturdu yonunun kainttar olmal-dr. Gerdizi, bunlarn 0 bgll.tir, "l(astek ve Krday itigi ,n dihkann ldaresinde olduklarn de-1' Kaguiainin dousunda Tuhsilem yaad Trgl mom|eke glbi Kar_ yani $1ervozt'nin iillerln bir kolu olduunu, ,85 Nasriyye adndaki bu kabilc lakknda baka bir kayda rastlanamad. i".i_i"t"urn

setti Peenklerin bulunduklar yer lbn FazlA'ln grd vo artlar aItnda yaadklarn ir. 186 Mervez?, Peenekleri zengin ve tekilAtll bir kabilo olarak tafsif etPoektedir. Bu tavsif Eb Dlef'ln tafsifine uygun der. onun burada bah_ ok

9" luktarn blr boyu olduunu syler'

702 MERYF.Z: 103 : ::::a::::t1-*

tlazat],at' Gney* Kuzeylerinde Kpaklar,rs7 Gney-BatIarnda (Saklibe} Douiarnda ouzla 21) Batlarnda Bulgarlar yrar. Btin bu komu kavimler onlarn lkesine, onlar b loo,u ne akrnlar yaparlar' Peenekler zengin giimiie' olup ok miktarda hayvana, ko;nna' eyay a" altna' ise Hizarlabo.yraklara ve tarradeiur" *urrpi"er. Peenelrler giinti yol turrn arasl bozkrlar ve aalklar arasrndan on yoktur" tar. Bu iki kabileler grubu arand,a bel li bal bir'yol

yt,r a,ka,r. Sonra, kalkanlar bunlara dayanr. Bylece bir salll,t tla.li a.z bir z rghn etraf br sur gibi ;1'vrili olur. Hi bir kime onlara baskrn yaprmaa. A

Ilnzarla,nn iilkesi ise genitir. onlarrrr lkesinin bir taraf byk bir daa bitiir' Eu da ee!}d!rllerdea-Tl&' \za"' . ve ivar'ara bulunur. Bu da-Ti[]E]auuua-Ee9er H "* nffi -ffi; daha vardrr. Hazarlar }n bu iki ebir ehirleri

hirdeohnrlar'Bahargeldiind.e}ozkrrla.akarlar.Etin yazoralardakalrrlar.Hkiimdarlarib agtderoeonbir irt i" beraber yola kar, onlann .det1erinden biri de udur; agkerlerbirs rektlanz&|T\an,herbiriyan:.nda,ilgr aacrndankierarEnboyndakazkbu]undurur.Biryerde' ok iin inince her biri bu kazklarr kendi hizasnda xagari' Kpaklarn baz Adetleriln ve lehelerlnin ouzlara bmediin*

l87 nceleri Kmak ferlerosyonuno ball olan Kpakiar lX. asrn sonundo v federasyondan ayr rak ouzlarn kuzoy komusu olmulardr. Ceyhni ueiter. Bundan sonra, KpakIara yeni boylarn l<atllmas ve nfuslarnn dor artmasy a Kpaklar Quzlar gpeye ve batya mhim rol oynadIar' Kpaklarn tazyike baladlar. o ze' otivut t,'n',, Xl. aslrda'batya gicen ouzlar tat<ibederek Karadeniz'in Kpaklaroan uir ksm ouzlarla beraber Hazar denizi ilo v"J* v"",iler. n.r] g'ii uras,nda kalmlar rs!anin Manglak seferi dolaylsiyte or.ir,n ve Kpaklarn bu mntakada beraber yaadklar mektedir' 188BuradabahsedilencaKafkasdatarolmaldr.T0l0sveLav'arlar hakknda blr bilgiye rastlayamadk' 1&SarenveHanbal,Etilehrinindouvebatlkslmlarnaveriler bat yukaJ'nu dou yakasna se Hanbal isimlerdir. (Hazdrhn) denirdi.

Trklerden bir kabile de BurdfiIadr"go Burclfls lkeoi ll,z,r' iilkesinden saylr. o rlar arasrnda on bc gnliik bir mesfe vardr" onlar l{azar Hk0nr'na baldrlar. Rur_ ,li 00 kiik bir svari kuweti kanrlar. 0nlar aapt u 'lt a,ltna alan ve idffre eden bir rr yoktr' Her lhallede hakemliine ba vurduklan bir byk vardr. Anala_ 'tlaki an vurrlar. keer genitir. )rnanlrklarda otururlar. Burdslar, Bulgarlann ve Poenekle_ erine yama aknlarrnda bulunurla:. onlar giizcl yz_ lli, ho manaaralr ve csseli kimsele rd"ir. onlardan t-ir kl hlf erince babasnn itiatirc]en qrgggE ee.nmer rna**;ai' tar do-"'" lluz V sr beolerler. IVlallarnn ffiGncap aTiirtir. Hur_ lii,slar iki s ir kmr liilerini yka:la'r. Die: lis_ ll't ise gmerler. Aalk olmahla bo:aber tk ir'. (r- 2P) ieerndeki ormanlann ot kayn aacdr. :\yn* 'a geri oyalara da sahip zunluu ve geni_ lii on yedier gnlk yol tutar. orada merve bJlunrnaz. lr.* *. kiler i ldr. *@-de-Erklerdedir.r9r Qfla1p memleketi yii fersa,h urunlua yz feiffi gefr'fiiie olan byiik bir ]kedir. __ t1emisti.

190 lm corafyaclar tarafndan baheodilen bu kahile Etil vadisinde |lazarlara |al ola naktayd. Bunlarn Trk olduu ok i|heIdr. onlar Morvansiar diye de tannr. Burdaslar

ce< kzlar'eslerini "*hrld" kendiler seerIerdi. lbn Havkal nBurtHslar Etil vdislsin,J" ;r;;;; yaarlar. Evleri ahap olup kalabalk vu dalnktrlar., der. corag, gn, Mervezi ler. Burada onlarn mal olarak bahsedilen pararlan baka bir ey deildir. lleri yakma d el'kl de onlara Rusiaraan ehrin tcdir. 860 yllarnda Peenek|er ge|dli srad,a Macarlarn banda Ar"pad bululaIl olarak yayorlard. Onlarn devlet tekiletnda Hazar tesiri grlmek_ ls' Macarlar nceleri Kuzey Kafkasya'da Kuban nehri civarnda Hazarlara

'ry ,r() IlKt,IR IilAKKINDA 105

*P Hkmdarlan 20000 kiilik bir svari unvandr' crl(Kiirdr) -d;;;;;'' Bu iim hkiimdann g_ ot durumuna gre konar lar adrlard, o,,-"',-r*r"*"ra' ve p"* j'"ane1Karadenz) tJi. n ir taraf erler. onlara tesnin iki nehir tiir. Euradu "o, g.;r, denize aort1 '''** rlarn yutla'f hirlerden biri CeyhuJdan daha birine Duna' dierine E{il bu iki nehir a rasnJ'o''' Eunlardan Ayrcao zirflt yat,l_ denir. Macarlarrn ,"p*roir* ormanlktrr. etr aflanndaki s}avlara' I'cak sahalara aa sat'ptrler' onla' esir,eri, R.urda'a feRuslara galip geliri"". brru"aun aldkla,rr gsterili' ci'isse}i' olt titirip satanIar. },aearar gzel yiizl' mlk sshibi kimselerdir' vupt klan iin seryet ve "ar*ts!fr,vlar ise birolJr bLc]ql9-9ylilg' onlann lkesiy}e Pe_ uzififr[ bozkrlardan, aaik ve ffii eneklerin lkes bahserliLen orsuiak yerlerden geen on gnlk yol{ur' onlar yerine bol miktar_ manlar da otururlaJ. Balar yoktur' zim domuz yetitirirler' da bal istihsal ederler' nar ok m arda . En ok dan }'etitirir_ Fe-or_eit_ mpik-aleln j @ h'lptirl*r lki zirfl "": izcrinde sekiz tel bulrnur. Udlarnn tel1erininbailaackaya,ryerlerininbonculrlrryolt le3c::. leri diizdr. onlar mreffeh bir hayata dn sahip cleilltrdir' kutrlanrrlar' Sil f,.h olarak mrzrak, harbe ve mkemmel kallran kuwetine sahip

lton bir cle vekili vardrr. Hkmdann husust beygirleri var_ lr. Yiyecekleri bu kErakla stnden te'min eclili'. Hiik"itlnrn bulunduu ehre Hajer&t ( ?) ga denir. Bu ehircl kurulur. slvlann lkesi ok souktur'jgg]$ oturr:lar. Krn Macarlar onlar iizerine aknlar }-aparlar. (s.23).Hv1ar birbrpnni ynma ri iin elleinde boi qiktarda Jsir_TJi:"^**-_ lar ve trlar . ffi$ l'x}::ffi

}&slar ise, deniz ortasrnda, genilii ve uzrnluu er gnlk yol olan iir adada otrrrur rada ormanlrklar ve koruluklar bulunur. Bu adann etraf clenizle evrilidir. Rus!.ar ka}abalktr. Hayatlarn ve kazanlarnr killa temir elderler. n jglg]g4 lir*Qam ijlil{ ve ogIL bulunan bi klqlariyle babaa brakrla". + kzlarrna verirler. oul}ann <Ba kazanrdr. ona uyunuz ve :: lratefleri olunuz.>> derle'. Hicr 300 (912-91.3 n,) y! _d'i ritiyan o lunca v a k ad5F6fr i ar" ya t at gL}g-u-q oLj"y_: nl_q:Ljli h"stl lrrlnYna sokt. Kazan1 kaplar kapand. Zarar ve ifi$.a dtiiter" }trayatlarr g ine gaz" ve muharebenin nbah olmasr, eskisi gibi gaza yaparak vaziyetlerini diizelt _ me}r iin sam dinine girmek istediler'fijikiimdarlarnr ya}r:.] . _ -}]l]L-_ I onlannenbykreisineuvit(?)denir.onunflrc(?}sz P;eneklerin basks zerine Macarlar B90 y|larnda Kiev'in

alarndan drt kii yi@9--gntlert1iter onJann mstakil ve Vladimrsa unvann t'ayl, ad " *r..d* gney"a*nq**.'kbugnkijMacaristan'agelmiterdir.Macarlarnbirkc.,luise, dahanceButgarlarnlirksmileYukarVolgablgesinegiderekbu Macar-

gnki, aurg,rtla-rn yurdunda yerletiler' Mervezi burada Bagrtlarla larlberabercebahset moImaldr.Zira,onlarnmemleketlerininEtilveTunaislai' *t''-'l *.rnaut rra, oJuun, s . Burada bahsedilen larnCermenleridemuliinealmaslmmkndr,Knde(Kndr)unvan |]azarlardA Clahi grmektedir'

t9/ Mervezi, Rus!ar T[i'kIerrlen knh.| ctncktcclir.0llarn iilkesi olcl-unu syle avya ol"'aldr. l}"n gro, r l,'s diyc nlatt 'kimseier Vikinglerdir. 1$3 Bu ehir hakknda bir kaydo rastlannnd.

rastlanamac. Mer_ Sn,it ve aric unvanla' hakknda bir aklamaya yaayl!nt braz Trkle l6vla' Trklerden kabul etmekte' onlarn l9a

Vladimir unvanl mesetesine gelince, bu kclinlnin Unvan olduu tiraz phelidir. ilk defa isimde tndiiz hi'lkijmdar X. aslrdo Bizans1larn tesirivte HristiyanI rosmen kabu r'dir. Bu hkmdar s}6nlyet hakknda biIgi aImnk iin VolCa Blgarlorn da bir e!i gnd hto geen prcnslorin i-" unvanl mitir. Minc'sky .ald Eriilt9 beneetmektedir. l " der. "Hakikaten ,r[[]l

li;l lii. iilrii 106 -]]l:jirffiffiill]: MERVEZT: .fIIRKLPR 'ryi:--=----:::E=j-EF-I{AKKINDA lOT l i. l1 ll.,l rlarlar bulunur. Niteirim, ayn rckilde Trk hkmdar H&}rn, Bulgar hikmdan da Bltvr unvaurnr tar. Ruslarn elileri Harezmr hkmdanna gep dunmu bildirdi_ ler. Onlar sm'a .' ] il "gl 6i-ar gon-

da mii,slman oldular. Ruslar kuwetii ve idin ok uzak yerlere yaya gi@i clerler. A5r rca, Hazar denizine gemiler|e sefer yatratrak, ora,lardaki gemileri gasbedeler ve insanlarn ma,llarn yarnalarlan. yapp Kara<leniz yolu ile Istanbl'a da (Kostantiniyye) sefer yamada bulnr-Iar-._ F{alia,in eznda. zincir bulunduu hpldp sefer cnJardan

()lar ekil ve ade{lqlunndan baka milletlerden aynre;; .--. 9r. oe, bir yerde <Bunun ar imandrlar. rygf lr griilmez. Bedenleri yumua'k ve' kuwetsizdir-..> der. 1 (s.25) 13,,

{*alinos (srrneta denen inganlar kcE-.ezli.-oup_za-k* cz ]_C5cJ!-_giriider''-ie erbir yede <Bu imanlklarndan dohadm Trklerden kylerde ve ehrlerde oturanlarda cla ve n konup scen Trkler ,--.-.-.=-bir kii Zira. onlave &detleri anhakknd nenleri'ta"zta tafsilAta'e

zete 'latrlamrvacak kadarrlqhLur.(!$.

}d) Hipokrt vo Galinos'un onlar iraklnda sytrediklerinden bir ksmn buraya alryorz:{

Ilipokrat yle <Arf (Avrupa) i.ilkeinde Ti.irk kavinrlerinden biri yaar.f96 Bu kavmin h alk birbirlerine benzerler. Falrat, }oakalar'na benzemezler. Ayn ekilde, Msr halkl da irbirlerine henzertrer. Bunun sebebi, Msr halkrun ok scakta, Trklerr ok soukta yeti ndr.> Mervezi, Hipokrat ve Galinus'un eserlerinin arapa tercmelerinderr fayda|anml olrnaldr . N|tekim, Ya'kbi Kitb el-tsldn vo Trih'inde bu ki Yunan mellifinin arapa tercmeleri faydaIanmtr. Mervezi'ni fay* daland bu eserler insanlar ve hayvanlarn tabiatlarn ko maldr. 1!6 Bu Ttirk kavmi lkitler olabilir.

tlrnirle.rine gro hareket ederler. Bir krsm se ba, boott:' Hl bir kimseye bal deil ibir kime onlr hnkimiyetleri altna alamaz. Bu soruncular daha cearr V0 kranarrlr. ir yerde, <Asya halkndn bLg g,trr"_ki, cnlar hibir kimseye bal deillerdir. Ynan i6i, baka milletier onlara aku__al&!sez,-Zira, onlar kendi ken_ d alarnr kendi balarna h.imdar yapmazlar. tsakalar iin dell, flclcce kcdileri iin,alr ve urarlar. an rlnho atlgan ve daha cesurdur. Kendilerlyle muharebc cdenlere kr sebat gsterdiklerinden aldkla: ganimeti niisflv cla,rak pay_ la'rlaru der. s5

raporlarln toplayan Menander Protector Trkloro ncolorl $aka dondlni syIer' HatAy . nm larla Trkleri ayn| sayar. Flrdgvgi do ayn kanattedir. lbn el- Fakih olskitirye" ifad esiylo Ermenlstan, Hrrasnn, Hazar ve Tairk Ikelerini kasteder. Mervezi de Yunan yaz arlarnn lgklt|orn Trkler o|arak kabut eder.

gzl, ifadesi eski arap miiolllflr:rlni Tiirklrr htkknda kul; '97 "Kk landlkIar ifad atlrlatyor. Dou lkelorlno ;lrl'rn l]lzans olilorinI

be nos . Bu kadnlar kuwetleri ko! larr sevkeden husus, mek ka d zirmek ve nesli mani olmasrn den birini, at zerinde ok a tmq olanla: ve lid hhmdarl Drdc Ism -*--NOTLAIt (Alfabetik Srayla) Hazrrlyan : Eseri Taunanlaycl Iiarnaaaa qo

98 Mervezi tarafndan Amazonlar hakknda verilen Lu biIgilor Ve etimo' loJik izah dorud ur. Amazo_.nlar hakknda verilen'bu bi|giler hitit kitabelerinde ve Yunan efsanesi nde verilen malm,tla mutabakat halindedir. Hititlerin ve Yunanllarn kadn dedikleri bu savala'n baz tarihiler tarafndan uzun sal iskit muharipleri old"u da dainlme

--------:-::::+j_::_:.n:. .-r_. NOTLAR -]." : BALi,LLAB l

[eki "|-rkler len bir kimsenin mezarllllt iizerne t kinscnin hayatta llt tlldrd, aalarda veya talardan yaplm kaba lykoller dikerler, bunlara balbal derlerdi. onla balIarn tensil ott|k lorl kiilorin lmden sonraki hayatta lye hizmet edeceklerine ian lllballarn says mezardaki lnn, hayatta iken ld,rd dmanlornn .(lyl$lna re Eu konuda lbn Fazlan'n ouz_ lll' iln verdii malmat dier tarihiier ve soyyahlar taraf dorulanmak_ _oduk|arln tJr. fi'ubrouck, balballarn iyi yontumam ve iyi ekil veri cr" Kagar balbal ke|imesinden ve ifade ettii mandan baiseder. BLILG,ARI_AR . Bj, esgrcle Satabile q garlar Ttir!< kqv@le]-udendlr. Ba ilellifleriseonlarllslvlard nsayariar.r@tite llklgjir zamannda |qq!q el' Bu nin SIEvIar iie Trffiffi* l odan yul<arda bahsedildi) krml bjr rk _ ar uzanan _krntl .B=ulparlaa

do''dan batya doru ilerleyen Hazrl+rn hikInlytti lt 1irdi. 1.1nlar li i l'arohy.yl g,rtll.,k Avarlara t6bi oldu.' Dier biri Asparuh iso Tuni'y go.rk, lkin t}ulgar kralln .kurdu. Drdncs de kuzoy - cJouy 1r1,1r. yoll1) 0rt ln kurdu. llk clof tj27 ,,rregin,jo Bizansllann mttefiki olarak tarih sahnesinde g arlr ck l-rk eneli olup

Eulgar guruplarnn doudan gelen onoirialo_liayn}-n-fii4ru txrltlr.jFa} ka 6-TmnT a: R bitit' i TI i d ol l , ri , o g ur arasnda paraland. Bu paralardan b | l /n'l l1)i -FIif _.* kuzoyinde Bulgarlarn diIine benzediinl cylor. Bu dJl ten bir taraftan alggba id i ler.

Di er mel l if l ori n aks'iii]*IgTfr raffiaintmr eski lloAnlyet kklorindon vrisl tah rkmtr. -iEi-razn' n gofretnmesi'nden vo llAm corafyactrarnn esetlerlnden

11? NOTLAR NOTI,AR Ally kavirleri hlrszlk yapanlara biiyk ccz;Iar vtlrirlcrdi. Ibn rlclrjn kaydeder. 113 FazIAn,

lV' asrn balnda is|m dn'asyla anlald ere, Volga Bu!garlar hiri bal olan Hare tle iciIer. onar ;i;; Seanlere. yoluyla .ticari- nasebetlerine devam lizzilt ,Am.n?i e "";i, ;; kara yaylmaya balarn' l<irnl ve cclivorldl. Bl yolia i"i'.'.livo oiar'a hkmdar ha!ifenln sara_ aiIcsinin cicr fertlcri'";;i;;;;;I;lard' -Bular ,r'*'ru,r. lt*l ru artlar iinde, bu!unan rur, rt ,*i;ril'.,j*, -halifeye retmenler ve fakihler gnderrnosini' halkna isl am rllnini ietecek t'ir ndafaa etmekto kulanace rjijsmaniara ,ur, .""ji,ri'u"" o,* yoliarnasn isteyen bir mektup kalein inasna vura,*""ilr*ui saray lbn Fazl6n'ln da ",;inri.crr|i

oi*a'' H;at"t B ylrtn -i,'r"''r' '""(1i'ti'''" h'lyctiil El1r kralna gl'de't zlaat<1iirt:. Bul;irlar !u srada obanlk Ceir!i kayrlr:l,.r,n llil:io,,'nc balaml k }y.ta tcnreye la n.o1.'iJIer. Yava vrur olan Bulgar ehri u'*"uu'i'o i'uni l buiurilyfdu' ver'oi ,eurln,e teekkl etmi houn otuz serte ,uau."'rJir. yar b ri.', ,"rir hiikirna i"",n Fazii lttii srada -*iauka'yylmt'. s65 ylnrla Rus gatlar lar. isl8liyet oo variklar devam ettiren netic*,i Hazarlarn ,;;;.;;;;;,'*onroi iiinden sonra Bulgar h,4or!!orn geliine r"]''' v'o-*'ll'clr',Moollarn kurulmutur' A Ord Dtvleti De'ieti kmii, on"n yu'i"a* CEZ,ILAH l

lliri:n saylan yerlere Ve eyaya hrmetsizlik de byiik cezay gerekti. ll" l)Ii Ca akIedilen Enahlar Iistesinde bai atee ltyil<, tencereni iindeki etten bakla a odunu l'i;i yannda tutmak, dizqinle ata vurmak gbi eyler sralanr. Bir kimse l, s Itime mahkm ediIirdi. Kasden islemezse kendini 1lizlcesi, cadr ve acllrda biun ein arasndan geirmesi Moolarcla s cla tabu idi. onu kirlet_ :ek gerekirdi. Bu sebeple vcudu ve elbisetr ykamak yasakt" llliylo bir harekette buIuan kinseyi apVor" cliye cezalandir!ard. ( ve Moollara gre, ykanma "bii, kt .uhlar celbeder, imeklerin ve ylrlrmlarn tc uyun yere dklmesi sutt. Makriz ,,())n\:iiz |-la'n yasasnda hiq lir kimsenin elini mayaca, fakat ll l<a: iIe elinin ve yizijniin iizerine suyu <Jkebileceinin, de bulun l.:I i;i]nana bjyk ;l ;ll

lll11'l;r hrsza lm cezas ve:diklerinI syler. Tuy'-l.uelore gre at .: bir kinsenin Jayak cezasna Iski Ouzlarda' CcenIerde ve bir tazrxinat deme-si gereki.di.

Tklerle tabiara Y::::_":'::':j,.,"^"':lilo';;:y'*,H jEski Jaraniet j';ffiHJ ffi uuv' ' ;i;:T;: ilo ;[l, ol"ayan einlaBfi]i.i!"!dIu'fve,'nb:,::,'_ : "-::,, :,"J ","ll",; ll l}lll " ,, - al}<asTll];:, :" j"yere tecavz edenlgr" ,llal fiilrfiulitJl]'' ltCllL n' rnaiua l* _'"_'inann i:'yatno, ."ot p*Icrir.{in k,sdi olup lnann i:'yatn0' har

in kasdi ffi l llrlrcdot'a gre lskitle'de, Anrnianls Marcellns'a 1re Bat Hunlarnc!a- da lCVCuttu.

l,;y.Iodor. $u/i-n tahu omasnn sebebi, kan gibi onrja cla hayati ve sihri l.lVyotleri lci--na inanlmasyd. Bunun iin eski amanist kavimler elli_ ;rlerini y<an:azlar, adar giyerIerdi. E!ti;cnin ykanamns ETL :

,,iil;; ;;rrlanr]rlrd' B elar :l-Y":l,-]: ^.J^* ,{!.liir6rt'e ksas tatbi'k .': :i ];";;,:,ii';,,ii'loi]"i,,i,"ii,"g": "ltx ::l'il?',ffiT.lt3;I ;i; ; :T;il ffi '," # :H# ;;-|ll;;;' ;; :" :,:i.:l ;l :Lxi,:Hlj',,:-uJl; ; ll<r^'"v "*'-' .adJrino terk il " ff l, Adam ;' cezalar verilirdi' lbnT}'i H T', [ li ; x; J l l' *,j;;'}::,'J Fa zaI -,'^"_',':,,:: " :'-':,il' gderlerti. "o ,l i ;, ; j.';-'::"il;,'ilT#i;+**:;";'lLffi }'I#s'lf:, T}:,l:--';-'';"1ffi iln*i.' vl'.i.,,u.,a a um um yetle ';, :ll: J i i'n,d" kmseyi Iclt}reni b!r sandl< 1_s1",1^uil,T-],,',.n,,- Buna benzer. ddet'lee . ksas k ediiirdi, ta$ik ediiirdi' r a i n kayn akl ar

^:l', .,-*lff il*':#":::J;;;;;;;*'::::l"::1IH;IJI*"',"JTfr ; ;yff#'}'#,;t::#,T;J#;# ::*:i*"'fi l"e#'",1"#"*: da iki paray'""'"""'lJiai.i*rni syler. EbC Dlef'e -,1;: nc lir' sora HJiil"-fi r-"J'H!:'t'-'gi:*l:'*.'ff o'un ka<Jn cJsun' lu' l_111i'^x,|,',,,t ;l'*,;:l'ffi zinA H"r'"]''li"k "# Yek.t. "il;,:,j ["1 ::il $ lil: :::*,mfj ; Lllil " Karluklar ; T-: ixi]:[' liJ] eoerlsrs ""'' '''";;i;;ia " yaprnak odun kesneye mahkO m " lldlE^,tl ::H,Hil-lT."l}i#.Ti:,I::FIJj"j;^;i*::ln':,l"1'ffitll"x,Jl1t iden gre dman larla ayn tareketl '9' uuiiin bu kavimlere IJ-*li*.i, ; ro, H r lr:",r::-:

::^ ::'j -_-li .- t,arln klrlcten bir ]TH;# ff l"i"i:',:HTJJ =';"uo*il: kimseyi

lliehir Etil ehri oldu. Bu ciin Hazar lkiimdarn' otur(lttjt .Etil Trk iilkeIeri gelen byk bir nehir taro[rlin ii ksa ayrlr. Bu neh!rden Blgar lkesne doru ko ortsnda bir ada vardr.." Hkmdarn saray bt adann bir kysrdadr. Adudan her ilg ta yaplm bir kpr bulunmaktadr. Etil ehrinde Mslmanlar, Hristiyanlar, Yaludller ve ca nlerino l]en-sup insanlar oturur. Hkmdar ve etrafndakler yahudl ve gerek Hazar-

Mes'dt EtiI ehri'hakkda u mal0rnatl vernckterlir: .l'lazarlarn bai;trhri nceleri Se idi. Siileymin l. fihbTat al-tjjihili o.as fcthodince al<taydIar.

l'Iazarlarr lasehri nceleri Semender ehriydi. Erreviler devrinde liiileyrrn l. fi'a -B6hI? Semerder'i fethednce baehir Etl cIdu. Etil l;rl-iri VoIga tarafndan ksrna ou tarafta t\lslrranlar ve i;manist ]azarlar, batcla yahdi ve hristiyan Hazarlar, tasndaki iclada ise h0k.6n oturuyordu.. i,bn Fazl6n zamannc|a bir ticret merkezi ola n (.I()f]u klslrnda 10.000 kadar mslman oituruyorclu. Bnlalticfiretle Ura_ su saylnazd' F.g

TT4 'i'1,-. il1|:*=i=-=::==n=-1:=E=L-'::.=:j NOTLAR ::j=::.l]]::::*ffi ,115

lar<lr"llazarhkmd*rH610nel.[ieiddevrindeyahudioIrnutur.Bunr yahud,' gelip.onun hizme

tine girnitir. lketindekiyahuciierizorlahirstiyailatlr...un:ni,zerine,Bizansi:lk ahudi olma' sindeki bir ok yahdl hazar ulkesne Eitmitir' daha noeki kitapla_ baka l,ru.roi. de va Enlardan ok j]o_manos zerie islAm ehirlerna"n-"" Biuan,'ton yani 322, ylnela Rur imparatoru *un"ila s rmrzJa balsettik. hak<nda daha

EtiIhalkncoulums!manlr.ZirAoliarhk,,darnordus.nu tannrlar' Onlar Har F-risiyye diye lkeerinde harp ve veba olrnu, gelrnilerdir. Isl1' r,^,-],,..r,.l so r kahraman kimse!erd:r' 'c,rIar. buniln (izrric }_luzar iiiir.,*i,," itn.ilerc{ii finyIa yaptklarl an_ }lar;: rlsils;cla Hazar ,'i,*"'r, rl,'''lar lnll,urtI.naliyg-.nolur,.kl,tll,(iC(;It!r!.Iar.Dinleriliaklamak,cami t L".lLji*J-.,n ^r.l

yaprnk,ezrlokurnakvetAkllvcziliiiyapnikbuartiardardr.Zana. Ali b. i.iyc veziri

larlatrar[edersebu,-.*,l*."htrbctmezlor.l.{akfrnyanndakik6filasker!e. bu n 7'000 l ker harbecjer{er. Bu mtsluna skerierinclei gibl' bunlar N/,ilsllnanIai arasnda olduu hiiImcarIa beraber h;;; ;;-' de vardr' al'as,ndu mzrakIl ariler ";lr;;;; lIll'|.:'ltp insnIar :tururlar.".

euinemitir." ehrin .tulac{an llltl|Illll drt kaps vardr. ,Bunlarcjan biri nehir t icr biri d,e sah_ ll';'ndadr. Bu e}re baI pek faz|a ky yoktur. ",,i, ',,i iraat yaparlar. Il;"zr[rn buncan bai<a bir de Derbend ),aknnda Serlcnrlcl. acll br ardr. Buras ok mamu. olup mslmanlar dahl ;esitii Jinere

()r "l t](}f ynptkIarnl ve lkelerini elo geirclIklrri cl"lydu... l_lnzarlar simdi ah;dili brtll<arak niislna o,rrirrJ,r.,. ill I_lavkal uniarl kaydeder, "til "

gelir. Br ll rehrin batsnda, bir ksn do.suncladr. Bt ksna Haz0rn deni Etil clenir- ohrin her iki para. birden uzunluu bir fersah kaJardr. EtrafnJ,a r,|"r," *r, vlr. Binalar h6rgAh eklincle aactan yaplm ol-p tistlcri tee'io kerpiten in ediln.itir. rlrIn arlar .,**an.,l lrc!r. Ayrca, ehi"de't0 mescid llr. HAkAnn sarayl neh;:$e1 uzakta olup ttlaclar na ediImiir. l-li,i slna. msaacl,

arkhkrdu,u,,.a,.uu,'aburnntkadaHazari,iil<mdarntianbaka blunai ltn nslm lkede '11 ciinlerine mensup oIdu- sy1ediiiz lar Eriiyye adyla ani'rlar' Cah;ti ;';; ,skeii ve kie]ericlir. Onun lkeside Huslar vc $akilibe oun ,ru:utri*unlr. do vard Eu miianlar den Lal<a tccir re ;;ffij; 0nlarn bir cma mslkcsine gelrnislel:dir cti ."irv,.v* cidivarcir.ti/linrosiIiii<iirrln;$arayIIrayui<artJanbakar,Euracaki

lmanl.rnlakacanilcriclevardr.Brcamiierclemeltteplerbulunur"oralardaoclkla,K,,,u.., l,oekirnlt,inalarlalristiyanlaritifakecle:. e hAkin onlara bir ey yapama;a'"' 10' ,H:j Bu rnimararln _:1l:

-li^l^-^ lx"JJi ll ii-',-'o - *'tl *' o n-"'* ^t :':T j:,l,;L : ]11'-"J;H:fr ;: il; e: oYn1,,Y:i:'i*:J",*'1*':-':i1: Hullla!' aralllua! grl *";jr; Hlijl';'liliT;'";",;, t uJ'i*.. yu'roldinler. Ad,ctleri daha o,k pu teki eder. Yalnz, Ikl ;; ,;L,nlrri ._! -Li-i.,.i,a crrrio arlorler. isltg: l'' l? l-"xTl'" l;, ] JJ ; JlJ,'i- ;, i,T t .,l ::' : lr ;:fl :, :' h, ilffiL::;J;T;'uET'"-"';'."i,.'i'"'n:' 'v'l..' :l1:* ,::]:],, .":::"-::,,::''o|';': byk ounluu Etil'in T-';-J]ll"?,.i'**;;iil;'ti'J'Jnu''*"rin do uItnur'"' ;:il#T- fii;' ;;.' " Etirdl ehri nde. r:l*.'.' :.'',':*: :*1Tj:J:1: n, Y h di' ** "j1l; jjl5j y; "lT,1?:' #"J: l,T. ,,,,#l;?;' ;] ;; #'* " y - 11'' Y,, :.1T 1 JJlXll' il; *i" ;; ; ;; ;; :.: i:'' ;1, i:J,:' Ji:: anladgha davot ettigni,"1^: sonra, Rslarn fii::,r'r--+;;l';;il;;;;'"rr--u*;' l

ist*lri ise -''"''" -irJur -Etil ehride 1:'[ijltll 'nlu" *ovi"': "']?,'':':]iiil '' carnllerl vardlr.'. Haz;rtar, Mlnalar,.Hris_ otZ *aotnr,,* ', ;q'' n la a a u ,11Ibl

ll:liIi" ["4ecsi deiiIe:-, iakat evtrerrre konusundaki detleri budur.u rer' Il':tue Voyages- adl eseicle Asya'nn ,rruv;nJ",i'putJJrllt",. nu.lillil *(}iar, z analar leide hl bir kan bagna ,ayet etmezl: ' denir. Kaimuklar ve MoolIarrJa b;r ac|anln hos Ia evltnesi hala lraldir, Plan Carpin "onlar umumiyetle, z analar, kzlar- r,, hafi batalar lnce o;nun brakt rJ,Ila ovlenobIirIer" t(rdei veya aabeyisi ln ul tr<arsyla evlcne_ lilir. Kotalarnn irn i'izerine kadnlar kolyca tckrr evlcn. e, l,iinin.Vy.anaslnI veya yengesini almas iloriq, t|er. Eski T'klerdeki evlenneIer a en ok '1zt nr1;n Iusus Ion odamn dul karsyla, ailede.onun yerlno geen olunn t f,4 er eski bitgiIer in kaynaklarncla ieiinektodr. Iliyor_-,lrr'rrcurinlrl baba

mak artyIa, babsn dl klan karlyIa geek rnanda evlenebiIircJi. Nltekim, htii<t n yerino geen birinci hatunun olu babaslndan clul kala i,nli oi"n.** Icl'aokium le evl enmitir. Bu husua Tu_kiyularda, lbn rnzai,,' l/ ]t:liiarl inamak artyla, oi.n brcktl d.iIlaria evIenebiIirIerdi. Eb D* l i kl;z, kzkardei veya dier or nanremyl eue.

Esk Trkle'cJe ev!eine detler eitli ntakalara vo boylar; grire cjeii* ;;lii K gre, eski Trkler uuniyetIe, rjz analar, '1"l'', kz kardeleri balalar kz o l' ouzlarda da rastlanr. Herodot bu 6detin Iskitlerde mevcut olduunu kaydoder. E &dete ah i. #lu,o

iiii i 'i lii .16 ,.-: NOTLAR NOTLAR L'. lri

onlar bu trl evlilie "zevc l_makt' llyo Devri araplarnda da rastlanr' dulla kardeleri abalarnn blraktg derlerdi' Beni Kays o. sr'i"iJ;"lbaz j.'t^-^ rastlanmazd. onlar nou"r evlendikleri rivdyet edilir' ,.uoTl?T".ilffi:rT:'I;J,'.";;oi"".".,"ri kadnlara 9^-+t a-mazl onlar sadece vey analarn' o"Jii'

ts"liyetini zerlerine almak iin bir kadnn yaknlarnn onunla evlenl;l J1 nla evlenek zarureti olsayd, byle kllarn hayatta dayanaksz kaIma tehIikesi ortaya ' dul oMME EKLLER! ; ilffi

u:o'' oI"J' 1-"i1*,'x1:l"':.1:T#*xda d'ut detti' Zir6' evlenmeyen nik6h cen oui'i"''"' 'v' evlenrnek knlarn daya;"i;";;i her eyden nce alle arasndaki birsadece perian olurdu onunla "e"i""*".".i Trk- kabileleri arasnda nsma borcuyou. ouarin bir kadnn kocas Jr iifiild;;;.*r*o*o'r. inn J'i*u *Kutluklar arasnda kald'n kaydeder' ait t"n.kocasna r sonra evlenm;l'; olduun-l syler' aaeti,iiir"'ul", kabileside de var De Guignes uyn, <alary!a evlenen dullarn br Umumiyette, .o"u'' biot'ten son'a dnyadabirincikocalarna lerineinanlrd.Bununiin,sadocebirevle' kalaca. zannolunuyordu. Bir dulla dulla evieneni n br atnvud* esiz len iie evlenmesi gerekircii. Hi evleneden nenin mutlaka na<a uir nlar bir are nne gemek iin -rciJ etedi bir bkArla *'t''o*Ju' Bu .'nuhzu.un dt , ou ououniu.*' "'*ilerdir' J;Hil. ;#' ;;;; karclele"rinin ya"^*",9|9";,#I:l':::T:^:-lJu:' Md6olIardannutui*.llii"".,';f l'l,

simi mnasebetive .l.{azar l}<esindeki

nusllr ,-..'"a, biri 'bekd.r olaT':.,:i*:'^:, .:j:Y}::: ;ffJ o";,J,ffiJ,iil|:illi l,"o "i*';;i;; i"".'n':l:::" eaon3^::H:::'::l|'l[:'l l 1'l'::::::',1'.*;,?-"'" u" ilau' utoo ici balijj olmaclan ", ;;;;; onlar hayattaym gibi birbir' ;:J:,;li;l;llr. 'u', ve erl<elin yaknlar leriylo al<ralu olrlarc' ["";";';;;rl .*1'"3.l]l,,T1'"1T'lJ: ,.iJ'HiI"ll;l gio',E{taltlerde kardelerin mterek ;;;"' i inn ffi ffi ;";,;; veriiii<ieoir' ;:"i^:"r:'*:^"l:::i"*f,,TH"#h*: r az

Eski Trklerde lleri grnme ekilleri ok eitlilik arzeder. Mehur byik rlin|ere girenl erdeki 6detlere gre Ilerini gmerlerdi..amanst lliklerde ise ballca gmme, tehir ve y Ileri griilmekteiir. Bu 1;kilIerden her birinde eitli farkllklar grir. Bunlard'an e eri gmll Vo teshir olmaldr. Yakma eklinin ise bunlara gre daha sonradan ortayl kt ir kabilede veya kabileler gurubunda zamana V mckana ball olarak bu giirnrne ekillor inin hep biri grlnektedir. Mesel:, kiyriakar K-E:;!:r h;kr;''. "nlar llerini g esedleri lti;|ir eclerIer". "onIar lierini yakarlar., gibi eitli laberier verirler. Bu lrtln baka orta Asya kavimlerinde cesedlerin vahi hayvanlara yedirilmesi 1tkli de Vard Bu fidetin Trkler tarafncjan tatbik edi|ip edilmedii phelilir' eitli yazl kayra!< arkeolojik kazlardan elde edilen bg"r* 1liire eski Trklerdeki gmme ekillerini baIe a toplamak mmkiliiir: a : ayn ko'uya ternas ederek res'o'li de i:,-T,;lT,:"r'H1x""*I*' an':i:,fj d fjl';"lJffi':;l;iil:"i ;;r;;;ki;;;ii] Eftalitlerde tek bir kars vard. sp;i ;';" uor'?lr,"n*",erin a,,n adnlarn ok az olduunu

ten s.nra, kzln bulurdu!L_'"r" n"i"r"..on,1 bunda kzn rzasl da uin"''a''-auoiik'djl^ ] 9,"9'']-^n]:]":'l1?,:'l,'ffJ Trkler arasrda, kzlar bla HJ;''ffiil''u1]'urn,#" a;uti ro'r. YAkt, erdikten sonra kocalanni

lararasndaevlenecekuo,*,nkznvelisiyleanlapmilri{bal)dedlk gottlrdtni kaydeder bilgilero sahibiz. ibn Fazl6n, ouz' ekilleri hakknd,a dabaz }:."'llT

isterse onuh bana ui' o*t 'o"': ?,I: ;;";;;ik;;;"' oIga Bulgarlarnda- .olduunu,beIirti r' kadnla evlenmenin aiasnda tek Dier mhim nootu,"]''i' ii''" Kanaatirnize lJaiaar meselesidir' old,uuna d6ir ileri "i'tlen umumiyetle, kadnlar ru*"'de, ileri s'.ien bu dia h.;,li;.;;;;, ".i ve dullar ko'rumak' hayatta Eui"nrneyen kzlar koklore nisbetle ott''

;;:;ffi;;;;; ;;;; li'l' '"nji"'i"in P'y,"_',,'.:l"'::,f:# ;ktr. ilernden biri bir klzla e' onun olur'' der' uu1o.a1 seti.ini. u:'l"I,

Cesedin topraa gmImesi : Bq det Eski Trkler'araslnda en yayeklidir. M. . 3'000 yl|ar ka|ma kurganlarda gmrne dellIc rastlanrnaktacr. Bu 6det daha sonra, Gktrklerde, ouzlar a, Hunlarda, Itllgarlarda, Hazarlarda, Krgz|arda' Karluklarda ve daha bir ok Trk kabi _ llerinde grlen yaygn bir gmme eklidir. Gmme esnaslnda l mezara y,lrn olarak, o ibi yere Veya bir sandalyenin zerinde oturls, Uygurlarda o|duu gibi ayakta durur bir h alde yerletir!lirdi. uz|arda vrl UygurIarda cesed mezar iine .kcnurken e|biseleri 9i ydiriIir sil6hlar ku_ andlrlrd. iskitlerde ve baz orta Asya kabilelerin'de eklini muha aza ede_ lilmesi iin, byklerin cesetlerinin mumyaland griiimektec|,ir. Pazrk'taki k mumyalanm cesetlere rastlanmtr. [\lezarlardan bahsederken baz Trk hl<mcJarlarlnn n taklarna 11in[dn sylemitik. El-Birni'nin yazdna gre, oski ouzlarn bir ksm , bylece gnahlardan tenizlendiine inalard. Bazan cesedi uzak mesafelere gtrmek gor eniklerin bakl etlerden temizlenerek gtrlp gmId grlmekterlir. tjt konuya kan ederken tekrar tomas.ed,jlecektir. 11 gn'me * Avustralya yerlilerinde, Kuzey Amerika'da da rastlanmaktadr. Bu 6dette cesrd bir t abutuh iinde aalar zerine as|maktaclr. Cesed havada ryo tabut yere dtkten onra mekte, ya yakImakta

b * Gesedin tehiri : Eski Trkler arasnda en yaygn gnrrne ekillerir den biri de cesedle in aalar zerinde tehiricJir. Bu 0dete bu gnk

118;in*. , rovaIrut ,,',,=3: NOTLAE,l NOTI,AR ia==:-:==ry 119 /\wstralya yerliierincle Bu idet Spencer ve Gilien'in -i'i ta bir yerde muhafaza edilmektedir' rnerasimind en baka bir sov cleildir. Bu dete

Taiarlarda, Krgzlarda' -B;';t;;; beni topraa Minusinsk Tatarlar derler' Tabutu onlarn baa koy'" larndan ba|a' ylllarndan ititren adetire M' ' 1'200 c * Cestcir yakln en ' byk dai' eski eitli orta a*v" kuo#iJnn'l"- "utunr' -cesedin uu. .ati-ru',ar' zar* atein her u"ri'*-.",naigin* sebebi, o*u'a'r' Bu dete Gkti'rt(erde' Kitanlarda' T r arasnda ,'rn"i J'"'inu"l BuIgarlarn<la, T'onguz"[arda' larda, Ktrgzlur*u, t<o*uii rro.,:-i,r^, Uysurlar da ihtiyarlar,n Ve a' Moollarda u" errtuu"'r;r'r".,r"*r,tadlr" *uiann cesedlerlni yakarlarcji' hir trmetit' iine blr rma komikler yo glnlr Veya Ce yakldktan sonra cesetlerini yaktktan slnra llerin atlr, veya rzgrda #';';;;.'o,rE, de klierin lonkgo*urtraa_ori*i'rnrnkr kernik kalntlu*r,, klleri . rzgarda sa' *lri nlari ise hoz rmana ut,o'o,n,,"'uIu ffiffi Yakutlarda' "-*' "*gze i;*i;' arasnda Tonguztarda' Kitanlarda' rastlanmakta dlr" "" n*i lo1lorda karaan ba* #;;;" go***' Dokuz

rJt,'rigtlanrna|<tadr. Son zamanlarda Angora rma1l kylarncla yaplan l.ll;l;rtla, ta lri Buretlerine ait nezarlarda bu clctin izlerio rastlanmIstr. ]"nAKf{N ve FKMmAR : ""'o:H:';:,I'}jn"$-l."r'-lara yedire.

^{:'::,:1Ti',:';,T,_r:1;!1'J:-,j'u'n'u Adete trAoollarda ve V._kielerde omas uhtemed 'nur*i".'uu veya kta lr_ ilu"ii,;;r"..onr';ri nr *on'uhar de' maktadr' Pei-che. vu_ ak'r'" der. Glbont ayn se cosedi samurlarn ;;';-ieydanda tenizlemek bunun kernikler? Vl" - Vll. asrlarda '"_i""o" bulunrluunu' "r"r,l.,j,";";;;i;;' l'"i"* tse ilkbahar ge ince'qrIrd' h1sa l|j" Ii okilleri ematik olarak yle Gnmo k'"'u"'n''" i''i''' sedin topraa ;mlnesl : gmur' olarak da iskelet etlerden temizlenmi ya.. nl.j,T1yaslz' ragtlan'

'l;Adeti btn milletine sadct getlrir, onun uursuztuu milletine .lurszluk 1,:l'ir !er gk !e hkAn arasndaki anlanazIktan doard. llllin corafyaclarnn belrttiklr an rJa ayn ekilde katul ,lii"di. tn Ti1rkler zerinde mutlak bir C,toriteye sahipt nduu ,Ir1,a kar dier Trkler harbetmezlerdi. Hazarlar balara bir felA!<et gol sndaki anlasmazlktan ileri geldline inanrlar ,, likn ldrrlerdi. Haarlar m.sov

ayn Adeti tatbik ,,!lilerciir. Bu deti Tu-kiyu!a'da da grmekteyiz' Yalnz, hAkf,n ve esi kutl;ll hir rneneden geId!kleri iin idaa edillrken ka.larlnn aktIrramasa iht le orta Asya Tnk kavinlorinde hkndara,'ok defa 'anlla.da olduu gibi, AlIat manf,s imlg hitabedillrdi. lbn FazlAn, ()uziarn byklerine .rabh" dcdikIerini siyIer. Tntar1'y e 1c're, M'tesm'n Afsn'l itlarnlar arasnda, onun kendsine Usrueno dilinde -AlIah ;,l.llinde hitabettirmesi de vardr. Ayrca, Altay kavmlerinde hkmdarn eliIc,ri de hk des iktidarna brnnlerdr. onlarn Idrlcleri ntlaks intika.m gerektirirdi. Bunun ilnez, eli ,,ldrln';ez." de r.

lI;k gk' terafndan ya.atn;tr. Cengiz l-{an'n rnene'i de Gkten gelen llzllrf iin btn Trklercle hAkanIar aynt lrlsecen geli cimaldr. Nesepleri bu mene'e day r hd. l.;l oIanzd. l-lknn btijn Trkler zerinde mutlak bir otorites vard- onun _iski T_irkIerde hEkfin k rr,sngeIi o!up cihanumuI bir deere saliptir. ya mumyalgnnj' yahut gmlr" iAKAN " BEY is;lArn : veyJyakd kller lomtlr' c; rtr.r, d, b Cesedin aalar zerinJe tehiri : iskelet ya saklanlr' ya ya grnlr' ya savve kallntllar ya rnuhafaza eclili' Cesedin yaklmas : Kller yedirilrr esi Cesedlerin Vahi hayvanlara ,-t,u?oJff; : Kemikler ya olduu anal arl n t gib.r

Burada Haear h6k6n'nn vekilinden bahsed,ilektedir. }trkAn - bokten eskl ve Grek kayna klar tafslOtl bir ekilde balsederler. HAk5 adna hiiliindarlk sel6hiyetini kullanan ar kumanda eden odur. HkEn lse, l)]tn otoriteyi e|inde uiundurnasna ranon 1asif cl - bgk rlc.v|et ilerinde sadece h6kn6 kar scrunrlud-r. lcrjjatnrl rhasc[csini burdur. 0nun tarafndan seilir. hkfin _ boki seimi ve sel. Iiyetleri hakknda istahri avkal ve Mes'cIi tafsiltl lilqi vermektedirleln. Mes'di, l!4rc el.zoheb'te lu krnuda vorir :

st oouu nna diri dir braklog1':; P;;;;;;" gre' esk'orman kavimleri tatbik ed'itdii

erletirirler Ve ocu_ ai'u zerine yerli[erin' varken len ti, .no,n,ylur;;r"i;;-atJ eet de ve Kuzey Arerika unu cla yanna afiH'':r"':]',1; ;" -$ 9:.*]:,, " sknts neticesi ;J;;;;"jit. ernrn beslenme t n n ce$etleri nin ya' brakrfi;;';;;le

"Hazar lkesinde hkAn vardr- Bu h6k1in laka bir rliki elinde ve onun rlvindedir. Hd arayln iidedir. Hayvana [incz. lIeri gelonIer ve lIlc iin dar lk'naz. on e l<naz. Ernir ve eyh etmez. Hazar devletinin, hkOn evinde ve srrayl-da bulunmadka tarafnclan idAres1 nmkiin deildir. Hazar lkesinde kuraklk, 6fet

120 la,i] NOTLAR ,. :,.: NOTI,AR _:: ; 12L

ollIr,(liimanlarlonlarimalbederveyahutbalarlnabirfaciagelir$eiler gnlerini uursuz ve h !k Hazar melikine koar' ona "Bu hk6n ve ltclullCr hAkAna

bu,yo,,,,yaonuIdrveyabizeteslimet.BizIdre|im."derlerBazanh6. da zerine alr' Bazan kfi ra testim eder, Jrurn or, ldrmeyi kendisi onu mdafaa eder' Bunun eski zamanda m' acr, susuz odugu icin i,*o' * aenair.

llnHavkaIiseubil;iyiverir:"}lazarIarekseripirinveballkyerler, ve Rus lkelerirden Kuyt etirilir. Her tarafa sevk edilen hazz deriIeri Bulgar' Rus ve Ende' ve etraflarnd an elde edilir. ixieu t"ratorndaki kuzey nehirlerinden iiIke]erinde bult_ ls'teki bu deriier rls BaltIk cjenizi taraf ndan gotirili-r' [lus anbtlderiierinouorayaYe'ccveNc' Cclkesindengetirilir.Bazanbu tsu!gar ve FlazArn' tahrip cIeri!er {iuar t]ikeie.jrc]e satlr. Il'u;iir 35B'cje icli. l-'larezmliler Bulgar ve Saklibe |kelerine dcJ,inceye ka dar durum byle yaptklarl ve yamaladkIar iin bazan hazz ok Eirip kikIar, orala,i ga klerin, Fars_ ve kymetli krkler Harezm'Jen a" in'u edilir. Hazarlarn benzemez' larn v e dier milletlerin dillerine Ve.iki ksma Hazarlir Trklere benzemez. Zir6 hepsi de s iyal saidrlar' krkler Bulgar Hazarlar lkesinclen getirilen bal, mum ve geien ailelerinden birin' o,ldurnu bilmlyJrum. Bu hAka.n oniarn ileri olcluunu tahmi n ediyor'm'"' Bu aiIenin eskiden beri hkmilar aiiesi

likli i|lsar kar. Trklerden ve gayri miisiimIerde Hazrlara konu olanl t betmezlcr. [.{r,ne tinncJen ;kilirlcr. Hk6n liip Er|rse, kab-inin yanndan q er ve secde eder. Kabri gznden kaybolmadka tayvana bin,,'. Hazarlarn hkmdarlar edir.ki, bazan birine ijIim :;7;1';; yg1'|'r, fakat bu kinse hki'imi}arn 1gp1p46 itiba l bir kimse olur ve lllkIimCIar onun al'enen idam edilmesini istemezse o adama ken di kenclini illtirrnesini emrer!er. 0 da evine 3idip intihar eder. Eiraz nce hk6nln be Ii bir ailede olduunu, onlardan bakalarlna 1;:,;ncdiini syledim. Bu aile iinde zeng!n cle, fakirIer de vardr. H6k6nll, :;ras kime gelirse zegin veya fekir o,!s-n o [lri tirnad ettiEiE ll!li l)iina unu sy!edi : Etil ai-lsnd ekr:ek g_:..: l-,ii r;.1.' r11 i;111. iir1. l,lr;il lrse onun yerine gemek iin bu gente:l clahn rnili oin. berater, bu len bir msImand. Yahucli deildi. Sal:e hkAn iin kurulan altn adlr nur. Bir harp veya [ir olay ;innda ordu sefere knca hk0nn adrlar hkndarn ehrindeki h6knn saray da hkmdarn sarayndan lIa yksektedir. l_lakana herkes tara l vergiler vardr. IIA$TALIK VE TEDAVSi : vllc7o kadar ayakta kalr. Balarna byik bir teli golir veya harp c!rsa ayrltr.KaraHazar|arkiHintlilergibiesmerdirler.Dierleribeyazdrlar.HarJan getirirler.

zarlarnputperestleriocuklarnkleolaraksatarlar.Giydiklerieyalarnkumedeni komularn' rn , itircan, Taberistan, Azerbaycan, Bizans'tan ve (meIikleriJ lnce yerine yeni y(ikscktir... Mc!iki seccn de odur. 1_I'ikiimda"Iar geli r. Nanzet olan adarna bir hi-iliijnrllr Ilr|ii lck) scmek Isterl;sa htikai Nasih e den AIIah'n huz-rrrlaki ncstliyetini [atrlatr. ederse veya iizerine devlet huk ini bilr!irir. Vazi{cslcle k'lsur I-lizarllrnenbi-iykidarecisihAkndr.HkEnhazarme!ikinc'endaha

dmeyenbireyyaparVevercliihiiklerclorJor.luktanayrllrsegirecei giinahbildirir,Ba stec]iklerikimsehkAndanbuszgelebileceini ittii ey_ l-eri iitince dindarlk, zhcl clo le ve baa gsteidarecilii brakr, bu vazifeyi kabul etmekte zaaf ierden ekineiek Hkn r_ rir ve baka biri o,nun yeiine vazifeyi kabul eder. getirdikleri zaman se, onu makarnna oturtmak ve iclareyi teslim iin boazn skar' Bu slrada bou|nak iizere oldu_ h n bir ipekle

kadar ncdet olmasn istersin?" ; zaman "Hkmdailnn ne nddet dolmadan lrse kedi netmeksolAhiyetiyoktur.Yalnz,hkmdardhilherkesonahrmeteder. huzuruna giremez' Fakat' | -luzurtna girince secde eder' ii oImayan onun d"'' O da .u kadar "gn].' yaayacak olursa ld_ lr. Kendi diliyle ifade ettii mddetten aha fazla Hikn emir ve me' r|r. Ancak belli bir dileden gelenter hkn olabilirler. oturmasna izin girince ytzn yerlere srp secde eder' So'nra ayaa kalkar'

llrde ihtiyar vezir Tonykuk aziz say|rd. Eb Dulef'in ifaclesine gre, Kil;kier_ ara n yalna EirenIere ibAdet erjilirc|i. I-lastalk esnasnda bejene girCn kt-l rulu veya ci i diinn bir ruhun vt'ya bir bycn soktutna inanlrd. t"-akat, byiici vya l- . anan aksie, Ilslil1'j 1.od.vi e<Jebile_ ;l,k yegne kiidir. onn en biiyk sos si icIi. l|ntn iin, eski Arap corafyaclr ouzlarn vc Il*;lir tli adanlarn di. Bu sebeple Tirke'<.le ilii lanisi 1t;lon "kem, kelrnesiyle aman man6sna gel arsdi lir yaklk vardr. |'sk Trklerde tbbn en nemli ksml il6hi sayIal l, erne tekiI eder. ama davuIa deneiyle vraril<, eitli hareketler

l;kJan a!'nanist bir cemiyette hastalk iIe lm karsnda ayn tepki gs_ t iiir rr{e ihiiyarlk |a bir hastallk, attA teciavi l;bul etmeyen br hastalikt. Bu sebepIe b !birya kabilelerinde ihtiyarla_ ll Idfjrld grIrnektedir. HazarIar h6k6nlar ihtyar rsa onu llrrlerdi. Baz kabiielerd.e ise ihtiyarlar azizler araslna girercli. Gktrk"

amanist Trklerin'lastalk karsndaki tutunlar [izim nantmzdan l;llaka br y a ruhunun v['icuclnu terIi;t'tiie, vcudun iine ktti bir ruhun veya cismin girdiine ard. Bu y yiparak, ilAhiler okuyarak Vcuttan kaan ruhu yakalayp tclrrar viicuda sokma_ ve vcutt aki kt ruhu kovmaya alrd.

( / yr.. sadece onlarln hastalar krlarda tecrid ettiklerini, ancak klelerin has_ llarla rn ul otduunu belirtir' *Eer hasta kimsesiz biri, veya bir kla l.i(} onu evlerden uzak bir yere koyarar. orada ya ir reya kendi kedine iyileip dner gelir" der. Eusiar hakk a da ayn eyi sy|er, El-B1rnl'ye 'es( gttre, HinJllr de hastalar dalara veya krlar Bracla, bir kendi kendini korumadan bahsadildiinde phe }'oktur' Hasta buluhan adlrg d ,a kirrse yaklaamazd. iinde hasta olduunu be' !irtmek iin adrn yanna bir mzra[< ve dikilirdi. Plan Carpin (adrnn) nne bir mzrak dikilir" der. R';brouk "tsiri hastalan evinin cja "Biri hastalannca yatana yatar. adrn ierisinde hasta bulunduunr vc girmen sak olduun belintmek ii bir alamet kon-r. Bylece' hasta_ yl bakandan hakas alrn ordugAlta biri hatalannca ordu_ gAha kimsenin girmerndsi iin etrafa nbetiler konur" de r' ffuha pus. kuran, clnu hasta yapan ruhlar teskn etmek iin insa.n kurban etnj adeti Hiyong_nular d'ovr|nden be'i rnevcut otan bir eydir' Hastalarr tedavisi iin lrn tanrs kurlan kesno ciin eosyolcjisinin belirtti gibi.' eski putperest kavilerclo grlmektec . Eski Trklerdo mevcut olan ln tnrs Erkik vo Bagrtlarc{a m*Vcut oian lm tanrs i Iiimtlen kurtarmak icn insa' kurban yaplm olmaIdr' ti&Z".fi[-Afi r.),) lt. Fazlin, ouzlarn hastay na$ll tedavi ettikeri hakknda bilgi vermi'

lrn dillernin ve fizyonomilerinin Trklere benzemediii i<lcjia eclerlerse 'l, l\les ri oiarn Trklerden oduklarn ve <lillerinin nr,r,u.,n lIlllorine benzediini kaydeder zarlarn Trk old-unrn nilii, .*i lrn id6re eklidr. Hazar hkjmdarna hAk6n fet1' lll/ire eder ise J6k&n - bey idi. H6k6n belli bir slleden $eildii lldo. _ llk6n bey id.arode temayz etmi kimseler arasindan selirj. l}y:z Hazarlar clmak zere ikiye ayrlrlard. Baz isln corafyaclar Hazar" yet'i kaQ,ul g1$!erle'. Il. Mervn zanannda isiyIe idareci snf mi Msl rrkaf' Harn [ ele anIar Bizans'tar Senender, Hanba| i sehir. ll'n bu dn ltr. Kendi .qlar-]4aki anlamaz| k|ar

tiler. Dini ilerinde serbestti_ % kaza - tekil6tlar vard. Hazardurumffi

Trke'rje SAbir (Sibir); Farsa'da Hazrn ve ,A,rapa'da el-Hazar denilen idF I-iza.lr lmIgrinclen olup ncelori Gktrk inparatorluUna bal devletlerint lc,l.. Mildi Vl. asr rna doru Kafkasya'ya gelrek orada l<arl Eizas' ktrcluIar. l-lzrlarln dovleti tarlht jefa 627 ylnda iranllarp HazarIarr clevteti zaman1a korlularI aleyhine [l mttefikl c zikredilir. geliti. H()rat<lius devrinde Bizens ile yaptlklar ittifak neticeside Azer bay' *un'.lu lrr^ aleyhino geniIecliler. Fal<at, o.nlarn gtincycleki bu hdkimiyetl eri

lyat Mslmanlarn e|indeydi' Harezmlilor burada ticri bir koloni k-ru_ lilrd. Haza et vo obanlkla temin ederlerdi. n|ar kuey ltlviicriy[e gney kavimleri nedoni dnyas ir arac idler. Bazar rnazarn iizerine en kimsenin heykeli yaplrd. Bu heykellor clduka mkemmel olup l baltallarla kartrmaiak gerekir. Bu heykel. lcr ly tems etfii halde, balballar n ldrd insan_ I;rnda ok rastlanr. Kitanlarda, dovletlerini kurar kra|n altndan

Hazar hknnn crotli daimi br ord.su vard. Bu crdunun el($eriyetin M(islrranlar te Bundan baka, |_azarlarn [ehri Etil,de tlceri Mslrnanlarngeliinet-cesgerilenekzorundakald.l.latt,Enevilerdev.

geince kuzeye ekl" rinde baehirlori olan Se*endu' Mslrnanlarn eIine yerde Etil ehrin zorunda kaldlar. Volga'nn Hazar denizine dkiild Bununla beraber Hazarlar kuzey, bat v kurarak burasn nerkez edind'iler. - lX. asrlarda' c'louda hkimiyet|erin geniletmok i nn bulmuIardr' Vllt. ve X. asrn itk yarsnJa douda Kazakistan blgesincleki ouzlar, arlar, batcla Kr'a kadarki sahay h0kim,iyetleri altna aim:lardr"

lar temsil eder. Umumiyetlo bu heykellerin biri kocay, biri kary temsil et_ lek zere i ie'tane yapld gr|iir. Bu et |eykolIere Vlll. asr rnezar. rld;klar bunun duvarlarnda eski krallarnn rcslnlorini bulunduun klydeder' nsnru xunoANLARl

o|unun heykelleri yapIarak M.ye dunrIa bltnln llerle ilgiI lir nbede konrnut n ya;lln bir mslode sahip ilc sekiz bir hoykel$ t. Flazarlarn bu hAkimiyetleri' X. asrn ortalarna kadar devam etti. .;onra, Trk kavimierinin okadarki,biraralkKievprensliionlaravergidemekzorundakalrn* X. asrn ikinci yarsndan itibaren Hazar Devleti yava yava ykld' ve Norrnan mene'li Rusiarn hcumlar neticesi, ' ve Bundar tl:, yazn bozkrlarda ad,irlarda otururIardl. Ayrca, onlar Kara'Hazarlar '' ],l l iii

l Ifazarlaryarigebeyaryerleiktiler.KlnbellibaIyerlemeyer|erin. tI lr dnyaya hizmeti gtrmeyen ahs orada hizmetisiz rlz, bu dete rastlanmaktadr. Zi16, amanist Trklerin inanlara gre [ura. Eski kavimlerde len byklere, Irden scnraki lyatlarnda hizmet rIesi mak$adyla, yaygn bir rJetti. Trkler arasnda kalacakt.

it, tri 124 NOTLAR 128 ve Mlkr|lsi .Trklerden baz kabiIeler I ile beraber diri diri hizmetileri'ni

kzn kurban edilrnesi mnAsebetiyle' ibn F'azldn tarafnda verilen iin en ok kurban rra konuda uire kaoa, gel"" un tlt.iatl bilgidir. li hizmetileridir. Herodot'un nakline gr e, iskit' erkek ve kai,n klolerinim@zaragmerler."der.Birrusprensininlmzerine,onuniin ma|' ll

ediIenler on-n sonra ine saman doF |erc|e kraln en iyi 50 hizmetisinin kurban edildikt en Eski Tuna Bulgarlarlnda durIm" 50 atn zerine binjirilerek gmlmlerclir. ve hizme lar lIerle beraber yakld Eibi, lenin kadnlar konup lme terkediIiyor|ardl. Procopus diri l il; boraber ^"ruri rnezara nrrn" gre, Eftalitlerde efendi tnce btn kleleri rlikte merasimi esnasnda bir ok rnahkmun girivururo,. Hiyong-nutarda' cenaze bir ellerine aiar <esilirj. Tu;kyuIardan To.r_hauth'n, babasnn ruhu iin ylnda bir siri kurban ettii rtrrnektedir.710

HazartJunununtrmesizerie,300Rumesirionahizmetetmekiinkurban yakalamaya al' eJi-i ise I ile yakmak iin yabanclar yo| aard- on' Moollarda bir hann lm gerekten bir insan kymlna lmden sonraki hayat et edg.' |ar da hkmdar iin ldrlen1erin oek!erine ianrtard. Reiclcldin'in kaydett z_hAn'n'.lm bunlar zerine, yerine geen o, utiy,i. kabile|erd'en 40 gzel kz setir meleri iin br dnyaya gnderrniti'' sslectikten sonra babasina hizmet Conazeyi gtrenl erinde rastladlklar insanlar de lye der: "Bu byk han.meleri tin Idlrrlerdi. Marco onud,a y|e larn oeazeleri bu dalara gtrlrken cenazeyi tayanlar yoIlar zerinde kesi kitan geirirler., "Efendimize hizmet etmek iin cenazey ta' dnyaya gidii", clcr .. Bin:i kaa Me'g ld zaman yoriui yoilar zerinde ras[laclklar 20.000 den fa larn Vassaf," Hlg gm|ilrken orula beraber ok gzel ve ssl diri cliri gmldkleri 'nn bu konuda verdigi malnat daha tafsllitlJr. o, *len kaanla beraber yeenlerinden, ya lorndan ve sevdii kadnlarda ldrIen 100 kad'ar insan ile ok asil drt ge' kz, a|t r. Sonra, mezarln kapsl duvarla rlr." der. Pei-Ion-fong'son *Ir gn onlar lenin kl e cariyelerini Ve en iyi atnl ld_ rrler', demekted'r. Le P. Martini XVll. asrda uanla raslnda l ile beraber kleIerinin ve hizmetilerinin yakldln belirtir. Ruslar Sibirya'y girdiklerinde yerIileri, byklerin lleriyle beraber sadk hizmetilerinden tazlarn dir zara gmmekten menetmierdir. GmeIin, bu konuya temasla, Ruslarn gelii zerine o'nlarn l byklerle beraber, hizmetileri iinde onu en ok sevenin onun cesediyle beraler kendisini yakmas 6de' tinir yasaklanmaya al|dn kayded'er' rski Ttrker arasnda koca|ar le ryla beraber gml .dti ve yal<ld ok grlmektedir. Zir6, A|tay kavimlerine gre insa rd . rla

k unlar da zkredebilriz. Tuna Bulgarlar Hristiyanlj' kabul etmed,en lnco kadn er diri diri mezara girmeyo atkmclu. Parrk'taki nezarlardan elde edilen biIgiler de d n kocasyla beraber gml_ lcsinin ok eski devirlerde varln isbatlarnaktadr. Bu 6det nde iskitlerd'en alnm oImaldr' Ayni'nin nakline gre, Hd6benclfi,nn lilm zerine yer

u EbO Said tarafdan abasnn zevcesi ldriiliip ounla birlikte rnezara gmlrrtr. yapanlarn Ve onu gnnenlerin IdrId {Iai'!rnektedir. B.nda mezarln 1izi kaImas n iilr dnyada lye hizmet etne|eri dncesi de etkilic|ir. Bu 6dete Aazar vr: N4ocI l' Attila'nln ve Vizigot kral Alarik'in grnImesnde rsttranmaktalr. Ayrca, zeki ve ab nsanIarn Tanr'ya kurban lrak takdim edildii grlr. ibn Faz!6n Volga B-Igarlarnn z ayll bir adarn grnce "Bu adamn rabbamza hizmet etmesi ;erekir." rlcdiklerini, onu tutu bir aaca astklarn, para para olup yere diinceye kida' bu ekilde asl ka!dn s u gzeIlii vo Iiyakat ;cIebiyle kendine alrnak istiyoran ben ona daha l6ykm," <lorn l} ifade iIAhlarn iyi kimseIeri kendilerine cektikIe'i'r dlr ynyfillr otan Ianla i bn Rusteh "Ruslarn tabiblerinin cnIar [izcrlntlo rtlik <toilesi vardlr. istedikleri yi Tanr iin kurlra orloliIlrl;r.' tlrr. [Jr.racla tabib diye zikred,iIen kimselerin r oIdijl l,liillo ykl.r. KAFJ \rE KEI\IKLER :

t:r ,iiradl en byk kayp karsn kaybetmo d'erdlydl. B_nun iin onu bera. ltrlnd biraz nce oldtka'ttnas eclilcli. ilave olave kemiIere oIduuna inanrlard. Kanda layatiyot lsss |ttltttrIrlr]tt Eski Altay kavimleri kana ve kemlk|ere biiyiik ryn vorIrlrr, rthllr l<nda iiI

labilird. Marco Polo "onlar kendi adamlarn bu okildo ;rzlundrrlr. Zlra, onlar ara k isterez' inlir llll kil1 liiknllin fena olduunu sylerler.' der eyi reddeden bir kimseni ct,.za k yorl kllycl. Ktrlanlarn ve k, Moollar lso lnyvl kilJlnl oiikrok suretiyIe ldrrlerdi. Hercdot iskitIerde kur uretiylo Id'rldn kaydeder. Bu 6det l.u gn orto Asy kabllolorl arasrda lfrl ya Ruhun kandan baka ikncl lkmetgAh komiklrrtllr. EskI Alty kavinleri i-sanln br dn evam ettirobIlmol ln vicudun oIdtu gibi muhafazaslna byk nem verirlerdi. Bu mnkn kemikIdarra mahkm edilen yksek kimseIerin cezaIarn l< <lltkltIo i;ri edor lerdi. < istenitonlcrin vo r|(iqlnl"n kn aktleri veya kafatas mmkn mertebe mulrafaza edileye alllrd. is,keIet

'126 NOTLAR, 1ll'rirrJe, NOTI,AR it krrlanlar, umumiyetle' ltinden (i:' yrlili, yi'i vcya 127 Va$tasylainsannhayatadneceidncesidinlertarihininokyakndan. iar,, dirilecektreri dnlLl1." yl dnmde kurbanIar tal<di o-net< ise :k yiygnd. Eu l<rl< t,n,o,,"Lirhusugtur,h,irceaEliacie"Huhkeniklerdedir.Bununiininsan. "t<emlLerden yaygn der' Bu gn AnadoIu'da insan bu kernikten cian lir inanca gre insarin kuyrui kemii hi nuhafazasna eski kavimlerde ok nem cirle"eotr' lnun kerniklerinin

ver!irdi.TabariverIerahi'nini,adelerinegre,Butar.hud'nnkerrlikleri fidete ortaa h ,ni , etlei"iriden teiziener*k sak!rnmtr. Ayn el-Kfitib el_isfahni'nin kaydettine Ja r,astlalr. lrnAcl'ecldin ayrlerak Kuds'e g" Freclrche [iarar:ssa'nr kerrikleri bak!a etlerinden tr{n.e<!stefimitlr'Ayrlc,$ibil.ya,clabazkabilolerinavhayvanlarnlniske. gllere, akar ttk' |etlcrini n..hafaza ettikleri ve tekrar clirilneleri iin l;r [ilirnektedir.

lllril<i hayatnda yuyi yrilnlr'nsi i1,;in, liiye;t kurlan taktlI tl.[tikler n ediien hayvarlar arasrda e ol< yer aIan, Inn layatnda binlitjI atrJr. Baz ka <urban eciitrdi halde baz!arnda eerli lir h;ldo dili diri mezara konraktadr. P|an Ca e beraier eer. yt;ndkten son'a, cersnn ljnn rnzarl]ln baindaki kazlklara geiril Battta b; ko,nuda yle der:*l\{ezarn yanna byk bir clirek cIikldi. ona b drt at a nezarn etrafncla kotlrill:u'ilis atl ve tayI bir ksrak da gnldler." der. l n F'azin ve Rubrotck krban ediIen atln baI ve ayaklar hari, eti triyitlrda lye liizumlu eylori 11i'inrJrrnok. Il: Fz|n, Otiuz|r, ti]rnden

ii yl dnm rnnasebetiyle it;rl cdiInel<ttt]ir."l"akdin cclile kurbinlarl il i:rarlirrln krtuIak' tilndol sonraki q[ll scnra, giin |-

|luhnikanetg6lotarakkabuledilenyer!erclenbiriclekafatasdr,Bt. sakland grl_ nun i ir ounda ltafatasnr ihtimanIa rnektedir. ibn Fjsteh ontu

kafatas ild'etinin va'lndan tahseder' l_lerern* *v el-Bekr? i:ir vdi halkrln b

arr syler'ettikle' jonarn babaIarnn kafatasiarln bay:'amIarda ib3det ko'nusu .ct' i apIann kafatas kay:!,edsr. I_ana nfibeclIer!ncie bak'la veya a.yl'., rini $rii!tll varcr. Diisrrr.nIarn ruhi k;vetlerini' gernesi

iin onlerr kafatasnn saklan*,*,'.h*nrianikikodehiyapIr:aseskikavinIerdeyaygnlrirad e. rtd:t

de.!ilekapla/pkadehoigrakkuilanrler,Eeradazenginisederininzej ."ire alt;n iraplar." u husug eski inliierrje, IlordavIarda, Blgariarda Kurur'un Bizans Aaclol kavlrnleri irarlarila da grlr. E!gar kral inpri-]trJrr kafataen iskitIe:"dgr bahsederken *onlar gzle'n t'"|!den kesilri

l- tlikeforos'ut ka'fatasn kadeh yapp oninla iki iti n'ehurbir J;'. rr,' lra E eriyle <J!ud'-i'. ib FazI1in "BaEirtlar lir grrlorse onu ldi"p :an alp giit e adar, {<af*tas k!tyle tr(EFEh : ilgi!i olmas muhtemeIli'

Orhun Eski Trkle"in tir ksnd,a lIer ykanr 'e kefenlenirc. Kefene KagAri kefene le:ido ve KasgarT'cle rastlannaktadr' KUREANLAR \E A$AKLAE ,k-rbanlar : takdim ediIen Eski Trk <linlerinin en rnhim unsurlarndan birin llere iirrJe en yaygn olan at' koyun' kz' d'eve vne,inu;lral' Hayvan krbanlarl tekil eder. Kurban irsanclan. hayvandan y[yecek ve ieceklercien

'u,*"geyiikurbaniardr,Kurbanedi|enhayvanlarnsaysleninveailesininzenginliinegre'bazan ,hatt6binleribtlurdu,Kurbanlaraman. lnce hemen adr'' lar ve kabllenin byklori idare erdi. Bir kirrse ve lmn dnm hayvan iu,ban odilirdi. Cenaze merasmlerinde vurlr,cu ',n

trtJ' lJer bri krda sokuIup aznden kar!an [:ir kaza geiril yrcl. Liri iin o.r l't, clier akrabalarnn n'ezarlar yennda ise brer at arlnha qeri|il di.". R'icoId cle Mone Aroce ise "onIar iyi bir at ai1l i.zerine iiIni'in uan Lindir $ora onu kotururlai'. Dah stlrrl, Iarl zc:.'inc l:ok nakbul .9arai di<erie. i orr;onlrr h)saItr!ar. iine sarran dolrlur-rIar. Dala sorro [:ir krzl< l1 de". K.rban ecIien ati.rln rIurileriii- nlezarli [a'cla srlt!aru ge^ ';lrilm Ic'|riirnas h .;iinl< AtrtayI}ar ve Ya[iut!arja [Iterasimin mhim bir l<lsnn tek b" derilere talk, Altayl:_ !ar ise baydara derlr*'. Pazrk kaz;lerlcla, kui'}an edj!e kuIaklar ktlsik oiduu grIrntr. Cahlye LJevi arapar da kuiban eciIecck lr eitii sebepler vard. i-jncj0n sonril [i" s''l'Va atlnn kurban ediInesi Ienin he tul< ya1inas iq:iridi. Dier taraftan yu esnasnda ve dala sonra l<urlan er]ilcn i.Iar

hiyvaniar, trmden sonraki hayatta Iiln atlar ve siiriilori tl;; ici'r]i. ort ilgi verelor [u hus*'lrl biliyorlrcl. PIl Carpin "tsunler lnn srsni ve lre hip olmas cin yaplyor., r{or. Guira. Ist- tlir c;ii_rtlin, ii[ir diinyada ra saii1 olrls rllk$idyln yapi" cn beIitir. Yu esnasda ve cIala onra k ini pyt;;oktr. Krban edilen ve eti yenen layvalar, ouzlrd vt Kltluklirc|a o urulmak suretiyle ldriirliirlorrJi. $iloyrna cl'Tficir'in nakline gre, hayvanlar bu o ldo ldrme dctl eski i ve l-|i'cl'cJe de vard. Moollar ve Beltirlor hayvanlar kalbi rctiylo ldr[1r.g..i\ '

'::1ru

NOTLAR lrc}l.Hayvanbuekildeldrmekkandakisihrikuwetlerinyeredmemes. ara' vardr' Eb Dlef i |r;llc]ir. ZirA, su giui kunal;;'h'v"iv"' yaygln olduunu syler. r.lrr"r"lar btlazlam anln l ii@ffia:j*i:,ffi*E:J:1:*1:ij;r:;j=ffi-:. NOTLAR 729 -]-al tara balanu,a'

<"i6a'i '|':l:,,l"J braklnl hayvan ou.ui,],.,'il,"n"*,J H#,*jl5-"i,1: ;:* tffi H i T "'TT $J,";T _ ; : i, } "'J,,',II s1lib]n1n,i:.'-'::l,r':l,;'f,:"J:T o" #tffi ma z. st salmaz, yn krklmaz' -H::Ii' duk il:1 ;JJ:,: }'fi rt',1 "1 : Moollar i1i,|3 evrinde kesilmez''. eanan dvlm"'' <'v"k'uJ vui"' irrrun, "sAibe derlerdi' ban ok ya [rl-r'.i.]i;;r;;;;;;ruti m ver {uIaIl U "'- ""' mhim ye r *1i" d' l. :.:'j: T'fl :;:, l i:,:::'; !", Jjfiff* yiyecek takdirnler amanizm'de mhi am anizm' cle dnyasyla ,o'rsa nlar

Trklerarasndatatbkedlenkurbanlard'anbirideduklardr.Bunlarruh. serbest hayvanlardr' 1du ; Tanr iin ou'oJ''Jl'"''i"" W r* li,'; },i l "' '

'$unu da llve edelim ki, yabanc|ar tarafndan vorilon lediyelerden lIt iin de br his ektedir.. lbn Faz|6",,, .ovJ*ttii,i" gor", 'ir' l iliIe tai'afndan Ouz Suba's Etre len hediyeler<Ion t,r*. kirs tarafndah babas el-KataAn'n **ru,no takdim ejilni, ,rJ eleri ffiGzarn zerne blrakrken "B-nlar Araplarn hkmdarnn Etrek,n l-bas el_Kat ir. Bu .yyecek takdimlerinin, kurbanl;ra benzere<ie beraber" ayn zamanda onarjan farkl syooga,n rlikkatini ekn!tir. onlara gre yiyecek takdiminde, tzel jeylme, n,, rurIn his deildir" Bu yiyeceklerin takdimi lye lmden sonra<i hayltncla yyecek temin etrnek r. K.,frGAFAn (Mp'ZABLAR} : "e hayvan kurban'larna :::'1: ::::"n'"m:i"Hil]'Ti'; Daha nca zerinde insan Ve hayvan a z 'i'11,"::r:j^" ;';;; ;, sasaal oludur. bu husustaki yinlerin caha or"r"-="n.oi, bera ler gmldne de bahstttiimiz gibi t'*T'n hikmda'a''nln cenaze merasimi ,no#I['ir'uo*"''''' r''ut' tuy l .

Mool mezar_ dair epeyce rnalmita #il;' i-''-'"o"''irn ederlerdi' Plan Carpin st' dolu "i'-'"kler.ve.ikirle tabak' klsrak esnasnda rlaIna arap zerinde larnda nn kars'" ''I'*"'*{':::l"::'H'';r*'liiol'";#ff",'Tfi :: bir kp konulduunu o*-o",' a"'"'' ibn B attta' "ee' ijl. Y:,,:"l:'i,':;::, i;iH:"J;?;ii!;:r:u" *.,' t'* bl ile birlikte gml;;

gzei k'' uii' rinde iki dolu vazolar *;; l1v""'_"'".

ti:ltlJ? J( i'.:in 1iz{enirdi. Mezar!arln iasncla lenin sosyai cIurumu da gz ijle erin mezartrarnn bIr e,, gibi mllnzzam bir ekilde in6 r;ctilmesine mukabil halkn mezar |ar daha. basitti. ltn Fazlfin, oJzlar mezarln'r. bn Eattta fr}zarl yer altnda f a clccnri bir eve lenz-ctir. lM,sza'r irs konusunda bhlo en lyi bi|gyi Flan Car . ul<urun

Eski Tiirkler mezara kurgan veya gr derlercll. Mezarlarln, daha ok, ktt$rl sayIffn y erierde, ka|;ilenin teekkI ettii totemik yurtta, br da tepe linde, lir orm]rkta, b yatagindo.voyJ nehir kearnd.a inA edildi (iirImektedir. Mezarlarn yerlerl un.mlye ' yerinn kayilolnamas illi zoine trnls denen bir tepe yaplrd. Buna rnukabil baz nlarn tecaviunden ve insanla"in yamasndan uzak l;:rn Iir ev benzetlr' onlar mozarlarlndar laloclrnkr cv kelirosini dibnden kul"' "l;-::T::li',,o,n, in l "l_"'xlna atee atarlard' Bundan yemei ye! 'meza ",*"I'|,]l'J,?,T',*::::}' oetirdikle ri yemeke'den9'""'lni''-.jt;" ovu'uk lye *Bu baka' zerine "' ff:}'H:t#,,^" B e lt irl e rde. o :T:" ^*o :1l# oo o",|.x bir byk "#'' ate ;!i' iJ Yakp ;

y"'"k 'i"uku''"'i't"^i""" it ve ikilerdr'" derlerdi' -';; ;;#;'n verilmi raky il Bunl bu on* ';;"k "n byk a 'treni 'iu''no' Bundan sorlra kendile''"'''io"'n"'i"'oi' j:'il: l,liJJi}:.. 1'; m y c! * t, . " u. i Jt,i, " ;* *,^u1;l ;I lx?i :: ; yy :.'y' ; ::}} J:: : H: # H:: H#;'i,-::f } 1:, ffi ;: "'#;' ": i;:,. s icerler. Ulunun uu Nql'"'o'

' i."r"r. inn dul kar .?:"",: ::r::':"],"JT""""o,,,r. .. er"arn sonra ovlenebilir. .' tsen seni brakyorum''" :"' ,::]'::],;,"-n,* ,"iu, edilmitir. Pazrk'taki ll' o1-];ru.. i n n u ].i n,,r'.irrr."a, j,':.:'** **;* [* ril yipfi J:#'il:"# :ffi ntvu* kpler bulunmutur' rr,ezai|ara ya ve ::l#';;;IJ tadrlar. kazlarla Yiyecek takclinleri -arkeolojik Jettmar'a gre bu masa' o:]l1T'u$n;rni, crt ayakl ta masalar a" n.trr"s kasesine l

ten sonr& gaeri kapanr. Glri k-ru doldurulur. Arkeologlar yaptklar kazlarla bu kon ebi malzemeyl dorulaniardlr" oniar da noearn giri k;smndg bir ukur oldu;nu, buroda ra giden bir koridor bulundu. unu, asl mozfn br ev glbl goni olduunu' duvarlarnn ve rukla ,eya tala rtl olduunu grnlerdir. Eftalitler ien adam fakir rlursa nu 'ir lerdi. len zengil se mezar taIa rIrd. Tu-kiyular a do durum ayn idi. .

lan bir galeri yaplr. Asll mezar bu galerinin nihayetindedir. Eylece l, nn dim bi lakag altnda katrnas temin edlir. ukura indirilen iil biraz kark oan galerc|en as gtrIr. lezara yerletirilriik. un enlattna g'o yero bir r;-kli kazlr. Bu mezara

v"retr*i* tutmak' ik iki kad''ehleri t Pnzrk'ta aatan halkalar y'::.";: ,'^],,,] ilr'ri. *rn"i'"ri ""rinje "i['iJu llerle ig, Ayr,.u,

iarca veyahut ehlr yataklarnda in& odjmektodir. 8u moarlarn gizlennesin* sob*p, onler larln tacavzndn ve a zllerln yamasndan insar'lardan gzlenmycr mczorlar zernde tmls n edild,i holdo, gizli nzararn cllr. Bunlar ya halktan uzak krlarr:la ve da1 Bzon rrezarlrln halktan gllondii v gerinin sllindii grlrncktodir. F.g l. ilr,t,

130 .r -li NOTLAR @tJzLAB ; :1 ;.:lij l|J'*_:_1j]:.i;ni:]l|i-t]j:_f:!iiiii; NOTLAR l i]:-;i':]-__: a q- .l-

kort:,lttIii1ncesiolnaldr,ibnFaz!4n,nanIattinagre.Hazarlarhdk" erJerler ve z rn Etil -i''''r ';;;';;' n' 'inA mezi' insalar Yaniltnak ve mec16sn geirirlerdi <i bunla.rdan.birine gmlr, gmenler iin bil. ok hcrelere #,i,"-*rkr" kral l'larik'in Attila ile Vizigot nezar irt6 edenler oj'ti'ii'o*. ve gmlrelerinde de tatbik edil H;;;ir;;; bir dac}a t,4o'ol

lenirci. Pla Carpin, ltio!o nti.i."Jarlarnln-,mezarlarnn yerin ayIrlnl "u'u girJe eri svle cJi' : "onlar nl'i'Jo'"" l*yu gmdkten sonbir nezar aarlar' orada kkleriyle beraber kalclrarak mrn" rame7artycekapal:!ar.o,,dunaicll<larayrlaresIisigibiyer!erineyeryerini sonra hi ekilde blmak let!r!rler' 0 ek!le?e ki' rezarln j-"''"farkl blr tavsifie desek' bira k r:lrraen,. gu ***i'" ffi;; hyk bir n''*rnemesi iln cenaze 'orasimi *lezarn den bir Veri bilinmemesi iin' '*'*i" gizlilik iinde yapll|1;" ezar rtt]in**' asnn idi. Olar hkmdarlarnn mozarlar *'-"''-'** gz!erinde :k uza\< insanlardan tamarniyte giz u-rl1ri ve lzJeri hakknda ise insariarn ins

beyc!r s"s qu''"''' so"ra zarran Vave.li!ir. l(urlan takdin edi!ecei nnde bir de rrrun ruskurbnedlge-*cevse*,.l.,outn,,.ut,.:^"0,-,,avruslnulk-rhanodildiiyere on .***,"'v*,',t,v."ellunur,.ot<hcrel!gizlimezar.gizli aslrda $ar Saltuk'un neza'lnn npilera* o" ,i.ir"*.'H**a"ii. in edilmitir' ;;,;;i rneksadyla yecil tae }lahir liri le 76'12 [!$6 69761'" Er col< dikkatl Geken mrzar eitle'inden larldr,[]n!arokgeni a-u.yavelt4oolistan,la,l....nanlarda grlmektedir.

n5Eu&Fl ie lanin nezar erinde'

*'niain aa kti:jjnn diitiici: d"' *i"""' olup baza zerine lnn mezar kitayoktur. iliIlsi 'oakala' tarafndan dikl"io'' besi do yazlmaktacr' u;"*'j;';;'o';*a*-1ynra kitabesi siE* x'"'' ,734 dii anlalna<tad'r' iteiini' olriuu gibi' Ien ta'' Baza "kuk'un .'kitabesi-ie Kr735 tarihini hu'''l'nc onlnetltedir' Ycnisey hayatta ikcn "olui"t".ii'ndun k''n'*lstr' Nadir ola' ;"zar talar "oi' gzlarnia, Tu-kiyularda ;;' esinler de izilmekte' ta zerine J"in '"'vetlerini-gsieren rak mezar ve bunlarn oklu zd_ iin dir. Kpak boekrndaki ;;;; ';;;;larndan Trkler.arasnda rnezarlar belirtmek m trnekt*eir. nvftl", binlier, bozkrlarnda mezarlar zerind'e aalar sirklar dikildiini k ;;;';"A;ya gn Anadolu'da bir aa altna gmlrd. Bu dikilir, veya l kutsal ;;;i;" yeti bui saylmaktadr' i'?''?'o"nit-"i'vi"' mezarlarn zerincle veriimemi bir Eski Tt-rklercle bazen mozarln zerine ekil balballar veya heykellerle h iVeya TAsl_A[i l ta

btr bnlarn stnde Gk_TIanr'ya inanmaktaydllar. llerinde tek_tijk msl. man olanlar . Pek ou islmi tabirlere alyor, kelne_i ehadet getiriyor|ard. Bundan biraz sonra, b lbn Fazln sefaretten dnermitir.

in6 edilmi evleri olan bir ehirlcri, Vard. ibn Fazi6n zanannda ouzlr obanlkla Ve ti u.alyorlard. Crclriyye, z-kent ,'e Taraz gibi isl0m ehirlerine ha1nran veya iayvan ii'ip satarIi]r, b-na 'tkaIiI kencJileri iin !iizurnlu eyay satn a!rlard' ouzia deve besterlerdi. Ryrca ouz Ikelerine de isI6m tccarlar gderek a| _ veris yaparIard. ada Cuzlar keeden ve isltin ii{kele"inden ithal edilen kumalar dan yapirn eIbi"qeIer erIert|i. IslAm lkelerinden getirile giyim eyasl' cevi, car, ekrnek gibi soyler olar snda en makb0i hediyeierdend. Eb Def'in grd ouzlar ise krk ve keten elbseler giyn ibn F'z|n got!i sroda ouzlar am6ni idiler. BelIi bal mabedleri yoktu. eit!i tabia ve atalarnn ruhlarna tap.akla boraber.

Semerkand, Buhara, ve I-Iarezrn,in 6, k::eyi ve bat;e' o;zlar do.da KarIuklarla ka 'tan iabarlsan'a kade'ki isIin, lkelej"i .0uz Cephesi" saylrd,. ouz.lar bu sracla l pgulkIara ayi.mlar, gebe hayat yayol.lardi. Fakat, aynl a5.In sonIa'nda yere*n talac|lar- Yeni-kent, Cenrl, l-luvAre, isti. yc'kent, aia, z"kent gibi 0it.z etrir cyrlaa geldi. X. nr,n lI orz yapgstx i<n Yoi_ken't'te ottlruyor, yazn bozkrlarc| ,Iur,'.,;iirilyrdu. Eb Dief'in grcli'i 0t.1uzlarn ise, aatan ve kantan "tr11211,

lr u ekile}e lziIebiIir: Tabritan ve Crc6n' kuzeyi, t-tazar cJeniznin tlr;(iusu, ehirlerinin geyi mrJiki Kazal<istan'ln atls ve (,iney yarlsl, Ta'az, Farab, St-ke

lcIuka 9tr. Eb Dxef ouzIardan bir ksn-,n I\46ve16nnehr,den in,e tllclerken gr r kol olan Tokuz - ouzlar daha da )oudoydlar. onlarn bu kada" geni s"haya yaylnas r sebeblyle hoy|ar gurp!arlnn bir ksmnn yer deitirrnesine i*itli mukabiI, bir llsrr kalms olmasdlr. Ouzlar hekkncla vriI olan u, ouo," kllk dier Trk boylar iin de v eple t\es,di ouzlar e-eval, li'evfrsit ve el-es6fil olmak zere ksma ayrr. ibn H hri ouzlnln Hcrasan, M6vernnohr, Har_ezrn, Hazarlar, Eulgarlar, Karluklar ve ir ara;nd ki mntkada yaacik!a-n kaydederer" Bu sahan. co-afi Kimk_ hudut_

iln FazIAn ouzlara st_Yurt ile Ural nehri arasntla, b r1tinkii Kazakisl;'r I",t srada, onla, Bulgar|ar ile beber llazariara liirnanclilar. ouzlarn ibn Fazlin zamann

oturduk|arl sahay tesbit otmek

ken ouz yabgusu isldmiyet'i kabul etti. ouzlar toptan mslnan olmam. tar, c,nlarn isl t"e gireleri Sultan Sencer zam,anlna kadar c.Iovam et"'

'Tq ' LSU . NOTLAR , {s. -.-,,ua-:=ro ,,'...' -M : NoTLAR ]i;::re; j}3 ONGOILAB :

derisinden' beyaz bazllar evlorinde atalarnn koyun omanist Trklerden bulund'rurlar' Bu heykel: '*voulerini domirden, keeden * 'o''i'"'n*p'" bakarlar, yerneklercen onlar l'r _ononu', suyla ykarlar, lere ongon denir. b' i'k*' koyarlar' Erman' siirya nce onun n iyece;;';'"'*n onu tem' akrabalar yurtlarnda aatan cBircj'* seyahatn6mesin|g sil eden '"'* Muayyen. zamanlarda ona taparlar' Ayn byk bir su'et y'pa'ur' yernekten takdim ko yarlar'' der' yemekte bu suretin o'""J*v"a'turi veril_ tuo" ederler. ongonlara yeme k b* zellikleri Rubrouck '" *;J;;l;'ou Run Garpin ve AbdIkadir lnan dikten sonra bi r ksm;;;;;*_;rpii.. Her

[sk; kavimlern ounra olduu gibi, eski Trkler ki trl cilm kabu ' lyr;rla;"d- EceI lercle dmanla ' arparak lmek. on l' nazar:nda bir kimsenin hastalanarak veya htiy lo yatanll |mesi yz k:artc bir lmci. Muharebelerde dmanla iurp,ur.t trnu. I Trke eoki metinlerde muharebe,e.de lenJer Ve y;ra}ananlar vImektedir. inlilerin ifade e gre, Vuhlanlar muharebedo t'ilrneyi en byk eref sayarlard. Tu-klyular ise .Muhaygbed e olmeke ogtliirler, yatakta lmekten ise yzler kzarrd. Bu telakkf Cahiliye DeVr ara a da grlmektedir Eki Trkler ve dier Altay kavimleri u:umiyetle Imden ve [lercl.en o'iard. Hasta bu klamadklar gibi I da ''rkIiamazlard. An*ak aman!ar liiieyle. ;raablirdi. buIun i l.lnduunu be|i etmek iin bir bayrak diki|irdi ejnr;n-rJ;;, lj;;l", yr. nnd;. b eyalar kirli saylrd. Bunlar ancak iki ui"in uru.,nau" geirilrnek suretyle temizlenirl -i. Bir adam lrken yannda ,rdu"*-rn.,rn ltr:rk;T ;;;;J, tafsiltl bilgi vermektedirler' KoNA EYl\ !.tJ tE BiRLIKrE MEZ'ARA

Esl<i :

bu dnyadaki "),Tu ]|'T"j'bir Trkler lmden sonra' insarn yapacalna ve elenecc_ yat s otada ,i''o"io"""*' "t'"'"t"ur ggr"'i eyleri berabe_ r,ovut,nau' ne inanrlard'. n.. la,i.tun'sonraki gtri*uvJn eyler orada yoktu" oraya inde gotir'nes gerekrd'i';;;;'"u dua oDur ""_ ile.beraner Bunun iin, l ile b*;;;'";;;;;'jd" 'i:^::::.1l#';;; -:,"J'HJ ' i Plan Carpin "i gnderilmesi.. ica| "air"rair. *n' veva sonradan kurban olarak et dolu bir 'talal< onun onun"'li' masa' cairya beraber go*iii*' o .erJe'ti,'Tl,"'o"" son o,riio;;;;r;;... -ilil;u5;-'un#, ve ksrak lall ,],*i,' t,, """,

<ul[an'' "H;l':fff i1:l,x?n''ffj'ijffi"T'il}:d,j-",i:}T"i^::::::lifj'tll,?;f ile be raber yay' jffi"a'' l d eya l ile birlikt;'H;;;;' 'onguzlar lar' oklar ve lmden,;"; J; :y"*:l;^l;m:L Hffi:*i:',i:. *"'u" btn sihir letleriyle ss_ JiTJ}Jrl;il"'n"u*ur le beraber eyay lil; k" :1i'i*".J" ;;;; ; ::Tl, "' :i:! l o'larak gmldn lit]

gmldn ommediklerin,, *"rr*n"i,'rli*l sarayn altn ve g*n 'up"n ilo birlkte h nm' bir kolunun ;"'i"i bildirir. inliler, Uyg"';# "v't*' gmdklerini yazarlar' ru;':;i' *]rirrur.n, "uu. verir. lbn Battta' l oktedir.

uoiamua,,. ve "Biz AIahln irdesini kabl ediyoruz., ciedklerini kayoejei. Ayrlca, Eski Trklere gre, yalnz ahsIar dell milletlerJ*-.iir"r' .]'en.'ri l temi erin trk bu bu hsus

lIunabilirdi. Moollarda Lir aJam .rr"n yun,nda bulunanlarn muayyen bir cemiyetten alar gerekrdi, Bu konuda pan curpin''.b, cun eki-neye ba|aylnca yanndakiIerin hepsi o rke.ttlIer. Zlra, blr kims$ iiliirken yannda hazr bIunanIar yoni ay domadan orduya, ,u ,rrn,un,n ,"v, lliikolcjarn adrna giremezlercli, rJer' hubrouck da -Ben onun lmnrje

nmak istiy,ordum. F'akat, anan buna m6ni old'. Zlr onn lm es" ll"slnda hzlr bul onuna kadar [4eng Kan,n yanlna gireiyecektim." denektedir; Trkler arasnda bir krnse .in" yup,_ lnn nAtemtrerden ise ileride y.lar masebetiyle bahsedi!ecektir. . .9rek T de, gerek A".{o'c!larda !iim .karsnda tepk Esterrneyen kiI.iIeler de giIr. onlar tn Gk Tanr,dan'geJn bir takoi," ldt-una inanl"lard. IVlervezi, t(imaklardan baz bo ''ddet lorir oIoIe"rne fade eclil-

'rnJu zerinde mzrak ve u"_'uiin" i kadehi tutar bir hal_ ouzlarn I;;;; ,1ijn' "iu l6n, t"uu. verir. isktlerde' l ile dt gmdkle.n, yun,nJ'iu;;r;";d;kunn, bineye haz urdubiliKe mezara "" nl ar n'"..3":fJ:: "tr e be rabor hizmeti eri n. kad yay balanm'"oiu'ut tn4DEN $oNRA$I yidaki. re benzer : no*j'""'ilu'i* l l o r|;tt#ffi "* ail il1' olmas gyesin eyordu' *]} :ilT h"HT' r!:*ff }: T li,-':l'J, " io*"n, i ra' sah p lr'r

mu_ lrebelere qirieceklerdir' tstn bunlar iin gerekli eylorln buradan mezara tliitrl gerek{iydi. Bu dnyadan oraya gtrlruyun "yu otmJen sonra_ ki hayatta sahip olunaryaca nun iin ller kend'iler" n lizuml oan lt;ecelcier, elenecekler, eleri, hznnetileri, srleri olacak, oimanlai,|a

fski amanisi Trklerln inanclna gre, lmden sonra insanlar tu diinbir hayat bekliyor<lu. onlar o, Alemde bu dnyadak. ghi v,vip eyle birlikte, gmlyorlar veya yaklyorlard' ller ii^ vup'un"turnr"_

1:!4 ...:= ff T *: : H,':ilill *T :;".*";,;,;;oj,'f',_:l h3yat bir dada ol';;;;'*leri hakkncahu "Ebedi '-'-: :i ", : i1:_.:iffii='::_-]=*:-::-.:r-..:::j...... NOTLAR . ].3,5 .:-= .J ; ' n n a k s a c ? ",l T9^.; rll cekrn.ffek iindi' olen *ul<ad"'les

dan ikisi, lbn Fazln'n sefAret!nder ncedir. Istahi iso, [l,uslnr VoIga Bu!gar" Iar ile lsl6vlar ar}5na yertetirir. 1,jiTfi ',:,:-Tj'l'lTlm;,..'u*u". '#,;; ;;; anv,d? I,11?.?::1]::'ii;.#i 11, hqka bir d lnY:]ua ,""l'"".i"rln" 1nr611[61," der. tlnyadaki k sonra' dnya hlyatndan o"I_'*"L"u,u,'ni ou TlJ'{?:* #"I#konus.nda oaltacaklu,,nu]"' on_ or"J'.oiu ;: J;:} :ii r sm nda. ,,:^ :.].:' T;:l; tuhlarnn lm tanrs,.'l l u'rnselerin *d*ilffi i.,,lii.' o: bir Cehennem oiduuna

celen *tamu.,skrite,den Trke,y.e semi aeze, :-'}:}: ff::T::}'i'l,",'",,,.J-']l:_,'^" , biri yeryz.!1 -'-'r,,, , ' ;;;;;;",

i ! #:::,H ",,L",;"-p;:, "'''-"r' yerin* "uCtu" keli"+s*gry;,ru*; ;;, j,'io ,. -i, ff H,TT-:-:' J tJJl_l,ilaci rte oorlmektedir' uat<.a _.L tiri de bak* bir vucu iri !1r :::,''-;;;il'r.'J-ii de Erlmektedir' l nr!;r. Burada L'ir nev ffi olduuna ina_ :T ;Jo ixT: ] TJ,J:::,;' " bu rad a *,,, i Y: ;::il';,:JJ:J;:', :.', bi'i'" J'''u*"'" *' lbn Hur^B"n*,H'i;;,l';;lill ;ffi;;;; "--ui,i,''"Jl,r,'*il j ;; n * u,,, *' # o.l *,t: ' :;, *-, % ;,] i-x; i;''J,,: i.l;; .1.: :1: n,,1! = i jlL?'

onlarn nerede, oturdukIai'n tiyin etr-:ek gtr. Burada' lskndinvyaI. lardan m, yoks unda oian iskandinavyal|ardan m ta|scclildii anla!myor. Belki bunlar Va [!e on daki bir Ru hk6rilndan EelmiIercii. 7eki Velidi'ye gre- ibn Fazldn'n :ahsettii ilus andinav1'allar ve gerei< Vikiglerdi'- Ayrca, Rus kelimesinin en nuhteel etimolojisin kancliravca oldtlu rnal0mdur' E'uslar ve onlarn renel eseesi ok ka'mak o!up o muhtelil izahlar yapl" nt': Normanclar, islavcIar. RusIarn orijinal tarihi memle!<et dince Kiev eyletini zikreder' Fakat b.l tarih ve Bizas kaynaklar aci'arniardan bahse dince, iskandinavyallar bahis konusu ederler. Konstantin Fcrphyrcadntos'un eserinde ki Rus!arn dili islAv diii deil isl<antliav diiirjir. X. asrrq batrarna ait Rus vesika arnda ve lX' asra iit yabanc vesikalarda Hl. l<eiimesi btn fi'us tr.pnakiar indeki fade etmektedir. Thikomi* 'ov Rus ve Rusya topra! cJeyin'i Polenezya topraI deyini gi bi etnik ve toprQa nahsus bir tibirdr" Kiev devletin merkezi olduka Iu tibir yaylld. \ 'areger ve $lovenr de Kiev'de yerIetikleri iin Fius adn aIdlar." der. Zira, skandina lX. csr brici yarsrcla i'.ibrc [i'usya'tJa ;rirn' nler,882 tarihinde Ki d; islAvlar tara" fndan assimIe edilmiIe'din. ["ktt onlar, !ln Fzln zananda L l<at, lbn FazI6n':n lalsettii Rslarn VolEa yoIuyla geldikleri dlaIyor. Faclfrvlaman Iardl. ;

; Afr4ApJZM i

;fi yerleni.,#;;;._ iln.,*r:_,:.l,, ti Enlk uzunluu';; ;i, adada. gen's' }': Y-:"k cok ehirleri Varo!r''..uv y; viisle gnlk *H - ;,," ; ; . a n,- a u n '.]i,* *l;-" i IJ,'j TIi#ib;HTJ;hJk*,'x*''',*,:'"t"1,.r!i []ards;avry;'enlemesne norsky'ye gre' ;;;;;;r;'e, bu par' ...^ ,*"ogo'"o''r" l"Ji lT,J"Jl"': 'o., T* I1T#*# d:',il h -L -, ^onicremesine";;;.'i;;h'i've..Y: [:

iskand'inavyallardan n"irtl*ur,l,nro,r. Taman yarnad.asndi viyyo yani Slovenler' y:]H l:::"o':'1yr,;azarlarn yanlnda yere.tikt ErsaniyYe,cn_ gre t-tazarlarll_r'1Tl,#"ru'.' atsndaki bar*uu"iuu 'I'l';.#i,""u*o,, "a"",*,"i 'Txt[;;'xTlJir]*,,"."rh,,-ow kurmaYa,.. ,id ;;,;:"., "" 'u,":r:T;Lrl]"l', Li,#lT;IT}1L,:fl Y":::1:

ananizr'in balbaa lir din clup olmad ve rnaliyeti hal<knr.1a peko!< ey yaz zm'i bir ruhi hastalk olaak kabui ediyorlar, onun bir din nevl oidrunda tereddt ediyc rlard. Daha sonra, dnyanin eiili yerlerincJe yapian aratl"malarla amanzm'in dnya Liz e ok yaygn otran, eitli rntkalara gre baz fark|ikiar gstermesie ra_ men dayan tulunan bir din nevi olduu anlall. rntr. ananizm'in en karakteristik tarafl sihir ve by iIe teclavi, vecd ve istirak halidir. arnann bir tabib ve ruhun kilavuzu olmas btn ya'd'a, Hind _ Avrupi kavim!ercle' l.lzey Amerika'da, okyanusya'da grlm'oktedir. Ayn h lar eski Yunan vc Kafl<as dinlerinde d,e movcuttur. Btn Asya'da, Kuzey Amerika'da, hatt Endonezya'da anan tabib Ve ifa verici {rkyeci) vazifesini grr. Tehisto bu!un nr l<ar'n ruhu' nL arar, ont yakalar ve terkettii vctda idde cder" ln ruhun, o amann ruhu bi" zarar 1rneksizin vcudunu terkedip ok uzaklara gidobilir. Celenern Ge kar. o, vecdi tecrbeIeriyle yer tesi lkelerin yollarn bulalilir. Yasak mntkal it#;ir'h'ffi Ii skandinawa,,::"l :-J;;n.o',.. yait,t ur ^ m\IlLlNo'lI Tabaristan ve Crcan q$trrrutffi*,':,ffi iJ.i v"'a''v"

;t(} ;i]:::;L-*}Effi NOTLAR NOTLAR, i*ij3ffi ffi ;*ja',: _:-j:-.Rfr;:: .IJJ ( ]]--:;

y(tllr $man({a: ':akalar iin tehlikelidir. Yaplan k'rbanlar ruh!arn biir tlii n de amandr. Orta ve l{izey Asya arnanlnln lirinci vazifesi sihir v* ruk"ye ile hauta y lyiletirnektir. B. lkeler halklar hastaln $ei]ebi hstsunda bir 0k telek' kiler Iar arastnda "rUh ker!''a' tell<kisi en yayn ol*nldr" 'Ieca_ B.n1 gre, hastaln lunu arma$ Vey alnmaedr. visi ise ruhu arayp yakalamak Ve hastei'ri' vcudua i nn baz llEelernde hasta!n sebst]i, belki de, sihri bir eyin VCUca Ei-n"lesi \1eya bir ruh tarafndan igff1 ec{llnesidir. Bu takdirde, tedavi zararl! eyi Vcuttar dar a Veya eytanlar viicuttan kovmak fena eklincle olabiiir. Bazan hastatn i{t sebeb Vffrd lun aIrras^ l:orJavisi ruhl "a1;1 -u[.lar ta.if:rjsn vui:n lgsli. E !idelir. Bir rk defalar tedavl.krba etreyi de gerekti'ir. L]u kurbantrar Ve yu e hiezat an,i ira dgr. Bu, oni-n 'k'ban etrne Vazi_ fesii ifa ecen bir d!n adam ruhunu yrlculuu es.asrda ay lgen'ir yanna kadar gtiiroconden dc'ia;dr. Alta urban merasirnni icra eden bir din ada'nl o!rju da yaparlar. Er!r. irtl havzasinJak elerin aanlar kurban lizzat

Baz.samanistler arasnda i\ilr:rin rhI.nlr riiic, kil:iiterIn rhlarnn yorln a! k;ll ccIlllr. [lir Ils'l in;nistler cesetteri vlkIan imt!yazllarn .rhlrrn aki haiatmzn [n;.r l'ir lvl }nnrl|lllr l<a[t erlcl.Icr. /\l.e$n insana cjo, yIljrlrr[a ien kiini- rullnn qiiiio fi] i;lrnnyll rl; r ciir,jr r,:karlar. (Jnlrln ijIm ekli fiiic yiiksollrolori lr;l llr k;ll stalk, kii rhlar v,' ljIi]Ir' lr[llrt;, ,,,oy,|,,,., aetri!ni9tr tsiri re oIruijl' n siyle'trer. len [ir [lirge ioin *o l(e ros trnIlil ylilr arnanistlere :". len !<!ils,: ynaray [rllt;'k i:1l; ,t Ar-l'i".a!; a;;,ii [liii:r L.,',,,] . r,,,,n,i," y

gibi ruit kbl r:cllien kozmik aac semho!ize eder' amai- onu rnerdlven ku|lanarak ; ek nlktasna, Ba,v lgtn'in nne kar. Ayn sem" gid:n bo!izne P,r;Illizl'l< 1i:i{]()f.}}".0l<;:silirtrcn8ylnlCrnedcnclir;:lal"l].al]i"llaglllelide!ne, merkezi ara!arra!, cler. Bt. rjirel< vasteyla tI(diiT eclien krr_ 1ac, yerli veya cokuz kertikli dir*k iyupa) dn;ann neikeeinje bulun_ Tii.k _ Moi;ol an"]anizminCIe kayn aacnn ehemfi!yeti n"airndur- Ka-

tlannnl insan l<en]Iyie bgraber ai]esii, dostlarl hatti iiriitrlrli 1iitiil.' n ha;'2i1p1 cl'evam ettirmak, yani kralnIrl 'lsrda yaarnak iter. 0nlar aras mak icin biit;n tecIbirler alnr. Mezerdan dne-ken ![in ruhun i']lij.i nak icin ur. Mezar r:k acele terkec{i!ir. Eve dj.nco.\,jlni,,Cn;tri". Iy talrke kullanl lir. Nihayet, no.,:". r|a dndkten sr]nra lir ka ;oce <ye ceIen btn yo!lar koru 'rce atele- yaklj". Goldrsler yeni gi5di}kleri ltiden kanj;." u*r, her r':iI kar rica ede.ler. ,9a" Uygu!a. lii y., "ocukIar [erakerinde lma, hayvanIar" ve alan ci, r;ockllr ve cjostlr birae sonra l-'irlerse,']eleit. I;:r nn onlar y bal;r durnnn celiclan ge uIet;_tr'. doru itmesi in l<rban lrak"

ona lu cslda "Ey aa il}':iara

i;u dl.ny'cakj hayot ananizrn'de lmden sonl'a insn!arn LlmUmiyetle yaayaca!Iarna i ey Asya'daki ananistler bijr bezer tli. hayat dnyay lu ciiiinyann ters bir imajl o, r. orada her ey bu'al:lakinin ters!ne Cere]/an eder' Yer yznde gndz oldu zamal orad Bununiinl!erinelenceleriVamanist6yinlorigilnebattktansonra

i'ilkesini oIur' Gine batnca Iler uyanr!ar \re g'tlerine balariar. Canliol' yaz aetiar. Yeryznde avln Ve t-ln az clmasi soi eline b, c;n.racla okluuna del6!el; ler arap iesini rlnn ilnn sol eli b cnyadakt sa elinin korllld'' Ceienveri nen,cle[irDnya'da)nehirlerkaynaklarnadoruakarlar.Dnyadaters

iine ve i-izetl; hcr ey c.ada normal bir dlrurndacir. Eu, sebep|e kalirlerin Ve k konur. Burada ters o.Ian oracla dzgn, krt< rine cy tc]rs o|i isC kenmeldir. ,le

clikten sora geri drer. l]u ytl{ tl; ii|[tlrIllll ti;, ylrli Vlly; |tl,,tai , , o:r(l:l tnk i.tlyll rll;.: vly:l::tl rl lillk s. nulur" ['4ezar yeniIir. Hayvann l-a roznr iizril rlilll ll :.li fi,orio ili{r apn' Me'asirnde' ayrca lonlr rull rl'. \/r k;t I;-;lk l;i'; rira r. r:c]er-

nun ei!cesi liiItlr k':;snrlaki [il;lrlr Ir:;zal.lcIr. Rir trl[Lz rrlir Zilil; r,llr: ilri1 Ilryt; ri|l;l qz('iyi* ,'aklr. Dir'ier l. i ;l Iiili lttlllrllr lttt. lltltlJt iiylo li_ retioe karlabilir: Y ki |lere ise itrlo1 rllllr, llr lly::l Il;li }"ukarda zikredile

tj:: NOTLAR

tiltlcslerlnnr-h.nunzararlarndakurtulrna[<iinikitrlcenaze lirnder yedi gn er!Ien bir!nci merasim sonra yap!". ikincisi Kazatari, ';irincisinden h!raz son' V( ,ya clalla fazla zam,an 'cehennem'e kcvulmas ile.sona :'-' .:I.T ll yptlan ve Irn r raber !nn' erasnlir. Niiman merasimi esnasnCIu arnan tarnb1lruy!a ; ];' r-v!cgiren.R,uhuararvelyakalar.Bireityastinifanca}iinesoka';.a.

brn.akrala' ann 'uhu yaka|ainasndun .on" yu verili"' Bu yua lnn balar. aman lar katllr. l(azatori de ayn ekilde aramak iin yurdun etra_ y'ei_, tarnburunu a!r. Tam lu'u alara|< lnn ruhunu yakaloyp evin.. iirleki flnd; clolar. Eu esnada dans ede ruhu yanlra gtrr' l hcba_ io*t,g, koyar. aman lnn ruhnu aI<'abalari-'lnBundan a_ s,na iustaynca babas "Bakn ol-m ite'' der' '[et' gecefii' ge vakitlerine kadar devam eder'

fakir olnayadak hayailarn devam ettirirler. Zengn zergin oimasna, fakir genIeerek te yeryznde dr_ sna de,'/a.l eder. Yalnz, onlar ye_irlen nlak i1in hazrlanrIar. i r gibi baz $(zey,Asya kavimleri de bir ad'ann iie, zerine lu iiatt& 1iediye kac]ar . hl c,|cju.na ienrlar. lnsann Im karan!klar lktgine iner" iincs de' ruhlarja r. Baz kabielere gre bu i1 'uhtan lri !rn zerire kaybolabilir' dn_ vei,a eytanla ralanlr. Bazag, ller diin;+asna inen ruh By|e bir hastal ancak aman v,,v, 'rcrn.L hastankIar el[e<ler' ta' i,,ilavi ccclillr"'ZirA ruhlar grebilen sadee odur. Ehu gi l i BazAsyaarnanistleri.legre,llerlmdesonrakihavatlarndadn-

Eski Trklerin dinlerinden ahseden meIlifler cnta;.dan kimiin sIii_ nan, kimnn h in mevi, kiminil' budist, kiminin M6ni dininde old-klarn' byk bir l<smnn da beIli eri olmadln. eitli tabiat kwetlerine inandklar:l ve sihirbazlkla uratkla' t!efine peresti .e sihirbazlk dini dedikleri di ir_ nizmdir. ortak hususiyetleri ol raber amanizm esitli mntl<Iara gre deimektedir. Bu ay'lklar eski eIlifIerin dne belli bir isim voremiyorlard. [\oder devirdeki dirIer tarihr;!leri iIl.:eI kabileI erin rfl0n3'lp oldu' lu din nevine, mterek esal noktaIara sahip o{dul iin aani Eski amanist Trkler eitli tabiat kuvvetlerine, ruhlara tapa'lard. 0{ar kendileri ze e etki yapan her eye ta:r derlercli. Ka1arl Mahrnud'a gre aanst Trkle" lyk gr yna, aaca ve her eye t-anr derler, onla'a taparlard. ibn FazIn, o(1uzlarn beIli btl ca sahip olmadklarn, ty'kIerine rabl (tanr) dediklerii kaydedcr' Baz ]'rkIe'e g kuvetle'in idare eden ayr ayr tarlar vardr" Ibn Fazl6n'n naki!ne gre Ba;rtlar , iir;, hayvn, insen, su, gece, Endiiz, lm, hayat' yer ve gk tar|ara ilparlard n. Bagrtlar'a a!t tanrlIar onlarn on iki kliiln] ttrl'Ii |;l]lr. ananist ' 0lr ir;in Tiirl< Sananizmi'ndeki trr'larln llrl rI \'lyk (Url thri) t; [Jitrkin, [Jrr,lrllar ylc|,r tanr;na st Ve yran takcim edcrlr:r. ananist T niar baal r-hIarn kendiIerinl kcrlctl;, [azlarnn ise laIara feIAk;etler l' (JronIrra ibfidet ataIar kltnn ak lir grntsdr. Eb Dlr:f, Krll.l,,r ski haknnllrln resin'lerini [utrundtlunu IaIer vcrir. Burada byiikle'e tapmanln cktedir. aaist Tiirkler arasndaki iiihlardan biri de ller iilkt-.tii l;lrs ey kitibeierinde dahi gemektedir. l rlt;Va cla dikkat et-ek gerekir l<i, q:ok'ia cll'j lril ':;ki f};'-iist Tijrkler cio liiIii llltrllr [lze_ rinde bi pa6iftir. insann hayat iizerinl gll 'lI<ili ola clitjr:r llrllr.lr

r ve yikl:-,p r,:r:rrcle 99[x[i '. Ll.oryalrlar,clicriiihTkuvvtltlcry.illntJascn riainanr. lar. Bu l,a'l!l yul<arclaclr. oIar br seravi val"Ila kpekler kurban at, bu iIih pasif olcluu iin oniar Eralan'n tecav;znd'en nadiren yol-nu kesmekten hal . Kalan, yksek varla takdim eclilen kurkanlarln olnaz. c,k defa da bu ieebbsnde r*uv clur. l'edavi esnaslnda aman yksek var|a bir kpek kurban eder. Bu s.rada Kalan kurban yolr'u ke* erse I',asta !r. Eer kurban ge ykselirse hagta iyileir. Kalare fena' i lendir. lnsaniari etlerini paraIarnak ve cier'lerini yeno s..retiyle onlarn lmelerine sebep olur' Kory.iklara gre, Celener,'in Eir!i an l<orunur. Cohen' vardr.. nem dnya gibi, kylerden meydana gelmitir. Her ailenin ay r bir evi 'oldu zarnanlarca alr. gene$l zaruri' Cehennem'in yoi kIhan zerinden geer. Ancak, lnn

ve umumi bilEiden sonra, [<itaptaki aydnlataca mit ettiimiz iin, eski Trk amaniz eri iit llir ka noktaya ternas etmenin faydal olaca kanAatideyiz' arnanizrn hakknda ve.iIen bu ksa

ibn FazlAn, Bagrtlarn t:rk(lr cinsl rr;an rlll tn1'| klr, cna rabb (ta rkltlrl|l rll;ll;ilz. rn'da' AandcIu ve dnyantn eitli yorllrindc giiriilrn l pl:litiir. [Jun.ll lllrillr, /l.l'ni sibiryat|arn

hiliye Devri arapIarInln kadrr Cinsi zv; l;1ll-klar isc alfndlr. Ayrca, s gda r;k yaygndlr. Ze!e'nin, Ya-

hayvanlarn cinsi organlarn t;dkI'l'll,0l'lil liirrl cltil<lrlrli lild,irir

*-ru NOTLAR Ve kullrtln cocuk rJoduktn sonra ruhun ik&met ettii zannolunan ornu ana ]ln yediklerini zikr6tmektedir,

usii!iinde ta|ut ku!lanlmaktayd_ Byklerin tabutlarnn kymetli madenlerden cie yapld ttilA'nn cesedi birirciei altndan, onun dn' konarak diki' gmi}ten en dtaki ise dem ak zero tab.t iine d olrna}< zere en az iki tabut ku]grrniilntr. l-liyong-nla t|e biiinnekterlir. Eftalitlerd,e, T'.-polarda halktan olanlar aa_ ianlklar tabut!ar , hk*rndar!ar i*ee k1'metli raclenIer<lon yaplm iabiar' tan yksek aalar z<da da lnn tatutr' konarak I\lldern seyyah!ar tabuttan bahsettiklori gibi, !lkel Asia rin sldn sylor. kabileiernde cesedin bir kaya yerietirilerek grldn de kayd'eder l"Iezarn zerine topraktan Voya tatan yaplIan tmsee tmIs denir. ar, e.iilyor. Gerek topraa gmme, gerek atete yak'no' gereke tehir gmnek iin tbut ukllandk_ ok eski c|evrlerrlenberi Trkleri llerini

ll ifade edilen oBunca' budun san, kulan bdl_qore, lbArosl bu l.ususu ack li,rak dir. Jordanes'e ri,tor yu esnasnrJa vr"?n'I r'lar, kulakarn ksorlerdi. Baz yn eyleri yaprnaya rlanrd. n kaynak!arnn bir ksrn Trer n l:n alarlar. F "c}nlar lijrlclo- sonra he_ mzik letlerl alar, ark tiyler ve dans ederler', derler n lm zerine Genaze merasimine h;';tlarlar yzlerini yrtarak ve salarn yoarat mdtem nra onun nezar zernde byk bir elence tertip etmiler ll;g;;;'i, havaya Bu eleceler matemcien ,t,i+,g,n,, normai hyata dnldil_ ve ok neeli bir

Yuiar esnasncja, len kimse iin kurlan!ar kesilir, len verilirdi. Bu nasebetle terti n lenler dni bir n,.u* tuv,p kr'nr"rr,"'"*.,"<Ien sevap saylrd. Cenaze lerleri e ek kltrnn #;;;;;.land. Herodot, lssedonlarda ve Masegeterdet yuIar ve enaze tenle rlk 6deti olarak grr. ArkeoloJik kaziar b. konudaki malzemeyi isbat|amaktodr. Grlakov y:r |ainls Volga Al riyeti t'praktrarnda ss ]rii,;J, oirnir' ,,rr,la1 A _ f2 nolu kurganda lenlerin .i. mutur. nun lnctlonesi

TnIs tepe rnanaslna gelmelidir. Bunun iil ilakdisi "Tirkler mezara iepe kuh_ c{irle ektedr" ibn Fazln, ouzlarn mezarlar zerinde aruurdan tmls ra ettik|eririi yazar' Codex omanicus'a br-l ekliide gre Konanlar lnn mezar zerinde byk lr tmls in ,r,*r", zerindeki yaptnIn claha mtekomil cld,uu grlyor. inliier,

slenin rngi'arln zerinde jcra eclildii neticesine varJrtr. "inleri esnasnda yap ykorclo balJodllcli. o ruTiirkler iin.onlar mezarl!-'! iizerino bir ev in etti!er, Duvarlarna lnn hayatta iken atld la'1lrri ternsil ode Ineler! resimle'ini ve lnr luktan duruncaya

resnini'yaptlar.,clerler.Yineinkyaklai.rlnkaydottiklerinegre,Ki. Teni iin, heyke ei, dworlarna onn nuharehelerne ait aInelerin resimlerinin yaplaca bir 6bidenin in itir. fii-brouck,

ka<J'ar sltan ,,otr otrafJu kuiuld; ,i,;.';;; ili,, ," Krgz Kaz-aklarn

ertip edilmoktedir.

Yu[ar osnasl'clu at koular cJa yaplrIl. l kyllkll l klilrn ln a r.il,i ,,ir,,,, ,llirr.,, l,,.. I:n Batt'ta : "Cenfzo topraa konduktn sonro dltrt ,,, guiri,i.',,io, ,ir.oun-

zer;iler iin sivri kt< yaplar inA edlldiini, baz yerlerde kiremltle rtl biyil ta olma'asna ramen ta evter yapldln syler. VuLA!] {CffiNAzE TRENLER) :

Trke'de Cenaze trenerinin top]na birden yu denir. Eski Trklerde ylara ok nem ver tebesine ve eitli mntkalara gre gmlmemesi onun ahsna vri*, u, ok farkill< gster nin hakaretti: Ancak, idam rnahkm|ar rnerasirnsiz gmIrd. y.,rn en biiyi;k "Sosynl bak geri ka!m cemiyt|erde olduu gbi, eski Trk!erde de yiar tyler rpertici bir el<ild der' yzler dilinr, bur.nlar ve sykuaklar kesiiir, salar yolunurdu. $'iddetli alamalar naslnda atlar de Irnirtli. Bu hareketler lm esnasnda olduu gibi cenaze rneraimind'e 'mnasebetiy_ t,kr;lrlanrd. rhun Abic]eIerinde KI-Tegin'in cenaze rerasimi

;ritli mddetler verllmektedir. lhlnal l rJdtl ttlr1, ,u,,, y1ll:k l lilk(ltlor t}liit:t etraftan gelecek etllori vo moIirrln tnmnilillt lrt rnezarna ;mlnol jjlntlnttgn ay krtlr ,,,i, rl,,i,r,r. I\{tollar r ind kaydedilmettodlr. Kugga'i yu6un l,; ,ry,, vr,Ji" giin *ona yapldn kavdeder, Cenazo rnerasinlerlni liinclon ro ko,lr oorn ynplr}fi |tteJ rie t:akat. yu(| 0lilnrlau o|)oyco 11 yl|lacal<sn ijl muvakkaten btr yero grntr. Voy nak[edlirdi. asl kab-

almetlornden olon ea kamc dotlln cokl Trklcrdo yay1n olduu grlyor. Jordnee, At melrnllnl nlatrke "onlar kend delorlnc gro oalarnn blr kamn kootllor' Konrl rallr. Onlor bu b0yIt muhrlbo kdnlar g; yr* Matm ;;;

-*T t42 i' i .r.41i, NOTLAR :ffi:' NOTLAR t] ,AvE, Itri Dt}z]Llt'MIi: J-at

ryll<lli]]il,llantarVlaalarnakistediler."der..ibne!-Cevzi,AlpArslaniin olan klz kardei Arslan llli|ttt'l'l yp;l matem alatken halifenin kars

ltit,uye<Jignolurarakmetemtuttuuiu,bumatemesna$ndacariyelerihalifenin luna in s , kencii san ria k'esmek isteyince aslrda Aydnsa kesme XlV' ni olr.Iuunu kaydeder' ti olarak yas t.tarken san kesrnitir' otluirr,*o cIa Eoi*lir. Um;r Be-v labis i e,Goldtarda,Ostiyaklarda,KarsblgeslndekiKa. anIaldl rakanpaklarda **u*r,*,*r.'ibo' rlra, el-l_|andAni'nin bir beytinden

nagre]iatema!-eti"',',,sar;kesrneadetieskAraplardadavard.Ka. naatinizere,sa."u ierclekisayclmaadetlninhafifletilmieklolma!dr.A.keolojkkazlarsakesnoAdetiniokes n bir Hiyong_nu ;;;; jfievcut olduunu gstermekteclir. Noan_ula'da

Mi,tem alneti olaralr BiI k()slm(! i'i,dt:t,i Zcgiiclr vc Eyyrtler devirlerinde de gr . [rfi,tlctldr el-Kii{-it el-ls_ talrni'nin kaydna grc, Nrcxlt]il l\,liIltl b. el-Meiik el-juli} ls,il ziilti{lc'ini kcstirnitir. E"r.qar baka, Mak'iz so cllik elS6tih Eyyb'r'rr rrAll tiirbcgitl xli t''l.stl rncrrlrkla,rir: liltltlrii vc 'alarlnl kestirdiklerini kaydetnekteclir. s" 39, not s4 deki <Jnalrn tut munda> ijdcsii <yralrrr ifd<sii (.y ]l i[I ], ouzlarn> ekJinde deitirmek ger

kalrlnJeipekiindeyumak"yaplm.x7telembulunmutur.Pazrl'k'takillve sa t}azen sa kesrn il;. ,;"i, kat-l,.lerde clo tele',_!e r riiImtr. sal<allar da mten alArneti .le yet ;;;*;;;,;; zlmesiyIe ,i." l-",,rJi. pur,r,,"oro la bu!un'-tur. da Eeyiti',na{,in deni sakalI. nclu ezardo cesetlerin zerinde rk -Baza c{urumunda> eklincle, <<Kuze'line ouzlarn>

CenazemerasimleriesrasntlaTrllierarasl-d,atatbikedilenAdelerden ylln_ krrnaktr. AynT hicri lB70 m'] [iri ce ijntln eza, lra,,-,ro kll: Adet old:u zere' kabkaydeder'

n 100 kl| klrdklarn ;;;;;; ;;rklerl, aralai-nc!a

. 4s - 47 d'e zikredilen hadi.s iil bk. Buh&r1, el_sahh, t.iit&: el-Enbiya 48. 106 da rnslnan oldulrlar. baiedi}en }l-slarrr.t C}rta Vol51a havzsncla buiuran }ir Ftu ].a_ yr ruhtemeldir.

yapIrd' Btn' bunlardan sonra Teziyelor de cenaze merasimi esnaslnda de_ e'ligarlarnda uu gibi iki sene dahi rrfitcn bir rniiclcJet, L'-uj "]' banJa bir ler tei"tip.edii rin t eclerdi" u,'j rnaae;;Jrr,r?'*"" evlenrnesi acletse, "Ron seni brakyo' eonsn .i,, kars, Br lc ,.ur, hrnrlan sonra evlenehilirdi' s. 105 ' "uin., lil I 'i

yANLI D(}IU CITVEI,: Xa,$ $. liogru yilian ruslmanlarrrr -*areznr :j.arr'zn NDEKS A Abdiilkerim Saltuk IJur25' 5, str 20, not 2, not 6 22, not 7A 23, ntt 2T 4 4 4 53 yliarn rrs}mantrarn larzem .". Ahmed b. Nasr rlarrm }iiyor ylde smail hn, s. 85 Abdullah b. Bat, . 2(), 24, 29, str 3{, not *iliyor Tabi.tabl ;ty,[c li$, str 37, not i}8, 4,, t TbfltCI.b, t 61 ['ie}utrlar l{:Iukluiar .}:i 4, str 4, rot not 63 6's

}nla'lrila c.t,urruyor ;rl1i:irrda LxJI'ur 3 81_ ](rndirtchr :l l'i.-'.ri3 l sndo " }{fi,lislerde k**:a'atler I(lndrteka tl:krarlanl'ranasnda gsternedii i'adilerde kansatler Gok Ul1eynl sekilde },'{el'vez i, str 59, not ]-(j tl!}, not, :{i}* tii), i t n{]L} 01, rt 10'L (}2' iisterne*i Gk i"iveynl ici}.,lde ]u1crrov st' 8 ]-04 ]_5? s. . s. s" 02, 0, &s, S9, {}8, nct nct nr"t 108 not 16? nei]fler Iffivatrin syj lnsjy niielllifler I{ivfi,lin t s, -Lf, str 6

1?5 Hareg ise rd"rezm, asya le ].,'a.::lar ;' .!"s2, tr s. 11.$, str . 'i"1, tr . 12s, str s. ]"2l, str *. 1-f,4. 13 Lavar'lar :traf:.da.kler 3 :t:nfndakiler tr ? 38 4 9 Crcanyye delil Procopus de Ciireani]yc d*lili 1)':oecpiu da, Amazonlar, s. 108 Ammianus Marcellinu, s. r il13 Amu l(Amul-i Ceyhun), Angora rma, s. 119 Apaoki, s. 82, 91 Altn Kap, s. AJaJik, s. 77, 125, 130 .dlexios, . 41 Ali b. Eb Te[b, s. 26, 27, 85 Ati b. K_ye, s . 114 Almu b. ilk Yiltivr, s. 20, 39 Alp Aslan, s. L02, 742' Atfun Da, s. 100 72 Afrigiler, s. 25 Afn, s. 119 Ahmed b. Ali el_Deylem, s. 2t Ahmed b. fumil el-SflmAn, s. 21 Ahmed b. Mse el-Flrcznri, s.23,24 Aht (Byk Antaki), s. 41 Ad ka,'mi, s. 59 Afirabr, . 22 Arpad, s. 103 Arslan lfatun, s. 142 Artahumsen' s. 20, 23 Arf (Avrupa), s. 106 Asfir el_Cli, s. 22 A.skeliler, s. 100 Asparuh, s. 111 AttilA,s. 70,77,125, 130, 40. 74 t Avarlar, s. 111 Avf, s. 86, B9, 98, 100 Ayni, s. 125, L42 45, 59, 95... Ardak, s. 26 Arap, Araplar, s. 31, 38, 89, s. 22

66, 742 Balballar, s. 36, 111 Barancer, s. 57 Barda'a, s. 106 Bflris el-Saklib, g ' 20, 2l.,29, Barthold, s. 2il, 0B Basmiller, s. 95 Bagrt, Bartl:, x' t1), 40, 42, 7 , 04, ,l22, 726,

139... Badad (Mednet el_Sclfin), s. 27., 2J, 28, 30, S.1, 64., BAc0, s. 42 B Bib el_Trk (Tirk Ka1s), s. 23 F. 10

INDEKS l]v ('I]len (lgen), r:i1) s' 136' Blkiyye, s. 50 Burds, BurdasLar, s' 747 103, bydara, s- 727 Bayktirn1l, s' I42 Bayneh (MaYna), s' 43 Balrundur, s' 86 Bedv., s. 89. 100 Bursli, s. 44 Buryatlar, 134 C Ca'fer b. A'bclullah (Almu...) s. 47 CAhfl, s. 41 CA,hz, s. 87, 89, 100 118 Cumul, Cumullar, s. Bg, g5 Cnd Serahs, s. 24 CzeeAn, s. 85 Ccenler, s. 1]3 Crc6,n, s. 35, 60, l2(), 131, Beh, s. 92 gut irr"o, s' 118' !27 ' t28' 736,].42 116 Ben Kays b' Sa'lebe' s' Berk e-h6,n, s, 4&, 45 44,1r4 'iveyni, s. 61, aruklar, s. 734 Crcffniyye, . 2B' 27,2+),34, t)7, Eb Dlcf, s. 41, 82, 83 - 90, 91, gg, 101, 11?, 115, 116, 121, L28,131, 139... Ebu' l-FdA, s. 54 Eb Firs el_HamdAni, s. ]-42 trb l{Amid el_Endelsi, s. 59, 62, 66 BerkiYiruk, s'

Be-balk, s' 87 BeYaz lc;azarlax, s' 123 Beykend, s.22,24 bezcari madeni, s' 85 Brlt rvfrr (iteber, YltvAr) ' Brntrs Dciizi, s' tsilge Kaan, s' ginb, gcce masallr' s' 50 irni, s. 61, ?7, 98, 117' 98 1"30' 141 97

Cflhiliyye Devri, s. 31, 67, 116, 115, l2T, 128, 133, Ca'h (Sagiz), s. 40 C.m (Emba), s. 40 f,l Uavrglr' s. { ( Cv1z, s. 43, 61 Caynd, s. 89 139 (l il' f}5 iillcr, gg, 100, 115 li,l

Eb Sa'id, s. 125 Eb Ubeyd el-Bekri, s. 126 trclAd, s. 86 Eftalitler, s. 116, ]rZ4, I2.g, 740, 147 s. 106 Cayih (Yayk, Ural nehri), s. 37 s. 41 Cebbfiye, Cebye (Yabg), Cend, s. 131 Cengiz-hfln, 1.24 il ehri ve kcivii, .. in Seddi, s. 50 ' havzasr, s. R(), l()0 uanlar, s. t24 uva . 0() D Ekinci b. Kokar, s. 97, 98 Eliade, Mircea, s. 126 Erneviler, s. 89, 61, Bb, Bg, 7 13, 722 D'i el-Sair s. 22 el_H.

Brte-ine, s. 119 Bura kabilesi, s' 83, 85 Bura-hf,.n, s. 99 Buharfl_hud, s. 126 Buhr, 143 Bulflklar, s. 100 Bulgar, Blugarlar, s. 19, 20, 21, 25, 26, 35, 39, 42, 43, 44, 46, 4T - 67. ... Bulgar ehri, s. 58, 63, 6 t22 s. 43, 113, 119, el-CeyhAn, M. b. Ahmed, s. 22, r02 Ceyhun, s.22, 25,2T ,28,77, 84, 89, t04, r17 Cibl, s. 21 Cirimn, s. 43 Ct, s . 29 Codex Comanicu, s. 140 DAmegn, s. 22 Dr el-BAbfnec, s. 80 Demirkap, s, 59 Derbend, s. b9, 115 Deskere, s.21 DiyAle, s. 21 Dorystolon, s. T2 Duna (Tuna) ,s. 104 Ergler, s. gg Er'haz (rgiz) , s. 42 Erisiyye, s. 114 Erklik, s. t22, I34, i3t) IJ rman, s. 182 Idrsffniyye, s. I li4 E)skil, s. 60, 01, 04 I.,'rmeiyye clenizi, . t)S Emin el-Rzl, s. 66, 7:'' 78 Erden (Zagsibay), s. 40 E Ebfi Bekr el-Sddk, s. 50 Estonya, s. 50 Etil, s.58, 64, $9,77, Z!1, 80, ].02, ]0:J, l()4., - :t, ll.4, L]:E , 121,123,130 Itrak (r-Kntan olu Etrak), s. BZ, gg, Bg, l2g

l.{..i]..{4!'.!E*4ejsEffiL-1[ 't 4tt NDEKS NDEKS 92, 95, 97 s. 20 11"L, 149 r' 'gintrn, s. 99 138 'nc&, s. }'A"rb, s. 131 halen, s. 61 Hallece (Khelletch), s. 58, el-Fazl b. Mfsa el_Nasr'ni' s. 23, 24,47 Firdevsi, s. 107 I'irebr, s, 22 Fre,ilreiche Barbarossa, ' Himid b. el-Abbs, s. 45 Hammya Ksi, s. 22 Hanbalr, s. 80, Iaz, t23 Harezm, Hareznlil er, s' 20' 131 60 Hiyong-nular, s. 1I2, 722, 724, 725, 129, 42 T:[ive, 11b, 140, 6 22, 23, 25, 28, 29, 32, 36, 49, 61, 96, 105, !r2, L23" G Galinos, s. Gerdfu, s. 83, 86, 87, 89,99' 106, 107, 108 el-Hargflh, s. 83 HArn el-Red, s. 24, 80, 114,' Haty-nflne, s. 107 hayt el_henek otu, s' 85 Tl'razat, lFraza;r:lat, s' 19, 20' 35, 39, 41, 4'6,59, 63, 64,' '6, 78, 80 , 95, ].]o2, 104, 106, 111, 113, 116 ' t23, 1.)., Lh Gibert, s. 1l-8 itrlf b. Attab, s. 24, 29 el-itrfiyye, s. 24 Gmelin, s. 124, a32 Go k, s. 59 Goldesler, s. 13?, 238, 142 (Goldlar) Gktrkler, s. 89, I|7, 118' 121, 122 , r40 Griakov, s. 141 de Grignes, s. 116 Guillen, s. 118 Guiras, s. a' uz, bk. ouz Ger ginler, s. 100 100

Houhan-ya, s. l1l5 Hudd el*filt, s. l}, 61, 84, 99, 100 HulvAr, s. 21 T[u, Hrrnlrr l.inla.r)' g. 38, 70, 1)7, }i, l1:|' 177 h (kayna,,<) , a. 40 hutw, s. B2 HuvAr , '.2|2 Ifuv6,re, s. litl Hd6.bendi, l. l2I Hlag, s. l24

bn 17, bn s, 134 -

el_Furf,.t, s. zo, 23, 2+ fun Havkal, s. 2g, 42,44,60, 65, 79, 90, 103, 115, 1 120, 119, 131 bn Hurdedbih, s. 66, 134 bn KArin, ervn b. Rstm, s. 22 Miskeveyh, s. 65 }n Rusteh, s" 53, li4, 6, 63, s4, 65, 6ff, 7, 80, 125, ]-26, idri s. 41

116, 119. ki, s. 86 99 -Ii it,il ll_ [.[]rili nehri, s. In ii,Itxlll Tlguz, s. 39 duk, idrk, s" ll],i rrakla:, s. tll"l ltcbtr, s. 20 t, | Haz6.rn, s. t22 hazz, s. 79, 720 131, 134... ]Hazar HAkn, 103 102, ]-15, ]'20, s. 20, fsedorrlar, s. l2(1. l,l Issk_gl, s. Bt) I t bn el_Adiur, s. Hel, s. 71 helile aacr, s. 90 Hemedan, s. 2L Heraklius, s,722 Herodot, s. 113, fun Battta, 115, a24, E Hajert, s. 105 l'Ifikn, s. 76, 7', 78, ?9 80, 725,126,14r llerller, s. 69 Heski, Hekeller, s' 89' 100 Hipokrat, s. 106, 17, 108 10, 120, 119, 121, 123 Hitaylar lKitaYlar), s'

] fun el-Cevzi, s, l4I bn el-Esir, s. .97 bn el]'akih, s. 61, |l!), l07 bn FazlAn' s. 19, 2:] - 2,:lo, 36' 37, 47 - 45,49 - 5, 0() 65, 67, 7g - g0, lj4, t0t, _ ,724, 127,12B, 12|l, :t:J, s. 4, 4(!, i}?

. I1s, ]32 lrl i, -l' ,$0, I() . :t{i Itl'fi.l, . Fi!l, lj l llllt l. liii l, s. l26' |,1:| llk, s. tJ(i ll', Allliillllli', n, l'lI lll, lkiil,', l. jt,qi, $l-l, 70, l(X, ll''I' l()li, ll;l, ll ll'i' l2I, :](, lslii, Al.ikl1liti, s. l9 llii,vl' (l'l;kjilil'), s. ]_9, Il), (J(i, 7(), tJ,{, l)5, I04, l05, _ l 9it"

NDEKS lt,lri, g. 29, 42,79,7]-.f., t1.4, l!), 123, 13", 134, 135 'lstiyff. - kent, s. 1-31 15r ,.jiJ KAt, s. 25, Ifr (HikAn-bek), s. 76 J Jettmar, s. 28 Jo'danes, s. ]_41 x K6"be, s. 86 Kalan, s. kalansuva, s. 54 Kilin b. el-ahir, s. 82 Kalmuklar, s. 1L5, 132 kam, s. 1-21 Kama , s" 58, GS, 131Karabalga,sun, 91 138 Kansu, 98 Kara trIazarlar, s. \24, 122 Karahan]lar, s. 99 8l}, 84, 85, 89, el-Kataan, s. 37, l29 K&y, Kaylar, s. 97, 95, 9B kay aac, s. 40, 61 Kazan, s. 134 kaza tori, s. 138 Kazvin, s. 65, 116 kem, s. 121 Kerdeliler, s. 26 Kermes, s. 26 Klilvu s (krlavuz), s. 29 Kpak, Kpaklar, s. 25, 86, 95,97,98, 102 Krrgzlar, s. 26,55, 86, 88 ' 91, 95, 98 - 100, 117, 118, 130, l-40, 141 Kimk, Kimaklar, s' 52, 86 88, 99, 10 0 - l-02, 1"28, 131, 26 Kovalevsky, s. 62, 72, 73 Kubbet ei-Zeheb, s. 55 Kubrat, s. trl-1 KucA, s. 99, 8 3 Kmis, s. 21 Kun, Kunlar (Hun...), s. 97 Kur'An, s. 31, 51, 57,59, 82, Kurday geidi, s. 100 Kurgan, s. 129 Kurum (Bulgar kral) , s.72' 726 114 Mehdi (Ilalife), s. 89 el_IVlelik el-S6,lih sml, 143 Makdis, s. 97, 1]"4, t24, 141t Makrzi, s. 113, 143 Mangrlak, s. 102 Mi.n, s. 87' 139 Marco Polo, s. 46, 64,06, 6e, 89, 116, 124, r25, t32 Marquart, s. 86, 98 Martin i, f,e P., s. L24 Masegetler, s. 141 s. KinilI (Kine), s' Kt, I(itb eJ-Buld&n, s. 29 133 42

s. 106

Kara-hitaylar (Kit6,Y), s. 9lKarakalpaklar, s. L42 Karluk, Karluklar, s. 37, 84" 87, 89, 90, 95,97, 99, 100, |2,1].7,123, 131, 139 Karmsn (Kirmana), s. 21 Kastek geidi, s. ]_00 Kagar, s. 83, 84, 99 Kagari, Mahmud, s. , 84, 139, 141 Kiteb el-Memalik lik, s. 22 Kitanlar, KitaY ve KitA'Y&nlar (Hitay), s. 9l-, 92, 97, 98, 118, 123 Kivillin, s. 89, 100 Komanlar (Kpaklar) 118, 140, 130

Nikeforas I, s. 126 Kumahin, s' 22 Kutluk, Ktluklar, s. 90, 9r_, Kutrigurlar, s. l11 Kuv.ba (Kiev), s. 120 Kzerkn (Kiil-trkn), s. 34, s5, 37, 39 Ki-i.k YnAl, s. 35 Kl r, s. ]_40 Knde, Kiind, Kndiir - IIii.k6.n, s. 76, 7'(, 704 L Ladoga gl, s. 51 av'arla', s. 102 Leon V, s. 72 Leon Diacre, s. 65, 72 LeylA b. Nu'mA n, s. 22 Me'mfn, s. 114 Menander Protector, s. 10? }lfeng Kaan, s. il}4, 133 Menkhoz rrr"rrar , s. 118 Ie'v, s. 22, 24,38" &0 Merv6,n II, s. 123 1Vlervez, erefii'zzamin, s. 52, 5 4,62,76, 94, gg, 95 - 09, 100, 10]., 103 - ]_E, 'l:}:t merz, s. 67 Mes'di, s. 65, 66, 72, 71l, 111 " 113, 116, 'l1!), lj:t' Minorsky, V., 134 1"31, 134 s. l(X), l()I, ' s:' Konculu (Kundurtcka), 42 87, 95, 96, 97, 99, 1oo, 102, 111, 119, 126, t26, 128, Konstantin Porphyrog6ntus, 72, t35 Koryaklar, s. 138 M Macar, Maca:Iar, s. 76, 99, 103 - 105 41' 42, Mondavsl,r, . I2(l Mortvll,r' s. l():} Muha,rrxl l. Siilyii, Minusinsk, s. '11,8 Moollar, s. 4:l, 4h, 4tl, 55, 59, 72, 7lt Mo-holrr, H. !lli, I ls J,l,

s.

tbz 9, ,NDEKS + ]-E3 MuhammediYYe, s. 24 el-Muktedir.bi[eh, s. 19, 45, 46, l-11 Mu'tasrm-billhh, s. 1 19 Mfye da, s. 123 Mrc el-Zeheb, s. 119 19 20, onganlar, s. 139, l-32 ordu - kent (Kagar), s. 83 Orhun Abideeri, s. 87, 96, 126 O stiyaklar, s. 88, 142 m Meei, s. 70, 7t,73,74 mer b" e1-IIatt6.b, s. 46 zbek-han, s. 45, 55 z-kent, s. 13L el_ Mseyyeb. s'' 24, 29 Mseyyebiyye, s. 24,29 N Nasr }. A}rmed b. smiil Nasriyye, s. l-01 Nastur, s. 97 Nec0, s. 83 NehravAn, s. 2 1 Nerahi, s. ]-26 Nezr el.-Harami, zfv,38 nignar, s. 1l}8 Shmni, s. 23, 82, 83 P Panonya, s. 111 Pfly-bf, s. 35, 40 Pazrk' s. 117, 725, ].37, 728' !42 Peenekler, s. 4tr-, 42, 84, 95, 98, 101, 96, 97,103, 104, 724,734 Pei-che, s. 118 Pei-lor-fongs0n' s. 124 I'ien-yi-tien, s. 132 Peka,rski, s. L28 Plan Carpin, s. 113, 775,122 , Polianesler, s. 134 Proben, s. 118 P,rocapius, s. 65, 124 727 RibA.t_ Zemcdn (Bab elTrk), s. 23, 29 Rubrouck, s. 42, 111, I22, 727, 129,132, 133 , 140 Rum denizi, s. 104 Rus, Ruslar, s. 1-9, 30, 44, 51, 56,61, 64 - 76, gg, 95 , 103 ... 'Itusya, s. 41, 42, 64 Ribf,,t- Thir b. riyye), s. 22 Ali (Tahis s. 2'l (Sibir), s. 122 Sebir 'S0hrec, s. 5i3 S6,ibe, s. 128 Saka, Sakalu,r, s. l i{1, l()T Sakilibe (Iglvl,r), g. l1l, ll()' eI-SA.bi, s. 20, 21' S6rrerkand, s. 131 Senerkandi, s. 24 Sencer (Sultan), s. 97, 131 Serahs, s. 22 Ses siz deiinr, s. 51, 101 Sevsen el-Rassi, s. 2, 2I, 52 Seyfi, s. l-32, 140 Seyhun, s. 89 Sibir, s. 122 Sihirya, s. 52, iJ.G, tr21, 12,{, 1zfi, 1:i2 Simnfin, s. 22 Si

yenpiler, X-30 Siovenler, s. 134, 1ll5 Spercer, H., s. 11.t] Sr't, s. 37, ]}0, x 2{) S ' .. 40 }jill (nl), . 4],l Nilgaz, s. 8 NlAbr, s. 22 NiyasnA, s. 43 NizAmi, s. 66, 130' IJoar-ula, s. L42 Noanrla, . f,42 Nreddn Mahmd b. Zeng, 734 s. 143 o Oglakty, s. l-28 our, ouzlar, s.26,29 - 31,... ouz Cephesi, s. 131 fi Le Recueil des VoYages, Rediddtn, s. 96, 115 s. Rey, s. 124 21 25, 43, B:j, E4, H(), tt4, (}:'|, 1"11, 114, 120, t:t4 Sleviyye, s. .l34, Sflmflnle r, s. 21, 2:t, :Jl_1' :jl, ' 29, t\2 Samr (Samara), *. 42 :.Sar Saltuk, s. ]_lJO Sa n Uygurlar, s. 97, {)1,1, l:17 Saren, s. B0, 102 Sauvaire, s. 24 Sflve, s. 21 Sayan dalarr, s. 88 Seluklular, s. 37, 97 .Semender, s. 80, l"l":], ll4, 722, 723

llti:ii, Sli.liv, . ,tll 'illlt,yl' l. ll,li,l .l Itiilili, 1. ll:t l'lii tl i'l- li'1,, . (l() }lvil,' ,lri, . l ll \,JI . . lJl !"i,li.', l }]'lilt, M. l. Al, . l'i'i'Il, . l{l'i ll() llltll' . lJl) ],|l I i,ki'l, . !)t} l,, . ;t l' I()

154 NDEKS Toharistan, s. 89 Tokuz _ ouzlar, s. 87, 88, 89, 96, 99, 100, 131 Tonyukuk, s. 12 1, 130 Tonguzlar, s.118, 132 Tokuz - oz - hkffn, Tokuz hkn, s. 76, 96 T<.ur-hauth, . NDEKs __::i;ii;:I1i:.:a,:ffi 155 ii (Takent), s. ehritan, s. uvit, s. 104 ebbflz, s. 25 25 i'it.l, s. 104 iiri'ye, flriler, s. 97, 98 131 43 IJrem, s. 43 Uran, s. Ural (Yayk), s. 41, 13t. Vu-kieler, s. 118 Y Urfal Matius, s. IJrenhalar, s. 139 97 Olt T Tabar, s.89, T'abaristan, s. 120, 131, 134 Tabitabii, s. 35 tabrk, s. 127 T, s- 30, 37 TahtAh, s. 83 Taias, s. 84, 89 Taran Yanmada, s. 134 Tnngutlar, s. 95 Taraz, s. 131 lfarhan, s. 39, 40 Tatar, Tatarla:, s. 8s, 95, 119, 126 Tavgalr, s. 95 tAzice, s. 26 Tchao-kium, s. 115 52 i1-8 Tegn et-Trki (Tegin eIHssa), s' 20, 25, 29,30, Tercmiln Sellm, s. 54 Tevrat, s" 59 Thikomirov, s. 13 5 Tibet, s. BG Tifli, s. 102 'I'iyen-an, s. 99. 100 '|'nrtarakan Ruslar, s. 134 s. 124 tudun, s. , 115, 119; r24, s. 125 Tu-polar, l.mlslcr' s.

I24 Tuhsiler, Tuhsin, s. 84, 89 95,, 99, 100' Tu-kiyular, s. 112 129,130, 133 l"liig kabilesi, s. 102 Tflis dar, s. 89, 100 Tului, 140 Turfan, s. 141 Trlar, . 107 tutuk, s. 86 Tuyu-huenler, s. 113 140 l'rgis, TrgiIer, s. 100 Trirk, Tiirkler, s. 19, 20, 30 40, 42,43, 45

46, 54, 55, 59, 69, 75, 76, 79 ...... Tiirk adr, s. 28, 29,37,55 Trk Kapsr, s. 29 Ti irkrnen, Trkmenler, s. 31, 96, 97, 98 fT el-Utru, s. 22 Uygur, Uygurlr, s. 55, s. 11{'} Utigurlar, . 11l. {Jsrene, Urmiye gl, s. 76, &7, 88, 80, 95, f)6, 97, l_17, 118, 132 Uzil (Oyil), s. 40 T lgen (Bay [}lgc), s. 40 st-yurt, s. 29, l3t - uz, s. 96 v Var (Wah), s. Vassaf, s. J.24 Vabn6. (Kiik Ankt.i), .4]. Van gl, s. 98 Varegler, $. &, 76, "l:15 41 Yuanlar, s. tr3t) Yular, s. 140 - !42 yuT]., s. 40, 136 Yux'a, s. 51 Ysuf b. trbi'l _Sfi.C, s. %

Yabgfi, s. 34, 35, 37, 89 Yabglular, s. z5, 89, 95 Yahyn b. Zeyd, s. 85 Ya'kbi, s. 89, 106 Yekt, s. 76, 86, 87, I12, 1-16, 723, L27 YakutLar, s. 118, l-40 Yayrk neh ri, s. 41, 131, 139 Ye'cc ve Me'cc, s. 59, 12o Yeni-ken s. 131 yada ta, s. 87 Ye.isey, s. 88, 130 Yitvr (flteber), s" 20, 46 Ymklar (Kirn,klar), s. 9 Yrnal, " 39, 40 2.lVikingler, s. 19, 65, 66, Vra, s. 60 Vs, s. 51, 57, 58 Vladimir, s." 105 Volga, s. 4 1, 53, 58, 03, 77, 7A4,111, 113 Vuhuanlar, s. 133 r.35 Vat (Utka), s. 43 Vies (Vis), s. 51 105,

Zajackolvski, s" 76 Zamcdn, s. 29 Zcki Veld To, s. l}7, 60; 61", 65, 79, 134, t:it-, Z enir, s. 1lt|) Yand (Tch,g,), g. 40 Yam.a, Yrr,l,r, s. l)5, f)!), 100 66, IJmay, s. 40, 139 Umur Bey, s.

Zeyd 85 Zevfr.e iil_,kl,. H. l10 142 l. Ali l. t'l-'[Iiigcyn, s'

y,"j ,oL: di"I

;k; i-a relation du vCIyage d'hn Fodln chez les Blgeres de la,Volga l|It1lli'l'l)(,ll( roi. ]es Bulgrres de la Yol11a, qui s'tnlilull oi tt lcues >) (1), l tlxsslr lts IaquelIe e trouait un secrtaie ppi| |1 , une relation etrmement irl,lr. (]''sI l' les t.extes les plus curieu d'e abes. EIIq. ne f.ut connue pen-. InI tnylt1, q!' pnr la ueron ncampl't'e qa h'que de YdqftI trs l r!irlts lil (AtI)' Bachgrd, Bulgld'r, Klaar,. lulri c: 182!l 1xr I''r'l (')' I| 192:' s\cle aprts, Ahnad Zek Vald 'l'o1y h'uqlI, .*h grJl*l C *-^; c*te-t*-L,r-.cl;. e', w .* ,snl ,|- L:. C qb ou* {: 5.1 ],! l'|' 9!l, Ic 7ou,cnemeI l calife 'abbEsid'e

(196b} 1' H\ ; o),L, y ,^-1 '-!:5) ur <JJl &L Jl $I1 JP ot"r! . ""'a l_9- 'ko i j ' 4uJb :Jb :;}\, ,H\ 'L. ''u L o;V''l o1r,: 5 ;fc rb=b t{L:u;12 ,:uS((l)7') sj\; ir^ *.r*J .

J-, tI) '9!['i -'.ol (J) _'"JJ\ i' * ^r- ;r:J.l *jJ'\-,l Jl j djL i!tll=- aJ .*. r *]l ^dn- # { u 'n:(1* r\lrL,{ -z e d i'-,)\ qt 14 -'' '}: nt'--J o (J\ *-j '.;pil :$l " ^''' j-;- * "q' -r", .";l.u#\ ," '*r'osi eu> ;* .L u 'i .qnj\} Jl/Y\)J'* .9^\ L ,( ;1.lJ!9 rk: 4'":C j \. '"q"4J\ +J\ Jut d ':*' -] ,}. !\r,J, ,LJ "'j+j;it Liry'\ iJ\ *lc ;n^il\, 'te"Jl ,r,) .r l;{):,g1 "rc\ j)Ll ",.l ,v ,-i, ,ao : y ;i l'5'(e Jl:I[ 1,$;' 'r.f1r j .y f & ;!pj' :Y3 M (g & c-*1 "rJ,. ;:M "j ;lr". tI J,:, :Y.Lf$ ,'}r'rnu,or",* th. . ,-M ( g^rrl .r^

' 7xrI: l(il{ll l_ll|llii I'lbn aIlr'''itlI I'zlll I)loI ll

q , l ( rl'llt| 'r l l ' l l r ol l n : e:et ouurtgc l*l i r:lrrl dilaIIt i l1 i ( t l :M (d. ; :Y (c 1 :Y (I l"l'" iiJL-, 1)I (9'

(t) vol' pu ll|l (il, l7) r l vlnur |o l q| 'p1llqr seueEcnt et dg l'ot lo l'lf;x. _ () Sur"let llolot 1n l.rohn y orrlirl tl tf lll .ur f(tld lld!lIitr. vllr Jmfklltrtrl. l lY'. t aoi. 'tilpt. JI .207 ;Cf' aurl l ln, il{o q, tll, tl' JgE (IbD Fdl{n), nomnncarm . len d. vq0l r. lfotp rud ds[. loll uhlol, l0 l'l, 'tolgt.l. ,trrri'

ikr F'arlam Seyahanfi,rosi'r 1$39'da ['ei;rig'te fi" Veliaii Togan tarafndarr ta

bn Fadn" l$oyltu*l' l'ru*r trr' ciiminn nsznlg llr "l ffi,yir'd$ bu*lmtr. ) rmetinde bir sahife.

\ q+p.;aw++l d 'Jk:, l"4, J L -t*9 a|l ur:: !.J' :JLr-lJ L;L 1r'r)} & Ll :|: -* +J: L+'rr*frt4 .J".1 () .r"d}.1l;, u-l grj rl h-9

"Ji,'J .JF, iJL.., j .Lrr: r.'b "*+; 4.Jl fJsJ LJi-b t* ; ..o J-" ,[. : ..ul-, ' *njl j nt L ;.r(. LJhJl JL JlrJJl J"*, jr'4lik'.i*l *+o,.-

r+ft r bL dr- *(; ..*} k a*J, gsLJ ''L-*, tJG L"d Jb ao A-["-(rlr'8i; i.c.i,-,,; U** . ':-J} .._, aJ :a} a;V f' .- J&J ,"+& rr* Z^JLollJ e} ), rsJ,_r"} L $ gJ 9*}J J Jb-, ""Jl LJI "-rL ,"-+I -J3 '4rk". .", f 1)ea *-1 ;-14 , ts* 4, ;-:jt "-'4: L*} ''J] ,L J,-jJl -r" p:I*t: !i":j- r- h*,, .J LE21 a ':. a1 1.lr I ,)3 .*+ t q1-*rt . y$o -k'-T l r)\ y')' r/' _>/,

ilY]-.1;-,. tJ, k) 5, ci J, # L d.s "''JJ "k , Jl ,}"-';

bn Fazta, Seahatnffnesi 1823'de St. Petersburg, da arapa asl ve aJaJGa tercmesiy . nL Ffhn tara.findan leirdilmitir. Byk bir emek mahgI ola b bas'lndan bir sal mrIrtosiniz. ,!b;',;6, "r:/*/'* d pll V().w"-P,' / l _ ",+*u,, l{l.yiltnfi^mesi'nin 1959,tI m,l lr.r,fnIan notJar ve arlrlnnlrl Jrplr loIt$run kapak sa,hfefl l)r. I*am

A.I;Konrncnvft ,oknop xcm o1u']eck Poqeacop x uayk' uqF-pete+& O ETO IIYTEIIIECTrWI,4 aylrq4a KHNTA HABOATY B 9ZI.9ZZ," PbxoBcKof X;o optrBrr^ TPyLoBoro ocyPDEatoro rIE'EPcuTEtA 3[ATERbcTEo xAcoro slAEH i & il roPbKro s Eo bn Fazlan Seyahtnmesi'nn *usa terctmesnin kapk' so}ifesi" ' :; S'O N'-