T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

DENZCLK

GEM DZEL MAKNELER SOUTMA SSTEM

ANKARA 2008

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller;

Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET- 1 .................................................................................................... 3 1. SOUTMA SUYU DEVRELER ....................................................................................... 3 1.1. Soutmann nemi ....................................................................................................... 3 1.2. Su ile Soutma Sistemleri ............................................................................................. 3 1.2.1. Ak Soutma Suyu Sistemleri.............................................................................. 4 1.2.2. Kapal Soutma Devreleri ..................................................................................... 5 1.2.3. Radyatrl Soutma .............................................................................................. 9 1.2.4. Kyaslama .............................................................................................................. 9 1.3. Dorudan Hava ile Soutma ....................................................................................... 10 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 11 RENME FAALYET- 2 .................................................................................................. 13 2. SOUTMA SSTEM ELEMANLARI............................................................................. 13 2.1. Sistem emas ............................................................................................................. 13 2.2. Soutma Sistemi Pompalar ........................................................................................ 14 2.3. Kulerler ....................................................................................................................... 15 2.3.1. Soutucularda Boru lerinin Kirlenmeleri ve Alnan nlemler......................... 17 2.3.2. Galvanic Corrosion ve Alnan nlemler Tutyalar............................................... 17 2.4. Szgeler ( filtreler ) ................................................................................................... 17 2.5. Termostat .................................................................................................................... 18 2.6. Soutma Sistemi Valfleri ............................................................................................ 20 2.6.1. Globe Valf ........................................................................................................... 20 2.6.2. Deniz Suyu Devresinde Bulunan Valfler............................................................. 22 2.7. Scaklk Gstergeleri................................................................................................... 24 2.7.1. Manometreler....................................................................................................... 24 2.7.2. Termometreler ..................................................................................................... 25 2.7.3. Pirometreler ( Egzost Scakl lcler )......................................................... 26 2.8. Gvenlik Cihazlar ...................................................................................................... 26 2.8.1. Alarm Cihazlar ................................................................................................... 27 2.8.2. Otomatik Stop Cihazlar ...................................................................................... 27 2.9. Genleme Tanklar (Expansion Tanklar) ................................................................... 28 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 29 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 30 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 31 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 32 RENME FAALYET- 3 .................................................................................................. 35 3. GEM DZEL MAKNESNN SOUTMA SSTEMNDE TERMOSTAT VE VALFLERN BAKIM VE ONARIMINI YAPMAK ............................................................ 35 3.1. Soutma Suyu Dolam.............................................................................................. 35 3.2. Dizel Makinelerinin Soutma Blgeleri ..................................................................... 36 3.2.1. Silindir Ceket Soutma Sistemleri....................................................................... 36 3.2.2. Silindir Kaverlerinin Soutulmas ....................................................................... 38 3.2.3. Enjektr Soutma Devreleri ................................................................................ 40

3.2.4. Piston Soutulmas .............................................................................................. 41 3.2.5. Trboarjer Soutma Devreleri ........................................................................... 42 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 44 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 45 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 48 KAYNAKA ......................................................................................................................... 49

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 525MT0210 Denizcilik Makine Zabitlii Gemi Dizel Soutma Sistemi Dizel motorlarnn soutma sistemlerinin bakm ve onarmnn makine katalouna gre yaplnn anlatld renme materyalidir. 40/32 Gemi Devreleri modln baarm olmak Gemi dizel soutma sisteminin iletim ve bakmn yapmak Genel Ama Uygun ortam salandnda dizel motorlarnn soutma sistemlerinin bakm ve onarmn makine katalouna gre yapabileceksiniz. Amalar MODLN AMACI 1. Gemi dizel makinesinin soutma sisteminde szge ve su pompalarnn bakm ve onarmn yapabileceksiniz. 2. Gemi dizel makinesinin soutma sisteminde kulerlerin bakm ve onarmn yapabileceksiniz. 3. Gemi dizel makinesinin soutma sisteminde termostat ve valflerin bakm ve onarmn yapabileceksiniz. ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Ortam Donanml dizel makineleri atlyesi ve laboratuar projeksiyon ve internet ortam Modl ierisinde ve sonunda verilen oktan semeli sorularla kendi kendinizi deerlendirebileceksiniz. Ayrca modl sonunda retmen tarafndan uygulanacak eitli lme aralaryla performans deerlendirmesine tabi tutulacaksnz.

LME VE DEERLENDRME

iii

iv

GR GR
Sevgili renciler, Dizel makinelerinde yanma srasnda oluturulan snn bir blm gazlar tarafndan silindir duvarna tanr ve onun scakln ykseltir. Dizel makinelerinin operasyonlar srasnda yanma odalarnda 14001900 derece civarlarnda ok yksek bir scaklk oluur. Bunun sonucu olarak i evrimi srasnda ve tam yk altnda bir silindirdeki gazlarn ortalama scakl 500800 derece arasnda deiir. Bu scaklktaki gazlarn ss silindir duvar tarafndan emildii iin yalama asndan makinenin operasyonu yeterince gvenli olmaz Bu durumda silindir duvarndaki ya filmi hzl olarak yanacandan srtnen paralar arasndaki klerensler (aklklar) ortadan kalkar ve bu blmler hzl bir biimde anr piston kafas ve supap diskleri tavlanp yanar. Operasyon srasnda pistonlarn srtnmesinden oluan s silindir gmlekleri tarafndan soutma suyuna aktarlr. Bu arada yataklardaki srtnmeden meydana gelen s yalama ya tarafndan yatak dna, kartere ve oradan da soutucu veya kulere tanr. Daha sonra oradan deniz suyuna aktarlr. Bylece cebri soutma suyu yardm ile makinenin alan paralarnda dk bir scaklk temin edilir ve bu scaklk srdrlr. Dizel makinelerinin silindirlerinin yanma odalarnda yaktn yanmas ile oluan s miktar yaklak olarak 12502200 kcal/bhp/saat deerleri arasnda deimektedir. Tecrbeler su ile soutulan makinelerde bu snn % 28-33nn soutma suyu, hava ile soutulan makinelerde ise %25 inin hava ile makine dna tandn gstermektedir. Eer bu snn giderilmesi iin bir ilem yaplmayacak olursa silindir metal scakl yanma rnlerinin silindirleri terk ederken tadklar scakla yaklaacaktr.Bu scakln makinelere verecei zarar baka hibir eyle kyaslanamayacak kadar nemlidir. Sonu olarak gemi ana ve yardmc makinelerinin soutulmas gerei ortaya kmaktadr. Bu modlle gemi dizel motorlarnn soutma sisteminin bakm ve onarmyla ilgili gerekli bilgi ve becerileri kazanacaksnz.

RENME FAALYET 1 RENME FAALYET- 1

AMA
Bu renme faaliyeti ile gemi dizel soutma sistemini tanyarak iletim ve bakmn yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Tersanelerde ve limanlarda bulunan gemilerdeki kataloglardan, brorlerde, internetten ve niversite ktphanelerinden aratrma yaparak bilgi edininiz. Edindiiniz bilgileri rapor haline dntrp grubunuza sunum yaparak paylanz.

1. SOUTMA SUYU DEVRELER

1.1. Soutmann nemi
Motorlar, s enerjisini mekanik enerjiye eviren makinelerdir. Motorlar s enerjisini mekanik enerjiye evirirken ayn zamanda ok snrlar. zamannda yanma odasndaki scaklk 14001900 Ca kadar ular. Bu durum ok ksa srse bile, baz motor paralarnn 800 C snmasna sebep olur. Motor paralar soutulmad takdirde; Paralarn mekanik dayanm zayflar. Paralar zerinde ar genlemeler meydana gelir ve hareketli paralar arasnda bulunan ya boluu sfra iner. Yalanamayan paralar kuru srtnme sonucu oluan snn da etkisiyle birbirine kaynar veya skr kalr (Pistonun silindirde skmas ve yatak sarma gibi olaylar). Motor ya, yalama zelliini kaybederek grevini yapamaz. Bu durumda, kuru srtnmeye yol aar ve ayn sonular meydana getirir.

Yukarda aklanan olumsuz etkileri ortadan kaldrmak iin, motorun tamamen soutulmas da zm deildir. nk motor alma scaklna ulamadan istenilen gc veremez. O hlde soutma sisteminin grevi; motor paralarnn, motor yann ar snmasn nlemek ve motorun tam g verecek ekilde alma scaklnda kalmasn salamaktr. Soutma sistemleri, sv ve haval olmak zere iki eittir.

1.2. Su ile Soutma Sistemleri

Gemi dizel makinelerinin su ile soutulmasnda balca iki trl devreden yararlanlr: Ak ve kapal devreler.

1.2.1. Ak Soutma Suyu Sistemleri

Ak devreler bir takm sakncalar nedeniyle, daha ok kk teknelerin makinelerinde kullanlmaktadr. Bu trl devrelerde denizden alnan su, makinelerde dolatrldktan sonra tekrar denize verilmektedir. Byle bir devre ekil 1,1de grlmektedir.

ekil 1.1: Ak soutma sistemi

Kinistin valfin almasyla deniz suyu bir streynerden (2) geer ve su kesiminin altnda bulunan deniz suyu serkleytin pompasnn (3) keysini doldurur. Genel olarak merkezka trden olan serkleytin pompas, suyu yaklak olarak 24 barlk bir basnla makineye (4) verir. Deniz suyu makineye verilmeden nce yalama ya kulerinden (5) geirilir. Makineye verilen deniz suyu nce silindir ceketlerine (6) girer, oradan silindir balklarna (7) ykselir ve soutma grevini yerine getirdikten sonra, disar valfinden (8) tekne dna atlr. Souk mevsimlerde makinenin scak tutulabilmesi iin sisteme bir baypas devresi de (9) ilave edilmitir. ok sade yapda, basit ve maliyetlerinin dk olmasna karn, ak devrelerin nemli sakncalar vardr. Deniz suyu scaklnn trl mevsim ve denizlerde birbirinden farkl oluu ve yine trl denizlere gre miktarlar deien metal tuzlarn iermesi, sz edilen sakncalara yol aar. Scakln farkl oluu, makine yapsnda farkl noktalarda farkl sl gerilmelere yol aar. Metal tuzlar ise, zamanla soutma suyu dolatrlan yzeylerde tuz katmannn olumasna neden olur.

Bu olay soutmann bozulmas, silindir yzeylerindeki yalama yann karbonlamas veya yanmas, srtnme ve anmalarn oalmas, makinelerinin giderek snmas ve pistonlarn imesi sonucunu dourur. Bu nedenlerle gemi dizel makinelerinde ak soutma devreleri yaygn olarak kullanlmazlar. Ak sistemin yararlar unlardr: ok basit bir sistemdir. Soutucuya gereksinme yoktur. Bir dolam pompas (serkleytin pomp) yeterlidir.

Ak sistemin sakncalar ise unlardr: Tuz katman oluumu olasl ok yksektir. Makine daima souk olduundan genel verim dk ve zgl yakt tketimi yksektir. Yabanc madde ve deniz canllarnn sisteme girme olasl her zaman vardr. Galvanik korozyon tehlikesi kanlmazdr.

1.2.2. Kapal Soutma Devreleri

Orta ve yksek glerdeki gemi dizel makinelerine, kapal soutma sistemleri uygulanmaktadr. Bu sistemler ekil 1,2den de grlebilecei gibi iki ayr devreden olumaktadr. Bunlardan birincisi tatl veya damtk suyun dolatrld kapal devre ve ikincisi ise deniz suyunun tanmasna yardmc olan ak devredir.

ekil 1.2: Kapal soutma sistemi

Kapal devrede soutucu olarak ime suyu kullanlr. me suyu bir dolam pompas (1) tarafndan nce makine silindir ceketlerine (2) baslr. Oradan silindir kaverlerine (3) ykselen su snm olarak makineyi terk eder. Genel olarak kapal devrelerde tatl suyun makineye giri scakl 50 oC ve max k scakl ise 65 oC dolayndadr. Suyun tekrar kullanlabilmesi bakmndan, makinelere verilmeden nce soutulmas gereklidir. Bu amala kapal soutma devrelerine bir su kuleri (4) ilave edilmitir. Kulerden geen su, dolam pompas tarafndan tekrar makineye verilir. Bylelikle pompa (1) makine, kuler ve tekrar pompa arasnda kapal bir devre oluturulur. Zamanla buharlama, boru balantlarndan kaaklar vb. nedenlerle kapal devredeki su eksilir. Bu nedenle kapal devrelere "ekspension tank" ad da verilen bir "genileme tank" ilave edilir. Tatl suyun soutulmasnda kullanlan deniz suyu da yine incekn valf (7) yardmyla denizden alnr, streynerden (8) geirilir ve deniz suyu dolam pompas (9) yardmyla yalama ya (10) ve tatl su (4) kulerlerine verilir. Bu arada, ekilde grlmemekle birlikte, deniz suyu enjektr ve piston soutma suyu kulerlerine de verilmektedir. Bylelikle yalama yann soutulmas srasnda bir miktar snan deniz suyu, daha sonra tatl su kulerine baslr. Bylece; snan deniz suyu disar valf (11) yardmyla tekrar denize verilir. Isl gerilmeleri en aza indirebilmek amacyla dizel motorlarnda; zellikle gemi dizel makinelerinde, giri ve k suyu scaklklar arasndaki fark yaklak olarak 715 oC dolaylarnda olmaldr. Ar ve orta devirli dizel makinelerinde soutma suyunun dolatrlmas silindir ceket ve kaverlerini soutmak iindir. Ayn sistem, yksek gl makinelerde egzoz supaplar ve eer donatlmsa turboarjerlerin soutulmas iin de kullanlr. ekil 1,3te MAN B&W makinelerine uygulanan byle, konvansiyonel (geleneksel) bir soutma sistemi grlmektedir. Bu tr soutma sistemi; kemaft yalama ya sistemi, ana makine yalama ya soutucusu, silindir ceket suyu ve skaven havas kulerinin soutulmasnda kullanlr. PTO sisteminin dililerinin yalama ya kuleri de dier kulerlerle paralel olarak altrlmaldr.

ekil 1.3: Konvansiyonel soutma sistemi

ekil 1.3n alma ilkesi yledir. S (1) ve derin su (2) kinistin valfleri yardmyla, deniz suyu pompalarndan (4) biri tarafndan emilen deniz suyu; kemaft yalama ya soutucusu (5) ana makine ya kuleleri ve silindir ceket suyu kulerlerinden geirildikten sonra, disar valfinden (14) denize verilmektedir. ekil 1.3te kesikli hatlarla devre deniz suyu sistemi gstermektedir. Bylelikle yalama yalar ve silindir ceket suyu soutulmu olmaktadr. Tatl su pompalarndan biri (13) suyu makinenin kndan (M) ekmekte ve onu tatl su jeneratr (12) veya reteci tatl su soutucusu (7) ve bir termostatik valften de (3) geirdikten sonra silindir ceketinin giriine (K) vermektedir. Tatl su devresi zerinde bir "havaszlandrc" veya "dearatr" (9) ve bir genileme tank (8) bulunmaktadr. Soutma suyunun silindir ceketinden k devresi zerinde termostatik olarak denetlenen bir ayar veya regleytin valfi (3) bulunmaktadr. Bu valfin, soutma suyu k (tarafnda ise bir sensr" vardr. Bylelikle ana makinenin knda soutma suyunun scakl 80-82 C dolaynda tutulur. Havaszlandrma tank veya dearatr (9) tatl soutma suyu iindeki havann karlmas grevini yerine getirir. Bylelikle devrenin trl ksmlarnda hava cepleri veya tuzaklar olumas tehlikesi ortadan kaldrr. Sisteme eklenen ve makine dairesinin yksek bir yerinde bulunan expension tank (8) ise hem devrede trl nedenlerle eksilen tatl suyu yerine koyar ve hem de makinede snan suyun hacminin bymesine msaade eder. ekil 1.3 N harfi deniz suyunun soutma amacyla spersarj havas soutucusuna girii ve P ise soutucudan kn belirtmektedir.

ekil 1.4te ise "Merkezi" soutma suyu devresi grlmektedir. Bu sistemde deniz suyu tarafndan soutulan bir kuler bulunmakta ve ceket suyu soutucusu dahil dier soutucular alak scaklktaki tatl su devresi tarafndan soutulmaktadr. ok yksek sperarj havas scaklna engel olmak iin alak scaklktaki sistemde tatl suyun normal scakl, maksimum deniz suyu scaklna (32 oC) uygun olarak 36C dolaynda tasarlanmtr. ekil 1.4'te s su kinistin valfi 1,derin su kinistin valfi 2,deniz suyu pompalar 3,merkezi soutucu 4,termostatik valf 5, merkezi soutma suyu pompalar 6, kuler (kemaft yalama ya kuleri 7 ana makine yalama ya kuleri (8), ceket suyu kuleri 9,merkezi soutma suyu ekspenn tank 11, havaszlandrc veya dearatr 12, ana makine 13,n stc veya prehiyter 14, tatl su jeneratr 15,ceket suyu pompalar 16 ve disar valfi 17 says, ile belirtilmitir. Ayrca, tatl su k M,tatl su girii K, sperarj havas kulerine deniz suyu girii N ve k da P harfleriyle gsterilmitir.

ekil 1.4: Yksek gl makinelerde kullanlan bir merkezi soutma sistemi

1.2.3. Radyatrl Soutma

Bazen kk tekneler kara tat aralar ve elektrik enerjisi reten dizel makinelerinde de kapal soutma sistemlerinden yararlanlr. Bunlara "radyatrl soutma sistemi" ad verilir. Byle bir sistem ekil 1.5' te grlmektedir.

ekil 1.5: Daha ok kk gl makinelere uygulanan radyatrl ve evre stcl bir soutma sistemi

1.2.4. Kyaslama
Konvansiyonel soutma sistemlerinin yararlar unlardr: Deniz suyu ve silindir ceketi iin sadece iki takm soutma pompasna gerek vardr. Birka boru devresi nedeniyle basit bir yapdadr.

Bu sistemin sakncalar ise unlardr: Tm soutuculara deniz suyu verilmesi gerektiinden yksek bakm giderleri olutururlar. Pahal, galvanizli elik veya bakr-nikel (Cu-Ni) borular gerektirirler.

Merkezi soutma sistemlerinin yararlar ise unlardr: Deniz suyu tarafndan soutulan bir kuler olduundan, sadece bunun bakm gerekir. Dier soutucularn tm tatl su ile soutulduklarndan bunlarn imal edilmesinde daha ucuz malzeme kullanlabilir. Az sayda paslanmaz malzemeden boru kullanlabilir. Soutucular ve bileenlerinin bakm azalr. Isdan yararlanma oalr.

Merkezi sistemin sakncalar ise unlardr: Deniz suyu, alak scaklk tatl su ve yksek scaklk ceket suyu olmak zere tane pompa gerektirir. Maliyetleri daha yksektir. Yukardaki ekilde (ekil 1.5) bir dolam pompasnn (8) belirli bir basnla salad soutma suyu, yalama ya kulerinden (14) getikten sonra makineye (18) verilir. Silindir ceket ve kaverlerini souttuktan sonra snm su radyatre (1) gnderilir. Radyatrden geii srasnda, bir vantilatrn (2) salad hava akm yardmyla su soutulur. Kara tat aralar ile gemi yardmc makinelerinde vantilatr veya "fan", makineden bir kasnak ve V kay yardmyla hareket alr. Sabit dizel makinelerinde ise, bu amala elektrik motorlarndan yararlanlr. Vantilatrn evreden ektii hava radyatr peteklerinden geer ve suyu iyice soutulur. Trl nedenlerle radyatrdeki su azald zaman sistem bir doldurma devresi (7) yardmyla beslenir. Bu devreye ayrca radyatrn havasn karmak amacyla bir hava firar borusu (6) da eklenmitir. Bilindii gibi, soutma suyu iindeki erimi hava, karlmad takdirde, hava cepleri ya da hava tuzaklarna neden olmaktadr.

1.3. Dorudan Hava ile Soutma

Silindirleri hava ile soutulan iten yanmal makineler genel olarak uaklarda baz otomobil ve botlarda kullanlmaktadr. Bu makinelere bir vantilatr pervanesi ya da blover tarafndan hava salanmaktadr. Vantilatr pervanesi veya blover makineden V kay yardm ile hareket alarak almaktadr. Hava ile soutulan makinelerde silindir ve silindir balklarnn scakl su ile soutulan makinelere gre olduka yksektir. Bu bakmdan yalama sorunlar ortaya kar, bu yzden daha abuk anma nedeniyle bu tr makinelerin mrleri su soutmal motorlara gre daha ksa olmaktadr.

10

LME VE DE ERLEND RME LME VE DE ERLEND RME

Aadaki sorular cevaplayarak renme faaliyetinde kazanm olduunuz bilgileri lnz. 1. Aadakilerden hangisi ak soutma sisteminin yapsnda bulunmaktadr? I-Yalama kuleri II-Su pompas III-Streyner A) B) C) D) 2. I-II II-III I-III I-II-III

Aadakilerden hangisi ak sistemin yararlarndan birisidir? A) ok basit bir sistemdir. B) Soutucuya gereksinme yoktur. C) Bir dolam pompas (serkleytin pomp) yeterlidir D) Hepsi Aadakilerden hangisi ekil 1.2de kapal soutma sisteminde grlmemektedir? A) Su kuleri B) Ya pompas C) Ekspansion tank D) ncekn valf Isl gerilmeleri en aza indirebilmek amacyla dizel motorlarnda; zellikle gemi dizel makinelerinde, giri ve k suyu scaklklar arasndaki fark yaklak olarak 7-15 oC dolaylarnda olmaldr. A) Doru B) Yanl Ana makinenin knda soutma suyunun scakl C dolaynda tutulur. A) 4042 C B) 8082 C C) 120122 C D) 180182 C

3.

4.

5.

11

6.

Konvansiyonel soutma sistemlerinin yararlarndan biri de galvanizli elik veya bakr-nikel (Cu-Ni) borular gerektirmi olmasdr. A) Doru B) Yanl

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Cevaplayamadnz veya yanl cevapladnz soru var ise ilgili konuyu tekrar ediniz.

12

RENME FAALYET 2 RENME FAALYET- 2

AMA

Bu renme faaliyeti ile gemi dizel soutma sisteminin elemanlarn tanyarak iletim ve bakmn yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Tersanelerde ve limanlarda bulunan gemilerdeki kataloglardan brorlerden, internetten ve niversite ktphanelerinden aratrma yaparak bilgi edininiz. Edindiiniz bilgileri rapor hline dntrp grubunuza sunum yaparak paylanz.

2. SOUTMA SSTEM ELEMANLARI

2.1. Sistem emas

ekil 2.1: Sistem emas ve elemanlar

13

Gsterge tablosu zerindeki basn geyci Kresel musluk Termometre Hava tapas Scaklk uyarc Termometre balants Gsterge tablosu zerindeki termometre Valf Boalma Soutma suyu pompas Ak gstergesi Ksma plakas (orifis) Rezistanl termometre Valf Yedek para iin balama yeri

2.2. Soutma Sistemi Pompalar

Gemi dizel makinesinde dili donanmla krankaft ya da kemafttan hareket alan plencerli dolam pompalar kullanlr. Ancak dizel makineleri soutma sistemlerinde genellikle santrifj tip soutma suyu pompas kullanlr. Hem dolam suyu ve hem de kulerlerin deniz suyu iin merkezka pompalar kullanlmaktadr.

ekil 2.2: Soutma sistemi pompas

14

ekil 2.3: Su pompas kesiti

Bu tr pompalar bir keys iinde dnen bir impeler ile impelerin iinde byk bir hzla dnd bir pompa keysinden olumaktadr. Merkezka pompalara su, orta ksmdan girer pompa keysinin evresinden d evreye verilir. Gerekli basn merkezka kuvvet ile salanr. Bu pompalarn devir saylar 12003500 rpm arasndadr. Merkezka pompalar altrlmadklar zaman su geriye tank veya denize akar bu nedenle bazen pompann alc tarafna bir ekvalf yerletirilir. Bu pompalarn emme yetenekleri yoktur. Bu nedenle soutma suyunun gravite ya da basnla pompann alc tarafna verilmesi gerekir. Yardmc dizel makinelerinde merkezka pompalar makine krankaftna bal bir dili donanm yardmyla hareket alr.

2.3. Kulerler
Gemi dizel makinelerinde tatl suyun soutulmas amacyla genelde borulu kulerler kullanlr. Dolam pompas yardmyla kuler kapaklarndan birinin alt tarafndan verilen snm tatl su alt sra borularn iinden sola doru akmakta ve arka kapaa arparak st sralara girmekte n kapan st tarafndan makineye disar edilmektedir.

15

ekil 2.4: Borulu tip kuler ( tatl suyun soutulmas )

Dier dolam pompas ise kuler gvdesinin st tarafndan deniz suyunu borularn evresine vermektedir. Deniz suyu, borular da tayan bafl ( perde ) arasndan ve borularn evrelerinden geerken tatl suyu soutmaktadr.

ekil 2.5: Borulu tip kuler

Soutucularda deniz suyunun tatl su tarafna gemesini nlemek amacyla tatl su dolam pompasnn basnc daima deniz suyu basncndan yksek olmaldr.

16

Kapal devrelerde soutma suyu deniz suyu tarafndan soutulmaktadr. Bu nedenle deniz suyu iin pompa, filtre ve boru devrelerine ihtiya vardr.

2.3.1. Soutucularda Boru lerinin Kirlenmeleri ve Alnan nlemler

Borularn iinden geen deniz suyu hznn boru kirlenmesinde ok nemi vardr. Deniz suyu hznn 2,5 m/s altna dmemesi gerekir. Dk hzlarda deniz suyu hayvancklarnn birikip borularn iinde byyerek, tkanmasna sebebiyet verir. Yine de mikroorganizmalar filtreden geerek kirlenme olabilir. Bunun iin deniz suyu giriine, damlama sistemi ile ila verilir (klor veya sodyum hipoklorr). Deniz suyu taraf gzleme kapaklar sk sk alarak boru ileri ilenir, tazyikli su ve hava tutularak temizlenir. Son zamanlarda deniz suyu giriine konan damlama usulnn yerine; ok dk frekansta elektrik dalgalar gnderen bakrdan ubuklar konarak, mikro organizmalarn girileri nlenmi olur. Air cooler (hava soutucularnda) byk dizeller olsun, kk dizeller olsun borularn iinden deniz suyu dndan hava geer. Deniz suyu borularnn zerleri fin tabir edilen alminyum kanatcklar ile borularn soutma yzeyleri artrlr ve bylece souma hz artm olur.

2.3.2. Galvanic Corrosion ve Alnan nlemler Tutyalar

Kulerlerde ve kondenserlerde borular ve aynalklar deiik iki malzemeden yaplrlar. Borularn malzemesi bakr (Cu) ve inko (Zn) deniz suyu elektrolit olarak olaya itirak ederek bakr ve inko aralarnda mkemmel bir pil tekil eder ve bylelikle boru malzemesinden inko ayrmaya balar ve boru zayflayarak delinir. Bunun nne gemek iin, kulerler veya kondenser kapak ilerine inko levha aslarak, borulardaki anma engellenmi olur. Pratikte kapaklara soft ron (yumuak demir) plakalar aslr. Burada, yumuak demir plakalar (anod +) ve borular (catod )olarak alr. Asl demir plakalardan demir oksit iyonlar boru i yzeylerine svanarak borular korumu olur. Demir plakalar anr ve zamanla yenilenir. Bunun iin bu plakalara sacrificial anods denir yani gzden karlm anlamna gelir. Kondenser kapaklarnn ii deniz suyuna kar apexidor boya ile boyanr.

2.4. Szgeler ( filtreler )

Soutma sisteminde kullanlacak deniz suyunun temizlii nemlidir. Bunun yaplmas iin kinistin blgesinde bulunan bakr ubuklar yardm ile kk akmlar verilerek deniz suyu iindeki mikroorganizmalarn yaamas veya bymesi engellenir.

17

ekil 2.6: Bucket filtreler

Bu sistemin almasnda, sisteme giri veya alc tarafnda bir tane stop trnden glob valf vardr ve bu valfin bulunma sebebi (herhangi bir arza sonucunda veya bakm ileminde) filtrenin kolay temizlenebilmesidir. Glob valfin hemen arkasnda bucket filtresi vardr. Bu filtrenin grevi ise deniz suyunda bulunan byk paralar tutmak, alc ksmn tkanmasn engellemektir. Bu filtreden sonra bir glob valf daha vardr. Deniz suyu miktar ile alakal olup sistemin almas veya kapanmas iin gereklidir. Sistemde bir de serkleytin pompas vardr. Pompa, deniz suyunun sisteme baslmas iin gereklidir.

2.5. Termostat
Termostat, motorun en ksa srede snmasn ve sndktan sonra da motor scaklnn istenilen deerde kalmasn salar.

ekil 2.7: Termostat

Termostat, motor suyunun scaklna bal olarak alan paradr. Termostatn iinde, snd zaman gaz hline geerek basn meydana getiren ve souduunda younlaarak vakum oluturan bir madde vardr. Motor suyu sndnda termostat da snr.

18

Termostatn snmas ile iindeki madde gaz haline dnerek meydana getirdii basn ile termostat aar. Souduu zaman termostat iindeki gaz da younlaarak vakum meydana getirir. Oluan vakum, termostatn kapanmasn salar. Motor suyu souk iken termostat kapal durumdadr. Termostatn kapanmasyla radyatre geemeyen su, ksa devre yaparak motor iinde devreder. Soutma suyunun radyatrde soumas nlenerek motorun daha ksa zamanda snmas salanr. Motor suyu sndka termostat supab da yava yava amaya balar. Termostat supabnn msaade ettii miktardaki su radyatre geer. Motor alma scaklna ulatnda, termostat tamamen alr.

ekil 2.8: Motor souk termostat kapal

ekil 2.9: Motor scak termostat ak

19

2.6. Soutma Sistemi Valfleri

ekil 2.10: Valflerin sistemdeki yeri

ou zaman incekn valf ad da verilen "kinistin valfler" gemi karinasna bal stop valflerdir. Denizdeki yabanc maddelerin dolam devresine girmelerini nlemek amacyla pompann alc tarafna szge grevi yapacak bir perde yerletirilir. Kinistin sandklar zerinde bir boru devresiyle dorudan kazana bal olan bir stop valf vardr. Bu valfin grevi, valf sandna girerek devreyi tkama ve susuz brakma olasl olan yabanc maddeleri zellikle buzlar eritmek veya denize atmaktr. Disar valfleri (5) de stop valf trndendir. Serkleytin pompasnn kulerden geirdii deniz suyu valfin (ekil 2.10) alt tarafndan girer ve 90 derecelik bir a izerek denize atlr.

2.6.1. Globe Valf

Yuvarlak bir bedenin oluturduu valfin iinde, disc ve oturduu yzey Seat diskin, merkezinde yukar aa muntazam bir ekilde gidebilmesi iin ayaklar veya valfin merkezinde bir yuvarlak halka iinde saa sola kaymadan yukar aa gidip gelebilen, diske bal bir rot ubuk bulunur. Disk spndla, bir lock nut, tutucu somun veya ekil 2.11de olduu gibi, bir at nal biiminde balanr. Spndl boazndan kaak olmamas iin stuffing box , salmastra kutusu bulunur.

20

ekil 2.11: Globe valf

Globe valfler, akkan miktarnn ayarlanmas ve akkann ynn deitirmelerde, deniz suyu, ve tatl su sistemlerinde kullanlr. Globe valflerdan akkandan, srtnmeden ve yn deitirmelerden dolay enerji kaybna urar. Globe valflerde, dsc ve seat yzeyleri, ikisi birden dz veya seat dz disc (45 derece) konik olarak yaplr. Globe valfler, boru sistemlerine balanrken, akkann geli ynne dikkat edilerek balanr. Bununla ilgili olarak, valf bedeninde ok iareti bulunur. Makinemizi soutmak iin kullanlan tatl su, tatl su tankndan, kresel valf yardmyla tatl su pompasna gelir. Buradan da makine iinde devir daim olarak soutma iini gerekletirmi oluruz.

ekil 2.12: Kresel valf

Soutma ilemi bittikten sonra tatl suyumuz snm vaziyettedir. Bu snm suyu makine iinde gezdirmek lzumsuzdur. Onun iin snm tatl suyu soutarak makine iinde gezdirmek daha akllcadr. Bu suyun soumas iin deniz suyu kullanlr.

21

2.6.2. Deniz Suyu Devresinde Bulunan Valfler

Kilistin valf: Alc taraf denize itirak edip valf alr almaz istenilen sisteme gnderilebilen bir valftir.

ekil 2.13: Kilistin valfi

Datc Valf: Kilistin valfinden gelen deniz suyu datc valfe gelir. Oradan da makine deniz suyu Pompasna iletilmi olur.

ekil 2.14: Kilistin valfi

Deniz suyu pompas: Datc valften gelen deniz suyunu, makine soutma suyu olan tatl suyu soutmak iin kulere basar.

22

ekil 2.15: Deniz suyu pompas

Disar valfi: Kulerde tatl suyu soutmak amacyla kangal borularnn iinden geen deniz suyu tatl suyun scakln alm vaziyettedir. Bu snm deniz suyu artk iimize yaramayacandan disar valfi tarafndan denize atlr.

ekil 2.16: Disar valfi

23

ekil 2.17: Genel grnm

2.7. Scaklk Gstergeleri

Dizel makinelerinin eitli blmlerine soutma amacyla girip kan soutma suyu scaklklarnn ciddi bir biimde denetlenmesi gerekir. Daha nce de belirtildii gibi, makineye giren soutma suyu scakl 6065 Cden yksek olmamal ve k ise 80 82C'yi gememelidir. Eer makinenin yk normal deerini gemedii hlde, soutma suyu scakl ykselmeye balarsa sebep aratrlmal, eer bulunup giderilemiyorsa, makine onarm iin derhal stop edilmelidir. Soutma devrelerinde soutma suyu scaklnn lmlerinde bilinen cval termometreler kullanlr.

2.7.1. Manometreler
Standart plastik gvdeli manometrelerin aplar 40/50/60/80/100/160 mm kadardr.

24

ekil 2.18: Gliserin dolgulu paslanmaz gstergeli

ekil 2.19: Proses balants pirin, klas 1,0

2.7.2. Termometreler
Termometre iki sabit nokta arasnda kalibre edilir. Bunlar suyun donma noktasyla kaynama noktasdr. Normal atmosfer basncnda (760 mm cva basnc) bu iki nokta arasndaki mesafe Celcius termometresinde 100 eit paraya blnr. Bunlarn her biri bir Centigrad (1C) gsterir. Fahrenheit lsndeyse bu 180 eit paraya blnr. Bunlarn her biriyse Fahrenheiti (1F) gsterir. Bu lmde, suyun donma ve kaynama noktas srayla 32F ve 212F olarak belirlenir. Ramur lmndeyse bu noktalar 0R ve 80R olarak isimlendirilir. Ara da 80 paraya blnr. Cva -39Cde donduu iin ok dk scaklklarn lm iin uygun deildir. Bu tr olanlar donma noktas dk olan renkli alkolle doldurulmutur. Ulalabilecek en dk scaklk mutlak sfr olup, 273,16Cdir. Mutlak sfrdan balayan bir l de Kelvindir, yani -273,16C= 0Kdr.

25

Diren termometresi
Bu, bir iletkenin elektrik akmna kar gsterdii direncin scaklkla deiimine dayanan bir alettir. Metallerin pek ounun scaklklar arttka elektrik geirgenlikleri azalr. Ortaya kan diren belirli snrlar iinde, scaklkla orantldr. Termometrede kullanlan diren platin veya nikel tel eklinde olup, direnci 0Cde 100 ohm olacak ekilde dzenlenir. Scaklk deiimiyle diren deiimi, akm iddetinin deiimi olarak, mesela apraz bobin aletiyle llr. Bu aletin gstergesi her iki bobinden geen akm iddeti (0) ile orantl sapar. Bir bobindeki akm, scaklktan etkilenmeyecek ekilde diren yoluyla sabit tutulurken dier bobindeki akm termometre telindeki scaklkla deien diren yoluyla belirlenir.

ki metalli (bimetal) termometre

Benzer olmayan iki metal eridin birletirilmesinden meydana gelir. Farkl uzama kat saysna sahip olan bu metaller sndka farkl boylarda uzar. Yani birbirine yapk iki metalden biri daha az dieri daha fazla uzar. Bunun sonucunda da bitiik iki metal az uzayan metal tarafna doru eilir. Bu eilme scaklk arttka artar. Spiral eklinde dzenlenen bu eit termometreye konacak gsterge, scaklkla deiiminde hareket ederek scakln lsn bildirir. Gstergenin bilinen scaklklarla kalibre edilmesi gerekir.

2.7.3. Pirometreler ( Egzost Scakl lcler )

Cval termometrelerle llmesi mmkn olmayan yksek scaklklar lmeye yarayan bir tr termometredir. Scakl llmek istenen cismin yayd radyasyon enerjisinin llmesi esasna dayanr. Optik ve radyasyonlu pirometreler olmak zere balca iki eidi vardr. Optik pirometrede scakl llecek cismin yayd grnr radyasyonun parlakl, pirometre zerindeki tungsten filamanl bir lambann nn parlaklyla mukayese edilir. Tungsten lambann parlakl, bir potansiyometre vastasyla voltaj deitirilerek, cismin yayd n parlaklna eit olana kadar ayarlanr. Parlaklklar ayn olduu anda gstergeden direkt olarak scaklk okunur. nk gsterge voltaj-scaklk arasndaki bantya gre kalibre edilmitir. Bu metotla 5003000C aras scaklklar llebilir. zel camlar kullanlarak bu scaklk daha da artrlabilir.

2.8. Gvenlik Cihazlar

Bilindii gibi gemilerde soutma devrelerinde kullanlan gstergeler 2ye ayrlr. Bunlardan birincisi basn len cihazlar olan manometreler, dieri ise scaklk len termometrelerdir. leriki sayfalarda daha geni olarak deineceiz.

26

2.8.1. Alarm Cihazlar

Soutma suyu scakl belirli bir deere geldii zaman alarm cihaz hem ses hem de kla iletmeciyi uyarr. Aksi hlde suyun scakl buharlama noktasna erieceinden soutma devresinin trl blmlerinde buhar tuzaklar oluur ve soutma engellenir. Genleme tankndaki su seviyesi dtnde de iletmeci personeli uyarc cihazlar kullanlr.

2.8.2. Otomatik Stop Cihazlar

Soutma suyu scakl izin verilen en yksek deeri anca yakt devresi zerindeki buster pompas ile yakt pskrtme pompasnn ilikisini kesen bir cihaz yardmyla makinenin yakt kesilir ve stop etmesi salanr. Stop cihazlar genelde duyulabilir. Alarm sinyalleri ile birlikte tasarm edilirler. Bylece makine stop etmeden nce iletmeci uyarlm olur.

ekil 2.21: Soutma devresi basnc

ekil 2.20: Soutma devresi alarm

27

ekil 2.22: Soutma devresi basn regltr

Basn reglatrleri emniyet valfi grevini grerek tm sistemi ar basncn etkisinden korur. Ayrca devreyi by pass ettirmekte de kullanlr. Devredeki basn ykseldiinde reglatrn diski yuvasndan kaldrlarak su by pass devresine verilir.

2.9. Genleme Tanklar (Expansion Tanklar)

Soutma devrelerindeki suyun scakl makinenin almas srasnda ykselir. Scakl ykselen su geniler, hacmi byr. Bu hacim bymesinin karlanmas gerekir. Ayrca devredeki kaaklar nedeniyle azalan su miktaryla normal dzeye getirilmesi gerekir. Bunlar salamak amacyla soutma devrelerinin en yksek yerine bir tank yerletirilir. Bu depoya expansion veya genileme tank ad verilir.

28

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar Valf kaa nedenlerinin aratrlmas Valf ya da sitlerinde kr veya yabanc maddelerin birikmesi Valf diskinin anmas Yksek basnl bir serviste alak basnl bir valfin kullanlmas ile valf gvdesi veya sitleri bozulabilir. Bklm veya arplm valf spndl nedeni ile valf sitinin yuvasna dzgn oturamamas Salmastra kutusundan kaaklar Eilmi valf spndl, ypranm pakinler veya yeterince sk olmayan salmastra glendinden kaynaklanr. Valf disk ve yuvalarnn altrlmas Eer valf diski veya yuvas kt bir biimde bozulmularsa torna tezgh veya altrma makinesi ile dzeltiniz. Disk ya da sit altrma macunu zmpara tozu ile yuvasndan kaldrp sitine dokundurarak altrma ilemini yapnz. Valf sitleri iin dzeltme ilemi yerinde yapldndan genelde ikincisini tercih ediniz. Altrma ilemini tamamladktan sonra disk veya sit yzeyi kurun kalemle yaklak 12 mm aralkla iziniz. Sonra disk siti zerine braknz ve yaklak eyrek tur dndrnz. Eer izgiler silinmise altrma ilemi tamamlanmtr. neriler Valfi alp temizleyiniz. Valfi talaynz.

Eilmi spndl dzeltilemezse yenileyiniz. Salmastralar glendi kararak yenileyiniz.

29

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar Santrifj pompalarnn operasyonu mpeller el ile birka kez eviriniz. Hava musluklar ve giri valflerini anz. Vakum geyi ve termometrelerin valf ya da musluklar ve salmastra kutularnn hidrolik boazlarna sv salayan musluklar anz. Bylece ieride operasyonu nleyecek yabanc bir maddenin bulunup bulunmad anlalr. Emme devresi havaszlandrlarak pompa keysi baslacak hava ile doldurulur. Hava musluundan su gelmeye balad zaman havaszlandrmaya son veriniz. Emme devresinde vakum oluturacak cihazlarla donatlm pompalar havaszlandrmaya gerek gstermezler. Bu sreyi uzun tutmaynz paralar snan pompa skabilir. neriler

Pompay birka dakika disar valfi kapal olarak altrlr.

30

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

lem Basamaklar neriler

Kulerlerin temizlenmesi Borulu Kulerler Uzun metal ubuklar kullannz. Korozyon nlenmesi iin taklan inko elektrotlar deitiriniz. Plkal tip soutucularn sklmesi Giri ve k valflerini kapatnz. Istcnn dreyn ve havalandrma. musluklarn anz. stte ve altta kaydrma barlarn gresleyiniz. Skma cvatalarnn dilerini yalaynz. Somunlar karlkl olarak ar ar laka ediniz. Btn plka ve lastik contalarn temiz olduklarna dikkat ediniz. Borularn baland sabit ve hareketli balklarn plka balant yzeylerinin temiz olduklarna dikkat ediniz. Plkalar teker teker yerlerine srnz. Hareket eden bal (pressure plate), plka demetlerinin zerine kaydrnz. Skma uzun cvatalar ve somunlarn yerine balaynz ve somunlar karlkl skmaya balaynz. Plkalar, duruma gre azaltlp oaltlabilir. Bu durumda ller deiir. Bakr alamlarndan yaplan yumuak borularn zedelenmemesi iin ok dikkatli olunuz. 3-6 aylk sreyi gemeyiniz. Plkalarn soumasn bekleyiniz. Skma somunlarn balklardan olan uzaklklarn lp bir yere kaydediniz. Somunlar tamamen laka ettikten sonra cvatalar ve somunlar yerlerinden alnz. Somunlarn en son sklmalarn alnan lye ayarlaynz. ller pek az fark edilebilir.

31

LME VE DE ERLEND RME LME VE DE ERLEND RME

Aadaki sorular cevaplayarak renme faaliyetinde kazanm olduunuz bilgileri lnz. 1. Gemi dizel makinesinde dili donanmla krankaft ya da kemafttan hareket alan plencerli dolam pompalar kullanlr. A) Doru B) Yanl Merkezka pompalara su.ksmdan girer ve pompa keysinin . verilir. A) Orta ortasndan B) Orta d evresinden C) D ortasndan D) D d evresinden

2.

3. Soutucularda deniz suyunun tatl su tarafna gemesine nlemek amacyla tatl su dolam pompasnn basnc daima deniz suyu basncndan alak olmaldr. A) Doru B) Yanl Borularn iinden geen deniz suyu hznn boru kirlenmesinde ok nemi vardr. Deniz suyu hznn 2,5 m/s altna dmemesi gerekir. Bunun nedeni hangisidir? A) Yalamann kt olmas B) Yakt sarfiyat C) Borularn iinde mikroorganizmalarn bymemesi D) Hepsi Genellikle motor suyu souk iken termostat ak durumdadr. A) Doru B) Yanl "ncekn valf ad da verilen "kinistin valfler" gemi karinasna bal stop valflerdir. A) Doru B) Yanl

4.

5.

6.

32

7.

Aadakilerin hangisinde Basn reglatrleri emniyet valfinin grevi yanl belirtilmitir? A) Tm sistemi ar basncn etkisinden korur. B) Devreyi by pass ettirmekte kullanlr. C) Yan scakln ayarlar. D) Hepsi

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek, kendinizi deerlendiriniz. Cevaplayamadnz veya yanl cevapladnz soru var ise ilgili konuyu tekrar ediniz.

33

PERFORMANS DEERLENDRME
alabilen bir gemi makinesinin soutma sistemi elemanlarnn bakm ve kontroln yapnz. Yaptnz uygulamay aadaki deerlendirme leine gre deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri 1. Valf kaa nedenlerinin aratrdnz m? 2. Salmastra kutusundan kaaklar aratrdnz m? 3. Valf disk ve yuvalarn aratrdnz m? 4. Santrifj pompalarn operasyonunu yaptnz m? 5. Kulerlerin temizliini yaptnz m? Evet Hayr

DEERLENDRME
Tm cevaplarnzn Evet olmas hlinde bir sonraki renme faaliyetine geebilirsiniz. Hayr Olarak iaretlediiniz ilem basamaklar varsa bu ilem basamaklarn tekrar gzden geiriniz, hatal yaptnz uygulama faaliyetini dzeltiniz.

34

RENME FAALYET 3
AMA

RENME FAALYET- 3

Bu renme faaliyeti ile gemi dizel makinelerinin soutma blgelerini tanyarak bakmn yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Tersanelerde ve limanlarda bulunan gemilerdeki kataloglardan, brorlerden internetten ve niversite ktphanelerinden aratrma yaparak bilgi edininiz. Edindiiniz bilgileri rapor hline dntrp grubunuza sunum yaparak paylanz.

3. GEM DZEL MAKNESNN SOUTMA SSTEMNDE TERMOSTAT VE VALFLERN BAKIM VE ONARIMINI YAPMAK
3.1. Soutma Suyu Dolam
Dizel makinelerinin trl devrelerinde dolatrlmas gereken soutma suyu miktar suyun giri ve k veya ykselmesi ngrlen scaklklarna baldr. Suyun giri scakl, gemi makinelerinde olduu gibi dorudan atmosfer koullarna veya kapal sistem uygulanyorsa deniz suyunun scaklna baldr. Ar sl gerilmelerden kanmak iin, kk ve orta glerdeki makinelerde suyun girii ve k arasndaki scaklk fark 7 oC dolaynda, byk makinelerde ise biraz daha az olmaldr. Ak devrelerde k suyu scaklnn genel olarak 60 oC'nin zerine kmasna msaade edilmez. Kapal devrelerle soutulan makinelerde msaade edilen maksimum k suyu scakl 6582 C deerleri arasndadr. Lokomotif dizellerinde soutma suyu scakl, makinede arza olumakszn ve sk sk suyun kaynama scakl olan 100 C'ye eriir. Fakat ou zaman termostatlar 82 oC'ye ayarlanr. Eer makine sert veya kaba sularla soutuluyorsa, suyun daima metal tuzlar ve yabanc maddeler bulundurmas ve bunlarn kerek bir kr katman oluturmamas iin scaklk yeteri kadar dk tutulmaldr. Eer bir makinenin silindir ceketlerinde deniz suyu kullanlyorsa, k suyu scaklnn tuzlarn kmesini nlemek amacyla 43-46 C'yi gememesi gerekir.

35

Ortalama deerler olarak; ar doldurmasz, yksek gl makinelerde silindir ceketlerine verilen s miktar yaklak 660 kcal/hp-saat ve kk gl dk verimli makinelerde ise 760885 kcal/hp/saat deerleri arasndadr. Sperarjl makinelerde silindir ceketindeki soutma suyuna aktarlan toplam s miktar, doal emili e l ve devir saysndaki bir makineye gre pek farkl deildir. Oysa sperarjl makinelerde silindir iinde retilen g %40-%70 orannda fazla olmasna ramen beygir gc bana bir saatte soutma suyuna aktarlan s az miktarda olup 420580 kcal/hp saat deerleri arasndadr. Bunun nedeni valf overlapi periyodunun bytlm olmasdr. Yalama ya soutucusuna aktarlan s miktar ise dolatrlan ya miktar ve yataklardaki srtnme kayplarna bal olarak 2550 kcal/hp/saat deerleri arasnda deimektedir. ou zaman iletmecilerde soutma devrelerinde normalden daha fazla miktarda soutma suyu dolatrlarak k scaklnn azaltlmas dncesi hkimdir. Bu kesinlikle yanltr nk byle bir uygulama ile makinenin zgl yakt sarfiyat artar ve yararl gc azalr. Normalden dk soutma suyu scakl yalama yann viskozitesini oaltr ve dolaysyla pistonun srtnmesini artrr. Yksek ve dk silindir ceket scaklklar arasndaki srtnme kayplar piston byk ve ar ise gcn % 8i eer piston hafif ve silindire dokunan yzeyi kk ise % 4 kadardr.

3.2. Dizel Makinelerinin Soutma Blgeleri

zellikle ar devirli yksek gl gemi dizel motorlarnda makinenin trl ksmlarnn soutulmas gerekir. Bu ksmlar unlardr: Silindir ceketleri Silindir kaverleri Enjektrler Pistonlarn soutulmas Trboarjerler

3.2.1. Silindir Ceket Soutma Sistemleri

Ak ve kapal devrelerde soutma suyunun ilk verildii blm silindir ceketleridir. Yksek gl gemi makinelerinde silindirlerin soutulmasnda tatl su kullanlr. Ancak normal ime suyu kullanlmas hlinde kr katman nedeni ile silindir ceket yzeylerinin kontrol edilmesi gerekir. Yksek gl makinelerin silindirlerinin soutulmasnda tatl suyun kullanld kapal devrelerden yararlanlr.

36

ekil 3.1: Yksek gl gemi makinelerinde silindir soutma devresi

Bir dolam pompas tarafndan (1) genileme tankndan (8) alnan tatl su, olduka dk bir basnla giri manifolduna (2) ve silindir ceketlerine gnderilir. Buradan kavere geen soutma suyu makinenin k manifoldu (3) ve turboblovere gnderilir. yice snm olarak makine ve turboblover k manifoldlarndan kan suyun ok byk bir blm termostatik valf (6) yardm ile soutuculara girer. Burada deniz suyu tarafndan soutulan tatl su tekrar pompalarn (1) alc tarafna gelir. Devrede makineden sonra bir distiller(5) bulunur. Bunun grevi tatl suyun iindeki metal tuzlarnn zararl etkilerini gidermek ve soutma sistemine damtk su salamaktr. Termostatik valf (6) zellikle makinenin hazrlan srasnda silindir ceketlerinde dolatrlan suyun scakln sabit tutmak asndan onun kulerlere girmesini nler ve baypas edilmesini salar. Makinenin almas srasnda soutma suyu scakl yaklak 50 oC kk glerde 55 C olmaldr. Silindir ve turboblover soutma suyu k scakl normal olarak 70 oCyi gememelidir. Bu scaklk iletme kitaplarnda belirtildii gibi 65 oC dolaynda tutulmaldr.
o

Soutma suyunun silindirlerden k scakl kulerden geirilen deniz suyu miktar ile ayar edilebilir. Silindir ceketlerine su veren her borunun zerinde bulunan valfler daima tam ak olmaldr. Ayrca her devre zerinde k suyu scakln gsteren termometre bulunmaldr. Normal soutma suyu basnc 1.52.5 bar arasndadr. Eer soutma suyu basnc ani olarak derse ilgili dolam pompas derhal devreden karlarak yedei devreye alnmaldr. Eer soutma pompas makineden hareket alan trden ise elektrik motoru ile alan veya makineye baml olmayan pompa altrlmaldr.

37

Eer basn ykseltilemiyorsa, her iki pompa birlikte devrede tutulmaldr. Eer soutma suyu k scakln 70 oC'nin altnda tutmak mmkn olmuyorsa; sistemin scakl normale ininceye kadar makinenin devir says azaltlmaldr. Makine stop edildikten sonra, makine dairesinin scakl 2 oC'den yksek deilse donma nedeniyle oluacak atlamalara sebep olmamak iin silindir ceketleri ve boru devresindeki soutma sular boaltlmaldr. Normal olarak souk makinelerin ilk hareketleri son derece zordur. Bu nedenle yardmc makinelerin itirak devrelerindeki valfler alarak ana makinenin stlmas salanmaldr. Bu gibi durumlarda, manevralar srasnda tatl su kulerlerinin deniz suyu giri valfleri kslmaldr. Soutma suyu scaklnn termostatik valflerle denetlendii gemi enerji tesislerinde buna gerek yoktur. Ceket giri suyu scaklna bal olarak, sz edilen valflar manevralar srasnda bir sre kapal da kalabilirler. ou zaman silindir ceketlerinde iilebilen her trl sudan yararlanlr. Bilindii gibi sularn iinde erimi hlde bulunan tuzlardan bazlar kr(kire) yapma eilimindedir. Eer bir nlem alnmazsa, uzun sren iletmeler sonucu laynerlerin silindir ceketlerine bakan yzeylerinde sya yaltkan bir kr katman oluur. Bylece makine giderek snr ve daha scak bir ekilde alr. Deneyler; silindir laynerlerinin ceketlere bakan yzeylerinde oluacak 0,8 mm kalnlndaki kr katmannn s transferini nemli ekilde zayflattn gstermitir. Eer sz edilen katmann kalnl 1.6 mm'ye eriirse sy kesinlikle geirmeyen bir tabaka meydana gelmi olur. ls transferinin zayflamas sonucu, layner yzeyindeki ya filminin dayankll azalr. Srtnme oalr ve hzl bir anma oluur. Kr katmannn anmaya nemli katks nedeniyle, silindir soutma hacim ve yzeylerinin periyodik olarak denetimi iin silindir bloklar kontrol ve temizleme kapaklar ile donatlr. Kontrol ileminin her 6 ayda bir yaplmas gerekir. Soutucu olarak deniz suyu kullanlan makinelerin silindir ceketleri inko koruyucular ile donatlr. Aksi hlde galvanik hareket nedeniyle anma ve paslanmaya engel olunamayacaktr.

3.2.2. Silindir Kaverlerinin Soutulmas

Silindir kaverlerinin soutulmasnda balca iki uygulama sz konusudur. Bunlardan birincisinde silindir ceketinin en st ksmnda ve tm evresine alm dairesel kanallardan yararlanlr. Laynerin dairesel kanallarndan geen soutma suyu, bu kanallarn karsnda bulunan ve kaverin silindir gmleine oturan yzne alm dairesel kesitli kanallara verilir. Kaverdeki her kanal iine evresine lastik contalar yerletirilmi birer nipel donatlmtr. Bazen soutma kanallar dikdrtgen kesitli yaplr ve bylelikle nipeller ortadan kaldrlr. Bu tasarmda her soutma kanalnn evresine conta grevi yapacak birer gasket yerletirilir. Silindir balklar iin ok iyi bir su datm salamakla birlikte bu yntem silindir kaveri contasna ek olarak ok sayda su contasn gerektirmek gibi sakncalara da sahiptir.

38

ekil 3.2: Kaverlerin soutulmas

Ceketteki soutma suyunun silindir balklarna iletilmesindeki ikinci yntemde 1 veya 2 adet U eklindeki borudan yararlanlr. ou zaman "kaz boynu" ad verilen U borularn bir ucu silindir ceketine ve dier ucu ise silindir balna balanmaktadr. ekil 3.2de byle bir tasarm grlmektedir. Silindir ceketinden gelen soutma suyu ceket ile kaveri dtan birbirine balayan iki boru yardmyla silindir balna geer. Borulardan herbiri iki paradan yaplm olup, silikonlu lastik contalar ile birbirlerine skca balanmlardr. ekil 3.2de sz edilen soutma borusu 2, silindir bloku 1, silindir layneri 3 ve silindir bal 4 says ile belirtilmilerdir. Baka bir tasarm da ekil 3.2nin sa tarafnda grlmektedir. Bu ekilde silindir bloku (1) ile kaveri (4) arasna genilemeye engel olmayacak biimde ve iki paradan yaplm bir soutma borusu (2) dikey bir ekilde yerletirilmitir. Silindir ceketinden gelen soutma suyu, 2 nu.l kanal yardmyla silindir balna aktarlmakta, soutulmas gereken yerlerde dolatrldktan sonra, ou zaman egzoz supaplarna veya enjektrlerin evresine verildikten sonra, silindir kaverinden disar edilmektedir.

Silindir kaverlerinde iyi bir soutma

Hava veya buhar tuzaklarna engel olmak Su hacminin her tarafnda mmkn olduu kadar hz srdrmek

39

Dar su kanallarndan kanmak ile elde edilir. Bylece dar pasajlarn tkanarak su akmn bozmas tehlikesinin nne geilir.

ekil 3.2de grlen tasarmlarn en nemli yarar; tm soutma borular sklmeksizin silindir kaverinin fora edilmesine olanak vermesidir.

3.2.3. Enjektr Soutma Devreleri

Yakt pskrtme valflerinin soutulmasnda (ekil 3.3) kapal ve ayr bir tatl su devresinden yararlanlr. Elektrik motoru ile altrlan bir tatl su pompas (1 ), ekspenn tanktan (6) ald tatl suyu, birbirlerine paralel olarak alan soutuculardan (3) ve termostatik valften (2) geirdikten sonra giri manifolduna (4) verir.

ekil 3.3: Dizel makinelerinde enjektr soutma sistemi

Soutma suyu giri manifoldundan yakt pskrtme valflerine verilir. Enjektrlerin tm biri giri ve dieri k olmak zere iki soutma devresine paralel olarak balanmlardr. Her enjektrn kendi soutma devresi birer kapama veya "atof=Shot off' valf ile donatlmtr. Bylelikle devredeki soutma suyu boaltlmakszn, herhangi bir enjektrn sklmesi mmkn olmaktadr. Yine her enjektrn soutma suyu k devresi zerine birer kontrol musluu yerletirilir. Ekspenn tank belirli zaman aralklarnda kontrol edilir ve eer suyun yzeyinde yakt grlrse kontrol musluklar teker teker alarak hatal enjektr derhal tespit edilir. Devredeki termostatik valfin grevi; makineye verilecek suyun scaklna gre alarak baypas valfi gibi grev yapmaktr. Eer enjektr soutma suyunun scakl yksek ise termostatik valf devreyi kapar ve onun makineye gitmesine engel olur. Bu arada su 7 nu.l baypas devresi yardmyla yeniden kulerlere (3) verilir.

40

ekil 3.3e dikkat edilirse; genileme tanknda bir de stc grlmektedir. Istcnn grevi ok souk havalarda enjektr soutma suyunun scakln ykseltmektir. Trl nedenlerle zaman zaman azalan suyu tamamlamak zere ekspenn tanklara birer imla (8) ve tant devresi (9) de eklenmitir. Enjektr soutma devrelerinde beygir gc bana yaklak olarak 0,05 litre soutma suyu kullanlmaktadr. Soutma suyunun makineye giri scakl 43oC ve msaade edilen maksimum k scakl ise 45 oC dolaylarndadr.

3.2.4. Piston Soutulmas

Piston soutulmasnda kullanlan soutma suyu dablbotum trnden bir toplama tanknda depolanr. Su bir elektropamp tarafndan toplama tankndan emilir. soutulmak zere kulerlere verilir ve termostatik valften geirilerek giri manifolduna kadar gelir. Buradan ounlukla teleskobik borular bazen piston rodun iinde ve dikey ekseni ynndeki borular yardmyla piston kafasna kadar ulaan su snm olarak k manifoldu aracl ile tekrar toplama tankna geri dner.

ekil 3.4: Dizel makinelerinde pistonlarn soutma sistemi

Toplama tank bir stc ve hava firar borusu ile donatlmtr. Havann souk olduu mevsimlerde tanktaki suyun stimli bir hiter ile stlmas salanr. Yksek gl ve ar devirli gemi dizel makinelerinde piston soutma suyunun miktar beygir gc bana yaklak 0,65 litredir. Bu suyun manifoldlardaki giri scakl 50 oC ve izin verilen maksimum k scakl ise 55 oC dolayndadr. Piston soutma devreleri manifoldlarna tkanmay nlemek amac ile zaman zaman hava flenmelidir. Devreye bir basnl hava fleme donanm yerletirilmitir.

41

3.2.5. Trboarjer Soutma Devreleri

Yksek gl, iki stroklu veya iki zamanl, ar devirli gemi dizel makinelerinde; turbobloverden kta bir hayli yksek scaklkta olan ar doldurma havasnn soutulmas gereklidir. Turboarjerden sonra bazen bir doldurma havasnn soutulmas gereklidir. Turboarjerden sonra bazen bir ve bazen de iki soutucudan geirilerek havann scakl 4050 Cye kadar drlr. Bu amala ekil 3.5teki soutma devresinden yararlanlr.

ekil 3.5: Turboarjer soutma devresi

ekil 3.5 te grlen devrenin alma ilkesi yledir: ncekn valfler (11) yardmyla denizden alnan su, gravite olarak streynerlerden (12) geer, dolam pompalarndan (1) birinin alc tarafna gelir. Pompa (1) yaklak 2 barlk bir basnla deniz suyunu hava soutucularnn giri manifolduna (2) verir. Deniz suyu buradan birinci ve ikinci kademe (4 ve 3) hava soutucularna verilir. soutucularda soutma grevini yerine getirdikten sonra, deniz suyu 13 nu. l disar valfi yardmyla denize atlr. ekil 3.5 te grlen devre, makinenin trl sistemlerini, rnein yakt pskrtme valfi piston soutma suyu, silindir soutma suyu ve yalama ya soutucularnn deniz suyu devrelerini de iermektedir. Bunlardan enjektr soutma suyu soutucusu 6, piston soutma suyu kuleri 7, yalama ya kuleri 8 ve silindir soutma suyu kuleri ise 9 says ile gsterilmitir.

42

Dier devrelerde olduu gibi bu devreye de bir termostatik valf (10) yerletirilmitir. yollu olan bu valf kesikli izgilerle belirtilen devre yardmyla deniz suyunun by-pasn salamaktadr. Termostatik valfin msaadesiyle grevini yapan deniz suyu 14 nu.l discar valfinden denize atlr. Devredeki ekilde sancak ve iskele olmak zere 2 tane incekn valf(11) grlmektedir. Bunlardan biri derin su dieri ise s su valfidir. zellikle kargo gemilerinin ykl durumlarnda s su ve hafif ykl veya yksz olduklar durumlarda derin su valflerinden yararlanlr.

43

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar Silindir layner ve kaverinin temizlenmesi Ta ve kr temizlemeden nce silindir ceketlerinin indeki suyu dreyn ediniz. Silindir ceketi kontrol ve temizleme kapaklarn aarak amur ve birikintileri atmak iin ceketi iyice ykaynz. Aloksil PD soutma suyu devresinde dolatrnz. Bir sre sonra zeltiyi boaltnz. Soutma suyu devresini temiz su ile ykaynz. Sistemi bir kez daha temiz su ile doldurunuz. Sud kostik trisodyum fosfat ve soda ile ntrleme ilemi yapnz. Yksek gl dizel motorlarnda zc ile doldurulan makineyi 4 -8 saat bu durumda braknz. Devreye su gnderilen depoya pH yksek olmayan temiz su alarak buharla 60 oC kadar stnz. Dolam pompasn altrp makinenin silindir ceketleri ile kaverlerini doldurarak suyu dolatrnz. Kapal devre yardmyla asit zeltisinin srekli dolamn salaynz. Asit zeltisinin etkinliini anlamak amacyla zaman zaman sisteme bir miktar kalsiyum oksit ekleyiniz. Makinenin asit zeltisi dolatrlan ksmlarn scak ime suyu ile iyice ykaynz soda zeltisi ile ntrletiriniz. neriler Soutma suyunun her 100 litresine 8-10 kg aloksil PD katnz. Dolam suyunun her tonu iin 1-2 kg kullanmak yeterlidir. kk gl makinelerde bu ilemde % 10luk hidroklorik asit zeltisinden de yaralanlabilir. Bu ilemde bu zelti bir pompa yardmyla silindir ceketi ve kaveri ile depo arasnda dolatrlr. Bu ilem srasnda ak taraf su dolu bir kabn iine sokulan bir boru yardmyla kimyasal tepkime sonucu oluan Gazlarn makine dna atlmasn salaynz. Gazlarn tehlike oluturmamas iin makine dairesinin havalandrmasna dikkat ediniz. Asit zeltisini pompann alc tarafndaki scak dolam suyuna ilave ediniz. Asit zeltisi etkinliini korumasna ramen sistemden gaz kmyorsa temizleme ilemi sona ermi demektir. Bu srada temizlik ve kontrol kapaklar aldnda dklen kr paralarn makine dna alnz.

44

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular cevaplayarak renme faaliyetinde kazanm olduunuz bilgileri lnz. 1. Bir makinenin silindir ceketlerinde deniz suyu kullanlyorsa, k suyu scaklnn tuzlarn kmesini nlemek amacyla yi gememesi gerekir. A) 13-16 C B) 23-26 C C) 33-36 C D) 43-46 C Normalden dk soutma suyu scakl yalama yann viskozitesini oaltr. A) Doru B) Yanl Aadakilerin hangisinde distillerin grevi yanl verilmitir? A) Tatl suyun iindeki metal tuzlarnn zararl etkilerini gidermek B) Soutma sistemine damtk su salamak C) Soutma suyunu temizlemek Soutma suyunun silindirlerden k scakl kulerden geirilen deniz suyu miktar ile ayar edilebilir. A) Doru B) Yanl Silindir kaverlerinde iyi bir soutma iin hangileri dorudur? I-Hava veya buhar tuzaklarna engel olmak II-Su hacminin her tarafnda mmkn olduu kadar sabit bir hz srdrmek III-Dar su kanallarndan kanmak A) B) C) D) 6. I-II II-III I-III I-II-III

2.

3.

4.

5.

Enjektr soutma devrelerinde beygir gc bana yaklak olarak 0,05 litre soutma suyu kullanlmaktadr. A) Doru B) Yanl

45

7.

Aadakilerden hangisinde ilem sras ( ekil 3.5: Turbosarjer soutma devresinde doru verilmitir? A) Giri manifoldu-incekn valfler -streynerler -dolam pompalar B) ncekn valfler -streynerler -dolam pompalar -giri manifoldu C) ncekn valfler -streynerler-giri manifoldu-dolam pompalar D) Giri manifoldu-incekn valfler- dolam pompalar- streynerler

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Cevaplayamadnz veya yanl cevapladnz soru varsa ilgili konuyu tekrar ediniz.

46

PERFORMANS DEERLENDRME
alabilen bir gemi makinesinin silindir layner ve kaverlerinin temizlenmesi ilemini yapnz. Yaptnz uygulamay aadaki deerlendirme leine gre deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri Silindir layner ve kaverinin temizlenmesi 1. Ta ve kr temizlemeden nce silindir ceketlerinin iindeki suyu dreyn ettiniz mi? 2. Silindir ceketi kontrol ve temizleme kapaklarn aarak amur ve birikintileri atmak iin ceketi iyice ykadnz m? 3. Aloksil PD soutma suyu devresinde dolatrdnz m? 4. Bir sre sonra zeltiyi boaltp soutma suyu devresini temiz su ile ykadnz m? 5. Sistemi bir kez daha temiz su ile doldurdunuz mu? 6. Sud kostik trisodyum fosfat ve soda ile ntrleme ilemi yaptnz m? 7. Yksek gl dizel motorlarnda zc ile doldurulan makineyi 4 -8 saat bu durumda braktnz m? 8. Devreye su gnderilen depoya pHsi yksek olmayan temiz su alarak buharla 60 oC kadar sttnz m? 9. Dolam pompasn altrp makinenin silindir ceketleri ile kaverlerini doldurarak suyu dolatrdnz m? 10. Kapal devre yardmyla asit zeltisinin srekli dolamn saladnz m? 11. Asit zeltisinin etkinliini anlamak amacyla zaman zaman sisteme bir miktar kalsiyum oksit eklediniz mi? 12. Makinenin asit zeltisi dolatrlan ksmlarn scak ime suyu ile iyice ykayp soda zeltisi ile ntrletirdiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME
Tm cevaplarnz Evet ise modl tamamladnz. Tebrik ederiz. .Bir sonraki renme faaliyetine geiniz. Hayr, olarak iaretlediiniz ilem basamaklar varsa bu ilem basamaklarn tekrar gzden geiriniz, hatal yaptnz uygulama faaliyetini dzeltiniz.

47

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET -1 CEVAPLARI
1 2 3 4 5 6 D D B A B B

RENME FAALYET -2 CEVAPLARI

1 2 3 4 5 6 7 A B B C B A C

RENME FAALYET -3 CEVAPLARI

1 2 3 4 5 6 7 D A C A D A B

48

KAYNAKA KAYNAKA
KKAHN Fahrettin, Gemi Makineleri Operasyonu -2 ZGN Haluk, Gemi Makineleri, Trk loydu internet sitesi

49