Yanardalar Posteri Derginizle Birlikte...

Bilim ve Teknik
Uzayda Altna Hcum
Kimyasal Silahlar
Deerli Madenler Uzaydan m Getirilecek?

Aylk Popler Bilim Dergisi Eyll 2013 Yl 46 Say 550 5 TL

Big Data
Kresel Isnmaya Kar Dnya Mhendislii

Rastlantnn Bittii Yer

Kanser Tedavisinde A Kullanm

Demir Hipotezi

Bilim ve Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi Yl 46 Say 550 Eyll 2013 Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

Binlerce yldr bir yandan Dnyadaki insan nfusu artyor, bir yandan da teknolojimizin seviyesi ykseliyor. Hem artan nfusu beslemek iin gerekli besini, hem de teknolojik geliimi srdrmek iin gerekli hammaddeyi doadan karlyoruz. Ama bunu yaparken doay korumay hl beceremiyoruz. Kresel snma, evre kirlilii bu beceriksizliimizin en ak sonular. Fakat u an yle bir noktaya geldik ki insan uygarlnn ihtiyalar yakn bir gelecekte yal Dnyamz tarafndan karlanamayabilir. Bir zamanlar ak denizlerin ardndaki lkelerden gelen kaynaklarn imdi uzayn enginliklerinden gelmesini umuyoruz. Artk devletler ve zel irketler gkcisimlerindeki doal kaynaklara gzlerini dikmi durumda. O kaynaklar Dnyaya getirmenin hesaplarn yapyorlar. Bu planlarn gereklemesi iin verilen sre ok uzak deil, hatta bunun iin abalar balam durumda. Belki de on yl sonra cep telefonunuzda kullanlan metallerin bir ksm uzaydan gelmi olacak. Bu deerli ve ender kaynaklar bu kadar ksa srede Dnyamza ulasn ya da ulamasn, bu aba teknolojimizi ileriye gtrecek ve belki de hayalini kurduumuz uzay yolculuklarnn ilk basama olacak. zlem Ekici arkadamz uzayda alan, temiz kalmasn umduumuz bu yeni sayfann hikyesini bizlerle paylayor. Yeryzndeki hoyratlmzn bir sonucu da kresel snma. Baz bilim insanlar bu konuda zaten ok ge kaldmz, u an yapacaklarmzn ksa vadede bir etkisi olamayacan sylyor. Fakat orta vadede ve uzun vadede kresel snmay durdurmak ya da en azndan yavalatmak iin acil nlemler alnmas ve almalar yaplmas gerektiini hemen ekliyorlar. Mahir Ocak arkadamz kresel snmay engellemek iin ortaya atlan hipotezlerden birini inceliyor bu ayki yazsnda. Hoyratlmz ise sadece Dnyaya kar deil birbirimize kar da sryor. Gemite Irakta kullanlan kimyasal silahlarn imdi Suriyede kullanld iddialar gndemde. brahim zay Semerci yllar sonra tekrar gndeme gelen kimyasal silahlar ve bu silahlarn tehlikeleri hakknda bizi bilgilendiriyor. Dnyamzn salndan kendi salmza gelirsek, Ferda enel kanserle mcadele iin gelitirilmeye allan alardan bahsediyor. Kadir Demircan hocamz ise vcudumuzdaki artc mekanizmalardan birini ele alyor imizdeki Makaslar yazsnda. Birinin p bakasnn hazinesidir diye bir deyi vardr. Sanal dnyada kullandmz cihazlarn belki de hi farknda olmadan ve umursamadan brakt izler aslnda kk bilgi krntlar. Bu krntlarn ilenmesi ile irketlerin elde etmeyi umduu ey ise aynen deyiteki gibi bir hazine. Bu ii baarabilmek iin gsterilen abalar Brtein Egenin anlatmyla sayfalarmzda yer alyor. Trkiyenin CERNde yapt deneylerde nclerden biri olan Prof. Perihan Tolunu rencilerinden Prof. Murat Gler anlatyor. Bu nadide bilim kadnnn bilime hizmetlerini okurken dnyada ve Trkiyede bilim kadnlarnn durumlarn karlatrmal olarak incelemek isterseniz ule ivi Ylmazn kaleminden kan Bilimde Kadn yazsn da sayfalarmzda bulabilirsiniz. Sayglarmzla, Murat Yldrm

Sahibi TBTAK Adna Bakan Prof. Dr. Ycel Altunbaak Genel Yayn Ynetmeni Sorumlu Yaz leri Mdr Duran Akca
(duran.akca@tubitak.gov.tr)

Yaz ve Aratrma Dr. Zeynep Bilgici lay elik

(zeynep.bilgici@tubitak.gov.tr) (ilay.celik@tubitak.gov.tr)

Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr

(odul.tongur@tubitak.gov.tr)

Mali Ynetmen Mehmet Ali Aydnhan dari Hizmetler Yeter Karasu

(mali.aydinhan@tubitak.gov.tr)

Dr. zlem Kl Ekici

(ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)

Sayfa Dzeni / Web Sadi Atlgan

Dr. Blent Gzceliolu Dr. zlem Ak kinci Dr. Mahir E. Ocak

(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)

(yeter.sivrikaya@tubitak.gov.tr)

(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr) (ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr) (mahir.ocak@tubitak.gov.tr)

Yayn Ynetmeni Dr. Murat Yldrm

(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)

Yayn Kurulu Do. Dr. Burak Aksoylu Do. Dr. M. Necati Demir Do. Dr. Kadir Demircan Dr. kr Kaya Do. Dr. Ahmet Onat Prof. Dr. Gkhan zyiit Prof. Dr. Bayram Tekin

Dr. Emine Sonnur zcan Dr. Tuba Sargl

(sonnur.ozcan@tubitak.gov.tr) (tuba.sarigul@tubitak.gov.tr)

Yazma Adresi Bilim ve Teknik Dergisi Akay Caddesi No:6 06420 Bakanlklar - Ankara Tel (312) 298 95 61 (312) 468 53 00 Faks (312) 427 66 77

Abone likileri (312) 468 53 00 Faks: (312) 427 13 36 abone@tubitak.gov.tr nternet www.biltek.tubitak.gov.tr e-posta bteknik@tubitak.gov.tr ISSN 977-1300-3380

Fiyat 5 TL Yurtd Fiyat 5 Euro Datm: DPP http://www.dpp.com.tr Bask: PROMAT Basm Yayn San. ve Tic. A.. http://www.promat.com.tr/ Tel (212) 622 63 63 Bask Tarihi: 29.08.2013

brahim zay Semerci Redaksiyon Sevil Kvan

(ibrahim.semerci@tubitak.gov.tr)

(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)

Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247] tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79 Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.

indekiler

30 36 42

Eski Amerikan filmlerini izleyenler Altna Hcum dnemini bilir. ABDnin Kaliforniya eyaletindeki dalarda ve nehirlerde 1848-1855 yllar arasnda yaanan, ksa zamanda dnyann birok yerine yaylan ve lgn bir altn arama yar olarak bilinen bu hareket ve onu takip eden kitlesel gler esas olarak 19. yzylda Avustralya, Brezilya, Kanada, Gney Afrika ve ABDde yaanr. Kolay yoldan zengin olma hayali kuran yz binlerce insan, altn bulunduu haberi kan her blgeye karadan ve denizden akn eder. Benzer bir hcumun 21. yzylda da yaanmas bekleniyor, ama Dnyann herhangi bir yerine deil: Uzaya! Dnyadaki yeralt kaynaklarnn bazlarnn tkenme tehlikesiyle kar karya olduu gnmzde, insanolu uzaydaki yeralt zenginliklerini kefetmek ve kullanmak iin hi vakit kaybedecee benzemiyor.

Dnya Salk rgtnn verilerine gre her yl dnya genelinde 10 milyon insan kansere yakalanyor. nmzdeki 10 yl iinde bu rakamn 15 milyona kaca tahmin ediliyor. Halen dnya genelinde yaklak 25 milyon kanser hastas var. Tedavi seeneklerindeki tm gelimelere ramen hl her yl 7 milyon insan kanser nedeniyle lyor. Kanser tedavisinde cerrahi yntemler, kemoterapi, radyoterapi, gen tedavisi ve kk hcre nakli gibi yntemlere ek olarak son yllarda kanser alar zerinde youn aratrmalar yaplyor.

Dnyamzn atmosferi giderek snyor. Kresel snma olarak adlandrlan bu olayn en byk sebebi atmosferin bileimindeki insan kaynakl deiiklikler. Kresel snmaya sebep olan ve sera gazlar olarak adlandrlan gazlardan biri de CO2 (karbondioksit). Bilimsel almalar kresel snma ile atmosferdeki CO2 deriimi arasnda dorusal bir iliki olduunu gsteriyor. Buzul alar srasnda atmosferdeki CO2 deriimi litrede 200 miligrama kadar derken buzul alar arasndaki dnemlerde litrede 280 miligrama kadar kyor. Bu da buzul alar srasndaki ve buzul alar arasndaki dnemler arasnda atmosferdeki CO2 miktarnda 170 milyar tonluk bir deiim yaandn gsteriyor.

Haberler....................................................................................................................................... 4 Alfa Manyetik Tayfler Evrenin Kayp Paralarn Aryor / Tuba Sargl..................... 12 Ctrl+Alt+Del / Levent Dakran............................................................................................. 14 Tekno - Yaam / Osman Topa............................................................................................... 18 Kimyasal Silahlar / brahim zay Semerci............................................................................ 20 Rastlantnn Bittii Yer: Big Data / Brtein Ege.................................................................. 22 Kular Koruyan rmcek Al Cam! / Mammadbaghir Baghirzade.............................. 28 Uzay Madencilii / zlem Kl Ekici.................................................................................... 30 Asteroitler ve Meteoritler / eviri: Mahir E. Ocak.............................................................. 34 Kanser Tedavisinde A Kullanm / Ferda enel.................................................................. 36 Kanserli Dokuyu Tespit Edebilen Akll Baklar / alayan Tayba............................... 40 Kresel Isnmaya Kar Dnya Mhendislii Demir Hipotezi / Mahir E. Ocak............. 42 Volkanik Kllerin ve Mineral Tozlarn evre ve nsan Salna Etkisi / Rstem Pehlivan................................................................................................................... 48 imizdeki Makaslar / Kadir Demircan................................................................................ 50 Organ Filizi Nakli ile Karacier Elde Edildi / Mahir E. Ocak............................................ 53 Endstriyel Robotlarn Ykselii / Baak Yksel................................................................. 54 Atomlardan Balara Bir Tepkimeye Tank Olmak / Tuba Sargl.................................... 59 Bilime adanm bir mr, rnek bir bilim insan: Prof. Dr. Perihan Tolun / A. Murat Gler.......................................................................................................................... 60 Kadn Bilimden, Bilim Kadndan Mahrum Kalyor / ule ivi Ylmaz........................... 64

70 74

Bilim Tarihinden

Hseyin Gazi Topdemir

Trkiye Doas
Blent Gzceliolu

80 82 84 90 93 94

Nasl alr?
Murat Yldrm

Gkyz
Alp Akolu

Merak Ettikleriniz
Tuba Sargl Mahir E. Ocak

Matematik Havuzu

Ali Doanaksoy

Ayrntlar

zlem Ak kinci

Zek Oyunlar
Emrehan Halc

96

Yayn Dnyas
lay elik

Haberler

Hcre in Termometre

Mahir E. Ocak

Elmas kristalleri kullanlarak nanometre leinde milikelvin duyarllkta lm yapan termometreler gelitirildi. Cihaz canl hcre iindeki farkl yerlerin scaklklarn lmek iin kullanld.
ok kk leklerde yerel scaklklar lmek amacyla gelitirilmi pek ok yntem var. Fakat bu yntemlerin ounun hassasiyeti dk, ortam koullarndan etkilendikleri iin de sistematik hatalara aklar. Harvard niversitesi merkezli, Prof. Lukin nderliindeki bir aratrma grubu tarafndan gelitirilen yeni bir yntem ise ortam koullarndan etkilenmeden nanometre leinde ve milikelvin duyarllkta lmler yapabilmeyi salyor.

IZTECH RoboLeague 2013

Tuba Sargl

Nature dergisinde yaymlanan almada elmas kristalleri iindeki azot-boluk yaplarndan yararlanlyor. Elmas kristalleri iine karan azot atomlar iki komu karbon atomunu yerinden karyor. Karbon atomlarnn boaltt yerlerden biri azot atomu tarafndan doldurulurken dier yer bo kalyor. Oluan bu azot-boluk yaplarnn temel enerji seviyesi, spin durumuna bal olarak iki ayr enerji seviyesine ayrlyor. Spin durumu 0 olan dk enerji seviyesi ile spin durumu 1 olan yksek enerji seviyesi arasndaki
4

enerji fark ise ortamn scaklna bal olarak deiiyor. lm iin nce temel enerji seviyesindeki bir azot-boluk ifti k nlar kullanlarak uyarlyor. Daha sonra yksek enerji seviyesinden dk enerji seviyesine geerken salnan n frekans llerek aradaki enerji fark ve dolayl olarak da ortamn scakl llyor. Enerji seviyeleri arasndaki fark, en ufak scaklk deiikliklerine bile duyarl olduu iin yntem hayli hassas. deal deney koullarnda 1,8 milikelvin hassasiyetle lm yaplabiliyor. Nanoparacklar ve organik boyalar kullanlan floresansa dayal yntemlerin aksine, elmasn ortam koullarnda meydana gelen deiikliklere hayli duyarsz olmas da bir avantaj. Aratrmaclar gelitirdikleri yntemi canl hcre iinde de kulland. Nanotel yardm ile hcre iine yerletirilen nanoelmaslar ve altn nanoparacklar scakln hcre iinde yere gre nasl deitiini yksek bir hassasiyetle gsteriyor. Tm bunlara ek olarak, bu yntemle gerektiinde hcreyi ldrmek de mmkn. Bu da nanoparack kullanlan fototermal tedavilerden daha yksek verim salayabilir. Bu tekniin iki fotonlu mikroskopi ile birletirilmesiyle, organizma iindeki tmrlerin etkinliklerinin de belirlenebilecei dnlyor. Habis hcreleri ldrmek iin sdan faydalanlan yntemler, gelitirilen nanotermometreden yararlanarak, evresindeki salkl doku hcrelerine zarar vermeden habis hcrelere uygulanabilir.

zmir Yksek Teknoloji Enstits IEEE renci Topluluu tarafndan dzenlenen IZTECH RoboLeague 2013, 26-27 Ekim 2013 tarihlerinde zmir Yksek Teknoloji Enstitsnde dzenlenecek. Bu yl ikincisinin gerekletirilmesi planlanan etkinlikte, robot teknolojileri konusuna ilgili ve yetenekli insanlar teknoloji sektr ile bir araya getirerek rekabet duygusunun olduu, elenceli bir ortamda robot teknolojilerindeki gelimelerin sergilenmesi amalanyor. IZTECH RoboLeague 2013te seminerlerin yan sra biri Tasarla-Yap-Yartr konseptinde olmak zere iki ana kategoride yarmalar dzenlenecek. TasarlaYap-Yartr kategorisinin temel amac, yarmaclarn tasarmlarn yarma iinde sfrdan balayarak hayata geirmelerini ve yarma balamadan nce kendilerine verilen bir hedefi yerine getirmelerini salamak. Yarma kurallar ve bavurularla ile ilgili daha ayrntl bilgiye http://irl.iyte.edu.tr/ adresinden ulalabilir.

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Gm Antibiyotikleri Glendiriyor
Mahir E. Ocak

Bakterilerin antibiyotiklere kar direnlerinin artmasna are arayan aratrmaclar, gmn antibiyotiklerin etkisini artrdn gsterdi.

akterilerin antibiyotiklere kar direnci giderek artyor. Bu da antibiyotiklerin hastalklarla mcadele etmekteki etkinliini azaltyor. Yeni antibiyotikler gelitirmek bu soruna zm bulmann yollarndan biri.

Fakat son zamanlarda gelitirilen antibiyotik says yeterli deil. Yaplan aratrmalarda gmn var olan antibiyotiklerin etkinliini artrdnn gzlemlenmesi, hastalklarla mcadele etme konusunda yeni bir umut oldu. Gmn mikroplara kar etkili olduu daha nceleri de biliniyordu. Binlerce yl nce de hastalklarla savamak iin kullanlan gmn mikroplara kar zellikleri ilk olarak M 400lerde tanmlanmt. Fakat gmn bu etkinliinin sebepleri hakknda herhangi bir bilgi yoktu. Science Translational Medicine dergisinde yaymlanan makalede Massachuttesdeki Boston niversitesinden Prof. Collins liderliindeki bir grup aratrmac gmn bakteri hcrelerini iki ekilde etkilediini belirtiyor. Birincisi, gm mikroplarn hcre zarlarn daha geirgen hale getiriyor. kincisi ise gm hcrenin metabolizma faaliyetlerini etkileyerek, zehirli oksijen bileiklerinin sentezlenmesine sebep oluyor. Her iki

zellik de mikroplara kar savamakta kullanlabilir. Hcre zarnn daha geirgen hale gelmesi daha fazla antibiyotiin hcre iine girmesini salyor. Ayrca yaplan deneylerde zaten kolayca tepkimeye girme zelliine sahip zehirli oksijen bileikleri retilmesine sebep olarak mikroplara etki ettii dnlen antibiyotiklerin, bir miktar gm ile birlikte kullanldnda 1000 kat daha fazla bakteri ldrebildii grld. Gmn mikroplara kar kullanlmas konusundaki nemli bir sorun, gmn sadece mikroplar iin deil ayn zamanda insan dokular iin de zehirli olabilmesi. Fakat fareler zerinde yaplan deneylerde dokulara zarar vermeyecek kadar az miktarda gm kullanldnda bile baarl sonular elde edilmi. leride gmn hangi zelliklerinin mikroplara etki ettiinin anlalp hem mikroplara kar ayn etkileri gsterebilecek hem de insan dokularna zararl olmayacak baka maddelerin bulunmas iin aratrmalar yaplmas planlanyor.

Cams Metaller
Tuba Sargl

Cams metaller kullanlarak ekilleriyle kolayca oynayabileceimiz dayankl ve esnek malzemeler retilebilir mi?

nlk hayatmzda sert ve dayankl terimleri birbirinin yerine ska kullanlyor. Ancak bu zelliklerin birlikte bulunduu bir malzeme henz kefedilebilmi deil. rnein cam kolay izilmeyen, zerine ar bir yk yklense bile eklini kalc olarak deitirmeyen gl bir malzeme, ama ayn zamanda da krlgan.

Metaller ise krlgan olmadklar iin dvlerek ekillendirilebilir. Son zamanlarda gelitirilen yeni bir malzeme olan cams metaller, bu zelliklerin her ikisine de sahip. Cams ifadesi gnlk hayatta kullandmz camlar hatrlatabilir. Ancak bilimsel literatrde bu kavram, ok hzl soutulma sebebiyle sv halden kat hale geerken atomlarn dzenli bir kristal yap oluturamad malzemeleri ifade eder. Bu malzemelerde atomlarn dzensiz dalm malzemeye farkl mekanik ve manyetik zellikler kazandrr. rnein cams metallerin ou effaf deildir ve kolayca krlmaz, eildikten sonra tekrar eski ekillerine dnebilirler. Bu malzemeler sertlik, dayankllk ve esneklik gibi zelliklerinin bir araya geldii, ayn zamanda iletken ve anmaya kar direnli malzemelerdir. Yale niversitesinden aratrmaclar mikro yaplarndaki deiimlerin malzemelerin dayankllk, ilenebilirlik

ve esneklik gibi zelliklerini nasl etkilediini incelemek iin yeni bir yntem gelitirdi. Bu yntem sayesinde farkl birok malzemenin -zellikle de cams metallerin- zelliklerinin o malzemenin mikro lekteki yapsyla ilikilendirilmesi mmkn olabilir. Malzemelerin yaplar ve zellikleri arasndaki ilikinin anlalmas, teknolojik gelimeler iin yeni malzemelerin gelitirilmesi gerektii dnldnde hayli nemli. Gemite aratrmaclar mikro yapdaki deiimlerin malzemenin zelliklerini nasl deitirdiini bilgisayar modellemeleri yoluyla anlamaya alyordu. Ancak bu modellemelerden elde edilen sonular genellikle deneysel verilerle uyumlu deildi. Aralarnda Trk aratrmac Baran Saran da bulunduu ekip, mikro yaplarn zmlemesini yaparak bu yaplarn malzemelerin mekanik zellikleri zerindeki etkilerini deneysel yntemlerle belirledi.
5

Haberler

Gne In Souran En nce Malzeme

Tuba Sargl

Stanford niversitesinden aratrmaclarn gelitirdii, grnr bilinen en verimli ekilde souran nano malzeme gne gzelerinin maliyetini drrken verimliliklerini artrabilir.

rnr n btn dalga boylarnn daha dk miktarda malzeme kullanlarak sourulmasn salamak Gne enerjisinden elektrik elde edilen sreler iin arzulanan bir gelime. Gne nn verimli bir ekilde kullanlabilmesi iin souran tabakann kalnlnn en az 10 nanometre olmas gerekirken gnmzde kullanlan silisyum gne gzelerinde ise bu tabakann kalnl 100 mikrometreyi ayor. Bu yzeylerin kalnlklarnn oran bir sa teli ile kaln bir kitap arasndaki kadar.

Nano Letters dergisinde yaymlanan almada aratrmaclar yzeyi trilyonlarca altn parack tarafndan ince bir film tabakas eklinde kaplanm plakalar retti. Her bir altn nano parack 14 nm uzunluunda ve 17 nm geniliinde Bu ilem srasnda kullanlan yntem, paracklarn yzeyi yekpare bir ekilde kaplamasna ve tabakann
6

kalnlnn atom seviyesinde kontrol edilebilmesine imkn veriyor. Bu yntem daha nce de bilinmesine ramen, en verimli ekilde sourabilen plakalarn retimi iin kullanlmyordu. 600 nm dalga boyundaki krmzturuncu n %99unu sourabilen altn nano paracklarla kaplanm bu plakalar daha nce ince film gne gzelerinde kullanlan plakalarn 1000de biri inceliinde ki bu bir rekor. Aratrmaclardan Carl Hagglund, metal paracklarnn tpk akort edildiinde frekans deien bir gitar teli gibi, belli bir dalga boyunda souracak ekilde ayarlanabilmesini salayan bir rezonans frekanslar olduunu sylyor. Stanford niversitesindeki aratrmaclarn bir sonraki hedefi, Gne ndan enerji elde edilmesinde bu yntemin kullanlmasn salamak. Aratrmaclar bu amala kalay slfr, inko oksit, alminyum oksit gibi malzemeler kullanarak farkl nano paracklardan oluan kaplamalar retti. Ancak bu kaplamalarn hi biri sourmad. Hagglund yar iletken bir kaplama uygulanrsa n metal paracklarndan yar iletken malzemeye aktarlabilmesinin kuramsal olarak mmkn olduunu ve oluan uzun mrl yk tayclarn elektrik retme srecinde kullanlabileceini sylyor. Gne gzelerinde ya da Gne enerjisinden yakt retilen sistemlerde bu yntem kullanlarak n sourulmas salanrsa, kullanlan malzeme miktarn mmkn olan en dk seviyeye indirmek mmkn olabilir. Yk tayclarn birbirlerine ok yakn olmasna imkn veren bu tasarm, ayrca Gne enerjisi sistemlerinde daha yksek verimlere ulalmasn da salayabilir.

Yeni Bir Akll Cam Teknolojisi Gelitirildi

Mahir E. Ocak

Lawrence Berkeley Ulusal Laboratuvarnda alan bir grup aratrmac yeni bir akll cam teknolojisi gelitirdi. Gelitirilen cams malzeme, iinden geen grnr ve kzltesi ayr ayr kontrol etmeyi salyor.

ptik geirgenliin elektrokimyasal yklenme ve boalma sonucunda geri dnml bir biimde deimesi, elektrokromizm olarak adlandrlyor. Elektrokromik malzemeler kullanlarak daha nce de kzltesi (termal radyasyonu) istee bal olarak geiren ya da engelleyen nesneler retilmiti. Gelitirilen yeni teknolojide ise grnr n ve kzltesi n malzeme iinden geii ayr ayr ve istenildii gibi kontrol edilebiliyor. Cams niyobyum oksit iine indiyum kalay oksit nanokristallerinin yerletirilmesi ile elde edilen eloktrokromik malzeme, hem enerji tasarrufu yapmaya hem de konforlu bir yaama alan oluturmaya imkn salyor. rnein malzemenin grnr geirdii fakat kzltesi geirmedii durumda, iinde bulunulan meknn yeteri kadar aydnlatlmas salanabilirken scak bir yaz gnnde meknn ar miktarda snmas da engellenebilir. Bylece klimalara gerek kalmadan da, yani enerji tasarrufu yaparak, daha konforlu bir ortam oluturulabilir. Nature dergisinde yaymlanan almann lideri Prof. Milliron bu almann, ok farkl zellikte malzemeler kullanarak homojen ve tek fazl malzemeler ile elde edilemeyen niteliklerin elde edilebileceini gsterdiini belirtiyor.

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Yava Sarsntlar Byk Depremlerin Habercisi mi?

brahim zay Semerci

nerjinin normal depremlerde olduu gibi saniyeler iinde deil, saatler hatta aylar iinde aa kt depremlere yava depremler deniyor. Penn State niversitesinde alan bir grup yerbilimciye gre yava sarsntlarn normal depremleri tetikledii blgelerde yava depremleri izlemek, gerekleebilecek depremler ile ilgili gvenilir tahminler yaplmasn salayabilir. Chris Marone ve Bryan KaprothGerecht adl bilim insanlar laboratuvar ortamnda hazrladklar rnekler zerinde yaptklar deneylerde yava gerekleen depremlerin mekanizmalarn aratrd. Aratrmaclar yava yapma-kayma gereklemeden

1 dakika nce depremi haber veren bir sinyalin belirdiini kefetti. Normal yapma-kayma depremleri saniyede yaklak 1-10 metre aras bir hzla hareket ediyor, ancak yava depremler -ki onlarda da yapmakayma oluyor- saniyede 0,1 milimetre hzla hareket ediyor. Bu da kopmann aylar almasna neden oluyor. Ancak yava depremler ou zaman geleneksel deprem blgelerinin yaknnda oluyor ve ykc depremleri hzlandrabiliyor. Scienceta yaymlanan almada aratrmaclar yava meydana gelen depremlerin gerekletii blgelerde rastlanlan ylan tan (serpantin) kullanarak laboratuvar ortamnda deneyler gerekletirdi. Laboratuvarda 50 defadan daha fazla tekrarlanan

depremlerde yava fay blgelerinin saniyede 0,1 milimetrenin altndaki hzlarda hareketi destekleyen durumdan hareketi durduran duruma getii gzlemlendi. Marone olayn karmak olduunu ve hzn srtnmeye bal olduunu grdklerini belirtirken tam olarak neler olduunu bilemediklerini, ama bu olayn gerekletiini gzlediklerini sylyor. Marone u an iin fay hatlarndaki dalgalarn hareketini gzleyerek tahmin yaplmasn salayacak yeterli lm cihaznn olmadn, ancak uygun cihaz kurulumu ile faylarn yapma-kayma hareketi yapmadan nce neler olduunun tespit edilebileceini, bylelikle de depremler gereklemeden nce tahmin yaplabileceini belirtiyor.

Yksek Verimli Gne Gzeleri

Gnmzde yaygn olarak kullanlan organik gne gzelerinde daha ok polimerler kullanlyor. Bu cihazlarn verimlilii %10 civarnda. Polimer kullanlan organik gne gzelerinin alternatifi olan kk molekllerin kullanld gne gzeleri, verimlilikleri daha dk olduu iin tercih edilmiyordu.
Kk molekllerin sentezinin ve saflatrlmasnn kolay olmas, daha yksek yk tama akkanl ve polimerlerde olduu gibi safl bozan u gruplarnn olmamas bu avantajlardan bazlar. Fakat kk molekllerin kullanld gne gzelerinin verimlilii, optik sourma derinlii ile yk tama mesafesi arasndaki uyumsuzluk nedeniyle dk. Bu sorunu gidermek iin, gne gzelerini aktif katmann iinde daha fazla k toplanacak ekilde yaplandrmak nemli. Daha nceleri bu amala eitli yntemler denenmiti. Santa Barbaradaki Kaliforniya niversitesinden ve Singapurdaki Bilim Teknoloji ve Aratrma Ajansndan Dr. Kyaw nderliindeki bir grup aratrmac ise kk molekllerin kullanld organik gne gzelerinin verimliliinin optik ara levhalar kullanlarak artrlabileceini gsterdi. Gne gzesi iindeki optik elektrik alannn dalm deitirilerek sourma orannn artrlabilecei zaten biliniyordu. Aratrmaclar bu almada nce aktif katman iindeki optik dalm en yksek dzeye karmak iin aktif katmann kalnln ayarlad.

Mahir E. Ocak

Daha sonra aktif katman ile metal elektrot arasndaki blgeye ZnOdan yaplm optik bir ara levha yerletirerek, aktif katmann elektrik alannn daha uygun bir blgesinde konumlanmasn saladlar. Sonu olarak kk organik molekllerin kullanld gne gzelerinin verimliliinin %6dan %9a ykseldii grld.

sasnda organik gne gzelerinin imalatnda kk molekller kullanmak polimerler kullanmaya gre pek ok bakmdan daha avantajl.

Haberler

la Testinde Yeni Yntem

brahim zay Semerci

stanbul niversitesinin Transgenik Hayvanlar

zlem Kl Ekici

Genetik ve biyoteknoloji alanlarnda nemli almalarn yaplmasna katk salayan stanbul niversitesi Veteriner Fakltesi Dlerme ve Suni Tohumlama Ana Bilim Dal aratrmaclar Trkiyenin ilk transgenik hayvanlarn retti.

lkemizin ilk klon canllar olan Oyal ve Zarifeyi reten Veteriner Fakltesi retim yesi Prof. Dr. Sema Birler bakanlndaki ekip, Hawaii niversitesi aratrmaclaryla ortaklaa bir alma gerekletirerek lkemizin ilk transgenik tavanlarn retti. Yavrular 24 Temmuz 2013 tarihinde dodu. u an gayet salkl olan yavrulara, anneleri bakyor. Hayvanlardaki gen temelli almalar birok hastaln sebebinin ve tedavi yntemlerinin aratrlmasnda, a, ila, tan yntemlerinin gelitirilmesinde ve

endstriye ynelik rnlerin retilmesinde ok nemli olanaklar salyor. Gnmzde pek ok uygulama alan bulunan transgenik teknoloji, ilk olarak 1973 ylnda bir bakteride uygulanm ve sonraki yllarda memeli hayvanlarda da denenmi. zellikle diyabet, kanser, Alzheimer gibi ok sayda hastaln oluma nedenleri ve tedavileri konusunda transgenik almalar bizlere hayati bilgiler verebiliyor. Transgenik almalarn nemli bir dier kullanm alan ise sentetik olarak retilemeyen biyofarmastiklerin, yani ila veya ila benzeri maddelerin, transgenik canllar araclyla retilebilir olmas. Biyolojik ila fabrikalarnn yolunu aacak bu almalar ile hayvan st gibi kolay elde edilebilen hayvansal rnlerden deerli ila ve ila benzeri maddelerin retimi mmkn olacak. Avrupa la Dairesi, 2006 ylnda transgenik keilerin stnden, 2009 ylnda ise transgenik tavanlarn stnden elde edilen ilalarn insanlar tarafndan kullanlmasna onay verdi. Bu tr ilalar lkemize ithal ediliyor ve salk harcamalarnda ciddi maliyet artlarna neden oluyor. TBTAK tarafndan hazrlanan Vizyon 2023 Ulusal Bilim ve Teknoloji Politikalar 2003-2023 Strateji Belgesi ve TC Babakanlk Devlet Planlama Tekilat Dokuzuncu Kalknma Plan (2007-2013), la Sanayii zel htisas Komisyonu Raporunda Transgenik Teknoloji ile la retilmesi stratejik ama olarak belirtiliyor. stanbul niversitesi tarafndan gerekletirilen bu alma ile lkemizde de transgenik hayvan stnden deerli ilalarn retimi konusunda ok nemli bir seviyeye gelmi oluyoruz.

la irketlerinin yeni rettikleri bir ilataki molekllerin diziliminin kusursuz olduundan emin olmas gerekiyor. zellikle de enantiyomer denilen, ayn atomlardan oluan ve birbirlerinin ayna grntleri olan molekllerde. nk bu molekllerin biri iyiletirici etki gsterirken dieri bazen zehirli bile olabiliyor.
he City College of New Yorkta grev yapan Dr. Mark R. Biscoenun liderliini yapt bir grup aratrmac, molekllerin tedavi edici ve zehirli etkilerini aratrmak iin gereken enantiyomerleri sentezleyip gerektiinde kullanmak zere depoluyor. Bu yntem hlihazrda kullanlan yntemlerden daha hzl ve ucuz. Nature Chemistryde yaymlanan almada bir metal, rnein paladyum kullanlarak sentezlenmek istenen enantiyomer btnl bozulmadan elde ediliyor.

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Krmz Kan Hcrelerinden Gelen Ses

Zeynep Bilgici

Ryerson niversitesinden aratrmaclar krmz kan hcrelerinin ekillerini inceleyebilmek iin yksek frekansl ses dalgalar kulland.

Yapay Zekya Kuantum Destei

Mahir E. Ocak

Gelecekte hayatmza girmesi beklenen kuantum bilgisayarlardan yapay zek konusunda yararlanlmas planlanyor.
lasik bilgisayarlardan farkl olarak kuantum mekanii yasalarna bal olarak alan bilgisayarlara kuantum bilgisayarlar deniyor. Gelecekte pek ok i iin yaygn olarak kullanlaca dnlen kuantum bilgisayarlar pek ok ilemi klasik bilgisayarlardan ok daha hzl gerekletirebilir. Klasik bilgisayarlarda bilgi bit ad verilen birimlerde depolanyor. Bitler deeri 0 ya da 1 olarak ifade edilen iki durumda bulunabiliyor. Baka bir ihtimal sz konusu deil. Kuantum bilgisayarlarda ise bilgi, kuantum bit ya da ksaca kbit ad verilen birimlerde depolanyor. Kbitler sadece 0 ya da 1 durumunda deil bu iki durumun herhangi bir lineer kombinasyonunda da bulunabiliyor. Kbitlerin sonsuz sayda farkl durumda bulunabilmesinden yararlanlarak hazrlanan algoritmalar ile klasik bilgisayarlarn zmekte zorland pek ok problemi ksa zamanda zmek mmkn. rnein internet zerinden ifreli bilgi gndermek iin kullanlan RSA anahtarlar ok byk saylar asal arpanlarna ayrmann zor olmasndan yararlanyor. 250 rakaml bir sayy arpanlarna ayrmak bugn var olan en gelimi bilgisayarlarn bile

rmz kan hcreleri vcut dokularna oksijen tanmasnda grev alan esnek, her iki yzeyi ibkey olan disk eklinde hcrelerdir. Baz genetik hastalklara veya enfeksiyon hastalklarna bal olarak krmz kan hcrelerinin ekilleri deiebilir. Krmz kan hcrelerinin iinde bol miktarda bulunan hemoglobinin grnr sourmas bu hcrelerin fotoakustik yntemle incelenmesini salar. Lazer sinyaline maruz kalan krmz kan hcreleri optik enerjiyi sourur ve fotoakustik dalga yayar. Yksek frekanslarla alacak kadar gl sensrler elde etmek zor olduu iin fotoakustik deneyler iin nceleri 100 megahertz altndaki frekanslar kullanlabiliyordu. Bu frekanslar aratrmaclara sadece hcrenin var olup olmadn sylyor, ekli ve bykl ile ilgili ayrt edici bilgi iermiyordu. Michael C. Kolios ve ekibi, zel bir sensrle 100 megahertzden yksek frekansl ses dalgalar da dhil olmak zere daha geni bir fotoakustik frekans band elde etti. Bylece krmz kan hcreleri gibi mikron byklndeki taneciklerin ekillerini ve byklklerini ayrntl olarak incelediler. Krmz kan hcrelerinin ekillerinin hzl ve kolayca analiz edildii bu yntem, kan hastalklarnn ve baz kanser trlerinin tehisinde kullanlabilecek.

kapasitesinin ok tesinde. Bu da, kredi kart numaralar gibi gizli gnderilmesi gereken bilgilerin internet zerinden gvenli bir ekilde tanmasn salyor. Klasik bilgisayarlarn zmekte ok zorland asal arpanlara ayrma ilemini kuantum bilgisayarlar ile kolayca gerekletirmek mmkn. Bugne kadar kuantum bilgisayarlar iin gelitirilen algoritmalar daha ok zek deil hz isteyen problemler ile ilgiliydi. MITden bir grup aratrmac ise kuantum bilgisayarlar yapay zek konusunda kullanmak iin algoritmalar gelitirdi. Makine renmesi denilen bir yapay zek trnde, makine daha nceki deneyimlerinden yararlanarak verilerdeki rntleri bulmak konusunda kendini gelitiriyor. MITdeki Prof. LLoyd nderliindeki aratrma grubunun gelitirdii algoritma ile makine renmesi ok hzlanyor. Bu tarz kuantum algoritmalar ile farkl fotoraflar karlatrmak amacyla karmak bir grntnn iinden insan yzn ayrt etmek ya da kendi kendine gidebilen arabalar yapmak gibi konularda byk ilerlemeler kaydedilebilecei dnlyor.
9

Haberler

niversitelilerin Tasarlad Aralar Alternatif Enerji ile Yart

Gelecein Aralar Yart Gne enerjili ve hidrojen enerjili aralar olmak zere farkl iki kategoride dzenlenen 2013 Alternatif Enerjili Ara Yarlar Kocaeli Krfez Yar Pistinde yapld. Byk heyecana sahne olan yarlarn Gne enerjili aralar kategorisinde son drt yln ampiyonunu geride brakan Sakarya niversitesi birinci olurken, hidrojen enerjili aralarda ise yar Yldz Teknik niversitesi n srada tamamlad. TBTAK Bilim ve Toplum Daire Bakanl, alternatif enerji kaynaklarna dikkat ekilmesi ve niversite rencilerinin fikirlerinin retime geirilebilmesi amacyla 2005 ylndan bu yana Alternatif Enerjili Ara Yarlar dzenliyor. Gne ve hidrojen gibi temiz ve yenilenebilir enerji kaynaklaryla alan aralarn piste kt yarlara 40 niversiteden 62 ara bavurdu. Formula G-Gne Enerjili Ara Yarlarna 34 takm ve 39 ara, Hidromobil-Hidrojen Enerjili Ara Yarlarna 22 takm ve 23 ara katld. 800 rencinin yer ald organizasyonda ilk olarak aralar teknik kontrollerden ve gvenlik kontrollerinden geti. 13 ara gerekli kriterleri karlayamad iin sralama turlarna katlamad.
10

Sralama turlarnda yaran aralardan 37si isimlerini finale yazdrd. 1950 metrelik Kocaeli Krfez Yar Pistindeki final gn kortej ile balad. Korteje katlan niversitelere TBTAK Bakan Yardmcs Do. Dr. Necati Demir ile TBTAK Bilim ve Toplum Daire Bakan Dr. kr Kaya da elik etti.

ve hidrojen olmak zere 2 ana temada dzenlenen yarlara gelecek yllardan itibaren yeni temalarn ekleneceini ve bu konuda almalar yaptklarn belirtti. Anadolu niversitesi Kaza Geirdi Kortejin ardndan final yar iin ilk olarak Gne enerjili aralar pistteki yerlerini ald. Bilim ve Toplum Daire Bakan Dr. kr Kayann start bayran sallamasyla balayan final yarlar byk heyecana sahne oldu. Son drt yln ampiyonu stanbul niversitesi, Sakarya niversitesi ve Dokuz Eyll niversitesi arasnda kyasya bir rekabet yaand. lk sralar iin yaran, geen yln ikincisi Anadolu niversitesinin Sunatolia arac 14. turda talihsiz bir kaza geirerek yar d kald. Kahramanmara ve Celal Bayar niversitelerinin aralar ise teknik sorunlar nedeniyle yarmay tamamlayamad. ampiyonlua Sakarya niversitesi Ulat 20 tur sonunda Sakarya niversitesi (SAGUAR 2) birinci, stanbul niversitesi (SOCRAT 13) ikinci, Dokuz Eyll niversitesi (SMYRNA) nc oldu.

Yarmaya Yeni Kategoriler Eklenecek Kortej balangcnda bir konuma yapan TBTAK Bakan Yardmcs Demir, alternatif enerji kaynaklarna ynelik farkndalk oluturmas ve niversite rencilerinin bilgilerini pratie dntrmesi amacyla Alternatif Enerjili Ara Yarlar dzenlediklerini syledi. 2005 ylndan itibaren dzenlenen yarlara ilginin her geen yl artarak devam ettiini ifade eden Demir, Gne

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Son drt yln ampiyonunu gemeyi baaran Sakarya niversitesi SAGUAR 2 takm byk sevin yaad.

Hidromobilin Birincisi Yldz Teknik niversitesi Final gnnde sahneye kan hidromobil aralarnn ilk nde bu yl byk srpriz yaand. Final yarna 4. srada balayan Yldz Teknik niversitesinin HY-DRS arac ampiyonluk ipini gsledi. kinci Anadolu niversitesi (ICE), nc Ankara niversitesi (HDROKET 4) oldu. Hitit, Sleyman Demirel, Cumhuriyet, Gmhane ve Karadeniz Teknik niversitelerinin aralar ise teknik sorunlardan dolay biti izgisini gremedi.

Tasarm ve Kurul zel dlleri Sahiplerini Buldu dl treninde dereceye giren yarmaclara dllerini TBTAK Bakan Yardmcs Do. Dr. Necati Demir, Krfez Kaymakam Mahmut irinolu ve dier protokol yeleri verdi. Her iki kategorinin birincilerine 15.000 TL, ikincilere 10.000 TL, nclere de 5000 TL para dl ve madalya verildi. Tasarm dlne bu yl Gne enerjili aralar kategorisinde ODT Robot Topluluunun ORT 1 isimli arac layk grld. Hidrojen enerjili aralar kategorisinde ise dl Yldz Teknik niversitesi Alternatif Enerjili Sistemler Kulb ve Ankara niversitesi Hidromobil Takm arasnda paylatrld.

Kurul zel dl ise Formula G kategorisinde organizasyon srecindeki centilmen davranlarndan dolay Nide niversitesi CAR-TAL Team Takmna, hidromobil kategorisinde de dier takmlara yaptklar yardmlardan tr Sakarya niversitesi Enerji Teknolojileri Topluluuna verildi.

TBTAK para dllerinin yan sra yarmalara katlan takmlara 5000 TL destek veriyor. lk kez katlanlar ise 17.500 TLlik destek alyor.

11

Tuba Sargl

Evrenin Kayp Paralarn Aryor

Alfa Manyetik Tayfler

12

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Endeavour uzay mekiinin son grevi olan STS-134 kapsamnda 2011 ylnda Uluslararas Uzay stasyonuna ulatrlan Alfa Manyetik Tayfler (AMS-02) 16 lkeden 56 aratrma merkezinin katlmyla oluturulan uluslararas bir ekip tarafndan gelitirildi. AMS deneyi evrenin balangc ve yaps hakknda daha fazla bilgi elde etmek amacyla uzay koullarnn avantajlarn kullanyor. zellikle madde ve kar-madde aratrmalarna odaklanan AMS-02, uzay koullarnda alan ilk manyetik tayfler.

Kurulumu, Avrupa Uzay Ajans (ESA) astronotlarndan Roberto Vittori tarafndan kontrol edilen bir robotik kol yardmyla gerekletirilen kar-madde avcs AMS-02, evrenin kayp paralarn bulmaya alyor. lk sonular getiimiz Nisan aynda aklanan deney srasnda Dnyann atmosferinin koruyucu etkisi altnda olmadan, cihazn iinden geen yksek enerjili paracklarn hzlar, enerjileri ve ynleri kaydediliyor. Merkezinde manyetik alan Dnyannkinden 4000 kat daha gl bir mknats olan cihazn iinden saniyede 10.000 parack geiyor.

13

Ctrl+Alt+Del
boyutlu yazclar, yani bilgisayarda hazrladnz modelleri plastik ve benzeri malzemeleri eriterek katman katman st ste dizip hayata geiren aygtlar, henz evlerde yaygnlam deil. Yine de Makerbot ve benzer birka giriimin ortaya koyduu rnlere imdilik hatr saylr bir cret deyerek sahip olmak ve evde bu ii hobi olarak yapmak mmkn. Illinois Teknoloji Enstits evre Aratrma Grubu ise konuya farkl bir adan bakmaya karar vermi ve bu tip yazclarn alrken ortama ne kadar parack braktn lm. Sonu? Niasta bazl PLA ad verilen malzeme kullanlarak hazrlanan modellerde dakikada 20 milyar paracn havaya kart gzlenmi. ABS plastikte ise bu rakam 200 milyara kadar kyor. Rakamlar bu haliyle dehet vericiymi gibi grnse de, aslnda bu deerin gaz oca kullanmak veya odann ortasnda kokulu mum yakmakla yaklak olarak ayn olduu ifade edilmi. Tabii yine de ortamda zellikle astm hastalar varsa ve byle hobiler peindeyseniz dikkatli olmakta fayda var. Aratrmann iaret ettii bir dier konu da, ev tipi 3 boyutlu yazclarn da iyi bir havalandrmaya ihtiya duy-

Levent Dakran

Boyutlu Yazclar Ev Ortamnda Risk mi Yaratyor?

duu ynnde. Bu bana yllar nce Avustralyal aratrmaclarn lazer yazclardan havaya karan paracklarn akcierlerde sigara dumanna benzer bir hasar oluturduu ynndeki uyarlarn hatrlatt (bbc.in/157DYP6). Phys.orgun detayl haberini bit.ly/12nA6bv adresinde bulabilirsiniz.
yle grnyor ki boyutlu yazclar kullanm srasnda iyi bir havalandrmaya ihtiya duyacak.

USB 3.1 Gelitirilmeye Hazr

zellikle son birka yl iinde satn aldnz bilgisayarn zerinde yer alan USB girilerinden bazlarnda, ierdeki plastiin siyah yerine mavi olduunu fark etmisinizdir. te o mavi renk ilgili USB yuvasnn USB 3.0 olduuna iaret ediyor. Bu mavi yuvaya USB 3.0 uyumlu sabit diskleri veya bellekleri balayacak olursanz, veri kopyalama ve kayt ilemlerini siyah yuvalara kyasla ok daha hzl gerekletirebildiinizi greceksiniz. Her ne kadar bu rakamlar pratikte grmeniz pek mmkn olmasa da USB 3.0n kuramsal olarak 5 gigabit veri aktarm kapasitesi var. Bu da saniyede yaklak 600 megabite, yani neredeyse 1 CDyi dolduracak kadar bilgiye karlk geliyor. te bu becerikli aktarm sistemi imdi de USB 3.1 gncellemesine hazrlanyor. USB 3.0 Promoter Groupun yapt aklamaya gre USB 3.1in zellikleri tanmland ve teknoloji artk gelitirilmeye hazr. USB 3.1in getirecei en byk yenilik ise doal olarak hz art olacak. Bu kez vaat edi-

Yeni nesil bilgisayarlarda hzla yaygnlaan USB 3.0 balantlarnn yerini yaknda 2 kat daha hzl olan USB 3.1 balantlar alacak.

len hz saniyede 10 gigabit. Bu da bugn Intelin Thunderbolt standardyla sunulana eit, tabii Intelin Thunderboltun hzn 20 gigabite tayacak gncelleme planlarn saymazsanz. Kablolar zerinden bu hz-

da akan veriyi yazmaya yetiebilmek iin de yksek performansl bir SSD art. te insan byle adm adm masrafa sokuyorlar. Detaylar bit.ly/157GPYf adresinde bulabilirsiniz.

14

Bilim ve Teknik Eyll 2013

ctrlaltdel@tubitak.gov.tr

Kulaklarnz Ka Yandaym renin

Kulan iinde yer alan duyu hcreleri zamanla yenilenmedii iin, ya ilerledike zellikle yksek frekanslara dair iitme yeteneinin azald uzun zamandr bilinen bir durum. Hatta bu prensipten hareketle bir ara renciler arasnda sadece kendilerinin duyabildii, retmenlerin duyamad yksek frekansl tonlar telefonlarda zil sesi olarak kullanmak bir hayli yaygnd. Peki sizin kulaklarnz ne durumda renmek ister misiniz? Bunun iin YouTube zerinde gayet gzel bir video yayna alnm. Videoda srayla 8 bin Hertzden balayp 19 bin Hertze kadar kan sesler alnyor, siz de sesleri hangi frekansa kadar duyabildiinize bakyorsunuz. Her bir frekansn ortalama ya aral da verildii iin kulaklarnz yanza gre fazla m hrpalanm, durumunuz normal mi yoksa sper bir kulanz m var renebiliyorsunuz. Videoyu youtube.com/watch?v=VxcbppCX6Rk ve asapscience.tumblr.com adresinde grebilirsiniz. Ancak video sktrma sisteminin ses zerindeki etkisini en aza indirmek iin videoyu 1080p znrlnde ve iyi bir kulaklk eliinde izlemeniz neriliyor, aklnzda bulunsun.

YouTube altnda yer alan bir videoyla birka dakika iinde duyma yetinizin yanza gre ne durumda olduunu renebilirsiniz.

Akll Telefonlara Kamera Dopingi

Cep telefonunuzun kamerasndan memnun deilseniz veya biraz daha iyi bir performans peindeyseniz Sony sizin iin ilgin bir srpriz hazrlnda: Deitirilebilir cep telefonu objektifleri. imdiye kadar cep telefonlarnn kameralarna eklenen baz ufak tefek optik eklentiler grmtk, zerinde onlarca kat yaknlatrma yapabilen kameralarla donatlm cep telefonlar da grmtk. Ama Sony bu defa farkl bir fikirle yola km. zerinde kendi optik sistemini ve grnt alglayclarn barndran, cep telefonunuzla kablosuz olarak senkronize olabilen bir mercek tasarlam. Bu mercei akll telefonunuza balayp eletirdiinizde, objektifi akll telefonunuzla kontrol edebiliyor ve ektiiniz fotoraflar akll telefonunuzda dzenleyip paylaabiliyorsunuz. Bir eit simbiyotik birliktelik. Tasarmn gzel taraf, telefonunuzu deitirmeye karar verseniz bile mercei karp kolayca bir baka telefona aktarabiliyor oluunuz. Dier yandan byle bir zm cebinizde veya antanzda tamanz gereken ikinci bir fazlalk anlamna geliyor. Tutar m bilinmez, ama yine de ilgin bir fikir. rnn Eyll ayndaki IFA Fuar srasnda tantlmas bekleniyor.

n detaylar ars.to/14Af1Zg adresinde bulabilirsiniz.

Sonynin akll telefonlara zg yeni kamera eklentisi, cep telefonunun kamerasndan memnun olmayanlarn derdine are olmay amalyor.
15

Ctrl+Alt+Del

Levent Dakran

Tabletler Yaygnlasa da alanlar Klavye Peinde

Daha nce burada yazdmz yazlarda veya dier birok kaynakta tabletlerin tketiciler arasnda hzla yayldn okumusunuzdur. Gerekten de bu hafif ve kullanl aygtlar, birok kullancnn zellikle ierik takibi ve elenceye ynelik ihtiyalarn karlamakta gayet iyi i gryor. Ama alma ortamna gelince iler deiiyor. Forrester Research aratrma irketinin gerekletirdii ve bine yakn bilgi sistemleri alannn katld aratrmaya gre, alanlarn yzde 62si tablet kullanmak zorunda kalsa bile illa klavyesi olsun istiyor. Yzde 35i ayrlabilen klavye gibi dntrlebilir tasarmlara olumlu yaklayor, yzde 34 ise hi uramam bilgisayarmla devam ederim diyor. Sebep, ne kadar gelimi olursa olsun dokunmatik ekranlarda yaz yazma deneyiminin hibir ekilde tam boy bir klavye zerindeki rahatl verememesi. Dier yandan PC pazarndaki daralma eilimi de bir sre daha devam edecek gibi. Klavyesinden ayrlarak tablete dnebilen cihazlarn yaygnlamasnn bu ikileme bir are olup olmayacan zamanla greceiz. Haberin detayn tcrn.ch/1apJTmo adresinde bulabilirsiniz. Raporun tamamn bit.ly/1bRdbZ5 adresinden satn almak da mmkn.
Forrestern aratrmas, tabletlerin yaygnlamasna ramen kullanclarn klavyeden kolay vazgeemediini gsteriyor.

Sanal Gereklie Adm Adm Yaklayoruz

yon dolarlk yatrm alan proje, sanal gereklie dayal oyun deneyimini kullanclarn masasna kanl canl bir rn olarak ortaya koyma yolunda imdiye kadar atlm en somut ve gereki adm. Valve CEOsu Gae Newellin projeyi desteklemesi ve efsane Doom serisinin arkasndaki isim olan John Carmackn getiimiz aylarda irketin teknoloji gelitirme biriminin bana gemesiyle i iyice ciddiye bindi. Oculus Rifti gznze taktnzda, iki gz iin ayr ayr yerletirilmi iki farkl ekran sayesinde boyutlu grntleri dorudan gzle yanstabiliyorsunuz. Ama i sadece bununla da kalmyor, kafanz nereye dndrrseniz iinde bulunduunuz dnyada da o taraf gryorsunuz. Bu tpk dev bir sanal dnyann iinde yaamak gibi. Ne yne baktnz anlyor, yrdnz anlyor, durduunuzu anlyor; bugne kadar ekran banda yaadnz sanal gereklie bambaka bir boyut kazandryor. Ama bir sorun var, hibirimizin etrafnda gzmzde bir gzlkle usuz bucaksz sanal dnyalarda yol almamza yetecek kadar bo alan yok. Onu da Omni Treadmill adl bir aygtla zmeye hazrlanyorlar. Her yne ilerleyebilen bir kou band mantnda olan bu aygt, Oculus Rift veya benzer bir aygt gznzdeyken yolun sonuna gelme endiesi tamadan dilediiniz ynde koma ve srama imkn sunacak. Oculus Rift bir Kickstarter projesi olarak baladnda 2,4 milyon dolar toplamt, Omni Treadmill de 1,1 milyon dolar destek alm. Omni Treadmill hakknda bilgi iin virtuix.com adresini ziyaret edebilirsiniz. Oculus Rift web sitesine de oculusvr.com adresinden ulamak mmkn.

Oculus Rift ve Omni Treadmill planland gibi hayata geerse oyuncular nmzdeki yl sanal gereklik konusunda hayli ilgin gelimeler bekliyor.

Her ne kadar u gnlerde tketiciler yeni nesil PlayStation 4 ve Xbox One oyun konsollarn heyecanla bekliyor olsa da, bu alanda ok daha heyecan verici gelimeler yaanyor. rnein ilk kez 2012 ylndaki Electronic Entertainment Expo (E3) fuar srasnda ortaya kan Oculus Rift adl gzlk u aralar bir hayli gndemde. Bugne kadar 16 mil16

Bilim ve Teknik Eyll 2013

ctrlaltdel@tubitak.gov.tr

Bilgisayarnzdaki e Yaramayan Yazlmlar Ayklayn

Arada bilgisayarnzn yavaladn grp de kenarda kendi kendine alan bir sr kk programn bu ile ilgili olup olmadn merak ettiiniz olmutur. Ama insann da iine hep bir phe der Acaba bunu kaldrsam bir ey bozulur mu, acaba u gerekten ie yaryor mudur diye. zellikle de bilgisayar reticileri cihaz daha kutuya koymadan iine bir dolu eci bc yazlm eklerler ki iyice kafanz karsn. te bu duruma bir zm bulmak isteyen kullanclar iin Should I Remove It? adl bir yardmc ara hazrlamlar. cretsiz olan yazlm indirip altryorsunuz, bilgisayarnzdaki yazlmlar ve servisleri analiz ediyor ve hangilerinin ne kadar gerekli olduunu size bildiriyor. Bunu yaparken baka kullanclardan gelen geri bildirimleri de iin iine katyor. rnein bilgisayarnzn bir kesinde sessizce alan bir yazlm kullanclarn yzde 90nn kaldrmay tercih ettiini ve bunun da hibir zararn grmediklerini renip gnl rahatlyla elinizi sil butonuna gtrebiliyorsunuz. Bata belirttiim gibi, zellikle de bilgisayar ilk satn aldnzda zerinde ykl gelen bin trl program arasndan ie yaramayanlar temizlemek iin hayli ideal. Yazlm shouldiremoveit.com adresinden indirebilirsiniz.

Bilgisayarnzda ie yarayp yaramadndan emin olamadnz ok sayda yazlm varsa bu ara ok iinize yarayacak.

Prism Skandal Bulut irketlerine 35 Milyar Dolara Patlayacak

Amerikan Ulusal Gvenlik Ajansnn (NSA) ABDdeki 9 byk teknoloji irketini bir araya toplayp elinizdeki kullanc bilgilerini bizimle paylan diyerek zerlerinde devlet eliyle bask kurduunun ortaya kmasyla patlak veren skandal, aylardr dnya gndemini megul ediyor. NSAnn bu irketlere emanet ettikleri verilere ulusal gvenlik emsiyesi altnda mdahale edebildiini gren kullanclar da buna gre nlem almaya balad. Bu iten en nemli darbeyi de bulut biliim hizmet salayclar alacak gibi grnyor. 2008de kavramn telaffuz edilmeye baland gnden beri, altyap maliyetlerinden ve bakm giderlerinden tasarruf etmek adna kendi bilgilerini bakalarnn sunucularnda tutmann gvenli olduu konusunda irketleri ikna etmeye alan servis salayclarn bu abas, Prism skandalyla birlikte byk bir darbe yedi. ABDde bulunan Cloud Security Alliancen 500 bulut kullanc zerinde yapt aratrma, ABD dndaki kullanclarn yzde 56snn ABDde yerleik irketlere eskisi kadar gvenmediini ortaya koymu. Bunun sonucunda da ilgili irketlerin nmzdeki 3 yl iinde 21,5 milyar ila 35 milyar dolar arasnda gelir kayb yaayaca ngrlyor. Bu aslnda dnyann geri kalan iin de ilgin bir ders oldu, nk herkes ulusal gvenlik bahanesi sz konusu olduunda veri mahremiyetinin ve gvenliinin ok da geerli olmadn grd. Skandal ortaya karan Edward Snowdene Rusyann sahip kmasnn ardndan Rusya ve ABD arasndaki ilikilerin Souk Sava dnemindekiyle kyaslanacak lde gerilmesi de, klavye banda bir nc dnya savann oktan baladnn bir iareti belki. VentureBeatin konuya ilikin detayl haberini bit. ly/12nGwaK adresinde okuyabilirsiniz.

Prism skandal, uluslararas bulut irketlerinin uzun zamandr oluturmaya alt gven ortamnn ciddi bir ekilde sarslmasna neden oldu.
17

Tekno - Yaam

Osman Topa

Srcsz Minibs Yollarda Autodesk 123D: renTasarla-ret

Singapur Nanyang Teknoloji niversitesi kampsne yolunuz derse 8 kiilik bu Navia srcsz minibs mutlaka deneyin. Kamps iinde 2 kmlik bir parkurda hareket eden bu minibs tamamen otonom ve herhangi bir ray veya kablo balants kullanmyor. Yolcular minibse belirlenen duraklarda biniyor ve dokunmatik ekran kullanarak hangi durakta ineceklerini belirtiyor. Minibste ad light (k) ve radar kelimelerinden oluturulan LIDAR teknolojisi ve stereoskopik kameralar kullanlm. Bu iki teknolojiyi kullanan minibs, ortamn 3B haritasn karyor ve bu haritaya gre gvenli bir ekilde saatte 20 km hzla ilerleyebiliyor. arj durumunu srekli kontrol eden minibs, batarya seviyesi kritik seviyeye indiinde arj istasyonuna gidip kendisini arj edebiliyor.
http://induct-technology.com/

Tasarmnz yaptktan sonra isterseniz Autodesk 123D zerinden 3B yazc kts olarak, 2B CNC veya lazer kesim olarak ya da 3B holografik kt siparii verebiliyorsunuz. Web sayfas ayn zamanda tasarmlarnz rettirebileceiniz web adreslerini de sralam.
ww.123dapp.com

Modern PClerin yaygnlamas ve internet teknolojisi son 30 yla damgalarn vurmu teknolojiler. 3B yazc teknolojileri de nmzdeki yllar ekillendirecek bir teknoloji olarak n plana kyor. Autodesk 123D bu konuda kapsaml zmler sunuyor. ncelikle Autodesk 123D ana sayfasnda kullanm kolay, cretsiz uygulamalarla 2B ve 3B tasarmlar yapabiliyorsunuz. Eer bu konuda ok fazla bilginiz yoksa ayn sayfada cretsiz eitimler de var.

Sz tasarmdan ve amatr 3B ve 2B retimden almken, evde bir eylerden bir eyler yapan amatrler iin faydal bir web adresi daha verelim:
www.instructable.com

18

Bilim ve Teknik Eyll 2013

teknoyasam@tubitak.gov.tr

lgn Zumlu Panasonic

Panasonic Lumix DMC-FZ70, 35 mm fotoraf makinelerinde 1200 mm bykle karlk gelen 60X zumlama zellii ile n plana kyor. Bylesine byk zum kapasitesi olunca, bu Lumix modelinde ekim srasnda grntde titreimi nlemek iin Power Optical Image Stabilizer (POIS) yani gl optik grnt sabitleyici teknoloji de unutulmam. Fotoraf makinesinin dier zellikleri, modern pek ok kamera modelinde sunulan teknolojiler.
www.panasonic.com

Mini Video Kamera

Akll telefonlarmzla mzik dinleyebiliyor, ses kaydedebiliyor, fotoraf ve video ekebiliyor ve bunlarn tamamn bir ka sene ncesinde hayal bile edemediimiz bir kalitede gerekletirebiliyoruz. Fakat yine de bazlarmz, deiik nedenlerle bu ilevlerin hepsi iin ayr bir cihaz kullanmay tercih ediyor. Canon Vixia Mini video kamera da bu kiilere hitap ediyor. Mini kameralar son zamanlarda gerekten klmt, ama Vixia Mini 76 x 22 x 96 mm boyutlar ve 180 g arl ile yeni bir kamera snf oluturuyor. Bu kk kamerann en nemli zellii WiFi teknolojisine sahip olmas. Vixia Mininin bu zellii sayesinde hem WiFi zerinden canl grnt transferi yapabiliyorsunuz hem de hafza kartna kaydettiiniz grntleri bilgisayarnza tayabiliyorsunuz.
www.canon.com

19

brahim zay Semerci

Bauzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Kimyasal Silahlar
Kimyasal silahlar konusu dnyann farkl blgelerinde zaman zaman yaanan gelimelerin de etkisiyle gndemde n plana kyor. Bu yaz geen yl kaybettiimiz Prof. Dr. Vural Altn hocamzn Bilim ve Teknik dergisinin ubat 2003 tarihli saysnda yaymlanan yazsndan alntlar yaplarak hazrlanmtr. Kimyasal Silahlar Konvansiyonu (CWC) kimyasal silah kimyasal etkisiyle yaam srelerini, insan veya hayvanlarda lm veya geici halsizlie yol aacak ekilde etkileyen herhangi bir madde olarak tanmlar. Bu tanma, sz konusu maddelere ilikin olarak tasarlanm mermiler, tat veya ekipman da dhildir. Kimyasal cephane (uzun menzilli toplar, roketler, yer fzeleri, hava bombalar, pskrtc tanklar, maynlar ve el bombalar) kimyasal maddenin hedefe ulaabilmesi iin bir tayc olarak tasarlanmtr.

Etkilerine Gre Kimyasal Silahlar

Kimyasal silahlar etkilerine gre iki genel snfa ayrlr: Rahatszlk vericiler ve zayiata neden olanlar. Rahatszlk verici olanlar hedef kitleyi gzleri yaartarak veya haprmaya yol aarak rahatsz eder. Zayiata neden olanlar ise hedef kitlede uzun sreli hareket kaybna veya lme neden olur. Zayiata neden olanlar kendi iinde ikiye ayrlr: Sinir sistemine etki edenler ve kimyasal yanklara yol aanlar. Sinir sistemine etki edenler, bcek ldrclerin sinir sisteminin ileyiine mdahale eden organofosfor grubuyla ilikilidir. Hardal gaz gibi yakc etki gsterenler ise gzlere, akcierlere ve deriye etki ederek yanklara ve su toplanmalarna neden olur. Dnya Salk rgt 17 kimyasal maddeyi kimyasal silah listesine almtr. Bu kimyasal maddeler drt balk altnda toplanmtr: Boucu etki gsterenler, yakc etki gsterenler, kana etki edenler, sinir sistemine etki edenler. Biyolojik silahlardan farkl olarak, kimyasal silahlarn etkisi genellikle kullanmlarndan hemen sonra ortaya kar. Bu etki solunum, sindirim veya deriye temas yoluyla oluan sistem zehirlenmesi eklinde olur. Sarin ve tabun gazlarnn rnek olarak verilebilecei sinir sistemine etki eden kimyasal silahlar iin belirti sresi birka dakika iken yakc etki gsterenler iin ilk birka saattir.

ehirli herhangi bir kimyasal madde kimyasal silah olarak kullanlabilir. Binlerce zehirli madde bilinmesine ramen bunlarn ok az 20. yzyl boyunca kullanlm. nk bir kimyasal maddenin sadece ok zehirli olmas deil ayn zamanda sadece hedef kitleyi etkileyebilecek bir biimde kullanlmas da nemli. Ayrca tama ve datma ilemi boyunca bozunmayacak kadar kararl, bozunmakszn ve kabn andrmakszn uzun srelerle depolanabilir, havadaki suya ve oksijene, datlmas patlaycyla yaplacaksa da sya kar dayankl olmas gerekiyor. Kimyasal silahlarn ou normalde kat veya sv haldedir. Ancak genellikle gaz olarak bilinirler. nk kat ve sv haldeki kimyasal silahlar havaya aerosoller iinde salnr ve bu paracklar vcuda tpk bir gaz gibi solunum organlar kanalyla alnr. Kimyasal silahlar ok keskin kokulu olabilir, ancak kokusuz olanlar da vardr. Kimi suda znrken kimi znmez. Bazlar dayankldr yani uzun bir sre boyunca etkili olurlar. Dayanksz olanlar ise salmlarndan sonra hzla dalr, ksa sre bir sre sonra etkinliklerini yitirirler. Dayanksz kimyasal silahlar ilerinde polimer zndrlp daha az akkan hale getirilebilir. Bylece dayankl hale getirilmi olurlar. Bu ilem sayesinde daha yapkan zellik de kazanm olurlar. Kimyasal silah kullananlar, kimyasal silahn olabildiince etkin olmasn hedefler. Etkinlik en az miktarla en fazla zayiata neden olma veya operasyonlarda aksamaya yol aabilme kapasitesi olarak tanmlanr. Kimyasal silahn etkinlii kullanlma miktar ve evre koullar (rzgr, yamur, scaklk, hedef nfusun bykl) gibi pek ok faktrden etkilenir.

Kimyasal Silahlarn Tarihi

Antik ve ortaalardan beri kullanlan kimyasal silahlarn bilinen ilk rnekleri zehirli oklardr. Tfein icadyla birlikte oklarn ucundaki zehirler mermilere konmaya baland. 1675te Fransa ile Almanya arasnda imzalanan ve bu zehirli mermilerin kullanlmamasn ngren Strasbourg Antlamas kimyasal silahlar snrlayan ilk uluslararas antlamadr.

20

><
Zehirli oklar, kaynayan katran, arsenik duman ve baka zehirli dumanlar yzlerce yl savalarda kullanlmt, ancak modern kimyasal silahlarn kullanm I. Dnya Savanda balad. Byk miktarda kullanlan ilk kimyasal madde klor gazdr. 22 Nisan 1915te Belikann Ypres kenti yaknlarnda Almanlar mttefik askerlerine doru esen rzgrn desteiyle 160 ton klor gazn mttefik hatlarna gndermiti. Pek ok kimyasal silahn, rnein hardal gaz kullanm sava sresince 90.000 insann lmesine, bir milyondan fazla insann da yaralanmasna neden olmutur. II. Dnya Sava srasnda kimyasal silah kullanlmamtr ancak savatan sonra Almanlarn gelitirdii ve sinir sistemine etki eden kimyasal silahlardan ok miktarda bulunmutur. Bu silahlar zerinde youn aratrmalar yapan Almanlarn sava baladnda ellerinde 20-30 bin ton tabun stou vard. Birinci ve kinci Dnya savalarndan kalma kimyasal silahlar halen pek ok lke iin sorun tekil ediyor. Souk Sava srecinde ABD ve Sovyetler Birlii on binlerce ton kimyasal silah retmiti. 1980li yllarda Irak, hem rana hem de kendi vatandalarna kar hardal gaz ve sinir sistemine etki eden eitli kimyasal maddeler kulland. 16 Mart 1988de Irakllarn zehirli gaz kullanmasyla Halepede binlerce kii ld. Hardal gaznn ve dier kimyasal maddelerin insanlar zerindeki etkileri dehet verici fotoraflar halinde tm dnyada yaymland. 1992de Cenevrede toplanan Silahszlanma Konferans Kimyasal Silahlarn Gelitirilmesinin, retiminin, Stoklanmasnn ve Kullanmnn Yasaklanmas ve Yok Edilmesi szlemesini kabul etti. Antlamann yrrle girmesi iin 64 lke tarafndan kabul edilmesi gerekiyordu. 1994 ve 1995 yllarnda Japonyada Aum inrikyo isimli dini topluluk sarin gaz saldrlar yapt. Japonyada baka kimyasal saldrlarn da planlanyor olduunun anlalmas kimyasal silahlarn terr rgtlerinin eline getiinde ne denli tehlikeli olacan gstermi oldu. Yaanan i karklklar nedeniyle son iki ylda 100.000den fazla insann hayatn kaybettii Suriyede ise son gnlerde kimyasal silah kullanld ile ilgili youn iddialar var. Farkl haber kaynaklarnn sunduu grntlerde, herhangi bir yerlerinde mermi ya da baka bir ateli silahla ldrldklerine dair iz bulunmayan yzlerce insann cansz bedeni grlyor. ddialarn resmen dorulanabilmesi iin Birlemi Milletler grevlilerinin blgede aratrmalarn tamamladktan sonra yapaca aklamalar bekleniyor.

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Kimyasal Silahlar Boucu etki gsterenler Klor Fosgen Difosgen Kloropikrin Yakc etki gsterenler Kkrtl hardal Azotlu hardal gaz Fosgen oksim Levizit Kana etki edenler Hidrojen siyanr Siyanojen klorr Arsin Sinir sistemine etki edenler Tabun Sarin Soman Siklosarin VX

Kalclklar Dk Dk Dk Dk ok yksek Yksek Dk Yksek Dk Dk Dk Yksek Dk Orta Orta ok yksek

Etkileme hzlar Deiken Bir sre sonra Bir sre sonra Bir sre sonra Bir sre sonra Bir sre sonra Annda abuk abuk abuk Bir sre sonra ok abuk ok abuk ok abuk ok abuk abuk

29 Nisan 1997de 87 lkenin imzas ile yrrle giren CWC szlemesinin u an 189 yesi var. srail ve Myanmar szlemeyi imzalam ama onamam, yani henz CWCye ye deiller. Angola, Msr, Kuzey Kore, Gney Sudan ve Suriye ise szlemeyi imzalamam. Szleme hkmlerinin denetimini salamak zere yine 1997de Kimyasal Silahlarn Yasaklanmas rgt (OPCW) kuruldu. rgtn merkezi Hollandada, genel direktrln de 2010dan beri Trk diplomat Ahmet zmc yapyor.

Bcek ilac m yoksa kimyasal silah m?

Bir kimyasal maddenin kimyasal silah olarak deerlendirilip deerlendirilmemesi her zaman kolay olmuyor. Miktarna ve kullanm amacna gre bir kimyasal madde eitli durumlarda kimyasal silah olarak kabul edilebiliyor veya edilmiyor. Baz zehirli kimyasal maddeler endstriyel olarak bcek ve bitki ilalarnn hammaddesidir. Bu tarz amalar iin gerekenden daha fazla retildikleri veya bulundurulduklar zaman kimyasal silah olarak kabul ediliyorlar. Birden fazla kullanm amac olan kimyasal maddelerin kimyasal silah olup olmadna karar vermek zor. rnein klor, fosgen, hidrojen siyanr gibi I. Dnya Savanda kimyasal silah olarak kullanlan maddeler bugn ayn zamanda pek ok ticari rnn retilmesi iin gereken nemli malzemelerdir. Yani amaca gre zehirli bir madde kimyasal silah olarak nitelendirilebilir. Sarin gibi neredeyse hibir barl kullanm ihtimali olmayan baz zehirli kimyasal maddelerin tbbi aratrmalar, koruma programlar veya nceden izin verilen baka bir ama haricinde retilmesi yasak. Kimya teknolojisinin zararl amalar iin kullanlmamas gerekiyor ve bu iin denetimi OPCW tarafndan yaplyor.

Kaynaklar Altn, V., Kimyasal Silahlar, Bilim ve Teknik, Say 423, s. 44-47, 2003. Korur, E., Kimyasal Silahlar, Bilim ve Teknik, Say 278, s. 4-7, 1991. http://www.opcw.org/

21

Brtein Ege

r. l; tyo ei iyor. r d a l l la nak reti de hz . y r a a n k d r d a i ka olma ternet rafnd bilgile z hale i i d n a s lme nem h dece i klar t lalan mkn r a ay e i ik g d sa hi bir trafik er ve u n ve p ittik onom an e c g l l k e n a pland kat bu mobil retil izinin osyoe dijita h a , l o s o d n de rdan t elir, fa ar, ot larda n ana i hem larn ye rnda n e i e h m a l s . a g a i a tir rulul lacak tar ynakl ernet mera osyal nnd bilme jital d r. i l k e l i a u o san rkl ka ce int nlik k gibi s telik y trle n bu d enziy erini g ma ku duy n i r n l k a i a e b k e ara arkl f a ilk re gv ceboo ekse n dn ster maya zm arat a ihtiy n a e f l n a g r n a e kat inin, n akl ak z r ve F lik ge bilgiy i boy ne ar ine ilk sayg mann olan e y i n r z u e k r n te i ilg ir ik rkl b umuz ta olm i Twit ek nic irilere eni ye lkta ta ze nn e iim u nla b a l r a y a n d e a y f e o a ak iy ld bi Da y un ve k bir nlar b mnd lerin g erlen ihind k sam e Big e. Dn ilyon i bilg r o r b a l a i i he ar yo l olar telef et ort l ver da de lk ta si art an nc ad bi 4,4 m a gi m c e d n l k n d l a k n l a a d e m a r a m n sa ha lgi e bu k ince h m ak le inte e kayn nun a kat in celen bir za aya b dnya desi d i b i d d a u n n a in k dak arihin ii de ir bl zelli maki in o mli. F riyle eri ks tantm a tm m ma a y d l e b f t a r Dn anlk ri tra aylr ndan san ve verile ok ne olojil m dev oyuna alan lar, h ns un ve atr s taraf m in ki bu dan i tekn bilii kamu dar bu ritma Yo ine h anlar de, t lbu asn ncili gibi nya 5e ka z algo aks na ins ildiin rz. H nlik made ve SAP na d e 201 anss Bu hil ed i gr e gve veri racle iri ard e gr toler d diin em d kalan rd, O i birb ldiin suz ve gel dan h inden Packa lerin ildiri i, ruh m. a devr lett- rn dan b z gib atal ta , Hew ak, bu rafn eri bu ir gz IBM layar Inc. ta fendil sna b ba rtner di, e nya Ga lin im nn d Ge Data Big

n a l t as

n n t

ti t i B

g i B

a t a D

r e Y i

22

>>>

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Altna Hcum!
Bugne kadar dnya genelinde ok az sayda kuruluun ve biliim uzmannn sosyoekonomik neminin farkna vard Big Data ve bununla ilgili teknolojiler son zamanlarda ok byk nem kazanmaya balad. zellikle son bir iki yl iinde biliim devleri bu pastadan en byk pay kapmak iin geceli gndzl alarak, gnmzn en modern veri madencilii tekniklerini kullanmaya olanak salayan Big Data rnlerini birbiri ardna hizmete sunmaya balad. Biliim pazarnda bu konuda yaanan hareketlilik esasnda 1800l yllarda ABDde hkm sren altn bulma lgnln andryor. Big Data konusunda verimli bir ekilde alan ilk sistemleri gelitirip dnya piyasalarna hkim olmay baaran biliim firmalar, bu teknolojiyi baaryla uygulayan kurumlar, kurulular ve devletler yakn bir zaman iinde sadece ekonomik deil ayn zamanda sosyal politika alannda da hissedilir bir g elde etmeye balayacak. olarak verilerin toplanmas ve deerlendirilmesi iin kullanlan ilikisel veri tabanlarnn, gnmzdeki veri hacminin devasal karsnda yetersiz kalmas. kincisi ise, deerlendirilmesi gereken bu verilerin uzun vadede sadece insanlar tarafndan deil ayn zamanda bilgisayarlar tarafndan da anlalacak ekilde tanmlanmasnn yani anlamlandrlmasnn gerekmesi (bkz. Ege, B., Yeni Bilgi Modelleme ve Programlama Felsefesiyle Semantik Web, Bilim ve Teknik, s. 36-39, Aralk 2011). nternette yaymlanan baka formdaki bilgi ve verilerin (resimler, videolar, sesli mesajlar vb.) analizi de Big Data kapsamna giriyor, ancak aratrmalar u aamada daha ok dz metinlerin nasl bilgisayarlar tarafndan da anlalr hale getirileceine ynelmi durumda.

Gelimi lkeler Daha Avantajl

Boston Consultingden Phil Evans, Big Datann zellikle gelimi Batl lkeler asndan mthi bir frsat sunduunu belirtiyor. Evans bunu, gelimi lkelerin gelimekte olan lkelerden ok daha fazla bilgiye, ok daha stn analiz yntemlerine ve bunun iin gerekli teknolojilere sahip olmasna balyor. Bu srecin sonucunda Batnn daha da glenerek, Hindistan ve in gibi gelimekte olan devler ile arasndaki fark kapataca hatta bunlara yeniden fark atabilecei iddia ediliyor.

Big Data temel bilim (bilgisayar mhendislii, matematik ve iletme) zerine kurulu yeni bir bilim dal olarak da grlebilir. Kesin olan bir ey varsa o da Big Datann yakn bir gelecekten itibaren, i dnyasndan devletlerin yapsna kadar, bugne kadar allagelmi alma ve dnce ekillerini kapsaml bir ekilde deitirmeye balayaca. Foreign Affairs dergisi tarafndan bildirildiine gre gnmzde bilgi ve verilerin %98i artk dijital olarak saklanyor, ama bu gerek eldeki veri ve bilgilerin deerlendirilmesi asndan tek bana bir zm sunmuyor. Bilindii gibi son 20-30 ylda zaten kendiliinden hzlanmaya balayan bilgi retim sreci 90l yllarn sonundan itibaren internetin de devreye girmesiyle adeta rndan km durumda. Bu da beraberinde doal olarak baz yeni problemler getiriyor. Bunlardan ilki, 1970li yllardan itibaren standart

amzn En Deerli Ham Maddesi: Veri Krntlar!

nternet kullanclarnn internette gezinirken arkalarnda brakt dijital bilgi krntlar sanldndan ok daha deerli. Bundan dolay bu verilere amzn ham maddesi de deniyor. Bu gerek, doal olarak Google, Amazon, Twitter ve Facebook gibi dev biliim kurulular tarafndan en bandan beri biliniyor, hatta bu husus sz konusu irketlerin kurulu fel23

Rastlantnn Bittii Yer: Big Data

Akll Uak Motorlar

Etrafmza dikkatlice baktmzda sadece cep telefonlarnn dei, buzdolaplarndan televizyonlara kadar gnlk hayatta birok mekanik ve elektronik aletin akllanmaya baladn gryoruz. Fakat ilk anda aklmza hi gelmeyecek baz nesnelerin bile akllanmaya baladn grmek insan artyor. Bunlardan biri akll uak motorlar. ngiliz otomobil ve uak motoru reticisi Rolls-Royceun yeni nesil uak motorlarnn, uu srasndaki tm motor deerlerini kesintisiz olarak Roll-Royceun Derbydeki (ngiltere) merkezine ilettii aklnza gelir miydi? (Tahminlere gre, rnein bir Airbus A-380de bulunan bir Rolls-Royce uak motoru tek bir uu srasnda neredeyse orta byklkte bir veri merkezi kadar veri retiyor). Bylece Derbydeki teknik ekipler, bir motorda meydana gelen veya gelmek zere olan teknik problemleri annda tespit edip sz konusu uak daha tekerleklerini yere dedirmeden duruma mdahale edebiliyor. rnein gerekli yedek para daha uak havadayken uan inecei havaalanna gnderilerek, havayollarnn uaklarn bakm zamanndan tasarruf etmesi salanyor. Bunun yan sra uu srasnda elde edilen veriler sayesinde uak motorlarnn nasl daha az yakt harcayacak ekilde tasarlanabilecei zerine kapsaml bilgi ediniliyor.

sefesinin temelinde yatyor. Genel olarak kullanclarna cretsiz hizmet veren bu firmalar, kullanclarn ye olurken onaylad anlama erevesinde sistemlerine giren kullanclarn her hareketini takip ediyor, izliyor ve bir sonraki aamada yine zel olarak gelitirilmi algoritmalar sayesinde her bir kullancnn sistemdeki hareketlerinden anlam karmaya alyor. Birbiri ardna yaplan bu tip analizler sonrasnda yapboz zlyor ve kullancnn hangi haberlerden, reklamlardan, rnlerden holanp holanmadndan yola klarak, her bir kullancnn zel tercihleri hatta baz durumlarda politik gr bile belirleniyor. Bu sre periyodik aralklarla srekli tekrarlanyor. Buradan ortaya kan tablo da aka gsteriyor ki artk pazarlama stratejileri hedef kitlelerden ziyade tek tek kiilere ynelmeye balyor. Fakat Big Data teknolojisinin kullanlabilecei tek alan pazarlama deil, nk kullanclar sz konusu sosyal alarda bilgi alveriinde bulunurken, video ararken, e-posta yazarken, kitap smarlarken veya bir arama motorunda belirli kavramlar ararken ister istemez baz kiisel grlerini, rnein politik grlerini de belli ediyor. Bu noktada Googlen patronu Eric Schmidtin 2009da CNBC kanalna verdii bir rportajdaki samimi itirafn hatrlamak gerekiyor: Bakasnn bilmesini istemediiniz bir eyler varsa, bunu arama motorlarnda aratrmayn. Eric Schmidt ayn rportajda bu konunun Googledan kaynaklanmadn, Googlen tm gizlilik yasalarna uyduunu, fakat Vatanseverlik Yasasna (Patriot Act) gre ABD hkmetinin talep etmesi durumunda tpk dier Amerikan firmalar gibi Googlen da bu bilgileri ABD hkmetine vermekle ykml olduunu belirtiyor. (ABD kongresi tarafndan 11 Eyll saldrlarndan sonra karlan Vatanseverlik Yasasna gre, merkezi ABDde bulunan tm firmalar ellerindeki verileri mahkeme kararna ihtiya olmakszn CIA ve FBI yetkilileriyle paylamak zorunda.)
24

Baz Big Data Uygulamalar

Fakat yine de tm bunlar gelecek iin karamsar olmamz gerektirmiyor, nk etik kurallara ve zellikle yrrlkteki bilgi koruma kanunlarna uyulmas durumunda Big Data uygulamalar hayatmz baz ynlerden ok kolaylatracak, hatta renklendirecek gibi grnyor. te baz rnekler.

Big Data Sizinle Her Admda Beraber

Bilim insanlar son zamanlarda gerekletirilen baz bilimsel aratrmalar erevesinde, herhangi bir kiiye ait bir cep telefonunun yaynlad konum koordinat sinyallerinden ve bu cep telefonunda kaytl adreslerden yola karak o telefonun sahibinin yarn, bir hafta sonra hatta bir yl sonra nerede bulunabileceini hayli yksek bir isabet oranyla belirlemeyi baard. Ayrca yine cep telefonlar sayesinde bir mterinin, rnein bir spermarketteki hareketlerinin izlenerek spermarketin en ok hangi blmlerinde vakit geirdiinin belirlenmesi de (doal olarak mobil cihaz sahibinin buna izin vermesi artyla) hizmet sektr asndan byk nem tayor, nk ilgili kiinin bu ekilde oluturulan profili o kiinin kiisel alkanlklar ile ihtiyalar hakknda esiz bilgiler veriyor. Bu pastadan pay almak isteyenlerin en banda Google geliyor: Buna gre Google ok yakn bir gelecekten itibaren cretli olarak konum tabanl arama hizmeti vermeyi planlyor. Genel olarak konum tabanl hizmetler (Location Based Services) olarak adlandrlan bu yeni sektrn, rn ve hizmet pazarlanmasnda byk rol oynayacana kesin gzyle baklyor.

>>>

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Big Data Duyarllk Analizinde

Bugnn genleri ve gelecein mterileri, bo vakitlerinin ounu ebeveynlerinden farkl olarak radyo dinlemek ve televizyon seyretmek yerine Twitter gibi eitli sosyal platformlarda gezinerek ve birbirleriyle bilgi alveriinde bulunarak geiriyor. Kolaylkla tahmin edilebilecei gibi reklamlar iin belki de milyonlarca dolar harcayan retici firmalar iin rnleri hakknda yaplan hakl veya haksz eletirilerden, bilinli veya bilinsiz dedikodulardan daha byk bir kbus olamaz. Big Data uygulamalar sayesinde gelecekte retici firmalar yzlerce hatta binlerce sosyal a an be an takip ederek, hakl veya haksz tm eletirilere ve dedikodulara annda mdahale edebilecek. Ayn konum tabanl hizmetler gibi duyarllk analizi de Big Data iin gelitirilen donanm ve yazlmlar sayesinde yeni yeni gelimekte olan, fakat gelecek iin ok byk potansiyele sahip bir alan olarak grlebilir.

Rzgrglleri
Rzgrgl retiminde dnyadaki lider reticilerden biri olan Danimarkal Vestas Wind Systems, rzgrgl kurulmak istenen bir yere yerletirilecek rzgrglnn ne kadar verimli olacan sadece birka saat iinde yksek doruluk oranyla tahmin edip mterilerine sunabiliyor. Tahminlerin byk bir doruluk oranna sahip olmasnn nedeni ise irketin sahip olduu byk bilgi birikiminin yan sra tahmin iin kullanlan Big Data teknolojisi. Bu kapsamda irket bugne kadar kurulan ve hlihazrda ileyen rzgrgllerinin konumlarn, bu konumlarn belli balca corafi zelliklerini ve bunlardan srekli olarak gelen verileri (ya miktar, nem oran, scaklk, rzgrlarn hz ve yn vb.) devasa veri tabanlarnda toplayarak, Big Data teknolojileriyle deerlendiriyor ve bu sayede baardan baarya kouyor.

Big Data Spermarkette

Big Datann en nemli uygulama alanlarndan biri de spermarketler. Spermarketlerin satlarn artrmak iin en bata bilmek istedii ey hangi tketici gruplarnn haftann hangi gnlerinde, hangi mevsimlerde, hangi rnleri hangi rnlerle kombine ederek satn aldn tespit etmektir. rnein Big Data teknolojisi sayesinde ABDdeki baz spermarket zincirleri daha imdiden bir mterinin ald rnleri takip ederek, o mterinin hamile bir kadn olup olmadn tahmin edebiliyor. lgili spermarket yetkilileri tarafndan bildirildiine gre, sistem byle bir durumda sz konusu mteriye hamile mteriler iin dnlen indirimli rn kuponlarn dzenli olarak gnderecek ekilde programlanm. kinci bir rnek olarak ise cep telefonunun sunduu konum tabanl hizmetler sayesinde spermarketin yaknnda olduu tespit edilen bir mterinin cep telefonuna -zamana (sabah, len, akam), hava koullarna (scak, souk), mevsime (yaz, k) ve o mterinin zelliklerine gre (gen, yal, bekr, evli, ocuklu, yal vb.)- rn teklifleri gnderilmesi verilebilir. Doal olarak bu rnekler oaltlabilir, fakat sadece bu iki rnek bile Big Datann pazarlama stratejileri zerindeki allmadk gcn sergilemeye yetiyor.

25

Rastlantnn Bittii Yer: Big Data

<<<

nsan Hayatnn Mahremiyeti

Grld gibi Big Data prensipte insanla ok yararl olma potansiyeline sahip. Fakat her teknolojinin olduu gibi Big Datann da artlar ve eksileri var. Bunlarn en banda da -gerekli nlemlerin alnmamas durumunda- Big Datann zel hayatn mahremiyeti zerindeki olas olumsuz etkileri geliyor. Bilgisayarlarn toplumlarn hayatna giriinin zerinden hayli uzun bir sre gemesine ramen hl hangi bilgilerin ahsi bilgi olduu yani aka yaymlanmamas gereken bilgiler olduu konusunda dnya genelinde kabul edilmi bir tanmlama yok. Fakat bu husus Big Data teknolojilerinin gnlk hayatmza girmeye balamasyla eskiden olduundan daha nemli hale geliyor. Prensip olarak -tptaki gibi ahslarn tek tek izin verdii durumlar hari- Big Data teknolojileri ile analiz edilen verilerin en batan itibaren ve tamamen anonimletirilmi olmas gerekiyor, hem de geriye doru izlenemeyecek kadar. Bunun gerekten baarlamamas durumunda ise elde edilen sonularn baz ahslar ve kurumlar tarafndan ktye kullanlmas olasl hayli yksek gibi grnyor. Bu nedenle zaten henz emekleme dnemindeki Big Data teknolojilerinin geliimine paralel olarak, ahslara ait bilgi ve verilerin hangi ereve kapsamnda analiz edilebileceine dair evrensel bir yaklam belirlenmek zorunda.

Big Data Tpta

Big Datann son yllarda baaryla uyguland alanlardan biri de tp. Donanm devlerinin byk veri ynlarn kolayca ileyebilecek gte donanmlar gelitirmesiyle beraber artk hastalardan gelen veri ynlar istatistiksel yntemlerin uygulanmasyla kolayca analiz edilebiliyor ve bu analizler sonucunda her hastaya zel tedavi yntemleri gelitirilebiliyor. Sonu olarak, yukarda sz edilen teknolojik gelimelerden tp da nasibini alyor ve Big Data ile gelitirilen yeni istatistiksel yntemler sayesinde genel iyiletirme yntemleri adm adm devre d devre braklarak ahsa zel tedavi dnemine giriliyor.

Baka Uygulama Alanlar

Yukarda verilen tm rneklerin yan sra Big Data yle i senaryolarnn kurulmasna ve bunlarn simlasyonlarnn yaplmasna da imkn veriyor: Avrupada kullanlmas hedeflenen otomobillerin inde retilmesi ve pazara srlmesi durumunda ne olur? Viyana-stanbul arasndaki uak seferlerinin haftada be seferden yedi sefere karlmas durumunda doluluk oranlar ne olur? Ciro ve kr doru oranda artrlabilir mi? IBM tarafndan aklandna gre firmalarda Big Data teknolojilerinin baarl bir ekilde uygulanmas daha imdiden meyvelerini vermeye balad. Buna gre IBM, Big Data sistemleri ile alan firma mterilerindeki verimliliinin en az yzde 20 orannda arttn gzlemledi.

ok nemli bir rol oynayaca imdiden belli; tabii baz kurallara dikkat edilmesi artyla. Bu kurallarn en banda ahslarla ilgili bilgilerin deerlendirilmesinde uygulanacak kurallar geliyor. Bunlardan biri ve belki de en nemlisi -tabii ahslarn kendilerinin gerekten izin vermesi haricinde- kiisel saylabilecek bilgilerin analizler kapsamnda kullanlamamas veya ancak anonim hale getirildikten sonra kullanlabilmesi. Ksacas Big Data uygulamalarnn toplumsal yararll ile kii mahremiyetinin korunmas arasndaki hassas dengenin yakalanmas gerekiyor. Sonuncu ama bir o kadar nemli nokta ise her ne kadar bilimsel ve faydal aralar da olsalar sadece istatistiksel ve matematiksel yntemlerin peine taklarak insann en nemli zelliklerinden biri olan yaratcln bir kenara atlmasna msaade edilmemesi gerektii. Bilindii gibi insanlk bugnlere yaratcln kullanarak geldi. Yoksa ne elektrik icat edilebilirdi, ne otomobil, ne uaklar, yani hemen hemen hibir ey. Bu nedenle tpk dn ve bugn olduu gibi gelecekte de bilimsel yntemler ve aralar sadece ama olmamal, doru ve zamannda karar alnmasna katkda bulunan aralar olarak kalmaldr, nk teknolojik ilerlemenin srr insanolunun yaratclnda yatar. ABDli nl mucit ve otomobil reticisi Henry Fordun yaratclk zerine u szleri bugn de geerliliini koruyor: Eer insanlara ne istediklerini sorsaydm, benden sadece daha hzl bir at isterlerdi.
Kaynaklar Cukier, K. ve Mayer-Schoenberger, V., The Rise of Big Data, Foreign Affairs, s. 28-40, Mays/Haziran 2013. Mller U. M., Rosenbach M. ve Schulz T., Die gesteuerte Zukunft, Der Spiegel, s. 64-74, 13 Mays 2013. Amerland D., How The Semantic Web Changes Everything. Again!, forbes.com, 23 Temmuz 2013. BITKOM Bundesverband, Informationswirtschaft, Telekommunikation und neue Medien e.V., Daten sind der wichtigste Rohstoff der digitalen Welt, bitkom.org, 23 Nisan 2013. Fischermann, T. ve Hamann G., Wer hebt das Datengold?, Zeit Online, 3 Ocak 2013. Reischl G., Big Data: Unser Leben wird berechenbar, futurezone.at, 4 Mart 2013. Finkel, B. ve Dr. Dill M., Big Data Analytics im Marketing , absatzwirtschaft.de, 16 Kasm 2012. Stcker C., Netz-Strategie: Google will die Weltherrschaft, Spiegel Online, 8 Aralk 2009.

Sonu
Grld gibi Big Data teknolojileri hzla geliiyor. Yakn bir gelecekte hem ekonomik hem de toplumsal sorunlarn zmde
26

POPLER BLM KTAPLARI

Sradan bilgisayar kullancsndan, retim grevlilerine kadar geni bir kitleye hitap eden ve kitaplnzda bulunmas gereken kapsaml bir alma. Bilgi sistemleri gvenlii alanndaki 15 yllk tecrbesini Siber Savata toplayan Hasan ifci, teknik konular byk resimden kopmadan hem teorik hem de pratik bilgiler vererek kolay anlalr bir dille ele alyor. Kendi alannda bir bavuru kayna olan bu kitap, siber sava tm ynleriyle anlamanza katkda bulunacak.

Mammadbaghir Baghirzade
Orta Dou Teknik niversitesi Mhendislik Fakltesi Havaclk ve Uzay Mhendislii Blm Lisans rencisi

Kular Koruyan rmcek Al Cam!

Cam kaplamal otellerin ve yksek binalarn kular iin lmcl birer tuzaa dnebileceini hi dndnz m? Kular camlar ve pencereleri sert bir madde olarak alglayamayp onlara arpabiliyor. Gnmzde kularn camlara arparak yaralanmas ya da lmesi ska grlr hale geldi, ama artk bunun nne geilebilecek. rmcek alar ieren zel tabakal bir cam tr olan Ornilux ilk kez ngilterede kullanlmaya baland. Bu sayede kularn camlara arpp zarar grmesinin nne geilebilecei belirtiliyor. Cam kaplamal binalara arpan kularn ou zellikle g mevsimi srasnda zarar gryor. Nesli tkenmekte olan kular da bu camlar yznden tehlike altnda.
ular iin bu tehlikeleri ortadan kaldrmak amacyla yeni tekniklere bavuruluyor. Gelien teknolojinin getirdii zmlerden biri de ultraviyole (UV) nlar yanstan zel katmanl camlar. Arnold Glas irketi tarafndan yeni nesil teknoloji kullanlarak retilen bu camlar Max Planck Ornitoloji Ensttsnde alan Dr. HansWilley Ley, Radolfzell Ku Barnanda denedi.

Lindisfarne Adasnda bulunan gzetleme kulesi

Ornitoloji kular inceleyen bilim dalna verilen ad. almada 19 farkl trden 850 ku denek olarak kullanld. ngilterenin kuzey dou kysna sr halinde akn eden yzlerce ku trn korumak amacyla Lindisfarne Adasnda hem gemilerin gzetlenmesi hem de insanlarn manzara izlemesi iin yaplm gzetleme kulesine ilk kez rmcek al cam yerletirildi. nsanlar camdaki rmcek alarn ancak yakndan baknca grebildii halde kular camn yaps nedeniyle yanstt UV nlar daha uzaktan alglayp yollarn deitiriyor ve engele arpmadan yollarna devam ediyordu.

Bu ilem doada da ayn ekilde etkisini gsteriyor. Ormanlarda ya da aalarn youn olduu blgelerdeki rmcek alar UV nlar yanstarak kularn dikkatini ekiyor ve alardan kanmalarna yardmc oluyor. Yaplan testler, kularn engellere arpmasnn te iki orannda azaltlabileceini gstermi. arpmalar daha da azaltmak iin aratrmalarn devam ettii belirtiliyor. Alman irketi Arnold Glas bu teknolojiyi hayata geirirken kularn UV nlar grme yeteneinden yola km. Aslna baklrsa Ornilux camlarnn tarihi, biyomimikri tasarm kuramna dayanyor. Bu kuramn amac bilimdeki gelimeleri izleyerek doadaki, insann sebep olduu baz problemlere zm bulabilecek en iyi biyolojik ve teknolojik fikirleri retmek. rmcek alarnn UV nlar yanstmas, kularn camlara arpmasn ve tabii camlarn krlmasn da engelliyor. rnn kullanlabilir hale gelmesi yllar ald; u anda kullanlmakta olan en etkili mikado tabakal cam eidi bulunana kadar birok cam ve kaplama eidi denendi ve sonunda retilen cam da Ornilux Mikado olarak adlandrld. Mikado oyunu, tahta ubuklarn birbirinin stnde, kark halde durduu bir oyun. Ornilux camndaki rmcek alarnn dizilii bu oyundaki pleri anmsatt iin camn isminde de mikado szc kullanld. Arnold Glas irketi Ornilux Mikado cam ile ABDdeki bir doa koruma alanndaki uu tnelinde deneysel bir alma yapt. Kular iki eit camla kapl (biri mikado katmanl dieri ise normal cam) alanda uuruldu. Kularn rmcek al mikado tabakal cama arpmazken normal cama doru utuu gzlendi.

28

><
Tabii normal camn kulara zarar vermesini engellemek iin nne kular tutacak, ince iplerden olumu alar yerletirilmiti. Kular binalarda bu tip cam kullanlarak korunabilir. Bu tr cam retmek iin gereken malzeme, camlarn zerine yaptrlan ve UV nlar yanstan yar saydam yapkan malzemeden hayli pahal. Fakat al camlar, yar saydam yapkanl camlar gibi grnty bozmuyor. Lindisfarne Adasnda gzetleme kulesinin en st ksmna yerletirilen rmcek al camn oluturduu manzara adann sakinleri tarafndan byk ilgiyle karlanm. 1940larda ina edilen gzetleme kulesi balangta sahil koruma grevlileri ve yerli halk tarafndan balklar izlemek iin kullanlyormu. Yllardr kullanlmayan gzetleme kulesi, ziyaretilerin rahatlkla kular izleyebilecei bir alana dntrlm. Ziyaretiler Farne Adasndan Cheviot Hillse kadar geni bir alanda muhteem bir manzara izleyebiliyor. Yetkililer gemi yllara gre kularn saysnn ok arttn belirtiyor. Dardan cama plak gzle bakldnda, hibir ey yokmu gibi grnyor; fakat belli bir uzaklktan camn iindeki damarlar yani rmcek alar ok net grlyor.

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Ornilux Mikado cam, insan gzyle (stte), ku gzyle (altta)

Bu alar, kular daha rahat alglyor. ngiltere`deki Lindisfarne Adas Ornilux camlar kullanan ilk blge olmasna ramen, bu teknoloji Kanadada vahi yaam parklarnda, Almanyada hayvanat bahelerinde, Avusturyada bir tren istasyonunda ve ABDde baz okullarda kullanlyor. Bu camlarn kullanm doaseverler tarafndan da onaylanyor. Arnold Glas irketi, mikado tabakal camlara gne kontrol zellii ekleyerek bu camlarn ayrca s yanstmas iin de almalarna devam ediyor.

Kaynaklar http://www.bbc.com/news/technology-19206168 http://thejapans.wordpress.com/2011/11/11/ happy-pocky-day http://www.robaid.com/tech/ornilux-mikado-birdprotection-glass-from-arnold-glas.htm http://www.empowernetwork.com/chriscarl/blog/bird-safeglass-being-used-at-uk-lookout-tower/ 29

zlem Kl Ekici
Dr., Bilimsel Programlar Bauzman TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Uzay Madencilii
Eski Amerikan filmlerini izleyenler Altna Hcum dnemini bilir. ABDnin Kaliforniya eyaletindeki dalarda ve nehirlerde 1848-1855 yllar arasnda yaanan, ksa zamanda dnyann birok yerine yaylan ve lgn bir altn arama yar olarak bilinen bu hareket ve onu takip eden kitlesel gler esas olarak 19. yzylda Avustralya, Brezilya, Kanada, Gney Afrika ve ABDde yaanr. Kolay yoldan zengin olma hayali kuran yz binlerce insan, altn bulunduu haberi kan her blgeye karadan ve denizden akn eder. Benzer bir hcumun 21. yzylda da yaanmas bekleniyor, ama Dnyann herhangi bir yerine deil: Uzaya! Dnyadaki yeralt kaynaklarnn bazlarnn tkenme tehlikesiyle kar karya olduu gnmzde, insanolu uzaydaki yeralt zenginliklerini kefetmek ve kullanmak iin hi vakit kaybedecee benzemiyor.
etiimiz ubat aynda Avustralya Uzay Mhendislii Merkezi tarafndan Sidneyde ilk defa gerekletirilen Dnyann tesinde Maden Aramak konulu toplant dnyann nl madencilik irketlerini, robotik uzmanlarn, Ay ve uzay alannda alan bilim insanlarn, mhendisleri ve eitli devlet kurumlarn bir araya getirdi. Hepsinin tek bir ortak hedefi vard: Uzay madencilii projesini hayata geirmek. Aslnda bu konuyu ilk kez gndeme getiren ABDdeki asteroit madencilii firmalar. Washingtondaki Planetary Resources adl firma, ilk maden arama teleskobunu iki yl iinde uzaya frlatacan duyurdu. Bu firmann kurucular arasnda Google milyarderi Larry Page ve film ynetmeni, gezgin ve aratrmac James Cameron da var. Merkezi Virginiada olan Deep Space adl firma ise 2020 ylna kadar asteroitlerden metal elde etmeyi umuyor. Getiimiz yl ad duyulmaya balayan bir baka firma, Colorado Golden Spike da birka yl iinde Aya tur dzenleyeceini ve bu turlara zellikle Ayda madencilik yapmak isteyenleri dhil edeceini duyurdu. Belki de nmzdeki 20-30 yl iinde bu firma ve baka firmalar, platin ve altn gibi deerli madenleri ya da kiisel elektronik cihazlarn retiminde kullanlan itriyum ve lantan gibi ender bulunan elementleri asteroitlerden elde edebilecek. Fakat ilk uzay madencileri, Altna Hcum dnemi nclerinin tersine, sadece kendilerini zengin etmekle kalmayp Dnyaya baml olmayan, gezegen tesi bir ekonomi yaratmay umut ediyor.
30

Aydan ve asteroitlerden karlan her trl yeralt kayna, maden ve su ilenerek uzayda gerekletirilmesi dnlen, yksek teknoloji gerektiren tm projeler iin kullanlabilecek.

>>>

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Uzayda Maden Aramann Aamalar

Gne evresindeki yrngelerinde dnen ve gezegenlerden daha kk olan asteroitlerin byklkleri kk ta paracklar ile ap yzlerce kilometreyi bulabilen ktleler arasnda deiiyor. Gnmze kadar kefedilenlerin says yaklak 4000. Asteroitlerin ou Mars ile J-

tanyum, alminyum ve dier metalleri bulup karacak. Ender bulunan elementler Dnyaya gnderilecek. Uzay aralar ile Aya tanan boyutlu yazclar sayesinde Ay toprandan elde edilen demir, silikon, alminyum ve dier metaller bask malzemesi olarak kullanlp sondaj makineleri, madencilik robotlar ve bunlar iin gerekli tm yedek paralar retilebilecek. Madenleri elde ettikten sonra geri-

likonlar bir uzay gemisinin ve istasyonunun ina edilmesinde kullanlacak. Bu senaryoda suyun Dnyadan deil de baka gezegenlerden ve asteroitlerden elde edilecek olmas projenin nemli bir ksm. Yzeyinde donmu su bulunan baz asteroitler, kurulacak uzay istasyonuna doru ekilecek. Suyun oksijen ve hidrojene ayrtrlmasyla uzay aralar iin yakt retimi yaplabilecek, hem de ekibin ime suyu ihtiyac karlanabilecek. rnein buzca zengin olan asteroitler uzayda yakt dolum istasyonu grevi stlenecek. Bylece uzay aralar aratrma yapabilmek iin Gne Sisteminde daha uzaklara gidebilecek.

Zorlayc, Tehlikeli ve Pahal Bir Sre: Peki, Buna Deer mi?

Bahsedilen sre tehlikeli ve zor ilemlerin yaplmasn gerektirdiinden uzay madenciliinde robotlarn kullanlmas planlanyor. Asteroitlerden maden elde edecek olan robotlar, ayn zamanda donmu sudan yakt retecek ve uzay aralarna yakt ikmali iini de stelenecek. Asteroitlerden ve gezegenlerden elde edilecek her ey uzay madencilii projesi iin ok deerli olacak ve hi ziyan edilmeden ok amal olarak kullanlacak. Bu kadar ok iin sper teknolojilerle gerekletirilecei bu proje hayli pahalya mal olacaa benziyor. Baz bilim insanlar asteroitlerden maden karlmasnn ve elde edilen metallerin veya dier elementlerin ina edilecek uzay istasyonlarna tanmasnn hesapl ve ilevsel olmayaca grnde. Ama firmalar, elde edilen yeralt zenginliklerinin uzun vadede bulaca uygulama alanlarnn maliyeti fazlasyla karlayacan belirtiyor. NASA, asteroit madencilii fikrini test etmek iin nmzdeki gnlerde bir keif uuu yapmay planlyor. Hedeflenen bu uzay yolculuunda 3500 dolar deerinde 60 gramlk bir metal parasn asteroitten karp Dnyaya getirmek iin NASAnn tam 1 milyar dolar harcayaca belirtiliyor.
31

piter arasndaki asteroit kuaklarnda bulunuyor. Dnyaya ksmen daha yakn olduu tahmin edilen yaklak 1500 asteroitin madencilik projesi iin iyi birer aday olduu belirtiliyor. Yani ie bu asreoitlerden balanacak. ncelikle zel olarak gelitirilen kk keif teleskoplar yrngeye frlatlarak asteroit avna klacak. Teleskoplar asteroitleri tarayarak zellikle mineral ve su olup olmadna bakacak. Uygun bir asteroit bulunduunda bu i iin retilmi robotlar deerli mineral ve metalleri bulmak iin sondaj ve kaz ilerine balayacak. Asteroitlerin yzeyindeki metalleri bulmak iin dev mknatslardan da yararlanlmas dnlyor. Bu projede iki farkl hedef eylem plan var: Biri ksa, dieri uzun vadeli. Ksa olan eylem plannda hedef Ay. Aya giden uzay ve madencilik ekibi ilk aamada ender bulunan elementleri, demir, nikel, ti-

ye kalan toprak paracklar beton retiminde kullanlarak uzay aralar iin ini pistleri, yol ve snak gibi yaplar ina edilecek. Ayrca Ayn kutuplarndan karlacak donmu su yani buz ktleleri Uluslararas Uzay stasyonundaki astronotlara ulatrlarak ime suyu ihtiyacn karlamak iin ve radyasyon kalkan olarak kullanlabilecek.

Uzun eylem plannda ise keif teleskoplarnn belirledii asteroitlere madencilik robotlar ve boyutlu yazclar gnderilecek. Bulunan metaller ve si-

Uzay Madencilii

den ittii iin helyum-3 Dnyaya ulaamyor. Ayda ise byle bir mekanizma olmad iin tm gne rzgrlar Ayn yzeyine arpyor ve bu sayede Ayn yzeyinde helyum-3 birikiyor. Ayda bu gne kadar biriken helyum-3n en kt ihtimalle 1-4,5 milyon ton arasnda olduu dnlyor. Yani Ayda ABDnin 25.000 yllk enerji ihtiyacn karlayacak kadar helyum-3 var. Helyum-3 gaznn elde edilmesi, bugnk koullarda hi de ekonomik deil. Yaklak 70 ton gaz elde etmek iin, 1 milyon ton Ay kayacnn 800 derecede yaklmas gerekiyor.

Yaplan yaklak hesaplamalar neticesinde uzaydan elde edilecek 1 ton ay veya asteroit toprann, Dnyada 1 milyon dolar deerinde olaca belirtiliyor. ap 1,6 km olan kk bir metalik asteroitte 20 trilyon dolardan daha deerli endstriyel metal olduu dnlyor. Daha kk bir asteroit ise iki milyar ton demir ve nikel ierebilir. 16 Psyche isimli asteroitin 1,71019 kg nikel ve demir ierdii dnlyor. Bu miktar birka milyon yllk ihtiyacmz giderebilir. Planetary Resources firmas ap 30 metre olan bir asteroitten elde edilecek platinin 2550 milyar dolar deerinde olacan iddia ediyor; ekonomistler ise Dnya dndan getirilecek deerli metallerin fiyatlar ok drebileceini sylyor. Sonuta milyarlarca dolar deerinde bir asteroitte madencilik yaptnz, madenleri Dnyaya gvenli bir ekilde getirip sattnz. Bu durumda bir sre sonra madenlerin deeri dmeye balayacak ve fiyatlar ucuzlayacak. Peki bu yatrmdan uzay madencilii firmalar ne kazanacak?

Herhalde bu noktada sanayi politikas uzmanlarnn devreye girip birtakm koruyucu dzenlemeler hazrlamas gerekiyor.

Uzayda Kullanlacak Teknolojiyi Bekleyen Zorluklar

Uzaya gidilmeden nce yaplmas gereken ilk i, madenleri topraktan kazarak karacak robotlarn yaplmas. Robotlar retildikten sonra beklendii gibi verimli alp almadklarnn da defalarca kontrol edilmesi gerekiyor. Dnya yzeyindeki etkinlik testlerinden geen robotlar asteroit ve Ay topranda ayn verimde almayabilir. rnein Ay topra, ana kayann paralanp ufalanmasndan oluan ve regolit diye adlandrlan bir yapya sahip. Regolit incelendiinde heterojen ktlelerin (toz, toprak, kk kaya paralar vb.) kayalarn etrafn sard grlyor. Regolitin yaps yeryzndeki topran yapsndan biraz farkl. Ayrca gezegenlerin ve asteroitlerin maruz kald meteor bombardmanlar nedeniyle regolitin st katmannda ok sayda ufalanm, keskin ulu, ypratc, zmpara gibi parack var. Bu yzey yaps madencilikte kullanlacak aletlere ve ekipmana zarar verebilir. Apollonun astronotlarnn gzlemlerine gre Aydaki topran bir dier zellii de Gneten gelen radyasyon nedeniyle elektrostatik yke sahip olmas. Ay yzeyinde havaya kalkan toz bulutunun iindeki toprak paracklar ilk temas ettikleri eye yapp kalyor, yzey zerinde akp gitmiyor. Ayn durumun asteroit topra iin de geerli olduunu tahmin eden uzmanlar, uzay toprann bu zellii yznden kullanlan makinelerin paralarnn

Dnyann Enerjisi Uzaydan Gelecek

Bu projenin amac sadece uzayda maden aramak deil. Bilim insanlar 21. yzyln enerji kaynann Ayda bulunan helyum-3 gaz olacan sylyor. Ayda bulunduu tespit edilen gazn miktarnn Dnyann enerji ihtiyacn birka bin yl boyunca karlayabilecek kadar ok olduu belirtiliyor. Sadece bir uzay gemisiyle getirilen 25 ton gaz, ABDnin bir yllk enerji ihtiyacn karlamak iin yeterli olabilecek. Helyum-3n 1 kilosu 10 milyon varil petrolnkine edeer enerji veriyor. Enerjinin aa karlmas iin ekirdek fzyonu (kaynatrma) gerekiyor. Gnmzdeki nkleer santrallerde kullanlan maddeler, rnein uranyum hem ok fazla atk brakyor, hem de verimlilikleri az. te bu noktada helyumun bir izotopu olan helyum-3 devreye giriyor. u an kullanlan radyoaktif maddelerden daha temiz ve kaynatrma reaksiyonu gerekletiinde ok daha fazla enerjiyi aa karyor. Aslnda helyum-3 atomu ok yksek sl ve radyoaktif yldzlarda, rnein Gnete oluuyor. Gne rzgrlar sayesinde bu atomlar Aya ulayor. Dnyann manyetik alan gne rzgrlarn atmosfere girme-

32

<<<
iinden nasl geeceini ya da bu durumun makinelere zarar verip vermeyeceini henz bilmediklerini vurguluyor. Gerek uzay topra rnekleri laboratuvara getirilene kadar almalarda kullanlmak zere regolit benzeri bir malzeme gelitirmeye balamlar. NASAda yaplan almalarda yapay olarak gelitirilen birka eit Ay topra, az huni eklinde olan ve zel olarak retilmi, regoliti oksijen elde edilecek reaktre iletecek olan boruyu denemek iin kullanlm. Dk yerekimi koullar uygulandnda Ay toprann tayc boruda rahat hareket etmedii ve verimli bir ekilde tanmad gzlenmi. Uzmanlar ancak boruyu sallayarak yapay Ay toprann boruda ilerlemesini salayabilmi. Avustralyadaki baka bir aratrmac regoliti vakumlayan yani emerek iine eken bir makine icat etmi. Vakum sistemi havann olmad Ayda ie yaramayaca iin, yapay Ay topra ile gerekletirilen denemelerde regoliti toplayan tp, daha geni baka bir tp ile evrelenmi. Bylece topran yzeyden emilmesi srasnda dtaki geni tpe pompalanan gaz iteki tpe doru akarken topra da beraberinde iteki tayc tpe iletmi. Gaz moleklleri ile karan toprak paracklar bylece borunun iinde rahata hareket ederek reaktre ulam. Tabii uzay koullarnda bu yntemlerin ne kadarnn gerekletirilebilecei henz bilinmiyor. Asteroitlerden ve gezegenlerden su elde edilmesi de kolay olmayacak. Suyun bulunduu yzeylerin ounlukla buz ve toprak karm, adeta betonlam ok kaln bir tabaka halinde olduu biliniyor. Uzmanlar suyu karmann kolay yollarn Antarktikada kurduklar aratrma merkezlerinde aryor. Gelitirilen otomatikletirilmi bir teknikte topran ya da kayann derinliklerine inen sondaj matkabnn ucu, skca kapatlm bir tpe yerletiriliyor. Verilen syla topraktaki buz buharlayor, sonra da su, su buhar halinde yakalanyor. Tpten uzaklatrlan matkap ucu hzla dndrlerek zerinde kalan toprak uzaklatrlyor. lem otomatik olarak tekrarlanyor ve su buhar elde etmeye devam ediliyor. Yaplan almalarda donmu topraktaki suyun %92sinin bu teknikle elde edildii bildiriliyor.

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Aydaki toprakta fazla miktarda kimyasal andrc ve zehirli madde bulunuyor. Suyun su buhar halinde elde edilmesi srasnda zararl maddeler uzaklatrld iin bu tekniin aletlere ve borulara zarar vermeyecei dnlyor. Uzay madencilii ekibi 2015 ylnda ilk keif teleskobunu frlatp 2020 ylnda asretoitlerden ilk madeni karacaklarn, 2030 ylnda da insanolunun Marsa ayak basacan dnyor. Daha sonra Marsta ve asteroitlerde sler kurulacak, bu sler gelitirilecek ve en sonunda uzayn daha uzak blgelerine yaplacak yolculuklar iin frlatma rampas olarak kullanlacak. Bilimkurgu filmi senaryosunu andran bu projeyi gerekletirmeyi planlayan firmalar hayli iddial ve almalarn hummal bir ekilde srdryorlar. Bu i iin sadece para yeterli deil; projenin bilimsel olarak iyi kurgulanmas, kullanlacak teknolojinin defalarca kontrol edilmesi ve asteroitlerden Dnyaya gelecek madenlerin Dnyadaki ekolojik hayat riske atmayacak ekilde zehirli maddelerden arnm olmas gerekiyor. Galiba bu durumda aratrmaclarn biraz da ansa ihtiyac olacak. Kim bilir belki de nmzdeki 20 yl iinde uzaydan getirilen elementlerle retilen tabletleri ya da baka yeni nesil teknoloji rnlerini kullanyor olacaz. En nemlisi, uzay madencilii sayesinde Dnyada madencilie son verilirse ekosisteme de zarar gelmeyecei iin, Dnya tekrar gzel bir doa park haline gelebilir.
Kaynaklar http://www.planetaryresources.com/ http://en.wikipedia.org/wiki/Asteroid_mining http://www.planet-science.com/categories/over-11s/ space/2012/04/mining-in-space.aspx http://www.voanews.com/content/australiansummit-ponders-mining-in-space/1607101.html http://www.forbes.com/sitesmichaelvenables/ 2013/05/31/brent-spiner-on-why-space-telescopesasteroid-mining-matters-for-earths-survival/ http://news.discovery.com/space/asteroids-meteorsmeteorites/could-asteroid-mining-drive-21stcentury-space-industry-130204.htm http://www.wired.com/wiredscience/2012/04/ planetary-resources-asteroid-mining/ http://www.popularmechanics.com/science/space/ moon-mars/1283056

33

Asteroitler ve Meteoritler
Gne Sisteminin olumasndan beri eitli maddelerin erimesi, arpmas ve paralanmas gezegenlerin oluumunda nemli bir rol oynad. Bu srecin kalntlar, Gne Sisteminin oluumuna tank olan kaya dkntlerinde bulunur. Bu gktalar Dnya zerindeki evrimsel sreci etkileyen olaylarla da ilikilidir. 60 milyon yl nce dinozorlarn neslinin tkenmesinin sebeplerinden biri de olabilirler.

Dnya D
Meteoritler zerine almalar yapan bilim insanlarnn temel amalarndan biri de onlarn doasn anlamaktr. Meteoritlerde Dnya dndan gelen katlar ve gazlar bulunur. Bilimsel deneyler baz meteoritlerin Aydan ve Marstan geldiini gstermitir. Fakat meteoritlerin ou asteroitler ile balantldr. Meteoritlerden alnan rnekler analiz edilir ve bileimlerine gre snflandrlr.

METEORT TRLER
TALI

BYK BR METEORT ARPTIINDA

Meteorit Dnyann atmosferine girdikten sonra tamamen buharlamayan, uzaydan gelen bir gktadr. Byk meteoritler Dnyaya arptklar zaman krater oluturabilir. Betimlenen, 65 milyon yl nce dinozorlarn ve pek ok dier trn yok olmasna sebep olduu dnlen, istisnai byklkteki bir meteoritin etkisidir.

Meteoritler silikat mineralleri ierir. Kondritler (ana ktleden koptuktan sonra bakalama uramam meteoritler) ve akondritler (ana ktleden koptuktan sonra bakalam meteoritler) olarak ikiye ayrlr.

DEMRL

1. PATLAMA

Meteoritler yksek oranda demir ve nikel bileikleri ierir. Asteroitlerin paralanmas srasnda oluurlar.

Az am ia tm os fer eg iri h z

Bir meteorit atmosferde derken srtnme sebebiyle scakl artar. Ateleme sreci byle balar.

MEZOSDERTLER

12 km/sn ARPMA HIZI

Yaklak olarak ayn miktarda demir, nikel ve silikatlar ierirler.

70 km /sn

2. PARALANMA 3. ARPMA

Meteoritin paralara ayrlmas yldz kaymas olarak adlandrlan bir grsel etkiye sebep olur.

Meteoritin arpmas ile yer yzeyinde bir krater oluturur.

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Asteroitler
Kk gezegenler olarak da adlandrlrlar. Gnein etrafnda dnen, eitli byklk ve ekildeki kaya ve metal paralardr. ounlukla Marsn ve Jpiterin yrngeleri arasndaki kuakta bulunurlar. Fakat bazlarnn -rnein Amor, Apollo ve Aten asteroit gruplarna dahil olanlar- yrngeleri Dnyaya daha yakndr. HDALGO

%15
Asteroitlerin toplam ktlesinin Ayn ktlesine oran

Gne etrafnda bir turunu on drt Dnya yl kadar srede tamamlar.

ATEN APOLLO AMOR ANA ASTEROT KUAI

Asteroit Kua
En az 1,5 kilometre apnda bir milyondan fazla asteroit, ana asteroit kuana dalmtr. Kefedilen ilk asteroit Cerestir (1801). 932 kilometrelik apyla bilinen en byk asteroittir.

Troyallar Jpiterinkine benzer -bir grubun gezegenin nnde dierinin ise arkasnda olduubir yrnge takip eder.

Jpiterin yrngesi Marsn yrngesi

ASTEROT TRLER

KIRKWOOD

Byklk ve ekilleri ok eitli olmasna ramen bilinen sadece asteroit tr var. Bileimlerine gre silisli, karbonlu ve metalik olarak snflandrlrlar.

Kirkwood boluklar, ana asteroit kuanda asteroitlerin bulunmad bo alanlardr.

DA

56 km uzunluunda bir asteroit. Yzeyinde dier cisimlerle yapt arpmalarn izleri vardr.

Bileiminde demirli tr kayalar ounluktadr.

Sol 90 Images - eviri: Mahir E. Ocak 35

Ferda enel

e d n i s i v a d e T r e s n a K

m n a l l u K A

Dnya Salk rgtnn verilerine gre her yl dnya genelinde 10 milyon insan kansere yakalanyor. nmzdeki 10 yl iinde bu rakamn 15 milyona kaca tahmin ediliyor. Halen dnya genelinde yaklak 25 milyon kanser hastas var. Tedavi seeneklerindeki tm gelimelere ramen hl her yl 7 milyon insan kanser nedeniyle lyor. Kanser tedavisinde cerrahi yntemler, kemoterapi, radyoterapi, gen tedavisi ve kk hcre nakli gibi yntemlere ek olarak son yllarda kanser alar zerinde youn aratrmalar yaplyor.

36

anser, vcuttaki hcrelerin anormal ve kontrolsz oalmasdr. Normal hcrelerin blnme ve oalmas kontrol altndadr ve belirli bir mrleri vardr. Kanser hcreleriyse srekli oalr ve bir bakma lmszdr. Bu hcrelerin dier bir zellii de kken aldklar dokulardan ok uzaklara gidip yerlemeleridir. Metastaz denilen bu durum organlarn ilevlerini yapmasn engelleyecek dzeye gelir ve tedavi edilemezse hastalk lmle neticelenir. Kanser temel olarak genlerin hastaldr. Hcre blnmesini ve bymesini kontrol eden proteinleri kodlayan genlerin yapsndaki ya da kontrolndeki bozukluklar hastaln kkenini oluturur. Genetik yaps bozulan ve kontrolsz oalan hcreler normal koullarda vcudun baklk sistemi tarafndan etkisiz hale getirilir. Ancak baklk sisteminden kamay baaran hcreler zamanla oalarak tmr denilen byk hcre kmelerini oluturur. Bir hcrenin kanserlemesine, o hcrenin DNAsnn yapsndaki deiiklik yani mutasyon sebep olur. Bunlarn bir ksm kaltsaldr ve anne babadan ocuklara geer. Kanserlerin ancak %10luk bir ksmnda bu ekilde bir genetik yatknlk tespit edilebilir. Kaltmsal unsurlara ek olarak mortesi (UV) nlar ve hava kirlilii gibi evresel artlar ve karsinojen denilen baz kimyasal ajanlar da kansere yol aabilir. Dnya Salk rgtnn verilerine gre her yl dnya genelinde 10 milyon insan kansere yakalanyor. nmzdeki 10 yl iinde bu rakamn 15 milyona kaca tahmin ediliyor. Yzden fazla kanser tr olmasna karn bunlarn %80ini on drt kanser tr oluturur: Prostat, karacier, akcier, meme, mide, kalnbarsak, cilt, yumurtalk (over), bbrek, beyin, pankreas, testis, idrar kesesi ve kan kanseri. Halen dnya genelinde yaklak 25 milyon kanser hastas var. Tedavi seeneklerindeki tm gelimelere ramen hl her yl 7 milyon insan kanser nedeniyle lyor. Kanser tedavisinde cerrahi yntemler, kemoterapi, radyoterapi, gen tedavisi ve kk hcre nakli gibi yntemlere ek olarak son yllarda kanser alar zerinde youn aratrmalar yaplyor.

>>>

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Alar vcudun doal baklk sistemini harekete geirerek onu yabanc istilaclara kar koruyan ilalardr. Son yllarda tmrlere kar tedavi edici ya da koruyucu eitli alar gelitiriliyor. Etki alanna gre alar spesifik ya da evrensel olarak ikiye ayrlyor. Spesifik alar belirli bir kanser tr iin etkiliyken, evrensel alar tm kanser trleri iin etkili oluyor. Kanser alarnn yapmnda tmr proteinleri (antijenleri), tmr hcreleri, saldrgan proteinler (antikorlar), dendritik hcreler, DNA paralar ve tayc olarak da baz virsler kullanlyor. Tmr as trleri, hem spesifik hem de evrensel a yapmnda kullanlan teknikleri zetliyor.

Kaltmsal unsurlara ek olarak mortesi (UV) nlar ve hava kirlilii gibi evresel artlar ve karsinojen denilen baz kimyasal ajanlar da kansere yol aabilir.

37

Kanser Tedavisinde A Kullanm Tmr antijeni dendritik hcreye balanyor. Tmr antijeni dendritik hcre iine alnyor. Olgunlaan dendritik hcre tekrar hastaya veriliyor.

Tmr antijeni

Tmr antijenleri

T hcresi

Tmr antijenini barndran Dendritik hcre T hcrelerini harekete geiriyor.

Rabia Alabay

T hcresi

T hcreleri kanser hcresine saldryor.

T hcresi

Tmr As Trleri
Antijen Alar: Antijen alarda, vcudun baklk sistemini harekete geirmek iin tmr proteinleri ya da protein paracklar (peptidler) kullanlr. Bunlar normal hcrelerde bulunmayan, sadece tmr hcrelerinde bulunan proteinlerdir. Bu proteinler kanserli blgeye uygulandnda burada yabanc (antijen) olarak alglanarak antikor denilen saldrgan proteinlerin ve ldrc T-hcrelerinin oluumunu tetikler. ldrc T-hcreleri, antijen ieren tmr hcrelerine saldrarak onlar yok eder. Bu tr alarn gelitirilmesindeki en nemli sorun tmr proteinleri ya da protein paralarnn byk bir ksmnn vcut tarafndan yabanc olarak alglanmamasdr. Yabanc olarak alglanarak vcudun baklk sistemini harekete geiren zel tmr proteinlerinin tespit edilmesi ve bunlarn a yapmnda kullanlmasyla bu sorunun stesinden gelinecei dnlyor. Anti-idiotip Antikor Alar: Antikorlar vcut tarafndan yabanc olarak alglanan cisimlere, yani antijenlere saldran molekllerdir. Kandaki B hcrelerinin rettii bu molekller vcudun savunmasnda hayli nemli yer tutar. Baklk sistemi, antikorlar kontrol altnda tutmak iin onlara kar da antikor retir. Anti-idiotip denilen bu antikorlar vcuda verildiinde yabanc cisim (yani antijen) gibi davranarak baklk sistemini harekete geirir. Anti-idiotip antikorlar bu zelliklerinden dolay kanser as yap38

mnda kullanlr. Laboratuvar koullarnda bol miktarda retilebilen bu antikorlar kanser hastasna verildiinde onun baklk sistemini uyararak tmre kar sava balatr. Anti-idiotip antikorlardan elde edilecek alarn kanser tedavisinde nemli yeri olaca dnlmektedir. Hcresel Alar: Ameliyatla karlan tmrlerden elde edilen hcreler a yapmnda kullanlyor. Tmr hcreleri laboratuvar koullarnda radyasyona tabi tutularak oalma yetenekleri ortadan kaldrlr. Bu hcrelere eitli kimyasal maddeler katlarak ya da genetik yaplar deitirilerek vcut tarafndan yabanc olarak alglanmalar, yani antijen haline gelmeleri salanr. Vcuda verilen bu hcreler baklk sistemini harekete geirir. Harekete geen ve glenen baklk sistemi, vcuda verilen hcrelere benzeyen tm tmr hcrelerine saldrarak ldrr. Antijen alar bir veya birka antijene ynelik olmasna karn, hcre alar birok tmr antijenini zerinde bulundurur ve bu nedenle kiide daha gl bir baklk yantna yol aar. Hcre alarnn yapmnda kullanlan hcrelerin kayna kiinin kendi tmr olabilecei gibi baka bir kiinin tmr de olabilir. Kiinin kendi tmrnden elde edilen hcrelerle yaplan alara otolog a denir. Bu tr alar kii baznda retildii iin teknik adan elde edilmesi daha gtr. Ek olarak, tmr hcreleri srekli deiime urad iin hastaln balangcnda retilen bir otolog a daha sonraki evrelerde ie yaramayabilir. Dier bir zorluk da otolog a gelitirmek iin ameliyat srasnda yeterli tmr hcresinin elde edilememesidir. Tm bu sebeplerden tr hcre asnn gelitirilmesi iin dier insanlarn tmrlerinden elde edilen hcreler de kullanlr. Allojenik hcre as olarak adlandrlan bu alarn fazla miktarda retilmesi ve bu sayede stoklarda hazr bulundurulmas daha kolaydr. Ayrca allojenik alar farkl kiilerden alnan tmr hcrelerini bulundurduu iin daha fazla antijen ierir ve kiide daha gl baklk yant oluturur. Dendritik Hcre Alar: Dendritik hcreler baklk sisteminde hayli nemli bir grev stlenir. Vcuda giren yabanc moleklleri kk paralara blerek baklk sisteminin tanyaca hale getirir. Antijen sunucu hcre olarak da adlandrlan Dendritik hcreler, antijeni T-hcrelerine tantr ve onlarn yok edilmesine araclk eder. Bu zelliklerinden dolay Dendritik hcreler kanser as yapmnda kullanlmaya balanmtr. A yapmnda sadece kiinin kendi Dendritik hcreleri kullanlabilir. Kiiden alnan hcrelerin laboratuvar koullarnda oaltlarak yeni Dendritik hcrelere dnmesi sala-

Bilim ve Teknik Eyll 2013

<<<
nr. Bu sayede bol miktarda hcre retilebilir. Ek olarak, tmr hcreleriyle birletirilen Dendritik hcrelerin yzeyinde tmr antijenleri olumas temin edilir. Bu amala Dendritik hcrelere tmr proteinleri, tmr DNAs ya da protein oluumunda araclk eden tmr mRNAs yklenerek hcresel deiim salanr. Deitirilen Dendritik hcreler kiiye tekrar verildiinde baklk sistemini derhal harekete geirir. Kanser as yapmnda hayli umut verici olmasna karn, halen kullanlacak en etkin Dendritik hcre yapsnn belirlenememi olmas ve yksek retim maliyeti bu alarn nndeki engellerdir. DNA Alar: Vcuda verilen tmr antijenlerinin baklk sistemini uyarmasna dayal olan antijen alar zamanla etkinliini kaybeder. Bunun sebebi, kandaki antijenlerin vcut tarafndan saptanp yok edilmesidir. Bilim insanlar son yllarda yaptklar almalarda, vcutta daha kalc antijen oluturmann yntemini gelitirdi. Bu amala, protein yapsndaki tmr antijenlerini kodlayan genetik ifre, yani DNA paralar kullanlyor. Kiiye dorudan ya da baka bir hcre iinde verilen DNA paralar vcutta belirli tmr proteinlerinin yapmn balatyor. Bu sayede vcutta hi bitmeyen bir antijen kayna oluyor ve baklk sisteminin tmre kar savata srekli hazr bulunmas salanyor. Teknik olarak yapmnn kolay ve maliyetinin dk olmas DNA alarnn nemli avantajlardr. Ancak kiinin hcrelerindeki DNAya entegre olup tmr oluumunu hzlandrmas, DNA alarnn olas riski olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle DNA yerine, tmre yol amayan ve sadece protein yapmn salayan RNA paralarnn kullanlmas bu tr alara yeni ufuklar aacaktr.

Prostat Kanseri As ve Yeni Ufuklar

lk kanser as yaygn (metastatik) prostat kanserine kar gelitirilmi ve 2010 ylnda klinik kullanm onay almtr. Hcresel alar grubundan olan bu a kiinin kendisine ait antijen sunucu hcrelerden (APC) ve tmr antijenlerinden hazrlanr. Prostat kanseri hcrelerinin duvarnda prostatik asit fosfataz (PAP) adl tmr antijeni bulunur. Antijen sunucu hcreler (APC) antijen paralarn baklk sistemine tantr. PAP antijenleri kiiden alnan antijen sunucu hcrelerle birletirilerek tekrar ayn kiiye verilir. Baklk sistemine bu ekilde sunulan antijenlerle vcutta oluan bak yant glendirilmi olur ve tmr hcrelerine kar gl bir saldr balar. Prostat kanseri as ileri evre hastalkta kullanlyor ve 2 hafta arayla 3 doz uygulanyor. Yaplan aratrmalar ann ortalama yaam sresini 4,1 ay uzattn gsterdi. Halen meme, kaln barsak (kolon), karacier, pankreas ve bbrek tmrlerine kar a gelitirme almalar devam ediyor. Deneysel almalarda hayli baarl sonular elde edilmi olsa da klinik kullanmda halen yksek bir baar elde edilebilmi deil. Alarn ileri evre tmrlerde kullanlyor olmas, tedavi ansn dren bir unsur. Hastann ald kemoterapiler de baklk sistemini zayflatt iin alarn tedavi baarsn olumsuz ynde etkiliyor. Baz tmr trleri, alarn etki etme sresinden daha hzl byyerek lme yol aar. Tm bu unsurlar kanser alarnn tedavi ansn nemli lde dryor. Tmre kar kalc bir baklk salayacak alarn gelitirilmesi en nemli hedeftir. Baklk sistemini tmre kar gl bir ekilde uyaracak en uygun hcre ve antijenlerin belirlenmesi ile kanser alarnn klinik etkinliinde nemli bir gelime salanacaktr.

Kaynaklar: Hanna, M. G., Cancer vaccines. Are we there yet?, Human Vaccines and Immunotherapeutics, Cilt 8, s. 1161-1165, 2012. Jaganti, V. , Das S., Sampath, T. S., A Review on Cancer Vaccines, International Journal of Pharma and Bio Sciences, Cilt 2, s. 86-97, 2011. Praveen, K. V., Prasanthi, S., Lakshmi, V. R. S., Sai, S. M. V., Cancer Vaccines: A Promising Role in Cancer Therapy, Academic Journal of Cancer Research, Cilt 3, s. 16-21, 2010. Kim, J. W., Bilusic, M., Christopher, J., Heery, C. J., Madan, R. A., Therapeutic Cancer Vaccines in

Prostate Cancer, The Quest for Intermediate Markers of Response. Cancers, Cilt 4, s. 1229-1246, 2012 . Oviedo-Orta, E., Plotkin, S. A., Ulmer, J. B., Ahmed, S. S., Therapeutic vaccines and immunotherapies, Current Challenges and New Frontiers, Expert Review of Vaccines, Cilt 12, s. 243244, 2013.

39

alayan Tayba

Kanserli Dokuyu Tespit Edebilen

Akll Baklar

Teknoloji dnyasnda akll telefonlarla balayan akll aletler serisine bir yenisi daha ekleniyor: Akll baklar. Cerrahlarn ameliyatlarda kullanaca akll baklar kestikleri dokunun kanserli olup olmadn annda tespit etme zelliine sahip.

Londons Imperial College

Knife ad verilen akll baklar laboratuvar ortamnda gerekletirilen ilk testte 91 hastann doku rneklerindeki kanserli hcreleri %100 baaryla tespit etti. Akll baklarn birka dakikada yapt incelemeleri geleneksel yntemlerle yapmak en az yarm saat sryor. Yarm saat belki ok da uzun bir sre deil, ama bir ameliyat srasnda dakikalar bile byk nem tayor. Belirgin bir tmr ktlesiyle kendini gsteren kanser trlerinde, kanserin cerrahi mdahaleyle yok edilmesi genellikle en iyi tedavi seenei. Tmr alnrken salkl dokunun da ufak bir ksm alnr, ama bu feda edilebilir bir paydr. nk kanserli dokuyu plak gzle tespit etmek ou zaman imknszdr. ngilterede meme kanseri istatistiklerine gre her 5 meme kanseri hastasndan biri kanser-

li doku tamamen alnamad iin ikinci bir ameliyat geiriyor. Eer dokunun kanserli olup olmad hususunda belirsizlik varsa, doku incelenmek zere laboratuvara gnderiliyor ve bu sre iinde hasta genel anesteziyle uyutulmu bir halde ameliyat masasnda bekletiliyor. iKnifen temeli 1920lerde gelitirilen ve gnmzde yaygn olarak kullanlan elektrocerrahi teknolojisine dayanyor. Elektrocerrahi baklarnn zellii, dokuyu keserken kan kaybn en aza indirmek amacyla dokuyu elektrik akmlaryla hzlca stmalar. iKnife teknolojisinde bu ilem srasnda dokudan buharlaan sv ve dokudaki yanma sonucu oluan gazlar mutfaklarda kullandmz aspiratrlere benzer bir buhar ekme makinesiyle toplanarak zel bir kaba alnp saklanyor.

40

><
niversitenin cerrahlarndan Prof. Lord Darzi aratrmayla ilgili unlar sylyor : Kanser ameliyatlarnda aldmz salkl dokunun mmkn olduu kadar kk olmasn isteriz, ama tm kanserli dokuyu aldmzdan da emin olmak zorundayz. Ameliyatlarda cerrahlarn ii hi kolay deil ve gerekten dokunun ne kadarnn kesilmesi gerektiini belirleyecek bir teknolojiye ihtiya duyuluyor. Bu alma iKnifen bunu gerekletirecek potansiyele sahip olduunu ve artk kanser ameliyatlarnn ok daha verimli bir ekilde yaplacan gsteriyor. Akll telefon, akll ev gibi bululardan sonra tp alannda ortaya kan akll baklar akll teknolojilerin tm hzyla hayatmza girmeye devam edeceini gsteriyor. Akll aletlerin bir ksmnn insan salna olan etkileri tartladursun en azndan akll bak teknolojisi ok hayat kurtaracak gibi grnyor.

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Londra Kraliyet niversitesinden iKnifen mucidi Dr. Zoltan Takats bu ilem srasnda dokudan kacak buhar ve duman karmnn biyolojik bilgi asndan zengin bir kaynak olabileceini fark etti. iKnife sisteminde elektrocerrahi ba bir ktle spektrometre cihazna bal olarak alyor. Ktle spektrometre cihaz oluan buhar ve duman rneinde hangi kimyasal maddelerin bulunduunu belirlemeyi salyor. nsan vcudunda farkl tip hcreler farkl younluklarda binlerce biyolojik madde retiyor. Bu nedenle alnan bir doku rneinde bulunan kimyasal maddeler bize doku hakknda nemli bilgiler verebiliyor.

Londons Imperial College

Cihazn denendii bir almada aratrmaclar, 302 hastann vcudunun eitli organlarndan kanserli ve salkl hcreler ieren doku rnekleri alarak bu rnekleri iKnife ile inceledi. ncelenen salkl ve kanserli dokularn zelliklerine ilikin kaytlar oluturuldu. iKnife sistemiyle dokular zerinde yaplan spektrometre analizlerinin sonular bu kaytlarla eletirildi. Sonuta bilinmeyen bir dokudan iKnife ile elde edilen spektrometre sonularn kullanarak, doku tipini saniyeden ksa bir srede belirlemek mmkn oldu. iKnife sistemindeki spektrometre analizinin ameliyathane dnda bir ortamda yaplmas nedeniyle cerrahlar sonular annda gremiyor. Ancak aratrmaclar ileride bu sonularn annda grlebileceini ve bylece ameliyat srasnda hastaya daha doru mdahale edilmesinin kolaylaacan dnyor.

Londons Imperial College

Londons Imperial College

u anda akll baklar sadece kanser tehisinde grev alyor, ancak Dr. Takats iKnife teknolojisinin ileride dokuda bulunan bakteri tipini belirleme, oksijen eksikliini tanma gibi daha pek ok ilevi yerine getirebileceini belirtiyor. Aratrmaclar iKnife kullanarak at etini sr etinden ayrt etmek amacyla deneyler gerekletirdi. Ancak akll baklarn dier alanlardaki kullanmna ynelik almalar hl gelitirilme aamasnda.

Kaynaklar Balog, J., Sasi-Szab, L., Kinross, J., Lewis, M. R., Muirhead, L. J., Veselkov, K., Mirnezami, R., Dezs, B., Damjanovich, L., Darzi, A., Nicholson, J. K., Takts, Z., Intraoperative Tissue Identification Using Rapid Evaporative Ionization Mass Spectrometry, Science Translational Medicine, Temmuz 2013 (evrimii). http://www.foxnews.com/health/2013/07/18/new-surgical-knife-can-instantly-detect-cancer/ http://www.sciencedaily.com/releases/2013/07/130717141752.htm 41

Mahir E. Ocak
Dr., Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Demir Hipotezi
42
123rf

Kresel Isnmaya Kar Dnya Mhendislii

>>>

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Karadenizde fitoplanktonlarn ar remesi sonucu oluan grnt

Alamy

nyamzn atmosferi giderek snyor. Kresel snma olarak adlandrlan bu olayn en byk sebebi atmosferin bileimindeki insan kaynakl deiiklikler. Kresel snmaya sebep olan ve sera gazlar olarak adlandrlan gazlardan biri de CO2 (karbondioksit). Bilimsel almalar kresel snma ile atmosferdeki CO2 deriimi arasnda dorusal bir iliki olduunu gsteriyor. Buzul alar srasnda atmosferdeki CO2 deriimi litrede 200 miligrama kadar derken buzul alar arasndaki dnemlerde litrede 280 miligrama kadar kyor. Bu da buzul alar srasndaki ve buzul alar arasndaki dnemler arasnda atmosferdeki CO2 miktarnda 170 milyar tonluk bir deiim yaandn gsteriyor. Okyanuslardaki CO2 miktarnn atmosferdeki CO2 miktarndan 60 kat daha fazla olduu dnlrse, atmosferdeki CO2 miktarnda bu byklkte deiiklikler yaanrken okyanuslardaki CO2 miktarnn da deimesi kanlmaz. Atmosfer ve okyanuslar arasnda CO2 geiini salayan iki sre var. Bu sreler fiziksel pompa ve biyolojik pompa olarak adlandrlyor. Fiziksel pompa znrlk ile ilgili bir sre. Atmosferdeki CO2 miktar artt zaman CO2 basnc da artt iin daha fazla CO2nin okyanus sularnda znmesi mmkn olur. Bylece atmosferdeki CO2nin bir ksm okyanuslara geer. Atmosferdeki CO2 miktar azald zaman ise okyanuslardan atmosfere CO2 geii olur. Biyolojik pompa ise okyanuslardaki canl yaam ile ilgilidir. Metabolizmalarnda CO2 kullanan canllarn okyanuslarda nfusu artt zaman sularda znm halde bulunan CO2 deriimi azalr. Bunun sonucunda da atmosferden okyanuslara CO2 ekilir.

Biyolojik pompay kullanarak atmosferdeki CO2 miktarn azaltmay, bylece kresel snmay ksmen de olsa engellemeyi hedefleyen ve demir hipotezi olarak adlandrlan bilimsel bir gr var. Okyanuslarn baz blgelerinin besin bakmndan zengin olmasna ramen o blgelerde fitoplanktonlarn (bitki benzeri mikroskobik canllar) mmkn olan en fazla miktarda remedii biliniyor. Dnyadaki oksijenin neredeyse yarsn reten fitoplanktonlarn remesini engelleyen ana nedenin okyanus sularndaki demir miktarnn azl olduu dnlyor. Fitoplanktonlar verimli bir ekilde fotosentez yapabilmek ve bymek iin demire ihtiya duyuyor. Okyanusbilimci John Martin tarafndan ortaya atlan demir hipotezine gre okyanuslar demir ile gbreleyerek fitoplanktonlarn biyoktlesi artrlabilir. Bu da biyolojik pompann etkinliini artrarak atmosferden okyanuslara CO2 ekilmesine sebep olur. Antarktikadaki Vostok buzullarndan alnan numuneler ile yaplan analizlerde, son buzul andan kalma katmanlarda imdikinden 20 kat daha fazla demire rastlanmas da demir hipotezini destekliyor. 30.000 ton (+2) deerlikli demir kullanlarak bir milyar ton CO2nin okyanuslarn derinliklerine gmlmesinin mmkn olduu dnlyor. Gnmzde ylda yaklak on milyar ton CO2nin atmosfere salnd dnlrse, okyanuslar demir ile gbreleyerek yllk CO2 salnmnn yaklak %10unu okyanuslara aktarmak mmkn olabilir.

Kresel Isnmaya Kar Dnya Mhendislii Demir Hipotezi

Gney Kutup Denizindeki fitoplanktonlarn uydudan alnm bir grnts. Fitoplanktonlar ak mavi renkte grlyor.

Demir Hipotezi zerine Yaplan Testler

Laboratuvar Deneyleri: Gemite demir hipotezini snamak amacyla laboratuvar deneyleri yapld. Bu deneylerde okyanuslardaki doal ortamlarndan alnan fitoplanktonlar 30 litrelik kaplar iinde laboratuvar ortamna getirildi. Daha sonra bu kaplar demir ile gbrelendi. Sonular demir hipotezini destekler nitelikte. Fakat laboratuvar deneyleri ile ilgili en nemli sorun, laboratuvar ortamnn okyanus ortamn tamamen yanstmamas. Tek bana laboratuvar deneyleri okyanuslarn demir ile gbrelenmesinin yol aaca sonular belirlemek iin yeterli deil. Ak Okyanuslarda Yaplan Deneyler: Demir hipotezini snamann en iyi yntemi phesiz deneyleri fitoplanktonlarn doal yaama alan olan okyanuslarda yapmak. Bugne kadar yaplan ondan fazla okyanus deneyinin ilki 1993te yapld. Yaplan ilk deney, okyanusa eklenen demirin sulardaki yaylmn takip etmekte yaanan zorluklar sebebiyle baarsz olmasna ramen, daha sonra yaplan deneyler demir hipotezini destekleyen sonular verdi. Fakat ak okyanuslarda yaplan deneylerin sonular okyanuslar demir ile gbrelemenin yol aaca yararl deiikliklerin, laboratuvar deneyleri ile ngrlenden ok daha az olacan gsteriyor. Ak okyanuslarda baarl bir ekilde deney yapabilmek iin ok sayda n hazrlk yaplmas gerekli. Bu n hazrlklarn en nemlisi tabii ki deneyin yaplaca konumun belirlenmesi. Deney nerede yaplrsa yaplsn sonuta deneyin yapld ortamda birtakm deiiklikler olacaktr. nemli olan bu deiikliklerin kaynann ortama braklan demir olduundan emin olunmasdr.
44

SPL

Bu sebeple deneyin yaplaca ortamda fitoplanktonlarn remesi iin gerekli olan her eyin (demir hari) yeterli miktarda bulunmas gerekir. Bylece fitoplanktonlarn biyoktlesinde meydana gelebilecek herhangi bir deiikliin nedeninin demir ile yaplan gbreleme olduu byk lde kesinlemi olur. Deneyin yaplaca ortamda olmas gereken nemli bir dier zellik ise koullarn ortama braklan demirin takibine uygun olmasdr. Okyanuslarda her zaman var olan akntlar sebebiyle srklenmeler olmas kanlmaz. Demir hipotezini snamak iin yaplan ak okyanus deneylerinde takip iin tepkimeye girme eilimi ok dk bir gaz olan SF6 (slfr florr) kullanlyor. SF6nn deriimini litrede 10-16 mol gibi ok dk deerlerde bile lmek mmkn. Deneyler srasnda demirin takip ettii rotay belirlemek iin demirle beraber ortama braklan SF6 gaznn younluu birka dakikada bir llyor.

SPL

Akdenizde ve Karadenizde fitoplankton biyoktlesinin dalm. Biyoktlenin en youn olduu alanlar krmz renk ile gsteriliyor.

>>>

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Salp

Deneyin yaplaca yer belirlenirken dikkat edilecek bir baka zellik de karm tabakasnn derinlii. Okyanusun yzeyindeki sularn serbeste karabildii tabakann derinliine karm tabakas derinlii deniyor. Bu derinliin 90 metreden az olmas gerekiyor. Aksi takdirde ortama braklan demirin deriimi ar derecede debilir. Ayrca fitoplanktonlarn bymeleri iin gerekli olan yeterli miktarda alabilmeleri iin de karm tabakas derinliinin fazla olmamas gerekiyor. Byk Okyanusun ve Gney Kutup Denizinin belirli ksmlar demir hipotezini snamak iin gerekli zelliklere sahip. 1993 ylnda yaplan deneyler Gney Kutup Denizinin Yeni Zelanda ve Avustralyann gneyinde kalan ksmlarnda gerekletirildi. Aralklarla 5 tondan fazla demir slfatn (FeSO4) okyanus sularna brakld deneyde ok sayda ve eitte lm yapld. 13 gn sren deney srasnda yaplan lmler arasnda sudaki CO2 younluu, znm demir younluu, su scakl lmleri ve fitoplankton biyoktlesini tahmin etmek amacyla yaplan klorofil a lmleri de var. Yaplan lmler, deney srasnda fitoplankton biyoktlesinin alt katna ktn ve okyanus sularndan 2000 ton karbonun ekildiini gsterdi. Bu sonular okyanus sularn demir ile gbreleyerek biyolojik pompann daha aktif hale getirilebileceini gsteriyor.

Fitoplanktonlarn biyoktlesinin artmas sonucunda okyanus sularndan CO2 ekilmesi yeterli deil. Asl nemli olan, okyanus sularndan ekilen karbonun akbetinin ne olaca. ayet bu karbon okyanuslarn derinlerine gmlp uzun sre orada kalrsa, ancak o zaman kresel snma asndan olumlu bir sonu elde edilmi olur. Aksi takdirde, okyanus sularndan ekilen karbon birtakm sreler sonunda yeniden serbest kalp atmosfere karrsa, btn emekler boa gitmi olur. Yaplan lmler okyanusa atlan her 1 ton demire karlk 200 ton karbonun okyanuslarn derinlerine gmldn gsteriyor. Bu lmlerden nce 1 ton demir iin 100.000 ton karbonun okyanuslarn derinlerine gmlecei tahmin edildiine gre, sonularn tam bir hayal krkl olduu sylenebilir. Bu durumun en nemli sebeplerinden biri fitoplanktonlar yiyerek beslenen zooplanktonlar. Fitoplanktonlarn artan biyoktlesinin byk bir ksmn tketen bu canllarn kendileri de karideslere, balklara ve balinalara kadar uzan bir beslenme zincirinin halkas. Bu sebeple fitoplanktonlar tarafndan okyanus sularndan ekilen karbonun byk ksm bir sre sonra yeniden CO2 olarak atmosfere karyor. l hcrelerle birlikte okyanuslarn derinliklerine gmlp binlerce yl orada kalacak olan karbondioksit miktar ok az. Yine de karbonun bir ksm atmosfere karmasn onlarca yl engelleyebilecek derinliklere ulayor. Sulardan ekilen toplam karbonun %20-%50 kadarlk ksmna karlk gelen bu miktar da azmsamamak gerekir. nk kresel snmaya kar daha etkin yntemler bulunana kadar bize zaman kazandrabilir. Fitoplanktonlarn biyoktlesini artrmak amacyla okyanusu demir ile gbrelerken dier minerallerin miktar da nemli olabilir. Deneylerde biyoktlesinde en fazla art gzlemlenen bir fitoplankton tr olan diatomlarn, silisyumdan oluan sert bir kabuklar var. Okyanus sularndaki silisyum tkendii zaman diatomlarn remesi de duruyor.

Alamy

Alamy

Kzl Denizde yzen bir salp kolonisi

Demir Hipotezinin almas in Neler Gerekli?

Deney sonular umut verici, fakat hemen belirtelim ki bu sonular okyanuslar demir ile gbrelemenin atmosferdeki CO2 miktarn azaltmakta tek bana ie yarayacan gstermiyor.

Daha fazla karbonun okyanuslarn derinliklerine gmlmesini salamak, bir tr tunikat (tulumlu hayvan) olan ve salp ad verilen organizmalar sayesinde de mmkn olabilir. Fitoplanktonlar yiyen bu canllarn dklar karbon bakmndan zengin. Dklar hzl bir ekilde deniz dibine ken salplar ile beslenen ok az sayda canl tr olmas da bir avantaj.
45

Kresel Isnmaya Kar Dnya Mhendislii Demir Hipotezi

Olas Yan Etkiler

ok sayda canlya ev sahiplii yapan bir ortama, rnein okyanuslara yaplacak bir mdahalenin etkilerinin sadece hedeflenen canl trleri ile snrl kalmas dnlemez. Okyanustaki hem canl hem de cansz nesnelerde pek ok yan etki meydana gelecektir. Bu etkilerin bir ksm yararl olabilecei gibi bir ksm da zararl olabilir.

Fitoplanktonlarn ar remesi okyanuslarn fiziksel zelliklerinde istenmeyen baz sonular dourabilir. rnein gne n souran fitoplanktonlar yzey sularnn snmasna sebep olabilir. Ayrca yzeyleri kaplayan fitoplanktonlar yznden daha derinlerde yaayan yosunlar ve mercanlar gne ndan mahrum kalabilir ki, bu da fotosentezin azalmasna sebep olur. Yararl olabilecek dolayl bir etki ise fitoplanktonlar tarafndan retilen dimetilslfrn ((CH3)2S) atmosfere karmas ile grlebilir. Dimetilslfr molekllerinin etrafnda younlaan su molekllerinin oluturaca bulutlar, Gneten gelen n bir ksmn geri yanstarak biraz soumaya sebep olabilir.

Olas Sonularn Tahmin Edilmesi

Okyanuslar demir ile gbrelemenin yukarda zetlenen yan etkileri gz nne alnnca, herhangi bir adm atlmadan nce her eyin iyice hesaplanmas gerektii grlyor. Geri u ana kadar yaplan deneylerde grlen ciddi bir olumsuz yan etki yok. Fakat bugne kadar yaplan deneylerin tamam kk apta ilemler. Dnyann atmosferinde fark edilebilir bir etkiye neden olacak byklkte bir ilemden sonra neler olaca hakknda bu deneylere bakarak bir yorum yapmak salkl deil. Bir ngrde bulunmak amacyla yaplabilecek en basit ey, kk ilemlerle balamak sonra da giderek ilemleri bytmek olabilir. Bir noktada yaplan ilemlerin faydasndan ok zarar olaca anlalrsa, Dnya zerinde ciddi bir zarara sebep olmadan ilemler durdurulabilir. Bu yaklamn problemli yan yaplacak herhangi bir mdahalenin sonularnn uzun sre sonra da ortaya kabilecek olmas. lemleri, yan etkilerin tamam gzlemlenene kadar beklemeden bytmek riskli. Fakat o zaman da sorunu zmek iin ge kalnm olabilir. yleyse yaplmas gereken ey olas sonular herhangi bir ilem yapmakszn tahmin etmek. Bu konuda birka eyden yardm alnabilir.

Salpler

Dorudan Etkiler: Fitoplanktonlarn saysnn artmas ile onlarn da iinde yer ald besin zincirlerindeki dier canllarn da nfusu artacaktr. Bu deiiklikler balk nfusunun artmas gibi olumlu ynde de olabilir, fakat besin zincirindeki dier canllarn yaamn olumsuz etkileyecek bir biimde yosunlarn ya da denizanalarnn nfusu da artabilir. Yine de bugne kadar yaplan deneylerde zararl olabilecek bu tarz nfus artlar gzlemlenmedi. Fitoplankton biyoktlesindeki arta bal olarak okyanustaki oksijen miktarnn azalmas da zararl yan etkileri olabilecek baka bir deiim. Oksijen miktarndaki azalma sebebiyle okyanus ortamndaki balklar, yumuakalar ve memeliler de dhil olmak zere pek ok canl tr lebilir. Dolayl Etkiler: Okyanuslar demir ile gbrelemenin dolayl yollarla da ok sayda yan etkisi olabilir. Fitoplanktonlar byrken sadece demiri deil dier mineralleri de kullanyor. Dolaysyla fitoplanktonlarn biyoktlesindeki art sulardaki minerallerin ar derecede azalmasna sebep oluyor. Bunun sebep olaca deiikliklerin -okyanus akntlar dolaysyla- ancak uzun sre sonra, stelik de ok uzak mesafelerde ortaya kabilmesi de gzlem yapmay zorlatryor. Ayrca oksijen miktarnn azalmas dolayl olarak, yine kendileri de sera gazlar olan azot oksitlerinin ve metann (CH4) retilmesine sebep olabilir. 1999 ylnda yaplan bir deneyde CO2 miktarndaki azalma ile elde edilen souma etkisinin bu sebeple %10 kadar azald tahmin ediliyor.
46

123rf

Diatomlar

Bilgisayar ile Yaplan Hesaplar: Olas sonular ngrmek konusunda bize yardmc olabilecek eylerden biri bilgisayar ile yaplan hesaplar. Bilgisayar modelleri bire bir gereklii yanstmasa bile iyi bir fikir verebilir. stelik bilgisayar programlarnda tm parametreler istendii gibi deitirilebilir.

Visuals Unlimited, Inc. / Getty Images Trkiye

123rf

<<<
Yaplan hesaplar okyanuslar demir ile gbrelemenin en etkin olaca yerin Gney Kutup Denizi olacan gsteriyor. Hesaplara gre Byk Okyanusa yaplacak bir mdahale atmosferdeki CO2 deriiminde ancak litrede 4 miligramlk bir d salanabilir. Gney Kutup Denizine yaplacak bir mdahalenin ise litrede 70 miligramlk bir de sebep olma potansiyeli var. Gney Kutup Denizinin bu kadar byk bir potansiyele sahip olmasnn nedeni sulardaki besin miktarnn, demir miktarnn az olduu dier denizlerden be kat fazla olmas. Fakat Gney Kutup Denizi ile ilgili baz sorunlar da var. Buz ktleleri, iddetli frtnalar ve yln alt aynn karanlk olmas bunlardan bazlar. Bu nedenle gerek bir mdahale sonucunda CO2 miktarnn beklenenden daha az dmesi olas. Doal Olarak Meydana Gelen Katklar: Okyanuslarn demir ile gbrelenmesi zaten doal olarak da gerekleen bir olay. lgin olan, doal gbrelemenin insan eli ile yaplan gbrelemeden ok daha verimli olmas. Gney Afrika ile Avustralyann arasnda, yaklak olarak ortada bulunan Kerguelen Adas civarnda doal olarak meydana gelen bir gbreleme olayn inceleyen aratrmaclar doal gbrelemenin yapay gbrelemeden 50 kat daha verimli olduunu gzlemledi. Bunun nedeni de doal gbreleme srasnda akntlar ile derinlerden gelen sulardaki demirin, fitoplanktonlar tarafndan kullanlmaya ok daha uygun bir formda olmas. Deneyler srasnda kullanlan inorganik formdaki demir abucak oksitleniyor ve fitoplanktonlar iin kullansz olan bu bileikler dibe kyor. Halbuki doal gbreleme srasnda, demir organik molekllere bal olarak kullanma ok daha uygun bir biimde geliyor. Bu da gbrelemenin etkinliinin baz durumlarda 100 kata kadar artmasna neden oluyor.

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Sonu
Kresel snma Dnyamz tehdit etmeye devam ediyor. Sorunun en basit zm tabii ki sera gazlarnn retimini ve atmosfere salmn azaltmak. Fakat konunun taraflarnn buna pek de gnll olduu sylenemez. Demir hipotezi okyanuslar demir ile gbreleyerek soruna ksmen de olsa bir zm getirmeyi vaat ediyor. Demir bakmndan fakir olan sularn gbrelenmesi ile fitoplanktonlarn biyoktlesinin artt bir gerek. Fakat yaplan mdahalelerin gerekten ie yaramas iin, fitoplanktonlar tarafndan sulardan ekilen karbonun uzun sre atmosfere geri dnmemesini de salamak gerekiyor. u ana kadar yaplan deneylerin yaklak sadece %25inde okyanus sularndan ekilen karbonun derinlere gmldnn belirlenmesi bu bakmdan umut krc. leride yaplacak almalar ile okyanus sularndan ekilen karbonun uzun sre atmosferden uzak tutulmasn salayacak yntemler gelitirilebilirse, kresel snma sorununa tamamen olmasa bile daha iyi bir zm bulunana kadar zaman kazanmak iin demir hipotezinden yararlanlabilir.

Diatom kolonisi

Buzullardan Alnan Veriler: Tahmin yapmak iin gemite doal olarak gereklemi olaylarn izlerine bakmak da yararl olabilir. Antarktikadaki buzul alarndan kalma katmanlarda yksek miktarda demire rastlandn syledik. nceleri bu katmanlardaki demirin karalardan rzgr ile tand dnlyordu. Fakat son zamanlarda yaplan aratrmalar Gney Kutup Denizini gbreleyen demirin Gney Amerika ktasndan kopan buzullardan geldiini gsterdi. Bu bilgi gbreleme nasl yaplrsa daha iyi sonu alnr sorusunu akla getiriyor. Demir rzgrla tandnda olduu gibi yukardan geldiinde mi, eriyen buzullarla tandnda olduu gibi yzeyden geldiinde mi, yoksa besin bakmndan zengin sular ile okyanus derinliklerinden geldiinde mi daha etkili olur? leride yaplabilecek deneyler ile bu soruya bir yant bulmak, yaplacak ilemlerin etkinliini artrmak asndan hayli nemli.

Kaynaklar Hall, J., The Iron Hypothesis, Royal Society of New Zealand, 2000. Powell, H., Fertilizing the Ocean With Iron http://www.whoi.edu/oceanus/printArticle.do?id=34167 Powell, H., Will Ocean Iron Fertilization Work? http://www.whoi.edu/oceanus/printArticle.do?id=35609 Powell, H., What are the Possible Side Effects http://www.whoi.edu/oceanus/printArticle.do?id=35668 Powell, H., Lessons from Nature, Models, and the Past http://www.whoi.edu/oceanus/printArticle.do?id=35746

Hall, J., The Iron Hypothesis, Royal Society of New Zealand, 2000.

thinkstock

Demir hipotezini snamak iin yaplan deneylerden birinde aratrmaclar suda batan paracklar lmek iin kullanlan bir aleti yerletiriyor.

47

Rstem Pehlivan
Yrd. Do. Dr., stanbul niversitesi Mhendislik Fakltesi Jeoloji Mhendislii Blm

Volkanik Kllerin ve Mineral Tozlarn

evre ve nsan Salna Etkisi

Yerkabuu, hareket halindeki birok levhadan oluuyor. Yeryuvarndaki levhalar belli bir denge ve dzen iinde hareket ediyor. Bu dengenin bozulmas halinde deprem ve volkanik etkinlikler meydana geliyor. Salam binalar yaparak depremlere kar nlem alabiliyoruz. Fakat volkanik pskrmeler sonrasnda, atmosfere karan kllerin ve mineral tozlarn evreye verdii zararlara, gnmz teknolojik imknlarna ramen hazrlksz yakalanyoruz. Bu nedenle, volkanik etkinliklerle oluan jeolojik malzemeler, evreyi ve canl saln tehdit ediyor.
Volkanik kl ve mineral tozlarn atmosfere nasl yayldna bir gz atalm. oumuzun hafzasnda gkten amur yamas veya llerden ve tarmsal alanlardan ykselen toz bulutlarnn herhangi bir blgeyi esir almasna dair rnekler vardr. Volkanik pskrme rn kl ve mineral tozlarn atmosfere kartktan sonra insan salna, evreye, iklime, ulama ve ekonomiye nasl bir etkisi olduunu hi dndnz m? nce tarihsel bir rnei, Vezv Yanardann pskrmesi sonucunda Pompei kentinin haritadan siliniini hatrlayalm.

Pompei Kentinde Yaanan Trajedi

Literatre gre Dnyada milattan sonra ilk pskren yanardan Vezv olduu sylenebilir. Vezv Yanarda, talyada, Napoli kentinin dousunda ve halen etkin. M 500 yllarnda kurulmu Pompei kenti, MS 24 Austos 79 gn saat 13.00da, aniden pskren Vezv Yanardann kard jeolojik malzemelerin hmna urad. Kentte yaayanlar daha ne olup bittiini anlayamadan, zerlerine scak kl, toz, lapilli ve volkan bombalar siyah bir kar gibi yamaya balad. 6-7 metrelik kuru kl ve toz kelimi Pompei kentinde yaayan canllarn stn bir yorgan gibi rtt. Deyim yerindeyse kentte yaayan canllar ta kesti, yani bir anda fosilleti. Bu trajedide yaklak 16.000 kii hayatn kaybetti ve Pompei kenti bir mezarla dnt. O dnem Pompei kentinde yaayanlar, yzyllar boyunca kller altndan karlmay bekledi. lk kazlar, yaklak 17 yzyl sonra, 1749 ylnda balad ve Pompei kentinin yaad trajedi gn yzne karld. Kent sakinlerinin lm annda ne yapyorlarsa o ekilde talam olduu grld.

Volkanik Kl ve Mineral Toz

Doal yollarla olumu ve ok az deiebilen, belli bir kimyasal bileime ve fiziksel zellie sahip, kristal yapl inorganik bileiklere mineral denir (rnein Kuvars: SiO2). Havada youn ve dzgn biimde asl olarak durabilen mineralin mikro byklkteki temsilcisine ise mineral toz deniyor. Mineral toz, yerkabuunda st toprakla rtl olmayan kayalarn ayrmasyla oluuyor. Volkanik kkenli baz jeolojik malzemeler tane byklne gre, rnein 64 mmden byk olanlar volkan bombas veya blok, 64 mm ile 2 mm arasnda olanlar lapilli, 2 mmden kk olanlar kl, 0,0625 mmden daha kk olanlar toz olarak adlandrlyor.
48

><

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Yerkabuuna Yeni Misafirlerin Katlmas

Her volkanik etkinlik sonras atmosfere yaylan volkanik kl ve mineral tozlar, yanardan faaliyete getii yerden rzgr etkisiyle binlerce km uzaa tanyor, rzgrn etkisini kaybetmesiyle de belli bir sre havada asl kaldktan sonra kuru olarak kentlerin, tarmsal alanlarn, bitki rtsnn, denizlerin ve gllerin zerine keliyor. Eer volkanik kl ve mineral tozlar, atmosferdeki seyahatleri esnasnda, yamur bulutu ile karlarsa yeryzne kuru toz olarak deil amur olarak keliyor. Bunun bir rnei 1991de Filipinlerde yaand. Pinatubo Yanardann 600 yl sonra tekrar etkinleerek pskrtt volkanik kl ve mineral tozlar nce atmosferde toz bulutlar oluturdu. Toz bulutlar, rzgrn etkisini kaybetmesiyle yeryzne kuru toz olarak keldi. Baz blgelerde kl ve toz bulutlar yamur bulutlar ile karlatnda amur ya balad. Yan olduu blgeler amur tabakasyla kapland. Volkanik kl ve mineral tozlarnn atmosferde asl kalmasn salayan gl rzgrlarn grld blgelerde ise 3 yl sre ile geici iklim deiiklii olutu ve Gnein etkisini yitirmesi nedeniyle hava scakl ortalama birka derece dt. Can kayplarnn da yaand olay, yz binlerce insan evsiz brakt.

Toz bulutunun kilometrelerce uzaa tanmas Toz bulutunun ykselmesi Hzl hava akm

Gl hava akm Ykseklik 10 km

Rzgrn azalmasyla toz bulutunun inie gemesi Yamur

3 km Toz kayna Kuru toz kelimi Islak toz birikimi

te yandan Pinatubo Yanardann pskrmesiyle lav, lapilli ve volkan bombas, gaz, element, volkanik kl ve mineral tozlar evreye yayld. Pskrme sonucunda yeryzne ve atmosfere yaklak 10 milyar ton mama, 20 milyon ton kkrt dioksit (SO2) gaz, 2 milyon ton inko (Zn), 1 milyon ton bakr (Cu), 5500 ton kadmiyum (Cd) ve milyonlarca ton volkanik kl ve mineral toz girdi. 14 Nisan 2010da zlandadaki Eyjafjallajokull Yanardann yerden 6 bin 700 metre kadar yukarya pskrtt volkanik malzemeler (gaz, kl, mineral toz, lapilli ve volkan bombas) atmosfere kararak geni alanlara yayld ve Avrupann byk bir blmnde gnlk hayat fel etti. Bu yaz yayma hazrlanrken Japonyadaki Sakurajima Yanarda, 2013n Nisannda Meksikadaki Popocatepetl, Maysnda Filipinlerdeki Mayon, Temmuzunda da Endonezyadaki Merapi yanardalar lav ve kl pskrterek faaliyete geti. Neyse ki bu yanardalar ok fazla can kayb olmadan ksa zamanda sakinleti. Biz her ne kadar yanardalar unutmaya hazr olsak da, onlar kendilerini unutturacak gibi grnmyor.

Kaynaklar Arimoto, R., Kim, Y. J., Kim, Y. P., Quinn, P. K., Bates, T. S., Anderson, T. , Gong, S., Uno, I., Chin, M., Huebert, B.J., Clarke, A.D., Shinozuka, Y., Weber and R., Anderson, J., Characterization of Asian dust during ACE-Asia, Global and Planetary Change, Say 52, s. 23-56, 2006. Gislasona, S. R., Hassenkamb, T., Nedelb, S., Bovetb, N., Eiriksdottira, E.S., Alfredssona, H.A., Hemb, C.P., Baloghb, Z.I., Dideriksenb, K., Oskarssona, N., Sigfussonc, B., Larsena, G. ve Stippb, S.L.S., Characterization of Eyjafjallajkull volcanic ash particles and a protocol for rapid risk assessment, Proceedings of National Academy of Sciences, USA, PNAS 108 (18) : 7307-7312, 2011. http://www.hi.com.au/ancient/pdf/ HAMHPompeii.pdf http://geology.com/volcanoes/vesuvius/ http://haber.mynet.com/taslasmis-insansehri-pompei-570666-magazin/ http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_ news/8625813.stm

49

Kadir Demircan

imizdeki Makaslar
Babam terzilik gnlerinde bol bol izleme imkn buldum. Ortaokul yllarmn uzun k gecelerinde terzi dkknna gider, smarlama takm diktirenlerin ceket provalarn izlerdim. Babam aznda ine, baz yerleri ineler baz yerleri kuru sabun kalemiyle iaretlerdi. Mteriler babamn dedii ekilde ellerini, kollarn kaldrr, saa sola dnerlerdi. Birka sefer tekrarlanan bu provalar, ceketin vcuda oturmas ve giyenin iinde rahat edebilmesi iin yaplrd. Sonradan rendim ki canl hcrelerde de makaslar varm. Hem de binlerce. Peki vcudumuza yerletirilmi, hcrelerimizde alan bu molekler makaslar neyin nesiydi? Hangi hcresel ceketlerin provalarnda kullanlyorlard? Belki de babamn ceket provalarnn gizemli etkisiyle, doktora ve doktora sonras almalarm mikro makaslardan biri olan ADAMTS genleri zerine 2000-2010 ylarnda Japonyada yaptm. imdi de TBTAK destekli bir proje ile hl molekler makaslarn srl dnyasn -romatizma ve beyin yaralanmalar gibi eitli hastalklarda- aratrmaya devam ediyorum.
50

>>>

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Hastalkta ve Salkta
Molekler makas dediimizde, kesme ilemi yapan nano byklkte proteinler aklmza gelir. Hcrenin byklnn yaklak iki mikrometre olduunu kabul edersek, bu alanda yzlerce mikro makas i gryor demektir. Gerek bir makas gibi olmasa da, aslnda yaptklar i ayndr: Kesmek ve bimek. Bu yzden aratrmaclar hcre leindeki kesme ileminden sorumlu bu molekllere molekler makas ismini vermi. Kesme derken, DNAdaki nkleik asitler ve proteinlerdeki amino asitler arasndaki balarn koparlmasn kast ediyoruz. rnein asparajin (N), izolsin (I), treonin (T), gulatamin (E), glisin (G) ve glutamin (E) amino asitlerinden oluan alt amino asitlik bir diziyi (NITEGE) tanyp kesen ve ADAMTS ad verilen makaslar var. Kesme ilemi sonucu ortaya kan paralar, hastalklarn tansnda, tehisinde ve ila keif almalarnda ok ie yaryor. Proteinleri kesen proteazlar ve DNAy kesen endonkleaz enzimleri verebileceimiz ilk rnekler. Proteaz makaslar, vcudumuzdaki biyokimyasal etkinliklerde proteinleri paralar. Enzimin aktif yapsnda kalsiyum ve inko gibi iyonlar olan makaslara matriks proteazlar, serin amino asidi olanlara da serin makaslar ad verilir. Makaslar bazen kann phtlamas iin gerekli bir maddeyi kesip bierek uygun bykle getirirken, bazen de bir bakterinin hastalk oluturduu hcrenin haberleme hatlarn keserek hcreyi lme srkler.

di bulunan molekler bir makastr. Vcudun savunma sisteminin haberleme alarn keserek sistemi ilevsiz hale getirir. Baklk sistemine SOS sinyali gnderecek olan savunma birimleri hem SOS sinyali gnderemez hem de makaslarca kesildii iin lr. Aratrmaclar YOP makas elinden alnan bakterinin hastalk oluturmadn tespit etmitir.

Gen Cerrahl
Son yllarda klasik genetik mhendislii yntemlerinin yerini hzl ve daha az hata ile alan genetik cerrahi yntemleri almaya balad. Gen cerrahl DNAnn kesilmesi, krplmas, genetik maddeye eklemeler ve karmalar yaplmasdr. Gen cerrahlnn olmazsa olmaz molekler makaslardr. Bu teknoloji ile kutuplarda yaayan bir baln geni makaslarla karlp alnarak yine makaslar sayesinde bir bitkiye aktarlabiliyor (bkz. Gzceliolu, B., Kutup Canllar Donmayan Yaamlar, Bilim ve Teknik, Mays 2013) ve o bitkinin donmas engellenebiliyor. Aslnda bir nevi organ nakli gibi, genler canldan canlya transfer edilebiliyor. Yani molekler makaslar olmasa molekler biyoloji ve biyoteknoloji de olamazd dersek ok abartm saylmayz.

patlmasnda grev alan, yapma zellii olan bir madde. ADAMTS13, phtlama iin gerekli proteini, belli amino asitler arasndan kesiyor. Bylece phtlamada grevli protein ideal byklkte ortaya kyor. ADAMTS13 makasnn bozuk olmas durumunda (mutasyon) byk ve hayli yapkan bir zellie sahip olan pht proteini kesilip uygun bykle getirilemiyor ve sonuta trombotik trombositopenik purpura hastal ortaya kyor. Kaltsal purpura hastalnda, alyuvarlarn damar iinde paralanmas, damar tkanmas ve kanszlk grlyor. Baka bir makas olan ADAM10un Alzheimer hastal riski ile ilikisi olduu bulundu. ADAM10, Alzheimer hastalnn oluumunda rol ald dnlen amiloid proteinini kesen molekler bir makas.

Nobel dl Molekler Makaslarn

Klonlamann ve gen transferinin 1970li yllarda balad kabul edilir. lk molekler makaslardan biri, Haemophilus influenzae bakterisinden elde edilen HindIII makas. Bu makas DNAnn AAGCTT dizisini grnce iki A (adenin) arasndaki ba keser. 1978de aratrmac HindIII makasn keiflerinden dolay Nobel Tp dln ald. Bu nemli bulu, rekombinant DNA dnemini balatm oldu. Bu teknoloji ile eker hastalarnn kulland birok madde, rnein inslin, molekler makaslarla ok miktarda, ucuz ve hzl bir ekilde bakterilere rettiriliyor. Genetii deitirilmi rnler de yine molekler makaslara baml bir teknoloji. u an 10 milyar dolar olan bu pazarn deerinin 2025 ylnda 50 milyar dolara kaca tahmin ediliyor.

Makas almazsa?
Vcudumuzda binlerce farkl tr makas var. Kalp damar hastalklarndan romatizmaya, diyabetten kansere kadar ok farkl hastalklarda rolleri olduu biliniyor. Hatta DNA tamirinde bile rolleri var. DNA tamir mekanizmas olmasayd hayat imknsz olurdu. DNA, hcre blnmesi srasnda yeni nesillere aktarlr. Bunun iin replikasyon denilen bir mekanizma ile kendini kopyalar. Bu kopyalama ilemi srasnda milyarlarca hata oluur. DNA tamir sistemi ile bu hatalar onarlr. DNA tamir sistemi almazsa insan da yaayamaz. ADAMTS13 makas, phtlama sisteminde grevli bir proteini kesiyor. Kan pulcuklarnn kanama yerine yapmasn salayan bu protein (vWF) yarann ka-

Makassz Mikrop Hastalk Oluturabilir mi?

Yersinia pestis adl bakteri, insana pirelerle bulaarak kara lm diye de anlan veba hastalna sebep olur. Yersin adl aratrmacnn adn verdii bu bakteri vcudumuza girince, saldr birliklerini serbest brakr. Yersinia bakterisinin ldrc ve en nemli saldr birliklerinden olan yersinia d proteini (YOP) ldrmek istedii canlnn akyuvarlarna saldrr. YOP bnyesinde sistein amino asi-

51

imizdeki Makaslar

<<<
ko parmak makaslar yeni nesil makaslar olarak dikkat ekmeye balad. Yksek hassasiyette genom makas da denilen inko parmaklar tarmda, biyoteknolojide, tpta ve eczaclkta yeni pencereler amaya balad. Ksacas, seslerini duymasak da iimizde kr kr alan makaslar var. Nasl provas iyi yaplmam bir ceket kiinin zerine tam oturmazsa, iimizdeki makaslar da grevlerini yerine getirmezse hayatmz srdrmek ok zor olur. imizdeki makaslarn sesleri birok aratrmacy kendine ekiyor. Kim bilir, belki bir gn siz de bu seslerin bysne kaplr ve molekler biyolojinin kapsndan ieri giriverirsiniz.

Yeni Nesil, inko Parmak Makaslar

Birka rneini verdiimiz molekler makaslar ne saymakla bitirebiliriz ne de detayl bir ekilde aklayabiliriz. nk henz oundan haberdar deiliz. Haberdar olduklarmz da yeni yeni anlamaya baladk. Sadece bakterilerde 3000in zerinde molekler makas detayl olarak aratrlm, bunlarn 600nden fazlas ticari rn olarak piyasaya srlmtr. Gzle grlmeyen bu mini aletler, bilim insanlarnn elinde birer makas olarak, laboratuvarlarda DNA ve protein almalarnda ok sk kullanlr. zellikle inko atomu ieren in-

Makas Tkalar
Aklnza yle bir ey gelebilir: Canllarn vcudunda binlerce makas var. Bunlar her eyi kesmek ve paralamak iin programlanm. Bunlardan nasl korunacaz veya korunmal myz? Vcudumuzda homeostasis denilen bir denge var. Makaslar yerine gre almal, yerine gre durmaldr. Fazla almalar da, az almalar da dengeyi bozar. Makaslar durduran tka grevini makas engelleyiciler denilen proteinler yapar. Bu ket vurucular, makaslarn azn kapal tutarak programsz ve geliigzel bir kesme ii gereklemesini engeller. Tka bozulur ve grevini yapamazsa ne olur? Alfa-1-antitripsin yetmezlii bu duruma rnek olarak verilebilir. Kaltsal hastalklardan biri olan antitripsin yetmezlii yani eksikliinde siroz, astm, kronik bronit, amfizem ve KOAH gibi akcier hastalklar ortaya kabilir. Elastaz, akcier bronlarndaki elastik liflerin kesilmesinden sorumlu bir makastr. Elastazlar yal ve bozuk hcreleri de paralayarak imha eder. Normal artlarda elastaz ile alfa1-antitripsinin etkinlikeri denge halindedir. Alfa-1-antitripsin, dokular fazla kesilmekten korur. Antitripsin eksikliinde denge bozulur, elastaz makasnn az kapatlamaz. Makaslarn fazla almas sonucunda akcier dokusunda hasar oluur. Nefes alp vermek zorlar. Sigara da elastaz retimini artrr, antitripsi-

Makas ok Olan Sava Kazanr

Kanser hcresi yaamak iin besine ihtiya duyar. Beslenmek iin kan damarlarn kullanr. Bulunduu yerden baka yerlere yaylrken (metastaz) damar duvarlarnn kesilmesi ve ilerledii yolun almas gerekir. Bunu nasl yapar? rnein prostat kanser hcresi, g ederken geecei yollar temizlemek iin zel makasn kullanr. uPA ad verilen bu zel makas, kanser hcresinin yaylmas ve kolay g edebilmesi iin ortamda bulunan proteinleri keser. uPA gibi makaslar bir ok dokuda vardr, ama kanser hcresinde miktarlar artar. Benzer ekilde, kanserli sinir hcreleri bu makasla hcre d matriks ve bazal tabakay keserek yolunu temizler ve temizlenmi yol zerinde rahatlkla ilerler. 2009 ylnda Molekler makaslar akcier kanserinde tedavi kalitesini belirliyor balkl bir makale yaymland. Akcier hcresi ne kadar fazla plazminojen makasa (uPA) sahipse, kanseri tedavi etmek iin verilen ila o kadar etkisiz oluyordu. Kanser hcresi, genetik bir aldatma ile kandrlarak makas retimi azaltlnca, kanser ilacnn etkinliinin artt bulundu.

nin etkinliini azaltr. Bir gnde yaklak yirmi bin kere nefes alp verdiimizi dnrsek bu kk makaslarn hayatmz iin nemini daha iyi anlarz.
izimler: Rabia Alabay
Kaynaklar Demircan, K. ve ark, ADAMTS1, ADAMTS5, ADAMTS9 and aggrecanase-generated proteoglycanfragments are induced following spinal cord injury in Mouse, Neuroscience Letters, Cilt 544, s.25-30, 2013. Demircan, K., ve ark, ADAMTS-9 is synergistically induced by interleukin-1beta and tumor necrosis factor alpha in OUMS-27 chondrosarcoma cells andin human chondrocytes, Arthritis Rheumatism, Cilt 52, s. 1451-1460, 2005. Demircan, K., ve ark, A multi-functional gene family from arthritisto cancer: a disintegrin-like metalloproteinase with thrombospondin type-1motif (ADAMTS), Journal of Clinical and Analitic Medicine, 2013 (baskda). Demircan, K., ve ark, Augmentation of ADAMTS9 gene expression by IL-1beta isreversed by NFkappaB and MAPK inhibitors, but not PI3 kinase inhibitors, Cell Biochemistry and Function, 2012 (baskda).

52

Mahir E. Ocak

Dr., Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

><

Bilim ve Teknik Eyll 2013

SPL

Organ Filizi Nakli ile Karacier Elde Edildi

Japon bilim insanlar kk hcrelerden retilen karacier filizlerini farelere nakletti. Nakledilen filizlerin yakndaki kan damarlaryla btnletii ve insana zg ilevleri yerine getirmeye balad grld. Organ filizi nakli, organ retme konusunda, tatmin edici sonular elde edilemeyen hcre nakli yntemine alternatif yeni bir yntem ortaya koyuyor.

1981

ylnda embriyonik kk hcrelerin bulunmasndan sonra, kk hcrelerden organ retilmesi iin yaplan laboratuvar almalarnda baarsz olunmas, organ geliimi srasnda hcreler ve dokular arasnda gerekleen karmak etkileimlerin organizma dnda gerekletirilemeyeceini dndryordu.

nsan cenin hcrelerinden elde edilen ve organizma iinde bytlen karacierin damarlanmas

Yokohoma ehir niversitesinden Prof. Takebe ve alma arkadalar bu nyargy organ geliiminin ilk aamas olan organ filizi geliimine odaklanarak snad. Sonular organ filizi geliiminin organizma dnda da gerekleebileceini gsteriyor. Organizma dnda da organ filizi geliimini snamak iin, ncelikle insan kk hcrelerinden karacier endoderm hcreleri hazrlanm. Erken organ geliimini gerekletirmek iin temel doku hcrelerinin oluturduu kltr ortamna braklan hcrelerin, kendiliinden 48 saat iinde boyutlu yapda organize olduu gzlemlenmi. Oluan organ filizlerinin tamamen ilevsel karacier retme kapasitesinin olup olmadn denemek amacyla farelere nakledilen karacier filizlerinin, nakilden sonraki 48 saat iinde yakndaki kan damarlaryla btnletii gzlemlenmi.

Nakledilen organ filizlerinin karaciere zg proteinleri salglamas ve insan metabolizmasna zg maddeleri retmesi, organ filizi nakli ynteminin, organ retme konusunda baarl sonular elde edilemeyen hcre nakli yntemine alternatif olabileceini gsteriyor. Bu almada kullanlan yntemin karacierden baka organlara da uygulanabilecei dnlyor. Hastalara nakledilecek organ bulma konusunda yaanlan skntlara are olmas beklenen yntemin insanlarda uygulanmas iin henz erken. Hayvanlar zerinde daha uzun sreli yaplmas gerekli olan deneylerin yan sra, retilen organ filizlerinin miktar da insanlara nakletmek iin henz yeterli deil.
Kaynak Takebe, T., ve ark., Vascularized and functional human liver from an iPSC-derived organ bud transplant, Nature, Cilt 499, Say 7459, s. 481, 25 Temmuz 2013. 53

Mahir E. Ocak

Dr., Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

><

Bilim ve Teknik Eyll 2013

SPL

Organ Filizi Nakli ile Karacier Elde Edildi

Japon bilim insanlar kk hcrelerden retilen karacier filizlerini farelere nakletti. Nakledilen filizlerin yakndaki kan damarlaryla btnletii ve insana zg ilevleri yerine getirmeye balad grld. Organ filizi nakli, organ retme konusunda, tatmin edici sonular elde edilemeyen hcre nakli yntemine alternatif yeni bir yntem ortaya koyuyor.

1981

ylnda embriyonik kk hcrelerin bulunmasndan sonra, kk hcrelerden organ retilmesi iin yaplan laboratuvar almalarnda baarsz olunmas, organ geliimi srasnda hcreler ve dokular arasnda gerekleen karmak etkileimlerin organizma dnda gerekletirilemeyeceini dndryordu.

nsan cenin hcrelerinden elde edilen ve organizma iinde bytlen karacierin damarlanmas

Yokohoma ehir niversitesinden Prof. Takebe ve alma arkadalar bu nyargy organ geliiminin ilk aamas olan organ filizi geliimine odaklanarak snad. Sonular organ filizi geliiminin organizma dnda da gerekleebileceini gsteriyor. Organizma dnda da organ filizi geliimini snamak iin, ncelikle insan kk hcrelerinden karacier endoderm hcreleri hazrlanm. Erken organ geliimini gerekletirmek iin temel doku hcrelerinin oluturduu kltr ortamna braklan hcrelerin, kendiliinden 48 saat iinde boyutlu yapda organize olduu gzlemlenmi. Oluan organ filizlerinin tamamen ilevsel karacier retme kapasitesinin olup olmadn denemek amacyla farelere nakledilen karacier filizlerinin, nakilden sonraki 48 saat iinde yakndaki kan damarlaryla btnletii gzlemlenmi.

Nakledilen organ filizlerinin karaciere zg proteinleri salglamas ve insan metabolizmasna zg maddeleri retmesi, organ filizi nakli ynteminin, organ retme konusunda baarl sonular elde edilemeyen hcre nakli yntemine alternatif olabileceini gsteriyor. Bu almada kullanlan yntemin karacierden baka organlara da uygulanabilecei dnlyor. Hastalara nakledilecek organ bulma konusunda yaanlan skntlara are olmas beklenen yntemin insanlarda uygulanmas iin henz erken. Hayvanlar zerinde daha uzun sreli yaplmas gerekli olan deneylerin yan sra, retilen organ filizlerinin miktar da insanlara nakletmek iin henz yeterli deil.
Kaynak Takebe, T., ve ark., Vascularized and functional human liver from an iPSC-derived organ bud transplant, Nature, Cilt 499, Say 7459, s. 481, 25 Temmuz 2013. 53

Baak Yksel
Dr., ARGE Uzman

Endstriyel Robotlarn Ykselii

lk endstriyel robot Unimate

Fabrika otomasyon sistemleri gnmz endstrisinin gzbebei. Bu sistemlerin nemli bir paras olan endstriyel robotlarn hayatmza giriiyle retimde yeni bir aa da girilmi oldu. Bylece otomatize edilmi retim teknolojisi de fabrikalarda kkl deiiklikleri beraberinde getirdi. Peki endstriyel robotlarn gnlk hayattaki etkileri neler? Son hz gelimeye devam eden robotlarn kullanmyla retim teknolojisinin gelecekte ulaaca noktay bugnden tahmin etmek mmkn m?

thinkstock

54

>>>

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Genel Perspektif
Endstriyel robotlarn douuyla, otomatikleme sreci kendini ilk olarak otomotiv ve elektrik-elektronik endstrilerinde gsterdi. Endstriyel robotlarn gelitirilme sebeplerinin banda kirli, tehlikeli ve zor koullarla kar karya kalan fabrika alanlarnn alma artlarn iyiletirmek gelir. Gnmzdeyse bu amacn ilerisine geilmi ve artk farkl uygulama zmleri sunan, retimde maliyeti azaltan, hz, verimlilii ve kaliteyi artran, ok eitli pazar ihtiyalarnn karlanmasna olanak salayan robotlar fabrikalardaki yerini almtr. Gnden gne genileyen bir eitlilie, rn yelpazesine sahip endstriyel robotlarn tanmnn snrlarn izelim. ISO (International Organization for Standardization) standard, endstriyel robotu otomatik kontrol edilen, yeniden programlanabilir, veya daha fazla eksende programlanabilen, ok amal, endstriyel otomasyon uygulamalarnda kullanlmak zere uzayda sabitlenmi veya hareketli olabilen maniplatr eklinde tanmlar. Bu erevede, onlar endstriyel otomasyon uygulamalarnda kullanlan, retim faaliyetini programlandklar ekilde yerine getiren robot kollar olarak dnmek yanl olmaz. Endstriyel robotlarn gemii George Devol ve Joe Engelbergerin 1956 ylnda kurduklar Unimation irketine kadar uzanr. Engelberger nkleer elektrik santral ve jet motoru iin kontrol sistemi tasarlayan bir fizikidir ve mucit Devol ile bir partide ans eseri tanr. Bu iki bilim insan, Isaac Asimovun robotlarlarla ilgili ksa hikyelerinden ve romanlarndan da ilhamla, Devoln bir patentini temel alarak ilk endstriyel robot kolu 1959 ylnda retir.

Unimation irketinin ilk rn olan 2 ton arlndaki, Unimate ad verilen bu robot hidrolik eyleyicilidir. Kontrol sistemi dijital kontrol, manyetik tambur bellek ve ayrk kat-hal kontrol bileenlerine dayanr. Dnyann ilk endstriyel robotunu gelitiren Unimation irketi robotunu, 1961 ylnda General Motorsun kap ve pencere kolu, vites kolu, lamba armatr ve baka otomotiv i donanm rettii fabrikasnn retim hattna sokmutur. Bu robot retim hattnda kullanlan ilk robottur. Yaklak 2 ton arlndaki bu robot kol, fabrikada scak metal dkmnn sralanmas ve dizilmesi grevlerini yerine getiriyordu. Bu ilk endstriyel robotla ilgili en arpc gerekse, maliyetinin 65.000 ABD dolar olmasna ramen Unimation firmasnn bu robotu 18.000 dolara yani yaklak drtte biri fiyatna, zararla satmas.

Endstriyel Kazanmlar
Mteri memnuniyetinin neminin yksek olduu gnmzde retim kalitesi, hz ve doruluu nem kazanyor. malat firmalar yksek rekabet ortamnda hayatta kalabilmek ve dolaysyla verimliliklerini, rn kalitesini, retim hzn artrabilmek iin endstriyel otomasyon sistemlerine, zellikle endstriyel robotlara yatrm yapyor. Bylece entegre ve optimize edilmi srelerin gereklenmesiyle retimde etkili performans art salanyor. rn kalitesi, gvenilirlii, kullanm kolayl ve retim hassasiyeti artyor. retim masraflarnn azalmas, rn gelitirme srelerinin ksalmas ve en nemlisi yeni ve yeniliki rn ve servislerin hayata geirilmesi mmkn hale geliyor.

6-eksenli eklemli robot (Comau)

Kompakt noktasal kaynak robotu (FANUC)

Unimationn ba ekmesiyle birlikte endstriyel robot retimi baka irketlerin de katlmyla eitlendi. Bylece endstriyel robotlarn retim hatlarnda kullanm farkl formlaryla farkl grevleri yerine getirecek ekilde hzla artt. 1969 ylna gelindiinde endstriyel robotlar bir daha kmamak ve her gn biraz daha glenmek zere Unimate robotlaryla birlikte Japon pazarnda boy gstermeye balad. 1973 ylna gelindiinde ise tm dnyadaki fabrikalarda kullanlmakta olan endstriyel robotlarn says 3000i, 2003 ylnda 800.000i buldu. 2011 yl sonu itibariyle de 1,1 milyonu geti.

Unimate General Motors fabrikalarnda kaynak yapyor

Endstriyel robot sistemleri en ok otomotiv ve elektrik-elektronik imalat sektrnde kullanlr. Yaklak 40 yldr otomotiv endstrisinin retim zincirinin birok halkasnda kaliteyi ve baary salayan faktrn robotlar olduu sylenebilir. Otomotiv endstrisinde robotlarn kullanm tipik bir otomobilin retim hattnn her aamasn kapsar. Robotlar preshaneden boyahaneye, son montajdan paletlemeye kadar her admda kullanlr. Otomobilin deme sacnn kaynaklanmas ve cvatalanmasnda, ar kaynak tabancasnn tutulmasnda, dkmde, lazer uygulamada, boyama/kaplama ileminde, paralar kaldrmada, tamada ve son olarak da
55

Endstriyel Robotlarn Ykselii

bir artla yllk 207.500 sat rakamna ve toplam kullanmdaki ilevsel stok saysnn da en az 1.575.500 rakamna ulaaca tahmin ediliyor. Robot endstrisinin byme srecine katkda bulunan lkelerin banda in, ABD ve Almanya geliyor. Ancak %39-51 arasnda deien byme yzdelerine ramen henz Japonya ve onu takip eden Gney Korenin dnya apndaki pazar paylarn yakalayabilmi deiller. Trkiye de bu yarta yerini alm durumda. lkedeki otomasyon yatrmlar robot taleplerini her gn biraz daha artryor. Trkiye %156lk bir artla yllk sat rakamn 2011 ylnda 864e kard.

thinkstock

Robotlarn retimde kullanm

zellikle montaj srasnda birok kademede grev alrlar. asenin taycya yerletirilmesinden itibaren alttan ste ve iten da doru montaj balar. Robotlar ok ar olan motorun ve anzmann aseye yerletirilmesi, sspansiyonun monte edilmesi, gaz tanknn, arka ve n aksn, dili kutusunun, direksiyon kutusunun, tekerlek kampanasnn ve fren sisteminin srasyla kurulmasnda etkin rol alr. Robotlarn elektrik-elektronik endstrisinde kullanmlar yar-iletken teknolojisi bata olmak zere elektronik bileenlerin oklu retiminde nemlidir. Robot kullanm, temiz odalarda yonga plakas, entegre devre ve ip retimindeki izilme, krlma, kopma gibi hatalar en aza indirir. Makine ykleme, boaltma ve retilen paralarn transferinde, montajnda, paketlemesinde ve snanmasnda grev alarak en az hata oranyla hzl retim salar.

Kaynak uygulamas (Cygnet)

Robotlarn dier endstriyel kullanm alanlarndan olan havaclkta, robotlar uan retilmesinde, zellikle hassasiyet gerektiren kompozit ve metal paralarn ve gvdenin boyanmasnda kullanlr.
56

Uzay almalarnda da insanlar iin risk faktr yksek gezegen yzey keif ve aratrmalarnda insan yerine robotlar grevlendirilir. Medikal robotlar ise rehabilitasyon amal kullanlmalarnn yan sra hassas operasyonlarn da baaryla sonulanmasna olanak salar. Robotlar yksek teknoloji alanlarnda kullanlmalarna ek olarak demircilik, inaat, metal ve makine endstrileri, yiyecek ve iecek, lastik ve plastik gibi baka endstrilerde de kullanlr. zellikle insanlar iin yapmas g olan ve zaman alan ilerde, mesela montaj, paketleme ve test faaliyetlerinde tercih edilir. Bir robot, baz durumlarda 100 veya daha fazla sayda insana ihtiya duyulan ileri bile tek bana yapabilir. Ayrca hi ara vermeden alabilirler. Bu nedenle, endstriyel robotlar byk kk her iletmenin ihtiyalar dorultusunda alp kullanabilecei bir teknoloji olarak n plana kyor. Robot kullanmnda %36lk pazar payyla motorlu ara ve otomotiv paralarn kapsayan otomotiv endstrisi ba ekiyor. Bunun yan sra bilgisayar, TV, haberleme aralar, medikal, optik gibi alanlar da kapsayan elektrik-elektronik endstrisiyse %23lk oranla robot kullanmnda ikinci srada yer alyor. 1961 ylndan gnmze her yl endstriyel robotlarn kullanm artt. 2013 ylndan 2015 ylnn sonuna kadar dnya apndaki robot satlarnn her yl %5lik

Paletleme robotu (FANUC)

rn Gam ve Fonksiyonel zellikler

Endstriyel robotlar formlarna, uygulama alanlarna ve kullanldklar endstri kollarna gre eitli ekillerde snflandrlabilir. Eklemli robotlar endstride en sk kullanlan robot kol formu olarak karmza kar. Eklemli bir robot gvde taban, robot el ksm, eklemler, balant eksenleri ve kontrol biriminden meydana gelir. Bu robotlar dner eklemleri araclyla kendi alma alanlarna robot el ksmlarndan eriir. Genellikle birbiri ardna dizilmi eklem yapsyla, eklemler bir sonraki eklemi destekleyerek hareket eder. Basit iki eklemli yapda veya on ya da daha fazla sayda etkileimli eklemli yapda olabilirler.

>>>
Robotlarn uygulamada kullanldklar alanlar ise ihtiyalara gre ekilleniyor. retimde boyama, kaplama ve talama gibi malzeme ileme faaliyetlerinde, paralarn birbirine kaynaklanmas ve montajnda aktif olarak robotlar grevlendirilir. retimde kullanlacak paralarn transferi ve retilen paralarn tanmas ve paketlenmesi grevlerini yerine getirmek de yine robotlara dyor. Bu grevlerin yan sra kontrol ve denetleme amal kullanmlar da giderek yaygnlayor. rnek olarak robotlar kaynaklama faaliyetini zellikle otomotiv ve metal endstrilerinde nokta kayna ve ark kayna uygulamalarnda yerine getirir. Kaynak robotlar, kaynaklama ilemini tamamen otomatikletiren mekanik programlama aralardr. Kaynaklama ekipman robot kol ucuna monte edilir. Robot kol, beyin grevi gren kontrol birimi zerinden idare edilir. nceden planland ekilde gelen komutla eksenler hareket eder ve robot el ksm istenen konum ve hza ulaarak verilen grevi yerine getirir. Ayrca gnmz teknolojisiyle robotlarn kameral sistemlerle (makineyle grme) gerek zamanl kontrol edilmesi de mmkndr. Robotlarn nasl kullanldna baktmzda, daha ok belirli bir ii tekrar tekrar ve her seferinde ayn sonucu douracak yksek bir doruluk derecesiyle yapmak zere grevlendirildiklerini grrz. Bu iler, bir dizi koordineli hareketin ynn, ivmesini, hzn, alaca yolu belirleyen, nceden programlanm rutinlerden oluur. Bunun yan sra yaptklar ite daha yksek esneklik pay olan, yapay zek zelliine sahip akll robotlar da var. Robotlarn sahip olduu zelliklere her gn bir yenisi daha ekleniyor. Gnmzde robotlar hem birbirleriyle hem de insanlarla etkileimli olarak alabilecek, birlikte bir grevi yerine getirebilecek ekilde geliiyor. Bylece yksek kuvvet gerektiren veya bir insann tek bana yapamayaca glkteki ilerde insanlarn robotlarla etkileimli olarak almas retimdeki sorunlarn da zm olacak,

Bilim ve Teknik Eyll 2013

retimde robotlarn alma ortamn insanlarnkinden ayrmak da gerekmeyecek. Robot-robot etkileimli alma zor, hareketli veya yksek manevra gerektiren ilerde birden fazla robotun birbirleriyle etkileimli almasna olanak salayacak bir zellik.

SPL

Robotlarn retimde kullanm

57

thinkstock

Robotlarn retimde kullanm

Endstriyel Robotlarn Ykselii

<<<

SPL

Robotlarn retimde kullanm

Dier bir yenilikse robotlarn sahip olmaya baladklar grme zellii sayesinde birlikte yrttkleri ii kusursuz idare etme yetenei kazanmas. Bu zellik sayesinde kamerayla alnan grnt, robotlarda gz ilevi grerek hem grnt ileme yntemiyle hatal rn retim hattndan karma, rnleri ayrtrma gibi grsel alglama gerektiren hem de el-gz koordinasyonu gerektiren ilerin yksek hassasiyetle robotlar tarafndan yaplabilmesine olanak salanyor.

Dnyadaki en byk endstriyel robot reticisi irketlerin banda FANUC, KUKA ve ABB geliyor. Robot reticilerinin yan sra 1000e yakn yardmc endstri de grnt sistemleri, yazlm, mhendislik ve danmanlk, tasarm, para retimi gibi uzmanlk alanlaryla robotlarn gelitirilmesine katkda bulunuyor. Endstriyel robotlarn gelitirilmesi ve retilmesine nclk eden lkelerin bandaysa Japonya, Almanya, svire, talya, Kore ve ABD geliyor.

Robot reticileri
Gnmzde robotik teknolojisinde tartmasz lider olan lke Japonya. Robotlarn gelitirilmesinde de fabrikalarda kullanmnda da durum byle. Bir Japon irketi olan FANUC, robot retiminde dnya liderliini uzun zamandr elinde tutuyor. Dnyada bir ok farkl lkeye dalm 1000in zerinde endstriyel robot reticisi var. Bunlarn yan sra 20den fazla niversite ve aratrma kurumu da bu robotlarn gelitirilmesine nclk ediliyor.
58

Robot Endstrisinin Gelecei

Son yllarda endstriyel robot teknolojisi, zellikle de robot kollar, retimde birok ihtiyac karlayacak olgunlua erimi durumda. stenen hz, doruluk ve kullanm kolayl salanyor. Bundan sonraki gelimelerin banda robotlarn gr ilevlerinin, dolaysyla el-gz koordinasyonlarnn iyiletirilmesi geliyor. Ayrca bu alanda yaplan aratrmagelitirme almalar robot-robot ve robot-insan etkileiminin olgunlatrlmas ynnde ivme kazanm durumda.

retimde esnekliin salanmas, hzla deien retim teknolojisi ve hzla gelien rn eitliliine endstrinin ve retimin uyum salamas asndan ok nemli bir yer tutuyor. retimde esneklik ancak fabrika otomasyonu ve dolaysyla endstriyel robotlarn kullanm sayesinde mmkn olabilir. Bu ise endstriyel robot kullanmnn yaygnlamas ve robotlarn esnek alma ortamna ayak uydurmasyla salanr. Ayrca robot kalibrasyonunun ve kullanmnn kolaylatrlmas ve daha basit endstriyel ihtiyalar karlayacak ynde robotlarn byklklerinin eitlenmesi, klmesi ve fiyatlarnn azalmas da nemli. Daha yksek beklentilerin banda ise mikro byklkte robot kollarn retimde yerini almas geliyor.

Kaynaklar ISO Standard 8373:1994, Manipulating Industrial Robots-Vocabulary, ISO, 1994. International Federation of Robotics, History of Industrial Robots, 2012. International Federation of Robotics, World Robotics 2012, 2012.

Tuba Sargl

Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

><

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Atomlardan Balara Bir Tepkimeye Tank Olmak

Bir molekln atom leinde fotorafn ekmek aslnda kt zerindeki bir bilginin canlanmas gibi bir ey. Daha nceki almalar sayesinde kimyasal bir tepkime srasnda moleklde neler olduuyla ilgili nemli bilgiler elde edilmesine ramen, tepkime srecinde atom seviyesindeki dzenlenmelerin nasl gerekletiini deneysel olarak takip etmek mmkn olmamt. Pek ok durumda tepkimeye giren maddelerin ounlukla gaz halinde olmas gibi nedenlerle, bir tepkime dorudan gzlemlenemiyor.

rafen tek atom kalnlndaki esnek, effaf, iletken ve gl yapsyla son zamanlarda malzeme biliminin popler bir konusu. ABD Ulusal Lawrence Berkeley Laboratuvar aratrmaclar grafene farkl zellikler kazandrmak amacyla nano yaps farkl bir grafen tr gelitirmek iin gerekletirdikleri deney srasnda, molekldeki karbon atomlarnn ve aralarndaki kimyasal balarn grntlerini almay baard. Bu grntler bir tepkime srasnda molekln yapsnn nasl deitiini ak bir ekilde gsteriyor. Aratrmaclardan Felix Fischer bu olaanst grntleri elde etmeyi dnmediklerini, deneyin asl amacnn tepkimenin kendisi olduunu sylyor. Atom leindeki bu grntler yksek hassasiyetteki atomik kuvvet mikroskobunun kullanlmas sayesinde elde edildi.

Tepkimenin hzn kontrol etmek iin metal katalizrlerin kullanld deneyde aratrmaclar, metal yzeyinde gerekleen olaylar yani atomlar arasnda hangi balarn krlp hangi balarn olutuunu anlamalarna yardmc olabilecek, hassasiyeti yksek bir ynteme ihtiya duydu. Bu amala kullanlan atomik kuvvet mikroskobu, molekler yaplarn nasl ekil deitirdii ve oluan yaplarn birbiriyle ilikisi asndan nemli bilgiler salyor. Bylece atomlarn yap iinde istenilen ekilde konumlanmas salanarak elektronik cihazlar iin yeni gelimelere imkn veren nano yaplar tasarlamak mmkn olabilir. Kimyasal tepkimeleri gerekletirirken maddeler cam bir kap iinde bir araya getiriliyor ve tepkime sonucunda baz deiimler oluyor. Ancak bu srada aslnda ne olduu, bugne kadar hep dolayl yntemlerle anlalabiliyordu.

T > 900 C

Tepkimeye giren molekl (C26 H14)

Tepkime sonucunda oluan farkl molekler yapdaki rnler (C26 H14)

Nkleer manyetik rezonans, kzltesi ve mortesi spektroskopi gibi yntemlerle elde edilen bilgilerin anlalabilmesi iin sonularn bir bulmacann paralar gibi anlaml bir ekilde bir araya getirilmesi gerekiyor. Ancak bu ekilde sonuta oluan yap hakknda bir fikir sahibi olabiliyoruz. Bu yntem ise molekln tepkime srasnda ne gibi deiimlere uradn bize dorudan gsterebiliyor. Bu almada aratrmaclar karbon atomlarnn altgen ekilde dzenlendii grafen yapsna kk molekl gruplar ekleyerek, bu yzeyleri istedikleri zellikte bir yap oluturmak zere bir araya getirmeyi amalad. Ancak oluan yapnn istenilen yapyla ayn olup olmadn anlamak gerekiyordu. Karbon atomlarnn birbirlerine altgen bir yap oluturacak ekilde baland halkal yaplardan meydana gelen organik molekl, tepkimeye girene kadar stldktan sonra molekllerin titreim hareketlerinin neredeyse durduu -270C scakla (4 Kelvin) kadar tekrar soutularak tepkime sonunda oluan rnler grntlendi. Tepkimenin metal bir yzey zerinde gerekletirilmesi tepkimenin etkinliini azaltsa da, bu sayede tek bir molekl gzlemlemek mmkn. Bu gelime rencilerin kimyasal yaplar ve tepkimeleri daha iyi kavramasna yardmc olmann yan sra kimyaclara bir tepkime sonucunda istenilen rnlerin olumas iin tepkimeyi ynlendirebilme imkn da veriyor.
59

A. Murat Gler
Prof. Dr., ODT Fizik Blm (Prof. Tolunun son doktora rencisi )

Bilime adanm bir mr, rnek bir bilim insan:

Prof. Dr. Perihan Tolun

2012 ylnda Higgs paracnn bulunmas ile dnyada ve lkemizde hayli popler hale gelen CERNde (Avrupa Nkleer Aratrma Merkezi) alan bilim insanlarndan 200 Trk. Bu noktaya gelmemize, Trkiyenin ilk deneysel yksek enerji fizikisi Prof. Dr. Perihan Tolunun 47 yl nce tek bana balatt mcadele ve azimli alma arac oldu. Perihan hocamz 27 Mays 2013te kaybettik. mrnn sonuna kadar bir bilim insannda olmas gereken merak duygusunu yitirmeyen Prof. Tolun 50 yllk akademik hayatnda yzlerce renciye ufuk am ve destek olmutu.

Trkiyenin CERN ile 1966 ylnda tanmasn salayan, birok CERN deneyine Trkiyenin de katlmasna nayak olan hocamz minnetle anyoruz.
60

erihan Tolun 4 Mays 1934te mimar M. Muzaffer Tolun ile Z. Sheyla Tolunun ikinci ocuu olarak stanbulda dodu. Dedesi, saygn siyaset ve devlet adam Abdlaziz Mecdi Tolun Efendidir (1865-1941). lkrenimini doup byd Beyazt, Soanaa Mahallesinde tamamladktan sonra orta renimine English High School for Girlsde (imdiki Beyolu Anadolu Lisesi) devam etti. Lise eitimini Amerikan Kz Kolejinde (Robert Kolej) tamamlad. 1955te birincilikle kazand Rockefeller Bursu ile ngilterede, Bristol niversitesinde fizik okuma imkn elde etti. Lisans eitiminden sonra yine ayn niversitede doktorasn yapt. Doktora almasn, nkleer emlsiyon tekniini gelitirmesi ve 1947de pion paracn kefetmesi nedeniyle 1950de Nobel Fizik dln kazanan fiziki C. F. Powelln grubunda yapan Prof. Tolun, sonraki yllarda Trkiyenin de katlaca birok deneyde kullanlan nkleer emlsiyon teknii ile (yksek enerji fizii deneylerinde kullanlan, ok hassas iz algc) burada tant. 1966da dnemin ODT Fen Edebiyat Fakltesi Dekan Prof. Dr. Erdal nnnn daveti zerine Trkiyeye dnerek ODTde deneysel yksek enerji fiziinin ilk tohumlarn att. Bristol niversitesinde yapt baarl almalarn sonucu olarak, Trkiye ilk kez bir CERN deneyine grup olarak katlma frsat elde etti.

>>>
150 m

Bilim ve Teknik Eyll 2013

CHORUS deneyinde nkleer emlsiyon hedefin iinde kaydedilen ntrino etkileiminin grnts

lun, 1970te aratrma yapmak zere gittii Yale niversitesinden 1971de tekrar ODTye dnd. 1973te ODTden doent unvan ald. Prof. Tolun alt yllk bir aradan sonra 1976da ikinci bir CERN deneyine katlma imkn elde etti. 1974te kefedilen tlsml kuark, dnemin en ilgi eken alma konularndan biriydi. Tlsml kuark ieren hadronlarn temel zelliklerini lmek iin tasarlanan WA17 deneyine ODT grubu 1976da dhil oldu. Ankara, Brksel, CERN, Dublin, Londra, Pisa, Roma ve Torino gruplarnn oluturduu ok uluslu bu deneyde, ntrino etkileimlerinde oluan tlsml hadronlarn yaam mrleri lld ve tlsml kuark ie-

CERN, Ankara, Lozan, Mnih, Roma gruplarnn ortak almas olan ve lambda baryonlarnn manyetik zelliklerini lmek iin tasarlanan bu deneye, ODT grubu deneyimli dier Avrupa gruplaryla ayn artlarda kabul edilmiti. Bu deneyde yaplan baarl almalarn sonucunda, bu alanda yazlan Trkiye adresli ilk doktora tezini (A measurement of the magnetic moment of the lambda hyperon) Glsen nengut yazd. Bu alma ayn zamanda Prof. Tolunun danmanln yrtt ilk doktora almasyd.

Nkleer emlsiyon iinde pion paracnn kefi C. F. Powella 1950 ylnda Nobel Fizik dln kazandrd. Resimde r " n " e bozunumlar gsteriliyor.

Deneyin tamamlanmas (1970) Trkiyenin karlat zor dnemlerden birine denk geldii iin 1970 ile 1976 yllar arasnda Prof. Tolun yeni bir CERN deneyinde grev alamad. 1969-1970 yllar arasnda Fizik Blm bakanln da yrten Prof. To-

ren lambda baryon (c) ilk kez dorudan gzlemlendi. Nkleer emlsiyon tekniinin kullanld bu deneyde, emlsiyon filmlerin bir ksm Ankaradaki optik mikroskoplarla analiz edilerek, ntrino ve pion etkileimleri bulundu. 1976 ile 1977 yllar arasnda CERNde alan Prof. Tolun, 1978 ylnda ikinci doktora rencisini mezun etti. Ramazan Severin WA17 deneyinde doktorasn tamamlamasyla, Trkiyede bu alandaki doktoral kii says oldu. 1980de ODTde profesrlk kadrosuna atanan Prof. Tolunun en byk ideallerinden biri olan, Trkiyede etkin bir deneysel yksek enerji fizii grubu oluturma hedefi ayn yl tekrar sekteye urad. 1980 darbesiyle ara verilen almalara ancak on yl sonra yani 1990l yllarn banda tekrar baland. TBTAK destei ile CERNde yrtlen ntrino deneyi CHARMIIye yksek enerji fizii aratrma merkezi (YEFAM) ats altnda katlma imkn elde eden Prof. Tolun, ayn tarihlerde

1989-1991 yllar arasnda ntrino veri almnda kullanlan CERNdeki CHARMII algc

61

Bilime adanm bir mr, rnek bir bilim insan: Prof. Dr. Perihan Tolun

<<<

OPERA deneyinde bulunan ilk tau ntrino etkileimi

OPERA algc (OPERA deneyi Prof. Tolunun katld son projeydi.)

CERNde planlanan ikinci bir ntrino deneyinde de alarak, Trkiyenin CHORUS (Cern Hybrid Oscillation Research apparatUS) deneyine de katlmasn salad. Yksek enerji fiziinin nemli aratrma konularndan biri olan ntrino salnmlarnn gzlemlenmesi amacyla tasarlanan CHORUS deneyinde birok Avrupa ve Japon niversitesinin yan sra Trkiyeyi ODT, Boazii ve ukurova niversiteleri temsil etti. Trkiye CHORUSun yapm aamasna da katkda bulundu ve alt alglarda kullanlan k klavuzlar ODTde retildi. Bu deneye en nemli katk analiz aamasnda yapld. nemli birok fizik analiz almas Trk gruplarca yrtlp yayna dntrld. zellikle ntrino etkileimlerinde tlsml hadron retimi ve bozunumu zerine nitelikli birok yayn hazrlanmas Prof. Tolunu her zaman gururlandrmt. Ntrino almalar Prof. Tolunun hayatnda ok nemli bir yer tutuyordu. Kendisi 1978 ylndan 2000li yllara kadar nemli birok ntrino deneyinde yer ald. Prof. Tolun son olarak, ntrino salnmlarnn ilk kez dorudan gzlendii OPERA (Oscillation Project with Emulsion-tRacking Apparatus) deneyine katld ve ntrino salnmlarnn ilk kez dorudan gzlenmesinde rol ald. Prof. Tolun Trkiyede fiziin, uluslararas boyutta bilinirlik ve saygnlk grmesi amacyla pek ok zorlua gs gererek, bkmadan usanmadan alm, deta mrn fizie adamtr. Maddi destekler yetersiz olduu iin toplantlarn ouna kendi imknlarn kullanarak gitmi, ihtiyac olan rencilere burs vermitir. Bylelikle fizikten kazandn tekrar fizie aktarmtr. 2001 ylnda emekli olduktan sonrada fizikten kopmam, bilgi ve birikimlerini rencilere aktarmaya devam etmitir.

OPERA deneyinde, emlsiyon filmlerin analizinde kullanlan otomatik tarama mikroskobu (ODT yksek enerji fizii laboratuvar)

Prof. Antonio Ereditatonun (Prof. Tolunun birok deneyde beraber alt talyan fiziki) deyiiyle a gentle, small, strong lady of physics (yani fiziin nazik, kk, gl hanmefendisi) olarak tarihte hak ettii yeri alacaktr.

62

lkemizde ihtiya duyulan, da bamll azaltacak veya rekabet gcn artracak

proje fikirleriniz mi var?

Yeni rn/sre/yntem/model nerisi sizden,

destek bizden!
3.000
Bu program kapsamnda aylk 3.000 'ye kadar burs destei verilmektedir.
/ay

18

ay

200.000
Proje destek st Limiti 200.000 'dir.

10.000
Bilimsel toplantlara katlm / alma ziyareti amal seyahatler iin 10.000 'ye kadar destek verilmektedir.

1.000

/ay

Sresi 18 aya kadar olan projeler desteklenmektedir.

Proje yrtcsne aylk 1.000 , aratrmacya aylk 500 , danmana yllk 1.000 'ye kadar Proje Tevik kramiyesi (PT) denmektedir.

Bavuru Dnemleri Mart ve Eyll aylarnda olmak zere iki dnem bavuru alnmaktadr. Program ile ilgili ayrntl bilgi iin: http://www.tubitak.gov.tr/ardeb1005

ule ivi Ylmaz

Kadn Bilimden, Bilim Kadndan Mahrum Kalyor

Cinsiyet ayrmclnn devam etmesine yol aan en nemli eylerden biri kadnlarn kendi kendilerine engel olmas fakat bunu fark etmemesi, yani dolayl olarak kendilerine negatif ayrmclk yapmas. rnein bilim kadnlar arzu ettiklerinden daha az sayda ocuk sahibi oluyor, istedikleri sayda ocua sahip olduklarnda ise omuzlarna binen ar i ykn olaan bir durummu gibi kabul ediyor. st kapal cinsiyet ayrmclna, rnein ocuk saysnn kadn bilim insanlarnn akademik kariyerleriyle ilgili kararlarnda etkili olmasna son vermenin ilk adm toplumda farkndalk yaratmak.

Cultura Science/Rafe Swan / Oxford Scientific / Getty Images Trkiye

64

nlk yaamda olduu kadar bilim dnyasnda da yaanan cinsiyet ayrmcl haftalk bilim dergisi Naturen 7 Mart 2013 tarihli saysnn kapak konusuydu. Bilimde Kadn: Kadnlarn Emei bal altnda eitli makalelere yer verildi. zellikle ABDde ve Avrupa lkelerinde doa bilimleri, matematik ve mhendislik alanlarnda aratrma yapan kadnlarn nlerinde ne gibi engeller olduuna ilikin tartmalardan sz edildi ve zm nerileri sunuldu. Bu verilerle Trkiye verilerini karlatrarak durumu deerlendireceiz.

>>>

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Kadnlarn Bilime lgisi ve Cinsiyet Ayrmcl

Kadnlarn doktora derecelerini aldktan sonra akademik hayattan vazgeme oran erkeklere gre fazlasyla yksek. ocuk sahibi olmay dnmeyen 100 kadndan 80i bilimsel almalarna devam ediyor, ancak ocuk sahibi olmay planlyorsa bu say 72ye dyor. Doktora sonras kariyerlerine balamadan nce (%68) ve baladktan sonra (%59) ocuk sahibi olan kadnlar arasnda da akademik almalarna devam etme karar %9 orannda farkllk gsteriyor. Kadnlarn nemli bir ksm hem kariyerin hem de ocuun bir arada yrmeyeceini gryor olmal ki akademik yaantsna nokta koyuyor. te yandan erkeklerin kariyer kararlarnda genellikle ocuk etmeninin pay neredeyse yok.

Birleik Arap Emirlikleri niversitesi Klinik Genetik ve Pediatri alanndan Prof. Dr. Lihad El-Gazali 2011de Suudi Arabistandaki aratrmaclarn yalnzca yzde 1i kadnd. Rakamn bu kadar dk olmas ok artc, nk lkede fen ve matematik alanlarnda lisans diplomas olanlarn yzde 65i kadn. Benzer bir durum dier Arap lkelerinde de geerli. Kadnlarn bilimle ilgilendii ok ak, ancak ou geleneksellemi sosyal snrlardan dolay st kademelere ykselemiyor diyor. Dnya genelinde bu kadar orantsz bir uuruma pek rastlanmasa da hemen hemen her lkede akademik kadrolarda kadn saysnn az oluu dikkat ekiyor. zellikle fen, matematik ve mhendislik alanlarnda kadnlar, erkeklerle ayn eitim derecesine sahip olsalar bile kariyerlerinde ykselemiyor veya ykselmeyi tercih etmiyor. Ykselmi olanlar da ounlukla erkeklerin aldndan daha dk cret alyor. Bu olumsuzluklarn en nemli sebebinin ise cinsiyet ayrmcl olduu ifade ediliyor. Naturedaki makalesine Cinsiyet Ayrmcln Ciddiye Aln ABDde fizik, astronomi ve biyolodiyerek balayan Helen Shen, yazsnda ABDde ve Avrupada ya- ji alanlarnda retim grevlisi kadnlaayan ve bilim alannda doktora derecesine sahip kadnlarla ilgi- rn ayn alanlardaki erkek meslektalarli istatistiklere ve yorumlara yer vermi. statistiklere gre, dok- na gre sahip olduklar ocuk says ortatora yapan kadnlarn says giderek artyor. rnein ABDde lama olarak 1,2 ile 1,5 orannda daha az. kabaca son 30 ylda fen, matematik ve mhendislik alanlarn- Bu kadnlar, istediklerinden daha az sada doktoral kadn says iki kattan fazla artarak 2009da %45 ci- yda ocuk sahibi olduklarn belirtiyor. varna ulam. 2006da Avrupada en statistiksel veriler nda kadnlarn ok doktoral kadn bilim inbilime ilgi duyduu aka grlsanna sahip lke Litvanya yor, ancak ev ii yapmak ve oTam zamanl yetimi imi (doktoral bilim incuklara bakmak gibi sadearatrmac kadrolarna bavuran sanlarnn %63 kadn). ce onlardan beklenen iler kadn saysnn nemli lde Deerlendirmeye alnan yznden, kadnlar bilimaz oluu, kadnlarn ocuk sahibi olmasndan sekiz Avrupa lkesinde sel almalardan uzaklaveya gelecekte ocuk sahibi ortalama %43 orannyor. Evdeki sorumluluolmay planlamasndan kaynaklanyor. da doktoral kadn var. un ele paylalmas, oWendy Williams, Cornell niversitesi 2011-2012 retim yl vecuk bakm destei salanrilerine gre, Trkiyedeki dumas, kampslerde krelerum da i ac grnyor: Fen ve re yer verilmesi akademisyen matematik doktorasna sahip olanlarn kadnlar byk lde rahat%43 kadn. latyor. Trkiyede de doktorasn tamamPeki kadn bilim doktoru oranlar ile ilgili bu istatistikler tek layan kadnlar ounlukla ayn nedenlerbalarna bilimde kadnn yerine dair gerekleri yanstyor mu? le yar zamanl almay tercih ediyor.

Yale niversitesinden mikrobiyolog Jo Handelsman ve ekibinin aratrmas, cinsiyet ayrmclnn srdne dair ilgin bir rnek sunuyor. 127 fizik, kimya ve biyoloji profesrne, John ve Jennifer adlarnda iki kiinin edeer zgemileri gnderiliyor ve bu iki kiiden birini laboratuvar yneticisi olarak ie almalar syleniyor. Aslnda John ve Jennifer hayali kiiler. Profesrlerin ou Johnu tercih ediyor, cretini belirlerken de Jennifer seenlerin ona uygun grd cretten yllk 3730 dolar daha fazla neriyor.
65

Kadn Bilimden, Bilim Kadndan Mahrum Kalyor

Avrupada Bilim Alannda Doktoral Kadn Oranlar (2006)

Trkiyedeki Durum
Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesinden Prof. Dr. zlem zkanlnn 2000de yaymlad Kadn Akademisyenler adl makalesine gre ankete katlan kadn akademisyenlerin %52,3 i ve i d yaamlarnda rol atmas yaamadklarn belirtmi. Geri zkanlya gre bu kapal ulu soruya olumlu cevap vermi olsalar da verilen cevaplar nesnellikten uzak, nk ifade edilen kan, nitelik ve nicelik bakmndan aslnda deimeyen i ykn kendilerinin youn veya ar youn olarak alglamasna gre ekilleniyor. Katlmclarn %70,7si akademik ilerlemede cinsiyet ayrm olmadn, %12si kadnlarn avantajl olduunu ifade etmi. Akademik ynetime atanmada cinsiyet ayrmcl gzlediini syleyen kadn akademisyenler (%20) bile, %70 orannda meslee devam edeceklerini sylemi. Tm bu rakamlar kadnlarn akademik yaamlarndan memnun olduunu dndryor.
Akademik Unvanlarna Gre Yksekretimde Grevli retim yelerinin Oranlar 2001-2011 Yllar Aras Ortalama (%)
Toplam Profesr Kadn Doent Yardmc Doent retim Grevlisi Okutman Aratrma Grevlisi

Lisansst Eitimde Durum: 1980lerden beri doktora yapan kadnlarn says iki kattan fazla artt ve artk erkeklerinkine ok daha yakn. Baz Avrupa lkelerinde bilim dallarnda kadnlar ounlukta, ancak bu durum lkeye veya altklar alana gre deiiyor. Doktora Sonrasnda retim yesi Kariyerinden Vazgeen Aratrmaclar(2009)

2001-2006 37,76 2006-2011 40,42 Erkek 2001-2006 62,34 2006-2011 59,58

25,72 27,92 74,32 72,54

31,98 31,62 68,02 68,34

30,36 34,58 68,46 65,46

37,02 38,56 62,98 61,42

56,82 59,58 43,18 40,62

43,02 47,26 56,98 52,74

Trkiyede akademik grevlerde bulunan kadn ve erkeklerin nicelik fark yllar iinde azalyor.

Doktora Sonras Kariyeri Srdrmek

Diyelim ki kadn bilim doktoru aratrmalarna devam etti ve sra akademik pozisyonlara bavurmaya geldi. Naturedaki dosyann yazarlarndan Hannah Valantinea gre, bu aamada kadnlar kendilerini yksek kariyer sahibi kii profiline uygun hissetmiyor. rnein biyolojide doktora derecesi alan kadnlar, tm doktorallarn %45ini oluturuyor, ancak st akademik pozisyonlara bavuran doktorallarn yalnzca %26s kadn. ok az sayda kadn aratrmac akademik pozisyonlara bavuruyor olsa da bavuru yapanlarn kabul edilme oran hayli yksek. Avrupada bavuru yapan kadnlar kadroya yerletirilmek istiyorlarsa anslar %92. Bavuru yaptklarnda akademik kadroya yerletirilme anslar yksek olsa dahi, kabul edilenler iinde az sayda kadn yksek akademik pozisyonlara ulaabiliyor. Profesrlk unvan alm kadn akademisyen oran, doentlik ve yardmc doentlik gibi unvanlara sahip olanlara gre belirgin biimde daha dk. Soldaki tabloda yer alan veriler, akademik unvan ile cinsiyet ayrmcl arasnda bir balant olduunu dndryor. Trkiyede de ayn durum geerli, ancak TK verileri bu orantszln yllar iinde azaldn gsteriyor.

Doktora Sonras Pozisyonlarda Durum: Kaliforniya niversitesinde 2009da yaplan bir aratrmaya gre ocuk sahibi olan ve olmay planlayan kadnlar aratrmay brakmaya eilimli.

Avrupa niversitelerinde Bilim nsanlar Arasndaki Cinsiyet Uurumu (2006)

66

>>>
Peki, dier lkelerle kyaslandnda, lkemizdeki kadn akademisyenlerin aratrmalarna devam etme kararllnn ve dolaysyla akademik kariyerlerinde yksek pozisyonlara ulama oranlarnn daha fazla olmasnn nedeni nedir? Mersin niversitesi Psikiyatri Ana Bilim Dalnda almalarn yrten Do. Dr. Aye Devrim Baterzi Akademisyen olmann maddi getirisi ok dk ve eve ekmek getiren kii olarak erkeklerin akademisyenlii semesi pek kolay deil. Ama akademi bir yandan da, tpk retmenlik gibi tatilleri uzun, bir sre sonra rahata erilen bir meslek olarak grlyor (tp dnda) ve kadnlarn geri kalan zamanlarda ev ilerini yapabilecei, ocuklarna bakabilecei varsaylyor. Trkiyedeki kadn akademisyen says dier lkelere oranla bu nedenle daha yksek diyor. zgr Ergin tarafndan kaleme alnm ve Bilim ve Teknik dergisinin 1997 Mays saysnda yaymlanm olan Bilim ve Kadn balkl makalede aktarldna gre ODTden Prof. Dr. Feride Acar, Trkiyede akaCinsiyete Gre Rektr Says ve Kadn Rektr Oran, 2011
niversite Tr Rektr Says Toplam Devlet niversitesi 103 Vakf niversitesi 59 163 Erkek Kadn 98 55 153 5 4 9 4,9 6,8 5,5 Kadn Rektr Oran (%)

Bilim ve Teknik Eyll 2013

demik alanda kadn orannn yksek oluunu bilimin, rnein siyasetteki ve sanayideki g odaklaryla balantsnn zayf olmasndan dolay toplumca bir iktidar alan olarak nemsenmemesiyle ilikilendiriyor. lkemizdeki, alan istatistiklerinde ynetici kesime ilikin veriler incelendiinde ise Baterzinin ve Acarn dile getirdii dnceleri dorular nitelikte sonular grnyor. eitli dzeylerde karar verici konumda olan kadn says, akademik eitim kadrolarndaki kadn saysndan ok daha dk. TKten alnan veriler dorultusunda hazrlanan ve bazlar aada tablolarla gsterilen verilere gre 2011 ylndaki kadn rektr oran %5,5, mstear, mstear yardmcs, vali, bakanlk maviri gibi st dzey kadn memur ve personel oranlar ortalama %10, 1980den bu yana kurulan hkmetlerdeki kadn bakan saylar ise 21-36 kiide ortalama 1. Dolaysyla sadece bilimsel kariyer yapan kadn oranlarna bakarak, Trkiyede kadnlarn bilimsel alandaki konumunun ABDden ya da Avrupadan farkl olduunu sylemek zor.

Cinsiyete Gre st Dzey Memur ve Personel Saylar (*)

st Dzey Memur Says Yl 2010 2011 2012 Toplam 5233 4899 4983 Erkek 4747 4447 4489 Kadn 486 452 494 9,3 9,2 9,9 st Dzey Kadn Memur Oran (%) st Dzey Personel Says Toplam 5791 5715 5820 Erkek 5194 5139 5210 Kadn 597 576 610 10,3 10,1 10,5 st Dzey Kadn Personel Oran (%)

50%

40% 30%

Toplam

Kaynak: Yksekretim Kurulu

Kaynak: Devlet Personel Bakanl (*) Mstear ve yardmcs, vali, bakanlk miaviri, bal kurum bakan ve yardmcs, genel mdr ve yardmcs, kurul bakan ve yleri, kurum bnyesindeki bakan, daire bakan, blge mdr, blge mdr yardmcs, il mdrleri

2000

2009
Bilimde cinsiyet ayrmclyla ilgilenen akademisyenler yle bir tespit daha yapyor: Bir oturumda konumac kadnsa, kadn konuklar daha fazla soru soruyor, daha fazla konuuyor. Hatta konumac erkek olsa bile oturum bakannn kadn olmas yine ayn etkiyi yaratyor. Dinleyici konumundaki kadn, konumac kadndan u mesaj alyor: Buras kadnn susmas gereken bir ortam deil, hatta konumas gereken bir ortam. Ayn saygy grecek, ayn ekilde dikkate alnacak. yleyse konu, soru sor!
67

ABDde Kalc Kadro Atamalar 2002-2004 = 10 kii

633 Bavuru %86,6 Baar Oran

125 Bavuru %92 Baar Oran

ABDde akademik temel bilim blmlerinde 2002-2004 arasnda yaplan bir alma, kadnlarn kalc kadro almada erkeklerden daha baarl olduunu gsterdi. ABDde olduu gibi Avrupada da yksek kdemli mevkilerdeki cinsiyet uurumu dk kdemli mevkilerde grlenden daha byk.

Kadn Bilimden, Bilim Kadndan Mahrum Kalyor

cretlerdeki Orantszlk
ABDde kimya, biyoloji, fizik ve astronomi alanlarnda alan akademisyen kadnlar, erkeklere gre %18 daha az cret alyor ve aratrma fonlarndan aldklar pay oran da hayli dk. Trkiyede ise bilinen byle bir cret ayrm yok, bununla birlikte genel olarak bilim alannda almak ABDde ve Avrupa lkelerinde olduundan ok daha dk gelir getiriyor. Akademik alma yapan kadn orannn lkemizde grece yksek olmasnn sebeplerinden biri de erkeklerin daha yksek cretli ilere ynelmesi olabilir.

Kadnlarn Kendilerine Kar nyarglar

Szlerine Bilimde kadnlara kar nyargm var diye balayan yazarn kendisi de bir kadn akademisyen, Stanford niversitesinden nrobiyolog Jennifer Raymond. Kadnlarn sanattan bilime her alanda rekabetten uzak durduunu, yenilgiyi batan kabullendiini sylyor, hatta bu kadnlarn arasna kendisini de dhil ediyor. Raymonda gre cinsiyet ayrmclnn srmesinin en byk nedeni, kadnlarn kendilerini engellediklerini fark etmemesi ve dolayl olarak kendilerine uyguladklar negatif ayrmclk. ou konuda olduu gibi bu konuda da erkeklerin ilk sz sylemesini bekleyen kadnlar, zmn erkekler tarafndan dile getirilmeyeceini bilmeli. Dnyann drt bir yannda kendileriyle ayn durumda olan ve seslerini duyurmaya alan kadnlara ve onlar destekleyen erkeklere kulak vermeli. Baka bir adan baklrsa, bir kadnn kendisinin baaramayacan dnd bir ii bir erkein baaraBavuru azlnn can dnmesi de aslsz bir nbir sebebi de kadnlarn yarg. Ne erkekler rekabeti, srarbu tip kariyerlerde kendileri l ve baarl olmak zorunda, ne de gibi insanlara rastlamamas. kadn kenara ekilmek durumunda. Her iki taraf iin de zorunlulukHannah Valantine, Stanford niversitesi larn yaratlm olmas bir dengesizlik oluturmu, cinsiyet ayrmclna ve benzeri sorunlara neden olmutur.

sveteki rebro niversitesi, GEXcel Cinsiyet Ayrmcl Merkezinde cinsiyet almalar yrten Prof. Dr. Liisa Husu ise konuyla ilgili nemli bir noktaya dikkat ekiyor: Bilim kariyerlerini etkileyen ve yalnzca kadnlara yaplan eyler -ayrmclk, kmsemek- deil, ayn zamanda mahrum kaldklar eyler. Ben bunlara grnmez olaylar diyorum. Husu grnmez olaylar yle tanmlyor: Kadnlarn grlmemesi, duyulmamas, desteklenmemesi, cesaretlendirilmemesi, hesaba katlmamas, davet edilmemesi, ho karlanmamas, ksaca bu alanda talep grmemesi. Bir rnek vermek gerekirse, bir kadn tarafndan yaplan aratrmann o konuda alanlarca grmezden gelinmesi ve makalelerinde alntlanmamas belki zararsz grnebilir. Ne var ki bu tr ayrntlarn birikimi zamanla derin izler brakabilir. Grnmez olaylar ok byk mesajlar gnderebilir diyen Husu, ok nemli bir makalenin doktora sonras aratrmac bir kadn tarafndan yazlmsa alann nde gelen bilim insanlarnda gzle grlr bir etki brakmadn, ancak bir erkek tarafndan yazlmsa ak abi, aklarla kutlandn sylyor.

68

<<<

Bilim ve Teknik Eyll 2013

zm
Nrobiyologlar olarak sk sk bir araya gelip konuyu tarttklarn belirten Raymond u nerileri dile getiriyor: 1. Cinsiyet ayrmcln ortadan kaldrmak iin ncelikle st kapal nyarglar ortaya karlmal, bunun iin dzenli toplantlar yaplmal. Maa miktar, ie alm sreci ve ynetim kararlar effaflatrlmal. 2. e alm srecinde kadn adaylar hakknda yaplan karmlarn cinsiyet ayrmclnn bir ifadesi olmadna dikkat edilmeli. rnein adayn ok gen olmas, tam tamna istenen zelliklere sahip olmamas, hlihazrda baka bir konumda ve rakip bir alanda alyor olmas gibi veriler aslnda nyargl karmlar yaplmasna neden olabilir. 3. Kadnlar, belirgin biimde desteklenmeli, baarlar takdir edilmeli. Cinsiyet ayrmclnn gzetilmedii pilot projeler yaplmal; yetenekli ve gen kadn bilim insanlar kefedilmeli. 4. Kadnlar yetenekli olduklar alanda kendilerini gstermeye almal, byk uluslararas dller iin de yarmal; bilim alannda alan kadnlar desteklemek zere gruplar kurmal veya mevcut olanlara katlmal. Cinsiyet ayrmcl konusu ok deikenli bir matematik sorusu gibi, ncelikli olan deikenler arasndaki ilikiyi zmek. Deikenlerden birini yok saymak, sayfalar dolusu ilem sonunda elde yalnzca anlamsz bir sfr kalmasna neden olabilir. Bilim kadnlarnn durumu da benzer biimde deerlendirilmeli, aksi takdirde sorunlara gereki yaklamak mmkn deil. lkemizde bilime ve bilim insanna verilen deerin artmas ve bu art esnasnda niversitelerin akademisyen kadrolarndaki kadn saysnn en azndan ayn kalmas hedeflenmeli.

izimler: Ersan Yaz

Kaynaklar Mind the Gender Gap, Nature, Cilt 495, Say 7439, s. 22-24, 7 Mart 2013. Science For All, Nature, Cilt 495, Say 7439, s. 5, 7 Mart 2013. Raymond, J., Most of us are biased, Nature, Cilt 495, Say 7439, s. 33-34, 7 Mart 2013. 30 something science, Nature, Cilt 495, Say 7439, s. 28-31, 7 Mart 2013. Scientists of the world speak up for equality, Nature, Cilt 495, Say 7439, s. 35-38, 7 Mart 2013. Vernos, I., Quotas are questionable, Nature, Cilt 495, Say 7439, s. 39, 7 Mart 2013. Ergin, ., Kadn ve Bilim, Bilim ve Teknik, Say 354, s. 50-56, 1 Mays 1997. zkanl, ., Korkmaz, A., Kadn Akademisyenler, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, Say 586, 2000. Dikmen, N., Maden. D., Kadn Akademisyenlerin Grlmeyen Emei zerine Bir Aratrma: Ordu niversitesi rnei, Sosyal ve Beeri Bilimler Dergisi, Cilt 4, Say 2, 2012 ISSN:1

69

Bilim Tarihinden

Prof. Dr. Hseyin Gazi Topdemir

Bilimsel Devrim Yzylna Girerken

mellerinin atlmasn salamtr. Olup biteni gzlemleyerek, her deiim durumunda deimeden kalan bulmak dncesi ve bu dnceye dayal olarak gelien bilim anlay 16. yzyldan itibaren ortaya kan yeni yaklamlarla deimeye balam, 18. yzylda devrimsel bir dnme uramtr. Batllarn Kopernik Devrimi diye adlandrd deiimle balayan bilimsel devrim sreci, aslnda bilimsel olmaktan ok, dnsel anlam yksek olan bir deiimdi ve Mikolaj Kopernikin (1473-1543) Gkkrelerinin Dngsel Devinimi adl kitabnn yaymland 1543 yln balang kabul ediyordu. Bu yzden bilimsel devrimi ani ve keskin bir deiim olarak deil, sre iinde tamamlanDoada meydana gelen olu ve bozulular anlamaya, aklamaya ve anlamlandrmaya alan insan Antik alardan bu yana, deien dnyada deimeyeni, kalc olan bulmay yksek bir ama olarak grmtr. Felsefe tarihinde theoria ad verilen bu etkinlik biimi, Antik Grek dncesine bugn ok iyi bildiimiz nemli baarsn getirirken, bir yandan da bilim denilen etkinliin salam tem kkl bir deiim olarak anlamak gerekir. Kopernikin balatt deiim Tycho Brahe (1546-1601), Johannes Kepler (1571-1630), Galileo Galilei (1564-1642) ve Isaac Newton (1642-1727) tarafndan tamamlanmtr. Bununla birlikte sreci dorudan etkileyen bilim d bir dizi gelime de olmutur ve bilimsel devrimin doasn anlamak iin bu gelimeleri de bilmek gerekir.

Bilimsel Devrim Nitelendirmesi zerine

ncelikle u soruyu sormakta yarar var: Bilim ad verilen entelektel etkinlik ok eskiden beri yaplageldiine gre, bilimsel devrim diyerek ne kastediliyor? Tarihsel veriler nda bilimin geliimi irdelendiinde bilimsel devrim kavramlatrmasnn iki anlamda kullanld grlr: Birincisi, 17. ve 18. yzyllara gelinceye kadar, tarihin hibir dneminde bu llerde yeni ve kalc bir deiim, gelime ve ilerleme salayan kuramsal bir atlmn yaplamam olmasdr. Bu dnemde Locke, Descartes, Galileo ve Newton gibi bilim ve dn insanlar gelecek iki yzyllk dnemde gerekleen her trl bilimsel gelimeyi etkileyecek ve ynlendirecek kuramlar gelitirmitir. Bu bakmdan gerekten bir devrim sz konusudur. kincisi, ok eskiden beri etkinliklerini srdren matematik, astronomi, fizik, tp gibi geleneksel bilim dallarnn yan sra zellikle 18. yzyldan itibaren ilk kez sosyoloji, psikoloji, tarih ve davran bilimleri gibi yepyeni disiplinlerin ortaya kmasdr.
70

Bilimsel Devrimin Dnsel Arkaplan

Bilimsel devrim belirlemesi daha ok bilimde ortaya kan byk yenilii betimlemek iin kullanlmakla birlikte, aslnda bilimin dnda felsefe, sanat ve din alanlarnda da ciddi yenilemeler balamt. Batllarn Rnesans adn verdii yenilemeler nda bata bilginin tanm olmak zere insana, doaya, sanata ve dine bak yeniden biimlendirildi. Srecin etkili isimlerinden biri olan Francis Bacon (1561-1626), bu amala Great Instauration (Byk Yenilenme) adl bir program hazrlad ve uygulamaya nasl konulmas gerektii konusunda da nl Novum Organum (Yeni Ara) adl kitabn yazd. John Locke (1632-1704) ampirizm (deneycilik) ad verilen yeni bir yaklam nerirken, Ren Descartes (1596-1650) kart bir dnce ekoln, rasyonalizmi (aklclk) devreye soktu. Bylece bilimsel devrimi hazrlayan u drt gelime hzla hayata geirilmi oldu:

Bilim ve Teknik Eyll 2013

bilim.tarihinden@tubitak.gov.tr
1. Yeni a dncesinin temelini insan oluturacaktr. Dncenin temelinde yer alan insan, her trl bilme edimini duyular ve aklyla gerekletirecektir. Dolaysyla kendisinin deneyimlemedii, nceden kendisine sunulmu dorular olamaz. Eer insan yapp etmelerinden sorumlu olacaksa, zgr olmaldr. 2. Yeni a dncesinin temelinde yer alan insan, kendi kendine yeten irade sahibi bir varlktr, bir znedir. Subjektivizm (znellik) adn alan bu akma gre, insan zgr iradesiyle kendini ina edebilir. Dolaysyla eylemlerinden dolay, Tanrya deil kendisine ve dier insanlara kar sorumludur. 3. inde yer alnan evren, her unsurun dieriyle mekanik olarak balantl olduu byk bir makinedir. Mekanik ilikide amallk yoktur. Btn ilikiler mekanik kanunlara gre ilemektedir. Doada olup biten her ey btnsel bir nedensellikle birbirine balanmtr ve kesiksiz, srekli bir nedenler zinciri iinde yer alr. 4. Yeni a aydn iin otorite yoktur. Bir bilgi, isterse otoritelerce ileri srlm olsun, yntemsel bir biimde ak ve seik olarak incelenip eletirilip doruluu kantlanmadka kabul edilmez. Bu ilemde bavurulacak ara kyas deil matematiktir. nk bilgiye konu olan her ey say ve lye dayanmaktadr. Bilgide esas olan llebilen niteliklerdir. Bu kurallar, ilkeler nda biimlenen 18. yzyl artk bir zne olarak bilgi retirken insann otoritelere deil doann kendisine bavurmas gerektiine inanlan bir yzyldr ve bu srete nemli iki felsefi yaklamn belirleyici rol vardr: Biri btn bilgilerin kaynann duyu ve deney olduunu savunan deneycilik (ampirizm), dieri ise akl olduunu savunan aklclk (rasyonalizm). zellikle deneysel bilimin 16. yzyldan itibaren kazand nem ve kaydettii baarlarn bir sonucu olarak ne kan ve tm bilgilerin deneyime ve duyu algsna dayandn savunan deneycilik aklcla, doutancla (inneizim) ve nceden verilmi her trl bilgiyi savunan nselcilie (apriorizm) kart bir grtr. Hem bir kuram ve hem de bir yntem olarak karmza kan deneycilik, bir kuram olarak, bilginin kaynann deneyim olduunu ne srerken, yntem olarak da bilgiye ulamak istiyorsak deneyimi kullanmann ve deneysel aratrmann nemli olduunu vurgular, deney yoluyla veri toplamann, verileri
Francis Bacon Francis Baconn Novum Organum adl kitabnn kapak sayfas

deerlendirirken tmevarmla akl yrtmenin gerektiine iaret eder. Buna gre, bir kuram olarak deneycilik, bilginin tek kaynann deney olduunu, deneyden bamsz bir bilgi olamayacan savunur. Bu erevede, insan zihninin doutan bo bir levha (tabula rasa) olduunu savunan deneycilie gre, insan doduunda bilgi ykl olarak deil de bo fakat zerine yazmaya izin veren bir kavrama ve anlama yetisiyle donatlmtr. Balangta bo olan levha, deneyimlerimizden gelen basit izlenimler ve basit izlenimlerin oluturduu kavramlarla (ide)

varln bilgisi olmadn ileri sren bu gr, metafizie kar kar. Deneycilie gre matematik bilgiler de deneyin rndr. Gzlem ve deneyin tekil verilerinden kalkarak, tmevarm genellemeler sonucu matematik bilgiler elde edilir. yleyse tm bilgilerin kayna deneydir. Eer tm bilgilerimiz deneyden geliyorsa, akln ilkeleri olarak bilinen zdelik, elimezlik ve nc halin olanakszl ilkesi de deneylerimiz sonucu rendiimiz bilgilerden baka bir ey olamaz. Dolaysyla zihnimizde doutan gelen hibir bilgi yoktur.

yava yava dolmaya balar. Buna gre, insan deneyimlerine bal olarak zihnine izlenimlerini yazar, bu izlenimler daha sonra bellekte birtakm tasarmlar oluturur ve bu tasarmlar eitli ekillerde birletirir ve iler. Bu ekilde karmak dncelere ulaldn savunan deneycilie gre, zihinde duyularla alglanmam hibir ey bulunmaz. Dolaysyla hibir bilgi doutan gelmez, aksine deneyden ve deneyimden tretilir. Yani bilginin snr insann alglar, yntemi ise gzlem ve deneydir. Gzlem ve deneyden elde edilecek bilgiye ulamak iin dayanlacak akl yrtme biimi ise sistemli tmevarmdr. Deneycilie gre, dnya zorunluluklarn deil dzenliliklerin bir arada tuttuu durumlardan oluan bir btndr. Dolaysyla bilim de salt olgular arasndaki bantlar inceleyip gzlemlenmi dzenliliklere dayanarak ndeyide bulunur. Deneyin dndaki bilgilerin gerek

Deneyciler iin mutlak ve kesin bilgiye ulamak yerine daha gvenilir olan, olgulara dayanan ve kantlanabilir bilgiyi aramak daha mantkldr. Deneyciler, bilgi konusunda salam ve somut gerekelere dayanmak ister. Bunun iin bilginin deneyden geldii konusunda srar ederler. nk bir bilginin doru olmas ancak ve ancak olgusal olarak dorulanmasna yani deney ile dorudan veya dolayl olarak tecrbe edilmesine baldr. Deneyciliin bilgi kuram doann bir dzen iinde olduu ve bu dzenin algda da ortaya kt varsaymna dayanr. D dnyann bilgisi, orada var olanlarn yapsnda bulunan dzenliliin alglanmasna baldr. Eer doada ve dnyada dzenlilik olmasayd bilgi elde edilemezdi. Bu dzenlilik sayesinde, insan bir deneyimini bir nceki veya sonraki deneyimiyle destekler ve ndeyilerde bulunabilir.
71

Bilim Tarihinden
Bugne kadar Gnein her gn doup batmasna dayanarak, yarn da doup bataca ngrlebilir. Dzenlilik ilkesi, benzerlik ilkesiyle birlikte iler. nsan benzer deneyimlerinden yola karak genellemelere gidebilir. Istlan her metalin genletii deneyimine dayanarak, stlan btn metallerin genleecei sonucu bu ekilde karlmaktadr. Tm bu deneyimler ise doada nedensellik ad verilen bir ilkenin geerli olduunu gsterir. Yeni an dncesini oluturan ikinci felsefe akm olan aklclk ise evreni bir btn olarak dnce yoluyla yorumlamay, bireysel ve toplumsal yaam akln ilkelerine gre dzenlemeyi amalar; duyulardan edinilen bilgiyi deil akl yoluyla kazanlan bilgiyi deerli bulur. Bu nedenle aklcln ideal bilim rnei matematiktir. Deneycilie kart bir reti olarak aklclk, duyu algsndan nce ilk ve temel bilgi kayna olarak akl n plana karr ve insanlarn soyut bir biimde akl yrterek evren hakknda temel ve reddedilemez kesin yantlara ulaabileceini ne srer. nsan aklnda, deneyden bamsz olarak ve deneysel yntem kullanlmadan doutan gelen bilgiler bulunduunu, daha da nemlisi bu bilgilerin gereklikle uyutuunu savunur. Aklclk, ayn erevede, bilginin tek gerek kaynann akl olduunu, bilimin de temelde akl yoluyla oluturulmu olan tmdengelim akl yrtmeye dayanan bir sistem olduunu benimser. Aklcla gre her konuya uygulanabilir olan, tmdengelime dayal, mantksal ve matematiksel yani rasyonel bir yntem vardr ve bu yntem her konuda uygun ve doyurucu aklamalar salar. Bu balamda evrenin mantksal ya da akla uygun bir biimde dzenlenmi bir sistem olduunu, manta mutlak olarak hkim olunduunda evrendeki her eyin mantn ilkelerinden veya yasalarndan karsanabileceini ne srer. Ksaca aklcla gre, aklmz baz ilkeler ve bilgilerle donatlmtr. Deneylerimizin temelindeki duyularn ne kadar gvenilir olduunu soran aklclar, duyularn bazen yanltc olduunu savunarak duyu ve deney bilgisine kukucu bir tavrla yaklar. Aklclara gre duyular kesin, doru ve evrensel bilginin kayna olamaz; nk duyular deien eylerin bilgisidir. Tm nesneler deiim halindedir. Deimez bilgi ancak deimez, duraan ve sabit olan varln bilgisidir. Byle bilgilerin kayna akldr. O halde, akl dorularn kaynadr.
72

Aklcln tasavvur ettii dnya insan aklnn kusursuz i grd bir alan olan matematiksel bir dnyadr, buradaki her trl bilgi say ve lden baka bir anlama gelmez. Baka bir deyile bir eyi bildiimizi sylediimizde, aslnda kast ettiimiz o eydeki ldr. Bu yaklamn en gzel rnei Descartesn analitik geometriyi kurduktan sonra gerekletirdii bilimsel yaklamdr.

Descartesn bu anlay ayn zamanda bilime snr izmek anlam da tar. Bundan byle bilim yalnzca olgularn llebilen boyutlar hakknda bilgi retmek olarak anlalacaktr. Bilimin konusu olgularn birincil nitelikleri hakkndaki nermelerle snrlandrlmtr. Birincil nitelikler olgularn veya nesnelerin bireyden bireye deimeyen, ancak bir lee gre deien nesnel zellikleridir. Bundan dolay bilimin retecei bilgiler de nesnel olacaktr. Bilimin niceliksellemesinde nemli bir adm olmakla birlikte, Descartesn bu tutumunda gsterdii katlk, fizii btnyle geometriye indirgemek anlamna geldii iin kabul grmemi, gerek anlamda niceliksel fizii daha sonra Newton kurmay baarmtr.

Dnyann Matematiksel Tasavvuru

Descartes, esas cebirsel bir ifadeyi geometrik bir ifadeyle veya geometrik bir ifadeyi cebirsel bir ifadeyle aklayabilmeye dayanan yeni bir yntem gelitirerek cebir ilemlerini geometriye uygulad, analitik geometriyi kurdu. Bylece geometri cebir ilemleri srasnda gereksiz ekil kullanmndan kurtarld, cebir ilemlerine geometrik yorumlarla anlam kazandrld ve koordinat sistemi geliti. Koordinat sisteminde bir noktann konumunu belirlemek iin gereken eksenler olan ox ve oy dorular, o noktasnda birbirlerini dik olarak keser. Bylece bir noktann konumu x ekseni ve y ekseni zerinde izilen dorular ile belirlenir ve (x, y) biiminde gsterilir. Analitik geometrinin gelitirilmesi, geometri ile cebir arasnda bire bir iliki olduunun kantyd. Descartes ulat bu byk baarnn etkisiyle u soruyu sordu: Geometri ile cebir arasndaki paralellik, geometri ile fizik arasnda da kurulabilir mi? Descartesn konuya ilikin gelitirdii tartma yledir: Fizik, nesneleri ve nesnelerin hareketini inceler. Nesnelerin ze ilikin nitelii yaylmdr (yer kaplama). Yaylm olmazsa nesne de olmaz. Yaylm geometrik bir niteliktir; en, boy, derinlik anlamna gelir. Hareket ise geometrik niteliklere sahip olan bir nesnenin sre iinde yol almas demektir. Sre llebilir, yol llebilir. yleyse cebir ile geometri arasndaki karlkllk, geometri ile fizik arasnda da var demektir. u halde fizik geometrik niteliklere indirgenebilir. Bu da matematiin fizik bilimine uygulanabileceini gsterir. Ayrca sadece fizikte deil, btn bilimlerde bir eyi bilmek demek, ondaki sra ve ly bilmek demektir. Bunun yldzlarda, harekette veya seste saptanmas bir fark yaratmaz. u halde hepsini ayn yntemle incelemek olanakldr. O da matematiktir. Demek ki matematik ile doann gizlerini zmek olanakl olacaktr.

Dnyann Mekanik Olarak Kavranmas

Matematiin bilimsel almalarda merkezi bir konuma ekilmesinin yan sra bu dnemde ne kan baka bir gelime de ortaya kan her tr deiimin mekanik yaklamla aklanmaya allmasdr. Mekaniki gr olarak dnce tarihine geen bu anlayn esasn, her tr deiimin fiziksel etki sonucunda gerekletiinin kabul edilmesi oluturur. 17. yzyl ncesi dnemde yaygn dnce anlayna gre her eyde bir canllk vard. Bu yaklam sonucunda sihir ve by beklenmedik lde n plana kt. Uzakta olan bir eye veya insana sihir ve by yoluyla zarar verilebilecei, etkide bulunulabilecei dncesi yaygnlat. Dnce tarihine Hermetik anlay olarak geen bu yaklamn, bireyleri gzlem ve deneyin salad verilerden uzaklatraca ve akln n karartaca aktr. Bu da bilimsel zihniyetin terk edilmesi ve bilimsel tutumun yok olmas demektir.
y, ordinat 3 2 (-3,1) 1 (0,0) (-3) (-2) (-1) 0 1 2 3 x, apsis (2,2)

Koordinat sistemi

<<<
ann sorunlarn derinden kavram olan Descartes, mekanik evren anlayn gelitirdi. Descartesa gre evren madde ile doludur. Bu yzden her tr maddeden yoksun olmak anlamna gelen boluk yoktur. Duyulara etki eden katlk, arlk, renk gibi her tr nitelik hareketleri, byklkleri ve biimleri farkl olan madde paralarnn eitliliinden kaynaklanr. Boluk olmad iin hareket basit bir yer deitirmeden ibarettir. Baka bir deyile, dnyadaki birbirleriyle ilikili btn nesneler biri dieriyle yer deitirerek hareket eder. Bu hareket biimine vorteks (girdap) adn veren Descartesa gre, bir nesne kendisini iten bir nesneye yerini braknca, baka bir nesnenin yerine geer, o nesne de yine baka bir nesnenin yerini alr ve bylece bu sre sonuncu nesneye kadar srer. Sonuncu nesne ayn zamanda birinci nesnenin yerini doldurur. Ksacas her ey mekanik ilkelere gre hareket eder. Dolaysyla uzaktan etki diye bir ey sz konusu olamaz. Eer bir nesneye zarar vermek isteniyorsa ona fiziksel olarak etkide bulunmak gerekir; sihirle, byyle nesneye zarar verilemez. Descartes bu dncelerine dayanarak hareket kanunu gelitirdi: Bilimsel devrim birok sonucuyla insanlarn yaamn dorudan etkiledi. 1. Her ey, baka bir ey onu etkilemedii srece, bulunduu durumda kalr. Bugn eylemsizlik ilkesi ad verilen bu belirlemesini doann birinci yasas olarak tanmlayan Descartes doa yasalarna gre, hareket halinde olan nesneler, hareketleri baka nesneler tarafndan durduruluncaya dein hareketlerini srdrr der. 2. Hareket etmekte olan her nesne hareketine bir doru boyunca devam etmeye alr. Doann ikinci yasas olduunu belirttii bu ilke ile Descartes, eylemsizlik hareketinin de dorusal bir hareket olduunu ileri srm olur. Descartes nc doa yasasn ise iki ksm halinde formle etmitir: 3 a. Hareket halindeki bir nesne hareketini srdrecek gce sahipse, harekete kar koyma gc daha fazla olan ikinci bir nesneyle arptnda hareketinden bir ey kaybetmeksizin yn deitirir. 3 b. Eer ilk nesnenin kar koyma gc ikinci nesneninkinden daha fazlaysa, ilk nesne ikinci nesneye verdii g kadar kendi gcnden kaybeder ve ikinci nesneyi de beraberinde srkler. Bu anlatlanlardan Descartesn doal srelerin madde ve harekete dayanan mekanik modeller yardmyla aklanabileceini savunduu anlalyor. Descartes bu dncelerden yola karak, Kopernikin ortaya koyduu yeni evren modelinin yol at sorunlar zmleyebileceine inanyordu. Yukarda dile getirilen iki ilkede ngrlen bir kez harekete geirilen nesne, bir baka nesnenin etkisi sz konusu olmadka bir doru boyunca hareket eder dncesi mekanik etkiyi ve etki edilmedike de nesnenin durumunu srdreceini savunmaktadr. Kopernikin evren modelinde hareket ettii dnlen Dnyann hareketini aklamak iin uygun bir zmdr. Descartesa gre hareketteki btn deiikliklerin nedeni fiziksel etkilerdir. u halde btn olu ve bozulular, ksacas deiimler iin benzer modeller kurulabilir. Descartes modern fiziin temel ilkelerini nemli lde belirledi, ancak onun dncelerini srece devrimci bir tarzda eklemleyen ve bilimsel almalar ilk kez kuramsal dzeye tayan Newton oldu. Para ve boluk gibi iki varsayma dayanarak bilginin tretilmesinde tmdengelimi kullanan Newton, hipotetik-dedktif yntemle bilimsel aratrmada r at. Bilimsel bilginin gzlem, deney ve kuram olmak zere evrede gerekletirilmesi gereken bir etkinlik olduunu ileri srd. Bilimin elde ettii bilgileri kuramsal bir btn halinde sunmas gerektiini savundu ve bu fikri, zellikle fizikte ve astronomide byk atlmlara neden oldu.

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Descartes ve Felsefenin lkeleri adl kitab (solda)

Bilimsel devrim birok sonucuyla insanlarn yaamn dorudan etkiledi.

Kaynaklar Bacon, F., The New Organon, Ed. Fulton H. Anderson, Liberal Arts Press, 1960. en, A. K., Mantk, Asa Kitabevi, 1997. Descartes, R., Felsefenin lkeleri, eviren: M. Karasan, Milli Eitim Bakanl, 1997. Hall, A. R., The Revolution in Science 1500-1750, Longman 1985. Koyr, A., Bilim ve Devrim Newton, eviren: N. Kk, Salyangoz Yaynlar, 2006. Koyr, A., Yenia Biliminin Douu, eviren: K. Diner, Ara Yaynclk, 1989. Locke, J., nsan Anl zerine Bir Deneme, eviren: V. Hackadirolu, Kabalc Yaynevi, 2004. Losee, J., Bilim Felsefesine Tarihsel Giri, eviren: E. Bke, Dost, 2008. Newton, I., Mathematical Principles of Natural Philosophy, Great Books of Western World, ngilizceye eviren: A. Motte, Cilt: XXXIV, Encyclopdia Britannica Inc., 1952. Topdemir, H. G. & Y. Unat, Bilim Tarihi, Pegem, 2009. Westfall, R. S., Modern Bilimin Oluumu, eviren: . H. Duru, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 1994. 73

Trkiye Doas Fauna Tehdit altndaki

Dr. Blent Gzceliolu

turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr

Ekina Balklar
Ar avclk bugn deniz kirlilii ve kresel iklim deiiklii ile birlikte balk poplasyonlarn tehdit eden en byk etkenlerden biri. Bu durum tm dnyada ayn. Ar avclk yznden birok balk tr bir defa bile yumurtlayamadan avlanyor ve balk poplasyonlarnn kendini yenileyebilme, toparlayabilme olana ortadan kalkyor. Deniz biyologlar, kresel lekte ar avclk byle devam ederse doal balk stoklarnn uzun sre dayanamayacan srekli olarak vurguluyor. Hatta ar avcln, balklarn soylarn kirlilikten ve insan kaynakl dier etkenlerden daha fazla tehdit ettii bildiriliyor.

Ar avclk yznden soylar tehlike altnda olan balk trlerinden biri de ekinalar. Ekinalar genellikle kyya yakn kayalk yerlerde, zellikle de Posidonia deniz ayrlarnn yaknlarndaki kayalk yerlerde, kaya aralarnda yaar. Doada 21 yl kadar yaayabilmeleri nedeniyle uzun yaayan balklar olarak kabul edilirler. Boylar yaklak 30 cm kadar olur, bununla birlikte 70 cmye kadar kt da olur. Genellikle 5 metreden 100 metreye kadar olan derinliklerde (en fazla 200 metrede) bulunurlar. Geceleri aktif olan ekinalar kk gruplar oluturur. yi avcdrlar. Kk balklar, karidesler ve dier kk kabuklular balca avlardr. Kafalarnda kalsiyum karbonat ieren, otolit denen cisimcikler bulunur. Bu cisimcikler mevsimsel halkalar da ierdiinden ya tayininde kullanlr. Ekinalar Trkiyenin tm denizlerinde grlr. zellikle Akdenizde ve Ege Denizinde kaya yarklar arasna dikkatle baklrsa ekinalar grmek ve fotoraflarn ekmek mmkndr.

74

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Fotoraflar: Dr. Blent Gzceliolu

Kaynaklar http://www.fishbase.org/summary/1707 http://see-the-sea.org/topics/commerce/overfishing.htm

75

Trkiye Doas Flora

Dr. Blent Gzceliolu

turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr

Karayosunlar
Trkiye bitki eitliliinin bir ynn de karayosunlar oluturur. Karayosunlar salkl bir orman ekosisteminin en nemli parasdr. Kuru arlklarndan 12 kat fazla su tuttuklar iin orman zemininin nemli kalmasn salarlar. Bylece zerlerine den bitki tohumlar imlenir. Orman yangnlarndan sonra blgeye ilk yerleen bitki grubu karayosunlardr. Bylece dier bitkilerin byyebilecei uygun ortamlar oluur. lkemizde 700den fazla karayosunu tr ve alt tr olduu biliniyor. Karayosunlar genel olarak yaamlarn srdrebilecekleri kadar nem olan her yerde bulunur. Bununla birlikte nemli yerlerde ve su kenarlarnda daha ok yayl gsterirler. Genel olarak gvdeleri kktr. Topraa, aalara ve kayalara rizoid denen kk benzeri yaplarla tutunurlar. Gerek kkleri olmadndan ihtiyalar olan suyu dorudan evreden salarlar. Bu arada evrede bulunan kirleticiler de (rnein ar metaller) karayosunlarna gemi olur. Bu nedenle evredeki deiikliklerden ok hzl etkilenirler. Bu zelliklerinden dolay kentlerde ve endstriyel alanlarda hava kirlilii derecesinin belirlenmesi iin kullanlrlar. Baz lkelerde karayosunlarndan ve likenlerden yararlanlarak kentlerin hava kirlilii haritalar da karlyor. Karayosunlar lkemizde de hava kirlilii belirleme almalarnda kullanlyor.

76

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Katklarndan dolay Esra Ergine teekkr ederiz. Fotoraf: Dr. Blent Gzceliolu
Kaynaklar etin, B., Krkl, T., Akata, I., Trkiye karayosunlar (Musci) veritaban, Proje No: TBAG-.SEK/19 (102T144), 2006 etin, B., Uyar, G., Keeli, T., Bat Karadeniz Blgesi (Bolu, Kastamonu, Karabk, Bartn, Zonguldak) Bryofit (Bryophyta) Floras, Proje No: TBAG 1858, (199T095) 2005.

77

S u Kurbagalar
Anadolunun Tarih ncesi
(

Trkiye Doas Doa Tarihi

Dr. Blent Gzceliolu

turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr

Tarih ncesinde ok eitli canllarn yaamna tanklk etmi Anadolunun canllarn tantmaya devam ediyoruz. Bu saymzda gnmzde de yaayan temsilcileri bulunan gerek su kurbaalarn tantyoruz. Gerek su kurbaalar (Ranidae) suya baml olarak yaar ve dnyann hemen hemen her yerinde yaygn olarak bulunur. Gnmzde Trkiyede yaayan trleri arasnda, bazlar endemik olan trler de var: Ova kurbaas, Toros kurbaas, Uluda kurbaas, Tavas kurbaas bunlara rnek olarak verilebilir.

78

Bilim ve Teknik Eyll 2013

Tarih ncesi Anadoluda eitli dnemlerde kurbaa trleri yaad. Bunlardan biri de gerek su kurbaas trleri. Gerek su kurbaalarna ait fosil buluntularna gre, Miyosen dnemde (23,8 milyon - 5,32 milyon yl nce) Kzlcahamam Bekonak ky civarnda (Ankara) (Rana barani), Alpagut Dodurga (orum) (Rana sp) civarnda yaadklar biliniyor. Anadolunun sulak alanlarnn, gllerinin ok olduu dnemlerde gerek su kurbaalarnn daha yaygn olduu tahmin ediliyor. Aslnda Miyosen dnem memeli trlerinin zengin olduu bir dnem olarak bilinir. Miyosenin dnemin balarnda yaklak 6 milyon yl boyunca iklim genellikle lmand. Miyosen dnemin ortalarnda tropikal ve yar tropikal iklim hkimdi, geni otlaklar ve ormanlarla kapl yaam alanlar vard. Miyosen dnemin sonlarndaysa tropikal bir iklim ve bu iklime bal olarak gelien bitki rts vard. Bunlarn hepsi memeliler bata olmak zere kurbaalarn ve dier pek ok canl trnn yaayabilecei ortamlard.

izim : Aye nan Alican

Kaynaklar Rckert-lkmen, N., Fossil Ranids From Miocene Deposits of Central Anatolia, stanbul niversitesi Mhendislik Fakltesi Yerbilimleri Dergisi, Cilt 16, Say 2, s. 71-74, 2003. Karauz, E. S., Miyosen Dnem Avrasya Paleoekolojisi ve Anadolunun nemi, T.C. Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Antropoloji (Paleoantropoloji), Anabilim Dal, Yksek Lisans Tezi, 2011. 79

Nasl alr?

Murat Yldrm

Uzay Yasalar
lkelerin etrafn evreleyen lkelerle ilgili ilikilerini dzenleyen ikili ve oklu uluslararas anlamalar var. Ayn ekilde bir lkenin etrafndaki denizlerde ve kontrol ettii hava sahasndaki seyir ve gei haklar ile ilgili konular dzenleyen anlamalar, kimseye ait olmayan uluslararas sular ve hava sahalarndaki seyir, gei ve mlkiyet haklarn dzenleyen anlamalar da. Dnyadaki tm lkelerin komu olduu, fakat tm bu konularn hi de net olmad bir alan daha var: Uzay.
thinkstock

Uzayda da m Problem?
Uzayn herkese yetecek kadar byk olduunu ve bu tip konularn problem haline gelmeyeceini dnyorsanz, yanlyorsunuz. Yakn zamanda in uydu drme teknolojisini snamak iin alak Dnya yrngesinde seyir halinde bulunan, kendine ait bir hava tahmin uydusunu patlatarak irili ufakl paralarn, uydularn otoban saylan alak Dnya yrngesine dalmasna sebebiyet verdi. Bu gelime uydu sahibi birok lkede endieye sebep oldu. Yrngedeki cisimlerin hznn, ses hznn onlarca kat olduu ve bu hzdaki ufack bir cismin bile uydularn veya uzay aralarnn duvarlarn delip geebilme ihtimali olduu dnlrse, bu endieler pek de haksz saylmaz.

thinkstock

80

123rf

Eski bir uyduya ait bir parann da Dnyaya dp zarara yol amas ihtimal dhilinde. Bu gibi durumlar iin yasalar ne yazk ki hl yeterli deil. Uzay ile ilgili genel konular, yasaklar ve haklar tanmlayan Birlemi Milletler antlamalar var. Fakat bu antlamalardaki maddeler daha ok genel ilkeleri belirliyor ve kar karya kalnan birok durumda yeterli olmuyor. 1967de yaplan Uzay Antlamas uzay insanln ortak miras olarak tanmlyor ve tm lkelerin kar ve faydas iin kullanlmas gerektiini belirtiyor. Ama bunun nasl yaplaca ne bu antlamada ne de baka antlamalarda yer alyor. Souk Sava dneminde yaplan bu antlamalarda ama, kar taraf kendi iine kartrmamak olduu iin bu belirsizlik biraz da kastl. Fakat artk zel sektrn de kr amacyla katld uzay yarnn daha ak yasalarla ve ynergelerle dzenlenmesi kanlmaz.

Bilim ve Teknik Eyll 2013

nasil.calisir@tubitak.gov.tr

Trkiyenin de ye olduu BM Uzayn Bar Kullanmlar Komitesi yasal be protokoln uygulanmasn denetliyor: 1. Uzay Antlamas: Devletlerin Ay ve dier gkcisimlerinin dahil olduu uzaydaki keif ve kullanm faaliyetlerine ait prensipleri dzenler. 2. Kurtarma Antlamas: Astronotlarn kurtarlmas ve astronotlarn ve uzaya gnderilen cisimlerin iadesini dzenler. 3. Sorumluluk Antlamas: Uzaya gnderilen cisimlerin sebep olduu hasarlardan doan uluslararas sorumluluu dzenler. 4. Kayt Antlamas: Uzaya gnderilen cisimlerin kaytlarnn tutulmasn dzenler. 5. Ay Antlamas: Ayda ve dier gk cisimlerindeki faaliyetlerin ynetimini dzenler.

Dzenlemeler
Bilim kurgu hikyelerinde uzay yasalarndan bahsederken uluslararas sularda geerli denizcilik yasalarna gnderme yapmak dettir. Aynen ak denizler gibi uzay da kimseye ait olmamakla beraber herkesin kullanmna aktr. BM Uzayn Bar Kullanmlar Komitesinin uygulamaya alt yasalar saduyu ve iyi komuluk ilikilerini esas alr. Bu yasalar uzaydaki cisimlere, yrngelere ve rotalara kimlerin sahip olabilecei, verilen zararlardan kimlerin sorumlu olaca gibi birok konuda genel ilkeler ortaya koymaya alr. Uzay teknolojisi gelitike yeni sorunlar ortaya kyor. BM eldeki yasalar gncelleyerek ve gerektiinde yeni yasalar kararak bu ihtiyaca cevap vermeye alyor. rnein yeni uzay yatnzla yrngeye girerken arptnz uyduya verdiiniz ve o uydunun da yeryzne dnce verecei zarar kim deyecek? u anki yasalardan anlald kadaryla plakanz ve ruhsatnz hangi devletten aldysanz, zarar karlamak ilk nce onun sorumluluu. Tabii ilk bata bu ruhsat alabilmeniz gerekli. Trkiyede byle bir ruhsat alabilir misiniz bilmiyoruz, ama ABDde eyaletine bal olmakla beraber on kadar kurumdan izin almalsnz. Fakat u an uzay geminizi kaydettirseniz bile byle bir trafiin nasl dzenlenecei mehul, nk bu konuda BM sorumluluklar ilgili devletlere brakm durumda. Peki, o zaman ne olacak? Ruhsatl, plakal ve sigortal uzay yatnzla trafie kamayacak msnz? Hem de bunlara bu kadar para demiken. Durum o kadar da mitsiz deil. Benzer problemlerin yaand, birok muhatabn bulunduu, uluslararas etkileimin yksek olduu denizcilik, havaclk ve iletiim gibi sektrlerde iler yllardr gayet gzel yryor. Byk bir ihtimalle uzay yatnzla istediiniz zaman seyahat edebileceksiniz. Ne diyelim, aman gktalarna dikkat!

thinkstock

81

Gkyz

Alp Akolu

Andromeda Gkadas
M
S 900l yllarda ranl gkbilimci Es Sufi Andromeda Gkadasn Kk Bulut olarak adlandrmt. nk Andromeda Gkadas plak gzle bakldnda tpk bir bulutsu gibi grnr. Gkada gnmzde bile bazen Andromeda Bulutsusu olarak adlandrlr. 1912de Lowell Gzlemevinde yaplan gzemler, bu gkcisminin tahmin edilenden ok daha uzak olduunun ilk ipularn verdi. O zamann lmleri yeterince duyarl olmad iin bu sonulara ok da gvenilmedi. M31 olarak da adlandrlan Andromeda Gkadasnn Samanyolunun dnda bulunduunu kantlayan kii Edwin Hubble oldu. te o zaman, yani 1920li yllarn sonlarnda evrenin yalnzca yaknmzdaki gkcisimlerinden olumad ve sanldndan ok daha byk olduu anlald. Andromeda Gkadas plak gzle grebildiimiz en uzak gkcismi. Uzaklna karn, gkaday gkyznde bulmak kolay.

Bunun iin genellikle gkyzndeki en belirgin ekillerden biri olan Byk Kareden yararlanlyor. Byk Kare, sonbahar aylarnda hava karardnda gkyznde iyice ykselmi oluyor. M31i bulmak iin yandaki haritadaki iaretlerden yararlanabilirsiniz. Byk Karenin kuzeydou kesini oluturan yldzdan, yani a Andromedadan balayp oklar izleyerek n Andromeday bulabilirsiniz. Bu yldza ulatktan sonra, Andromeda Gkadasn hemen onun zerinde plak gzle grebilirsiniz. Bunun iin herhangi bir gzlem arac gerekmez. Hatta en iyisi gzlemlerinizi plak gzle yapmanz. Gkaday grebilmek iin gzlem koullarnn ok iyi olmas da gerekmez. Yalnz k kirliliinin fazla olduu yerlerde Andromedann plak gzle seilmesi zor olabilir. Ay da olumsuz bir etkendir. M31i kasmn ilk gnleri Ay battktan sonra, ayn ikinci yarsndaysa Ay domadan nce akamzeri plak gzle grebilirsiniz. Ayn gkyzn ar aydnlatt dier zamanlarda gkaday semek zor olabilir.

M31i plak gzle bulmada biraz deneyim kazandktan sonra bir drbnle bulmak ok daha kolay olacaktr. Gkada gkyznde geni bir alana yayld iin bir drbnn gr alann neredeyse doldurur. Eer gkyz yeterince karanlksa, gkadann sarmal kollar drbnle seilebilir. Bir teleskopla bakldndaysa teleskopun bytme oranna bal olarak gkadann yalnzca bir blm gr alanna sar. M31, Samanyolunun da yesi olduu Yerel Gkada Kmesinin en byk yesidir. Spitzer Uzay Teleskobuyla yaplan son gzlemler gkadann yaklak bir trilyon yldz ierdiini gsteriyor. Hubble Uzay Teleskobuyla yaplan gzlemlerse, gkadann ift ekirdeinin bulunduunu, yani bir zamanlar bir baka gkaday yutmu olabileceini gstermiti. Gkadann eklindeki hafif bozulmann M32 adl gkadayla (fotorafta gkadann hemen zerinde grlyor) etkileiminden kaynakland dnlyor.

thinkstock

82

Bilim ve Teknik Eyll 2013

alp.akoglu@tubitak.gov.tr

Andromeda
M31

1 Eyll Ay ve Jpiter yakn grnmde 2 Eyll Ay ve Mars gndoumundan nce douda yakn grnmde 8 Eyll Ay, Vens ve Spika gnbatmnda batda yakn grnmde 18 Eyll Vens ile Satrn yakn grnmde 22 Eyll Sonbahar lm (gece ve gndz sreleri eit)

1 Eyll 22.00 15 Eyll 21.00 30 Eyll 20.00

Eyllde Gezegenler ve Ay
Merkr ayn tamamnda akam gkyznde. Ancak bu sre iinde ufka ok yakn konumda ve bu nedenle grlmesi ok zor. Gezegeni grebilmek iin Kasm ayn beklemek gerekiyor. Vens akamlar bat ufku zerinde. Parlakl sayesinde gnbatmnn hemen ardndan grlebiliyor. Vens ufuktan fazla ykselmediinden bat ufkunda herhangi bir engel bulunmayan bir yerden gzlem yaplmas gerekiyor. Mars sabah gkyznde yava yava ykseliyor. Gezegen hava aydnlanmaya balamadan, yaklak saat boyunca dou ufku zerinde grlebilecek. Jpiter artk geceyars civar douyor ve sabah hava aydnlanmaya balayncaya kadar gkyznde ykseliyor. Gezegen nmzdeki aylarda giderek daha erken doacak ve gecenin ounda gkyznde olacak.
8 Eyll akam gnbatmnn ardndan bat ufku

Satrn Vens Ay Spika

Satrn hava karardnda bat ufku zerinde ve ayn banda Gneten yaklak 2,5 saat sonra batyor. Ay sonundaysa Satrn hava kararmadan batyor olacak.

Ay 5 Eyllde yeniay, 12 Eyllde ilkdrdn, 19 Eyllde dolunay, 27 Eyllde sondrdn hallerinde olacak.

83

Merak Ettikleriniz
Lawrence Berkeley National Library / Photodisc / Getty Images Trkiye

kefedilmitir. Kat cvann elektrik direnci zerine alan Onnes, direncin 4,2 Kelvinin altnda sfra dtn gzlemlemitir. Sonralar kurun, niyobyum nitrat gibi ok sayda baka malzemenin de speriletkenlik gsterdii bulunmutur. Speriletkenlik kuantum mekanii ile aklanabilen bir olgudur, klasik mekanik ile aklanamaz. Altn, gm, bakr gibi sradan bir iletkenin direnci scakl dtke azalr. Fakat scakln mutlak sfra yaklat durumlarda bile diren sfra dmez. Metalin tamamen saf olmamas ve yapsndaki bozukluklar buna engel olur. Sper iletken malzemelerde ise scaklk belirli bir deerin altna dtnde malzeme speriletken durumuna geer. Bir elektrik akm speriletken malzemenin iinden hibir kaynaktan

g almadan akmaya devam edebilir. Speriletken malzemeleri speriletkenlik gstermeye baladklar kritik scakla kadar soutmak iin genellikle sv azot kullanlr. Bu yzden kritik scakl azotun kaynama scakl olan 77 Kelvinden dk olan malzemelere dk scaklk spreiletkenleri, yksek olanlara ise yksek scaklk speriletkenleri denir. Speriletkenlerin tamam Meisner etkisi olarak adlandrlan bir zellik gsterir. Meisner etkisi, speriletken malzemelerin speriletken durumdayken (scakl kritik scakln altndayken) manyetik alan dlamasdr. Harici bir manyetik alann iddeti, speriletken bir malzemenin iine girdikten ok ksa bir mesafe sonra sfra der. ou speriletken malzeme iin bu mesafe 100 nm civarndadr.

Speriletkenlik Nedir?
Mahir E. Ocak

periletkenlik scaklk belli bir deerin altna dtnde bir malzemenin direncinin tamamen sfr olmasdr. 1911 ylnda Heike Kamerlingh Onnes tarafndan

Richter lei Nedir?

Mahir E. Ocak

er yl ok sayda deprem oluyor. Bu depremlerin bir ksm insanlar tarafndan hissedilemeyecek kadar dk iddette olurken bazlar sebep olduklar tahribatlar ile felaketlere yol ayor. Richter byklk lei -ya da ksaca Richter lei- depremlerin iddetini lmekte kullanlan, adn en sk duyduumuz lek. Peki Richter lei tam olarak nedir ve bize depremler hakknda hangi bilgileri verir?

Richter lei 1935 ylnda Kaliforniya Teknoloji Enstitsnde alan Charles Francis Richter ve Beno Gutenberg adl iki aratrmac tarafndan gelitirilmitir. Logaritmik bir lek olan Richter leine gre bir depremin iddeti u formlle hesaplanr: ML=log(A/A0()) Bu formlde ML depremin iddetini, A Wood-Anderson sismografnn maksimum sapmasn, A0() ise depremin merkezinin uzaklna bal olarak deien bir fonksiyonu ifade eder. iddet hesaplama forml 10 tabanl bir logaritma ierdii iin depremin iddetinin Richter leine gre 1 birim artmas gerek iddetinin on katna kmas anlamna gelir. lein gelitirildii zamandaki teknolojilerle ancak 3 ve daha byk iddetteki depremler llebilmesine ramen, aslnda lein alt snr yoktur. Hatta gnmzde var olan hassas sismograflarla Richter leine gre deeri negatif olan depremleri bile belirlemek mmkndr (Birden kk saylarn logaritmas negatiftir). Richter lei ile bykl 8den fazla olan depremlerin iddeti llemez.

ok byk depremlerin iddetini lmek iin baka yntemler kullanlr. Fakat dier yntemlere gre yaplan lmlerden de kamuya ak yayn organlarnda Richter leine gre eklinde deinilmesi yaygndr.

Richter lei sadece depremin bykl hakknda deil depremde salnan enerji hakknda da bilgi verir. Bir depremde salnan enerji, sallanma genliinin 3/2nci kuvveti ile orantldr. Dolaysyla bir depremin iddeti Richter leine gre bir birim artt zaman, depremde salnan enerji miktar 10(3/2)=31,6 katna kar.

84

Bilim ve Teknik Eyll 2013

merakettikleriniz@tubitak.gov.tr

nsanlar Kendi Kendilerini Neden Gdklayamaz?

Tuba Sargl

ir insan kendisine dokunulduunda bu etkiye duygusal ve fiziksel olarak cevap verir. Vcudun baz blgeleri dierlerine gre bu etkilere kar daha hassastr. Gdklanma hissinin olumas iin derideki dokunma duyusunu alglayan sinirlerin hafife uyarlmas gerekir. Bu his beynin iki farkl blgesinde deerlendirilir. Somatosensori korteks dokunma duyusunun yorumland blgedir. Gdklanma hissine neden olan hareketin derideki sinirlerde oluturduu sinyaller, beynin olumlu duygular yorumlayan blm olan anterior singulat korteksi etkinletirir. SarahJ. Blakemore ve arkadalar Nature Neuroscience dergisinde yaymlanan

almalarnda, kendi kendini gdklama durumunda beynin bu iki blgesinin harici bir dokunma hareketi srasnda olandan daha az etkin olduunu gsterdi. Ancak derimizdeki sinirler, dokunma hareketi sonucu oluan sinyallerin harici kaynakl m olduunu yoksa bizim tarafmzdan m oluturulduunu alglayamaz. Beynin hareketle ilgili ksm olan beyincik bu fark alglayabilen bir sensr olarak grev yapar. Kendi kendimizi gdklamaya altmzda beyincik hareketin kaynan belirler ve bu bilgi sayesinde beynin gdklamaya tepki veren dier blgeleri daha az etkin olur. Beynimizin bizim oluturduumuz harekete verdii tepkiyi azaltmasnn sebebinin, beklenmedik d uyaranlara kar duyarllmz artrmak olduu dnlyor.

Dnyann Manyetik Kutuplar Neden Yer Deitirir?

ayalardaki manyetizma etkisine ynelik aratrmalar, Dnyann manyetik alannn en az milyar yldr var olduunu gsteriyor. Ayrca oluumlar srasnda manyetik alann ynnden etkilenen manyetize kayalardan ve lavlarn ak ynlerinden elde edilen veriler, gemite Dnyann manyetik kutuplarnn pek ok kez yer deitirdiini ve bu olayn ortalama

thinkstock

Tuba Sargl

300.000 ylda bir gerekletiini gsteriyor. Ancak var olduu bu uzun sre boyunca kesintisiz bir ekilde devam eden manyetik alann nasl meydana geldii henz anlalabilmi deil. Temel bileeni demir olan kat i ekirdei evreleyen sv d ekirdekteki madde aknn, mknatslardakine benzer bir biimde dinamo etkisine neden olduu dnlyor. Dnya zamanla souduka, sv haldeki alamn iindeki demir i ekirdein yzeyinde katlar.

Bu nedenle sv haldeki alamn bileimi deiir. Ayrca Dnyann kendi etrafndaki dnme hareketi nedeniyle svnn sarmal ekilde hareket etmesi de manyetik alann dengesizlemesine neden olur. Dnyann manyetik kutuplarnn yer deitirmesinin, manyetik alanda sregelen bu dengesizliklerden kaynakland dnlyor. ekirdekteki sv hareketi devam ettike manyetik alanda srekli bir deiim olmasna ramen, sre ok yava gerekleiyor.

http://www.es.ucsc.edu/~glatz/geodynamo.html

85

Merak Ettikleriniz
bir kaymaya neden olabiliyor. Atom saatleri kullanmak zaman lmenin u ana kadar bilinen en kesin yolu. Zaman lmlerinde sabit zaman aralklaryla tekrar eden (periyodik) bir olay temel alnr. Atom saatlerinden nce saniyenin tanm genellikle astronomi olaylarna -Dnyann Gne etrafndaki yrnge hareketi gibi- gre yaplyordu. 1879da William Thomson (Lord Kelvin) atomlarn titreim frekanslarnn uzaydaki konumlarndan bamsz olduunu ve atom var olduu srece muhtemelen ayn kalacan ortaya koyduunda, atom saatlerinin de temellerini atmt. lk uygulamalar ancak 60 yl sonra, kuantum mekaniindeki gelimeler sayesinde gerekletirilebildi. Atom saatlerinin temel alma ilkesi bir elementin btn atomlarnn zde olmasna ve elektronlarnn bir enerji seviyesinden baka bir enerji seviyesine geerken belirli bir frekansta enerji sourmasna ya da yaymasna dayanr. Yaplan ilk atom saatinde amonyak moleklne ait bir rezonans frekans kullanlyordu. Ancak amonyak moleklnn kullanld atom saatlerinin hassasiyetinin dk olmas nedeniyle aratrmalar sezyum atomu (Cs) zerinde younlat. Nispeten ar bir element olan sezyum -atom saatlerinde kullanlan dier atomlara ya da molekllere gredaha uzun bir zaman aralnda gzlem yapmaya imkan verecek ekilde oda scaklnda daha yava hareket (130 m/s) eder ve rezonans frekans daha yksektir. Sezyum atom saatleri 1,4 milyon ylda sadece 1 saniye sapar ve yksek kararllktadr. Saniye, 1967de Uluslararas Birimler Sistemi (SI) tarafndan sezyum atomunun belirli iki enerji seviyesi arasndaki geii srasnda sourduu ve yayd mikrodalga nnn frekans (9.192.631.770 s-1) olarak tanmlanmtr. Gnmzde yaygn olarak sezyum ve rubidyumdan retilen atom saatleri kullanlr.

SPL

Atom Saatleri Nedir, Nasl alr?

aman yksek kesinlikte lebilmek sadece bilimsel amalar iin deil GPS, cep telefonu ve internet gibi pek ok teknoloji iin de hayli nemli. rnein GPS sistemlerinde zaman lmndeki 1 nanosaniyelik bir hata, konumda 30 santimetrelik

Tuba Sargl

Paslanmaz elik Neden Paslanmaz?

elik, demirden ve baka elementlerden oluan bir alamdr. eliin iinde her zaman karbon, fosfor, silisyum ve az miktarda alminyum bulunur. Bu elementler demirin kristal yapsnda

Mahir E. Ocak

meydana gelebilecek kaymalar engelleyerek malzemeye sertlik kazandrr. Nikel, krom, bor, titanyum, mangan, vanadyum gibi baz elementler ise elii istenildii gibi biimlendirmek amacyla farkl miktarlarda eklenir. Demirin oksijenle tepkimesi sonucunda pas olarak adlandrlan madde oluur. Normal eliin iinde bulunan demir zaman iinde havada bulunan oksijen ile tepkimeye girerek pas oluturur. Yzeyde oluan pas aktiftir ve daha fazla pas olumasna sebep olur. Paslanmaz elik paslanmaya, lekelenmeye ve ypranmaya kar hayli direnli bir elik trdr. Malzemeye bu zelliklerini oran en az %10,5 olmas gereken krom kazandrr.

Krom yeterli miktarda olduunda yzeyde oksitlenme sonucu krom oksit tabakas oluur. Gzle grlemeyecek kadar ince olan bu tabaka alamn ltl grnmesine sebep olur. Bu tabaka suyun ve havann malzemeye ulamasn engelledii iin ypranmann ie doru yaylmasn engeller. Ayrca yzeydeki krom oksit tabakas izilmelerle bozulduu takdirde kolaylkla yeniden oluabilir. Bu da paslanmaz elikten yaplan malzemelerin uzun mrl olmasn salar. Paslanmaz elik tamamen geri dntrlebilir bir malzemedir.

123rf

86

123

rf

Bilim ve Teknik Eyll 2013

merakettikleriniz@tubitak.gov.tr

olsa iyonlaarak hidrojen ve hidroksil iyonlar oluturur. Oluan hidrojen iyonlar ile kayann bileimindeki mineraller arasnda gerekleen tepkimeler sonucunda kaya anr. Oksitlenme oksijenin kayadaki mineraller ile tepkimeye girmesi sonucu oluur. En yaygn olan oksitlenme tepkimeleri demir iyonlarn ierenlerdir. Bu tepkimeler bazen paslanma olarak adlandrlsa da metalik demirin paslanmasndan farkldr. Bir dier kimyasal zlme ekli olan karbonlama ise yamur sularyla gelen karbonik asitin kayalar andrmasdr. Havada bulunan karbondioksitin su ile tepkimeye girmesi sonucunda karbonik asit oluur. Oluan asit kayadaki mineraller ile tepkimeye girer. Souk su daha fazla karbondioksit zd iin souk havalarda karbonlama daha fazla grlr. zellikle buzul alarnda karbonlama miktar fazla idi.

123rf

Kimyasal zlme Nedir?

imyasal zlme kayalarn kimyasal sreler sonunda anmas, ayrmas, znmesidir. Kimyasal zlme birka yolla gerekleebilir. Bu yollarn bazlar karbonlama, oksitlenme, sulanma, znme ve hidrolizdir.

Mahir E. Ocak

Sulanmada kayalar suyu sourarak genleir. Oluan stres sonucunda kayalar ufak paralara ayrlr. znmede ise kayann bileimindeki mineraller su iinde znr. Bu da kayalarn anmasna sebep olur. Hidroliz ise sudaki hidrojen atomlarnn kayalardaki mineraller ile tepkimeye girmesi sonucunda oluan anmadr. Saf su az miktarda da

Canllarda Renk Deitirme Nasl Gerekleiyor?

anl organizmalarda renk deitirme n deri hcrelerindeki pigmentler tarafndan sourulmas ya da dokulardaki ve hcrelerdeki biyolojik nano yaplar tarafndan yanstlmas ve salmas yoluyla gerekleir. Bu tr canllarda deride renk deiiminden sorumlu olan pigment yaplarnn bulunduu hcreler kromatoforlardr. Ancak renk deitirme sreci canlnn trne gre farkl mekanizmalarla gerekleir. Ik ya da scaklk deiimleri de renk deiimlerini tetikleyici etki yapabilir. Ancak canllarda bu sre genel olarak evrelerinde gerekleen deiimlere tepki olarak ortaya kar.

Tuba Sargl

Omurgallarda renk deiiminden sorumlu yaplar, farkl renklerin olumasn salayacak ekilde yanstan ve saan kristaller ile renk moleklleri (pigment) ieren kromatofor hcreleridir. Farkl trleri olan bu hcrelerden melanofor renk deitirmede nemli bir etkiye sahiptir.

http://phys.org/news/2013-05-chameleons-creatures-colour.html

Melanofor hcrelerinin iindeki melanin pigmentlerinin hcre iindeki hareketi renk deiimine neden olur.

123rf

Ayrca yldza benzeyen bir ekli olan bu hcreler, derinin yzeyi boyunca genileyebilen kollar sayesinde dier renk veren hcreleri rterek farkl tonlarn olumasn salar. Mrekkep bal gibi kafadan bacakllarda ise pigment keseleri ieren renk hcreleri kas lifleriyle evrelenmitir. Bu kaslar kasldnda pigment keselerinin byklnde ve eklinde meydana gelen deiimler sonucunda ani renk deiimleri gzlenir.
87

Merak Ettikleriniz
Jeotermal Enerji Santrallerinde Yaplan Sondajlar Depremleri Tetikler mi?
Tuba Sargl

eotermal kaynaklardan enerji elde edilirken kullanlan en yaygn yntem, yeralt sularnn Dnyann merkezindeki yksek scakln etkisiyle snmas sonucu oluan scak suyun ya da buharn sondaj yoluyla karlmasdr. Alan sondaj kuyularnda jeotermal kaynan bulunduu geirgen tabakaya gelindiinde, yksek scaklktaki su ya da buhar basncn etkisiyle yzeye kar. Jeotermal enerji santrallerinde genellikle rezervuar beslemek amacyla yeraltndan ekilen buharn ya da scak suyun yerine rezervuara tekrar su gnderilir. Sondajn kendisi depreme neden olmasa da sondaj srasnda uygulanan bu ilem fay hatlarnda eitli dengesizliklere sebep olabilir.

Emily Brodskynin bayazar olduu ve geen ay Science dergisinde yaymlanan almada, Gney Kaliforniyadaki Salton Denizi Jeotermal Enerji Santralinin bulunduu blgede jeotermal kaynaklardan enerji elde etme sreleri ile sismik faaliyetler arasnda kuvvetli bir iliki olduu belirlendi. Aratrmaclar bu blgedeki depremlerin sklnn, enerji retimi srasnda yeraltndan ekilen ve yeraltna verilen suyun hacmine bal olarak deitiini sylyor. Ancak bu srecin depremler zerinde dolayl bir tetikleyici etkisi olduu dnlse de dorudan bir ilikiden bahsetmek hatal olabilir.

thinkstock

thinkstock

Ayrca gen yldzlarn etrafn evreleyen gaz bulutlarndaki yksz ve iyonlam hidrojenin younluunun ve yldzlarn dairesel hareketlerinin llmesi sonucu Samanyolu Gkadasnn sarmal yapda olduu belirlendi. Balarda Samanyolu Gkadasn, yldzlararas ortamda bulunan toz ve gaz bulutlar nedeniyle, grnr kullanarak gzlemlemek mmkn olmamt. Bu nedenle radyo dalga boyunda yaplan gzlemlerde, gkadamzn drt ana koldan oluan sarmal bir yapda olduu, merkezinin toz ve gaz bulutlarndan olutuu belirlendi. Kzltesi dalga boyunda gerekletirilen sonraki gzlemler ise

inde Bulunmamza Ramen Samanyolu Gkadasnn eklini Nasl Biliyoruz?

Tuba Sargl

amanyolu Gkadasnn ubuklu sarmal yapda olduu tahmin edilse de gerek eklinin nasl olduunu aslnda bilmiyoruz. Gkadamzn dardan nasl grndn renebilmek iin k hzna yakn bir hzla hareket edebilen bir kameray gkadann dna gndermeyi baarsak bile, bu aracn yeterince uzaa ulamas binlerce yl srerdi. Dnyadan ekilen fotoraflarndan Samanyolu Gkadasnn grnen ksmnn bir erit eklinde olduu ve yldzlarn bu erit boyunca younlat gzlendi. Buradan Samanyolunun disk eklinde bir gkada olduu anlald.
88

gkadann merkezinden dar doru genileyen ubuksu bir yapnn varln ortaya kard. NASA Spitzer Uzay Teleskobu tarafndan elde edilen kzltesi grntler, Samanyolu Gkadasnn merkezindeki bu ubuksu yapnn iki ana kol (Scutum-Centaurus ve Perseus) ve bunlar arasnda yer alan daha kk iki kol (Norma ve Sagittarius) tarafndan evrelendiini gsterdi. Ana kollar gen ve eski yldzlardan oluurken kk kollar yldz oluum blgelerini ve gaz bulutlarn barndryor. Bu tr veriler bir araya getirilerek Samanyolu Gkadas haritalanabiliyor.

http://photojournal.jpl.nasa.gov/jpeg/PIA17009.jpg

Bilim ve Teknik Eyll 2013

merakettikleriniz@tubitak.gov.tr

Evrendeki Karbonun Kayna Nedir?

Tuba Sargl

arbon yaayan organizmalarn kimyas iin hayli nemli bir element ve yeryznde bolca bulunmasa da dier elementlerle oluturduu bileikler doann her alanna yaylm durumda. rnein karbonun doada en yaygn bulunan izotopu olan karbon-12, su karldktan sonra insan vcudunun yaklak % 60n oluturuyor. Sahip olduklar hidrojenin ounun helyuma dnmesi sonucu mrlerinin sonuna gelen yldzlarn merkezleri ie doru kerken scaklklar ve younluklar artmaya balar (Tekin, B., Gnein Yanmas, Bilim ve Teknik, Say 548, s. 24-25, 2013). Yldzlarn merkezindeki scaklk 15 milyon Kelvini atnda, iki helyum ekirdei (4He2+ yani parac) ierdikleri pozitif ykl protonlar nedeniyle oluan elektriksel itme kuvvetini yenmelerine yetecek enerjiye ular. Bu helyum ekirdekleri uygun bir enerji ile arptklarnda birleerek berilyum ekirdei (8Be) oluturur. Ancak son derece kararsz olan berilyum ekirdeinin yar mr 10-17 saniyedir ve bozunduunda tekrar iki helyum ekirdeine dnr. Var olduklar bu ksa srede berilyum ekirdekleri baka bir helyum ekirdeiyle arptnda, uyarlm bir karbon-12 atomu oluabilir. l alfa sreci ad verilen bu tepkime, yldzn merkezinin scakl 100 milyon Kelvini atnda gereklemeye balar. Karbon-12nin yldzlardaki oluum srecini aklamak amacyla helyum ekirdeinin ezamanl olarak birbirleriyle arpp yldzn merkezinde dorudan olutuunu ne sren baz kuramlar ortaya atlm olsa da, bu mekanizmalar evrendeki karbon miktarn aklamak iin yeterli deil. 1952de ABDli aratrmaclar

He

Be

He Proton Ntron

Gama In

He

12

g g
pik ve Salpeter, karbon-12nin oluumunu aklayan iki basamakl bir mekanizma ne srd. Bu mekanizmann birinci basamanda iki helyum ekirdei berilyum ekirdeini oluturmak zere arpyor, ikinci basamanda ise berilyum ekirdei baka bir helyum ekirdei ile arparak karbon ekirdeini oluturuyor. Ancak berilyum-helyum arpmasnda maksimum etkileme, karbon-12nin temel haline karlk gelen enerji seviyesinde gereklemiyor. Bu nedenle evrende gzlenen karbon-12 miktarn aklamak iin farkl bir mekanizma nerilmesi gerekiyordu. ngiliz astronom Fred Hoyle berilyumhelyum ekirdeklerinin birbirlerini en fazla karbon-12nin uyarlm bir haline karlk gelen enerjide grdn neren bir kuram ortaya att. Helyum-berilyum arpmasnda etkileme ihtimalleri enerjiye bal. Karbon-12nin uyarlm halinin enerjisinde, berilyum-helyum arpmas ihtimali maksimum oluyor. Tabii bunu belirleyen de temel kuvvetler. Burada ilgin olan nokta u: Bu arpma ihtimali baka bir enerjide maksimum deer alsayd karbon-12 oluamazd. arpma ihtimalinin maksimum olduu karbon-12nin yksek enerjili bu haline Hoyle durumu ad verilir. Hoyle durumundaki karbon-12 ekirdei kararszdr ve gama mas yaparak kararl bir ekirdek olan temel haldeki karbon-12 ekirdeine dnr.

12 * C 6 Hoyle Durumu ~ 0,3 MeV 8 4 Be + He 4 2

7,656 MeV

7,367 MeV

Evgeny Epelbaum ve arkadalar Physical Review Letters dergisinde yaymlanan almalarnda Hoyle durumunun varln kuramsal olarak ispatlad.

89

Matematik Havuzu

Ali Doanaksoy

Kum Havuzu
DRT LEM LE 100

Olimpik Havuz
54. IMO (Uluslararas Matematik Olimpiyat) 18-28 Temmuz 2013 tarihlerinde Kolombiyada yapld. Efe Akengin altn, Emre Girgin ve Osman Akar gm, Berfin imek, Fatih Kaleolu ve Eren Durlank bronz madalya kazand. Takmmz tebrik eder, baarlarn devamn dileriz.

: 100+ -

Drt temel ilem, drt adet 7 ve bir adet 1 ile 100 says elde edilebilir mi?

KRLER DRTGEN
Bir ABC geninin i teet emberi BC, CA, ve AB kenarlarna srasyla D, E ve F noktalarnda teet oluyor. X, ABC geninin ierisinde XBC geninin i teet emberi BC kenarna Dde, CX ve XB kenarlarna srasyla Y ve Zde teet olan bir noktadr. EFZY nin bir kiriler drtgeni olduunu gsteriniz?

17DEN FARKLI FARKLAR

{1, 2, . . . , 2013} kmesinden, herhangi ikisinin arasndaki fark 17 olmayan en fazla ka tane farkl tam say seilebilir?

ERDENERN YOLU
Erdenerin evini ktphaneye balayan yolun drtte birine karlk gelen noktada bir pastane, te birine karlk gelen noktada ise bir tren istasyonu var. Bir sabah ktphaneye giderken Erdener pastanedeki saatin 7:30 olduunu grr. stasyona geldiinde ise saatin 7:35 olduunu grr. Erdener saat kata evden kmtr, okula saat kata ular?

Ss Havuzu
)5 5+5 13 = 20 13 = 20

(55 +

)5 55

55 + 5+(

TOPLAMA = ARPMA!
2 ile 2yi toplasak da arpsak da sonu ayndr: 2 + 2 = 2 2 1, 2 ve 3 de ayn zellie sahiptir: 1+2+3=123=6 Bu zellie sahip drt say bulabilir misiniz? Be say bulabilir misiniz? Alt sayya ne dersiniz?
90

7 + 66 77 (666 7 013 77 8=2 8 8 7 + 8 77 8) 8) + 8 88 013 8+( !=2 (888 9 + 9+9 + 99 999

+ ) x (6 66

) 6+6

013 6=2 77 7+7

Bilim ve Teknik Eyll 2013

matematik.havuzu@tubitak.gov.tr

Elence Havuzu
100 ELDE ETME
Aadaki saylarn (srasn deitirmeden) aralarna sadece +, , veya / sembollerini koyarak ve istediiniz kadar parantez kullanarak 100 elde edebilir misiniz? rnekler: 5, 5, 9, 8, 3 kullanlrsa 5 / 5 + 9 (8 + 3) = 100 elde edilir. 7, 4, 3, 6, 2 kullanlrsa 7 4 + (36) 2 = 100 elde edilir. 1. 74809 97283 2. 3. 42777 4. 56775658 14853648 5. 6. 84272232

NAAT - KAMYON
imento fabrikasnda hazr beton yklenen kamyonun inaat alanna tam 09:00da ulamas gerekmektedir. Src kamyonu 20 km/saat hzla kullanrsa bir saat gecikeceini, 30 km/saat hzla giderse de bir saat erken gideceini hesaplar. Fabrika ile inaat alan arasndaki mesafe ne kadardr? Kamyon saat kata yola kmaktadr? Tam zamannda ulamas iin kamyonun hz ne olmaldr?

PALNDROM
Bir mterinin sipariini teslim etmek iin fabrikada yklenen kamyonuna binen Talat bey yola kmadan nce gsterge tablosuna baktnda kilometre sayacndaki 15951 saysnn bir palindrom (tersinden okunuu kendisi ile ayn olan) say olduunu grr. Aklndan sayacn kimbilir bir daha ne zaman byle bir say gstereceini geirir. Yola ktktan bir buuk saat kadar sonra bir servis istasyonunun yanndan geerken yakt durumunu kontrol etmek iin gsterge tablosuna baktnda gz kilometre sayacndaki sayya taklr, kadrandaki say yine bir palindromdur. ok gemeden mterinin maazasna ulap siparii teslim eder ve fabrikaya geri dner. Motoru durdurduunda kilometre sayacnda yine bir palindrom say bulunmaktadr. Fabrika ile maaza arasndaki uzakl hesaplayabilir misiniz?

YK TREN
Hz 45 km/saat olan bir trende yolculuk yapan Salih kar ynden gelen bir yk treninin yanndan geip gitmesinin 6 saniye srdn belirliyor. Her biri 22,5 m uzunluunda bir lokomotiften ve 5 vagondan oluan yk treninin hz nedir?

RAKAMLAR VE SAYI DEERLER

1den 20ye kadar olan saylar yazmak iin kullandmz rakamlarn say deerlerinin toplam: 1+2+3+4+5+6+7+8+9+1+0+1+1+1+2+1 +3+1+4 + 1 + 5 + 1 + 6 + 1 + 7 + 1 + 8 + 1 + 9 + 2 + 0 = 102dir. 1den 1.000.000.000a kadar olan tm saylar yazmak iin kullanlan rakamlarn tmnn say deerlerinin toplam nedir?

STE YOLU
Bir siteyi oluturan drt bina, kenar uzunluu 80 metre olan bir karenin kelerinde bulunacak ekilde konumlanmtr. Sitede her binadan dier binalarn tmne ulamay mmkn klacak bir yol a planlanmaktadr. Aadaki ekillerin birincisinde yollarn toplam uzunluu 240 metre, ikincisinde ise yaklak olarak 226,27 metredir. Toplam yol uzunluunun daha az olduu bir zm bulunabilir mi?

91

Matematik Havuzu
GEEN SAYININ ZMLER
Kum Havuzu
SEKZ 8DEN 1000 888 + 88 + 8 + 8 + 8 = 1000

Ali Doanaksoy

(Doru zm gnderen okurlarmz: Hamide Begel, Tunahan Aydodu)

KESR a a+b 5a = ise olmas iin a + b = 10a yani Say b b+b b a 1 9a = b olmas gerekir. Buradan = bulunur. b 9
(Doru zm gnderen okurumuz: Tunahan Aydodu)

KTAP Ortalama okuma hzn bulacamz iin kitap saysnn cevap iin bir nemi yoktur. Kolay hesap yapmak iin kitabn 900 sayfa olduunu kabul edebiliriz. Bu durumda Arif kitabn 300 = 20 gnde okur. ilk te birini, gnde 15 sayfa okuyarak, 15 300 300 kinci te birini = 15 gnde ve geri kalann da = 12 20 25 gnde okur. Bylece Arif kitab toplam 20 + 15 + 12 = 47 gnde 900 okur. Dolaysyla Arif gnde ortalama + 19, 15 sayfa 47 okumutur. Cevabn 20den biraz kk olduuna dikkat ediniz.
(Doru zm gnderen okurlarmz: Enes Erdoan, Hamide Begel, Mehmet Emre Eralp, Tunahan Aydodu, Zeynel Abidin Emir)

KOU En ndeki koucu 6 saniyede 1. aatan 6. aaca ulamtr. Dolaysyla 6 saniyede 5 aa aralklk mesafe komutur. Benzer ekilde 16. aa ile 1. aa arasnda 15 aa aral olaca iin doru orantdan bu koucu yar 6 3= 18 saniyede tamamlar.
(Doru zm gnderen okurlarmz: Hamide Begel, Tunahan Aydodu)

OCUKLARIN YALARI Emiralinin ya E, Gnein ya G ve Defnenin ya D ise verilenlerden denklem elde ederiz: E + 6 = (E - 6) 2 , G + 10 = (G - 10) 2 , D + 3 = (D - 3) 2 lk denklemi sadeletirdiimizde E 2 - 13E + 30 = 0 denklemini elde ederiz. Burada arpmlar 30 ve toplamlar 13 olan iki say bulmamz gerekir. 30un arpanlarn denersek sadece 10un ve 3n bu zellii saladn grrz. Emiralinin 6 yl nceki yandan bahsetmemiz iin yann 6dan byk olmas gerekir. Dolaysyla Emirali 10 yandadr. Benzer ekilde ikinci denklemden G 2 - 21G + 90 = 0 elde ederiz. Burada arpmlar 90 ve toplamlar 21 olan iki say bulmamz gerekir. 90n arpanlarn denersek sadece 15in ve 6nn bu zellii saladn grrz. Gnein ya 10dan byk olaca iin 15tir. nc denklemden D 2 - 7D + 6 = 0 elde ederiz. 6nn arpanlarndan toplam 7 olan sadece 6 ve 1 vardr. Defne 3 yandan byk olacandan, Defnenin ya 6dr.
(Doru zm gnderen okurlarmz: Hamide Begel, Tunahan Aydodu)

ZYARET arkada tek bir bisiklet kullanarak yle bir plan uygulayabilir: Ate ve Gne yryerek, Defne ise bisikletle ayn anda yola kar. Defne yolun te birini kat edince bisikleti yolun kenarna brakarak yoluna yaya devam eder. Ate ile Gne bisikletin bulunduu noktaya gelince Gne bisiklete biner ve yolun ikinci te birlik ksmn tamamlaynca bisikleti brakr. Ate bu noktaya ulanca bisiklete biner ve yolu bisikletle tamamlar. Bylece arkada Selimin evine ayn anda ve yola klarndan saat sonra ulam olur. Geri dn yolculuunda iki bisiklet kullanabilecekleri iin baka bir plan gelitirirler. Ate ve Gne bisikletle ve Defne yryerek ayn anda yola kar. Yolun ilk te biri tamamlandnda Ate bisikleti brakr ve yola yryerek devam eder. Defne bu noktaya ulat zaman Atein brakt bisikleti alr ve yolu bisikletle tamamlar. Gne de yolun te ikisini bisikletle aldktan sonra geri kalan ksmn yryerek tamamlar. Ate yolun ikinci te birlik ksmn yryerek tamamladktan sonra Gnein brakt bisiklete biner ve bu ekilde var noktasna ular. Sonu olarak arkadatan her biri yolun te birini yryerek, te ikisini bisikletle tamamlam olur ve ayn anda hedefe ular. Bu durumda yolculuklar 2 saat srmtr.
(Doru zm gnderen okurlarmz: Hamide Begel, Tunahan Aydodu, Yusuf Emre Krolu, Zeynel Abidin Emir)

Elence Havuzu
UAK Otomobil ambulansla karlat noktadan (A noktas diyelim) hava alanna gidip gelmedii iin 20 dakika kazanmtr. Bir baka deyile otomobil ambulansla karlamasayd hava alanna ulamak iin A noktasndan sonra 10 dakika daha gidecekti. te yandan otomobil A noktasndayken uak havaalanna ineli yarm saat getii iin otomobilin hava alanna ulat zaman uak 40 dakikadr bekliyor olacakt. Sonu olarak uak 30 + 10 = 40 dakika erken inmitir.
(Doru zm gnderen okurlarmz: Hamide Begel, Mehmet Emre Eralp, Zeynel Abidin Emir)

KESRL DOMNOLAR

(Doru zm gnderen okurumuz: Zeynel Abidin Emir)

Olimpik Havuz
Geen ay yer verdiimiz 17. Gen Balkan Matematik Olimpiyat sorularnn zmlerine (sorular neren lkelerin cevaplad ekilde) aadaki balantdan ulaabilirsiniz: http://www.metu.edu.tr/~aldoks/2013.pdf
(Soru 2 iin doru zm gnderen okurumuz: Eyp Amanvermez)
CANKURTARAN EKB Ali Doanaksoy, etin rti, Enes Ylmaz, Fatih Sulak, Muhiddin Uuz, Zlfkar Sayg.

RAKAMLARDAN 100 123 45 67 + 89 = 100 veya 1 234 456 + 789 = 100

(Doru zm gnderen okurlarmz: Hamide Begel, Hilal Urut, Mehmet Davarc, Tunahan Aydodu, Zeynel Abidin Emir) 92

thinkstock

Ayrntlar
Deney dzeneinde hata yapld dnlse de gerek tekrarlan deneyler, gerekse sonraki yllarda yaplan dier deneyler bu bulgular destekledi. Michelson esiri bulamamt, nk esir zaten yoktu. Fakat esiri bulmaktaki baarszl ona Nobeli getirmiti.

Bilim ve Teknik Eyll 2013

ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr
bile satamayan firma daha riskli yeni bir cihazda ansn denemi: Bant kayt cihaz.

Tarihteki nemli Baz Baarszlklar

Alfred Nobel kendisini baarsz olarak deerlendirmi. Nitrogliserin ile ilgili almalar srasnda 1864 ylnda gerekleen bir patlama sonucunda laboratuvar yklm. Kazada, kk kardei Emil ile birlikte drt kii lm. Bir gazetenin kendisini lm tccar olarak nitelemesinden sonra kaybettiini dnd itibarn geri kazanmak iin, mirasnn Nobel dllerinin gelenekselletirilmesi ynnde kullanlmasn ve her yl insanla hizmette bulunanlara sunulmasn vasiyet etmi.

! Baz bilimsel dergiler baarszlkla sonulanan deneyleri yaymlamaya odaklanyor. te rnekleri: Journal of Negative Results in Biomedicine, Biomedicine ve Journal of Articles in Support of the Null Hypothesis. Ancak bilim insanlarnn baarszlklarn itiraf etmesi hi kolay deil. Journal of Errology dergisi bir yl iinde sadece iki makale yaymlamay baarabildi ve daha sonra bu iten vazgeildi.
Google olas baarszlklar iin de bteleme yapyor. alanlar Googlen yatrmlarnn %80inin baarsz olma olaslna kar, her gn alma zamanlarnn %20sini kendi projeleri iin harcyor. kinci Dnya Savandan ksa bir sre sonra Sony tarafndan retilen ilk rn elektrikli pilav piiriciymi. Kullanl bir alet olarak dnlen pilav piirici pilav ya tam olarak piirmiyor ya da yakyormu. Tek bir pilav piirici

! Kr amac gtmeyen bir kurulu olan Search for Extraterrestrial Intelligence (SETI) 53 yldr uzayllarla iletiim kurmak iin gkyzn takip ediyor, ancak bilim insanlar henz tek bir veriye bile ulaamad.

thinkstock

thinkstock

1999 ylnda NASA tarafndan 125 milyon dolara mal edilen Mars Climate Orbiter, Marsn atmosfer bileenlerini, iklim ve yzey deiikliklerini incelemek zere yola km. Yrngesine yerlemesi beklenen Mars Climate Orbiter ile btn balantlar kopmu. Sonradan yngdm yazlmnda metrik l birimleri kullanld, ama iti sisteminin ngiliz l birimine gre programland anlalm. Dolaysyla metre ve feet arasndaki farkn yaratt sapmayla Climate Orbiter Marsa gereinden fazla yaklam ve atmosferde yanm.

! Tarihte sadece bir bilim insan baarszl sayesinde Nobel dl kazand. 1907 ylnda Nobel dl alan Albert Michelson 1880lerde esirin varln kantlamak amacyla ok hassas bir deney dzenei tasarlad. Eer Dnya esir iinde yol alyorsa ve esir n iletilmesi iin gerekli olan ortam salyorsa, Dnya ile ayn dorultuda yol alan n hz, k hz ile Dnyann hznn toplamna eit olacakt. Dnyann yoluna dik dorultuda yol alan n hz ise sadece k hzna eit olacakt. Ancak sonulara gre n hz, Dnyann dn hzndan ve ynnden etkilenmiyordu.

thinkstock

93

Zek Oyunlar
Gz Aldanmas
Kt zerinde izilebilen ancak boyutlu olarak retilemeyecek bir cisim

Emrehan Halc

Drt Para
Aadaki ekli 3 dz makas darbesiyle yle drt paraya ayrn ki, birletirildiklerinde bir kare elde edilsin.

Bloklar
Yukardaki 3x4 kareden oluan tabloyu 1x2 karelik bloklarla kaplamak istiyorsunuz. Bu ilem ka farkl biimde yaplabilir? Ayn soru 3x2 karelik bir tablo iin sorulsayd cevap 3 olacakt:

Puan Tablosu
Drt takm arasnda bir futbol turnuvas dzenleniyor. Her takmn dier takmlarla birer kez karlat turnuvann sonunda bir puan cetveli oluturuluyor. Ancak bu cetvelin baz yerleri siliniyor. Puan cetvelini inceleyerek oynanan tm malarn ka ka bittiini bulunuz. Galibiyet: 3 puan, Beraberlik: 1 puan, Malubiyet: 0 puan

Bo Kareler
Aadaki ekilde bo braklm kareleri uygun renklerle doldurunuz.

Drt Yzly Boyamak

Aadaki ekildeki gibi her yzn farkl bir renkte boyamak istediiniz bir drt yzlnz (tetrahedron) ve alt renk boyanz var. Bu drt yzly ka farkl biimde boyayabilirsiniz? (Boyanm bir drt yzlnn farkl saylabilmesi iin ne ekilde dndrlrse dndrlsn baka bir drt yzlyle ayn olmamas gerekir.)

O A B C D
3 3 3 3

B M A
3 1 3 6

Y
7

P
4 1 5 6

Soru aretleri
Aadaki ekilde soru iaretlerinin yerine hangi saylar gelecek?

Zar
Standart bir zar arka arkaya 5 kez atyorsunuz ve gelen saylar topluyorsunuz. Elde ettiiniz sonucun 5e tam olarak blnme olasl katr?
94

1 0 1 7 2 4 3 1 3 8 4 5 5 2 ? ?

Bilim ve Teknik Eyll 2013

zeka.oyunlari@tubitak.gov.tr

Piyonlar
5x5 karelik bir satran tahtasna dilediiniz sayda piyonu yle yerletireceksiniz ki her srada ve her kolonda tek sayda piyon bulunacak. Bu ilem ka farkl biimde yaplabilir? Eer soru 3x3lk bir tahta iin sorulsayd cevap 16 olacakt.

Srgl Cetvel

Alfabemizin 29 harfinin bulunduu srgl bir cetvelin srgs harfinin stnde durmaktadr (alttaki ekil). Bu cetveli kullanarak yle bir oyun oynayacaksnz. Bir parayla yaz tura atacak, yaz gelirse srgy bir kare saa, tura gelirse bir kare sola ekeceksiniz. Cetvelin iki ucundan birine gelinceye kadar (A ya da Z harfinin bulunduu kare) bu ileme devam edeceksiniz. Bu oyunu Z harfinde bitirme olaslnz nedir?

A B C D E F G H

J K L M N O P R S T U V Y Z

Geen Saynn zmleri

Jri Kartlar 175/256 1-(1-1/4)4 = 175 / 256 Soru aretleri 53 ve 30 gelecek. Birinci kolondaki saylarn rakamlarnn arpm nc kolonu oluturuyor. nc kolondaki saylarn birinci kolondaki saylardan karlarak rakamlarnn ters evrilmesi ise ikinci kolonu oluturuyor. ki Harfli Kitap 5/8 Adaylar ve Oylar En az 7 aday olur. rnek zm: 7er tane 1 ve 2 oy alan aday 6ar tane 3-19 aras oy alan aday 7er tane 20-38 aras oy alan aday olduunda (1+2) x 7 + (3+4+...+19) x 6 + (20+21+...+38) x 7 = 5000 oy, en byk grupta 7 aday olacak ekilde dalm oluyor. Komu Toplamlar 9.817.263.540 Kesien Daireler 2 p / 3 - 3 / 2 Ortadaki kesiim alan 4 adet sar renkli alan ve iki ekenar genin alanlarnn toplamna eittir. Ekenar gen bir kenar 1 birim olduu iin alan = 3 / 4 Sar alan = Dairenin alan / 6 - ekenar genin alan = p / 6 - 3 / 4 Alan = 4 ( p / 6 - 3 / 4 ) + 2 (3 / 4 ) = 2 p / 3 - 3 / 2 60o Dairedeki Yldz 5 birim Bo Kareler Sol st kareden balayp saa ve alta doru devam edildiinde 1 krmz, 2 yeil, 3 krmz, 1 yeil, 2 krmz, 3 yeil, ... biiminde devam ediyor.

Begen Prizma
2

10 8

95

Yayn Dnyas

Bilim ve Teknik Eyll 2013

yayin.dunyasi@tubitak.gov.tr

Bilimi Kullan Deprembilimci Ol

Suzy Gazlay eviri: Zlfe Eyles TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2012 BTAK Popler Bilim kitaplar Bilimi Kullan - Deprembilimci Ol kitabyla ocuklara deprembilimi ilgin bir ekilde sunuyor. Kitabn bir deprem corafyasnda yer alan lkemizde deprem farkndalna katkda bulunmasn, bunu yaparken de kk yataki okurlara bilimin yaammzla ilikisini hissettirmesini diliyoruz. Bu kitap bilimi neden elence haline getiriyor? nk bu kitap sana deprembilimci olma ansn veren uygulamal bir bilim kitab!.

Suzy Gazlay: ocuk kitaplar yazar. Eserlerinden bazlar: Field Detectives: Investigating Playground Habitats, Bilimi Kullan - Kpekbal Biyolou Ol (eviri, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2012), Bilimi Kullan - Volkanbilimci Ol (eviri, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2012).

Dnya ve Enerji
Vural Altn Boazii niversitesi Yaynlar, 2013 ylnda beklenmedik ekilde aramzdan ayrlan Prof. Dr. Vural Altnn bilim yazlarnn byk blmn kapsayan Dnya ve Enerji Dnyann i yapsn, yeralt kaynaklarn, atmosferini, sera gazlarn konu alan ve gncelliini kolay kolay yitirmeyecek temel konularn yan sra devridaim makinelerinden Manhattan Projesine, fotovoltaik gne panellerinden alternatif kaynakl konut g sistemlerine kadar ilgin birok konuyu ak ve sade bir dille ele alyor.

2012

Vural Altn: Doktorasn Berkeleydeki California niversitesinden 1977de nkleer mhendislik alannda alan Vural Altn 1982den 2003e kadar Boazii niversitesinde retim yesi olarak grev yapt. 2000-2001 yllar arasnda TBTAKta bakan danmanl, 2000-2007 yllar arasnda TBTAK Bilim ve Teknik dergisi yayn kurulu yelii yapan Altn ayrca 2007den 2012deki lmne kadar Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Nkleer Gvenlik Danma Komitesi yesi olarak grev yapt. Popler bilim alannda zellikle enerji konusunda pek ok hizmetleri olan Altn, Bilim ve Teknik dergisine ok sayda yaz yazd ve TBTAK tarafndan dzenlenen alternatif enerjili araba yarlarna (Formula G) destek verdi. 2012de geirdii bir kalp krizi sonucu hayata veda etti.

96