Bitkilerle Tedavi Ve Koku

BTKLERLE TEDAV
SEMPOZYUMU
5-6 Haziran 2010 Zeytinburnu
stanbul 2011
BTKLERLE TEDAV
SEMPOZYUMU
5-6 Haziran 2010 Zeytinburnu
Dzenleme Kurulu Murat D. ekin Fato Altuncan Arzu Yakut Merve Z. Tnmaz Yaynlayan Merkezefendi Geleneksel Tp Dernei Zeytinburnu Tbbi Bitkiler Bahesi Merkezefendi Yeniiftlik yolu 1 stanbul 34015 0212 6644155 0533 2062338 faks 0212 4164576 www.ztbb.org bilgi@ztbb.org Yapm Anka Tasarm Uygulama Ahmet Yumbul Kapak Resmi Terceme-i Cedide kitabndan Centaurea cyanus L. minyatr Bask ve Cilt klim Ofset Matbaaclk Ltd. ti. 0212 6134041 ISBN 978-975-00024-6-5
2011 Merkezefendi Geleneksel Tp Dernei

Btn haklar sakldr. Yazl izin olmadan, tantm amal ksa alntlar dnda hibir yolla oaltlamaz.
Zeytinburnu Belediyesi Zeytinburnu Tbbi Bitkiler Bahesi ve Merkezefendi Geleneksel Tp Dernei tarafndan dzenlenen, 11. Merkezefendi Geleneksel Tp Festivali kapsamnda 5-6 Haziran 2010 tarihlerinde Zeytinburnu Kltr ve Sanat Merkezinde gerekleen Bitkilerle Tedavi Sempozyumu elinizdeki kitapla kalc hale geliyor. Kitabn halkmz ve aratrmaclarmz iin faydal olacana inanyorum. Onurlandran btn katlmclara tekrar teekkr ediyorum. Murat Aydn Zeytinburnu Belediye Bakan
NDEKLER
Panel 1: Anadolu Halk lalar zerine Aratrmalar Tbbi Bitkiler ve Etnobotanik almalar Prof. Dr. Ayla Kaya Halk Arasnda Kullanlan Tbbi Bitkilerin Derlenmesi Prof. Dr. Kerim Alpnar Sivas Yresinde Yerel Bitkilerden Yaplan lalar Ecz. Mjgan er 11
19
29
Panel 2: Bitkilerle Tedavide Gncel Aratrmalar 1 Yeni la Gelitirme almalarnda Tbbi Bitkiler Do. Dr. ebnem Harput Eski lalar, Yeni Uygulama Alanlar Dr. Eren Akiek Aromaterapinin Fitoterapide Yeri Prof. Dr. Ulvi Zeybek 45
51
61
Panel 3: Bitkilerle Tedavide Gncel Aratrmalar 2 Alzheimer Hastalnn Tedavisinde Bitki Kkenli lalar Prof. Dr. lkay Erdoan Orhan Kanserde Bitkilerle Tedavide rnek Uygulamalar Do. Dr. Canfeza Sezgin Tbbi Bitki Aratrmalarnda Kaynak Olarak Eski Tp: Kokulu Gl rnei Prof. Dr. Ayten Altnta 67
73
79
Panel 4: Bitkilerin Tedavi Amal Kullanmnda Sorunlar Bitkilerin Tpta Kullanlmas Konusunda Sorumluluklarmz Prof. Dr. L. mr Demirezer Bitkisel rnler ve Gvenilirlikleri Prof. Dr. Tayfun Ersz 87
89
Panel 5: Tbbi Bitkilerin Korunmas, retimi ve Ticareti Tbbi Bitki Islah ve Yetitiricilii Prof. Dr. Ersin Ycel Trkiyede Tbbi Bitkilerin retimi ve Pazarlanmas Do. Dr. Yksel Kan Tbbi Bitkilerin Ekonomik Deeri: Ard rnei Yrd. Do. Dr. brahim Tmen 97
117
123
Panel 6: Tbbi Bitkilerin ve Bitkisel lalarn Mevzuat Bitkisel rnlerde Kalite Prof. Dr. Murat Kartal Tedaviye Yardmc ve Sal Koruyucu rnlerin Ruhsatlandrlmas Dr. Ecz. Asl Can Aca Bitkisel lalar ve Bitkisel la Mevzuat Prof. Dr. Bilge ener 143
149
153
Bitkilerle Tedavi Sempozyumu
Panel 1: Anadolu Halk lalar zerine Aratrmalar Tbbi Bitkiler ve Etnobotanik almalar Prof. Dr. Ayla Kaya Halk Arasnda Kullanlan Tbbi Bitkilerin Derlenmesi Prof.. Dr. Kerim Alpnar Sivas Yresinde Yerel Bitkilerden Yaplan lalar Ecz. Mjgan er
TIBB BTKLER VE ETNOBOTANK ALIMALAR

Prof. Dr. Ayla Kaya Anadolu niversitesi Eczaclk Fakltesi Farmastik Botanik Anabilim Dal
Dnyada says 750 000 - 1 000 000 arasnda olduu tahmin edilen bitki trnn 500 000 kadar tanmlanp isimlendirilmitir. Her yl 2000 civarnda yeni tohumlu bitki tr tanmlanmaktadr. Trkiyede doal yetien 11 400 kadar iekli bitki ve ereltinin yaklak te biri endemiktir. Dnya Salk rgt raporuna gre, dnya zerinde tbbi amalarla kullanlan yaklak 70 000 bitkinin 21 000 kadar ila sanayinde kullanlmaktadr. lkemizde ou doal yetien trlerin sadece 1000 kadar tbbi amala kullanlmaktadr. Farmakopeye kaytl bitki says ise 200den fazladr. Tbbi Bitkilerin Tarihi Bitkilerin tedavi amacyla kullanm insanlk tarihi kadar eskidir. Eski uygarlklarn tbbi bitkiler hakkndaki bilgilerini, kalan kitabeler ve arkeolojik materyallerden reniyoruz. Tarih ncesi dnemi: Yontma ta devri M.. 50 000 yllar -kitabeler ve arkeolojik materyallerMezopotamya dnemi: Smer, Akad ve Asurlar M.. 3000 yllar -kitabeler ve arkeolojik materyallerMsr dnemi: M.. 1550de yazlm bir papirste kaytl 450 kadar hastala rastlanm, nebati ve hayvani meneli ilalarn hastalklarn tedavisinde kullanld anlalmtr. Msrllar, Mentha x piperita L. (nane), Sinapis nigra L. (siyah hardal), Cassia acutifolia L. (sinameki), Papaver somniferum L. (haha), Scilla maritima L. (ada soan), Datura stramonium L. (tatula) gibi tbbi bitkileri kullanmlardr. Hitit dnemi: M.. 1500 yllarna ait Hitit tabletlerinde bulunan reetelerde adamotu, al, arpa, buday, safran, sarmsak.. gibi bitkilere rastlanlmtr. Grek dnemi: Dnemin nemli ismi Hipokrates (M.. 460-377), dneminde kullanlan 400 tr tbbi bitkiden ayrntl olarak bahsetmitir. Roma ve Bizans dnemi: Birinci yzylda, Dioskoridesin yazd Mdv ilalar kitabnda 600den fazla tbbi bitki hakknda etrafl bilgi bulunmaktadr. Galen ise bitkisel kkenli yeni preparat ve formller gelitirmitir. slam dnemi: slam uygarl dneminde Ebu Biruni, bni Sina, bni Baytar gibi b11
yk hekimler yetimitir. O devrin Trk bilgini mehur bn-i Sina (980-1037) yzden fazla ilm eser brakmtr. En byk eserleri ifa ve Kanun fit-Tbdr. Bu eserlerde 900den fazla tbbi bitki, hayvani ve inorganik kkenli ila yer almaktadr. Seluklu ve Osmanl dnemi: Bu dnemde mslmanlar 1600den fazla tbbi bitkiyi biliyordu. Avrupa ise Amerikann kefinden sonra ilave edilen yeni bitkilerle daha da zenginleti; bu bitkilere rnek Erytroxylon coca Lam. (koka), Cinchona sucdrubra Pav. (kinin aac), Theobroma cacao L. (kakao aac), Hydrastis canadensis L. (hidrastis), Polygala senega L. (senega) verilebilir. Yeni keiflerle fitokimyada da hzl ilerlemeler kaydedilmitir. 19. yzylda tbbi bitkiler zerinde nemli lde inceleme yaplmtr. Bu dnemde ila sanayi de gelimitir. 1806da afyondan saf morfin alkaloiti elde edilmi ve morfinin uyuturucu etkisi kefedilmitir. Bu sonu bitkilerde aktif madde aratrmalarn tevik etmi, ksa zamanda striknin, veratrin ve kinin alkaloitleri, 19. yzyln ortalarndaysa bitkilerden dier aktif maddeler (glikozitler, saponinler, reineler vs.) izole edilmitir. 19. yzyln sonlar 20. yzyln balarnda, vitaminler ve antibiyotiklerin kefi bilimde yeni sayfalar amtr. Bitkilerin tedavi etkileri hakknda aratrmalar halen devam etmektedir. Tbbi Kullanm Bitkilerin tamam ya da bir ksm kullanlr: Herba-bitkinin tamam, Radix-kk, Rizom-yeralt gvde, Tuber-yumru gvde, Bulbus-soan, Korteks-kabuk, Linumodun, Folia-yaprak, Flos-iek, Fructus-meyve, Semen-tohum, Stilus Stigma Bitkilerin ilemden gemesiyle elde edilen ksmlar kullanlabilir: Gummi-zamk, Reine-balsam Sadece etken maddesi kullanlabilir-MentolTentr, urup, hulasa, ekstre gibi galenik preparatlar halinde kullanlabilir. Tbbi Bitkilerin Toplanmas Tbbi bitkiler planl toplanmal, tabiat korumaya zen gsterilmelidir. Tbbi bitkileri toplayan kiinin tanmas iin en azndan temel botanik bilgisi olmaldr. Doru bitki toplamak iin herbaryum rnekleriyle karlatrarak bitkiyi tehis etmek gerekir. Tecrbelere gre taze toplanm bitkiler en etkili tedavileri salamaktadr. Taze bitkiler ubat sonu ile kasm sonu arasnda toplanabilir. K iin, en etkili olduklar zamanda toplanarak kurutulmu bitkilerden, belli oranda stok hazrlamak yeterlidir. Yapraklar, bitki iek amaya balad zaman toplanmaldr.
12
iekler, tamamen almadan veya tomurcuk halinde toplanmaldr. Kkler, bitkinin toprak stndeki ksmlar kuruduktan sonra toplanmaldr. Kabuklar, bitki yapraklarn dktkten sonra toplanmaldr. Meyveler, olgunlatktan sonra toplanmaldr. Bitkisel Materyalin Bileiklerini Etkileyen Faktrler 1) Genetik Faktrler: Kimyasal rk 2) Yetime artlar: klim (scaklk, k ve yamur), toprak (pH, ar metal ve verimlilik), evredeki bcek ve canllar 3) Hasat artlar ve kurutma: Hasat zaman (ieklenme ncesi, sras veya sonras), hasat sonras yaplan ilemler (ykama, soyma), kurutma (metot, sre ve scaklk) Kurutma ve Saklama Bitkiler, kkler hari, kurutulmadan ykanmazlar. Kurallara uygun toplanm bitkiler temiz bezlerin veya basksz ve boyasz katlarn zerine serpitirilerek glgeli, havadar ve scak yerlerde en abuk ekilde kurutulur. Kkleri, kabuklar ve ok sulu ksmlar kurutmak iin 35 dereceyi amayacak ekilde yapay scaklk da kullanlabilir. Dikkatle ykanm kklerin kurutulmaya braklmadan nce kk paralara ayrlmas daha doru olur. Tedavi preparatlarnda kullanlacak bitkiden iyi sonu alabilmek iin; Doru bitki Doru zamanda toplanmal Doru ksm kullanlmal Kurutma ve saklanma ilemleri doru yaplmal Ekstraksiyon yntemleri ve analizleri uygun olmal Bitkisel rn ila hazrlamaya uygun miktar ve doru bitki kimyasallarn iermeli artlara uygun olarak hazrlanan bitkisel rnn, standardize edilmi ve hijyenik artlarda ambalajlanmal Doru dozda alnmal Bitkisel rn ile ilgili bilimsel literatr doru deerlendirilmeli Doru tbbi tavsiye verilmeli Bitkisel ilalar ancak bu koullarda dier ilalarla ayn konumdadr; bu durum her ilacn etki-gvenirlilik-stabilite ve farmastik kalitesini korumak iin zen gerektiini ifade eder.
13
Bitkisel Droglarn Etkileri ve Kullanl Droglarn tedavi edici etkisi, miktarna, verilme ekline, kullanann fiziksel yapsna, droga tepkisine vs. baldr. Bitkisel droglarla hazrlanan ilalardan mucize etki beklenmemelidir. Tbbi bitkilerin tedavi edici etkileri yava fakat kalcdr. Beklenen fayda iin tedaviye uzun sre (3-4 hafta) devam etmek gerekir. Droglarn kullanlmasnda en yaygn usul infzyon (demleme) yntemidir. iek ve ince yaprak tayan droglar, infzyon yntemiyle her defa taze olarak hazrlanmaldr. Kk, kabuk, sert meyve ve tohum droglar dekoksiyon (kaynatma) yntemiyle hazrlanmaldr. Sklkla bavurduumuz hlamur, nane, kekik, adaay, rezene, papatya, vs. gibi bitkileri sadece basit rahatszlklarn tedavisinde kullanmalyz. zerinde yeterli toksisite testleri ve klinik deneyler yaplmam veya halk arasnda gvenli ve etkili kullanm uzun sredir bilinmeyen bitkiler tedavi amacyla kullanlmamaldr. Zira yanl bitki kullanm istenmeyen durumlara yol aabilir. Dnyada en ok satlan bitkisel ilalar, 200 milyon dolarn zerindeki sat hacmiyle Ginkgo biloba (Mabet aac) yapraklarnn standart ekstresi, 50 milyon dolarn zerindeki sat hacmiyle bir ginseng rn ve 40 milyon dolarlk sat hacmiyle bir sarmsak rndr. la sanayimiz ne yazk ki ok az bitkisel mstahzar rettiinden Trkiye ithal bitkisel ila ve aylarn kontrolsz pazar haline gelmitir. Pek ok bitkisel rn gda takviyesi snfna dahil edilip Tarm Bakanl izniyle yurda girmekte ve Salk Bakanlnn konuya gereken hassasiyeti gstermemesi yznden farkl standartlarda ok sayda yerli ve yabanc bitkisel rn kontrolsz ekilde kullanma sunulmaktadr. Bitki esasl ilalara bu kadar ok ilgi olmasnn sebeplerinden biri de birden fazla etkiye sahip olmalardr. Kalp-damar hastalklarndan souk algnlna, hazm dzenleyen tesirlerinden kanszla ve nce salk ve kendi doktorun kendin ol anlay insanlara cazip gelmektedir. Bitkilerin, sentetiklere gre yan etkilerinin olmamas ya da az olmas, Sentetik ilalarn ok pahal olmas, Tedaviye yeni giren sentetik bileiklerin bazlarnda tehlikeli yan etkilerin grlmesi, Bitkilerin ise uzun zamandr kullanldklarndan yan etkilerinin iyi bilinmesi,
14
bu eilimi artrmtr. Son dnemlerde bitkilere duyulan youn ilgiye, tp camias phe ve endie ile bakmaktadr. Bunun eitli sebepleri vardr. Tp Fakltelerinin eitim programlarnda bitkilerle tedaviyi iine alan bir dersin olmamas en nemli nedenler arasndadr. Avrupa (bilhassa, bitkisel ila endstrisinin gelimi olduu Almanyada) ve ABDde hi olmazsa alternatif ve tamamlayc tp ad altnda bu eitim verilmektedir. Ayrca Almanya, Fransa ve svirede doktorlarn %80i bitkisel ilalar dzenli olarak reetelerine yazmakta, Almanyada bitkisel ilalarn %80i eczanelerde hazrlanmakta ve %42si reeteli ilalar snfna girmektedir. Oysa lkemizde doktorlarmz, kkenini bilerek veya bilmeyerek reetelerine yazdklar pekok ila hammaddeleri (morfin, kodein, papaverin, kinin, kinidin, atropin, hiyosin, digitoksin, digoksin, sennozit, rezerpin, vinkristin, vinblastin, mentol, timol, kaliptol, ginkgo ve ginseng ekstresi vb. gibi) bitkilerden elde edilmektedir. Hastalarn doktorlara danmadan bitkisel rnleri kullanmalar ne kadar yanl ise, doktorlarn da bu konuda hastalarn yalnz brakmalar o kadar yanltr. lkemizde bitkisel droglar kontrolsz bir ekilde ila olarak kullanlmaktadr. Eczaclar tbbi bitkiler ve bitkisel ilalar konusunda niversite eitimi alm tek meslek grubudur ve tedavide kullanm amalayan her trl tbbi bitkisel rn, ila, tbbi ay gda takviyesi, sadece eczanelerde satlmaldr. Tedavide kullanlmas nerilen bitkiler Avrupa Farmakopesinde kaytldr. Eczaclarn temel bavuru kitab olan farmakopedeki standartlar sentetik ve doal ila hammaddelerinin kalite snrlarn belirlemektedir. Bilimsel temele dayanan ve yararlar kantlanm fitoteraptiklerin tedavide uygun bir yer almasnn salanmas eczaclarn olduu kadar, doktorlarnda kolektif gayretlerine gereksinim vardr. Bu durum lkemizde fitoterapinin yani bitkilerle tedavinin geleceini belirleyecek bir kstas niteliindedir. Trkiye Tbbi Bitkileri zerine Yaplan Aratrmalar Trkiyede kullanlan droglar=ila hammaddeleri zerine bilimsel aratrmalar 19. yzyl sonlarnda balamtr. 1976 ylndan balayarak iki ylda bir Bitkisel la Hammaddeleri Toplants BHAT adyla bitkilerle ilgili yaplan almalarn sunulduu, bilgi ve deneyimlerin paylald, tbbi bitkiden ilaca / bitkisel ilaca gei sorunlarnn konuulduu ve zmlerin tartld toplantlar dzenlenmektedir. Trkiye tbbi bitkileri zerine yaplan aratrmalar, konularna gre 4 ksmda toplanabilir:
15
Tbbi bitkilerin morfolojik ve anatomik zelliklerini inceleyen botanik aratrmalar Tbbi ve zehirli bitkilerin kimyasal zelliklerini inceleyen kimyasal aratrmalar Tbbi ve zehirli bitkilerin farmakolojik zelliklerini inceleyen farmakolojik aratrmalar Tbbi bitkilerin halk arasnda kullanmlar, etkileri ve isimlerini inceleyen folklorik aratrmalar zellikle cumhuriyet dneminde ilgi ekmeye balayan folklorik aratrmalar gnmzde ilgi ekmeye devam etmektedir. Trkiyede halk ilac olarak kullanlan bitkiler hakknda yaplan folklorik almalar, bu bitkilerin biyolojik tesirlerinin belirlenmesi ve esas aktif bileenlerinin ayrlmas almalar takip etmelidir. lkemizde mevcut zengin bitki kaynaklar ve aratrmac potansiyeli ile nemli sonular elde edilebilir. En nemli ila kaynaklarndan olan bitkilere, byk ila irketleri yeni yaplar iin yeniden byk ilgi gstermektedirler. WHO tanmlamasna gre, bitkisel drog ya da karmlarn olduu gibi veya deiik preparatlar halinde etkili ksm olarak tayan bitmi, etiketlenmi, tbbi rnler veya mstahzarlar bitkisel ilatr. Bitkisel ilalar ve uygulamalarn iyi anlamak iin onlarn botaniinin, kimyasnn, farmakolojisinin, toksikolojisinin ve klinik etkilerinin bilinmesi gerekir. WHO raporuna gre, dnya nfusunun %60 sentetik ilalar hi kullanmamakta, drtte ise kendi geleneksel kltrndeki bitkisel kaynakl ilalar kullanmaktadr. ABDde halen ticari olarak bitkilerden ekstre edilen ilalarn %75i etnobotanik bulgular sonucunda elde edilmitir. Etnobotanik Etnobotanik insanlarla bitkiler arasndaki ilikileri inceleyen bilim daldr. Bu tanm ilk kez 1896da John W. Harshberger tarafndan kullanlmtr. Etnobotanik almalar, bitkilerin bilimsel olarak deerlendirilmelerine ok nemli katk salar. Etnobotanik, tbbi ve gda kullanm olan bitkiler, gnlk hayatta bitkilerden faydalanma (rnein eitli aletlerin yapmnda) ve hatta etrafta bulunan bitkilere sadece isim vermi olmalar ile etnobotanik ilgi alandr. lkemizde etnobotanik almalar, zellikle tbbi bitkiler alannda younlamtr. Etnobotaniin ilgi alanna, bitkinin adlandrma, kullanlma, toplanma, yetitirilme ve gda ya da ila haline getirilme ekli, reetesi, tarifi, forml, bulunduu kltrde tad anlam ya da kullanlmayan bitkiler girer. Bitkisel malzemelerle yaplan rnler kullanmlar bitince abuk elden karlr. Bil16
ginin kaybolmamas iin, kullanm azalan hasr, sepet, tarm ve mzik aletleri yapm teknikleri belgelenerek envanterlemelidir. 2002 ylnda, Trkiye Bilimler Akademisi, Trkiye Kltr Sektr (TBA-TKSEK) kapsamna etnobotanik almalar da alarak, halkn bitkilerle ilikisini ilk kez envanterlemitir. Etnobotanik insanlarn bitkilerden yararlanma ekillerine gre bitkileri; tbbi, gda, yem, yakacak olarak kullanlanlar, katran, zamk, narkotik, ss, boya, el sanatlar, rzgar kesici, erozyon nleyici olarak kullanlan dier yararl bitkiler ve gzel kokulular, zehirli bitkiler, hayvanlarn sevmedii bitkiler, kt kokanlar vb. gibi yararl ve zararl kabul edilen bitkiler eklinde tanmlar. Etnobotanik almalar, farkl disiplinlerden uzmanlarn ekip almas ve farkl bilimsel tekniklerle tam olarak gerekletirilebilir. Etnobotanik, bir yrede kullanlan her trl bitkinin aratrlmas olduuna gre, yararlanlan tm bitkiler olabildiince saptanmal ve rneklemesi yaplmaldr. Ksa dnemli ya da dar bteli aratrmalar tek bitki grubu (rnein tbbi bitkiler, bir hastaln tedavisinde kullanlanlar gibi) ile de snrlandrlabilir. alma alannda kaynak kiilerle yaplan grmelerde sorulan soru ve anketlerle kullanlan bitkiler ve kullanm amalar renilir. Soru formunda, bitkinin yerel ad, bulunduu yer, kullanm amac, kullanlan ksm, kullanm ekli yer almaldr. Tbbi Bitkilerle lgili Sorular Kullanlan ifal bitkilerin adlar yi geldii rahatszlk Topland ay Topland yerler (mevki ad, bulunulan yere mesafesi) Toplanlan ksmlar Hazrlan (demleme, kaynatma, lapa/yak vb.) Kullanm ekli (Nasl uygulanr? A m tok mu kullanlr? Ne zaman, ne miktarda ve sreyle kullanlr?) Yerleim alanlarndan toplanan btn bilgiler derlenir. Bitki tanmlamalar yapldktan sonra, bilimsel yaynlar taranarak belirtilen kullanmlarla uyumlu bilgiler edinilip edinilmedii aratrlmaldr. Daha sonra bitkiler familyalarna gre alfabetik olarak sralanrlar. alma sonunda verileri listelemek deil, bunlar biraraya getirerek kltrel bir btnlk oluturmak amalanmaldr. almalarda elde edilen verilerin herkesin alabilecei kitapcklar eklinde basm, gen kuaklarn bu bilgiye eriimi ve
17
sahip kmas asndan son derece nemlidir. Ayrca bitkilerden yararlanma eitliliinin anlalmas doa koruma, genetik kaynaklar ve biyoeitliliin korunmas almalarna da katk salayacaktr.
Kaynaklar Baer, K.H.C. Fitomed, 5: 8-11, 2008. K.H.C. Baer, Honda G., Miki, W. Herb Drugs and Herbalists in Turkey, 1986. Baytop, T., Trkiyede Bitkiler ile Tedavi, 1999. ubuku, B., Merili,A., Mat, A., Saryar, G., Slpnar, N., Merimli, F., Fitoterapi yardmc ders kitab,2002. Demirezer, . Modern Fitofarmakoterapi ve doal farmastikler, 1: 3, 2009. Ertu, F., Tmen, G., elik, A., Dirmenci, T., Tba Kltr Envanteri Dergisi, 2: 201, 2004. Ertu, F., Etnobotanik Notlar, 2009. Kaya, A., Doadan Sala Ders Notlar, 2007. Cansaran, A., Kaya, .F., Tba Kltr Envanteri Dergisi, 5:136-138, 2006. Merili, F. Fitomed, 2: 7, 2008.
HALK ARASINDA KULLANILAN TIBB BTKLERN DERLENMES

Prof. Dr. Kerim Alpnar stanbul niversitesi Eczaclk Fakltesi Farmastik Botanik Anabilim Dal (E)
Canllarn yaamlarn srdrebilmeleri deien doa koullarna uyum salamalarna baldr; salayabilenler yaar, salayamayanlar yok olur. nsan da sorgulama yetenei sayesinde evresiyle uyum salayarak yaamn srdrebilmektedir. nsann gda ya da tedavi iin bitkileri kullanmay igdleriyle davranan hayvanlar gzlemleyerek rendiine inanlr. zellikle yerleik yaama geile ok ynlleen bitki - insan ilikisi, yaznn icadndan nce szl, sonra da szl ve yazl olarak, nesiller boyu aktarlan bir botanik kltr oluturmutur. Botanik kltrnn temeli olan bitki - insan ilikisinin aratrlmasyla Etnobotanik bilim dal ilgilenir. Greke halk anlamna gelen ethnos ile bitki anlamna gelen botane veya botanikos szcklerinden oluturulan Etnobotanik terimini ilk kez Pennsylvania niversitesinden John William Harshberger (1869-1929) 1895de szl, ertesi yl da yazl olarak kullanmtr. Botanik kltrn aratrmayla salk, alk ve evre sorunlarnn zmne katk amalanr. Bu nedenle aratrmalar, sadece halk arasnda tedavide kullanlan bitkilerin yresel adlar ve kullanl ekillerini listeleme dnda, srdrlebilir kalknma erevesinde bitkilerin kullanm ve toplum yararna sonular deerlendirme nerilerini de kapsamaldr. Halk arasnda tedavide kullanlan bitkilerin bilgisinin derlendii ve gncel bilgiyle deerlendirildii aratrmalar nemli sonular verebilir. Gnmzde kullanlan bitkisel ilalarn %74 derleme almalaryla ortaya kmtr. Halk arasnda tedavide kullanlan bitkilerle ilgili bilimsel aratrmalarla, hzla deiim geiren toplumlarn geleneksel botanik kltrlerinin kaybolmas engellenebilir ve gelecekte tedavi alannda kullanlabilecek bitkiler belirlenebilir. Halk arasnda tedavide kullanlan bitkilerle ilgili aratrmalar asndan bulunduumuz corafya byk frsatlar salar. Binlerce yldr eitli uygarlklara ev sahiplii yapan, yaklak te biri endemik, 11 400 kadar yabani bitki eidini barndran corafyamz ifal bitkilerden yararlanma konusunda zengin birikime sahiptir. evresin19
deki bitkilerin tedavi edici ynlerini deneme yanlmayla renmi ve yeni kuaklara binlerce yldr aktaran bu corafyann insanlarnn bilgi birikimleri, tm aamalar Bilimsel Aratrma lkelerine uygun titizlikle deerlendirilmelidir. Byle bir aratrmann aamalar ksaca Aratrma ncesi, Aratrma, Aratrma sonras olmak zere 3 balk altnda toplanabilir: 1. Aratrma ncesi: Bu aamada ilk i olarak aratrma kapsam net ortaya konmal, aratrma blgesi snrlarnn iyi belirlenmeli, aratrc says, aratrmann btesi ve sresi gz nne alnarak ayrntl alma takvimi hazrlanmaldr. Olabildiince eksiksiz sonu iin aratrma blgesi geni tutulmamaldr. Bir ilde, hatta yzlm daha kk olsa da, farkl demografik yaps olan kyleri kapsayan bir ilede halk arasnda kullanlan tbbi bitkiler aratrmas sonucunun tatmin edici olmas zordur. Bir aratrmann eksiksiz ve ayrntl olduu lde deerli olduu unutulmamaldr. Bir blgede tatminkar olmasa da aratrma yaplm olmas, blgenin bir daha ele alnma ihtimalini kaldrmakta ve blge tam incelenmemi olarak kalmaktadr. Daha nce aratrlmam bir blgeyi semek aratrmaclara daima cazip gelir. Aratrmalarda bazen ele alnacak bitkilerin saysn azaltaca dncesiyle sadece belli hastalklarda kullanlan bitkiler hedeflenir. Oysa bilgi alnan yerel kiilerin hastalklar tehis edememe ihtimali veya bitkinin dorudan hastalk yerine belirtisini kaldrmaya ynelik olabilecei gz nnde bulundurulmaldr. Bu gibi kstlamalar bitkilerin geleneksel tedavide kullanmlaryla ilgili balantlar kurulmasn da engelleyebilir. Ayrca hastalanmadan nce koruyucu olarak da baz bitkiler kullanlabilmektedir. Bu da bu tip bitkilerin aratrmada yer almamasna neden olabilir. Aratrma ekibinde yerel dili bilen, blgede yetimi veya tannan ya da en azndan blgeyi adetleri vs. bilen, kiilii, sosyal durumu, taraflar arasnda ba kurabilme yetenei olan bir aratrmacya, toplanan bitkileri tanmlayabilecek bir uzmana ve bitki-salk konusunda eitimli bir eczacya mutlaka yer verilmelidir. Ayrca bir farmakolog ve hekimin de ekipte bulunmas yararldr. Bu kiilerin alan almalarna katlarak konularyla ilgili kabilecek ayrntlar yakalayabilmelerine imkn tannmaldr. Yllarca srecek ve altndan kalklamayacak bir aratrma projesi yerine kk lek20
li ve yeterli bilgi temin edilebilecek bir proje hazrlanmas daha uygundur. Aratrma btesi de titizlikle hesaplanmaldr. Ciddi hazrlanm aratrma projelerinin desteklenme anslar daha yksektir. Aratrmaya balamadan nce blge, yre halk ve bitkiler hakknda fikir edinmek amacyla, haritalar, yakn blgelerde gerekletirilmi benzer almalar biraraya getirilmeli ve el altnda bulundurulmaldr. n bilgilerin ardndan, alan almasna balamadan nce blge idarecileriyle ibirlii olanaklar aratrlmal, resmi bro veya niversitelerden ilgili kiilerle iliki kurulmal, aratrmaya yardmc olabilecek kiiler hakknda neri ve izin alnmaldr. Aratrma blgesinde yaayan insanlara aratrmann amalar anlatlmal, aratrmann her aamasnda kendileri ile temas halinde bulunulmaldr. 2. Aratrma: Aratrmadan nce edinilen veriler dorultusunda harekete geilir. Aratrmann baarsnn, titizlikle gerekletirilecek bilimsel derleme ve dayanan oluturan bitkilerin zenle biraraya getirilmesine bal olduu unutulmamaldr. Bu aamada uygun bir bitki presi, bitki rnekleri toplama aletleri, ses kayt cihaz, fotoraf makinesi, video kamera, poet, suya dayankl not defteri, kalem hazr bulundurulmaldr. Bilimsel derlemenin bilgi kayna olacak olan yre insanyla beraber yaplacak alan almas, aratrmann en can alc aamasdr. Bitkileri grmek ve tanmlarn yapmak zere rnek almak iin en uygun zaman iekli veya meyveli olduklar ilkbahar veya yaz aylardr. Bitkileri toplama, kurutma, etiketleme, herbaryum rnei haline getirme ve tanmlama yntemleri aratrma ekibinde yer alan uzmann sorumluluundadr. Herbaryum rneklerinin etiketlerinde trn morfolojik ve ekolojik zellikleri, hangi bitkilerle birlikte yetitii, alanda bolluk durumu, ieinin rengi - kokusu, meyvesinin rengi - kokusu ve kuru halde gzlenemeyecek dier zellikleri ve gerekli bilgiler yer almaldr. Aratrmada, bilgi kayna olarak genellikle konukan ve bitkiler hakknda bilgili yresel uzman kadn ve yallar tercih edilir. Baz aratrmalarda bu uzmanlarn hayat ve uzmanlama hikayelerine de yer verilir. Yre ve bilgi verecek kiiler belirlendikten sonra bilgi derlemek iin gzlem ve grmelere balanr. Yresel uzman olsun olmasn, kaynak kiinin zelliklerine (ad, ad21
res, cinsiyet, doum yeri ve tarihi, okur - yazarlk durumu, konuabildii dil ve resmi eitim grd yl says, meslek ve etnik zellikleri) aratrmada yer verilmelidir. Dorudan bitkileri kullanan blge insanyla yz yze konuarak derleme yapmak esastr. Internet, telefon, faks ya da mektup yz yze konumann yerine geemez. Ayrca bir arada bulunmak geleneksel bilginin pratie dntrlme srecinin de anlalmasn salar. rnein, eer yetitiriliyorsa, bitkilerin ekilmesi, kurutulmas ve ila haline getirilmesi hakknda sorular grme srasnda sorulabilir, bunun iin gzlem yapmak ve bu insanlarla bir sre bir arada olmak gereklidir. Ancak bu tip derleme almalar Trkiyede eitli nedenlerle pek yaplamamaktadr. nsanlarn ak olmayan ilikilerden holanmadklar unutulmamaldr, yre insanyla yaplan grmelerde oluabilecek gvensizlik aratrmann baarsnda en nemli engeldir. Blgede yetien tbbi bitkilerin korunma ve alternatif gelir kaynaklar yaratma konusunu blge genlerine anlatarak iyi ilikiler kurulabilir ve gven yaratlabilir. Zamanla kurulan gven ilikisiyle blge insan kendi kltryle ilgili bilgileri yava yava vermeye balar. Derleme srasnda bazlar ertelense ya da deitirilse de, derlemeden nce grmede ele alnacak konular ve sorular listelenebilir. Cinsiyet, ya, sosyal pozisyon, etnik kimlik veya dini konular grmenin gidiatn etkiler. rnein, konuya gre deise de, kadn bilgi derleyiciler kadnlardan, erkek bilgi derleyiciler ise erkeklerden daha iyi bilgi edinir; gen aratrclar itibar sahibi yallardan derleme yaparken zorlanabilir. Grmelerde gven oluturulmas, aratrmacnn, yalnz sosyal statsyle deil cevap veren zerindeki etkisiyle de ilgilidir. Bunun iin yre insanyla ayn seviyede ve ekilde oturmaya dikkat edilir. Grmeye nazik bir slupla balanp ayn ekilde bitirilmelidir. Blgede gzlenen dier adetlere mutlaka uyulmaldr. Yre insannn kulland szckler, anlatm tarz, yresel kullanlan jest ve mimiklerin nceden renilmesi yararldr. Kiisel gelir veya salk koullar gibi hassas konularda bilgiler, bakalarnn olmad ortamlarda derlenmelidir. Geleneksel botanik kltrnde yer alan bilgileri derleme grmelerinde deneyim gerekir. Bilgi derlenirken, soru yneltmek, cevaplar dinlemek, vcut dilini okumak, grmenin dinamiini gz nnde bulundurmak, sz ve yorumlar olabildiince birarada kaydetmek gerekir. Aratrclarn yetitikleri yerde edindikleri dnyaya bak alarn ve kltrel filtrelerini daima beraberlerinde tadklar unutulmamal22
dr. Farkl kltrden gelen aratrmaclar bilgilerin derlenme yntemlerini ister istemez deitirilebilir. Bu durumda aratrc kendi inan ve adetlerini brakarak tarafsz davranmal ve farkl bir bak asyla deerlendirme yapmaldr. Objektiflik, yre insannn dnce ve duygularn serbeste ifadesine imkan verilmesini, iyi bir dinleyici olunmasn salar ve daha nceki gzlem ve sonulara benzer beklentileri engeller. yi bir grmeci iyi bir dinleyicidir. Grmelerde yorum ve sorularla insanlarn konumalarn kesmek, cevab kolaylatrmak iin araya girmek, konumann itenliini ve akcln bozar. Net cevaplar iin soru sormak yerine, bilgi veren kiilerin, kendi szckleri ile ayrntl bilgi verebilmelerine imkan salamak nemlidir. Bilgilerin derlenmesinde yre halknn dilinden konumak ok nemlidir. Yre insanyla konumann ritmi, uzunluu ve muhtevas kltrden kltre deiir. Aratrc grmenin yresel slubuna uymaldr. Grmede aceleci davranlmamal, yre dndan olunduu unutulmadan her zaman nezaket korunmaldr. Bilgi verecek kiinin zenginlii ve dini inanlar konusunda zellikle dikkatli davranlmaldr. Bilgi derlenirken, yre insannn gizli tutmak istedii bilgi olabilecei hatrlanmaldr. Yre insan, kendilerinden bahsedilmemesi kouluyla bir takm bilgileri verebileceklerini ifade edebilir. Baz kiiler ise politik basklardan korkarak, isim vermeyebilirler. Bilgi derleme amacyla yaplan grmelerde sorularn bazs nceden hazrlanrken dierleri konumann akna gre ortaya kabilir. nceden hazrlanacak soru rnekleri, aadaki ekillerde olabilir: rnein, Blgede bitkiler ne ekilde gruplanmaktadr? ya da Ba arsna kar kullanlan bitkiler arasnda hangisi en etkilidir veya Belirli bir bitkinin doru adn ka kii biliyor? Yz yze grmelerde yre insannn sorulara her zaman kendi szckleriyle cevap vermesi istenir. Sorular hibir ekilde ynlendirici olmamal, bilgi verenlere bamsz cevap imkan salanmaldr. Bu yntem bilgilerin gvenilirliini de arttrr. rnein, Bu bitkinin ad ebegmeci mi? ya da Bu bitkinin ad nedir? eklindeki sorular bask yaratabilir. nk bu tip bir soruyla karlaan insan, soruya uygun cevap verme zorunluluu hisseder ve bazen uydurur. Bu nedenle bu tip sorulara verilen cevaplar her zaman gerei yanstmazlar. Onun yerine soru, Bu bitkinin bir ad var m? eklinde olmaldr. Bu ekilde, kiiye soruyu bilmiyorum veya Bitkinin
23
bir ad yok eklinde cevaplama imkan salanacaktr. Gnlk konumada genellikle, evet-hayr, doru-yanl, burada-orada eklinde kesin yantlar olan iki seenekli sorular sorulur. Ancak gerein bu iki seenek arasnda olmas ihtimali de olduundan grmelerin banda bu ikili sorulardan kanmak gerekir. Yz yze grmelerde nceden hazrlanm anket eklinde sorular da sorulabilir. Anketlerde yantlar evet veya hayr, doru veya yanl eklinde olan iki seenekli sorular sorulur. Bu tip sorularn cevaplar arasna, farkl cevap verme imkan veren dier kk da konmaldr. Cevab ksa sorular deerlendirme kolayl nemli bir avantajdr. Bazen bitkileri kullanan ve kullanmayan insanlarn bulunduu toplulukta kullanm skln belirlemek gerekir. Bu durumda dorudan Papatya ayn ila olarak kullanr msnz? eklinde iki seenekli ya da Ba arsna aadaki bitkilerden hangisi en iyi gelir? a)Nane, b)Ihlamur, c)Sar kantaron d)Dier eklinde oktan semeli sorular sorulur. Bu tip sorularn cevaplar, serbest grmedekilere oranla daha kesin bilgi salar. Anketlerde bazen Bu bitkinin ad nedir?, Nasl hazrlanr?, Bitkilerin tbbi zelliklerini kim retti?, Bunun yerine neden bunu kullanyorsun? gibi rastgele sorgulama da kullanlabilir. Kim? Niin? Ne? Nereye? Ne zaman?, Nasl? eklindeki sorularn cevaplar alnr. Balangta bu tip sorular, aratrcy memnun etmek ya da ilgi gsteriyor olmak adna uydurma cevaplarla geitirilebilir, bu sorular, gven salandktan ve yre hakknda bilgi edindikten sonra sorulmaldr. Eer zorunlu deilse, nceden hazrlanm sorularn proje sonuna doru sorulmalar istenir. Bylece, yre insannn kendi terimleriyle kltrn aktarmasna imkan tannr. statistikilere gre iki seenekli sorularda doru cevab tahmin etme yzdesi 4050dir. Bu oran, oktan semeli sorularda biraz azalr. Boluklarn doldurulduu sorularda daha da azalr. Konuarak elde edilen cevaplarda ise doruluk oran en azdr. Bu nedenle, bir anket uygulamasnda doru neticeler elde etmek iin, oktan semeli ve boluklar doldurma eklindeki sorularn, iki seenekli sorulardan daha az olmalarna dikkat edilir. Ayrca sorular iyi seilmi, verilen cevaplar dikkatle kaydedilmi olsa bile, yre insan bazen, kasten yanl bilgiler verebilir. Hemen her toplumda, dardan gelenlere kar kukuyla davranan veya bakalarnn verdii cevaplara kar kanlar bulunabilir. Bunun nedeni bazen elenmek, bazen de aratrcy aptal yerine koymaktr. Baz kiiler de bilgilerini abartmak ve stnlk kazanmaya almak iin uydurma ad ve kullan24
llar retirler. Yanl bilgi verildiini farketmek, deneyimle kazanlabilecek bir itir. Aratrma yaplan toplumda bir sre geirdikten sonra, doru cevaplar ve iten kiiler anlalr. Yresel konuma tarz ve snflama sistemleri bilgisi arttka, netleen yneltilen sorulara yre insan da ak ve ayrntl cevap verebilecektir. Not defteri, ses kayt cihaz, fotoraf makinesi ve video kamera ile saptanan veriler, aratrcnn hem ahsi hem de aratrma konusu toplumun arivi iin deerli kaytlardr. Geleneksel derleme ynteminde, tm soru ve cevaplar deftere not alnr. stenirse defterler ikiye blnerek ilk blme verilen cevaplar kaydedilir dier blme gzlemler ve yorumlar eklenir. Gn sonunda notlar gzden geirilir, varsa ek gzlemlere yer verilir. Derlenen bilgileri ieren sayfalarn fotokopileri istenirse yre insanna da verilir. Alanda bitkilerle ilgili gzlemler uzun sre korunacak bir not defterine kaydedilir. Not tutarken eitli yollar izlenebilir ancak rnekler toplanrken not tutulmas esastr, bellee gvenilip ertelenmemelidir. Baz aratrclar bo deftere not alrken bazlar nceden iaretlenmi defter kullanrlar. Bazlar da derlenen bilgileri bitki rneinin yanna ilitirir, sonradan bitkileri deitirirken bu notlar deftere geirirler. Sayfalar nceden dzenlensin veya dzenlenmesin, not defterleri arazi artlarna uygun kalitede olmaldr. Sayfalar suya direnli, slanrsa yapmayan, asit iermeyen kttan, cildi esnek ve dayankl, olmaldr. Botanikiler normal defter kullandlarsa toplamann ardndan notlarn bilgisayara geerler. Yazlarn silinmesini nlemek iin sudan etkilenmeyen kalemler kullanlmaldr. Arazi notlar fotokopide zor okunur, kurun kalem yerine tkenmez kalemle tutulmalar tercih edilir. Not defterine yazma ekli, projenin amacna ve kiisel istee gre deiir. Bu konuda aratrclar baz temel bilgileri uygulamak artyla zgrdrler. rnein sayfann stne alma gnnn tarihi atlr. Sayfalar arasna karbon kad yerletirilerek bitkilerin tanmnda yararlanmak zere alnan notlar oaltlr. Not defterine u bilgiler kaydedilmelidir: Yre halknn bitkiye verdii ad (yresel ad). Yrede konuulan dil yazlamyorsa, konuma kayt cihazyla kaydedilir, sonradan dil bilen bir uzman tarafndan yazya geirilebilir. Bitkinin adnn anlam ve kkeni mutlaka aratrlr. Hayat ekli Yre insannn bitki iin kulland snflandrma Yre insannn bitkiyi tanmlarken yararland zellikler. Genellikle insanlar bitkiyi hemen tansalar da, ifade ederken bitkiye ait bir zellii dile getirirler. Bu
25
zellikler genellikle 5 duyu ile ilgilidir. Bitkinin yresel kullanm ve hazrlan Arazide kaydedilen bilgi rnek toplama sonrasnda yre insanlaryla grlerek geniletilebilir. Eer buna imkan yoksa rnek toplanrken olabildiince ayrntl bilgi toplanmaldr. Bilgi veren kiiler. Kiinin ad, ya, cinsiyeti, adresi ve meslei kaydedilmelidir. Ayrca bitkilere kar zel bir ilgisi varsa, mesela geleneksel tedavi uygulayan bir halk hekimi, ebe veya marangozsa mutlaka belirtilir. Alanda bilgi derlenirken tekrardan kanmak iin ksaltlarak kaydedilen veriler bilgisayara dikkatli aktarlmaldr; kullanlan ksaltmalar, aratrmann ileri aamalarnda karkla ve yanl sonulara neden olabilir. Ayrca edinilen veriler, rnein arazi notlar, kaybolabilir veya alnabilir, bilgisayara kaydedilen veriler, dijital kamera grntleri silinebilir, kalitesiz kada veya kalc mrekkep kullanmadan yazlm notlar zamanla yok olabilir, slaytlar bozulabilir. Aratrma materyali bitki rnekleri nemli havada ryebilir veya bceklerce yenebilir. Bu nedenle verilerin kaybolmas veya bozulmasn nlemek iin aadaki nlemler alnmaldr: Aratrmann her aamasnda yksek kaliteli malzeme kullanlmaldr. rnein, basm ve yazm ilerinde kullanlacak katlar asitsiz olmaldr. Verilere k, nem ve zararllarn zarar engellenmelidir. Bitki rnekleri en az iki tane hazrlanmaldr. Arazi notlarnn fotokopileri ekilmelidir. Bilgisayar disketleri, fotoraflar veya dijital kamera grntleri yedeklenmeli ve ayr saklanmaldr. Verileri bakalarnn kullanmalar engellenmelidir. Birok aratrc, grmeleri ses kayt cihazna alarak ariv oluturur. Ancak ses kayt cihaz kullanmnn baz dezavantajlar da vardr. nsanlar sesleri kaydedilirken daha az konuurlar. Kiiye mikrofon uzatmak rahatsz edebilir, mikrofonun elbiseye monte edilebilen tipten olmas istenir. Ayrca yaplan kaydn deifresi daha ok zaman alr. Hangi yntem seilirse seilsin, yre insanna sesinin kaydedilme sebebi, kaydetme ve sonularn kullanlma ekli aklanmal ve mutlaka kayttan nce izin alnmaldr. Ses cihaz hibir zaman saklanmaz, istenirse kasetten bir kopya kiilere verilir. Dikkatli davranlsa da, bilgi derlenmesi esnasnda kltrel farkllktan dolay sorunlar kabilir. Yre insanlar, arazi almasnn sonularn gzden geirirken soru ve
26
cevaplar incelemek isteyebilir. Bu durumda ses kaytlar veya kaydedilen soru - cevaplarn fotokopileri verilir, konumalarn kayt cihazna kaydedilmesinin nemi yine ortaya kar. Baz aratrclar hem eitim amal kullanma, hem de dokman olarak grmeleri video kameraya ekerler. Polaroid kamerayla ekilen toplu fotoraflar yreden kiilere verilerek sempati kazanlr. Bu fotoraflar esas kamerayla yaplacak ekimler iin test mahiyetinde de kullanlabilir. Derlenen bilgilerin sonradan dorulanmas gerekebilir. Bu amala yre insanndan, rnein tedavi amacyla kullandklar bitkilere ait bir liste veya birer herbaryum rnei hazrlamas istenebilir. Ya da aratrma blgesinde sk grlen hastalklar mevcutsa, her hastaln tedavi ve ayrntl belirtilerinin derlenmesinde sz sahibi dier yre insanlaryla ayr grmek gerekebilir. Bu durumda bilgi verenlerin gittikleri okuldan, yaama koullar gibi genel bilgilere, hastal sz konusu yntemle tedavi eden kiinin, geleneksel yntemler uygulayan biri mi yoksa bir tp doktoru mu olduuna kadar ayrnt gerekebilir. Aratrmada yre halknn bitkileri alglama ekillerine dikkat edilmelidir. Bilginin derlenmesinde yerel halkn kendi ifadeleriyle yapt snflama, kulland ller, hastalk ve belirtilerine ait kulland szckler deitirilmemelidir. 3. Aratrma sonras: Aratrmay tamamlama - bitirme kararnda incelenen blgenin bykl, incelenmemi yerleim yeri kalmamas, blgenin floristik zenginlii ve aratrcnn deneyimi rol oynar. Aratrmann tamamlanmasyla, elde edilen tm verilerin bir araya getirilmesi aratrmann en zevkli ksmdr. nsani taraf unutulan, blge insanlarnn ilgisini ekmeyen ve harekete geirmeyen aratrmalarn baarl saylamayacan unutmadan aratrma raporu hazrlanr. Bu raporda, blgeyle ilgili nceden bilinenler, aratrma srecinde elde edilenler, izlenen yntem, tartma ve sonu gibi blmler yer alr. Grnt yazl raporun anlalmasna yardmc olur. Bu nedenle raporda bir iein yakndan veya geleneksel kullanl ekline ait ekilmi fotorafna yer verilmelidir. Fotoraflarda kontrast yksek olmal, parlak kada baslmal ve ekildikleri yerleri belirten resim altlarn iermelidir. Raporda ve yaplacak yaynda, renkli veya siyahbeyaz tablolara da yer verilmesi uygundur. ekildikleri zaman ve yer hakknda bilgi veren renkli slaytlar, dijital grntler szl sunumlar da gzelletirir. Dikkatli tarihlenen ve kaydedilen dijital fotoraflar ni27
telikli birer veridir. Kameray farkl kiiler kullanyorsa, fotoraf eken fotorafnn ad yazl veya szl olarak sunulacak raporda yer almaldr. Grntnn belirgin zelliklerini ne karan, elle veya bir bilgisayar yardmyla basitletirilerek izilmi ekiller raporlarn sunumunda yararldr. Bu ekilde bir iee ait enstantane yerine, yapraklarn, ieklerin, meyvelerin ve tm bitkinin grnne ait nemli ksmlar ne karlabilir. Ayrca gerekli anatomik incelemeler iin canl rneklere (kk, gvde, iek, meyve, tohum veya toprakst ksmlarndan oluan) ait koleksiyonlar hazrlanabilir. Bitkileri bilimsel adlarna gre alfabetik olarak sralayarak elde edilen verileri bilgisayara ilemek en sk izlenen yntemdir. Aratrclar, elde ettikleri bilgiyle ilgili her trl dokman ve dayanan oluturan bitki koleksiyonunu ispat materyali olarak saklamak zorundadr. Aratrclar raporu, akademik evrede sunarken teknik dil kullanrlar. Ancak, aratrma sonularnn hkmet temsilcilerinin kararlarn etkilemesi veya geni halk kitlesine ulamas isteniyorsa kolay anlalabilir bir dil yelenmelidir. Aksi takdirde, abalar byk lde boa gider. Bilimsel yazmak ve halk diliyle konuabilmek bir beceridir. Aratrmalarda fikirlerin, basit ve kesin ifadesi nasl salanr? Yazl sunumlarda konuma dili yelenmelidir. Seilen tmceler ksa ve net olmal, anlalmaz ksaltmalardan kanlmaldr. Ksaltmalar kullanlacaksa ilk paragrafta basit szcklerle aklanmaldr. Metnin yanlsz olabilmesi iin tekrar gzden geirilmelidir. Metin yksek sesle okunarak dinlenmeli, bir iki gn aradan sonra yeniden okunmaldr. lk taslakta zeri izilmi birok tmce, deitirilmi szckler, eklenmi pasajlar ve baka deiiklikler bulunacaktr. kinci taslan daha temiz ve sonu raporunun yanlsz olmas beklenir. Oluturulan yazl raporun bir kopyas bilginin derlendii yerin ktphanesine gnderilir. Yerel yneticilerin ve basnn katlaca halka ynelik toplantlar ve syleiler dzenlenir, halkn tedavide geleneksel olarak kulland bitkiler, mevcut durum, yanl uygulamalar ve gelecekte yaplmas gerekenler hakknda bilgi aktarlr. Aratrma sonularnn blge insanyla paylalmamas durumunda aratrmann bir yan eksik kalr, aratrcnn kar iin tek tarafl olarak gerekletirilmi olduu akla gelir. Oysa gnmzde bilim insanlar etik deerler konusunda da topluma nderlik etmelidir.
28
SVAS YRESNDE YEREL BTKLERDEN YAPILAN LALAR

Mjgn er Eczac, Aratrmac-Yazar Seluk Ecza Deposu Sivas ubesi Mesul Mdr
Halkn hastalk hakknda gr ve dnceleri, kulland ila ve uygulamalarla ilgilenen halk hekimlii zengin folklorik malzemelere sahiptir. Eski alardan bu yana halk bitkileri tedavide kullanm, bitkilerle tedavi nemini korumutur. Vcuttaki biyokimyasal olaylar bilinmese de ifal bitkiler panzehir gibi kefedilerek tedavide kullanlmtr. Son yllarda bitkilerle tedavi konusu daha fazla ilgi grmektedir. Zengin bir floraya sahip lkemizin tbbi bitkileri bilgi tarih kaynaklarda da rastlanr. Halkn sala verdii nem, tbbi bitkilerle tedavi ve ilgili szl kltr geleneksel halk hekimlii konularndandr. l yapmnda en ok bitkileri kullanan halk hekimlii bilgi ve uygulamalarndan modern tpta yararlanr. Bitkilerle tedavi bilgi ve zen gerektirir. Birden ok etkisi olan bitkisel rnlerin, gda, baharat, boyar madde ve ila olarak kullanmlar nemlidir.1 Hasta olmadan nce hekimi ar atasz koruyucu hekimlik hakknda, inan ve szl gelenekte yaayan evrensel bir ifadedir. Her otun bir ifas vardr, Yemekleriniz ilalarnz, ilalarnz yemekleriniz olsun szleri de bitkilerin hastalklardan koruyucu ve iyiletirici etkilerini belirtmekte kullanlr. Halkmz, baharda, ebegmeci, evelik, yemlik, gugu, madmak, srgan, gelinparma vb. bitkilerle ifal yemekler yapar. Lokman Hekim hakkndaki bitkiler ve ifalarna dair efsane ve yine Lokman Hekime atfedilen beslenme ve sala dair Aart (st-yourt ve bunlardan elde edilen gdalar) ve gerti (sebze, yeil bitki) yerim, Lokmandan bana ne?2 sz halk hekimliinde halk bilgelii bakmndan ayr nemdedir. Halk zellikle yresinde yetien bitkileri iyi tanr ve tedavide kullanr. Szl gelenekte bilgi insan hafzasnda saklanr, hem bilinen tbbi droglar hem de ila olarak kullanlan bitkilerle yaplan te1 2
Turhan Baytop, Trkiyede Bitkilerle Tedavi, stanbul, 1984, s. 7.
Sivas yresinde sylenen bir ataszdr. ifal bitkiler taraftar olarak salk ve tabiat bilimleri konusunda alm olan Paraselsus (1493-1541) Tm allklar, otlaklar ve dalar, tepeler birer eczanedir. szyle nemli bir tespitte bulunmutur. Bkz. Kadircan Keskinboa, Doal Eczaneler, ayrlar, Bilim ve Teknik, S. 179, Ankara, 1982, s. 1.
29
daviler tp tarihinin yaayan uygulamalardr. Trkiyenin yz lm bykl asndan ikinci, yerleim birimi says asndan birinci ehri Sivasta, yaklak 430 endemik tr olup bitki eitlilii ve endemik bitkiler asndan nemlidir. Yaplan almalarda bulunan yeni trlerle bu say artmaktadr. Sivas Hafik ilesi Karayn-Celalli arasnda Akn Akpulat tarafndan yerli bir ssen tr (ris sp.) bulunmu ve bitkiye Iris celikii Akpulat & K. I. Chr. ad verilmitir.3 Bu almada Sivas yresindeki tbbi bitkilerin kullanmlar zerinde yapm olduumuz aratrma ve derlemelere yer verilecektir.4 Al Al aacnn olgun meyveleri, bir sonbahar yemii olduu gibi halk hekimliinde de kullanlr. Bilimsel ad Crataegus monogyna Jacq. olan tre Zarada kei alc, Divriide srslk, Gemerekte yemen ad verilmektedir. Kk krmz meyveli bu al trnn iekleri kalp arpntsnda suda kaynatlarak iilir. Al aacnn yaprak ve ince dallar da suda kaynatlarak eker hastalnda a karna iilir.5 Suda kaynatlm al yaprandan yaplan ay ses tellerini amak iin de iilir. Sivas Zara yresinde, Koyun alc olarak bilinen tr; Crataegus szovitsii Pojark., akr alc / godon alc olarak bilinen tr; Crataegus tanacetifolia (Lam.)Pers., Zarada it alc, Gemerekte krmz al denilen tr; Crataegus orientalis Pall. ex M. Bieb. olarak tanmlanmtr. Al bitkisinin sinir sistemini yattrc, spazm giderici, kalp at hzn yavalatc, tansiyon drc ve mdrir ile kabzlk etkileri literatrde kaytldr.6 Alcn, Avrupada tbbi preparatlar ila olarak kullanlr.7
3 4
Sibel Akpulat, Sivas linde Yeni Bitki Tr, Bilimse (Sivas Fen Lisesi Dergisi), Say:1, Mays 2008, Sivas, s. 13. Sivasta greve baladm 1963 ylndan beri hocalarm Prof. Dr. Turhan Baytop ve Prof. Dr. Asuman Baytopa, yremizin bitkilerinden gnderdiim rnekler, hocalarm tarafndan tehis ve tayin edilmitir. Bu vesile ile kendilerine, tekrar minnet ve kranlarm sunuyorum.
5 6 7
Mjgn er, Halk Kltrmzde Al, Kzlrmak Dergisi, S. 7, Sivas, 1991, s. 34; Mjgn erFatma Peken, Aslan Burcundan Ykselen Seluklu Kartal, Divrii, 2010, Sivas, s. 408. Turhan Baytop, Trke Bitki Adlar Szl, Ankara, 1994, s. 29. Bir rnek verilirse: Antihypertonicum S Schuck, (Nrnberg 1) adl ilcn terkibinde al ve dier bitkisel kaynakl maddeler yle kaydedilmitir: 1 Drajede: Extr. Folia Betulae (aquos.sicc.6:1) 20 mg, Extr. Herba Crataegi sicc.(1.6 % Flavonoide) 20 mg, Extr. Fructus Crataegi (spir. sicc 2,5:1) 20 mg, Extr.Herba Visci albi (aquos.sicc.6:1) 25 mg, Extr. Folia Oleae europaeae (spir. sicc 5,5:1) 30 Extr. Folia Rhododendri (spir. sicc 3:1) 12,5 mg, Rutocid
30
akur Sivas-mranl yresinde yetien, Apiaceae tr, akur adyla bilinen bitkinin bilimsel ad Prangos platychlaena Boiss. ex Tchihat.8dr. Taze srgnleri yrede sebze olarak yenen akurun kknde meydana gelen gummi-resina dahilen vermifj olarak kullanlr. Ayrca gummi-resina, hayvanlarn yaralarnda oluan parazitleri ldrmek iin toz halinde yaralara serpilerek de kullanlr.9 Gummi-resinann muhtevasnda Oxypeucedanin, Heraklin, n-Butylbergaptol, mperatorin, soimperatorin, Prangenin, Bergaptol, 8-Acetyloxypeucedanin olup, antibakteriyel ve antifungal aktiviteleri zerinde yaplm aratrmada etkileri gsterilmitir.10 Uyuz hastalnda akur kkleri yaklr, bitkinin klleri btn vcuda srlr.11 Karamuk Sivas yresinde ila olarak kullanlan, meyvelerinden hoaf, reel ve kara adl tatls yaplan yabani bir al olan karamuk bitkisi halkn halay, trk ve manilerinde de geer.12 Bilimsel ad Berberis crataegina DC. olan karamuk, dier yrelerde diken zm, ekimen, kadntuzluu, garamk gibi adlarla anlr. ki metreye kadar uzayabilen, ok yllk, dikenli, sariekli, olgunlam meyveleri siyah al tr bitkidir. Sivas yresindeki incelemelerimizde kklerin kaynatld (%2lik dekoksiyon) sar renkli ac suyun eker hastalnda, bbrek sanclarnda, kum dkmede ve sarlkta sabahlar kahvaltdan nce bir ay barda iildii tespit edilmitir. Karamuk kkleri yaklarak elde edilen kln tuzsuz tereyana katlmasyla yaplan merhemin her trl yaray iyiletirdii sylenir. Veteriner halk hekimliinde, kuzularn boha hastal ve parazitler ile koyunlarda
10 mg, Proxophyllin 40 mg. 8 1991 ylnda, gndermi olduum bitki rnei, hocalarm Prof. Dr. Turhan Baytop ve Prof. Dr. Asuman Baytop tarafndan tehis edilmitir. (1991) Bkz. Turhan Baytop, Trke Bitki Adlar Szl, Ankara, 1994, s. 64. 9 Sivasta Halk Hekimliinde Kullanlan akur Bitkisi zerine, Erciyes, Kayseri, 1991, S:163, s.28. 10 A.Ulubelen, G.Topu, N.Tan, S.lal, C. Johansson, M.er, H.Birman, .Tamer, Biological activities of a Turkish medicinal plant, Prangos platychlaena, Journal of Ethnopharmacology 45 (1995) 193-197.
11 12
Hasan Hseyin Polat, Sivas Ula Blgesinde Halk Hekimlii Uygulamalar, Sivas, 1995, s. 39.
Mjgn er, Karamuk, Trk Folkloru Aratrmalar Yll, Ankara, 1976, s. 298-304. (Karamuk kklerinin kaynatld su arkla yremizde yn sar renge boyamada kullanlr.)
31
kzlkurt denilen parazite kar karamuk kkleri incir suyu ile kaynatlarak suyu iirilir. Karamuk kklerinin kaynatld su koyunlarn kuyruk yaralarnda oluan parazitleri ldrmek iin haricen de kullanlr. Literatrde, karamuk kklerinde bulunan maddelerin, ate drc, ark banna etkili olduu, bakterilerin remesini nledii ve safra aktt yazldr. Bitkinin kklerinde berberin, palmatin, jatrorisin ve magnoflorin adl alkaloidler bulunmaktadr.13 Livik / Nivik Sivas ile ve kylerinde livik veya nivik olarak bilinen bu bitki, baka yrelerimizde de yetiir. Livik, trleri zehirli olan Araceae familyasna mensuptur. Yremizde, livik bitkisinin ifal olduuna, kiiyi hastalklardan koruduuna ve baz hastalklar tedavi ettiine inanlp Her bitkinin, her otun bir ifas vardr denilmektedir. Deiik bir eni olarak, bitkiyi kurutarak ve halayarak iindeki zehirli maddelerin etkisini gidermek suretiyle yemei yaplan livik, Sivas halk mutfanda yemekleri zen ve dikkatle yaplan bir bitkidir. Sivasn arkla ve Gemerek ilelerinde de livik bitkisine; al pancar, Gvur pancar ve Deli ot gibi adlar verilir. Bitkinin yapraklar, aza srlrse gdklanmaya benzer bir his duyulur. Bitki i olarak yenmez. Deneyenler, bitkinin insann dilini kabartacak kadar zehirli olduunu derhal fark ederler.14 lkemizdeki Arum trleri, Gavur pancar, Ylan pancar, Ylanyast, Domuz marulu, Nevik / Nivik (Tokat, Samsun), Kari (Dou Anadolu), Sarmalk ve Yaldran (Tekirda) gibi isimlerle tanmakta ve sebze olarak kullanlmaktadr.15 Hocam Prof. Dr. Asuman Baytopa bilimsel adlarn tespit iin gndermi olduum Sivas merkez Beypnar kynden aldm rnek, Araceae familyasna mensup Eminium rauwolffii (Blume) Schott var. rauwolffii bitkisine ait, Tokat yresinden aldm rnekse Araceae familyasna mensup Arum conophalloides Kotschy ex Schott. olarak tehis edilmitir. Arum trlerinin taze yapraklar ve yumru bileiminde zamk, msilaj, niasta, saponin ve konisin adl bir alkaloit bulunmaktadr. Kurutulmu yaprak ve yumrularda13
Bayhan ubuku, Les Alcaloides Quaternaires de Berberis crataegina DC. et de B.Cratica L. Plant Medicinal et Pytotherapie, 1968, Tome II, p. 272.
14 15
Mjgn er, Halk Hekimlii ve Halk Mutfanda Livik, III.Milletleraras Trk Halk Edebiyat ve Folkloru Kongresi Bildirisi 9-10 Ekim 1995 Konya, s.326-331. Turhan Baytop, Trke Bitki Adlar Szl, Ankara, 1994, s. 287.
32
ki saponin ve alkaloit oran ise eser miktardadr. Bitkinin taze yapraklar ve yumrusu hayvanlar ve insanlar iin zararldr. Hayvanlar bu bitkinin yapraklarn yemezler. Kurutulmu yapraklar ve suda kaynatlm yumrularn zehirli etkisi kaybolur. Bu nedenle baz yrelerde bitkinin yumrular gda olarak kullanlr. Kurutulmu yumrular dahilen balgam sktrc ve mshil, taze yapraklar ve taze yumrular haricen ban ac, yara iyi edici (basura kar) ve kan cilde toplayc olarak kullanlr. Kaynam suyu barsak parazitleri iin iilir. Dahilen gnde 1-2 g kuru yumru suda kaynatlarak verilir. Haricen taze yaprak ve taze yumrudan kesilmi dilimler cilt zerine konur ve sk deitirilir. Halanm livik suyu, di etlerini kuvvetlendirmek iin gargara olarak kullanlr. Livik her derde deva olarak bilinen bir bitkidir. Barsak parazitlerini drr. Lohusalarn stn arttrr. Bunun iin yemeinin yenilmesi kfidir. Madmak Madmak, Anadoluda, zellikle Sivas yresinde iyi tannan, baharda krlarda yabani yetien bir bitkidir. Prof. Dr. Turhan Baytopun nerisi ile 1964de, bilimsel adn renmek iin kuruttuum madmak rneini gnderdiim, Londrada Trkiye Floras zerinde alan Prof. Dr. Hsn Demiriz biri sinonim olmak zere Polygonum cognatum Meissn., Polygonum alpestre Bieb. adlarn iletmiti.16 Madman yurdumuzdaki dier adlar yledir: Badma (ankr) Badmak, Badmalak, Badima, Badimah, Can otu, oban ekmei, Kuekmei, Ku epmei, Ku eymeyi, Kuku ekmei, Kuyemi, Madamak, Madk, Madmala, Madmalah, Madmalak, Madnak, Madimak, Madmalak, Madumah, Madmalak, 17 Tatldamak (K.Mara), Kadmelek (Krehir) Et gibi gdal derler, ifa olsun diye yerler Sivasta madmak iin sylenen bir ataszdr. Madmak eker hastalnda ve mide hazmszlklarnda sk yemei yaplan ifal bir bitkidir. Bbrek talar iin kkleri kaynatlarak suyu iirilir. Yapraklaryla yaplan infzyon isilik iin cilde srlr. Madmak bitkisinde bulunan maddeler hakknda Prof. Dr. Ayhan Ulubelen bakanlnda yaplan almada antidiabetik ve antihipertansiv etki gsterdii, literatrde, terkibinde flavonoid, kumarin, aromatik asitler, seskiterpenoidler ve antrakinon trevlerinin bulunduu kaydedilmitir. Sivastan yolladm rneklerin kimyasal analizinde, yeni izole edilen bileikler u ekilde kaydedilmitir: kuersetin-3-metil ether, kuersetin-3-glukozid, kuersetin-3-rutinozid, kamferol-3-metil eter, kamferol-316 17
Mjgan er, Madmak, Sivas Folkloru. S:5, Haziran 1973, Sivas, s. 3-6. Turhan Baytop, Trke Bitki Adlar Szl, Ankara, 1994, s. 199.
33
glukozid, krizin, beta-sitosterol, p-hidroksibenzoik asit, vanilik asit, gallik asit ve protokateik asit.18 Yremizde yenmeyen ve madman oyna tabir edilen tr ise Polygonum aviculare L. olarak tehis edilmitir. Keten Tohumu (Srek / Seyrek / Zrek) Ketenin (Linum usitatissimum L.) olgun tohumlarna yremizde srek, seyrek veya zrek denilmekte ve halk hekimliinde eitli ekillerde kullanlmaktadr. Ayn miktarda keten tohumu ve edene (kenevir tohumu) tavada hafif kavrulur, nbet ekerine katlarak dvlr. Elde edilen toz lohusalarn gs ilerini geirmek, st aktmak ve bollatrmak iin hastaya gnde n birer kak yedirilir. Kullananlar son derece etkili olduunu belirtmilerdir. Kavrulmu keten tohumu, fndk ve nbet ekerinin dvlmesiyle yaplan karm, zayf ve mide rahatszl olan kiilere yedirilir. Bala katlan dvlm srek nefes ac olarak sabahlar bir kak yenir. Ayrca g-kuvvet verici olarak sabah kahvaltlarnda da yenilir. i yaralar oldurmak veya datmak iin yine keten tohumu dvlr, stle piirilerek yaplan srek lapas yaraya kapatlr. Tatlbezir: Keten tohumlar sklarak elde edilen sar bir yadr. Eskiden Sivasta attarlarda19 satlr, sanclanan bebeklere birer ay ka iirilirdi. Tatlbezir, ekzema, hemoroitte ve nefes darl hastalklarnda yetikinler tarafndan da iilirdi. Tatlbezir iinde kzartlan hamur (bii) ekzemal kiilere yedirilir.20 Bezir ya (Oleum Lini): Kavrulduktan sonra tlen keten tohumlarndan elde edilen kzlms esmer, zel kokulu bir yadr. Doymam ya asidleri (linoleik, linolik ve oleik asidler) tar.21 Bezir ya veteriner hekimliinde zellikle mshil olarak
18 19
A.Ulubelen, N.Tan, M. er, Flavonoids From Polygonum Cognatum, Fitoterapia Volume LXIII, No.1, 1992, s. 87. Attariye eidi denilen baharat, ot, kk, ev ilalar vb, eyleri satanlara attar denilir, Sivasta etdar olarak sylenmektedir. Attr; trdan gelir, anlam gzel kokular olup, szck benzemezlik yoluyla aktar olmutur. Bkz. .Ayverdi, Misalli Byk Trke Szlk, stanbul, 2005, s. 83. (Akakir ise eskiden hekimlikte ila olarak kullanlan bitki kkleridir. Akakirin tekili olan akkar Trkede kullanlmaz. Bkz. I. Ayverdi , a.g.e., s.65.)
20 21
Mjgn er, Sivasta Attar Dkknlar, ifal Bitkiler ve Ev llar I-Attariye eitleri, Sivas Folkloru, S.18, Temmuz, 1974, Sivas, s.22. Turhan Baytop, Trkiyede Bitkilerle Tedavi, stanbul, 1984, s. 292; Fsun Ertu, Anadolunun
34
ve manda derilerini yalamak iin kullanlr. Hayvanclkta derileri yalamak iin yrede ac bezir ad verilen zgn beziri, zgn bitkisi (Eruca cappadocica Reut.) tohumunun yadr. Krmz Gl Sivasta krmz gl, Divriide has gl adyla bilinen kokulu tbbi bir gl tr vardr (Bu tr kokulu gle baka yrelerde Muhammediye Gl, Peygamber Gl adlar da verilmektedir). Mays sonundan haziran sonuna kadar pembe kokulu iekler aar. (Sivasta halk takviminde, krmz gllerin ama zaman, gn dnm yani 21 - 22 haziran gnleri iin kullanlr.) Tbbi bir gl olan bu trn yapraklarndan gl erbeti ve gl reeli yaplr.22 Turhan Baytop, krmz gl ad verilen bu gl trnn Anadolu ve evresinde yzyllardan beri yetien ve mukaddes topraklardan 13. yzylda Avrupaya getirilmi olduunu belirtmektedir.23 Yrede krmz gln tbb olarak kullanl hakknda u uygulamalarn yapld tespit edilmitir: Gln kk bakr kap iinde yaklr ve kl cilt hastalklarna srlr. Kknn enfzyonu da cilt hastalklarnda iilir. Gl erbeti heyecan ve korkuda oluan kalp arpntsnda iilir.24 Gl reeli, hazm kolaylatrmak ve barsaklar yunemli Ya Bitkilerinden Keten/Linum ve Izgn/Eruca, TBA-AR, Trkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi, 1-1998, s. 117.
22
Mjgn er, Anamn A, Tandrn Ba, Sivas Mutfa, stanbul, 2006, s.131-133.Sivasta yetien bu gl trnn bilimsel ad, daha nce bir akademisyen tarafndan tarafma Rosa centifolia olarak bildirilmiti. Ancak tereddtlerim sebebiyle kurumu gl rneini gnderdiim Prof. Dr. Kerim Alpnardan 6 Temmuz 2010 tarihinde e-mektupla u bilgileri aldm: Gndermi olduunuz gl rneinin Rosa gallica L.var. officinalis Thory adl taksona ait olabileceini dnyorum. (Bat kaynaklarnda Apothecaries rose adyla geiyor. 1310 ylnda Fransada gzel kokulu iekleri kurutulduktan sonra ila yapmnda kullanlrm.) Ancak rnek Rosa centifolia L. ile melezlenmi de olabilir nk ona da morfolojik yaknl var. Mevsimi gemi ve gnderilen rnek de yeterli olmadndan, bilimsel adnn tayin edebilmesi iin, Sivasta yetien bu gln dallarndan, dikilmek ve yetitirilmek zere Prof. Dr. Ayten Altnta, Prof. Dr. Kerim Alpnara ve Zeytinburnu Tbbi Bitkiler Bahesine gndereceim. Yremizde yetien krmz gl trnn bu vesile ile bilimsel adnn tayin edilebilmesinin mmkn olacan mit ediyorum. M..)
23 24
Turhan Baytop, Trkiyede Eski Bahe Glleri, Kltr Bakanl, Ankara, 2001, s.57.
Sivasta gl erbeti yapmak iin, gln ta yapraklar koparlr, ykanr ve bir ieye konur, zerine ime suyu doldurularak zerine bir tatl ka limon tuzu ilave edilerek gne grecek ekilde balkon veya pencere nne braklr. Bir hafta - on gn iinde gln rengi suya kar. Szlerek baka yere alnan gl renkli ve kokulu su serin yerde muhafaza edilir. ekerli su hazrlanr, iine kafi miktar gl renklikokulu mayiden konularak gl erbeti yaplr. Gl kokulu, tatl ve renksiz bir erbet olan Gll Zemzemin, Mekkede 350 yldan beri bir aile tara-
35
muatmak iin kullanlr. Gl reeli akcier hastalklarnda da dahilen kullanlmaktadr, tp tarihinin glbeeker ad verilen hazm verici terkibi de gl yapraklaryla yaplan ekerli bir nevi macundur.25 Eski tpta tedavide kullanlan glsuyu, Gzlere ifa, ruhlara gda olarak tanmlanr.26 Sivasta da birok halk ilcnn terkibine giren glsuyu, gz ars ve kantda olduu gibi, gzlerin armamas iin koruyucu olarak da gze srlmektedir. Kantlarda kilermeni (eski tababette kullanlan krmz bir toprak-kil tr / Alminyum silikat) glsuyuna katlarak, durulan suyu iilir, haricen de srlr. Mide arlarnda safran ve misk katlm glsuyu iilir. Kuburnu als Yaban gl tr olan Rosa canina L.(Kpek gl) bitkisine Sivasta kuburnu als ad verilir. Kuburnu meyvesi geleneksel halk mutfanda ezme / pelver (marmelat) yaplan ve ay olarak iilen tbbi bir drogtur. Bitkiye ilelerde yresel olarak iirat (Divrii) ve ikiraf (Zara) ad verilir. Suda kaynatlm meyveler ezilerek elekten geirilir ve hafif atete kaynatlarak ezme kvamna getirilir. Arzuya gre eker katlabilir. Kuburnu ezmesi hemoroitte sulandrlarak dahilen kullanlr. Souk algnlnda ve ekzemada suyla kuburnu ezmesi erbeti yaplr ve iilir. Kekik Thymus sp.(Kekik) baharat ve ay olarak kullanlan bir bitkidir. Tbbi olarak midevi, yattrc, vermifj ve kan dolamn uyarc etkileri bilinmektedir. Bitkinin uucu yanda etken maddeleri timol ve karvakrol bulunur.27 Halk hekimliinde bir ay barda kadar kuru veya taze yaprak zerine kaynar su dklr, iki saat bekletilip szldkten sonra bir ay barda bal katlarak kartrlr, bir gn dinlendirilip sabah ve akam ikier yemek ka iilir. Bu karm ayak arlarnda, romatizmada ve kalp
fndan yapldn ve gidenlere ikram edildiini, satlmadn ancak ienlerin, bir miktar nakd yardm yaptklarn Halil Aktatan renmi bulunuyoruz. (Sivas, 16/7./2010)
25
Ayten Altnta, Gl Gl Suyu Tarihte Tedavide ve Gelenekteki Yeri, stanbul, 2007, s.87. bn-i erif eserinde Gl urubunun yapln yle anlatyor: taze kzl gl yaprandan yz dirhem kaynadalar, ziyade kaynatmayp, sehelce kaynadalar bir e kaynaya szeler, iki yz dirhem eker katp kvama getreler, ieler nfi ola. (Sivasta da bir aa kaynatmak, bir tam kaynatmak anlamnda kullanlr). Bknz. Tabib bn erif, Ydigr; 15.Yzyl Trke Tp Kitab Ydigr- bn-i erif, Proje Danman A. Altnta, Editr Orhan ahin, stanbul, 2003, Cilt:1, s. 241.
26 27
Ayten Altnta, Gl Gl Suyu Tarihte Tedavide ve Gelenekteki Yeri, stanbul, 2007, s.95. Turhan Baytop, Trkiyede Bitkilerle Tedavi, stanbul, 1984, s.282.
36
arpntsnda iilir. Kekik ya romatizmada aryan blgelere srlr, eker hastalnda ise suya bir damla damlatlp her sabah a karna iilir. Vermifj olarak kesme ekere damlatlarak dahilen kullanlr. Di arlarnda, kekik ya pamua damlatlarak die konur. Sivas yresinde kekik ya elde etmek iin taze kekikler yayvan bir tencerede suya konulur ve ortasna kk bir tas yerletirilir. Tencerenin az hamurla svanarak ar atete kaynamaya braklr. Ocaktan alnp soutulduktan sonra hamurlar sklerek kapak alr. Tas iinde biriken kekik ya kapakl bir ieye alnarak gerektiinde kullanmak zere saklanr. zerlik Nazar otu da denilen zerlik (Peganum harmala L.) tts olarak da kullanlr. Bitkinin tohum ve kklerinin vermifj, safra aktc, emenagog (adet sktrc) ve yattrc etkisi bilinmektedir.28 Tohumunun terkibinde, sabit ya ve %4-7 orannda alkaloid (harmin, harmalin, harmol ve peganin) bulunur. Bitkinin meyveli dallar ve tohumlar nazara kar tts, kapsl biimindeki taze meyveleri ssl ekilde dizilerek nazarlk ve uurluk olarak kullanlr. Sivas yresi halk hekimliinde, sararncaya kadar kavrulmu 50 g zerlik tohumu, fndk ve ekerle dvlr, karmdan hergn kahvaltdan nce bir kak hemoroite kar ve emenagog olarak kullanlr. Dvlm zerlik tohumu balla kartrlarak afrodizyak olarak da kullanlr. Kylerde sanclanan ve ocuu olmayan kadnlar iin satrla doranm zerlik kkleri kazanda suyla kaynatlarak ot banyosu hazrlanr. ine girilebilecek scakla gelince hasta hanm iine girer, bir sre sonra, vcudu yumuar, rahatlar ve uykusu gelir gibi olunca kazandan kar ve dinlenir. Sivas Yresinde Halk Hekimliinde Kullanlan Bitkilerden Notlar Ayrk Kk: Agropyrum repens L.bitkisinin toprakalt gvdesi rizomudur. Bbrek sanclarnda ve kum dkmek iin ayrk kk, msr pskl ve kiraz p/sap birlikte kaynatlarak bolca iilir. Mdrir olarak, arpayla birlikte suda kaynatlan ayrk kk, sabahlar bir su barda iilir. Baa Yapra: Plantago trleri genel olarak baa yapra olarak adlandrlr. Bitkinin
28
Mjgn er, Peganum Harmala (zerlik), Eczaclk Blteni, stanbul, l962, C : 4, S : 2; s. 31-34 ; Mjgn er, zerlik, Sivas Folkloru, S.6 Temmuz 1973, Sivas, s. 3-6 ; Turhan Baytop, Trkiyede Bitkilerle Tedavi, stanbul, 1984, s. 402; Bayhan ubuku, Trk Dnyasnda Ortak Bir Bitki ve Ortak nan Kltr, Trk Kltr : 249, stanbul, 2007, s. 32.
37
kurutulmu yapraklar toz hale getirilen nbet ekerine katlarak barsak iltihabnda yenir. Taze yapraklar ise yaray oldurmak (iletmek) iin yara stne balanr. Baa yapra kaynatlm su kan dindirmek iin de kullanlr. (Amasyada baa yaprann kaynatld su damar sertliinde ay gibi iilir, bu ayn ksrk ve bronitte espektoran olarak kullanld da tespit edilmitir.) akr Dikeni: Eryngium trleri genel olarak akrdikeni olarak adlandrlr. Nazar iin kap stne aslan mavi dikenli tr Eryngium maritimum L., eskiden Sivasta stma hastalnda suyla kaynatlp iilirmi. edene: Cannabis sativa L. kenevir otunun tohumlar -botanik bakmndan meyvesi- eskiden uykusuzlukta kavrulup yedirilirdi. Tavada hafif kavrulmu ayn miktarda edene ve keten tohumu nbet ekerine katlarak dvlrek elde edilen toz lohusalarda gs ilerini geirmek ve st aktmak, bollatrmak iin gnde her nde bir kak olmak zere kak yedirilir. bni Sinada edenenin, lohusalarn st salgsn bollatrdn kaydetmitir.29 tlk: Chondrilla juncea L. engel sakz bitkisinin kknden elde edilen tlk sakz eskiden kk ocuklarda ftklarda sakz yaks yapmakta kullanlrd. Bitkinin yapraklar mide arsnda yenir. Ayrca dalnn ucundaki ksmlar toplanr, ezilir ve tereyana katlarak merhem yaplar. Bu merhemin ok etkili olduu, her yaray geirdii sylenir. reotu / rekotu: (Nigella sativa L.) 100 g rekotu, 100 g am sakzyla beraber dvlr, 500 g bal ve tereya karmna katlr. Ayr yerde 2 kg arpa, 3 kg suyla kaynatlr, tlbentten szlr. Koyuca olan bu sznt nceden hazrlanm bal-yarekotu-am sakz karmna katlr. Zafiyet iin sabahlar bir tatl ka yenir. Dvlm rek otu bala katlr, mide kanserinde yenir. Nefes darlnda, rek otu ya sabahlar bir ay ka iilir. Da ay: Sivastan bu yerli adla yolladm bitki Origanum vulgare L. subsp. viride (Boiss.) Hayek olarak tayin edilmitir. Ho kokulu ay midev olarak iilir.
29
Ayten Altnta; edene (Fructus Cannabis Sativa) Osmanl Tbbndaki Yeri, 1. Uluslararas Trk Tp Tarihi Kongresi, 10. Ulusal Trk Tarihi Kongresi Bildiri Kitab, Cilt:2, Konya, 2008. S. 1850. Bu aratmada referans verilen bilginin kayna: bni Sina, El Kanun Fit-Tbb, 2. Cilt Trkeye eviren Prof. Dr. Esin Khya, Ankara, 2003, s. 556.
38
Ebegmeci: Sindirim sistemi hastalklarnda Malva trleri yemei yaplarak yenir. Yumuatc etkisi vardr. Lapas da yaplr. (Eskiden kklerinin abortus iin kullanld ve tehlikeli sonular meydana getirdii de bilinmektedir.) Ebegmeci ve srgan kkleri birlikte kaynatlarak yaplan ay mide lserinde iilir. Evelik: (Rumex tr) Nefes darlnda yapraklarndan yaplan infzyon ve tohumlaryla yaplan dekoksiyon ay olarak iilir. Kk kaynatlarak yaplan ay ses acdr. Gelincik: (Papaver tr)Yrede eskiden anakkran olarak bilinen bitkinin iekleri suda kaynatlarak uykusuzlukta iilir. Germiek Aac: (Viburnum lantana L.) Sivas el sanatlarnda dallarndan azlk, kalemlik vb. yaplr. Bir aa paras yaklr ve bakr kaba bastrlr. Oluan sar ya tabakasna batrlan pamuk aryan die konur. Gilaboru: (Viburnum opulus L.) Bitkinin krmz meyveleri eker hastal dnda bbrek ve safra talarn eritmek iin de kullanlmaktadr. Terkibinde antosiyan trevleri, kateik tanen, gallik tanen ve saponin bulunup tanenlerin astrenjan ve antioksidan, saponinlerin antienflamatuar etkileri30 olduu belirtilir. Hatmi / Glhr: (Althaea trleri ) Kkleri, yaprak ve iekleri gs yumuatc olarak suda kaynatlarak iilir. Ayrca lapa eklinde de kullanlr. Hatmi tohumlaryla yaplan yle bir uygulama tespit edilmitir: Kazanda su ile kaynatlan tohumlar, msilajl bir sv oluturur. Bu sv lkken temiz bir arafa srlerek romatizmal ayaklara sarlr. Bu ilem iki defa yaplr. Isrgan: (Urtica trleri) Halk hekimliinde, ekzemaya kar, kaynatlm srgan kk ve yapraklarnn suyu bir ay boyunca iilir. Kaynatlm kkn koyu suyuna vazelin katlarak ekzema merhemi olarak kullanlr. Arlar iin srgan yapraklar dvlr, tuza katlr, gn arl ve i blgelere srlr. Romatizma ve arlar iin, suda halanm srgana arpa unu katlarak lapas yaplr, vcuda sarlr ve 24 saat kalr. Ayak arlarnda taze srgan ayaklara arplr (dalatlr). Isrgan kan dolamn hzlandrr, boaz arlarnda srgan enfzyonu gargara olarak kullanlr. Kaynatlm srgan yapraklar suyu sa dklmesine kar saa srlr. Kanserde srgan tohumlar dvlr, bala katlarak yenir. 1988 ylnda TBTAKta
30
stanbul niversitesi Eczaclk Fakltesi, Farmakognozi Anabilim Dalnn 5.11. 2004 tarihinde Prof. Dr. Afife Mat imzas ile verilen rapordaki bilgiler.
39
yaplan aratrmada, srgan ve tohumunda antitmral etki gsteren maddeye rastlanm, olumlu sonular alnmtr.31 Kangal: (Onopordum bracteatum Boiss. et Heldr.) Bitkinin iekleri kaynatlr, bbrek kumlarna kar iilir. Gvdesi soyulduktan sonra yenir. Kenger: (Gundelia tourneforti L.) Kenger girmeyen eve hekim girer diye bir inan vardr. Kenger sakz midevidir. Kenger tohumlar kahve gibi kavrulur, dvlr; ekzema ve hemeroidde kenger kahvesi iilir. Keven: (Acantholimon acerosum (Willd) Boiss) Beyaz iekleri kaynatlarak tberklozda iilir. Keven iei ile yalanu (srkuyruu) tohumu birlikte kaynatlarak iilir. Krmz Anik: (Arnebia densiflora Nordm. Ledeb.) Hemoroitte bitkinin kkleri kaynatlarak iilir. Eskiden havaciva merhemi yapmakta kullanlrd. Bunun iin krmz anik ya da havaciva otu (Alkanna tinctoria L.) bitkisinin kk dvlr, iya, balmumu ya da tereyayla kaynatlp szlerek iletmek (oldurmak) iin yaraya srlrd. Ksackmahmut: (Teucrium chamaedrys L.) Basurda kk ve yapraklar suda kaynatlarak iilir. Sanclanan ve ocuu olmayan hanmlar iin, ksackmahmut suda kaynatlr, muayyen gnleri boyunca sabah kahvaltdan nce birer bardak iilir. tah ac olarak ve mide arlarna kar da ayn ekilde kullanlr. Pelin: (Artemisia absinthium L.) Bitki itah ac, midev, vermifj ve mdrir olarak kullanlr. Pelin yapraklar aralarna toz eker ekilerek bir gece bekletilir, kan su tberklozda iilir. Bu amala 10 g pelin yapra dvlp 100 g bala katlr, hasta tarafndan yemeklerden nce birer tatl ka yenir. Bu terkibe iki ay devam edilir. Pelit: (Mee)(Quercus trleri) Pelit meyvesi dvlr, tozu ishal de iilir. Ekzema ve hemoroitte kaynatlarak suyu iilir. Mays iei / Sar iek / Dn iei: Ranunculus trleri sar parlak iekleri yara iletmek iin kullanlr. Ayak arlarnda, maysta iekler ayaa sarlr, alan yaralar ve akan iltihap sebebiyle arlarn geeceine inanlr. Ayrca bitkinin kkleri
31
Tercman, 3.9.1988
40
suda kaynatlarak ekzema ve hemoroitte iilir. Sivas Salatal: Kabuklar suda bir gece bekletilir, sarlkta bu su iilir. Bitkinin taze kabuklar cilt gzellii iin yze srlr.32 Tellice / Unluca: Baharda -henz gk grlemeden- ilk olarak yetien, evelik, yemlik, madmak, gugu ( Capsella rubella Reut.), srgan, tekesekal, tellice, unluca gibi yedi eit bitki toplanarak bunlardan yemek yaplp yenirse o yl hasta olunmayacana inanlr. Her ikisi de Chenopodiaceae familyasndan olan bitkilerden yerel ad Tellice olan gnderdiim rnek Atriplex hortensis L, Unluca olan Atriplex nitens Schkuhr. olarak tehis edilmitir. Yalanu / Erkek Yalanu / Yalangu: (Srkuyruu)Verbascum trleri, ekzema iin suda kaynatlarak yaplan ay iilir. Yalanu tohumu, keven iei ile birlikte kaynatlr, tberklozda iilir. Bitkinin kurutulmu yapraklar dvlr, yaray kurutmak iin ekilir. Yazkgkek / Yaygkesi: (Daphne oleoides Schreb.) zel bir kokusu olan bu bitkinin taze dal ve kabuklarnn cildi tahri edici zellii vardr, zehirli bileikler iermektedir.33 Kkyle birlikte suda kaynatlr, kaynam suyun vcudun dayanabilecei sya gelmi olan buharna ocuk sahibi olmak isteyen kadn oturtulur. Bu ilem gn yaplr, hastaya souk su iirilmez. Yemlik: (Tragopogon buphthalmoides DC. Boiss.) Yremizde bir yemlik trne tekesakal ad da verilmektedir. Yemlik, sabah kahvaltdan nce yenirse mideyi kllardan temizlediine inanlr. Zorlatma Otu: (Phlomis sp.)tr. Aryan yere kaynatlan zorlatma otunun suyuyla scak olarak pansuman yaplr. Ot banyosu: Ksrlkta kadnlar, stleen ve baldran hari toplanan btn otlarn ka32
Notlarmz arasnda bulunan salatalkla ilgili reeteleri de kaydedelim: Salatalk suyu: Bir l salataln ekirdekli i ksm, iki l 90 derece alkol, bir ieye konur, aznda parmak boluk olacak ekilde az kapatlr. hafta gnete bekletilir. Meydana gelen ya tabakas asl yararl ksmdr. Bu solsyon akamlar cilde srlr. Salatalk Pomad: 70 g salatalk suyu (rendelenen fazla olgun, tohuma kam salatalktan sklarak alnacak), 2 g gl suyu ve 50 g vazelinle merhem yaplacak. Sabahlar srlecek. 33 Turhan Baytop, Trkiyede Bitkilerle Tedavi, stanbul, 1984, s.80.
41
zanda zerlerine scak su ilavesiyle hazrlanan ot banyosu yaptrlrlar, sonra yatrarak dinlendirilirler. Kylerde eilmi toprak iine otlar ve scak su koyarak da yaparlar. Ot ve iek Banyosu: Divriide gelimeyen ocuklar iin, evin bahesinde yetien her ot ve iekten bir tane ocuun banyo yapt suyun iine konulur.
42
Panel 2: Bitkilerle Tedavide Gncel Aratrmalar 1 Yeni la Gelitirme almalarnda Tbbi Bitkiler Do. Dr. ebnem Harput Eski lalar, Yeni Uygulama Alanlar Dr. Eren Akiek Aromaterapinin Fitoterapide Yeri Prof. Dr. Ulvi Zeybek
43
YEN LA GELTRME ALIMALARINDA TIBB BTKLER

Do. Dr. ebnem Harput Hacettepe niversitesi Eczaclk Fakltesi Farmakognozi Anabilim Dal
Doal kaynaklarn tedavi edici veya zehirleyici amala kullanm insanlk tarihiyle balar. Doal tedavi ediciler, doal zehirler ve kokular ilaca giden yolun ilk admlardr. Yzyllarca mineraller, bitkiler ve hayvansal rnler tedavide bavurulan ilk kaynaklar olmutur. Doal kaynaklarn hastalklarn tedavisinde kullanlmasyla ilgili en eski kaytlar in, Hint ve Kuzey Afrika medeniyetlerinden kalan yazl kaynaklara dayanr. 19. yzylda tbbi bitkilerin aktif maddelerinin izolasyonunun balamas ve Fransz bilimadamlar Caventou ve Pelletierin knakna aac kabuklarndan kinin elde etmesi ila aratrmalarnda dnm noktas olmutur. Bu bulular tabiatn yeni ila kayna olarak grlmesine yol amtr. 2. Dnya Savana kadar yksek bitkilerden ok sayda madde izole edilmi ve byk ounluu klinik kullanma sunulmutur. Bunlarn arasnda Cinchona officinalis L. (Knakna aac) kabuklarndan elde edilen kinin, Papaver somniferum L.den (Haha) elde edilen morfin ve kodein, Digitalis sp. (Ykskotu) yapraklarndan digoksin, Solanaceae familyas bitkilerinden Atropa belladonna L. (Gzel avratotu) yaprak ve kabuklarndan elde edilen atropin ve hiyosin yer almaktadr; bu maddeler gnmzde de klinik olarak yaygn kullanlan maddelerdir. 2. Dnya Savandan sonra dnyada antibiyotik dnemi balam ve Penicillium sp., Cephalosporium sp. ve Streptomyces sp. trlerinden bir seri antibakteriyel etkili bileik izole edilmitir; bu bileikler gnmzdeki antibiyotiklerin temelleridir. Sava sonrasnda az sayda doal bileik ortaya karlm, bilim adamlar daha ok sentetik ila hammaddelerine ynelmilerdir. Multidisipliner almalar neticesinde olduka etkili birok sentetik ila klinik kullanma sunulmutur. Gnmzde de kimyasal sentez yoluyla ila gelitirme almalar hzla devam etmektedir. Sentetik ilalarn ila endstrisinde nemli pay olsa bile, doal ila etken maddeleri ve bileiklerden retilen ilalar gnmzde kullanlan ilalarn neredeyse %50sini oluturur. 1981-2006 arasnda gelitirilen ilalarn %32si doal ya da yar sentetiktir, ayrca yeni gelitirilen ilalarn %17si de doal rnlerin kromoforlar esas alnarak gelitirilen ilalardr. Yeni ilalarn neredeyse yarsnn doal kaynaklar esas almas ila ge45
litirme almalarn hzla doaya ynlendirmektedir. Doal kaynaklardan elde edilen ila hammaddeleri ve ilgili bileikler arasnda antibakteriyel, antikanser, antikoaglan, antiparazitik ve immunosupresan ajanlar tedavide kullanmda ilk srada yer alr. ABDde reete edilen 150 ilatan 84 doal bileik veya trevidir. Bu ilalar arlkla antialerjik ve solunum yollar ilalar, analjezikler, kardiyovaskler ilalar ve antiinfektif ajanlardr. Kanser tedavisinde kullanlan ilalar arasnda da doal kaynakl ilalarn pay olduka byktr. Bata taxan grubu paclitaxel, docetaxel ve kamptotesin trevi irinotekan ve topotekan olmak zere dnyada satlan antikanser ilalarn yaklak te biri doal kaynakl bileiklerden oluur; bu ilalarn 2002 ylnda pazar pay 3 milyar dolar olmutur. Doal la Hammadde Kaynaklar Doal kaynakl ila hammaddeleri denilince genellikle nce bitkisel ila hammaddeleri akla gelir. Oysa ilalarn hammadde kaynaklar sadece bitkiler ile snrl deildir. Bitkilerin dnda hayvansal kaynaklar, marin organizmalar, mikroorganizmalar ve biyoteknolojik rnler de ok nemli hammadde kaynadrlar. Bitkiler: Doal ila hammadde kaynaklarnn ok nemli ksm bitkilerdir. Bitkilerden elde edilen, iyi bilinen ve klinik olarak yaygn kullanlan doal bileikler olduka fazladr. Bunlar arasnda morfin, digoksin, papaverin, kafein, atropin, kinidin, ergotamin ve baka ok sayda etken madde vardr. Ayrca dorudan bitkilerden hazrlanan bitkisel ekstreler de tedavide nemli yer tutmaktadr. Mikroorganizmalar: 1940l yllarda penisilinin kefine kadar doal kaynakl ilalarn byk ounluu kara bitkilerinden elde ediliyordu. Ancak penisilinin kefi ve enfeksiyonlar tedavideki baars yeni ila moleklleri eldesinde bilim adamlarna baka bir kap am oldu. la elde edilmesinde mikroorganizmalar ok sayda avantaj sunar. Bunlarn banda mikroorganizmalarn kltr kolayl, genetik manplasyon imkan ve mikroorganizmalarn tadklar madde eitlilii gelir. Penisilinler, sefalosporinler, aminoglikozitler, makrolitler, poliketitler ve bunlarn trevleri en bilinen antibiyotiklerdir. Mikroorganizmalardan elde edilen metaboitlerin son dnem uygulamalarnda, immunsupresif ajanlar siklosporin, rapamisin, kolesterol drc ajanlar ovastatin, mevastatin, antihelmentik ivermektin, antikanser pentostatin, peplomisin ve epirubisin gibi nemli maddelerle karlalmaktadr. Marin Organizmalar: Bilim adamlar son 30 ylda ila etken madde araylarnda marin organizmalarn sekonder metabolitlerine younluk vermilerdir. Marin organiz46
malardan ila gelitirme almalar biyokimya, biyoloji, ekoloji gibi pek ok bilim dalnn katld multidisipliner bir alma olup, son yllarda %70i denizlerle kapl dnyada denizlerin biyoeitlilii, yapsal olarak ok farkl madde gruplar tayabilmeleri, geni biyolojik aktivite spektrumlar marin sekonder metabolitlerin nemini artrmtr. Marin organizmalardan elde edilen ila etken maddelerine gemeden nce uzun yllar farmastik endstride balk ya, agar, karragen, aljinik asit gibi nemli deniz rnlerinin yaygn kullanldn belirtmek gerekir. Hayvansal Kaynaklar: nsan fizyolojisinin ve patolojisinin izlendii almalarda pek ok biyolojik molekl ve fonksiyonlar kefedilmitir. Bu tip rnlerin vcutta ok kuvvetli biyolojik etkileri olmas nedeniyle, eksiklikleri veya fazlalklar ciddi patolojik problemlere sebep olmaktadr. Adrenalin, inslin, strojen, hidrokortizon gibi hormonlar ve prostaglandinler fizyolojik etkileri ile ilgili pek ok hastaln tedavisinde kullanlr. Bu tip insan kaynakl biyokimyasallar ve bunlarn analoglarnn yannda, eitli hayvanlardan elde edilen etkili bileikler atlanmamaldr. Bunlarn banda Ekvator zehirli kurbaasndan (Epipedobates tricolor ) elde edilen epibatidin gelir. Bu madde morfinden 300 kez daha etkili olup, yap-aktivitesine ilikin almalar hzla devam etmektedir. Brezilya engereinin (Bothrops jararaca ) venomundan elde edilen Teprotit isimli kuvvetli ACE inhibitr baka bir rnekdir. Bu bileik ylann zehrinin srktan ksa sre sonra ani ve gl tansiyon dklne sebep olmas sonucunda tespit edilmitir. Biyoteknolojik rnler ve Biyolojikler: Son yllarda bilimin neredeyse her alannda kullanlan biyoteknolojik yntemlere, ila gelitirmede biyolojik aktivitenin molekler dzeyde tespitinde ve ila retiminde sk bavurulmaktadr. Bilindii gibi ila gelitirmede tek bir aktif molekle ulaldktan sonra o maddenin endstriyel boyutta retimi gereklidir. Doal kaynaktan elde edilen miktar her zaman yeterli dzeyde olmayabilir. Bu durumda maddenin yksek miktarlarda retilebilmesi iin alternatif yntemler aranr. Bunlarn banda genetik modifikasyonlarla bitkide ya da kaynakta maddenin miktarnn artrlmas gelir. Bir dier yntem de, molekln retimini salayan genin Escherichia coli gibi bir bakteriye, Saccharomyces cerevisiae gibi bir mayaya, ya da baka bir bitkiye, hayvana, hatta memeli hcresine aktarlarak genin yeni ortamnda istenen maddeyi fazla miktarda retmesinin salanmasdr. Yar sentetik ila hammadeleri: Yukarda saylan pek ok fizyolojik neme sahip bileiklerin ila sanayine kazandrlmasnda baz ciddi sorunlarla karlalr. Yan etkiler ve znrlk, kaynak materyal sknts ve maddeler arasndaki sinerjik ya da farma47
kokinetik etkilemeler doal kaynaklardan ila eldesinde karlalan nemli problemlerdendir. Doal kaynaklardan elde edilen ila hammaddelerinin kuvvetli yan etkilerinin grlebilmesi, dar etki potansiyelleri ve znrlk problemleri doal bileikler zerinde yap aktivite almalarnn younlatrmtr. Bu aratrmalar sonrasnda, doal bileiklerin sentez balang maddesi olarak kullanlarak daha etkili bileiklerin retilmesi gndeme gelmitir. Halen piyasada doal maddeler balang maddesi yaplarak hazrlanm pek ok ila etken maddesi vardr. En nemli yar sentetik ila hammaddelerinden podofillotoksinden hareketle elde edilmi, kanser tedavisinde nemli olan etopozit ve tenipozit bileikleri gelir. Phodophillum peltatum bitkisinden elde edilen bir toksin olan podofillotoksin, tubulinlere balanarak gl antikanser etki yapar, ancak suda ok dk znrl ve yksek toksisitesi nedeniyle yar sentezlenmitir; elde edilen her iki bileik de topoizomeraz II inhibitor olarak etki gsterirken, etopozit, kk hcreli akcier kanseri, lenfomalar ve testikular kanserlerde, tenipozit ise beyin tmrlerinde yaygn kullanlr. Burada hem yarsentetik trevi hem de kendisi kanser tedavisinde yaygn kullanlan (Taxus baccata L.) porsuk aacndan elde edilen paclitaxelden bahsedilmelidir. Paclitaxel, yumurtalk ve meme kanserlerinde kullanlan ok nemli bir antikanser ajandr. Yar sentetik trevi docetaxelde suda znrlk arttrlm, meme kanserleri ve kk hcreli akcier kanserlerinde kullanma sunulmutur. Kemoteraptik ajan olarak suda znr paclitaxel bal altn nanopartikllerin sentezi olduka ilgin bir almadr. Kanser dnda dier pek ok hastaln tedavisinde de yar sentetik ila hammaddeleri kullanlr. rnein antimalariyal etkili ancak hidrofobik Artemisininin yar sentetik trevi artesunat ve artemeter stma tedavisinde etkili ajanlardr. Yar sentez, maddeleri daha etkili klarken, madde miktarlarnn artrlmasnda da nem tar. Bir bitkide etkili madde ok dk yzdelerde bulunabilir, bu maddenin endstriyel dzeyde retilebilmesi bitkinin ok fazla miktarlarda yetitirilmesini gerektirir. Geni alanlarda bitki kltr maliyet ve kaliteli standart retim asndan sorun tekil edebilir. Bu nedenle bitkide daha fazla bulunan benzer yapl bir maddeden hareketle yaplacak yar sentez, maddenin daha kolay yksek oranda eldesini mmkn klan bir retime imkan tanr. Geni alanlarda bitki retiminin getirecei problemlerden kanmann bir dier yolu da bitki doku kltrdr. Doal kaynakl ila hammaddelerinin eldesinde en nemli aama alma materya48
linin seilmesidir. Burada bitkinin geleneksel kullanmndan yola klabilir. Farkl kltrlerin halk tbbnda doal kaynaklarn kullanm, etnobotanik ve etnofarmakolojik bilgiler allacak hammaddenin belirlenmesinde nem tar. rnein, bitkinin geleneksel tpta hazrlan ekli ekstraksiyon metodu, kullanm ekli ve etkisi farmakolojik zellikleri hakknda yol gsterici olabilir. Kimyasal madde grubuna gre seim baka bir kaynak seimi yoludur. Baz madde gruplar belirli tr, cins ya da familyaya spesifik olarak dalm gsterir. Bu madde gruplarna ynelik almalarda filogenetik ve kemotaksonomik bilgilerden yola klarak kaynak seimi yaplabilir. Ayrca toksik bitkiler zerine yaplan aratrmalar da sklkla kuvvetli aktivite gsteren bileiklerin eldesinde nemli olmutur. alma materyalinin seiminde, belirli bir biyolojik aktivite kullanlarak rastgele seilen bitkiler zerinde biyoaktivite rehberli almalar yaplarak da etkili bileiklere ya da ekstrelere ulaabilir. rnein geleneksel tpta antidiyabetik olarak kullanlan rozet [Catharanthus roseus (L.) G. Don] bitkisi zerinde yaplan aratrmalar bu aktivite zerinden balamtr. Ancak bitkide herhangi antidiyabetik etkiye rastlanmam, ama ok nemli antikanser etkili bileikler tad bulunmutur. Bu nedenle ila gelitirme almalarnda bitkileri sadece tek aktivite ynnden incelemek yerine farkl aktivitelerin izlendii tarama almalar ile aratrmak beklenmeyen ilgin maddelerin izolasyonlarn da salayacaktr. Biyolojik etkili bileik eldesi amacyla yaplan almada biyoaktivite rehberli fraksiyonlama yolu izlenmelidir. Bu yntemde, farkl ekstreleri hazrlanan bitkinin farkl biyolojik aktiviteleri incelenerek, aktif bulunan ekstre zerinden kromatografik fraksiyonlama almalarna balanr. Her bir fraksiyonun tekrar aktivitesi izlenip, aktif bulunan fraksiyon zerinden izolasyona devam edilerek aktiviteden sorumlu bileie ulalmaya allr. Burada biyolojik aktivitenin izlenme yntemlerinde genellikle basitten kompleks sistemlere gidilirken, mikroorganizmalar, hcre sistemleri (enzimler, reseptrler gibi), hcre kltrleri (insan ve hayvan), izole organlar ve bazen de in vivo allarak hayvanlar kullanlabilir. Her yntemin avantaj ve dezavantajlar bulunur. Ancak dikkat edilmesi gereken hzl, ucuz, tekrarlanabilir ve aktivitenin tespitine en uygun metodun seilmesidir. Aktiviteden sorumlu bileik elde edildikten sonra yap tayini almalar, yap-aktivite ilikilerinin tespiti, in vitro, in vivo deneyler, pre-klinik, klinik almalar ve toksisite testlerinin tamamlanmas gereklidir. Tm almalar sonras aktif bileiin endstriyel dzeyde retilmesi ve en uygun farmastik formlasyonun gelitirilmesi sonras ilacn onaylanmas aamasna geilebilir.
49
Biyoaktivite rehberli fraksiyonla almalarda bitki ekstresi ya da fraksiyonlarnda ok gl aktivite bulunsa da bazen elde edilen hibir bileikte ekstredeki kadar gl aktivite tespit edilemeyebilir. Bu da ekstrenin etkisinin, tad maddelerin sinerjik etkisinden kaynaklandn, yani her maddenin ortak etki gstererek ekstrenin gl etkisini oluturduunu gsterir. Etkileri yzyllardr bilinen Panax ginseng L., Ginkgo biloba L., Hypericum perforatum L., Aloe vera (L.) Burm.f. gibi bitkilerde etkiden sorumlu tek bir bileik elde edilemedii gibi, gnmzde hala bu bitkilerin etkilerinin hangi grup maddeden kaynaklad zerinde aratrmalar devam etmektedir. Dier taraftan Dnya Salk rgtnn bitkisel ila tanm, bitkilerden elde edilen saf maddeleri bitkisel ila olarak kabul etmez. Dnya Salk rgtne gre bitkisel ila hastalklar tedavi veya hastalklardan korunmak amacyla hazrlanm, bitkisel droglar veya karmlarn olduu gibi ya da karmlar halinde etkili ksm olarak tayan bitmi, etiketlenmi tbbi rnler veya mstahzarlardr. Bu tip rnler iin Avrupa la Ajans (EMEA), 2004/24/EC kodlu direktif ile kalite, gvenlik ve etkinlik standartlarn ortaya koymutur. Buna gre tm tbbi bitkisel rnlerin yi retim Uygulamalar (GMP) kurallar uygulanmak kouluyla retilmelidir. Bir tbbi bitkisel rnn Avrupa Birlii lkeleri iinde ruhsat alabilmesi iin Avrupa Birlii lkelerinde son 15 yldr, bunun dndaki lkelerde ise son 30 yldr geleneksel olarak gvenli ekilde kullanlyor olmas gereklidir. Ancak bir rn bu ekilde kullanlmsa tm kalite, etkinlik ve gvenilirlik artlarn salayp ruhsat alabilir. Doal kaynaklardan ila aratrmalar, gelien teknolojilerin yardm ile farmastik endstride, aratrma merkezlerinde, niversitelerde hzla srdrlmektedir. la aratrmalarnda yaplan almalar yzlerce yldr devam etse bile, ok nemli hastalklarn tedavisinde kullanabilecek rnlere hala byk ihtiya duyulmaktadr. Tedavilerinde yeni ila gelitirilmesine zellikle en ok ihtiya duyulan hastalklar, direnli tmrler, direnli patojen mikroorganizmalar, Parkinson ve Alzheimer hastalklar, kronik inflamatuvar hastalklardr. Yukarda zetlendii gibi doa her ynyle insanlk iin ok byk ila hammadde kaynadr. Doal ila gelitirme aratrmalarnn (Farmakognozi), sentetik kimya, farmastik kimya, farmakoloji, biyoloji ve benzeri disiplinler ile ortak yrtlmesi tedavide kullanlabilecek yeni ilalarn gelitirilmesinde byk ans olacaktr.
50
ESK LALAR, YEN UYGULAMA ALANLARI

Dr. Eren Akiek Ege niversitesi Tp Fakltesi Hastalklar Anabilim Dal (E)
Asrlardr Anadolu ve dnyada geleneksel olarak salk amal kullanlan pek ok tbbi bitkiden hazrlanan droglar birok hastaln tedavisinde yer almaktadr. Ancak, gelien kimya bilimi ve teknolojilerle bitkilerde insan salna faydal fitokimyasallar tespit edilip drog haline getirilerek insanlarn hizmetine sunulmaktadr. Bu konuda pek ok rnek olmasna ramen, bu yazda 4 rnek verilecek, kuburnu, zeytin yapra, meyan ve Vaccinium macrocarpon Aiton.nun kullanm sahalarndan bahsedilecektir. Rosa canina L. (Kuburnu) 23 m yksekliinde bir aatr. Yapraklar 57 yaprakktr. iekleri 2-3 cm apnda yalnkat olup pembe veya beyaz renktedir. Dallarndaki dikenler engel eklinde krktr. Meyvesi oval, bykl nohut veya iri zeytin tanesi kadardr; yeilden balayan rengi zamanla sararr, turunlar, krmzlar ve nihayet koyu krmz olur ve yumuar. Kurumas abuktur. Islah almalar sayesinde dikensiz eitler elde edilmitir. Kuburnu bitkisi doal florada yetiip lkemizin hemen her yerinde bulunur. zellikle Orta ve Dou Anadoluda ok geni yaylma gsterir. Kltr bitkilerine oranla farkl iklim ve toprak koullarnda yetiebilir. Kuburnuna gl burnu, gl elmas, itburnu, kpekgl, K gl, Mays dikeni,yaban gl, fukara portakal, deli gl gibi isimler verilmitir. Bileimi Balca nemi ierdii C ve P vitaminlerinden kaynaklanmakla birlikte karoten, B1, B2, E ve K vitaminlerini de ierir. Ayrca mineral maddeler bakmndan da deerli bir kaynak olan kuburnu zellikle potasyum ve fosforca ok zengindir. Suda znr kuru maddede, Vitamin C 950-1000 mg/100 g, Vitamin P 11 00 mg/100g, Karoten 3.8 mg/100 g bulunmutur.
51
Kuburnu yabani meyvelerin mineral element miktar (mg/kg) (S)

Potasyum (K) Kalsiyum (Ca) Sodyum (Na) Magnezyum (Mg) Fosfor (P) Demir (Fe) Bakr (Cu) inko (Zn) 4203 99 18 152 1342 21 3.2 1.9
Kuburnunda C vitamini en ok turuncudan krmzya dnd zaman bulunur. Lezzetli tatl mayhotur. Tatlln veren ekerler bilhassa glikoz, ekiliini bilhassa malik ve sitrik asit, bilhassa malik asit; kokusunu asetik asit, rengini de karotinoid maddeler verir. Kullanm Kuburnu besin ve ila sanayinde deerli bir hammaddedir. Marmelad, poet ay, meyve suyu, arab, meyve jleleri vardr. Ayrca bebek gdalarnda ve dier meyve ve sebze sularnn vitamince zenginletirilmesi yannda pasta ve ekerleme sanayisinde katk maddesi olarak kullanlr. Ss bitkisi olarak parklara, itlere, toprak anmasn (erozyonu) nlemek amacyla yamalara, yarlarn duvarlarna, sarp yerlere zellikle topra yarmak suretiyle yaplm karayollarnn, demiryollarnn getii yerlerin iki yanna erozyon nleyici olarak dikilir. Anadoluda kuburnu zellikle orta ve kuzeydou Anadoluda geni yaylma alan gsterir. Salk ynnden nemi yeterince bilinmeyen kuburnu k aylarnda bu yrelerde yakacak ihtiyac iin kullanlmaktadr. Kylerde sonbahar erezi olarak yenilir. Ezmesi (Kuburnu pulpu) yaplr ve kn her sofraya getirilir. Ya koyu ekilde ekmekle ya da soukluk olarak su ve eker ilave edilerek meyve suyu gibi iilir, bulgur pilavna komposto olarak misafirlere de ikram edilir. Koko adl pestili ve pekmezi yaplr. Meyvesi kurutularak ka saklanr. Hoaf ve ay yaplr. Kn kyden ehre inerken donmamak iin ay iilir.
52
Tbbi zellikleri Kuburnu Hipokrat zamannda iltihaplara kar ortaada da kan tkrmelerine di etleri kanamalarna kar bbrek, mesane ve safra talarna, tenyaya, ylanca, ekere ishale kar kullanlmtr. Kuburnu kabz yapc ve kuvvet verici etkilere sahiptir. Halk arasnda eker drc (antidiabetik) olarak geni rabet grr. Aye Can ve arkadalar kuburnu meyvelerinden hazrlanan sulu ve alkoll ekstrelerin hipoglisemik etkilerini deney hayvanlarnda gstermilerdir. C vitamini asndan dnyada bilinen en zengin meyve olan kuburnunda portakaldan 8-20 kat daha fazla C vitamini bulunur. lkemizde kuburnunun nemine ilk defa Glhane Askeri Tp Akademisi Gastroenteroloji Klinii retim yesi Prof. Dr. Tevfik User dikkati ekmi, yapt vitamin C tayinlerinde 100 gr meyvede 500-1700 mg arasnda C vitamini tespit edildiini bildirmitir. Yeni kullanm Romatoid artrit veya osteo artrit nedeniyle kullanlan nonsteroid antienflamatuar (iltihap giderici) ilalarn st sindirim sistemi zerine ciddi yan etkileri olabilmektedir; 3 ay sreli kullanmda lser skl %15-30, erozyon skl %40-60 oranndadr. Dolaysyla hastann arsn giderecek ve tedavi edecek yan etkisiz youn tedavi araylar srmektedir. nemli bir ila da kuburnudur. Kuburnunda bulunan galaktolipitler (GOPO) kloroplastlarn lipit komponentleridir ve monogalactosyldiacylglycerols (MGDGs) ve digalactosyldiacylglycerols (DGDGs) olarak iki tipi bulunur. Antienflamatuar ve antitmr etki gsterirler. Kuburnundan baka sebze, meyvelerde de bulunurlar. Romatizmal hastalklarla birlikte astm, psoriasis (sedef hastal) ve Crohn hastalna kar etkilidir. Ayn zamanda, kuburnu meyvesi osteoartritte (kemik kirelenmesi) lkosit aktivitesini drmekte, hasarl dokuda iltihaplanmay, ary ve sertlii azaltmaktadr. Sonular tedavinin nc haftas sonunda alnmaktadr. Standardize edilmi kuburnu meyvesi tozu, kuburnu bitkisinin bir alt trnn tohum ve kabuklarndan elde edilmektedir. Gnde 2 defa 2500 mg kuburnu tozu kullanlmaktadr. Tedavi sresince de hibir yan etki tespit edilmemitir. Olea europaea L. (Zeytin yapra) Zeytin Olea europaea L., Oleaceae familyasina dahil Akdeniz blgesinde yetien bir aatr. Kutsal kabul edilen zeytin aac btn semavi kitaplarda yer alr. Tanrnn insanlara verdii en deerli hediyedir. Ortalama mr 300-400 yl olup 1000-3000 yanda aalara da sk rastlanr. Bu yzden Ba babadan, zeytin dededen kalr denir.
53
Hayat Aac, lmsz Aa, Mukaddes Aa, Aalarn Tasz Kral, Zenginlik Aac olarak da bilinir. Anavatan Mezopotamya olup Akdenizin aac, sembol ve kltr mirasdr. Tarihin her safhasnda Akdenizde kurulan btn uygarlklarn vazgeilmez bir paras olmu olan zeytin aacnn tarihi, insanlk tarihi kadar eskidir. Zeytin aac ve zeytinya kutsalln, bolluun, adaletin, saln, gururun, zaferin, refahn, bilgeliin, akln, arnmann ve yeniden douun, ksaca insanlk iin en nemli erdem ve deerlerin semboldr. Zeytin aacnn yaprandan meyvesinden ve yandan eitli amalar iin faydalanlr. Zeytinya Akdeniz lkelerinin mutfanda ve Trk yemeklerinde yaygn kullanlmaktadr. Tarihi bilgi Dr. Feyzullah zmidi, 1910da Adapazarnda stma salgnyla mcadele ederken tbbi tedavide grlen baarszlkla nasl mcadele ettiini yle anlatr; Halk stma iin kinin trevi olan slfata denilen ilac kullanyordu. Yeterli oranlarda alm olmalarna karn hastalk iyileemiyordu. Bu tozdan bir miktar alp tahlil ettirdim. inde ok az kinin bulunduunu grdm. Bu duruma acil zm bulmak gerekiyordu. lk aklma gelen are, zeytin yapra oldu. zmite yazdm. uvalla zeytin yapra getirdim. Zeytin yaprandan yaptmz hulasay hastalara verdik. Hastalar zeytin yapra tedavisiyle iyilemeye baladlar. Kimyasal zellikler Yapraklar tanen, uucu ya organik asitler ve rezin tar. 1960da Panizzi ve arkadalar ac bir glikozid oleuropeini zeytin yapraklarndan izole ettiler. Daha sonra bu maddenin bir fenolik bileik olduu iridoid gruba ait olduu gsterildi. Bu ayrca zeytinde de mevcuttur. Oleuropein zeytin aacnda, yaprakta, tomurcukta, meyvede, odunda ve aa kabuunda da bulunmaktadr. Zeytin yapraklar ortalama her gramda 60-90 mg (kuru arlk) oleuropein iermektedir. laveten nemli seviyede elenolic asidin glikozidik esteri ve hydroxytyrosol (3,4 dihydrophenylethanol) fakat oleuropein ve onun hidrolize rnleri olan oleuropein aglycone, elenoic asid, beta -3,4 dihydroxyphenethyl alkol ve methyl-o-methyl elenolate, biyolojik olarak ilgili eken molekllerdir. Tbbi zellikler Antimikrobik etki Zeytin yapraklarnn ate drc etkisi 19. yzylda tespit edilmi ve zeytin yapraklar ekstratnn ate drmede kininden daha etkili olduu grlmtr. Anti54
mikrobial etki bakterilere, mantarlara ve virslere kardr. Oleuropein gl antimikrobial zellikler gsterir. Elenoic asid gl bir antimikrobik, antiparaziter ve antivirtiktir. Zeytin yapranda fenolik bileikler Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae ve Staphylococcus aureusun gelimesini inhibe ederler. Oleuropein; Bacillus cereusun spor yapmasn inhibe eder Oleuropeinin bir metaboliti olan Hydroxytrosol; Haemophilus influenzae, Moraxella catarrhalis, Salmonella typhi, Vibrio parahaemolticus ve S. areus zerine etkilidir. zellikle antibiyotiklere direnli olan Klebsiella ve Pseudones bakteri trlerine kar etkilidir. Viral hemorajik septisemiye sebep olan Rhabdovirus (VHSU) zerine Oleuropeinin antiviral aktivite gsterdii tespit edilmitir. Elenolic asid geni bir virs spekturumuna gl inhibitr etki gsterir. Elenoic asidin kalsiyum tuzu gl bir virusittir. Herpes, Pseudorabies, Influenza A, Newcastle hastal, Parainfluenza 3, Coxsackie A, Encephelomyocarditis, Poliovirs 1,2 ve 3, Reovirus 3, kalsiyumu elenolate gl bir ekilde inhibe etmitir. Zeytin yapra ekstresi kullanldnda HIVli hastalarda immun sistemin glendii grlmtr. Azdan alndnda anti HIV ila tedavisinin etkisini arttrd grlmtr. Ayrca HIVin sebep olduu Kaposi sarkomu tedavisinde kullanlmtr. Antibiyotiklere artan rezistans, immunsupresif ilalarn daha yaygn kullanlmas ile fungal enfeksiyonlarn artmas yeni antimikrobiyal ajanlarn aranmasn gerekli klmtr. Zeytin yapraklar insanlar iin patojen olan bakteri ve mantarlara etkilidir. zellikle insanlarda barsak ve solunum yollar enfeksiyonlar iin uygun bir antimikrobiyal ajandr Antioksidan olarak ve kalp zerine etkisi Serbest radikaller hayat sresince oksijen kullanm sonucu vcutta ortaya kan, zararl atk maddelerdir. Bedensel veya mental stres altnda kalndnda ok miktarda serbest radikal meydana gelmektedir. Zeytin yapra, bnyesindeki fenolik bileikler sebebiyle zengin ve ok etkili bir antioksidan kaynadr. Zeytin yapra, meyve ve yandaki fenolik bileiklerin antioksidantif zellikler gsterdii bilinmektedir. eitli aratrmalar zeytin yaprann antioksidan etkisini gstermektedir. Oleuropein, hydroxytyrosol, zeytin yapra ekstresi (%19 oleuropein, %1.8 flavonoid glikozidler ve 3-4 dihydroxy-phenethyl esterler) vitamin Eden daha gl antioksidanlardr. Dk dansiteli lipoproteinlerin (LDL) oksidasyonu arterioskleroz oluumuna kat55
kda bulunur. Zeytin yapra LDL kolesterol oksidasyonu nleyerek antiarteriosklerotik etki gsterir. ay sreyle zeytin yapra alnmasyla total kolesterol ve LDL kolesterol %40, kolesterol drc bir ilala tedavide ise %32 orannda dme olmutur. Hayvan almalarnda Oleuropeinin koroner damar akmn arttrd gibi kalp atmlarn dzenledii, aritmileri nledii grlmtr. Zeytin yapranda oleuropeoside vazodilatador etki gsterir. Oleanolic ve ursolik asit (oleuafricein) gl antihipertansif, diretik, natriretik, antihiperlipidemik, hipoglisemik ve antioksidan etki gsterir. Afrika yabani zeytinlerinde oleanolic asid %0.27 iken, burada kltr yaplan Yunan zeytinlerinde %2.47 orannda daha yksektir. Oleanolic asit kalp yetmezliiyle, komplike hipertansiyonda (tuz hassasiyetli, insulin direnli hipertansiyonda) etkili, ucuz ve zararsz bir tedavidir. Oleanolic asit kardiyotonik etki, oleuropeoside de negatif inotoropiye kar etki gsterir. Yeni kullanm Asrlardan beri Anadoluda ve dnyann pek ok yresinde enfeksiyonlara kar, tansiyon ve ekere kar kullanlan zeytin yapra gnmzde standardize edilmi bir dozda drog olarak kullanlmaktadr. Glycyrrhiza glabra L. (Meyan) 30-60 cm ykseklikte, tys yaprakl, mavimsi mor iekli ok yllk bir bitkidir.Yapraklar 5-9 yaprakkldr. iekler 5-15 cm uzunlukta olan seyrek durumda ve toplanmtr. Meyvenin zeri plak veya guddelidir fakat dikenli deildir. Anadoluda, bilhassa dere ve nehir kenarndaki kumluklarda yetien yaygn bir trdr. Kullanm la olarak ilacn ac tadn maskelemede, tatlandrc olarak sigara retiminde (ttnn terbiyesinde), kat sanayiinde, kkn kurutulup sktrlmasyla ses geirmeyen tahtams plakalar yapmnda, atee dayankl maddeler ve renk maddesi olarak boyaclk ve ayakkab boyalarnda, tekstil sanayiinde, ekercilikte, biralara kpk ve aroma vermede, serinletici iki yapmnda (Meyan erbeti) kullanlmaktadr.
56
Kimyasal ierik %2-15 triterpen glikozidler, glycyrrhizin, 18--glycyrrhetinik asid veya -glycyrrhetinik asid, 24-hidroksiglycyrrhizin, flavonoidler (liquiritin, isoliquiritin), isoflavonoidler (isoflavonal, kumatakenin, licoricone, glabrol), kalkonlar, kumarinler (umbelliferone, herniarin), triterpenoidler ve fitosteroller bulunur. Meyann etken maddesi, ekerden 50 kat daha tatl olan glycyrrhizin %6-14 orannda bulunur. Tbbi kullanm Antiinflamatuar, antialerjik, antimikrobiyal, antiviral, antilsorejenik, antitmr, karacier koruyucu etkileri vardr. st solunum yollar, bron hastalklarnda sekretolitik, sekrotomorik, ekspektoran etki gsterir. Bu etki glycrrhizin ve glycrrhizik asitten ileri gelmektedir. Bu maddelerin bakteriostatik ve antiviral etkileri vardr. Yeni kullanm Meyan kknn dorudan karacier koruyucu etkisi vardr. Meyan flavonoidleri hepatositleri karbontetraklorr ve galactosamine kar korurlar. Serbest radikalleri uzaklatrc etkisi ve invitro eitli virslere kar antiviral etkisi vardr. Hepatotropik zellikleri ve glisirizinik asitin antihepatotoksik etkisi kantlanmtr. Bu etkide antiinflamatuar, serbest radikalleri sprc ve antiviral zelliklerinin rol oynad dnlmektedir. Kronik hepatit B ve Cde saylan bu zelliklerinden dolay, virsn hcre membranna atak yapp absorbe edilmesi sonucu bu etkiler gerekleir. Yaplan bir alma tberklozda hepatotoksisitenin meyan kk, Urtica sp. (Isrganotu), Taraxacum sp. (Karahindiba) ve Mentha sp. (Nane) kombinasyonuyla nlenebildiini gstermitir. Japonyada ylda 100 milyon SNMC ampul (Stronger Neo-Minophagen-C) retilmekte, karacierin iltihaplanmasyla karakterize bir hastalk olan kronik hepatit B ve C ile siroz tedavisinde kullanlmaktadr. SNMC ampuln bileiminin mililitresinde 2 mg glisirizin, 1 mg sistem ve 20 mg glisin bulunur. Genellikle haftada 3-6 defa 200 mg glisirhizin, 100 mg sistein ve 2 g glisin 100 mllik fizyolojik serumla verilir. SNMC ile tedavide nemli bir yan etki ya da tedaviyi brakma durumu gzlemlenmemitir, interferon tedavisine cevap vermeyen vakalarda zellikle endikedir. Kanser kemoterapisinin hepatotoksisitesi meyan kkyle nlenebilmektedir. Kronik hepatit C tedavisinde, haftada 2 ya da 7 defa intravenz glisirizin enjeksiyonunda ALT enzimini normalletirir, hepatoselller karsinoma gelimesini engeller. Antioksidan ve detoksifikan etkisine ek olarak endojen interferon retimini stimle eder.
57
Vaccinium macrocarpon Aiton. (Cranberry) Baz kaynaklarda yaban mersini olarak yanl belirtilmekte Trkesi henz bilinmemektedir. zms meyvelerdir. Polifenoller ve askorbik asit olmak zere 2 ana tip antioksidan ierirler. Polifenoller zellikle antisiyoninler, flavanoller, kuersetin, ursolik asit ve ellagik asit trevleridir zms meyveler ayrca lutein, kalsiyum, magnezyum, folik asit ve potasyum ierirler ve dk kalorileri vardr. Yaban mersinin anti-adhesive etki gsterdii organizmalar; Escherichia coli, Helicobacter pylori, Influenza A, Proteus mirabilus, Pseudomonoas aeruginosa, Streptococus mutansdr. Yaban mersinin idrar yollar enfeksiyonlarnn nlenmesi ve tedavisinde bbrek talarnn nlenmesinde, peridontit ve di plaklarnn nlenmesinde, kalp ve kanser korunmasnda, sindirim sistemi yaknmalarnda, ishalde kullanlmaktadr. Yeni kullanm Helicobacter pylorinin dnyada grlme skl %30 ile %90 arasnda deiim gstermektedir. Helicobacter pylori ABD ve Kanadada %30-40, Latin Amerika %70-90, Avrupa %30-40, Asya %70-80, Afrika %70-90 ve Trkiyede %70-90 sklkta grlr. Trkiyede 8 ylda kleotromisin direnci gelimitir. Kleotromisin direnci varsa l tedavide (Proton pompa inhibitr, Amoksisilin ve Kleotromisin) baarszlk oran %68.6dr. nmzdeki zaman diliminde H.pyloriyi eradikte etmek iin yeni tedavi alternatifleri ve zelliklede bitkisel tedavi n plana kacaktr. Yaban mersini zt, Helicobacter pylorinin mide epiteli ve mide mukusuna adezyonunu nlemektedir. Bu etki Origanum vulgare L.(Adi kekik ) zt ile daha gl olabilmektedir.
Kaynaklar Amaye, L.G., Chee, W.S.S. 2006. Osteoarthritis and nutrition. From Nutraceuticals to functional foods. A systematic review of the scientific evidence. Arthritis Research&Therapy8:R127(doi:10.1186/ ar/2016) Anonoymus, 2009. Arthritis Research Campaign report: Complementary and alternative medicines for the treatment of rheumatoid arthritis, osteoarthritis and fibromyalgia. Arc reports. 80.pp Artk N., Eki A.1988. Baz yabani meyvelerin (Kuburnu, yemien ala, yaban mersini, kzamk kimyasal bileimi zerine aratrma Gda Sanayi, Cilt: 2, Say: 4, s. 33-34
58
Banaverta-Garcia, Ocs., Castilo, J., Lorente, J., Ortuna, A., Del Rio, J.A. 2000. Antioxidant activity of phonolia extracted from olea eunopaea L. Leaves Food Chem 68,457-462, Baytop, T. 1984, Trkiyede Bitkilerde Tedavi (Gemite ve Bugn), stanbul, Trkiye Bennani-Kabcehi, N, Fdhl, H., Cherrah, Y., Kehel. L., El Bouayadi, F., Amerti, A., Saidi, M., Marquie, G. 1999. Effects of olea europea var oleaster leaves in hypercholesterolemia insulin resistant sand rats Therapie 54(6) 717 -723, Brianta, R La Cara, F., Tonzinello, M.P., Febbraia f: Nucci R. 200.1Antioxidant activity of the main bioactive derivatives from oleuropein hydrolysis by hyperthermophilic beta-giycosidase J. Of Agricultural and food Chem. 49 (7):3198-3202, Cimolai, N., Cimolai, T., 2007. The Cranberry and the Urinary Tract. Eur.J. Clin Microbiol Infect (dis. 26:767-776. Duke, J.A.(Ed) 1992. Handbook of biologically active photochemical and their activities, CRS Press, 122 Fiore, C., Eisenhut, M., Krausee, R., Ragazzi, E., Pellati, D., Bielenberg, J. (2008) Antiviral effects of Glycyrrhiza species. Phytother Res. Vol. 22, No. 2: 141-8 Hanbury, D, 1854. On the febrifuge properties of the olive (Olea europea L. ) Pharmaceutical J. of Provincial Transections, 353-354, Hayashi, N., Manns,M.P. 2004. Prevention of Progression in Chronic Liver Disease. An Update on SNMC (Stronger Neo-Minophagen C) Kluwer Academic Publishers. Hirschman, S. Z. 1992. Inactivation of DNA polymerases of murine leukaemia viruses by calcium elenolate Nat New Bio1238, 277-279 Huangah, S., Zhang, L. Huang, P.L, Cherg, Y.T., Huang, P. L. 2003. Anti-HIV activity of olive leaf extract (OLE) and modulation of host celI gene expression by HIV infection and OLE treatment Biochemical &Biophysical Res.Com. 309, 1029- 1037, III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri IV. Cilt Kltr ve Turizm Bakanl MFAD Yaynlar 86. Babakanlk Basmevi Ankara 1987, s. 117 lisulu k. 1992 la ve Baharat Bitkileri Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar 1256 Ankara niversitesi Bask Ofset nitesi Ankara 1992, s. 150-159 nouye, H., Yoshida, T. Tobita, S. Tanaka, K., Nishioka T. 1970. Tetrahednon Letters 28, 2459, Kurt A, Yamankaradeniz R., 1983. Erzurum Yresinde Doal Olarak Yetien Kuburnunun Bileimi ve Deerlendirme Olanaklar zerinde Aratrmalar Doa Bilim Dergisi Tarm ve Ormanclk Cilt 7, Say: 3 1983 s. 243-248 Kurucu S., Keskinoglu C.1992. Studies on the Herbal Tea preparat from rose Hips gathered around Gmhane FABAD farm. Bil. Derg. Cilt: 17 1992 s. 19-21 La Tutour, B., Guedon, D. 1992. Antioxidative activities of Olea europaea leaves and related phenolic compounds phytochem. 31(4), 1173-1178, Lynch, DM. 2004. Cranberry for Prevention of Urinary Tract Infections. American Family Physician;70:2175-2177. Markin, D., Auek L., Bedricevsky 1., 2003. In vitro antimicrobial activity of olive leaves Mycoses 46, 132-136,
59
Murray, G., Gabel, K.A., 2000. Licorice Root: Helpful or Harmful? Top Clin Nutr: 15(3):59-65 Murray, M.T., 1995. The healing Power of Herbs. (revised and expanded 2nd edition). The Enlightened Persons Guide to WOnders of Medical Plants. Prima Health. Neto CC, Amoroso JW, Liberty AM.2008. Anticancer activities of cranberry phytochemicals: an update. Mol Nutr Food Res. Suppl 1:S18-27. Olukoga, O., Donaldson, 2000, Liquorice and its health implications. Journal of the Royal Society of Health 120 (2000), pp. 8389 OMahony, R., Al-Khtheeri, H., Weeraskera, D., Fernando, N., Vaira, D.,Holton, J and Basset, C .2005 Bactericidal and anti-adhesive properties of culinary and medicinal plants against Helicobacter pylori. World Journal of Gastroenterology , 11 , 7499 - 7507. Panizzi, I., Scorpeti, MI., Oriente, G Gazz ., 1960, Chim tal. 90, 1449, Petkov, V. Manolow, P. Pharmocological analysis of the iridoid oleuropein Arzheim-Forsch (Drug Res) 22(9) 1476-1486, 197 Puerta, R., Dominguez, E. M. Gutierrez, V. R. 2000. Effect of minor components of virgin olive on topical anti-inflammatory assays Z. Naturforsh. 53,814-818, Renis, H. E. 1969. Invitro antiviral activity of Calcium elenolate Antimicrob. Agents Chemother 9, 167-172, Saija A. Oecella N. 2001. Olive biophenols functional effects of human wellbeing Trends in food Sci. and Tech. II 357-363, User E. T1967. Memleketimizde Orta ve Kuzey Anadolu da Yetien Kuburnunun C Vitamini Bakmndan Durumu. Bununla lgili Halk Gelenekleri Hakknda Bir Aratrma. Trk Hijjen ve Tecrubi Biyoloji Dergisi Cilt: 27 No: I,1967 s. 39-63. Visioli, F., Bellosta, S., Gali, C., 1998. Oleuropein the bitter principle of olives, enhances nitric oxide production by Mouse macrophages Life Sci. 62, 541-548, Zarzuelo, A Duarte, J., Jimenez, Jo, Gonzalez, M., Utrille, M.P. 1991.Vasodilator effect of olive leaf Planta Medica 57(9) 417-41, Zeybek U, Haksel M. Trkiyede ve dnyada nemli tbbi bitkiler ve kullanmlar. Argefar ve Sade Yaynlar, Meta Basm, zmir, 2010.
60
AROMATERAPNN FTOTERAPDE YER

Prof. Dr. Ulvi Zeybek Ege niversitesi Eczaclk Fakltesi Farmastik Botanik Anabilim Dal la Gelitirme ve Farmakokinetik Aratrma Uygulama Merkezi
Uucu yalarda bulunan etken madde gruplarnn etkilerinden yararlanan, balca uygulamalar souk algnl, stresle mcadele, uyku dzenleme, baklk sistemini uyarma olan Aromaterapi modern Fitoterapinin bir daldr. ngilterede 1990da kurulan Doal Yalar Aratrma Birliinin (NORA) Almanya temsilcilii klinisyen hekimlerin de katlmyla 1996da almtr. Avusturya Fitoterapi Birlii (GPhyt) ve Avusturya Doal Tp Hekimleri Birlii (GAMED) giriimiyle Avusturya Bilimsel Aromaterapi Birlii (GwA) kurulmutur. Aromaterapi almalarn destekleyen, bilgi paylamn salayan GwA aktif bir kurumdur. Gerekletirilen klinik almalar, iki ylda bir dzenlenen kongrelerde sunulup bilimsel ortamda tartlmaktadr. nsan hayatnda ok nem tayan koku duyusu, farknda olarak veya olmayarak baz kararlar vermemizi salar: yenebilir-yenemez, iilebilir - iilemez, ho - ho deil, tehlikeli - tehlikesiz... Kokunun olumlu veya olumsuz alglanmas beyindeki limbik sistemle ilikilidir, sinirlerin iletisiyle duygular etkiler. Kokuyu Nasl Alglarz? Koku aratrmalarndaki gelimelere ramen, koku merkezinin kokuyla uyarlmas veya epitelde bulunan koku moleklnn tannarak sinir impulsuna dntrlmesi mekanizmas tam aydnlatlamamtr. Kabul gren yaklama gre; burun boluunda dolaan koku moleklleri st burun boluunun st ve iki yanndaki epitel mukoz tabaka tarafndan emilir, koku beyindeki koku merkezine, ksmen de solunum yollaryla akcierlere ular. Kokuya kar hareket tepkisi vejetatif sinir sistemi tarafndan dzenlenir. Doada olan eitli kokularn hepsi farkl ekilde alglanr. Deiik kimyasal yaplarda kk molekllerden meydana gelen, zgn boy ve ekle sahip btn kokular koku nronu zerinde bir reseptre karlk gelir ve beyinde zgn bir sinir ileti61
si balatabilir. Aromaterapi koku psikolojisi zerine etkileri de inceler, fizyolojik ve psikolojik dzeydeki uzun sreli tedavi cevaplarnn incelenmesinde koku duyusunu irdeler. Koku alglamada grev alan organlar: Koku, koku merkezine ulanca limbik sistem devreye girer. Limbik sistem (Hippocampus, amygdala) endokrin bezi ve vejetatif sinir sistemine iletilerle duygular ve hafzay harekete geirir. Limon, nane, kudili uucu yalar limbik sistemi uyarmada kullanlr. Koordinasyon merkezi talamus refleksleri kontrol eder. Hipotalamusu uyaran tipik uucu yalar bergamot ve anibadr. Nee ve elem duygularn kontrol eden enkefalini uyaran tipik uucu yalar yasemin, gl ve greyfurttur. Hormon salglann salayan, otonom fonksiyonlar (ar dindirme, fori verme ve uyank kalmay salama gibi) kontrol eden hipofizi uyaran tipik uucu yalar yasemin ve ylang ylangdr. Raphe sistemi serotonin hormonu (yattrc ve dinginlik verici) salglanmasn salar. Lavanta, melisa, tbbi papatya, neroli, bergamot uucu yalar mutluluk hormonu olarak da bilinen serotonin etkisini yaratr. Adrenalin ve noradrenalin salglanmasndan sorumlu Locus coeruleus, konsantrasyon ve kan basncnn arttrc ve kalp atm frekansn drc etkidedir. Limonotu, limon, kudili, ard Locus coeruleusu uyaran tipik uucu yalardr. Uucu Yalar Nedir? Uucu yalar, tbbi kabul edilen bitkilerin yaprak, iek, kk veya yumru gibi organlarndaki zel hcrelerde biriken terpenik yapda doal maddelerdir; eczaclkta ila hammaddesi olarak kabul edilir ve drog olarak isimlendirilir. Uucu yalar, bitkilerin ounlukla salg tylerinde veya salg ceplerinde ok kk damlacklar halinde birikir. iek (gl, yasemin), kabuk (portakal, limon), yaprak (defne, tr, adaay), yumru (zencefil, ssen), reine (am, sla veya gnlk aac), odun (sedir) uucu yalarn bulunduu organlardr. Uucu yalar, botanik olarak doru tanmlanm tbbi bitkilerden doall bozulmayacak ekilde elde edilir. Doala zde (identik) sentetik maddelerin koku tedavisi
62
uygulamalarnda kullanm yasaktr. Uucu yanda timol fenol maddesi ve yapsnda ek bir zincir olan Thymus vulgaris (bodur kekik, adi kekik) tipik bir rnektir. Doal timol dk dozlarda iyi bir sekrolitiktir (balgam sktrc), akcierlerden mukus (smk) atlmn salar, antiseptik etkisiyle mikrobun sratle vcuttan atlmn gerekletirerek saaltm salar. Sentetik timol ise toksiktir, tedavi edici etki kesinlikle gstermez Etkileriyle baz uucuyalar: Foeniculum vulgare Mill. subsp. vulgare var. dulce (Mill.) Batt. - Tatl rezene: Antibakteriyel, sekresyonu arttrc, kramp zc, strojen benzeri etkileri olup st salgsn ve safra salgsn arttrcdr. Psiik etkisiyse, gerginlii giderici, dinginlik vericidir. Melaleuca alternifolia L. - Hint defnesi: Bakteriyel ve fungal (mantar) enfeksiyonlarda kullanlr. Propionibacterium acnes (Akne), Staphylococcus aureus (Stafilokok), Escherichia coli (Koli basili), Candida albicans (Deri mantar), gibi] mikroorganizmalara kar in vitro aktivite gstermektedir. Bunun yannda Tinea pedis (Trnak mantar) tedavisinde rol oynar. Semptomatik hastalklarn tedavisinde kullanlacak uucu yalar, uygun karmlar halinde hazrlanp, nerilen doz ve srede kullanlrlar. Baz zor hastalklarda dahi, klasik tbbi tedaviyle uyumlu, birbirini destekleyen aromaterapi uygulamalarndan yararlanlmaktadr. Fiziksel ve psiik tedavi uygulamalarnda, deneyimli ve yetkin hekimlerin denetiminde kullanlmaktadr. Uygulamalarda ancak az sayda uucuya dorudan kullanlabilir, ounlukla souk bask yntemiyle elde edilmi zeytinya, susam veya bademya ile belli oranlarda karm halinde masaj yoluyla uygulanr. Bireysel aromaterapi uygulama yntemlerinden biri de kulak memesi masajdr. Kolay ve her yerde uygulanabilir bir yntemdir. Masaja kulak memesinden balanarak her iki kulan tamamna epeevre uygulanarak tamamlanr. Daha ok stres giderme, rahatlama veya konsantrasyon arttrmak iin uygulanr. Her ne kadar aromaterapi olarak tanmlanmamsa da Arap, Acem ve Osmanl hekimleri ksaca slam dnyas gl uucu yandan nemli lde yararlanmtr. Deri endikasyonlarnda, her trl (kuru, problemli ve alerjik ciltlerde, egzama, yeni doku oluumu ve yaralarn kapanmasn gerektiren durumlarda) ok kullanlmtr. Gnmzde de glsuyu ve glya ile yaplan mikrobiyolojik almalar (Candida albicans, Staphylococcus aureus gibi) baarl sonular vermitir.
63
Aromaterapi ile sadece Avrupada deil, zengin bir floraya sahip lkemizde de nmzdeki yllarda hekim ve eczaclarn daha ok ilgilenecei ve kullanaca ngrs yanl olmayacaktr.
64
Panel 3: Bitkilerle Tedavide Gncel Aratrmalar 2 Alzheimer Hastalnn Tedavisinde Bitki Kkenli lalar Prof. Dr. lkay Erdoan Orhan Kanserde Bitkilerle Tedavide rnek Uygulamalar Do. Dr. Canfeza Sezgin Tbbi Bitki Aratrmalarnda Kaynak Olarak Eski Tp: Kokulu Gl rnei Prof. Dr. Ayten Altnta
65
ALZHEIMER HASTALIININ TEDAVSNDE BTK KKENL LALAR

Prof. Dr. lkay Erdoan Orhan Gazi niversitesi Eczaclk Fakltesi Farmakognozi Anabilim Dal
Alzheimer hastal (AH) zellikle yallarda insidans daha fazla olan, beyin ve zihin fonksiyonlarnda bozulma yannda davransal anormalliklerin de grld progresif bir nrodejeneratif hastalktr. Halk arasnda bunama olarak bilinen demansn en yaygn tipi olan AH, zellikle gelimi lkelerde mrn uzamasyla artan yal nfusla nemli bir salk problemi haline gelmektedir. Sosyal ve ekonomik boyutlaryla da sorun olan hastalk kesin tedavisi bulunmadndan dnyada lm sebepleri arasnda 4. sraya ykselmitir. Tedavisinin bulunamamasnda patogenezinin tam aydnlatlamamasnn da pay vardr. Ancak hastaln mekanizmasnda beta-amiloit plak formasyonu ve kolinerjik hipotezin yer ald kabul edilmektedir. Alzheimer hastalarnn beyninde sinir iletimini salayan nrotransmitter asetilkolin miktar normalden daha az olduundan, asetilkolini hidroliz eden enzim asetilkolinesterazn inhibe edilmesiyle asetilkolin miktarnn istenilen seviyede kalmasn salayan etkili bir ila grubu asetilkolinesteraz inhibitrleri ortaya kmtr. Sentetik ve bitkisel kkenli asetilkolinesteraz inhibitrleri bulunmaktadr. Piyasaya ilk kan bitkisel kkenli inhibitr fizostigmin son kan galantamindir. Yaknda ila olarak piyasaya sunulaca dnlen bitkisel kaynakl bir dier bileik huperzin Adr. AHnn tedavisinde kullanlan Ginkgo biloba L.de (Mabet aac) asetilkolinesteraz enzim inhibitrlerinden farkl mekanizmalarla etki eden baka bir bitkisel ilatr. Mental ve fiziksel performans artrmak amacyla kullanlan Panax ginseng L.de (Kore ginsengi) in geleneksel tbbndan modern tbba kazandrlm nemli bitkisel ilalardandr. Fizostigmin AHnda asetilkolinesteraz inhibitrlerinin klinik uygulamasna, 1980lerin banda oral ve intravenz olarak fizostigmin (ezerin) kullanlmasyla balanmtr. Bu gruptaki ilalar iinde ilk bulunan fizostigmin, Physostigma venenosum Balf. (Kalabar baklas) (Fabaceae) bitkisinden izole edilen bir alkaloittir. Fizostigmin daha sonra sentezi yaplan asetilkolinesteraz inhibitr aktiviteye sahip rivastigmin etken maddesine model tekil etmitir.
67
Galantamin AHnn tedavisinde yeni kullanlmaya balanan Galanthus nivalis L. (Kardelen) (Amaryllidaceae) bitkisinden izole edilen bir alkaloit olan galantamin geri dnml bir asetilkolinesteraz inhibitrdr ve nikotinik asetilkolin reseptrlerini de modle etme zellii vardr. Galantaminin dozunu yava yava ykselterek en ok grlen yan etkisi bulant azaltlabilir. Galantaminin karacier zerine toksisitesinin olmad gsterilmitir. Galantamin hidrobromr tuzu halinde Avusturya, ABD ve Avrupada klinik uygulamaya girmitir. Huperzin A Doal kaynaklar, zellikle bitkiler zerinde yaplan aratrmalarla kefedilen ve asetilkolinesteraz inhibitr aktivite gsteren bileikler iinde gnmzde en nemlisi huperzin Adr. Huperzin A [(5R, 9R, 11E)-5-amino-11-etilidin-5,6,9,10-tetrahidro7-metil-5,9-metanosikloocta-[b]-piridin-2(1H)-on], ilk defa 1986 ylnda Shanghai Materia Medica Enstits aratrmaclarnca geleneksel in tbbnda Qing Ceng Ta adyla bilinen ve yzyllardr izofreni, unutkanlk ve hafza kayb tedavisinde kullanlan Lycopodium serratum Thunb. (syn. Huperzia serrata (Thunb.) Trev) (Lycopodiaceae) bitkisinden izole edilen bir alkaloittir. Alkaloit ierii zengin olan Lycopodium trlerinden, huperzin A-P serisi alkaloitler de dahil, yzden fazla alkaloit izole edilmi, sadece huperzin A ve Bde yksek oranda asetilkolinesteraz inhibitr aktivite tespit edilmitir. Huperzin Ann aktivitesi, fizostigmin, galantamin, donepezil ve takrin kyaslanacak kadar yksek olup; gerek fare, san, civciv, tavan, kpek ve maymun gibi hayvanlarn kullanld gerekse eitli in vitro veya ex vivo deneylerde hem asetilkolinesteraz inhibisyonu yaparak, hem de beta-amiloit plaklarn indkledii oksidatif hcre hasarn engelleyici bir mekanizmayla etkili olduu gsterilmitir. Total sentezi tamamlanm, inde faz-III aamasnda denenmekte olan Huperzin Ann yakn gelecekte AHnn tedavisinde piyasaya sunulmas muhtemeldir. ABDde gda destei olarak piyasada bulunmaktadr. Ginkgo biloba Asetilkolinesteraz inhibisyonu dnda mekanizmalarla etki eden ekstrelerden en nemlisi Ginkgo biloba L.dr. Bitkinin EGb 761 olarak kodlanan standardize ekstresi AH tedavisinde kullanlmaktadr. Ekstrenin merkezi sinir sistemindeki etki mekanizmas tam anlalamamtr, bitkinin bileiminde bulunan flavonoitler, terpenoitler (ginkgolitler, bilobalitler) ve organik asitlerin sinerjik etkileimiyle meydana ge68
len antioksidan zelliklerine bal olduu dnlmektedir. Bu bileikler, AHnda tespit edilen ar lipit peroksidasyonu ve hcre hasarna sebep olan serbest radikallere kar farkl derecelerde aktivite gstermektedirler. Avrupa ve ABDde deiik nrolojik hastalklarn tedavisinde olumlu sonular veren EGb 761in demansta da hafza glendirici etkisi plasebo kontroll, ift krl, randomize almalarla kantlanmtr. Panax ginseng Panax ginseng L.nin hafza glendirici etkisi zerinde yaplan dier almalarda da, skopolamin-indkl hafza kayb deney modeli uygulanarak, etkiden sorumlu bileiklerin poliasetilenik alkoller ve bunlarn linolatlar olduu bulunmutur. Baka bir almada ise, Panax ginsengten izole edilen ginsenozit Rb1 ve Rg1in de ayn deney modelinde aktif olduu tespit edilmitir. Ginkgo biloba L. (GK 501) ve Panax ginseng L. (G115)in standardize ekstrelerinin kombinasyonunu tayan kapsller, 14 hafta sren, paralel gruplu, plasebo kontroll bir alma ile 256 orta yal gnll zerinde denenmi ve hafzay glendirici ynde kuvvetli aktivite saptanmtr. Salvia trleri lkemizde doksann zerinde Salvia (Adaay) tr olup %50si endemiktir. Salvia officinalis L.nin (Tbbi adaay) Avrupa halk tbbnda hafza zayflna kar kullanld kaydedilmi, bilimsel almalarda bitkinin uucu yanda bulunan monoterpenler 1,8-sineol ile alfa-pinenin sinerjik etkilemesinin asetilkolinesteraz enzimi zerinde gl inhibisyonu saptanmtr. Bu almadan ilhamla, lkemizde yetien Salvia trlerinin kolinesteraz ve antioksidan aktivitelerinin tespitine ynelik kapsaml tarama almalarmzda, incelenen yetmiten fazla Salvia trleri arasnda Salvia fruticosa Mill. (syn. Salvia triloba L.f.) ne km, ileri fraksiyonlama almalar da gerekletirilmitir. Henz Salvia trlerinin AH tedavisinde kullanlabilecek bir preparat bulunmamasna ramen, AH iin mit verici bir fitofarmakoteraptik olaca dnlmektedir. Farkl corafya ve iklim tiplerine sahip lkemizin zengin floras tbbi bitkiler asndan da nemli potansiyeldir. Gnmzn ciddi salk sorunlarndan AHnn tedavisinde, en etkili ila grubu olarak asetilkolinesteraz inhibitrlerinden yararlanlmaktadr. Dolaysyla bitkisel kkenli galantamin gibi saf bileikler ve Gingko biloba L. ve Panax ginseng L.den hareketle elde edilen standardize ekstreler hastaln tedavi69
sinde nemli seeneklerdir. in geleneksel tbbnda unutkanlk tedavisinde kullanlan Huperzia serrata (Thunb.) Trevden izole edilen bir alkaloit olup potent asetilkolinesteraz enzim inhibitr etkisi ispat edilen huperzin A da, bitki aratrmalarnn neminin gstergesidir. Kesin zm bulunamayan AH tedavisinde kullanlabilecek bileiklerin kefinde bitkisel kaynak aratrmalar gelecekte de nemli yer tutacaktr.
Kaynaklar Adams, R.L., Craig, P.L., Parsons, O.A.: Neuropsychology of Dementia, Neurolog. Clin., 1984, 4(2), 387-405. Ayer, W.A.: The Lycopodium Alkaloids, Nat. Prod. Rep., 1991, 8, 455-463. Bores, G.M., Huger, F.P., Petko, W.: Pharmacological Evaluation of Novel Alzheimers Disease Therapeutics: Acetylcholinesterase Inhibitors Related to Galanthamine, J. Pharmacol. Exp. Ther., 1996, 277, 728-738. Cummings, J.L.: Dementia: A Clinical Approach, Butterworth-Heinemann Press, Boston (1992). De Feudis, F.G.: Gingko biloba Extract (EGb 761): Pharmacological Activities and Clinical Applications, Editions Scientifiques Elsevier, pp. 7-146, Paris (1991). Hofferberth, B.: The Efficacy of EGb 761 in Patients with Senile Dementia of the Alzheimer Type, A Double-Blind, Placebo-Controlled Study on Different Levels of Investigation, Hum. Psychopharmacol., 1994, 9, 215-222. Kanowski, S., Herrmann, W.M., Stephan, K., Wierich, W., Hrr, R.: Proof of Efficacy of the Ginkgo biloba Special Extract EGb 761 in Outpatients Suffering from Mild to Moderate Primary Degenerative Dementia of the Alzheimer Type or Multi-Infarct Dementia, Pharmacopsychiatry, 1996, 29, 47-56. Kleijnen, J., Knipschild, P.: Ginkgo biloba for Cerebral Insufficiency, Br. J. Clin. Pharmacol., 1992, 34, 352-358. Le Bars, P.L., Katz, M.M., Berman, N., Itil, T., Feedman, A.M., Schatzberg, A.F. For the North American EGb Study Group: A Placebo-Controlled, Double-Blind, Randomized Trial of an Extract of Gingko biloba for Dementia, JAMA, 1997, 278, 1327-1332. Liu, J.S., Zhu, Y.L., Yu, C.M., Zhou, Y.Z., Han, Y.Y., Wu, F.W., Qi, B.F.: The Structures of Huperzine A and B1, Two New Alkaloids Exhibiting Marked Anticholinesterase Activity, Can. J. Chem., 1986, 64, 837-839. Orhan, ., Aslan, M.: Appraisal of Scopolamine-Induced Antiamnesic Effect in Mice and in vitro Antiacetylcholinesterase and Antioxidant Activities of Some Traditionally Used Labiateae plants. J. Ethnopharmacol., 2009, 122, 327-332. Orhan, ., Kartal, M., Naz, Q., Ylmaz, G., Kan, Y., Konuklugil, B., ener, B., Choudhary, M.I.: Antioxidant and Anticholinesterase Evaluation of Selected Turkish Salvia species, Food Chem., 2007, 103, 1247-1254. Oyama, Y., Fuchs, P.A., Katayama, N., Noda, K.: Myrcetin and Quercetin, the Flavonoid Constituents of Gingko biloba Extract, Greatly Reduce Oxidative Metabolism in Both Resting and Ca2+-Loaded Brain Neurons, Brain Res., 1994, 635, 125-129. Packer, L., Haramaki, N., Kawabata, T.: Gingko biloba Extract (EGb 761) in Effect of Gingko Biloba Extract (Egb 761) On Aging And Age-Related Disorders (Christen, Y., Courtois, Y., Droy-Lefaix,
70
M.T., Eds.), Editions Scientifiques Elsevier, Pp. 23-47, Paris (1995). Patocka, J.: Huperzine-A, An Interesting Anticholinesterase Compound from the Chinese Herbal Medicine, Acta Medica, 1998, 41, 155-157. Perry, E.K., Perry, R.H., Tomlinson, B.E.: Changes in Brain Cholinesterases in Senile Dementia of Alzheimer Type, Neuropath. Appl. Neurobiol., 1978, 4, 273-277. Pilotaz, F., Masson, P.: Huperzine A: An Acetylcholinesterase Inhibitor with High Pharmacological Potential, Ann. Pharmaceut. Francaises, 1999, 57, 363-373. Qian, B.C., Wang, M., Zhou, Z.F., Chen, K., Zhou, R.R., Chen, G.S.: Pharmacokinetics of Tablet Huperzine A in Six Volunteers, Acta Pharmacol. Sin., 1995, 16, 396-398. Raskind, M.A., Peskind, E.R., Wessel, T., Yuan, W. and the Galantamine USA-1 Study Group: A Randomized, Placebo-Controlled Trial with A 6-Month Extension, Neurology, 2000, 54, 2261-2268. Rudakewich, M., Ba, F., Benishin, C.G.: Neurotrophic and Neuroprotective Actions of Ginsenosides Rb1 and Rg1, Planta Med., 2001, 67, 533-537. Schneider, L.S.: Treatment of Alzheimers disease with Cholinesterase Inhibitors, Clin. Geriatr. Med., 2001, 17, 337-339. Scholey, A.B., Kennedy, D.O.: Acute, Dose-Dependent Cognitive Effects of Gingko biloba, Panax ginseng and Their Combination in Healthy Young Volunteers: Differential Interactions with Cognitive Demand, Human Psychopharmacol. Clin. Exp., 2002, 17, 35-44. enol, F.S., Orhan, ., Celep, F., Kahraman, A., Doan, M., Yilmaz, G., ener, B.: Survey of Fifty-Five Turkish Salvia Taxa for Their Acetylcholinesterase and Antioxidant Activities, Food Chem., 2010, 120, 34-43. Tang, X.C., Han, Y.F.: Pharmacological Profile of Huperzine A, A Novel Acetylcholinesterase Inhibitor From Chinese Herb, CNS Drug Reviews, 1999, 5, 281-300. Tariot, P.N., Solomon, P.R., Morris, J.C., Kershaw, P., Lilienfeld, S., Ding, C. and the Galantamine USA10 Study Group: A 5-Month, Randomized, Placebo-Controlled Trial of Galanthamine in AD, Neurology, 2000, 54, 2269-2275. Tatli, ..: 5000 Yllk Faz4: Ginkgo biloba, Modern Fitofarmakoterapi ve Doal Farmastikler, 2010, 2, 34-46. Thal, L., Fuld, P.A., Masur, D.M., Sharpless, N.S.: Oral Physostigmine and Lecithin Improve Memory in Alzheimer Disease, Ann. Neurol., 1983, 13, 491-496. Thomsen, T., Kewitz, H.: Selective Inhibition of Human Acetylcholinesterase by Galanthamine in vitro and in vivo, Life Sci., 1990, 46, 1553-1558. Wang, H., Tang, X.C.: Anticholinesterase Effects of Huperzine A, E2020 and Tacrine in Rats, Acta Pharmacol. Sin., 1998, 19, 27-30. Wesnes, K.A., Ward, T., Mcginty, A., Petrini, O.: The Memory Enhancing Effects of A Gingko biloba/ Panax ginseng Combination in Healthy Middle-Aged Volunteers, Psychopharmacol., 2000, 152, 353361.Xu, S.S., Cai, Z.Y., Qu, Z.W., Yang, R.M., Cai, Y.L., Wang, G.Q., Su, X.Q., Zhong, X.S., Cheng, R.Y., Xu, W.A., Li, J.X., Feng, B.: Huperzine A in Capsules and Tablets for Treating Patients with Alzheimer Disease, Acta Pharmacol. Sin., 1999, 20, 486-490. Yamazaki, M., Hirakura, K., Miyaichi, Y., Imakura, K., Kita, M., Chiba, K., Mohri, T.: Effect of Polyacetylenes on the Neurotic Outgrowth of Neuronal Culture Cells and Scopolamine-Induced Memory Impairment in Mice, Biol. Pharm. Bull., 2001, 24, 1434-1436.
71
KANSERDE BTKLERLE TEDAVDE RNEK UYGULAMALAR

Do. Dr. Canfeza Sezgin Ege niversitesi Tp Fakltesi Hastalklar Anabilim Dal
Gnmzn en nemli salk sorunlarndan biri olan kanserden her yl milyonlarca insan lmektedir. Kark ve dinamik olan kanserleme sreci youn olarak aratrlmaktadr. la tedavilerine diren gelitirebilen ve baklk sisteminden kaabilen kanser hcreleri ayrca birok faktr salglayarak beslenmelerini ve kontrolsz oalabilmelerini salarlar. Bu da tedavilerin nihai hedefine ulamasn engelleyebilmektedir. Kanser tedavisinde birok kemoterapi ilac veya molekler hedeflere ynelik gelitirilmi ilalar kullanlmaktadr. Bu ilalar henz beklenilen oranda tedaviye cevap vermemektedir. Bu nedenle geleneksel tedavilerde kullanlan bitkisel veya dier doal kaynakl rnlerin bilimsel tedavilerin yannda kullanl hakknda youn olarak aratrlmaktadr. Dnyada genel olarak tbbn alternatifinin olmad kabul edilir. Akln ve bilimin gsterdii tek tp vardr. Bilimsel olarak etkinlii ve gvenilirlii kantlanm geleneksel tp yntemleri, bilimsel tp yntemleri ile birlikte kullanlmaktadr. Gnmzde en aklc yaklam olan bu birliktelie ntegratif Tp denmektedir. Youn aratrmalar neticesinde eitli bitkisel, mineral ve vitaminleri ieren besinsel destek tedavilerinin fizyolojik etkileri daha iyi tanmlanmtr. Ayrca kanser hcrelerinin giderek biyolojik yapsnn daha iyi anlalmasnn, destekleyici baz rnlerin, ilalarn kansere kar etkinliini arttrabilecei dnlmektedir. Kark ve dinamik yapl olan kanserin tedavi srecinde farkl etki mekanizmalarna sahip kemoterapi ilalar birlikte kullanlmaktadr. Yeni gelitiren Akll lalarda eski ilalarla birlikte kullanlmaktadr. Doal rnlerin kemoterapiyle birlikte kullanlmasnn tedavi baarsn arttrabilecei eitli almalarda gsterilmitir: D vitamini (prostat kanserinde kullanlan kemoterapi ile; kemoterapi ila snfndan olan Docetaxel Taxus baccata L.den (Adi porsuk aac) extraksiyon yntemiyle elde edilir).
73
Melatonin (eitli kanserlerde) Mantar preparatlar (akcier kanseri tedavisinde) Omega-3 ierii zengin gdalarn arttrm (balk, tam tahl) Balk ya veya keten tohumu ya kullanm Araidonik asit ieren rnler azaltm (et ve st) Kanser, sreen enflamasyona neden olur, enflamatuar sre kanserin daha da hzlanmasn salar. Bu nedenle enflamasyonu azaltan integratif yaklamlara ihtiya duyulmaktadr. Aadaki nlemler veya destekler bu yaklam dahilinde saylabilir: Antioksidan ve flavonoid ieren gdalarn daha fazla tketimi (meyve ve sebzeler) ltihap azaltc baharatlarn kullanm (zencefil, zerdeal) Toksik piirme yntemlerini kullanmama (kzartma, ileme tabi tutma vb.) Zerdeal ve Boswellia serrata Roxb. ex Colebr. kullanm Antioksidanlarn kullanm (C vitamini, zm ekirdei, yeil ay ) Meyankk kullanm Resveratrol, curcumin, EGCG, zencefil, rsolik asit ve ginseng kullanm Bununla beraber yan etkileri olabilen doal rnlerin tbbi ilalarn etki ve yan etkilerini deitirebilmeleri nedeniyle hastalar bu konuda bilgili bir onkoloji hekimince ynlendirilmelidir. Kanser 2-3 mm apna ulatktan sonra beliren anjiyojenezis denilen damarlanma sreci tedavi hedeflerinden biridir. Anjiyojenezisi engelleyen gelitirilen yeni ilalar kullanlmaya balanmtr. Bununla birlikte hastalarn ounda maliyet ve ruhsat gibi nedenlerle bu ilalar kullanlamamaktadr. Bu konuda kullanlabilecek baz destekleyici rnleri yle zetleyebiliriz: Resveratrol Kalp-damar hastalklarnda koruyucu olup birok kanser hcresini de ldrmektedir. Kanserin damarlanmasn engeller. Kemoterapi ilalarnn kanser hcrelerini ldrc etkisini arttrr. Radyoterapinin etkisini arttrp yan etkisini azaltr. Oral biyoyararlanm dktr.
74
Zerdeal (curcumin) Oral emilimi iyi deildir. eitli kanser hcrelerini ldrr. NFKB ve telomeraz (lmszlk) enzimini basklar. Paclitaxel in meme, gemcitabin in pankreas kanseri hcrelerini ldrc etkisini arttrr. rinotekan, siklofosfamid ve doksorubisin in etkisini azaltr. ay kateinleri (EGCG) la direncini geriye evirebilir. ok eitli kanser hcresini ldrr. Yeil ay ve zm ekstraktlarnn birlikte kullanlmas kansere kar daha etkilidir. Luteolin (maydanoz, karabiber, zeytinya) Apigenin (elma, fasulye, brokoli, zm, baharat, maydanoz, domates, ay ve arap) Genistein (soya rnleri) Kanserin byme sinyalizasyonunu bozmaktadr. Genistein ile kombine edilmi polisakkarit (GCP) zellikle prostat kanserinde kullanlmaktadr. Prostat kanseri tedavisinde kullanlan ilalarn (antiandrojen ve taksanlarn) etkisini arttrr. Ginseng (panax ginseng, korean ginseng) Kanserin damarlanmasn engeller. la direncini engellemektedir. Tmr hcrelerinin tannmasn arttrr. eitli kanser hcrelerini ldrmektedir. Docetaxel, gemcitabin, mitomisin, tamoksifen gibi ilalarn etkisini arttrmaktadr. 1455 hastalk almada meme kanserli hastalarda sonular iyiletirmektedir. Polisakkaropeptidler (yenilebilir mantarlar) Kanser damarlanmasnn engellenmesi Baklk sisteminin dzenlenmesi
75
Astragalus cisplatin alan akcier kanserli hastalarda tedavi sonularn iyiletiriyor. Beta glukan, mide ve kaln barsak kanserli hastalarda kemoterapi sonularn iyiletiriyor Kanser hastalarnn nemli bir ksmnda baklk sistemi bozuktur. eitli almalarla tedavinin baklk sistemi iyi hastalarda bozuk hastalara gre daha baarl olduu gsterilmitir. Bu konuda destekleyici yaklamlar: Doal ldrc Hcrelerin Uyarlmas Yeterli selenyum alm (200-400 g/gn) Beta karoten inko Mantar polisakkaritleri Mantar polisakkaritleri Jinekolojik kanserlerde Agaricus mantar verilen hastalarda kemoterapi yan etkileri daha az grlmtr. Probiyotik destekler de polisakkarit yaplar ile baklk sistemini uyarmaktadr. Probiyotik st rnlerinden ziyade liyofilize toz formlar tercih edilebilir (IGF1). Hcrelerin enerji retim kayna mitokondri denilen organeldir. Mitokondrinin ilalarla etkinliinin bozulmas, bylece kanser hcresinin enerji kaynann devre d braklmasna allmaktadr. Henz yeterli etkinlie sahip ila gelitirilememitir. Laboratuar almalarnda baz bitkisel rnlerin mitokondri hasarna neden olarak kanser hcrelerini ldrd gsterilmitir. Byle bir yaklam daha gvenli olabilir. Sarmsak (diallil slfid), pul biber (kapsaisin), domates (likopen), sar-turuncu sebzeler (beta karoten), zerdeal (curcumin), rek otu (timokuinon) ve Coptis chinensis (berberin) gibi maddeler mitokondri hasar ile kanser hcrelerini ldren bitkisel rnlerdir. Kanser hcreleri, normal hcrelerden farkl olarak, anormal oalabilir ve kendi oalmasn uyarabilir. Bu kontrolsz oalmay aada belirtilen baz bitkisel rnler engelleyebilmektedir: Genistein (soya) ve curcumin (zerdeal) , en ok siyah zmde olan resveratrol, sar ve beyaz renkteki sebze ve meyve kabuklarnda bulunan ku76
ersetin, hint fesleeni ve biberiyedeki carnosol ve ursolik asit, E vitamini, yeil ay, resveratrol, Ganoderma lucidum (reishi mantar) ve meyankk. Vaka 1. Glioblastom 55 yanda kadn hasta 2 aydr sren ba ars yaknmas Tetkiklerinde 5-6 cm beyin dokusuna yaylm tmral kitle Eyll 2009da ameliyatla bir ksm karlyor Tan glioblastom Beklenen yaam sresi 3-5 ay Beyin tmrlerinde damarlanmann engellenmesi ile baarl sonular elde edilebiliyor la direncinin sk olmas nedeni ile direncin azaltlmasna ynelik yaklamlar nem kazanyor Laboratuar-hayvan almalarnda beyin tmr hcrelerini ldren bitkisel rnler bulunmaktadr Hastaya Temozolamid isimli kemoterapi ve radyoterapi baland Radyoterapi bitiminde kemoterapi ile birlikte seilmi doal destek rnleri baland Kullanlan bitkisel destek rnleri: Yeil ay, Angelica sinensis (Oliv.)Diels. (in melekotu), Panax ginseng L.(Kore ginsengi), zm ekirdei ekstrakt, Sar kantaron (ila etkileimine dikkat), Pelin otu Son durum (02.06.2010): Hasta 9. Ayda, yaam kalitesi ve genel durumu iyi Radyolojik olarak kanseri kontrol altnda Hafif baars dnda belirgin yaknmas yok Vaka 2. Pankreas kanseri Pankreas kanseri en saldrgan kanserlerden olup erken tan konsa bile hastalarn ou 1.5 yl iinde kaybedilmektedir leri evre pankreas kanserinde ise sonular daha ktdr leri evre pankreas kanseri tedavisinde en sk gemsitabin kullanlr Akll ilalar snrl yarar salar ve pahaldr 52 yanda erkek hasta Karn ars, itahszlk, kilo kayb Pankreas kuyruk blmnde kitle Biyopsi: pankreas adenokanseri Tetkiklerinde karaciere yaylm saptanyor
77
leri evre (IV) Kemoterapi baland Hastaya verilen bitkisel destekler: Burdock (Dulavratotu), Calendula officinalis L. (Aynsafa), rekotu, Omega-3, Gingko biloba L.(Mabet aac), zm ekirdei ekstrakt, Yeil ay ekstrakt, Zencefil Vaka 3. Meme kanseri 35 yanda kadn hasta Meme kanseri tansyla ameliyat olmu Hormon reseptrleri pozitif Baka organa yaylm yok Operasyon sonras kemoterapi ve radyoterapi ald Diilik hormonu strojenin etkisini engelleyen Tamoksifen isimli ilac kullanyor Hastaya verilen bitkisel destekler: Beta glucan, Koenzim Q10, B vitamin kompleks Az rn: erken evre meme kanserinde desteklere dikkat
Kaynaklar Aggarwal BB, Biochem Pharmac 2006. Cui Y, Am J Epidemiol, 2006. Khan G, Expert Opin Investig Drugs 2009. Kwon KB, J Bioenerg Biomembr 2007. Lauthier F ve ark, Anticancer Drugs 2000. McCulloch M, J Clin Oncol 2006. Menendez JA ve ark, Ann Oncol 2005. Sagar SM ve ark, Current Oncology 2005. Smith PC, ve ark J Periodontal Res 2004. Yuvaraj S, Breast Cancer Res Treat 2009.
78
TIBB BTK ARATIRMALARINDA KAYNAK OLARAK ESK TIP: KOKULU GL RNE

Prof. Dr. Ayten Altnta stanbul niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal
Eski Tptan Bugne Eski Tp dendiinde ilk alardan bugne kadar geen geni zaman diliminde her corafyada insanln hastalklara kar verdii mcadele akla gelmelidir. Tp tarihi eski tp ve aamalarn btn olarak ele alr. Tbbn geirdii devirler ve kullanlan tedaviler hakknda bilgimiz bulunuyor. Binlerce yl nce kullanlan tp kitaplar okunabiliyor, ilave bilgiler veya tedavideki deiiklikler rahata izlenebiliyor. Bu byk servenin bugn neresindeyiz? Tp eitiminde tp tarihi dersi bugnk tbb daha iyi anlayarak tbbn geleceini ekillendirmeyi amalar. Bugnk tbba her eyi zen yegne tp diye bakan bir hekim ksa srede yanlabilir. Tp dinamik, srekli yenilenen bir bilimdir, zemedii sorunlara yeni zmler arar. Son yllarda kimyasal tbbn kmazlar baklar tabiata dndrmtr. la firmalar bitkiler ve hayvanlar zerinde byk aratrma projeleri yapyor; zellikle primitif, kltrlerin, bozulmam halklarn kullandklar bitkisel ilalar aratrlyor, bugnk tbba katlmaya allyor. Herkes nedense Eski Tp gibi byk bir hazineyi gz ard ediyor. Gnmz tbb,150 yl nce balam, kimya, fizik ve matematii ne alan, grmedii, tanmad ve lmedii bilgiyi dikkate almayan bir ekoln devamdr. Etkili ilalarn kimyasnn (en basit ekliyle) kefedilip kimyasal olarak retilme baars sadece retilen ilacn etken olarak kabulne gtrd. Bugn bu lme ve sentez yapmada ok mesafe kat edildiyse de tedavide istenilen yere gelinemedi. Bu nedenle aratrmalar hzla devam ediyor. Eski Tp, binlerce ylda olumu, yzlerce yl kullanlm etkili ilalar ve tedavileri yazl kaynaklarla insanlk hizmetine sunmaktadr. Osmanl Tbb da bu bilgileri tecrbe etmi ve katk salamtr. Bu byk bilgi birikimi tp aratrclarnn ilgisini bekliyor. Eski tp kitaplarnn bugnk dile evrilmesi ve terminolojisinin, kavramlarnn anlalmas ve aktarlmas iki byk sorundur. Bu kitaplarn dilini bilen ok de79
erli dilciler, evrilen kitapta yazlanlar aklayabilecek, kavranmasna yardmc olacak tp tarihileri var. Bu, aratrclar bu bilgi birikimiyle ilgilenmeye balarlar, bu iki sorun zlrse tbbn ok ey kazanacan dnyorum. Eski tbbn kulland birok bitki 21. yzylda Salkl yaam trendi iinde tannmaya baland. Destekleyici Tp birok bitkiyi kullanyor. Bu bitkileri Osmanl Tbbnda tanmaya alrken, bildiim tbbi bitkilerin yannda, kokulu gl de grdmde hi nem vermemitim. Zamanla kokulu gl daha sk fark eder oldum, bilgi toplayarak kokulu gln ciddi bir ila olduunu anladm. Kokulu Gl rnei Glle ilgili almalarm aslnda asistanlm dneminde,1988 ylnda ilk aratrmamla balamt. Glhane askeri tp okulunu incelerken Glhane denme nedenini aratrm ama tam karln renememitim. Gllerin damtlp glsuyu ve ya elde edilen yere glhane dendiini, askeri tp okulunun kurulduu yerin Topkap Saraynn glhanesi olduunu ok sonra rendim. almalarm birok ynden beni gle gtryordu. Bulduum belgelerle Edirnedeki glcl renmi, Edirneli dostlarmla paylamtm. Zamanla tbbi bitkiler hakknda yazdm makalelerde gl de yer almaya balad ve 2006 ylnda ayr bir makale olarak Osmanl Tbbnda Gl yaynland. Bu yaz zerine Ispartada gl reticisi Glbirlik bu bilgileri kitap haline getirmemi istedi. Gl, Glsuyu, Tarihte, Tedavide ve Gelenekteki Yeri balkl kitap 2007de yaynland. Gln Eski Tpta ila olarak yeri ve bugnk tp aratrmalarna gre etkisi konusundaki almalar bylece balad. Gl lat Gln ila olarak etkisi ok geni bir yelpazeye sahiptir. En nemlileri, ferahlama ve hafza kuvvetlendirmede gl kokusunun, mide ve karacier hastalklarnda gl macununun, deri hastalklarnda gl yann etkileridir. Bu ok nemli etkilerden yararlanabilmek iin senede sadece iki ay aan gln ilenmesi gerekir. Eski Tpta hekimler bunu, taze gllerin damtlmas ile elde ettikleri glsuyu veya glya, taze gllerin eker veya balla muamelesiyle retilen gl macunlar, taze gllerin zeytinya ve susamya iinde bekletilmesi ile hazrlanan gl iksiri de denen yalar eklinde ileyerek baarmlardr. Bilgilerin Toplanmas M.S. 1. yzylda yaam Dioscoridesin Materia Medicasndan gln tedavideki yeri incelenmeye balanabilir. Bu tp kitabnda, gl zeytinya ve arap iinde bek80
leterek ila hazrlandndan veya kurutulmu gllerden kokulu toplar yaparak gzel kokusundan faydalanldndan bahsedilir. 9. yzylda yaayan byk hekim AlKindnin Akrabadin kitabnda yer alan tedavide kullanlan formllerin iinde gl, zellikle mide arlar, lserler, karacier hastalklar, aryan boaz ve az hastalklarnda hazrlanan ilalarn en nemli maddesidir. Ayrca gl yan yanklar, lser yaralar ve hemoroit merhemlerinin terkibinde kullanr. 9. yzylda yaam bir baka hekim Dnaverdir. Kitabnn Gl btn aalarn nurudur, btn ieklerin ahdr diye balad blmnde krmz, beyaz glleri tantr, Arabistanda bahelerde ve dalarda gle sk rastlandn yazar. Tedavide de glsuyunun ferahlatc etkisini kullanr, serinletici niteliinden dolay atelenmelerde gl suyunu, bataki hastalklarda gl yann baa srlmesini tavsiye eder; Bunlar ban ateini alr teskin eder diye syler. bn-i Sna 11. yzylda yaam, yazd kitaplarla dou ve batda tbb yzlerce yl etkilemi olan bn-i Sna ncelikle glsuyu ve glya kokusunun etkisi hakknda Ho kokusundan dolay ruha hitap eder der Onun rahatlatma etkisi vardr, baylmalarda ve hzl atan kalplerde ok yararldr diye yazar. Glsuyunun hem ruha hem de akla olan etkisini vurgularken beynin alma ve alglama gcne faydal olduunu da belirtir. bnl-Baytrn El-Mfredt kitab, irvanl Mahmudun Kemliyesi, Geredeli shak B. Muratn Edviye-yi Mfredesi, Salih bin Nasrullahn Gayet-l Beyan Fi Tedbir-i Beden-il nsan, Cellddin Hzr (Hac Paa) Mntahab- ifs, Tabb bn-i erf in Ydigr, Abdlvehhb bin Ysuf ibn-i Ahmed el-Mrdnnin Kitbul-Mntehab ft-Tb, Muhammed bin Mahmd- irvnnin Mrid, Eref Bin Muhammedin Hazins-Sadt, adl tp kitaplar gln ila olarak kullanmna geni yer veririler. Bu tp kitaplarnda yer alan etkileri ylece zetleyebiliriz. Etkisi Gl macunu, erbeti gibi ekerli ilalar mide ve karacieri koruyucu olarak tavsiye edilir. Hazmszlklarda, sindirimi kolaylatrmak amacyla zellikle ziyafetlerden sonra gl macunu yenilmesini iddetle tavsiye ederler. Karacier hastalklarnda gl urubu iirilerek tedavide hekimler hemfikirdirler. Hamile ve lousa hanmlar iin de gece yatarken bir kak gl macunu zellikle tavsiye edilir. Hafif mshil etkili olup, bulantlarda rahatlatr.
81
Gln zeytinyanda bekletilmesi ile hazrlanan glya, gl iksiri dediimiz, ilalar deri hastalklar iin kullanlyordu. Derideki kantlarda, ban, kabarck, hatta uyuz gibi hastalklarda bu yan srlmesinin ok etkili olduu, vcuttaki ar, sz ilikler, kabarcklar ve sivilceler zerine srlmesinin de bu hastalklar def ettii yazlr. Glsuyunun ele dklp koklanmasyla ferahlatc, rahatlatc ve serinletici etkisi hemen fark edilirdi. Osmanl hekimlerine gre glsuyu, ruhsal ve duygusal yaplar kuvvetlendirir, beyni ve akl glendirir, beden ve yaam kuvvetini arttrr, heyecandan oluan kalp atlarn dzenlerdi. Ayrca ba arsn geirir, irenme, rme ve kusmay dindirir, gz kanlanmalarn ve arlarn geirir, dietlerini glendirir, sarholua ve onun verdii ba arsna aredir. Bu sebeple hekimler glsuyunu reetelerinde ok kullanrlar. Bilimsel Aratrmalar Eski tpta etkili bir ila olan gln, bugnk tp aratrmalar iinde ila olarak kullanm hakknda yazlm birka makaleye dikkat ekmek isterim: 2005 ylnda Kanadada bir aratrma dergisinde yaynlanan alma (Biochem, Cell Biol. 83: 78 85, 2005) gl iei zeltisi ile fareler zerinde yaplmt. Bu zeltinin antioksidan aktivitesini arttrd, lipid peroksidasyonunu dzenledii ve bu sayede farelerin yaama sresinin uzad gsterilmiti. 2007 ylnda Science dergisinde yaynlanan bir dier aratrma, Lbeck niversitesi aratrmacs Bjrn Raschn almasyd. nsanlar zerinde gl kokusunun bellee etkisi konusunda Rasch ve ekibinin yapt almada, gl kokusu yardmyla beyindeki sreler daha yakndan incelenmi ve hatrlamaya olan etkisi gsterilmitir; Manyetik rezonans grntlerinde de gl kokulu odada uyuyan deneklerin hipokamps blgesinde daha yksek etkinlik saptanm olduu yazlyordu. Frat niversitesi Tp Fakltesi Anatomi Anabilim Dalndan bir gurup aratrmac da, 2007 ylnda yaptklar bir deneysel almayla, gl ya aromasnn sanlarn renme davranlar zerine etkisini aratrmlar, sonuta kokulu Isparta gl yann renme ve hafza zerine faydal etkisini tespit etmilerdi. Hindistanda Amala Nagar Kanser Aratrma Merkezinde yaplm, 2007 ylnda Pharmaceutical Biology dergisinde Antioksidan, Hepatoprotective effects of Rosa damascena balkl yaynlanm olan bir aratrmada, Rosa damascenann antioksidan etkisi ve karaciere etkileriyle kanserde faydal olabileceinden sz edilmektedir.
82
Bizim Aratrmalarmz 2007 maysnda Glsuyu, Tarihte, Tedavide ve Gelenekteki Yeri adl kitabm kt ve 2007 hazirannda Cerrahpaa Tp Fakltesi Tbbi Biyoloji Anabilim Dal (Genetik Bilim Dal) gln ok eski dnemlerden beri kadnlar tarafndan krk giderici olarak kullanlmasn aratrmay hedefledi. Kitabmda geen kullanm alan bilgisi projeye kaynaklk etti. Projenin hareket noktas, 2005de (Biochem. Cell Biol. 83;7885) adl bilimsel dergide yaynlanan Rosa rugosann iek ekstrelerinin antioksidan enzim aktivitesini artrd, lipit peroksidasyonunu dzeltici etkisi balkl aratrma makalesiydi. Kanadada yaynlanan bu aratrmada Rosa rugosa kullanlyordu. Cerrahpaa ekibi bu metodu Rosa damescenaya uyguladlar. Kan hcreleri ile alld ve Evaluation Of In Vitro Antioxidant Activity And Cytotoxicity Of Rosa damascena Extract Using By Peripheral Blood Lymphocytes As Model System bal ile bu alma Barselonada sunuldu. Bildiride kullanlan metot gsterildi. Gllerin kan hcrelerinde bozulan dokular dzelttii ve genletirici etkisi olduu gsterildi. DNA Hasarlarn Tedavi Cerrahpaa Tp Fakltesi Tbbi Biyoloji Anabilim Dal Genetik Bilim Dalndan Prof. Dr. Gnl Kangr ve Do. Dr. lhan Onaran bakanlndaki alma gurubunun yapt almayla Oksidatif Stresin ndkledii Sitoksite ve DNA hasarlar zerine Rose Damascenann Etkisi gsterilmiti. Bu etki ksaca yle zetleniyordu: Hcre metabolizmasnn ve evresel faktrlerin etkisiyle hcre ve dokular youn oksidatif stres altnda kalr, organizma strese kar eitli antioksidan sistemleriyle kar koyar. Antioksidan savunma mekanizmalarnn yetersiz kald durumlarda hcrenin ok eitli komponentleri hasarlanabilmekte, bunun sonucunda baz patolojiler ortaya kabilmektedir. Antioksidan savunma mekanizmalarnn ilerleyen yala birlikte zayflad ve buna bal oksidatif stresin artt gsterilmitir. Gl yapraklarnn ekstresi bu hasar tedavide etkili idi. Deri zerine Etkisi 2008 ylnda Cerrahpaa ekibi gl ekstresinin kan hcreleri zerine etkisini gsterdiler. Bu almann arkasndan, 2009 ylnda, bu ekstrenin deri hcrelerine etkisi aratrlmaya baland. Oksidatif stresin etkilerinin grld organlardan biri de deriydi, gnmzde ok eitli kozmetik rnlerde deiik antioksidan bileikler kullanlarak yalanma etkisiyle oluan derideki oksidatif hasarlarn nne geilmeye allmaktayd. 2009 haziran aynda, fibroblast (deri) hcreleri zerine etkisi almalarna Sebat Glden alnan numunelerle baland. 2010 ocak aynda etkisinin bilimsel olarak anlaml olduu tespit edildi.
83
Dier Aratrmalar Sleyman Demirel niversitesinde kurulan GLARda, gl aratrmalar konusunda yaplan aratrmalarda gl ieklerinden elde edilen ekstrenin antioksidan ve anti-bakteriyel etkisi mikrobiyolojik olarak gsterilmitir. Eski Tbbn Deeri Bugnk bilimsel aratrmalarda Eski Tp kaynak olabilir mi? diye dndmzde, bunun mmkn olabilecei hatta ok faydal olabileceini dnyorum. Yzlerce yln tecrbesiyle ekillenmi ve denenmi bu bilgiler yeni aratrmalara yn izebilir. Eski Tptan yararlanmak isteyen aratrmac bu bilgilere nereden ve nasl ulaabilir? lk ok nemli nokta, yanl bilgilere yol amamak iin, eski tp metinlerinin ok iyi dil bilen uzmanlarca okunmasnn gerekliliidir. kinci nemli nokta Eski Tbbn hangi kitaplar kullanlmaldr? sorusudur. Klasik ve nemli hekimlerin yazd tp kitaplarnn yan sra bu kitaplardan kopyalanm ve iyi anlalmad iin anlamlarn kaybetmi eski metinler de mevcuttur. nc ve ok nemli bir baka nokta da, bugnk dille okuduumuz metinlerden ne anladmzdr. Eski Tp metinlerinin anlalmas iin mutlaka kavramlar ve terminolojisi bilinmelidir. Aksi takdirde yanl anlalabilir ve aratrmacy yanl ynlendirir. Bu sorunlar zecek ve aratrmacya yardmc olacak kiiler ihtisaslam tp tarihileridir. Tp tarihi ile uraanlar zellikle tedavi alannda kullanlan bu ilmi bilirler. Eski Tbb kullanrken, okuma, ayklama ve anlama yntemi bilinmelidir. Bunun iin iletiim arttr. Aratrmac, tp tarihisi, dilci bir araya gelir ve iletiim aratrma boyunca devam ederse ok yararl olacana inanyorum. Hepsinden nemlisi, Eski Tbbn nemini fark etmek ve bunu kullanmaya niyetlenmektir, arkas gelir. Byk air Fuzulinin dedii gibi Btn dertlerine ifa aryorsan gl bahesine git. Gl bahesinde her derde deva vardr. nk gl goncas sanki ifa sunan gl erbetinin iinde bulunduu kap gibidir. Bulunur her derde istersen glistanda dev Hokkasnda goncenn san kim ifa cllb var Fuzl
84
Panel 4: Bitkilerin Tedavi Amal Kullanmnda Sorunlar Bitkilerin Tpta Kullanlmas Konusunda Sorumluluklarmz Prof. Dr. L. mr Demirezer Bitkisel rnler ve Gvenilirlikleri Prof. Dr. Tayfun Ersz
85
BTKLERN TIPTA KULLANILMASI KONUSUNDA SORUMLULUKLARIMIZ

Prof. Dr. L. mr Demirezer Hacettepe niversitesi Eczaclk Fakltesi Farmakognozi Anabilim Dal Farmakognozi ve Fitoterapi Dernei Bakan
nsanolu bitkilerin kk, yaprak, iek, meyve gibi ksmlarnn tedavi edici etkilerini deneme - yanlmayla veya tesadflerle renmitir. Bitkilerle tedavi hakknda ilk kaytlara M.. 5000lerde Mezopotamya uygarlnda rastlanm, 250 bitkisel drogun kullanld tespit edilmitir. Bitkiler, gda, baharat, kozmetik ve ila olarak kullanlrlar. la olarak kullanlan bitkiler tbbi bitkiler olarak isimlendirilirler. Tbbi bitkiler, bitkisel ila yapmnda, saf etkin madde eldesinde veya ay olarak kullanlr. Bitkisel ilalar, dorudan bitki ekstresi ya da etkin madde bakmndan zenginletirilmi bitki ekstresi tayanlar olarak iki ekilde bulunurlar. Saf etkin bileiklerin izolasyonunda tbbi bitkiler nemli bir kaynaktr. Tabiatta bulunmayan hibir madde bugne kadar sentezlenememitir, tabiat sentetik ilalarn gelitirilmesi iin model bileikleri salar. Tabiattan elde edilen saf etkin maddelere morfin, digoksin ve galantamin rnek verilebilir. Bitkilerle tedavide en nemli sorun bitkinin yanl tehisidir. Grntleri ayn, ancak tanmlandnda farkl olduu tespit edilen bitkiler farkl biyolojik aktiviteye sahiptirler; kullanlacak her bitkinin familyas, cinsi, tr doru tanmlanmaldr. Bitkilerin binominal isimlendirme yoluyla isimlendirildiini bilen uzmanlarca tehisin yaplmas bu nedenle ok nemlidir. Bitkinin kullanlan ksmlar da baka bir yanlg konusudur. Tbbi bitkilerde drog kavram nemlidir, her bitkinin her organ etkin madde iermeyebilir. Trkiyede bitkilerle tedavi, aktar tarifleri, kulaktan dolma bilgiler, arkada nerileri, medya ve internet araclyla yaplmaktadr. Bitkinin etkili ksmlarnn Avrupada eczanelerde Trkiyede aktarlarda satlmas ve Avrupada Salk Bakanl Trkiyede Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan onaylanmas Avrupa ile Trkiye arasndaki nemli farklardr. Trkiyede bu rnler gda destei olarak kabul edilir ve gdann zararsz olduu dncesiyle tketilirler.
87
Tbbi bitkiler, dier ilalar gibi tedavi edici etkilere sahiptir, ar doz, kullanm sresi, hamilelikte kullanm, kullanlan dier ilalarla etkileim gibi konular mutlaka gz nne alnmaldr. rnek verirsek: Diyabet ilac kullanan hasta, konsantrasyon artrc olarak ginseng bitkisini alrsa hipoglisemi ile karlaabilir. Tansiyon drc ila kullanan hasta, karacieri iin fazla karahindiba tketirse hipotansiyon riski olumaktadr. Warfarin pek ok bitki ile negatif etkileime sahiptir Meyan kk, potasyum kaybna neden olan dier ilalarla etkileimiyle potasyum kaybn arttrarak kalp ilalarna duyarll arttrmaktadr. Sar kantaron, siklosporin, digoksin gibi oral kontraseptifler (doum kontrol ilalar) ve antikoagulanlar (phtlamay engelleyici) gibi pek ok ilala etkileir ve ilacn serum seviyeleriyle tedavi edici etkilerini azaltabilir Keten tohumu alnan dier ilalarn emilimini geciktirebilir. Isrgan ar dozda diyabet ilalar ile etkilemektedir. Doz am da istenmeyen etkilere yol aabilir: Sarmsak ar tketildiinde kalp, karacier ve bbreklerde zararl etkilere yol aabilir Meyan 6 hafta sresince, gnlk 20 g dan fazla kullanldnda hipertansiyon, ba ars, ar uyku, kalp zayfl oluturabilir. Sar kantaron yksek dozda fototoksik etkilidir Mate ay ar dozda kas spazmlar ve kalpte ritm bozukluklar oluturmaktadr Adaay gnde 15 g civarnda tketildiinde ar ate, titreme, konvulziyonlar meydana gelmektedir. Sonu olarak, Bitkiler eczaclara danlmadan asla kullanlmamaldr. Eczaclarn bilgileri meslek ii eitimlerle yenilenmelidir. Bilgiye konunun uzmanlarnca yazlan kitaplar ve benzeri doru kaynaklardan ulalmaldr. nternette rastgele sitelerden uzak durmal, bilimsel sitelerden doru bilgiye ulalmaldr.
88
BTKSEL RNLER VE GVENLRLKLER

Prof. Dr. Tayfun Ersz Hacettepe niversitesi Eczaclk Fakltesi Farmakognozi Anabilim Dal
nsanolu yeryznde var oluundan bu yana bitkileri hastalklara kar korunmak veya tedavi amacyla kullanyor. Gemite tbbi bitkilerin yaprak, kk, meyve, toprak st gibi ksmlar kullanlrken kimya biliminin gelimesiyle tbbi bitkilerin etkileri belirlenmi, doal kaynaklardan elde edilen morfin, atropin, digoksin, vinkristin, galantamin gibi eitli etken maddeler tedavide kullanlmaya balanmtr. Zamanla, bu doal bileikler aspirin gibi sentetik baz ilalara model olmutur. Sentetik ilalar uzun sredir kullanlmaktadr ancak son yllarda tabiata dn arayyla bitkisel rnler daha fazla tketilmektedirler. Yeryznde bilinen bitki tr says 500 000 kadardr. Amazon ormanlarndaki tr saysnn tam belirlenemedii dikkate alnarak, bu saynn 1 000 000 olduu iddia edilmektedir. Dnya Salk rgt verilerine gre dnya nfusunun %75-80 kadar bitkisel rn kullanyor. Bitkisel rnlerin %100 bitkisel, tamamen doal, hibir yan etkisi yok, sorunlarnza bitkisel zm gibi sloganlarla satlmas, toplum sal asndan ciddi riskdir. Bitkilerle tedavi edici veya tedaviye yardmc rn hazrlamada dikkat edilmesi gereken konular vardr. Bu konular sralarsak: Yapsal ve kimyasal farklar: Bir cins ierisinde yer alan trler botanik adan birbirlerine ok benzeyebilirler. Uzman olmayanlar rnein Matricaria recutita L. (Mays papatyas) ile Tanacetum parthenium L. (Gmdme) trlerini kolaylkla kartrlabilir. Dolaysyla yanl rn hazrlanabilir. Bu nedenle kullanlacak trn uzmannca tanmlanmas ve toplanmas gereklidir. Ayn familyadan olsalar da bitkilerin kimyasal yaps trler arasnda farkllk gsterebilir. rnein, Papaver somniferum L. (Haha) bitkisi morfin tarken Papaver rhoeas L. (Gelincik) tamaz. Ayrca bir cinsin ierisinde ok sayda tr yer alabilir ve trlerden sadece bir ka tbbi etkili olabilir. Bitkisel rn hazrlanrken en etkili tr kullanlmaldr.
89
Bitkilerin kimyasal yapsndaki bileiklerin miktarlar mevsimlere hatta aylara gre deiir. rnein Hypericum perforatum L. (Sar kantaron) bitkisinin en verimli dnemi tomurcuklanma dnemidir. Bu nedenle, doru trn etkili maddelerinin en yksek olduu dnemde toplanmas ok nemlidir. Yetime koullar: Yetitikleri corafyann iklim, ya miktar, toprak yaps ve toplanma zaman bitkilerin kimyasal yaplarn etkiler. Ayn trn farkl blgelerden toplanan ya da ayn blgeden farkl mevsimlerde toplanan bitki rneklerinin kimyasal yaplar arasnda nitelik olmasa da nicelik fark kanlmazdr. retim yntemi: Bir bitkisel rn hazrlanrken bilimsel ve mmknse uluslararas bir yntem seilmelidir. Mutlaka standardize edilmi ekstreler kullanlmal, rnn stabilite testleri de yaplmaldr. evresel faktrler: evre kirlilii nemli bir sorundur. Yaplan testlerde daha fazla kirliliin olutuu trafii youn karayollar civarndan toplanan tbbi bitkilerde ar metallere, haerelere kar pestisit kullanlan ekim alanlar civarndakilerde pestisit kalntlarna rastlanmaktadr. Saklama koullar: Bitkisel rn hazrlamak iin toplanan bitkiler hzl ve doru kurutulmal, enzimatik dnmler engellenmelidir, aktif bileenleri bozulabilecei gibi zararl etkileri olabilecek maddelere dnebilirler. Toplanan bitkilerin saklama koullar dikkatle oluturulmaldr, nemli ortamlarda braklan bitkilerde aflatoksinler oluabilir. Yaplm ok sayda aratrmada birok tbbi bitkinin kimyasal yaps ve klinik etkileri incelenmi, halk arasnda kullanllar bilimsel temellere gre deerlendirilmitir. Tbbi bitkilerin kimyasal yapsnda bazen 40-50 eit molekl bulunur. Bu molekllerin her birinin kendine zg fizyolojik etkiye, tedavi edici etkiye, zararl etkiye veya zehirli etkiye sahip olmas kanlmazdr. Tek balarna etkisiz baz bileikler, bir bitki ekstresi ierisinde birbirlerine katk yaparak (sinerjik etki gstererek) tbbi bir etki ortaya karabilirler. rnein tek bana kolaylkla okside olan bir bileik olan hiperforin, Hypericum perforatum L. (Sar kantaron) bitkisinin toprak st ksmlarndan hazrlanan ekstrenin hafif ve orta iddetteki depresyona kar gsterdii etkinin ortaya kmasna katk yapan bileiklerdendir. (ESCOP Monographs, 2003; Tedavide Kullanlan Bitkiler, FFD Monograflar, 2007). Btn bu noktalar gz nne alndnda tbbi bitkilerden hazrlanan rnler iin bitkisel ise zararszdr veya bitkisel
90
ise yararszdr denilemez. Kalite, etkinlik ve gvenlik unsurlarn barndran bir rn ancak tbbi zellik kazanr. Bitkisel bir rnn farmakoterapide kullanlabilmesi iin mutlaka etkin ve standardize edilmi ekstreden hazrlanmas, stabilitesinin belirlenmesi, farmakolojik ve klinik bulgularn yannda toksikolojik verilerinin de saptanmas gerekmektedir (Busse, 2000). Bitkisel rnler piyasa durumuna gre ham droglar, aylar ve farmastik formlasyonlu rnler olarak snflandrlabilir. Piyasada en byk paya sahip farmastik formlasyonlu rnler en ok tartlmaktadr. ou zaman kullanlan kavramlar kartrlmakta ve birbiri yerine kullanlabilmektedir. Bu terimlerin gzden geirilmesi konunun daha iyi kavranabilmesi iin yararl olacaktr. Bitkisel la: Hastalklardan korunmak veya tedavi amacyla, bitkisel droglar veya karmlarn, olduu gibi veya bitkisel karmlar halinde, etkili ksm olarak tayan bitmi, etiketlenmi rnler veya mstahzarlar. (Dnya Salk rgt). Tbbi Bitkisel rn: Etkin maddeleri bir veya daha fazla sayda bitkisel drogtan veya bitkisel drog preparatlarnn birleiminden oluan tbbi rnler (Avrupa Farmakopesi). (Bu iki terim, ifadeleri farkl olsa da ayn anlam tamaktadr. Bu adan bakldnda, kkenleri bitkisel olmakla birlikte, tbbi bitkilerden elde edilerek, farmastik formda ve belli bir dozda hazrlanm olan galantamin, vinkristin, taksol, atropin gibi etkin maddeler bitkisel ila olarak kabul edilmemekte, dorudan ila olarak deerlendirilmektedirler.) Fitofarmastikler (Fitofarmakalar): Farmakopelerde kaytl bitkisel drog veya standardize ekstrelerden belirli bir endikasyona ynelik uygun farmastik formda ve dozda hazrlanm, azdan kullanlan rn veya mstahzarlar. (Bu tip rnlerin hazrland tbbi bitkiler veya bitkisel droglar zerinde yeterli klinik alma mevcuttur.) Fitoteraptikler: Farmakopelerde kaytl bitkisel drog veya standardize ekstrelerden uygun farmastik formda ve belirli dozda hazrlanm azdan kullanlan rn veya mstahzarlar. (Bu rnlerin hazrland tbbi bitkiler ve/veya bitkisel droglar zerinde yeterli klinik alma yoktur. Bu nedenle fitoteraptikler kullanmlar geleneksel tbba dayandrlan ve sadece minr endikasyonlar iin izin verilen rnlerdir. Avrupa Birliinin 2004/24/EC
91
sayl kararnda da, AB lkelerinde en az 15 yldr (dier lkelerde en az 30 yl) tbbi kullanmda olduu kantlanan rnler iin klinik denemelere gerek olmad vurgulanarak, geleneksel tedavide uzun yllardr kullanlan tbbi bitkilerin gvenilirliine atf yaplmaktadr. Ancak reticiler yine de yetkili otorite (Salk Bakanl) tarafndan dzenlenmi retici ruhsatna sahip olmak, iyi retim uygulamalar (GMP) kurallarna uymak ve gerekli tm fizikokimyasal, biyolojik ve mikrobiyolojik testleri sunmak zorundadrlar.) Besin Destekleri (Gda Btnleyicileri): Vitaminler, mineraller, aminoasitler gibi bir veya daha fazla besin esini farmastik formlasyon eklinde ieren, azdan kullanma uygun rnler. Nutrastikler: Bir besinin likopen, resveratrol gibi biyoaktif etkin maddesini gda olmayan bir tayc ierisinde, normal besinlerden daha yksek dozlarda tayan rnler. Bitkisel rnler lkemizde ham drog, tablet, kapsl gibi farmastik bir formda veya ay olarak satlmaktadr. Bu rnlerin byk blm aktarlarda, bitkisel rn sat noktalarnda veya internet sat sitelerinden satlmakta, kk bir blm eczaneler araclyla halka ulatrlabilmektedir. Bitkisel rnlerin ounun serbeste ve yeterli denetimden uzak satnn toplum iin tehlike oluturabilecei aktr. Bitkisel rnlerle ilgili gazete, kitap ve brorlerde bilimsel temelleri olmayan, abartl ve yanl bilgilere rastlanmakta, ok nemli hususlar gz nne alnmadan yaplan nerilerle halka ou zaman yanl bilgiler verilmektedir. Trkiyede, ila formunda kabul edilenler hari, Salk Bakanlnn deerlendirdii veya Tarm ve Kyileri Bakanlnn izin verdii bitkisel rnlerin ambalajlarnda herhangi endikasyon bilgisi yer alamaz. Ancak retici veya satc firmalarn internet sitelerinde ve dattklar brorlerde pek ok endikasyon iddias yer almaktadr. Bu bilgiler incelendiinde eksik ya da hatal olduklar grlmektedir. Bitkiler hakkndaki televizyon programlarna katlan kiiler de baka bir nemli sorundur. Bu kiilerin, yeterli ve geerli eitimleri olmamasna karlk, ou bilimsel ynden eksik veya yanl bilgilerle toplum nne kmalar ve denetimsizce uralarn srdrebilmeleri dndrcdr. Bu sunumda, lkemizde bulunan baz bitkisel rn rneklerinden hareketle, bitkisel rnlerin kullanllarnda dikkat edilmesi gereken hususlara ve bu konuda ortaya kabilecek baz sorunlara deinilmi, konu tedarikiler, bilgi ak, rn kalitesi ve ilalarla etkilemeler balklar altnda tartlmtr.
92
Kaynaklar Busse, W. 2000. The Significance of Quality for Efficacy and Safety of Herbal Medical Products, Drug Inform. J. 34, 1523. ESCOP Monograhps, 2003. 2nd Ed., Thieme, New York. Tedavide Kullanlan Bitkiler FFD Monograflar, 2007. Demirezer, L.. (Ed.), 1. Bask, MN Medikal & Nobel Tp Kitabevi, stanbul.
93
Panel 5: Tbbi Bitkilerin Korunmas, retimi ve Ticareti Tbbi Bitki Islah ve Yetitiricilii Prof. Dr. Ersin Ycel Trkiyede Tbbi Bitkilerin retimi ve Pazarlanmas Do. Dr. Yksel Kan Tbbi Bitkilerin Ekonomik Deeri: Ard rnei Yrd. Do. Dr. brahim Tmen
95
TIBB BTK ISLAHI VE YETTRCL

Prof. Dr. Ersin Ycel Anadolu niversitesi Fen Fakltesi Botanik Anabilim Dal
Tbbi ve aromatik bitkilerin lke ekonomisi bakmndan nemli ticaret hacmine sahip olduu bilinir. Ancak tbbi bitki ticaretinin bir ksmnn resmen bilindii, nemli ksmnn da kayt d srdrld bilinen bir gerektir. Ticareti yaygn olarak yaplan birok bitkinin reticisi ve retim yeri bilinmemektedir. Bu durum hukuki ve ticari olduu kadar rnn gvenirlii asndan da nemli bir sorun tekil etmektedir. Tbbi ve aromatik bitkilerin kltre alnarak tarmnn yaplr hale gelmesi hem biyolojik eitliliin korunmas, hem de lke ekonomisi bakmndan byk nem tamaktadr. Ancak tbbi bitki olarak bilinen birok bitkinin retim yntemleri tam olarak bilinmemektedir. Dier taraftan bu bitkilerin nemli bir ksm imlenme engeli, yer deitirmeye duyarlk gibi reticilik asndan problem tekil eden eitli retim sorunlar tar. Dolaysyla bu bitkilerin slah edilerek, en kolay ve ekonomik retim tekniklerinin gelitirilmesi gerekir. Ancak bu ekilde yaygn olarak tarmnn yaplmas mmkn olabilir. Tbbi Bitki Yetitiriciliinin nemi Tbbi ve aromatik bitkilerin kltre alnarak yetitirilmesi kalitatif ve kantitatif zelliklerin korunmas ve gelitirilmesi bakmndan byk neme sahiptir. Tbbi bitkilerin kltre alnarak tarmnn yaplmasnn faydalar yle zetlenebilir: Doal populasyonlarn tahrip edilmesi nlenir. Tohumla retim sonucu yeni kltr formlarnn oluumuna imkan salanr. Daha ucuz ve kaliteli rn elde edilir. Kolay ve bol miktarda retim yapabilir. Kitle retimi yapabilme imkan doar. retimi planlama ve ynetim kolaylar. Vejetatif yntemle stn zelliklere sahip eitler elde edilebilir. Kltr tedbirleri ile baz bitki hastalklarn nleme imkan doar. Toz, kum gibi fiziksel kirlilik unsurlar tarafndan kirletilmemi temiz rnler
97
elde edilir. Bakteri, virs ve mantar hastalklar gibi insanlarda da zararl olabilen organizmalarca biyolojik olarak kirlenmemi rnler elde edilir. Baz alerjen polenlerin tketiciye ulamas engellenmi olur. eitli bitki zararls ve dier organizmalarn yumurta, larva veya erginlerinin olmad rnler elde edilir. Bitkisel materyali toplama srasnda oluabilecek baz hata veya yanllklar nlenmi olur. Zararl kimyasallar tarafndan kirlenmemi bitkisel rnler elde edilir. Yok olma tehlikesi olan trlerin korunmas salanr. Bitki gen kaynaklarnn lke ekonomisine katkda bulunmas salanm olur. Tarmsal retimde eitliliin artmas ve krsal kalknmann gereklemesi salanr. Droglara yabanc bitkilerin karmas engellenerek, saf bitkisel materyal elde edilir. Tbbi Bitkilerin Yetitiricilik Asndan Snflandrlmas Bitkileri yetitiricilik asndan snflandrmak retimi planlama kolayl yannda bakm, hasat ve verimlilik asndan da nemlidir. Tbbi ve aromatik bitkileri yetitiricilik asndan eitli kriterler esas alnarak deiik ekillerde snflandrlabilir. Balca snflandrma ekilleri: 1-erdii etken maddelere gre Bitkilerin iermi olduu kimyasal maddeler oluum bakmndan primer ve sekonder bileikler olmak zere ikiye ayrlr. Primer bileikler, bitki byme ve geliiminde dorudan grev alan, insan ve dier canllarn beslenmesi iin gerekli bileiklerdir. En nemlileri, karbonhidratlar, proteinler, lipitler, mineraller ve vitaminlerdir. Sekonder bileikler, bitki byme ve geliiminde dorudan etkili olmayan bileikler olup, bitkilere dolayl faydalar salar. Bitki sekonder bileiklerinin ana tipleri, terpenler, terpenoitler, flavonoitler, fenolikler, alkaloitlerdir. Bitkileri ierdii etken maddelere gre (alkaloit ierenler, flavonoid ierenler vb.) gruplandrmak bakm ve hasat kolayl salar. Bu ayn zamanda rnn kalitesiyle de ilgilidir. nk baz bitkilerin salglam olduu maddeler (koku veren uucu yalar vb) dier bitkilerin zelliini ve kalitesini bozar. Bu nedenle yetitirilecek bitkilerin birbirlerini olumsuz etkilemeyecek bileimlerde olmasna zen gsterilmelidir. Dier yandan baz bitkilerin salglad bileikler, dier bitkinin zararllarn
98
uzaklatrc zellikte olabilir. Benzer zellie sahip bitkileri kombine etmek bitki koruma asndan avantaj olabilir. 2-Kullanlan bitki organna gre Bitkiler kk, gvde, yaprak, iek, kabuk gibi organlardan meydana gelir. Bu organlarda sentezlenen hastalklar tedavide etkili eitli maddeler bitkinin deiik organlarnda deiik oranlarda, bazen de sadece bir organnda bulunur. Bu nedenle tbbi bitkinin hangi organnn kullanlaca nemlidir. rnein, bir alkaloit olan nikotin kklerde retilir, fakat en youn yapraklarda bulunur. Nikotin bir drog olarak kullanlacaksa yapraklarn toplanmas gerekir. Yaprak, dal, kabuk, odun, tomurcuk, iek, meyve, soan, kk, rizom, yumru, toprak st organlarn tamam bitkisel drog elde edilen bitki organlardr. Tbbi bitkileri retimi yaplacak organna gre snflamak rnn hasatnda kolaylk salar. rnein soanl bitkileri veya sadece iekleri iin yetitirilecek bitkileri bir araya toplamak retimi arttrmak bakmndan yararl olabilir. 3-Kullanm amacna gre Bitkisel droglar deiik amalarla kullanlmaktadr. Keyif verici, uyuturucu, ar kesici, yara iyiletirici, tts, by, cinsel gc arttrc, ta drc, idrar sktrc, baharat, terletici, zehirleyici, kuvvet verici gibi snflandrlabilirler. Kullanm amacna gre bitkisel materyal, merhem, hap, toz, dekoksiyon, infusyon, hulasa, tentr, buhar, zsu, tbbi ya ve kokulu ya eklinde verilebilir. Bu nedenle kullanm amac ve biimine gre bitkileri snflandrarak yetitirmek rnein ya bitkilerini veya z su elde edilecek bitkileri veya zehirli bitkileri belli blgelere toplamak bakm aamalarnda, rn kalitesinde ve rnn hasat edilmesi srasnda eitli kolaylklar salar. 4-Akrabalk derecelerine gre Bazen ayn familyann yeleri veya ayn cinsin trleri yaklak ayn etken maddeyi ierirler. Bu noktada bitkileri sistematik akrabalk derecelerine gre snflandrmak retim iin faydal olabilir. Akraba trler genelde benzer ekolojik isteklere sahiptirler. Bu durum bakm asndan kolaylk salar. Ancak, zamanla ayn ekolojik faktre kar aralarnda bir rekabet balar, bu da verimde azalmaya neden olur. Bu durumda ekolojik istekleri farkl akrabalk bakmndan uzak trleri, rnein glge seven bitkileri k seven boylu bitkilerin altnda yetitirmek eklinde kombine ederek retim
99
yaplabilir. Ayrca bir trden oluturulacak mono kltrlerin baz sakncalar olduu bilinmektedir. 5-Otsu veya odunsu oluuna gre Bitkilerin hepsi primer meristeme sahip olduklar iin tm bitkilerde primer byme vardr. Ancak sekonder byme, sadece sekonder meristeme sahip bitkilerde yani odunsu bitkilerde grlr. Birok bitkide sekonder byme yoktur, bunlar kk miktarda odun retmekle birlikte otsu bitki olarak adlandrlrlar. Buna gre tbbi bitkiler otsu, yar odunsu ve odunsu bitkiler olmak zere grup altnda toplanarak retim planlanabilir. Odunsu ve yar odunsu bitkilerin ok yllk olmasna karn, otsu bitkilerin nemli bir ksm tek yllktr. Bu durum yetitiricilik asndan byk neme sahiptir. 6-Ekolojik zelliklerine gre Yeryznde bulunduu yere gre her blgenin belirli iklim ve toprak zellikleri vardr. Bitkilerin yaamlar genetik yaplar ve ekolojik faktrler tarafndan ynlendirilir. Genetik zellikleri bir yana brakrsak, canlnn byme ve geliimi ekolojik faktrlere baldr. Bu nedenle yetitiricilikte, hem yetitirilecek bitkinin, hem de yetitirilecek alann ekolojik zelliklerini bilmek ok nemlidir. Bitki trleri yeryznde rasgele dalmamlardr, her birinin zel bir alan vardr, her bitki her yerde yetimez. Baz bitkiler ise birok yerde kolayca yetiebilme zelliine sahiptirler. rnein kofa trleri yaygn olarak birok yerde yetiirken, kaktsler l ve kurak blgelere, orkideler ise yamur ormanlarna has bitkilerdir; baz bitkiler bol kl ortamlarda yetiirken bazlar glge ve yar glge yerlerde daha iyi geliir. Bitkiler bulunduklar ortamn su durumuna gre, su bitkileri (hidrofitler), nemli yerlerde yetien bitkiler (higrofitler) ve kurak yerlerde yetien bitkiler (kserofitler) eklinde snflandrlabilir. Ik isteine gre bitkiler, k, yar glge veya glge bitkileri olarak snflandrlabilir. Ayrca klanma sresine gre ksa gn bitkileri, uzun gn bitkileri veya ntr gn bitkileri eklinde de bir snflandrma yaplabilir. Bu durum nemlidir. rnein, kasmpat gnlerin ksald gecelerin uzad dnemde iek aar. Baz bitkilerin imlenebilme ve iek aabilmesi iin tohumlarnn souk ve slak ortamda bir sre beklemesi gerekir. Yetitiriciliin temeli bitkinin ekolojik isteklerini bilmek ve optimum dzeyde karlamaktan geer. Bitkiler ekolojik isteklerine uygun alanlarda yetitirilmeli veya ortam bitkinin ekolojik isteklerine gre dzenlenmelidir. Aksi takdirde baarszlk kanlmazdr.
100
Tbbi Bitki Islahnn nemi Bitki slah, eitli ihtiyalar iin, tabiatta olan bitkilerden uygun olanlar semekle balar. Seme (seleksiyon) bitki slahnn balangcdr. Daha sonra seleksiyonla elde edilen bitkiler bata melezleme olmak zere dier kltr yntemleriyle daha da gelitirilerek istenilen zelliklere sahip eitler elde edilir. Bitki slah, bitkide bulunan zellikler arasnda ekonomik deer tayan bir farkll belirleme sanat veya bilimidir. Farkl karakterlere sahip bitkileri bularak bunlar retmek ve bunlardan ekonomik deer tayan yeni varyete veya kltr rklar gelitirmek slah almalarnn ana hedefidir. Islah almalarnda temel unsur vardr: bireyler arasndaki farkllklardan ekonomik deer tayanlar alglamak, genetik biliminin temel ilkelerini, bitki hastalklarn, bitkilerin adaptasyon problemleri gibi konular bilmek, sabrl olmak. Bitkilerde grlen deiikliklerin genetik yap ve ekolojik faktrler olmak zere iki temel nedeni vardr. Genetiin en kk birimini genler oluturur, baz genler kalitatif karakterleri (ekil, renk, eitli hastalklara dayankllk vb.) bazlar da kantitatif karakterleri (boy, en, verim, vejetasyon sresi vb.) kontrol eder. Ana ve babadan gelen genler yavru dllere ayn oranda ve ekilde gemez, sonraki dller ne kardelerine ne de ana babaya benzerler. Bu durum tr ii eitliliin kaynan oluturur. Dier taraftan, iklim, toprak, verimlilik ve benzeri ekolojik faktrlerin bitkilerin byme ve gelimesi zerinde byk etkileri vardr. Tbbi bitkiler genelde tabiatdan, orman, mera ve sulak alanlar gibi doal alanlardan toplanmaktadr. Bu durum ekonomik gibi grnmekle birlikte eitli sorunlar da beraberinde getirmektedir. Dolaysyla tbbi bitkileri slah ederek kltre almann saysz faydalar vardr. Bu faydalar ksaca aada maddeler halinde zetlenmitir: Bitki trnn doal yetime alannda populasyon iinde ekolojik valans geni olan bireyler slah edilerek tr daha geni alanda yetitirilebilir. Tr ii genetik eitlilie bal olarak hastalklara daha fazla dayankl olan bireylerle yaplacak slah almalar ile hastalklara kar daha direnli bireyler gelitirmek mmkndr. Bylece maliyet azalr ve retimde art salanr. Tm faydalarna karn baz trlerde koku ve tat gibi istenmeyen baz zellikler olabilir. Bunu slah almalar ile gidermek mmkn olabilir. Ayn trn bireyleri arasnda baz bireylerin bcekler tarafndan tercih edilmedii gzlenir. Bunlar zerinde yaplacak slah almalar ile bcek zararllarna
101
dayankl eitler elde etme imkan olabilir. Yaplacak melezleme almalar ile farkl trlere ait stn zellikler birletirilerek daha stn zelliklere sahip eitler elde edilebilir. retimde en temel hedef kaliteli ve bol rn elde etmektir. Yaplacak slah almalar ile rnein karvakrol oran daha yksek eitler elde etmek mmkn olabilir. retimde maliyetleri drmek ve standart retim yapabilmek gibi nedenlerle makineli almak zorunluluk halini almtr. Doal trler buna her zaman uygun olmayabilir. Islah almalar ile makineli almaya uygun eitlerin gelitirilmesi uygun olabilmektedir. Tbbi bitkilerin srekli doal alanlarndan toplanmas bu alanlarda dier trlere rekabet stnl salayarak zamanla tm alana hakim olmalarna neden olur. Bu durum uzun dnemde baz trlerin yok olmasna ve biyolojik eitliliin azalmasna neden olur. retim sonras doal yaam alanlarnn korunmasna katkda bulunulur. Genetik eitliliin insan yararna kullanlmasn salar. Bitkiler canllarn yaam iin temel organik bileikleri retirler. Bu bileiklerden bir ksm insanlar tarafndan gemite kullanlm, bir ksm halen kullanlmakta, bir ksm da henz kefedilmemitir. Gnmzde yapay olarak elde edilen sentetik rnlerin baz yan etkilerinin ortaya kmas doal rnlerle beraber birok bitkiye talebi arttrmtr. Bu bitkilerin slah edilerek kltre alnmas ile yeni kaynaklar ortaya kmtr. Bitki trleri ty, diken gibi baz istenmeyen zelliklere sahiptirler. Yaplacak slah almalar ile bunlarn en aza indirilmesi veya tamamen kaldrlmas mmkn olabilmektedir. Yabani populasyonlar iinde birbirine benzeyen bireylerin yan sra, ok deiik zelliklere sahip bireyler de vardr. Islah almalar ile farkllklar daha belirgin hale getirilerek eit zenginlii salanm ve yeni eitler elde edilmi olur. Tohumun imlenme standard salanr. Yabani trlerin ounda tohumlar belli bir dinlenme dnemi geirir, ekilen tohumun tamam hemen imlenmez. Bu zellik slah almalaryla giderilerek, e zamanl olgunlamas ve imlenmesi salanabilir. rnde standart salanm olur. Yabani trlerde rnn standard byk lde evre koullarna gre ekillenir ve byk bir eitlilik gsterir. Halbuki slah almalar ile istenilen zelliklere belli snrlar iinde sahip eitler elde etmek mmkndr. Tbbi bitkilerin slah edilerek kltre alnmalar sonucu, temiz ve standartlar belli rnler elde etme imkan doar.
102
Bitki Islahnda Kaltsal Deiimin Kurallar Her bitki hcresi bir ekirdee ve iinde saklanan genetik materyalin bir kopyasna sahiptir. Genler kromozomlar zerinde lokalize olur, bireyin bymesi, gelimesi, olgunlamas ve remesinden sorumludurlar. Bir populasyonda yeni meydana gelen bireyler, anne, baba ve kardelerine, populasyonun dier yelerinden daha fazla benzerlik gsterir. Bu benzerliin nedeni kaltsal olarak karakterlerin eey hcreler yoluyla sonraki dllere aktarlmasdr. Bu benzerlik tpa tp olmayp, az veya ok farkllklar gsterir, bu farkllklara deiim (varyasyon) ad verilir. Bitki populasyonlarnda birbirinden olduka farkl zellik ve karakterlere sahip ok sayda birey bulunur. Bir bitkinin d grn (morfolojisi) onun fenotipini oluturur. Bitkinin isel zelliklerini de kapsayacak ekilde genel yapsn oluturan btn genlerin toplamysa bitkinin genotipini meydana getirir. Her bir gen belirli bir kromozomun zerinde belirli bir yer veya lokusta bulunur. Alel zellikle bir kromozomun lokusundaki iki veya daha fazla seenei olan gen eididir. Tek bir gen alel ad verilen birok farkl yapya sahip olabilir. Birok gen polimorfik olduundan dolay, ayn trn farkl bireyleri arasnda nemli derecede eitlilik vardr. Bireyin kromozomlar zerinde sahip olduu alel seti, o organizmann genotipini oluturur. Bireylerin sahip olduu genotipik zellikler onlarn evresel etkileri farkl biimlerde alglamasna neden olur. Bunun sonucu olarak da genotip ve evre faktrleri, ikisi birlikte bireyin fiziksel grnn tayin eder. Bitki populasyonlar iindeki eitlilikler; bazen farkl genotiplerin varlndan, bazen de ekolojik faktrlerden kaynaklanr. Genotiplerdeki eitliliin, farkl fenotiplere yansmas ve bunlarn seilerek kltre alnmas slah almalarnn temelini oluturur. Populasyon iinde bireyler arasndaki varyasyon, doal seleksiyonun zemini hazrlar. Ekolojik faktrler etkisiyle baz bireyler yok olurken, baz bireyler yok olmadan baaryla kalrlar. Bunun nedeni populasyon iindeki baz bireylerin, evreden aldklar etkileri avantaj haline dntrerek hayatta kalmalar ve stnlk salamalardr. Islah almalarndaysa stnlk salama ihtimali olan bireyler seilerek yaygnlatrlmaya allr. Yetime ortamnn etkisiyle oluan stn zellikler kltre alndklarnda genotipik deilse kalc olamazlar; bireylerin sahip olduklar karakterlerin kaltsal m yoksa ye103
time ortam etkisi mi olduunun bilinmesi byk nem tar. Bunun iin bireyin evrenin etkisinden kurtarlarak karakterlerin genotipik etki alan belirlenmelidir. rnein, ayn klondan alnan, ayn genotipe sahip iki tane salkm stten, bir tanesi verimli ve sulak ortamda, dieri ise verimsiz ve kurak bir ortamda yetitirilsin. Bir yl sonra her ikisinin de boyu lldnde, bunlardan verimsiz ve kurak blgedekinin ksa boylu olduu grlr. Bunun nedeni ekolojik koullarn bitki morfolojisini etkilemesidir. Dolaysyla populasyon iindeki eitlilikler, bazen farkl genotiplerin varlndan, bazen de ekolojik faktrlerden kaynaklanr. Bitki slahnda esas nemli olan kalc varyasyonlar olup, bunlarn ok iyi analiz edilmesi gerekir. Bitki slah almalarnda iki temel yntem kullanlr. Populasyon iinde doal olarak ortaya km olan bitki tipleri iinden amaca uygun olanlar seilir. Arzu edilen karakterler eitli slah yntemleri ile yaratlmaya allr. reme Yolu le Kaltsal Materyalin Aktarm Bitkilerin genetik materyalini sonraki dllere aktarrken kullandklar reme sistemleri iki grup altnda toplanabilir. 1-Eeyli reme: Eeyli reme, bir erkek ve dii gametin bir zigot oluturmak zere birlemesidir. Her bir gamet, iftleme iin zellemi tek bir hcre olup, ergin organizmalar tarafndan oluturulur. Yeni bir organizmay meydana getirmek iin iki gamet birletikten sonra ekirdek meydana gelir. Daha sonra zigot ve ekirdek birok defa blnr. Bu srada genetik materyal her yeni hcre iin tekrar kopyalanr. Bitkilerin eeyli dllenmesi esas itibariyle: Yabanc dllenme: 1.Zorunlu yabanc dllenme (birey mutlaka dardan dl alverii yapmak zorundadr), 2.stee bal yabanc dllenme (bazen dardan, bazen de kendi kendine dllenebilmektedir). Kendine dllenme: erkek ve dii gametler reten baz bitkiler, yabanc dllenme yetenei olmasna karn, kendini dlleme yeteneine de sahiptirler. Bu bitkiler hi almayan, kapal zel iekler retir ve bu iekler kapal yap ierisinde dllenebilir. 2-Eeysiz reme: Yeni dllerin meydana getirilmesinde haploit hcrelerin yer almad reme eklidir. Yeni bir organizmay oluturmak iin sadece tek bir birey veya onun bir parasnn olmas yeterlidir.
104
3-Apomiksi: Bir bitkinin yumurtalnn iinde veya yaknndaki bir diploid hcrenin, normal grnl bir tohum oluturmak iin mayoz blnmeye uramadan gelimesine apomiksi ad verilir. Apomiksi yoluyla reyen tohum ebeveyn bitkiyle ayn genotipe sahiptir ve ok sayda birbirlerine tpa tp benzeyen soylar meydana getirir. Farkl reme Sistemlerinin Genetik Sonular Bireylerin genotipleri arasndaki farkllklar kromozom kaynaklarna baldr. Yabanc dllenmede genlerin yars anneden, yars babadan gelir. Kendine dllenme yoluyla reyen bireylerde ise kromozomlarn hepsi tek bir bireyden gelir, bu yeni birey anacn genlerinin tam kopyasna sahiptir. lk bakta, birey iki kromozom setini de kaltsal olarak ald srece kromozomlarnn kayna nemli grlmeyebilir. Ancak, kromozomlarn kayna ve kaltsal olarak geme yolu, oluan yeni bireylerin genotipi zerinde nemli bir etkiye sahiptir. Yabanc dllenmenin sonular: Farkl genotiplere sahip dller meydana gelir, bu dln genotiplerinin ne olacana ilikin ok sayda ihtimal vardr. Bu durum alellerde ok yksek derecede eitlilik ile sonulanan heterozigot dllerin ortaya kmasna neden olur. Heterozigot olmann avantaj, kaltsal olarak geen alellerden bir tanesi dezavantajl veya lmcl ise, o zaman onun yerine dierinin altrlmasdr. Bu nedenle d aprazlama bitkilere etkin ve salkl dl oluturma imkan salar. Dier yandan, stn zelliklere sahip bir birey, bunlarn yalnzca yarsn sonraki dle geirebileceinden, dllerin bu stn genotiplere sahip olamama ihtimali de bir dezavantajdr. Kendine dllenmenin sonular: Kendine dllenen bitkinin genotiplerinin hepsi ayn organizmadan olduu zaman, iki farkl alelin yalnzca bir tanesini tayabilir ve meydana gelen dllerin yars homozigottur. Homozigotluk nedeniyle daha nceden gizlenmi olan zararl veya lmcl aleller bir araya getirilirler. Bu zararl aleller bitki olgunlamadan lmne sebep olarak bitki soyundan ayklanrlar. Kendine dllenen bitki stn zelliklere sahipse, sonraki dller ya tpk ana gibi stn zelliklere sahip olur veya zararl aleller nedeniyle lrler. Ancak en kt artlarda kendine dllenme, soyu devam ettirme bakmndan hi dllenememesinden daha avantajldr. Eeysiz remenin sonular: Eeysiz reme sonucu populasyondaki bireylerin hepsi ayn genotipe sahip olacandan evre unsurlarna kar duyarlk dzeyleri de ayn olur. rnein, bir birey hastalklara kar ok duyarl ise dierleri de duyarl
105
olacaktr veya bunun tersi olarak, stn zelliklere sahip anatan eeysiz reyen bireylerin tamam da stn zelliklere sahip olurlar. Ekotipler ve Ekoklaynlar Ekotipler en az tr kadar nemlidir. nk ayn trn baz populasyonlar bulunduklar evreye uyum salayarak baz fenotipik zelliklere sahip olabilirler. Deiik evre koullarnda bu farkllklarn koruyorlarsa bunlara ekotip denir. Burada ortam koullarnn etkileri genotipi ynlendirerek, doal seilim sonucu yeni bir eidin ortaya kmasna neden olur. Birbirine komu populasyon serileri boyunca herhangi bir kademeli deiimi tanmlamak iin ekoklayn terimi kullanlmaktadr. Ekotip ve ekoklaynlarn ortaya knn temel sebebi doal seilim gibi grnmekle birlikte, basit alel dalmlarnn etkisi de byktr. Ekotipler trn tm zelliklerini gstermekle birlikte, ortam koullarnn kaltsal hale getirdii baz genotipik farkllklara sahiptirler. Bu farkllardan yararlanmak bitki slah bakmndan byk nem tar. Avrupada yayl gsteren beyaz yonca (Trifolium repens) ekoklayna gzel bir rnektir. Beyaz yonca iki alelli bir siyanojenik glukosid retimi iin bir gene (Gg) ve serbest siyanid retmek iin glukosidi paralayan, bir lizozim reten bir gene (Ll) sahiptir. Siyanid reten bitkiler Avrupann gney ve batsnda, siyanid retmeyenler Avrupann kuzeydousunda yayl gsterir. Siyanid retimi bir otlama-kart ara olarak smkl bcek, salyangoz gibi otlayclarn yaprak hasarna engel olmaktadr. yleyse kuzeye ait bitkiler neden bu siyanid retimine sahip deildir? Bunun nedeni, klarn olduka yumuak ve yazlarn olduka nemli olduu gneybatda, smkl bcek ve salyangoz gibi otlayclar ok saydadr, bu durum siyanid ieren bitkiler iin bir avantajdr. Kuzeydouya doru, daha sert klar k geirebilen smkl bceklerin saysn azaltmaktadr. Bunun iin otlama hasar ok fazla olmamaktadr. Yabani Trlerin Kltr Formlarna Dntrlmesi Trler aras melezler (rekombinasyon) Uzak akraba trlerin melezlenmesi sonucu ksr dller ortaya kar, elverili kombinasyonlar meydana gelmez. Fakat yakn akraba trlerin melezlenmeleri ile daha elverili tiplerin ortaya kt grlr. rnein krmz rengi veren antosiyan maddesi eitli lahana varyetelerinde deiik oranlarda bulunur, bu lahanalarn rengi yeildir. Fakat bu maddeyi ieren iki varyetenin melezlenmesi sonucu bu genler bir araya gelerek krmz renkli lahanann ortaya kmasna neden olmutur. ki tr eletirildikten sonra ortaya kan, amaca uygun melezler seilerek bunlar defalarca yeniden geriye melezlenir. Bunun sonucunda taksonomisi bozulmamasna karn, dier trden baz karakterler yeni meleze aktarlm olur. rnein msr Teosinte ve Tripsa106
cum trlerinin bu ekilde melezlenmesiyle ortaya kmtr. Gen mutasyonlar (Mendel varyasyonlar) Populasyonlar oluturan bireyler tadklar zellikler itibariyle birbirlerinden kk de olsa baz farkllklar gsterirler. Dier taraftan tr iinde baz gen mutasyonlar meydana gelir. Ancak bu mutasyonlar ve farkllklar tr ii elemeler nedeniyle yok olur veya frekanslar der. Bunlarn devam ancak kltre alnarak korunmasyla mmkn olabilir. Kromozom mutasyonlar Kromozomlarn yaplarnda meydana gelen byk genetik materyal deiimleri, kromozom yapsndaki deiimler para kayb ve para oalmas, ters dnme ve yer deitirme eklinde olur. Kromozom saysndaki deiimler ise azalma veya artma eklinde olabilir. Her ne ekilde olursa olsun kromozomdaki bu deiimler genetik yap dengesinin bozulmasna neden olur. Kaltsal Deiimin Oluum Biimleri Bitkilerde kaltsal materyal mutasyon, poliploidi ve melezleme olaylar sonucu deiim gsterir. Tabiatta bu olaylar tesadfi veya evre faktrleri tarafndan ynetilir. Islah almalarnda ise kontroll ve bilinli ekilde kaltsal materyalin deiimi ve aktarm salanmaya allr. Populasyonu oluturan bireyler ok sayda ve birbirlerinden farkl kaltsal materyal tarlar. rnein bireyler boy, yaprak rengi, iek rengi, hastalklara ve kurakla dayankllk gibi eitli zellikler bakmndan birbirinden ayrlr. Kromozomlar zerinde lokalize olan genler, bitkinin sahip olduu karakterleri evre koullaryla birlikte kontrol eder. Baz karakterler dierlerine gre baskndr, bunlarn dllere dal rastgele olup genlerin kombinasyonlaryla kontrol altnda tutulur. Basknlk mutlak olmayp baz genler iin eksik basknlktan sz edilir. Krmz iekli aslanaz ile beyaz renkli olann aprazlandn varsayarsak, F1 kua, eksik basknlk nedeniyle tamamen pembe renkli olur. 1-Kalitatif karakterlerin kaltm Monohibrit Kaltm: Tek bir gen tarafndan kontrol edilen karakterlere kalitatif karakterler ad erilmektedir. ayet bir zelliin iki alternatifi ayn bireyde bulunursa sadece bir zellik kendini tam olarak belli eder. Bu durum basknlk olarak tanmlanr ve ilk dlde kendini gsterir. te sadece bir alel gen iftinin etkin olduu aprazlama
107
monohibrit kaltm olarak adlandrlr. Dihibrit Kaltm: ki gen basit bir ekilde melezlenerek bu ekilde bir araya getirilebilir. Ancak slah almalarnda genelde daha fazla zelliin bir araya getirilmesi amalanr. ki alel gen ifti bakmndan farkl iki birey eleirse dihibrit kaltm meydana gelir. Burada analar homozigottur. F1 dlleri ise heterozigot zellie sahiptir. 2-Gen etkileimleri Gen al verii alel genler arasnda olabildii gibi, alel olmayan genler arasnda da olabilmektedir. lgisiz gibi grnmesine karn bir genin varl bir baka geni etkileyebilmektedir. Alel olmayan genler arasndaki bu tip ilikiler sonucu, F3 kuanda beklenenden farkl alm oranlar ortaya kar. Bunlarn nedeni genlerin sadece kendilerine ait karakterleri deil, ayn zamanda dier genlere ait karakterlerin ortaya k durumlarn da deiik biimlerde etkilemesidir. Bazen bir gen dier bir genin etkisinin ortaya kmasn nler (nleyici gen etkisi) veya bir karakterin ortaya k alel olmayan iki gen tarafndan birlikte salanr (tamamlayc gen etkisi). Bazen de bir genin etkisi ancak dier bir genin bulunmas ile ortaya kabilir (deitirici gen etkisi). Ayn etkiye sahip iki gen birlikte olduklarnda etkileri ya glenerek ortaya kar (eklemeli gen etkisi) veya bulunan iki genden birinin etkisi dieri tarafndan rtlerek ortaya kmas engellenir (rtc gen etkisi). Baz durumlarda da bir karakter iki gen tarafndan ayr ayr kontrol edilir veya ikisi birlikte kontrol eder (ift gen etkisi). Bunlar slah almalarnda gerek klasik, gerekse molekler tekniklerin uygulanmasndaki en temel glk noktalardr. 3-Ballk Kromozom zerindeki genler bazen teker teker, bazen gruplar halinde geerler. Gametlerin oluumu srasnda genlerin gruplar halinde gemelerine ballk, bu ekilde birlikte geen genlere de bal genler ad verilir. Bal genler arasndaki iliki olduka kuvvetlidir, bunlar homolog kromozomlarn para deitirmesi esnasnda gruplar halinde geerler. Bu durum slah almalar iin baz glkler yaratr. nk bal iki gen grubu arasnda yeni kombinasyonlarn ortaya kmas olduka zordur. Byle durumlarda fazla sayda bireyden oluan F2 populasyonu oluturularak para deiimi (crossing-over) deeri kltlmeye allr. 4-Kantitatif karakterlerin kaltm Bitkinin sahip olduu karakterler ok sayda gen tarafndan da kontrol ediliyorsa bu kantitatif karakterler kavram ile tanmlanr. Verim gc, hastalklara dayankllk
108
gibi karakterlerin kaltm, eklemeli etkide bulunan ok sayda gen tarafndan kontrol edilir ve bunlar evre koullarndan daha fazla etkilenir. Ayrca kantitatif karakterlerde kaltmla anne babadan daha stn zelliklere sahip bireyler elde etme imkan vardr. 5-Melez gc (Heterosis) Melezleme ayn trn bireyleri arasnda (tr ii melezleme), iki farkl tr arasnda (trler aras melezleme) veya iki farkl cins arasnda (cinsler aras melezleme) olabilir. Kkenleri farkl iki ana arasnda yaplan melezlemeyle meydana gelen melezler genelde ana ve babadan daha stn gelime ve byme gsterirler, buna melez gc denir. Melez gc analarn ortalama zellikleriyle karlatrlarak veya stn anacn gcyle karlatrlarak bulunur. Melez populasyonlarnda heterozigotluun artmasna bal olarak ldrc ve geliimi zayflatan genler ortaya kar. 6-Uyumazlk Birok bitkide iek zerinde normal olarak gelimi olan erkek ve dii gametler bulunmasna karn, bunlar birleerek bir zigot oluturamazlar. Bu durum uyumazlk olarak adlandrlr. Bunun nedeni bitkilerde d dllenmeye zorlayan, kendilemeyi engelleyen mekanizmalarn varldr. 7-Ksrlk Gametlerin fonksiyonlarn yerine getirememesi sonucu ksrlk ortaya kar. Ksrln ortaya kmasnda reme organlarndaki eitli bozulmalar veya kromozom sapmalar gibi olaylar etken olur. Sitoplazmik faktrlerin veya mutant genlerin ayr ayr veya ikisinin birlikte etkin olmalarna bal olarak erkek ksrl oluur. Erkek ksrl dllenmeyi engelleyen olumsuzluk deeri tamakla birlikte, slah almalarnda yeni melezlerin elde edilmesinde baz kolaylklar da salamaktadr. 8-Populasyonlarn gen frekanslarndaki deiimler Populasyonu oluturan bireyler arasndaki genetiksel eitlilik, populasyonun sahip olduu tm genetik bilgilerin bulunduu gen havuzunu oluturur. Populasyonlarn ok uzun yllarda oluan gen havuzlarnda her genin birden fazla alternatif formlar (aleli) vardr. Bu gen havuzlarndaki karakterler evrimsel sre boyunca ekolojik faktrler tarafndan etkilenerek populasyondaki gen frekanslarn ekillendirir. Ancak populasyonlarda gen frekanslar sabit olmayp, mutasyon, seleksiyon, migrasyon ve izolasyon gibi olaylar nedeniyle deiime urar.
109
Bitki Islah Yntemleri Islah almalarnda temel ama, arzu edilen zelliklere sahip verim gc yksek bitki eitleri elde etmektir. Bunun iin, seleksiyon, melezleme ve mutasyon slah olmak zere balca yntem kullanlr. Ancak bitki slah yntemleri bitkilerin retim biimlerine bal olarak baz deiiklikler gsterir. Buna gre anlatm kolayl bakmndan slah yntemlerini ana grup altnda toplamak mmkndr. 1-Eeyli reyen bitkilere uygulanan yntemler a-Yabanc dllenen bitkilerde balca u drt yntem kullanlr. Tohumluk getirme (ntrodksiyon): Yurt ii veya yurt dndan yabanc dllenen baz eitler getirilerek yerel koullara uygun olanlar kaynak olarak kullanlr. Seme (Seleksiyon): Populasyonu oluturan bireyler veya gruplar arasndan amaca uygun olan stn zellik tayanlar toptan seme, dl seimi, hat seme ve tekrarlamal seme gibi yntemler kullanlarak alnr. Melezleme: Yabanc dllenen bitkilerde, iki veya daha fazla saydaki eit, hat veya trde ayr ayr bulunan zelliklerin tek bireyde toplanmas amacyla melezleme yaplr. Melezlemede, ana olarak kullanlacak stn zellikteki bitkiler seilir. Daha sonra bunlar eitli kombinasyonlarla melezlenir. Melezler arasnda stn zelliklere sahip olanlar ticari olarak yetitirilmeye balanr. Tek melez, ift melez, l melez ve oklu melez gibi eitli melezleme tipleri vardr. Sentetik eitlerin gelitirilmesi: Yabanc dllenen bitkilerde tekrarlamal semenin birinci aamas sonunda ortaya kan dller yeni (sentetik) eitleri oluturur. Birbiriyle uyum sorunu olmayan eitler birletirilerek sentetik eitler oluturulur, bazen yeni eitler elde edilirken yabani trlerde kullanlr. Uyumazlk olan eitler arasnda kendilemenin mmkn olmamas halinde, sentetik eit elde etmek iin karde trler kullanlr. ok yllk bitkilerdeyse sentetik eitlerin elde edilmesinde genelde klonlar kullanlr. b-Kendine dllenen bitkilerde balca u yntem kullanlr. Tohumluk getirme: Tohumluk getirme ynteminde ya yabani trler dorudan kltre alnr veya daha nceden kltre alnm kaliteli eitler kullanlr. Seme: 1.Teksel seme: Bu yntemde populasyonda kark olarak bulunan bireyler arasn110
dan homozigot bitkilerin seilerek saf hatlarn elde edilmesi amalanr, aamada gerekleir. Birinci aamada stn zelliklere sahip veya istenilen karakterler seilir. kinci aamada bu bireyler dl sralar halinde yetitirilir. Farkl koullarda yetitirilerek veya yapay hastalklar yaratlarak zayf olanlar elenerek atlr. Son olarak seilen hatlar birbiriyle karlatrmak amacyla tekrarlamal denemeler kurulur. Yaplan gzlemlerle elde edilen saf hatlarn verimlilik, dayankllk ve kalite ynnden stnlkleri belirlenmi olur. Tek yllk kendine dllenen bir bitkide teksel seme ynteminde 1. yl populasyondan seme yaplr, 2. yl sra ekimi yaplr, 3. yl hatlar gzlem bahelerine ekilerek karlatrma yaplr, bitkinin zellii ve gzlem sonularna gre 4 - 9. yllarda tekrarlamal verim denemeleri yaplarak standartlarla karlatrlr ve ardndan tohumluk retimine balanr. 2.Toptan seme: Populasyon iinde amaca uygunluuna karar verilen fenotipi ayn olan bitkiler seilerek tohumlar hasat edilir ve harmanlanr (Daha ok kark yerel eitlerin saflatrlmasnda kullanlr). Kullanlan eitten birka bitki seilip sralar halinde yetitirilir. Kendine dllenen bitkilerde toptan seme yntemi iki ekilde uygulanr. Ya tarladan istenmeyen karakterlere ait bitkiler kartlp geriye kalanlar birlikte hasat edilir (olumsuz-negatif seme) veya fenotipi ayn olan bitkiler seilip harmanlanr ve birlikte yetitirilir (olumlupozitif seme). Bylece populasyonun verim ve evreye uyum gc ykseltilmi olur. 1. yl fenotipi ayn olan bitkiler seilerek topluca hasat edilir, 2. yl n verim denemeleri yaplr, amaca ve gzlem sonularna gre 3 - 6. yllarda tekrarlamal ve karlatrmal verim denemeleri yaplr, daha sonra tohumluk retimine geilir. Bu eylem plan tek yllk bitkiler iin olup ok yllk bitkilerde uygulama imkan yoktur. 3.Melezleme: ki veya daha fazla saydaki eit, hat veya trde bulunan zelliklerin tek birey veya eitte toplanmas amacyla melezleme yaplr. Melezleme, ana bireylerin veya hatlarn seimi, melezlemenin yaplmas ve melez bireylerin gelitirilerek yetitirilmesi olmak zere aamada gerekletirilir. Elde edilen melezlerden hangilerinin amaca uygun olduunu anlamak iin, toptan seme, teksel seme, geri melezleme, oklu melezleme, trler aras melezleme gibi yntemler kullanlr. Bunun sonucunda stn zellikleri olan hatlarn tohumluk retimine geilir. 2-Vejetatif reyen bitkilere uygulanan yntemler Melezlemenin zor olduu ya da tohumla retimin pahal ve g olduu veya dier yntemlerle srdrlemeyen baz zelliklerin korunmas amacyla vejetatif retim tercih edilir. Vejetatif yntemle bitki retiminde tpa tp anacn zelliklerini tayan
111
bireyler elde edilir. Bu yntemde genetik safln bozulmadan sonraki dllere aktarm ve korunmas mmkndr. Bitkilerin vejetatif yntemler kullanlarak slah edilmesinde, melezleme ve klon seme yntemleri kullanlr. Klon semede, stn zellikteki bireyler seilerek etiketlenir. Daha sonra bunlardan vejetatif retim materyali (elik, a kalemi, gz vb.) alnr ve bunlardan elde edilen klonlar deneme parsellerinde yetitirilir. Bu klonlar arasndan stn zelliklerini koruyanlar seilerek, bunlardan klon bankalar oluturulur. retim iin bu bankalardan faydalanlr. Mutasyonlar olmad srece klonlarn zellikleri deimez. Melezlemede, stn zelliklere sahip olanlar seilerek bunlardan klonlar oluturulur. Daha sonra bu klonlar arasndan stn olanlar seilerek melezlenir. Bu melezleme sonucu elde edilen her bir F1 bitkisinden vejetatif retim materyali alnarak klonlar oluturulur. retime bu klon bankasndan devam edilir. 3-Btn bitkilere uygulanan yntemler a-Mutasyonlar: Genetik yapda ani meydana gelen ve kaltsal olarak sonraki dllere aktarlan deimelere mutasyon ad verilir. Bitkilere arzu edilen zelliklerin kazandrlmas amacyla kaltsal yapnn ani olarak deitirilmesi sonucu yeni eitler elde edilir. Ancak mutasyona uram genler ekinik karakterli olup, populasyonda uzun sre varln srdremez. Dier taraftan birok mutasyon lmcldr. Baz mutasyonlar sonucu stn zellie sahip bireylerin oluumu gerekleebilir; bunlarn seilerek gen frekanslarndaki deiimin korunmas sonucu yeni eitler elde edilir. Bitkileri mutasyon yoluyla slah almalarnda balca iki yntem kullanlr. Bunlardan biricisi fiziksel (nsal) mutagenler, ikincisi ise kimyasal mutagenlerdir. b-Poliploidi: Bir hcrede her eit kromozomun bir kopyas bulunur, yani bir set kromozomu vardr, byle organizmalara haploit denir. Hcre blnmesinin gerektii gibi olmamas durumunda hcrede her bir kromozom setinden ikiden fazla olur, bu duruma poliploidi ad verilir. Poliploitlik, hcrede her bir kromozom setinden ka kopya bulunduuna bal olarak triploit (3 set, yani 3n), tetraploit (4 set, yani 4n) eklinde isimlendirilirler. Bir hcrede kromozom blnmesinin gereklemesinin ardndan hcre blnmesi gereklemezse, hcre iinde kromozom says katlarna kar. Bu durum bitki slahnda yeni (rnein daha byk meyveli) eitlerin elde edilmesi anlamna gelir. Poliploidi yntemiyle bitki slahnda bata kolisin (colchicine) olmak zere, kloroform, kloral hidrat, eter gibi kimyasal maddeler kullanlmaktadr. rnein uygulamada %0.1 - 0.4lk kolisin kuru tohumlara 12 saat, nemli tohumlara 6 saat sreyle uygulanmakta, daha sonra su ile ykanarak ekim yaplmaktadr.
112
Hcre blnmesi srasnda ar scak ok veya souk ok uygulanarak poliploidi slah yaplmaktadr. Bir baka yntemdeyse yapay olarak tomurcuklar veya srgnler yaralanr ve bu yara blgelerinde kallus oluumu tevik edilir. Bu yolla poliplodi slahnda yaralanan blgede oluan tomurcuk, tohum veya srgnlerden bazlarnda poliploidi oluur, bu ynteme rejenerasyon yntemi denir. Bitkilerde kromozom katlanmalarna bal olarak, her alelin bir lokusta ikiden fazla bulunmas durumuna otoploidi ad verilir. Otoploidi sonucu daha byk bitkiler elde etmek mmkndr. Bir poliploidin ierdii genomlarn bir ksmnn bir trden, bir ksmnnsa dier trden gelmesi durumuna alloploidi denir. c-Poliploid bitkilerde kimyasal yapda ve hcre morfolojisinde baz deiiklikler grlr. zellikle hcre bymesine bal olarak hcre ieriinde protein, klorofil, vitamin ve su miktarlarnda art olur. Bu d morfolojide kalnlama, irileme eklinde kendini gsterir. Poliploidi sonucu ekonomik deeri yksek bitki eitleri ortaya kar. d-Molekler teknik: Bitki slahnda kullanlan molekler tekniklerin temelini, istenilen zellikleri tayan bir DNA parasnn hedef hcrenin kromozomlarna yerletirilmesi ve daha sonra bu hcrelerden yeni eitlerin elde edilmesi tekil eder. Bitki slahnda molekler tekniklerin kullanmnda ncelikli olarak istenilen genler bulunur. Daha sonra bunlarn zellikleri belirlenerek, izole edilir ve aktarmn yaplaca hedef hcreye tanr. Gen aktarmnda bakteriler, enzimler, fajlar ve plazmidler kullanlmaktadr. Bir bitkiye bir zelliin aktarlmasna karar verildiinde ncelikle nkleotid sras belirlenir, sonra o zellii yneten gen veya genler saf olarak izole edilir. Elde edilen genlerin aktarmnda, vektr araclyla gen aktarm ve dorudan gen aktarm olmak zere balca iki yntem kullanlr. Gen teknolojileriyle doal koullarda gen deiiminin mmkn olmad canl trleri arasnda gen aktarm yapabilme imkan vardr. Uygulanma ekline rnek olarak Altn Pirin rnei verilebilir. Altn pirin genetik zellikleri modifiye edilerek elde edilmi daha fazla A vitamini ve demir ieren bir pirin trdr. Bu tr elde etmek iin, yeil fasulyeden iki adet gen ve bir mikroorganizmadan bir gen alnarak pirin bitkisine nakledilmitir. Bitki slahnda gen teknolojilerinin kullanm olduka tartmal olup, evreye olan etkilerinin grlebilmesi iin uzun zaman gereklidir. Dier taraftan genetii deitirilmi organizmalarn ayn zamanda bir biyogvenlik, biyoeitlilik sorunu olarak alglanmas gerekir. Bu nedenlerle tbbi bitkilerin slahn113
da, mevcut riskler gz nnde tutularak molekler tekniklerin kullanlmas bu aamada uygun deildir. Dayankllk Islah Bitkilerin, hastalk, zararl ve ekstrem evre koullarna kar direncini arttrmay hedefleyen slah almalar dayankllk slah olarak adlandrlr. ncelikli olarak dayankl tr, populasyon veya bireyler seilir. Daha sonra bunlarda var olan dayanklln korunmas, gelitirilmesi ve yeni eitlere aktarlmas gerekletirilir. Hastalk etmeni, zararl ve bitki arasnda l bir iliki vardr. Bitkilerin salk durumlarnn bozulmasna neden olan bakteri, virs, mantar gibi patojenlerle elverisiz evre koullarnn tm hastalk kavram iinde yer alr. Zararl ise ya bitkiye verdii hasarla hastaln gelimesine dorudan neden olan veya hastalk etmeni bakteri, virs tayarak dolayl yoldan zarar veren canllardr. Hastalk etmeniyle karlaan bir bitki eitli yntemler kullanarak kar koymaya, dayanmaya alr. Bu dayanklk sistemi drt grup altnda toplanabilir; Katlanma (tolerans): Ayn hastalk etmeni altnda yetitirilen iki eit bitkiden biri dierine gre daha az zarar gryorsa o bitkinin veya eidin katlanma zelliine sahip olduu anlalr. Toleransl bitkiler olumsuzluu telafi etmelerinin yan sra, bitki besin maddelerinden daha fazla yararlanrlar. Kama ve kanma: Bitkinin alm olduu eitli nlemler nedeniyle hastalk etmeninin bitkiyi enfekte edememesidir. Aslnda kama, kaltsal olarak dayanksz olan bitkinin, hastalk etmenini dolayl olarak engellemesi olup, gerek bir dayankllk deildir. Bitki alm olduu baz morfolojik, kimyasal veya metabolik engellerle hastalk giriini engeller. Bazen de bitki hassas olduu dnemi, patojenin etkili olduu dnemle aktrmaz. Bylece dolayl olarak korunmu olur. Kama dayankllk slah almalarnda dikkat edilmesi gerekli yanltc bir zelliktir. Baklk: Bir hastalk eidine kar bitkinin %100 dayankl olmasna denir. Baz bitkilere hastalk etmeni girse de zarar veremez, bu durum bitkinin o hastalk trne kar dayankllk gstermesiyle mmkn olabilir. Ancak genelde hastalklarn bir biyotipine etkili olduundan baklk kolayca kaybolabilir. Genetik dayankllk: Hastalklara dayanklln zellikle genler tarafndan kontrol edilmi hali denir. Hastaln kontrol tek bir genle (monogenik dayankllk) olabilecei gibi, birka genle (oligogenik dayankllk) veya ok sayda
114
genle de (poligenik dayankllk) olabilir. Bitkiler sahip olduklar mekanik ve biyokimyasal zellikleri yardmyla hastalk etmeninin ieriye girmesini ve geliip oalmasn engelleyerek kar koyarlar. Bu kar koyma ya herhangi bir hastalk saldrs olmadan bitki her zaman hastalklara kar etkili baz kimyasallar retir (pasif dayankllk mekanizmas) veya hastalk ieri girdikten sonra baz kimyasal maddeler aktif hale geer ya da yeniden sentezlenir (aktif dayankllk mekanizmas). Bylece bitki salglam olduu maddeyle hastalk etmenini ldrr veya geliip oalmas ve beslenmesini engelleyerek zarar vermesini nler. Bitkilerde dayankllk slah ana balk altnda toplanabilir: Hastalklara kar dayankllk: hastala dayankllk testlerinde ya doal salgnlardan yararlanlr veya yapay olarak salgnlar yaratlr. Hastalklarn yapay olarak oluturulmasnda, tayc kullanma, toprakla bulatrma, konuku materyal kullanma, hastaln sv veya kuru olarak bulatrlmas, yaralama gibi eitli bulatrma yntemleri kullanlr. Yabanc dllenen bitkilerde hastalklara dayankllk slahnda toptan seme ve tekrarlamal seleksiyon yntemleri kullanlr. Kendine dllenen bitkilerde hastalklara dayankllk slahnda seme ve melezleme yntemleri kullanlr. Bcek zararlarna kar dayankllk: bitkiler bcek zararlarna kar deiik savunma mekanizmalar gelitirmilerdir. Geliim dnemlerini bceklerin zararl olamayaca dnemde tamamlar veya baz sekonder bileikler salglarlar. Dier taraftan populasyon iindeki bireylerin bcek zararlarna kar vermi olduklar tepkiler arasnda da farkllklar vardr. Bitki toplumu iinde bcek zararlarna kar koyabilen bireyler seilerek, bunlarn daha nce anlatlan slah yntemleri ile kaltm salanr. Ekstrem evre koullarna kar dayankllk: evre koullarnn bitkiler zerindeki etkilerinin ortaya k ok daha karmak ve birden ok etki altnda oluur. Bu nedenle ka ve kuraklla dayankllk sabit bir karakter deildir. rnein gelime dneminin balangcnda bitki soua daha duyarldr. Bitkilerin ka dayankll, tarla koullarnda veya laboratuar koullarnda yaplabilir. Ancak bunlarn kombine edildii yntemler en salkl sonular verir. Scaklk, kuraklk, tuzluluk gibi bitki geliimi bakmndan nemli olan evre koullarna kar dayankl ekotiplerin veya bireylerin tespit edilerek bu karakterlerin slah almalar ile korunmas yetitiricilik asndan byk nem tar.
115
(Not: Bu metnin hazrlanmasnda; Ycel, Ersin (2010). Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Yetitiricilii adl yayndan geni lde yararlanlmtr.)
Kaynaklar Chapman, J.L., Reis, M.J. (1992). Ecology Principles and Applications, Chambridge Univ. Pres. Demir, . (1990). Genel Bitki Islah, zmir, E..Ziraat Fakltesi Ofset Atlyesi. Demirsoy, A. (1984). Kaltm ve Evrim, Ankara, Meteksan, Matbaaclk. Geit, H.H. ve ark. (2009). Tarla Bitkileri, Ankara, Ankara niversitesi Basmevi. Graham, L.E., Graham, J.M., Wilcox, L.W. eviri, (2004). Bitki Biyolojisi, Ankara, Palme Yayinevi. Karabay, ., k, L., Ouz, G. (2002). Islah Genetii Problemleri, zmir, E.. Ege Meslek Yksekokulu Basmevi. Purves, W.K., Sadava, D., Orians, G.H., Heler, H.C. (2002). Life The Science of Biology, Massachusetts, Sinauer Associates Inc. ehirali, S., zgen, M. (1987). Bitkisel Gen Kaynaklar, Ankara, Ankara niversitesi Basmevi. ehirali, S., zgen, M. (2007). Bitki Islah, Ankara, Ankara niversitesi Basmevi. rgen, S. (1982). Orman Aalar Islah, stanbul, stanbul niversitesi Yaynlar. Ycel, E. (1996). Trkiyenin Ekonomik Deere Sahip Baz Bitkilerinin Tohum imlenme zellikleri zerine Bir Aratrma, A. . Fen Fak. Derg., Say 2: 35-47. Ycel, E. (2000). Effects of Different Salt (NaCl), Nitrate (KNO3) and Acid (H2S04) Concentrations on the Germination of Some Salvia Species Seeds, Seed Science & Technology 28: 853-860. Ycel, E. (2002). Trkiyede Yetien iekler ve Yerrtcler I, Eskiehir, Etam Matbaa. Ycel, E. (2005). Aalar ve allar I, Eskiehir ISBN 978-975-93746-2-4. Ycel, E. (2008). Mihalk lesinin Tbbi Bitkileri 1, Eskiehir, Cetemenler Dijital. Ycel, E. (2008). Trkiyede Yetien Tbbi Bitkiler 1. Eskiehir, Cetemenler Dijital. Ycel, E. (2009). Bitki Corafyas (Ders Notlar). Eskiehir, Alfprintcenter. Ycel, E. (2010). Genel Ekoloji (Ders Notlar). Eskiehir, Alfprintcenter. Ycel, E. (2010). Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Yetitiricilii, Anadolu niversitesi Yaynlar (Baskda), Eskiehir. Ycel, E., Tunay, M. (2002). Nazilli (Aydn) ve Yresinde Gda Olarak Kullanlan Yabanc Otlar, Trkiye Herboloji Dergisi, Cilt 5,Say 2, 10-17. Ycel, E., Tlkolu, A. (2000). Gediz (Ktahya) evresinde Halk lac Olarak Kullanlan Bitkiler, Ekoloji (evre Dergisi), Say 36: 12-14. Ycel, E., Unay, N. (2008). ifteler lesinde Gda Olarak Tketilen Yabani Bitkilerin Tketim Biimleri ve Besin esi Deerleri, Eskiehir, Cetemenler Dijital. Ycel, E.; ztrk, M. (2000). Studies on The Autecology of Origanum sipyleum L., In (Eds.) Ashurmetov, O., Khassanov, F., Salieva, Y., Plant Life in South-West and Central Asia, Vth International Symposium, Tashkent-Uzbekistan 1998: 201-204.
116
TRKYEDE TIBB BTKLERN RETLMES VE PAZARLANMASI

Do. Dr. Yksel Kan Seluk niversitesi Ziraat Fakltesi Tarla Bitkileri Anabilim Dal
Trkiyede tbbi bitki retimi, son on ylda kltr yaplarak dk miktarda da olsa artmtr. Tbbi bitki retimi eitliliindeki art da bir baka gelimedir. lkemizde i ve d ticareti yaplan yaklak 400 tbbi bitki trnn 25-30 kadarnn kltr yaplmaktadr. Trkiyeye zg bitkilere d pazarlardan artarak gelen talep kontrolsz ve ar toplamalara yol amakta baz endemik bitki trlerini tehlikeye sokmaktadr. Bu talepleri karlayacak tbbi bitki kltr alanlarnda yeterli retim potansiyeli oluturulamamtr. Trkiyede baharat, gda, ila, kozmetik benzeri amalar iin tketilen ya da lkemizden ihra edilen tbbi bitkiler genellikle doadan toplanmaktadr. Son yllarda d pazarlarn talebi retimden karlanamad gibi, i pazarda artan talepten dolay ithal edilerek lkemizde tketime sunulmaktadr. Doal bitkisel rnler olarak kabul edilen tbbi bitkiler lkemizde ve dnyada nemli bir tketim alandr. nsanlar gda, ila, kozmetik gibi rnlerin giderek sentetikten ok doaln tercih etmektedirler. Doal rnlerin tketimine paralel olarak tbbi bitkilere talep dnyada hzla artmaktadr. Talebin artmasyla doadan toplanan tbbi bitkilerin tarmna ynelik almalar hzlanmtr. Bir bitkinin nemini retim alan veya retilen miktarla lmek doru deildir. Tbbi bitkiler insan salyla dorudan ilgili olduundan bitkinin kalitesi daha n plandadr. Tbbi bitkilerin kullanm alann belirleyen ierdikleri etken maddelerdir. Dnyada doal kaynakl fonksiyonel gdalar, nutrastikler, bitkisel ilalar, doal kozmetikler gibi rnlerin tketim artna paralel tbbi bitkilerin tketimi de artmakta, tbbi bitkilerin kullanm alanlarn da kendi iinde farkllatrmaktadr. Dorudan ila sanayi hammaddesi olarak kullanlanlar yannda baz aromatik tbbi bitkiler aromaterapi haricinde daha ok gda arlkl kullanlmaktadr. Tbbi bitkiler, ila ve benzeri hammaddeleri salayan farmasotik bitkilerdir. Tbbi bitkilerin ila amal kullanlan ksmlarna bitkisel drog denilir. Drog/ila kelimesi hem ila hazrlamada yararlanlan etken maddeleri hem de hazrlanm rnleri ifade eder. Bitkisel drog, bitkilerin tamam veya bir ksmnn (herba, yaprak, iek, tohum ve kk vb.) paralanm veya kesilmi ya da btn, kurutulmu veya taze olarak ilemden geirilmi ya da geirilmemi halidir. Bit117
kisel preparatlar, bitkisel droglardan, ekstraksiyon, distilasyon ve fermantasyon gibi ilemler sonucu elde edilirler. Tbbi bitkiler ok deiik ekillerde tketilir. Bu tketim alanlarndan en nemlisi ila sanayidir. Bir bitkinin yasal olarak tedavide kullanlabilmesi iin farmakopelerde verili zeliklere sahip olmas gerekir. Tbbi bitkiler tedavide, kapsl, urup, tablet, merhem, tbbi ve kokulu ya, tentr, ay gibi ok eitli formlarda kullanlrlar. Tbbi Bitkilerin retimi Trkiye, zellikle Akdeniz ikliminin hkm srd tarm alanlar bakmndan zengin bir tarm lkesidir. Tbbi bitki trlerinin yetitikleri blgenin ekolojik zellikleri bitkilerdeki aktif maddenin kalitatif ve kantitatif zelliklerini etkiler. Bu yzden, Anadolunun doal bitki rtsn ok sayda karakteristik trler oluturmaktadr. Trkiye florasnda bulunan yaklak 10 000 bitki trnn 1000 kadar genel olarak kullanlmakla birlikte, ortalama 400 tbbi bitki trnn ticaretinin yapld ve tbbi fayda saland bilinmektedir. lkemizde bulunan tm bitki trleri dnyadaki bitki trlerinin yaklak %3.6sn tekil eder. Trkiyenin yzlm dnya kara yz lmnn ancak %0.53 kadardr. Bu oranlar bitki tr zenginliimizin baka bir gstergesidir. Bu zengin biyoeitlilik iinde yer alan bitkilerden bazlar nemli grlm ve zamanla kltre alnmtr. Kltre alnmayan trlerdeyse doal alanlardan toplama yolu tercih edilmitir. Trkiyede tbbi bitkilerin nemli bir ksm yerel olarak deerlendirilmektedir. Tbbi bitkilerin retimi, tketimi ve ticaretinde yabani toplanan bitkilerin arl ok fazladr. Tbbi bitki toplama yntemleri ile doal alanlardaki bitki neslinin devamll arasnda yakn iliki vardr. zellikle toprakalt organlar toplanan bitkiler daha fazla tehdit altndadr. Bitki neslinin tehdidinde iek ve meyve hasad da byk nem arz eder. ou lkede bulunan doadan kontroll bitki toplama kriterleri lkemizde yoktur, ya da ok az vardr. Bununla birlikte i tketimde kullanlan bitkilerin hangi oranda doadan toplandn bilmek ok zordur. Trkiyeden ihra edilen 50 civarnda tbbi bitki trnn sadece 10 kadarnn kltr yaplmaktadr. Geri kalanlar kontrolsz toplanarak pazarlara verilmektedir. Doadan toplama ekonomik hammadde temin yolu olarak grlse de, aktif madde bileenlerinin oran ve verimi, bitkiye ve blgeye gre toplama zaman ve ekli farkl olduu iin ok deimektedir. Sonu olarak, doadan bitki toplama verimli, kaliteli ve srdrlebilir bitki retim yntemi deildir. Trkiyede son yllarda doadan en fazla toplanan ve yurtii veya yurtdna satlan
118
tbbi bitkiler arasnda Origanum spp. (kekik), Capparis spp. (kebere), Glycyrrhiza spp. (meyankk), Salvia spp.(adaay), Sideritis spp. (daay), Rosmarinus officinalis L. (biberiye), Galanthus spp. (kardelen), Laurus nobilis L. (defne), Ceratonia spp. (harnup) gibi bitkiler yer almaktadr. Tablo 1. lkemizde kltr yaplan baz tbbi bitkiler ve kullanlan ksmlar Bitkinin ad Cuminum cyminum L. (Kimyon) Pimpinella anisum L. (Anason) Foeniculum vulgare Mill. (Rezene) Origanum vulgare/onites/majorana (Kekik) Trigonella foenum graecum L. (emen), Nigella sativa L. (rek otu) Papaver somniferum L. (Haha) Linum usitatissimum L. (Keten) Rosa damascena Mill. (Gl) Echinacea spp. (Ekinezya) Salvia officinalis L. (Tbbi adaay) Melissa officinalis L. (Melisa) Mentha piperita /spicata (Tbbi nane) Coriandrum sativum L. (Kini) Silybum marianum (L.) Gaertn. (Deve dikeni) Lavandula angustifolia Mill. (Lavanta) Urtica dioica L. (Isrgan otu) Allium sativum L. (Sarmsak) Capsicum annuum L. (Krmz biber ) Hypericum perforatum L. (Kantaron) Kullanlan ksm Tohum/Meyve Tohum/Meyve Tohum/Meyve Herba Tohum Tohum Kapsl Tohum iek Kk/Herba Herba Herba Herba Tohum Tohum iek Herba Soan Meyve Herba
Trkiyede kltr yaplan tbbi bitkilerin toplam ekim alan 200 000 hektar civarndadr. Avrupada Macaristan, Polonya, spanya, Asyada in, Hindistan, Gney Amerikada Arjantin tbbi bitkilerin geni lekli tarmnn yapld lkelerdir. Kltr yaplan bitkiler, aktif maddeler bakmndan standardizasyon saladndan, ila ve dier sektrlerde hammadde olarak nemli avantajlara sahiptir. Dnyada son zamanlarda doal bitki bileiklerinin (alkaloit, glikozit, uucu yalar vs.) hayvan besleme ve sal ile tarmsal alanlarda biyolojik mcadelede kullanm ve organik tar119
mn yaygnlamasyla gelecekte bu bitkilerin tarmnn daha da nem kazanaca ve evreye zarar veren tarmsal koruma ilalarnn tketimini de nemli oranlarda drebilecei hesaplanmaktadr. Tbbi Bitkileri Niin retmeliyiz? Bir trn tabiatta potansiyeli az, kullanm fazlaysa, nesli koruma altna alnan ve toplanmas yasaklanan bitki trlerinden yararlanlmak isteniyorsa, tbbi bitkileri deerlendirmek zere kurulan/kurulacak sanayinin dzenli olarak hammadde ihtiyacn sz konusu ise tbbi bitkileri retmek zorundayz. Trkiye, doal alanlardan toplayarak ham ya da yar maml olarak ihracatn yapt tbbi bitkilerden 50-60 milyon dolar, kltrn yaparak rettii bitkilerle beraber 100 milyon dolar civarnda gelir elde etmektedir. Buna karlk lkemizin, maml rn, ham bitki, ay hammaddesi, uucu ya, sabit ya, ekstre vb. bitkisel ila, gda takviyesi, nutrastik, kozmetk vb sektrlerin bitkisel kkenli hammadde ithalat 1 milyar dolar civarndadr. Yaplmas Gerekenler ncelikle tbbi bitkilerin organik/iyi tarm teknikleri ile tarmna rn destekleri verilerek, Avrupa ve dnyada bitkisel hammadde pazarnda daha byk bir paya sahip olunmaldr. Tbbi bitkilerden ham madde retecek iletmeler iin zel tevikler salanarak bu alandaki ila/kozmetik/gda sanayinin gelimesi iin alt yap oluturulmaldr. Tarm ve Kyileri, Salk, evre ve Orman, Sanayi Bakanlklarnda tbbi bitkilerin resmi muhataplar oluturulmaldr. Tbbi bitkiler ile lkemizde veri tabanlar, enstitler, gen bankalar, arboretumlar ve botanik baheleri kurulmaldr.
Kaynaklar Anadolu niversitesi TIBAM Yaynlar, S:13-14 (19-44). Anon. (2009). FAO Kaytlar. Anon. (2009). HDM (Hazine ve D Ticaret Mtearl) Kaytlar. Anon. (2009). DE Kaytlar. Anon. (2009).Trade in Medicinal Plants, http://www.fao.org/docrep/w7261e/w7261e08htm Arslan N. (1987). Bitkisel la Hammaddeleri hracatmzn Devamll ve Gelimesi Asndan Tbbi Bitkilerin Yetitirilmesi ve Kltre Alnmasnn nemi, V. Bitkisel la Hammaddeleri Toplants (15-
120
17 Kasm 1984 Ankara) Bildiri Kitab(Ed. E. Sezik, E. Yeilada) 96-99 Arslan N. (1992). Doal Endemik Bitkilerin Korunmas. Tarm ve Ky Derg. 74:17-19. Arslan N. (2004). Doal Bitkilerin Kltre Alnmas. Trk Tarm Dergisi S:155(24-32). Arslan N. ve ark. (2000). Trkiyede Doal Bitkilerin Kullanm ve Ticareti, Ekin Derg. S:12 (98-103). Baer K.H.C. (1992) Presented at the 2nd Workshop on Essential Oil Industry (4-8 February, Manila) 17(45-48). Baer K.H.C. (1998).Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Endstriyel Kullanm.TAB Blteni, Baer, K. H.C. (2002). Bitkisel lalarn Dnya Ticareti, MSED, TEB-Meslek ii srekli eitim dergisi, say 3-4, 16-21, Ceylan A. ve ark.(1995). la Baharat Bitkileri retim ve Tketim Projeksiyonlar, Trkiye Ziraat Mhendislii IV. Teknik Kongresi (9-13 ocak 1995) Bildiri kitabi (I. Cilt) 571-576. Kan Y. (2000) Kimyonun nemi ve retimi, Konya Ticaret Borsas Dergisi, Yl:4: Say:8 (18-23), Konya Kan Y. (2003) Kapari nin Tarm ve Ekonomik nemi, Konya Ticaret Borsas Dergisi, Yl:6:Say:15(34-36). Kan Y. (2005). Trkiyede Tbbi ve Aromatik Bitkilerin retim ve Tketim Potansiyelleri Farmakognozi ve Fitoterapi Sempozyumu, 56-61. Kan Y., Arslan N., Altun L., Kartal M. (2004) XV. Trkiyede Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Kltrnn Ekonomik nemi. XIV. BHAT Toplants (79 Ekim Belek/Antalya), 2832. Kan Y., Kartal M., Orhan ., oksari G. (2009) Trkiyede Tbbi Bitkilerin Durumu ve Gelecei, (Trkiye VIII. Tarla Bitkileri Kongresi, 19-22 Ekim 2009 Hatay),Cilt.I:28-32. zgven M. (1984). ukurova da Yetitirilen Bitkilerle Drog Verebilecek Olan Bitkilerin Yetitirilmesinin Ekonomik, Toprak ve klim Koullar Bakmndan Karlatrlmas V. Bitkisel la hammaddeleri Toplants (15-17 kasm 1984, Ankara) Bildiri Kitab (Ed. E. Sezik, E. Yeilada) 107-110. zhatay N., Koyuncu M. (1998). Trkiyede Doal Bitkilerin Ticareti. Proceedings Of XIIth nternational Symposium On Plant Originated Curude Drugs (May 20-22,1998 Ankara, Turkey ) Bildiri Kitab (Ed.) . al, T. Ersz, A.A. Baaran, 11-38.
121
TIBB BTKLERN EKONOMK DEER: ARDI RNE

Yrd. Do. Dr. brahim Tmen Bartn niversitesi Orman Fakltesi Orman rnleri Kimyas Anabilim Dal
Artan nfus ve sanayilemeyle doal kaynaklara duyulan giderek byyen ihtiya aratrmaclar bu kaynaklardan daha ok yararlanma imkanlarn aratrmaya sevk etmektedir. Trkiye zellikle bitkisel doal kaynaklar bakmndan olduka zengindir. Ormanlar, tbbi bitki rezervi olarak toplam ekonomik deer erevesinde, dorudan kullanm, gelecek, miras ve varlk deerlerine sahiptir. Dnyada 3.8 milyar hektar olan orman alan kara alannn %30unu kaplamaktadr. lkemizde 20.7 milyon hektar olan ormanlk alan genel alann %26.4n tekil etmektedir. lkemizde 11 400 kadar bitki taksonu bulunmaktadr. Bu bitkilerin yaklak te biri endemik bitki trdr. Dnyann en zengin floralarndan birine sahip lkemizdeki tr zenginlii, Avrupa-Sibirya, Akdeniz ve ran-Turan fitocorafik blgelerinin karlama noktasnda bulunmasndandr. klim, ekosistem, habitat eitlilii ve deniz seviyesi ile 5000 metre arasnda deien toporafik yaps biyoeitlilii nemli lde etkiler. Dnyada 300 000 civarnda bitki tr says olduu kabul edilirse, lkemizdeki eitlilik dnya ortalamasndan yaklak 6 kat daha zengindir. izelge 1. Trkiye bitki varlnn dier lkeler ve Avrupa ktas ile karlatrlmas
lke ran Irak Suriye-Lbnan Yunanistan Bulgaristan Almanya Avrupa (Kta) Trkiye Bitki tr says 7500 3000 3000 5500 3650 2700 12 000 11 148 Endemik bitki says 1500 200 330 1100 53 54 2500 3616 Endemik oran (%) 20 7 11 20 2 2 21 33
123
Odun d orman rnleri (ODO), orman ii ve aklklarnda yetien, insan ve dier canllarn ihtiyalarn karlamak veya gelir salamak suretiyle yararlandklar her trl hayvansal ve bitkisel rnlerdir. am reinesi, terebentin ya, kolofan, defne meyve ve yapra, hlamur, kekik, kestane meyvesi, adaay, kuburnu, ard ya, mahlep, safran, salep, fstk am, sla ya, palamut trna, maz, sumak vb. ihracat yaplan balca yan rnlerdir. Bata gda, tp ve eczaclk olmak zere kimya, boya, kozmetik gibi sanayi alanlarnda i tketim ve ihra rn olarak kullanlabilecek ok sayda bitki varl lkemiz ekonomisi iin nemli kaynaktr. Karchesy (2005), antibiyotiklerin %78inin, kanser ilalarnn %74nn doal rnler ya da doal rnlerin yaplarna dayandn, modern mucize ilalarn bazlarnn aspirin, quinine ve taxol ieren aalardan yapldn, gnlk hayatta yiyecek, salk ve kokular bata olmak zere her yerde karlatmz doal rnlerin daha yaygnlamas gerektiini ifade etmitir. rnein beta-sitosterol ieren doal rnler ve hu aac trevleri ilalar, diyet takviyeleri ve kolesterol drc fonksiyonel gdalarda karmza kar, orman aalarnn trevlerinden elde edilen Xylitol, ekerden arndrlm reine olarak di macununda ve diyabetik gdalarda kullanlr. Ardlar (Juniperus ssp.) Ard (Juniperus ssp.) cinsinin dnyada 70 kadar tr bilinir. Ard trleri, daha ok kuzey yarm krede yaygndr, Japonya ve Dou Asyadan balayp, Asya ve Avrupay iine alarak Kuzey ve Dou Afrikadan Kuzey Amerikaya hatta kutup blgesine kadar yaylrlar. Kuzey yarm kre bitkisi olan ard J.excelsa Bieb.ye benzer olduu kabul edilen Juniperus procera Hochst. ex Endlicher ile Kenyada gney yarm kreye geer (Adams ve Hagerman, 1977). Ard ormanlar bakmndan olduka zengin olan Trkiyede sadece 6 ard tr doal olarak yetiir. (Baytop, 1983; Semen vd., 1992). J.communis L., J.excelsa M. Bieb., J.foetidissima Willd., J.oxycedrus L., J.phoenicea L. ve J.sabina L.lkemizde doal olarak bulunan Juniperus trleridir. (Coode and Cullen, 1978). Kuzey Amerika bitkisi olan J.virginiana L. ise kltr bitkisi olarak park ve bahelerimizde bulunur (Ycel, 1992). J.communis L.in yapra, J.oxycedrus L.un tohum katran ve meyvesi ticareti yaplan hatta ihracat yaplan Juniperus rnleri arasndadr (zhatay vd., 1997). J.foetidissima Willd. ve J.excelsa M. Bieb.de zaman zaman kullanlmaktadr (Baytop, 1963).
124
Ard Trlerinin Doal Taksonlar Gnmzde ardlarn, 2 seksiyonu ve 60 kadar tr olduu kabul edilir (Anin ve zkan, 1993; Van Gelderen, 1993; Balaban, 1997). Ard cinsi lkemizde, toporafya, toprak, iklim ve sosyal bask ynnden en marjinal alanlarda bile yetiebilir. Kimi zaman orman snrnda [Juniperus communis L. subsp. nana (Willd.)Syme.] rastlanabilir. lkemizde, ardlarn bu iki seksiyonuna ait 6 tr (2 tanesi alt tre sahip) doal olarak bulunur (Yaltrk, 1988 ve Tmen, 2005). izelge 2. Juniperus L. cinsinin seksiyonlar ve Trkiyede doal yetien taksonlar (Yaltrk, 1988).
Trkiyede Bulunan Juniperus Trlerine Ait Doal Taksonlar Juniperus oxycedrus L. subsp. oxycedrus Juniperus oxycedrus L. subsp. macrocarpa (Sibth. et Kotschy) Ball. Oxycedrus Seksiyonu Juniperus communis L. subsp. communis Juniperus communis L. subsp. nana (Willd.)Syme. Juniperus communis L. subsp. hemisphaerica (Presl.) Nymann. Juniperus phoenicea L. Sabina Seksiyonu Juniperus foetidissima Willd. Juniperus sabina L. Juniperus excelsa M. Bieb.
Ard (Juniperus ssp.) Trlerinin Kullanm Alanlar erdii yalar ve kimyasallar asndan, zellikle tpta farmakoloji, farmakognozi ve dier alanlarda, kozmetik, gda ve iki sanayinde, dayankl ve ho kokulu deerli odunuyla, ss eyas, kalem ve it kaz yapmnda, estetik grntsyle ss bitkisi olarak peyzajda kullanlan ardlarn daha pek ok kullanm alan bulunur. Ard (Juniperus ssp.) Trlerinden Elde Edilen rnler Juniperus communis L. ve Juniperus oxycedrus L.den elde edilen droglar farmakopelerde kaytldr. Juniperus communis L. trnn meyve ve meyve uucu ya, Deutsches Arzneibuch ve Trk Kodeksinde kaytldr (Anonim, 1948; Anonim, 1978). Ayrca Merck Index (Anonim, 1996a), Food Chemical Codex (Anonim, 1981), British Herbal Pharmacopoeia (Anonim, 1996b), Herbal Drugs (Anonim, 1994) ve Martindale The Extra Pharmacopoeiada da (Anonim, 1989a) bahsedilmektedir. Bu droglarla hazrlanan rnler Almanya, Fransa, ngiltere, talya ve svirede ri125
ner sistem ve st solunum yollar enfeksiyonlar, gastrointestinal sistem ve romatizmal rahatszlklar, souk algnl ve kabzla kar kullanlmaktadr. Kaytl olan J.communis L. odun ve ince dallarndan elde edilen uucu yalarla hazrlanan rnler gut hastalna kar ve antiromatizmal olarak kullanlmaktadr (Anonim, 1970). Juniperus oxycedrus L. trnn kuru kuruya destilasyonu ile elde edilen katran Pix Juniperi adyla Trk Kodeksi, United States Pharmacopoeia (Anonim, 1980) ve ayrca Pharmaceutical Kodekste kaytldr (Anonim, 1979). Bu katranla hazrlanan rnler Fransa, ngiltere, talya, svire, Kanada ve Avustralyada sa derisi ve cilt rahatszlklarnda, zellikle de sedef hastalnn tedavisinde kullanlmaktadr (Anonim, 1981). Juniperus virginiana L.den elde edilen sedrol isimli seskiterpen Merck Indexte kaytldr (Anonim, 1989b). Antik dnemlerden bu yana sa ve cilt bakm sorunlarna kullanlan ve ard aacndan elde edilen ard katran katkl sabun ciltte egzama, kant, sivilce, salarda kepek ve dklmeye kar etkilidir. Ardlarn meyve, yaprak ve odunlarndan elde edilen uucu yalar endstride pazarlanmaktadr. Vcuttaki toksinleri temizlemede, mantar hastalnda, cilt kantlarnda ve baka birok alanda dahili ve harici olarak kullanlmaktadr. Ardlarn Farmakolojik Kullanm Ard yaprak, meyve ve odunu tp ve kozmetik sanayinde, cilt hastalklarnda, kurt drc, uyarc ve antiseptik olarak kullanlr. Adi Ard (Juniperus communis L.) meyveleriyle cin yaplr (Baytop, 1984). Eski devirlerde bitkilerle tedavi yaygnd. drar arttrc, terletici ve antiseptik zellikleri bilinen ard trleri orta ada her derde deva grlrd; dahili kullanld gibi harici olarak cilde de uygulanrd. Halen Trkiye dahil birok lkede halk ilac olarak, deri iltihaplar, ba arlar, eker, sindirim yolu hastalklar, bronit, astm, bbrek ve idraryolu rahatszlklar, sarlk, siyatik, romatizma, nefes yolu rahatszlklar, sinzit, karacier rahatszlklar, metabolizma bozukluklarnde kullanlr (Ko, 2002; Grkan, 2003). Ard ya ve seyreltilmi ard tohumu aynn vcutta birikmi laktik asidi giderdii, ocuklarda bbrek iltihabna ve kronik mesane hastalklarna iyi geldii tespit edilmitir. Dzenli kullanldnda kan dolamn arttran ard tohumu ay, kadnlarda ba arlarn ve mide arlarn azaltr. Ard yann iddetli sinir bozuklukla126
rnda, zellikle ilalarn etkisiz kald durumlarda, ba ars, ense ars, genel krgnlk, mide kramp veya mide krampnda art, migren ve sinirsel kalp rahatszlklarnda etkili olduuna inanlr. Mesane iltihabna bal arlarda, zellikle migren vb. ba arlarnda ard tohumu aynn srekli kullanm iyileme salar. Hazm bozukluklar ve buna bal mide asidi salgs bozukluunun yol at olumsuzluklar giderir. Ard barsak rahatszlklarnda da etkilidir. nelerin ve yeni srgnlerin kaynatlmasyla yaplan su banyosu ayaklarda kan dolamn rahatlatr ve mantar tr deri bozukluklarn giderir. Bir bardak suya damlatlan ard ya ile yaplan gargara kt az kokularn giderir. Karacier ve mide rahatszlklarnda gnde ile be adet tohum kahvaltdan bir saat nce alnr ve zerine kahvalt yaplr. Ard tohumu direkt kullanld gibi ay da kullanlabilir (Acartrk, 1996; Erenler, 1997). J.sabina L. dal ular Summitates Sabinae ad altnda abortif olarak kullanlmtr, zehirlidir. J.communis L. meyveleri, Fructus Juniperi TK ad altnda diretik olarak kullanlr (Erenler, 1997). Wegener ve Schmidt (1995) J.communis L. meyvelerini rolojik hastal olan ve hazmszlk eken (sindirim gl) hastalarda uzun sre kullanmlar, ard meyvesi yann diretik zelliinin potansiyel etkileri bulunduunu, Roleca R adl ard kapslnn yksek etkili ve bbreklere zararl olmadn belirtmilerdir. J.communis L.nin halk arasnda genellikle kozalaklar, nadiren odunu ve bunlardan elde edilen uucu yalar kullanlr. tah ac, antiseptik, antiparaziter ve antienflamatuar zellikleri dolaysyla yaygn kullanlr. Ancak yksek dozlarda gastrointesnial sistemde ve bbreklerde tahrie neden olduundan dhilen kullanmnn azald saptanmtr. Bu istenmeyen etkilerin yksek oranda terpen hidrokarbonlar ve dk miktardaki terpinen-4-ol ile bants bulunmutur (Heinz vd., 1993). Haricen antiromatizmal olarak alkoll preparatlara ve banyo rnlerine katlr. Meyve uucu ya ise, oda spreyleri, kolonyalar vb. rnlerde koku olarak kullanlr (Singh et al., 1996; Arctander, 1960) Meyve ve odun uucu yalar diyaforetik, stimulan etkileriyle, kanser ve gonore tedavisinde kullanlr (Baytop, 1984). Bruneton (1995), yine J.communis L. meyvelerinin kan basnc farkllna neden olabileceinden dikkatli kullanlmas, nadiren grlebilecek abortif etkisi nedeniyle hamile bayanlarda kullanlmamas gerektiini belirtmitir. Juniperus excelsa M.Bieb.nn odun koruyucu madde ihtiva ettii belirlenmitir. Tberkloz ve sarlk hastalklarnda halk ilac olarak kullanld bilinmektedir. Junipe127
rus uucu yann deri lsyonuna katlmas sonucu dezenfekte zelliinin artt tespit edilmitir. Dezenfektan zelliin di macununa katlmasyla da artt gzlemlenmitir (Erenler, 1997). Juniperus excelsa M.Bieb.nn meyvelerinden hazrlanan dekoksiyon lkemizde souk algnl ve bronit tedavisinde kullanlmaktadr (Fujita, 1995). Ayrca Anadoluda J.oxycedrus L. ya yerine ard ya olarak bu trn de kullanld belirtilmitir (Baytop, 1963). Kbada ard meyvelerinden scak su ile hazrlanan ekstre abortif olarak kullanlmaktadr (Roig, 1945). Meksikadaysa bitkinin ince dallarndan hazrlanan sulu ekstre ieceklere katlarak souk algnlna kar kullanlr (Pennigton, 1973). Meyve ve yapraklarnn kaynatlmas ile elde edilen pomadn Hindistanda halk arasnda haricen romatizmal olarak, kklerinin ise oral olarak yetikinlerde astm hastalna kar kullanld belirtilmitir (Aswal and Goel., 1989; Singh, 1995). Kurutulmu yapraklarnn sigara gibi iilmesi sonucunda halusinojenik etki gsterdii tespit edilmitir (Siegel, 1976). Amerikada kurutulmu ard yapraklarndan scak su ile hazrlanan ekstrenin, gnde birka kez sv halde iilmesi ile kadnlarda gebelii nleyici olarak ve genital rahatszlklarda kullanld belirlenmitir (Camazine ve Bye, 1980). Fakat ince dallarndan hazrlanan ayn, douma yardmc olduu belirtilmitir (Ishikura, 1982). Yine kurutulmu meyveler infuzyon halinde emenagog olarak kullanlmtr (Krag, 1976). Juniperus pachyyplae (Torr.)Martinez. meyvelerinden elde edilen uucu ya, stimulan etkilerinden dolay parfmeri sanayinde kullanm yaygndr, kurutulan yapraklarndan hazrlanan ekstre ise halk rasnda ksre kar kullanlmtr (Qasim et al., 1993). Finike ardcnn toprak st ksmlar, emenagog ve menstrasyonu kolaylatrc olarak kullanlmtr (Lemordant et al., 1978; Bellakhdar, 1991). Yapraklarndan hazrlanan dekoksiyon, antidiyabetik ve laksatif olarak kullanlmtr (Boukef et al., 1982; Khalil, 1995). Keilerde meme iltihaplarnda da kurutulmu yaprak ve gvdeden scak su ile hazrlanan ekstre kullanlmtr (Darias et al, 1986).
128
Afrikada bulunan ardlardan olan J.procera Hochst. Ex. Endl.nin tomurcuk ve ince dallarndan hazrlanan sulu ekstre antihelmentik olarak kullanlr. nfuzyonlarnn oftalmik amala proptozise kar kullanld belirtilmitir (Kokwaro, 1976; Klauss and Adala, 1994). Jansen (1981) ve Bruits vd. (2001), yine ardlarn meyve, yaprak, ince dal ve tomurcuklarnn lser, baars, mide ars dzensizliklerinde, barsaklardaki solucanlar temizlemede emenagog olarak kullanldklar ve romatizmal rahatszlklarda hastal iyiletirici zelliklerinin bulunduunu belirtmilerdir. J.oxycedrus L. odun ve dallarndan elde edilen ard katran ya insanlarda ve hayvanlarda, kronik egzema ve deri hastalklarnda kullanlmaktadr (Bouhlal et al., 1998). Yalnz bu rnlerin kullanmnda karsinojenik etkisi nedeniyle uygulama sresinin ksa olmasna dikkat edilmesi gerektii belirtilmitir ( M. Tanker ve N. Tanker, 1990; Mamoru, 1986). Tekrar ilenen bu yadan gzel koku ieren sabunlar, deterjanlar, kremler, losyon ve parfmler yaplr ve dezenfektan olarak kullanlr (Leung and Foster, 1996). Paralanm yapraklarnn gilaburu ile kartrlarak haereleri uzaklatrmak amac ile insektisit olarak da kullanld belirtilmitir ( Rivera and Obon, 1995). Holtom ve Hylton (1979), benzer kulllanm alanlarndan sz etmi, ardlarn uucu yalarla birlikte koku amal kullanlan oda spreyi, vb. spreylerin, tra losyonlarnn, eitli parfmlerin ve kolonyalarn dahi yapsna girdiini belirtmitir. spanyada Sierra de la Pandera blgesindeki dalk alanlarda bulunan ard bitkisi halen geleneksel tpta az analjezii ve mide dzenleyicisi olarak kullanlmaktadr. (Fernandez et al., 1996). Duke (1985) ve Lawless (1995), ardlarn zms kozalaklarndan elde edilen uucu yalarn diretik, midevi ve karminatif etkilerinin olduunu belirtmitir. Steinmetz (1954) ve Arctander (1960), ardlarn, cilt hastalklarnda, romatizma, sellit, gut, souk algnl, grip, dismenore ve sistit tedavisinde halk arasnda kullanldn, J.oxycedrus L. uucu yann, analjezik, antipirritik, antiseptik ve vermifj etkileri bulunduunu belirtmilerdir. J.oxycedrus L. zms kozalaklarnn halk arasnda karminatif hemeroid tedavisinde, souk algnl, bronit ve ksrkte, idrar yollar enfeksiyonlarnda ve bbrek ta129
larn drmek amacyla kullanld baz kaynaklarda belirtilmektedir (Yeilada et al., 1993; 1995; Sezik et al., 1992;1994) ztrk ve Pirdaln (1990) J.oxycedrus L. zms kozalaklarnn zmir blgesindeki kullanmyla ilgili tuttuklar kaytta, tlm zms kozalaklarn eit oranda balla kartrlarak bilhassa oksalat meneli bbrek talarn drmede kullanldn, karmn bu amala on gn sreyle a karna bir orba ka alnmas gerektiini belirtmilerdir. Yaltrk (1996) benzer bir aratrmada havanda dvlm 8-10 tane J.oxycedrus L. zms kozalann 100 g balla kartrlmasyla hazrlanan karmn haftada 2-3 kez sabahlar alnmas halinde bbreklerde kum ve ta problemi kalmadn belirtmektedir. J.sabina L.yapraklarnn toz halde dk dozlarda emanagog, yksek dozlarda kusturucu, mshil ve abortif bir etkiye sahip olduu belirtilmitir (Baytop, 1984). Yalnz barsak ve bbrekleri tahri edici zelliinden dolay dhilen kullanmnn azald, haricen pomat veya solsyon halinde siil tedavisinde ve sa kartmada kullanlmaktadr ( Jochle, 1962; Tmen ve Sekendiz, 1989). Zargari (1991), J.sabina L.nin dier trler gibi abortif etki yaptn, o yzden hamile bayanlarda kesinlikle kullanlmamas gerektiini belirtmitir. J.sabina L.nin uucu yann antiromatizmal, vermifj ve emenagog olarak da kullanld belirtilmektedir (Karamanolu, 1974). Ekstraktlar ve Uucu Yalarla Yaplan Tbbi almalar Moreno vd. (1998a), J.oxycedrus L.nin yaprak ve gvdelerinden elde edilen metanol ve diklorometan ekstraktlarn fare ve domuzlarn dokularndan elde edilen nrotransmitterlerin (nronlar aras iletiimi salayan kimyasal maddeler; asetilkolin, histamin, serotonin vb.) ortaya kard sanclarna kar test etmiler, bu ekstraktlarn eitli konsantrasyonlarnn histamin, serotonin ve asetilkolinee kar cevap verdiklerini gzlemlemilerdir. Ayrca, alma sonularnn, bu bitkinin tbbi uygulamalarna katk salayacan aklamlardr. Moreno vd. (1998b), yaptklar almada yine J.oxycedrus L.nin yaprak ve gvdesinin farmakolojik etkilerini test etmiler, nemli derecede anti-enflamatuvar ve baz analjezik etkilerinin olduunu ve bu ekstraktlarn dk toksisiteye sahip olduunu gzlemlemilerdir.
130
Bello vd. (1998), J.oxycedrus L.nin metanol ve diklormetanol extraktlarnn atardamar kan basncna etkilerini aratrmlar ve her iki ekstraktnda inter vens (damardan verilen, damar ii) uygulama ile normal tansiyon da atardamar kan basncn nemli lde drdn, ekstraktlarn yksek tansiyona etkilerinin ise adrenerjik sisteme bal olduunu ve sonu olarak Juniperus trlerinin bu ekstraktlarnn kullanldnda vasorelaksin (damar gevetici) etkilerinin gzlemlendiini belirtmilerdir. Topu, G. (1998), J.excelsa L. meyvesinin heksan ekstraktlarn kolon kanseri hcrelerine kar uygulam ve ok aktif olduklarn belirlemitir. San Feliciano vd. (1992), J.sabina L. uucu yalarn tmre ve virslere kar olumlu etki gsterdiklerini belirtmilerdir. Arellanes vd. (2003), J.communis L. nin yapraklarnn, hexan ve metanol ekstraktlarnn zatrre, tberkloz ve ksre kar etkilerini aratrmlar, 100 mg/mlsinin tberkulozun ilerlemesini yavalattn, tberkloza kar iyi bir etki gsterdiini ayrca ksre kar da etkili olduunu belirtmilerdir. Stanic vd. (1998), J.communis L.nin meyvelerinden elde edilen terpinen-4-ol bileiinin fareler zerindeki diretik (idrar sktrc) etkilerini aratrmlar ve idrar sktrc olarak kullanlan vasopressin (ADH) ile %10 ila infzyonu ve %0.01 terpinen-4-ol solsyonunu karlatrmlardr. En fazla idrar sktrcnn %10 ila infzyonu ile olduunu belirtmiler ve 72 saatten sonra alnan 5 ml/100 g lk 3 adet dozun %44ten fazla diretik etki yapt tespit edilmitir. Sonu olarak bu etkilerin hem uucu yadan, hem de hidrofilik ilalardan kaynaklandn gstermilerdir. Yine J.communis L. subsp. nana (Willd.) Syme. zerinde farmakognozik aratrmalar yaplm ve bu trn kozalaklarndan dezoksipodofilotoksin maddesi izole edilmitir (Er, 1997). Sanchez de Medina vd. (1994), yaptklar aratrmada, hem normal fareler hem de diabete neden olan streptozotosin verilmi fareleri J.communis L. meyveleri ile beslemilerdir. Aratrma sonucunda, J.communis L. meyveleri ile beslenen normal farelerde, kan ekeri dzeyinin dtn bulmulardr. Ayn uygulamada, diabetli farelerde bu dn daha yksek olduunu belirlemilerdir. Swanston vd. (1990), yapt benzer almada J.communis L. meyveleri ile beslenen diabetli farelerde polidipsinin (ok su ime) azaldn ve plazmadaki inslin konsantrasyonuna nemli bir etkisinin olmadn tespit etmilerdir. Bonsignore vd.
131
(1989) Juniperus oxycedrus L gram (+) bakterilerine ve Blastomiteslere kar etkili olduunu belirtmilerdir. Orman Yan rnlerinin Ekonomik Deeri Orman yan rnlerinin ok geni kullanm alanlar olmas nedeni ile hem ithalatnda hem de ihracatnda milyar dolarlk dvizler sz konusudur. Sadece spanyann orman yan rnlerinin ihracatndan elde ettii gelir ylda 25 milyar dolardr. talyannki 5 milyar dolardr. 2008 sonu itibar ile 63 bin alan olan kozmetik devi LOrealin sadece yllk cirosu 34 milyar Eurodur (Anon, 2008). Ne yazk ki, Avrupann btn ktas kadar bitki rtsne sahip lkemizin orman yan rnleri ihracat geliri ise yllk 160 milyon dolardr (Tmen, 2006b). Trkiyenin 2009 yl uucu yalar ihracat 21 milyon dolar olarak gereklemitir. hra edilen balca yalar, glya, stearopten ya, tr iei ya ve kekik yadr (Ylmaz, 2010). Baz yllara bakmak gerekirse 2007 yl ihracat 19 milyon dolar, 2005 yl ihracat ise 14.4 milyon dolardr. (Bektaolu, 2006, 2008). Uucu yalar ihracatmzn byk bir ksm AB lkelerine yneliktir. lkeler baznda bakldnda ise, en nemli ihracat pazarlar Fransa, in, Almanya, svire, ABD, ngiltere, Hollanda ve Kanadadr. Toplam ihracat iinde Fransann pay %65tir. Bunun dnda Macaristan, Yunanistan, srail, Polonya gibi lkeler mevcuttur. Ayrca, Bahreyn, Suudi Arabistan ve Umman, BAE gibi Arap lkelerine de ihracat yaplm, hatta son dnemlerde uucu ya sektrnde nemli bir konumda olan Hindistana ve spanyaya da uucu ya ihracat yaplm. Ama yinede tbbi ve aromatik bitkilerden elde edilen rnlerde gelir anlamnda dier lkeler ile kyaslandnda ciddi anlamda ok byk kayplar verilmektedir. Yine DE rakamlarna gre 2001de 126 milyon dolar, 2002de 140 milyon dolar, 2003te 146 milyon dolar, 2004te 156 milyon dolar ve 2005te 150 milyon dolar ihracat yaplmtr. Trkiyenin ihracat yapt lkelere gre, 2003-2009 yllar aras uucu ya ihracatndan elde ettii dolar baznda gelirlere ait veriler izelge 3te gsterilmitir. Trkiyenin en fazla uucu ya ihracat yapt lke Fransadr. Daha sonra Almanya, ABD ve in gelir. 2009 yl ile kyaslandnda in ile daha nceki yllarda ok az olan uucu ya ihracat 2009 ylnda 4 650 000 dolara kt grlmektedir. Yine tablodan grlecei zere yllar itibar ile dzenli ihracat yaptmz lkeler arasnda Almanyann geldii grlmektedir. Bu ekilde uucu ya ihracat yaplan Avrupa lkeleri, bunlar izole ederek dier kendi rnlerinde kullanmakta ve tekrar bize fark132
l rn olarak bize ihra etmektedir. DE ve dier kaynakl ithalat rakamlarna bakldnda kozmetik rnlerinin ciddi anlamda ithalat sz konusu olmaktadr. hracat ile ilgili bir baka nokta ise Avrupa lkelerinin bizi hammadde pazar olarak grmesi ve bu ynde taleplerinin olmasdr. Halbuki hammaddeler nitelikli ve kaliteli rn haline getirilmi olsalar, rn baznda ihracat yapmamz halinde lke geliri asndan ok daha nemli artlar salanacaktr. izelge 3. Trkiyenin yllara gre uucu ya ihracat yapt lkeler (Deer: x 1000 USD)
lkeler Fransa in Almanya ABD ngiltere Kanada svire Bahreyn Macaristan Hindistan S. Arabistan Yunanistan Hollanda spanya Polonya Umman srail Toplam (dier lkeler dahil) 2003 10 671 2514 774 225 55 693 7 53 0.2 54 32 25 16 110 2004 8889 2087 602 391 119 952 0.2 3 26 82 32 14 13 589 2005 7391 579 2236 568 602 56 709 30 84 121 0 77 65 58 35 14 868 2006 7602 0 2370 1131 686 226 819 138 72 63 80 435 69 84 35 14 842 2007 8896 76 2827 1080 796 289 1974 246 36 0 67 236 74 75 74 0 48 19 348 2008 13 067 0 3545 1858 1146 159 1148 186 17 9 0 351 55 134 70 0 51 24 638 2009 8588 4650 4416 696 652 461 241 230 169 160 131 98 92 67 59 58 57 21 152
Kaynak: DTM (D Ticaret Mstearl) GEME
133
izelge 4. Trkiyenin ihracat yapt belli bal rnlerin yllara gre dalm
Kei Boynuzu am Fst Kekik Adaay Defne Yapra Dierleri Toplam
Tutar Tutar Tutar Tutar Tutar Tutar Tutar Miktar Miktar Miktar Miktar Miktar Miktar Miktar Yllar Milyon Milyon Milyon Milyon Milyon Milyon Milyon (Ton) (Ton) (Ton) (Ton) (Ton) (Ton) (Ton) (USD) (USD) (USD) (USD) (USD) (USD) (USD) 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 8558 11 445 11 416 7450 8467 12 537 5597 3345 7956 9350 1.8 3.9 4.2 2.9 3.5 5.5 3.6 2.1 3.5 3.8 790 446 277 262 203 456 874 859 653 716 10.3 8.4 4.7 2.5 1.6 5.6 11.5 16.4 13.5 14.1 3976 4744 4845 6335 5600 6475 6038 7050 5995 7106 8.1 10.7 10.7 16.1 13.6 15.1 13.2 15.4 14.1 16.2 508 563 576 400 564 671 720 923 985 875 10.9 11.2 13.6 8.4 11.4 14.4 16.1 21.1 20.5 19.5 1889 2452 2593 3349 2870 3201 3762 3422 3365 3640 4.1 5.6 5.7 5.9 6.0 7.0 7.6 7.3 7.5 8.0 8642 6777 19 708 14 480 31 879 40 368 30 941 34 836 29 301 30 271 26.6 14.9 22.3 16.6 26.1 34.7 49.6 42.4 52.7 48.4 24.3 26.4 35.7 32.2 49.5 63.7 47.9 50.4 48.2 51.9 52.1 44.8 48.9 44.9 52.1 69.5 87.3 85.9 93.5 92.5
Kaynak: DTM (D Ticaret Mstearl)
izelge 5. Trkiyenin orman yan rnleri ihracat yapt lkeler lkeler ABD Almanya talya Fransa spanya Dier % 20.7 14.3 12.3 8.5 5.4 38.8
Trkiyede bu rnleri ileyecek ve deerlendirecek sanayinin olmamas ve toplanan rnlerde uluslararas standartlara uyulmamas nedeniyle elde edilen ihracat geliri olmas gerekenden ok azdr. Dolaysyla ihtiya duyulan rnler bazen yksek miktarlara ithal edilebilmektedir. Trkiyenin 2003-2009 yllar aras uucu ya ithalat yapt lkeler ve denen miktarlar izelge 6da gsterilmitir.
134
izelge 6. Trkiyenin uucu ya ithalat yapt lkeler (Deer: x 1000 USD)

lkeler Fransa in Almanya ABD ngiltere Kanada svire Macaristan Hindistan Yunanistan Hollanda spanya srail Endonezya talya Brezilya Msr Singapur Avusturya Japonya Tayland Toplam (dier lkeler dahil) 42 5891 2003 1094 211 789 996 719 17 189 327 110 571 248 244 241 38 2004 1288 256 768 1705 710 107 217 440 98 894 201 504 287 74 10 48 7735 2005 1154 107 912 1835 1095 160 227 19 899 3 72 685 89 397 386 97 4 79 13 0.7 8478 2006 169 289 976 1512 1833 156 233 0 1012 134 230 844 64 532 412 174 10 23 23 39 10 089 2007 1815 107 1295 2075 1669 289 267 26 1815 61 903 218 516 323 15 52 118 15 15 11 369 1920 212 1291 553 825 241 314 81 186 13 644 2267 204 1184 814 601 268 216 163 162 11 219 2008 1920 292 1882 2297 1117 89 2009 2267 161 065 1453 763 201
Kaynak: DTM (D Ticaret Mstearl) GEME
neriler ncelikle btn blgelerimizin hammadde ve saha potansiyeli, blgenin nitelik ve niceliklerine gre detayl belirlenmelidir. Deerlendirme yntemleri, uygulama sorunlar ele alnmal, i ve d tketim talebine gre yllk retim planlar kartlarak rasyonel faydalanma salanmaldr. Yurtdna kgn 3-5 dolara sattmz hammaddeleri 800-1000 dolar gibi yksek fi135
yatlarla rn olarak geri satn alyoruz. Bu nedenle hammadde ileyecek tesislerin says daha artrlmaldr. Bilgi Notu: Yazar bu bildirinin bir ksmn 21/22 Ekim 2009 tarihinde zmirde, evre ve Orman Bakanl, Orman Genel Mdrl ve Ege hracat Birliklerinin ortaklaa dzenledikleri ve konumac olarak katld 2.Odun D Orman rnleri Panelinde bildiri olarak sunmutur.
Kaynaklar Acartrk, R. (1996) ifal Bitkiler Flora ve Salmz, OGM Mensuplar Yardmlama Vakf Yaynlar, No:1 Ankara. Adams, R.P. and Hagerman, A. (1977) Diurnal Variation in the Volatile Terpenoids of Juniperus scopulorum (Cupressaceae). American Journal of Botany, Vol. 64, No. 3, pages 278-285. Anon. (1948) Trk Kodeksi. T.C. Salk ve Sosyal Yardm Bakanl, 343-4, 534-5. Anon. (1970) Hamdart Pharmacopoeia of Eastern Medicine. The Times Pres, Karachi, 275 Anon. (1978) Deutsches Arzneibuch. Deutscher Apotheker Verlag, Stutgart Govi-Verlag Anon. (1979) The Pharmaceutical Codex 11th. The Pharmaceutical Pres, London, 436. Anon. (1980) The United States Pharmacopoeia 12th. United States Pharmacopoeia Convential Inc. 436. Anon. (1981) Food Chemical 3rd Edition. National Academy Pres, Washington D.C., United States of America. 155-6. Anon. (1989a) Martindale The Extra Pharmacopoeia. The Pharmaceutical Pres, London, 917, 1063, 1379-80. Anon. (1989b) The Merck Index 11th. The Merch&Co Inc. USA. Anon. (1994) Herbal Drugs and Phytopharmaceuticals. Medpharm Scientific Publishers, Stutgart, 2837. Anon. (1996a) Merck Index 12th. The Merck&Co.Inc., USA, 5280-1, 6902. Anon. (1996b) British Herbal Pharmacopoeia. British Herbal Medicine Association, 117-118. Anin, R., zkan, C. (1993) Tohumlu Bitkiler (Spermatophyta), Odunsu Taksonlar (Woody Taxa). Black Sea Technical University, Faculty of Forestry, No: 167/19, Trabzon. Arctander, S. (1960) Parfume and Flavor Materials of Natural Origin, New Jersey Press. Page 736 Arellanes, J.A., Meckes, M., Ramirez, R., Torres, J. and Herrera, J.L. (2003) Activity against Multidrugresistant Mycobacterium tuberclosis in Mexican Plants Used to Treat Respiratory Diseases. Phytotherapy Research, Volume 17, Issue 8 , pages 903908, September 2003, John Wiley&Sons, Ltd. Aswal, B.S. and Goel, K.G. (1989) Less-Known Medicinal Uses of Three Plants from Western Himalaya (India). Econ.Botany, 43, pages 419-420. Balaban, M. (1997) nemli Yerli Ard ( Juniperus ssp.) Trleri Odunlarnn Kimyasal zellikleri, Doktora Tezi (yaymlanmam), .. Fen Bilimleri Enstits Orman Endstri Mhendislii Anabilim Dal Orman rnleri Kimyas Program, stanbul, 151 sayfa. Baytop, T. (1963) Trkiyenin Tbbi ve Zehirli Bitkileri. stanbul niversitesi Yaynlar No:1039, Sayfa 86 Baytop, T. (1983) Farmastik Botanik. stanbul niversitesi Yaynlar, No:3158, sayfa 122-123. Baytop, T. (1984) Trkiyede Bitkiler le Tedavi. .. Yaynlar, Yayn No: 3255, Eczaclk Fakltesi Yayn No: 40, stanbul, 520 s.Baytop, T. (1994) Trke Bitki Adlar Szl. Trk Dil Kurumu Yaynlar, Yayn No: 578, Ankara, s. 33. Bektaolu, S. (2006) Uucu yalar, T.C.Babakanlk D Ticaret Mstearl, hracat Gelitirme Etd Merkezi Bektaolu, S. (2008) Uucu yalar, T.C.Babakanlk D Ticaret Mstearl, hracat Gelitirme Etd Merkezi
136
Bellakhdar, J., Claisse, R., Fleurentin, J. and Younos, C. (1991) Reportory of Standard Herbal Drugs in The Moroccan Pharmacopoeia. Journal of Ethnopharmacology, 35, pages 123-141. Bello, R., Moreno, L., Beltrn, B., Primo Yufera, E. and Esplugues, J. (1998) Effects on Arterial Blood Pressure of Methanol and Dichloromethanol Extracts from Juniperus oxycedrus L. Phytotherapy Research, Volume 11, Issue 2 , pages 161162, December 1998, John Wiley&Sons, Ltd. Bonsignore, L., Loy, G. and Secci, D. (1989) A preliminary microbiological Screening of Sardinian Plants, Fitoterapia-Elsevier Science Publisher-4, pages 339-340. Bouhlal, K., Meynadier, J.M., Peyron, J.L., Peyron, L., Marion, J.P., Bonetti, G. and Meynadier, J. (1988). Le cade en dermatologie. Parfums, Cosmtiques et Aromes, 83, 73-82. Boukef K., Soussi, H.R. and Balansard, G. (1982) Contribution to the Study on Plants Used in Traditional Medicine in Tunusia. Fitoterapia-Elsevier Science Publisher-16, pages 260-279. Bruits, M., Asres, K. and Bucar, F. (2001) The Antioxidant Activity of the Essential Oils of Artemisia afra, Artemisia abyssinica and Juniperus procera. Phytochemistry-Elsevier Science Publisher-15, pages 103-108. Bruneton, J. (1995) Pharmacognosy Phytochemistry Medicinal Plants, Intercept, Newyork, pages 473474. Camazine, S. and Bye, R.A. (1980) A Study of the Medical Ethnobotany of the Suni Indians of New Mexico. Journal of Ethnopharmacology, 2, pages 365-388. Coode, M.J.E. and Cullen, J. (1978) Juniperus L. in Flora of Turkey. The East Aegean Islands, 1. Darias, V., Bravo, L., Barquin, E., Herrera, D.M. and Fraile, C. (1986) Contribution to the Ethnopharmacological Study of the Canary Islands. J.Ethnopharmacology, 15, pages 169-193. Duke, J.A. (1985) CRC Handbook of Medicinal Herbs, CRC Press, Florida. Eliin, G. (1977) Trkiye Doal Ard (Juniperus L.) Taksonlarnn Yayllar le nemli Morfolojik ve Anatomik zellikleri zerinde Aratrmalar, .. Orman Fakltesi Yaynlar, .. Yayn No:2327, Orman Fakltesi Yayn No: 232, sayfa 11-15; 35-82. Er, N. (1997) Juniperus communis L. subsp. nana Syme. zerinde Farmakognozik Aratrmalar, Hacettepe niv., Salk Bilimleri Enstits, Bilim Uzmanl Tezi (yaymlanmam), Ankara, 67 s. Erenler, R. (1997) Yksek Ard ( Juniperus excelsa Bieb.)n Meyvelerindeki Bileiklerin zolasyonu, Yap Tayini ve Aktivite Testleri, Gaziosmanpaa . Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi (yaymlanmam), Tokat, 68 s. Fernndez, A., Ortuo, I., Martos, A., Fernadez, C. (1996). Saber yutilizacin de lantas en la provincia de Jae. Campan de 1993. Boleti del Instituto de Estudios Giennenses 161, 199-318. Fujita, T., Sezik, E.,Tabata, M., Yeilada, E., Honda, G., Takeda, Y., Taanka, T. and Takaishi, Y. (1995) Traditional Medicine In Turkey VII. Folk Medicine in Middle and West Black Sea Regions, Econ. Bot., 49, 406-422. Grkan, E. (2003) Bitkisel Tedavi. Marmara niversitesi Yaynlar, No:699, Fak.Yayn No:19. Heinz, S., Dagmar, E. and Christel, K. (1993) Gaz Chromatographic Comparision of Commercially Available Juniper Oils and Their Toxicological Evaluation. 35.Quality Control and Phytopharmacologica,Value Determination and Suggestion for it Standardization. PZ Wiss.6, 85-91 Holtom, J.A. and Hylton, W.H. (1979) The Complete Guide to Herbs, Rodale Press. Ishikura, N. (1982) Flavonol Glycosides in the Flowers of Hibiscus Mutabilis. Agr. Biol.Chem., 46 pages 1705-1706. Jansen, P.M. (1981) In Spices, Condiments and Medicinal Plants in Ethiopia. Centre for Agricultural Publishing and Documentation. Wageningen, pages 205-211. Jochle, W. (1962) Biology and Biochemistry of Reproduction and Contraception. Chem.Int.Ed.Engl., Vol. 1, pages 537-549. Karamanolu, K. (1974) Trkiye Bitkileri I., A.. Eczaclk Fakltesi Yaynlar. Karchesy, J. (2005) Discovering New Natural Products, The forest is a wonderfully, environmentally clean chemical factory, Oregon State University, Focus on College of Forestry, FORESTRY, Spring
137
2005, Vol:18, Issue: 2, Oregon Kaya, G. (2006) Tbbi Bitki Rezervi Olarak Orman Kaynaklarnn Gelecek Deerinin Belirlenmesinde Kullanlan P&P Modelinin rdelenmesi, ZK Bartn Orman Fakltesi Dergisi, Cilt:8 Say:9 sy 23-32. Khalil, S. (1995) A Survey of Plants Used in Jordanian Traditional Medicine. Int.J.Pharmacognosy, 33, pages 317-323. Klauss, V. and Adala, M.S. (1994) Traditional Herbal Eye Medicine in Kenya. World Health Symposium, 15, pages 138-143. Ko. T, (2002) Bitkilerle Salkl Yaam. Gaziosmanpaa niversitesi, Ziraat Fakltesi Yaynlar, Sayfa 102-104. Kokwaro, J. (1976) Medicinal Plants of East Africa. East Africa Literature Bureau, Nairobi, Kenya. Konuku, M. (2001) Ormanlar ve ormanclmz faydalar, istatistiki gerekler, DPT, 2630. Krag, K.J. (1976) Plants Used as Contraceptives by the North American Indians. BS Thesis, Harward University, page 117. Kutluk, H. ve Aytu, B. ( 2004) Plants of Turkey Grid by Grid. Vol A2. Birlik Ofset Yaynclk, Eskiehir. Lawless, J. (1995) The Complete Guide to the Use of Oils in Aromatheraphy, Elemen Books. Lemordant, D. Boukef, K. and Bensalem, M. (1978) Toxic and Useful Plants of Tunusia. FitoterapiaElsevier Science Publisher-48, page 191. Leung, A.Y. and Foster, S. (1996). Encyclopedia of Common Natural Ingredients. Used in Food, Drugs, and Cosmetics, 2nd Edition. John and Wiley Press, 688 pages, New York. Mamoru, T., Honda G. and Sezik, E. (1986) Faculty of Pharmaceutical Sciences, Kyoto University. Moreno, L., Bello, R., Beltran, B., Calatayud, S., Primo Yufera, E. and Esplugues, J. (1998b), Pharmacological screening of different Juniperus oxycedrus L. extracts. Pharmacology Toxicol, 82(2):108-12. Moreno, L., Bello, R., Primo Yufera, E. and Esplugues, J (1998a) In vitro studies of methanol and dichloromethanol extracts of Juniperus oxycedrus L. Phytotherapy Research, Volume 11, Issue 4 , pages 309311, December 1998, John Wiley&Sons, Ltd. zhatay, N. Koyuncu, M., Atay, S. ve Byfield. A. (1997) Trkiyede Doal Tbbi Bitkilerinin Ticareti Hakknda Bir alma. Doal Hayat Koruma Dernei, stanbul, 22,35 zkan, Z.C. ve Akbulut, S. (2005) Trkiyede Odun D Orman rnleri, Bugnk Durumu ve Gelecee Ynelik Deerlendirmeler 1. evre ve Ormanclk uras, 2005, Antalya ztrk, M. ve Pirdal, M. (1990) Ekonomik Botabik Uygulama Kitab, Ege niversitesi Fen Fakltesi Yaynlar, Bornova-zmir. Pamuk, A., (1991) ifal Bitkiler Ansiklopedisi, Pamuk Yaynlar. Pennigton, C.W. (1973) Medicinal Plants Utilized by the Pima Montanes of Chihuahua. Amer Indigena,33, 213-32. Qasim, M.A., Kamil, M. and Ilyas, M. (1993) Biflavones from J.pachyplae, Fitoterapia-Elsevier Science Publisher-64, page 552. Rivera, D. and Obon, C. (1995) The Ethnopharmacology of Maderia and Porto Santo Islands, A Reviev, J.Ethnopharmacol., 46, pages 73-93. San Feliciano, A., Gordaliza, M., Miguel del Corral, J.M., Castro, MA., Garcia, M.D. and Lazaro, P.R. (1992) Antineoplastic and Antiviral Activities of Some Cyclolignans. Planta Medical 59:3 pages 246249. Sanchez de Medina F, Gamez MJ, Jimenez I, Jimenez J, Osuna J.I. and Zarzuelo, A. (1994) Hypoglycemic activity of juniper berries. Planta Med, 60(3):197-200. Semen, . Gemici, Y., Leblebici, E., Grk, G. ve Bekat, L. (1992) Tohumlu Bitkiler Sistematii, Ege niversitesi Fen Fakltesi Yaynlar,Yayn No:116 396 s., zmir. Sezik, E., Zor, M. and Yeilada, E. (1992) Traditional Medicine in Turkey, II. Folk Medicine in Kastamonu, Int. Journal of Pharmacognosy 30, 233-239 Sezik, E., Zor, M., Yeilada, E., Mamoru, T., Honda, G., Tetruso, F., Toshihiro, T., Yoshio, T. and Yoshihsa, T. (1994) Traditional Medicine in Turkey, III. Folk Medicine in East Anatolia, Erzurum, Erzincan, Ar, Kars, Idr Provinces, Economic Botany, 51, 195-211.
138
Siegel, R.K. (1976) Herbal Intoxication, Psychoactive Effects from Herbal Cigarettes, Tea and Capsules. Journal of American Medicine Ass., 236, pages 473-476. Singh, V. (1995) Traditional Remedies to Treat asthma in North West and Trans Himalayan Region in J&K.State. Fitoterapia-Elsevier Science Publisher, 65, pages 507-509. Singh, V., Kapahi, B.K., Srivastava, T.N. (1996) Medicinal Herbs of Ladakh Especially Used In Home Remedies, Fitoterapia-Elsevier Science Publisher, 67, 38-48. Stanic, G., Samarzija, I. And Blazevic, N. (1998) Time-dependent diuretic response in rats treated with juniper berry preparations. Phytotheraphy Research. 1998, 12:7 pages 494-497. Steinmetz, E.E. (1954) Matera Medica Vegetabilice 2, Amsterdam Press Swanston, S.K., Day, C., Bailey, C.J. and Flatt, P.R. (1990) Traditional plant treatments for diabetes. Studies in normal and streptozotocin diabetic mice. Diabetologia, 33:62-464. Tanker, M. ve Tanker, N. (1990) Farmakognozi II., Ankara niversitesi Eczaclk Fakltesi Dergisi, Yayn No: 65, sayfa 328-398. Topu, G., Erenler, R., akmak, O., Johansson, C.B., elik, C., Chai, H.B. and Pezzuto, J.M. (1998) Diterpenes from the berries of Juniperus excelsa. Phytochemistry-Elsevier Science Publishers, 50(7):11951199. Tmen, G. ve Sekendiz, A.O. (1989) Balkesir ve Merkez Yrelerinde Halk lac Olarak Kullanlan Bitkiler, Uluda niversitesi, Aratrma Fonu Projesi, No:86/12, Sayfa 73-74. Tmen, . (2005) Trkiyede Yetien Juniperus ssp. Trlerinin ne Yaprak, Meyve ve Kozalaklarnn Kimyasal Bileenleri, ZK Fen Bilimleri Enstits, Doktora Tezi 205 s Tmen, . (2006a) Bitki Trlerinde Ar-Geler Etkin Durumda Olmaldr Ulusal Ekonomi ve Ticaret Gazetesi 20 Mays 2006, Say:20700, sy:1,3, Basm Yeri:zmir Tmen, . (2006b) Kestane (Castanea sativa Mill.) Odununun Kimyasal zellikleri Odunu ve Meyvesi ile Kestane Aacnn Ekonomideki Yeri konulu Kestane Kongresi, Orman Blge Mdrl, 19 Nisan 2006, Zonguldak Tmen, . (2009) Trkiyede Doal Olarak Yetien Ard Trlerinin ( Juniperus ssp.) Farmakolojik Kullanm Alanlar evre ve Orman Bakanl Orman Genel Mdrl, 2.Odun D Orman rnleri Paneli, Tebliler, Sy.46-53, 21-22 Ekim 2009, zmir Van Gelderen, D. M. (1993) Conifers (Second Edition), Timber Pres, Inc.9999 S.W. Willshire, Portland, Oregon, pp. 13-14. Wegener, T. and Schmidt, G.P. (1995) Juniper berry oil-an aquareticum. Biologische-Medizin. 24: 2, 111-113 Yaltrk, F. (1988) Dendroloji Ders Kitab 1, stanbul niversitesi Orman Fakltesi Yaynlar, No:3443:258-285. Yaltrk, F. (1996) Kullananlarn Syledikleri ve Doruladklar Baz ifal ve Zehirli Bitkiler. Herba Medica, 1:10-12. Ylmaz, N. (2010) Uucu yalar, T.C. Babakanlk D Ticaret Mstearl, hracat Gelitirme Etd Merkezi Ycel, E. (1992) Eskiehirde Yetitirilen Aa ve allarn Kentsel Ekoloji Asndan Deerlendirilmesi. A.. Fen Fakltesi Dergisi, No:4:93-118. Zargari, A. (1991) Medicinal Plants, 4th Edition, Tahran University Publications, Nr:1810/5.
139
Panel 6: Tbbi Bitkilerin ve Bitkisel lalarn Mevzuat Bitkisel rnlerde Kalite Prof. Dr. Murat Kartal Tedaviye Yardmc ve Sal Koruyucu rnlerin Ruhsatlandrlmas Dr. Ecz. Asl Can Aca Bitkisel lalar ve Bitkisel la Mevzuat Prof. Dr. Bilge ener
141
BTKSEL RNLERDE KALTE

Prof. Dr. Murat Kartal Ankara niversitesi Eczaclk Fakltesi Farmakognozi Anabilim Dal
Bitkisel drog, bitki, alg, mantar veya likenlerin, btn ya da paralanm, ilenmemi ksmlardr. Genelde kuru formda bazen taze formda kullanlrlar. Bitkisel drog preparat, bitkisel droglarn ekstraksiyon, distilasyon, skma, fraksiyonlama, saflatrma, younlatrma veya fermente etme gibi ilemlere tabi tutulmasyla elde edilir. Bitkisel ilalar (tbbi bitkisel rnler) etkin maddelerinin yalnzca bir ya da daha fazla sayda bitkisel drog veya bir ya da daha fazla bitkisel drog preparat veya bir ya da daha fazla bitkisel drog ve bitkisel drog preparatlarnn kombinasyonundan oluan tbbi rnlerdir. Standardizasyon, bitkisel drogdan elde edilen bir rnn, bir madde zerinden veya etkinlii bilinen bir madde veya madde grubu zerinden yardmc maddeler, bitkisel drog ya da rnle kartrlarak ayarlanmasdr. Bitkisel ilalarn kalitesi etkinlik ve gvenilirliini dorudan etkilemektedir. Birok yntemi olan bitkisel ilalarn kalite kontrolnde ilk basamak bitkisel drog ve/veya bitkisel drog preparatnn kalite kontroldr. Bitkisel drog, bitkisel drog preparat ve bitkisel ilalar (tbbi bitkisel rnler) iin Avrupa la Ajans (EMEA) ve Avrupa Farmakopesi tarafndan kalite standartlar belirlenmi, rneklerle aklanmtr. Son yirmi ylda bitkilerle tedavi, lkemizde ve dnyada byk ivme kazanmtr. Bu birok faktre balanabilse de en nemli faktrler u ekilde sralanabilir. Uygulanan medikal tedavinin yan etkilerini azaltarak yaam kalitesini artrmak. Kiilerin kendi salklarn korumada daha aktif rol almak istemesi. Uygulanan medikal tedaviden memnuniyetsizlik. Kullanlan reeteli ilalarn tahmin edilen veya rapor edilen toksisiteleri hakknda bilgi sahibi olmak. Kltrel etkiden dolay geleneksel tedavi yntemlerinin ve rnlerin tercih edilmesi.1
143
Fitoterapi uygulamalar, modern ila hazrlama yntemlerini bitki veya bitkisel ekstrelere uygulayarak hazrlanan, etkili, gvenli, stabilitesi yksek ve kullanm kolay ila formlaryla yaplmaktadr. Gereken doz ayarlanm, istenen optimum etki salanm ve her kullanmda ayn etkiyi oluturmaktadr. Bitkisel drog, bitkisel drog preparat ve fitofarmastik (bitkisel ila) tanmlarn bilmek gerekmektedir. Bitkisel Drog: Bitki, alg, mantar veya likenlerin btn ya da paralanm ksmlardr. Genellikle kurutulmulardr, bazen taze de olabilirler. Bitkiden szan baz maddeler, spesifik bir uygulama sonucu elde edilmemise drog olarak kabul edilir. Farmastik dilbilimcilere gre, bitkisel droglar kurutulmu ya da ilenmi farmastik preparatlarn retiminde kullanlan bitkiler ya da bitkilerin bir blmdr. Bitkisel droglar, kullanlan bitki ksmna gre ikili terim sistemine uygun olarak, botanik bilimsel isimler tarafndan tanmlanrlar (cins, tr, varyete ve yazar gibi).2 Bitkisel Drog Preparat: Avrupa Farmokopesine gre tm bitki veya bitki paralarnn; ekstraksiyon, distilasyon, basn, fraksiyonlama, saflatrma, younlatrma veya fermentasyonu yoluyla elde edilirler. Bitkisel droglarn ufaltlmas veya toz edilmesi, tentr, ekstrakt, uucu ya, suyunun karlmas ve ilenmi salg rnlerinin elde edilmesini kapsamaktadr.2 Bitkisel ekstreler; sv (sv ekstre ya da tentr), yarkat (yumuak ekstre), ya da kat (kuru ekstre) olarak fitofarmastikler ierisinde en ok kullanlan bitkisel drog preparatlardr. Ekstraksiyon iin kullanlan solvann tm ya da bir ksmnn uurmasyla elde edilmektedir. Genellikle kurutulmu bitkisel droglardan hareketle hazrlansa da baz ekstrelerin eldesinde taze materyal de kullanlr.3 Bitkisel la (Fitofarmastik/Tbbi Bitkisel rn): Bitkileri veya bitkilerin eitli ksmlarnn direkt olarak veya eitli ilemlerden geirildikten sonra hazrlanan ambalajlanm ekilde ticarete sunulan tbbi rnler veya farmastik preparatlardr. Hastalklar iyiletirmek, iddetini hafifletmek, hastalklardan korunmak, tedaviye yardmc olmak amacyla kullanlmaktadr.4 Fitofarmastikler; taze veya kurutulmu bitki veya bitki ksmlarn tm, paralanm, toz veya su veya etanol gibi solvanlarla ekstraksiyonuyla elde edilen ilerlemi formlarn ierir. Standardizasyon: Temel olarak, bitkisel drog preparatlarnn kalitesinin devamllnn salanmas iin gerekletirilmesi gereken tm lmleri kapsar. Standardizasyon, retim ilemi srasnda yaplan tm lmleri ve tekrarlanabilir kalitenin salanmas iin yaplan kalite kontrolleri tarif etmektedir.3
144
Standardizasyon, tbbi bitkisel rnlerin etkisinin devamll asndan, temel bir gerekliliktir. Bitkisel drogun aktif bileenleri bilinmese bile tbbi bitkisel rn olarak sonulanan her retim ileminde standardizasyon nerilir. Kalite kontrol yntemleri uygulanmas sonucu bitkisel drogdan ekstre elde edilip piyasaya srlmesi standardizasyonun baaryla gerekletiini ve spesifikasyonlara uygun olduunu kantlar. Gnmzde yetkili otoriteler tarafndan ruhsat alm her tbbi bitkisel rnn standardize ekstre ierdii kabul edilmektedir.3 Standardizasyon fitoterapinin temel kouludur. Standardizasyon; bitkisel drogtan elde edilen bir rnn, bir madde zerinden veya etkinlii bilinen bir madde veya madde grubu zerinden yardmc maddeler, bitkisel drog ya da rnle kartrlarak ayarlanmasdr. Standardize bir ekstreden hazrlanan bitkisel ila; kolayca doz edilebilir, istenen optimum etki salanmtr ve her kullanldnda ayn etkiyi oluturmaktadr.3 Bitkisel ilalarn retiminde imalata balamadan nce; balang materyallerinin kontrol (Bitkisel drog ve bitkisel drog preparatlarn kontrol) ve yardmc maddelerin kontrolnn yaplmas gereklidir. Avrupa Birlii la Deerlendirme Ajans (EMEA) tarafndan bu konuyla ilgili klavuzlar aada tablo halinde gsterilmitir (Tablo 1). Balang maddelerinin kontrol ve bitkisel rn imal edilirken yaplacak retim ii kontroller ve bitmi rn zerinde yaplmas gerekli analizlerle kalite kontrol gereken ekilde yaplmakta ve kalitenin sreklilii salanmaktadr.
145
Tablo 1. Avrupa la Ajans (EMEA) tarafndan yaynlanan tbbi bitkisel rn kalitesi klavuzlar
Kalite klavuzu Referans no. Tarih
The Use of Fumigants
EMEA/HMPC/125562/06
Ekim 2006
Quality of Combination Herbal Medicinal Products/Traditional Herbal Medicinal Products Declarations of Herbal Substances and Herbal Preparations in Herbal Medicinal Products in the SPC Good Agricultural and Collection Practice for Starting Materials of Herbal Origin Quality of Herbal Medicinal Products/Traditional Herbal Medicinal Products Test Procedures and Acceptance Criteria for Herbal Substances, Herbal Preparations and Herbal Medicinal Products / Traditional Herbal Medicinal Products
EMEA/HMPC/CHMP/CVMP/58222/06
Haziran 2006
EMEA/HMPC/CHMP/CVMP/287539/2005
Haziran 2006
EMEA/HMPC/246816/05
Temmuz 2005
CPMP/QWP/2819/00 Rev. 1
Mart 2006
CPMP/QWP/2820/00 Rev. 1
Mart 2006
Bitkisel ilalarda, kalite, gvenirlilik ve etkinlik artlarnn bulunmas istenir. Bitkisel ilalarn dier ilalardan ayr bir grup olarak deerlendirilmesinin sebebi ise; bir karm halinde olmalar nedeniyle analiz tekniklerinde ve etkilerinin deerlendirilmesinde de farkllklar bulunmasdr.3 Piyasada bulunan birok bitkisel rn ve ilata yeterli kalite kontrol yaplmam ve yaplmamaktadr. Avrupa Birlii la Deerlendirme Ajans bitkisel drog, bitkisel drog preparat ve tbbi bitkisel ilalarn kalite kontrolleri ile ilgili gerekli tm kriterleri hemen hemen belirlemitir. Avrupa Birliine uyum salama srecinde olan lkemiz bu konuda gerekli tm dzenlemeleri vakit geirmeden tamamlamaldr.
146
Tartma u anda lkemiz piyasasnda bulunan birok bitkisel drog, bitkisel rn ve bitkisel ila zerinde yeterli kalite kontrolleri yaplmam ve yaplmamaktadr. Trkiye floras ekonomik bakmdan byk nem tayan bitkilere sahiptir. Anadolu birok kltr bitkisinin gen merkezidir ve tbbi bitkilerin ekonomiye kazandrlmas asndan uygun potansiyele sahiptir. Ancak bu potansiyeli yeterince kullanmamaktadr. lkemizde piyasada bulunan bitkisel rnlerin ve bitkisel ilalarn ou ithal rnlerden olumaktadr. Ancak: byk ounluu lkemizin zaten doal bitkileri olan bu tbbi bitkiler veya lkemizde kolaylkla yetitirilebilecek birok tbbi bitki kltr yaplarak ve bunlardan bitkisel drog preparatlar hazrlanarak dnya bitkisel ila pazarna hammadde temin edilebilir. Bu kmazda olan lkemiz tarmna da bir k yolu salayacaktr. Dnya bitkisel drog, bitkisel drog preparat ve bitkisel ila pazarnda retici olarak sz sahibi olabilmek iin ncelikle kaliteli rnler retmek ve kalite kontrol yntemlerinin neler olduunu bilmek gereklidir. lkemiz sanayicileri dnya standartlarnda kaliteye sahip (Farmakope ve Monograflara uygun) bitkisel drog ve bitkisel drog preparatlarn retecek teknolojileri ve iletmeleri kurarak lkemizi bitkisel rn ve bitkisel hammadde pazarnda lider lke konumuna getirmelidir. lkemiz ila sanayi bitkisel ilalar retecek, hatta gelitirecek ve yeni rnleri pazara sunacak yeterli bilgi birikimi ve teknolojiye sahiptir.
Kaynaklar 1 Booklet for complementary and alternative therapies for hepatitis C, The Australian Hepatitis Council; 2007. p.4. 2 European Pharmacopoeia, Council of Europe (EDQM). 4th Ed . Strasbourg: 2002. 3 Gaedcke F, Steinhoff B. Herbal Medicinal Products, Stuttgart: Medpharm Scientific Publishers; 2003. 4 Kartal M. Turhan Baytop Anma Kitab, .. Eczaclk Fakltesi. Farmakognozi A.B.D., stanbul,.. Eczaclk Fakltesi Yaynlar. Yayn No:81, 2004. s: 109-124.
147
TEDAVYE YARDIMCI VE SALII KORUYUCU RNLERN RUHSATLANDIRILMASI

Dr. Ecz. Asl Can Aca Salk Bakanl la ve Eczaclk Genel Mdrl Ara rn ube Mdrl
Salk Bakanl bitkisel rnleri, farmastik form, kullanm amac ve etkilerine gre ila, ara rn, tbbi cihaz ve kozmetik olarak deerlendirmektedir. Bir bitkisel rnn ila olarak deerlendirilebilmesi iin Pre-klinik ve klinik farmakolojik ve toksikolojik almalar tamamlanm olmal Etkinlii ve gvenlii kantlanm olmal Profilaktik veya teraptik endikasyonu tam olarak belirlenmi olmal Fizyolojik fonksiyonlar deitirmek zere uygulanmaldr. Bir bitkisel rnn tbbi cihaz olarak deerlendirilebilmesi iin Asl fonksiyonu hastaln tans, nlenmesi, izlenmesi, tedavisi veya hafifletilmesi olmal nsanda farmakolojik, immnolojik veya metabolik etki yaratmamaldr. Bir bitkisel rnn kozmetik olarak deerlendirilebilmesi iin Vcudun farkl d ksmlar, diler veya az mukozasna uygulanmak zere hazrlanm olmal Amac, temizlemek, koku vermek, grnm deitirmek veya iyi durumda tutmak olmaldr. Bir bitkisel rnn ara rn olarak deerlendirilebilmesi iin Geleneksel olarak uzun yllar kullanlyor olmal Deneyimlere gre etkinlii uygun olmal Belirtilen artlarda zararszl kantlanm olmal Literatrde toksisitesi ile ilgili olumsuz kayt bulunmamaldr. Bu gruba ait rnler, tedaviye yardmc ve sal koruyucu doal (bitkisel, hayvansal, mineral vb.) ve dier farmastik rnler olarak tanmlanmaktadr.
149
2000 ylnda izin mracaatlarn incelemek zere Ara rn nceleme ve Deerlendirme Komisyonu ad verilen bir komisyon kurulmutur. Komisyonda, 3 farmakognost, 1 farmastik teknolog, 1 farmakolog, 2 farmastik toksikolog ye bulunmaktadr. Ara rnlerin imali, ithali ve satyla ilgili izin ilemleri ve faaliyetler srasnda uyulmas gereken usul esaslar 03/11/2000 tarih 6122 sayl Bakan oluruyla onaylanan klavuz dorultusunda yrtlmektedir. Bu klavuza gre bavuru sahibinin Bakanla sunduu dosyada: Etken madde ve yardmc maddelere ait spesifikasyonlar, analiz ve kontrol yntemleri Bitmi rnn retim ynteminin tm detaylar, bitmi rn zerindeki kontroller, stabilite alma sonular Kullanm klavuzu ve i-d ambalaj bilgileri rnn etkinliini ve emniyetini gsteren literatr bilgileri verilmelidir. Ancak bavuru sahibinden rnle ilgili farmakolojik ve toksikolojik alma sonular istenmez. Bu rnler ila olarak deerlendirilmediinden herhangi bir hastal tedavi ettiine dair endikasyon belirtilemez. lave olarak, bilimsel veri yetersizliine ramen halk arasnda yllardr sregelen kullanma dayanlarak gelitirilen preparatlarn kullanm klavuzunda, ambalaj ii ve dnda bu rnn tibbi yarari geleneksel kullanima ve literatre dayanmaktadir. Tibbi mstahzar (ila) olarak deerlendirilmemitir. ifadesinin yazlmas zorunludur. Bavuru dosyas ilgili ubede n incelemeden sonra, Ara rn nceleme ve Deerlendirme Komisyonu tarafndan tekrar incelenir, eksikler veya dzeltilmesi istenen bilgiler varsa ilgili ube bilgilendirir. Dosyaya ait bilgi ve belgeler eksiksizse komisyonca rnn raf mr/saklama scakl belirlenir ve analiz ilemleri balar. Refik Saydam Hfzsshha Merkezi Bakanl tarafndan analizi yaplan numune uygun ise sadece eczanelerde satlmak zere rne ara rn izin belgesi dzenlenir. zin sahibi rnn piyasaya karmadan nce sat izni iin bakanla bavurmak zorundadr. Ara rn izin belgesi dzenlenmesi ncesi veya sonrasnda, dosyada rne ait bir deiiklik yaplacaksa gerekli belgelerle ubeye tekrar bavuru yaplr, komisyon/ ube kararna gre ilemler balatlr. Verilen izin belgesinin geerlilik sresi 5 yldr. Geerlilik sresi dolan rnlerin izin belgelerinin yenilenmesi iin gncellenmi
150
dosyalaryla bavurulmas gerekmektedir. Gncellenmi dosyada rne ait: Formlasyon retim yntemi Ambalaj tr Bitmi rn spesifikasyonlar Kullanm klavuzu, i ve d ambalaj bilgileri Raf mr/saklama scakl Periyodik Gvenlik Gncelleme (PGGR) veya Ulusal Gvenlik Raporu bilgileri yer almaldr. rnn risk-fayda dengesini deerlendirmek iin, ithal ara rnlerde Periyodik Gvenlik Gncelleme Raporu, imal ara rnlerde Ulusal Gvenlik Raporu sunulmas gerekmektedir. PGGR ve Ulusal Rapor nceleme ube Mdrlnn verileri uygun bulmas halinde gncellenmi dosyada deiiklik gerekmiyorsa izin belgesi geerlilik sresi 5 yl daha uzatlr.
151
BTKSEL LALAR VE BTKSEL LA MEVZUATI

Prof. Dr. Bilge ener Gazi niversitesi Eczaclk Fakltesi Farmakognozi Anabilim Dal
Tbbi Bitkilerin la Gelitirilmesindeki nemi Geleneksel tpta asrlardr kullanlan biyolojik kaynaklar gnmz ilalarnn gelitirilmesinde de nemli olmutur. Tedavide kullanlan morfin, kodein, papaverin, kinin, atropin, hiyosiyamin, efedrin, kolisin, ergotamin, galantamin, digoksin, rezerpin, vinblastin, vinkristin, taksol ve baz antibiyotikler ile yarsentetik bileikler doal kaynakl ila hammaddelerine rnek verilebilir. Biyolojik kaynaklardan elde edilen baz bileikler de sentezle hazrlanan ila aktif maddelerine model oluturmulardr. Geleneksel tp bilhassa Uzak dou lkelerinde yaygndr. Dnya Salk rgtne gre dnya nfusunun %65-80i gelimekte olan lkelerde yayor ve tedavilerinde geleneksel tptan yararlanyor. Geleneksel tp, kulland ilalarn kalite, gvenilirlik ve etkinlik gereksinimlerini salayamamas nedeniyle batda Alternatif tp olarak kabul edilmitir (Nadkarni, 1976). Bununla beraber son yllarda birok gelimi lkede Alternatif tbba artan ilgi bitkisel tbbi rnlerin uluslararas ticaretini arttrm, gelimi ve gelimekte olan lkelerde uygun etiket bilgileriyle raf zerinde (Over-The-Counter / OTC) satlmalarna yol amtr. Bitkisel tbbi rnler ounlukla ruhsatsz ilalardr; sentetik kimyasal maddeler, toksik metaller, pestisitler, mikroorganizmalar ve bceklerle kontaminasyonlar gvenilirliklerini ciddi olarak etkilemektedir. Uluslararas platformda bitkisel tbbi rnlerin ila olarak deerlendirilmesi ancak konvansiyonel ilalarn sahip olduu kalite, gvenilirlik ve etkinlik kriterlerini salamalar halinde mmkn olabilir (Mosihuzzaman et al., 2008). Bitkisel ilalarn ruhsatlandrlmas ve koullarn belirlemek zere ulusal ve uluslararas programlar gerekletirilmitir. Geleneksel tpta kullanlan bitkisel tbbi rnlerin ila olarak deerlendirilebilmesi iin standardize edilmi bitkisel preparatlar retilmelidir; standardizasyon gvenilirliklerinin kantlanmas iin gereklidir, ayrca etkinliklerinin optimizasyonu, farmakolojik ve klinik bulgularn tekrar edilebilirlii ve bireysel dozaj birimlerinin saptanmasnda da en nemli husustur.
153
Tanmlar Bitkisel lalar (Phytopharmacotherapeutics, Phytomedicines, Herbal Medicines): Formlasyonda aktif bileik olarak standardize edilmi bitkisel drog veya drog preparatnn yer ald ilalardr. Bitkisel Droglar (Herbal Drugs, Herbal Substances): Btn, paralanm veya kesilmi bitkiler, bitki ksmlar, algler, mantarlar veya likenlerin ilenmemi eklidir. Genellikle kurudurlar. Bitkisel droglar bitkisel kkenli ila hammaddeleridir. Drog kelimesinin kkeni Farsa droa olup ila hammaddesi demektir. Drug ise ngilizcede ila anlamna gelir. Droglar bitkisel veya hayvansal kkenli olabilir. rnein, belladon yapra bitkisel drog, baka deyile bitkisel ila hammaddesidir, belladon yapranda bulunan atropin, hiyosiyamin ise droun biyolojik aktivitesinden sorumlu bileiklerdir. Bitkisel droglar standardize edildikten sonra bitkisel ila hazrlamada kullanlr. Bitkisel droglarn standardizasyonunda kullanlan spesifikasyonlar her biri iin ayr hazrlanan farmakope monograflarnda verilmitir. Geleneksel Droglar (Traditional Drugs): Bitkisel ilalarn etkinlii ve gvenilirlii bitkisel drog veya drog preparatlarnn elde edildii tbbi bitkilerin uzun yllardr sregelen geleneksel kullanmna baldr. Bu kapsama giren tbbi bitkilerden hazrlanan bitkisel droglar geleneksel drog olarak bilinir. Bitkisel Drog Preparatlar (Herbal Drug Preparations, Herbal Preparations): Bitkisel droglardan toz etme, ekstraksiyon, distilasyon, skma, fraksiyonlama, younlatrma veya fermantasyon gibi bir ilemle elde edilen bitkisel ila hammaddelerdir. Bu hammaddeler toz edilmi droglar, ekstreler, tentrler, uucu yalar, sabit yalar ve usareler olarak bilinir. Toz Edilmi Bitkisel Droglar: Bitkisel droglarn toz edilmesiyle hazrlanrlar ve farmakopelerdeki Genel Bitkisel Drog monografna gre spesifikasyonlar belirlenir. Ekstreler: Spesifikasyonlar farmakope monograflarna uygun bitkisel droglardan zcler kullanlarak yaplan tketmeler sonucu hazrlanan etken bileik veya bileikleri ya da markr bileikleri znm halde bulunduran sv, yar kat, yumuak veya kuru ekstrelerdir. Ekstreler standart, ayarl ve dier ekstre154
ler olarak snflandrlr ve farmakopelerde ekstrelerin monografna gre spesifikasyonlar belirlenir. Standart ekstreler (Standardized extracts): Tedavi edici aktiviteye sahip bileik veya bileik gruplarnn kabul edilebilir limitlerde ayarlanmasyla hazrlanan ekstrelerdir. rnein, Standardize sinameki ekstresi: Sennozit B zerinden hesaplanm 12.5 mg hidroksiantrasen glikozitlerini ieren 50-65 mg ekstre. Ayarl ekstreler (Quantified extracts): Tanmlanm bir markr bileiin belirli limitlerde ayarlanmasyla hazrlanan ekstrelerdir. rnein, Ayarl ginkgo biloba ekstresi: Flavon glikozitleri zerinden hesaplanm 13.2-16.2 mg flavonoit, 1.68-2.04 mg ginkgolit A, B,C ve 1.56-1.92 mg bilobalit ieren 60 mg ekstre. Dier ekstreler (Other extracts): En az bulunmas gereken bileik grubunun limit deerinin saptanmasyla hazrlanan ekstrelerdir. Ekstre retim metodu ve retim metodunun spesifikasyonlaryla belirlenir. rn. 125 mg %60 etanoll valeriana kuru ekstresi. Rafine ekstreler: Tedavi edici bileiklerin miktarn arttrmak ve/veya istenmeyen maddelerin ieriini azaltmak veya uzaklatrmak iin yaplan ilemlerle elde edilen ekstrelerdir. Bitkisel lalarda Kalite, Gvenilirlik ve Etkinlik Bitkisel ilalarn hazrlanmasnda aktif madde olarak kullanlan bitkisel drog veya drog preparatlarnn farmakope monograflarna uygunluu yannda etkinliinin ve gvenilirlii bilimsel yntemlerle kantlanmaldr (Buse, 2000). Ancak bitkisel ilalarn etkinlii ve gvenilirlii, bitkisel drog veya drog preparatlarnn elde edildii tbbi bitkilerin uzun yllardr sregelen geleneksel kullanmna baldr. Bitkisel ilalar insan salyla ilgili tedaviye ynelik endikasyonlar ierdiinden konvansiyonel ilalarda olduu gibi kalite, gvenilirlik ve etkinlikle ilgili koullar salamalar sonucunda fitofarmakoterapide kullanlabileceklerdir. Kalite Farmastik preparatlarda kalite kontrol balang maddeleri ve bitmi rnn spesifikasyonlarnn belirlenmesi ve retim metodu geerliliiyle yaplmaktadr. Bitkisel ilalarda farmastik kalite kontrolndeki yetersizlik nedeniyle birok istenmeyen durumun ortaya kt literatrde yer almaktadr. Kalite kontrol iin bitkisel ila155
cn bileiminde yer alan bitkisel drog veya drog preparatnn standardizasyonu arttr. Kimyasal ve biyolojik metotlardaki gelimeler, gnmzde bitkisel drog ve drog preparatlarnda standardizasyonu mmkn klmaktadr. Standardizasyon tedavi edici etkiden sorumlu bitkisel drog veya drog preparatnn bileimindeki maddelerin iyi tanmlanm olmasna dayanmaktadr. Standardizasyonda bilinen biyolojik aktiviteden sorumlu bileikler kullanlabilecei gibi, drog veya drog preparatnda miktar tam olarak belirlenebilecek markr bileiklerden de yararlanlabilmektedir. Markr bileiklere rnek olarak Valeriana officinalis L.den elde edilecek drog veya drog preparatlarnn standardizasyonunda kullanlan valeriyanik asitler, Hypericum perfoliatum L.de bulunan hiperisin verilebilir (Keller, 1991). Balang maddeleri ve bitmi rnn belirli spesifikasyonlara sahip olmalar ve retimle ilgili yi malat Uygulamalar (GMP) kurallarn salamalar bitkisel ilalarn kalite kontrol asndan nemlidir. Bitkisel ilalarn balang maddeleri olan bitkisel drog veya bitkisel drog preparatlarnda bulunan ok sayda primer ve sekonder metabolitlerin hepsi pratik olarak kalite kontrol kapsamna alnamaz. Ancak farmastik, farmakolojik ve toksikolojik alardan nemli bileik veya bileik gruplarnn spesifikasyonlarnn belirlenmesiyle kalite kontrol tamamlanmaktadr. Bitmi rnn tedavi edici zelliinden sorumlu bitkisel drog ve preparatlarndaki teraptik etkili bileikler, farmastik adan etkin bileikler, belirleyici veya karakteristik bileikler, eser elementler, bitkisel ilacn znrl veya stabilitesini salayan bileikler, gvenilirlik iin nemli olan allerjenler ve toksik bileikler belirlenmelidir. Bunlarn dnda bitkisel drog veya drog preparatnn tehis, saflk ve ierii ynnden nemli fiziko-kimyasal karakterler, kalitatif ve kantitatif standartlarn da saptanmas gerekmektedir. Bitkisel drog preparatnn hazrlanmasnda kullanlan ekstraksiyon solvannn hidrofilik veya lipofilik karakterine bal olarak karbonhidratlar, proteinler, ya asitleri, klorofil ve reineler ekstrede bulunabilir. Bu bileikler etkinlik veya kalite kontrol asndan nemli olmadklarndan kalite kontrol testleri kapsamna alnmazlar. Ayn ekilde her bitkisel drog veya bitkisel drog preparat iin zgn olan matriks bileikleri (selloz, lignin, pektin) de kalite kontrol spesifikasyonlarnn dndadr (Gaedcke et al., 2003).
156
Balang Maddelerinin Kalite Kontrol Bitkisel drogun elde edildii tbbi bitkinin genetik zellikleri, yetitirilme artlar (iklim, toprak zellikleri, bcekler vb.), hasat zaman, kurutma metodu ve sresi, toz etme ilemi (scaklk) ve depolama koullardr (k, oksijen, nem, scaklk) kaliteyi belirleyen en nemli hususlardandr. Bu nedenle bitkisel drog veya drog preparatnn hazrland tbbi bitkiler yi Ziraat ve Toplama Uygulamalar (GACP) kurallarna uygun olmaldr. Yabani olarak toplanan bitkilerde, kaliteyi etkileyen (drog veya preparatnn bileimindeki maddelerin kalitatif ve kantitatif zelliklerinin deimesine neden olan) faktrlerin kontrol edilmesi mmkn deildir. Balang maddelerinin kalite kontrolnde, farmakope monograflarnda yer alan tanma testleri, saflk kontrol, referans maddeleri ve drog preparatndaki solvanlar ve kalntlarnn belirlenmesi, mikrobiyolojik kontrol, dozaj formundaki yardmc maddelerin spesifikasyonlarnn tespiti yaplmaktadr. Avrupa Farmakopesi (EP) veya dier farmakope monograflarndaki spesifikasyonlara uygunluuyla bitkisel ilalarda kullanlan yardmc maddelerin kontrol yaplmaktadr. Bitmi rn Kalite Kontrol Farmakope monograflarndaki spesifikasyonlara sahip bitkisel drog veya preparatlarn balang maddesi olarak ieren ve GMP kurallarna gre retilen bitkisel ilalarda bitmi rn kontrol, fiziko-kimyasal analizler, kalitatif ve kantitatif testler, dozaj formundaki standardize ve ayarl ekstre miktar ve standardize yardmc maddelerin kontrol ile stabilite testleriyle tamamlanr. Bitkisel ilalarda etkinlik klinik almalarla belirlenmediinden biyoedeerlilik yerine fitoedeerlilik sz konusudur. Farmastik edeerlilik ayn doz ve dozaj formunda biyoyararlanm asndan farkllk gstermeyen rnler iin geerlidir. Farmastik edeerliliini kantlayan rnler, teraptik edeerlilik koullarn da yerine getirmelidir. Ancak bitkisel ilalarn uzun kullanm gemileri gz nne alndnda, teraptik edeerlilik iin farmakolojik, klinik veya biyoyararlanm almalar gerekli deildir. Eer bitkisel ila iyi tanmlanm kullanma sahipse konvansiyonel ilalarda olduu gibi yi Klinik Uygulamalar (GCP) kurallarna uygun klinik almalar yerine getirmesi gerekir. Biyoyararlanm almalar, kan dzeyleri salkl gnlllerde ila
157
veya ila metabolitlerinin belli aralklarla tayini suretiyle yaplmaktadr. Uzun sreli salnma (SR) gre hazrlanm dozaj formlarndaki bitkisel ilalarda biyoyararlanm almas mutlaka yaplmaldr. Gvenilirlik ve Etkinlik ounlukla tbbi bitkilerin geleneksel kullanmna dayal hazrlanan bitkisel ilalarn etkinlikleri, uzun kullanm gemii ve kaydedilmi gzlemlere dayal literatrle bibliyografik olarak kantlanmaktadr. Bununla beraber, son yllarda kullanmlar srasnda birok istenmeyen durumun da ortaya kt literatrde yer almaktadr (WHO, 2009). Bu reaksiyonlar ounlukla kalite kontrolndeki eksiklikten kaynaklanmaktadr. rnein Clematis trleri Aristolochia ile, Gentiana trleri Podophyllum trleriyle kartrlmaktadr; hayal grme, gece krl, mental bozukluklar, gastroentestinal ikayetler, alerjik reaksiyonlar, karacier enzimlerinde art ve kalple ilgili komplikasyonlar da literatrde yer alan ve bitkisel ilalarla ilgili gvenilirlik kontrol eksikliinden kaynaklanan durumlardr (Mosihuzzaman et al., 2009). Zayflama preparatlarnda bitkisel droglar yannda sibutramin veya trevlerinin bulunmas da kalite kontrol ve gvenilirlikle ilgili parametrelerin tespitindeki yetersizlikten kaynaklanmaktadr (WHO, 2009). Ayrca bitkisel ilalarla kullanlan dier ila ve besinlerin etkileimleri de gz nnde bulundurulmaldr. Bitkisel ilalarn gvenilirlilii bileiminde bulunan bitkisel drog veya drog preparatnn toksisite zelliklerine baldr. Toksisite, bitkisel drog veya preparatnn kimyasal bileimindeki maddelerin toksisitesinden, retim srasnda oluabilecek kontaminasyonlardan (mikroorganizmalar, mikrobiyal toksinler, pestisitler, fumigasyon ajanlar, radyoaktivite, kurun, kadmiyum, civa ve arsenik gibi toksik metaller) ve bitkisel drog veya drog preparatnn yanl tanmndan kaynaklanr. Bitkisel ilalarda da kullanm srasndaki tespitlerin belgelendirildii farmakovijilans toksisite asndan nemlidir. Bitkisel ilalarn hazrlanmasnda yararlanlan geleneksel ve folklorik kullanllar iin, yerel halkn bilgisine dayanan etnobotanik ve etnofarmakolojik almalarn ok iyi belgelendirilmesi gerekmektedir (Barett, 2004). Bu bilgilerin edinilebilmesi ve korunmas TRIPS (Trade Related Intellectual Property Rights) szlemesine uygun yaplmaldr. Ancak, geleneksel kullanmn geerli olmad durumlarda bitkisel ilalarda aada
158
belirtilen toksikolojik ve farmakolojik testlerin yaplmas ve klinik dkmantasyonun hazrlanmas gerekmektedir. Toksikolojik ve farmakolojik dkmantasyon iin: tek doz ve tekrarlanan doz toksisitesi, reme fonksiyonlar zerine etkisi, mutajenik, karsinojenik ve teratojenik potansiyeli, farmakodinamik ve farmakokinetik zellikleri, lokal tolerans. Klinik dkmantasyon iin: GCP kurallarna gre faz 1, 2 ve 3 kapsayan klinik almalar, klinik alma gzlemlerinin sonular, klinik farmakoloji, biyoyararlanm/ biyoedeerlilik almalar, klinik etkinlik ve gvenilirlii, uygulamalardaki istisnai durumlar, pazar sonras deneyimleri kapsayan faz 4 alma sonular, belirtilen hususlara ait yaynlanm makaleler. Bitkisel lalar le lgili Mevzuat Bitkisel ilalarda konvansiyonel ilalarla ayn yasal dzenlemeler geerlidir. Yasal dzenlemeleri lkeye gre farkllk gsteren bitkisel ilalar deerlendirilirlerken bitkisel ila olarak veya tedaviye yardmc ve sal koruyucu rnler olarak kabul edilirler. Bu durum geleneksel kullanm ve folklorik bilginin baz lkelerde yasal dzenlemeler iin ayn derecede kuvvetli olmamasndan kaynaklanmaktadr. Bitkisel ilalarn snflandrlmasndaki mevzuat esaslar aadaki hususlara dayanmaktadr: Farmakope monograflarna uygunluunun tanmlanmas Tedavi edici zellii ve ilgili farmakolojik etkinin belirlenmesi Kullanma sresinin saptanmas Bitkisel ilalarn kalite kontrol, retimleri ve gvenilirlikleriyle ilgili klavuzlar Dnya Salk rgt, hkmetler, akademisyenler ve klinisyenlerden oluan panellerde hazrlanmtr. Klavuzlarn ounda farmakope monograflar esas alnmtr. Bitkiler, gelimekte olan lkelerde genellikle ham halde, hibir ileme tabi tutulmadan, baz lkelerde formlasyonlar halinde kullanlm ve kullanm bilgilerinin yer ald ansiklopedik kitaplar (rnein, Herbal Materia Medica) esas alnmtr (Chang, 2001). Baz lkelerde de minimum kurallar uygulanmtr. Japonya, in ve Hindistanda kuru ve toz halde bitkisel droglar veya bitki ekstrelerinden hazrlanan tabletlerin kullanm yaygndr. in tbb geleneksel ilalara dayanmaktadr. Japonlarn geleneksel ilalar olan Kampo ilalar da in tbb kaynakl olup Japon halk tbbnn da ilavesiyle hazrlanmtr ( JSHM, 1993).
159
Bitkisel ilalarla ilgili ilk yasal dzenleme Dnya Salk rgtnn 1986daki 4. Uluslararas la Ruhsatlandrma Otoriteleri Konferansnda (ICDRA) gndeme alnmtr. Bu kongrede WHOdan bitkisel ilalarla ilgili temel prensipleri ieren bir rnek model hazrlamas istenmitir. WHOnun hazrlad prensipler, 1991de Ottawada 6. ICDRA konferansnda tartlmtr. Ulusal ruhsatlandrma otoritelerine, bilimsel organizasyonlara ve reticilere yardmc olacak bu klavuzda bitkisel ilalarn kalite, gvenilirlik ve etkinlik deerlendirilmesindeki temel ilkeler tanmlanmtr (WHO, 1991). Bunlar: Farmastik deerlendirme gereksinimleri (bitkisel drog, bitkisel drog preparat tanm, bitkisel ila formlasyonu ve retimi, farmastik dozaj formlar ve stabilite) Gvenilirlik deerlendirmeleri (derlenmi toksikolojik almalar) Etkinlik deerlendirmeleri (geleneksel kullanmn deerlendirilmesine ynelik literatr) 6. ICDRAda WHO ya bitkisel ilalarn hazrlanmasnda kullanlacak olan bitkisel drog ve bitkisel drog preparatlaryla ilgili monograflar hazrlamalar da tavsiye edilmitir. Monograflar, tbbi bitkilerin gvenilirlik, etkinlik ve kalite kontrolne ait bilimsel bilgileri ierir ve bitkisel ilalarn kullanmn kolaylatrr. Monograflar balca iki ksmdan oluur: Botanik zellikler, kimyasal bileim ve kalite kontrol spesifikasyonlar (Uluslararas Harmonizasyon Konferans (ICH)nda verilen kalite kontrol kriterleri Klinik uygulamalar, farmakoloji ve muhtemel advers reaksiyonlar Bu almalara etiket ve kullanc kullanm klavuzu hazrlanmasndaki prensiplerin tespiti de eklenmitir. Amerika Birleik Devletlerindeki Uygulamalar Amerikan Gda ve la Dairesi (FDA), bitkisel ilalara giderek artan talep nedeniyle, bitkisel ilalarn da konvansiyonel ila ruhsatlandrma gereksinimlerini yerine getirmesini istemektedir. Bu koullar salayamayan rnler besin destek rnleri (Dietary Supplement) kapsamnda OTC olarak kullanma sunulmaktadr. 1994de DSHEA (Dietary Supplement Health and Education Acts) besin destek rnlerinin etiket ve ambalaj bilgilerinde bulunmas gereken kriterleri belirlemitir. Etiketler hastalklarn tehis, tedavi veya nlenmesine ynelik endikasyonlar iermeyip ancak vcudun yapsn veya fonksiyonlarn etkileyebilen zellikleri bulundurmaktadr. Asl maddeler (Vitamin, mineral, amino asitler), bitkisel preparatlar ve salg
160
bezlerinin ifrazatlar (DHEA, Melatonin)n ieren tm farmastikler besin destek rnleri kapsamnda yer almaktadr (Talbott, 2003). Avrupa lkeleri ve Avrupa Birliindeki Uygulamalar Bitkisel ilalar dnyada en iyi Avrupa lkelerinde incelenir. Bitkisel ilalar farmastik rnler iin geerli kalite standartlarna gre retilmektedir. Bitkisel ilalarda bulunan tedaviye ynelik bitkisel drog veya drog preparatlarnn farmakope monograflarna uygun olmas gerekmektedir. Bitkisel ilalar Avrupa lkelerinde de ABDdeki gibi yeni ila kabul edilmekte, kalite, gvenilirlik ve etkinlik gereksinimlerini ieren dosyann hazrlanmasyla ruhsat alabilmeleri benimsenmektedir. Bununla birlikte Avrupa lkeleri ABDden farkl olarak bitkisel ilalara ayrcalk tannmas hususunda aada belirtilen iki yaklamda gr birlii iindedir: Bitkisel ilalarn uzun yllardan beri kullanlmalar dolaysyla gvenilirlikle ilgili gereksinimleri yerine getirmi olabilecekleri Bitkilerin kompleks kimyasal bileimlerinin tek bileik gibi dnlebilecei Avrupa lkeleri arasnda bitkisel ilalarn en yaygn bulunduu Almanyada 1978de farmastik rnleri deerlendirmek zere salk otoritesine bal Klinik Danma Komisyonlar kurulmutur, bitkisel ilalarla ilgili olan Komisyon Edir. Komisyon E tarafndan mevcut bitkisel ilalarda bulunan 380 kadar bitkisel drog ve bitkisel drog preparat kalite, gvenilirlik ve etkinlik ynlerinden incelenmi, bunlardan 254 nn kullanlabilecei pozitif monograflar (Komisyon E monograflar) ile dierlerine ait negatif monograflar hazrlanmtr (Blumenthal, 1997). Literatr incelemelerine dayanan bu monograflarda farmakolojik, toksikolojik ve klinik bilgiler biraraya getirilmitir. Avrupa Ekonomik Topluluu (EEC) standardizasyonu salamak zere bitkisel ilalarn kalitesine ynelik bir dizi kurallar gelitirmitir. EEC klavuzlar bitkisel ilalarla ilgili WHO klavuzlarndaki temel prensiplere dayanmaktadr. Bu klavuzlarda, bitkisel drog veya drog preparatnn hazrland tbbi bitkinin geleneksel kullanm srasnda ortaya kan zararlar veya istenmeyen durumlar gvenilirlik deerlendirmelerinde esas alnmtr. Etkinlik iin de geleneksel kullanm alanlar dikkate alnarak basit rahatszlklarn giderilmesinde spesifik olmayan endikasyonlarda baz msamahalar yaplmtr. Farmakope monograf varsa, bu monograf referans olarak kullanmak yeterli bulunmutur. Eer farmakope monograf yoksa ayn resmi farmakope monograf gibi bir monografn hazrlanmas ngrlmtr. Standardizasyon almalar iin bilimsel harmonizasyonu salamak zere 1989da Avrupa lkelerinde161
ki Fitoterapi derneklerinin oluturduu European Scientific Cooperative on Phytotherapy (ESCOP) kurulmutur. ESCOP, bitkisel ilalarn deerlendirilmesinde harmonizasyon kriterlerini belirlemek, bilimsel aratrmalar desteklemek, Avrupa Birliinde fitoterapinin kabuln salamak zere Avrupa Farmakopesi (EP)nde yer alacak bitkisel monograflara esas tekil edecek ESCOP monograflarn hazrlama almalarna balamtr. ESCOP ve WHO monograflar ye lkelerde referans olarak kullanlmaya balamtr(WHO, 1999, 2000). Avrupada bitkisel ilalar 3 snfa ayrlmaktadr: Parenteral formlarn da dahil olduu en sk kontrol edilen bitkisel ilalar (reeteli ilalar) Amerikan OTC preparatlarna benzer olan OTC bitkisel ilalar Geleneksel kullanma dayanan, ayrntl klinik aratrmalar bulunmayan ve ciddi zararl etkileri olmakszn kullanmlaryla gvenilirliklerini kantlayan bitkisel ilalar Bitkisel ilalarn tannmalar Almanya dndaki Avrupa lkelerinde de art gsterdiinden; bitkisel ilalar iin ye lkelerde uygulanabilecek deerlendirme kriterlerinin harmonizasyonunu salamak zere Avrupa la Deerlendirme Dairesi (EMEA) almalar balatmtr. Avrupa Birliinde izinli bitkisel ilalarn kalite, gvenilirlik ve etkinlik iin kabul edilebilen kriterleri belirlemek zere; Avrupa Komisyonu tarafndan 3 yl sre (1994-1996) ile desteklenmek zere kabul edilen BIOMED isimli bir proje hazrlanmtr. Proje almasyla, yaynlanm standartlarn hazrlanmas, gvenilirlik/farmakovijilans iin bitkisel ilalarn istenmeyen etkilerinin tespiti, etkinlik iin uygulanabilir, pratik aratrma metotlarnn gelitirilmesi ve yeni klinik aratrmalarn desteklenmesi mmkn olabilecektir. Bitkisel ilalar, Avrupa Birlii (EU) lkelerinde genellikle eczanelerde reeteli/reetesiz satlmaktadr. 65/65/EEC direktifine gre, btn bitkisel ilalar nceleri konvansiyonel ilalar gibi ilem gryordu. Ruhsatlandrmalarda kalite, gvenilirlik ve etkinlik ile ilgili tm kriterleri salamalar isteniyordu. Avrupa Birliinde birlik yeleri arasnda serbest dolam sz konusu olduundan
162
farmastik rnlerin de serbest dolamnda pazar ncesi belirli kriteleri salamalar dier bir deyile merkezi bir sistemle pazarlama koullarna sahip olmalar iin 65/65/EEC ve 75/318/EEC kodlu direktifler ve GMP kurallar btn ye lkelerde uygulanmaktadr. Bitkisel ilalarn hazrlanmasnda da retim ile ilgili kurallar 75/319/EEC nolu direktifte belirtilmitir. Bitkisel ilalarn balang maddelerinin kontrol de tm ye lkelerde Avrupa Farmakopesine gre yaplmaktadr. Kalite, gvenilirlik ve etkinlikle ilgili dkmanlar, dosya ve uzman raporlarnn nasl olmas gerektii bu direktiflerde aklanmtr. Pazardaki mevcut rnlere de 12 yl iinde bu dzenlemelerin yaplmas istenmitir (Eudralex). Btn ye lkelerde aadaki konularda kararlar alnmtr. Bitkisel ilalarn retiminde GMP kurallarnn benimsenmesi (75/319/EEC) Balang maddelerinin kontrolnde EP monograflarndaki spesifikasyonlar salamalar Etiket ve kullanm klavuzlarnda belirli dzenlemelerin bulunmas (92/27/ EEC) Tantmlarnn ulusal yasalar erevesinde yaplmas (92/28/EEC) Datmlarnn sadece eczaneler aracl ile yaplmas (92/25/EEC) 1995de EMEA btn ilalar iin yeni pazarlama kriterleri hazrlamtr. lk defa etkin maddeyle ilgili zelliklerin verildii Ksa rn Bilgileri (SPC) yaynlanm, tbbi bitkiler iin kullanlan monograflar bitkisel ilalarn SPC blmnde esas alnmtr. Bitkisel ilalar iin uygun deerlendirme kriterlerini belirlemek zere EMEA tarafndan 1997de Bitkisel lalarla ilgili alma Grubu oluturulmutur (HMPWP). 1998den itibaren ye lkelerdeki ulusal uygulamalar geniletilerek merkezi olmayan sistemin kullanlmasna balanmtr. Bu ilem ulusal otoritenin deerlendirmelerinin dier ye lkelerdeki ruhsatlandrmalar iin yeterli olmasna imkan vermitir. Referans ye lke gereksinimlerini yerine getiren bitkisel ila iin, ayn dosyayla 90 gn iinde dier lkelere de izne bavurabilecektir. ye lke otoritelerinin farkl kararlar nedeniyle 2002 yl sonuna kadar ancak bir ka bavuru baaryla sonulanmtr. nsan sal ve veteriner hekimlikte kullanlan ilalar ayrlm ve insan salna ait olanlarla ilgili esaslar, 65/65/EEC, 75/318/EEC ve 75/319/ EECnin esas alnd 2001/83/EC direktifinde belirtilmitir. Bitkisel ilalarla ilgili dzenlemeleri yapmak zere daha nce kurulmu olan HMPWP gncellenerek HMPC ismiyle almaya balamtr. Daha sonra bu hu163
suslara ek olarak, bitkisel ilalarn tbbi kullanmlar tam olarak tanmlanm veya geleneksel olmak zere snflandrlmtr (2004/27/EC, 2004/24/EC). Gda kanunlarna uygun olarak tek dozda bitkisel drog veya bitkisel drog preparatlarn ieren rnler ise Besin destei olarak tanmlanmtr (2002/46/EC). Konvansiyonel ilalarn da tabi olduu 2001/83/EC.de belirlenen pre-klinik ve klinik almalar bitkisel ilalardan istenmemektedir (Vlietinck et al., 2009). 2008de farmakolojik etkisi tam olarak belirlenmi bitkisel ilalarn AB lkelerinde en az 10 yl kullanlmas, geleneksel kullanma sahip bitkisel ilalarnsa en az 15 yl AB lkelerinde olmak zere en az 30 yl kullanlm olma koulunu salamalar gerekmektedir. Bugn bitkisel ilalar iin farmastik, kimyasal ve biyolojik bilgileri ayrntl olarak ieren, pre-klinik ve klinik bilgileri literatr verileriyle ortaya koyan basitletirilmi dosya sunmak suretiyle izin belgesi alnabilmektedir. Bu uygulamalar 2011 ylna kadar devam edecektir. 2008de ise bitkisel ila bavurularnn da Common Technical Document (CTD) formatnda yaplmas iin karar alnm, ancak uygulamalarn ne ynde yaplacana dair henz bir alma gerekletirilmemi olup, edindiimiz bilgilere gre bu konudaki almalar devam etmektedir. Trkiyedeki Uygulamalar 1928-1983 Dnemi Farmastik ve tbbi preparatlar ve bunlarla ilgili materyaller, bileikler ve bitkisel preparatlar 14/5/1928 tarihinde yrrle giren 1262 sayl speniyari ve Tbbi Mstahzarlar Kanununa gre incelenmekteydi. 1984-1989 Dnemi lkemizde de tbbi bitkiler uzun yllardan beri halk salnda kullanlmaktadr. Ancak bu kullanllar ampirik olup, bilimsel yntemlerle kantlanmamtr. 1984de Ankarada dzenlenen V. Bitkisel la Hammaddeleri Toplantsnda bitkisel ilalar konusunda yaplmas gereken hususlar tartlm ve belirlenen grler Salk ve Sosyal Yardm Bakanlna sunulmutur (Sezik et al., 1989). Dnemin Bakan Merhum Sn. Mehmet Aydnn Bitkisel lalarla ilgili mevzuatn hazrlanmasnda nemli katklar olmutur. Bundan sonra Salk ve Sosyal Yardm Bakanl aktarlarda, konuyla ilgisiz kiiler tarafndan nerilen bitkisel droglarla ilgili herhangi yasal dzenleme bulunmamas nedeniyle almalar balatm, 1/10/1985de aktarlarda satlabilecek bitkisel droglarla ilgili bir liste yaynlamtr. Bylece Belladonna Folium,
164
Bulbus Scillae, Aconitum Tuberum gibi zehirli droglarn sat yasaklanmtr. 11/3/1986dan itibaren aktar dkkanlarnn almas ve denetimi Salk ve Sosyal Yardm Bakanl nn iznine balanmtr. Bitkisel droglarn retilmesinde de GMP kurallarnn geerlilii 17/1/1986de kabul edilmitir. 6243 sayl Kanunla deiik 1262 sayl speniyari ve Tbbi Mstahzarlar Kanununa dayanlarak farmastik ve tbbi preparatlar, bunlarla ilgili materyaller, bileikler ve bitkisel preparatlarla ilgili yasal dzenlemeleri ieren ynetmelik 15/8/1986da yaymlanmtr. 1990-1998 Dnemi Salk Bakanlnca yrtlen ila ruhsatlandrlmas veya iptali iin, Salk Bakanlna bilimsel danmanlk yapmak zere uzmanlardan oluan la Ruhsatlandrma Danma Komisyonunun kurulmasna karar verilmi ve 6/2/1990da Resmi Gazetede yaymlanan ynetmelikle bu komisyonun kurulu ve grevleri belirlenmitir. Dorudan bakana bal olan komisyon bir bakan, bir bakan yardmcs ile niversiteler veya bakanlk hastanelerinden bilimsel nitelikli, konusunda uzman 11 yeden oluur. la Ruhsatlandrma Danma Komisyonuna bal olarak bir n komisyon ve klinik danma gruplar kurulur. Komisyonlarda ve gruplarda grev alacak yeler niversitelerde alannda profesr veya doent, hastanelerde ef veya ef yardmclarndan seilir. Klinik Danma Gruplarndan birisi olan ve farmakognost ile iki klinisyenden tekil edilen Bitkisel lalar Klinik Danma Grubu 28/3/1990da bitkisel ilalarn ruhsatlandrlmasndaki temel prensipleri ve bavurulurda istenen bilgi ve belgeleri belirleyerek almalarna balamtr. 1992ye kadar haftada bir kez yapt 29 toplantda 147 bitkisel ila bavurusunu incelemi, uygun olan 58 mracaat ruhsatlandrma ilemlerinin balatlmas veya istenen hususlar salayamayan 89 bavurunun iptali iin gerekeli grn bir karar ile la Ruhsatlandrma Danma Komisyonuna gndermitir. 1999 sonras Trkiyenin Gmrk Birliine girmesinden sonra Avrupa Birliine bal lkelerdeki serbest dolam ile ilgili uyum almalar kapsamnda Salk Bakanlnda da dzenlemeler yaplmaya balanmtr. 1262 sayl speniyari ve Tbbi Mstahzarlar Kanununa dayanlarak insan salnda tedavi edici zellii olan, uygun kalite, gerekli gvenilirlik ve belirtilen endikasyonu kantlayan bitkisel ilalar da kapsayan tm tbbi rnlerin ruhsatlandrlmasyla ilgili Tbbi Farmastik rnler Ruhsatlandrma Ynetmelii hazrlanarak 2/3/1995 tarih ve 22218 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Bu ynetmelik uyarnca;
165
-Aktar dkkanlarnn belirli bitkileri tedaviye ynelik herhangi bir endikasyonla satn yapmama kouluyla l Salk Mdrlkleri tarafndan almalarna izin verilmektedir. Bitkisel rnler; 1. nsan salyla ilgili herhangi bir risk potansiyeli bulunmayan bitkilerden hazrlanan rnler, etiketlerinde tedaviye ynelik herhangi bir endikasyon belirtmeme kouluyla gda kanunlarna gre satlabilecektir. 2. Herhangi bir farmastik formda (tablet, kapsl vb.) sunulan bitkisel rnler, konvansiyonel tbbi rnlerde olduu gibi tm gereksinimleri kapsayan dosya hazrlamak suretiyle Salk Bakanl tarafndan ruhsatlandrlacaktr. 3. Etiketlerinde tedavi ile ilgili endikasyon ieren aylara, Salk Bakanl tarafndan kantitatif bileimi, spesifikasyonlar, kalite kontrol metotlar, retim metodu ve rnek bir numuneyi kapsayan snrl bir dokmantasyonu sunmak suretiyle izin verilecektir. Bitkisel ilalar uygun kalite kontrol artlarn yerine getirmekte ancak bitkisel ilalarda aktif madde/leri oluturan bitkisel drog veya drog preparatlar terkiplerinde ok sayda bileiin bulunmas nedeniyle etkinlikle ilgili klinik alma koullarn salayamadklarndan Salk Bakanl bitkisel ilalara izin vermiyordu. zetle, ilgili ynetmelik uyarnca, tedaviye ynelik veya genel sal koruyucu zellii bulunan tm farmastik rnler ila olarak snflandrlmakta ve ruhsatlandrlmalarnda da ilalardan istenen gereksinimlerin hepsini yerine getirmeleri istenmekteydi. Gda kanunlarna gre, trke etiketlerinde tedaviyle ilgili bir endikasyon bulunmamak koulu ve Tarm ve Kyileri Bakanlnn... say ve tarihli... karar ile gda olarak ithaline izin verilmitir ibaresiyle ounlukla eczane dnda, ilgisiz kiilerce pazarlanmaktayd. lkemizde bu srete fonksiyonel gdalar ve belirli bir farmastik formda hazrlanan tbbi mstahzarlar (bitkisel ila, gda destekleyici farmastikler ve nutrastikler) birlikte deerlendirilmeye balamtr. Bitkisel rnlere artan ilgi ve uluslararas ticaretle ortaya kan taleple, halk saln korumakla da sorumlu olan Salk Bakanl, pazar artan ve yasal dzenlemesi olmayan bitkisel drog veya drog preparatlar ieren nutrastikler, kozmestikler, tbbi malzemeler ve Avrupada ara rn olarak gruplandrlan preparatlarn izin ve kontrolleri amacyla 25/11/1999da Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren Tb166
bi Farmastik rnler Ruhsatlandrma Ynetmeliinin ilgili maddesine gre Deiiklik Yaplmasna Dair Ynetmelik hazrlamtr. Bu ynetmelik kapsamnda, aada sralanan rnlerin imal, ithal ve pazarlanmasna Salk Bakanl tarafndan izin verilmeye balanmtr, uygulama halen devam etmektedir. Daha nce konvansiyonel ilalarla ayn artlar salamas istenen ancak klinik alma koullarn salayamayan geleneksel kullanma dayal hazrlanm standardize ekstre/ler veya standardize bitkisel drog/lar ay veya herhangi bir farmastik formda ieren rnler Bitkisel ilalar Herhangi bir farmastik formda (tablet, draje, kapsl vb.) hazrlanan, hastalklarn tan, tedavi ve nlenmesinde spesifik ve selektif kullanma ynelik olmayan, vcudun gnlk ihtiyacna gre formle edilmi, gnlk kullanma dozlar belirlenmi vitaminler, mineraller, amino asitler, bitkisel ekstreler ve/veya biyolojik kaynaklardan elde edilen dier biyoaktif bileikler rnein salg bezlerinin ekstreleri DHEA, melatonin vb. ieren rnler Genel Sal ve Beslenmeyi Destekleyici rnler Belirli bir farmastik formda ve ambalajda hazrlanan, tbbi bir amaca ynelik ve besinlerdeki biyoaktif bileikleri ieren rnler Nutrastikler 08/04/1994 tarihli Kozmetik Ynetmelii kapsamnda olmayan ve tbbi amaca ynelik kozmetikler Kozmestikler eitli tbbi malzemeler Ara rnler Bu amala la Ruhsatlandrma Bilimsel Danma Komisyonuna bal, farmakognost, birer farmakolog, toksikolog, teknolog ve klinisyenden oluan ayr alt komisyon kurulmutur. Komisyon Aralk 1999da, 25/11/1999 tarihli ynetmelik kapsamndaki rnlerin ruhsatlandrma temel prensipleri ve bavuru bilgi ve belgelerini belirleyerek almalarna balamtr. Bylece bitkisel ilalar, lkemizde Basitletirilmi Dosya ile ruhsatlandrlmaya balamtr. Ayn ynetmelik uyarnca verilen izinler be yl geerli olup, pazarlama izni alan kii ve firmalar, piyasaya verilmesini izleyen 5 yl boyunca rnlerini gvenilirlii ynnden izlemek ve alnan sonular dzenli aralklarla (6 ayda bir) Salk Bakanlna bildirmek zorundadr, yani farmakovijilans da uygulanmaya balamtr. Bu sonular bildirmeyen firmalarn ayn rn/lerinin sat izninin yenilenmemesi ve/veya iptal edilmesi ya da rnlerin piyasadan geri ekilmesi sz konusudur. Bu rnlerin sadece eczanelerde satlmas, ambalajlara sadece eczanelerde satlr ibaresinin yazlmas belirlenmitir. O yllarda ynetmelik kapsamndaki rnlerin reetesiz satlan ilalarla kartrlmamas iin hem ynetmelik hem de ilgili komisyon iin kullanlmaya balanm Ara
167
rn ismi halen devam etmektedir. Ancak, 6/10/2010 tarih ve 27721 sayl Resmi Gazetede Geleneksel Bitkisel Tbbi rnler Ynetmelii yaymlanmtr. Bu ynetmelik, 14/5/1928 tarihli ve 1262 sayl speniyari ve Tbbi Mstahzarlar Kanununa, 7/5/1987 tarihli ve 3359 sayl Salk Hizmetleri Temel Kanununun nc maddesinin birinci fkrasnn (k) bendi ile 13/12/1983 tarihli ve 181 sayl Salk Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamenin 43. maddesine dayanlarak ve Avrupa Birliinin 2001/83/EC sayl beeri tbbi rnler hakkndaki direktifine ve 2004/24/EC sayl dzenlemesine paralel olarak hazrlanmtr. Bu ynetmelik; nsan saln koruyucu ve tedavi edici etkileri olan ve geleneksel bitkisel tbbi rnlerin endstriyel retimi veya ithaliyle ilgili bavurularn deerlendirilmesi, gerekli ruhsatlarn verilmesi ile bunlar iin ruhsat bavurusunda bulunan ve/ veya ruhsat verilmi olan gerek ve tzel kiileri kapsamaktadr. Vitamin ve minerallerin bitkisel etkin muhteviyata yardmc olmalar nedeniyle, bitkisel tbbi rnlerin bileiminde yer alan ve iddia edilen belirli endikasyona uyumlu vitamin ve mineral katkl bitkisel tbbi rnler bu ynetmelik kapsamnda deerlendirilir. Takviye edici gdalar ve bitkisel ierikli kozmetik rnler bu ynetmelik kapsam dndadr. Ancak, bu rnlerin endikasyon bildirerek piyasaya arz ve tantmnn yapldnn tespiti halinde ynetmeliin idari yaptrm ile ilgili hkmleri bu rnler hakknda da uygulanr. neriler lkemizde bitkisel ilalarla ilgili yasal dzenlemelere 1985de aktarlarda bitkisel droglarn zehirli olanlarnn satnn yasaklanmasna ve kontrollerin Salk Bakanl tarafndan yaplmasna ait ynetmelik dzenlemesiyle balanmtr. 1978de Almanyada beeri ilalarn deerlendirilmesi amacyla oluturulan Klinik Danma Gruplar (Bitkisel ilalar ile Komisyon E ilgilidir.) uygulamas, 1990da lkemizde Salk Bakanl tarafndan ayn ekilde uygulanmaya balamtr. Bitkisel ilalarla ilgili Klinik Danma Grubu tarafndan bitkisel ila ve bitkisel ekstre ihtiva eden farmastiklerin ruhsat bavurular dzenli bir ekilde incelenmitir. Ancak bu uygulama 1992ye kadar devam edebilmitir. 25/11/1999da Salk Bakanl tarafndan hazrlanan ve Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren Tbbi Farmastik rnler Ruhsatlandrma Ynetmeliinin
168
ilgili maddesine gre Deiiklik Yaplmasna Dair Ynetmelik kapsamnda bitkisel ila bavurular tekrar Salk Bakanl tarafndan deerlendirilmeye balanmtr, halen bu uygulama devam etmektedir. Gelien srele ynetmelik kapsamndaki baz rnlerle ilgili yeni dzenlemeler yaplmtr. Bunlardan ara rn snfnda mtalaa edilenler 17/1/2002 tarihinde 24663 sayl Resmi Gazetede yaymlanan CE Uygunluk aretinin rne litirilmesine ve Kullanlmasna Dair Ynetmelik uyarnca Salk Bakanl tarafndan izin belgesi almaya balamtr. Ynetmelik kapsamndaki kozmestiklerin 24/3/2005 tarih ve 5324 sayl Resmi Gazetede yaymlanan Kozmetik Kanunu ve 12/10/2006 tarih 26317 sayl Resmi Gazetede yaymlanan Kozmetik Ynetmeliine gre incelenmesine balanmtr. 1999dan beri uygulanan ve kapsamna giren rnlerden bir grubun adyla bilinen (Ara rn Ynetmelii) ve rnlerin deerlendirilmesiyle grevli komisyon (Ara rn komisyonu) isimlerinin, belirtilen rnlerle ilgili farkl uygulamalarn balamas nedeniyle hem ynetmelik hem de isimlerde deiiklikler gerekmektedir. Son yllarda bitkisel ekstre ihtiva eden farmastiklerin kullanmlarnn artmas ve insan sal zerinde istenmeyen ciddi durumlara sebep olmalar nedeniyle, Genel Sal ve Beslenmeyi Destekleyici rnler ve Nutrastikler ile ilgili ruhsat bavurularnn Salk Bakanl tarafndan deerlendirilmesine ynelik ynetmelik dzenlemeleri zerinde allmaktadr. 2010da yrrle giren Geleneksel Bitkisel Tbbi rnler Ynetmelii ile, Geleneksel Bitkisel lalar ile ilgili izinlerde hazrlanacak olan Basitletirilmi Dosya ile izinlerin verilmesi ve piyasa kontrollerinin yaplmas mmkn hale gelmitir. lkemizde geleneksel kullanma dayanlarak retilen bitkisel ila bavurularnn Basitletirilmi Dosya sunumu ile yaplmas, gvenilirlik ve etkinlikleriyle ilgili bilgilerin yaymlanm literatrle kantlanmas, Trkiye ve Avrupa Birlii lkelerinde en az 15 yl, dnyada 30 yldan beri kullanldnn belgelenmesi sonucunda izinlerin verilmesi bu ynetmelik gereince uygulanmaya balamtr.
169
Ksaltmalar CTD DHEA DSHEA EC EEC EMEA EP ESCOP EU FDA GACP GCP GMP HMPC HMPWP ICDRA ICH OTC SPC SR TRIPS WHO
Common Technical Document Dihydroepiandrosteron Dietary Supplement Health and Education Acts European Community European Economic Community European Medicines Agency European Pharmacopoeia European Scientific Cooperative on Phytotherapy European Union Federal Drug Administration Good Agricultural and Collection Practice Good Clinical Practice Good Manufacturing Practice Committee on Herbal Medicinal Products Herbal Medicinal Products Working Party International Conference on Drug Regulatory Authorities International Conference on Harmaonization Over-the-Counter Drugs Summary of Product Characteristics Sustained Release Trade Related Intellectual Property Rights World Health Organization
Kaynaklar Barett M (Ed.), The Handbook of Clinically Tested Herbal Remedies, Vol. 1, The Haworth Herbal Press, B Blumenthal M (Ed.). The Complete German Commission E Monographs. Therapeutic Guide to Herbal Medicines, American Botanical Council, Austin, TX,1997. Busse W. The significance of quality for efficacy and safety of herbal medicinal products. Drug Inform J 2000; 34: 1523 Chang HM, But PPH (Eds.). Pharmacology and Applications of Chinese Materia Medica, Vols. I and II, World Scientific, Philadelphia, 2001. EMEA. Guideline on Specifications: Test Procedures and Acceptance Criteria for Herbal Drugs,Herbal Drug Preparations and Herbal Medicinal Products/Traditional Herbal Medicinal Products, European Medicines Agency, London, Rev. 1, 2006. EMEA/CPMP/QWP/2820/00 and (EMEA/CVMP/815/00). Eudralex-The Rules Governing Medicinal Products in the European Union. http://ec.europa.eu/enterprise/pharmaceuticals/eudralex/index/htm Gaedcke F, Steinhoff B. Herbal medicinal products, Medpharm Scientific Publishers, CRC Press, Stuttgart, 2003. Guidelines for the Assessment of Herbal Medicines. Geneva, World Health Organization, 1991
170
(WHO/TRM/91.4). inghamton, NY, 2004. JSHM. Japanese Standards for Herbal Medicines, Yakuji Nippo, Tokyo,1993. Keller K, Legal Requirements for the use of phytopharmaceutical drugs in the Federal Republic of Germany, J Ethnopharmacology, 1991; 32: 225-229. Mosihuzzaman M, Choudhary MI, Protocols on Safety, Efficacy, Standardization and Documentation of Herbal Medicine, Pure Appl. Chem., 2008; 80: 21952230. Nadkarni KM, Indian Materia Medica, Popular Prakashan, Bombay,1976. Organization, Geneva, 2002. Organization, Geneva,1999. Sezik, E., Yeilada, E., V. Bitkisel la Hammaddeleri Toplants Bildiri Kitab, Sanem Matbaaclk, A.., Ankara, 1987 Talbott S.M. A Guide to Understanding Dietary Supplements, The Haworth Press, Inc., Binghamton, NY, 2003, pp. 1-47. Vlietinck A, Pieters L, Apers S, Legal Requirements for the quality of herbal substances and herbal preparations for the manufacturing of herbal medicinal products in the European Union, Planta Med. 2009; 75: 683-688. WHO Pharmaceuticals Newsletter, No. 1, World Health Organization Press, Geneva, 2009. WHO. WHO Monographs of Selected Medicinal Plants, Vol. 1, 2 World Health
171

Bitkilerle Tedavi Ve Koku

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bitkilerle Tedavi Ve Koku

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BTKLERLE TEDAV

2011 Merkezefendi Geleneksel Tp Dernei

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

TIBB BTKLER VE ETNOBOTANK ALIMALAR

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

HALK ARASINDA KULLANILAN TIBB BTKLERN DERLENMES

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

SVAS YRESNDE YEREL BTKLERDEN YAPILAN LALAR

Turhan Baytop, Trkiyede Bitkilerle Tedavi, stanbul, 1984, s. 7.

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

YEN LA GELTRME ALIMALARINDA TIBB BTKLER

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

ESK LALAR, YEN UYGULAMA ALANLARI

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Kuburnu yabani meyvelerin mineral element miktar (mg/kg) (S)

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

AROMATERAPNN FTOTERAPDE YER

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu

Bitkilerle Tedavi Sempozyumu