A..F.F.

Dner Sermaye i letmesi Yay nlar No:1

Stephen Gasiorowicz

kuantum fizii

Stephen Gasiorowicz Mitinesota Universitesi

kuantum fizi i

eviri: Prof. Dr.. Ayla elikel Redaksiyon: Yrd. Do. Dr. Hauash Gr
Ankara niv. Fen Fakltesi, Firk Mh. Blm

evirenin nsz
1970 lerin ilk y llarnda Ankara niversitesi Fizik Blm rencileri, Berkeley niversitesi'nde haz rlanm be ciltlik diziyi, o zamanki tm gretim yeleri ve yard mc larnn byk bir zveri ile t pk bas m n Trke'ye kazand rmalar sonucunda, blk prk ders notlanndan kurtulup dzeyli ve kendi iinde tutarl ders kitaplanna kavu mu lard . S. Gasiorowicz'in 1974 y l nda John Wiley & Sons yay nlar arasnda kan P4oie4 kitab , elden geldiince basit tutulmu matematiksel yap s ile lisans dzeyindeki bo luu doldurmak zere, o y llarn heyacam ile Trke'ye evrilmi , ancak telif creti denemedi inden uzun y llar teksir halinde kullan lmtr. lk bask s Ankara niversitesi Fen Fakltesi Dner Sermaye Yay rlan aras nda 1991 y l nda yap lan kitap , grenciyi ileri dzeydeki konular i lemeye haz rlama zelli i ile dier niversitelerde de kullan lmaya ba laynca 1995 y lnda ikinci ve imdi 2000 y lnda nc bask ya gereksinim do mustur. Soyut kavramlann en kolay ki inin ana dilinde zmsendi i gere i, geride kalan eyrek yzy lda yaynlanan pek ok de erli kitab n da Trke'ye kazand nlmasmn nemini ortaya koymaktad r. Fizik grencilerinin uzak olmayan bir gelecekte dnyada yay nlanan kitaplar Trke okuma olana na kavu malar dileiyle...

2~ve,.~

Ocak, 2000 Ankara

: .

> F>

K 1" L

7 Blm 1: Klasik Fii. in S n rlar Si yah oi . 51 mas :Wien ve Rayl ei dh eans yasal ar ; P1 arick ornUlU. Fotoel ek trik ol ay. Compt on olay . El ek t r on k 1 r na rra Bort:- atomu; postl at 1 ar denel sonular ; Kar 1 bul unma II ket Dal ga -Par ac k pr bi ft!ri .

27 331 bn 2: Dal da paketleri ve Kesinsizi. i k Ba . nt l ar Gaussi yen dalga pak et,i ; pak.et e'r in yay lmas . ; oru, n . z ;De Brodl le ba nt.1 s Kesi r sizl i k ba nt 1. ar ; r elek tr onun konumunun ;31 Ul mesi ; if t yar k deneyi Bohr at. ornundak i y r tingel er i ri gerek 1 1 i ' ; ener i -zaman k esi nr., 1 21 i k ba nt s Say sal kesti rirkler iin ba rit..1 lar n k ul laru 1 mas
Ekini: 3: Schrdinger Dalga Denk lerni : zgur parac k denk 1 emi Olas l k yorumu, Ak k or unumu. Bek 1 enen de er ler Momentum i lemcisi Beklenen de eri ri gerek I 1 i . Bir potansi yel iindeki parac r denklemi. BlU 4. 45

57 Dzforiksiyortlar ve Dzde erler Enerji bzde er denk 1 e ni . Kutu iinde parac k. zde er ve zronksiye.mlar;bzfonksi. yoniar n (Ii k .1 i ; a I nt pos ',t atlar ve a.. ll n katsay ar n n yorumu. Parite. Momentum zfonksi yonlar ; boyl and' r 3. 1 amaz durumlar ; katmerl ilik ve e - zarnanl l k zfonksiyonlar .

75 Miltim 54 Bir Boyutlu Potansiyeller Potansiyel basama ;yans ma ve gei katsay lar . Potansiyel k uyusu ve ba .1 dur unl ar Potansi yel engel i sizi p geme ; Souk yay n:: nce tabak al a.rdan s z p geme; alfa bozunumu. Mol ekili 1 er i n bi r boyutlu modeli ve deita fonksiyonu potansiyeli Kroni g
Penney modeli. Har moni k sal ngan. Blm Be. Dalga Mekani inin Genel Yap s

111 .

zfonksiyonlar ve a i m teoremi;vektr uzaylar 1 le benzeriik.izgisel i l emc 1 er ; her Itti t i 1.. l emci 1 er ; tamil k
k atmer 1 il 1 k cie is edebilen czlenebilirlerin tam k times' . Kes nsizli k ha r,t 1ar.Kuantumkuram n n klasik s n r

127 MI kim: 7: Kuant un Mekani. ind.e :t lentri Yntemleri lemciHarrnonik sal ngan problemi ; ar tt r ma ve eksi 1 t meI ler . Dalga fonksiyonunun ol as k leri ; bzdurum ve zde er. genlii olarak yorumu. ilernciler cinsinden bir sistemin zaman iindeki gel i imi ;Schrdi nger ve Hei senber d g6rUntil eri.
Pk.' 1 "M

Parac k Sisteffl erl

141

`; , 4N , r,,gerem WY!YiOri k ,::ir numu;kUtie merkezi hareketinin ayr lmas ;indirgenmis narac klar;yer de isti.rme alt nda baki m, i:`z 3.s . r- ',fh i ar ; nde Fe:r

311 . :;1

J 3o),11.3.z SchrLdinger Denklemt

155 merke7i 1 -1,, reke nin ayr lmas ;dYlnmeler alt nda de smezlikac sal momentumun ayT liria.s .Radyal denklem.U , . tu iin Fermi enerjisi. 1 f57 ;ve L.egend:-.e fenks yonlar . 179 davran ;btlytik r'ler iin davran zgUr parac k ; kt esel Bessel fonksiyonlar ; gelen ve gi den kresel dalgalar ; evre kaymal ar . Kare kuyu: ba l durumlar . derin dyal Derklem n z.di3, er prbiem n n

lCu

Ac151 310mentum in
ab seI yr,tem..41tt rma ve

eksiltme i lemcileri;

kuyular;kabuk yap s ;stirekli zlim er BlUm Hidrojen Atom 195

Radyal denklem n basitlestirilmesi.Kuantum say lar ;katmer iiiik,Dalga fonksiyonlar ve "y6rUngelerle ba int lar . IMIUm 13: Elektronalr n Elektrik Alanda Etkile mesi 209

Maxwell denklemierl.Elektronlar n vektr potansiyel ba las m .Biteviye bir ma netik alan iindeki elektronlar n denlem .Normal Zeeman olay .Biteviye bir ma netik alanda elektron hareketi.Kars l bulunma ilkesinin a klanmas . Ak kuantumianmasi.Bohm-Abaranov olay . 227 Bltim 14: Islem ciler,Matrisler ve Spin Harmonik sal ngan islemcilerinin matris gbster mii.1 a sal momentum i lemci s nin matris gsterim .Spin 1/2 matrisleri; spinrler.Bir . ma netik alan iindeki spinin presesyonu. Parama netik rezonans. Boltim 15: A sal Momentumlar n Toplanmas momentum durumlar .
Ekler A: Fourier Tmlemi ve Dei ta Fonksyoniar B: islemeiler Not:Kitab n kalan blmleri ikinci cilt olarak basilacaktir, 243 .Spin ;tekli ve l fonksiyonlar iki spin 1/2 nin toplam ybrUnge a sal momentum toplam .D arlama ilkesi ve a sal

Blm 1 KLASIK FfZI IN SINIRLARI

Ondokuzuncn yzy l n sonlar ve yirminci yzy l n ba lar fizikte bir bunal ma tan k oldu.Bir dizi deneysel sonu klasik fizik ile ba da mas tamam yla olanaks z kavramlar gerektiriyordu.Sonunda,kkl varsay mlar ve parlak deneyierin biiyilleyici etkile imiyle bu kavramlar !' geli mesi Kuantum kuram na yol at l .Bu blmdeki amac m z,szn etti imiz bunal m n nedenlerini anlatmak ve sonradan anla lan nemlerin.i gznnde tutarak,bu yeni kavramlar sergilemektir.Tarihsel s ra bak m ndan do ru olmamakla birlikte,sergilememiz kuantum knram na gei i okur iin daha az gisemli yapacaktir.la nimin parac k zelikleri,maddenin dalga zelikleri ve fiziksel niceliklerin kuantumlanmas gibi yeni kavramlar inceleyece imiz a a daki olaylardan akacakt r. A. Siyah Cisim I mas Sir cismin, s t ld g nda ma yapt grlr.Denge halinde,yay nlanan k il frekanslar n n btn spektrumunu kaplar; spektrumsal da l m hem frekansa ya da eadeger olarak n Birim zamanda birim yzeyden yay nlanan dalgaboyuna,hem de s cakl a ba l d r.

.2 dalgaboyundaki enerji olarak l yay nlama gc denen bir E( k,T) niceli i tan mlanabilir. >' dalgaboyundaki gelen ln mdaa ciamin so urdu u kesir de,A maiiiyrganl olarak tan s lan r.Is l. ma alan ndaki kuramsal ara t rma 1859'da Kirehhoff'un al mas yla ba lad .Kirchhoff verilen bir

71 iin,E yay nlama gcnn A sogurganl g na oran n n tm

cisimler iin ayn oldu unu gsterdi.K rchhoff yay nlayac ve so urucu olarak paralel iki levha gznne ald ;ve denge ko ulundan,yay nlanan enerjinin sokurulan enerjiye e it oldu unu (her her iki levha iin

71 iin),dolay sxyla da E/A oranlar n n

ayn olmas gerekti ini gsterdi.Bundan k sa bir sre

, Kuantum kuram n n geli iminin ilgin bir yks,M.Jammer,The Conce tual Development of Quantum Mechanics, McGraw-Hill, New York, 19 'da bulunabilir.

Kuantum Fiziki

sonra da,bir siyah cisim icin,B ( ->t, T) fonksiyonunun evrensel bir fonksiyon oldu unu gzledi; siyah cisim , stne d en tm n m tamamen so uran(yani A = 1) bir yzey olarak tan mlan r. Bu fonksiyonu inceleyebilmek iin olabilecek en iyi siyah cisim n m kayna n elde etmek zorunludur.Bu sorunun k lg n bir zm bir T s cakl na kadar s t lm kapal bir hacimdaki kk bir delikten kan n m dikkate almakt r.Kovnkun i yzeyinin przleri gnnze al nd nda,deli e d en herhangi bir nim n yeniden ortaya kma ans OlMad n kt r.Bylece delikle gsterimlenen yzey hemen hemen bir "tam sogurucu"dur ve sonu olarak bu delikten gelen n n gerekten "siyah cisim n m "d r.Deli in yeterince kk olmas ko uluyla,bu n n kovu un duvarlar na d en n n kadar olacaktir.Bundan dolay ,nce duvarlar T s cakl nda olan bir kovu un iindeki I inin da l m n anlamam z zorunludur. Kirchhoff termodinami in ikinci yasas uyar nca kovuk iindeki n m n, ak n n gne ba l .olmaysca n gsterdi.Ayr ca n m n kovuklarda her daIgaboyu iin ayn olaca n gsterdi. celer kullan larak gsterilebilir.Bu bag nt , 4 E(,T) C dir.Enerji yo unlu u kuramsal ilgiye konu olan bir niceliktir ve daha iyi anla labilmesi,1$94 de genel d ncelerden hareket ederek 3 ,enerji yo unlu unun
t (? ,

tekdiaze yani her noktada ayn nlaca n ;ve bunlar n tmnn,ayn s cakl ktaki 2 Yay nlama gcnn ko-

vuk iindeki ta( ,N ,T) enerji yo unlu una ba l oldu u,basit geometrik d n-

tt( >_ ,T)

T) = ?t -5 f (

(1-2)

biiminde olaca n gsteren kien'nin al malar ile mmkn olmu tur.Buradaf hol bir tek degi kenin bilinmeyen bir fonksiyonudur,Daha elveri li oldu undan, yerine f ekans n fonksiyonu olan 14( ),T) enerji yo unlu u kullan l rsa,

,T) = uP,T

c ek) )) 2-

v. ( -N , T )

(1-3)

Bu konulara birok modern fizik ve istatistik fizik ders kitab nda yer verilmi tir.Knynalq_ar bu blmn sonunda bulunmaktad r. 3 w . en adyabatik olarak bzlen kusursuz yans t c kresel bir kavu u gznne ald . fonksiyonu olarak,enerjinin yeniden da l m yans madaki Doppler kaymas n n sonucu nlmal yd .Bak. F.K. Hichtmyer,E.H.Kennard and J.N. Cooper,Introduction to Modern Physice, McGraw-Bill,New York,1969, Blm V .

Klasik Fizi in S n rlar 3 T= 1449 K x T= 16/prK o 2. - T 425-9 K

XT
7 T 'nin evrensel

ek.1-1. Denk.l-2'nin denel dokrulamas '.'1.1( a,T)/T 5 bir fonksiyonu olarak verir. olmas gere inden,Wien yasas 'U( 1) . 11 ) = 9 3 4)

(1-4)

biimini al r.Deneyle do rulanan bu yasan n ( ek.1-1) sonular iki tanedir: 1. Siyah eisimu n m n nherhangi bir s cakl ktaki pektrumsal dakil mi verilirse,ba ka herhangi bir s cakl ktaki da l m yukardaki ifade yard m yla bulunabilir. 2. f (x) ya de e de er alarak g(z) --fonksiyonunun herhangi bir x > 0 de eri iin bir maksimumu varsa,enerji yo unlu u ve dolay s yla yay nlama giiefinn maksimum oldukuman dalgaboym

;1/4

mak - T

(1 75)

biimindedir,burada b evrensel bir sabittir. Wien, g(N)/T) 'nin biimini ngrmek iin,art k tarihilerden ba kas n ilgilendirmeyen bir model kulland .Buldn u biim

-0/T
g( 1)/T) = Ce

(1-6)

idi,ve ok dikkate de er elarak.iki ayarla abilir parametresi olan bu biim yksek frekans(alak dalgaboyu) verilerine ok iyi uyuyordu.Ancak bn forml

4 Knantum Fizigi

Jr.PlanCl<
Ra s1ei iii -Jear S

mAm

7g000 30,000

sopio sa000

arii^dee

$
(e)

..r.ZA 'rt4en (b)

abo l.

ek.1-2. (a) e itli s cakl klardaki bir siyah cismin s d g gficn diag l m . 0 (b) 1600 K 'deki verilerin,Planek ve Rayleigh-Jeans formiilleri ile kAr la t r lmas .

klasik fizi in baz ok genel kavramlar ile uys muyordn.1900 y l nda Rayleigh, 871 s>2
a.k(

)),T) C

kT

(1-7)

-16 sonucunu kard .Burada k = 1,38 x 10 erg/derece Boltzmann sabiti ve 0 c= 3.00 x 10 cm/sn k h z d r.Formilln kar lmas nda kullan lan doyanaklar unlard : (I) Enerji e l filSfimnn klasik yasas ; buna gre, dengede bulunan szkonusu dinamik sistem iin serbestlik derecesi ba na ortalama enerji kT dir 4 , ve (2) Bir kovuga hapsedilmi (N), -) +eh) ) frekans aral g ndaki elektromagnetik n. mtn kip say s n n (yani serbestlik dereceleri say s n n) hesaplanmas

' E bl m yasas serbestlik derecesi ba na enerjinin kT/2 olacagial ngrr. Bir sal ngan iin-ki elektromagnetik alan n le'ipleri. basit harmonik sal nganlard r-kinetik enerjiden gelen kT/2 katk s na,ayn byklkte bir potansiyel enerji katk s e lik eder ve sonu kT olur.

Bu sonu bize yine gerekecek ve Bol. 23'te lkaracag z.Kip say s dr,ve enine elektronagnetik dalgalar n iki boyutlu harmonik sal ngana kar l k gelmesi nedeni ile,hu say fazladan bir 2 arpan ile arp lir.

.12.

Klasik Fizi in .S n rlar

(17) Rayleigh-Jeans yasas (yasan n lkar lmas nda, Jeans'in katk s azd r) yksek frekanslarda deneye uymaz,fakat alak frekanslardaki denel e riler ( ek.1-2) ile uyu ur; Wien forml ise yksek frekanSlarda iyi al maktad r. Rayleigh-Jeans yasas ,ngord toplam enerji yo unlu unun(tm frekansIar zerinden

tmlenen

) sonsuz olmas ndan dolay ,genel anlamda do ru de ildir.

I900'de Max Planek,yksek frekans Wien forml ile alak frekans Rayleigh-Jeans yasas n n aras n zekice doldnrarak,bir forml buldu.Du forml
),T) 8n3h
1)3

(1-8)

k,)/kT

dir,burada h Planck sabiti ayarlanabilir bir parametredir,say sal de eri. h = 6.63 x 10 -27 erg sn olarak bulunmu tur.% yasa, -)
-

0 oldu unda Rayleigh

Jeans yasas yl a yakla r; ve frekans byk iken,ya da daha do rusu, h ) kT h.)/Vr lt(),T)
8

oldu u zaman 8-nh c3 ,)3 e-~ (1

) -I

C3

(1-9)

biimine indirgenir.Planck' n (1-8) formln,kip say s bunu (1-7)'den,enerji yo unlu unu kT 'ye blerek elde ederiz] ile,serbestlik derecesi ba na ortalama enerji olarak yorumlanabilen ba ka bir arpan n arp m biiminde,
V
111)

C
o

hs.,/kT

8 TINiZ

kT

/ -- 7 44!"kT

),) kT

(1-lo)

olarak yeniden yazal m.Bbylece,frekanslar n kT/h ife kar la t r ld nda kk c mad klar zaman klasik e bIdadm yasas n n de i ti ini grrz.E bl m yasas n.daki bu de i im,kiplerin frekansiar na ba l bir ortalama enerjisi oldu unu,ve yksek frekans kiplerinin ortalama enerjisinin ok kk oldu unu gsterir.% etkin kesilir Rayleigh-Jeans yo unluk formlndeki gl ortadan kald r m: birim bac ml hir.kov ktaki toplam enerji art k sonsuz de ildir,ve

U(T)
8 h
c3

J e c ,)
(kT)r h /J

k."1"

--

1
i<T)

4 T Sirk

e
x

(1-11)

4 (Jr
o

e x 1

Kuantum Fizi i 6

buluruz.Bu tmlev hesaplanabil r,

ve sonu olarak birim hacim ba na. toplam

n n enerjisinin,Stafan-Boltzmann ifadesi olan

U(T) =

(1-12)
de kart lm t r

:elde edilir;burada a =. 7,56 ''10 -15 er /cm 3 derece 4 ' dir.Bu sonu,ba taki sa- y sal sabit d nda termodinamik usiamlama ile ok nceden

As l e bl m yasas ndan uzakla ma hi beklenmedik bir ey de ildi.Bunun bir sonucu z s lar n Dlung-Petit yasaslyd .Tm katilar iia,atom(ya da molekl)a rl klar ile z s lar n arp m n n sabit oldu unu deyimleyen bu yasa ile ? uyu mazl klar n gzlenhiesi 1872 y l na kadar uzan yordu. Bu uyu mazl klar z 8 s n n alak s cakl klarda azald n gsteriyordu. Formlnn bu kesin ba ar s Planekt ,onun 'kayna n ara t rmaya yneliti;. ve iki ay iinde,elektromagnetik alan n her bikipine karg l k gelen e-

nerjinin(kT ortalama de eri ile) srekli olarak de il,bunun yerine bir

en

kk enerji kuantumunnn tam katlar olaraludejigti i i varsayaraa,formBll karabilece ini buldu.Bu ko ullar alt nda,T s cakl nda dengede olan bir

- sistem iin,
F -

kT
(1 - 13)

P(E) E

e- E/kT

Boltzmann olas l k da l m kullan larak,her bir kipe kar l k gelen ortalama enerjinin hesab ., E =

Z E (E)
E

-nE./kT

nE., e

-rteikT e
O

M1

3 _x

ece-

e Z e

= n1.0

clY

1 47

TT4 ---

15

E bl m yasas nare N sal ngan1 . 1 ,bir toplulu un (a:ralar nda esnekkuvvetler olan atomla n olueturdukUbi rgii bu iekilde da'*iniilliir) enerjisi 3NkT dir; kat igindeki:.sal r ganlar,kaPall bir ortaudaki n wgibi iki boyutlu de il boyutlu oldu undan 3 arpan vard r.Bir moln z s s ise,T'ye gre t. rev al n p N = N Avagadro say s n n konulmas yla elde edilir.Bbylece C, =3No k = 3R o?ur,burada R = 8,28 x 10 7 er derece 'dir,

z s lar,Blm 20'de k saca tart lacakt r

Kl
,

Klasik Fizigin S n rlar

enx
X.
fl O

e -11
Cr

' x

-x

( 1-1 4 )

sonucunu veri .Bu sonu,

E = ha
Planck kavuk duvarlar ndaki atomlarin.bilinmeyen bir nedenle', Einstein eiekttamanetil gsj n m n
lulu u gibi davrand n ortaya koydu.
(11

(1-15)

zde lemesini yapmak ve kip say s n de i tirmemek ko uluyla (1-10) ile nyn ur.
= 1,2,3,...)

enerjili "kuantumlar" halinde ma yapt sav n ne srd.Bir ka y l sonra 9

iiliener'i J l(u"t"n"r""bir"E Planck' n say n n tutarill g da byle-

ce sa land . Kuantum bas na ta nan enerji son derece kktr.Optik blgedeki l f k, reeg 21= 6000 A iin,
in) = h

6.63 x 10-27x 3.00 x 10

6 x lo -5

10

3.3 x 10

-12 erg

dir.Buna gre,100 watt'llk bir kaynag n yay nlad bu dalgaboyundaki k kuan-, tumlar n n say s

N=

IDO x 10 7

3.3 x 10

-12

x 10

20

knantum/sn

d r.Bu kadar ok say da kuantum bulundu undan, n parac k do as n do rudan

do ruya gremeyi imizin a lacak bir yan olmasa gerekir ; makroskopik boyutlarda klasik optikten bir sapman n beklenemiyece ini grecc is.Yine de,Planck' n kendi formlne verdi i anlam,bizim n m konusundaki gr lerimizi kknden de i tiriyor. B. Fatoelektrik Olay Planck forml ne kadar ba ar l olduysa,bunun sonucu olan n m n kuantumlu do as n anlamak da o kadar zor oldu.% kavram n benimsenmesine nemli bir katk Albert Einstein' n al mas ndan geldi ; Einstein 1905'de,grnr ve ;or.-

Verilen bir frekans nde istenen her tam say kadar kuantum bulunabilir,dolay s yla n = 0,1,2,3,..... olmak zere enerji nb ) de erlerini alabilir.

Knantum Fizigi

tesi

k ile ayd nlat lan metallerde gzlenen baz de i ik zelikieri a k-

lamak iin, n kuantumln do as kavram n kulland . Fotoelektrik olay n ,1887'de Ilertz bulgulad .liertz,elektromagnetik dalgalar konusundaki nl deneyleri ile u ra rken,ikincil devredeki k v lc m araliginin ular birincil devredeki k v leimdan gelen mortesi

I kla perdelen-

di i zaman,ikincil devredeki indiiklenmi k v le min uzunlu unun k sald n buldu.11ertzlin gzlemleri byk ilgi ekti ve yap lan ba ka deneyler ile g daki gerekler ortaya kar ld : 1. Parlatilm s metal levhalar nland g nda elektron yayinlarlar 10 ;

pozitif iyon yay nlamazlar. 2. Levhalar r -elektron Yay nlayip yay nlamamalar n dalgaboyuna

ba lid r.Genel olarak metalden Metale de i en bir e ik de eri vard r: Yaln z, frekans verilen e ik frekansindatibyk olan k bir fotoelektrik ak m do-

urur.
3. l d r. 4. Fotoelektronlar r enerjileri k kayna n n ye inli inden ba ms zAk m olu uyorsa,onun bykl k kayna n n ye inli i ile oranti.-

d r,fakat gelen n frekans na izgisel olarak ba l d r. Fotoelektrik olay klasik elektromagnetik kuram erevesinde anla labilmel dir: nk metallerde elektronlar n bulundu u nilinir,ve bunlar n n n sogurnrak ivmelenece i diisndlebilir.Bununla birlikte,olay n frekans ba ml l bu ereve iinde anlas lamaz.Bir elektromagnetik dalgan n ta d enerji, kayna !) ye inli i ile orant l d r ve frekans n enerji ile hibir ilgisi yoktur.Bundan ba ka,olay n klasik bir a klamas ,tek tek fotoelektronlarda toplanan enerji yo unla malar n kapsamal d r.Ayr ca da bu a klamada,hu yo unlasmalar nedeni ile,yeginlik azald ka gecikme artmak zere, n w n geli i ile elektronun ayr l l aras nda bir zaman gecikmesi bulunmal d r.Gerekte ise byle bir gecikme,gelen I inin) ok d k ye inlikteyken bile gzlenmemistir: byle
-

bir gecikme varsa da,10

su'den daha byk de ildir. enerjisi kuantumlar-

Einstein, j n frekans olmak zere, in m h

dan olu an bir topluluk olarak dil iind.liir tek kuantum bir elektron taraf ndan yutulursa- yukarda szn etti imiz 10 -9 saniyelik st s n rdan daha k sa zaman alan bir sfirele-,elektronun enerjisi bir 111) miktar kadar artar.13u enerjinin bir k smi elektronn metaiden ay rmaya harcanacakt r.W

12 fonksiyonu

denen bu

enerji miktar n n metallen metale de i mesi beklenebilir,ancak elektron enerjisinden ba ms z olmal d r.Geri kalan enerji elektronun kinetik enerjisini saglar.Olay byle betimlendiginde,elektronun

v h za ile n

frekans

Bdyle oldu u

e/m blmii ile saptanmi tl.

Kla..ik Fizi in S n rlar

40 50 60

70 80 90 100 110 120

)c 90 43 sn-

ek.1-3 Metalden(lityum) kan elektron ak m n durdurmak iin gerekli geciktirici potansiyelin,ya da e de er olarak,elektron kinetik'enerjisinin,gelen n frekans na gre de i imini gsteren fotoelektrik olay verileri.Do runun e imi h/e 'dir. aras nda 1 2 ....
n"" v

ba nt s n n olmas beklenir.Bu forml,e ik etkisini ve -elektronun kinetik enerjisi ile,frekans aras ndaki izgisel bag ntly kapsar.Ak na ile kaynak yeginli i aras ndaki orant da,foton denilegelen k kuantamlar na dayanarak anla labilir:

10

Kuantum Fizi i

Daha yedin bir k kayna daha ok foton yay nlar ve bunlar da daha ok elekt ron a a kar rlar. Kapsaml deneyler yapan Hillikan,Einstein'in formlnn do rulu una kana . ( ek.1-3).Hillikan deneyleri ve daha nceki deneyler u gere i gsterdi: lad

I k bazen bir paraelklar toplulu u gibi davran r ve bu "parae klar" bireysel olarak davran gsterebilirler.Bilyie olunca,tek bir fotnnun varl n d finebilme ve zeliklerini ara t rma olana do maktad r,Ba deneylerin bir yan rn ise metaller konusunda elde edilen bilgiler oldu.k.nin birka elektron volt(1 eV = ,6 x 10-12 erg) basama nda oldu u ve bunun metallerin teki zelikleri ile uygunluk sa lad bulundu.

C. Compton Olay I n m n parac k do as : konusunda en dolays z kan t veren deney Compton olay denilen deneydir.Compton verilen bir dalgaboyundaki n m n(X- nlarl blgesinde),hir metal yapraktangeirildi inde,klasik n n kuram yla ba da mayan bir ekilde sa ld ni bulgulad .Klasik kurama gre olay n i leyi i,gelen n mla zorunlu sal n ma geen elektronun yeniden I inin yapmasidir ; ve bu yi ,bir Fl a s nda,gelen n m n dalgaboyuna ba l olmayan ve (1 + CO2 o) gibi de i en bir ye inlik gzlenmesini iingrr.Compton verilen bir a dan sa lan n m n iki bile eni oldu unu buldu: Bunlardan birinin dalgaboyu gelen i inim nki ile avn ,brnn dalgaboyu gelen n m n dalgaboyuna gre a ya ba l bir miktar kadar kaym t r( ek.1.4).Compton,gelen nim 11 -.) enerjili fotonlar n bir demeti olarak ald ; ve sa lan n m n "de i mi " bile enini,tek tek fetonlar n tek tek elektronlarla esnek sa lma yapt n d nerek a klayabildi.Eenek bir arp mada enerji gibi momentum da korunmal d r ve dolay s yla nce foton iin bir momentum tan mlanmal d r.Creli parac k kinemati ine benzeterek, = h // c ( 1-1 7)
2

oldu unu kan tlayal m.Bu de er,enerji ve momentum aras ndaki greli ba ntidan kar: E

[<, 2 ) 1 4z

( T

c
2

(1-18)

Burada rn. parac n durgun ktlesidir.Bu momentumdaki h z

ag pc

v =

dp -

C - ( n,,,,;c 412 + ? c al1/ 1

(1-19)
-

jl r.Fotonun h z her zaman G oldu una gre e fotonun durgun ktlesi' s f r olma 11d r. Bylece (1.18) ha nt s

= l e

Klasik Fizigin S n rlar 11

J,

2.
o ek.1-4. Karbondan seilen n m n spektrumu.Solda 0,7078 A 'de de i memi izgi ve sa da 0,7314 0 'de kaym izgi grlvor.ilki l ilk gelen n m n dalgaboyudur.

verir,ve burada E = h

konuldu unda,(1-17) elde edilir.(120) ba ntis ,bir elektromagnetik dalgan n enerji ve momentumunun incelenmesinden de kar labilir,aneak buradaki benze in tart mas daha basittir. imdi ilk momentumu ; olan bir fotonun,durgun bir elektron zerine geldi- elektron P momentugini d bnelim.arp madan sonra,Potonun momentumu mu ile geri teper.Momentumun korunumu( ek.1-5),

p =
verir,buradan da P2 = (P - P')2 kar.Enerji korunamu ise, -.2
p +

(1-21)

.2

- 2P

(1-22)

+
v.,+ck +

nNC" ,

NN)'

F l

INN2

P 221 412

(1- 2 3

oldu unu gsterir,burada m elektMonun durgun ktlesidir.Bylece,

kNY 1,

iy,c 2- Yr

)- )1
h r

2n.kc 2 (kN)h,) + n I c 4

olur.te yandan (1-22),

1,2 =

2
c i

2 t

cos (,)

biiminde yeniden yaz labilir.Bu ise,

12

Kuantum Fiziki

S a s tan fo'E on

G a ten ok or,

Gerike>en

ek.1-5 Compton olay n n kinemati i.

p2 c2 = (in) -h)>' ) 2 + 2(h ))(b4' )(1-cos 0)

demektir;burada 0,fotonun sa lma a s d r.BOylece

(1-24)

( -coso) = rn c'
veya e de er olarak, -

- N)')

h (1- cos 0) c

(1-25)

elde edilir.De i mi bile enin lmleri yukardaki ngr , ile ok iyi uyu ur. De i memi izginin atomun btiinnden sa larak olu tu u san l r.nk bir atom elektrondan binlerce kez daha ktleli oldu undan, m yerine atom ktlesini koyacak olursak dalgaboyundaki kayma ok kfigk olocakt r.Uzunluk boyutunda olar k/frac niceli ine elektronun Compton dalgaboyu denir ve bykl h
mc

2.4 x 10

-10

em

(1-26)

dir4lektronun geri tepmesi de llmii ve karara ile uy tuku grlm tr.Bundan ba ka, kan foton ve geri tepen elektronun e zam a nl olarak ortaya kt
da,yksek zaman zme gl

d ijade deneylerle - belirlenmi tir.byleyse ar-

p man n baya "bilardo topu" tipinde bir arp ma olarak yorumlanmas nda,yani fotonun parac k gibi davran konusunda herhangi bir phe yoktur.Ancak n n dalga zelikleri de gsterdi inden,ve k r n m ve giri im olu turdu undan baz kavramsal glklerin kmas n beklemeliyiz.Gerekten var olan bu glkleri blmn sonunda tart eca s.

Klasik Fizi in S n rlar 13 D. Elektron K r n m Optikteki FerMat ilkesi ile mekanikteki en az eylem ilkesi aras ndaki ben.

ze imden yola kan De Broglie,1923'de u say ne srd : ,I n m n dalga-parac k ikili do as n n kar l olarak maddenin de bir parac k-dalga - ikili do as bulunmal d r.Buna gre belli ko ullar alt nda parac klar dalga zelli i ta mal d r. De Broglie paraelga ba lanan dalgahoyu iin u ifadeyi ne siirdii: 11 h

'P

( 1 - 2 "7 )

Burada h Blanck sahiti,ve ? parac g n momentumudnr.De Broglie'nin al mas byk ilgi grd ,ve bir ok kimse elektron k r n m n gzleyerek,formln do rulanabilece ini ne srd. Bu olay n denel gzlemi,Dovisson ve Germer'in deneyleriyle oidu.Davisson ve Germer elektronlar n bir kristal yzeyinden aa lmas nda,belli dogrultalardaki sa lmalar n yeglendigini buldular. ekil 1-6,ne olup bitti inin basitle tirilmi bir grntsdr.Dnemsel bir yap dan dalgalar n sa lmas nda kom u sa lma"dzlemleri"nden gelen dalgalar aras nda,byklg (211/;\) 2 a sin 0 olarak verilen bir evre fark bulunur.Bu evre fark , n bir tamsay olmak zere, 21.1 n 'e e it oldugunda,yani 2 C sin 0 n iin,yap c giri im olu acakt r.(1-27) baglantle n n kurulmas ko uluyln,Davisson ve Germer'in gzledikleri giri im deseni yukardaki forml ile uygunluk saglayahilir.Bu dogrulama dalga mekani inin geli mesinde nemli bir ad m olu turmu tur. Parac k k r n m deneyleri o zamandan beri hidrojen ve helyum molekl demetleri ve yava ntronlarla yap lmaktad r.Ndtron k r n m zellikle kristal yap s n n incelenmesinde yararl d r.K r n m deneyleri iin gerekli enerji konusunda o belirtelim.Nikel kullanarak yap lan Davisson-Germer deneyinde a sabiti a = 2.15 A -8 6.6 x 10 -19 `idi.Bundan dolay 3t, 10 cm basama nda ve bunun sonucu f,.. hL/2s gr.cm/sn'dir.Bylece elektronlar iin kinetik enerji f /2na e = (6.6 x 10 -19 ) 2/ kabaca bir bilgi edinmek iin,kristal aral klar n n Angstrm basama nda oldu unu (1-28)

11

De Broglie ha nt a ,Blm 2'deki dalga tart mas ndan akla ok yatk n

bir sonu olarak kar. 12 De Broglie nerisinin do rulanmas n n tarihesi Jammer,The

Conceptual Development of Quantum Mechanics adl kitapta bulunabilir.

14 Kuantum Fizi i

fek.1-6. Elektron seilmesi geometrisinin ematik izimi.

(2 x 0.9 x 10-27 ) 25 2.5 x 10-

erg,ve ntronlar iin p2/2rr n =(nrke/roy, )x(elekt

ron enerjisi) :r2g (1/1840) x 2.5 x 10 -10 erg 55 1.3 x 10 -13 arg olur.Bu enerjiler, daha uygun olan elektron volt cinsinden yakla k olarak s ras yla 160 eV ve 0,08 eV Makroakobik blekte,parac klar n dalga grnm bizim onlar gzleme yeteneklerimizin d iuded r.10 cm/s h zla giden, 0,1 mm bykl iinde bir damlan n De Broglie dalgaboyu

,k =

6.6 x 10 -27A x 10 -5 -:= 1.6 x 10 -22 em idirProtonin "b-

ykl " 10-14 em kadar oldu una gre,boyutlar 10-4 cm'den nemli lde byk Olan bir nesnenin,dalga zeliklerini gzleyebilmenin bir yolu olmad a kt r.I nimin parac k zeliklerinde oldu u gibi t ikili grnmyaln zea,momentum ve boyutun arp m h basema nda oldu u zaman ortaya kar.Bu anlamda,klasik zelikleri belirleyen kkl dr.Knantom mekani inin yap s n n,bu durumu ok iyi be- , timledi ini grece iz. E. Bohr Atomu n4 . peraciklar n n ince levhalardan seilmesi konnsunda,1908'de Geiger ve Marsden'in yapt deneyler byk a sa lmas n n nemini gsterdi.Byk a sas lmasi,atomon Thomson modelinden bekleuenlerle hi uyo muyordu.Bu modele gre elektronlar,srekli bir art yk da l m n n iine gmlm lerdi.Rutherford verileri a klayan yeni bir model nerdi: Art ykn tm ve atomun hemen hemen tm

Klasik Fizi in S n rlar

13

kfitlesi,atomun boyutIar na gre kk olan bir blgede,yani atomun cekirdeginde 2 toplan yordu.bir 1/r kuvveti ile ekirde e dogru ekilen .elektronlar,ekirdek evresinde gezegensel yrngelerde dolanlyordu.Nodel her nekadar oC parac g aa lmasint nicel olarak a klad yaa da iki a lmaz glkle kar kar ya idi. Model elektrunlar iin periyodik bir hareket ngrdllgnden l atsralarirn n n spektrumlar nin nedenini a kl yam yordu.Spektrumlar beklenen harmonik yaply (titre en bir yay gibi) ta m yordu,bunun yerine 5 t. yap s n gsteriyordu,burada
ri ve

1 1 1/ )

(1-29)

ni tam say lard r.Ayr ca atomlara daya-

n kl yap kazand racak bir i leyi ten de yoksundu: Dairesel ya da eliptik bir yrngedeki elektron sabit ivme kazan r,ve elektromagnetik kurama gre,1 ma yapmal d r.Bylece do an sabit enerji Yiti i yznden,ok k sa bir zamanda (10 -" enbasamag nda),elektronlar n ekirdege gmlmesiyle atom kmelidir. Bu modelin nerilmesinden tam iki y l somra,1913'cle . Niels Bohr bir dizi postlat ileri srd.Bu postlatlar klasik fini e:kesin olarak uymamakla birlikte, spektrum yap s n a klad ve atomun dayan kl l konusundaki problemi ortadan ,.kald rd .Bobriun nerileri unlard : 1. Elektron-lar yalrrizca,belli yo-rzrgrl~e-dolmnnbilrrerr -bn-yrngelerde a sal momentum,
l /2 T1

'nin tam kat olmal d r,Yani,r yarlapl dairesel y-

rngeler iin elektron h z rr r =

nh 2. Tl

(1-30)

ile k s llanm t r,ve ayr ca bu yriingelerdeki elektronlar ivmelerine kar n ma yapmazlar.Bu elektronlar n kararl durumlarda olduklar sylenir. 2. Elektronlar izin verilen yrngelerin birinden brne kesikli gei ler yapabilirler ve enerjideki E-E' degi imi,

E - E

(1-31)

frekansl n n olarak ortaya kar.Ayr ca bir atom,elektronlar n daha yksek enerjili bir yrngeye geirterek, n m aogurabilir. Dairesel yrngelerle ilgileniyorsak,hidrojen,bir defa iyonla m helyum ve bunun gibi bir elektronlu atomlar iiu,bu postlatlar n sonular ok kolayca karilabilirNekirde in yk Ze , elektronunki -e ve yrngenin yar ap r

13

Eliptik yrngeler iin ok daha zengin bir yap ortaya kar.Blfim

12'de bunun stnde durulacakt r.

16

Kuanium Fizi i

ise,ekirde in ktlesini sonsuz alarak,Coulomb kuvvetini merkezka kuvvetle Ze r 2 mv r (1-32)

eklinde dengeleriz.bu,(1..30) ile birleatirilince

V=
2 TT

(1-33)
9 9

hn ve

r verir.Enerji ise, E =
1

4 n

n hz e 2 rn

(1-34)

mv

e
r

2 Tr e4 Z 2-rn
2 2 h n

( 1 -3 5 )

dir; ve 2.postlilat ile bemen,(1.29) genel biimine gtrfir( ek.l. 7). Bu niccliklerin byklkleri hakk nda bilgi edinmek iin bunlar n hesab na girmeden nce,yararl olacak baz yaz m biimleri ileri srocegiz.Kuantum mekanigindeki birok formiilde h'den ok h/2ng;i iikiir.lb nno iin

h:
2IT

- 1.0545 x 10-27 erg-sn

(1 - 36)
yerine v. a sal frekans n

tan mlar z.Enerji ifadelerinde basit olsun diye, kullanaca z.burada

CA.)

= 2 riN)

dr-Bylece (1.31)9

E - E olur.Benzer olarak,la n m kuantumu =*i.4 enerjisini ta r.Ayr ca "indirgenmi dalgaboyu" iin,

c
211

(1 40)
-

bag nt s nin tan mlanmas uygundur;bylece De broglie bag nt s l

(1-41)
oldu unu gsterir.

Klasik Fizigin S n rlar

17

1.0

ek.1-7. Bidroden atomunun Bohr atom modelinden kar lan spektrumo kuantum say lar n n varl eliptik yrngelarin incelenmesinden kor.Bnerji ditzeylerini birle tiren izgiler ba et atomik gei leri gsterimler.

Bohr'un a sal momentum kuantumlama ko ulu,

rn yr=nt (n=
verir.Ayr ca,
oC

(1-42)

_
iN

1
137.0388

(1 -43)

boyuteuz"ince yap sabitinin" ortaya at lmas da ok uygundur,ve bunu yakla k

18

Kuantum

z gi

olarak,1/17 alaeni;Az.13-.1 nicel;kler trfinden,sok bunlar:

daha basit ifadeler elde ederiz,

c
ve
E

n
1. n- C

Z ok
(Zd '
n2

(1-44) rnc (J-4 5)

Dikkat edikirne,uzanink boyntanda olan yar ap,elektronan indirgenmit;,

em

dalgaboya; ve enerji, nNC. z trnden ya?. lm str.Tilm atMik hesnplard=a enerji, uzunlalzamnu ve momentumm s rayla m C 2'. 4i/rnc

yazaag z.nelsal momentum her zaman

6

k-t/rnc:1 .:xe nxc tUriinden k 'nin kat olafak ortaya kaeakt r. ninelikieri beaaplaynI m:

Dimili 6ohr kuran ndan kan baz

pnc2 .7.= (l.51 x 10

-"-=== 0.51 MeV

eV

3.9 x 10 -11 em

i
ve l cyleae u sonular bninnur (a) n d k o

z Lo

-21 5 "

(1-3/46)

1) lohr ybrngesin

ap , (I 47)

137 4,,
Z rn C

0.53

(b) Sn dtigiih llobr ydrugesindeki elektronun baglanma erler elektronn E . O (n 2 dar.klyleee,iirnegin hidrojenrie kar l k) dzeyine korkak iin gerekli enerji, 13.6z

= 1) , n=2 diiZeyinden n.1 dzeyine gei ) eV = 10.2 ed 'luk enerji degi imine kar l k gelir.Bura erg'e 4. virerek,yay nlanun inim n frokanz beaaplanabilir,lakat bana mc 2**( 1- 1 1 -L) 3 ec
1

1.3 x 10

-21

radien

1.5 z 10 16 rad/an nde kullanmak daha uygundnr.E deger olarak,

Klasik Fizi in S n rlar 2 -n ur 16 r

19

3.

2
0

Me

2g.

1200 A

elde edilir ve bu mortesi blgeye d mektedir. Bohr kuraman n hidrojen gibi atomlardaki ba ar s ,"Bohr atomu" zerindeki i ba ka ara t rmalara h z kazand rd .Bohr Ve ba kalar n n ola anst baz ba ar larano karg n,kuram n e reti oldu u a kt .Elektronlar n ne zaman sulama yapaca konusunda bir' ey sylemedi i gibi,kuantumlama kural da dnemsel sistemlere k s tlanm t .Sommerfeld ve Wilsoniun daha genel olan, (1-49) kapal yrnge ifadesi e bidrojen atosunun dzeyleri ile ilgili olanlar d ndaki problemlerin zmnde yarare scl .Burada Ir, 9 koordinat na kar l k gelen momentumdur.Bohr kuramandan u sonular kt : 1. Kar l bulunma ilkesi. Bu ilke ba l ca unu syler : Klasik fizi in sonulara,knantum mekani i aonular n n s n r hali olarak kaosanmal d r.Bu s n ra,"kaantum say lar " byk oldu unda,rne in Behr atomunda byk n iin,ula l r.Bir kez ku~ -Olaylar_n. tatnrIL bir kuram kuruldu mu,bu kursa kendili inden klasik fiziki bir s n r olarak kapa yordu.Gone de ilke,kuramsal san lara k lavuzlukta ok yararl oldu; ve Heisenberg kuantum mekani ine dev s ramas n bu ilkeden yapt .Bohr atom modelinde kar l bulunma ilkesinin nas l sa land n grmek iin, n ok byk oldu unda,bir elektronun 1N4-1 kuantum Say l bir yrngeden n kuantum say l bir yrngeye "atlad " zaman yay nlad a alman frekans n d nellm. rik a alQ. momentumu 4i'den ok byk oldu undan,bu frekans blgesi klasik s n r aramak iin iyi bir blgedir.Klasik olarak, r h z ile bir dairesel yrngeye dolanan elektronun,kendi hareketinin frekans ile a amas beklenir; bu frekans,
Z etc Z d. n c ) 2m c2

-nr

2 111-4:

_ 214,

(1-50)
n3

olmal d r.tite yandan gei e e lik eden an m n frekana ,(1-31)'e gre

4=
211 214,

2 MC (Z0) 2

(1-51)

n + 1) 2

Bak S.Rozental(basan),Niels Bohr, North Holand Publishing, Amstardam,1967.

14

20

Kuantum Fizi i

olur ve n ii 1 iin iki 'ye yaklas r.Dunun anlaml bir sonu oldu una dikkat ediniz.nkii yaln z,bir n+1 n gei ine e lik eden frekans temel frekansa kar l k gelir.

byk de olsa,n+2

u atlamas na e lik eden n m n klasik n gei-

kar l yoktur.kuantum mekani inde."dairesel yrngeler" iin n+2 inin bulunmad n Bn,Iiim 22'de gree iz. 15

2. A sal momentumun kuantumlanmas tekidar nalarda.dgearlidir.Bunnn eliptik yrfingelere uygulanmas ,hidrojen gibi atomlar n spektrumunun daha tam bir anlat m ni verir.A sal momentummn kuantumlu olu u,1922'de Stern ve Gerlach i6L
in

deneylerinde do rudan gzlenmi tir. F. Dalga-Parac k Problemi I n m nAalga ve parac k zeliklerinden ikisini de , sergilemesi gere i,

a a daki d ncelerden grlecn i- gibi,derin bir kavramsal glkdo urur: 1. Fotoelektrik olay zerindeki incelememiz,rizellikle yay nlanan elektron say s ile n m ye inli i aras ndaki ili ki,elektromagnetik n m n ye inli inin kayna n ya~lad foton say s ile orant l oldu unu kuvvetle ngrr. im-, di bir D nce Deneyi lizerindd di rel m.Ru deneyde n m,bir ift yar k sisteMinde k r n ma u raa n.Kayna n Ye inli inin,ekrana ortalamo , olorak,saat ba na bir foton ula acak biimde azalt ld g n varsayallw.hlnmemi fotonlarle u ra mam z erekti ini , belirtelim: Compion'olay da,fotoelektrik olay gibi hir fotonu, r frekansl fakat enerjisi

4w i dan kk olan paralara ay rman n olanaks z ol-

du unu gsterir.elen n m n ye inli ini azaltmak,klasik k r n m desenini atkilernomelidir,nkil asl nda,kaynaktan foto raf levhas na ok byk say da foton gelecek biimde,yaln zca zaman le ini uzatm oluyoruz.Levhaya bir saat ara ile gelen fotonlar aras nda bir ili ki olamaz,onun iin bu srete,herhangi

bir anda

bir foton bulundu unu d tinebiliriz.Bir fotonun,bir parac k olarak,yar klar n birinden ya da briinden geece i san l r.D iince Deneyi ayg tim za fotonan

15 El ptik yrngeler iin byle gei ler oluabilir(burada gznne al nmad ); ve bu,kar l r bulunma ilkesi ile uyu ur. 16 suBu konular,her modern fizik ders kitab nda tart l r(bu nundaki kaynaklara bak n s). 17 Bir D nce Deneyi,tasarlanabilen bir deneydiraoknik ynden yap lamasa da,bilinen fizik yasalar ile uyu ur.iihylece,gne yzeyindeki ekim ivmesinin dllmesi bir D nce Deneyidir; oysa, k h z n n iki kat h zla giden bir uzay gemisinden grnen,gne n n Doppler kaymas nin llmesi samad r.Blm 2'de bir D nce Deneyi kurarken,bunun fizik yasalar yla tutarl olmas na ne kadar ozan gstermemiz gerekti ini grecegiz.

Klasik Fizi in S n rlar

21

yar k"1" *den mi yoksa "2" 'den mi geti ini syleyen kk bir izleyici eklersek, fotonlar geti i yar a ba l olarak iki s n fa aylrabiliriz.Birinci s n f iin 2. yar kmpatabiliriz,nk foton bundan gemez.ikinci s n f iin de 1. yar kapatabiliriz.Bylece,zaman n bir yar s iin bir yar k,teki yar s iin br yar k kapal olarak deneyi yinelersek foto raf levhaa ndaki desenin ayn kalaca n bekleyebiliriz.Bununla birlikte ikinci deney bir giri im deseni vera medi inden desen ayn kalamaz.Dyleyse,fotonun hangi yar ktan geti ini bildiren izleyicinin varl n n deneyi etkilemiyece i yar :ayin:1 ile bir tutars zl k vard r. Heisenberg belirsizlik ilkesini incelerken grece iz ki,izleyicinin etkisi giri im deaenini y kay,sonu olarak da bir tutars zl k yoktur.Bu a amada,bir izleyici yokken her fotonun bir dalga gibi davranaca n ,ve fotonun hangi yar ktan geti ini aorman n anlams z oldu unu.belirtmek yeterlidir.Gene de her yar k iin, n m n bir ortalama ye inli inden sz edebilirizt Bu durum tek tek fotonlar iin, sadece bir yar ktan ya da briinden geme olas l ndan sz edebilece lmiz anlam na gelmelidir. 2. lentuplemmi n m n bir ziheleyieiden gei ini anlamada,yine olas l k

kavram na ba vurmak gerekir.Bilindi i gibi I. ye inli indeki bir nx ,I 0 cos 2o( ye inli ine d ecektir; burada c, kutuilayini ile zdmleyicinin eksenleri aras ndaki a d r.Tek tak fotonlar n blnemez oldu unu kullanarak,bbyle bir zay flama yaln zca yle a klanabilir: Bir fotou,ayg t n yapla nayani a s na

ba l bir geme olas l ile ya geer ya da sistem taraf ndan engellenir. 3. Ayn ekilde,uzak bir y ld zdan gelen n m gznne al n z.f ld z,c (burada fotonun yay nlanmas ndan beri h z ile yay lan,uyar lm bir elektromagnetik alan kresel dalgas n n kayna d r. Bireysel fotonlar thrnden,fotonun geen sredir) yar apl bir klire zerinde ince bir tabaka olarak yay ld n d nmek akla uygun de ildir; nk "gerekten" byle olsayd ,fotonun foto raf levbas nda ya da gzn a tabakas nda bir tek noktaya d mesi sa duyuya ayk r olurdu. Bununla birlikte kresel da l m ,bir fotonun verilen bir kat a dd bulunma olas l olarak yorumlayabiliriz. 4. Bazen verilen bir deneyi hem parac k hem de dalga dilinde yorumlamak ola and r,fakat gene de klasik olmayan bir grnm i e kar r.Dicke ve Wittke " a daki D nce Deneyini nerdiler( ek.1-8).Telleri dzgn aral klerla dizilmi a , ailindirik bir ku kafesini gznne alal m ve aral k
d. = 2 IT

18 R.B.Dicke ve J.P.Wittke,Introduction to Quantum Mechanics, Addisan-Wegley,Reading,Mass., 1960.

22

E it aral kl telleri ve lgili ilgili geometrik nicelikleri gsteren

'Dicke-W ttke "kafes "nin.kesiti.

- olsa

rada R silindirin yar apl ve N tel sdy s d r.Sil nd.irin . ekeeni z

ki bir karnag n yay nlad l n m dsnelim.Teller bir k r n m ag gibi

Demet ilk do rultusu, be bir O a s yaparak karsa,ve a ile.dalgul oyn aras nda
c eto sl =

nA
in

(n=
(1-52)

,a d4 2
T1 R y

Nn
bu rnt a varaa,maksimum ye inlik elde ederi.Yeg nlik tepesini,paraoiklarin koy

'kufesinin tellerinden
momentum

apa' boyunca sa ld klur n vwrsayarak da a .klayabili-

riz.Kafese aktar lan mmentum

sin B 'd r,ve bylece kafese aktar lan a sal

L = olur, inull T

lf ,

&in

1-53)

214t/X

Le Droglie l ng nt zz kullan tIrsa, 2 it 4 Nn 211R 4in A

R ain A = Nn

(1 -54)

elde edilir,yani a sal momentam k a tnellnduri N arpan ,kus ko esinin bir 27 /N

az; s kadar dndrldgnde yine ayn grnmesi ile ilgilidir,ve bu ilerde anlas lueukt r.

Klasik i'izi in S n rlar

23

Kuantum Ilekaui inin modern kuram 1925'de Beisenberg,Born,Schrbdinger ve D rac'in al malar ile ba ladi.Bn kuram,klas k d fin n bir k sm n bir yana b rakmak kar l nda,eki meli kavramlar n tmn uzla tirmanin bir yolunu bulur.
i fizik rencisi olman n sevinilecek yanlar ndon biri,bn gzel kuram ve onun ara-

c l ile maddenin zeliklerini anlamadaki Orkemli ilerlemeleri de erlendirebilmektir.

Problemler 1. Bir koukdaki enerji yo unlu u ile yay niama gc aras ndaki (i - 1) ba ntiaini tan tlay n z. [Yard m.A a daki ekle bak n z.Glgeli hacim eleman n n b-

dA
ykl il r 2 dr cin A c19

(10 = dV 'dir; burada r, dA alan a kli nin ba langica uzakl ldir; A di4eyle yap lan a ve 56 a kl k boyunca dik eksen ile yap lan ba ucu a sid r.11acim eleman udaki enerji,dV ile enerji yo unlu unun arp m d r.
I n m e ynseldir,bOylece kan n m, dA cos A /4 -nr / : kat a s n n enerji ile arp m olarak verilir.4 Bu nicelik G ve 0 ap.lar zerinden tmlenecektir.

E er ,

zaman arnl ndaki n m ak s aran yorsa,dr zerinden de

O'dan

c Q1 'ye kadar

tmlenecektir,

burada

c6k , verilen zaman aral nda n m n

gidece i uzaklikttr.) 2. (1 - 1) ve (1-12)'yi kullanarak,bir siyah cismin birim

alan ba na
d al

top-

lam ma h z iin bir forml bulunuz.Gne in bir siyah cicim gibi

24

Kuautam

vavsoylnAz.~h r up .1t e, ,,, 7 x 10 " ew,gnein dnyaya ortal~ nznkh l d r 1,5 c :10 13 em, ve gilne hiti ywai giine4 tepede iken dnya iizerine dii1eu enerji 1,4 x 10 6 erg/em 2 an olarak verilmi olaun.Bo bilgileri kullanarak gne in

yzey sleakl . 3n keetiriniz.

3. (1-9) verildi . inde bir

dalgeboyu aral gindaki enerji yo unlu unu

hesaplayiniz.Buldugunuz ifadeyi kullanarak enerji yo unlu unu en byk yapan b T biiminde oldugunu 4bk3teriniZ, ;k . A deerini bulun -42z. )1 111 'un ma.r ak b a yi hesaply n z ve gUne.5in yzey exeakl g iin keetirdi inis de eri kullanarak

gne 1 ,,J111M1 in
yntfdmi k l n z.)

;k leak 'n bulunnz.[Y4rd m, b'yi hesaplarken (5-x) e

5'

denk-

leminde x'i zmeniz ge .rekeeektir.liunu izgel olarak ya da ard tk yakla mlar ile ziintiz; ard .k yakla mlar ynteminde,nee E

1 iin x

4.

L` iine enerjieinin ne kadar 4000

o 7000 A - dalgabuylar aras nda 1

nm t r? Problem l'de kestirilen T'y kullan n s.gay eal sonular elde etmek

iin enerji ytigonluganu izge ka d nu

5. Evrende,3 K denge sleakl na kar l k gelen kura cicim nim n n var-

l gin Osteren-baz ..densl ksos ti~ardir:N?ss1.4k11111 sresl kgelloS , Isfato sl n , nersi,besaplar m z.

6. 3500 X

dalgboymeski

dalgaboyundaki morOtesi k bir potasyum yzeyine ddi yor.fo-

toelektronlar n en byk enerjisi 1.6 eV Idur.Potasyumun i fonksiyonu nedir? o 7. Aliiminyumun fotoelektronlar n n en byk enerjisi,2000 A 'l k is nim
o

2.3 eV ve 5130 A iin 0.90 eV'dur.811 verilesi kullanarak Planek sabitini ve alminyumun i tenksiyonunu hesaplay n z? 8. 100 MeV 'llk bir foton duran bir protonla arpi yar.Foton iin olabi-, en byk enerji yiti i nedir? 9. 100 keV'lik bir foton duran bir elektrunla arp yor.90 'lik axyla shxl yor. -Potor un arp madan sonraki enerjisi nedir? Elektronun arp madan Zonraki kinetik enerjisi eV olarak nedir ve hangi do rultuda geri teper? 10. 100 MeV enerjili bir elektron,3 10 7 .Z dalgahoylu bir foton (kara arpi yor.Elektronun
cicim i nim nin evrensel 4oastl.,ftmune kar l kt r)

lerk

yl*Lrdi iAzial~lie ,tynerjl, d kadardS24' , II. Bir X nlar demeti duran elektronlardan sas llyor.Demet ekaenine o gre 60 a yla seilen X nlar n n dulgaboru 0.035 A ise,X nlar n n enerjisi nedir? 12. Azot ekirdegi(kiitiesi:4 14<proton ktlesi) 6.2 MeV enerjili bir foton yay nliyor.eklrdek ba lang ta durgunaa,ekirde in geri topmv enerjisi eV olarak nedir? 13. (a) 1 eV'luk bir elektronun (b) 10 MeV'Iuk bir protauun (e) 100 NeV'Iuk

Fizi in Sinirleri

25

bir elektronun (Uyar Gareeel enerji formln knllan n),(d) 'as l bir nBtronnn (kinetik enerliai,T = 30(1 K iin,3 kT/2 olan bir ntron olarak tan mlan r) De Broglie dalgaboyu nedir? o 14. Dzlemsel aral i 3,2 A olan bir kristoli gznne al n.3 gtriaim

makaim lmu grebilmek ere iyle (a) elektronlar,(b) helymm ek.irdekleri (ktlesi 244 x proton ktlegi) iin gerekli enerjinin byklk bosama nedir? -15. Bir mikroskobun bzetileee i en kk aral k kullan lan dalgaboyunun o o bbviiklk basamag nded r.(a) 150 A 'l k,(b) 5 A 'lik areliklar bir elektron mikroskobunda ey rmek iin hangi enerjili elektronlar gereklidir?

14. Hidrojen ntomnnun durakta bir durnmunda,elektronun tam say da dalgaboyuna kar l k gelen dairesel bir yrngeye oturdu u varsay l rsa,Bohr kuram n n annalar yeniden elde edilebilir.ln nu gster niz. 17. Bir kristalde kom u diizlemler arnal uzakl k llecektir. 5 'lik bir dalgaboyandaki X nlar gzlenmi se,aral k ne kadard r? Hangi

a da 0,5 1
18.

a da ikinci. Maksimum ortaya kar? Bohr kuantumlama kurallar n kullanarak,bir harmonik sal ngan n enerji ddseylerini hesaplay n z; harmoiiik sal ngan iin enerji p 2/2m t ranu 2 r 2/2 'dir; yani kuvvet m 0.4) 2 r 'dir.Kendinizi dairesel yrngelere kle tlay n z.Rydberg formlnnenzeri nedir? A sal momentuman knantumlanmas nda kullan lan n knantum

aayin n n btn de erleri iin kara li i bulunma likeainin sa land n gbateriniz. 19. ok byk k. ii V(r) n V o (--F)
ile verilen bir potansiyel iin Bohr kuantumiama kurallar n kullanarak enerji durumlar n heaaplay niz.Potenaiyelin biimini iziniz ve enerji de erlerinin E n er: en 2 'ye yakla t n gdateriniz. 20. ivmeli bir e yknn yay nlad enerji demek olan g.klasik olarak 2 e e ile verilir,burada Il ivmedir.Dairesel bir yrngede 2

er /sn

ak.= r/r 'dir.n kunnium sa-

y s ile belirtilen bir Bohr yrngesindeki bir elektronun yay nlad gc bulunuz.Bulunan sonn,kar il bulunma ilkesine gore,n ok byk oldu unda dz kaa -

tum
21.

sonula nynlikal d r.
Bir yrBilgedeki bir elektronun b zunnm h zi,p n m gnnn boannum-

da yay nlanan enerjiye blm. ile ton mianabilir.4 n m enerjisi iin Bohr kuram ndnki ifadeyi ve P iin problem 20'deki ifadeyi kullanerak,elektran n yrngeainden -1 yriingesine bir gegi yapt zaman.bozunum h z n n "kar l k gelen" de erini hesaplay n z. Bn hoz n um h z n n de eri n = 2 iken nedir?Nuantum say lar n n byle kk de erleri iin kar l bulunma ilkesi geerli oimAyara ndan

26

Kuantum

bu deer,gervk kulnitam mekaniksel sonula ayumaz.)Geie,n ydrunesinden n-m u h z ndir?fimr e d = (b onm z nu ydrng esine old u u z aman b ozunm 22. Dzlemsel bir ddnerin klasik enerjisi, E = L2/2 I ile verilir,bura ta L a sal momentum ve 1 eylemsizlik mament dir.Dlinerin enerji ddzeylerini elde etmek iin Lohr kuantamlama kurallar n uygulay nizn l, ile terilen durnmlardan (u) bunun i yanl zea ma4: ndaki ,zdsile gsterilen durumlara geielerdeki 1%. n m iin Bolr h z ) -I ne kadard r?

frekans ko ulu varsay;l rsa,(a) kar l g bulunma ilkesinin geerli oldu unu ve

61I = 7 1 geislerinin alaca n bildirdi ini gsterin z.

o

23. Bazen molekller,ddnerler gibi davran r.Diinme spektrumu 10' A basalelnimla belirtilirse,ve bu 11 2 gibi bir molekldeki atowlare aras uzaki it kestirmede kllan l rea,ne e it ayr lmalar( olarak) elde edilir?

Kaynaklar F.K.fl chtmyer,E.11.Kenuard ve J..Cooper,introduction to Modern Physics, McGraw-Hill,New York,1969. Rohert Martin lUsberg,Fundamentals of Modern Physics,Wiley,New York,1961. Arthur Beiser,Perspectives of Modern Pbysics,ReGraw-Hill,New York,1969. John D.MeGervey,Introduction to Modern Physics,Academic Press,New York,1971. Robert B.Leihton,Principles of Modern Physics,McGraw-Hill,New York,1959. Martin Ilarplus ve Richard N.Porter,Atoms and Molecules,W.A.Benjamin, New York,1970. Eyv nd 11.Wichmann,Quantum Physics,McGraw-Hill,New York,1969? Richard B.Feynman,Robert B.Leighton ve Matthew bands,The Feynman Lectures on Physics,Addisou-Wesley,Readingss.,1963. Listedeki ilk be kitap modern standart fizik dersinin konular n kapsar, yaln z dzeyleri ve nem verdikleri korlar farkl d r.Onun iin bunlara fazla kuramsal olmayan bir inceleme iin ba vurulabilir.Wichkann' n kitab ,kuantum kuramina al lmam bir giri verir.Tm nemli noktalar vurgular,uitel uygulamalar n geni bir alan n kapsar ve konuyu biraz bilen

okura yeni bir ba-

k a s sa lar.The l'eynman Lectures kolayca nitelendirilemez.P rlanta gibidir ve lisans ve lisans stndeki her renci taraf ndan oknnMal d r.b retmenler durumu bildi inden,hepsini bol bol okurlar.

Berkeley Fizik Program Cilt 4.

blm 2

Dalga Paketleri ve Belirsizlik Ba intilar

Kuantum mekani i,Blm i'de tart lan timi olaylar: anlamnm z saglar.bundan ba ka atomlar,molekller,atom ckirdekleri ve bunlar n kmelerinin anla lmas zaraniuder.Kuaatum mckanigini incelemeye Schrdinger denklemi ve onun zmleriuiu uyu.un yorinia ile ba layscag z. 1 ha denklen fizigin alani dJ nda kaldig ndan,onu klasik fizikten elde etmenin bir yolu yoktur.Bn denklem ancak,

Schrdinger'in yapt i : ki gibi,De Brogliele daha nceki kevray yolunu izllyerek

kestirilebilir.Biz bu kestirimi,elektronlar n dalga yu parac k zeliklerinin nesil grerek,b raz de i ik bir yoldan yrtece iz. Devran larx her ',asaleti dalga gibi olan parv c klar n ekillenimlerina d nmek zordur.Du nedenle Freenel ve Yourg' u k r nim deneyleri,le g n dalga kur.-

m nin tam olarak benimsenmesi ile sonnlanmi t r.te yandan,ok iyi yerelle mi
olan dalgalar n ekillenimleri,d nlebilir.(Bir gk gliriemesi,dalgalor n stste gelmesiyle zaman iinde yerelle mi bir olay olu kas na bir rnektin) Byle yerelle mi "dalga paketleri", farkl frekanal dalgalara verilen bir uzay blgesinin d nda birbirini hemen hemen tam olarak endrecek biglmde,stste getirerek yap labilir,Bunun yapilmusi Fourier tmlevlerani gerektirir,ve bunlar Ek A'da Fourier serilerini bilen ve i in matemati i zerinde durmuyan tir. iin setlenmi-

n k olarak,
-

Y(x) =

fdk g(k) e
00

De i ik bir yakla m ll.P.FeyamAn, li.D.Leighton,ve M.Sand ctures on Phyeics,Cilt IIU,Aill4ison-Weeley,Reeding,Mass. 1964'

Feynman

de bulunabilir,

27

28

Kuantum Fizi i
wr

ile tan mlanan fonksiyonu gznne alal m.f(x)'in gerel k sm ile verilir,ve bu sini yeniden retir.
g (k)

dk g(k) cos kx

'2,k =

2 Tf /k dalgaboyundaki dalgalar n bir izgisel stste gel-

mesidir; nk verilen bir k iin x, x + 21T/k olarak de i tirilince dalga kendi-

(2-2)

seseliw.0 zaman tmlev al nabilir: k' = k-k olmak zere, o ma

Y(:)
-.o

dk

, g1k)e

1,..x.

e
G Lk

cw , t.zW,, e_otk' t

' xj" ciit'

-.o

(i-z1244)]

e -(zt/4)

buluruz,burada son busamakta kareleri tamamlad k. Bu,k'--(ix/2ot.

)=1

yazmak,

ve tmlevi gene gerel eksen boyunca b rakmak iin yap lm t r. 2 Burada,

r Jk e 14

ee

k'

(2- 3)

oldu u kullan l rsa, f(x) elde edilir.

e4 e

- (x1/4.4. )
e. s

(2-4)
arpan bir "evre arpan " o-

111k.ITe
f(x)

1 oldu undan,

larak bilinir.Bbylece f(x)'in mutlak karesi,

I2 =

it -z112.<

(2-5)

olur. of kk seildi i zaman,bu fonksiyon ok belirgin bir tepe gsterir.x=0 evresinde,2TZ basama nda ler:nk X a bir geni likle yerelle mi bir fonksiyonu gsterim-

VrT:

oldukunda,fonksiyon tepe de erinin 1/e 'sine d er.x-uza-

y ndaki geni lik k-uzay ndaki ile ilintilidir.g(k)in n karesi,k 0 dolay nda 2/4Fot. geni li inde bir tepesi olan bir fonksiyondur.Burada bir ters kar l kl l k vard r: x'de ok iyi yerelle mi bir fonksiyon k'da yay lm t r,ve bunun tersidir. ki "geni lik"in arp m ,

,6
o

Aer.

. 2 \F2 ;

=4
okur,

(2-6)

Karma' de i kenler kuram na almOcusbir

kendisini buna kolayca

inund rabilir.

Dolra Paketleri olur.ayisel sabitin gerek de eri nemli de ildir; nemli olan ot'dan

29

bak m-

siz olmas d r.Dn,birbirlerinin rourier diW ms olan fonksiyonlarin genel bir teli idir(brl. 2.1).nunn

Ax

(:)(1)

(2-7)

formiiHi ile gsteririz,burau

Ax ve Ak. iki da l min "geniali "leridii; ve C)(1) ile anlat yoruz.

bu arp alln,ilgilendi isiz fonksiyonlara Iniglilabilen bir say oldu unu ve i'den ok kk otmadi in

Ax

ve l k 'n n ikisini

birden kiiiik yapmak olanaks zd r.

d r. Denk .2-1 ' de, t

nr,

dala paketlerinin genel bir zeli idir, ar-

fakat hemen gbreee imi -4 gibi kuantum mekan , nde bez) ok derin ieermeleri .i. kvc-

basit dal; alarIn n s .rekli bir iistdSte elmoin-

den oln5anm, kir f(x) fonksiyonnnu gznfire aldik.BOyle bir

iinde nas l yay lir? turun

l a paketi zaman

4;7

ek.2-1. Kare birtilf bir dalga paketi isin,dal a paketi dnlis:mikoras ndk

ile onun l'ourier

30

Knantum

yan t tek tek dalgalar n nas l yay ld k na ba l d r.Gen41 olarak basit bir dzlem dalga (yaln zca x do rultusunda bir uzaysal de i imi bulundukundan,fakat y

ve z do rultusunda bulunmad ndan byle adland r l r),

e
k = 2 XI

..kx
(2-8) amsal frekanst r. k niceliki dalgahoyuna

biiminde yaz labilir.Burada t ). 2 Ir)

, ),

ile ba l oldu undan,bu basit dalga ba ka bir biimde yaz labilir:

eni (X ) --N)k) (2-9)

e
Bo luktaki bir k dalgas n n yay lmas n d finyorsak,o zaman alt da

-11) [le

skr
;

ara-

c/X

basit bak nt s bulunnr.Bylece basit dalga

2-ITA:(X

C1) t>,

k(x - clt) = e

olur. imdi bu basit dalgalar n g(k) genli i ile stse gelmesini al rsak,t an nda
e.

f(x,t) _I ak g(k) e

.14,(74c0

f(x+:t)

(2-10)

elde eder z.Bu,ba lad k m z biimin ayn s dmr.Yaln zca

= 0 'da yeralle me yeri-

ne x - et = 0 'da yerelle mi tir.yleyse k dalgalar nan bir dalga paketi,bozulk, uadan c- k h z ile y*FIltmbt-

'-

Fakat biz,paraelklar betimlemesi d nlen dalgalarla ilgibmiyoruz,ve bu yzden .). ke olmas na gerek duymayakiliriz.Genel olarak c , , k'n n bir

fonksiyonu olacakt r,bylece f(x,t) olur. imdilik

dk g (k) e

coMi

(e-11)

tu(k)'n n biimini bilmiyoruz ; fakat onn,f(x,t) . nim zgrce ha-

reket eden klasik bir parac ka benzemesi gerekindea belirlemeye al sacak z. k-uzay nda bir k o de eri dolay nda iyice yerlle mi bir dalga paketini gznne alel m.Bup ot byk olmak zere (2-2) gibi bir seime kar l kt r.Bunun x-uzay nda keskince yerelle mi bir f(x) fonksiyonunn gbaterimlemeyece i do rudur, fakat bu biim heseplar m z kolayla t r r,ve k sacas mene zekice k,tstirimler yapmay deneyebi/iriz.(2-11)Ideki tiimlev k=k 0 'da merkerlendikinden ,w(k) . y k o

kom ulu unda serlya aar z ve cr (k)'y k'n2n ok h zl de i meyen bir fonksiyonu
.e2srak d tinbrm.Bylece

(i< )

Lu (

k.) + (

'L
k

4- 1 (k

% ) uu

i ka

(2-12)

k..
yam l rsa,

yazabiliriz.Kesin olsun diye (2-2) biimi kullantl r ve k-k o rk' e-

L"' ( L ) ti f

b1 1%,u/dk],1

(2- 13 )

ralga Paketleri

3i

elde ederiz.OLeick: evre v.rpani hir yana b rak l r a,: ve t koordinatlar nIn biimi eeketin yuyilms b z uln,yaci grup hizina,n

'.1" = ul.lu unn leuvvetla ne sUre

cl x)
/k o

3 Bylece, (2-l5)

az

tan m n yuparal, f 4,t) =

LC 1,(x.-w(k,,Jj ew e

+
'

(2-16) ve C< yeri-

bulurnz.Bu gene . ,(`?-4)'e Atfirer thmlevdir;filiyle ki,x-y ni. ve rX -4- .4: ,p'/

kenurSd,

e.:C1..-x--..NoW)

44 --rixu% kit/4 (-,, + 13c)]

k 2/2(42 +,3%i a)]

elde edilir ve bo fonksiyenun mutlaklcaresi r , 4/2- :- 1.4 f(x , e t) I 2

.bu,tepesi

liz ile giden'hir dalga paketini gsterir,fakat onun belirli

. bir genigliki yoktur: t =0 *da Of olan t, elik rIsin di demek ki puket ajwirsaktad .r. GeniS1 il<

+ 13 2 t2

olur,

gt4

T . Vr"; 4 +

0,142" s ."2
ile ba2

ile orantIll oldu undan, o( biyiikse yani nraysal olarak gen Ignirsa,"alma oran kiiilk olacakt r. En nemli aennu4U ti (2^Lmomen 1.1bir- Fa~ew <ptii steray yorse,
,

veAcinetik

dIAJ

.1 k
almsai gerakir.Aynica:1

m
n lraannuM intialuea dnerileat,

(2-18j

W = lie ile kesinlikle uyuanr.Dahe genel olarak,knllonilan usla rlam; bir paketin tepesiein nerede elneea0
olgnanna bagltdir; tepe,kx - c,ut evresinin:k'nin foni;siyouU . <;larak minienno olcrugU, yani x--(-4-) =7. O oldu u yerde olnamn e illmindedir.

3 Zu,I i n yay lmas zel halinde buldu umuz

32

Kuantum Fiziki E . (..4 (2-19)

ba ntis kurulursa, yle ki

(2-20)

2 M
o l sun; Tuta ll olmak ipin

2 -fr

(2-21)

azmamla ~Els. Ala ba :1 ,41. De broglie taraf ndan kar lm t r. ba nLis n (2-1/) iadeal p

benzer bir yuldan,ilk nce

oiluvtken
4
y(x,t)=

1;4?) (p

E+),4,
(2-22)

214I
biiminde yaz labilir.Yukar da yapt m z gibi, E = p 2 /2m oldu u,pntansiyelden ba ms z blgede hiZi npa.29a4ik" i hareketini betimliyorsak, -.44 (x,t) dalga paketi
..(X k) 1

= \(2:71A, r2.-;
41 2

/J? 46 to

E eL(r. Ek)/ 4,,

r.L. j

(40) s1:_ >= ._ e .g fit--EAh 2rn

(2-23)

paral diferansiyel denkleminin bir genel zmdr.Bu denklem ve onun bir potan-

siyel iinde hareket eden, bir parac k haline genellenmesi,yukar dm ana izgileri verilen tart malardananemli lde soyutlanma gs -terir.Denklemlin bir sanly:2

gsterimledi i zerinde durulmal d r: Klasik fizik difmryinde ne 4J0 yerine ne de k dalga say s yerine p4% koymay hakl karacak bir neden, yoktur. Gene dalga paketlerinin at lmas gl ile kar kar yay z.Bir (2-17] Gauss paketini gznne al rsak, ot 'n n ne kadar byfik oldu una bakmadan, ,.w'alman n gze arp c bir lye ula aca bir an bolunacakt r.Bu deneyimle eli ir; nk deneyimler rne in ok kk ekirdeklerin 3 x 10 9 y ll k (10 20 8n) bir dnem sresince de i medi ini a ka gsterir.Blm l'de biraz tlat lan olas l k kavramlarl,Blm 3'de gfirece imiz gibi,burada nemli bir rol oynar; ve gerekte Ist lma,paraai a t= 0 'da yerelle ti i yerden uzakta bulunmas olas l gnan biJytk1114ii anlam na gelir. Dalga paketi tart mam zdan lkard m z en nemli nitel gzlemlerin biri, c ve k uzaylar ndak geni likler aras ngalbulunan

Belirsizlik Ba nt lar

33
(2-24)

A k 6 ;> 4
ters kar l kl l k ba ntis dir.Bunu

ile arpar ve la.k = p kullan rsak (2-25)

Heisenberg belirsizlik ba intilarin elde ederiz.Geni likler x-uzay veya momentum uzayinda parac n bulunabilece i blgeyi gsterimledi inden,x-uzay nda iyice yerelle mi bir dalga paketi Aearm w istenirse,o zaman (2-25)'e gre,klasik fizikte benimsenenle eli ik olarak,pakete iyi tan mlanm bir momentum ba lamak olanaks zd r.Ayn nedenle,dar , s n rlar iinde tan mlanm bir momentumla belirlenen bir dalga paketi uzaysal olarak ok geni olmak zorundad r.Bu,momentum ve yerin ikisinin birden belirlenebilece ini vurgulayan

klasik

betimleme

zerine konulan s n rlamalardan biridir.Huantum fizi inde bir sistemin parac k davran ve dalga grnm gibi,momentum ve yer de sistemin tamamlay el zelikleridir; ve kuramda bunlar n ikisinin birden e zamanl olarak saptanabilece i bir deney olanaks zd r. . 'nin kfikl ii,klesik fizi in al lm kavramlar n n yaln zca mikroskoliik aistemler iin ba ar s z olaca n gvenceler.rnekin 10 - 4 gr ktleli bir toz paras 10 4 cm/sn h zla hareket ediyor olsun; arp mdaki belirsizliklerin biri milyonda bir ise, o zaman

Ap

~10 -6 olmas ,

Ax

'

10-21

cin olmas demektir; bu bir protonun yarlap ndan 10 -7 kez daha kktriClaski

bir

lkihr rfleepoindeki elektron 19111 durum' bOylelLo ildlr.

sek,

micit/n al r-

zaman

L x

4hn/moot

byklU yrngelerin yar aplar basama n-

da olur. A a da,birka D nce Demeyi zerinde duraca z; bu deneylerde parac kdalga ikili inin,(2-25) ba nt s ndaki bir bozulmay nlemek iin nas l i ledi ini ayr nt l olarak gsterece iz. (a) bir elektronun yerini bime: Bir elektronun yerini lmeyi amalayan ek.2-2'deki denel dzene i d nelim.Elektronlar,iyi belirlenmi px momentumu ile art x do rultusunda giden bir demet olu tursunlar.Elektronilan.:aa lan gzleyerek elektronun nerede yerelle ti ini grmek iin mikroskop(mercektekran) kullan l r.I eksi x do rultusunda gndeririz; belli bir elektron belli bir fotonu saacak ve foton mikroskoptan geecek biimde geri tepecektir.Optikten bilindi i gibi mikroskobun glizmesi elektronun yerelle ebilmesindeki kesinliktir.Bu,

(2-26)
sin d r ve burada i1 n dalgaboyudur. de byfitliirse,

yeteri kadar kltlr ve sin qi kk yap labilece i grlebilir.Hu

Ax'in

istenildi i kadar

ise

imdi grece imiz gibi,elektron

Ekran

rs"\vrcek

E \ ekkro re
:ek. 2-2. E1 ,2kironnn y

silgeeek heisenberg mikroskobanmn.

yit

eMatik izimi.

namen

mutlu x-l ile eni ile ilgili b

karill bc!a yapilabilir.Kmaf,-

tum kuram bize,meree in arkas ndaki ekran zerine yaz lanlarin aslxxida,eletronlardou sailarak oraya vuran bireysel fotonlar olda'tunn syler,Fotonon sa lmadan sonraki doraltmsu,alkliin saptadll alnin s n rlar Ol+is;i ide belirsizdfr.hu nedenle elektronun geri tepme momentumnnun - ,

6
kadar belirsizdi

2
C

h >

sin Q3 ein

- s'Irtk

g4Uikten kurtulabilir miyiz? N saeasl,fotonun do rnitusm onun momontumm ile iiirtil li.r,Fe ' dolay siyla elektronun) meme xi tepmeaini tilebi I elir .ek,fo -lonun(ve do;;ra dur;Jaket un m

miroskohm 1.>ii defa "g'6zlenen" sistemin bir paras olarak mu belirlendiginden defa da

yeri iin tasslanmallyxz.inkti Mikroskl.p da

kesinbelirsizlik ba4 ntzsarza mymalid x; ve momentumm belirlenmi ise,yeri daha , "kllk" A izlem aygitlarx dalmakesinsizlikla kar likle

siya kulaea ,Atir.

(ii) (.,;ft-yerik denzLL lx

y vil,:Lfi7 geerek ero li iki y bir elekt rnun imi re

i a iTe desoninin.elektronun euftii delikt.en tietiini bilmek

ada fr'tvnlar iin t, el klr 1..,r i

,fakat

k rin m

Belirsizlik Bahnt lar

35

mant k bak m ndan uymad n ortaya kaymu tuk.Bbyle bir bilgi desenin,yar klar n birinden veya brnden gelen elektronlar n bir stste gelmesiyle olu acag n sylyorduaakat bu bir giri im deseni vermez.Blektronlar n hangi yar ktan geti ini belirleyen bir "izleyici"nin,giri im desenini y kt ni gstermek iin L elirsizlik bag nt s n kullanabiliriz.Yar klar aras uzakl k ot ve yar klar n ekrana ilzakl g d olsun.Yap ci giri im ko ulu
".

sin 0 = n

(2 29)
-

d r,bylece ekranda biti ik maksimumlar aras ndaki uzakl k d sin A n+1 - d sin O n = d;kja dir. imdi bir elektronun yerini, ekran n hemen arkas nda,bir Ay <:a/2 kesinli iyle belirleyen bir izleyicinin bulundu unu d tinelim; bu bize elektronun hangi yar ktan geti ini syler ( ek.2-3). Bu durum, elektronun y do rultusundaki momentumuna p y > _-_2h a (2-30)

bykl finde bir belirsizlik vermelidir. Bylece

Qp

Y P

>

2 h 2 - ,1 a p

(t-31)

olur. Byle bir belirsizlik elektronun ekrandaki yerinde, en az ndan 2',Xd/a buykl nde bir belirlenemezlik verir. Ve bu, maksimumlar aras uzakl ktan daha

KatLnak

1.4!
Yar k

ekran
-

Buluta tkran

ek.2 3. zleyicisi bulunan ift yar k deneyi.

36

Euantum Fizi i

byktr; bylece al an bir izleyicinin giri im desenini silece i ve hibir mant k eli kisi olmad sonucuna var r z.Ku kusuz,tam tersine mant ksal tutarl l n A;: y > b (2-32)

olmas n zorlad n tart abiliriz. (c) Bohr atomundaki yrngelerin"gersekligi". Blm l'de belirtildi i gibi Bohr atom modeli yar aplar Rn mal d r: Atomdaki elektronun yeri, Ax <... R n R n- od; me ( 2- 33) r n 2 / o( ne ile verilen yrngelerle il ilidir. yleyse verilen bir yriinge tasla n n llerini belirleyecek bir deney yle ol-

kesinliiyle Ollmelidir.Bm,elektrona Ap mc ot/2n byfikl nde denetlenemez bir momentum aktar lmas demektir.Bu ise,elektronun enerjisinde 6E
1)
Ni MC

Ot C

2n

2 2 mc 64 2

(2-34)

buyakid nde bir belirsizlik olmas demektir; ve bu,yrngedeki elektronun ba lanma enerjisinden ok bfiyktr.yleyse byle bir lm,elektronu yrfingesinden d ar atacak ve sonuta yrngenin tasla n izmek olana kalmayacakt r. (d) Enerji-zaman belirsizlik ba nt s . (2-25) ba nt s n al r ve onu,
P &P . k xm
;Zo P

biiminde yazarsak,ilk arpan sistemin enerjisindeki belirsizli in bir lm olarak; ve k x/NY ikinci arpan n ,sistemin zaman iinde yerelle ebilmesinin

At belirs'zli i olarak yorumlayabiliriz.Bu,enerji-zaman belirsizlik bagint s n n A E A t :;?, (2-35)

oldu unu sOyler.Byle bir ba nt ,dalga paketinin (2-22) biiinden de kar labilir; nk E ve t, p ve
X

gibi,ayn terskar l klil k bag nt s ile ortaya l-

karlar.Bu ba nt grelilik kuram ile de ne srlm tr; nk momentum ve enerji gibi,uzay ve zaman da birbirine ok s k bagl d r l :Gerekte gbresiz kuantum mekaniginde uzay ve zaman biraz farkl bir rol oynar; ve bizim (2-25)'i kuantum mekani inin anlat m ndan karahilmemizin tersine,bu durum (2-35) iin do ru de ildir. Gene de enerji-zaman belirsizlik ba :Alt s (2-25) gibi,knantum mekani inin nitel yap s n n bir paras d r.

5 (ct,7') ve (E/c:14;)':1 4.n ikisi de,Loreniz dnsfimleri alt nda kendi ilerinde dn en drtl vektrlerdir.

Belirsizlik Ba ut lar Einstein,kuantum mekanig niu geligmesindeki temel katk lar na kar n e onan sonular iin her zaman endi e duymu tur; ve 1930'daki Solvay Kongresi'nde 6 , (2-35)'in ortaya att s n rlamalmrdan grn te ka nan bir D nce Deneyi ne

37

srm tr. Einatein iinde n m bulunan bir kutu ve kutu iinde bulunan bir saatle denetbenen bir kapak nermi tir.Kapak mekanizmas bir deli i,iatenildi i kadar k sa bir dt zaman iin a k tutacak biimde dzenlenmi tir.Kutudan kan fotonun enerjisi,&utuyu kapa n a l ndan nce ve sonra tartarak tam do rulukla belirlenebilir. Bu uslamiaman t Bohr taraf mdan riitlmesi,bir D nce Deneyinin fizik yasalar na uymas gere inin gzel bir a klamas d r.Bobr, ek.2-4'de gsterilen ayg t alarak u nok - talar vurgulad : gznne

1. Bir
s demektir. 2. Bir

tarta,bir lek gstergesinin bir

dx

do rulu u ile okunmas demek-

tir.Bu ism,kutunun momentumunda

dp

4% ./Sx

ile verilen bir belirsizlik olma-

Am

ktle de izimi bulgulanacaksa,tart bir T zaman almal d r.Bu

sre,kiitledeki de i imden gelen gl Am itmesinin(g = ekim ivmesi), ,dp 'den oka byk olmas n sa layncakkadar uzun olmal d r; yani gT 3.

dm

>>

/Ax
h z nda

(2-36)

Geerlili i iyi bilinen eadegerlik ilkesine gre,bir ekim alan nda d-

zey konusdaki bir Al r

g
c 2

(2-37)

ile verilen bir de i km gerektirir.Bu

AT
T verir,bu da n c 2 gT

Am
(2-38)

dT = dE

dT

demektir, Bu enerji-zaman belirsizlik na nt sin n geerlili ini gsterir. belirsizlik ba nt lar ,-.J.k. roskobik fizikte kaba say sal keatirimlerde kullan labilir.Bunu birliR rre7;.cle aelklayalim,bnnlar n ilki hidrojen atomudur. Atom

6 - Bk. *':ela Bobreun gzel denemesi : Einatein ile Atom Fizi indeki Bilgikuramsal :roblemler Konusunda Tart malar , Atomic Physics and Human Knowledge, John

Rkt

Sona C1958)'de basilm t r.

E de erlik Alkesi,bu kitab n sonundaki zel Konular kesim 2'de tart lm t r.Ayr ca da,i1kemin Einatein taraf ndan biimlendirilmi olmas hogtur!

38

Kuantum Fiziki

ek.2-4. AE At > h ba nt s n n bozulusunu gstermek iin dfizenlenmis Einstein deneyinin yar -gerekci i;iMi.North Holland Publishing CompanY, Amsterdam' n izni ile,Niels Bohr,Atomic Pbvsies and Human Knowledge,John Wiley (1958)'den al narak burada yeniden bas lm t r.

_iindeki elektronun konumunun bilinmedi ini ve Imbewoja unu dfisfiniirsek,o zaman pr r pinsindan itad~tmalal A verir: 2 Es --2-2m
e 2

koordinat n n r oldu-

(2-39)

Belirsizlik Bag nt lar

e 2

39

2mr Enerjinin minimum de eri,

(2-40)

) E ------)1&bn elde edilir,bu denklem

2

mr

e r2

r = me

(2-41) mc Of

verir,ve kar l k gelen E enerji de eri E = 2 dir.Enerjiniu gerek de erini elde etmemiz olgusu bir dzendir,nk (2-39) yerine rahatl kla pr h ya abilirdik ve o zaman de i ik bir sonu elde ederdik. Gene de E,do ru de erinden yaln zca bir say lal sabit kadar ayr l rd ve genel byklk basama yine ayn olurdu.nemli olan klasik kuram n tersine,beliraizlik ilkesi nedeniyle enerjinin a a dan s n rlanm olmas d r: -r'yi klterek,yani elektronu ekirde in daha yak n na koyaraigeksi) potansiyel enerjide bir artma elde edilir;fakat bu,kendisiyle birlikte kinetik enerjinin artmas zorunlulu unu da ta r. Ba ka bir rnek olarak ekirdek kuvvetleri problemini gznne alal m.Bunlar n erimleri bir fermi,yani 10 -13 em basama indad r.Bu olmas demektir.Bu momentuma kar l k olan kinetik enerji, P 2M 2 10-28 3.2 X 10 -24 "J 3 X 10 -5 erg (2-43) mca(

(2-42)

* /Ir ~10 14 gi em/e

dir.Burada M nfikleon(proton ya da ntron) ktlesi 1,6 X 10 -24 gr'd r.Potansiyel bunu kar lad gibi ba lanmay da saglamal d r,bu yzden Ni "J 3 X 10-5 erg " 20 MeV (2-44)

olmal d r.Gene bu,kabaca bir byklk basama d r;fakat potansiyel enerjinin atomlardaki gibi eV ile de il,MeV ile llece ini gsterir. Bir ba ka a klama da ekirdek kuvvetlerinin Yukawa mezonu kuram ndan gelir.1935'de Yukawa ekirdek kuvvetlerinin,nkleonlardan birinin yeni bir kuantum yay nlamas ve brnn bunu so urmas ile do aca n ne srd; bu yeni kuanturn, pi-mezonu(pion da denilen)dur. 8 Bu kuantumun ktlesi o. ile gsteriliree,o zaman

Bu k saca,Ozel Konular'daki Yukawa kuram ile ilgili olan kesim 5'de tart lm tir.

40

Kuantum Fizi i

onun yay nlanmas bir yaln zca bir hit r o = 1.4 X 10

6E "JtAc a

enerji dengesizli i ortaya kar r ve bu t/tkei.. zaman iinde olur.Parac n bu

'h/tte

srede gidece i uzakl k e .M - 15 em al rsak,

lse

basam ndad r.Uzakl k iin

f1m r

-27

X 3 X 10

10

1.4 X 10 13

erg "..! 130 MeV

(2-45)

buluruz.En sonunda pidnun bulunmas ile,bu kestirimin ok do ru oldu u anla ld ; nk pion iin tAc 2 (2'.!.. 140 MeV 'dir. zet olarak,parac k ve dalga zeliklerini birle tirmek iin deneme trndeki en ocuklu giri imimiz bile deneyle tutarl d r ve bizi atomik grnglerin klasik dzeydeki betimlenmesinde bir belirsizli e gtrm tr.Bu belirsizlik hem D nce Deneylerinin tutarl tir betimlenmesi iin gereklidir,hem de gzlenenlerle uyum sa lar.

Problemler 1. (2-1) ile tan mlanan bir dalga paketini gznne 'al n z,burada g(k) k < -K -K < k < K K < k

= N = 0., olarak verilmi olsun. (a) f(x)'in biimini bulunuz. (b) ,/ '1 dx lf(x) 1 2 = 1 olmas n sa layan N de erini bulunuz. (c) Bu de er,N'nin

dk

1 s (k) 1

1 211, ,

olmas n sa layan seimine nas l ba l d r? (d) (a)'daki yan t n z iin Ax'in akla yatk n bir tan m n n,11'nin dems z olarak erinden ba

Ak Ax >
verdi ini gsteriniz.

2.
/ (k) 2N 2 k + ot

wI

Belirsizlik Ba nt lar

41

olarak verildiginde f(x)'in biimini bulunuz.Gene iki fonksiyonu iziniz ve

k
nin sizin

A:: > 1

o( seiminizden ba ms z oldu unu gsteriniz.

4ik2

3.

2m
bak nt s n n geerli eldu u,zgr bir parac n Gauss dalga paketinin yay lma problemi riigznnenl n z. (a) Dalga paketinin bykl 10 -4 cm ve 10 -8 cm olmak zere,paket bir bn gsteriyorse, (b) Paket 1 gr ktleli bir +cismi d gsteriyor ve bykl 1

cm ise,(2-17'Yi

kullanarak,dalga paketinin bilykl nde'lSn'de olu an kesirsel de i imi hesapley n z. Geni li i 'Irt/nc birimi ile anlatmak uygundur,burada m paketin gsterd par ac g n

4. Bir elektro
bykl ne olacakt r?

demeti 10 41km. uza a gidecek biimde pskrtlm tfir.ilk pa-

ketin byUkl 1 mm ve kin:etik enerjisi (a) 13.6 eV,(b)100 MeV isepard yerdeki ("yar . Kinetik enerji ve momentum p2/2m degldir!) aras ndaki bag nt her zaman K.E. =

5. Bir dalga k lavuzunda daigaboyu ile frekans aras ndaki bag nt ,

ss+p'

,> 2

) 2

ile veribiyor.Byie bir dalgan n grup h z nedir?

6. s andaki yzey gerilim dalgalar iin,frekans ve dalgaboyu aras ndaki

ba nt 2 71 T ile veriUyor.Burada T yzey gerilimi ve bu h zla, s/r

1/ 2

yo unluktur.Dalgalar n grup h z ve

:AJ
") =

olaraktan mlanun evre h z aras ndaki ba nt nedir?

Yerekimi dalgalar (derin su) iin,ba nt 1/2 2 7t ile verilhyor.Grup ve evre h zlar nedir?

42

Kuantum Fiziki 2 7. Enerjisi >

E
2m

+ 12 m clJ z2

ile verilen bir barmonik sal ngan n taban durum enerjisini kestirmek iin belirsizlik ba nt s n kullan n z. 8. Bir n=2 Bohr yrngesindeki elektronun Blm ',problem 21'de hesaplanan "yar mrn" kullanarak,n=2 enerji dzeyinin enerjisindeki belirsizli i hesaplay n z.Buldu unnz sonu bu dzeyin enerjisi ile ne lde kar la t r labilir? olan ekirdekler,s k s k 1-10 Meb tipik enerjili 9. Tipik bykl 10 12 elektronlar yay nlar.Belirsizlik ilkesini kullanarak 1 MeV enerjili elektronlar n, bozunumdan nce ekirdek iinde bulunamayaca n gsteriniz. 10. Tasla a a da gsterilen ayg t,belirsizlik ba nt s nda bir bozulma olaca n gsterir.Yanlamas na olan yer Ay a kesinli i ile belirlenebilir,ve L'yi istenildi i kadar byterek gelen denetin enine momentumn olabildi ince kltlebilir.Ayg t ayr nt l biiMde zmleyerek,yukarda yap lan kapal varsay m taya kar n z ve belirsizlik ilkesinin bozulmad n gsteriniz.

Ka y ni ,

L L, : d

KAYNAKLAR Dalga paketleri birok dere kitab nda tart lm t r.Bu dzeyde en yararl olanlar unlard r: S.Borowitz,Fundamentals of Wave Mechanics,W.A.Benjamin,Inc.,New York,1967,

Belirsizlik Ba nt lar

43

J.4.Powe11 ve B.Crasemann,Quantum Bechanics,AddisonWesley,Reading,Mass., 1961. D.Bohm,Quantum Theory, PrenticeBall,Englewood Cliffs,N.J.,1951. Kuantum mekani i ders kitaplar n n hapsinde belirsizlik ilkesine yer verilmi tir. Olduka ayr nt l tart malar,Bohm'un yukar da ad geen kitab nda ve W.Heisenberg,The Phyaical Principles of the Quantum Theory, Boyar Publications, Inc.,1930 'da bulunabilir. Belirsizlik ba nt lar n n tart malar ,bu kitab n sonunda listelenmi olan daha ileri dzeydeki kitaplarda da bulunabilir.

13 1 . .:)1(.2,1 3

Schrdinger Dalga Denklemi

Blm 2'de, zRiirce hareket eden bir pnraell belli yaklae mlar iinde betimleyen bir dalg ipaketinin sagb d bir para' diferansiyel denklem elde etmi tik.Bu bak mdan,

4 2.
2 rn

(3- 1)

denklemini,bir zgr marac g n bel mlenmesi iin uygun denklem olarak alaca z. (2-23)';In ikar lmas ndaki s ray te'rgine evirerek,ba denklemin en genel ni:n . - zm

(
denkftemin

p ( f)

(3-2)

olde l nn grrfiz.Umftevin ; .in s ;t deivi boyland rma,arpan n n nedeni Denk.(3-26)'da 'l (x,r) iizii aiiniin yorumlanmas .enn alici bir nokt a -d r; bu yoruma geme , bm nce,den! , lemin zaman trev bak m ndan birinci busamaktan olmas gere ine likkt edelim.u,bir kez ynin byle oldu u denlemin ya bilgisayur n i grd gibi
(X t, +

1,(x,0) ba!lang deeri ve-

rildiyse toki biitnn amanlardaki de erlerinin bulunabilece ini belirtir.Dunun

da

en genel zmn hiiminden bellidir; say sal bir

y x ,t)
2m

(X,

t)

(3:3)
O

olmaktad r. iin..

-4, ( x,0) werildi2inde p'(p) fonksiyon]: (3-2)'den bularabilir,t

1f(x,0)

jr

d l (4(p) e

13'c t>,h

(3- 4)

Vr 2

TT )f

denklemi tersine 5.evrill):Ur ye bir kez 0(p) b lirire,zM tm t de erleri,

yerine

Ay r k bir a ap le [y(x,t /5 -0

At

kiiiik fakat s f r olaak mm z zere,, al nmal d r.

i)1/(x,t)/ ?

"y(x,tq / At

46 Kuantum Fiziki iin bilinir.Diferansiyel denklemde hi bir ''belirsizlik" olmad na dikkat ediniz: Bir kez dalga paketinin ba lang durum bel irlendiyse buraya kadar '14 1 (x.0) zerinde hi bir k s tlama yoktur--daha sonraki tm anlarda dalga paketi tam olarak belirlidir. y (x,t) iin bir yorum ararken unlar ak lla tutmally z:

(1)

Genel olarmk

^y(x,t) karmal bir fonksiyondur rne in . (2-16)3, ve (2] 1.1f(x,t)i - fonksiyonu, . x ,,loulundugunu sand m z yerde byk, onun d nda kfiktr.1114Bliim 2'de parac i tart lan alulmos zeli ine de ba l dar.Max Born'nun nordi i, P(x,t) dx denklemi,

= 1 .4(x,t)I

2 dx

(3-5)

1V(x,t) dalga fonksiyonu ile betimlenen parac n t an nda x ile x+dx

aras nda bulunabilmesi olas l n ,tan mlar,ve bu neri dalga fonksiyonunun uygun yorumunu aa lam olur.P(x,t) olas l k yo unlu u gereldir,parac n bulundu u san lan yerde byktr ve bu yo unlu un az olas l kla bulunmas demektir. Ila yorumun geerli olmas iin, ao

ilvillamx

belli

parac n

anlam na gelmez; bu,zaman ilerledike parac n t=0 ikem b rak ld yerde daha

f
denklemde,

P(x,t) dx = 1

(3- 6 )

olmas n - i~me-l-iy.is-,nk, para.c k bir yerde balunmal d r..(1) gibi, izgisel bi r

1/(x,t)

zm bir sabitle arp labilir,ve bu gene bir zm olarak ka-

l r.11ylece Denk.(3-6), y(x,t) ziimlerini kareleri tmlenebilen bir fonksiyon- ,lar s n f na s n rlar.A a da grece imiz gibi,
ta

dx

1 -*(x,0)1 2

00

(3-7) V(x,0), son,istenildi i

olmas n istemek yeterlidir,yani ba lang dummle lefonksiyoniar n n karesi tmlenebilir olmal d r.Bu u demektir: Sonsuz bir tiimlev aral g nda t-1/2-6 suzda en az ndan 'un h z yla s f ra gitmelidir: burada E siyonlar n n x'e gre srekli olmas da gereklidir. Fiziksel bak mdan anlaml nicelik

kadar kk olabilir,fakat pozitif bir say olmal d r.Ayr ca, y(x,t) dalga fonk

1 1f (x,t)1 2 olda undan,denklemin zmn -n

evresi pek nemli grnmeyebilir.bu yanl t r! Denk.(,-I) izgisel oldu undan,

1,ti ( x,t) ve

-40 (x,t) zm ise,

Y(x,t) =
de ziimdiir; burada

0( 1

4(x.t)

c< Y(x t)

(3- 8 )

, ve

istekael karmel say lard r.(3-8)'deki yx,t)'nin ift-yar k de-

mutlak karesi,a ka grld gibi, iki terimin ba ' evresine ba l olacakt r:bu ok neMlidir.flunn grmenin daha fiziksel bir yolu klasik optikteki neyine bakmaktir;giri im desenini,bu deneyde bu iki yar a e lenen dalga fonksiyonunun iki paras aras ndaki evre ba nt s belirler.Ku kusuz,tm tenimlerin ortak bir evre arpan n n nemsiz oldu u do rudur.

t* ch , b~ger Do1 ,4o Denklemi

47

ioulipt=0 'da konular (3-6) ko v lunanber

ZaNaP (4Ver

i oldu unu getorere-

iz.Bunun iin bize,Dr nk.(3-1) ve onun karma' eleni i olan,

fr - i+ "'

'Y (x,t)

4"l

, 1

lk"

1,(x,t) c x

(3-4)

denklen i Uerekir. Bylece

r( x,

"ay,
t

+ y,
2 )t

> T"-

Y )

olur.Aklyi
fi

2im ile tatl mlareak,

P( xit) +

=
a x

(3- 11)

ollaunn

e rsokk

f
00

dx P(x,t) =

x,t) =

bulnruz; Onkil kareyi Amianobilen funksiyonlar iin e Ayr ca 1.1)(x)*de in yogunlunda deha-fonliyonu 2 le ,, obileu bir

aor azda s f r olur.

Ou..lunsadx,bn bizi ak d.a ve doloy lyia ola l k glWiriirdU.0y ,,,a,fiziksel olarak gbAtokillikler o)amaz.

(3-11) u nc sr. b r 11.. , lt nun yo ald_ r.Bu,l ir x b Agoudokl yo onluto o-

i aan bir de meni i,e iu1Ftt. 1E i/lrn t k~ net bir degl rloyle kar! lludi
La A iatl'f;

1 -6

6
dx P(x,t) = jf- d x x
(1 .',t) vs)

l elta Qa,nks1vt,ulari isia tlrL Ek A.

48

Knantum

V(x)'in sere' olmas koeuluyla,(3-1) denklemi, i

t,

-,) ," ,, , t),

at

2
2m

1/(x,t) '') x 2

V(x)^4, ( x,t)

(3-14)

olarak de istirilirse,P(x,t)'nin tan m , dir.ku dnemlidir;fink ilerde p l r ve Denk.(3-14)

i -,1

(x,t) ve koranum yasas yine geerlitart saca m z gibi (3-14),hir V(x) potansiyelinde-

ki bir parac k iin Schrdinger denklemidir. boyuta genellestirme kolayca ya-

-e> sii(x,y,z,t) ."t

.._

'1f N 2
2m

( " 2 dx -

---7 ,.. ,- +

-;) 2

2" ) r +,-

' 2

?y'

"z

. .Y

(xY,z,t )

-t- V(x,y,z) - 1((x,y,z,t)

olur,hu k saca

42--V sV('Z.,t)
t 2m
olarak yaz l r.Denk.(3-11)'in genellestirilmesi,

4-

1/(1.' ,t)

(3-15)

-* P(7% t) (1.--",t) . o
t,
verir, burada

(3-16)

1 -4, 0% t >1
ve (r,#) 2im dir. P(x,t) L 'fi( ,t)

(3-17)

k i (7,t)-9 -eyri,thf/(;,t)1

(3-18)

olas l k yo unlu u verildi inde,x'ir fonksiyonlar n n beklenen de-

erleri hesaplanabilir.Genel olarak,

dx (x)y(x,t) (3 -1 9) < f(x)> = j(dx f (x) P(z,t) 3 olur ,Bunun yaln zea,tilmlev yak nsaksa anlam vard r.Momentumu x cinsinden nas l yazaea miz bilmedi imizden,momentumun beklenen de erini hesaplamak istersek bu denklem bize yard mc olmaz. yle yapmaya al al m; Klasik olarak, p = mv = m oldu undan,

dx
dt

(3-2 0 )

3 Soniu,ayr k,p i olas llki bir "rnek uzay" iin

bir de i keniu bu uzay fizerinden ortalama de eri ise, <f>

1: pi = l'd:ir; herhangi

2:

r.p.

olur.

Scbrdinger Dalga Denklemi < P> = m yazaca z,bu

d

49.
(3-21)

<:>= ttt

i dx

-y'(x,t)

dt

dt

-/p4* <P> m
ien tek nicelik

dz

verir.Tlimlev i areti alt nda hi bir dx/dt olmad na dikkat ediniz.Zamanla dey(x,t)idir,ve x'in zamana giire de i mesini bu de i im sa lar.Denk.(3-1) 1 i ve karmal e leni ini kullanarak,

<P>elde ederiz.Durada

41
2i

00 I d

2 ( .?

N},

.)

x2

x2

?*Y 4
X2

a
?T
? - \ I' "'
dx ( 1
-----

. .,v)_ -?-1,4<- 1
i
1 -?
d },

aNI:`- x ?y,
IL
y

) X ,

.,!) ) . , , ,'t

ax

dx

,7. 07x ---- ) +

)t' \ -, ,x

*-

'-',

+ - t' "

oldu undan,tmlenen
(
x

,1,-x,t) + 2

biimini al r, ve bunun sonucirolarak:

<p>
hu,momentumun

= I dx

(x,t) )x

3-22 )

olur;nk karesi tlimlenebile u fd ksiyonlarda trevin tiimlevi s f rd r.

(3-23)
i lemcisi ile ghsterilece ini ve daha genel olarak,

<f(p)>= fdx
olaca n syler.

y(x,t) f

x,t)

(3-24)

5n

Knantum Fizigi Bu gosterimle donanm olarak simdi,Denk.(3-2) 1 de ortaya kan 0(p)'nin

fiziksel anlam n eart abiliriz.fineelikle,0(p) zamana ba l olmad g ndan,bu denklemi t.O'dainoelemek yeterlidir.

x)=

v-2141 f dp gs(p)e
2V

dk


0(17 k) e

oldugnnu ve b r Pourier tmlev iin tersine evirme formlfinb kullanarak,

0( .., k )
bulurnz.Bunu I

2Bt

fdx
dx

y(x)e L "'L"

(3-25)

V. 2141
olarak da yazabiliriz.Byleee

dP

9>*( P) 95 (P) = f dP 1>"(P)2;T;-

dx

v(x) e." . -;`

es

---J
J(
buluruz.Bu sonu matematiksel n syler. Bundan sonra <P>. 

dx

fd p cp/ p )

;10 X.A.,
(3-26)

dx y(x)

\l/ 4 (x) = 1

YaZiada Paraeval teoremi olarak bilinir.Bu teorem,

bir fonksiyon l'e boyland r ld ysa onun Fourier dnsmiiniin de l'e boyland r ld -

dx rJ (.)

d(x)
1

dx d dx 1

J dx = f dp

"\t,*( x)

12Turs
dx

dP

cfr

(P)

e.

(p) p NI 2 71%.%

m x, e r
(3-27)

f dp s6(p)

St) * ( P)

yi gz nne alal m.Bu sonu,Denk.(3-26) ile birlikte,0(p).nin momentum usay ndaki dalga fonksiyonu olarak yorumlanabilece ini kuvvetle cliisndrr.Byleee parac p momentumunda bulman n olas l k yo unlu unu verir. bn bir zm oldugundan,0(1),t)1Yi

10(p) 1 2 , ( x,t) Denk.(3-14)?.. -4,

Schrdinger Dalga Denklemi

51 (3-28)

y(x,t)=
ile

jr.

4:

rx

dp0(p,t)C

l li

tan mlayabiliriz.Gerekten,genel olarak %(p,t)'nin (3-26)'y ,(3-27)'yi ya

da onlar n yorumunu de i tirmeyen bir zaman bag ml l vard r.Okur,x- ve p-uzay aras ndaki bu bak ma kar n,p = ( .K/i)( x)'in bir i lemci oldu unu,oysa / x'in i lemci olmad n d iinmesin diye,x'in de gerekten bir i lemci oldu unu mosvleyelik.x-nzay nda zellikle basit bir biim ortaya kar,fakat (x),), mentum uzay nda hesaplamak istersek,yukarda kullan lanlara ok benzer yntemlerle

<f (x)>

--fdp

--) 0* ( p, t) f ( 14,21 ap

0(p,t)

(3-29)

oldu unu gsterebiliriz.Da ka bir deyi le,x i lemcisinin momentum uzay ndaki gsterimi

x =
ap olur.

(3-30)

i lemeilerin,kuantum mekani inde temel bir rol oynad klar n bulaca i,ve yava yava onlarla ilgili bir ok ey renece iz.11u noktada,yaln zca unlar belirtece iz: 1. Al lm say lar ') teraine,i lemciler her zaman s rade i tirmezler. 1A,B) = AB BA 'y tan mlarsak,o zaman (3-3 1 )

[p,x1y(x,t ) . fl
( ,d

xy x,t> x

NP(x,t)

x,t)

(3-32)

olur,yani

(3-33)
de i me ba nt sin elde ederiz.Bu,klasik bir f(x,p) fonksiyonunu i lemci biiminde yazarken bir belirsizlik verir.11iz,f(x,p)iyi x ve p'ye gre bak mla t rma kural n benimseyece iz.Bilylece, xp x 2 2 (xp+px) 1 / 2 , 2\ p+ -expxrpx

(3-34)

ve , benzerleri,bulunur. Daha sonra grece imiz gibi,x ve p de i kenlerini ba layan belirsizlik ba nt sln n arkas nda da,bu iki de i kenin sirsde i tiremeyi leri vard r.

52

Yilantum

rizi i
ile ortaya lk si,p'nin beklenende erinin

2. p islemeisinin,ba ndahi

gerelli i konnsunda can m z s kabilir.Bnnunia birlikte,p'nin gereildli n olgusuno 44yulayabiliriz.Dalga fonksiyonunun sonsuzda s f r olmas ko ul rja,ki karesi tm/enebilen fonksiyonlar iin bu byledir,

<P> P> = j

rdx \t'(x)
1 dx

?'4' ?x

1dx Y(2) \r '1 Y)

x - 42L f Chr X \-(Y)

(3 - 35)
elde ederiz.Arasira kareyi tiimlenemeyen,fakat bellilieriyo liklik ko ul' r bulunan Conksiyonlari kullanmak gerekir,rne in:

N}, (x)
Kendimizi O < x

(x+L)

(3-36) ji (k4^) gene hermitien

L blgesinde al maya s n rinrsak,

bir islemeidir,nkii Denk.(3-35)'te, < dx C>

""' <P>'

?It

( 1/'tx.)(x))
32- I 'y (0)1
=O

I4'(L)1 2

(3 - 37)

olnr.Akla yatk n film dalga fonksiyonlar iin,beklenen de eri gerel o4an bir i lemciye hermitien i lemci denir,ve- dolay s yla p de x gibi hermitien loir islemei4 dir . Bn blm si ile,

sm yy

noktay belirterek
'

bitirelim:(AN/i,r)x) = 1> 01,

zdesle me-

i i
denklemini

41 (x,t)._
?t
2m

r(x,t)

.?

22 (3- 3 8 )

? .`ir(x,t)
? t

for
2m

Y(2,t)

biiminde yazabiliriz.Sag yandaki islemei tam olarak,zgiir bir parne enerjisidir.runu,bir potansiyel iindeki parac .a genelle tirirsek,

(x,t)

fo n'
2m

4_ v(,)]

(x e t)

(3-39)

Islemeilerlo ilgili baz mat-ematiksel geritemeller Ek-11'de tar

. silmi t r,

SchrOdinger T)alga Denlemi 53 ya da dal n ar; ka, -ili

;h1, ( x,t)
.> t

W.
2m

t) .4_ v(x) ,y (x,t) ?4,(,r1 ?x,1

(3-40)

yazar z.(3.-1) . i genellu tiren bu denklem,g4resiz kuantum mekani inin temel denklemidir,ve ilk olarak Schriidinger taraf ndan sinerilmi tir'.Ynkarda elde edilen Schriidinger denklemi,

t,

'(x,t1 =

1.1(x,t)

(341)

at
biiminde 3e yaz labilir,burada H enerji i lemeisidir.1d'ye . ,ogu zaman Damiltonien denir,nk[i o,klasik mekaniksel Hamilton fonksiyonununHi leffici dilindeki anlat m d r. V(x) erel bir potansiyel ise,p ve dolay s yla p2 birer hermitien i, lemci oldngondani 2 U 2m de bermitiandir. zeb olarak: 1. Dalga fonksiyonlar n n zaman bag ml l ,birinci basamaktan olan iri a (x ' t) = ?t "l? (x,t) 4 V(x) (5-42)

para! diferansiyel denklemi ile verilir; burada 11,p 2/2m 2. t r. 3.

+V(x)

i lemcisidir.

Dalga fonksiyonlar ,karesi tmlenebilen fonksiyonlar olarak ala rlanm Parac g n x noktas nda bulunmas n n olas l k yo unlu u P(x,t)

= I sKx,t)1 2 4/2

dir.

4.
-t/(x,t)= fdp -0?(p,t)

2 nt\
ile tan mlanan 0(p,t) fonksiyonu nu mentum uzay ndaki dalga fonksiyonudur,ve para la] p monentumunda Indutmas n n okas llk yo unlu u 5. It momcntumu vm x konumu

1,1,(( p,t)1 2 "!dir.

's ra deistirme zelikleri bu-

lunmad igin,say lar(b n ayr lan niceliklerdir.x-uzay nda,monentum i lemcisi

p
X

5 Art k p(;ideki

op indisini b rak yoruz.Onu yaln zca,p harfi ile betimlenen

bir say ile kar t rma tehlikesi oldu u zaman kullanaca z.

b4

'-.uanium

biimini al r;ve p uzay nda,x lemeisi x .ap al r; kis de,x ve p aras ndaki

[r x3 =

temel de i me liag nt si ile tutarl d r. imdi art k kuantum mekani inin nicel bi tart mas iin bu , r z.Dalga pul . etinin bir parac g gosterimlemesi kavram ndan da yaz egiik.Bu kavram Schrdinger denkleminin akla yatk n olmas n :sa lamak iin yararl yd ;fakat kimdi,parae "dalgalardan yap lm " gibi d iinmeden,bize parac n nerede oldu unn syleyen, y(x,t) ve onun olas l kla ilgili yornmudur. Problemler

I. Denk.(3-2) ve (3-4)' kullanarak zgr parac k Schrdinger denkleminin

y(x, t) j(dx'K(x,x ; t) f(x . ,0)

biiminde yaz n z.l (x,x';t) iin,bir thmlev biiminde bir gsterim elde ediniz, e tmlevi de erlendiriniz.
li(x,x' ;O) =

(x-x'

oldu unu gsterinin. 2. Bir V(x) potansiyeli. l nlunan,(3-14) Schrdinger denklemini d nnz. gerel. olmas ko uluyla, y(x,t) bu denklemin bir zm ise,(3-11) korunum yasas n n gene geerli oldu unu gsteriniz.
3. V(x)'in karmel oldu unu varsay n z.??,(x,t)/ .2>t ve d/dt j(dxD(x, t) iin birer ifade elde ediniz.So urma durumunda sonuncusu 'negatif olmalid r.au,

Y(x) iin ne syler?

4.

e2

x,t)

y( x, )
2

(14")

? t2

Klein-Gordan denklemini gz nne alin z.

(x,t)'llin biimi,

y* 2'Y
x

olarak verildi ine gre,(3-11) biiminde bir korunma yasas bulundu una

Schrdinger Dalga Denklemi 55 15(x,t)'ain biimi nedir? Klein-Gordon denklemin n,bir tek-parac k denklemi iin (yani Schrdin;er danklemi iin bir banka seenek) neden iyi bir aday olmadl

kn-

m sunda

bir tart ma verebilir misiniz? 5. 1y(x) = xx

OL

"

verildiiine gre, unlar hesaplay n z:

(8)

(1)) 1i<x 2 >

<xn >

a.

6. Prob.5'tek.i dalga fonksiyonu ile betimlenen bir sistem iin,momentum uzay dalga fouksiyonunu besaplay n z,Bunu kullanarak, (a)<pn (b) <P <P>2 yi hesap-lay n z.Du sonucu ve Prob.5(b)'deki sonucu kullanarak, erini bulunuz.

x Llp

'nin de-

\I>(x )
x

N 2 + a

dalga fonksiyonu verildi ine gre, (a) 1/(x)'i boyland rmak iin gereken N'yi hesaplay n z. (b) Yukardaki dalga fonksiyonnnu,<x n >'yi hesaplamak iin kullan n z. n'nin hangi de erleri yak nsak tmIevlere gtiirfir? (c) <p2 > 'yi do rudan do ruya,ve momentum uzay dalga fonksiyonunu kullanarak hesaplay n z.
(d)

<x2> <x> 2 P ne V <P 2 > <1) > 2

tan mlar n kullamarak,ba problem iin bis

25p

'yi hesaplay n z.

8. e
x

x e

i lemci ba ntis n n do rulu una gsteriniz.

i lemcisi,

A
C A .

00

/..> in
'yi hesaplay n z,ve ( d/dp) gsterimini kul-

olarak tan mlanm t r. [Yol gsterme. f(p),p'nin herhangi bir fonksiyonu olmak zere e':fcik ge--;- "l f(to) lan n z.]

9.

<

0<; .71. aral na s n rlanm olan

a sal de i keninin,1,(8)

56

Kuantnm

fonksiyonunu gznne al n z.E er dalga denklemleri y(17)...Alf(--11) ko uluna sa larsa, L i d .10

islemeisinin hermitien oldu unu gsteriniz.

10. Bir parae n 0(p) moment r uzay dalga fonksiyonunu gz nne al n z.

E er bu fonksiyon p'nin yaln z pozitif de erleri iin tan mlanm sa,x'in hermitien

bir islamc olmas iin 0(p) hangi ko nllar sa lamal d r?

[(3-3o)'u kullan n z.]

BLM 4 zfnakeiyoular ve dzde erler Blm 3'de elde edilan zamana ba l Schrdinger denklemini gz nne alal m:

i /t

6 V(z,t)

2 lk 2m

2 Ir2(x't) + v(x) -., dr

at
meyi deneyelim. Bunun iin,
r(x,t)

lr(r,t)

(4- )

ve bunu,tek de iokenli bir ift adi diferensiyel demkleme imdirgoyerek z-

T(t)u(z)

(4-2)

yazel m;bu yezie,

u(x)

dT(t) dt 2m

d2m(x) 4x 2

V(x)u(x).

T(t)

almas n ierir.Bunu u(x)T(t) ile blerek, dl(t)/dt T(t) -( 2 2m)(d2u(z)/dx 2 ) 4- Nr(a) a(a) u(z)
s e lamir.Bu s abit*

(4- 3)

elde ederiz.Bu bm nti,yalniz her iki yemi ayni sabit* eeitl e E diyelim.

, ft

dT(t) ET(t)
dt (4-4)

deakleminin zm,C bir sabit olmak zere

T(t) = C e
olur.dbr demklem,
2

(4- 5)

2m

2 d- u(x) 2 dx

4- V(x)u(z) = Bu(x)

(4- 6)

dir.Bu deakleme o u kez,zamandan ba l :az-1r Sehrdiager demklewi demir.BunUal Yaln el gerekten (4-1)'inkinden de isiktir.(4-1) deaklemi y(x,t)inin zamane iindeki

57

58 Kuentum Fizi i geli imini betimler; Denk.(4-6) ise bir zde er denklemidir.Bunun ne denek istedi ini a klamak iin,geen blmde k saca de indi iniz fakat tan mlamoad g m z iglemci kavram na dnmeliyiz. En genel olarak,bir /*aksiyon zerine etkiyen bir iglenci,ean ba ka bir fetakeiyona dngtriir.Birka rnek zerinde d nelin Of(x) = f(x) + x 2 Of(x) = [f(x)] 2 Of(z) = /(3x 2 + 1) Of(x) = [olf(x)/dx] Of(x) = 3

Of(x) s df(x)/dx-2f(x)

7 f(x)

(4-7)

Bu rneklerin tmnn ortak zeli i udur: Bir f(z) fonksiyonu verildigil de, Of(x)'i belirleyen bir kural vard r.Bir de,izgisel i lenciler denilen zel bir iglemeiler s n f bulnaleaktad r(genel 0 i lemeilerinden ay rmak iin bu igleacileri L ile gsterece i ).Bualar, L [f (x)+1. 2 (x))ooLf (x)+Lf 2 (x) zeli ini ta rlar ve e iatekael bir karmel say olmak zere, Lcf(x) = cLf(x) dar .Bylece,listemizdeki yaln z son iki iglemei izgisel iglemcidir. rnekte oldu u gibi,gizgisal bir i leaci bir fenksiyeau ba ka bir fonksiyon* dn treeektir;
.

(4-8)

( 4- 9)

Lf(x) -

df(x)
dx

2f(x)

Fonksiyonlar -boyutlu uzaydaki vektrlere benzer olarak d nmek Bi! iglemeinin i i bir vektr banka vektre dniigtrmaktir.flin vektrleria birim uzunlukta *iman zel halinde,bir i lenci birim kr* zerindeki bir nektay bir begkaa na dngtrecektir.Bu zel (fakat ok uygun) rnekte,bir i lemi bir eksen evreeinde bir dnme elabilir(gek.4-1).iglemei,x ekseni evresinde rne in 30 lem alt nda e itli vektriere ne olaca n gzmzde likbrdnmeosu.B canland rmak kolayd r.0zel bir zeli i olan iki !rektr bulunacakt r: Kuzey ve giil ttykutuplar gsteren birim vektrler,dame alt nda yine kendilerine dn eceklerdir.Bu,(4-6) gibi bir iglemei denklemine zel bir rnektir;(4-6) denklemi,

fluE (x)= Eu E (x)

(4-10)

Bir de, , karettizgisel iglemeiler vard r; bunlar iin (4-9) denklemi

Lcf(x) = c a Lf(x) biimini al r.

zlonksiyonlar ve zdekerler 59

ek.4-1. Tm vektrleri,birim kre zerinde bulunan vektrler yard m ile,30 dndren iglemcinin bir gizimle betimlenmesi: Ekvator stndeki vektrler bir orta anlam stndekiler iin (B -e, B'),ve birkutuptakibir rektr iin (C C'= C)'dir. A'),

olarak yaz labilir.Bu denklem,zel bir fonksiyonlar san f na etkiyen H Bamiltonien iglemciainin,etkidi i fonksiyonu bir sabitle arp lm g olarak geri verece ini ayler.Bu sabite zde er denir.Denklemin zm E'ye ba l d r,ve bundan dolay zm bir E ile etiketliyoruz.H iglemciainin E zde erine kar l k gelen uB(x) zmne

ezionksyon denir.zde erlerin srekli veya kesikli olabildiklerini grece iz.

(4-2) zm ilB x)e biimindedir.(4-1) izgisel bir denklem oldu undan,Einin izin verilen de erleri iin bu biimdeki zmlerin bir toplam da bir Oziimdr.Bylece (4-1)'in en genel zm,

(x,t) =-.

(Z

dE) c(E) uE (x)e

(4- 11)

olur.Burada,C(E) zde erlerin isteksel bir fonkaiyonudur ve toplam E'nin kesikli de erleri zerinden,tmlev ise srekli zfte erleri zerinden al n r.H i lemcisinin

60 Kuantum Fiziki zde erlerine enerji zde erleri denir;bunu,lignin 2 H.= 2m biiminde olmas da dii iindrr4ok basit fakat retici bir rne i tart madan nce,e er Y potansiyeli a k olarak zamana ba l iae,denklemin ayr lmas n n yap lan yacak n belirtelim.Daha sonra,byle bir durumda enerjinin bir hareket sabiti olmad n grece iz.

V(x)

(4-12)

A. Bir Kutu Iindeki bir Parac k iin zde er Problemi. Denk.4-6'y , V(z)== O
= 00

< ct ba ka yerde (4-13)

potansiyeli iin inceleyelim.Bu,dalga fonksiyonunun 6z!>0L iin s f r olmas gerekti ini syler,hu ise u(ct)= 11 (- 9 )= O demektir.Kutunun iinde, (4-14)

2 d u (x )
d 2

A.

2g

u(z) .1. 0

( 4-15)

olur.nce,g

0 oldu u zaman (4-15) denkleminin,

2 d u(z)

dz

u(z)

1(.3.. = 2m IglA 2.. dir.En genel zm

(4 16)
-

K c biimini alaca n* dikkat edelim,burada ve

'in izgisel bir birle tirimidir,vebu zmlerin (4-14) s n r ko ulla2 2ag p.-(4 - 1 7 )

r n sa lamas olanaka zd r.hyleyse enerji zde erleri pozitif olmal d r. k

yazd k m zda,(4-15) denklemi

d u(x)

dz

2 -F k u(x)

(4-18)

biimini al r,ve bunun zmleri *in kx ve cos kx'tir.0 (-) (x) ile gsterece imiz sins zm iin,a n r ko ullar ksx = alt n = 1,2,3, (4-19)

 yonlgr v

Oulegerler

61

olaca n syler ve bylece, n 2 Tr 2

E,

,k2
2
(4-20)

2m a.
olur.Boyland r lm zmn, u(-)( x )
r
1

sin

'ff c

(4-21)

oldu unu ao#raleaak kolayd r. a ( ! ) (*) lalaaatamoillea

~ima* a dfla* iin,

(4-22)

ka. s (n--4-)1; olmal d r,bu ise

n = 1,2,3,..... 4\ 2

4 n (1/2) 2 2 E (4. 2mo.2 demektir.Bu yzden boyland r lm s cos n -(I/2) jyrz o ( "4") (x)= Va biimindedir. ( 1 - ) i aretlerini n,z -* ile ilgili oldu unu grece iz. zmler,

(4 23)
-

(4-24) yanalmaal alt nda ft tek olma zeli i

ra

diu(+)(x .(.)(,) = Jr d.u(-)(.)- .(-)(.

dxu( ) (x) *

i( 2 -) (x).-- 0

(4-25)

zeli ini ta rlar,yani dikeyboyluluk ko ullar n' sa larlar.zmler gerel oldu undan,karmal e lenik alma asl nda gerekli de ildir,fakat ilerdeki kullan mla tutarl olmas iin konulmu tur. En alak enerji durumu'olan taban durumu enerjisi
E (+) ,. 7 2 h 2

(+) / kx/ ile gsterimlenir,ve bunun (4-26)

$mc

dir.zmler ger e ldir ve bundan dolay , <P>= O (4-27)

sonucuna var l r.Bu,do rudan hesapla veya bir bak m d ncesiyle - kar labilir:Gerel olan zmlerden herhangi biri iin <p> (41/i) biimindedir.<p>'_ nin gerel olmas gerekti inden,yaln z gerel fonksiyonlar kapsayan bu tmlev s f r olmal d r; veya e de er olarak tmlev,aralar na d/dz'in konuldu u iki tane ift veya

62 Knantum Fiziki iki tane tek fonksiyonunun bir arp m n kapsar.Bylece toplam tmlenen,x'ia bir / tmlendi iade ,tmlevia tekfonaiyudr;vebk ml bir aral k zerinden de eri s f r olmal d r. . e itli zmler iin <p 2 > 'yi besaplayabilirizAutunun iinde p 2m 2mE (4-28) oldu undan, < P2 > = 2mg!i) buluruz.Burada, 20.

<p2 > s., 2n 741 ). il

(4-29)

ba nt s n n belirsizlik bak nt s ile tutarl oldu una dikkat ediniz2 .Ayr ca,bir gzmdeki d n say s ne kadar oksa,enerjiainin de o kadar yksek olaca n be.= lirtehim(4ek.4-2).Byle oldu u,bir zmn d 2u/dx 2 ile llen e rili i bykse,= kinetik enerjieinin de byk olaca ndan anla labilir:zel olarak,fonksiyondakii de i im bykse, 42 2m

dru 'x'

2 d u 2 dx

4,2 2m

ie

du* du '"x dx dx

4=2 w" 2m

r J -x

2 f dx
du

nin de eri de byk olur. R. A r m Postlatlar = mr0 s n r ko ullar n sa layan,isteksel bir y(x) fonk-

siyonu bizim zmlerimizden kurulebilir.Bu,tm zmlerin

1) (I ) =

2- LA

r E+) u (+) (x) + Au ( ,-) (x)] (-) u,

(4-30 )

biiminde bir ststegelmesi olacakt r.A (t) katsay lar n belirlemek iin dikeyboyluluk ba nt lar kullan labilir.rnekin,(4425Pten yararlanarak
J

dx (a+)* (x)y(x)

A( + )
m = A (+)

u (+)* (x)u (+) (x)dx+ A (-)fu (+)* (x)u (-) (x) dx]
M M 111

oldu unu hesaplayabiliriz;bylece k) (.) .1,( x ) A( xun

(4 31)
-

Daha st zfonksiyonlar iin, Az Ap 'nin zde erle birlikte bymesi .

genel bir zeliktir.

dzfonkaiy- onlar ve dzde erler

63

ek.4-2 Bir kutu iindeki parac n zzmleri..

buluruz.Ozgr dalga paketi tart mam zdaki gibi,bu isteksel ba lang paketinin zaman geli imini hesaplayabiliriz.0 () ( ) bzmlerinin her biri WIA r 'Pr zaman b ml l n kozand ndan [Bkz. 1(1 4-11)] , genel olarak
(x, t =
r =4

A ( ) u (+) -4E(+4A n r"

4-

A (-) u(-) (x) e 0.

"

(4-32)

elde ederiz.A () katsay lar n n fiziksel anlam konusunda bir d nce kazanmak iin, enerjinin bir istekeel durumdaki beklenen de erini Imasplay llam.K tm s igiad
r I /ffia olduhadsm,s , kl ts - d i sdalwAl4bir~Mn -4.1~14tindsa vs

Bu

(x). 2(*.t) (;) ( x ) . u,

(4- 33)

oldu undan,(4-25) dikeyboyluluk ba nt lar n kullanarak

64 Kuantum Fizi i < H>

= f dx "f,""(z)

NIJ (x) A(4). u (+) (x si* 11 n

A(-)" u (-)
11 tl

.jr dz
x
.M

(z)1:F

E (+) A(+) u (+) (x)+E ( -) A (-) u (-) (x)]} 113 M m ED D1

(E(+)1A( + ) 1 2 131 110 E(''') 1 A( - ) 1 2 )
D3 1D

(4-34)

elde ederiz.Tam olarak ayn yoldan,

j" -y*(x) i
oldu u da gsterilebilir,ve bu

(x) =

oo

ti A(+)1 I

2 , IA (-)12) =

( 4- 3 5 )

olmas n ierir.(4-34) denklemi (4-35) boyland rma ko ulu ile birlike, u sonucu d( 4- 1 , isteksel bir durum iin enerji kiliimniin E ' - ' vermesi olas l ndrdr: n olarak yorumlanabilir.Enerjiniu olabilen de erlerinin yaln zca n E (1- de erleri oldu unu belirtelim,bu yzden belli bir lm yaln zca E (t) de erlerinden birini verebilir.

IA() 1 2

() enerjisi n dlm,hangi paket iin her zaman bir E k (bir zde er) verecektir? A kta grld gibi,ancak A() ; 2 . I o I ise byle olacakt r;bu \p( )

g,k

(4-36)

= 147 ) ( z) olmas demektir;burada 14,4 (x),47 ) zde e-

rine kar l k gelen Szfonksiyondur.Bu,bizi ok nemli bir sonuca gtrr: y(z) ile betimlenen genel bir paketimiz olsun.Dir enerji lm yap l rsapsonuta yaln zca H Hamiltonien illemeisinin bir zde eri kabilir;bu zde erin kma olas l

P(ign )=J f dxu: (z) Ny (z )1 2

(4-37)

d r(burada genel olmas iin (t) i aretlerini b rakt k).Ayr ca,En hzde erini veren ; _i_ismden sonra sistemin durumu u n (x) zfonkaiyonu ile betimlenir;nk byle olmazsa,lmn yinelenntesinin ayn sonucu vermesi

gerekmeyecektir,oysa

lmn bir anla-

m olmas iin,verilem bir sistemin bir lsnn yeniden elde edilebilir olmas temeldir.Burada shylenenler,bir kutu iindeki parac k problemine zg degi dir.Tekrar tekrar grlece i gibi,daha genel sig temler [bir V(x) bulunan] iin,ve Hamiltonienler d ndaki ba ka hermitien i lemciler iin de geerlidir; ve bu sylenenler kumatum mekani inin dznde yatar.

bzfonksiyonlar ve zde erlea 65 C.Parite

Bir kutu iindeki parac n zionksiyonlar iki s n fa ayr lm gt sx'a gre ift olanlar (+) ile LOsterilmi ti,ve x'e gre tek olanlar (-) ile gaterilmi ti.ry(x) dalga paketiyle ba larsak,o zaman (4-50) 1 daki ne in z'e gre ift olan bir tm A (-) !lmr s f r olmsl d r.Bylece denklem (4-32),paketi her zaman x'e gre ift n kalaca n gsterir.Ayv ey ba lang ta tek olan bir paket iin de gearlidir.Bdy-

ince x = evresinde tak ziall olarak merkezlenmi olan kutumuz igin,"teklik" ve

"iftlik"im zamandan ba ms z oldu unu buluruz.Bizin iin,herhangi bir hareket sabiti ilgin bldu undan,tart may biraz daha geli tirece iz. Bumin iin P parite i lem:dahisi tan tal m;bu fglenciain suni' yapmakt r.Byiece,herhangi bir '11/(x) paketi iin, P olur.ift bir paket iin, P g(+) (x)= 1r (+) ve tek bir paket iin,
-,,v ( - )( x

-x yans ma-

sk (x) = NI/ (-x)

( 4-38)

00

( 4 -39)

)=

-y(")( x )

(4-40)

buluruz.Bu iki denklem ,zde er denklemleridir; ve gsterdi imiz gibi,ift fonksiyoalar P'nin +1 zde erli zfonksiyonlar ,tok fonkaiyonlar ise P'nin -1 zde erli ( i) (x) fonksiyonlar zionksiyonlar d r.Bir kutu iindeki parac k probleminde,nn yaln zca H'nin zfonksiyenlar de ildir; ayn zamanda P'nin de lizfonksiyonlar d r. zdo erler yaln zca 1 olabilir: Pu(x) =

1 u(x)

(4-41)

oldu unu dfi nelim.P'yi yeniden nygular ak, P2u(x)

c P 91x(x):=:X 2 u(x)

(4 42)
-

buluruz.Fakat P 2u(x)= m(x)idir,nk iki yans ma hi bir eyi de i tirmeyecektir.

Bu yzde' ;k 2 = 1 ,yani \= 1 olur.istekael bir "N4. 0 (x) fonksiyonu her zaman,

bir ift vs , bir tok fonksiyonun bir toplam olarak yaz labilir:

(i)
herhangi bir fonksiyom

N(x) + N'( -x)]

[Y(x)

(4 43)
-

yleyse,n reki Orne imissde tart lan H'nin zfonksiyonlar n n tam benzeri olarak,

hu yeni i lemcinin zfoaksiyonlarl trnden de a labilir.Bu

da hermition i lencilern genel bir zeli idir: Herhangi bir liermititn inlentinin zfonksiyoniar bir tam kme olu tururpve herhangi bir fonksiyon bu zionksiyonlar trnden a labilir.lierhamgi bir y(x)

durumu iin <P> 'nin gerel oldu unun

gsterilmesini okura birak yoruz;bu zelik,P i lemciainia hormitien olmas n ierir.

66

Kuaatum Fiziki

X -

ek,4-3. Yans malar alt nda bi bir bak m olmayan kutu.

Kutuytt z = Oda merkezledi iniz iin,teklik v e iftlik kea ortaya km aras na koyaayd k r yine bir ey de i neyeeekti; ve bu kez ise z = oya gre yans malar iin,bak n bulunaeakt .Ancak byle bir bak m ok a k 1 t r.Kutuyu 0 ile 21a dekildir.Buradan al nacak dera,bir kuantum mekaaiki problemini zerkenpher zaman Hamiltonieu'daki bak nlara dikkat etmek ve bak mlar ea a k biimde aergileyecek koordinatlar aemektir.Kutu dzgn de ilse ( ek.4-3),koordinatlarl ne kadar deki tirirsek deki tir lim ortaya bir bak m knaz.Bamiltonien i de bak c m
bulunmas nemli bir olgudur 3 .Bir ift fonksiyoleun hangi ko ullar alt nda her za-

man ift kalaca ara tir l rsa,bak n belki deha a kta grlebilir.

y(..0),
olsun aman iindeki : ge.1 i i=

.N1) ( + ) (k)

(4-44)

,1( ( 3t,t) " -t, ile

erilir.Bu

(4-45)

denkleme P'yi uygularaak,

P -y(x, )= Pll 1)(z,t)

elde aderiz.Ancak'zel ko ullar alt nda,

(4-46)

PK

y(x,t). HP y(z,t)

(4-47)

3 Kutu problemini Ozerken,duvarlar potanaiyelin,dolay s yla Hamiltoniea'in

bir paras olarak d nrz.Bamiltonien yerine s n r ko ullar ndan sz etmenizin nedeni budur.

zfonksiyonlar ve bzdegerler olabilir;bu ba nt ,x

67

--x iin H ift ise sa lan r,bu da V(x)'in ift bir fonk-

siyon olmas demektir(nk d 2/dx 2 ifttir).Bhylece

[P .f l ,t)]
-

II ri>

ex,t)j

(4--48)

yazabiliriz.Bu nedenle, y (+) (x,t)= +(I + P) r(x,t) ve

e)J (-) z,t)
(

(4-49)

2-(1

P)-,}, (31t)

(4-50)

fonkaiyonlar .ayr ayr Schrdinger denklemini sa larlar,ve ba lang durumunun ift (veya tek) olmas na ba l olarak birbirlerine kar mazlar.Pariten n zamandan ba ms z olmas ko ulu yanl zca,olabilen tm durumlar iin (P11 11P)14/(x,t) = 0 ise sa lan r.Bu P ve H i lemeilerinin s ra de i tirmesi demektir: (4-51)

[P,n] o

(4-52)

Bu nemli ko ulun olduka genel oldu u grlecektir: Zamana a ka ba l olmayan ve Hamiltonien'i ile s ra de i tiren herhangi bir i lemei bir hareket sabitidir.zel olarak,e er potansiyel zamanla de i iyorea,yani V(x,t) ise,klasik mekanikte oldu u gibi,enerjinin kendisi de bir hareket sabiti de ildir: V,t'ye ba l yaa,denklemi bir zaman bailml l denklemine ve bir enerji zde er denklemine ay rman n olanaks z oldu unu dsnnz. D. Momentum hzfonksiyonu ve zgr Parac k Parite konusundaki tart malar,zfonksiyonlar ve zde erleri bulunan i lemcinin yaln zca H enerji i lemcisi olmad n gstermi ti. imdi momentum iin,zde er denklemini gzelim: (x) = Pu (x) PoP u P P pop = (4i/i)(d/dx) oldu undan,bix denk' du (x)
P

( 4 -53)

4a rx

u P

( z )

(4-54)

dx verir.Bu deaklemin zm, u (x) = Ce P

( 4- 55)

dir.Burada C boyland rmayla belirlenecek bir sabit'tfr;ve p zde eri gereldir,bbylece zionksiyon 4- 00 'da veya -po 'da patlamaz. Bu,p zerindeki tek ba kosuludurspopinin

68 Kuantum Fiziki srekli bir spektrumu vard r deriz.(4-25)'e benzer olerak,zfonkStyonlar n dikeyboyluluk konollar na uymas n bekleyebiliriz.

f ax

u; (x) u p (x) = IC12 = 271

r dz e

Ltr_r")..h
(p-p') (4-56)

IC1 2.k
e x ^

oldu unu gz nne alal m.

1
u P (I)

(4-57)

f2-r4

seimiyle,(4-56) denklemi

r dx u

on

, (x) u (x) = d (P P') P

(4-58)

'verir.Bu denklemin (4-25)'ten tek de i ikli i,kesikli indisler iin uygun olan Kroenecker deltas yerine,srekli indisler iin nunun gelmesidir. Herhangi bir

S mn

(p-p') Dirac delta fonksiyo-

-y(x) dalga paketinin,zfonksiyonlar n bir tam kmesi trnden

a labilmesi burada da geerlidir.Burada (4-30) denkleminin benzeri,srekli bir p indisi zerinden toplam yapt m z yans tmal d r,bylece Ifx/IN (x) =

dP (P)

6-1;W

(4-59)

yazar z.(4-57).deki kapal yoruma gre

10(p)1 2 ,isteksel bir y(x) paketi iin

bir ~atom lmnn p zde erini vermesi olas ll d r,burada

(p)
dir.Bylece,Blm 3'de 3-30).

l"

/4

dx (

\'*
)

(z)

(4-60)

4,6(p) iin yap lan vareay m do rulam oluruz(Bkz.Denk.

imdi zgr parac k Bamiltonien'ine dnelim.V(x) her yerde a f r'olunca,enerji zde er de klemi 2 d u(x) dx verir,burada k 2=2mE/AN 2 dir.zmler 2 -I- k u(x) = 0 2kx -.ika (4-61)

ve e

, veya bunlar n izgisel

birle tirimidir,rne in cos kx ve sin kx biimindmair.Bu zmlerin tmnn glika ;kx udur: Bunlar n kareleri tmlenemez;nk jr dx A e +B e , A ve

B'nia tm de erleri iin raksar.

zfonksiyonlar ve Ozdegerler Bu glkten kurtulman n yolu vard r.

69

(e) (4-61) ile tan mlanan problemi,bir kutu iindeki parac g n s n r durumu olarak dii iinebiliriz;bu s n r durumda kutunun duvarlar sonauza''gider,yani c -e 0> olur.Bu s n rda, 'nin ok byk olmamas ve bylece, =k nin eonlu 4olmas ko ulnyla,(4-21) ve (4-24) zmleri 1/V7

, ( 4- .6 2)
z.boyandirma'arpan1 )'deki

lar n n d nda tam olarak bellidir.0 zaman (4-24) ift zmlerinde(n-2 atebiliriz,ve sin kx
Ya Y0.

cos kx

(4-63)

zmlerini elde ederiz.1/(c , arpanlar n koruyabiliriz: Sistem iinsorabilece imiz herhangi bir fitiksel sorunun yan t nda,bu arpanlar d ecektir 5 .Buhlar kormmak bazen yararl d r; nk onlar n sonuta bulunmalar ,bir yanl l k yapild g n gsterir. (b) Dalga Paketleri ile de al abilii-iz.

'Ax )11 (x) = CJ

biimindeki bir gziim,(4-59)'un zel bir du '-umndur;bu zel durum iin

(4-64)

4> (p) =

2i iK' S (p

k)

(4-65)

d r.Bu,tepesi sonsuz(yksek) olan bir momentum-uzay da l m demektir.Bu s n rlay c gp) yerine,ok keskin bir tepesi olan ;s z d nelim.0 zaman

:(274, g(p S k)

fonkaiyonunu ald --

e 11+:00

yerine,

f
= e

dp kx

et
dq e '

g(p 4 k)

qx-PF,

g(q)

(4-66)

gelir;bu,x'in ok geni bir fonksiyonu ile arPlix olan

dzlem dalgasi-

d r.Bu fonksiyonu,fiziksel bak mdan ilgin olan blge boyunca hemen hemen sabit olacak kadar geni yapabiliriz. imdi momentum6 ki belirsizlik .h/(x-paketinin boyu) byklk basamag nda olecakt r,ve payda.makroskobik buyiiklkteyse bu belirsizlik nemsiz say labilir.Bylece,fizigi hi deg14tirmeden matematikael gerekleri sa lar z Gerekten dalga paketi betimlemesi,asl nda fiziksel olarak neler oldu una en yak n bir betimlemedir.nk ba lang durumunu haz rlaman n herhangi bir yo4 rei de sonlu tutuyoruz,ve cl'n n sonlu bir kesri olan x'in de erleri ile

zel olarak ilgilenmiyoruz.

5 Duvarlar n varl gina -ba l olan bir soru fiziksel olarak anlams zd r.Ornegin,
"Bir dalga paketinin duvarlara gitmesi ve x O'a dnmesi ne kadar srer?" sorusu,fiziksel bak mdan ilgisiz diye s n fland rd g m z bir sorudur.

70 Kuantum Fizi i

la,rmstim bir alsktram taham ma m a at l iammost,kii bir saman mysmiamada tam bir momamtam.idaturnme yaratamas.

(c) e

zka

gibi bir dalga fonksiyonu iin,paraelk uzay n herhangi bir bl-

gesine kapat lmam t r,bu yzden parac herhangi bir yerde bulma olas l a f rd r; glk bu olgudan gelir.Parac uzay n herhangi bir nin blgesinde bulma olas l n kapsayan sorular sormazsak,ortaya hi bir sorun akmaa.Boyland rma gl nden kaanman n bir yolu,olaw l k ak m ya da ak ile al makt r; Blm 3'n ba nda tart lma olan ak ,

j ( x) 2im
dir.0

[)

d 1/ izi dx

d ydx

U f(x) ]
1C1 2
p/m ; C

(4-67) e

e ce '

biimindeki bir dalga fonksiyonu iin ak

biimindeki dalga fonksiyonu iin ise ak --tC1 2 p/m'dir,Bir-boyutlu bir problem iin v p/m h z ile giden parac klar n,1 paraclk/em jo unlu undaki *kasan n tam olarak v oldu unu belirtelim-bu bir x = xo noktas ndan saniye ba na geen parac k aayis d r-; bylece

IC1 2 'nin,em

ba na d en parac k yo unlu unu gsteyo nalu undaki parac klar

rimledi ini anlaraz.byleyse (4-57),em ba na 1/2114 gsterimler. U boyutta, C e olmak zere aklICl 2

(4-68)

-1.7m h z yla giderken, olacakt r ve bu,pareelklaran -714 r = 1

P'ye dik bir birim yzeyden cm 3 ba na' ACl 2 yo unlu uyla geen parac klaran bir ak na kar l k gelir( ek.4-4).

(4-61) enerji zde er denkleminin 2

ve

biiminde iki ba m-

siz zm vard r; e de er olarak,coa kx ve Bin kx gerek zmleri ifti de be msazd r.11angi ifti seersek aeelim,bir kutu iindeki bir parac k probleminin tersine,enerjileri ayn olan iki zm bulundu unu belirtelim.Bn,alk s k ortaya kan bir duruma rnektir: Hermitien bir i lomeinin ayn zde erine kar l k gelen

birden fazla ba ms z zfonksiyon bulunabilir.Byle oldn unda,bir katmerlilik

r. Yukardaki iki halde,iki zm diktir: k
dB

vard 0 iin,
mo -14x

jr dx(e

jcx

2/1.tx dx

= J

=o
(4-69)

dx sit% kx cos kx = O -

dir.Her zaman,buradaki gibi,do ru olan izgiael birle tirimler yapma olana vard r. Ku kusuz,byle izgiael birle tirimler,zde erin(rne in enerji) farkl de erlerine 6 kar l k gelen zfonksiyonlara diktir
.

Katmerli iki zfonkaiyonu ay rt eden nedir? ( 6 Bak. Ek B.

kmesi iin

hzfoaksiyonlar ve zde erler 71

0.W

Taci

zneale temeen 14zr4axIkkar

nd sanede ?Esen perae k ar

)

ekil 4-4. Parac klar n h z ve ak aras ndaki be nt ;ak ,h za dik bir birim yzeydez birim zamanda geen parac k say s d r.

ayr m hyledir: Bunlar momentum i lemeisinin zfonkaiyonlar d r,ve

p. op

d j'/"'
i dx

+4ke

N 247o)

oldu undan farkl momentua zde erlerine kar l k gelirler.Benzer olarak,(coe kz,

sin kz) ifti ise,perite i lemcisinin farkl zde erlerine kar l k gelen zionksiyonlar d r: P cos kz = cos kx P sin kx = - cin kx (4-71)

Her iki halteddel,katmerli zfonkeiyonlar eylran,onlar n ayn zamanda ba ka bir her-

mitien i leacinin de defonksiyonlari olmalar d r. > op ve P i lemcilerinin ikisinin de,bu problemdeki f, /2m Hamiltonien'i ile de i ae zeli i vard r.ilerde bunun, ortakAZtonksiyonlar n varl iin gerekli bir ko ul oldu unu grece iz.5rne in,far i me zeli i yoktur nk (4i/i)(d/dx),z fonksiyonlar olamaz. nceledi imiz bu iki basit problemden knantua aekani i konusunda pek ok ey renmi olduk.Bu konulara ilerdeki blmlerde .dnehe li ve bunlar genelle tirece iz.Blm 5'te gene baz ok basit problemleri gz nne alaca z,faket bu kez matematikeel zeliklerden ok fiziksel sistemler zerinde durace z;yle ki,bu problemleri bu fiziksel sistemlerin basit modelleri olarak imeeleyace iz. x alt nda i aret de i tirir veP'nid zve bu yzden bh'i lemcilerden birinin zfonksiyonlar hi bir zamen,brnn

72 Kuantum Fiziki Problemler 1. A a daki i lemciler veriliyor: (a) O y(x) = x 3 "y(x) (e) 0 3 y(x) = (e) 0 .y(x) 5 17(x)
d-4/(x) 4- a

(b) 8 2 -1/(x) - x (d) 0 4 1) (x)

0 6 -\/(x).

d x y(x)

dx

Bunlardan hangileri izgisel i lemcidir? 2. 0 6 sf(x) = zde er problemini >k 1p(x)

znz. ilzde erinin hangi de erleri i karesi tmlenebilen z-

fonksiyonlara gtrur?( pueu: Denklemin iki yan n n x'e gre threvini alln z) 3. A a daki de i me ba nt lar n hesaplay n z:
(a)

(b) [A,Bleyi hasaplaman n yolu,A(B'y )-B(ANy ) . yi Cf bi iminde yazmakt r. 4. (4-21J ve (4-24) danklemleriyle verilen u (i)'(x)- iin,

r< x 2

yi besaplaylniz.(4-28)'de verilen <p 2 Yyi kullanarak,

Ap Ax
i hesaplay n z.Bu,daha st durumlar iin belirsizli in n ile artt n belirten ze-

liktir. 5. Kenarlar x = 0 ve r = L'de olan bir kntudaki bir ,parac k iin Schrdin-_ ger denklemini
N (o)
a r

(L)
'da ola* bir kutuda taban durumunda bulu-

s n r ko ulu ile znhz.zde erler ve boylandir lm zfonksiyonlar nelerdir? b. Bir parac k,kenarlar x = o. nuyor.Kutunun kenarlar birden bire z = b 'ye (b a ) gidiyor.Yeni potansiyel iin,parac staban durumunda bulma olas l nedir? lk uyar lm durumda bulma olas l nedir? Ikinci durumdaki basit yan t n basit bir a klamas vard r.Bu nedir?._
.A ,

7. Bir narac n,kenarlar z = ci 'da olan k ltunun sol yar s nda yerelle -

mis oldu u biliniyor.E er sol yar daki tm x de erleri e it olas llkilysa,

dzfonksiyonlar ve zde erler

73

parac k"' t=0'da betimleyen dalga fonksiyonu nedir? Deha sonraki anlardaapara-

eak

olarak kalacak m d r? Bir enerji lmiinn,taban durumu enerjisini ve ilk uyar lm durumun enerji-

sini vermesi olas l ni hesaplayinlz. 8. Bir parac k kenarlar x = 0 ve x = L'de olan bir kutunun taban durumundad r.Kutunun duvarlar birdenbire t 0 'a gidiyor bylece parac k zgr oluyor.Paraalk n momentumunun (p,p+dp) aral nda olmas olas l nedir? Duvarlar n kald r lmas ndan sonra parac n enerjisi p2/2m dir,va bunun taban durumu enerjisine e it olmas gerekmez.Enerji korunumunun bu grnr eksikli i iin bir a klama verebilir misiniz? 9. Yukardaki hesaplamalar ,ba lang ta yineleyiniz.Kar lak gelen olas l n, 2n 2 1x 1--(-1) n cos pLit r(pA) 2(n T(/L) 2 ] 2 zdurumda bulunan parac k iin

fi L 3

olarak verildi ini ggteriniz.Da l m iziniz.Da l m n belirsizlik ba lat aine uydu unu,ve n byk oldu u zaman,sonucun kar l bulunma ilkeaiyle upu tu unu gsteriniz. 10. zgr uzaydaki bir parac k ba lang ta, c( \ 1/4 dalga paketi ile betimleniyor. (a) Momentumunun (p,p+dp) aral nda olmas olas l nedir? (b) Enerjinin beklenen de eri nedir? Yan t neden olduka kabacad r; dalga fonksiyonunun "boyutlar na" ve belirsizlik ilkesine dayal kaba bir uslamlama verebilir misiniz? 11. Bir parac g n dalga fonksiyonu - icx zkit = A e 4- B e ile veriliyor.Bunun gsterimledi i ak nedir? 12. y(x) = u(x)e dalga fonksiyonu ile betimlenen bir parac n ak s nedir? Burada u(x) gerel bir fo ksiyondur. 13. Kenarlar x = t a 'da olan bir kutu iin zfonksiyonlar gz nne alal m. Tmlev i lemi yapmadan, x 2 p3 + 3xp 3x + p 3x 2 niceli inin beklenen de erinin,tm zfonksiyonlar iin s f r oldu unu kan tlay n z.

74

Kuantum Fizi i

14.

P l' (x) = )P (-x)

ile tan mlanan parite i lemeisinin hermitien bir glemei oldu unu 'bn tlay n z.Ayr ea P'nin +1 ve -1 hzde erlerine kar l k gelen dzfonksiyonlar n n dik oldu unu da itan tlay n z.

Kaynaklar

kinci basamaktan diferansiyel denklemlerin hzeliklarinin kuantuM mekan ine ba l olarak ayr nt l bir tart gmas ,J.L.Powell ve B.Crasemaon,Quantum Meehan es,AddisonWesley,Ine.,Reading Mass.,1961,ve D.S. Saxon,Elementary Quantnm Meehanies,Holden-Day, San Franeiseo (1968)'de bulunabilir. Ayr ca,kitab n arkas nda listelenmi olan daha ileri ders kitaplar ndan herhangi birine bak n z.

BbLitid.

B R-BOYUTLU POTANS YELLER

Burada tek boyutlu hareketin baz basit problemlerini Ozece iz.Bunlar,baz klasik olmayan etkileri a klad ndan ilgintir; ayr ca da,biz -boyutlu bir dnyada ya yorsak bile birok fiziksel durum etkin olarak bir-boyutludur. A. Potansiyel Basama Bu problem iin V(x)'in biimini,

V(X)=--. O
Y
O

z .<

O O

( 5-

olarak allyoruz( ek.5-1).

4; 2
2m

d2u(x)
dz2

V(x) n(z)= Eu(.)

(5-W

Schrdinger denkieikinis

V (z )

T
-

Ve
X.=0

ekil 5 1. T.otansiyel basama .

75

76 Kuantu s Fiziki 2 d u(x)

2m

L E - V(x)

u(x) = 0

(5-3)

da -

k'2

olarak yazal n.All ld gibi, 2mE - k 2

(5- 4)

"k2
dlyel m,ve 2ra(E - Vo ) 2 2 (5-5)

niceli ini de tan mlayal m.V(x)= 0 olchalt .X.(0 iin,(5I-3)'n en genel zm

u(x)

ikx

+R e

(5-6)

biimindedir.Bu,art x do rultusunda giden bir ak ya kar l k gelir,ve bu ak n n bykl

Y, k
dir. (

r, C( e
i

j.k x
R 12 )

+R

kx.

)(ik e

-ikR -Litz e) - karmel eglenigij

(5-7)

ti,k s e
l km

kNIr/M olan bir gelen dalga olarak grebiliriz.Ribir po ansi'i btn x'ler iin zm olarak seebilirdik,bu yzden R'yi

yel olmasayd ,

potansiyelin varl na ba lar z.Bu potansiyel,R na neden olur; yans yan ak ise x >O iin,zm u(x) = T e .41>4 Ll c. olarak yazal m.* >0 iin ea genel zm, e, 4s kIR1 2/m'dir.

e-1.1"'

yans yan dalgas n a do mas -

(5-8) ve

'in bir izgisel birle -

tirimidir;fakat .. 11'<" 'in bulundu u bir terim i+ 00 'dan eksi ynde gelen bir dalgay betimleyeeektir.Oysa,kurdugumuz"deney"de,sag yandaki dalga yaln zca geen dalga olabilir.(5-8)'e kar l k olan ak , +IQ

J-

12

(5-9)

dir.Problemde zamana ba l l k olmad ndan,(3-11) korunur yasas j(X)'in x'den ba ms z olmas n ierir.Du yzden soldaki ak sakdaki ak ya e it olmal d r,bylece 4Sk (1-

IR1 2 )=

IT12

(5-10)

elmas al bekleriz.

Bir-Boyutlu Potansiyeller Dalga fonksiyonunun sreklili i, 1 +R= T

77

(5-11)

olmas n ierir;bu be int z = O'da iki zmn egitlenmesiyle elde edilir.Potansiyelin ereksiz olmas na karg n,dalga fonksiyonunun e imi de sreklidir; byle oldu u,(5_3).a,.... 'dan LE 'a kadar ( E istendi i kadar kk ve pozitif) tmleyerek ve dalga fonksiyonunun sreklili ini kullanarak grlebilir:
E

a d: )

dx

dx d

du
dz

--e

e.

dx

h2

[.

V(z) E] u(x) = 0

(5-12)

ilerde dnece imiz bir durumu da belirtelim: E er potansiyelde Vo S(x-4) gibi bir terim bulunursa,o zaman denklemin ct-- E. 'dan Q + E. 'a kadar tmlenmesi

/ du
dx

) .._ ( d du ) x

2m
4:, 2
"

c.-1, e

A-- E

a.+E. f dx V cS(x --ek) u(x) o a E'

(

2nt = V u(Ct) o 2 verir. Bizim potansiyelimiz i n treyin sreklili i, ik.(1 R) = iqT olmas n ierir.Bylece R ve T'yi zebiliriz ve R=

5-13)

(5-1 4)

k- q
k + q

2k
T =k + q
(

5-15)

elde edebiliriz.Buradan da yans yan ve geen ak lar hesaplanabilir: 2 4k 41k n ili 4Nk
la

ni

IT,

4k4
(k + q) 2

(5-16)

Bir de,gunlar belirtelim : 1. Klasik mekani e gre,bir potansiyelbasamag na gelen bir parac k yava lar(enerjiyi korumak igin),fakat hibir zaman yans maz.Burada ise,bu durumun tersine, gelen parac klar n belli bir kesri yans r.Kuskusuz bu,parac klar n dalga

78 Kuantom Fiziki zeliklerinin bir sonucudur; n iki ortam n arayzeyinden paral yans mas bilinen bir olayd r. 2. (5-16) yard m yla,(5-10) korunum yasas n n gerekten sa land n kolayca dogrulay-abiliriz. 3. E >> V o iin,q -* k'd r ve yans yan ak n n gelen ak ya oran olan 1111 2 f ra yakla r.Bu durum, u sezgi ile uya ur: ok yksek enerjilerde,basamag vars l dalgan n yayilmas nda kk bir tedirgeme olu turur. 4. E enerjisi V 'dan kkse,o zaman q sanal olur. imdi,x > 0 iin zmn, o mo 'da patlamas n diye, u(x) = T

-1</lx

( 5- 17 )

biiminde olmas gerekti ine bakarsak,

k i ql

k +ilgi

k+i

(5-18 )

oldu unu grrz.Bylece klasik mekanikteki gibi,ba durum igia'taa yanl z vard r.

Alacak T

w k +2k i

(q

(5-19 )

man s f r olmad g n ,ve dalgan n bir paras n n yasak blgeye s zd n belirtelim. Bu s zma olay ,yine dalgalar n belirtgenidir;ve biraz ilerde grece imiz gibi bu olay,klasik bir betimlemede parac klar tam olarak durduran engellerin,bir yolu ile geilmesine" izin verir.nndeki katsay karmal al nsa bile,gergel bir zm iin j(z) s f r oldugundan,sag yanda hibir ak bulunmaz.

B. Potansiyel Kuyusa
imdi de,

V(x)= 0 = -V
s 0

.(

- o < x < o..

Cl

<x

(5 - 2 0

potansiyelini gznne alal m( ek.5-2).Yine, k2 ve 2= q

2m(E + V n ) 2mE

si 2

(5 - 2 0 5

41 2

(5-22)

Bir-Boyutlu Potansiyeller
X

79

t Va

ek.5-2. Potansiyel kuyusu.

yazal m. u zmleri hemen yazabiliriz: x = u(x)= A

u(x) = T

+
k x_

x '

-e. 9-14 -k-

< <. a.
a<x (5-23)

e.

Bunlar,soldan gelen bir "k k/m ak s na,yans yan bir 4:c D11 2/m ak s na ve sa a geen bir i k IT1 2 lm ak s na kars l k gelirler. 1" CL runumuna gre, + k (1 --IR(2)= 41 2 -IB 2 ilk T1 2 (5-24) 'claki her iki siireksizlikte olusan yans malar nedeniyle,kuyu iinde her iki ynde giden dalgalar bulunur.Ak ko-

elde etmemiz gerekir.Dalga fonksiyonlar ve tiirevlerinin birbirine uydurulmas su drt denklemi ve +ir

zka.

ik(e -Be ) = ig(Ae ' Le:, Ae +Be , ya ig(A e B e-11(4) Biraz da cebir, i e.

-.ika

eLkck.
Lica,

^qa

+Be
o .

icra )

-Bee i c( -B

=Te =
iki' e

;_ km.
(5-25)

2.zice

( q 2 ....k 2) oin 2,10. 2 2 2kq cos 2qa- (q +k )sin 2qa.

T=

e
2kq cos 2q5:

2kq i (q 2+ k 2 )sin 2qa.

(5-26)

sonnlar n verir.Yine,E V o ise, q 2 -k 2 <,< 2kq oldu undan hemeh hemen hibir yans ma yoktur;ve E 0 iken geirim s f ra gider.hzel ilgi' eken bir durum vard r: siz 2qa. = O oldu u zel duramda,yani

n 2 T2 t. 2
E = V + 8m a.2
n = 1,2,3, ... (5-27)

80 Kuantum Fizi i

enerjileri iin,bibir yans ma yoktur.Bu asl nda,alak enerjili elektronlar n (0,1 eV) soy gaz atomlar ndan sa lmas nda neler oldu unu a klayan bir modeldir; rne in,ola and byk geirim veren neon ve argon. lk olarak Ramsauer ve Townsend'in gzledi i bu olay bir geirim rezonans olarak betimlenir.Daha tam bir tart ma,ku kusuz -boyutlu d nceleri kapeamalid r Dalga dilinde bu olay,x=fi'dan yans yan dalga ile x = 0, k y s ndan bir,iki,, daki y k c giri ime ba lan r.2q q ms nlT _ 2 7T q ila n kez yans yan dalgalar aras nrezonans ko ulu,

(5-28)

biiminde yaz labilir;ve bu,Fabry-Perot giri imlerini betimleyen ko uldur. E > 0 iin yukar da verilen zmlere ek olarak,E C. 0 iin de potansiyelin eksi olmas ko uluyla Ebu (5-20)'de V o > 0 demektir] gze arpan zmler vard r. Bu zmler kesikli olarak ortaya karlar. 2mE 4,2 2
-

(5-29)

yazol m.Kuyunun d ndaki,sonsuzda s n rlanm olan zmler,

Kx
u(x) = C I L u(x)= x <

c2 e

<

( 5-30 )

dir.Gerel fonkaiyonlarla u ra t m zdan,kuyu iindeki zmleri u(x)= A cos qx 4-B sin qx biiminde yazmak daha uygundur. q2 2m (V0 -1E1) > 0 - Q < x

< c

(5- 31)

(5-32)

oldu unu dikkat ediniz. x = q

k y lar nda,zmlerin ve trevlerinin e itlenmesi

el e

)1. a. = A cos qc - B cin go.

-?(c ->to

== q(A ain qco. + B cos go. ) A cos qo. + B ein qo.

e =

M{. C2 e
verir.Bunlar,

= -q(A sin go. - B cos qo )

(5-33)

Kq =

A sin qo --B cos c ct A cos qc + B sin qo. A sin q0.+ B cos go.
(

5-34)

A cos qo.- B sin qc

Bir-Boyutlu Potansiyeller

81

,4 -,z'Orriter

Tek c6zZrsier

L * IT

ek.5-3. ekici potansiyel kuyusunda,kesikli spektrum gzmleri.

vermek zere birle tirilebilirler.Bunlar birarada,AB = 0 olmas n ierirler;bu da, zmlerin x'e gre ya ift (B = 0) ya da tek (A = 0) olmas demektir.Bu,aonsuz kutuda kar la lan bir durumOur.Dalga fonksiyonlar ,kabaca ek.5-3Ide gsterilen bigimdedirdlig d ilm bulunmayan taban durumupifttir.Bu basit sistemlerin genel bir zeli idir.Bnerjiyi belirleyen ko ullar,(5-34)'den = q tan qa. q cot qa. ift zmler tek zmler (5-35)

olarak bulunur.Bunlar ayr ayr inceleyelim. (a) ift zmler : 2ndr o cL2

y = cia yaz m ile,(5-35)deki ilk ba nt ,

(5-36)

tan y Y

(5-37)

verir.tan y ve \,12 y2/y 'yi,y'nin fonksiyonu olarak izersek( ek.5-4),kesi ne noktalar zde erleri belirler.Banlar kesikli bir kme olu turur. ;k bydkge,.0 s y 2ly e rileri daha teye gider; demek ki y.potanaiyel daha derin ve/veya daha gui oldu u zaman L lk Ualuu l durum bulunur. ekil ayr ca, 2\ ne kadar kk olursa olsun,her zaman en az bir ba l durum bulunaca n da gsterir.Bu,bir-boyutlu ekici potansiyellerin belirtgenidir ve -boyutlu potansiyeller iin do ru de ikdirjig-boyutlu potansiyeller daha ok,a a da tart aca m z kek-zm problemi gibi davran rlar. 1

82

Knantum Fiziki

w/2

31 /2

21T

STi2_

3.1c

71c/2

Y
2, y2 /y

ek.5-4. Kare kuyuda ift zmler iin,kesikli zde erlerin yerle i a.Artan e riler ten y'yi,azalan e riler ik'n n farkl de erleri iin egrilerini gsterirler.

bydke,hzdegerler y'ye gre e it aral kl olmaya ba larlar,ve kesi Me noktalar yakla k olarak, Y L'j ' (n n = 0,1,2,...

(5-38)

ile verilir.Bu tam olarak,eonsuz kutudaki ift zmler iin zde er ko uludurpre ngrlebildigi gibi bu,potansiyelin dibinde-uzanan durumlar iin,kuyunun gerekten sonsuz derin olmas n n ok nemli olmad n gsterir. (b) Tek zmler: Burada zde er ko ulu,,

eot y

(5-39)

verir.--eot y = tau( /1/24. y) oldu undan ek.5-5'deki izim,tanjaat egrilerinin

1/2

kadar kaymas d nda ek.5-4'dekinin ynis d r.Buyk ik'lardaki davran

hemen hemen ayn d r,yeln z (5-30) yerine

n'ff

= 1,2,3,...

(5-4 o)

Bir-Boyutlu Potansiyeller

83

nlz

31,/2 2 i

5114 3 t 7111.2

ek.5-5. Kare kuyuda tek zmlerin kesikli zde erlerinin yerle imi.Artan e riler -cot y'yi; azalan e riler, gsterirler.
21'n n

farkl de erleri iin 151:7/y 'yi

( T1/2) 2 iin hibir zde er bulunmad na dikkat ediniz.

gelir.ift zmlerin tersine,burada ancak Nh 11 214 > 0 iee,yani

2tlr 2 0, o .#.% 2

>

(5-4 1 )

ise,bir kesi im vard r. Btn tek zmler x = O'da,a f r olur; ve bu yzden tek zmler iin ba l durum problemi, ek.5-6'da gsterilen potansiyel kuyusundaki ile ayn olacakt r, nk ek.5-6'daki potansiyel kuyusu iin de,u(0) = 0 ko ulu konulacakt r.-boyutlu evrendeki dalga fonksiyonlar iin de,byle ko ullar konuldu unu grece iz. V(%)

ek.5-6. Kare kuyu ba l durum probleminin tek zmleri iin e de er potansiyel.

84 ,Kuantum Fizi i C. Potansiyel Engeli imdi, V(x) = 0 = Vo 0

(5 -42 )

potansiyelini gznne alall a.Tert smmm z ,E < Vo onerjilerine s n rlayal m klasik fizikte,bu enerjiler iin engelden hi bir s zma olmaz( ek.5-7).Engelin iinde, d2u(x ) dx deaklemini buluruz,ve bunu d 2u ( x ) u(x)= O 2 + 2 412 ( Vo )
0

U(X) A.

(5-43)

olarak yazabiliriz.Bu denklemin,

u(x) Ae
genel zm,

t.

x <

(5 - 4 4 )

Lkx. u(x) = e
;.kx. = T e

+Re

x < o.

>

(5 -45 )

zmlerine uydurulmal d r.Fakat bizim,bu problemi zme s k nt s na girmemiz gerekmez;nk sonuglar,(5-26)'dan

,Z

1t

( 20/ +1 2 )(V,
2k 8,

(5-46

konularek elde edilebilir.Bylece,rne in Ta--

-2;.kc 2k!k. cosh 2 (c

(5-47)
sinh 2111a.

V(z)
e

E -a. c

ek.5-7. Potansiyel engeli.Enerji,bir klasik parac n engelden tam olarak yans yaca byklktedir.

Bir-Boyutlu Potansiyeller 85 bulunur,ve bu 1112= (k2

(2k
,. )2 sinh2

)2
(2k1j. ) 2

(5-4 8)

verir.Enerji,engelin tepesinden a a da bile bulunsa geirim vard r.Bu bir dalga olayad r,ve kuantum mekanignde parac klar da bu olay gsteririer.Bir parac n bir engeli,tnel olu ile gemesine s k s k rastlan r; bu yzden biz,baz uygulamalar tart aca z.Ayr ca tta byk iken,geen ak n n gelen ak ya oran n n,

1T1 2
oldu unu da belirtelim.

' ( 21 )2 e
k' 4-K -

_4

(5-49)

rka, [

2m ot

1/2

42

(v o E)

(5-50)

oldu undan 1T1 2 ok duyarl olarak,engelin geni li ine ve engelin geliri enerjisinden ne kadar byk oldu una ba l bir fonksiyondur. Genel olarak,fiziksel olaylardaki engeller keresel de ildir; bylece baz uygulamalar tart mak iin,nce biimi dzgn olmayan bir engel iin 111 2 geirim katsay s n n yakla k bir ifadesini elde etmeliyiz.egu potansiyel iin tam zmler ol am/a na gre,geirim katsay s na hesaplaman n yolu,Wantzel-Kramers-Brillouin(WKB) yakla m tekni ini kullanmakt r l .Tart mam z ok matematiksel olmayackkt r. (5-49)'un iki garpandan olu tu unu ve bunlardan ikincisinin ok daha nemli oldu unu gzliiyoruz.E er log111 2
",

-2 il, (2 a ) + 2 log

2(kC )(Ket)
(km.) 2+

(ta,_ ) 2

yazar ak, K. c en n akla yatk n de erleri iin,birok durumda ilk terimi ikinciden bask n oldu unu gryoruz.Yumu ak bir e ri engeli,kare ,Jaiieli engelleri yanyana koyarak olu turmay ye liyoruz. Geirim katwayllat kk oldu u zaman,bunlar birbirini' arp m olurlar 2 (gerekten,ak a n o u yans d g ndan,herbir dilimdeki geirim ba ms z ve olas l ok ok kk bir olayd r)Bylece yakla k olarak, log 1Ti 2
p r
ars:etler

12 logT rva I eariter

-2 L li

=<K>
3.

1 2

WKB yakla m iin,bkz. zel Konular kesim

Bu sylenenler,yaln zca en nemli olan stel k s m iin do rudur.Bhyle ol-

dugu,engel geni li i iki kat yap ld nda,1112 geirim katsay s n n karesinin elde edilmesinden anla labilir.

86 Kuantum Fizi i

e k.5-8. Yumu ak bir engeli yanyana konulmu karevpotanaiyel engellerle olu turma ;yakIn kl t .

-- jr d' \/ ( 210/4i2 )[v(x) E] engel yaaabiliriz.Paral eagellerde Z5 x geni lik ve .(P<> bu engeldeki ortalama K, die.;S onra,engel geni liginin en dar olakilece i limite geilmi tir M .Bu deyimden, enerji ile potan iyelin hemen hemen e it oldugu"dnm noktalar " yak n nda,yakla m n ok do ru almad grlebilir; nk burada,(5-49) denklemi (5-48) iin iyi bir yakla m de ildir.Ayr ca da V(x),x'in yava de i en bir fonksiyonu olmal d r,yokaa e ri bir engel ancak dar dikdrtge lerin bir y n olarak d iialebilir.Burada yine, 1 (5-49) kt bir yakla md r.WKB yakla m n kullanan zel bir inceleme,dnm noktalar yak n ndaki davran n bir tart mas n da kapsar.o n ama iin, 2f cl-.V(2- ,

IT 1 2
rindendir. D. Tnel Olay

v c.) E .1

(5-52)

yazmak,gene uygun bir yakla md r; burada tmlev,kare kkn gerel oldu u blge ze-

Atom ve ekirdek fizi inde parac n tnel yolu ile gemesi olay olduka yayg nd r; ve biz bunu,iki rnek zerinde tart aca z. (a) Bir metaldeki elektronlar d nfinz.Blm l'deki fotoelektrik olay tart mam zda belirtildi i gibi,elektronlar metal iinde bir potansiyel ile tutulurlar; bu potansiyel, ek.5-9a'da gsterilen sonlu derinlikte bir kutu ile betimlenebilir. Gerekte elektronlar,kutunun ok geni olmas yfiznden,ok yo un olan enerji dzeylerinde kmelenmi lerdir.Verilen herhangi bir enerji dzeyinde ikiden fazla elektron yer alamaz;bu,elektronlar n bir zeli idir 3 .Bylece metalin en kk enerjisi durumu iin,Fermi enerjisi denilen(bu zgr elektron say s na ba l d r)belli bir enerjiye

3 Elektronlar n bu zeli i Pauli d arlama ilkesi ile betimlenir.Bu ilke Blm 8'de tart lacakt r.

Bir-Boyutlu Potansiyeller

87

gs

(a)

(L)

ek.5-9. (a) Metuldeki,elektron enerji dzeyleri.E F Fermi enerjisi ve W i fonksiyonmdur.(b) Bir d elektrik alan n n de i tirdi i potansiyel.

kadar olan tm dzeyler dolmu tur.S cakl k 0 K'in zerinde oldu u zaman,birka elektron s sal olarak yksek dzeylere uyer l r,fakat oda s cakl nda bile bu say kilOktr.Fermi enerjisi ile 1<nyunun tepesi aras ndaki fark,elektronu d ar karmak iin gereken enerjidir;,bu,fotOsIektrik olayla ilgili olarak tart lan i fonksiyonudur.Ya fotonlarla ya da s t karak,enerji aktar lmas yla elektronlar d ar kar labilirler.Ayr ca bir d elektrik alan uygulanmas ile de kar labilirler.Elektron dzeyler "denizi"nin yznde ise,d alan elektronun grd W potansiyelini (W-e Er) olarak de i tirdi inden ( ek.5-9),so uk yayma olu ur.Geirim katsay s , [ 2, (W_ e E,L )/0"2. ] 4 / 2 -,z_f a 2 'Tl = e (5-53) dir.Burada,

j*.
oldu undan,

(A 4. Bx) 3/2 Bx) 1/2 = 3B/2

11. 1 2

-(4 V".2

(W/e

(5-5 4

bulunur.Fowler-Kordheim forml denilen (5-54),yaymay yaln zca nitel olarak betim- - ' ler.Kolayca hesaba kat labilen bir etki,grnt yk nedeniyle elektronun,bir de ek olarak metal yapra a do rn,geri gekilmesidir.incelenmesior olan br etki,metal yzeyinde bulunan yzey kusurlar d r.Bunlar,elektrik alan n yerel olarak de i tirirler; ve E s teriminde grnd nden,bu durum byk bir fark do urabilir. yi bir rastlant olarak,a terimi Fermi denizinin yzndeki engel kal nl trnden yaz labilir;nkii bu kal nl k,

(5-55)
e olarak verilir.

88

Kuantum F'zi i

Metal

Tanel ola nin ola tua r. e 5ter

14gutenan
Er

s erdim

eV

ek.5-10. Bo lukla ayr lm iki metal aras ndaki tnel olay iin enerji diyagram . Metaller aras tnel olay ,ancak sa yanda bo durumlar varsa olabilir.bbyle bo durumlar,sa yandaki Fermi dzeyini alaltan eV basama nda bir gerilim uyguland zaman yarat l r.

ki metal yaprak birbirine yak n konursa,gene ayn etki ortaya kar. ek.5-10 )da,bir potansiyel fark yokken ve varkenki durumlar gbaterilmi tir.Potanaiyel fark yoksa tnel olay alnnmaz,,iin14-ongel iki yan ndaki dzeylor doludur.Zay f bir elektrik alan n n etkisi bile,engelin biimini biraz de i tirir( ek.5-10).-bu nemsiz bir etkidir-ve engelin bir yan ndaki Fermi denizini a a indirir.Gerekten bu,engelin bir yan nda,br yandaki dolmu dzeylere kar l k olarak baz bo dzeyler verir; ve bylece e

21(2"Vdi 2 >a. (5-56)

geirim katsay s ile,tnel olay olu abilir.Bbyle bir arpan,bir diren gibi davran r.Yaz k ki,bu deyim aral k geni li i ct'ya ok duyarl d r,ve i fOnksiyonu birka elektron volt basama nda oldu undan geni lik birkaangatriimbasama nda olmal d r; fakat metal yapraklar n yeterince dz ve ko ut yap lmas olanaka zd r.Bu yzden bu forml,aralar nda bir oksit tabakas bulunan iki yaprak (Ni-NiO-Pb) aras ndaki ak mlar n yorumunda uygulan r;buradaki aral k 50 X kadar kk yap labilir,ve yorum nitel olarak do rudur. Sa daki metal bir stniletkenlik durumunda ise,ilgin bir olay ortaya kar. Byle bir durumun bir belirtgeni udur : Fermi dzeyinin zerindeki dzeyler iin,

Bir-Boyutlu Potanaiyeller 89 Tnel 'ak m

e-, eV

2 Lsi. E ti eri

arabS

ek.5-11. Metal ile iiatniletken aras ndaki tnel olay iin enerji diyagraml. ek.5-10'da gsterilen metalden metele tnel olay n n tersine,buredaki enerji aralaga iin tnel olay na izin verilmemi tir.Bu durum,ak m-gerilim belirtgenini,gsterildi i biimde de i tirir.

dzey yo unlu unda bir aral k. bulunur:hunui anlaml,EF aras nda hibir izinli durum olmamas demektkr; burada

6 ve
h,

Ep

enerjileri

10 -3 eV basama anda-

d r ve bu 10 eV basama ndaki BF Fermi enerjisi ile kar ila tar lmal dar.Bu dzeyler ortadan kalkmem lardar,fakat a a ya ve yukar ya alk m lard r:bu yzden,araligin hemen stnde ve alt nda dzey yo unluklar ok bflyiiktr.Elektrik alan . yeterince kkse,yani
<

2k/e ise,elektronlar n gidece i bir yer bulunmad ndan

hibir tnel olay olu maz.Ak m-gerilim ba nt s n n nitel zelikleri ve enerji diyagram ek.5-11'de gsterilmi tir.Bu zelikler deneyle iyi upu ur. (b) Tnel olay ekirdek fizi inde de nemlidir.ekirdekler ok karma k nesnelerdir,fakat belirli durumlarda onlar bir potansiyel kuyusunun dzeylerini dolduran ba ms z paracaklar olarak grmek uygun olur.Bu grnm ak lda tUtularak,bir ekirde in bir ot-parac gx (Z .=2'li bir Helyum ekirde i) ve bir yavru ekirde e bozunmas yle betimlenebilir: 1-parac l,yavru ekirdek ile ot-par-

ac k' aras ndaki Coulomb potansiyelanden do an engeli,tnel olaya ile geer. otparac bir ba l durumdayma gibi d dnlMez: Byle olsayd ,ekirdek bozunamazd .Daha do rusu ck:parac g pozitif enerjili olarak al nm ve bozunumu yaln zca engelin varl yla yasaklanm t r 4 .

4Itici bir kuvvetin,iki neanenin ayr lmas na nas l nlendi ini kavramak g geliyorsa,bu srecin tersi olan ok yakalanmas na d nnz.Engelin, ok-parae n d ar karmaya ynelik oldu u a kt r.

90 Kuantum Fiziki

V (r)

ek.5-12.

ck

bozunuma iin potansiyel engeli.

TI 2 = e -G yazarsak,o zaman G = 2 (

(5-57)

22

) 1/2 r

dr (

Z Z1 2

)1/2
E (5-58)

olur; burada,R ekirde in yar ap 5 ve b dnb noktas d r; binin de exi,tmlenen s f ra e itlenerek bulanur( ek.5-12).Z 1 yavru ekirde in ve Z2 (burada 2'ye e it) yay nlanan parac n ykdr.Tmlev,tam olarak bulunabilir: 1/2 1/ 1 1 = NT. jr dr ( --( 2.\11/2 --( R ] (5-59) \b t i r b / \ b/ R D k enerjilerde(Coulomb engelinin,r=R'deki yksekli ine ti e )b ) R olur,ve sonu olarak / 2mZ 1 Z 2 e b 1/2 [ .17 2 ( )1/2 1 (5-60)

5 Gerekten,ekirdek yarlai n n ilk kestirimleri Ok-bozunamtma gre yap lm t r. imdi ise,ekirdek yarlaplar n bulmak iin yk da l m n n bykl kullan l yor; bu byklk,elektronlar n ekirdeklerden sa lmas ile cillyor.

Bir-Boyutlu Potansiyeller

91

elde edilir,burada b . Z 1 Z2e 2/E'dir.gr son h z olmak zere, d-parac n n enerjisi iin E = me 2 /2 yaz l rsa,o zaman G olur. Bir d-paraeL n nekirdekten d ar. kmas iin geen zaman yle hesaplanabilir: Bir tek kar la mada engelden geme olas l e -G klir.hyleyse gei iin gerekli kar la na say s n deki h z d r.Bylece yar mr, 2 G e 211Z Z 1 2

e
- 2 ii 0( Z1 22( ) -L-

(5-61)

e-

n!

e G idir.Kar la malar aras ndaki zaman 2R/le ba-

sama ndad r,burada R yine ekirde in yar ap ,u, ise c-parac n n ekirdek iin-

(5-62)

olur. d-parael n n 'ekirdek iindeki h z olduka belirsiz bir kavramd r,ve bu btnyle ok klasik kir hetimlemedir;bu Yzden e G inin nndeki arpan,daba elveri li bir kurum olmadskestirilemez.Buradaki d nceler bize,onun byklk basama konusunda bilgi yurmek iindi 0.1 MeV'llk bir d-parac iin, tv

= V

2E

\I 2E mc 2

) 3 X 101i,

2 4 X 940

X 10 10 cm/an

dir.Ayr ca R R 1.5 X 10 -15 A l/3 em (5-63)

al rsak,A . 216 oldu unda ndeki arpan n de erini,2.6 X 10 -21 olarak buluruz.Ayr ca G'yi, G E 4 l

n.!

rnirci;;;T
d'lar iin, Zl

(5-63)

biiminde yenidenrYaariz.Bylece alak enerjili Igg

(5-64) .4;.sabit 1.73 10 - V E(MeV) dz-izgi grafi i ngrlr.Burada, r saniye yerine y l olarak lld nde,ndeki
sabitin bflyklk basama 27-28 'dir. ek.5-13,ok say da o4 yay c s n n yar mr verileri ile iyi bir uyumun elde edildi ini gsterir.Bu uyum, log io

1:

z
C 2 C 1
VB

forml ile sailanm t4r,burada C 1 = 1.61 ve C 2 =

28.9+1.67., 2/3 'dir.Bylece,ok

basit d nceler,verilerle olduka arp c bir uyum Ba lar.

N 'si i s k r ; say s tarlian uirek olan ...reillte1. iin z Z/3)

Ida 144 14 174/ o i Zei Is e5

14 100 4 1
01.

e 9rc
10

yar i;M:0 n

(Tl olarak) Le s 'M. Z4 = Z. Z 1

U 23V.

s, s

il th 231 i/fr i.1.1236

5rn 146 4' ,/ U 236 ,/ 1. Gd IS<>/<+' 01 U 234 i, U 133

I
ar

147 / 8o, :141 " 147 cd "4 nd Gd 148/4' t/ 231 D, 153/

11 1510 /

Z. "d d Sol 62 e 63

Gd

, U 232

Dy 151

/ F.., 253 .20 U 230

ra 226

" " 4/4` rt nhi

45

71 "f Pt 76 Po 04 At 65 E. 116 Fr 67 9a II Ac 00 Th 00
INI U

71, 85 66 t)y

/ ,rt1 u as e Pa los Oy '66 / .. 111:711 Ply-Trr,710,, 184 , 227

/ lPo 216 4' At 217 fr 2164 Pa 115
Al 214
tti

im 2504 42:5 /2, / Fm 256 11

742

Am

/1 51 55 Fm 100

o Z ..s s
+

82 'nin aaintia olan ,a3tc s tart

Si 82 'nin 4St mda odan

2t3

215

10

1k 'nun,C2 C I N/ Nri 'ye gre izimi; burada C, 2= 1.61 ve g10 2 -- 28.9+1.6 Z /3 'dr,C 'nin yava bir de i imi vard r.4E.K. Hyde,I.Perlman ve 2 G.T.Seaborg,The Nuelear Properties of the Heavy Blements,Cilt 1,Prentiee-Halt, ek.5-13. 1o
C2

Inc. (1964)'den al narak,izinle bas lm t r.)

92

Bir-Boyutlu Potanaiyeller Enerjisi daha ok olan ve R = r o

.93

0..0( 'lar n yay nlanmas nda,G arpan R'ye ba l d r;

A 1/3 ise,r o ' n bir sabit oldu u bulunur.Bylece ekirdek yarlap n n

d nda,potansiyelin yerine bir Coulomb engelinin gelmesi geerli bir kavramd r.Yine,basit nitel d nceker verileri a klam t r. ekirdekler araul bir tepkimenin(rne in yakalanma) olas l ,

-2(z, z.AFE- ) e

(5-65)

arpan ile azal r.Bu ulgu,d k emerjilerde ve/veya yksek Z'ler iin byle tepkimelerin seyrek oldu unu geterir.Bu nedenle, s lekirdek reaktrlerinin yap m nda tm giri imler,hidrojeuin(ael nda a r hidrojen-Dteryum) yanmas na dayan r: H H H 2 2 2 + t B H 2 2 --d>
--;P

He 3 + n
H' p

(3.27 MeV)
(4.03 MeV)

+ R +

B3

11e

(17.6 MeV)

nk Z'si..daha byk mlementleri kapsayan tepkimeler,gok daha ytikaek enerjiler yani ok taha yksek s cakl klar gerektirir; buna kar l k olarak da,daha byk kapatma problemleri do ar.Ayn neden1M,ekirdek reaktrlerinde a r, mlementleri ikiye bbl ek iin,ntronlar kullan2l. r.D k enerjilerde,protonlar da kullan labilir; nk bu enerjile:rdeki protonlar,ekirde e tepkime verecek kadar yakla amazlar.

E. Bir-Boyutlu Halekl Modeli Bir ift potansiyel kuyusundaki bir parac k rne i,molekllerin nas l olu tu n.rkonnaunda baz gr ler ortaya koyar.V o a. sabit kalmak zere byk derinlik ve s f r, geni likle sim rlanm bir kare kuyuyu ineelersek,cebirsel i imiz ok kolayla r.dn durumda,bir delta-fonksiyonu kuyusu elde ederiz; bu potansiyel kuynsu ile i lem yapmak kolayd r.Byle oldu unu gstermek iin nce tek bir ekici potansiyel 1c:quer:na gznne alal m:
(

2.R12 ) v( x)

(x)

0-66)

E < 0 ikmn,zlecek olan denklem,

d2ux) dx dir,bnrada bu zm,m

K.1 u(x)=.
'dir.

5(2) u(x)

(5-67)

+k =

2m

IE

x = O' n d ndaki her yerde,zm d 2n/dx 2 on 'da s f ra g:idecekse,

u=0

denklendni sa lamal d r;ve

u(2)=

e
e
Kx

x> x <,

0 0 (5 -6&)

94 Kuantum Fizi i

ek.5-14. Bir-boyutlu ift potansiyel kayusu.Burada dalga fonksiyonunun , biimi de, sa l bir durum iin izilmi tir.

olmal d r.Dalga fonksiyonunun sreklili i nedeni ile,ndeki katsay lar ayn d r (ve burada bir olarak seilmi tir-bu fonksiyonlar sonadan boyland rabiliriz). Art k,dalga fonksiyonunun trevi srekli de ildir.Daha nce de tart ld gibi [Denk.(5-13)] ,

(41)
JC. =2

( Of 174 Z% 0.,

=.
04

n(D)

(5-69)

buluruz.Son ba nt zde er ko ulun verir:

_K
ya da, K 91 2a d r.ift kare kuy iin,(5-66) yerine

(5- 7 0 )

(2m/.h2
gelir Bu potansiyel,x
.

) v(x).:__ _a_ [s( x ... (1 )11- 8(x +ek)]

x

(5-71)

de i toku u alt nda bak ml oldu undan pariteleri

belirli olan zmler bulunaca n bekliyoruz; ve nce ift zmleri inceleyelim.

Bir-Boyutlu Potansiyeller 1. ift zmler iin,

95

u(x) = e
2=A cosh tkx

x>
Q

ct

x>
(5'.-72)

=e

x<

yazar z,ve dalga fonksiyonunun sreklili i - bic A coeh Ka

(5-73)

verir.Bak m nedeniyle,threvIerin siirekaizlik ko ulunn yaln zca x = llda ugalamak yeterlidir.x =cx 'da uygulanmas ndan yeni bir ey gelmayecektir.Bhylece,

?te

- tc.cx

A
r(A sinh c e (5-74)

elde ederiz;ve hzde er ko ulu, tank K,a=

(5-75)

nin yaln zca bir keei im noktas vard r. y =

olur.Bu ko ul izgel olarak ek.5-15'te gsterilmi tir.tanh y ve ( 21 /y)-1 e rilerih oldu u zaman sa yan n s f r oldu u a kt r,oysa tanh y > O'd r.11ylece kesi im noktas iin y

< i1

'biu

yr ca

tanh y < 1 oldu undan kesi im noktas nda () < 2 olmel d r,bu ise

>

2c

(5-76)

demektir.Bunu (5-70) ile kar la t r rsak,ift kuyu iin enerjinin daha byk bir negytif say oldu unu grrtiz;'bbylece ift potansiyel iin enerji daha a a dad r. Bir potansiyel iftinin ye inli inin bir tek potansiyelinkinden byk olmas buradan gelmez.Iki protona ba l bir elektron ile bir protona ba l bir elektronun kar la t -

ek.5-15. tanh y

6zdeger ko ulunun zm.

96 Kuantum Fizi i r lmas durumunda da byledir.ift potansiyel iin ba lan kan n daha s k olmas n n nedeni ek.5-16'da gsterilmi tir: H zla azalan bir stefl fonksiyonu,luik l ml bir fonksiyon(burada cosh x) ile uzla t rmak daha kolayd r;ifi k e imdeki sreksizlik ekilde grld gibi az olur.Oysa ayn fonisiyonu,potadsiyelin br yan nda da e it bir e imle azalan bir stel fonksiyonla uzla t rmak zordur'aGerek dfinyada, aralar nda kk bir uzakl k bulunan iki protona ba l bir elektronun enerjisi,bir proton ve ok uzaktaki bir hidrojen atomuna ba l elektrenun enerjisiaden daha a a dad r; stelik.de ilk durumda,protonlar aras ndaki itme daha etkiadir.Burada da gene,dalga fonksiyonu kendisini,ba at etki olan geometrik durumla uzliatt rmaktail ". 2. Tek zmlerin biimi, u(x) m. e A sinh
> OL

a>z> < c

0.

(5-77)
'da uygulamak

olacakt r.Bu kez de,kar bak m nedeniyle,ko ullar rne in x yeterlidir.Dalga fonksiyonunun sreklili i A sinh verir.Sfireksizlik denklemi ise, 7K4a. -.1te -(A cosh

(5..78)

e- 't

(5-79) .

ek.5-16. Tek ve ift delta fonksiyonu ekici potansiyeljeri iin ba l durum dalga fonksiyonlar .

Bir-Boyutlu Potaneiyeller

97

a"

ek.5-17. tanh y = ( il /y 1) -1 dzde er ko ulunun zm.

olur.Ikisinin birle tirilmesi, coth rta4r~.-1 (5-8 0) c1/4ozde er ko ulunu verir. ek.5-17'de bu denklemin tersinin e risi izilmi tir,bu tanh y'nin ( iin de,

5N/y . 7 1) -1

'e gre gizimidir.Bu fouksiyonlardan birincisinin ba lang

noktas ndaki e imi 1k4l ciden bykee,yaln zca bir kesi im noktas bulunacakt r; bunun

:k > i

(5- 8 1)

olmal d r. y = 21/4/2 iin ( 22/y-1) -1 terimi 1 verdi inden,kesi me y < 91/4 /2 iin olu mal d r; bu da, (5-82)

2a

demektir.Bglece,e er bir ba l durum varsa tek zm,ift zmden daba zay f ba lanm t r.S f rdan gemesi gereken dalga fonksiyonu kuyular aras nda dik olmaya zortan r; ve bu yzden ancak,daha yava azalan bir stel fonksiyonli uzla abilin n bykl ne ba l olarak uyar lm bir durum bulunabilir veya bulunmayabilir. imdi de,enerjisi olan u (x) taban durumu ile,enerjisi E t olan u t (x) uyarilm durumunun bir ststegelMesini 4 d nelim( ve t,ift ve tek demektir); 11., (x).= u (x) - 0( U t (X) (5-83)

Burada

ck'n n seimi,

J -4o

dx

12 114, (x)1 'yi olabildi ince kk yapacak biimde-

dir; bu ise,"elektron"un olabildi ince sa yanda yerelle mesi demektir.Bir t zaman

98 Kuantum F'zi i sonunda dalga fonksiyonu,

-

y(x,t). ti vr (x)e -). E +/+, = e, [tl

+ '''' u t (x)e
-k(E i

E)+A

7
(5-8 4 )

(x) +

o e

u t (x)4

elaeakt r,bylece iki para aras ndaki evre ba int si de i ecektir.bzellikle,

-e

4 E E )

= -1

(5-85)

gibi bir zaman sonra,t = O'da sa yanda nas l yerelle tiyse,elektron bu kez de sol yanda ylece yerelle eeektir.byleyse,elektronun iki potansiyel aras nda gidip gelmesi olarak betimlenebilen bir eal ngan davran vard r; bu sal n min frekans , E uJ = 2 UJ 4. d r.Byk iin = 2 t - EL_ (5-86)

GUtg frekans na e lenen peryodun,iki kuyuyu ay ran engeli

"tnel olay ile geme zeman "na yakla k olarak e it oldugu,Kesim C ve D'de sunulan yntemle gsterilebilir;kendisini inand rmas iin,bu i i okura b raklyoruz.Bn, amonyum molekl iin bir modeldir.135yle bir frekans byk incelikle lmenin yollar vard r,ve bylece ok dogru len bir "saat"imiz olor 6 . F. Kronig-Penney Modeli Genel olarak metallerin kristalimsi bir yap s vard r,yani iyonlar uzayaal bir dnemsellik gsterecek biimde dizilmillerdir.Bu dnemselli in,zgr elektronlar n metal iindeki hareketi zerinde bir etkisi vard r,ve bu etki imdi tart ecag*m z basit modelde gsterilecektir. Dnemsellik potansiyelde olaeakt r,bunun iin V(1! olmas gerekir.x x e ) = V(x)

(5-87)
4,,x2/2m)(d2/dx2, ) kinetik enerji

de i tirmesi ile

terimi de i medi inden btn liamiltonien CL yer degistirmeleri alt nda de i mezdir.S f r potansiyel darumunda,verilen bir E _q 2 k 2/2m enerjisine kar l k gelen zm,

f)(x) = e

(5-88 )

Amonyum moleklnn bir tart mas iin,bkz. R.P.Feynman,R.B.Leighton

ve M.Sands,The Feynman Lectures on Physies Cilt III,Addison-Wesley,Reeding Masa., 1965.

Bir-Boyutlu Potansiyeller olur,yerde i;itirme ise,

99

(x+ a. '40 ( + 0. ) =- C e

k a. 14.0(x)
(5 -89)

verir. Byleen ilk zm,bir evre arp m ile arp lm olur;ve bu yzden, (5 90)
-

diz...yleyse gzlenebilirler,xide ve x + 0. 'da ayni olacaklard r; ve biz x`de mi,yokea x + 0. 'da m:31. oldu umuzu syleyemeyiz..0rne imizde ayr ca, "y(x) ve -.1, (x +O. )'yi ka ay ran evre 5 .yarl an n n, e biiminde olmas gerekmedi ini de vurgulayaca z. Cebiri basitlestirmek iin a itici delta fonksiyonu potansiyellerinin u serisini alaca z : V(x)-412 2m " Ot rk=-= 8 n a )

(5-91)

x = n a noktalar d ndaki zm zgr parac k denkleminin zm olacakt r,yani sin kx ve nos kx 'in bir izgisel birle tirimidir(basit olmas iin gerel fOnksiyoularla ala yoruz).(n - 1)

a <

c <

na ile tan mlanan lin blgesinde, n ) Bn eus

Ni(x) = An sin k. (x oldu unu,ve na < x < (:a 1)

0.

k (x

(5 - 92)

ila tan mlanan Rn+i blgesinde, 1)0,11 13n+1 cos x -(n 1)

An+1

sin

[x (n +

(5-93)

oldu unu v n3ayal m.Dalga fonksiyonunun areia ili i (x = na. ), -A

-

11+1

sin ka A- B

n+1

cos \<.m..= Bn

(5 - 94)

verir;ve (5 R3) sreksizlik ko ulu burada,

n+1

cos ko

Bn+lsin

km. -

An B ek. tl

(5-95)

olur.Biraz diizenleme ile, A n+1 A cos ka n

(g cos ka

ain ica )

Bn
(5-96)

Bn+i elde edilir,burada

-

(g nin ka + can ka.) Bn -I- An nin ka

g=
-

ka.
(5-97Y

(5 92;9 ve (5 93) dalga fonksiyonlar aras nda,

(Rn+

)- e

'( 11.)

ba nt s bul.utintal d r;bu ba ntin n sa lanmas iin de, .4> E' An B n+1 +--

Bn

(5-98)

100

linfintum Fii i

olmalld r.hu sonular (5-96)'da yerine konuldu u zaman,

(e

<IS

-- na

kay (e -- g

sin

ka

-co. 3

kck

sin

k (g

cos

sin

ka )

bag nt s n v eren b r tutarl l k ko ulu buloruz;ve bu, 2.10 20 e --e (2 cosko.,F g sin km.) 4-1= 0 olmas demektir.

e.

ile arp m, cos = cos

kot++ g

sin

k o.

verir. "WrialLalitaiz iin, Y(Rn) biimindekiperiyodik a n r ko ullar n al rsak,o zaman (5-98)'6en kar,buradan da (5-UM)

1 sonucu (5_Illol)

o,'

1, * 2,...

b llunur.O'yi qa ile gsterelim,burada q periyed4ks n r ko ullar ta yan w. e hibir potansiyelin yani hibir iyonun bulunnad ,Na uzunlu unda bir kutu ii nhAi elektronun dalga Ney s d r.11ylece (5-99), cus qa = cos

ka

;k

"n ka" k o.

(5-K02)

biiminde yeniden yaz labilmelidir.Bm ok ilgin bir sonutur,nk sol yan her zaman 1 ile aln rlanm t ruani E

. 4 2 k 2 /2m enerjisinin alabilece i de erler

ze-

rinde,"kristal"imizin parametrelerine ba l olan k s tlamalar vard r. ek.5-kWde,

= ha

'n n lonksiyonu

olarak

cos sin x/2x'in izimi gsterilmi treYatay

izgi cos qa 'n n s n rlar n gstertr,ve e rinin erit d nda kald x blgeleri yasak blgelerdir.Bylece yasak 'blgelerle ayr lm olan izinli enerji ku aklar' vard r.Yaaak bir ku a n ba lamas ,

k o = nrt

I, 2,

3,...

(5 1.03)
-

ko uluna karplik gelir.Ve bm,dik geli. iin tam olarak Bragg yans mas ko miudur. Elekt:-onlar n .doldurduitu enerji dzeylerinin daha fazla elektron alamayaca olgusu(bu,ilerde inceleneeektir) gznne al n rea,Kronig-Penney modelinin metal,yal tkan ve yar iletAen kuramlarlyla ilgisi oldu u grlr.11ylece bir metalde k smen dolmup olan bir enerji ku a bulunabilir.Bir d elektrik alan uygo dan rsa, elektronlar lvmelenirler,ve kendileriu,e uygun gelen momentum durumlar varsa.,elektronlar d alan n etkisi ile bu momentum durumlar n doldururlar.Yalltkanlarda tam olarak dolmu ku aklar bulun ur;ve yak nlarda hibir bo durum olmnd g ndan,bir elektrik alan elektromlar ivmelemdiremez.Elektrik alan yeterince kuvvetli ise,elekitronlar yasak bir enerji aralig m n stnden 'atlayabilirler" ve bo bir izinli. enerji

BarBoyutlu Potansiyeller 101

ek.5-18. x'in fonksiyonu olarak cos x sakt r.

9L/2) (sin x/x)'in izimi.Yatay iz-

giler 1 s n rlar n gsterir.E rinin ku ak d na uzand x blgeleri ya-

ku ag na gidebilirler.Au bir yal tkan n bozulmas demektir.Yarliletken ok dar bir yasak aral bulunan bir yal tkand r.Burada,ko ullardaki kk bir degi me,rnegin s cakl ktaki bir art "atlama"y yapt r r ve yal tkan bir iletken durumuna geer. G. Ilarmonik Sal ngan Son rne imiz olarak harmonik sal ngan inceliyoruz( ek.5-19). imdiye de in inceledigimiz rneklerin tersine,zlmesi gereken diferansiyel deuklem yle nemsiz de ildir;ye bu problemi tart man n bir nedeni de,byle denklemlerin zm teknikleri ile ilgili bir eyler renmektir.

102

Kuantum Fizi i

Y )

ly(r)1 1

n =3

n=.2

rt=1

n=0

ek.5-19. En alt drt zdeger iin harmonik sal ngan ft zfonksiyonlart ve olas l k yogunluklart.zfonksiyonlar n iftlik ve teklik zeli ine dikkat edini .

Klasik Hamiltonien, 2 lI
P 1
1- 2

t 2

(5-1 0 4)

2m

biimindedir,bundan dolay zdeger denklemi,

k2
n

2m olur. imdi
s al ngan n,

d 2u ( x ) 4_ 2 dx

kx2u(x)

Eu(x)

(5 - 1 0 5 )

= frekans n tan mlayal m ve

tK /n

(5-106)

E
yazal m.Ve, Y

2E
(

5-107)

+ l")

\/

(5-108)

de i ken de iqtinkesini yeparsak,son olarak denklemin u basit biimini elde

Bir-Boyutlu Potansiyeller
ederizM

103

du
dy 2

+(E y2 ) u = o

(5-109)

Burada grnen btn nicelikler boyutsuzdur. 2 iken herhangi bir E zde eri iin, y -o 01 .0 sizdir.Bu yzden u(y)'nin asimptotik olarak,
(1 2 . 0 (y)

r 'nun bulundu u terim nem-

dy

Y211 0 (y)=. 0

(5 - o)

denklemini sa lamas gerekir.Bunu 2du o /dy,ile arparsak,bu denklemi 2 d ( dy dy-) 2 d Y ody

I,

biimimde,ya da e de er olarak, ( duo dy dy ) 2 y2o 02 (5-112)

sayaraak,bu denk-

biiminde yeniden yazabiliriz.Denklemin

sa yan ndaki terimi nemsiz

lem byk lde besitle ir-Bunun yap labilece ini varsayal m ve sonra bu varsay m n do ru olup olmad na, bakal m t.Sa yan atarsak, du dy buluruz,burada C bir tmlev sabitidir.Sonsuzda hem u o (y) bemc'de (kn o/dy s f r olaca ndan,C = 0 olmal d r-Bylece, du yuo dy (5-113) o (e 4. y2o02)1/2

bulunur,bunun sonsuzda da geerli olan zm, n o (y) = dir. imdi byk y'ler iin,
2
" 2.

(5-114)

dy (.,2o 2, o ile kar la t r nca,2yu 2 = 2y e 0 riz.Burada, u(y):= h(y)

(y2 edy

) " _43 2 . U 4Z

'nin gerekten nemsiz oldu unu do rulayabili(5-115)

gibi,yeni bir h(y) fonksiyonu ton mlarsak,o zaman diferansiyel denklemin,

d 2h(y)

-. 2y

dy2

clh(Y) -C 1)11 (Y) = 0 dy

(5-116)

104 Kuantum Fizi i biimini alaca kolayca grliir.Bu byk bir basitle me gibi gzkmez,fakat sonsuzdaki davran a klam oluruz,ve imdi y = Oyek n ndakidavran a bakabiliziz.Bunun iin, h(y) ==
COP

/21

(5-117)

r=0

kuvvet serisi a limin deneyelim.Bu,denklemde yerine konursapy" 2 **im 1atem 11.1.1c.$111m

1)(;h14.- 2) c m+2.

(221 E +1) 0.: , a o ve

(5-118)

indirgeme ba nt s n sa lamas gerekir.Bylece,

el i ve rildi inde,tek ve ift

seriler ayr ayr tretilebilir.Bunlar n kar mamas ,Hamiltonien'in yans malar alt ndaki de i mezli inin bir aonucudur.iateksel E iin,m'Jitbyk de erlerinde(rnetin m > fl"),
Q,

(5-119)

buluruz.Bylece zm yakLa k olarak, h(y)=(y'ye gre bir okterim101(IN yN+2 2 2 YN+4

N(N +2)
23
y N+6 +

N(N + 2)(N + 4)
d radmrada,basit olsun diye yaln z ift zmleri ald k.Buradakk seri,

a052" N

1)1

(Y2)N/2-1

,2,N/2
4%3

---

(N/2 -I)!

KN/2)!

(N/2
X y'

1)!
biimindedir.Bu,

biiminde yez labilir;bu,bir okteriali4- bir sabit ba nt s bir yerde son bulunsa,yani

ey

(5-115)'de yerine konursa,sonauzda s f r olmayan bir zm elde ederiz.indirgerne

E :.--- 2N 4.1
olursa geerli bir zm bulunabilir. 14. (N

(5

120 )

'nun bu zel de eri iin indirgeme %a n -tas', Ct o

21c. = (-2) k ve

2).... (N -72k + 4) (N 2k + 2)

(5-121)

(2k)!
....2) k (N + 1)(N 7- 1)....(N 2k 4-3)(11 --2k 0..24.+4 = 1 k (2k +1M verir.Bylece, u sonulara ula r z: 1. Kesikli,e it aral kl zdeterler vard r.Denk.(5-120), E= +

(5-122)

(5-123)

Bir-Boyutlu Potansiyeller 105

olarak evrilebilir.Bu al lm bir biimdir;nk enerji ve frekans aras ndaki bu ba nt ,Plancke n n m alan kipleri iin buldu u ba nt ile ayn d r.Byle olmas rastlant de ildir;nk elektromagnetik alan n 414b a kiplere ayrilmas ,asl nda iftlenimsiz harmonik sal nganlara ayr lmasidir. 2. h(y) okterimlileri boyland rma sabitleri d nda 1111 (y) Bermite okterimlileridir,ve bunlar n zelikleri birok ders kitab nda bulunabilir.Asl nda biz bu ayr nt larla ilgilenmiyoruz,ve harmonik sal ngan problemit i yine zece iz; bu yzden imdilik bu konular kesiyoruz.Ayrica,harmonik salingan n klasik mekendkte oldu u gibi kuantum mekani inde de nemli olmas n n nedenini belirtme e de eri. Bir sistemin denge durumundan herhangi kk bir tedirgenmesi kk sal n mlar do urur,bunlar da her za-, man 41400aa kiplere,ba ka deyi le ba ms z salingenlara ayr labilir. 3. (5-125)'den grld gibi en alt durumun bile bit enerjisi vard r.Buna s f r-nokta enerjisi denir.Bu enerjinin varl btnyle kuantum mekaniksel bir etkidir ve belirsizlik ilkesine dayanarak yorumlanabilir.lielyumun a r alak s cakl kkalmas olgusundan d'a s f r-nokta 'enerjisi aorumludur.Bafif atomlarda larda "donmamas1",fakat ola an baainlarda 10 3 Kelvin derecesi basama ana kadar s v uj frekans b-

yktr,bu nedenle rne in azotta bu etki grlmez.Bu eaerji,ayr ca da atOmlarareal kuvvetlerin myrint ll zeliklerine ba l d r,ve av hidrojenin donmael bu yii;dendir.

Problemler 1. x-eksenininsonln bir blgesinde yerene mi isteksel bir potansiyeli gznne el n z.Potansiyel blgesinin solundaki ve sahildeki zmler a rayla,

Ae

+ B e

zk x. -4.kx e +De.

ile verilmi olsunlar. C = S B= S 11 21 A + 12 D

A + S D 22 ! !

yazarsak,ya da ba ka deyi le,"giden" dalgalar "gelen" dalgalara

( 8 11 CBD 821

8 12) ( s 22 D

olarak ba larsak,

106 l(uantum Fizi i i s 2 4. i s 12 = I 111 ' 12' i s 12 + 1 s 12 = 1. 22' ' 21 1

S

11 12

4 S +

4 S, S = 0 21 22

ba nt lar n n geerli oldu unu gsteriniz.Bu beg nt lar,

S

ll
21

5 12 )
S 22

S
(

matrisinin niter oldugunu silylemeye gelir. ( puc l! Ak korunumunu,ve A ve D'nin isteksel karmel sayular olabilece ini kullan n z.) 2.

V()

0 = Vo .= O

R< a < x < x < o.

s ve S elerini heseplay n z,ve potansiyeli iin,sa lma matrisinin S _ . S - 22 11 ' 12' 21 Problem l'de kan tlanan genel ko ullar n gerekten sa lamd n gsteriniz.

3. S 11

eleri k'n n fonkaitonudur. 22

s 11 (-k)
S 22

= S

11

(k)

(-k) = S22 (k) 22

8 12 ( "k)= S21 (k)

oldu unu,ya da ba ka deyi le,bu matrisin S(-k) = S+ (k) zeli ini ta d n gsteriniz. 4. Potansiyel kuyusu iin tek zmleri gznne al n z(rne An Denk.5-39), bu zmler s f r a sal momentumlu -boyutlu potansiyel kuyusn iim bir model olarak kullan labilir.Potansiyelin aral k' 1.4z10 -13 cm ve sistemin ba lanma enerjisi -2.2 MeV olarak verilirse ve kullan lan ktle 0.8z10' 24 gr ise,motansiyelin derinligini MeV olarak bulunuz. [Yard m; (1) nce,uzunluk ve ktleleri yle ktle birimierine evirimiz ki,aral k d(K ) ve ba lanma enerjisi E ( /4 c l ) biiminde olsunlar.Vmrilen ktle uygun olabilir.(2) Baglanma enerjisi ok kfiktr,byle Ici hemen hemem s f rd r.S1f r olsa idi,(5-41) ko ulu Vo ' verirdi.Bu de er yak nler nda seriye a n z. 5. Sekrbdinger denklemini gerekten 4zmeden,zUmleri yle kur nnz.ki,

Bir-Boyutlu Pntansiyeller 107 a a daki durumlar iin yaln zca dzonksiyonlar n ve tfireyierinin e itlenmesi'1;a1sn :

Vo ca
C

t v,

Bu problemi zerken, u ko ullar griZnnde tntunuz: , (a) Potansiyel-olmasayd ,soldan gelen ak -.N. k/m olacakt ; E -< Vo al n z.

X=0

'X

(b) Potansiyel olmasayd ,sa dan gelen ak m n bykl al n z.

4Nk/M olacakt ; E 1: V

6. (5-35)*(leki bir ba l durumun ko ullar n n,(5-25)'in paydas n n k = j4.K. "da s f r olmasa gere inden elde edilebileci*In -gsteriniz.Bunan neden bir rastlant olmad n tart abilir misiniz?
7.

V(z) s

S(x

--b)

potansiyeli iin sa lma matrisini gznne al n z ve bunan,

biiminde olaca n gsteriniz.Bu matrisin s iiniter

oldu unu,ve matrisin eleri

108 Kuantum Fiziki

s

ama oldu u amma ba l ~lar togul aa verdi ini kaalliklay n ..(au durum,-

Valwiaca 8.

1<' gia

e lagacakt r.)

Parac k' olabildi ince balang cin :tak yan nda yrerekle tirecek olan, Ilarmonik sal ngan n en alt zfonk;siyonn iin ialga fonksiyonlar n Rarmonik sal ngan potansiyelinin kk bir ktibil terim ile terdirgen-

Denk.-83'deki C< 'yi hesaplay n z. 9. 10. ayr nt l olarak hesaplay n z. di ini dusunUnz,oyle ki,

V(X).-7

BALAJ

cip

x 3)

olsun.

bykse l( 1 /mua ) 1/2 belirtgen boyatu ile karAlat r nca], taban du-

rumdaki bir parac g n en sakdaki blgeye "s zmas "n n ne l adar zaman ald n kestiriniz.Yaln z bu tedirgenme varken,hibir en d k enerji durumu bulunmad na dikkat ediniz; nk yeterince byk x iin,potansiyel istendi i kadar derin olur. 11. A a da gsterilen, V(x) 4,2 2mx

x>

potansiyelini. gznne al n z \ -leav

E enerjili bir paraclk n bu potansiyeldeki yar mrn ke tiriniz(d staki potansiyel boyutlu bir dnyadaki aerkezkag bir engeli gaterirl.Sonular n z boyntsnz oran cinsinden ifade ediniz,burada E .41i 2k 2/2m ' cli: s. 12. k GR

1 alivlz.

3n
olan Kronig-Penney potansiyelini gznne al n z. (a) x ko. 'n n fonksiyonu olarak, cos x egrisini ayr nt l olarak iziniz. 91/4 2 s in x

Bir-Boyutlu Potansiyeller 109 (b) Yasak enerji ku aklarinln,k gsteriniz. (e) ?k artarken izinli enerji ku aklar n n darald n gsteriniz. (d) + 2k 2 /2m enerjisini,o'nun fonksiyonu olarak iziniz. 13. Bir molekln (5-71) ile tan mlanan modelini gznne al n z. yk oldu u zaman,
nlT

'nin hemen stnden ba lad n

b-

A - z
2mizt 2 oldu unu gsteriniz.

Kaynaklar Kronig-Penney modeli urada da ayr nt l olarak ineelenmi tir: E.Merzbacher,Quantum Mechanica(2.nci bas m),John Wiley and Sons,New York,1970. "Ku ak kuram "n n daha ayr nt l bir tart mas iin bkz. C.Kittel,Introduction to Solid State Ph sies (4.ne bas m),John Wiley and Sona, Inc.,New York,1971,Blm 9. Engelden s zman n,WKB yakla m n kullanan daha tam bir tart mas iin kitab n aonundaki listede verilen daha ileri ders kitaplar ndan birime bak n z.

ae

BLM 6 DALGA MEKAN GIN N GENEL YAPISI Blm 5'te fiziksel bak mdan ilgin olan,

'F'

2
4- V(x) 2m -1-- ( 2rn
)

2 i dx
4. v(x)

(6-1)

biimindeki birka Hamiltonien iin, Hui(x)=. EuR (x) (6-2)

denkleminin zmleri olan enerji zfonksiyonlar elde edilmi ti:Bir sistemin zaman iindeki geli imini belirlemesi nedeniyle,H Hamiltonien i lemcisi zerinde hnemie durulmu tu. Bir sistemin ba lang durumu herhangi bir lir olmal d r; bu durum, jrdx 17(x) 1/(x) .< olarak anlat lahilir.Genelli i bozmadan, ce bu dalga fonksiyonu,
emu

140, (x) dalga fonksiyonu ile

betimlenebilir.Bn dalga fonksiyonu zerindeki tek k s tlama udur: Faresi tmlenebi-

(6-3)

"\i/(x) bir sabitle arp labilir; ve byle-

fdx 11, *(x) y(x)

(6 - 4)

olarak boyland r lm olnr.Zamana ba l Schrdinger denklemi, S'

11 (x,t) -= .11 Y(ryt)

65)

dalga fonksiyonunun zaman geli imini hetimler,ve u z(x) enerji zfonksiyonlar verildi inde bu problem hemen zlebilir.zmn nas l oldugnnusbyleyen genel bir teorem
111

112 Kuantum Fizi i vard r: isteksel bir

NV(x) fonksiyonu,H'nin zfonksiyonlsrin n bir tam kmesi t-

rnden a labilir; ya da ba ka deyi le,

11, (x) =

Z E

C- l (x)

(6- 6)

EE

olarak yaz labilir.Eger HWin zfonksiyonlar n bovland r lm olarak seer ve E'nin farkl de erlerine kar l k gelen zfonksiyonlair n dik oldu unu gznne al rsak,o zaman
J

l Et (x) uz .(x) Slx = S Eev ,

(6-7)

olur; bu sonu Ek B'de kan tlanm t r.Buradan da a lma katsay lar , dx nE ,(x) y(x) mm Z CE uE ,(x) E (x) dx

CE
= C E'

EE'
(6 -8)

olarak belirlenir. imdi,her bir enerji zionksiyonn iin zaman ba l l k:1min, uE (x,t)= n E (x)

(6-9)

biiminde oldu unu gznne alal m.Byle oldu u,(6-9).un (6-5)'te yerine konmas yla kolayca grlebilir; ve buradan,
- E4c/4:,

y(x,t) mm

uE (x)

(6 - 18)

olur.ok say da rne in incelenmesinden rendi imiz gibi,enerji zdegevleri kesikli ve/Veya srekli de erler likabilir.Bu yzden,zde erlerin pektrumunun kesikli ve/veys srekli oldu unu syleriz.hyleyse (6-6) asl nda,bu iki duruma kar l k gelmek zere,

enuED 00 -4- f am(E) y x,

olmal d r; ve (6-7),kesikli de erler iin

(6 - 11)

Jr uZ(x) n En (x) dx =
ve srekli de erler iin,

am

(6-12)

jru:(x) m E ,(x) dx = cS. (E E')

(6- 13)

verir.Olabilen tek seim bn de ildir.Potansiyel kurusu veya engeli proUemlerinin zmlerinde grd mz gibi,enerji zdeger denkleminin zmleri yle flonksiyonlarden

Dalga Mekani inin Genel Yap s

113

kurulabilir ki,hu fonksiyonlar potansiyelden uzaklarda,momentum zfonkeiyonlar olurlar.lfurada,enerji ve momemtum aras nda bir ba nt vard r(potansiyelden uzakta,E=p 2/2m); bylece zmler yle boyland r labilir ki,(6-13) t n sa yan yerine boyutta S(p-p'),veya

&(7- l'') gelir.

Ayr ca a l m katsay lar iin,postfilat olarak bir yorum nermi tik:

ICE 2 ,

Y(x)

ile betimlenen durumun bir enerji lmnfin,belli E zde erini vermesi olas l d r.dzel herhangi bir liim yaln zca bir zde er verebilir; fakat klasik fizi in tersine,bl nun hangi zde er olaca n ngremeyiz: Yaln zca,bu lgmn belli bir E de eri vermesinin olas l n biliriz.Klasik kuramda oldu u gibi kuantum mekani inde de, bir anlam olmas iin,herhangi bir liim : yinelenebilir olmalid r.Beylece,bir gzlemci bir sistemzerinde tek, bir liim yaparak,enerjinin rne in bir E / de erini bulnrsa,bu sistem iin sonraki bir enerji blm gene E l vermelidir.Bu nedenle,ilk liimden sonra sistemir dnrumu yeni bir dalga fonksiyonuyla betimlenir,bu ise u E (x) zfonksiyonndur; ancak o zae n,"bir liim bir durumu gzleneman yinelenen bir lgiim,1 olas l ile E l verir.Ve bal bilirim bir zdurumuna izd rr" deyimi kullan l r. A l m teoremi,bir A vektrnn N-boyutlu vektr uzay ndaki dikeyboylu birim' vektrler trnden axl m n n bir genelle tirilmesi olarak grlebilir;
A= cs
A

-1-0.0, .4. N

(6 - 14)

A.

birim vektrleri,

(6-15)
ba nt s n s lklarlar,ve bunlar n E (x)'lerin et.k"
-- A *A

benzerleridir.

Ct k katsay lar , (6-16)

ile verilir,bunlar da C E 'lerin benzerleridir.Kuantum mekani inde vektr uzay dilini s k s k kullanaca z.Bylece mleri" olarak grece iz,ve CE

CE

katsay lar n ,oku kez y(x)'in u E (x) "boyunca izd-

4(x) 1/(x)

dx

(6-17)

niteli ine bir skaler arp m diyece iz.Dirac' n yapt na uygun,nlarak,skaler arp m iin u uygun yaz m kullanaca z; ( x) Ni/ ( x) dx

<931\p>

(6-18)

Uygun dalga fonksiyonlar ile tm N-boyntl .vektrler toplulu u aras ndaki benzerlik gerekten ok derindir.Herhangi iki vektrn toplam ,

--.
A+B=C

(6-19)

114 Ruantum Fiziki olarak yeni. bir vektr verir,ve bir vektrle bir say n n arp m gene bir vektrdr; bu durumun tam benzeri olarak,karesi tmlenebilir herhangi iki fonksiyonun toplam , ve karesi tmlenebilir bir fonksiyonunun isteksel bir say (karmal) ile arp m da gene karesi tmlenebilir bir fonksiyondur.Skaler garp m kavram n ,bir durum iin -a (6-20) <: A i B ) = A.B olarak,ve br durum iin < -y>a fdx % *. (x) yx) (6-21)

olarak tan mlarsak,her iki durumda da izgisel bir vektr uzay m z olur.Tek fark,kuantum mekani indeki vektr uzay n n sonsuz boyutlu olmas d r.(6-21)'deki , srekli x etiketi, N = Z CX. 6 1.=.1

(6-22)

deki i indisinin roln oynad iin,gerekten bu uzay srekli bir biimde sonsuzdur.Bu durum,hyle bir vektr uzay n n gerek bir matematiksel incelenmesinin ok da- 1Fa- karma k olmas demektir.nk (6-21) gibi tmlevlerin yak nsakl k , sorunu kar,ve sonlu boyutlu bir uzay n tersine taml kan tlamak ok daha zordur.Matematiksel syleyi le,karesi tmlenebilenfonksiyonlar bir Hilbert uzay kurarlar,ve enerji zfonksiyonlar temel vektrlerinin bir tam kmesini olu tururlar. Sonlu boyutlu veya daha genel vektr uzaylar nda bir i lemci,bir vektr ba ka bir vektre,veya buradaki durumda karesi tmlenebilir bir fonksiyonu karesi tmlenebilir bir ba ka fonksiyona dn tren bir ey olarak tan mlau r.Biz asl nda, (6 -2 3 )

c< f 1 + P 7 2) = o"

'V 2

zeli ini ta yan izgisel islemcilerle ilgileniyoruz.Blm 4'te tart lan basit rnek,R'nin < =

^ (x)H

x dx

(6-24)

ile tan mlanan beklenen de erinin gerel oldu unu gstermi ti.Fiziksel olarak llebilen bir nitelik igin,byle olmas beklenir,ve bu yle genelle tirilir:Gzlenebilir bir niteli i gsterimleyen bir i lemeinin,tm Ny-Weler iin beklenen emteri gerel olmal d r.Bu zeli i ta yan i lemciler hermitien denir. steksei bir izgisel < A>
"NV ve

i lemcisi iin,

=je ^lf(x) A 1/(x) dx

(6-25)

< A>,e

l (x) dx

(6-26)

Dalga MekanUinin Genel Yap s ol~,unu biliyoroz.At i lemeisi okunur),

115

./
ba nt s ,

[A -Nr(x),.1

-4/(x) dx =1-

17( x ) At

ly(

dx

(6-27)

bag nt slyla tan mlan r,ve hermitien e lenik i lemci ad n al r.brne in,

f dx 1
\

dw /

f
( dt dx)

(Y * Y) fd,c.

dat.

cOx

dx

oldu unu sterir.Benzer olarak, ( d dx 2 2 O.<

Lx

i lemcisinin hermitien e leni inin, ( d 2 2

ci e

* Z t

dx

olaca kolayca gsterLlir.11ermitien bir ialemci (11>

icin,

I fiy(x)]
= -N ( x )

y<x)

Ht y(x) dx

......jr sii(x)
olur;ve bn,tm Ht = H

H y(x) dx

(6-2s)

y(x)iler iin do ru oldu undan, (6-29)

oldu unu s yleriz.ialeacileri de kapsayan skaler arp m n Dirac yaz m , (x) A olur.Bliylece l ,

(x)

dx <

NI/ >
%(x)
d.

( 6-30)

<% IA I y>4*

.j.- [

-N4, (x) 3*

A.'in (6- 27)'d eki tan m ,yeln z A'n n beklenen de erini kapsar. A isteksel bir karmel say olmak zere lf(x)=.- u(x) -4- 1 Y(x) yazarak (6-27)enin,(6-31) 1 deki
.

birinci ve ikinci sai raras nda bir basamak gerektirdi i kolayca grlr.

116 Kuantnm Fizi i .../^ (x) AT 0(x) dx <-1/ At 1 f2( > olur. Genelli e ynelmemizin nedeni udur: imdiye dek grd mz gibi,ilgin olan i lemci yaln zca R de ildir. 10,4, momentum i lemeisi,parite,yer v.b. gibi br fiziksel gzlenebilirler de hermitien i lemcilerle gsterimlenir.i lemc ler iin B,C,.... barflerini kullaascag z.Yaln zea,gzlenebilirleri gsteren i lemcilerle ilgilendi imizden,bunlar n tm hermitien olacakt r:
A = A

(6-30

B = B t ve brleri.

(6-32)

Btn hermitien i lemcilerin hzfonksiyonlar vard r.Ya da ba ka deyi le,yle bir vekterler kmesi vard r ki,bn vektorlere etkiyen i lemci,bir orant aabiti d nda gene ayn vektrleri verir; buradaki orant sabiti zde erdir; Au (x) = el u o, (x)

(6-33)

zde erlerin spektrumu,Hamiltonien iin oldu u gibi,kesikli ve/veya srekli olabilir. Momentum zdegerleri spektrumnnun srekli,parite zdeerleri spektrumunun ise 1 de erleriyle kesikli oldu u bulunmu tu.Enerji zlonksiyonlar ndaki gibi, a.'n n farkl de erlerine kar l k gelen zfonksiyonler diktir,ve bunlar boyland r lm olarak seilebilirler.Bylece,

ju*(x) le .t.) Jx..

veya yeni yaz m m zla, I Ad a! olur,Burada liyse bir S ( 0., 01

(6-34)

C6-35)

),hzdegerier kesikliyse bir Q Kroenecker deltas ,srekS ( o.-- c ') Dirac delta fonksiyonedur.(6-33) ve (6-34) denklemlerinden, OL .,---. (x) Ati (x) dx

g(

(6-36)

yani,

(6-37)
sonucu akar.Bylece,bermitien bir i lemeinin zdegerleri gerel olmal d r.Ayr caA ile betimlenen giizlenebilirin bir tek liimnp sonucu zdegerlerden biri olmal d r, bu yzden de hzde erlerin gerel olmas gerekir,

Dalga Mekani inin Genel Yap s 117 Blm 4 1 te,Hamiltonien iin oldu u gibi,Hermitien i lemcilerin Uzfonksiyonlar n n da bir tam kme olu turdu unu bulmu tuk.Bunun sonucu olarak,

Z e g ug (x)

(6-3B)

aal m teoremi geerlidir; burada, Ca

=1.

( x)

y(x) dx = <

11,2 1 y> ,
2

(6-39)

dir.Gene C 'r n yorumu,bir olas l k genli idir; yle ki timlenen sistem iin A'n n bir lmii yapald g nda s n gerektirir.

, N./(x)

ile be-

zde erini bulma olas l d r.

Gene,yeniden yap labilirlik bir liilated,sonra,sistemin , (x) zdurumunda bulunma-

Blm 4'te tart lan kutu iindeki parac k ve zgr parac k problemlerinin ikisinde de zfonksiyonlar n,hem H'nin

hem

de ba ka bir i lemcinin ortak zfonksiyon-

lar oldu unu bulmu tuk.Du ba ka i lemei,kutu iindeki parac k iin parite,ve zgr parac k iin momentum i lemcisiy.i.11er iki durumda da,hu ek i lemcilerin H ile s rade i tirdi ini grm tk. imdi hangi genel ko ullar alt nda byle oldu unu ara t ral m. A islemeisinin zde erine kar l k gelen, Au (x) = O. u (x) u zfonkaiyonlar n dsfinelim;bir B i lemcisi iin, Bu (x) = bu (x)

(6-4o)

(6-41)

oluyorsa,u zfonksiyonlar ayn zamanda B i lemeisinin de zfonksiyonlar olacakt r. Bu durum, A.Bu (x) = Ahu (x) = bAn a (x) = abla m. (x) ve BAu (x) = Bo , (x) = o. Bu , (x) = t bu, (x) olmas n ,yani

(AB BA) u a (x) = o

olmas n ierir.Bu,e er bir tek

(6-42)

1.1

iin geerli olsayd ok ilgin olmayacakt ;:._g(x)=2: C u (k (x) ,

fakat u 'n n tam kmesi iin geerliyse,karesi tmlenebilen btn fonksiyonlar iin, C, (AB BA) u (x) = (AB BA) Z Z et

C Q u (x) (6-43)

= (AB BA)-1, (A) = 0

olur,bu ise i lemcilerin s rade iptirmesi demektir:

[A,B] 0

(6-44)

118 Kuantum Fizi i Kar t olarak,s radegi tiren A ve B gibi iki Hermitien i lemoimiz varsa,ve bylece (6-44) geerliyse,o . zaman ABu (x) = BAu (x) (6- 45)

aBu a (x) yani, A _B l a (x)] =4.13u a (x)]

(6-46)

olacakt r.l dylece Bl a (x) fonksiyonu da A'nin cA zde erli b1r zfonksiyonudmr.B er A'n n a zdegerine kar l k gelen yaln z bir zfonksiyonu varsa bu,Bua (x)'in u (x) ile orant l olmas n zorunlu k lar: Bu a (x) = bu a (x) yleyse u (6-47)

(x),A ve B'nin ortak bir zfonksiyonudur.A'n n dzfonksiyonlar n n katmer-

li olmad bu durumu,kutu iindeki parac kta grm tk. imdi,A'n n c zdegerine kar l k gelen iki zfonksiyonu bulundu una d iinelim: Au Au (1) (x) = ( , (x) ( l , u a (x)
u

1.2)

(x,

(6 - 48)

zgr parac k rne inde a kland gibi,bu durumda iki.katl bir katmerlilik vard r; ve biz yaln zca unu syleyebiliriz: Bu") ( ") (x) ve u f(x)ein (2') (x), u a a (x) ve Bu 0. izgisel birle tirikleri olmal d r: CZ> (f) 11)
Bu , (x) = b il n a. (x) -I- b i2 u a (x)
MU (23 (X) = bat

u ") (x) -ir b a

11 (2) (x) a

(6-49)

Ayr ca da,bu denklemlerin izgisel birlegtirimlerini alarak,

By ") (x) = b ") (x) +y ( ) , 12) By kx) = b y a (i) o,

(6-54))

biiminde denklemler elde edeb iReeitimiz a kt r,brne in, B(u< )

al

u 2

1b2, ) va )=(b tt +.7 b Zl )u a + (b12. + b + ( (" uc (2) )

(I)

yez labilir;yaln zoa bukun iin,

z -L 2b b 22 11

semek gerekir.Bu ikinci dereceden bir denklemdir,ve b+ hzdegerierine kar l k olarak ;kinin iki de eri vard r.A ve B'nin (6-50)'deki ortak zfonksiyonlarin ,u , (x)

Dalga Mekani inin Genel Yap s ve

119

tl) u,(x) o., olarak gstermek daha uygun olacakt r.Bunlar B i lemcisinin farkl z-

de erlerine kar l k geldi inden birbirlerine dik olacaklard r.Uygulamada iki katl katmerlilik iin,A'n n katmerli zfonksiyonlar birbirine dik olarak al n rsa(rne in, zgiir r parac k iin olan zfonksiyonlar olacakt r. A'n n zfonksiyonlar n bulduktan,ve sonra s rade i tiren bir B i lemeisinin lizfonksiyonlarl olacak biimde izgisel birle tirimlerial yapt kto sonra bile,gene de katmerlilik bulunabilir; yani ayn

ve

e 2,k x

gibi),bunlar kendili inden B'niiksde

o, ve b iin,A ve B'nin birka ortak zfonksiyonu

olabilir.yleyse,A ve B'nin ikisiyle de s rade i tiren nc bir C i lemcisi bulunmal d r; ve fonksiyonlar A,B ve C'nin ortak zfonksiyonlar n vermek zere yeniden birle tirilebilmelidir,burada A ve B'nin katmerli zfonksiyonlar n .C'ylin 5zde erleri ay rdeder.Bu i lem hi katmerlilik kalmayana kadar srecektir.Fonksiyonlar kar l kl olarak s rade i tiren A,B,C, ,M i lemciler kmeainin ortak zfonksiyonlar n n bir kmesidir.Bu i lemcilerin kmesine s rade i tiren gzlenebilirlerin bir tam kmesi ad verilir.De i me ba nt lar , [A,B1=[A,C3 =

= A,m = o
-

[1343 =[11,D] =
v.b. dir. Au e b...n,

03,m = 0
(x) (x )
ne, (

(6- 51)

= (x) =
(x)
(

x ) = mu.L.--

x)

(6- 52)

(x) ile betimlenen durumun A,B,C,

,M gzlenebilirleri iin belli de er-

leri vard r.Bir sistem iin bir anda elde edebilece imiz,olabilen en fazla bilgi budur. nk,A B M i lemcilerinin fonksiyonu olmayan ba ka bir i lemeiyi dznne al rm (x) durumu iin keskin

sak(bunlar s rade i tirdi inden,bunlar n fonksiyonu olan bir i lemei kesin olarak tan mlanm t r),o zaman bu i lemcinin bir lm u bir de er vermeyeeektir.Genel olarak iki i lemoi s rade i tirmiyorsa bu iki gzlem,bilirin belirlenebilmesindeki kesinlik bir e it belirsizlik ba nt slyla verilir. Bunu gstermek iin,nce belirsizli in bir tan m zerinde anla mally z.Do al bir tan m olan,

A) 2 < A2 > _ <A>2

(6-53)

be nt s na da lma da denir.Bunun stnl <A> = 0 bile olsa da lmom as f r olmamas ,fakat beklenen de er A'n n bir zdurumu iin al n rsa s f r olmas d r.Bu ba ntly ,

( A) 2 <(A <A 2 >

olarak da yazabiliriz; nk, < A2 2A <A>+ <A>2 >=< A2> <A> <A>

(6- 54)

120

huantual'Fizigi

d r.hyleyse ( Q A) 2 , ortalama yak n ndaki dalgalanwalar n bykl ile ilgilidir. Ve

A) 2 ( zs }3)2

<

o
x,p],.... 41

(6-55)
oldu undan (6 - 56)

oldu unu gstermek kolayd r(Bkz. Ek B).Bylece x ve p iin

( d x) 2 (

LS p) 2 ;>

sonucu kar.Bunun kar lmas nda dalga zeliklerinin,x-uzay veya p-u ay fonksiyonlar nin,veya parac kdalga ikili inia kullan lmad na dikkat edinl .Sonucumn

bfitnflyle,A ve B ga lenebilirlerinin i lemci zeliklerine ba l d r.

imdi knantum kuram /3ln klasik s n r yla ilgili olan nemli soruna
Bunun iia,dnee i lemeilerinibeklenen de erlerinin zaman iindeki geli imini in

relemeliyis.Genel olarak,bir.i lemcinin beklenen de eri zamanla de i ir.Zamanla de ismenin nedeni,i lemcinin a k olarak zamana ba l elmas d r,brne in z+pt/m i lemeisit ba ka bir nedeni de,beklenen de eri' zamanla de i en bir dalga feakaiyonuna gre al nmas d r. <A> Nr A '-\i/(x,t) dx ( 6 -57)

ya arsak,

--A <A> =1,(,,t)

dt { t

y/(x,t) dx

+f

Y*(xet) "at

A y(x,t) dx

1-f sf(x,t) A

(x i t) ?)t

dx

<

.t +/-( A t .>

J t" H `+'(xet)) A y(x,1)

-sr'''(x,t) A ( j, , R y(x,t))

.m

(xMlIA 1., (x,t) dx

x.F.) AH

y(x,t) dx

Dalga MekaniSinin Genel Yapxs nlur,ve bu dt ,A = <

121

(6-58)

demektir.Bunu kar rken H`nin hermit en bir i lemci oldu unu kulland k.A a ka zamana ba l de ilse,herhanj i bir durum iin Atn n beklenen de erindeki de i menin,

dt

<A> =--<tli,A1>

(6-59)

oldu unu brkyoruz.iglemei H ile slrade istiriyorsa,beklenen de eri her Zaman sabittir,bu durumda gzlenebilirin bir hareket sabiti oldu unu shyleyebiliriz.Hamiltonien, s rade istiren gzlenebilirleri n tam kiimesinin bir ii esi ise,ibiirlerinin tii ii hareket sabitidir. S rayla A =x ae A = p giizlenebilirlerini ineeleyelim.nee,

1 (

<x > = i- < "' x j> 2 P 2m

V(x),xi>

([

oldu unu buluruz.x i lemeisi,x*in herhangi bir fonksiyonu ile s rade i tirdi inden,

[ v(x) r

x 3 =.

(6-6e)

olur; bn yzden bizim,yaln zea u ba ntly hesaplamam Z gerekir:

[p2 ,x1= p [p,xj +.[Ptx] p

2'k

(6-61)

Bk;ylece,

dt

< x > = < )

(6-62)

elde ederiz.P,undan sonra p islemeisi iin,p 2 ve p s rade i tirdi inden, 2 dt

'k

2m

<[p,V(x)]>

(6-63)

buluruz.Son de i t rieiyi hesaplamak iin,

122 'Enantum Fiziki pV(x) Ny(x) V(x) ply(x)=

i,
4

dx
dV d! )

[V(x)1/(x)j--i-- V(x)

Y(x)

(6 64)
-

oldu una dikkat edelim.Bunnn sonucu olarak, [p,V(x)] ve bylece,

d
dli d !x)

(6-65)

at
bulnruz.

s P>

dV(x)

dx /

(6-66)

(6-62) ve (6 - 66) ay birle tirebilir,ve

m

2 d 2 dt

dV(x) dx

(6-67)
t

elde ederiz.Bu,bir V(x) potansiyeli iindeki noktasal bir klasik parac n hareket
denklemine ok benzer: d2 x
dt

dV(x41) 2 =
(6 - 6s)

dx11

Bizim,

x l.i =<x :
zde lemesini yapmam z: engelleyen tek ey, <( 1/4

(6-69)

dx

d
d <x> v(<x>)

(6 -70)

dx

olmas d r.Yukardaki e itsizli in yakla k bir e itli e dn tfi n durumlarda hareket tam olarak klasik say labilir,byle oldu unu ilk olarak Ebrenfest belirtmi tir.(6-70 "_ in e itli e dn mesi iin,potansiyelin kendi de i kenine gre yava *e igen bir fonksiyon olmas gerekir.E er,
F(x) dV(x) (6-71)

dx
yazarsak,o zaman 2 P(x) = F( <t >

<x>)F'( <t>

(x
2!

<x> )

Dalga !,!ekanig nin Genel Yap s o1 .(.6x) 2 = <(x

.123

<x> ) 2> belirsizli i kkse ve a;Il mdaki daha yksek terimler

nemsiz saylLabilirse, <F(X)> Z" F( <x>)

+ <x - <

X>>

( < x>

) (6-72)

-'4F(<x>)

elde ederiz.r,6-72)'nin geerlili i elektronlar ve br tomalt parac klar iin bile gerekten do rudur.Makroakopik alanlar iin (6-72) iyi bir yakla md r; s e bir h zland r c daki elektron ya da proton yirugelerini,klasik hareket denklemleri ile betimlememize izin verir.

Problemler 1. E er A ve B herMitien ilemcilerse,(1) AB i lemeisin4h;yalnizca A ve B s raBA ise,hermitien oldu . unu,ve (2) (A+13) 11 i4leMeisinin hermitier de tiriyorsa,yani AB oldu unu kan ltlay n z. 2. Herhangi bir iemai iin A+At ve i(A-A t ) 1 1n, kan tlay n z t- 'gibi hermitien olduklar n

PQ

3. il hermitien bir i lemeiyse,

lanm t r) nin bermitien e leni inin, 4.

)3 '1 / n! olarak tan mi lemcisi ( e 0 tlay n z. oldu unu han e" i lemcisi

in

< ,41 -4,><0 I O> )._>.1<Y10>l z

Schwartz e itsizli ini kan tlay n z.Bunun,fig boyutlu vektrler iin cos 2 g < 1 'e e de er oldu una dikkat ediniz.
(ipucu:

< -4, 4-7s

; 0 '1 gznne al niz ve sol yan minimum yapan

de erini hesaplay n z.) 5. (6-38) ve (6-39) denklemierini gznne al n z.isteksel bir trnden hesaplay n z,ve ll > <0 1 \V>

B'

iin,<01 sY> ' Yi

Z
tl

<u. 1-y>

yaz labilecegini i;steriniz.Buna gre,bir tam kme zerinden,

<

toplam birim i lemeiye e de erdir. 7. A hermitiense, <A2 > > 0 oldu unu gsteriniz. 8.

R = 1
itateli ini
ta yan 11 hermitien i leme s ni gznne al n z.H islemeisinin zde erleri

124 Kuantum Fizigi nedir? E er B hermitien olmakla s n rlanmam sa zde erler ne olur? 9. E er bir i lemci, t UU t =U U= 1 zeligini ta yorsa,bn iglemciye olaca n osteriniz. 10. E er A hermitiense, 11. E er 11J.,1 <n o 1 ul:>= aab biiminde dikeyboylu bir tam kme kur vorsa,11 birimsel olmak zere vc,.> = U [u o. > kmesinin de dikeyboylu oldu unu gsteriniz:(11unlar n anlam ,"temel" durumlar n n bir kmesine etkiyen birimael bir igleMcinlit,"temel" durumlar n n bir ba ka kmesini vermesidir.) iin (6-54) 1 te verilen 12. Sonsuz bir kutu iindeki,n kuantum say s ile belirtilen bir parac k a ve 4p tan mlar n' kullanarak, Uniter denir. <sy1 -1.'>=-- 1 ise, oldu unu gdoteriniz.

,n n

A p 6 x,
oldu unu steriniz.

i n

13. At hermitien e lenik i lemcisi (6-27) ile tan mlanm f,

f
14. H -P 2m
(i)

da [A 56 (.2* 1)(x)
:

f dx

95*(x) At -Ny(x)

olaca n gsteriniz.( pucu

Bkz. sayfa 115'deki dipnot 1.)

1 .2 2 1 in <-0 4 x F toz x
2 2 m 4.) X

(b)

Et =

2 P 2m

& 2

A 2

Ilamiltonienleri verildi ine gre,

<x> ve <p> 'nin zaman ba l l n betimleyen

denklemleri elde etmek iin, p momentum ve x konumu aras ndaki de i me bag nt lar n kullan n z.ilk denklemler kmesini znz [(a) hamiltonierh iin] .

Dalga Mekani - inin qenel Yap s

125

liaynaklar Dalga mekaniginingenel yap s kuanbum mekanigi kitaplar n n tmnde tart lmilt r. Daha ok girip mitelideki kitaplar aras nda,Urne in suniara bak n z: D.Dohm,Quantum Theory, Wentiee Hall,Inc., 1951. R.H.Dicke tnd J.P.Wittk,Introduction to Quantum Mechanics,AddisonWesley Publishing Co.,Inc.,1960. J.L.Powell and B.Crasew nn,Quantom Mechanies, AddisonWesley Publishing Co., Inc., 1961. E.Merzbachar,Quantum Met3hanics, John Wiley and Sons,lnc.(1970),deha'ileri ders kitaplar aras hdad r.

Blm

Xuantum Mekanikinde i lemci Yntemleri

Dalga mekani inin genel yap s n n tart lmas nda,gzlenebilirleri gsteren i lemcilere ve onlar n zfonkaiyonlar na e it a rl k verilmi ti.zfonksiyonlar bir bak ma N boyutlu vektr uzay ndaki birim vektrlerin dikeyboylu bir temeline benzer olarak betimlenmi ti,--ku kusuz bu durum onlar n nemini, azalt r.--% yzden Blm 5'deki fiziksel problemlerle ilgili tart mam zda,zfonksiyonlar i lemeilerden daha nemli bir rol oynuyormu gibi grnyordu.% blmde,basit bir rnek zerinde unlar gsterece iz: (a) Yaln zca i lemcileri kullanarak zde er spektrumunu bulacak kadar ileri gidebiliriz,ve (b) zfonksiyonlar n bir temel olarak betimienmesini biraz daha soyutla t rabiliriz.Bunlardan ikincisi, imdiye kadar yaln zca x veya L p'ye ba li olan fonksiyonlar inceledi imiz iin nemlidir.tlerde, x- zay ile do rudan hibir bag nt s olmayan gzlenebilirlerin bulundu unu,ve bunlar iin ok daha ,soyut bir zdurum kavram n n geli tirilmesinin gerekti ini grece iz.Bu sbylediklerimiz,rnek olarak seti imiz harmonik sal ngan 1 kazanacakt r . Harmonik sak ngan n 2 2 2 P1 -4-2 si .o.) x 2m biimindedir,burada x ve p i lemcilerdir.p'nin ( (7-1) /i)(d/dx)iie gsterilmesi zerinprobleminin zmn yaparken biraz daha a kl k

de ok durmuyoruz.Bliim 3'de elde etti imiz , a k gsterimin tek yarar , (7- 2

P/

1 ster diferensiyel denklemler ister i lemci biiminde olsun,tam olarak zlebilen problemlerin say s azd r.Bu rnek en basitidir,ve bylece bizim amac n z iin en uygun olan d r.

127

128 Kuantum Fizi i temel de i me ba nt s d r.Klasik olarak flamiltonien, H = c.k.> x i

P 7 i'0 Lo

P m )

olarak arpanlara ayr lahilir,fakat p ve x a rade i tirmedi inden,

vf m .?"

xi

P "" r"""2mt

M2 Ca>

P
2m xP)
( 7-3)

2 +

2m

mu..) 2

2 ),

ia
2

(l)

buluruz. imdi, A=
r)

+
2mu

At2,,

P
2 i 2rou3 V

(7- 4)

yaz m nl getirelim.x ve p hermitien i lemciler oldu undan,ikinei i lemeinin ha ile gsterilmesi uygundur.Bu iki i lemei s rade i tirmez;
[A,AtT.
ra

-P2mu.11

=4,
oldu unu hesaplayabiliriz;ve Ilamiltonien'i yeni i lemciler trnden,
A

1-512) xi

(7-5)

t A

(7-6)

olarak yeniden yaaabiliriz. Hamiltonien'in hasitli i ,A ve At 'In R ile de i me ba nt lar n n basitli inde de kendini gsterir.Bu ha nt lar 'iin 2 , [13,A]= [wAtA ,A]=W[At ,A] A =
ve

4iuu A wAt =^ wAt

(7-7) 'At .]
(7 - 8)

[11,A1= [wAt4,A.1 ]

S rade i tiriciler iin,Ek B'de verilen kurallar a k s k kullamaea z: [A+B,C]=4-A,CHB,C) ve [AB,C]= A [B,C] [A,C] B

Ru kusuz,i lemeilerin s ralar n n kar tir lmamns ok nemlidir.

Kuantum Mekani inde I lemei Yntemleri 129 elde ederiz.Hermitien [A,Bi =f i lemcilerin bulunda u de i me bag ntilar n tretirken, (AB BA)t = Bt At At Bt=[B t , At.] (7-9)

oldu unu an msamak yararl bir teknik oyundur.bzel olarak,

r (B.A. =LA ,t H!

[R,At i (--4ku A) t (7-10)

d r,ve (7-8) buradan da kar. imdi, Hs E = Su E (7-11)

zde er denklemini yazal m.Geen bliimlerde byle bir denklem yazmam z u anlama geliyordu: H'de d/dx gibi diferansiyel i lemciler bulunuyordu. ve DE x'in bir fonksiyonuydu. imdi x'in tm karesi tiimlenebilen fonksiyonlar ile tan mlanan uzay dfi nelim; i lemcilerimiz zel olarak bu uzaya ba l olamnlar.(7-11)'in iermeleri bu uzay ve bu i leeciber iin uygundur,fakat imdiki yapt klar m za uygun de ildir; nk imdi i lemcilerin neye etki etti ine pek bakm yoruz.Art k i lemcilerin soyut,bir vektr uzay nda tan mland klar n varsayacag z,ve bu soyut vektr uza n daha sonra x'in fonksiyonlar n n uzay na ba layaca z.Bu soyutlamay zde er denklemlerinin betimlenmesinde kul,land mlz dile evirmek iin,zfonksiyonlar yerine zdurumlardan sz edeca iz,ve dalga Jonkalyanler veya.dolge peketleri dedi imiz eylere durum vektrleri diyece iz.fflylece,gzlenebilirlerin a rade i tiren en byk kilisesinin u ab...m (x) zfonksiyonu yerine,bu a rmde i tiren enA yk kmenin D ab...m zvektr veya zdurumu al nabilir; a,b , m indisleri A,B,...,M gzlenebilirlerinin zdegerlerini verir,ve a kca grld gibi,bu betimleme en fazla bilgiyi kapaar. imdi (7-7)'yi alal m,ve D E 'ye etki ettirelim:

yuk uz
(7-I1)'in yard mlyla,buredan

ABU

IrAuE = (E 4zu) Au E

(7-12)

bulunt r.Bu dankleme gre,11 E ,Wnin E zde erli bir zdurumuysa,Au E de R'nin bir zdurumudur,fakat zde er E --* 'd r; burada enerji,bir .> birimi kadar azalm tir.Bu yzden, Acm = c(E) (7-13)

1[3 _ 6

(7-14)

fazabiliri .ffinradaki e(E) sabiti gereklidir,nkil ni l'e boyland r lm olsa bile,

130 Kuantum Fizigi AuE 'nin l'e boyland r lm olmas gerekmez.x bagl l g ndan kurtulmaya nem verdi imizden,boyland rma ko ulunu her zaman,

uE (x)

VJ)

dx = 1

olarak yaz:yorduk; imdi,(6-18)'de tan mlanan yaz mla,bu konulu <:uE

111E

(7-15)

olarak yazacag z.Tm hzdurnmlar her zaman l'e boyland racagle,ve srekli Wfsktrumun zdurumlar iin,

S(E<11 E

1 uz ,j
veya

S (p

P')

(7-16)

yazacag z. imdi (7-7)'yi t E... durumuna uygularsak,tam olarak ayn yoldan,AgE_ L 'un veya e de er olarak A2 uE 'nin B-2 enerjili bir durum verdi ini buluruz.Byllece,A i lemcisini herhangi bir uE 'ye ardarda uygulayarak,enerjileri gitgide azalan durumlar elde edebiliriz.Buna uygun olarak,A'ya azaltma i lemeisi denir.A'n n ka kez uygulanabile ceginin bir s n r vard r; nk (7-1)'in bir sonucu olarak,R'nin beklenen de eri her zaman pozitif olmal d r.isteksel bir dalga fonksiyonu iin, <YIP2 F44 ,>=- 1 -`g(x} P> 1/ (x) da

=J

[P i y(a)] (PY) dx

ftP. (x)r
= t 2

[P Y(x)1 dx 2' dx > (7-17)

I d Ni/ (x)/dx

olur,bunu koordinatlardan ba ms z olan yaz mla,

IP2 kV> = <:Pt41 1PY>

= <PIi 1> Ni> 0 (7-1 8)

olarak yeniden yazabiliriz.x de hermitien bir i lemci oldu undan,henzer olarak <.v I x 2 ...,< xt,y I .,e>

. 4,>>. o

(7-19)

yazabiliriz; ve tm vektrlerin kendileriyle skaler arpl nlara,bu vektrlerin uzunluklar n n karesini verir,ve bu pozitif bir say dir.Bglece bizim azaltma i lemimiz bir yerde son bulmal d r,ve burada bir taban durumu b llunur.Azaltman n sona erdigi bu durumu n o ile gsterecegiz.Bu durum iin, (7-20)

Kuantum Mekani inde i lemci Yntemleri 131 olwal d r.Taban durumunun enerjisi,

Hu
dir.

o( w A!A -4- 42--4"L) )

41 ""v.

(7%.-21)

(7-8)'i taban durumuna uy ulayal m:

HAt
oldu undan, = elde edilir.Enerji bir

AtHuo = 4iwAt u o
-4- 4- LA.> ) At u o (7-22)

'ku> birimi kadar artm t r ; ve At , yerinde bii" deyi le bir .

rma i lemeisi olarak betimlenir.Yaz m m z biraz de i tireee iz; ve bir durumu,taart ban durumu enerjisi olan ketleyeee iz.Bbyleee, yazar z.(7-12) denklemi, (7-24) Au l = e' u o oldu unu I iiyibr,.Yani A+ uyguland durumlar birer yukar A ise birer a a kayd _

tN1A>

'ya eklenen

E =tvw

enerji birimlerinin say s ile eti'(7-23)

At u

r r.

durumlar l At ' n to 'Adardarda uygulanmas yla elde edilebilir. unun bir

sonucu olarak,enerji epektrumu

E (n

(7-25)

ba nt s yla verilir.gnerji spektrumunun elde edilmesini,higbir diferansiyel denklem

zmeden-be ard k.yr ca zvzktrler iin de,

U =

vr ,

At

n (7-26)'

genel gilaterimi vard r,burada do ru boyland rma sabitini kulland k3 . Bu gsterin yard nlyla,farkl enerjilere kar l k gelen zdurumlar n dikli ini kan tlayabiliriz.Bunun iin, `uo 1 Ani (At ) n I 11 .> biimindeki bir deyimin bir de erlendirilmesi yap lmal d r; bunun iin A'lar n s ralar At 'lar' dtill tirilerek,Agar sa a geirilir; *onunda u'ym- etkinesi ile s f r

3 Cebirsol i lemler. al k n okur iin bunun ttiretili yolunu k saca betimleye-

lim.(At

u o za e n u n denirae,
n

i 2 <u I

)ec

< (A t ) 111 uo 4 (A t ) n n o >

<uo l Aa (At ) n no > buluruz.

l imdi (7-5)'i kullanarak,Au (At ) u = Au-1 [n+i(A t ) u-1 + (A t )11 A ba nt s n tretebiliriz.Bnnu <u o l....111, aras na koydu umuz saman,sak yandaki ikinci terim s f r verir ve 1013 1 2 253 "'SN 1%1_1 1 2 indirgeme ba nt s n elde ederiz.

1%1 2 = n! (+)" 1.0 1 2 = n! (-) u .Genelliki hoznadan,en 'yi gerel seebiliriz.

132 Kuantum Fiziki

sonucu elde edilir.hrna in,(7-5)'i kullanarak, A2 (A t

) 3 ..A(At A +M(A t ) 2 az
+AA t (At A

A(At ) 2

+h ) At= 3f A(A-t ) 2 + A(At) 3 A

oldu unu grruz.Ano = 0 oldu undan u o 'lar aras na al nm olan son terim s f r verir; ve ilk terim ayn yolla i lenebilir,ve sonunda

6'k 2 At verir.Bylece,
0 (7-27)

<uo I
buluruz ve <u 2 yap l rsa, <' un

At u o >

< Au o I 13.> -

In 3 > = 0 oldu unu kan tlam oluruz.% i lem genel durum iin de j un>=0
m n

(7-28)

oldu unu da kan tlayabiliriz. istekeel bir durum vektrnn Wadn idurumlar na a labilece ini syleyen deyim, imdi koordinattan ba ms z anlat mda
00

= Z
nO olur; ve Cum I u n > =

Cu

(7 -2 9 )

nn oldu undan, C = < m

>

4-7-30)

elde ederiz. Bu bl iimn konusundan biraz ayr larak,art rma vi azaltma i lemcilerinin karmonik sal ngan denklemini Ozmede nas l yararl oldu unu gsterece iz.z-uzay nda,(7-20) 'dinkl emi

( 7- 31)
verir.p ialemciainin z gsterimi olan p = W O(d/dx) kullan larak, ( mcu t + dz bulunur.Bu basit bir diferansiyel denklemdfr, ve zm u o (z)= C ) n o (z) = 0

(7- 3 2)

(7-33)

dir.u o (x)'in bire boyland r lmas gerekir,ve C sabiti buradan belirlenir:

c2
OC>

- en

c *

dx

A,

Kuantum Mekani inde lemci Yntemleri 133 1/4

C
.rg-rf

ff

(7-34)

bulunur.Ayr nt ll hesab yapaak,uyar lm durumlar da elde edebiliriz:

un (x)
i

t (A ) n u o (k) / {71T Sun

1 1/4 r

kv

zb
(7-35)

.2mc. di -

Gerekten,diferansiyel denklemin genel zmnn yaz lmas nda en k sa yol budur. Yaln zca iglemci yntemlerini kullanarak.harmonik sal ngan n n zde arlerini zebilmayi ba ard k.% problemde,hzdurnmlar belirlemek iin yaln zca amarjinini' yaat
Sa

(n 4-- ) .41(4)

''ba ntle nda grlen

0,1,2,,.. tam say lar n n bilinmesi yeter.Bhylece s rade ig-

tiren gzlenebilirlerin tem kmesi yaln z Iliden olugu'i- 4 ,ve u n hzdurumundaki n i n di s i zdurumun tm ieri ini betimler.Bunun iin z-uzay ndaki un (*) zfonksiyonunun ayr cal kl rolnden vazgemek istiyorum.Yaln z, u durum bunun d nda kal r: Bu da,u n (z) 1 in ek bir bilgi olarak,parac xide bulman n olas l k yo unlu unu(.'u n (x)1 2 olarak)vermesidir.Acaba bu ek iserik,x-uzay dalga fonkaiyonunu ay r r m ? brne in,Blm 3'teki 0 (p) momentum uzay dalga fonksiyonunun roln an msayal m.z-uzny n n Fourier dnsmg olarak bu fonksiyonun ayr cal kl bir rol var gibiydi; fakat daha sonra,rne in (4-59)Ida,0(p)tnin "yaln zca" bir a l m katsay s oldu unu a klam gt k: 0(p),isteksel bir Al(z)iin momentum iglemeisinin zdurnmlar na a l m ndaki katsay yd ; bu ne-

denle de,mutlak karesi,o durum iin p momentumumn balinan n slas l al veriyordu.inen r-slarak,*n)1 2 nistemin yerini x'de bulman n olas l k yo unlu udur.Bunu da yle yorumlayabiliriz: y(x),isteksel bir soyut durumun x np yer iglemcisinin zdurumlar na a l m ndaki katsay d r.zde er denklemini soyut olarak, z or> = (7-36)

biiminde yazar z.un 'deki n gibi,burada da x'i bir ingis olarak al yoruz ve bylece zdurumu etiketlemig oluyoruz.11ermitien bir i lemci olan x np 'nin spektrumu sreklidir,ve bunun sonucu olarak a l m teoremi,(7-29)'daki a l m n yerine

n indisi. pariteyi de kapsar.n'si ift olan duruilar pozitif pariteli ve tek

olanlar negatif pariteli durnalard r.161,yens malar alt nda A ve At ' n tek olmalar n n sonucudur.

134 Kuantum Fiziki dx C(x)

verir.(7-36) . da tan mlanan hzdurumlar dikeyboylu bir kme olu turdukundan,

(7-37)

< d r,buradan da

fi,(>

( - ' )

(7-38)

C(x)

< 0,, I -tK>

(7-59)

sonucunu karabilirlz.Bu nicelik bir parac x'te bulman n olas l k genli idir daha kesin bir degigle,x gzlenebilirinin lm, 1C(x)1 2 olas l ile z nde er*ni verecektir.x-uzaya dalga fonksiyonunun hibir ayr cal kl rol olmad n gstermek iin yapmam z gereken,yaz m de i tirerek,(7-37)'yi y=

dz y(x)

16,

(7-40)

biiminde yeniden yazmakt r.Bu yaz m yaln sca,uygun oldu u iin kullan r zaemel ilkeler,soyut bir uzaydaki i lemcilerle,onlar a zyektrler lyle ve zde erleriyle ilgilidir,ye geriye kalan bir gsterin sorunudur.Ku kusuz,gsterim konusu btn bwmlar n fizi i olan say lar elde etmek iin ok nnzlidir.Bu nedeni. biz kuram n biimsel yap s zerinde fazlaca durmay p,dalga fonksiyonlar n kullanaakilerleyece iz. ilerde,elektronlar n ve br parac klar n i spini gibi klasik benzeri olmayan i lemcilerle al aca z ve ba ka gbaterimler kullanma zgrl n deneyece iz. _Bn blmzsterimden ba ms z olan yntemimizle,bir sistemin zaman iindeki geli imini tart arak bitirelim,Art k,zamana ba l i

i\

d -Ny(t) dt

= H

y(t)

(7-41)

Schrdinger denklemi,soyut bir uzaydaki bir i lemci denklemi olur. Y(t) bir ~trdr ve zamana ba l olan bir yn gsterir.Denklem kolayca zlebilir.zn,
j(t) =e

H14, y(o)
e ji.4.4
i lemcisi,

(7-42)

olnr,bnrada

y(0), t . 0 an ndaki yektrdr ve

4,

e:-1nh'
ft=

al

ile tan mInnm t r.(7-42) zn,zamana a k olarak ba l nlmayan bir A i lyncisinin beklenen de erinin zamanla nas l de i ti ini betimlamemize izin verir:

<A>t = <V(t)

IA

(t)>

Kuantum Mekani iade lelmoci Yntemleri

135

-il-Ii/4, ..., (e,

<y(0)1 e

y(0) I .:Rv4,

A e

y(o)>
S/(0),

A e

....ziltA,

=< -y(o)tA(t) - r(o)>

<A(t),).
Bu i lemler s ras nda,

(7-44) t ..41-It t.,

_LHV't, (e
ba at s n kulland k ra

zwEA,
. e
(7-45)

. e

Ali(i) =

144 A,

A C

(7-46)

tan m n yapt k.(7-44)te gre,zamandau ba ms z bir A i lemcisinin (7- 42)'deki gibi samanla de i en bir durma:dahi beklenen de eri,zamanla de i en bir A(t) illeueisinin [(7-46)edserilen j sammallmi ba mala y(0) durnminad ki beklenen de eri olarak yaz lebi/4r.Bn,,kantuMm kank iain biimeel< tart mas a :na:len ok yerarl d r4linkli enyut ektr mmay nda dikeyboylu svektrlerin bir temelini bir kez kurup,tmeel Yektrlerinin zmammle nas l deij;i ti ine bakmamak uygundemalyle yapt m z zaman Beisenberg grnstinde tlal m oluy-orus.A:'Y zamandan ba ms z almak Bebrdiager gribalishade al mak demnktir.11aragi urnii ii kanal: rmak kullanal m sonu ayn d r: Bu,sabit eksenlere gre dnen bir eismi betialemmk,ye da dnen bir koordinat sisteminde duran eimai batt :dam:k aras nda bir seim papmak ' gibidir.Uygun olan eeilir.lieisenberg grn :iade ailt l yormak,durum vektrleri sabit olur ve bunlara bakmam z gerekamz.Bir gzlenebilirkn zamanla nesil de i ti $r(7-46) ile belirlenir,e'e bu

A(t) a

--IL I

INVei
A e

141/-% AA

dt

HA( t

)._ _1_ A ( t ) H
(7...47)

41

(11,7;(t)]

werir ve bu biim (6-59)in ok benzer.(6-59),beklenea de erler iin bir denklemdi,fakat biimi bklenen de erkn al nd durumdan ba ms zd ; bu yzden ielemei zeliklerini yans tmel yd . imdi Lse,(7-47) byle oldu unu a ka gstermektedir. iermonik aal ngen B =E c> At A -1-

136 Kuantua Fiziki dir ve H bir hareket aabiti oldu undan, H = uu At (t) A(t) + yazabiliriz.(7-46) 1 y kullanarak, [A( t) ,At (t)i= (7-49) (7-48)

oldu unu gsterabiliriz.Bu nedenlo,(7-7) ve (7-8)'in biialori gene ayn d r,ve

dt

AW= - i w A(t)

dt

At (t)= ituA (t)

(7-50)

elde ederiz.Bylece,(7-50) denklemini zerek A.(t) ve A t (t)'ain mana ba l l iin --Lu t A(t) A(o)
-44.4A A kt)= t

A (0)

(7-51)

sonular n boluruz.(7-4) bak nt sin kullanarak, ' p(t)= p(0) eSz cut x(t) = x(0) coa u t mu oldu unu gstermek kolayd r; bu ba nt lar x(1) ve p(t) i leneilerini x(0) ve p(0) i lemcileri trnden verir. sU> x(0) aincob, sin Ut. t (7-52)

Problemler I. (7-5) de i me ba nt zin ve u narak, An e= N[aS n oldu unu kaa tlay n z.

(Ipueut Tmevar n yatemini kullan n z.Yani,bu ba nt a n, iin do ruyoa s+l iin de do ru oldu unu gsteriaiz e ve be atly do rudan do ruya a = 1 iin kurumun.)
1-1

durumunun (7-26)'da verilen ton n al kulla-

2. Yukardaki ba ntly kedlanarak,f(At), At 'la herhangi bir pakterialiai ise, Af ( At) u o

elf(At )

dA

Kuamtun Makaaigiade t lenei boatinaleri 117 oldu unu gsteriniz,A'yi, A

d At

biiminide yasman n (7-5) de i me ba at slyla.tutarl oldu una,v, bunun

P i

d dz

gzteriminin tam benzeri oldu uma dikkat ediniz.

3. <ua izin a ) 'yi hoseplay n z,ve bunu. a = s 1 d eda k filr olaca al

gstertaiz. (ipucu: <na (Ala;) 'yi beaaplanak yeterlid:tr,ilek <u a !A t fu a ) 4. Problem 2'nia eoanlar al kullanarak, <,'A na l n a > <na lAiica)r'cl r.Ve Problem l'deki 'manen kullan n n.)

A Af(At) e uo = I(A t -4-") no

olduguam ghateriniz. (ipucu: Ba problemi zmek iim detel fonksiyonu ileriye aw n z,ve

:1(x +0.)
f fr) (z)

Z
u! a dx

f (r) (z)

f(x)

oldu una kul:Tatil'in.) 5. Problem 4'n eounlar al kullemarak,

AA

f(At ) e.

t(A t

A4-1)

i lemei ba at s n kurunuz.Bir illenci ba nt al,iateksol bir deirmna etkidigiade geerli olnal d r,baaa dikkat rdinizAstoksel bir durnm,g(At) u a .biiadade olana. yleyse,

t
f(A C(A

t
= f(At +

g(A r ) u o

olduguas kaa tlamak gerekir.Bu, 2,,A t 2,A

A e

t A + [Ad& J + Ti

r r LA,

t ii

gazel bag at s ndas1

da,kaa tlanabilir. o.A+1>At e A 6.41. ( 1 /2)0. =._eee

6. Yukar dak:i ba intly kullaaarak,

oldu umu kan tlay nzn.i lem yledirt

e.
olana.

A(o..A4-1,4t ) e t
c
bA

21c,A

F( )

7%5-a gre tiirey, )e .(A4-1,,At)L "` A .c A e P(2) e

dF d?s

138 Kuantum Fizi i Irerir,ve bu

o.A
(QA 4-bA)e
deumktir .P r ablam 5'i kullanarak,

210.

F(X)= c A e.

F ()

--,ur

1
F(
oldu unu

= (bAt

oLbS,) P( 20

oldngunu,ve bunun sonucu olarak,

= e

-0/2.) 04.L -r ,

7. Problem 5'deki ialemi kullanarak, t , At . ?..k t(A e Joe

2.4%)

oldugunupve buradan Problem 6'da verilen yntemi k.11awarak.

ok.A+bAt
oldu unu gsterinis.

1:,At aA <1/2.)4.6 -t,

ee

8. Yukardaki sonucu kullanarak,

eLkx.

kAn;:"^ uu ) At

(-,:k

:.Ak .,1 m

oldu unu gsteriaiz.x (1/ \r- 2,7:(:)( A + ) oldu una dikkat diniz.Bunu kullanarak, < uo Ifadesini heaaplay n s. 9. Yukarda elde edilen sonucu.,
2A(74 fdI O * (X) 0

le

no

(X)

den elde edilen ile ayn oldu umu gsterinin. 10. 2

P (t)
2m

mu(t)

verildi ine gre,genel , iglenci hareket denklemi (7-47) e yi kullanarak,buradaki (t) i lenacisinin zamana ba l l n nns. 11. Bir d elektrik alan iindeki bir boyutlu harmomik sal ngan n, E= 2 P (t ) 2m a <A) 2x2 ( t ) e E (t)

Hamiltonien'ini gznne elinin. p(t),x(t)] ---

d r igue ba at s n ve (7-47) denklemini kullanarak x(t) vs p(t) ilemellori iin hareket denklemini bulunun.Hareket denkleminin,klasik hareket iel klemi ile ayni

Kuantum %kemi inde lemci Yntemleri 139 ldu unu gineteriniz.p(t) nro x(t)'yi x(0) ve p(0) trnden snfix. t iin s ra-

[x :t i ),.( t 2 )33- 0

r. ldu unu gsterinis.%,ayn anda a rade i tiron i lemcilerin,farkl anlarda 'oie iatirmeainin gerekme li4tini gsterir. 12.

(7-35)

donklemiiini kullanarak n = 1,2,3 iin ii:fonksiyonlar elde ediniz.

Net: Binom serisi a l m nda x vs d/Win s ralar n ayn tutmaya dikkat ediniz.

Kaynaklar MU blmde tart lan konnlar,kitab n sonunda verilen kaynak listesindeki kitaplar n bense hemen tmnde i lanni tir.5 rencilerin bu kitaplardan bitki/MO.1m bakmalar tlenir,nk ayn temel konular n de i ik gr a lar ndan sunulu unu grmek her zaman :yararl d r.

BLM 8

N-Parac k Sistemleri

Tek parac kla ilgili tart mamiz,bir N-Parac k sistemine de kolayca genelle tirilebilir.Bu N parac k bir y(x 1 ,x2 , dalga fonksiyonu ile betimlenir; ve bu dalga fonksiyonu,

,2 129' ia !, yorumu, 1 -4/(x)1 'nin yoruolarak boyland r l r. munun bir genellegtirilmesidir; ve bu, 1. paraci z i 'de,2. pdrac x2 `de, N parac rw ide bulman n olas l k yo unlu unu verir.Byle bir dalga fonksiyonunun zaman iindeki geli imi,
v(x, ,,,,, xN ; t) (8-2)

idz i d c2

d N

y(x). ,x 2 ,

xN ) I

(8-1)

diferansiyel denkleminin zmbyle verilir.Burada Bamiltonien yine,

2 Pi

a. Z
1

2ffl i

4- v(x l ,xV

(8-3)

klasik biimine kar l k olarak, ( 1

2m

-62 2) "4-
1
-4-

21aN

o xN
(8-4)

9 (X1,4..l rld

biiminde kurulmu tnr.Tek parac k gzlenebilirlerini betimleyen i kemciler,

[Pi,xj)

ij

(8-5)

ba nt a ndaki gibi,farkl parac klar gsterdikleri zaman s rade igtiriyorlarsa, kuantum mekani inin geli tirilmi olan nceki tm anlat n' kolayca genellegtirilebilir.

141

142 Kuantum Fizi i Yerin ekim alan ya da d ar dan konulmu elektrik veya magnetik alanlar gibi d alanlar yoksa,o zaman potansiyel enerji yaln zca pargac klar n ba l arala na ba l olur,ve
V = V(x 1.--x 2 ,x i x 3 ,

(8-6)

yaz labilir.Byle olmam' da gerekir; nk,her nas lsa bir hbaslang " n bulunmas n gerektiren bir d ara yokse,bfitn sistemin yerde i tirmesi sistemin hibir fiziksel zeli ini de i tirmemelidir.Ba ka bir deyimle,(8-0'daki potansiyelin biimi u de i mezli in bir sonucudnr: Fiziksel bak mdan anlaml olan tm nicelikler, xi x i 41- 43, ( 8- 7)

dn m alt nda , ile i mezdir.(8-6).n n ok nemli bir zel hali, V(x. x.) (8-8)

L >i

oldu u iki-cicim kuvvetleri halidir.Toplama tm i ve j indisleri zerindendir; ve iki defa saymay ve i e j 'nin say lmas n nlemek iin,* > j ko ulu ile yap l r.Asl nda biz,atomlardaki elektronlar n betimlenmesinde,bilinen CouJomb potansiyeli ve elektron-elektron itmesi ile al aca z; ve burada ekirdek bir ba lang aa /ayscakt r.n-halde potansiyel,

N
W(x i ) 4- :E: V(x. i>i x) j ( 8-9)

ifadesinin -boyutlu bir genelle tirilmesi olacakt r. D kuvvetler olmad zaman,klasik mekanikte toplam momentum korunumludur.Bu, 2 d x. mi dt 2 xi V(x l x2' x l x 3' ' x'N - 1

x a.)

(8-1())

hareket denklemlerinden kar; bu denklemlerin bir sonucu, d dt dt mx i -= 0 x ).. V(x x ..x N-1 N 1 2' Z (8-11)

d r.Yukar daki denklemin sa yan n n s f r olmas n n nedeni, lece, P=

'nin

Y'ye etkimesinden,V'nin her de i keni iin e it ve z t katk lar n elmesidir.Bdy-

dx.
(8-12
)

dt

bir hareket sabitidir.

N-Parac k Sistemleri 143 Kuantum liskani inde de, ayni sonu gearlidir.Bunu,Ilamiltonien'in (8-7) dnii iimii alt ndaki de i mezli ini kullanarak gsterece iz.De i mezlik,hem Hu E (x be nt s n n,hem de HuE (x 1 4-c ,x2+o, )= EUN(x 14. ) (8-14) x 2 xN ) (8-13)

ba nt s n n geerli olmas demektir. & I yi sonsuz kk alal m,bylece 0( C1 2 ) terimleri nemsiz say labilir.0 zaman, , , xNt- a )

"(x , , N )
CL

o,

"

xN )

cr x 2

u(x l ,...,xN) -f-

u(i19.-.1xN)

ct
N

olur; ve bylece (8-13),(8-14) 1 den kar larak,

N
C H
(

,L
az

u E (xx N )

( 0:=1 -14 Ct ))

uE (x 1" . " xN )

(r =.1 2.i.

Eu (x 1 E

xN )

..-= 41 (5) HU N (xl ,...,xN ) (8-15) =; "C)x i bulunur.Omll 'de, (8-16) tan m n yaparsak, (RP PH) lE (X1 ,...,x14 ) =:0 (8-17)

oldu unu gstermi oluruz.x 1 ,x2 , ,xN "nin herhangi bir fonksiyonunun btn uN (x l ,...,xN )'ler trnden a labilmesi nlam nda,N-parac n enerji zdurvallar n n da bir tam kme olu turaca ngrlebilir.Bu yzden,yukar daki denklem tm N4/(x 1 ,...,xN )'ler iin geerli olan,
(8-18)

denklemine evrilebilir;ve buradan, [1413 3=0 (8-19)

i lemci ba nt si bulunur.% ba nt ,sistemin toplam momentumu P'nin bir hareket sabiti olmas n iserir.hu,gerekten,usay n do as iin sylenenlerin ok derin

144 Kuantum Fiziki bir sonucudur.Hibir ba lang c n bulunmad n ,ya da ba ka deyi le,belli bir uzakl k kadar yerde i tirme alt nda fizik yasalar n n , de i mez oldu unu sylemek, bir korunum yasas na gtrr.Parac k fizi inde burada inceledi imiz biimde potansiyeller yoktur;bununla birlikte,yukarda sylendi i gibi,de i mezlik ilkesi gene korunan bir toplam momentum verir. Ba l ca amac m z,hemen inceleyece imiz iki-parac k sistemi olacakt r.Etkile meyen iki parac g n basit bir Hamiltonien'i vard r: 2 2 P P2 Fl= 2m 4- 2m 2

(8-20)

ki parac k aras nda hibir ili ki olmad g ndan,birini a l:de ve brn x 2 ' le balma olas l n n,iki ba ms z olas l n arp m olaca n bekleyebiliriz: P ( xl , x 2)= Bylece de,

P(x l )
4 2

P(z 2 )

(8-21)

'76. 2 2 x2

2 denkleminin zmnn,

?x 2 1

2a 2

u(I :I2) = Eu(x l ,z2 )

(8-22)

11(x l' x2 ) = P'1 (x l ) %2(x2)

(8-23)

olarak ayr labilmesini bekleriz.Bunu (A-22)Ide yerine koyar,ve u(x i ,x2) ile blersek, -( 412/21911)(d 201(xi)/ax1 2 )

(s,2/2.2 )(d2o2 (.2 )/d. 22 )

O2

ol (ci )

(=2

(8_24)

elde ederiz.Denklemdeki iki terim farkl de i kenlere ba l d r,ve bn nedenle ikisini de s rayla E l ve E2 sabitlerine e itleriz:

t., 2
2m

d2 1 (
dx

E E ) l x1 2

E 0 (x ) 1 1 l tx 2'2' 2'

275,
Bu iki denklem kolayca bzlr,ve

1 d20 ( x 2) 2 2

(8-25)

"2

+
"(x ,z2)= i,

e
k2m
2

(8 26)
-

elde ederiz.Burada
k

2
i

2m E 1 1

2m 2 E2 (8-27)

dir.

N-Parac k Sistemleri 145 imdi, x x x2

*1'1+ m2x2
m 4-m 1 2

(8-28)

koordinatlar n kullanarak,zm yeniden yazal m; bunlar,parac klar aras ndaki aral k ve ktle merkezi koordinat d r. k 1 z 1 + k2 2 avo((x i 2 )' 4. 13 al c 4-* x 1 1 '2 2
11 1

t la2

yazareak,

fi = k
o( s

2 K m2k m k 1 1 2

=k

m +
buluruz; bu yzden zmn biimi,

KX kX " (x ' x2 ).' e

(8 29)
-

olur.Burada K m:k i4k 2 , toplam momentuma kar l k alan dalg saYs ve k ba l mamentuma kar l k olan dalga say s d r.ilk arpan ktle merkezinin hareketini gsterimler,ve ikinci arpan "i" dalga fonksiyonudur.Enerji 4,2K2 E m 2(mi 4WIt2 2 1 . 1 )

m2 )

k . 1 -t-

(8-30)

olarak yaz labilir. lk terim i toplam mnmentumla ve all 4 2 ktlesi ile zgrce hareketeden iki parac k sisteminin enerjisi,ve ikinci terim i enerjidir. = 1 1

t'
etkin olarak

(8-31) terimi

111 2

ile tan mlanan to. indirgenmi kiitlesini getirirsek,o zaman 4 2k2/2/A ktleli ve 'tak momentumln zgr parac n enerjisidir.

(8-20)Ideki Bamiltonien,yaln zea x,-- r,eye ba l olan bir potansiyel eklenerek de i tirildi inde, "il kI t12 u(x ,x2 )4V(x1 -x2 )u( 1 ,x 2 )=Eu( 1 ,x2 ) $2 22 a . 22 ) (S -32)

b i 2

21i2

elde ederiz.

X =-1 X2 X =
m x 1 m x 2 2 2

1.4
22

m f4-m koordinatlar n kullanarak,

X I+ mi

t4

(8-33)

146 Kmantnm Fizi i

sl

X
gl

a2
X

t4m
x

(8-34)

bulnruz.Biraz cebine (8-32) denklemi, .)2 2(m i +le2 ) biimini al r. u(s,X) yazarsak,000 iin e a X2 4,2 2fr KX +V( 1 ))11(x,X ) = En(x,X)
(

8-35)

#(x)

(8- 36)

d2d( x 4- V(a) 0(x) sm . 0(x)

2te da

( 8- 37)

denklemini buluruz; bu,bir bir-parac k 8chrdinger denk lemidir.Hu drmklemde ktle,indirgenmi ktledir,ve enerji .h212 C -.E 2(m 4- 42 1 dir.Hlm 9'da bn ayr lmay biraz daha kar k bir yoldan elde edecek . imdi zde parase problemine dijnAji Elektronlar n ayiededilmmez oldu unu gsteren g l kan tlar vardl e.Bbyle olmasayd ,bir atomun,rne in helyumun spektrumu,deneyde "hangi e it" elektronlan n bulundu una ba l olarak deneyden deneye de iirdi.13 yle bir de ::i im hibir zaman gzlenmemi tir.Benzer olarak,ekirdek spektrumlar da her zamm ayn d r;hu da proton ve ntronlar n ay rdedilemez oldu unu gsterir .Yksek enerji fiziki deneylerinin benzer kan tlar mezonlarin ae bir zeliktir olarak br par ac klar n dm,rne in pi. ac klar n y;4rngeleri izay rdedilemez oldu unu gstermektedir.Bn ta n olarak kuamtum mekanik
:

(8-38)

Klasik mekanikte ilke oI

(

lenebilir; bu yzden,gerekten onlar her zaman ay rdedil ebilirler. Elektronlaran spin denilen bir i k naern:::: Psar i ile belirlendiklerini renece iz; ve bylece elektronlar n betimlemmesinde,duru eler spin etAketini de
,

kapsamal d r.Bunun ay rdedilemezli in sonular zerinde daha te bi e etkisi vard r,bunu daha sonra inceleyece iz. Ay rdedilemez paracaklar iin,Hamiltonien parac klar n koordinatlar na gre tam olarak bak ml olmel d r.iki-parac k sistemi ba l l k yokse,Hamiltonien 2 Pl 2m 2 P2 4 ----27 1 iin spin e liketlerine

ir(x l.' x2 )

(8-39)

N-Parac k Sistemleri 147 olur,buruda V(z 3 ,x 2 ) = V(x 2 ,x 1 ) dir.Bu br k m simgesel olarak, H(1,2)= U(2,1) (8-41) biiminde yazabiliriz.Hamiltonien paraelklar n spinine ba l ise,o zaman "1",'Y2" etiketleri spinleri de kapsamal d r.Tm paraelklar n zde oldu u bir N-Parac k sisteminn bir dalga fonksiyonu yerini tutacakt r. Bir iki-parac k sistemi iin enerji zde er denklemi, II(1,2) /1E (i1,2) = EuE (1,2) olur.Etihetleme de i iklik'yapmadl ndan,buna 11(2,1) nE (2.1)= Eu E (2,1) olarak dm yazabiliriz.Ayr ca da, C8-41)'i kullanarak 11(1,2) i5 (2,,1)=Eu s(2,1) (8-44) ( 8-43) (8-42) 4J(1,2 N) ile gsterilecektir ve bu, o' i eler , 0 2 ;...;x141 , OrN ).nin apin durumlar n betimlemek zere,daha a k olan y(x l , c? 1 ;x 2 (8-40)

cisini

buluruz.Parite tart unam Zdaki biimsel y'akla iml izleyerek,P 12 defi iolea i lem i:an tal m; bu i lemei bir durumaetkeyince,1 ve 2 parac klar n n btn

koordinatlar n (uzay ve spin) - deg toku eder.812 iniu tan m ,

P 12 Y (L ' 2)=

V (2 ' 1)

(8-45)

demektir,Denk.(8-44) ; yle yaz labilir;

HP121111 (14)

= EuE (2 ,1)
= "12ur(1-2)
= P12Efiz(l. 2)

=
Ve bu,al ld gibi"

P u lh E (1,2)

(8 - 46)

{n , P12

(8.-47)

i lemei bag nt s n onrir.Bbylece parite gibi,P 12 de bir hareket sabitidir.Ayr ca, parite gibi,
(P12 ) 2 at/(14).= Y(1/ 2 )

(8-48)

dir; bu yzden,P12 'nin de dzdeerleri ml birle tirimlerdir; 1S},

(1,2)

1idir.0zdurnmlar,bak mll ve kar bak -

42

[ v(1,2) + y(2,01

148 Kuantum Fiziki

(A)(

1,2).

--L--[y(1,2)--l (2,1).1

(8-49)

P12 1 nin bir hareket sabiti olmas oignsu,bir ba lang an nda bak ml olan bir durumun her zaman bak ml ve kar bak ml olan bir durumun da her zaman kar bak ml olaca n syler. iki parac n de i toku u alt ndaki bak m veya kar bak m bu parac klar n bir belirtgenidir,bu nemli bir do a yaass d r;ve bu,ba lang durumunun haz rlanmas nda dzenlenebilen bir ey dekildir.Pauli nin bulgulad kl bu yasa unlar syler: 1. Spini yar m-tek-tamsay olan zde parac klardan(rne in,spin 1/2, 3/2,...) olu an sistemler kar bak ml dalga fonksiyonlar ile betimlenir.Byle parac klara fermiyonlar denir,ve bunlar n Fermi-Dirac istatisti ine uyduklar sylenir. 2. Tam say spinli-parac klardan (rne in,spin 0,1,2,...) olu n sistemler bak ml dalga fonksiyonlar ile betimlenir.Byle parac klara bozon denir,ve bunlar n Bose-Einstain iatatisti ine uyduklar sylenir. Yasa,N-paraelk durumlar na genialetilebilir.N zde fermiyonun bir sistemi iin,dalga fonksiyonu herhangi bir parac k iftinin de i toku u alt nda kar bak a ml d rArnekin,nygun biimde kar bak g al la t r lmi parac k dalga fonksiyonunun biimi, Y(A) ( 1 . 2 15)-= V6

[ar(r,2-;5f..-

11,124- ,3)--+ NKt2,3,1)

( 8- 50 )

V(3, 2 4) + "+) (3,1,2) --y(1,3,2)]

dir; oysa zde bozonun dalga fonksiyonunun biimi, y (5) (1,2,3) [1,1,4(1,2,3) + \y(2,1,3) 4-V(2,3,1)
-41 (3,2,1)

-6-y(3.1.2) A-Ni(1,3.2))

(8-51)

dir. imdi ok ilgin olan zel bir durumu gznne alal m; N fermiyon birbirleriyle etkile mesinler,fakat genel bir potansiyelle etkile sinler.Bn durum iin,

N H = Z H,
yaz labilir; burada ;..1 2 P 11. A 2m V(z z )

(0-52)

(8-53)

dir.Tek parac k potansiyelinin dzdurumlarl UE (m) ile gsterilir,burada k Hk uE k (x k ) = Ek uE k ) (8-54)

N Parac k Sistemleri 149

d r. Hu E (1,2,...,N) denklemi:nin bir zn, u olur, bur ada tl + E 2 + dir.(8-36)da,x 'lerle birlikte grlen =E n

Eu E (1,2,...,N)

(8-55)

(x 2 ) ''' U R (xN )
N

(8-56)

(8-57)

o5. etiketlerini a ka yazmad k. imdiki

kar llbak ml yapmakt r.Yaln n iki parac k varsa,

tA) (1,2) = ----

x 12. (x El ( 1) E 2 2

"E s

2 X 2 ) uE (X 1 ) ]

(8-58)

olaca .a ltt r. pnrac k varsa,kar bak xml dalga fonksiyonunun biimi, u (A) (1,2,3)

nr

[t

El

(x ) u (X ) u (x ) 1 E2 2 E 3 3

"

(x 2 ) "E I (x l-

_ (x N3- 3)

(x 2 ) uE2 (x 3 ) u (x E3 1 )

Bi

(x ) 3

uE (x 2 ) uE (x ) 2 3 (859)

+u E (x3) uE (x l ) uE (x 2 ) uE (x l ) uE (x 3 ) uE (x 2 )] 3 2 l 3

olur.N-Osrac k iin yan t,bir determinantt r; buna Slater determinanti denir l : u lk/ (1,2,...,N)

Nt

u
u E

(x i

uE ' (x 2 ) .1 a

u, (x,)

r i

(x ) 1

uE (x 2 ) ... uE (2 E ) 2 (8-60)

,4 (X 1 )

U E (X 2 )

uE

(xN )

A ka Obrld gibi,iki parac n de i toku u,determinanttaki iki stunun de istokasw demektir; k .da i areti de istiriM. ki elektron'aynl enerji zdurumnndayaa,nme in E1 ayn olatea ndan, , ve ikiei de ayn spin durumundaysa spin etiketleri de

cr = Cf' 2 , x = x 2 iken determinant s f r olur.6yleyse bu elekt-

ronlar ayn yerde bulanamaz.Bbyletee,kars bak m gereksiniminden,iki fermiyon aras nda etkin bir etkile me ortaya kar: Nitel olarak,ayn durumdaki iki parac k birbirleminden uzakta durmaya al s rlar,nk aralar ndaki uzakl k s f ra gitti i zaman ilkZili dalga fonksiyonu s f r olur.Bglece etkile tneyen parac klar hile, aralar nda bir itici etkilesme varm gibi davran rlarAllektronlar iin,alaad.111-

N ozde bozan iin,dalga fonksiyonu tam olarak bak ml d r ve genel

biimi (3-60) determinant n n a l m ndaki btn i aretleri pozitif yaparak elde edilir.

150 Kuantum Fii i

tiren gzlenebilirlerin bir tam kmeainde,ek olarak spine belli iki de erli bir
-

gzlenebilir bulundu unu grece iz.Bylece enerjisi,a sal momentumu,paritesi,

TC

ba ka nicelikleri belli olan bir durumda iki elektron(z t spin de i kenlil

bulunabilir,fakat ikiden fazla elektron bulunamaz.Bu,Pauli d arlama ilkesini e n rland r lm bir grnmdr. " ki elektron ayn kuantum durumunda olamaz" demek,elektronun, btnsel yap s ile ilgilidir.Yeryznde taban durumunda bulunan bir hidrojen atomumuz, ve bir de ayda kendi taban durumunda bulunan ba ka bir hidrojen atomumuz olsun. Acaba bu durum,bu iki elektronun z t apin durumlar nda olmas n gerektirir mi? Bunu yan tlamak iin,elektronlar n spinlerinin "yukar " veya "a a " oldu unu, ve bu elektronlar n kendi atomlar n n taban durumlar nda olduklar n bilmek yetmez; ayr ca atanlar n enerjilerinin de belirlennesi gerekir.Bu belirlemedeki duyarl k nedir? Geni li i L olan bir kutu d nelim,ve atomlar s rayla 04x <L/4 ve 3L/4 < z < L araliklar nde yerle mi olaunlar.0 zaman atanlar n aomentumlar n n belirienebilmesindeki incelik,belirsizlik ilkesiyle s n rlanm t r.Enerjinin olabilen de erleri, E n

.1

2n2 2
(8-61)

2ML

olarak verilir; momentumun olabilen de erleri de buradan...

W

L olarak kar labilir.Atomlar n momentumlar n n lmleri belirsizlik ba nt s ile s n rlanm tir: Z p n4i (8-62) 1

A
ve bu yzden enerjileri,ancek

A lt

pAp
M

412 71n2
ML 2

(8-63)

inceli i ile belirlenebilir.Fakat bu, k2 2 E n MI 2

"

(8-64)

de erinde daha byktr.Gerekten,aralar nda 1 metre uzakl k bulunan atomlar iin,rne in 10 6 cm/s h zla hareket ladiyorlarsa,nev 10 11 'dir; buna gre makroskopik bir durumda klasik aezgiyle bir uyu mazl k szkonusu de ildir.Gerekten , l ca sorun udur: ki atom A ve B ile gsterilirae,acaba iki elektron dude,ba rumunu betimlemede, lielt (Zdy n (z 2 ) dalga fonksiyonu ile,

YA( .1) )ril( =2) -- YA(-2?

,KB(.1)

V 2

N-Parac k Sistemleri 151 dalga feskaiyonu aras nda fark var m d r? Moleklleri tart rken,dalga fonksiyonlar arus ndahi rt menin atarlar aras uzakl kla listel olarak azald n grecegiz.Atoular birbirlerinden ok uaak iseler,bangi dalga fenksiydnunun kullan ld
somucu de i tirmez.R9 malekiilnde oldu u gibi atomlar yak nsa.ve rne in n,1 basa-

magiuda ise dalga foakiyonlar birbirini rter ve kar l kl ili kisi bulunmayan dalga fnnkaiyoular nin m ,yokaa kar bak 4xml dalga fonksiyonlar n n m kullan ldxg nemli elur.11emay,bu durum ftin kars bak ml dialga'foRk iyenunum kulloallacag n Pauli d arlama ilkesinin ilgin bir soaucuPludurx N'alektronun herhangi bir potunsiyeldeki taban durumu,}/ bozonun veya N ay rdedilebilir parac n taban durumundan ok degi iktir.rnegiu, V(x) oo = O = on
z G

O (8-65)

O < x < b b < z

sonsuz potansiyel kutusunu d nelim.Schrddinger denkleminin x = O ve x = b'de s f r okan zm, on (z)= ain n lY X/b ile verklir; ve enerji hzde erleri, (8-66)

rsn

t n2 n 2n2 2mb (8-67)

olur,burada n = 1,2,3,..'dir.Etkile meyen N bozan iin,taban durumda btn paraelklar n = 1 durumundad r; ve bylece enerji, E= N W 112 2mb olarak verilir; buna gre,paraexk ba na d en enerji,
E 4,21r1.2 2mb 2

(8-68)

(8-69)
durumlar -

olur.Etkile meyen H lermiyon iin durum ok degi iktir.a toplam enerji, E= 2 2mb

n n herbirine yaln zca iki elektron girebilir,buna gre N/2 durum dolar,Ddylece. Nil 7,21,2 2

ki 11 2
2mb 2

N3

24

(8-70)

ile verhlir.Son sonucu elde ederken,Neyi ok byk varsayd k; bu yzden son dze- yin bir elektronla mi - yoksa iki elektronla m dolduruldu u nem olmad ndan, N/2 N/2 N E n21 2 r n dn
-3(

tlsi

f'

152 Ituantum F 7i i ba ntis n kulland k.Bylece,parac k ba na d en, ..y.2,1T 2 N 24mb 2 N2 E(8-71)

enerjisi N 2 ile byfir.Eade er olarak,verilen bir enerji iin kuyuyu dolduran bo/3 zon say s E ile orantil d r,buna kar n kuyuyu dolduran fermiyon say s E .1 ile orantll dir.Fermiyon hal inde,doldurulacak olan en yksek dzey n = N/2 'dir; ve bu dzeyin enerjisi, Tt 2N2

EF

(8-72)

8mb2

dir.Bu'enerjiye Fermi enerjisi dendi inden,F indisi konulmu tur.Bunn fermiyon -", 'dur, yo unlu u trnden yazabiliriz; bn yo unluk,bir-boyutlu problemde N/b =1ve 2

EF =

(8-73)

8m

olur.Bu uyar lar n anlam na,Blm 9'da yeniden dnece iz. B arlama ilkesi,atomlar n yap s nda son derece nemli bir rol oynar.e itli elerin de i ik kimyasal zeliklerindeki a r zenginlik,do rudan do ruya, u olguyla elde edilebilir: Verilen bir enerji zdurumunda yaln zca s n rl say da elektron bulunabilir.

Problemler 1. Bir elektron-proton sisteminin indirgenmi ktlesi nedir? Bu,elektron-deuteton sisteminin indirgenmi ktlesinden ne kadar farkl d r? iki zde parae n indirgenmi ktlesi nedir? de i toku i lemcisinin hermitien oldu unu kan tlay niz. 2. P12 3. Sonsuz potansiyel kuyusunda,etkile meyen iki elektron dii nnz.iki elektron ayn spin durumunda ise,taban durum dalga fonksiyonu nedir? 4. Ayn spin durumunda olan,ve

= 0

ba ka yerde

potansiyeli ile etkile en iki elektron dii nnfiz.iki elektronun toplam momentumunun s f r oldu unu varsayarsak,iki-elektron durumunun en d k enerjisi nedir?

N-Parac k Sistemleri 153 [ipucu: Denklemi,8-37)'ye gtrecek biimde ay r n z ve Pauli ilkesini uygulay n z.] 5. Herbirinin spini 0 olan,ve

V(x l' x 2 ) =

[ ( xl

xe ) ( x2 .4- xo ) ] 2

potansiyel enerjisi ile etkile en iki zde parac k d finndz,burada xo ve --x o parac klar n denge konumlar d r. ki-parac k sisteminin spektrumu nedir? hzde parac klar n 1/2 oldu u zaman,spektrum ne olur? apinleri

6.
2= 2(1'111)
H(p2,x2)

enerji islemeisi ile betimlenen,iki zdes parac gznne al n z,burada 2 R(P,x) 2m , I -r --2
tk)

dir.Kiitle merkezi hareketini ay r n z ve sistemin enerji epektrumunu elde ediniz. Bunun, 2Y(xl'x2)= E Y(xl,x2) denkleminin Ozilmnden elde edilenle uyustu unu gstriniz,burada V (x l' x2 )

%. ( x ) "2 ( z2 )

dir.Enerji epektrumunun katmerlili ini tart s n z.

Kaynaklar Blm 6'n n sonundaki s ralanm kaynaklardan herhangi birine ve ayr ca asa dakilere bak n z: D. S. Saxon,Elementary Quantum Mechanics, Holden-Day,Inc.,

1968.

D, Park, Introduetton to the Quantum Theory, MeGraw-Hill Co., 1964.

Blm 9

U Boyutlu Schrdinger Denklemi

-boyutlu uzayda hareket eden bir - tek-paroci n Hamiltonien'i, 2 2 2 P x+ P y + rz (9-1 ) H-+ V(x,y,z) 2m olur,ve bunu 4.2 H = 2--- -} Ver.) 2m biiminde yazar z.-boyutlu momentum islemcisi,
,4 >

(9-2)

p=

,(9-3)

olarak gasterilir, 4 boyuttaki iki parac k iin Hamiltonien'in genel biimi,

-

+2

... 2

H .--

P1
2m 1

P2

2m

-4- 1T(i, it> ) I 2 '.

(9-4)

ile verilirE er potansiyel, v(-1 ,i 2 ) -) ( 9-5)

eklinde yaln zca parac klar aras ndaki t zakl a baV ysa,o zaman Ilamiltonien, tm sistemin 71 , 72 -0. 2 4- -a" yerde istirmeleri alt nda de i itez'dir.D l,Blm 8'de grd mz gibi,toplam momentumun korunumunu ve dekikenlerin ayr lmas na ierir.Aaa da bu ay rmayl,s rade istiren H veP.=;,. + 7;2 i lemcilerinin ortak hzfonksiyonlar n bularak yapac z.Momentum zde er denklemi, 7' P,3 f(7 7 ) r f( rl , r 2 ) p 1 ' 2

(9-6)

155

156 Knantum Fizi i verir,ve bn ( 57 demektir.E er, , r 1 -o , 2= -41 k

"4"

"I" )f( r 12 1

r ) 2

f( r 1 , r ) 2
,o r2 ,

(9-7)

r2 )

(9- 8)

yazarsak, R .--. ot rl + fa , oldu undan (9-7) denklemi,

(9-9)
biimini al r; ve bu denklemdeki islemler bak m ndan sabit parametredir.Bbylece bu denklemin zm, -7= rl 72 de iskeni bir

iP. RA(o<
, R ) = u( -; ) olur. imdi, ot, ve fi 'n n seimini, 4,2 --s 2 4,2 0 2 2 V( 17 )
2

/3) (9-10)

q41(ot+p) L -15.7 E topi u( r )e

9' 1 2132

= O (9-11)

enerji bzde er denklemini basitleatirecek biimde yapaca z.

57

. + ot '"' iR
2

r
r )

(9-12)

oldu undan bu denklem,

4, 2

211

2 Sir

21 ot

0,2
u( -

i>
) 2 i2

(ca+p

2m 2
r

.(

-e )

2i

13

iS. <7 r u ( -r* )

)

/3 ,f :)a
( ot 4. )2 ,42

u(

).]

(- 1- )3) ) u( )=.Etop u(

+ v( r;1

(9-13)

biimini al r; bunu bulmak iin,denklemde denklem ;Intel arpana blnm tr.S er, n4.

'ye gre trev al nd ktan sonra,

P = 12
seimiyle apraz terimler dsrlrse,denklem 2
1. 2

(9-14)

... 2
-

u( r )

V( 1;1 ) o(1 1. ) -- ( E top

I>
2( . 1 + . 2 )
) u( 7 ) (9-15)

olarak basitleeir.Burada,

tt Boyutlu Schrdinger Denklemi 157

1

(9 16)
-

m ile tan mlanan

indirgenmi ktlesini kulland k.(9-15) denklemi asl nda, /5^a m + m2) E E, "P 2 ( 21 1 (9-17)

enerjili bir tek-parac k Schrdinger denklemidir.Bylece etkin tek-parac k denklemine giren enerji,toplam enerjiden iki-parac k sisteminin kinetik enerjisi kadar kktr.tki parac k sisteminin ktle merkezi -T" momentumu ile gider ve toplam ktlesi m 4-m2 'dir. Yukardaki denklem y- niceli ini belirlemez.Ancak, R de i keninin P toplam momentumuyla kanonik e lenik olmas n istersek,yani [Px ,Rx j= arbb. olmas n istersek,
(9-18)

1
buluruz.Bu ise,
olmas ,yani

Plx P2x'

xl

`` - I p =

(9-19)

ot

+ 13 = 1
1 m 1 + m2

(9 -20

(9-21)

olmas demektir.Asl nda ok basit olan buradaki de i kentere ay rmay byle karma k bir yoldan yrtmemizin nedeni,bu i lemin bir-parac k Schrdinger denkleminin ba ka ayr lmalar nda nas l bir yol izleyece imizi gsteren bir rnek olmas d r.Byte bir ay rma,potansiyel yaln z parac klar aras ndaki 1;1 uzakl na ba llysa olabilir. I r dersek, +2 H = V(r)

(9-22)

Ramiltonien'i dnmeler alt nda de i mezdir.; ku kusuz V(r) yaln z ba lang noktas ndan uzakl n bir fonkaiyonudur,ve

yektrnn do rultusunu veren a -

sat de i kenlere ba l de ildir; ii 2 de akaler bir niceliktir, 'Prvektrnn uzunlu udur ve P. 'nin ynetiminden ba ms zd r.E de er olarak ~ler alt nda die i mezdir ..Ku kulanan okur,zel bir hal olan z-ekseni etraf nda 8 a s kadar bir dnmeyi inceleyerek bunu do rulayabilir:

158 Kuantnm Fizi i z' = z cos O - y sin O y ' = x sin O + y cos O oldu undan
t,

(9 23)
-

(x,2

y'2

x ,2)1/2

4 _ r ( x 2 + y 2 4_ r 2)1/2_

oldu u,ve 2 4.<-2)2 (cos y' ein 2 + (sin + cos

oldu u kolayca grlr. Parite durumunda ve yerde istirmeler alt ndaki de iamezlikte grd mz gibi,burada da Hamiltonien'in bir de ismezlik zeli i oldu undan genal ir korunum yasas bekleriz.11 ile s rade i tiren iglemcileri bulmak iin z-ekseni etraf nda sonsuz kk bir dnmeyi inceleyelim.Yaln z O baaama ndaki terimleri alirsak, x' = z - Oy y'= y + Ox buluruz,ve Bus (x - 0y,y + Oz,z) = Eu E (x - Oy fy + On,z) olmas gerekir.Bunu O 'ya gre birinci basama a kader aar,ve a l mdan IluE (x,y,z) = BuE (x,y-,;.z) ba nt s n kar reak, (9-25)

(9 -24)

(9-26)

rf x
ay

y
x

) us kx,y i z) = E ( x

ay

xx ,y , ) (9-27) x uE I

elde ederiz.Bunun sa yan ,

(Z V Z)
(

"

olarak yaz labildi inden,ve lE (; ) bir tam kme olugturdu undan,gu de i me ba nt s n n geerli oldu unu buluruz: L = Z olmak zere, t1 y = x ry "N z rx
lar

(9...28)

?,x

t RIL z J = 0

9-2 9) !

 Boyutlu Schredinger Deakleni 159 d r.L z ,

^4 4. -s

L=rXp

(9-30)

a sal momentum i lemcisinin z-bile enidir.x- ve y-eksenleri etraf ndaki dnmeleri elsayd k,ek olarak [11,1, x ] =O [H,L Y = 0 (9-31)

bulurduk.Bylece a sal momentum i lemcisinin bile eni de H ile s rade i tirlr, yani, a sal momentum bir hareket sabitidir.Byle olmas , u klasik sonucako uttur: Merkezcil kuvvetler a sal momentum korunumunu gerektirir. M,L ,L ve L'nin ortak zfonksiyonlar n bulmak isteyebiliriz.Falcat bunlar, x y z s rade i tiren de i kenlerin bir tam kmesini olu turmazlar.rne iu, [Lx ,Ly j= [yp z - zpy ,zpx - xp z ] LYPz' zPx.) - r zPy' zi3x1 - [YPz' xrzi = Y [ Pz' z ] Px x [z ' Pzi PY tf "r" (Y1', - xPy ) i 11 L z ve benzer olarak [L ,L = i411, Y z [Lz ,Lx ] = i4NLy
(9-33)

[zPy' xPz]

(9-32)

dir.Bylece,11 ile birlikte,gzlenebilirlerin sirade i tiren kmesini kurmak zere, L 'nin yaln z bir bile eni seilebilir.Belki daha iyi bir seim yapabiliriz; nk,9-32) ve (9-33)'e gre L2 , L 'nin bile eniyle de s rade i tirir: r 2 2 IL L ) 14 ,+L - L + L
Z

21._ri, ,L 214,, L z xJ L

Y 2J

'cfL a L z

, La

^ + f , zx11, x +

L Lyy IL z ,L )44L z ,L yy
i L L

141 L

x Ly

4- i4lLy L x

i't' t L y

Z y
(9-34)

=O

v.b. Bylece a rade i tiren gzlenebilirlerin tam kmesi olarak B,L z (btnyle anla maya dayanan bir seim) ve islemcilerini seebiliriz.41ka grld gibi

t, 2

Eamiltonien x

-y ve z --z alt nda ie i imez oldu undan,parite-x, y yi de bu kmeye koyabilirdik; fakat ilerde grece imiz gibi,L 'nin bilinmesi peri-

teyi de belirler.

160 Xnantum Fi zi i 2 'nin zdeerlerini ve hzfonksiyonlar n belirleyeceve L z iz; burada yaln zca,bunlar n kullan lmas n n Schrdinger denkleminin znninil Blm IO'da L byk lde basitle tirdi ini belirtelim.B1Syle olmas ,a ai; da kar lan ba nt n n sonueudur.Diraz cebir, x ) 2= {( rt x ; ) x

-1

124.
z

x ; ))32 4.
y

) 32

)( y :z

Z
x -1-"

<2 (z -

ax

-412 (x

:7
2 a y2 +

x
. - 2 z 2 ) 4r Y 2 (

ax
4 .2 a.2 '2 )

=. . ...2[x 2 (

?)2 2

+z 2

(-J-'' 2 2xy + --) ?x2 + a y 2

--. 62

-.2. 2yz ax .2

y
'2z

ay az :z ]
(9-35)

-2zx

az ax

2x ----

2y 'a
ay

oldu unu gsterir.Benzer olarak,

0?". ) 2y 2jx

__L_4. y ?x
.2 + 2
x2
2 Y

+z -2L) ( x
ay .?)2
y2
+ z ----

y
Y

z -21-)
-'2 + 2yz

= ....k,2 ( x2
+ 2zx

?) 2

z2

. t

.- 2
-, -, ox a

;cxy

a Yaz
(9-36)

a 1. y ............... , z 'a a .. 1. 4. x -__.

s

)
.? "

?Z ?X

?X

OY

az

bulunur.Bu ikisinin toplam , 2 ( -b2 ) 4. -2 _.,k2(x24.72.1.z2)( b2 + 2 4-11 x --z . y2 + , x2

?)

az

-F y ---- +z -) t9-37)

ay

verir.Byiece, 2 t2 . 22 t p L + kr . p = r 4- 141 r . p

(9-38)

zde li ini elde ederiz.i lemcilerle al t m zdan,terimlerin s ras n bozmamak ok nemlidir.Du zde likten,

P2

Li);

2 4. ( it

,2

 Boyutlu Schrdinger Denklemi 161

ek.9-1. Konuda kullan lan kresel koordinatlar n tan m ,ve (x,y,z) kartezien koordinatlar ile (r,O, ) kresel koordinatlar aras ndaki ba nt .

"t 2

,.2

1 r

, (r d

2 ) .W

1
r

ar
) 1 r

(9-39)

sonucu kar.Bylece Schrddinger denklemi, ( f1 2 { 1 2 (

21,A.

{r

24r

2r2

ug (i )

r +V(r) uE (i ) = Eu B (1 )
(9-40)

biimini al r. Burada do al olarak yap lacak ey,kdresel koordinatlarda al makt r. 0 zaman, O ve 46 a lar n n bulundu u tek idemei 1; 2 olur.Bu yzden,zfonksiyonlar
u ji: (" ) = Y 7

(9 , o)

RE

(r)

(94,41)

olarak seersek,L- 'nin zde er denklemi

162 Kuantum Fi
44.

(9,

( 9 ,<P)

olur; ve (9-40) denklemi,lienk.(9-42)'ye ve bir de tam olarak i nsal olan bir denkleme hyr l r. zleyeeeimiz yol al lm degi itenitere ayerma yolundan de i ik Aegildir.Asak,i lemeilerin s vadegi tiren tam kUmsinin belirlenmesinde bak im n rolUne.onem vermemiz,bn ay rmay etkileyebilir. i-boyatil. enerji Ozdeger denklemini,kiiresel la

koordinatiarda indirgemeye ga-

; nk en ilgin potauoiyellel,V=V(r) biimindeki merkezeil potansiyel-lerin olan basku bir durum ise,potansiyelin

----bi d srum icin

x)

y ) + v5 ( 2 )

2) +[v i (x )

v,(y) -t-

v3
(9-43) (9-44)
x)

Eu (x7.9 v z)

denklemi lE (x,yz) =,(x) x., yaz lara kola Ey (y) t,..1

3

(2)

Uliir.Borada,as(, yandaki

fonkslyonlar

d2
2m dx

vi (x)

ta k i (x) .

d2 '; "" ------, 42m dy'

2 '

b)

(y) =

k2 --2m

cl 2 ,-, V
dz -

(2)

(y)

l. 3 uu,E 3 (

2)

(9-45 )

denklemlerinin rizilMleridir; ve E - Et bag nt s vard r. zellikle ilgin olan bir rnek,sonsuz d'evarl potansiyel ukurunun U-boyutlu genelle tiriimesidir.-boyotln kutu kenarlar L olan kp biimindeyse, o zaman x O

C x -ike ..3

0<x < L (9-46 v.b.dir.11yleee bir boylandirma arp n d nda genel zm,

TJ
n,1Tx u (x ' z) s 'n L
2,rt 2

Boyutlu

Sehrfidinger Denklemi 161 a,

z

n 2 il y

sin L

sin L

(9-47)

biiminde olur,ve buradan E 2mL 2

2 2 kil 1 + n 2 + n 3 2) /
(

9-48)

bulunur.Problemde pek ok katmerlilik bulundu una dikkat ediniz: Verilen bir E iin,(9-48)'i sa layan ne kadar { n i ,n 2 ,n 3 } tamsay kmesi varsa o kadar ok zm vard r.Al ld gibi,katmerlilik kar l kl olarak s rade istiren i lemellerin varl na ba l d r,bu rnek ayr k bir durum de ildir.Durada,bn i lemeiler H ,H ve x y z 'dir.lonlar Hx =

p 2
+ V i (x)

Wy
H Y

2m o 2m
2

+ V 2 (Y)

H =
olarak tan mlanm lard r,ve

Pz 2m

+ V (z) 3

(9-49)

+ H +H =H (9- 5o ) x y z b 1. nt s n saklarlar. 1.1 tane etkilemeyen zde fermiyonnn taban durumu enerjisini ara t rmak ilgintir; rne in,L3 hae ml bir kutu iindeki elektronlar'wTamsay lar n her bir (1,1,1),(2,1,1),(1,2,1),... Ulsfi iin iki elektron yerle tirilebilir.Sornyu ba ka bir biimde sormak daha kolayd r: (9-48) ile verilen E'nin,E 7 Fermi enerjisinden kk olaca ka tane {ni ,n2 ,n 3 j tamsay fillisfi vard r? Her figl,-boyutlu bir uzay rgsnde bir nokta verir; bn noktalarzn say s oksa,o zaman bunlar R yar apl bir kfirenin iinde bulunmal d r,Rinin de eri (9-48)'e gre n 2 1 2mE 2 2 F 2 + n 2 + n = R 2 411,1 2 2 L 3 (9-51)

olarak verilir.% da,ok iyi bir yakla kl kt r.Bunlar n say s ,tm n i s lerin pozitif oldu u,kfirenin sekizde bir heem yla verilir.Byleee rg noktalarzn n say s ,

4 ir 3

R =

4 7T

2 inEr

3/2
L2)
(9-52)

4a 2 2

olur,ve bu yzden enerjisi Ep Fermi enerjisinden kk olan elektronlarin say s bunun iki kat d r,yani

(9-53)

164 Kuavtum Fizi i 'dir.Elektronlar n say s ,beklendi i glii,kutunun L3 ha....m yla orant l dir.
SER

(9-54)

elektrnn yo ur l:: u tilriinden,Termi enerjisi. F.F 4.2 7r 2 " 9 in 3n

s1

Q/3

k
3-4dn

lf

(9 55
-

nInr.T;plam eve iyi hesaplamakiin,kir ii noktalar n n aay sx

tgl olarak vazilabilir.1/8 arpan ,(9-48) . deki pozitif tamsay lar kis tlamam zdar ge lir; yukar daki tiimlevde bu k s tlema kald r lm st r,fakat ndeki arpania denkleatirilmiatir.11er rgii noktas ndaki enerji,
TI M

Em n`

(957)

olarak verilir; bylece de toplam enerji iin, E

ton

4;2 1; 2
2m1,' +t.? ,0 2 21.al, 2 1
8

u M4R

din

. 4 II

j
o

"R

"K"
20mi bulunur.R,elektron say s na

R5

(9-58)

N= 2.
olarak ba l oldu undan,sonmta

41I, R3
5/ 3
3N

(9-59)

top

iT42
20ml, 2

(9-60)

elde ederiz.Bunu,n= N/L 3 tfiriinden yazarsak, it 3

E
bulurmz.

top

=
20m

t k

3r1

5/3

(9-61)

Bir potansiyel iindeki bir ok-etektron sisteminin taban durumn,pek ok donanmas olan biiyiik say daki dolmu '-`ttzeyden olusur.E,'nin tipik de erleri

lig Boyutlu Schrd nger Denklemi ;65

5-10 eV basama indad r.Bylece,bayag s cakl klarda ok az say da elektron xs l olarak uyar labilir; nk elektrunlar n pek o u ancak,nceden doldurulmu olan durumlara uyar labilir.Bunun sonucu alarek,at m ba na bir ya da iki duglir elektrnu olan iyonlar n bir kristal rgs olarak olduka iyi betimlenen bir metalde s zgl s ya yaln zca iyonlar n katk lar vard r.Metale bir elektrik alan uygulan rsa,yaln z "Fermi denizi"uin yzne yak n olan elektronlar ivmelenebilir,nkii daha derinde yerle mi olan elektronlar uygun enerji durumlar bulamaziar. vmelendirilenlerin uzun bir ortalama zgr yollar vardir.tyonlarla arp mada,elektronlar n enerjisi EF 'nin alt na d i iiyorsa,bbyle arp malar yasakt r;nk uygun hibir bo durum yoktur,Bu konular, leat hal fizi i kitalar nda ok

ayr nt l :

olarak ineeleneeektir.

Problemler

1. 3 2

x2

2 4-y olmak zere,silindirsel bak ml bir V(

,g

) potansiyeli

iinde hareket eden bir parac gz nne al n z.Sistemin durumlar n belirlemek iin kullanaca n z,strade istiren gzlenehilirlerin tam kmesi nedir? 2. 3. Problem l'deki sonular n z kullanarak,Schrdinger denklemini BilinBak r iindeki zgr elektron say s n n yo unlu u 8.5x10 22 em-3 olarak

dirsel koordinatlarda ay r n z. verildi ine gre,(1) elektron volt olarak Fermi enerjisini; (2) Fermi enerjisine e it kinetik enerjiyle hareket eden bir elektronun h z n hesaplay n z. 4. Bir ekirdek N tane ntron ve Z tane protondan olu ur,ve N+ Z = A'd r. r o = 1.1 fm (1 fm = 10 13 em) olmak zere;ekirde in yariap R= r o A 1/3 ba nt s yla veriliyorsa ve ntronla protonun ktleleri ok yak n olarak 1.6x10 -24 gr ise, proton ve ntronlar n zgrce hareket etti ini varsayarak,proton "gaz" ve ntron "gaz" n n Fermi enerjisi iin bir deyim yazin zal Fermi enerjisi ne kadard r?

=126

ve Z = 82 ise

5. 5

ktle yo unlu u 10 11 'den 10 16 gr cm-3 'e kadar de i en,taban durumun-

da bir ntron gaz n agz nne alln z.Permi enerjisini

5,

'nun bir fonksiyonu ola-

rak hesanlay n z.Baz enerjilerde,ntron gaz n n greli oldu una,yani enerji ve momentum aras ndaki ba nt n n greli oldu una dikkat ediniz.Yo uniuk hangi de ere ula t nda,greli fordr ilb kullanmaya ba lamak gerekir? 6. enerjisi, Yozla m elektron gaz nda greli olmayan elektronlar n ortalama

2n e

166 E;antum Fiziei e verilir,ve daha genel olarnk 8 22 4 I/2 (p e - -I- n e )

`'

d F1

yaz l r.Ortal , ma enerjinin bu genel deyimiqi, tesi bi*!:ede,

-1)<E>

= pr e, c 'nin fonksiyonu

olarak hesaploy n z.Buna kollanarak,g6resiz formlde ve 3) I olan grelilik--

( /n)
termodiaamik formln ile tan mlanan bas nc hasaplay n tz.

Kaynaklar

A sal momentumun burada kullan lan serevedeki iyi bir tart mas J.L.Pnwell and B.Crasemann,Quantnm Meellanies,Addiaon-Wesley,Ine.,19 1 i1. Bn kitapta,her -giri kitab nda oldu u gib ,d:boyutln Snhr;,; din er,dvnklem nin
ayr lmas i lenmi tir.

Blm 10

A sel Momentum - 2 islemcilerinin zde erlerini ve zfonksiyonlaBu bblinndeki i imiz,L 7 ve L r n bulmakt r.A sal momentum 4 boyutunda oldu undan zde er denklemini, L zY .= n 'K

Y ,t ni
L o 11`-Y i n)

L Y tm = kt-i- 1) biiminde yazabiliriz,burada in ve L (

( n-1)

1) gerel say lard r.1: 2 'nin zde erinin

bn garip yazil n n uygunluku ilerde kan tlanacaktir.islerain esitli yollar vard r.Geleneksel yol I islemcilerini kresel koordinutlarda yozmakt r. =. r sin 0 cos teli y r sin R sin

z = r cos O oldn undan, dx = sin 9 cos Ob dr r cos A cos 4, <IQ r cin 9 sin

(10-2)

0,

d 4,

dy = sin 9 sin dr + r cos 9 sin

4,

c10 r cin

cos 4, d

dz

cos O dr--'r sin 0 dO

( 10-3)

bulunur.Bunlar zlebili r , ve dr = sin 9 cos 4, dx + cin O sin 1 dO --- (cos O cos ft dx dy cos O dz

cos A sin 4, dy sin O dz)

d0=

( sin 1 r sin 9

dx

cos C/s dy )

(10-4)

167

168 Kuantum verir.% demklemlerin yard mlyia, --x

,:34
I.'
-?)

ax

,,..., sin ? v.oscp+-j-- cos O cog

_,. -a

S D_i_

L)

ar

?9

r sin O

sifl ,O
y
,

Cin

------

eosin6_ 9

_ r 3in Q (10-5)

en,3

s in 9 r

elde edebiliriz,ve sonunda L = x

y

+)

-a

?y

ay

(10-6)

buluruzAlsal mnmentumun br iki bileeni ise,doha knpall bir biimde yazilir:

L+ = L x
tan m yomilirsa,o zaman

iL y

-.Z+3 y

ii
. )

4_

3.(X

r c (? s

in 9 e_t .4 (

1 ---7-- eoa 9e r r
cos 0

ao

4- i C r sin9

r nin

oe

'a
co.

sil' G

olur,bu da
L+

4 (
LL +(LiL )( x yx

( oo)

demektirj

ialemeisi,ahyle kmrmlabilir: iL ) y i [1, ,L x y (10-10)

L
x

L Y

oldop:m gzlenerek, = Lz -4- L L+ i [ L ,L

ffla LL + 12 + '4) L

(lo-11)

Aisal Momestum

169

bul~r.Son sairds (9 - 32) , knlland k.Wyteee W ve 9f'ye gre itiin=ri bassmaktan bir diferansiye/ islemb elde etmi olsyeroz,ve*geriy r , (10-1 1 in gsterdiii diferanSiy41 ,-,denklenieri

Ozme*

kellyor.Bm.konm pek ok ~tura mekan4*i ya da klasik elektrodima-

mik dere'kitabinffisitaceleamistir.i imizi eebirsel i lemlerle srdbreesiz,fokat 1, zYi ui = m zdeger denklemiRi

TC

tl

J1

(10-12)

baz uygulamalar tarti mak iin kenudan biraz ayr lsen z (10-6)

kullan .larak,bu denklem

Y(0,0)= ima .1 m (9,41)

m verir,lum yzden zdm,Y

( o - 13)

et9 (0) C
)
ien

m (14.) biimindedir.Burada,

tfs

m (95)

fi
2 r

4, ,r

(10-14)

denklemini sa lar.An donklemin,

fo (414),J 2
olacak biimde boylAnd r lm zmleri, 4r. 0
v277

(10-15)

dir.Araeira qhyle b:ir tart ma yap l r:

360 ' lik bir dnme yani bir

ilnnalim

alt nda siatem dkti mez oldu undan, rtZm

e.

.= 1 .

olmas gerekir; bu yzden de, m bir tamsay d r.Bu asl nda do ru de ildir.nkii fizikoel gzlenebilirleru giren nicelikler, buradaki

_f

0 V(0)

1,2 (0

tipindedir;ve

y(lb)

dalga fonksiyonlar , oo i.rnOP

'Cin .

( O) =

E
f',Nmrd*

(10-18)

211

biiminaedir.E er bu isteksel dalga paketlerinin

ck

-e

42/1 dn m alt nda.de i -

memesini (ortak bir evre arpan d nda) iatersek, u sonuca ula r z: m'nin izin verilen em genel ls erleri,c bir sabit olmak zere,m= 4tausay olar.Yaln zea,L z i lem-

cisini 41,

,L ) toplam kmesinin bir paras olarak grreek,e Sabiti iin bir eyyz ler sbyleyebiliriz.Agag da,zdegerlerin s f ra gre bak uml olarak dag ld g n tert acaguz,hyle ki,c = 0 ya da c= 1/2 olacalitir,Bu blmde inceleyece imiz i lemciler iin,kendimizi degerine k s tlayacal-; 1z; bu ko ul m'nin bir tamsay olmas demek-

tir.

170 Kuantum Fizi i L 'nin zde er denklemi ba ka bir ili kiyle de ortaya kar.z-y dzleminde z dnen klasik bir dneri gznne alin z.Eylemsizlik momenti I ise,enerjisi 2 L Ez 21 olur,ve bylece Bamiltonien L 2

(10-20)

21 ile verilir.liamiltonien'in zde erlerinin, E m

'Wm2
21 tInNO C 'lerdir.11,L

(10-21)

oldu u hemen grlmektedir,ve zfonksiyonlar

ile s radegi z tirdiginden,bir katmerlilik vard r,ve verilen Em iin iki zfonksiyon dnmenin iki ynne kar l k gelir.E er bir ember zerinde,aralar nda birbirine e it 2 o zaman 11

ir /k

a s olan,s k ca tutturulmu N tane parac g m z varaa,ve bu parac klar zde se,

(0)

= E

E (95 ) ti.)%0

(10-22) olacakt rFiziksel sistem,2 11/N

enerji zde er denkleminin zm yine

radyanl k(ya da bu a n n bir tam kat kadar) bir dnme alt nda de i mez,ve zmler de bunu yans tmal d r.m'yi bir tamsay olmaya zorlayan trdeki tart malar, imdi de
'Zi

NX(bir tamshyl) oldu unu shyle4 Bylece enerji, E412 (Nm) 2 21 (10-23)

olur. imdi (10-1) denklemine dnelim; ve Blm harmonik sal ngan incelememizi an msatan bir yolla,zdegerleri elde etmeye al al m.L z ve d rmayla, < Y tm' I Y La> = yazaca z
<y (Lx 2+ Ly 2+ L z 2 ) y >

T., 2

hermitien i -

lemcilerinin hzfonksiyonlar dik olacakt r; zde erler farkllysa,nygun bir boylan(10-24)

L/ S mm'

<L xY > O

LxY

m > <L yY .

/4 m

LyY

m> 4. m 2 4% 2
(10-25)

Okur Blm 1'de tart lan D cke-kittke'nin D nce Deneyi'ne bakabilir.

A sal Mementum 171 oldu undan,

,e(4_ 1)
sonucu kar. (10-7)'de tan mlanan Lit iz.nce,

(10-26)

islemeileri,a a doki yapacaklar m z iin ok yarar-

.11u i lemcilerin art rrr a ve lezaltmel islemeilerinin rolfin0 oynad klaV n gdrece-

"=
oldu unu grmiist0k.Ayn yolla, 2

L 4- L- +L -L. 1-

(1 0 - 2 7)

Iz

2 + +1 1,

(10728)

oldu unm da glirurz.Do rudan do ruya (9-32)'den bulunabilece i gibi,(10-27) ve (10-28) r . den de, [

2 4

Lz

(10-29)

buluruz.Geriye kalan de i me ba nt lori, [L+ ,L =[Lx + iLy ,Lz ]=

411,

x ( 0~30)

41L+

ve

Lz ]:= 1N1,_
L ]se 0 oldn undan,ayr ca da [1 .: 2 4,41 = 0
J

(10-31)

iry! 2 , z ] sonular elde edilir.Bu,

2 1 1.):

32 )

0m ms 14 'y

=4( e+ 1) 4'.;

(10-33)

. -4 2 oldu4un l syler; bylece 1 4.1( t m:ler ile L 'nin ,e dzde er 'ile belirlenen Sztonk.. siyonlarld r.Ayr ca,

= (L+ L z -I- 't" 1.+ ) Y = in fs

ta

+ L+Y ( o-34)

~ft(rn + 1) 1. 4.Y .e
oldu undan L+Y Benzer biimde,

de L z 'nin bir zfonksiyonudur,fakat m-de eri bir birim artmlt r. = -- 1) Ly ( 10- 35)

oldu unu listerebiliriz; bu yzden ad verilir.

m de L z 'nin bir idzronksiyonudur,buradn ise

m-de eri bir birim azalm t r.Byleee L+ 'ye s rayla art ran ve azaltma islemcile H

L+Y .t =

yazabiliriz.

172 Kuantum Fizigi

Lx

ve L 'nin bermitienlig n n sonucu olarak,

t
< L Y .e

(Lx

iLv ) = Lx "4".: iLy =

0

(10-37)

elde edilir.Bu yzden,

m i LtY . 1,1 >

(10-38)

ba nt s n n bir sonucu, <Y olur;ve bylece

1.1L.,.. .,Y

(10-39)

(10-27) ve (10-28) ba nt lar ,

Lx I (1:2
olmas n ,yani

Lx2

*L

x)Y

L a,

> 0

(10-40)

olmas n gerektirir. 0 zaman,(10-41)

( ,e+ 1) > m2 1-m (f -4- I) > m 2 -- m Q ( f?+ 1) > 0 oldu unden,genelli i yitirmeden,

(10-41) 2 > O alabiliriz .

<m<
oldu unu gsterir. B er m'nin bir enkilk de eri (m = L...Y

(10-42)

varsa,buna kar l k gelen zdurum iin, (10-43)

p =
m-

olur.(10-27) 1 yi kullanarak ve bunu Y ,

-W+ 4N2

'ye uygulayarak m_ 'yi hesaplayabiliriz: ,k 2 (10-44)

elde ederiz.Benzer olarak,m'nin bir enbyk de eri (m = m + ) varsa,

ky'

=0

(10-45)

olur; ve (10-28) 1 in enbyiik zduruma uygulanmas , =m 2 verir.Bu yzden,

m

4, mi:k2

(1 0-4 6)

=(10-47)

m=
re ula abildi imizden, u sonular buluruz( ek.10.1); (a) yani 2t 4- 1 bir tamsay d r; (b) m'nin alabildigi de erler, m= dir. 'nin,

bulanur.Enkfik de erden birim ad n larla(L + en n ardarda uygulanmas yla) enbyiik de e-

(21 + 1) tane durum vard r,

1,

. +

1,

+29

= 1/2,3/2,... gibi yari-tek tamsay de erler alabilece ini,

1 Eker cekti.

Q G

-1 bulmu olsayd k,yaln zca L =

P -1'i

tan mlayacakt k,ve

eski

yerine yeni pozitif L'yi alacakt k.L(141) =>,( 4-1)

olaca ndan bir ey de i meye-

A sel Momentum

(12 2)4,s f)S

ek.10.1. *pektrumu'nin verilen bir de eri iin,L , i lemcisinin

epini ineleyece imiz Blm 14'te tart aca z.Bu blmde kendimizi olan de erlerine k s tlayace4 z.

'nin tamsay

(10-36)'da tan mlanan (4( /,m) katsay ler n da hesaplaYebiliriz.

c+(1,n) " I 2 S l t,.

L^Y YI;re 1> <iY em =< em>

.e

>

(i 7, 2 -kL z ) y t .>

m(m
oldn undan,mygun bir evre seerek,

1 )]

c+(

-k

( + 1) m(m

)j 1 /2

(10-48)

elde ederiz. lemei yntemleriyle buraya kadar gelebiliriz. imdi,zfonksiyonlar iin 0vv 6 kresel a lar ciasindem uygun (ifadeler elde etmek isin,1. ve L i lemcilerinin a k biimlerini kullanaea lz.Yapacaklar m z,(7-31)'den (7-35)'e kadarki yapt klar m za ko ut olacakt r.nerildi i gibi, Y ynzal . 4 ko ulu,
cot i ) e

I m(0 , St)

inN95

(0) e
Lt (e) e

(10-49)

LU+1)4) cot 6

(o) = o

(10-50)

-)

N Kr ontuw Fizii

verir.Bn denklemin zmniin, .(q (0) = (sin 0) (10-51)

oldu u kolayca bulunur,arpan olarak gelecek uygun bir sabit daha sonra boyland rma ko ulundan elde edilecektir.isteksel herhangi bir durum,azaltma i lemiyle
( 4 ,95 ) =

(sin 0)

(10-52)

olarak elde edilirobnee,

L_Y it (14, 9!>) = 71 e

k
--

cot

) (sin 0 ) (sin (4)

.i-e0

cot 0 ,)

oldu unu gznne alal m.isteksel bir f(0) fonksiyonu iin, ( d d0 oldu u gsterilebilir; bylece, Y ,t ,.t ....1 = C
ih

cot

f(0)-

n 1 (sin A '

d d0

(sin 0)L f(0)

(10-53)

. ,,

c2--)

r( sin O) (sin 0) 1 ]

,1

(10-54)

(sin Orelde ederiz.Bundan sonraki ad m da,

d0

L>

yerine 4?-1 gelmesi d nda ayn d r; ve (10-53)' tekislmbuz(10-54)*teldinfoksy*etir.Blc,

,,..

;M-2)0
(

d "*. sin 0) 1Z-1

d9 d d9

?,

-2

''

( k sin 0) 1-1

.i.(.? 2) 9

= c" (-1)2 e
(sin g) e -1 bulunur.0 s rayla cos 0, -1/(sin 0) (d/d0)

1.
d

# <- -LI )(sin0)21 d9 (sin 0)4.

d

(sin 0) 2 !)

(10-55)

sin Q

dO

d/du de i keni trnden,(10-54) ve ( 1 0-55),

ZU -1
Y il
e(sin
IP

4) Z..4

d u {(1. - u 2 ) 1 ] IL 2
du

_2
verir,ve genel biim Y
Olur.

'4-2

.PC C

(si r! A) L-2

[O, - u 2 )_]

(j6
d

4.. s = C

e (sin 0) 111

du

[(l. 2 )i

(10-57)

Apxsnl Momentum

175

Bo Ozfonksiyonierin boylanfbr lmslari gerekir.Tmlev araliklari O< < < H < ir olan kresel a lar ile ugrat g mizdan(Bkz, ek.9.1); ve kre ynzeyi jizerinden(r = dS1 oldoundau, (Y > d

Jr O

53.n

0 (10

a r

1
u

f
O

dr 0./ t(31 2 1

( o-5 8)
yazalam z gerekir.poradaki tnmlevin usandiric d r.Bo yzden uygun biimde boyland r:ilm l olan Y .e m (4,15) 'leri,geleneksel evreleri ile yazmakla yetinece iz: 1/2 Y P,( 0 , ^) Bunlar,
YQ _m

(- 1-) 11

i l
Y L eo

rn

kir

(ece

e.

(10-59)

(i+ ra)f
(10-60)

= ( 1)
-

zeli ini ta ularBag'll Legendre okterimlileri, 1),,t m (u) = (-1) Z+m m)1
11 2 )

212 1r.!

(10-61)

da

olarak verilir; bu okterimlilerin negatif m iin de erleri,

-)!

m(

10-6 2 )

+.)!
bag nt s nelan elde edilirAzfonksiyonlardan birkaln siralamak,bizim amac m z iin yeterli olacakt r: Y '

(-2*?S
cin 0 8T(

1,0

:= 4 r 35

cos 0

2,2

2.i k
nin

Q-

32-n-

y
2,1 " sin 87( cos

176 Kuantum Fiz gi

V 2,0

\i-

5 16Tr

(3 cos

- 1)

(10-63)

(9-40)'da oldu u gibi,r. 2 'nin bir zfonksiyona etkimesiyle (44)1N 2 elde edildi ini bildi imizden, imdi,enerji fizdegerler ni ve fizfonksiyonlar n belirleyen nsal diferansiyel denklemi yaz hiliriz.e itli potansiyeller iin,ok ayr nt l olarak tart sacag m z denklem, [ 1 r d ( 1, dr d ) dr 1 d dr 1")R E.t, (r)

V(r) Itr t m (r)s BRE i m (r)

(10-64)

dir.Bn denklemin m'ye hi ba l olmad n belirtelim.Bylece verilen bir I iin, her zaman 4- 1) katl bir katmerlilik olacakt r; nk olabilen tm m-de erleri iin enerji ayn olacakt r. Problemler 1. Bir molekl iki zde1 atomdan olu uyor; bu atomlar taban durumdad r ve spinleri s f rd r.Molekln olabilen uyar lmalar aras nda dnel nyar lmalar da~d r.Yaln z z-ekseni etraf ndaki dnmeler gznne al n rsa,H= L z 2/21 olur;ve atomlar aras ndaki uzakl k sabit al n rsa,dnme spektrumu ne olur? Atomiar n spini 1/2 ise,ve her ikisi de ayn spin durumundaysa spektrum nedir? 2. (10-63)'te s ralanan kiiresel harmonikleri x= r sin 0 cosCp , y = r 8in H sin 3. Pz (u) ve z = r cos H cinsinden ifade ediniz. (u) Legendre okterimlileri,(10-61)ifadesi cinsinden tan mla-

nabilir.Bu tan m kullanarak,P t (n)'nun (1 - u 2 ) P

(u)

24( 0 ) +N+ 1) P . e (n) mm 0

denklemini sa lad n gsteriniz. 4. P, (u) Legendre okterimlilerinin,

u.h>
4 + 1)
( !+.1)

- u2 )
(1 - u 2

Ge+
5. (10-61) e i kullanarak, ao

(,.//

upt

= O

indirgeme ba nt lar n sa lad n gsteriniz.

z) P (u) = (1 - 2uz + z2)-1/2

oldu unu gsteriniz.

A sal Momentum 177 6. Drt boyuttaki dnmeleri tart mak iin bu blmde zetlenen i lemi kollan n z.Unin bu duruma genellestirilmi i,

L. a. j

1(x.

.)

(i,j .. 1,2,3,4) olarak yaz lahilen islemciler kiimesidir. (J I ,J 2 ,J 3 )= (L 23 ,L 31 ,L 12 )

ve

(K 1' 12' Ir3 )=

tan mlayal m. (a)

(L 14' L24' L34 )

Bu alt i lemeinin tmnn kendi aralar ndaki de i me ba nt lar n bulunuz.

(b)

3(+)..

( :1"-1 )

iilemcilerinden her birinin axual momentum de i me ba nt lar na uydu unu ve birbirleriyle aarade i tirdi ini ghsteriniz.Buldu unuz sonucu kullanarak,kar l kl olarak s rade i tiren i lemeilerin mailhelOMM kmesini,ve bir zfonksiyonu etiketlemek iin kullan labilecek kuantum say lar n belirleyiniz. 7. tateksel bir V(r) potansiyeli iinde ve bir / a sal momentum durumunda olan bir elektronu gznne al n z.Rlektronu n zca
Iri(

1. 4 noktas nda bulma olas l n n yal-

' nin bir fonksiyonu oldu unu gsteriniz.

-t- 1) tane m de eri iin zmlerin katmerli oldu una ve zel bir

[Yol Gsterme:

s ralama yap lmam sa,tm m de erlerinin e it olas l kla oldu una dikkat ediniz. 22,, +1

I Y L,e( g /4 )
formiiln kullanan z.]

41'1

8. Kresel bak mil bir potansiyel iindeki bir parac k, -crz yz zx)e 14/(x,y,z)= C(xy dalga paketiyle betimlenen bir durnmdad r.A sal momentumun karesinin lhmnn 0 vermesi okas l nedir? ~ma 6 t 2 vermemi olas /IL& nedir? de eri . 2-'ele-

rant bmImadmys o. =

iim battal milos liklar l ordir?

9. Kusursuz diizgn bir silindir iin u modeli gznne alanaz.Bu e it aral kla yerle mi M/N ktleli zde parac klardan olu an R yar apla bir halkadir. Bylece halkan n ktlesi M ve eylemsizlik momenti MR 2 Pdir.A sal momentumun olabilen de erlerini hesaplay n z.Bnerji zde erlerini hesaplay naz.S f r a sal momentumlu taban durumu ile itk dnel durum aras ndaki enerji fark ne kadard r? N,rmo iken bu fark n sonsuza yakla aca n geteriniz.Bun nala,2 .7f

fAi

radyanl k dnme alt nda

bak mla olmayan"entilmi " bir silindirin kar l k gelen enerjisi aras ndaki fark gsteriniz.Bu rne e gre,kusurenz dzgn bir silindirin dndiiriilmesi olanaks zd r,

11- 8 Kunotura b'ci y g e bir

ve htivte olman u alr;nya tutarl rl r: ok me delidir ,

-4' 2 10. L 'yi

a/

tley;:e leyioi
l.

Den',(.(10-4 ,)j'4a

tou mianan

I)

'nin naglad d fernnsiyel danklemi ye

ON

[Yol gsterme: 7.

dep;iskeain kulla -, n zj(s n 40

'n n,bu deuklemin

in olan dzumil oldoguna beteriniz.

Kaynaklar (unlar,sayfa 501'de s ralanan ki .aplar n her birinde bulunan temel kry u)ardir.Wrome alt ndaki de mezl in sonular n daha iyi anlamak iin 11zellikleAu kitaplara baktn z:

K.Gottfried,guantum Mechanics,Vo1 .1,V.A.Benjamin,Inc"

M.E.11~,Elementary Theory of Angnlar Momentum, John krile y and Sons,L c.,1957.,

Blm 11

I INSAL ~KUM

(10-64) insal Schrdinger donklemi, d 2 2 2 d )) '

tU1-1)K2 1 nfm(r) [V(r) 2tAr 2 Ru tza(r) 2taR R a (r) aa

dr

dr

olarak yaz labilir; burada Rn

z -fonksiyonunun indie/erinde,X tiketi yerine n

kulland k4e itli potansiyeller iin bu denkl min laxiimleriat ara t racaglz.inceleyeregimit potensfyeller1, nemli bir relibal olan Coulomb potansiyeli di nda,sonsuzda lirlden daha h zl s f ra gitmek ko ulu ile k a tlana t r.Ayrica potansiyel'erin ba lang noktas ndaki itekilli inin 1fr 2 Fclen dahe az oldu unu da varsayaca z,yle ki Lim r olann.Bazen, un tn(r) = rR
fonksiyonu:in tan mlamak uygun olur. .2 dr oldu undan, d2 unsalr) 2 ' _ 2 r d

V(r)au 0

(11 2)
-

(11-3)

t (r) r r
lu t(L 1) +,2

d dr

2 u n tm(r) (11-k)

dr f

, \

2t,

dr

- V(r)

+ 2

2 tur 2

I a (

(11-5)

sonucu kar.Bu desklem a a daki de i iklikler d nda bir-boyutlu denklems pek

ok benzer:

(e) V(r) potansiyeli,itici bir mark /acil engelin klenmesiyle, V(r) -o V(r) -4olarak de i mi tir. 179

w+I)IN 2
2 ,,u.r. 2

11-6)

180

K lamtum ?Izitt V(r)1,

V (r)

ek.11-1. Asil potansiyelin bir kara kuyu olmas durumund denaklamindak etkin potansiyel.

r 8(r)1,1 nin nal

(b) a n ta(r) I nin tan m ve dalga fonksiyonunun baglaag noktaveladaki son1u-

u a ta (0 )=

(11-7)
olan bir-boyutlu
,ve kolayl k

olmas n garektirir.Bu da problemi daha ok,sol yanda V ,

probleme benzetir( ak.11.1).

nce

deaklemi ba lang noktas yak n nda nceley

bak m ndan tm indisleri d hrel m.r 2 d u ,?( + 1) r 2 u

oldt unda,denkikaimizdeki bulet terim/er

dr

( -s)

nk (11-2) sakland g nda,yeterince kitik r'ler iin potarn iyein katk s yok.Deaklamdep
u(r) ni r

(11-9)

deneme z lmmli yerine-koyaraak,

(

1)

E 4- 1) --. O

(11-1o) + 1 ya da

olmas ko ulu ile deaklemin atlanacait nx belluruz; bu ko ul, 0

- 1 varir.n(0) w 0 ko ulnau satlayan,yami r .114.1 gibi davranan nme dzenli zm, r gibi davranan oInime de dzensir zm denir.

Ig nsal Denkle s

181'

Byk r'ler igia potansiyel terimini dli iirebiliriz,ve denklem

2 d u 2 2t.,K u O

biimini al r.Kareleria tiimlenebilmesi ko ulu,

GO

1
m

i' d 3 r
no

i 2~

j o

r 2 dr f dllRais

irt.( 0, o ) 1 2
(3.1-12)

2 r dr,Ra fm (r)1 2 o olmas n gerektirir,bu da dr ka t l (r) f o demektir.Buaua

110AUCG

olarak dalga fol keiyonu soneusda mif r olmal d r.lf < O ise, 2 talg

1%
olur,ve asimptotik zm
u(r)

- (7"'
-oc

biimiadedir.lier 3 >O ise,naeak bir kutu iinde boyland r labilen Oismler elde ederil(lidlm betekitart maya bak m s). 2 ,. - k (11 16) "2 -ikr 'ula bir isgisel birle tirimi olecakt r,uygua birle olmak iisere,Osiim e ikr ve e
-

tir m, yle belirlenir; Asimptotik Osilmtin,be leagl nektasinds ~eni' olan gUsUme baglan aUrekli olmal d r. imdi birka rmegi ineelayelim. A. gtir Para k
braekte V(r) 'dir,takat gene de merose

vardir.(11-1) lexa-

anl dexiklemJ,
r) 4- k R( o
kr degigkeeissz tanimlareak,

1) 2 O

182 Kus tum Fiziki od eria.Ger ektom da bu de klem bas t funk iyealer tr de dzlebilir.dzmler kresel Bemsel feakei s elara,mlarak bilinmektedir.Ds t ll zm,

t , t (S')
diri ve dzen:de dza,

(-O

3
t- 1

d
an

.t( s
t
0 ;

(11-20)
o(
)=...
C010

dir.ilk birka foakeiyea aak de e relanniqt rt

3 '
)

1(

JaitL

eos3

al(g , )5

L mi_ 32 3

sis.3._

()

\ 3 33
1ftilyk

S 1

sinsi non

"'S'
(11-21) -"

Q )

s'lar iin ilgin olan birleltirimler kresel liar kel feakeiyott lar d rY

41) (3 ) =Q(S)
ra
42) (

+inat.i )
(3)1 *

(11-22)

g ) = 1.4
--L--

(11 -23)

imdi de,ilk bi ka %ilkel fonksiyonumu verelim:

111)

( S')
( 3 )

1y 2,1,
e".:

ia'

)
(

3,.

___2L. __,./___ g V2

ii

(11-24)

zellikle qu durumlar ilgintir: (a)l aglang 'soktu' yak n ndaki davran q

3 t iin,
(11 -25)

1.3.5.. ..(2t + 1)

',Imsel Deaklea ve )

183

1)

.5?
olur. (b)

(11-26)

s >>1. in

ii.,

5
ve at( .E) ....

siL

( 5)

(11-27)

-J cop (

3o

(11-28)

asimptotik ifedeleriai elde aderis.Baylece de,

14 1) (

L'-'---e'/2)

(11-29)

olur.Baslaag mokta li da dsenli olan zm,

Rt(r)

it (kr)

(11-30)

dir.(11-27j'ain kullan lmas ile,bnana asimptotik biimi iin,

R (r)44
2ikr

z(kr_A -R/2) 1

(11-31)

bnlunur.Bmsu bir "gelen" ve bir "gide*" kresel dalganin toplam olarak botimleriz. Bu terimUmfteye Oyla vzr l r.Bir-boiutlu ak n ' geaelle tirilm.yi,
,

y*(;) ly(7 )

'Z

y(;)

(11-32)

dir.8yk r'ler iin yzln sca lg asel dogrultudrki sk n n ilgia olduanu drecetiz. olan gineal eki, 116ylece,~ a ler il m xiaden tmlenni,

1-33)
olur.

N1)
biiaiudcid bir zm iin,

(;)

e
r.

YL,(0,

(11-34)

(15-.

)12
o

-35)

diduguadan

184

Ruantum Fizigi

2 if

r I

ikr

<

Xikr
e - 1 l< e

)
1 2

karmel e

enigij

'hkiC1 2
Fx

(11-36)

elde ederiz. i aretleri giden/gelen *kileri gsterir.liesab m zdan kan 1/r2 arpan ,ak korunumu iin de gerekten gereklidir; nk r yarlalpl kre yzeyinde* ge-

en ak ,
(11-37) ba ms z) jr 2 d5li r =(r'den dir,(11-31) ziim"" iin gelen ak ,l/r 2 d ndu _ ^k,k i 2k e Lbr /21 2. _ _ 'g k i t 1 4k2

(11-3s)

olur,ve bu giden ak n n bykl ne e ittir.Bn yzden net ak sif rd ri hi bir ak . kayna buln mad ndan,byle olmas da gerekir. Genel olarak,berbengi bir zmn-V(r) =;LO olan ittn lez'i de ka,sayanbiiali, byk r'ler iin [(11-16) 'y izleyen uslamlamnlarlal, Rt(r)r.--' 01mal d r.Ak konumu ise,
1

e-L(kr-47V,t)

Sl(k) e

4(kr-iwh)}
(11 -39)

2ikr

18 (k)1 2

=1

(11-40)

olman n'', gereklirir; byle olmaseyd ,giden ak gelen ak dan farkl olu.rdn.Mutlek kir reel bir olan bir fonksiyon'ber zaman,

si(k). e 2.ZSd(k)

(11-41)

biiminde yaz labilir. 51,(k) gerel fonksiyonuna evre kay as denir,ink asiaptot k blgedeki (11-39) psal fonksiyonu, R ( ) 2:f e

(k)

cin

kr

tiC

/2 4- 61(kill

(11-42)

kr olarak yeniden yez labilir.hadei evre arpanu d mda bu fonkeiyoa,asimptutik [cin (kr -

LR

/2)j/kr.q- olan

4,,

(kr) sgil r parac k Uzmtiaden,yalm zca evredeki

t(k) kaymes kadar ayr l r. t A do rultusuadaki ek da,

21

( 7-1-

karmel u lenigi) ,

r3

i nsal Dmklem teriminin bulundu una dikkat ad:link; bu yzdenr 2dft

185

alan arpan ile arp ld g sa-

man.bbyle bir ak i izaal akidaki bagat terim* gre 1/r gibi s f r* gidar.Ba zelik, byk uzakl klarda yaln zca g naal .k y m*mli saymam zi dogrular.

B. liare,linyu,Bagl Durumlar r a > a (11-43)

V( r)

potansiyelini gznne alal m.Bu durum iin naal deaklei. d2R dr d 211 dr 2 2 r 2dl dr

2(-:.2 1) R +

2 14

4, 2
2 E

+ E) R = O r < a

da
dr

k(

I)
R+

= o + 2

`5,

(11-44)

biimindedir.E < 0 olan ba l durum zmlarini ratal m.

4.30

2.

t ,2

yazariz.Ba lang noktas nda dzenli olmas gereken r R(r) = dir.r > e zm r )

* zm,
(11-46)

en

iin s f r olmal d r.(11-44) denklemlerinden ikincisi kre-

sel Bessel fonksiyonu denkleminin tam ayn a d r,yaln zea burada k yerine o< gelmig-

tir.e

gibi davranan zba, imdi stal olarak azalan bir fonksiyon olur; bylece

r > a iin,

R(r)

4 1) (i ok r)

(11-47)

buluruz.Bu iki zm ve trevleri r = a'ds birbirlerine egitlenaelidir.Bylece, d iz(y) dg

L(
ko ulu bulunur.

c<

(9)/dY
(11-48)

ck

,V 0 ve E'yi kapsayan bu denklem ok ka rmagik traasandant bir deuk'y e

dzdagerler, r= a'da A cin Kr ve Da

lemdir. e = 0 iin,u(r) = rR(r) fonksiyonu kullsuil rsa bu dcaklem olduka basitlagir. r itleyerek elde edilir.Ayr nt lar,bir

186

Konutu!, Fiziki s s n Kr

rt

ok. 11-2. okici bir kar, kuyu iin,bagl kir durum oldu unda (-fm. O), u(r) rR(r) dalga fonkoiyoannun biimi.

a1l9t rma olsrak,okura b rak lm t r; birinci ye ikinci ba li durumlarla n(r) insel dalga fomkolyoaunun biimi. ok.11-2 ve 11-3'te grterilmigtir. Ke )) .t oldu u ok derin bir potansiyel hali iim,Duak.(11-48)'e dnelim.% halde danklemia sol yani bai itleeir; byle oldu unu mimi kullanarak do rulayabiliri2.11esaplame,(1J-48)'in (f) 'num s aimptotik bii-

-4-

t cot

2k

(*at yan)
2

(11-49)

biimini

41114WRA1111

gt terir.8ag yanda,V e bulunmas,vo 1E <( V e ise, t(a . nlis byk

ton

Kr

ek. 11-3. ekici bir kare kuyu iin hakl iki durum oldu unda (-ev. o), u(r) .24 rR(r) dalga l'onkeirovunun biimi.% 5ekilde,yeinx sca ikinci ba l . durumun dalge fonksiyonu iuilmiltir.

I usal Dazklen
olaae ,kota je t fr s f ra yax n olmam:al iarir.Byleee yakla k olarak,
)

187

(11-50)

2
elde Vu

olur,burada

2 p.Vo 2 dir; biiyleos Bank.(11-50), [31 1 + 2V O verir.Bu yzden,tn ( + 1)/2 (11-5 3) (11-52)

"to c..

1, 1 1 1ar i/n a l:uyum:un dibinden uzaktaki duzeyler yakla k

olarak e it ral kl d r,ve aral k AB 2 VG

dir. Bu konuyla ilgili bir problem boyutlu sonsuz kutudur.Buradi
p,j

(n 54)
-

V(r) =0
sa 00

diri ve 2 p.

(11-56)
dersek,r = O'da dzenli olan dsm, R(r)= A i(kr) olur.zdegerler,r *ida mn s f r olnas ,ko uluyl* belirlenir: (ke) v. O Birka f de eri iin kkbor ~g d . siralansa tir. (11-57)

2 3.14 628 9.42 4.49

3 6.99
10.42

4 8.18

5
9.36

5.76
9.10

7.73

188 Iaantum Fiziki Verilen bir L iin birinci kkn = 1 ile,ikinci kk b = 2 ile,v.b. olarak etiketlereek,ve de erleri iin benimeenal olan, S : = O P = 1 : 2

F : Z = 3

G : Q =4
spektroskopik ymaxaxox kullsn rsek i ,dzeyierin ortaya kt s ra, IS; IY; 1D; 2S; 1P; 2P; olur. Byle bir sonsuz kutu iinde bulunan ntron ve protonlardan olu mu bir ekirdek modelini gznne alal m.Ntronler ve protonler 1/2 spinli pergse kler,yani fermionlar oldul--- 1ar ndan,verilen bir durumda ikiden fazla ubtron ya da proton bulunamez.Protoulsr clii liniiyorzak,18 durumunda yaln zca iki pruton bulunabilece ini gzleriz.Bundan aonraki dzeyde

1G; 2D; IR; 3S;...

Q = 1 oldu undan durum verd r,ve bu dzeyi elti

proton doldurur,10 dzeyi iin minin olabilen be de eri vard r( = 2 oldu undan), bylece bu "kabu u" doldurmak iin on proton gerekir:Bylece,proton say lar

2,8(= 2+6), 18(= 2+6+10),20(= 18+2). 34(zz 20+14),40,58,68,90,92,106,..., oldu unda,

dzeyler dolmu olacakt r,ve benzer durum ntronlar iin de gegerlidir.ekirdeklerin gerek bir incelemesi,proton ve ntronlar n maibirli" say lar n n 2,8,20,26,50,82, oldu unn;yani gekirdeklerin,kapale kabuklar veren dolmu dzeylere 194:141 zel, nitelikler sergilediklerini giaarrir.Gerak meibirli" eayllarla bizim ilkel modeli=iltica elde edilenler aras ndaki fark,spfne ba l olan ve dzeyleri bir para kayd rarak say larl yeniden m relayan bir ek potansiyel bulunmas ndan gelir.Kebuk modeli tava anlam yla kuruluree,gekirde in pek ok zeli ini eg klar.A k olmayan ey, de in neden bir kutu iindeki peraelkler toplulu u gibi devrencli d r.

C. Fare 1uyax,Siirekli zmler E > 0 oldu unda, 2 - k-

1-59)

1 Bn yaz m n tar bsel kkeni.spektrum izgilerini S eekin),prineipal (be ,be l ca) Diffuae (yeygin),.... olarak nitelonselesine ve btxnleran sonradan beenmeeine dayan r.Dn yaz n n ok anlam yoktur,faket yerie mietir.Buradaki yazma atom fisi indakinden degig ktir,Atom fisi inin gole eksel yez m nde .e- de eri indimlere eklendi inden,s ralan I8,2P,3D,GS,4F,3P,56,4D,611,3S olarak yezil r.

Ir sal Denklem yazazlz.r a zm o l4n bui .uruoyon deukre

189

di:fzenli ve lizengiz 5,9..iimlerinin bir

blrlegtirimi oteck&ktir; R,,(r) Bj (kr) -4- Cri(kr) W-60)

Oysa r < ziimii,dzenli olan (Kr) Ait zii rii olmaildr.br ceki gibi,rade d. , 2 /1.4(E Vo )
(11 62)
-

nl(r)=

2
dR t r = e'da, 1 Rt fonksiyonlar n n e itlenmesi dr d 4 ( j,

r
L

)%ag )

k r Bdjt /ds

Cdnt ,/e1 .5>

(11 - 63)

ke.

s_K0.

Cr 4

3). ko,

verir,ve buradan C/B oran beseplanabilir.Bu oran,(11-42)'de grlen evre koymas na begl mabilir.Bunu, yle yapar z: (11-60)' n,byk r iin

R t

(r )

B kr

( kr 4 2

e B

eos (kr 2

( -64)

olan asimptatik bi miu.,(11-42) ile kar la t rmak gerekir.(11-42),

co.

i Sit

kr olarmk yeniden yaz k raa,

- d ten o t kk, B
ba nt s n n aa landi grlr>

(11-65)

C/13'nin (11-63)'ten gerek hesab , t a o d nda ueend r cad r.Ba l durum probIeminde oldu u gibi,u(r) s rR(r)inin kullan lmas hesab byk lde kolayla t r r.tau So iin bir ifade elde etmek,yein zca A sin Krenin r >a a'da b san kr

coz kr'ye e itlenmesine gerektir r.Bu halin sonular ek.11.4 ve 11.5'te ema olarak izilmi tir.Bu ekiller,ekici potaneiyelin dalga fonkeiyonunu ie ekme a ilimin-

de,itici petanaiyelin i e d a itme e iliminde oldu unu gsterir.Blm 24'te arp ma kuram n], tart rken bu konulara dnece iz. Bu blm bitirmeden nee,zgr parac k deuklemini iki yoldan zerek elde edeb4lece imiz nemli bir bag nti zerinde duraca z.zmlerin biri i n,ayr lm

190 l nentum Fizi l

ok. 11-4. ekici potaneiyel iiu,u(r

rli(r) atirekli zm (

= O).

elen (11-30) Oiiimlerinin uygun Y , bir stste gelmesi olarak,

t a (0, 95) kresel bermoniklari ile arp mlar nin t

A j a (kr) Y

o Z.
bulunur. ( 2+ k 2)

k tt (0,

(11-66)

( 1 1-6 7 )

biimindeki jizglir parac k denklemiuin iSbr Ozilmnde e eal ve sinaal kis mler eyrilmem qt r; bu ozfia
.sf

icr

ok. 11-3. itici Twf~y-4t/ i1n,u(r)v, rk(r) ei1rekli ziimb

(k

Nies*: Bonklaw diielr deigesid r.Bu yzden, d

. a syi (13-66)da

191

-,!} (7) g a

yaearak bul bi-

c.(0, (p) krestal a lar , c voktorunl latokeel oloxnk sei/wi bir a ekaenine

gr. koerdis atla d r(kt. ek. 9.1). a ekaeoinia cla rnitusuou,k'no dagraltuau olarak tanimlaroae ( imdiye kadar iatekael bir degrultuydu),

Jcru,s

(11-69) almaz,ve bu yzden ea yan-

alur.Baylece,(11-66) 1 nin sol yan )21( ba ucu a a na ba

da yaln z al s. 0 olan tariteler grnabilir.Bbylece,P ,,e (ona Q)"lar Legendro okterinlileri olmak zere,

2t + ) 1/2
1 oldu unu kullan raak,
e

0 (

0 ,95) 414

( c oe 0)

kr c4ry

2t+
(kr) /:t(caz 0)
411

(11-71)

ba zat o n elde ederio.Y bir sonucu olan, ----2

ilerin_dikeyboyluluk ba nt s n n ve (11-70) t in do rudan

_4

a(coe, 0) P (cam 0) P
t

05

0) 5E 21+ 1

(11-72)

bagintla n kullanarak, it(kr)* 2 t.41( (2 t-1-1) .1 1 1/2 / 4 dePt (z) eikrz

(11-73)

bu urnz.Tmlev iin,bir izolgeye bak labilir; ya da tmlov,kr -> 0 limitinde iki yan kar la t rarak bezeplanabiliralar iki durum da,00nu olarak
Lkr (4%9 (2t + 1) i S. (kr) P. (elko 0)

(11-74)

t=C, axl m n verir; bu sxl m,arp ma kuram n n tart g lmaa nda ok yararl olacakt r.

Problemler 1. ekici bir kare kuyu iin,

derinli i ne kadard r? 2. Dteromun (e it ktleli bir ntron ve bir protondan elu lan),bir

0 ba l durumlar n gznne altntz.Bagl

bir durum iin hzdeger ko uluna bnluauz.Ancak bakla olan bir durun iin potansiyelin

t=

ba l durumu eldugunn,ve potaasiyelin kare biimli

oldu unu ~Beyiniz; poteasiyelin

192

Xuentum Fiti i

eri iair

2.3 z 10 -13 en elsua.Baglanma enerjisi 2.8 MeV olarak veriliyor,potansi-

yelim deriali iai bulunur.

(1pueu:

Problem l'de tart lan sif r ba laama anejisi durumu evresinde ail m yap mtron protoa etkile mo dain,eri-

3. Ntron-peotea wa lmae n gsaih e duguau versay n s.

iai 2.8 x 10-13 em vo derinli i 20 Mal( olan bir kere kuyu poteasiyali arac l il. ol-i

= 0 iin ok d k nerjilerdeki evre kaymasla enerjinin bir

foaksiyoau olarak hesaplay n z. 4. Bir karo kuyu potansiyeli iin

0 arra kayma lial hool play n z.Deak.

(11-65)'to n sonra zetlenai olma i lemi kullanarak,okici ve itici p steasiyel

sinir ikisi

iin de besaplay alb.15'nia byk ve kk,V e ' n byk ve kk elaaml gibi:

e itli limitleri tart als. 5. isteksaleri iadeva evre kaymas nin her zaman, k cot deriali indeki bir kare kuyu iin

-= 0 sa lmas nda

k,

= # 4- r et k2/2 4-0(k 4 )

gibi bir ac l olarak yaz labilece ini glisterinir.a vo r t iin knyuaua parametreleri trnden bir ifadei elde ediniz. 6. r > a'da s f r olan istekeel biimli bir potansiyeli gz nne al niz.Pataasiyel iindeki i asal foaksiyoaun 1 R dR(r) = f dr (R)

r z n

logaritaik trevi, merjinin yava de i en bir feaksiyoau rn. (a) (b) Petaasiyf lia

= 0 oldu unu d ti-

eaerjili bir ba l durumu varsa,f0 (113,)'ai s da oMi nedir?

fo (R),Wden ba ms saa,ffimerjiain bir feaksiyaau olarak euro kaymas me elimi

(e) Z er f o (15)= f o (1113 ) k (B.1B )fc: fas,f; *yr* !cayman'''s nas l girer? iare kayma.' yerine,(b) ve (c)'yi k cot

60

(k) trnden hesaplamak daha basittir,va

aoaular n n gstermek bak m ndan ye lonabilir bir yoldur.

7. yk)la ,aeden k'a n bir tek fanksiy sau alaca i ksausunda genel bir uslamlama voriaiz.Kare kuyu iin de byle .1(14~ de rulayla s [rne in (11-65) 1 i kullaaaraki .8, (k), (11-41)'do tan aland la gr*, S (k) t olduguau gsterinin. 8. S., (k) faakaiyaauau, V(r) = oo V(r) = 0 r < a r > a

a S (k) t

biimindeki bir potansiyel iin hesaplayin z.

= 0 ser* kaymaala gsane alimin.

Bu emri kapsaml ak kk ka iin aedirnek byk ka iin nedirUlu potanaiyolin,iin alz lamaya s bir kre iin bir model elduguaa dikkat ediniz.

I aaal Denklem

193

9.

(11-63) zm ile birlikte,kreoal Bessel fankaiyealar m n (11-25) ve

(11-26)'da vorilea,ba lang noktas yakia ndaki de erlerini kullanarak,k -e 0 iin

ten 54 (k) --.1 0 olaca n gsteriaiz.Verilen bir

'

't iia,bu hangi h zla s f r* yakla-

exr?

10.
V(r) V oi, L * 2

- )/a

....

2e

-(r-ra),c 3

patasolyeli ii* (Mors potaaaiyeli alarak bilinen)

-e = 0 s noal deaklemiai gznne

allaix.Diferansiyel denklemi basitlestirerek,onerji hzde erlerini bulunuz,Bunu yapmak iix,yeni bir x Ca -rc4 de i keni tan mlayarak,buradaki Cevi denklemi olabildi iace kolayla t racak biimde seinix; sonra da danklemi,Bldm 5rde incelenen basit harmanik salla an plenblemiadeki yolla i leyia z. Potansiyeli giziniz.Derin ve geni bir potansiyel iin,potaneiyelia dibinde asanam ba l durumlar n bir harmonik sal ngan n ba l durumlar na yakla t n gsteriniz ve b ukuwinedenini a klay alz.

Kaynaklar. Kuantum meksai arevasindeki ikinci basamaktan diferansiyel deaklemleria genel zelikleri u kitapta tart lm st rs j.L.Pawell sad B.Craaemaaft,Slu ntum Machaaies,Addison-Weslay ,Inc.,1961. Byle deaklemleria daba geni bir tart mas ise u kitapta bulunabilir:

P.M.Morae and H.Peabbach,Notbods ef Thearetical pl yaice,McGraw-Hill Benk Co., h c"1953.

Blm 12

llidrojen tonu fildrojen atmeu en basit stondur,nk yaln zca bir elektronu ard r.BOylece Schrdinger denkleni,ktle merkezi hareketi ayr ld ktan sonra bir bir-parac k denklemi olur.Burada yaln zca bir elektronu bulunan hidrojenimei atmalar inceleyece iz, fakat ekirde in bir tek protonden daha karma k olmas na izin verece iz.Bylece potansiyel, Ze V(r)= r olur; ve nsal Schrdinger denklemi, 2 (12-1)

d2
( dr

2 d 2ft -O- --) R + ------ t. R + r dr l L.

Z. r

/(t+ 1 412 ,, r 2 ] (12-2)

verir.Ba l durnnler,yeni E <0 zmleri zerinde duraca z.Bir 814

s ;i

r2 r (12-3)

I '
d211 dg 2 dR

4,2
(I/ + 1)
,2 Y 1/2

de i ken de i tirnesi yapmak uygundur. zaman denklem,

1
R 4- (--- --)R ma 0 (12-4)

Ili; -----7- 4 +- ---verir; burada Ze2 ( N 2 E1

Y
2 Zo( < 2011 1/2

(12-5)

boyntauk parametresini tan nlad k.Denklemin ikinci biimi hesab koleylo t r r; nk ak= 1/137'dir,ve enerji durgun ktle birinlericinsinden birlikte,birinci biim,c k h z n n gerekten denkleade grnnedi ini,yani bu denklemin tam olarak gresiz bir denklen oldu unu a ka gsterir.

195

Keantum Fiai i
(12-4) deuklemini,art k aliat g. miz b2:r yolla tll,,ye alzaliciAuee bnynk

davrael:,,lui ikarnlim.Bynk 5 iin denklemde kalan terimier,

d`S
0
(12-6)

d 5.

()Ir; ve aennuzdaki davrani i uygun uyan dznl R

lememizdeki gibi,

e YAZ 'di Alarmonik salingan ince-

R( 9 ) =

2-

y)

(12-7)

yazalira; bnnu (12-4)'te yerine "yarek,(;(y ) iin bir denklem elde adoriz.Burada

yeniden vermeyeee imiz biraz eebirle,

dG

dy

1
ds

r
.!?

..e(e.4.1)

(12_8)

denklemi bulunnr,1mdi G(9

iin,

G(
biimli%

3 1 Z Cin S> r'

ta.0

(12-9)

i kn e serisi a i m n yapal m.11(y )'nun,ve dolay altla li(9)'nun ba t gibi davrand ,Bel im 11'in ba nda (11-2)'yi sa layan tUm

langi noktas nda

potansiyeller iin giiaterilmi ti(12-9),diferansiyel denialeade yerine konures,e itli ciL; katsay ler aras nda bir be int bulu ruz.indirgeme ba ntis en difersnsiyel
denklemden elde edilir: (12-8)'de,G(y ) = "t 11(g) yam l rsa, me 11 (Y)

Z
n=o

OL,,S n

a l mi
2 d H / 2 +2 dil
-1)

d 5

7% -- 1 -- P

H= O

diferansiyel denklemiui sa ler.Buradan

nctogn _i

1) +

O (12-12)

k
ya da
ao

5'

n+1) [n v ,so

4- (2., +2)0.,,, 1 1 4- (A

buluruz.Bu bagxnt n a Izer teriminin s f r olmas gerektiinden,

Ridrojen Atomu

197

C.,

(r. 41)(n -4-

2 ,/ 2)

(12-13)

indirgenme bag nt arn elde ederiz.Buyk n iin bu Oran,

n+1

(12-14)

olur,ve harmonik er:ling:n probleminde oldu u gibi,(12-9) serisi sonlu olmed ka,soneuzda iyi davranan bir R(y) zm bulamay z.Buna gre,verilen bir / iin,bir n = u r erinde, nr +1 (12-15) de

elmal d r. i ndi,n ba kuantum say s n ns n rL +1 olarak tan telayal m.n zatean,n r > 4 oldu undan u sonular kar: 1. 2. 3. n > -} I dir. (12-16)

n bir tamsay d r. n be nt s , 1 (Z) 2 (12-17)

E im
2

ta. e

olmas n ierir; B l,eski Bobr modelinin al lm bir aonnendur.Bu ifadede indirgenmi ktlenin bulundu una dikkat ediniz; ku kusuz,diferenaiyel denklem yakla m nda byle olmas garip de ildir.Eaki Bobr kuram nda,klasik yerngelerin uygun bir ineelemesi,sonradan alsal momentumun kuentumlanma ko uluyla k n tlanffil t r; bu incelemede de,enerji formlnde indirgenmi ktlenin kullan lmael gerekmi tir.m elektron ktlesi ve M ekirde in ktlesi olmak zere, mM (12-18) es + M indirgenmi ktlesinin varl u anlama gelir: E. B. me 2/241

( Z e< + m/M
J

(12 -1 9 )

frekensler ,e itli bidrojenimei atomlarda atomdan atoma biraz de i ik olur.Ozellikle,bidrojen ve dteryum-edter"mde,M ekirdek. ktlesi proton ktbeainin iki kat na

198 kuant,n't Yi

ek. 12-1. Tam olarak l/r biiminde olmayan bir potansiyel iin,yrngeler birbiri zerine kapanmaz ve burada gsterildi i gibi egirilir.Potansiyel la nsal olduka, yrngeler dzlemsel kal r.

ok yak nd r--apakt romlar ree nda ki fark, 1932 'de Urey ve al ma arkadaalar n n dteryumu bulmalar na yol am t '. Enerji bir

'ye ba l de ildir,yeni verilen bir n iin /4-1

n olan tm

durumlar n enerjileri katmerlid-ir.I nsa-1 denklem m'ye ba l olmail g ndan,verilen

.t

iin enerji durumlar nda (2 ,

4- 1) katl bir katmerlilik olmas n bekliyor,t'ye ba l olmas na kar n ek bir katmerlilik

duk; burada ise, nsal denklemin

bulduk.Bibir a k nedeni olmad g ndan,byle bir katmerlilige nceleri nraslant sel" denmi tir.Fakait bu,"a kl k'tan ne nla ld na bagl d r.Z ten l/r potansiyelinin baz zel yanlar oldu u klasik mekamikten bilinir: Yrngeler,e irilen yrngeler biiminde ( ek.12-1) olmak yebine,uzaydaki ynelimini koruyan elipalerden olu ur.Potansiyeldeki utak bir de i iklik bir e irilmeye neden olur.flyle de i iklikler e itli kaynaklardan gelebilir,rnl in,Kepler probleminde ba ka gezegenlerden ileri gelen tedirgenmeler.Herkr'iin gezegensel yrngesi incelenirken,br gezegenlerin etkilerinin gz nne al nmaelyla,Merkr'n yrngesinin gne e en yak n noktas n n yzy l ba na 42" 'lik bir e irilmesinin hesaba kat bmad g bulunmustu.Ve bu,sonunda Einsteinin n genel grelik kuram ile a klanm t ; bu kursa, l/r Nevton patenziyeline 1/r 2 potansiyelinin tem katk s n n eklenece ini ngrr. guantum mekani inde de tedirgenmeler vard r; bu yzden 1

-t

katmerlili i

Ku kusuz,spektrnm iegilerinde greli olaylardan ve elektron spininin var-

l ndan do an ba ka kaymalar da vard r.Bunlar daha sonra tart lacakt r.

llidrojen Atomu
asl nda 1071endigi gibi degildir.Gene de,ilk yakla kl kta verilen bir n iin olabilen de erleri= katmerlilLk vard r.Bylece toplam katmerlilik say s ,

199

'nin olur,ve bunlar n herbiri iin (2 .Q 4. 1) -katl

.t

I (2i+ 1) = n 2
twO

(12-20)

dir.Daba kesin konnguresk,apini nedeniyle elektron iin olabilen iki durum oldu undan,do ru katmerlilik say s asl nda 2n2 'dir. imdi diferansiyel denkleme dnelim:02-13) indirgeme ba nt s nda, n al n rsa k 4.../4-1n 12. a = (12-21) k (k + 1) (k + 21 + 2) olur,ve

ak

kat

(k +..Q4 1)
-

n - (k 4..e) k(k+ 2t+ 1)

(12-22)

(k + 1)(k 4- 2.t -I- 2

-- 1) 1 .(21+ 2)

oldu unu bulyruz.Bu denklem yard m yla,H( g ) iin kuvvet serisi e l m n elde edebiliriz.B de er olarak da,a(ii )'nun denkleminin ba l Leguerre okterimlilerinin denklemi oldu unu' gzlerizt
(2(
) x Ln

_t_4

i)

(12-23)

Matemetikoel YazInda ,bu gokterimlilerin izelgesi ve eQitli zelikleri bulunabilir 2 . Yeniden r nsal koordinat na dnlr ve boy and rma yap llree,ilk birka zeinsal fonksiyon hesaplanabilir.hunler a a da s relaum t r.R n i(r)'lerin A a daki izelgesinde, clo = (12-24)
ti.0

of. 3/2 ...

mieeli i killanilm tirt Z

H1D (r)
Z.

at a j

e
3/2 Zr 20, 0 e

z
(r) 2

Z -/2

2 okc,

Sen derece yararl bir kitap: M-Abramowitz and I.A.Stegun (eda.), llsodbook of Mathematical Ponetione,Nationa/ Bureau of Standards Publiestion,1964.

200

Knantum Fiziki Z R,
(

7r Zr

V 3

\ 2 0,, ) 3/2 2Zr 2(Zr) 2 7

( Z /

2 3 o..
4 V( 2 Z

1 3o..
3/2 Zr

2 27 a,
Zr 1 -

30
-Zr/3 0.

3
2 V(-1 Z

a.
r
-

60..

3/2 ( Zr )2 - Zr 3c4.0

3.) (

) -- -- ( 27

4.

(12 25)
-

A a daki nitel ozelikler zzmlerin rnek olarak denenmesinden ortaya km t r: (a) Kk r iin 1. 1 davran q ,dalga fonksiyonunu -I ile artan bir yar ap eri imindekk kalmaya zorlar.Bu davran ,elektronlar n ekirde e yaklasmas n nleyen itici merkezka engelin bir sonucudur. (b) ndirgenme ba nt s ,R(1)'nun r l'inci dereceden bir okterimli oldu unu,ve bylece I im:sel do rultuda n r tane d m(alf rlar ) oldu unu gnteri r

Kr)

r 2 {R, i (r-)] 2

( 12-2 6 )

olas l k yo unlu u da l m nda n --t tane mtmnek" olacakt r. Verilen bir n iin, kendisinin I zz n
-

1 en byk de erindeyken,yalniz bir tmeek yard r.(12-25) 1 -' 1-A.m n-1 - 27

in abyledi i ve diferanaiyel denklemin zmnden grlebilece i gibi, (r) OC r olur.Du yzden P(r) ce r dP(r)

(12-27)

- zz r.,/,,,.. r 2n e n
2n-1

olas l ,r'nin 27

/ )e-22r a " =O

(12-28)

dr denklemiyle belirlenen,

n a. o r .--:
Z

(12-29)

de erinde tepe yereeektir,Bu r de eri,dairesel yrngeler iin Bohr atomu de eridir.

t 'nin daha kk de erleripolas l k de l m nda daha ok tmeek verir.Bunlar n,b*yk kuantum say lar s n r ndaki eliptik yrngelere kar l k geldi i gsterilebilir. (c) Blektronuoba lang noktas ndan bir r uzakl ndabulunma olas l n gs...

'en P(r) ' inasi olas l k yo unluunun gisimlarilgalga fonksiyonlar nn yardmyla yap labilir.
ek.12-2 genel deseni gsterir.Dalga fonksiyonunun da a sal bir paral oldu unu an msamally a,bn k sm n mutlak karesi (cos (cos o) ba l Legendre

Pin

fonksiyonlar n n izimleri ek.12.3'te verilmistir.m artt ka,olas l k yo unlu unun

(r-RW)j z rR(r) Ar O2

L;r,mi

1
rRtt),, (e- Rfr)T

,er, ,t4 r

R +. 1

.? o

ta)

(r-12
o.

rl

o. 6,r1 o
r (rRI.r)) 1 o r

IL)

ek. 12-2. n = 1,2,3,4 de erleri ye 4. 'nin olabilen de erleri iin u(r)= rR(r) l nsal dalga fonksiyonlar ve u 2 (r) nsal olas l k yo unlu u fonksiyonu. Soldaki ordinat u(r)'y ye sa daki ordinat u 2 (r)'yi lmektedir.Dalga fonksiyonlar srekli ve olas l k yo unluklari kesikli izgilerle verilmi tir.Apsis r'yi %birimleri cinsinden lmektedir.

201

202 Kuantum Fizlgi

r Ikt r'3( \ ;: 2 ;
30

0.2
0.1

-o-0.z -0.3 -0.4

El
(r-R(r))"
R

c)
(r. R1r)) 1

r R.l..)
0,3 0.2 r I J .
'

M .3 1 \1 1

0.10

%.

O
.iirZinebzn r
-0- 11

r42(r)
(r

R(r-))2

L^C.

(d)
ek. 12-2.'nin devam

e-eksen/nden ekvator dzlemine do ru kayd g grlr.

jmi = t

oldu u zaman, gibi azaldi i

Denk.(10-55)'ten grlebildi i gibillY(oos 0)1 2 e

si6 216 olur.bu fonksiyon

B = IT/2'de bir tepe verir. -t artt ka,tepenin geni li inin t.

gsterilebilir; ve bylece byk kunntum say lar ?, iin,dzlemsel yrngelerin

klasik grnln elde ederiz.Tepenin noulu geni li i,asa daki d ncelerden an2 ve sonu olarak L x 2 + L 2 ==t olur. oldu unda L z 2 = t'dir Y Bylece a sal momentum vektr hibir zaman tam olarak bir eksen boyunca ynelelas labilir.
maz,Fakat,m'nin katmerlili i 'yrnge"yi ba ka bir eksene gre yneltmemize izin verir; bu yzdenpasl nda seilmi bir z-ekseni yoktur.bylece L x iin zde erli

bir bxdurumn olan bir durun, .a- ldkrultubund r yoneltilebillr.Bu durum iin,dalga

(r Rir)) 2
n 3
N, ,

ogs
0.03 is r;rn
-09

r^ 3,

R (r):
.ftfrlr

,;ci.' nc en r

t .1

(e)

0.

r-

(f>
ek. 12-2. Din devam 203

t4"Kinfien r

ok. 12-2.inin devam

204

 O OB

0.07

J-

rR
.1 N. \, ..
'...

04:7 0_04

oo3. - o.oz

i''''.

0,01
.

e . birimi

30

.1,-. .r.:zndtn r

r Rt,-)

(J
ek. 12-2.inin devam

205

206 Kuantr.m Fizii

(e)

- -.4- .x

vz" ,( e>

p2 t. 2 (e)

-pii2co)

ek. 12-3. z-ekseni ile ekvator dzlemi aras ndaki 8 a eln n bir fonksiyonu olarak,bakl Lege:1(1re okterimlilerinin biimleri; burada ekvator dzlemi x-ekseni

ile gheterilmizt r.

fonksiyonu Y G,(8,0)'lerin bir Ozgisel birleltirimi olaeakt r,fakat katmerlilik nedeniyle enerji z'ye gre ynelen yrngelerinkiyle ayn olacakt r. (d) Dalga fonksiyonlar verilmizae, oo < rk z.4 f dr r 24-k [lIn t (r)J 2

(1230) -

o n eeligini besaplayabiliriz.Yarerl birka beklenen de er a a da verilmiztir: 0.0 <r)v.I)]

2Z

ckon

22

Ilidrojen Atomu 207

r-

L 5n +1 - 3

(it+

1)]

22'

n Z 2 (12-31)

Problemler 1. (1) Bidrojendeki,(2) dteryumdaki(ekirdeksel ktle = 2 X proton ktlesi), (3) pozitronyumdaki(bir elektronla,ktlesi bir elektron ktlesinin ayn olan bir pozitronun ba l durumu) 2P -o IS gei lerinin dalga boylar n kerolle t r n z. 2.ekirde i bir proton ve iki elektrenelsw0lu an trityumun taban durumunda bir

elektrm olm nSeBir ekirdek tepkimesi birdenbire ekirde i t iki proton ve bir ntrondan olu an He 3 'e dntiotryor.Clektronun I1e 3 .1in taban durumunda kalmas olas l n beeaplay n z.lib ktronnn p momentumlu zgr bir elektro olmas olas l nedir? 217 ) - 3/2 'di e r epinli bir elektrcn iin,Sehrodinger denkleminin greli benzeri (bu 3. S f Not: dzgr bir elektronun momentum zionkeiyonu gerek bir elektrona uygulanamaz),
(E V) 2 p 2e 2 In 2 c 4

denkleminin iolemel enlat m olan,

E

Ze '4e

2 r

+le denklemidir.

(a) Io nsal denklemi bulunuz. (b) Ilidrojen atomu problemindeki insal denklem ile (e)'da elde edilen nsel denklem aras ndaki yak n ba lant y gznnde tutarak,ade er spektrumunu bulum 4, <1/r> n Cnin deyimini kullanarak,lateksel bir hidrojen atomu bzdurumu iin(Z isteksel),

<T >, ,

2 P 2m

deyimini besuplay n z.ku potansiyel iin genel olarak,

oldu unu gsteriniz.Bu,Viriel teorem nin zel bir rne idir.

208 Kuantum.Fizi4i
5. Bir protonun Coulomb alan iindeki bir elektron,

r_ 6 1 4 Y100 ) + 3 41j2 1 (.)

dalga fonksiyonu ile betimlenen bir durumdad r. (a) Bnerjinin beklenen de eri nedir? (b) 1,2 'nin beklenen de eri nedir? (o) L a tnin beklenen de eri nedir?

V210 (I)

\r;-e-) N) 21-1 (1)3

6. Bir protonun Coulomb alan iindeki bir elektron, (?-)

o<

) 3/2-c.(2-r/2

dalga fonksiyonu ile betimlenen bir durumdadlr.Blektronun,hidrojen atomunun taban durumunda bulunabilmesi olas l nedir?

7. Bir elektron,bidrojen atomunun n = 2, -t =1, m = 0 durumundad r.Blektrenun momentum uzey ndaki dalga fonksiyonu nedir? 8. f(;,;)nin herhangi bir durmkl durumdaki beklenen de eri bir sabitt r. Bir 2,

p 2m V(r)
Ramiltonien'i iin O oldu unu hesaplayin s,re > =Cr'. V(r)> oldu unu gsteriniz.Bnnu kullanarak Problem 4'deki sonucu kurunuz. 9. Ru blmde gelitirilmill olan tekni i kullanarak,
-.2

4
dt

r.p>= <1.11,7.; "t

R =

mnnr

2m olan boyutlu harmonik eal ngan problemini tartxqin s.Ba l Lague re okterimlilerinin bu problemde de ortaya kt na dikkat ediniz,

Kaynaklar Ridrojenimsi s tonlar n tam bir tarti mas u kitapta bulunabilirs B.U.Condon and G.8.8hortley,The Theory of Atorxia Spectre,Cambridge Unirersity Prean,Cambrid e,1959. Ayr ca bu problem,her kuantum mekent i kitab nda tart l r.

ydLm 13
ELEXTROKLARIN ELEKTROMANYET K ALAN LE ETKiLE MESi

Blm 12'de bir elektronun bir nokta ykten ileri gelen durgun Coulomb alan ile etkile mesini ineoledik.Bunn,bir d manyetik veyn elektrik alan ile etkile meye genelle tirmek isi ,nee klasik kuram gzden geOrmeliyiz.Gauss birimleri trnden yeellan Ma rwefl denklemler ,bo lukta

.s "7i. ( 1,t)=- o

x 13( 5-, t ) -+-

at
4 -n

--o
(7,t)

E7.( -11. ,t)=.

V x B(7,t)
olur; burada

4 it
e

.)

(13-4)

0 ve

-;(i,t),yk ve akla yop,unInklar d r,bunlar 1(i,t) ve

elektromanyetik alanlar n n kaynaklar d r.Bayleee,

as

(7,t)

at
l% iki denklemi,alanlar bir

"?`. -;

(;..,

t) =- o

(13 - 5

yk k s -unu denklemi kendili inden na lan r.

p(7,t) !keler potansiyeli ve birl(ilt)

rektr potansiyeli ,ciasiadosn ifade ederek sa layabiliTia,

( C 3x 7 ,

t)

z -z,t) = e

at
209

21i>

Fizi i ve A'y tek alarak belirlemezler: )

E va B alanlari, ck

i'(r,t) = A(r,t)

251(;,t)
</> / ( 7,t)

ei3 (=.% -t)-+

*

W-7)
:)t
vs 11 alanlarini verdi i kolayca

ile verilen yeni potansiyellerin dm,ayn

) kiimesindan (.4.;,CP)'ye olay diniiisiim bir ayar dniieiimii olarak bili-

nir,ve E ve W l n degismezli i isteksel f(i,t) fonksiyonunu en uygun biimde sememize izin verir. ;',imdi,(13-3) ve (13-4) kayna a-ba l , V zi> ( 7 , t)
ve

4n

t'

_. .. 9` x ( V x
i i j ll'(1", t ) 4-1 e2

A) +---7;--

;:(i...,t)

574>

'dt 2
-. (-. +V V. A

?-t
)
e )i

Ao klim giftizi verir; ikinci Aonklem, 2., . A(r,t) - t2 4A 't

(r,t)

(13-9)

alarak yari

y evillan Ii-r.Yrik da l m durgun ise,yani j (r) zamandan ba meiz

f:*(,, t)
Y; 1 halde,

(13-10)

olacak biimde semek uygundur.f(i,t) i nin bu seimine Coulomb ayar adx verilir.

V:0(

4 "Tr. 3 (i!)

(13-11)
ylece

elde ederiz,yani zamandan ba ms z skaler bir potansiyelimiz olcr,ve

)nin denklemi 1 - C7 A(i,t) +2 e ?12 .1 .9:(;, t) *Lr '2

4:

(13-12)

biimini al r.
Vik da l m durgun olmad zaman,Lorentz ayar denen,

V.A(1",t)

-le

"(7:st) t

(13-13)

ayar n .taok daha uygl ndur.Bn,vekthr potansiyelin denklem ni ayn birak rifakat iimdi . skaler potansiyel de bir dalga denklemi aa lar.nemii bir teknik nokta,

(13-9)'un elde edilmesinde kullan lan

z

X(VXA)=

57(7.

A)

Elektronler n Elektromanyet k Alan ll.e Etkile meai 211 baiOnt s n n yaln zca karteziyen boordinatlarda geerli olmns dir.Biiyieee ba ut da
.

grnen

S7'3'1(i%t),x,y ve z trnden heasplaumal d r.

ktlesi r. alan naktssel bir elektronun bir elektromanyetik filan ile etkile memini betimleyen denklem klasik Lorentz kueveti denklemidir:

2* d r dt'

x ;(;,t)]

(13-14)

Alanlar olmad zaman,elektronun klasik Hamiltonien'i

o
dr;bu Bumiltonien'de, p de p

(13-15)

p.e -7- A(r,t)

(13-16) iz durgun akaler potansiyel-

esi yap l ve -e0(i.)potansiyeli eklenirse

lerle al aca z), A *.( 2 14 ).] - e <I> 03-17)

bulnnor. imdi,(13-]4)'n bu yani liamiltonien'den elde edilece g . ini ileri sUruyoruz.Bil say n kan tlanmas ni bir all t rma olarak okura b rak yoruz 1 -Buna kar lik olan Sehrddinger denklemi,
1 2frx

-e ( ___.. _ V .

+ -!--- -2) ,44;,t) ,-.- [E + e O

(r)]

(;-',t)

(13-18)

olur:burada,durgun potansiyel sag yana al nm t r.S01 van i lenirse,

21-,

(i*-1> . e -:s \ et e Aj
,k2 2 = -- -V N.,.... 2t, -

'%.%

`r -t- e
i e k _. -. t"c

A.57 ,i,

iek ( <j:iht. + 2t,e. e 2 -.2 A y 2 2t,e

2 Az

21,e 13-19 ()

i e k ... .. k 2 e7 ... 2'"Nv - --- A . 17y -I2t, i''c

verir.Dzgn bir sabit 1; - manyetik alan iin * x B 1 r A--- --2 alabiliriz .Buna gre,A'n n bile eni 2 (13-20)

1 2

Bkz. dipnot 4,s.216. Bn seimin tek olmad na dikkat ediniz;nak B'yi degi tirmeksizin,A'ya her-

hangi bir fonksiyonun gradientini ekleyebiliriz.Aneak bu segim,ok uygundur.

212 Kvantuo Fizi i A olur,ve sonu olarak (y8 zB .zB zB ,zB yr '\ z y Y x

VXA=

( 1

Bx

Bx ,By , 13 x )

. B yzden 3.9)'daki ikinci teri.,

2 tA e
e

----- B.; X C7 y 2 D.r ri --- V W i e 2 rAc

21.,c

elur;ve B ni* do rultuau z-eksenini taa ml yoraa,nc teriis 2 2 e 2 St c

2 ( x i3 )2.,t, =

i r21132_ . ri..i0/ 1) 0

e 2 B2 Bi..c

2 2
(A "I'

Y1/ 2)

(13-22)

8 ip. c

verir.Bu,iki boyutlu bir harmenik sal ngan n potaaaiyeli biimindedir. Bu iki terimi* bflykliiklerini karo laot ral m. <Lx > 'yi 4 baaama nda,ve x 2 + y 2> ,_ i. a 2 ap olmak zere < 'yi 0Behrya baaamag nda alarak,bu iki terimia 2 CV, (e/2 c) 4. B 1 4

o raa_

(0 2/81 c 2 ) aB

2
C/

e/a 2 o

4" C

/G 2
o

548

548(4, 8 X lo -10 ) /(0 , 5 . 10-8 ) 2

B

9 X 10

(13- 23) gaues

kuluruz.Bylece laboratuvarda elde edilebilecek eoitten alanlar iin,yani B < 10 4 gausin,tomlserdklitmuneszold u kesindir.11 1 ye gre izgisel claw terim de Conlemb potaaeiyel enerjisi ile kar laot r larak,benzer bir yoldan keatirilebilir: (e/2 F, c) -2 ,a e/ 0

4,

B -, .

1 2

'

/ /Ac

BZ

B d e/a' "... ~

B 5 X 109 gauss

(13-24)

e/a.

274

111Byleco, ,izgisel terim atomaal enerji diizeylerini yaln zca pek az tedirgeyecektir. Kareli terim iki ke fi alt nda ok nemli olabilir: Manyetik alsa ok ye inse; 10 12 gausbykl ndeki bu alanlar n ntro y ld zlar ai s yzeyinde buluaabileceklerine

Elektronlar n Blektromanyetik Alan ile Etkile mesi 213 inan l r; ve bu,atomlar n yap s n kkten de i tir r 3 .1(areli terim elektronun bir d alandeaki makroskopik hareketi gznne al nd nda da nemlidir.
nce yaln z ba na izgisel terimi d rielim ve z-do rultusunu 11 3'nin do rultu-

su ile ak acak biimde segelia.Bnylece B = 0 oldu u zamanki Ramiltonien, e

]i l

OL 2 p c

(13-25)

teriminin eklenmesi ile de i mi olur.Larmor frekans denen,

eB = LA.>

2 he

(13-26)

2 frekana n tan mlayal n; L ve L 'nin ortak zdurumlar olan enerji zdurumler ile al yortm k,(13-25) ek terimi bir zdurum zerine etki etti inde bir say verir:
11 1 11, 1,M .

unta (7)

( 1 3 27 )
-

Burada m,apsal momentmmun z-bile eninin zde Sridir; -I (2 it aral kk d r,enerjileri 1 p c 2 (Ze<) 2

. L t dir.Verolan 1m +1) kms katmerli enerji dzeyleri bylece,(2 k. +1) hile e e yar l r;bunler e-

B =

+ 4\4.4k Lm n2

(13-28)

ile verilir.Yar lman n bykl , eB't' ----2 1.,, ,c eig 2 t....c B

e/aQ

l ao e 2 [ B
C/A 4)

. 24,, (

t4c <
2 r, C

k
\ tc 2/

/ B
e/a2

)
( 2,4 X 10 dur.

X 13,6 ev

Seim kurallar na(ilerde tart lacakt r) gre yaln zca m-de erinin e f r ya da bir birim de i ti i ge:i ler izinlidir.Bn yzden, ek.13.1'de grld gibi,li = 0 oldu u semanki gei i sterimleyen tek izgi s izgiye yar l r.Bupola an Zeeman olay d r.Gerekten,atomdaki elektronun spiui s f r durumunda olmadika,elektron

R.Cohen,L.Lodengnai

d - Rodermau,Phys.Rev.Letters '35,467(1970).

14 RuenA3,2J Piz
Tr =

t Btni, c

ISE
E
Est

=
i.

E 4! L 2re
'" 2

.0

= 1
5s E

-14-1 C E- 0

ek.13-1. Ola an Zeeman olay : Manyetik alanda yar lm

-14=

2 ve

= 1

durumlar sras nda,olabilen 15 gei ten yaln zca 9 tanesi olu ur.Buniar,iier izLi m = m i-a s = -1 , O , l'e kar l k gelirler. gi olarak

spininin manyetik olanla etkile mesi yukarda ngrlen deseni dekistirir.Daha genel alan ola and Zeemen olayi,spini rendi imiz zaman tartisilacakt r. 2

B, li terinin nemli,ve Coulomb potansiyelinin nemsiz oldu u ko ullarda,

sabit manyetik alandaki bir elektronun zmn tart mak olduka ilgintir.Bu ko ullar alt ndayine z-do rultusnnu tanimlayscak biimde seilirse,Schrdinger denkleni 2 i+ eB L z 'y 21.4 e + 8 tc. e 2 B 2 ( x2

y 2 )Ne

E'y

(13- 29)

olur; burada (13-19), (13-21) ve (13-22) kullan ln st r.(x 2 + y2 ) "potansiyelinnin varliki,deklskenlerin ayr lmas iin .silindirik koordinatlar n kullan lmas n esin-I ler.

x=
Y =

cos s> sin cp (13-30)

Elektronlar n Elektromar.yetik Alan ile Etkile mesi 215

yazarak ve Blm 10'un ba nda zetlenen i lemleri izleyerek, ...

--,
X

C O S s -1),S,

s
cos g5 t

acP,
'b
(13-31)

a,

----

ay

n 95

bs

,
1 -?.

'tt'
2 -, ,2 o D
13-32)

sonucuna ules r z; ve buradan, )2 ..'2 57 2. S. .."..." 'L . + .....".-""." "."..- + .......r..... 2 + ....". .3"92 3

az

as

elde ederiz. imdi

NI(7)
yez l reapu z (y)'nun os, ]ad i 2 d u 1 214---ds du ds m 2 2 "

im

Zkx. C

(13-33)

4,2

32

ea

4 .112 c 2

42 c

u .--- 0

(13-34) Fe:B

diferan iyeli denklemini buluruz. x = 2 'be

de inkeni tUrnnden,denklemi

5'

(13-35)

2 d u dx --x

du dx

2 u 0 (13-36)

olarak yeniden yezabiliriz,buruda 42 k2

91i

(13 - 37)

csBi

2 t&

dir. ualar belirlemek olduka kolayd rs (a) u(x)'in sonsuzdaki davrani 2 d o dx

deaklemindez,n(x)

2 x n

a -x12 2 olarak belirlenir; (b) n(x)'in x = O yak aladaki davra-

n i ise, 2 d u 1 da ----5- 4.. --- ---x dx". dx de e u( ) 1s2

---7- u"..:.: 0
z

n41

olarak belirlenir.Bylece, e

'0( 2 ) = r

-x1/2

G(x)

(13-3s)

216 Inai tom Fizigi

yoznY

vi 4; (x)'is sa lad d feransiyal denklemi helleririz.

kiraz cebirit,

( 21mj + 1
lt

dG

+ (.7, 2 2 ;set ) G
d lx

(13- 39)

sonucuna ula Y =x 2 de

(13-44)

en ie i tirYCe. yepi/irsa,ho den 1 m (12 11) ile ayn hi me getirilebilir. O

zaman d enklem, d 2G I imi + 1 KIG dy biimini al r. imdi Blm 12'deki yolu tutabiliriz.(12-11) ile kar la t rmaya ,1,2,3,... olmak iimere,Ozdeger ko ulunun 1 +iml = n 2 r (13-42)

4y 2Isel

olms ger kir.Bu,zdo2rultuaundaki zgr hareketin kinetili enerjisinin kar lmas yla bulunan E 4 2 k 2/2 x enerjinin:D, s.2 k 2 E 2 olarak yerilece ini,ve U(Y) olaca n ierir. hzm,yaln zea klasik s n rda tart aeag z.Bunun iin,nce klasik kuram 1ml (Y) nr
LA. C

el34i
(2n r

-9-1m1 4- n )

4 3)

(1 3 4 4)
-

g -Ozden geirelim.(13-17) liamiltonien'inde,akaler potansiyel terimi yoksa,

V

+ (e/c)i .

(13-45)

4 1 huloruz ; ved e rIS oldu undan, 2 fArXr=rXp+-,-L

4--;X;) (13-46)

[ it.r3) r B

4 Bamilton mekani ine al k n olmayan okur,k1=p 2 /21.a. +V(r) iin,dx/dt= 11// aPx , dp.r/dt.- -2111/ Z/x,.b. d nklemlerinin Nevton denklemlerine e de er oldu una kendini nand rabilir.11u denklemler,daha karma k olan iin de geerlidir. + el(i)/c j 2/2/. Hamiltonien'i

Blektronta - n Nlektromanyetik Alan Ile Etkilesmesi 217

er i4hiir do

x
o

7()

(1 -47)

zde li;inden yararland k.Bu denklemin zhilegeniui al rsak

x ;),
elde edzri.z,iu Ise

"

2c

( 3, 2 + y 2 )

ee

9 " =

(13XC

demektir.Blektrood etki eden kuvvetin

e vXB

(13-49)

itadui,dairesel hareket iin

lav_ evB

(1 3-50 )

bag utis na gtrr.Bu bag nt (13-48) ile birlikte,biraz cebirden sonra 2 eB

= tAc

(13-51)

ve 2c ---- L z eli ver, imdi yeniden,enerjinin (13-43)1~1~ dx clim.Akia yatk n B iin, 'k'nin kklgii nedeniyle enerji yaln zca,(2n r41 +1m1 + m) ok bykse makroskopik byklkte olabil r.Burada iki bal vard r: (a) m < 0 ise,hu u 'nin ok byk olmas n ierir. okterimlisinin derecesini belirier; bu,fonksiyon r n , L Imir laki sifirlar n say s ky r d r', ve bu ok bykse,klasik yrngenin yereile ti i kk eri imli y iin bu fonksie
yon byk olamaz.(b) m > 0 ise.katsayi (2n r + 1 + 2m) olur; ve hu,minin byk olmas
/9

(13-52)

ko uluyla,kk n r iin de byk olabilir:Bylece enerji, ,2

E "

eB

(13-5 3)

5 Denk.(12-23)

1 e,bn denklemin elde edili ine ve 5.200 . deki tart maya bak n z.

218 Kuan um Fizigi olur; ve bu e kIns k sonula uyum ilndedir.Beklendigi gibi, L z 'va 'm

(13-54)

de erinin pozitif olduguna dikkat ediniz. Is nsal olastl k da l m n n tepesi ile belirletten,yrnge yarlap nin da, klasik de ere kar l k geldi ini gsterebiliriz.n r = 0 alal m.% halde L IIR (y) bir nr sabittir; ve (13-38)'e gre,dalga fonksiyonunun karesi 41 ,x ) olur.liunun, dP (2)ml dz oldu u yerde.yani
(

= 1 2 I m1

>C

(13-55)

2iml -1

2x 2tm1 +1 ) ;. ,( 2.

=O

13-56)

noktas nda bir maksimumu vard r; ve bu,

2c
41
0)

1/2

(13-57)

eB verir. u problem kars l g bulunma ilkesinin gzel bir rne idir. Manyetik alanla etkilesme konusunda ilgin birok kuantum mekaniksel olay vard r,biz simdi bunlar inceleyece iz.(13-18) Schrdinger denklemi ayar de iemezligi ilkesini boznyor gibi grns ktedir,nk denklemde ortaya kan i (g,t)'nin A --> A + Q f( .i,t) dnii altanda.Rarniltunien
1
2p

( 13- 58 )

'k v

2 ;
C

-. 1,

(13-59)

ye gre dnsiir.Dalza fonksiyonunun r 'ye ba l olabilen bir evre arpan ile de ismeminin hibir fiziksel sonucu olmad olgusunu kullanarak, ayar degiemezli ini kurtarma olana vard r.Boylece,(13-58) denklemine (I?, t ) e 1

) -N+) (

t)

(13 - 60)

dn mnn eelik etmesi gerektl kosulunu koyarsak,Denk,(13-18 'in sol yan

4-, -

e , ---- + c

Blent.ronlarxxs Klektromsoyetik Alan le Etkile nesi 219

e + -- A + c e

.
f

.)

~ Viy+

--Vi'

-4-4."A r

+A
biinix i al r - ylece.

Vf

vA) y

(13-60

e \ C

(13 6 2
-

seimi ile,yani
xy(7,t)

- (1-eAc)ff)

(?,t)

(15- 63)

dn:ilan yusaal ile ayar de i mezli i yeniden sa lanm olur.

B = 0 olan alsnelz blge,

-0 -e S"IXA=0
olmas n ierir; buna gre ,bir fonksiyonun gradienti olarak yaz labilir:

(13-64 )

A ee Vf

(13-65)

Bu yzdeu,slans s blgedeki bir elektronun hareketini iki yoldan betialeyabiliriz: Ya hi alan bulunmad n dU iinrs, ve enerji zfonksiyonu denbleni iin

1.;)] 1,1/ --I-- (.--!) 2 + V(1 2 ,Ll i

--0- K \t!

(13-66)

yazar z; , ya da denklemi,(13-65)'de verilen vektr potansiyel ile 1 tl r-z ( ---- v i .., +A

1.1)M + V \l/

21.4.
olarak yazar,ve

=E ..'+' /

(13-67)

fNC );

(13-68)

al r z.f(i"',t)

fonksiyonu,(13-65)'i zerek A(r,t)Oinsinimm yaz labilir:

/(;,t)
-0 Buzdan r
daki fark,

(13 - 69)

burada tnlevin yolu,saptanm isteksel bir noktadan rne in,ba lang tan ya da sonnoktas na kadard r.Tnlevin,yaln zca B e. 0 olan alnns z blgede anlam vard r; fink 1 ve 2 ile belirtilen farkl iki yol boyunca al nan tnlevler aras n-

220 KUantus Fiziti

ek. 13-2. 1 ve 2 yolu boyunca al nan

Au.,).d;, t'cse levleri genel olarak ayn

de ildir; nk fark,kspell ilaekten geen manyetik sk ya e ittir.

Jt

A(7',t)

jr c PA(;, , t)
Z

dg'

A(re,t)

" x

(13-70)

lir.Burada Stokes teoremini kulland kpre

,bu iki yolun s n rled yzeyden geen

manyl tik alan n alt old r.( ek.13-2).B l yffl dea,yala m a

<D

0 ise,(13-68)'deki evre

arpan izgi tmlevindeki yolun seiainden ba ms z olecakt r.Delge fonksiyennnun tek-degerli olmas isteniyorsa,byle bir ba ms zl k gereklidir. 1311 iki yol ak iindeyee,o zaman iki yol boyunca giden elektron]ar farkl evreler kozan rlar.ilin bir sonu udur: Blektron,yalln ba lant l degil,fskat iinden

cl5

ak s geen bir "delik"i 'saran alens z bir b6igede hareket, ediyorsa,bir evri-

ai tamemlad t nda ek bir e 4-t4711c evre arpan kezon r.Elektronun.dalta fonksiyonunun tek-deterli olmas gereksinimi,ve bu yzden evre arpan n n bir blmas t kuet lan ak n n knentumlo olaca n ierir:
-

<I>

11
e

c r n 0 , + 1,

(13-7 1 )

Elektronlar n,lgincien ak geen bir blgeyi saran tistniletken bir halkadaki 6 hareketind.,byle bir durum ortaya kar.1961' let:yep lan ilk deneyler , u taslak zerine kurulmustu; Oetniletkenden yap lm bir halks,kritik s ceklit n stndeki

'B.S.Deaver and W.Fairbank,Phys.Dev.Lettere,7,43 (1961); R.WA1 and N.na ayni yerde,7,51(1961).

Blektronlar n Rlektromasys k Alan Il Etkile mesi 22).

T >1. k

<

' ek.13-3,Bir liatniletken T > T k (kr:itik s cakl k) alcal g nda,ba ka herhangi bir metal gibi davran r;ve iinden manyetik ak izgileri geebilir.S cakl k, T < Tk k ak izgilerini iter. oluncaykdrsehlatmiknor,veyt Bunlar n baz lar halkan n iinde tuzoklanm olur.Kuantumlanm olan ak ,bu tuzaklamba ak d r. bir s cakl kta,d bir aanyetik alana konulmu tur; yle ki,metal art k stniletken degildir.stniletkenler mauyetik alan izgilerini itti iaden,iIerinde ince bir yzey tabakas d nda

1 = 0 d r.Bu Meiasner olayid r 7 .Halka kritik s cakl n alt na kadar

aogutulunca,stniletken olur,ve manyetik ak ha/kan n iindi tuzaklan r( ek.13-3).13u ak = uatalikl Sir lm,

4) de i ikli i ga

2 ..TX 'ir-% (2e)

e
e

(13-72)

geerli oldu unu ghaterir.Bu i bizim stibailetkenlik grn- imdiki anlay m zia tntarl d r; buna gre ustniletkenlerde

troa iftlerimin(2e ykl! ) "ilintili durumlar " ' al lan temel uicelikleri olu tururlar. Dalga fonksiyonunun evresinin ak ya ba l l in n ba ka bir ortaya ki ,ilke olarak,bir giri im deneyinde grlebilir( ak.13-4).Burada,bir ift yar k deneyinde yar klar aras na manyetik *k y ku atan bir sarma' konmu tur.likrandaki giri in deseni. dalga fonkeiyonunun iki paras n n,

(13-73)

77ivantun s ekan ginin byle makroakopik ortaya k lar n n essiz bir tart mas iinzellikle - Feynman Lecturea on Phyaies,Cilt III'deki Blm 21'i tleyelim.

222 Kul ntu

- zig

Cii

Yol I Elskir c, rs.

Yn k

ek. 13-4, Ru at lm manyetik ak)n n elektron giri im desen nde olu turaca koymay dlen deneyin taslak izimi.

biimindeki Ustiistegelmesinin sonucudur; bursda

"\114

,dalga fonksiyonunun 1.nci yo-

lu izleyen elektrono betimleyen paras n ve y gaaterir.Sarmal n varl g nda,

e (-4
, 1 e

2 "s4,"

2,nci yola kar l k gelen para-

l4)2. e

0.e/-4 cV z

' 4' Ac 4.
ve
-spz '

) e,(ze/4,c)f dr. 1;

(1,-74)

elde ederiz.BOylece ak ,

kt/4

neden aras nda nkil..birryrn t - eg - iir ilj cine i-

b*r; ve bu,girisim desenini degi tirir. lk olarak Ahsranov ve Bohm'un belirladi i

bu olay denel olarak giizlenmi tir 8 ,

Problemler 1
.

iin,
dx dt dp

?,

px

a II
'

dt

R.G.Chambers,Phy. Rey. Letters t 5,3 (1960).

klektronlar:n hlektromanyetik Alan Ile Etkilesmesi 223 . u hareket d nklemler o verdi V gosterin s: denklari,

f
2

Demiltonien'inin,

- r1
dt2 e [E(7,t) -f- X e
et

Lorentz kovveti deaklemini verdi ini thateriniz4 Not: Ilesaplar n zda, d;(i.".',t), _____ dt Z

di
dt

dy ----- -__-it ?y a x

da dt

a %, ----r.

oldu unu kullan a z;nkii hareket denklemlerine (ve Bamiltonien'e) giren alanlaran, pargac t n bulundu u konumda de erlendirilmesi gerekir.] 4 3. 10 gaul sluk bir alandaki bidrojeuin 3D -a 2P gegi indeki Zeeman izgisinin dalgaboyunu besaplay n z. 4. S ras yla yar aplar a ve b olan-iki silindir aras ndaki bkkeys*kapat lNil bir elektro. daliinnz(b>a).(a) Schrdingnr denklemini sil ndirik koordinatlerde ay r n z (Denk. 13-32 ile karalla t rin z),ve denklemin Bessel fonksiyonlar ile gztilebilecetini gsteriniz.Enerj zde erinin belirlenmesindeki ko ullar nelerdir? (b) Enerji zfonksiyonlar n n katmerlilitini tart a n z.Bu katmerlilik nereden ileri gelir? Bessel fonksiyonlar iin,Problaa 8'clan sonraki nota hakim. 5. Bu problemde kapat lm bir manyetik ak n a,ak tpniin d nda bir blgedeki bir parac n ag sal momentosunwnasilfdraistirdigini-gbateren-hir..rna i.0sece iz. olsun. 5 g < a silindirik blgesine kapat lm bir mauyetik alan dii nnz.Ak ,l a blgesinde manyetik alan yoktur,ve bn yzden vektr potansiyel A( bi mindedir. (a) V = 0 ayar n n , seimi, V 2A = O
olmas demektir.Bu denklemin (13-70)'i sa layan bir zmnn,

,o,z)

ac

(,,z)

A_
2 oldu unu gsterin z.

224 Koantum Fizi i (b) Bma m eksenl evresindeki,

,

e aionl mumeotomuno silindirik koordinatlarda besoplay n z,ve yukardaki L z + i e -2'n A

iin,

ile verildi ini g3steriniz. (c) t y =;ky zde er problemini znz,ve i-izfonkeiyonlar n tek-de erliliginin ak knantomianmas ns gtrdk- n gsteriniz. 6)

[;
H e-

(ft/c) A(g t)l a

2t.a.

Ilam ltonien'i ile betimienen bir sistem iin,

-t
ba int sin sa layan j ak s nin, j 2i1

+ 9. j = o

[ y

sti

2ie
y*-N4)

'he

ile verildi ini gsteriniz.Ayr ce Problem I'deki Hamiltom bereket de/iklimi,rinin,

d

o
dt olman n' ierdigiui steriniz,burada

dir.

7.

(-y13,,0) olarak seilen ayarls,d s bir ; = (0,13,33) manyetik elnnin-

dake,ykl bir parlec k problemini d ilnnz.Eareket sebitleri nelerdir? Hareket denklemlerini zerken g debildikiniz kadar gidini ,ve enerji spektrumunu elde ediniz.Ayni problemin Z= (-yB/2,1(13/2, D), A = (-y140,0) ve A = (0,x13,0) ayarlar ndnki Ozmlerinin her u halde farkl grnmesine kar n,neder ayn fiziksel
durumn gsterimleclikini exkleyabi!ir misiniz?

(0,0,13) manyetik alan ndaki ve apraz

(E,O,U) elektrik alan nda-

ki bir ytikli perael i gznne allu z,Proble* 7'de sz edilen ayardan hengiNini,bn problem iin ku)lanirsialz? zde4er problemini znti . Not. n tammay olmak zere, d2e dz' 1 de z n2 N 2 -.4 1

Elektronanyetik Alan le Etkileamesi 225

deakleminim dnzewli

nt;in s leri,
re

c.0

(iz/2) 21

J n (z)
2 )
%otel ton,1(sig tlar ,vt diizeggiz iziialeri.

t!(Ii

)!
GCe

2
Na(z) 777

J ,(z) lex
2

Y.2

(iz/2)

2t "

ii

l e

2 ( k

0 -t!
1.)! z

4'

I
(leg

1 -a

L!
t
=. 0,5772 ...)

t 2
t +n

aw t

4-

rk..<

Neumann fel ketyoular olarak iliair.aualar a mol s ptotik elavrom elorl 2 1/2

J n(z)
n (z)

z
2 1/2 "T! z f

coo k 2 4 .71 4

I- 1 4- O ( L

*in ( z ---2

biimiz lotir.lualar a

ayrx t ll bir itili1eaasi matematikzel fizitim

zel fookziyozaorl ila :ilgili herhangi kir kitapta bulunabilir.

aaruaklar 11*r manyatik alandaki sfiektron hareMetinin a4itli ynlerinin 4u kitaptaki tnrt imasa ok ilgintir R,P.Feyoman,11.B.Leighton,and M.Sond,The reynman Lec
Phveicg

AddisonV sley,Inc.,1965.

Blm 14 I LZMCILER,MAYRISLIR,vs SP N

ilektronun pini gznne linmadan,atomlar n garlork bir tart mam' yap lamaz. Anlaml ad na kar n,eloktronun bu rm li inin klasik benzeri yoktur,ve,hemen grlece i gibi,biraz soyut yntemlerle i lenmesi gerekir.lbry e ki,koordinat uzay n* yak ndan ba l bir betinlameden yola kan bu ileri inceleme iin baz hoz rl klar miz var; daha rmapharmonik mal ngan (Blm 7) vs

i' 2Y
Le r

'12 t( .+ I) Y

i i,

t-x ar

(14-1)

biimindeki ag sal momentum zde ar problemlerinin ikisini els Menai yntemleri ile tart m t k.ftarmonik sal ngan iin,

un

.hu)1/2

(A r )n

(14-2)

olarak tan mlanan durumlar bulmu tuk; bn durumlar iin, Hu n +ku,>(n + -1- ) u 2

( 1 4-3)

idi.0

zerine art m& ve azaltma i lemeilerinin etkilerini de, At an n u (u + 1)-\ u n+1

(14-4)

vs
ku

(14-5)

olarak hemaplayabilmi

k.Ayr ca, <na u n>us fen

(14-6)

oldu unu grmermi tiky bu,iierhangi bir hermitiau Merminin (burada E) sdurnw1 r iin geerli k linabilen bir deyiedir.04:-.3)`ion 145) 1 e kadarki:. denklemler:' ile
mkale

arpa s n al reak, fless > <um

2 27

(t -rrT)

nD

757 = rn5
nunq

Iluvn Tinn T?tTwe aA'mxiwl s lonl zo9 nunun.inp . n5InT5T unung.JTqu rr, ziareuuTn4op ai utInq nq t TST .TasTewinqap2 sT4qww. nTuTa TToweiiT 5 *A d auk'a thru InIallu .r#11q

(t -TrI)

r "( 5)"(J)

= "( 5,1)
'z3140Id

'Tutdiva 113aFs u Tu uTimulfr '-urirr ut.4..0 noenmirce epn-Far grup* wit -Tp T.T.t rqup l Tx ym xTq uTu,d epuequs nllapan l nTo uTii i,Y~TaTp

<Nrij

uq.teqduTsspa r pTa a. nl n gemin erupq m % aTri Tluertinq Ttl=rerw7es/T.:TcFTFt"

O an

(o -grI)
-O O O O -O O O O

_2)
O O

O IN U "I' le .zazungstuninq

Inow TaTA*5 sn mis el ml o Tr turcifu5 Ju nqr < i r l

QUalaftlffill teFouT lg 9ALUIXT$112T aTnT rTp

o I r >

uout4aaTT4k .s1

sTlmq

iimn cuolew uTuf~te

/14 Jur lrTiTufgaTT%Tp u.rvirr.rxa nrournep sTeT.x ys'JwinTTTir nq.qypaTT42 tuxulzu.4 f

.

no Tn>

unu) ITuth rquq trqupepu. nqll n.rnTnq

(4-1rI)
1+14'w

= < nivl tn .> 5:'

< an y at >

4(1 + .),A

<

<".v
ISM Oftlt[Vill

/ lemeil r,Matrialer,ve Spin 229 biiminde mal a.en kat sayilar , Cu - <i ix olarak ver111r.1% ymloO, < i

F1

13 i >

r(
.Z
C a <u i

eni,

1F lun >
,.> <un 0 ui

n
olurpre bu,

<ui

< ui

I L n>

/P in

yazmak ko ulu ile,(14-1.2) ( nin ayn s d r.hirim i lemoiyi

=
matria

> <u .
< i Pill

(14-17) uj >

biiminde yezmak,b lillege yararl olan bir diisanektilive bu biimiyle

a sindski P Ye

i lemeilerinin aras na konuldugunda (14-15)'i verir.Matria

ba lant s iin bagka bir kan t,

<n I r u n >

av

<ru D

>

n ip t

(14-18)

ba at s sdan gslir.bu bat nt ,P i lemcisi bir matrisle gsteria loadi iade,P I hermitfen l lenik i lemoiminin ise bermition e lenik matriale gsterimleneoe ini giiata-

rir;Onk

bermitien a henik matris,

(Ft).*
olarak tannalsn r.

azlC

(14-19)
hadmrumlar adan yola kt -

Bu tart mada hmrmonik *almam m als ilgili hi bir ey shylemedi imiai dikkat

edinis,Onlarla

ilgili tek aypois-

lar n E'yi gbaterimblymn matriai kSaeganle tirmeleridirAla ka bir tam kme mak kolay oimayaeakt r-

i in

l b egea olmayacak r* bude erlerini,yani kii sgen oldu u sameaki matria elerini bul2 va L s 'yi birlikte k eg usle tir n durumlar olarak tan mlanm t r, yi sabit b rak reak,yani yaln z m de erlerinin de i ti i durumlar al rsak,k sa bir yas ala,(14-Wto ikinci ba nt s

1 ffi>
yerir.Ayrica (10-40),(10.-52) ile birlikte

(14-2o)

1+ 1) ai(

1/2

m ',izt 1

(14-21)

230

Kuantue riaigi
1 agleel momentum ielemeileri iin

o1dugunu yler.De ige, t '

1 L a

4 (o o
4t (O O C O kt
so

o o
0 0 0 O 0
NnF

(14-22)

Lt

0 O 0

L. .

(14-24)

aetrie gaterimlarina gtrr8atirler aniden iaga ve ebtur lar yukardan aaeglyN alank zere e m 1,0,-1 wireamna gre atiketlenmietir.Bu matrislePin datigme begintiltarin a litladigmn do rulamak kolaydir.rnegiu,

tL,L_J=

4-

I2-

O s (0

O ) 0 (57 : 0 0 0 2 0 O o oJ

0 112 0

0 0

0 0

4s2 ({}
o

0 0

0 O

0 (0

V7.2 - 0

(I
0 2 0

o
O\ 0 2/

r'i
1 o

0000

o 0

, 2 ha-

0 0 0

o
0 -I m. 2 $ L s 14-25)

'Durumlar arae ndaka genel ba intiler de atris gsterimi ila yamilebilirArn4-

kin,
-A
akeler arpimini elireak,

(14-26>

gibi bir bat ntayi gznne alelim.Dunun,bir n i tam kmeeimin herhangi bir yesiyle

<u i
<u t iN-y>
verir.

st5 >

(14 27
-

elde ederia.Ayrica,(14-17) biimindeki birim illemcinin A ile

4.5 raenne konulmak'', 10> (14-28)

<Ili, A

>

<

46>

[110>
<%10)--* <u 3 f0>

(14-29)

iylemciler,Matrialer,ve Spin 231

biiminde bir c( n initua vektr olarak yezara lk,ve benzarince de

Cu l Nr>
<u21

< un

>

<u 31 Y>

19 3
(14-

yazaraak,(14-26)'nla matta goaterimi

Y
olur.Bylece
s atriolar

"k in

c< n

(14-31)

idlemcileri,ve abtun vektrleridurumlarl aterir.Anla ma olarak,

<

4);.; akeler arpimi

<

IR

n>

* *
( '5( 1' (. 2' (14-32)

biiminde bir aatir olarnk yazilir;bu yzden beno in, <.41 NI)> akaler arp m

.( 5 11,

<01 ur,><%H4' /e n
(1k-33)

olarak yazilabilir. Bir zda sr d iklimi,(14-26)'ain zel bir balidir.lbn. A 4;6 . atli demaktilk,ve rar4rixl biiminde (14-35) olarak yazilir.Bu,

(14- 34)

A
A 22

12

13

23
a
(

6)

danklomino el e erdir; va'yalnazets 8 4r bu matricin deteaminent:, aitir oloraa,bu de iesa in salkr olmayan bir zm vard r: dot 'n

O, 5
bulma-

Bu,eonla matr.ialorle ciiaterimleneu hyiemci.ler iin zde erleri (ve mv

niu iyi bir rolodur,fakat no yazik ki.00neuz metrialer iin ig byle hardi. de ildir.
ankeiyonIer ve dIK'eranciyellerle al torimieme aoeua inin belusimasii

232 b
ImnPt - r,ge, tm i4lemT1er:' bu yel)u g:isterileme,Z a baalt r el ,

1/2 4 eal momeatnmuna kar l k gelen lelemeilerdir.Deak.(10-1) ve blze, Y

4.

_ J/2

el`

(14-3s)

oldu umu a s yler;ve (10-54), L_ Y coe 4 - Lb/.2 ----=== e sin (14-39)

1/2,1/2

ba nt s n besaplamas t sa lar.Fakat bal,Y 0 _ 1/2 ile craraf ll de lve 'ayr ca . O va 7( iz

:Af

tekil1 k4r'.14hylece,

1/2 : iin gI1k1e vard r; ve matria ghl tar

rimlerine damemiz gerekir. t e

1/2'den sz etmek yerine S m 1/2 spininden s z ',d eo .-

herfiral i.x; 'ye kar l k gelen yrtiageeel a eal momeratum iin kullasaca-

a.Spin i lemellerl Sz ,Sy vs S z 'dir,ve o y

] S

(14-40)

v.b. de i me ba nt lar ile tan mlan rlar.

Bunlar ,2 2'1ik matrielerle ghsterimlemek istiyoruz.(14-20) ba ml s , 1/2

ve (14-21) ise, S verirler.Bn
S_ au

0
)

(14-41)

(14-42)

S =,
olarak yazakellris; buradaki

cr'

(14-43)

(14.- 44)

s trisl,ri,P*uli smtrieleridir.Huriler n (14-40)'t sa lamalar gerekti inden, [ (y)x , cr= 2i 0.'z

v.b. do i me ba ml lar n sa larlar; ayr ca,
2
0

(14-45)

(14-46)

:l eme ler,MmCrisler,ve Spia ve

233

o'.
Cr y

z
Cr'y

(14-47)

bag ntilar n da sa larlar.Buniar :Ipin 1/2 gboterialerine bzgii ba ant lard r,ve rne in t s 1 matrisleri iin geerli de illerdir,
s

'nin bedurumlar ,.1aftnbr denen iki b le enl .bir sutun vektrle gsterilecek-

tir.Bu baspiuhrleri bulmak iin, ( 14- 48 ) denklemini O:eyiz:bu denkleki,

olarak,veya

olarak yszabiliriz.Art bzmiim iin v . 0, va eksi ssi m iin m = 0 'd r.Hdylec r, S z +(0)3 i ipin yukar ve [ ;i z =:.-(1/2) -h ipin a a d rmmiarima kar l k gelen bsspinbrler iin,olraslylo

(x4-49)

yasar z. Ili:tel:sel bir spinr bu tam kmeye ag labilir:

( o l

-4- o<
ve

(14-50)

Ve a lma postiilatlar u yorumu verir: lot I 2

nitelikleri, (14-51) srin:U S 'Ekin bir ldurumu U:e z 2 101_1 olur.

1o: 1 2

1 0.1_1

a. I 04 4
0(

biiminde do ru olarak boylandir lm iseler, adnn +(1/2)*x ve -(1/2)4N

2 vermesi olas l klar e s raslyla 1c< 4. 1 ve

(3

234 Kuantum Fizii Her zeman,S 'y kgegen almak zorunlu de ildir. S COS ilemeistain zduramlar n arlyorask,
(S x CO* efr Sx 1- S sinO,

sit tp )

<14-52)

denkleminiui zmemiz gerakir.Hu denklemi a k olarak, (f) coz G i sin o

<p)

(+01,0

biiminde yazabiliriz.au,
 e
U C

- ;14 (14-53)

verir.hyleyee,
1

(14-54)

olur.

-l'a karg lik gelen zvektrler s ras yla,

.s 1S 2

(14-551
e , /2

0/2

dir.

b'yi

4 27r olarak de itiriraek,aiie1.rn igaret degittirdiginiu gz-

lenmesi ilgingtir.Hn,apini yerim tek tameay olan dalga fonksiyonlar n n (fermiyon

durumlar ) belirtgenidir; byle olmas kuantum mekami ini bozmaz,tlak -) yaln zca bir evre arpan d r.immmlk In ,alaal momentumu yar m tek tampay olan klasik bir makroakopik dalga paketini kurulamayacag ni syler. ieteksel bir

G; durumu verildi inde, 8 ?nin beklenen de eri hesaplanabilir:

<
veya eadagor olarak,

>

1. < x i > <tIj><jN>

buluroz.Byleze,

iIeraciler,Matrielar ve Spin

255

'Z

0(

'4- e

<S .\ Yi

c4 +, OL -)

(i4-56)

buludo*.liermitien i lemciler 10.1a beklendi i gibi,bunlar n tmnn gerel oldu una dikkat ediniz. Daha eonra,bir elektronun apiniala,~1mAkied*ema admmmmum-Mmusiltomeem'kmdo Y rngaael eg sal momentuala ittlenimli olarak ortaya kt n grece iz.hrna in bir elektron bir kristal erganfin kdiesin yerle ti inde,o u zaman apin,clektronatiAs xd tek- zgrlk derecesi dlarak ineelehabilir.Spini nedeniyle lektronun bir yetik 9inkntup-mmus ti olacakt r,v bu ma pettlimeummt i . man-

.(14-57)
2mc

dir; burada,g jiromanyetik oran 2'ye ok yak nd r;

( I 421x

2.0023192

(1 4- 58 )

ve m elektron Byle yerella lmi bir lektron igin,(11, bir B manyetik alan n varl uds,Hanfitosfen tam olarak

( 14- 59 )
kese ei- (t) potanziyelonerjisime eqittir.l(t) durumu iin Schrdinger denklemi,

- (t)
L ag ds1 mousntumuyla bir daire zerinde hareket eden"klasik" bir elektron,manyetik momenti W o -ehi2mc olan bir ak n ilme i olu turur-9pin tmyle kuantum mekaniksel bir de ikon oldu undan,(14-57) ancak bendetme yolu ile tart g labilir.Bunun do rulanma-; s iin,greli Dirac denklemine gerek vard r; g = 2 oldu u da,bn denklemden kar.g g. 2nin dzeltmeleri kuantum elektrodinami inden gelir.Spinin klasik olmayan grnglerini, onun bulucularl olan S.Gouclamit ve G.Oblenbeck (1925) gstermigtir.

236 Kuontum Fizigi

CS/

B 1 1( t

(14-60)

dt

4mc

dir.B 'nin dogrultusu z-eksenini tammmlayacek biimde seilirse ,ve

r

a+ (t)
3,11

c'

Ny( t) _ vizi 1 rsa,denklem ag4 B

imee

(i4-61)
1. 4>L

(t)

( I
O -1

r+ ) (1 4- 62 )

biimini alir.smler farkli (::1= ( 0 1 ) ,ve

ti irekanslar na kar l k gelirler. w = egB/seme iin

=-4egB/4me ) iin ( c ,:c : ).=, ( C1 1 ) elde odilir.BOylece,ba llangi durumu

(14-63)

olurse,daba sonraki bir anda ,durum

- iw 4 C

k ,)
geB
0.1

'= kmc

(14-64)

b e

olaeaktir.t = 0 an nda spin,Sx 'in +(1/2ft sdegerli bir zdurumu olsun;yani spin, "z-ekseni dogrultusunu gstersin".Buna gre,

1 0! bylece,

1/7

*
1

eli d r.6yleyee ,dalia sonraki bir anda

LvA. (e **

o/

e
4 2

- cosi 2

(14-65)

meeller,Matrieler,e, Spin 237

,

;)1,11.:aktxt.BeuziPrine,

.+S MArt

< sy>

1
Y.

kW k

f. (f O

'

7;~'''

a a t/

i e

iu 2 Li t 2 bulunur.Bylece tip n,B 'nin de dogrultusu olan z-akseni etraf nda 2 u 2cc frekane pla egirim yapar. eB mc

(14 66)
-

(14-67)

Bir kat iinde,bir slaktronna g jiromanyetik arpan kat iinde tkiyal kuvvetlerin dogas adan atkilenir.ginia billiamesi,bu kuvvetlerin n* olabilece iz* deggin ok yararl ba ko ullar saglar,ve bu nedenle g'yi hie/bilmk nemlidir.Bu,gimii betimleyecogimiz paramanyatik recoaans yntemi ile yap labilir. Tek zgrlk dareceai apin durumlar olan bir elaktromia;m:do rultusuadoki,zamana gre sabit,byk bir Bo manyetik alan n n ve r-dogrultusuadaki,sal nan kk bir B cos u t alan n n etkisi alt nda oldu unu dgnelim.Bu durumda Schrdiager denklemi, a(t) d itk dt b(t) I olur; bu ise, ogB0
O a

gt.
4me

Naos wt

a(t)

(14-68)
CO8 Lui

-B o

b(t)

egB1 vu 1 (14-69) 4me

gz

4mc olmak zere, da(t) dt db(t) dt verir. t A(t)zz a(t) t .Uu., B(t) = b(t) e- o oisun.Bnnlar,
yoo

a(t) +

cos uut b(t)

000 uu t a(t) ua.b(t)

(14-70)

(14-71)

dA(t)
dt

2L u.t. ta, ton ex t B(t)

238 Kuantum Bizi 1

;A z
e

B(t)

as(t)
dt
1

...0 not* tu t A( t) e

t tur

A(t)

(14-72)

deaklemlerini aa larlar.Bumlar elde ederken bir yaklas kl k yapt k:

4,4,4k.
COO
LA1 itt

{
+ e

=-

2
1

to. u.) ,t

..z.(
e

2 yazd k.Biz uJ == 2 ta . de erleriyle ilgilenece imizden,ve ber ikisi de byk oldu undan,att m z terim ok hisli eal n r,ve bunun katk s n a ortalama olarak s f r olaca n bekleyebiliriz.libe ayr nt l bir inceleme de bu gzlemi destekler.B(t) e yi leyebilirizt

B( t )
QJ

dA(t)
1

"(2'"4*-e

(14-73)

dt

oldu unu kullauarak,A(t) iin ikinci baeamaktan bir difereasiyed (Naklen: elde ederiz: 2 d A(t) dt Bu delikler iin, A( t ) = A(0) e
Ozii n deneyelim.Bu,(14-74) ite yerine konulds unds, + (2 tu. deahlewinia kkleri, 'y w ))s. 4 O

dA( i( 2 uu. -) dtt) +

2 A(t).. 0 (14-74)

(14-75)

(14 - 76)
2 olarak belirler. Bn genel zlim, A( t) bflmindodir;va buradan B(t)
(41,

+ A_ e

(14-77)

A+ a

(14-78)

bulumur4os olar +e in 3. A4 e -4-

Islemeiler,Matrisler,ve Spin

239

verir.t ==0 an nda elektronun spin art z-do roltusuno gnsteriyorsa,a(0)= 1 ve b(0) = 0 oldu undan,

A+ + A- =1 ;1/4~A_ =O
elde edilir;buradan da,

bulunur.Daha sonraki bir t an nda spinin eksi z -do rultusunda bulunma olas l b(t)1 2'dir: 1b(t)12
4

.._

..) .,.

7 .,,,..2,_ e

..i._t

2.

W4 2.
=

. . ,t +
2 W<

_
1 -e 1 - cos -j-(2 ,I

.,.
l 2

,.> (2 <--c. - ) 2 -,- L.r 2 (l1

1 ( 2 .... - u..> ) 2 4- ki.) 2

\f. ( 2 W.
2

., 2 )2 4-

, t1-142 "[.

(14-81

Wi tx.>,tt>0 oldu undany bu nicelik kktr.B alan n n frekans 2 w 'a ayarlan rs;

olas l k 1- cos ,t b(t)I 2 -t 2 biiminde,bire yaklasar."Yukar " durumun enerjisi "a a " durumunkinden farkl oldu undan,d s alandan so urulan byle bir enerji fark rezenans frekans n belirler; ve bylece e ,ve buradan da g byk bir kesinlikle llebilir. (14-82)

Problemler 1. Harmonik salin an n taban durum vektrn,

/
uo =

0 0

240 Knautun

ziki
heseplayin z.Uenel desen

olarak verilnisee,(14-2) ve (14-10)'u kullanarak n l ,u 2 ,u 3 nedir?

<nm
2. Verilen bir

Iu s

>

mea

oldu una kendinizi inandiriniz.

vektr iin (149),(14-10) ve (14-11) hermonik salingan illencileriyle a a daki nicelikleri besapluy n z. (a) <11).

h ) < .2 > ,

< p2 > C p>

bessplayiniz.

(e) Bunu kullanarak, Ap

3. 4.

[Not. p ve s'in A ve At trnden deyinlerl,(7-4)'ts s bulunur.] Harmonik 'solingen igin,x 4 'n nstris gsteri/zinde sol iiatteki 4 z 4 k esi-

ni hesoplay n z.
3/2 aqlsal nonentneu iin,(14-20) ve (14-21)'" k 1 anarak L 't" L T

, L

ve L 'nin z

netris gsterinin' heseplay niz. [L 1 yJ

a.b. de 1gne be xetilarinin sa land ni dogrulay n z.

5.

I /

L "' 2 Y

Basiltonien'l veriliyor. a) Slatenim aies1 non at lm"' 1 oldu u zaman, (b) Sistemin eisal nomentunn 2 oldu u zanan,R'nin ozde erieriu" bulunuz. Not. 41sal moneatua 2 oldu unda L , L ve L 'nin costris gOoterialeri, y z

/2 0
L z

0 1

0 0 0 0

O 0 O 0

O 0 0 0 O O

0 -1

a e

iler,Netri

Spin

241

0
O

4f"6

o o
o
&en elde edilebilir.

o 0
0

o o
0

iZ o
0 0 2 / 0

(L i )

natriain n zde erlerini heaaplay nlz.hzvek 7. Apael monentumu 1 olan ve

1

nal,

r?

lk

( -3

durum vektryla gsterimlenen bir sistemi gznne al n z.Lz ' in bir lmnn 0 de erini vermesi olas l nedir? 8. Agl al monentuau 1 olan bir siatemi gzaiiiie al n z.L z Ly41,yL z i leacisizia

ztoakaiyonlar ve bzde erleri Nedir? 9. Spini 1/2 olan bir siatemi gznne al n z.Sz4Sy illeaairinin zde erleri ve zvektrleri nelerdir? Bu i lemcinin bir lml iin yap ld n ,ve eietemin byk zde ere kargilik gelen bir durumda bulundu unu varaay n z.Sz ' nin bir Olmna 41k/2 vermesi oleall nedir?
10. Heisenberg grnlndeki bir i leacinin de i me h z n n denklemi,D nk.(7-47) ile verili S (t),... i leacilerini gznne al n zilimiltonion x

K.,
2mc

(t)
S z (t) v.b. ieeler,bu

olarak verillyoraa,ve de i me ba nt lar Sz ( t),Sy (t).] s i k i leacilerin hareket deaklemleri nedir? b nz.

(0,0,B) iee,g(t) , yi S(0) tls adem gz-

z mundad r.Ayn sade bir B m (0,0,B) manyetik alan iine konulmu ve bir T zaman iin e irim yapmaya b rak lm t r. anda manyetik elen,bile ealori (0,8,9) olacak biimde -e ok h zl olarak y-do rultuenna dndrlm tr.Bnadan sonraki T zaman aral sonunda,
S 'in bir lqm yap lm t r. "/2 de erinin bulunmas olas l nedir?

11.

Spini 1/2 olan bir ciaim,t m 0 ftniade s $ tek

zde erli bir badurn-

242 Kamat:un Fia i i 12. Spihi 1 olan bir parac g n bir d maayetik alan iindeki davran n ineeleyinla.B
a

(0,0,1) xeiniz ve ba laag durumunu, S.n = S x iin 8 coa9b # Sy si s O aim96 S x cos 8

ula

4,,0 .

--.;;-L

ard ik badagerli hadurumlar udam biri olarak elini:.

[ipucu (14-22)'den (14-24) kadarki verilen matri gbuterimlerini kullan n t.1

Kaynaklar Spin ile ilgili konular ataadarttir,ve tart malar in ai2 iia sormad k i ralanan kitaplar t8mblide bulu abilir.

B;51iim 15

AISAL MOMENTUFILARIN TOPLANHASI

SpAnieri S; ve S illemelleri ile ketirlenen iki elektronneuann elde:tozlu varsayin z.Bu i leeei kmelarinin herbiri standart
8,3041

momantum detilma bagiat l rl-

ni saklarlar:
S ly
v k e

la

2:'

2y

] e k s

2z

(15-1)

r,b, Fakat bu i lemei kmeleri birbirleri ile iiradagiatirir, nkil ba ka baaka pmraciklara ba lam olan zgrlk dareeeleri (15.-2)
I

imdi S toplam apinini,

-O -7

olarak tanielayalim. ;'nin hile eulerinin aagladagi de i me bagiat lari, S ,S j S 4- S $ 1

2et

S Ix' S ly] (S iz + S

[- S2 i

S 2y1 Sz (15- 4 ) ye S x 'nin dadeperl-

c.k, olur.% yzden S'ye toplam *nin damak dekrudur. iedi S rini re dafoak lyonlari belirleyabillris,

Ba iki-mpin imtemimin makina* drt durnea yerdir.bir:Lnei alaktrenue apinh-

2( ifl + lle gsterireak,

< "
81 a n

2- (fl 0.5-3)

244 Kuentum Fisi i olur; ve ikinci elektronun durum, 01 (2) X+ X+ , ,, (2) spinrd iin de durun bono benzer.Bylece bu drt

x (t) (2.) O) (1) X_ ,

X_ X

01

X_

(2) (15-6)

olur.Bu drt durum iin S z tnin zde erleri,

(i)

(2)

(I)
(z)

(2)

sz

4- X = (s iz + 8 2z ) X+ X. X

(Si z X(f) +)X+

denkleminden,

X + ( 5 2z X+ )

tl)

12)

0) ( 2 ) (4) (2) S z X X = X + X, ' a "- 4- A (0 <2.> e-XCO X

(I)
+

=a O
( 5-7)

X_ X_

(0 (2.) - *k X_ X_
s

olarak bulunur.m-de eri 0 olan iki durum vardir.Bu iki durumun bir isgieel birle tiriminin,bir S= 1 durumu verece i beklenebilir; ve bu durum, lu turacakt r.Bu beklentiyi do rulamak iin, = 1 ve m = -1 ile birlikte bir l olusturur.Buna dik olan birle tirim ise,S= 0 tekli durumunu o-

8_ = 81 _ +

82 _

(15-8)

azaltma i lemcisini kurelim,ve s = 1 durumuna uygulayal m. Bu bize,ntheki bir katsay d l nda,S = 1 blsiinn
s

=0 durumunu vermelidir.Bunu gstermek iin,

oldu unu kullanana; bu ba nt ,

) x (i)
i

)( .)

(15- 9 )

o -t)j (
t.
i

/ o)

(15-1o)

oj o

howahltidau blluslobilir.Gerekten de,(15-9)'u ullanarak 01 (2; < (2) 01

S_ X * ?(

81 _

X 4. S

(2) <(t)(2) = t, 0) X X- + -- -k X + X x (1) x (2).,L (z)

V7
buluru .Bu izgisel birle tirim bcyland r lm t r,ve ndeki birle tirime S_ 'yi uygular,ve (15-11)

kr;+

dengeleme

arpan , I = m = 1 iin (10-36) ve (10-48)'den bklenenle uyn ur. imdi,bu izgisel (i) ti) 8- X = 0 oldu unu gznlinde tutarsak,bir S

(15-12)

1 aieal momentum durumu lOu bekledi imiz

Axsal Homentumlar a /oplaumazi 245

VI 2

eld* ederiz.
-

(15 11) : dik olarak kurulan ve do ru olarak boyland rilan 4br dur.

(2) .01 . + X

( 1) <2. X UU oldujuna

biiriudedir;v* ba ka orta olmad t ndan,bunau bir S O un is yoklamak amac yla, .v <l),(3.) ^ 4- A-iki dMeuma,iia, 21 yi boaapl yorus. i.2 'yi, g 2 1 =8 olarak yazalim.Onne, 2 1 2 -4- S 2 2 2
-

(1)

(15-15)

2 2

- -

4 2S.S

12 SS

28laS2*

+S

2*

(15-16)

x+ = r-2=
ve benzer olarak

, k

(L)

41 2x+
4,2 x+

(t5-18)

buluraz.Ban an sonra, 2S 1z 82zit = 2(2 1-)(--4-jf ) X* =

(15-19)

oldu unu heaaplarlz.Son olarak da,

(8 1+ S2- + S 1- 52+ )

<s %

(t> s x en
2- -

x+
->c_
(f) 8 2+

(O
8 2+

(z)

s1+ 9c<" s 2- -x (z) + denkkemi e (15 9) ve (15 12) 1 nin yardimlyla

-

X+

(2)

4' S 1-82+ )

' $12 114

(J5 20)
-

lrer1r,13(iy1k3(
-

jr

= S \ Ot

2 s(s

+1) xt

(l.5-21.)

elde edilir; burada S = 1 ve O'dir; ve bunlar, t durumlarine kersilik gelirler. Bylece 1/2 spinli iki parac g n toplam drt durumnnun,bir l ve bir tekli toplam spin durumu verecek biimde yeniden birlestirilebileceg ni getermls ol-

duk.ije{riir

s pinler

iin,liu iki betimleme tam olarak e de . erdir.Bunuula birlikte,kuv-

vetierin spine ba l oldu u fiziksel bir sistem varsa,tek tek spinlerin hzfonksi--, 2 2 yem /ar art k H ile rne in S. , S. ve S, , S 'nin ortak zfenksiyonlar de il-

dir; fakat bunlar H, S

21 z

, S , S, ve S z

2. 'nin ortak zfonksiyonlari olabilirler.

Bu,bir rnekle kolayca grlebilir. ki elektron aras nda, V(r) = Vi(r)

1

2-- 5 1 52 V (-r)

(15-22)

nde enine ba l bir potansiyelimiz varse,S iz ve S 2z 'nin ikinci terimle s rade i.ltirmedipini kolayca greb liriz; bu ylizden,bu potansiyeli kapsayan H'nin zda umiari,S iz ve S 2z 'nin zdurumlar n n basit bir arp m olamaz. Ancak oldu unu gzniine al rsak,, ,

512 7. - S 21 2

(15-25)

'nin sfonksiyonlar ns etkidi inde bu te-

rimin yerine zdeger gelebilir,ve o zaman

V(r)

i (r)

V 2 (r)
( 1 \

s( s

V i (r) -3 ) V

(r)
(15-24)

olur.Gerekten,byle bir *Fine ba l potansiyel ntron-proton sisteminde gzlenir. Ii durum,bir 5 =1 durumdar--tra dlitaroadar--;fakat yaln zca V2 (r) bilen O iin olail durama d* vard r. 119 11 11 0 1M*Ymm bir S Illerdeki uygulamalar iin ok daha nemli olan,apinle yii ngesel aisal mo-

mentumnn birlest rimidir. L ozaysal koordinatlara ba l ,faket S begl olmad ndan bunlar a. 'rade i

S bre . .n1-as y a tan mlr.nan

toplam aaal momentomonun bil.se ler

Homcmt~ar n Tpplanm'sa 247 des ba AnAllA r11-41 ti aA glo,ydenkLir. imdi

j J 4-

( 15- 27 )

2)
L + S_

(15-28) ieg ael hJr1 t rAt -

i l nciler' i n in
terini +1/2.

tr,-,

+ P Y ,t.,..+1
fily ,bu birle tirimin

(15-29)

izgisel birle tirimini gznne alal m. Bu,kurulu u bak m ndan, 6zd arli bir ziomkaiyonudar. imdi ve fonksiyonu olmas n sa layacak biimde belirlayeee ia. 1.+Yt m =
[

j z ' nin (m+1/2)4 J 2 'nin de z-

ni

+ 1) 0(m

i)] 1 /2 -k
1 /2

, +1 -t, n +1

= [(t4- u + 1) (
L-Y t, = [(t + 1)

+ m)] 1/2

S+ X + =

= 0

X +

(15-30)

ba nt la Ini kullanarak,

Ja

1/ 2

0("W

Yt , X +

+ 2m(

2 1 ) yt

+ [ (t - e)(-t + e + i)
y 4

1/2 Y t, ,,

+Na{

4- 1 )

2 (rn 4- 1)( --

+ [( t m)( t -F m + 1)] 1/2 Yt, X +

nt , = 1) ti- rn biiminde olacakt r; bunun iin 41e, )( i bulra.% (1+ 1)(0( YL m X 4.
+

(15-31)

) (15-32)

0( It (t + 1) +
p (I + +

+ .] + p [(t .) (-t+ + I)] 1/2

j + cet( t .)( + 1)]
+ )p

Obt

(15-33)
olmal d r.% Jos, (t DIM+ 03 + 1 )

+ ,1 )

+1)-- n ]

x tii(j+ ) --t(t+ 1)-4+Ir+ j

248 Kuantum Fiziki olmas n gerektirir.A ka grldg i gib ,bnnun

(15-34)

olarak iki zm vard r; bu zmler iin, t - A

4
t+
dir. 1/2 iin,biraz ceb rden oonra

(1 5-35)

2 ./ + 1
boylandir lm s biimierdir).Bylece

(15- 36)

elde ederiz(Aol nda biz yaln zca bunlar n oranin elde gideriz; burada verilenler

+ 1 /2 r" -1-

2 1 t-

Y,

(15-37)

olur.

= t -1/2 zmnn, yo 2, 4- X (15-38)

..z.,ro-f

biiminde Imolai gerekti ini keetirebiliria; nk bn zm, > dik olacakt r.

t 4- 1/2 zmne

Bu iki rnek,aisal momentumlar n toplanmas nda kapaanan genel zelikleri 2 -. 2 (1) (1) :duL2 ve L 2s 'nin Y a klar; B er L 1 ve L iz 'nin Y rumlar n biliyoraak,(2 1 1 + 1) (2 .1 2 + 1) tane arp m dalga fonkoiyonu kurobiliriz; Y ()

1,

(2)

(15-39)

Bunlar, L 2z

(15-4o)

iglemcle nin ozdegerlyle a n iland r labilir.Bu zde er m 1 4m2 'dir,ve bir en byk 1,4 1 2 de erinden-t i -,2 derine kadar ukan r.Yukards tart lan basit durumlarda
oldu u gibl,m-de eri ayn olan l'onkolyonlar n farkl izgiael birict rimleri

farkl de erlerine *it olacukt r.dza idaki zel ede

iin olabilen hirirtirtn1eri eirallyoruz.Y., ass ut kullan yoruz: (f)

t l = 4, 1 2

2 zel rne i

iin,(a l ,m2 ) k salt-

Ag sal komentomlarin Toplanmas

249

e-de eri

mi ,m2 birlentirialeri 4,2 4,1j (3,2) 4, 0 (3,1) ( 2 , 2 ) 4,-1 3,0) (2,1) (1,2) 2,0 1,1) { 0 ,2) 4,-2 3,-1 3,-2 2,-1 1,0 0,1) -1,2) 2,-2 1,-1 0,0 -1,1) (-2,2) (-1,0) (-2,1) (-3,2) 1,-2 0,-1 0,-2 -1,-1) (-2,0) (-3,1) (-4,2) -1,-2 -2,-1 (-3,1 (-4,1) -2,- 2 -3,,-11 -13 (-4, -3,-2 -4 -4,-2

say

6 5 4

3
4

3
2

U -1 -2

5 5 5 5

5
4 3
2

-3
-4 -5
-6 Burada,(2 O/ l,t,

Bn ylikask durumun toplam axisal mosentumu Y

1 1 + 1) (2 / 2 + 1)'e uygun olarak,toplam 45 birl cytirim vard r. 1 1 + 12. 2 ' lir; byle oldu/u, J 2 'yi ( 1) Y 'ye uygulayarak kolayca do rulanabilir: / t l,.
Y,

Y .4 ,

(O

(2)

= (L + L2 + 2L 1z L2z

-.2

LI .L2_

L _L24. ) YLI,e4

<2.> Yt ,
( () i )

[1 1 ( = .k2 ( ./

.( +1)

/ 2 ( ./ 2 + I) + 2

11

/ 2 j Y.L IL

i +

1. 2 )( t
= 6'd r.

O> <2) 1- ^2 + 1 ) Y t, Yti

(15 41)
-

iselgede tartly lau snekte,

J_ = L _ + L2_
ay racakt r.Bunlar

(15-42)

lylemcisinin ardarda uygulammas ,izalgedeki her sat rdan bir iegisal birleytirim

6'ya ait 13 durumu olu!turacak va geriye bir tek e sc 5 du-

rumu,iki e = 4,...,bir e = 5 durumu kalacakt r. e = 5 durumunun

= 5's ait olma-

s son derece akla yetk ndur,ve gorgi kken do rulanabilir.Yine ardly k uygulamalar iz tlgedeki her sat rdan bayka bir iegil ol birlestirim aear,ve bunlar

= 5't ait 11 durumu oluyturur.% iylemin yinelenmesi s i = 4,

= 3 ve en sonunda

i= 2'ye ait olan kilmeleri elde sc sce imizi ghaterir.% okkatl l klarin toplam 45 ynpar + 11 + 9 +7 + 5 = 4 5 Bu kitab n alan d s nda kald gxndan,bu bilesenlere ayirmani n ayr nt lar n iylemayecegiz.Yaln zco sonular veriyorus .-, 2. (2) ( e ) 7. ( O arpiellarl J 'nin r hzdurumlar trndan biierrfiestl ere nyrIlabilir;burada j

('-. 4 1) 4-
-

zde'*rrli

i
de erlerini alabilir

t l + .(. 2 , 1 3 + 4 2-

1,...

4- 2 1

<15-43)

Kwft

Fleigi

b) (15-37) ye (15-5?),

a mx

(o

(.2)
,y- ,

(15-44
as;

Clebsch-Gordan eer s ni verecek biimde genelle tiribel4lir:C

1,

2 2'

tsay lari W gner katsay lar olarak bilinir,se da isLenlerin e it

I de erleri.

bu ketsay lar veren zelgelar hazir_ a nm gt r.Bia yalnizea,a ka heauplad -

km z t

. 1/2 iin alan katsay lar kullunaca iz. okkatl l do' rulayabiliriz: Durumlar n say s n toplarsa

(15-

4-

4 ,) + 1] + [2( l + .2 1) It, =
0

1]

[2(

L2) +

[2(

4, -

n)

11 (15-4

. (2 ald ederiz.

2 +

1)(2 l 4-1)

Son olarak su a klamay yapal m.zdes parac klar tartis rken,iki troaln(voya-dsha ,, gemel Mlard k kki forriyoull ) bir sistowin,bu iki parac n deg stoku u alt nda lars l ak siml olan bir durnmda bulunman gerekti ini belirtmistik.
Bu degi tokus yaln zca uzaysal koordinatlar n degil,spfin ei iketlerillin de degisi-

kusunu kapsar.dzde iki spin 1/2 parac n n bir sietymi iin,dur nslar n fl) (z)

0) 0.) -4( X ") X (2) 1- X_ X )

(o

X 4. X +

(2) x_

(15-40

biimindeki S = 1 Olan,spin etiketlerinin degistokusu alt nda bak ml d r;oyma

S p-- O iin olan

F2akar bak s mll,ve

i) 42)

X_

(I) _

(1.)

(15-47)1

teklisi karg bek s ml d r.Shylece bir illii durum iin uzay :izi' dalga fonksiyonu tekli durum iin bakns ml olmalzd r.Bir iki-parac k sisteminin uzaysal dalga fonksiyonu,klitle merkemi siatemindm

u(i)

= R n t ,.(r)
r
TC

( 15-40

genel biimindedir.Bu iki parac g n koordinatlar n n c',egistokusu, r *

9

-,

+ "N

(15-49 )

Alan' Momentumlar n Toplanmas 251 de i mesine e degerdir.Boylece i nsal fonksiyon degi meden kal r.Fakat bu donn um Alt nda,

Yk r,

0,4')

-->

( il -0, <,IS 4 - Tr )

= ( - 0 .1 Yt,

( 0 .4' )

05 - 50)

oldu undan,l durumlar n / yrngeael a aal momentumu tak,ve tekli durumlar nki ift olmal d r.bunun bir uygulamasin ,belynm atomunu tart l rken grece iz. Bu edylediklerimizin ilgin bir uygulamas temel parac klar fixiginde rtaya kar.Bnigular mas gereken ok karars z temel parac klardan en nemlisi Yukava'nin ngrd TZ mesonu idi.ekirrlek kuvvetlerinde nemli bir rol oynayan bu parac k
/t 4., o it , it

biiminde yk durumunda ortaya kar.Spini 0 olarak bulanaingtur;

bylece surun udur: Bilinen parac klar n yani proton ve. ntronun i paritelericin art oldu u vareay ld na gre,acaba bir pionun - Il mezonuna bu ad verilir-dalga fonksiyonu yans malar alt nda tel aidir,ift midir/ A a daki deney ne arlmgtr. Bir 11enin bir dteron taraf ndan yakalenmaa n gznne alin z.Yava bir pion,siv dteryum iinde egitli igleyiierle enerji yitirir;bu yitirip (pa) akir-

dli i etraf ndaki en alak Bobr yrngesine indi inde sona erer,ve o zaman ekirdek
kuvvetlerinin etkisiyle yakalan r, 71 d -* n -1-

ekirdek tepkimesinde a sal momentum l'dir; pionun apini a f rd r,en alak Bohr durumunun yrngesel a i al komentumn s f rd r,bu yzden tek katk dteronun 1 olan a aal s omentumundan gelir.Byliteri e bu iki nntron a sal momentumu 1 olan durumda bulunmal d r. ki nritroann toplam apini 0 iae,yrngesel aaas1 noan ntu s 1 olmal d r. ki ntrom duckmunun toplam apini 1 ise yriimileael aasal moansatum 0,1, ve 2 olabilir; nk bir birimlik iki alaal momentalenn toplam 0,1, ve 2 verebilir.ve bir birimlik aasal mumentamun a aal momentumla toplanmasa 3,2, ve 1 variebi-

lir.Fakat iki zdal fermiyonun tekli durumunun yrngesel a aal momentusau ift almal d r;b4y1*** ku iki ml mminum kekli durumu d arlann slur, l ~man iee,ydr*mgosiel al l al ~atma tek olmal d r: bylece l dernm,yror gnfiel *11~1 wermentum 1 isepolugabilir.Ve (15-59)'ye gre,byle bir durumun paritaai tektir;bu yzden pionun paritesi tek olnalid r.SpektrumsaI yasimda,durnmiar 2S +1 L j (15-51)

gdaterimine uygun olarak etiketlanSrler,IIuramlarin toplam s n f 3 3 3 ntronn n durumlar ise, 2 O' 3 2' D l' 'F 4' F 3* P 2' ... ' 'dir ki lmlarzna k s tlana n f n u dur i ualomlamaal ile,bn tm s Ferni-Dirac istatisti I 1 3 3F t r: S o , D2 ,..., P 2,1,0 , 4,3,2 ," V. bunlar n iinden,yainiaca 3 4, dur aunrsrn 3
""

i,

3 P 3P , - 1, 3 P " - D -3 D

n aal momantumu l'dir.

252 Kmantum F zi i P bl oaaler 15- 1 ve (1',-38)' ,L yrnugesel a sal mom u ta le Sl i mas na genellestiriniz. (a) S 4 ve S'etin vdorumlar n butonu burada 1 tciplso-

-..--...-s ( o s ki'
olarak verilir.

O O t O t ii
sl olarnk yaz lan bcu durn alara ,

(b)
etkisi (e) iglemcisinin,
mS

ve 3_ 1
unuz. 2 = L 2 + S + 2L

ve

'nin

z Sz

+ L + S_ + L_S +

e< Yt,
k

4' Yt, +i
aras ndaki ba gat lar ,

gibi birlestirimier zerine etkisini besaplayiniz. (d) ,

, ve

1 2,41,
denkleminden elde ediniz. trleri iin

4.12

J.

2. Spini 2,1, ve 0 olan durumlar olu turacak biimde birle tirilebilen ild
tane spin 1 parac i iin,(15-46) . a n benzerini buluncm.Parac klar n spin rek-

5 4.1 (4) ,-- (L) , (.) _4 y

am z k Uilan n z.

5. Bir dhteronun apini l'dir.isteksol bir L awm1 momentum lurumuudaki fiki

dteronun olabilen spin ve toplam a sal momentum durumlar nelerdir? Pauli ilke sini unutmayln z. 4. 1 spinli bir parac k, V(r)=,

-15;.1: V 2 (r)

V 3 (r) ( S .L) 2

biimindeki merkezcil bir potansiyelde hareket ediyor. lar nda V(r) 'nin de erleri nelerdir? 5.

J= L

+ 1, L, ve L-I durum-

11'nin paritesinin belirlenmesi ile ilgili tart may gznne al nuz.

/t - 'nin sp niuin 1 oldu unu,fakat

1i + d

2n

tepkimesinde gene bir L = 0 yrngesel durumunda yakaliind ggn varsay n z.Olabilen iki-ntron durumlar hangileridir? Tx 'nin pariteni eksi olsayd hangi durumlara izin verilirdi? 6. 1T'nin apininin 0 ve paritesiniu eksi oldu unu varsay n z,fakat

cl
rekti ini gsteriniz.

--o

211

tepkimesinde P yhrngesinden yakalans u.iki ntronun tekli bir durumda olmas ge-

A al Mumentumlur n Toplaumael 253 7. Bir spin sisteminin lismiltonien'i, BS .S 1 2 $1: 2 olarak verilmistir.iki parac k sisteminin bzde erlerini ve hzdurnmlar n u durumlar iin bulunuz: (a) Parac klarin ikisinin de spini 1/2'dir. (b) Parac klar n birinin spini 1/2,l riiniin apini 1(dir.(a)'daki iki, parac n Szdes oldu unu varsayiniz. 8. Spinleri `(S iz 4- S 2z )

H=A+

4-

ve

01"2.

Pauli ilemcileri ile betimlenen,1/2 apinli iki

parac gznne al n z. ; iki parac g ba layan birim rektr olaun,ve

12 = 3( C?1
<3'2. ) 6'' .1 e )8

i lemeisi tan mlan n.tki parac k bir S . 0 (tekli) durnmundayaa,o zaman

8 12Xtekli =
olaca n beteriniz.141 bir durum iin,

(S 12 - 2)(5
olaca n gsteriniz.

12 4- 4) Xu9 ii

Kaynaklar Burada tart lan konular,ber kuantum mekani i ders kitab nda su veya bu yoldan ielenmietir.Ayx nt lar n bir o u a a daki kitapta bulunabilir: M.B.Rose,Elemantary Theory of Augnlar Momentum, John Wiley and Sonn,inc.4957.

RK A

FOUR EB TitMLEV ve DELTA FONKS YONLARI

PerLyealts 21, olma bir f(x) p siyeiilt f(x) = f(x 2L)

fooksi7oat ou diiiinelim,yle ki (A-1)

dir.Byle bir fonkeiyoa (L,L) aral inde bir Fourier serisiae eilabilir ve gerinin biimi
00 00

f(x)=
n C>

cos ta' x r ..{

B ulu

nnx L

(A-2)

ele
f
(

Lnit >c/ a n

x) =

(A-3)

biiminde yeniden yazabilece imix kesindir,iiuk

inteac

COa

n L n L x

1 2

,l

ein

1 2i

.L.vt x.

dir.Katsayiler, L j dx C
21

r
e
rnn

M=

(o

dikeyboyluluk beint si yardimiyla belirlenebilir.Byh,ee

d 1- x)

e..

oir,

Ka ntnm F zigl ik ard :s k tam say _ arwa ndaki fark] yezal m.ln fark bir oldngundan,
innx/L f(z)

4n. ile ererek,(A, ' yeni

2-n

A Tl e
1-% a n 11:

rr
elde oder z.Yaz m a,iza
n

L
ye

r An
L

== Ak

yazarak deg'itIrelim.Ayrica da, A (k)

1
yazabiliriz.Bu yzden (A-6),

27x

(A- 9)

A (k)

1,.x. e 6k (A-10)

f(x) = L
2.r

olur. lmdi Layr

Ak sonsuz kk olaca odan,k srekli bir pap l rsa,o zaman deikene yaklas r.Bir tmlevin Riemann tan m n an msareak,limit halde (A-18)'un os Lkx (A-11) A(k) e dk f(x) = 1 f V 21 --00 blimic de yaz labilecegini grtirz.AW katsay s , L A(k) 2TI
oa

I-ek

dzf(s) e

2L
1

Ir2;

f
/r
oo

dal (z)

kx.
(A-12)

ile verilir.A-11 Be A-12 denklemlerl Fourier tmlevi dnii iamlerini tan mlarlar.tkinci denklemi birincide yerine koyarsak, I kkx oo -Lk dYf(7) e
0

f( ) =

dk e

(AI3)

Fourier Tmlevi ve Delta Fonksiyonlar 257 elde ederiz.Bir sak ncas olmad gindan,tmlevierin s ras n de toku ettigial zi varsayal m.0 zaman,
PC:

f(x) . ,f

_...

r
drr(Y)

...

2/Y

f
dk e

.kfx.dk e

)1

(A-14)

_,,,c,

elde ederiz.bonun do ru olmas ii.a, eo

(A-15)
y) niceliii,ok de i ik trden

ile tan mlanan ve Dirac Delta fonksiyonu denen bir fonksiyon olmal d r; bu fonksiyon x si sonsuz kk oldo undan,r

S(x

y iken s f r elmalid r,ve

_$ffliillime.

blgebir "ge-

y = O iken de uygun bir biimde sonsuza gitmelidir.bu

yzden o,al lm matematikeel anlamda bir fonksiyon de ildir,fakat

daha ok.

nelle tirilmi fonksiyon" veya bir "de l m"d r l .Yaln z ba na bir anlam yoktur,fakat u ko ulla tan mlanabilir: bu fonksiyon her zaman,
j

r dxf(, ) s

a)

biiminde ortaya kmal d r;burada f(x) fonkaiyonn,delta fonksiyonunun argdman n n ald de erler aral nda yeterince yumu ak olmal d r.Sonunda yazd xm z btn bag nt lar n yaln zca tmlev i areti alt nda olu tu u d ncesi ils,delta fonksiyonunun varl n kabul edecek re kendisi ile i lem yapaca z. Delta fonksiyonun u zelikleri gsterilebilir.

(i

(ax) = -- I-la(

S(z)

(A-16)

Bunun nradan kt grlebilir:

f(x)

f
J

dyf(y)

y)

17)

ve y = ag yazarsak,o zaman bu

r(
verir.Ote yandan,

) = ini

r d7ir(fii )

S[a(

3-

f(a

) = f

olmas ise,sonucumuzu ierir.

I Da l mlar kuram matematiki Laurer t Schwartz taraf ndan geli ti.rilmie{tir. bir giri incelemesi M.J.L ghthill,Introduction to Fourier funct ons,ambridge University Press (1958)'de bulunabilir.

Analysis and

Generalized

293
(ii) 1 A -16)'diiii kan hi -k' .;^: og nt4, (x 2 )=

r,(x --- e) 12
a ve x=--e

+ a)

(A-V)

,I r.Bu,deltu fonka yonnu argamaninxn kar.13yleQe

s f r olmas oignanudan -

iki katk vard r:

(x + a!

8) +

S (x +

[5(x 21a1
Daha genel olarak,

a)

.&(z

a):1

(A-19) df/dx
oldu u gsterilebilir: burada x i eler,f(x)"in

tikelmo blgesindeki kkleridir. Delta fonkaiyOnunnn (A-I5) gsterimine ek olarak,yararl olabilecek baka giiaterimler de vurd r.Bnnlar n birkaslni tartisacaglz. (*) S(x)
Lim

L
dk e

k
(A-20)

biiminde yazabilecegimiz (A-15) biimini gz driline alal m. ku

S( )= Li L-.Do = Lim

e ix

sin Lx

(A-2 1 )

L
'verir
(b)

x <:

1
=
m o

-a < a x

(Ar22)

ile tanimlanan

.6(x,a) fonksiyonunu dsnelim.0 zaman 6(x). Lim L5(x,a) (AT23)

Fobrier Tmleyi ve Delta Fonksiyonlar 259 olur. 6(x,a) ile ba lang - yak n nda ymu ek olan bir f(x) fonksiyonuuun arp m -

nin bir tmlevinin ba lang taki de eri seip karaca a kt r. Lim

A-1, 0

dxf(x) A(x,a) = f(0) Lim j". dx A(x,e)

a-o
= /(0

(c) Ayn nedenle,alt nda kalan birim alan ile boylaud r lan herhangi bir tepe fonkaiyona,tepenin geni li inin f ra g i tti i l mitte bir <telt& fonksiyonns yakla r. unlar n da,delta fonksiyonunun gsterimieri oldu unu kan tlamay okura b rak yol- n ;
e
-1(

8( ) = Lim
80

+ n
-

2
1 N..

re
*C Z.

8 (x) = Lim a-oe (d) Pn (x) genel simgesi ile gsterdi imiz dikeyboylu okterimliler ile i gbrmemiz gerekebilir.Bunlar, dxPm (x) Pn (x) w(x)
mn

(A-26)
(1.1(x)'e a rl k

zeligini ta rlar; burada,birim ya da basit bir fonksiyon olabilen iin, f(x) yazabiliriz.11er iki yan cu(x) P(a) ile arpar ve x zerinden fee

fonksiyonu denir.Bu dikeyboylu okterimlilerin bir serisine a labilen fonksiyonlar

(A-27)
tHmlereek , (A-28)

In =

dy eo(Y) f(y) m(Y)

buluruz.Bunu (A-7)'de yerine koyaraak,"genelle tirilmi fonksiyoular" ile i grmesini de biliyorank,toplam ile tiimlevi zgrce degi toku ederiz,ve dy

f(x)

Pn (x) dYf(Y) (

oJ(Y)

f(Y) Pn (Y) (A 29)

-

Pn (x) w (Y) Pn (Y))

elde ederiz.Bglece gene,delta fonksiyonunun bir ba ka gsterimini elde ederiz. P (x) , in rnekleri Legendre okterimlileri,Hermite okterimlileri ve Lugnerre okten rimlileridir; bunlar n hepsi kuantum s ekanigi problemlerinde ortaya karlar.

20

Kuantam

Delta fo -nksi

I u t tr zamon hir t. ley

)?cti alt nda

yci.

klak ir fonk.siyonla

arpilmi, olarak or oya lktlindan,onull ti.irevlerine anlam irerebiliriz.drna in, C dxf(x) -dx

( 8(x)
dx dx

f(z) 5 (x)

dx

dx

df(x)

dx (A-30) O ye bnzerleri.Delta fonksiyonu son der.?ce yararli bir geretir,ve sel fizigin ber yerinde onunla kars laacaktir.

matematik-

Delta fonksiyonunun tmlevi, c

dr S (y a) O

x E a x > a a) (A-31)

= 1
O(x

dirpre bu tl4ev,bu sreksix fonkaiyon iin standart yasiol r.Karsit olarak,basamak fonksiyonu denen 0(x d
dx

treei,Dirac delta fonkaiyonudur: (A-3$)

a)

8( 3t

EX 3

i lemeilerle ilgili baz konular ineeleyeeegiz.Usa yatk n Ny 2 (x) dalga paketleri klimesi,karesi td alenebilen fanksiyonlardan olusur, NK(z) ve
Bu ekte,lzgisel Neresi ti+mlenebilir feaksiyeelar ye -4.< 9 ,03 istekeei 1~1 say lau, olmak.. zere,
-

w(x) =4/1 (x)

p v 2 (x)

(B-1)

I aresi tumlenebil

old nnsadtzn, y l ler bir

uuy olu turur,deriz.Bu uzay

zerindeki bir A iglemcisi,

A Nr(x) i lemini yapar,burada

qh(x)

(B-2)

qS(x) de karesi tmlenebilirdir,Tdm i lemeiler aras nda ,Lz-

zi.sel islemeiler denen bir altkme yard r,bunlar. u Uzelikleri ta rlar:

..cy(x) = a
burada o( steksel bir kartmal aabittir; A

A Y(x)

ve

0(

karmal say lar olmak zere,

E .<Y,(.)+.

1B

--1,2

(.)

J=c
4
,

A Yl (x ) + P A Y2 (x)

(B- 4)

olur.Pa ka bir altkiime bermitien

emeilerdir;usa yatk n tm

y(x)'ler iin,
(B-5)

<A = fdx y (x) A -f,( x)

beklenen de erleri gereldirjinee tm usa yetkin y i ve y 2 'ler iin,

f
<A>'n n

Ni/ 2 (x)

(x) dx = f (A -tJ 2 (x):1 1. 'y i ( x) dx

(B-6)

in geerli oldu unu gsterelim.

fd

-SY* (x) A \Y(x)

dx

[A y(x)] * 'y(x)

(B-7)

261

on+

ierir. .imdi burada, V(x) yerine, ,4)( 74 )=, -4,, i ();) 4

k pYa ll M. Bu ,
2

(x)

d,( -1/4y 3 :

-,V;)

-/ dx(

r
dx

A- ,

dx

1,2

}aer rt.tien

ku)lonsrak, dx y 2A y i (ix y l A

d,

11 2( ,, Y1) B-11)

elde ederiz. >1/4 iatek:sel bir karmel

Beyi oldu undan, X'r.lu katsay s ve, 9' n kat-

sayas iin olan hag ntJlar ayr ayr saglanmalldir.Bylece, y2 A y l =

dx olur,

d.(A y2 ) \

r,

(B-12)

ganitlamak istedi imiz bundan sonraki sonu udur: Bir hermitien kiLAzdee*leit al n z: A N/ 1(x) ' e l Yi(x) zfonkaionlar diktir. u iki denklmmi gznne

ve

1A. 112( -)]* = .2 NIJ;(x)

(B-13)

Bir hermitien islemcinin badekerleri gerel oldugundan,a 2 'nin gerel oldu una dikkat

ediniz. lk denklemin
Bylece,

s ;
dx

ile ve ikinci

denklemin

ile ekaler a rp m n alal m.

y 2A yi ( i) = a l
yi (x)

f 1)/14 2 (x) 111 (x) dx

jd.(k y2 )*

a 2 f `y a (x) `f/i(x) dx

(B-14)

olar.Bunlar birbirinden ikar rsak,

(a l a 2 ) jr -1; 2 (x) yi (x) dx =

Jr dx

,y;A yi

f di(A ,y2 -41

(B-15)

=
elde ederiz.Bylece,a l # a 2 ise,

1 172
bulurus.

(.)

yi (x) dx = O

(B-16)

1?earc le -9 A lemcis4inin herm3tien e leiini A ilz

jf d r ( A y2 )
olur,ye bbylece herzitien bir illen ci

Ny i

y 2 ),

A il ir

(AD)

kenitlayrgbiliri*Bunufl iin, * ~J t

y 2 (AB) '

-9'

(A B

(A'

sil )

t * y 2Pt (A Y) )

`r
oldu una dikkat edelim.Bunun bir genelle tirilmesi, (ABC
t

(B-20)

= Zt ...Ct BtAt

(B-21)

dir.Bnyleee iki bermitien i lemoinin bir arpim ,yaln zca iki i lemdi s rade i tiriyorsa bermitien olur:
(AB) t t t B A . BA = AB + (B-22)

Ba ka bir sonu ise,herhdngi bir A i lemeisi iin unlar n bermitien olaeag d r:

A+

1.(A - At )

(B- 23)

Bundan oonra,"beliraislik ba nt lar n " kan tleyal m.

( A) 2

A2 ) (A)2 = <(A - <A > ) 2 >

(B-24)

tan m n yapal m.
U A - <A>

B - <B>

(}1-25)

54

Knantum Fiii
Ye

olun

=
,,Ox'dnne olul zo.G .ocan,

v )=

(B-26)

dx

04 9S

(11 -27)

olacakt r.i. ve B berm tien oldukundan,U ve V de herio tiend r.Dhylece.IGN)

dx(I;N, 4- i

V *.iv) (11 -1" '21/4 2

2, Vy)
(V1)) )1

dx(U y) '*

Xti )

d (V

+i =

7J

(u-y)4' ( v

(v -y)* (u i\ [ (3,v

ax vt>* ( tr 2 + ?+2 v 2 +

=(zA) 2 + =(

AB) 2 +
B) 2 4- i)i

dx

\t7 u,v 11) > o

(3728)

A) 2 + >,2 (
221/4 ( dB) 2

<14 13 1>
o

olarak yeniden yaz labilir.Minimum,

i < [A,B1> =

(B- 29)

iin olu acakt r.

_
2(
A13) 2 zmU ( ,X)'da yerine konur**,

(B-3o)

A )2
elde edoric;l nrodan da,

2
4A
B 2

<[ A, B ) >2
2(

A a )2

>o

( A) 2 AB) 2
ile orantIlld r.x re p >le ecileri halinde,hu

< 1 [A B) >

(B-31)

bniurys.ltaslant olarak,min mum de erin olu tu u "41 iin.Uy ve

VN.,'

birbirleri

11(11
dx elmaa demehtir;bunuu

Ipx

SJ(z)zo O

(B-32)

(R-33

hb~lk hra tirC rl

:cluNu texel d.urumu 6%losik ly~'udur. imdi qu

ciu)1 kom,yu
(t-34)

A)

> )2

belfaizik baintlel,f1slga kavrsiciarini,ys da bir dalg a hi!iimi i1r ,,nun Foarier

nycail e ras:iudaki karg l klil k .hi kallemmadaa tiiratilmi ti.Ootodar,ttimUyle A xar.A xiial.rea sbili ls iaia i lumal 4asliblerime ba l d r. eki,alrade i tiricilerin baz ieeliklerini s ralayarak bitirdim.

tk,B1

tB,AJ

(B-35)

A,B] . = (AB) - (BA) . ic B

t t A B
(B- 36)

[ Bt ,Ati

(iii) A ve B hermitien ise,i [A,B) de bermitien'dir.Bu,Uneeki seliklerden

kar. AB,Ci = ABC - CAB ABC - ACB t ACB - CAB = A r13,C) t [A,CJ B (v) Terim terim, A -A = o +[A,B3+ e Be 2!

(B-37)

EA,B)] 4.--I--[A 3!

[A,B]]]

(B-38)

oldu u gbaterilebilir.Bu Baker-Rausdorff lemmaa olarak biliair,ve i lemellerle

ed y rkem.yararlidir. (vi)
E

[B,C1] -fr [B, tC,A)J

[C, [A ,Bi]

=O

( B-39 )

oldu u kolayca sa lanabilir.Buna Jacobi bade li i denir.

I lemeilerin,ve bn i lemcilorin tan mland klar lagied uzatleir n geni bir tart -

mas J.D.Jackoon,Mathematica ter quantum Mechanica,W.A.Benjamin,Inc.,New York (1962)'de bulunabilir.