Libri I Eseve

NJ MUNDSI M TEPR
Njmundsimteprshtnjkonkursmbar-kombtarorganizuarngaMovingCulture(www.movingculture.org)
mbeshtetuirngaRaiffeisenBank(www.raiffeisen.al)dheUniversitetiEuropianiTirans(www.universitetieuropian.com).
EDIcIoNI 2008
PRMBLEDHJ E E PUNI MEVE M T MI RA
NGA KONKURSI ME ESE PR NXNSIT E SHKOLLAVE T MESME
MOVNG
FORWARD
l i b r i i e s e v e
Libri i
eseve
Libri i
eseve
Konkursi mbarkombtar i eseve Nj mundsi m tepr, u organizua n muajin nn-

tor 008 nga Moving Culture (www.movingculure.org), me mbshtetjen e Raiffeisen Bank
(www.raiffeisen.al) dhe Universitetit Evropian t Tirans (www.universitetieuropian.com).
Konkursi i ftoi maturantt e shkollave t mesme, shtetrore dhe private, n t gjith Shq-
iprin, q t shkruanin nj ese mbi nj nga temat e mposhtme:
. far sht demokracia?
. Edukimi universitar: e drejt apo privilegj?
. A sht matura shtetrore sistemi m i mir pr pranimin n universitet?
4. far sht korrupsioni, si ju ka ndikuar n jetn tuaj, dhe si mund t lufto-
het?
5. far sht globalizimi: Avantazhet, disavantazhet, impakti n Shqipri.
6. far sht terrorizmi dhe si mund t luftohet?
7. Si e dua universitetin tim t ardhshm?
8. Aborti, zgjedhje apo imoralitet?
9. Pjesmarrja n votime, e drejt apo detyrim?
0. Cilin konsideroni nj nga konfiktet etnike m t rndsishme dhe si mund
t zgjidhet ai?
. N nj shoqri q orientohet gjithnj e m tepr drejt tregut t lir, a sht
detyr e qeveris t mbroj shtresat e varfra?
. N universitet do t ndjek degn q kam pasion apo at q ka m shum
mundsi punsimi?
. far sht prgjegjsia sociale e korporatave?
Pr 4 eset m t mira u ndan mime duke prfshir bursa tre-vjeare studimi, 5 bursa
nj-vjeare dhe 6 kompjuter portativ. Ndr 9 ese t vlersuara, jan przgjedhur pr
tu botuar n kt libr.
4 l i b r i i e s e v e
Dy fjal n hyrje
Ishte nj knaqsi e veant leximi i nj numri esesh q u paraqitn pr kt konkurs, e
jo vetm i atyre q ftuan mime.
T bnte prshtypje niveli gjuhsor dhe ai i mendimit n kto ese, t paprfytyrueshme
n Shqiprin e dy-tri dekadave m par.
Kuptohet menjher q lehtsia e marrjes s informacionit sot sht arsyeja e par q
sjell kt ngritje t prgjithshme intelektuale. E ndrthurur kjo me aftsin gati natyrore
t t rinjve shqiptar pr thithur njohuri t reja e pr t msuar gjuh t huaja, ajo krijon
kushtet ideale q t shkruhet nj ese e mir, nj ese e bukur, nj ese e fort.
Po far sht eseja? Eseja sht n thelb nj bised e menur q e dgjojm nga njeri,
i cili ose pse di m shum se ne, ose pse di ti shpreh shum bukur ato q kumton, na
mbrthen me forcn e fjals s tij.
N lashtsi kishte flozof dhe poet. Ndrsa eseist, n kuptimin e sotm, nuk kishte,
por kishte orator. Ashtu si ndodh sot me eseistt e shquar kta natyrisht mund t jen
edhe flozof, edhe shkrimtar, edhe politikan etj. t cilve nuk rrim dot pa ia lexuar
fjaln, dikur kur fiste nj Perikli, nj Demosten ose nj Ciceron njerzit mbanin frymn
dhe dgjonin.
Ndryshe nga flozof, psikologu, historiani etj., eseisti nuk thot se po bn shkenc dhe
nuk sht i detyruar ti vrtetoj tezat e tij. Kjo i jep nj liri t madhe n shprehje. Por,
edhe pse nuk sht i detyruar ti vrtetoj mendimet e tij me citime, me referime te men-
dimtar paraardhs, vrtetsia dhe fuqia e atyre q thot maten megjithat me realitetin. E
vlersojm vrtet fjaln e bukur, por vlersojm shum m tepr mendimin e sakt, q edhe
zbrthen realitetin edhe na tregon rrugn e mbar ku mund t shkelim n t ardhmen. Kjo
pesh e s vrtets sht ajo q i siguron qytetarin ktij lloji: dikur si oratori a predikim,
sot si ese apo edhe fjal pr publikun. Kurse zbraztia prej s vrtets, sajesat e sendrgji-
met nn nj cip t bukur mbshtjellse, jan ato ka e bjn esen deri dhe t rrezikshme,
vegl n duart e oratorve, shkruesve, politikanve demagog.
N kt konkurs ne vlersuam, natyrisht, fjaln e bukur, vlersuam, kuptohet, saktsin
e pohimeve dhe logjikn e ndrtimit, por vlersuam mbi t gjitha origjinalitetin. Koha kur
jetojm, shpejtsia e qarkullimit t informacionit dhe diturive andej e kndej, sidomos fal
internetit, sa sht lehtsi n t shkruarit e nj eseje, po aq sht edhe kurth. Kurth, sepse
ndodh q vetm shton zhurmn n autostradn e fjalve; tek e fundit, nuk ka ndonj vler
ti kumtosh publikut dituri q kushdo me pak klikime t miut i gjen edhe vet. Pra vlera
m e par e nj eseje sht origjinaliteti i saj kjo ka qen kshtu n t gjitha kohrat, kjo
mbetet kshtu madje ca m shum - edhe sot n epokn e masmediave dhe globalizimit
t informacionit. Prandaj vlersuam njkohsisht me origjinalitetin, lidhjen e ngusht t
asaj q shkruhet me realitetin ku jeton hartuesja ose hartuesi i eses. Dhe eset m t mira
ishin pikrisht ato m t shqetsuarat, me shqetsimin mundues t mjedisit t s res a t
riut, q nganjher duket aq i vshtir e i pandryshueshm sa ai mali t cilit deshi ti binte
me grusht dikur Migjeni.
Por edhe vet fakti q jan shkruar kto ese tregon se ekziston shpresa pr ti kapr-
cyer nyjet e vshtira pr t cilat fitet n to e q jan disa nga problemet m t mdha t
shoqris son. Derisa ekziston shpresa, sht e mundur t punohet dhe derisa mund t
punohet, puna me fjaln e menur sht ndr m t dobishmet.
Dr. Ardian Klosi, studiues, publicist
Kryetar i juris pr eset m t mira
5
PerMBajTja
Elda Ali ................................................................................................................................ 7
Qamile Alimeta ..................................................................................................................
Emira Alizoti ...................................................................................................................... 5
Jonida Alliaj ....................................................................................................................... 0
Elisa Baku ......................................................................................................................... 4
Thoma Bebi ...................................................................................................................... 7
Sonila Berberi .....................................................................................................................
Lediona Braho ................................................................................................................... 7
Erisa akalli ....................................................................................................................... 4
Klaudia arcani ................................................................................................................. 47
Nurije Dema ...................................................................................................................... 5
Iva Demko ......................................................................................................................... 57
Ditjon Dermyshi ................................................................................................................ 6
Brigit Gaba ......................................................................................................................... 67
Ana Gjergji ......................................................................................................................... 7
Edisa Gjylsheni .................................................................................................................. 77
Thimi Gogo ....................................................................................................................... 8
Angjelina Jovani ................................................................................................................. 87
Isuela Kane ......................................................................................................................... 9
Donida Kmbora ............................................................................................................... 96
Armanda Keqi .................................................................................................................. 00
Adriana Lleshi .................................................................................................................. 05
Morena Lumani ............................................................................................................... 0
Denjola Malo ................................................................................................................... 4
Nirida Pashaj .................................................................................................................... 9
Grisenta Qosja ................................................................................................................. 6
Idit Riza ...........................................................................................................................
Eda Tafa ........................................................................................................................... 5
Ornela Tafaj ..................................................................................................................... 40
Iris Taraj ........................................................................................................................... 47
Iva Toska .......................................................................................................................... 55
7
Pjesmarrja n votime, e drejt apo detyrim?
El da Ali
Shkolla Petro Nini Luarasi, Tiran
U
n n shtator t ktij viti mbusha 18 vje, kjo do t thot q akoma nuk
kam pasur shansin t votoj. Shans q mendoj se do ta kem n qershor t
vitit q do t vij, kur do t zhvillohen zgjedhjet elektorale dhe un do
t jap mendimin tim pr t ardhmen q dua. Kto 18 vjet q kan kaluar t jets
sime un kam qen nj individ i padukshm pr kt shoqri sepse nuk kam pa-
sur mundsi t refektoj mendimin tim me an t vots. Un kam qen nj njri
me goj t mbyllur rreth shtjeve q m rrethonin. Por vitin q do t vij un do
t kem mundsin t fas dhe ta ngre zrin tim deri n qiell me an t nj t dre-
jt q si e kam un e kan edhe shum t tjer por q m shum e shohin si nj
detyrim sesa e drejt q t dalin nga hija ku jan futur dhe t ngren zrin bashk
me mua pr nj t ardhme q na takon neve q do ta jetojm ta zgjedhim.
Ne jemi t gjith shqiptar dhe e dim shum mir historin e vendit ton
sidomos periudhn e Komunizmit
1
ku ne kemi jetuar t izoluar pr 50 vjet dhe
jetonim me frik se po t fisnim dhe nga goja jon t dilnin fjal q nuk pr-
shtateshin me sistemin do t prfundonim t internuar n ndonj fshat t largt
familjarisht. N kt periudh sado q votimet zhvilloheshin rregullisht dhe t
gjith pa prjashtim merrnin pjes n votime sepse prndryshe prndiqeshin pe-
nalisht. Votonin pr t vetmen parti q ekzistonte ather Partin Komuniste me
n krye diktatorin Enver Hoxha. Por un nj gj t till nuk e quaj votim ose liri
t t shprehurit sepse nuk kishte liri zgjidhjeje dhe votimi nuk ishte i fsheht.
M duket e uditshme q shum njerz q kan jetuar n kt periudh q m
lejoni ta quaj t tmerrshme t historis shqiptare dhe tashm po jetojn n kt
periudh tranzicioni ku Shqipria sht zhytur prej kohsh dhe nuk po arrin t
dali, kta njerz n vend q ta vlersojn kt liri e t drejt pr t thn mendimin
e tyre pr t ardhmen e fmijve dhe niprve t tyre ata e neglizhojn e kt po
e shohim tek numri i pjesmarrsve n votime q sa vjen e po ulet
2
. kjo vjen si
shkak i ktyre njerzve q e shohin pjesmarrjen n votime si nj detyrim dhe jo
si t drejt. Ata kur vjen puna pr t votuar mbyllin syt, gojn dhe bjn vesh
t shurdhr, me pak fjal nuk duan tìa din pr t ardhmen e tyre. Un jam e
mendimit se kta njerz jan msuar me padukshmrin dhe e kan t vshtir
t ndryshojn edhe kur e shohin q sht e nevojshme. Kta njerz nuk duan ta
shohin Shqiprin t eci prpara sepse iu plqen gjendja ku ndodhen, ju plqen
t jetojn me frikn se a do iu ndodh t nesrmen p.sh. po ngeln pa pun, n
vend q t votojn t bjn at q iu takon me t drejt nga kushtetuta por edhe
si qytetar t nj shteti q prej 18 vjetsh jeton n Demokraci.
Mospjesmarrja n votime e shum njerzve tregon q ata e shohin si t pav-
ler kt proces t cilin kan qen t detyruar ta kryejn pr gjysm shekulli gjat
periudhs komuniste. Ata e shohin akoma si detyrim nj veprim t till dhe nuk
e kuptojn sesa rndsi mund t ket vetm nj vot e vetme. T shohsh pjes-
marrjen n votime si nj detyrim nuk sht e drejt dhe nuk jan kto ide q do ta
ojn prpara kt vend ku t gjith krkojn t drejtat e tyre pa kryer t drejtn
themelore dhe m t rndsishme t votojn. Gjithandej kur ec npr rrugt
e ktij qyteti t cilin e kam par t ndryshoj dita dits dgjoj njerz t ankohen
pr politikan t korruptuar ose q nuk e kryejn detyrn e tyre si duhet. Njerz
q vetm fasin por q nuk din far t bjn pr t ndryshuar kt gjendje n t
ciln ndodhen sepse nuk e din q ata duke votuar kan t drejtn e qeverisjes s
ktij vendi.
Diku kam dgjuar nj her nj shprehje q m ka br vrtet prshtypje por
nuk m vjen ndr mend kush e ka thn. Shprehja ishte kshtu: Politikant jan
thjesht njerzit q populli ka zgjedhur pr t tejuar mendimin e tyre n parla-
ment. Kur e dgjova pr her t par kt shprehje nuk e kuptova dhe duke par
gjendjen n Shqipri mu duk si dika pa kuptim, por kur m von e analizova
me vmendje dhe arrita ta kuptoja m mir, arrita n prfundimin q sht dika
shum e vrtet ne me an t vots kemi t drejt midis mundsive t shumta, q
me ardhjen e demokracis nuk mungojn, njeriun q ne mendojm se mund t
na prfaqsoj m mir n parlament. Pra thjesht nga kjo shprehje un arrita t
kuptoja rndsin e pjesmarrjes n votime.
N historin jo thjesht t vendit ton por t tr bots ne kemi par q njerzit
jo gjithmon e kan pasur kt t drejt dhe kjo nuk sht se ka uar n situata t
kndshme por krejt e kundrta, ka uar n luftra t vazhdueshme dhe t pan-
umrta. Shum mbretr dhe mbretresha jan rrzuar nga froni me dhun e me
revolucione sepse ather njerzit nuk kishin t drejt t ndrhynin n punt e
shtetit. Edhe n qoft se vendi ishte Republik ose mbahej si i till, parlamenti
prbhej vetm nga njerzit nga shtresat e larta t vendit, shtresat e ulta ose e
thn ndryshe klasa puntore nuk merrte pjes. Ne shekullin XVIII gjrat flluan
t ndryshojn ishte ather kur Rusoi, Volteri dhe Monteskje ndriuan popullin
me idet e tyre iluministe. Nisi periudha e iluminizmit
3
me ide t tilla si ndarja e
tre pushteteve Legjislativ, Gjyqsor dhe Ekzekutiv por flozofa e ksaj periudhe
shpiku gjithashtu edhe nocionin e popullit si subjekt i s drejts.
Nj nga prfaqsuesit m t njohur t ksaj koh ishte edhe Rusoi q do t
shikonte t vullneti i prgjithshm popullor zgjidhjen e problemit politik. Kta
tre prfaqsues t iluminizmit ishin ndr t part q hapn nj rrug t re n
historin e tr bots. Nj bot ku t gjith ishin t barabart dhe t gjith kishin
t drejta t njllojta por m e rndsishmja ishte se ishte hapi i par i hedhur n
rrugn e gjat pr t ftuar t drejtn e vots e n nj far mnyre edhe klasa pu-
9
ntore t merrte pjes n qeverisjen e vendit ku jetonte dhe paguante taksat.
sht e pamundur pr nj zog t futuroj vetm me nj krah ka thn Suami
Vivekananda
4
. Por pr shekuj me radh, shoqrit e bots jan prpjekur t fu-
turojn me nj krah duke iu mohuar femrave t drejtat e tyre. Me kalimin e ko-
hs t gjith meshkujt pas nj far moshe q varionte nga shteti n shtet, morn t
drejtn pr t votuar, por s`mund t themi t njjtn gj pr femrat q pr t ftuar
kt t drejt iu sht dashur m shum koh edhe nj luft q mban edhe emrin
Vuajtjet e Femrave(Women`s sufferage)
5
. Pas shum e shum vjetsh lufte
pr t ftuar t drejtn e mueshme t vots t drejtn pr t qen t barabart me
meshkujt pas vitit 1930 femrat ftuan kt t drejt dhe mos anashkalojm faktin
q po prdor fjaln e drejt sepse sht nj e drejt e jona e t gjithve sado q t
gjith nuk e kan sepse n disa vende islamike femrat akoma se kan ftuar kt
t drejt. Por ato nuk dorzohen dhe vazhdojn luftn pr t ftuar kt t drejt
q ne e kemi por se vlersojm si duhet.
Si nj i fksuar pas politiks dhe nj liberal me ide t reja dhe t ndryshme,
un kam pritur nj koh t gjat pr t pasur mundsin q t prftoj nj nga t
drejtat m t mdha t ktij vendi, t drejtn pr t votuar. Por un thash e drejt,
nuk thash privilegj, detyr qytetari apo detyrim. sht e drejta ime dhe un do
t bj me t far t dua.
Kshtu e ka nisur editorialin e tij n nj gazet Scott Schoen
6
, duke ju vn n
dukje njerzve t tjer se kjo sht nj e drejt q ne e kemi ftuar me mund dhe
mund t bjm far t duam me t. Mund tìa japim kujt t duam por gjithmon
duke mbajtur ndr mend se nga ky veprim varet e ardhmja jo vetm e jotja por e
gjithkujt q t rrethon prandaj duhet prdorur por me menuri. Kurse n mbyl-
ljen e tij Schoen shkruan :
Vota sht nj e drejt q un zgjedh ta ushtroj. sht nj knaqsi personale
t them q ky sht burri ose kjo sht gruaja q un dua t drejtoj vendin. Dhe
ky plqim sht i rndsishm dhe duhet ftuar. sht nj ironi interesante t
mendosh se ne njerzit kemi pr tu dhn gjra shrbyesve tan. Politikant dhe
presidentt gjithashtu jan shrbyes publik dhe jo drejtues. Ata kan nj detyrim
t shrbejn popullin e ktij vendi, neve. Nj vot sht dika me vler pr tu
dhn nj politikani dhe sht vetm detyra jon e asnj tjetri q ta mbrojm kt
t drejt.
N kt editorial q mban titullin Voto pr veten, jo se je i detyruar (Vote
for yourself, not for obligation) Scott Schoen iu bn thirrje qytetarve amerikan
t votojn sepse sht e drejta e tyre dhe jo se jan t detyruar ta bjn nj gj t
till dhe se vota sht dika shum e muar q ne e kemi. Vota sht fuqia jon
qeverisse prandaj ne duhet t votojm pr at q neve na e mbush mendjen se
mund t na shrbej m mir ose pr at q i plotson m shum krkesat tona e
n t njjtn koh drejton shum mir edhe- vendin.
Un vitin tjetr do t drejtohem drejt qendrs s votimit pr t parn her
dhe ju siguroj q s`do jet e fundit sepse un jetova mjaft n hijen e t tjerve,
tani do t vendos vet pr at ka sht m e mira pr mua dhe pr kt vend
q kaq shum e dua dhe dua ta shoh t prmirsuar dhe t ket mundsin q
n vitet n vijim t krahasohet me vendet m t bukura dhe m t prparuara t
Evrops Perndimore. Un dshiroj ta shikoj kt vend t ndryshoj pr mir t
prmirsohet dhe prandaj un do votoj pr at q i afrohet m shum ides time
pr kt vend q meriton m shum se do vend tjetr prmirsimin pr ato ka
hequr gjat ktyre shekujve t fundit. T marrsh pjes n votime sht nj e
drejt q e kemi t gjith dhe asnjher nuk duhet ta fusim n listn e detyrimeve
sepse askush nuk mund t na detyroj t bjm dika q nuk duam pr m tepr
q jetojm n nj vend q qeveriset nga nj sistem demokratik. Pjesmarrja n
votime nnkupton pjesmarrjen ton n qeverisjen e vendit dhe pr kt nuk na
detyron njri sepse sht e drejta jon q t marrim pjes disi pr at ka do t jet
e nesrmja jon.
T part tan kan luftuar kaq shum pr t pasur mundsin t votojn e
n nj far mnyr t bhen pjes e qeverisjes s vendit, kurse ne e shprfllim
kt t drejt sepse nuk ishim ne ata q na u desh t luftonim pr kt t drejt.
Pjesmarrja n votime sht nj e drejt e t gjithve pa prjashtim pas nj far
moshe mjafton vetm dshira dhe vullneti i mir pr t marr pjes n dika q
ka shum mundsi q t nesrmen t ndryshoi t ardhmen ton. Ne jemi njerz
t lir dhe nuk na detyron dot njri t bjm dika q nuk duam me nj liri dhe
t drejt tonn si sht vota prkundrazi si ka shkruar dhe Scott Schoen jan
politikant ata q kan detyrime ndaj nesh se po bjm t mundur q ata t na
drejtojn ose t na shrbejn neve. Un jam 18 vje dhe ka shum mundsi t mos
marr vesh asgj nga politika por dika e di m shum siguri. T votoj sht e
drejta ime dhe e t gjithve prandaj n qershor t vitit tjetr un do ti drejtohem
qendrs s votimit duke shpresuar se vota ime do t ndihmoj pr nj t ardhme
m t mir.
Informacionet n kt faqe jan marr nga libri i historis s Shqipris
Informacioni pr mospjesmarrjen n votime sht marr n nj sondazh n nj faqe interneti.
Informacionet rreth Iluminizmit jan marr nga libri Hyrje n Filozof.

4
Thnia e Suami Vivekananda sht marr nga nj faqe interneti rreth t drejtave t femrave.
5
Ky informacion sht marr nga Wi kipedia nn titullin Women`s Rights.
6
Pjest e editorialit t Scott Schoen jan marr nga faqja e internetit e WHRW News.
far sht demokracia?

Qami l e Ali mEtA
Shkolla Muhedin Sherif, Librazhd
D
emokraci - konstelacion me nnt yje q vrtitet e vrtitet n qiejt e glo-
bit.
Q prej qindra shekujsh kto tinguj u bene shkndijat e zjarreve t fuq-
ishme q u munduan t prfaknin aristokracin.
Burri i madh i Athins se lashte, Perikliu duke dekretuar t drejtat e qytetareve,
Demosit, mbolli farat e aspiratave t brezave t tr t njerzve t thjesht. Ato
shkndija qen pararendse t zjarreve t fuqishme q do t shprthenin her
ktu e her atje, nga perndimi n lindje, nga veriu n jug, duke trazuar mendje
e duke prfakur shtete.
Ne historin e luftrave dhe t revolucioneve botrore, pavarsisht nga mo-
tivet q u prdorn, paka sa u realizua si qellim fnal, ajo ishte n shum raste
promotor i ktyre lvizjeve. Q nga ajo koh e ktej, sistemet totalitare dhe push-
teti i tyre po shiheshin me tjetr sy. Gnjeshtrat dhe sloganet e pushtetit t ard-
hur nga zoti flluan t dgjoheshin me dyshim. Pranoheshin nga halli por nuk
besoheshin nga malli. Shkndija shprthenin e zjarre ndizeshin, por shtetet dhe
sistemet rrinin gati pr ti shuar kto zjarre me banja gjaku t nxjerre po nga ky
*demos* .
A sqen dshmi e ksaj prpjekjet e francezit, revolucionet e vendeve t ulta,
Garibaldi n Itali, muzhiku rus n Rusi, revolucioni i madh n Kine, Luter Kingu
me lvizjen pr t drejtat e Afro-Amerikaneve, e dhjetra lvizje t tjera n mbare
globin? Sa e gjat dhe e vshtir paska qen kjo rrug! Q t ngulitej nj nen, q
t ftohej nj e drejt, krkoheshin lumenj gjaku, krkohej q t sakrifkohej maja
e diamantit t popujve. Ne rrugn e gjat neper shekuj krkesa pr demokraci
prsosi vetveten. Popujt n zgjimet e agimeve t tyre shihnin drejt se ardhmes
m me besim. Ky besim i bnte me t guximshm, me t vendosur pr t ushqyer
e rritur pemn e demokracis. Sikur t shkulnin qimen n derr, popujt i shkput-
nin pushteteve ndonj t drejt.
Ather sistemet totalitare bheshin me vigjilente, prsosnin mekanizmat e so-
fstikojn sloganet. populli fllon t prdoret rndom. Sa gjera bheshin n emr
t tij! Me mijra venin neper gijotina, me mijra pushtoheshin e a oheshin n
litar. Ne emr t popullit vriteshin bijt e popullit (me t mirt, me t mirt, me t
guximshmit ). paradoks!
logjik krimineli gjakftohte e cinik q tallej me at q e mbante dhe e kishte
vene n krye! Mekanizma t uditshme e bastarde polli e pjell fantazia e ndezur
e njerzve t etur pr pushtet.
far dreqi paska qen kjo lufta pr pushtet!
Historia e prbotshme, njeh ndrrime sistemesh, prmbysje klasash e rendesh,
por ndrrimi i nj rendi ka sjelle gjithmon nj rend tjetr q ve se ka sofstikuar
metodat pr tu ngjitur si meduze pas pushtetit dhe t mirave q vijn prej tij, se
gj t mir pr popullin nuk ka sjelle ndonjher. Feudali i zuri vendin skllavo-
pronarit, borgjezi i zuri vendin feudalit. Edhe kur u duk se populli po vinte n
fuqi dhe do t vendosej barazia pr t gjith (sloganet kt proklamonin), prsri
sqe e thn. Genit t vjetr nuk i shptuan as shtetart e rinj, Dielli Rusi dhe
fermert q u ndezn n vendet e Evrops juglindore nuk e ngrohen demokraci-
n, ose bene sikur e ngrohen n agimet e tyre), por shpejt shteruan dhe u bene
varrmihsit me t mdhenj t saj.
Ndryshe, shum ndryshe, me hapa t matur e vrtet t ngadalte u ec e po ecet
n vendet e quajtura perndimore.
Jo vetm q vete u bene e po bhen model i demokracis, por kryesorja u bene
armike t totalitarizmit, smundje e shekujve t kaluar, dhe po hedhin vete hapa
t sigurte, por po msojn edhe t tjert t ecin n at rrug.
Fundshekulli i kaluar u shnua si prmbyss i sistemeve totalitare. Njerzimi
msoi se, pr fat t mir, ka edhe prmbysje pa dhun. Shembja e murit t Ber-
linit q era e re q po frynte mbi boten totalitare duke elur kat m kat dern pr
demokracin. Sa klime gjeti pr tu lulzuar kjo peme n acarin e ktyre vendeve
dhe prgjithsisht kudo n bot? E keqja sht si fara e hithrit: prhapet me shpe-
jtsi dhe mezi zhduket. Te gjith brtasin me gishtat lart liri demokraci por, sa
e kuptojn dhe a jan n rrug t drejt popujt pr t instaluar mekanizmat q do
t konsolidojn at?
Analisti amerikan George Johnas shkruan: Nuk mund tjua msosh t tjerve
demokracin n qoft se ti vete nuk e di kuptimin e saj.
Vendosja e demokracis sht thyerje tabush, shembje mitesh, rrnjosje kon-
ceptesh, idealizim i t vetmes idol - popullit.
Populli zot! - t mos jet slogan por realitet, realitet jo vetm n ligje e nene
jo vetm n strukture e form, por nj realitet q buron nga koncepte t qarta, nga
mendsi t reja, nga marrdhnie t reja larg trashgimis e mentaliteteve t se
shkuars.
Demokracia sht nj shishe e pahapur n breg t detit n pritje t dikujt q ta
frkoje si llambn e Aladinit q t nxjerre n pah at xhindin udibrs mendoj
se me bukur se G. Johnas smund ta themi.
Un kam lindur prnjhersh me prmbysjen. Pr t shkuarn vetm kam
dgjuar e lexuar, por duke krahasuar ve re se shum koncepte vetm kane ndr-
ruar mendje e njerz, nuk shohim klase politike t re n mendime, pavarsisht
moshs se re t saj. Prfaqsuesit e popullit q jan sheqer e mjalt kur duan votat,
sapo zgjidhen, harrojn se nga vijn e mision kane marr prsipr. Nuk dim
er e marr fryn atje n kupoln e pushtetit q ua shkput kmbt nga toka ku
ecnin deri dje dhe harrojn q populli i ka zgjedhur prfaqsues t tij, zdhns
t tij. Slogani q duhet t zeje vend e t bhet udhrrfyes pr do pushtet dhe
pushtetar n demokraci duhet t jet ajo q ka thne A. Linkoln: qeverisje e po-
pullit, nga populli, pr popullin.
Kjo e thne me tro, supozon q populli t nxjerre nga gjiri i vet prfaqsuesit
q mendon ai se jan me t mirt, ti zgjedhe vete, pa tam-tame partish e klanesh
politike. Pastaj kta gjat gjith kohs t mendojn mir pr at q bjn, nse ajo
i shrben popullit apo jo. Vetm kshtu mund t jesh i qete n shpirt, mund t
rrish ballhapur me popullin duke e par sy me sy. Ska me bukur e me ngrohte
se dashuria njerzore. Ve nuk di po dalin n kto demokraci t reja:politikane
apo kapitaliste t rinj. Sa shum u dashka t thyhen konceptet e t brumosen
njerzit me nj tharm t ri.
Qeraja e demokracis paguhet me monedhn e kohzgjatjes, ti e paguan at
duke zgjatur shtypjen e ksaj monedhe me vendosjen e liderve t gabuar-shk-
ruan G. Johnas. eh, sa shum po e ojm kt tranzicion edhe ne, monedhn e
kohzgjatjes nuk po merret vesh kur do ta shtypim.
Modele t demokracive t mira ka mjaft n boten perndimore. Shume anali-
ste, politikane e njerz t letrave nxitojn ti emrojn si t kulluara, t prkryera
e t tjera epitete. Natyrisht kto modele qeverisjeje t vendosura n kto vende,
kto sisteme normash e konceptesh jan mjaft t arrira e rezultative, koha t pak-
tn ka folur mir pr to. Por a jan me t prkryerat n t vrtet?
Askush nuk pretendon se demokracia sht perfekte. Ne t vrtet sht
thne se demokracia sht forma me e keqe e qeverisjes, prve gjith formave t
tjera t prdorura deri tani, - ka thne s. W. Churchill.
Ai pranon se dhe ky sistem shoqror, i par n t gjitha fushat ka problemet
e tij, nuk mund t quhet i prsosur. Vese duke e krahasuar me format e tjera t
pushtetit, t prdorura deri tani; ajo sht forma m e mir. Nj e mir q duhet
t bhet edhe m e mir.
Amerika dhe populli amerikan edhe njher u bene nj shembull i mir pr
boten mbare me zgjedhjet e reja presidenciale. ndrra e M. L. Kingut i kaloi t
gjitha parashikimet. Para shum vitesh ndrronte dhe nxiste Afro-Amerikanet
t krkonin t drejta t barabarta me t bardhet, t krkonin trajtim t barabarte,
shkollim t barabarte pr fmijt, t drejt fjale e vote. Ne kto kushte lidershipi
i njerzve me ngjyre as q mund t ndrronte q nj njeri me ngjyre t drejtonte
vendin e madh t Ameriks. Vrtet nj arritje e madhe pr Amerikn, por a
sht arritje pr Afro-Amerikanet dhe njerzit e bardhe?A sht demokratizim i
kulluar i shoqris amerikane kjo zgjedhje?
Pr ata q jan t ngazllyer pr ftoren e Obames sepse pikspari sht his-
torike mund tu themi se nuk sht e till. Ti zgjedhsh njerzit n vartsi t
ngjyrs se lkurs sht njra ane e t njjts monedhe historike, njlloj si t mos
i zgjedhsh pr shkak t ngjyrs se tyre t lkurs. Historike, nj monedhe e por-
sastampuar, do t ishin zgjedhjet n t cilat ngjyra e lkurs se kandidatit do t
kalonte pa u vene re, njlloj si t ishte ngjyra e fokve t tij.
Po, kjo do t ishte historike.
Duke par tr kto veori, kto pamje q shfaq demokracia n bot dhe n
vendin ton, kuptojm se sa komplekse dhe e gjere sht ajo. Megjithat ato de-
mokraci jan shum prpara nesh, ne duhet t vrapojm se koha nuk pret.
George Johnas, National post print, Democracy isnt for sissies
Abraham Lincoln (809-865), Classical defnition of democracy
Churchill (874-965) on democracy
5
sht terrorizmi dhe si mund t luftohet ai?
Emi r a Ali zoti
Shkolla e mesme e bashkuar Mbrakull, Berat
S
hekulli i njzet e nj pr historin e njerzimit do t mbahet mend si shek-
ulli i zhvillimeve t mdha teknologjike, por edhe si shekulli i cili pr her t
par i dha nj kuptim mbarbotror terrorizmit. Po far ka sjelle kjo dukuri
q njerzit tmerrohen kur dgjojn fjaln terrorizm?
Ne vitin 1995 gjat nj sulmi terrorist n qytetin e Oklahomes n SHBA,
nder 168 viktima t vrara, 19 ishin fmij, disa prej t cilve ishin ende foshnja,
ndrkoh q 47 vjet me par u nnshkrua Deklarata e Te Drejtave Te Njeriut, ku
neni 3 deklaronte: do njeri ka t drejtn e jets, t liris dhe t siguris se per-
sonit t vet.
Ky akt terrorist u grabiti ktyre fmijve t drejtn pr t qeshur, pr t luajtur,
pr t ndjere prqafmin e nns dhe t babait.
Vetm disa vite me par, dukej sikur terrorizmi ndodhte n disa vende t
izoluara, t tilla si Provinca Baske n Spanjn Veriore dhe n disa zona t Lindjes
se Mesme.
Ndrsa sot sidomos pas 11 shtatorit t vitit 2001, me shkatrrimin e Kul-
lave Binjake n Nju-Jork, terrorizmi sht kthyer me t shpejt n nj dukuri
mbarbotrore.
Kshtu akte terroriste ka pasur n Londr, Stamboll, Madrid, Sri-Lank e deri
n Nepal.
Megjithat terrorizmi nuk sht dika e re. far do t thot fjala terror-
izm?
Sipas The American Heritage Dictionary of the English Language terrorizmi sht
prdorimi i paligjshm ose krcnues i forcs a i dhuns nga nj njeri ose nga
nj grup i organizuar kundr njerzve ose pronsis, me synim pr t friksuar
ose pr tiu imponuar shoqris a qeverise, shpesh pr qllime ideologjike ose
politike.
Po far e dallon terrorizmin nga format e tjera t dhuns?
S pari terrorizmi ka n shnjestr civilet dhe se dyti terroristet e prdorin
dhunn pr nj qellim trondits: prhapja e panikut tek publiku shpesh sht me
e rndsishme se sulmi n vetvete. Pikrisht prhapja e qllimshme e tmerrit e
dallon terrorizmin nga nj vrasje ose nj sulm i zakonshm. Dhune e terrorizmit
sht nj histori e shkruar me gjak, e cila ka plagosur njerzimin prej shekujsh.
N shekullin e par n Jude, nj grup njerzish t dhunshm, t quajtur Zelot,
donin t ftonin pavarsin e Judenjeve nga Roma. Disa nga prkrahsit e tyre
me t fakte, u njohn si Sikarinjt ose burrat me kame, emr q vjen nga shpatat
e shkurtra q fshihnin posht rrobave. Ata prziheshin me turmat e njerzve q
mblidheshin n raste festash dhe u anin gurmazin armiqve t tyre duke i goditur
pas shpine. Ne vitin 66 t e. s nj grup zelotsh pushtuan kshtjelln e Masads,
pran Detit t Vdekur. Ata masakruan garnizonin romak dhe e bene kshtjelln
n maje t malit bazn e operacioneve t tyre. Ne vitin 73 t e. s Legjioni Romak
rrethoi kshtjelln ku 960 zelott gjith sa ishin n t, prve dy grave dhe pese
fmijve, preferuan m mir t vritnin veten sesa tu dorzoheshin armikut. Disa
e konsiderojn revoltn e zelotve si shkndijn e par t dukuris q sot njihet
me emrin terrorizm. E vrtet ose jo prej asaj kohe, terrorizmi ka ln gjurme
t thella n rrjedhn e historis. Vazhdimisht sulmet terroriste vrasin me qindra,
gjymtojn me mijra dhe u grabitin sigurin e paqen mendore miliona njerzve.
Por cilat jan shkaqet kryesore t ktyre akteve terroriste?
Nacionalizmi i tejskajshm. Ai ka qen si nj murtaje pr njerzimin, q ka
sjelle vuajtje t paprshkrueshme. Nacionalizmi i tejskajshm shkakton urrejtjen
pr popujt e tjer dhe vazhdon ti fryje zjarrit t prarjes, pasi do komb ose grup
etnik nxitet nga dshira pr vetvendosje. Ndrthurja e sovranitetit kombtar
me frymn e konkurrencs dhe me lakmin ka krijuar nj vorbull shprthyese.
Ne shum raste kur interesat kombtar bien ndesh me interesat mbarbotrore,
ather kta ekstremiste pr ti br t qarta pikpamjet e tyre i drejtohen terror-
izmit.
Por jo vetm kaq. Shume grupe terroriste pohojn se kane lidhje me ndonj
fe. Ata e quajn veten e tyre si tzgjedhuritt cilt duhet t vendosin paqen
mbi tok. N emr t Zotit kta njerz hedhin bomba duke vrare t pafajshm,
rrmbejn turist duke krcnuar shtetet prej nga vijn ata. Nen petkun e fes ter-
roristet kane vene gjith boten n gjendje alarmi dhe ssht udi q feja vazhdon
tu fryje fakve t armiqsis ndrmjet grupeve rivale separatiste dhe si prfun-
dim t vetmit q dmtohen jan njerzit e pafajshm. Nga ana tjetr dhuna sht
dika e msuar, sht pjese e kulturs se nj vendi. Msojm t sillemi dhunshm
kur ambienti ku jetojm e lejon dhe e inkurajon kt sjellje. Shpesh shohim n
televizion video t terroristeve ku prve t tjerash shfaqen edhe fmij, t cilve
u msohen se sit e prdornin armt si dhe nxiteshin q t fisnin keq pr paqeru-
ajtsit. Ne se kta fmij do t rriteshin me kt fryme urrejtjeje t gjith mund
t marrin me mend se far mund t jene duke br kta fmij pas 10 apo 15
vjetsh.
Nuk mund t lihet pa prmendur se nj nga shkaqet kryesore t terrorizmit
sht paknaqsia ose m mir zhgnjimi nga mnyra e t qeverisurit. Disa njerz
jan t irrituar nga politikat e ndjekura, ndihen t pafuqishm pr tu prballur
do dit me varfrin, papunsin dhe kaosin. Kta individ kane varur plot-
sisht shpresat e tyre t nj udhheqs, sepse fundja kur njerzit votojn pr nj
udhheqs, po i japin votn dikujt t cilit po i besojn jetn, t ardhmen dhe
7
fmijt e tyre. Por t ruash kt besim sht nj angazhim shum i madh dhe ka
raste q ky besim shprdorohet, kshtu q njerzit t zhgnjyer duke mos besuar
me tek askush i drejtohen akteve terroriste, t cilat nuk jan gj tjetr vese nj
veprim i dshpruar pr shprese.
Fakti q jetojm n demokraci dhe kemi lirin e fjals nuk do t thot se duhet
t spekulojm rreth nj dukurie si sht terrorizmi. Dihet se shum gazetare
prpiqen q ktyre terroristeve tju kundrprgjigjen duke i sulmuar me ane t
fjals si dhe duke ofenduar dhe nprkmbur kulturn e tyre. Ngjarja vjen nga
Danimarka ku shum gazeta daneze publikonin karikatura t profetit Muhamed
si kundrsulm ndaj terroristeve t cilt sulmuan ambasadn daneze n Lindjen
e Mesme. Por far solli e gjith kjo? Asgj me tepr nga sa pritej:krcnime
pr shkallzimin e mtejshm t sulmeve terroriste. Kta gazetare as q e marrin
prgjegjsin se far mund t shkaktojn reagimet e tyre emocionale t publi-
kuara, ata nuk mbajn prgjegjsi pr mijra jet q krcnohen. Prandaj sht e
rndsishme q media, e cila luan nj rol t rndsishm n sjelljen, qndrimin
e madje edhe n vlerat tona morale themelore t mbaje nj pikpamje t ekuilib-
ruar rreth shtjes se terrorizmit.
Mbi t gjitha shum veta do t pranonin se shkaku kryesor i ktyre mizorive
sht egoizmi. Farat e mbjella dhjetvjeare me par nga brezi i unit kane prod-
huar nj shoqri ku njerzit mendojn vetm pr veten e tyre duke shfrytzuar t
tjert. Shume veta jan gati t bjn gjithka pr t marr at q duan dhe shpesh
kjo on n akte mizore.
Si shihet nj vel frike ka mbshtjelle njerzimin. Ai sht i padukshm, por
ndihet, sht nj atmosfere q ndikon pothuajse t do njeri. Ndonse e paimagjin-
ueshme pr dy a tre breza me par frika nga sulmet terroriste shqetson sot mbare
globin.
A mos po vjen koha kur, nga frika, njerzit nuk do t hipin me as n autobus,
tren apo aeroplan?A mos vall duhet t mendojm se kur zgjohemi n mngjes
mund t jet dita e fundit e jets son, apo kjo mund t jet hera e fundit q
shohim fytyrn e nj njeriu t dashur?A mos vall duhet q nga momenti n mo-
ment t prgatitemi pr vdekjen e t afrmve tan?Ndoshta kjo mund t duket
qesharake por n librinVdekja si mnyr jetese t Dejvid Grosmenit thuhet se
n kohet e fundit, nga sulmet terroriste kane vdekur kaq shum fmij, saq disa
prindr planifkojn q t jene t prgatitur nse ndonj nga t vegjlit e tyre do t
vdiste nga nj vdekje e dhunshme.
Kurr nuk do t me hiqet nga mendja ajo q me tha dikur nj ift i ri pr plan-
et q kishin pr t ardhmen, - shkroi Grosmeni. -Do t martoheshin e do t bnin
tre fmij. Jo dy, por tre. Kshtu nse ndonjri do t vdiste, do tu mbeteshin dy
t tjert. Ata nuk thane than se do t bnin po t vdisnin dy fmij ose q t
tre.
Nga frika e terroristeve n nj numr gjithnj e me t madh qytetesh njerzit
mbikqyren nga kamerat e siguris, shum aeroporte t mdhenj jan kthyer
pothuajse n kampe ushtarake. Ndrkoh q sa m shum masa merren aq m
shum dgjohet pr bomba q shprthejn n tregje, pr fshatra q bhen shk-
rumb e hi, pr fmij q rrmbehen e njerz q vriten. Pavarsisht nga ligjet dhe
fakti q e gjith bota e dnon, kjo vale sadizmi nuk ndalet. Drejtimi q po merr
kjo bot mund t krahasohet me nj anije q lundron n nj det q bhet do dit
e me i trazuar dhe i rrezikshm. Edhe pse askush nuk dshiron q t shkoj n at
drejtim, t gjitha prpjekjet pr t ndryshuar kursin e anijes dshtojn. Ajo shkon
prpara duke u zhytur koke e kmb n stuhin vdekjeprurse. Te gjith jan
prball nj sfde, nj enigme: vall a ka shpres q kursi i ksaj anije t ndalohet,
a ka shprese q terrorizmi t marr fund?
Sistemet politike prballen me nj epoke gjat se cils aktiviteti i njeriut ka
pasur nj ndikim t jashtzakonshm. Njerzimi ka br shum luftra pr ti
dhn fund lufts, q t besoje se di ti jap fund lufts dhe tashme do t nise nj
lufte kundr terrorizmit duke mos qlluar me plumba, duke mos hedhur bomba
por megjithat me nj strategji t forte. Zgjidhja ose zbutja e ktij problemi do t
krkoj koh, durim dhe mbi t gjitha njohjen mir t shtjes.
Te luftosh kundr terrorizmit do t thot se pari t krijosh nj unitet botror
duke mos pasur ose m mir duke ln mnjane frkimet me kombet e tjera.
Dihet se n marrdhniet politike midis vendeve q jan fuqi botrore pr shkak
t rivalitetit midis tyre jan t acaruara dhe ato mund t bhen streha pr ter-
roristet, n dem t rivaleve t tyre. Nse kto vende do t ishin aleate ather
terroristet do t asgjsoheshin. Shume terroriste t tjer qndrojn n atdheun e
tyre dhe kane prkrahjen e bekimin e plot t qeverive t vendeve t tyre. Nse
organizatat ndrkombtare do t vendosnin ndonj lloj embargoje kundrejt k-
tyre vendeve mbase ato do t shtrngoheshin ti dorzonin kta terroriste. Por n
qoft se qllimi arrihej a do t thot se gjithka u rregullua? Jo sepse nj rndsie
t veante duhet ti jepet faktit q n ato vende ku prkrahet terrorizmi jetojn
njerz t varfr e t pa shprese, prandaj duhen marr masa pr ndrgjegjsimin
e njerzve pr prdorimin e armeve si dhe shtjes se terrorizmit. Kta njerz
duhet t ndihmohen nga ana ekonomike dhe sidomos arsimore, q fmijt e tyre
t mos ken pushkt dhe minat si lodra, por n vend t tyre libra e fetore, ku-
kulla e makina pr t luajtur.
Vendet e Lindjes se Mesme cilsohen si vatra e zjarrte e terroristeve, nga ana
tjetr kto vende jan ato q ndjejn me tepr peshn e supremacis[[ se Fuqive
t Mdha, t cilat ndikojn n politikat e brendshme t ktyre vendeve. Kshtu si
kundrprgjigje e ktyre ndrydhjeve t se drejts pr t ushtruar pushtetin krijohen
organizata terroriste. Por nse do t ndiqeshin politika me pakkolonizueseku
vete populli ta menaxhoje pushtetin ather sulmet terroriste sdo t ishin me kaq
t shpeshta.
E rndsishme pr parandalimin e terrorizmit sht edhe parandalimi i men-
dimit se dhuna t jep knaqsi. Te gjith ne jemi dshmitar se shum fmij i
shohin tepr zbavitse lojrat e dhunshme n internet. Miliona veta plqejn fl-
mat me dhune e mizori. Shume njerzve u jan mpire ndjenjat ngaq shohin va-
zhdimisht akte brutale t dhuns nprmjet zbavitjeve. Por kjo dhune mund ti
dmtoj psikologjikisht kta njerz duke krijuar nj rreth vicioz. Ata mund t
krkojn q paknaqsit e tyre ti shprehin duke krcnuar jett e t tjerve ose
duke kryer akte mizore, prandaj sht e rndsishme ndrgjegjsimi kundrejt
dhuns si pasoje e se cils lind terrorizmi.
9
Ne kt bot me halle e ardhmja duket shum e frikshme sepse ndrrimi i
shekujve nxori n drite rrezikun e terrorizmit. Duke par gjith kt ligsi do-
kush ndjen nj nevoje shum t forte pr ta zhdukur terrorizmin dhe pr ta pr-
mirsuar boten. Jemi ne njerzit q kemi arritur t bjm gjithka: kemi vendosur
demokracin, kemi zbuluar penicilinn, kemi kaluar kufj q t paret tan as q
mund ti imagjinonin, kshtu q kemi vajtur n Hn, kemi zbuluar Universin,
Galaktika e Yjsi. Jemi ne ata q po krkojm forma t reja t jets dhe kemi pr-
mirsuar vete jetn ton, dhe e gjitha kjo ka ndodhur ather kur mendonim se
gjithka ishte e pamundur. Por duke ftuar kto beteja hapet shtegu i betejave t
tjera q na presin, sepse fundja e till sht jeta jon n kt bot, ku e mira dhe
e keqja jan t pandashme nga njra-tjetra. A duhet t jemi t friksuar ose pesi-
mist se ndoshta mund ta humbasim luftn kundr terrorizmit? Prgjigja sht jo
sepse njeriu me shpirtin e vet synon nga me e mira dhe e prkryera. Por duhet
t kemi parasysh se ftimi i ksaj beteje krkon durim dhe nj vullnet t hekurt
pasi rruga drejt ftores, ajo q t shpie drejt liris dhe paqes nuk sht e shtruar
me lule, por me ferra; ai q arrin n kulm, arrin i grisur, i drobitur, i lodhur i
prgjakur;dhe paqja, uniteti e siguria pr t cilat ia vlen t jetohet gjenden vetm
n kulm. Ndoshta ne nuk mund t arrijm ta gzojm kt ftore sepse mund t
biem t vdekur nga lodhja, por pr nj gj duhet t jemi t vetdijshm se kemi
vene t gjith nj tulle pr t ndrtuar murin izolues ndaj terrorizmit si dhe i kemi
hapur mundsi brezave t tjer pr ta pasur me t lehte ftimin e ksaj beteje.
Kambanat e rrezikut mund t bien nga momenti n moment, por ne duhet t
qndrojm vigjilente, t prdorim do lloj mjeti sepse ia vlen t jetohet jeta pa
terrorizmin.
Referenc: Informacione t marra nga interneti
Referenc: Dejvid Grosmen, Vdekja si mnyr jetese
aborti, zgjedhje apo imoralitet?
Joni da Alli AJ
Shkolla Jopublike Nr. 1, Vlor
M
e ka ndodhur t vendos dorn tek barku i nj gruaje shtatzne teksa
fmija lvizte. Ishte nj ndjenje e habitshme, e pakrahasueshme. Dhe t
mendosh se far ndjesish mund t provosh kur fmija sht i yti. Ard-
hja n jet e nj trashgimtari quhet prej shum kulturash bekim pr mundsin
e vazhdimsis se jets q ai ofron dhe pr at q sht: nj qenie e pastr dhe
e pafajshme. Megjithat shum prindr nuk i kan kushtet pr t pritur nj be-
kim t till, q mbi t gjitha sht prgjegjsi, dhe vendosin ta abortojn fmijn.
Aborti sht shkatrrimi i qllimt i fetusit n mitr. Nj mase e till ndrmerret
nga nena, q vendos ti jap fund shtatznis pr arsye nga me t ndryshmet.
Ne t gjith boten, aborti sht nj teme delikate q ka hapur shum diskutime
dhe debate t cilat i kan ndare njerzit prgjithsisht n dy grupe kryesore. Te
paret jan pro zgjedhjes dhe jan dakord q aborti t jet i ligjshm kur nena e
krkon at, dhe t dytt pro jets q jan kundr ndrprerjes se shtatznis dhe
mbrojn fetusin si nj qenie njerzore q ka t drejt t jetoj. Sipas ktyre t fun-
dit prindrit nuk duhet t vendosin pr jetn e dikujt tjetr, qoft ky dhe fmija i
tyre, sepse ai sht nj individ, dhe si i till duhet t jet nen proteksionin e ligjit.
Ata gjithashtu gjykojn mjeket q kryejn abortin, sepse sipas tyre ata thyejn
urdhrat baz t praktikes mjeksore q jan: Mos dmto dhe Respekto jetn
njerzore
1
.
Katoliket interpretojn pjese t Bibls si arsye kundr dhnies fund t
shtatznis, dhe kto arsye i shohin t shprehura tek prmendja disa her e jets
s palindur. Dhe pse n Bibl nuk gjendet asnj qndrim i shkruar pr abortin,
sepse nuk fitet asnjher pr t, ata besojn se jeta e njeriut fllon q nga asti
i ngjizjes dhe sht e shenjte. Aborti sht nj mkat i madh kundr ligjeve t
natyrs dhe sht i barabarte me vrasjen
2
. Nene Tereza thot: Me abort, nena
arrin deri aty sa t vrase fmijn e saj pr t zgjidhur problemet. Dhe me abortin,
i thuhet babait t mos mbaje asnj prgjegjsi pr t birin q ka sjelle n bot. Ai
baba me pas, ka mundsi t vendos t tjera femra n t njjtat kushte. Ne kt
mnyre aborti sjell abortin. Vendet q e pranojn at nuk u msojn njerzve t
duan, por t prdorin dhunn pr t pasur at q duan. Ja prse shkaku kryesor
i shkatrrimit t dashuris dhe t paqes sht aborti.

3
. Edhe n rastet kur jeta
e nens sht n rrezik, nuk lejohet asnj akt i drejtprdrejt pr ti dhn fund
shtatznis, megjithse pranohen trajtimet mjeksore pr prmirsimin e shn-
detit t gruas dhe kur mund t ken efekte tek jeta e fmijs.
Fete e tjera jan me t hapura ndaj abortit. Feja Islame e konsideron vrasje
nse kryhet pas 120 ditsh nga formimi i fetusit, sepse deri ather ai nuk mund
t quhet nj qenie e gjalle. Te njjtin qndrim mban edhe Judaizmi, por jo nse
shtatznia arrin n ditn e 40-e. Gjithsesi e pranojn abortin, kur mbajtja e fmijs
krcnon jetn e nens. Nse do analizojm jetn prpara lindjes se fetusit, ajo
nuk mund t quhet e till, t paktn deri n mesin e muajit t dyt t zhvillimit
embrional, sepse sipas shkencs ather formohet zemra, q fllon t rrahe dobt,
zhvillohet sistemi nervor qendror dhe bhet diferencimi seksual. Pra deri n kt
stad fetusi sht nj grumbull qelizash dhe nuk mund t fasim pr asnj proces
jetsor n organizmin e tij, apo pr nj individ koshient.
Sipas Dr. Aksoy, embrioni mund t konsiderohet i ngjashm me kufomn
njerzore. Ne momentin e caktuar asnjeri prej tyre nuk sht qenie humane. Em-
brioni do t bhet ajo q trupi i pajete dikur ka qen. Prandaj ua kemi borxh re-
spektin t dyve. Sidoqoft, pr mendimin tim, ky respekt ndaj jo t gjallve nuk
mund t kushtzoje jetn e qenieve t gjalla deri n sakrifca t mdha. Ne njfar
mnyre ktu konsiston dhe ideologjia e grupimit pro-zgjedhjes. Ajo ka t beje
me mbrojtjen e t drejtave t gruas shtatzne pr t vendosur t abortoje, n disa
raste t caktuara, brenda limiteve t prcaktuara nga ligji, si pr shembull faza
prfundimtare deri kur mund t ndrpritet shtatznia. Nse kjo shtatzni sht e
padshiruar apo e paplanifkuar, ajo mund t shkaktoje nj gjendje t rrezikshme
shndetsore, fzike apo psikologjike tek gruaja. Gjithashtu sht vene re se dhe
n vendet ku ligji nuk e pranon abortin, nenat gjithsesi vendosin ta kryejn at,
n kushte jo t prshtatshme ose n vendet e tjera ku ligji sht i ndryshm. Ne
rastin e par, prfundimi i shtatznis sht shum i rrezikshm, sepse mund t
oje n infeksione dhe smundje, si dhe mund ta leje gruan sterile, pra ti heq
do mundsi pr t pasur fmije t tjer. Kjo sht nj arsye q legjislacioni i nj
vendi duhet t lejoj abortin dhe t prkujdeset q t mos lere pasoja n jetn e
atyre q e kryejn.
Gjithsesi ndarja e ideologjis se qytetareve nuk sht shum e qart. Ne maj
t vitit 2007, CNN
4
zhvilloi nj sondazh n Amerike, duke pyetur pr qndrimin
e individve ndaj abortit. Pjesa me e madhe e tyre, 50% ishte pro jets, kurse
45% ishin pro zgjedhjes. Megjithat nj jave me pas Shoqria Gallup
5
zhvilloi t
njjtin sondazh dhe kt radh ishin 49% e qytetareve pro zgjedhjes, kurse 45% e
tyre pro jets. Kjo tregon se qndrimet ndaj abortit nuk jan t njtrajtshme dhe
njerzit nuk jan t bindur nse duhet ta konsiderojn si zgjedhje apo imoralitet.
Pr sa i prket kuptimit q merr aborti n vendin ton, do t thosha se n radh
t par shqiptaret nuk jan t informuar mjaftueshm. Jam e bindur se shumica
e femrave, nse do t dinin se si realizohen operacionet pr t abortuar, apo nse
do t ishin t ndrgjegjshme pr pasojat fzike dhe psikologjike tek vete ato, do t
ishin me t prgjegjshme dhe me t kujdesshme n prdorimin e masave mbro-
jtse si dhe n zbatimin e planifkimit familjar.
Praktikisht n Shqipri nuk sht imoralitet aborti. Po t vm re mentalitetin
e prgjithshm, nse bhet fjale pr nj nn t martuar shtatzne me probleme
ekonomike, m shum fmije, me moshe t madhe, apo n fardo rrethane tjetr,
q vendos t abortoje, opinioni nuk e gjykon, por e pranon kt si zgjedhjen e
saj. Ajo q vrtet gjykohet, madje dhe diskriminohet sht nj vajze e pamartuar
shtatzne. Kjo t bn t mendosh q aborti nuk konsiderohet imoralitet n kt
vend, por ka dnohet si i till sht kryerja e marrdhnieve seksuale para mar-
tese, gj q prej kohesh pranohet si zgjedhje personale e dokujt n opinionin
bashkkohs jasht vendit. Dhe nse do ta kthejm vshtrimin tek vajzat e reja
t pamartuara, kryesisht adoleshente, q presin nj fmije, por nuk e duan at,
vm re se n shumicn e rasteve ato vendosin t abortojn. Kjo, sipas ligjeve
n Shqipri sht e pranueshme, por nuk jam dakord pr ato raste kur nenat
detyrohen ta heqin fmijn. E kam fjaln pr t gjitha ato vajza, q pr t mos u
prballur me mendimin e t tjerve, zgjedhin t mos i thon asgj familjes dhe ta
ndalojn shtatznin. Pra n vendin ton, ndikim n numrin e aborteve ka edhe
mendsia, q dnon marrdhniet seksuale para martese aq sa on n ndrmar-
rjen e masave t tilla. Statistikat tregojn se n maternitetin Koo Glizheni n
Tiran, gjat nnt muajve kan abortuar 409 femra, 118 prej tyre n moshat 14-
24 vje. Kjo shifr konsiderohet alarmante, duke marr parasysh sensibilizimin e
vazhdueshm nga zyra e planifkimit familjar
6
.
Sidoqoft edhe pse pranohet si zgjedhje, dhe sht n t drejtn e do femre,
aborti sht shprehje e egoizmit, dhe kjo vlen pr t gjitha mundsit, edhe pse
n disa prej tyre kjo nuk sht arsyeja e vetme apo me e rndsishmja. Jam e ktij
mendimi sepse n thelb aborti sht nj mase q merret pr t liruar prindrit nga
prgjegjsit. Megjithat dalloj disa raste.
Kur fetusi del me probleme, dhe mund t linde me anormalitete fzike apo
mendore, abortin nuk e shoh si nj veprim t udhhequr nga egoizmi, por prkun-
drazi si nj prgjegjsi morale t prindrve. Ata nuk duhet t lejojn ardhjen n
jet t nj tjetr qenieje t destinuar t vuaje. Pavarsisht se t gjith ndeshemi me
vshtirsi, nj individ i paafte nuk do t ish i barabarte me n t tjert, dhe kjo
nuk sht e drejt. Megjithat ka mendime se me tepr se shmangie e vuajtjeve
dhe vshtirsive t nj fmije, aborti n kt rast sht shmangie e prgjegjsive
nga prindi, si dhe e vshtirsive e problemeve q do t ndeshte duke e lindur dhe
rritur kt krijese. sht e vrtet q do t ish nj barre e rende pr do prind,
por gjithsesi ai do t kish jetn e tij, do t mund t lindte fmije t tjer, ti shihte
t rriteshin e t jetonin normale, si t gjith t tjert. Por nuk mund t ndodhe e
njjta gj me vete individin e paafte. Ai gjithnj do t ish i prbuzur e i vetm n
shoqri dhe asnj prkujdesje nuk do t mund ti jepte nj jet normale. Jeta q
prindrit do ti falnin duke e lindur do t ish e paplote, nj gjysm jete
Nga ana tjetr jam dakord se aborti, kur jeta e nens sht me t vrtet n
rrezik serioz, me tepr se egoizm sht mbrojtje e se tashmes. Nj grua e rritur
sht e ndrgjegjshme pr do dit q kalon. Ajo ka luftuar dhe sht e gatshme
t vazhdoje t luftoje pr ti ruajtur kto dit si dhe pr t mbijetuar. Kurse nj
foshnje nuk e njeh jetn, prandaj nuk e di se far humbet. Aq m tepr kur ai nuk
ka lindur ende. Ne fund t fundit, duhet t mbrojm at q kemi fllimisht, e me
pas t mendojm pr t krijuar nj jet t re.

Dika tjetr q e justifkon zgjedhjen e abortit sht rasti kur fmija sht
produkt i dhuns apo incestit. Gjate gjykimit t ktij vendimi, duhet menduar se
nena e ka mjaft t vshtir t jetoj qoft edhe me kujtimet e nj akti t shmtuar
dhe nj prove e gjalle e atyre momenteve, apo nj tipar i t atit tek fmija i saj, do
ta prndiqnin gjat tr jets dhe mund ti shkaktonin probleme psikologjike. Kjo
nn nuk do mund ta donte asnjher mjaftueshm fmijn e saj dhe sjellja e tij
n bot do t ishte nj sakrifce shum e madhe.
Por ka raste, q edhe pse zgjedhje dhe n t drejtn e tyre, arsyet q i oj-
n prindrit t vendosin ta ndrpresin shtatznin, jan vrtet egoiste. ifte t
martuara q nuk ndihen ende gati t ken nj fmije, pr shkak t karriers apo
moshs se re, duhet t mbajn prgjegjsit e tyre. Dhe nse kjo shtatzni vjen si
rezultat i dshtimit t masave mbrojtse, do t ishte gjest human t sillje nj
foshnje n jet dhe shpesh ka ndodhur q pas rasteve t tilla, prindrit jan pen-
duar q kan abortuar.
Gjithsesi, do rrug t on n pranimin e abortit si zgjedhje individuale e
prindrve, sidomos e nens, pr ta br at me t sigurt. Ajo q me shqetson sht
konsiderimi i ksaj zgjedhjeje si liri, apo si nj shans pr tu br bisht prgjegj-
sive. Sepse kryerja e marrdhnieve seksuale, kur kjo ndodh me dshirn dhe
vullnetin tnd, n do moshe, sht prgjegjsi. Nse nuk do nj fmije duhet t
kujdesesh t parandalosh ngjizjen e tij dhe jo t mendosh se ka zgjidhje edhe nse
kjo ndodh. Pra, e drejta e nens pr t abortuar nuk duhet t nxis paprgjegjsh-
mrin apo t merret si nj mundsi pr t mnjanuar pasojat e saj. Ndrprerja e
shtatznis duhet t konsiderohet si nj veprim drastik, q mund t zgjedhsh t
ndrmarrsh kur nuk ka asnj zgjidhje tjetr.
Dr. S. Aksoy. Prkthyer nga anglishtja nga Avni Lecaj n revistn Vepra
Deklarata mbi abortin me krkes. Kongresi i shenjte mbi doktrinn e fatit
Nene Tereza, Madre Teresa. La gioia di amare

4
CNN Opinion Research Poll, (007-05-09) .
5
Abortion The Gallup Poll (5//007)
6
Aborti - Ti nuk mund t jetosh, Femra Shqiptare (6. 0. 008)
Bibliograf:
Marek Antoni Nowicki, Rreth Konvents Evropiane
Terry F. Pettijohn, Psikologjia
Madre Teresa, La Goia Di Amare
http://en. wikipedia. org/wiki/Pro-choice
http://en. wikipedia. org/wiki/Pro-life
http://www. femerore. com/uncategorized/aborti-n-moshe-t-vogel. html
El i sa BAku
Shkolla e mesme e prgjithshme Shefqet Guzi, Gramsh
F
emrasht nj emr pr n nj materie seksuale apo dika me tepr?
Sa jemi ne n gjendje t kuptojm shpirtin zemrn e nj femre? A ekzis-
ton dika prtej nj fytyre engjllore, nj form trupore mahnitse? Valle t
ken ndjenja femra?
Sot jetojm me 2008 dhe mjafton t hapim ve pr nj ast syt e do t kupto-
jm q ky nuk sht stili i jets q ne krkojm. Mbase shum prej jush mund t
thon q e kam gabim. Vrtet se ju keni nj familje q kujdeset pr ju, nj nn
q ju fet pr gjithka, q ju trajton si nj mike. Po far mund t me thoni pr t?
Jan me mijra femra sot q trajtohen si materie seksuale;jan me mijra sy t
zinj si t Lules1, q rrin n cep t rrugs n semafor duke shoqruar do lvizje
t njerzve. E buzt e tyre murmurisin t njjta fjale t urryera:Ke dshire? E
kur arrin n kt pik femra harron arsyen e vrtet t krijimit t saj, si qendra e
ekzistencs, si personi i vetm i afte pr t ln pasardhse, si ADN-ja e jets dhe
e lumturis. Ne t vrtet qenia e saj fet pr trajtimin e femrs, si nj mase trupore
pr trupin dhe pr epshin.
Fmija sht fryti i dashuris, i mirkuptimit, sht vet fryti i lumturis, por
sht lumturia pr t kur ajo nuk mund t gjej nj drite sado t zbehte n shpir-
tin e saj? Ku ajo sht shndrruar n nj trup t gjalle, por pajete. E me thoni: Si
mundet ajo t jet n gjendje t lind nj jet t re? Nj fliz t ri, i cili do ti punoj
si nj ekan n koke, pr ti kujtuar dhimbjet, mornicat, vendet e nxira apo t dje-
gura n trup. Do ti kujtonin me mijra duar, q e shndrruan at n kt mur t
erret q sht sot. Te gjitha kto nuk kan rndsi pr t, pr klientin e saj. Ai pa-
guan q t dfrehet, t knaqet me trupin e saj, sikur t ishte nj lodr argtuese
n kohn e lir. Pr t ajo ssht asgj, e nse gabimisht midis tyre ngjizet dika,
faji sht i saj, ai smban prgjegjsi. E rruga q ajo zgjedh, mbase pr disa nga n
jo me mira, sht aborti.
Prpara disa vjetsh me ka qlluar rasti t njoh nj vajze 15 vjeare, e cila pr
shkak t nj gabimi fatal t saj, mbeti shtatzn. Ajo vendosi ta mbaj fmijn, m
mir t themi t tjert vendosen pr t. Te abortoje nj fmije konsiderohej nj gj
turpi, prandaj familjet e tyre preferuan q ata t lidheshin n kurore. E imagjinoni
5
nj 15 vjeare e martuar me nj 17 vjear, t dy ende n njohje t botes, ende pa
u rritur, t paprgjegjshm pr veprimet e tyre, e mbyllen jetn e tyre e solln n
jet nj fmije. sht shum komike apo jo? Dy fmije solln n jet nj fmije. Ku
dinte ajo se sht fmija? Ku dinte ai se do t thoshte t ishe baba? far do ti
ofronin fmijs se tyre kta prindr? shembull do ti jepnin n jet fmijs se
tyre, kur vet ata nuk ishin nj shembull pr tu admiruar, pr tu ndjekur? Mbase
dikush do t doje t dije fundin. Shum e thjesht. Ata e kuptuan q sado q t
mundoheshin, ishin dy fmije q vazhdonin t luanin akoma me kukulla. E kup-
tuan dhe u ndan. Nj divorc tjetr n radhn e gjat t divorceve. Po ndodhi
me fmijn? ndodhi me fmijn q ju i mohuat t drejtn e t jetuarit si gjith
t tjert. Ju nuk e lejuat q goja e tij t thrras:Nene. Ishit ju q i mort pjesn
me t madhe t lumturis duke e ln at t paplotsuar, t vetmuar. E ather
jetimeve t tjer iu shtua edhe fmija i tyre i cili nuk kishte faj pr asgj. Ai nuk
mund t zgjidhte fatin e tij. E gjitha kjo sduhet marr si dika personale, sepse
mbase kjo nuk ka t beje drejtprdrejt me mua, apo me ju, por n t vrtet ka t
beje me shoqrin ku n po jetojm, me njerzi, t cilt mbase i kemi njohur apo
na kan folur pr ta.
Te kesh nj fmij sht bekimi me i madh nga perndia, sepse ti i dhuron
jetn nj individi t ri, q do t ket gjakun tnd, q do t jet i yti, thesari me
i muar. Po ndodh me nj femr mitra e se cils nuk mund t mbaj fmij?
ndodh me t, nse ajo vendos ta mbaj at, duke rrezikuar jetn e saj dhe duke
mos menduar pr fmijt e tjer. Pse ajo vendos ta mbaj fmijn? Prgjigjja sht
e thjesht:Ka shum njerz q e quajn imorale aborti. E ajo pr t anashkaluar t
gjitha pshpritjet, vendos ta mbaj fmijn e saj. E mban duke shpresuar deri n
fund, megjithse mjeket nuk ja rekomandojn nj gj t till. (Pas 9 muajsh) . Nj
qarje fmije dgjohet n salln e lindjeve, por nuk po dgjohet gzimi, qeshja e
nns, q e solli n jet. Syt e saj u mbyllen prgjithmon. Ajo preferoj t lindte
foshnjn e saj, duke mos jetuar me jetn, por mbi t gjitha duke ln mbrapa fmi-
jt e tjer q ja kishin aq shum nevojn. Ajo shkoj duke dgjua pshpritjet e t
tjerve, shkoj duke e ln t hapur rrugn.. .
Jeta sht si nj pasqyre q t buzqesh nse e sheh me buzqeshje. Ajo na
servir shum gjera e jemi n ata q bjn zgjedhjet. E jemi serish n ata q vuajn
pasojat e nj zgjedhjeje t gabuar. Jeta sht si nj kristal i vyer e nse nuk ku-
jdesesh pr t, ather kristali rreshket e bie n tok, e duke mbetur ashtu i thr-
rmuar t kujton gabimet e se shkuars. Duke mos u ngjitur me kurr ai fet dhe
thot:Shihe veten, tani t ndare n shum copa. Shihe veten, por nuk mundesh
se nuk e njeh me. Tani je shprfytyruar, ke nj ehre t zbeht, me duar t mbush-
ura me plage, me fok t rena. Nuk ke sa fuqi t pish nj gote me uji jo me.. . Ti
ke humbur, po, po, ke humbur gjithka, me fal se harrova ke dhe disa muaj apo
vjet jet. E mbas disa muajsh merr fund gjithka merr fund ti, nuk ekziston me,
nuk merr me fryme. Zemra spunon me nuk i dgjohet ti-taku. Pse? Pyetja lind
natyrshm: ka ndodhur me ty? Ti je nj e infektuar me virusin HIV, por me e
keqja sht se ti je duke pritur nj fmij. Nj fmij t destinuar t vdes, ose t
lind duke e mbartur me vete vuln e errt t trashguar nga ty, por gjithsesi i de-
stinuar t vdes pasi ajo sht nj smundje q sfal. Te lind duke qen i destinuar
t prbuzet nga pjesa drrmuese e njerzve, pse jo mbase edhe duke t t urryer
ty q e solle n jet me nj smundje t till. Te lind, por pa iu dhn mundsia t
ler pasardhs pasi vula do t trashgohet n vazhdimsi, se ai ssht si tyapo
sht??? Duhet t zgjedhsh t abortosh.. . apo t lindesh.. . Nj nga dilemat e
pafundme t mistereve njerzore, ku vetm ti duhet t vendosesh, duke e ditur
se nse vendos ta mban n radhn e gjat t njerzve infektuar me virusin HIV
do t jet dhe fmija yt, apo e aborton, duke humbur mundsin t jesh nn, dhe
duke i mohuar lindjen nj jete t re. Ngushllon veten se duke mos e mbajtur ke
nj prparsi se nuk e sheh fmijn tnd tek vuan e tek t sheh me sy q shndri-
sin nga nj urrejtje e thell. Vetm ti mund t zgjedhsh, askush tjetr. Vetm ti
e ke ket t drejt t vendosesh vetm ti dhe askush tjetr. Zgjidh.. . t duhet t
zgjedhsh.. .
Shumkush mund t ket mendime t ndryshme rreth abortit si duke e quaj-
tur abortin si dika imorale, t ndyre ashtu duke e pranuar at. Un nuk mund
t paragjykoj mendimet e t tjerve, pasi kjo do t ishte e teprt. Por dika e them
me nj bindje absolute se ky fenomen ka pr t qen gjithmon i pranishm deri
n mos ekzistencn e qenieve njerzore. Jam shum konshiente se njeriu e gjen
formn apo mnyrn pr t abortuar edhe nse aborti sht e ndalur me ligj. Pr
kt dshmon edhe periudha e komunizmit, n t ciln t abortohej ishte krim
dhe pr me tepr e ndaluar me ligj, por megjithat kishte shum femra q n nj
mnyr apo n nj tjetr abortonin. E ather prse t mos e lejosh at, pse mos
ta quash at nj zgjedhje? Pse ta quash si dika imorale, kur nuk mund ta ndalosh
e pr me tepr kur nuk i di arsyet e nj aborti???

Lulja-personazh i novelsHistoria e njrs nga ato nga Migjeni

7
far sht demokracia?
thoma BEBi
Shkolla Muhamer Janina, Berat
D
emokracia sht sistemi me i prparuar q shoqria njerzore ka njohur
deri tani. Ajo sht trampolina drejt zhvillimit dhe suksesit q t gjith e
dshirojn. Domosdoshmria e trajtimit t ksaj teme qndron n faktin
e njohjes se gjith shoqris mbi sistemin q shum vende t botes ashtu si vendi
yn prdorin. shpeshher ky koncept keqkuptohet e ajo ka sht thelbsore dhe
nnkupton me t vrtet demokracia tjetrsohet e prdoret n disfavor t saj.
Duhet t njihemi me t mirat dhe ant e errta t demokracis n mnyr q
sulmet e herpashershme q i bhen t dalin t pasuksesshme. Kjo arrihet vetm
nprmjet njohjes s mir t ktij sistemi q dijet tona t bhen mburoje e pakal-
ueshme dhe e forte pr t.
Demokracia nuk i imponohet askujt. Por para se ti o popull t besh zgjedhjen
tende hidhi nj sy asaj q demokracia t garanton. nse do t mundje t lexoje
shprehjen e Linkolnit demokracia sht qeverisja e popullit nga populli pr po-
pullin sigurisht q nuk do t prbuzje regjimin ekzistues por do t bnte t men-
doje m thell pr kt sistem t prqafuar nga vendet me t zhvilluara t botes.
Sikur t vazhdoje edhe pak me posht e t lexoje se n demokraci n qendr jan
lirit dhe t drejtat e njeriut, zbatohet pik pr pik barazia pra ligjit, drejtsia pr
kdo kudo dhe kurdo ather do t mendoj se me t vrtet demokracia sht nj
sistem mse i mir qeveriss q nuk sht prone e askujt e q nuk imponohet por
pranohet nga shumica. Duhet t kuptohet se demokracia nuk sht nj dhurate q
mund t bhet prone e dikujt. Pr t duhet luftuar sepse fryma e demokracis nuk
sillet nga jasht, ajo duhet t vij nga brenda prndryshe do t kemi nj demokraci
artifciale e joefektive.
Liria q t fal demokracia sht nj nga shtyllat kryesore mbajtse t saj. Ter-
mi liri ngatrrohet shpeshher me termin demokraci por jan dy gjera krejt t
ndryshme n thelb. Demokracia nuk sht thjesht nj sistem qeveriss i ngritur
mbi parimet e liris por shum tepr. Liria sht nj e mir q t lejon t shijosh
shum t tjera. Lirit q i garantohen do personi jan nga me t shumllojshmet
disa prej tyre jan liria e shprehjes, e shtypit, e komunikimit, e fes, privatsis, t
gjitha kto n prputhje me konventn evropiane t drejtave dhe lirive t njeriut.
demokracia sht nj sistem ku pakicat etnike, fetare, kulturore e gjuhsore kan
mundsi t shprehin lirisht, pa u ndaluar apo detyruar, prkatsin e tyre etnike,
fetare e kulturore. Ato kan mundsi t ruajn e zhvillojn, t msojn e t mso-
hen n gjuhen e tyre amtare si dhe t mund t bashkohen e organizohen n shoqa-
ta t krijuara nga ata vete. Nj prkufzim tepr t veante ka dhn Jean Jacques
Rousseau i cili thot se liria e njeriut nuk qndron n faktin se individi mund t
beje far t doje por me faktin se nuk sht i detyruar t beje at q nuk dshiron.
Kjo sht thelbsore. Liria duhet t lidhet shpeshher me mosdshirn dhe jo me
dshirn sepse dshira e teprt cnon lirin e tjetrit.
Gjithkujt do ti bnte prshtypje thnia gjeniale e Volterit mbi lirin e fjals
Zotri nuk ndaj t njjtin mendim me ty por do t beja t pamundurn q ju t
arrinit t shpreheshit. Kta jan njerzit q i duhen demokracis. Ne demokraci
jo vetm je i lir t shprehesh por zri dhe fjala mund t dgjohet edhe pse kemi
t bjm me prplasje mendimi. Demokracia do t ece prpara vetm nse do t
lejojm kdo t shprehet n do moment edhe kur mendimi i tij sht i kundrt me
tonin. Por n lidhje me lirin ekzistojn disa pika t errta q duhet ti njohim. Te
kesh lirin e fjals nuk do t thot t thrrassh zjarr n nj salle teatri t mbushur
plot me njerz, t kesh lirin e veprimit nuk do t thot q mund t cenosh lirin
e kujtdo individi tjetr e mbi t gjitha nuk do t thot q mund t abuzosh me
lirin. Liria n demokraci sht sa esenciale aq edhe thelbsore n mbarvajtjen e
demokracis nse ajo prdoret si duhet.
Ne demokraci prve liris kemi edhe kufzime n formn e ligjeve q zbatohen
nga drejtsia. Drejtsia n t gjitha shtetet demokratike sht e pavarur nga qeve-
ria n mnyr q puna e saj t jet e paanshme dhe me efektive. Pr demokracin
drejtsia sht parsore. t gjith duhet t mundohemi q t ngrihemi kundrejt
padrejtsive q t ndihmojm mbrojtjen e saj. Platoni thot Drejtsia do t lulzoje
ather kur edhe t paprekurit nga padrejtsia t indinjohen njlloj si t prekurit.
Asnjher nuk duhet t jemi indiferent ndaj padrejtsive atyre q dalngadal e
shndrrojn shtetin e t drejts n shtetin e krimit e t keqes. prania jon n ru-
ajtjen e drejtsis sht shum e rndsishme. Nuk duhet t presim q t vetven-
doset drejtsia, jemi ne ata q duhet t bjm lvizjen t paret.
Detyra e demokracis, rituali dhe festimi i saj sht zgjedhja. n demokraci
zgjedhjet jan nj shtje q i takojn popullit dhe vendimi i takon atij me votn
e lir. q vota e hedhur t jet trsisht e lir duhet q n radh t par t kemi
nj qytetar t lir e jo t varur. varsia ekonomike, psikologjike dhe padija e indi-
vidve bn q vota t mos shkoj atje ku duhet e kshtu zgjedhjet nuk jan t lira e
t ndershme dhe demokracia rrezikohet se teprmi. q kto fenomene t zhduken
dhe demokracia t lulzoje duhet q zgjedhsit t eliminojn varsit e ktij lloji
tejet t dmshme pr demokracin. Por si? nj pjese t rndsishme ktu ka si
individi ashtu edhe shteti. rritja ekonomike e vendit nga ana e qeverise, hapja e
vendeve t puns pr individt, vendosja e rendit dhe zhdukja e klaneve mafoze
q me fuqin e tyre t zeze rrezikojn t na qeverisin. gjithashtu rritja e nivelit dhe
viteve t arsimimit do t mund t krijonte m shum individ t afte e gjithmon
n shrbim t demokracis e vots se lir. nga ana tjetr sht individi q duhet
t jet me i kujdesshm ndaj arsimimit e me i dhn ndaj puns pr t krijuar nj
9
vetadministrim t jets ekonomike.
Demokracia sht nj sistem ku ekziston ekonomia e lir e tregut. kjo sht nj
nga idet baz t saj. n kt ekonomi sht i lir t marr pjese do individ, n
mnyr vetjake apo n grup, q ka dshirn dhe sht i afte t bhet pjese e tregut
t lir. ky sistem ekonomik mbshtet se teprmi globalizimin e vendeve. me ane t
t cilit krijohen marrdhnie ndrkombtare pr shkmbimin e mallrave si midis
individve ashtu edhe midis shteteve. ideja e ksaj ekonomie konsiston n faktin
shkmbimit t mallrave me kdo q sht i autorizuar nga shteti dhe sht i afte ti
siguroje ato. t gjitha kto kryhen n baz t disa rregullave ligjore sepse abuzimi
n mim dhe cilsi bn q ekonomia t mos ekzistoje si duhet. nj nga rregullat
e lojs n kt ekonomin e lir t tregut sht konkurrenca. ajo sjell zhvillimin
e mtejshm t sistemit ekonomik pasi rrit cilsin dhe ul mimet e produkteve
dhe t mirave n treg. ekonomia e lir e tregut sht nj sistem tepr efektiv n
demokraci dhe hedh nj baz n krijimin e nj demokracie t fuqishme. sistemi
qeveriss varet se teprmi nga ekonomia e tij.
Nj nga synimet madhore t demokracis sht vendosja e paqes n bot. kjo
sht treguar shum her sesi demokracit tashme t konfrmuara japin ndi-
hmesn e tyre n vendosjen e paqes nprmjet marrdhnieve diplomatike. Dy
armt me t forta pr sigurimin e paqes jo vetm brenda nj vendi por edhe n
bot jan konsensusi dhe kompromisi. Nuk arrihet paqja pa konsensus dhe nuk
arrihet konsensusi pa kompromisin. Por q t arrihet kompromisi duhen shum
njohuri mbi demokracin n mnyr q marrdhniet t mos cnojn asnj pjese
t saj. Ndodh q kompromisi t arrihet n favor t njrs pale n kt rast kon-
sensusi sht jetshkurtr. Jo gjithmon gjerat zgjidhen me konsensus sidomos
kur prpara ke njerz jo bashkpunues e kokforte. Konfikti Amerike-Iran mbi
pasurimin e Iranit me arme brthamore nuk arrin t gjeje zgjidhje sepse Irani nuk
sht shtet demokratik. Konsensusi nuk sht i rrnjosur n mendsin e push-
tetarve t ktij shteti e si pasoje konfikti sht i pazgjidhshm. Po a e ndihmon
paqen botrore kokfortsia e udhheqsve jo paqedashs dhe mungesa e ides se
kompromisit? Sigurisht q jo.
Lery Diamond bashkpuntor i Revista e demokracis dhe bashkpuntor i
institutit Huver sht i mendimit se midis konfiktit dhe marrveshjes ekziston
nj paradoks. Sipas tij demokracia nuk sht gj tjetr vese nj sere rregullash pr
zgjidhjen e konfikteve. Njkohsisht ky konfikt duhet t zgjidhet brenda kufjve
t lejuara dhe n kt mnyr t vij kompromisi q t gjykohet si i vlefshm. Nse
ndonj nga palt sht e paknaqur do gj rrnohet e duhet t flloje nga fllimi.
Vihet re se demokracia nuk funksionon megjithse prdoren t gjitha parimet e
mundshme. Por duhet t kuptohet se jo t gjitha konfiktet jan t zgjidhshme e
gjithashtu duhet t kuptohet domosdoshmria e tolerancs q ndihmon jo pak
demokracin. Toleranca n demokraci ka nj vend t veante. Palt n konfikt
duhet t mendojn se nga kokfortsia e tyre mund ta psojn ata q prfaqso-
hen nprmjet tyre. Por toleranca duhet t jet e dyanshme ndryshe konfikti do
t ngelet serish konfikt.
Njerzit q jan bashkpunues e tolerant jan ata q kan nj nivel intelektual
t larte e botkuptim t formuar demokratik. Ktu vihet re nevoja e jashtzakon-
shme e arsimit n demokraci. Vlen t citohet thnia e Tomas Jefersonit N
qoft se nj komb shpreson t jet i paditur dhe i lir n kohn e qytetrimit ai
shpreson pr dika q nuk ka ndodhur dhe nuk do t ndodh kurr. Qllimi i
arsimit demokratik sht t formoj qytetar me ide t qarta pr teorin dhe prak-
tiken e demokracis e pa dyshim t formoje qytetare me botkuptim t pavarur e
t pasur. Dallimi kryesor i arsimit n demokraci dhe n arsimin n sistemet e tjera
sht se n to arsimi sht vegl n dorn e regjimit pr t indoktrinuar doktrinn
prkatse kurse n demokraci arsimi shrben pr t formuar njerz t afte pr
t marr pjese lirisht n problemet q hasen gjat rrugs. Arsimi n demokraci
ndihmon lulzimin e liris, konsensusit e drejtsis.
Kultura, arti, letrsia e kinematografa nxiten se teprmi nga demokracia por
asnjher nuk vendosen korniza pr kufzimin e puns krijuese. Demokracia i fal
artit lirin e shprehjes e t eksperimentimit n t gjitha fushat. Niveli i pakufzu-
eshmris s artit tregon n njfar mnyr edhe nivelin e demokracis. Dim q
arti sht nj mnyr shum e mir pr t nxjerre n pah ato q jan t gabuara
e nuk ecin mir n shoqri. E si e till sht nj lloj testi paraprake pr ecurin e
demokracis.
Historia e ecuris se demokracis nuk ka qen nj evoluim i ngadalshm dhe
i pareshtur por varg valsh q prparojn, trhiqen e m pas prparojn me m
shum forc. Sipas Samuel Hantingtonit dallohen tre vale t gjata t demokracis
vala e par flloi n fllim t shekullit t XIX kur iu dha e drejta e vots pjess me t
madhe t burrave. Gjate ksaj periudhe linden 29 demokraci n t gjith boten. Ne
zbaticn e vals se par nga viti 1922 ardhja n pushtet e Benito Musolinit deri m
1942 numri i regjimeve demokratike n bot u paksua n 12. Vala e dyt flloi me
triumfn e aleateve n luftn e dyt botrore. Kulmi i ksaj batice arriti kulmin n
vitin 1962 ku numroheshin 36 regjime demokratike. Periudha nga viti 1962 deri
n vitin 1970 njihen si periudha e zbatics s dyt megjithse nj zbatice e vogl.
Numri i regjimeve arriti n 30. Viti 1974 njihet si viti i fllimit t vals se trete ku
numri i regjimeve t reja demokratike u shtua me rreth 30 duke u dyfshuar num-
rin e tyre. Zbatica e ksaj vale ende nuk ka arritur kulmin. Lind pyetja A do t
kt nj sprapsje t fuqishme q t fak tutje punn e br deri tani? .
Prgjigja e pyetjes nga shum faktor nga t cilt politike, kulturore dhe eko-
nomike. Duke kthyer kokn pas n zbaticn e vals se par sht pikrisht ardhja
n pushtet e individve antidemokratik e me tipare t theksuara nacionaliste q
politikat e ndjekura e tjetrsuan boten. sht pikrisht ardhja n pushtet e Benito
Musolinit q prkon me fllimin e zbatics s dyt kjo tregon qart faktorin politik
n ecurin e demokracis. Fitimi i lufts se 2 botrore nga aleatet shndrroi ser-
ish boten, kt her n favor t demokracis. Po sot? Nse do t mund t ftohet
lufta e nisur kundr terrorizmit dhe nse do t ruhet paqja n bot demokracia
do t lulzoj edhe pr shum koh. Arritja e ktyre detyrave do t krijoje baza
t forta pr me tej. Zhvillimi kulturor i nj populli ku tradita demokratike sht e
rrnjosur thell do t jet tepr i rndsishm. Aftsia q do t kt individi n dal-
limin e rasteve t rrezikshme pr demokracin varet nga intelekti dhe pavarsia
q ai ka krijuar n mnyr q rreziku t eliminohet q n fazat e para. Puna jon
sht t krijojm kt tradit sa m shpejt dhe mir.
Se fundi zhvillimi ekonomik pa lkundje t herpashershme do t ndihmonte

ecurin e demokracis. Sot gjendemi para nj rreziku t madh ekonomik botror
q ka pushtuar gjith vendet demokratike me t zhvilluara. A nuk sht ky rasti
pr regjimet e tjera t hidhen n sulm? Rasti m i afrt ishte n Gjermani ku t
rinjt student ekonomie u turrn n librari pr t bler librin e Marksit mbi eko-
nomin n sistemin komunist t qeverisjes. Recensioni ekonomik q ka kapur
vendet demokratike po tund fort themelet e hedhura. Nuk duhet harruar se rrit-
ja ekonomike e vendeve demokratike ishte nj nga faktort kryesor n baticn
e vals s dyt dhe trete. Ashtu sikurse ka ndikuar pr mir mund edhe t jet
shkaktari kryesor n fllimin e zbatics se vals se trete. megjithat demokracit
kan treguar se jan t afta pr t prballuar rnie ekonomike, pr t gjetur zgjid-
hje dhe pr t dhn zgjedhje.
Demokracia sht e mira me e vlefshme. Ruajtja e saj sht njkohsisht detyr
dhe obligim. Kjo nnkupton vullnetin e pandrprer dhe t vendosur pr t ar-
ritur kompromis dhe konsensus t prhershm. Me demokraci kuptohet ndarja e
barabarte e shanseve pr t fortin dhe t dobtin, qytetarin dhe fshatarin, qeverita-
rin dhe njeriun e thjesht, burrin e gruan e sigurisht pr t bardhin dhe njeriun me
ngjyre. Demokraci do t thot t kesh zgjedhje kjo e bn t qart iden se individi
nuk sht n presion t vazhdueshm pr t br zgjedhje. Paqja sigurohet vetm
duke punuar n mnyr demokratike. Ajo sht mbshtetse e forte e demokra-
cis sepse aty ku paqja rregullon vete punt e saj ajo shndrrohet n demokraci
t forte. Demokracia sht sistemi q siguron barazi, liri dhe t drejta q shum
sisteme t tjera nuk i sigurojn. Q demokracia t jet e plotsuar duhet t ekzis-
toje sovraniteti i popullit, sigurimi i t drejtave themelore t njeriut, zgjedhje t
lira, zbatimi i drejt i ligjit, pluralizmi shoqror, ekonomik dhe politik, nj qeveri e
krijuar mbi plqimin e t qeverisurve, sundimi i shumics dhe t drejtat e pakics
dhe sigurisht sovraniteti i popullit.
Demokracit kan treguar jo vetm njher se me angazhimin dhe prkushti-
min nga ana e shtetasve mund t ln pas vshtirsi t mdha ekonomike, ti japin
fund ndarjeve shoqrore dhe kur sht nevoja t mbizotrojn n koh lufte. Jan
pikrisht ato q e prcaktojn demokracin q shpeshher e riprtrijn at pr-
balle do vshtirsie sado e madhe qoft ajo. Demokracia sht nj sistem q do t
lulzoj ather kur pr t do t kujdesen qytetare q jan t gatshm q me lirin
e ftuar me sakrifce t marrin pjese aktivisht n jetn shoqrore duke shprehur
mendimet e tyre n debate. Gjithashtu duke zgjedhur prfaqsues q jan t denje
pr tu zgjedhur e pr me tepr duke pranuar tolerancn dhe kompromisin n
jetn e tyre. Demokracia nuk vrapon por ajo arrin e sigurt n fund.
Bibliograf
Thnie t: Abraham Linkoln, Platonit, Volterit, Tomas Jefersonit, Gete
Artikujt e prdorur:
Samuel Hantington ekspert i shkencave politike n universitetin e Harvardit, Revista e demokracis,
Lary Diamond bashkbotues i revists Revista e demokracis, Instituti Huver.
Jean Jacques Rousseau.
Kushtetuta e Shqipris
Libri shkollor i Ekonomis
far sht demokracia?
Soni l a BErBEri
Shkolla Fuat Babani, Bilisht
P
r t kuptuar demokracin gj q sht tepr e vshtire pr tu kuptuar
ende edhe sot, do t na duhet t dim sesi ka rrjedhur deri me sot liria e
sajShume njerz kan vshtirsi q n nj mnyr apo tjetrn t mundin
thellsisht me bindje shpirtrore format demokratike, ather kur fllojn paraq-
iten rreziqet e reja, dhe q natyralisht do t na duhet ti kemi parasysh. Por far
rreziqesh mund t rrzojn nj demokraci? Fillimisht le t hedhim vshtrimin
mbi fjaln demokraci. Fjala demokraci ka ardhur nga greqishtja e lashte (demos-
sundim i popullit)
1
form shtetrore, n t ciln pushteti del nga populli dhe ush-
trohet direkt apo indirekt prej tij.
Le t hedhim vshtrimin e par historik mbi demokracin. Demokracia n Ev-
rope sht zhvilluar n qytet-shtetet greke si e drejtprdrejt, demokracia mod-
erne ka ardhur n mesjete nga luftrat besimtare posarisht Skoci, Angli e Hol-
land (komuna u b mbajtse e jets fetare dhe politike) . Si shtet i par i formuar
demokratik ka qen Amerika (gj q n Evrop ka ndodhur gjat Revolucionit
Francez) .
Le t fllojm t fasim pr demokracin antike, e cila prmban lindjen e de-
mokracis edhe fllin e kuptimit t qenit n qeverisje demokratike nga njerzit
q sapo kishin nisur t kuptonin qeverin n forma t ndryshme, edhe n ishin
demokratike apo jo, i quanin demokratike. Platoni, n librin e tet t tij Repub-
lika
2
i jep t gjith udhheqsve politike t ndrtuar n nj sistem demokratik
prcaktimin e vetm: Ata q u heqin t pasurve pasurit, pr tia shprndar
popullit, n t njjtn koh, duke u kujdesur q t ln pjesn me t madhe pr
veten. Ndoshta sht absurde n vshtrim t par, por tepr reale edhe me
vend prbuzjen e tij kundrejt demokrateve antike t cilt qeverisnin me ane t
poliseve
3
. Dukuria me e bukur q dallohej n demokracin antike ishte fakti q
ata mendonin se qllimi kryesor i njeriut ishte virtyti dhe jo liria.
Le t hidhemi me tej, n.q.s. do t konceptonim problemin themelor t de-
mokracis do t zbulonim kontradiktn mes liris se individit dhe lidhjes se tij
n shoqrin shtetrore po ashtu edhe me vete shoqrin. far prmbajn kto
t treja? Ku futet individi? Ne nj plan e sipr mund t mendonim fare thjesht t

qenit Individ n nj shoqri q prmban rendet e rendet q prmbajn shpalos-
jen e liris. Por dim q kushti kryesor i demokracis sht barazia e t gjith
qytetareve. Kjo barazi do t quhej demokratike dhe q sht e padiskutueshme
q do ekzistoje edhe para ligjit. Pra nj nga kushtet me t rndsishme t de-
mokracis do t ishte barazia e njerzve para ligjit.
Politikani britanik, Winston Churchill
4
, ka thn: Demokracia sht forma me
e keqe e qeverisjes me prjashtim t t gjitha t tjerave. Fare thjesht politikani
britanik na ka ln t kuptojm se nj demokraci perfekte nuk ekziston askund.
Po t analizojm me vmendje do t thonim se jan fjale t qeverisjes se viteve
me fllim 1940 realisht ekzistojn si thnie reale ende n ditt e sotme. Demokra-
cia jeton nga bashkpunimi i qytetarve e sa mos kt bashkpunim t mirfllte
nuk ka as demokraci t mirfllte. Por kt fjalim q patm me sipr na i siguron
shkrimtari austriak Robert Musil
5
duke thn:Natyrisht sht mashtrim thnia,
sipas se cils vullneti i nj populli mund t hetohet prmes zgjedhjeve demokrate.
Por nse merret parasysh vendosja mbi interesat e ndryshme, jo prmes thiks
dhe pistolets, por prmes votimit, ather kjo sht procedure me humane dhe
me e qytetruar. Pra kjo mnyr humane po aq sa e qytetruar do t kishte pr-
brenda ekzistencn e demokracis.
Po le t futemi m thell, fasim pr ligjin demokratik. Individi sht gjith-
mon racist n nj mnyr apo tjetrn, dhe i prket atij t dshiroje e t shprehe
mendimin. Po sa i lir sht q ta vere n veprim mendimin e tij? Pikrisht ktu
luan rolin demokracia. Te ndrtosh demokracin n ditt e sotme nuk sht e
lehte, ka gjithmon diku n ndonj cep mendimesh friken pr t shprehur at q
duhet shprehur, friken pr t realizuar at q duhet realizuar. Kjo sht pikrisht
ajo ka politikani britanik Churchill ka treguar se ska demokraci perfekte
6
. Por
e mira e demokracis qndron n faktin se vetm ajo sht e prshtatshme pr
t siguruar shtetin juridikka thn avokati gjerman Gustav Radbrunch. Realisht
shteti juridik sht i mirfllte edhe mban emrin si shtet i drejt vetm me de-
mokracin. Ne t kundrtn pra n diktature shteti juridik qndron me i kufzuar
edhe i prbr nga ideologjizma masive t verbra. Nj shtet juridik demokratik
do t lejonte aq sa sht e mundur rendin dhe aq sa sht e mundur lirin. Ekzis-
timi i rregullave demokratike do t mbarte bashkpunimin e qytetareve i cili
sht i domosdoshm, dhe i shfaqur si i till, njkohsisht i zhvilluar prej disa
shekujsh. Shtetet tradicionale demokratike si Amerika dhe Anglia na kan br
t qart se ku ka demokraci ka zhvillim t kulturs ecje prpara t humanitetit
njerzor, liri t fjals, liri t vepruarit, pa cenuar lirin e tjetrit.
Sovraniteti i popullit dhe demokracia jan dy ane t nj dukurie, sundimi
i popullit nga populli prej popullit ka thn Abraham Lincoln
7
, tregon edhe
njher se demokracia sht fjale e popullit, shteti i zgjedhur prej popullit, i lejuar
nga populli. Pra demokracia na del si institucionalizim i liris, q prcakton t
drejtat e njeriut para ligjit po aq sa edhe nj demokraci t drejtprdrejt, ose pr-
faqsuese. N.q.s. n at t drejtprdrejtn Athina ka prdorur Asamblen, ku
kishte nj kryetar edhe zotronte ligjin, sot n demokracin e prfaqsuar ku
zotron pothuajse nj pjese t mir t vendeve t ndryshme n bot, zgjidhen
prgjithsisht zyrtaret t cilt merren vetm me nj pjese t caktuar t zons, pra
zyrtare t cilt zgjidhen nga populli pr t qeverisur nj pjese t popullit. Po kush
mund t ishte si form me e drejt pr demokracin e zhvilluar? E drejta n kt
mes cilado form qoft, zyrtaret n nj vend me demokraci i prgjigjen detyrave
t popullit, marrin prgjegjsit e popullit pr veprimet po aq sa edhe ushtrojn
detyrn t zgjedhur nga populli n emr t tij.
Por le t vzhgojm pak format prbrse demokratike. Brenda demokracis
kemi dallime t ndryshme t cilat bjn ndarjet demokratike. Brenda shteteve
perndimore ekzistonin forma t ndryshme demokratike. Fillimisht vendet
perndimore kishin demokracin plebishitare
8
(karakterizohej nga forma ven-
dim marrje, e zgjedhur nga populli) dhe at perfaqesuese
9
(forma e zyrtareve t
zgjedhur nga populli pr nj zone t caktuar) . Po ashtu edhe format parlamen-
tare dhe jo parlamentare t cilat njra kishte besimin e pushtetit legjislativ nga
varsia e qeverise, dhe ajo e jo parlamentarja nga mosvarsia e qeverise. Shem-
buj konkret mund t kishim Sh. B. A q prmban nj form jo parlamentare ku
presidenti zgjidhej nga populli, pr tu lejuar nga populli, t kryeje funksionin e
kryetarit t shtetit dhe sheft t qeverise. Pra gjith kjo larmi e fut demokracin
n sfda t reja t cilat ndryshojn nga koha n koh. Demokracia merr forma t
reja, dhe lejohet t qeveriset nga populli pa prmendur grupe klasash t cilat do
t kishin t drejtat e tyre t ndryshme nga njra-tjetra para ligjit.
Le t vrejm prsri nga ato q tham me lart, demokracia flloi t mare for-
ma t ndryshme qeverisse t cilat i ndrtonte populli. Kjo demokraci do arrinte
triumfn e saj, duke i dale rreziqe t rreja. N.q.s. do t analizonim mir format
demokratike t nxjerra q n lashtsi do t shihnim nj sere ndryshimesh dhe
ballafaqimesh t reja, t cilat dalin si pasoje e varjes se saj nga bashkpunimi
i qytetareve. Kjo paraqet dhe rreziqet demokratike. Nj zgjedhje e gabuar bn
q demokracia mund t rrezikohet nga qetsia e rendi sikurse nga trazirat dhe
mungesa e rendit ka thn politikania liberale gjermane Hildegard Hamm
Brucher
10
. Pra nj zgjedhje e mir sht gjithmon nj vendim i mir pr t vene
nj ligj demokratik po aq sa t arrij t ndodhe edhe e kundrta. Nj vendimmar-
rje e sakt e qeverisjes demokratike t przgjedhur nga populli do t lejonte nj
hap m tej t demokracis.
Demokracia n ditt tona pothuajse ka zotruar qetsin e rendin, ekzistojn
rreziqe q mund t rrzojn at, por pa rreziqe nuk do t kishte nj lufte pr nj
zgjedhje demokratike sa m t mir. Amerika sht nj nder shtetet demokratike
q ka ekzistuar dhe ekziston ende, ajo dha shembullin m t mir n zgjedhjet
e 4 nntorit 2008, tregoi lirin e popullit pr t votuar e vendosur president nj
njeri me ngjyre. Edhe vet Barack Obama
11
ka deklaruar Kam ardhur n nj shtet
demokratik, u edukova n nj shtet demokratik dhe u zgjodha nga nj shtet
demokratik president. Ne Amerikn e viteve t shkuara njerzit me ngjyre kon-
sideroheshin si jo shum t rndsishm, kishin t drejt t vepronin n fardol-
5
loj mnyr por ishin t parit pr tu gjykuar e pr tu kritikuar. Zgjedhja e nj
presidenti me ngjyre i jep shembullin gjith botes se Amerika ka lirin pr t
vepruar e jetuar n demokraci. Pra, demokracia n ditt e sotme ka arritur pothu-
ajse ekzistencn e plot t saj pr t qen si e till n shtetet t cilat mbartin farn
demokratike dhe krijimin demokratik qysh hert.
Ato ka prmendem me lart jan kushte demokrate, barazia qytetare. Edhe pse
demokracia sot mbetet e pakuptueshme, ne jemi t bindur se ajo ka t beje me
lirin e popullit dhe qeverisjen e tij. Demokracia v marrveshjen para asaj q n
asnj mnyr nuk vihet n diskutim; vetm mbi kt baz t bindjeve themelore
bhet i mundshm parimi i vendosjes se shumics. Demokracia pra nuk sht
rregull neutral procesi, por form politike e bazuar n vlera dhe e cila synon
jetsimin e ktyre vlerave. Po ashtu liria demokrate prfshin: lirin e zgjedhjes
se profesionit, lirin e pronsis se pasuris private, mundsia e lir e zhvillimit
t jets private, lirin dhe pacenueshmrin e baness, e komunikimit postal dhe
telefonik. Liri do t thot edhe sigurim nga arrestimi arbitrar dhe mundsimi i
procesit juridik para gjyqit, si dhe kontrolli mbi informatat t cilat shteti mbledh
mbi qytetaret. Ktu bn pjese edhe e drejta e shprehjes s lir t mendimit, liria
e shtypit, liria e tubimit dhe e bashkimit, e drejta pr pjesmarrje t barabarte n
jetn politike e do pjestari t nj shoqrie. Pra t gjitha kto prmbledhin me nj
fjale demokratike lirin t cilat shrbejn si kusht i do themelimi shoqror, ecjen
prpara t do lloj kulture shoqrore. Ose, e thn ndryshe edhe nga shkrimtari,
prkthyesi edhe gazetari amerikan John Dos Passos
12
: Aty ku paqja rregullon
vet punt e veta, dhe ekziston liria, ajo snderohet n demokraci. Pra aty ku liria
konfguron me zgjidhje paqsore kemi demokraci.
do individ krkon nj t ardhme t ciln krkon ta kt t siguruar pr familjen
e tij. Jeta n demokraci sht gjithmon nj shans pr t ardhmen lejim pr t ar-
ritur at ka dshiron n rrugt q ajo lejon. Por rrugt e saj kan qen vazhdi-
misht edhe vazhdojn t jene t drejta, edhe liria e individit sht e prcaktuar
prmes ktyre t drejtave. Demokracia praktikisht ka vendosur ligjet e saj mbi
at ka duket e moralshme edhe perfekte pr t qndruar si bazament i reales
nxjerrjes n pah t se drejts, hulumtimit dhe luftimit t atyre q shkatrrojn at,
t atyre ka e pengojn at po aq sa edhe t atyre q mundohen t ngren edhe
mbshtesin at. Prirja e njeriut pr padrejtsi e bn t nevojshme demokracin
ka thn teologjisti amerikan Reinhold Niebuhr
13
, pra, n nj mnyr apo tjetr
demokracia lufton padrejtsit, dhe ekziston si e vetmia rrug pr t zgjedhur
problemet pa qen e nevojshme dhuna ose tipare t tjera t cilat nuk hyjn n
formn e qeverisjes se lir. Gjithsesi Jeta n liri nuk sht e lehte dhe demokracia
nuk sht e prsosurka thn presidenti amerikan John Kennedy
14
.
Realisht n ditt e sotme ekzistojn shtete q me fjaln demokraci i shrbejn
dendur qeverit, t cilat nuk jan fare demokratike. Shume sisteme t pushteteve
quhen si demokraci popullore, ndonse tr pushtetin e ushtrojn nj elite e
ngushte qeveritare, e cila mbetet n pushtet shum vite, duke mos marr pjese
kurr n zgjedhjet e lira dhe t hapura. Kjo sht ekzistuese ende n ditt e sotme.
Por si mund t quhet demokraci n ato vende ku saktsisht nuk ka zgjedhje
t lira? Kjo form qeverisjeje q mban emrin demokraci, mund ta quanim fare
thjesht nj demokraci robreshe, demokraci jo e mirfllte t ciln e zotrojn
qeverit absurde, t cilat e kan t vshtire t zbresin nga nj post. E si pasoje e
ksaj nuk ekziston as shoqria demokratike.
Por n nj shoqri demokratike ekziston mnyra e jetess, me t ciln plotso-
hen t gjitha institucionet shoqrore, jo vetm ato, q formalisht e prbejn. N
shoqrin demokratike, qeveria sht nj prej shum institucioneve, t cilat
bashkjetojn n sistemin pluralist shoqror. Ne shoqrin demokratike, qeveria
nuk e ka pushtetin e plot, aq m shum, pushteti i qeverise kompetencat e tij,
n mnyr t prpikt jan t prkufzuara dhe t kufzuara prmes ligjit. N
shoqrin demokratike, t drejtat e individve, n mnyr solide jan t mbshte-
tura me ligj, n bindjet dhe jetn e prditshme t njerzve. Kjo krijon fare thjesht
formn e jetess dhe bashkpunimit me demokracin.
Pra n nj prmbledhje demokracia sht forma e jetess dhe bashkpunimit,
liria e individit, barazia e tij para shtetit, barazia e tij para institucioneve t ndry-
shme.
Demokracia sht nj evolucion i vazhdueshm, dalin pr dit forma t reja e
mendime t reja t cilat mundohen t krijojn perfektin n demokraci.
Demokracia sht thjesht ne - populli q qeverisim n mnyr indirekte pr
at q kemi zgjedhur si udhheqs, ne t cilt ngrem nivelin e jetess duke
bashkpunuar me vetveten n kuadrin e institucioneve. Si prfundim demokra-
cia sht e mira jon m e vlefshme. Pr ta ruajtur e kemi detyr dhe obligim.
1
Demos-do t thot sundim i popullit, fjale greke. Kjo sht prejardhja e fjals demokraci q pr her t
par e kan prdorur athinasit e lashte.
2
Libri i tet Republika-ka t bj me flozofe platonike n lidhje me qeverisjen vendore t asaj koh
athinase. Marre n nj artikull t shkruar nga Jan Maria Rokita, mbi moralin dhe demokracin. E prkthyer
n gazetn shekulli.com.
3
Poliset- qytet-shtetet athinase, q flluan t prdornin demokracin. Ishte lidhja e pjesve t qytetit dhe e
rrethit agrar.
4
Winston Churchill politikan britanik, kryeministr i viteve 1940-1945 dhe prsri kryeministr i viteve
1951-1955.
5
Robert Musil-shkrimtar austriak, nj modernist liberal demokrat n krkim t me se lirs e me se rese,
novelist.
6
Churchill ka thn:Demokracia sht forma me e keqe shtetrore me prjashtim t t gjitha t tjeraveKjo
thnie sht prmendur n paragrafn e peste, dhe e riprsritur n paragrafn e gjashte.
7
Abraham Lincoln-Abraham Lincoln ka qen presidenti i 16-t i SH.B.A.
8
Demokraci plebishitare-sht forma vendim marrje e zgjedhur direkt nga populli pr nj qeveriss pr t
gjith vendin.
9
Demokraci prfaqsuese-Forma e zgjedhur nga populli pr nj qeveriss n nj zone t caktuar dhe jo pr
nj qeveriss n nj zone t prgjithsuar.
10
Hamm Brucher Nj politikane gjermane liberale. Ajo ka luftuar gjat jets se saj n Gjermani pr t ngri-
tur sa me lart demokracin dhe lirin n vendin e saj.
11
Barack Obama-politikan, avokat amerikan, president i par i zgjedhur n Amerike si president me ngjyre.
12
John Dos Passos-Shkrimtar, gazetar si dhe prkthyes amerikan.
13
Reinhold Niebuhr-Teologjist amerikan.
14
John Kennedy-president i 35-t i Ameriks.
Referenc: www.dadalos.org
7
ledi ona BrAho
Shkolla Bido Sejko, Konispol, Sarand
F
emra, historikisht e cilsuar si pakic shoqrore nn termin seksi i dobt,
sht ndrydhur nn pasojat e ktij diskriminimi. Prmasat stereotipe t
ndrydhjes femrore, e kan br femrn t ngrej krye duke rrmbyer armt
e saj m t forta pr ta kthyer betejn pr t drejta n nj luft pr jetn. N rrjed-
hn e prparimit shoqror, asaj i sht dashur ti prsos armt pr ekzistenc
dhe pjesmarrje, por koha reale dhe ideale kan treguar se arma m e fort e fem-
rs ka qen dhe mbetet feminiliteti: gjithka q e bn trheqse, t dshirueshme
dhe t lakmuar.
Imazhi femror po riprmasohet koh mbas kohe, por a sht koha gjykatsja
m e mir e proceseve t interioritetit femror? E par nn kndin e gjer t sharmit
dhe elegancs apo nn kndin e ngusht t knaqsis dhe riprodhimit?
Natyrshm, femra dhe mashkulli fllojn t njohin unin e tyre n periudhn e
pubertetit, e cila mbart me vete ndryshime sasiore dhe cilsore. sht nj segment
i jets s njeriut q l gjurm dhe paraprin at ka mund t ndodh n t ardhmen.
Fokusimi im n kt periudh jetsore, e cila pr individ t ndryshm ka kohfl-
lim e kohzgjatje t ndryshme, lidhet me aktivitetin e lart hormonal t trurit t
nj adoleshenti. Hormonet ndikojn n sjelljen e tij, duke nxitur instinkte trupore,
t cilat, pjesrisht kthehen n veprime t pandrgjegjshme dhe pjesrisht shkrihen
bashk me kohn.
Shoqrizimi me tipa t seksit t kundrt z fll pikrisht n kt faz jetsore dhe
dshira pr t plotsuar nevojat biologjike t brendshme, sht nxitsja q on drejt
marrdhnieve seksuale paramartesore. Studimet tregojn se 2 n 10 ose 1 milion
adoleshente n ShBA mbeten shtatzna dhe raportet vijn duke u rritur.
1
M tepr
se e tyre pohojn se shtatznia q kan pasur ka qen e paqllimshme. Ky fakt
lidhet me nj sr shkaqesh, ku m t konsiderueshmit jan marrdhniet e pam-
brojtura dhe kontaktet e padshirueshme, t cilt bhen shkak pr shtatznin e
padshiruar.
shtja m e diskutuar nga rrethet politike, shoqrore, kulturore e fetare t t
gjitha hapsirave, sht gjetja e nj rrugzgjidhjeje t mundshme pr kt shtatzni.
Prvoja njerzore ka treguar se nuk sht e leht nj zgjidhje, pr vet prmasat e
ktij problemi, i cili konceptohet jo njlloj i zgjidhshm nga t gjitha palt. M e
debatuara ndr zgjidhjet e mundshme, e cila i jep fund shtatznis s padshiruar
nga njra apo tjetra, qoft dhe nga t dyja palt, sht aborti.
Aborti, shkencrisht, sht shkputja e qllimshme e embrionit nga mitra e n-
ns, pra, vdekja e tij. Shkatrrimi i nj jete t re q po lind - ky sht fenomeni m i
debatueshm, m i kritikueshm, por me tendencn pr tu br masivisht i zbat-
ueshm ndr radht e femrave me shtatzni t padshiruar. Po cilat jan pasojat
shoqrore t ktij veprimi? Pr tiu prgjigjur pyetjes, duhet t parathemi shkaqet
q ojn n kt vendim prfundimtar.
Mijra femra (vajza e gra) n bot e shohin shptimin tek fenomeni abort, sepse
vuajn pasojat e nj ngjizjeje t paqllimshme, t shkaktuar nga pakujdesia, jo efek-
tiviteti i masave mbrojtse, prdhunimi ose incesti. Llojshmria e shkaqeve dikton
edhe qndrime t ndryshme psikologjike nga ana e viktims s shtatznis, por
kamerdaren m t mundshme t shptimit, ajo konsideron abortin. Anketimet me
adoleshente shtatzna tregojn se ato u takojn klasave t ndryshme ekonomiko-
shoqrore, prkatsive jo t njjta racore e religjioze si dhe mund t jetojn n zona
urbane ose rurale.
2
Kjo e bn edhe m t debatueshm kt problem: cilat jan pro-
t dhe kundra-t e tij?
Ashtu sikur prmenda, ngjizja e paqllimshme sjell shtatznin e padshiruar.
Rezultati q vjen pas brjes s testit t shtatznis sht shkatrrues pr nj ad-
oleshente dhe mund t shkaktoj nj gjendje shock-u tek ajo. N mendjen e ksaj
vajze t re, t dhunuar seksualisht, me pasoj shtatznin, godet ekani i hakmar-
rjes ndaj dhunuesit. Por n kt gjendje, ajo sht tepr e pafuqishme pr t ngri-
tur nj njerzi n kmb, pra t akuzoj, t padit n gjykat prdhunuesin, ndaj
dhe i kthen syt nga vetja. E vetmja mnyr shptimi, e maskuar nga nj hakmarrje
e brendshme pr t fshir pasojat materiale t dhunimit, sht heqja e fmijs.
Po nse fmija nuk sht pasoj e dhunimit, por shfaq keqformime biologjike ose
mendore q n trupin e nns? Mundsisht aborti, por.. . . Kur fasim pr abortin,
ndoshta i referohemi nj shtatznie t padshiruar, por jo domosdoshmrisht sht
kshtu. Ktu kam parasysh faktin q, nse nj ift ka vendosur t lind nj fmij,
por ai ka anomali si fetus, ifti prballet me shtjen e mbajtjes ose jo t fmijs. Ai
ka prsipr mbajtjen e prgjegjsis pr vendimin q do t marr, duke analizuar
perspektivn e ktij fmije n t ardhmen dhe vet jetn martesore e shoqrore t
mvonshme t tij. N kt mes hyn etika dhe kshillimi mjeksor, q e orientojn
iftin drejt nj rrugzgjidhjeje m optimale.
Duket se aborti sht nj zgjedhje e pashmangshme, ather kur shtatznia
bhet penges pr nj jetes t mtejshme t qet dhe pa kontraktime t fardolloj.
Pra, duket si nj zgjedhje q garanton vazhdimin e nj jetese t planifkuar, enkas
pr unin e femrs ose t vet iftit, prkohsisht pa fmij, ose t paktn, pa fmij
handikap
3
. Dua t them me kt se abortimi i nj fmije prbn heqjen e nj peng-
ese pr arritjen e nj pyke n personalitetin femror: egoizm pr t br gjra t
dshirueshme e t paracaktuara pr funksionimin normal t jets s saj, me apo pa
nj partner permanent.
Por a ka tjetr rrugdalje prej ktij ngri q z nj adoleshente apo nj grua, e
cila m tepr nuk e do frytin e nj shtatznie t padshiruar, se sa shfaqet e gatshme
9
pr ta mbrojtur at? Kjo kushtzohet nga pesha e padshirueshmris s fmijs.
Nse ai sht gjaku i nj tjetri, i cili e ka ngjizur dhe ka ikur, femra nuk e do at, si
nuk ka dashur prdhunuesin. Ksisoj ndodh edhe nse fmija sht gjaku i gjakut
t saj, pra pasoj e incestit: urrejtja ndaj veprimit t shmtuar t t atit ose vllait,
sht m e fuqishme se dashuria pr nj krijes q z fll n mitrn e nns. T dyja
kto mund t konsiderohen si kushte bindse morale pr kryerjen e abortit, n
munges t nj t perspektive t nns me fmijn e padshiruar, n t ardhmen.
Nse fmija sht i paplanifkuar nga ifti, konsiderohet si nxitim i astit, apo ka
gjinin e gabuar, do t ndodh me t? Nga vet rndsia q paraqesin, n mnyr
siprfaqsore, kto nuk jan arsye fort bindse pr ti dhn fund nj jete. Heqja e
fmijs pse ai ka lindur vajz n vend t lindte djal apo anasjellas, mund t merret
si nj tek e pavend ndaj ligjshmris natyrore, jo vetm nga burimet shpirtrore
t fes, por edhe nga shoqria laike n trsi. Nse kjo do t ndodhte me gjysmn
e njerzve, ather do t prishej raporti natyror 1:1 mes femrs dhe mashkullit, n
favor t meshkujve
4
e kjo do t kishte pasojat e veta: do t rriste kriminalitetin, ho-
moseksualitetin etj. Kaosi shoqror do t vrshonte nga t gjitha ant dhe familja
do t shkatrrohej.
Por edhe n kto raste femra vihet prball detyrs s vshtir t zgjedhjes pr
ta mbajtur apo jo fmijn. Kjo sepse, nj shtatzni n trsi, ka pasoja jo vetm
shndetsore, por edhe morale, ekonomike dhe sociale. A sht e gatshme p. sh. nj
pretendente 16-17 vjeare pr tu br nn, q t prballoj shpenzimet fnanciare
t rritjes s nj fmije? Si t mos mjaftonte kjo, a sht e gatshme moralisht ajo pr
t marr prsipr mbajtjen e ksaj fmije?
Aspekti moshor na bn t ndrgjegjshm pr pasojat sociale t lindjes, t cilat do
t rndojn mbi shpatullat e ksaj vajze shtatzn: largim nga shkolla, heqje dor
nga aktivitetet jashtshkollore, mosangazhim n festat e bashkmoshatarve etj.
Nga ana tjetr, nevoja e rritjes s fmijs do ta detyroj at: t krkoj ndihm fnan-
ciare nga shteti, t privohet nga e drejta pr t punuar prkohsisht pr t mbajtur
fmijn dhe m e keqja, t prballet me divorcin, pasi bashkmoshatari i padenj
pr tu br baba do ta braktis.
5
Por, femrat q prballen me shtatznin e padshiruar mund t jen t t gjitha
moshave, profesioneve e statuseve sociale. Duke vuajtur nga i njjti problem, ato
e nprmendin abortin si dika defnitive pr ti dhn fund shtatznis. Natyr-
shm lind pyetja: gj kaq e fuqishme i nxit kto gra t vrasin fmijt e tyre? A ka
nj moral pr to dhe a jan t ndrgjegjshme se po bjn?
Tema e abortit, sikurse prmenda, sht komplekse, aq komplekse, sa nj ven-
dim n lidhje me abortin apo jo abortin, nuk mund ti knaq t gjitha palt njlloj.
Dua t them me kt se, nse heqja e nj fmije shihet si shptimi pr nnn, ajo
gjykohet pr veprimin e saj nga opinioni shoqror dhe e kundrta. shtja sht:
A duhet t peshoj m tepr personaliteti i nns apo i fmijs (nse ai ka nj t
till)?
Femra, n nj shoqri patriarkale, konsiderohet vetm si nj dhnse e dev-
otshme, e nnshtruar ndaj nj ligji natyror pr t shrbyer. Ky shrbim sht i
shumfsht dhe ndryshon gjat jets: n fllim babait, pastaj burrit, n fund fmi-
jve. E gjith kjo mund t tinglloj si dika arkaike apo e dal mode, megjithat,
edhe sot, n nj shoqri n zhvillim apo t zhvilluar, ekziston nj relat, q rndom
e quajm respekti, t fmijs ndaj prindit, gruas ndaj burrit, nns ndaj fmijs.
Edhe pse n venitje, ajo ende ekziston, prndryshe nuk do t fisnim as pr kt
tem dhe as pr gjendje t ndrmjetme tranzicioni internal apo eksternal. Ky tran-
zicion, historikisht ka prekur m tepr femrn, si qenien m t ndjeshme dhe m
t prgjegjshme pr edukimin e shoqris. Edukimi i shoqris- ky sht shtegu
drejt t cilit na drejtoi pyetja fllestare: abort apo jo abort? Nse femra e ka n dor
trsisht kt zgjedhje, mos ndoshta shoqria do t ket frik nga zgjedhja e saj?
6

Kam parasysh me kt se si do t lakohet emri i femrs n kontekstin q po jetojm
dhe a do t kemi ndryshime t pritshme n kah pozitiv apo negativ.
Realiteti sht shfaqja m e mir e ksaj pritshmrie. Femra po priret drejt nj-
far produktiviteti cilsor dhe jo sasior. Ndoshta kjo sht e vrtet n nj mas
modeste, por sht dika ekzistenciale. Kur i referohem ekzistencs s femrs,
natyrshm shum mund t thon se ajo smund t ekzistoj, pa bashkekzistuar me
nj partner, me t cilin do t ket t paktn nj fmij. N kt drejtim, kjo sht
e drejt: pjelloria sht cilsia fllestare e seksit femr, t fardolloj specieje. Por,
kur i referohemi humanoidve, kemi t bjm me nj diferenc t madhe: pjelloria
biologjike nuk konceptohet si e vetmja pr t siguruar nj baz t fuqishme ekzis-
tence.
Pra, njeriu modern (femr ose mashkull) , krkon nj jetes m t mir, mate-
rialisht dhe moralisht, si pr vetveten, si pr pasardhsit. Garantimi nj jetese t
till krkon para, koh dhe prkushtim. Ky trekndsh sht mjaft domethns pr
jetn e nj ifti q do t krijoj nj familje, por rrallher i plotsueshm trsisht.
Ndoshta e idealizoj shtjen, por kjo sht e vrteta e pritshme e nj bote moderne.
Prindrit po prballen me detyrn e plotsimit t kushteve fmijve t tyre. Nga
ana tjetr, fmijt lindin n kt bot q tiu plotsohen nevojat dhe dshirat. Nse
prindrit e gjykojn se kjo detyr n nj koh t caktuar, do t jet thjesht e pareali-
zueshme, ather, pse duhet t lindin fmij, q sdo t mund ti bjn t lumtur?
Nuk ka arsye q e kundrshton kt pritshmri. Argumentet pro jets s shndet-
shme i kundrvihen do lloj retorike pr t marr prsipr prgjegjsi pa perspe-
ktiv, si sht n kt rast, vijimsia e nj shtatznie t padshirueshme.
Shkputja e kordonit amniotik, q lidh fetusin me nnn, pr ta vdekur at n
mnyr t qllimshme, sht asti prfundimtar i betejs ta mbaj-mos ta mbaj. A
ka zgjidhje dhe m e rndsishmja, a ofrohet zgjedhje?
Objektivisht ekziston nj shoqri me norma morale dhe ligjore, pra ka nj moral
dhe nj ligj. Morali na nxit t zbatojm ligjin, kurse ligji na shtyn t bhemi t mor-
alshm. Morali dhe ligji jan pjes e politiks: ajo hartohet enkas pr t struktu-
ruar shoqrin n trsi, duke vn n shrbim t saj politika lehtsuese q japin
rrugzgjidhje. Duke iu referuar politikave sociale, pr vet problemin e parash-
truar, do t shprehesha se sht politika (shteti) q luan rolin e ndrmjetsit mes
start-it dhe fnish-it t jets s nj individi n shoqri. Psikologt n shkolla, forcimi
i ligjit pr dnimin e dhunuesve t t drejtave morale qytetare, qndrimi politiko-
ligjor ndaj abortit etj., jan n funksion t rritjes s ndrgjegjsimit t t rinjve, si
qeniet m t afektuara ndaj pasojave t imoralitetit. Nga ana tjetr, propaganda n
media, debatet televizive, mesazhet ndrgjegjsuese t lvizjeve e shoqatave rinore,
4
jan shprehje e nxitjes pozitive t faktorit ndrgjegjsim n nj shoqri t hapur.
Kto jan mjetet efektive t mirfunksionimit t nj shoqrie, bazuar n ligjin dhe
moralin, ndrmjetset mes aktit dhe faktit. Ato zbusin pasojat e mundshme t imo-
ralitetit seksual dhe synojn minimizimin e tij e pr rrjedhoj, thyesimin e faktorit-
abort n marrdhniet partnerore t dolloj natyre.
Megjithat, debati pr abortin nuk mund t prfundoj pr sa koh ka dhunues
dhe t dhunuar, partner t prkushtuar dhe t paprkushtuar, femra ambicioze
dhe shtpiake. Tradita demokratike e vendeve t zhvilluara na tregon se jan
qytetart ata q vendosin n lidhje me kt. Referendumi popullor sht shpre-
hja e qart e vullnetit t mass pr at ka sht m e mira mes dy a m shum
alternativave t mundshme. Kjo form, e praktikuar n kto vende po nxjerr n
drit mendsin popullore mbi abortin: ligjrimin e tij n disa vende dhe ruajtjen
si t jashtligjshm n vende t tjera. Kjo sht deklarata m e pastr pr ruajtjen
e pjesshm t moralit dhe moderimin e mtejshm t shoqris, n emr t ekzis-
tencs s shndetshme.

1
Instituti i Statistikave, ShBA
2
Kids Having Kids
3
Ktu kam parasysh anormalitetet n zhvillimin e fetusit q n mitrn e nns.
4
Tradita patriarkale n shumicn e vendeve n bot, forcon prirjen pr lindjen e fmijve meshkuj.
5
I referohem shtatznis s paqllimshme, me nj partner t pranueshm m par.
6
Rrethi shoqror dhe (fetar) n t cilin ajo bn pjes.
far sht globalizmi:
avantazhet, disavantazhet, impakti n Shqipri
Er i sa AkAlli
Shkolla e mesme e prgjithshme e proflizuar Hasan Tahsini, Sarand
H
ers tjetr q do t shkoni n nj dyqan hidhini nj vshtrim produkteve
t ofruara pr blerje, apo kur t hapni televizorin shikoni lajmet nga
bota dhe do t merrni menjher nj informacion pr disa nga ngjarjet
q kan ndodhur n shum pjes t ndryshme t bots. Shumllojshmria e mall-
rave dhe informacionit, q pr ne tashm sht br nj gj krejt e zakonshme
varet nga nj kompleks lidhjesh ekonomike t shtrira n t gjith botn. T gjitha
kto zhvillime tregojn pr krijimin e nj sistemi t vetm ndrkombtar t prod-
himit, shprndarjes e konsumit t mallrave, shrbimeve dhe informacioneve ose
si njihet ndryshe me emrin globalizm.
Pra me globalizm do t kuptojm zhvillimin e marrdhnieve sociale dhe
ekonomike q prfshijn mbar botn. N kohrat e sotme shum aspekte t jets
s njerzve ndikohen nga organizata dhe rrjete sociale t ngritura mijra kilome-
tra larg shoqrive ku jetojn kta njerz. Nj aspekt ky n studimin e globalizmit
sht lindja e sistemit botror, domethn pr disa qllime ne duhet ta konsidero-
jm botn si rend i vetm social.
Globalizmi sht nj term i prgjithshm q shpreh ndrvarsin n rritje
t shoqris njerzore n mbar botn. Do t ishte gabim, thot Anthony Gid-
dens, q globalizmi t konsiderohej thjesht si nj proces i forcimit t unitetit
botror. Globalizmi i marrdhnieve sociale duhet kuptuar para s gjithash si nj
risistemim i kohs dhe i hapsirs n jetn sociale. Me fjal t tjera jeta jon sht
gjithnj e m tepr nn ndikimin e ngjarjeve q ndodhin mjaft larg prej kuadrit
social ku ne kryejm veprimtarit e prgjithshme. Me gjith zhvillimin e sotm t
vrullshm globalizmi nuk sht kurrsesi nj proces krejt i ri. Ai daton q prej dy
ose tri shekujsh m par kur flloi ndikimi perndimor n bot (kur flloi kolo-
nizimi i bots nga ana e perndimit)
1
.
Globalizmi ka inkurajuar nj shprthim pasuror dhe nj shkall prparimi
teknologjik q nuk mund ta imagjinonte asnj epok e mparshme. Tregu i lir
mbizotron pothuajse kudo dhe interneti premton t lidh komponentt e ndry-
4
shm t ekonomis globale me njri-tjetrin n koh reale.
Nj ndr arritjet m t mdha n globalizm sht shpikja e teknologjive t
telekomunikacionit ku teknologjia informatike ka br t mundur, q gjithnj
e m shum njerz t komunikojn nga largsia, duke u informuar kshtu pr
ngjarjet n pjes t ndryshme t bots. Ata nprmjet ksaj mund t japin gjyki-
met e veta pr shtje t ndryshme globale. Prparimet n transport kan leht-
suar gjithashtu shkmbimin e shpesht t mallrave nga njri vend tek tjetri apo
lvizjen e njerzve n do skaj t globit. sht krijuar nj rend informativ botror,
nj sistem ndrkombtar i prodhimit, shprndarjes dhe konsumit t t dhnave
informative. Programet informative japin nj mozaik imazhesh ndrkombtare
duke na mbajtur n kontakt me zhvillimet m t fundit n mbar botn.
Globalizmi i ka dhn nj pesh t madhe rolit t korporatave t mdha t
biznesit n ecurin e zhvillimit botror. Ato njihen ndryshe me emrin kompani
ndrkombtare ose shumkombshe. Kto kompani po shfaqen n rritje si mo-
tort q ojn drejt globalizmit. Ato kan ndihmuar n krijimin e nj ndarjeje
t re ndrkombtare t puns, nj ndrvarsi ekonomike e cila ndikon thell n
t gjitha vendet e bots. Shumkombshet zotrojn m shum se nj t pestn
e prodhimit t prgjithshm industrial e bujqsor n ekonomin botrore. Kjo
shifr tregon qart rndsin q mbartin kto kompani, lulzimi i t cilave ka
sjell mjaft prftime pr ekonomin botrore.
Megjith avantazhet q ka, globalizmi ka shkaktuar dhe disa nga problemet
m t mprehta t shoqris s sotme. Procesi q ka prodhuar pasurim t madh
n shum pjes t bots, sa kurr m par, mund t jet nj mekanizm pr t
shprndar nj kriz ekonomike dhe shoqrore n t gjith botn. Derisa ekono-
mia amerikane ka qen motori botror i rritjes, nj kthim mbrapa i ksaj ekono-
mie do t kishte pasoja t mdha ekonomike.
Thuajse t gjith ekspertt bien dakord q sistemi i tregut zhvillohet n cikle
dhe q, hert a von, nj ulje sht e mundshme. Ajo q dukej si ekspansion
i pafund amerikan po kthehet n recesion dhe globalizmi po prhap pasojat e
tij shum shpejt n t gjith botn duke shkaktuar kshtu nj kriz ekonomike
botrore t ciln po e prjetojm t gjith sot.
Besoj se t gjithve na kujtohet, pak muaj m par, gara e shfrenuar e mimit t
arit t zi, e cila dit pas dite rritej pa limit pr t knaqur interesat e prodhuesve t
nafts, e duke e zhytur botn gjithnj e m tepr drejt nj krize dhe depresioni
q orientoi gjith njerzimin.
Nj tjetr tipar shqetsues i globalizmit sht edhe zmadhimi i hendekut midis
shoqrive t industrializuara dhe atyre t Bots s Tret. Ndryshimet e mdha n
pasuri dhe n standardin e jetess jan ato q ndajn shtetet e pasura nga vendet
e varfra.
Nse do t merrnim 40 vendet m t pasura dhe 40 m t varfrat (secili grup
prbn rreth nj t katrtn e njerzimit) do t shohim se grupi i dyt prodhon
rreth 5 pr qind t produktit t prgjithshm kombtar (PPK) .
2
Me fjal t tjera,
popullsia e 40 vendeve m t pasura ka nj pjes njzet her m t madhe se ajo
q ndahet midis nj numri t njjt t kombeve m t varfra. Ky hendek n vend
t q t ngushtohet vjen vazhdimisht duke u zgjeruar. sht llogaritur se me rit-
met e tanishme t zhvillimit, hendeku midis vendeve m t pasura dhe atyre m
t varfra do t zgjerohet m shum se 300 pr qind n vitin 2020.
Pozita e vendeve t Bots s Tret n ekonomin botrore sht br veanr-
isht e pasigurt pr shkak t varsis s tyre nga prodhimet bujqsore t destinu-
ara pr shitje n tregjet botrore. Ka shum vende ku nj apo dy nga kto prod-
hime prbjn bazn kryesore t sistemit ekonomik dhe disa nga kto (si kafeja
apo kakaoja) ndikohen mjaft nga ndryshimet klimatike nga viti n vit. mimet
e tyre n tregjet botrore lvizin shum m tepr se ato t mallrave industriale.
Problemet q shkakton kjo gj shpesh acarohen nga fakti q ekonomia kombtare
sht shum m e varur nga tregtia e jashtme sesa n rastin e kombeve m t
pasura.
3
Nj problem tjetr i rndsishm sht se miliona njerz n bot vdesin do
vit nga uria ose smundjet q jan pasoj e t ushqyerit keq. Por, megjith shti-
min e shpejt t popullsis, prodhohet nj ushqim i mjaftueshm pr do njeri
n bot. N t vrtet e gjith teprica e ushqimit prodhohet brenda shoqrive t
industrializuara dhe ndodh rndom q sasi t mdha ushqimesh t shkatrrohen
ose rezervohen pr nj koh t pakufzuar nga kto vende, megjithse n pjest
e tjera t bots ka njerz q vuajn nga uria. Niveli i ndihmave t vendeve t
pasura pr ato t varfra sht i ult. Nj studim i gjithanshm pr ndihmn dhe
zhvillimin tregoi se parat q dalin nga vendet e industrializuara pr vendet e
varfra shpesh, madje sht tipike, prdoren pr qllime t ndryshme nga ato q
sht menduar se do t shrbenin. Ato kalojn pr ushtrin ose pr t mbshtetur
individin ose grupin n fuqi, ose zhduken brenda burokracis ku shprndahen
dhe prdoren pa prgjegjsi. N kto rrethana, nuk sht e papritur q projektet
e ndihmave t kthehen n shkatrrimtare pr t varfrit dhe t uriturit.
Vendet e Bots s Tret, pavarsisht nga fakti se n popujt e tyre uria sht e
pranishme, jan furnizues t rndsishm ushqimesh pr Perndimin. Kompa-
nit perndimore prodhuese t ushqimeve, ose si quhen ndryshe ndrmarrjet e
agrobiznesit, kan n kto vende ndikimin kryesor. Termi agrobiznes sht kri-
juar nga Ray Goldberg i Shkolls s Biznesit t Harvardit pr t pasqyruar faktin
q prodhimi i ushqimeve sht i industrializuar n nj shkall t gjer. Prdoren
makineri pr prodhimin dhe organizohet nprmjet nj prpunimi, transporti
dhe depozitimi sistematik. Miliona njerz, shumica n vendet e industrializuara
nuk e sigurojn n mnyr t drejtprdrejt ushqimin e tyre. Produktet ushqimore
q ata konsumojn prfshijn nj numr t madh bimsh, mineralesh e mallrash
t tjer t importuar nga Bota e Tret.
Shum prej frmave t mdha t agrobiznesit q veprojn n vendet e Bots s
Tret jan zhvilluar nga kompanit konensionare t krijuara atje nga qeverit
koloniale. Kto frma organizojn m tepr eksportin pr tregjet perndimore se
sa nxisin zhvillimin e bujqsis vendase.
4
Kjo gj ka br q gjithnj e m tepr
kto vende t ngelen t prapambetura, pa pasur asnj mundsi pr t ecur pr-
para, pasi gjithmon kto frma t fuqishme ndjekin nj politik q u mundson
prftime t mdha duke i shfrytzuar n maksimum kto vende, t cilat pa dys-
him jan m t humburat n kt biznes.
Krcnimet ndaj mjedisit kan dal gjithashtu midis rreziqeve m t mdha
45
q i duhen njerzimit t prballoj. Shum prej ktyre krcnimeve jan plot-
sisht globale, ato rrezikojn strukturn e toks si t tr. Tre llojet kryesore t
rreziqeve q i krcnohen mjedisit jan: krijimi i mbeturinave, ndotja dhe shteri-
mi i burimeve minerare. Prdorimi i plehrave kimike, pesticideve, rritja e bimve
dhe e kafshve sipas logjiks shkencore dhe industriale ka sjell rregullime n
ciklin e prodhimit dhe prtritjes bujqsore. Sistemet moderne t prodhimit t
ushqimeve, megjithse jan shum produktive, kan sjell mbi mjedisin pasoja
shkatrruese me afat t gjat veprimi si dhe pasoja t menjhershme.
5
Mjafton t
prmendim ktu vrimat n shtresn e ozonit apo efektin ser. Shpyllzimi, dre-
nazhimi, nivelimi i tokave apo gazrat helmues t automjeteve kan kontribuar s
bashku n kto ndryshime. Sulmi shkatrrimtar i njerzimit mbi mjedisin vjen
nga zhvillimi dhe prhapja globale e institucioneve sociale t vendeve t indus-
trializuara, me rndsin q kto i japin rritjes s vazhdueshme ekonomike.
Pavarsisht disavantazheve q ka, t gjitha vendet n zhvillim krkojn t
bashkohen n procesin e globalizmit. Edhe Shqipria dashur pa dashur ka hyr
n kt poes pasi, prderisa rritja ekonomike n vendet n zhvillim ku bn pjes
edhe vendi yn, varet n mnyr t arsyeshme nga disponueshmria e kapitalit
privat dhe prderisa kapitali privat kmbngul pr nj sistem ligjor t parashi-
kueshm dhe nj mas t pranueshme kthimi me nj rrezik t arsyeshm, do
vend q prpiqet t jet konkurrues, sht i detyruar t bashkohet n procesin e
globalizmit, si politikisht edhe ekonomikisht.
6
Vet procesi i integrimit n BE apo
NATO sht nj mnyr pr tu br pjes e tregut botror.
Shqipria pr momentin prve territorit dhe krahut t lir t puns, nuk ofron
asgj tjetr pr tregun e madh botror.
N vendin ton prej vitesh veprojn kompani t fuqishme ndrkombtare ku
mund t prmendim Vodafone, DHL, AMC, Western Union etj, t cilat me shr-
bimet e tyre kan ndikuar n mirqenien e publikut. Koht e fundit disa prej
ndrmarrjeve shtetrore i jan nnshtruar procesit t privatizimit, si pr shem-
bull rasti i AlbTelekomit. Gjithashtu investitor t huaj po shfaqin interes pr
Shqiprin jo vetm pr krahun e lir t puns por edhe pr pozicionin gjeo-
grafk t saj q mund t shrbej si vend transiti pr projekte si ndrtimi i TEC-ve,
gazsjellsve apo stacioneve nukleare.
Kjo q n pamje t par duket si nj prparim, dalje nga kriza energjetike, hapje
e vendeve t reja t puns, shtim t ardhurash, n t vrtet sjell mjaft dme pr
mjedisin ton. Prve ksaj kto projekte parashikojn q pjesn m t madhe t
energjis q do t prodhojn do ta prdorin pr t furnizuar vende t tjera, duke
ln pr Shqiprin nj pjes fare t vogl. Dhe jan pikrisht kto vende q nuk
pranojn q n territoret e tyre t ndrtohen kto projekte, pasi shkaktojn mjaft
dme pr mjedisin. Pra me ndrtimin e tyre n Shqipri ato jo vetm q prfto-
jn energji, por n t njjtn koh shmangin dhe nj sr problemesh q mund t
lindin n t ardhmen.
Duket se n kuadr t integrimit, qeverit tona kan nj tendenc pr ti pran-
uar kto projekte pa marr parasysh se t gjitha kostot negative bien mbi kurrizin
e shqiptarve.
Si mund t kuptohet, tani pr tani, Shqipria prve teknologjis s telekomu-
nikacionit dhe transportit q mundsojn nj kontakt me t gjitha zhvillimet n
arenn ndrkombtare, nuk ka asnj prftim tjetr nga procesi i globalizmit.
E till, mund t themi se sht edhe situata n bot, pasi ky globalizm n rritje
nuk po shoqrohet as me integrimin politik, as me zvoglimin e pabarazive n
bot, por gjithnj e m shum po e zhyt botn drejt nj krize ekonomike, pasojat e
s cils jan t pashmangshme. Prandaj sna mbetet gj tjetr vese t shpresojm
se ky globalizm do t ndryshoj rrjedhn e tij.
1
Anthony GiddensSociologjia, Tiran 1997, f. 495.
2
Produkti i prgjithshm kombtar sht vlera e t gjitha mallrave dhe shrbimeve t prodhuara n nj
vend do vit, shrben si mas mesatare e prdorur pr t krahasuar diferencat n pasuri midis kombeve.
3
Botime Ekonomike, Londr 1999, f. 83.
4
Anthony Giddens Sociologjia, Tiran 1997, f. 504.
5
Hancock, New York 1995, f. 148.
6
Henry Kissinger A ka nevoj Amerika pr nj politik t jashtme, Tiran 2003, f. 439.
Bibliografa
Botime ekonomike, Londr 1999
Giddens, Anthony Sociologjia, abej, Tiran 1997
Hancock, New York, 1991
Kissinger, Henry A ka nevoj Amerika pr nj politik t jashtme? Plejad, Tiran 2003
47
sht demokracia?
kl audi a ArcAni
Shkolla e Mesme e Prgjithshme 18 Tetori, Lushnj

Democracy is the government of the people, by the people, for the people
K
ush m mir se babai i demokracis se vrtet e t plot mund ta prsh-
kruaj m thjesht e m bukur at. Megjithat sht e vshtire t nxjerrsh
kontekstin q mbajn t fshehur kto 9 shkronja. Ndaj lind pyetja:sht
demokracia? prfaqson ajo? ndikim ka ajo n jetn ton?
Si thot nj shprehje e vjetr gur gur bhet kalaja, kshtu sht ngritur edhe
demokracia. Ndaj duhet q t nisemi nga themelet e saj pr tu iluminuar n lid-
hje me kt shtje sa konkrete aq edhe abstrakte.
Fillesat e saj i gjejm n Athinn e lashte pasi vet fjala demokraci vjen nga
greqishtja e vjetr, gjuha e shkencave, q do t thoshte demos-popull dhe kra-
ci-sundim. Ky sht edhe konteksti themelor i saj. Ktu demokracia shfaqet n
formn e saj me t virgjr, si demokraci e drejtprdrejt. Ne asamblet publike
mblidheshin t gjith qytetaret, me prjashtim t skllevrve dhe grave, me t dre-
jt fjale e vote. Kjo gj mundsohej nga prmasat e vogla t ktyre qytet-shteteve.
Megjithat brishtsia e ksaj forme politike e cila tentonte drejt tiranis i beri flo-
zofet t mendonin se ajo nuk ishte forma adekuate e qeverisjes. Aristoteli (flozof
i madh i antikitetit) e klasifkonte qeverin n forma t pastra e t korruptuara, t
kjo e fundit ai fuste demokracin. Sipas tij kjo ishte nj qeverisje n avantazh t
t varfrve. Ky mendim do t mbizotroj deri n shekullin XVIII.
Me pas vatra e qytetrimit kalon n Rom dhe s bashku me t edhe koncepti
demokratik. Ktu ai do t latohet me tej duke hedhur bazat e demokracis n
termin modern. Sipas tyre populli sht krijues i se drejts dhe burimi i pushtetit
qndron i fshehur n t.
Me von ndikim n gdhendjen e modelit demokratik pati feja dhe lufta q u b
kundr saj, si dhe eksperienca historiko-sociale e popujve.
Ndikim n prhapjen e demokracis pati edhe Reforma Protestante.
Si forme qeverisjeje demokratike me e prshtatshme u pa Republika, t ciln
flluan ta lakmonin t gjith. Ne vazhdimin e viteve 1800 pati prplasje t shumta
midis liberaleve dhe socialisteve n lidhje me pikpamjet e tyre demokratike.
Liberalet prkrahnin demokracin e prfaqsuar t ciln e shihnin si formn
me t arrire t qeverisjes. Ndrsa socialistet krijuar nj tjetr ideal demokratik.
Sipas tyre demokracia e prfaqsuar prfshinte vetm jetn politike, ndaj vet ata
aplikuan demokracin e drejtprdrejt, me synimin q t arrinin nj transformim
jo vetm social e politik por edhe ekonomik t shoqris.
Koha vrtetoj se modeli demokratik socialist nuk ishte vese nj politik e ash-
pr dhune fzike e psikike, q u quajt diktature.
Me kalimin e shekujve demokracia ndryshoi n drejtim t prsosmris, ndaj
sot e gjejm me nj tjetr fytyre, t cils tiparet i jan veshur nder shekuj.
Sot demokracia haset n 2 forma :
1) demokracia e drejtprdrejt, ku do vendim merret direkt nga populli me
votim t hapur. Forme kjo n zhdukje, si rrjedhoj e zgjerimit t shoqrive.
2) demokracia e prfaqsuar, ku kemi delegim t pushtetit t popullit.
Sot forma me e hasur e cila i prshtatet m mir kushteve t botes se madhe
moderne sht demokracia e prfaqsuar.
Demokracia si term shpesh ka ngjallur polemik midis njerzve, megjithat ajo
mund t shihet n 3 aspekte kryesore:
1) si sistem politik
2) si liri individuale n rrafshin social
3) si sistem ekonomik
1) Demokracia sht institucionalizim i liris.
Ajo prfaqson nj sistem politik t bazuar t sovraniteti i qytetareve, t cilve
u njihet e drejta pr t zgjedhur formn e qeverisjes dhe pr t emruar direkt ose
indirekt antare t trupit legjislativ t larte t shtetit. Epiqendra e ktij sistemi sa
t koklavitur aq evident sht barazia juridike e individit n ushtrimin e vots
pa dallim feje, race, gjinie. do njeri sht zot i vetvetes. Ai ka aftsin t shoh e
t dgjoj, t gjykoj e n fund t vendos.
Demokracia karakterizohet nga nj sistem politik shumpartiak. do parti
duhet q t hartoj nj program t caktuar, t cilin e parashtron n popull. Ky me
pas gjykon. Si tham pushteti i delegohet prfaqsuesve t cilt zotohen t jene
gjithnj zri i popullit. Ky pushtet ftohet nprmjet zgjedhjeve t lira n t cilat
elementi barazi sht themelor. Nprmjet vots do individ shpreh mendimin
e tij. Vota sht e drejt e do individi, por n t njjtn koh nj detyr kye
kundrejt vetvetes dhe shoqris. Ajo q fton sht maxhoranca. Demokrati nuk
duhet t pranoje se maxhoranca sjell gjithnj vendim t drejt. Ajo q duhet t
besoj ai sht domosdoshmria e pranimit t mendimit t shumics.
Nj vend t rndsishm z edhe respektimi i t drejts minoritare.
Pushteti legjislativ i prket ekskluzivisht popullit q e ushtron nprmjet vots,
ndrsa ai ekzekutiv i delegohet prfaqsuesve t cilt zotohen t respektojn lim-
itet kushtetuese t vendosura n qeveri.
Demokracia nuk ka vetm t drejta dhe liri por edhe rregulla, ligje. Demokra-
cia mundsohet nga ndjenja e individit pr barazi. Tendenca e tij pr padrejtsi e
bn t nevojshme at. Pr kt shrbejn ligjet q i vene fre instinkteve kafshrore
njerzore t cilat cenojn sadopak lirin e tjetrit. Ne kt aspekt demokracia ka t
beje me respektimin e rregullave t lojs edhe kur ssheh gjyqtari.
49
Kjo sht demokracia n kuadrin politik, ku forca shndritse e lvizse e ktij
sistemi sht barazia. Sistem ky i ngritur mbi shpatullat e miliona njerzve.
2) Qeveria sht vetm 1 element veprues n nj fabrike sociale t varieteteve
institucionale. Ky diversitet sht quajtur pluralizm. Ekzistenca e organizatave
joqeveritare t cilat veprojn n mnyr indipendente duke ushtruar ndikim t
rndsishm n jetn sociale t individit. Organizimi i individve n kto grupe
joqeveritare sht nj liri e rndsishme n demokraci. Kur njerzit bashkojn
zrin pr nj interes t prbashkt ather edhe mundsit pr tu dgjuar dhe
pr t infuencuar n debatin politik rriten.
Nj pozicion themelor n demokraci ka edhe debati. Ai krijon mundsin e
shpalosjes se alternativave dhe kndvshtrimeve t ndryshme. Ne qoft se nuk
do t ekzistonte debati, kjo force shtytse kaq e madhe, ather demokracia do
t merrte nj shprehje konstante. Kjo do t paraqiste nj linje t vetme politike n
interes vetm t nj grupi t caktuar, ka do t shkelte parimin e shumics.
Demokracia mbi gjithka sht liri individuale. Heqja e prangave diktatoriale,
mundsia e zgjedhjes. Demokracia i siguron individit lirin e fjals. do njeri
sht i lir t shprehe at ka mendon.
Demokracia siguron liri besimi. Ajo si imponon askujt drejtime fetare t cak-
tuara. Shoqria demokratike e konsideron kt nj shtje trsisht personale.
Askush nuk mund t ndikohet ose detyrohet t marr pjese n festat fetare si dhe
t kryej ritet prkatse. Megjithat do vend ka nj fe zyrtare e cila prfaqson
besimin e shumics, q si gjithmon vendos.
Ajo mundson edhe t drejtn e protests, ngritjen e zrit pr tu rebeluar
kundr padrejtsive. Kto protesta duhet t organizohen n mnyr paqsore.
Kjo gjendje krijohet nga grupet e pakicave, t cilat jan t paknaqura nga vendi-
met e marra. Do ishte e lehte t drejtohej nj demokraci ku do njeri prkrah nj
drejtim t caktuar, por interesantja qndron n ekzistencn e drejtimit t kundrt.
Kjo on n shfaqen t debatit dhe forms me t larte t tij, protests.
Nj tjetr aspekt i demokracis sa i domosdoshm, shpeshher i padshiruar
sht masmedia.
Ajo sht quajtur pushteti i katrt, pasi identifkon, argumenton e kritikon ng-
jarje e dukuri shoqrore nga me t ndryshmet. Masmedia shrben edhe si moni-
toruese e puns se qeverise. E drejta e shtypit si nj institucion komplet i pavarur
e plotson me tej fgurn demokratike.
Pra demokracia sht komunikim ka e ul at kmbkryq me njerzit, pra me
jett tona.
3) Demokraci ekonomike sht ajo e cila i jep t gjith individve mundsi eko-
nomike t barabarta. Kjo mishrohet n modelin e ekonomis se tregut. Te gjith
individt kan mundsi t barabarta pr tu zhvilluar ekonomikisht dhe ajo q
vendos fatin prfundimtar sht konkurrenca. Njerzit e dine q n demokraci
ka ftore e humbje. do kush lufton pr t arritur dika pavarsisht shkopinjve q
vete ky sistem kaq i prsosur i ka vendosur.
Megjithat n demokraci nuk ekziston vetm ekonomia e tregut, por edhe ajo
shtetrore. Kto dy shtylla ekonomike ndrthuren me njra tjetrn n mnyr t
till q t krijojn mundsin e konkurrencs, si edhe mbrojtjen e me t dobtit.
Te gjitha kto t dhna mbi shtjen e shtruar, pra se sht demokracia me
bjn t mendoj se quajn n Shqipri demokraci.
Shqipria sht nj vend q pr nj periudhe t gjat q nen sundimin dikta-
torial. Kjo padyshim la gjurme t thella n historin dhe jetn politike t kombit
shqiptar. Pr 50 vjet ne njohm nj model demokratik socialist, i cili hidhte posht
lirit fondamentale njerzore. Demokracia shqiptare erdhi jo vetm mes rrnojave
t nj sistemi diktatorial, por edhe mes kujtimeve t nj historie kombtare t
dhimbshme.
Pavarsisht ndryshimeve politike q ndodhen, shembja e diktaturs, ende ne
nuk kemi nj vizion t qart demokratik.
Nga jetesa n Shqipri un kam krijuar kt vizion pr demokracin:
Ne aspektin politik ve re shkelje dhe abuzime. Ne Shqipri demokracia sht
nj rryme e forte debatesh t skajshme midis pozits e opozits. Demokracia sht
nj rrjet i dendur korrupsioni, q i ka rrnjt n aparatin qeveritar. Demokracia
sht monopolizim i pushtetit n duart e nj grupi t caktuar individsh. Ajo
sht manipulim i procesit zgjedhor, si dhe falsifkim i t dhnave reale n lidhje
me prparimin e reformave demokratike n Shqipri.
Njerzve formalisht i jepet e drejta e vots dhe e zgjedhjeve t lira. shtje q
kt vit me prket edhe mua, si nj votuese e re.
Konfiktet partiake ln n errsir problemet baz t qeverise.
Parlamenti shqiptar nuk vlerson n mnyr objektive ndodhit.
Kto vlera demokratike msohen n Shqipri.
Ne aspektin e liris individuale demokracia n Shqipri ka pak probleme. Ato
qndrojn n mentalitetin e ndryshkur t popullit shqiptar, q ende rron me hijet
e se kaluars.
Sistemi i ekonomis se tregut q fllimisht shum i vshtire pr tu realizuar n
Shqipri, megjithat gjat ktyre 10 viteve t fundit ekonomia e lir demokratike
po kooperon me se miri n vendin ton.
Te gjitha defektet n demokracin shqiptare vijn si pasoj e imponimit t nj
modeli demokratik t marr shabllon nga vendet e tjera, t cilat jan krijuar n
nj realitet ndryshe nga ai shqiptar. E keqa qndron se nuk u aplikua nj shkrirje
graduale e saj n prputhje me situatn n Shqipri.
Sot, ende demokracia po prjeton nj faze tranzicioni t strzgjatur, e cila gjith-
nj e me tepr rrezikon t cenoj t drejtat demokratike.
Te rinjt duke pasur nj ide t qart n lidhje me demokracin, duhet t zh-
dukin mbetjet e vjetra t sistemit diktatorial dhe me vizionin demokratik, pr t
cilin fola me larte, t ndryshojn realitetin shqiptar. Te vene n praktik t gjitha
pikat e kushtetuts.
A do ia dalin? Ndoshta po, por kjo i duhet ln kohs pr tu par.
Pavarsisht do njohje individuale prezantimin me t drejtprdrejt me de-
mokracin un e kam pasur n shkolln time. Shkolla sht vendi ku n marrim
dijet e para. Aty fllon t formohet personaliteti i gjithsecilit prej nesh. Zbatimi
i parimeve demokratike q n bazat e jets do t thot krijim i themeleve t pa-
tundshme. Kjo do t thot prgatitja e nj kontingjenti t ri t armatosur me shpirt
demokratik. Nxjerrja e prfundimit se sht demokracia arrihet vetm duke e
5
par t zbatuar at. Demokracia konkrete n shkolle sht liria jon, e do nxnsi
pr tu shprehur. Duke pasur njohuri demokratike n luftojm pr mbrojtjen e t
drejtave tona. Ne baz t ktyre njohurive sht ngritur senati i shkolls. Ky sht
nj riprtritje n miniatur e konjukturave qeveritare, q n ambientin e tij ka
ndikim. Demokracin n shkolle e shohim n lirit tona, por n t njjtn koh edhe
n ekzistencn e rregullave dhe ligjeve n mnyr q t zbatojm thnienliria
ime mbaron atje ku fllon liria tjetrit. At ndryshim demokratik pr t cilin fola
me lart, q do ta sjelli brezi i ri, doja ta nisja nga vetja. Kt ma mundson pikr-
isht ambienti i shkolls sime, ku them me krenari q jam n krye t senatit. Kjo jo
pr postin, por pr njohjen e mir demokratike q t gjith ne kemi.
Kjo sht shkolla ime demokratike pa njohurit teorike dhe praktike, n lidhje
me demokracin, t se cils un nuk do kisha mundur t shkruaja kto rreshta.
Kjo pra sht demokracia me 1000 labirintet e saj t cilat n nj vshtrim t
prgjithshm t japin nj kryevepr.
Sistemi politik n t ciln termi baz sht barazia, forca lvizse sht liria,
parimi ekzistencial sht aftsia.
Megjith ato q folm me lart demokracia nuk sht nj etalon q mund ta ko-
pjosh. Ajo sht nj model si eksperienca e jets, gjithmon duke ndryshuar inf-
nite n varietetin e saj. Ajo duhet veshur me tipare kulturore, historike, shoqrore
t nj kombi, q t mund t huazohet. Formulat e gatshme demokratike vetm
do e shprfytyronin imazhin e saj. Sot n piedestal t demokracive qndron de-
mokracia amerikane, ku edhe nj her me forcn e barazis, n kt rast racore,
i dha nj grusht t fuqishm rrnojave t vjetra shoqrore q duan t eklipsojn
veprimin demokratik.
Kjo sht pr mua demokracia.
far sht demokracia?
nur i j e DEmA
Shkolla e mesme e bashkuar Gos
E
duam Shqiprin si Evropa.. .
Kjo q thirrja e famshme dhe parulla m e lakuar e studentve shqiptar
t 90-s. Ata krkonin integritetin, prosperitetin e zhvillimit mbar kom-
btar Por a q demokracia, ai rend q u vendos n vend, mnyra m e prso-
sur, m efkase pr kt synim?!
Nj ndr presidentt m t shquar amerikan, Abraham Linkoln ka postulu-
ar dikur: Demokracia sht qeverisja e popullit, prej popullit e pr popullin,
shqyrtimi i ksaj shprehje sjell nj nga verdiktet m t mdha t demokracis; Ky
lloj sistemi sht pr masat, bhet nga masat dhe vihet n funksion t masave.
Por deri n `pik?
Demokracia (demos+kratia) sht fjala e prdorur n Greqi n shekullin e V
p. k dhe q m von u pasua nga reformat e ligjet m t arrira t historis greke e
q u b shembull pr tr botn antike. Sistemi ka n thelb t tij vendimmarrjen, e
cila mund t jet kolektive ose individuale. Kjo konstaton q demokracia krkon
dy marrdhnie themelore :S pari interes kolektiv dhe opinion kolektiv, s dyti
t drejta t barabarta n ushtrimin e kontrollimit t ktyre relatave.
Pra themeli ku ngrihet dhe lartsohet demokracia sht populli. Pjesmarrja e
tij n jetn politike, administrative e vendimmarrse sht kusht i saj. Mirqenia
e zhvillimi i popullit sht synimi i demokracis, duke lejuar kshtu njerzit t
zgjedhin sistemin q ata dshirojn dhe t zgjedhin prfaqsuesit e tyre, ata q do
t ushtrojn pushtetin politik n emr t masave. Me nj fjal ky pushtet politik
bhet i ligjshm vetm kur ai buron nga populli. N kt kndvshtrim demokra-
cia mund t cilsohet si nj sistem idesh, praktikash, aspiratash dhe mnyrash
veprimi q t gjitha bashk shpien drejt institucionalizimit t liris.
Koncepti i demokracis, n kuptimin e tij primar prfshin sundimin e shu-
mics e respektimin e pakics, duke krijuar hapsira pr konkurrencn e lir t
alternativave politike, duke u siguruar individve nismn e lir, pronn private
dhe nj zhvillim t mir ekonomik. Por shpeshher koncepti i demokracis sht
keqinterpretuar e sht prdorur n qllime t caktuara dashakeqse duke sjell
lindjen e nj despotizmi politik dhe ngritjen e interesave t nj pjese, duke nnsh-
5
truar e duke vepruar kundr t tjerve.
Pr kto aksidentevrastare sht e domosdoshme njohja e konceptit de-
mokratik nga populli. Kjo do t thot q demokracia nuk mund t jet recet
por as realitet utopik, nuk mund t jet plotsisht ose aspak demokraci. Pran-
daj kur i referohemi ktij termi kemi parasysh nj shkall t caktuar t zhvillimit
t saj. Kjo sjell nj demokraci t mosgarantuar por q sht gjithnj n poes rritje
e zhvillimi. Ky kriter shrben pr vlersimin e demokracis n nj shtet t cak-
tuar. Demokracia sht qeverisja prmes diskutimeve, bisedave, debateve, ideve
e opinioneve. Ndofta vlera e saj bhet edhe m e madhe kur ajo arrin t kontrol-
loj masn , por cilado qofshin virtytet e dshiruara t nj demokracie ekzistojn
dhe lindin rrethana q nj popull mendon se demokracia nuk sht zgjedhja m
e mir
Nj thnie e nj prej presidentve m t dshiruar prej amerikanve William
(Bill) Clinton konstaton:Demokracia sht sistemi i mediokrve, por un pr-
piqem pafundsisht ta zbus at. Pra edhe n nj vend liberal, t arrir e t fuq-
ishm si sht Amerika, sistemi demokratik tregon ann e errt t tij. Merreni
me mend se ndodh n nj vend t vogl t sapokonsoliduar, apo n nj vend
tjetr ku shtresat shoqrore jan aq t diferencuara saq pr nj pjes t popull-
sis qeveria e sistemi politik as q ekziston.
Xhon Kenedi ka thn Jeta n demokraci nuk sht e leht dhe demokracia
nuk sht e prsosur. Natyrisht si do gj tjetr q ka nevoj pr nxitje dhe de-
mokracia krkon kushte e faktor q t prsoset e t zhvillohet. Nj vend me nj
histori t veant n kontekstin politik nisur nga nj sistem demokratik, pasi ka
krijuar pr opinionin mbarpublik iden se ky sistem sht i vetmi i nevojshm e
i duhur pr ta. po ashtu mjedisi natyror, karakteristikat fzike, pozita gjeopolitike
e nj vendi mund t sigurojn kushte t favorshme pr maturimin e demokracis.
Nj vend me pasuri t veanta si dhe me relata t shklqyera me fqinjt shfryt-
zon n maksimum sistemin qeveriss demokratik, kjo pasi t ftuar dalin njerzit
banor si dhe vendi por dhe udhheqja. Por jo gjithmon t tilla fakte mund
t prshtaten pasi kultura e nj vendi, zakonet, arsimimi, struktura e kastave
shoqrore mund fare mir t pasqyrohen n sistemin politik q ata zgjedhin e q
prfaqson m mir kriteret e msiprme.
Megjithat demokracia vazhdon t quhet sistemi i s drejts, njsoj si men-
donte dikur njeriu m paqsor e popullor i njohur n historin e bots aziatike
Mohandas Gandi
4
. Ai shprehte hapur se nocioni i tij demokratik ishte:
Edhe m i dobti ka t njjtat shanse si i forti. Kjo tregon
se sistemi politik demokratik v n qendr t vmendjes individin dhe integrite-
tin e tij n bashksi. Ky person jeton duke sjell si rrjedhoj lindjen e dy teorive
demokratike: A) Teoria q v n qendr individin dhe qllimi i saj themelor i qe-
verisjes sht mbrojtja e autonomis dhe e t drejtave t individit, duke flluar nga
e drejta e jets. B) Teoria q v n qendr bashksin. Pra mirqenia e njerzve t
marr si nj e ter ka prparsi ndaj t drejtave dhe interesave t veanta t indi-
vidve. Demokracia sht sistemi i qeverisjes publike dhe ndrthurja e qeverisjes
parlamentare, e par n kndvshtrim si nj raport ambicioz i ktyre dy konstati-
meve. politika publike qndron tek qytetart q veprojn vet-veprimtarin e
tyre e kryejn pr t ftuar nj kontroll m t madh mbi t ardhmen e prbashkt.
Rndsia e publikut n nj qeverisje t till si sht demokracia tregon, se ky
sht dika m shum se nj treg pr informacion, se nj auditor pr shfaqje apo
se nj model i rastsishm pr anketuesin e opinionit.
Respektivisht demokracia mund t konsiderohet si ndrra utopike drejt liris.
Pranimi i tragjedive t shekujve dhe i viktimave q ato shkaktuan tek t gjith
popujt e bots, sht fllim i urtsis. Ne tashm e dim se parajsa n kt bot
sht prtej aftsive tona. Por nse jemi modest dhe shpres plot mbase mund t
ndrtojm nj purgator t arsyeshm pr t jetuar, duke i shptuar ferrit! Sepse
e vetmja gj e nevojshme pr triumfn e s keqes sht burrat (grat) e mir e t
urt t rrin pa br asgj.
Ky lloj dembelizmi sjell shfaqjen e nj shoqrie civile t komercializuar e t
privatizuar, n veprimtarin e nj grupi q v n plan t par interesat personale
e kshtu kthen demokracin n meskinitet. N ato vende ku shoqria civile u
privatizua e komercializua, grupet e organizuara n nj mbrojtje t dshpruar
t interesit publik e gjetn veten t derdhur n kallp si ekzemplar t thjesht t
lobeve t interesave private plakitse.
Ky fund i tmerrshm solli pr shum vende urrejtjen ndaj ktij sistemi, i cili ve
t tjerash i shpuri n qorrsokakun e ingranazheve t ndryshkura t komunizmit,
sepse demokracia pr ta u kthye n nj smundje vrastare. Demokracia sht ma-
turi dhe jo meskinitet; dashamirsi e jo prplasje; idealizm e jo lakmi. Shoqria
civile sht domeni i qytetarve, nj domen ndrmjetsues midis tregjeve pri-
vate dhe qeveris s madhe. Si pjesmarrs n demokracin pluraliste ne duhet
ti realizojm virtytet qytetare t domosdoshme pr lirin vetjake n bashksin
botrore, duke prkrahur nj sistem politik t mbshtetur tek qytetari q i gzon
q t gjith t drejtat e tij qytetare dhe njerzore n vlern e tyre t prgjithshme
dhe ksisoj n barazin e tyre themelore.
Puna dhe frytet e saj t marra s bashku do t sillnin pr ne por dhe pr t
gjith popujt e bots arritjen e nj baraspeshe midis demokracis si sistem dhe
krkesave tona si qytetar vendos q me an t zgjedhjeve kemi vn n ud-
hheqjen e sistemin e mir demokratik. Liria dhe dshira pr ndryshim ekziston
n zemrat e secilit prej nesh, nse ne duam ti raportojm ato ather ndihmojm
vendin dhe sistemin udhheqs. Nuk i mban gjall, e nuk u jep vitalitet ktyre
ndjenjave as kushtetuta as ligjet e as normat e tjera hierarkike.
Tadeusz Kociuszko
5
e donte lirin pa kurrfar marrzie, Jakobin e donte po-
pullin e tij pa urryer ndoknd. Demokracia mbshtetet n bindjen se t njerzit
e zakonshm ekzistojn mundsi t jashtzakonshme. Zhvillimi i Revolucionit
Amerikan na tregon nj histori t paharrueshme dhe ka potencial t na diktoj nj
msim unikal; ky revolucion nuk shprtheu, por u krye nga njerz me nj vsh-
trim t prbashkt dhe mbi bazn e forcs s zotimeve t ndrsjella
Shembuj t mir t bashkpunimit pr arritje t larta jan organizatat ndrkom-
btare por ka raste dhe kombtare ndr t cilat spikatin m tepr ato me karakter
ushtarak e social si: Organizata e Kombeve t Bashkuara (OKB) , N. A. T. O,
Kshilli Evropian (KE) etj.. Ne kontrast me kto organizma ndrkombtar t
krijuar nga korporatat dhe qeverit, rrjetet synojn t veprojn horizontalisht.
55
Qendrat e tyre jan kudo;periferit e tyre askund. Prandaj shprehja me vepra e
ksaj fryme t re globale sht nj nga sfdat m parsore pr qytetart dhe insti-
tucionet e shoqris civile.
Ajo ka m shum e rndon imazhin e nj sistemi sht e shprehur qart n
kt konstatim t Kuper: T gjith pushtetet kan prirje pr t abuzuar! Kor-
rupsioni, oreksi pr pushtet, ngurrimi pr respektimin e ligjeve, demagogjia dhe
manipulimi i masave, mungesa e vullnetit pr takime transparence me publikun,
mungesa e respektit pr ligjin dhe qeniet njerzore, mungesa e vullnetit pr t
br kompromise dhe paaftsia pr t ftuar njohurit e duhura pr t qen nj
drejtues i efektshm, dshira pr fam dhe shqetsimi pr nj reputacion t gjer
jan tiparet e sjelljet q devijojn rrugn e drejt t nj pushteti duke e br at t
quhet abuziv.
Demokraci do t thot t qeverissh me an t diskutimit, por efektiviteti i saj
vjen kur njerzit din t ndalojn t folurin, ndryshe debati do t bhej si nj ndr
organet kryesore qeverisse dhe demokracia do t dilte me arna.
Dikush e do t veant dikush t zakonshme dhe si rezultat i ktij procesi de-
mokracia do t fllonte t humbte ndikimin e saj primar.
Kjo sht arsyeja primare post s cils lejohet veprimtaria politike e shum
subjekteve partiak t cilt si funksion primar kan harxhimin e energjive krye-
sore n prpjekjet e tyre pr t bindur opinionin publik se ata jan alternativ m
e mir se partia ose subjekti t cilit i kan besuar prfaqsimin e tyre n instancat
politikbrse. uditrisht q t gjitha e arrijn qllimin e tyre duke krijuar t ash-
tuquajturin rotacion politik.
Zyrtart e kqij zgjidhen nga t mirt q nuk votojn, si rezultat demokra-
cia dhe institucionet e saj krijojn karantinn pr dshirat tiranike, - Nie. Si-
pas ksaj thnie vrtet t madhe dhe kuptimplot ajo q bhet problem dhe
penges pr demokracin sht keqprdorimi i ktij sistemi dhe keqinterpretimi
i fjals demokraci. Dshira dhe morali komplementar i publikut shfaqet n jetn
e do kujt. Lajtmotivi i aspirats pr paqe dhe siguri bhet pjes e imponuar e do
familje dhe n lutjet e tyre krkuar perndis ve bekimeve pr antart dhe pr
t gjith t tjerat hyjn dhe lutje e bekime pr botn e popullin e saj, sikur kjo me
t vrtet ta ndryshonte at!
Si element kryesor q rregullon marrdhniet ndrmjet njerzve dhe ndrmjet
bashksis, tolerance sht imperativi q qeveris t gjith jetn shoqrore. N
disa shoqri t vendeve t varfra afrikane kjo do t thot ;T mos pranosh, t
mos u zsh bes njerzve t vendeve t tjera dhe t hedhsh posht qoft frikn,
qoft paragjykimet n qndrimin ndaj gjithkaje t re, t panjohur t pazakont
ose jasht modelit normal. Kjo mbyllje e ktyre vendeve, ky izolim i prer q fare
mir mund t konsiderohet dhe si nj vetizolim, shpie n nj situat t till, n t
ciln ata ndodhen sot.
E panjohura nuk prbn rrezik nse vrtet e pret me forc e dshir at. De-
mokracia sht padyshim sistemi m i mir qeveriss q sht njohur deri sot,
por kur ai interpretohet si kundr dhe konsiderohet, ndryshe rrjedha e demokra-
cis, e rrmbyeshme t shpie n zonat m t panjohura e t hedh n aventura
tepr t rrezikshme.
Dhe pr t prmbyllur iden ton rreth asaj ka shprehm m sipr, rruga q zgjodhi
vendi yn para tetmbdhjet vjetsh ishte dhe vazhdon t jet m e drejta. Mirpo do
rrug ka kahet e vet at drejtimit, dhe jo rrall ndodh q t gabosh kah kur zgjedh se nga
do t vazhdosh Kjo fatkeqsisht i ka ndodhur dhe Shqipris, thjesht ka ngatrruar
drejtim. Megjithat pr do penges ka edhe nj zgjidhje, ky sht ligj!

. Abraham Linkoln (president i SH. B. A ve gjat viteve 86-865)
. Nga greqishtja. demos=popull dhe kratia=udhheqje
. William Clinton president amerikan (99-00) My life

4
. Mohandas Gandi Lideri Indian drejt liris demokratike
5
. Tadeusz Kociuszko Njohuri pr shoqrin
Referenca:
Njohuri pr shoqrin
Filozofa 4
Politika dhe demokracia, Studim
Demokracia sht diskutim, Analize Teksti
My Life, W. Klinton
N Internet Enciklopedi
57
sht demokracia?
i va Demko
Shkolla e mesme e proflizuarGjergj Kastrioti, Durrs
E
timologjia e fjals pron kuptimin e qeverisjes nga populli, ardhur
ngademosq do t thot popull dhekratia-qeverisje. N qoft se
krkojm atdheun e demokracis, syt i kthejm nga qytet-shteti i Athi-
ns n shek. VI-V p. e. s, ndryshe e quajtur dheAthina e Perikliut, ku t gjith
qytetart burra athinian, ishin t thirrur t votonin pr shtje t ndryshme poli-
tike. Ksaj lloj demokracie, historia i atribuon emrindemokraci e drejtprdrejtku
do qytetar merrte pjes n vendimmarrje.
Demokracia sht nj sistem politik n t cilin populli i nj vendi, vendos t
qeveris prmes fardolloj forme qeverisse t ciln ata vet vendosin. Kaprcimi
i saj ndr shekuj ka njohur vshtirsi e kthesa nga m t papriturat, transformime
e metamorfoza. Duhet theksuar se n fllimet e saj n antikitet, demokracia u
mbshtet nga doktrina stoike e cila pohonte se lloji njerzor sht pjes e parimit
hyjnor e m pas nga dy fet e vjetra monoteiste:judaizmi e krishterimi, q thekso-
nin barazin e njerzve para Zotit. Me fllimin e mesjets ku mbizotron n Evrop
krishterimi e sistemi feudal, disa forma t demokracis u aplikuan n disa vende t
Evrops perndimore:Franc, Itali e vendet e ulta, por do t ishte Rilindja human-
iste ajo q do t ngrinte n kult vlerat njerzore e q do t ringjallte interesin pr
demokracin. Me kalimin e kohs, parimet demokratike u pasuruan nga rryma e
ngjarje historike, si iluminizmi apo revolucioni francez i shek. XVIII, duke br q
t arrijm deri n demokracin e kohve t sotme t mbiquajtur dhe demokracia
moderne.
Demokracia moderne prfshin lirin individuale, prgjegjsin pr t formuar
karriern e pr t drejtuar siprmarrjet personale, t drejtn pr t votuar e pr t
qen pjestar i shoqris civile demokratike. Q ajo t vinte e till sot n duart tona
i sht dashur t kaloj npr tre deklarata t rndsishme historike q kan dhn
kontribut n pasurimin e demokracis e n prshtatjen e saj me kushtet q do
vend ofron. Ato janDeklarata e Pavarsis
1
- q thekson t drejtn pr t jetuar
e pr t qen i lir; Deklarata Franceze e t Drejtave t Njeriut dhe t Qytetarit
2

- e cila pohon lirin civile dhe barazin prpara ligjit e n fund Deklarata e Atlan-
tikut q formuloi dhe katr lirit themelore t individit.
Vrejm se shpesh her termi demokracibarazohetme termin liri. N fakt de-
mokracia sht nj sistem idesh dhe parimesh mbi lirin. Ajo prbn praktika e
mnyra veprimi t cilat jan formuar n rrjedhn e gjat historike jo si pasoj e disa
udhheqsve t veant apo disa kushteve e rrethanave specifke, por sipas vullne-
tit t lir t popullit. Demokracia institucionalizon lirin.
Jam e mendimit se demokracia sht forma m e lart e qeverisjes, pasi respe-
kton njeriun si qenie t arsyeshme e t aft pr t marr vendime pr veten e pr
shoqrin civile ku bn pjes. Nprmjet saj, cilado qenie njerzore arrin t bhet
sovran i arsyes personale dhe udhheqs i vetes.
Si nj sistem i prparuar qeverisjeje, demokracia bazohet n shtyllat e saj, t
ideuara q n lashtsi e t pasuruara n koh. Kshtu:
1. Sovraniteti i popullit
2. Qeveri e cila mbshtetet n plqimin e t qeverisurve
3. Sundimi i shumics
4. T drejtat e pakics
5. Sigurimi i t drejtave themelore t njeriut
6. Zgjedhje t lira e t drejta
7. Barazia para ligjit
8. Zbatimi i ligjit
9. Kufzime kushtetuese mbi qeverin
10. Pluralizmi shoqror, ekonomik, politik
11. Toleranca, pragmatizmi, bashkpunimi, kompromisi
prbjn themelet ku ngrihen idealet e demokracis. Ato jan n funksion t
njra-tjetrs. Kshtu, pr shembull, kur thuhet se sundon shumica, aty ndodhet
dhe shtylla e t drejtave t pakics, e cila sht e pamohueshme, pasi ashtu si sht i
padiskutueshm sundimi i shumics, ashtu dhe nuk mund t vendosen n dyshim
t drejtat e pakics.
E mbshtetur n rregullsira t vogla e n larmi t pafundme, demokracia pr-
bn nj form sharmante qeverisjeje e cila shprndan barazi mes t gjithve. Atyre
t cilve u delegohet pushteti nga populli pr t ushtruar vullnetin e tyre, nuk
duhet t abuzojn me pushtetin q kan, pasi nj fll i leht ndan demokracin nga
nj tirani despotike. Prkundrazi, vendimet e t zgjedhurve duhet t jen mbi t
gjitha t menduara jo vetm n kufrin personal, por n at t zgjedhsve. De-
mokracia krkon nga t zgjedhurit cilsit e larta t disiplins, vetkontrollit, njo-
hurive t prgjithshme e vullnetin pr t br sakrifca n emr t t gjithve e
demokracis, pohon John Kennedy
3
. Ky sht elsi q nj i zgjedhur t realizoj
nj udhheqje t parametrave demokratike e t marr plqimin nga mbshtetsit
e tij. Nse kjo arrihet, mund t them se demokracia kthehet n nj llojfejeku ud-
hheqsit adhurohene respektohen nga ata q kan nn udhheqje.
Demokracia mbetet besimi se njerzit e din se far duan dhe e meritojn ta
marrin. Duke mbshtetur mendimin e iluministit Zhan Zhak Ruso
4
, besoj se as-
njher nuk ka ekzistuar n ndonj vend t bots nj demokraci perfekte, mad-
59
je as nuk do t ekzistoj, pr aq koh sa pranohet q shumica duhet t qeveris
dhe pakica t qeveriset. Prvoja njerzore ka treguar se gjykimi njerzor jo gjith-
mon sht aq i drejt:shumica mund t gaboj m rnd se pakica. Megjithat,
duke marr parasysh faktin q demokracit e sotme kshtu funksionojn, mbetet
t pranojm q demokracia e ditve tona sht nj gjendje e cila duhet t njoh
kundrshtin, po ashtu dhe t drejtat minorancs nga maxhoranca. Ashtu si Al
Smith
5
ka deklaruarSmundjet e demokracis mund t shrohen vetm me m
shum demokraci.
do shtet ka ligjet e tij t shkruara n baz t t cilve qeveriset. Kjo tradit e
lasht daton q n Mesopotami, ku Hamurabi shkroi ligjet n dymbdhjet tabela
foriri n qendr t qytetit, n mnyr q do banor nn udhheqjen e tij, t kishte
mundsin ti lexonte n aktivitetin e prditshm. Natyrshm q prej kohsh m ka
lindur pyetja:Prse demokracia, ashtu si ligjet, nuk sht e shkruar? Prse ajo nuk
standardizohet dhe merr nj form t till q t gjith t kuptojn kur ajo shkelet e
kur ajo respektohet? Mendoj se demokracia duhet t institucionalizohet e t shk-
ruhet n trajtn e ligjeve q t sigurohet q ajo t mos ndryshoj sa her q qeverit
ndryshojn apo lidert ndrrojn pikpamjet e tyre. Dgjohet vetm prQeveri
demokratike, Republik demokratiken nj koh ku qytetart e thjesht nuk
jan t mir informuar pr rastet kur demokracia mund t jet cenuar nga ligje t
shtrembruara ose nga qeveritar q ndjekin interesa personale.
Por populli mund t vendos q t ket si udhheqs ata t cilt mendojn se
do t jen udhheqsit m demokratik. Kjo arrihet nprmjet vots, mjetit m
demokratik t zgjedhjes, i cili, m tepr m ngjason me nj qllim se sa me nj
mjet. Ajo prbn qllimin pr t ndryshuar rrjedhn e jets shoqrore demokratike.
Pjesmarrja publike n procesin e votimit, sht thelbi i demokracis, pasiaskush
nuk lindi e u b aq i aft pr t qeverisur nj tjetr njeri pa pasur plqimin dhe
miratimin e tijsipas Abraham Lincoln
6
. Duke votuar, secili nga ne arrin qllimin
e tij pr t zgjedhur nj kandidat t cilin e beson sa m t prshtatshm pr ud-
hheqje. Por, duhet thn dhe se demokracia e vrtet nuk qndron n votim se sa
n numrimin e votave.
Sipas disa studiuesve t ligjit, disavantazhi q ka demokracia n kt mes,
sht vetm numrimi i votave dhe jo i peshimit t tyre. Robert Heinlein
7

shkruan:Demokracia nuk mund t funksionoj. N kt shoqri ka matematicie-
n, puntor krahu dhe kafsh. Ndaj dhe demokracia, nj teori e bazuar n bindjen
se matematicieni vlen po aq sa puntori i krahut, nuk mund t funksionoj. Por
demokracia sht ai sistem i cili garanton pr t gjith mundsi t barabarta votimi
e q respekton njerzit jo nga pozita q kan, por thjesht nga fakti se jan qenie
njerzore e qytetar t nj shoqrie demokratike.
Aftsia e njeriut pr t qen i drejt e bn demokracin e mundur, por aftsia
pr t qen i padrejt e bn demokracin e nevojshme. Kshtu sht shprehur Re-
inhold Nieburh
8
. Demokracia sot nuk sht vetm e mundur, por, mbi t gjitha e
nevojshme. Populli i nj vendi demokratik duhet t ndrgjegjsohet e t kuptoj se
ata vet jan potenciali m i madh demokratik q ekziston n vendin e tyre. Histo-
ribrsit e vrtet nuk jan fgurat e spikatura, por t gjith ata burra e gra t rritur,
t cilt me pjesmarrjen e tyre n do vendim q i prket fatit t vendit dhe atij per-
sonal, garantojn nj demokraci t vrtet. Si qytetar t nj shoqrie demokratike,
nuk duhet tia lm n dor politikn vetm politikanve, por duhet t mendojm
vet, pasi jemi t vetmit t cilt mund t veprojm.
N luftn kundr aparteidit (politika raciale) n Afrikn e Jugut, Nelson Man-
dela
9
ishte nxitsi i vrtet i atyre q mendonin se nuk vlenin asgj, se nuk ishin aq
t fuqishm sa pr t ndryshuar rrjedhn e historis. Ai, nj paladin i demokracis
dhe mbrojtsi t drejtave t njeriut, veanrisht t popullit t tij, arriti q me km-
bngulje, dshir, forc e kurajo, t trheq n procesin e votimit me dhjetra e
mijra votues, t cilt vendosn pr fatin e tyre. Dhe q aty, historia ndryshoi. Edhe
pse dukej m s e pamundur, ajo luft u ftua me besim! Historia u shkrua nga be-
simi i nj populli, i cili me votn e tij arriti ndryshimin radikal.
Demokracia sht mundsia q i jepet kujtdo pr t zgjedhur. T zgjedhurit
sht me t vrtet ajo q t bn t ndjehesh i lir, t mos ndjehesh i imponuar pr
t besuar e pr t pranuar ideale t cilat nuk i ndjen t tuat. T mendosh se sa e
rndsishme sht t vendossh pr do aspekt t jets tnde! T ndjehesh i lir pr
t menduar e pr t shprehur at q ndjen e q beson. T jesh vetvetja n do mo-
ment pa pasur frikn t jesh i gjykuar apo i dnuar nga dikush apo nga opinioni.
T dgjosh muzikn q t plqen, t vishesh ashtu si mendon ti se sht m bukur
t vishesh, t investosh n pasionet e tua e t jesh i bindur se dhe kjo e mban emrin
demokraci.
Nuk sht vetm populli ai q krkon demokracin, por sht dhe demokracia
ajo q krkon popullin e saj. Kjo marrdhnie sht dhe duhet t jet reciproke.
Dhe sht m se i qart fakti se demokracia sht mbshtetur gjersisht n rruzullin
toksor nga shtete t ndryshme t kontinenteve. Kudo n bot ndjehet domosdosh-
mria e nj shoqrie demokratike, ku elementt kryesor jan:pluralizmi shoqror,
toleranca, kompromisi e pragmatizmi. Kshtu, gjithmon e m shum po bhemi
dshmitar t faktit se ditt e sotme bota po rend drejt demokracis. Jan shembur
sisteme t vjetruara jo demokratike, po ngrihen qeveri t reja gjithmon e m pran
atyre demokratike e po asistojm n lindjen e shoqrive t reja demokratike. Kjo
dshmon nevojn pr liri, pr prosperitet e pr nj ardhmri m t mir e m t
denj pr ne e pr ata t cilt do t na pasojn.
Demokraci do t thot t ndjehesh i dobishm. Nj sistem i till t lejon t men-
dosh se mund t bsh shum pr shoqrin ku jeton, duke vepruar me mjetet q ajo
t v n dispozicion. Duke marr nj arsimim t prshtatshm, duke zhvilluar nj
jet aktive shoqrore, kupton se behsh nj qytetar i denj i nj shoqrie t lir, e cila
t jep mundsi, por, edhe krkon nga ti. Kontributi m i mir q mund t japsh
pr demokracin sht t besosh, t shpresosh e t punosh pr t.
T ndjehesh i barabart. Dhe kjo do t thot demokraci. N vrullin e ksaj jete
e cila rend pareshtur drejt nj kapitalizmi t skajshm, drejt globalizmit e drejt nj
ekonomie t ashpr po aq sa problematike, ky aspekt bhet m se themelor. sht
tepr e rndsishme t kuptosh se ke shanse e mundsi t barabarta me ata t cilt
6
tashm gzojn nj status t caktuar shoqror apo ekonomik. Demokracia instink-
tivisht prin drejt konkurrencs. Ajo i jep prioritet dhe prparsi aftsive personale
intelektuale e talenteve. E gjith kjo pr t br me prgjegjs ndaj nj sistemi i cili
t jep shum mundsi pr t zhvilluar aftsit e kapacitetet e tua.
Respekti. sht nj vler q demokracia e mbart n vetvete. T respektosh t
tjert t cilt nuk kan t njjtin vend si tndin n shoqri, t respektosh mendimin
e tyre dhe prse mund t jet i ndryshm nga i yti. T respektosh pasi demokra-
cia t jep barazi dhe t bn t kuptosh se dhe t tjert, po ashtu si ti, jan qenie
njerzore, t vendosur n nj shoqri demokratike, ku zbatohen ligjet, gzohen t
drejta dhe shanse t njllojta. N demokraci, asgj t bn t mendosh se dikush
sht m i vlefshm se ti, por, ama dhe se sht m pak i vlefshm.
Demokracia t mson t jetosh n paqe me veten e me komunitetin ku jeton. Ajo
t bn tolerant ndaj kulturave t ndryshme, zhvillon aftsit pr t kuptuar e pr
t bashkvepruar me ata q t rrethojn. N demokraci mson t pranosh t tjert
me opinionet e tyre, t zbressh n marrveshje e kompromise. Demokracia t bn
m njerzor.
E prqafuar sot gjithmon e m shum nga shtete t ndryshme n mbar botn,
demokracia mbetet sistemi m i paraplqyer qeveriss nga pjesa m e madhe e
popujve n bot. Gjithmon e m shum, po synohet nj demokraci m e prkryer
se ajo q sot, ne banor t shek. XXI, zotrojm. T vetdijshm t faktit se ka ende
pun pr tu br nga t gjith ne pr nj demokraci akoma m t prkryer, realiteti
i tanishm dshmon pr nj sistem qeveriss i cili garanton prparim t shpejt,
barazi e mundsi t njllojta dhe ardhmri n t gjitha vendet ku ajo sht aplikuar.
sht merit e ksaj lloj qeverisjeje nse n vendet ku ajo zbatohet, ka progres poli-
tik, ekonomik e social. Demokracia i ka dhn bots fytyrn q ajo ka sot.
1
Deklarata e pavarsis:4 korrik 1776, shpalli pavarsin e 13 kolonive amerikane. ndahej n tre pjes:t
drejtat e njeriut, kundrshtia ndaj mbretit George III, shpallja e pavarsis.
2
Deklarata franceze e t drejtave t njeriut dhe qytetarit:e shpallur nga asambleja popullore m 1789, po-
honte t drejtn e prons, fjals e siguris, m pas barazi pr t gjith
3
Kennedy, Fitzgerald John 1917-1963, ish president i SHBA-ve.
4
Russeau, Jean Jacques, 1712-1778, flozof e shkrimtar francez
5
Smith, Al, 1873-1944, politikan e ekonomist amerikan.
6
Lincoln, Abraham 1809-1865, ish president i SHBA-ve.
7
Heinlein, Robert 1907-1988, analist ekonomik
8
Nieburh, Reinhold (1892 1971) teolog, Britani e Madh
9
Mandela, Nelson 1918 Ish president i Afriks se Jugut (1994-1998)
Bibliografa:
Blaug, Richard dhe John Schwarzmantel, Democracy, a reader, Columbia University Press 2001, USA
Dahl, Robert Alan. Democracy and its critics. Yale University Press 1991, USA
Heinlein, Robert 1907-1988:Way of gloryUSA
Smith, Al 1873-1944:Fjalim n Albany, New York, USA
Ruseau, Jean Jacques, 1712-1778, Kontrata Sociale, Franc
Niebuhr Reinhold, 1892-1971, Children of light, children of darkness, Britani e Madhe
Kennedy, Fitzgerald John, 1917-1963, Fjalim n Pallatin e Dublinit
Pious, Richard M., Democracy, Microsoft Student 2008.
Democracy, articles, Wickipedia the free encyclopedia.
Sinani, Gjergj dhe Myterbari, Fatmira Filozofa 4, drejtimi shkencor, SHBLSH, Shqipri.
Obama, Barack, 1961,Guximi pr t shpresuar, USA
far sht terrorizmi dhe si mund t luftohet?
Di t j on DErmyShi
Medreseja H. M. Dashi, Tiran
J
etojm n shek XXI., ku prve prparimeve dhe arritjeve pothuajse n t
gjitha fushat e jets prballemi dhe me element q krcnojn rrnjsisht ba-
zat e shoqris njerzore. Sfdat e herpashershme me karakter ekonomik,
politik, social apo etik jan pjes e realitetit n t cilin jetojm dhe jan gjithashtu
dukuri q e shoqrojn njerzimin n do hap drejt nj progresi universal. Kto
probleme jan kthyer n nj smundje globale, shrimi i s cils mbetet nj enig-
m, nj problem i pazgjidhshm pr t gjith. Prmasat e ksaj smundjeje kan nj
karakter gjithprfshirs, ku do pjestar i shoqris sht nj i smur dhe njko-
hsisht nj mjek. Ne njohim vetm simptomat e ksaj dukurie dhe prplitemi e
rropatemi t mbyllim syt prpara tyre, ndrsa m mir do t ishte t prballeshim
me to. Shenjat jan evidente t t gjith individt, kush sht i prekur dhe kush
shkaktar, ndrkoh q t gjith jemi bashkvuajts. Ndr elementet q vijn si re-
zultat i ksaj smundje globale (m s shumti etike) jan dhe aktet terroriste ose
ndryshe terrorizmi.
Fjala terrorizm do t thot: dhun e paramenduar ndaj mass jo luftuese me
qllim ndikimin e opinionit publik pr t arritur m pas n goditjen e objektivave
me natyr politike, ushtarake apo ideologjike. Terrorizmi konsiston n kryerjen e
nj krimi nga nj individ, nj grup apo nga nj shtet. Ky fenomen e ka shoqruar
njerzimin kudo dhe kurdoher, por veanrisht koht e fundit ka marr prmasa
kolosale dhe sht kthyer n nj krcnues t rrezikshm t vlerave globale, qof-
shin kto me karakter material apo edukativ. Ky faktor, pr nga forma e shfaqjes
sht i dyllojshm: terrori psikik dhe ai fzik. Ndrsa i pari ushtrohet n mnyr
verbale dhe konsiston n praktikimin e fyerjeve, injorimeve, nprkmbjeve, i dyti
shfaqet m hapur dhe merr karakter t nj dhune direkte shoqruar me keqtraj-
time apo vrasje mizore. Rasti m fagrant pr t demonstruar terrorizmin, si psikik
ashtu dhe fzik, jan krimet e ushtruara nga Jugosllavia e m von Shteti Serb
ndaj popullsis shqiptare t Kosovs. Popullsia civile shqiptare vuante pasojat e
nj politike shfaruese, ku dokush keqtrajtohej prsa koh ishin nn drejtimin e
administrats serbe dhe ku dokush vritej ndrsa ishin n luft t drejtprdrejt.
Ssht vetm shoqria shqiptare apo dhe shoqri t tjera n veanti q kan vuaj-
tur e ndoshta vuajn nga politikat dhe aktet me karakter terrorist, por ky sht nj
6
problem q prek do antar t shoqris prfshir dhe ata q jetojn n skajet m
t humbur t bots. Konkludoj kshtu, pasi rezultati q prftojm ssht gj tjetr
vese nj rrot mundimi
1
n nj dimension tjetr kohor, ku t dnuarit (shoqria
njerzore) dnojn veten pambarimisht. Ajo sht shprngulur nga mesjeta dhe
sht br pjes e epoks moderne duke luajtur t njjtin funksion; dnon aktet
keqbrse dhe mbi t gjitha mkatart. Ne duhet t synojm realizimin e nj n-
drre, duhet t montojm mekanizmin q prbn nj rrezik t konsiderueshm pr
mirqenien sociale. Terrorizmi, psikik apo fzik duhet luftuar patjetr dhe njko-
hsisht duhet fshir nga fjalori i t gjitha gjuhve t bots. Kjo dukuri e s shkuars
dhe aktualitetit nuk duhet t ekzistoj dhe duhet kthyer n nj relike, e cila sdo t
prmbaj asnj vler prve faktit t t qenit nj pjes e s shkuars nga ku mund
t nxjerrim msime.
Po si mund t luftohet terrorizmi?! Si mund ti priten kthetrat ktij prbindshi
q ka mbrthyer institucionet e shoqris njerzore?! Nuk ka dyshime se terror-
izmi sht nj dukuri vetm dhe vetm negative. E duke qen e till, ajo nuk rrn-
joset me prplasje institucionesh, me veprime despotike e agresive, por me urtsi,
me veprime funksionale, e me bashkveprime t harmonishme. Por, q kjo dukuri
t luftohet duhet q s pari t njohim mir faktort q e aktivizojn dhe e bjn ter-
rorizmin t ekzistoj.
Kta faktor jan t shumt, por ata q prbjn masn dominuese lidhen me di-
versitetin e mendimeve. S pari, shoqria njerzore karakterizohet nga nj larmi e
theksuar kulturore, politike, ekonomike e konceptuese. Duke qen kshtu, doemos
n do cep t rruzullit toksor do t ndeshemi me mendime q nuk prputhen, me
ideologji t ndryshme. Ka shoqri ku demokracia nuk ka vendosur ende bazat e
saj dhe m e keqja sht se ka mendje njerzore, q ende pajtohen me padrejtsit
e sistemeve diktatoriale si n Kub apo n Venezuel. S dyti, grupimet shoqrore
apo individt q posedojn kto ideologji karakterizohen nga mospranimi i ekzis-
tencs s mendimeve t tjera duke uar n prplasje dhe pse jo n luftra me karak-
ter individual dhe m gjer, n nivel qytetrimesh. Gjithsecili mendon se ideologjia
q ai prkrah sht e sakt dhe msyn drejt oponentve t tij duke deklaruar luft
n emr t ideologjis ashtu si veproi Bashkimi Sovjetik n Evropn Lindore t
gjysms s dyt t shekullit t kaluar. Ndrsa ne, bijt e mijvjearit t ri duhet
ta gjejm gjykimin e drejt t kushdo dhe duhet ti trajtojm e kultivojm ato ar-
syetime e mendime me delikates pr t realizuar nj bashkjetes harmonike. S
treti, prkushtimi ndaj ndjenjs e dshirs para logjiks prbn nj fakt q njkoh-
sisht kontribuon n lindjen e mosmarrveshjeve q jan fllesa e akteve terroriste.
T gjith kta shkaktar jan vetm nj hallk e ktij zinxhiri t ndryshkur q sh-
trihet n kmbt tona dhe na mban mbrthyer duke na shkaktuar vuajtje. Rrnjt
e terrorizmit, t ksaj simptome vrastare, gjenden n nj dimension tjetr, ato jan
brenda nesh, brenda institucioneve t shoqris njerzore.
shtja n kt pik prfton nj ngjyrim dhe karakter tjetr. Terrorizmi nuk lufto-
het duke ndrmarr fushata ushtarake apo duke organizuar embargo ekonomike
e sociale. Terrori nuk luftohet me terror, urrejtja nuk shuhet me urrejtje, plaga nuk
shrohet duke e ngacmuar at. N kt kontekst, kjo simptom e smundjes glo-
bale luftohet vetm duke i gjetur ilain vet smundjes. Ne duhet t mbyllim buri-
min e ksaj rryme q sjell vrer dhe jo ti hedhim sheqer e ndoshta krip ktij helmi
me shpres pr ta neutralizuar at. Vshtrimin duhet ta hedhim prtej s sotmes,
por s pari duhet t analizojm gjendjen ton. Sepse burimi i terrorizmit gjendet n
dobsin ton, n mangsit e edukimit ton, n natyrn egoiste, individuale dhe
jo vizionare t krejt shoqris njerzore. sht e atill gjendja, pasi ata njerz q
ne i quajm terrorist, jan rritur mes nesh, mes shoqris njerzore. Dika duhet
t ket qen e gabuar n edukimin e tyre. Kshtu duhet t jet! Sistemi shoqror
duhet t ket mangsi, disa pika t errta t cilat duhet ti ekzaminojm, duhet ti
korrigjojm. Koht e fundit nuk i sht dhn rndsi edukimit njerzor.
Prandaj disa breza kan humbur dhe jan shkatrruar. Nuk kemi koh pr t
humbur, duhet t shptojm nga kjo mizori shkatrruese, brezat tan dhe ata q do
t vijn pas nesh.
Vargu i interpretimeve dhe trajtimeve t terrorizmit sht aq i shumllojshm sa
sht dhe larmia e gjykimeve njerzore. Rndom, koht e fundit grupe t caktuara
shoqrore ia atribuojn m s shumti terrorizmin sistemeve t ndryshme religjioze.
Ky sht nj gabim historik q duhet korrigjuar. Terrorizmi dhe aktet vetvrasse a
keqbrse nuk kan karakter fetar, prkundrazi ato jan elemente t cilat kto sis-
teme vlerash prpiqen ti eliminojn. Feja dhe terrorijan dy koncepte q kurr
nuk mund t vihen s bashku. N njrn an feja fton n dashuri, mshir, paqe,
toleranc dhe zemrbutsi ndrsa n ann tjetr terrorizmi simbolizon nivelin m
t ult t nj qenieje njerzore, dashakeqsin, urrejtjen, idealet gjakatare. Kshtu
q ndrmjet tyre nuk ka elemente t prbashkt, marrdhnia e tyre e vetme sht
nj antitez totale q kurr smund t ftoj atributet e nj simbioze t mundshme.
Aktet terroriste t 11 shtatorit 2001 n Nju Jork dhe njkohsisht ato t 14 marsit
2004 n Madrid, prgjegjse pr t cilat sht rrjeti kriminal Al-Kaeda interpre-
tohen si pasqyrime t mesazhit Islam. Ky sht nj keqkuptim pasi n nj sistem
vlerash ku baza jan falja, dashuria, dhembshuria, mbshtetja reciproke, dashuria
nuk ka vend pr terror. N argumentet dhe traditat mbi t cilat mbshtet besimi
Islam dhe do fe tjetr nuk kshillohet kurr pr luftra apo krime ndaj njerzve t
pafajshm. Aktet e 11 shtatorit dhe 14 marsit jan veprime kriminale t nj individi
dhe ndjeksve t tij dhe si t till ata duhet t ulen n bankn e t akuzuarve dhe t
prgjigjen pr ato akte q prbjn nj simptom tjetr t smundjes globale.
Por faktikisht, zgjidhja e ktij problemi nuk mund t arrihet duke trajtuar nj
shenj t vetme t paralizs s shoqris njerzore. montimi i terrorizmit arrihet
vetm nprmjet rizgjimit t vlerave pozitive dhe krijimit t vlerave t reja mbi
bazn e traditave t shklqyera t do grupi shoqror. Ndryshimi fllon nga ne,
qytetart e ksaj shoqrie q gjithnj e m shum po shkon drejt globalizimit. Secili
duhet t veproj n hapsirat e veta, e t gjith s bashku t veprojm nn ombrel-
ln e nj qllimi t prbashkt mirdashs. Ka ardhur koha ti vlersojm gjrat
ashtu si jan, t ndajm t mirn nga e keqja, duke u zhveshur nga do ngjyrim
emocional e subjektiv. Duhet t luftojm s pari problemet q gjenden m afr nesh
dhe m von t shtrijm ndikimin ton pr ti dhn zgjidhje problemeve q shqet-
sojn mbar njerzimin. Kjo nuk mund t arrihet tjetr vese duke kultivuar toler-
anc, dashuri, reagime pozitive ndaj shfaqjeve t liga n familjet tona, n shoqrit
tona dhe n mbar botn. Vlen pr tu prmendur ktu roli i pazvendsueshm
65
i dialogut dhe mirkuptimit sepse shkmbimi i vlerave pozitive q mund t na
udhheq drejt zgjidhjes s problemit arrihet vetm nprmjet njohjes dhe njohje
do t thot dialog. Ka ardhur koha q t rizbulojm vlera autentike t shoqris
njerzore, duhet t synojm paqen. Sipas Kantit, pr tu realizuar paqja e qn-
drueshme secili duhet t mbaj mbi vete prgjegjsi, prandaj duhet q t kultivo-
hen vlera t tilla si qllimet e mira dhe etika e detyruar. Prapa gjendjes s paqes
apo t lufts duhet t qndrojn shtjet e etiks. Natyra e njerzimit sht garancia
m e madhe pr propagandimin e paqes; nuk ka asnj penges n kt rrug.
Nj tjetr aspekt i rndsishm i ksaj shtjeje sht dhe nevoja pr etik glo-
bale. Qytetrimi perndimor dhe jo vetm, ka nevoj m shum se kurr pr nj
revolucion etik, i cili t jet n prputhje me humanizimin. Shoqria njerzore i
sht dorzuar dshtimit q n gjysmn e par t shekullit q lam pas dhe q
nga ajo koh sht zvarritur duke shkuar buz gremins. Nevojitet m shum se
kurr t bashkohet fjala me veprn. Secili duhet t jet aktiv pr shptimin nga ky
vetdnim, i shoqruar me dme materiale, morale, shoqrore e shpirtrore. Duhet
t mbyllen shtigje tpathururamir nga ku mund t deprtojn shum t kqija
t natyrave diktatoriale e deri t atyre fsnore e mesjetare.
Sipas mendimit tim ato pr t cilat kemi nevoj mbi t gjitha jan ndryshimet
rrnjsore, t cilat duhet t fllojn nga bazat e shoqris, pra nga familjet. Kto
institucione shoqrore jan themelet e shoqris njerzore, mbi t cilat ndrtohen
institucione t tjera q n mnyr jetsore dhe kuptimplot jan t lidhura ngusht
me njra-tjetrn. Rolin e familjes s shndosh n shoqri nuk e zvendson asnj
reform apo ligj, sepse familja sht vet nj ligj universal. Kulti i familjes duhet t
edukohet rrnjsisht n brezat tan sepse ai sht i vetmi vektor q na jep shpres
pr nj t ardhme me paqe dhe pa terrorizm. Pra, vetm nj ndryshim i plot dhe
radikal mund t na shptoj nga katastrofa. Edhe si thot Lipson, pr kt qllim
nevojiten dy gjra: E para kryerja e reformave pr revolucion n institucionet tona
dhe e dyta kryerja e reformave pr prmirsim n vlerat tona, n identitetet tona.
Nse qytetrimin duhet ta mbrojm ose nse duam q ai t vazhdoj t lulzoj,
kto dy domosdoshmri duhet t shkojn dor m dor. Pa dyshim, prmbushja e
ktyre detyrimeve me t cilat prballemi aktualisht do t na shpinte n rrnjosjen
e terrorizmit dhe reagimeve t tjera negative si luftrat, konfiktet, krimet, mos-
marrveshjet. Por kjo detyr krkon durim e sakrifc sepse vetm nprmjet tyre
mund t arrihet suksesi, neutralizimi i terrorizmit.
Familja, shkolla, mjedisi dhe mjetet e komunikimit masiv duhet t bashk-
punojn dhe ti bashkrendojn veprimet pr t siguruar rezultatin e dshiruar,
shoqrin e shndosh njerzore. Asnj prej tyre nuk duhet dhe nuk mund t ve-
proj vemas, por ura dialogu duhen ngritur q m pas kto t shpien n mirkup-
tim. Familja krkon trajtimin e par dhe si e till prbn masn m t rndsishme
n reformimin e institucioneve shoqrore. Ristrukturimi i saj mund t arrihet
nprmjet kultivimit t ndjenjave pozitive dhe rizgjimit t tradits familjare. Shkol-
la n bashksin e saj prfshin edukimin dhe pajisjen me dije shkencore e morale
t brezave q posedojn t ardhmen. Dhe si e till, ajo prbn nj faktor t patjetr-
sueshm n hapat q duhet t ndrmarrim pr shrimin e smundjes globale q e
vuan gjith shoqria. E duke ditur q masmedia nnkupton fuqi, duhet kuptuar
se roli i saj n revolucionin etik q synojm sht jetik. Ndikimi i mjeteve t komu-
nikimit masiv duhet kanalizuar n t mir t shoqris duke promovuar ndjenjat
dhe vlerat m solidare e jo sikundr ndodh shpesh, veset dhe reagimet negative.
do mjet ia vlen pr tu prdorur pr t arritur emancipimin, progresin, struk-
turimin e shoqris, zhdukjen e terrorizmit sepse me mnyrn se si veprojm sot
diktojm t ardhmen q nesr na pret.
1
Rrot mundimi term i prdorur pr t demonstruar veprimet pasojat e t cilave i paguajm vet ne
shkaktart, antart e shoqris njerzore.
Referime:
George W. Bush, N emr t liris
Francis Fukujama, The Social Virtues and the Creation of Prosperity Free Press, 1995
Fejtullah Gylen, Ese, Perspektiva, Opinione 2005
Leslie Lipson, The Ethical Crises of Civilization, Sage Publications 1993
Ergyn arpan ed., Nj Vshtrim Islam mbi Terrorin dhe Sulmet Vetvrasse, 2004
Fjalor i Gjuhs Shqipe
Department of Justice Examples of Terrorism Convictions Since Sept. 11, 2001, Washington DC., United
States,
Shkputje, prdorim, prshtatje termash nga Artan Fuga, Rrota e mundimit, 2007
Website: wikipedia.org
67
far sht globalizimi: avantazhet, disavantazhet,
impakti n Shqipri
Br i gi t GABA
Shkolla e mesme jo publike Migjeni, Durrs

I
ntegrim n ekonomin botrore do t thot globalizim, ndryshe mund t the-
mi q globalizimi n pjesn me drrmuese t rasteve, nga shum analiste,
shkrimtare dhe personalitete t tjera prkufzohet si forcim dhe thellim i insti-
tucionalizimit t prodhimit, kmbimit, komunikimit dhe t zhvillimit n trsi.
Duhet pranuar se globalizimi po prek do aspekt t jets son. Prballe nj
realiteti t till lind pyetja dhe shqetsimi: A duhet vene theksi kaq shum mbi
globalizimin si nj aspekt q sjell progres apo duhet t hapim syt e t shohim se
ndoshta ndikimi sht me i madh, por me pak i dukshm?
Pr t kuptuar me se miri ndikimin e globalizimit duhet t njohim historin
e lindjes se tij. Shume historiane t botes e lidhin fllimin e globalizimit me dy
ngjarje historike, at t vitit 1492 (Christopher Colombus zbulon Amerikn) dhe
me at t vitit1498 (Vasco de Gama bn nj udhtim rreth Afriks dhe arrin deri
n Indi ku ndrton portet e para portugeze n Indi) , por fakte t tjera t asaj
kohe pohojn se para shekullit t 19-t tregtoheshin vetm sende luksi, gj q
tregon integrimin jo t plot t shteteve. Sot ka prova q mbshtesin hipotezat
e historianeve t tjer se shekulli i 19-t prbente nj bum t madh globalizimi.
Pas shekullit t 19-t Japonia e cila tregtonte vetm brenda vendit, arriti t kishte
nj ekonomi t lir dhe t ardhurat pr fryme u rriten 7%. Japonia u ndoq nga
Kina, Korea, India, Indonezia. Fakte kto q tregojn q globalizimi hapat e tij t
para i ka pasur pas shekulli t 19-t.
Globalizimi, hapat e t cilit flluan pas shekullit t 19, ka sjelle me vete avanta-
zhe dhe disavantazhe. Avantazhet q ka sjelle globalizimi kan qen domosdosh-
mri e kohs. Gjithmon e m shum njerzit flluan t trhiqeshin nga ndryshi-
met teknologjike, kulturore dhe ekonomike. Nevoja pr komunikim me t shpe-
jt e efkas, nevoja pr lvizje monetare brenda pak sekondave, domosdoshmria
pr zhvillimin e teknologjis n trsi oi n at q quhet globalizim.
Duke iu referuar fjals kye t globalizimit integrim, mund t themi q nj
integrim i suksesshm sjell rritje t ekonomis, ndikon n prparimin teknologjik
dhe n ndryshimin n prodhimtari dhe n kuadr t integrimeve arrihet dhe mo-
bilizimi me i larte i fuqis puntore.
Kjo do t thot q sa me t hapura e liberale t jene vendet n zhvillim ndaj
tregut botror aq m shum do prftojn n krahasim me ato vende t cilat kan
nj politike jo liberaliste.
Globalizimi sot jo vetm ka rritur kmbimin e shpejt dhe efkas t informa-
cionit, por nga ana tjetr po mundson ristrukturimin civilizues t vete sistemit
global. Sot sht rritur komunikimi individual midis korporatave n t gjith
boten. Te mirat dhe njerzit po transportohen me m shum lehtsi dhe shpejtsi,
ku kostoja e transporteve si n njerz dhe n mallra sht ulur ndjeshm n kra-
hasim me m prpara. Kjo tregon n nj fare mnyr tregun e lir midis shteteve
dhe errsimin e kufjve kudo n bot gj q rrit konkurrencn e tregut.
Nj tjetr avantazh i padiskutueshm i globalizimit sht se njerzit po bhen
gjithnj e m shum realist, gjithnj e m shum po ndrgjegjsohen pr t drejtat
e tyre njerzore pr jet dhe zhvillim, sot m shum se kurr po forcohet vetdija
mbi nevojn dhe detyrimin e ruajtjes dhe mbrojtjes ekologjike mbi bazat e proce-
seve integruese. Problemet e mjedisit jan shtje q nuk zgjidhen m n shkalle
rajonale, por globale dhe ne fare lehte mund t marrim shembullin e shteteve
ishuj t cilat sot rrezikohen nga prmbytja pr shkak t ngritjes se nivelit t detit
dhe fati i tyre varet nga bashkpunimi i t gjitha shteteve m t industrializuara.
Megjithat krahas avantazheve nuk mungojn edhe disavantazhet e global-
izimit q po sjellin diskutime t shumta n t gjith boten. Nj nder diskuti-
met m t zjarrta sht pikrisht ai ku trajtohet shtja pr humbjen e ekonomis
tradicionale t nj shteti dhe ndikues kryesor sht ekonomia globale e cila dik-
ton politikat nacionale ekonomike. Sot po zbehen jo vetm traditat ekonomike,
por edhe kultura, zakonet e nj kombi. Sot ne mund t themi q kemi nj ameri-
kanizim t globit, ku n t gjith boten po shihen flmat hollivudiane nga ku
njerzit po prvetsojn mnyrn e t t sjellurit, ku kto modele sjelljeje dhe
kto vlera kulturore po bhen gjithmon e m shum pjese t jets t prditshme,
duke humbur vlerat e kombit t tyre.
Nacionalizmi si nj nevoje pr emancipim t nj pjese t shoqris sht
shndrruar n jo tolerance dhe kundrshton pr nj hapje t madhe t shoqris
postsocialiste dhe pr m tepr koncepti mbi demokracin po zbehet sepse refor-
mat ekonomike po e rrisin n vend q ta ulin rolin e shtetit n jetn publike.
Rritja ekonomike prve faktit q sjell progres nuk lejon t arrihen aspekte
t tjera q do t ndikonin drejtprdrejt n rritjen ekonomike. Rritja ekonomike
nuk do t lejonte q prve aspektit material, t arriheshin prmirsimi material
i kushteve t puns, investime n arsim, shndetsi, jetn e plot dhe demokraci-
n.
Globalizimi ka br t mundur q t zhvillohen tipe t reja marrdhnieje
shoqrore midis shteteve n largsi t mdha dhe kjo n saje t zhvillimit t
telekomunikacionit, por prhapja e informacioneve t ndryshme ka br q bota
t duket m e vogl e m e arritshme. Kjo sht shoqruar me rritjen e aspiratave
personale t njerzve dhe n rast t mos arritjes se tyre fllon frustrimi dhe pak-
naqsia. Nj shembull tipik: nuk mund t mendojm kurrsesi q Kina nj shtet
me kulture dhe standarde jetese t veanta e t ndryshme nga ato t Ameriks e
vendeve t tjera perndimore t arrije standardin amerikan t jetess sepse kjo do
t bnte q t humbisnin disa vlera t mprparshme t vendit dhe pr m tepr
do rregullohej kapaciteti prodhues.
Pr shkak t zhvillimit t teknologjis puna me dor po zvendsohet nga ajo
69
me makineri, krkesat pr fuqi puntore t re jan rritur dhe n vendet ku mo-
sha mesatare e popullsis sht 45 vje kemi mjaft disavantazhe. Jan pikrisht
ndrmarrjet e fuqishme q jan gjithmon n krkim t vendeve ku fuqia pun-
tore sht m e lir, n vende ku ligjet pr ambientet dhe rregullat e ligjeve t
puns nuk jan t forta. Te gjith kto faktor jan pikrisht ato q sjellin nj nder
fenomenet m negativ si sht papunsia.
Zhvendosja q bjn ndrmarrjet e fuqishme n vendet ku fuqia puntore sht
m e lir, do t shkaktonte rritje t numrit t t papunve, kjo pr vete faktin se
kto ndrmarrje do t krkonin kualifkim t larte dhe puntorve me kualifkim
t mesm do tu duhej t sillnin t reja pr t konkurruar me puntort e vendeve
m t industrializuara. Gjermania, si nj vend me nj standard t larte ekonomik,
social ka ulur tatimet (aspekt negativ) q t evitoje largimin e ndrmarrjeve dhe
korporatave.
Vmendja kryesore pr sa i prket ekonomis globale sht e fokusuar n
vende t mdha veanrisht n qendrat fnanciare botrore t Londrs, New
York-ut, Tokios, por si ia dalin vendet e vogla q t marrin pjese n ekonomin
globale dhe cilat jan avantazhet e kompanive multikombtare q investojn n
kto vende t vogla?
Shtetet ishuj duke pasur nj politike t stabilizuar, lehtsira n transport bjn
q shum korporata t huaja t vijn e t investojn. Te ardhurat ekonomike q
sigurojn kto shtete vijn pikrisht nga shrbimet fnanciare q ato ofrojn. do
ishull ka veorit dalluese t tij, veori t cilat botes i interesojn dhe kjo i bn t
futen n menaxhimin global.
Nga ana tjetr analiza e Ruchira Ganguly-Scrase nga universiteti i Wollon-
gong n Australi dha prfundimet q sht e vrtet q globalizimi ka ulur
varfrin n Indi, por nga ana tjetr ai ka ndikuar pr keq n jetn sociale t
Indis. Nder politikat q po trajton India sht edhe ai pr forcimin e statusit t
gruas, por shoqrit ende patriarkale t cilat kritikojn ashpr liberalizmin q
ekzistojn sot n Indi nuk mund kurrsesi ta pranojn nj gj t till.
Johannes Varwiz n librin e tij ka thn q globalizimi sht kthyer n nj fjale
t rndsishme e cila prej disa kohesh po prdoret n mnyr infacioniste n
debatet politike, publicistike dhe shkencore duke u konsideruar ktu nga njra
ane si krcnim dhe nga ana tjetr si shans. E kjo do t thot q krahas avanta-
zheve, paralel vijn edhe disavantazhet dhe kjo sht mse e vrtet.
Shkaku kryesor i terrorizmit sht varfria dhe globalizimi e ul varfrin, por
nuk mund t leme pa thn q nprmjet hapjes se kufjve dhe transportit masiv
sht m e lehte t kalojn arme dhe materiale t tjera q kan t bjn me ter-
rorizmin.
Nga procesi i globalizimit jo t gjitha vendet dalin t ftuara ekonomikisht,
shumica prej tyre kan ende standard t ulet ekonomik dhe duke hedhur gjith-
mon vshtrimin nga vendet m t industrializuara njerzit gjithnj e m shum
po shtyhen t largohen nga vendet e tyre. emigracioni sot sht nj dukuri jo pak
e prhapur. % t importeve botrore tani ato jan ulur prkatsisht 1.4 dhe 4.9%
ndrkohe q transporti ndrmjet vendeve t zhvilluara sht rritur.
Vendet akoma me standard t ulet ekonomik jan pikrisht ato vende ku pr
shkak t bashkveprimit gjithnj e m shum t vendeve m t industrializuara
(SHBA, Japoni, Evropa perndimore) jan ln n harrese. Ne qoft se deri n
vitet 80 vendet n zhvillim luanin nj fare roli n transportet ndrkombtare
tani jo m. N qoft se 102 shtetet m t varfra n shkmbimin e mallrave kapnin
shifrn 7. 9% t eksporteve botrore dhe
Po far roli ka sot Shqipria n bot, pjes e bots sht sot ajo?
Sot Shqipria sht nj vend q synon t arrije gjithmon e m lart, por duke
mos pasur baza t forta, pa nj politike t qndrueshme, pa nj politike konkrete
pr investimet e huaja, pa reformat m t domosdoshme pr nj vend, nj vend
q n 2009 pritet t kt rnie n ekonomi nuk mund t pretendoje t futet n
bashkimin evropian, nuk mundet kurrsesi t jet nj vend q mund t prballoj
nj krize globale. Ashtu si sht nj satelit n hapsire, ashtu sht edhe Shq-
ipria pr boten, nj vend q sot pr sot nuk ndikon n kt globalizim.
Sot kush mendon se globalizimi sht i mir, q sjell vetm progres, e ka gabim.
Sot ndikimet negative q sjell globalizimi jan tepr t mdha, natyrisht q n nj
pamje t par ato nuk jan fort t dukshme, por faktet dhe analizat m t hol-
lsishme kan treguar se pasojat e globalizimit jan shum her m t dmshme
n vendet q jan n zhvillim se sa n vendet e industrializuara. Mendoj se nuk
sht absolutisht e drejt q ndikimet jo pozitive t bien n kurrizin t vendeve
q sot kan m shum nevoj pr prkrahje e pr vmendje totale, vendet n zh-
villim.
Referenc
Li, and D. Economic globalization and transnational terrorism: A pooled time-series analysis, The Journal of Confict
Resolution 48, (004) : 0-58. http://www.jstor.org/stable/765 (accessed November 5, 008) .
McLaren, J. Globalization and vertical structure, The American Review 90, 5 (000) : 9-54. http://www.jstor.
org/stable/677849. (Accessed November 5, 008) .
Ganguly-Scrase, R. Paradoxes of globalization, liberalization, and gender equality: the world views of the lower middle
class in west Bengal, India, Gender and Society 7, 4 (00) : 544-566. http://www. jstor.org/stable/594657.
(Accessed November 5, 008)
S. C. Cabb. Globalization in a small island context: Creating and Marketing Competitive Advantage for offshore
Financial Services, Geografska Annaler. Series B, human geography 8, 4 (00) : 6-74. http://jstor.org/
stable/55440. (Accessed November 5, 008)
Theodore H. Moran. The globalization of Americas defense industries: Managing the Threat of foreign dependence,
International security 5, (990) : 57-99. http://www.jstor.org/stable/5898. (Accessed November 5, 008)
Torres, C. A. Globalization, Education, and Citizenship: Solidarity Versus Markets? American Educational Research
Journal 9, (00) : 6-78. http://www.jstor.org/stable/056. (accessed November 5, 008)
Kevin H. ORourke & Jeffery G. Williamson. Summary of When did Globalization begin? http://www.google.com.
(accessed November 5, 008)
Bernard von Plate. Globalizimi dhe vetit themelore qendra federale pr arsimim politik n Gjermani. http://www.
yahoo.com (accessed November , 008)
Selmani, B. Globalizimi, Tranzicioni dhe Integrimet, Prishtine: Zenis, 006
7
aborti, zgjedhje apo imoralitet
Ana GJ ErGJ i
Shkolla jopublike Aulona, Vlor
T
ema mbi abortin sht nj teme sa e rndsishme, aq edhe delikate n
shoqrin ton dhe m tej. Ne qoft se krkojm nga ana ligjore t drejtn
pr abort, i referohemi vitit 1991, kur Ministria e Shndetsis, me ann
e nj rregulloreje prcaktoi t drejtn pr ndrprerjen e shtatznis. Me par
kjo gj lejohej vetm n ato raste kur gruaja rrezikohej nga shtatznia. Ne
vitin 1995 doli ligji i par shqiptar mbi abortin, i cili e lejon at t kryhet me
dshirn e iftit, deri n 12 jave t shtatznis dhe, pr arsye mjeksore dhe
sociale, deri n 24 jave.
Ne t vrtet, temn mbi abortin nuk do ta shikoja n kndvshtrimin ndaj
ligjit, sesa do t doja ta shtjelloja at se si ndikon aborti n shoqrin ton, n
familjen ton, n jetn ton t prditshme. Fjala abort mbart prbrenda nj
peshe t madhe. sht e vshtire t japsh mendime apo sugjerime pr t, ta
trajtosh at si nj zgjedhje apo imoralitet, kur n t vrtet ai i mbart t dyja
n vetvete.
Po tu referohesh statistikave, ato jan rrqethse. Ne shoqrin ton de-
mokratike shifrat mbi abortin jan alarmante dhe akoma m rrqethse kur
ato u prkasin moshave t adoleshencs. Inspektoria
1
Nena dhe Fmija n
Drejtorin e Shndetit Parsor n Fier tregon se mosha e vogl, afro 16 -18
vje, e shtatznis ka sjell edhe rregullime n lindje, si dhe sht pasuar me
aborte spontane, i cili z nj prqindje t larte n numrin total t aborteve t
ksaj periudhe.
Bej pyetjen: far rinie do t ket n shoqrin ton t emancipuar, kur nj
pjese e saj e nis jetn sociale me nj zgjedhje t till si aborti? Kjo pjese e rinis
sht padyshim pjese e saj. Pr shkaqe t ndryshme si ato q sjam gati t
krijoj familje, nuk ma dine prindrit kt lidhje, dhe ai ssht dakord ose
q jan viktima t prdhunimeve, raste kur gjykohet m prishet karriera dhe
shkolla etj., e gjejn abortin nj zgjidhje t favorshme.
E vrteta sht se nj abort ka avantazhet dhe disavantazhet, ant pozi-
tive dhe ato negative; Pozitive duke e par si nj zgjidhje pr tu liruar
nga nj problem, si sht nj shtatzni e padshiruar, por q nga ana tjetr,
kthehet n disavantazh, sepse nj abort kushton shum.
sht e vrtet q n pamje t par problemi duket i thjesht: Ndrprerje
e shtatznis dhe pik. Por far fsheh m tej? A mundet nj adoleshente tia
nise me nj abort? A mundet vall q nj vajz t vazhdoj e qet pas nj
aborti? A mundet q nj abort ta lidhe m tepr nj ift me dashuri? Pa pr-
mendur problemet shum t mdha shndetsore q do t refektoje m von
nj abort.
Te kryesh nj abort, e detyruar nga faktor t till, si presioni familjar,
kushtet jo t mira ekonomike, mungesa e dshirs pr t marr pozicionin e
prindit, qoft edhe vetm nga njeri prej partnerve, probleme t mprehta so-
ciale, sidomos n zonat rurale, ku mentaliteti sht m rndues dhe trysnon
m shum rinin, seksi i pambrojtur
1
, lidhjet jashtmartesore, dshira pr t
mos pasur fmij, sepse karriera sht m e rndsishme etj., e ojn nj grua,
sado e re apo n mosh madhore, t marr t tilla vendime, pra t zgjedh
abortin si rrug shptimi.
Kjo zgjedhje mbart n vetvete edhe imoralitetin. A mund t vrassh nj
krijese t pafajshme kaq lehte? A mund t jet nj zgjidhje aborti dhe mbaron
me kaq? A mund t mbyssh nj jet kaq thjesht? sht shum e vshtir
dhe amorale t thuash po. Ti thuash po abortit, sht po aq amorale, sa
sht edhe vete mnyra e shthurur e nj pjese t konsiderueshme t t rinjve
n ditt e sotme, t cilt po denigrojn dita dits, duke refektuar si eman-
cipim t drejtat, duke harruar detyrat, gj q sht m tepr e rndsishme,
sepse pa arritur detyrat, nuk ka t drejta.
Por faktet tregojn t kundrtn; t rinj klubeve, prdorues t duhanit dhe
t nj fjalori t ulet, i cili nuk sht dhe nuk duhet t jet norme e njerzve
t emancipuar n shoqrin ton. Po t shohim statistikat, edhe prdoruesit
e drogs sa vijn e shtohen
2
, prostitucioni sht biznesi m i paguar, sida,
smundja e shekullit, megjith shifrat q mbahen t fshehura, ka nj rritje t
grafkut, edhe sepse partnere t pandrgjegjshm hakmerren disi dhe numri i
t prekurve shtohet. Megjithse e dim shum mir q duhet t bjm seks t
mbrojtur, prsri bjm seks t pambrojtur.
Edhe veshja, veanrisht e t rejave, le pr t dshiruar. Rinia, n prgjith-
si, sidomos femrat, jan t ekzagjeruara me veshjet e tyre t hapura dhe
eksituese. Nuk jam dakord aspak me paraqitjen e tyre neper institucione dhe
shkolla, megjithse gjimnazet private (shkollat jopublike) e kan zgjidhur me
uniformat, ato shtetrore ende jo plotsisht.
Duke br nj jet pa kokarje, edhe abortin e marrin si nj vendim t
rndsishm n mbarvajtjen m tej. Por a do ta ndal rrugn e shthurjes nj
abort? Mendoj se, n m t shumtn e rasteve JO. Aq sht, -thon- po e
mori ferra uratn, t shket gjithka. E pra, pikrisht ktu qndron imoral-
iteti. Hapat e gabimit hidhen njra pas tjetrs dhe ska kthim mbrapa. Kshtu
q jo vetm, vete aborti mbart n vetvete imoralitet, por, n m t shumtn e
rasteve bhet shkak q edhe imoraliteti nga i cili vjen, t mos ndalet.
sht e pafalshme pr ato familje t mos kontrollojn fmijt e tyre ose kur
7
ato gabojn t gjejn si zgjidhje t vetme abortin duke u br presion e duke
i detyruar t abortojne
3
. Madje deri aty sa ka nena q i ojn vajzat t aborto-
jn n qytete t tjera t gjithka t ngelet e fshehte, madje edhe ndaj babait t
vajzs. P. sh. n rrethin e Fierit
4
numri i aborteve paraqitet me shifra shum
t larta, plot 836 brenda 6 mujorit t par t 2007. Nse numri i lindjeve sht
818, ai i aborteve sht 19 m shum, thon mjeket, t cilt nuk ngurojn t
lshojn alarmin n shtimin e fenomenit.
Por ajo ka vihet re m shum nga rritja marramendse e shifrave, sht
fshehja e aborteve. Grat apo vajzat nga qytetet e jugut zgjedhin Fierin pr t
ndrprer shtatznin e padshiruar. Ket e pohojn vete mjeket e ktij mater-
niteti. Sipas tyre, nga shifra totale e abortit 166 u prkasin rretheve t tjera si
Durrsi, Berati, Tepelena madje edhe Saranda e Gjirokastra. Te gjitha abortet
q jan kryer nga nenat e ardhura prej rretheve t tjera, kan pasur vetm nj
shkak, marrdhnie ilegale, lidhje dashurie mes dy t rinjve apo lidhje jasht
martesore nga ana e femrave. Vendin e par t atyre grave q kan prshkuar
km. pr t kryer nj abort e z qyteti i Lushnjs.
Statistikat shkojn edhe n nj konkluzion tjetr. Me shum aborte ka pa-
sur n zonat rurale t rrethit, sesa n qytetet e ktij rrethi. Kshtu, n fshatra
msohet se jan kryer 472 aborte kt vit. Sipas t dhnave t maternitetit, 364
t till jan kryer nga qendrat urbane t qytetit t Fierit, Patosit, Roskovecit
etj. Por kshtu ndodh edhe n qytete t tjera t mdha, ku raporti i aborteve
n zonat rurale dhe n ato urbane shkon n favor t t parave.
Koha moderne e ka prligjur abortin pr her t par me ligjin anglez, i cili
e lejon abortin deri kur bebi ndihet gjalle, jo m von. Kohet e fundit ligji mbi
abortin varion nga nj vend n tjetrin, duke u bazuar n sensibilitetin moral,
kultural dhe religjioz. Rreth 46 milion aborte kryhen n bot, nga kto 26 mil-
ion kryhen n vendet ku aborti sht legal dhe rreth 20 milion n vendet ku
aborti nuk sht legalizuar.
Po t hedhim nj vshtrim edhe n vendet m demokratike, si Amerika,
shifrat jan jashtzakonisht t larta. Ne t gjith boten, sado e civilizuar apo e
prapambetur qoft ajo, bhet e qart me t gjitha format e medias s shkruar
e t folur, pr t qen t vetdijshm se sht aborti dhe cilat jan pasojat e
tij. Dhe, sidoqoft, aborti ekziston me prmasa t tilla, si nj zgjedhje e rnd-
sishme pr t zgjidhur probleme t rndsishme dhe imediate.
Por shtrohet pyetja: A zgjidh vrtet apo u hap rrug disa problemeve t
tjera edhe m t mdha? Ndoshta pr kdo q e zgjedh, sht nj zgjidhje e
momentit, por e pashmangshme n ato q do ta pasojn at. Prmend ktu
plot rreziqe t mpastajme, si: kanceri i gjirit, kanceri i mitrs, mosarritja e nj
shtatznie pas nj aborti, ndrlikime t shumta, probleme psikike e mendore
etj. Dhe t gjitha kto pa dyshimin m t vogl, ln gjurme t pashlyeshme n
jetn e dokujt q do ta zgjedhe abortin si zgjidhje. Ne t vrtet do ta konsid-
eroja m s shumti imoralitet, sepse i till sht kur mbyt nj fryme, kur seksi
jasht martese nuk pyet pr pasojat, kur shpirti lndohet, kur vlerat e nj nne
zhvlersohen e roli i saj venitet.
Kur isha n klasn e tet, n librin e Edukats Shoqrore, mbaj mend q
kemi zhvilluar nj anketim. Msuesja e lendes na dha disa tema dhe nder to,
un me grupin tim t puns, zgjodha temn e abortit. Se bashku m shokt
dhe shoqet e grupit vendosem t bnim nj minianketim pr t nxjerre n pah
se si grupmosha t ndryshme t qytetit ton do t reagonin kundrejt pyet-
sorit ton dhe n do t nxirrnim konkluzionet. Rremova n shnimet e mia
dhe nxora dika q un kisha punuar me shokt e mi t grupit. Ndoshta edhe
kjo q nj arsye q un zgjodha kt teme pr ta shtjelluar ktu.
Pyetjet tona ishin: 1. E pranoni abortin si nj nga zgjidhjet e momentit apo
si domosdoshmri? 2. Jeni t vetdijshm se aborti ka pasoja t rrezikshme
pr jetn? 3. Cilat jan masat q duhen pasur parasysh pr t parandaluar nj
abort? 4. Jeni Pro nj aborti n moshn e adoleshencs? 5. Do t ishit pr nj
Jo abortit dhe, si rrjedhoje, nj Po birsimit t fmijs n rast shtatznie t
padshiruar? 6. A mendoni se nj abort mbart pasoja t renda psikike dhe mo-
rale? 7. Aborti prek m tepr moshat e reja apo gra m t rritura, t cilat kan
lidhje ilegale jashtmartesore? 8. A jan zonat rurale m t prekura nga abor-
ti? Mungesa e emancipimit apo mosnjohja dhe sensibilizimi pr kt problem
jan arsyet? 9. Aborti sht rrjedhim i mospranimit apo mohimit t t pasurit
nj fmij, qoft edhe vetm nga njeri prej partnereve? 10. sht prfundim-
tare apo fatale zgjedhja e abortit pr nnn?
Kto ishin 10 pyetjet e miniankets t cilat kishim formuluar si grup. sht
e rndsishme t nnvizoj se prgjigjet nga grupmosha t ndryshme ishin t
shumllojshme. U anketuan rreth 200 vete. Pr n, kaq ishte e mjaftueshme,
por sot e kuptoj q duhet shum pune sensibilizuese pr t arritur sadopak
rezultat, pr t trhequr opinione q aborti shkatrron, aborti vret. Megjithat
do fjal e thn, do prgjigje ka nj domethnie, sht nj vlersim, shpreh
mendim shoqror dhe ekonomik, nivel kulturor dhe, padyshim, edhe shkal-
len e emancipimit dhe inteligjencs.
Ja disa nga vlersimet e tyre pr pyetjet e siprprmendura:
Ne lidhje me kushtet specifke, pr 1/3 e t anketuarve sht domosdosh-
mri, dhe 3/4 ishin kundr do lloj aborti, n fardolloj kushtesh q ai ndodh
(jo ai spontan) .
Nj numr i pakonsiderueshm nuk ishin t vetdijshm pr rrezikun q
sjell aborti, t tjert, pothuajse 95% ishin t mirinformuar pr rreziqet.
Pr masat q duhen ditur, pothuaj 100% prmendin seksin e mbrojtur, por
q pr mos kokarje nuk e prdorin gjithmon prezervativin.
Kishte mendime nga m t ndryshmet, t cilat theksonin se n adoleshence
vajza ka detyra t tjera si shkolla, ose ssht e zonja t mbaj nj fmij nga
nj shtatzni e padshiruar, ose opinioni t vret, ose nga nj gabim spon-
tan t mos vuaj pr ta mbajtur at fmij, ose nga nj prdhunim etj. Por
kishte edhe kundrvnie mendimesh t tilla, si: sht e frikshme tia nisesh
me nj abort, do vij momenti t ndshkohesh edhe ti n. q. s aborton (vret
fmijn) . Prej shumics se t anketuarve mendimi i tyre pr abort vjen nse
familja nuk ia pranon shtatznin ose kur partneri mashkull nuk i del krah.
75
Nenvizoj
6
se t rndsishme ishin dhe mendime t tilla, si ekzistenca e disa
qendrave t veanta pr kto vajza n moshe t re, t cilat mund t trajtohen
dhe ta japin fmijn e tyre pr birsim.
Shumica e t anketuarve ishin Pro birsimeve, por duhet t ekzistojn
kushte ligjore dhe jetese pr ti mbajtur n fshehtsi dhe siguri kto nena me
shtatzni t padshiruar.
Moshataret tan dhe gjimnaziste t ndryshm e merrnin lehte problemin
dhe nuk shfaqnin ndonj brerje ndrgjegjeje, por n mosh m t madhe, n
shpirtin e nj nne sht e thell ajo vrag q le aborti. Ndoshta me kalimin e
kohs do njeri i bn apel vetes.
Aborti nuk njeh kufj n kuptimin se n mosh ndodh, tek adoleshentet
apo m tepr tek grat me lidhje jashtmartesore. Rezultati i anketimit ishte
50% me 50%.
Te anketuarit ishin t mendimit se sht e vrtet se n zonat rurale duhet
t bhet nj pune m e madhe n drejtim t kuptimit t drejt t emancipimit
dhe demokracis, madje nj pune sistematike dhe e vazhdueshme, sepse n
kto zona vshtirsit, trysnia e ushtruar prej mentalitetit dhe problemet jan,
gjithashtu, t shumta. Kjo pr shkak t mentaliteteve t vjetra, mosshkollimit
n shkallen e duhur, interpretimit t problemeve sipas interesave t ngushta
social-ekonomike etj., t cilat ojn n nj abort t pamenduar.
Aborti n moshe t re ndodh jo vetm pr shkak t arsyeve t prmen-
dura m lart, por edhe sepse partneri mashkull n moshe shum t re e shtyn
vajzn t abortoj ose trhiqet dhe, n m t shumtn e rasteve, nuk do tia
dije pr ka ka ndodhur dhe kshtu aborti bhet i pashmangshm, pra ngelet
zgjedhja e vetme
Prgjigjet ishin gjithmon e pothuajse njzri se aborti sht fatal n far-
dolloj rastesh apo situatash n t cilat ai kryhet.
E kujtoi at dit kur referova dhe msuesja na falnderoi t gjithve pr
nj pune t mir e serioze q kishim br. Gjithsesi ishte nj prpjekje pr
t kuptuar dhe sensibilizuar sadopak nj pjese t vogl t shoqris son.
Shpresoj q edhe t tjer moshatare t ken br dika pr kt problem social
e shqetsues.
Shpesh m vijn n mendje fjalt e nns sime: Ajo thot gjithmon Fmija
sht gzim n familje, kurr nuk do t abortoja n asnj lloj rrethane. Nena
ime ka tre vajza. Njher e gjeti nusen e kushririt duke qare dhe e pyeti cila
q arsyeja.
Jam n hall! - tha ajo duke qar, -i kam t dy vajzat t vogla dhe jam
prsri shtatzne. Si tia bej? Im shoq m thot merre vet vendimin, ti do ta
rritesh. Po sikur t lind prap vajze?
Ndodh edhe kshtu. Por me durim nena ime i tregoi se ajo sht zonje e
madhe me tre vajza dhe se fmija duhet pritur me ngrohtsi e dashuri q n
barkun e nns. Ajo sht dhurate e Perndis thoshin t paret, sht fryt i nj
dashurie dhe nuk duhet t trembemi prej saj. Tani Marien e vogl (vajza q
lindi) e duam t gjith, sht vrtet e mrekullueshme, pavarsisht nga mundi-
met q ka nj fmij pr tu rritur.
Ishte nj copz e vogl jete dhe ndoshta shum e shum copza t tjera
bjn nj jet t ter. Dhe kjo jet sht e mbushur me shqetsime, probleme,
gabime nga m t ndryshmet, q e ojn cilindo edhe drejt nj vendimi t till,
si aborti.
Por un do tu thosha t gjithve, do t doja t bashkoja zrin time me t
atyre q jan kundr abortit dhe me t bashkmoshatareve t mia n mbare
boten:
Gjithsesi, aborti vret.
Kan ndihmuar pr kto t dhna Inspektoria Nena dhe Fmija, si edhe Drejtoria e Shndetit Parsor, Fier.
2
T zgjedhsh dhe t prdorsh, Qendra e planifkimit familjar.
Pr ju, prindr, Qendra e planifkimit familjar

4
T drejtat riprodhuese, Qendra pr popullsin dhe zhvillimin.
5
T dhnat pr rrethin e Fierit jan marr nga internet.
6
Pr t arritur n kto prfundime sht shfrytzuar edhe Mmsi e sigurt, botim i qendrs Vatra.
Bibliografa
T zgjedhsh dhe t prdorsh, Qendra e planifkimit familjar.
Pr ju, prindr, Qendra e planifkimit familjar
T drejtat riprodhuese, Qendra pr popullsin dhe zhvillimin.
Mmsi e sigurt, botim i qendrs Vatra.
Identiteti seksual
77
far sht globalizimi: avantazhet,
disavantazhet, impakti n Shqipri
Edi sa GJ ylShEni
Shkolla e mesme e prgjithshme jopublike Dituria, Kavaj
G
lobalizimi sht nj nga fenomenet m t dukshme n botn e sotme, q
po ndikon maksimalisht n jetn e shoqris njerzore. i prdorur n
vitet 80, por i prmendur fllimisht n shkencat sociale n vitet 60, termi
Globalizm, mori nj prhapje m t madhe vetm n fllimet e viteve 90. Ai
nnkupton nj proces t gjat t transformimit t bots, zhvillimit t popullsis
dhe qytetrimit. Megjithat koncepti i globalizimit sht i hapur dhe i pakufzuar.
Duke qen i till, ai sht shoqruar gjithnj me polemika, prplasje ideologjish
dhe faktesh, t ndjekura nga shpresa dhe frika pr t ardhmen. Ai konsiderohet
si procesi i zhvillimeve t mdha dhe i nj t ardhmeje t ndritur nga vendet e
zhvilluara por edhe si rrnjt e rritjes s tensionit n bot nga ato n zhvillim.
Duke qen kompleks dhe gjithprfshirs, ai ka shum faqe dhe konsekuenca.
Vmendja m e madhe mbi pasojat e globalizimit ka rn n aspektin eko-
nomik. Pr kt arsye, ndaj globalizimit ekonomik jan drejtuar protestat dhe
sloganet m t ashpra, q vijn veanrisht nga vendet e varfra, q kan kri-
juar bindjen se nga globalizimi prftojn vetm shtresat m t zhvilluara t
shoqris. Megjithat studimi i dy ekonomistve t Banks Botrore, David
Dollar dhe Hart Kraay tregoi me nj mjaftueshmri t madhe t t dhnave
empirike se rritja e t ardhurave mesatare pr frym e nj vendi prkon me t
njjtn rritje t t ardhurave t qytetarve m t varfr. Prve ktyre rezultat-
eve, pasojat pozitive t globalizimit n ekonomi jan krejt t dukshme.
Kryefjala e zhvillimeve ekonomike sht br tregtia e lir e cila nnkupton
heqjen e barrierave tregtare, heqjen ose zvoglimin e tarifave pr krijimin e zo-
nave t lira tregtare, zvoglimin e kostos s transportit, heqjen a zvoglimin e
kontrollit t kapitalit etj. Zhvillimi i ekonomis ka ecur me ritme aq t shpejta sa
nivele zhvillimi t cilave mjaft shteteve n t kaluarn u jan dashur dekada t
tra pr ti arritur, shtete t tjera sot i arrijn vetm brenda nj dekade. Kshtu si
rezultat i shfrytzimit t t mirave q sjell globalizimi, Kina sht br nj prej
ktyre vendeve q kan ecur me hapa galopante drejt zhvillimit duke rivalizuar
fuqi t mdha si Shtetet e Bashkuara t Ameriks, Franca, Gjermania etj. Kshtu
Kina sht shndrruar n nj shembull perfekt q kundrshton antiglobalistt,
megjithse prkrah t mirave q globalizimi sjell, qndrojn nj sr ndikimesh
negative q lidhen me mungesn e rregullave strikte t domosdoshme pr
mbarvajtjen e ktij procesi. Mungesa e ktyre rregullave vihet re n nevojn
pr shmangien e abuzimeve t investitorve t fuqive t mdha n vendet n
zhvillim. S paku, kto abuzime q lidhen me pagat e ulta, ort e tejzgjatura
dhe kushtet e pasigurta t puns, justifkohen me faktin se niveli i papunsis
n vendet n zhvillim sht ulur dhe s fundi mund t shpresohet pr zhdukjen
e ushtris s puns s lir n nj periudh kohore m t shkurtr.
Prve ksaj, ushtria e puns nuk do t jet m kompakte dhe homogjene si
m par. Globalizimi po ndikon n demografn e fuqis puntore, duke krijuar
nj larmi t madhe n mosh, etni, prejardhje racore etj. Kjo krijon nj mjedis
pune ku diversiteti kulturor mund t jet problematik sepse mund t sjell kon-
fikte dhe mosrealizim t qllimeve t biznesit. Kto probleme mund t shman-
gen me kalimin e kohs, por kjo krkon ekzistencn e nj kulture unike pr t
gjith botn, e cila sht n rrugn e krijimit t saj. Sot t gjitha qytetrimet jan
prfshir nga globalizimi i cili po ndikon n llojshmrin kulturore dhe riin-
dentifkimin kulturor. Lvizja e madhe e njerzve, rritja e marrveshjeve mes
shteteve dhe shpejtsia me t ciln prhapet informacioni sjellin edhe rritjen e
kryqkmbimeve kulturore.
Globalizimi po ndikon njkohsisht n zhdukjen dhe difuzimin e kulturave
dhe gati-gati po krijon nj kultur t przier. Gjithnj e m shum po bhet
normale ndrfutja e elementve t nj kulture n nj tjetr. Sot investitort gjer-
man komunikojn n gjuhn angleze me ata kinez, punonjsit social peruvi-
an mbshtesin teorin e feminizmit amerikan, predikues protestant jan ak-
tiv n Indi, ndrkoh q misionar budist veprojn n Amerikn Qendrore.
Sot n kornizat e prkatsis s harkut kulturor europerndimor mund t
dgjohet muzik afrikane, t shikohet teatr japonez apo ballkanik, apo njerzit
t ushqehen me ushqime nga kuzhina kineze apo edhe t veshin sari indian,
dhe kjo t thuash t mos shqetsoj asknd n mnyr t veant. Kjo natyrsh-
mri e ndrthurjes s kulturave shoqrohet me shpres dhe frik. Shpresa lid-
het me mundsin e krijimit nprmjet nj kulture unike, t nj bote paqsore
q do t karakterizohet nga mirkuptimi dhe toleranca mbi t drejtat e njeriut,
nga prhapja e idealeve demokratike kudo n bot, zhdukja e konfikteve midis
shteteve dhe e terrorizmit. Por ka gjithashtu edhe frik lidhur me pasojat e
globalizimit kulturor. Ekziston frika se diversiteti i pasur i qytetrimeve do t
homogjenizohet, se qytetrime t tra do t fshihen nga historia e bots, se glo-
balizimi do t ndrtoj t ardhmen mbi themelet e nj kulture t vetme dhe se
ajo q ka ekzistuar deri m sot do t rrnohet shum shpejt. Kjo frik po shtohet
edhe si rezultat i fakteve t cilat po i prligjin parashikimit. Sot nga nj larmi e
madhe gjuhsh q fiten n bot, ajo angleze ka marr aq popullaritet sa 60% e
programeve radiofonike, 75% e posts elektronike dhe 90% e rrugve t tjera
t internetit jan n gjuhn angleze. Prve ksaj, do dit e m shum vihen re
79
dmtime t elementve kulturor t ruajtur ndr shekuj e mijvjear. Pasuri t
pamueshme po shkatrrohen si rrjedhim i vrshimeve t turistve, q tashm
n saj t globalizimit lvizin lirisht kudo n bot.
N shoqrin e sotme gjithnj e m shum po shtohet dshira pr t rritur
standardin e jetess, pr tu knaqur jo vetm me produktet, por edhe me idet
e reja, pr t adaptuar teknologji dhe praktika t reja dhe pr t marr pjes n
kulturn botrore.
Dshira pr pjesmarrje n kulturn botrore sht nj tendenc q vihet
re edhe n Shqipri, ndonse shoqria shqiptare nuk ka informacionin e duhur
mbi t mirat dhe t kqijat q globalizimi sjell. N opinionin publik shqiptar
sht krijuar nj bindje disfatiste sipas s cils tregtia e lir sht nj barr q
na imponohet nga jasht e q duhet ta mbajm duke qen t pafuqishm dhe
t varur nga ndihmat perndimore, ndrkoh q Shqipria ka prftuar mjaft
nga marrveshjet e tregtis s lir. Po ashtu kemi prftuar dhe n aspektin
kulturor, megjithse jo rrall her ne prpiqemi t kopjojm kulturat e tjera, ti
prsrisim ato dhe jo t marrim m t mirat prej tyre. Shpesh ne hedhim posht
vlerat e identitetin ton duke dashur t integrohemi n zhvillimin botror dhe
jo rrall her keqprdorim ato q ne huazojm. Pavarsisht ktyre, Shqipria ka
ecur me ritme jo t ngadalta gjat dekads s fundit. Por kjo nuk do t thot se
duhet t vazhdojm t ecim me kto hapa.
Shqipria sht vite t tra larg vendeve t zhvilluara duke par ekonomin
e kapur nga informaliteti, respektimin e t drejtave t njeriut, reformat e sh-
trembruara zgjedhore, mungesn e politikave mbshtetse t prodhimit ven-
das, mungesn e reformave dhe masave pr t prballuar krizn nga jasht,
etj., etj. Pr kt arsye ne duhet ta shfrytzojm procesin e globalizimit pr t
arritur zhvillimin e dshiruar. Duhet ta shfrytzojm at pr t dal nga kriza
ekonomike, duke rritur numrin e marrveshjeve me vendet e tjera t bots,
duke rritur sigurin pr t ftuar investitor nga e gjith bota me qllimin e uljes
s papunsis, duke u prfshir n organizatat pr mbrojtjen e monumenteve
natyrore dhe kulturore, n nisma pr zhvillimin e ekonomis, arsimit etj. Tani
q gjendemi n rrymn e zhvillimeve, nuk duhet t prpiqemi t dalim nga ajo,
por t synojm t lvizim me shpejtsin e saj. Nuk kemi prse t friksohemi,
sepse e ardhmja nn ndikimin e globalizimit sht m e sigurta.
Ka ardhur koha q do shqiptar t kuptoj se kjo sht koha e mundsive t
tij, se kjo koh e transformimit t bots do ta ndihmoj at t ec prpara. Pr
kt arsye, marrja e nj informacioni t bollshm mbi globalizimin dhe mnyrat
e shfrytzimit t ndikimeve pozitive t tij, sht nevoja m imediate e shoqris
shqiptare. Sot, m shum se kurr ndonjher, duhet t vzhgohet me kujdes re-
aliteti q na rrethon. dokush duhet dhe mund t shoh ndryshimin pr mir t
shtetit shqiptar n afro dy dekadat e fundit. Pavarsisht t gjitha fenomeneve jo
pr tu lavdruar q e kan shoqruar kt periudh kohore, ka mjaft fusha pr
zhvillimin e s cilave mund t krenohemi. Kalimi nga ekonomia e centralizuar
n ekonomin e tregut t lir, pluralizmi politik, liberalizimi i universiteteve,
etj, prbjn arritje t mdha q tregojn se ne duhet t kemi shpresa t mdha
pr t ardhmen, shpresa q vijn nga hedhja posht e mureve q na ndanin me
botn. S fundi, duke par t gjitha t mirat q na vijn nga globalizimi, mund
t themi se duhet ti hapim dyert atij, duhet t shfrytzojm mundsit q na
jep ai pr t ecur prpara. Pra duhet ta duam dhe jo ta urrejm at.
Globalizimi, ky sistem dhe flozof q synon t rris integrimin e ekonomis
dhe shoqris jo vetm n Shqipri por n t gjith botn, ka qen dhe do t
mbetet nj nga debatet m t nxehta t diskutimeve ndrkombtare. Jo rrall
her kjo periudh globalizimi sht konsideruar si periudh postkolonialiste,
pr shkak t dominimit t shteteve t fuqishme n ato m t pazhvilluara n
ekonomi. Globalizimi sht quajtur kolonializm i civilizuar apo skllavopronari
moderne. Mbrojtsit e ksaj ideje, e shpjegojn kt me shfrytzimin q i bhet
shteteve t vogla, kushtzimin e politikave sociale, ekonomike dhe ushtarake,
marrjen e intelektualve t tyre, etj. Ata shikojn t globalizimi, skllavopro-
narin me rregulla t ndryshuara, skllavopronarin ku skllavi fe n shtpin e
tij dhe jo m t skllavopronarit, skllavopronarin ku skllavi bhet me dshir
skllav vetm pr t siguruar nj jet pa pretendime dhe komoditete, por s
paku larg skamjes dhe nuk i intereson fare t ngre krye se skllavopronari pr-
fton shuma marramendse nga puna e tij. Pr kt arsye prkrahsit e ksaj
ideje e quajn kt periudh skllavoglobalizm.
Globalizimi sht cilsuar edhe si nj fenomen q ka shum ngjashmri me
komunizmin. Kjo sepse globalizimi ashtu si edhe komunizmi, synon vetm
nj organ drejtues dhe nj politik ekonomike t prqendruar dhe t drejtuar
vetm nga ky organ, megjithse n kushtet e rregullave t reja dhe shum m
liberale.
Duke analizuar ndikimet q globalizimi ka sjell deri m sot dhe pasojat
e pritshme t tij, specialist t ndryshm e prkufzojn at n forma t ndry-
shme. Tm G. Palmer i Institutit Cato e prkufzon globalizimin si ngushtim
ose eliminim t kufzimeve t kufzimeve shtetrore n shkmbimet prmes
kufjve dhe si sistemin global kompleks dhe gjersisht t zhvilluar t prodhimit
dhe shkmbimit. Gjithashtu M. Castells shprehet se e ashtuquajtura bot e
rrjedhave sht zvendsuar me bot t vendeve, ndrkoh q A. Appa-
durai sht i bindjes se njerzimi nga prodhimtaria e gjrave n hapsir po
lviz drejt krijimit t hapsirave. Pas nj analize t detajuar edhe Thomas L.
Friedman ekzaminon impaktin e sheshimit t bots, dhe pohon se global-
izimi i tregtis dhe forcat politike e kan ndryshuar botn n mnyr graduale,
pr mir dhe pr keq.
Pavarsisht qndrimeve t ndryshme pro dhe kundr globalizimit, ai prbn
nj proces t pandalshm, t pakthyeshm dhe defnitiv. Tashm ai sht nj
drejtim i pakthyeshm i shoqris s sotme dhe ne jemi t detyruar t ecim si-
pas tij, t shpejtojm pr t kapur ritmin e zhvillimit dhe pr tu integruar n t
ardhmen. Ne nuk duhet ta kundrshtojm realizimin e ktij procesi pr shkak
t disa ndikimeve t padshirueshme t tij, nuk duhet t shpenzojm koh duke
kundrshtuar me protesta e slogane globalizimin, sepse vrulli me t cilin ai
lviz sht i pandalshm dhe ne nuk do t mund t arrinim asgj. Ajo q duhet
8
t bjm sht t prpiqemi t shmangim ndikimet negative t globalizimit, t
kontrollojm dhe t ndalojm prhapjen e epidemive, t luftojm terrorizmin,
t shmangim degradimin e mjedisit dhe cnimin e liris s medias, veprimet
abuzive n ekonomi, domethn ta bjm at t jet totalisht pro do individi t
shoqris njerzore. Ather me t drejt bota do t bhej vendi i prehjes dhe i
paqes, bota do t quhej atdheu m i madh i do njeriu
Referenc
Thomas L. Friedman, Bota sht e sheshte
http://www.worldbank.org/economy/globalization/index. html
Globalization is grrrreat! by Tom G. Palmer, Senior Fellow, Cato Institute.
Peter Berger, Four faces of global culture
http:www.answerbag. com/q_view/599
Article on Venezuela, The Economist,
Freedom House.
Raporti i Unescos pr vitin 005
Bakan, Joel. Korporata, Sunion and Schuster, New York, NY
http://www.darkseptemberrain.com/ideas/advantages. htm
Gzim Tushi, Shoqria Moderne dhe njeriu i lakuar
thi mi GoGo
Shkolla e mesme jopublike Drita e Dijes, Vlor
T
fassh pr nj teme kaq t diskutuar t epoks moderne (dhe jo vetm!)
duhet t jet me siguri nj marrzi e njmendt pr nj adoleshent si un!
Mjeke, flozofe, avokate dhe teologe nga e gjith bota rreken, strmundo-
hen dhe hulumtojn palodhshmrisht n analet voluminoze t arsyes njerzore
pr t nxjerre n drite qndrimin m t denje dhe adekuat q njeriu vezullimtar
dhe pompoz i fllimshekullit XXI duhet t mbaje ndaj ksaj dukurie kaq t shpre-
hur n shoqrin e sotme, por duket se gjendja sht e pashprese.
Me nj vullnet pr tu lavdruar, kta paladin t palodhur t arsyes njerzore
vazhdojn t rendisin argumentet kundr ktij gjesti barbar e njerzor, por
tek-tuk nuk mungojn dhe pshprimat e rralla t ndonj doktori q saktson
se n qoft se ndrhyrja kryhet brenda 12 muajve t par t shtatznis dhe nga mjeke
specialiste, gjithka sht konform ligjit dhe nuk ka asnj problem.. .
Kush vall jemi ne q ti atribuojm vetvetes t drejtn pr t vendosur pr
jetn e nj krijese t re?! Por tek e fundit, me t drejt ky embrion lind papritur
e pakujtuar brenda nesh?! Kush vall ia jep t drejtn t vij e t beje cope e ike
planet tona, ktij mysafri t paftuar?!
Kto jan disa prej pyetjeve q glojn mendjet tona kur ne prpiqemi t arti-
kulojm qndrimin ton ndaj abortit. Por pr t qen t sinqerte, raporti yn me
abortin, ashtu si me do koncept tjetr q na prfshin t gjithve ne, nuk sht
fort.. . fsnik: propagandojm kundr tij pr aq koh sa koh nuk kemi qen kurr
t shtrnguar t pranojm domosdoshmrin e nj aborti, dhe nxitojm menjher
t themi se aborti sprbn fundin e bots kur rrethanat na detyrojn ta prfshijm
at n axhendn e aktiviteteve tona t prditshme, sikur ai t q gjeja m normale
dhe e moralshme q mund t na ndodhte.
Por sht aborti? A kemi ne vall t drejt t paragjykojm nenat q vendosin
t abortojn, apo duhet m par t hedhim nj vshtrim mbi arsyet dhe motiva-
cionin e ktij vendimi? A duhet ligjruar aborti? Perse numri i grave dhe vajzave
t reja q abortojn aneknd globit po rritet dita-dits? .. . Le t prpiqemi, pra, t
hedhim nj rreze t brishte drite mbi kt mishmash t erret njerzor q mpleks
brenda vetes mjeksin, fen, sociologjin, psikologjin dhe flozofn, mbi temn
8
m t diskutuar dhe m t debatuar t dekadave t fundit: ABORTIN!
Nse do tìu referoheshim shifrave t deklaruara nga spitalet dhe maternitetet e
rretheve t ndryshme t vendit, do t bindeshim se gjendja sht vrtet alarmante.
Kshtu p. sh., vetm n gjashtmujorin e par t vitit 2007 n rrethin e Fierit jan
kryer 836 aborte, 19 m shum se sa numri i lindjeve- thon mjeket, t shqetsuar
pr shtimin gjithnj e m shum t fenomenit. Te dhnat bjn t ditur se abortet
e kryera nga nenat kan pasur vetm nj shkak: marrdhnie ilegale, qoft lidhje
dashurie mes dy t rinjve, qoft lidhje jasht martese nga ana e femrave. Statisti-
kat bjn gjithashtu t ditur se 472 aborte jan kryer vetm n zonat rurale t ktij
rrethi dhe prqindjen m t larte t femrave q vendosin t abortojn e prbejn
mosha e vogl, afro 16 apo 18 vjee. Natyrisht, pa llogaritur ktu nj numr t
madh abortesh t kryera n kushte shtpiake apo klinika t palincesuara.
Por cila vall sht arsyeja q ka kushtzuar kt situat? Pikspari, mosin-
formimi i duhur pr sa i prket prdorimit t metodave kontraceptive. Pr disa
femra n vendin ton, t prdorsh kontraceptive, mendohet ende si turp- shprehet Eva
Sahai, mjeke gjinekologe n klinikn Marie Stops n Tiran, kur dihet se pr-
dorimi i tyre mbron jo vetm nga shtatznit e padshiruara, por edhe nga SST-
t
1
.
Kultura seksuale sht ende e vaket n Shqipri, dhe t dhnat e nxjerra nga
Qendra pr Popullsin dhe Zhvillimin tregojn se prafrsisht 85 nga 100 gra me
jet seksuale aktive, t cilat nuk prdorin asnj metode kontraceptive, mund t
ngelen shtatzna brenda nj viti (kur dihet se n bot vetm 1 n 4 gra kryejn
abort ose kan nj shtatzni t padshiruar! ) Fakti se femrat, dhe n prgjith-
si iftet shqiptare, kan flluar t ndrgjegjsohen pr ngarkesn emocionale
dhe fnanciare q mbart t sjellurit n jet t nj fmij sht nj tregues pozitiv,
properndimor, por a s`sht paksa von q t fllojn t mendojn pr kt vetm
pasi embrioni sht krijuar?!
Dhe sht e vrtet! Departamenti Amerikan i Bujqsis vlerson se nj familje-
je me t ardhura mesatare i kushton m shum se 200 mije dollar pr t rritur nj
fmij deri n mbarim t shkolls se mesme. Kshtu, prindrve t rinj, megjithse
krijimi i nj familjeje sht nj nga gjerat m t bukura n jet, iu duhet m par t
bjn planifkimin e duhur, n mnyr q fmija i sapolindur mos t sjelle, prve
gzimit t pashmangshm, dhe vshtirsi t dukshme fnanciare.
Por prindr! Ky nuk sht aspak nj justifkim i mjaftueshm q ju t prtalleni
dhe t luani ksisoj me jetn njerzore! Te bni e t zhbni sa hap e mbyll syt
(sikur t ishit duke br qetsisht nj loje bilardo! ) engjjt e pafajshm e t dlire
q rriten brenda jush! A do t`ju plqente vall q dikush t bnte t njjtn gj me
ju? .. . (Kjo deklarate duket fare qesharake, po t kihet parasysh se pjesn drrm-
uese t audiencs se cils un marr guximin tì drejtohem e prbejn adoleshente
16 apo 18 vjeare, t cilat as nuk e kan iden e asaj ka mund t quhet e drejt
apo e gabuar, e moralshme apo e pamoralshme. )
Arsyet q i shtyjn kto vajza t reja ta nisin eksperiencn e mrekullueshme t
t brit nn me nj gjest kaq t shmtuar, jan padyshim sociale. Ato i tremben
reagimit t familjes se tyre, t t afrmeve, t rrethit t tyre shoqror, dhe kshtu
q, t braktisura e t paprkrahura moralisht prej askujt, ato shohin si rrugdalje
t vetme abortin. Jan t mbuluara nga turpi dhe njolla e pashlyeshme q do
tì dmtoj shum kur t vij koha q, pas disa vitesh, t pretendojn nj burr prej familjeje
t fsme e dinjitoze.. . (E c`mund t bjn tjetr vajzat e gjora nen trysnin e pash-
embullt t patriarkalizmit t mykur e t pashpirt shqiptar?! Ah, ky mentalitet i
shmtuar dhe i zymte prehistorik.. .! )
Natyrisht q kto vajza kan pjesn e tyre t fajit pr paprgjegjshmrin e
treguar n kryerjen e marrdhnieve t pambrojtura, por ama as shoqria e ftohte
dhe injoruese, q e sheh zgjidhjen e vetme tek aborti, nuk mund t dale e lagur nga
gjith kjo mesele. Nse n kt rast mund t gjejm nj fryme t leht mirkuptimi
ndaj aktit t dshpruar t ktyre adoleshenteve t pambrojture e t paditura, si
vall mund t arrijm t justifkojm papjekurin e t ashtuquajturve t pjekur e
t maturuar, q fabrikojn n folezat e tyre bashkshortore, sistematikisht e pa iu
dridhur qerpiku, krime t njpasnjshme e t paturpshme fatale?!
Televizionet shprthejn nga reklamat pr kontracepsionin, qendrat e gruas
glojn nga konsultat me grat dhe nnat e reja, broshurat mbipopullojn farmacit
dhe duart e do kalimtari: ather si mund t shpjegohet ky tregues kaq i hapur
i pamaturis? Nuk po fasim aspak pr rastet kur aborti, pr arsye shndetsore
tek nena apo fmija dhe n rastin e diagnostikimit tek ky i fundit i smundjeve t
ndryshme, bhet i pashmangshm. Ne kto raste vendimi i takon nns (dhe n
prgjithsi iftit) dhe askush s`ka t drejt morale apo ligjore t diktoje vendimin
pr t vazhduar apo pr t ndrprer kt shtatzni. Jemi duke folur pr raste
t paskrupullta t paraqitjes n dyert e spitaleve dhe klinikave me justifkimin
e strlasht se ky fmij ishte i paplanifkuar apo se nuk e dua kt fmij.. .
Madje, zhvillimi i teknologjive m t fundit mjeksore iu jep prindrve t rinj
guximin moral t ndrpresin nj shtatzni vetm sepse fmija nuk na qenksh i
seksit t dshiruar.. .
E di, tani do t m vrsulen mijra familjare e ifte t rinj, duke m pyetur se si
vall e gjen guximin nj ilimi si un t flloje e t fas me superlativa e akuza
kaq serioze e t drejtprdrejta kundrejt gjith shoqris, kur ai fet vetm n ere, pa
qen vete familjar dhe pa e ditur se n jetn bashkshortore t duhet shpeshher
t ulesh kryet e t pranosh pa bzajtur kt fenomen, edhe pse ai mund t shoje
ndesh me msimet e tua t mparshme morale.. .
Ndoshta kjo sht e vrtet, por s`ju jep aspak t drejtn tì predikoni nga
mngjesi deri n dark fmijve tuaj t bhen njerz t denje e t respektuar pr
t ardhmen, mos t bhen kriminel e hajdut, t jen t moralshm e t virtyt-
shm. Si vall mund ta bni kt kur syve dhe vesht e tyre t vmendshm iu
paraqiten krimet dhe imoralitete tuaja t prditshme q mbajn emrin aborte
(sepse jan t tilla! ) .
Prindr t dashur! Ne ndoshta s`jemi vrtet aq t rritur sa pr ta kuptuar se
ju deri n njfar pik keni t drejt, por edhe ju duhet ta kuptoni se themelet e
edukats son tronditen rndshm kur n shohim se vete ju, modelet tan, bhen
pjese e nj fenomeni kaq t shmtuar. E ardhmja jon vihet n dyshim, besimi yn
tek morali dhe virtyti zbehet, prandaj ju duhet t na mirkuptoni e t prvetsoni
arsyet e shqetsimit ton. Sepse media dhe akademiket e nderuar t cilt kemi
fatin tì dgjojm e tì shohim n diskutimet e tyre konstruktive, jo destruktive
85
(v.o: kjo sht e rndsishme! ) deklamojn prdit pr nj sistem t ri vlerash:
Ku sht ai pra? Me vullnetin dhe shpresn n syt tan drejtuar nga e ardhmja,
ne kemi nevoje pr mbshtetjen tuaj, pr provat dhe shembullin tuaj personal n
mnyr q pr t ardhmen e Shqipris t hapet nj shteg i ri.
N ndihm t qndrimit ton kundr abortit na vijn, ve t tjerash, edhe qn-
drimet e mjekeve dhe flozofeve t lashte greke. Hipokrati ka shnuar me betimin
e tij t famshm Nuk do tì jap leje gruas q t abortoje; ndrsa Aristoteli thek-
son se qenia njerzore prbhet nga trupi dhe shpirti, kshtu q ekzistimi i nj qe-
nieje t gjalle n tok mbaron kur shpirti lshon trupin. Debatet pr abortin jan
prqendruar n dy shtje kryesore: t drejtat e fetusit dhe nns, dhe shtja
e personalitetit t foshnjs s palindur. shtja e par qndron n prballjen e
femrs moderne vet-vendosse q sht e lir t bj gjithka do me trupin e saj
me t drejtn e pamohueshme t do qenieje, pra edhe t fetusit, pr t jetuar. Pr
sa i prket shtjes s dyt, argumentet shkencore dhe metafzike na tregojn se
fetusi fton personalitet dhe bhet moralisht i rndsishm diku aty n javn
e tet. Pas ktij asti, aborti natyrshm q bhet moralisht i papranueshm, por kjo
nuk do t thot se ne nuk duhet t reagojm respekt edhe ndaj embrionit parady-
muajsh. Edhe pse embrioni paranjerzor nuk mund t krkoj nga n respektin
absolut t cilin ia kemi borxh njeriut, ai meriton konsiderat shum t madhe, pr
shkak se ai sht qenie e gjall q synon njerzimin e mtejshm. Prandaj, mendoj
se vetm shkaqe shum serioze mund t na lejojn q tì japim fund ekzistencs s
tij- ka thn Donceel J. K.
Kundr abortit pr arsye jo bindse jan edhe Shkrimet e shenjta. Kjo sht
arsyeja prse Kisha Katolike Romane e ka pasur kaq t vshtir t kaprdij ligjri-
min e abortit n Itali, ashtu si dhe shtetet e fuqishme islamike t Lindjes se Mesme
dhe t Largt nuk rreshtin se kritikuari ligjrimin e tij n djepin demokracis, n
SHBA, ku shifrat jen vrtet t frikshme. (Nj milion e gjysm aborte kryhen do
vit n Amerike! )
Por, tek e fundit, aborti sht i dmshm dhe sjell komplikacione serioze edhe
pr nnn. Ne planin social dhe psikologjik, aborti zbeh marrdhniet bash-
kshortore dhe e humb seriozitetin e jets, pasi martesa sht rrug e krijimit t
familjes, dhe jo e zhdukjes se nj antari t ri. Mendoni pak se `pasoja psikologjike
dhe shpirtrore do t kishte tek nj fmij dgjimi i nj bisede t prindrve t tij pr
nj abort t se shkuars...: Po sikur t isha un ai fmij? - do t flloje t pyes
veten fmija, dhe ndjenja kontradiktore e t paparashikuara kundrejt prindrve t
tij do t krijohen n mendjen dhe personalitetin e tij ende t paformsuar.
Por `mund t bjm ne? A sht vall nj beteje e humbur pr ne t ndaluarit
e abortit? Apo me kontributin dhe sensibilizimin e secilit prej nesh gjithka do
t jet m e lehte? Le t prmbledhim pra drejtimet kryesore n t cilat duhet t
prqendrohemi n mnyr q aborti mos t prfaqsoj m pr ne dhe shoqri-
n n t ciln jetojm nj plage t hapur.
Ajo q duhet t na shqetsoj m tepr nuk sht rritja galopante e numrit t
aborteve, por pranueshmria publike e abortit si mnyr normale e jets. Nse
aborti do t vazhdoje t legalizohet dhe t praktikohet kaq normalisht, megjithse
prfaqson nj ndrhyrje pr t shkatrruar jetn, ather s`kemi pse t uditemi
nse nj dit do ta gjejm etiken njerzore krejt t shprfytyruar! Le t prpiqemi,
pra, t ruajm atributet dhe virtytet m t mira t t qenit njeri!
Tì bjm thirrje medias mos t trumbetoje kaq pa shpirt dhe mekanikisht bu-
letinet e rritjes se aborteve duke e ekzagjeruar ndonjher (pr t mos thn
gjithmon) n shifra. Pavarsisht asaj se ka ndodh rreth nesh, mos t lkundemi
asnjher n vendimin pr t kontribuuar n uljen e numrit t aborteve. Te mir-
informohemi pr t siguruar nj marrdhnie t sigurt e t mir planifkuar, t
konsultohemi me mjekun specialist dhe t vendosim t abortojm vetm pr arsye
q jan vrtet t tilla!
Te mos ndikohemi nga presioni familjar apo farefsnor! Prgjigjja qndron
brenda nesh: edhe n qoft se sjellja n jet e ksaj fmij do t na kushtoje shtren-
jt edhe n qoft se aparaturat e dixhitalizuara na sigurojn se ai sht mbarts i
nj smundjeje, kjo nuk do t thot aspak q t tjert kan t drejt t vendosin pr
ne!
Pas gjith ktij diskutimi, s`na ngelet tjetr vese t pranojm se aborti ngelet nj
dileme, ashtu si ka qen n fakt, n shekuj. Ne fund, le ta mbyllim me kshilln
e Dunstan G. R., e cila i jep drejtimin m t mir moralit ton pr t menduar pr
abortin: Duhet t kalojm prej pyetjes, far dmi jemi duke i br fetusit duke
e shkatrruar te pyetja, far dmi po i shkaktojm vetvetes, njerzimit, kur ne
veprojm kshtu? .
SST - Smundje seksualisht t transmetueshme

87
sht demokracia?
Angj el i na J ovAni
Kolegji greko - shqiptar Arsakeio e Tirans
D
emokracia sht frymzim pr tr ata njerz q e kan t shenjt t dre-
jtn dhe lirin. sht nj himn plot jet, q kemi trashguar nga anti-
kiteti dhe q vazhdon t zhvillohet si t ishte art apo muzik. sht zhvil-
luar mbi t gjitha n raport me njeriun, duke e br t kuptoj vetveten dhe duke
dashur ta prsos at me format e saj. Ne mund ta quajm demokracin shkenc,
mund ta quajm art, mund ta quajm privilegj, mund ta quajm trashgimi, por
n fund t fundit kujt i detyrohemi pr t?
Si term, fjala demokraci daton q n vitin 4000 para Krishtit dhe pr her t
par u prdor n Athinn e Lasht. Prejardhja e ktij termi i ka rrnjt n dy fjal
greke t cilat jan demos dhe kratos dhe q prkatsisht do t thon pop-
ull dhe shtet. Nga ky bashkim fjalsh, del dhe fjala demokraci, e cila mbart
kuptimin : Shtet i popullit ose Qeveri e popullit. Kjo do t thot se roli q
luan individi n kt shoqri sht primar dhe se ai ka t drejt t zgjedh dhe t
vendos vet mnyrn e qeverisjes dhe personin q dshiron ta qeveris.
Roli i njeriut n demokraci, lidhet dhe me nj shtje tjetr, q sht prkufzimi
flozofk i ktij t fundit. Fjala e prdorur pr t prcaktuar njerzimin n gjuhn
greke sht kozmos. Po t studiojm prejardhjen e ksaj fjale, do t vm re
se vjen nga foljet: kozmo dhe dhiakozmo q kan kuptimin: zbukuroj. Prej ktej
rrjedh emri kozmima q do t thot zbukurim. Ktu del dhe ideja e ksaj fjale
dhe simboli q ajo prfaqson, njeriu. Ne jemi zbukurime t bots, ne i japim asaj
drit dhe jet, sht detyra jon ti japim form me mnyrat dhe mjetet tona.
Ndr shekuj, sistemet q kan kaluar kan qen t pafundm. Por secili nga
kto sisteme ka kaluar nj proces metamorfoze deri sa sht zhdukur dhe sht
zvendsuar nga nj sistem tjetr. Tani dika ka flluar t ndryshoj Duket sikur
ajo ka po krkojm tani sht m konkrete dhe m e mundshme. Po krkojm
at drejtim q do t na bj m t bukur n shpirt dhe m t drejt me botn.
Po krkojm t drejtn, lirin, idealin. Por konkretisht, t gjith po krkojm t
njjtn gj. demokracin.
Vendi i par prgjat historis q njohu demokracin ishte Athina. Ata u pr-
poqn ti jepnin form shtetit t tyre mbshtetur n parimet e sapoformuara t
demokracis dhe ti vinin ato n zbatim. Por gjat ksaj periudhe Athina, me sta-
tusin e saj t qytet-shtetit nuk arriti ta prpunonte si duhet kt sistem t cilin ajo
vet e kishte krijuar . Kshtu, meritat e para, mund t themi me bindje t plot,
se i kalojn republiks s Roms. Duke br t mundur prfaqsimin indirekt t
dshirave t popullit, ata arritn t krijonin nj imazh q pr at koh ishte dika
e pazakonte dhe s cilit iu dhan prmasa t mdha. Kjo sht arsyeja kryesore
pse Republika romake, ndonse kishte demokraci skllavopronare, sht marr si
shembull nga shum vende t tjera n bot gjat hartimit t Kushtetuts se tyre.
Romakt kontribuan dukshm n disa aspekte t demokracis, si ishin har-
timet e ligjeve, duke sjell kshtu pr her t par edhe vlerat e tyre. Ata kishin
dalluar tre vlera baz t ligjit q ishin:Vlerat morale, ekonomike dhe politike.
Vlerat morale, ata i lidhnin me iden q kishte shoqria ndaj sjelljeve dhe vepri-
meve t drejta ose t padrejta, me prpjekjen e saj pr t nxitur dhe mbshtetur
me ligj at q ajo vlersonte t drejt dhe pr t ndalur veprimet q i gjykonte t
padrejta dhe t dmshme. Vlerat ekonomike, kishin t bnin me ruajtjen, prdori-
min dhe zhvillimin e pasuris kombtare. Shum ligje mbronin vlerat ekonomike
duke nxitur dhe mbshtetur praktika t caktuara ekonomike dhe duke penguar
t tjera. Vlerat politike, pasqyronin lidhjen ndrmjet shtetit dhe individit. Ligjet q
prcaktonin ose rregullonin marrdhniet n nj fush t caktuar, mbshtetnin
ose kundrshtonin vlera t caktuara politike t grupeve ose individve t ndry-
shm n shoqri. Pr shembull, ligji q favorizonte votimin, nxiste pjesmarrjen
e qytetarve n procesin politik, baz kjo pr demokracin. Kshtu, romakt kry-
enin votime pr t zgjedhur prfaqsuesit e tyre, por srish grat, skllevrit dhe
nj numr i madh i popullsis ishin t prjashtuar nga ky proces. Pr t mos har-
ruar gjithashtu se gjat procesit t votimit, votat e t pasurve kishin m shum
pesh, sepse pjesa m e madhe e tyre ishin prfaqsues t senatit.
Nj ide t nj tjetr demokracie marrim dhe nga republikat e pavarura t In-
dis. Ktu madje jan krijuar dhe disa nga qeverit e para n bot me tipare q sot
mund t konsiderohen demokratike dhe q kan ngjashmri me ato t Greqis
antike. Ndonse nuk ekzistojn dokumente t shkruara pr kt fakt, jan gjetur
nj numr i konsiderueshm shkrimesh nga Diogjeni (historian grek i kohs s
Aleksandrit t Madh) . N kt rreth t ngusht t demokracis s asaj kohe nuk
mund t mos prmendim fenikasit. Ndonse fenikasit kishin nj lloj sovraniteti
brenda demokracis s tyre, ajo prcillej deri diku me qllime t thjeshta dhe t
kuptueshme. Kshtu ndr shekujt q kan prshkuar origjinat antike, kemi tipare
t ndryshme t dikaje akoma t paformuar mir q dukej se t tr e krkonin
me ngulm. Demokracia e famshme e grekeve, triumf romak mbi t, proceset
e ndryshimit dhe eksperimentet e shumta e kan sjell n ditt tona akoma t
paformuar plotsisht. Kjo demokraci aq e shumkrkuar sht lkundur nga
luftrat po aq sa dhe nga regjimet diktatoriale.
Periudha e msiprme, e cila sht ngritur mbi vende antike ku demokracia
kishte form primitive, pasohet nga Mesjeta dhe arrin deri n koht moderne
duke skicuar nj grafk ndryshimesh t rndsishme. Kemi kaluar nga nj Luft
Botrore tek tjetra dhe brenda ktij tridhjet vjeari sistemet ekonomiko-politike
kan njohur momente stabiliteti ashtu si dhe momente krize. Megjithat, duhet
89
pasur parasysh se nj nga objektivat q kishte fllimi i Luftrave Botrore ishte
se: Bota duhet t bhej nj vend m i sigurt pr demokracin, ndrkoh q
zhvillohej nj luft q mendohej t ishte e fundit e tr luftrave. Ishte ky parimi
i nj pjese t madhe t vendeve perndimore frymzuar nga demokracia ameri-
kane, e cila ishte nismtarja kryesore pr prhapjen e demokracis n tr botn.
Megjithse nuk pretendohej q demokracia t ishte nj sistem perfekt, ajo shihej
si sistemi m i mir me an t t cilit do arrihej paqja dhe prosperiteti n bot.
Nn kt ide ky sistem u prqafua nga nj numr i madh vendesh nga e tr
bota. Numri i vendeve demokratike n 50 vitet e fundit arriti n 123 nga 191
vende t bots (ndrkoh q n vitin 1950 ekzistonin vetm 45 ). Kto t dhna e
bjn mse t qart faktin se po jetojm n nj periudh aspiratash demokratike.
Prgjithsisht, demokracia sht nj sistem n proces evolutiv t vazhdueshm,
dhe kt e tregon larmia e llojeve t demokracive t njohura n tr botn. Marr
n mnyr analitike ne mund t prmendim m shum se dhjet lloje, por duke
vzhguar me sy kritik mund t dallojm fare qart ato m kryesoret. Kto krye-
sisht jan:
Demokracia parlamentare : Ktu, populli zgjedh parlamentin i cili m pas zgjedh
presidentin. Po kshtu, ligjet e hartuara nga parlamenti, miratohen nga kreu i
shtetit.
Demokracia prfaqsuese : Rolin kryesor ktu e luan populli. Kandidatt e tyre
zgjidhen me an t votimeve dhe m pas ata duhet t prfaqsohen me an
t fushatave elektorale. Nj karakteristik e ksaj forme demokracie sht se
ndrkoh q njerzit presin q prfaqsuesi i tyre tu mbroj interesat, ata vet
marrin lirin pr t vendosur ndryshe.
Demokracia direkte : Prbn nj proces ku qytetart marrin pjes vet n marrjen
e vendimeve dhe nuk mbshteten tek prfaqsuesit. Referendumet jan gjersisht
t prhapura n kto vende, detaj ky q mund t tregoj munges stabiliteti.
Si mund t vihet re nga m sipr, prpjekja pr ti dhn form dikaje t
paformuar plotsisht n vetvete, mund t mos rezultoj nj ide e mir. Ndaj, pr
kt arsye, sht e nevojshme q n disa raste t ruhet thjeshtsia e disa gjrave
q luajn nj rol kaq madhor.
T krkosh demokracin do t thot t zotohesh t ndjeksh dhe t respektosh
parimet e saj. Kjo do t thot q n do koh dhe n do rrethan t mos harrosh
se jeta dhe e prditshmja bazohen n liri, barazi, rregull, stabilitet, pjesmarrje
dhe n faktin q maxhoranca vendos duke mbrojtur t drejtat e minorancs.
Po cili sht kuptimi i gjith ktyre elementve? Shpeshher kuptimi mbi lirin
keqkuptohet. Vet demokracia sht dika m shum se liria; Demokracia sht
liri e institucionalizuar. Po kshtu, barazi do t thot q do individ ka t drejt t
dgjohet pa u diskriminuar mbi baza raciale, gjinore apo ideologjike. Por, pr t
qen i lir dhe i barabart, duhet domosdoshmrisht nj limit q vendos kufrin
pr t pasur rregull dhe stabilitet. Aplikimi i ktyre elementve e bn t holl
kufrin midis maxhorancs dhe minorancs. T drejtat e dokujt duhet t res-
pektohen njlloj, megjithse sht shumica ajo q merr vendime. Kto element
mund t duken t thjesht, por aplikimi i tyre n jetn e prditshme sht tepr i
vshtir. Kjo sht arsyeja pse nuk mund t fasim pr demokraci absolute.
Ndonse e paperfeksionuar, demokracia mbart n brendsi nj form t cak-
tuar q tregon pr mnyrn sesi ajo funksionon. Kshtu, edhe pse n fazat e saj t
para, themelet e hedhura jan t forta, dhe duket se do t qndrojn. Demokracia
fet me gjuhn e saj, e cila n nj far mnyre sht edhe gjuha jon. Ne fasim me
vot, sepse e dim se kuptimi i vots sht mse i qart pr demokracin. N kt
mnyr ne prpiqemi t vendosim nj marrdhnie t drejt me vetveten dhe m
at q ne vet kemi zgjedhur. Me nj ton ironik, sociologu John Simon, thot se:
Demokracia sht nj proces me an t t cilit ne njerzit jemi t lir t zgjedhim
personin q do t fajsojm n t ardhmen. Sepse n fund t fundit, t gjith mbi
kt mbshtetemi. Mbi nj individ ose mbi nj grup t zgjedhur individsh tek
t cilt vendosim t besojm. Por pr sa koh q njerzit jan vetvetja, pra ruajn
tiparin e tyre m t dalluar egocentrizmin, ne do vazhdojm t dgjojm se, de-
mokraci nuk do t thot : Un jam po aq i mir sa tipor Ti je po aq i mir sa
un. Mesa duket, ky sht nj prej atyre parimeve q nuk ndryshon asnjher,
dhe i cili ka flluar ti shkoj pr shtat edhe demokracis.
Njerzit m t ditur q ka njohur toka, pavarsisht nga profesioni ose misioni i
tyre n jet, i kan kushtuar nj hapsir sado t vogl krijuese, politiks. Brenda
atyre pak rreshtave t shkruar, me an t t cilve prcillnin tek n flozofn e
jets, jepni kshilla dhe mendime t cilat t marra s bashku shpien n nj pik
t vetme, demokracin. Sofokliu do t thoshte : Nuk ka shtet aty ku sundon
vetm nj njeri dhe kjo pr n do t thot se kemi nevoj pr njri-tjetrin, pr t
shkmbyer mendime dhe prvoj, n mnyr q do gj t ket kuptim. E tr
kjo fraz mund t prkufzohet fare thjesht si form demokracie. Marksi, po
kshtu komentonte se: Nuk sht e nevojshme q nj komb t jet i egr pr t
qen i qndrueshm. Nj komb mbi t gjitha duhet t jet fsnik dhe t ket nj
gjykim t shndosh, pra t eci n rrugn e demokracis. E vrteta sht se flo-
zoft vetm e kan shpjeguar botn, kurse shtja sht q ta ndryshojn at. Por
kjo sht deri diku nj krkes absurde. Nuk i takon nj grupi t vetm njerzish
t bj kt lloj ndryshimi. sht nj detyr morale dhe nj domosdoshmri pr
doknd. Mendoj se nuk sht shum e vshtir. Grekt e lasht pothuaj se ia
doln, romakt i shkuan akoma m afr, republikat indiane duket se nuk e shi-
juan si duhet, tani sht radha jon. Ne po ecim s bashku m t dor pr dor,
dhe pas do hapi duart i shtrngojm m fort!
Bibliografa
Botime enciklopedike, Interneti
Aproaching Democracy
Democratic values
9
i suel a kAnE
Shkolla e mesme e prgjithshme jopublike Msonjtorja Dertliu, Fier.
L
iria e veprimit shoqrohet gjithmon me prgjegjsin e veprs s kryer.
Kjo prgjegjsi bie dhe rndon vetm ndaj atij q zgjedh t marr nj ven-
dim lidhur me nj shtje t caktuar. Nj nga temat m t lakuara t aktu-
alitetit n mbar botn vazhdon t jet aborti. Bashkimi Sovjetik n vitin 1920 dhe
Islanda n vitin 1935 ishin dy nga vendet e para q legalizuan abortin. M 22 Janar 1973
Gjykata e Lart e Shteteve t Bashkuara t Ameriks legalizoi abortin n 50 shtete
1
.
Zgjedhje apo imoralitet?
Nj femr sht sintez e instinktit, shpirtit dhe mendjes. Nse ajo vendos t
abortoj kjo do t thot se ajo po kryen nj veprim imoral, se ajo sht imorale
dhe se gjesti i saj prbn nj imoralitet? N t vrtet far sht morali dhe
sa relativ sht ai? Sipas Fjalorit t Gjuhs Shqipe: moral:trsia e veprimeve, e
normave dhe e rregullave q jan krijuar historikisht n kushte t caktuara ekonomiko-
shoqrore dhe q prcaktojn sjelljen e veprimtarin e njerzve n shoqri, vet sjellja e
njeriut sipas ktyre parimeve, normave, rregullave
2
.
far sht e moralshme prcaktohet nga shum faktor sinjifkativ. Ajo va-
ret nga principet q do njeri ka. Mendimi apo opinionet nuk jan prcaktime
absolute as universale, rrjedhimisht ajo q pr dik sht e moralshme pr dik
tjetr mund t mos jet.
Aborti sht nj nga ato shtje pr t ciln do njeriu i lejohet t jap mendim r t ciln do njeriu i lejohet t jap mendim
n lidhje me t, por pa pretenduar se mendimi i tij duhet t jet edhe ai i t
tjerve.
Aborti sht zgjedhje. Kjo sht nj e vrtet n t ciln eksperienca njerzore
ka arritur fal opinionit t prgjithshm.
Nga nj vzhgim i realizuar n Maj 2005 n 10 vende evropiane, pyetjes, :Nse nj
femr nuk do fmij, a i duhet lejuar t kryej abort? , iu prgjigjn pro me nivel m
t lart 81% n Republikn eke dhe me nivel m t ult po t prgjigjeve pro, 47% n
Poloni.
Nj vzhgim i ngjashm u b n Janar 2006 n Shtetet e Bashkuara t Ameriks.
Rezultatet ishin:
33% u prgjigjn se aborti duhej lejuar n disa raste kur shtatznia vinte si rezultat
i prdhunimeve, incesteve ose kur rrezikohej jeta e gruas;
27% u prgjigjn se aborti duhej lejuar n t gjitha rastet;
17% u prgjigjn se duhej lejuar vetm kur rrezikohej jeta e gruas;
15% u prgjigjn se duhej lejuar, por me kushte m t mira t kryerjes s tij se ato
ekzistuese;
5% u prgjigjn se nuk duhej lejuar pr asnj arsye
3
.
Aborti nuk sht imoralitet. Nse nj femr zgjedh t kryej nj abort, kjo
nuk do t thot se ajo sht aktiviste e Pro-abortit. Kur nj femr vendos t
kryej nj abort ajo ka pasur dy mundsi, t lind fmijn ose jo. Njeriu nuk
sht pro pr t nxitur abortet, as pr t ulur numrin e lindjeve. Ktu do t
gjente vend diskutimi lidhur me imoralitetin. Un mendoj se t jesh pro abortit
do t thot t mbshtessh nj nga t drejtat themelore t gruas. T jesh pro
abortit do t thot t respektosh vendimin e nj gruaje pr mos t sjell n jet
nj fmij, e nxitur kjo e fundit nga arsyet dhe rrethanat personale. Njerzit
besojn n disa vlera, por kjo sdo t thot se t gjith duhet t ken t njjtat
vlera. do njeri ka personalitetin e vet, i prbr nga mendime dhe ndjenja. T
respektosh ndjenjat individuale t t tjerve edhe kur ata sbesojn n t njjtat
principe si ne. T mbshtessh abortin si e drejt e femrs, sdo t thot q
sht zgjedhja m e mir gjithmon. Jeta sht e shenjt! Askush nuk e mohon
kt, por ndonjher sht forma ajo q kushtzon prmbajtjen ashtu si rndom
ndodh q rrethanat t kushtzojn vendimin. Vendimin pr t mos sjell n
jet nj fmij, jo se nuk respekton jetn, por pr arsye t tjera q shoqria plot
paragjykime i anashkalon.
Njerzimi po integrohet gjithmon e m shum drejt shoqrive perndimore,
drejt sistemeve demokratike, t cilat n parim kan lirin. Kur njeriut i sht
dhn e drejta e fjals, e shtypit, e besimit fetar pse i duhet mohuar e drejta
pr t vendosur vet pr jetn e tij. Parimet jan individuale, sigurisht t
ndikuara nga shoqria prreth, por jo t prcaktuara nga ajo. Njerzit jan t
ndryshm, rrjedhimisht edhe mendsit jan t larmishme. Ka njerz, t cilt e
dnojn abortin sepse besimi fetar nuk ua lejon. Besimet fetare nuk tolerojn as
prdorimin e kontraceptivve apo masave t tjera parandaluese pr shtatznit
e padshiruara, por kur njeriu gjendet n nj situat ku i duhet t vendos
logjikon ndryshe. Kjo do t thot q n parim un nuk e mbshtes abortin, por
e pranoj si nj e drejt e femrs pr t vendosur.
Nj adoleshente gjendet prball nj shtatznie t padshiruar. Sigurisht
q kjo sht pasoj e veprimeve t saj t nxituara, por n kto rrethana a do
t ishte ajo e prgatitur pr tu br nn? M tepr akoma a do t ishte ajo
e aft t merrte prsipr t rris nj fmij? Ky arsyetim nuk vlen vetm pr
adoleshentet, por pr do femr q gjendet vetm dhe e vrar shpirtrisht nga
ndjenjat dilemntike e djallzore t nj mashkulli. Asaj mund ti bashkngjiten
edhe probleme ekonomike, sociale, paragjykimet e t qenurit nj nn vajz
dhe pse jo, opinioni apo ndikimi i familjes.
N fund ajo pranon, jo si zgjedhjen m t mir, por m t prshtatshmen,
abortin. Kjo sepse ajo vendos, e ndikuar a jo, se kjo sht m e duhura pr t.
Po rrethanat sociale? Niveli i ult ekonomik, papunsia, pamundsia pr
ti siguruar nj fmije jetesn minimale, edukimin maksimal, nj mirqenie
9
normale do t ishin disa nga faktort q e shtyjn nj nn t abortoj. N t
kundrt ky fmij do t ishte i dnuar t jetonte n nj bot ku kompleksi i
inferioritetit sht mse i theksuar.
Aborti nuk sht krim. Aborti nuk privon nga jeta asknd. far sht nj
qenie njerzore nga pikpamje shkencore, por edhe shoqrore? Nj person
mund t konsiderohet i till, kur ekziston fzikisht dhe shpirtrisht. Kur ai sht
barts i nj personaliteti vetjak. T abortosh nuk do t thot t vrassh. T
pengosh rritjen e nj embrioni disa ditsh nuk do t thot ti japsh fund nj
jete njerzore. Embrioni sht nj mas e organizmit, ndrsa njeriu sht nj
qenie sa fzike aq edhe shpirtrore. A do t mund t konsiderohej person nj
embrion, strukturat e trurit t t cilit ende skan nisur t formohen?
Po opinioni? Gjithmon ka dika pr t thn. Dnon abortin, por a sht
prgatitur shoqria t pranoj nj fmij t jashtligjshm, nse rasti q do t
prezantohej do t ishte i till? Sepse n kt mnyr do ta konsideronte opinioni
at fmij q sht frut i nj lidhje jashtmartesore, nj prdhunimi, nj incesti
apo t nj aventure. Cili do t ishte fati i ktij fmije? T sorollatej npr
jetimore? Do t ishte ather mjaftueshm e moralshme pr opinioninvendimi
i braktisjes s nj fmije? E nse kjo nn sfdon moralin dhe vendos t kujdeset
vet pr fmijn, do t jet po kjo shoqri q do t krkoj ta prjashtoj kt
fmij q svjen nga nj familje me principe t shndosha morale. sht e
ashpr, por sht nj realitet ekzistues.
Teknologjia tashm ka prparuar dhe kto dekadat e fundit ka ecur me hapa
gjithmon e m t mdhenj. Fal nj prej teknikave t reja, testeve gjenetike,
nna ka mundsi t shoh gjendjen e embrionit. Mjeku me t drejt ligjor ka
pr detyr t informoj nnn pr anomalit e fetusit. Ndodh q rritja e fetusit
me anomali do t sillte n jet nj fmij me aftsi t kufzuara. Shum nna
se pranojn kt fakt pr arsye t ndryshme. Nj grua n kto kushte do t
dnonte n radh t par fmijn, jeta e t cilit mund t ishte shum e shkurtr
dhe e dhimbshme. Ai do t ndihej si i veant, ndryshe, dhe jo pjes e asaj
bote. Nga ana tjetr kjo grua do t dnonte veten dhe familjen t rrisnin nj
fmij problematik, vuajtjet e t cilit do rrisnin vuajtjet e tyre. Jo pr egoizm,
por se mendojn se sht m e mira pr tu br, shpesh grat n kto raste
zgjedhin abortin.
sht e vrtet q aborti pr organizmin e femrs sht nj rrezik i vrtet,
i cili gjithmon ka pasoja t menjhershme ose t mvonshme. Pasojat nisin
nga vuajtjet e astit e deri tek vuajtjet shpirtrore. Pr faktin se aborti sht
nj traum sa fzik aq edhe shpirtrore do t thot q asnj nuk e ka zgjedhur
sepse ka dashur apo se sht imoral.
Aborti konsiderohet si nj nga faktort kryesor q ndikon n prhapjen e
kancerit t gjirit. Smundje, q po rrezikon femrat gjithnj e m shum n ditt
e sotme. Por kjo ende mbetet nj hipotez. Bazat shkencore kan arritur n
prfundimin se ska asnj rrezik t kancerit t gjirit shkaktuar nga aborti nse
ai kryhet gjat tremujorit t par t shtatznis.
Aborti ndikon n uljen e popullsis. N shoqrit perndimore me
planifkimin familjar dhe rritjen e numrit t aborteve shtimi i popullsis sht
ulur. Numrat i takojn qendrave studimore dhe statistikave, ndrsa lindja e
nj fmije, jo. Sjellja n jet e nj fmij sht nj zgjedhje personale. Kjo sepse
kt vendim e merr nj femr duke arsyetuar situatn e saj vetjake dhe jo duke
marr parasysh epokn n t ciln jeton, krkesat shoqrore, apo sesi po varion
shtimi i popullsis
Kryerja e nj aborti ul mundsin q nj femr t lind fmij n t ardhmen.
Nj tjetr pik q l vend pr diskutim dhe shtrohet pyetja nga t gjitha femrat
n kto situata:A duhet? . Pyetje e drejtuar nga vet ajo, mjeku kshillues,
partneri, familjar e shoqria. Nuk ka thn njeri q ndrprerja e nj shtatznie
sht nj vendim i thjesht pr tu marr. Me siguri q nj femr q ka marr at
vendim e ka marr prsipr riskun pr t mos u br kurr nn.
Disa shoqri e disa njerz mendojn se aborti nuk duhet legalizuar. Po ato
shoqri, n t cilat aborti sht ilegal, realisht mendojn se femrat nuk kryejn
aborte, q t tjer nuk i ndihmojn ti realizojn, q mjek e infermier nuk i
asistojn? N mnyr t fsheht, me siguri q po. N kto vende femrat nuk
kan t njjtat probleme q kan n ann tjetr t bots? Si rezultat jo vetm
ndrpritet nj shtatzni e padshiruar, rrezikohet edhe jeta e vet femrs. Pr
qllime abortive mund t prdoren mjete t ndryshme si: shkopinj, katetere
q jan t rrezikshme dhe mjetet kryesore t puns t atyre q punojn n
fshehtsi. A nuk do t ishte m mir q pr t njjtin qllim t veprohej nprmjet
rrugve mjeksore? Shkenca pr m shum se nj arsye shpiku rrymn direkte,
bipolare, elektroshoku, banjat e nxehta e s fundmi ultratingujt. Nj nga kto
arsye sht edhe performimi i abortit n rrug t sigurt.
Brengat, dyshimet, shqetsimet, mendimet e kqija, trazimet dhe vuajtjet shpirtrore
n pjesn m t madhe vijn sepse i japim shum rndsi fjalve t t tjerve
4
.
Aborti sht zgjedhje sepse sht nj vendim t cilin nj femr e ka marr pr
arsyet e veta. sht nj vendim i vshtir pr tu marr, por m i prshtatshmi n
t shumtn e rasteve. Besimet, principet parimet, vlerat dhe motivet personale
t ojn drejt ksaj zgjedhje q mund t jet zgjidhja m e prshtatshme pr
dik. Nuk do t fshinte historin, por do t ndihmonte n zbehjen e situats.
Aborti, sado absurde mund t duket do t ndihmonte n uljen e dukurive
negative t shoqris q lidhen dhe kan t bjn drejtprdrejt m njeriun si:
fmijt jetim, me aftsi t kufzuara, racizmi etj.
Aborti sht nj traum sa fzike aq edhe shpirtrore, por e vet femrs, jo e
opinionit, jo e shoqris, jo e t tjerve.
Imoralitet? Kurrsesi. Pse do t ishte i till? Aborti nuk sht as n koncept
as n parim e as n praktik sintez e nj apo disa veprimeve t turpshme, t
pahijshme as imorale. Aborti sht nj vendim q i takon femrs, kjo e fundit
pjes e pashmangshme e prditshmris dhe nj nga hallkat kryesore prbrse
t shoqris, e cila preket m shum nga problemet e aktualitetit. Opinioni
shpesh e identifkon femrn me rrethana, situata a vendime q i takojn asaj ti
marr.
Aborti, zgjedhje apo imoralitet?
T jesh pro apo kundr abortit sht si t pranosh q vendimin e prcaktojn
parimet e tua dhe rrethanat, pra n kt moment nuk ndihesh e prgatitur pr tu
95
br prind, por ndoshta n nj koh tjetr nuk do t mendoja kshtu. Me siguri
q realiteti nuk sht kaq i thjesht sa analiza, por koncepti sht i njjt.
Zgjedhje. far ka pr tu konsideruar imorale? Nse t vendossh pr jetn
tnde sht imoralitet ather sjelljet e pamoralshme far vendi zn n gjykim?
Aborti sht nj debat i gjat i aktualitetit. Mendimet e ndryshme dhe t shumta
thellojn koncepte t caktuara rreth ksaj teme dhe ndihmojn n qartsimin e
tyre, por jo kur kto mendime nuk kan argument, kur nuk qndrojn.
Opinioni gabon.
Bota njerzore ka tre t meta t cilat jan:ambicia, mburrja dhe kryelartsia.
5

Opinionit i takon t jap mendim, t vlersoj, t shpreh gjykim personal, por
jo t prcaktoj t vrteta absolute. Aborti sht nj nga ato shtje q lidhet
drejtprdrejt me njeriun, vendoset nga njeriu dhe prcakton fatin e njeriut.
sht nj nga ato shtje ku gjykimi absolut nuk vlen aspak, sepse rrethanat
n t cilat z vend diskutimi i ksaj teme jan nga m t ndryshmet.
Ka apo jo rrugzgjidhje tjetr?
E bj pr egoizm apo pr domosdoshmri?
E drejta apo e duhura?
Vendimi m i mir apo m i prshtatshm?
T veproj sipas principeve apo t analizoj rrethanat?
Jan m shum se kaq pyetjet q shtrohen kur diskutohet pr t kryer nj
abort. Sikundr sht nj vendim individual, zgjidhja q vet femra i ofron
vetes sht nj veprim i saji dhe si i till ka pasoja. Pasoja, prgjegjsit e t
cilit do t bien mbi nj njeri, jo mbi t gjith, jo mbi shoqrin e jo m tepr mbi
opinionin.
Aborti nuk sht tabu, sht aktualitet!
Ligji mbi abortin. Statusi ndrkombtar mbi ligjin e abortit (detaje) , Wikipedia:T bsh jetn m t leht, Wikipedia.
org
Fjalor i shqipes s sotme, 00, fq. 804.
Opinioni shoqror. Reagimet e shoqrive ndaj abortit, Wikipedia. org

4
Shopenhauer. Apostol Lika, Jeta seksuale, 00, fq. 75.
5
Shopenhauer. Apostol Lika, Jeta seksuale, 00, fq. 77.
sht korrupsioni, si ju ka ndikuar n jetn
tuaj, dhe si mund t luftohet?
Doni da kmBorA
Shkolla:Dituria, Lushnj
sht sa e vshtir aq edhe e thjesht shpjegimi i fjals korrupsion. Ne shpjeg-

imin morfologjik t saj, fjalakorrupsion sht sinonim i fjalsvjedhje,
q do t thot: prvetsim n mnyr t fshehte i dikaje q sht prone
shoqrore a pasuri e tjetr kujt
1
. Ne mnyrn e veprimit sesi bhet ky prvetsim
mund t kemi shprehje si:vjedhje t vogla, marrje me vjedhje, vjedhja dnohet etj.
Ndrsa n praktiken e jets son mendoj se fjala korrupsion, (vjedhje) , sht br
si veprim i cili sa dnohet verbalisht aq edhe vlersohet praktikisht. Ket e vrte-
ton fakti q n mnyr t drejtprdrejte dhe subjektive vjedhja sht br pjese e
prditshme e veprimeve tona qytetare.
Shfrytzimi i kohs se puns n favor t realizimit t punve personale sht
nj lloj vjedhjeje, e cila kryhet dhe pranohet si e till nga t gjith ne. Ne aspektin e
vlersimit t sheft vartsi i tij e konsideron si tolerance vjedhjen n kt rast.
Ryshfeti (dhurat pr shrbimet e kryera n mnyr abuzive) sht nj mnyr
tjetr vjedhjeje, e cila lehtsisht praktikohet dhe pranohet si nga ata q e japin
edhe nga ata q e marrin.
Shfrytzimi i autoritetit zyrtar t nj punonjsi shtetror pr prftime perso-
nale si: emrimi n nj pozicion pune jasht kritereve profesionale.
Mosrealizimi n nivelin dhe standardet e duhura t programit msimor n
disa raste edhe keqinterpretim t tij sht nj model tjetr i vjedhjes se paduk-
shme, q n jetn e prditshme sht br dika e kohs.
Kto realizojn mendimin e prgjithshm se korrupsioni sht nj ves i
shoqris, i cili ndikon dalngadal dhe drejtprdrejte n jetn ton t prdit-
shme. Ne, aq sa jemi aktore t prdorimit dhe pranimit t ktij vesi, aq jemi objekt
i dmtimeve q na shkakton ai n jetn ton. Ne pamjen e par duket sikur pr-
ftojm dhe lirohemi prkohsisht nga burokracit zyrtare, t cilat na pengojn
kohn, por nga ana tjetr jemi aq t humbur sa edhe mund t kemi prftuar, pr
shkak t shkeljes se rregullave, prishjes se konkurrencs se ndershme, humbjeve
monetare deri edhe n humbje jete.
Ne Transparency International prkufzohet korrupsioni si abuzim i fuqis s
97
prvetsuar t autoritetit pr prftime personale
2
.
Ne kt kndvshtrim korrupsioni (vjedhja) shfaq prmasat e saj m t mdha
dhe mjaft t dukshme n negativitetet q i sjell shoqris kur ai bhet pjese e insti-
tucioneve shtetrore deri n dikasteret m t larta t tij. Ndoshta nuk ka ndikim
t drejtprdrejte dhe t menjhershm n jetn ton si qytetare t thjesht, por nj
veprim i till i realizuar n mnyr t vazhdueshme ndikon n prishjen e ekui-
librit dhe t rregullatorit t jets sociale dhe si e till n prishjen e ekuilibrit dhe t
rregullatorit t jets son si qytetar civile kur ndeshemi n zbatimin e rregullave,
udhzimeve dhe ligjeve shtetrore.
Me i rrezikshm korrupsioni bhet ather kur fjalt boshe t pushtetarve n
emr t lufts pr korrupsion na e bjn at (korrupsionin) fjaln m t zakon-
shme t jets son. Kjo do t thot q njerzit t ambientohen me kt qndrim
sikur t ndodhte dika e natyrshme, apo t mos ndodhte asgj pas nj vjedhjeje
t till. Familjarizimi i qytetareve me korrupsionin, n nj rast t till, ul interesin
e tyre pr t zgjidhur kt problem ose prpjekjet pr ta luftuar at.
Bazuar n rezultatet e sondazheve kryer nga USAID ku shprehet vlersimi
i korrupsionit m t madh t doganoret, tatimoret, mjeket, gjyqtaret dhe depu-
tetet, mendoj se perceptimet e qytetareve ndaj ktyre rezultateve kan qen t
ndryshme, por njkohsisht edhe pasojat e ktyre perceptimeve kan ndikuar
n mnyra t ndryshme tek kta t fundit. Ndjenja e dshprimit dhe e hum-
bjes, mosbesimi dhe pasiguria tek institucionet shtetrore, nnvlersimi dhe in-
jorimi i detyrimeve shtetrore, abuzimi dhe rritja e kriminalitetit pr shkak t
korrupsionit, sjellin shkatrrimin e individit ose degjenerimin e tij si personalitet
njerzor.
Nga maksimumi, dhjete mnyra t viktimizimit nga korrupsioni, pr do
banor numri mesatar i viktimizimit sht dy.
3
Me shum apo m pak t gjitha kto elemente t siprprmendura ndikojn
negativisht duke sjelle probleme sociale t pashrueshme me pasoja t renda, t
cilat edhe pse shfaqen menjher apo n periudha kohe m t vonshme ndiko-
jn njsoj negativisht jo vetm pr qytetaret q i mbartin dhe i realizojn ato, por
edhe t qytetare t ndershm t cilt mundohen ti shmangin vese t tilla, por nuk
mund ti kaprcejn pa pasoja.
Korrupsioni ekziston n do shoqri dhe sht shum i dmshm pr t dhe
funksionimin normal t saj, pra korrupsioni paraqet pengese n zhvillimin e t
gjitha shteteve. Por n mnyr t veante t shteteve m pak t zhvilluara dhe
ekonomikisht shum t varfra. Ajo pengon zhvillimin e ktyre vendeve n t
gjitha sferat, dhe pr m tepr korrupsioni sht i pranishm n do institucion
duke flluar q nga ato m t thjeshtat e deri tek organet m t larta.
Duke qen se kto pasoja jan t njohura pr mua dhe shoqrin time, ndje-
sia ndaj ktij fakti ka krijuar nj reagim pr t ndikuar n parandalimin e ktij
fenomeni, i cili nuk sht i pamundshm. Kjo ka nxitur tek un dshirn pr t
qen pjese e grupit qytetare q sht interesuar t ndikoje pozitivisht n uljen ose
parandalimin e rasteve korruptive. Shoqrizimi dhe pjestarja n veprimtarit e
shoqatave rinore m ka dhn mundsin t jem aktore e drejtprdrejte n ve-
primtarit e organizuara pr kt qellim. Kjo m bn t jem m optimiste, m e
garantuar n suksesin dhe perspektivn e t ardhmes se vendit ton.
Korrupsioni n shoqrin ton nuk sht dika e re, ai ka ekzistuar ekziston
dhe do t ekzistoje gjithmon, por e rndsishme sht t gjejm mnyrn pr ta
reduktuar at.
Mendoj se nj shoqri e emancipuar, me nivel arsimor dhe kulture t mjaf-
tueshme qytetare mund t ndikoje n uljen e nivelit t korrupsionit vetm ather
kur inteligjenca e tyre t bashkshoqrohet me veprimtari konkrete, unike dhe t
vazhdueshme n prmirsimin e kushteve t shrbimit qytetar, prmirsimin e
politikave sociale dhe ekonomike, n krijimin e marrdhnieve t mirkuptimit
dhe t tolerancs midis njerzve.
Kjo shoqri e emancipuar me nivel arsimor dhe kulture t mjaftueshme
qytetare e cila do t ndikoje pozitivisht n uljen e nivelit t korrupsionit, fare
lehte mund ta gjejm dhe ta angazhojm n institucionet shtetrore publike, ku
przgjedhja profesionale e tyre do t bhet me korrektsi n baz t kurrikuls
dhe standardeve q krkon pozicioni i puns.
Kjo shoqri e emancipuar, me nivel arsimor dhe kulture t mjaftueshme
qytetare, e cila do t ndikoje pozitivisht n uljen e nivelit t korrupsionit pa
vshtirsi mund t gjendet n institucionet shtetrore publike, ku przgjedhja
profesionale e punonjsve bhet nprmjet puns, rezultateve t saj konkrete, t
dukshme, cilsore.
Nj mnyr e mir pr reduktimin e korrupsionit n institucionet publike dhe
n trsi n vendin ton, duke qen se sht nj vend shum i varfr, ku mundsia
pr abuzim dhe prvetsim t pamerituar jan m t mdha se n do vend tjetr
sht integrimi i qytetareve shqiptare institucionalisht nen kujdesin e shtetit, n
vendet e tjera ku krahu i puns dhe mundsit pr t krijuar t ardhura m t
mira jan t realizueshme. sht detyr e shtetit q t bhet ndrmjets i ktij in-
tegrimi t kontrolluar nga ana e tij, t shtetasve t vet. Kjo nprmjet ambasadave
si koordinatore dhe politikave t jashtme t bashkpunimit me vendet e tjera.
Nj lehtsim i mir pr realizimin e lufts kundr korrupsionit do t ishte liber-
alizimi i vizave dhe lvizja e lir e shtetasve shqiptare n vendet e tjera, sidomos
n vendet fqinje. Kjo do t siguronte punsimin dhe sigurimin e t ardhurave t
shqiptareve, q do t emigronin n kto vende; prkohsisht ose pr nj koh m
t gjat.
Forcimi i shtetit sht nj faktor vendimtar, i cili bn t mundur q lufta kundr
korrupsionit t realizohet suksesshm. Kjo realizohet vetm kur punonjsit e tij
zbatojn me korrektsi krkesat, detyrimet, rregullat dhe ligjet shtetrore. sht
fakt se abuzimi m i madh prfshin institucionet, t cilat kan t bjn me marrd-
hniet e drejtprdrejta me qytetarin. Prandaj theksoj se:marrdhniet reciproke,
korrekte, t sjellshme me qytetarin e thjesht, t cilit i shrben, punonjsi i shtetit
do ti ndrtoje me vetdije dhe ndershmri. Nga ana tjetr sht kontrolli i shtetit,
ai q do ndjeke hap pas hapi veprimtarin dhe sjelljet e punonjsve t vet.
Ne vazhdimsi t ktij kontrolli, nj rol vendimtar n reduktimin e korrup-
sionit luajn organet ligjore t drejtsis, t cilat n do moment duhet t gjykojn
me transparence veprimet dhe sjelljet e do individi, q shprdoron besimin dhe
detyrn q i sht dhn.
99
Kur organet ligjore zbatojn me korrektsi dhe gjykojn sipas merits do
shkelje dhe abuzim, lufta kundr korrupsionit sht e plot dhe nuk le terren pr
zhvillim. Ne kt aspekt duhet t integrohet veprimtaria e organeve t proku-
roris dhe policis, q elementet abuzues t mos zgjerojn veprimtarin e tyre
korruptive n masn e gjere.
sht me vend fakti ku thuhet se i korruptuari nuk mund ta luftoje korrup-
sionin
4
. Dua t shpreh mendimin tim n prforcim t ksaj thnie se i korruptu-
ari jo vetm nuk mund ta luftoje korrupsionin, por ai bhet edhe fshehs dhe
mbrojts i elementeve t korruptuar;pr t mos thn se e nxit dhe e zhvillon
m shum kur njkohsisht sht edhe punonjs shtetror. Sa m i larte t jet
funksioni dhe pozicioni i tij si punonjs shteti, aq m i madh bhet rreziku i lufts
kundr tij. Kjo shton dhe rrezikun e zgjerimit t mtejshm t elementit korruptiv
deri n nj varg institucionesh shtetrore, t cilat duke u mbajtur lidhur zinxhir
njra me tjetrn, krijojn at element korruptiv t rrezikshm, i cili quhet mafe
shtetrore.
N kt mnyr kuptojm se korrupsioni krijon rrezikshmrin m t madhe
pr jetn e njerzve t thjesht, uljen e nivelit t jetess dhe t ekonomis se
tyre, demoralizimin dhe shkatrrimin e plot t njeriut, degradimin dhe rrni-
min moral t tij, rritjen e krizs sociale, shtimin e varfris, e cila on prsri n
zhvillimin e pandrprer t procesit t vjedhjes, grabitjeve dhe prvetsimeve
padrejtsisht t prons personale t qytetareve.
Nj mnyr mjaft rezultative n luftn kundr korrupsionit sht edhe me-
dia, e cila ndikon drejtprdrejte jo vetm n informimin, por edhe n reklamimin
e veprimtaris korruptive t njerzve t pandrgjegjshm q e kan at si mjet
ftimi ose pasurimi. Media, gjithashtu shrben pr t sensibilizuar qytetarin pr
rrezikshmrin q ka ky fenomen, por edhe pr t orientuar qytetaret pr tu
mbrojtur nga mnyrat e ndryshme t abuzimit, q shfaqen apo evidentohen n
kohn e duhur.
Ndrgjegjson qytetarin pr veprimet e paprgjegjshme t punonjsve abuz-
ive dhe njkohsisht orienton sjelljet e qytetareve t thjesht pr veprimet kor-
rekte q duhet t ken n lidhej me punonjsit e administrats shtetrore.
Korrupsioni sht nj smundje infektive, e cila mund t marr prhapje t
madhe n rast se shoqria mbetet indiferente dhe nuk vepron pr ta parandaluar
at. Ajo nuk do t shrohet n rast se zri qytetar do t mbetet i vetm ose i vakt
dhe nuk do t krijoje fuqin e tonimit t tij n at mas sa t mos lejoj rrjedhjen
e ktij fenomeni n shtresat m t thjeshta qytetare.

Fjalori i Gjuhs s Sotme Shqipe 980, fq. 7
www. transparency. org
Sondazh 005, USAID, . fq. 7

4
B. Boletini/www. agimi. com
far sht terrorizmi dhe si mund t luftohet?
Ar manda kEQi
Shkolla e mesme e prgjithshme: 28 Nntori, Shkodr
N
nj shoqri gjithnj e m shum heterogjene ku sht masivizuar s
teprmi aktiviteti kriminal, nj ndr shfaqjet e tij m negative sht edhe
terrorizmi. Kjo sht edhe nj ndr arsyet kryesore pse kam zgjedhur
nj tem t till pr esen time. Sot terrorizmi sht tema kryesore e do shteti
demokratik q i jep prparsi maksimizimit t siguris s shtetasve t tij, pasi
t themi t drejtn asnj fenomen tjetr nuk ka shkaktuar nj mobilizim po aq t
madh politiko-juridik ndrkombtar. Terrorizmi, kjo arme brutale, efkase dhe
e jashtzakonshme, ka kontrapuktuar ngjarjet politike t ktij shekulli duke iu
prshtatur situatave nga m t ndryshmet
1
. Prandaj n kt ese jam munduar
t hulumtoj m thell n kuptimin e ktij gjarpri penetrues q sjell pasoja t
paimagjinueshme.
Terrorizmi ose terrori nga ana etimologjike e ka prejardhjen nga gjuha latine
terroris q barazvlersohet me frikn e madhe, pasigurin dhe tmerrin. Midis
terrorizmit dhe terrorit zhvillohet nj grshetim pervers sipas t cilit i pari lind
pr t kundrshtuar t dytin, q nga ana e tij e justifkon t vetin duke ju referuar
sulmit pr pushtet q bhet nga i pari
2
. Ky term sht prdorur pr her t par
n fjalorin politik nga Revolucioni Francez pr t prshkruar terrorin Jako-
bin si mas e jashtzakonshme dhe e ashpr q ndrmarrin revolucionart pr
t ruajtur kushtet e krijuara n vitin 1789. M von n histori u ushtrua edhe ter-
rori i bardh nga cari i Rusis, terrori i kuq i diktuar nga Stalini, terrori nazist
n Gjermani gjat regjimit hitlerian, terrori komunist i ushtruar edhe n shtetin
ton. Po ashtu si rast t veant mund t prmendim edhe terrorin serbo-sllav
t diktuar kundr popullsis kosovare.
Terrorizmi prkufzohet si prdorim i llogaritur i dhuns ose i kanosjes pr
prdorim t saj nga individ, grupe t segmenteve t nj vendi ose veprimtari
politike, shoqrore e ekonomike n kundrshtim me ligjin. Kto akte kan pr
qllim t krijojn frik masive n nj zon t vn n shnjestr q sht shum
m e gjer se ajo ku u sulmuan apo u krcnuan viktimat
3
.
Nj prkufzim tjetr sht ai q e cilson at si: nj strategji politike dhe ushta-
rake q kryesisht prdoret pr t ndikuar n nj publik t madh ku objektivi dhe
0
t fijuarit nuk jan t rastit. Kryesisht prdoret pr t arritur objektiva politike,
sht nj veprimtari krejt anormale dhe e jashtzakonshme me regji e planifkim
t ngusht
4
.
Megjithat dhnia e nj prkufzimi t sakt t terrorizmit rezulton t jet e
vshtir sepse at q njeri e quan terrorizm nj tjetr e quan luft t drejt pr
lirim. Historia ka provuar se shpesh demokracia sht arritur me an t dors s
fort prmes dhuns ashtu si ka njohur raste kur vete disa regjime pr shkaqe si
p. sh: marrja e pushtetit, spastrime politike, etnike, fetare etj, ndrmarrin masa t
tilla si: gjenocid, dhun, tortura, gjykime, ekzekutime, persekutime etj.
Terrorizmi mund t jet i brendshm pra me baz tek elementet e brendshm
ose e jashtm me element krejtsisht t huaj por mund t jet edhe i kombinu-
ar. Terrorizmi ky kameleon vullkanik ndryshon form dhe natyr por qllimi
sht i njjt. Nj trajtim t hollsishm i bn Kriminologjia dhe Penologjia kri-
meve politike dhe praktikisht terrorizmit ndrkombtar dhe akteve terroriste. Ata
manifestohen me atentate, vrasje, rrmbime, ekzekutime t pengjeve, likuidime,
sabotazhe, vnie t mjeteve shprthyese dhe detonime npr vende publike n
aeroporte, stacione hekurudhore, qendra tregtare dhe ndrtesa t tjera publike,
sulmet vetvrasse me mjete shprthyese, t cilat shkaktojn pasoja t rnda q
manifestohen me viktima t mdha n popullsin civile dhe dme materiale
5
.
Terrorizmi, q ngjan me nj galaktike lvizse, buron nga situata social-ide-
ologjike shum t ndryshme megjithse rezultati konkret q sjell ai sht gjer-
sisht analog. Meqense di t luftoj n kushte t larmishme, n rrethana, situata,
vende, koh t paparashikueshme dualiteti mes shkakut dhe pasojs sht nj
ndr elementet kryesor t natyrs s komplikuar t terrorizmit. Ai ka nj kapac-
itet t jashtzakonshm pr t modifkuar natyrn e tij n shoqri duke u shfaqur
dhe zhdukur vazhdimisht.
Terrorizmi mund t ket karakter luftarak, revolucionar, kolonialist, funda-
mentalist, separatist por motivet kryesore q prbejn vorbulln e akteve terror-
iste jan ata politik dhe ekonomiko-fnanciare. Si rast i rralle por jo me m pak
rndsi sht edhe ai i deprtimit n qendra dhe banka t informimit n sisteme
sekrete dhe kompjuterike t Ministris s Mbrojtjes n Angli, Pentagon, NASA
etj. Ky rast cilsohet si terrorizm kompjuterik.
Organizatat m t mdha terroriste q kan ushtruar dhe ushtrojn veprim-
tarin e tyre jan t konsideruaraETA n Spanj, Brigadat e kuqe n Itali,
IRA n Angli dhe Irland, RAF n Gjermani, Hamas dhe Hezbullah n
Liban, PKK n Turqi, GIA dhe FIS n Algjeri, LTTE-organizata lirim-
tare e tigrave t Elamit Tamil n Shrilank, Vllezrit Mysliman n Egjipt,
Al Qaida n Afganistan, Abu Sayaf n Filipine, 17 nntori n Greqi etj. Sot
nder organizatat m aktive n fushn e terrorizmit jan: Osbat Al Ansar (Asbat
al-Ansar) , Fatah al-Islam (Fath al Islam) , Jemaah Islamiyah (Jamaa Islamiya) ,
Hizb ut-Tahrir, Takfr wal-Hijra. N krye t tyre jan terroristet famkeq si Car-
losi, Avdullah Ocellan, Osama Bin Laden, Shoko Asahara etj.
Kronologjia e akteve terroriste sht shum e ngjeshur me prmasa hapsinore
dhe historike t shumfshuara dhe prforcuara, megjithat ktu jan paraqitur
rastet m t bujshme t shfaqjes dhe zhvillimit t terrorizmit n stade t ndry-
shme duke u prqendruar n tre shekujt e fundit. N vitin 1874 u formua lvizja
populiste ruse Zemilja i volja e cila luajti nj rol t madh n lvizjen drejt kri-
jimit t kombshtetit. Me 21 nntor t 1920 IRA eliminoi 16 ofcer t shrbimit
sekret n Britanin e Madhe. N vitin 1937 m 14 nntor zhvillohet mbledhja e
par ndrkombtare kundr terrorizmit. Viti 1956 sht i mbushur me zhvillime
terroriste m 9 marsin ku u arrestua Makariosi, n shtator u shprthye bomba
e par n Algjeri e cila vazhdon t jet vatr konfiktesh terroriste edhe sot. N
vitin 1960 fllon terrorizmi latino-amerikan, m 30 janar t 1972 n Londonderry
u vran 13 veta dhe prandaj ajo mori emrine diela e gjakut. Po n kt vit m
5 shtator nj komando palestineze merr peng 11 atlet izraelit n Olimpiadn e
Mynihut. Me 17 nntor t 1985 Action Directe vret Georges Besse, presidentin e
Renault. Me 21 dhjetor t 1988 nj avion i Pan Am shprtheu n futurimin mbi
Lockerbie duke shkaktuar vdekjen e 260 personave. Nj vit m von m 19 dhje-
tor shprthen nj avion UTA duke vrar 170 veta. Me 26 shkurt 1993 shprtheu
nj bomb n World Trade Center (5 t vdekur dhe 1000 t plagosur ) . 19 kor-
rik n Oklahoma City gjat nj atentati n nj zyre federale u vran 168 persona.
N 1998 u vran 210 veta gjat atentateve n ambasadat amerikane n Kenia e
Tunizi. N 2001 me11 shtator ekstremiste islamike rrmbyen 2 avion amerikan
duke i prplasur ndaj Kullave Binjake dhe Pentagonit duke shkaktuar m shum
se 6000 t vdekur dhe t humbur. Ndr rastet m t reja t sulmeve terroriste t
rrjetit Al Qaida prmendet sulmi n stacionin hekurudhor n Madrid m 11
mars 2004, ku humbn jetn afro 200 njerz dhe sulmet n disa qytete n Turqi e
vemas n Stamboll ku gjithashtu pati shum viktima t pafajshme.
Kto raste t siprprmendura jan vetm disa prej t shumtave t shfaqura
s terrorizmit n bot. Ai nuk vepron vetm ndaj fgurave t mdha politike por
edhe ndaj viktimave t, faji i vetm i t cilve sht ai se u ndodhen n vendin e
gabuar dhe n kohn e paprshtatshme. Terrorizmi vret me ftohtsi, masivisht
dhe brutalisht pa limite dhe pa plane ideologjike. Prandaj edhe lufta ndaj tij sht
prioritet i shrbimit mbrojtjes s do shteti.
Po si mund t luftohet terrorizmi? Si mund t parandalohet ai? parashikon
legjislacion shqiptar n kt drejtim? Cilat jan prgjegjsit n luftimin e terror-
izmit dhe mbi k bien ato?
N realitet gjja m e vshtir pr shtetet sht t parandalojn dh t ndalojn
aksionet terroriste. Kjo vihet re edhe n atentatin e 11 shtatorit n New York q
na tregoi se edhe shteti m i fuqishm i bots gjunjzohet para terrorizmit. Te
gjith u ben t ndrgjegjshm pr rrezikshmrin e ksaj lufte pa kuf dhe sa
vulnerabl jemi n para saj.
Pas episodit t Olimpiads s Mynihut Asambleja e Prgjithshme e Kombeve
t Bashkuara n 1972 regjistroi problemin e terrorizmit ndrkombtar n rendin
e saj t dits me formuln :Masa pr parandalimin e terrorizmit ndrkombtar
q v n rrezik ose shkatrron jet njerzish t pafajshm ose komprometon lirit
themelore e studimi i shkaqeve q qndrojn n baz t formave t terrorizmit
dhe t akteve t dhuns q kan origjinn e tyre tek mizerja, zhgnjimi, padre-
0
jtsit dhe dshprimi q i shtyjn disa persona t sakrifkojn jet njerzish, prf-
shir dhe t tyren, pr tu prpjekur q t sjellin ndryshime radikale
6
.
Sot n bot organizohen konferenca, tubime, sesione, organizime lidhur me
luftimin e ktij tipi t kriminalitetit politik po rezultatet konkrete nuk kan qen
t knaqshme. Po ashtu rezultate t pakta jan arritur nga konventa si p.sh ajo
e realizuar nga ICAO (n 1963, 1970, 1971, 1988) nga Kshilli i Evrops (1977) ,
nga Komuniteti Evropian (1979) . Organizatat kryesore q luajn rol n luftimin
e terrorizmit n bot jan:
Anti-Terrorism Coalition, Anti Terrorism Campaign, CAGE (Coalition Against
Global Extremism), SoFIR, Canadian Citizens Counterterrorism Initiative, Intel-
ligence & Terrorism Information Center, International Institute for Counter - Ter-
rorism. N Australia vepron Tactical Assault Group, n Germani GSG-9, n Izra-
el Sayeret Matkal, n Hollande Bijzondere Bijstands Eenheid BBE, n Norvegji
Forsvarets Spesialkommando, n Britanine e Madhe SAS dhe n SH.B.A SEAL
Team Six si organizata me pesh, por prsri luftimi prbn nj sfd t vrtet
duke qen se terrorizmi krijon n nj far mnyre nj mur mbrojts rreth vetes,
ka sht arma dhe qllimi i tij fnal.
N dekadat e fundit u mendua se globalizimi me an t difuzimit kulturor do
arrinte t privonte terroristet nga rruga e keqedhe do ndihmonte n krijimin e
nj shoqrie t diferencuar dhe t civilizuar por rasti i prhapjes s nj gazi nervin
n Tokio n 1995 tregoi se globalizmi i terrorizmit sht duke u prhapur me
hapa galopante duke rritur riskun e kontaminimit ndaj tij.
Aktet terroriste parashikohen n Kodin Penal t Republiks s Shqipris si
mas preventive kundrejt ktij risku ndaj shtetit e shoqris dhe jan t konkreti-
zuara n kreun VII me nenet prkatse 230. . . 234. Aktet terroriste paraqesin
nj nga format m t vrazhda t veprimtaris kriminale q i drejtohet jets dhe
shndetit t njerzve
7
. Republika e Shqipris ka ratifkuar edhe Konventn pr
shtypjen e terrorizmit. Aktet terroriste prkufzohen si vepra (veprime ose mos-
veprime) t dhunshme e t kundrligjshme kundr jets e shndetit t njerzve,
liris vetjake etj t kryera me faj. Ne Kodin Penal jan t paraqitura qart objekti,
subjekti, ant respektove dhe motivet prkatse. Si vepra me rrezikshmri t lart
ndshkimi ndaj tyre shkon nga 15 vjet deri n burgim t prjetshm.
Mbrojtja e shtetasve ndaj terrorizmit realizohet prmes ekzistencs s nj shr-
bimi antikrim efent, verifkimit t pasurive t inkuadruara (p.sh. n vitet 90
n Shqipri kan ekzistuar 80 organizata fetare t cilat sot jan tkurrur n 12 si
pasoj e skepticizmit dhe pastaj verifkimit t motivit t vrtet t krijimit t tyre)
. do qeveri duhet t ket nj Plan-Veprim i cili t mos jet thjesht formal dhe i
parealizueshm n praktik por t ket n baz nj strategji kohezive. Gjithashtu
duhet t koordinohen strukturat prkatse duke grshetuar veprimtarit gjurm-
uese nga shrbimi antikrim.
Koht e fundit n SHBA dhe Evrop po fitet pr aplikimin e masave t ndry-
shme t shtrngimit dhe kufzimi t drejtave dhe lirive t garantuara t qytetarit
ndaj organizatoreve, antarve e prkrahsve dhe grupeve terroriste duke tole-
ruar prdorimin e torturs, dhuns dhe mjeteve t tjera gjat arrestimit, parabur-
gimit ose qndrimit n qendrat e hetimit derisa t prfundoj gjykimi ose mbro-
jtja e tyre n paraburgim n koh t pacaktuar
8
.
Nj strategji tjetr sht edhe Doktrina Bush e cila me largimin e Bushit nga
administrata ka mundsi t ndryshoj por q vlen t prmendet si strategji pr
luftimin e terrorizmit nga amerikant dhe q konsiston n t drejtn e SHBA-s
pr sulmimin e do shteti ose grupi q prbn nj krcnim pr t ardhmen dhe
sigurin qytetarve. Aksione t tilla ushtarake parandaluese mbshteten pak nga
e drejta ndrkombtare
9
.
Si prfundim si mendim personal un dua t shpreh iden time n luftimin
e terrorizmit. E vetmja mnyr pr luftimin e tij sipas mendimit tim sht ana
e kundrt e tij:demokracia. Zhvillimi i ksaj t fundit do na liroj nga krkimi i
alternativs s dhuns e terrorit. Kontradikta luftohet kur zvendsohet me dia-
logun e hapur, dhuna me fetvotimin, terrori me paqen e konsensusin. Sipas
meje terroristi ssht gjithnj thjesht nj kriminel i regjur e psikopat por ngan-
jher edhe viktim e ksaj shoqrie ku nevoja pr t gjetur veten, pr tu ndier
m shum se i zakonshm, pr t mos u shkelur nga shoqria si i huaj, pr t sjell
ndryshim pavarsisht mnyrs sesi bhet kjo mund t nxis rebelimin e individit
deri n ndrmarrjen e ktyre akteve degraduese. Terroristt nuk jan alien dhe
as t till nga lindja me probleme gjenetike, por bhen t till prandaj shoqria
duhet t mbaj prgjegjsi pr produktet e saj. Ne n mnyr direkte ose jo mund
t favorizojm n formimin e ktyre elementve prbuzs. Prandaj duhet vn
theksi t rruga demokratike, t edukimi dhe t mundohemi s bashku t krijojm
hapsira t tilla ku mos t prjashtojm prkundrazi t inkuadrohemi n realiz-
imin e nj mirqenieje dhe stabiliteti social.
Luigi Bonante, Terrorizmi Ndrkombtar,
Luigi Bonante, Terrorizmi Ndrkombtar, 67
Bujar Sh. Hoxha, Krimi dhe Antikrimi, 0

4
Kval-Melby-Tranoy, Politika dhe Demokracia, 69
5
Dr. Ragip Halili, Kriminogjia, 66
6
Luigi Bonante, Terrorizmi Nderkombetare, 78
7
Elez Ismeti, E Drejta Penale, 7
8
Elez Ismeti, E Drejta Penale, 9
9
Dr. Ragip Halili, Kriminogjia, 7
Bibliografa
Bonante Luigi, Terrorizmi Ndrkombtar
Hoxha Bujar Sh., Krimi dhe Antikrimi
Kval-Melby-Tranoy, Politika dhe Demokracia
Ismeti Elez, E Drejta Penale
Halili Ragip, Kriminogjia
http://www. terrorism0. org/counter/index. html
http://en. wikipedia. org/wiki/Counter-terrorism
http://www. counterterrorism. nl/
05
Adr i ana llEShi
Shkolla: e mesme e bashkuar Gojan, Shkoz, Puk
B
ashk me rritjen e zhvillimit e njeriut si nj qenie shoqrore e biologjike,
me botn e vet shpirtrore morale e intelektuale, marrin jet prvijohen
dhe ngjizen prgjegjsi, detyra, t drejta, dshira dhe ndrra. Q kto vlera
t prodhojn frytet e duhura t jets njerzor e vetjake dhe shoqrore, nuk mjaf-
ton vetm tì ket individi, por edhe tì praktikoj, tì ushtroj e vej n pun, tì
tregoj me vepra e sjellje t prditshme.
Bota sht e ftoht pr qenie t brishta, egoiste pr mendjet e ndritura, e pask-
rupullt pr shpirtrat e drejt e mbi t gjitha manipuluese e dredharake e fjals
dhe e mendimit t lir.
Prdit prballemi me realitetin q ushqen dilemat e rinis, q shpien n dysh-
imin se si mund t jet bota e mir me ne, kur ne nuk jemi t mir me veten ton.
i ndodhur prball dallgve t jets e cila e merr n vorbulln e saj, dhe aq m
tepr, kur nuk sht i prgatitur pr tìu prgjigjur, i prthyhen vizionet pr t
ardhmen. Ky shformim i realitetit e bn shpesh q ai t mos njoh veten n raport
me t tjert, sepse veten ai sàrrin ta shoh t plot as t tjetri, as t bota dhe as t
vetvetja.
Nj koncept i ngusht q ka njeriu pr botn e bn at q t zhytet n rrjed-
hn e tranzicionit, duke e menduar se edhe ai po bhet pjes integrale e bots n
ndryshim.
Njeriu mundohet t bj shum gjra dhe t fas shum fjal pr t prshkruar
at q sht edhe pse do t mjaftonte nj pohim i thjesht e me sinqeritet: Un
jam kjo q shihni. Sot ka m qindra mnyra q t shprehesh forcn e vullnetit
tnd dhe frymn progresive pr ndryshim. Mnyra m e mir dhe e drejtprdre-
jt pr ta br kt sht vota.
Vota sht nj e drejt q ftohet me maturimin e individit-si shprehet Gion
Daglas, - dhe si e till t shoqron gjat gjith pjess tjetr t jets, duke t ofruar
lirin e zgjedhjes, t drejtn e prfaqsis, pavarsin e t gjykuarit dhe dinjite-
tin.
1
Kultura demokratike dhe aftsia pr ta shprehur dhe ushtruar kt t drejt
duhet t ftohet m par se caku i maturimit i cili ligjrisht sht mosha 18-vje.
2
Nprmjet ushtrimit t vots s lir secili ndihet i barabart dhe njsoj i vlef-
shm pr t ardhmen q zgjedh.
Vota sht e shenjt dhe e paprekshme. Ky prcaktim kuptimplot i bukur dhe
ideal ka fatin e gjrave ideale q ose arrihen m shum sakrifca ose mbesin vetm
vizione. Sa e shenjt dhe e paprekshme ka qen vota deri m tash, kur sht br
dhe bhet objekt pazarllqesh? Kshtu ajo zhvlersohet moralisht, duke humbur
forcn e liris s saj.
Kulti historik i saj i krijuar q n lashtsi dhe i zhvilluar me kohn i ka theme-
let e dobta sot, sepse themelet e saj jan grryer nga tjetrsimi. Privilegje dhe liria
q e karakterizojn at nuk prbn m integritetin e duhur. N demokratizimin
e vazhdueshm q ndodh sot n bot, ca gjra kan evoluar, ca koncepte jan
transformuar, disa detaje kan rrshqitur, ide t reja kan zvendsuar t vjetrat,
por e drejta dhe shprehja e saj prmes vots kan ngelur edhe sot e ksaj dite si
dshmia m e fort e autentike e demokracis moderne.
Vota sht e drejt individuale dhe detyrim qytetar, si e till duhet t ushtrohet
njsoj nga t gjith pavarsisht statusit.
Indiferentizmi ndaj vots dhe procesit t votimit qoft duke u kryer formal-
isht, qoft duke iu shmangur, sjell zhvlersimin m t madh t saj. sht vota ajo
q zhvesh njerzit e pushtetshm nga petku i udhheqjes dhe i barazon me qyte-
tarin e thjesht. Akti solemn i t votuarit shprehet me pak fjal se vota ime sht
njsoj e drejt dhe e vlefshme sa vota e presidentit dhe do kujt tjetr.
Kur pyeta nj 10-vjear se: `sht vota pr ty, - ai mu prgjigj:
Vota pr mua sht t shkruaj n nj fet t bardh emrin e kujdestarit dhe
senatorit q mendoj q jan m t mirt e klass. Kt prfaqsues do zgjedhin
m t mirin e tyre presidentin e shkolls, q sht njsoj me deputetin e zons q
voton babai im, vese sht m i ri dhe shpesh sht vajz.
Duke kmbngulur q t m jepte prgjigje po aq t sinqert dhe t drejtpr-
drejt sat parn e pyeta:
A k dshir t votosh kur t rritesh?
Un kur t rritem kam dshir t votoj, por jo pr deputetin e babit e as pr
presidentin e tij. Un do t votoj pr deputetin tim dhe presidentin m t mir
dhe m t bukur n bot.
Kur nj fmij 10-vjear ndrron t votoj, prse moshatart e mi q duhet ta
provojn pr her t par kt ndjesi q t jep vota e lir, nuk preferojn t voto-
jn.
A thua se sìu intereson se kush i drejton e kush i ka e do ti marr n dor fatet
e tyre.
Nga se vjen ky indiferentizm q shprehet me prgjigje mosprflls s vetm
0. 10% e tyre e ushtron votn. Duke i pyetur pr argumentet se far mendojn
pr kt, ata ose i shmangen tems s biseds, ose thon me dyshim jo, un do
t votoj por Disa prej tyre ndoshta mendojn se, duke mos votuar n kushtet
e sotme ruajn dinjitetin e vots. T tjer shprehen se, nuk ndehen t sigurt pr
vlersimin dhe rndsin e saj. Ka edhe nga ata m pesimistt q votn e tyre e
shumzojn me zero, duke thn se sht njsoj sot, si t votosh, ashtu dhe t mos
votosh.
07
N grupin tim shoqror do t votojn t gjith, pavarsisht argumenteve dhe
shtytjes s tyre. Nj pjes voton pr interesa direkt personale, nj pjes thjesht
pr dshirn dhe gzimin q t jep hera e par dhe pjesa tjetr me motivin q t
ndryshoj dika.
Po un vet do t votoj? Pavarsisht mendimeve t shprehura dhe t shtjel-
luara m lart, jam n dilem, sepse nuk e di nse ekziston nj struktur partiak
n Shqipri, q e meriton dhe e vlerson votn n prgjithsi, e aq m pak votn
time.
Sikurse theksojn analistt, nse i referohemi shoqris shqiptare sot, jemi
pikrisht atje ku ishim dje dhe ku kemi qen koh m par, sepse mungon toler-
ance pr t arritur pragun e paqes dhe mirkuptimit.
3
Ish Presidenti A. Moisiu n nj intervist t ditve t fundit u shpreh: Nuk ka
ndryshim t politika shqiptare.
4
Vetm kursi sht i ri se idet jan t vjetra, mbi
tablon e vjetr hidhen gjra t reja, politik e vjetr me fytyra t reja. Kjo nuk t
qon askund, vese na zhyt m tepr n kriz.
Kriza krijohet n ekstremitetet e t ndrgjegjshmes dhe t pandrgjegjshmes,
-thot Frojdi, - dhe si e till shpie n konfikt
5
. Pse t shkohet n ekstremitetet
kur konfikti mund t zgjidhet prmes dialogut.
Mosha e dyt votn e sheh m shum n planin e interesit dhe orientohet
nprmjet tij edhe pse ndoshta pa dshirn e vet, magneti i fuqishm ia trheq
votn n kmbim t dika tjetr Kjo mund t shpjegohet edhe si hakmarrje e
ksaj pjes t shoqris ndaj atyre, q votn e tyre e vlersojn jo si e drejt zgjed-
hjeje, por si mall tregu, -shpjegojn sociologt.
Edhe n diktatur njerzit votonin n mas, por pa mundsi zgjedhjeje, pavar-
sisht se ishin t lir dhe t barabart. Detyrimi ishte nga jasht, e jo si shtytje
e brendshme e vetdijes qytetare dhe demokratike. Kush mund ta konsideroj
kt, procedur votimi apo zgjedhje e lir, prvese atyre q e shpikn kt.
A sht e krahasueshme me faktin paraardhs, apo jan sinonim i vazhdim-
sis s njra-tjetrs, ku njrin e trheq interesi dhe tjetrin e shtyn detyrimi i dhun-
shm i fshehur me demagogji.
Vota tham ishte nj e drejt dhe obligim qytetar njkohsisht, por kur ky
obligim merr ann e dhuns, forcs e interesit, ather nuk bhet fjal pr t dre-
jt e aq m pak pr liri.
Sa t gatshme jan forcat politike e strukturat shtetrore q ta garantojn votn
e lir, q t prgatisin nj proces sipas standardeve t Deklarats Universale t t
Drejtave njerzore.
6
Dilemat e garancis s vots n kushtet e sotme, kur nuk ar-
rijn t krijojn nj koalicion t qndrueshm qeveritar apo opozitar, kur dialogut
ia z vendin arrogance, shtohen m tepr.
Krijimi i hendekut q ka pr baz mosbesimin dhe pasigurin, sidomos t for-
cave t vogla politike, sjell reagime t ashpra e kundrshtuese, q secila mbyllet
n guackn e vet duk hequr dor nga tolerance.
Akti i t qeverisurit ose bashkqeveriss sht shtje besimi i anasjellt pr
forca t ndryshme politike. N rrethana t tilla fjala e elits intelektuale duhet
t dgjohet, e t vlersohet sepse an prtej murit ose kornizs politike, duke
dhn zgjidhje prmes kshillave t urta. Ajo u propozon forcave n konfikt se
pr votn e lir dhe kodin zgjedhor duhen respektuar parimet e demokracis.
Dialogu, kompromisi, mirkuptimi dhe negociatat jan elsi i art i zgjidhjes s
konfiktit.
Vota nuk ka dhe nuk duhet t ket mim, pasi nse ka mim vota, shoqria
njerzore do t bhet shoqri mimesh dhe njerzit e zgjedhur do t jen t
konvertuar n etiketa mimesh, fakt i papranueshm pr demokracin. Nse pr
ata q e vlersojn, vota sht e drejt, po pr at q sìa din vlern far do t jet
ajo: procedurat e t zgjedhurit nga 1-shi n 0, objekt paragjykimi, apo makin q
prodhon pushtet. Nprmjet vots ne bjm zgjedhje t cilat i shrben shprehjes
s vullnetit ton. Kto zgjedhje u ofrojn qytetarve mundsin pr t votuar dhe
n kt mnyr pr t vendosur pr t ardhmen e tyre. Ky sht mjeti kryesor me
an t t cilit qytetart ushtrojn kontrollin ndaj qeveris dhe qeveritarve, duke
i shprblyer ata q bjn realitet shpresat e tyre dhe duke dnuar t tjert prmes
moszgjedhjes.
Pse ushtrimi i vots sht n shifra t vogla dhe shpesh shum t ulta q asn-
jher nuk e kalojn shifrn 60% t votuesve. Kshtu p. sh. n qytetin e Shkodrs
q sht djepi i kulturs dhe mbshtetse e demokracis n votimet e fundit ka
regjistruar nj pjesmarrje n votime mjaft minimale q llogaritet deri n 36%, e
ndrsa n shkall vendi luhatet nga 49-51%. Kjo pjesmarrje e vogl n votime
shprehet si braktisje e vots, sepse votuesit nuk shohin zgjidhje pr problemet e
tyre tek asnj kandidat, sepse kto t fundit preken shum shpejt nga viroza e
korrupsionit dhe smundja e gjepave q duhen t mbushen. Secili para nj hori-
zonti t till e sheh m t udhs, t mos bhet pjes e shoqris korruptive duke
i hequr vetes t drejtn e vots. N demokraci disa njerz nuk e ushtrojn votn
edhe pse jan t lir ta bjn nj gj t till, kurse disa t tjer votojn edhe pse
nuk jan pjes e saj dhe nuk jetojn m n gjirin e saj. Fakti q n listat zgjedhore
jan gjetur her pas here emrat e t vdekurve, dhe q rezultojn se ka kryer ak-
tin e votimit, si zgjedhs me t drejta t plota shpreh aspektin tragjiko-komik t
vlersimit t vots. Para se t vdiste ai i la amanetin e fundit t birit q t votonte
n emrin e tij, dhe si shqiptar q jemi i mbajm amanetet, komisioni preket dhe
votimi u krye, paka se me nj vot i kandiduari fton. Po t gjallt pse e nnv-
leftsojn votn kur kan mundsi t tìa japin vlern e saj duke e gjykuar, matur
e peshuar mir at.
Nga shtjellimet e msiprme arrijm prgjithsime sintetizuese. Kultura de-
mokratike q duhet t ket individi dhe grupet shoqrore e politike arrihet me
nj edukim t vazhdueshm, q nis nga bankat e shkolls dhe formsohet me zh-
villimin e personalitetit t njeriut. Vota sht nj e drejt legjitime dhe e barabart
pr t shprehur vullnetin e lir t do individi.
Pr demokracin, -sipas sociologut Kris Paten, - edhe budallenjt kan t
drejtn e prfaqsimit.
7
Asnj nuk sht i privuar nga kjo e drejt por duhet t mbaj prgjegjsi pr
t. Pjesmarrja n votime sht nj e drejt nga e cila lind detyrimi qytetar pr ta
ushtruar at, q t arrihet ndryshimi n t mirn e komunitetit.
Dilemat dhe dyshimet burojn nga prplasja e individit me realitetin q frenon
ushtrimin e ksaj t drejt duke e cnuar demokracin. Pasiguria dhe mosgaran-
09
timi i vots s lir sjell indiferentizmin e votuesve deri n braktisjen e procesit
zgjedhor.
Zyrtart e kqij zgjidhen nga t mirt q nuk votojn- thekson duke e anali-
zuar kt dukuri sociologu Xhorxh Natan.
8
Pjesmarrja n votime sht mats q vlerson shkalln cilsore t demokra-
cis. Shmangia e paragjykimeve t ndrsjella n mes grupimeve politike kthehet
n faktor zhvillimi pr demokracin.
Brezi i ri t ket m tepr besim tek vetja, t krijoj nj kultur t re politike,
konstruktive pr ti dhn demokracis shqiptare fytyrn e saj t pastr e t iltr
e t shndritshme si e meriton ky popull i vuajtur dhe vend i varfr, por i pasur
n virtyte e cilsi.
Sociologu Gion Daglas Njeriu dhe demokracia.
Konventa e t Drejtave t Njeriut.
Deklarata Universale e t Drejtave Njerzore. (Neni , pika dhe )

4
Toleranca- pragu i paqes. Botime UNESCO, t shkrimtarit Betty.A. Reardon.
5
Analisti Andrea Stefani, Ardian Klosi, Mero Baze: shkputur nga emisioni Faktori Plus, (Nntor 008) .
6
Z. Frojdi, psikoanalist austriak, Jeta ime dhe Psikanaliza.
7
Kris Paten, sociolog E drejta e prfaqsimit.
8
Xhorxh Natan, sociolog, Zgjedhjet dhe Demokracia.
mor ena lumAni
Shkolla:shkolla e mesme e prgjithshme jopublike Saadi, Tiran
N
jeriu shpesh her ka ndjer nevojn q t shprehi mendimet e ndjenjat.
Kjo nevoj ka shoqruar si njeriun ashtu dhe vet mjedisin social. Shpre-
hjet e mdha t gdhendura n t drejtat e njeriut t nisura nga elementi
i egoizmit (un mendoj, un gjykoj, un vlersoj, un ndjej etj) kan qen dhe
themeli i par i vots dhe procesit t votimit. Egoizmi (uni) dhe logjika kan
shoqruar njeriun q n hapat e par t qytetrimit dhe e them kt me bind-
jen m t plot t ndikuar q nga koncepti i zgjedhjes dhe t zgjedhurit e deri
tek argumentet q i korrespondojn pyetjes pse? Nj shembull konkret dhe i
thjesht n t cilin njeriu i par tregoj se mund t zgjedh Qytetet buz lumen-
jve! ! Zgjedhja korrespondon m shum faktor q e bindn njeriun se ishte m
e prshtatshmja. M pas ai i shfrytzoi faktort pr t ndrtuar dhe argumentet
e pse-s t ksaj zgjedhjeje. Shembuj t ktill ku t tregohet aftsia e njeriut pr
t zgjedhur mund t merren m shum sesa nj, sepse vet njeriu npr shekuj ka
ln gjurmn e tij pr kto procese.
Duke qen se nuk mund ti vendos nj emr unik do njeriu do t paraplqeja
q n vend t individit t vendosnit konceptin e shoqris dhe jam shum e sigurt
q mendimi nuk do t ndryshonte aspak form e brendi. Ligjet e przgjedhjes
lidhen sa me logjikn po aq dhe me kndvshtrimin individual (q ndoshta do
t ndryshonte s teprmi dhe argumentin pr t br zgjedhjen) i cili mund ti
shtohet asaj q n e quajm bashkjetese midis ndjenjave dhe mendimit. Pra pr
t zgjedhur jo gjithmon (pr hir t s vrtets duhet thn) n jemi t prirur nga
logjika ndaj dhe shpesh kto zgjedhje i prkasin atyre t gabuarave. N mnyr
m bindse pr kt tem mund t marrim tematikn e votimit. Q n rendet e
para (ato fsnore) e deri n sistemet m t fundit mund t themi q njerzimi e ka
pasur si shtje primare zgjedhjen e atyre q e prijn drejtimin e tyre n rrugn e
gjat e t vshtir t zhvillimit. Nse n primitivitet fset e grupet e njerzve zgjid-
hin pr ti drejtuar n rrugt e vshtira t xhungls (ligji i mbijetess) m t fortin
nuk mund t themi q edhe n koht pasardhse u ndoq ky rregull.
Kt mund ta quajm edhe rregull q pasoi ndryshime n aspektin pozitiv si-
kundr dhe mnyrn sesi kryhej riti i przgjedhjes (t cilin dshiroj q nga ky mo-
ment n kt shkrim ta pagzoj) me t njjtin emr, q e kemi pagzuar t gjith

ne njerzit votim dhe sistem i votimit. N Indi prmenden zgjedhjet sipas pa-
suris dhe rangut t cilit i prket. Ne Greqin e lasht ata q drejtonin zgjidheshin
sipas forcs s tyre, pushtetit dhe autoritetit. N Egjipt pushteti ishte i trashguar
ndaj dhe zgjedhjet thuajse nuk ekzistonin. N Romn e lasht kemi nj imitim
t zgjedhjes s pushtetarve t njllojt me at n Greqin e lasht (nuk mund t
ndodhte ndryshe kur do gj ato e morn nga grekt nprmjet imitimit.
Nuk mund t l jasht historikut q po ndrtoj dhe popullin shqiptar, ku do
t theksoja q deri n shekullin e XVlll mund t themi q prijsi (drejtuesi, ud-
hheqsi e thn ndryshe n shqip ) zgjidhej sipas dy koncepteve:
a-njohjeve dhe lidhjeve
b-forcs dhe ndjeksit (ushtart)
Duhet t theksoj se kjo pr t cilat shqiptart kan zgjedhur, sepse nuk duhet
mohuar por duhet theksuar se ky popull m s teprmi ka qen i pushtuar (p. sh
pushtimi osman) dhe kan qen pushtuesit ato q kan vendosur pr ne. Ndrsa
moment i rndsishm sht ai i shpalljes s Pavarsis kur votimi ose przgjed-
hja nuk paraqiste shum opsione ndaj n votim u fol nj zri po (nuk mund t
l pa thn nj problem shqetsues pr popullin shqiptar dhe proceset e votimit
ka qen dhe injoranca e cila e ka frenuar s teprmi organizimin e rregulls s
votimit).
Nse pr dy Luftrat Botrore dhe periudhn e Revolucionit t Qershorit
1
nuk
mund t themi q procesi i votimit sht i nj niveli me ato t njpasnjshmit
duhet t theksojm se dhe situatat nuk jan tepr t favorshme pr tu marr n
konsiderat vijm tek ajo q quhet diktatura e proletariatit ose e thn ndryshe
sistemi i komunizmit n Shqipri ku procesi i votimit sht nj formalitet ndrsa
populli shqiptar thjesht nj pro pozitar (nuk mund t themi q ekziston koncepti
opozit, sepse nuk ekziston as e drejta pr t kundrshtuar) dhe nuk ekziston
dallimi midis ides q ne jemi nj popull apo vetm nj individ. Pra n procesin
e votimit gjat ktij sistemi pr afro 50-vjetsh mund t themi q e drejta e vots
sht thjesht nj sr rregullash formal (p.sh. ke mbushur 18-vje dhe fton t
drejtn e vots, prkrahja e individit pr at q partia dhe udhheqja (partia) jep
dhe jo propozon apo ofron sepse t dyja kto fjal lidhen indirekt dhe me kon-
ceptin e opozits (zgjidh nga ato q propozohen apo ofrohen) . Progresi q mund
t themi q erdhi n kt periudh historike sht koncepti pr drejtuesin i cili
nga nj prfytyrim mitik dhe pasqyrim i forcs erdhi nj spektr tjetr, at t njer-
iut intelektual.
Kjo fasade e ndrtuar me nj ngjyr t vetme q mbart dhe pamjen tragji-
komike pr procesin e votimit por edhe pr t drejtn e vots u duk sikur u
transformuan n periudhn e pluralizmit, q trokiti n shoqrin shqiptare n
dekadn e fundit t shekullit xx-t. Pas nj procesi q ishte thjesht formal vjen
nj tjetr lloj procesi (m i ndrlikuar duhet theksuar) i cili e shndrroi formn n
nj brendi m t ngjeshur dhe m t rndsishme, sepse nga urdhrorja e procesit
t mparshm, shoqria shqiptare kaloi n nj proces m demokratik ku liria e
zgjedhjes s variacioneve t ofruara dominon procesin e votimit. N paralel midis
vendeve t lindjes u vun n dy ndryshime thelbsore:
1-Pluralizmi (mundsit e zgjedhjes)
2-Fshehtsia e zgjedhjes (e lidhur kjo dhe me individualitetin e secilit zgjedhs)
.
Ne paralel me kt zhvillim t Evrops Lindore duhet thn se vendet e Ev-
rops Perndimore procesin e zhvillimit t votimit dhe konceptin e vots s lir
e kan arritur shum m hert, por kjo sht nj shtje q meriton nj tjetr traj-
tim.
Duke u rikthyer tek procesi zgjedhor mendoj se nj vend t rndsishm n
t luan dhe koncepti i lidhur me votn, por ky koncept ka lidhje dhe me votues
dhe me t drejtn e vots. Ather me nj sqarim m t detajuar do t zgjedh nj
proces votimi n vendin tim. Pas viteve 90t shqiptaret vlern e vrtet t vots
dhe respektimin e procesit t votimit si dhe mundsin e przgjedhjes duhet po-
huar q e njohn n kt periudh. Votues u cilsua ai person q ka aftsin dhe
prmbush kushtet pr tu cilsuar si i till (n baz t kushtetuts ) .
T drejtn e vots e kan po kta njerz ndrsa procesi i votimit u cilsuan
nj sr praktikash q u ndoqn pr t ndrtuar zgjedhjet t cilat u pranuan nga
t gjitha partit politike q hyjn n kt proces. Prsa i prket rastsis s ktij
procesi nuk mendoj se lidhet direkt me shtjen, por n nj lidhje t largt do t
pohoja se nj se nj pjes e madhe e votuesve kan ndryshuar opinionin e tyre n
lidhje me t drejtn e vots (do t doja t theksoja pozitivisht por mendoj dhe fal
statistikave t pjesmarrsve duhet t pohoj t anasjelln) .
Ajo q duhet vlersuar sht fakti q gjithmon sht theksuar me z t lart se
duhet respektuar e drejta e vots ose mbroni t drejtn e vots si detyr themelore
ndaj t drejtave q ato t prftojn privilegjin t ekzistojn fal ktij procesi. Duke
br nj prmbledhje n lidhje me kto koncepte do t doja q argumenteve n
lidhje me temn q vota sht nj e drejt apo nj detyr do t paraplqeja s pari
t formuloja q vota sht nj detyr e secilit prej nesh pr t mbrojtur t drejtat
tona. Mendoj se secili prej nesh duhet ti mendoj zgjedhjet e veta, ti argumen-
toj ato si dhe ti vlersoj si nj mundsi pr progresin individual, por edhe
at mbar shoqror, s dyti mendoj se duke u nisur nga ky formulim procesi
zgjedhor n shoqrin shqiptare do t psonte nj transformim t ri dhe t jet
prparues sepse t zgjedhurit do t ishin ato t duhurit duke qen se secili qytetar
i secilit komb q ka arritur moshn 18-vje do t zbulonte detyrn e tij pr t
mbrojtur t drejtn e vots, por edhe t drejtn e zgjedhjes si baz e progresit t
vazhdueshm.
Nse do t bje nj retrospektiv n mendimet e derisotme pr t par nse kam
qen deri diku bindse pr t tjert do t thoja se me mendimet e mia jam pr-
pjekur t shoh progresin pr konceptin e vots n shoqrin mbarnjerzore dhe
pr m tepr n at shqiptare. Jam prpjekur gjithashtu t mbrrij n nj przgjed-
hje sa m t plot n lidhje me at q vota sht nj e drejt apo detyrim i individit
dhe i shoqris. Pr t sjell dhe nj form tjetr pr t argumentuar mendimin tim
si dhe pr ta prgjithsuar at pa marr nj mendim nga Xhorxh Naton
2
Zyrtart
e kqij zgjidhen nga t mirt q nuk votojn. Kjo shprehje trsisht aktuale pr
kohn t cils ne i prkasim (duhet ta theksojm jo vetm populli shqiptar, por
secili popull e komb mbar globit, jep nj sintez n lidhje me dshtimin e zgjed-
hjeve pr t cilat duhet thn se kan dhe nj sr tjetr formash dshtuese ose m
mir t themi dshtimin fnal t tyre. E bindur me kt shprehje jam se t mirt
sht e lidhur me ata njerzit t cilt t pavendosur ose thjesht indiferent ndaj
realitetit nuk zbatojn rregullin e par si dhe detyrn themelore t tyre, at t t
votuarit.
Duke zgjedhur q t jen indiferent ata nuk argumentojn se kan br zgjed-
hjen e duhur, por na bindin se kan br pikrisht at t gabuarn. Pasoj e ksaj
zgjedhjeje jan format e gabuara t drejtimit dhe drejtuesit (si fgur individuale)
. Pra n nj prmbledhje t atyre sa thash m sipr do t thoja se nuk ka dre-
jtues q vet prcaktohen por votues q prcaktojn sesi do t jen drejtuesit. Duke
marr ilustrime nga m t ndryshmet, duke nisur q nga prehistoria duke rendur
n ditt e sotme do t thoja se:
1-Njeriu me formimin e plot si pjes e detyr e pr zhvillimin progresiv
t shoqris fton t drejtn pr t votuar (pse jo dhe t votohet nga t tjert) .
Shfrytzimi ose jo i ksaj t drejt lidhet me prgjegjsin dhe zgjedhjen e lir t
secilit prej individve.
2-Njeriu si pjes e zhvillimit t gjat shoqror, ku secila hallk shrben pr t
lidhur dy t tjerat, por gjithashtu pr t forcuar qndrueshmrin e zhvillimit, ka
pr detyr t zbatoj t gjitha rregullat e shoqris n mnyr q n asnj moment
ky koncept i marrdhnies t mos t kaloj n pika kritike ose thn ndryshe n
kriza t cilat mund t ndeshen n t gjith sektort, (kjo n rast t nj zgjedhjeje
individuale t gabuar) .
3-Kriteri i unit njerzor q karakterizon (duhet thn nj aspekt pozitiv ky pr
temn t ciln po trajtoj) rrit prqindjen e prgjegjshmris, vlersimit por edhe t
vetvlersimit n nj proces t till si sht edhe votimi, gj e cila m bind edhe
m tepr q vota sht detyra kryesore q kemi n lidhje me historin e vendit
ton, t tashmen e shoqris, pse jo dhe t ardhmen e brezave, q do t shprehin t
drejtn tyre t fjals nprmjet asaj q dikur ka qen prparsi e detyrave tona.
4-Ndr mend m vjen shprehja Liria jon mbaron aty ku fllon liria e tjetrit
3
t
ciln e lidh direkt me at q e quajm e drejta e secilit. Ather duke br zvend-
simet e duhura mund t themi q un nuk e shkel t drejtn (lirin) e tjetrit n
momentin q
4
un zbatoj t drejtn e vots (ofruar kjo nga kushtetuta e do shteti
demokratik) sepse duke marr secili prej nesh prgjegjsit e zgjedhjeve t veta
kemi vn n jet vlerat e shprehjes s msiprme.
Mendoj (shpresoj se dhe t tjert gjithashtu) se si qenie me logjik por dhe me
ndjenja t forta humanizmi parsore n jet duhet t kemi respektin ndaj detyrs
son pr t votuar, dhe jemi t sigurt q kemi ftuar edhe duhen theksuar bind-
shm t drejtat tona.
Rev. i Qershorit t 94 me Fan Stilian Nolin
Shprehje e marr nga sociologjia e vitit t dyt
Shprehje e marr nga kapitulli i demokracis nga sociologjia ()

4
E marr nga Kushtetuta e Shqipris
Denj ol a mAlo
Shkolla e mesme e proflizuar Bab Dud Karbunara , Berat.
A
borti sht dukuria m e diskutuar koht e fundit nga kndvshtrime
t ndryshme. Me qllim q t shptojm jetn e krijesave t gjalla e t
pafajshme, duhet t arrijm zvoglimin e shifrave tronditse t numrit
t madh t aborteve. Sa problematike na paraqitet gjendja dhe pr far numri
fasin shifrat alarmuese t viteve t fundit? A jemi n gjendje t arsyetojm e t
japim nj gjykim, nj ndihm apo qoft edhe nj premtim rreth zgjidhjes se
shtjes?! Duhet justifkuar apo jo? far nnkupton aborti : mallkim apo shp-
tim, mshir apo vrasje, zgjedhje apo imoralitet?!
Aborti sht nj mospritje e procesit deri sa gruaja t lind, e shtatznia e saj
t prfundoj. Pasojat e abortit jan tragjike, pasi prfundon jeta e nj krijese
t gjalle (sado e vogl q t jet ) . Brenda gjasht muajve n Shqipri jan ra-
portuar rreth pes mij aborte. Numri i lindjeve n vendin ton po rritet, por
gjithashtu vazhdon t rritet edhe numri i aborteve. Raporti i aborteve me lindjet
1: 3, 8 (1 n 3, 8 ) . Numri sht rritur shum tek adoleshentet dhe atyre rreth
njzet vje (www. zeriyt. com/forumi-i-gruas-dhe-familjes ) .
Pr far arsye ndodh kjo ndrprerje e shtatznis? Jan br dy ndarje t
abortit : aborti natyral (spontan ) dhe aborti i nxitur. Marrim n shqyrtim
rastin e abortit natyral, i cili ndodh vetvetiu si rezultat i faktorve: gjenetik,
anatomik, endokrin, imunologjik, infektiv dhe ambiental. sht pr-
ovuar se prgjithsisht 15 % deri n 20 % e gjith shtatznive t dokumentuara
klinikisht prfundojn n abort spontan. Rreziku i dshtimit mund t vij nga
faktort e siprprmendur, prfshir edhe moshn amtare. Pr pacientet m
pak se njzet vje, aborti ndodh n 12 % t rasteve. Ky numr shkon n 26
% pr pacientt me mosh m t madhe se dyzet vje. Po q se shtojm edhe
shtatznin e padiagnostikuar, frekuenca e abortit spontan sht akoma m
e madhe (Humbja e prsritur e shtatznis, f. 351) . Grat, q bjn aborte
spontane, pr fat t keq jan t pafuqishme dhe skan mundsi pr vazhdimin
e shtatznis, kjo sjell shkatrrim t fetusit, q on n vdekjen e tij. Nuk sht
e leht t humbassh nj fmij. Grat q jan t rrezikuara pr abort, u nnsh-
5
trohen kshillave t mjekve, t cilat n mnyr prgjithsuese jan: shmangien
e lodhjes, t punuarit shum, sforcimin, t ngritjes s peshave t rnda, madje
arrijn deri n regjim shtrati. Kto gra patjetr q duhet t tregohen shum t
kujdesshme, pasi jeta e fetusit varet vetm nga ato.
sht aborti i nxitur ai q po bhet problem n bot. Ky lloj aborti nnkup-
ton shkatrrimin e qllimt t fetusit n mitr apo fardo lindje para kohe, me
qllim q t shkaktohet vdekja e tij. far i shtyn grat drejt ksaj dukurie. Si
gjykohet nga kndvshtrimet e teologve, mjekve, psikologve, flozofve dhe
avokatve ky veprim? Mason J. K. shnon : Tipar i rndsishm nuk sht aq
shum numri i aborteve por eskalimi i qndrueshm n krahasim me vitet e
kaluara. T dhnat tregojn se ktu kemi t bjm me rritje t pranueshmris
publike t abortit si mnyr normale e jets. Analizojm dalngadal dy llojet
parimore, q lidhen me abortin e nxitur.
N llojin e par t indikacioneve, q ojn n prfundimin e shtatznis
bjn pjes indikacionet mjeksore . N kto indikacione na shtrohen dy
raste :
- kur nna nga kjo shtatzni rrezikon jetn, shndetin fzik e psikik
t saj ;
- kur foshnja e lindur do t kishte abnormalitete fzike e mentale t
rnda.
A sht e drejt t justifkohen kto motive q sjellin vdekjen e krijesave t
gjalla?
Deri diku, n rrethana t caktuara justifkoj brjen e abortit pr shkak t
rrezikimit t jets s nns. Kudo n bot deri n vitin 1967 aborti lejohej t
bhej pr shkak t shptuar jetn e nns. Kushtet pr heqjen e barrs ishin kur
gruaja ishte e smur dhe kshillohej nga nj komision mjeksor, q barra ishte
e dmshme pr shndetin e saj dhe duhet ta ndrpriste. (Udhzuesi i meto-
dave dhe shrbimeve t planifkimit familjar pr farmacistt, f. 86-87) . Mendoj
se sht e padrejt q nj grua t humbas jetn kur ka mundsi pr ta paran-
daluar. Kshtu, rrjedhimisht duke shptuar jetn e saj, do t ket mundsi pr
shtatzni t tjera n t ardhmen.
Ka njerz, t cilt e mbshtesin dhe e justifkojn abortin n rastin kur fmija
do t ket abnormalitete t rnda. Kjo sepse nuk sht e drejt t sjellsh n bot
krijesa, q do t vuajn, kur kemi mundsi pr ti parandaluar. sht e trisht
q t shikosh kta fmij t mos jen si gjith t tjert, t jen ndryshe, mos t
gzojn shndet t plot. Jam e sigurt q as nj prind nuk do ta duronte dot
kt, sepse e kuptojm se do t thot nj fmij. Williams shpreh mendimin e
tij se aborti n rrethana t tilla sht faktikisht n t mir t prindrve, jeta e t
cilve do t ishte e vshtirsuar me prkujdesjen e fmijs krejtsisht t paaft.
Mendimi i tij l vend pr t diskutuar e pr t gjykuar domosdoshmrin apo
jo t kryerjes s abortit. Mos vall kta prindr jan paska egoist, u mungon
guximi, sjan msuar me sfda dhe nuk kan mundsi tu kushtohen prku-
jdesit t madh t fmijve?? Edhe kjo mund t jet, por un jam e mendimit q
asnj prind nuk do t duronte dot t kishte nj fmij anormal, ndryshe nga t
tjert dhe q nuk gzon shndet t plot. T gjith e dim do t thot fmij,
sa i shtrenjt n jetn e gjithsecilit. Jan kushtet e rrethanat q i detyrojn kta
dor nga nj e mir, sepse i till sht fmija
Lloji i dyt i indikacioneve jan t ashtuquajturat indikacione sociale. N
to bjn pjes ato aborte q lidhen me shkaqet sociale si jan :
- prdhunimet ;
- incestet ;
- shtatznit n mosh shum t re ose shum t vjetr ;
- gjinia e padshiruar e fetusit ;
- heqje dor nga karriera ;
- marrdhniet jashtmartesore ;
- shtatznit e paplanifkuara apo t padshiruara. . . etj.
N bot, m shum se nj e katrta e grave shtatzn ose bjn aborte, ose
kan shtazani t padshiruar. Vendi yn shnon numrin rekord t aborteve. Pse
klasifkohet si nj ndr vendet me numrin m t lart t aborteve n bot. Nj
gj e till vjen nga disa faktor ku m kryesort jan : mentaliteti shqiptar dhe
mungesa e nj kulture mbi edukimin seksual. Eva Sarai, mjeke gjinekologe n
klinikn Marie Stopes n Tiran, shprehet: Pr disa femra n vendin ton t
prdorsh kontraceptiv mendohet ende si turp. Ndrkoh q nuk ka asgj t
keqe ta besh nj gj t till pr t parandaluar nj shtatzni t padshiruar, pasi
ato duhet t mendojn se duhet ta jetojn jetn e tyre para se tu japin nj jet
t tjerve.
Numri i aborteve rezulton t jet shum i lart n zonat rurale. Pse ndodh
kjo?! Sipas gjinekologes Eva Sarai kjo vjen si pasoj se n kto zona nuk njihen
metodat kontraceptive. N kto zona metodat kontraceptive prdoren pak.
Kjo pr arsye se metodat moderne grat fshatare i kan pr turp ti prdorin.
Prve ksaj, duke qen se jan t zna m shum pune, harrojn ti prdorin,
harroje ti pijn do nat. Ndrkoh q mosmarrja n mnyr t rregullt shkak-
ton probleme ka pohuar me tej gjinekologia. Gjithashtu ndryshe nga vendet
n zhvillim q nuk e kan shum problem q t ken nj fmij t paligjshm
ktu sht turp i madh (normalisht ) dhe damkosesh prjet me turp po t kesh
nj fmij t paligjshm dhe zgjidhja e vetme sht aborti.
shtja q m shqetson m shum jan abortet q bjn adoleshentet, t
cilt jan n shifra t mdha. Kt e dshmon fakti se vitet e fundit n Tiran
kryhen rreth pesdhjet aborte n dit, ku shumica e tyre jan vajza adolesh-
ente. Shtatznia e parakohshme dhe aborti po bhen nj problem n rritje, q
krkon angazhimin e shum strukturave shoqrore dhe sidomos edukimin e
organizuar seksual. (Dragoti, f. 139 ) . T rinjt nuk e kan sa duhet prvojn
jetsore prandaj ata mund t nxitojn e t gabojn nga papjekuria. Gjithashtu
dihet se pjekuria fziologjike vjen m par se pjekuria mendore dhe kjo prbn
edhe nj premis tjetr pr lindjen e fenomeneve t paplqyera. N adoleshenc
t rinjt prve ndryshimeve t pubertetit, fllojn t kultivojn ndjenja, fantazi,
ndrrime, prjetime q nuk i kishin provuar m par. Ata i prjetojn mo-
7
mentet n mnyra t ndryshme por edhe t ngjashme ngandonjher me njeri
tjetrin. E veanta sht se n kt mosh shum prej tyre provojn dashurin
e par. Kshtu disa dalin nga temperamenti i mparshm, bhen misterioze,
mbyllen n vetvete dhe dshirojn t provojn gjera t reja.
Ndrkoh prindrit nuk msohen dot me iden e rritjes s tyre. i trajtojn
si t vegjl, nuk kan besim tek ata, shpesh i bjn fmijt t ndihen n pre-
sion. Komunikimi midis prindrve dhe fmijve sht shum i rndsishm.
Adoleshentt nuk gjejn mbshtetjen dhe dashurin q krkojn. Mendojn
sikur prindrit nuk u a ruajn sekretet, nuk kan besim tek ta. Adoleshentt
nga moshatart msojn gjra q nuk i dinin m para, p. sh mbi identitetin
seksual (njohuri t cilat nuk ja kan msuar as prindrit as msuesit ) . Kshtu
dalngadal flloj t hyjn n marrdhnie me njeri - tjetrin. Nga plqimet,
kalojn n dashuri e m pas n marrdhnie seksuale, dikush nga kurioziteti,
dikush nga presioni shoqror ose nn presionin e partnerit, ose pr ta knaqur
at. Kshtu kto marrdhnie seksuale shpesh kurorzohen n abort. Duke
qen se jan t shkujdesur dhe t painformuar jan m t prirur pr tu prekur
nga kjo dukuri.
Ja si shprehet F. Dolto: Tani nj djal dhe nj vajz q dashurohen nuk
mund ta zhvendosin frytin e dashuris s tyre, ata vetm mund t jetojn n
at drithrim dashurie, q sht brenda tyre dhe n qoft se lindin nj fmij
kjo sht katastrof : ata nuk kan mbaruar studimet, nuk kan nj shtpi, nuk
kan para dhe prandaj nuk duhet t ken fmij.. . T knaqesh duke u ruajtur,
n vetmin dyshe, duke shmangur rastsin e nj veprimi t prbashkt t nj
lindjeje, prgjegjsin e s cils nuk do t mund ta merrje dot.
Do t sjell argumentin q jeta sht e shenjt ndaj duhet mbrojtur. T gjith
kan t drejt t jetojn. Grat, t cilat abortojn pa pasur arsye t forta , bjn
nj krim. Nuk vihet as bukuria fzike, as karriera, as kapriot mbi gjinin e
gabuar t fetusit, prpara jets se fmijve. As eufemizmat n shkalln siprore
nuk arrijn ta mbulojn kt krim. Kisha Katolike thot q aborti sht nj mkat
i gabuar n fardolloj rasti. Pr Kishn Protestante aborti sht i pranueshm
n disa raste. Shum njerz mendojn dhe kan t drejt deri diku kur justi-
fkojn abortin si rezultat i dhunimit. Ndoshta ndonjher sht e nevojshme
t ndrmarrim veprim t pamoralshm dhe jonjerzor q t mbulojn disa ve-
prime t tjera m jonjerzore dhe m t pamoralshme si sht dhunimi. Por
faj kan ato krijesa?! Fmijt nuk duhet t dnohen pr paprgjegjshmrin
e prindrve.
Hipokrati ka shnuar n betimin e tij t famshm: Nuk do t i jap leje gruas,
q t shkoj t bj abortin. Historia e abortit shkon aq larg mbrapa, ndoshta e
m tepr. E rndsishme sht q ta trajtojm prfundimin e jets s fetusit me
aq kujdes dhe ndjeshmri sikur t ishin duke i dhn fund jets s do qenie
tjetr t gjall.
far mnyrash dhe arsyetimi duhet t prdorim pr t shmangur abortin!?
T gjitha mnyrat dhe arsyetimet un i parashtrova gjat gjith zhvillimit. E
thn shkurt duhet t zhdukim njohurit primitive n fushn e edukimit sek-
sual dhe t krijojm nj kulture mbi edukimin seksual. T gjith brenda vetes
duhet t zhdukim degt e injorancs dhe prapambetjes, t emancipohemi me
ide t shndosha, e t pajisemi me nj shpirt human.. . tepr human, q ti rez-
istoj do lloj situate. Nn Tereza ka thn:
. . . Jeta sht luft,
msohu dhe me t.
Jeta sht jet,
lufto pr t
Bibliograf
Demiri, J. (99 ) Edukata seksuale. Tiran : Shtpia botuese Rinia
Dolto, F. (994 ) La cause des adolescents (Adoleshenca ) . Paris, by Editson Rabert Laffont. S. A
Dragoti, E. (999 ) Adoleshenti, Tiran, Shtpia botuese Albdesign
Dreiser; T: (95 ) An American Tragedy
Mbi identitetin seksual. E drejta e botimit BBC World Service.
Steel, D. (987 ) Kaleidoscope.
Udhzues i metodave dhe shrbimeve t planifkimit familjar pr farmacistet, Botim i Drejtoris se Edukimit
Shndetsor, Tiran, 994
http://www. gadc-al. org (par pr her t fundit 5 nntor 008 )
http://www. zeriyt. com/forumi-i-gruas-dhe-familjes (par pr her t fundit 8 nntor 008 )
9
sht demokracia?
ni r i da PAShAJ
Shkolla Ali Demi, Vlor
D
emokracia sht qeverisja e popullit, nga populli, pr popullin, sht
shprehur Abraham Linkoln.
Por sht n t vrtet demokracia? Si lindi dhe u zhvillua ajo? Cilat
jan elementet baz t saj? Cilat jan format ekzistuese t demokracis?
Jetojm n nj shoqri demokratike dhe sht e qart se problemet jan t
shumta, por cilat jan problemet q ka ky sistem politik? A sht sistemi m i
mir politik, apo m i miri ekzistues? Kush e bn nj shtet demokratik, ne pop-
ulli, politikant dhe ligjet, apo t dy bashke?
Fjala demokraci rrjedh nga fjala greke demos - popull dhe kracia -
sundim q do t thot: sundim i popullit, form shtetrore, n t ciln pushteti
del nga populli dhe ushtrohet direkt apo indirekt prej tij. Fillimisht termi demos
nnkuptonte shtresat e ulta t popullsis, ndrsa sot gjith qytetart e nj vendi.
Por sot ai sht pasuruar, rishikuar, prpunuar dhe sot prdoret jo vetm pr t
karakterizuar marrdhniet politike n nj shoqri, por edhe pr t gjykuar dhe
pr t prcaktuar formn e qeverisjes, karakteristikat e sistemit politik etj. Si form
qeverisse pr her t par ka lindur n qytet-shtetet (poliset) greke, si demokraci
direkte dhe deri n shekullin e gjashte ka ekzistuar vetm n Athine. Nismtar
t saj nga njra ane ishin ndryshimet ekonomike dhe nga ana tjetr luftrat pr
pushtet brenda shtress fsnike. Ne kt periudhe kemi nj prparim t madh t
ekonomis, si pasoje lindjen e klass se mesme dhe shtim t popullsis. Ne kt
periudhe klasat e mesme ishin t mrzitura nga arbitrarizmi i aristokrateve dhe
krkonin sundimin e ligjit, ndrsa bujqit e vegjl krkonin lirimin nga shrbimi i
detyruar pr shkak t borxheve, si dhe nj reforme agrare. Me ardhjen n pushtet
t Kleisthenesit n 506/7 p. l. k., u ndrmorn nj sere reformash, q shnonin
hedhjen e gurve t par pr ndrtimin e asaj q do t quhej demokraci. Disa nga
kto reforma ishin zgjedhja me short, pagesa pr detyrat etj. Me kalimin e kohs
u b e mundur pjesmarrja e t varfrve n jetn politike. Ne kushte t tilla u arrit
instuticionalizimi i vetadministrimit qytetar dhe futja e forms se moderuar t
demokracis, nprmjet barazis ligjore.
Me Perikliun, pasardhsin e Efalit, u stabilizua edhe m tej sundimi i popullit
dhe Athina u ngrit n piken kulminante t ndikimit t saj. Mirpo me fllimin e
lufts qytetare ndrmjet Athins dhe Sparts. Me ardhjen n pushtet t Epigone-
ve, t cilt kishin parasysh vetm interesat e tyre, humbi besimi tek demokracia,
kjo oi n nj mos orientim t prgjithshm t qytetarve pr politike. Brenda tet
vjetsh, kushtetuta e Athins u ndryshua katr her.
Lufta dhe shkatrrimet dominuan kohn n polis n dy shekujt vijues. Me
kt u mund demokracia, sepse fryma e demokracis nuk mund t sillet nga
jasht. Ajo duhet t vij nga brenda, ashtu si ka thn dhe Mahatma Gandi. Por
kjo gj humbi n momentin q t gjith shikonin pr pushtetin e tyre. Pushteti i
popullit q kishte shnuar ftore t mdha, tashme ishte shndrruar n fatalitet
t vete popullit. Nga skena botrore demokracia u zhduk pr 2000 vjet, pr tu
rifutur serish n shekullin XVII. nga teoricient n luftn pr demokracin mod-
erne.
Koncepti demokraci ngrihet mbi parimin se njerzit, n trsin e tyre pr-
bejn bazn, themelin mbi t cilin ngrihet e tr jeta politike e shoqris. Ata
jan burimi i vetm i pushtetit, ndrsa interesat dhe mirqenia e tyre prbejn
qllimin prfundimtar t qeverisjes. Ne demokraci njerzit nuk heqin dor nga
autoriteti i tyre i brendshm pr t vendosur pr formn e tyre t qeverisjes. Ata
n mnyr t vazhdueshme i japin t drejtn e ushtrimit pushtetit politik n em-
rin e tyre zyrtareve. Ne demokraci pushteti politik, bhet i ligjshm vetm kur ai
buron nga populli. Ai mund t jet rrjedhoje e vullnetit t lir t popullit si nj i
tr, kur do individ sht i lir t beje zgjedhjet politike q i interesojn Sepse
nj nga elementet baz t demokracis sht zgjidhja paqsore e konfikteve, dhe
liria pr t vendosur, sepse ashtu si ka thn dhe Lord Bolingbroke, Liria pr
shoqrin sht si shndeti pr individin. Pr aq koh sa nuk ekziston liria pr
t vendosur, pr t shprehur mendimin tnd dhe pr t marr pjese n vendim-
marrje, direkt apo indirekt, nprmjet t zgjedhurve t tu, nuk mund t fasim
pr demokraci.
Nuk mund t kt demokraci, pr sa koh q nuk ka mundsi zgjedhjeje dhe
zgjedhje. Kto zgjedhje duhet t jene t lira, t barabarta dhe periodike. T lira
sepse krkojn sigurimin e kushteve dhe t garancive pr t br t mundur
shprehjen e lir t vullnetit t zgjedhsve. T barabarta pasi kan n themel pari-
min e prgjithshm kushtetues t barazis s shtetasve para ligjit. Si dhe perio-
dike pasi jan e vetmja mnyr pr t prfshir dhe pr t kontrolluar nga n
zgjedhsit, organet e qeverisjes. Ekzistojn dhe disa element t tjer thelbsor si:
parimi i ndarjes se pushteteve, sovraniteti, pluralizmi, ekzistenca e kushtetuts
(q prben ligjin m t larte n nj shtet) .
E rndsishme pr ekzistencn e demokracis sht barazia e qytetarve para
ligjit. Nuk mund t ekzistojn t drejta dhe gjyqe t veanta pr grupe, shtresa
apo klasa prkatse. Shteti juridik duhet t siguroje barazin e shanseve, sepse
n t kundrt, nse kushtet ekonomike dhe sociale ndryshojn, liria rrezikohet.
Mirpo kritiket shprehen se prpjekja pr barazin e zgjeruar mes njerzve sht
n kundrshtim me ndryshimet natyrore n mes t njerzve, kshtu q ajo, sipas
tyre sht e mundur vetm n prdorimin e mjeteve jo demokratike.
Natyrshm lind pyetja: Duhen prdorur parimet jo demokratike pr t sigu-
ruar barazin, apo duhet ln t rrezikohet liria? Prgjigje ksaj pyetje i ka dhn
si pavetdije, pa dashur ta lidhi me demokracin, Kanti, kur thoshte se: Ne jetn
e prditshme lirit dhe t drejtat nuk jan pa fund. Duhet t kufzohen, pasi kjo
sjell shtetin e se drejts. Ne pamje t par duket si nj qndrim racional, por
vetm nj qeverisje e till mund t sjelli shtetin e s drejts. Legjimitetin e saj,
demokracia e gjen n konceptin e sovranitetit t popullit. Nocioni i sovranitetit
si burim i t gjitha t drejtave u zhvillua n shek. XVI nga francezi Jean Bodin
(1530 bis 1596). N kohn e monarkis absolute, sunduesi, i cili legjitimitetin e tij
e argumentonte me mshirn e zotit, ishte sovran; n demokraci sht populli
ai, n emr t t cilit ushtrohet dhe bartet pushteti. N demokraci sundojn ligjet,
e jo njerzit mbi njerz. Ligjet duhet t sillen n mnyr t drejt dhe t shpallen,
n mnyr q qytetari t njihet me to dhe tì respektoj. Nuk guxon t ket ligje t
fshehta.
Koncepti i shtetit juridik sht i lidhur ngusht me konceptin e demokracis.
Nj bashksi shoqrore mund t quhet demokratike nse ajo duke njohur dinjite-
tin e njeriut, synon n mnyr t njjt garantimin e lirive t t gjith qytetarve
pr shpalosjen e personalitetit dhe zhvillimin e ndrgjegjshm t jets dhe e cila
siguron kushtet pr arritjen e ksaj. Demokracia pra nuk sht shuma e rregul-
loreve formale, por ajo prbhet nga qllimi i saj prmbajtjesor pr mundsimin
e mass m t madhe t mundur t lirive, vetprgjegjsis dhe barazis sociale,
natyrisht gjithnj duke u nisur nga rrethanat historike dhe shoqrore.
Liria e njjt pr t gjith qytetart sht kusht i pashmangshm i demokracis.
Pr kt arsye, edhe vlefshmria e prkufzimit klasik t demokracis varet nga
pyetja, se sa e respektojn dhe mundsojn format konkrete t demokracis, t
dala nga ky defnicion, lirin e njjt t t gjithve. Se a do t mund t na shrbe-
jn dukurit historike t demokracis si shembuj n t ardhmen, kjo do t varet
nga masa e plotsimit t ktyre kushteve themelore.
Demokracia niset nga nj pikpamje prkatse mbi njeriun. Sipas saj, njerz-
it duhet t jen t lir, dmth. ata duhet t ken mundsin e zhvillimit dhe t
shpalosjes s personalitetit t tyre sipas vendimeve vetjake. Prapa ksaj - pa mar-
r parasysh se a bhet fjala pr argumentime krishtere apo idealiste-humaniste -
qndron mendimi, se do njeri jeton n dinjitet, i cili at e bn person dhe e dallon
nga kafsht. N fjalorin politik kjo do t thot se i gjith pushteti duhet t ket ku-
fjt e tij n pacenueshmrin e dinjitetit t donjrit. Parimisht, pushtetit i duhen
kufjt dhe kontrolli. Prve ksaj, ai duhet t themelohet mbi pajtueshmrin e
t nnshtruarve, sepse n t kundrtn, mundsia e pakufzuar e ndrhyrjes do
ta cnonte lirin dhe dinjitetin e individit. Sepse do gj, e posarisht pushteti,
duhet tì shrbej sigurimit dhe prmirsimit t mundsive dhe shanseve pr nj
jet n dinjitet t t gjith pjestarve t nj shoqrie.
Teoria e homogjenitetit e ndikuar nga Ruso bazohet n vullnetin e bashkuar
(homogjen) t popullit dhe n mirqenien e prgjithshme t dhn (teoria e
identitetit e demokracis) . Ajo mohon legjitimitetin e konfikteve t intere-
save. N kt botkuptim, demokracia nnkuptohet si identitet i qeverissve dhe
i t qeverisurve. Parimi i prfaqsimit mohohet parimisht: sipas tij, vullneti i po-
pullit nuk mund t prfaqsohet. Pretendimi demokratik i modelit, i cili e sheh
qytetarin politikisht aktiv, nuk diskutohet - ndrsa rreziqet q fsheh ai, po. Pr-
pjekja pr vendosjen e bashkimit t popullit, ruajtja e ktij bashkimi dhe shtypja
e interesave t ndryshme, n raste ekstreme shndrrohet n sundim t plot. Nga
kjo ka ardhur edhe prkufzimi demokraci totalitare. Udhheqsi apo par-
tia zbaton n praktik vullnetin e prgjithshm, t shpallur m par si t drejt.
Devijimet dhe rrymat opozitare konsiderohen si heretike. Njerzit, sipas ksaj
teorie duhet t detyrohen n fatin e tyre.
Teoria e konkurrencs niset nga ekzistenca dhe argumentimi i interesave t
ndryshme. Sipas ksaj teorie, formimi i vullnetit politik n shoqrin pluraliste
duhet t dal nga procesi i hapur i diskutimeve mes interesave t grupeve het-
erogjene, pr t ciln nevojitet nj minimum bindjesh t prbashkta. Zgjidhje t
drejta absolute nuk mund t ket pr shkak t shumllojshmris s mendimeve
dhe konfikteve sociale.
Parimi i shumics konsiderohet si baz pr marrjen e vendimeve. Natyrisht
q nuk duhet t ushtrohet tirania e shumics, e cila shkel rregullat demokra-
tike t lojs dhe t drejtat e njeriut, sepse as shumica nuk mund t bj do gj.
Mbrojtja e theksuar e pakicave prbn pjesn konstitutive t ktij botkuptimi
mbi demokracin. Prfaqsuesit e zgjedhur, gjat kohs s ushtrimit t mandatit
t tyre nuk jan t lidhur me detyra t caktuara dhe pas prfundimit t periud-
hs legjislative i nnshtrohen votimit t zgjedhsve. N kt mnyr, demokracia
nuk kuptohet si pushtet i popullit, por pushtet me miratimin e popullit. Teoria e
konkurrencs niset nga ideja e prfaqsimit t demokracis. Demokracia v mar-
rveshjen para asaj q n asnj mnyr nuk vihet n diskutim; vetm mbi kt
baz t bindjeve themelore bhet i mundshm parimi i vendosjes s shumics.
Demokracia pra nuk sht rregull neutral procesi, por form politike e bazuar
n vlera dhe e cila synon jetsimin e ktyre vlerave. Duke pasur parasysh gjith
elementet e demokracis natyrshm t lind pyetja:Vetm n nj form ekziston
demokracia, n.q.s. jo, cilat jan format ekzistuese t saj?
Ekzistojn tre forma t ndryshme t demokracis:demokracia e drejtprdrejt
(plebishtare) , ajo prfaqsuese dhe e grshetimi i demokracis parlamentare me
at presidenciale (sistemi i prdorur n France. N fllim bhet dallimi ndrmjet
demokracis plebishitare dhe demokracis prfaqsuese. Demokracia plebishita-
re karakterizohet nga mundsia e vendim-marrjeve t drejtprdrejta nga populli,
duke u zgjedhur prej tij organi m i lart shtetror apo nprmjet mundsis s
organizimit t iniciativs popullore pr referendum apo prmes plebishitit, ose
duke iu dhn popullit nga organi shtetror funksioni i ligjvnsit. Megjithat,
edhe n kt form t demokracis, ligjvnia e zakonshme mbetet n kompe-
tencn e parlamentit. N vendimet plebishitare bhet fjal gjithmon vetm pr
raste t jashtzakonshme. Vendimet t tilla organizohen shum shpesh n Zvicr.
N demokracin prfaqsuese prjashtohet do mundsi e vendim-marrjes
plebishitare. Dallim tjetr i rndsishm sht ai mes demokracis parlamentare
dhe asaj joparlamentare. Me parlamentarizm nuk duhet t nnkuptohet ekzis-
tenca dhe funksionimi i parlamentit, por varsia e qeveris nga besimi i pushtetit
legjislativ. Tipi i kundrt jan SHBA. Atje, presidenti, i cili ushtron njkohsisht
edhe funksionin e kryetarit t shtetit dhe t sheft t qeveris, nuk sht i varur
nga besimi i kongresit; Dhoma e Prfaqsuesve dhe Senati nuk mund ta detyro-
jn presidentin t jap dorheqjen
Qeveria n sistemet parlamentare zgjidhet nga parlamenti dhe mund t shpr-
bhet po prej tij. Kongresi Amerikan, n kushte normale nuk ka kompetenca t
tilla pr shprbrjen e qeveris. Ai nuk mund ta rrzoj presidentin pr shkak t
bindjeve t ndryshme politike apo pr shkak t ndryshimit t shumicave. Vetm
n rastet kur presidenti e bn veten t dnueshm, Dhoma e Prfaqsuesve mund
t ngrej akuz kundr tij, ndrsa Senati mund ta rrzoj at me dy t tretat e
votave. Nga ana tjetr, presidentit i mungon instrumenti i rndsishm disip-
linues ndaj Kongresit. Ai nuk mund ta shprndaj at apo t shpall zgjedhje t
reja -ndryshe nga kryeministri i Britanis s Madhe, i cili mund ta shprndaj
Dhomn e Ult.
Ndrkoh q kryeministri i Britanis s Madhe, vendit klasik t sistemit par-
lamentar t qeverisjes, duhet ti takoj Dhoms s Ult, kushtetuta e SHBA-s
parashikon papajtueshmrin e detyrs qeveritare dhe mandatit n parlament.
Presidenti dhe pjestart e qeveris s tij - me prjashtim t zvendspresidentit,
i cili sht njkohsisht edhe kryetar i Senatit - nuk duhet t ken vende n Kon-
gres. N sistemin parlamentar t qeverisjes ekziston pushteti i ndar ekzekutiv.
Detyrat prfaqsuese t shtetit qndrojn n duart e presidentit apo t mbretit;
Pushteti i vrtet qeveritar mbetet n duart e sheft t qeveris - kryeministrit,
kancelarit. N SHBA nga ana tjetr, presidenti i bashkon n nj person funksionet
e kryetarit t shtetit dhe t sheft t qeveris.
Formalisht, presidentit t SHBA-s i mohohet (jo n realitetin kushtetues)
mundsia e dhnies s iniciativs ligjore. Ai ka vetm mundsin e vnies s
vetos pr projektligjet e kongresit. Vetoja e presidentit mund t mundet me shu-
micn e votave t prbra nga dy t tretat e votave n t dyja dhomat e kongresit.
Nga ana tjetr, qeveria n sistemin parlamentar t qeverisjes ka kompetencn
e iniciativs ligjore. Pjesrisht, ajo ka edhe t drejtn absolute t vetos kundr
ligjeve t buxheteve.
Nga njra an ekzistojn sisteme t qeverisjes, n t cilat presidentit t shtetit i
jepen funksione m t rndsishme se sa n sistemet parlamentare t qeverisjes.
N sisteme t tilla, presidenti i shtetit zgjidhet nprmjet zgjedhjeve t drejt-
prdrejta; ai ka ndikim vendimtar n formimin e qeveris dhe kompetenca t
tjera t rndsishme. Qeveria nuk varet vetm nga presidenti i shtetit, por sht
prgjegjse edhe prpara parlamentit, nga i cili edhe mund t shprndahet. Prve
rregullave kushtetuese, rol t rndsishm n kto sisteme luan edhe struktura e
sistemit parlamentar dhe raportet aktuale t shumicave.
N Zvicr ekziston e ashtuquajtura kushtetut direktoriale, e cila prmban ti-
paret e sistemit presidencial dhe atij parlamentar. Edhe pse parlamenti e zgjedh
qeverin, ai nuk mund ta shprndaj at brenda periudhs legjislative. Qeveria,
nga ana tjetr, nuk ka t drejt ta shprndaj parlamentin. Detyra n qeveri dhe
mandati i deputetit nuk jan t pajtueshm me njri-tjetrin. Qeveria formon or-
ganin kolegjial. Funksioni i presidentit t shtetit mbahet sipas nj ritmi t cak-
tuar nga nj antar i qeveris. N dallim nga sistemi presidencial, qeveria ktu
ka edhe kompetencn formale pr iniciativ ligjore. Si shembuj t demokracis
prfaqsuese kemi Republikn federale t Gjermanis dhe Britanine e Madhe,
demokraci presidenciale sht USA dhe demokraci e drejtprdrejt sht Zvicra.
Kto tipe themelore t realizimit t forms shtetrore demokratike bjn t qa-
rt ndryshimet e prmendura m lart. Larmia e traditave kombtare dhe marrja
parasysh e t dhnave t tjera sociale, si dhe gjykimi i ndryshm i rrethanave t
caktuara e shndrrojn demokracin n nj sfd t kohs s re.
Prapa pohimit baz, sipas t cilit pushteti qndron n duart e popullit (e jo n
duart e nj shtrese t privilegjuar, nj klase apo grupi t caktuar) , hapet nj mori
rrugsh dhe mundsish pr trajtime t ndryshme. Pr kt arsye, demokracia
mbetet detyr dhe sfd pr do koh dhe do popull. Por a sht demokracia
sistemi politik q ne duhet t zgjedhim? Nehru sht shprehur: Demokracia
sht e mir. Un e them kt, sepse sistemet e tjera jan m t kqija. Pr t
zgjedhur ose jo demokracin individt duhet t jene t vetdijshm pr prftimet
q rrjedhin prej saj dhe pr aspektet negative q e shoqrojn at.
Demokracia sht realiteti m i mir pr zhvillimin e plot t individit, pasi
qeniet njerzore mund t realizojn m mir mundsit e tyre n nj shoqri,
ku mundsohet dhe edukohet aftsia pr vetvendosje. sht gjithashtu sistemi
m i mir pr realizimin e t drejts se popullit pr vetqeverisje (pr t gjykuar
dhe pr t mbrojtur m mir interesat e tij) , si dhe pr shfrytzimin e menuris
kolektive, sepse menuria e popullit sht shum m e madhe se ajo e nj elite.
Gjithashtu pr vlersimin e s vrtets, pasi n demokraci njerzit jan t afte
t prcaktojn interesat e tyre t prbashkta dhe ti mbrojn ato me devotsh-
mri. Si dhe pr realizimin e barazis politike, n demokraci do person lind
politikisht i barabarte, pr kt arsye, do person ka t drejta t barabarta pr t
marr pjese n qeverisjen e vendit.
Demokracia sht nj mjet pr t arritur at far dshirojm. Kshtu mund
t themi se demokracia siguron:. Lirin, e cila ka m shum mundsi t ekzis-
toje dhe t mbrohet n nj sistem ku sundon vetqeverisja popullore, ku njerzit
ka m pak t ngjare t pranojn ose t nxisin shkeljet e lirive t tyre. Po ash-
tu drejtsin , njerzit jan t prirur drejt ndjenjs se barazis. Pjesmarrja n
vetqeverisje mund t zgjeroje prirjet e tyre t brendshme pr t identifkuar
dhe kuptuar shtjet, q lidhen me drejtsin dhe me angazhimet pr arritjen
e saj. Prgjegjshmrin, pasi n demokraci i gjith pushteti duhet t buroj nga
populli, q pushtetin e tyre ua delegojn zyrtareve, ku kta t fundit duhet t jene
m t prgjegjshm, pr prdorimin e pushtetit t marr nga populli. Gjithashtu
zhvillimin individual dhe respektin pr veten, pasi nevoja pr t refektuar, kup-
tuar dhe pr t marr vendime pr shtjet publike nxit dhe zgjeron zhvillimin
individual dhe respektin ndaj vetes. Prgjegjsin vetjake, prfshirja n jetn poli-
tike krkon nga qytetaret jo vetm t marrin vendime por dhe t veprojn, kjo i
bene ata m t prgjegjshm. Ndryshimet parsore, pasi burimi i pushtetit politik
sht populli, kjo krkon q ata t qeverisin vetm me miratimin e popullit, dhe
heqja e mandatit t tyre bhet prmes zgjedhjeve, kjo shmang revolucionin.
Po cilat jan disa nga argumentet q i kundrvihen demokracis?
Demokracia prodhon tiranin e klasave t ulta, errson ushtrimin e pushtetit
t vrtet, mohon natyrn njerzore, rrezikon rendin, rrezikon drejtsin, nnv-
5
lerson meritat dhe vlerat e individit, mbyt larmin dhe frenon risit dhe kriji-
met. Koncepti i sundimit t popullit niset nga ideja, sipas s cils populli i vet-
sundueshm sht i lir - pr dallim nga sundimi i nj apo disa sunduesve mbi
t tjert. Vete mnyra si sht ndrtuar ky sistem t on n probleme t shumta,
duke qen se baza e ktij sistemi sht konkurrenca e tregut t lir. Pra demokra-
cia sht lufta e t gjithve kundr t gjithve. Dhe pr ti mbijetuar ksaj lufte,
duhet t prdorsh patjetr elemente t tilla si: ryshfete, korrupsioni, mashtrimet
fnanciare etj. Je i detyruar ti prdorsh kto elemente pasi jan t vetmet arm
q t vihen n duar. Dhe zgjedhja jote sht: ose prdori dhe mbijeto, ose mos i
prdor dhe rruga e vetme q t shfaqet sht fundi.
Dhe se fundmi duke u mbshtetur n thnien e W. Churchill: Demokracia
sht forma m e keqe qeverisse me prjashtim t gjith t tjerave ka tregon
se ky nuk sht sistemi m i mir politik (pr arsyet q u diskutuan m larte) , por
duke qen se sistemet e tjera jan m t kqij ather ky pranohet si sistemi m i
mir. Sipas tij, nj demokraci perfekte nuk ekziston askund, por pavarsisht nga
t gjitha kto, demokracia sht procesi m i suksesshm drejt zgjidhjes paqsore
t konfikteve. Un shpresoj se sistemi demokratik, me reformat q ndrmerr
n nj t ardhme jo shum t largt, do t shmangi problemet ekzistuese, duke
u kthyer n sistemin m t mir t t gjitha kohrave dhe jo vetm t sistemeve
ekzistuese.
Referenc:
Sociologji (botim i vitit 005), Kapitulli:Edukimi qytetar demokratik faqe06-6.
Hyrje n flozof (botim i vitit 007), Kapitulli: Filozofa n shekuj faqe 6-48.
Bertelsmann, Discovery Lexikon, 997.
Bundeszentrale fur politische Bildung :Demokratie, Informationen zur politischen Bildung Nr. 65, Neudruck 99.
Waldemar Besson/Gotthord Jasper, Das Leitbild der modernen Demokratie Bauelemente einer freiheit lichen Staatsord-
nung Boon 990.
www. webalbania. com
www. lajmpress. com
far sht globalizmi: avantazhet,
disavantazhet, impakti n Shqipri.
Gr i sent a QoSJA
Shkolla Dhaskal Todri, Elbasan
P
o shihnim me admirim madhshtin e kaq shum famujve shum ngjyrsh
t vendosur kaq pran njeri tjetrit, kur rastsisht vum re, se famuri yn
ishte vendosur me kokn posht. Menjher disa antare t delegacionit
ton, shpejtuan pr ta ndryshuar. Ne prpjekje e sipr pr ta vendosur n ma-
niern e duhur, nj pjese e famurit ton kish prekur dyshemen. Nj antar i
delegacionit algjerian e shkel padashur at. Ne fytyrat tona mund t dallohej
qart hija e nj paknaqsie t leht. Menjher antari i delegacionit na krkon
ndjese, dhe pr habin ton, merr famurin n duar, e puth at dhe duke buzqe-
shur lehtazi e vendos at n zemr i jam rikthyer shpesh her ksaj ngjarje pas
asaj dite, dhe do her e m tepr bindem se isha dshmitare e nj gjesti krejt t
parndsishm n dukje, q ndoshta askush prve meje nuk e kujton m, pr
mua ajo ngjarje nnkupton shum m tepr se sa nj gjest apo ndodhi. Ajo ishte
sinteza e shum prpjekjeve, dshmia se edhe prse t ndryshm, ne jemi t njjt,
pavarsisht ngjyrs, gjuhs apo ideve. Dhe ndoshta kjo ngjarje nuk ishte gj tjetr
vese nj rrjedhoje logjike e nj procesit t mirnjohur tashme t globalizimit, nj
ndrgjegjsim kundrejt vlerave q secila kulture mbart...
Globalizmi i konspektuar literalisht nnkupton nj proces i cili vjen si rezultat
i bashkrendimit t faktorve ekonomike, social-kulturore, politike e teknologjik.
1
Me qellim inkludimin e tyre n nj infrastrukture funksioni i se cils sht inte-
grimi i pushtetit t qeverive kombtare n nj organizm, i cili ndonse jo ske-
matikisht i strukturuar, t qeverisjes mbikombtare. Midis t tjerash globalizmi
sht konsekuence edhe e zhvillimeve t ndryshme teknologjike t ndodhura n
tridhjetvjearin e fundit t cilat kushtzuan n nj far maniere shfaqjet e prirjeve
globalizuese n shoqrin botrore.
2
Por si gjithnj kto prirje pikspari u eviden-
tuan n ekonomi e m pas patn nj ekspansion ekstensiv n aspekte t ndryshme
t jets. Konsekuencat q derivojn nga procesi i globalizmit e jan t shumta
dhe t larmishme, ato jan pjese organike e nj procesi zinxhir ndryshimesh q
shoqrojn globalizmin, dhe po ravijzohen qartsisht n qeverit kombtare.
Nj nga rreziqet q padyshim ky proces raprezenton, konsiston pikrisht n
7
faktin se si e interpretojm at. Nj interpretim i gabuar do t na prballte pa
dyshim me rrezikun e shembjes se shteteve nacionale, copzimit t tyre n en-
titete shtetrore, gjithmon m t vogla e lehtsisht t nnshtrueshme. Na duhet
t pranojm se tashme kriza e shtetit nacional sht nj e dhn objektive dhe ak-
tuale. Problem themelor sht edhe dimensioni dhe kufri i do vendi t veante
pavarsisht se sa fuqishm dhe i madh sht ai. Ajo ka m bn t dyshoj sht
fakti se ky proces, dhe karakteri i tij objektiv ndoshta do t prforcoj vetm poz-
itn e vendeve m t fuqishme dhe do t prdoret politikisht n favor t m t
pasurve. Kshtu ndodh q shtetet kombtare do t dobsohen n manier pro-
gresive dhe format tradicionale t demokracis do t privohen nga skeleti i tyre.
Giuletto Chiesa thot se kjo nuk do t ndodhe sepse globalizmi ka mbetur pa
institucione dhe pa qeveri globale. Pr hir t se vrtets m duhet t theksoj se
institucionet globale ekzistojn, paka se ato nuk kan as cilsit funksionale, as
prfaqsimin, as autoritetin pr t zgjidhur problemet q jan objekt i vendimeve
t tyre. Le t marrim n nj analize t shpejt Fondin Monetar Ndrkombtar dhe
Bankn Botrore, dy organizma mbikombtare, t cilat ushtrojn pushtetin e tyre
nprmjet instrumenteve t presionit aktiv mbi t gjith partnert e tyre. Me t
drejt ndokush do t vinte n dukje faktin se ky sht nj menaxhim ekonomik e
jo politik. Ne kt pik do t thosha se vshtir se nj menaxhim ekonomik t mos
shoqrohet n njjtn koh me nj menaxhim politik t paktn n de facto.
Nj tjetr problem q shoqron procesin e globalizmit sht fakti se n marrjen
e mendimeve me rndsi planetare e kolektive, cilat do t jene interesat t cilat do
t merren n konsiderat. Duke i konsideruar shtetet si individ, do t pyesja cila
do t kishte m tepr rndsi vota e nj miliarderi apo ajo e nj fshatari pa tok?
Teorikisht vlera e vots prcaktohet ekskluzivisht nga prmbajtja e prfaqsimit
demokratik. Si n nivelin individual ashtu edhe n nivelin e prfaqsimit, do vote
sht e barabarte pr aq koh sa sht e lir! Ne fakt n kto tri dekadat e fundit,
vendimet m t rndsishme u jan besuar ministrave t fnancave t antarve
t G-7, dhe guvernatorve t Bankave Qendrore
3
, por a mund t themi n kt
pik se kto t fundit jan n gjendje t interpretojn nevojat popullsis m mir se
qeverit lokale? Nuk sht e domosdoshme t kesh lexuar Weber, Rikardon apo
Marksin pr t kuptuar se interesat konkrete ndikojn gjithmon mbi vendimet.
Eksperienca empirike konfrmon nj gj t till do dit. Do t mjaftonte t pr-
mendnim ktu rastin e produkteve bujqsore n Meksike t cilat rrezikohen nga
prodhimet amerikane t subvencionuara.
4

Pra jo gjithmon vendimet e marra n kuadrin e globalizimit, i japin t njjtn
prparsi t gjitha shteteve. Dhe pikrisht kjo munges ekuilibri n shprndar-
jen e prparsive, ve n dyshim drejtsin sociale
5
, dhe dislokon besimin nga
komuniteti ndrkombtar (tregu i lir, dhe koncepti i dors se padukshme t A.
Smithit) prkundrejt qeverive kombtare. Globalizmi n fakt sht duke dobsuar
pozitn e vendeve t varfra duke i ekspozuar ato prkundrejt nj konkurrence
t dmshme, gj e cila mund t provohet edhe duke par statistikat q tregojn
se varfria ka ardhur duke u rritur. Vendet e puns nuk jan t sigurta si rezul-
tat i nj konkurrence konfrontuese n tregun global. Sepse nse fuqia puntore e
dy vendeve me nj shkalle t ndryshme zhvillim do t konkurronte pr t njjtat
vende pune, cili mendohet se do t ftoje? Pa dyshim puntort me prgatitjen m
t mir. Dhe cili e ka prgatitjen (specializimin ) e fuqis puntor me t mir?
Sigurisht q vendi me nivelin m t larte t zhvillimit. Kjo do t na onte drejt nj
strukturalizmi dhe monopolizimi t vendeve t puns, ku puntort nga vendet
e varfra n tregun ndrkombtar vijojn t jene t pa mbrojtur prkundrejt politi-
kave ndrkombtare t puns.
Por ekziston edhe nj tjetr rrezik i cili importohet s bashku me globalizmin,
nj rrezik me t cilin ne ende nuk jemi msuar dhe t cilin nuk mundemi ta pr-
caktojm drejt, megjithse ai sht thelbsor pr mbijetesn ton si gjallesa. sht
fjala pr kontradiktn
pashrueshme midis zhvillimit ekonomik dhe natyres
6
, mjedisit q na rrethon,
ajrit, ujit q konsumojm. Konsumi i pa kriter sht duke lkundur ekuilibrat naty-
rore t planetit, i cili nuk mund t prballoj kt lloj konsumi t rezervave naty-
rore nga nj grup t privilegjuarish. Realitet e dukshme t lvizjeve klimaterike,
t ndotjes s ujrave t shkretizimit, t mungess s ujit t pijshm, t redukti-
mit t biodiversitetit, po diktojn tashme nevojn e riorganizimit t globalizmit
sipas prparsive q jan t ndryshme nga ato t shteteve t fuqishme, t cilat
nuk e paguajn n t njjtin mase kt risk aq sa Kina, Brazili apo India. sht e
domosdoshme investimi n teknologji m t gjelbra e m t pastra, e sa m pak
armiqsore pr mjedisin. Por a do t jet kjo adekuate pr interesat e kompanive
shumkombshme?
Nj tjetr problem n t cilin globalizmi luan nj rol jo t paprfllshm sht
terrorizmi. Ne kuadrin e globalizmit shoqrit jan t prirura t shkmbejn m
tepr informacion se m par. Te gjith mund t jem pjes e nj rrjeti gjigant t
dhnash, aksesi n t cilin na sigurohet nga nj sere produktesh teknologjike, in-
terneti, telefonat mobile, televizioni, produktet e fundit t komunikimit satelitor.
E gjitha kjo e lehtson shum her m tepr punn e grupeve ekstremiste t cilat
mund t prdorin kt informacion, dhe aksesi n teknologjin e fundit luan nj
rol fondamental n krcnimin e vlerave t diskutueshme t shoqris son glo-
bale.
Disa studiues duke prfshir ktu edhe M. Villarin dhe G. Chiesa mendojn se
nj nga prurjet m negative t globalizmit midis t tjerash sht edhe krijimi i nj
superklase globale e cila sht rezultat i nj organizimi kompleks q i ka fllesat
n vitet 30 dhe n manier progresive i ka dhn jet nj teknostruktur origji-
nale. Globalizmi (sipas variantit t ofruar nga ICT; Information Communication
Technology), i ka lejuar superklass t marr nj dimension t papar pr nga
ekstensiviteti dhe t konvertohet kshtu n nj klas hegjemone botrore. Me t
drejt vite m par International Herald Tribune krijoi nj rubrike q i kush-
tohej klass globale do jave. Por edhe n ekonomi jo do lvizje e ndrmarr n
kuadrin e globalizimit sht ligjrisht e drejt. Do t mjaftonte t prmendnim
ktu lojrat n Burs, si ishte pr shembull ajo e arbitrazhit, e cila krijonte vakume
n prdorimin jo adekuat t informacionit ekonomik, ka nxiste n mnyr t frik-
shme grabitjen e shoqrive dhe t ndrmarrjeve (le t kujtojm se n vitet 80
Wall Street pa ti zhdukeshin prpara syve nj e katrta e kapitaleve t tij, por do
t duheshin vite q ekonomia botrore t merrte veten pas ksaj ngjarje ) . E thn
9
m thjesht nj lvizje e pa menduar n ekonomi ka konsekuenca tashme jo vetm
n qeverit kombtare por edhe m gjere sepse ekonomit e vendeve tashme jan
t lidhura ngushtsisht me njra tjetrn.
7
Nj luhatje tek njra do t onte n inici-
min e nj reaksioni zinxhir q do t pasqyrohej n koh reale edhe n ekonomit
e vendeve t tjera.
Por pavarsisht ekzistencs s dhjetrave efekteve negative, globalizmi sht
gjeneruesi kryesor i nj sere konsekuencave pozitive n shoqrin botrore. Men-
doj se kishte pr t qen adekuate, ti klasifkonim kto efekte n efekte pozitive
t cilat evidentohen n ekonomi, n politike e n kulture. Le t analizojm se pari
efektet pozitive n ekonomi duke iniciuar me nj prej aspekteve m t rndsishme
t saj, me industrin. Se pari siguron aksesin e qytetarve n konsumin e produk-
teve nga vende t ndryshme, kjo kauzon lvizjen e t mirave materiale duke nxi-
tur konkurrencn e ndershme dhe duke i prmirsuar kto produkte n cilsi,
duke adaptuar mimet e tyre, tashme jo vetm n varsi t nj tregu t caktuar
kombtar por n varsi ten je tregu ndrkombtar dhe krkess se tij prkundrejt
ktyre produkteve. Njkohsisht globalizmi ndikon pozitivisht edhe n fnanca,
duke krijuar infrastrukturn e duhur q investitort e huaj t investojn n vendet
m pak t zhvilluara, duke krijuar vende pune, duke mundsuar lvizjen e lir t
kapitaleve (free capital fow) duke i ofruar ekonomive kombtare nj dinamizm
t brendshm i cili varej jo vetm nga ndryshimet q hasen me monedhn ven-
dase por edhe me at t huaj. Sepse n rastin e investimeve t huaja, transaksionet
bankare do t kryhen gjithaq n valute t huaj. Duke br t mundur integrimin e
ekonomis vendase, n kuadrin e nj ekonomie me karakter mbikombtar.
8
Globalizmi synon nj treg t prbashkt i cili do t bazohet n shkmbimin e
lir t t mirave materiale dhe kapitalit, ka do t ofroje m tepr oportunitete
pr kompanit e vendeve m pak t zhvilluara. Pikrisht duke konkurruar n
nj treg global kto produkte i nnshtrohen rregullave t saj dhe konkurrojn
me produktet e vendeve t zhvilluara duke u prpjekur t prmirsojn cilsi-
n, dhe t rishqyrtojn kostot. Ne kt pik prvese kompanive prftojn edhe
konsumatoret. Dhe n nj shoqri t tregut t lir, treguesi i larte i benefteve t
konsumatorit sht gjithaq edhe tregues i mirqenies se vendit n t cilin kto
konsumatore jetojn. Pikrisht dshira pr ekzistencn e ktij tregu t prbashkt
i ka br shpeshher studiuesit t mendojn se globalizmi n aspektin politik do t
duhej t nnkuptonte edhe ekzistencn e nj qeverie globale, por si gjithnj edhe
kjo qeveri globale do t duhej t dominohej nga infuenca e nj shteti m t fuq-
ishm se t tjert. Pikrisht konkurrenca pr t ftuar kt pozicionon do t rriste
produktivitetin dhe do te ndihmonte n ndrmarrjen e hapave me nj karakter m
t theksuar progresist.
Prsa i prket aspektit kulturor, globalizmi sht duke i vendosur qeverit
kombtare prball nj sfde t vshtir. Nse do tu duhet t ruajn identitetin
kombtar apo do tju duhet ta sakrifkojn at pr hir t nj kulture unike? Ne fakt
ajo ka humbasim dita dits sht veantia, por n t njjtn koh jemi duke ftu-
ar nj kulture t prbashkt, duke harruar se diferencat midis popujve jan vlera
dhe nse do t konspektoheshin ashtu si do t duhej nuk do t kishte nevoje
pr parashikime t zymta t tipit prplasja e qytetrimeve sepse t gjith do t
dinim se si t respektonim ato. Nga njra ane globalizmi si proces na ka msuar
t vlersojm diferencat, por nga ana tjetr unifkimi kulturor sht nj rrjedhoje
organike e pashmangshme e tij. Gjithnj e m tepr sot po prballemi me kulturn
urbane t Mc Donalds dhe Nike, por ndoshta kjo sht edhe
derivat i komunitetit global t informacionit, i cili n fund t fundit sht edhe
nj prej t mirave kryesore t globalizimit.
9
Tanime m lehte se sa kurr me par
mund t ruajm kontaktet me t njohurit tan ane e mban botes. Mund t jemi n
koherence me ndryshimet q ndodhin sot n bot, dhe fale transmetimeve sateli-
tore mund t shikojm cilindo event q ndodh n do pjese t botes n koh re-
ale. Fale konkurrencs kto shrbime po bhen dita dits edhe m t lira, dhe t
prballueshme pr ekonomin e nj familje mesatare. Kjo sht nj tregues i qart
i rritjes se mirqenies, si rezultat i rrjetit t ndrlikuar t marrdhnieve interkul-
turore.
Si shum shtete t tjera n zhvillim edhe Shqipria nuk ka mundur t mos
kushtzohet nga ekzistenca e nj procesi t till si sht globalizmi, me t vetmin
ndryshim se shteti yn u prball me t n nj koh m t von se shum shtete t
tjera. Ne fakt globalizmi e gjeti shtetin ton, si nj vend postkomunist, q n vitet
90 sapo ishte konfrontuar me sfdat q demokracia e brishte i ofronte pa rezer-
va. Nj shtet me nj demokraci t pakonsoliduar, nj shtet me nj ekonomi tregu
kaotike, nj shtet n t cilin shum pak mund ta bnin ndryshimin e mirfllt
midis emancipimit shoqror dhe procesit t kundrt t tij. Te ndodhur krejtsisht
t pambrojtur prball ndryshimeve dhe trysnive q komuniteti ndrkombtar
na ofronte, shoqria jon e humbi aftsin e selektimit. Ne flluam t adaptojm
modele t gatshme perndimore, duke shpresuar q kjo ishte rruga m e shpejt
pr afrimin me vlerat ndrkombtare. Dhe n fakt ishte m e shpejta, por jo m
e mira. Pikrisht kjo zgjedhje e shpejt dhe jo adekuate do t na shoqronte pr
shum koh n vitet n vijim. Pra globalizmi n shtetin ton nuk pati nj imple-
mentim gradual, por u prplas furishm me t n nj koh kur vendi yn nuk
ishte gati. Nuk ishte gati pr t menaxhuar n maniern e duhur oportunitetet q
i ofroheshin. Kjo vinte si rezultat i mungese se eksperiencs, informacionit dhe
mjeteve fnanciare. Pr kt procesi i globalizmit pr shtetasit shqiptar ishte nj
dukuri e befte t ciln e gjeten n klimaksin e saj, dhe duke mos mundur ta inter-
pretojn drejt, e keqkuptuan at. Pavarsisht ksaj globalizmi solli n Shqipri nj
manier t re menduari, larg konvencioneve dhe skemave ideologjike. Pr shqip-
taret globalizmi raprezentonte lirin pr t zgjedhur, pr t vendosur dhe pr t
ndrruar, lirin pr t prekur nga afr ndrrn ndrkombtare, ndrr e cila vijon
t shoqroje edhe sot shum nga ne.. .
Macmillan, . Dictionary. 008
G. Chiesa, . Superklan
M. Villari, . Superklan
4
Mario Deaglio, La Stampa 5 Marchio 00
5
Adam Smith, Principles
6
E. Galleano. Open vains of America Latina
7
Joseph Stiglitz, In un mondo inperffeto
8
G. Chiesa, Superklan
far sht globalizimi:

avantazhet, disavantazhet, impakti n Shqipri
i di t ri zA
Instituti Harry T. Fultz, Tiran
G
lobalizimi ndikon dhe kuptohet n mnyra t ndryshme nga persona t
ndryshm. Prandaj qartsimi i ktij termi ende nuk sht i plot. Global-
izimi, nga pikpamja ime, sht procesi n t cilin njerzimi unifkohet
si nj shoqri e vetme dhe funksionon si e till. Ky proces konsiston n syni-
min pr unifikim ekonomik, teknologjik, social kulturor dhe politik. Do t
mbshtetem n kto 4 pika kye pr t shpjeguar konceptin e globalizimit,
avantazhet, disavantazhet dhe impaktin n Shqipri.
Duhet t sigurojm q n marketin botror t nguliten gjerazi, vlerat e barazis
dhe praktikat q reflektojn nevojat sociale t bots si dhe t sigurojm q dokush
mbi dh t prfitoj nga t mirat e globalizimit. Kofi Annan
1
Unifikimi ekonomik, mbase jo i t gjith Bots, por i nj pjese shum t
madhe t saj sht nj fenomen t cilin e jetojm dhe i jemi dshmitar pr-
dit. Pr mendimin tim, sht hallka themelore dhe m e madhe e zinxhirit t
globalizimit. do hallk e zinxhirit sht pjes e tregut t lir, i cili sjell pros-
peritet dhe oportunitet, veanrisht pr vendet n zhvillim, ku, sigurisht,
hyn edhe Shqipria. Rrjedhojat jan: ulja e mimeve t produkteve, rritja e
punsimit dhe, pr pasoj, rritja e standardit t jetess. Kjo ekonomi botrore
sht projektuar dhe ndrtuar q t funksionoj sa m mir n bazat e tregut
kapitalist. Gjithsesi, kjo nuk do t thot se nuk do t ket disavantazhet e
saj.
Kriza ekonomike, e cila prfshiu 5 kontinente kt vit, mori prmasa t
frikshme dhe vshtir t tejkalueshme.
2
Edhe vendi yn, pa ndikim t rnd-
sishm n ekonomin botrore, u prek nga kjo kriz, ku, shenjat e para ishin
rritjet e konsiderueshme n mime dhe zhvlersimi i lekut.
3

Nj tjetr disavantazh n ekonomin e globalizuar ka t bj me produktin
m t krkuar dhe t shfrytzuar n historin e njerzimit q prej fillimit t
industrializimit. Bhet fjal pr naftn, s cils n fillim t shek. XX, iu vu nj
rndsi themelore. Vendet e gadishullit arabik, me burime shum t mdha
nafte, filluan menjher tregtimin e saj duke krijuar t parn marrdhnie
arabo amerikane n histori
4
. Kjo marrdhnie do t pasoj me konflikte t
pamasa n Lindjen e Mesme, deri n luftra, ku sigurisht Perndimi do t
krkoj t vendos dorn e hekurt mbi kto pasuri t pazvendsueshme.
5
Nj tjetr lloj konflikti do t zhvillohet me fillimin e tregtimit t diaman-
teve afrikan n vende t zhvilluara perndimore. sht nj nga fenomenet
m t diskutuara t viteve 90 ku diamantet e prgjakur ndiqnin rrug t
jashtligjshme dhe prdoreshin pr t financuar forca guerile n konflikte et-
nike t cilat prfundonin me masakra. Nj konflikti i till dhe shum i njohur
sht ai n Sierra Leon.
6
Kjo sht nj periudh shum emocionuese pr botn e informatiks. Jo vetm
sepse kompjuteri personal sht br vegl e domosdoshme jetese.. . gjith vijuesh-
mria e biznesit po ecn me shpejtsi. Globalizimi po i shtyn kompanit ti bjn
gjrat n mnyra t reja.
7
Bill Gates
Jetojm n epokn e informatiks, epokn e kompjuterit, epokn e celularit,
epokn e televizorit dhe m e rndsishme n epokn e internetit. Jetojm n
nj epok e cila ka marr shum emra bazuar vetm n zhvillim tmerrsisht
t shpejt t teknologjis q ka hyr n do fush. Gjithka sht elektroni-
zuar: jeta sht br m e thjesht, argtimi m i bukur, msimi dhe marrja e
dijeve m efikase. Rritja dhe prhapja e teknologjis sht hallka e dyt kye
n zinxhirin e globalizimit sipas konceptit tim. Rrjeta gjigante e internetit me
fibra optike t shtrira prgjat gjith globit, posht oqeaneve, sipr majave
t ngrira t maleve m t lart, ka br q edhe pika m e largt e planetit t
kontaktoj me pjesn tjetr t bots.
8
Edhe vendi yn sht prekur plotsisht
nga virusi i teknologjis. Prdorimi i pajisjeve m t fundit dhe t mar-
kave m cilsore sht br dika e zakonshme. Kjo ka sjell nj prmirsim
t theksuar t jetess dhe afrimin akoma dhe m tepr t kulturs dhe jets
shqiptare me vendet m t zhvilluara perndimore.
Globalizimi na ka kthyer n nj kompani q krkon npr bot, jo vetm t shes
e t blej, por pr t gjetur kapital intelektual talentet dhe idet m t mira t bots.
9
Jack Welch
The melting pot
10
e quajtur nga amerikant qypi i shkrirjes, ku shkrihen
nj numr i madh racash, kulturash, bindjesh, sht dhe thelbi i globalizimit
kulturor dhe social. Interpretimet e globalizimit kulturor jan t shumta dhe
vihen si pro dhe kundr saj. Argumenti m i fuqishm pro globalizimit sht
krijimi i nj superkultur n t cilin kontribuon do kultur e bots. Ndrsa

argumentet kundr jan akoma m binds kur theksohet se krijimi dhe uni-
fikimi i kulturs do t sjell zhdukjen dhe harrimin e kulturave dhe pasurive
t popujve t vegjl.
11
Aktualisht, me vijueshmrin e globalizimit, asgj e
parashikuar nga kto dy argumente nuk po ndodh. Kultura e popujve m t
mdhenj dhe m t fuqishm po prhapet n t gjith botn dhe po ekziston
paralelisht me kulturat e popujve m t vegjl pa i cnuar thellsisht ato. N
rastin m konkret kemi Amerikn e cila sht nj fabrik gjigante artistsh,
sportistsh, shkenctarsh dhe figurash t shquara t cilt bhen t njohur
n t gjith botn fal fuqis financiare dhe intelektuale t vendit t tyre. Kjo
fuqi ndikon drejtprdrejt n motivimin, rritjen dhe zhvillimin e ktyre per-
sonave pr t prfaqsuar sa m denjsisht vendin e tyre.
Edhe n Shqipri ndikimi i globalizimit shfaqet n t gjitha aspektet so-
ciale dhe kulturore. Shum huazime jan br nga kultura t tjera n shum
fusha, si n: jetes, argtim, biznes, veshje, art, por pavarsisht ktyre de-
formimeve, ndrgjegjja pr ruajtjen e identitetit kombtar ka br q t mos
cnohen traditat tona m themelore. Pr t vlersuar sa m mir do kultur,
pa dallim n sht e nj populli t vogl apo jo, mime dhe dekorime t
shumta jepen do vit nga vende t ndryshme t bots pr individ me vlera
t spikatura n fusha prkatse.
12
Globalizimi mund t jet prgjigjja e mjaft prej problemeve deri tani t pazgjidh-
shme t Bots. Por kjo krkon baza t forta demokratike dhe vullnet politik pr t
mbshtetur barazin dhe drejtsin.
13
Sharan Burrow
Hallka e fundit por jo m e parndsishmja e globalizimit sht politika.
Tashm do vend ka Ministrin e Punve t Jashtme dhe ambasada t pan-
umrta n gati do vend t bots. T gjitha kto pr t pasur marrdhnie
sa m t mira dhe me prfitim nga t gjitha palt. Organizata t panumrta
ndrkombtare jan formuar dhe kan histori e qllime t ndryshme. Kombet
e Bashkuara, Bashkimi Evropian, Koalicioni i Atlantikut Verior jan mbase
organizatat m t mdha t fushave, social kulturore, politiko ekonomik
dhe ushtarake. T gjitha kto organizata, sigurisht, drejtohen nga superfuqi
t spikatura n donjrn nga kto fusha dhe kan kritere t forta antarsi-
mi. Edhe vendi yn bn pjes n Organizatn e Kombeve t Bashkuara q
prej vitit. . . . . dhe sht n periudhn e marrveshjes s asocim-stabilizimit
pr prfshirjen n BE dhe antarsimin n NATO t cilat do t jen n t ar-
dhmen, faktor thelbsor pr lehtsimin e zhvillimit t Shqipris.
Si prfundim, kto ishin idet dhe bindjet e mia thelbsore pr nj fenomen
t paevitueshm si globalizimi. N do hallk u mundova t paraqes qart
disa an pozitive dhe negative t tij dhe n gjendjen e sotme t dijeve t mia
dhe t njohjes s vendit tim, jam i prirur ta konsideroj globalizimin si dukuri
pozitive. Dika sht e sigurt, pro apo kundr, globalizimi sht br pjes
e njerzimit, sepse si citon edhe Kofi Annan:
T argumentosh kundr globalizimit sht si t argumentosh kundr
ligjeve t gravitetit.
14
Kof Annan: Citim mbi globalizimin, http://thinkexist.com/quotations/globalization

&
Orhan Bakalli, Kriza botrore ekonomike. Vijn pasojat e para n Shqipri.
http://orhan008. publiku. com/note/6754/kriza-ekonomike-botrore-vijne-pasojat-e. html
4
The Kingdom (Mbretria) . Film i 007 mbshtetur mbi ngjarje reale t vitit 996 n Arabin Saudite.
5
Lufta n Irak dhe e Gjirit Persik
http://en.wikipedia.org/wiki/Iraq_War, http://en.wikipedia.org/wiki/Gulf_War
6
Blood Diamond (Diamant Gjaku) . Film i 006 mbshtetur mbi ngjarje reale t konfiktit etnik n vitet 90-t n Sierra
Leon.
7
Bill Gates: Citim mbi globalizimin, http://thinkexist.com/quotations/globalization
8
Telecomunication Text Book For Beginners. (Tekst shkollor pr telekomunikacionin) .
9
Jack Welch: Citim mbi globalizimin, http://thinkexist.com/quotations/globalization
0
Melting pot (Qypi i shkrirjes) , http://en.wikipedia.org/wiki/Melting_pot
Avantazhet dhe disavantazhet e globalizimit, http://www.buzzle.com/articles/pros-and-cons-of-globalization.html
Oskar, Nobel, Grammy Awards, http://en.wikipedia. org/wiki/Awards
Sharan Burrow, Citim mbi globalizimin, http://thinkexist.com/quotations/globalization

4
Kof Annan: Citim mbi globalizimin, http://thinkexist.com/quotations/globalization
5
Pjesmarrja n votime, e drejt apo detyr?
Eda tAfA
Shkolla Shefqet Guzi Gramsh
Zyrtaret e kqij zgjidhen nga qytetare t mir q nuk votojn.
George Jean Nathan

N
e jetojm n nj sistem demokratik dhe, edhe pse jo perfekt, ky sht
sistemi m i mir i njohur deri m tani. Si i till, ky sistem politik duhet
mbrojtur, t paktn deri sa njerzimi t krijoje nj sistem tjetr me afr
perfektes. Tani lind pyetja: si mundemi ne, kto prbrje karboni dhe uji, q
nuk prfaqsojm m shum se nj grimce n oqeanin e shoqris njerzore, t
mbrojm kt sistem qeverisjes botror? Si mundem un si nj individ t bej
ndryshimin? E pra, prgjigjja sht m e thjesht nga se mendohet. Demokracia
vet, sht nj sistem politik q u paraprin t papriturave. Ajo na ka pajisur neve
me armen m t forte q mund t na jepte: votn! E pra, far duhet t bjm
ne ather? Meq demokracia na i ka siguruar armt pr ta mbrojtur, ne nuk
duhet t bjm gj tjetr ve se ti prdorim ato. E bn kjo votn t drejtn
ton? Sigurisht q po! Un do t shtyhesha m tej. Kjo e bn votn jo vetm
t drejt, por edhe detyr, akoma m shum, privilegj! Vota sht nj detyr
qytetare e gjithsecilit q na bn neve t privilegjuar, duke konsideruar faktin
se jo t gjith e kan kt mundsi. Ja pra, pse vota sht nj detyr morale
e do qytetari t nj shteti demokratik, si nj karakteristike themelore, pa t
ciln demokracia nuk mund t funksionoje!
Para se t shpjegoj qndrimin tim, do t doja m par t qartsoja do kon-
cept q kjo tem do prfshij. Detyre- dika q duhet br patjetr n pr-
puthje me normat morale t shoqris dhe bindjet tona (marr nga Fjalori i
Gjuhs se Sotme Shqipe 1980 faqe 318) . Vote- mekanizmi m i drejtprdrejte
q i lejon qytetaret q nprmjet zgjedhjes s prfaqsuesve t tyre t marrin
pjese n qeverisjen e vendit (Qytetaria II 2001 faqe 52) . Qytetare- tipar dal-
lues i njeriut t lir i cili sht i vetdijshm pr detyrat dhe t drejtat q ka
n nj shoqri dhe q prshkohet nga ideja pr t mirn dhe dobin e ksaj
shoqrie (marr nga Fjalori i Gjuhs se Sotme Shqipe 1980 faqe 1624) .
Vota sht nj detyr sa morale aq edhe qytetare e do individi pr 3 arsye
kryesore.
Pike se pari, konsiderimi i vots si detyr forcon demokracin. Si ndodh
kjo? Demokracia konsiston n prfaqsimin e t gjitha shtresave shoqrore
n qeverisje, duke ln n krye t vendimmarrjes shumicn, por njkohsisht
duke respektuar dhe pakicn. N Athinn e lasht ku dhe lindi sistemi de-
mokratik, t gjith personat me mundsi vote, ishin t detyruar t votonin.
Kjo bnte q vendimi i marr mbi nj shtje t caktuar t prmbante mendi-
min e do votuesi. Shumkush do t pyeste: far ndryshimi bn nj vote m
pak e nj m shum? Prkundrazi, do gj e bn diferencn. Populli yn ka
nj shprehje: gur gur bhet mur. E pra, do vote e munguar sht nj men-
dim m pak, sht nj person m pak i prfaqsuar n parlament, e pr pasoje
sht nj individ i munguar n syt e qeverisjes. Me praktikisht, do t thot
kjo? Nse vota nuk do t konsiderohej nj detyr, ather shumkush nuk do
votonte, duke mos u prfaqsuar n parlament.
Por far ndodh? Nse dikush nuk prfaqsohet, dhe dikush tjetr, e kshtu
me radh, mbetet nj shtrese e tr shoqrore jasht vendimmarrjes. Pra ven-
dimet merren vetm nga ajo prqindje q ka votuar. Por demokracia n vet-
vete konsiston n plotsimin e interesave t pjess m t madhe t elektoratit,
dhe duke mos u votuar, kto interesa nuk kan si t prfaqsohen. Kshtu
pra do drejtoheshim drejt nj ngushtimi idesh e parimesh, pr pasoje drejt nj
ngushtimi partish politike, e n pikn m ekstreme n nj sistem njpartiak.
Por ky nga ana tjetr do ishte fundi i demokracis. E pra, kshtu do ishim t
pashprese!
N SHBA sht vene re nj ulje e numrit t votuesve q nga viti i ftimit t
drejts se vots se personave mbi 18 vje. Duke u mbshtetur n t dhnat e
Komitetit pr Studimin e Elektoratit Amerikan, SHBA-ja sht nj nga vendet
me pjesmarrje m t ulet n votime. Q nga viti 1960, votimi ka rene n m
shum se 25%, pra rreth 25 milion votues nuk marrin vendime mbi jetn
politike t vendit dhe ishin ata q n vitin 2002 ngritn zrin kundr qeveris
(www.neovox.com). E pra, ishin pikrisht kta persona q nuk kishin votuar,
q krkonin t drejtn e tyre pr nj qeverisje t denje. Ata! Votuesit q nuk
kishin prmbushur detyrn e tyre si qytetare. E pra 25 % e votuesve mund ta
kishte br ndryshimin. Por gjithsesi, Art Spander ka thn: gjeja m e mir
e demokracis sht se i jep do votuesi shansin pr t br ndonj budal-
lallk. Kjo do t thot q do votues e ka t drejtn e zgjedhjes, ai mund t
zgjedhe edhe ta lere fetn e bardhe, por t paktn duhet t paraqes fetn e
tij t votimit, sepse edhe kshtu ai merr pjese n mendimin e prgjithshm.
Shume shtete prdorin mekanizmin e vots se detyruar. Nder kto shtete
mund t prmendim Argjentinn, Australin, Brazilin, Kilin, Greqin, Singa-
porin, Zvicrn, Turqin, Uruguain e kshtu me radh. Ky mekanizm konsis-
ton n gjobitjen e do votuesi t regjistruar q nuk voton. Gjoba sht e vogl,
mesatarisht $20, pra sht vetm simbolike pr t shtyre pjesmarrjen. E pra
ky mekanizm ka dhn fryte t dukshme. Nse marrim rastin e SHBA-s, q
nuk e prdor kt mekanizm, vm re se edhe pse rritet numri i personave
q mund t votojn, gjithnj e m pak njerz e prdorin at n krahasim me
7
vitet 1950-1960. Prfundimi sht i thjesht: nj numr m i vogl qytetaresh
q vendosin pr t gjith. Me pak fjale, nj dobsim i dukshm e demokra-
cis.
Nj tjetr argument n favor t konsiderimit t vots si detyr sht rritja e
dukshme e pjesmarrjes n votime dhe rritja e legjitimitetit t t zgjedhurve.
Ashtu si prmenda dhe m lart, shum shtete demokratike kan prqafuar
mekanizmin e vots s detyruar n funksion t rritjes s numrit t votuesve.
Por, n vetvete far t mirash sjell nj votim m i gjere? Shumkush mund t
mendoje: Dakord, le t votojn pak persona, neve nuk na intereson. Ata q t
zgjidhen t punojn edhe pr t na prfaqsuar neve. Deri ktu nuk ka asgj
t keqe. Secili e zgjedh vet si dshiron t prfaqsohet. Problemi qndron n
faktin se kta prfaqsues, q mund t jene deputete, kryebashkiake, kryet-
are komunash e kshtu me radh, e ftojn legjitimitetin e veprimeve t tyre
pikrisht nga votimi i elektoratit. Sa m pak njerz ti ken votuar, aq m pak
t ligjshme jan veprimet e tyre. Prkundrazi, sa m shum persona t ken
marr vendimin pr tu dhn kt autoritet, aq m t prligjura jan vepri-
met e tyre, pasi ata kan mbshtetjen e shum personave. Me pak fjal, sa m
shum persona t votojn, aq m t ligjshme jan veprimet e t zgjedhurve,
dhe pr pasoje, ata mund t marrin vendime q do ndikonin jetn e elektoratit
me m pak vshtirsi apo mure politike t ngritura nga kundrshtar t pask-
rupullt (n nj rast hipotetik) .
Ja pra, pse shum shtete e kan konsideruar si zgjidhjen m efektive t
mundshme pr rritjen e numrit t votuesve, mekanizmin e vots se detyruar.
Ky mekanizm ka dhn frytet e veta me shifra n dukje t pabesueshme. Po
t marrim parasysh rastin e Australis, n fllim t shekullit t XX, kur vota
ishte vullnetare, pjesmarrja ishte 63%. Q nga momenti q vota sht br
nj detyr, pjesmarrja sht rritur n 95 %. Ndrkoh, kudo pjesmarrja e t
rinjve n votime sht e ulet. Vetm 1/5 e 18-24 vjearve votojn n SHBA,
dhe ata sepse e ndiejn si nj detyr qytetare. Q kur n fllim, n vitin 1972,
18vjecareve iu dha shansi pr t ushtruar votn, prqindja sa ka ardhur e ka
rene. Ne vitin 1972, votuan 50 % e t rinjve, n vitin 1996 veten 32%. Ne vitin
1998 votuan m pak se 20%. Pra, SHBA sht prball rrezikimit t humbjes
se pjesmarrjes n demokraci t ksaj gjenerate. Por ajo q dua t kujtoj sht
fakti se SHBA nuk e praktikon mekanizmin e vots se detyruar. Ndryshe
ndodh n vende t tjera. Pr sa u prket vendeve si Australia, kjo pjesmarrje
sht mjaft e larte, si u prmend edhe m lart (www.neovox.com, News-
week magazine faqe 13, maj 2005) .
Nj tjetr fakt mjaft i rndsishm i konsiderimit t vots si detyr, sht
padyshim detyrimi moral ndaj atyre personave q kan luftuar pr sigurimin
e ktij privilegji. Praktika e vots i ka fllimet e veta n Athinn e lashte, por
ajo ishte e limituar vetm pr meshkujt e rritur qytetare t Athins. Me kali-
min e viteve, me ndryshimet n sisteme, me evoluimin e njeriut, supozohej t
arrihej nj evoluim edhe n demokraci. E megjithat, deri n vitin 1920 gruaja
n SHBA ishte akoma pa t drejtn e vots, pikrisht si para shum sheku-
jsh. Askush nuk mund ti harroje sakrifcat, demonstratat apo edhe shtypjet e
grave amerikane q krkonin t drejtn e vots q nga viti 1852. Pas gati nj
shekulli prpjekjesh t grave pr tu admiruar si: Susan B. Anthony, Myra
Bradwell apo Virginia Minor, arrihet vota e lir pa dallim gjinie n SHBA. Por
far ndodh? Votuesit potenciale nuk votojn! Pr far? Prtes? Arrogance?
Apo thjesht lenie pas dore? sht patetike se si kemi koh t shkojm n pub-
e, t takojm miqt, apo t argtohemi, dhe jo t votojm! A nuk kemi ne,
t privilegjuarit e shekullit t XXI, detyrn morale ndaj atyre q kan dhn
jetn pr t na siguruar neve kt privilegj q at kurr nuk munden t shijo-
nin? Sigurisht q e kemi! Le t kthehemi n ditt tona. Ne SHBA, n zgjedhjet
e vitit 2001, mori pjese vetm 51% e elektoratit (Newsweek magazine faqe 14,
maj 2005) . Kjo pjes e popullsis vendosi dhe pr t gjith pjesn tjetr. Kjo
prqindje e ulet, kushtzoi fatin e mijra njerzve. Pas ktyre zgjedhjeve, vijne
t gjitha pasojat, lufta n Irak, prapambetja ekonomike, konfiktet kombtare
e ndrkombtare. Kjo prqindje e ulet vendosi pr jetn e ushtareve n Irak.
Vetm 51 %! Le t hidhemi n nj situate hipotetike. far do kishte ndodhur
nse do kishin votuar m shum? 49 % m shum? Do kishim ndonj ndry-
shim n historin e botes e n at t SHBA-se? Me shum mundsi po! A nuk
e bn 49 % ndryshimin? Mbase ata ushtare nuk do ishin drguar fare n Irak.
Mbase shum prej tyre do vazhdonin t ishin gjalle. Mbase nenat e tyre sdo
mjaftoheshin me nj grusht hi, e nj ceremoni patetike nderimi pr bijt e tyre
t rene n lufte pr demokracin, ndrkoh q sistemi t cilit ata i shrbenin
sht do gj tjetr ve demokratik. Mbase do gj do kishte qen m e drejt
nse pjesmarrja n votime do ishte e larte. Mbase kta mbrojts t demokra-
cis, do ishin vlersuar m shum. Figura e tyre sdo mbetej vetm e till.
Injoranca e nj votuesi n demokraci ndikon n sigurin e gjithsecilit.
Shpesh, injorance sht edhe mospjesmarrja - John F. Kenedy (1917 - 1963) ,
fjalimi n Vanderbilt University, 18 maj, 1963.
E pra, vota sht nj detyr morale dhe qytetare e do shtetasi t nj shteti
demokratik, pasi nse ajo nuk do konsiderohej e till, demokracia do t cno-
hej. Pr m tepr, si u tha dhe m lart, konsiderimi i vots si nj detyr e
gjithsecilit, do rriste pjesmarrjen n votime, gj q do ndikonte ndjeshm
n nivelin e qeverisjes demokratike, q do ndikohej veanrisht nga legjitim-
iteti i zbatuesve t saj. Ne baz t gjith atyre q u thane m lart, duke nisur
nga koncepti i demokracis, e deri t detyrimi morali q duhet t kemi pr
ata q dhan m shum se kushdo tjetr pr t arritur ktu ku jemi sot, por
edhe sigurimi i nj t ardhmeje m t mir pr t gjith, vota sht nj detyr
qytetare! Shum flozof, shkrimtare, dijetare, politikane, e kshtu me radh,
fasin pr demokracin, pr rndsin e saj e do gj tjetr. Por, n fund t
fundit ata jan t barabarte me secilin prej nesh: nj vote! T gjithve bashk,
ata me ne, na lidh nj detyr q do ndikoje jo vetm jett tona, por edhe ato
t brezave t ardhshm. Nse ne nuk votojm sot, nuk kemi t drejt t anko-
hemi nesr! Ne kemi n dor armn m t forte t mundshme. Duke e pr-
dorur at ne mundemi t nxjerrim jasht zyrave qeverit jo oportune. Duke
mos e prdorur, sht njsoj sikur ta kemi zgjedhur n at qeveri q nuk sht
9
e prshtatshme, pasi ne nuk bm detyrn ton, q mund t kishte ndryshuar
rrjedhn e ngjarjeve. Ne duhet t marrim parasysh do situate, do sakrifc,
do pasoj, dhe sigurisht do mendojm se detyra jon parsore ndaj sistemit
m t mir deri m tani, sht sht ajo q mund ta shkatrroje at: vota!
far sht globalizmi:
avantazhet dhe disavantazhet n Shqipri
or nel a tAfAJ
Shkolla Pjetr Budi, Burrel

S
hpesh kemi dgjuar t fasim pr globalizm e realisht shum prej nesh
nuk e dine se far sht ai, si lindi, si u zhvillua, a ka ekzistuar m prpara
dhe dhjetra pyetje t tjera si kto, q shum pak, prjashtuar ekonomistet,
i dine. Pr ta analizuar thell kt proces q po zhvillohet gradualisht q prej
vitesh, duhet t dim m par sht globalizmi, n cila fusha ndrhyn ai dhe
si lindi e u zhvillua. Globalizmi sht proces i integrimit ndrmjet ekonomi-
ve t pjess m t madhe t botes q sht zhvilluar mbi t gjitha nga fundi
i lufts s dyt botrore. Me termin globalizm i referohemi nj bashksie
fenomenesh, midis t cilve m t rndsishme jan :rritje e tregtis ndrkom-
btare, difuzim i ndrmarrjeve ndrkombtare, financimi i ekonomis. Kto
fenomene mund t kuptohen m mir duke par evoluimin e ekonomis n
gjysmn e dyt t shek. XX. Gjithashtu me termin globalizm tregohet edhe
fenomeni i rritjes progresive t marrdhnieve dhe t shkmbimeve n nivel
botror n fusha t ndryshme, efekti i t cilve sht nj konvergjence eko-
nomike dhe kulturore midis vendeve t botes.
Termi globalizm, sht prdorur nga ekonomistet, duke u nisur q nga
1981, pr tu referuar aspekteve ekonomike t lidhjeve midis popujve dhe
firmave t mdha. Fenomeni prkundrazi inkuadratohet edhe n kontekstin
e ndryshimeve sociale, teknologjike dhe politike, dhe t bashkveprimeve
komplekse n shkalle botrore, q mbi t gjitha duke u nisur nga vitet 90,
n kto fusha veprimi ka pasur nj rritje t shpejt e t ndjeshme. Megjithse
shum preferojn ta konsiderojn thjesht kt fenomen vetm duke u nisur
nga fundi i shek. XX, shikues t kujdesshm t historis flasin pr global-
izm edhe n shekuj m prpara. Por ishin koh t ndryshme n t cilat
globalizmi identifikohej, pothuajse esencialisht, n ndrkombtarizimin e
prodhimeve dhe shkmbimeve tregtare.
Ne fushn ekonomike globalizimi tregon integrimin e madh n tregtin
4
botrore dhe rritjen e varsis t vendeve nga njeri tjetri. Me t njjtn fjale
nnkuptohet edhe konfirmimi i siprmarrjeve ndrkombtare n pamjen e
ekonomis botrore. Ne kt sektor i referohet si prodhimit shpesh t prqen-
druar n vendet n jug t botes, ashtu edhe shitjes, q shikon produktet e
disa markave shum t sponsorizuar n tregti pothuajse n t gjitha vendet
e botes. Ekonomisti Giancarlo Pallavicini konfirmon q, edhe pr efekt t
teknologjis dhe jo vetm ekonomik financiar, n siprfaqe t ndryshme t
botes, me formalizma dhe koh t tilla q t bjn q ajo q ndodh n nj
zone t ndodhe n t njjtn koh edhe n vende t tjera, edhe pse shum
larg, me rezultat q modelet interpretuese t ekonomis dhe q shoqrit
nuk jan n gjendje ta vlersojn korrektsisht. Me globalizm i referohet,
prve zhvillimit t tregtis globale, edhe difuzimit t informacionit dhe
mnyrave t komunikimit si interneti, q i kalojn kohet e vjetra kombtare.
Ne t njjtn fush termi indikon difuzimin prparues n njoftimet lokale
mbi terma ndrkombtare. Termi globalizm sht prdorur edhe n fushn
kulturore dhe shfaq prgjithsisht faktin q n epokn bashkkohse q
gjendemi shpesh t lidhur me kultura t tjera, qoft n nivelin individual si
pasoje e migrimeve t qndrueshme, qoft kombtar n lidhje me shtete e
tjera. Shpesh i referohemi edhe lvizshmris se larte dhe q rrite t person-
ave me qndrueshmrin e limituar t prkohshme (turist, njerz t puns
etj) .
Ne imagjinatn kolektive globalizmi sht shpesh perceptuar si nj
fenomen progresiv, q ka ardhur duke u zhvilluar natyralisht, dhe q e sheh
gjendjen aktuale n rrethinat e lartprmendura si nj faze ndrmjetse midis
t shkuars dhe se ardhmes. Ne realitet, n.q.s. me globalizm, i referohemi
nj fenomeni specifik t dhjetvjearit t fundit, shkencrisht koncepti sht
krejtsisht i konsoliduar, edhe pse sht qendrzuar t bj pjes n leksikun
e zakonshm dhe masmedia e prdor shum. Pr sa i prket ekonomis pr
shembull, autore t ndryshm nnvizojn q sistemi i kmbimeve ndrkom-
btare ka qen m i globalizuar n vitin 1914 sesa sht tani, q sistemet eko-
nomike jan gjithsesi me baz nacionale edhe ato me dimension tendecialisht
kontinentale shfaqin aspekte t ndryshme t mbylljes. Nga ana tjetr, Am-
artya Sen mbshtet q procese globalizmi jan n zhvillim t paktn prej
njmij vitesh, duke mbytur kshtu konceptin dhe praktikat q e tendosin
n detin magnum me kohezgjatje t madhe. Edhe kjo e on n humus kon-
ceptin me nj fare maturie. Sidoqoft, n ndrgjegjen e popujve fenomeni po
konsolidohet bashke me difuzimin n pikvshtrimin global dhe prkushti-
mit konkret pr nj bote m t mir prtej interesave personale dhe kufijve
kombtare. Flitet gjithnj e m shum pr globalizim t t drejtave dhe t
respektit ndaj mjedisit, t eliminimit t varfris t emancipimit feminil n
gjith vendet e botes.
U tha m sipr q shfaqjet e globalizmit ishin n fund t lufts s dyt
botrore, por ndodhi q solli shfaqjen e tij. Ne fund t lufts s dyt botrore,
SHBA ishin vendi i vetm n gjendje t furnizonin vendet evropiane dhe Ja-
ponin, t shkatrruara nga konflikti, t mirat dhe shrbimet e konsumit.
U regjistrua kshtu nj rritje eksporteve nga SHBA, t cilat paguheshin n
dollar amerikan, kjo monedhe u b shum e krkuar dhe vlera e saj u rrit n
treg. Ne 1944, n konferencn e Bretton Woods, vendet e ekonomis se tregut
zgjodhn nj mnyr t re kmbimi, t bazuar jo m n ar, por mbi dollarin
amerikan:vlera e secils monedhe kombtare u fiksua n baz t lidhjes me
monedhn amerikane dhe rezervave monetare q akumuloheshin me kt
monedhe. Ne t njjtn konference u krijuan dy institucione t reja, Fondi
Monetar Ndrkombtar (FMN) dhe banka ndrkombtare pr rindrtim dhe
zhvillim, e njohur si edhe banka botrore. Sistemi i ndryshimeve t Bretton
Woods hyri n krize n vitet 60 dhe n 1971 u braktis n favor t disa siste-
meve kmbimi pjesrisht elastike. Ne vitet 70, edhe pr shkak t krizs se naf-
ts, dollari u zhvlersua n lidhje me markn gjermane, t jenit dhe moned-
hs franko-zvicerane. N rrjedhn e 200 viteve t fundit, bursat dhe tregjet
financiare deprtuan n t gjith boten fale zhvillimit t teknologjive infor-
matike. Kto ndryshime kan favorizuar spekulantet, investitort q blejn
ose shesin sasi gjigante titujsh ose monedhash vetm pr t pasur nj fitim,
duke krkuar ti paraprijn ndryshimeve t krkess dhe oferts. Disa banka
dhe shoqri q investojn u bn kaq t pasura saq t influencojn ata vet
n mbarvajtjen e tregjeve financiare, q n kt mnyr varen gjithnj e m
pak nga luhatjet e ekonomis reale, nga prodhimi dhe nga investimi;bhet
fjale pr nj lidhje t ngusht financiarizimi t ekonomis, nj fenomen q
lidhet ngushte veanrisht me vendet me ekonomi t zhvilluar, pra vendet e
Ameriks Veriore, t Evrops Perndimore dhe Jug Aziatike.
Prve asaj far ndodhi pas lufts s dyt botrore shkak tjetr ishte edhe
financimi i ekonomis. Ne vazhdim t veprimeve t investitorve, tregjet fi-
nanciare dhe ndryshimet ndrmjet monedhave t ndryshme bhen ekstrem-
isht t paqndrueshm, pra t ndryshueshm edhe n periudha shum t
shkurtra dhe pa mundsi parashikimi. Ashtu si u vu re nga ekonomisti
James Tobin, ndryshueshmria t tarifave t ndryshimit sht nj limitim i
madh i autonomis se politikave ekonomike kombtare. Vendet e vetme pr
t shmangur q spekulimi t godas monedhn e tyre dhe q investitort t
shesin n mase titujt e shtetit, jan t detyruar t ndjekin nj politike n fik-
simin e taksave t interesit, q duhet t jene shum t larta q t trheqin in-
vestitort. Kjo mund t prfshij disa pasoja negative, pastaj pagimi i borxhit
le peng nj pjese t madhe t fitimit kombtar n dem t politikave sociale.
Pr t limituar demet e lvizjet financiare mund t prodhojn mbi ekonomit
e vendeve t drejtuar drejt spekulimeve (mbi t gjitha pr vendet q jan n
zhvillim) , James Tobin n 1972 propozoi nj barre mbi lvizjet financiare
spekulative. Te marra pa entuziazm n vitet 70, n nj moment euforie t
madhe t tregjeve, n vitet 90 Tobin Tax sht ripropozuar dhe shum
studiues dhe organizata ndrkombtare dhe nga ca qeveri (franceze), po
4
vlersojn zbatueshmrin.
Ne kuptimin ekonomik, modeli i globalizimit sht kontestuar nga disa
lvizje jo-global dhe new global, ndrsa sht mbshtetur plotsisht nga
grupet, liberale, liberale dhe anarko-kapitalistet. Diskutimi rreth efektit q ka
mbi vendet q jan n zhvillim jan me t vrtete t hapur, sipas prkrahsve
t globalizmit, kjo tregon pr varfrin n vendet e botes se trete. Sipas ak-
tivistve t lvizjes jo-global, prkundrazi ajo do t shkaktonte nj varfrim
m t madh t vendeve t varfra duke i atribuar gjithnj e m shum fuqi
ndrkombtare, duke favorizuar zhvendosjen e prodhimit nga vendet e in-
dustrializuara n ato q jan n zhvillim, zona n t cilat t drejtat e njeriut
nuk jan t garantuar dhe ku rrogat jan m t ulta. E gjith kjo pa i dhn
fitim real ekonomis se vendeve lokale, madje duke shkatrruar nj pjese t
mir t saj. New-global konfirmojn q nj shtet nacional, i limituar brenda
kufijve, nuk mundet m t diktoje rregulla ndrmarrjeve transkombtare,
t afta pr t anashkaluar me influencn e tyre do barriere politike dhe t
kushtzojn vendimet e qeverive. Pushteti i shtetit prve ksaj monto-
het nga mundsia pr t paguar taksat ku kushton m pak, duke luajtur me
zyrat qendrore fiskale. Nj nga propozimet sht pikrisht heqja e parajsave
fiskale. Aktivistet e lvizjes precizojn prape q nuk jan kundr global-
izmit, por pr nj mnyr ndryshe t t qenit t saj, m solide, q t kt m
shum parasysh diversitetin kultural dhe t mos krkoj t homologoj t
gjith planetin n modelin perndimor. sht shum i kritikuar fakti q ka
qen n mnyr t egr pa marr brenda kriteret e tregtis ndrkombtare
nj limit n shfrytzimin njerzor dhe ambiental, e ashtuquajtura zhvillimi
sostenibl.
Nj studim i realizuar nga Pranab Bardhan t universitetit t Kalifornis,
bazuar mbi t dhnat e Banks Botrore, mbshtet q globalizmi nuk i ka
br n kompleks vendet m t varfra, por q edhe ska pasur influenc
t madhe n zvoglimin e saj. Do t kishin prkundrazi efekt vendosmr-
isht m t madhe disa prmirsime t politikave t brendshme t disa
vendeve, si zhvillimi i rrjetit infrastrukturor, stabiliteti politik, reformat e
sistemit agrar dhe prmirsimi i asistencave sociale. mimi Nobel pr Paqe
Muhammad Yunus, teorik i financave etike dhe themeluesi i Grameen Bank,
mbshtet q Organizata Botrore e Tregtis qenka nj buldozer n shrbim
t ekonomive madhore, si SHBAt, q pretendojn lirin pr t mundur t
shesin n fardolloj tregu, por q shpesh kan frike, n shtpit e tyre, edhe
konkurrencn m t vogl dhe t parrezikshme t disa produkteve bujq-
sore ose artizanale dhe q sht e nevojshme t promovosh forma ndihmese
t qndrueshme derisa globalizmi t mund me t vrtete t jet i dobishm
pr zhvillim.
Sipas raportit t Amnesti International me globalizmin fuqia t rreshket
nga duart e shteteve dhe zhvendoset pa zhurme n ato multinacionale, q
bhen interlokutor t rinj pr mbrojtjen e t drejtave dhe lirive t njeriut n
t gjith botn. Ekonomisti indian Vandava Shiva konfirmon q globalizmi
ka sjelle n Indi vrasje n mase ndrmjet fshatareve, t mbytur nga borx-
het pr rritjen e mimeve t prodhimit dhe uljen e mimeve. N Indi hyrja
n vend e disa ndrmarrjeve ndrkombtare si Monsato, me detyrn pr t
marr nga ato frytet e farave industriale me mimin gjithmon e m shum
m t ngritur, biologjikisht t modifikuara dhe t prdorshme vetm pr
nj mbjellje po prkthehet n nj rrnoj pr fermert e vegjl, duke shtuar
q kapitalizmi global ka ekuilibra t ndjeshm ekologjik, lakmia dhe dhuna
kundr m t vegjlve, po bhen t luftueshme. Gjate pagzimit n janar t
2008 Papa Benedikti XVI konfirmon q nuk mund t thuhet n fakt q glo-
balizmi sht sinonim i rregullsis se botes, ai shton konfliktet pr eprsin
ekonomike dhe znien ngushte t burimeve energjetike, hidrike dhe lendes
se par duke e br t vshtir punn, n dolloj niveli, q sforcohen t ndr-
tojn nj bote t drejt dhe t forte. Efekte indirekte t globalizmit jan pr-
plasjet mbi ambientin dhe ndotjen e ajrit, t shkaktuar nga industrializimi
dhe rritje t transportit.
Por si sht prcaktuar globalizmi nga ekonomist t ndryshm t botes,
si e kan prcaktuar ato at dhe kan thn.
.. . nj proces i kaprcimit t kufijve t lindur historikisht. Kshtu ai
nnkupton t njjtn gj si erozioni (pra nuk sht zhdukje) i sovranitetit
kombtaro-shtetror dhe prezantohet si shkputje e ekonomis s tregut
nga shtrati i rregullave morale dhe detyrimeve t institucionalizuara t
shoqrive. . . [Elmar Altvater]
.. . Intensifikimi i marrdhnieve sociale mbarbotrore, prmes t cilave
vende t largta mbajn lidhje me njra tjetrn, n mnyr t till q ngjarjet
n nj vend karakterizohen nga t njjtat procese sikurse edhe n nj vend
tjetr shum kilometra larg, dhe anasjelltas.. . [Anthony Giddens]
.. . Kthesa m e madhe ekonomike dhe shoqrore q prej revolucionit in-
dustrial. [Dirk Messner / Franz Nuscheler]
.. . Intensifikim sasior dhe cilsor i transaksioneve ndrkufitare gjat pro-
cesit t njkohshm t zgjerimit t tyre lokal.. . Ulrich Menzel]
.. . proces i lidhjeve n rritje mes shoqrive dhe problematikave. . . [Jo-
hannes Varwick]
.. . lirim i forcave t tregut botror dhe heqja e pushtetit ekonomik nga
duart e shtetit. . . [Schumann/Martin]
.. . prmes globalizimit intensifikohet konkurrenca n treg. . . [C. Chris-
tian von Weizscker]
.. . sht shndrruar tashm n nj fjal t rndsishme, e cila prej disa
kohsh po prdoret n mnyr inflacionare n debatet politike, publicistike
dhe shkencore duke u konsideruar ktu nga njra an si krcnim, nga ana
tjetr si shans. . . [Johannes Varwick]
U fol m sipr sesi lindi globalizmi, si u zhvillua, ku lindi dhe cilat
ishin shkaqet q uan n shfaqjen e tij, nse ai ka ekzistuar m par apo jo,
45
mendim kishin ekonomiste t ndryshm dhe si e kan prcaktuar ato
globalizmin. U fol pr t gjitha kto por nuk u prmend nse ka ndikuar ai
n Shqipri dhe si. Ashtu si n gjith boten edhe n Shqipri globalizmi ka
hedhur rrnjt e tij dhe kjo ka ndodhur pas viteve 1990, pasi Shqipria doli
nga sundimi komunist. Q me hapjen e dyerve t para, bota influencoi t n
qoft n muzike, kulture, art, pikture, por m se shumti n ekonomi, aty ku
globalizmi shfaqi veten e tij t plot. Dhe kjo erdhi me shfaqjen e kompanive
t mdha, ndrfutjen e tyre n t gjitha fushat. Por pyetja q shtrohet dhe i
paraprin do gjeje sht: A ndikon pr mir apo pr keq globalizmi tek ne?
Do t sjelle pasuri apo varfri? *
Globalizmi ka ndikuar n shum fusha n Shqipri, n t cilat globalizmi
ndikon pr mir dhe pr keq. Pr mir globalizmi ndikon n rritjen e numrit
t vendeve t lira pune me ndrfutjen e kompanive t mdha t cilat vepro-
jn n shum shtete t botes. Por ndrhyrja e ktyre kompanive shkatrron
ekonomin vendase dhe tregtaret e vegjl, rritja tejet e madhe e tregtis dhe
investimeve direkte, globalizimi i tregjeve financiare si shembull parade,
prodhimi i integruar ndrkombtar, siprmarrje ndrkombtare, konkurren-
ca lokale e shteteve dhe rajoneve, sjell fundin e ekonomive kombtare.
Bota po shndrrohet n nj global village, prve komuniteteve tradicio-
nale si familja apo fqinjsia po dalin n sken komunitete t reja komunikimi
(Chat, E-Mail) , por: ato nuk zvendsojn dot kto hapsira tradicionale ko-
munikimi, sa pr t prmendur nj shembull nga dimensioni shoqror.
Politika duhet t luftoj probleme masive. Globalizimi dhe konkurrenca
lokale kufizojn hapsirn e veprimit pr politikn kombtare, shum prob-
leme mund t trajtohen n mnyr t prshtatshme vetm n nivel ndrkom-
btar apo global. Duhen gjetur forma dhe arena t tjera t politiks. Kshtu
integrimi evropian prcaktohet si nj prgjigje sukses-premtuese ndaj sfi-
dave t globalizimit. Politika e organizuar sikurse edhe m par kryesisht
n nivel territorial dhe n kuadrin e shteteve kombtare ka mbetur prapa n
krahasim me ekonomin e organizuar gjithnj e m tepr n mnyr interna-
cionale apo globale, e liruar nga kufijt dhe materia. Vendosja e kapitalizmit
n shtratin e nj shteti social krcnon t dshtoj n kt disraport baz.
Por jo pr gjithka, pr far qortohet globalizimi, sht vrtet ai prgjegjs.
Shpesh ai shrben pr politikant si kok turku dhe arm argumentimi pr t
gjitha qllimet. Ky aspekt bhet i qart nse merren n analiz shembuj nga
fusha e politiks, q nuk bjn pjes n fushprerjen me globalizimin.
Prodhimet e Hollywood-it mund t shihen n t gjith botn, nuk duhet
mohuar nj lloj Amerikanizimi i kulturs, por: kjo nuk do t thot, se kul-
turat rajonale apo lokale po zhduken. Krejt e kundrta: ndrgjegjsimi pr
kto kultura bn pjes pikrisht n dukurit shoqruese t globalizimit, ar-
sye kjo pr t ciln n debat sht shfaqur edhe termi Glokalizim.
Probleme globale si ngrohja e atmosfers s toks, vrima e ozonit apo
shpyllzimi i pyjeve tropikale e bjn t qart globalizimin n mnyrn m
mbreslnse, pasi ktu bhet fjal pa diskutim pr probleme globale, t cilat
kan nevoj pr nj trajtim global. E megjithat, n aspektin e mjedisit natyr-
isht ka edhe probleme lokale dhe rajonale, edhe ather kur ato dshmojn
t ken karakter ndrkufitar, si p. sh. ndotja e lumenjve. Globalizmi tashme
sht nj dukuri q ka filluar prej vitesh dhe sht nj gj q nuk mund t
zhduket apo t ndalet se zhvilluari, sepse ai sht nj dukuri n prparim
dita dits. Ajo q duhet br pr ta ndaluar sht marrja e disa masave q
t parandalojn ant negative t globalizmit dhe q i paksojn ato. Ndoshta
ndrhyrja e prgjithshme dhe globale nga t gjith njerzit, ndrgjegjsimi i
tyre pr rreziqet q sjell globalizmi pr t gjith boten.
Bibliograf
Roland Robertson, Globalizzazione. Teoria sociale e cultura globale, Asterios, Trieste 999
Perch la globalizzazione funziona:, Il Mulino, Bologna 006
Giancarlo Pallavicini, La nuova era globale suggerisce una verifca delleconomia e della fnanza come dottrina e come
prassi, Fondazione Vaticana Centesimus Annus-Pro Pontifcie, Convegno internazionale Etica e Finanza, Citt del
Vaticano, 0 aprile 000
Giancarlo Pallavicini, Conferenza Internazionale Kondratiev, Evoluzione e prospettive delle trasformazioni sociali, San
Pietroburgo, 9/ ottobre 004
Pranab Bardhan, Does Globalization Help or Hurt the Worlds Poor? , Scientifc American Magazine, aprile 006.
(Pranab Bardhan. La globalizzazione un bene o un male pr i paesi poveri? Le Scienze numero 454 - giugno 006)
Mohammed Yunus, Corriere della Sera, 7 novembre 00
Amnesty International da Repubblica
Intervista a Vandana Shiva, da La Stampa
Il Papa contro la globalizzazione, Repubblica, 6 gennaio 008
Hirst e Thompson, La globalizzazione delleconomia. Editori Riuniti, 997
Amartya Sen, Globalizzazione e libert, Mondadori, 00
Enciklopedi
Interneti
47
sht korrupsioni, si ju ka ndikuar
n jetn tuaj, dhe si mund t luftohet?
i r i s tArAJ
Gjimnazi jopublik Drita e Dijes, Vlor
K
udo dgjojm t fitet pr korrupsion. Si nj problem madhor dhe me ndi-
kime t gjithanshme, ai sht shndrruar n temn e dits s do individi.
Gjithkush shfaqet i shqetsuar kundrejt hapave me t cilat ai po ecn. N
lagje, fshatra, qytete, shtete, n do emision televiziv zhvillohen debate mbi t
dhe shum pyetje lindin. sht korrupsioni? , Shkaqet e tij? , Kur jan fllesat?
, Pasojat? , Pse sht kaq i rrezikshm? , Kush e bn korrupsionin? , Kush quhet
i korruptuar dhe kush jo? , dhe s fundi Si mund t luftohet korrupsioni? . Nga
kto pyetje, jo t gjitha arrijn t marrin prgjigjen e duhur. Disa prej tyre mbeten
ende shtje t pazgjidhura ashtu si sht sot lufta kundr korrupsionit.
Korrupsioni ka prejardhje latine dhe nj kuptim shum t gjer. Mund t
thuhet me siguri se korrupsioni ka lindur paralelisht me njerzimin dhe e ka
shoqruar at gjat gjith kohs duke arritur deri n ditt e sotme. N prku-
fzimin m t thjesht t tij ai mund t barazohet ndryshe me shfrytzim ose
shprdorim t fuqis dhe pushtetit pr t siguruar prftime individuale. T
bsh korrupsion do t thot t prishsh dik nga ana morale pr qllime t
caktuara dhe ta shtysh at me an t ryshfeteve q t shkel ligjet ose t veproj
n kundrshtim me detyrn q ka, pr t t br shrbime.
N nj kuptim m t gjer korrupsioni nuk prfaqson thjesht shprdorimin
e pozits zyrtare nga npunsit publik, por ai prfshin t gjith njerzit q
abuzojn me pozitn e tyre kudo q paraqitet mundsia pr t nxjerr prf-
itime me rrug t lehta. Pra korrupsioni ssht vetm prdorimi i pushtetit
politik pr prftim personal. Ai sht shum m tepr sesa bashkveprimi i
fsheht i npunsve publik me njerz t biznesit pr t shtn n dor prf-
itime t jashtligjshme dhe t pamoralshme.
Korrupsioni prbn nj nga sfdat m kryesore t bots. Lufta ndaj tij nuk
sht aq e thjesht. Pavarsisht prmasave t korrupsionit, ai mbetet gjithmo-
n nj dukuri negative dhe prej tij nuk mund t pritet asgj e mir. Ai prbn
nj krcnim pr institucionet demokratike dhe t drejtat e lirit themelore
njerzore dhe nga ana tjetr frenon zhvillimin.
Korrupsioni ka tri dimensione, sipas t cilave vrehen efektet negative mbi
kta sektor: Efekte mbi politikn, administratn dhe institucionet; efekte mbi
ekonomin dhe efekte mbi sektorin social dhe at kulturor.
Themi se korrupsioni ndikon mbi politikn, pasi ai e shtrembron realitetin
politik. Ai cnon dhe saboton do sistem demokratik. Korrupsioni ndikon n
zgjedhje, n shtetin ligjor si dhe n prgjegjsin e administrats pr t kryer
nj pun bazuar mbi norma dhe rregulla ligjore.
Po ashtu themi se korrupsioni ndikon negativisht mbi ekonomin duke
penguar zhvillimin e saj. Ai bhet penges pr sektorin privat, duke favori-
zuar gjithnj e m shum biznesin q sht sa m afr pushtetarve dhe qe-
veritarve. N kt rast ndeshemi me krijimin e t ashtuquajturave monopole,
t cilat jan t afta t kontrollojn do element t tregut duke i br ato t
paprballueshme nga fuqia blerse apo konsumatori i thjesht. Ndrsa prsa
i prket dimensionit t tret t tij, mund t shprehemi se mjedisi dhe natyra
jan pre e leht e korrupsionit. Ne t gjith jemi dshmitar pr rreziqet q
po i kanosen zonave pyjore, ujore, fushore, t cilat gjithmon e m shum po
degradojn dhe po humbasin vlerat e tyre, qoft ato jetsore, qoft ato este-
tike dhe kulturore. Aq m tepr, nga kthetrat e ktij korrupsioni nuk mund t
shptonte vet shoqria njerzore me nevojat e saj pr jetes, pun, t drejta
shoqrore.
Gjithmon dhe nga t gjith sht pohuar fakti se korrupsioni ka qen i
nevojshm pr nj zhvillim t mir t demokracis. i ashtuquajtur ndryshe si
nj lloj lubrifkanti, ai ka ndihmuar q sistemi qeveriss t kryej m mir t
gjith proceset e tij. Por me sa duket, po shohim se n ditt e sotme fjala kor-
rupsion po gjen nj prdorim jashtzakonisht t madh dhe po dgjohet kudo.
Kjo tregon se korrupsioni ka arritur nivele mbi normn e lejuar t tij. ndodh
kur ai sht n sasi t tepruar?! Prgjigjen e ksaj pyetjeje mund ta jap kushdo
q ka nj prfytyrim t qart t fjals korrupsion dhe t pasojave t tij. Men-
jher, me sigurin m t plot, mund t themi se gjrat nuk do t shkojn
mir. Tani m shum se kurr situata bhet shqetsuese dhe alarmante.
Duke qen se nj gjendje e till sht krijuar koht e fundit n bot, lufta
kundr korrupsionit sht shndrruar n sfdn kryesore t njerzimit. Pr
ta korrupsioni konsiderohet si nj smundje q ka prekur dhe ka infektuar
gjithka duke vshtirsuar kshtu edhe m shum kurimin prej tij.
sht e qart se me t prkrah, ne kurrsesi nuk mund t kemi zhvillimin q
krkojm dhe ndrrojm. Si nj dukuri mjaft negative, korrupsioni na bn
q t humbasim energjit pr prparim. Ai zbeh shpresat pr t ecur prpara.
Korrupsioni saboton mjedisin n t cilin jetojm. Ai na bn q ne t humba-
sim besimin ndaj asaj qeverie s cils i kemi dhn votn. Pikrisht ky kaos i
krijuar na hedh n mendime dhe dyshime se ndoshta nuk kemi br zgjedhjen
e duhur pr t realizuar ndrrat dhe dshirat n lidhje me t tashmen dhe t
ardhmen ton.
49
T gjith ne jetojm n nj vend q ka vetm 18 vjet demokraci dhe q shum
mir quhet nj vend n tranzicion. Ishte e pritshme q gjat rrugs, midis prob-
lemeve t tjera, t na shfaqej edhe korrupsioni si nj dukuri e pashmangshme
pr do sistem demokratik. Fillesat e korrupsionit n Shqipri u vun re q
pas vendosjes s demokracis dhe pikrisht me procesin e ndarjes s pronave
shtetrore, nj ndarje q nuk u b aspak n mnyrn m t drejt dhe m trans-
parente t mundshme.
N kt proces pati hapsira t lira n t cilat gjeti vend dhe u zhvillua refor-
ma korruptive, duke mbetur edhe sot e ksaj dite nj problem ende i pazgjid-
hur. Kjo ndodhi pr shkak t strukturave t brishta dhe t pazhvilluara e t
paprshtatshme ende pr t pritur kt sistem t ri q po hynte. Gjat gjith
ktyre viteve, qeverit njra pas tjetrs jan shprehur se nuk kan ndenjur du-
arkryq n luftn kundr korrupsionit, por mesa duket masat e ndrmarra nuk
kan qen t efektshme aq sa duhet t ishin. Kt e tregon m s miri niveli i
lart i perceptimit t korrupsionit n Shqipri.
Sipas sondazheve t bra, rezulton se 92%e shqiptarve besojn se korrup-
sioni sht i kudondodhur. Ky mendim nuk ka ndryshuar q prej vitit 2005
e deri n vitin 2006. Vetm 13. 3% e publikut t gjer mendon se korrupsioni
midis zyrtarve publik sht ulur, ndrkoh q gjysma mendon t kundrtn,
madje ata thon se rritja e tij prkon me 13% m shum se n 2006-n. Prsa i
prket vitit 2008 shifrat qndrojn si m posht. 21. 6% thon se ai sht rritur
dhe 52. 4% jan t mendimit se niveli i korrupsionit nuk ka ndryshuar.
Sipas anketimit rezulton se presidenti, drejtuesit fetar dhe ushtarakt shi-
kohen si m t ndershmit. Ndrkoh q n antipod me ta qndrojn dogani-
ert, tatimort, mjekt, gjykatsit dhe deputett. Si mund ta shohim nivelet
m t larta t korrupsionit hasen tek pjest m t rndsishme t nj shteti. Si
mund t mendojm pr zhvillimin dhe realizimin e reformave kur korrupsioni
ka infektuar bazn dhe themelet e kombit ton?
Duke harruar veten, ne shpesh akuzojm politikant dhe qeveritart m t
lart t shtetit si fajtort e vetm t korrupsionit, ndrkoh q korrupsioni fl-
lon nga vet ne. Prderisa ne nuk po ngrihemi si duhet kundr tij pr ta luf-
tuar, kjo do t thot q ne e kemi pranuar at si t parrezikshm dhe po i hapim
dyert atij duke e ln t hyj pa u shqetsuar pr kostot q do t na duhet t
paguajm m von.
N qoft se do ta shohim mir mund t bjm nj krahasim shum t thjesht.
Mund t themi se korrupsioni sht si do gjalles tjetr mbi tok q merr
frym dhe ushqehet duke u rritur atje ku ajo gjen kushtet e prshtatshme.
Ashtu edhe korrupsioni, me t vrtet mund t themi se ka gjetur ushqimin
e nevojshm tek ne dhe ai vet sht rritur. Si duket, pr t nuk ishte as-
pak problem prshtatja me popullin shqiptar. Prkundrazi, ai u ndje mir aty,
ashtu si do frymor tjetr q ndihet mir kur gjen prkrahjen e nevojshme.
Me t vrtet q shqiptart u treguan shum t kujdesshm me korrupsionin
dhe harruan ose nuk deshn ta pranonin se ai nuk ishte aspak pozitiv. sht e
qart dhe mjaft e dukshme se efektet e para t korrupsionit jan t knaqshme
pr gjithsecilin dhe prball tyre kushdo mund t tundohej. Pikrisht n luftn
prball ktij tundimi, dalin n pah dhe bhet diferencimi midis individve
me virtyte t larta dhe atyre individve t paskrupullt.
Mjaft mir, ne shohim sot se sa rnd sht prekur djepi i dituris n vend
nga korrupsioni. Thuhet me siguri se arsimi sht ai q i siguron nj shteti dre-
jtuesit, qeveritart, politikant, zyrtart, mjekt, juristt, gjykatsit, msuesit
e shum t tjer t cilt do t luftojn pr t sjell zhvillimin dhe prparimin.
Por ndodh kur arsimi sht i korruptuar? Nse arsimi bazohet mbi reformn
korruptive, mund t pritet m prej tij? N qoft se nj individ ushqehet me
frymn korruptive q n momentet e para q ai plotsohet me dije, do t thot
q ai mson gjithashtu se si t prdor shum mir korrupsionin pr t arritur
qllime t tjera n jet.
Sot ne shohim se si shum msues e kan humbur sensin e vlersimit t nx-
nsve apo studentve mbi bazn e njohurive t marra nga gjithsecili. Tanim,
n themel t do note apo provimi t dhn, qoft ky nj provim pjekurie,
me zgjedhje, lirimi, semestral apo thjesht nj provim kapitulli, qndron e ash-
tuquajtura dhe e pushtetshmja para, q dita dits po on drejt degradimit
virtytet m t larta njerzore. Ndrkoh q ironia e jets vazhdon m tej me
faktin se po t njjtt individ, megjithse t paaft, do ti shohsh m von n
postet m t larta, m t paguara, me makinat m t mira, me m shum se nj
shtpi, kur n t njjtn koh shum t tjer t aft rijn dhe sillen rrotull si t
papun.
Dhe pikrisht kshtu fllojn t prishen bazat e nj shoqrie plot vlera dhe
nisin t ngrihen themelet e nj shoqrie t pashpres drejt s cils ngurron t
hedhsh vshtrimin apo t zgjassh dorn pr t krkuar ndihm, pasi nuk je
i sigurt nse ai t cilit ti po i drejtohesh sht i aft t t ndihmoj apo t t
shrbej ashtu si e krkojn rregullat dhe normat e nj shoqrie m virtyte.
Por gjendja vshtirsohet dhe bhet shqetsuese kur shohim se mjeksia
renditet n listn e institucioneve m t korruptuar. Kjo do t thot shum
mir se ne nuk jemi m t sigurt as pr shndetin ton. sht me t vrtet nj
paradoks t mendosh q jakat e bardha, q konsiderohen si qeniet m humane,
t harrojn betimin q kan br dhe ti nnshtrohen pambarimisht ktij vep-
rimi imoral dhe t pandershm q bie ndesh me personalitetin dhe detyrimin
e tyre ndaj popullit t thjesht. Persona t ndryshm fasin pr doktor q nuk
shohin karteln e pacientit, por interesohen mbi t ardhurat dhe gjendjen f-
nanciare t tij. Nse prgjigjet tregojn se pacienti sht i varfr, ai nuk merr
trajtim mjeksor. Nse pacienti sht i pasur, doktori bn llogari sa t lart
mund tia vr tarifn. Kt e vrtetojn m s miri sondazhet e bra. Sipas tyre
rezulton se 70% e t intervistuarve kan paguar ryshfet pr t prftuar trajti-
min e nevojshm mjeksor. Ndrsa n lidhje me gjykatat, 60% shprehen se e
kan humbur besimin tek drejtsia. N nj raport shqiptart nuk mendojn se
gjykatsit jan t paanshm n lidhje me vendimet q ata marrin pavarsisht
5
se drejtsia sht nj nga shtyllat kryesore n luftn kundr korrupsionit.
Rreziku rritet dhe bhet m kritik kur msojm se korrupsioni sht n
nivele t larta edhe tek forcat blu. Duket gati e pabesueshme q vet policia t
tregohet e gatshme t lajmroj kriminelin prpara se forcat e operacionit t
shkojn tek ai pr ta arrestuar. Njerzit shprehin zemrim t madh pr faktin
se si policia rri duarkryq, javt kalojn, muajt kalojn dhe ndodh q akuzat
lehtsohen, q disa shtje pushohen, q asnj nuk ndshkohet. Kjo do t thot
se korrupsioni po bhet penges edhe n luftn kundr krimit. Kjo do t thot
se ne nuk jemi m t sigurt, se po jetojm n t njjtin mjedis me ata t cilt
prbjn rrezik pr jetn ton dhe t t afrmve tan. N nj vend ku mungon
siguria, rendi dhe qetsia kombtare, t cilat jan primare pr t, vshtir se
mund t quhet shtet i mirfllt, e jo m t mendohet pr integrimin e tij n
organizata me karakter ndrkombtar.
Megjithat ekzistojn ndryshime edhe n lidhje me faktin se kush quhet i
korruptuar dhe kush jo. Shqiptart i gjykojn ndryshe ata q marrin rysh-
fet, prej atyre q e japin at, duke shfaqur m shum tolerance ndaj dh-
nsve t ryshfetit n transaksionet korruptive. Studenti q i jep msuesit nj
kmish si dhurat me shpresn pr t marr nj not m t mir shihet m
shum si Jo i korruptuar ose i justifkuar. Gjithashtu, nna e fmijve q
pr t marr certifkatat e fmijve paguan 500 lek si ryshfet shihet kryesisht
si Jo e korruptuar ose E justifkuar. T pyetur pr nj shits lulesh i cili rrit
mimin e luleve gjat festave, 52% e qytetarve u prgjigjen se ky shits sht
i korruptuar dhe duhet ndshkuar. Ky sht nj tregues se njerzit ngatrro-
jn abuzimin e perceptuar t bizneseve q vendosin mime tejet t larta pr
mallrat apo shrbimet e tyre me korrupsionin.
Si pjes e ksaj shoqrie, sht normale dhe gati e pashmangshme q edhe
un t mos prekem nga kjo smundje q ka infektuar botn. Pr t kaluar
paksa n subjektivitet dhe pr t dhn mendimin dhe shqetsimin tim, dua
t them se e urrej korrupsionin. M plqen transparenca dhe drejtsia, ndon-
jher n nivele t tepruara. Pr kt arsye m ndodh q shpeshher t tjert
t ma vn n dukje dhe t m kritikojn pr faktin se si un tregohem shum
strikte dhe e drejt ndaj gjykimit dhe vlersimit t gjrave.
Prsa i prket ndikimit t tij n jetn time, m ka rastisur q mua dhe familjes
sime t na ken sjell shqetsime njerz jo t ndershm. Gjithka lidhej me nj
territor q pr momentin nuk ka nj pronar konkret, prreth biznesit privat t
babait tim. Duke mos dashur t prmend emra, disa persona jan paraqitur
tek ne me dokumente t falsifkuara, si pasoj e pushtetit q ata zotronin.
Sipas tyre ata rezultonin t ishin pronart e vrtet t ktij trualli dhe me kt
krkonin t ndrtonin aty nj objekt banimi pr prftime personale. Fuqia e
pushtetit dhe njohjeve me njerz t rndsishm dhe me infuenc, i ndihmoi
ata q gjithashtu t na e bnin t pamundur mundsin pr t krkuar ndihm,
duke na i bllokuar t gjitha rrugt ku mund t mbshteteshim. Megjithat ne
nuk ram pre e korrupsionit dhe mashtrimeve t tyre dhe gjrat morn pr
mir.
Pra, sipas shifrave t nxjerra nga sondazhet, analizave t bra, ngjarjeve t
sjella, themi me seriozitetin m t madh se korrupsioni sht me t vrtet nj
problem i rnd pr zhvillimin q Shqipria krkon. Pikrisht kjo e bn edhe
m t vshtir luftn kundr tij, por jo t pamundur. Kjo tregon se shpresat
nuk duhen humbur. Vrtet korrupsionin ne e gjejm n t gjith mjediset, dhe
shumicn e rasteve ai arrin tu bj ball madje edhe fushatave t organizuara
kundr tij, pr vet faktin se ai lidhet drejtprdrejt me dobsit kryesore t
njeriut, si jan etja pr pushtet, etja pr para, etja. Prapseprap, praktika
tregon se edhe shtetet m t fuqishme kan pasur raste dshtimi n luftrat
kundr korrupsionit. Vet ambasadori amerikan n Shqipri, Z. John. L. Whith-
ers sht shprehur se korrupsioni nuk sht nj problem vetm shqiptar. Sipas
tij korrupsioni ekziston kudo, korrupsion ka edhe n SHBA. Por, prbrsi
kryesor nuk sht, nse korrupsioni ekziston, por si mund ti prgjigjemi.
Kush do t dij se mendon populli n lidhje me t ardhmen e korrupsion-
it, duhet t pyes shofert e taksive. Kshtu sht shprehur kryetarja e Tran-
parency pr Gjermanin, Silvia Schenk. Kur po shkoja me taksi nga aeroporti
n hotel, shoferi m pyeti se far bja n Berlin. Un i tregova pr Tranparen-
cy dhe konferencn e shtypit dhe ai mu prgjigj Korrupsioni, sht problem
i madh, por nuk e lufton dot. 54 % e t pyeturve n mbar botn mendojn
se korrupsioni do t rritet. Vetm 1 ndr 5 pret q ai t bjer. Si shtetet m t
korruptuara barometri nxjerr Shqiprin dhe Senegalin. Edhe n Kamboxhia,
Kamerun, Maqedoni, Kosov, Nigeri, Pakistan, Filipine dhe Rumani njerzit
duhet t paguajn nn dor, n qoft se duan t arrijn dika.
Duke mos e pranuar si prgjigje pamundsin pr ta luftuar korrupsionin
n Shqipri, vet Z. Whithers sht shprehur: Shqiptart e vlersojn nder-
shmrin po aq shum sa popujt e tjer n bot dhe popujt q un njoh. Shq-
iptart e urrejn korrupsionin. Ata e urrejn faktin q nj pakic njerzish t
korruptuar prishin sistemin n trsi.
Dhe n veanti nuk m plqen nnkuptimi n at prgjigje se korrupsioni
sht nj simptom e kulturs shqiptare; nuk sht kshtu. dokush q e njeh
popullin shqiptar, e di se ai sht nj shkelje e kodit etik dhe moral t shqip-
tarve.
Kultura shqiptare e vendos ndershmrin dhe integritetin mbi do gj tjetr.
Pr shqiptart nj fjal e dhn sht nj fjal e mbajtur. Dhe parimi i Bess,
virtyti klasik i shqiptarve, sht nj lidhje q nuk mund t thyhet. Pra, e
prsris, gjithkush q mendon se korrupsioni sht i natyrshm pr shqiptart,
e ka gabim; korrupsioni sht dhunim i asaj ka do t thot t jesh shqiptar.
Duke marr fuqi nga ky vlersim q i bhet popullit shqiptar, mendoj se
pasi gjithkush do ta lexonte kt fjalim, do ti rriteshin shpresat dhe optimizmi
mbi luftn kundr korrupsionit. Me dshirn m t mir t t gjithve pr ta
zhdukur edhe njher kt mikrob nga shoqria Shqiptare, m e mira sht t
studiohen rrugt q do t ndiqen n fushatn kundr tij. Sigurisht q gjith-
ka duhet t nis me sensibilizimin e popullats pr t hequr dor njher e
5
mir duke u vn prball do pasoj t korrupsionit krahasuar me virtyt e
nj shoqrie t ndershme. Por sigurisht q fjalt nuk mjaftojn. Nj fjal e urt
thot: Nga e thna n t br, sht n mes nj lum i tr. Dhe m t vrtet,
n luftn kundr korrupsionit, fjalt nuk vlejn aspak prpara veprave.
Trajtimi i korrupsionit sht nj prgjegjsi e nivelit t lart. Elita politike
e ktij vendi duhet t marr prgjegjsin n luftn kundr korrupsionit n
mnyr domethnse, jo thjesht nprmjet fjalimeve dhe fjalve. Kjo do t
thot q udhheqsit politik duhet t denoncojn aktet e korrupsionit, edhe
kur kto kryhen prej kolegve t tyre. Nuk duhet t prdorin ndikimin pr t
mbrojtur miqt apo t afrmit dhe nuk duhet t prdorin pushtetin politik pr
t ndryshuar rrjedhn e drejtsis. Nj hap i rndsishm i drejtprdrejt q
mund t ndrmerret sht ndryshimi i ligjit pr imunitetin, i cili mbron zyr-
tart e lart n gjykata, n parlament dhe n poste t tjera nga procedimi.
Ata duhet t jen po aq prgjegjs ligjrisht sa do qytetar tjetr i thjesht.
Me fjal t tjera, askush nuk duhet t ket imunitet nga procedimi pr akte t
jashtligjshme. Udhheqja politike e Shqipris duhet t fuqizoj institucionet
q krkojn t bjn drejtsi; t fuqizoj prokurort q vihen pas kriminelve
dhe t bjn t qart q kushdo qoft i dyshuar, pavarsisht nga pasuria, pa-
varsisht nga lidhjet familjare, pavarsisht nga lidhjet politike, do ti nnshtro-
het procedimit.
Pjesa tjetr e puns i ngelet popullit t thjesht. Me kt dua t them q
qytetart jo vetm ta shohin veten si viktima t korrupsionit dhe gjithka
mbetet me kaq. Jo! Gjithka n jet arrihet duke luftuar pr at q krkon,
duke e ngritur zrin, duke ua br t ditur t tjerve se far ti krkon. Kshtu
dhe korrupsioni mund t luftohet vetm duke protestuar, duke e kritikuar,
duke denoncuar do raste t tij, duke mos toleruar asnj pavarsisht njohjeve
tona, duke u treguar t pamshirshm pr kdo t korruptuar, kushdo qoft
ai, duke krkuar m shum nga udhheqja e vendit pr t br dika pr kor-
rupsionin. Por edhe vet profesionet mund t vendosin rregull brenda vetes;
profesionet mund t ndihmojn n eliminimin e korrupsionit brenda radhve
t veta.
Shumica e njerzve n bot, thot Hugette Labelle, kryetarja e Transparency
International, mendon se politikant bjn shum pak kundr korrupsionit.
Besimi i qytetarve tek institucionet n lidhje me luftn e tyre kundr korrup-
sionit, vazhdon t mbetet i ult. Shumica e institucioneve jan vlersuar me
m pak se 50 pik n shkalln nga 0 n 100, ku 0 sht Aspak besim dhe 100
sht Shum besim
Si n 2006, media vazhdon t shihet si institucioni i vetm q prgjithsisht
ndihmon n luftn kundr korrupsionit, duke mbajtur vendin e par. T gjitha
institucionet e tjera vlersohen me m pak se 50 pik n shkalln e vlersimit,
q do t thot se prgjithsisht shihen nga publiku si institucione q nuk ndi-
hmojn n luftn kundr korrupsionit. Perceptimet pr kontributin e institu-
cioneve t tjera n luftn kundr korrupsionit nuk kan ndryshuar.
Korrupsioni nuk sht loj, sht luft. Me t gjitha mundsit tona ne nuk
duhet t tregohemi aspak indiferent n prballjen me t. Nuk mund t le-
jojm kurrsesi q korrupsioni t vazhdoj t brej akoma m tepr sistemet
demokratike t shteteve dhe ti oj ato drejt rrnimit. Duhet t tregohemi t
kujdesshm dhe t gatshm pr t mos lejuar m tej prhapjen e tij duke sjell
kshtu shkatrrimin e shoqris ku jetojm.
Bhet fjal vetm pr pak vullnet, durim dhe mbi t gjitha shpres e opti-
mizm pr nj t ardhme t mir, t sigurt, transparente dhe t shndosh.
Karlyl ka thn: Bhu i ndershm dhe bota me siguri do t ket nj njeri t
keq m pak.
Le t jet kjo motoja e gjithsecilit dhe jam e sigurt q bota do t ket shum m pak
njerz t kqij.
Bibliograf
http:www. pasqyra. com
http: www. 4-ore.com
Wikipedia, Enciklopedia e Lir
http:www. zeripopullit. com
http:www. gazetatema. net
http:www. shekulli. com
55
far sht globalizmi:
avantazhet dhe disavantazhet n Shqipri
i va toSkA
Shkolla e mesme e prgjithshme, Aleksandr Moisiu, Kavaj
S
hqipria, ashtu si shum vende t tjera, sht sinkronizuar n ritmet e zhvil-
limeve globalizuese t kohve t fundit. Ky fakt ka elur para shqiptarve
mundsi m t gjera pr t prftuar nga arritjet m t prparuara eko-
nomike, politike, shoqrore e kulturore t tekniks dhe shkencs t vendeve t
tjera. Sot po fitet gjithnj e m dendur pr politikat e globalizimit, si dika e re,
q pritet t ket nj impakt t caktuar n vendin ton; por jo t gjith jan t
ndrgjegjsuar mbi at q globalizimi realisht do t thot.
Globalizimi sht nj proces n zhvillim e sipr, dhe mesa duket, nuk paska
asgj q t mund ta ndaloj, gjithmon nse duhet!
Hap mundsi t reja, perspektiva t tjera, t papritura, por nuk sht e thn
q t gjitha prej tyre t jen t kndshme! Si do t vij vall, si nj puhiz, nj
flad i leht e prkdhels, q do ti sillte shtetit ton nj freski e energji t re,
apo si nj stuhi e fuqishme, e egr, q do na krcnonte me furi dhe do t na
fshinte vrullshm?
Fjala globalizim (mondializim) ka marr nj kuptim t veant dhe prm-
bledh zhvillimet dhe tendencat dinamike q karakterizojn erekun e fundit t
mijvjearit t dyt.
1
N veanti, n fushn e ekonomis, ky term tregon proce-
durn, sipas s cils ekonomit e vendeve t ndryshme inkuadrohen totalisht
n nj sistem ekonomik mbarbotror, me prqindjen e prodhimit botror, t
tregtis dhe informacionit n disa qendra t caktuara. Ndrkombtarizimi q
pason, kontribuon n varsin reciprok n rritje t shoqrive.
T shumt jan faktort q kontribuan n zhvillimin e ktij procesi.
*S pari: Zhvillimi shum i shpejt i teknologjis dhe sidomos revolucioni
elektronik, q solln ndryshime katalitike n sektort e prodhimit, komuni-
kimit, dhe edukimit dhe argtimit, ndryshime kto t cilat lehtsuan intere-
sat dhe aktivitetet ekonomike ftimprurse, ndrkombtare dhe pa emr, me
natyr centralizuese.
*S dyti: Shembja e nj bote t tr idesh, aspiratash dhe strukturash, n
vendet e socializmit real, me shkatrrimin ekonomik t tyre dhe evidentimi i
kapitalizmit si zgjidhja e vetme alternative.
*S treti: Vendimet dhe veprimet e shteteve t mdha dhe t organizmave
ndrkombtare, q tregojn se globalizimi nuk sht m tanim nj dukuri m
vete, por sht nj ideologji dhe planifkim politik i t fuqishmve ekonomiki-
sht.
Rol baz n ndikime t shumllojshme, pozitive ose negative, gjat procesit
t globalizimit, luajn edhe disa qindra shoqri shumkombshe, q vn n
pushtetin e tyre prodhimin botror, lvizjen e mallrave dhe t informacionit.
Nga ana tjetr, bashkpunimet mes shteteve, organizatave joqeveritare n niv-
el global, institucioneve fnanciare botrore, si Fondi Monetar Ndrkombtar
dhe Banka Botrore, synojn t luajn rol koordinues. Nuk mund t le pa pr-
mendur mjetet e ndryshme t informacionit, kryesisht interneti dhe televizori
satelitor, t cilt furnizojn n mnyr konstante e t pandrprer njerzit n
mbar botn me modele jetese, q u shrbejn objektivave t leverdishme.
Nj nga pikat m t rndsishme t shtjes s globalizimit, ka t bj me
efektet e tij, ant pozitive dhe negative, avantazhet dhe disavantazhet. Nuk
mund t jepet nj gjykim i shndosh mbi t, pa pasur parasysh t dyja ant e
medaljes, dhe sidomos pa kuptuar se cila an avancon m shum e me ritme
m t shpejta. Disa nga avantazhet e ers s re q ka prfshir planetin, jan:
1- Zhvillimi i vrullshm i shkencs, teknologjis dhe informacionit. Prpari-
mi i tyre shrben si motor pr ecurin e ekonomis mbarbotrore, si dhe pr
prmirsimin e rritjen e mirqenies.
2- Lvizja e shpejt e t mirave materiale dhe e arritjeve t reja n t katr
ant e bots. Komunikacionet mundsojn kapitalin t prgjigjet n mnyr t
menjhershme drejt rasteve t reja. Tregjet e lira mbizotrojn pothuajse kudo
e ndrveprojn vazhdimisht n do kontinent. Gjithashtu po rritet prirja pr
t inkurajuar investimet e jashtme. Mendoj se sot kan ndryshuar dukshm
nocionet koh dhe hapsir.
3- Lehtsimi i komunikimit mes njerzve n t gjitha vendet e bots, me
zhdukjen e largsive ~rrjete t zhvilluara t telefonis, internetit, televizionit
satelitor. Globalizimi ka inkurajuar nj shprthim t pasuris dhe nj shkall
prparimi teknologjik, q asnj epok e mparshme nuk mund ta imagjinonte.
Interneti premton t lidh komponentt e ndryshm t ekonomis globale me
njri~tjetrin n koh reale.
4- Lufta kundr shum smundjeve n shkall botrore. Ktu m vijn ndr
mend krkime e krkime t tra n fushn e shkencs, n prpjekje pr t gje-
tur vaksina e medikamente kuruese pr epidemit e shekullit t ri, si jan lloje
t ndryshme t kancerit, SIDA etj.
5- Kufzimi i analfabetizmit. Njerzit po ndrgjegjsohen gjithnj e m
shum pr vlerat dhe dobit e nj edukimi t denj.
6- Njohja e pozits, e rndsis dhe e rolit t gruas dhe t rinis. Nj nga
arsyet q m bn t mendoj se bota mund t bhet nj vend m i mir pr t
jetuar.
57
7- Zgjerimi i horizonteve t mendimit. T paktn teorikisht, sanksionon lir-
in dhe t drejtat themelore t njeriut.
8- Nxitja dhe forcimi i parimeve e strukturave demokratike.
9- Format e ndryshme t solidaritetit midis popujve.
Paralelisht me to, madje akoma m t fuqishme, shfaqen edhe disavanta-
zhet, pasojat negative t globalizimit:
1- Hendeku midis vendeve t bots po thellohet. Vendet e pasura po bhen
m t pasura, e ato t varfra akoma m t varfra, duke u prkulur nn peshn
e borxheve t jashtme tepr t mdha. Madje, jo vetm hendeku mes vendeve
t ndryshme, por edhe ai brenda nj vendi, midis atyre q jan t pasur e atyre
me t cilt fati nuk sht treguar aq bujar.
2- N t gjitha shtetet po formohet nj pakic e vogl e kamur e me pushtet
dhe infuenc t madhe, e cila sht e prqendruar n realizimin e qllime-
ve dhe interesave t veta. Nj rreth tjetr individsh dhe grupesh, prpiqen
t prshtatin ritmin e jetess s tyre me at t brthams s privilegjuar t
shoqris.
3- Zhvendosje t reja t mdha t fuqis puntore vihen re dhe dallg t reja
emigrantsh e refugjatsh ekonomik dynden drejt vendeve t pasura.
4- Po zhvillohen fenomene shqetsuese si ksenofobia e racizmi.
5- Njerzit po shfrytzojn gjithnj e m tepr, n mnyr t pamenduar
dhe t pamshirshme burimet natyrore, pa respektuar kriteret e riprtritjes
s tyre. Kjo mund dhe do t oj drejt nj katastrofe ekologjike q prfshin t
gjith planetin.
6- Shum institucione demokratike po dobsohen, fuqia e tyre po zbehet, po
ashtu edhe efektiviteti e autoriteti i tyre.
7- Krimi dhe korrupsioni po zhvillohen n mnyr t pakontrolluar n nivel
botror, me modernizimin e plot teknologjik. Nj pjes e madhe, veanrisht
rinia, nn trysnin e ksaj vorbulle, krkon rrugdalje tek dhuna, vetbraktisja
dhe narkotikt. sht pr t ardhur keq q po fllon t sundoj prbuzja e jets
njerzore dhe ideja e kotsis s jets n rrethanat e ktyre zhvillimeve t shpe-
jta globale.
Globalizimi nuk sht vetm nj proces ekonomik. sht imponim, i dre-
jtprdrejt apo i trthort, i nj sistemi mendimi q injoron dhe shkatrron
veorit e popujve dhe njerzve t veant, e mnjanon ose prish vlerat si jan
miqsia, ndershmria dhe vetprmbajtja, duke paraqitur nj model konsumi
me synime pr ftime t vazhdueshme, nn ndikimin e t cilit shpesh shkatr-
rohen marrdhniet njerzore.
2
Disa studiues dalin pro politiks s globalizimit, disa t tjer kundra. Ameri-
kani Paul R. Krugmann
3
mbron asnjansin dhe aspektet pozitive t dukuris.
Ndrsa francezi Emm. Todd e konteston at: shtja e nj globalizimi, e nj
parimi abstrakt q vepron nga jasht mbi t gjitha kombet, nuk ka baz. Nuk
sht vese nj mit, inskenim i ndjenjs s pamundsis s elits politike e
kulturore.
4

Globalizimi sht prqafuar nga shum sisteme ekonomike e politike, por
edhe sht kundrshtuar. Mjafton t prmend demonstratat n takimet e Fon-
dit Monetar Ndrkombtar dhe Banks Botrore n vitin 2000, si dhe n taki-
min e Siatll-it t Organizats Botrore t Tregtis m 1999. Philipe Moreau
Defarges, n nj libr t tij para disa vitesh, konkludon: Globalizimi mesa
duket po i hap njerzimit dy rrug t skajshme. U jep njerzve ndjesin se jan
t mbyllur n nj burg, q sht toka.. . ose gjeneron ndrgjegjen e unitetit t
njerzimit.. . globalizimi nuk sjell fundin as pr njeriun, as pr historin e tij.
Nuk sht vese nj nnprodukt i progresit teknik. Sigurisht, nuk sht ras-
tsi q globalizimi realizohet n astin kur njeriu zhytet n dy pafundsi: n
voglsin e pafund t materies dhe n madhsin e pafund t yjeve.
5
Si mund t kuptohet, sistemi global shprblen por edhe penalizon pjes-
marrsit e tij. Udhheqse e dinamiks globaliste kan qen Shtetet e Bash-
kuara t Ameriks, q gjithashtu kan qen prftuesit kryesor t ktyre poli-
tikave q kan liruar.
6
Ky mekanizm, prvese ka prodhuar nj pasurim t
madh n shum pjes t bots, mund t ndikoj edhe n shprndarjen e krizs
ekonomike dhe shoqrore q aktualisht ka prekur superfuqin. Kjo sht nor-
male, pasi ky shtet ka qen motori botror i rritjes, dhe nj kthim mbrapa i saj
do t kishte pasoja q mund t krcnonin stabilitetin politik n shum vende,
sidomos n ato n zhvillim.
Globalizimi sjell industrializim, industrializimi sjell prqendrimin e pop-
ullsis drejt qyteteve, dobsimin e sistemeve tradicionale mbshtetse politike
e shoqrore. Hendeku mes t varfrve e t pasurve bhet m i thell, dhe m t
ndrgjegjshm pr kt jan br emigrantt, numri i t cilve po vjen duke u
rritur. Megjithat, kjo nuk prbn ndonj risi, pasi migrimet kan ndodhur n
do revolucion ekonomik. Por ajo q sht unike n epokn ton sht shkalla
n pasojn global dhe ritmi i ndryshimit teknologjik.
Kapitalizmi i tregtis s lir mbetet m i efektshmi deri tani dhe i vetmi
q ka treguar rritje t qndrueshme ekonomike dhe ngritjen e standardit t
jetess. Por, ashtu si kapitalizmi i pashtrnguar i shek. XIX solli marksizmin,
ashtu edhe nj version i ri i globalizimit t shek. XXI mund t sulmoj n mbar
botn vet konceptin e tregjeve t lira. Globalizmi e vshtron botn si nj treg
ku fton m i efektshmi dhe m konkurruesi. Por ndodh me ata q nuk arrijn
t ecin me hapin e kohs? Prvese krijimin e nj ekonomie mbarbotrore,
globalizmi do t sjell njjtsimin e kulturave, przierjen e tyre, dhe detyri-
misht do t mbizotroj njra. Fakti sht q kultura botrore
7
po lind dhe po
mbizotron ajo e kontinentit t ri, ashtu si shum aspekte t tjera. N qoft se
ka nj gjuh ndrkombtare, ajo sht pa dyshim anglishtja, dhe nse ka nj
president t bots ka shum t ngjar q t jet presidenti i SHBA-s.
Secili prej rreth 400 shteteve t bots ka dika pr tu krenuar me historin
e arritjet e tij. Popujt mund t vazhdojn t ecin n rrugn e zhvillimit, duke
folur gjuhn e tyre, duke mbajtur famurin e tyre, prdorur monedhn e tyre
me fgurat dhe emblemat. Ekonomia botrore mund t veproj n mnyr t
frytshme pa pasur nevoj t bj t detyrueshme njllojshmrin e gjuhs (sot
ekzistojn prkthimet), monedhs apo kulturs,
8
megjithse sht e rnd-
59
sishme t kesh nj prkatsi t dukshme globale. Ather, cili do t jet pra
impakti i globalizimit n shtetet n zhvillim e sidomos, ajo q na intereson
neve, n Shqipri?
sht e nevojshme q t ekzistoj nj mirkuptim brenda rregullit botror,
q ndryshimet midis t avantazhuarve dhe t paavantazhuarve t jen t asaj
natyre, q kta t fundit t jen n gjendje t shohin nj perspektiv pr zh-
villimin e tyre me prpjekjet e veta. N munges t ksaj ndrgjegjeje, do t
bhet m e fort turbulenca, si jasht shoqrive, ashtu edhe brenda tyre. Zhvil-
limi krkon investime q pr nj shtet t brisht si Shqipria jan t paprbal-
lueshme, si edhe kapitale t mdha; kapitali krkon kthimin m t lart q t
jet e mundur, me rrezikun m t vogl. Kjo do t thot q n nj form ose
n nj tjetr, vendet e industrializuara e t prparuara t perndimit do t
trhiqnin prqindjen m t madhe t kapitalit q qarkullon npr bot. Por pa
kt kapital, n Shqipri nuk mund t ket rritje ekonomike e nuk mund t kri-
johen vende pune. Rrjedhimisht politikant do t humbasin oreksin e tyre pr
reforma, tepr t nevojshme pr globalizimin. Ndrmarrjet kombtare do t
bhen m pak konkurruese, veanrisht n sektort e ekonomis ku barrierat
e tregtis jan aq t mdha sa duken t pakalueshme. Prpara tyre do t shtro-
het zgjedhja dyfshe: t pranojn dshtimin, ose t bashkohen me ndrmarrjet
shumkombshe. Vendet n zhvillim, q krkojn t bashkohen n procesin e
globalizimit, n periudha afatgjata nuk kan mundsi tjetr vese t ristruk-
turohen. Kjo prpjekje pr tu br sa m i ngjashm q t jet e mundur me
SHBA, Evropn apo Japonin, e cila po vihet re edhe n Shqipri, sht aq e
vshtir sa e gjat n koh, pavarsisht nse mund t prshpejtohet apo jo.
Bota e globalizuar po prballet me dy rryma kundrshtuese. Tregu i glo-
balizuar hap perspektiva, dhe pr rrjedhoj, pasurim t paparashikuar. Por
ai gjithashtu krijon kushte pr turbullime politike dhe shfaq rrezikun e nj
hendeku t ri, at midis atyre shoqrive q jan br pjes e globalizimit, bota
e internetit dhe atyre q nuk jan n t. Impakti i ktyre rrymave t reja sht
i thell. Kompanit e ekonomive t vogla, si sht ajo shqiptar, sa vjen e
po absorbohen nga gjigantt evropian e amerikan. Rrjedhimisht, ekonomia
tipike e vendit n zhvillim ndahet n dy pjes: n pjesn e integruar n eko-
nomin globale, dhe n pjesn e mbetur, e shkputur nga e para, q punson
forc puntore me pag t ult. N kt mnyr, shkatrrohet stabiliteti nga i
cili vet shteti varet.
Kjo sht epoka e globalizimit, era e paqes dhe mirkuptimit mondial, q
dalngadal po i jep planetit fytyrn e nj fshati global! Shpesh ne shqiptart
e shikojm me gjith pozitivitetin e mundshm, si nj shptim nga tranzicioni,
liberalizim t lvizjes s njerzve, mallrave e kapitalit, si nj aureol t shndrit-
shme q do tu jap fund shum prej plagve, nga t cilat lngon Shqipria prej
vitesh; por harrojm se aty ku ka shum drit, edhe hijet jan m t mdha!!
Kjo sht epoka e paradokseve, ku ftojm shum para e kemi gjithnj e
m pak, blejm shum e nuk shfrytzojm, kemi shtpi m t mdha e familje
m t vogla, m shum ilae e m pak mirqenie, fasim shum e qeshim pak,
shkruajm po nuk msojm, biem t fem von dhe zgjohemi hert, pr m
tepr, t lodhur! Kemi msuar t veprojm shpejt e kemi humbur durimin,
bjm gjra m t mdha, por jo m t mira.. . e jemi aq t dhn pas gjrave
materiale sa q e kemi humbur aftsin pr tu knaqur me bukurin e gjrave
t thjeshta. M shum se progres, m duket regres; m shum se prparim, m
ngjan krcnim, nj krcnim t cilin Shqipria smund e sduhet ta kaloj! JO
SOT!
Dr. Anastas Janullatos, Globalizimi dhe orthodhoksia, fq 55.
Dr. Anastas Janullatos, Globalizimi dhe orthodhoksia, fq 64.
P. R. Krugmann, Pop Internationalism, 996. Titulli n frengjisht La mondialisation nest pas coupable. La Decouverte,
Paris 998.
4
E. Todd, Lillusion economique, Paris 998, fq 97.
5
Ph. Moreau, La mondialisation, Press Universitaires de France, Paris 997, fq 4~5.
6
Henry Kissinger, A ka nevoj Amerika pr nj politike t jashtme?, fq 4.
7
Joshua S. Goldstein, Marrdhniet Nderkombetare, Dituria 00, fq 440.
8
J. S. Goldstein, Marrdhniet Nderkombetare, Dituria 00, fq 586.
Bibliograf
Prof. Dr. Anastas Janullatos, Globalizimi dhe orthodhoksia, Botim i Kishs Autoqefal t Shqipris, Shtypshkronja Ng-
jallja, Tiran 004
Henry Kissinger, A ka nevoj Amerika pr nj politike t jashtme?, Plejad, Tiran 004
J. S. Goldstein, Marrdhniet Nderkombetare, Tiran 00
Suksesi profesional fillon nga nj zgjedhje e mir e studimeve universitare. UET ju jep mundsit dhe
hapsirat e nevojshme n rrugn tuaj drejt suksesit. Deviza jon sht Cilsia bn diferencn.
prof . asoc. dr adrian civici, rektor i universitetit europian te tiranes.
SHKENCA SOCIALE
DREJTSI
EKONOMI
MASTER, DND (sshpejti)
Cel: 068 20 16 616
www.universitetieuropian.com
universiteti europian i tirans (uet) sht licencuar nga Ministria e arsimit dhe shkencs dhe prbhet nga tre fakultete: fakulteti i shkencave sociale dhe
komunikimit,fakulteti i drejtsis dhe nga fakulteti i ekonomis.
universiteti europian i tirans jep diploma n ekonomi, shkenca politike, marrdhnie ndrkombtare, gazetari, marrdhnie me publikun dhe pr jurist.
diplomat jepen nga fakultetet dhe departamentet prkatse.
programi i universitetit europian sht i integruar dhe ndrdisiplinor, n mnyr q horizonti i dijeve studentore t mos ngushtohet, e q studentt t jen t
aft t prshtaten nesr n tregun e puns. programi sht ndrtuar sipas sistemit t Bolonjs 3+2. kjo do t thot q diploma universitare merret pas nj
studimi trevjear.

Libri I Eseve

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Libri I Eseve

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NJ MUNDSI M TEPR

Konkursi mbarkombtar i eseve Nj mundsi m tepr, u organizua n muajin nn-

Informacionet n kt faqe jan marr nga libri i historis s Shqipris

Informacioni pr mospjesmarrjen n votime sht marr n nj sondazh n nj faqe interneti.

Informacionet rreth Iluminizmit jan marr nga libri Hyrje n Filozof.

far sht demokracia?

i shkatrrimit t dashuris dhe t paqes sht aborti.

pas t mendojm pr t krijuar nj jet t re.

Deklarata mbi abortin me krkes. Kongresi i shenjte mbi doktrinn e fatit

Nene Tereza, Madre Teresa. La gioia di amare

Lulja-personazh i novelsHistoria e njrs nga ato nga Migjeni

Se fundi zhvillimi ekonomik pa lkundje t herpashershme do t ndihmonte

t treja? Ku futet individi? Ne nj plan e sipr mund t mendonim fare thjesht t

. Nga greqishtja. demos=popull dhe kratia=udhheqje

. William Clinton president amerikan (99-00) My life

Pr ju, prindr, Qendra e planifkimit familjar

SST - Smundje seksualisht t transmetueshme

Fjalor i shqipes s sotme, 00, fq. 804.

Opinioni shoqror. Reagimet e shoqrive ndaj abortit, Wikipedia. org

sht sa e vshtir aq edhe e thjesht shpjegimi i fjals korrupsion. Ne shpjeg-

www. transparency. org

Sondazh 005, USAID, . fq. 7

Luigi Bonante, Terrorizmi Ndrkombtar,

Luigi Bonante, Terrorizmi Ndrkombtar, 67

Bujar Sh. Hoxha, Krimi dhe Antikrimi, 0

Sociologu Gion Daglas Njeriu dhe demokracia.

Konventa e t Drejtave t Njeriut.

Deklarata Universale e t Drejtave Njerzore. (Neni , pika dhe )

ment n kt shkrim ta pagzoj) me t njjtin emr, q e kemi pagzuar t gjith

Rev. i Qershorit t 94 me Fan Stilian Nolin

Shprehje e marr nga sociologjia e vitit t dyt

Shprehje e marr nga kapitulli i demokracis nga sociologjia ()

Macmillan, . Dictionary. 008

far sht globalizimi:

krijimi i nj superkultur n t cilin kontribuon do kultur e bots. Ndrsa

Kof Annan: Citim mbi globalizimin, http://thinkexist.com/quotations/globalization

Avantazhet dhe disavantazhet e globalizimit, http://www.buzzle.com/articles/pros-and-cons-of-globalization.html

Oskar, Nobel, Grammy Awards, http://en.wikipedia. org/wiki/Awards

Sharan Burrow, Citim mbi globalizimin, http://thinkexist.com/quotations/globalization

Dr. Anastas Janullatos, Globalizimi dhe orthodhoksia, fq 55.

Dr. Anastas Janullatos, Globalizimi dhe orthodhoksia, fq 64.

You might also like