Birinci : 954

: 972
nc : 986
ATATRK KLTR, VE YKSEK KURUMU
T R K T A R H K U R U M U Y A Y I N L A R I
VII. -Sa. 24 b
VE
M
Materyaller ve
III.

Metin 7 resim.
TRK KURUMU
9 8 6
-T
.
. .
,_..

u:

32101 009492925

t
I. Tarihte
Sayfa
II . ve dair efsaneler I 3
III . Tufan efsanesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
IV. Dnyarun ak) . . . . . . . . 24
V. ve ruhlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
VI.
VII. Yer-su ' ... ; ...................... .
VIII . ve ocak ............................. .
IX. ve .................... . .
X . c b besi, ve davulu .. . ......... .
XI. Ayin, tren ve ................... 97
XII. dua, ilahi ve . . . . . . . . . . . . . . . . I 20
XIII. ve kehanet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I 5 I
XIV. Yada (cada, yat) ve . . . . . I6o
XV. e ve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I 66
XVI. lm ve ller klt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I 76
XVII. Burhanizm . . . . . . 201
XVIII. Mslman Trklerde . . . . 204
Bibliyografya .............. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
............... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 I 5
"Balbal" terimi zerine nemli
I. olan bibliyografyalar
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
I.
Eski Trk dini ve mitolojisi in, ve
epeyce malumat bulunmakla ok
ve bunlardan faydalanmak ok yorucu
istemektedir. Trk kavimlerinin_ rf, adet ve inan-
son deviriere kadar muhafaza olan eski dini
telakkilerin ve geleneklerin ta ve
Hun (H'yung-nu) devirlerinin derinliklerine kadar inmek ve
bu Orta ve bir btn olarak
almak icabetmektedir. Mesela, Trk kavimlerinde and ve anda
messeseleri ve bunlara gelenekler milattan nceki V - IV.
Yunan tarihileri tavsif edilen and
messesesinin Milattan nceki II. y.ti'Z-
in vakanvisleri Hunlarda tesbit edilen
Gk- ay, yer-su atalar .ve ller klt Trk ka-
vimlerinde, muhtelif kltrlerin tesirleri kalmalanna
son deviriere kadar devam ettirilen kltlerdir. Bu
klder ve Yakutlarda
Bununla beraber Altay ve Yakut btn halinde eski
Trk dini olarak kabul edilemez. ok .eski devirlerde byk
ve devletler kuran Trklerin dnya ve
dini telakkileri Altay ve Yakut nazaran ok
ve Altay ve Yakut
elinde pek materyallere da-
yanarak, tetkik eden rahmetli Ziya Gkalp dahi bunun
ve eski Trkler iin toyunizm bir milli din
tasavvur Fakat "toyunizm" din budizmden
bir itibari olarak dahi eski Trk dinine "to-
yunizm" verilemez. Eski Trkler, ki,
idiler. Fakat bu Altay ve Yakut bu-
ok bir durum-
ve iptidai ziraade dar bir sahada kk
dnya ve dini telakkileriyle byk gebe
kuran, in'den Bizans'a ve kadar uzanan

ulusun dnya ile dini seviyede olma-
imkan yoktur.
in verdikleri haberlerden
gre, eski Orta-Asya Gk-
ay, yer, su, ata (cedd-i ala), (ocak) klderi idi. Dini ayin
ve trenierin muayyen bir nizarn (statu) erevesi iine
tahmin etmek de mmkndr.
Byk devlet kuran ayin ve trenlerini icra
iin resmi tzk vcude getirdiklerini zamandaki Manu
tarihinden de biliyoruz. XVI. muhtelif Manu ve
Tonguz gibi Altay in'i fethettiler. Bu ka-
biieier idiler. I747 ayin ve trenlerini
dzenliyen bir stat imparator ilan edirdi,
nistler iin bir da
in Hun kltrnden bahsederken
zikrediyorlar. Bu haberlere gre ta-
her ayin Bu
yirmi drt boyunun ederJerdi.
Lung-eng Gk-
yer-su kurban Sonbaharda, iyi
beslendikleri zaman, orman
ahalinin ve hayvan srlerinin kontrol ederlerdi. Hakan
her sabah ve geceleri aya
M.. I 2 I inci cereyan eden bir inliler bir
Hun prensini yenerek ellerine
ganimetler bir put da in vakanvi-
sinin malumata gre Hun prensi bu putun
Gk kurban

Herhalde bu put
ve edilen ongon yahut
tz'lere benzer bir sanem olsa gerektir. olan
Hun putu deriden yahut keeden tz (on-
1
Hyacinth (Biurin) Kitay v grajd. i nravst. sostoyanii, IV, Petersburg
s. 54 .
1
Hyacinth (Bicurin). svedeniy o narodah, v
Sreney Azii v drevnie vremena. Petersburg 1, 32; W. Eberhard,
in'in Trk Tarih Kurumu VII. seri No.
g, 1942, s. 76-77. (Metin iinde Hyacinth ve Eberhard diye gsteriyorum).
T
gon)den, ki, daha mteka.mil kay-
bildirdiklerine gre Hunlar bir etmek
isterlerse ve Bu
tan ki Hun heyet ilminden de haberdar

H unlardan sonra Orta Asya'da devlet

muhtelif sla-
lelerden bahseden in da
yer-suya, ve aya kurban
M.. II. H unlara tabi olan, devlet ku-
ran dini verilen malumat Hun dini
verilen malumattan (Hyacinth, I, 54;
Eberhart, s. 48).
M.s. III. meydana Toba slalesi devrinde
de Hun devam To-ba'lar "Siyenpi adeti
zerine ilk bu-
lunan atalara kurban keserler; ilk
Gk kurban ayini dini ayinlerve kurean
trenleri nizamnameye gre icra edilirdi". (Hyacinth, I, 202);
"ecdat mabedi bir
dan cenuba g ederlerdi, ev iinde yere,
soyuna kurban keserlerdi. Kurbandan sonra
dikerlerdi. Bunlardan ve kutlu orman meydana gelirdi"
(Eberhard, s. So).
"Toba devletinin ilk umu-
miyede devletin dini trenlerinde faaliyette
Mesela 339 bir kurban treninde, Sibirya
gibi, ellerinde dmbeleklerle grn-
(Eberhard, s. 43).
'
Orta Asya'da devlet kuran kavimlerin kltr merkezi olan
hakan ve beylerin ve evresinde
ve g eden boylar daima kltrlerin tesir-
lerine maruz in mitolojisi ve fel-
sefesi, gneyden Hint-Tibet budizmi, ok
eskidenberi Orta milli klderine tesir
ediyorlar, kendileri de yerli klderden mteessir
dinler birok unsurlar kabul etmekle
halk iinde muvaffakiyet
4

III - IV. budizm ve
Orta muhtelifblgelerinde VII-
VIII. bunlar manihaizm de oldu.
Angara ve Obi Tayga orman-
gerek olarak gneye gelen To-ba'lar V.
budizmi resmen kabul ettiler; byk Buda
Bununla beraber
bulunan btn kavimlerin Buda dinine kabul
etmek olur. Her halde budizm, merkezindeki
aristokrat zmrenin dini halk ise
devam
Tabalardan alan Ccen'lere Toba imparator-
hakaret nazariyle makulesi

3
in verdikleri mamuata .gre bu
kavim "elbiselerini ve ellerini (Eberhard, s.
Bu adet koyu su klt ile
ilgilidir; ve M edil-
519 tesbit edilen bir habere gre Ccen (Juan-
juan)lerde" bir bir prensi seyahat
ve sonra bu prensi seyahatten geri bunun iin de g-
zn orta bir ovada iinde yedi
gn oru ve btn bir gece dua (Eberhard, s.
43). Budist Toba slalesi yerine Ccen stalesinin
gelmesinde, ihtimal ki, kuzeyden gelen muhafazakar
nemli rolleri
VI. byk Trk devletini yeniden kuran Gk
Trk slalesi slale idi. Bu s-
Iaie, devlet idaresinde milli ve milli dil kullanacak derr.-
cede bir milleti, bir devleti temsil ediyordu. Epeyce
olan bu kltr seviyesine VII - VIII.
Gk Trklerinde, bugnk Altay
birok iptidai da Gk
Trkler suretlerini keeden yaparlar ve deri torba
iinde muhafaza ederlerdi. Bu suretleri i ve
zerine dikerlerdi. drt (mevsiminde) bu
M. (Gnaltay), Mufassal Trk Tarihi, III, s. 16g, 172-173
A. Z. Togan, Fadlan's Reisebericht, Lpz. 1939, s. 131.
TARiHTE
tannlara kurban keserlerdi" (Eberhard, s. 87). Bu "tasvir" ler
tz-ts, "tafiara", Soyut-
"eren", "ongon" dedikleri putlardan bir
..
"Kestikleri at ve koyun
karlar. tken ba-
kar. Her boy beraber
kurban sunar. ilk onunda kurban
kescrler. tken 500 "li" mesafede yksek
bir Bu zerinde ve ot yoktur.
inli'' derler ki "lkenin koruyucusu olan ruh" demek-
tir. Ruhlara taparlar, karnlara "(Hyacinth, I, 271).
Bu "Budun inli'' budun (millet) btn ve mil-
leti koruyan olan demek olsa gerektir. Her
halde bu klt ve atalar kltnn
meydana gelen ok nemli bir klt
Toba Han (5 72-58 bir inli budistin Buda
dinini kabul etmekle Gk Trkler budizmi oldu.
Toba han ok bir budist gibi hareket ediyor, Buda
okuyor, oru tutuyordu.
5
Bu byk budizmi
kabul Trkler bilmi-
yoruz. lmnden sonra Gk Trk
felakete srklenmesi, Trk beylerinin
Trk "kara budununun" hani benim hani
benim ilim trem?" diye feryat Gk Trk (Orhun) ya-
Tobo lmnden
tam bir buuk sonra bu budizmden eser
yoktur; bu gre, Trklerin istiklal
Trk ve yer-suyu Dikkate ki bu
ok iptidai inanmalardan olan fena ruhlardan,
tz'den ve buna benzer putlardan bahsedilmiyor. in vaka-
nvislerinin Gk Trklerde syledikleri "keeden
putlar" ve adetleri ancak halk taba-
muhafaza iptidai klder ve adetler olsa gerek-
tir. Bilge evresinde bulunan zmresine men-
6
Hyacinth, I, 274; M. {Gnaltay), Mufassal Trk tarihi,
IV, 42.
6 M
sup Trkler bu inanma ve adedere eski devrin diye
Yufka yrekli Bilge Buda dinine
tem<'yl de bu zmrenin " kara budunun"
hurafelere olma-
lariyle izah edilebilir.
in verdikleri malumata gre, Bilge Han
in'de gibi kale yapmak, Buda
ve Lao-tseu etmek hevesine ...
Bilge Han, Buda dininin
ayinleriyle lfet ettirmek iin ve mabed etmek gibi
bir,fikre Fakat bu fikri Tonyukuk'un muha-
s.
1
Gk Trklerin dini, inanma ve adetleri Gk
Trklerinin din ve adetlerinden Bunlarda babala-
nesiller boyunca her byk bir
memur gnderip kurban kestirirlerdi. ve sekizinci
ruhlara kurban sunmak iin (Hyacinth,
I, 341 ).
Gerek tarih ve gerek
lardan gre Gk-Trk ve ida-
bulunan Trklerin
bir mstesna, hep idiler.
Gk Trk devletinin Uygur slalesi eline tarihe
kadar -VIII. son kadar- Orta
kuzey blgelerinde hakim durumda idi. ve
gneyden gelen dinler"in tesirleri yok denecek kadar
bilakis dinler''in i ve bu
beslenmenin kuvveti nisbetinde kuzeye
dikleri
Gk Trklerin elinden alan ilk Uygur hakan-
(Kl Bilge ve Moyun ur) idiler. Uygur hakan-
Bk Han 763 de Uygurlar manihaizm mez-
hebini soktu.
Manihaistler Orta blgelerinde III.
faaliyette Bu mezhebin daileri, muh-
1
M. (Gnaltay), Mufassal Trk tarihi, IV, 274-275; Hya-
cinth, I, 332333
TARIHTE
telif dinlerin akide ve ayinlerini kendi talimat ve ayinleriyle
mahir idiler. Bununla beraber byk Uygur ha-
Orhun ile tken
Uygur "kara budun" un manihaizmi
tamamiyle benimsediklerine inanmak Bu
Kara Balgasun ince metnindeki,. ok
Bu kabulnden tah-
minen so-6o sonra Bu metinde dinden bahsedi-
lirken denilmektedir: "o (hakan) diyor ki 'siz fazileti
?' Bunun zerine drehal umumi valiler ,
hudut .valileri, i ve ve hepsi bir
dan ki: biz eski ediyoruz
ve hak dinine hizmet
ile bu din her Bu umde ok mistik ve
pek yksek idi, pek Onlar tekrar tekrar
(hakandan) merhamet etmesini rica .. "
7
Daha
hakan dinini kabul etmelisiniz!" diye edi-
yordu ki halk manihaizmin pek te gs-
terir. Bu din, kuzeyden gelen Uygurlar ancak 840
dan sonra, yani Trkistan'a gelip
lerinden sonra, Bununla beraber Uygur
lkesinde manihaizm, ve budizm ile yanyana
manizm de en nemli ve iptidai klt-
lerinden biri olan tz yahut ongon kltnn Uygur budist ra-
hipleri Buda kabul
Rubruk'un bir hikayesinden e
Uygur stalesinin hakimiyeti manihaizm ve bu-
dizmin koyu olan Altay, tken ve Baykal
evrelerinde kendilerine zemin
Uygurlardan hakimiyeti alan kuzey Angara-
Tonguzka Yenisey'e yer tahmin
ediliyor ki
9
buna gre Uygur devletinin de kuzey buraya
kadar nk lkesi de 758
7
H. N. Orkun, Eski Trk Il, s. 41.
8
V. de Rubruk, v (A. 1. Malein terc-
mesi), S. Petersburg 1911, s. 108.
8
W. Barthold, Kirgizi oerk), Frunze, 1927, s. 11.
B
Uygurlar
10
Bununla beraber
Uygur daima isyan halinde
Nihayet 840
ve Orta devleti kurdular. Mani
dinini kabul eden Uygurlar, Trkistan'a gelip
anayurdu Yenisey idi.
Yenisey bulunan bunlara ait tah-
min edilmektedir. in gre ve
dilleri gibi" idi.
11
in ve kaynak-
verdikleri bilgilerden gre
manist idiler. Tannlara-ruhlara kurban
kurban iin muayyen yoktu. kam
(in hiyeroglifine gre "gan") derlerdi. Sulara, kur-
ban
X. Eb? Dlef,
bahsederken
detlerinde mevzun ilahiler her
zikrediyor. 12
Xl. tarihilerinden Gardizi, dair ma-
veriyor: Hintliler gibi, llerini yakarlar ve
en temiz her temiz olur. ly de
kirlerinden ve temizler" derler.
kirpiye,
da gzel taparlar. Bunlar faginum dedik-
leri (?) bir her muayyen bir gnde gelir,
ve her trl aletlerini getirirler.
faginum (kam olacak) bundan sonra
ondan bu neler bereket,
tehlike, emniyet ve sorarlar. O (kam)
hepsini syler ve ekseriya onun olur."
13
10
Hyacinth, I, 449
11 Hyacinth, I, 446; Eberhard, in'in s. 69.
u W. Barthold, Kirgizi, s. 21.
W. Barthold, Otet o poezdke Sreney Azii... Petersburg
metin s. 87 (rusa tercme s. .s u. ./' ,
iJ.J': .J:.:..f .;:,'j i t'"''' J ..,.. J \:o. ri-
.f:.: jl >J'. J\..... iJl .J.Io'l -e-! c.rl /
.Q j)l ;,1 J Jl ,r:.o J .;r.l J /':. J .:;.i J J .jlj ,
\:.lf'

Uygur slalesinin hakimiyeti devrine ait
bir zere Uygur olan
beylerinden birinin manihaizmi kabul tahmin
edilmektedir. G. 1. Rasmstedt kuzey
bulunan bir "ben diyen bey
yz er ve mesken sylyor ve gibi
tavsiye ediyor.14
"Mar" kelimesi sryanice "efendi", demek
gre Ramstedt bu beyinin manihaist
tahmin ediyor. VIII. ait tahmin edi-
len bu sahibi olan beyi Uygur
gre "hakana kulluk ediniz'' denilmektedir)
manihaist pek mmkndr. Fakat bu olay onun
olan btn Mani dinini kabul ettiklerini gs-
termez. IX - X. gerek in ve gerek ls-
Him verdikleri haberlere gre, idiler.
XI.
aklar, Gardizi'ye gre, taparlar, su Kimek-
Ierin derlerdi". 1
5
mdlif ve igil Trk-
lerinin bulunan bir say-
ve onunla and idiklerini
18
XI. (920) Hazer. deniziyle Aral gl
Bulgarianna geen Fad-
malumata gre lkesine
halde,
ilk beyi "Kk Yanal [yahut Inal]"
evvelce mslman ise de "mslman olursan
bizim dedikleri iin tekrar

17
defin tren-
14
G. J. Ramstedt, Zwei uigurische Runenschriften in der Nord
Mongolia (Journal de la Sosiete Finno-Ougrienne XXX, 3 Helsinki 1913-
s. 1-11; W. Barthold, Kirgizi, Frunze 1927, s. 15.
15
W. Barthold, Otet, metin s. 83 (rusa terc. s. 105): iJT .!lic;,f' iJl.v
.:-1 ic:.f" ..,.1 .J.:._y J J 1. I.JJI .!l.JJ. I.J ..,.1
11
eser, metin s. 102 (rusa terc. s. 125) : 'j r'" "' J
..,..J .0 .J.!..,/ J / . J / iJ'(/ ..,._;. J
. ,M. ll' ; ,.J .:-1 ;,all
17
A. Zeki Yelidi Togan, Fadlan's Reisebericht, metin s. 13.
lO
leri eski Gk Trklerinki gibi idi; mezar zerine kurgan
(h yk) balbal dikerler, treni kesilen
derilerini ayak ve beraber-
llere kurban
Fadlan dair malumat ver-
mektedir. Bu malumata gre yaz, rz-
gar, (orman), hayvan, insan, su, gece, gndz, lm, ha-
yat v yer gibi her biri iin birer bu-
en byk da gkte
"fallus kadar" bir nesne onu (bir yere) asarlar,
sefere veya onu per ve ona\
secde ederlerdi.
19
ve olan Ha-
ve aristokrat yahudi dininde idiler.
Halk dair bilgimiz yoktur. Gardizi'ye
gre "hakan ve emirler yahudi dininde, kalanlan dinine
benzer bir dinde idiler".
20
Arap verdikleri
malumata gre Hazar ordusu X. tamamiyle msl-
her halde bunlar
2
1
Mslman o veya bu Trklerden bahseder-
ken budist veya sylerler.
manihaist biliyorlar. Fakat bu dinler-
den hi birine mensup trl Trk boylanndan bahse-
derken buna demekle iktifa eder,
bir "dini sistem" kabul etmezlerdi.IX-
X. Yedisu'da ve blgesinde
hakim olan Karluk Trklerinin
eski suret-
leri tersim X. Ebu
Dlef haber vermektedir.
22
eser, metin s. 14.
19
A. Zeki Yelidi Togan, Fadlan's Reisebericht, metin s. 19-18.
20
W. Barthold, Otet opoezdke v Srednyuyu Az1yu, Petersburg 1897,
metin s. 95 (rusa terc. )!'';_
iJ'{'u' .r ;ji,
11
A. J. Yakubovskiy, IX. ve X. ve tarihi to-
pografisi meselesine dair (Belleten, dlt XVI, 19511), s. 1183, 1186.
11
W, Barthold, Otet, s. 110.

Ebu Dlef'in bu haberi ise
epeyce ve bir din haline
kabul etmek gerektir. Ebu Dlef'in . dinine dair
malumat in malumata uygun
gre Karluklar da
mmkndr.- Bununla beraber Arap ve tarih-
ilerinin Trklerin dini verdikleri haberlerden gerek
ait budizm veya mazdaizmaya ait
gtr. nk bu bilginierin
rik"leri, din hep bir sayarlar.
sonra kaynaklarda
dair malumat daha oktur. Alaeddin Cveyni, Ermeni iarih-
isi Kiragos, Plano Karpini, Rubruk, Marko Polo
ve mellifler ve onlarla beraber gelen Trk
grenek ve geleneklerinden bahsederken
malumat Cengiz ve
bunlara iltihak eden kuzeyli Trk idiler.
listan'daki boylar olmakla
beraber bu din ancak bir szden ibaret Bununla be-
rabcr Cengiz ve devrinde iptidai mmes-
sillcri olarak Kuzey kavimlerden Ur-
Bu kavim Gk-Trk
ve bugnk Urenha ve Yakut Trklerinin
malumata gre
Cengiz Sol Kol beylerinden biri olan bu Uryan-
Radloff'un fikrine gre bu uygurcada
ve Trk lehelerinde tabip (der Arzt) gelen
kendisidir.
23
tabib ile
malumdur. devrirtde
koyu mmessili say-
gsteriyor ki Cengiz'in evresinde toplanan Trk ve
bile dinlerin tesirine maruz orman
az ok Bununla beraber
Orta Asya ve Volga lmek
83
W. Radloff, Die jakutische Sprache in ihrem Verhaltnisse zu den
Trksprachen, Petersburg 1908, s., 55

zere bulunan, tekrar
sebt!p
devrinde byk dinin,
ve budizmin mcadelelerine saha oldu. Orta Asya'da
ve XIV. dinine
oldu. ve Yedisu'da mezar
hibir iz ekilip gitti.
budizm zafer budizm ve dinlerine
bir sr ancak Sibirya ve
Altay
II. DNYANIN VE
EFSANELER
Her kavmin kozmogonisi gibi \'eski Trklerin de
kendilerine mahsus efsaneleri fakat, trl
trl dinlerin getirdikleri kozmogonilerin tesirleri al-
Trk kozmogonisi kendi zelliklerini
Gk-Trk mavi gk,
yer zaman ikisinin
cmleleri, "Manas" "yer yer
su su zaman" Trk
izler ve
XIX. Verbitski ile Radloff
ve Yeniseyli Trk boylarmdan tesbit edilen dnya.
efsaneler ve Yahudi efsanelerin-
den mteessir Bu efsanelerdeki Meytere ve Mang-
Hint, Huday, Krms yahut Kurbstan
meyveden yedikleri iin Trngey ile
Eje'nin olan orunsdn'den
efsane yahudi da
dnya ok
efsanelerinden gre eski Yakutlar ezeli
ve kadim Onlara gre
denilen devleri e bed i ve ezeli gklerde olan
nesneleri yere indirmekten ibarettir. Umumiyede
Trklerin kozmogonisi yayuu)
yorsa da "yaratma" mefhumunu "yokdan var etme" olarak
anlamaktan ok akla gelen bile daya-
nacak yerleri, o veya bu nesneyi "yaratmak" iin ellerinin al-
ezeldenberi mevcut maddeleri
kendi dair syledikleri rivayetlere gre, ilk Yakut
(SaQ.a), .yani ilk insan, gkten inen bir
bu at, insan idi. Altayiara gre yer
nce su Kuday (yahut lgen) yer yarat-
mak iin, kendisiyle eden emredcrek de-

nizin dibinden "toprak" . . ilk insanlar da bir
meyve gibi bitti ... Bu efsanelerden ki tan-
mevcut maddelere vermekten iba-
rettir; hi yoktan yaratma mefhumu Trk kozmogonisine sami
dinlerden olsa gerektir.
***
W. Radloff tesbit edilen Altay efsanesinde yerin
(yeridig ptkeni) :
Evvclce ancak su yer, gk, ay ve yoktu.
ile bir Bunlar kara kaz girip su
zerinde hi bir
rzgar suyu ve yzne su serpti.
Bu kendisinin byk ve suyun
iine. Su iinde oldu; bana yar-
et!" diye dedi,
o da sudan buyurdu: bir
olsun!" suyun di binden bir ile ze-
rine oturdular. "suya dal, o:-adan toprak
dedi. suyun dibinden toprak verdi.
bu suyun zerine atarak "yer olsun (yer btsn) !,.
dedi. Bylece yer oldu. Bundan sonra yine
"suya dal, toprak dedi. suya ve
"ben kendim iin de toprak diye iki eline
topiak bir elindeki hndi grrnek
cesiyle, soktu. gizlice yer yaratmak istiyordu.
Bir elindeki verdi. bu
yer meydana geldi. Deminki
toprak da Nefesi . lecek
oldu. Fakat nereye baksa
buldu. zere iken "A gerek
bana et!" diye ona "ne
toprak diye mi Bu ne iin gizle-
rlin ?" diye sordu. O cevap verdi: "yer diye
bu ona "at o
dedi. Bu topraktan kk
kk tepeler meydana geldi. Bundan sonra dedi:
"imdi sen oldun; bana Sana
EFSANELER 15
itaat eden (saga , dahi
fena Bana itaat eden temiz
grecekler, grecekler. Ben
gerek Kurbustan Senin ise Erli k olsun;
benden gizliyenler senin olsun;
senden gizliyenler benim olsun!" dedi.
bir Bu
ve bakmak bir buna do-
kuz tane dal bitsin!" dedi. dokuz dal bitti. yine
dedi: "dokuz kknden dokuz tresin ve bun-
lardan dokuz ulus olsun!"
Bu snada Erlik bir gi.irltsn ve "bu
grlt nedir?" diye sordu. "sen de bir ben
de bir Bu grlt yapan benim ulusum-
dur" dedi. Erlik bu kavmin kendine verilmesini istedi.
ona sana Sen kendine bak!" dedi.
Erlik, ulusunu bir greyim" dedi ve
yrdii. Bir yere geldi. Burada insanlar, ya-
bani hayvanlar; ve birok
ve Bunlar ne ile besleniyorlar?"
diye Burada bulunan insanlar bir meyvesiyle
bir meyveyi yiyiyorlar,
meyvelerden Edik bunun
sebebini sordu. ona cevap verdiler: bize bu
drt meyvesini yemeyi yasak etti. yanda
bulunan meyvelerinden buyurdu. ile
bu drt yemek
diye emretti. Bundan sonra meyve-
leri bizim oldu."
Erlik Krms duyduktan sonra Trngey denilen
bir buldu ve ona yalan siz bu drt
meyvelerin ide yiyiniz!" dedi. Beki uyuyordu. Erlik onun
girdi, ve "bu dedi. yasak
meyveden yedi. Trngey ile Eje beraber
Er lik onlara "bu meyvelerderi yiyiniz !" dedi. Trngey .
medi. Fakat yedi, meyve ok geldi. Meyveyi
srd. O anda her ikisinin tyleri dklverdi,

Derken geldi.
Btn ulus gizlendi. "Trngey, T-
rngey! Eje, Eje! neredesiniz ?" Onlar sana
dediler. kpek, Trngy, Ejc hep
birbirine dedi: sen Krms
oldun. sana olsun, vursun, ldrsn, "bundan
snra Eje'ye: "yasak meyveyi yedin. Krms'n szne uydun,
b.undan byle sen gebe ocuk
ekeceksin, sonra leceksin". Triingey'e dedi:
"K:ms'n yedin, beni dinlcmedin, szne
onun szne kananlar onun lkesinde
benim nururodan mahrum olacaklar, dnyada
bana oldu; sen de ona
Beni benim gibi olurdun.
senin dokuz. dokuz olsun. Bundan sonra ben
sen
ne iin ?"dedi. "ben istedim, sen
vermedin. Ben de karar verdim. Ben
Atla kaarsa iip olursa
suya girse, yine dedi.
dedi: " kat yerin ay ve
bir dnya Ben seni oraya yorum". da
dedi: "Bundan sonra size yemek Kendinizi kendi
gcnzle kazanarak bcsleyiniz. Sizinle Size
Mayteri'yi dedi.
Maytere geldi; insanlara birok Araba
olarak ot kklerini, vesaire tayin etti.
Er lik, Maytere'ye "Ey Meytere, sen benim iin
msaade etsin de ben
Maytere, Erlik'in kabul edilmesi iin

dedi: "Bana olmazsan, in-
etmezsen gel!". gklere
secde ederek "beni takdis et, msaade
et de ben kendim iin gkler dedi. msaade
etti. Erlik gkler Erlik'in avenesi gklere ok
oldu. z
DAIR EFSANELER
"Bizim z yer yznde, Erlik'in gklerde.
Bu ok fena bir
ya Erli k' e Erli k
geldi, vurup
huzuruna geldi. "nereden geliyorsun?" diye sordu.
avencsi yksek gklerde, bizim
ise yerde bulunuyorlar, bu ok fena bir Aen Erlik'in
sini yere indirmek iin Fakat gcm yetmedi, indire-
medim" dedi. benden kimse ona dayanamaz; Er-
lik'in gc senden Fakat bir zaman gelecek ki sana
"var!" o zaman senin gcn Erlik'in gcn-
den st'n dedi. Bunun zerine rahat
rahat
Birgn var, diye-
ce gn
dedi: "Ey bugn var,
Erlik'i gklerden sreceksin, ondan ok
gl Benim gcm, kudretim,
sana yetsin,. sevindi, bir kahkaha m
yok, okum yok, yok, yok ...
ancak kolu m var. ben Erlik'e
dedi. ona verdi. Erlik'in
gklerine Erlik'i ycndi, Gklerini para
para etti. Erlik'in gklerinin yere dkld. O
na kadar yer yz dmdz idi. Bu paralardan kayalar
oldu. Gzel gzel dmdz yer bylece
oldu. Erlik'in btn avenesi yere dkld, kimi
suya kimi kimi ld, kimi
hayvaniara ld.
Erlik yer istedi. "Benim gklerimi
benim yerim yok" dedi. onu yeriri al-
srd. zerint' kat kat kilitler koydu.
"zerinde snmez olsun, ve ay
tekrar ediyorum: iyi olursan. fena olursan daha
derinlere srerim !" dedi. Er lik "ben, can-
dedi. "Ben sana
Kendin yarat" dedi. Erlik eline eki, krk, rs Bir vur-
2

du - bir vurdu bir vurdu
bir vurdu -domuz bir vurdu (fena ruh)
bir vurdu (fena ruh) bir vurdu -deve

geldi. Erlik'in krk, eki ve rsn
Krk bir eki de bir erkek oldu. bu
yzne tkrd. bir olup, utu; bu
eti yenmez, ty yelek olmaz "kurday" denilen
yzne tkrd, o da bir oldu; bu da "yal-
ban" denilen
Btn bunlardan sonra halka hitaben :
- "Ben size mal verdim, verdim, yerin zerinde
gzel ve sular verdim; size ettim. Siz de iyilik ya-
Ben gklerime abuk dedi.
Sonra hitaben :
:- sen iip kaybedenleri, krpe o-
inek koru, iyi sakla.
olan llerin al, kendi kendini
ldrenleri alma! Zenginlerin gz dikenleri,
edenleri de alma, benim iin ve
iin lenleri al, benim gtr! size
ettim, sizden fena Fena ruhlar
(krms'ler) insanlara onlara yemek versinler.
Krmslerin ycmeyiniz, yerseniz onlardan olursunuz.
Benim sylerseniz himayemde
ben fakat tekrar beni
beni gelmez uzaklara gidiyorum. Tekrar
zaman sizin iyilik ve gre-
benim yerimde Yapkara, ve
Yime Onlar size edeceklerdir.
Yapkara, sen iyi bak! Erlik senin elinden
almak isterse syle; o kuvvetlidir. Yime,
sen iyi bak! b us yerin
derhal Maytere'ye haber ver! o kuvvetlidir. kovsun!
Podo-snku ve beklesin. syle yeri
ve gkleri muhafaza etsin! Maytere iyilerden ktleri
.. sen fena ruhlarla Sana g gelirse
EFSANELER
benim iyi iyi Olta
ile avlamak, sincap (tiyin} vurmak, hayvan beslemek sa-

syledikten sonra
olta tfek, barut icat etti. Sincap vurdu.
gibi insanlara birok

bir gn dedi: beni rzgar uu-
racak ve gtrecek tir". Rzgar geldi. gtrd.
Yapkara insanlara dedi :
- Onu
ben elisiyim, ben de nerede dur-
clursa orada Siz Tan-
budur" dedi. kendi hallerine
o da gitti 2
4

Verbitski tesbit edilen efsanesi Rad-
loff'un tesbit efsaneden epeyce Bu
efsanenin zeti (Altayskieinorodtzi, (s. :
Gk ve.yer yoktu. Usuz deniz lgen
(yahut Aakay, Kurbustan) bu deniz zerinde uuyor, kana-
cak yer Fakat O zaman gnlne
bir ilham oldu: "nndeki nesneyi yakala !". lgen bu sz-
leri . ellerini ne birden bire su yzne
bir ve bumin zerine oturdu. Bylece
oturacak yer bulduktan sonra yaratmak istedi. Fakat
"ne diye Birden bire su
iinde Ak ana (Ak ene) ve "bir nesne yarat-
mak istersen oldu" de, deme! "Ak
ana syledikten sonra kayboldu. Bundan sonra kimseye
grnmedi.
Ak zerinedir ki lgen insanlara emri
verdi :
- "Vari yok demeyiniz. yok diyenler yok olur."
lgen "yer dedi, yer "gkler yara
dedi, gkler Bylece btn
byk zerine yeri koydu. lkisini
14
W. Radloff, Proben, I, yine bk .. Aus Sibirien, II, 3-5.
>AMANIZM
yerin ve birini yerin tam koydu. Ortada
bulunan kuzey ynndedir. Bu
kuzeyden tufan olur. ok
btn su basar. Bu byk bir zincirle byk
bir Onu idare ediyor. Bir gn
bu ok iin cihan

lgen "ay dokunan
(ay, kn tiygcn t) zerinde oturdu. Bu gkle yer
idi. Yere o kadar ki ancak bir adam boyu kadar
bulunuyordu. ,Dnya gn srd, yedinci
giin lgen uyudu; sekizinci gn ...
Bizim ay ve 99 dnya var-
hepsinde birer yer ve cehennem (tam)
da bulunur. En byk dnya Kurbustan ten-
gerc'dir. Bu alemin lgen kendi Man-
Matmas Burkan ruha Bu yeri-
nin telegey, de Toiri tamu'dur.
Bu cehennemin mdr Matman 99 alemin ortan-
Ezre Kurbustan tcngerc'dir. Bu alemin idaresi Bclgcin
keratlu Trn Burkan'a yerinin
Tpken Kara tamu'dur. Bu cchenner.1i
Matman idare eder. bi-
zim en kk Buna Kara tengere
denir; Mayterc idare eder. Tcpten kara Bu
Kcrey Han idare eder. Bizim zerinde
otuz kat gk
Birgn lgen denize bakarken su zerinde yzen
bir toprak grd. Bu iizerinde insan vcudu-
na benziyen kil "Nedir bu nesne?
olsun!" dedi. Toprak hal oldu. lgen buna Erli k
verdi ve bunu orada Erlik, lgeni buldu.
onu kendisine kk Erlik bir mddet ge-
tikten sonra lgen'den daha byk ve daha kuvvetli olmak
istedi "ah, ben de lgen gibi olsam!" diye
Nihayet oldu. lgen bunun yerine Mangda-
Bunlardan yine bizim yedi
kemikleri etleri
EFSANELER 21
fledi -can verdi, fledi verdi
yine bir ve buna Maytere verdi ve "sen
idare et" diye buyurdu.
Trklerin ilk bir efsane
Ebubekir b. Abdullah b. Aybek ed-Devadari bir
Trk tarihisi efsane guya "Ulu
Han Ata Bitiki" trke bir hicri 211 senesinde
Cebril b. tabip farsaya tercme edil-
Bu efsaneye gre ilk
murdan olan seller denilen bir
raya amur srkleyip getirdi ve bu insan
benziyen dkt. Su ilc toprak bir mddet bu
lard_a Saratan burcunda idi ve ok kuv-
su ve toprak dkntlerini
Mezkur vazifesini grd. Su,
toprak ve harareti ibaret olan
bu zerinden dokuz ay nitedil rzgar esti. Bylece drt
oldu. ay sonra bu insan
mahluk Bu Trk dilince "Ay Atam" de-
nildi ki "ay baba" demektir. Bu "Ay Atam" denilen
ve sulu yere indi [metinde denilmiyar indi"
Kuvvet ve gnden gline orada
. '
S?nra seller bir daha gibi
toprak dolduruldu. Snble
.. bu
devre tesadf etti ve bundan ki bu topraktan
oldu. Bu "Ay-va" verildi ki "ay
yzl" demektir. Ay Atam ile Ay-va evlendilcr. Bunlardan
ocuk dnyaya geldi. erkek idi. Bunlar
birbiriyle evlendiler. Ana ve ldkten -so'nra
gmp ile ve
yanma iekler koydular Z. Davadari'nin efsanenin
budur. Bu mellif dev-
sylenen muhtelif rivayetleri birbiriyle ve bun-
lara ve Yunan rivayetlerini de olsa gerektir.

15
Drer't-tican ve gurer tevarihiz'-zeman (Da mad
No. 913); Kenz'd-drer Ahmet Salis, No.
:2932) IV. ve VII. ciltler.
III. TUFAN
Trk sylenen Dnya efsan:-
sine ait rivayetler birok folklorcu ve seyyahlar
Bu efsaneterin temelini mslman ve kay-
gelen "Nuh hikayesindeki unsurlar
kil etmektedir. bu hikayeyi kendi
sylenen efsanelerdeki motiflerle z
t11f,.n YTY Verbitskiy
-- .. - - J- J
tesbit tesbit ettikleri rivayetlere
nisbetle daha Bu rivayete gre tufandan nce yer
yznn hkmdan Tengiz (Deniz) Han idi. O zamanda
bir adam bu adama
ve
sandal sandal aga)
buyurdu. Soozunuul, Saruul ve
Nama bu tepesinde yapma-
emir verdi. Gemi, lgen'in ve gibi
Nama, lgen'in ile, ve
gemiye gzleri iyi grmezdi.
sordu: "bir gryor musunuz?" -"Yer yzn sis. kap-
"dediler. O zaman yerin
dan denizlerden karaiara sular
de Gemi .ve
sudan bir grnmiyordu ... sular
tepeleri grnd. Gemi,omgoday ,ve
karaya Suyun
Nama kuzgunu gnderdi. Kuzgun
o da dnmedi; gnderdi, o da dnmedi. Nihayet g-
vercini gnderdi. Gvercin, bir dal ile, dnd ..
Nama kuzgun, karga ve grp sordu.
Gvercin her nn de konup
haber verdi. Nama "onlar kadar
geinsinler, sen benim hizmetim oldun; kadar
benim beraber dedi. Tufandan sonra Nama
TUFAN
ve (tufan) Han ,adiyle
geti, Yeni nesiller ona kurban kesmekte devam ettiler.2&
G. Potanin tesbit edilen Uryanha (Tuba) riva-
yetine gre yer, bir zerindedir.
tufan olur. Eski bir zamanda bu ve yer
yznn byk denizi (ulu . talay) kaynar gibi
tufan Bu felaketi nceden sezen bir ihtiyar demir
ivili sal (temir kadalu sal) bununla insan nesiini ve
Bu sal bir yerde bulunmak-

A. V. Anobin'nin tesbit rivayete gre tufan
demir boynuzlu gk teke (temir mst kk-teke) haber ver-
Bu teke yedi gn dnya evresinde
yedi gn deprem yedi gn
. . Yedi gn yedi gn
ile dolu yedi gn kar
Tufan lgen ve ve bir gemi
bylece insan ve_ hayvan nesiini
Nama (yahut gemisinin son Altay-
hiara gre, Altay birindedir. Fakat her boy -kendi
evresinde bulunan yksek birini gsterir. Al-
Yal Mngk c:la gsteriyor-
lar. Kuzey Altaybiara gre gemisi denilen
tepesinde
sylenen Tufan sarnilerin Tufan
hikayesinden ve unsurtariyle ol-
grlmektedir. Bununla beraber biri-
nin (byk su) Han dikkate Byk
Trk birinin olan Ural)
Ptolcmeos'den beri mahimdur, su" ifade
eder. ki eski zamanlarda kendine mahsus
bir tufan efsanesi sarnilerin efsanesiyle

28
V. l. Verbitskiy, Altayskie s. 102-ro3.
27
G. Po tanin, Oerki S. -Zapdnoy Mongolii, IV, s. 207-208.
2
8 A. V. Anohin, s. 17-18.
IV. DNYANIN SONU-KlYAMET
birgn bu yer sonu gele-
bu gelecek gne derler ki harfi
harfine "kalacak olan demektir. ak"
gre zaman getike azacak, gnah
ekinmiyecek, lgen
bu topluluktan dnyadaki kt
Erlik yer yzne
ondan nce yer yzne iyi lgeni
unutacaklar. Y c:-r yznde insanin kazanmak iin kt
larla iyi tannlar dnya Erlik,
ve Kerey iyi l-
Maydere ekecekler: Her
iki taraftan lenler olacak. Nihayet tek lgen
lgen "ller !" diye ve btn ller dirile-
cektir.
W. Radloff w V. 1. Verbitskiy
tasvir eden iki manzum rivayet tesbit Bunlardan biri
Televt'lerin, ikincisi de Tclengit'lerindir. Televt rivayetinde
ak" tasvir edilmektedir :
ak zaman gk demir, yer
olur. Hanlar haniara uluslar birbirine ktlk
sert bir dirsek
kadar kk olur. kadar erkek olur. Erierin diz-
gini olur fgllerin elinde oyuncak olurlar]. Ayak
bey olur. Baba ocuk (saymaz).
Yaban olur. At kadar bir kap yemek
verilmez. Ayak bulunur onu alacak kimse bu-
lunmaz."
Telengit rivayeti daha Bu rivayete gre:
ak kara yer zaman
byk hakan ata (kayra kaan ada kuday)
kar, o dnya bozulur; yer ve insan nesli mahvolur. Fitne
ve fesat saan gaddar rzgar Tre
DNYANIN SONU-KIY AMET
bozulur. demir zenginin, dibi delinir. uval-
Ulus bozulur. Kara bcek (gibi insan)
gzlerine kan dolar; kara su kanla akar
uguldar' ukurlar:-:- hendekler gk
deniz dibi grnr, verin
. kl (toz)
1
olur, gk.
di bi deniz
dokuz para kara dokuz dokuz yerinden
her dokuz emberli dokuz her
bu ikisi olur.
atlar ulu olur, n
olur rastlarsa a
keser, ya arparsa il gne rahat
Ay ve vermez, olur. kknden
kopar, bitkiler mahvolur, nesli kurur,
analar dul yerde "ko"n "1" d
b. h. r . ' ' . gu e en
ze ot ekirge hayvaniara
arparsa
omurur;, o zaman
Bu yana bak, et "kn 1" t
mahv d d' "K ' gu o unu
c erne ngl" otunun kknde konur var."
. ?en n OnClan
sonra :
- "Byk hakan cins siirsn
yer altst oldu, sular k.urudu, giyimierin
idare edilen yurt ge-

aytere den ses
s?nra Elik'e tabi kahramanlardan ile Kerey
yer yuzu?e onlar lgen'in
Maytere, bunlarla zere. gkten yere
Maytere'nin olarak yer .. ' k 1 t
, . yuzunu ap ar.
o zaman ak olur".29
. tercmesini Altayca manzum metinler,
Altay kahraman fark-
itibariyle. budizma ait

19
W. Radloff, Proben,l, 16
7

170
; v
s. ''411 7
Verbitskiy, Altayskie
V. TANRlLAR VE RUHLAR
A) Byk ve gk: Eski Trklerde bir ve byk
bir inan ve telakki mevcut olup
bilmiyoruz. Herhalde byk de-
virlerde dahil btn uluslar iin Gk- klt
ve umumi bir klt olarak kabul da
en olsa gerektir. kaydet-
vehile Orta Asya'da deviet kuran sialclerin hepsinde
Gk- kltnn in tesbit
lerdir.
VI - VIII. byk Gk-Trk
bulunan Trk slalesinin Gk- inan
ve telakkileri epeyce ve
Bu hakan ve
beyleri, Trk milletine iyilik ve iin,
iten gelen minnet ve ifade ediyorlar.
tahta Trklere zafer felaketlerden koru-
yan Trk Trklerin byk
bahsederken hakan veya beyler daima inayeti ile
( tengri n ... ) " demeyi ihmal Dikkate
ki bu birok yerinde tek
(yer-su, gk) sylenmektedir
(tcngri il tengri; tengri n ... ; zm ni
ol tengri tengri ana . . gibi).
bazan "yer", "gk" ve bazan "yer su" ile beraber zikrolu-
yor (gk tengci, asra yer ... ; tengri yer n ... ;
Trk tengrisi Trk yer su ana ... ; ze tengri asra
yer n ... ). Tonyukuk bir yerinde
ile beraber Umay, yer-su zikrolunuyor (tengri, umay, yer-sub
basa berti). Gk Trk ve ilk Uygur devrinde maddi
bir tasavvur edilen "gk'' ile onun sahibi olan ruh bir-
birinden olsa gerektir.
Gk Trk ve ilk Uygur kuzey
meydana gelen iptidai pek lptidai
TANRlLAR VE RUHLAR
sz ve cmlelerin ifade et-
mek iin Mesela, Bilge Hakan
sevgi ve bah-
sederken kuruyucu ve .merhametli tan-
benzeterek "Umay'gjbi anam'' diyor. lptidai
"gnderilen" (yani ve ruhlara hediye ve kurban olarak
gnderilen, ifade etmiyen
terimi Gk Trk "mubarek, mukaddes"
gryoruz (Trk TQrk yer suyu).
Budizm ve manihaizmin kabulunden sonra Trk-
Uygur eserleriyle Gk Trk mukayese edilirse
. 4:t !inll T .. u; .... .. t ..........:- ....;; ... ........... x.l .... _., ..,,._ .. ,.,,.,.., ..... ""
... .., .. _...,. ..... - .I.AJ.\...J..u . .&. uuu.ya 5v1 V\... '""15u.u.
(rationel) grlmektedir.
Manihaist ve budistlere ait metinlerde (tengri)"
Gk Trk metinlerindeki beraber
maddi tasavvur edilen "tengri (gk, sema)" edil-
mektedir, maddi "tengri" ekseriya"kk=gk"
kelimesiyle ifade edilmektedir (ze on kat kk).
X. ilk eden
Fadlan bir dediklerini haber vermektedir.
Onun gre biri zorluk grr yahut
gitmeyen bir "bir
diyor ki birAllah demektir
30
mellifin
dini malumattan gre bu
kavim on iki ve bununla beraber en byk
gkte
31
yoktur ki
"bir dedikleri ve gkteki byk tan-
bugnk rng Artoyon ve Altay-
lgen
Bugnk "bu gkteki bir
(bu tengerede Kuday) hitap ediliyorsa da a2
30
A. Z. V. Togan, Reisebericht, Lpz. s. (metin).
31
eser, s. (metin). geleneklerine gre bu ulus
"oniki yani oniki boy, yahut oniki birlikten ibarettir.
devirde de oniki klan'a ve her
eski totemizm (bakiyesi) gelenek olarak olsa gerektir.
82
A. Anohin-, Materiale, s.
!8
bu dualar sonuna kadar tetkik zaman bu
"bir tabirinin iin bir szden ibaret
derhal bu "bir tabirini
yahut olsalar gerektir.
Mahmut "tengri" kelimesini izah ediyor :
"Tengri Allahu azze ve cclle. . . kafirler "tengri" derler.
Yine bu adamlar byk bir byk bir gibi gzlerine
ulu grnen her tengri derler. Bu yzden bu gibi
ygnrler (secde ederler). Yine bunlar bilgin kimseye tengri-
ken derler. Allaha (III; s.
376-378). '
Eski trkede tengri kelimesi gze grnen gk ve "Allah"
ifade ki
yahut bir zamanda bir ruh ediyorlarsa eski
yk, yani maddi bir
gk ile yksek ve byk bir ruhu tclakki

Eski trkedeki tengri kelimesi bugnk muhtelif Trk
lehelerinde, her lehenin fonetik zelliklerine gre, tengri, ten-
gere, tengri, tangara, turc sylenir.
Bugnk Trkler "tengri" kelimesini eski Trklerdeki
Bunlarda bizdeki gk (sema)
kelimesi yoktur. Altay tengereye dua ederken "yk-
sekte bulunan byk Ilan tengere. . . yara-
dan tengere ... ssleyen tengere" diye hitap
ederler. eski ve tangara
kelimesi gk (sema) ve gk ruhu ifade
ise de bugn btn ruhlara, hatta ve lleri
temsil' eden putlara da "tangara" denilmektedir.
Eski Trkede yukanda zere, "gk" (sema)
ve ''en byk ruh" tek bir kelime ("tengri") ile
ifade gk (mavi) kelimesi ise bunun olarak kul-
dinini kabul eden Trkler "gk" kelimesini
"sema", "tengri" kelimesini de "Allah" tahsis
Eski Trkede ''hava" anlamuia gelen
(yahut
33
sonra kul-
aa Uygur metinlerinde ok geen \V. Bang ve von
Gabain 'Ather' veriyorlar (Analyt. Index, 34); \V. Radloff "Him-
TANRILAR VE RUHLAR
ise de bsbtn unu-
kelimesi yerine "c-
lep" yahut "alap" kelimesi her halde nesturi
bir kelime olsa gerektir. ay,
ve yel ile inanlar Gk- kltiyle
ilgilidir.
Orta Asya kavimlerinde vJ. ay klt
eski and
ierler, and formllerinde "kn ana krptur" <:mlcsi geer.
Mslman Trklerden ulusu. yemin eder "ku-
ant ediyorum" derler. gre ana, ay
yerde temsii eder. Yakut
gre byk kahramanlar ve himayesi

gre ve ay ile kt ruhlar
mcadeleye bazan
srklerler. ve sebebi budur. Btn
Trk lehelerinde ksuf ve hadisesinin "tutulmak" ik
ifade edilmesi de eski bir izini ve
ay zaman kt ruhun elinden
kurtarmak iin davul Bu grlt
kt ruhu
Yakutlara gre ve ay iki Her ikisi de tan-
kahramanlar ay ve
(knden aydan trttleb). cbbcsinde ve
efendinin {ki.in sembol olarak, demirden
veya halkalar bulunur.
Zhre (Solbon, olpan, uban) tak-
dis edilir. ilahilerinden gre
Solbn
ve
ok gre ve tabiat
mel" diye izah ediyor (Wb. II, 240). Mahmud bu kelimeyi "hava.
gk-sema" kelimeleriyle tercme (I, 2g6; III, 46).Yakutada "ayaz,
hava, gk" ifade eden Yakut
319), manucada, ifade eden "galga" de bu
ile ilgili olsa gerek tir.

tczahrleri hep lgenin kudreti ve iradesine hadiselerdir.
gre, Bu
yerdeki kt takip eder, kt
gnderir,
tan bir para o yere kt ruh (yek) giremez.
Urenhalar st, ayran, ederler.
1
Urenha, ilk ilk
ve gk gn evresinde st, ayran,
dolu treni Mslman Trk-
lerden ise akarken st, ayran gibi
beyaz ikileri rterek saklarlar, gre st ve ayrana
. . bir bana bu ad eti
izah etti: "Eski zamanda bizim akarken
st ve ayram St israf edip havaya
samak uymaz. Bunun iin hocalar "st, ayran,
diyerek ... ". Her halde
bir hoca eski bir trenini bylece olsa
gerektir.
Tabibin Cami't-tevarih'te bir habere
gre korkmazlar, gk
grlerken 34,
bu haber in .uy-
gurlara aitverdikleri bir haberi in
gre Gaogy'ler, yani Uygurlar
ler, gk grledike ok atarlar ...
Bir sonra gz mevsiminde, atlarin iyi
yere bir koyun kesip oraya gmerler ...
ilahiler okur. erkekler bu yerin evresinde
birka defa dnerler ... 3S
ait bildiklerini din gibi saklarlar.
Altay tetkik edenlerden W.Radloffbu konuya dair
vermektedir :"Kebis'te
kabul iki kama Bunlardan malmat
mit Fakat midim Benim suallerime
bize Biz Onlara ihanet
Berezin TVO, V, 141; VII, 186.
Hyacinth I, 250251.
TANRlLAR VE RUHLAR
edersek bize ne yapmazlar. Rus da onlardan
mizi grmez" diye cevap verdiler, bir syleme-
diler"
36
ve ruhlar dini
trenlerde dua ve ilahilerdeki tavsiflerinden anla-
Fakat bu ilahileri ve tesbit etmek gtr.
Ayinlerden sonra kam bu tdkrarlayamaz. nk
kam, istigrak halinde irticalen syler ve sonra unutur.
Bununla beraber panteon'u btn bil-
gilerimiz, para para tesbit edilebilen bu ilahilerden elde edil-
mektedir. Hikaye, masal ve destanlarda geen ve tavsif edi-
len ise kuvvetli fani insan-kahramanlardan pek az
grnrler. Hatta kt
ve onlara istediklerini da sylenir.
Hele karnlar birok gibi kt ruh-
larla ederken iddia ederler.
***
Altay dua ve
gre en byk taim lgen'dir. Gney Altay buna
derler. Kuzey Soyutlar
(Urenha) byk olarak Katanov'a
gre "Kayrakan" bykhan demektir. kamlara gre "Kay-
rakan" btn lgen, ve Mer-
gen bunun ise ile
Mergen iyi ruhlar lgen'in hizmetinde bulunan
ruhlard1r. gre Kayrahan
muayyen bir fakat byk
kt olan Erlik'e hitab eder-
ken de "Kayrakan" derler. "Kayrakan" mukad-
des da
lgen kelimesinin etimolojisi faraziyeler
ileri ise de kadar
lehelesinde "lken" kciimesi byk ve ulu
ifade eder. dilinde "lgen" kelimesi yerin
olarak "lgen jixe daida" harfiyen "lgen-uluycr" de-
W. Radloff, Aus Sibirien, II, s. 2.

rnek olup yer" gelir. Buna
gre eski lgen'in yer ad anla-
"lgen" kelimesini "Ulu+gn" kelimesinin muharref
tahmin edenler varsa da bu halk etimolojisinden
ibarettir. Herhalde bu kelime eski trkedc "byk" ve "ulu"
ifade olsa gerektir. lgen, byk ve iyi
ancak muhafaza
A. Anohin tesbit edilen rivayete gre lgen
iyilik eden bir ay ve tesinde, s-
tnde Onun huzuruna giden yolda yedi rivayete
gre dokuz ) engel ( bulunur. lgenin huzuruna
giden bu yoi ancak erkek ayin zaman,
Bununla beraber erkek bile ancak cngd
olan Demir kadar ula-
ve oradan geri dner. lgcnin (rg),
vardir. Kendisi insan
"ak ayaz" ayas), "ayazkan",
diye tavsif olunur.
lgen (halik)dir; btn yaradan odur.
Aylii knd yaan yer
Ay knm yayagan
Adam lgen ...
ve byk ve yaradan
(onlara) veren ata m lgen ...
yaradan, insanlara veren, saca-
ocaklara odur.
kydrp hergen
hergeri
Atam lgen ..
lgen'e yedi gbek ta'zim ettiklerini,
yer ona (secde ettiklerini),
sylerler. .
37
N. Poppe, K slovarnomu izueniyu Buryat-Mong. govorov (Aka
demiya N. SSSR XLV, Marru, 1935, s. 335). "lgen" Uno Harva
"Byk" (der Grosse) diye tercme ediyor (Die religisen Vorstcllungen
der altaisehen Vlkcr, s. 142).
TANRlLAR VE RUHLAR
Yetti ktergeni
Yer bterde yayagan
Bay lgen ...
Gklerden dklen rahmet onun
akan ve hareket ettiren, beyaz bulutlan
bir lkeden bir lkeye odur.
lgen oluk acuk yedi dokuz
2) Bu ura-kan, 3) 4)
5) 6) 7) Bunlar gk-
lerde bulunurlar; lgenin kendisi gibi, iyi (aruu ts)lerdir.
lgenin vcudnden Bunlar
tren ve ayinler lgene Bu ruhlar
tz yahut yalama denilen putlar
lge'nin zel adlar hepsine birden "Ak
yahut denir. Bu ilham peri-
leridir; ayin "ay. gibi olup
sylerler."
Ay bolup
bereten edinger ....
lgenin hizmetinde ruhlar da Bunlardan
YayJk, Suyla, !}.ar lJ denilenleri iyi panten-
nunda ileri gelen
lgen yapar;
kt ruhlardan korur, "Ayaz-kandan, ay ve bir par-

Ayaz
l
tasvir edilir: ''lgen beyin
emirberi bulut dizgini-ebeku-
boz alev; gkten haberler
lgen
bulut
Kuba
tizginl
Tengerede til

inci olup ipek gibi
J
34

olan Ak
!"
Kngriden
Kygekiden eilgen,
Tindii bolup tizilgen
Yibek bolup ylgen
Ayin kam gklere, lgen huzuruna, kur-
gtrrken himayesinde gider.
rehberlik etmezse kam gklere 1
Suyla verilen ruh korur ve yerde bulunur.
Gzleri otuz gnlk mesafeden grr, at gzlerine benzer (at
I.<.aral.<.tul.<.an Suyla). Ay ve
(ay gtinilg grevi vukua
gelecek haber vermek ve gz
Ayin gklere yahut yer al-
giderken Suyla yolda hcum edecek kt
ile beraber gklere gtrr.
Suyla olarak saar).
verilen ruh en
lgen'in olan denilen ruh gklerde
bulunur, yer yzne inmez. Onun vazifesi lgen'e kurban sun-
. mak zere gklere Demir ya-
Suyla ile lgen'e
arzetmektir. Onun "lgen beyin elisi"dir (lgen
biiding elisi). lgen'in da gkte bulunurlar. Altay-
her oymak bunlardan birini kendi boyunun koruyu-
cusu sayar. lgen'in dokuz Bunlara "ak (ak
denir. gre, ayin yapar-
ken bu ilahilerini ilham ederler. Bu
iin ilahilerinde "ay (gibi) olup syliyor-
sunuz" denilmektedir.
Ay bolup,
heretten ediger!
panteonunda lgen'in "ak
da birka iyi ruhlar Umay, Ana May-
Ak ene, Yakutlarda belli
gre Umay ve hayvan koru-
yan
TANRlLAR VE RUHLAR
35
Umay kltnn mahsus
manist boylarda da bizim zel
meydana Katanof W. Rad-
loff'un "Proben" klliyau serisinin IX. cildinde
Sagay metinlerinde Umay (Imay) yerde gemektedir. Bir
metinde davulundaki resimler izah edilirken (s. 565).
iki resmi Benilmektedir: "biz
hastap Vlgen adamnang treende /may icemeng kada tstir bu iki ka-
Katanof bu metindeki Umay, lgen'in
nistlerin iyi biri olan lgen ve "adam" kelime ..
sinin "atam" dikkat ve tercme
tir: "!lk aziz Adernden zaman bu iki
Havva ile beraber [gkten] tir"
(tercme, s. 552). Halbuki bu metin tercme edilmelidir:
lgen zaman bu iki ka
Umay ana il<: beraber (gkten) tir". bir me-
tinde defin treninden bahsedilirken denilmektedir: "De-
fin trenine edenler iin evde et Mezardan ge-
lenler ierken evin defa saarlar
ki, bu Imay (metin s. 575; tercme s. 462).
Ka'larda tesbit edilen "Imay ana" ruhu
olarak zikredihrtektedir eserde, s. 573; tercme s. 564).
Pek olan pu metinlerin tercmesinde Katanof gibi bir trk-
/may "Havva" diye tercme etmesi, Sagay Trk-
lerinin Ruslardan (Havva) ile Umay ruhunu
sebep olsa gerektir. Bu metinde
defin treninde de zikredilmesi "lm
olarak da kabul etmelerine sebep olsa gerektir.
Umay kltnn izlerine Yakutlarda da
"Yakutlarda Kara dinin tekaml" eserine
Naumov tarafindan ilave edile11 makalede (s. 78) var-
"Yakutlarm. gre O go denilen bir ruh
Harfi harifine "focuk demektir. Bu bir
zerinde ter ve bununla
nesli bereketli haber verir". Pekarski.'nin gre
kelimesinin bir da "korunma
muska" demektir. (rakut s.3794). Yakut mitolojisindeki
bu ruhunun Umay Eski
yerini Yakutlarda, vehile,

Umay Trk ilk defa Gk Trk
Kltegin (I D 3 I) Bilge hakan "ba-
bam hakan vakit kk Kl Tegin yedi
idi. Umay gibi anam hatun sayesinde kk
Kl Tegin er-kahraman diyor ki
koruyan Umay'a
38

Tonyukuk 38.
Utnay Vl; mukaddes Yer-su" Trklere
lerindcn bahsedilmektedir. Son Urga (Ulan Batur)
evresinde bulunan bir kiremitte "Kgmen ve Umay
ha'tun" szleri Bu koruyucu ruhun
Trkler ad olarak verdiklerini Altun gl ya-
bulunan bir B"u "bu
Umay beg" ibaresi
Mahmut Cmay kelimesini da dikkate
Bu bilginine gre "Umay-
sonra son'dur. Umay ile tefel ederler. Uma-
ya tapariarsa olur (Divan Lugati't-Trk, I,
s. I I I; B. Atalay tercmesi, s. I27).
Mahmut Umay klt fazla bir bil-
dirmemekle beraber bu kelime mnascbetiylc atalar
sz ("Umayka bolur") dikkate ruhu
mslman Trkler, hele soylenen
Mahmut de

verdikleri malumata gre Yakut
"son"a gsterirler. da bu nes-
nrye nem verdiklerini, .halde
lerini ve
Btn bunlar Umay kltiyle ilgili gelenekler olsa
Umay ileri srlen faraziyelerden
biri bunun sanskriteden ve kltnn Hint'den
as Devadari'ye gre Uma (Umay?) hatun klt
bu Uma hatuna kurban Bunun
bir bebek Buna. dedikleri
ederdi. Bu Alp Kara Arslan
Dama d 1 b ra him No. 9 9 va rak 2o7a).
TANRlLAR VE RUHLAR
37
rastlanan Hma yahut Hmay hak-
efsane, (ruhu) sy-
ledikleri ok benzemektedir. Hmay
Taceddin XVIII.
bir eserinde efsaneyi naklediyor :
"Diyorlar ki, Hmay maruf bir Kuzgun b-
olup kanat kara, olur.
yer havada yumurtlar, yavrusunu da
havada Diyorlar ki Hmay bazan yer yzne
kadar ve geri dner. o zaman bu glgesi
birinin zerine cihanda ola, yahut ok zengin
ola ... " (Risale-i Azize, Kazan !go8, s. I I3).
Umay ruhunun ne olursa olsun bu ruh ok eski
devirlerdenberi Trklerde milli bir klt
Yak'!ltlarda Umay ancak talih
olarak muhafaza Fakat "Umav" ruhunun btn
grevleri ve denilen ruhlara
bereket ve refah ruhlar zm-
resine denir. Bunlardan kimi insan ve
kimi de hayvan ve korurlar.
lar halde bulunan hayat
ve "kut" yaparlar. Bu "kut" denilen nesneyi ana
flerler. Bylece can verirler. Gebe
daima bu ruhiann himayesi bulunurlar.
timsali iin bu dokunulmaz.
gre gkten, tyl beyaz
surctinde, inerler; yele ve kanat gibi kul-
koruyan yaz gnlerinde
yerde, koruyan da gn-
lerinde yerde bulunurlar. Yakut
"tangara" (put) saklarlar.
ocuk vermesi iin dua ederler. Gebe
gnleri zaman ve evlerinin
evresini ok temiz ve
hayvan gsterir ve doyururlar.
geldikte herkes gler yzl, ve tok
ayini yapmak iin dokuz ve dokuz
Bunlar masum ve afif genler

sol
okuyup dansa Yakut
d "ayhal" ve "uruy" hep
e soy en en . .. . .. k
sylerler. muhtelif go. :
lere devam eder. veya
ise derecesine gre, "olob." (makam)lardan
birinde bylece dokuz "olob."u geerek

. Yakut panteon'undaki mahiyet ve evsaf-
haiz Ayi toyon ile bu ruhlar, Bun-
lar Sami dinlerin meleklerini Bu lar hak-
bilgiler sayesindedir ki biz
"Umay gibi hatun anam sayesinde kk
er-kahraman szlerinin
sonra
. , t" Mahmut "Umay"
. .
mphem ok iyi
miz vehile Mahmut gre sonra
son'dur. bununla tefe'l ederler. Umaya
olur derler". Yakut eder.
"Son", gn sonra, yani ka-
bir ukura gmlr.
mski'ye gre (Yakut halk s.
gn sonra hatun
ederler. bilhassa
sol yani mahsus ukur
"son"u gmerler. ukurun evresine
kck yaparlar ve erkeklere
ler. Kk sokarlar.
geyik, ay resimleri ve kk ve tane ok
(ocuk ise kabuktan makas; inek ve
ve geyik resimlerini korlar. Sonra bu
leri oklarla Kabuktan
da yakarlar. snmek zere
bir daire ederler ve .. el
Bu kah-
kaya glmeleri gerektir. Glrnek once zor-
TANRlLAR VE RUHLAR
39
larlar; yzlerine ve kurum srer! er. Birden hepsi
ve:
- hatun, ye! diye
bulunan bir gen kahkaha atarak glerse buna
girdi. ok olacak" derler."
Bu trenden ki "son" koruyucusu
olan (eski Trklerde timsalidir. Buna
ocuk olmak iin taparlar.
panteonunda "Umay"dan yine iki
Birine Ana ikincisine de Akene (Ak ;;tna)
derler. Akene'nin bugnk hayatta rol yoktur. Bu
efsanesinde zikrolunur. Efsaneye gre bu
yaratma kudretini ilham eden bir ruhtur. Erkek lgen
yaratma kudretini ve bu Akene'den Ana
ise ulusu koruyan bir ruhtur; buna "ulus da
denir .
iyi da iyi ruhlar ("ak nemer")
zmresine dahildir. byk ve iyi
ok geer.
ikinci zmresini eden "kara ne-
meler" ,yani kt Erlik,
Yakutlarca Arsan
gre Erlik -kuvvetli, gl demektir.
trkologlar bu kelimeyi "erklig" kelimesinin
sayarlar. Onlara gre eski Uygur Buda metinlerinde yer-
hakimi ve lm ruhu olan Yama'ya
Erklig Yama denilmektedir. bu
"erlik" ve "yerlik" Sanskriteden
uygurcaya tercme edilen metinlerde olarak
bu "erklig" (kudretli) kelimesi "Er-
lik" alarak kt
Erlik insanlara her trl ktlkleri yapar; insanlara ve
hayvaniara trl trl suretiyle kurban-
lar ister. kurban verilmezse musaHat obaya
veya aileye lm ve felaket gnderir.
yer dnya-
gtrr, kendisine yapar.

Erlik bir canavar olarak tasvir
edilir. O, atlet vcutlu bir Gzleri ve kmr
gibi kapkara, atal dizlerine kadar yaban
un benziyen
enesi kklerine benzer. kap-
kara ve tavsif edilmektedir:
Kara minittu
Kara kunduz
Kurdak yetpL-s beld
Kuak yetpes moyund
bolgon kamakt
Kara sakald
Kan apkan
Mayma sat Bay Erlik
kks knkt.
Ku ayakt
temir
Yalpak
Yilim kara yst
(at) kara kheylan
kara kunduz (derisinden)
Beline
Boynuna kucak
(Gz) bir
Kara kara
Kana yzl (ehreli)
Parlak Bay Erlik!

Kadehi
demirden
Krek demirden
Kapkara yzl
Kara (at) kara kheylan
Kara ibek tizgind Dizgini kara ipekten
Kara kara
Er klp kel! Tam n me glerek gel!
g?re bu kt ruh fena
dan, fena ve sakat) kurbanlardan bununla
beraber dualarda onu
ruh lgen gibi, kt ruh Erlik de oluk ocuk sahibidir.
Bir rivayete gre Erlik'in yedi, bir rivayett gre
Dokuz Kornur-
kan biy, Temir kan, Uar kan, Kerey kan; Er-
dokuz malum "sekiz gzl
tey ana" ile "Erke Solton"dur. Bu belli yok-
tur, oyunla vakit geirirler. lgene sunmak
iizere yola (yani gkkrc ederken) bu
"kara yolunu
vazifesini unutup cilve1erine alda-
ruhlar
bu "utanmaz maskaralar" denilmektedir.
Erlik'in mensup kt ruhlara
TANRlLAR VE RUHLAR
kara" gibi "yekler" de denir. "Yek" Uygur-
ca dini metinlerde demektir.
dev ve grevleri Altay-
fakat Ya-
kutlar iyi ve temiz ruhlara "ayi", kt ruhlara derler.
Ayi ruhlar insanlara saadet ve refah Bunlar iyilik
ve temizlik Ayi kelimesi olarak "hakikat, ya-
ratma, kudret" ifade eder. Ayi ruhlar zm-
resinin en Ayi Buna rng Ar Toyon da
denir. ri.ing-ak, beyaz, temiz, toyon-efendi, sahip de-
mektir. Toyon yedinci veya dokuzuncu gkte bulunur,
ok merhametli zel
kurbanlar istemez.
dedikleri ruhlar da
bu "ayi" ruhlar zmresindendir. Umay mnasebetiyle
bu ruhlardan bahsettik.
Y gre, ikinci zmreyi eden kt ruhlar
Bunlar "kara neme" dedikleri kt
grrler. Fena da bu kt
ruhlara bunlara "r" denir.
Gerek Yakutlar ve gerek bunlardan yine
birok bunlara ie,
iye, izi, Yakutlar ii derler. Bu ruhlar "yer-su" ki.iltiyle

VI. PUT
Tz.,...,ts, ongon, eren, in Hunlarda
put (idol) kaydettiklerini bahis
konusu Daha sonraki in da Gk Trk-
lerin tasvirlcri"nden Bu kaynaklara gre
Gk Trkler tasvirlerini keeden yaparlar ve deri
torba iinde Bu tasvirler i ile
zamanda zerine de diklirdi".
39
Ural-Altay kavimlerinin kuzey ve Altay-
Sayan dar vadilerinde olan
grenek ve geleneklerini tetkik eden bilginierin
malumat in Gk Trklerin
tasvirleri" verdikleri yar-
Bu etnografik malumata gre ts-t:c,
Yakutlarda tangara, Uranha'larda eren, ongon
denilen Bunlar keeden, paavralardan,
Bir ayna-
bebeklere benzerler. Bir da tilki, ve
hayvan derilerinden ibarettir. Bunlar !ara yahut
aileler torbalarda saklarlar. Ava veya nemli
bir sefere bu putlara saadar ve
srerler.
Bu ifade eden altayca ts ,_,tz ve ongon
terimleri tarih nemlidir. Tz ,_,ts bugnk
manist Trklerin lehelerinde kk, demek
gibi eski Uygur ve Hakaniye Trk lehelerinde de anlamda

40
bu putlara tz,...,ts vermeleri de
atalar. ruhu olarak gstermektedir. Gerek-
ten de byledir. bunlar "bu
tz' bu tz" derler. Byk ve nl ruhuna
3 W. Eberhard, in'in s. 87.
40 M. DLT, III, 88, B .. Atalay terc. III, 123; W. Bang und
v. Gabain, Analytischer Index, s. 48.

43
"tz"ler de ongon' klt zerinde
incelemeler yapan bilgini Dorji Banzarov bu kltn b-
yk ata {cedd-i ala) ve ller klt ile
Kazan niversitesinde mdafaa doktora tezinde
("Kara din" etdnde) kesin olarak iddia Al-
"tz"leri zrinde ve incelemeler de
Banzarov'un bu teyit etmektediri-
253 Fransa IX. Ludwig
listan'a Meng han huzuruna eli olarak gnderilen rahip Rub-
ruk'un budist Uygur putlar
bu da "tz"ler anlamak
mmkndr. Rubruk diyor: "Uygurlar bir ina-
insan veya bir cisim tasvir edil-
mesini kabul etmezler. "yle ise neden bu kadar ok
var?" diye Uygur rahibi "biz bu
tasviri diye kabul etmiyoruz. Bizimkilerden biri lu
. ' '
veyahut biri lrse onun suretini yaparlar've buraya (yani
korlar. Biz de lnn olarak sak-
ve diye cevap verdi. bir b.ilmek
dan dahi mezhebindedirler. Fakat onlar
llerinin tasvirlerini keeden yaparlar ve sslerler. bir
da orada bir rahip bu-
lunur" .
42
Putlara Eb'l-Gazi fikir-
leri de "tz" ile ilgilidir. Ona gre: " ... O
zaman onlarda bir adet ki birinin bir
veya kk veya bir lrse onun suretini
(kugurak) yapar, evinde o sureti pp sevip
bu sureti derlerdi. Bu suretin nne yemek-
lerinin ilk Yzlerini gzlerini sr-
tp nnde yere bylelikle haberleri
puta ta rneydana getirdiler".
43
Eb 'I-Gazi kugur-
ak44 nesne bebek ( demektir. tz-
lerinin da bebeklerden ibarettir.
41
Dorji Banzarov, ernaya Vera (=Kara din) S.-Petersburg
s.
42
Malein terc. Rubruk seyahatnamesi, S.-Petcrsburg s.
43
Trk" (Desmaisons s. 8; Nur terc. s.
u "Kugurak" Divan'l-Liigati't-Trk'te ocuk-
bebek (1, 50
44
ts kelimesini bu putlar iin kullanmaz-
lar, lgen ve Erlik gibi iyi ve kt ruhlara dahi
ts derler. Mesela Abakan ve Yezim hitaben sylenen
ilahilerde bu "tz" zikredilmektedir.
Yetti bk Yedi olan
Arii tzibiz tzmz Abakan
Yer bterde kalgan tzibiz Yer zaman t-
zmz ...
tayangal).
45
(istinat
Yan adam alkagan Byk babam dua
Ak ulusu Mbarek ulusu (kavmi)
Arii tzm eesi. (temiz) tzmn sahibi
kan adam hrgl han babam
Pek tzm Yezim-bi, tzm Yezim Bey
Abu Kan kl'dn eesi. Abakan ve gl'n sahibi..
Ongon bir terimdir. Trkler bunun kar-
olarak tz ( =ts) kelimesini Ongon keli-
mesini alarak damga, belge
Tabip ongon
kelimesi tarih edebiyatma da Ongon keli-
mesi Trkedeki kelimesi yerine de
yani tz ile etmezler. gele-
neklerini ok iyi tetkik eden Hangalov ile Agapitov "ongon"
terimini izah ediyorlar: "idollara ve her trl (mukaddes
tasvir! ere ongon denir: Byk, nl ve
hayvanlar da ongon . Ongonlar koruyan ruh-
timsalidir, mukaddesattan .
4
& Sibirya
kavimlerini (bilhassa Buret ve tetkik eden Busse'ye
gre ongon'lar koruyucu tasvirleridir. Bu ruhlar
tabiattaki btn idare ederler. Ongonlara inanmak
(ongon klt) temelini eder.
47
XV. kadar idiler.
XVI. Tibet yoliyle budizmin
Trk lehelerinde tay yahut tagay ana olan btn
baba, da ana, da da abla ... gibi. Anadolu trk-
esinde ancak erkek
u Hangalov ve Agapitov, dlya izu. v Sibiri
Vost. Sib. otdela tom XXV, s. 26-27). .

Busse, Spisok slov znaeniya ... (Zapiski
VI, s. 227).
45
lamaizm mezhebi girdi, bu mezhebin hararetli
nfuz .. rahipler
bilhassa ongon kltnc mca-
dele Buna ongon kltn mmkn
Turgaut prenslerinden Mergcn Teben'in Ocir
Dora 1586) lama (rahip) Bu prens lama
ve gz nnde
Fakat yerine yeni ongonlar
Nihayet lama Ocir Dora 640
ongon kiiltne kanun

Lama-
mcadelesine ve ongon kltn yasak eden kanuna
men budist. ongonlar yapmak ve say-
mak XIX. kadar devam
Tibet'ten getirdikleri Buda ile yanyana
ongonlar Szde
da lsa ve
lerinin ts'ler bulunur. Yakutlara gre
Meryem ana biridir.
Mslman Trklerde de eski tz ve ongon kltnn iz-.
lerine
"tedavi" ederken birok (kokla)
kurt ve Tobol paavradan
"korak" (kokla)lara nakledip uzaklara gtrrler.
Ongon (ts-tz) kltnn, gibi,
taterneilik devrinin bir ve birok ct-
nograf'lar iddia edilmektedir. Ongon (tz)lcriri
hayvan tasvirleri veyahut hayvan ve tz
mesinin eski ve yeni Tr-k lehelerinde "esas, kk" anla-
gelmesi bu faraziyeyi kuvvetlcndirmektedir.
Trk mensup ok tz'ler
Tilek, Kazan Aba (yani Brkt (yani karta!),
Tiyin (yani sincap-Sciurusvolgaris), As (yani kakum) ve bun-
lara benzer adlar Bunlardan byk
kamlar, kahramanlar, iyi ve kt ruhlar narnma putlar
da ..
48
K. Golstunskiy, Mongolo-oyratskiye g. Petersburg,
s. 76-77.

Bu tz'lerden "Tilek ts" Televt boyunun koru-
yucusu olan ruh narnma bu
ruha hi tabedilir: "Aba-Tura ata binerek
geldin. koskunu ; elinde asa
kumsal yerlerde biten uha para-
lariyle Buraya gelip biz Tilevtlere koruyucu
, Senin i Bu tz insan Byk
birinin narnma olsa gerektir.
"Kozan tz" (buna Urenha'lar "Ak Eren", Bu retler ise
"Sagan ongon" diyorlar ki "Ak ongon" demektir) deri-
sinden bu tz Tuba-Ka boyuna mahsus bir
put olup boylar neticesinde

"Aba ts" en ok putlardan bi-
ridir. tasviridir, "aba" (apa) eski Trkede baba, ata an-
ifade Btn eski Trk lehelerinde
gerek olarak, ayu, halde
boylarda bu canavar aba (XI. ve
Altay lehelerinde) yahut "ese, ebe, ebge" (yakutada) denil-
mektedir. Bu kelimelerin hepsi "ata" manasma gelir ki kuzey
kavimlerinde bu tabu devirden kalma
gelenektir. kltnn izleri yksek kltrl
kylerinde bile tesbit
"Aba ts" Tuba-Ka'larda kuzey bulunur.
Safigr, denilen putu sayarlar. Bu put
(tz) insan Bunun zerinde av deri-
lerinden paralar gre bu ruh sratli
meral zerinde gezer. Kendisini memnun eden bol
av verir, yakar, av av-
uyuz gnderir.
gibi tasvir edilen ruhlar daha ziyade Yakutlarla Dol-
ganlarda bulunur. Yakutlarda en ok
bahar ve gz mevsimleri temsil ruhun iradesine
Kartal bir defa saliarsa buzlar
ikinci defa saliarsa ilkbahar gelir. Kartal kltiyle ilgili
geleneklerden gre eski zamanlarda bu
Ye sembol

47
gre hoca
her birine bir "ongon" olarak tayin
Orta Asya Trklerinde "Cengiz name''ye gre
Cengiz Han on iki Trk boyuna olarak birer
damga, uran ve tayin
49

damga ve son zamanlara kadar
muhafaza Mehmed Selim Mirza
"Yadigar" eserinde Rustarla devam
eden orman ve toprak hikayeyi nakle-
diyor: "Rus ve Toku
bir byk ediyor ve
yorduk. . . Ah da elimizden gidecek
Bu szleri syler sylemez zerinde otu-
ran (kartal) yere lverdi. genlere
dedik: iin lp
yere elimizden alamettir.
nk Bey bu ormana olarak kartal
Bugn lmesi elden
kat' i alamettir" dedik ve ok zldk". so
Bu hikayeden ki, kartal bir
fakat bu ruhunu (izini, sahibini) temsil eden bir
"tz-ongon" idi. Bu "ongon" bt.n ilk ata-
efsanevi Bey Her ka-
bilenin mbarek bir ve bir
rivayeti biz de Katay boyuna mensup Bay
Bayram Bu rivayete gre "on iki
(on iki yani on iki kabile) her "bavu"nun
mbarek bir ve Eski zamanda bir
adama zaman ve ne
.Bu rivayetteki "on iki kabile" ve "on iki hi-
kayesi haber "on iki ve
tapan "
2
paavra, ty gibi "nezir"ler de
bu

"Cengizname" Halfin Kazan, s. 51-52; Paris Milli ki-
(Suppl. Turc No. 143), s.
&o Kazan, s. 58 ..
61
Bayram de Ekaterinburg Bulat kynde
Trke okur yazar bir
&z Fadlan's Reisebericht, s. (metin), Exk. 41a.
VII. YER-SU TANRlLARI
A. kl t ve ayinleri: temas
Yer-su klt byk imparatorluklar devrinde vatan
klt derecesine Gk Trk dev-
rinde Yer-su mahiyetini Orhon anla-
mak mmkndr. Gk Trklerin yer-sub" (mukaddes
yer-su) 'ile ifade ettikleri mefhum hem koruyucu ruhlar hem va-
tan idi. Emiz yer-sub idare et-
yer-su) cmlesindeki yer-su vatan klt olan yer-su'dur.
Klt olan bu vatan yer-suyu tgen ve Budun
ve temsil Bu mukaddes yer-su
Gk Trklerin idare (Trk
ana V yer-su
rol T onyukuk pek ifade
Gk Trk Umay ve yer-su
gafil avianarak
Umay, yer-sub basa berti). Bugnk Trk
rastlanan su gl, kaya klt-
leri eski Trk "yer-sub"
Bununla beraber bu (yani mbarek, mukaddes)
zikredilen Tamag lduk gibi
yahut su gemektedir.
Y cr-su en nemli m messili
Trklerde klt Gk kltiyle ilgili bir klt

H eski olan yahut
Han-yoan H her Gk- kur-
ban kestikleri Bundan da Hun-
mukaddes biri idi. Hun inlc yap-
63
klt muhtelif kavimlerde Eski
Olimpos, Filistin Yahudilerinde Tur-i Sina, Mekke 'Arafat,
Hintlilerde Himalaya, eski Burkhan-.ljaldun gibi.
Bir in malmata gre klt kavim-
lerinde de Manurya'da VI. Mohe ulusu
Jir bilir ve ona Bu kurt, ve
kaplan gibi canavariara (Hyacinth, Il, 114).
YER-SU TANRlLARI
49
denilen bir tepesinde kur-
ban keserek itikleri andla teyit ederlerdi. Orta
kavimlerinde de Gk- yksek tepelerin-
de in haber vermektedir.
kltiyle kltnn birbiriyle ilgisi Hunlar
devrinden ta Altayiara kadar devam eden ayin-
lerinden ve Belter'ler
Gk- yksek tepesinde ayinle sunarlar
ve bu ayine "tengerc (yani derler.
Gardizi'nin malumata gre (W. Barthold, Otet,
25) eski Trkler
Yksek tepelerinin gklere ve uzaklar-
dan mavi renkte grnmesi bu sebep ol-
.
Orta Asya Trke veya mba-
rek, muka.ddes, byk ata, byk hakan gelen
Mesela, Han Bayan-ula,
ata, Burkhan-ula, Othon- lduk Art, Kay-
ra kan, Erdene Ula ve gibi.
Her boyun ve her kendine mahsus mukaddes
gibi boylardan kurulan byk birliklerin
de mukaddes VII. btn Trk
ve Gk Trk giren boylar
iin tken ve klt gerek Gk
Trk ve gerek Uygur Trklerin
kabulnden sonra ve Orhon evresinden ok uzak-
larda Kutadgu Bilig'de bile "tken beyirrin hikmetli
szleri" rnek olarak zikredilmektedir.
Neg ter begi
szni gi
Eserini yazan Mahmut de Otiiken'i
biliyor. tken geleneklerinin bylece ok uzaklarda uzun
mddet devam etmesi Uygur metinlerinde de t-
gen zikrolunur. .
Orhon ve bu evresinde
bulunan devrindenberi muhtelif Trk kavim-
leri iin klt tahmin edebiliyorm:. Bu bl-

gedc bulunan birinin hala
da eski devirlerin olsa gerektir.
Cuvevni tesbit edilen Uygur efsanesine gre
saadet ve bolluk mukaddes
Bu Kuttag denirdi. Bu inliler gtrl-
dkten sonra Uygurlar Bugnk
tan'da eski Kara Balgasun harabeleri Erdenc-Ula
(saadet da rivaye, sylenmektedir.
saadet Erdene- inliler
Bu yerde bir
ayin yaparak dua etti ve saadet gen
Bu efsaneler Orta bereketli inliler
istila devirlerin aksettirmektcdir.
Bereketli kaybeden gebeler bu
uzun zaman H unlar, Gansu eyaletindeki Tsilen-
sonra terennm ettikleri in
(Hyacinth, III,
s. Bayanaul kovulan
bu iin halk
(Radloff, Poroben, lll,
Bugnk ve her bi-
rinin zel mukaddes bulunmakla hepsinin
ilahilerinde Altay ki hepsi iin
klt
Muhtelif boylar ve
belli Abakan
Ekitag, Biy Sogol, Palmir, Akkaya, Ene,
rusa Beluha denilen -sr,
Karatag, lgen, Aysu, Karahan
Urenha-Tuba'larca mukaddes Hangay
ve Tannau Bu eski Trklerce de takdis edil-
Bunlardan biri eski Trk
men adiyle gemektedir.
gre btn dnya ruhlarla doludur.
gller, ("yer-su") hep nesnelerdir. Takdis ettik-
leri Tannau, Hangay, Altay Abakan, Kem (Yeni-
sey), Katun, Bey, ve glleri iin
YER-SU TANRlLARI

isimler fakat duyan, evlenen, oluk o-
cuk sahibi Bir ve rmak-
lardan dinlerken bunun gzle grlen
ve sulardan yoksa bu isimleri insan
dan f<>.rketmek gtr; ruh -bizzat
bizzat ruhtur. bu ok eski ve ip-
tidai animizm devrinin .
ayini her ne rriaksatla dua
ve ilahilerinde, bir kam, Altaya hitabeder,
ondan medet umar .. Dikkate ki kam,
Altay ruhundan (Altay eezi'nden) ziyade
Altaya bitabcdcr :
"Bu mukaddes ve ulu Altaya onun karar
yere yerine) hal-
ledecek mi? bereket ve refah bize verecek mi? Bu
her engeli ulu ve mukaddes Altaya
"Ey mukaddes ve (hii1<m) yeri! dur-
madan veren Altay !bizi iin hkm veren
Altay! Altay! ..
yer ve denizler zaman ata takdis
ve Altay!".
. "Temiz yurdumuz az ulusunmz ekiyor.
Ey mukaddes biz ne Ak
takdis ulu geim versen ne olur? Vcudumuz
kirlenmese, gzlerimiz ne Bereketli srleri-
mizin yaradan mukaddes yer-su'yum ! , . "
"zlmiyelim, var, Altay var! "AI-
diye ... "
Ruhlar ve byk Altay'dan
ruhlara vcyahut byk
ruhuna hitabcdilirken "Altaylardan n olan" denilmek-
tedir).
ki
tasavvur etmekle beraber
ruya kendisine de ibadet ediyorlar, ve her
duyan bir
XII. da mukaddes
inan ve telakkilerinin byle gizli tarihi"n-

den Temuin (Cengiz Han) daha gen iken,
Merkit'lerin bir Burb-an tJaldun
ve bu
:
"Burb-an tJaldun tepesine tJaldun yar-
mi yle, bir gibi ha ya ku< tu ldu. . . Bur-
b-an her sabah bunu neslim ve nesiimin
nesli byle bilsin"
Temuin bu szlerle boynuna ve koluna
asarak dnd ve eliyle vurarak
dokuz defa diz kp tvbe ve etti
gizli tarihi" Ahmet Tcmir tercmesi, s. 103).
Bu hikayesine benziyen bir rivayet Altay Trklerin-
de de tesbit takibedilen Altay-
Karagay ve kurban
birdenbire bu ormanla da yol bula-
bylece O gnden bugne
Karagay iin mukaddes Altay
budistlerin mukaddes efsanevi olan Smcr
da (Smer Tayka, Smer-ula)
diyor :
"Smer ula Stglm, Smer taykam (de-
vere, rahat vere !" -
Byk da olan Smer
zikredilir. bir ilahide
kam deniyor: "Amcam kam
zak glde Smer
o bu kabilenin "mukaddes tz"
ki, bapta izah zere, tz + ts
demektir. Buna gre kabilderin (byk
ve ilk da bir inan
hkmetmek mmkndr. klt bir
makale L. P. Potapov byle bir hkmn
nk ata kayda ancak
bir yerde, Verbitski'nin makalesinde, yazmak-

54
Halbuki o veya bu o veya bu kabilenin
u L. P. Potapov, Kult gor na Altaye (Sov. Etnog. No. 2. s. "5i
YER-SU TANRILARI
53
rivayetlere Altay birok defalar
tesbit Katanov tarafindan Sagay'larda tesbit edilen
rivayet bu gibi folklor cmlesindendir: "Rivayet ederler ki
Uege evvelce Sakak eteklerinde bulunurdu.
Bu Es
(gelinleri) bu ka derler; trl sylemez-
ler. Bu uzaktan zaman rterler. te
tarafta, suyu da bir Bu
Klin'dir. bu "bizim
derler. Bu oymak bu ayini yap-
ve kurban keser, fakat bu de-
mezler. Klin Miras suyunun tesinde yine
bir Bu derler ki buradaki iki
bu ad verilir. Bu
Bu bu (yani Ka-
ratag'a) derler (yani sylemezler). Bizim
(yani Sagay ayin yaparken
dualarda bu zikrederler. Diyorlar ki bu Karatag'da
fakat gren yok. O
bizim kadimki (ol tas pczik.
pisting bekkilerding pezigi pol tur). bu
denilen bir Bu suyunun bu tara-
biraz tededir. Bu
Sibicin Bu oy-
derler;
lar bu zikredcrler".
Gk Trklerin in tes-
bit edilen rivayetlerde de ve mhim
Mukaddes ve ruhlan ok
ayin ve trenler ayini Ka ve Beltir
"tigir yani "gk Sagaylarda "tag yani
tesmiye olunur.
Katanov edil-
Bu tasvire gre Sagaylar her bir tepe-
sinde ayin yapar ve kurban keserler.
Proben IX, 604-605 (metin), j88-589 (tercme).
;;e Proben, IX, 366 (metin), 553

beyaz kolar Bu kadar
adam eder. Bu ayine ettirilmez; ayine
gelenlerin ile gelmeleri de ile gelenler
bulunursa uzakta
Herkes trene kendi evinde getirir.
eti az gelirse iki bir kz kurban
edilir. Kurbanlar sonra ayini yapar. Kur-
kesilmez, ve yrekleri
dcrileri ve kemikleri Bundan sonra
man ayin cbbesini giyer, davulunu ve eline
O on dokuz para beyaz, kara, mavi,
ler asar; ka birbirine ipek iple Kurban
etlerini birinin koyup bu
Ayine, bazan da
iki eder; fakat olmaz. Ayin bitincye
kadar et de olur. Et yemeden
dokuz defa serper. Sonra et ycnir, iilir.
Yenisey'de Trk boylarmdan Beltir'lerin
mukaddes kurban treni yerli
Trk S. D.
btn teferruatiylc tasvir
57
Biz buraya Maynaga-
makalesini aynen naklediyoruz :
Beitirierin Akaban "Teye" Bel-
tirleri ise bu bir gurup ederler ki,
Trk boylariyle .. Abakan Beltirleri
merasimini bilmezler, "Teye" beltirlerinde ise bu merasim
umumi kabile icra olunur. Her aile bugn
iin Bundan gelen yedi
yahut dokuz aile muayyen miktarda koyun
lar. Bu koyunlardan mahsus beyaz tyl ve
siyah
arifesinde yahut bayram gn sabahleyin her
aile ldrbe yapar. tJtdrbe'yi erkekler yapabilir;
buna memnudur. ldrbc
adet zere aile reisi yahut onun biri ken-
dirden bir ip bker; bu ipin evi-
7
Sbornik Muzaya Antropologii i Etnografii, tom lll, s.
YER-SU TANRlLARI
55
derecede olur. Bu ipe kartal tyleri, beyaz ve mavi renk-
buna ldrbe denilir. l-
karta!, Beltir'lerin kendileri tarafindan ld-
ak.idesine g.re bu bizzat ruhlar gn-
ldremezsc 0 vakit
Kartal telleri, "ldrbe"ye ailede
bulunan erkekicnn gre !-Bununla beraber
bu teller tcn ailede bir erkek
ederlerse tel fazla Bu "ld b ''
. . . . ur e
edecek
Teller dik durur, ise
sonra
Bu uldurbe merasimc giderken giyerler. Ekseriya bu
bykler
buna etmezler. ve evde Onlar
ettirilmezler.
ve olduka dar deresi Teye (T)
Beltirler, yaya ve olarak,
hareket ederler.
uldurbe ler bir
heybelere konan tulumlarda arabalarda tencere,
kazan, su koyunlar bulunur. Dereden bir
gorunur. Bu yolcular tevekkuf
ederler. Bykler fincanlara koyar, yerden bir ot bu-
mezara ve etraftaki serper ler. Nezir-
kabul etmelerini dileyip l ve ruhla-
Yolun geldikten sonra bu
yine serpmek iin dururlar. Bu-
rada, sol tarafta, yksek bir Beitirierin szne gr
evvelden kurban merasimi bu tepesinde
Bu Beltirlerce mukaddes ve bunun tepe-
Lakin bu memnuniyete muhalefet
tepesine bundan sonra
Bu hadiseden sonra ihtiyar bir Beltir
kurba? .merasiminin. bir I-
zumunu andan itibaren bu
Bununla beraber bu geerken buna
serpmeyi unutmuyorlar.

Nehir boyunca yedi buuk kilometre gittikten sonra sol
tarafta bir yksek tepe ykselir ki bu Beitirierin mukaddes
Evvelki kutsiyetine halel geldikten sonra bu
"Tigir :;e ve tepesine de
gney kuzey
tirementi ve ormaniariyle rtldr. Tepeye
zaman tepe ve kendileri kazan,
su ve beraberlerine
Tepe epeyce yksektir; btn etraftaki tepelere
dir. Bu tepe zerinden her tarafta gzel ve go-
rlr: Teye vadisi ve uzaklara
nehrinin vadisiyle te
karlarla mestur Sayan ykselir.
silsilderi ve tepeler muhtelif mun-
tazam bir surette
pek nadir olarak, dz bir gze arpar.
Kuzey bulunan tepesine kadar
ykselir. Bu nihayetinde duran drt
lunuyor ki bunlar mukaddes drt
szne gre, bu hangi biri kurur, yahut sebeple
bunun yerine bir
bir ve mu-
ruru zamanla ryen "ldrbeler" grlr
evvelki senderin kurban merasiminin izleridir. Nmune
bunlardan bir para almak kat'i
mani oldular. gre ta ... zamandanben
tatbik bir yasa ki kurban edilen
meneder. kabileye felaket gelmesine sebep olur.
Tepede, drt metre uzakta, iki izi
kazan sacayak
lan evvel buraya
tir, adette ihtiyarlardan biri, yerde yakar. Bu
rJ.-.i<-._. ve mukaddes buluna-
ot" (Byk Kii ot (Kk
diyorlar. ot" kutsi mahiyeti Bu byk
ve mukaddes Beltirler Onun
"Tigir harfiyyen kurban demektir.
YER-SU TANRlLARI
ise kimse geemez. Bu ne vazife grdk-
belli oluyor. sonra
de geliyorlar. Herkes kendi her tarafa
birka damla ve kendisi de ier. ldr-
toplarlar. da bir yere top-
ve zel bir beki ile muhafaza olJlnur.
Bu kurban merasimine kabilelerden de misafirler
gelir. Lakin onlar merasime etmezler, bir kenarda oturu""
merasimi seyrederler. Beitirierin hepsi geldikt.en sonra
En evvel, ona has bir uslle,
Benim beyaz bir
Oglak suretle ldrld: iki adam bir ka
tuttu, iki adam da n ve arka
bu Uzerine ve
iin Akidelerine
gre byle iken hayvan makbuliyetine alamettir. Bel-
hayvan abuk lyor; onu yere der-
hal ve olan birini
Bu ameliyattan sonra hayvan derhal ld.
yere damlatmamak iin ok dikkatle derisini yzp gvdesini
ayak, ve deriye
dallar zerine koydular. n tence-
reye . etiyle birlikte Lakin
bunun merasim kaidesine muhalif ve usule
gore btn etleri ot"ta
sylediler.
da adi surette
ve ufak paralara tencereye
Bu da ve dallara koydular.
Et iken Beltirler "ldi.irbe"leri ve
koyunu getiren adam merasime mahsus
olmak zere ipe Bu ip yedi kula uzun-
olup olunur. ldrbcleri o suretle
ipleriyle gibi olur. l-
sonra yine duma-
ttslerler ve ibadete bir ucunu drt
en ve bir ucunu
da ''dua" bilen adam tutar. Karta! telleri, tliylcri hayada dal-
M
btn Beltirler aarak bir grup halinde top-
tutan adam (semaya),
ve Teye nehrine. . . hitaben il er,
de bu ilahileri tekrar ederler ve seek!
lar. "Sek" kelimesini telaffuz ederken btn
Bu lerde yle bir duygu, yle bir .
gya ruhu ve uzaktaki b.ti.i?,
olan ruhlar bu sesleri dinliyorlar. O
Bunu mteakip btn Beltirler ellerini havaya kal-
yere Bu kuzey.
_daglara :e
nchiriere hitabederler. grlen ve
buradan grlmeyen ve av alandaki ve ne-
hirlere de hi mn sylerler. . .
Bu sadedil yksek tepesine
leri ibadet merasimlerinin bir azarnet hissolunu:.
bu yi.iksek zerinde durup bti.in
ati, silsilelerini \e nehirleri,
tasavvur ederek en samimi ve
kendi hibir
_mani olmuyor. " . . , . _
Byle bi.itn bir daire sonra
da geirip bir ucunu ynnde bulunan
yerdeh biraz durur. Bu-
nunla merasirnin birinci tamam _olur. . . . ..
Teneffs Beltirler
fincan ier ve kabilelerden gelen misafirlerle se-
.
Bir da "Byk bulunan tcncere _odun
atarlar. Bu tcnccredeki eti sonra ka-
tepsiye benziyen "tipsi" bunun
Uzerine etleri koyarlar. adam bu tipsi'yi tutar ve
giyerler. Btn Beltirler arka t?p
ve yine ibadet e 1 er-
tip birinci Yine ilahiler ve
ellerini her tarafa daglara
tazim ederler. Yine yaparak
devredcrlcr. Bundan sonra etlerini tipsi ile beraber
YER-SU TANRlLARI
59
"Byk yakarlar. Et zaman
serperler ve secde ederler. Beltirler
zerinde dikkat ederler: duman yuvar-
Iana yuvarlana ykselirse kabileye iyilik,
ters tarafa ykselirse alarnet addederler. Bu-
nunla merasirnin ibadet tarnain olur.
lbadet merasimi bitineeye kadar "kak zerindeki
koyun etleri de oluyor. Bu etler orada bulunanlara ik-
ram iindir. Orada bulunanlar top olup otururlar:
Beltirler, ocuklar ve misafirler. Her topa et, sofra yerine kul-
"kicim"
59
zerinde verilir. Yemek
kemiklerin ok dikkat ederler. Yemekten sonra
ikram olunur. Beltirler kendi mstakbel mera-
sim iin getirmek kimin ve
gelen adama byk fincanlarla takdim ederler.
Nihayet misafirlere gitmek vakti Ye-
mek ve kemikleri toplarlar. hepsini kur-
koyunun bakiyeleriyle ayak ve derisiyle
ve ve temizlendikleri dallarla beraber
"Byk yakarlar koyun-
sahipleri eve gtrrler). yakarkcn
durur ve gsterirler. dizleri
zerine otururlar. Dua sesleri "Al beyaz koyunun u, ver
bize !". Bu merasimden artakalan Beltirler
kendileri ierler. Bu ok ehemmiyet verirler,
Onlar, kendi akidelcrine gre, suretinde,
hibe saadet ve kabul ediyorlar. ,Bununla
tamam olur. Ahali
B) Oba kiilt ve _yinleri: Etnografya an-
gre Trk ve oba klt
denilen bir klt ok Oba steplerde toprak, ge-
itlerinde meydana getirilen suni tepeler
(hykler)dir. Bu obalar steplerde mukaddes ve tepe ye-
rini tutarlar. Urenha'lar ibadet iin ve
lara dahi ''oba" derler
60
ki bunlara gre oba (mabet)
demek oluyor.
59
Kicim deriden bir keesidir.
6
F. Kon, Predvaritelniy otet po poyez. v Uryanh. zemli
1903, tom XXXIV, No. den s. 4).
6o M
XVI. beri budist olan Urenha ve
oba klt btn kuvvetiyle bilgini D.
Banzarov oba kltn bahis konusu ederken diyor: "zel
biri oba'ya Her boy veya oymak kendine
ait olan sahada oba yapar. Eski zamanlarda obaya kurban sun-
ma treni basit idi. filan koruyucu ruhunun
filan yerde syler, boy veya oymak oraya bir
hyk Bu oba boyun olurdu .. Burada kur-
banlar kesilir, dini trenler geen
her yolcu veya elindeki paavralardan bir par-
adak olarak buraya Eski olan
bu oba ve trenlerini ortadan iin buda rabipleri
ok bir trl muvaffak Nihayet bu
lamaizm ile mecbur oldular.
Buda rahiplerinden Vadacaradar "Oba
bir eser Dindar rahip bu eseri
yor, "hikmet ehli iin byle bir eser yazmak bir
fakat ne are diyor".
61
bir rahip "Oba treni usulleri"
eserinde diyor: oba ibadeti ok yay-
Bu adet ok eskidir. Buda byle biribadete
ve ayine Oba ayini bir. kitap yazmami
rica ettiler. Bu mracaatlara ve ricalara uyarak bu yaz-
mecbur. oldum".
62
Bu iki Buda rabibinin
ki Oba klt ok eski bir klt idi,
Budizm olan bu klt dindar lamalar orta-
dan iin "kitaba uydurmaya" mecbur oldular.
W. Rokchill. oba kltniih
Tibet'ten lamaizmla ve bu kelimenin de tibete do-bon
yahut do-bum (bin kelimesinin bozuntusu iddia

63
Ru yoktur. oba kltn
ancak zerine kabule mecbur lamaizm
rahiplerinin szlerinden
Oba kltnc gelenek olarak mslman de rasbn-
n ernaya vera (Kara din\, s.
82
A. Pozdneyev, Oerki buddiyskih i buddeys.
duhovenstva Mongolii. Petersburg, s. 4
,
83
W. Rokehill, Lamalar (rusa terc.) Petersbmg, s. 87.
YER-SU TANRlLARI

ohalara derin gs-
terirler. Bunlara gre obalar gl
kabilesi Ulutav Edige
boyundaki kabilesi
Ba;ak ziyaret eder, kurban keserler. XIX.
seyahat eden Minas Meditsi, ihti-
yar 'in evresinde kaba Lulunan ya-
genlere nasihatta
64
XVIII. seyahat eden
Ak dil u ma boyunda kurgan ( oba} la ra dair
sylenen tesbit Bu efsaneye e
obalar eski kahinierin bu kahinler Rus
m emek iin kendilerini bu o balara diri diri

Resmen lamaist Urenha-Tuba eski
manizm geleneklerinden Lamaizm rahip-
lerinin yz beri mcadele ettikleri ongon (eren) kiilt
bile son kadar srp oba. ise (kam-
larla) ayin (rnabct1ere) ad ol-

Altay ve Yenisey ya-
hut mslman ve toprak veya
ibaret beilzemcz. Urenha ii oyol-
ve kuzgun, guguk, kz,
suretleri bulunan bir haline
bakar (lamanizm
olur). bulunan bir gelen giden
nezir olarak paavra
Oba'da ayinine "oba
derler ki "oba ibadet1" demektir. Bu ibadet tam manasiyle
mani ayinlerinden ibarettir. Byle olmakla bu ibadete
lama da eder ve mukaddes
okur. ise nce defa kokulu otlar
ttsler; ilahiler okuyup yer-su sahibi
"byk merhamet et, !
" L. Ko11, po yoj. Rossii" Minasa Miditsi
Tavri. Arheol. Kom. No. 44 s. 32).
u Jurnal ili dnevniye zapiski kapitana Petersburg
s.

oba, Tangnov esirge, bizi beslc, koru!" diye
dua eder.
Ayin tamam olduktan sonra kurban kesilir. Kurban hay-
bir geirilerek oba di-
kilir. Cemaat kurban etinden paralar atar,
saarlar. Kurban eti sonra at
pehlivan olur. kaz;:tnan boynuna
bir beyaz bu yahut Erlik'e
(yani nezir) olarak
C) Orman ve kiilt: tkcn (tken
Gk Trkler ve Uygurlar devrinde btn Trklerce mukaddes
biliyoruz. Orman klt ilkel toplulukhmn orman
mahsulleriyle ve geindikleri devrin Zira-
ve ile geinen orman
k_lt eski nemini orman da kt ruhlar
Bununla beraber hayat ve dini telakkileri
epeyce ve olan uluslar or-
man kltn yeni dinlerine sokmaya muvaffak
Mesela, Maku Karakoyunlu Alevi
Trkmenler'de orman kiilt V. Gordlcvski tesbit


Maku 26 kyden
ibaret bu Karakoyunlular "Ali ilahi" Kylerinden
birinin (Sbfu kyiinn) evresinde mukaddes orman
Bu ormanlardaki dokunmak kesin olarak
gelince Karakoyunlu bu iel<ier
Kurban edilen kemiklerini bu ormana
gmerler. Orman iin erkek hayvanlar ol-
Orman ayini yapmak iin gn koyun st top-
larlar, ayin gnne kadar bu stleri imezler. Bu ormana ".Ka-
derler. Ormanda mukaddt's ocak Burada
Ahmet'in
Bu mukaddes orman Karakoyunlular efsaneyi
sylerler: Ahmet Karakoyunlulara elinde bulunan
bir atarak sonra buraya
se Radloff-Katanov, Proben IX, 95-96 (metin), (tercme).
17
V. Gordlevski, Karakoyunlu tetkik ve tetebbu cem.
Bak 1927, No. 4 s. 513).
YER-SU TANRILARl
bu asadan mukaddes orman meydana
Karakoyunlular "bu kim diye
Ahmet de diye cevap bundan do-
ki bu ormana bu ad Bu aziz adam Rum
memleketine oradaona asadan orman
iin) Bey"
Bu Karakoyunlular kendi mezhepleri_nden
"Bayat" Demek ki ain telakkilcri ok
dar ve kabikeilik tei<ikkisinden
Gordlevski tesbit edilen bu Karakoyunin
malmat efsanesi bilhassa dik-
kate Anadolu Trkmenleri'nin dedik-
leri gre orman
timsalidir, da tabu'dur. bilhassa ormanlarda,
sylemekten korkarlar. Eski "aba''
(yani "baba") derlerdi. da, tabu
eski devirden kalma bir olsa gerektir.
Orman klt kuzeyli uluslarda en nemli
klderden biridir. Yakut dokuz orman
ruhu Bu en Bay Ha-
yanay denilen ruhtur. gre Bay Rayanay orman ruh-
heyeti umumiyesine verilt'n isimdir. Bu ruhlar
korurlar, onlara bereketli av ihsan ederler.
Son zamanlara kadar geinPn Trkleri or-
man ok nem verirler.
gre bu ruhlar temiz ve szl ister-
ler; av ava gn cinsi mnasebette
evde kalan aile yeleri de riayet etmelidir.
Avetlar dnnceye kadar obada oyun, ya-
nk orman byle Bu-
nunla beraber bu ruhlar avetlardan hikayeler, masallar dinle-
meyi scverlcr. Hele mstehccn hikayeler pek gider.
Bumin iindir ki bir usta bulundu-
rurlar. Bu hikayeci avdan kadar hisse Herhalde
bu hikayeci orman ruhlariyle iyi gcinmcyi kam
man) roln ifa etmektedir.
Orman her kurban sunabilir,
yoktur. Buna orman kltnn ok ip-

tidai bir devrin, daha
hkmetmek icabeder.
heyeti umumiyesi bir klt gibi
da takdis edilir. en ok
(Betula ms-
lman oyun da afsunla tedavi ederken ev-
relerinde bulundururlar. Son kadar
muhafaza eden Sagay, Ka, Televt ve
bulundurmadan ayin yapmaz-
lar. ayin trenine bir unsur
fakat bizzat kendisine mukaddes bir Ka
kurban sunarak hitap eder :
mbarek
Sekiz glgeli mukaddes
Dokuz kki, bay
Ey mbarek sana kara
Ak kuzu kurban ediyorum.
ay, resimleri ya-
resmi de bulunur. Bir Sagay davulun-
daki iki ka resmini izah ediyor:. "biz lgen ata-
ilk [zaman] U may beraber bu
iki yere] (pis pastap lgen adamnan trcende
lmay eecmen kada tstr pu ikki ".
68
bu gre, koru.:.
yucu ve merhametli Umay ile beraber lgen tara-
yere daima "bay
zikrolunur. Beltirler ve Sagaylar gk veya
ayinini yaparlar. Yakutlar kara am
da sayarlar. Yakut

kara am gelir, beyaz at dcrisim serer ve
dua eder.
" W. Radloff-Katanov. Proben, IX (metin) 56j, (terc.) 552. Kata-
nov "lgen adamnan" ve "Imay eec" szlerini "mukaddes Ademden" ve
"Hava ana" diye tercme ediyor ki
n bir sr ince ve dallar gayet oiarak bir
dalda biterler. Uzaktan bakarken bu ince dallar benzer.
Yakutler buna "yel ("ruh derler.
YER-SU TANRlLARI
Evliya elebi Kuzey Kafkasya'da seyahatini anla-
. tapan ademi kavmi" ve
vermektedir: "her sene bu
gelp bey' edp gidenler elbette bu nice
kerrc yzbin balmumu ve her gece edp
ayini zere taparlar. . . Zu'mu zere
bu demir kakarlar ki her kimin bu alemeti olursa
bu cehennem koroaya yahut
ed p kurtara ... " (ci lt VII, s. 740-742).
Evliya elebi, adcti vehile, bu ok
bir tavsif etmektedir. "Ademi kavmi" kavmin
Kuzey Kafkasya kavimlerinden hangisi da tayin et:.
rnek gtr. Bununla beraber bu efsanesinin "orada"
bulunan Nogay ve da ol-
anlatan da Evliya elebi'ye No-
gre "bu
gnderilen Tuba
Bu dal bu yere eliyle Bundan ki
Nogaylar bu Evliya elebi bunlara "Allah
size bu dedi mi?" diye onlar da "biz
bunu bilmiyoruz, ama byle grdk, byle
Yine bir yerde "Nogay ve
tan bu iine bir b le bina ( ?) mihrap
diyor ki herhalde "ademi kav-
mi" geleneklerinden Nogay ve Kaytak
gibi uluslar olsa gerek.
Trk sylenen efsanelerde
nemJiyer Uygur efsanesinde Uygur hakan-
tredikleri sylenir. Dede Korkut
geen bir kahraman (Basat) "atam sorarsan kaba
anam sorarsan arslan" diyor.
_boyunun rivayette de t-
reme efsanesinin izi mevcuttur. Bu rivayete gre Han
bir seferden len bir askerinin
iinde bir Han bu
evlad edindi ve (yani verdi; 10
70
Cami-t-tevarih (TVO, V, Ebulgazi,
Trk (Desmasions s. Anadolu Trklerinde dair
malmat iin bk. M. Trk Halk bilgisine ait
1938, s. 30-37 (Eminn Halkevi
5
VIII. A T E V E O C A K
Verbitski tesbit edilen bir Altay efsanesine gre
ilk Arn-sdn'den kovulup yer yzne indikten sonra
lgen ona ve tecrbe
et, gidenlerini ye!" Neme
yan ilk ve tecrbe etti, hepsinin besleyici
ot ve meyva yemekle ge-
irdi, ve din idi. Yaz geip zaman
N erne ok ekti; gbela yaza Bundan sonra
iin erzak Fakat
trl hayvanlar musaHat olup ettiler.
ile kovuyordu. Hayvanlar lgen'e ettiler. lgen
ilan etti: "Hayvanlar ot yesinler. etini
yesin, deriirinden elbise
insanlar meyva ve oda beslendikleri. iin
yoktu. onlara et yemeklerini emir ettikten sonra
ihtiya oldu. lgen gkten biri kara, biri ak iki getirdi.
Kuru avucunda ezerek bir zerine koyup
vurdu, otlar lgen bylece ilk defa
insanlara "bu kudretinden
dedi. 71 Bundan ki ve Yakutlar'da
ancak akmak elde edilen kutlu
Kuzey Altaylar'da bulunan oymaklarda gvey ve gelin gerdek-
lerinde ilk defa akmak ge-
rektir. gece ve gndz bu bulunurlar. Yakut
ayin ve trenler iin akmak
elde ederler ve bu "ayi out" (yani mukaddes
derler; kibritle ise "na out" (yani Rus
tesmiye olunur ve ayinlerde Bununla beraber aile
yanan kutlu
ilk defa tetkik eden D. Banzarov,
kltnn Trkler'den iddia
7
1 V. Verbitski, Altayskiye 97
VE OCAK
ve bunun delili olarak "gal" halde
"ot"

syledikleri dualarda
ve aydan derler, gkten
dan Mbarek ve
ruhlara "kfr" szler sarf edilebilirse de

byle sylenemez. su ile trkrmek,
oynamak kesin olarak
kehanet etmek Trkler'de ok eski bir gre-
nektir. Eski Arap melliflerinden biri Trkler'in kehanet-
lerine dair vermektedir: "Trklcr'in byk h-
muayyen bir gn ki, o gn kendisi
iin byk bir Bu kurban sunulur ve dualar
okunur. Bu zerinde byk alevler ykselir. Bu alev ye-
renkte olursa bereketli ve iyi mahsul
renkte olursa olursa ve
siyah olursa lmn yahut uzak
gsterir" 73,
gre alarsa "uzaktan bir
yolcu gelecektir"
74
gece iyi "aza"
bildirir; o zaman mbarek
otundan bir para atarlar.
Yakutlar ocaktaki kln grrlerse "og kuta
oynyr" (ocuk ruhu oynuyor) derler, ailede bir ocuk
haber
nrken alarsa, o hkmederler.
Umumiyede fal amak Orta Asya Trklerinde
ok bir adet zbek Kocugum
bakar
"senin olacak", "senin olacak" derdi
75
Manas des-
tanmda gre han
gelinlerinin 76
72 D. Banzarov, ernaya vera, 22-23.
73
K. Eski Trklerin birka sz
(tercmesi Belleten, XIV, 47).
u da byle
76
Ebulgazi Han, Trk (Desmaison s. 193-194
71
W. Radloff, Proben, V, s. 205-206.
68
gre temizler, kt
kovar. VI. Gk Trk gelen Bi-
zans elilerini saray-
da bu adet Bu ten elilerle gelmesi muhtemel
olan kt kovmak iin Bu inanem izlerine
mslman Trkler'de de ve Kazaklar
bir "alas, alas"
diye Buna "alaslama" derler. Bu kelime Anadolu
Trkesin'de "alazlama" muhafaza
temizleme ifade eder. "Alas" kelimesi Altay
ok geer. Yakut kt
kovmak iin afsunlarda "alias, alias" diye
lar. Yakuta "aliasta-" (=alazla) yanan paavra ile ayin ya-
parak kt kovmak demektir. Yakutlar bu treni ya-
pan "oyun aal uotanan kutlu ot-
ilc derler.
ruhuna hitaben okunan ilahilerinden
gre aile klt ile klt birbirinden edil-
mez. zamanda ocak klt atalar kltyle
denir).
kabile
mesela Nayman ve gibi boylarda, yedinci
veya dokuzuncu hepsi bir "lken y" (ulu.
ev)e gsterirler. Bu eve "kara angarak"de derler
ki boyunca ocak demek-
tir. Bu verilen sz yemin Bu sahibi,
gen bir da olsa, herkese grr.
ayinlerinde okunan manzum dualardan birinde
'ruhu takdis edilir: "Otuz anam,
ka anam, gndzleri bizim iin karan-
gecelerde bizi (kt ruhlrdan) koruyorsun; gelenlerin ba-
gidenlerin . . . benziyen hilal
eski gidiyor, yeni geliyor. Ben de senin kuru-
geldim. Sen gecelerde
gen gibi oynayorsun,
ipekli saliayarak gen al zerinde geziyorsun,
gecelerde masum ocuk suretine giriyorsun! Ulusun ko-
ruyucusu, srlerimizin bekisisin! mukaddes
VE OCAK
6g
ka [yahut glgesinde dinleniyorsun!
Siyah beyaz ko sana kurban olsun! Kuyruk
kesilip dokuz tane
Dokuz para ve beyaz pa-
avralar seni sslyor. Koyunun sana kurban olsun! El-
bisen hakanlara mahsus boya ile
(bir hayvan) sana ss olsun! Kqyun sana kur-
ban olsun! Mukaddes adiyle ak sd sana
olsun! tane sa rgs ar kanda, elli tane sa rgs
nnde arkanda Yenisey
Eteklerinde
byk yerde. ot bit-
mez! lger bir )dan
Gklere sivrilen ilk defa. ka-
umak iin ilk defa sert kayalar
ilk defa meydana kara elik ilk defa
zaman
.. Kkleri dal
olan mbarek ilk gnden itibaren sen,
doyurdun, yemeklerimizi
iin kurdun, zerinde dokuz kulplu
tun Gklerde yzen ak
yorsun, Umay anam, sana veriyorum, ye!
Geceleri bizi koruyor, gndzleri bizi bekliyorsun! Mukaddes
anarak beyaz sdiyle seni besliyorum. Ellerin,
masum elleri gibi temizdir, hergn seni takdis ediyoruz!
Bizi avucunda oynat, memenle besle!
berk eyle! Kk byk
-
zlmesin! nmzde ay evremizi
Kklerimizi Byk yaradan
kabul etsin! ....
Ey sen, dokuz dokuz
evde oturan ve denizierin hatunu (me-
likesi) olan su
trl ilk defa mbarek
ilk defa kk dokuz
ilk defa temiz kurban-

ilk yerin yedi ilk defa
yksek Gk ilk defa yer trl i-
eklerle ilk defa trl hayvan srlerinin ilk
defa .ve zaman sen
ve denizierin hakimi olan ruhun
yerde akboz at zerinde geziyorsun! Akar suyun biten
mubarek (senin diktik,
.masa (kurban sumri.ak iin) kuruyoruz; m-
barek kara beyaz kou kurban
ediyoruz .. , (Proben, IX, 576-sBo)
bir duada deniyor :
" ocak, alevii yanan al m!
yerinden daima alevii ol-
sun
77
Tarhana kl ok olsun! Neslimiz
kesilmesi n, srsn, biri giderse biri gelsin! Ey Abukan
ey ay ve (olan Bereket ver,
timiz bol olsun." (Anohin, 72) .
trenlerinde ve gerek ve
gerek mslman Trkler'de ok nemli mevkii Budist
Buret'ler bile gelin ve gveyi ve secde ettirerek
dua okurlar:
"Ey melikem, ey ana m Sen tlangay-tlan ve Bur\)atu-
Han tepesinde biten (Ulmus campestris)-
den Gk yerden zaman
tgen peyda
senin baban sert elik, anan akmak
Senin nurun gklere yetin eder.
Gkte Uluken ba-
tunun eliyle koyundan
sana kurban sunuyoruz. ve gzel
var! Ey daima gklere uzanan ve bakan Biz
sana fincan fincan kap kap sunuyoruz; gveye ve
geline ve btn ulusumuza ve gven ver! Biz sana secde
ediyoruz"
78

77
gre alevsiz
ve
78
D. Banzarov, ernaya veral Kara din, s. 22-23.
VE OCAK
da treninde ve ocak Alta
ve Buret gibi en b, . d y
K "M ' unsur ur
ar anas" b" k
. . . ge
tasvir edilir 79:
r
ve ge olup eve girdiler. Gen gelin Ak-
saykal selam verdi; Aksaykal geldi
selam verdi ... " \ '
A
Yakutlar, and trenlerini ve ocak yaparlar
nd form "b k b b
r , u. u uyu a . . and ediyo-
um .. : ve "yemeklerimden alevii ile
and diye nihayet bulur.
k her trende muhakkak bulunur.
hayvan herhangi bir ruh iin olursa olsun bir
ruhuna sunulur. tavsif edilen Belter-
er Gok-dag treninde de a.yininin merkezi .
etmektedir.
78
W. Radloft: Proben, V. s.
420
_
421

IX. VE HAYATI
dininin ayin ve trenlerini yapan, ruhlarlafani in-
sanlar eden adama umumiyede Trk kavim-
lerinde kam denir. Mahmud "kam" kelimesini "kahin"
kelimesiyle tercme ediyor (Divan Trk III, 15?.).
Mahmud (XI. mus-
lman Trkler bile
Divan Trk'de birka yerde
ayin)lerini ifade eden Trke cmleler. rnek olarak
mektedir ("l.<amlar
szler sylediler. Cin frkler
de byledir. I).am
Mahmut olan Balasagunlu Yusuf
Hacip "Kutadgu Bilig"de (tabibler) ile bir
insan adamlar oldu-
Bir yerde diyor :
"Gerek hekim, tabip tut, gerek karn tut;
Eceli .gelene ila fayda vermez."
(Kerek tut kerek karn
lgligke her giz
bir yerde bir
diyor :
"Agzllk bir yoktur.
Bu btn dnya teqavi edemezler
(Bu ig ol bir emi
emleyumez bu dnya
Yine bir yerde her derdin bir ve t'edavi edecek
sylyor :
80
"Her derdin belli tedavi edecek bulUnur"
(Kamug igke ot ol emi belglg
ig emlegi belglg)
Kutadgu Bilig'ten gre ::CI: msl-
man Trklerin karnlara olma-
so Kutadgu Bilig'de kam drt yerde bahis konusu
ns. s. 44 133 227, 312).
VE HAYATI
73
temsil eden zahid hakana nasihat
verirken insanlar yoksul; insanlar da ile pran-
dertlerine derman sendedir.
tedavi et, ol" diyor ki dikkate
Seningde turur kr emi
daru birle

Yusuf Hacip tabibler sonr'a mu'azzimler (yani
afsuncular) diye yok ki, Bunlar
diyor :
sonra afsuncular gelir. Yel, (yek)
bunlar tedavi ederler. Bunlara
mak), yel, bunlara akutmak gerektir. Acaba
dokunur desen bile sen onu tut. Tabib afsun-
cunun szlerini afsuncu da tabibe yz evirir. Ta-
hip "ila hasta iyi olur" der. Afsuncu ise "muska
der.
onamas szin
Mu'azzim evrer yzin
Ol otug yese igke yarar
Bu bitig tutsa yekler
ki, mslman Trkler XI.
gren tabiplerle karnlar rekabet
Kutadgu Bilig'in Trkleri'nin lslam-
bir buuk bulunuyordu.
Karnlar yeni hayat ve yeni dine uymak zaruretini
o zaman olacaklar ki iin dualar
muska (bitig) Eski
peygamberin, meleklerin, evliya ve
Hatta "mslman"
vehile, kendi mesleklerinin piri "Hazreti Fatma
dair
Bir in dinlerinden bahsederken
"gan" dediklerini kaydeder ki (Hyacinth I, 446; Eberhard,
in'in s. 69) bunun kam muhakkak-
XI. tarihilerinden Gardizi,
81
"Muska (bitig)" Budist Trk-Uygurlarda da
74

sylemektedir. Ona gre, bir
adam ki her muayyen bir gnde gelir.
trl musiki aletleri o adama denir.
Buradaki j_,;..;.i szn "kam-oyun" gibi bir kelime
muhtemeldir. Gardizl'nin tavsifinden
gre, bu adam, .idi.
Buda dinine ait Uygur metinlerinde "kam" kelimesi
ifade etmektedir. Maihaistlere ait bir Uygur metninde
eden Babil de kam
tir
82
. devrinde karnlara dair malumat C-
veyni
83

Altay ve kadar "kam"
kelimesini trenine "kamlama" derler.
Yakutlar erkek "oyn", da "uda-
gan" derler. erkek b yahut bge,
mana da, Yakutlar'da gibi, udagan denir. ka-
hinlerine "yum" derler.
Trkler "kam" kelimesini
Trkistan Trkler'i, Yakutlar gibi, erkek "oyn" derler.
yerini tutan ve onun devlerini g-
ren adama denir.
kelimesini Trkler ve bilmezler. Av-
rupa ilim XVIII. kabul
olan terimi Kuzey Sibirya'da Ton-
guzlar'dan kelimedir. Bu kelimenin etimolojisi son
kadar bilginler konusu
bilginler (Fischer, Schlegel) bu kelimenin Pali dilinde
bulunan samna sanskritede "rahip, zahit" manasma
gelen ;ramana ile kkten ileri Ban-
zarov bu kelimenin Manuca dans
eden" manasma gelen bir Manuca kelimeden iddia
Doktor G. Neoradze 1925 de "Sibirya kavim-
lerinde eserinde Banzarov'un faraziyesini ol-
gibi kabul
84

W. Radloff, Uigurische Sprachdenkmiiler, s. (met. No. 95).
83
(Radloff, Kutadku Bilik, s. XLVI-XVLII).
114
Dr. Georg Neoradze, Schamanismucs bei der Sibirischen Vlker,
Stutgard 1925, s. (Bu mnasebetle N. Poppe'nin tenkide de bk.
Asia Major, volf. III. Fasc.
VE HAYATI
75
F. A. Rosenberg .;_..; 1; jl:.. jY:' (S' .?-1. >>
beyitinde geen (Buda rahibi) kelimesi mnasebetiyle
kelimesinin Hindistan'dan ileri s-
rlen nazariyeyi teyit ederek deliller ortaya
devsi ve (arapa .:;,.:..-. ,S-ll)
bugnk manasma fakat Buda rabipleri an-
Pelliot, ince bir metinde chan-man ke-
limesini ve bunun Ccence manasma kulla-
tesbit Son bulunan sogdca metin-
lerde de kelimesinin Sogd me-
tin lerinde ise bunun manasma

(yahut kelimeleri de
Buda dini bir kelimedir. Bu kelimeyi,
Radloff gibi (WB. IV. 1446), "bak-" kknden
bir Trke kelime diye, bilhassa kelimesiyle
mak suretiyle, izah halk etimolojisindcn
Bu kelime budist mr-
ifade eden bir unvan olarak
Lama olmak bir adam bu lamaya intisap ederek "m-
rit" (yahut "talebe") olur. bu "mrid"e "u onu
reten lamaya da denir. Trkmenler'de bu kelime ("bag
"saz ifade eder. Eski Uygurca
yazan "katip" demek idi.sa
zet olarak denilebilir ki eski Trke'de ancak
"kam" denirdi. ve terimleri, ya-
kelimelerdir.
(kam), gre, ve
ruhlarla insanlar yapma kudretine malik olan
ufak tefek ruhlara, aileyi koruyan ve iyi yer-su
bizzat kendisi de kurbanlar, sunabilirse de
kuvvetli, hele kt ruhlara vuramaz.
Kt ruhlar en byk ve
g
5
F. A. Rosenberg, O vine i v natsion. epoce (Sbornik
MAE, V. fas. 378).
81
kelimesi iin bk. M. Fuat Kprl, Ansiklopedisi,
Il, 333-338. Eski Uygur metinlerinde de ustat, nmailim
na
M
hayvan srlerine gndermek suretiyle "tolu-tolug"
{kurban) isterler. ne istediklerini harfi harfine yerine
getirmek gerektir. Fani insanlar ne istediklerini bil-
mezler; ancak kudretini gklerden, ruhla-
alan bilirler.
elde edilemez. Kam
olmak iin belli bir neslinden olmak gerektir. Hibir
kam olmak istemez. Fakat ruhundan
biri kam olacak torununa mUsaHat olur; onu kam zorlar.
Bu hale "tz yat" (ruh derler. Ata
ruhu musaHat olan adam bundan
kabul etmemektc ederse deli olur. hepsi sinirli,
melankolik Bir ailede ocuklardan biri
bykler derhal bunun nne ge-
nk, ok az olur, ok za-
man cretsiz ayin yapar. biri olursa, aile
bir olur. Rus misyonerlerinin ve polis
ve tehditleri de ailenin bir felaket getire-
bilir. Btn bunlara namzedi
karar verirse, ihtiyar ve tecrbeli bir terbiyesine verilir.
ona okunacak silsi-
lesindeki byk ve ayin ve
treniere ait kaideleri Sonra gen btn
"ka m toy". denilen ayin yaparlar. Bu ayin
ihtiyar nezareti gen
Bu ayinde gen ok zaman davul yerine asa yahut ylge
kk bir yay Bundan sonra gen
gerek kam ayin yapmaya yetki olur.
Gen (oyunun) girme treni Yakutlar'da
daha olur. Yakutlar szde iseler
de ok nem verirler. Priklonski bir Rus etnog-
gre, Yakutistan'da o kadar
kuvvetlidir ki, Rus bile bunlara
mracaat
Yakutlar'da ("oyun") namzedi
mensup oymak bir veya
bir tepeye Namzerlin zerine "kumu" giydirirler, 81 eline
87
Yakutlar cbbesine "kumu" derler. Fakat bu az ICul-
bunun yerine "oyn tanasa giyimi)" derler.
VE 77
at bir asa tuttururlar. Namzerlin
dokuz nefer sol dokuz
da bir ihtiyar bulunur. sadakat
yemini olan syler, namzed de onun szlerini tekrarlar. Bu
yemin :
koruyucusu, kszlerin
and iiyorum. Yksek tepelerinde bulunan
ruhlara and ediyorum ki onlara candan
btn hizmet en ve en
kudretlisi, blk amiri olan, tepesinde
Sustuganah Ulu Toyon tesmiye olunan
onun byk Uygul Toyon'a Uygul tiatuna ..
ailelerine ve hiz-
met sz veriyorum.
"Ulu Toyon'un kk Kara Surun Toyon'a, onun
Alban Boray'a, onun
adam intihara, iftira
eden bu ktlklerinden kara
kurban etmekle ve and iiyorum.
sanlara iban gnderen Altan Sabaray'a, Altan Saharay
tiatuna, Timir Kuturuk'a ve hiz-
met Bunlar iin
azad Btn bu byk olan Kn
Clrme tiatuna onu Ona ala-
ca at kurban ederek ktlklerinden koruyaca:-
yrek ve boynuma ayin yapa-
hiddetini merhamete
srlen yerde -ve b-
lk olan Dah Toyori'a,
San tiatun'a ve Suruha tlatun'a hizmet
gnderdikleri kara inek kurban ederek

ldrc gnderen Bourma Lahay-
toyon'a, Bouray-Malahay hizmet o-
mr vermelerini dileyerek
kara olan beyaz kurban .....
,s
Yakut ulusuna kudretli demirciler
Toyon'a Demirci inek
kesip kurban m; ve bbreklerini
demircinin
gndderen hrmet
Onun iin dokuz kakum, dokuz san do-
kuz kokarca, dokuz gvercin azad ine k kurban
... "
Gen bylece and syledikten sonra Yakut-
ilk olan An Kn Kegis oyun tara-
bu kafa ya, K n Kegis oyun'un elin-
deki uzun demir asaya konulup, btn
temsil edilir. Gen ve kesik
siyle seyreder gibi roller yapar.
Baykal gl ve Selenge evrelerinde Buret'ler
resmen budist halde geleneklerine ok
kalan biridir. Bunlarda
istidat gsteren adama (b) teklif olunur. Teklif
kabul edilirse namzedi biriyle oba oba,
ev ev sadaka toplar. Namzede refakat eden
elinde, demir ve paavra gibi bir
(asa) bulunur. namzedinin mensup b-
tn bylece sonra btn oymak bir or-
manda Namzet iin iki tane
asa Davul mal iin Bu-
ret bunun yerine asa Ru asalar iizel bir
trenle bir gvdesindc-n oymak
Bu kuruyup dikkat kurursa
bu iin iyi alarnet Asa alinan
bir kulbe yaparlar. Buraya herkl's gdir.
Kulbenin ve ken-
dilerine yerleri Bunlardan biri gen
namzerline "ata" tayin edilir. Bu ile gen
zmreye mensup ve nesilden
Gen "ata" ilk ayini beraber yaparlar.
bir sylerler ve hareketlerini birbirine uy-
dururlar. Her ikisinin "zala" (tora gibi bir
VE HAYATI
79
birbirine gn bylece birbirine
lar. Tren dokuz gn srer; birok koyun ve taylar kesilir.
yeme olur. Gen ve dans ederler;
kulbe ilahiler okur, ibadet ederlr; fallara
balden haber verirler. Bu trende sylenen fallara ok nem
verilir. Dokuzuncu gn gen kee zerine oturtup ha-
vaya Bu trenden sonra gen namzet gerek
ayinler ya
Karnlar gerek erkek, gerek olsunlar bir kast halinde
bulunmazlar. Mensup boy, oymak ve kyn yesi ola-
rak halk iin de fani insanlardan stn-
ancak ayin eks-
taz haline geldikleri anlarda olur. Ekstaz haleti getikten sonra
kam da olur.
Kendisinin kam olarak ta yi n
kendisinin hizmetinde inanan kam
hayali mistik ve zeki bir adamdir. Tabiattaki
da Kam olacak adam
den beri ok olur; vakit vakit tab'an
irticalen ilahiler syler.
Deruni ve gerek vecd halinde iken ruhunun gklere
':'C yr inip cehennemleri
Urenba'lann gre kudreti ilahidir, gk-
lerden Bu kudret zerine bulut olarak
gelir; girerek vcudunu doldurur.
Bunun iindir ki her davulunda resmi
bulunur.
dinlerin nfuzu
man eski mevkiini muhafaza etmektedir. Mensup boy
ve oymak ona koruyucu diye bakar. Herkes onun iyi
Hele ayin zaman birinin ver-
su veya ttnden memnun olarak dua ederse bu
ruhlar kabul
zaman dua eder :
yer sert olsun!
uzun olsun, kara kadar
n saranneaya kadar ok
eliiye vurdurma (dayak yeme)!"
8o
ekstaz halinde iken birine byle verirse
bunu hkm) sayarlar, "dediklerin
olsun, kam ata" derler.
oymaklar oy-
maklar ise her ayin ve tren olarak cret verirler. Karn-
lar etmezler, ne verirlerse razi olurlar. Umumiyede
gerek karnlar Karnlar
sylenen (yrm)lere gre gerek karnlar yoksul ol-
mahkumdurlar. kendileri de
gre gerek kam hakkabaz
dir; onun en byk vecd ve istigrak (ekstaz) haline gele-
bilmesidir. bilen, fakat
ayin yaparken ekstaz haline muvaffak
manlara gstermezler. Bu gibilere diye bakarlar.
evi kltne ait ile olur.
Rusya iinde hkumet
takibedildikleri iin, bu ssleri gizlerler. in iinde
Urenha evleri bir (mabet) gi-
bidir. tam davul (tngr) davulun
stnde muhtelif heykdcikleri,
bir resmi,
ve hilal resmi bulunan bir bayrak bulunur. Davulun bir tara-
erenler ( ongonlar) Bunlar bir de
tahta bulunur.
88
bu kt ruhlara
hizmetinde bulunan ruhlardan
en. kuvvetiisi veya byk ata olan karn-
(ts, ekstaz halinde
zaman,. haber ,verenler de bu bun-
larla cemaat ancak ibaret
Bundan ki ekstaz'dan sonra
lediklerini tekrarlayamaz, kendisinin hi
iddia eder.
karnlar zamanda kabile ve
devini de grr; gklere ve yer "seyahatten" dndk-
ten sonra, insanlara ve hayvaniara ktlk edenlerin (ce-
88
Trk de "tahta zikrolunur (bk.
M. Fuat Kprl, 55
VE HAYATI
hennem)da ektikleri iyi llerin gklerde iyi
larla birlikte rahat ve
tannlara tamu yoluna telcf olduk-
yalan yere and icnlerin kaynar
korkun tasvir ederler. Bu gibi
tekaml safbasma girmekte gstermek-
tedir. t
Her kam kendisinin zel bir ruhu veya
inanr. karnlar bu zel ruha ts [tz], Ya-
kut "ijakii" (=ana-hayvan) yahut emeget, Trkis-
tan ve "arvak" derler. Ts, emcget, "arvak"
yahut byk birinin koruyucu ruhudur.
"ije kil" dedikleri g bir konudur. Yakut-
tasavvurlarma gre "ije kil" herhangi bir hay-
vanda tecessm (qyn kuta). kendi
bir havanda, kurtta, (oyn kuta
ija kiligar tuttarilar), kurt ve olan
eseleb oyuun" denir. Bu hayatiyle
"lje kil" lrse da lr. Bazan iki rakip
"ije birbiriyle kavga ederler; hatta birbirini l-
drrler. "ije tasavvur ve
ok eski bir devirden kalma olsa gerektir. Bu "!jc kil"
dur k: eski devirlerde karnlara mahsus herkesin
bir "ije tasavvur Mahmud
ruhlar "ija bir va
yasyonu'dur. Mahmud kelimesini izah
ediyor: bir blk tr. Trkler ki:
iki blk birbiriyle zaman bu iki vilayetlerinde
oturan cinler dahi kendi vilayetinin kollamak iin ar-
Cinlerin hangi taraf yenersc onlardan yana vi-
layet da yener. Geceleri bu cinlerden hangisi kaarsa
vilayetin da kaar. Trk askerleri
geceleyin cinlerin ok tan korunmak iin sak-
Bu Trkler grcriektir" (Divan
Lgat-itTiirk III, 225).
bu efsanedeki her vilayetin "cin"leri
o vilayette Daha iptidai
devirlerde "ija kil" gibi telakki tah-
min edebiliriz.

gre
fakat byk da bulunur. "filanla
diyemedim. nk
derler. dediklerinin Yakut ijii
G. Potanin tesbit
edilen hikayeden pek :
Ciydebey btn seferlerine
eder, askerlere yol gsterirdi. Onun nnde her zaman bir
tilki rehberlik grlrd. Bu t:Jki onun idi. Birgn
Han ona bana gster" dedi. Ciydebay
Ham kendisi de indi. Han
bir tilki grd. Birden bire bu tilki zerine bir
karta} hcum ederek yere serdi.
Ciydebay, geldi ve "ne grdnz?" diye
sordu. Ciydebay o tilki benim
Karta! da senin Senin benim-
kinden kuvvetli dedi. se
Ona Trk ile Edige
da bu tarihi bahsedilmektedir.
Edige'nin kuvvetli
o her geldike bir korku. peyda da ken-
di Bu korkuyu hatunu .
90
Radloff bu motifin Yakut geleneklerinde de tah-
min etmektedir
91
Herhalde eski devirlerde bu Yakut-
ijii gibi, bir hayvan
olsa gerektir.
olan bu ije kil ve arvak hikaye-
sinin de muhtelif
gryoruz. XII. Orta Asya
den Hekim Ata bir eserde Seyit
Ata bir :
81
Bu hikaye Potanin Tokrav denilen yerde
Jundan tesbit (Jivaya Starina, s. 66).
10
Proben IV, 31, 127. Melioranski, Edige ve (Kazak riva-
yeti), s. 5 arapa kelimesinin olan er-
Bu kelimenin sebep bunun eski
trkede afsun manasma gelen arbag kelimesine benzemesidir.
11
W. Radloff, Die Jakutische Sprachen, s.
VE HAYATI
Seyit Ata lrken "ben ldkten sonra tabutumu bir ara-
baya koyup kendiniz evleririze
girip rahat oturunuz !" diye vasiyet gibi
lar. Gece bir grlt Ne oluyor diye bak-
ki Seyyit tabutu
duruyor. Grltnn sebebi o ki kabeden birok ruhlar
gelip Seyit lsn Mekke'ye tgtrmek
beldesinin yerli ise ly vermek
ve Kabe yenilerek Ba-
Seyit Hekim Ata gmdler." 92
Bu menkibede de gibi,
kavga ettiklerini gryoruz.
Anadolu Trkmen Orhan Gazi'nin
Geyikli geyiklerle beraber ve geyiklere
Veli'nin girerek. uup gitmesi",
"Karaca Ahmet suretine gir-
mesi, gvercin suretine giren sultan Hacimi yakalamak iste-
mesi" gibi efsanelerin hepsi "arvak" ve "ija kil"

93
Hele Geyikli binerek
gezmesi dua-
larda hayvan szlerini
Aias ! alas !
l}lgelig ben
kalan boyl<>.rda iki trl olur:
ak 2) kara "ak ve "kara
kam", Yakutlar ise oyun" (iyi ve oyun"
kam) derler. Ak cbbesi ve
davul kullanmazlar. Kt ruhlara ve tan-
ayin yapmazlar, kurbanl<>.r vermekten
Kara olarak ancak gndzleri ruh-
lar kurban ayin ve trenleri yaparlar. et-
nograflann gre bu ak messesesi iptidai
"gerek din" olma temayln
n "Hekim Ata Kazan s.
13
Bu menkibeler iin bk. M. Fuat Kprl, Trk ilk
6o-63; Gl Yunus Emre, 71.

bir dcvirde meydana gclmistir. Ak karnlar birok
dan Buda rahiplerine benzerler.
Ak kambr halk ok halde kara
kadar grmezler. Ayin iin halk daha zi-
yade kara kamlaia mracaat ederler .. Bunun sebebi
insanlara az tehlikeli inanma
olsa gerektir. daha ziyade dnyas: tann-
lanndan korkarlar, kara kam ktlklerin-
den
:Yakut gre gkteki kutlu
mas) dallarmda biter. Kam
iken bu can (kut) yere inip mstakbel viicu-
dne girer.
Yakutlara 'gre (oyn) ile demirci (uus) bir yu-
(uus da oyn biir uyalaal)). Trk
da demirci nemli yer Kazaklar
korumak iin eki ve bir demir
"demirci geldi, demirci geldi" diye Biz bunu
ve Kereylerde ettik .Manas
demird-ustaya kahraman Manas diye
hitap ediyor (Proben V, Demircinin aletleri de,
davulu gibi, kutlu her aletin bir koruyucu ruhu
Demirin ilk devirele demirci-
usta sihirbaz telakki olsa gerek. Mahmud
gre Yabaku, ve daha Trk
demiri takdis ederler ve demirle and ierierdi (1, 302; terc. 362).
Trkistan mslman karn-
lar gibi hkumet grmyorlar. bas-
da tesir etmiyor. nk yegane
are ve oyunlara . "okutmak"dan ibarettir.
kendi mesleklerinin kuru-
cusu olarak byklerinden birini lzum gr-
daha ziyade
gibi, kuvvet ve kudretlerini
Kuvvetli eski slalesine men-
sup boyunda "Asan Tokmak"
dil-
VE HAYATI
Bs
lere destan olan bu Bu
lerden birini daha
dua ve Davut,
Nuh ve peygamber ve Altay
ve. ilahilerinden olur. Bu
peygamber adlar pev-
peygamber, peygamber) zikrettik-
Cengiz kz, kokar (ko),
da sokarlar velileriyle ilgileri
malumdur.
.. Altay ve Yakut gibi zel
cu.bbe ve
alarnet perem ve tyleridir.
bunlara da nem vermezler; adamlardan fark-
. gezerler. Kazak davulu
kopuz "bb"
derler ki "bibi"den bozma olsa gerektir.
.
"ak "ve "kara"
etnografya
de byle bir emarasine
Bununla beraber "cin"lerinin "ka-
" k. . . d " k" Id h
ra e a o sylenen szleri duyduk.
Manas bir epizod'unda geen hikaye
Burada "kara bahsedilmektedir. Lo-
husaya iin "kara Lohusa diyor :
Ey gelinler ilirnde kara var idi
Kara o idi H
Herhalde eski zamanlarda "kara gibi "ak
olsa gerektir.
vehile Orta Asya Trkmenlerinder
saz gelir. Kam Trkmenler
"purl)an" derlerdi ki eski uygurcada Buda demektir. Kazak
birinde kt ruhu korkutmak iin
"Burkan geldi, geldi" gryoruz. Orta Asya'da
86
bir zamanlar "kam" yerine terimleri de
olsa gerektir. Trkmenlerin rivayetlerin: gre
delileri
ederlerdi. O zaman da develen dur-
durmak, tedavi etmek iin afsun-trkler
elinde risalesi

kelimesi farsa "perihon" (peri okuyucu)
da olabilir.
(Yeni Uygur) Trkleri
gibi, derler. Bu kendi.
rr.dafaa iin olsa gerek, uy-
Bu "risale"ye gre
reti ve mesleklerini o himaye eder. .
gn Hazreti Fatma bir glgesinde oturuyordu. Havadan
bir gelip bu bir kondu, dal derhal kurudu.
Bu menhus glgesi zerine Fatma has-
Hekimlerin fayda vermedi. tarafindan
eren geldi. Bu erenler bir dikip Fatma
Bylece Hazreti Fa tma'dan
Hocalara gre Davanu.k
Kalmuk Arcost birine o da
byk Mslmanlardan Kara Hoca
biri bunladan Bundan Baykuzu ondan
. . en sonuncusu
idi... mnasebette bulunurlar. Bunlara
inanan cahil halk byk gnaha girer" .
97
risalesi"ndeki rivayet ile hocalar
hikaye gsteriyor ki bu iki zmre pek sert mu-
cadele
ve benziyen men-
(altayca "yrm"ler) da
sylenir. Bunlardan cahil mslmanlar
ler ve sylenen ve efsanelerden
n V. Belyayev-V. Uspenski, Trkmen Moskova 1928, s. 35
'59
H Pantusov, s. 56-62.
1 eser,s. 56-62.
VE HAYATI
suretine
"iki rakip suretine girip kavga
gibi.
rivayetine gre, Cengiz
Tebtengri Kke (Kokou) gelecekten haber
verir, boz ata binerek gklere en, gnlerinde
karlar, buzlar zerinde a ve gezerdi.
Topan
gre bu XIX.
Bir gn Topan ayin yaparken birdenbire nnde
denilen iki kavga ettiklerini Bu
lardan biri kara, ikincisi de gk Gk kara bo-
yle ki Topan buna
da gk okla Gk kurt suretine girerek
gneye kara ise "ey atam olan kam Top-
an! ey anam olan kam Topan !" ve git-
bu kara da
Altaylarda XVII. Kalpas bir kam
Budizmi yaymak iin gayret eden Oyrat
Kalpas havaya umak Fakat bulunan
bir kam bir trl Kalpas
snnceye kadar kendisini arka-
da
Oyrat beyi tekrar krklediler.
Fakat Kalpas Oyrat beyi Kalpas'a :
Knge kymes kreng
Ayga kymes
boz aya diye-
rek onun byk kam
btn
bir efsane ki, bunu bize sy-
leyenierin hepsi inanarak
Asan-Tokmak mensup XVIII.
Bunun ayinlerinde kopuz b-
88
Radloff-Katanov, Proben IX, 282-284.
A. Anohin, Materidi po u altaytsev, 12-113.
88
M
yk pehlivanlada alt eder; adariyle
gider Bir gn byk bir treninde
yere gnderilmekte iken
bay "benim kopuzu da yere
Kabul Fakat yerde
bulunan bir kopuzu bunu
kopuzunu Bir de ne
kopuz kknden btn nnde
geliyor ...
Bunu. syliyenlerin "nerede byle
kuvvetli !"
Eski devirlerde, bir din tclakki
larda karnlar devlet ve hkumet ve
saraylarda cntrikalar Bu konuya ait iki karak-
teristik naklediyoruz:
Ccen'ler slalesinden eunu (509-520) tahta
gnlerde kk prens Tszubhoy kayboldu. Btn
ocuk iz l-
kenin nl udagan Deuhun Divan
gen bir nerede
mesini istediler. Hakan bu k-
k prensin gklerde syledi. kaybolu-
bir getikten sonra bir gln [bir tercmeye gre:
bir kurdurup ayin
Yedi gi.in oru tutup her gece ibadet ediyordu. Yedinci gn
birden bire kaybolan prens meydana
Ana sevinlerinden byk bir zi-
yafet tertip ederek memleketin byklerini Hakan
verip kadmla evlendi
ve onu ilan etti. Hakan bu nfuzu
Devletin idaresi tamamiyle bu eline geti. Devlet
Tszuhoy byd . . Heulylin hatun
lunun neler sordu. Prens kkken .
evine onu bir evinde
Hatun bunu hakana Hakan "sen
byle dedi koduya bakma. Deuhun her istikbali bilir. Ona
inanmak gerek" dedi. tehlikeyi sezdi. Prens
Sg
Tszuhoy'u ortadan h k
lice p . . a Prens giz-
VE HAYATI
. hatun
5
d
Hakan bu i k
10
a bu
bo ba b .
'I Y . ldrld c
cen er e .. . t u. u-
cen devleti Gk :uz fi Birka sonra C-
. r ara_m an orta..lan
2) "M ll t.'
0 0 ar Gizli tarihi"nd 1
Cengiz ..
1
e an gre
. oze Tepten . K k . . . '
ile Haser
1
O
0
ou kar-
. 0 uyor. nu mahv t k
ederek "ebedi tann b . .
1
. . Cengiz'i
leti Cengiz idare etsin kah dev-
Hasar'dan daha .. d ' a asar etsin diyor.
once avranmazsan son l
sana teminat ver"mem" B u .ne
- yor u sz .. c
ara a. . engizle
Jecekti. Bu mu yfr. Hasar ldr-
va o B t T .
Han'a . e Cengiz
lar ayakla h adam-
nmaga N"h
emriyle ortadan r. ayet Cengiz'in
gre en k r
Eski devirlerde l
gsteren emareler n a mahsus bir sanat
lar, zel cbbeleri bulu dvar Yakutlar da erkek
. nma zaman t .. .
yaparlar. zel cbbesinin . . : '.. en e
temsil eden yuvarlak road I memelerini
manlar ve mslman er bulunur. Umumiyede
ar uzun sa .
Manas r a . "k . .
Bu destancia
Erkek (kara b k en biri
rende hald k ad ancak lohusaya bir t-
. e, a bt" ''lk d
c.ek ve eden bili B k un u e e ceryan ede-
"Pis kokulu Uf :,or. u bir mslman
tyl k.f" . k Jr esir bu ..
a oynunda yatmamak i in" . ' su
yakararak kurtar d"l . penye (ruhlara) yal-
k 1
d an o up gklere
o "K . , arasa Bunun
100 H o
I, 223224' W Ebe h. d . o
101 Dr ' r ar k
. A. Temr tercme3i s 6 ( , 43o
Bk p 3 4 244-245)
roben V, 509-513 (metin).
go

biri de Babidin'dir ki Bahaeddin olsa
gerektir.
adetlerini tenkid eden
Molla Gazi'nin bir gtre, ruhuna
atan erkekler, giydikleri geirir-
lerdi.
ike giyer
dkp tapar
(patriarcal) aile geleneklerine olan
bile trenlerde az ok
brnmeyi tercih etmeleri, Orta Asya
etmek alametlerinden biri halde,
bir tutarn da olsa uzun sa dikkate
zelliklerdir.
geleneklerine uluslarda bildiren
da en ok grrler. istikbalini
haber verenler veya kehanet-
leri daima tahakkuk ibtidai
rol byk
Mesela bk. Proben, III, 203; V. 37-38, 2 3
X. KLAHI VE DA VULU
Btn yer yzndeki din 9.zel
lan ok eski devirlerden, iptidai kalma bir gelenek
ve grenektir. ve hibir nem ve
vermiyen dinine mensup din bile ulus-
ve eski dinlerin geleneklerine uyarak "kisve-i ilmiyye" bi-
datini rahipleri olan da
kendilerine mahsus (cbbe ve klahlan)
cbbesine manyak, Yakutlar kumu yahut
oyn tangasa giyimi) derler. Kam ancak ayin
yaparken giyer. namzet olan gen, staj
mddet iinde, cbbe giymez, ayinleri adi elbisesiyle yapar.
uygun bir cbbe mal ol-
iin kamlar, zel msaadeleriyle, birka
cbbesiz ayin yaparlar. Fakat cbbesiz karnlar kt ruhlara
cesaret gsteremezler. Bunun iindir ki her kam ne
elde Karnlar iin
sonra en nemli davul yahut dmbelektir.
cbbe ve davulunu kendi arzu ve
fakat hizmetinde ruhun emir ve gre yap-
Cbbe ve davulun ve biimi, ssleri btn tefer-
ruatiyle bu ruh tarif edilir. Ruhun istediklerinden
en ufak bir nesne eksik olursa bu cbbe ve davul ayin
yaramaz.
Ruh ve ruhlar kimse
cbbe davul etmeleri iin akraba ve
mracaat eder; bunlar da c b be ve davul iin ge-
reken malzemeyi ederler. Malzeme olduktan
sonra cbbeyi dikerler. Bu edenlerin
edep ve ahlaka hareket etmeleri kesin olarak
Cbbe olduktan sonra bir ayin yapar. Bu
ayine "yelb yahut "manyak arla-" denir ki
takdis etme" gelir. bu ayinde cbbenin ruh-

lar ister. Ko-
ruyucu ruhlar bu dikkatle tetkik ederler,
cbbe ayin yarar; eksikleri tamam-

cbbesi, gelenek olarak, otuz paradan
da hakikatte kadar muhtelif paralardan mrek-
keptir. Cbbenin esas meral veya beyaz koyun derisinden
ceketten ibarettir. paralar bu cekete dikilir. Bu
paralar, ruhlar tahayyl
ettikleri btn sembolleridir. Mesela, cbbenin ya-
dokuz kk kukla lgen'in dokuz
kck cbbeler elbiselerini, demir veya made-
ni kpelerini temsil eder. Kt ruhtarla mcadelede kul-
"manevi" ve sembolleri kck
yay ve ve kt dinlemek
iin kulak, ay, Erlik kur-
hep cbbede temsil olunur. Bu semboller r-
gler, madenden ss ve sairelerden
ibarettir.
Yakut uoyn" cbbelerinde, ba-
Altay cbbelerine nazaran, farklar
bulunuyorsa da, esas itibariyle birbirinin de-
nilecek mahiyettedirler. Yakut cbbesindeki farklar-
dan nemlileri "emeget" denilen ruhun sembol ile resim-
leridir. Emeget cbbelerde insan resmi, madeni
bir ss ile temsil edilir.
cbbesiyle beraber (brk) de
esas
tan olur, da tane konulur. kaba ve
adi
yerine derisi dikilir; bunlardan biri gz,
biri biri de ense konulur. suretle
kmmdan mrekkep olur ki bundan "ii; yel
prk ( klah)" denir.
Gz zerindeki saaklara mu-
vazi olarak, bir trl trl boncuklardan diziler konur.
Her dizide boncuk ve ucunda bir (salyangoz
KLAHI VE DAYULU
93
yahut bulunur. Diziterin muh-
teliftir, dokuz veya on Bu sslere "iniciler'' denir.
Bu sslerden kulak de-
risiyle bir byke boncuk konur. Bu sincab derisine "kulak",
da kpe denir.
tam birka
dikilir; da gz
sslerle sslenir. gsterilen sslerden
klahiara iki kaytan ilave olunur. Bu biri
dokuz yerinden ve buna (alaim-i sema)
verilir, bir da bunun zerine dikilir.
tepe beyaz koyun ynnden
kaytanla d oldurularak zikzak dikilir; dokuz
kabartma klahiara dokuz
koymakla iktifa olunur.
ense doldurulur. Bazan de uan
resimleri
tepe azok iki, dokuz veya
otuz tane ty (lberek) dikilir.
'Ayin yapmak iin gerekli nesnelerden biri davuldur. Al-
tayWar ve Yakutlar davula tngr
derler. Bu kelimeye eski metinlerde, bu manasiyle,
Fakat davulun . ayinlerinde Asya'da ok
eski zamanlarda dair in
lar Eski Yenisey ayin-
lerinde saz XI. tarihilerinden Gardizi haber
vermektedir. Bugnk Kazak kopuz
Eski sonra, geleneklerini de-
vam ettiren ozan'lar kopuzu mbarek Dede Kor-
kut her hikayede kopuzu ile meydana ad verirken, dua
ederken hep kopuz kopuzun
sesinden kuvvet alarak mcadelede galip oluyor.
Eski Trke metinlerde davul tngr kelimesine rast-
Eski Trkler davula kvrg derlerdi.
1011
Il, 32.
1011
Kilisli s. Orhan Gkyay, s. 71. kopuzu
mubarek bilhassa on uncu hikayeden ok grlyor;
94
Yakut davul bulunmazsa bunun yerine at kuy-
Bu adet, Trkistan
lariyle mukayese edilebilir. Umumiyede Yakut
vula Altay kadar nem vermezler. davul-
Altay bulunan muhtelif sem-
bolik resimler de bulunmaz.
davul sahibi da, cbbe sahibi
gibi, koruyucu emriyle olur. Hibir
kendi arzu ve davul davulu
koruyucu ruh veya ruhlar kabul edilmelike kul-
lanamaz. davul yapma emrini
( denilen btn
mr boyunca ka tane davul tayin eder.
Tayin edilen tamam olunca mr de
olur. bu dair L. P. Potapov garip bir
Sandra bir kam Potapova ''tayin edilen
tamam binaen aleyh
Gerekten bu kam birka gn sonra
Davul (tngr) daire veya biimde olur. Ya-
kut daha ziyade
Davul yapmak iin yahut
sedir deri, madeni ssler, sicimler
Davul abadan uzakta insan ve hayvan
temiz ve Davul
sonra ttslenir, ruhlara serpilir

Davulun 15-20 ruble olur; "manyak"la beraber,
evin st bir Davulun esas olan
ve demir hibir zaman derisi ise
lebilir. Biri len evde bulunan davul, Erlik'in elisi
ve kuvvetini Bylece
ve kuvvetini olan derisi derhal
Bu gibi hadiselerde davulla beraber btn
srmrdi r kim bunu Grdi
kim elinde kopuz var, aydur: mere kafir, Dedem Korkut hrmetine
dedi. elinde kopuz seni iki para
dedi". (Kilisli, 149; O. Gkyay, 130).
KOLAHI V.E DA VULU
95
da - manyak, yalama, ya muhafaza edi-
len torba da- kirlenir, "habis-" olur. ve
ev sahipleri, dakikada ait
evden
Her davul, lmnden sonra ormana gtrlp
ve bir ls' de
gmlr. defni hususi ayin
ve merasim ilahiler de okunma:r.
mmkn kadar, abadan ve yollardan
uzak tepeye, hayvan srleninin yere
defnedilir.
Mslman da byk umumi
uzaklara gmerlerdi. eden
Abay, bu eski adete ederek,
gibi tek diyor.

kaldem
len vasiyeti zerine yeni davul
evine asarlar. Eski an'anaye gre evinde
iki davul bulunur: bunlardan biri ayinlerde ikincisi
de bir
istisnai vaziyetlerde davul yerine y"lgii (k-
k yay) Fakat ylg ile ayinin ancak bir
tam ayin Ylg ile ayin yapabilmek, iin
nce koruyucu gere.ktir.
birok ayinlerde ylg
iktifa ederler. Fakat bunlar ancak kendi dini
tatmin iin ayin yapan
Davulun da, davul ve cbbe gibi, zel trenle
da:vul orbu, Yakutlar ise bula-
ayak derler. Bu tokmak yahut (geyik)
boynuzundan
Davul ayin ruhu dn-
devini grr. Karada gezerken davul
at, tokmak sulardan geerken davul tokmak k-
rek, gklere binilecek olur.
g6
Altay iinde ve
resimler bulunur. Bu resimler Anohin'e gre izah edilir:
107
Daireyi ikiye dz ve bir izginin bir
iki iki daire ve temsil ederler. Yay
izgiler her davulda grlr.
yere derisi
davul iin meralin resimleri Da-
vulun derisi zerinde bir ebeku-
ay, resimlerinde st ve
yer kt resimleri de
bulunur. Bunlardan ayin icra edilen bir sahne de tersim
edilir.
Beltir ve Sagay resimler Ka-
tanov izah Ona gre davulda yedi
(etti meral, mukaddes
ay, ve resimleri
bulunur.
Davulun derisi tutkal ile Davul ze-
rine yakarsa bunu fena alarnet
sayarlar, en ufak bir delik bile olsa davulun derisini
yeni deri koyarlar. Eski deriyi ormana gtrp bir
asarlar.
mslman Altay
davulu yerine dap (def) ve dombak
.Ayin yaparken dap
ise kendisi ravap
(rbab) denilen telli bir saz ile ayin yaparlar.
A.V. Anohin, Altay ait maddeler, s. 55--64.
Proben IX, 563-566.
XI. TREN VE BAYRAMLAR
Trk kavimlerinin ayin ve trenlerini iki
mmkndr: Muayyen gere-
ve trenler; 2) Tesadfi olaylar
ozel ve trenler. Muayyen vakitlerde ayinler ilk-
bahar, yaz ve gz mevsimlerinde ayinlerdir ki
ok eski beri yok-
tur. A Turk devrinde bu ayinler devletin
in verdikleri

109
Bilhassa ilkbahar ve gz bay-
ramlanyle H unlar devrinden beri
devrinde yaz ve bununla dini
trenler ilkbahar ve gz devletin dini
likbahar "rs sara" (sr-
denir ve g
Gz "sagan sara" (ak ay) denirdi;
28 likbahar mslman Kazak-
ve murunduk" adiyle son
lara kadar
erkekleri "karga toy" adiyle Bu
rende kargalara dan, st Bu trene kk erkek
bile Bu tren
Trk kavimlerinde tesbit
ayin Her ayin iin
veya kurban gerektir. Kurban merhu-
munun eski Trkler'in hangi kelime ile ifade ettiklerini kesin
bilmiyoruz. Mslman Trkler'in hepsinde bu mefhum
arapa kurban kelimesi kabileler
(mesela farsa "bdayi" kelimesinin bozun-
"hi
270-271; W. Eberhard, in'in
s. 76 v.b.
110
Ural Ulu Katay ve Bala Katay
tesbit Urfa vilayetinde ettik. Bu
toy Rus etnografya ancak zikredilmekle iktifa
amanlam 7
gB
M
tusu olan kelimesini de
Trk kelimeleri varsa da
Yakutada kurban gelen kereb-
kelimesi ruhlara sunulan kurbana
denir. Kurban edilen trenle derisine dahi
kereb- denir. Eski Trk Kltegin ve Bilge Hakan
iin "ld" yerine "kergek kelimesi de bu
anlam ile izah edilebilir. yle ki bu
kergek kelimesi ancak hkmdar ailesi iin olsa ge-
rektir. "kereb-" kelimesi de ve Buratede
dahi "kurban" gelir.
kurbanlardan kurbanlar da
(libation), "yalma" ve davuluna
paavralar), ts yedirme
atma ve serpme gibi trenler bu kurbanlar
cmlesindendir. en nemlisi ruhlara
lanarak Bu trl kurbana
eski Trkler yahut Harfi harfine
ifade eder; terim olarak
hayvan"
demektir. Mahmud kelimesini
ve mubarek olan nesne ; her
hayvana bu ad verilir. Bu hayvana yk vurulmaz, st
maz, yn Sahibinin bir adak iin
lduk kelimesi Yakutada Sagaycada Altaycada
irib- eski anlamiyle muhafaza edil-
ll2 Yakuta kelimesi Pekarski
hayvan hibir zaman dvlmez,
kuyruk ve yeleleri kesilmez" ("Yakut s. 455). Altay
ve Y enisey Trkler' inin ve kelimeleri de anlam-

Rahip V. Verbitski "Altay ve Trk leheleri"
113 kelimesini :
m Divan I, Besim Atalay evirmesi, s. 65.
m mslman Trklerde kelimesi
ilinde gl ve isimlerinde (Ural
bir gln Ural'da bir da
Slovar altayskago i aladagskago nareiy trkskago yazika, Kazan
BB4, s. 460.
TREN VE BAYRAMLAR 99
kurban olarak tahsis edilen Bunun yelesine
ler bu uzun mddet getikten sonra
kurban Abakan Sagay boyunda is;
bu ancak vakit vakit ayin yapar ve
bu gibi saklar". mellif bu kelimenin
bir Altay iyik kaydederek
veriyor
114
1
lc;luk kelimesinin hakaniye ve Uygur t.rkelerinde ve Ya-
kutada "mbarek" da ifade etmesi dini telakkinin
devrinde meydana
devrinde pek
olacak Plano Karpini'nin dikkatini bile Onun
gre putlara at bu ata bin-
mezlerdi. Bu hayvan kurban olarak kesilirse kemiklerini
madan
. ileride tavsif gibi,
muayyen ve t?renle ruhlardan birine binek ola-
rak Her bu dokunulmaz
ve mbarek sayar. hayvaniara kesin
olarak
ve incelemelerine gre
kultu devri Bu messeseyi
etmek onun ve muhtelif tiplerini bir kl ha-
ele almak gerektir; at, geyik, koyun gibi tiplerinden
tek almak kafi Bu klt yoktur ki,
meydana Bu devirde diri totem
.. ye:in? .ongonlar klt Ongon
kultu ok olarak etti.
Bu
Goebe bnyesinde (strkt"r) _
.k. d. u , sos
r_a ve. m?nasebetlerindeki byk netice-
d de nemli meydana
hayvan (zoomorf)
(antropomorf) ongon-putlar
114
eser, s. sB.
115
Plano Karpini (Malein terc.) Petersburg s. B.
100

Altay kavimlerinde
da gsteriyor ki bu messese (peder
meydana
kurbanlardan biri (libation)dur. Bu dini terim
btn Trk Bu terim ok eski devir-
lerin olacak ki dahi "sau" sylenir.
kurbaniara yahut gibi da
dini terim olarak yahut denir. her kavmin
kendi en ve mbarek ni:
mederden biri olur. Gebe kavimlerde st,
kavimlerde dan, tccar kavimlerde para vesaire
olarak
Ruhlara yapma adeti, dini telakkilerin muayyen bir
btn dnya kavimlerinde
adetlerden biridir, m dini mahiyetini kaybettikten sonra dahi
birok kavimlerde grenek olarak son kad.ar
devam malumdur. Biri haber
ken temennisi bu eski adetten kalma

gibi, kurban sunulma-
dan ayin ve tren Her ayin iin v:ya
kurban gerektir. en at
Attan sonra koyun gelir. kurban hak-
ancak ve
Her halde kurban etmek pek de
hkmetmek mmkndr.
Gerek bugnk kurban trenlerinden, gerek
mslman Trkler'in folklor materyallerinden gre
eski devirlerde kurban iin en makbul hayvan erkek hayvan
Dede Korkut hikayelerinin olan
lar kurban olarak "attan deveden koyundan ko"
Zelenin, Kult ongonov v Sibire, s. 332333 .
117 ai-Muktedir 921 de Bulgar
eli huzuruna paralar
Mtenebbi bir beyit adetinin Araplarda da
gstermektedir. A.-Z. Yelidi Togan, Fadlan's Reisebericht, metin 20;
Exs. s. 159 s. 45a).
TREN VE BAYRAMLAR 101
da motife rast-
Radloff tesbit edilen Dudar hikayesinde
ocuk dileyen bir zengin "attan
koyundan ko, keiden teke" kurban ediyor
118

Bununla beraber folklorunda "tbel baytal"
(yani beyaz bulunan gen
ve giden kurbanlardan Bilhassa
Manas kahramanlar "ak boz (ak boz biyc)
kurban ederler. Manas gn Yakup Han "ak boz
rak" kurban ediyor. Simetey
zerinde "ak boz kesiyor
119
"Edige
ile kahramanlarda hep "ak boz
"tbel kurban ederler
12
o.
Gebe Trk daha
"baytal" denilmesi kurban treni ile ilgili bir kelime
olsa gerektir. Televt lehesinde "baytal" hem gen hem
de "kurban edilen demektir
121

ve ifti ahalisi gren
"oyun" tavuk gibi kmes da kurban
ederler; gerek ise byle kurban
Kurban edilen kemikleri kpeklere
verilmez; veya yere gmlr. zel ayinlerden
sonra kurban kemikleri bir kaba konularak
At bir zerine konulur.
Bu grenek ok
ve Yakutlar kurban olarak kestikleri deri-
sini bir geirip at sokup asarlar. Buna Altay-
baydara, Yakutlar derler. X.
Fadlan styurt ve Rubruk'un XIII.
bu Altay benzeyen dirileri gr-
Fakat ve bu derilere ne gibi ad
verdiklerini bilmiyoruz. Ihtimaldir ki buna "bay-
Proben, III, 310.
11
' Proben, V, 2, 342.
120
okan Velihanov, Edige ve (Melioranski s. 27-28.
111
Verbitski, Altay ve Trk leheleri s. 239.
102
dara" nk Baydara ismi

gre
biri bundan sesi bu lm haberidir; lecektir.
Eski zaman pek byk davul yaparlar buna da
derlerdi. Tabig kelimesi "kurban" gelir.
Bu kelimenin eski trkede "ibadet" gelen tapug
kelimesiyle ilgisi gelmektedir.
Kurban kesilmesi olan bayramlarda btn suyun
ayinler ve trenler Bu ayinlerden biri,
kltn bahis konusu sahifelerde teferruatiyle tavsif
edilen yahut denilen
ayindir. Bu ayin her
ise bir defa
Yakutlar, btn suyun ilkbahar ve
sobahar derler ki (libation)" ve
ayini demektir. Bu bayram ve ayin
yahut Haziranda Toyon Bu bayram ve
ayin iin btn ve kurban tren
dokuz gn srcrdi. Bu bayrama ay ve kn)
da denirdi.
Sonbahar kt ruhlardan konurm'l amaciyle
Bu bayrama (kt ruhlara denirdi.
Bu trenin ilk gnnde
Ulu Toyon ikinci gnnde kt sa-
Arsan Dualay narnma ayin
ayinine beraber dokuz masum
ve dokuz masum ederdi. Bunlar
gklere "seyahatinde" beraber masum
ve gklere derecesine
gre muhtelif makam (oloh)larda ta-
gre gklere, huzuruna, giden yolda bir-
ok duraklar Yakut bu duraklara "olol.J",
Altay "puudak" derler. ayin gk-
lere bu her birinde zel ilahiler syler.
ve byk ayin ve trenleri rahip
Vertibitski, Radlof, Katanof, Anohin ve trkologlar tara-
tavsif


TREN VE BAYRAMLAR 103
V er bitski'nin tavsifine gre her ruha ve Tan-
kurban ayini, ayinin veya
gre, trl trl olur. En uzun sren ayin byk ruh lgen
ayindir. Bu ayin blmden
sonra ayinin, blmn eden, birinci
blm Bu blmde kam ayin yeri
tayin eder, oraya zel (slti) kurudm;ur. Bu tam
orta yerine taze ve ka dilikir; bu
kalan tepesine
dallar, bir top halinde, ve oraya bayrak
dokuz yerinden kertilir, bunlara denir ki "basa-
mak" yahut "merdiven" demektir. Bu
gre ok byk olur; nnde
ve temsil eden bir yuva kurulup at
dan bir tuzak konulur. Bu tamam olduktan sonra bir-
ka akboz at getirilir. Bunlardan hangisinin
anlamak iin kam afsun syliyerek elinde bulunan
koyar, fincan
yere gelirse bu
hayvan ise kam bunun
stiyle ve efiman okur :
grp kabul ediniz! Fincan benden, ala 12a
mek sizden, bilgi veriniz!" der. 124
Anohin'in tesbit malumata gre, fincan atar-
ken efsunu okur :
"Bu yeleli (ruh) Han kabul ede-
cekse bu ala Bunu kabul etmiyecek olursa
bu ters (kmkr)
m V. Verbitski, Altayskiye inorodtsi, s. 46-76. W. Radloff, Aus Si-
biren, II, 20-51. Katanov, Proben IX. A. V. Anohin, material. .. (bu
eserin tercmesi "lk" dergisinin 1940-41

123
Ala yahut umumiyede oyununda drt
dan birine Bu yan oyunda tali' getiren ayininde
kabul edilip anlamak iin fincan ukur ta-
"ala denir ve kabul
124
W. Radloff, Aus Sibirien, II, s. 21.
M
Kurban olarak seilen dizgini halk
seilen birinin eline verilir. Bu adama tutkan
Bu adam huzuruna gtrecek olan ruhu
temsil eder. Kam ince ve
bir demet yaparak zerinde, yelpaze
sallar; cbbe ve giyip eline dawlunu ve
nce lgen'i, onun ve onlara tabi
lgen'in han ta hi tabeder:
gen beyden olan merdivenli Bar,
kavimterin zaman "atam lgen! Y_alvar:
Eski dinimizin. ben,
nesilden kalan bizler bu dine Dunya
gnden beri yedi gbek bu dini kabul
efsun u okur: Az suru-
lerimden, hayvanlardan . seerek
tasvibi ile kurban bu
necekse zerine fincan "ala"
kabul etmiyecekse bu fincan ters
Byle olursa Kabul gerek olursa
bunu kurban
birka ruha hitabederek ilahiler okuduktan sonra
tahnit kaza binerek gklere temsil eder
ve kaza hi ta ben:
"Ak nnden, ak bulutun stnden
Gk nnden, gk bulutun stnden
Gk git!"
"kaz"da ona gya cevap verir. Bu, grn-
meyen aviama trenidir. Epeyce sonra hay-
binek goren kaz da
uup gider (yani temsil edilir). at,
ve bel kemikleri suretiyle, ldrlr.
zere iki kam elinde ge-
tirerek "opkuruy, opkuruy" der ki bu kurbandan
(talih ve saadet ruhunu) Bu.
sahibi ve aile yerler; kimseye vermezler.
ve ile beraber- bir
Buna "baydara" denir. Kurban lgen
TREN VE BAYRAMLAR
ise Erlik narnma ise
yneltilir.
eti; kemikleri ve
denilen iki uzman adam tarafindan Et kazana
kimse Kam, ct suyundan
ts'lere efsunlar dualar okuyarak, yapar; manzum
her. "ook" diye Bu kelime sami
dinlerin "amin" kelimesi yerinedir.
Bu treni mteakip ayine eden kimselere kurban
etiyle ziyafet ekilir. Kemikler "baydara" ko-
nulur ve ile ilahilerini okumakta ve
et yemekte devam eder. Biraz sonra
eder. Bu kurban sahibi dokuz elbise getirip slti'nin
asar. Bunlar lgen'e Buna "tolu"
denir. dua eder :
"At kadar alas, alas!
"Er kadar alas, alas!
" ... ev evresini
giriniz!
"rt olsun, alas, alas! lgen
alas !"
davulunu tutup kuruttuktan sonra cbbesini
ve davulunu arcan denilen kokulu ot ttsler ve sandal-
yaya oturur. Davulunu ve
Ruhlar da ona gya "hey, kam" diye cevap verirler.
birdenbire yerinden davulunu Bu,
geldiklerine Tekrar
lar. nce Han denilen su birine vu-
rarak dua eder. Buna "ayaz ay ve
diye hitabeder. gre bu ruh, lgen ile
devini grr.
davuluna vurmakta ve manzum dualar okumakta
devam eder; btn adlariyle Bunlar
brkt (kartal)de karta!,
kaplar, sol
kaplar" diye tavsif eder.
Btn bu ruhlar "hey, kam" diye cevap verirler.

Bundan sonra her kabilcnin byk (hakiki veya ef-
sanevi) Bu atalara hitaben ilahiler okunur. Ayin yap-
kurban sahibini ve davulu ve kocak-
takdis eder; her trl kt tesirlerden temizler. Bunlar-
dan kt ruhlara geldikleri yoldan gitmelerini, ge-
tikleri gemelerini, Altay
emreder. Ayin ve ailesine kut (saadet) diler; davu-
lunu ev sahibinin vurur, bununla syliye-
iyi dinlemesini tenbih eder. Ev sahibine, ve
temsili olarak ve khl.h giydirir. Sonra
dner, davula vurur, lgen iin konulan ar-
davulu ve beraber kucaklar; m temadiyen
manzum ilahiler syler. lgen iin
gklere temsile Birinci
kat Orada gk grlts ile kar-
kat Kurban kesilen
hep beraberindedir. dizginlerini tutan da
beraber gklere kat gkte
"pra" takip edemiyor. onu
kaza biniyor. Kaz zerinde gklere temsil
ediyor. Biraz sonra "benimle
beraber gel!" diyor. "ben buradan d-
diyor.
Bundan sonra kam ilerideki durumu
kehanette bulunur. Gklerin her neler
syliye syliye drdnc kat Davulu
ile yine gk grlemesini temsil eder. Buradan kat
Gk grlts Bu gkte
denilen kudretli bir ruh bulunur. bu ruhun huzuruna
girerken davulunu vurur, da sesle syler.
Bu ruh buna "anam !" diye hitabeder. -"Sen
kimin kimin tarunusun? syle.
ty olur; yolunu anlat.
bu yere pis kokan bcek gibi geldin?"
der ve tehdit eder. ok korkar, geri geri gider ve

suallerini tekrar eder. Nihayet kam cevap verir:
A.YtN, TREN VE BAYRAMLAR
107
"Kara ulu torunuyum. . . anam
hatun! dilek geldim ... secde ediyorum."
kehanete olacak, bu ola-
cak" der, trene edenlerin hepsi da-
vulunun atarlar. Bu, iyi yakalamak iindir.
man kat herkes gkte
aya secde eder. Yedinci kat Burada
secde eder. Bylece ta on ikinci kat kadar Burada
lgen'e takdim eder. Ona hitaben dualar syler.
yer yzne iniyor. Davulu atar, gzlerini
gya uzak yoldan gibi, herkesle
Bu sylediklerimiz gn devam eden ayin ve trenin
nc gn byk ziyafet verilir.
Ayin iin ikilerden herkes oluncaya kadar
ier.
ayinlerde yer indiklerini ve orada
gezdiklerini temsil ederler. Tam u (cehennem) zerindeki
kprden getiklerini, kuzgunlar' umaz ller zerinden
uarken iskeletlerini grdklerini, ka-
dnyada ejderlere,
canavariara manzum szlerle hikaye ederler.
bu byk ayin ve trenlerden birok
zel ve kk ayinler Bunlar bir nesneye
veya hayvana "grme", "alaz-
lama, "uuklama", bir ruhun yeni bir "ongon-ts" yap-
ma gibi aile veya bu koca ka-
nlar marifetiyle ayinlerdir. zel ayinlerden en nem-
lisi ruhlardan birine
tren ve ayindir. Bu treni de yapar.
Kuzey'qeki Yakut-Dalganlar en nemli olan
geyikleri olarak treninde
Trk bir adet ki, bu
da kpe
olarak at lar, at at srlerini
koruyan ruhlara gibi gnderen
ruhlara da
oS

Altaydaki Koybal mensup
Katnanov tesbit :
"Burada (yani Koyballarda) trl trl olur:
al, boz, duru, akboz, gk Koyun inek
al ve kara olur.
ruhuna Bir adam hasta
olursa bir olarak ve koyun ke-
serler. Byle
Al -ailenin ve gz
amaciyle, duru bulmak mi-
diyle Ak boz yine at
ise ve kaburgalardaki kurtulmak iin

bereketli ve iin koyun
olarak '.

Koybal olarak ata ancak sahibinin
binmesine msaade ederler. vurulan ve gem
atlar iin ilkbahar ve gz mevsim-
lerinde kokulu mukaddes otlarla su ile sahibi
kendi eliyle kurt yerse yerine bir hay-
van adam lrse
olur. Kimsesi yoksa ona kimse binmez ve dokun-
maz. ayin ile Bu
ayin iin zel ilahiler okur. kt
olan Erlik'e de
Byk ayinleri ve trenleri Trkler' den
Trkistan'da (Yarkendt, Aksu, Hoten Malov
126
ve S. Oldenberg (Kurele'de),
127
ve
blgelerde Pantusov
128
tesbit
!2& Proben, IX (metin), 316-317.
12a S. E. Malov, Samanstvo Sartov Vost. Turkestane (Sbornik MRE,
1918, t.v. s.
S. Oldenberg, Kratkiye zametki o i
dergi s. 7-20).
N. N. Pantusov, Taraninskiye Turk. otd. RGO, 1907
fas. VI); _Ma teriali po iz u mareey Taranccey. . Kazan 190 Obraztsi
taran. nar. literature, Kazan 1909 s. ,35-139
TREN VE BAYRAMLAR
109
Malov tavsif edilen mslman yap-
ayin tavsif
ayinlerin byle iba-
rettir. Altay gibi
Trkistan ve da
mstehcen kelimeler bulunuyor. gerekten
tan ibaret olan ayinlerini peygamberlerin ve velilerinin
suretiyle ve
bylece mesleklerini muhafazaya muvaffak Oku-
ma ve yazma bilen kendi mesleklerini bir meslek
iin "Peri !Jan" (peri okuyucu) risaleleri tertip ede-
rek Fatma kendilerine bir (koruyucu patron) ilan
lerdir. ayin Altay ve Yakut
ayinlerinden daha olur. hanen-
deleri, saz bulunur. Altay
gibi bir nesneye yahut hayvana "grme" Tr-
kistan en nemli biridir. Ayin 4, 6,
12, 15, blm olur. Bazan ayin (oyun) blmleri
(bebekler, Puppe) ile tayin edilir. Bu ayinlere "6o korak
oyunu" yahut "Bo korak oyunu" denilirse de hakikatte yirmi
tane korakla En nemli nesnelerden biri
bir ip iki veya
Bir ucu dama, bir ucu da yere st
ve ip sslenir,
"risale"sine gre bu Ccb-
rail Fatma iin gkten
Adette ayini blmden ibarettir. En az
gece devam eder. En son blm sabahleyin olur. Ayin
lamadan nce m um yakarak bir fal aar. Aksu c
Malov tasvir ediyor: Bir kaba .su doldurup
konur. ayna ve mum
Ocaktaki Bu kmriyle
yedi bir ve gzlerini boyarlar.
Suya bir yzk, ve biraz pamuk atarlar. dua okur,
suya ayin verir. Ho-
ten bu suya bir koyarlar. Bu
(perilerin) iindir. Periler bu konup suda
bunlarin aksini aynada

1914 (Lob-Nor'da) bir hastaya
ayinini Malov tasvir ediyor :
elinde pek kaba bir
Bu ile demiri halkalar bulunuyordu. Bun-
lar vazifesi gryor ayine bu
(yahut haneri) ocak duvara soktu; kendisi oca-
durup dua okuyordu sonra ve elindeki
taban zerine anason bir
okuduktan sonra kmr zerinde Tam
bu (tef tef ve trk
elindeki ve sol
elindeki tts kab halde dans ederek yanan
m uma defa elindeki tts
kendisi geirir gibi durum ayine
edenlerden biri tuttu. gelen iki adam ayin iin
ne gibi gerek sordular. zerine be-
yaz, ve gk renkli bayrak, 5 I beyaz, 6 I gk korak (kuk-
la, bebek) gerek syledi. tutan adamlar onu
koyu verdiler. yere Ayin devam ediyordu.
Bir mddet sonra kendine geldi. Saz, musiki sustu.
duvara elindeki ilc cinleri
Bununla beraber ayinin birinci blm tamarn oldu.
gn saat 8 de yine ayine
lar ellerindeki teflerini tutup kuruttular. ile
ocak nne murakabede oturuyordu, bir
elinde sola Sonra
oturan gelerek onun zerinde

yine saz
elinde tts halde, dans ediyor, tt-
snn kmrlerini bir
sonra muma dokundurup Yanan
yzne tuttuktan sonra Ayin
iin olan gvercini zerinde. do-
ve tekrar yerine koydu. Gvercinden. sonra eline ve-
rilen da zerinde kendisi
dans etti. Sonra
TREN VE BAYRAMLAR
Musiki ve trkler devam ediyordu. elindeki haneri
gya hastaya saplar gibi bir hareket Bununla ikinci
tamam oldu.
nc nc gnn
tef hanendeler dua-trklerini
dans ediyordu. Bu arin iin bir uzunlu-
gunda tane ubuk ayinin ikinci
blmnde gibi muma dokundurup
ve zerinde Bu
gelenlerden bir da dans bir
ikiye zerinde Sonra
oturan tane ubuk verdi. Bu erkekler
verdiler. bunlarla
hastaya vurduktan sonra kendisi cinleri kov-
gibi tehdit savurdu. Bununla ayin
tamam oldu.
S. Malov I 9 I s Aksu
man ayinini tasvir ediyor :
nce abdest davul ve
teflerini ekmek zerine arapa bir dua
okudu, orada bulunanlar hep "amin" diyerek yediler.
oturup biri arapa, biri trke iki adua okudu.
Ttsy tutan biri duran ttsledi
elinde dua okuyor, 'Hasta,
dnyor, onu takibediyordu. Hasta
Ona verdiler. Hasta Drt tane mum ya-
soktuktan sonra eline verdiler. Hasta yine
bir avu mumun
hastaya vurup beyaz
Bununla ayinin birinci tamam oldu. ya-

yerine geti. dokunup dua okudu ve
yzn sildi. demire ayak on defa
hastaya dokundurdu. Sonra topaHayarak bir
gitti ... kendisi ayine devam etti.
gen gayet gzel dans Bunlardan sonra
iki dans etti. yine arapa bir dua okudu. Herkes
12
M
"amin" dedi; oturdu, eteklerine
Bir mendilin drt
geirdi, zerine giydi. Dua okudu ve defa "ay!"
diye Her taraf skut iinde. Sazlar
tutup duran boynuna ocak
duvara hanerine de bir ip
tts dua okuyor., cemaat de "amin" diyordu. Bundan
sonra tef ve davul
Her tarafta mumlar
halde, dnyordu.
gzne, boynuna, karnma sokuyor, hanerle hastaya
vuruyordu bu manzaradan herkes iinde Bu
rada iinde bir demir getirdiler.
bu demiri birka defa diliyle ok dik,katle Ger-
ekten Her hastaya flyordu.
Oldenburg Trkistan'da Kurale'de
"mslman" bir ayini
yerlerinde "peri han", yerlerinde "dua-
han" dedikleri mslman karnlara Kurale'de dediklerini
kaydetmektedir. Bu ayinlerde Malov ve
tasvir edilen ayinlerin grl-
mektedir. da bizim muhtelif kaynaklardan
alarak metinlerini dualardan Bu dualar
"Kur'an bismillah, hismillah ... " diye
tam manasiyle ilahilerinden ibarettir. Bu
dininin baskm muhafaza
edebilen gerek kam
N. Pantusov'un malumata gre f-
rk da yoktur. Bunlardan biri
hastaya getirilirse remil "hastaya mslman
cinler musaHat ak tavuk getiriniz. tane
yuLka !" der. "Azemt' 'aleykm ya
ya cinler ... gnz, g!" diye afsun okur lar.
ka bir nesneye grrler. Bu mollalardan
denilen frkler Bunlar yedi yedi
menden su bir kaba doldurup flerler. Bu suyun
bir Kur'an Sonra yedi para demir
bu suya atarlar; bu suyun teriettikten
TREN VE BAYRAMLAR
sonra bir iskeleti zerinden bu suyu has-
Bununla da gemezse "ervah ya-
parlar. Bu "ervah kertenkele, suretinde
hamurdan yemektir. Bunu yerler ve bir drt
yol korlar.
Grlyor ki . btn bu frk mollalar ve "redname-
ci"ler perdesi eden mtereddi,
,
XVIII. ilmi
yapan Rus Akademisi yesi 1. Lepechin
kurt grenek ve geleneklerindn bahsederken bizzat
trenini tasvir ediyor: bir lobusaya
oyun" dedikleri treni iin K-
reze dansediyor, Bylece cin ve
Gece eline ve tfek
Birka adama kendi ektirdi. Bu, cinlerle
iin Elindeki silahlarla cin ve perileri (on-
larla Nihayet "cinleri kovdum. I
dedi.I29
Grlyor ki XVIII.
Trkistan Trkleri gibi, ayinine "oyun"

ayinler birok etnog-
raflar tesbit Biz kendimiz bir
Trkistan'da, Naymanlar yayla-
bir ayini ettik. Bu kendisinin
Asan Tokpak neslinden sylyordu. Tepe-
sinde (pererni), puhu tyleri
Kopuzu da puhu tyleriyle idi.
grnyordu. Bu zaman saz
sohbeti bir adam idi.
Bu bir tedavi etmek iin Hasta
yirmi bir idi. gibi bir koyun
kesildi. Derhal bunun krc:;k getirildi.
1. Lepechin, Dnevniya Zapiski (Polonye Sobraniye Sovrem.
uenie tom IV, s. 82-83).
8

bu biraz sonra Bir eliyle
tutup bir elinin parmaklariyle kemik zerinde olan at-
(izgileri) "Ak cin . . Bir koyun ...
Sonu iyidir. . . bir cemaat var. . . Bir kazan ... " gibi
bir sr syledi.
sonra tam orta ye-
rine Kopuz alarak
okuyordu. "Git!", "g!" diye
Sonra bir koyun getirdiler. kendi eliyle hasta-
defa Bu koyunun kur-
ban olarak yahut adak olarak
medim.
Bizim bu ayin kk bir ayindi.
Ebubekir tavsif edilen
130
ayin Al-
ve ayinlerine daha ok benze-
tedir.
Yakutlar, szde de olsa, bun-
larda dini mahiyetini Bunlarda
lar (oynlar) hekim, frk, olarak grrler. Bununla
beraber hastalar zerinde ayinler Altay
ayinlerinden Yakut lkesinin cra
gibi dini mahiyetteki ayin ve trenleri dahi
icra ettikleti de tesbit
Hastalara ve tedavi Yakut
eve gibi st en yerine, geer;
boz at derisinden post zerine oturur. Yakutlarda boz
at derisi mbarek nesnelerden kadar
trl yemekler ikram edilir. ve soyun bykleri
ziyafetten sonra ayin iin her ilan edilir.
uzun ait ya-
iin emirler verir. A.yine istemiyenierin ayin
ayin ve gir-
mek yasak Ayin zere iken
garip bir olur; tutar, yznn addeleri dur-
m A. Divayev, (Etnogr. Oboz. s. 123). oblasti
verovamya. kak lekar i koldun O. arheol, ist. i etnog. XV.)
TREN \'E BAYRAMLAR
''5
madan hareket eder, gzleri bi'r nokta zerine dikilir.
Ortada yanan snmektedir. Ayine eden-
ler ok giyimlerini
ayin cbbesini, cbbesi yoksa entarisi giyer, eline pipo-
sunu tuttururlar. yu tar. . .
gzleri Boz at postu tam orta yerine
konulur. post zerine oturup bi/az su ier. Eline
ka ve davul. ve postun
Gney yn ne Gneye durur. Dnya-
drt secde eder, suyu etrafa pskrr.
Ev sahibi at bir avu atar ve sndrr.
Oda zifiri iindedir. murakabeye
dalan gibi, sessiz ve hareketsiz oturur. Her derin
bir skunet kaplar. arada bir bu skuneti
bozar. Birdenbire esnemesi ile beraber maden sesleri
'
her bir grlt duylulur: sesi,
,trl trl sesleri gelir. Yine s-
kunet. .. Bu davul sesi bozar. ilahiler okur,
davul alar. . . biraz sonra ancak
davul durur. Yine birka dakika derin skunet.
istigrak (ekstaz) haline Birdenbire dzgn ilahiler
okuyup davul Emegeti'ini, yani koruyucu ru-
hunu ve abuk gelmeleri iin
Bu ruhlar birdenbire korkusundan
yziyle, yani secde eder gibi,
iyi alarnet arkasiyle yere
herkes ilahiler Tecrbeli ihtiyarlar,
Ruhlar kendi emegetini
gibi ve
al iinde dans eden
kpkler grlr. Gzleri elinde
davul, bir dans Nihayet,
tabii durumunu Davul dzenli sesler
ilahiler de Has-
gelir, ellerini yzne koyup
seyreder. Bylece hastaya musaHat olan kt arar. Kt
ruhlardan birini gibi tekrar
bu dans pek uzaklara, gklere seyahat temsil

eder. Ayinin bu Yakut yer-yznde ve
gklerde gezdiklerini sanatkarane temsil. e?erler .. Dans
ken bazan tepesine bazan bazan gok-
lerde olub'larda ("menzil"lerde) dinlenmeyi ok gzel
temsil ederler.
gklere "uarken" usuz gk y-
znde ruhlar ve gklere, huzu-
runa hayran oluyorlar, karma
grlt bunu sesleriyle
ifade eder. gklere uuyor ve ilahi sylemekte de-
vam ediyor :
"Ey yerin kudretli Ey kudretli
Ben de bir miyim?, Ben de Ben
yabani at miyim? Ben de yksek sesle.
btn stnm; en en sela-
hiyedisi de benim. Beni en kudretli kendi eliyle
Gel, gel! Bana Ey yerin
kudretli ve mucizeler yaratan Gel, bana syle! ey kud-
retli emirlerini ver! ... Ey olan cemaat, beni iyi
dinleyiniz: "benimle yr!" kimse.
"yr!" kimseler herkes
olsun! ...
Ey benim solumda bulunan hatun! Y olumu
sam yolumu gster, ey byk anam! Beni yola gnder.
Gney dokuz tepede ey ruh-
boyuulu babam, Ey ak
ha ha ! "
Yakut kt istedikleri kurban

da yapar. Bazan kt ruhun kurban

bT 131
0 suretini kurban ederek ruhu a ata
Yakutlar'da ayinlerinden
yeni girenler iin takdis ki yu-
131 tatbik ettikleri "hile-i
tatbik edilen bu, aldatma,
bu sami dinlerin hepsine Allah yuksek
Iara olarak binlerce devam '
TREN VE BAYRAMLAR
117
sahifelerde bu
treni tavsif ettik.
Yakutlar'da zel ayinlerin nemlilerinden biri yeni ev yap-
mak iin seilen yerde (arsada) ayindir. Yakutlar'dan
biri yeni ev kurmak zaman kutlu arsa arar. Bu trene
de Kutlu bir yer seildikten sonra kuracak


o an adam dua eder :
"Byk anam hatun (ebe sekiz yerimin
sahibi, dinle, !" Bunu dedikten sonra ya durup
elinden eldivenini devam eder :
srecek olan ve fani olan
ediyorum. bilen fal
Ak ve yksek dinleyiniz ! Yer
sahibi olan dinleyiniz! bilen, gren
ediniz!"
Sonra "uruy"
133
eldivenini atar.
Eldiven ters (avu yani gelirse) kt
tekrar dua ederek atar. Nihayet eldivenin avu
gelir. Uruy! diye oraya bir ha Derhal
ve kendi aile buraya yakarlar.
(suorat) dkerler, at yelesinden
atarlar. yahut evi yapacak adam "bir gn-
lk iki gnlk kaderimiz iin! Bu yerin sahibi,
alevii ruhu, dinleyiniz! Byk anam hatun,
ve arkanda bizi diye dua eder.
evin kutlu mukaddes daima
neslin bereketli iin
dua ederek yine havaya ve "uruy" diye
lar. Bu fala bakan adam dua eder. Tan-
Uzun uzun dua ederek yine
havaya Fal iyi gelirse ev sahibi derhal kapar
ve Herkes memnun olur, ev
132
fincanla fal gibi Yakutlar yahut eldiven
atmakla
133
Yakut "opkuruy" ve "alas" szleri yerine
uruy! derler.

sonra mahiyetini haiz bir
biri dua eder: "Alevli yak,
snmesin, ev bereketli,
ev kutlu olsun!"
Ocak yaparkan kurban kesilir. Bunun ocak
yere srlr; serpilir. Evin tamam olduktan sonra
yedi gn .. dua etme-
den kimseye verilmez. dua ederek
yapar ve bakarak:
- "At srlerinin kartal ve Cesegey lyehsit ha-
tun! Gzel yeleli adar ve uzun boynuzlu hayvanlar gnderi-
niz !" der. evresinde iki tane mukaddes
bulunur. Her taraf yapraklarla sslenir. nk hayvan-
koruyucusu olan ruh ok
134

Yakut, Altay, ve folklorundan
gre, eski ayinlerinde kartal (botoy, br-
kt, ok nemli bir unsur Yakutlarda son
kadar kartal kltnn V. M. lonov
tesbit
gre ve erimesi,
gelmesi

verdikleri bahar trks, eski de-

virlerde kartal narnma sylenen ilahiler'in
yoktur. Yakut koruyucu ruh
sayarlar (]J.otoy tengereleb ije usa).
Yakutlar'a gre en korkun and kartal adiyle iilen
Kartal adiyle yalan yere and ienlerin sner", yani
nesli, tohumu kesilir.
Herhangi bir Yakut evinin bir kartal grrse ona
et ziyafeti kendine bor sayar. eti bulunmazsa
bir hayvan kesrnekten de ekinmez. geleneklerine
ve yeni fikirleri olan bir Yakut'un
S. Yastremski, Yakut. narod. 201-204.
1a. V. M. fonov, L'aigle !es croyances des Yakautes. Le Culte de
l'aigle chez !es Yakoutes (Sbornik MAE, t. XVI).
131 keliitin "harfi harfine gelirinin,
TREN VE BAYRAMLAR

keserek kartala ziyafet hayretle

Yakutlar'dan biri kartal ldrrse,
rarak trenle bu (gmdrrd).
ocuk vermesi iin kartala vurup yal-
.. Bundan sonra dnyaya gelen "botoy trt-
teb" "kartaldan denirdi.
Hastaya karta} iin
rk bir kartal
yapar, gney pencereye dner. Kar-
tat kemikleri zerinde beyaz leke bulunan,
at kurban suret zerine
yrek kaniyle gz, resimler izer.
kartala dair sz verir. tarafindan
kartal sureti, iine ruhu
(sr) konulup, evin bir Ayin tamam olduktan
sonra bu suret ormana gtrlp
gsteren adamlar deri tutu-
lurlar. Bu akmak yakmak suretiyle, an-
cak kartatdan olan tedavi edebilir 137.
Btn bu kk torenler eski byk ayin
lerinin
187
"U k" d d h 1
u en asta da byle tedavi eder-
ler. Uuk tedavi eden adam byk bir

( ...J,. l_,k.!.5J) ve kemiklerini Buhara'ya gtr-
dler". gre "Buhar-Hudat son vasiyetlerini syledi
ve bir saat sonra ld. girdiler, etini (kemiklerinden]
( f IJ.:o:- .Jj\ ve kemiklerini Buha-
ra'ya gtrdler.
lnn etlerini kemiklerinden Orta Asya'daki
adetlcrindendi. Horasan ve Maverannehir'e
Trk tayin edilen ve Yabgu'lar yerli
din olan mazdaizmi kabul Trk narnma
idare eden ve Hatun da herhalde
yerli adete riayet '
Bin nce ortadan kalkan bir defin adetinin Manas des-
folklorun tarih
materyaller gstermektedir.
Bu "atma ev" diye tercme
eski - Volga
,hafriyatta meydana ve arkeolojide "Kvalin tipi
mezar" ("a charpente" du type Khvalin) diye isimlenen mezar-
cvleri
Genel olarak bu defin treninde eser
yoktur. Halbuki gre han Kketcy "mslman"
kendisi de
Radlof tesbit edilen "Manas"da defin treninin
tasviri ve Burada kahraman lm
ve defini tasvir ediliyor :
"Diyorlar ki benzer
"Gerek evine gitti.
"Diyorklar ki ak saray (iine) kodular
"Gk saray (iine) kodular
"Diyorlar ki dokuz gn (beklettiler)
"Doksan kestiler
"Diyorlar ki gn (yine) beklettiler
kestiler
"Diyorlar ki giyimlerini
"Dokuz paraya halka
"am tabut
"Diyorlar ki, i yzn
yzn
LM VE LLER KL T
byle bir tabuta
"Diyorlar ki nem diye.
"stnden gemesin diye,
"(Tabutu) saray iine
197
Bu rivayetteki ve tabut
defin trenine ait in
haberde zikredilen Herhalde bu
ve tabutun ilgisi olmasa
gerektir. taraftan ly dokuz gn doksan
gn kesme adeti de bugnk
nistlerde tesbit Bu dokuz ve dok-
san, ve alliteration ise de defin-
den nce l iin birok
mslman dahi defin treni gnnde birka
hayvan diye keserler. olan bu adet,
hesizdir ki, eski Bu adete ha-
Jnlga dediklerini, szde bile bu
kurbana oknem verdiklerini tesbit
yoksul oymaklar iin
defin trenleri eski defin trenlerine nazaran ok
snk .ve basittir. zorla budist veya
da trenierin tereddi etmesine sebep
Eski ve yzlerce at ve koyun keserek,
mezarlar, tabutlar defin t-
renlerini szde budist Urenha-Tuba'larda veya szde
Yakut ve Altay rastlamak im-

Urenha-Tuba'lar, biri lrse derhal kee
veya deri ile rterler. Eve bir koyun getirip Bu ko-
yun meleyene kadar beklerler; meledikten sonra keserler.
man, koyunun en iyi et ayini yapar;
lye hi ta ben: "Bu yeri gidenlerin birincisi sen
sin! zlme! et ye, i!. dan ye, ay i!" der. T-
rende bulunanlar ttn atarlar bununla evdeki tren
tamam olur. Sonra bir skp ly oradan
Urenha'lar ly yere gmmezler, uzaklara,
191
Radloff, Proben, V, '4

atarlar. bir dikip buda dinine ait dualar
korlar; bunun yahut
kk bir ev
Urenha'lardan birinde misafir bulunan biri lrse bu ly
lar. Bir demet ot ile vurup ''nen vars.a al i bize
beraber gtr!" derler.
198
Kendi
sebebi yapmak iin geri dnerken
iindir. l misafir ise, gre,
arayacak, bu eve tekrar gelmiyecektir
llerini gmmeden her-
halde Tibet lamaizmiyle gelen bir adet olsa gerektir. Katanov
toplanan maiumata gre

Beltir'ler ly fms-
lmanlar gibi/ Erkekleri erkek ihtiyarlar,
ly karlar. Erkek l ka-
sol (gney) tarafina, l ). ko-
nularak sonra lye
ve beyaz kee zerine bir korlar. 30-40 top-
tabut yaparlar. Tabut olduktan sonra bir tarafa
atarak bundan sonra bu gibi bize rast getirmesin"
derler. l tabuta konduktan sonra evde bir gn ly
nde bulunur. ly bir koca-
eline bir kap st at zerine ly defa
"kutumuz gitmesin, 'kuruy!" diyerek lye
st serper.
l mezara konulduktan sonra dizginini lnn eline
vererek al!" deder, yerde ldrrler.
ile beraber gmerler. lnn elbisesinden
skp ailesine verirler. Buna denir._
200
l ile g-
us G. Grshimailo. Zapad. Mongoliya i Uryanh. Kray, III, blmi.
s. 131133 .
N. Katanov, O pogreb Obryadah ... 115-116.
soo kurban olarak sonra
him'e ile anama kumartgu olarak gtr" (S.
Malov, Rabguzi'ye gre, peygamberler ZKV, V, s. 512. Mu-
seum Divan bu kelime humaru
ve "len byk bir hakana gzel para;
giden mal; miras" diye izah
(c. I, 445 III, 440).
LM VE LLER KLT
18
5
mlen O dnya bu aksine
o dnyada lye olarak
Mezardan dnenler hep beraber lnn eve gelir-
ler. sonra yemek yer ve ierler. En ya-
ve akrabalardan kimseler bu evde
gn misafir olurlar; geceleri kimse uyum1:z. Her yemekten .nce
ve yemek atarlar.
Gmme treninden yedi gn getikten sonra ky (yahut
oba) hepsi mezara gelirler ve yakarlar.
Herkesin bir yudum ve yemeklerden bir para
yakarlar.
Eski defin treninin gelenekleri
defin treninde daha ok muhafaza Hatta mslman
bile defin treninde eski
nizm geleneklerine riayet ederek umumi
uzak yerlerde tek defin ederlerdi. XIX
Kazak Abay ederken :

tap
gibi tek gerek halim
budur) diyerek kendi durumunU benzetiyor.
Sagaylar lsn evde ancak bir gn Ka-
mm ve yemekler, Btn
gn yeme, ime devam eder. zamanda am
tabut (komdu) yaparlar. Eski zamanlarda yere gm-
mezler, tabutu drt direk zerine koyup
Sagaylar son kadar byk ve
byle defin
lsn bir tahta zerine koyup Sonra
nnde yakarlar. ly tabuta koyduk-
tan sonra ve mezara gtrrler.
davulunu ve davul ve "lm geldi,
o derler. davulu
bir yahut bir asarlar. defin trenine Sa-
gay etmezler. defin tre-

Katanov-Radloff, Proben IX, 573-576.
186
nine ise da eder ve mezara kadar gelirlec. l
resmen kabul
ise korlar. Umumiyede ller elbiseleri,
yemekler, ile beraber gmlr. At
ldrmek adeti Sagaylar'da unutulmak zeredir. lnn
birine hediye ederler.
ly defin ettikten sonra eve dnp
larlar. Sonra l iin kesilen
kemiklerini yakarlar. raki serprler ve yemek
atarlar. bu ve yemekleri lye
l edenler lnun defa
ve defa "sen gerek dnyaya git! biz de
dnyoruz !" derler>
Eve dndkten sonra yine yeme ime olur.
lamadan nce Umay anaya, evin hamisi olan ruhlara
Eski orman kavimlerinin defin trenlerine dair bir Beltir
rivayeti dikkatimizi ekmektedir. Bu rivayete gre
202
orman
kavimleri st bulunan lleri, adetleri zerine,
tabuta koyup drt direk zerine ve da
XVIII. Albot bir Beltir
Tom avlarken direkler zerinde bir
tabutu bir erkek ocuk onu
edinerek
Orman kavimlerinde st anasiyle beraber gm-
me adetinin Tayga neolitik devirde
larda da son Angara
meydana bir mezarda
Bu mezarda bir erkek ve bir ocuk iskelet-
leri ile akla ldrldkleri tesbit
kocasiyle beraber o dnyaya yolculuk et-
mek zere anlamak mmkndL nk
bu adet barbar kavimlerin Anasiyle be-
raber da ldrlmesini eden doktor
Hrdlika Kuzey Amerika yerlilerinin bir adetiyle izah
adetine gre lnn st besliyecek teyzesi
ao2 Proben, IX, z65-369 (metin), 342 (terc.
1
LM VE LLER KL T
ulunmazsa anasiyle beraber 2o3 Bu adeti izah
etmek iin Kuzey Amerika'ya kadar lzum
Beltir rivayetinden Beltir rivaye-
ttnde gre, kuzey orman kavimlerinin st ocuk-
lsiyle beraber tabut st
verecek inekleri iin
204
Gerek Bu ret meza-
ldrlerek ve gerek Beltir
folklorundaki gibi kszlerin diri olarak
meme beslemenin ok
kul ve hatta ileri
Bu Beltir rivayetinden gre, lleri
koyup asmak yahut drt direk zerine birakmak adeti
Kuzey Altaylar'da ve Tayga oymak-
larda XVIII. adar devam Yakut-
lar'da bu iin arangas terimi
Beltir'ler ly defin edip eve geldikten sonra lnn dul
kalan sa rglerini zp ve
keserler. Dul ancak lnn yedisinden sonra sa-
rebilirler. lnn ve lnn yedisini
kad.ar yemezler. Gya yenilirse lnn
Byle bir
ailelerinde kendimiz de Dul
kesmeleri matem alametlerinden biri

gl :ijoton
Trkleri
205
llerini gmdkten sonra koyun kurban ederek
yakarlar, mezar zerine toprak yksek
bir tepe (oba) yaparlar. de-
203
A. P. Okladnikov, Novoye pogrebeniye glazkovskoy stadii u s.
Buret (Krat, Soob. 1940, No. VII, s. 90-93).
20
' Orman kavimlerinden ve koyun beslemedik-
leri bk. Cami-t-tevarih: J> .Jl:.!l
J.:.;_,/J Jlf' IJ J', ... .::. ... )1 ._;.:.J'.J ;..-"J rL' r.ti .i:,l
.,,_ (Brezin, TVO, VII) Ebulgazi Trk Desmaisons s.
41/. Bu kavmin ormanlarda kalan Uygurlar sylyor.
206
"Hoton" kk bir Trk ulusu
Bunlar kendilerini mslman sayarlar. Fakat dinini unut-
mak zere bulunuyorlar (Potanin, Oerki SZM, II, 15-18).
M
nilen kutlu bir yere Bu "Sambel" kelime-
ne ifade belli Budist lamaistlerin arnh-
hala dedikleri sevinci" da gibi,
olan Sambul olabilir.
206
trl defin treni tatbik
gmme, 2) Ta bu tu t direk zerine yahut
asma, 3) yakma. gmerken ve be-
raber gmerler.
207
in'in Gan-su eyaletinde kuzey kol-
Uygurlar -oktanberi budist
halde defin trenlerinde birok muhafaza
Bunlar llerini veya yedi gn saklarlar. Bu
mddet iinde dualar okuturlar. ly evden
gibi, alma, sr-
lerimize ve servetimize dokunma, arzu hedeflere
iyi lkelere git! yi senin ruhuna dualar okuta-
Sen fazla bekleme, gzel yerlere git" derler.
Uygurlar ihtiyar ve cesetlerini yakarlar,
bu en makbul defin gmme ikinci derecede
bir defin Defin trenine edenlere ziyafet
vermek zere koyunlar kesilir. Yas tutma mddeti
lnn sylemezler
208

(Volga) defin treni X.
Fadlan tavsif Bu
gre, yeni mslman olan Bulgarlar'da eski defin
trenleri gibi devam ettirilmekte idi. lnun
gelirler, ve seslerle kleleri
kendilerini ile dve dve feryat ederlerdi. lnn a-
bayrak
- - ly mezara araba ile gtrrlerdi,
evresine Yas tutma iki devam eder-
206
B. Vladimirtsov, Turetskiy narodets-ljoton (ZVO, XXIII,
s. 7). Bu ulus kendi dinlerinin "ljnkar dini" sylerler.
.
207
Verbitski, Altayskiye So.
208
G. G. Gulbina, Pogrebenic u jeltih uygurov (Sbornik MAE, VII,
s. 202-203)
LM VE LLER KLT
di. sonra keserler, indirirlerdi. Bu tren-
den sonra dul kalan evlenme msaadesi verilirdi 20
9

Eski defin ve matem treninde
tesbit bayrak unsuru trenlerinde ve l
ailelerin da bizce Ka-
zaklar'da matem kara olur. Matemli evde daima
safire yemek iin olsa gerek kl Kazaklarda bir atalar
sz eve
C. treni, (l Defin treniyle ve ller kl-
tiyle en eski ve iptidai trenlerden biri "l denilen
trendir. Bugn medeniyetin yksek derecesine olan
kavimlerin hepsinde lleri anma trenleri iptidai
devirlerde llere verme treninin tekaml

"l treninin en ilkel Tayga
olan boylarda Bunlar
yle koca ki yahut ocuk-
bir zaman yemek ve iki
koyarlar ve "ye, i! bize dokunma! hain seni! hala
!" diye Demek oluyor ki iptidai devirlerde
lye ki
bununla kurtulmak istenilirdi.
"l treninin bu iptidai merhaleden biraz_ daha
tekaml yine Beltir'lerde gryoruz.
Beltirler'de birinci "l nc gn verilir.
gney masa zerine sofra kurulur. Bu
fazla toplanmaz. yemek ve ikilerin ya-
lnn ruhu iin ruhuna kurban ederler ya-
karlar). Definin yedinci gn btn oba ve erkek
hepsi gelirler. tafiifma byk
bir getirdikleri yemeklerden ve ikilerden atar-
lar. Sonra herkes zerine kadehlerle koyarak ve
yemek atarak "bu i! bu ye! Bunlar sana yuka-
tayin yemek ve ikilerdir" derler. Bu treni yap-
sonra kendileri ve Y erne ime
209
Fadlan's Reisebericht, metin 34-35, tercme 78-79.
go

tamam olduktan sonra, mezar zerindeki ve yemekleri
atarlar. Tren bylece tamam olur. Yedi gn kadar l-
nn evinden hi Definin yirminci gn
evde yine verilir. Ziyafetten sonra dklr ve ye-
mek gn gidip yedinci gn
treni tekrar yaparlar. ay sonra yine byle tren
. En byk treni lmn dnm mnasebetiyle
Btn akraba ve dostlar mezara gelir, mezar
zerine yemek ve ikiler kor, kendileri de yiyip ierler. lnn
yahut defa, seyri ynne gre,
ve "ben seni der. Bundan sonra dul
veya erkek evlenebilir.
Btn Altay ve Yenisey treni
byle ol .
(yog) treni kltr seviyeleriyle mtenasip
olur. treni ok iptidai
muhafaza trenlerdir. Halbuki ok eski devirlerde bile
treninin muhtelif ok tekaml ve in-
gryoruz.
II. filozof Lukianos Samosatos'un bir
dialogunda bu adeti konusu edilmektedir. Bu
dialog'da Toksaris ile Mnisippos
,muhavere cereyan ediyor :
Mnisippos -Siz Orest ile Pilad'in llerine kur-
ban sunuyor ve Toksaris, sen buna
ne diyorsun?
Toksaris -Kurban sunuyoruz, Minisippos, sunuyoruz.
Fakat ancak iyi insanlar
Minisippos - Demek ki siz iyi insanlara lmlerinden sonra,
tannlara gibi, kurbanlar sunuyorsunuz. ' . -
Toksaris bu biz bayramlar
ve ya panz.
Minisippos -Siz llerden ne istiyorsunuz? Madem ki
bunlar muhakkak ki tevecch ve kazan-
mak iin kurban sunmuyorsunuz?
Toksaris -llerin bize tevecchleri hi de fena
LM VE LLER KLT
Fakat biz, iyi
tahmin ediyoruz. Bundan ki lleri
Biz lleri anarsak bir
onlar gibi
Lukianos'un, ile bu ko-.
kendisinin felsefi bir ifade iin olsa bile dik-
kati ekmektedir. Bundan ki bugnk
ve gibi, byk ve
yog" trenleri Yunan kltrn bir
bu treni, Toksaris gibi, akla uygun (rationel) bir
izah olabilir. Halbuki eski daha eski
Yunan verdikleri malumata. nazaran
iin defin trenleri ok olurdu.
Orhon Trkleri'nin balballeri yerine bunlar hkmdann hiz-
metindeki elli ldrp, adar
zerine bindirip
211
ki
lye br dnyada hizmet etmek zcre Orhon Trkleri'nin
bykleri iin ldrdkleri heykclini
(balbalini) dikmekle iktifa halde hakanlan iin
onun ldrp balbal dikerlerdi.
Orhon Trklerin'den yz sonra sahada tarih
yzne defin trenleri daha ip-
tidai muhafaza Bu meseleye dair
profesr W. Barthold diyor 212 :
"Umumiyetle ller kltil ve onunla
ayinler gebe Trk kavimlerine nazaran daha iptidai
daha barbarca karakter idi. l. N. Veselovskiy'nin
bir surette ispat vehile Trkler'le
defin adetlerinin fikir (ide) bulunmak-
ki veya onun iin ldrlen adamlar
teki dnyada ona hizmet edeceklerdi. Orhon Trklerin'de bu
fikrin olarak han ldrlen hey-
ekiini (balbal) dikmek adeti ise bu fikir
2
'
0
Zap. IRAO, t. VII, 547
m Slovar Brokhaus-Efron, t. XXX, 203.
112
Trkler'de ve defin merasimi ("Belleten" 1947, s. 43
s. 525)
192
yerden kadar gtren alaya ras-
lanan ldrmeleriyle ifade olunurdu. Marko Polo'nun
szlerine gre, bylece ldrlen adamlara "bizim
hizmet etmek iin teki dnyaya git!" Mnke
lmnden sonra bylece ldrlen 20.000
Marko Polo temin ediyor. Bu haberin
hakikate uygun nk o zaman
gren e herkesee malum idi; bundan
lmn mteakip derhal ferman kapan-
bildirdiler ve herkesin kasabalarda veya
laraa yerde emrederlerdi. Binaenaleyh,
cenaze yolda fazla
sanmak gtr."
Yog terimi eski trkede bugnk
ifade gibi "matem". da
Bugnk "matem" trenine ve coktav
(yani yoglama) derler.
Y og terimine ve bundan edilen yogla- ve keli-
melerine ilk defa Orhon "Divan
Lugat-it-Trk" (III, 143)de "yog" -matem, yas; l gml-
dkten sonra veya yedi gne kadar verilen yemek" diye izah
edilmektedir. Bir yerde bu "basan" (yog basan) dahi
denilmektedir (I, 399). bir yerde kelimesi "l
iin verdi" diye "Trkler' in . byledir"
diye ilave edilmektedir (III, 309).
Kutadgu Bilig'de de "yog zikredilmek.tedir ("yog
bolur ya lg
Buda dinine ait uygurca metinlerden gre,
bu ''l Buda rabipleri de Trkler'de
gibi Birmetinde denilmektedir:
kurban vermezsen gzn . . burbanlara (buda put-
yap, ztlere (llere) ver"
213

ki trenini en eski devirlerden beri din ay-
bakmadan btn Trk devam
Bu trenin en iptidai Altay
213
R. Rahmeti (Arat), Turkische Turfan-Texte, VII, 35
LM VE LLER KL T
1
93
gibi lnn kendisine
ve\mek lnn ruhuna
siyle gndermek, kurban sunmak, daha lnn ru-
hunun da tasavvur edilen ziyafetler tertip ederek
.. Bu ziyafetler ulusun ve boy-
kultur ve servetleriyle mtenasip olarak
ok boylarda bayram
ller kurban kesip bayramlar ve
buyuk Lokianos'un
dialogun' dan
.. ?k hakan ve byk
butun ettiklerini
Orhon Kuzey lkelerinden
Tatabi'ler, gneyaen Tibet'liler,
in'liler, bu yog trenind;

treni umumiyede lnn birinci dnmne
yaz Kl Tegin'in ve Bilga
trenleri de yaz
. . l?.n malumata gre, "l
yuzden yuz kadar at keserlerdi. Bundan da an-
ki treni" ne. de ok

. Anadolu'ya geldikten sonra dahi-eski t-
lrken "ak-boz
veriniz" diye vasiyet
Kl Tegin ve Bilge Hakanlar iin dikilen
sahada defin yer treni
yerler W. ileri
Altay ve Venisey
bulunan birok hyk mezar bu-
Radloff'un fikrini teyit 214. zerlerinde bal-
ballar bulunan hyklerin mezar olmakla beraber,
treni yere olmak zere dikil-
2
,
14
S. 1. K P.aleoantropologii yujnogo Altaya-Gney
Altay da1r ("Kazaki" 19.30 No
15
)
. s. 139
13
194
Kl Tegin ve Bilge Hakan da yog treni
yere kabul etmek mmkndr.
yere olarak dikmek Kazaklar'da da bir gelenek
rg2o de (Ural) gp konan
boyunun ettik. Birinci cihan
cephesinde len bir olan
yere lnn kabilesi toprak zerine cep-
hesinde falan ruhuna fatiha" bir

"Yog" treninin ok mtekamil ve Kazak
beylerinin ve zenginlerinin trenlerinde gryoruz.
lar'da boyunca dillerde destan olarak sylenen t-
renleri Hicri r28o de vefat eden
Barak Tre iin verilen bir
halde, Kazak her bu t-
ren destanlar sylenmektedir. Bu tren Semipalat
eyaletinde vaki yaylada
215

XIX. trenlerinden biri
mekey boyunda bir zengin l iin Bu
ikli boyu Ktbar Bey ile Tama boyu zen-
ginlerinden Marnan Bay "orun"

yznden
kav.ga mnasebetiyle boyu halk
den Yusuf Bey bu "Ayman <;>lpan" bir
poem
eski zamanlardaki treni "Manas" desta-
tasvir Bu destan, en eski iptidai dev;rdeki
trenini aksettirerek lye
nu
217
gibi tekaml byk trenini de tas-
vir etmektedir. Han Kktey Orhon tasvir' et-
Kl 'fegin yog'unu Han Kktey
yog treninine, muhtelif uluslar
Han ili, iH, ve ormanlarda
2
16
Kurbanali Halidi, Tevarih-i hamse-i s. 264. Barak Tre
hak. bk. A. Zeki Togan, Bugnk Trkistan (Kahire s. 218-219.
218
"Orun-mevki" meselesi iin bk. Abdlkadir Orun ve
meselesi (Trk Hukuk ve iktisad tarihi 1931, cilt s.
217
ruhuna dkmyorlar" (Proben, V, ,
s. 131).
LM VE LLER KLT
95
klanlar, hatta Ruslat, iniiler, Kalmuklar gibi
kafir kavimler dahi davet ediliyor. Han Kktey'in gel-
tehdit ederek
diyor.
Bu gelmezse
Grnmesin gzme,
sz'me, !,
Gzel
esir, cariye
Bu treninde muhtelif oyunlar at
yzlerce at ediyor, in, Kalmuk, Rus ara-
oluyor.
Manas tasvir edilen Han Kktey (yogu)
herhalde ok eski devirlerde merkezinde
hakanlar ve yabgular iin trenlerinin olsa
gerektir.
Orta Asya Trkleri mslman olduktan sonra ller kl-
tn eski gibi yzlerce muhafaza
M,ahmud (Divan III, s.
230) ller klt ile ilgili olan tiki (yahut tegi) kelimesini
larken diyor :
"tiki- geceleri ses. Trkler yle ki ruhlar
her bir gece ve
ziyaret ederler. Geceleyin bu sesi kim lr. Bu,
Trkler
D. Matem (yas) ve alametleri: Eski Trkler'in ve Orta
Asya yas tutma adetlerine dair in
Bu gre, yas tutanlar
yzlerini paralarlar,
Orhon Kl Tegin ve Bilge Hakan'a
matem trenlerinin tasvirlerinden gre, Gk Trk-
ler yas tutarken .. keserler, feryat ederek
Kl Tegin iin yastan bahsederken Bilge
Hakan diyor: "ok kk
beylerim ve ulusurnun gzleri,
berbat olacak diye Bilge

dikti ta diyor: " ... bunca kavim ve
bitiler".
Eski yas adetleri Dede Korkut hikayelerinde ok
tasvir kaba kal-
yere vurdu. ekti, diyerek
inledi. Ak peremli gznn dkt;
yle ak yzn al ekti,
sim siyah yoldu. gelini kas kas glmez oldu.
ak ellerine yakmaz oldu. Yedi ak kara
elbiseler giydiler ... Beyrek'in kara giydi, ak ...
Bunu Kayan Selk Deli Dundar ak
kara giydi; yar ve kara giydiler. Kala-
Beyleri Beyrek iin byk yas tuttular."
eserin bir yerinde "karalar giyip gk
denilmektedir.
2
1
9
zerine bayrak asmak
da adetti. Dede Korkut hikayelerinden Beybrek
hikayesinde karalu, gkl zikredilmektedir. Herhalde
zerine kara ve gk bayrak
matem alameti
etnografya birbirini iki alarnet m-
ettik. Umumiyede zerinde kara bayrak
grlr. denilen bir yaylada bir
zerinde ak bayrak grdk. bu sahibinin Abdbek
Ruslar iin yas
alameti olarak beyaz bayrak kullanmak adet Altay
yas alametleri beyaz
rts tesbit
220
Umumiyede
larda yas tutma treni ve adetleri eski Gk Trk ve
gibidir. XIX. kadar devam
" ... iki ulayu inignirn, budu-
mm kzi, yablak tip cmlesinden bu yal-
fakat yzlerini, gzlerini berbat et-
rnelerinden Bilge Hakan
. . . . . . . . . . . . bitiler" cmlesi de Bunu teyit
eder.
219
Dede Korkut c ve onikinci hikayelerde.
m S. Rudenko, Oerki S.-vost. kazakov (Kazaki, 1930, No.

s.
4
8).
LM VE LLER KLT 197
yzlerini yola
yola param pra ettikirini biz kendimiz
ettik. Kazaklar'da yas adetine l aile
btn (en az yz aileden ibaret oymak
riayet ederler. Yas bir devam eder.
XVI. zbek'lerinde yas alafUetinin kara
Muhammed Salih
Muzaffereddin Mahmud'un lm mnasebetiyle yas
treninde herkes boynuna kara kee sylemektedir:
bara boyunga kara kiz
bara boyunga kara kiz,
221
Yas alameti olarak sa kesme adeti Sagay'larda
tesbit Sagaylar trenini lenin
evine dndkten sonra sa rgsn ke-
serler.
222
"Manas"
223
bir hakan bo-
sonra kestirerek bu
ediliyorlar. Herhalde "sa kesme"
dul 9lma alameti olsa gerektir.
Yas alameti olarak sa kesme Gk Trkler'de de bulun-
Orhan da kaydet-
XIV. bu adetin
Desturname-i Enveri'nin beyitlerinden, Umur Bey'in
yas tutarken
Hasta Muhammed beg lr andan gider
Kesti anda ah eder
2
11
Umur Bey, Sleyman Bey'in yas treninde de
:
m (Varnbery s. 368. A.A, Rornaskevi
dan yeni bulunan bir - Farsa szlkte karakiz kelimesi
izah o)IJ._ji o)>;r' )1 .. ("'J o)\:-r'/ !ll/1'
'} <M ir Nevai, S,
222
Proben, IX, 356.
223 Proben, V, 420.
zu Mkrirnin Halil, Desturname-i Enveri, 35 Bn. Nerrnin
Tok'un bilgiye gre, Mersin'de kesrnek

198

sa kesdi
Firkat odiyle
22
;
Abu Sa' id Meyheni'nin
gre, olan Trkmen beyleri
huzurunda tvbe ve kes-
(Asrar ... Jukovski, 279).
Trkler ok olan yas adetlerinden biri .l-
nn kesmcktir. Eski
dininin kabulnden ok sonra bile, bu adete riayet
Dede Korkut hikayelerinin son vasiyetleirnde
diyorlar: "Ak boz kesiniz ... ak kara
giyiniz". Beyrek'in lmnden sonra "Akboz
kestiler. elli kara giyip gk ...
yere vurdular."
Kazaklar'da yas alameti olarak lnn . kuy-
kesme adetine "tullamak (dul yapmak)" denir. Tiyan-
lnn kesip
zerine diktikleri bir
226
"Tul at" kelimesi binrnek iin ha-
at" ifade etin girmek
zere erler kesip
yapmak suretiyle . kendilerinin fedai ilan ederlerdi.
"tul at" teriminin de bu adet olsa ge-
rektir.
adetine gre
kesrnek byk hakaret gibi lmle tehdit etmek telakki
edilir.
Ham Mahmud ile Ahmed Alaca
askerlerini tavsif ederken Muhammed Salih
227

sy-
lyor.

_,.) J 1 J".J.J'. ...>.)
22& Desturnamei Enveri, s. 67.
'-""1....1 \ j.; j
JJI JJ_} .!.4i_JT
2:tt S. M. Abramson, Oerki naroda, s. 52.
221 268.
LM VE LLER KL T 1
99
M. Salih'in bu szlerinden gre fedailerin at
kesme adetini xv. zbekleri ve
bu adeti Ahmed ordusundaki mslman: Kalmuk ve
adeti
llerle beraber gmlen da
olsa gerektir.
kesik
2211
ki bu fikri teyit eder. l ile gmlecek yelesini rmek
adcti de belirtilerde (Proben, IX, 274).
Matem alametlerinden biri elbiseyi ters giymektir.
syleyip
("coktav" sylerken) ters oturur (yzleri duvara bakar) ve el-
biselerini ters giyerler. Bu adeti biz boyunda
ettik. ok eski gelenekiere halde
Nayman boyunda bu adet ihtiyarlar "ca-
hillik" byle ha
Dikkate ki bu adet XIV. Anadolu'da Sinop
Trklerin'de lbn Batuta ve tesbit
:
"Sinop'ta, vusulumuzdan drt gn sonra Emir
valdesini ettim. dahi ve piyade olarak revan
'oldu. Umera ve memalik halde cenazede
bulundular. Lakin ile hatip ve fukaha ters giy-
mekle beraber amame yerine serlerine siyah
ynden birer mendil Ahali-i merkume indinde
yas ve matem olan gn 'am edildi".
229
lhn bu malumattan gre,
yas tutanlar gezerlerdi. Dede Korkut
hikayelerinden parada Salur Kazan
gelen felaketi yere vurdu" denilmektedir ki
bu da adetin yerine getirilmesi olsa gerektir.
Ell>iseyi ters giyme adetim biz
iin
karken imam ve ihtiyarlar elbiselerini ters giyerlerdi.
230
Ana-
228
Bk. Tarih Kongresi s. 42-15
m Batula Seyahatnamesi tercmesi), c. I, s. 357
280
Ural ve Ulu
Katay bu adet
200

dolu adet ve rflerini iyi bilen
bize gre, bu adet Anadolu'nun
blgelerinde Herhalde bu
yctlc ilgisi olmasa gerektir. ters
mek matcmli gstermek
iin olsa gerek.
XVII. ISLAH

eski @}up olma-
bilmiyoruz. Bu konuya dair tarih hibir
kayda Bununla beraber, kara kamhk messesesine
bsbtn ve olan ak ve iyi
ruhlara tapan ve kurbanlardan davul, zel cb-
beleri kamlar) messesesi eski
gelmetedir.
Fakat "ak hareketi lde
nk ormanlarda ve kuzey oymaklar
ak merhametli ak ve korkmaz-
onlar iin kara ruhlara savunmak nemli idi. Kara
ruhlara ancak kara koruyabildiklerine
iin daima kara nfuzu
sylenen Kara Hanla
daki "dini mcadele" motifi de gibi
bir olabilir. Hun Turnan ile Motun
(Mete) cereyan eden siyasi mcadelenin de' byle.
bir dini ideolojiye mmkndr.
ederek isteklerine uydur-
mak XX. Altay g-
rld. Bu harekete Rus etnografya
hareketi denir, ise "ak yang" (yani "ak din") hare-
keti derler. Bu hareket (kara dine) ve ontin
mmessilleri olan kara karnlara fakat zamanda
miisl:evli siyasi hareketin ideolojisi
idi".
hareketinin ne vakit bilmiyoruz.
Bu hareketin Rus hkumeti meydana
ise. 1904 rastlar. Bu hareketin mahiyeti, papas-
231
A. P. Potapov, put Oyratii (Sovetskaya
1932, No. 5-6, s.
202
lar, Rus polisi ve gazetecileri toplanan materyallere
gre,
232
kara dine ve Rus
ve lamayizme benziyen bir din idi.
Burhanizm (ak din)in "peygamberi" Altay
iinden et elpen bir orta halli idi.
14 bir vey Ust-kan 20 kilo-
metre mesafede bir ibadet ediyor, ge-
lenlere ak dinin ve nasihatlerde bu-
lunuyordu. Bunun gre kurbanlar
Ancak bir defa kuzu kesilebilirdi. Ruslarla beraber ye
rnek yemek, Ruslarla dost olmak Karnlar ta-
pan
be"lerini, yakmak, kendilerini tvbeye mec
bur etmek Tannlara kokulu st,
ve gibi kurban yerine Al-
"akdin"i kabul edip tvbe ederlerse
"akboz Oyrat Han" gelip Rus mezaliminden
Rus idi; bu un yerine ejder
resmi bulunan in idi.
"peygamber" bu ok gzel
vey ediyordu. Bu gen dinlemeye
binlerce adam "ak din" kabul ediyordu.
"Ak yang" eski budizm, lamayizm felsefeleri,
rasyonalizm ve milli dava ok gze arpmak-

1904 Temmuz bahar ve ayini yapmak
zere binlerce et elpen'in evre-
sine gen nutkunu ve ilahilerini dinli-
"m'minler" si-
Rus kuvvetleri h cum etti, ve
yirmi ile tevkif edildi. Rus ashrleri
232
"Burhanizm" hareketine dair D. A. Klemenz vpeatl. v vremya
poyezdki v Altay-fzv. RGO, t. XLI, s. 155-159) V. (Burhanizm
ili "ak yang" na Altaye-Sibirqkiy Rassvet, No 3-4, 1919); A. Anohin (Bur-
hanizm v Zap. AltayeSibir Ogni, 1927, No. 5.) L. Marnet (Oyratiya 1930).
A. (Burhanizm na Altaye-Sovet. Etnog. 1932, No.
Yine bk. A. Azerbaycan Yurt Bilgisi, 1932, c. 1, s. 25.

203
burhanistlerin mal ve mlklerini ettiler. Bu
madan bile Burhanizm ha-
reketi bylece
et elpen ve muhakemesine Biysk
ceza mahkemesinde Bu Devlet liberaller
grupu mdahale etti; dini bir burhanizm su-
Petersburg'un birinci fahri
olarak zerlerine ve bu. lm

et iki sonra Biysk hapishanesinde ld.
Son gre, bl-
gelerinde hala
Burhanizmin kurucusu et elpen'in lamayizmin tesiri
Bununla -beraber o, bir lama-
yist yerli ederek bir din
olarak ykseltmek ve kaba hurafelerden temizlemek bir
idi.
Altay lamayizm tesir gibi,
ve dinleri de tesir ediyordu. Mesela
ve ayinini mslmarlar
sylenen ve izah ederler 233.
ak koyun kurban etmek derler.
yasak eden burhanizm bile bir
defa ak kuzu msaade ederek bu uymak
mecburiyerinde

Proben, IX, 365.
XVIII. MSLMAN
KALINTILARI
Byk ve dinlerin hibiri eski dinlerin te-
sirinden yeni yksek dinin
olan birok gren ek ve "kitaba uydurup", din
bile Putperestlikle mcadeleyi tali-
sayan eski dinin geleneklerinden
halk gitmek iin, Mer-
yem ve havaril.erin resimlerini, heykellerini ara-
nna mecbur
dinini kabul olan Trkler ve kavimler
eski dinlerinden kalan birok inan, gelenek ve ayinleri yeni
dinlerine muvaffak Bu gele-
neklerinin gya gibi,
boyunca srp gelmektedir.
Malum vehile Trklerle ilk defa
Kafkasya zerinden Hazarlada, Horasan zerinden de Sasa-
niler'e veya Gk Trkler'e Badgis, Taharistan ve Dihistan
beylikleriyle temasa geldiler. Badgis'te Nizak Tarhan, Taharis-
tan'da Karluk yabgusu, Dihistan'da Sul-Trk hakimdi. O de-
virde eden bu blgede Arap hakimi-
yeti ancak Kuteybe b. Mslim'in (704-
7 5) Turan bulunan bu beylik-
lerdeki ahalinin mazdaistler ve budistler
Dihistan beyi Sul-Trk'n de
sonra kaynaklarda tasrih Bad-
gis beyi Nizak biri mslmanca Os-
man Nizak Tarhan ve 709
Kuteybe'nin emriyle ldrlmeleri dini ile fakat
siyaset Nizak Tarhan 50 kadar
bir zaman Araplarla mnasebette gre, szde
olsa bile, mslman olsa gerektir.
Bu Hazar deniziyle Karadeniz kuzeyindeki boz-
dolduran Trk hepsi idi. Bu Trkler
MSLMAN TRKLER'DE KALlNTILARI
205
Gk Trk kltr tesiri Kafkasya
zerinden gelen bu sahada Hazarlada temasa
geldiler. Emevi Mervan b. Muhammed 234
ordusu 8o beri srp gelen Hazar mukavemetini
737 Hazar istemiye mecbur oldu.
kabul etmesi Fakat
Hazarlar VIII.
Hazar kabul etti, Etil
rindeki camiin minaresini mezzinlerini ldrtt. Fakat
Hazar ordusu mslmanlardan ibaret iin mslman-
lara fazla Bylece Kafkas
kadar
oldu. Bununla beraber, dini bu sahada Kafkasya zerin-
den Harezm yoluyla muvaffak oldu. Bununla
beraber bu sahada ancak zbek Han

rakibi olan Orta Volga' daki Bulgar
daha msait zemin buldular. Hazar
kabul ederken Bulgarlar dini
ham da mslman oldu. Bu yeni
mslman devlet, Altaylar'dan Karadeniz' e kadar uzanan Boz-
dolduran Trk ile kuzeydeki
Fin-Ogur bir ada durumunda bulunuyordu.
nfuzunun Hazar denizinin Kafkas-
ya'da, Hazar denizinin ise styurt ile
derya boyunda bulunuyordu. styurt'un kuzey blgesini ve
Ye-
disu lkesini de ve Karluklar
Bulgar sonra
boylafi ve boylar iki devleti (Sa-
maniler ile Bulgarlar) oldular. Bu tarihten
itibaren Karluk, ve Trkler dini
sratle 922
byk bir iinde "msl-
man"
234
Mervan b. Muhammed sonra emevi halifesi (744-750)
206

seyahatinden 25-30 sonra yurdu
devleti ilk mslman Trk devleti olarak
meydana gre, ilk mslman olan Trk
Satuk Han 950)
bir rivayete gre, bu 200.000 (aile)
Trk birden mslman Bu rivayet-
teki rakam olabilir, fakat bu devirde gebe Trk-
lerle Trkler
kentlerinde") satle muhak-
ve muhtelif siyasi maksat gden mez-
hep daileri Trkler oktanberi faaliyette bulunuyor-
Trkler dini yaymakta mslman tccar-
hizmeti de byk
Bugn dnya yzndeki Trkler'in
Fakat Trkler'in hepsi tarihte kabul
kavim olan bile iki
boyunca devam
X. XIV. kadar
Bylece bir mddet nce mslman uluslara sonradan
mslman olan bir sr un-
sebep Hicretin ilk
da Maveran-nehir ve Horasan bile
_birok geleneklerine rastlamak mmkndr. Bununla
beraber Maveran-nehir'de ve Horasan'da Trkler ken-
dilerinden kalan "iyi mslman"
hatta demek cesaretini
Sultan Sancar (I I I 8- I I 5 7) Semerkand evresine gelen
Karluklar'a Horasan byle XIII.
beri mslman olan birok eski gelenekiere
Semerkand
sa
235
2_36 zbek Muhammed Han (lm Kazak
iin Buhara fetva istedi. Bir lema Ka-
mslman ... _;,4..; .o"JI:,i
- - "1 t ..... <"' ) kabul ettilerse de
.r" .r . """ .. .r
"putperest" old na fetva verdiler:
,O ., ..;.\... :,Y J:> .. ) .Jl..I)-J ,.:lloiJJ\.. .Ji.. jJJ
r " " - - , .
.O.J;._,.)J .>l.;i. .... .1.:-t-"
MSLMAN TRKLER'DE KALlNTILARI
Umumiyede mslman Trkler'de Altay ge-
lenekleri boyunca X.
kabul etmiye ve XI. ilk
mslman olarak Horasan'a geen Seluk
Dede Korkut hikayelerinden gre, XV.
birok geleneklerini muhafaza (matem
treninde lnn keserek kurban etmek,
kesip vermek, nezir edenin evresinde
kutlu saymak ve bu gibi). Bu
olan bugnk Anadolu Trklerin'de de eski inan
ve grenekierin derin izle:-ine
tesbit edilen efsanesi, uzun mrl ol-
iin ouklara .. gibi ad-
lar vermek, trbelere ve kutlu paavra par-
zel bir
trenle,
236
kt ruhlardan korunma maksadiyle
"iyi saat ta olsunlar" demek gibi adetler bu cmledendir.
Eski Bulgar Trkleri X. ilk mslman
olup btn Volga dinini ma-
Buna gelenekleri bu sahada XVI.
kadar ok olarak din ulema-
bu geleneklerle mcadele iin risalelerden
niyoruz. XV: tahminedilen Bedevam adl1-
manzum nasihat risalesinde "suya (nezir olarak) atmak,
kilev
2
3
7
kfrdr" denil-
mektedir. Mslman Trklerde
bir makalemizde bahis konusu
2
38.
Jl:,i J'l .O.J.'>b .s,ii oJ..! Jl:,i _;,1 -0"-J:.J..>
<.:.!b ._,.,_,: .1.:.1"1,;.<. .O ( Fadlullah Mi h
manname-i Buhara, Nuruosmaniye, 3431).
236
Bu adet Osman bir ma-
hallesinde tesbit
237
Kilev ktermek-dilek demektir. Bu trenin ya-
bilmiyoruz; herhalde eski bir dini ayin olsa gerektir.
238
Abdlkadir Mslman Trklerde
yat Fakltesi dergisi, 1952; IV, 30).

Abramson, S. M.: O;erki kirgi;:,skogo naroda,

Agapitov, N. N. ve Hangalov M. N.: d!ya i;:,u-
eniya u buryat irkutskoy gub.
XIV, No.
Anohin, A. V.: po u altaytsev (Sbornik
MAE, IV, 2).
Banzarov, D.: ernaya vera, SPb. ..
Barthold, W.: Kirgi;:,i (istorieskiy oerk), Frunze, 1927.
--- Otfet o poe;:,dke v Sred. A;:,iyu, SPb. 1897.
___ K voprosu o pogrebalnih obryadah turkou i mongolov (ZVO,
XXV) (Trke terc. "Belleten", 43).
Belyaev, V. ve Uspenskiy: Trkmenskaya M. 1928.
Bogoraz, V. G.: K psihologii u narodov S.-vost. A;:,ii
(Etnog. Oboz., 1910, No.
Canay Molla: Tezyifi adat-i Kazan,
-
Bul u, Sadeddin: - (Trk
bul,
ve niversitesi
TDE dergisi, c. II.)
Buss e: Spisok slov ;:,na;e1J.iya ... (Zapiski
IV).
C han tepie de la Saussaye: lstoriya religii, M. __
Da n n o V, A; -:- Burhatti;:,m na Alta ye (Sov. Etnografiya, I 932'
No.
D e n k ova, N. P. : Polu;enie da ra po uo;:,;:,reniyam
turetskih plemen (Sbornik MAE, IX).
Divaev, Ab u Bekir A.: (Etn. Oboz:, 1907).
___ Kirgi;:,skiy ;:,agovor protiu ukusa nasek.
(Etnograf. Oboz. No.
---- Zaklenanie i vetra (Etn. Oboz. 1-2).
H
210
___ f:::. oblasti kirgizskih verouaniy Ob. tAE kaz. univ.,
I899, XV, Fas. 3).
E b er ha rd, W. : inin Ankara, I 942.
Ebu Bekir b. Abdullah b. Aybek-ed-Davadari: Drer-
t-tican (Damad Sleymaniye, 9I3, vrk.
I98b-2o7a); Kenz-d-drer III. Ahmed,
N. 2932, 64-70).
Ebulgazi Han: Trk.
Fadiluiah Mikmanname-i Ruhart
No. 343I).
ardizi ,Zeyn-l-ahbar (W. Barthold "Otet").
Gazi: Kazak adetleri, Kazan I879 (ikinci W.
Radloff: Proben IV de qo-I87 (almanca terc. 2I4-
232). .
Golstunskiy, K.: Mongolo-oyratskie zakoni 1640 goda ... SPb.
I88o.
Gordlevskiy, V.: Karakoyunlu (Azerbaycan tctkik ve te-
tebbu cem. Baku 1927, No. 4).
Grunm-Grshimailo, G.: ,Zapadnaya Mongoliya i Uryanhays-
kiy kray, Lgr. 1926, t. III, fas.
Gulbina, G. G.: Pogrebenie u uygurou (Sbornik MAE,
VII).
Gnaltay M. Mufassal Trk tarihi, III.
Har va, U n o : Die religiijsen Vorstellungen der altaisehen Vlker,
Helsinki 1938.
H ya c i nt h (B i ur i n) : Sobranie suedeniy o narodah, u
Sr. Azii. .. Pet.
Kitay v grajdanskom i nravst. sostoyanii, Pet. 1848.
Abdlkadir: llmisehayate dair rapor, I930.
Mslman Trklerde Fak._
--- dergisi, IV, 1952).
Takut ije (Trkiyat
3 X).
--- Altay bulunan beski Trk (Belleten,
I947 43).
(Halk Bilgisi Haberleri, I930, I4).
..:,_ __ Al ruhu Trk mitolojisinde bir ruh (Tarih,
arkeologiya ve e tn. dergisi, 933,

n o s trantse v : Eski Trklerin birka sz
(Belleten 53).
1 onov, V. M.:. Orel po vozzreniem )'akutov (Sbornik MAE
XVI, 19I3.)
Kaltay o 1 u Ma k : K az ak ahualinden, Kazan,
1909
.
Ka tanov, N.: Otet o peozke u ok., Kazan,
1
8
97
.
O pogrebalnih obryadah u turetskih plemen. Kazan, I 894.
--- Proben der Volkslitteratur der trkisehen Stiimme IX,
Petersbqrg 907. '
Karutz, R.: Unter Kirgisen und Trkmenen.
Klemen ts, D. A.: ,Zametka o tsyah Vost.-sib. otdela
RGO, XXIII, No. 5-6).
Keselev, S. V.: Sayano-altqyskaya arheol. ekspeditsiya (Sov.
Arheologiya, 1936, N.
K o ll, L : Iz po Rossii" Minasa
Tavr. Kom. 1910, No. 44).
K o n, F. : otet po poezdke u uryanhayskoy zemli
VSRGO, 1903. tom XXXIV, No.
Kprl, M. Fuat: Ansiklopedisi II, 233-
238.
Trk ilk
--_- Eski. Trklerde bir (EFM, IV,-
I925)
zapiski po Ross-
gosudarstva (Polnoe sobranie ... izdanie
Akademii Nauk, 1822, IV.).
A. Opisanie kirgiz-kaysakskih ord stepey, SPb.
I833
Divan _
Ma 1 o v, S. E. : u sartav Vost. Turkeslana (Sbornik
MAE, V. 1918).
Ostatki uygurou (Jivaya Starina, I912,
XXI).
Ma Y na g ev, S. D. : nebu u beltirou (Sbornik
MAE, III, 1915).
---.- jizn po predstauleniyam plemen
kraya (Jivaya Starina, XXIV, 1915).

Meszaros, J.: Osman-trk. Volksglauben (KSZ: 1:906,
VII).
Miropiev, M.: Demonologieskie kirgi;:.ov (Zapiski
RGO, X, No. 3).
N c or ad z e, G. : Der Schamanismus bei den sibirischen Vlkern,
Stuttgart, I92S
Okladnikov, A. R.: Novoe pogrebenie glazkovskoy'stadii (Krat.
soob. 1940, No. VII).
Or k un, H. N.: Eski Trk 11939, II. cilt.
Osmano v, Mehmet: Nogay ve Komuk dialekt/eri, SPb.
O st ro vs k i h, P. : Etnograjieskie zametki o trkah minusinskogo
kraya (Jivaya St. V).
Ovinnikov, M.: po etnograjii yakutov (Etnografi.
Oboz., No. 4).
Pantusov, N. N.: Taraninskiy Turkcst. otd.
RGO,
po izu. nareey taraney lliyskogo kraya, Kazan,

Pekarskiy, E.: Slovar yakutskogo
Pckarski, E. i Vasilycv, V. N.: buben )'akutskogo
SPb; '
Poppe, N.: K slovarnomu izueniyu Bur_vat-mong. govorov (Akad.
Nauk Marru, XLV, I93S)
G. Neoradze'nin eseri tenkit (Asic Majur, III,
fas.
Poyarkov, F,: Iz oblasti kirgizskih verovan!y (Etnogr. Oboz.,
No.
_Po tanin, G.: Oerki Severo-zap. Mongolii, U, IV, Petersburg,

lstoriskij- put Oyratii (Sov. Etnografiya,
1932, No. s-6). .
--- Kult gor na Altac (Sov. Etn. N. 2).
Po zd n ey ev, A. : Oerki buddiyskih monasterey i buddiyskogo
duhovenstva Mongolii, Pet. 1887.
Priklonskiy, V. L'.:. Tri goda v )'akutskoy oblasti (Jivaya
Starina I).
A 213
O u yakutov V.-sibir. otd. lRGO, t. XVII,
No.
Radloff, W.: Aus Sibirien, Lpz. 1893.
--- Proben der Volkslitteratur der trkisehen Stiimme, I, III, IV,
V, IX.
Das Kudatku Bilik.
--- Die Jakutische Sprache in ihrem Verhiitnisse zu den

.. Ic h h p h
ur .. sl'rac . en, 908.
--- Versuch eines Wrterbuches diJr Trk-Dialecte.
Rahmati, (Arat): Trkische Turfan-Text, VII.
Ra m st e d, G. J. : ..(wei uigurische Runenschriften 'in der Nord-
Mongolia (JSFO, XXX, 3).
Re s c h er, O. : . .(ur omoplatoskopie bei den islamisehen Vlker
("Monde Oriental" dergisinden
Cami'-t-tevarih (TVO, V).
P. Jurnal ili zapiski kapitana
Petersburg, I no. .
Ro k c h i ll, W. : The la nd of the lamas (rusa evirmesi Peters-
burg, 1901).
F. A.: O vine i v pers. natsionalnom epose
Sb. MAE, '-':, -
Ruben, W alter: Schamanismus imalten /ndien (Acta orientalia,
XVIII).
R u br u k, V. : v s tr ( A. 1. Malcin terc.)
SPb.
Rudenko, S: l.: II, Lgr. I92S
K paleoantropologiyu Altaya (Kazaki, No.
---- - O;erki Severo-vost. kazakov (Kazaki, No.
V. L.: SPb.
Samoylovi, A.: Trkmenskie (Jivaya Starina, XXI,

Temir, Ahmet: gizli tarihi, Ankara, 1948.
Togan, A. Zeki Velid i: lbn Fadlan's Reisebericht, Lpz.


ki, V. F.: Evolutsiya erno_y veru u yakutov, Kazan,
1902.
lk M. Trk halk bilgisine ait
bul, 1938.
midbayev, M. Selim: Yadigar, Kazan, 1897.
Valihanov, .: Sobranie soineniya okana . Valihanova,
SPb. 1903.
V asil yev, V. P. : lstor. idrevnocsti vostono_y asti Sr. Azii.
Vebitskiy, V. !. : Alta_yskie Moskva, 1903.
Yastremskiy: narodno_y Lgr. 1929.
Yolaev Ba K etnorgrafii (Etnog. Oboz. 1893,
No. 3).
Yusuf Has Hacip: Kutadgu Bilig.
Z e 1 i n i m, D. K. : Kult ongonov v Sibiri, Lgr. 19:/).
___ . sibirokogo (Izv. Akademii Nauk,
1935, No. 8.
1


Abay (Kazak 9S
Abdullah B. Tahir,
Abdbek,
Han, 82,
Abramson S. M.,
Abu Sa'it Meyheni,
Abu
Adem, 3S
Afgan,
Agapitov, 44
Ahmet Han
Ak Saykal,
Albot,
Almambet,
Amankul
Anadyar, Ss.
Ananbu,
An 78.
Andrey (kazak 1 7S
Anohin A. V., 23, 27, 32, 70, g6,
1o:z, 121, :zo:z.
Arcost, 86.



Arslan bap,
Atalay Besim, 36, g8,
&y, 63.
Bs.
Ay Atam,
Mehmet Bey,
Umur Bey, ig7.
Bibi,
Ay-va, 21.
Azban,

Babidin (Bahaeddin), go.
ADLARI
(Zahir-ed:din-Babur),
22.

Bang W., 28, 42.
Banzarov Dorji, 43 6o, 67, 70, 74.
Barak,
Barak Tre,
Bs. 87, 88,
Barthold W., 7, 8, g, 49,
Basat, 6s.
Baykuzu, 86.
Baymnke,
Bayram 47
Bek Ata,
Bek 33
Beki Ata,
Veli, 83.
Bektav Ata,
Beleyev V., 86.
134.
Berizin, 30.
Beyrek,
Biurin (Bk. Hyacenth)
Bikkul b. Alikey
Bilge Hakan, S 6, 27, 38, 97

Bokbasar,
Bk Han, 6.
Buda,
Hakan,
Buhar-Hudat,
(Divane), 139,
Busse, 44
Han, 67.
Calang ayak Aziz, 134.
134,
Cebril b.

Cetpisbay, 75
Circn Tay (cin),
Ciydcbay 82.
Cuma bay, 34
Cveyni Alaeddin, 1, so, 74
143.
akmak Ata, 145
engiz Han, 7 47 52, 85, 87,
89, 75
et elpen, 202, 203.
eunu Hakan, 88.
okan Velihanov,
oyunkara, 34
olpan Ata, 22, 23.
Han,
Davanuk, B6.
Danilov A., 202,
Davut b. Mansur b. :\li

Davulbay,
Davut, Bs. 123,

Dede Korkut, 65, 93 94
Deli Dondar,
43 6s.
Duhun Divan
(Divayev},
Dogolbay,
Dnenbay,
Eberhard, 2, 3 4 5 8, 42, 73 89,

Ebu Bekir h. Abdullah b. Aybek
crt-Devadari, 21, 36. -----
Ebu Dlef, 8, o.
Ebu'I-Abbas b. Muhammet b. lsa
el-Mervezi, 6
E bulgazi Bah. Han, 43 65, ?.,B,

Edige, 82,
Eje,
Er Davay,
Er Korkut (bk. Korkut Ata),
Er Kosay,
Er Kk e, 33 39, 3 64.
Er Mukan,
Evliya elebi, 63.
lsfahani, 207.
Fatma, 73, 86.
Fischer, 74
Gabain M.. 28, 42.
Gardizi, 8, 9 _ 73 74 93
Geneeli Nizami,. 79
Geyikli Baba, 83.
Golustunski, K. 44
Gordlei:ski V., 62, 63.
Gkalp Ziya (Ziya GkalpJ,
Gk olak (Kk olak), 137,
Gkyay Orhan 68.
Abdlbaki, 83.
Grshimailo G.,
Gulbina G. G.,
Gnaltay M. 4 :), 6.
83.
Halfln, 47
Han Ata Bitiki, 21.
Hangalov, 44
Hasar, 9
Harva, Uno 32.
Hekim Ata, 82, 83.
Heulylin Hatun, 88.
123.
Hoca Mehmet Sultan (zbek),
Hocugum Tintek (Bk. H. Mehmet
Sultan), sS.
Hyacenth (Biurin), 2, 3 3 6, 8,
30,. so, 73 89, 97 160, 163,

1
7
8.
V. M.,
Hoca, 13
Batuta,
lbn Fadlan, 4 g, 27, 47
193 206.
J

bn-l-Fakih,
Bey,
47
(Peygamber), 203.

(Bk. Yanal) _
Abdlkadir, 152, 16s,
202, 207.
K., 67.
Makiduni, 6s.
b. Ahmet,
(Peygamber), 203, 204.
Kabanbay,
Kabardin (Alp),
Kalpas 87.
Kamber Peygamber,

Kanora, 75
Kara, 4S

Kara Bed
Kara bek, 34:
Karaca Ahmet, 83.
Kara Han,
206.
Kara Hoca,
Kara Koca, 133, ii!i1
(cin), 137, 143.
Karamis, 138, 144.
Kara Murt Ata,
62.
Kara5a (kam), 89.
Kara Saka), 137.
Kara Tlek,
Kasa Kurbas,
Katanov, 35, S3 62, 64, 87, g6,

18s.
Kayan Seluk,

Kurt Ata,
Kelemenz D. A., 202.
34 39
Kemengir, 34
Keselev S. V.,

evliya,
Kilisli 93,
Kiragos,
Kocugum Han, 67.
Kokar Ata, 136.
Kokar evliya (Kokar tav),
L. Koli, 61:
Kondubay, '39 140.
Korkut, '39
'45 168, 196, '99
Kk olak,
Kketey Han,
Kkey Kk, '34
Kk Kaban, '34
Kprl M. F., 75, Bo, 83, ..
Krbet, 138,
Krpebay,
IS4
Kulaar,
Kuldurak (kam),
Kunanbay, 39
Kurban Ali Halidi,
Kuteybe b. Mslim, 204.
Kl Bilge Han, 6.
Klora, '7S
Kl Tegin, 36, 38, 97, '94 '93
Kn Kegis, 7B.
Ktbar,
Kzembet (Mavi Saka!), '3S
Lepechin 1. L.,

Ludwig IX., 43
Lukianos, 193.
:\1ahmud 28, 29, 36, 3B,
42, 49 72, 84, 98,
!63,
Mahmut Han,
Malein, 43, 99
Malov S. E.,
Mamanbay,
Mambet L., 202.
Mamun (halife),


Manas, 13, 67, 71, 84, 8.5, fl9. 1.)1.

174, 175.
194 95 197
Marko Polo, 192.
Maydere (bk. Maytere), 24. 25.
85.
Bey ceddi), 47
54
Mehmet Salih, 199
Melioranski, 82.
Meng Han, 152.
Mergen teben, 44
Meryem, 44 204.
Mervan b. Muhammet, 205.
Mete (bk. Motun), 201
Meditsi, 154.
140.

Minorski V.,
Miropiev, 170.
Molda 136.
Molla Gazi Hoca,
Motun (Mete), 201.
Moyun ur Han, 6.
Mke Han, 192.
Muhammet, 139
Mkrimin Halil, 197
al-Muktadir,
Mukambet (Muhammed), .133
Nama, 22, 23.
Neoradze Georg, 74
Nermin Tok 197

Nizak Tarhan, 204.
Nuh. 22, 85, '56
Nuh b. Esed,
Nur Ali Han, '53
Ocir Dora, 45

73

Han, 65,
A. P.,
Oldenberg, 112.
Ongostoy (kam), 163.
Orhan Gazi, 83.
Orhan Gkyay, 93
Orkun H. N., 7
Osman (Nizak
20-l
Osmanov, 156.
M.,
Oyrat Han, 202.
kszek,
kz evliya, '33
tevli, 33 '39
zbek Han, 205.
Pantusov, 86, 112.
Pekarski, g8.
Pelliot, 75
Plano Karpini, 99
Poppe Nicola, 32.
Potanin G., 23, 82, 153
Potapov L. P., 52, 94
Pozdneyev A., 6o.
Priklonski, 76.
Radloff, 13, 14, 24, 25, 28,
30 31 35 .)0 53 62, 64. 67.
74 75 82, 87. 102, 103 120,
121, 172,
193
Rahmeti (Arat) R., '9
2

Ramstedt G. ]., 9
Reseber 0., 152.
30, 44 47 87, 187.
153
86.
Nur, 43
Rokchill W., 6o.
Romaskovi A. A .. '97
Rosenberg F. A., 75
Rubruk, 7 43 152
'53 179
Rudenko S. 193,
peygamber,


Salur Kazan, 199.
Sandra kam, 94
kam,. 132.
ayhan, 134.
Azban, 134, 139
Azman, 137,

.137,
133, 139
Saruul, 22.
Satuk Han, 121, 206.
154.
Schefer,
Schlegel, 74
Seksen ok, 138, 144 ..
Sergey (Semenek) kam, 129, 132.
V. L.,
Seyit Ata, 82, 83.
Simetey 158, 174.
Soozunuul, 22.
So siAie,
Sul-Trk, 204.
Sunak Ata, 136, 138.
Sleyman, 136, 146.
Sleyman Bey (Saruhan), 197.
Ahmet, 62.
\
Han, 156.
199.
Han (Seybani Muhammed),
. 206.
is peygamber, 12 123.
Tabari,
Taceddin 37
Tamim b. Bahr,
Tang slAlesi,
Taz, 154
Neme,
Tay Pura, 129.
Tekturmas Ata, 136, 142.
Telegey, 153.
Temircan,
Temr Ahmet, 52, 8g.
Tengiz Han, 22.
Teptengri Kke, 87, 89.
Tilevberdi, 34
Tilki evliya, 136, 142.
Titov, 173
Toba Han, 5
Togan
Togan Zeki!Velidi, 27, '94
82, 101.
Han, 154
Toksaris, 190, 191.
47
Tongkat, 134,
Tonyukuk, 48.
Topan kam, 87.
Tor 134
Trungey, 13,
35
Tsuhoy, 88, 8g.

Tuman, 201.

Tlk (bk. Tilki
Tlp, 143.
Uma Hatun, 36.
Umay Beg, 36.
Uspenski V., 86.
M. 65, 165.
Mehmet Selim, 47
Vadacaradar 6o.
Vahidi Destegerdi, 79
Vambery H.,
Verbitski, 22. 23-;- 24,25, 66,
98, 102, 103, 120,
V., 202.
Vladimirtsev B., 188.
Yakub b. el-kendi, 152.
Yalan Ayak Aziz (Calang Ayak).
139
Yana! beyi), 9
Yastremski, 38.
20

Yiva (Havva), 3S
Yoloy, '54
Yudahin,
Yusuf Bey 94
Hacip, 72, 73,
Zelinin, 99
Zengi Baba, 121, 123.
II, KA VE ADLARI
29.
Ademi kavmi, 65.
22, 23, 27, 39 44 49
64, 66, 76, Bo, 87,
''3 ''4 120,
Arap. 152,
68, 84, 133, 139
Asan-Tokmak, 84, 87, ''3 ,

84.
Balakatay, 97, 150.

27, 30, 47 6o, 64, 67,
.68, 97 ''3 146, '49
150, 167,170,172,174, 199
Bayat, 63.
Beltir, 54 s6, 57 sS. 64, g6,
______
Besenteyin, 39
Bulgar, 2os, 207.
Buret, 42, 44 70, 7S, 97
'34 '39 '94
Ccen, 4 SS, Sg, ..
agatay, 7S
ig1T, g-. --
ikli, '94
g8.
Dag S3

Dolgan, 107, SS
Drtavul, 39 '34
Dubo,
Fin-Ogur, 2os.
Gaogy, 30.
Gk Trk, 3 S 6, 13, 36,
42, 46, 4s. S3 62, 6S, 9S, '77
179 '93 204
Hazar (kavim), 204, 20S.
(kidan),
Hoton,
Hun, 2, 3 49, so, 97 '77

Hyung-nu (bk. Hun),
'94
Japonlar,
Juan-Juan (bk. Ccen), 4
Ka, 46, 53 64. ',
Kalar, 172.
Kalmuk, S6, IS3 '95
Karagas, 67, 155
Karakerey, 140.
Karakesek, 134, '39
34
Karakoyunlu, 63.
Karga,
Karluk, 204, 206.
Kaytak 65.
30, 3 36 50
68, 7
4
, S2, 84, Ss, 86, go.
93 94 95 97
172,
'94 206.
1



Kazak (bk. Kazak-

Kerey, 84.
46, 47 63, 65, 8.4-, 102,
'79 182, '99 205, 206.
7 8, g, 71, 73, 74 S4,
"3 l'jl, 164 172,
'94
(bk.

g.
Koybal,
Manu, 74.
Merkit, 52.
29.
4 5 21, 36, 39, 42,
43 4S 50, 52, S6, 60, 66, 68,
74 75 7S, 87, Sg, 97 g8, 99

'99
Moho, 4S.
Murun, 134,
Nayman, 6S,
Nogay . 65,

4 g. o. 2
179
205, 206.
Oyrat, 44, 87.

zbek, 67, 157,

Rus, 3' 3S 47 74 76,
'79 '93 196, 201, 202.
Sagay, S3 6g, 96, 155
Saha (bk. Yakut),

Samaniler, 205.
Samiler, 38.
Sart,
Seluk 207.
Soyut (bk. Urenha), s. 31.
34 39
49 63, 64.

(bk.
Tama,
S6, roS,

Taz, 34 '39
Telengit, 24.
Televt, 24, 64.
Tersten-Bala, 134, 39
To-ba, 3 4
221
1
99
Tobuktu,
(bk.
Tonguz, 2, 44 74

Tls,
(bk. Ka),
Tuba (bk. Urenha), 23.
Turgavut, 44
g, 205.
Vege, 53
Ulukatay, 97,
Ural-Altay kavimleri, 42.
Urenha, 23, 30, 31, 42, 6o, 74
Bo, 174,
30,
Uvak, '33 139
Uygur, 6, 7, g, 2S, 30, 39, 42. 43,
49 62, 65, 74 75. 99
Yabaku, 84.

Yahudi,
222
Yakut, 5 13, 27, 28, 29, 34
35 37 38, 39 64, 66,
68, 14 76, 78, B2, B
5
, B
9
,
9
,,
94 97 99
15S 79

Yunan, go, 1!)3
Yeben,

III. YER ADLARI
Aba (orman), 127, 130.
Abakan, 44 so, S4 s6, 6g, 70, gg,
129 132,
Aba Tura, 46.
Abu Kaan (bk. Abakan),
Ak ldil,
Akkaya, so.
Aksu,
3S 120.
so, 132.
Altay, 2, 4 7 12, 14, 23, 25, 2B,
29, 42, 46, so. 66, 74 B4,
Bs, 94 g8, gg,
120, '33
35
202, 20S

Ordu,
Amerika,
Anadolu, 63, 6B,

Angara, 4 7
Arafat, -4B.
Aral,. g.
Arbay
Avrupa,
Yal,
Azerbaycan,
Babil, 74
Balasagun, 72.
B3.
Bayan-ula, 49
Baykal, 7 78.
Beluha, so.
Bey (bk. Biy), so.
Biy, so.
Biysk, 203.
Bizans,
Bogdu-ula, 49
Buhara, 93 206.
Bulat (ky), 47
Bulgar, g.
Burhatu Han, 70.
Burhan-Haldun, 48, 52.
Burhan-ula, 49
Ata, 49


Congarya, i S3
so.

Cin, 79 30, 42, 53 72, 73
7S Bo, 93 97

omguday, 22.
65.
Dihistan, 204.
Turkistan, 73 74
Edige (oba-hyk),
Ekaterinburg, 47
50.
Ene, so.
Erdene Ula, 49
Erden'-ula, so.
Es, S3
Fergana, 70.
Fransa, 43
Gansu, so,
Hangay, so.
Hangay Han, 70.
Hantengri, 49
Hazer denizi, g, 204.
Hind, 3 8, 36.
Hindistan, 7S
Horasan, 204, 206.
Art, 49
lduk 48.
23,
gB.
gB.
g,

g, so.

46.
B8.
m
(Beluha), so.

Kafkasya, 6s, 204, 2os.
Kara ulat,

Karadeniz, 204, 2os.,
Karahan, so.
Karak
Kara Kaya,
Karatag, so, 53
Katun so.
Kayrakan, 49

Kebis, 30.
Kem (Yeniscy), so.

Kemdik, 132.
47


6r, IS4

ull\t, 124, r2s.
;39
133.

Kgmen, 36.
Klin S3
Kuray,
so.
Kuy Kar, 36.
Kcktag, 87.
Krele, o8, 2.
ktahya,
Lob-Nor,
62.
Mancurya, 4B.
Manu, 2.
Maverannehir, 2o6.
Medine, 33, 39
Mekke, 83, '33
Mersin,
S3
21.
Mogolistan, 8, 6o, 153,
Mustag 94

Obi, 4 Ci*-t/i' .
Olimpos, 4B.
s. 7 49 '97
Orta Asya, r-4, 6, 29, 49, so, 67,
82, go, 172,
Othon-tengere, 49
Othontengri, so.
Otrar, 134, I4S
kztav, '33
C>tken, s. 7, 48, 49 62.
224

53
Pa li,
Pamir, 50.
Petersburg, 203.
Rusya, Bo.
&abm,
Sambul
arka, 6B.
su,
Sarkol, 55
Sayan, 56,
Sayram,
Selenge, 7S.
Semerkant, 206.
Semipalat,
Sibirya, 4 44 74
Sinop,
Sogol, so.
Suriye,
(efsanevi),
Smer-Ula, S2
Smer-Tayka (efsanevi S2
Stgl, so, S2, 32.


4S.
Tangnov (bk. Tannau), 62.

S3
Tayga 4
Teye, S4 s6. sB.
Tibet, 3 44 6o,
Tobol, 44
Tohiuistan, 204.
Tokrav, B2.
Tom,
Tonguzka, 7
Tosbay,
so.

Tulutt, 22.
Tur-i Sina, 4B.
Usr (Beluha), 50.
Ufa, 97
23,
Ulutav (bk.
Ural 23,
Ural 97
'Olgen so.
styurt, 2os.
Volga (bk. 205.
Yal Mngk 23.
Yarkent,
(bk. 23.
Yedisu,
Y enisey, 7, S, so, S4 6g, 93 gB,

Yezim 44
IV. TANRlLAR VE RUHLAR
Aakay,

Ak Ana (Ak ene),
Ak cin, Bs.
Ak ene, 34 S9
Ak 3S
Ak
Al (bk. al
Alban buray, 77
170, 207.

Al (bk.

Altan hatun, 77

Altay eezi (Altay sahibi), 51.
Ana S4 sg.
Arsan Dolay, 39
Arvak,
Ayaz Kaan, 32,
34 35 S7 sB,
Toyon, sB,
Aza 67.
Biy, 40.
Kaan, 3S
Bay Bayanay, 6s.
Bay S3
"Bir tengri", 27, 2B.
Bouruma Lahay Toyon, 77
Bura Kan, 33
Bouray-Malahay Hatun, 77.
Buura Kan, 33
(bk.
Cebrail, 6s.
Cin,
Kaan, 128,
alap, 29.
S2.
Dah Toyon, 77
Emeget, So, 92.
Eren, 42, So.
33
Erke Solton, 40.
Erlik, 24, 25, 39 40, 62,
72, 94
B2.
Ezre Kurbustan. 20 ...
Huday (bk. Kuday),
Imay (bk. Umay), 33 64.
(bk. Imay), SS 37

(bk. iye, ee),

41.
Kara
Kara 40.
Karakura
Kara Surun Toyon 77
24 2S 40.
34
Kayra Kan 24 3 24.
Kerey Kan, 24, 2S, 40.

Toyon, iB.
(Ak 33
3
77
Ana, 40.
Kmr Kan, 40.
Krms, 124,
Kylegen Darhan, 77
Kuday, 24, 27, 3' 97 gS,

Kurbustan, '3 20.
Kn Hatun, 77
Kn Toyon, 39
20, 2S ..
Toiri, 20.
Matman Kara, 20.
Matman
1\fatmas Burkan, 20.
40.
Mergen,
Mayteri, 20.
Peri,

46.
San Hatun, 77

g6, 70,
Solagay,
Suruha Hatun; 77
Sustuganah, 77
Suyla, 33 34
lS

2S.
73
40.
7S.
Tangara, S 2S, 37 42.
Temir Kan, 40.
Tengere, 2S, 33,
Tengri, 27.
Tepten Kara 20.
Tigi, Tiki,

Timir Kuturuk, 77
Tlek ts, 46.
Tlp,
Trk tengrisi, 26.
Trn 20.
Uar Kan, 40.
Uluken Hatun, 70.
Ulu Toyon, 77
Umay, 26, 34-39, 4S, 64, 69,
34
Uygul 77-
Uygul Toyon, 77
VJgen, 20, 22, 23, 24, 27,
40, 44 64, 66, 67, 92,
103, 2S, 13
rng Toyon, 27, 41.
Ozt,
Yama, 39
Yapkara,
33
23, 33 34

23, 32.
Yek, -30, 73
Yel, 73
Yelbis, 129.
Yerlik, 39
V.
oyun, S3.
Aba ts,
Ad verme, 74, 7S
Afsun, 73,
s. 62, 65,
Akayaz (ak ayas), 32.
Ak eren, 44
Ak kam, 83, S4, 20
Ak (bk.
Ak neme, 39
Ak yang, 202.
Alas (alaz), 6B, 70, B3,
Alaslama (alazlama), 6B.
(ala),
Alevi, 62.
Ali ilahi, 62.

20.
tt'legey, 20.
S4 55 58.
34
Arbag,
Arbav, ..
146,
67.
Arun-sdn, 66.
Asa 7B.
(l 191, 193,
194

2, B, 2 29, 32, 35, 3B, 57 67,
6B, 69, 131,

At
At kesme
Av 42 46 63.
Ay 2 20 29 32, 33 34 3B, 64, 6B,
(ay baba), 21.
'

227
Ayas (bk. ayaz).
Aydar (perem),
out (mbaerek 66.
oyun, 83,
Ayran, 30.
6s.
Bahar (bk. kur-
karga toy,
murunduk, rs sara).
7S
74

36, 74 B4, 96, o,
169.
Risalesi", 86.
Balbal,
Barak (hygi.i),
Baydara,
Bayrak, Bo,
Baytal (kurban),
Budun inli (eski Trk 74
Burhanizm, 20

klt, 48.
dapi (defi),
Darkan, 84.
Davul, 8o, 95 g6,
Def, 96,
Defin, nt

Demir, demirci, 7B, 84,
(bk. 32, 34

79, Bo, 93
Ecdat mabedi, 3
Elbiseyi ters giymek,
Ervah
Fal, 67, ;
7 eldiven 117 ;
bk. Kumaalk
bk.
Fallus,
Burkan, Bs. Gal 67.
Buudak gklere seyahatinde Galga (bk. gk, tcngri, hallan),
menziller), 32, 12], 67.
1_3Q. _____ Gelin,
Boz Kurt, Gemi, 22, 23.
B (kam), 74 78. Geyik, 3B.
Bge (kam), 74 Gk 2, 3, 26, 2j, 4B, 4!).
Budist, budizm, 4 6, 7, 12, 39
44 6o, 74 75 Gk, 3 7, 19, 26, 28, 29, 3;;.
Bulut 79 53,
Brkt (karta!), 44 2, 20, 29, 33 34 38, 64,
Cada (bk. yada).
Cavrun (bk. krek
Cay (bk .. cada, yada, yat).
Ceddi ala, 2, 43
Chan-man 7S
Coktav (bk. yog,)
8.
olpan, 29.
me gelin (bk. kepe
Bo, (bk. kn).
ay 29.
Gvey,
Hacer-l-matar (bk.
cada yada),
Hallan, 29.
97
Hilal, Bo.

Hma, Hmay (bk. Umay, 37
M
lduk (bk. iyik),
26, 27, 4B,62, 99
I s2.
Irk (fal),
I B4.
(bk. 9B,
42, 44
S2.
Kahin, 72.
24, 2S.
(bk. gk tengri, 2B, 29.
Kam, 74 84, B6,
ISS 174
Kam toy, ;6.
91, 92, 93
;o. .
Ss, 89, 72.
Kara k am, 20
Kara kee (matemde), 196.
(kartal), 33 136.
Kara neme, 39 4
Kara tengere, 20.
Karga toy, B;.
Karta) (bk. brkt), 34
46, 47 SS S7 B2, I I 19,
136, 142.
3 3S 38, S4 s6. 63,
6
9
:

123.
Kepe (bk. me

Kereh (kurban), 97
Keret (fal), S
murunduk, 97
Kokla (bk. kagurak), 44
Komdu (tabut),
Kopuz; Bs. 93 14, 134 136, 37
14S 143
Kurak (bk. kogurak),
Kk (bk. gk), 27.
Kkbr, 34
Kreze (kahin), 113.
Kugurak, 43 44
37
Kumalak (fal),
(kumartgu), 184.
Kumu cppesi), ;6, 93
Kurban, S7 S9 62, ;6, 77 ;B, 97

202, 203.
Kurgan, I79
Kut, 37 6;, B4,
Kn (bk. 20, 29, 32, 93
102, 128.
Kn Ana, 29.
(fal), 153,

Lamaizm, 44 64, 203.
21.
Manihaizm, ;, 9 27, 74
Manyak (kam cppesi), 91.
Matem (bk. yas), 192.
Mum (ayinde),
Muska, 73
Oba (hyk, kurgan), S9 6o, 53:
Ocak, 2, 32, 66, 68, ;o, 7
Odag,
Oloh (bk. buudak), 38, 102,
Oma (dik oturan
Omoplatosicopie, s
Ongon, 2, s. 42, 44 47 Bo, 9?,
99
Orun sdn (cennet), 13.
Ot 6;,
(tabip), 73
Oyun (kam), 68, 74 ;6, ;B, 92.
Oyun kuta,
Oyun tangasa cppesi), ;,
9
l (bk.
rs sara bahar bay-
97.
Paavra (nezir), 47 6B.
Perihan, 86, 109.
Purhan, Ss, 86.
INDEKS
Purkan, 129.
Put, 42, 43 46.
Pugdak (bk. buugdak),
(bk.
Rednameci,
42, gg,
Sa kesrnek (matemde), 196,
I9B.
Sagan sara (gz 97
Sal, 23.
Saratan 21.
Sata (bk. cada, yada. yat, cay

Senk-i cada (bk. yada),
3B, 83.
Skapuliumantia,
Solbaon, 29, 23, 24.
Son 36, 38, 39
Slti (ayin
Su,
Snble, 21.
Sr (ruh),
St, 30.
74 7S
oyun, 40.
29, 30, 64.
Tabig (bk. 102.

Tabut, 183,
Bo.
Tamu, 20,
(kurban), 97
Tengere (gk 49
176.
Tolu, tolug (kurban),
Tlge (fal),
Tr,
Tz, Tz, 2, 4 S' 33 42, 43 44 43
32, ;6, 97
Tufan 20, 22.
94 143.
"Tulat", '97
Tngr (davul), Bo, 93
Tpken kara tamu, 2Q.
Tts,
Uuk, '9
Udagan, 74
tllberek, 93
ldrbe, 54 5S s6, S7
lger 68.
mm-1-gays,
r, 41,
Yada, 164.
146; 163.
199, 200.
(bk. yada),

Yalama (nezir olarak pa-
avralar), 33 97
128, 130.
Yas (bk. yog), 195; '97
Yat (bk. yada, cada), 163.
163.
"Yavrun kalak" (krek IS4
Yer-su, 26, 36, 48, so.
33
Y og treni, 190, 194 (bk. yas).
Yula,
Yrm (menkibe), 8o, 86.
Zhre
"BALBAL"
AIKLAMA
Orhun "balbal" kelimesi gemektedir. Bu
baibai Tarihte ve Bugn drt yerinde ge-
mektedir. Orhun ilk bu keli-
me-terim, "yog trenini idare eden bey" diye
Sonra bunun ve "ldrlen
dikilen heykel" diye izah edildi. Bun.un da
arkeolog ve tarihi L. A. ile L. R.
ile meydana Halbuki ispat
gre heykellerin hi biri "balbal" Balballar,
len
konulan ibarettir. Bir kahraman
bir birinde
Tarkan ("Ongon Mezardaki kah-
iin bu "balbal" denilen
sembol olarak konulurdu. ldrlen nemli ise "balbal'
da
Bizim Tarihte ve Bugn (s. 179,
I So, I g I) "bal bal" zerine verilen bilgilerin bu son
lara gre dzeltilmesi gerekiyor.
I. BASIMA OLAN
BlBLlYOGRAFYALAR
V. P. Vasilyev: kostyum i buben uyakubov (Yakutlarda
aman cbbesi ve tefi), Sbornik Muzeya Antr. Etnografii
t. r, Fas. VIII, Petersburg

P. A. Vitaevski: Iz nabludeniy nadyakutskimi deyst-
viyami (Yakut faaliyetleri zerine mahedeler
den), dergide V. cilt., Fas.
V. M. K voprosu ob izu;enii verovaniy _yakutov
nceki
meselesi zerine), der. t. V. Fas.
V. Podgorbunskiy: dlya izu;eniya bubnuv
tu;;emtsev Sibiri (Sibirya yerli teflerini tetkik
iin materyaller), prof. i prenod Irkutskogo Univers,
Fas. 4 Jrkutsk 1923.
V. F. Troanskiy: sistematik;eskoy dlya :;obiraniya
svedeniy o verovaniyah yokutov
nceki malumat toplama iin
sistematik program tecrbesi), Ob. Ark. i
Etnog. tom XIV, Kazan 1897
J. D. Koblov: Mitologiya Tatar (Kazan
- mitolojisi), O. Archeologii, i Etnog. t. XXVI,
Kazan 1910.
S. E. Malov: Ot;et o vtorom k Uyguram (Urgurlara
seyahat zerine Kometet, ser. II No. 3
----Neskolko slov o u trkskih naseleniya Kuznetsk.
u. Tomskoy gub (Tom vilayeti Kuznets ..
Trk ahalisinin zerine birka sz), J. St. 1909,

---- u sartov Vosto;nogo Trkeslana Tr-
kistan amanizm), Russkogo Kometita seri
II, No. 3
A. Kalaev: Poye;:,dka K Telengtam na Altay (Altay'da Telengitler
iinqe seyahat), Jiva ya Starina. 6. }'1.1. III-IV. 896.
N. J a. Nikiforov: Anosskiy Sbornik. Zapiski Zap. -Sibir otdela
lmp. Russk. Geograf. Ob. t 37, 1916 Omsk.
KI SAL TMALARlN AIKLANMASI
& F M: Edebiyat Fakltesi
GA IMK: Gosudars. Akademi,_va lrtorii materialnoy kulturi
TORGO: lzvestiya Trkistanskogo otdela russk. geograf. obsestva

OB. lzvestiya archeologii, istorii i etnografii
Kazanskogo universiteta
VSOlRGO: lzvestiya Vostono Sibirskogo imperat, ruskogo
geograjieskogo obsestva
VSORGO: lzvestiya Bostono-Sibirskogo otdela Russk. Geograf.
Obsestva
KSZ: "Keleti Szemle" (Macaristan Akademisi Dergisi)
MER: po etnografii Rossii
Sb. MAE: Sbornik Muzeya Antropologii i Etnograjii pri Russiyskoy
Akademii .Nauk
Rs. 1
a m a n i m
Res. 2 - Krek bahseden risalesinde (Nur-u Osmaniye
No 2840) kemikteki yerlerini gsteren resim.

XII. DUA, VE AFSUNLAR
dnya ve ruhlar
gibi ibadet, ayin ve trenleri de kesin olarak bir
dzene tabi ve dinlerde ise
byle bunlarda ibadet ve ayin yapan ruhani her ayini
din kaide ve usullere gre icra eder. Bu
kaide ve usuller ayin ve dini trenler zerinde
hakim olur. ve hatta
ne ve neler kendilerine fa-
kat btn mminlere bile az ok ayin-
leri de bir dereceye kadar muayyen
kaidelere tabi olmakla beraber ne
ayine ne gibi istika:met kendisine bile malum
dir; dualar, ilahiler, afsunlar
Kamlar, selefierinin ve tekrar-
mecbur Selefierinden dua ve ila-
hileri tahrif etmek da korkmaz. Koruyucu
ne ilham ederlerse yle hareket eder, yle dua eder.
ayin bilhassa vect ha-
linde sylediklerini tesbite imkan yoktur. Ayinden sonra da
ne sylediklerini nk o btn ayin
koruyucu iradelerine tabi onlar ne ilham
ettilerse onu bundan ki etno
ve folklorcular tesbit edilen
dua ve ilahileri ok kusurludur; cmlelerinden mana
karmak gtr.
dua ve ilahilerini ilk defa tesbit eden
bizim gre, rahip Verbitski'dir.
Altay ve Trk lehelerini ok iyi bilen ve Trk-
ler kadar bir mddet bu ra-
hip bile tercme etmeden
138
Verbitski'nin tesbit bu metinlerin alman-
caya tercme

ise de ne kadar uygun ol-
138 Altayskiye Moskova
W. Radloff, Aus Siberien, Il.
DUA VE AFSUNLAR
kestirilemez. Radloff'un "Trk Halk rnekle-
I, II, III ve IX. cilderinde Anohi'nin"Mataryallar
rnekler bulunur. Bu dualar d
d a
n norma urumda zaman tesbit
Bununla beraber bu
ayin dualardan
0
edilemez.

. Bizim buraya dualardan bu kaynak-
ardan

5)
o)
20)
T ARANCI DUALARI
(L. Ansari. "Uygur il s. 128,
Sultan han, sizge oyun biz
Oynap oynap kelingle, yolda hayal bornang la!
Yolda hayal bolsangla yzm kara
Yzm kara saingni
Kaningni tkermen ...
A_llah, ! Ce b bar hale M ediney,
budadin, bir talabim bulardin
Bir. talabim alardin, bir talabim sizlerdin! '
bismilla, bismilla,
Kuran bismilla, yolga kirdim bismilla!
yalguz karagay
Yalguz karagay, yalguz oyun silerge
eyyy! Cgaziige pir bolgan
paygamber, bir talabim silerdin
Bir pulardin! tngmekige bir bolgan
paygamber! sizdin medet tileymen,
Dihkaniga pir bolgan
atadur, sizdin medet tileymen,
deva tileymen Mataiga pir bolgan
Hazreti peygamber bir talabim sizlerdin
deva tileymen, ya Allah-ay!
pir. bolgan Hazreti Nuh paygamber,
bir talabim Hudadin.
reva hacetimi reva Ya Allah!
pir bolgan hazret Zengi babadur,
tileymen derdige derman tileymen !
bolgan hazreti Davut peygamber,
bir talabim pirlerdin.
tileymen, tileymen!
122
30) Kahhar atlik Rahman atlik
mdim bar )Judayim! Kahhar
Korkun bar Rahman
midim bar .. Ne hudayim?
Kumdin tola gnahim,
35) m, aciz bende kulungmen ...
Yolda hayal bomangla, yolda hayal bosangla
Yzmni kara Yermenkide cenk
zengide kan kanga
belge kn perisi ayhanlar,
40) Ay perisi ahyanlar, ya Allah, ya Allah!
pir bolgan hazret olpan atadur,
Bir tilegim bir tilegim pirlerdin ...
yz tarnurdin trtyz pa re sgnktin ...
lmey kalgan . . Allah-ey, Allah-ey!
45) Ay toluklar boyluklar,
boyluklar, kalarn smbl
szlkler, gzlkler, eyeyy !
Esir bulutka mingenler, havaga
kekenler . . . zng bergen keseini
so) zng zng bergen keselge zng deva ber

iltenlering i! baskan izing gl
Pir ler tileymen, analar tileymen
Allah-eyeyey! ...
Tercmesi:
Sultan Satuk Han, bu oyunu (ayini) size
oynaya oynaya geliniz, yolda gecikmeyiniz! yolda
seniz yzm kara (beni Y-
zm kara
s) dkerim. . . Allah ... ( ?) Ce b bar ... ( ?) Medine-
Ey! bir bir bunlardan, bir is-
onlardan, bir m de sizlarden ! hismillah
bismillah,
o) yola girdim hismillah!
(tepesine), am
am size ayin Allah! Su-
pir hazreti Peygamber, bir
sizlerden,
I s) Bir bunlardan! dmbelekiye pir hazreti
Kamber Peygamber, sizden medet diliyorum; hastaya
DUA tLAHt VE AFSUNLAR 123
diliyorum. iftilere hazreti pir sizden
medet diliyorum, derdine deva diliyorum. Do-
pir olan,
20) Hazreti peygamber, bir sizlerden, derdine deva
diliyorum, ya Allah! Gemicilere pir olan hazreti Nuh Pey-
gamber, bir sizlerden, bir hace-
timi, ver .. ! Ya Allah!
2S) pir olan hazreti Zengi sizden medet
diliyorum! Demirciye pir olan hazreti Davut Peygamber,
bir sizlerden, bir pirlerden, pirler
diliyorum, diliyorum!
go) Kahar rahim rahmetinden mit var-
Kahar korkum !
Ne Kumdan ok,
35) aciz kulunu m. . . Yolda gecikme-
yiniz! Yolda gecikirseniz yzm kara Yer-
menke'de zengisini kan eden, kanla boya-
yan, beline ,
40) Ay perileri Ayhanlar, ya Allah, ya Allah! At srleri
pir olan hazreti alpan bir siz-
lerden, bir pirlerden ... Askerler ... ya Allah, ya
Allah!
4S) Ay gibi dolu (yzl)ler, kalem snbl
lar, szller, gzller, hey hey hey! Esir edenler,
bulutlara binenler, havaya geenler ...
kendin derdi,
so) Kendin al, kendin derde kendin deva
ver, ehiltenlerin oldu, yer
gl oldu, pirler diliyorum, analar dili-
yorum, ya Allah hey hey!
ABAKAN KAMLARININ DOALARINDAN
Karagan kesse tzektig!
plg pay aspas Solagay!
asd kleede as pulut tzektig!
Kk tegirde kk pulut! ak tegirde pulut!
5) Al.c tegir l.cayrakan! Solbon tegir kayrakan!
Egir pulut edektig, pulut
M
Solbon tegir solbon torug
piimning tktg! klde
as tegirde
o) kattap oynatkan! salaa
Ang tutturgan kgil-pay oynatkan!
kger turgan kk
Agar turgan ak tegir tzi toksaylaan,
kayrakan! tegireng taan tekperlig
Kara kargan ala kara
Kum tegeyning Tekperlig purkan
Kger turgan kk agar turgan ak
Argan parhas kler kazan,
kattap Kuba tegir
20) kbirik
e bining ezi, bir pektelbezin Kayrakan!
ett on prlug pay ot
Keleskinilii kol solga teptirgen,
Ak tegirde ak pulut! tegirde pulut
2S) ulat, kara ulat,
Ang tutturbagan pay, kn tegirding
Surlan turgan
Kms sigen
oynatkan. Ay
go) K ibekke
Ak ibekke oraalgan, ibekke
Kara ibbekke oruktug
Ay tepkerlig, taban edi tasta taraan,
udu edi olda kalgan, arba arba
3S) etti mumurt cetti
kzer nemistig Askan ering kn-zeer pargan,
Askan ring tegir-zeer pargan, kara tlk prktg
tang askazang Kastak m um urt karakteg
Arbay arada Tospay arada
40) Sa
Oynatang ering! Temir
Kelekin-illi tegirdeng tsken erde kalbas.
Tegirde oynatkan kayrakan! Tegir kuru
Kuyu-iiii kuyburgan, kolga rek tolgan
4S) skti Kara oynatkan,
kbirik etti kayrakan!
tegey tartkan kl kayrakan!
klning en ulat kayrakan!
kk tiller Erlik ezikileri,
so) kayrakan! kler kazan,
oynatkan, een prgan
DUA lLAHl VE AFSUNLAR
Egbe pargan tek berlig, kara sortan
Sk ot
keleskin een pargan
SS) Kk tegir oynatkan, Sm pastan kayrakan!
Tospay arada task kger turgan, agar turgan!
ak albar kk albar kayrakan!
ulay s oynatkan
Cetti oo oynatkan!
6o) Kuba ak kuba ak temir
ak O talay, o
Ak kn pargan kk talay! een pargan
pargan tekperlig ...
Tercmesi;. metnin muhafaza
Karagan erkek sarnur deri-
sinden (ruh)! mubarek
(ok) hata etmiyen Solagay (solak)!
(serin) glgede bulut (ruh)! Gk tannda
gk bulut, ak ak bulut.
5) Ak merhametli han, oabn merhametli
han! buluttan etekli, atal bulut oban
oban doru faputlu, tyl
[tyleri tyleri gibi oln], glden su
ien, gen da (gkte) uzanan. Dokuz
( tepesinde).
Dokuz defa oynatan, av yakalatan dokuz Kgil-
Bay! in oynatan
Mavi grnen gk duran ak
dokunan Dokuz merhametli
han! Havadaki alaca kargalar gibi
Su yer olan (ruh)! Karga gibi
kum tepeleri dokuz burkan
Mavi grnen gk ak dokuz
tun kazan, dokuz defa oynatan, soluk renkli
(gk), merhametli han!
20) Dokuz kpr zerinde yryen, dokuz
kpr)den geen, karnlar evinin (olan) yer kapan-
mubarek yerine
Kertenkele "gibi uzanan

sol ayakla teptiren ( ?) , ak tannda ak bulut!
bulut!
25) ulat, Kara ulat atal
lar! Av tan-
dokuz karma !
ve kuskunu olan, ot biilirken
ten! ve gnlerde,
gan biterken oynatan!
30) Mavi ipek gibi uzanan, ak ipek gibi
uzanan, kara gezen, ay
olan, etini tarayan, eti yolda
kalan, arpa olan. Mumurt (frenk zm),
35) yedi tane olan, yedi tane olan (ruh)!
yer yer
(gk) Karatilki (derisinden)
Seni tan yeri kadar avuttum. Gzlerin mumurt
(fren k zm ?) kadar. Arba y
var. Tosbay var ...
40) atal (denilen) geidi
senin yerdir. Demirli, merhametli han!
Kertenkele gibi (gkten) yerde
kalmaz, oynatan merhametli han!
gibi avurt ve yrek
dolduran!
45) (davul
oynatan, kprye yedi merha-
metli han! Kum tepelerinde uzanan (ruhlar mes-
keni) gl. gln merhametli han on
Yedi, gk dilliler Er lik
50) Askerleridir, merhametli han ! dokuz tun kazan
oynatan, parmaklar sahibi! eve
varan turna gibi kemik
ot kkleri gibi dokuz kertenkele gibi
parmaklar.
55) Gk ile oynatan ey merhametli han!
Gk grnen, (kah) duran Tospay
aka renki alan maviye alan
merhametli han. ulay (beni) oyna-
DUA tLAHt VE AFSUNLAR 127
tan (ayin Boz olarak beni
oynatan yedi
6o) Ak.boz silsilesi akboz silsilesi demir
ey deniz, ey ve
gk deniz, giden

ALTAY KAMLARININ DUALARlNDAN
(A. V. Anohin tesbit
Altay hitaben okunan ilahi
Kn ehirbes Kler-tuu, ay ehirbes
Aba brkn, yaan tuum.
mrgp kalgan, bir bt:rerbe?
zlbeske l yayap berip yat, tudattan
5) Kabay kudun yayattan. Aydar malga piyan ber!
Agar yurtka berzin! yaan tuu Kara Kaya!
yan Altayga yerge biriksin! bir
eerbe?
Bir bererbe? Bdak slenip,
Yan Altayga keng yeri
zlbeske l heretten ltrbeske beretten.
Agar bir andi aydayuan
Ada bk tujunda kdrp kalgan
Yer tengiz tujunda ada ene kdrp kalgan.
Paza l, yayajattan, zlgenin \llap yadattan,
ltrgenin yadattan, agar bir piyan yederbe?
yan Altaydang n kindiktdi
Kirbiktdi aydap yadar malga piyan bergen.
Kn ebirmes Kler-tuum ay ebirmes
rgee yerge kirerm kandii?
20) Ala ksk krrim kandii? Ay kulakka kandii?
hereri kandii? Agar yurt
As Aru kaytiyin?
Ak saaldu kdrp kalgan
Kejik hereri kandii? Kindiyibiske kir kandii?
25) Kirbigiske kandii? bireri kandii?
zlbeske l hereri kandii? Emdi ezendikke
hereri kandii?
Emdi k eler piyan hereri ka ndi i? Mngn bolgon
Em kandii? Yaan
berip Kaanda m rgp

30) Aylu kund Ayaz Kaan
Yalagalu Bay tepseng! Bay
Srgldining Kaan Ayaska yer tengiske
Erten kn sus Engir aa sus
biriktirgen.
35) eezi! oak
z kygen
YAYIKA HlTABEN OKUNAN DUA
Ayas leji, knnng. l
sen sura, Al otkongo
Albataa biriktir zlbeske l!
40) Kaanda Kngrtiden n
Albataa yettirip
eezi! Al
yayagan, As
ottu Tengeredegi kuday!
45) Munung uun
lgen Biiden Bay
ulus bterde Adam lgen tep turgan
bterde Artkan kalgan reni,
yangdap Yer yengis bterde
50) Yetti bk yangdap kalgan
Ada akkan ot ene kmgn oak
burgalgan bos tdn, Ayas Kaanga tomulgan.
z akkan yer-yengiske ebir kr!
Ak Altay surap tursun. Aydan knden bir pi
yana
55) otko
ALTAY-APTI HAN'A OKUNAN DUA
yalduu kaan, ong kulakka ugar bolzo,
Ong kzne krer bolzo, bu akka btken
yalduu tep berip
Bu yalduu alar bolzo,
6o) Bu ala
albas, kerek yok bolzo krnkr
Bay toluu
Bu yazagan nemeden kp ya yap herzin!
Tumuktudu yakaludan yazap bere turum.
65) kiji kunukpaska, Altay bergey mine
mal kojulup kojulup,
Onong yayap bergey mine? Kanadaa kogoy-mien?
Ak adam aya tuzak yayagan
Angdap mengdep turarda bergen.
ro)
DUA VE EFSUNLARI
Azrayttan bala kudun yayagan, arbadayuan kudun
yayagan
Aru Altay yerim-suula! Bura yaldu keng Altay!
Mung kulaktuu yerim-su, Aru Altay Kaan,
M unu surap
RUHLARI ACIRIRKEN OKUNAN DUA
Ay knm Bulut kst Puura!
M us ayakta .Bulut kst Tay Puura!
Aruu tngey yelbis! lgn kiji (bolso) kirbeytten
turgan Bay
Ak mst Kara Kaya Altayimi
St kldng Kara Puura! Agararda ak
So) Ak yat. Ala songkor er
Poro murkut Yezim taygadan sungan
uyuk!
Ebege, ekki edel siind bile Kendik tayga ta-
K .. k -k k I k . yangan
o mong o uu Kok Ayaz tep
Tengerel tedirgen. Ada Purkan tep aytbrgan.
85) Abu tayangan, klg yunungan

Yezim baskan, Smr tayka ylgen, ak lbrek silkingen.
Ak tglgen, kndi alkagan
Ak Sergey (Semenek)!
go) Bu aylangan yurtung Kaanda yamanga yukturbay
Em men kandap
Em aytto tep
Yer stnde kana ona berzin!
Emdi
95) tudattan kudu kandii?
caykarga suzu kand?
Knk tolo sttng suzu kandii?
Ulu zlbeske knrgezi tolo kandii?
Tar tebezi kengiiiri kandii? kandii?
Bu ayluu knd Ayas Aga
Yaynabaska kptd,
Altay tep agar piyan kandii?
lby surap py surap
Bu tep lby kandii?
Yaynap kp Kalyu ulus krms bisti yangdap
yat.

Altay (tercme) metnin shibu muha-
faza :
elik ay "Aba
rts (olan) mukaddes byk
Byklerimiz ve (sana) ibadet Bir
(olsun) tak di s eder mi (tevecch gsterecek mi?)
Ellerle tutulan hak ve kesilmiyen hisse veren,
5) yaradan s-
rlere bereket ver! yurda, ahaliye refah versin. Ey mu-
kaddes byk kara kaya! Mukaddes byk Altaya
(hkm) yerine biriksin, bir hkmn (le-
himize) h<!-lledecek mi? Bereket ve refah verir mi? Her
"buudak" (engel) de byk Altaya m-
barek byk hkm yeri (kararlar verilecek yeri)!
Kopmamak (kesilmemek, devam etmek) iin hisse
veren, iin karar veren, ak rahat
(sen), byk
olarak) yer ve deniz zaman
ve (seni diye)
Sonra hissa ve (hkm)

15) ak bir merhametin
(bereketin) mi? Mukaddes byk Altaydan ses (il-
ham) ses veren sen) !
Gbeklileri yaradan, kirpikiilere suret veren,
srlere bereket veren (sensin). (kadar
elik ay yere
(secde edip) girebilir miyim?
20) Ela gzlerle grebilir miyim? Aya benzer kulaklada
bilir miyim? (iyi hkm) versen ne olur? Ak
(tnubarek) yrek az halk yoluruldu, ezildi. Mu-
kaddes Refah ve bereket versen ne olur? Gbek-
lerimize kir kondurmasan,
25) Kirpikierimize ne olur? gn-
deriversen ne olur? kesilmeyecek biip versen ne
olur? bereket versen ne olur? ge-
lecek bereket versen ne olur?
35)
45)
so)
55)
6o)
DUA fLAHt VE EFSUNLARI
ne olur? Byk m, (sana) olsun (secde
vere dursun! her zaman ibadet
ediyoruz,
Ayaz hakan, aput-
mubarek mubarek ka

Hakan Ayaz'a karaya ve
sabah
aydan yol
Alev sahibi (ruh) ! / dumandan 1 ta
ocak a 1 A
. Y nan gu u a ev. yaz
ve sen sor, alevii
Halka kesilmiyen ver!
Her zaman ala dursuR; ses ala dur-
sun, halka bereket dursun! alevii sahibi
(ruhu)! Al alevin ulusu! can
yoldan/ ruha biim Alevii sahibi Ak
gkte
Bunun iin.
beyden olan u Bay ge-
. u_Iuslar ve kadim dinimiz meydana
zaman "atam lgen!" diye (Bun-
arta kalan (bizler) yine
0
dinde bulunu-
yoruz. Kara ve denizierin zamandan
ve yedi babadan di.ndir (bu din).
(akmak alevii (kendi
ocak, hakana (parlak gk yzne
surade boz duman. /akmak
btn Ak
Altay. aydan ve bereket

yeleli hakan, hakan dinliyecek
gz ile grecek (bakacak) olursa, halinden biten (eld;
edilen) bu Hakan" d' k
(
k
urban ediyorum). Bu yeleli
Hakan alacak (kabul edecek) olursa
kadehim bunu yok
olursa, mubarek
65)
75)
Ro)
Bs)
go)

borcumuz densin! bu m nesnelerden daha ok
versin! burunlu kurban ediyorum,
(elbise)den veriyorum.
V ergi vermeye mecbur olan ve grme-
mesi iin (veriyorum). mal nfusuma
nfus diyorum. Byle verecek mi acaba? Ak sa-
atam kapan ve tuzak av avlarken ve
pay
Beslenecek ocuk olan sr-
lerin mukaddes Altay yer-suyum! Deve
yeleli Altay! bin yer-suyum! Mukaddes Al-
tay, Hakan, suruyorum (dileyorum)!
Ay ve (olan) bulut gzl Hakan!
Buz bey bulut gzl tay Mukaddes ve
hepsi birbirine msav.i (olan) Yelbis! len_ adam (bu-
lunan) eve girmeyen, ayaz semaya veren
1

bay Ak boynuz.lu kara
kaya St-Gl'n kara gkte

Ak atarndan dklmektcdir. Ala tam nmde ba-
boz kartal. iki omuzumda boz kartal iki
omuturnda seslensin! Yezhn uzanan uyuk
(kam) Ebege ve bykl kkl iki (kam-
lar)! ile Kemdik Ebedi
gklerin / Arncam kam
"mavi ayaz" (ilahi kam)
ata burkan
Abu-Kan glde

Yezim Smer ak l-
brek ( =aput) yelpaze _ak
daki tyleri) ay ve dua
benim mubarek Sergey (Semenek)!
bu yurt rahat olsun! Hi bir zaman fena (ruh)
iyi olsun !
Hem ben ibadet ederek (kamlayarak) dua ettim.
(Bylece) kendi obama dneyim diye Yer
DUA VE EFSUNLARI
133
stnde (yznde) ne kadar halk varsa o kadar iyilik
versin. (obama) dnyorum.
95)
(kutu) versen ne olur (ya rabbi)!? ?) sal-
lamaya
140
(yani taylar) versek ne olur? Kap-
doldura bereketli st versen ne olur (ya rabbi)?
Byk daima dolu kesil-
mesc ne olur? Dar otlaklar
uzun olsa ne olur (ya rabbi)?
Bu ve Ayaz (parlak gk),
bizi mecbur. etme!
oktur. diyerek yalva-
Nfuzumuz lmsz hayat dili-
yoruz, snmiyecek (ocak) diliyoruz. ok
ok Sersem ulus olan kt ruhlar (krmes-
ler) bize
KIRGIZ-KAZAK BAKSILARININ DUALARI
Evveli kuday sen ongda sen ongdasang men munda
Tilegen tilek yine ber kas bidevge bala ber
kuday, cay kuday kuday, biy kuday
Evveli kuday kk casagan onan keyin cer casanag
5) birinci kuday, Mukambet
Biringe biz kul bolduk biringe mmet bolduk
n, tengrim, trt yar
Cz cirme trt paygamber. Mekke de evliya
Medine da evliya, Han da evliya
evliya
kz kz evliya
Kokar konur bas evliya
iten
Bektav ata Bek l desem l emes
15) Tiri desem tiri emes Ata Korkut evliya
Uvak Er Kke erligining bilgisi
kelgen san kisi, kelgen kisi
tevii yz seksen at
Baygige koskan Krpebay, Kara Koca
140
mevsiminde
iin bir nevi gem .
34
20)
35)
40)
45)
50)
55)
6o)

Kanda karada Calang ayak aziz
Divane Burku.. . trtavulda
Turdubek z atam
Tongkat, Karakesek Kabanbay
Kuv davustu Karakerey Murunda
Tobuktu'da Dnenbay
Dogolbay te Kunanbay
oyun Kara Kara Kondubay
Evliya tken. Tersten Bala
Kkey Kk te iinde Amankul
Besenteyin
Turdubek duvan ...
Evveli kuday cin casagan Bir birin en mol casagan
Cininng Kentbuga Cin Ayhan
Avre sen Azman. Cin Berdibay
Cin ura ekev! ekev! m bes pirim!
ine magan tyretip
Tbeme aydar koydurup cinge moyun koydurup
Knbegenge kndilrgen kuv agaka tndrgen
Ak sakaldan bata ak bas koydu soydurgan
Bes bala bes asav tay yge ...
Eregisken cerge dert salgan cin bolup baylangan
Kirme bolup aynalgan. yden kelgen on koca
kelgen koca ol iinde azret koca
Ceti lkke can hergen bel hergen
Ong kolumman sol kolumman
Agaka syegen knge taragan
Ata bilmegen ana stn embegen
Celden ceti koyan aydagan dua minen baylagan
Ceti ketmen haskanday boldum ceti kazanga tskendey boldum.
On iki ak boz at oynaganday k n kayda?
Cin Kambar'dan ; catkan candardan.
Temircan'ga selem de, haber ber!
Avur kol temirden ton tiksin!
Oydan kelgen on br su brler iinde
avuzdu kk br. Kusur kuda (?) Kk Kaban
Kk cendet Kondubay ilinde
Kusur kuda (?) Kk Kaban, cin iinde sen caman
Mangday terisi cin bitken min urusup
Crgeginde onbirinde
Kara Kerey Murunnan kelgen ciyenimnen tugan ciyen bar
Toguz uldung kencesi
ala tonun kiygen
Kelding bu
catkan angarak ...
DUA VE EFSUNLARI
Tukumu cok kesi de Tobuktu'dan
Kara cigit Koykap. Altay'dan kelgen altavum
ahdar Kemcmgir. kelgen ikev,
Celden kelgen cetev, ilden kelgen iki
kelgen ayak
Kaydan kelgen entilep beyge entilep
ala saka! Kzembet! cayav
Czey! sen ..
Cogarta kelgen trt at tmentin "kelgen brte at
Keyimde cetpes at, haskan
kuvurgan, kumdu suvurgan
tozan tozan cgurgen, cerge suvurgan.
Col col col r.ol cagalay kol
Bo)
Sona koldung iinde Kara bek sultan
Han Tilevberdi
Oydan kelgen Oypatum, irden kelgen hekzatim
Davut paganhar, er Davut! ...
95)
oo)
os)
{ kopuzuna bakDrak devam eder J:
Evveli kuday ismu'llah is hismillah
Taygak kev tar colda, Allah her colda!
syey ber Srngendi dirney her
bar kaday calgap cibey ber!
kobt.izum, kobuzum! abden de bolca don"guzum!
yenkinin tilbnden oyup algan kabuzum!
tbnen algan ko buz um!
tohulgu kohuzum!
Cyrk kuyrugun iek kobuzum!
Ta5ka kulak kobuzum!
Abden de bolca domuzum! ...
Osu kelmese aytkan szge knhese
ktrp cerge
Men creyin z
Men men edim men edim men kimlerden kem edim?
Bar kurbumdan kem boldum, kara cer min teng boldum
bir etim kk
Garip kuv ...
Su Sleyman su er Kurkut
sen korkut! kel pirim!
minen erlining keselim ber pirim!
Cer czndegi evliya k n
1
kzndeki evliya,
evliya, magripteki evliya!
Trkstanda tmen bap sizden medet tileymin.
bap otuz bap
En lkeni Arslan bap en kiisi Alaakap
Sizden medet tileymin, Kurt ata evliya!
cakta bar, beri cakta Karak bar,
135
136

115)
120)
125)

135)
so)

Sizden medet tileymin Kara M urt ata evli ya!
Hu, Allah'y
Bektav ata, bek ata, Beki ata, kolday gr!
akmak ata evliya, Kokar ata evliya
Sizden medet tileymin Tlk evli ya!
H u, Allah'ay!
Evliya ata evliya, Bibi evliya
Sizden medet tileymin! Tekturmas ata evliya
Kara Han babam kolday gr!
H u, Allah'ay!
ilten babam kolday gr.
Tilevmd ongday gr. Sizden medet tileymin
Burku divane. Allah h u!
aydagan, krse baylagan,
Ha yda hermen dev pirim!
Kara Kus, can karap u!.
byrekten, 'solkuldagan crekten,
baykap tz!
Keli hermen Molda Arvak krse haydagan,
krse baylagan, moynuna munak
cerden
Keli hermen "T" degen sz deri
hermen dev pirim, Hu, Allah!
bismillah,
Ongday grgn isimdi caratkan cebbar bir Allah!
ey Allah, Sen koldasang men munda
Havadan kmr tsrgen, ot cakpay temir pisirgen,
Kav krg balga ts
Er Davut pirim sen kolda sen koldasang men munda!
Sleyman kolday gr, Sunak Ata ongday gr
Ata pirim emes ping? Er Mukarn endi kolday gr!
Sen koldasang men munda!
Su Erk Korkut, fehiketti sen korkut!
piri emesping? kzngn sal, kolum tut,
baba sen kolda men tar colda
Men sizlerge, medet bergil bizderge,
Bere krgel kuday medet bere gt,
Oynap turgan ...
Kuy Kafta yatkan periler, men kelingler!
Barekallah, erlerim! THegirndi heringler!
tdar Karabas, ylp konar aralas,
Ko buzundu kterip Kuy Kaf'tan keli arabas!
Toksan koydung terisi ton arabas
Seksen koydung terisi brk arabas
is boldu. Kobuzuma kosulmay ...
1
55)

175)


go)

DUA tLAHt VE EFSUNLARI
Karagay kobuz kolga
Bu kobuzum garip
On
Knbes iske kndrd kuv tndrd
Kk kiyimdi brte kula ala
Vay bay mening boz yde de bar on kocam
da bar kocam. . . Kel Tlp, kel Tlp
Cinning Karaman kayda
Atarndan kalgan Karaman seniminen bolaman.
lgsuz kylek bimeymin
sire tspeymin. Cin Ciren Tay,
Kolunga tuv kanga
Dertli grp Aksak koyday
Sokur koyday ziyandasti
Bar .... Cin keledi aydap al,
Ayak kolun baylap al! Cin Ciren Tay,
Cal tygen tay ... pirim-ay!
Kara Saka! baltahm, koy makbalan.
almasang bir ay da bolsa
emes Er Davay erinbeseng kel Davay
Kanday is boldu krseti kng indi vay!
Arkadan kelgen ak tbet aynala rgen sak tbet
Tbetim urup kitsin felaket.
beting tiling
Savun ingendey znng szng
kelgin
Kelmegenine kmegingdi kp
Belani baylap
Co! co! co) co! cagalay kol
Sol iinde, Azman degen er
yok, Kk olak'ta kekil cok.
avulday, bitken kavunday
Berekella, erlerim, kelip uru davulday,
Ergini kiygen ekpendey. ketpendey
Canga Davlubay karasan
koygan ayaktay, byrne karasam
Belge askan sadaktay, catkan
Kelinek takkan ...
Kara ubar . . at etken
Su st etken
Tintuvi kara baygusum, tye ara gz
Aynalay . kanga toymas baygusum!
tobulgu kobuzum,
terisin ar ayna bolgan kobuzum,
Ceti kentting turnar kobuzum


1
oo) Aynalay ,devlerim! su
Barekella beklerim hermen
Baymnke osunda! bar
cigiti ...
Ha yda bermen, uar kmsten
205) mening kelmese
Ha yda bermen, Seksen ok! bar, keng yok,
Sire kovalar dep tok.
Kara, haydap kel! kel!
aav kel
o) Baymnkemdey er kayda? er Baymnkem kelgende
gn kayda? .
Hay da bermen, Karamiz! Karamisting avzun
Men sizlerini, keselderding
Hayda bermen, Bokbasar! Aybayiasa cav kaar
215
) Kulaari bermen, Kulaari
baylap
kal! cav
ala turup crgen turu
apuvulu hayda hermen kara
220
) Arvak koymay terbettim Barekella,
ukan cgrp
Barekella ,ceren tay!
Cin keledi tigilip,
kelgende ayak kolu kalar
225) Kuday bere gr! kzmdng kre gr!
Senden medet tileymin bap
Sizden medet tileymin otuz bap
Sizden medet tileymin en lkeni bap
Sizden medet tileymin Sunak Ata
230) Sizden medet tileymin Korkut Ata
Sizden medet tileymin akmak Ata
Toksan toguz ngk
dep .. .
devlerim
235) Kara haydap kayt! kol ba;lap kayt!
aav dynap kayt.
lken kii bar, besikte catkan bala
Can barmay kayt! tnlg bar,
N k
.... - salmay kayt 1 aralap
azar ozung
1
biri tastamay birin kayt.
DUA lLAHl VE EFSUNLARI 139
(tercme):
Evvela sen mi) rast getir, mi) rast getirirsen
ben yine ver, bsbtiln
yavru ver; iyi cmert
bey Evvela gk ondan sonra
yer
\
5) Birinci /ilk nce/ ikinci Muhammed'e
birine biz kul olduk, birine de mmet olduk.
nc, drt yara, yz yirmi drt peygambere
Mekke de Medine de
o)
20)
30)
(tepesinde) evliya, kz
kz evliya, Kokar Konur
(ko) evliya, Bektav ata, Bek ... l desem l
Diri desem d.iri Ata Korkut evliya. Uvak (kabilesinin)
Er Kkedir. alameti:
yzbin bin
bay, tevii. . . krpebay
yz atla (kabilesinin) Kara Hoca.
Hanlar iinde (halk) iinde
ayak aziz, divane Burki ... Drtavul (kabilesinde), Toru
Turdubek z Cagal-
(boyunda) Tongkat ... Karakesek (boyunda) Ka-
banbay; sesi k sesine benziyen Karakerey
(boyunda), Murun
Tobuklu (boyunda) Dnenbay; bun-
iinde Dogulbay Kunanbay (herkesten)
ileri geti. Taz (boyunun) uzak oyunkara. Kara-
Kondubay evli ya ve hasiye di (o! up) Ters-
ten Bala (kabilesinin) uzak bunlar
iinde Kkey Kk Amankul hep-
sinden ileri geti.
Besenteyin (boyunun) uzak Turdubek di-
van (hkumet) . . Evvel! cin
birbirinden bol cinlerin uzak
cin Azban, avare etme sen cin
Berdibay ...
140
35)
35)

Cin ekev, ek ev ! gklerdeki bin pirim!
Cin ekev, ek ev ! gklerdeki bin pirim!
(olup bana) bana Tepeme
sa cine boyun Arzu yap-
[tahtaya] aksakatdan
[dua] ak koyun kestirdi,
ocuk, tay eve sokturdu ... lnat yere
cin olup olup do-
Evden gelen on hoca, gelen hoca,
o iinde hazret hoca. Yedi lye can
belir izlere bel
45)
elimle sol elimle daya-
ata nedir ana s-
tn Yelden yedi
dua ile . . Yedi kazma gibi oldum,
55)
6o)
Yedi kazana gibi oldum.
On iki ak boz at (ile) gn nerede? Cin
Kambardan, yatan canlardan
Temircan'a selam syle haber ver! ok kol-asker
giyim diksin! Ovadan gelen on kurt
iinde.
boz kurt! Kusur kuvda (?) Gk Kaban (yaban
domuzu). . . Kondubay ilinde gk cellat. Cunabayin
Kusur Kuv'da Gk Kaban, cinler iinde
sen en derisi btn cinlerle kavga
edip, on bir
yengem Karakerey, Murun (kabi-
lesinden) Dokuz en Bay
ala giyimini ...
Bu iyine geldik. an-
garak

....
Nesli belli (bir) dahi Tobuktu (kabilesinden)
geldi.
tepesine tekerlek biiminde bir
buradan
DUA VE EFSUNLARI 141
(kabilesinden) Koykap, Altaydan gelen
ilden gelen iki (ruh), yelden
(ruzgardan) gelen (ruh), ilden gelen iki
gelen tozlu ayak ...
70) gibi. nefes gibi)
nereden Sakal Kzembet!
yaya. . . Czey! Sen ...
gelen drt at. gelen,
yryen,
75) yeri kavuran, savuran toz
etrafa savuran, kolan
at. (Yer yznde) yollar yollar
boyunca as.ker (kol) bu kadar kollar Ka-
rabek sultan Han Tilevberdi
penesi ...
8o) Ovadan gelen gelen Begzadem, Davud
Davut ... Evvela bismillah,
m kayan geit dar yolda, her
yerde destek ol,
et!
85) Ey var yalvarsam kuvvet ve gayret
ver! Ey kopuzum, kopuzum! iyi tayin et iyi haber ver
domuzuro! yenki di binden oya:
rak kopuzum! (tobulgu)dan perdeni yap-
(kopuzum),
go) .. tel kopuz!
. kulak kopuz! iyi tayin
et, haber ver, domuzuro!. . Bu
sylenen sze itaat etmezsen (seni de)
yere
95) Ben de kendi halimde gezeyim, kendim gr
B b .di b k
en, en m; en imlerden Btn
dan kara yer ile msavi oldum, bir ka-
yavan oldu (vcudmde
oldu ...
Su Sleyman su Er
Korkut Sen korkut! zaman gel,

pirim! kaygulu ile has bulup yer
yzndeki evliyalar, ev-
liyalar, evliyalar! : . . ..
tmen (on bab, medet
rum. Sayram bab, Otrar
otuz bab en Arslan bab, Alaakap,
sizden diliyorum. ata evli ya! te yanda
var, bu tarafta Karak var.
1
o) Sizden medet diliyorum, Kara Murt (kara ata
evliya! H u Allah-ey! Bektav ata, Bekata, ata. yar-
et! akmak ata evliya, Kokar ata
medet diliyorum .. Tilki evli ya, sizden medet diliyorum!
1 1
s) H u Allah-ey! Evli ya ata evliya, Bi bi evliya, sizden
medet diliyorum. Tekturmas ata evliya, Karahan babam
et,! Hu Allah-ey!
12
o) ilten (ehilten) babam et!
rastgetir! B ur ki divan e, sizden med
yorum, Allah H u! sren, gorurse
dev pirim, bu tarafa sr!

2
5) Kurban (sana) kara (kartal)
rak u! bbrekten, daima yurek-
ten. . . dikkat ederek in! Molla buraya
gelsen-a! grrse sren, grrse
boynuna boncuk
1
go) zliyen, yerde bulunan,
buraya "tf" derman Dev
buraya srsen-a! Allah H u! bistnillah, Kur'
hismillah! rastgetir, ey yaradan bir Allah,
1
35). Kurban ey sen rastgetirsen ?en. bu-
Havadan (gkten) kmr
yakmadan demir "baf, baf:' .ses
karan, ekici, rs "ak, ak" eden Er Davut sen
et! Sen edecek olursan
Sleyman et, Sunak ata,
40) piri sen miydin? Er Mukan . sen
et! Sen yardJm edecek olursan ben burada .. Su
Er Korkut, felaketleri sen korkut, sen
1
DUA VE EFSUNL-\RI 1
43
miydin? Gzn sal, kolu mu tut! baba sen
et, ben (sana) dar yolda
145) Ben sizlere jayin
bu an! .. Kaf yatan periler, ben
geliniz! barek Allah, erieri m! veriniz!
150) Askerin karma konu-
yorlar. Kopuzunu Kaf gelsen-a, ara-
Doksan koyunun. derisinden bir giyimi
seksen koyunun derisinden bir
ok oldu ki kopuzuma etmedin ! ..
155) am kopuzumu elime su gibi
dndm. . . Bu kopuzurn garip ba-
rahat /bu ruh/ on iken bana
yirmi
mecbur etti, /tahta kopuza / esir etti. Gk
giyimli kula ala
Vay, vay, benim boz evde de var on hocam,
da var hocarn!. . . Gel Tlp, gel Tlp!
Cini n Karaman, nereye m? Babarndan
Karaman, seninle rneksiz
gmlek bimiyorum. Dediklerimi yapmazsan.
nne hi de Cin Ciren Tay, koluna
sngn kanla derdi
grp memnun oldun. Topal koyun gibi rneleyip, kr ko-
yun gibi hasta . Cinler geliyor,
topla,
170) Ayak kolunu cin Ciran Tay, yelesi ve
tay. . . Kurban pirirn! kadife
baltab kara bunun gtrmezsen
bir ay dahi olsa devam
ll sen Er Da vay, gel!
75) bir oldu; vay! kuvvetini gsteriver!
gelen ak kpek, ;en sak kpek,
felaketi rp kendi yerine gitsin: iki ya-
, dilin
deve gibi soluk kendi szlerini
44
So) geldi, gel, Gelmi-
yenierine
(yer yznde yollar) yol yol yollar
boyunca kol (asker) bu asker kolunun iinde
denilen er bulunuyor.
185) suret yok, Gk olak'ta kclkl yok.
daki oba gibi, kavun gibi; barek Al-
lah. Erlerim gibi gel de vur! ifti epken
gibi, pazardaki kazma gibi, yeni geldi Davulbay.
yandan bakarsam,
190) Atmacaya konulan kase gibi, yan bakarsam
sadak (okuluk) gibi, yatan gibi, ge-
muska gibi . . . Kara benekli su
at su st Caduguyim yar-

1!)5) Deve tabak gzl kara kurban
kana doymaz (tek
biten tobulgu(dan) kopuzum,
"yelmeye" devenin derisinden kopuzum,
yedi kentin kadifesinden muska kopuzum!
200) Kurban devler im! ( ?) su pirim barek
Allah, beyleri m! buraya devlerim! Baymunke geldi
buraya, var
buraya sr, alacam (beneklim), muska
terniz (senin).
205) Alacam gelmezse Bu yana sr,
Seksen ok! var, ken yok; hi de tasarn yok-
tur (nk cinleri) kuvup gnlm toktur (ka-
naatim Sr Kara, srp (buraya) gel, gelmiyen-
lerini getir! Aradan biri
hepsini getir fburaya gelf.
210) Baymnke gibi er nerede? Er Baymnkem gelirse zalim-
lere gn nerede? Bu yana sc, Karamis! Kara
z! Bu yana sr Bokbasar, (sen) cin
kaar!
215) gen sahibi Kulaar! Buraya sr Kulaar!

veriniz, . . Havadaki
220)
)AMAN DUA 1LAH1 VE AFSUNLARI
1
45
ala (iki zerinde yryen duru apulu
buraya sr kara
/Hi bir 1 ruhu harekete getirdim barek Al-
lah, Krbet'im! Yamalardan uan da
geen barck Allah Ceren Ta
geldiniz mi? Cenkler has;aya
geldikleri zal'J}.an ayak bk-
lup
yz. dkme! Gzlerimin gr! sen-
den mcdet Sayram bab s _
de d d'l'
. ? me et Otrar'daki otuz bab, sizden medet
En. Arslanbab! Sizden medet dilivorum
Sunak ata '
medet diliyorum, Korkut Ata evliya! Sizden me-
det akmak ata evliya! Doksan dokuz
bu !" diyerek dikildi!. :
devlerim, kurban si7.e bey-

235) .. gel! elini gel! B-
agalar var, yatan yavrular var,
oteye ugramadan dn! Askerlerine iyi dikkat et
birini gel (dnr. '
Eski yahut denirdi. Bugnk
arbav", Trk lehelerinde
Yakut lehesinde bu kelime "kt
etmek" gelir. Altay leh-
szlere de denir.
kelimeler ve cmleler,
gore, en kuvvetli szlerdir. Mslman
da "kir mikr
d " '
an ve szle:in herhalde bu
dayansa bu kelimeler eski bir za-
manda koruyucu
ve szlerine gre bu szlerin de fa-
kat fani insanlar '
10

akrep, karakurt, by (zehirli rmcekler, goleodes,
tarantula) gibi olursa msl-
man Trkler okuturlar.
Foklora gre yle ki ve
kendi kadar ve
lanlar gelerek lrler, da
ile afsun
Bir rivayetine gre, biri bir
gn
bulunan hasta z" diye
gzl kara
ve bu ve a:fSununun bu
derhal ve hasta da kurtul-
Eski Uygur-Budistler da (afsuncusu)
ok olsa gerek. Eski bir tvbe
afsuncusu veya olduk ise"
(Trkische Turfan - Text, IV, 8).
(Trkistan'da denir) yahut
olan her adam, afsun ise oku-
yabilir. Dikkate ki bu afsunla beraber afsunda
zikredilen da ihmal etmezler.
yeri demirle sonra okuyanlar da Ga-
liba afsunun tek messir bu
mal m olsa gerektir.
Trkmenlerde ajsunu :
Nur temir at su
2. Ok gmlgen kelte man, l kesen
ala
3 Hindustani, kara kr man, erkek
4 Bogoz
5 Hkm-i Davud, hkm-i Sleyman, ili geldi, sven geldi
6. Ksvend geldi, Brev, reberev kf!
2 4
ssven-- Ruta gravcolens. 6 Ksvend-Koyun. Berev (fars.) .....
git, defol. 8 Kuzlogan-kuzulayan. 9 Tulsak-dul .seven (?). Ku-
lak-sefil kle? o keleeirlm. koy-koyun.
DUA VE AFSUNLARI
By ( Tarentula afsunu
7, My, my, siyah my, surh my, ala my
8. Kuzlogari my, my, yetim my
9 dul my, tulsak my, kul my, kultak my
o. erende my, eren de my, gizlende my
Hkm-i Davud.
12.
hoy geldi, kara onok ky geldi.
tozu geldi pigamern'in geldi.
hkmi Davud ...
b_y ajsunu:
147
I) "By, by Biy Bazar evliya, desedi
Bazar ulu Sekirgen, evliya,
evliya, ulu peri men,
evliya, hak Sleyman peygamber,
5) Davut peygamber, usta Davut Peygamber
peygamber, Pirmen peygamber
peygamber, peygamber,
By, by, by, By igesi Kambar, Kambar bolsang
kalmay
Tas tbeden May tabannan kalmay
ro) ok(an sudan
kuyruk aa alakannan
Men de geldim sen de Menin
Ondan gel de m undan by by by min
Men bynn y min, kara kurttun
15) Kasa Kurhas zmen, z hergen dirtimin, '
. Sleyman By, by bymin
Men bynng kanimin, almas czmin, aytuvlunun
zmin
"ad " d I b
ra asman a a ota klmin, tkr
keliniz !
Tururotay k eldi tur ma y zehirindi caymay
20) Ay k eliniz, keliniz! Baba N azar keliniz!
tanavungdu tileyin, Tengri urganday

Akkan suga tiri garip kara kistendi

Kiru mikru u, u,
Kilki kil, bula tola
26) ini ini ini by ini, hoca teni biy huday,
Bastanmen eastana hersin! bir batan ingil,
lngil kurt ingili! kara kurt b kir mir kiri kurt
Kiren kurt, bolsang
bolsang kayta urgun kara kurt!
go) Talak, talak, talak kurt! olak kurt!
kirsini kirkeni, kiritni.
uya, uya, Bara, bara, dava, dava!
Seni minen Toprakka toymagan, toksan by
koymagan,
Ay geliniz, geliniz! Ala konda, bala kanda, alanikir kara
nikir,
35) mikir, mikir, tola mikir, tolsa mikir,
Sen mikir, semik mikir, bolsang Idam
bozarmin, mikir! otu
Kikre minen degen
koymay abarlar.
Bastan hastan hastan geldi .. hastan tp kisten geldi
40) Hayfa Temir geldi, minen burkan geldi
Kafir geldi chut keldi, arbav geldi geldi
Onda geldi, munda geldi. Bastan, hastan
Tercmesi:
"By, by" diyorlar, Biy Bazar evli ya, D ! di-
yorlar, evliya. Sekirgen
evliya. ve evliya (var).
peri ile beraberdir. (Yine) Ali evliya
Halk Sleyman peygamberdir.
5) Sonra Davut peygamber ki demirci Davut peygamberdir.
Pirmen ana diyyar, hep
peygamberlerdir. By, hep By def ol! By'n sahibi
(sen) kambar isen kalmadan Tam tepeden
kamadan tabandan kalmadan
aktan daha Akan sudan daha sratle
atal aarak Avu iinden
Ben de geldim, sen de
Benim oradan gel de buradan
DUA fLAHt VE AFSUNLARI
49
By, by ben by'm, ben by'n eviyim, "Karakurt"un
(yahut
15) Kurbas" (denilen kendisiyim, onun gn-
(yani by'e gnderilen S-
nefesi ile Bym ben, ben by'n
yzym, dillerde sylenen ken-
disiyim. Ardra aspan in d3:nesiyim,
klym, keskin ucuyum.
Tururotay (bir geldi, durmadan zehirini
madan
20) geliniz! geliniz! baba Nazar, geliniz! utur geli-

Burnunu deleyim, gibi akar suya
m, diri diri gurbetc ...
(22-24 nc szlerdir)
2
5) . . . . . . . "Bostan" ile beraber yaslanarak
.. karakurt (bcek).
. . . . . . "giren" bcck,
abuk isen tekrar vur karabcek!
30) Dalak, dalak dalak bcek! olak bcek ...
.. : ....... : ( kelimeler). Senin le m, top-
raga doksan by geliniz!
geliniz! "ala konda", "bala konda", ala kara konda,
"ala rnikir",
mikir ............ (zehirli bcek
abuk m,
otu, kikre, miyav, calbir (gibi ilalar) yerinde
keserler. "Bastan" geldi, "bastan" geip
"Kesten" geldi, ha iye demir geldi, beraber
burhan (buda) geldi, kafir geldi, cuhut geldi, afsun geldi,
geldi ...
AFSUNLARI YlLAN ARBAGI
gre sokar veya
dan. karnma Bu gibi olaylarda
adama arbatmak (yani afsunlatmak) gerektir.
biri :
50

enke enke enkc enke kara sen sen
sen senden men kiter bolsang kit
kelir kel Nuh peygamber hrmetine,
Nuh kemesi hrmetine kelir bolsang kel bol-
sang sen sen sen senden men
toz suden revan atkan
oktan mcrven ala kiter bolsang
kit kelir bolsan kel Nuh peygamber n
aguvundu sor sen sen ...
141
KULAK AKINTISI AFSUNU
Tat tegen hin bolhang, kesken
min bolam. Tat tegen hin bolhang,
kesken min bolarn kesken min bolam, ilegit
krhe ter, Urih krhe erim ter, kesken min bo-
lam, kesken min bolam, kesken min bolam,
human ak ta git ...
(Tat ... denen sen isen ge-
en de benim, geen de benim, ge-
en de benim. llegit (?) diyor, Rus grrse
"kocam" diyor. geen benim, akan su ile ak ta git)
Bu afsun Ural Balakatay boyunudan Bekkul
' Alikey YC"Sevi dualar defterinden al-

XIII. F ALClLIK VE KEHANET
biridir. Fal eski
Trkede kelimesiyle ifade Mahmud
kelimesini kahinlik ve bir kimsenin gnlndekini bil-
mek" diye (Divan Lgat-it-Trk I, 45; tercme
42). Besim evirmesine ilave nota gre "bu ke-
lime Trkiye'nin birok yerlerinde kader, talih, fal
demektir"; "kam
cmlesinin yaparken notu ilave ediyor:
Anadolu'da ve hele Ktayha vilayetinin yerlerinde
bakmak" fala bakmak (cilt III, 443).
lehelerinde ve "tefe'ul" gelen
kelimesi ki bu da kk ile bir terim-
dir. zikredilen bilge ve filozof
da kahin ve ifade etse gerektir. (Yakutlara
gre ilk da idi. Bu isimde veya
Altay karndan
denilen adamlar Bunlar hasta
zaman bunlar gaipten
haber fal
gelen kelime tlge'dir. Trkler'den
dahi fala tlge derler. "Manas" kahraman
biri tlg Kara Tlek'dir. biri de
(krek ile fal aan) Kara
ca da fal kelimesini ifade eden keret kelimesi de ki bu
kelime Trk leheleeinde tesbit
fal amak iin nesneye gre muhtelif
ad krek
cleniere

koyun tezekleriyle fal aanlar "kuma-
"Krek Arapa ketf ( ..;:f), "cavrun",
Altayca ve "yrun", eski trkede Abakan lehelerinde
"aann", Yakutada "yrun" dedikleri gibi "dal" da
derler ki da byledir. Krek ile fal bakmak eski Yunan-
ve da Buna . yunanca omoplatoskopie,
M
muhtelif minalar
denir.
mslman Trkler'den
ve Nogaylar'da en fal "krek Etno-
grafya gre, bu trl fal muh-
telif mensup kavimlerde eskiden beri Krek
ile fal amak adeti Japonlar'da da

Araplar bu fala kadim Yunan ilimlerinden bir ilim sayarak
"krek bilgisi" adiyle tedvin


adiyle birok risaleler Bu
Nuri Osmaniye 2840 nurnarada bulunmak-
Bu risalelerden birindeki izahlar Yakup bin el-
Kendi'ye nisbet verilmektedir. "Risale"ye grf" bu kitab Yu-
nancadan Bu risalelerde krek ze-
rinde grlen izgilere gre istikbalin ve
AltayTrkleri'nin ok benzemektedir.
Risaleye krek her ve izgilerini gsteren
bir resim de ilave Bu resimde ailenin
mezar yeri, muhtelif kavimlerin durumunu
gsteren Btn bunlardan
yor ki krek en eski
biridir.
"Krek ok nem ve-
rilirdi. Rubruk'un malumata gre Meng han bir
isterse krek nce
mahsus kk iki ev Ke-
mikleri sonra hakan bunlardan olan izgilere
Kemik zerindeki izgi dz ise yol
veya delikler olursa yol demekti. Rubruk,
latince Skapulimantia denir. Anadolunun yerlerinde krek
son zamanlara kadar malumdu (bk. Abdlkadir .. Rapor,
1930, sB-59)
P. D. Chantepie de la Saussaye "Dinler Tarihi" (rusa terc.),
Moskova c. I, s. 93
m Bk. c. 1, 133 1311); Ah-
med efendi, Mevzuat-l-ium, 1213, s. 378. Yine bk. O. Rescher,
Zur Omoplatoskopie bei den islamisehen Vlker (Monde OrieQ.tal dergi-
sinden s. 230-231.)
FALClLIK VE KEHANET
1
53
kemikler

krek ke-
mikleri ile fal 1221 de seyahat eden inli Menhun
da
771 Kazak seyahat eden
Rikov Nur Ali
ve bir "yavrunu" nun krek
O gnlerde Kalmuklar ara-
oluyordu. Nur Ali Han, Congaryaya firar etmekte
olan takibe Seferin olup
ne istiyordu.
Yavruucu krek sonra eline izgi-
lerine bakarak "dn bir arvak
(ruh) Bu arvak Kalmuklar'a korku . Kal-
nc bir arvak halledile-
cektir. Bu arvak dedi.l47
krek gsterirler;
dan kpeklere atmazlar
148
budizm bile krek
nem vermek mecburiyetinde Buda rabip-
leri geleneklerine uyarak dua ve k-
rek yazar ve "oba"lara atarlar.149
ve halk "krek
motifi ok Destanlarda ve hikayelerde ge-
rek mslman kahramanlar ve gerek alplar hep krek
gre hareket ederler. Bir hikayede
Telegey "cemaat, durunuz, bu yerde
kumalak koyunun krek
Kumalak koyunun krek ve dedi: ''Bizi
eden bir ... " bir hikayede ms-
lman kahraman Er Kke krek ke-
146
V. Rubrl!k (Malein tercmesi), s. 128-129.

Vasilyev, i drevnosti vostonoy asti Severnoy Azii, s.
232233
147
Jurnal ili dnev. zapiski, S. Petesb. 1772, s. 72.
168
Anadolu'nun birok yerlerinde kasaplar krek
atmazlar. da bu uyarlar.
148
Bk. G. Potanin, Oerki S. Zap. Mongolii, Il, 9'
160
Proben, III, 103104. Yine bk. R. Karutz. Unter Kirgisien und
Trkmenen, s. 38.
54


15
1 Kara
Kalmuklar'a olup ol-
iin krek ."Cagal-
Sznde hata krek ile
Krek denilmek-
tedir.152
"Manas" "k-
rek bakan zikredilmektedir. Kal-
muk da "krek ile konu-
Taz" krek
bir gryor. Bu sefere iyi
Fakat han buna bakmadan sefere
yor. Manas onu ediyor ve .ldryor.
153
XIX. seyahat eden papas
Minas Meditsi "Nogay kahinierinin kuzu krek
izgi ve noktalara istikbalden haber verdiklerini, fal sa-
hibine bir iinde gelecek iyi ve fena gnleri bildirdiklerini"
Mahmud bir atalar soz
de ("krek il bu fala (C. III,
tercme, 21).
Krek Nogay hikaye ve da
ek bahsedi.lir. Edige ile han gre Tokta-
han Edige'nin kr Adil'den kaarken bir obana krek

155
Nogay halk buna
benzer krek ok geer:
eski zamanlarda "krek ba-.
ok yalan syliyene
"yavrun kalak" (yani krek dediklerinden
Herhalde bu fala mu-
vaffak sonra bu tabir olsa gerektir.
151 Proben, III, s. go.
Proben, III, Xl. Trkleri de krek ke-
(DLT. II, terc. "krek
il
Proben, V,
L. Kolli, Meditsi ( Tavr. Uenoy arhevnoy
Kam. No. 44 s. 34).
165 Molla Osmanov, Nogay halk Petersb. s. 38.
1
FALClLIK VE KEHANET
'55
Altay ve Yakut "krek ok
Yakut Dolgan'lar ve Karagaslar bu fal iin geyik
tercih ederler. 1
5
6
Krek ile fal isteyen adam bir krek ke-
bulur. Bu
157
sonra eline ince
tutar. Kemik te izgiler, atlaklar ve noktalar (Res.
Fala adam bir
Fala bakan bir Kemikte olan izgileri
kam izah ediyor :
D-D izgisinin fal sahibinin hanesidir. f g iz-
gisi b gider ve geri dner. Bundan ki
van uzak yere fakat geri dnecek,
F i k yolu c geerse, hele E
dan geerse, kaybolan nesne ve hayvan ok uzaklara gtrl-
bulunmaz.
C gsterilen yere n yahut "ke-
n kk kenan" denir.
A ile gsterilen yere byk denir.
f I izgisi kk c biterse kaybolan nesne uzakta
bir elinde bir yerde Herhalde
bu hat f m olarak c zerinden geerse
kaybolan bulunmaz.
fo n izgisi byk A gider ve burada biterse
bolan ev evresinde bulunuyor. f o p izgisi A
geerse veya hayvan elindedir, hayvan
yk ile Kaybolan nesne.
ise bunu Byk Q;R ze-
rinden geerse bir adam kaybolan haber
getirecektir. S-t f-o keserek A zerinden
geip kk c gelirse bu bir gsterir. Hayvan
su imek zere iki tane muvazi hat peyda

kei, bilhassa teke tercih ederler.
I, ,s;" Jtc:/1 J ,:," .::,... t" J'" fo"
1 J c)W.II J .
U? Arapa " 'ilm-l-ketf" risalesi de
(Nuri Osmaniye varak
M
olursa bunlardan D-D f biri
kaybolan yoludur. U f olursa
arayan adam henz hayvana u f hat-
geerse arayan adam ok uzaklara hayvan
arkada f b gider ve b, yan-
ise kaybolan hayvan veya nesne demektir.
Sagaylara gre krek faliyle ancak kaybolan nes-
neler bilgi kabildir. En
sylenen kemik ko
gre (Res. 2) krek
( cavrun)
158
birok Bunlardan . en
nemlileri :
a) Kazan; b-b) bavuzdav W) cavrunun (kc-
d) kulak; g) mangday e) cavrun
h-g (kenar); b-d) kara yol; c-c) kuskun;
1-1) til (dil, haber); m-m) bget (engel, sefere O)
ilde bulunan yolu; O) uzaktaki yolu;
n) mjde; p) at (yorgun at); b-b birbirine izgi ile
yakalana cak". F) izgi olursa
kaybolan bulunur
159

Arapa "ilm-l-ketf" risalasindeki krek
gsterilen daha oktur. iptidai
bu ile ilim elinde
daha ziyade ve bir "ilim"
Trk gebeleri ile de fal amak
adeti Nogay falkloruna gre Edige ve Alp
takibedip etmemenin hangisinin
iin davul zerine atarak Alp
diye and itiler.

161

Semerkant vilayetindeki zbekler'den
hikayeyi Han Semerkant ku-
J6s N. Katanov, Otet o poyezdke v minusin. kray, Kazan s.
37-39
m G. Potanin, Oerki S-Z. Mongolii, II, s. 8g-go.
160
kurban ayininde fincan ile fal ile
Molla Osmanov, s. 38.
FALClLIK VE KEHANET
157
Semerkent'a
kat' i hcuma davul gettirdti; ve eline
bir
''ek', de
de
ben alsarn (alacak olursam)
Oma davulga ! l
diye davul zerine Bu iki hikayeden
gre, gebeleri ile de fal amak
adeti
ve zbekler'de fallardan biri
"kumalak" denilen "Kumalak" iin
yahut tane nohut, fasulya yahut tane koyun
koyun tercih ederler. Bu fal
adet yahut gzel
e Birinci giren drder drden
kalan konulur. omuz"dur.
giren yine byle omuzun sol
konur ki bu nc da bylece
sol konulur, bu "sol omuz"dur.
bir olur (mesela):
Sol omuz omuz
** * **
**
*
kalan btn tekrar e birinci defa
gibi ve bir olur
** ** *
*
omuz"un ortadaki "yrek", "sol
omuz" un ortadaki "yrek", "sol
omuz" sol
Kalan yine e da her
bir drder drder sonra en son
evvelkiler gibi ve hepsi ederler :
"Sol omuz"
**
**

*
omuz"
**
..

"Sol * * *
"Ayak"*

"Yrek"**
**
**
"Kazan", yahut "koskun"

**"Ayak"
Bu arnelden sonra kalan hi ifade etmezler.
bu dokuz yerdeki (kumalak) fal
sahibine
"Krek bilenler pek az halde
oktur. Bu fal daha ziyade Trkler'de
Bu fal da malumdur.
ruhuna kurban sunarak kurban etine fal-
lanmak bugnk tesbit Fakat
Manas bu trl eski bulun-
bildirmektedir. Simetey'in sefere
ruhuna kurban keserek kurban
etinin kazanda kaynama seferin olup
tavsiye ediyor :
akboz kurban kes,
ruhunu ... eti kazanda kaynat. Kazanda ak kpk
karsa baban dirildi demektir. kara kpk
baban ld (ruhu gelmedi) demektir. dayanarak
diye Sol dayanarak za-
diye eve dnJ" 1
6
2
Burada sylediklerimizden da birok fallar vardu.
Bunlardan biri alevlerire, kzlerin odunun
seslerine gre Man as des-
Yakup han gelinlerinin istikballerini bakarak
sylyor. Ebulgazi malumata gre, z-
bekler da bu fal maruftu. slalesine mensup
Hoca Mehmet Ebul-
gazi :
az bir Ona Hocugum Tintek derlerdi. O
kadar budala idi ki "senin
113
Proben, V, 342.
FALCILIK VE KEHANET
"senin "senin
k
, d. r. nesnen ola-
ca 163
Fal iptidai butu.: k" wl
h d n og unun
un .a ve tedavisi kabil bi-
krek faliyle, olgun topluluktaki
salon ve iskarnbil veya kah
fark ancak madd d' k r. ki d ve
b k d b e e ar ar Mana
a an u fallar en ufak fark bile yoktur.
Trk s. 193-194 atmak
bakmak da tesbit ku uk
ocaga atar, alevlerine istikbalden haber (T
O K ......
ord i stepey, III, sB).
KIV. YADA (CADA, YAT) VE YAGMUR
TILSIMLARI
Trk kavimlerinde ok eski devirlerden beri bir
re byu''k Trk Trkler'in ceddi yada
g , k'
(yahut yat) denilen bir sihirli
bununla zaman kar, dolu .. ..
Bu her devirde Trk ve buyuk Turk
ellerinde gre, zama-
da byk ve ellerinde bulun-

Bu muhtelif Trk lehelerinde, her lehenin
fonetik zelliklerine gre, muhtelif ifade Ya-
kuta'da sata, Al.tayca'da cada, grupuna lehe-
lerde cay sylenir.
Bu sihr li ilk habere in
Tang slalesi tarihine gre "Trkler'in byk
H kuzeyinde bulunan So id.i .. O_r:
Ananbu idi.
kurttan olup .. ve
budala
le:.i imha edildi. tabiat st yag:
mur ab ilir di.
' 'd' "
biri yaz ruhunun ikincisi de ruhunun .. . .
yerde 449
"Evvelce Kuzey H idaresinde bulunan
Yeban ahalisinde

yle kahinler ki Ccen'lerin sal-
ok
Ccenlerin onda sellerde

166
m Hyacinth, I, 258.
Prof. W. Eberhard Trk (in'in
s. 89).
m Hyacinth; III, 164-165.
YADA CADA-YAT

Trklerin bu sihirli
mur (_,kil _r.--) ve "cada denil-
Bu en mufassal malumat, eserini X.
yazan tarihilerinden
Onun malumata gre, Ebu'I-
'Abhas Muhammed Dokuz
ve Karluklada bulunan Horasan bu-
lunan Trkler istedikleri zaman ve kar
ve fakat Da-
vut Mensur 'Ali el-Badgisi'.yi grp kadar
bu rivayetlere inanmamakta tereddt Bu Da
vut ibn Mensur evvelce idare ve idaresi
salih Bu zat Ebu'l-'Abbas'a kendisinin Dokuz
ile bu ko-
Onun gre, Trk hakanla- .
biriyle adamlariyle beraber
haydutluk yapmak iin ve orada bir bu
elde Trkler bu istedikleri zaman
ve kar
rivayetine gre, halife Ma'mun dahi bu
ok ahikadar 'Abdullah bin va-
Nuh b. Esed'i bu tetkikler me-
mur Nuh b. Esed memleketin mslman
Trkler'i ve bunlardan cada malumat
Bu adamlar "bu haberler fakat sebebini
bilmiyoruz"
Ebu'l-'Abbas'a Horasan emiri b. Ahmed (892-907)
"yirmi bin ile Trkler'e
kadar bin Trk
haberler iin bk. Profesr Fuat Kprl,
Cada (Darlfnun Edebiyat Fakltesi 1925, cilt 4
11s I, 153-155). Yine bk. A. Z.
Yelidi Togan. . Trklere ait haberleri ("Belleten" XII, s.
45). b. Bahr'de bir !$'""' !l.i\.11 J
Wl l.la ot"l J J >;_J J }u 0A IJ l.!\..
0A .u.l V. Minorsky, Tamim ibn Bahr's journey to the Uyghurs
(Bulletin the School of Oriental and African Studies, 1948, XII, 282).
ll

Bunlardan bir bizim geti. Bunlar bize Trk-
ler'in iri dolu sylediler. Biz onlara "sizin kal-
binizden kfr hala Byle hibir insan
yapamaz" dedik. Onlar "biz haber veriyoruz; sizi iykaz edi-
yoruz. Siz daha iyi bilirsiniz. tayin ettikleri vakit
dediler. Sabah oldu. Korkun bulutlar bizim zeri-
roizi Korkun grlt oluyordu. Herkes korktu. Ben
iki rekat namaz dua ettim. Biraz sonra korkun
bulutlar Trk ordusu zerine kt. dolu By-
lece Trkler oldu".
Mahmud yat tesmiye ederek
izah etmektedir: "Bir trl kahinliktir. Belli ya-
Bylelikle ve kar rzgar es tirilir. Bu,
Trkler bir Ben bunu lke-
sinde gzrole grdm. Orada bir mevsim
Bu suretle kar Ulu izniyle
sndrld."
169
Cada efsanesi divan da yer al-
Ali N eva i Fevaid-l-Kibar
Yada tege ey
Yagar n bolur la'lin alud
beyiti mehul mellif "yad" kelimesini
ona kurban srmekle
diye
Trkistan'da Timurlular ve zbekler devrinde
eserlerde "yad bahsedilir. bu efsaneye okur
yazar adamlar da inananlar .
Trk folklorunda "yad efsanesi
en ok efsanelerden biridir.
Yakutlar yada sata derler. Bu Yakutlara gre,
at, inek, kurt gibi iinde bulunur. En kuv-
vetli sata kurdun "Sata
m Divan Lugat-it-Trk, III, 2; Bt!Sim Atalay evirmesi, s. 3
nceden bildiren bir
bahsediyor ki bu da "yada olsa gerek (Muhabet-t-dehir fi acaib-i
el-berri ve el-behr, M.A. Mehren s. 84).
YADA CADA.YAT
ile kar ler;
estirirler. Sata bir cisimdir. benzer.
Yz, gz, ok grlr. veya bir ya-
eli veya gz dokunursa lr, kuvvetini kaybeder.
ele derhal rzgar
eser, veyahut kar Elinde bu bulunan adam
uzak yola yelesi veya bunu
larsa at terlemez, daima esen serin rzgar rahat rahat
seyahat eder. birine kartal 170
Altay karnlardan denilen
adamlar
171
yada denilen ile
kar, dolu gc ina-
Yada daima rzgar esen bulunur. Bu
elde etmek iin btn mal ve feda eder. Yada-
hepsi yoksul
172
Yakut afsun-
da mal ml-
km feda olsun!" denilmektedir. 1
7
3
W. Radloff Altaylar'da, Abakan kay-
bir blgede gezerken havaya tutul-
Rehberi olan Tls'l (Wettermacher); yada
bunun yerine Radloff'un bu-
ilalardan bir ila ve iki elini
havaya iin afsunu okudu 174 :
Kayrakan! Kayrakan Kayrakan!
Alas! alas Alas! Alas! al as! a]as!
Alakana per!
Temenee per!
5) Uktu rnimin!
Urhi
Abu
Ongostoy Kuldurak
Tengerening kindigi yerde!
Avu ii kadar ver!
kadar ver!
5)) Asil torunuyum!
Sedir kkym !
Abu
175
diye
diye
yerde

V. L. I, 657-658, 668-66g.
171
XI. da karnlardan denilen adamlar bulun-
Mahmud : yada-
(yada afsun " D. L. T. III (evirme), 307; metin 227.
172
V. Verbitski, Altayskiye 4.'i
173
I, 66g.
174
W. Radloff, Aus Sibirien, II, 8-g; Proben, I,
175
Abu Ongustay Kuldurak

o). Yerding kindigi tengerede!

Tengerening a!
Alakana per!
Temenece per!
Piyik tdung kinibile t!
bile t!
l(ayrakan! kayrakan!
Alas ! alas ! alas !
Yerin gkte

yolunu a!
Avu ii kadar ver !
kadar ver!
5) Yksek ge!
Abakan ge!
Byk hakan!. byk hakan!
Al as, alas, al as!
Trkleri'nin halk "yada motifi
ok
"Er Gke" Ordu'nun
Er lkesine
lde gelenler :
adamlar Er Kosay'a susuzluktan
ediyorlar. Er Kosay, uzun al-
cay (yad ekip yere
. "176
koydu. Havadan suyunu er.
Manas byk in seferi rivayetinde
Almanbet iin
zikredilmektedir.
177
gre, cada (cay) koyun
bulunur. Bu kar mmkndr.
178
Trkistan meslek ve
lerini dzenleyen "risale" (tzk)leri gibi "yada-
risalesi" de
179
Anadolu'nun blgelerinde, ile ilgili
gelenekler dua okuyup suya atmak adeti
tesbit Bu adetin de "cada efsanesiyle bir
gelenek mmkndr.
iin cada
dan arelere da vurulur. Ural
111 Proben III, 96: "salpang kulak bavurunung

m "Manas" rivayeti) rusa tercme Moskova 1941, s.
178 Yudahin, szlk, Moskova, 1940, s. 491
kelimesi
11
8
Sbornik MAE, 1918, t.V, s. 16.
YADA CADA-YAT

Ulu Katay,
olarak birbirini suya atmak, birbirine
su serpmek adeti
180

sonra suya atarlar, birbiri zerine kova ile
su dkerlerdi.
1929-1930 Anadolu'nun birbirinden uzak bl-
gesinde gezinti
ile ilgili, "ome gelin", "kepe yahut
"gelin gogk" denilen tesbit
ocuklar bu oyun iin bir
byk tahta kepeyi ocuk gibi giyindirirler ve bir or-
iki ucundan iki ocuk tutar. Bylece ocuklar
ev ev gezerek:
ome gelin ne ister ome gelin su ister
Ver, ver! ile sel!
}(o koyun kurban, gbekli harman,
Yaz gavur dilenci
Ver ver! ile sel!
}(o koyun kurban, gbekli harman!
diye trk Her evden bir gelin"in
su dker ve ocuklara yerir.
Bu adetin Suriye da
Araplar buna mm-1-gays yani
Oyun, Trk gibidir. Bununla beraber
Araplar'da onyedi dahi bu oyunda rol
Bu adetteki Trkler''in tz
benzemektedir.
181
in verilen malumata gre, Uzak eski
ifti Gaoli'lerin ayininden sonra
elbisesiyle suya girerdi; halk da iki blk olup birbirlerine su serperler ve
(Hyacinth, Il,
Abdlkadir (Halk Bilgisi Haberleri" 1930
ll, s. 36-38); "Rapor" s. 12-14. Anadolu folkloruh ait derin bil-
gisi olan M.
gre, ocuklara ters giydirmek, su ile
atmak, gibi unsurlar tesbit
resmi bir raporda Kafkasya'daki Rus kylleri-
nin koca suya
edilmektedir (Jivaya Starina, c. I, 122-123).
XV. EVLENME VE DOGUM
Evlenme ile ilgili treniere ve
pek seyrek olur. ile. evlenme adeti muhafaza edilen
Yakut gidecek genler (oyn)
bir ayin sonra yola Bu ayin
ya gidecek genler bir araya top-
ve halde bulundururlar. direkiere
dolu bir tulumla gelir ve bundan
bir avu atlarin evresine saar. kt ru-
hun syliyerek bunlara genleri iin
denilen
Ayinden sonra genler binip
kabilesine ynelirler.
182
bu adetleri ok eski
ve devrinin
ile evleniyorlarsa da Yakutlar'da
grlen tren bunlarda tesbit
Birok .Trk gerek inanasiyle
seyrek Eski devirlerin bu adeti
ancak adetlerde izini Al-
hatta baba ve
tasvibi, ile olur. delili olarak
bir yzk ve mendil gibi vermektedir ki
yerini tutar. sonra
bir (odag). yaparlar. Bu yoktur.
Gvey ile genlin bu gn Bunlar
akmak kendileri yakarlar. ve kibrit ve-
rilmez.
adetlerinde grlen
gelenekleri gelinin evinde yanan ocaktaki
secde etmesidir. ise bu adet hocalar tara-
gelinler i-
M. Ovinnikov, po etnogr. Yakutov ("Etnogr. Oboz-
No. 4 s. Bs-87).
EVLENME VE DOCUM
ve gl paralar yaparak
"selam" verirler. Bu tren, bir koca
Buna "su gsterme" treni denir "hu k-
rndr").
ve mslman Trkler'in evlenme trenlerinde
olan unsuru gelinin gn
Bu vehile, her devirde
istihsal en mhim mahsulnden
devrinde ve eti, devrinde st,
ve iftilik devrinde dan, muh-
telif meyvalar olarak soya
mensup olan bir soyunun ve koruyucu
kabul edilmesi iin- bir kurban
ninin Gelinler iin birok tabu Ko-
ve onun soyuna mensup erkeklerin sylemek,
byk baba (tr' e) gemek, mu-
ayyen bir zaman iinde baba ve biraderleriyle,
hatta ihtiyar bile,
18
3 yasak
Bu adederin izah edilirse edilsin, muhakkak ki
ok eski inanlariyle ilgilidir.
Evlilik olan ocuk ve
ad verme trenleri iptidai birok mu-
hafaza
Yakutlar ocuk, bilhassa erkek ocuk isterlerken,
ak oyun'a) Ak hatuna
yahut ak at srleri sahibi olan (magan dua
eder. Bu trende kurban sunulmaz. Bu
olarak bir hayvan Bu hayvana kimse binmez.
Yakut mukaddes bir
dibinde, ak boz at derisi zerinde, "yer sahibi" (an
iite)ne dua ederler. Bu duadan
sonra ocuk sahibi olanlar bunun yer

Bilig'deki bir beyitten bu adetin da yay-
Yusuf Hacip, giren birinin
gelin gibi dili sylyor: kirmedk yerke kirse
kah, kelin teg bolur ol teg tili

devrinden kalma mukaddes
ve byk ve "ev-
trbeleri "Manas" Yakup Han
hatununun ederek diyor ki: "Bu
ondrt oldu. Bir ocuk pemedim.
Bu hatun yerleri ziyaret etmiyor, yerlerde yu-
kutlu gecelemiyor" diyor.
adetlerinden eden
Molla Gazi Hoca
184
olursa tek
biten bir bir kuyu veya su koyun kesip
gecelerler" diyor. Mslman bu adetleri Yakut
"kutlu ayinin-
den ancak ishtiyk
Dede KorKut hikayelerinden birinde bir hatun erkek evlat
zaman kuru kuru ayiara sc kara
giyimli nezirler sylyor
185
Bu szlerde
ay (su) klt yahut, Yakutlar'daki gibi "yer sahibi" klt, pek
grlmektedir.
Yakutlar'da ilk byk ehemmiyet verilmektedir.
gn erkek ormana gidip bir
keser. Bu bir buuk ha-
Bunlar tek bir Kiler, ev,
hep "ey tan-
ha tu n ye! Yolun olsun!" derler. ocuk
gibi bir yemek yerler; bir hayvan kurban keserler. Hay-
Kemiklerini bir kaba dol-
durup ormana gtrp bir asarlar. nc
gn hatunu ayini Bu ayin
ruhlardan yerde malumat
boylarda ve saati
oba yahut oymak evine Tec-
rbe bir ebe (ineci) vazifesini grr.
184
Bunun "Kazak adetleri" risalesinden bah-

18
& Kilisli, 14; Orhan 8. Bu kelime Arap harfleriyle ya-
"sucu" (yani su da olabilir. ki eski "sc" keli-
mesini halk etimolojisi "sucu"
EVLENME VE DOCUM
r6g
tam orta yerine yerine) bir direk ona
bir urgan Bu bir ucu duvara lahu-
geirilir. ok
yahut al denilen kt ruhun lohusaya
musaHat hkmederler. Bu kt ruhu korkutmak
kovmak de "hay, huy!" diye
tufek havaya ederler. Bu grlt
runcaya ve geineeye kadar devam eder. Bazan
yahut mdahalesine lzum olur.
musaHat olan bu kt ruh in seddinden Ak-
deniz buz denizinden Hind'e kadar Trk
falklor ve hurafelerinde Al albis, almis adla-
riyle yer
Trkleri'nin hurafelerine gre iki
nevi olup biri "kara ve de
hoca yeya okumasiyle def olup
"Kara ise kendisini grmek malik
olan adamdan kimseden korkmaz.
bir suretindedir. Bazan kei veya tilki suretlerine
de girer. Bu ruh lohusalara musaHat olup g-
atar. yahut adamlar
mecbur ederler.
eline kopuz alarak afsunu syler :
, "Ey, zalim,
Koy yerine,
iade et,
Szm tutmazsan,
Bana hrmet etmezsen,
Gzlerini ... "
Bu suretle merasim yerine koyar ve
len lohusa da iadei hayat ekse-
riya, kei suretinde gryorlar.
"Kara yahut "Kara" ciddi ve bir ruh-
ise hoppa, rnekkar ve Ekseriya
ve aldatmakla ele geirir. Bazan insana dokun-
sz verir ve uzak bulunur. Lakin daima bek-
ler ve nihayet bulup bir dokundurur.

Miropiev'in eserinin nihayetinde, neye ait izah
bir
gre, bu da lahusa
bir merasim okunan, afsunudur. Bu
de, galiba, yerine koyun veriliryor. Bu
afsun :
"Ey,
Bu
Buna kanaat ediniz,
Bu ldrmeyiniz,

o o o ... o o o. o. o. o o. o. o o
Koyun size kafi mi?
Bu koyun addetmiyor musunuz?
byle ise, elime

Size h cum ederim ... "
tfek sesinden korkar. olursa
tfek patlatmak adettir. Demircilerden ve ocaldi
da korkar; yle muktedir demirci ustalar ve
bir mendil veya korkutmak
kafi gelir. muhtelif suretierde grnmekle beraber
bir
dair hurafeleri de
gibidir.
Kazan Trkleri'nin hurafelerine gre bir
ruhtur. Meskun evlerde ve bulunur. Muh-
telif suretierde grnr; yolunu uykuda
Kern nehrinde bulunan Tuba-Urenha
akidelerine gre, " albas" bir
kumsal yerlerde ve kayalarda kei gibi Al-
musaHat olur ve hasta yapar.
ilahiler okuyup defederler.
lar olarak tavsif olunur
akidesine gre bir ruhu "Er-
lik"in ve hademelerindendir. . .
Fergana zbekleri'nin huafelerinde . de.: ':e
perHerden rnaada bir de peJmurde,
EVLENME VE DOCUM 171
bir suretinde tasawur ederler.
ecinenin korkarlar.
(Sevzar-dehe Tahtapul)
kprs Oradan gelip geenlerin pejmrde bir
grdkleri sylenir.
Yakut Trkleri'nin akidelerine grq.isim ve karakter iti-
bariyle bizim denilen ruhlar var-
"ii" ve ruhlara mukabil ve obur
Bundan rnaada "albas" sz de ki aldatrnak,
hile ve bys manalannda
rnrneyyizesinclen biri ( "kutu'' (ruhu)nu
gtUrmektir. Trklerde yahut al in-
gtrr).
Anadolu Trk hurafelerinde de ruhun mhim ro-
ln. gryoruz. ve tesmiye edi-
len bu ruh lahusa rnusallat olur. Bazan kalan
peri gelerek
giderler ve bu suretle "al
rini suya lahusa Doktor no-
tuna nazaran "ocuk vakit bir haber
sylenirse korku, teessfteii rntevellit hale yahut
tabir olunur. Hurafeye gre tfek sesinden,
adamlardan, demirden ve renkten korkar. Bunun
iindir ki lahusa yatakta iken beyaz ve
tl takarlar, lobusaya
hediye ler. (Bazan bunun gzne
Bazan bu
ve nehir sahillerinde bulunur. Geen yolculara her trl oyun
oynarlar ve fena sesle yle adarnlar ki
mendil veyahut takkesi konulursa
olmaz. bir
Erzurum ve Erzincan vilayetlerinde rivayet-
lere gre bulunur ve at yelesini rmek-
ten korkutan ve gtren ruh
ise "karakura" denilen bir ruhtur.
Grlyor ki btn Trk kavimlerinde
ruhun ismidir. Bu ruhun lahusa musaHat

Kazak ve Anadolu Trklerinde btn teferruatiyle
gtrmesi ve suya
adamlardan tfek sesinden ka-
'
kei suretinde grnen bu ruhun
Urenha-Tuba Trklerin' de "kei sesi ile ve Ana-
dolu Trklerin 'de "fena sesle gibi teferruat da
dikkattir. Btn Trkler'de bu ruh hoppa hilekar
ve
zikredilen ve kayalarda
bulunan "al ve
suretinde olan bu ruh klt ile Anadolu Trkleri'nin
efsanesi de mnasebettar olabilir. Erzurum ve
Erzincan hurafesine gre at yelesini rmekten z_evk
Yenisey Trkleri'nden "Kalar" Trkleri'nin inanma-
gre, atyelesini rmek kaya ve izinin)
en
gre, lohusalara musaHat olan
ruh gene
"kara" yahut dan korkusu ve bu
defetmek iin "kara Manas
olan Yolay Kaan da gryoruz.
Kara bar edi
Karabaskar.
bar edi ...
Kara gelen cinlere hitap ederek;
kelgen deyman
Raktan kelgen deymen ...
diyor ki buradaki "al" bizim Bu son cm-
leyi Radloffuzaktan gelen er (alp) diye tercme ediyor, ki
hesiz kelimesindeki sorgu soneki olan
"mi''den
Bu grlyor ki "al" albas,
denilen mevhum "ruh" btn Trk kavim-
lerinde inanmalar mevcuttur. ki bu inanma
ve an'ane Trkler'in Orta Asya'da birlikte zamana
aittir. Trkler'le eski zamanlardan beri kavim
lerde de bu "Al" inanmalar vatsa da Trkler'deki
gibi
EVLENME VE DOUM 173
"Al" ruhu tarihten nceki zamanlarda, tarihi devirlerde
tasavvur gibi, bir "ruh" Bu "ruh''
eski Trk panteonunda kuvvetli belki hami (koruyucu)
lardan biri Bugnk onun
bir ruh halde emarcler de onun bir
zaman "hami" ruh bildirmektedit :
Urenha-Tuba Trkleri'nin kam bu
ruha "kaya yerlerde diye hitap
ediyor ve soruyor. da, galiba,
bu ruhu "tuv derde derman olan ey gel" diye

2 - "Al" kelimesinin kltiyle bilhassa
bu ruhun en eski. devirlerde "hami" ruh, ve ocak ilahesi
gstermektedir.
Yakut Trkleri aile "Al-ot" diyorlar.
ocuk dnyaya- gibi ebeye bir kadeh
(araga) sunar; toplananlara ziyafet eker. Eb e unundan
bir yemek yapar buna "bkpen"
"centek" derler). bu yemekten yedikten sonra bir
ukur son'u ve bu yemekten bir para bir kap ve
beraber gmerler. Bu Yakutlar'da Altaylar'da Umay
anaya
Birka' gn sonra Ziyafetten sonra ebe yahut
ihtiyarlardan birine mracaat ederek ad ver-
mesini ister. biri ad verir. Ebe o-
cuk iin ister. Herkes bir hediye verir. Bu hediyeler

Eski Yakutlar'da verilen ad gerek ad
Gerek ad yay ekip ok sonra verilirdi. Yakut-
bu adetini eski da gryoruz. Dede Korkut
hikayelerinde "O zaman da bir kesmezse, kan dk-
mezse ad denilmektedir.
ancak gsterdikten sonra Dede Korkut ad veri-
yor. Altay ve Yenisey Trkleri'nin
gre, yle bir devir ki zel ol-
kabilesinin Gerek ad almak
'74

gstermek gerekti. Buna ilk dikkat eden et-
Titov
186
Altay
ruhlardan Mslman ise "peygam-
ber", "ak evliya"lar ad verir.ler. drt
"peygamber hoca" Simetey'in
ak bir eren verdi ve kayboldu.
iin
tedbirler gerek ve gerek birok
Trkler'de tedbirlerdir. Yakutlar, aileye mu-
sallat olan lm ruhunu aldatmak iin
birine satarlar. Urenha (Tuba)lar gibi kaza-
mn saklarlar, iine "ak eren" denilen ongon'u
koyup bunun arpa unundan bir bebek
lar. Kam bu bebek zerinde ayin yapar. duasiyle bu
hamur (yani canlanma ve
kendisi temsil eder); hamur yarar, par-
alar, sonra bu uzak bir yere gtrp gmer. lm ruhu
bunu grp ve aileyi rahat
ise kazan gn saklarlar, hep
bir bebekle olur. Sonra bebek lr. Ana baba da "o-
ld!" diye bir ukura gmerler.
Kt ruh bylece ve rahat yoluna gider.
da,, mslman
halde, lm
gibi ebe eline birka ev sonra o-
cuk evinin penceresinden seslenir: lkeden
bir ocuk getirdim. alan var der.
ocuk iin kendi demir verip
demir yahut gibi bir ad verirler.
iin Dursun, lmez-
bay, Kur (elik) gibi adlar gibi, kt adlar
vermek adetide Bunun sebebi kt olanlardan lm
nefret eder de (yani
1se Bogat1rskuye poemi Mm us. tatar, Petersburg s. 66; Etno-
graf. Sbornik, IV, s. 8g (not).
EVLENME VE DOGUM
75
melek bile !), okabay (Domuzbay),
domuz) adlar hep bu inanca gre veril-
rusa Andrey
. grdk. gre,
Cetpisbay evimize Azrail gel-
Rus
Ad veren ihtiyar gerek ve gerek mslman
Trkler'de (dua syler :
olsun! k berk olsun!
Arkanda kk, nnde byk olsun!
arka eteklerini davar, at
S r leri n eteklerini ocuklar
Benim gibi ak ol! Ak
kara
bu dua sonunda mslman Trkler "amin", Trkler
atarak "opkuruy!" derler.
gnn nemli an-
latan adlar gn
ocuklara ( treni gn
lara_ bir misafir gn Konak
ocuklara yerin verilir: Uralbry
ldilbay vesaire gibi. . '
Trk efsanelerine gre, fanilerin
dogumundan trldr. Byk kahramanlar
kan tutup
Orta Trkler'de bir efsaneye gre, Cengiz Han
cund.a kan destani
ve klt Manas da
Anadan yeni Koyun kadar kara kan
elinde . . Er Manas 187
destanda Klora ve Kanora kahramanlardan
bahsedilirken :
Kl tutup Klora deyip ad verdi
Kan tutup Kanora deyip ad verdi 18s
. Eski ve ad verme mahsus
ayin ve trenierin ictimai mtehaseler ha-
hnde grlen adetlerden
m Proben, V, 142.
188
eser, V.
XVI. LM VE LLER KL T
A. gre ruh-can: insan
den beri hayat ve lm ve anlamaga
Byk ve m
d .. d""ren ve hala zlemiyen bu ve tat
u . . I k "h ll
olan topluluk, kendi dnya o ara , a et-
. "f nk bu basit srp ve muam-

1
b" b
malara tahamml yoktu; onun iin her mese ceva
Yeryzndeki btn iptidai
olu hayat ve lm
y ' d 1 d k" "nes-
Bundan o y
ne" muhtel;f inde. .
gelen (mesela, nefes, rzgar,

Eski Trkler . can ve ruh genel
(yani nefes) kelimesiyle ifade nde
b k me hala nefes ve can manasma
u e k" k r . d
Trkleri'nde ise bu kelime ancak "dinlenme e e

Trk Yakutlar ruh-can. mef:
h u kut ve siir kelimeleriyle ifade ederler.
umun , "K ,
zamanda esinti, rzgar, nifes .ut
izahiara gre- toprak, rzgar ve "ana-kut'{.
unsurdan mrekkeptir. vcutten olum
kua gelir, fakat "kut" lm olmaz. Sur
irade ve umumiyede ruhi hallerini meydana
tnsan uyurken sr' vcuttan her tarafta
ruh-can mefhumunu sne ve kut
riyle ifade ederler. btn sune
ise ancak insanlarda bulunur. Kut her bulunur,
kutsiyet verir;
bereketli ve sahibi ok zengin olur. obanlar kutlu
olursa srlere veren ruhlar ve kurtlar Buna
gre "kut" candan bir ruhtur ki insanda
LM VE LLER KL T

fakat her bulunaqilir. ok korkan adamlar iin de
"kutu "kutu utu" derler ki "d pat-
tabiriyle anlama gelir. gre
sne ve kut'dan "yula" denilen bir de
uyurken "yula"sr her yerde de-
bu ibarettir. Yula
ayni zaman da ifade eder. Babalardan
kalan tre ve adetlere de "yula,; denir.
llerin serseri ii::,t, Yakut-
lar ise iir derler. Kazan da r kelimesini
rek kelimesi serseri denir.
gre, can kanda yahut y-
rekte bulunur.
B. lleri gmme treni: Eski Trkler'in ve
Orta Asya defin trenleri verilen ilk ha-
in Bu haberler, ok ve
olmakla beraber, folklor materya1lerinin
bunlardan birok kabildir.
in defin trenine dair verilen
haber, lsa'dan nce III. aittir. Bu habere gre "Hun-
lar llerini tabut iine Bu tabut iki olup i ve
Bu ve ve
krklerle rterlerdi. ve matem
elbiseleri yoktu. l ile beraber ldrlenler yz, hatta yz-
den fazla olurdu" (Hyasinth I,
Gk Trkler'in defin treni in
daha veriyorlar. Tan slalesi tarihi VI. yz-
bahsederken Gk Trkler'in defin trenini
tasvir etmektedir: "ly korlar. torun-
atlar ve koyunlar keser ler ve
nne sererler. l bulunan at ze-
rinde yedi defa nnde yzlerini
kesip Yzlerinden kan ve olarak akar. Bu
treni yedi defa tekrar ederler. Sonra muayyen bir gnde l-
nn btn l ile beraber
yakarlar; kln, muayyen bir gnnde, mezara gmerler.
lenleri sonbaharda, ve sarar-
12

zaman gmerler. veya gzn lenleri iekler
zaman (ilkbaharda) gmerler. Defin gnnde lnn ak-
gnde gibi, at zerinde gezer
ve yzlerini keser, Mezar zerinde kurulan
lnn resmini, tersim
ederler. Bu l mrnde bir adam ise mezar zerinde
bir karlar. llerin bu yze, hatta
bine olur. Atlar ve koyunlar kurban ettikten sonra kafa-
zerine karlar" (Hyasinth, I, 269-270).
IX. defin . treni Gk Trkler'in
defin trenlerinden lbn ma-
lumattan defin trenlerini Fad-
lan tavsif ediyor: "Onlardan biri kleler
ve cariyeleri . bakar; ev hi kimse hastaya yak-
Haneden uzak bir dikip oraya korlar;
yahut lnceye kadar .. Yoksul ve kle
onu giderler. Onlardan biri lrse
ev gibi byk bir ukur lye caket giydirider
korlar; eline ne biz ( )
dolu tahta kadeh tutturup nne de nebiz dolu bir tahta kap
karlar. Btn mal ve bu eve Jukura/ doldurup ly
buraya oturturlar ( o ) . Sonra ukurun zerine toprak-
tan ku b be gibi yaparlar ( 0_. J!.. . jl J).
servetine gre, yz yahut iki yz at yahut bir
at keserler etlerini yerler. derisini, ve kuy-
' . d ,
"'bu onun Bunun a e.r
derler. Bu l adam ve cesur
adamlar kadar suret yontarlar; ve
zerine karlar. Derler ki "bunlar cennette
ona hizmet edecekler" J:i w J ,.f I.Jy
. ( 4i yo.l.i. 'J jA l)li .J o .P j&- \J. J
A. z. Togan, Fadlan's Reisebericht, 14-15 (metin), (Exk.31 a);
Material po istorii Trkmen i Trkmenii, I, 169-170.
LM VE LLER KLT
'79
Wilhem Rubruk'un
gre,
190
mezarlar zerine yksek tepe ya-
zerine de bir heykcl Bu heykellerin
yuzu doguya Zengin zerine ch-
ram bir ev Byle mezarlardan birini Rub-
ruk ediyor: "Yeni bir mezar,. zerinde tane
at grdm. Bunlar drt drder drder
olarak ve et bu-
lunuyordu. Halbuki bu mezardaki l gya

tavsifte zikredilen "yksek tepe;, (kurgan) lbn
Fadlan mezar zerindeki "kubb 'b'
d" , e
.. Mezar zerine konulan heykelin,
olunun heykeh yoksa balbal kestirrnek gtr.
Herhalde ki, v.c
I ?C: XIII. Gk Trkler'in defin trenlerini
devam
. ve defin trenlerinde grlen, kurban olarak
derilerini asma adeti bugnk Altay-
ve .. at kurban ederek trenlerde
en unsurunu eder. bu derilere -
"baydara" dediklerini syle-

ve Rus arkeoloji terimiyle "kamen-
naya baba" (yani denilen heykellerden hi olmazsa
Bu heykeller Geneeli
ye Onun rivayetine gre, bu heykel-
ler na olarak Bu
kadar orada Btn bu
onlara ta, par ve bir ok
oban oraya gelirse bir koyun keser m.
malumat arkeoloji ve etnografya
elde edilen bilgilere uygundur. Byk herhalde
bu Azerbaycan'da bulunan ola-

190
W. de Rubruk, lkelerine seyahat (Malein terc.), Petersburg
s. Bo.
191
"mezar demektir.
Sefername (Vahidi Destgerdi s. 427-428.
Bo

Balbal muhtemel olan heykellere dini
XVIII. tesbit 739
bir raporda "Ys boyunda
(Altaylarda) heykeller oktur. Bunlardan Kozan
( denir. Burada oymaklar bu
ban keser'ler. Hcykelin her zaman bulunur
kiya Drevnost:i, No. 15, ilave sah. 144).. .
Hcykelin ok
bunu Ssanang Ssetsen'in
hikaye ilc izah etmek mmkndr. Bu Togan-
Cengiz trbesine oklu-
ndaki bir ok onu Bu hey-
okluk (W. Barthold, Trk
ve dcfin, 533-34).
Orta Asya'da, ve Kk Trkler'in de-
. de daha iptidai basamaklarda bulunan boylardan ba- .
,,
llerini tabutlara koyup u ar
da (Kidan)lar, Turkler den
l 'd XVIII .. 1
Dubo (=Tuba)lar Bu adet Yakut a . . a
kadar devam ha beriere go re da bu
'd d sonra bu
a et var . h' 1
d B
nla beraber bu o a-
ar unu . "k 'k
rak dcfin trenine "syk ktr" derler ki
demektir.
in gre, Trk
d virlerdc muhtelif gmme goruyoruz agaca L
e "mme Kk Trkler'in defin
asma, topraga go . . .
verilen malumata gre, bunlar mezar-
d
kl bu haberleri teyit Bununla
ar a d h' .. h 1 ya
beraber, Kk Trk devrine ait a e o n
mezarlarda iskeletler Arkeolog V.
Altay-Sayan ve
1935 Kuray ve
meydana mezarlarda .bulunan
k
1 ..
ya ma goru
193
S V Kesdev Sayano-Aitayskaya arheologi. ekspeditsiya. (So
1
vets
' 8 8 ) 'ne bk nan,
kaya Arheologiya, 1936, No. s. 2 2-2 4 '
LM VE LLER KL T
lerde gmme trenlerinin izah etmek gtr. l-
y yakma, asma, gmme aile veya boy gelenek-
lerine, yahut her boyun dini telakkilerine olabile-
mmkndr.
Eski Trkler'in defin trenlerine ait birok adet
ve gelenekler gebe Trk derin izler
Mslman Trk destanlar\
en ok muhafaza eden "Manas" yer-
de defin treninden bahsedilmektedir. Bunlardan biri Han
Kketey'in defin trenine ait rivayettir ki okan Velihanov
1858 de tesbit

Bu rivayete gre, lm
yatan Han Kketey, vasiyetirini anla-
ilim! gzlerim zaman vcudm
(eti mi) keskin giy-
diriniz, deriye beyaz kefenimi koyunuz .
ya yneltiniz! uha
lar), kara kara kadifeler ykletiniz. (erkek
deve)den bir kervan ile benim atma hanerne (ktk-
lerden evime) byle geliniz! Kme kme gelir;
onlara kara sart seksen keinin
.. Byk ve kk kav-
aya benzer ak saray, benzer gk saray ...
Bana hizmette kusur etmeyiniz."

Han Kketey'in vasiyetindeki "(etimi) keskin
szleri W. Barthold'n dikkatini ve bu konu
zerinde bir makale
Barthold destandaki bu szlerle Tabari (c. Il, 6) ve
(Schefer 6o) lmne
dair verilen haberler mnasebet
Tabari'nin habere gre 739)
ldrldkten sonra etini [keskin bir kemikten
Altay bulunan eski Trk ("Belleten" '947 No. 43,
s. 569-570).
1114
Bu rivayetteki treni tavs,iye Radloff'ta yoktur.
196
ZVO, XIII, s. IX.; . Velihanov "Soineniya",
s. 209-210.
1
es W. Barthold, Yine (ZVO,
XIII, derginin s. IV.