1930

ay1~~~

Kongresi
~a.porla.r

.Za.bitla.r
Netretlen:

tt\illi iktisat

'Je

Tasarruf Cemiyeti

UMuM MERKEzi

Ankara
.
~.,...

-~"'--..2_ ~1-..:...

_,..

--

--

1930 SANAYi KON&RESi'

Raporlar - Kararlar - Zab1tlar

NEeREDEN:

Milli lktisat ve

Tasarruf

Cemiyeti

MERKEZI

ANKARA

1930 Sanayi Kongresi Umum Heyeti toplam

== Bu eseri Sanayi
kongresine ittirak eden murahhaslar1n mu,terek faaliyetine
bor~luyuz.

====

MILLi IKTISA1, ve TASARRUF CEMIYETi

HI

Cia.yemi.z:

TURKIYE SANAYII

TURKIYE DEVLETI
---GIBI--

ILE:Rl

<> L.l\11. .ALI~ I

IV

:R

1930 SANAYl KONGRESi

NASIL HAZIRLANDI:

Sanayi Kongresi Talimatnamesi

1930

 Milli ikttsat ve Tasarruj Cemtyett

nin nizamnamesinde mwo;arrah

gayelerden blri de: Yerli mallanmtzm miktanm \<Ogaltmaga, cinslerini metanet, zarafet, nefaset ve sair evsaf1 itlbarile yabanc1 mumasll mallar dereceslne getlrmege ve flatlarm1 ucuzlatma~a c;allrnak t1r. Bu gayelerin tahakkukunu temin edebllmek 1\rln takibi lazun gelen endogru yol 4 adamlarm tie temasa gegmektlr. Fakat Ttirklye'deki biittin ii'J adamlan ile birer birer tema<J etmek ne kabil, ne de faydalldrr. Hie; ~up hesiz ki en kesttrme ve en makui yol, muhtellf sanayl guruplannm mtimesslllerinl blr araya tophyarak mu~tereken lhtlyac;lart tesblt etmek ve bu ga~ yelerin tahakkuku i!;ln laztm gelen esaslart bir arada haztrlamaktrr. lte Sanayt kongresi fikrl boyle blr zaruretten dogmutur.

***
Mill! sanayUmiz - narin bir llmonluk nebab gibl - sade halkm ve devletin nimaye ve Jedakdrltgma dayanarak yatyabllen uun'i bir varhk olmak tehllkeslne diil'jmemell; kuvvetlnl, aynl zamanda modern sanayicill~in hesap" ve bilgi menbalanndan alan saglam-.. ve canh bir uzvlyet olmahdtr. ii'Jte Sanayl kongreslnln vazifesi sanayiimlzln asri ve millh icabata uygun bir tarzda lnklafmi temin edecek yollar1 aramaktu. Asnmtzm parolast: Her sahada da(Jtmk ve miln/ertt faaliyet yerine toplu ve milterek faallyeti !kame etmektir: Sanayi kongresi Tiirkiye sanay! iUeminde toplu ve miil'jterek faallyetln anast olacakttr. Tiirkiye sanayicileri - bugtinkii ~erait altmda - ilk d.eta olarak bOyle bir kongreye davet olunuyorlar. Bu, onlar lgin blr mihenkta' olacaktu: seviyelerinln derecesini orada gosterecekler, davalarmm isabet ve makuliyettnt orada isbat edeceklerdlr.
~te Cemtyettmiz, Tiirkiye saanylcilerini - bu teebbtise l{ty'k oldu~ ehemmiyeti vereceklerlnden emtn bulunarak - boyle blr kongreye da vete cesarct ediyor.

VI

1 - Sanayi kongreSi 22 ni:>an 1930 da Ankara'da saat 11 de a9llacakt1r.

2-

Kongrenln esas ruznamesi:

I - Ham madde

II JII ~IV VVI VII VIII IX -

Sermaye ve kredi Vergtler ve riisum Tevtkt sanayi kanunu ve tatbtkatt Standart mes'eleleri Rasyonaltzasyon mes'elelert Ticaret ve Sanayi Odalannda sanayicilerin tem:~ili Smai tedrisat Nakliyat tarifeleri

3 - Tfcaret ve Sanayi Oaalan sanayl erbabmm bu ruzname etrafmda hazll'lanmalarmt temin maksadlle, mmtakalarmdaki muhtelif sanayl gruplarmm mii.messtllerini ve bu ilerle alakadar iktisat9tlar1 ve ten aaamlanm blr ictimaa ~ag1arak he sanayi gurubu icin ayr1 ayr1 enciilnenler seQmete ve uznamenin her maddesl i~,;in ayn, ayn raporlar hazrlamaga davet edecektir. 4 - Raporlarm esaslt ve ilmi bir tetkik mehsulti olmruu kongrenin muvaffaklyeti i~in o~artt1r. Adedi mahimata, muhtelif senelerle ve blze mumasil memleketlerle mukayeseli m~ahedelere ~ok ehemmiyet ver11mes11cap eder. HaZirlanan raporlar her sanayt gurubuna alt enciimenlerde ve miizakere edildikten sonra son ve kat'i ~ekUni altn.l olaeaktir. Raporlar teksir edllerek Kongreden evvel Cemlyetimizin merkezine gonderlleeektlr. 5 etratbca
miinakao~a

6 - Her JW.ntakanm muhtelif sanayi gruplar erbab1 kendi aralarmda - sanaylin ehemmiyetine gore - btr veya ild kongre murahhasl intihap edeceklerdlr. Her sanayi grubunun, hie olmazsa bir murahhasla temsili ~ok o.rzu edllir. Bu miimkiin olmadtitt takdlrde bir mmtakamn miimesslllerl kenat sanayi IJUbelerinden maada, o mmtakadak1 sair ~ubelerin de ra porlarm hamil olmahdu. 7 - intihap olunan murahhaslarm isim ve adresleri 1 nisan 19SO tarlhine kadar Cemiyetimizin Ankara Umumi m.erkezlne bildirllmelldir. Merkez tarafmdan doldurulup gonderileeek olan murahhas vesikalanna llsak edllmek uzere tk~er fotojtro.f ta yollanmalldir.

VII

Ruznamenin izaht
I. HAM MADDE.

A - Her sanayi grubu, kendi ihtiya~lan icln lazun gelen maddeleri ayn ayn tasrih ederek muhtelif senelerde nerelerden (dahildn ve harit,Jten) tedarik ettiklerini miktar ve ktymet ltibarile gootermelidlrler. B - Bu ham maddelerln dif)er memleketlerdeki miimasil sanayl .,ubelerinde istimal olunan nevileri - bllhassa ev:;af itlbarile - izah olunmahdtr. Ve bunun neticesl olarak: C - Memleket dahilinde tedarik olunabllen ham maddelerin mamulatm nefasetini ve rekabet kablliyetini yiikseltmek noktai nazarmdan ne glbl tslahata muhtac olduklart miidell blr tarzda gosterilmelidirler. D - Memleket dahllinde tedarik olunan; veya olunmas1 miimkOn bulunan ham maddelerin ahm ve satun ~artlan hakkmda mevcut alan ticari teamullerin izaht. E - Bunlarm, yanl ticari teamiillerin sanayl noktai nazarmdan tslaht hakkmda tekllfler.
II. SERMAYE VE KREDi.

A - Her mmtakadaki muhtelif sanayi ubelerindekl teslsat sermayesi mtktarile miitedavtl sermaye m1ktar1 hakkmda senelere gore sahib rna Iumat. B - Her mmtakadaki muhtellf sanayi ~ubelerinin ihtlya<: nisbetlnde temin i-;ln icabeden yeni tesisat sermayesi ve mi.itedavil sermaye lhtiyaci m1ktan mildellel bir surette gO.sterilmelidir.
lnki~fl.m

C - Her mmtakanm smai kredi teami.illeri ve ~eraitl tfalz, vade, karIllk v.s.) hakkmda esash izahat, miimasil memleketlerdekilerle muka yes e. D - Her mmtakadRki sanayi /lUbclerinin ticaret <1Jcmine karI yap makta olduklan kredt teamulleri ve bunun miimasil Avrupa sana.yi .,ubelerinin mllli ve beynelmllel ticaret alemine karI alan ekilleri ve bundan silriim rekabetinde aleyhlmize t;llkan netlceler.

\"Ill

seta: Sanayi tesisat bankasJ tekill,' mutekabil kredi bankalarl te~kili gibil Mevcut bankalarm sanayi kredisi s1yasetlnin tetkiki. F - Ecnebi sermayesinin mllli sanayi sahasmda te!iriki mesaisi hakkmda di.iljtinceler.

E -

Sermaye ve kredi ihtiyacm1 temin edebilmek

l~in

teklitler (Me-

III. VERGiLER VE RUSUM.

A - Her mmtakadaki muhtellf sanayi _,ubelerinin - te!iVlki sanayi kanunundan istifade eden ve etmlyenlerin - muhtelif senelerde verdikIeri vergi ve rU.sumun mii!redat ve miistenidatile senelik ctroya nisbeti. B - Mevcut vergl ve riisumun muhtelif sanayi Ubelerl tizerindeki - miisbet veya menfi - tesirleri. C - Otimri.ik tarifelerinin muhtelif sanayi !iUbelerinin inkl.afi i.izerine sureti tesirlnl gosterir adetlere ve mukayeselere mi.istenit miidellel etiitler. Dihracat eljyasmdan alman vergiler.

E - Ecnebi memlektltlerden celbedilen ham veya yan mamul maddelerln tab! olduklar1 ithalat giimriik resimlerinin mtitalitast. F - Smai vaziyetleri itlbarile miimasil memleketlerde vergi ve riisum eralti hakkmda mukayeseli etiitler.

IV -

TE~VIKt SANAYi KANUNU VE TATBIKATI.

A - Muaddel Te~viki Sanayi kanununun muhtelif sanayi gubelerimizin inkll}afl uzerindeki tesirleri.

B-

Teljviki Sanayi kanununun idari tatbikati hakkmda miidellel ve

te~viki

mevsuk izahlar.

C - Miimasil memleketlerde yeseli etiitler. DE Kii9uk sanayi ve

te~viki

sanayi usulleri hakkmda mukatahlili.

Bizim Tegviki Sanayi kanunumuzun

sanayi kanunumuz.

V -

STANDART MESELELERt.
maddeler muhtellf

A - Muhtelif sanayi ~ubelerinin kullandlkhm yerli ham iizerinde mevcut olan ve olmtyan standartlar. B - Ham maddelerlmizin stnndartlagt&rumas sahasmda sanayi gruplarmm, Hiikumetin ve miistahsillerin rolleri.

c- Muhtelif sanayl 'ubeleri mamuldttntn bugiinku ihtiyac; ve _,artlara gore standartla,tmlmast ve kontrol te!ikillitl hakkmda tekllfler.

rx

D - Ham ve mamul ma.ddeieu sto.ndartla~tmlml~ olan memleketlerde ktymetm artmas~ ve sanaynn mktsaft uzrmdek1 teSirlerml go.,teru etut VI- RASYONALIZASYON MESELELERI.
A Muhtehf sanay1 ubelermde, bugunku IStihsal tarzlarma gore, til kuvveh - msan veya maklne kuvveti - ve malzeme 1srafatm1 1cabett1ren sebepler var midir? Varsa nelenllr? Ve neden Ilert gelmektedir? Ve bunlam onune ge.-;mek yam lh ve malzemeden a:wmt Isttfade temm edeb1lmek IC!ll jerdz veya mulf!terek ne g1b1 tedb1rler abnabllJr?

B -

Muhtehf sanay1 ubelermde Istlhsal amehyelennden arta kalan

dokuntu ve bakaya malzeme 1le talt mustahsalattan lStlfade olunuyor mu? Olunmuyorsa bunlau kiymetlend!rerek azamt IStlfadeyt temm edebilmek u;m ne yapmahdtr? Bu suretle heder olan k1ymetler, her sanay1 tUbes! u;m, senede neye bahg olmaktadir? C Mevstm sanayumn tes1satmdan olu mevs1mde tsttfade lmkanlan?

Her mmtakadak1 muhtellf sanay1 ~ubelenne a1t muesseseler a.amt IStthsal kablllyetlenlc tshyorlar m1? Ilem1yorlarsa, sebebt?
D -

E - Her mmtakadak1 sanay1 ~ubelerme a1t muesseselerde muhtehf senelerde gundellk, haftahk, ayllk ve senellk t~ muddetleri, paydos muddetlen ve ucretler.
F - Muhtehf sanay1 $Ubelermde Ic~t ramhmantn& yukseltmek 1cm ne g1b1 tecrubeler yapilmitir? Ve ne nettceler elde edllmltlr'>

Muhtellf sanay1 subelermde IStlhsall art,rmak, ucuzlagt~rmak, terd~ ve mu,terek teebbusler ve teerubeler var mldtr? Varsa nelerd1r~ Alman neticeler? Yoksa neden yok~ Ve bundan boyle ne g1b1 tedbuler almmalidlr~
normabu etmek 1cm

G -

VII -TICARET VE SANAYI ODALARINDA SANAYICILERIN TEMSIU.

A - Muhtellf mmtakala1dak1 T1caret ve Sanay1 Odalarmda sanaytcllerm bugunku temstl vaziyetlen, t1caret mumess1llerme nazaran msbetlen B Bu vaz1yetin sanay1 menajn wermdek1
t~sk1h tes.arlen~

C - Mustakzl Sanay1 Odalar1

hakkmda mudellel tekllfler

D - Mnstaktl Sanay1 Odalan teskll edtlmedl~ takdlrde muhteltf mmtakalarda sanayicllerm T1ca1et ve Sanay1 Odalarmdaki temstl msbetlen ne olmahdir?
VIII.- SINAl TEDRISAT.

A - Her mmtakadak1 muhtehf sanay1 ve fen adamt 1ht1yaet?

subelermm mutehassts

1~e1

B - Bu 1htlyacm

ne sureize temin edlldlli?

81stem1~

c - .Ecnebi muteha881Slar1 mes'elesl.

D - Bugunkii .smai ihtlya9Iarmuza nazaran smai tedrtsat m1z na:nl olm.altdtr?
I: -

Memleketimtzdekt rneslek mekteplertnden 9tkan gen9lerle ya.pNAKLffAT TARiFilLERi.

tl.jmiZ tecrubelerden memnun musunuz?

IX -

A - Bugiinkii tarifelertn sanayi iizerlndeld tesil'lert hakkmcla rlellel etiit.

mu -

B - Sa.nayttn fnld4afm1 temin i9ln nakllyat tarlfelerinde yapllmaSJ. lAzun gelen tad.tUtt prensiplerl?

Bu ruznamenln lht1va et~l muhtelif maddeler ve bu maddelerln yukarlda arzolunan miifredatl hakkmda miimkiin oldutu kadar esash maliimat verllmes! ehemmtyetle rica olunur.

Bu noktalardan b~ka sanayilmlzi a1akadar eden diA'er mea'elelere ait raporlar da Kongreye verllebllir.

XI

APORLAR:
Mensncat Sanayii Gtda Deri Orman Ta,, Toprak Kimya Maden ihract

"

"
"

''
" "

Maden mamuiAtt " Umumi encftmenin raporlart ViiAyet " ltlnbtelil raporlar

Mensucat 5anayii
I . - Pa.m'-.1k:l'-1

II. III.I"V". "V. -

'Yllr1l 0
~al1.

lpek.ll Trik.ot:a.J


PAMUKLU MENSUCAT SANAYii

1.- Bak1rkoy Bez fabrikas1 Miidiirii FJ\ZU Beyin

umumi raporu 2.- Istanbul pamuklu mensucat Sanaylinin raporu 3.- VI\SIF Beyin Dokumac1hk raporu 4.- Istanbul Dokumacllar1n1M raporu 5.- lzmir pamuklu mensucat raporu 6,- Enciimen raporu

Pamuklu Mensucat Sanayiimiz

A. FAZLI
Bak1rkoy Bez flbrl kas1 Mil dO rd

HAM MADDE: Pamuk sanayiinln muhat1,0 oldu~u ham ve nim mamul madde pamuk halinde memleket dahilinden ve 1plik halinde de harit;ten yani Avrupa fabrlkalarmdan tedarik olunmaktadtr. Bu meyanda nim mamul madde itlbar olunan iplikten olduk~a miihim bir klsmt da Japon fabrikalarmdan temin edilmektedir. Pamuk mensucat fabrikalarmm istihsal ve .istihlaki germen veya i.gi tabir edilen iplik lmaline yanyan aksam ile hesap ve ifade edildiginden memleketiml.zin pamuk sanayii istihlak ve istihsalde germen itlbarlle itade edilecek olursa halen mevcut ve faal olan 21,944 germen mensucat l~i i~in takriben 1,579,968 kilo ve 51,000 germen de tplik lmalinde 3,672,000 kilo pamuk sarfederler. l?u itibarla memleketlmizde miiesses pamuk sanayiinin senelik pamuk ihtlyact 5,251,968 kllodan ibarettlr. Pamuga olan ihtiyactmlz tamamen memleket dahilinden ve kendi pamugumuzdan temin edilmekte ve Adana sanayii bila.Lstisna ihtlya~larlnl Adana mmtakasmdan, izmir sanayii izmlr'den, istanbul sanayil ise klsmen bmir, ktsmen I~d1r havalisi pamuklarmdan ve % 70 - inl de Adana'dan tedarik etmektedirler. Pamuk mmtakalan dahll ve harlclnden miibayaa edilen pamuklarm da vasati fiatt 70 kuru~ itibar edilecek olursa pamuk sanayllml21n ipUk ve mensucat istihsal eden klsmt memleket dahilinden 3,676,377 liraltk mevaddt iptidaiye mubayaa etml olduklan tezahur eder. Pamuk mensucat sanaylimizin bir de Avrupa mevaddt iptidaiyesile t;altan klsnu vardtr. Bu ktstm sanayl, memleketimizln aa~ yukan her tarafma dagtlm~ olan el tezgahkrile, bUhassa istanbul'da yer tutan makineli dokuma fabrlkalarldll'. El tezgahiarUe maklnell dokumahanelerin istihlak etttkleri ipltgi kat'iyetle

PAMUXLU ll!lENSUCAT SANAYll

tesbit etmek maddeten imkanslZdrr, ancak bu k1sm.m sarfiyatl yerli :rabrikalarm imalatma naveten harigten celbedilen ipll~ln iig senellk mlktarile tayin etmek miimkiindiir. Elimizdeki istatistikler iir; senelik vasati ipllk lthalatm1 3,645,413 kilo s1kletlnde ve 4,602,425 lira kiymetinde gostermektedir. Dahilden ve hartr;ten tedarik edilen mevaddi iptidaiyenin miktan 8,897,381 kiloya, k1ymet1 de 8,278,800 liraya bali~ olmaktadir. Memleketimizde halen r;all.an fabrlka ve imalathanelerin umumi ihtiyacmm Siklet itibarlle %59 dahilden, %41 harir;ten, k1ymet itibarile de %44 dahilden, %56 harir;ten tedarik olunuyor demektir. Harir;ten getirilen ipliA"ln de mahiyetini tetkik edecek olursak 3,645,413 kilonun %93- iinii kendl pamuklarirnizla imal etmenin miimkiin oldu~nu anlar1z.
% 52

1,889,695 kilosu 14 numaraya kadar olan 1pl1kler

1,483,803 24

% 41
%

271,915

24 numaradan yukar1 olan ipllkler

memleket sanayiinin
mukta~

%100

3,645,413 kilo

olduUu

~pltk

Mevadd1 iptidaiyeslni dahllden tedarik eden fabrikalarm lstihsala t1 esas itibarile beya2: mensucatt1r, baz1 fabrikalarimiz yerli pamuk iardan lmal ettikleri iplikleri telvin etmek suretile harc1 aJ.em ve bUhassa koylii iine yarayacak imalit ta vucude getirmektedirler. Pamuk sanayiinln muhtar; olup ta dahilden temin edemiyerek mecburen ald~t ecnebi iplikerin %73 - ii de beyaz ve tek katll olarak ltha.l ve 1htiyaca gore boyanarak ve kasarlanarak kullamlmaktadtr. El ve makine tezgA.hlarmm mutebaki %27 ihtiyaci boya.ll, fantazi ve merserize olarak harir;ten getirilmektedir. kasarh,

J;!u erkamdan da anlaIliyor ki memleketimiz mensucat ve kasarlama sanayU de biikme ve dokuma sanayii yanmda inklaf etmektedir. Hatta bugun i~ln muhtar; oldu~u ipli~in ancak %27 - slni boyall ve sair suretle ve %73 - tinii de beyaz getlrmekte oldu~umuza bakllacak olursa kasar ve boya sanayii daha ileride oldu~u anlathr. Kongre Hey'eti Muhteremesine mensucat sanayiimizin harigten ithal nevi ve nisbetlerini sarih arzedebilmek ir;in atidekt cetveli dercetme~i faydah telatki ederim:
etti~l ipli~

PAMUKLU XBNSUCAT SANAYit

~------~--------------------------------------~ Mensucat ihtiyaCI icin ithal edilen ipliklerin nevi

C iNS
%
%

Duz beyaz
Bukulmu~

1,882,111
186,624

71
9,3 4,5

1,282,704 g13,5 45,116 49,438 89,114 66,742

49,478 21,692 33,473 29,480 137,792

18,5 8 12,5 10,5 50,5

2,664,383
254,031

73
(j

.,,_ "
')

Kasarh

83,986
220,092 6.11,882

3,3 2,6
4,4

166,897 288,086 271,416

:&yah
Merserize

u,o
3,7

10

YEKDN 1,889,695 too 11.483,803 100

271,915

100 3,645.413

100

Memleketl.miz, mevcut pamuk sanayllntn ihtiyacm1 blr ka~ mtsn ile temtn edecek kadar mebzul mevaddl lptldaiyeye -pall(ulta- maliktir. Vatarunuzm a~agl yukarl her kti~esinde pamuk yeti~mektedir. Harput, Diyaribekir, Adana, izmlr, Ballkesir, Maydos, Kars, Geyve, Igd1r havalisinde ye~en pamuklarm mlktar1 memleketimize her sene ithal edilmekte olan 58,000,000 lira loymet ve 26,000,000 kilo s1kletindeki pamuklu eya ithallnl karllayarak, ayr1ca ihracat yapacak kadar zengindir. Bu mebzul mevaddl iptidaiye yanmda fakir olan pamuk sanayUmizdir. Butun ithalat1 karllamak in pamuk sanayiimizin 554,718 germenlik fabrika kuvvetine lhtiyacl va.rd1r. Bidayette 24 numara iplikten ince olan eyayi imal etmiyelim diyoruz ve lhtiyac1 U suretle 351,000 germene yani asgariye indirlyoruz. Sanayiimlz vazlyetini dunya sanayii ile mukayese edlyoruz ve imdiki hallmlzin dunya sanayil yanmda. 72,944 germenllk oldu~unu goruyoruz. - %0,043 - Clhan pamuk sanayilnin ne kadar Herlemi ve her ge!;)en giiniimuzde de yeni yeni sahalarda ilerlemekte oldu~una ahit olmaktaytz. Pamuk istihsal eden topraklannnza giren mensucat1 kendi emetunizle meydana getirdi,timiz giin 554.'US+72.944=627.662 germen cihan sanaylinde vazlyetlmiz %0.4 nisbet deJ'ecesinde olaeaktlr.
u miinasebetle cihan sanayiinin germen adedi itibarlle blrbirlne karl olan vaziyetlnl de miitalaa edecek olursak smai mevcudlyetin ak1llara hayret verecek erkama yukselml oldugunu goriirftz. Bu sanayi ba~da ingiltere gebnektedir ve cihan sanayiini temsil eden 158,289,000 germenden sadece 56,724,000 germen ingiltere fabriaklannda ~allmak tadu.

PAMVKLV Ml!J:IfSUCAT SANA'rtt

Cihan pamuk sanayllne alt germen cetveli: Stiytik Seritanya Fransa Almanya Rusya italya QekoslA vakya ispanya
Bel~lka

Germen a dedi

,
,

, , , ,

:t

:t isvic;re Polonya Avusturya Diger ku~;Uk Avrupa hi.iktimetlerl Asya hiikfJ.metlerl Amerlka MISlr FABRiKALARIMIZ

, , , , , ,
,
>

% % %

S8

8 5.80

% % % %
%

4.54 3
2.20

% %
%

%
%

1.08 1.0'1 0.95 0.'78 0.83 1.54 10. 5

26.23 0.04 0.04 100

%
% %

Yukar1da arzedllen vazlyet i~erlslnde mllli hudutlan dah111nde bir dirhem pamuk olm1yan htikiunetler oldugu glbi pamutu belld de muvaktat bir mi.iddet lc;in emaneten idare ettiklerl olkelerden tedarlke bel balllyarak pamuk sanayilerinl ihracat yapar dereceye yUkseltrni memleketler nazan dlkkati celbetmektedlrler. Bilhas.sa umumi harpten c;lkan hi.ikfJ.metlerle yenl yeni tetetkUl eden ve istlkliHlerin1 kazanan memleketlerin takip etmekte oldukla.n styaaetin vechesi blr olmutur: Memlekette yetifen ma~litl ziraiyeyl mamul bir hale J'etinrek kiYmctJendlrmek, ve ih~ etmek te lizun gelse mamul ven. nlm mamul bir halde lhra11 etmek. Hakim olan bu kanaat ve lcraatla da ba4ta Ingiltere olmat tlzere mevaddl iptidalyesi bakaJarmm yeti{ltirmesill.e vabeate olan mem.leketlerdeki sanayl yava yava{l mevaddl iptldaiyesi mUll hudutlan dahUlnde yetl~en meleketlere intlkal etmektedir. Bir zamanlar azami haddini buldufu zanned1len 3,5 mllyonluk germen Hint sanayll bugtin 16-17 milyon germenle mfieehhezdir. 1893 senesinden itlbaren 1924 senesine kadar Amerika aa.nayiine 26 mil yon germen lla ve edlld!li halde inglltere sanaayUne ancak 10 m11Joa

PAMUKLU MENSUCAT SANAYJi

igt -germen- nave edllebilrnitir k1 bug\in belki iki mislile hall tavakkuftadir. Memleketimlzde pamuk sanayiine c;ok fazla ehemmiyet vererek derhal mebzul mevaddi Iptidalyemiz kar!}lsmda sanaylimizi ve sanayiimlz yukseldik~e de mevaddi iptidaiyemlzin cins ve evsatmi yiikseltmek icap eder. Gerek memleketin hali hazir sanayii ve gerek~ ilulde inki!}af edecek sanaylln verecegi mamulati miimasil nefasette verebilecek evsafta pamu~umuz mevcuttur, ancak ince i..sler evvelce de zikreclilen 24 numaradan yukan mamulAt i~ln ki\fi incelik ve evsafta heniiz miktan katl pamuk yetitirilememi~tir. Adana pamuk istasyonlari del<iletlle Expres namlle yeti!}tlrilen bu pamuk ta memlekette ince JmaiAtta kullanabilecek nefasette oldu~u ve 40 numaraya kadar ipllk lmallne salih oldu~u tesbit edllmitir.

Ham maddemiz pamugumuzun evsaf1 ve Midling pamugile fiat ve kalite farklan Adana pamuklari:
SOMANS AMERiKEN iANE PAMUKLARI

Adana civarmda yetitlrilen en temiz ve en ozun elyafh pamuktur. ilk defa olarak Mlsir'dan Adana'ya getirilmi~ olan bu pamuk kurakllk ve hastaliktan tohumsuz kalan ziirraa bi.ikumet tarafmdan meccanen tevzi edildigi 1~1n ane namm1 alm\tlr. Elyaf tulii vasati 25 mm. g'len bu cinsin rengl beyaz, yumu!Jak, Iekesiz, elyaf kutru 17,34 mmm. (Mikron} dan 24 mmm. - a kadar tehaliif eder. Blnaenaleyh normal senelerin mahsuliinden ahnan neticelere gore elde edilen nefaset vasatla vasat arasmda %16.4 olarak tesbit edilmektedir. Rutubeti 1926 s~nesine kacl~r yanl pamuklarm Adana fabrikalarmda senelerde te!}rinievvelde %9.5 - 10, nisanda %8.5 - 9.5 lken sulama ameliyatmm menedilmeslle bu rutubet normal rutubete tenezziil etmi ve va.sati rutubet olarak 1930 seneslnde %4.2 bulunmutur. Pamuklari tslatarak evsafmt bozan bu usuliin kaldmlmasmdan sonra pamuklarumzm gerek dahlldeki ve gerekse harl~tcki fabrikalar nezdinde kiymet ve ltlbarmm tezayiit ettigi hi~ iiphesizdlr.
tslatildi~I

Mahhit Lstimal edilmedi~i takdirde imal kabiliyeti 24 numaraya kadar iplik biikmiye miisaittir. Ipli~i ozlii yumu~ak ve parlakt1r.
DAG VE KAPU MALI CiNSi

Bu pamukbrm elyaf tuli.i vasati 18 mm. dlr. Elyaf numaras1 2198 olan bu pamuklarm maktai17.37 mmm. dan 20 mmm-a kadar tehaliif eder. 26 mm. kadar da ~Ikt1~1 vardir. Rutubeti: %4-5 arasmdad1r. Mevadd ecnebiye miktan da %4 ila 5 arasmda tehaliif eder. Safi kullamlacak olursa 20 nu-

PAMUKLU MENSUCAT SANAYii

maraya kadar iyi denilecek derecede bir iplik verir, ipligi iane pamu~una nazaran h~,fif sert(:e ve havhd1r, bu nevi ipliklerin mukavemeti de iane pamu~ununkinden %3-5 noksand1r.
KOZACl PARLAGl PiYASA PARLAGl SUPERiYOR

Elyaf tulii 15 ila 18 mm. dir. Rengi hafif esmer, bazan beyaz. Elyaf kutru Profesor Yuhansen'P nazaran 17.72 mmm. olup rutubeti diger pamuklann rutubeti gibi normuldir. 12;14 numaraya kadar ipliklerin imalinde kullambrsa da safi (:all!;!tldlgi zaman 12 numaradan ince iplikler i(:ln !;!ayam tavsiye de~ildit'. Ipligi sert<;e ve 'gayri miisavi aksanu havidir. Buna yegane sebep tc haddi zatinde elyafm .!li.!lidnlik tabir edilen gayri muntazamllklanndan i){'ri gelmektedir. Kozac1 parla~l cinsile piyasa parlag1 arasmda fark mevcuttur. Bu fark ta kozac1 parla~mm elde ve evlerde .'jifienmekte oima.sile mevaddl ecnebiyesinln noksan bulunu!;!udur. Pamugu daha alastiki, elyaf1 1.5 ila 2 mm. kadar daha uzun oldugundan umumiyetle kozac1 parlag1 piyasa parlagma terclh edilmektedir. Piyasa parlagmdan mevadd1 ecnebiye mtikiilatla tefrik edildiginden i!;! zayiatl daha fazladu. Mukavemeti iane pamugundan %14 kadar dah:'\ noksand1r. Pazen gibi imalatm imali i<;in yegane tiptir. 10 ve 12 numara kalmbkta iplik imal olunur ise de ipligin yiizii havlidlr.
PiYASA TEMizi EXTRA ZiMA

Elyafi 12 ila 13 mm. dir. Rengi csmer, fazlaca lekelidir, ozr.iizdiir, elyaf kutru Siiperiyor pamugu gibi gayri muayyen olup Prof. Yuhansen'e gore numarasi 2134, kutru 18.83 mmm. d1r. Rutubeti mukaddema tartip muamelesl menedUmezden evvel te.!lrinlerdr % 10 - 14 kadar iken son zamanlarda %5 ila 6-ya tenezziil etmil!tir. 4 numaradan itibaren 8 numaraya kadar lylce bir iplik yap1labilir. Ancak numara 8 - i tecaviiz etti.gi takdirde mukavemet somans Ameriken yani iane pamuklarmdan %25 daha noksanlao$Ir. 6 ve 8 hatta 10 numara atki iGin kullamlarak pazen battaniye gibl kaba ve tti.ylii imalat i~in Piyasa temizi pamugu en miikemmel cinstir. izmir pamuklan izmir pamuklar1 Adana pamuklarmdan daha uzun elyafh, daha temiz ve yumu!;!ak olduklarmdan k1ymetleri de Adana p!!.muklarmdan daima kiloda 10 kuru~ kadar farklldtr. Bu mmtakada pamuk iki cinstir. Biri yerli di~eri Amerikan cinsidir ve her iki clll'S te Adana pamuklan kadar melezlenmemi oldugundan Avrupa piyasasmda diger pamuklarlmizdan daha musait eraitle sntllabilmektedir.

PAMUKLU MENSUCAT SANAYii

izmir hariclndeki fabrlkalar lmalathnm ucuza maledebllmek lqln dalma Adana pamu~u kullanmaktadirlar, ve Adana pamugunun temin ettigi evsaf ta sanayllmizin bugiinkii baslt imalati h;ln kifidir
pamu~a

i'zmir pamuklan yannm pamuklar1d1r. y::mi sanr,ylimlzin olan ihtiyaqlar buradan temln cdilecckiir.

inkl~afile

ince

Elyafmm vasati tulii 22 ila 25 mm. dir. Elyaf kutru Adana'dan daha ince olarak tesblt edilmekte ise de izmlr yerli cinsleri arasmda ,.dana pamuklan elyaf kahnh~mdan daha kahn elyaflara du tesadtif edilmektedir. Rutubeti hall tabiide olup rengi beyaz ozii fazla, yumueyakhr. MutavaSSlt ljerait altmda 20 numaraya kadar, daha iyi eraiti fcnniyeyi haiz fabrikalarda da 24 numaraya kadar ipllk imali mumki.indiir. Bu clns yerli izmlr pamuklarmm mukavemetlerl Adana pamuklarmm mukavemetinden fazla deglldir. izmir'in yerll cinsinden sonra yetitlrllmekte ohm Amcrikan cinsine gelince elyaf tulii vasati 28 mm. kutru 16 lla 17 mmm. d1r. Mevaddi ecneb1ye miktan bu pamuklarda %2.5 ila 4.5 arasmdad1r. Rengi beyaz ozli.i fevkalade yumui)ak alan bu pamuklarla yapilan muhtclif tccrubelerde mutavassit eraiti hai_z fabrlkalarda 22 numaraya kadar, vc daha iyi l?eraitle de 26 numaraya kadar iplik imal olunur. Mukavemeti Adana iane pamuklarmdan %8 daha fazladir. Itdr pamuklan: Itdlr pamuklarl son seneler zarfmda miistesna bir vsafta yeti~mekte dlr, bllhassa istanbul sa_nayii I~,;ln ~,;ok miihim alan bu miiste:ma malzeme Yedikule fabrikasmda kolayllkla 24 numaraya k~dar i.'?lenilmi~ ise de I~dtr'la istanbul arasmdaki mesafenin uzakllgl ve transit sevkiyatta tuccarm maruz kald1g1 miiktuat yii.ziindcn bu pamul.;:lar iizerinde son sene istanbul'da fazla :ilj yapilamamitir. Mmtakamiz dahilinde bultman Yedikule fabrtkasmdan tahkikatlmiZa nazaran bu fabrik~. butiiu lnce i~lerini Iltdlr pamu~ile imale karar verml: lse de pamuk bulmak ve bulunan pamugu fazla nakliye masraflarmdan tecrlden ucuza maletmek miimkiin olmad1~1 merkezindedir. Rus fabrlkalan pamu~un evl'iafmm <;ok muvafik oldu~unu gormelerindendir ki Igdu pamuklarmm ki.smi azam1 Rus'lar tarafmdan miibayaa edilmektedir. Qunku Rus'lara pamuk ucuza maloluyor 1929 miibayaasmda bir put 12 okka 11 liraya satllmitlr, yani okkas1 93.75 kurua gelmi11tir. Rus'lann masrafl uzami 7 kurutur, aynl pamuk istanbul'a kadar okkasl 15.6 kuru:a sevkediliyor.
I~d1r pamuklanm pahalllatiran yegane sebep yolsuzluktur ve Ruslarm almakta olduklan transit masrafld1r ki butlin masrafm %67.5 - unu tekll eder. Igd1r pamuklarmm kozacllardan itibaren istanbul'a kadar masrafi berve!;hiatidir:

10

PAMUKL1J liiiENSUCAT SANAYll

25 Kuru l> 10 ~ 8 5 10 5 63 125 188

Frese .masraft Kana va masraft Qenber m~raft Amele masrafl Dahllde nakliyat masraft Salr muhtemel masraflar %32.50 % 67.50 Putta ~

Transit

12 okkada -

Okkada masraf 15.6 kurutur. Binaenaleyh transit har~larmm haddt layika indirilerek Igdtr pamuklarlle !jaliabllmek imkanmm teminini Kongre heyeti muhteremesi de!aletile Hiikumetimizden istirham ederiz. istnnbul san rl.ylinin ink!saflm gozledigi yakm mmtakalardan Geyve vamuklan da ttok ehenuniyetlldlr. Halen Geyve mmtakasmdan senede 150 1la 200 kilo pamuk istihsal edilmekte ise de bu pamuk baktmstzltk yi.iztinden istimal edilmiyecek derecede tereddiye ugramlttr. Geyve pamuk mmtakasmda bulunan btcklh ctr ctr makineleri de koyliintin bilgisizll~i ile karlarak elyaft kJSaltmakta ve sanaylde kullamlmtyacak hale sokmaktadlr. istanbul pamuk sanayii bu mmtakanm ihmallnden btiytik teesstir duymaktadtr, cunkti: nefsi Geyve - Akhisar pamuk ovasmm bugiin 1,000,000 kilo pamuk istihsaline elverlli olduj!u mahallinde yaptlan tetkiklerle ve ziraat miitehasstslannm lzahlarile anlatlmaktadir. Geyve satht bahirden 79 metro lrtifada olup Akhisar nahiyesi 90 Taraklt nahiyesi 250 metrodur. Umumiyetle pamuk zeriyatma miisalt olan ovanm yazm derecei harareti 32 ktm stfrrdan aagt 5 - e kadar iner. ova 22 kilometroluk bir sahada 15 na so metroluk genillkle gecmekte olan Sakarya lie irva ve iska edilecek vazlyettedir. Pamuk ovaSl tamamen daglarla muhat oldugundan ktm yagan yagmurlar bali tabiiyi tecavU.z ettikleri takdlrde ovada yer Yer feyzanlar vukua gelmekte ise de ova k(jyleri bundan miiteessir olmamaktadtr. Birincl derecede pamuk zerlyatile altt koy, Akhisar, Clhadiye, Qardak koy, Ozbek, Mtinevverlye, Meke<:e lklnci derecede de Uruclu, Hayrettin, Kadtkoy, :;>ehvarmaz, isabalu koy ve kariyeleri megul olmaktadtrlar. Ovada Maydos ve Aydm clnslerile iki nevi zerlyat yaptlmaktadrr. Aydm cinsi kemiyet ve keyfiyet ltibarile Maydos'tan daha yiiksek oldu~u halde koylii daha zahmetsiz ve tehlikeslz gordii~ti: bozuk Maydos clnsini ekmekte JSrar etmektedir. Her iki clns t.e tam amen denilecek dere<:ede melezlenml:} bir haldedir. Ovanm cok yiiksek kabiliyeti oldugu halde bundan tamamlle

11

PAMUKLU MENSUCAT SANAYil

istifade edememekte ve pamuk adeta bugday ve arpa eker gibi hi<; bir merasimi fenniyeye tabi olmadan topragm insafma terkedilmektedir. Maydos cinsi pamuklarm bndiki hallerile elyaflart 18-20 mm. dir. Aydm cinsi pamuklannm elya.f tulii 22 mm. dir. Hall hazll' elya.f tulleri lie 14 ila 16 numaraya kadar iplikler imal olunabilir. Pamuk pilat makinesinde tathir edildigi takdirde azami tul Maydos cinsinde 24 ve digerinde 28-30 mm. olabilecektir. Vasati tul de Maydos i~in 20 mm. ve Aydm i~in 24 mm. kabul olunabilir. Geyve ve Mekece mmtakasmda ve her iki kasaba arasmdaki ova 35000 doniimden ibarettir. Tamammm irva ve iskas1 miimkiindiir. Hali baurda 3500 doniime pamuk zerredilmekte ise de bu civarda 15000 doniim arazinin pamuk zerrine salih oldugu temin olunmaktadrr. Halen beher doniimde yerli ve Aydm cinsleri 20-25 kilo safi pamuk ver mektedir. 3500 dontim has1Iat1 safiyesi :}U halde 88 ile 100,000 kilo arasmdadu. 15000 doniim bugiinki.i halile zerredildigt takdirde asgari 350 azami 375 bin kilo almabilecektir. Pamuk zeriyat1 arzedildigi veghile Geyve mmtakasmda gayet iptidaidir. Tohum melezlenmi daimi bir inhitat ile cinsl tedenni etmi ve 1slahma da hig ehemmiyet ve k1ymet verilmemi~. iki sene evvel Adana'dan az miktarda iki cins tohum getirtirilml~ ve tecriibeleri muva.f.fakiyetle neticelenmi.!itir. Tohumlardan birinci derecede iyi olam H 2 ekspres markabSidir. ikinci clns delta typeweller Strinus cinsidir. 0vanm muhtelif manat1kma birer ikirjer doniim zerredilmi~tir. Zeriyatta s1ra usulii gozetilmi ve hatta liizumundan fazla arahkla bag sU'asl zerredilmi~tir. Ve her kok iizerinde 35 koza kadar sayumaktadir. Halbuki en iyi yerli cinste vasati on kozaYJ teca viiz etmemektedir. Kozalarm cesameti Maydos'tan 2.2 ve Aydm'dan lki misli biiyiikti.ir. Pamuklarm beher doniimunden kurakta 45-50 kilo, yaiPnurlar hall tabiide oldugu takdirde ise 55-69 kilo, irva ve lska halinde 80 kiloya kadar mahsul allnacagJ. muhakkaktJr. Teekkiil etmemilj kazalarda elyaf tulii 35 mm - yi mtitecaviz oldu~u gorii.lmii~tiir. Pamuk yetitirecek iklim ve arazinin istidadl Sakarya nehri vadlsini takiben bir taraftan Naill Hana yakm Kapukaya'dan Bilecige diger taraftan da Osmaneli'den Geyveye kadar imtidad eden sahaya da uzanmaktadlr. Sakarya vadisini lska imtiyazile megul olan irketin 1911 senesinde lzam ettigi zlraat mii.hendisi M. Atkenso'nun raporuna nazaran mezkiir havalide misll'm en iyi cins pamuklarmm yetiiiebilece~i gorii.lmiifjtii.r. Ayni lrket tarafmdan 1913 senesinde Amerika'nm Slayland tohumu ile Kiimle koyiinde yapihP be~ defa su verilmili olan tecriibe neticesinde 2,40 metre pamuk aga<;Iar1 elde edilmi& ve elyaf tulii de 45 mm - ye kadar !;Ilom~t1r. Binaena.leyh Hi.ikumetimizln bir taraftan Adana ve izmir pamuk<;uluguna ehemmiyet verirken diger taraftan da Geyve - Akhisar pamuk mmtakasmm ~ok yi.iksek evsaftaki pamuklarma ayni ehemmiyet ve ihtlmamt sarfetmesini istirham ederiz. Sanayimizln yegane maddei iptidaiye menbal olan pamuk mmtakalanmizm vasati senellk lstihso.li son ele ge~en istatistiklere gore takriben

12

PAMUKL'tJ UENS'tJCAT SANAYfi

32,623,000 kilodur. Fazla lstlhsale

ge~tmeden

de mevaddl iptidaiyemiz mev-

cuttur. Memleketimizde teessiis edecek pamuk mensucat sanayii hi~t bir endige Ue m'G.tereddit olmadan her lstedi~l evsafta pamugu memleketin ou veya bu tarafmdan tedarik edece~inl evvelden bllmelidir. Bu da pamuk mmta.ka.larmda ziraat usullerinln fennllemesile, tohumlarm melezlikten kurtarllmasile ve nihayet sati!}a vazedllen pamuklarm standarize edilmeslle miimkiindiil', Pamuk istihsalitlmiz:

r-

MIN TAKA

'Miktar
25,000,000 (),300,000 900,000

o;o
76,25 1!1,50 2,75 0,59 0,60 0,16 0,15

Adana. izmir Bahkesir. Geyve - Akhisar Vilayatt ~ark1ye Maydos ve civar1 . Uflalr ve civan

184,000 200,000 20,000 19,000

...
KiLO

32.623.000

100

Diinya pamuk jstihsalinde vaz.iyetimiz: r---

MEMLEKETLER

Adet balya
) 3,811,000 3,600,000 964,000
334,COO

.... .. .. . .... . Rusya. .. . . Qin .

Amerika. Hindistnn M1s1r Sair memleketler . Memleketimiz

~
64

16,7
4,6

1,7
6,3 6 0,7

1,351,000 1,299,000 163,000

BALYA

21.522,000

%100

Pamuk bukme ve dokuma fabrikalarmm glkayet ettikleri noktalardan blr! de pa.mugumuzun standarize edllmeml olma&dlr. Fllvaki pamukla.rmuz evvelce a.rzedllen is!mlerle plyasaya ctkanhyorsa da her senenln tipi baka

13

1>AMOKLU :MENSUCAT SANAYii

bakadlr. Pamuk molozlanmaga mustait nebatatm bamda gelmeslnden ve senelerdenberi melezlene m.elezlene bugiin bir herci.i merci i~_;inde bulunmaktadlr. ~te bu sebeplerle pamuklanmizdan yerli sanayilinl.z ne kadar ikayet ediyorsa Avrupa fabrikalari da ayni ikayetleri ileri siiruek pamuklarimlZln kiymetleri gi.inden giine tenezziil ediyor. Fabrikalar mesailerlni ve miiterilerini kullanacaklarl pamu~a gore tanzlm etmekte olduklarmdan dalma ayni mevaddt iptldalyeyi talep ederler. Bilfarz bir fabrika bir sene yapt1g1 bir mall be sene sonra da mtiterisine aynl evsafta vert:bllmelidir, veremedi~l takdlrde mtiterisini kaybeder. imalatunu:m bir defasmda temiz, di~erlnde <]Oplti, blr baka sefer beyaz ve bir miiddet sonra da esmer oluu ile miiterilerimizle daimi surette miinazaada bulunmak mcburiyeti vardir. Fabrlkalara tenzilatlan icap ettiren bu gibi ahval tamamen mevaddi iptidaiyeden Ueri gelmektedir. Mutehassislarma gore melezle1}mi pamuktan kurtulmak i~_;in pamuk sahasmdaki tohumlugun tamamen tebdili ve memleketimizln yeni blr tip pamukla meydana ~_;lkmaSI illzirndir. Adana istasyonlarmda yapllan ckspres pamuk tecrubeleri 40 numaraya kadar iplik lmalinin miimktin oldugunu isbat ettigi gibi, Lo Star namile yeni yeti.tirilen bir nevin erkenden a~.<Ilarak evsaf1 bozulma tehlikesinden uzak oldu~u elyafmm da elverili derecede uzun oldu~u mahallinde son defa yapilan tetkikat neticesinde anlallmitlr. Sanaylin ince ipllk imali i~_;in ihtlyac1 olan ekspres nevindekl pamuklarm m1ktan artmc1ya kadar muafen her fabrikamn umumi. pamuk sarfiyatmm % 15-i kadar hari~ten Amerikan cinsi pamuk celblne Hiikumetimizce miisaade edilmelidlr. Pamuklarumz evsaf itibarile Amerikan pamuklarmdan dOkftndur. Bu !ark1 Adana pamuk borsas1 1927-28 senelerine ait farki fiat cetvellnde atideki ekilde tesbit etmltir. Midling pamugunun pamuklarumza nisbetle llbre ball'l.a fiat fark1:

Azamt
Pene S.
1.

Asgal'i

Pene
0.

s.
80
~0

LiBHE
Birinei ag1z mne Dag nmh Kapu mah Piyasa pm-lagi Piya~a temi7.i

00
00
1(}

I.
1.
L

0.
0.
1.
l.

\UJ

1.

20 15

on
50

14

PAMUKLU MENSUCAT SANAYfi

Ham madde ahm satrm artlan: Pamuk mmtakalan haricinde mtiesses fabrikalarmuzm TUrk ~ift~lsl ile kar)laarak pamuk mubayaa etmesi bugiine kadar mfunkiin olamamltU'. Bir tarartan Turk ~_;ift'fisi, diger taraftan fabrik.acr ecnebi mutavassltIardan kurtul~mamaktadrr. Bilhassa pamuk gibi ~ok ihtilafr mucip olab1lecek bir maddenin mtibayaasmda gerek satan ve gerekse alum korumak i~in d\inyaca kabul edilmi~ usullt-r vardrr. Pamuk ya muayyen erait lie almir ve yahut ta nfunune i.izerine mutabrk kalmrr. Her ikisinde de alam vikaye etmek i~in umumlyetle bedelinin %80- 1 maim Umana viirudU.nde ve mtitebakl %20 - sl de fabrlkaya gelince tediye ed111r. Bazr ahvalde bedelin tamamr Umana mal geUnce verilmekte 1.se de ahclYl himaye edecek ba~ka ~ekillerin kabul edilmi olmaSl arttir. Btiyiik r;ift(!l ve ayni zamanda fabrikasr olan zevat bu tediye eraitine yanamamaktadrr. Hi!; bir taahhiide girmeden maim bedelini pe~in talep etmek gibi ticaret kaidelerl haricine grkrliyor. Qlftr;inin bu vaziyetlne mukabll biiki.ici.i ve dokuyucu fabrikalar da ihtiya<;larmm kiSrnl azamrm tediye ve fenni artlarr kabul eden ecnebi mutavasSltlardan temine mecbur kabyorlar. Fenni eraite gelince pamu[?;un dtinyaca kabul edilen blr rutubeti vardir: % 8.5. Yn mal t;Ikarken evrakile beraber mene ehadetnameslle blrllkte alana gonderilir, ve yahut ta maim viirudunda yaprlan muayenede %8.5 dan fazla ~Ikacak rutubet umumi vezinden tenzil olunur. Bu kaydr fenni de ziraat111 i<;in tehlikell gorillen ve yan~llnuyan blr l,larttrr. Halbuki sun'i rutubetleme usulii pamuk mmtakalar1mrzda kalkdrktan sonra %12 ila %20 tehaliif eden rutubet bugi.i.n %4 tla. 5 - e .kadar tenezzi.il etmitir. Bu noktayt buyiik ~iftgi her halde bildigi halde blzzat iin ticaret klSmile de megul olmasmr ve kArmm biiyiik bir klSmlW kendi almryarak havadan ecnebi mutavas.srtlara terkeder.
~?u itibarla da fabrialarrmtz klsmr azanu ecnebi mutavasSltlarla ve ancak blr iki Turk mutavassrtla eralti fenniye ve tiicariye iizerine alu} veri ederek astl biiyiik '<ift'<Iden pt>k mi.ikiilatla mubayaat yapmaktadrr. BoylE' mti.ki.ilatlarr hisseden fabrlkalar yalmz bir tarafll emniyet ve fedakarllkla erait dermeyanmdan sarf1 nazar ederek ttimat iizerine mi.ibayaatta bulunarak bazan maim fena ('Ikamsile mutazarr1r da olduklan her gi.in tesadi.if edilen ahvalder.dir.

Maruzatmuzdan da anlatlacagr ve~;hile ecnebi mutavassrtlarm tlcaret bllgisile buna mukabil bizim bilyi.ik c;ift<;imizin ticaret bilgilerinden uzak ve bir krsmmm da dahilde bir ka<; fabrikaya mal satma.ktan miistagnl bir vaziyette olduklarmr tercihen mallanm derhal masalart U.Zerine vazedUen

15

l'AMUKJ,U MENSUCAT SANAYit

paraya mukabil- az da olsa iktifa ederek - ecnebi mutavassttlara terkte rahat bulduklan anlal}tlmaktadtr. Tiirk vatanmda Turk koylusuniin bin bir zahmet ve yok.suzluk i~;erisin de yetitirdigi mahsulu ayni yoksuzluk ve zahmetle i~lcmege ugral}an fabrikactya Vlyana'dan Tiirk pamugu teklif ederlerse ayni vatanm miistahsil ve mi.istehlikine: Siz satmasrm ve almasuu bilmiyorsunuz, biz tavassut edelim!.l> Demek oldugunu ac1 bir ekilde anlamaz miylz? .. Gerek harice kar*r ve gerekse dahili satt>?lar ir;;in her halde pamuk miistahsil ve TUrk ihracat~;rlarmm birlef?erek bir ~miistahsiller sat1~ tekilatt viicude gatirmelerl ve bu tel}kilatm da ~eraiti fenniye gibi tediye erait.i ve alivre satn:!lan gibi teshiHiti fabrikacilara ibraz etmeleri memleketimizde pamuk sanayiinin inki.~aft io:;in (iok muhim ve elzemdir.

Rer Sll.nayi mmtakast Kongre hcyeU muhteremesine arzedilmek iizere ihzar ettikleri raporlannda scrmaye ve krediye olan ihtiya(ilanm tafsilatile arzetrnilerdir. Bu meyanda istanbul pamuk sanayiinin ihtiyam da arzedilmi~tir. ~u muhakkaktlr ki SB,nayide <;al11:;an i~letme sermayesi pek noksan oldu~u cihetle gerek mevaddt iptidaiyenin vakti zo.manile miibayaasma gerek fabrikalarm muhta~ oldugu malzemenin toplu olarak celbinc imkan hasil olmamakta ve fabrikalarda memlf'ketimizde san::tyi kredisi namlle bir kredi mevcut olmadrgmdan btmd:1n da istifade edemiyerek ahrken ve satarken mutazarnr olmaktadirbr. Pamuk sanayiinin iplik ve bez olarak iki esash istihsalile me>?gul olan fabrikalar gene sermayelerinin darhgmdan kredi miktar ve muddetini azami derecede ktskanmaktadirlar. izmir ve istanbul fabrikalarmm vadeleri bir ayd:m itibaren en fazla ii({ aya kadardtr. Buna mnkabll Avrupa fabrikalan vacle miiddetlni altr aydan a~agr vermemektcdirler ve tliccarm talebile bazan da altmct ayda tecdidi vade ederek bir seneye ({Ikanyorlar, bu yerli fabrikalarm ({ah~mama sma en miihim bir amildir. Fiatlar rekabet edilip miisavi bile olsa fabrikanm kartsma bu sefer bir de vade mes'elesi r;;Ikiyor ve fabrikaci da paraSlZhktan 3 aydan fazla vade veremiyor. Ufak fabrikalarm bu mes'eleden daha fazla m utazarrrr olduklan iiphesizdir. Sanayi i~lerile megul olan bankalarm sermayesi de <;Ok dar oldugundan biitiin sanayi ihtiyaglarmt kar~Ihyamamaktadtrlar. Tiirk sermayesinin yaratm1ya ba~ladtgt fabrikalar ve fabrikactllk hayatt heniiz rii.~eym halindedir. Kudretini Devletin himayeslnden alan ve halkm fedakarhgma terkeden Turk fabrikaclSl saglam ve canh bir uzviyet olunct-

16

PAMUKLU MENSUCAT SANAYii

ya ve dahilde haric;te emsalile rekabet edecek viis'ate gellnciye kadar narin blr Ilmonluk nebat1 olarak kalm1ya mecburdur. Bugliniin, hesaph, bilgill, canh ve sa~lam olar8k bildigtmiz ve gordiigiimi.iz Avrupa sanayii bugun bizim sanayiimiz gibi Hi.ikumete dayanmi!l ve ancak hi.ikilmet muaveneti ve delaletile bugi.inkii halmi bulmutur. Gene sanayiimiz muayyen bir varhga yi.ikselinceye kadar daima Hfikumetlmizin him aye ve delaletine muhtac;t1r. ~u itibarla da muazzam sermayesi ile kueuk milli sermayelere rakip olacak ekilde teessus edecek ecnebi irketler inkil}afa b~hy::m kfic;iik te~ekkiiller i!)in daim2 tehlikeli olacak ve kii~i.ik sermayeler biiyiimeden bldfirlilecektir. Binaenaleyh bu gibi irketler te!lekkiil ederken ne gibi imalatla megul olacaklarl tayin edilmeli, mevcut sanayiin vils'ati ve imalatt nazan itibara almmalldlr. Vergiler ve riisum: Pamuk sanayiinden ahnan vergiler mamulat i.izerinden alman %6 muamele vergisile oktruvad:l.n ibarettir. Diger vergiler teviki sanayi kanunlle affedilmi!ltir. Her ne kadar muamele vergisi mfiteriye aitse de hie;: bir miiterl muamele vergisi olarak bir zam kabul etmediginden bu gibi vergi fabrlkacmm zararma ve maldan tenzil edilerek Hi.ikfunetimize tediye ediliyor, binaenaleyh rekabet kabiliyeti %6 derecesinde tenki<;; edilmi oluyor. Pamuk sanayiinin senelik cirosuna nazaran verdi!ti vergi miktari %8 ilil. 10 kadardrr. Teviki Sanayi kanunu ve tatbikatl: Tevlki sanayi kanunu pamuk bi.ikfim ve dokuma sanayunm en canb hiimisidir. Hie iiphesiz ki bugtin sanayiimizin bu yaaYII tamamen teviki sanayi kanununa bagohdir. Ancak tatbikatmda baz1 hususatta meseld muafiyet beyannamelerinin muamelesinin ikmalinde fabrlkacx mi.ihlm miil}kiili:i.ta maruz kahyor. Muafiyetlerhl daha kolayllkla ve fabrikaciyl fazla megul etmeden almabilmeslnin temini miisterhamdir. Bir de sanayiimiz yeni yeni ihtiya~Iarla karIIatJgot i~in harlc;ten bam mfistahzarat celbine mecbur kahyoruz, bu meyanda en ?.iyade sanaytde kullamlan kimyevi mustahzarat val'drr. Bllfarz mensucatm kolalanmasmda ve terblyesinde istimal edilen patates unu memlekette yoktur, bunun yerini her ne kadar yerli un tutuyorsa da zarar buyiik oldugou gibi mamulfi.tm da nefaseti dilijki.in e1k1yor. Rusya'dan gelen patates unnnun tonu 9 ila 10 ingillz lirasma iken bundan glimri.ik kiloda 16 kurutj almak~adtr. Bazan terbiye il}lerinde kullamlmak ti.zcre getirllen miistah.zaratm ne olduAu gumrukte Iayikile anlallamtyarak kiymettnden 5 altl misU fazla giimri.ik istifa olundugu da vakidir. Bu gibi ahvale meydan vermemek i~in muafi-

17

PAMUKLU MENSUCA1' SANAYII

yet lrstesme muayyen zamanlo.rda buyuk sanayr gruplannm esbabr mucrbe 1Ie rstrmalinde zarurct oldugunu rsbat edecek mevadm da rthal edrlmesr r?ayam temenmctrr
Rasyonahzasyon mes'elelel 1:

Pamuk bukum ve dokuma fabukalartPdan en ehemmtyetlllen IZllllr, Adana, ve Istanbul'dl!du Bunlardan Izmu'de olan 1k1 fabnka azam1 mesadenle cahsmaga ba~Jlamt~Iardrr Adana'da Zrraat Bankasma merbut fabrtka 1le Mtlli mensucat fbnkasr ve Tarsu~ takr Sadtk Pasa fabnkalan da azam1 mesru tie c9hi/IYOrlar Istanbul da Yedtkule'de bulunan rphk fabltkasr son zamanlarda yeru md.kmeler celblle rslahatta bulunmu~ ve gum1uklerm de kah hrmayPsme mazhar oldu~undan evvelden senede ancak altl ay calr~abrhrken bugutllerde bu f:lbukada btr posta amC'le rle azam1 g unduz mesa:u;1 yaparak ~ah!jmaga balarniStu Turktye Sanay1 Maadm Bankasma merbut fabnka da 1k1 senedenberJ gece gunduz c;allrlarak azamr rand1mamm venyor Bu fabukalarda azamr randunan deruldrgl zaman b1n makme, dtgen de 1~cmm randtmanmd~n murekkep umum1 fabrlK<t randrmam anlasllmalldu Fabrrkalanmtzda makme randrmam aletderecat makmelerm esktll~I msbetmde noksandn Bu no!rsanllklar brlhassa Bakukoy fabnkasmda dort bes sene evveJ pek banz brr halde 1ken, Sanayr ve Maadm Bankasmm Ihtrmamrle yem makmPler celbedrlerek fabnka randrmanmr tezy1t ve 1strhsalde farkh ucuzluklar elde edrlmrtrr lz"lur fabnkalannda makmeler oldukca yemdtr ve bu fabnkalar (durmakJ ~1b1 fabukalan harap eden afetlere maruz kalmami olduklarmdan makme randunanlarmda buyuk tahavvuller olmamt.eytu Makmelenm Z1raat Bankast fabrrkasr da rslah ve esash b1r ekllde tamn eder ek randtmanmr artmnaga karar vermr~tu Amele rand1mamna gelmce Maalesef mewleketrmrzde ogrenmr ve calltrgl rst kPndme meslek edmmt tscr bulmak m~kuldur Gellp gec;rc1 amelenm randimam %30 dan fl!zla degdctrr, ve tam 1 ogrenerek fabnka.ya verd1gr zarar ve telefatr fazla radtman ve1mege balamasile odeyecek brr devreye grrd1g1 zaman bl!hre cap::tlamakta be<; kuru h7la menfaat gorse capa 11}1 muvakkat oldugunu blldrgr halde bila terecldut terk1 vaZJfe eder Amele randrmanmm artmas1 aym ameley1 !rahsttgl !ten uzun muddet ayrrmamakla mumkun olablllr Boyle amele bulmak 1cm de fabnkalarm lCl allrken bazr prensrplerden ayrrlmamalan 1cap eder Mesela Munfent muracaatlan crvarda lkamet ett1g1 takdtrde kabul etmek, bekar ve muvakkaten memlek"tlill terketmt amele almamak, amele 1htryacru ctvarda sd.km amele alielerr arasmdan tedartk etmek ve brr arleden mumkun oldugu kadar fazla nufus c;alltrrmak g1b1 Bunlar mumkun olmadr~t ahvalde ameleye bdabedel mesken temm etmek, yeme!derm1 fabnkadan mal oldugu fratla vermek, basta olanlart fabuka hastanesmde tedavr etmek, amele kadmlar 1.;m fabrtka na!otane-

18

PAMUKLU MENSUCAT SANAYii

sinde bir dogum daitesi agmak ve ufak gocuklara yatacak bir yuva tel}kilatl vticude getirerek o.melenin fabrikaya ka.rl}l olan merbutiyetini tezyit etmek suretile randiman hi~ bit taziyika hacet kalmadan a.rtar. Arzettigim ~kHAt, sanayU ideal memleketlerde arama~a Uizum yoktur. BOyle bir tel}kil:lti gormek ve verdiA:i neticeyi anlamak i~tin Bulgaristan'a ve Varna'ya kadar ufak blr seyahat ihtiyar etmek kMidlr. Nlkolof'un pamuk btikme ve dokuma fabrlkasi bize her ve~hile niimune olabilecek bir eserdir. Tiirkiye Sanayi ve Maadin Banka.Sl makine, amele idare husunda rasyonel d~iinceleri ihtiva etmek iizere bir niimune pamuk biikum ve dokuma fabrlkasmm temelini atmak tizeredir. Bu fabrtka rasyonallzasyon miitehasstsarmm da nezareti altmda ihtlyaca ve icaba gore tanzim edilecek ve yenl sanayiimize rehber ve mektep olacakttr. Amele te:Jkilatmm da fabrikamn faaliyete ge4itigini miiteakip senelerde ikmali tahtl karara almmi~ bulunmaktadtr, Smai tedrisat: Umumiyetle fabrikalanmzda ustabal}l ve usta kuvvetleri I.{Ok zaylftll'. Oerek kiic;iik sanaylln ve gerek biiyiik sanayUn muht~ oldugu ustalarm Avrupa'dan getlrllmesl ~;ok ktllfeti ve masran1 oluyor, bu masraf1 biiytik fabrlkalar kaldtrabllirler i:>e de kiit;iik fabrikala.rm tahammiil edemiyecegi muhakkaktlr. Misallerle ufak fabrikalarm ustabQfl ve ustas1zhk yiiztinden kapa.nmll} oldugunu ve sermaye sahiplerinin ye'se du~tiiklerlni arzedebilirim. Avrupa'dan tahs.llden gelen arkadlU}la.rlllllZ bir usta veya ustabaldan ziyade ustalan idare edecek bir :Jef olarak ~tahmaktadlrlar. Eldeki usta kuvvetlerinin Etmeydam tahta tezgAhlarmda veya her hangi bir fabrikada amelelik ederek yetil}mil} gorgii ve bllgtsi mahdut kimselerdir. Fabrikalarimtzda bulunan bir amelenin bir miiddet sonra diger bir ufak fabrikada veya b~a bir muhitte usta oldu~u duymakla hayret ediyoruz. Bu il}e nihayet vermek zarureti vardtr. Sanayi mektebi fabrika larmuzda ustabal}t ve usta olacak kabiliyette gent;ler yetl.tlrmektedir. Bizzat devam etmekte olduA:um tecrubemle arzediyorum kl, istanbul Sanayi mekteblnden mezun efendiler a1t1 ayltk nazari ve ameli muntazam bir tedrisat programile fabrikalarm ustabal ve usta ihtiyac1m tamamen temin edecek bir kudrette yetimektedirler. Bankamn yen! yapllacak niimune fabrikasi in l}imdiden haz1rlanan bu gen~;Ier en asri bir fabrikaYl blle ecnebi ustalara muhta~t biraknuyacaklarlni isbat edeceklerdir. Yen1 bir mektep ac;maktan ise Sanayi mektebinden iyi derecede yetien asgari on ustay1 her sene pamuk sa.nayiinin biiki.im, dokuma ve thzarat i:jlerlnde (Werkmeister) ameli ve nazarl yeU,tirmek tizere Avrupa'ya g()ndererek m.ekteplerinde ustabal yetil}tirilmesi sanayiin ihtiyacmm tamamen temine Jd.fayet edecektir.

19

PA:MUKLU :MENSUCAT SANAYU

Nakliyat tarifeleri:

Nakliyat tarifelerinin mevaddi iptidaiye ve mamulede yuksek oldugu Igd1r pamuklan bahsinde bir nebze arzedilmi:}tir. Bu hususta Avrupa nakliyat tarifelerile s1hhatli mukayeseler yapmaga vaktin musaadesi olmaml~ tlr. Bildigimiz bir l)ey varsa o da Amerika'dan %6 ile istanbul'a kadar nakli miimkiin oldugu halde Adana'dan istanbul'a kadar nakliyaL %4,8 dir. Her halde nakliyat tarifelerinde amillerince biraz fedakirhk etmek mumkiln olabilecegini arzeylerim efendim. istanbul 17/4/930

20

Istanbul Pamuklu mensucat sanayii raporu

Ham madde

A - isanbul pamuk ipligi ve pamuklu mensucat fabrikalan ihtiyaglarma muktezi iptidai maddeleri kJ.Smen dahilden ve k1smen de hari!;ten tedarlk ederler. Bu iptidai maddelerin %30-u hario;;ten, %70-i de dahilden t-darik olunur. 1929 senesinde bu fabrikalann aldlklarl iptidai maddelerin k1ymet1 tahminen 600,000 liradlr. B - Istanbul sanayiinln harigten getirmekte oldugu iptidai maddeler Avrupa fabrikalannda da aynen istimal edllmekte oldugundan esasta biiytik bir fark yoktur. Memleket dahilinden tedarik edilmekte olan ve sarfiyatm %70- ini tekil eden ham pamuk, pamuklplljti ve kabot bezi fabrikalarmm iptidai maddeleri olup evsaf itibarile hint pamukla.rmdan daha nefis elyaf ve rengi hruz ise de muayyen kalitede hakiki standart yapllmadlgl cihetle sanayiimlz muhtao;; oldultu ham maddeleri gayrimuayyen evsafta denllecek derecede farklarla miibayaa etmekte ve mamulat ta bu itibarla standart ve kallteyi bulamiyarak satita ve lmalde daimi miiki.ilata tesadiif edilmektedir.

c- Mevcut iplik fabrikala.rimizla ve mevcut pamugumuzla y1rm1 dart numaraya kadar iplik imal edllmektedir. Ancak 24 numaraya kadar iplik !mal eden fabrikalarm miktn memleket ihtiyacma kafi gelcek derecede olmad1g1 ve bu fabrikalar 35-40 senellk kalitelerle galitlgmdan her ne kadar pamujtun 24 numara lplik imaline salih kemiyet ve keyfiyeti halz ise de bu incelikte imalatta bulunacak fabrikalarm 1slahl ve yahut ipligi harl~ten getirmekte olan fabrikalann ham maddelerini dahilde temin edecek yenllnce lplik yapan fabrikalarm tesisi zaruridir. 24 numaradan yukarl iplik imdiye kadar memleketunizin her hangi bir fabrikasmda yapilmamJtlr. Aneak Adana mmtakasmda yeni istasyonlarda yetitirilen pamuklardan fevkalade denllecek blr derecede otuz numara iplik imal edilmi~ ve ayni pamuklardan 40 ve 50 numaraya kadar incelikte de iplik !mali miimkiin olacag1 taayyiin etmitir.
Ancak bu cins pamuklann yetlmekte olan miktar1 kayda almmiyacak derecede ciiz'idir. Bu miktar tezayiit edlnclye kadar, !nee ipl1k yapa-

21

l'AMUKLU MENSUCAT SANAYii

rak memleketin s1rf mensucat sanayii ile megul olan k1smtmn iptidai maddelerini temin etmeleri i~in kendi pamu~tumuzla harman edecekleri iyi cins pamugun Amerikadan, bir nisbet dahilinde, tedarik edilmesine musaade olunmalidtr. ipliginl kendl imal edecek fabrlkalarda esas ayni oldu~undan edilecek bir temennl yoktur. Uave

D - Yerll iplik fabrikalan mensucat fabrlkalarma kredi vermekte azami mii.kiilat ~tkal'dtklarmdan bu fabrikalar mecburen Avrupa lplfjti istimal etmektt'dirler. Avrupa ipligi fiat1 meselit 22 numaralarda ancak % 10 pahah oldugu halde flrelerindeki noksanhk ve Avrupa komlsyoncularma kredi hususunda verilen geni:J salahiyetlerle Avrupa ipligl daha ucuza malolmaktadtr. 22 numaradan aagt olan ipliklerde i.se yerli mall ytizde be~J daha ucuz tse de gene kredi tie mal mubayaa edliemedlgi 1~1n Avrup mall neticede daha ucuz geliyor. iplik miibayaasmda muayyen blr teamiil yoktur. Muhta~ olan farikalar ipliklerini piyasadan mubayaa ederIer. Pamuk mubayeasmda i.se teamill, bedelin %80 - i pein ve %20 - si tesblt edllen cinsin muayenesinde ver1lmek tizere pein ve yahut tarafeynin anIa~cagt miiddetle ve azami 91 giin olmak iizere vadedilir. Gerek pe~ln ve gerekse vadede imdiye kadar kafi teshllata mazhar olmakta lse de vade veren muesseeler gene pamuk mmtakalarmda faal olan daha ziyade Avrupaya lhracat yapan ecnebi miiesseselerdir. Yerli pamuk~ulanmtzm sermayelerl ~ok dar oldu~undan vade veremedik.leri gibl istanbul'da mUmessil de bulunduramamakta ve niimune ve evsaf teamiiliine yanatllamakta ve terclhan ellerindeki pamuklart ucuz flatlarla ecnebi ihracat<;I gurruplarma satmaktadtrlar. E - Ticart teamiillerin sanayi noktai nazarmdan daha miiflt blr :jekIe konulabilmesi i~in Avrupa fabrikalarmdan gorm~ oldugumuz kolayliklarm yerli fabrikalar ve lhracat~tlar tarafmdan tatbiki Iaztmdtr.

Sermaye ve kredi A- MmtakamlZdaki sanayilmizin tesisat sermayesl tahmlnen bir milyon lira ve miitedavil sermayesi 1se tahminen ii~ yiiz bin liradtr. B - Mmtakadaki fabrikalarm, umum memleket ihtiyacmdan mmtakamtza isabet eden ktsmmt temin edebilmeleri i~,;in mevcut tesisat serma yesinin iki misli tesisat sermayesine ve dort misli miitedavil sermayeye ihtiya~ vardtr. C - Memleketimizde smai kredi namlle bir kredi yoktur. Teslsatt haziralarlle hakiki bir varbk olan fabrikalartmiz en kiic;iik. bir tacir kadar krediye mazhar olamamaktadtr. Her ne kadar Sanayi ve Maadin Bankas& nammda bir banka mevcut ise de bu ancak kendi mi.iesseselerine yardtm

22

P.n.;u:;LU !.1-:;:NS<:rCAT ZANAYll

edeblllp hususi labrikalara hi~ blr muaveneti goriilmemektedlr. Banayi ve Maadin Bankasmm maksad1 teekkUlii mllli sanayii hbnaye etmek gaye.sini istihdaf ederken imdiye kadar sanayi erbabmm hi~ bir miiracaatm1 is'af edememitir. D - Malumdur ki Avrupa fabrikalari kendi mmtakalanndakl bankalarm daimi himayesine mazhar olmakta ve asgari falzle uzun vadeli hesab1 carilere mallk bulunmalari hasebile mamuHitm1 diger memleketlerden uzun vadelerle satt1rmaga muvaffak olmaktadir. Blzde kredlden mahrurniyet mamulatun1zt pein satmak ihtiyacmt dokurmakta ve buna tse para noksanllg1 dolaYJsile imkim bulunamar,;.tmdan Avrupa fabrikalarmm mamulat1 tefevvukla satllmaktadir. E - Memleketteki ecnebi bankalardan milli sanayiciligimiz i'<in bir !aide beklemek do~ru de~Udir. Mllii bankalara gelince, sanayiin inkiafmda en miihim amll olmaSl H~.z1m gelen Banayi ve Maadln bankas1 miiracaatlar karIsmda yardlffi arzusunda oldugu halde searmayesintn her hangi bir yardlffia kafi gelemedigtnden bahsetmekle blze yardim edememektedir. Zlraat Bankasile :L, ve EmHl.k Bankalarl ise nizamnamelerlnde kafi sarahat olmad1gmdan sanayi Ue all\kadar olanuyark yardimlar yapamtyorlar. Bir fabrikanm himayesi igin bir tek bankanm kafi gelemiyece~ine kaniiz. ~u halde sanayiin hhnayesi iki noktada olmalldrr. Birisi smai inkiafm temini i((in yard1m, digeri yardnnla inkiaf eden miie.sseselerimizin i kabil1yetin art1racak s1rf tcrai kredilerdir. Ticari kredller 1 Bankasmm yiiksek himayesini ve fabrikalaruntzt tevsi, imalatimiZI tslah edici tedabir ve fabrikacillk kudretimizi artt1rmak i((in de Sanayi ve Maadin Bankasmm azami yard1mmt talep etmek zaruretindeyiz. !;!u suretle iki mti.him memleket bankasmm bizi himaye edebilecek bir ~ekilde miicehhez olmalarmt talep etmek n~iz sermayemizi ve ahsimiZI tehdlt eden yakm mali bir tehlikeye kariji bir ztman olabilir. Vergller ve riisum A - istanbul pamuk sanayiinin Teviki sanayt kanunundan miistefit olmasile ancak bu kanunun tayin et.tigi vergiler verilmektedir. Tahmini blr hesaba gore bu sanayi Ubesi umumi cirolarmm '/o7 kada.nm vergi olarak vermektedirler ki, bu miktar haddi zatmda olduk.;a miihimdir. B - Oktruva ve muamele vergilerinde gayri tablllik oldugu malumdur. Bundan sanayi de muteessir olarak rekabet imkamm kaybetmektedir. Her kisun i~in muamele vergisinin mahzurlan arzedildiginden yeniden burada da mevzuu bahsolnnyacaktlr. Her halde ka.Jkmas1 sanayiin himayesi noktasmdan miihlmdir.

23

PAJIUKLU JI.CNSUCAT SANAYII

C - Yem gumruk taufelermde pamuklu mensucat 1cm vazed1len resw. ham1 res1m degtldu Sayet tanfeler !Jlmdlkl vazryetlenle muhafaza edlleeek clmsa sanaynmrz baa ba h1maye edllml orur D - Pamuk mensueat tcm 1hracat mevzuu bahts
df'~ldlr

E - Pamuk mensueat sanayu te!JVllrl sanay1 kanunundan tsttf3dc et mekte ve bunun hancmde get1rd1g1 mevat pek' c.uz 1 oldugundan tesmm btr tesm yoktm
F - Sauh malumat yok tsede Yunamstan Bulgarlstan Romanya g1b1 komsu memleketlerm gumruk 1esunlen btze nazatan tamamen ham1 oldugundan bu memleketlerm c;anayn b1zde11. daha tazla hukumet hunayesme mazhar oldugu yaptlan tetk1klerle anla~nlml'ltlr

Te!jvtkl Sanav1 kanunu 'e

to~.tbtkah

A - P3muk mensucat sanaylmm tesv1k1 sanayt l.anunundan lStlfade etUgJ yalmz lea zane verg1s1 ma!rme muaftyetl ve cu7 1 mevaddt 1pttda1ye muaft)'etJdlr Hall haz1rda 1!'/bU muafiyetlerden fazla bn menfaat tcmm edllmemektedJr

B - Tesv1k1 sanayr kanununun tdan tatbtkatmdc~.n cok fazla muteessrr.z Soyle ki Tei}VIkl sanayt kanunundan t~tlfade ctmek I<'tn cok kulfeth ve b.1rtas1 bu mela'Sin'l.e thttya~ vardlr Muaieo tthalt l.a.ZJm gelen makme v~>va 1pt1d::u maddeler um gubruk ldare'3me verden depozitolarm tsttrdadJ. ztmnmda Istanbul Sanayt Mudurlugune verden E>vraklil 1.ded1 on be y1rm1 veslkada'l fazhd1r Yalmz bu ve'ilko.lar venlmekle de 1~ bttmez Vllayetten Sanay! Mudurlugu11e Sanayt Mudutlugunden Sanay1 mu!ettl:;!hgme ya?IIIr sanay1 mufethc;hgmm fabrrkadaJ.cr tetktkatmdan sonra rapor thzar edtllp Sanay, n'udurlugune vertllr Orada btr cok k:uyuttan soma Ankara dakt ~a nayl Umum Muclurlugune gondenhr Dttl'3at Vekaletmm tasdJkme Ikttran ettih.ten -;onra Mahye Vekal(tme ve Mahye Vekaletmden Rusumat mudm),eh vmum1yesme Rusumat mudmyet1 umumtyesmden Istanbul mudtriVetl umum1yesme yanhr Asgar1 btr seneye mutevakklf olan bu metc~.sun Tesvtkl Sanavt kanununun tatb1k1m c1dden cok mukullestlrmektedlr
C - Buyuk Avrupa hukumetlermde sanayn te~vtk H~m llukumet suret1 mahsusada but~esmde btr fasll ay1rmakta ve fabrrkalara 1hracat prtml vermektedrr Yunantstan'da bllakaydu sart mevadd1 1pt1da1ye 1thal etmek yuzunden Turk hallclllll oraya mtlkal etml!Jtlr Bu musaadat yuzunden pamuk mensut:.at sanayn de yava yava oraya mtlkal etmekte v~ btr mevcudtyet haltnt almaktadlr BulgarlStan'da her fabnka sah1bmm elmde b1r karnest olmakta ve o katneye 1stmaden fabrlkaSl ~m lazun gelen tptrdai maddelen en bastt ve meras1ms1z btr .,ek1lde fabrtkasma 1thal etmekte, zamandan, say ve sermayeden 1st1fade etmekted1r

24

PAJ4UXLU MENSUCAT SANAYtl

D - Bizim T~vtki sanayi ka.nunu mutavaSSlt sanaylden ziyade btiyuk sanayii himaye etmektedir. FabrJkalanmlz vaziyeti Jtlbarlle kiic;:tik binalar iQlnde ve kirayla tutultnUlj binalardan murekkep bulunmasma nazaran meccani araziye ihtiyae< yoktur. BOyle fabrJkalarm mi.iRakkafat ve arazi vergilerinden affediltnesi fazla bir klymeti haiz de~ldlr. DIRer muafiyetleri de tetklk edersek yekil.n ltibarile %6 muamele vergisine bile tekabiil etmez. Biiyuk sanayi hakkinda faydall muafiyetleri bulunan bali haz1r Tevikl sanayi kanununun mutavass1t sanayl i<;in daha miisait bir ekilde yap1lmas1 lazimdll'. E - Yukarda arzedllen esbap dolayll!ile Teviki sanayi kanunu kiiQiik sanayil himaye etmiyor. Standa.rt mes'eleleri A - Hari<;ten gelen ipliklerin muayyen bir st:lndard1 oldu~ halde memleketimlzde bOyle bir standart yoktur, Yanl ipli~in pamutu her daim bir olmaz. Bu da pamuklarimizm standardl olmamasmdan !lui gelmekte oldu~undan hem pamuktan iptik yapan iabrlkalar ve hem de yerll ip11kle ctallan mensuc~t fabrikalan miil}kiilfl.ta tesadiif etmektedirler. B - Bata pa.muklanmiZm standard! ve bu standardm Hiikil.metlrnlz tarafmdan isim -ve mufassal evsaf1 tesbit edilerelr ilan edllmesi lazundu. Aynl zamanda her standart kalitenin bir fiatt ve bunlardan bir tipin de, mesela, Amerik:t midling pamutu ic;in oldulu gibi, noksan ve fazla evsafa gore evvelden farkl fiat tesblt olunmalldir. Pamuklat mesela: Adana'da ~kapu mall:. tabir edilen cins iizerinden bir fiatla satilmah ve iane pamugunun buna nazaran kiloda fiat1 be kuru~ daha paha.ll oldugu evvelden tayln edilmelldir. Borsa nizamnameleti de bu ihtiyaca gore alle1 ve sat1cmm mii'Jterek menafllnl gozederek tadil olunmahdtr.

c - Pamuk sanayii bug\in standart tipler meydana Qikaraeak kudrette olmad!Rmdfl.n lmdilik pamuk mensueatta standart bahsi bir zaman meselesidir.
Rasyonalizasyon mes'elesi A - Dokuma k1smmda makinelerlmiz muntazamd1r. i ve malzemede lsrar yoktur. Fakat, pamuk sanayiinin mUtemmimatmdan olan boya , e a pre kiSlmlarmt ifa edecek bir miiessese bulunmadl~mdan, biisbiitiin ayn bir .1 olan hususatl summettedarik kendimiz yapmaRa mecbur oluyoruz ve bittabi vesait ve ihtisa.s1rn1Ztn noksanh~ndan ve gayrl miisait erait altmda ~talt o~Ildl~mdan i~ ve malzeme hususunda .;:ok lsraf edilmekte ve kalite de dUkiin olmaktadlr. Buna kar~ ferden hiQ bir tedbir alm.ak miimkiin de~ildl.r. Ancak serbest bir sant1ralln teslsi He ka.bildir. B- Pamuk sanayiinde ktnnt1 ve dokiintiller %10 nisbetlndedir.

25-

PAMlJKLU JIIENSUCAT SANAYll

C - Pamuk sanayiinde imalat biitiin sene devam eder. D - KIm sarflyat tenakus ettiglnden ancak yazm azami istihsalatta bulunulur. E - MiitehasslS usta ve memurin aylikla, i~\;ller haftahkla istihdam edilmektedir. O~leyin bir saat paydos istisna edilirse sekiz saat istihdam edilir.
F - Amelenin kablllyetine gore azami fevalt temlnine t;abilmaktadir.

J - Ruznamede muharrer olup arzt?"dllen temenniler kabul takdirde istihsalatm tezayiidu kablldir.

edlldlgl

Ticaret ve Sanayl Odalarmda sanaylcllerin temslli A - istanbul Ticaret ve Sanayi Odasmda, istanbul'un biitiin Tiirkiye'nin en btiyuk sanayi merkezi olmasma ragmen, sanayi hi~ temsil edilmemitir. B - Temsil edilmemesi neticesidir ki, sanayii alakadar eden bir mtihlm mes'eleler ihmal edilml bulunmaktadir.
~ok

c - Gerek mali ve gerek idari bir ~ok miikulat dolay1sile miistakil sanayl odasmm teklU hakkmda halen bir faide tasavvur etmlyoruz.
D - istanbul, btitiin Tfukiye'nln sanayi merkezi olmasma ragmen, istanbul Tlcaret ve Sanayi Odasmda sanaylcilerin ticard<;ilere nisbet! fazla, yani iit;te ikisi erbabi sanayiden blri ticaretten olmahd1r. Qlinkii: is~nbul fabr!katorleri ayni zamanda da tacirdir. Kendi !mal etttgini kendisi satar. Bu iki cihetll me.!}guliyet ve fabrlkanm memleketle olan alakasmdaki vatani ehemmlyet temsil nisbetlnln her halde erbab1 ticarettcn fazla olmasml icap eder.

Smai tedrisat AB $ubemlzin miitehass1s

l~i

ve fen adamma

~ok

ihtlyaci vard1r.

Elde mevcut ustalarla mehma em ken

ihtiya~

temin edillyor.

c- Fabrikalarrmizm mali kudretlerine nazaran ecnebi miitehass1s getlrilmesine imkan yoktur. D - Bugiinkii sanayi mekteplerinde smai tedrisat ameli olmaktan ziyade nazaridir. Alelhusus sanayi mekteplerlntizin biitiin sanayi Ubelerini ihtiva etmemesl dolayislle bugiinkii tedrisattan umum sanayi namma blr fayda beklenemez. Binaenaleyh sanayi mektepleri memlekette mevcut sana~U nazar1 dlkkate alarak bu sanayie J.azun gelen 1~1 ve fen adamlarmm ameli blr surette ihzar edecek esasiarla techiz edilmi~ olmas1 Iazimdir. Sanayi mekteplerinden her sene muayyen miktarda talebe tefrlk edilerek bunlarm

26

l'AMUlCLU MENSVCAT SANAYii

usta ve usta ba~1 olmas1 i~in Hiikumetin biiyiik hissesi olan fabrikalardan en mtihim olanlarmda bu gibi genC<lerin ameli ve nazari bir ~ekilde yetiti~ rilmesi ve muayyen bir muddet bu fabrlkalarda usta ve usta bal olarak t;al].3malart ile memleketimizin en fazla muhta~ oldugu kuvvetler klSa bir zamanda hazlrlanllll olur ve usta ba.l He ustaya ihtiyac1 olan miiesseseler de Huk(lmetin musaadesl lie usta yetltiren bu fabrlkalardan ihtiyacml temin eder.

27

Dokurnactltk Raporu
VAS! F
Sanayl
mllfettl~l

Eski zamanlardanberi her memiekette maruf olan dokumac1llk memleketimizde en miiteammim bir san'at olarak ya;:1yor. Yalmz diger muterakki memleketlerden fark1 ~udur ki oralarda makine fenninin butun teceddiidatmdan istifade ile en mutekamil bir dereCE'ye yiikselmiken bizde ha.la en iptidai .,eklini muhafaza ediyor. Elektrik motorlerinin kol'Ztyllgmdan mahrum olan hi.icra koylerde makineli tezgahlarm tatbikine lmkan olamad1gmdan o gibi iptidai yerlerde atik tarZ!n devaml mazur gC\rtilebilir. Fakat trikotaj ve vorapvlilk gibi sanayide Avrupa fabrikalarma rekabet edecek derece biiyiik bir terakki ibraz ed~n tstanbul'un i~inde bile o iptidai el tezgahlannm haHt faaliyet gasterebildigine ne kadar hayret edilsC' ycri vardtr. Fakat bize bu vaziyeti tenklt eylemek degll, astrlardanberi bir adnn ileriye gitmediginin esbabm1 tetkik etmek ve terakkisi <;arclerini aratlrmak vazifesi terettup etmektedir. Bu ciheti daha al?a~1da terih eylemek iizere evvelit dokumac1llgm bugi.inku vaziyetini ve derecei faaliyetini gostermek lazlmdlr. Izbe ko.,elerde ve viran baraklarda kurulmu olan bu iezgahlar o kadar dag1mkt1r ki hakiki miktanm tamamen tesbite imkan yok~ur. Bundan ba.<ika faallyetleri de her zaman devamh v~ mtistekar de~ildir. Piyasada reva~ bulduk~a ilemege ba~hyan bu tezgahlar buhranh zamanlarda talep tenakus ettik~e faaliyetten ~ekilir. Bunun i<;in imalatmm k1ymet ve miktartm da hakiki olarak her an i~in takdir ve tahkik kabil de~ildir. Maamafih Anadolu'nun muhteltf mmtakalarmda icra eyledigim tetkike nazaran vasati olarak biitiin Tiirkiye'de yirmi bine karip el tezgah1 mevcut oldngu anla~Ilmll}trr. En ziyade Kastamonu, Merzlfon, Ayintap ve Denizli mmtakalarmda icrayi faaliyet eden bu tezgahlardan iki ila ii~ bin kadar1 Istanbul'da mevcuttur. !?imdiki gibl en kesat zamanda gene bin be ytiz kadar el tezgah1 istanbul'un muhtelif semtlerinde ~al.J.maktadlr. En ziyade mintanhk alaca, c;araf, petemal, kul}ak, perdelik, pekir ve emsali gibl muhtelif pamuklu dokumalardan ibaret olan bu tezgahlann imaI!tml bir klymetle Ol~mek hususu da pek gii~tiir. Maamafih her tezgah gfinde bu cins kaba dokumaardan vasati 7-8 metre kadar dokur. Kcymeti 1se cinsine gore 30-45 kuru11 arasmda. miitehavvildir. En aJja~l bir hesap ile

28

PAMlJKLU MENSUCAT SANAYii

on bin tezgahm biitiin sene devamh bir surette !:lallti~I kabul edili.rse tahminen 8-9 milyon lira k1ymettnde 20-25 milyon metre ist1hsa1Mta bulundu~u anlalhr. Bu hesabm kontrolu i~ln sarfeclilen lplik mlktanm nazar1 dikkate almak kafidir. istanbul, izmlr ve Adana'da mevcut ipllk fabrikalarmm 928 senesinde buttin istihsalatmi tekil eden 2,850 milyon lira k1ymetinde 2,250 milyon kilo ipligi yalmz bu eltezgahan sarf ve istimal eylcdig'i gibl hariQten 928 senesinde ithal edilen 3, 5 milyon lira ktymetinde 3 milyon kilo lpligi de kaffeten bu tezgahlar sarfeylemi~tir. iptidai ekilden dolayt pek adi ve ehemmiyet<;iz goriilen bu tezgahlarm imali\.ti gerek kcyfiyet ve gerek kemmiyet itlbarile ayn ayn tetkik olundugu zaman ayam dikkat bulunmazsa da heyeti umumiyesinin miihim bir yekun tekll ettig-i ve binlerce ailenin medan maleti oldugu nazar1 dikkate ahmrsa dokumacll1gm memIeketimlz !~in istisgar edilemlyecek bir ehemmiyeti bulundugu tesl!rn edilir. Bilhassa Anadolu'nun baz1 mmtakalarmda bu tezg:1hlarm faaliyeti hayati bir ehemmlyeti haizdlr. Qiinkii ot bitmiyen, hayvan besleurniyen yal~m kayallklarda yerlemi Kad1ki:iy gibi mahallerin sekenesi ancak dokumacthkla temini malet eylemektedir Bu san'atin reva~tan diitiigii gun o memleket agllktan helake mahkftmdur.

Dokumac1hjpn vaziyetini Kongre nizamnamesinde miinderiQ suallere gore teklk etmek ameli bir k1ymet1 haiz degildir. Evvela mevaddl iptidaiye bahSl aleh1mum pamukguluk sanayii He allkadar oldugundan bunun hakkmda aynca tafsile mahal gori.ilmemil} ve bu dhetin cevabt pamuk~u luk sanayiine dalr beyam fikir edecek mUtehass1s raportOre btrakllm~tu. Vergi ve rtisum ciheti de eltezgAhlarmt ne faaliyetten ahkoyacak ve ne de terakkislne amll olacak bir ehemmiyet ve tesirde degl.ldlr. Te viki sanayiden de fazla bir lstifadeleri yoktur. Qiinkii yalmz kazan!f verglsinden muaf tutan bu tevikatm viicudlle ademi eltezgahlan i!fin hemen hemen miisavidir. Nakliyat ve sanayi odalan meseleleri de dokumacth~a temas etmez. Sermaye ve kredi hususu ise diger modern sanayi Ubelerindeki ehemmiyetile kablli ktyas degildir. Sermaye ve kredi cihetinden azami blr lstlfade gosterilse dahl vaziyetleri Icab1 imalatlarmda ne kemiyet ve ne de keyfiyet itibarile daha fazla bir terakki ibraz etmeleri Vlemul degildir. Yani diger sanayiln inkiafma mii.him bir amll olan kredl dokumaCihgm bu l}eklinde gayrimiiessirdir. Mamulatm standarize edilmesi de bu tezgahlarda kabili tatbik degildir. I kuvvetlnde azami israf Ue iliyen yanl en az randlman veren bu tezgfthlar i!fin rasyonalizasyon mes'elesi ise mevzuu bahis bile olamaz. Bununla beraber modern sanayl l)ekli i!;in haizi ehemmlyet olan bu mevzularm dokumac1hkta cay! tatbik bulamamast ne o mes'elele-

29

PAMUKLU MENSUCAT SANAYii

rin ktymetini duurur ve ne de dokumacth~n iktisaden igal ettlgi ehemmiyeti kiit;iiltiir. Bunun ic;in dokumactllgm vaziyet ve istikbalini biisbi.itlin ba~ka bir cepheden tetkik eylemek Iazimdlr. Binlerce ameleyi igal eden bu tezgahlann makinalatmlmasl ve bu sayede azami randtman verecek surette rasyonel 9allmas1 temin edildigl takdirde mensucat sanayiimizin bolugunu dolduracak ne milllim bir varllk meydana getirece~i ciddlyetle miilabaza edilirse bu kii9ii.k ima:tatha neleri miinferiden ehemmiyetsiz gorerek ihmal eylemenin dogru olm1yacag1 ve bunlar1 maklneletirilerek azami bir randtman verecek vaziyete getirmek i9in icap eden tedabir ve vesaite tevessiil etmek Iazun geldi~i takdir olunur. Anadolu dahilinde dagmk bir vazjyette bulunan tezgahlarm makinalamast pek miihim degilse de istanbul'dakller i9in bu ihtimal big te gayrikabil telakki edilemez. En miikemmel 300-500 Iiraya tedarik edllebilen bu makiinall tezgahlardan ii9er beer tanesini kuracak pek 90k dokumacllar vard1r. Bu hususta rna kina fabrikalarmm mukasseten Odenmek iizere bir iki sene vade vermeleri bu gibi atelyelerin teekkiiliinii pek ziyade kolaylatlrmaktadrr. Esasen bu imk{m hastl oldugu giin bundan yaln1z mevcut dokumactlar istlfade edecek degll; ellnde haztr sermayesile miisait i anyan bir ~;ok eshab1 emlak te bu teebbtise atllacaklar ve bu suretle fenni esaslar dahilinde onar yirmier tezgahh en modern mensucat fabrikalarmt viicude getireceklerdir. Ancak bunun tahakkuku bir taktm eraite vabestedir Dijter uabatt sanayide bi.iyiik muvaffakiyetler gosteren erbab1 teebbii.siin dokumacillk sahasma at!lamamalarl - sermaye noksanmdan degil - ite bu eraitin ademi vii.cudundandir. t;;imdiye kadar erbabt sermayeyi bu yolda teebbiisata girimekten ahkoyan esbabm izalesi garesi temin edildigi takdirde i ar1yan eshabt teebbusun dokmnacthk sahasmda da bliyiik muvaftakiyetler gosterecegine itibah edilmemelidir. Qiinkii Qorapc;tllk, trikotaj ve ipek mensucat1 gibi az ~ok bir inki.af limit ve imk~m goriilen Uabati sanayia azim bir tehaltikle sanlan erbab1 teebbi.istin dokumac1hk sahasmda yeni bir ufuk faaliyet a9Ild1g1 giin buna da ayni al~ka ile siiluk etmemelerine bir sebep mutasavver degildir. Fa.kat bugUn.ku vazl.yet l~inde be on tezgahhk bir dokuma fabtlkasmm faaliyetine imkan yoktur. Qiinkii. ~;i:\zgti ihzarat1 ve bilahara perdah ve apresi gibi bir taklm levazun ve mtitemmimatl vard1r ki bu cihetler o gibi kii~Uk dokumahaneler i9in gayrikabili tatbiktir. ite bu gibi esas ve levaztml bizzat hal ve temin eylemekteki m~kUIA.t dolaytsiledir kl geni sermayeye malik erbab1 teebbiis bile dokumactlik sahasma atllam1yorlar. Halbuki kii4iiik bir dokumahane i4iin tedariki gayri miimki.in olan bu tesisat bir merkezde meydana getirilerek btitiin dokumactlann istifadesine arzedildigi takdirde en miihim mii~ii Iatm halledildigini goren erbabt teebbiis i4iin makinah tezgA.hlar celbile otomatik dokuma fabrikalart a9maktan Qekinmege bir sebep ve mani kal-

30

.PAM:UKLtr MENSUCAT SANAYti:

maz. Alelhusus bu santralm hizmet ve faidesl yalmz muhitteki dokumacthgl maklnalal}tumaga amil olarak bunlart teceddiit ve terakklye sevketmekle kalmtyacak; biltiln dokumahaneleri bir kooperatif tekilatl altmda topllyarak sanayi il.lemim..lzde blr inktlap uyandiracaktrr. Bugiln mUnferit ve miiteferrik bir surette calu~makta olan bu esnat boya ve ~ozgii gibi ihtiyaclanru hususi bit miiessesede alakiilliihal temin hnkarunt bularak kendi bal}larma makinalt tezdh celbine muvaffak olsalar dahl raziyetlerini gene tslah etmi olmlyacaklardli. Qiinkii bunlan nat;a.r btrkan esbap yalmz makinalamamak de~ldir. Netekim bir ks~ s~ne zarfmda fenni teceddiidattan istifade ederek biiyiik bir teraklrJ gtisteren ~ora~ll1k ve trlkotaj sanayH ile ipek mensucat fabrikalarmm maruz kaldtklan miikiilllt yalmz makinah tezgahlarm celbile mes'elenln halledllmi olmiyacagmi, bu bapta daha baka avamilin de dahli bulundugunu vazlhan gastermektedir. Mes'elenin btitiin ruh ve esas1 bugiin miinferit ve miiteferrik bir surette c;allan esnaf ve fabrikalatimtz arasmda bit vahdet ve te9~t bulunmamasmdadrr. Beynelmilel rekabetin muazzam kuvveti karJ.Smda kendi balanna nacar bir vaziyette kalan ktit;iik Sd.nayiimizin mukavemet edebilmesi pek mtiktildiir. Beynelmilel rekabete karI sanayiimizin vlkayesi i~,;in giimriik tarifelerinin himayesinden ziyade bu sanayi beyninde bir ittihat tekill lazundir. Alman boya fabrikalarl gibi milyonlarca lira ~ermaye tie teekkiil eden ve fennin harikulil.de terakkiyatmdan tamamen istifade eyllyen muazzam miie:sseseler bile biltiin diinya ticaretini tahtl inhisarlanna almak lt;in <Menafli mti~tereke) nammdaki i. G. rumuzu altmda ittihat eylemtler ve bu suretle blr sindika viicude get1rm4J.erdir. Biitiin Avrupa sanayiinde bOyle umumi teekkiillere ehemmiyet veril!rken bu cereyanlar karo$1SIDda erbab1 sanayiimizi kendi balarma nacar btrakmak muvaflk olamaz. BW1a kar~I en kestirme ve ameli yol ~zgiilerlni hazirlamak ve kurnalanm boyaytp terbiye eylemek dolayiSile biitiin bu imalil.thaneleri kendlne raptedecek olan santrala istinaden butiin bu miiesseseler arasmda bir kooperatif tekil eylemektir. Bugiin ihtiyari bir ekilde boyle bir teekkiiliin ihda& pek miiteasstr iken mezkur imaiMha.neleirn i~lerlni kolayhkla gormek suretile kendilerine maddi menfaati bulunan .-:;antral tabii bir tarzda bu kooperatifi meydana getirrni olacaktir. Qi.inkti bu kooperatif tekilati altmda santrala - daha umumi ve maruf namile i. G. ye - merbut olan biitiin bu imalathaneler muhta~ olduklart mevaddi lptldaiyeyi toptan bu t G. den alacaklar ve imalatmt da gene bu tekilAt vaSitasile bir elden piyasaya t;lkaracaklardir. Bu sayede hem kredi~ den istifade edebilecekler ve hem de s~t=-9Iarda serr.~:1yesinin mahdudtyetinden dolayl vade vermiyen bu kii~ii.k fabrikalar bonolanm bu i. G. nin delA.letlle bankalarda lskonto ettirme~e muvaffak olacaklardtr. Bugun boyle bir t~lattan mahrum bulunan fabrikalanmtzm kredi bulmakta ve bonoIarmJ iskonto ettlrmekte maruz kaldiklatl miikiil.at dolaytSile il]lerlnl biitiin vus'atile ileri gotii.rmedik.leri ve bu m~kiilAt lc;inde klvrandtklan datma

31

PAMUKLU :MENSUCAT SANAYti:

gorillmektedir. !~te butun bu m~kUlat1 ittih:lt kuvvetile hal ve tesviye edecek olan bu i. G. tekilatl sayesinde sanayiimiz pek geni4 kolayhklara mazhar olarak btiyuk blr terakki ve inkl~af gosterecektir. Bllhassa m"'mleketimizin ikthadiyatml 1slah ve t.anzim i<;in blr sanayi tertibl mevzuubahs ve miinakaa oldu~u biJ' strada ameli ve miiessir bir k1ymetl olan bu i. G. te~kilatma Iaylk oldugu derece bir ehemmiyet verilecegini iimit eylerim.
progr~mmm

<;iinku bir santrr.lm himayesi altmda inki~ar imkfmma mazhar o1acak bu dokumahanelerin memlekette hakiki ve milli bir smai varhk vi.iu:1de getireceklerine ~uphe ectilmemelidlr. Baz1larmca indi ve vahi teJakki cdilmesi muhtemel olan bu iddiay1 teyit. ve tevsik ic;in <;Orap<;lhk. trikotaj ve ipek rnensucat1 gibi bir dereceye kadar kendi kendinE' ilemes! kabil olan sanayiin hususi miiteebbisler clinde ne derece bir vfis'at ve inki~af gosterdiklerini mukayese ve tetkik eylemek kafidir. Dart bii sene evvel istanbul'rla hie; bir ipek f<1.brikas1 yok iken beray1 tecrtibe birer iki.,er makineli tezgah celbederek il!e bahyan hususi mUteebbislerin gayret vc faaliyetile onar yirmi~Jer tezgahli mUtaddit fabrikalar meydana gelmil! ve bu suretle istanbul ipek dokttmactlo.rmm getirdiklerl makineli tezgahlarm adedi yiiz yirmi bee bali~ olmu~Jtur. Harpten evvel ancak bell on tezgahtan ibaret olan Bursa muhitinde de bu cereyan son Uc; dort sene zarfmda pek ziyade tcvessii ederek Bursa'ya da 350 den fazla makineli tezgah girmi~?tir. Bu makinelerln beherl sistemlne gore 600 - 800 ve hatta 1000 lira ise de yerine vaz't kuvvei muharrike ve transmisyonu biikiim, tavel, devere ve masura makinelerl gibi Ievaz1m ve miitemmlmatl ile beraber beher makinenin tesis masrafl a~gari 1600 liraya bali~dir. Bu hesaba gore tesisat 200000 liraIlk bir sermayei sabiteye balig olan istanbu'ldakl lpek fabrikalarmm bir kiSml kirahk blnalarda kurulmU ise de bazdan hususi bina yapttrml ve bu suretle lpek mensucat1 i4<in vazedilen sermaye yekimu iir; yiiz bin liraya takarrup etmi~tir. Bu fabrikalarm i~lemesi i~in tahsis edilen sermayei miitedavilenin miktari da hemen bu yekiina yakmd1r. Bunlarm imalat gi.inde vasati on rnetreden senede cem'an 375 bin metre ve k1ymeti ise vasati 225 kuru~tan 850 bin iraya vas11 olur. Bu nlsbetler aynen Bursa'da mevcut 350 tezgaha da te!Jmil edilince gerek istanbul ve gerek Bursa'daki ipek mensucatt ic;in hususl. miite~ebbislerin doktiigii sermaye yekunu bir milyon liraya ve istihsalat bir buc;uk milyon metreye bali~ olur. Bunun klymeti umumiyesi iii} milyon liray teeavi.iz eder. Ancak dort be~ sene evvel dort be~ makine ile ballyan lpek men.sucat sa.nayiinin bu kl.Sa miiddet zarfmda bu derece bir terakki ibraz etmeslnde ne Hiikiimetin nakdi bir muaveneti ve ne de Te~viki sanayi kanununun bir

32

PAMtJKLtJ MEHSUCAT SAHAYtl

dahli olmutur. Bu mtisbet netice hususi miiteebbislerin himmetlle viicut bulmutur. Keza dart be sene evvel pek ktictik mikyasta istanbul'da teesstise ba].Iyan trikotaj sanayiinin de bugiinkii vaziyeti bundan aagi de~ildir. Ttirkiye trikotaj sanayiinde biiyi.ik bir inkil!lp vticude getiren Ra:jel maklnelerinin

son ikl sene zarfmda istanbul'da mevcudu altDll~l ge(_;rn.IJjtir. Bu makinelerdPn beherinln diger Ievaz1m ve miitemmimatile beraber yerine vaz'1 4000 liradir. Bu suretle trikotaj fabrikalarmm yalmz Rael makineleri i~in doktUgu serm~ye yekunu 240 bin liradrr. Bu hesapta daha evvelden getirilmi ve iletllmekte bulunmu!! olan ki.i~fik trlkotaj makinelerile slrkiiler sistemler ve konfekslyon k1sm1 dahil de~ildir. Bunlarla trikotaj sanayllnin tests sermayesi cem'an yanm milyon lira tutar. Yalmz Rael makinelerinin senellk lmalati vasati 6000 kilodan 350 bin kllo eder. Beher kilo mamulatm k1ymeti vasati yedi liradan cem'an 2,5 milyon lira tutar. Kii~i.ik trlkotaj maklnelerile sirkiiler slstemlerin imaH\.tmdan olan Selanik ve fildekoz ten fanllalan, kakollar ve <!OCuk takimlan ile beraber trlkotaj sanayiinin imaiat1 umumiyesi 3,5 mi!yon liraya takarrup eder. Bu imalat i~ln tahslsi lazim gelen sermayel mutedavlle yekunu ise yanm milyon llradan fazladu. sanaylinin ancalt iir di:irt senedenberl gosterdl~i tevessii ve ta takdire ayandn. U~er beer makine ile pek kiir,:i.ik mikyasta il!e bailyan bu fabrlkalarda bugiin ~allmakta olan otomatik sirkii.ler makinelerin adedl ii~ yiizii g~mitir.
tnl~laf
Qorap~tilik

Behcr maklnenln k1ymet1 vasaii 1000 liradrr. Masura, burun makineIerile formlan ve sair levaziml l~in %45 zam edilmek lazimdir. Bu suretle istanbul'daki ~orap fabrll{alarmm teslsatl iin konar. sermayei sabite cem'an 500 bin lirad1r. Beher makinenin yevmi imal!l.tl vnsati dort diizineden senede cem'an 300,000 duzine ve k1ymel.i vasatl beer liradan 1,5 milyon lira eder.
ba~,ika el

otomatik makinelerle mi.icchhez bn miitekamil ~orap fabrikalarmdan maklnelerile !;a~an blr ~ok atelyeler dah9. vard1r ki hepsl sanayi idaresince miiseccel bulunmadigmdan haklki miktar1 tsmamen malum de~Udlr. Bununla beraber tahminen dort be yuz kadar el <;orap makinesi faaliyette bulunmaktadir.

Butiin bu fabrikalarda ~all~an amelenin adedl He aldiklan yevmiyenin yekfmu da gene makine adedl i.izerinden kolayllk!a hesap edllebillr. Beher makine l~ln masura ve konfeksiyon iler!.le beraber iistiiste dort amele lazrmdir. Bu hesaba gore istanbul'daki r,:orap!;Ihk ve trlkotal sanayiile ipek mensucat fabrikalarmda cem'an 2500 kadar amele ~alimaktadir. Ve umu-

3.

33

PAMUKLU MENSUCAT SANAYti

miyetle kadm ve gen~ klZlardan mfuekkeptir. Ald1klun yevmiye vasati kuru~ arasmda mtitehavvildir. Ktit;tik ya:jtaki gen~ kizlarm yevmiyesi bu miktardan dun ise de daha ustalarm bundan fazladir. Alelhusus sezonlarda blr ~ok fabrikalar fazla mesai yaparak gece dahl t;alltiklarmdan ameleye verilen yevmiyenin umumi vasatisiamele ba~ma 100 kuru:ja da get;er. Bu hesaba nazaran 2500 amele senede cem'an 750 bin lira yevmiye almaktadir Jar.
80 - 100

Triko makineleril~ kii<;tik el porap makinelerinde '<alJ4a,n amelenin adedi tamamen mazbut olmadi~mdan bunlarm aldigi yevmiye miktan bu hesaptan hadc;tir. Maamafih tahminen binden fazla amelede de bu makinelerde c;all~maktadir. Bunlarm senevi aldiklan yevmiyenin yik(mu 300 bin lira t ahmin edildigine gore evvelkilerle beraber bu ti~; :jubei sanayiin verdigi iicretin yekiinu bir milyon liray1 tecavi.iz eyledig-i goriiliir. Bunlardan ba~ka kurdela, ijerit, konfeksiyon, g~J,ytan, fotinba~, fitil, brode ve miimasili daha bir tak1m miiteferri i~lere ait fabrikalar daha mevcuttur ki bunlarm tesis sermayesi takriben 250 bin liraya balig olmukta ve imaHltmm kiymeti umumiyesi ise bir milyon liray1 tecaviiz eylemektedir. Trikotaj sanuyiidn bir kisim konfeksiyon i:jleri de parc;a ba~ma evlerde yaptmlrnaktadrr. Fakat bu i~lerde ~all~an amelenin adedlle akhklan ticretin miktarim tesbit mtimkiin olamamrbr. Bu sanayiin temin ettig-i temettii nisbetl de maalesef tamamen tesbit edilememi~tir. Qunkii her fabrikanm muntazam bir hesabi bulunmadig-I gibi her birinin temettii nisbetleri arasmda da biiyiik tehaliif goriilmektedir. Hatta umumi vaziyeti tuccariyenin tesirinden dolayi ayni fabrikada her senenin plan~;olan da birbirine uymamaktadir. Bu da pek tabiidir. Muamaiih dort be sene evvel iir; be makine ile kii~;iik mikyasta i:je b~liyan bu fabrikalann az zamanda bu kadar vus'at ve inki~af bulmalan ancak elde edilen btiyiik nisbetteki temettiiata medyundur. Qunkii bu fazla karm cazibesidir ki elinde sermayesile i anyan diger hususi mi.ite~ebbisleri de bu sanayie sevketmitir. Meslegime ve sahai teftiime taalluku hasebile yegan yegfm tetkik ettigim bu ii~ ~ubei sanayiin vaz!yetini ve tir; dort sene ic;inde ihraz etti~i terakki ve inki~afm derecesini en sarih rakamlarla gosterirken bilhassa dikkate arzeylemek istedigim cihet; ki.ic;iik mikyast::. ie batjbyan bu gibi mtiesseselerin ehemmiyetsiz telakki edilmemesi ve bir santralm himayesi altmda inki:l.f imkanma mazhar olacak hususi mtite~ebbislerin himmeti gayyuranelerile dokumacilik sanayiinde de pek bi.iytik terakki gosterilece~ldir.

Bu iddiam1 teyit edecek en bariz misal yukarda derecei inki:jafmi bertafsil lzah eylediglm cora~tbk, trikotaj ve ipek mensucat1 sanayiinin ihraz eyledigJ. muvaffakiyettir. Bu misallerden de anl~Ilacagi vechile bir santralm hlmayesine mazhar olacak hususi mii.te~ebblslerin i:. G. te~kilab

34

PAMUKLU MENSUCAT SANAYti

ve bunun rehberlik ve n:izlmll~I altmda dokumactllk sanayiinde de aynl derece terakkl ve l.nktaf g08tereceklerlne hi.; iiphe yoktur. Buna itimaden takip edilecek gaye bu hususi teebbiislerin faaliyetini takviyeye miiteveccih ve miinhastr olm.alldtr. Qorap ve trikotaj fabrikalarmm az zamanda bu kadar tevessii ve terakkisini temin eyllyen avamilden blri de hari.;ten celbedilen mevaddt iptidaiyentn giimri.ikten muaf tutulmastdlr. Fakat teVlld sanayi kanunun bahetti~ bu haktan istfade l~Jn vazedilen wmller o kadar uzundur k1 muamehitt resmiyenln leap ettirdigi bu k\ilfteler kartsmda blzar kalan fabrikalar bu kadar falde gi:irdiiklerl bu muafiyettn tamamen kalkmastnl istemde kadar vartyorlar. Daha ziyade krrtasi usul takip eden Devlet muamelatml fabrikalara azami kolayhklar bahedecek surette sadeletirmek pek mumki.in goriilemez. En basit olan makina faturalarmm tasdikl bile fabrikalarm !)ikayetinl mucip olurken piyasada az ~ok sui lsttmale miisait olan mevaddt iptidaiyede bir serbestli tamme itasma Devlet idaresince cevaz verllmemesi tab11dlr. Buna kar~I en kestirme ve ameli yol sanayi idaresince fabrikalarm kabillyetine gore muayyen miktar i~in verilmekte olan muafiyet listesi yerine ihtiyact buluna.n mevaddt iptidaiyeyi aynen ita eyIemektedlr. i11te bu vazifeyl i. G. te~kihitmm santrall muvaffakiyetle tra edebilir. Esasen bu fabrikalar aldlklart mevaddt iptidaiyeyl boyatmak veya ~i:izgft haline getirmek i~in santrala vereceklerinden evvelii bunun miisaadeslni almak iizere sanayi idaresinde muamelesini takip eylemek ve bilahara giimrtikten g~irmek gibi killfetlere hacet ka!m'l.dan dogrudan doiruya boya.nmt~ veya ~ozgii hallnde hazrrlanm~ olarak santraldan alrnas1 muvaf1k bir yoldur. Bu takdirde biitiin fabrikalann ayn ayrt mahdut mlktarda tedarik ettigi mevaddl iptidaiyenin toptan bir elden siparil ve celb1 hem flatta tenzil!\tl ve hem de krediden azami lstlfadeyi mucip olacakttr. Bundan baka harl!{ten celbl l~m gelen bu mevaddt her istedigi anda hazrr bulam1yan fabrikalar iki ii.; ayllk 1htiyactm evvelden tedarlk ederek numara ve renk .;~itlerinin assortimanm1 anbannda depo etmek ve bu suretle be on bin lirallk sermayesini (imobilize) muattal tutmak mecburiyetindedir. Bu suretle bfttiin farikalarm depolarmdaki ug ayhk mevaddl lbptidaiye stokunun yekimu yuz binlerce liraya ba.llg olmaktadtr. Esasen sermayelerinin mahdudiyetinden dolaYI bin miikillat ~eken ve harl~ten kredi bulamadlklarmdan nai mevaddl 1ptidaiye tedarlklnde miizayakaya rnaruz kalan bu fabrikalar hakkmda yaptlacak en miiessir muavenet; her birine ayn ayn ikrazatta bulunmaktan ziyade muh~ olduklarl mevadd1 iptldaiyeyi her istedikleri an igin santralda haZU' bulundurmaktlr. Bu sayede aynca mevaddt iptidn.iye stoku i.;in sermaye bailamak kiilfetinden kurtulacak fabrikalar ilerine blr kat daha viis'at verebileceklerdir. Mevaddl iptidaiyenin bu ekilde bir elden celbi bu fabrika.lar arasmda kooperatif esas1 Uzerine bir i. G. tekilat1 yani bir sanayi ittthadl

35

PAMUKLU .:MENSUCAT SANAYU

vueude getlrmek i~in en saglam blr temel t~1 olacak ve buna istinaden mamuhituun satllannda da nlzunltk: rolii yaparak imalatm standardize edllmesini filen temin eyliyecektir. Sanaylln terakklsinde en muhim amillerden biri de tenni teceddudatm memlekette ne.gr ve talimi keyfiyetidlr. Kongre ruznamesinde dokumactllitt en ziyade alakadar eden madde 1te bu smai tedrisat mes'elesidir. Qiinku zamammiZda pek bti.yi.1k terakkiyat ibraz eden sanayiin esa& hep fenni bUgUere istinat eder. Bu sebeple bir fabrikanm rasyonel !;iallmast ve rakip Avrupa sanayi aleminde her an husule gelen teceddiidat1 takip ve tatbik edebilmesi i~in miitehassts ustalara lhtiyaet derkardtr. Bu derece muktedir ustalarm ise kendi kendine yetimesi varit degildir. Bunun i~Yin meslek mekteplerine kat'iyen lU zwn vardtr. Zira mektepsiz bir s:;m'atin terakkisi tasavvnr edilemez. Fakat sanayi alemile filen ve do~udan dogruya bir temas ve rabttast bulunmtyan ve daha ziyade nazari programlann c;ero;:evesi iQinde baglamp kalan bizdeki san'at mektepleri fabrikalarm terakkisine amil olamaz. C}ililkii her fabrikamn ne gibi evsaf ve kabiliyette ustalara ihtiyact oldugunu nazart dlkkate alrmyan bu mekteplerin miimarisei ameliyesi noksan olarak yetitlrecegi daha ziyade naz:ariyat~l kimselerden bittabi fazla blr hizmet beklenemez. AlelhWlus bu gibi mekteplerden mezun olanlar ciiz'i bir i.icretle ~ahmaga temayiil gestermezler. A&l boyle ustalara muhtac; olan kii<;iik fabrikalar ise daha fazla bir ucret veremezler. Bu sebepledir ki sanayi mekteplerinden kuc;iik fabrlkalarm bir istifadesi olamaz. Esasen mensucat sanayiine ait bir meslek mektebi memleketintlzde heniiz mevcut de~dlr. Halbuki istanbul'da. tesis edilecek santral ayni zamanda butun erbabt sanayi l~ln ameli bir mektep mahiyetindedir. Burada nazariyab laztmel tenniyeyi de gi:istermek uzere kurslar nave olundugu takdirde laburatuvarlan, desinatOrleri ve sair miitehasstslart ile sanayiin mihrakm tef}kil edecek olan santral mektepten beklenen hidemat1 bUtiin ~iirnulUe ifa edebllir. Daha do~rusu santralm memleket sanayiinde ihyakar bir inktlap uyandtrmak vazifesini bihakkin ifa edebilmesi i~in mekteple bir arada ve ayni hedefe dotru miittehiden yiiriimesi Hizlmdtr. Bundan baka her fabrika muttarit b!r seri takip eden imalltmi ikinei derecede bir usta ile idare edebilirse de arada strada zuhura gelen artzalari tashih ve tamir etmek ve makinalarm ayanm tanzJm eyle-mek i~ln bazan da miitehasslS ustalarm muavenetine ihtiyaCI olur. Kii(}iik fabrikalarm ise bu gibi muallim ustalart her zaman bulabilmesi mti.killdUr. Kii~iik fabrikalarda cuz'i ucretle c;ahal1 ve bina.enaleyh ihtisMI noksan bulunan ikinci derecedeki ustalarm baa ~lkamadlklan bu gibi avartz karljrsmda Jmalit sekteve Ujtnyan fabrikalarm llerinl yoluna koymak i<;ln Santralm mfttehaSSlS teknisiyenleri daima hizmete amade bulunur. sanayi mektcplerinin aHl.kadar olanuyacaib bu mes'ele ku;iik fabrikalar i~in o derece ehemmiyeti haizdlr kl santral bilhassa bu hizmetl ile bir tak1m fabrikalan sekteden kurtar1r ve bu suretle sanayiin tarakkisinde bir amil olur.

36

PAMUKLU MENS'UCAT SANAYli:

Fabrikalarla daimi ve slk1 bir temasta bulunan santral onlar1n dereve fabrikasyon tarzm1 ve ne glbi evsaf ve kabutyette 1~Uere ltizum bulundutunu y&ldnen bildia"l cihetle ~llacak kursJara devam eden ustalar1 da ona gore yetJftlrir. Velhas1l ehemmiyeti azlmesl miisellem olan smal tedrisat mes'ele.slnde de santral her hangl blr mektepten \\ok daha fazla sanayiin terakkislne hlzmet edecektir. cei
lhtiya~laruu

***
Sanayiin hlmayesl i~in muhim olan gtlmriik mes'elesi ise pamuk~uluk i!;in maalesef pek ellm bir vaziyettedlr. Kapltolasyonlarm llgasile serbestlsini ihraz eden memlekette sanayiln terakkisini temin ve tevik. i~in hi~ olmazsa. Uk zamanlarda asgari bir himaye vazedilecegl beklenirken yeni tanzim olunan tarlfede gorillen nlsbets.lzlikler erbab1 sanayiln tlmldini klrm~tir. Qiinkii bu tarifeden dolay1 pamuk~uluk sanay11nde Avrupa fa.rikalarile rekabet pek miimkii.n olamm~cakt1r. Vakla mensucat tarlfesi blr derece ytikselmltir. Fakat dokumacl11gJ.n mevaddl iptidaiyesinden olan ipllk tarifesi blr ka~ derece daba fazla !;!lkanlmt.ttr. Bu suretle iplik fabrikalarimizln himayesi istihdaf ecUlml ise de mensucat klSmmda ayni himaye duuniilmedigmden dolayt dokumactb[l:m istikbali baltalanmltir. Haluki dokumaclllk terakki etmezse iplik fabrlkalall da tazla bir istlfa~ de edemez. c;unkii yerli iplik farikalannm mukadderati dokumac11lkla tevemdir. Iplik iizerine ne kadar at1r himaye konursa konsun dokumaclllk sukut etti~i zaman lplik fabrikalan da mahre; bulam1yarak kapanmata mahkumdur. Bu sebeple dokumaciilk hakkmda tatbik edllecek himaye; dolayisile iplik farikalarma da amildir. Fakat tarilenin tanziminde bu alAka asia na.zan itibara allnm1yarak yalnlz bir cihetli dilijuntildutunden iplik iizerine azami blr gumrUk kondugu halde dokumalar ihmal edilmi'tlr. Herne kadar tarifede metre murabbai ytiz grama kadar olan dokumalar i~in 135-180 kuru!} bir resim konmu ise de bi:i'.de bu incellkte dokumalar yapllmadigmdan bu fazlallgm sanayii dahlllmizle bir al3.k.asi yoktur. Memleketimlzde en zlyade yaptlabilen yiiz gramdan yukariSI i~in ancak 62,5 - 80 kuru, resim konm~tur. Halbuki onun ipligine 35 kur~ kondu~ cihetle dokwnac1hgm hissesine ancak 27,5 - 40 kuru bir himaye kallr ki bir kilo kumaJJta bu kadar gfunrtikle dokumaclhg1n rekabeti mtimkiin olamaz. Dokumachtm himayesi l.;in iplik resminin tenziUnden sonra metre ba.ma asgari 15 kurU l.sabet edecek surette bir nisbetin esas tutulmasl 13.ztmdu. Binaenaleyh yeni dotma~a ba~llyan sanaylimizi kredi stihuletlerinden ve her turlfi tekemmiilittan istlfade eden muazzam Avrupa fabrikalarmm imhakar rekabetl karlsmda himaye l~ln dokuma hJssesi olarak metro bama asgari 15 kuru,luk bir lark lhdasL Sanayi kongresince nazar1 dikkate almacak enmi.ihim esast1r.

37

PAMUKI.V MENSVCAT SANAYti

Yeni tarifelerln tanziminde sanayii dahilimizin nef'i asia nazan dikkate almmad1g1 U misal ile de sabittir ki eski tarifenln sun'i ipekle kan~Ik mamumt hakkmda vazettig-i himayeden istifade ederek dort be~ fabrika viicude gebni lken yeni tarifede bu Wmaye ilga edibni, bu suretle bu fabrikalann faaliyeti sekteye u~ratibnitrr. Eskl tarifede alelumum sun'i Ipekli kumalar fantazi telakki edilerek ihtiva eyledigi ipe~in yijzdesi nisbetinde himayekar bir gUdriik resmine tabi tutulurken yiizde ona kadar ipegi havi olanlar yeni tartfede bundan istiSna edilmi~ ve pamuklu mensucat :taslmdan ad olunrnUtur. Hi~ bir hizum ve zaruret yok iken yeni tarlfede ihdas edilen bu istlsna dolayiSile b'U.yijk zararlara u~nyan ve tatili faaliyet tehlikeslne maruz kalan bu fabrikalari kurtannak il}in 135~inci (sair lifi lie mahlut ipek mensucat) maddesinde miinderic A fikrasmdaki (ipek miktan yiizde ondan ziyade) tabirinin kaldu:tlarak eski tarifede oldugu gibi dogrudan dogruya (ipek miktan yiizde yirmiye kadar) ekllnde tashih ve bunu takylt eden 136 - mel maddenin zeylindeki (y'U.zde ona kadar lpe~i havi oalan kuma~r havi olduklari yiinden maada elyahn tab! olduklan rii:rumu asliyelerini yiizde on be~ fazJesile tediye ederler) dlyen ihtar fikrasmm tamamen kaldirhmasi Iaz1mdrr.
Reslm miktarile alakdar olm1yan ve yalmz yiizde ona kadar ipdi istisna eden f1kranm ilgasmdan !baret bulunan bu t.ashih memJekette yen! yenl :lnk.l.afa b!U}hyan fantazi kuma imalatmm istikbalini temin edecek en esash bir tedbir oldu!W cihtle Sanayi kongresince nazar1 dikkate almmab laYlktir.

Dokumacili.k dolayisile temas eti~m mensuca t sanaytinin vaz'iyet ve iatikball hakkmda diitinduklerimi Kongrenin nazan dikkatine arz ile kesbi ~eref eylerim.

38

Istanbul dokumactlartntn Raporu

istanbul'da mevcut miiteaddit dokuma 1malataneleri senevi takriben 2,000,000 kilodan fazla imalatta bulunurlar. Bu sanayide istihdam olunan lt;i miktart 6-7 bin raddesindedir. Beber tezgah i9in bir asli bir de yardtmCI amele hesap edilir. Hali haztrda 3-4 bin dokuma tezgaht faaliyette bulunmaktadir. Dokumacilik henuz kendini iptidai ekilden kurtaramamil}, miinferit ellerde kalml, ufak sermayeadrlara ait kii~iik imalatanelerde temerkiiz etmektedir. imalat1 bilhassa memleketin vasat balk tabakasm1 aHl.kadar etmesi itibarile l}amil oldugu saba noktai nazarmdan biiytik bir ehemmlyetl haizdir. imalit - istanbul dokuma tezgahlarmda !mal olunan mensucat yata.k ve yorgan t;ar!jaflari, !jallar, pe!jtemal ve hamam taklmlaridlt. Bu mallar bali haztrda SU'f dahili piyasalarda satllmaktadir. Dokumalanrn1zm evvelce reva~ buldu~u harici piyasalar da !jimdi tamamile kapanm1 bulunuyor. iran. Bosnahersek, ~jlrndi Bulgaristan ve Yunanistan'da bulunan Rumeli'nin muhtelif klSlmlan ve Bahrisefit adalan evvclce dokuma ve allanmtza miihim blrer rniiteri iken bu memleketler tarafmdan vazolunan giimriik tahdidatt dolaytsile bu piyasalara vaki olan ihracatimiz tamamilc durmu!jtur. DokumalanmiZm ihracat piyasalarmm boyle daralmas1 bu sanayiin faaliyetini miihim miktarda durdurmu!jtur. Dokumalar hall haz1rda ancak mahdut bir lstihlak miktanm haiz olan dahili piyasalara sevkolunabUmektedir.
Mevaddt iptidaiye:

Dokumacl11kta i~timal olunan mevaddt iptidaiye pamuk ipllgidir. Mevaddl iptidaiyenin miihim klSmi harit;ten tedarlk olunur. ipllkler en fazla ingiltere, italya ve Qekoslavakya'dan celbolunur. Adana fabrikalari dokumacllikta istimal olunan iplik numarasmdt~. pamuk ipli~i imal edememektedirler. Yed!kule fabr1kast ancak 12 numaraya kadar olan lpliklt>rden bir miktar tern in edebilmektedir. Pamuk ipll~l sanayiinin memlekette inkil}afma kadar dokurnalarrm1z it;in luzumu olan mevadd1 iptidaiye hari~ten tedarlk edilmek mecburiyetlnde bulunmaktadlr.

39

PAMUKLU MENSUCAT SANAYii

Ipllklenn ktsm.z azam1 boyanmt~ olarak celbolunur NaklS testsat ve gayn kafi malumat 1Ie boyanan lpllkler arzu edllen nehsette elde edllmektedlr
Tesisat - Dokuma 1malatanelen bas1t ve 1ptlda1 tahta el tezg!l.hll:l rt tie mucehhezzcllrler Vazolunan sermaye mahduttur Imalatanelerm eksertsi teVlkl sanay1 kanununda.n 1stifade etmezler Imalittaneler muteaddtt ve kuc;uk muesseselerden 1barett1r

Dokumaculk memlekette buyuk 1stlkball olan b1r sanay1d1r Ink1~af ettlgl ve makmec1llge dog1 u yurudugu takdlrde pamuklu 1ht1yacmt hartcten tedank eden Turkiye'de kendu:nne pek buynk b1r mahrf>c bulab!lecf'kwr Dokumaclltk hariCi p1yasalart kaybetrnlttr Fakat henw hancm yard1mma 1htlyac; gosteren dahlli p1yasaya mahkt1r Dokumacthgm bugunku 1pt!da1 ~eklmden kurtanhp ta dah1ll p1yasay1 elde edeb1Imest 1cm evvel em1rde asn vesa1t 1Ie mucehhez olmas1 l!l.ztmdrr
Dokumacll.t~m lht1ya(if gosterdlg1 teS1Sat1 1k1 ktsma tefnk etmek 1cap eder Otomatlk tezgah tes1satl, boya ve apre santrah

Dokuma tmalatanelermm hf'psl otomatlk tezgah gettrmek arzusundadirlar Strf hamam tak1rn1, pe~temal ve satre tmallle bu sanaynn Y341Y~bll mesmP 1rnkan bulunmadtgi kanaatmdedrrler Fakat yalmz makmP CPibile de bu sanayun buyuk btr IS gormesme 1mkan yoktur Ztr" makmeden elde edilen mcnsucatm apre go1mesme luzcum vard1r ApH gormemt~? mensucatm p1yasada htc; b1r mcvkn olamaz $1md1ye kadar yap1lan b1r 1k1 tecrube memlekette pamuklu mensucat Imalwm kab1l oldugunu, tvkat apres1z olan bu kurnalarm hie b1r k1ymct1 olamJyaca~ml gosrerm1st1r olmudan IYI mensucat elde Tezgah celbolunsa bile bir apre mues~e~eM etmek kab1l obmiyacakttr Bmaenaleyh dokumacihl: ve pamuk mensucat sanaymruzm memlekPt dahiimde mk1~fmm tf'mtn ed!lmesi Icm cv,.,el emn de b1r a pre santralmm teessusune Ih~lyuc -vard1r Istanbul dokuma muesseselenm tatnun edeb1Iecek ~;~ekilde b1r aPie boya muessesesmm te~ekkulu buyuk sermayeye lhtiyac go'lterdigmden boyle bu muessesemn tesekkulu srri dokumacilar tarafmdan temm ed!lemez Setmayedar b1r grup veya bankalardan b1rmm tesebbus1Ie vucude ~e tinlecek brr apret ve boya fabnlt.asma dokumactlar da lStlrak edeb!leceklerdir
\oe

Muhtehf dokuma tmalatanelermde nescolunan mensucat apre gormek uzere santrala sevkolunur Arzu olunan boya ve tarz dah1lmde muamele >l;Oldukten ~onra bu amcllyenm. bedeh mall gonderen muessese tarafmdan ted1ye olunur Boyle bir apre sant1almm teessusu kabil oldugu takdirde pamuk mensucat sanaynmtzde <;ok buyuk btr mkUjaf gorulecekttr

40

PAl4UKLU l4ENSUCAT SANA'Yti

Evvel emirde iplik fabrikalan, artan ihtiya~ karJSmda tesisatlarmi tekiunill ettirerek arzu olunan numara dahllinde Jplik imanne b~ya caklardtr.
bu
i~llik

Bu ipliklerin boyanma ameliyesi memleket dahtlinde yapllaeagmdan ie;in hariee verilen para da dahilde kalml olacaktrr .

Saniyen pamuklu mensucat sanaytimizln imaHit sahas1 geniJlyecektir. !}imdi s1rf petemal ve ~araf imal eden ktit;uk muesseseler her nevi pamuklu mensucat, kaput bezi, v. s. imal eden fabrika haline gelecektir. Hulisa: Dokumac1hk eski ihracat piyasalarmt kaybetmltir. Hall hazrrda imal ettigi men.sucatm memleket dahilindeki istihHiki mahduttur. Bu sanayUn terakkl edebilmesi i~in asri vesait ile miicehhez olmasma ihtiya.; vardtr. El tezgahla.n yerine otomatik tezgah ikamesi suretUe memleket dahilinde rev~ bulabilecek mensucat imali kabll de~lldlr. Maklne celbolunurken bir de apre ve boya fabrikasmm teessti.sune ihtiyae; vard1r.

41

lzmir Raporu
Mensucat sanayimiz; Tiirk'iin iradesine icazkar bir hamlei hayat v.eren Cumhuriyet devrinde her Ubei sanayide oldugu gibi mensucat fabrikalarumz da glttik(,te ~oltal majta ve inki~Jaf etmege b~lam~t1r. BlUlunla beraber hali haz1rdaki fabrika ve sanayihanelerimiz, giyecek eyamiZI tamamen teminden uzakttr. Giirnriikler umum miidiriyeti istatistik dairesinin istatistiklerinden iktibas ve aagtya dercolunan Tfirklye'nin 1928 senesi mensucat ve mevaddt iptidaiyesine ait lthalat ve ihracat k1ymetleri bu hakikati daha vasi bir tarzda ifade eylemektedir.
928 senesinde 928
sene~indc

ithalat
Turk liras

lhracat Turk Jiras

10.320.475 167.491 2.294.349 11.929.787

Pamuk ve pamuk mamulati Keten ve kendlr mamulat1 ipek ve mamulatt Yapag1, yiin ve tiftlk mamulatt HaZir eiuL::e,moda eyalar ve l}apkalar

52.449.271 5.051.593 3.960.818 15.'167 .238 1.980.990 79.209.910

Halllar hari(,t

67.948
24.780.050

YEKUN

Tiirkiye'nln 1928 seneslnde umum ithaiati 223,531,775 lira ve umum ihracati 173,537,489 lira olduguna nazaran mensucat ithalattmiz:, ithalat1 umumiyenln %35,4 - iinii, ve mensucata. miitealllk mevaddt lptidaiye ihracatimiZ da ihracatl umumiyenin %14,2 - sini tekil eylemektedlr. izmir iktisadi mmtakast mensucat sanayii: iktisadi mmtaka dahllinde fazla mtktarda pamuk, kendir ve yiin istlhsal olundugu i~in mezkftr mevadd1 lpttdalye Ue alakadar mensucat sanay1i I}Unlardir:

42

PAJ4UKLU llllENSUCAT SANAYii

Pamuk ipUk ve mensqcata: iktlsadi mmtaka dah1linde beheri 200 kilo hesabile a.sgari 25 bin balya pamuk lstihsal olunmaktadlr. Ballca 18tihsa.l merkezleri ve istihsalat mlk tar1 qallda gO.Sterilmi!}tlr: Aydm havalisi:
Mahal

Balya miktar1 700 2000 1500 1500 1000 4()00 2000 1000 13700

Pamuklann evsaf1

Tire
Baymd1r Ayciln
A~

Sert ve elyafl oldukQa iyi

Elyafl lyi ve ok temiz Sert, oldukc;a temtz ve elyafl az

temiz
Yeni pazar, Dalaman Nazilll Kuyucak Saray koy Yek(ln Manlsa ha vallsi: Menemen Manisa Kasaba Salihli
K1rkaga~

Az temiz ve ipekll Az temiz ve ipekli iyi cins ve umumiyetle sarunt1rak Tem.iz ve lpekli OldukQa iyi

Bergama, Klnlk. ve Soma Babkestr Yekiin

600 '100 3300 1500 2500 2100 600 11300

Sert ve temizce Yumuak

Yumu~k

Iyi ve !}ayam memnuniyet bir halde

Cok temlz ve cok ipekli Temiz ve ipekli Yumu!}ak ve olduk~a iyi

Netice 1tibar1le mmtakanm asgari pamuk istihsaiA.tl be milyon kilo dur. Bu pamuklar baz1 evsaf itibarile Adana pamuklarma tefevvuk: eder. Pamuklarm elyafl vasati olarak 15-22 milimetre tultindedir. iktisadt mmtakamn 1929 senesi pamuk rekoltesi 40 bin, 1923 ve 1927 seneleriistihsalat 32 blner balya. idi. Pamuiu
~eldrdeginden

a)'U'an fabrikalar:

Mlntaka dahilinde pamulu ~eklrdeginden ayuan fabrikalarm adedi ve bulunduklan mahaller qatiYa dereedilmi3tir.

43

PAMUKLU MENSUCAT SANAYtl

Adet i:mUr merke20 kazas1 Tire Tor ball Baymd1r Aydm Nazllli Yenl paZar Bozdogan Soke
2

Adet Saray koy Menemen Manisa Kasaba Salihli Akhisar

K1rkaga~

1 1 1

1
l

3 7 7 1 2 1

3
l
1

Bergama SQma

7 2 2

YEKUN

44

Bu fabrikalarm ekserisi aynl zamanda zeytinyagt ve un istihsal etmektedlrler. Her fabrikanm pamuk lru>nu senede 60-90 gun faaliyettedir. Beherinde vasati 3 amele bulunduguna nazaran heyeti umumiyesinde 132 amele ~al~maktad1r. Pamuk iplik fabrikalart: iktisadi mmtaka pamuklanmn takriben msfm1 istihhl.k eden ve 4-14 numaraya kadar ipllk imal eden fabrikalar iki adet olup blrisi i:zmir ~ark Sanayi ~irketi ve digeri de izmir pamuk imalat1 Turk Anonim f;iirketidir. tzmir ~ark sanayi ~irketi iplik fabrikas1: 1893 senesinde viicude getlrilmitir. Kuvvei muharrikesi buhar ve dinamo ile birlikte vasati 1000 beygir olan bu fabrlkada 22000 masura mevcuttur. 170-i erkek ve 350-si kadm olmak uzere 520 amele <;ahmaktadir. Fabrikamn kabiliyeti 4-24 numaralarda ve beheri 4,5 kilo sikletinde senevi 250 bin pakettlr. Yani takrlben 1,5 milyon kilodur. Bunun i<;in de takriben 7 bin balya pamuk sarfetmektedir. imal eyledigl kahn iplikler hall <;ozgiilerlne ve on numaradan yukar1 olanlar1, yani 700 bin kilosu Denizli havalisinde ve baz1 vilayetlerde el tezgahlarmda ve bilhassa alaca dokumactltgmda <;ar~af ve pekir imalinde kullamlm::tktad!r.
ba~lanmltlr.

Fabrlkada 1929 senesinden itlbaren 110 tezgah lie kaputbezi imaline 1930 senesl imalati 1,250,000 metroya balig olacaktlr.

izmir pamnk imalati Tiirk anonbn irketi: izmir pamuk imalatl Tiirk Anonim ~irketi 1912 seneslnde tesis edilmitir. Kuvvei muharti.kesi 1250 beygir kuvvetlnde bulunan bu fabrikanm

44

PAJIIUKLU MlNSUCAT SANAYit

iplik klSmmda 11,260 masura mevcuttur. Ipekliler munhasn-an kaput bezi imalinde kullamlmaktadtr. Mensucat k1smmda 70, 75, 85 ve 90 santimetro arzmda dort nevi kaput bezi imal edllmektedir. Senevi lma.IAt 5,000,000 metro murabbamdad1r. Ve bunun ic;in vasati 6 bin balya pamuk tstih!Ak olunur. Fabrlkamn iplik ve kaput bezl klSimlarmda ~alian i!Jt;i rnlktari 400-420 raddesindedlr. 6u halde izmir'deki iki fabrlkanm kuvvei muharrikesi 2250 beyglrdir. Senevi 13 bin balya yani lktl.sadi mmtaka pamuk rekoltesinin takriben msfml istihlak eylemektedJr. Iki fabrikadaki amele miktan vasati 920 dir. Umum Tiirkiye'nin kaput bezi mensucat1: Umum Tiirkiye'nin pamuk rekoltesi 30-36 milyon kilo arasmdadu'. Ve Tfu'kiye'nln hari~ memleketlere vakl pamuk ihracatl 14-16 mllyon kllodur. 6u halde dahilde ve farlkalarda lstlhllk olunan pamuk miktan 16-20 milyon k!lodur. Turklye fabrlkalarmda halen umumlyetle kaput bezi imal edllmekte, yalmz istanbul Bakirkoy bez fabdkas1 bir miktar renkli fantezl pamuk mensucat dokumaktadir. izmlr ehrlnde ve Ttirkiye'de di~er ehirlerde mevcut pamuk men.sucat kaputbezi fabrikalari, kablliyet1 lmaliyelerl U merkezdedir. Halthaztr imallt Senevi kabiliycti lmaliyesi Miktart Metre Metre Mahalli Fabrika adedi Izmlr Adana istanbul
YEKirN
2 3 2 7 6,000,000 8,000,000 2,000,000 16.000,000 6,000,000 2,000,000 1,500,000 9,500,000

Senevi kaput bezi ihtiyact:

Tiirkiye'nln niifusu son tahrlri niifusa nazaran 14 milyondur. Bundan 8 mllyon ntifusun dalma ve her hangi blr Surette kaputbezi kullanmakta oldugunu kabul etmek yanll bir tahmln sayllmaz. Her niifusun senevi Iaakal 5 metro istihliik edebilece~ini kabul etsek umum memleketln 40 milyon metro kaputbezine ihl;iyact oldugu anla:jlllr. Binaenaleyh, istibJ.ak ihtlyaci ve istlhsal rakamlar1 arasmdaki fark lmdlllk 30 mllyon metrodur. Qareler: Tesisatl haztra ile bu fark senevi 25 mllyon metroya tenzil edilebllir.

45

PAllll'tJKLV liiiENSVCAT SANAYii:

1 - Memleket lbtiyaci, memleket istihsali lie temin olunacaktt.r. Bu suretle mevcut fabrikalarm tesisatm1 tezyii ve yeni fabrikalar teslsi lazlmdir,

Bu iki carenin teminl husulii miinhaszran sermayenln teminine mUtevakkJftir.

3 - Sermaye !<;in de kafi blr kazancm bulunmas1 muktazidir. Bu eraitin sureti imkam hakkmda izmir pamuk mensucat - pamuk iplik ve kaput bezi - fabrikatorlerinin noktai nazan Udur:
1 - Kafi kazan~;:t- kaydl merkezi ve garbi Avrupa ile Amerika'da muesses ve kesbi istikrar etmi bulunan sanayiin sermayeye temin ettikleri kazanc;tan fazla bir kazanCI lfham i~in vaz ve istimal edil.mitir.

2 - Harici sermaye, senevi, vasati olarak %15 miktarmda blr kazancm melhuz bulunmas1 halinde TUrkiye'deki kaputbezi san'attna celp ve cezp edilmi olabilir. ittibaz olunacak tedbirler: 1 - Mer'i teviki sanayi kanununda muharrer hututu esasiyeye mUstenit ve muayyen miktarda, mittevali seneler zarfmda, senevi muayyen ve asgari imalat, mesela 3 milyon metre temlni, artile ikramiye sistemlnin tatbik edilmesi ve bu ikramiyenin bilakaydU art verileceginin kanunda tasrih edllmest. 2 Kaput bezlerine ait halihaz1r gO.mrO.k tarifesinin tezyidi.
ic;in

3 - Atide daha !nee pamuklu kumalar dokunulmasmt temin pamuk tohumlarmm 1slah1.

4 - Sanayiin himaye ve teviki i~in kanunen mevzu tedabirin devamt tatbiki hususunun temini. Bu tedabil'in muayyen br muddet ic;in gayri ka.bili fesh ve tadil olmasl laz1mdir.

5 - Prunuk hastallklarma karl mevzu tedabiri ihtiyatiye muhafaza edilmekle beraber izmir ve Adana'da gayet mazbut bir murakabei resmiye tahtmda idare olunacak sanayi pamuk antrepolan tests ve bu pamuklarm antrepolardan fabrikalara sevki. Ev sanayii dokumacdltt: Ev dokumacill~l bilhassa Denizli vilayetinde ve civarlarmda tekasuf etmitir, Buldan'da da 850, Kad1koy nahiyesinde 1200, vilayetin mUteferrik d!A'er mahallerinde 300, Karacasu'da 500, Burdur'da 600, Karahalll'da 300, Dinar, Simav, Manisa ve Balikesir havallsinde 1300 k.i ceman 5000 el tezgalu mevcuttur. Kad1koy, Burdur, Karacasu, Simav, Karahalll dokumacillgl esas

46

PAMUKLU Mll:NSUCAT SANAYtt

itibarile pek renkli boz ve alaca ve ikinci derecede btirtimciik, <;araf, havlu, dokur. Buldan'da tse bir ka4; sene evveline kadar ipekll petemal, kaplama. sank ve i~lemeli ortiller dokunurdu. Son Tiirkiye ink1labat1 medeniyesi bu imalata bir nihayet vermekle btittin ev sanayiine yalmz Kad1koy ii, yanl boyall diiz dokuma ileri kalmi~tir. Sahai ticarette bu nevi dokumalara kabaclllk tabir olunur. Ve kamilen Anadolu koyltisii tara!mdan lstihlak edilir. ~ehir halkmm kullandlp zarif ve diizgiin Avrupa mamulatma da nmkabil bir tabir olmak tizere incecilik denir. Son senelere kadar kabac1llk reva4;ll bir ticaretti. Avrupa'dan da kiilliyetli miktarda yerli dokuma taklitleri ithal olunur ve ayni zamanda yerlt dokumacihgi senenin kJSml azam1m <;al~abilecek slparl~ler elde ederdi. ~imdl ise izmir piyasasmm kabaclhk ticareti durmu gibldir. Bu hal Anadolu koyllisuniin eskl it1yn.datmt terketmeg"e ba~ad1~m1 ve yerli alacalar yerine daha ince ve zarif Avrupa mamulatma ra~bet etti~ini gostermektedir. Bu suretle yerli alaca ilnaHitt da gtinden giine azalmaktadir. Blnaenaleyh yerli dokuma i~lerinde 4;all$an takriben 20 bin 4;allkan niifusu kurtarmak ve memleketimiz dokumac1llgm1 1eylzll ve zengin blr menba1 istihsal hallne getitmek l~]in kabaclllktan lncecili~e do~ru hareket etmek h\z1md1r. Netice itibarile elle call~an tezgahlar yerine otomatik tezgahlarm kaim olmas1 zamam gelm~tir.

47

Pamuklu Mensucat Sanayii enciimeni Raporu

1930 Sanayi kongresi reisligine

22 Nisan Sanayi kongresi pamuk ~nayii enctimeniniz istan bul, Izmlr, penizli, Gaziayintap, Elaziz, Kadlkl)y, Kwamonu sanayiinln temenni raporlarm1 mesaisine esas ittihaz ederek ikmaU vazife etmi~ ve memleketimizin muhtelif mmtakalanndan gelen arzulan tevhit ve telhis ederek muhtrem Kongre heyeti umumiyesinin tasvibine arzeyler.
~oyle

ki:

Memleketimize her sene vasati olarak hari~ten (581 milyon lira klymetinde !26) milyon kilo sikletinde pamuklu mensucat ithal edilmektedir. Pamuk mensucat sanayUnin vaziyetini tayin eder ve inki~afma man! avamilin ortadan kaldll'Ilmasm Htikumetimizden istirham ederken encumeniniz pamuklu istihsal ve istihlak vaziyetini, kiSIM ksm tetkik etmek mecbu riyetinde kalmltlr. Evvel11; mevcut sanayiimizi korumak ve tekamule dogru gottirmek i((in ithalat vaziyetimizi te!jrih ve bu vazi.yetten memleketimiz sanayiinin ne suretle istifade etmi ve edecek oldugunu arzetmeyi faydah bulduk. A -- Umumi ithalat meyanmda mensucat fabrikalarmm ve el tezgahlarmm mevaddl iptidaiyesini te::kil eden iplik vard1r. B - M8.mul bir halde ithal edilen mensucat vn.rdlr.

c - Gok fantazi olup memleketimizde imdilik imalinde fayda gorG.Imiyen tiil ve tG.l nevinden mensucat ve bunlan dokumaya mahsus olan ipliklerle aynca diki iplikleri vard1r.
iplik bunun Umumi iplik ithalatl 3,645,413 kilodan ibarettir. (4.602.423 lira)

%52 ~ si 14 numaraya kadar iplikler %41 i- 24 numaraya kadar iplikler %7 - si - 24 numaradan yukan ipliklerdir. Ayr1ca iplik ithalat1 meyanmda ipllkler mevcuttur. (1,676,800 Ural
482

bin kilo yukarda zikredilen fantazt

48

PAMOXLU MENSUCAT SANAYii:

Mensaeat ttbalitl: Pamuklu mensucat tthalatl (20.413.558} kilo siklettnde dlr. Bu tthalattan takrlben 5.730.000 kilo sikletinde ve sekiz mUyon lira klymettndeki mikta.l'l pamuklu menaueatm b&.mda gelen ve en basit pamuklu mamullt olan kaput bezleridir. Fantazt ve pyet iDee lpeklerle mamul lthalat: Fantazi mensucat ithalA.tmm slkletl 1.233.165 kilo, k1ymet1 5.936.095 Bundan baltiye lthallt mahltlt ziimreye dahll bllumum pamuldu mensucatt1r. (39.019.160 lira ve 14.691.025 kilo) Memletetimlze vakl -olan lthalAtm bOytik yekllnlarlle mOcadele etmekte olan sanayiimlz de iiQ guruba aynlmaktadlr:
ll.ra.dlr.
A - ipllA'i hariQten ve dahilden tedarlk ederek yalnlZ dokuyan fabrlka ve el tezglhb imalltbaneler.

B - Mevaddl ipt1datyeyt tamamen yerll olarak kullanmakta. olan ve bundan sur ipllk lmal eden fabrlkalar.

c - Mevadd1 iptldaiyeyi tamamen memleket dahilinden tedarlt ederet bununla lpllk ve mensucat yapan fabrikalar.
Mensueat fabrikalar1 ve el tezgi.hh lmalitbaneler: Memleketlmtzde ceman 30000 el tezgilunm faa.llyette oldulu tahmin edlbnektedlr. Bu 30000 el tezgi.hm takrlben ilQte birl daA' koylerinde ve perakende koylerde pamuAu el lle eA:trerek kendl lhtly&9l&rlDL temln edenlerdlr. Diler kl8mt tse istanbul, Kacbkoy, Kaatamonu, Buldan, Aymtap, Bursa, Burdur, isparta, Oiriim, Merzifon, Denizll, Bozdopn'da teklsuf etmbj olan bilyiik gur.uplar haltndekl dokoma imalltHanelerldlr. Mensucat fabrtkalar lle tezglblarm senevi lpllk sarflyatl 6 mllyon kilo akletlnde '1 ,5 mllyon lira luymetlndedlr. Son zamanlarda kuvvete lnktp.fa ballyan yerll mensucat fabrikalannm blr senelik imallt yekiinu 2 mUyon e1 tezgi.hlart nm 8 mllyon llraya balll olmaktacllr. Bu kJ.Ym.et memeket 1stlh8allnde blr varbktll'. Binaenaleyh mensuca.t fabrlkalannm lnkifafl yanmda el tezgihlannl da lptidal vazlyetten kurtararak maklnelettlrmek ~relerlntn dtifilntilmesi zarurl g6rtumtqtilr. El dokum.a tezgMllarmdan arzetttiimlz dal ve koylerdeki miinfertt oalqan klSlm ilzertnde tevakkuf edtlerek bunlarm baklktlhtiy~ ve vaziyetlerlni tesbite imkan olmauutttr. QUnkil memletetimlz pamuk menaucat sanayU ne kadar yukseline yObelsJn bu kl)yler gene lhtlyafl'larml icendlleri temln edeeetlerdir. Bunlarm harlclnde ka.lan el tezgihlar1 .ise giinden gtine aokuma maktnelerlnin art-

4-49

PAMUKLU MENSUCAT SANAYti

masile rekabet edemiyecek vaziyete diimekte ve mmtakada adedinin giinden giine azalm9.kta oldugu goriilmektedir.

~ahan

tezgah

Memleketimizin her hususta tekami.ile do~ru gittigi her iimizin makineleol!tigi devirde el tezgahlan amill.:rinin tkserlyetlc> makinele~me~e karar vermi olduklan goriilmiitiir. Ancak baztlarmm mevcut serruayelr!ri yalntz dokumaya ait tnnkineleri tcdarlke kafl tse de diger miihim bir k1snu bur.u t~minden aciz olduklart gibi bilhassa yiiksek bir tesisat .k:tymetinl.! ihtiya~ gosteren ~illzar ve ikmaB santrallarmt da tesis edemezler. Temenniler:
1 - ihzar ve ikmal ameliyesini yapacak santrallann yapacaklart i~ mahalli tesis ve tesis sermayesi ile :-esis sureti glbt ilmi ve fenni. esasat tetkil< eltirilerek icap eden yerlerde santrallar a~llmast.
2 -- Memleketin her tarafmd!t miinf~rid":!n 4;abl}makta. olan dokumar:Ilarm mii.~Jterek guruplar halindt~ ~a~;~abilmesini temin it;in :;;lmdiden Ticaret ve Sanayi Odalart dehlletile aralannda dokumacthk kooperatifleri meydana getirllmesi.

3 - Mensucat fabrikalan ve el tezgahlan ktsmen yerli iplikle o;:ahmaktadlflar. Her iki tekllatm yerli ipllklerle daha fazla 4;ahabtlmesi i~in iplik fabrikalaruru.zm da bunlara kari!JI i!Jimdiden taahhut etmeleri icap eden bazt vazifeleri vardtr; o da Avrupa iplijtl diizgiinli.i~tinde ve evsafmda 20 ve 24 numaraya kadar ihtiyz_t~ nhbctlnde irlik temin etmeleridir. Mevaddt iptidaiyeyi tamamen yerU olarak kullanmakta olan fabrikalar:
1 -Adana, izmtr, istanbul ve Elaziz'de mevcut olan pamuk fabrikala.rt memleketimiz umumi iplik ihtiyacmm %46 - stm temin edecek kuvvettedlrler. (Fantazi ipllkler hari~tirl

2-

Bu fabrikalarda

~<aheyan

(igil miktan 51 bindir.

3 - Memleketimizdeki fabrikalarm normal istihsalatt 3 milyon kilodur. Bu miktara ilaveten hari~ten 3.645.423 kilo iplik ithal edilmektedir. Mevcut iabrikalarumz azami mesai ile yani gece ve giindi.iz c;~malan miimktin oldugu takdirde memleketimize ithal edilen ipligin %75~ini temine muktedirdirler. (Goce mesaisi zayiat1 olan %5 dahil) Tam faaliyetege~ebilmek i~in

ihtlyactmlz ve temennilerimiz:

1 - 24 numaraya kadar memleketimlzde istthlak edilen iplijti temin edecek miktarda pamugumuz mevcuttur. (32 milyon kilo pamuk) Ancak bu pamuklar gerek Adana gerekse izmir pamuk mmtakalarmda tamamen

50

PAMUKLU :r.tENSUCAT SANAYit

denecek derecede melezle~rnil} bir halde olduklarmdan mevaddi iptidaiyemlzi tel}kil eden pamuk dnsinin Stir'atle lSlahL 2 - Pamuk mmtakalanmtzda her ne kadar umumi bir pamuk standard! varsa da bu standart hi~ bir zaman fenni IJ!ekli haiz de~lldir. Bu tasnife miisteniden yapllan mubayaat ekserlyetle ihtilaflidir. Binaenaleyh ibu temenniyatumz meyamnda pamuk tslah istasyonlarmdan mevcut olanlarm faaliyetleri si.i.r'atletirilerek mesailerinln azami ve mi.isbet netayiQ verir bir hale ifrag1. 3 - Manisa ve Aydm istasyonlarmm biran evvel tesisile faaliyete ge~irilmesi.

4 - Pamuk t;iftc;ilertnin, ekmekte olduklari tohumlarm iyi evsaf1 haiz cinsten olabimesinin temlni ic;in muhakkak Surette Htikfunetin tohum tevzlinl kontrol altma almas1. 5 - Bu hususta ziiraa muavenetl esirgemfyen Ziraat Banka.smm tevzi lile esash blr surette alakadar olmas1. 6 - Pamugumuz pamuk prese fabrikal<~rmda (Balya presinin teshili bahanesile) %12- den %20- ye kadar lSla.dihnakta ve bu suretle stkletl su lie artmldl~l glbi evsaf1 tamamen bozulmakta idi. 1925 senest Adana pamuk kongeresi mukarreratmdan olmak tizere fabrikalardan bu sulama ameliyatt kaldmldlktan sonra rutubet halt tabiiyeye inmllj ve pa.muklartmiz eski ragbetini almaga b~ami!Jtlr. Fennen tartip l}eklinde cereyan etmesi laztm gelen bu muamelenin sulamak derecesine vardullml oldugu sabit bulundu~ndan pamuklarimtzm evsafmt kat'iyyen ihlal eden sulamantn c;ok slk1 bir ~ekilde mahalli borsalar tarafmdan kontrol altma almmam ve hilif1 usul hareket edenlerin kanunen tecztyesi. 7 - Pamuk borsalarmm fenni ve tlcari rutubet mlktarmm kontrol edilebllmesi i!;in rutubet Olr;me aletlerile techiz olunmas1. 8 - Fabrikalardan bal}ka pamuk aynca evlerde kabuklarmdan aynlmaktad!r. Evlerde iflenen pamuklarm kolayca tefrik edilebilmesi l~tn li.izumundan fazla sulanarak aynen fabrikalarda oldugu gibl pamuk ~i.irfunekte ve sulama ir;in evlerde bula~, t;amai}Ir sularma kadar kullanddtgJ.ndan pamu~un rengi klrlenmektedlr. Pek mtihim olan bu cihetin nazan itibara almarak evlerd) ifleme usuliintin kat'iyyen men'i. 9 - Geyve, Akhisar ova81nda yetil}en pamuklarm evsaft dlger pamuklanmtzm evsafmdan 9ok yiiksek oldugu mi.iteaddit tecri.ibelerle sablt olmul}tur. Fakat lmdiye kadar bu ctvarda pamtukc;ulu~un Islaht ic;;in ciddi bir tel}ebbiis vuku bulmadtgmdan Geyve pamuk.;lugu ihmal edilmi vaziyettedir. 35-45 milimetre uzunlugunda elyafh pamuk yet.t.,tirmege salih olan Geyve, Akhlsar ve civar mmtakalarmda bir pamuk istasyonu tesis edilerek bir an evvel bu mmtaka pamukr;ulugunun ihyas1.

51

PAMUKLU MENSUCAT SANAYU

10- Pamuklarmuzm bir mmtakadan di~er bir mmtakaya nakli kanunen memnudur. Bunun ic;indir ki izmir pam.uk ip!igi fabrikalart Adana'dan pamuk getirerek kalm numarah iplikleri bugftnkii fiatlardan daha ucuza mal edemiyorlar. Saniyen sene sonunda izmir'de pamuk ihrag ve lstihlAk edllmi bulunduA'undan fabrlkalarm mevaddl iptidaiyesizlik yil.ziinden kapandt~l vakldit. Hastallk sirayet eder endiesile vazedUen bu memnulyetin tedabiri fenniye ittlhazt suretile kaldmlmaSl.

11 - Mevcut pamuklarmuz tslah edilerek elyaf tulleri tezyit edillnceye kadar mensucat fabrikalarmm ve el tezd.hannm 24 numara ve daha yukan iplik ihtiyaglanm temin edebilmek lgin her fabrlkanm senellk pamuk sarfiyatuun % 15-i nisbetinde uzun elyafll Amerikan pamuiunun muafen itha~ line musaade olunmast.
12- Pamuk sahalarmdan uzak olan fabrikalarmuz pamuklarm1 ecnebi mutavssttlardan miibayaa etmekten kurtulmamaktadll'. Qtinkii biiyiik ftc;ller ve Tii:rk tuccarlar umumiyetle fennl ve tlcari ~artlan kabul etmiyorlar. Bundan pamuk mmtakalan harlclndek1 fabrikalar miiteessir olmakta ve bu gibi fabrikalarm pamuk ihtiyact muayyen eljhas elinde ka.lmaktadtr. Blnaenaleyh hem pamu~un cinslnde hem de sarfmda amil olacak bir sat11 te~ kilAtltlln meydana getlrllmesi.

13 - Pamluk borsalan alun ve sat1m muamelelerinde gayet sathi bir surette alakadar olmaktadlrlar. Satllan mallardan abnmakta olan niimunelerin temhirl ile satllan maim muayene ve teselliimiine kadar muhafazast. 14 - Bundan III/Qada borsalarun.tzda pamuk alun ve sat1m1 yalntz temizllk ve renk iizerine cereyan etmektedir. Bu usul di.inyanm hie; bir tarafmda carl degildir. iplik. imal edebllen fabrlkalann iyl mevaddt iptldaye 1411Yebllmesi noktai nazarlnda.n borsalarda rutubet, elyaf tulii, mevaddt ecnebiye ve renk iizerine tasnlf yapllarak yenl bir satlii usuliinun lhdasl, 15 - Borsa olmtyan yerlerde pamuk ve koza gibi sat~Iarm Tlcaret ve Sanayl Odalarmm tetkik ve nezareti a.ltmda tests edllecelt: pazadarda. tasnif ve tetkikli satlla.ra tabi tutulmaSI. 16 - Yerll fa.brlkalartmtzm terakki ve lnklafmm temini ic;in memleketlmlze girecek ipliklerin muayyen bir mukavemette olmas1 leap eder. Qiirilk mala ihtiyacuntz yoktur. Yerli fabrikalarnmz dalma saA'lam mal yapmaia do~ giderken haric;ten ayni numarada ucuz -;ti:rilk iplikler lthal edilmemelidir.
17- ithal edilmekte olan ipllklerin giimrilklerce haklki numaralarmm taylni iplikc;ili~imlzin hitnayesi noktal nazarmdan mi.ihimdlr. Son zamanlarda istanbul giimri.iklerinde oldugu gibl d1A'er giimriiklerde de numara tayin edecek aletlerin bulundurulmaSl.

52

PAJUTKLV MENSVCAT SANAYii

18 - I~dtr ve Kars havalisinde yetiIIlekte olan pamuklarumz ~ok ~a yam dikkat evsaf't bulmaA'a ba}am~tlr. Ancak bundan memleket sanayii tamamen istifade edemtyor. IA'dlr pamuklan transit suretile Batum iizerinden istanbul'a geldiginden IA'dtr'de&iMbaren dahili nakliyat masraflan istanbul'a kadar %32.50 oldu~ halde transit masraf1 %67.50 dir. Transit masraflarmm %50 tenzm i~in Hiikumetimizce aktedilmekte olan muahedat clhetlne gidllmesi. 19 iplik sanayiim.lzin vaziyeti tamamen inki~f edinciye kadar yeni giimriik ta.rifelerinin hususi muahedelerle tenzillta u~radtlmarn8.Sl.
20- 471 numara ve 340 tarihll kanunla bah ne~ ve imalinde mUstamel ~gii ve kaskam lpllk.leri teminata rapten bilil. reslm ithal olunmasma. mfulaade olunmWJtur.

Bu kanundaki . gii kelimesinden pamuk ipllA'i manaSJ istlhrat; olUnarak hari~;ten iplik nmafen getirilebilmektedir. Memleketimizin pamuA"undan bu ie ~;ok elvertlt lpllkler burada mtikemmelen tmal edilmektedir Itt bu suretle hareket olunma.stiplik sanayllmlzi JZrar etmektedlr. Bona binaen A - Qozgii muai'iyetinin tamamen kaldmlmasl. B - Kaskam ipllA'Jne gelince bunu da kabulii muvakkat tarzmda lthalinde yeni teessus etmekte ve senevi 240 bin kilo, rag:bet goriirse daba f'azla Jstlhsale g~bUecek kask:am lplik91liitfmizin himayesl ve 5,5 mUyon kilo pamuk sarfile senede 250 bin kilo linterl ~;lkan fabrlkalanm1za ma~ temini l~;in kaskam lthalinin de kat'iyen men'i. Pamutu tamamen m.emleket dahilinde tedarik ederek bununla ipb .. ve mensucat 1mal eden fabrlkalar: izmtr, istanbul ve Adana'da !<allan bu fabrikalarda 21 bin iA' ve senede takrlben 1,579,000 kilo slkletlnde 8 milyon met ro 2,5 milyon lira klymetinde kaput ve emsali nevlnden ince ve kalm tmallt viicude getirilmektedir. Memleketimlzde faal olan bu kabil fabrlkalar siklet itibarile umumi lhtiyacm ancak %7 - slni tem1n ediyorlar demektir.
l ~ahDlaltta

:i:thalltl inceden kalma dolru dort biiytik: grupa tefrik edecek olursak yerli pamuklaruni.Zla mensucat ithalltmm %72 - slni yapablllrlz. !mall miimkiin olnuyan klslM va.-;ati 32 numara. lncelikte yaptlnu olan mensucatttr. tnce mamulat tesmiye ettl.gimiz bu grnp mensucatm yerli pamu~muzla imali, ancak pamuklarlmlZm tslahtie kablldir ki tslahat esaslan raporumuzun iplik fabrikalarl temenniyatt m,eyanmda arzedilmi~. Burada ayrtca Have edecek baka bir temenni yoktur. Arzedilen erkamdan pamuk mensucat sanayiimizin c;ok gerlde oldutu gorillmektedir. Binaenaleyh ancak azami hlmaye lle sanayilmiz ink13at edebllir.

53

PAMVKLU MEHSVCAT SAHAYti

Biiyiik ve kii!;iik mensucat sanayiimiz ic;in temennllerimiz: 1 - Faaliyette olan fabrikalarmuz klSlllen eskidir. Makinelerini tecdit ve fabrikall:mnt tevsi ve ISlah emu istiyenlere muhta~ olduklan kredlnin kabiliyet ve ehliyetini isbat edenlere - m1lli bankalarca temini. 2 - Her hususta sanaylimize faik olan ecnebi sanayil ile rekabet edecek bir vaziyete geltnciye kadar yeni gtimriik tarifesinde tayin ve tesblt edilen nisbet lizerinden devletlerle yapllacak yenl muahedelerde tenztll!.t yaptlmamast. 3 - Esasen bunyesi zaytf olan sanayiimizin yekdigerine karI muZir rekabetlerden korunmaSI l~,;in istanbul'da bir Pamuk Sanayii Kongresl aktedilerek mensucat miistahsillerl umumi birliginin te~ili. 4 - Pamuk imalcileri kongrel'isinin bir an evvel toplanmast ve Sanayi odalarmm delil.let ve tavassutunun teminl.
1~in

Ticaret

Butiin pamuk sanayiimizi alikadar eden mes'eleler ve temennller: 1 - ihrac; maddelerine prim ita edilecegl matbuatta gori.ilmtitiir. ~ yet bu prim pamuga te~il edilecek olursa dahildeki fabrikalar mevaddt 1ptldaiyelerlnl bu prim kadar yiiksek bir fiatla ted.arik edeceklerinden ihrac; edilen pamu~a lhracat primi ita edilmemesi. 2 - Fabrika ve imaHtthanelerimizin memleketin her tarafmda sat14 tel}kilatlart yoktur. Mamulattmtzt memleketlmizin her tarafma tamtamamaktaytz. Binaenaleyh Milli iktiSat ve Tasarruf Cemiyetinin vilayet merkezlerinde birer yerli malt sat! kooperatifi tekiline deliilet etmesi. 3 - Milli iktisat ve Tasarruf Cemiyeti tarafmdan yapdan propagandalarm sanayi lehine ayam iikran tesirlerl gorii.lmiiti.ir. Bu gibi neriyat ve propagandamn ehemmiyet ve hararetle devam etmesi. 4 - Yapllmakta oldugu istihbar ktlman mesai kanununun tertip ve tanziminde hususiyeti derkar olan sanayti nesciye erbabmm fikirlerinin ahnmas1 bilhassa ayam temennidir.
5 - Ait oldugu komisyonlarca tafsilen tesbit ve Kongre heyeti umumiyeslne arzedilmi ve edilmekte bulunmu clan kredi; nakliyat, tedrisat, teviki sanayi, ri.isumu tekallf ve muamele verglsi hakkmda mezkur enct.i.menlerln temenniyatma i~tiraken baka maruzatlrnlZ olmadljmt arz ve raJX)rumuzu takdim eyleriz efend.lm.

54


YONLO MENSUCAT SANA Vii

1.-

fabrikas1 Mudiirii umumi raporu

Siire~ya

Feshan~

~evket

-Torgut Beyin

2.-

Pafa fabrikas1 Mudiirii flbf Siireyya Beyin raporu

'- lzmir Viinlii merrsucat raporu 4.- Endimen raporu

55

YnnUl Mensucat Raporu

$EVKET TORGUT
FeShane fabrlkaSI mOdUrU

Sanayide, maliyet fiatmm

teo~ekkUlOne

nazaran,

U~

hususiyet mevcuttur.

Maliyet fiatlm tqkilden malzeme, ilj~ili.k ve tesisattan hangisi daha. ziyade hakim ve mQesslr bulunuyorsa, btlhassa onun tizerinde sarfedllecek pyret ve lhtima.m muvaffa.klyetln temlninde ba9llea limll olur.
te~l

Yunlti mensucat sanaytinde mevaddl tptidatye maliyetin %50-80 ninl etmektedlr.

ParamlZlil memlekette kalmaSl gayesinl tahakkuk ettirmek t~in bil haa.sa mevaddl iptidaiye mes'elestne ehemmlyet vermek lft.zund1r.
928 senesi ithalil.t istatist~kine nazaran milll sanaylimlzl lmatat noktal nazarmdan alakadar eden:

1,650,000 kilo safi yUn mensucat lthal edilm14tir.

(Bu hususta bir flktr ha~nl etmek Uzere bu miktarm 6,000,000 kilo yapatzya ve bir Merinos koyununun vasati 3 kilo verditJ,ne nazaran 2,000,000 koyuna tekabiH etti~ hesap edilmio~tir.> Blr sanayiin teslsinde esas olan, en lktisadi imalA.t programmm tesblti memleket thtiyaemt gosteren yiinlti mensucat tthal8.t istatisti.kindekl emteamn imah\t sistemlerlyle malzemelerine nazaran tahlil ve tetkik edllmesi laztmdlr.
i~

Bu malfunat, sanayllmizin en masma htzmet edecektir.

~abuk

ve en az masrafia en faidelt

~alJ4-

istanbul gi.imrii~i.ine bu istatistiki idare edecek bir ka~ mensucat mQtehassasmm celp edildi~l ve alilkadar memurlarm fabrikalanmtzda iki ayllk gece dersleriyle yetiljtirlldi~ takdirde maksat temin olunabilir.
Yerli yapaiJlar:

Sanayi Mi.idiriyetinin 1928 senesine ait bir cetveline nazat 'Ul, yapatr. aarflyatl:

56

-7.500.000 Okka hall iplijti 14l!n 2.000.000 Mensucat fabrikalarl 4.650.000 thra.cat 2.000.000 Tahmlneu dahili sartlyat

16.150.000

, , ,

Kirli

yapa~

yeklinu

Amerlka'ya ihra.t; edilen yapajlllarm da hall lpUAfnde kullamldlklarma nazaran istlbsalimizln lo.snu azam1 hall sanayUnin talep ett evsaf1 haiz olduiunu ve ancak %30- unun mensucata elverilll bulundutunu kabul etmek lilzlmd1r.

au balde mevaddl ipt1da1yeml.z1n evsaf1 hakklnda hmiiz ne llmi bir tetebbu

ve ne de sarih malfunat vardn. HaJbuki mensucatta balbca muvaffakiyet muhtellf evsaftakl ytinlerin terklbidir. Memleketimlzde 1.se muhtelif mmtakalara alt ya.pajtllann evsafl ara 81Ilda btiyiik farklar g(jrillmektedir. Bunlardan laylkile istifade edebilmek lqm Yl!tpllan ameli tecriibeler bu evsafm Umi ve esasll bir tarzda tetkik ve tetebbii edilmejte muhtat; \'e dejleri oldujtunu gijstermektedir. Kolllu memleketlerdeld yttnlil mensucat sanayllnl vazlyetimlzle muka yese edersek mevadd1 lptidaiyenin hal.z olduh ehemmlyeti daha iy1 takdir edeblliriz. Romanya: - Dobr1ca ve Cigay yapaA:Ilannm miisalt evsafl sayesinde fabri.kalar imallt programlarile memleket ihtiyacml tatmin ve fabrikalan nm seriy inkiafml temin etro14tir. Bulgarlstan: - ince Trakya yapajt1 ctnslerlni kullanmaSl sayeslnde bi ztmkine nlsbeten daba biiyiik mahreci olan bir sanayl tesisine muvaffak obnugtur.
Bl.zim de inkl4afmuza mftesslr olabllecek yapatJ cinslerl varcbr. Mesafe 1tibarile en yakm ve evsaf itibariyle en yiiksek Rumeli yapatlland1r.

Yiinlii mensucat sanayUnin memleketbnizde 70 senellk bir mazisl oldu

Fabrtkam1zda mahtuz baz1 nilinunelere tekabill eden cinsin Balkan har blnden ltibaren azaldtgl ve Rumell namlle plyasaya anedilen yapal:llarm da eski nefaseti hal? oltnad1p;1 gortiltneoktedir. Oerek miktarm ~~Imas1 gerek cinsin Trakya mamulatunlZlil nefasetini yftkseltecektir. damlzllklarlle tslah1

iptidai tarzda yapllan baz1 tecrilbeler Halp kamgarn sistemile imal edilecek lpliklerin mensucat ve trikotaj sanayiinde Avrupa'dan ithal ettikleri 20 numaraya kadar ohm gevyot ipllklerinin yerine !calm otacajlm1 gastermektedir.

57

ytnn,tj II!NSUCAT SANAYH

Kars yapa~1Ian namlle plyasaya geJen yapaltllar lnce ve yumu.pktir. Yalmz mukavemetlerl yoktur. Bu mahzurWl izalesi i~in o muhitte ya~ya bllecek hangi cinslerle birle"tlrilmek lazun gelece~in tetldk ve icras1 giinden giine tevessii eden sanayimizi yerll mevaddi iptidaiye buhranmdan kurtaracaktlr. Adana ve Mersin mall nammda olarak cenubl Anadolu yapagllarlnm biiytik bir kiSrni lnce ve mukavimdir. izmir civan yapagtlan kmrclk ve parlakt1r.
Evsaf yiik.sellp mevaddt iptidaiye fiati tenakus vaziyeti takvlye edl.lmi olur.
cttik~e

sanayUmizin

Bu ancak mUterakki memleketlerde tatbik edildi~ vec;hUe muhtelif mmtakalarda koyunculugu 1slah gayesile viicude getirilecek ve yahut mevcut te~kilatlara Have edilecek tkoyun bak1m1) teekktillerlle kabll olabilecektir. Bunlarm bahca vazifeleri:
I 0 mmtakalarda hangi cinslerin miisait neticeler verecetlnt tetkik

etmek. 2 - Etln lezzetini, sftdiin miktarmi, derinin nefasetlni kaybetmeden yapag1 evsafm1 tashih ve rand1mamm artt1rarak fiattm ucuzlatmarun ~a relerini aramak olacaktlr. Hftsnii netlce veren cinslerin koyltilere tev:di onu itinaya sevk ve
~

vik edecek, tecrybe e-dllmeden koyliiye tevzi edilmesi .llie menfi neticeler

ald1g1 takdirde bu gibi te~Jebbiislere karI miistahsillerln emnlyetsiz kalmalanm intac; eyllyecektir. Boyle teekkiillere, sanayide yaptlan tecriibelerin netayicini teblli etmek onlarm mesaisini kolaylatiracaktir. Bunlarm tetkiki ve miistemir neticelerin almmam zamana miitevakkl.:ftir. Halbuki mevcut mevadd1 iptidaiyemlzden azami istifademizi temin edebilmek it;in yukar1da arzetti~imiz vet;hile sarih malfun.at ve llml tetebbuat yoktur. Bugfinkfi sanayicilik mefhumuna gore mevaddt tptidaiye evsafmm en urak teferruatma varmc1ya kadar bilinmesi arttir. Ticaret odalar1 tarafmdan menei tasdik ve ait oldugu havalinin cinsini temsil eden her mmtakadan bir kat; balya ni.imunenin irsali ilmi tetk.lko.ta ve standart hakkmda ihzari bir etude esasttr.
Yapa~ koyundan gomlek halinde ku-ktllr ve her gomlek bizde ii~ 1la dort ve merinos cinslerinde ise 4-8 muhtelif kaliteyi ihtiva etmektedlr. Yani gomlekler tefrlk ve cinsler tasnif edildikten ve ylkandlktan sonra standart kalitelerine dahil olurlar. Bizde teamiil, kirli gomlek halinde sattlmastdir.

58

YUNL'O' IIIENS'tTCA'l' SANAYil

Mesell: %20 bir:tnci, %40 !klnci, %40 ti~tincii kalltelerl lhtlva eden blr parttde yalnlZ blrtnc ka.llteden yapllacak blr slpari,f 1t;1n her tit; kallteyl mubayaa etmek yanl mubayaatmm %80- ntnl stok etmek ve faizlnl vermek ve sennayesini ba~lamak mecburlyetindedir. Bu rnahzuru kaldtrmak l~ln yapq1Iarmuzm ii~iincu kalitelerlni hab lpllgl !mali lt;ln Ithal eden memleketlere temlzlen~ olarak :sevkedllmekle kabildir. Bu mahre~ler1 tetkik ve mtinasebete gi~ek ve hit; olmazsa ufak mik.tarlar giindenne~e te~ebbtis etmek llz1md11". Temizlenmil} ihracat mik:tarmm c;ogalnuuu,
1 -

standart mes'elesinl.
Yiin j'lkama santrab tesl:s flkirlerlni takviye edebilir.

2 -

Ticaret odalan vas1tasile celbi teklif edUen bu senenin kll"kun nfununelerini ilmi ettidtin ii~ esa.sb noktasmi temin edebllmesi it;ln derhal Avrupaya. lrsal edilmesi ve orada:
1 - Tasnii edilip standardm hangi s1mfma dahil evsaflannm tesbiti Iaznnd1r.
oldu~u

ve standart

2 - Mensucat Enstitillerine gonderilerek elyafm bilfunum evsaf1 hakkmda ilmi ve fennt raporlar tanzim edllmelldir.
3 -

blr

ipll~in

Bu muhtellf cin:slerin hangisile hang! sistemde en ytiksek evsafll imali kabil olacag1 hakkmdaki tetklkat raporlar1 ceibedtlmelidb:.

Bu raporlardan miie:sses ve tests edilecek mllli sanaylimlz lstifade edebilecektlr. Standart smJfma gore de beynelmilel piyasa fiatlarile mukayese:si faydah olacaktrr. Mevaddi lptidaiyemiz evsafl lehinde olan raporlarm beynelmllel mensucat mecmualarmda nel}redllmesi yapaglanmizm tanmmaSI It;in en iyi blr propaganda olur.

Malzeme: Malzeme miktar ve klymet itibarile her ne kadar ytine nazaran tlll derecede kalcyorsa da k1smen memleket haricine ~tkan bir para oldugu 1c;1n azami tasarrufa riayet etmek J.azimdir. Soda, zac; yag1, olein, sabun ve komiir ve saire malzemenin toptan fiattnm %30- a kadar tenzilatmdan istifade etmek iizere senelik ihtivat; birden allnrr: Miinferiden bakthrsa baglanan paranm miktarile kaybedilen faiz ehemmiyetsiz goriinur. Fabrikalar1m1zn senelik sarfiyatl hesap edilirse 100,000 liraya balig oldu~u ve faize de 10,000 lira verildi~i goriiliir. Fabrlkalarm mii~erek bir mubayaa progrann tanzimile mutava:sSJta muracaat etmeksizin her tic ayda bir lhtlya~lar1 temin edilse hie; bir te!j-

59

YUHU MEHSUCAT SANAYii

kllata liizum olmadan faiz de ta.sarruf ve miismir bir yere sarfolunabllir. Bu mfu}terek mubayaamn temell.erl atllmall. Zira sanaytlmizin as11 kin ima.IA.ttan ziyade mubayaadadll'. Komiil": Sanayiin vaziyet ve inklafma ehemmiyet veren hOktlmetler blr komtir siyaseti takip etmektedirler. Ve bunun istihsal fiatnu kontrol eylemekte ve icabmda nftzun Vazifesini gtirmektedirler. Nakllyat ucretl.erinin zamrnuu muclp oldugu glbi cereyan flatmda da miiesslr olan komiir fiat1 bir kllovat saati sanayJlmlze 4-8 kurua ve Avrupa mensucat sanayll ise .~-4 kurU/ja maleylemel~tecllr. Rekabet edebihnek i~in miisavl eraitin temlni lazimdU". Elektrik irketinin kuvvei muharrlkesi mevcut sanayie kA.ti gelmiyen miktannt sanayt tarifeslle vermemekte olmasJ. sanayiln ~a fma hi~ bir surette hactim degllcllr. Bu noktalarm ehemmiyetle tetkiki elzemdir.

Sa:
A vrupa'da sanaylln tekil.siif ettiiU l}ehirlerde sanayt sulan namile teslsat

ve

~k11At

vardll".

istanbul mmtakasmda serly inkiaf eden sanayiin bu ihtiyacma bndiden lil.yik oldugu ehenuniyeti vermek mzimdlr. Z1ra suya fazla ihtiyac1 olan mensucat ve boyahaneler lnkiljaft i~ln milsait olan bir mevkii su flatl dolayJSlle terkederek gayrl miisait mahallerde tesisat vticude getlrmek mecburiyetindedirler. Terkos l'lirketi sanayie metre mlk:'a.bmt on be ile on sekiz kurUa. vermektedlr. Suyun tasfiye edllml ve klre~ten Ari olnul.Sl nefaset iizerlne tesiri hasebUe bu amellyeyi de leap ettirmekte ve tasfiye masrat1 metre mik'abma 5-8 k\1I"U3& malolmaktadlr k1 yiiksek bir fiatttr. Fabrlkalannuz bilhassa yaz mevslmlerinde Itafi su bulamamak.tan miitekldlrler. Bu husustaki bir ar1za fabrlk.alarm tatiline kAfidir. Evvelce Evkaf ldaresinde olup bentlerden isale olunan sula.r ~ehrema netine devredilmitir. Tesisat iptidai ve yollarda su zayiatl %50 - ye kadar bali~ obnaktad1r. Bu tesi.satt 1slah ve sanayiin su ihtiyacmt muafen temin ve tatmini inkiafi J<;in iyi bJr zemin ve gi.izel bir te~vik eseri olur. Rasyonalizasyon mes-'elesi: Memleketimizln sanayiinde cok tesadiif edilen fakat <;are bulunamtya)il. hatalar: 1 - Fabrika mevkiinin fena intihabl - (nakliyat, ic;i, mevaddt lptidaiye ve mahrec; noktai nazarmdanl

60

2-

Fabl'tkamn rentabl

olabllmesii~ln

asgari vi.is'atlnin yanll tayln!

3 - Miiteebb1s1n sermayesinden btlyii.k teebb\islere glr11p gayrtmusalt i{lraitle para istikraz1 sermaye Ue faizinin mecmuunun fabrtka. klymetinl gel(mesi. 4 - Ne ima.Iatmda ne de satlmda thtisa.Sl ve ne de vazifeyl hiisnii tfa eclecek adamlan lntlhap etmeden ~e gtrltbnesi. 5- ihtiyaca tekabill eden blr fabrlka mevcut iken strf kft.r bmutt~ gorerek ihtiya.c1 tesbit etmeden bakalan tarafmdan takllden aynl yerde blr dlgerlnin teslsi.
6 - Malzeme evsafml ve marnuUl.t hususiyetlerinl tetklk etmeden muvaflk olm1yan maklna eelbedllmest.
1 - Kuvvet muharrikenin fena intihabl yanl muhitin en ucuz ma.hrukatmd.an yahut su kuvvetlerlnden i.stlfa.de edllmemesi.

2 - Bftro ve anbar ve imaUl.t dairelertntn tm.a.IAt, sevklyat ve tdare noktal nazanndan fena tertJp edUmesi ve tevsi kabiliyetinln nazar1 itibara ahnmamast. 3 - imaiAt Ubelerl araSlllda makina lstihsallertnin tevazun etmemesl meseta: Blr da.lrentn yetl.ftlrememesinden diiterlntn beklemes1.

Blr fabrikanm rasyonel QallabUmesi l!;in tlcarl, fenni, hususatmm en ufak teferruatma kadar tetkik ve ehemmtyetinin derecesinl taytn ederek organize edllm.esi lbundtt.' Blr s:IBtem veya organizasyon her fabrlkaya tatbik edllemez, her birt miinferlden tetkik ve hususiyetlerl nazan ltibara alma.rak rasyonel !;all4ma& temin olunabllir. Fabrikalar1m1zm rasyonel !;ab.QmaBl l(}in kabill tatbik ve tavsiye olabllecek esaslar atldekl ekilde hul!sa edlleblllr.
A-

imalit prograuu:
Miiterllerin nevi, vaziyetl, ve kuvveiiftira.lyesl.

Atldeki nukatm nazan ttlba.ra almarak:tanzlmi muvaflk olur.

1-

2 - Mevcut test.satla lmali en Itarll em.tia.nm intihabl.

3 - Mamuli.tm ted.avtlliiniin tesrll l!;in mevslmlere tefrik ve ihtiyac; mlktannm Slhhatle tahmini. 4 - Mamuh\tm intihabmda m~terinin de en (}Ok isttfade ettili elnslerin intihabL P1yasa tetklki, tiiecann Avrups.'da buldutu bir tar menbauu rekabet tevlit etmemek l~in tfga etmeditinden mftl}ttlldtir. Zama.nla ya.hut tekllf edilen gtlmriik tasntftle hallolunacakttr.

61

YUNLU MENSUCAT SANAYJJ

Mu<ttenlenmiz:
1 - C1het1 askenye, sanayum1z Ima.latmm ni~:ofml almaktad!r Bu Idarenm 1malat programmm tanz1mmde na:nm olmas1 rawonahzasyon gayesme yaklastuablir Rirndiki vaz1yette munakasa 1Ie yapllan mubayaatm ya fabnka faahyet1m tdame ya zamanmda hazu bulundurulmasi lCln siok mecbunyett vardu Mubayaamn teh1n fabnkalanmi:I' ICin vah1m vaz1yetler 1hda:. eder

Mesela 100,000 metre bir stokun dort ay muhafazasmda bagladtgl sermaye 260,000 lira, kaybett1g1 fa1z 8,650 hradlr Fabnkalarm p1yasa 1cm megul olduklan b1r zamana tesaduf eden Sipanler rentabhteyl tenk1s etmektedlr Kom.su hukumetlerce bu mahzur bizden evvel nazan dtkkati celbetmJ? ve munakasa yerme fabr1kalarla mukavele u5ulunu kabul etml~lerdtr Senelik 1ht1yac ay beay tesllm ve bedeh tesv1ye edllmektedtr
2- Zab1tan, mekteplei ve deva1n resm1ye, her bin l'<lll asgan muteber tlplenn. tesb1t1
u~

<>ene

3- Koylu koylumuz lClll 1mal ettlgimiz ~:~ayaklar celjtt tttbanle mahdut ve malzeme Itlbanle de mevaddi Iptidaiyemize uygun fakat semere mahsulun bereketme ve fabnkalarm lhtlyactan fa-zla 1m,al etmesme baghdir
4- Orta tabaka ve memurm, st,mj'lnze <dllr1c.1 mumkun degildir Fakat mevSlmm kl:ls1k b1r kollekSlyonunun k:U1 mut',!tenst bulunur ve tedavulu arttumaga yardun eder 5 - Kadmlar, bunla1da her mevs1mm daimi mw~tens1 olduk.larmdan husnu mtthap edilen klas1k fantaz1Ier bu 1y1 mujjterilen kazandmr
Mu~tenlerm muhtehf sm1flarda olmas1 (birinCI mustesna l her hang I b1rmm veya ikismm kuvve1 1eytira1yesmm azalml:ISI 1malat muvazenesme buyuk bir darbe vuramaz

B- Mubayaa plam:
1- Imalat program! tesb1t edlldlkten sonra gin~Ilecek 1~Ierm muhtemel lStlfade derecelermi tetkik ve musatt mubayaa fusatlarm1 kollaya bllmek tcm b1r mubayaa plam yap1lmasi kab1l ve faydalldtr

2- Rak1p fabnkalarm mklafi ve makme fabnkalarmm tekamulu fabnka tes1satmm Islah ve rentabhtest az olan makmelerm tecdldmt leap ett1rmekted1r Bu masraflan ve 1craatm1 progrrun hahnde tesbtt, gayeye daha muntazam vasrl olmaga veSlle olur.

62

YUNLU MENSUCAT SANAYtt

C- Organizasyon:

im.alitt programlmm tesbiti bir organizasyon ~klinin tatbikine lmkan verir. Organizasyon tabirl her hususu ihtiva etti~inden hulasatan ancak bazt miihim noktalan arzedellm.
1- Mevaddt iptidaiye (tafsilat, ham madde bahsinde verillllitir.) Fabrikamtzda zayiatm haddi asgartye indirilmesi i~;in tecri.ibeler yapumakta ve hiisnii hetice vermektedir. Teleflerin katfesinden aletderecat istlfade edilmektedir. Ayni malzeme ile terbiye sayeslnde ktymetinl artll'rnak igin tecriibelere devam edilmektedir. Mevaddt iptidaiyemizin baka sistem !mali sayesinde ktymetinin tezyldi ve daha yi.iksek mamulfl.t i~in kullamlabllmesi tetklk edilmekte ve imdlye kadar elde edilen neticeler c;ok funit verecek mahiyettedir.
2 - i~clllk; lcilik iicret itibarlle maliyetin vasati %10 - unu ~kil etmektedir. ~c;:iden istedigimiz iki evsaf vard.lr. Biri hatastz yanl itlna Ue ilemesi, dijteri miktar itibarile c;ok i yapmastdtr. Her ikl evsaf terblye ve o~retmekle kaimdir.
lu~u

Avrupa'da mutat olan 91rak usuli.i kazancmm azllih ve zaruretin c;:okdolaytsile burada tatbik edilememektedir.

Miitehassts amele yat~tirilmek te ancak kabiliyete gore stntflara taksim edip miitehassts amelenin kazancm1 tezylt ve istihsalatm vasattan yukartsml temin edenlere ikramiyeli iicretler vermekle kabil olacakttr.
3- Tesisat: temsil etttet biiyiik ktymet itibarile azami faaliyetini temln etmek I.azundtr.

Sipari oldu~u takdirde bunun temlnl bervec;hi ati noktalarm tatbikl ne kabil olur. 1- imalat dairelerlnin ve ambarlarm i, idare ve nakllyat noktal nazanndan zaman ve insan isra! ettirecek vaziyette olmamas1.
2- imalat dairelerlndeki makinelerin istihsalleri tevaziin etmeli. Birinin yetltirememesinden digeri miiteessir olmamahdl.l'.

3- i.~in ihzar ve yedeklenmesi ve tevekkufu leap ettiren amellyelerin izale edilmesi. 4- imalat tarz ve miiddetlerinin tesbit ve kontrol edilmesi ve alman neticelerin mukayesesi.
D-

Muhasebe:

Fabrikanm hakiki vaziyetini gosterir bir aynadtr. Maliyeti, masraf nevilerini, mahallerini ve tahavviil ve yekfmlanm ne kadar nazan dikkatl callp blr tarzda g()ster.irse tedabir ittiha.zl o nisbette kolay olur.

63

YUNLU MENSU'CAT SANAYii

Fabrikalarda istatistikin muhasebe kadar ehenunlyetl vardll'. sanayi muhasebesinde blr vahdet temini muhasebe memurlarmm yetiDlesini teshil ve teftite suhuleti mucJp olur. Sanayi Uabatmm her biri bir ~;ok ihtisaslar mahsuliidur. Bunlarm her birlne vaktf olmak tmkan haricindedir. Terakkiyatuu taklp etmek bile milkiil oluyor. Bilgis.lzlik ve tecriibesizUk hatalara sebebiyet vermekte ve miiteebbiBu zararlar ise milli servetin azalmaSI demektir.
sin zaranm intM etmektedir.

Avrupa sanayideki mtikullerlnin hallini tetkik ve tenvir ve miqavere tekilAttna medyundur. Mllli serveti.m.1zden azami istifadenin temini ic;ln bu vazifeyl lti.ytkile halledebllecek bir teekkiiliin viicudiine ihtiya~ vardtr.

64

Yfinlfi Mensucat Sanayiimiz

ATff SUREYYA
Slirayya P. fabrikas1 Miidiiril

I. Ham madde: Sual: A - Her sanayi gurubu, kendi ihtlya~larl i~in lizun gelen maddeleri ayn ayn tasrlh ederek muhtellf sen.elerde nerelerden <dahllden ve hari~ten) tedarik ettiltlelini miktar ve ktymet ltibarile goatermelldlrler. Ccvap: A - Yiin mensucat sanayU tarafmdan 1929 senesi zarfmda lstlhlak edilen ham maddelerin ballcalar unlardlr:

Yerli yapat1
Kg.
Lira
480.000

Ecuebt yapafl
Kg.
15.000

Ecnebi yin iplik

Kg.
25.000

Lira
22.000

Lira
130.000

Feshane Hereke Karamlirsel Stireyya

Pa~a

600.000

166.004 100.000

132.755 90.000

12.129 20.000

26.683 85.000

19.280 li\.000

108.124 80.000

Ecnebl sodas1
Kg.

Saban
Kg.
15.000

Olein
Kg.
30.000

Zeytln yq1
Kg. Lira

Lira
8.200

Lira
i.500

lira
15.000

Feshane Hereke Kara10Drsel SDreyya

P~a

10.000

11.806
20.000

1.142 1.6H0

-- -

2.8i2

l.lH.5

r..363
10.000

2.915
G.OOO

- -

5-65

YUNLU MENSUCAT SANAYii

Sual: B - Bu ham maddelerin dtger memleketlerdeki mumasil sanayi Ubelerinde istimal olunan nevlleri - bilhassa evsat itibarile izah olunmahdlr. cevap: B - Memleketlmlz dahllinde tedarlk edilen yapaj~l elyaf itibarile kalmd1r. ~ayak ve hall imaline elverllidir. Halbuki lnce yumuak ve fantazl kumalar lmallne sallh de~ldlr. Ciinkii kalm elyaftan lnce iplik yapilanuyor ve yap1Ian kumal}lar da seri oluyor. ince ve yumuak kumalari lmal i~ln ecnebller ~lgay, eVyot ve bu yunlere yakm dl~er cinsleri istimal ediyorlar. Sual: C- Memleket dahtlinde tedarik olunabllen ham maddelerin mamulatmm nefasetini ve rekabet kabiliyetini yilkseltmek noktai nazarmdan ne gibi 'tSlahata muhtall olduklan miidellel bir tarzda gosterllmelidlr. cevap: c - Memleketimiz yiinlerinin cinsinl 1slah keyfiyetl muhtelif yerlerde yapdacak uzun ve mufassal tecriibelerin taklp ve intacma vabestedir. Karacabey, Halkall ve Gazl ~iftliklerinde ba~lanmi olan bu tecri.ibeleri bir llOk muhtelif merkezlerde taaddiit ettirmek ve her sene elde edllecek evsaf farklanm yakmdan takip ile her mmtakaya gore en elveri~li olarak zuhur edecek ko~lan tesbit ve ana gore bunlarm cinslerlnl to.mlm etmek gerektlr. Bu sahadaki tecriibelere esas olacak yalmz yiin elyafmm Jslahl olmay1p ayni zamanda koyunun etl tizerlndeki tesirlerl de nazan itibara almak ve iki noktai nazar1 tevhit etmek Htzimdir. Binaenaleyh bu mes'ele bir memleket siyaseti olarak Hiikumet~e nazar1 dlkkate allnmah ve yapllacak tecrtibelerln masarlfinl temin ile stiri.i sahiplerini muayyen bir sist.em dairesinde teVik etmek, Islah edilen ytinlerin suriimtinii teshil etmek, bu sahada hakiki miitehass1slar celbetmek l~in tedabirl lazimeye tevessiil etmek leap eder. Sual: D. E - Memleket dahilinde tedarik olunan, veya olunmas1 !tl.iimki.in bulunan ham maddelerin ahm ve 8atun artlan hakkmda mevcut olan ticari teamtillerin izah1. Bunlarm, yani ticari teamiillerin sanayi noktal nazarmdan !slahl hakkmda teklifler. Cevap: D. E - Memleketimiz plyasasmda mtibayaa edilen yiinlcrln mtibayaa usuliinde iki noktai nazardan noskan mevcuttur. Blrinclsi: Yapatlar incellk, renk ve salr evsafa gore tefrlk yani standarize edilmemi~ olmas1.
edilmemi~.

Ikincisi de rutubetinln hakiki bir tarzda tesblt edllmemesldlr. St:mdarize ebnek muhtelif mmtakalardakl miktarlarm artmasma mustehliklerin gosterecegi ihtiyaca, ya.ni zamana mutevakklf ise de allm ve satrm esnasmda rutubetin tesblti zahire borsasmda derhal temin edilebilecek bir keyfiyettlr ve mezkftr borsa.ya bu iin tetkik ve temlni havale edilmelidir.

66

YUNLU MENSUCAT SANAYli

II. Sermaye ve kredf sua!: A - Her mmtakadaki muhtelif sa-11ayi Ubelerindeki tesisat sermayesl miktarile miitedavil sermaye mlktan hakkmda senelere gore sahib malfimat. Cevap: A - istanbul vilayetinde bulunan ballca yiin mensucat sanayilnin tesisat ve miitedavil sermaye miktarlan berve~hiatidir:

Tesisat sermayest
Tilrk llra5I

Mutedavil sermaye
Turk llras1
700.000 500.000
10.QOO
0

Yekon
Turk liras1
1.500.000 1.000.000 570.000 400.000

Feshane Hereke Karamiirsel Slireyya Pa~a

800.000 500.000 500.000 400.000

Kredi ile temin eder

3.270.000

Sual: B - Her mmtakadaki muhtelif sanayi ubelerinin ihtiyac; nisbetinde ink~afm1 temin i~in leap eden yeni teslsat sermayesi ve m.U.tedavU sermaye ihtlyacJ mlktart miideUel bir surette gosterilmelidir. Cevap: B - Tiirklye yti.nlii kuma, lhtiyacmt takrlben be lla be' bu~ult milyon metre olarak tahtnln etmekteyi2":. ~bu rakamlart Htikfuneti cumhuriyenin 1929 senesinde meclise takdim ettigi matbu yeni gumriik tarlfe kanunu U~yihasmm 168 ve 169 - uncu sahifelerinde buluyoruz. ibu layihada ithalatlmtz kilo olarak Oylece gosterilmektedlr. 1928 senesi zarfmda: Safi ytin Kilo a - Metro murabbat 200 grama kadar olan kuma!',llardan b - Metro murabbat 200 gramdan 600 grama kadar olan kuma,lardan c - Metro murabbal 600 gramdan fazla olan kuma~lardan Aril pamuk
Kilo
54.048 557.049

l l l

171.422 1.360.580

'

178.169

100.062

67

YUNLU MENSUCAT SANAYll

vasati olarak metro murabb~u 200 grama kadar olan kuma~lann metro tuliinii 250 grnm olarak 200- den 600- e kadar olanm 470 gramdan ve 600- den yukan olanlan da 900 gramdan kabul edersek ~u neticeye vannz. Safi yiin Metro 200 grama kadar olan kuma~larm senevi 200 gramdan 600 grama kadar olan 8()0 den yukan olan kuma~lardan 685.688 2.892.936 187.546 3.766.1'70 Artl}l parnuk Metro 216.192 1.185.210 105.270 1.506.67%

Cem'an yekim 5.272.842 metro kuma ithal edlyoruz demektir. Dahili kuma!,! lstihsali takrlben bir milyon iki yiiz bin metrodur. i1bu bir milyon iki yiiz bin metroyu imal ic;ln balil.da gosterilen sermaye hali faaliyettedir. Miitebaki ithal edilen kuma}an dahilde imal i<;in mevcut fabrlkalar bugiinkii vaziyetlerinde kalmak ve yeni fabrikalar tesis etmek artile:
' 3.270.000Xi>,2 = 14.170.000 lira daha sermare Jazund1r, 12

Halbukl mevcut fabrikalarm tevsii ile ithal edilen kumalar dahilden tedarik edilecek olursa, ibu serma.yenin msf1, yanl 7 mllyon lira kafidir. Fakat mevcut fabrikalarl birden tevsi etmek dotru detildir. Oerek idari tekllatm tevsii, gerek ibu fazla dahili mamulata mahre9 temlni zamana muhta~ttr. Yiin mensucat fabrikalan tecr\ibelerine istinaden l}U fikirdedirler k1 kendilerine kii!lat edllecek k1smen uzun ve ktsmen ktsa olmak Uzere 2.000.000 lirahk bir kredi memleketimiz dahllinde yiinlii kuma mes'eleslnl halletmege katidir, c;iinkii fabrlkalar ~bu krediye giivenerek teveasii ettikc;e blr taraftan hem kumalarmt ucuzlatabllecekler, ve hem de daha ziyade temettti. yaparak, miitemadiyen kendi karlarile biiyiiyebileceklerdir. 10 sene miiddetle y\in farikalar1mtz karlarm1 tevzi etmeyip tevsie hasretmek hususunda ittifak ederlerse, bu noktai nazarda ~ok m\ihim bir ad1m atml olurlar. Sual: c. D - Her mmtakamn smai kredi teamiilleri ve eraiti (faiz, vade, karJJihk v. s.) .h.akkmda esash lzaha.t, tniimasil memleketlerdekilerle
mukayese.

Her mmtakadaki sanayi Ubelerinin ticaret a1emine karI yapmakta olduklart kredi teamillleri ve bunun mumasil Avrupa sanayi ubelerlnin milli ve beynelmilel ticaret alemine kar~l olan .sekllleri ve bundan siirilm rekabetinde aleyhitnlze ~tkan neticeler.

68

YUNLU !o'IENSUCAT SANAYii

Cevap: C. D - ibu sualler iki esas iizerine tefrik ed1leb1lir: a bFabrikalarm alcllklan kred1. Fabrikalarm verdiklert kredi.

a - Fabrlkalara baz1 bankalar a-;Ik kredi veriyorlar. Fakat bu kredilerden istifade etmek kabil degildir, .;Unkii bankalar bir hafta veya 15 gi.in evvel ihbar etmek artue bu meblAgt geri lstemek hakkm1 muhafaza ediyorlar. Binaenaleyh, fabrikatortin her an i~in tediyeye haz1r bulunmas1 lazundir. Boyle bir kredi ancak ani bir ihtiya~ igin almmall ve bilahare hemen tediye edilmelidir. Banka veya bankerlerin emteaya ve bilhassa mevaddi iptidaiyeye katl yapt1klan kredi ~ok pahahya mal olmaktadrr. Faizi nizamlye zammedilen komisyonun yiiksekligi, bir ~ok ardiye ve sair masraflar, alman faizi pek e;ok defalar %15-1 tecavfu: ettiriyor. iskonto kredisi ile fabrikalara vade mukabili verilen emtealar elyevm Tiirkiye'de sanayiin en ziyade istifade ettigi kredilerdir. ibu kredilerin faizleri (takriben % 12) her ne kadar sanayi te;in yi.iksek ise de en biiyi.ik mahzuru senenin dort mevsiminde ti.irhi buhranlara maruz kalmasmdadlr. Baz1 zamanlar SOzde TUrk parasmm buhram dolayisile, ecnebi memleketlerdeki buhran dolayiSlle iHi.ahri iskonto muamelati inkitaa ugrar. Milli bankalara mtiracan.t olundukta alman cevap: Vaziyeti maliyem maalesef mi.isait de~ildir tarzmdadir ve yahut bankalarm daima paralanm baka ilere tahsis ettikleri zaman kullandlklan sozler oluyor. Mesela rizkimiz dolm utur gibi: il}te bu gibi ah val sanayia cesaret vermiyor, istihsalatmi '<Ogaltmaga, parasm1 makinelere baglamaga korkuyor, ((iinki.i kat'iyetle biliyor ki ilerin baz1 durgun oldugn zamanlar fabrikasm1 iletmek ic;in laz1m olacak paray1 ihtiyatmda bulamazsa, belkl htg bir yerden temin edemiyecek, itibar1 ticarisi, belki biitiin ii sarsliacak. Erbab1 sanayi istinatgahsizllktan mutekidir. b - Kuma ti.iccarlarma fabrikatorler senet mukabili ekseriya 91 gtinti tecaviiz etmemek i.izere kredi yapmaktadirlar. Dalla uzun kredi yapmanm bir fiOk sebepten dolayi imkam yoktur. Qi.inkii faiz memlekette yiiksektir. ibu bonolari icabmda her zaman iskonto edebilmek imkam yoktur. iskonto limitleri ufak oldu~undan bonolarm t;abuk odenmesi ve di~er gelecek yeni bonolara yer ar;malan lazimdrr. Halbuki: Ecnebiler Ttirkiye tiiccarlarma 6 ila 8 hatta bir sene kredi yapabiliyorlar. Tiiccar zamanmda odeyemezse yi.izde 8 ila 10 faiz zammederek daha tie; ila dort ay temdit edebiliyorlar. Qiinku rnemleketlerinde ucuz faizle para buluyorlar ve kredi limitleri genitlr. Ti.iccar bu erait tahtmda Avrupa mali daha pahali dahl olsa, onlarm sermayesinl kuUanmak veya gent vadelerinden istifade ederek, muhtemel bir sikmtiya maruz kalmamak i~in ecnebi emteasm1 tercih ediyor.

69

YUNLU MENSUCAT SANAYli

Sual: E - Sermaye ve kredi ihtiyacmt temin edebilmek i~in tekllfler (mesela: Sanayi tesisat bankas1 tel}kili, mutekabil kredi bankalarl te~;iklli, gibH Mevcut bankalarm sanayi krcdlsi ::;iyasetlnln tetkiki. Cevap: E - Sanayi tesisat bankas! tekilini yunlU kuma sanaylinin inkiafma elzem addetmeylz. <;iinkli bankaclllk noktai nazarmdan uzun seneler muayyen sermayeler baglamagi memleketlmiz i~;ln clyvem ko,bili tatbik gormiyoruz. Baglanacak serma.ye banka. tarafmdan iletllecek olursa, banka fabrikator vazlyetine glrer kl; bu takdirde banka kendi sanayiine ehemmiyet verir ve diger sanayi erbabmi ihmal eder. Banka sermay~snln baglanmamaSJ i~;in kendisi esham ve tahvilat qtkararak, borsada veya diger mali mehafilde bunlar1 sataraktan sanayie verdigi paray1 baka ellerden tekrar temin edebilmesi her ne kadar varidi hatlr ise de, memleketlmizde esham ve tahvililt muamelatl heniiz tekamiil etmediginden ve halkmuz arasmda bu ahm sat1m daha taammiim etmedlglnden, bir teslsat banka:>l ancak yukanda yaz1lan l?ekilde yani dogrudan dogruya milessesat1 IJini:'.lyeyl tesis ederek, i;,letmek suretile Iii,! goriilebilir ki, bu ~ek.il umum sanaylln nef'ine olamaz. Her hangi bir sanayi bankasi mevcut te~bbiisatl smo.l.yeye bazan uzun ve ekseriya k1sa vadeli muhtelif l,!ekilde krediler a~mak suretile, hem daha emln, hem de ~iihuletli bir tarzda yard1m etmif} 'llur. Erhabt sanayl de ani ihtiya~,<Iar karlsmda gorccekleri muavenete, sabit sermayeye il?tirakten daha r;ok k1ymet vermektedlrler. Memleketimizde lcrayt faaliyet eden bankalarm hi<; biri sanayl siyaseii takip etmemektedir. Hi\~ bir milli sanayiin inkll,!afma zahir olmtyor. Tabiidir ki aras1ra erbab1 sanayiin memlekette mevcut banlmlardan ~or dii~i.1 kolayllk ancak mahdut tiiccarl muamelat meyamnda kallr. MC'mlekeLimiz bankalarmm mii.himlerlni yegA.n yegA.n tetkik ettig-!mizde gorii.riiz ki: Tiitkiye Ziraat Bankas1: Ziraat ve ticaretle il,!tlgal eder, esasen bir zimat bankastdlr. 'l'jjrkiye i~ Banka<~I: E;::~s itibarile ticari bir bankadJr. Ktsa vadell kredileri, tk:ni iskontolar ve emtea iizcrine uvans gibi mu~:~.melat1 tercih ediyor. ve Maadin Bankast: Yedinde mevcut sermayesi ancak dog-rui-~lettigl hbrikalam tuhsis edildig-i icin, erbab1 sanayle ne u::un ne de k1sa vadell kredilerle ve ne de hatta iskonto muamelat1 ile yard1!11 ('dememektecir.
~anayi

ur.n dogruya

Em\:11\. ve Eytam R:mkas1: Nizamnamesl muctbince hi bir fabrika blnc..:.In'l dahi ikr::tzatt::l. bulunam>~.maktadu.
!' .. ::ch1 Rankal"~': Doyr,e Oryent. bankasi mahdut bir kar; .sanayi ile cc.:Ifil:wr 1st de. rligct bilumum ecnebi bankalari tamamile tic'lri ve iskonto ba11kalntldul~r. H~.tta bn:1lar ir;inden bazibri mcsela Doy~,<e b:mk, kredi
Llyo~('

ve :>nirele;i

~ibi

Tiil.'kiye'nin vn.;;iyeti

iktisadyesni

uzaktan

bed-

70

ytjm.tJ MENSUCAT SANAYU

blnane mii~ahede etmekle iktifa ediyorlar. Binaenaleyh memlekette sanayi erbabma, baz1 milijkiil ve ge'"ici zamanlarmda, onlar1 ellerinden tutabilecek bir tek banka. mevcut de~ildir demi olmakla hal;ikatl itiraf etmil} oluruz zannmdaylZ. Bizce erbabl sanayiin kredi ihtiyacml temln z1mnmda mevcut bankalara sanayi 1t;1n sermayelerinin bir klsmlm olsun tahsis etmelerini tavslye etmekle beraber, cliger taraftan hakiki bir Sanayi Bnkas1 tel}kil etmek lazimdJr.
Bu banka .,Oylece tel}ldl edilebilir.

123 4 -

Hilkumet sermayeslle. TUrk bankalarmm tefrik edecekleri sermr.o.ye ile. Hiikumet ve Ti.irk bankalarmm sermayesile. Turk ve ecnebi bankalarmm
i~tirakile.

Tabiidir k.i i~bu sanayi bankasmm hedefi sanayie klsa. veya uzun vadeJi krt-diler vererek, onlar1 miikUI zamanlarmda takviye ve himaye etmek olmahd1r. Muamelatmda makul faiz ve erait esas olarak kabul edilmelidir.
Sual: F - Ecncbi sermayesinin milli sanayi snhasmda. teriki mesalsi hakkmda diiiinceler.

Cevap: F - Ecnebi sermayedarlarm bir cog:u ile vuku bulan temaslarlmiz neticesi kat'iyetle iddia edebiliriz ki ecnebi sermayel!"i ya dogrudan do~ ruya memlckete gelir, ve bah bal}ma bir miiessese tesis veya mtiesses bir sanay11 satm ahr, ve yahut Tiirk 1lanayiine ancak vaziyete hakim olmak ic;in, %51 hisse kendi!erlne terkedilmelt l}artile, itirak eder. Ecnebi sennayesi memleketlmize gelebilir. Buna kanunlarnntz mA.ni de~ildir. Memleketin iktisadiyatma hadim olmak ti.zere cahl}trsa, ona miiteekkir kallrlZ. Ancak ~erm::~.yesinin kuvvetine giivenerek, memleketimizde bir ka~ sene miiddetle a7 kar ve hatta zararla <;ah~tp, milli sanayie rekabet edecek, yeni dotan ve bittabi biinycsi zaytf olan Tun... sanayiini inki!}afmdan mahrum etmege kal!tlJI.aa o ~aman eer..ebi sermayesi nafi olmaz, ~ti.nkii az zaman zarfmda TUrk fabrikat6rleri ya fabrikalarmt knpamak ve-ya ecnebilere aksiyon mukabili fabrik~.!arm1 terketmek mecbu.iyetinde kallrlar. Bu ise Ti.irk iktisadlyatmtn ve Turk istihsalatmm yabanc1 ellere ge~meslnl ve onlar tarafmdan idare edi.tmesini inta~ eder ki, bu da memleket siyaseti iizerinde testrler yapabilir. Ecnebi sermayesinin memleketimize yapacagt en biiyiik hizmet, bihassa var.an ve maadin if)letme hususunda. tecelli edebilir.
Iii. V ~rt.Uer ve Riisum

Sual:A. B - Her mmtakadaki muhtelif s:mayi ~ubelerinin -tel}viki sa:r\ayi kam!nundan istifade eden ve etmiyenlerin- muhtelif S('nelerde verdikleri vergi ve rusumun miifrcd::tt v~ miistenidatile senelik ciroya nisbeti.

71

YUNLti :MENSUCAT SANAYti

Mevcut vergi ve riisumun muhtelif sanayi Ubeleri iizerindeki -miisbet veya menfi- tesirleri. Cevap: A. B - istanbul vilayeti dahilinde haU fa&liyette bulunan yiin mensucat fabrikalarmm verdikleri resimler berve~hi ati gosterilmi~Jtir. istihlak vergisi. (1 te~rinievvel 929 tarihinden itibaren miilgadlr) 2 - Muamele vergisi. 3 - Oktruva. 4 - Tedrisat vergisi. 5 - Vo.ktf. 6 - Fabrika haricindeki sat111 mahalleri ir;in kazanc;. 7 - Mevadd1 iptidaiyeye baytariye riisumu. 1928 ve 29 senelerinde ft>.brikalrm verdikleri rti.sum Unlardu:
1 1928 1929 91.000 31.000 26.000
~unlarclu:

Feshane Hereke Karamiirsel Siircyyo. Pa~a

i~bu

92.000 30.500 17.000

vergilerin ciroya nisb.etleri ile temettiie alan nisbetleri Ciroya nisbeti

f 112H senesinde

l'J2 1l :-emsim\e

Feshane Her eke Karamiirsel Siireyya P~a

f'J21)

% 10 % 10

% 8 % 8 % 8

% 10

Temettiie nisbeti
f'I2Q \trmi~

temenltli

oldugu resim

\is bet
% 110
% 100 % 600

Feshane Hereke Karamiirsd Siireyya Pa~a

82.000 29.000 4.500

91.000 31.000 26.000

B - Mensucat sanayii mezkur rakamlardan anla~Jtldti'l ver;hile evvel emirde muamele verglsi yiikii altmda tahammiil edilmiyecek surette ezilmektedir. hbu vergi mezkur fabrikalarm temettii verdiklerl sene, temet-

72

YiJNLU

MENS'I:JCAT SANAYtt

tiilerine yiiksek hatta kazan~ vergisinden daha fazla blr miktarda i!ltirak ediyor. Kazan9 temin etmiyenlerden lse sermayelerln1 altp gotiiriiyor. Blnaenaleyh sanayiln inkitafi i~in teoviki sanayi kanunuTlun yedlnci maddesi mucibtnee kazanc verglstnden attedilen TUrk fabrlkala,r:I, J~bu kazan~ vergisinden daha !fOk aA"u olan muamele verglsi karlsmda adeta bir hayat memat mficadelesi yapmaktadular. Fabrikalann btiti.in Um.ltleri pek yakin bir zamanda Hi.ikfimeti cumhurlyenin muamele vergisinin adll blr vergi olmadt~mt bittetk1k, bu vergiden erbab1 sanayii kurtaraca~1d1r. Bu vergt Mil de~ldir diyoruz, 'ti.inki.i: 1Kazan veya' kazanma; bu vergiyl vermekle miikellefiz.

2 - Tatblkatmda son derece mii.!}kUiat vard1r. Tutulmas1 lazmt gelen mufassal defterler, mallar lade edilcliginde, veya blr iskonto yapildtgmda veya kumMm bir hatas1 ytizunden rniiteriye yap1LJ.n tenzilattan dolayl muamele defterlerinden yaptlacak tenzilatm kabul veya ademi kabuhi, maliye memurlarmm kanaatma ba~ll olmasi.

3 - Mu.!}teriden kablli tahsil olmamas1; daima fabrlkator tarafmdan tediye edildigi. Mal alm1ya gelen mi.iljteriye fiat verdig'imizde, mesela diyoruz kl kumaijm bedell 400 bundan maada o/o 6 hesabile 24 kuru.!} muamele vergisi; binaenaleyh 424 kurul}tun. Mii!lteriden aldiglrntz cevap aynen udur. Ben muamele vergisi filan bilmem, bana hepsini hesap et bir fiyat ooyle-. Biz de tekrar ederek hepsi it;m 424 kuru.;; vereceksiniz diyoruz. Miiterl 390 kuru veriyor. ilerln durgunluj!u yerli mallart'l. ragbetln daha yenl olup umumi olmamasi ve fabrikattirlerin sermayesinin mi.isait olmamasi, bizleri miitt>rl He pazarhk sahasma dokiiyor. Farz edelim, en nihayet 407 112 kuru~ uyu~uluyor. Bu fiatm ~lmdi ka~ kuru~u muamele vergisl, kac; kuruu sat~.? bedell? i~te bir ~;ok memurlara ihtlya9 gosteren hesap muamel8.t1 9ilrtnkii:

407 t 2 kurllta % 6 muamele vergisl dahildir.

6X!W7, 50 = 24""' '" diye hes~p ederse k .. i n muameIe vergulllll . . . de muameIe verg1stn 100 \'ermi~ oluruz. Binaen aleyh muamele vergisin!n muamele "ergisini \'emermek i~in ~oylece hesap etmek latlmdu.

100X407,50

106
amele verJ!Isi.

=384: 100 Iabnkara a1t olan para 407,50 -

43

384.4:3 = 23.07 mu

Bir mti.!}teri otuz ila kirk r;e.!}it ikier i.ic;er kostiimliik kumal} allyor. Bunlarm hesaplarm1 yapmak it;in ne kadar memura 1htiyat; olduj!unu izah etme~e zannedersem hacet yoktur. Binaenaleyh Avrupa'da sanayide, mi.imkiin mertebe az masrafla r;ok istihsalde bulunmak dtisti.irlan takip olunur iken, bOyle blr 90k memura ihtiyar; gtssteren vergllerle Ttirk sa.na.llilni masrafa

73

Y"tJ'NL~ MENSUCAT SANAYii

bo~mak, onlarm inkiafma bir mania deha ~ekmekle musavidir. totte bu sebepten dolayi ne Romanya, ne Bul~aristan, ne de Yunanistan, sanayilnden muamele vergisi almamaktadlrL'1.r. Dunyada hi~V bir devlet yoktur ki sanayilnden % 6 gibi agir muamele vergi.st alml bulnsun. Bt< ciheti, Ti.irk mensucat P.rbabl, Sanayi kongresinin nazan dikkatlne ehemmiyetle arzeder.

Sual: G. E - Gumriik tarifelerinln muhtelif sanayi ~ubelerinin inki~afl iizerine sureti tesirlni gosterir adetlere ve mukayeselere mustenit miidellel etiitler. Ecnebi meleketlerden celbedilen ham veya yart mamul maddelertn tabi olduklan itha:tat giimriik resimlerinln mi.italeast. Cevap: c. E.- Yiinlii kum~ giimruk tarifesi olarak Biiyiik Millet Meclisinin muhtelit enciimeni tarafmdan kabul edilen tarife ~oyle idl. Tarife numaras1 106 ve 107.- Safi yiinden baflka bir yerde zikrolunmtyan mensucat.

a - Metro murabbamm s1kleti 200 grama kadar kilosundan 360

kuru. c -

kurw~.

b - Metro murabbamm sikleti 200- den 600- e kad::..r kilosundan 270

Metro murabbamm s1kleti 600 -den yukan kilosundan 210 kuru

Arii lcimilen pamuk yiin mensucat. a - Metro murabbamm slkleti 200 grama kadar kilosundan 212,50 Jmru. b - Metro murabbamm sikleti 200- den 600- e kadar kilosundan 162,50 kuru. c - M~'>tro murnbbamm sikleti 600- den yukan ldlosundan 126 kurufl. Fakat ecnebl memleketleri lie bilahara yap1Ian miizakerat neticesi baladaki rakkamlarda tenzilat yapllmittr. Halbuki yeni tarife Mecliste miizakere edillrken llerfde devletlere kabul edilen rakamlardan tenzilat yaptlacagt erbabt sanayice me~hul idi. Yapllar_ ibu tarife kuma sanayiini ancak himaye ldiyordu. Maamafih kaba ve nisbeten daha ucuz kumalarm beher metroda, ince ve nisbetcn pahall kuma~lardan daha az giimriik vermesi laztm iken hakikatta bunun tersi olmultur. Mesela: 5 lirahk, 250 gram Slkletinde, lmetro kadm kumal 360X0,2j() mtisavi 90 kuru resim verecektir.
kuru~!

5 lirahk, 45!) gram stkletinde, 1 metro erkek resim verecektir.

kurna~1

270)<0,4.:30 = l.2t,:>O
210

2,5 lirallk, 900 gram stkletinde bir metro kaba koylii 189 kuru resim verecelcti.

kuma~

x 0,900 -=

Frans1zlarla yapllan tenzilat dolaytsile bu fark daha biiyiimiif!tur. Yani

74

YUNLU MBNSUCAT SANAYll

5 lira, 0,250 gr. 1 m. kadm kurnal

0,2~0X2~2

= 63 kuru reslm verecek.

5 lira, 450 gr. 1 m. erkek kumaI0,450X202,00=91kuru, resim verecek.

2,5 lira, 900 gr. 1 m. kaba koylii kumal o,900X2l.O =:o:l89 kuru reslm verecek.

ithalAtimiza gellnce vasati metres! 250 gram sikletlnde lthal edilen 685,000 metro kuma beher metrosundan63 kuru. Vasati metrosu 450 gram sikletinde ithal edllen 2,893,000 metro kuma beher metrosundan 91 kuru. Vasati m.etrosu 900 gram s1kletinde ithal edllen yalmz 187,000 metro kuma beher metrosundan 189 kur~ resim verecek demektir. S1klet1 agrr kwnalara vazolunan kilosundan 210 kuruluk reslm ibu ag1r kumalarm haric;ten gelmesine oldukc;a mani olacak ve bu kumalarm ithalat1 c;ok azalacak;,1r. Fabrikalar bugunkii vaziyetleri He katiyyen tevessii etmekslzin hari~ten gelen bu clns ag1r kumalan lmal edeceklerdir. Fakat kuma sanayiinin hedefi en fazla ithal edllen ve metro murabbamm s1klet1 200 lla 600 gram olan kumalar idi, ve inkiaf ederek bu yiiksek yel~u nu kiic;iiltmek istiyordu. ibu kumalar iizerine reslmler azdrr. Milli sanayi ecnebi emteasma kar~I yapt1g1 miicadeJede onu kuvvetll bir surette hlmayeye kil.fi gelmiyecektir. Sual: F - Smaivaziyetleri ltibarile m iimasil memleketlerde vergi ve rilsum eraiti hakkmda nwkayeseli ettitler. Cevap: F - Ecnebi ve tilhassa komularimlz balkan devletleri sanayiinin oon senekrde dev ad!mlarlle ilerledigi l::abili inkar degildir. Komfiu memleketlerde sanayi gtindegtine temkki ederek bizde sanayiin mu~kii Hi.t ir;lnden g1kamamasma sebep acaba biz Tlirk'lerin bu sahada kablliyetslzll(:'imlzdt!n ml ileri geliyor. yoksa bizde kabiliyet mevcut, fakat. on::ar vergi ve gtimri.ik himayesi hususunda daha f::l.zla te~vik mi gori.iyorlar? f;iu rt>?agida dercedeceg!miz blr !rag mukayese ve kanun bu hususu tenvir eJer k9.naatindeyiz. Romanya te~v!ki s:mayi kanununun i.i~lincii maddesinde delljyor ki: Dahili mevadd1 iptidaiye i;-:timal eden ::anai miiesseseler 30 sene mliddetle berver;hi ati muafiyetlerden isWfaCJe ed.:eeklerdir. Ikinci fes1l diyor ki: Kazunr; vergisinden m.aada hiikumetc, muvazenel hususiyeler ve bel('diyelerc ait bilciimle ver.qilerden muatttr. Kazan~ vergisinl oylecc verecektlr: Birinci 10 sene zarfmda % 3 ikinci 10 sene zarfmda %4 U~tincii 10 sene zarfmda %5

75

YUNLU MENSUCAT SANAYll

Madde 11 - Mevaddi Jpt1da1yesmm ekserlSlm hartgten getnen smai muesseseler 1se (b fasllJ Kazanc verg!Slnden maada hukumete, muvazene1 husus1ye ve beled1yelere a1t bllcumle vergllerden muaftn Kazan~ verg1sm1 de Oylece verecekllr Bumc1 10 sene zar!mda %4 Ikmc1 10 sene zarfmda ""n5 Ucuncu 10 sene zarfmda %6 Bulgar tesv1k1 sanay1 kanununun 13- uncu maddesmde demyor k1 l:jbU kanun 1le tei';Vlk ed1len sma1 muesseseler bervech1 zu rusum tahflfatmdan lStifade ederier a- 1- mc1 maddede muharrer mebam, musakkafat verg1smden muaftn b - Sma1 muessesemn tevsune ve yahut tes1satmm tekamulune sarfedllen mebahg kazanc verg1s1nden muaftlt Ihtar-1 N1san 928 - den 31 malt 932 - ye kadar teo!!Vlkl sanay1 kanununda IStifade eden mues.seseler kazanc verglsmm %50 - sm tedtye ederlel Simdi nusal olarak senede 1, 112 mllyon hrahk satlli yapmlS ve bundan normal olarak % 12, yam 180 000 hrahk temettu yapm1s b1r muessesey1 ele alalim ve bu muessey1 evvela Romanya'da muesses farzedehm, sonra Turklye de b1lahara Bulganstan'a 1ade edellm 1929 senesmdekl yapt1g1 bu temettue nazatan Romanya'da 1lk 10 sene zarfmda %3 hesabile 54CO bra verg1 verecektn, haibukl memleketumzde muamele verglSI ve ol{truva olarak kaz~ncmdan cem'an 92 000 Iua Vf'rmesi Iaz1m gehr Ancak bu muessese Bulganstan'da 1se temettuun ~affes1m fabnkanm tcvsune veya tekamulune sarfederse Bulgal hukumetme b.1 tek Ina bll!:' ve1g1 ve1 m1yeveld1r Demek oluym k1 Turk1ye de muesses b1r fabnkamn tevs1 ve tekamulune muktez1 paralar Hukumete verg1 ve rusum olarak ted1ye ed1hyor Gelehm gumruk tanfelenne Bu sefer de Yunamstan 1Ie b1Z1m gumlUk tanfem1z1 mukayese edehm
Turldye kumas gnmruk taufen
(Mc~.dde

196)

Kuma-.m
Metto mutabh.umn
200 ttr.ml.\ k.1d.u
21)()
~tkleu

l\le'-h~m

kabul ewgt tJ11e

Y.1pllan ten11lattan '>0111 tl..t 'ek h Ktlo.,undan

klllll'

KIIO\Uild 10 kUJih

ann
270
210

1
76

den (;()() e kad.u )()()-den yuk.U1

2:52 202,:10

210

YUNLU MENSUCAT SANAYlt

Yunan kuma ciimriik tarifesi (Madde 235)

Kuma~m

Azaml tarife Altm IJrahmJ k11o

Asgari tarife Alun Drahml kilo

Metro murabbamm stkletl

150 grama. kadar

150- 300 300- 500 500 - 750 750 - den yukan

25
13 11 8

t8 10 7 5

4,50

3,2

ibu gfunriik tarlfelerlne ecnebi kuma~Ian lthal edilirken:

Kumam

Tenzllilth tarlfe mucibince muamele verglsi de dahil oldutu halde blr metro kuma~m Tiirk.Iye'de verecegl giimriik resmi
Kuru~

Asgari tarife mucibince zamayim de dahil oldugu halde bir metro kuma~m Yunanlstan'da verecegl giimrllk resml Altm drahmi KurulJ

Safi yiin Kadm kumat;n 250 gr. sir BOO kurut;~

Erkek kuma~1 400 gr. sif 400 kuru;;

85

4,2

168
212

121
216

5,3
7,5

Kaba kum~ 900 gr.

sif 250 kul"U.'? ArlJ pamuk

300

incesi 250 gr. 100 kuru kymeti

Kasketlikler 500 gr.

48

3,86
4,24
(}

134
168

sif 150 lmm

Paltoluklnr 900 gr. sif 180 kuru!?

'i4
133,40

240

77

YUNLU l!IENSUCAT SAl'IAYII

Yunamstan'da gumruk resm1 oylece hesap edtlmekted!r Asgari tanfe muc1bmct> blf metro murabba1 150 - 300 gt olan kum~ lardan beher ktloda dO altm drahm1 almdijtmi bervec;h1 bala gostermistlk

a- IthaHlt resm1

10

15 kagtt drahm1

b - Oktruva A 1:>0 X 2~ ~n C-Munzam 1tha1At resnu 150 X 3-l'l,,

d -Munzam oktruva

A reSim

37,:>

30%

e -Lstatlshk resmt
f - Yettmler men:faatma g - Oktruva B beled1ye tarlfelen muctbmce h- Yol msaat resm1 1:.0 X 5 "/o
Vl
H~

150,0 [ ..] 37,5 51,0 11.2

1.0
1,0 11,7

7.5

270.9

Esas tar1:feye nazaran alman gumruk resm1

% 180 d1r

Dl8betl U hesaba gore

Goruluyor kl kom3unuz Yunantstan'm gumruk h1mayes1 lle b1z1mkmm arasmda pek buyuk fark vardu Yunan htmayest hemen hemen %100 ziyadedtr Sanaynn hukiunet tarafmdan h1mayes1 1~1n en muess1r vas1talar Unlardtr Blrmc1s1 vergllert tahftf veya af, dtgen 1se gumruk h1mayes1 Komularumzm sanayu bu 1k1 hususta da Turk1ye'den daha fazla h1maye ett,lklen U b1r 1k1 bast hesap nettcest tezahur etmekted1r Bugunku Turk meru;ucat sanayn kom~u memleketlerlmlzdekl h1maveyt gormedlklen halde bugunku vath~t gosternul]tlr Eger komu memleketlerde oldugu g1b1 Turk san'atkarl da h1maye gorseydt, k1m b1hr ne kadar az zaman sonra tthaliittmlZm hemen hemen pek buyuk b1r ktsmml durdurmaga muvaffak olurdu Goruluyor ki Turkler sanay1 hususunda kab1hyets1z deg-1Id1r
IV.
Te~viki

sanayi kanunu ve tatbikatt

Sual A. B C. D - Muaddel TeVlkl Sanay1 kanununun muhtehl sanay1 ljUbelertrnlZin mkt~pfi uzermdek1 tes1rler1 Tesvikl sanayt kanununun tdau tatb1kat1 hakktnda mudellel ve mevsuk tzahlar Mumastl memleketlerde etutler

te~VIkl

sanay1 usullen hakktnda

mukayeseh

Bn alhn d1 a.hm1 15 k tglt drahnu heab1le ~ 40 hull< tul k pa11S1.

78

YUNLU MENStrCAT SANAYit

Bizim tevikl Sanayl kanunumuzun. tahlill. Cevap: A. B. C. D.- Teviki Sanayi Kanunumuz hakkile tatbik. edlldiginde sanayiimizi terakki ettirebllecek bir kanundur. Fakat gayet mO.him bazt m.addeler hi~ nazan 1tlbara almmad1~mdan, kanun sanayl tizerlnde miiessir tesirletini gosteremiyor. Mesela: a - lUadde 9 Fabrikalara Iaznn gelen mevadcll iptldaiyenin dahl giimriik ve duhuliye resminden muaf oldu~unu ihtiva ediyor. Bunun iizerine fabrikalar mevaddl iptidalyelel'ini mesela istanbul ::~eh r!ne muafen !thai ediyorlar. 0 ham maddeyi ~liyorlar ve mamulat1 satlyorlar. Hemen ~ehremaneti yetf$yor, ben duhuliye resmi Jsterim diyor. Biz muaf1z dlyoruz. Evet siz mall ithal ederken muafsmlZ, fakat mal fabrikada !mal ediltp te piyasaya arzolunurken, duhuliye almz diyor. Pekala ayet biz Te.!}Viki sanayi kanunu mucibince mevadd1 iptidaiyenin bini ithalinde duhuliye resmi vermil} olsayd1k, o zaman mevadd1 m,amuleden duhuliye resm'i alacak lUI idiniz diyoruz. HaYJr, o zaman almazd1k, ~iinkii lthalata verdigimlz miktan 1hra4i ederken tenzll ederdik dlyor. l]u vazlyetten tezahiir eden haklkat a!{lkcaSl Udur ki: Te{lvlkl sanayl kanunu sizi af etse dahi :;lehremaneti bir eklinl bulur ve bu varidatlnl tenkls ettirmez. Binaenaleyh Teviki Sanayi kanununun duhuliye resmine ait dokuzucu maddesl esas itibarile tatbik edilmiyor. b - Madde 10 - Smai muesseselerin mevadd1 iptidaiye ve mamule nakliyat1 hakkmda da icra Vekllleri heyeti kararile tenzllitll tarifeler tatblk edilecektir) deniyor. ibu kanun 3 senedenberi mevkil mer'iyete girdigi halde daha tenzilath tarifeler ne neredilmitir, ne tatbik edilmitir, ve ne de boyle bir tarifenin yapllmasl mutasavver oldugu hakkmda erbab1 sanaylln kulagma bir haber gebnitir.
c - Madde 11- (Smai miiesseselere Ticaret Vekillnin teklifi i.izerine icra Vekllleri heyeti kararile bir sene zarfmdaki mevaddl mamuleleri ktymetlnln %10-una kadar prim ita olunabHir.) Muamele verglsi i~;in 1927 de birinci sene %5 prim verlldi; ikinci sene %2 verlliyormuf!, ii~tincu sene de hi~ verilmiyor. Ve vergi nakten ve peinen ahmyor. Sebep olarak tahsisatm olmadl~l veya bir milyon lira prim karthgtmn Sanayl ve Maadin bankasma verlldi~i blldiriliyor.

Teviki Sanayi kanununun Bi.iyiik Millet Meclisine sevki esnasmda Ba Vekaleti Celilenin 6/960 unmara ve 7 Mart 927 tarihli esbabl mucibe Iayhasmda aynen U ibareler thi.inderl~tir: ;;Memleketlmizde vergi muafiyetinin tevsii zaruri goriilerek, esbab1 mucibesl zirde beyan olundu~u iizere mezkur muafiyetJer tevsi edilmi ise de hall haz1rda muafiyet meyamna ithale imkan gorillemiyen muamele vergisinin Heyeti Vekile kararile ii~; seneye kadar teem usuliiniin kabulii muvaflk gori.ilmiit\ir. Diye muharrer bulunan vaid erbab1 sanayi aleyhine neticelenerek heniiz birlnci senesinde

79

'YUNLU MENSUCAT SANAYll

fabrikalardan muamele vergisi allnmaya klyam edilmUjtir. Esasen bu vergiden de sanayii dahiliyenin affi o zaman diiiiniilniii~ ise de Lozan ahldnameslnin be~ senelik ticaret ahkamma tevfikan bu kayt muvaflk gorillmii ve fabrikalardan almacak muamele vergislnin ayni mlktar prim He mahsubu yaptlmasi takarriir etmi iken, fabrikalar i~in tahammiil edilmiyecek bir resim olan muantele verglsi ipka edilmitir. u halde lbu prim maddesi Hi.yudle tatbik ed1lmemektedir. Teviki Sanayi Kanununun istihdaf ettigi maksat zannedersek sanayiin siir'atle inkiafl harice akan milyonlarca paranm dahilde kalmastdtr. sanayi, ktsa miiddet zarfmda peyda olmaz! BiiyUk ve daimi himmetler lazimdtr. Birinci sene bahyan himayenin ancak sanayi lnki.af edip kafi derece kuvvetlendigi ve art1k yarduna arz1 ihtlya~ etmedigi bir zamana kadar devam etmesi laztmdtr. Bunun aksi vuku bulur bulmaz bir ~ok sermayedarlar memlekette fabrika a~maktan ~ekinirler. Digerleri ise tevsie cesaret edemediler, ~Un.kti muamele vergtst hilat1 vaid tam olarak ve teen edilmiyerek nakten istifa edilmege ba:;landi, Daimi bir bimayeye mazhar olamtyan Turk sanayiinden de beklemek neticesiz bir temennidir.
inki~af

d- Madde 13-- Hiikfunet idarei hususiye ve beled.lyelere ve bunlara ait miiessesat ile imtiyazh irketler ve bu kanundan istifade eden miiesseseler ihtlya~larma gore alacaklarl her nevi mevaddan memleket dahilinde kafi mlktarda istihsal veya imal olunup ta miimaSillerinin gordiikleri ii gorebilecegi :fennen mtitehakktk bulunanlan hari~ten gelenlerden %10 pahah dahl olsa tercihan dahilden tedarik ve mubayaaya mecburdurlar. Bu madde dahi hakklle tatbik edilmedi.

Tekili sanayi kanununun idari tatbikatmda ugranllan gelince o da en ziyade:

mti~kiilatta

a - Fabrikalarca talep edilen muafiyet listelerindeki mevaddtipttdaiye miktarlarmm sanayi miidiiriyeti umumiyesi tarafmdan Iaalettayln tenkis edilmesi. Bu tenkis ytizi.inden sene ortasmda muafiyet mi.isaadeleri bitiyor. Ve gene pek uzun zaman ikinci bir miitemmim m.uaflyet miisaadesinin almm.asti<;in ugratllyor.
b - i:;bu muafiyet listelerinin muamelesinin t;ok uzun siirmesi, :fabrikalarm binlerce lirahk depozitolarmm giimrii.klerde kalmasm1 intac; ediyor. ibu depozitolar fabrikalara hem masraflt, hem de <;Ok zahmetli oluyor. Senei maliyenin 1 haziranda ba:jlamast dolaytsile, ibu tarihte ge~;en senenin m.uafiyet listesi, ve ibu listedeki muaf el}ya tamamen ithal edilmemise miitebaki ktsmt i~in muafiyet tamamen sakit oluyor, Binaenaleyh 1 haziranda celbedllen bir eYa muhakkak yeni sene muafiyet listesi mucibince ~e kllmesi laztmdtr. Halbukt yeni muafiyet listesinl talep hakk1 fabrikati:irlere

80

YUNLU

MENSUCf\T SANAYii

ancak 1 hazirandan itibaren veriliyor. 0 tarihten evvel talep etmek gayri kanunidir deniyor. Binaenaleyh 1 haziranda ithal edllen mevaddt 1ptidaiye i~in muhakkak gumrii~e depozito verm~k rnznndu. Eger mevaddt iptidaiye listelerinin muamelesi bir ay zarfmda inta<; edilse mes'ele pek o kadar fabrikatorler uzerine ag1r tazyik etmiyecek, fakat altt ay ve daha fazla siirdtigii var. Yen! gurnriik tarifesile bilhas.sa bundan bOyle depozito veya banka kefaleti vermek, her tabrikamn narc1 degtldir, zannederiz. Mesela: Bir fabrikamn 18.6.929 tarihlnde musaade aflyet elan daha gelmemitir.
!~in

talep

etti~i

mutalep

Diger bir fabrikanm 23. 6. 926 tarihinde mevaddt iptidaiye ic;in ettigi muafiyet 2. 10 929 tarihlnde gelmitir. Erbabt sanayiiibu miikiilattan kurtarmak i<;in teklifimiz:
1 - Ya Bulgaristan'da

oldu~u gibi kame usulil tatbik, veya bizim memlekette Bulgaristan'da vuku bulabilmesi muhtemel lhtikardan daha biiytiitii veya daha baka ti.i.rliileri yapilmasi ihtimali varsa! 0 zaman.

2 - ErbabJ sanayie bir hazirandan dort, be ay evvel muaflyet llstelerini talep etmelerine miisaade etmektir. 0 zaman erbabt sanayi 1 hazirandan evvel yen! sene! maliye ic;ln biltun muamelelerini ikmal edebillr ve muafen depozitolara hacet kalmakstzm ithalatta bulunabilirler. 3 - Bir de mucavir memleketlerin Teviki Sanayi Kanunlarmt tetkik edelim. Evvel emirde bizim Teviki Sanayi kanununda ne gibi muafiyetler varsa mesela Romanya. Bulgarlstan'dakinde daha fazla muafiyetler vardtr. Ezciirnle ve pek miihim olanlan: 1 - Muamele iizerinden hie; bir resim tarhedilmemektedir. 2 - Duhuliye resminden tamamen muafttr. Bizde Teviki Sanayi ka~ nunu affetmi.~tir, fakat belediyel~r eklinl bulmular ve almakta devam ediyorlar. 3 - Bulgaristanda karne usuhi. vard1r. Yani her fabrika bir sene zarfmda getlrece~i mevadd1 iptidaiye be altm leva mukabilinde alman bir defter dahillnde yazthdlr. Her eya geldi~nde, im detterde tenzllat yapllll' ve muafen giimrilkten milruruna milsaade edllir. Miktartm sanayi b1rli.g1 tayin eder.
4 - Romanya Te~viki Sanayi kanununun 3 - ilncii maddesinin d. fasll mucibince ~imendifer tarifesinden: %20 makine ve aksamt i(;in; %30 mevaddl iptidaiyeler; %45 fabrikalarm mamulatt it;in, fabrikalara tenzilat yaptllyor. Bulgarlstan T~viki Sanayl kanununun madde 10: Fabrtkalarm maldneleri ve mevaddt iptidaiyeleri ve mevaddt mamuleleri hiikumet lmendiferleri tarafmdan % 25 tenzilat ile nakledillr. Eget fabrikalarm mamulat1 ihra(; .ediliyorsa; tenzilat %35 nisbetme iblag edllir.

6-

81

YUNLU

JONS'O'CAT SANAYti

5 - Bulga.r iktisat Vekaleti memleket dahilinde imal edilen ve umumi mtiessesatm ihtiyacmt gorecek veya gorebllecek bilfunum mamulAtm listesini tanzim ediyor, i~bu liste ceridei resmiye ile kanunun tatbikinden altt ay evvel Han ediliyor ve zaman zaman liste itmam veya tashih ediliyor. V. Standard mes'elesi Sual: A. B- Muhtelif Sanayi Ubelerinin kullandtklart yerli ham maddeler Uzerinde mevcut olan ve olnuyan standartlar. Ham maddelerimizin standartla~tmlmast sahasmda muhtelif sanayi guruplarmm, htikfunetin ve mtistahsillerin rolleri. Cevap: A. B. - Ytin mensucat sanayii dahilde mubaya.a ettigl yapafp.lan standardize edilmi~ olm.a.smt son derece arzu ederse de, bunu Ti.irkiye yapaltt istihsali 1.-;in daha pek .;ok zamanlar kabil gormtiyor. Qi.i.nkti memleketin muhtelif mahallerinde, muhtellf cins yapajttlar yeti~mektedil', ve bunlar miktar itibarile az, bir marka veya islm altmda sattlmaga deA"ecel=. vaziyette de~lldir.
~artlara

Sual: C. - Muhtelif sanayi ~ubeleri mamulatmm bugiinki.i ihtiya.; ve gore standartla~tmlmast ve kontrol te~kll:Mt hakkmda tekllfler.

Cevap: C. - Yerli kuma~arm sta.ndarize edilmesl kabildir. Bilhassa hiikumet ihtiyact ve mektepler it;in mi.ibayaa edilen kumalljlarm her sene ayn1 evsafta intihap edilmesi ve muhtelif devair ve mekteplerin mi.i.mkun mertebe ayni kuma~t begenmelerl, mensucat fabrikalarma bi.iyi.ik bir kolaybk olacak ve masraflarmt tenkis edecektlr. Meselfi. Miidafaai Mllliye ile Jandarma ihtiyact iQin belli senedenberi miibayaa edilen kuma~lar hep ayni evsaftadtr. Fakat Polis, Riisumat, Posta., Askeri mektepler, sivil mektepJer her sene baf1ka ni.i.muneler intlhap ediyorlar ki, fabrikalar bundan mutazarrtr olmaktadtr. Devair ve mekteplerin anlal}arak, bundan boyle kumalljlanm tesbit etmelerini billiassa temenni ederiz. VI. Rasyona.lization mes'eleleri Sual: A - Muhtelif sanayi ubelerinde, bu gi.inkii istihSal tarzlartna gore, if kuvveti ~ nsan veya makine kuvveti- ve malzeme israfat.mt icap ettiren sebepler var muhr? Varsa nelerdir? Ve neden ileri gelmektedlr? Ve bunlarm oniine ge.;mek, yani 1 ve malzemeden azami istifadeyi tem.in edebtlmek iQin ferdi veya milterek ne glbi tedbirler alinablltr'? Cevap: A - Tiirklyede ytin mensucat sanayllnde 1srafat yoktur. Yi.in elyafmt en son raddi!ye kada.r tekrar makinelere koymak suretile kum~ yapmaga gayret edertz.

82

YUNLU MENSUCAT SANAYtl

Sual: B - Muhtelif sanayi ubelertnde 1st1hsal a.m.eliyelerlnden arta k.alan dokii.ntii ve bakaya malzeme ile tali miistahsalAttan istl.fade olunur mu? Olunmuyorsa bunlart ktymetlendirip azami lstifadeyi temin edebilmek i~in ne yapmalldtr? Bu suretle heder olan ktymetler, her sanayi Ubesl t~in, senede neye baliA' olm.aktadir? Cevap: B - Tili'kiye'de yil.n mensucat sanayilnde heder olan ktymet yoktur veya tasarrufa def;er de~lldir. Sual: C kA.nlart?
Mevsim sanayiinin tesiBatmdan

olii mevslmde istifade

tm-

Cevap: C- Mensucat fabrikalan muayyen faaliyetleri dabilinde senerun 300 1 gunii ~allgmaktadlrlar. Bizler i~in mevsim sanayii mevzuu bahis
de~ildir.

Sual: D - Her mmtakadaki muhtelif sanayi eubelerine ait muesseseler

azami istihsal kablliyetlerile iliyorlar nu? ilemiyorlar mt?

Cevap: D - Yun mensucat sanayii maalesef azami faaliyetle ~a m.aktadtr. Buna sebep memlekette yerli kuma suriimfinfin elan matlup derecede olmamasld~r. Buna da yeni gi.i.mriik tarifeleri tatbik edilmemesi, yerli fabrikalarm daha kuvvetll olmamaSl, Avrupa'dan yok pahasma celbeher bedllen stok kumalara rekabet, ve bilhassa muamele vergisinin metro kuma~! 30 ila 40 kurU pahahlagtumast birer amlldlr. Sual: E - Her mmtakadki sanayt Ubelertne ait mtiesseselerde muhtellf senelerde giindelik, haftahk, ayhk v-.senelik i: mtiddetleri, paydos muddetlerJ ve ucrelter. Cevap: E -Kuma sanayii umumiyetle senede 300 gun seklz JUl. dokuz saat iler.
i~in

~ah11r.

Giinde

Suals F - Mubtellf sanayi Ubelerinde ~~ rand1mamm yi.i.kseltmek ne gibi tecriibeler yaptlmlttr? Ve ne neticeler elde edihnitlr?

Cevap: F - i!<i randtmanmt ytikseltmek ~a.relerine daha tevessill edilmeml.tir. i~ilerlml.zl vasat faaliyetle ~altJttriyoruz. Ttirk amelesinden daha. fazla. randtman almak iizere bir ~ok fenni tecrubeler yapma.hdll' ki bunlar sanaylin ancak biraz lnklaf etti~nde kablldir. Fazla rnal !<lkarm.ak ihtiyac1 olmadan bu gibi teebtislerde bir menfaat ola.maz kanaatindeyiz. Sual: G- Muhteltf sanayt Ubelerinde istihsali artzrmak, ucuzla,ttrmak, normalize etmek l!<in terdi ve mii.terek te;sebbiisler ve tecrtibeler var nu dll'? Varsa nelerdlr? Alman neticeler? Yoksa neden yok? Ve bunda.n boyle ne glbt tedbitler alma1tdll'? Cevap: G Jn

Kuma~}

sanayii, esasen

~it

sanaytidir; martfet,

kuma~

cins:ini ve resm.ini bekendirmek olduA-undan mes'ele yalruz ucuzlatmak

83

YUNLU .MENSUCAT SANAYII

de~Il, aym zamanda guzel ve para eder b1r mal yapmaktadtr Sen tmalat..a ancak yem gumruk tar1fesmm tatbtkmden sonra ve memleketm ragbetme gore bal}hyacagJ.z ve vereceg1 netlceye gore ya sen 1malat1, kuvveth ve fe1.1ni surette programtm1za 1thal edeceglZ veya ondan sarf1 nazar edecegtz Hep bunlan ve tecrubelen yapabtlmemlz I<;m muhakkak surette kazancimtzm ehmlZde kalmast de Hukumet tarafmdan muamele verglSl nam1 altmda ehmizden almmamasllazimdrr

VII. Ticaret ve Sanayi Odalarmda sanayicilerin temsili Sual A - Muhtellf mmtakalardakl T1caret ve Sanayt Odalarmda Mnayicilerm bugunku terruul 'laZIYetlerl, Tlcaret mumesSlllerme nazaran msbetlen Cf'vap A - Istanbul TICaret ve Sanay1 odas1 mecmuasmm 929 saylSlnda okudugumuza gore aza adetleri bervech1 at1dtr Ihracat tactn Ithalat taCin Muessesat1 mallye TlCarett bahnye Stgortactllk Yekful Berr1 sanay1 Bahrt sanay1 Yekun
te~nmevvel

Adet 10
8 2

4 1
25

-5

4 1

Bu rakamlara gore sanaytctll!m tuccarlara msbet1 ancak % 20 derecesmdedir Su takstmm ne derece hakstz yaptldigt ve memleket IktiSadlyatma hie te uygun olmadigt a~a!tdakl maruzatimtzdan tezahur edecektJr Ilmi 1kt1sat der kt, t1caret mustahsl tie mustehllk beynmde malla.n bmnden d1~erme 1sal eden btr vasttadtr Sanay1 Istihsaldr Ist1hsa.l 1se b1r ~hrm b1r memleketm kuvvettdr T1caret ne kadar muhtm ISe, tstihsal b1r ~eh1r ICtn t1earetten daha cok muh1md1r Avrupa'nm, Amerlka'nm buyuk sehirlert buna en buyuk btrer dehldtr Bmaenaleyh ~u noktat naza1a gore Aza aded1 8 olan 10 2 :1> 4

,
~

:1>

Yekftun 25

" "

T1Ca1ett1r stthsal deg1ld1r Ithalat t1caret1 Ihracat ttcaret1 " " Muessesat1 mallye Para bcaretldir :1> T1careti bahnye Nakhyat tiCaretldlr :1> S1gorta ticaretidlr Sigortacdtk

"

84

YVNLU M!:NSUCAT SANAYii

Aza adedi 4 olan Berri sanayi 1 Bahri sanayi Yekiin 5

istihsaldlr.

Demek oluyor ki azanm 25 - i ticareti ve tlcaretin muhtelif ubelerini temsil ediyorlar ve bunlardan yaln.12 bei sanayii temsil ediyor. Oda nazariyeSine gore, miiessesatl maliye, ithalat ve lhracat ticareti ayr1 ayn Ubei t!carettir. Binaenaleyh, ayrt ayn temsil edilmesi laz1mdrr. Ayni nazariyeye gore sanayi iki ubeye aynlablliyor. 0 da jeografyada kiirrei arzm esas takslmatm1 yapar gibi, biri kara, digeri ise deniz sanayii: Toprak iizerinde ne kadar sanayi varsa, ticaret odasmm vukufunca hepsi bir grupa ithal edilebiliyor. Biz sanayiciler zannederiz ki, degil madeni eya ile kereste sanayii, pamuk mensucat\le, yiin mensucatl arasmda ithalat iJe ihracat ticareti arasmdakl farktan ziyade fark vrd1r. Sual: B Bu vaziyetin sanayi menattt iizerindeki t.esiJ:leri?

Cevap: B - Bu vaziyetin sanayi menafii aleyhind11 maalesef ~ok biiyiik tesirleri olm~tur. Banayi, riyaset divanmda ve ida.re heyetinde ~iiOk akalllyette kalmttlr. Bu tarz1 taksim memleket iktisadiyatma hit; te uygun degildir diyoruz. <;iinkii bugiinkii memleket iktlsadiyatmt di.izeltmek i~ln fazla istihsalat Iaz1mdlr. Bunun i~in de mukayyet azalarm bti.yuk blr yekununu erbab1 sanayi tekH eden istanbul Ticaret ve Sanayi odasmm, meclls azasmm msfm1 miitevas.sttlar, yani ti.iccarlar msfmt mustahsiller, yani fabrikatorler tekil etmelidir. M\istahsillerin Odada temsil haklarmt vermeil seslerini i~Jitmeli ve ilttirmeli. Ancak bu suretle tstihsalAt ~ogahr ve ticaret dahi, memleketteki para harice gitmiyece!!;inden, miistahsil ve miistehlik zenginleeceginden, biraz dirilir, bugi.inkii baygmhalinden kurtulur. Bir tiitiinciiler encumeni tekil edillyor, fakat bir sanayiciler enctimenl veya komisyonu tekil etmek akla bile gelmiyor. Netice: Erbab1 sanayi ihmal ediliyor! bakmtz nasll: Ticaret odalan nizamnamesinln birinci maddesinde deniyor ki: Mmtlkalart dahilinde tlcari ve sinai mali menafti umum.iyeyi iktisadiye ve meslekiyeyi temin i~in ikinci fas1.lda miinderit; olan vezaifi ifa ve selahiyetlerl tstimal ederler. Bu salabiyetler ne
imi~?

Madde 3 -Ahvali at1yede Ticaret ve Sanayl Odalannm mi.italealar1 aim~ mak Iaz1mdir.

a - Taamillii ticariyeye mutealllk mevadl hukukiye.

85

YVNLV IIENSUCAT SANAYli

b - Ticaret ve sanayU alakadar eden ahkam1 kanuniye ve tal1matnamelerle mukarreratm ihzar ve tanztminde.
c - Ti.caret ve sanayli ala.kadar eden inhisarlar ve tmtiyazlar ve ticaret muahede ve itllft.flar1 hakkmda.
d - Gi.imruk, istlhlik ve kazan~ vergileri ve tarlfelerile ticaret ve sanayii alakadar eden Devletln di~er vergileri ve vilayetler ve belediyeler ve nahiyelerce istifa olunacak ri.isumu mahalliye ve belediyenin vaz ve tadili ve zeyline mi.iteallik proje ve Hi.yihalar hakkmda.

e - Berri ve bahri ve nehri ve havai nakliyecilii1;e ve nakliye hidematma ve nakliye tarifelerinin ve limanlara ve liman tesisatma ve posta ve telgraf ve telsiz telgraf ve telefon ve telslz telefon muhaberatma ve tarifelerine miiteallik proje ve layihalar hakkmda.
f - Hi.ikiimewe ticarete ve sanayie miiteallik yap1lacak her ti.irlii tesisat ve te~kilatw proje ve H'i.yihalarlle ticaret ve sanayi mekteplerleri Vf> ttcaret mahkemelerinin lhdas1 hakk:mda.
g - Ticaret muahedeleri ve ltilaflar yap1llrken odalarm ahnmak laz1mdu deniliyor.

mi.italealari

Mahimdur ki: Lozan ahitnamesi 12 ai1;ustos 1929 senesinde hitam buldu. Halbuki yeni gtimri.ik tarifesinin kuma~ fash ancak 3 haziran 930 tarihindc mevkii mer'iyete girecek. IbU bir senenin teahhurundan dolay1 kum~ sanayii bir sene daha ecnebi emteasmm ~iddf'tli rekabeti altmda kalmakta devam etti. Acaba Ticaret OdastibU ahti tarifeler yapthrken iktisat ve Hariciye Vekaletlerinin nazan dikkatini celbetti mi ve dedi mi ki: Bu muahedelen Lozan ahitnamesinin hitammda veya hitanundan 'i.i~ ay sonra bizatihi htikumden sakit olur diye bir kayt konmazsa, muahedeler hepsi ayni giinde hitam bulnuyacagmdan, ve en sonuncusu hitam bulunctya kadar, biiti.in diger devletlere karl bir '<Ok maddeler tizerinden yeni giimriik tarifesi tatbik edilmiyecektir. ( d de ) Deniliyor ki: Giimrtik istilak ve kazan<; vergileri ve tarifelerile ticaret ve sanayii alakadar eden devletin diger vergileri ve vilayetler vc belediyeler ve nahiyelerce istifa olunacak ri.isumu maliye ve belediyenin va'li-. etc Giimriik tarifesinl ele alahm: - Hi.ikllmet gayet dogru hareket ederek, Ticaret oda.smdan bir gi.imrtik tarlfesi projesini ihzar edip, gondermesini talep etti. Oda da blr tarife yapt1, tabetti ve Hiikumetin tetkikine arzetti. Projenin yedinci sahifesinde denlliyor ki: Yeni tarife ihzan t~in bir ~ok Avrupa ve Amerlka gi.imrtik tarifeleri arizuuamik tetkik edilmi~ ve piyasamlZd.a her mtihim madde tizerine i yapan erbab1 tlcaretin fikirlerine mtiracaat edilmi4tir. Bu suretle komisyon yiizlerce erbab1 ticareti dinliyebllmek mevkiinde bulunm.utur).

86

YUMLO JIENSUOAT SANAYtl

Kom1syon burada dogru hareket etmemitir. Amerikanm, Fransanm, Bel~ -9ika'nm ticarl ve mnat vazlyet1 1le b1zim memleketl.mlz sanayii ve ticaretl arasmda daglar kadar !ark vardtr. Binaenaleyh komisyonun en ziyade tetldk edece~ kOM.fU memleketJer tarifeleri idl. Halbuki altt aydan bed t1.ca.ret odaama mQracaat ediyoruz, Romen, Bulgar ve Yunan gfunriik. tarifeler1n1 oda kQtiiphanesinde bulmak kabil olmadtlt gibl hirer tane getirt~ mek te kabil olmadl. Komi.syon hakikaten erbabt tlcaretin fikrine miiracaat etmlfi, zaten erbab1 sanaylden bir kimsenln filmne miiracaat ettitine dair blz de hi~ bir ey iltmezniitik! Sahife sekizde deniliyor ki: Yeni giimriik tarlfemiz evvelkiler gibl maliyeci bir zihniyetle varidat temini endiesile ta.nzim edllmlyecek, fakat memleketin ilmi, iktsadi ve i~;tlmai bllcii.mle lhtiyacatm1 eraiti cedlde dairesinde tatmin etmekle beraber, memleket ve mllletln kuvva ve anaSll'l 1st1hsaliyesin1 inkl~f ettirecek ve temamiyetl iktisadiyemizi temin edecek avamili ihtiva edecektir) Da.ha ilerlde: cAna&rl iktisadiye ve memleketin mevcut inkiafa miisait ve himayeye laYik mahsulatt smaiye ve zlraiye ve g1daiye ile her hangi bir sebeple hari~le olan Jrtibatm lnkJtaJ halinde memleketin laesi miidafaaSl ve tamamlyetl ikti.sadiyesi noktal nazarmdan dahilen tedariki elzem olan uabat1 istlhsaliyeyi harekete getirecek mutedil bir himaye usulii. takip edilecek, ancak bu himayenln dahil miistahsilleri daima Islahata devam ettlrecek derecede bulunmasma itina olunacaktlr.
~u giizel sazlerden sonra kuma faslmt tetklk edelim ve tarifeleri bir tablo derununda mukayese edellm.

K umat s1lr.leti mll

Odanm teklif ettita tanfe Kuru!J

Lozanda ismet P$. Haz. kabul ettigi tarife

Kuru~

Yeni gilmruk
tanfesi
Kuru~

Yunan gumnalr. tarifesi

Kuru~

Gram

200
500

85

80 70
65

360

850

65 45

270 210

595 425

601

Yonan giimriik taritesi Odanm teklit ettlgi tarifeden on misli fazladn'l EcnebUer, Lozan muahedeslnde blr c;ok J.Srarlardan sonra bet sene miiddetle giimruklerl tezylt ettnemek, yanl sanayiimizl himaye ettirmemek t~tn, biZlerl .nuahede Ue baglam~lardl. TUrkiye Cumhuriyeti bu miiddetin inkizasmda

87

YUNLU MENSUCAT SANAYll

!ktlsadi menfaa.tlerir.i na?,an ltibare alarak, gtimriiklerini kendislnin lazmt gordiigii miktar tezylt Etmek hakk1m, kapitiilasyonlan lagvederek gene Lozan'da alm~t1. Binaenaleyh art1k ~ek.kii uphe yok idi k.i 12 agustos 929 dan sonra gumriikler miihim bir miktar tezylt edilecek idi. Halbuki bakmtz Oda teeylt oyle dursun Hiikfimete giimriik tarifesinin tenzilini Leklif ediyor ve balacta gooterildigi ver;hile sozde sanayii ayni zamanda himaye de edtyor! Ticaret ve Sanayl Odas1 acaba U rakamt nereden buldu dersek, cevap verebilir mi? Bn rakanun kuma~ sanayiini hlmaye etmege kafi geldigini Odaya kim soyledi? Oda h,m!'i hesaba istinat ederek giimriik resmini tenzll suretile S!'tnaylin inkiafnu temin edebilecegini lddia edebilir? Lozan gtimriik tarifesi kuma& sanayjini fuzla hlmaye etti de, kumaumzt tem,amen dahilden tedarik ve Avrupa emt.aastna kolayhkla rekabet ediyoruz da, arttk gtimru!cleri tenzil etmek zamum mt geldi? Yunan gtimriik tarifesinin kuvvetli himayesl altmda komumu:mn kuma sanayii bizimkine nisbeten fevkalacte siir'atle ilPrleyip, bu hususta iktisaden, bir giin gelip bize kahir bit faikiyet elde edebilecekleri ihtlmalinln hi<: nazan itibare almmamasmda Odaca sebep acaba nedir? Hep Odanm sanayiin menfaatlne yiiz ~;evirmek dolay1sile de~il mi ki: Erbabi sanayl bir sana:,-1 birligi tekll etmege karar verdiler. Biiyiik Millet Meclisinde muhtelit enciimen huzurunda yeni giimriik tarifesinde zam talep eden sanayii mudafaa eden ve k1smen muvaffak olan sanayi birligi deii:il mi idi? Oda belkl bir idctiada bulunur ve der kl: Ben hayat pahahhgl tevlit etmemek i~;in t&.rifeleri yiikseltmedim. Sanayi bu fikre hemen cevap verir: Oyle lse Oda gfunruk tarifesi tetkik komisyonunda ihzar ettigi giimriik ::arifesl mazbahmnda ;3u kanaatte bulunabillrdl. Bir <;ok tetkikat1m1z netlcesl sanayii him:.~.ye ct:nek l<;ln kiloda 400 llit 500 kuru{! giimriik vazetmek lizimd1r. Bu lse hayatl pahaiilatiracaktir. Oda hayat1 pahahlat1rmamag1 tercih ederek, sanayil himaye etmekten sarfl nazar etti ve tarlfeyi ona gore ihzar etti. Erbab1 sanayiin kanaati Udur ki Oda giimriik tarifesini ihzar ederken, tii.ccarlarm tesiri altmda kalml ve lthalat ticaretinl nazan itibare alarak, sanayiin himayesini hi~ dti.iinmemi~tir. lte bii.tiin U menfi hareketler, erbabl sanayiin tlcaret Odasmda akalliyette kalmasmm neticesldir ki: bu halin devamz memleketin iktisadi kurtuluu aleyhindedlr. Tiirk sanayii daha Ilk ad1mmda baka miikii.latlar karlSmda da kallllll}tir. Belediyelerin ald$ oktruva, Hukumetln bllahara aldti!;l agu muamele verglsi, sanayiln terakki hususundaki siir'atinl ~ok kesmi~tir. Erbab1 sanayi, Sanayl birllg vas1tasle bu hususta ii~ senedenberi bir ~ok. miiracaatlardu bulundu. Merkezi hukumete muteaddit defa heyetler sevketti. Gazetelerd~ makaleler ne~rettl. Bunlarm hepsine karI Oda bitaraf kald1. d - Berri ve bahri nak.liyatcll~a ve nak.liye tarifelerine ve limanlara miiteallik proje ve layihalar hakkmda beyaru fikir ve Htikli.meti tenvir et-

88

YUNLU MENSUCAT SANAYit

me~e .-;ahmak Odamn nizamnamesinde miinderiQ haklardandU'. Aeaba Oda teviki sanayi kanununa istinat ederek Hukumetten erb!l.bi sanayie tenzilat11 tarife tatbik edilrn.esini rica etti mi? Bu hususta blr teebbiisii var ml dll:? Hi.ikumet Odalara dordiincfi madde mucibince resen de teklif salahiyeti bahettigini aynca aydederiz. Oda 12 inci madde mucibince sergiler, panayirler kiiat edebilir. Oda ticaret sa.rayile me~gul olacagma sanayi sergilerl ile yerli mallarm tanmmas1 h;in ugrasa, memlekete daha biiyiik hizmet etmi olmaz m1? Geqen sene ancak iki bin llra vren Oda bu seneki sergimize muavenetten ka4iinffii/iihr. Binaenaleyh, fabrikatorlerin kanaa.ti hakll olarak Udur ki: Oda fabrika!ardan aidat alan bir daire olup sanayicilerin menfaatini mudfaa ve temin hususunda hie; ('S.hmaml~ bulundugundan, kendisine sanayl odas1 s1fat1 verilemez.

Sual: C. D - Miistekil Sanayi Odal:m tekili hakkmda mudellel tekliflei.

Mustakil Sanayi Odalan tekil edilmedi~i takdirde muhtellf mm.taka~ larda sanayicilerin Ticartt ve Snn&.yi Odalarmdaki temsil nisbetleri ne olmalldir? Cevap: c. D - Balndaki maruzattan tezahur ettigine gore Turkiye hudutlan dahilinde sanayiin inkia.ft elzem ise ve Hukumeti cumhuriyemiz de Ticaret Odalarmm fikir ve miit:~.Ieasm1 sanayie mtiteallik hususatta almaga devam ederse, mubakkk surette ya miistakil Sanayi Odalan te~kil etmek ve yahut Ticaret ve Sanayi Odasmda erbab1 sanayi nisbetini ntsif derecesine iblag etmek Iaztmdtr. Odl:l,da zaten azanm biiyiik bir yekununu sanayi miiesseseleri te~kil ediyor. Kongrelerde daima ekseriyet mutlaka sanayJdedir, yalmz verdi~imiz kararlarm icraatm1 oda bildigi gibi yap1yor. Bu nas1l oluyor akllmiz ermiyor Vt' hayret ediyoruz. VIII. Smai Tedrisat.
mil~ehasst.S i~t;I

Sual: A. B. C. E - Her mmtakadaki muhtelif ve fen adam! ihtiyaci?

edildi~i?

Sanayi

~ubelerinin

Bu ihtiyacm ne suretle temin

Ecnebi miitehassislari mes'elesi.

Bugtinkii smai ihtiyaqlarimiza nazaran smai tedrisat sistemimiz nas1l olmahdu? Memleketimizdeki meslek mekteplerinden qikan gent;lerle
tecrii.belerden memnunmusunuz?

yaptiglmlz

Cevap: A. B. C. D. E - Miitehassls i~i ve fen adamma lhtiya~ Irumall sanayiinde mevcut,tur. Bu ihtiyac1 temin iqin memaliki ecnebiyeden miitehassu; getirterek. burada yava~ yava usta yeti~tirmege r;allmaktan baka t;are yoktur. Avrupa'dan miitehassi.s getirtmek te ba~h ba:jma bir i~ ve r;ok masrafh olan bir tecriibe oluyor. Avrupa'da iyi mutehassislarl, iyi erait tab-

89

YUNLU KENStrCAT SANAYii

tmda kendi tabrikalarmda kontratla bajtladlklarmdan, Tiirkiye'ye gelmiyor lar veya bizim tabrikalann tehammill edemiyecegi bir maa talep ediyorlar. Ejter blr tek mutehaSSIS tie bir fabrikaYJ c;evirmek imkam olsa, belki bu zay1f vazJyetimizde gene o fedakarhktan kat;mmazdlk. Fakat bir kum~ ic;in Iaakal be alti miitehassiS lazun. Bunlarm maaI biiyiik bir yekOn tutuyor. MiitehasstsiZ diye, Tiirkiye'ye bundan maada bir <;ok kimseler geliyor ki, hakikatte bunlar meselklerini yarun bilen ecnebilerdir. Bunlar tabii Tiirk1ye'de her eyin uzak oldu~u bir muhitte pek c;abuk falso yap1yorlar, ve kontrat mucibi geldikleri ic;in gelme gitme seyahat paralan fabrikaya tecriibe nanu altmda ifa ettikleri zarar1 ve bir ~k sair masraflan, masarifat1 umumiye iizerlnde aihr bir yekun tutuyor, ve gozlerim1zi korkutuyor. Miitehassism iyisini bulunc1ya kadar degitlrmekten baka c;are yoktur. Fakat fabrikaIar, biraz zenginlemezlerse, miitehass1sa olan ihtiyac;lanm maalesef tatmin e<iemiyeceklerdir. Avrupa'da oldu~u gibi memleketimizde halen bir mensucat mektebi voktur. Tiirkiye'de mevcut mtnsucat fabriknlan birleip. bir mektep a~tma.lldirlar. TabU fabrikalar pek mahdut oldugundan bu mektebin talebes1 de az olacaktlr; yetien ustalar usta olarak fabrikalarda istihdam edilebilmelidir ki: bilahare o efendilcr mesela, mensucat tahsil edip te i bulamamas! dolay!sile, uraya, buraya gldlp te bakkal veya sutc;u diikkam ac;mak veya komisyoncu olmak zarureti karISmda. kalmasm. Bu efendiler dart Slnlfllk usta mekteplerine bini ithallerinde rii1:1ti tahsil biraz hesap, biraz da hendese bilmelidirler. Efendiler ilk evvel mektebin birinci ve lkinci seneleri atelyesinde ameliyat gormeli. Mesa Ia: Torna etmek, freze makinsei kullanmak ve tamir alat1 imal f'tmek. t;ekic;, i<erped('n, tornavida, ege, Uah. gibi. Ayni zamanda Turk hocalan tnrufmdan hesap hendese, ve bllhassa makine ve teferruat resimleri hakkmda ihtisas peyda etmeli. c;ok c;izip, bozmalldirlar. Mektebin iki Ogleden evvel talebe fabrikalarda son smmfl yanm gun olmalld1r. makineleri.Jl basmda c;allmah ve her birisi arzu ettigi ~ubeye aynlmah, mesela: Iplik ustas1, do kuma ustas1, a pre ustas1, boya ustas1 ve saire gibi. 0 makinenin bamda pimell. O~leden sonra mektebe gelip Avrupa'dan fabrikalarm celbettigi mutehassislar tarafmdan makinelertn kusurlan ayarlari ve bu kusurlann nelerden ileri geldigi ve nasll bertaraf edilmesi Iaz1m geldi:'\i hakkmda u2un uzad1ya ders gormelidirler. Son senenin hitammcla mektcpten ne'et eden efendlier tekrar fabrikalarda kalfa olarak. bir ka~ sue ustalan yanmda c;alltlktan sonra hakikaten miitehass1s olarak yeti~irler. GOriiliiyor ki boyle blr rniitebass1s yetitirmek usulii fabrikalara c;ok masrafh olur ve bunu farikalar hepsi birleir veya anlal}ll'lar ise, her biri bUtcekrine bir miktar para koyarlarsa, ancak temin edebilirler. Buna da fabrikr.Jarm bugunkii dar vaziyetleri kat'iyen miisait degildir. Baka tiirHi mutehassls yeti~tirme usulii maalesef iyi netice vermiyor. Efendiler mektepten t:lkmca nazariya.t ile kafalar1 dolrnlll} oluyor. Faaliyet sahasmda l}aIrlyvrlar, ve netice olarak hayatta bir ~oklan mesleklerini degi.~tiriyorlar.

90

Y'6'NLV QNSVCAT SANAYtl

JX Nakllyat Tarifeleri Sual: A. B mudellel etiit. Bugtinkft tarifelerln sanayt iizerindeki tesirlerl hakkltld:l.

Sanaylin inkipj'm1 temin it;in nakllyat tarifelerinde yapllmaSI lblm gelen tadtlat prensiplerl? Cevap; A. B - Bugiinkii tarifeler Avrupa emteaSJ. i~in ne ise dahili mamulat igln de aynidlr. Dahlli mamulata hi~ bir tenznAt yapll.nuyor. Mesela: Dogrudan dogruya izmir'e veya Mersin'e ithal edilen ecnebi emteasma kar1;1 istanbul'dan oralara giden yerli mall tam tarlfe mucibince nakllyat parast verdl~inden rekabette m~kulat gekiyor. Halbukl fabrikatOrler tarifelerde, mesela Romanya'da oldu~u gibi: %45 bir tenzllattan fstifade ederlerse, o zaman milli sanayiin rekabet kabillyeti, bilha.ssa imendifer hattl dahilinde It; Anadolu'da bulunan ehirlerde artacakttr. Orada bulunan tiiccarlara buradan fabrikatorler mal sevkedecekler ve ig ehirlerde mallarm teselliimiinii satilarmt kabul edecekler. Tiiccar igin o zaman bir suhulet olacak. Binaenaleyh bizde sanayi daha geride oldugu clhetle hit; olmazsa, kolllulanmlZ dereceSine yukselmesi memleketin ikti.'sadlyatl ve miidafaast noktai nazarmdan elzem oldugundan Tiirk nakliyat tarifelerinde daha ileriye gidilmesi ve %50 tenzllat yaptlmaSI muvaftk olaca~1 kanaatindeyiz. Esase:1 Teviki Sanayi kanunu hini tanziminde milli sanayla tenzihit yapdmas1 laztm geldi~ diliinillmii ve madde konmu, fakat bilfl.barc bu miihim nokta tatbik edilmemi~ir. X. 1\ledcni ve asri sanayi siyaseti
i~,<in

diistur

22 Nisan 930 Sanayi kongresi Tiirkiye'de sanayicili~in resmi kiiadl demektir. Bu Kongre hasebile Tiirk milletinin sanayici uzvu dogrudan dogruya murahhaslanm tayin ediyor, gonderiyor ve memlekette sanayicili~n ba.ljll bal}ma mevcudiyeti tamllyor, fabrikat.tirler dinleniyor. Memlekette bu re.smi kiiadm yapdmasma. delalet eden Milli ikti.'sat ve Tasarruf Cemiyetine gerek memleket namma, gerekse istanbul sanaylinl temsU eden Sanayl blrli~l namma ne kadar teekkiir edilse azdtr, Asnm1z fertlerln d~il, cemiyetlerin, grup kuvvetlerinln tezahiir ettigi blr asll'dtr. Bu asusa medeni memleketlerde Hiiki'imetler milletlere yakmlal}miiJ ve el birligi ile t;allarak memleketlerini tarakki ve inki~Ja,f ettirlyorlar. ite Tiirklerln de Saltanatt ylkarak, Cumhuriyeti nan etmelerindeki maksat ta HUkumet ile Millett yekdiA'erine yakmlatirarak harekat1 miitereken tayin ve tanzim etmektir. Maalesef SJnai teebbiislerde ~imdiye kadar erbab1 sanaytin rey ve miitaleasma miiracaat edUmemt,ti. Bundan dolay1 yen! gfunruk tarifesinde okturva tarifeslnde ve sair smai teabbilsatta, bazt noksanlar zuhur ediyor ki, sanayiin inki3afm1 senelerce geri

91

YUNLU MENSUCA1' SANAYtt

at1yor. Mcsela bir misal getirelim. Devlet bankast te~kil edilirken, gazete1erde okudu~muza ~ore tetkikat yapum1yormu~ ve yeni miiessesenin mevcut Turk bankalarma, tMeseHi. i bankas1, Ziraat bankasl ve saire gibil zarar ika edebilecek bir ~eklin husule gelmemesine dikkat ediliyormu~. Bunun i~!n Devlet Bankasmm nizamnamesi tetkik edilirken i~ Bankasmdan ve Ziraat Bankasmdu.n miidurler bulunuyormu~. I-Ialbuki sanayii aHlkadar eden mesallden Tlcaret ve Sanayl Odalarmm nizamnamelerinde dahi mus:nrah iken, bilhassa gumriik tarifelerinin tesbit, te~viki sanayi prlmleri. nin 1ta ve tevzil ve rlaha bin ti.irlii sanayi ihtiya~larmm teemmiil ve <;arelerin tatbikincle Turk sanayli mutazarnr olur mu diye, erbab1 sanayiden bir ki~iye bile vagmlarak sorulmamltl. imdi art1k 22 nisan Kongresi vaz1han bir daha isbat ediyor ki, Tiirkiye medeni memleketlerin terakki vc inkiaf hususunda takip ettikleri, diisturu aynen kabul ediyor. (:iinkii nas1l bit" ordu kumandam muzaf1er olmak i'<in tefti~ler ve temaslarla neferlerin bile vaziyetlerini ihtiyat;lanm bilmesi laz1m gelirse, Hiikiimetler de iktisadi siyasetlerini bini tanzim ve tatbikinde mi.istahsillerin vaziyet ve ihtiya<;larun yakmdan temaslar ie en ince noktalarma kadar bilmele:ri elzemdir. Ancak bu suretle iktisadi ve daimi zafer temin edcbilirler. Diistur da budur.
Bu muvaffakiyetli gilm'! bize ihzar eden Milli iktisat ve Tasarruf Cemiyetine bu mes'ut guni.i bize ya~:.Ltan HU.kumt>ti Cumhuriyemize, istanbul e:-!:>nbl sanayii nammJ- i.ikr:mlarimlZl arzederiz.

RAPORTOR
Karam.urscl T. A. $. Mehmet Ali Mithat Recai Siireyya
Pa~a

Mensucat fabrikast
Ald

92

Izmir Yfin mensucat Sanayii

izmir iktis~cli mmtakas1 dahlllnde blrl izmir'de di~erl U~ak'ta olmak uzere iki yi.in meu;mcat Iabrikas1 vardtr. Bunlardan birlli)ark hah ~irketinin Izmir - Halkapmar'dald aba ve yiin battaniye fabrik.ast, digeri de Uak mensucat T\I.rk Anonim Si:ketine ait ayak ve battanlye fabrikastdll'.
~arlt

Bah

~irkctinin

nba fabrikast:

li)ark hall ~i.Lketiuin izmir'deki mensucat fabrikas1 11110 senesinde tesis edilmi'jtir.
Tesi<.;at ve maJ..ineler: Fabrikada buharla muteharrik 350, mazotla miiteharrik 240 kl ceman 590 beygir k.uvvetinde ikl m.r;.kinc kuvvei muharrike vazifesini gormektedir. 12 biiyuk ve kiiciik taragt, 1Uf3 kuma ve yirmi adet killm ki ceman 126 tezgaht ve 24 v.ugeli mcvcuttur.
ir;~~;i:

Fabrika azami faaliyette bulundugu esnada amele miktan 450 - ye balig

()lmaktadll'.

im:Wit miktart: Fabrika set,ede 1,500.000 kilo y1kanllll yapag1 istihlak ile 650,000 kilo hall V' mensucat ipligi ve 200,000 metro kahn kuma, 12-13,000 adet battaniye ve 15-20,000 ade"c aljker killml hnal etmektedlr.
U~k ~ayak
U~k

fabrikast:

mensucat Ti.it'k .Anonhn li)irketlne alt iplik ve ayak fabrikast 1314 senesinde tesls edllmh;t.h,
Tesisat ve makinelet :

Fabrik.ada netrolla milt,cil.arrik biri 70, digeri 34 beygirlik iki ve buharla miiteharrik 75 ki ceman Hl9 beygir kuvvetinde il~ makine mevcuttur. Mensucat ktsnunda 16 adet dokuma tezgah1 vard1r.
~!)i:

iplik ve mensucat ktsnnlarmdo. ~alian amele miktatl 95 - tir.

tmalit lniktan: Fabrika senede 500,000 kilo yapa~1 lstihlak ile vasati 300,000 kilo hall ve kumalf ipllgi 90,000 metro ayak ve 15,000 battaniye imal etmektedir.

93

YVNL'O MENSUCAT SANAYil:

Umumi vaziyet; Netice itibarile iktisadi mmtakada mevcut 1ki fabrlkanm kuvvei muharrikesl 779 beyglr kuvvetindedlr. Fabrikada mevcut dokuma tezgiililarmm adedi 142, amele miktar& 545 senevi istihlak eyledlklerl yiin rnik.tar1 1,800,000 kilo ve im.allltlari 950,000 kilo iplik (bunlardan maada iktisadi mmtaka dahllinde mevcut dlger 8 hall .t:abrikalarmda takriben 1,000,000 kilo hah lpllgi dokunur.) Her iki mensucat fabrikasmda senevi 290,000 metro kuma~ ve 40,000 adet battaniye dokunur. iktisadi mmtaka ltaricindeki fabrikalar: Iktisadi nuntaka. hariclndeki fabrikalarm k1sm1 azamr istanbul ve civa.rmda bulunma.ktadll'. Bunlar da Defter'dar, Hereke, Karamtirsel ve Siueyya Paa fabrikalarldlr. istanbufda.kl fabrikalarm tesisatJ: Dort fa.brikanm kuvvei muharrike& 1,130 beygir kuvvetinde, tezgah miktan 217 ve amele miktar1 1,430 dur. Senevi imalatlan takriben 1,300,000 metrodur. Ankara mensucat fabrikas1:
Slrf !mal maksadile 1915 tarihinde te~kkiil eden milli mensucat ~ir keti tara:t1ndan Ankara'nm Qubuk CaYl civarmdn. tesis edilen fabrikamn hali hazlrda vaziyetl U merkezdedir:

Kuvvei muharrikeSi 125 beygir kuvvetindedir. Ve elektrik kuvvetile ll]letilmek uzerPdil', Hall h&zlldaki tezgih adedi ondur. Ve yevmiye 300 metre hesablle senede 90,000 metre kuma' imal etmektedtr.

Hollsa:
Tiirkiye'de hak>n faaliyette bulunan yiin mensucat fabrikalarl hakkmda miicmll malumat ~udur:
K..l\\Pi
Aoltl
llhnike Beygir k.

Senevi imalat
'J'.,giib
Kunta~

B.,tt&niye '"' kilim Adtl l:'alk& Adct

I
lzmir iktisat mmtakas1 lslanbul mmtakas1
Ankara
2
4
1

Adct

MPll'ft

779
1130

142

290 000 1 :lOO 000 90 000

40 000
35 000

4000 36 000

217
10

125

75000

40000

Yekun

2034

37t

1680000

94

Yftnlti mensucat Encftmeninin Raporu

Temennilerin HUlisast
l - MemlekPtimlzin yimlerlnin cinstni 1slah keyfiyeti, muhtelif yerlerde yap1lacak tecrubelcrin takip ve intacma vabestedir. Karacabey, Halkalt ve Gazi qiftliklerinde bn(llanrni(I olan bu tecriibeleri bir ~ok muhtellf mer kezlerde taaddtit ettirmek ve her sene elde edilecek evsaf farklarml yakm-. dan takip Ue her mmtakaya gore siit, et, deri, yun noktai nazarmdan en elveri(lli olarak zuhur edecek koyunlarm tesbit ve ona gore bunlarm cinslerlnin tamimi.
2- Mevcut fabrikalarm istihsall memleket ihtiyacma kA.fl miktarda d<'gildir. istihsal:lt ihtiyaC'atm yuzde yirmisini temin etmektedir. i:stihsa1At1 ihtiyaca kafi bir raddeye iblft!l i~ln ta.hminen on dort milyon lira raddesJnde bir SE>rmayeye ltizum vardir. Ancak bu sermayenin blrden tem.ini He derbal mtiteaddlt ve yeni fabrikalar tesisi muvaflk olnuyacagmdan (limdilik ilk sene i~in iki bu~k milyon tahsisat verilmelidlr.

3 -Muamele verglsinin temettue nazaran baz1 fabrikalarun.IZda yuzde yiiziinti te(lkil etmesi digerlerinde bunu tecavuz etmesi ve bazllarmda btisbtitun zarara sevk~tln~sl, yiinlii m,ensucat sanayiinin se!Amet ve inki~f1 noktai nazannd::m i(ibu sanayiden muamele vergisi almmamast zaruri goriilmektedir. 4 - ~ehirlerin su thtiyacmt temin eden miiesseseler tarafmdan yiinlii mensucat fabrikalarma, ihtiya~Iarmdan baf1llcast olan su hususunda gerek fiat ve gerek miktar ltibarile azami teshiiA.t gosterllmesinin teminl. 5 - Biiyiik ~~ehirlerlml.zde fabrikalara elektrik kuvveti veren (llrketler fiatlm yiiksek hesap etmektedirler. Halbuki miiterakki memleketlerde sanayi kilovatmm tiati, 1'tirkiye !.;in en musait tarife tatblk eden istanbul elektrik (lirknt1nin sanayi tarifeslnln msf1 raddesindedlr. Memleketimlzde elektt'ik tar1fcsinln tenzilnin temini.
6- su ve elektrik tarlfelerinin tesbltinde sanayt mumessillerlnln reyIerinin almmas1.

7- Bftyi.ik Millet Mecllsince kabul edilmi!l olan giimrftk. tarifesi yiin men.sucat sanayiini himaye edici bir derecede idi. Ecnebi memleketlerle ..ak.to

95

YUNLU MENSUCAT SANAYU

lunan tlcaret muahPdPlerinclt> tarifeden yuzde yirmi be~ nisbetinde bir tenzilat yapllmaktadir. ilk tlrsatta bu tenzilatm yapllmamaSI.
8 - Mevaddl iptidaiyenin standarize edilmesi muktazi ve faydahdtr. Bu mes'ele ile zahlre borsalan, Ticaret Odalan ve Sanayi Birlikleri tarafmdan i~tigal ve inta~ edilmesi.

9 - Kumalann standarize edilrnesinde devairi resmiye, mektepler ve sair umumi miiessesat. ihtjyacmm bir ka~ tipe miinhastr kalmas1 ve bunlarm bir l:a(,' sene mii.ddetle tebdil edilmemesinln ternini.
10- Yiinlu mensucattmizm inkiafi it;in ithal edilen mamulatm cinsleriP-h m,i.ktar1, mevadd1 iptidaiye ve imalat,JrnlZ noktai nazarmdan bilinmesi lazimdlr. Bugii.'11~ii. giimri.ik tarifemiz bunu temin edememektedir. Mii.tehassiSlarm tetkikatma ii'Linaden gumriik ithalat istatistiklerimizin tasnifinde tadilat yap!lmaSI.
11- Rasyonali7.asyon iimullii manasile henUz tatbik edilmemektedlr, diger memJeketlerce oldugu gibi Rasyonalizasyon i~tin mevcut olan teklhlt memlketimizde yoktur, San~yi birliklerinin, Iktisat Vekaletinin irat ve himayesile digoer memJeketlerde, muhtelif sanayi ~ubelerinde tatblk edllmekte olan bu usulleri takip ederek, Tiirkiye'de de muktazi tekilat ile tatbikinin bir an evvel teminim ~tahmalartm temenni ederiz efendim.

96


HALICILIK SANAYii

1.- Hereke fabrikas1 lt\iidiirii

Re~at

Beyin umumi

raporu 2.- lzmir raporu :5. Enciimen raporu

7 97

Haltc1ltgt mtz
RE$AT
Hereke fabrlkasl Mildilrll

Hallchim iktisadi biinyemizdeki mevldi ve Ev sanayii

Ziraat memleketlerinde sanayll beytiye uzun zaman y~amak 1st1dadml haizdlr. Ziraati terakki etmi Avrupa memleketlerlnde bu hakikatl a~lk-;a. g6rmektey1z. Romanya'da, Macadstan'da, Fra.nsa'da sanayii beytlye btiytik sanayl memleketlerindeki ev sanayiinden daha btiyijk blr canllllk g()stermekterur. Halihaztrda Tiirkiye'nin zirai bir memleket oldutuna nazal'an blzde de ev sanayiinin daha uzun zaman yqamak kabiliyetinde oldu~unu kabul edeblliriz. Filhakika mevsiminde tarlasile ugraan ~tft~l nln evinde serbest kald1j!1 zamanlar pek ~ktur. ite onun bo zamanml faydall bir hale kalp l~ln yegine ~are ev sanayli ile itigal etmesldlr. Blr as1r evveline kadar Tiirkler kendi giyeceklerinl kendi malzemelerlle, kendl ~ilerUe, kendi evlerlnde haz1rlarlar, hariein muavenetlne ihtiya~ gootermeden telebbus ihtiya~laruu temtn ederler ve hatta fazlasm1 da ihra~ eaebilirlerd.i. Sanayii beytlye, her memleketin kablliyet ve istidadana gore muhtelif eklllerde tezahtir etmektedir. Romanya'da oyuncak, isvl~re'de saat~ilikle itigal edllmektedlr. Memleketimizde de otedenberi ev sanayll olarak dokumaCihk ve hallcilik teammfun etmi~tir. ipek dokumac1hg1 Bursa, istanbul ve Bilecik'te, havluculuk, Bursa'da, dokuma ve alacaCillk, De:nizU, Kastamonu ve Oaziaylntap'ta, l}alcillk Gi.iriin'de ililh ... yaaml. ve k1smen de ya~Jamaktadtr. Fakat harici sanaylln rekabeti memleketimizln bu nev1 ktir,tik zanaatlerinl zaytflatml ve korleLmekte bulunmutur. Zaten memleketimizde en zlyade taammi.im etmi olan havlu, bez, alaca, ~al ve petemal dokumacthgmi tetkik edecek olursak gi.irtirtiz ki onun malzemeslnin yiizde 80 - 1 hari!} mamuiatidir. Bu nevi dokumacihktan memleketin istifadesi azami ytizde 20 nfsbetinde yerU malzemeslnin sarfedllmesi ve metroda 2-3 kuruU ge~miyen biL" ucretin kazamlmasldtr.

98

HALICILIK SANAYif

HallClllk ise harici ve dahlli fabrika sanayii rekabeti karIsmda kalmamJ oldu~undan ~imdiye kadar kudret ve kuvvetini muhafaza etmil} ve daba uzun zaman yaljam.ak istidad1ru gi:istermektedir. Dlger taraftan habclbgm malzemesinin yiizde 80 - ninin memleket mahs.ulii olmas1 ltibarile ev sauayli halinde en ziyade fayda temin edebilir. Filhakika, HallCihk az kazanc; temin eden bilhassa fakir ve gerl kalml. memleketlerde yalyan bir san'att1r. Hindistan, iran, Afganlstan ve Cln gibi hall ihrac; eden memleketleri tetkik edersek o memleketlerde habCillii ya~tan yegA.ne amilin i!J(}i yevmiyesinin ucuzlugu ve ba}lbama malet medar1 oldu~ g(iriiliir. Memleketlmizin baZI mmtakalarmda da ayni hale tesadiif edilmekte ve bahbrujma hallCihgm kazanc; vaSlta.sl oldugu gorillmektedir. Kula'da, Gordes'de, Klr~bir'de ve Demirci'de oldu~ gibi. Memleketimizin varidat ve kazanc; m.enbalarmm teaddiit eyledi~ mahallerlnde bahcllJ.A"m dijter kazanc; va.s1talarma galip gelmesl ve ona inhisar etmesl temenni edilmemelidir. Halicillk nanki:irdtir; bir allenin miista.killen refahm1 temin edecek bir kazanc; menbaJ de~ildir. Hahclltk ancak diger kazanc;lann bir miitemmimi olarak kabul edlltp.eli; yalruz ziirram evinde gec;irecetl bo zamanmm faydalanmaSllla vas1ta olmall; onun tarla.smdakl mesai neticesi elde edece~i ekmege kat1k tedarlk tc;in yardun etmelidir. Anadolu Hahcll1iuun k1ymeti ve ihracatmuz: Tiirkiye'de en tazla derecede hahclbkla il}tigal eden '7 Vilayet Ticaret Odalarmdan alman malO.mata nazaran 1929 esnesi Hall imalatmm tahtnini klymeti 6,276,000 lira olarak kabul olunabilir. ~yle ki: K1rehir Kayser! S1vas Nlgde Konya isparta Kutahya Kula Oordes Demirci
Yekun

vnayeti
:.

:.

Kazas1

220,000 300,000 25,000 437,000 36,000 1,100,000 2,232,000 290,000 900,000 500.000 6,276,000 Lira

Bervec;hi bala Vilayet ve kazalar haricinde hahcilikla i-1tigal eden Anadolu'nun sair muhtelif ehir ve koylerinde de hall yapilmaktadir ki bunlarm da k1ymeti 1,000,000 lira olarak tahmin edildtgine nazaran kec;e. kilim, cicim imalatl baric; biitii.n Tiirkiye'nin bah imalatmm 7,276,000 lira k1yme-

99

HALICILJK SANAYit

tinde oldugu tahmln ve tesbit olunabilir. Bu miktar 929 senesl tahminidir. GeQen sene harlt< piyasalarlmn daha hararetli talepleri kar~mda Imalat ta bu senekinden daha fa:t:la olmu oldugundan 928 senesi tmlatmm da 9-9,5 milyon lira olarak tahmin edersek fazla aldanmamu~ oluruz. Anadolu'da blr ~ok koylerde miihim mlktarda, kUim, ke~e, cicim, ktl torba da imal edilmektedlr. Ve bunlarm il;inde hall kadar glizel san'atkarane yap1lm~ olanlan da vard1r. Mesela Klr3Chir, Sivas vililyetlerinin Konya Tiirkmenlerlnin, $ark vilayetlerinin kllim ve clcimleri zlkre ~ayan dlr.Bunlarm k1ymeti de 1,000,000 liradan her halde ekslk ctee:Hdlr. Bahcthgm perakende olarak evlerde veyahut toplu olarak atelyelerde dokumas1ndaki ehemmiyet Hall imal ettlrenler hallcllann bir atelyede toplanmalarlm muntazam hall elde etmek ic;in elzem gormektedirler. Filhakika ~9iler toplu olarak bir atelyede, nezaret altmda c;allljttklari takdirde daima daha muntazam bah elde edllmekte ve m~teriye tayin edilen zaman zarfmda teslimatta bulunulmas1 kabll olmaktadtr. Halbuki perakende olarak evlerde yaptll'llan hahlar aynl derecede muntazam c;tkanlmarugt glbl i~liyenin keyfine tabi olan tiiccar miiddeti tesllmi ekseriya temdit etmek zaruretinde kalmaktadll'. Bu bir haklkat olmakla beraber, i~timai ve sthhi noktai nazardan bu mes'ele tetklk edlllrse sthhi ve muntazam atelyeler bulunmadtkc;a toplu bir halde c;allllmamast hahcth~m aleyhine olmakla beraber, terclh edilmek zaruretinde oldu~unu goruriiz. ihracat: Kilosunun ktymetl
Kuru~

Kilo
981,208 1,288,052 1,297,076 1,996,960 1,367,452 1,552,338

Lira
3,318,779 4,478,644 5,637,047 6,717,144 6,521,530 6,363,733

Sene

338 348 434 336 477 490

923
924 925

926
927

928
Sene
925 926

YalnlZ Kurufi
412 565 429 411 388

izm1r

Iimanmm ihracat1: Kilo

989,767 1,012,828 1,246,706 1,105,447 588,068

Lira

3,995,904 4,709,311 5,346,887 4,544,373 2,205,687

927
928
929 ["']

["'] 6 Ayhk

100

HALICILIK SANAYii

flahlanmiZID

mu~terileri:

925 Lira
Am~rika

926

Lira
3,284,042 1,616,313 729,158 606,904 35,850 87,336 126,207 120,983 13,383 10,443 455 10,027 3,037 271 965 2,900 900 2,630 2,020 33,341

927 Lira 3,332,333 1,533,280 595,MO 531,419 155,853 104,802 79,154 35,139 37,178 23,239 15,460 5,308 5,051
4,800

lngiltere Fransa italya Almanya Bel!(ika MlSlr lt'elemenk .Romanya Yunanistan Avusturya Bulgaristan Rusya Geko.slovakya isve9
isvi~re

1,481,912 950,921 914,821 550,964 64,982 87,854 230,671 95,263 10,885 6,358 7,970 9,215 9,194 17,035 3,438 110 22,620
85

iran Yugootavya Macaristan Sair memleketler

3,531

3,967 3,370 3,250 1,525 1,405 79,500

Muhtelif memleketlerin mubayaa ett.iklerl hall kaliteleri Miiterllerin mubayaa ettilderi cins ve kaliteler haklunda bir fikir edlnmek i~nl 927 senesl zarfmda., en miihlm hall mu4ter1lerinin mubayaa et tilderi hahlartn beher kilosunun fiat1 hesap edilerek atide gosterllmitlr: Amerika in gilt ere Fransa italya Almanya
Bel~ika

579 355 468 498 643 338

Vasati kurutur
~ ~

:.
':1>
~

:.

101

HALICILIK SANAYi.t

Tiirk hahcihgmm diinya halicihtmdaki mevkii Diinya hahc1ll!P iizerine yazlrmi!} istatistiki malumat mevcut olmadlgmdan, hallc!ltglmizm diger memeleketler halllarile mukayeseslni ilmi mahiyette gostermek maalesef kabil degildir. Yalmz, husu:si ve mti.teferrik tetkik ve tahkikata istinaden diyebillriz ki, TUrk hahlarmm cihan piyasalarmdaki mevk:ii kuvvetli ve emindir. Hall hazirda, hall ihra<; eden en miihim memleketler ehemmiiyetlert srras1le iran, Tiirkiye, Qin, Hindistan, BiilucLstan, Buhara, Rusya, Yunanistan, Fas, Yugosl::ivya ve f)i.iriye'dir. Tiirk halilarmm en miihim rakipleri ise. iran, Hlndistan, ve Qin haliland1r. Rekabetin ba:jhca sebebi, o memleketlerde sayin ucuzlugudur. Oriyantal karpetin iran'dan gelen bir memurunun ifadesine nazar::m, iran'da, 1000 ilme i<;in tediye edilen azami iicret, 4 kUI'U imi~. Buna mukabil Tiirkiye'deki hall iicretleri 3-7 lcurwjtur. f?u halde: Diinya piyasalarmda diger memleketler hahlarma rekabet edebilmemiz i<;in i.icretlerin tenzili icap etmektedir. Ancak fazla kar temin etmiyen hall i.icretlerinin tenkisi amillerini biisbtitiin 1zrar edeceginden, halllanmtzm rekabet sahasmda muvaffak olabilmesi i<;in iicretin tenkisi <;areleri yerine diger mebahiste izah edecegtm tedabirin ittihazma gayret olunmalidrr.
Muhtelif memleketlerde bah giimriilt resmi

Almanya: Umumi tarife, kilosundan 8 mark. Yunan hahlarmm kilosundan 6 murk ahndigi l<;in Tiirkiye de ayni tarifeden istifade etmektedir. HalilanmiZ iran hahlarma nazaran siklette daha ag1r oldugundan Almanya'da gtimrii.k resminin siklet tizerinden almmasi halilanmlzm bu memlekete girmesine mani olmaktadir. Bu husus bundan sonra yapllacak ticaret muahedelerinde nazan dikkate almmahdtr. Amerlka: Kiymetinin yiizde 55 - i. Son zamanlarda bah tarifesi hahlanmiZln Amerika'ya girmesine pek biiyiik engel olmaktad1r. Amerika'mn gUmriik tarifesinin yuksek olmasmm sebebi, dahildeki makine halic!hgmm inkiijafma hizmet etmektir. Ingiltere: Miistesna. Fransa: Tiirk, Yunan, Acem hahlari asgari tarifeye tabi. Hint, Kafkasya ve Qin hahlan azami tarifeye tabidir. Asgari tarife
301300 suall olanlardan 100 frank. 301-400 )} 125 401-500 > 190 ~ 501 den fazla ~ 250

102

HALICILIK SANA'Yit

Holanda:

KJ.Yin~t

uzerinden yiizde 3.

i:talya: Metro murabbamdan blr altm llret Cekoslovakya: 1000 kilosundan 3375 kron. ithalden evvel miisaade istib.<Jali mecburidlr. Kanada: Fatura iizerlne yuzde 33 yiizde 30 - un yiizde 2 - sl. Arjantin: Turk hallsmm kilosuna 3,60 pesor.
Bel~ika:

Asgari l arife

zam nisbeti 8

re~m(

150 ye kadar olan Slrahlar 131-200 J. 201-250

33

..
:1> :1>

5
'1

40
56

251~300

:1>

:1>

:1> 301-350 :1> 351-400 401 de:. fazla

:1>

10 15 20 25

:1>

:1>
:1>

80 130 160 200

.izmir Mmtakasz ball Jbraca&: Tiiccarlarmm e.sambl

Qolakzadeler Hamzazadeler ve iirekal!:l 3 - Nalbantzade Muammer ve urekasl 4 - Hac1 Halil Agazade Ahmet Rag1p ve mahtumlan. 6 - Yllancazadeler 6 - Celepzade kardeler 7 - Colakzade Hacl eerit mab.tumlatl 8 - Kaday1fr;1 zade ve biraderleri 9 - Topal Agazade ve Halis B. 10 - Orlyantal karpet lrketi 11 - Sterln karpet irketi 12- Frederik Rejiyon 13 - Breslin grafik karpet 14- Albayrak
1 2 -

Bu sene Hah piyasalarmm talep kuvveti Harp mahrumiyetinin blr neticei tabiiyesl olarak ha.rpten sonra clhan plyasalarmdaki talebin fazlahgl 1stihsal menbala.nm hararetli taaliyete

103

HALICILIK SANAYif

sevketmitir. Ayni cereyan T\irk hallclhil;tnda da teslrln1 gostermltir. Yunan harbini miiteaktp senelerde izmir iktisadi mmtakasmda ve Kayseri'de imal edilen hahlarm mlktan sene besene tezayi.it ederek, haltclltk her hususta mucibi memnuniyet bir tarzda inki1;1af etmitir. Fakat maalesef haricin iddetli talebi pek fa~ de'Yam etmemi ve bir senedenberi Avrupa'da bahyan ve Amerika'ya sirayet eden iktlsadi buhran memleketimiz hahCihgmda da teslrinl gosterme~e balamt ve hah imalattmiZ bu sene ge<;en senelerinkine nazaran bir hayli di.imiitUr. Bilhassa baric; siparii iizerine ~a llan Kayseri hahCibgmda, haricin mi.istagni vaziyeti biisbiitiin iddetile hisesdtlmektedir, Bol} hall tezgahlarmm adedi gittikc;e tezayi.it etmektedir. Yunan Haltclldjt Rumlar Yunanistan'a hicret ettikten sonra orada sahayi faallyet bulmadtklarmdan, bunlann i()inden vaktile hallcthkla ltigal etmi olanlar Htikumetlerinin teviki He hall imaline balamtlardlr. Esasstz propagandalarlle muvaffak olmu gibi goriinen Yunan halictlan 7-8 sene neticesiz gayretten sonra muvaffak olamtyacaklanm anlamllar ve yava1;1 yava1;1 hal1c1hktan vazgec;mege b~lamtlardlr. Filhakika muvaftak olmalan ic;in Yunan Hiikumeti hah amillerine her ti.irlii muavenet ve teshll:ltta bulunmaktan ()ekinmemitir. Buna ra~tmen Yunan habctltgtmn muvaffak olamamasmm ballca bir sebebi vardtr, o da Yunanistan'da amele ticretinin yiiksekligidir.
Hali haztrda Yunanistan'da Ube a()an ecnebi hall mtiesseseleri bile Ubelerini izmir'e nakletmektedirler. Yunanistan'da 1;1ubesi bulunan bir ecnebi irketinden aldtgtm malO.mata nazaran memleketimizde 7-7,5 Jiraya maledilen isparta kalitesine muadil Yunanistan'da dokunan halilar 9-9,5 Uraya maledilmekte imi.

Garp memleketlerinde Hahciiik Bi.lhassa harpten sonra Yunanistan 'dan maada garp memleketlerinden bir kaQI da memleketlerinde el hallctllgmm terakkisi i<;in bir hayli tetkikatta bulunmulardir. Harpten evvel de Sirbistan'da hallctllk mevcuttu. :;>imdiki Yugosl!lvya Hiikumetinin hahcthga daha ziyade ehemmiyet vermekte oldugu gori.ilmektedir. Yugoslavya'da bah merkezi olan Pirot'ta 1000 arnelenin c;alllitlgl iddia olunmaktadtr. Bulgaristan'da, Romanya'da da otedenberi ci.iz'i mlktarda hall imal edilmektedir. Macaristan'da, Polonya'da hatta cenubi Almanya'da ev hahctltgmtn terakkisi l~in GOk te~vikatta bulunulmaktadlr. Bunun i<;in herkesin anllyacagt ~ekilde kitaplar ne~redilmekte gi.imrlik himayelerine ehemmiyet verilmektedir.

104

HALIClLlX SANAYil:

Makine Hahcwi Dev adrmlarile ilerllyen makine fenni nihayet halllan cia makine He im.al etme usullerini bulmutur. Harpten evvel yalmz ka.dife dokumast misilltl dftgtimsiiz, havlu maklne ha.lllart yerine bugiin <;ekoslovakya'da, Almanya'da, Amerika'da diigumlii ve arzu edllen renkte makine lle ,!]ark hallst lmaline dogru llk adtmlar attlmltlf; ve lte bunun bir neticei tabiiyesl olarak ta bu sanaylde muvaffak olan ve zaten gQmriiklertnde himaye sistemi taklp eden memleketler gittikc;e giimriiklerini tezyit etmekte, lilark halllarnun memleketlerine girmesine mii.ni olmap t;;allDlaktadrrlar. Heniiz muvaffakiyet tam degildir. Bugiin ic;in ~ark halllarmm tamamen taklit edllememekte ve elde dokunanlardan daha ucuza makine lie halt imal olunamamaktadrr. Maamaflh her halde yarm ona cia muvaffak olunacak, el hallcllte-mm .Wnmeslne sebebiyet verilmi!l olacakttr. Anadolu Hahlanmn teknik cepheden taksimatJ
Haltcth~

teknik cepheden

ii~

kLSm.a tefrlk olunabilir:

1 - ileyicilerin ~hsi sermayeleri ile yapllan ve tiiccar siparilerile alakadar ohruyan perakende halll.ar. Ktf!lehir, Konya ve perakende olarak Anadolu'nun muhtelif taraflannda yapllan haltlar gibi.

Bu cins bahl.ann resimleri, renkleri tereddi etmi!l, mazideki ktymetini, gtizellie-ini tamamen kaybetmitir. Adlli~i dolayl.Sile de satt azdtr ve imal edene pek ctiz'i kar btrakmaktad1r. 2 - Avrupa sfpari!lile alakadar olmtyarak, Anadolu tiiccarlan tarafmdan evlerde veya atelyelerde yaptmlan izmir veya istanbul ihracatt;;llarma sattlan he.hlar. Kayseri, Urgiip, Bor haiilart gibi. Bunlarm kalite.<d umumiyetle vasat derecede, reslmlerl oldukc;a bozuk, karaktersi.z, kitaplardan fena kopye edilm~ acemi ressamlar tarafmdan yaptlml renkleri ekseriya gayri fenni yapllmt!l allzelerin, bazan kok boyahlaridtr. Reka.bet karlStnda atide tevelliit edecek muhaziri nazart ehemmiyete al.madan gayriuuri olarak maliyet fiatlartm tenzil it;;in bu cins halllara ekSerlya Avrupa'nm adi mevaddi lptldaiyesi de kullamlmaktadr. Maamafih, bunlar meyamnda eayet lyi dokunmu giizel ve yiiksek kalitede hahlara da tesadiif edilmektedir. Renk, resim ve kalitelerinin tslaht hususunda muhtact muavenet ve ISlah olan Anadolu ha.lllar1 i~te bu birinci ve ikinci ktstm hahlardtr.
3 - Avrupa.'dan alman sipari i.izerine atelyelerde veya perakende olarak evlerde veya dogrudan dogruya ve yahut iklnci el tiiccarlart vasttasile thraca~1Iarm izmir hinterlandmda yapt1rdlklan hahlar. Bunlar ihracatc;Ilar tarafmdan harif; mi.iterllerin siparifne, ruhuna, taiebine gore resim, renk ve kalitelerde, imal ettfrilmektedir. Tiiccarlar tarafmdan tetkik edilen garp piyasalarmm ihtiyacma gore bah imal edllmesi neticesi izmir

105

HALICILIK SANA YII

mmtakas1 tekmk noktasmdau cok yuksektlr Hatta harpten evvelki vaZlye te nazaran mmtakanm hahclhgl hayh terakkl etml vc etmekte berdpvam~ dlr Res1mden anhyanlarm, a11zerm boya yapmasm1 blienlerm aded1 faz~ lalasmls, hanc p1ya.~alarm talebme gore hareket etmek menfaat1 :;JUurlu b1r tarzda anlasllml(itlr Bmaenaleyh bu ems halllarm renk, res1m ve kallte~ len normal olalak dunya p1yasalar1 Ihtlyacma gore mk1saf etmektect1r Bu mkisafa mudahale Pdllmesme luzum dahl yoktur Boya hanc olmak uzere, hall 1malmde uc ems malzeme kullamhr
1 - Ilmc 1phgi Kullamlan 1lme 1pbg1 de uc cmst1r A- Avrupa !abnkalan llmehgi, B- Ye1h fabnkalan llme!Igl C - Ellie bukulmu.<? 1lmehk

Avrupa limeligl yalmz Kaysen "e Urkup te lStlmal eddmektedr Kaysen hahhnI, Tmk1ye nm en lYl halllan olmad1g1 halde Kaysen hahc!lllll gaynsu.trl b1r 1t1yat netu.eSl olarak har1cten Mancester Iphih nam1 altmda yun lpllgl, koza telefl ve sun'1 yun 1pll1h getlnhnekte ve hal1Ia1 mda kullamhnaktadlr Fllhaklka, Mancester ve sun1 yun aphklennden. yo.p1lan hahla1 ylk.attinlmadigl takdude gostens Itibanle yeknazarda veri! Ilmellklel!le yaplm1s hamara fa1k !libi gm unmekted1r Ancak ye1h lphklenle yap1Ian htular umum1yeUe y1knnmakta ve y1kand1ktan sonra aym gLlzelligl 1kt1s.:tp etmekte olduklarindan hahclhkta Avl upa malzemesmm memlekette sa1hna kat 1yen luzum yoktUI Hereke hahlarmm yerh Ipii~Ile Y'\Pilmakta olduklau halde Kav"en hahhrmclan yuksek fiata satllmJ.sl Avrupa'dan !plik getumek 1cap etmed1gme guzel ve car,h bu dehldn Kayse11 de dokunan 1pek ve neb a tJ. tesm1ye edllen haldar ICin ,}e ha!ICI.en koza telefi ve sun 1 yun Ipligi getmlmektedlr Bunlarm Ithalme de keza kJ.tlyen luzurn yoktur El Iimehkleu k1~m ISSIZ zamanla.rd.t zurram evlerde buktukleu Iphklerdr Bunlar b1ttab1 gaynmuntaz.:l.m ve ucuz oldugundan ad1 hahlarda kullamlmakta.d!r 2-3 Atki, cozgu, yun, pamuk ve kaskam 1pl.Jgl HaWarm atki ve cozgulerl yun veva pamukt.ul Yun oldutu takdtrde d.uma yerlid1r PamuJr oldug u takdu de ISe yet h vey~ ham; fabnkalarm mam ula t1d1r Hanc mamulatm kullamlmas yerli pamuk 1phk fabr1kalaunm sat.15tan mustagm olm<~lau vr> thtly..lc msbetmde Jmalatta bulunmamalanndan 1len gelmektedn B1r de, ad1 hahlann atkllart IClll kaskam tabir edilen adl biT ems pamuk 1phk kullamlmaktadlr k1 bu da han((ten gelmektedlr Ve son ?amana kadar dahilde 1mal edllmed1g1 1<;m It hal ed1llrken gum1 uk 1esmmden muaf bulunmamaktadlr Kaskam pamuk teleflermden yap1l~ adl ems ucuz

106

HALICILIK SANAYii

pamuk iplleldir. Paketl (4 1/2 kilosu> 200 kurutur. Gumrugii ise, eski tarifeye nazaran 150 kuru raddesindedlr. Ancak, bir ka~ aydanberi istanbul'daki Sami ve 91irekft.s1 ilmek fabrlkast da kaskam 1mallne balamlJi oldu~n dan, bu t'abrlka ka.skam imala~ma devam ettiei ta.kdirde mevcut muafiyet refedilmelidir. YapagtlarimiZ: Anadolu yapagllart hall imallne en mtisait olan yapagtlardandtr. Ytkandlktan sonra hall yumu9adt(pndan ytkanmt halilar l~;in bilhassa Anadolu'nun vasat derecede sert yiinleri tercih edilmektedir. Ytkannuyan hablar l~;in !nee yapagilarnmzdan kullamlmast ayam tavsiyedir.
Ball iplik ve yun mcnsucat fabrikalart:

Mevcut ytin hall ipligi fabrikalan unlardtr: izmlr: Tiirk aba ve ayak fabrikast <Oriyantal Karpet) 2 - Grifit lplik fabrlkast 3 - Hanct Halil aga zadeler ipllk fabrikast
l u~ak:

Y1lanc1 zadeler ipllk fabrikast Hamza zadeler iplik ve ayak fabrikast 6 - Bacak zadeler ipllk fabriltast 7 - Al~ehirll zadeler iplik fabrikast
4 5 -

Kula:
8 -

Qolak zadeler ipllk fabrikast

Kayseri: 9 BUnyan ipllk fabrikast isparta iplik fabrika& Ballkesir iplik fabrlakst isparta:
10 -

Ba.ltkesir :
11 -

istanbul:
12- Ethem ve Bami Balat ipllk fabrlkast (elyevm kaskan imaleder.)

13 14 -

Feshane iplik ve 9ayak fabrlkast. Hereke iplik ve ayak fabrikast

107

HAJ.ICILIK SANAYll

15 16 -

Siireyya Pa:Ja 1plik ve ayak fabrlkas1 Karamiirsel iplik ve ayak fabrikasi

Simav: 17 Eder zade iplik fabrikas1.

Eskiehlr: 18 Hac1 Ha:kkl iplik fabrikas1.

Bunlar haliClllga luzumu olan hall lpliklerlni tamamen !mal ettikleri gibi bazllan ihracatta dahi bulunmaktad1rlar. Haltlarm y1kanmas1: Anadolu hahlarmm alizerln boya He yapllllll olanlan hemen tamamen Ylkanmaktadlr. Bunun igin Kula'da bir, izmlr'de muteaddit ylkama fabrikalan vard1r. Hall y1kama hahYJ. parlak ve eski gostermek i~indir. Bilhassa Amerika y1kamaga I}Ok ehemmlyet l"ermekte, halllan azaml derecede y1kanm1~ olarak arronaktadrr. Hahlar kin:~t kaymag1 ile yikanmaktad!r.

HahCJhgm

inki~afmdaki

fevait ve

inki~aft ~areleri

Hallcillgl inkiaf ettirmek elbette kabildir. Ancak inkiafmi teminden evvel, inkiaftan faide has1l olabilir mi, bunu tetkik etmek icap eder. istanbul Konya imendifer hattmm garbindeki vilayetlerde imal edilen hahlarm hemen yiizde 70 belki 80 - ni hari~t piyasalarmm talebl ve stpari uzerine imal edilmektedir. Bunlar satlldiklan dlinya piyasalannda diger memleket halilarile miicadele etmi~ler, bir mevki kazanmllardir. Bu cins halllarm mikLar1m tezyit etmek, hahlara yeni mahre~ a~,;amlyaca~I gibi piyasalardaki mevkiini de takviye edemez. Bilakis buglinkii sat1~ fiatlanm muhafaza etmek mecburiyetinde kalmdlk~a fazla imalat, hahcihgimlzda buhran tevlit edebilir. Buhran tevlit etmeden hahcihgimlzm inki~aflm temin, ihracatm1 tezyit etmek istiyorsak bun bir suretle temin edebiliriz: o da hahcilartmizm maliyetini, dolayisiyla satl flatlanm tenkis, piyasada rakip halilardan daha ucuza sa.t1lmasmt temin etmekle kabildir. Kisrni kiillisi sipari iizerine imal edilen hahlarm resint boya, kaliteleri sipari.e, ihtiyaca gore tanzim edilmi, islah edllrnif:!tir. Bunlarm daha fazla 1slah edilmesi zaman mes'elesidir. Perakende olarak evlerde ve gereksC' hario; sipari~ine istinat edilmiyerek tilccarlar tarafmdan ya.ptmlan izmir Hinterland! haricinde ka\an merkezi Anadolu vilayet.lerinin hahlarma gelince: Bu hahlar sipari~ iizerine yap1lan hahlarm arasmda t;eit doldurmak i~,;in bir kJ.Smi ihra~.; edilmekte. k1sm1 azamt da dahilde sarfolunmaktad1r.

108

HALICILIK SANAYtl

Islah edilmeden mlktarlarmm tezyidi. keza tiiccarl muvazenemizde ve iktisadl biinyemiZde hie bir hareket uyanduamaz. UyandtnnaSl ve ihracatm tezyidi i;in bu eins llallia.rm da bir taraftan mallyetini, diger taraftan clnslelini, yani resim ve boyalarmt 1slah etmek leap eder.

Ma.liyetin diigmesi, reslm ve boyalann I.Slahi bugunkti imala.b. ytlzde 40-50 nisbet!nde artt1rab1lir. Binaenaleyh, hallcllt~tmiZm inld4aft lt;in: Evvela: Saniyen: Halllann maliyetini ucuzlatmak; Resimleri LSJ.B.h etmek;

Salisen: Boya.la.rt JSlah etmek; Iaz1md1r. Bunlarm ne suretle kabil olabilecegi hakkmdaki noktayl nazan miZI arzedellm:
A I -

Halllal'nmzm mallyetinin tenklsl: Hallcihk teld.latma. ehemmiyet vermelt

Halwbk tetekkiilleri hatta tristlerl meydana getirmekle; Hahclhk iizerine mevcut tekllQt pet zaytf hemen yok mesabesindedir. Diinya, ferdi t;a~lan bU'akml, muazzam teoekldillerle, kartel, trostlerle iktisadi mueadeleye atlllrken hahellarm toplu ve raslyonel l}&llIllalannm esasll oa.releri aramlmalldtr. Bu da gu suretle kablli temindlr:

a- Evlerinde kendi hesaplarllUL hall yapanlarm kooperatu:' tie4kll et. meler1n1n tem.inl. Diinya ktit;uk sanayti l;iulzer Delit; veya diier malCun k~iik sa.nayll kooperatifleri tegkilatlart sayesinde refaha kavumUftur. Zlral kredi kooperatifleri gibi kut;Uk sanayi kooperatlfierinin de bir an ev~l t~kiline gayret olunmaltdll'.
b - HaliClh~m mutekastf oldu~u yerlerde hallCl birlikleri tekili. Ha llcllar arasmda anlallacak bir ~ hususat vardLr. Revacma m.8.n1 olacak tlatlan diigiirecek tarzda .ha.lilara fena malzeme karlftll'llniamast, yekdlterlnden l~i t;a.lmmamast; tezgi'l.hlann, boyalann, reslrnlerin Islah edilme & gibi. Blrlikler mevcut olursa mtittehiden bu gibi ihtJyaolar diiiiniiltir. ihtiyac1 takdir ederek bah birli~i tegkil eden Anadolu'da yega.ne ehir U&k't1r. Bu birligin kiSa bir hayatt vardtr. Fakat bUtiin al8.kadarlar bir llkten memnundurla.r. Kayser! ve isparta haJicllari bir k&~; def'a iotlma ederek birlik tegklline teebbUs etJn4Ier, muvaffak olamaiD.llardir. Her halde bah mmtaka.Iartnda blrlilderin te~kUi zaruri ihtlyaotan addolUitma lldll'.

c - Hah tiiccarla.nnm ittihadl. Muazzam hall trostii olan Ortyantal Ka.rpet izmir'de ballcllllr:la m.egul blr tao eenebl hall tUccarlarmm ittihadile 908 seneslnde teoekkill etm4ttr.

109

HALICILIK SANAYii

Turk hall tuccarlan da (ki ayni zam:mda bunlar ihracatcilardir) Oriyan~ tal Karpetl niimune ittihaz ederek bir trost, harice karl muterek bir sati cephesi tekil etmelidirler.
7 sene evvel iktisat Velciletince de Uak iplik fabrikas1 ve izmir hahcllan nezdinde boyle bi~ teebb\iste bulunulmu ve miizakere sathasma girilecegi s1rada her nedense teebbusten bir netice hasll olmamitll'. HallhaZitda saha daha musaitt.ir. Hatta boyle bir teekktiliin kesbi vtisat ederek buti.in Tfukiye hahc1Iar trostti haline ink.tiap etmesi dahi beklenebilir. 2 -

imendifer nakliyelerinde tenzilat yapLlmas1,

Halllarm imendiferle yap1lan naklinde hususi ve tenzilatll bir tartfe tatbik olunmalldu-. Vaktile Uak'tan izm.ir'e sevkedilen hahlarm balyalarmm mazrut'1ar1 bill\ ucret sahiplerine iade edilmiyordu, hallhazrrda bu usul dahl tatbik olunuyor, Hallcillk gibi fazla kar birakmiyan mamulatm nakliye masraflarmm haddi asgariye tenzili zaruri gortilmelidir.
3 Hall ipliklerinden muam.ele vergisi allnmamaSl.

Halihazirda iplik ve boya fabrikasma malik olan hruhci.lar ihra~ etmek uzere kendi boyahanelerinde boyattiklan ve kendi fabrikalarmda buktfudiikleri ipliklerle yaptrrcl.Iklan halllar i~in muamele vergisi vermemekte di~er taraftan ise kendine ait olm~yan iplik ve boya fabrikalarmdan iplik tedarik edenler muamele vergisi vermek meeburiyetinde bulunmaktadular. Bu suretle bir kisim hallcilar, hahlanm ucuza, digerleri ise pahallya maletmektedirler. Bu hakSI'Zllgm izalesi i~in muamele vergisinin ahnmamasi hakkmdaki musaadenin yalmz iplik ve boya fabrlkast olanlara inhisar ettirmeyip diger hahcilara da tel}mil edilmesi, yani muamele vergisinin memleket dahilinde imill edilen bilumum hall ipliklerinden kaldmlmasi temin olunmaildir.
4 - Hahcllann ithal ettikleri bihimum malzemenin giimriik den muafiyeti:
resmin~

a - Elyevm te~viki sanayi kanunundan istifade eden ha!Jcilar boya i<;in giimruk resmi tediye etmemektedirler. Kaskam i<;in ise depozite yatlrllmakta ve bu paranm istirdad1 i~in bir tal::1m mi.isktiHt.ta tesadtif edilmektedir. Binaenaleyh bu husustaki mii~kiililtm iz:J.lesi i<;in boyalarda oldugu gibi kaskamm da ihtiya(: listesine ithalile depozito usuhiniin ilgas1 temenni edllir. B - Gdzgti ve atkiilkta kullanllan 4, 6, 8 No. pamuk ipliklerinin emsail memlekette imal edildiginden bilil resim ithal edilmesine mtisaade edilmemi~tir. Halbuk1 mevcut pamuk iplik fabrikalan mamulatlanmn dahilde revac1 temin edildiginden hallcilar:1. mahsus olan pamuk ipliklerinin

110

llALICILIK SANAYii

de bllaresim ithal edilmesine miisaa.de edilmesi hailctlan buyiik miir,k\ilattan kurtarrr. Binaenaleyh pamuk iplik fabrikalan 1htlyaca kati derecede piyasaya iplik !<lkardtlwm takdirde bu muaflyet refolunabilir.
Hab resimlerinin JSlah

Muhtellf bahtslerde arz ve izah reslm.leri ii~ klsma ayrilabilir:

etti~imiz

ve(;hile Anadolu halllanmtzm

1 Mahalli hususiyetleri k!Smen muhafaza. etmekle beraber tereddi etmi resimler.

2 -

Kopya edile edUe orijinalitesini kaybetmi Acero resimlerl. karekterini

3 - Avrupa. sipar-t,i iizerine yapllan ve en zlyade Acem ta.tyan resimler.

Bu sonuncu resimler lie ~tigale Itizum yoktur. Miiteri bini slparite resimleri tntihap etmektedir. M~rintn arzusuna miidaha1e etmek dojtru netice vermez. Nihayet ona iraei tarik ed111r. Di~er iki cins resimlerin yiizde 95 - i ruhu slkan klymetsiz resimlerdlr. Onlarm 1Slft.h1 zaruridir. Bunun i~ln kanaatlmlzce, yegiine ~are, mi.ize, carol ve hususi yerlerdeki Anadolu'nun tanpi ve sanatkArane yapilml Tiirk sanatini ta.tyan halt resimlerini gasterir, haltcmm ve mii(iterinin anhyaca~1 ekilde renkli bir resim albomi.i meydana getirerek haltcilara bunlan muayyen r,erait tahtinda da~ltmak ttr.
('-Hall boyacib,t1 tKiik ve kimyevi boyalar) ve JSlah:

1 - Her yerde kok buya lhzarl

i~in

liizumu olan nebati mevad1 iptidai~ok

Yf: mevcut degildir; tedal'lkinde miikillat vardtr. 2 - Kok boyanm ihzan madeni boyalarw ihzarmdan

mfujkilldiir.

3 - Ki:ik boyacili!lmda renk tutma.k miikiildiir, kok boyactllgt pahahdtr. 4 - i:.,bu miikiilat karlSmda ucuzlujtu, usulii telvindeki kolay~I ve tedarlkindeki suhulet dolaytslle Avrupa'nm klmyevi ve bilhassa rengi sablt olmtyan anelin boyalar hallctlarca mazhar1 ra!lbet olmu, mazinin milli ve cazlp kbk boyacthgl yerine kaim olmutur. Allzerin boyalarmm tama mt anelin boyalan gibi gayri sabit degildir. Yalntz sureti istimali kok boyalan derecesinde degllse de anelinlerden mii~kiil olmas1 bu boyanm da her yerde taammiim etmemesine sebep olmtltur. Hall amati:irleri ki:ik boyalarmi tercih, kok boyalarmdakl letafetin velevki has dahi olsa kimyevi boya.Iarda mevcut olamadtgmi iddla etmektedirler. Fenni boyacthkla alakadar miitehasSISlarm miitaleasma lstinaden blzce mes'elenin ruhu udur:

111

HALICILiit SANAYll

Kok boyalan umumiyeti itibarile giizel, Iatif renklerdir. Fakat bun larm tamam1 has de~Udir. Kok boyalan arasmda gayri has olanlarda mevcuttur. Mevaddt iptidaiyesinin memlekette bulunmast hasebile Avru pa boyalan yerlne kok boya kullamlmast temenni edilir. Ancak kok bo... yalarmm ihzan miikiil ve zamana miitevakkl1ttr. Kok boyalan He renk tutturmak Avrupa'mn talebettigi tarzda muhtelif renk i.i.zerine iplik boyamak ve bunlan yeknasak yapmak, bllhassa c;ok mi.i.ki.i.ldiir.
4

Bu itibarla, seri imalat ic;in kok boyalarmm biiti.i.n renkler i<;ln is timall gayri kabildir. Maamafih, istimali kolay olanlar da vardlt ve belki de sureti istimali giic; olanlarmda da tetkik neticesi kolaylattrtlmast kabildir. Fakat henUz bu hususta tetkiat yaprlmamttlr. Diger taraftan ise Avrupa boyalarmdan has olan bir ktsun alizerin boyalarmda tadat edilen mahazir mevcut degildir. istimali sehil renkleri muhtelif ve renk tutmak kabillyeti fazladtr. Binaenaleyh, ihtiyaca salih bir tarzda tslaht i~in takip olunacak hattl hareket U olmahdtr:
1 Baz1 mmtakalarda anelin boyalarmm hallctllkta lstlmalinin kat'iyyen men'l. iran hiikfuneti anelin boyalarmm ithalini menetmi lhra~ edUen hahlarm ipliklerln1n anelin boyalarile boyanmt oldugu anl~IIdtgl takdirde o hahlardan yiizde 12 ihrac; resmi ahmyormu. Alelumum anelin boyalarmm memlekete ithalinin menedilmesi Ttirkiye'de kabuledilmez. Ev mensucat sanayil anelin boyalarma muhta<;tlr. Onlar i<;ln anelin ithali menedilemez. Maamafih, anelinle boyamnt hahlarm ihracmda yi.i.zde 12 gi.i.mriik resmi almmast usulii meQJ.leketimiz ic;in de kablli tatbik olabllir kanaatindeyiz.

2 - Hahctlarm anbyaca~1 ekilde bir boya kitab1 neredilmesi. Bu kitapta ihzan sehll ve mevaddt iptldaiyesi memlekette mevcut bulunan kok boyalan ile hahclllkta kullamlan sablt Avrupa alizerln boyalarmm sureti istimali tafsilen izah olunmalldtr. Kok boyalanmn usuli.i. telvlni haklonda kitap yaztlmaSlm der'uhte edecek Ti.i.rk mensucat kimyakerleri mevcuttur. Alizerin boyalannm ihzarmt ise Alman boya fabrialart kartelleri her daim yapttklarl gtbi ihzar edebilirler. Zaten, onlarm FransiZ ve Alman lisanlannda bu nevi kitaplart vardlr. izahnamelerin terciime edilmesl maksadt temin edebilir. 3 - iktisat Veka.Ieti Celilesinin Avrupa'da tahsil ettirdi~i meosuc~t kimyakerleri vaktile seyyar muallim nam1 altmda Anadolu'da gezer ala~ kadarana has boyactllgt tigretirlerdi. Bunlar tekrar Anadolu'da gezdlrilmeli ve hahcllar tenvir edilmelidlr. 4 - Hahc1h~m mutekisif bulund~u merkezlerde idarei hususl.yelere maa.gll birer boyac1 aldtrtarak seyyar mualllmler mislllu al~kadar olan lara kimyevi ve kok boyaethgl fenni ta~da o~retmelldlrler.

112

HALICILIK SANAYtt

5 - isparta, Kayseri lplik fabrikalan ~aJlljtlgl takdlrde muhitler1nde boyaclllga fevkalade :raydah olab1lirler. Bilhassa, Kayseri muhitlnin boyacihf;mm pek gerl kalmi ohnast hasebile Kayseri iplik :fabrikasmm bu hususta temin edecegi fevait pet buyuktur. Her lkl fabrlkamn faaliyete ge.;mesine .;allllmalldu'.

8-113

lzmir HahcJbgJ
Hari.,;;ten senevi vasati 5-6 milyon Tiirk liras1 celbine vesatet eden ve bu ticareti hariciyemizde miihim bir mcvki tutan ve Tiirkiye'nin an'anevi ev san'atlarmdan blrl olan hallcill~Jmtz hakkmda tesbit ettiiUmiz malfunat li\1 merkezdedir:
MEVADDI iPTIDAIYE

Memekeiimizde yiin veren muhtellf cins koyunlar mevcut ise de bahcalan Akkaraman, Da!llgve Ktvuc1k cinsleridir.
1926 senesinde tanzim kllman bir istatistige gore Tiirkiye'de on iki milyon 585 bin koyun oldujtu tesbit edilmitir. Son fig sene zarfmda bu mlktarut tezayiit ettigi muhakkaktlr. Tiirkiye'nin senevi yapagl ve yiin hasllatl 12-15 milyon kilo raddeSindedlr. Hall imali i()in istimal olunan yun mliktar1 tak rioen 4,1/25 milyon kilodur. Esas hall cinsleri Isparta, Uak, Bergama ve Gordus nevileridir.

iLME FABRlKALARI

izmir lktisadi nuntakas1 dahilinde mevcut ilme fabrikalari ve bunlarm senevi kabiliyeti imaliyeleri zirde mtinderigtir:

Fahrilmnm mtvki i
tzmir :izmir izmir Kula
Uliak

imnl kaoiliyeti
hall kumpanyas1 Vilyam Grifit kumipanyasi Hamzazadeler kumpanyas1 l';olakzade kumpanyas1 Y1lanc1Zadeler kumpanyasl Hanel Halil agazadeler K. Bacakzadeler kumpanyas1 Alaehirli zadeler kumpanyasl :iplik fabrikasJ anonim irketi Mustafa Sabri firmas1
~ark

Uak Uak Uak Isparta Ballkesir

650,000 150,000 80,000 250,000 250,000 300,000 100,000 20,000 100,000 20,000 1,920,000

114

HALICILIK SANAYil

U.ak ve Bergam clnsl halllar kamilen yiinden, GOrdes clnsi halllarm atkl ve c;:ozgiisii kaskam ve Umesi yiinden, !sparta cinsi hall.la.rm ise atkl ve .;ozgiisii pamuk iplig!nden llmesi y(lnden yap1lniaktadlr. Bu pamuk ipllklerinin bir k1sm1 izmir'deki $ark sanayi ve izmlr pamuk imal8.t fabrikalarmdan tedarik edilmekte dlger k1smile Kaskamlar harl~ten celbolunma.ktadtr.
KASKAM VB PAMUK iPLiKLERt

1927 senesinde izmir'e lthal olunan "u suretle tesbit edilmil}tir:

ka:!kam ve pamuk ipligi miktarl

Kaskam kilo italya

MISIf

Pamuk iplili kilo 223,117 38,782 158,060 110,122

1,214

Hlndlstan inglltere Fran sa Japonya Muhtellf

150,040 60,796 15,678 3,402 1,136

0
0

225,097 37,025 793,417

231,052

Kasltamlarm kaffesi ve pamuk ipliginin yiiz elli bin kilo miktan hallClllkta kullamlmighr.

BOYALAR
Tiirkiye haiClhgmm inkl~afma amll olan 'eylerden ~lrl de boyalardlr. Bundan 50-60 sene evvellne kadar halllartmlzm telvinl miinhas1ran nebatl boyalarla temin ediliyordtt. Bilahare harif;ten vaki taleplerle zevklerin tehll.lii1ii ve daha bir '<Ok esbap tahtmda nebati boyalar yerlerini alizarin ve anllln boyalara terketmitlr. iktisadi mmtaka hahc1hgmda istimal olunmak iizere her sen(" vasati olarak izmir'e otuz bin kilo alizarin ve anllin boya !thal edllmektedlr. Mmtakantn m~ak ve Gordes clnsl hahlar yikanmadJii i4;in anil1n, y1kanan ve kimyevi muamele goren diger hahlarm cilmlesl alizarin boyalarla telvin edilirler.
BOYAHANELER

iktisadi mmtakada buharla

~allIr

boyahaneler gunlardu:

115

HALICILIK SANAYl:l:

Mahalli
izmir

~ark

Sahibi
bah kumpanyast istern karpet limited fiirketi Vllyam Grifit kumpanyast Hanel Halll ag:l. zadeler kumpanyast <;:olak zadeler :. Kadayif<}i zadeler Yilanct zadeler boyahaneler hemen her hall me1kezinde

Kula Oordes Ufiak

Bunlardan maada lptidai bulunabilir.

Haltcthkta boya masraft biiyiik bir ehemmiyeti haizdlr ve bu masraf her cinse gore deglir. murabbai it<in vasati be, Ul}ak cinsindc Mesela; isparta'da yiiz ar_,m 2, 1/2, Oordeste bir ve Bergam clnslerinde altt kilo boya sarfedilmektedir.
HALILARIN YIKANMA MUAMELESi

Hahlar imal edildikten sonra u_,ak ve Oordes'ten madast y1kama amellyeslne tabl tutulmaktadtr. Bu ameliyede isti.mal olunan Kire<; kaymag:I ki beher ar(im murabbat hall i<;ln be~ kilo Hlztmdtr, sutkostlk, potas kostik, muhtellf asitler, ret;ine yag1 kamllen hari<;ten celbedilmektedir. Mmtakada mevcut fenni yikamahaneler Unlardtr;

Mahalli
izmir

Sahibi
<;olak zade kumpanyast fllark hall kumpanyasi istern karpet limited (iirketi Vilyam Orifit kumpanyast Hanc1 Halil aga zadeler kumpanyasi <;:olak zade Ali firmasr ];ref oglu Mustafa firmasL

iktisadi mmtakada esas hall cinsleri: izmir fiehri hah amillerinln merkezidir. Burada faaliyette bulunan kumpanya ve flrmalar tarafmdan ihzar olunan desenler. eri ve arga<;lar ve boyatllan ilmeler imalat mahallerindeki _,ubelere ve yahut acentalara gonderilir ~ubeler ve acentalar dahi biitiln levaztmt hall yapan evlere tevzi ve bunlarm siparl~e gore imaline nezaret eder.

1t6

HALlCILIK SANAYli

Mlntakanuzda belll bqll clnlserden olmak iizere Jmal olunan esas hah einsleri hakkmda malumat a~Jatya dereolunm:m,Jtur: isparta ems Tezgah adedi Amele miktart ttcreti imaliye lira Masarifl umumiye: Yiin kilo Pam.uk ipligi atk1 ve ~ozgii kilo Kaskam Ar~m murabbal istlhsal olunan hal1 k1ymeti lira
4.200 12,500 400,000 200,000 345,000 140,000 250,000 220,000 250,000 400,000 1,200,000 90,000 700,000

u,ak cins
1,400 8,000 330,000 125,000 490,000

Oordes Bergama Yekun cins elns

2,000 6,500 250,000 100,000 255,000 1,500 2,000 140,000 90,000 205,000 9,1M 29,000

l,UO,HO
515,000 1,295,000 140.000 250,000 960,000 5,%GO,OGO

1,800,000 1,500,000

iktisat mmtakasmm hall ihracat1: Son seneler zarfmda ve harbi umumlden evvel !zmir limanmdan ecnebi memleketlere ihrat; olunan hall ktymetleri bervet;hi atidir : Metro murabba1
1929 senesi 394,546 361,468 402,163

Ktymeti lira
4,670,885 4,544,343 3,346,887

1928
1927

,
,

Harbi umumiden evvel: Metro murabbat Klymeti altm lira

1913 senesi 1911 , 1910 , 485,244 471,050 517,134 598,179 715,678 830,459

Hall imillerinin metalibab:

Te~viki sanayi kanunu ve kavanini salre ile hallc11Igm gordiigii himaye, fabrikalartn musakkafat ve kazant; vergllerinden istisnast, celbettiklerl makinelerden muayyen mevaddl iptidaiyeden en muhimlerinln gi.imrti.k ve oktruva resimlerinden muafiyeti ve Oordes cinsi halllarda kullanllmakta

117

HALICILIK SANAYit

olan kaskamlarm kabulu muvakkat tanmda istifade ettirilerek gfunrtik resmi almmamas1 ve nihayet ihrae} olunan halllarm %2, 1/2 muamele vergisinden istisnast keyfiyetlerinden ibarettir. Kanunlann bah~ttigi bu himo.yeler aagida arzedllecek bir iki nokta temin edilmek artile hahcllt~ImlZm bugiinkii vaziyetine nazaran kafi goriilmektedir. Ancak ~ok defalar tatbikat sahasma vazedilen takayyiidat dolaytsile tahaddiis eden miiktilat yiizllnden himaye ile tcm:ini matlup olan gaye kaybolmaktadtr. Mesela: Kaskamlar kanunu mahsus mucibince kabulli muvakkat suretlle celbedimekte ve giimriikten ge~irilirken depozitoya raptedilmektedir. Her ne kadar depozito mukabili banka teminat mektubu veriliyorsa da mahsup emrinin ~ok defalar teahhur etmesi hasebile teminat mektuplanlllll miiddeti hitam bulmakta ve temdidi mecburiyeti hasll olmaktadtr. Halllar ihra-; edilince icrasmda hi~ bir mahzur olm1yan mahsup muamelesinin gecikmesi neticesi olarak yapilmasi icap eden bu muamele tabii bir taktm masraf ve kiilfetleri icap ettinnektedir. Nitekim 929 senesi zarfmda ihral( olunan halllarda kullamlmt olan kaskamlarm mahsup emri hala verllmemi ve ballcilarm on binlerce 1irahk kredileri bu l~ yiiziinden mevkuf tutulmakta bulunmutur. Getirilen makinelerle mvaddt iptldalyede de tatbik edilmekte olan ktrtasi merasim ayni mtikiilatt tevlit etmektedir. Bilhassa miiessiseler tarafmdan listelerle ilk defa istenilen mevnddt iptidaiye verilmiyerek miktarlarmm iktisat Vekaletince tenzilata tabi tutulmast veya hi~ verilmemesi ve bilahara miiessiselerin bir senede ii.~ d6rt defa mutemmim listelerlc mevaddl iptldaiye talebine ve ayni merasimi l.faya meclmr edilmesi muamelatta pek qok mii~ktilatt mucip olmaktadtr. Muamele vergisi kanununun halicth~nntzl mliteessir eden bir noktast muhtact tadildir. ilmesini fabrikatorden satm almaga mecbur olan ikinci derecedeki Tiirk halictlan %6 muamele vergiSine tabi tutuldugu halde Tiirkiye'den ilme alan ecnebi ballet ilmenin ihracmda %2, 112 muamele vergisi vermektedlr. Bir ktstm hahctlammzm hahciltk i~in sureti mahsusada bahedilen bu himayeden istifade etmemesi kanunla temin edilmek l.stenilen gayeyi k1smen kaybetmekte ve tatbikatta TUrk hahcthgl aleyhine olmak iizerehakstz ve garip bir netice tevlit etmektedlr. Bunun i~in Umesini fabrikalardan tedarik eden ikinci derecedekl halicdann bu ilmeler i~in vennek mecburiyetinde bulunduklan muamele vergisinin de alinmamasmm temini laztmdtr. isparta halilarmm cozgii ve atktsmda kullamlan 4, 6, 8 ve hatta hahclltglmlZm daha ziyade inkiafl takdirinde 10 ve 12 numarall pamuk ipliklerile gene isparta hahlarmda kullanllan ve baka bir yerde istimale gayri salih bulunan ve lplik fabrikalanmiZda makinesi bulunmtyan (DirezH

118

HALICILIK SANAYll

mamul Avrupa er~lerlnln kaskamlar gibi kabulU m.uvakkat suretlle celblne mtisaade olunma& leap eder. Qi.iukti bu numaradakl yerli iplikler gerek ~ok fire vermesl ve gerek emsali ecnebi ipllklerine ntsbetle 4;0k pahall bulunmast ttibarile bilhassa ecnebi rekabetine maruz isparta clnsi halllann mallyet fiatm1 yiizde be nisbetinde yiikseftmektedir. Yerli ipliklerin paketi 540 kurUl}a almd1gJ. halde ayni cins ecnebi lpliklerln gtimrtikstiz fiatl 325 kuruiiitur. Haz1r erliiiler i9in de ayni mti:tahaza varit oldu~u gibi bunlarm halmm intizam ve mtikemmeliyetinde muhim bir amil oldugu bittecrtibe anla.,llmU}tll'.

119

Halt Enciimeni Raporu

Komisyonumuz, ic;tima ederek reislige !sparta meb'usu Haftz ibrahim

Beyi, raporti:irliige de Hereke fabrikasl mudiirii Reijai Beyi intihap
etmi~tir.

Bu intihabi miiteakip Komisyonumuza havale edilenisparta Mint iktisat ve Tasarruf Cemiyeti, izmir ve Kiitahya Tlcaret Odalarile Reat Beyln hahcillk hakkmdaki raporlan miitalea edildi ve bunlara istinaden memleketimlz halicihgmm vaziyet ve ihtiyacati berve~hizir hulasa ve arzedilmitlr efendim.
1- Halctllk iktisadi bi.inyemizde diger ev sanayiinden daha razla inklijafa miisait bir ehemmiyeti haizdir.

2- Anadolu halllarmm 929 senesi imalatmm ktymeti 9-9,5 milyon lira tahmin edilmektedlr. Bunun ic:;inde kllim, c;icim, kec;e, ve c;uval gibi i:irgiili.i hahlar dahil degildir.
3- Hahctlarm atelyelerden ziyade evlerde yapllmasl halicllar aleyhine olmakla beraber ic;timai ve sthhi noktai nazardan miireccahttr.
!bra~

4- 929 senesi ihracat1 6.363.000 lira olup bunun %69-u izmir limanmdan edilmitir. Bu miktar i~lnde transit suretile ithal edilen Acem halllan da dahildir ki onun klymetl bir milyon lira raddesindedir.

5- Halilanmtzm ba.bca miiterileri Amerika. ingiltere, Fransa, italya, Almanya, Belc;ika ve Mistr'dir.
6-- Hahlarimtzm en pahahsmt Almanya ve Amerika, vaast kalltesini Fransa, italya, en ucuzunu iSe ingiltere ve Belc;ika almaktadtr.

7- Turk hahcthg1 diinya piyasasmda buyiik blr mevki kazanmi~tir. Hahlanmtzm en buyiik raklpleri iran, Hindistan, Rusya, Qin ve sonmek i.izere olan Yunan hahclhgtdu. 8- Bu sene harir; piyasalarmda Avrupa ve Amerika buhram iktisadisi dolayisile bah talebi son tic; senelere nazaran tenakus etmltir. 9- Yunan haliclh~I Yunan1stan'da i(;i iicretlerlnin yiiksekllgi ve hallctlarm suf hall l.c;ill~ile gec;inmek istemelerinden inkiras bulmaktadtr. Elyevm Yunanistan'da 1mal edilen halllar kallte ltibarile fark mevcut olmadtgi halde Tiirklye halllanndan daha !(ok pahahdlr. isparta'da yap1lan sparta kalitesinin ar~ murabba1 7-7-,5 lraya maledlldlgi halde Yunanis-

120

tan'da ayni isparta. kallteslne muadll imal edilen kalltenln arl]m murabbat 99.5 llraya maledilmektedir.
10 - Garp memleketlerinde bilha.ssa Qekos}ovakya'da ve Yugoslivya'da ev hah sanayilne bilhassa ehemmiyet verilmektedir.
11 - Avrupa ve Amerika'da dii~iimlu makine haliclllilh g\l.nbegi.i.n te~ rakki etmektedir. Fakat henuz bah makineler1 tamamen tekemmul etmeml.stlr. :,lmdlkl makine hahlan pahallya malolmaktadU". Makine halllar1 bilhassa Gordes, Demirci halllarma rekabet etmektedir.

12 -

Anadolu hallcihgi teknik noktasmdan 0.;; k1sma ayrllabilir:

1 - Spari iizerine yap:tlan, resim ve renkleri hari~ plyasalarmm ihtiya!Olarma gore tekemmiil etmi izmir HinterUmdl halllan. Bunlarm k1sm1 azam1 ihracatQzlar tarafmdan, bilvas1ta veya bilavrunta yaptmlmaktadir. 2 - ihracatc;Ilara satmak uzere tuccarlar tarafmdan yaptmlan hahlar. Bunlarm tc;inde c;ok giizel hall.J.ar bulunmakla beraber klSmi azammm resim ve renkleri tekemmul etmemitir.
3- Evlerde hiq bir ti\ccar sipari.!}lne istlnat etmiyerek yap1lan hususi halllar. Bunlann resim ve renkleri ise tamamen dejeneredir, hatahdlr.

13 A-

Ttirklyede imal edilen halllarda iic ens iplik kullamlmaktadlr:

A vrupa fabrikalan
~

ilme~i

B - Yerll

c-

El ile biikiilmiil] ilmelik

14 - Hahlanmtzm atk1 ve cozg\ilii~U i~in yiin veya pamuk lpligi kulIantlmaktadlr. Yiinler yerli, pamuklular yerli ve hari!O fabrikalar mamulatldJr.

15 - Anadolu yapagilarl hall imaline en miisait olan yapagllardandlr. Y1kand1ktan sonra hall yumu~adtgmdan ytkanml hahlar i~in bilbassa Anadolu'nun vasat derecesindeki sert yunleri tercih edilmektedir. Ytkanmlyan hahlar i~in ince yapagllanm1zm istimali ayam tavsiyedlr. 16 -- Hall yUD ipligi fabrlkalanm1zm ihtlyaca kiifi mtktarda hall ilmeligl imal ettikten sonra lhracatta dahl bulunabilecek kabiliyettedirler.

17 - Avrupa bilhassa Am erika piyasalarmm talebi tizerine halllarlmiz kire.; kaymagile y1kanarak parlattmlmaktadtr. izmir'de Kula'da, !stan bul'da bah y1kama mUesseseleri bu ihtiyacl temin etmektedirler. 18 ~ Hahcillgm bugtinkii vaziyetile imalatlm tezyit etmek faideden zi.yade mazarrat tevlit edebllir. imalabn tezyidlnden evve11slah1 temln edllmelldir. Bunun l~ln almmas1 icap eden tedablrln ba~hcalan ~unlardn:

121

HALICILll< SANAYii

A - Hall maliyetinin tenkisi.

1 Kii~iik

~oyle

kl:

hahc1lar kooperatifi

te~kili;

2 3 4 5 -

Hahcthjtm miitekasif oldujfu mahallerde hahctllk birlikleri tekili; Hah tuccarlarmm trost halinde
birle~meleri;

[?imendifer nakliyelerinde tenzilat yaptlmast; Hall ilmelerinden tamamen muamele vergislnin kaldmlmast;

6 - Hahcllarm ithal ettikleri kaskam ipliklerinin de boya i~in yaptldtgl -gibi teviki sanayi mevad1 iptidaiye listesine ithali suretile gfunrtik resminden muafiyeti; 7 - Mllli oamuk iptik fabrikalan imal ettikleri 4, 6, 8 numara pamuk iplikleri memleketin ihtiyacmm kii.fi mik~arda olmadigl gibi fiatt da yi.iksek oldugundan bu cins ~ozgu ve atk1 pamuk ipliklerinin hallctlar ic;.ln teviki sanayi muafiyet listesine ithali. B - Hah resimlerinin 1Slo.hl. Bunun io:;in mtize ve camilerdeki tarihi ve modern resimlerl ihtiva eden resim albiimleri yaptmlarak bu albtimlerin hahc1Iara tevzii C - Boyaclltgm 1Siah1. Her yerde kok boyalarmm mevadd1 ipitdalyeslnin mevcut bulunmamast hasabile kok boyactll~mda telvin, renk tutma muamelesi mtiktil ve pahabya malolmakta, buna mukabil adi anelin, hatta alizerin kimyevi boyalarmm tarz1 istimali suhuleti ve ucuz oldugundan kok boyacthgl inktraz etlll.i, onun yerine kimyevi boyacthk kaim olmu~tur. Maamafih bu kimyevi boyacthk bazt mmtakalarda fenni ve bazt mmtaka~ Iarda ise gayrifenni istimal edilmektedir. Gayrifenni istimal edilen mahallerde boyacllt!tm lSlaht icap eder; bunun iqin de U tedbirler ahnmahdtr:
1 - Baz1 mmtakalarda hallctllkta anelin boyalannm istimalinin sureti katiyede men'i;

2 - Hahcilarm anhyacag1 ekilde ihzarl kolay ve ebven olan kok boyalarile hallcihkta k.ullamlan kimyevi alizerin boyalarmm usuli.i. telvinini ojtretir blr kitabm neredilmesi; 3 Hail merkezlerinde seyyar boya kimyakerleri dolatlrdmast; 4 - Hallcthgm miitekasif oldugu lll.('rkezlerde idarei hususiyelere boyact ustalan istihdam ettirilmesi; 5 - Kayseri, isparta iplik fabrikalart kendi muhitleri hahcthgt l<:ln pek faydah fabrikalardrr. Bunlarm boya ve iplik ~ubelerinln faaliyete ge<:mesi temin edilmelidir.

122


iPEKLi MENSUCAT SANA Vii

1.- Hereke fabrikas1 Mudurii Re,at Beyin umumi

raporu 2.- Istanbul raporu

3. -

Enciimen raporu

123

ipekli mensucat sanayiimiz

RE~AT Hereke fabnkul muduru

lpegin ilk vatani, ke!}if tarihi, Turk memleketlerindeki ehemmiydi:

Tes1ratl havaJyeden muhafaza It<m het ne suretle olursa olsun vucudun mecbuuc!Ir G1d::Jd::m sonra Ilk ms ..mlar en buyuk lhttyact telebbuste hJG<>ctnll:>IPr ve evvelu vuct<tlenn1 muhataz<~. It:<m bugun de vah~I kaviml"rm hay.. tmd.:t mu,ahede edildtgl g1b1 hayvan postlan kullanmuJlardir li'ahat tama!lla UlP\ lerJh{__ aldiklan postlarla telebbus 1htyacm1 tatmm eurmrCJl~lenru .;mlJ.mlsl..tJ telebbuo;te daha musa1t dtger b1r madde araffil),g~ bolami~lardir Bu '1eVI tht1yac, onlara uzerlermdekl post klllarmdan lpl!f.. yapmagl 1cap ethrm1~t1r Iphk yapllmasmdakt muhassenat anla.tlclJl~t<tll son~a da dah'l naz1k, mce mevaddt Iptidalyei nesc1ye aramlm1~ ve bu suretle pamuk 1Ie 1pegm nesote JstJmal etmenm usulu bulunmustUI
'>Ctll

Mevr-ddi l])ttda.Iyet no:<c1yenm otedenbeu en kiymettan, en astll ve her en metgt'bU olan q,~egm 1lk vatam Cmdir Ilk dera Im ~m orman!..1.rm Ia te&.1dur olumm 1pek boceklermm meydana g-ettrdiklen kozalalclan 1pek c-::l{'Iw usulu mi.lad1 Isadan 3000 sene evvel Cmliler tarafmdan kesfedildlgl m1toloJ1k asarm tetktkmden anla~ilmaktadlr
kt>sc~

Cm'hle1 ke~?fetttklon bu yem ve guzel nesc; ham maddesrnt d1ger memleketlere ogretmek IStemelllller, tpektllgl btr ecneb1ye ogretem 1dam cezasJIP blle tehdlt etmJ!jlerdtr Fakat Qmhlerm ktskanc;.hklarma ragmen lmtun dunyanm g1ptastm celbedrn !pekcilik: mhayet Turk1stan'a oradan Kurd1stan'a, Iran'a, Kafkasya'ya, Istanbul'a ve butun Asya'ya Asya'dan da Av1 upa'ya dagi.lmi~tlr
~uras1 nazan dikkat1 callptlr kt, ~m'de Jpek._lllgm ke~!I tarlhinden ben Jpekcllikle en z1yade alakadar olan, 01ada ya!jiyan Turk kabilelenve Qm'den t:pckclligl ogrenen 1lk millet te Turklstan Turklen olmutur. Maama!ah, Turkler goturduklen mahallerde lpekC'lhgi aliiliahh1 btrakmaml~lar, onun tarakkl ve mk1~afma calJSmtlar, buna da muvaffak olmulardlr

Ceng1z'm ku._uk oglu Kaya HuhilayJ han - c;mhler kend1sme t1su tesmlye ederlerdt - 1274 te Mongol Krall oldugu zaman tpek z1raat1 ve tpek kuma~ Imalu namlle me~hur btr kttap tab ve ahahye tevz1 etttrmJ.,tl Btl-

124

b>JUU.i

IIIIENSUCAT SANAYit
ipekc;ili~in

hassa Tistiniin Htikumdarhg1 zamamnda Mongollar memlekette tarakltisine fevkalade ehemmiyet vermllcrdlr.

ipegin istanbul'a ve oradan Anadolu'ya getil'ildip tarih:

ipek istanbul'a tarihi milildm 552 - lnci senesinde getlrilmil}tir. Bizans krallarmdan Jositinanm Ttirkistana gonderdlgi seyyah klli~m da i.i~ Acem rahip ellerinde taIdiklan i~i b~ kamt asalara, o zamanlar Tiirklstan'dan da ihra{:I menum olan lpek bi:icegl yumurtalanmn doldurmak suretile ipek san'atini ilk defa Avrupa kap1Iarma getinnilerdir. Bu vak'ayl Alman ressamlanndan profesi:ir Baver Almanya'da Krefeld:~o lplik kuma miizesinin blr duvarmda gayet gtizel tasvir etmitir. 0 tarihten itlbaren ipek;llik istanbul'dan Anadolu'ya, Kafkasya'mn Ttirklere mesl\fm k1smma da intikal eylemi ve oralarda taanunum ve inkiaf etmitir. Cografiyundan ibni Hankal onuncu asmia Selc;uki prenslerlnin lkamet ettlkleti (Merve) ~ehrinin, ~ahabettin Ebtilgayyas ta on dordtincti asirda Ktirdistan'm bilhassa Maveraytinnehlr ehrinln nefis ipekli kumalarmt kltaplarmda pek ;ok methti sena etmektedir. ipekeiUA-In Anadolu'da
inki~f1:

Anadolu'da ipekc;ili~ln en mes'ut devri Bursa ehrinin Ti.irkiye paytahtl ittlhaz edildikten sonra balatmttr. 0 zamanlar yen! usul tizerlne ipek ~ekme usulu malum olmadi~mdan "diger memleketlerde de oldugu gibl ipekler el mancm1klarile ~ekllmekte, dolayLSile pek muntazam detildi. Bununla beraber Anadolu ipekleri Liyon Ml.Hino plyasalarmda Demirta ve Lefke ipekleri namlart altmda ytiksek fiatlarla satii.m.akta idi. Bursa'da Ilk defa olarak buharll Franstz icadt lpek
~ekme

fabrikasi

1845- te tesis edilmliJtir. Ondan sonra bu yeni fabrika niimune lttihaz olunarak Bursa ve Bileclk havalislnde 1856 senesine kadar 85 adet buharh

ipek fabrikast ktiat edilmltir. Bu fabrikalarm en miihimlerinden blri Bursa'da Muradlye mahallesinde Qmar ontinde Hereke fabrlkasmm ipek ihtiyac1 ic;ln tesis edilmi olan 78 adet mancmlkll cesim fabrikadtr. Fabrikalarm mtktan nihayet Bursa, Kocaell ve havallslnln 3,600,000 kiloya ballg olan yall kozalarmi l1Jliyebilecek mlktarda idi. Ve o tarihte mevcut dutluklarm mesahas1 80,000 doniim olarak ta.hmin olunmakta ldl. Anadolu ipekc;iliglnin bu inkiaf devresl. karataban (Plrin) nam sari 'ipek hastahgmm zuhuru iizerine tevessii edemem~. bilakis inhitat etmi~ tir. Bu hastallk, o zamanlarda Avrupa kttasmda 26,000,000 kilo koza glbi ~n fazla ipek istihsal eden Fransa'da zuhur etmi, Fransa.'nm lpek mahsul'iinun 5,000,000 kllo kozaya tenezzill etmesine sebep olmu!f, italya ve Anadolu ipek~iliginde de mtit~ tahribat yapm1~tll'. Bunun netlcesi blr ~ok fabrikalar kapamn.!., dut a~aglan kesllmi, yakllmlttr. Fakat, nlhayet

125

iPEKl.! MENSVCA T SANA Yil

Pastor tarafmdan Karabatan hastall~t ilacmm bulunma:n iizerine diger mernleketlerde oldu~u glbi Bursa ve havalisinde de ipekc;ilik harbi umumiye kadar tarakki ederek, evelkinden daha. mes'ut devirler yaami~ttr. Mulga Ticaret ve Ziraat Nezareti istatistik mi.idiriyetinin neretti~i cetvellere nazaran 913 senesinde Kars ve Erdehan vilayelerl dahll olmad1~1 halde imdiki hududu milli dahilindeki arazinin koza istihsalat1 bervec;hi ati ldl: Bursa
3,948,223 778,911 477,572 434,184 130,022 126,694 122,633 68,368 67,398 44,688 35,816 32,351 30,564 ]8,390 14,251 11,580 9,709 3,116 2,798 2,340 2,200 1.666 1,540 800 255 150 8,148,760,320 kilo
ya~

izmlt
Kayser! t1rfa Sivas
Ant~:~.lya

Diyanbekir Adana Aydm Qanakkale Mamuretiilaziz Ankara istanbul Kutahya Eskb}ehir

Mente~e

Bo1u Kastamonu t1rfa

if; eli
Samssun Kayserl Qatalca !?ebinkarahisa1 Konya Trabzon

koza

Vasatlyen 11 kilo ya kozadan 1 kilo ham ipek istihsal edlldigine nazaran 913 senesinde ham ipek istihsalatl (741,000 kilo) (578,966 k1ye) dlr.

126

iPEKLi MENSUCAT SANAYH

Bir luye ham lpek elyevm 22 liraya satildi~na nazaran 913 senesl istihsalatmm lmdiki ktymetl 12,735,932 liradtr.

ipek

yalmz: Miilga Diiyunu umumiye ldareslnln istatistiklerine nazaran Bursa, Izmit, Edirne, Rumell, izr.nlr ve Antalya, Adana, Konya, Ankara, Sivas, ve Bahri Siyah sevahUinln 9>12-916 seneleri ipek mahsulii berv~hl atidir: 1912 1914 1916 1913 1915
kilo

kilo
304,7G6 51,277 61,267 102,066 7,011 5,604 1,267 2,186 7,075 137
542,596

kilo

kilo

kilo

Bursa izmit Edirne Rumelt tzmir ve Akdeniz adalarl Adana Konya Ankara S1vas . Karadenlz
~ekun

254,468 61,861 91,900 37,250 10,922

118,381 25,564 27,690

112,129 23,203 11,250

121,551 26,808 . 4,927 0 2,862

640

2,290
6,481

0
2,500

8,638 1,822
1,900 16,417

4,638 132 558

10,100
179 266,013

272
485,450

1,206 1,648 691 3,615 35 156,271

710 505 1,134 35 159,1U

917-922 senelerinde ise mahsulii.n tamam1 bilinemediginden diiyunu umumiye yalmz en miihlm koza yetitlren mmtakalarm Jstihsalah hakkmda atideki malumat vermektedir:

1917
kilo

1918
kilo

1919
kilo

1920
kilo

1921
kilo 0
0

Adana 18,888 0 0 Edirne 86,708 85,C22 74,741 Ankara 7,280 4,000 0 Bursa 1,963,560 2,142,296 1,794,694 istanbul ve miilhakat1 525,549 409,484 208,774
SlVaS 88,608 85,205 0

66,308
Q

75,683
0

tzmir

45,386

24,778

22,850

422,203 1,569 0 6,026 496,601

876
0 0

2,736,051 2,750,782 2,101,059

76,559

921 - den sonraki senelerin istihsalatt hakkmda miiracaat ettigim muhtelif menabiden maalesef mufassal malumat tedariki kabil olmamitlr.

127

lPEKLl MENSl.TCAT SANAYi:i

Diinya ipek istihsalitmda Tiirkiye ipekcilifinin mevkii: Bir Alman istatistikine nazaran 913 senesi dunya ham ipek lstihsalatl
25,560,000 kiloya
bali~ olmu~tur.

Japonya
Qin

9,492,000 5,038,000 4,060,000 1,200,000 Ayni senede bugiinkii hududu milli

italya Tiirkiye (Surlye'nin Istlhsalati dahil) iran Fran sa Kafkasya Avusturya, Macaristan Yunanlstan Strbi.stan, Bulgaristan ve Rumanya ispanya Hlndistan

dabillndeki Tiirkiye istihsalati 741,000 kilo

500,000 400,000 350,000 300,000 150,000 100,000 70,000 40,000 25,560,000

!Meroleket hudutlan harpten evvelki hudutlardtr.) Yeni, Suriye ve Irak istihsahltl dahil TU.rklye'nin diinya tstihsalatmdaki mevkii dordiincu ve istihsalatm %nisbeti 4,7 idi. Yalruz, hududu milli dahllindeki vilayetlerln istihsalah olan berve~hi bah\ 741,000 kilo hakiki lstlhsalat olarak kabul edildi~l takdirde derece gene dorduncii olarak kalmakla beraber % nisbeti 2,9- a tenezziil eder. Ancak, yukaridaki adetlerden anl~Ildigi iizere harbi umumi Ti.irkiye lpek~illg"ine pek bi.iyiik darbe vurmul}, miktar1n1 haddi asgariye indirmi~tir. Bilhassa bilecik ve tevabti koylertn tahribl o mmtakamn ipek~Uigini hemen hi~ mesabeslne lndlrml~jtlr. Dtyartbeklr ve Mamuretiilaziz cihetleri de vaktile ipekc;illgin merkezi iken bu gtin oralarda da lpek~ilik zlyadeslle gerileml~tir. Maamafih isttklal harbin! miiteaktp Hiikilmetl cumhurlyece lpek~illgin lnkll}afma son derece gayret edilmekte oldu~undan bir kaQ sene zartmda ipek istihsah'l.ttmlZm harpten evvelki miktanm geQmesl ii.mit olunabillr. Diinya tpek istihsalatmm harpten sonraki tezayiidu: Cemiyetl Akvam tstatistlklerlne nazaran 913 ser1esi di.inya istihsalatt 100 ile gosterlldigi takdtrde bir ka~ senenin istihsalat miktarla rmm mukayesesl berve<;hi atidir:

128

tl>EKIJ

JIENSUCAT SANAYU:

Fransa
Bel~lka

1.500 1.300 150 700

Holanda isvlt;re Avusturya Polonya Qekoslovakya Japonya Macarlstan ispanya is vet; Rusya Yekun

3.000 3.000 1.000 750 750 350 250

100
300

3.500 3.500 1.250 1.500 750 550 350 200 44()

6.000 4.000 2.000 2.000 1.000 850 600 600 250

90

70 40 11.000 35.500 47.500 64.000

8.000 5.000 4.000 2.500 1.500 1.000 800 700 300 100 70 30 85".000
berv~hi

913 senesi istihsalitma nazaran baladalti tezayiit nisbeti 1913 Miittehidel Amerlka italya inglltere Almanya Fransa Bel-;ika Holanda
isvi~re

atidir:

1922 30,99 8,45 18,69 14,09 8,45 8,45 2,82 2,01 .2,01 1,00 0,71 0,28 0,85

1923 33,67 10,53 16,85 13,68 7,36 7,37 2,63 3,16 1,58 1,16 0,74 o,42 0,84

1924 26,56 12,50 17,19 16,41 9,37 6,25 3,12 1/2 3,12 1/2 1,56 1,33 0,94 0,94 0,40 0,14 0.10 0,06 100

1925 27,49 16,37 14,04 14,04 9,36 5,85 4,67 2,92 1,75 1,17 0,94 0,81 0,35 1/2 0,12 0,08 0,03 1/2 100

6,36 1,36 27,27 31,82 13,64 11,82 1,36 6,37

Avu:;turya Polonya Qekoslovakya Japonya Macaristan ispanya isvi-;re Rusya Yekun Viscose Nitrocellulose L'acetate Cupro - ammonium

100
%90

100

100

%07 %02 % 01

135

lPEKLi MENStJCAT SANAYU

Sun'i ipek fiat temevviieatJ. Dolar

1914 1915 1915 1916 1916 1916 1917 1917 1917 1918

Dolar
1913 1920 1920 1920 1920 1921 1921 1924 1925 1926

1913 Kfmunusant Nisan Tel'inlsani Kanunuevvel

Te~rinievvel

Kanunusani Kanunuevvel Mayis Agustos

Te~rlnievvel

Haziran

1,85 2,00 2,50 3,00 3,30 3,50 3,55 3,80 4,00 4,25 4,50

Eyltll :;!ubat Haziran Eylul Te!jrinievvel Hazlran Eyliil lubat

Temm:uz

9,30 6,00 5,00 4,00 2,55 2,70 2,80 2,05 2,00 1,65

Avrupa sanayi memleketlerinin sarfiyatl ve istihsalitile mnkayesesi Sene 1925 Muttehidei Amerlka inglltere Almanya Fran sa italya Belr;ika isvir;re Holanda Avusturya Di~er mustahsil memleketler Di~er mustahsil ve miistehlik memleketler ...
(1000 kilo iizerlnden)

SarflyatJ
26,000 14.000 13.750 8.250 6.000 2.000 2.000 1.000 1.000

1sttbsalatJ
23.500 12.000 12.000 8.000 14.000 5.000 2.500 4.000 1.000 3.000

11.000 85.000 85.000

Muhtelif memleketlerde beher insan ha!jma isa bet eden sarfiyat:

Kilo Kilo
Bel~lka

Miittehidel Amerlka ingiltere Almanya Fransa italya

0,250 0,315 0,215 0,210 0,149

isvi~re

Holanda Avusturya

0,268 0,516 0,146 0,153

136

iPEKLt JIIENStl'CAT SANAYH

$ap ipeti ve

~tap

tpetine olan

ihtiy~

Bazt kozalar ipek bocekleri tarafmdan ~ift dokunmu~tur. Qift koza lardan ipek cekilmesi kab11 detildir. Keza booeA-e tohum almak ir;in deldirilen kozalardan ipek ~ekilemez. MahsuUimiiziin %4,5- gu cift koza, %2,5- A-u delikli koza ve ipek tle:Uerldir. Memlektimizde mahalli sarfl olmadtgmdan bunlar Avrupa'ya ihra~ edilir. Orada pamuk gibi elyaf haline getirilir. Ve gene pamuk gibi biikiil(ir, aP ipligi denilen iplik elde edilir. ~;lap ipligi ipek ipliA-1 gibl parlak olmamakla, lpetln dl~er mevadt lptidalyei nesclyeye kart mallk oldup bil(imum evsafl miimeyyizeye sahiptir. ince, tutumu h~, supldtr. Hatta bir ~k kumal}larda ipege terclhan kullamhr. Meseta, bllhassa mobilyellk ve gomleklik kuma imall i~in ap, halls kozadan cekilen lpekten daha rn!ti.sait evsaf arzetmektedir. l;laptan mamul mobllyelik kuma~r daha mukavemetli ve ytkamata daha miisaittlr. Ve fiatca da daha ucuzdur. Bundan dolaytdtr ki Avrupa fabrikalart senelerdenberi bu cins kumalart hemen hl4j denllecek nlsbette kozadan cekilen lpekten lmal etmemektdirler. Turkiye'de ise li&P ipeti mevcut olmadltmdan yerll gomleklik kumalanmtz koza ipeginden dokunmakta ve li&P ipegmden dokunmu gomleklerden daha pahahya mal oldugu halde ayni derecede bJle miistehliklerl memnun edememektedir. Yerli gomlekliklerini giyenler daima kumam akmasmdan, yumuak olmamasmdan :}ikayet etmektedi.r. Blnaenaleyh ipek mensucat sanay:Umizln acil lhtlyaclarmdan biri de memleketimizde bir ap ipek fabrikast tests edilmesi hususunu temennidir. Bu takdirde elde edilecek fevaidin ba~tcalan unlardtr: 1 - Elye.vm clft ve delikli kmo:alartmtzla koza telefleri ucuz fiatlarla ihrac edimektedir. Bunlarm dahllde istimali satt fiatlarmm ziirra lehine yiikselmesine yardtm edecektir. 2 - Akmaz ve giyilmege daha miisalt Avrupakari gomleklik kuma~Ia rm yaptlmast temin edilmi ve bu suretle harh;ten bu gibi kumalarm ithal edllmesi oniine ge.,.llml4 olunacaktir. 3 - Mobilyelik kumalar daha ucuza mal edilecek ve Avrupa'nm bu cJns kumalarma rekabet edllmesi kolaylaacakttr.
Sun'i lpek.
ipek liiks telebbiis lht1yacm1 tamamen tatmin etmekte ise de fiatmm

yeni, ucuz ve ipek kadar gi.izel bir maddei nesciye aramak zaruretlni dogu:rmU ve bu suretie sun'i ipetln Jcat edilmesine sebep olmutur. Sun'i ipek 1895 seneslnde FranSIZlar tarafmdan icat edilerek Avrupa milletl.eri tarafmdan imaline germi verllmfitJr ve ktsa zamanda istihsaiAt fazlala~m~tr. 1913 senesinde Avrupa sanayi memleketlerinin sun'i lpek lstihsalMt 11 milyonu tecavtiz etmltir. Harbl umumlyi muteaklp 1st1hsaIitm tezyidile iktifa edilmiyerek ipegin suya kart mukavemet edebilmesi

yuksekli~i

133

iPEKLi MENSUCAT SANAYil

hassaSJ da muclbi memnuniyet derecede temin edllml.tir. 1925 seneslne kadar istihsalat ihtiyacatla tamamen karllamamJ ve bazan fazla lstihsalit dolaytsile bu sanayide krizler meydana gelmltir. 925 senesinden itlbaren bu sanayide normal hayatm balaml oldugu ve istihsalii.tm sarfiyatla miitenasiben tezayiit etmekte bulundugu goriilmektedir. DUn.ya sun'i ipek istibsaJi.tt:
1896 1900 901 902 903 904 905 906 907 908 909 910 911 912 913 914 915 916 917 918 919 920 921 922 923 924 925 600.000 1.000.000 1.500.000 2.800.000 3.000.000 4.000.000 5.000.000 6.000.000 6.500.000 7.000.000 7.500.000 8.000.000 8.500.000 9.000.000 11.000.000 12.000.000 13.500.000 15.000.000 15.500.000 16.000.000 20.000.000 25.000.000 30.000.000 35.500.000 47.500.000 64.000.000 84.500.000

Kilogram

:II

""

Memeleket itibarile diinya jstibsalatl (miktarlar 1000 kilo iizerine)

1913 1922 11.000 3.000 7.000 5.000 1923 16.000 5.000 8.000 6.500 1924 17.000 8.000 11.000 10.500 1925 23.500 14.000 12.000 12.000

Muttehi<iei Am erika italya inglltere Almanya

700 750 3.000 3.500

134

i:l'EKLt MENSVCAT SANAYti

rnl oldu~u u~ bulunur, elde edilecek numaraya, yaniinceli~e kalmhga gore bir k~ ul.{ birletirilerek ~ile yapllll'. ipegin ISlatlldl~l- su ~ana~1 ile Qile yapmak i9in teferruat1 haiz tertibata mancmtk tabir olunur. Bunlarm ~n lptidai ekli ayakla i~enllenlerdir. 1846 senesine kadar Tllrkiye'de iptidai ekli istimal edilm~tir. 1845 tarihinden sonra buharh fabrkac~klar tests edilmitir. Miilga Ticaret Nezaretince tanzim k1Iman 913 senesi sanayi istatisti~ine nazaran yalmz Bursada 1-10 mancmlkll 60 kadar han mevcut 1di. Kuvvei muharrekeli olarak ta 41 tabrlka mevcut olup, bunlarm mancirukll mecmuu 2313 adet idi. Bir manc1mk yevmiye vasati 450 gram ipek yapmaktadtr. Miilga diiyunu umumlyenin lstatistiklerine gore ise harbi umumiden evvel Tiirldye'nin en miihim ipekgillk merkezlerinde mevcut el manctmklarile fabrikalann adetleri berveQhi ati idi: Adi el mancm1g1 adedi Fabrikalarm mancm1k adedi

adedi

Bursa
Mudanya Bilecik Gemlik Bandmna Karas! Edremit Adapazar1 Geyve izmlt Qanakkale

300
86

44
6 49 18 1
1

51
19 3 20 26 42
3 11

2296 328 2616 372 50 50

455 962 660
'7'739

13 24
11

561

166

Bunlarm elyevm ne miktarmm kabili istimal ve bali faaliyette olduklarml tahkik ve tesbit kabil olamamlttr. Listeye ipek yetitJren ~ark Vilayetlerinin el ve fabrika mancm1klan adedi ithal edilmemitir. Onlar meyamnda Harput ipek filatiir fabrlkasi bilhassa zikre ljayandir. Ham ipek ve kozalarimizm ihracat miktan: lerl 925-928 gij.mrtik istatistiklerine naze.ran berve~hi atidir.
ihra~

edilen ipeklerin klymet-

-131

iPilKLf: llllENSUCA'l' SANAYll

925 Ya!} koza Kuru koza Kamc;1 bat ve ipek dokiintttleri

<taranm~J

926

92'7

928

lira 22.048 932.462 99.039 4.548 1.162.097

lira llra lira 17.228 26.663 13.194 1.185.963 502.496 1.150.769

117.173 92.996 141.049

Kamc;1 bat ve ipek dokunt(Heri (taranmamt) Ham ipek ipeklerimizin mii:tterileri:

1.748 16.320 1.128.032 794.813

824.846

Kooa halinde c;ekilmemifi ipeklerle ipek teleflerinin en biiyiik miiterisl italya, 1kincl derecede ise Fransa; koza ve c;ekilmi c;ile halindeki ipekle~ rimizin mii:tterileri birlnei derecede Fra.nsa, ikinci derecede ttalya'dlr. Diinya ipeklerinde satt!J usul ve ta.amiilii. . Kozadan -;ekllmllJ ham flHitiir ipek numara (denyel tizertne satthr. Ipek fiatlarmda en biiyiik amil ipegin lntlzamt saniyen mukavemeti ve inceligldlr. ipegin intl.zatnml temin lc;in kozadan munta7.am c;ekllmi olmaSl laztmdtr. Yukarda arzedlldigi ve-;hile maalesef memleketlmlzde ipeklerimizin belki %80-ni gayri munta.zam c;ekilmekte ve dolaytsile flatmdan mO.hlm bir miktar kaybetmektedir. Binaenaleyh ipeklerlmizin kozadan muntazam ~ekilmesi hususuna bilhassa ehemmlyet vermek leap eder. ipek kendislnde fazla rutubet sakhyan bir madde olmak ltibarile sattllrken beynelmilel taytn ectilen rutubeti ihtiva etmesi ,art k04ulur. Ve bunun ic;in MllAn'da, Liyon'da ve Kreyfelt'te fabrlkalar tarafmdan masraft temln ectilen ipek rutubet ve evsar muayene miiesseseleri meveuttur. Blr tiiecar veya. fabrtkantn aldtit ipek evveli bu miiesseseye gi)nderllir. Rutubeti tayin edllir. Ve ona gore son kat'i fiatt tesbit edilir. Tiirkiye'de bOyle bir miiesseseye lhtlyact kat'i vardrr. Bursa veya istanbul zahire borsasmdan birlnde boyle bir muayene biirosu tests etti.nneli ve ipeklerimiz oranm raporu lle sattlmalldtr. Elyevm boyle bir tefikilata mallk olmadlgtmtzdan ve TUrk tiiccarlarl Ipeklerini :mtttklan muayene bUrolarmdan aldtklan ahadetname uzerine sati yapmagt bilemediklerlnden Avrupa tiiccarlru:t daima azami rutubet farktm nazart dikkate ala.ra.k lpeklertmizi ueuza miibayaa etmektedirler. Bu suretle belki ipeklerlmiz %10 nisbetinde ktymetinden zayi etmektedir. Harpten evvelki istihsalatl temin edip bugilnkii klymetlerle 12,700,000 Urabk ihracat yapabllecel~'imlzl ve bunda da %10- unun 1,2'70,000 lira edecetini nazar1 dikkate ahrsak muayene biirolarmm meveut olmamasmdan edilen ziyanm ehenuniyetl sarahaten anla!filmt~ olur.

132

UEKLt JU:KSU'CAT SANArtl

913 914 924 925 928

dllmem~t!r.

100
138
150

197
168

isthsaldeki bu tezayiide ragmen ipek fiatlarmda bir tenakus hlsseMJlletlerin liiks eyaya olan iht!~larmm tezayiidii, iptidai mllletlerln medeniyete do~u siir'atli ad.unlarla yiiriimeleri, dolaYJsUe onlarm ihtiya~Iarmm fazlal9,fmasl ipek memleketlerlnin istihsa.Iatm1 tezyide saik ve fiatlarm tenezziiliine maru olmutur. Binaenaleyh Tiirkiye ipekcllltinin inkiaf1 hi9 olmazsa mlktarmm harpten evvelki mikta.ra ~lka nlma& i~in sarfolunacak mesal en miismir neticelerinl gO.Sterecek, memlekete asgari 8-10 milyon llra ka.zand1racak mahiyettedir.
Kom~u

memleketlerde

lpek~lllk:

Harbi umumlden evvelki vaziyete nazaran ipek U!tlhaalatmm Tiirkiye'de tenakus etm.esine ragmen komu memleketlerde muhtellf menabiden tedarlk olunan istatlstiklere nazaran tezayut etmektedir.
A -

Bulgartstan:
925 926 1.700.000 1.860.000

Kilo Yaf koza Kilo ya koza

B -

Yunani&tan <Yunan iktisat nieemuasmdan almmustu).

920 921 922 923 924 925 926 927 300.000 420.000 678.000 804.000 890.000 1.168.000 880.000 830.000

Kilo kuru koza

(11 kilo

:vat koza =
924 925 926

3,70 kilo kuru koza

1 kilo ham ipek).

C - Suriye:
2.803.000 3.013.000

KUo ya koza

3.000.000

Bu miktarlar Suriye'nin harpten evvelkl 1stihsalatmdan az olmakla beraber Fransa HilkO.metl bunun tezyldine son derecede sarf1 gayret et-

9.

129

iPEKLI MENSUCAT SANAYli

mektedir. Frans1zlarm Suriye ipekciligile iddetle alakadar olmalannm sebebi pek sarihtir: Fransa'da bilhassa 18- inci as1rda terakki eden ham ipek hasllat1 1856 senesinde 26.000.000 kilo ya kozaya bali~ olmu~en hastahk dolay1sile 5.000.000 kiloya tenezziil etmitir. Ve o tarihten soma diinya ipek mensucat sanaytinde en parlak rnaziye malik ve gittikt;e inkiaf etmekte olan Liyon fabrikaln karIlarmdaki kuvvetli italya, Almanya, ingutere ve bilhassa harpten sonra Fransa'yl dahl geride btrakan Amerika rakip ipek mensucat fabrikalarma karl tutunabilmek i~in ucuz ipek tedarik etmek mecburiyetlnde kalmilardlr. Harbi umumiden evvel Liyon fabrikalan Bursa ipeklerile de ~ok al~ kadar olmular, Bursa'da Frans1zlara ait blr ka~ ipek miiessesesi meydana getirilmitir. Otedenberi ipek istihsal eden Suriye Frans1z mandasma ge~tikten sonra ise Surlye'de ipek~llig;!n terakkisine ~allmalan onlar i~in elbette daha elverili oldugundan buna ~allmakta ve muvffak olmaktad!rlar.
Anadolu ipeklerinin cinsi:

Turk ipeklerinin cinsi ince ve parlaktir. Kozadan muntazam ~ekil takdirde Avrupa fabrikalarmca pek makbul addedilmektedir. Maalesef ipeklerimizin klsmt azam1 kozadan manciliklarla gayri muntazam t<ekilmekte ve bunlar Avrupa fabrikalarmca ancak kaba kumalarda kullamlmaktadir. Bllhassa ev manCimklarmda ~ekilenler pek bozuktur. Kozadan muntazam veya gayri muntazam <;ekilmesi ipeg-in flat1 iizerlnde de %10-15 nisbetinde bir fark yapt~mdan ipeklerimizin muntazam ~ekilme Binin teminine ~aliIImalidir. Vaktlle Avrupa piyasalarmda ipeklerinin mazhan ragbet olmadii!tm gore Japonlar memleketlerine ecnebi ustalart celbetmiler ve bu sayede diinyada en muntazam ilenmekte olan italyan ve Frans1z ipekleri derecesinde mlUltazam ipek ~1karml}ard1r. ipegi en fena bir tarzda kozadan ~eken Qinliler keza son zamanlarda Japonlan taklit ederek ipeklerinin muntazam piyasaya arzedilmesine ~altmakta dirlar. Bu m.iinasebetle Unu da nave edeyim ki Tiirkiye'de vasatiyen 11 kilo yafJ kozadan 1 kilo ham ipek ~ekilmektedir. Halbuki muallim i~iye malik memleketlerde bir kilo ham ipe~in sekiz kilodan ~ekildi~i vakidir. Binaenaleyh ipek Qekenlere bu san'atm ogretnmesi, yalmz ipel!ln 1ntlzamlm temin ve satl~ fiatmi tezyit ile kalmiyacak ayni zamanda %27 gibi miihim bir nisbetteki fazla telefin oni.ine geQilmi, ipegin o nisbette ucuza maledilmesi temin edilmifi olacaktir.
di~i

ipek filitiir fabrikalart:

ipegJ.n mensucatta 1stimal edilm.esi 1~m her eyden evvel kozadan bir kaq kat olarak c;ekilmesi I~z1mdtr. Kozadan ~ekilmesi ic;in, koza siCak suda yumUatllir, ipek boceginin kozay1 ikmalden sonra onun iizerine yapitlr-

130

iPEKLt MENSUCAT SANAYH

923

924
38.031
13.529

Till (safi ipek ve mahlutl

27.980

34.102
21.132

42.127

Kadife ve kadife erlt 21.094 safl lpek Kadife ve kaillfe ~rit 264.305 mahlut Mobilyelik perdelik gal 1.093.825 ve emsall ipek ve sun'i lpekten Mobilyelik perdellk ~~ 774.493 ve emsall ipetU % 15 - e kadar Mobilyelik perdellk gal 108.747 ve emsali ipekli % 15- den 50- ye kadar Mobllyellk perdellk tal 348.087 ve emsali lpe!!;1 % 50 - den fazla Snfi veya sun.i tpekten 57.552 trikotaj e9yast Mahlut trikotaj eyasl 59.865

40.090
273.919 978.939

392.126 1.184.528

273.826
1.274.138

663.320

428.921

319.686

877.325

643.276

468.694

677.255

401.805

300.306

107.960 151.530 9.243

125.113
175.420
8.251

183.537 150.230 12.494 3.535 59.19Z

ipek dantela Piiskiilliik ibriim ve pusk1il !Jeritt;i eyast safi veya sun'i ipekten f}erit~t e9yas1 mahlut

4.094
31.289

187
38.444

1.302
48.978
105.516

42.961
73.008 7.344 4.675.436 443.964

102.202

101.435
13.377
3.960.818 3'72.093

Hah ve masa safi ve mahlut

Yekiin Lira Kilo

iSrtUleri

6.191
5.096.703 431.395

3.665 4.424.431

3'78.935

Giimriik ista.t1stiklerlmizin taksimatt gayri fenni oldugundan yukartdakf tzahattan lthal edilen eyanm cinslerinl tefrlk ederek mllli fabrlkalar maliimattle sarlh bir tarzda mukayese etmek maalesef kabll degi.ldir. 929 senesinde memleketimize en fazla ipekli mensucat ithal etmifi olaa memleketler ehemmiyetleri snasile !junlardll':

143

il'EKLI MENSUCAT So\NAYU

Fransa italya Almanya

isvi~re

2.457.179
658.583

Lira

~

423.237
263.832 192.815 127.340

tngiltere Avusturya Suriye Qekoslovakya ithaJatm Jnymet yekunu

B - :thracatlmlz
925 22.047 Ya koza 932.462 Kuru koza 99.039 Kamt;Ibafl ve ipek di:ikiintiileri ta.ranml 4.548 Kam~;lbaljl ipek dokiinttileri taranmaml Ham ipek 1.162.097 :Perde, al ve emsali 14.671 safi veya. sun'i ipekten Perde, al ve emsa.U ipe17.925 ti % 15 - e kadar olan Porde, al ve emsa.li ipe2.807 ti % 15-50 - ye ka.dar ola.n Perde, al ve emsali ipe8.145 gi % 50 den fazla. ola.na. kadar 156.992 Hall ve masa ortiileri safi ve mahlut Piiskiillu lpriim ve pus51.756 kill

:t

111.687 54.194
4.424.430

926 26.663 1.185.963 117.173 16.320 1.128.032

927

928

13.194

17.228
1.150.769 141.049

502.496 92.996 1.748 794.813

21.818 9.460 1.006 4.677

824.846 7.233

12.170 17.090
4.413

2.784
7.829

801

9.357

207.671 34.507 !.818.453 464.915

178.784

114.816 5.137 :U94.346 686.423

13.882
1.641.400

Yekiln Lira
D

UU.583

Kilo

343.448

319.947

Listen.in tetkikinden anlallaeagl ve~;hile ihracatlmlzln en miihim kalemlerini ham ipek, Ya ve kuru koza ve onlarm dokiinttilerile ipekli hahlar tekil etmektedir.

144

iPEJa.t

.IIIENSUCAT SANAYU

dii.yunu umumlye istatlstiklerine nazaran 917 - 920 senelerinde Bursa.'da mevcut ve faal el tezgihlan adedlyle bunlarm lmalatlart berve~h1 atldlr: Mevcut olanlar igllyener Adet Adet
917 918 919 920 484 617 394 617

Mamulatm miktar1 al'lll

679.330 942.292 597.712 467.845

ktymeti Lira
82.667 181.236 178.005 159.075

484
617 394 518

927 ve 928 senelerlnde istanbul ve Bursa'nm kuvvei muharrikeli baz1 ipek mensucat tabrikalannm imalat ve sa.ir hususatJ. hakmda resmi maltamdan aldt~lm malumat ta berve9h1 atidir:

Fabrikalarm lslmleri: Bursa.'da: Ticareti umumiye etrketi; DokumaClllk Tiirk anonim lJlrketi; Hac1 Sabri Bey; Hac1 Resul zade Mehmet Bey; Boyact Emln Bey; Beltir S1tk1 Bey; Feyzullah Bey; Havlucu Recep Bey; M~>hmet Riil}tii karde~ler. istanbul'da: Da~i.stani CelAI Bey; Klrlgc;i zade Muhittln Bey; Hasan Basrl Bey; Mahmut Sadtk Bey; Ahmet t>vket Bey; Lutlu Nectp Ahmet Bey; Mehmet Lutfii Bey; Nobar Baharlyan Elendl; Cafer Sadtk Bey.
Azami Jmalatm mildarr: 927 senesi zarftnda: 265.200

Metro

Fabriknlarm sarfetti~i ipek ve sun'i ipek miktan: 9.369 Kilo ipek ve sun'i ipek Bunlarm ktymetl: 121.811 Lira imalatm nrlktart: 136.307 Metro imalatm ktymeti: 251.738 Lira ipekli mensucat
928 senesi zarfmda:

Fabrikalarm sarfettigi lpek ve sun'i ipek miktan: 150.986 Kilo Bunlarm klymeti: 161.721 Lira 260.314 ipekli mensucat imala.tm mlktar1: imalatm kJymeti: 490.776 Lira

141

lPEKLl MENSUCAT SANAYii

Baladaki miktarlarda Hereke fabrikasile Istanbul ve Bursa 'da tesis edilmil:! olan baz1 fabrikalara ait malfunat dahil degildir. Bu da Hereke'den gayri mevzuubahs Iabrikalar hakkmda sarih malumat elde edilmemesinden ne'et etmektedir. Onlar it;in yukariki erkama % 50 nisbetinde blr zam yaPilacak olursa mevcut kuvvei muharrikeli ipekli mensucat fabrikalarlnm hali haz1rda senevi imalat miktan ve k1ymeti tahmini olarak tesbit edilmi~ olur. imalatm mlktan: 400,000 Metre imalatm k1ymeti: Lira 750,000 Elyevm istanbul ve bUhassa Bursa'da evlerde el tezgahlan da k1smen faaUyetlerine devam etmektedlrler. Bunlarm da senevi imalatlan tahminen 250,000 lira k1ymetlndedir. l]u halde ipekll kuma dokuyan mevcut bilumum el tezga.hlarile kuvvei muharrikeli fabrikalarm senevi imala.tmm 1,000,000 lira kiymetinde oldugu tahmin olunab1Jlr. Miivazenei tiiccariyemizde ipek ve ipekli mensucatm ehemmiyeti.
A - ithalat

Gerek fabrikalarla ve gerekse evlerde ~ahl}an tezgahlarm istihsalii.tr. memleketin ihtiyacma kafi gelmekten pek uzak oldu~undan harit;ten miihim miktarda ipekli mensucat. ithal edilmektedir. Bir ka~ senelik ithalat. hakkmda bir fikir edinilmesi i~ln ithal edilen ipekli mamulattan fazla ye-kun tutanlarm kiymetleri atiye dercedilmil}tir:
925

9Z6
!)

9Z'1 8.046 2.917 50 69.767 6.921 121.483 451.381 56.800 41.885 22.856

9Z8 5.'190 3.003 9.660 70.995 13.314 137.412 634.019 69.115 39.182 30.481

Kuru koza Sun'i lpek Ham ipek Hab ipegi ipek ve ibri3im suni ipek (Perakende sat13a miisait) ince mensucat safi ipekten ipekli ipek mensucat miktari% 15 ipekli mensucat ipek miktari % 15-50 !pe-kll men:>urat ipek miktan <;., 50 - den fazla

3.460 1.172 26.552 74.306 11.896 356.276 240.027 17.355

21.~96

4.102 7.065 32.263 7.071 199.812 480.468 69.478 32.341 2.196

2.142

142

iPEKLi MENSUCAT SAMAYll

ve Topkapl m.iizelerlndeki ktymetli c;atma tabir edilen kadifeler, elblselik kuma~Iar Tiirk san'atlarmln iftiharla gosterebllecekleri el tezgahlarmda dokunmu ktymetli eserlerdir. Elyevm Ttirk1ye'de ii~ ehirde ipekli kuma dokunmatadtr: Bursa, istanbul, Hereke. Bllecik ve Trabzon'da da ipek dokumaclhg"t vardtr. Fakat elyevm Bilecik'te ipek dokumaclltgl tamamen stinmiitiir. Be~ sene evvel Trabzon'da tesis edllen fabrikada Trabzon'un iktisadi vaziyetinin ipek mensucat sanayll ic;in gayri miisait olmast neticesi k1sa bir zaman faaliyetten sonra tatill faallyet etmi~tir. Merutiyetin 11;\m senesine kadar Ti.irklye'de kuvvei muharrikeli ipek mensucat fabrlkast mevcut degildi. ipekli kumalar yalmz el tezgahlannda ve evlerde dokunmakata, hatta Hereke'nin ipekli tez.gahlan dahl kuvvel muharrlkeden istifade etmemekte idi. 908 senesinden sonra kuvvei muharrikeli ipek mensucat fabrikalan tesisine balanml ve o tarihten 913 senesine kadar Bursa'da 5 fabrika tesis edilmlti. istanbul'da Ilk kuvvei muharrikeli fabrika harbi umumide tesis edilmitir. Kuvvei muharrikeli fabrikalarm tests edilmesi yalmz Bursa'da adetleri 1400 e balift olan el tezgahlarmt miikiil bir vaziyete sokmakla beraber Tiirkiye ipek mensucat sanayiinde yenl ve mes'ut bir devir ac;ttrmttlr. umumi ve istikl!l.l harpleri devam ettil!t muddetc;e ipek mensucat sanaylinde bir tera~ki miiahede edilmemi, fakat 1stihhl.st miiteakip bu sanayi biiyiik adlmlarla ilerl gitm1~t1r. Hall haz1rda Bursa'da ve istanbul'da modern fabrlalar ilemekte ve her giin fc;in ipek mensucat sanayii biiyiik inklaf istidadml gostermektedir. Elyevm Bursa'da c;allan fabrialarm isimlerile l}alltirdiklari amele miktart ve tezgah adetlerini ve kUV'oJei muharrikelerlni gosterir liste bervec;hi atidir:
Giinde
~~~~~an

Beygir
fabr;kanln ismi kuvveti

amele
adedi

Tezgah adedi

Hac1 Sabri Bey Dokumactllk Tiirk

A. .

::;;evki zade Tevfik Bey Tiirk - Japon dokuma ~Feyzullah B. Hac1 Resul zade Mehmet Ef. La.te fabrikaSl

Elek. Mot. 38 Gaz. Mot. 20 E. M. 58 Bubar 5 E. M. 38 23 E.M. E. M. 32 E.M. 19

E.M.

140
100 35
60
40 40

78 25 22 24
17

12

20

15 12

139

jpEJCLi Ml!NSll'CAT SANAYU

fabrikaatn ismi Mehmet Ef. Hiisniye Ali Vehbi Hamm Rem~ zade Ferit Bey Osman Nuri Bey Atlas fabrikaSl Boyacl Emin Ef. Mehmet Rtil;tii kardeler Kamil Bey Ahmet Tevfik Bey Kara ibrahlm Efendi Mehmet Nazmi Bey Ahmet Hamdi Bey Muzaffer Ef. Raif Rag1p Ef. Fettah oglu Hii.seyin Ef. Fehmi Ef. Mustafa Ef. Dag1stan'h Rii4tii Ef. Gaffar zade Mehmet Ef. Mustafa Ef.
Bala~o

Beygir tuvveti
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. E. M. E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. E. M. E. M. E. M. E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. E. M.
17,5 12 18 10,5 11,5 7,5 7,5 10 14 5,8
10

Oiinde ~~~~~au amele Tezgih adedi adedi

18 12
11

14 20
19 15 12

12

10 80
7 6 6 6 6 5 4 4 5 2 2

15
12 9 11
10

10 5

10
5 7,5 1 1 1
0,5

5 13
3

3
3 3
1

2
2 2 1

632

348

ipekli mens11catnmzm muhteli.r seneler zarfmda kl)'met ve miktar1 ve kuvvei muharrikeli fabrialarm kabiliyeti:
913 senesinden evvelkl senelere ait mamulatm ktymet ve miktar1 hakkmda malumat elde etmek kabil degildir. 913- te kuvvei muharrikell fabrikalarla Hereke fabrikasmm senevi ima.latt yekfinu <11.030} altm liraya [*J balig olmu,tur. Bu miktar o seneki ipekli mensucat sarfiyatmln %4,5 - ugunu te4kil etmektedir. Ayni senede Bursa'da 1400 el tezgahl mevcut idi ki bunlarm imalatl kuvvei muharrikeli fabrikalarm imaHi.tmd.an bir misli fazla idl. Harp senelerinde el tezgahlarlmn adet ve imalatlan dlger fabrikalarmki gibi bittabi azalmiftlr. Osmanh
I 'l Sanayi
~statistikinden.

140

lPEKIJ MENSUCAT SANAYii

Sun'i lpetin Amerika'da muhtelif sa.nayideki istihlak nisbeti:

912
Qorap Pamuk ipek

913
40

914

915 65 15
5

916
56

917 45 13 15 15 4
2 3

918 40 13 18 17 5
2 2

30 10 10
7 10

12 10 5 5 5 15 5 5 100
920

47 14 12 3
3 2

12 9
11 3
2

ic cam<U}m
Tri.kotaj Kordon ve saire Hallcihk Pelv\i Ytincul1ik Muhtellf

5
2

15
3 12

15
2

2 3
2

2 100 921
23 9

1 100
922

4 1 2 100 923 22
11

1
2

3 100
925

100 919
Qorap Pamuk ipek :i:c camam TrlkotaJ Kordon ve satre Halicillk
Pelvu~

100 924 23 15 18
11

28 13 18 17 13 2
3

25 10 13 1 21 14 2
3
1

24 10
11

28
26

12 2 29
10 2

4 26
11

Yi.inculiik Muhtelli

1
4

10

1 1 11 100

2 1 1 10 100

15 5 25 10 2
2 1 7

16

13
5
4

14
8

2 1 8 100

1 1 6 100
kar!Jl

100

100

100

Sun'i ipe,tin ipete ve dtter mensucat vazlyeti:

mevaddl iptida.iyeslne

sun'l ipek diger mensucat ham maddelerine, bilhassa safi ipek yi.in ve pamu~a katl raklp lse de mllletler telebbi.is ihtlyacmm tezayi.idi.i ve bu tezayiit nlsbetlnde mevadd1 nesciye istihsal.Atmm artmamas1 dolayiSile rekabeti hlssolunmamaktadir. Cemiyetl Ak.vam tarafmdan netedllen a.tldeki adetler. 913 senesi 1stlhsalati vahidi kiyas olarak 100 ile gosterildi!!:ine nazaran mensucat mevaddl iptidaiyelerinln muhtell! senelerdekl tezayi.it nisbetlerinl gostermektedir.

137

IPEKLf: MENSUCAT SANAYif:

913 Pamuk Keten Kendtr Mantle kendn Kenev1r Yun Ipek Sun't ipek
100 100 100 100 100 100 100 100

914

92f
111 81 93

925

926
126 94 132 124 128 100 168 766

88 69
93

126 101 140

117

122
99

128
96 97 150
490

91

138 367

106 100 167 657

Gotulu)or kl sun'i 1pek JStlhsalatt sene besene tezayut etmts olmakla beraber d1jter mensucat mevaddl tpttdatyesmm lStlhsalme sekte vermem~ tlr Italya f,OOO 000 k1Io 1pek istthsallle dunyanm ucuncu derecede 1pek IStlhsal eden b1r memleketl oldugu halde .!>U!1'1 Ipek sanayunm memleketmde mlosafma mam olmak Oyle dursun fevkalade yardlm etm!lltlr Fran.sa, Isv1~re, Italya derecesmde saft 1pek IStlhsal etmemekle beraber Jpek yetnt1ren memleketlerden madut olduklau halde onla1 da memleKet lermde sun'1 1pek sanaynnm mk1~afma yardltn etmt~lerdlr IpeklenmlZm memlekette sarfma mam olur endu~estl~ 1923 - te memleketnruzde sun't 1pegm men'l tsttmah ICm b1r kanun ne~redllmt$se de bu kanunun faydast ol:tcak yerde sanaymmze zarar1 dokunacag1 anlastlatak b1r sene sonra kanun met 'tyetten tskat edllmltll Btll,a-;sa I'itanbul'da mktaf etmekte olan tnkotaJ sanaynnm sun'l 1pe~e ol m lhLlyau pek iazladtr Eger Avrupa modasmt taktp f'tmJyehm, bt.a lukoLaJ esya~m1 kend1 mahsulumuzie Imal edebm dl'tsek, kendunt"l akt.\tffil~J olut uz Iht1y~.~tan do~an dunya cereyamna tabt olmalt ZJI me II butun kuvvet1le bu me'>'elede de hukmuru goste1mekted1r. Ipl'k Jshhb.'l.latlmlz tetayut ett1kce hau~te muloltensiz kalmaktan kotlnnanu1hytz Memlekettmmn eu kola.vllkla tluac edllen 1nah::.ulatmdan btr1 1pektu JJuu:p 1nyasa1allnda bet \aklt mu~tens1 haztrdu T11rktye'de gumruk Jstatisttkleumt?e naz;.u:m 4 sene znfmda at1dek1 ktymet ve mtktallatd:J. sun'i Jpek Itll<tl edJltm~tn
925
926
9~7

928 140 420

Turk hrasl

357448

206 877

130300

lpek mensucat sanaybmi2:

Kozamhihn tar1h1 kadar 1pek dokumaclligl da Turk1ye'de esk1d1r Bursa ve BileCik'te astrlardanben, Hereke'de 1864 senesmden sonra tpek meP::.ucatClllk pek 1Ieri gttmi, L1yon, Mllano, Ktrefelt gtbi Avrupa'nm tauht 1pek~1 ehuleunde yap1lan kuma~lar derecesmde belkl onlatdan daha ktymetll kuma~lar dokunmutur Konya'da Mevlana turbesmde, Istanbul da Evkaf

138

lPEKLi 1/lEHSUCAT SAHAYii

913 de 13 milyon liraya karip blr kiymetteki ipek lstihsalatlle dunyada ipek yetitiren memleketler meyanmda dordiincu dereceyi kazanmi olan memleketimiz i~in ihra!( edilen bir bu~uk milyon lirabk ipek ve ipekli mamulMm mlktar ve klymeti iiphesizdir kl pek ciiz'idlr. Mamafi tpek mmtakalarmda m~ahede edilen hummah faaliyet sayesinde ihracatnmzm bir ka!( sene zarfmda eskl miktarm1 bulaca~I kuvvetle Omit olunabillr.

ipekll mensocat sanayil ve inki!fafl

~areleri:

Her memlekette oldu~u gibi memleketimizde de makine sanayii karIsmda ev sanaytintn aynl kuvvetle hayatm1 idame ve inkiaf ettlrmesi elbette kabll de~ildtr. Fakat garp memleketlerinde, te:jkilata malik olan sanayli beytiye uzun zaman mticadeleye devam edebllml ve bunlann i~erisinden bir ~gu buyiik sa.nayt karLSmda kendilerini inkll'azdan kurtarabilmilerdir. Nitekim Avrupa'da ipek mensucat sanayiinin en eski merkezi olan Liyon'da {}allan el tezgahlannm btiyiik bir kLSrni degil, fakat ytizlercesl tekilat sayesinde biiyiik sanayt kar.!}lSmda bugiine kadar inkrrazdan kurtulmu~J,~ar ve faaliyetlerine deva.rn edebilmilerdir. Bu da tki sure tie kabll olmutur: A) Evinde tezgahl olan bir aile, kazancm1 s1rf o tezgahtan beklemlyerek klsmen harl~te ~ahmak suretne temini maiet eylemek. B) ima!At kooperatifleri tekil etmek. Birinci suret bizde de pek ala kabili tatbiktir. Memleketlmizln vasfl miimeyyizi zlrai olduguna nazaran, bilhassa erbab1 zizraatln mevsiminde tarlasiyla, klm da, giizel havalara intlzaren ~oluk ve ~ocugu ile bo zamamm tezgahml faallyete getirmekle megul olmast ve bu suretle iki cephede temtni malet ernest elbette miimkiindiir. Mtistakilen ~ahan bir san'atld.rm munbasrran tezgahmm mahsuliiyle teminl maiet etmesinl beklemesi bisuttur. Filhaklka, mtistakil ~ah an bir tezgah sahib! dalma mevadi iptldaiyesini pahallya almak, ma.rnulatlDl !(eitsizlzik dolayiSile muktilatla satmak ve nihayet kredi bulamamak tehllkesi kartsmda.dlr. imalat kooperattnerl biltiln medeni memleketlerde tatbik edilm~ ve ev sanayinin blr "oguna bilyiik sanayi kar.,JSmda yaayabilmek hakkmi
bahetm~tir.

imarat kooperatif~iliginde en fazla muvaffak olan memleket Fransa olmak ltlbariyle e1yevm y~amakta olan FrnSlZ imalat kooperatlflerinin tetkJkl memleket.imlz l~ln pek faldell olabJiir. Blnaenaleyh, memleketlmlz sanayii beytiye erbabmm yaamasi da matlup ise ya bir ailenin maleti tezgAhmm temin edecegi faldeye miinha&r kalmamah ve yahut sanayil beytiy~ erbabmm kooperatit tekilatlariyle rasyonel tarzda ~allabilmeleri temln edllmelidlr.

10.

145

iPEXLi llllENSUCAT SANAYll

lpekli mensucatta boyaedak vc kirnyantn ehemmiyeti. ip::kcilikte kimya pek muhlmdir. Malum oldugu iizere eski ipekli kusenelerce mukavemet eder, yrt1lmaz ve solmazdl. Bu da boyalanmn hashgmdan ve ipek agula~t~r~lmast denilen kimyevi u:mliin tatbik edilmemesindcn ilel'i geliyordu. Elyevm boyac1l!l{ maalesef mcmleketimizde pek geri kalm1~ bi!' haldedir. Iyi ipck boya::nm bilen miiesseselerimizin adedi iki ve nihayet ii~tiir. ipel~ agula~?tlrmalc (fiarj) ipekli muamelei kimyeviye ile l}~irerek miktanm f:wJah~tlrmo.k ve bir kuma~1 daha az malzeme ile mal ederek maliyetini ucu~la.ttlrmal~:. usuJiidiir. Bu usul 15, 20 sene evvel icat edilmil} ve Avrupa fabrlk:>.lan tatafmdan lpekli kuma~larda tatbik edilmilj ve edilmekte bulunmaktadtr. ipek yuzde bir ila iiCf yiiz dereceye kdar aglrlal}tmlmaktadtr, Agirla~ma derecesi yukseldikc;e mamulatm fiatmt o nisbet dahilnde ucuzlatmak kabil ise de bu muamele ipegin mukavemeti iizerinde pek biiyiik tesir yapmaktadlr. Bundan dolaytdtr kl Avrupa fabrikalan agirlalltirma nisbetini tahdit et.mi:;~ler ve azami yiizde yctmll} kadar ipegin aglrlatmlmasma karar vermllerdir. Avrupa kuma~larmm pek k1Sa bir zamanda akmasr, ytrtllmast bu usulden ileri gelmektedir. Milli fabrlkalarda bu usulii tatbik edenlerin adedi mahduttur. ipegin arjt kuma:;~m mukavemetini diiiirmekle beraber maliyetini tenkis ettigini arzetmitik. Binaenaleyh modasr k1sa zamanda gec;en kuma~Jar h;in bu usuliin tatbikinde mtistehlik menfaati noktai nazarmdan faideli ise de modas1 ge<;miyen ve yahut mobilyelikler gibi uzun zaman kullamlmasL icap eden kumaljlarda 15arjm tatbiki mustehlikin bittabi aleyhindedir. f}arjm kumam nefasetini tezyit edecegi hakkmdaki kanaat varit degildir. Memlekelmizin ipekli men4 sucat sanayiinin inkiaf1 mevzuu bahsolunca. gittikc;e teammum eden bu agula15tLrma (o$arj) usuliiniin suret ve derecel tatbiki mii.stehlik ve fabrikaCJ!arm miiterek menfaatleri Hiikiimetc;e derpili/ edilmelidir.
ma~lar

Kredi ihtiyac1. A - Ev sanayii ktedisi - sanayii bC'ytiye erbabmm da elbette biiyiik krediye ihtiyact vardrr. Bugiin bunlarm bankalardan kredi almalan kabil olmadtgmdan muhtac olduklan m.alzemeyi tedarik i~in o malzemeyi satan tiiccardan yiiksek faizle kredi almak ve ekseriya mamul emtiasm1 da ona satmak mecburiyetinde kalmaktadirlar. Binnetice evinde ~llan san'atkarlar malzemesini pahaliya almakta, mamul e~asm1 asgarl fiata satmaktad!rlar. Onlart ihtikardan kurtarmak makul erait dahilinde kredi ihtiyac;:lanm temin edebilmek ic;in yegfme c;are tezgah sahiplerinin bir teekki.'tl altmda toplanarak mii.ttehit bir kuvvet tekil edebilmelidir. Bu takdirde; iiphesizdir ki bankalarm kredilerine mazhar olabilirler. Ancak bu gibi sanayi kooperatiflerinin teekkiiliine kadar, kanaattmca tezgah sahiplerinin ekserisine Ziraat bankasmca muavenet edilmesi kabildir. ~yle ki tezgah sahip-

146

tPEKLI MIENSUCAT SANAYit

lerinin hemen %80- i ziirradu. Bunlardan zirai kooperatiflere dahil bulunanlarm zirai sahadaki kredi ihtiyaglarmm Ziraat Bankasmca temin edilecegine nazara.n ellerindeki tezgahlan nazan dikkate almarak kredileri tevsi edilmelidir.
B - FabriKa kredisi:

Mevcut fabrikalanmJz kredi ihtiyaqlarmx tic:c>.ret bankalan vas1tasiyle temin etmektPdirler. Ancak; smai kredilerin ticari kredilerden daha uzun zaman iqin verilmesi leap ettil!;ine nazaran 1'1ean:G b!mkalarmm tayin ettigi tediye muddetlerf fabrikalan liizumu derecede tatmin edememektedir. Sanayi ve Maadin bankasmm, fabrikalann kredi ihtiyacmi dii~unmesi icap ederse de, sermayesinin kendi muesseselerinden gayrisine kredi verebilecek derecede olmam.as1 bu bankamn, sana.yi kredisi ihtiyaCimtzm temininde mtihim bir rol ifa etmesine mani olmaktadlr. Binaenaleyh bankanm bu noktai nazardan takviyesile sanayi mtiesseselerine daha nafi bir hale ifragl icap eder. ipek sanayJinde ecnebi sermayesi: Mevcut ipek mensucat fabrikalarmm biri miistesna olmak artlyla ci.imlesl Ti.irk sermayesilc tesis edilmi~lerdir. Ecnebi sermayesinin alakadar oldu~u yegane fabrlka Bursa.'da. son defa tesis edilen ve gayet modern tesisati ihtiva eden fabrkad1r. Onun da sermayesinin yalmz bir k1sm1 eenebilere {Japonlar'a} aittir. Memleketimizde sermayenin ihtiy~tan dun oluu diger sanayi gibi ipek mensucat sanayiinde de ecnebi sennayesine a.rz1 iftikar ettirir. Ancak, bu sermayenin memleketin iktisadl ve siyasi vaziyet.inl ihlru etmemesi arttrr. ipekmensucat sanayii memleketimizin diger mensucat sanayit arasmda en fazla kar temin edenidlr. Mevad1 iptidaiyesi ucuz, himayesi yuksektir. Normal buyiikliite tesis edllmJ4 ve rasyonel ~ahtlnlan bir ipek mensucat fabrikasmm Tiirkiye'de zarar etmesl mevzuu bahsolamaz. Di~er taraftan bir mamul el}ya satll} kzymeti ti~; unsurdan terekktip eder: (Mevadl iptidaiye k1ymeti i:malat masraf1 kar = sati kiymeti.) ipekc;ilikte mevadd1 iptida.iye ve imalat ktymeti daima memlekette kahr. Fabrika ecnebi sermaye ile tesis edilmi~se ya.Imz kar harice gider, Sanayide normal eddedilebilecek kar da % 15-20 dlr. ~u halde memleketimizin ham maddeslni sarfedeu ve onun i~;in komurumiizfi yaka.n 1~1lerimizi doyuran bir ecnebi sermayedarm alac.ag1 %20 menfaatl ~ok gormemelidir. Fazla. ecnebi sermayesinin ipekeilik sahasxnda ~al~mas1 temin olunmahd1r.

istihsalde rasyonalizasyon:

Senelerden hatta (Colbert) devrinden beri fabrikaclhkta karh ~a.hl}ma nazariyeleri iizerine iktisat ve fen kitaplarmda bahisler ge~m" ve bu saha-

147

i:FEKLI MENSUCAT SANAYii

da formiile edilen mubtelif fiklr ve naza.riyeler bir ilim haline gelmitir. Harp'ten evvel Amerka'h Teylor fabrikaclltkta iktisadi .;allma usuliinii ortaya atmt, bununla az mesai He t;ok i gi:irme usullerini takviye et.mitir. Teylor sisteminden maada Amet'ika ve Avrupa'da bazl miiesseselerde ona miiabih nazariyelerle yeni tekilii.tlar yapmt~ardtr. Fort otomobil fabrikasmda gittikc;e tekemmUI eden kendisine mahsus bir sistemi (Fort sistemi) tatbik edilmektedir. Qekoslovakya'da Zilin ehrlndeki 9,600 ameleli ve yevmiye 60,000 c;ift ayakkabt imal eden Bata fabrikasmda tatbik edilmekte olan Bata sistemi de bu sahada ayn hususiyetleri ihtiva etmek\.edir. Fort sisteminde Teylor sisteminde oldugu gibi bilhassa hareketlere Bata ise fabrikasmda biittin ubeleri mi.istakil hale sokmu, onlan yekdigerine karl mes'ul fabrikalar telakki etmi ve amelesini karma ltlrak ettirmitir. Fransa'da Fayyol, Teylor sistemine miiabih muhtelif nazariyeleri fabrikalarda tetbik etmil} ve mi.isbet neticeler elde etmitir. Hep bu nazariyelerin esaSI Teylor sistemine istinat etmil} ve nihayet blitiin teferrti.atmt ihtiva ederek rasyonalizasyon ilminin temel talarmt tekil etmi:;~tir. Harbin dtinya iktisadiyatmda husule getirdigt inki~af iktisadi c;ahma sahasrnda da tesirini gostermi ve klic;iik kiil(iik prensiplerden ibaret olan iktisadi c<allma usuliinde rasyonalizasyon namt altmda bir ilim haline girmitir. Teylor ststemt mesainin umumi istihsal sahasmda azami derecede miismir olabilmesi i<;in yalmz hareketleri nazan dikkate almakta ve bir ~ok avamili ihmal etmekte idi. Rasyonalizasyon ise sayi alakadar eden (psycologie) yi hifZl Sihhayi ferdi ve igtimai terbiyeyl teknigi ve tiiccari hususatt da ihtiva etmekte ve bundan dolaytdtr ki daha Umullii olarak bu ilme sayin ilmi tanzhnl Organisation scientifique du travail da denilmektedir. Bu ilimde tetk:ik edilen bahca hususat ~unlardtr: 1 - Hareketin tanzimi: Bir iin imalinde vucudun hareketi zaruridir. Fakat, o hareketln o kadar liizumsuzlan vardtr ki onun tanzimi ve israf edilmemesi leap eder. Tanzim edilen hareket nakittlr; kazam; tevlit eder. Buitibarla her meslekte lc;i hareketi tetkik edilmekte ve onlarm beyhude hareketlerile zamanlarmt ve kuvvetlerini israf etrnemeler1ne dikkat edilmektedir. Bu hususta diiiiniilen yalmz amele hareketi degildir. Usta, memur ve biitiin miistahdlminin zaman kaybetmemesi asgari derececte yorulmaSl nazan dikkate almmaktadtr. Bu suretle bir duvarcmm ta tatmaSl; bir dokurnacmm iplik baglamast; bir ziirram topragt c;apalamast; bir veznedann para saymaSI; blr muhasibin defterini tutmast it;in vakit kaybetmemesi liizumsuz yere energie sarfetmemesi neye miitevakktf lse bunlar en kiit;iik teferriiatma kadar tesbit olunmaktadtr.
2 - Htfztssthhaya ehemmiyet:
arz1 lftikar etmektedir. Bunun ic;indir kl

Saglam viicut saglam ba besler denildigl gibl, saglam i saglam vticuda ~ahl,!rna mii.esseselerlnln sthht noktai nazara tevfikan ina edilmi olmalan ve c;ah~an insanlarm mesaileri

148

iPEKLt WNSUCAT SANAYti

tarz ve ekline uygun olmasm1 lltizam ettirmektedlr. Bu mes'ele de mesat mtiddetlnin de tahammill derecesi harlci olmamaSl noktas1 ehemmiyetlidir. Bir binanm mukassi, rutubetten uri ve ha vadar olmas1 orada <;al~anlarm sAyl uzer!ne- buyuk tesirler yapmakto.n geri durmamaktadll".
3 - Teknik: hususata ehemmiyet verilmesi. Bir fabrikada teknik hususatm ihmal edilmesinden tevellut edecek mehazir ~;ftphesizdir ki, pek buyuktiir. Bu. her fen erbabmca malumdur. Bu hususu tafsile lfizum gi:irmiyorum.
4 -

Alima ve satnna ehemmlyet verilmesi:

Bunun imal kadar ehemmiyeti olup her an ve zaman ihmal edilmemesi leap etmPktedir
5 - Ail' terbiyesinin say uzerindeki teslri:

insanlarm en kiic;Uk yamdan itibaren hayata ah~;tmlmalan leap etmektedir. Aile terbiyesi her hangi bir terbiyenin tesirinden fazla bulundu~undan rasyonalizati:irler c;oculdarm aile oca~mda bu noktai nazardan terbiye edilmelerinde israr etm.ektedirler. Amerika'da Grunlaun Qocuk terbiyesi iatasyonunu idare eden Mm. Chrlstlnie Frederik'in Y.azd1gt eseri Teylorizim nanundak kitab1 bu sahada yazilmlli iyi bir eserdir.
6 - Insanlarm ruhi kabiliyetlerine nazaran sahai faallyetlerlnin tayinl: Lokomobil kondiiktorlUjtu yapabilmek l<;in Iuzumu olan evsaf lyi bir marangoz olabilmek h;1n leap eden evsaftan tamamen bal}kadJr. Avrupa ve Amerika psichologie etut miiesseselerinde her hangi bir le girmek istiyenlerin kabiliyetleri tefrik edilmekte, onlara milijahedelere gore veslka verllmektedir. Avrupa bilhassa Amerika'da hukftmet ve iktisadi teekkiiller istihsal m.erkezlerinde yeni yeni tekUat viicude getlrerek sayin yeni prensiplerin ~iimulti dahilinde tanzim ve 18lah1 iQin Qallllmaktadll"lar. Jenevre'de (Comite international de l'organisation scientifique) ingiltere'de (Institue Brittanlque de Psychologie industrieD, Amerika'da (Division of Slmplifide practide), Fransa'da <Comlte international de l'organisatin Eran~aise) glbl aynca ZUrih, DreSden gibi Darillfiinunlarda teknik biirolar1 aQllmllj ve bu ilimle iljtigal etmekte bulunmaktadlrlar. Bu tel}kiiatlar memleketlerinin muhtelif sanayilerlni beynemilel cereyanlan takip ederek a!Akadarlartn itt1Iama arzetmekted.J.r. 1927 de Amerika'da Siragiis .,ehrinde 17, tek:nisiyenden muerkkep kom,lte Harber Hoover (bilahare Amerika ticart nazm olmlltur) rlyastlnde toplanarak istthsal klymetlerl 600.000.000 dolara balii:t olan alb muhtelif ~iUbei istihsali tetkik etmi' ve bunlar1 atide gOsterlldi~i vec;hile vasatiyen %49 nlsbetinde rasyonalizasyon haricinde t;all.ttklarmt tesbit etmil}lerdlr. [ * l

[ '1

(Revue

economlque lnternastionalel .

149

IPEKLI MENSUCAT SANAYti

Ayakkabl sana.yil lt Mensucat inaat Matbaaclllk Haztr elblseellik Maden ticaretl Vasatlyen

%41 %49
%53 %58

%64 %29 %49

600.000.000 Iuk: blr lstlhsalde %49 zayiatm azametl sarahaten giize c;arpmakta ve bu ilmln ihrnallnln ne dereceye kadar vahlm olaca~ma pek barlz bir surette gootermektedlr. ~u tetklkte israfata mucip clhetlerin atidekl husu.sattan tevellut ettltl anla'ialmll}tar.
1) Fen a malzeme, fena maklne, fena tesisat kullamlma.st netlcesl imaIa.tta husule gelen bataet.

2) idare bozuklugu yiizimden istlhsalde ittiratSIZllk. 3) istih.salin tenakusu. 4) i~c;l slhhatlnfn muhtel olmas1 neticesi istihsalde zaylat. Rasyonalizasyon liberaller kad.ar .sosyallstlerl de memnun etmektedir. Qiinkii sayin tanzi.mi bir taraftan maliyet ve satl:} flatlarma tenzil etmekte diger taraftan ~r;i iicretini ytikseltmektedir. Yani, kapitalist kadar l~inin de kazancm1 yiikseltmektedir. Rasyonalizasyonla mi.i~tehir Amerika mi.itehasslSlarmdan Austil ve Lloyd iicretln yuseklillnin maliyet fiatl iizednde tesirini U ~uretle lzah etmektedir. cAvrupa'dakl kanaate ragmen yiiksek i~c;ilik behemehal maliyet fiatml yukseltmez. Rasyonallzasyon l~jc;illgi yukseltmekle beraber maliyet fiatma ~ndirmekte ve mutekabll menfaatler temln etmektedir. Ekserlya yiikser: i~llik fabrikanm mtizammi tem:in eder. Filhakika Amerika muesseselerlnin bllhassa Ford fabrlkasmm Avrupa'ya nazaran tediye ettili yuksek amele iicreti mamul e~yamn revaCim temine mani olmamakta, bilakis takviye etmeKtedir. Rasyonalizasyon arzettiglmiz vec;hlle yalmz sanayl muesseselere miinhastr olm'l.ylp sayin muhtelit sahalarma san'at, ziraat, inaat, banka ve buro tekllatma velhas1l sayin her sahasma girmekte, onun semeresinl azami dereceye, iblaga saik olmaktadir. Memleketimizde rasyoanlizasyon cereyanlanm takip eden blr te~kilat maalesef heniiz m.evcut detildir. Fabrikalar hemen hi<; denilecek de recede bile bunula amkadar olmamaktadtrlar. Yalmz Sanayl ve Maadin Bank.ast son zamanda bunun it;in Alman mutehass1slar celbetmi ve fabrikala.nm ra.syonalize etmek ~<;in diter miiesseselere rehber olmaga balamitlr. Temenni edilir ki bu cereyan bi.ttiin fabrikalarllDlZ tarafmdan takip edilsin.

__....._.
....

150

istanbul ipekli mensucat sanayii Raporu

Ham m.adde:
A - Krepdiiin sanayll kendileri i~ln laztm gelen en mllilim mevaddl iptidaiyeyi Bursa fllAtiir ipll~ olarak ekseriyetle Bursa'dan tedarik eder. Mevaddl lptidaiyenin %5 - 1 nlsbetinde Merserlze ve 8-P denilen klsm1 Avrupa'dan tedarik edlUr. istanbul krepd\i41n fabrlkalarmm 929 seneSinde tedarik ettlkleri menddl iptidaiyelertn Ioymeti 130 tezgah esas ltibarile 360,000 llradtr. B- Di~er memleketlerde m'l.imasil san'atlarda istimal edlelen mevaddt iptidaiyeleri deniyesi muntazam olara.k ~eki.l.mlljtir. Bizimkisi gayrl muntazamdzr.

c - Bizim mevaddJ. iptidaiyenin mamulatnmzdaki nefaseti ve rekabet kab1liyeti y(ikseltmek i~in Avrupa'da tatbik edilegelen fenni usullerin filatiir fabrlkalar1 tarafmdan tatbik edilmesile kabfldir.
D - Memleket dahilinde tedarik olunan mevaddl iptldalye alzm ve satmunda aleyhimlze bir ~ok kayztlar vardlr. Bunlardan bid ekSeriyetle pe~ olmas1 ve veresiye oldugu takdirde bunun .;ok k!Sa yani 61 gtinltik bir vade ile olmas1 ve alelusul Avrupa ipllklerine klyasen daha fahl flatla almmaSldir.

Avrupa'dan tedarik ed1lecek 1pekler allm ve sat1mlarmda yerli ipekleri allm satlmmdan lehimize daha .;ok farklldU'. Bir .;ok Avrupa muesseseleri altl ay kred11le mal vermekte ve bonolanllll2m miiddeti hltammda yeniden miihlet vermek suretile ~ok kolaylar yapmaktadtr.
E - Bunlarm yani ticari taamiillerin sanayi noktai nazanndan daha miifit bir .,ekle konulmaSI i.;in Avrupa mevadd1 iptldaiye fabrlkalanndan yerli sanayUn mazhar oldugu kolayllklarm yerli Filatiirler tarafmdan da tatblki lil.zJmdrr.

Sermaye ve kredi:
Krepdii~n fabrikalarmm yalmz makinalan ikl yiiz ve bina ve tesisatl yiiz bin ki cem'an ~ yiiz bin lira ve mutedavil sennayesi Jse tahminen iki yiiz

151

iPEKLi l\lENSUCAT SANAYti

blin liradir. Krepdliincilik 929 senesinde hali tekemmiile geldi. Diger senelerle bir mukayese yap1lamaz. B - Krepdti~in fabrikalarmm ihtlya~ nisbetinde inkiafmi temin i<;in icap eden tesisab haz1ra sermayesi kadar sermayeye ve ayni nisbette de miitedavil sermayeye ihtiya~ vardu, Bali hazir teslsatmda noksan kalan kalitenin 1slah1 it;ln ~ddetle ihtiyac goriilen bukumciiliik ve boyaczllk lnsunlarmm tekemmi.Uii bu miktar sermayeye ihtiya~; gosterir. C -- Memleketimizcle smai kredi namile bir kredi yoktur. Hatta tesisah haz1ralarile hafif bir varhk olan fabrlkalarimlz en kii'riik blr taclr kadar krediye mazhar olamamaktadlr. Her ne kadar SanaYi ve Maadln Bankas1 namile bir banka mevcut ise de hususi fabrikalarla rekabet lmkam anyan kendi miiesseselerine yard1m etmekten baka bir gaye dii~iinmemesl hasebile tarihi tesisinden bugiine kadar yuz lirahk blr bononun iskontosuna bile muvaffak olunamamitlr. Maliimdur kl Avrupa fabrikalan kendi mmtakalarmdakl bankalann daimi himayesine ve en asgari faiz ile hesabl carilere malik bulunmalan haseblle istlhsalatl uzun vade lie diger memleketlere sattlrmaga muvaffalt olmak suretile mali mazhariyetleri karlSmda bugunkii bizim fabrikalarimlzm ya~lyabllm.esi smai bir mucizedlr. D - Avrupa fabrikalarr karrsmda fabrikalarmuz stiriim kabiliyetini Jayikile temln edememektedlr. Bunun esbabr hakikiyesi tse memlekette pe~in para ah!J. verlinin noksan bulunmaSI ve kuciik sermayell fabrlkalarmuzm zengin sermayeli Avrupa fabrikalan kadar uzun vade verememek suretile tiiccari rekabette karIlaamamalan netlcesidir. Buna binaen bugun Istanbuldaki blr matazada uc; top yerli kumaa kar~ iiQ yiiz top Avrupa lpekllsl bulunmaktadrr. Bu fark o tuccarm mazhar oldu~ kredi faydasmdan Uerl gelmektedlr. E - Memleketimizde Uti nevi banka vardl.X. Biri mllli dlgerl ecnebidir. Ecnebi bankalardan medet ummak bir hayaldir. Milli Bankalar, Zlraat, i, Em:Lik, Sanayi ve Maadin Bankalarldtr. Sanayi ve Maadin Bankas1 bu bir banka olmaktan ziyade hususi fabrlkalanmtzl devlet sermayesile ezen bir miiessesedlr. ~ekli hazirile bu bankadan erbab1 sanayi Iehine blr menfaat temin etmek muvaflktlhtlyat detlldir. Dlter bankalardan Zlraat Bankasmm nizamnamei esasisine gore yapaca,P muavenet zUrraa tahsls edllmesine gore ni zamnamenln bu ekllne nazara.n fabrikaJara muavenet etmesine kanunen salabiyeti yoktur. Hakeza Emlak Bankw da ayni vaziyettedir. Bu Uti banka nlzamatl asllyesl tadll ed1lerek fabrikala.nn tesisat klymeti uzerinden %50 nisbetinde uzun vadeli hesab1 cariler kiia.d.l, i4 Bankasmm da aynl tarzda ha.reketlnin temini. bugiin tamamen kredlden mahrum olan erbab1

152

iPEKLl MENSUCAT SANAYtl

sanayi namtna acele yaptlmast laztm gelen tedbirler ciimlesindendir. Bu meyanda derdesti te!jiekkiil Devlet Bnka.smm bu esasat dahilinde muavenetinin temini de litzundtr.
F Krepdii~in

sanayii ecnebi sermayesinin aleyhindedir.

Vergiler ve riisum:
A - istanbul krepdii~?in fabrikalan kamilen teviki sanayi kanunundan istlfade eder. Binaenaleyh bu cihetten fazla izahat verilmesine liizum yoktur.

B - Mevcut vergi ve rusumdan krepduin fabrikalanm alakadar eden dev1et resmi olan muamele vergi.si ve belediye resmi olan oktruva vergisi ayani dikkat olarak ~ok menfi tesir yapmaktadtr. Misal olarak arzedebiliriz ki: Bir metro krepdiiin yetmi gramdan yaptlmaktadtr. Kilosu yirmi lira olmas1 hesabile yetmi gram 140 kuru eder. Tenvirat, teshinat, boya li ve saire imaliye masraft 50 kuru~ Have edillrse 190 kuru eder. Buna %6 muamele vergisi olan 12 kuru ve 13 kuru ta oktruva ilave edilirse bir metro ku~ 215 kurua malolur. Halbuki piyasada gerek para ihtiyacl ve gerekse sa1r avamil ve esbap dolaytsile 180 kurulja metrosu sattlmakta ve fabrikalarumzm buna mukavemet imkli.m goriilememektedir. Blnaenaleyh lbu riisumun sanayii haztraya ~ok menfi bir tesiri vardlr. C - Yeni gumri.ik tarifesi kanununun filen ve tamamen tatbiki halinde krepdtilncilerin menafii temln edilmi olur. D- Hall haztrda krepdii.in fabrikalan it,;in bir ihracat mes'elesi mevzuu bahis de~ildir. E- Krepdiiljin fabrikalarmm hari.;ten celbettikleri mevaddl iptldaiyesl %5 zna,hiyetinde oldugundan bu husustaki resmin bu sanayie tesiri yoktur. F - Bu hususta sarih ve ayam arz bir malumatrm1z yoktur. Teviki sanayi kanunu ve tatbikat1: A - Krepduin sanayiinin teiviki sanayi kanunundan istifade ettlgi yalmz kazant; vergisi ve bir de makl.nelerin mua1iyetidir. Hali haztrda menfi blr vaziyette bulunan sanaylin ibu muafiyetlerden fazla bir menfaat tem.in edememektedir. B - Teviki sanayi kanununun idari tatbikatmdan ~ok fazla miiteesisrl.z. Tevl.ki sanayl kanunundan istifade etmek i~in t,;ok kiilfetll ve ktrtasi bir merasime ihtiya.; vard1r. Muafen ithali laztm gelen bir makine it,;in giimriik

153

!PULl: MENBUCAT SANAYU

tdaresine verilen depozitonun lstirdadl i~in istanbul Sa.nayi Miidirlyetine verilen evrakm aded1 on be vesikadan fazladir. Yalmz bu vesikalar verilmekle de bitmez. Vllilyetten Sanayl mudiiryetine Sanayi Mtidiriyetinden sanayl Mtifettlli~ine, Sanayl Miitettil tabrlkadaki tetkikat icrasma tetklkattan sonra raporu imza edip Sanayi Mtidiriyetine verilmesine ve orada bir t;ok kuyuttan sonra. Ankara'daki Sanayi Miicllriyeti umumiyesine gonderUmesi gibi blr t;ok meraslm gordiikten sonra Ticaret Vekil.letinin tasdikine iktlran ve buradan Maliye Vekil.letine ve Maliye Vetaletinden Riisumat Miidiriyeti umumiyesine RUsumat Miidirlyeti umumiyesinden istanbul Miidiriyeti um.umiyesine gonderilmek gibi asgari bir seneye miitevakkif olan mes'eleler teviki sanayi kanununun tatbikini cldden ~ok mii:jkiille:jtlrmltir.
C- BiiyUk Avrupa hUkfunetlerinde sanayil tevik it;in hiikiimet sureti mahsusada biitr;:esinde blr fasJ.l aYirmakta ve fabrikalarm ihracat primini vermektedir. Yunanlstan'da bilakaYit ve art mevaddtiptldaiye ithal etmek yiiziinden Turk halrcdt~ oraya intikal etmitlr. Bu miisaadat yiiziinden krepd~ln fabrlkalarr da yava yava!J oraya intikal etmekte ve bir mevcudiyet halini almaktad1r.

Bulgaristan'da her fabrika sahibinin elinde bir kamesi olm.akta ve o karneye istinaden fabrikas1 it;in H\z1m gelen mevaddl lptldaiyeyi en basit ve merasim.siz bir ekilde fabrikasma ithal etmekte, zamandan ve serm.ayeden lstltade etmektedlr.
D - BlZim tevlki sanayl kanunu mutavasSlt sanayiden zlyade biiyiik sanayii hlmaye etmektedir. Fabrikalanm1z vaziyeti itiba.rile kti~iik binalar i!;inde ve kira. ile tutulmul} mebaniden miirekkep bulunmasma nazaran meccani arazlye ihtiyac1 yoktur. BOyle fabrikalarm miisekkafat ve arazi vergilerinden af edilmesi fazla bir klymeti haiz dei1;ildlr. Diger muafiyetleri de tetkik edersek yekun itibarile %6 muamele vergisine bile tekabUI etmez.

Btiyiik sanayi hakkmda faydah muafiyetleri bulunan hall haz1r teviki sanayi kanununun muta.va.ss1t sanayi it;in daha miisait bir ekllde yapllmast H\z1mdu.
E -- Baliida arzedilen esbap dolay1sile tel}viki sanayi kanunu nayii hlma.ye etmiyor.
kii~iik

sa-

Standart mes'eleleri:
A - ipek mensucat sanayiinin yerli ham maddeleri iizerine (denye) tabir edilen bir standardt vard1r.
B -

smdan

ba~ka

ipek filatiirlarinin (denye) Ierinin 1ntizanu i~in daimi blr itinayapllacak bir gey yoktur.

154

iFEIU.i illlEifSlJCAT SANAYli

c - Mamul maddelerln standartia,maSl setamet ve iktiBadi dtirOsti ltibarile ayam arzu ise de tatblkattnda m~kUlft.tm ehemmiyetl itibarile kontrol kabiliyetinin ayni mUgktua.tta olmas1 haseblle bir teklif dermeyanma imkAn goremedlk. Yalmz her fabrlka mamult\tmm ciheti aidlyetini fenallk ve iylliRini ispata medar olur diye damgaSimn vazedilmesl ayam tercihtir, Ve btr mecburiyet olursa miifitte olur kanaatindeyiz. Ham ve mamul maddelerin cinB ve s1kletl ve tul ve am itlbarlle yeknesak olmas1 sayeslnde bir c;ok muhtelif lhtikft.rlar ortadan kalkar. Japon sanayU munta.zam ve mtittarit c;a~ma neticeslnde bugUnkii terekkiye mazhar ol mW}tur.
RasyonaUzasyon me.s'elesi:
A- Dokuma k1snunda makinelerimiz muntazamdlr. il ve malzemede israf yoktur. ll'akat, ipek sanayUnln miitemrnlmatmdan olan biikiim, boya ve apre ktsunlarmi lfa edecek bir miiessese bulunmadtlmdan dokumactllkta biisbiittin ayr1 olan bu hususat1 siimmetteda.rik kendtmtz yapma~a mecbur oluyoruz. ve bittabi vesait ve ihtisasimizm noksanlarmdan ve gayri milsalt 3erait altmda c;ahIldi~dan i ve malzeme hususunda c;ok israf edlh.nekte ve kalite itlbarile de dilklln olmaktadir. Bona karll ferden hie; bir tedblr almak m.Umkiin degildir. Ancak serbest bh santrahn tesisile kablldlr.
B -

ipek sanayllnde k1rmt1 ve doktintiiler ytizde iki ntsbetlndedir. ipek sanayiinde lmalat blltiln sene devam eder.

c-

D - K1~m sarfiyat tenakus ettlRinden ancak ya:tm azami istlhsa.IA.tta

bulunulur.
E - .MiitehasSis usta ve memurin ayltkla, il;iler hafta.ltkla istlhdam edilmektedlr. ORieyln blr saat paydos lstisna edilirse seklz saat istihdam edilir. F - Amelenin kablliyetlne gore azami fevalt temhline 4}altIlmaktadtt. J - Ruznamede muharrer olup tarafim.ztdan arzedilen temennller kabul edildi~;i takdlrde istihsalatm tezayiit edecetl tablldlr.

Tiearet ve Sanayi Odalannda sanayicilerin temsill: A - istanbul Ticaret ve Sanayi Odasmda, istanbul biitiin TUrkiyenln en biiyiik merkezl san'at1 olmasma ratmen sanayi hlc; temsll edJlme~tir. B - Temsll edilememesidir kl sanayli aH'I.kadar eden bir c;ok mesail miihimme ihmal edilmil bulunmaktadlr. C - Gerek mali ve gerek idari bir c;ok m~kiilat dolay1sile miistakll Sanayi OdaSinm tekUi hakkmda halen bir fayda tasavvur etmiyoruz.

155

IPEKLI MENSUCAT SANAYII

D - Istanbul butun Tmkiye'nm sanay1 merkeZl olmasma nazaran Istanbul T1caret ve Sanay1 Odasmda sanaytclleun, ttcatetcilere msbeti fazla, ucte lklSI erbabi sanay1den bin t1caretten olmshdir Qunku, Istanbul fabnkatorlen aym zamanda da tacirdn: Kendi 1mal ett1g1P1 kendi satar Bu 1k1 c1heth me~g ullyet ve fabnkanm memleketle alan alakasmdaki vatam ehemmiyeti temsll msbetmm ner halde erbabi Licaretten fazla olmasmi 1cap ett1nr

Smai tedrisat:

A - Subemizm
B-

muteh~SSI5

ve ten adamma cok rhttyaci \'ardlr

Elde 'llevcut ustalarla mehmaemken Ihtiyaci temm edJyoruz

C - Ftbnkalanmtzm IStitaati mali:yesme nazar.:UI ecnebi mutehassism get1nlmesme Imkan yoktu1 D - Sanay1 mekteplermde sma1 tednsat ameli olmaktan z1yade nazandn Alelhusus sanay1 mekteplenmizm butun sanay1 ubelennm 1ht1va etmemesr dolayisile tednsatl haz1radan umum sanayr namma bir fayda beklenemez Bmaonaleyh sunay:L m"kteplen memlekette mevcut sanay1 nazan dikkate alinarak bu sanay1e laztm gelen ICI ve fen adamlar1m ameli btr surette 1hzar edlecek esa::.larla tec;h1z edtlml.!J subeler laztmdir E - 1 D) maddesmde 1zah edildt~l vechlle bu mekteplerden c1kan genclerden mensucat sanayn IStlfade edemez Istanbul Ipek sanaynm nakllyat tanfesr fazla alakadar etmez
Krepdu~

bbnkalan namma mumesstl Hasan Basn I Kemal

Kirlc;t zade Muhtttm

Cafer Sad1k

A Hulus1

156

Enctimen Raporu

Ttirkiye ipekli mensucat sanayii ve bu san'atm mevaddl iptidaiyesini haZliilyan ipekt;Uik, koza ve tohomculugumuzun tn~a.f yollarm1 aramak ve bu gayenin temini 1~1n kat'i tedbirler bulmak maksadlle tekil olunan encumeninlz 22/4/930 tarihinde toplanml., riyasetine Hac1 Ethem, katipllg'e Tayar, ve mazbata muharrirligine R1za Beyleri set;mltir. Takip eden i~;timalarda muhtellf sana.yi merkezleri ve Hereke fabrikast Miidurii Rel}at Beyin raporlar1 tetklk edilerek bu san'atlardan ipek~ilikle Bursa'da, ipekll mensucat~1hkla Bursa, istanbul ve Hereke'de; Tohum ve kozaclllkla Bursa ve EIA.ziz'de mel}gul olundugu goriilmU..,tiir. Bu san'atlarm Uerlemesine maru tekil eden umumi sebepler hemen her yerde aynidir. Kredisizllk, muamele vergisi, oktruva resmi, tevlki sanayi kanununun vasat teekkullere fazla bir menfaat temin edememesi ve tatbikatmdaki mtikiilat, miitehasslS l adam1 yoksuzlu~u ve ha.rl.l;ten getirtleceklerin lStihdanuna terdi tel}ebbiis erbab1 kazan~larmm musait olmamaSl ve nakllyat tarlfelerinin a~ olmas1d1r. En iptidai malzemesi bile memleketlmlzde yetil}en tpekll mensucatctllgmuz yakm bfr atide memleketin bu ~eide olan ihtl.yacm1 temin edebilecek b1r vaziyete gelebtlir. Bu suretle Avrupa'dan tedarik edUen ipekll mensucata lhtlyat; kalm1yacak ve binnetlce 3 milyon liramlZ harice gitmlyecektir. 927 senesinin ipekli kwnafl ithalat1 5 milyon, 928 senesinin ise 4 milyona yakmd~r. Gumriik istatistlklerinln bize verdikleri bu rakamlara gore senede vasatl. olarak hari~en iki bu~uk, ii~ milyon metro kumal} getlrlyoruz. Memleketimizde yetiljen kozalarumz verece~11pekler bu ihtiyact temine kati iken mensucatclllgnnlz I.aylklle inkL,af edemiyor ve koza istihsalA.ttmlzm %25 - ini, ipeklerimizln %30 - unu harlce gondenn~e mecbur kahyoruz. Bu yiizden koza olarak lhrat; ettigimiz k1smm i~iliti harice gidiyor ve tam faaliyetle l)allanuyan sanaylcilerimlz IaylkUe istUade edemedik lerinden san'atlarmm inki~Jafl i~in tezyldi sermaye ve muamelelerlnl tevsie imkan anyam1yorlar. Memleketimlzde bir milyon dart yuz bin kilo koza t;lkar; bu rn.iktar seneden seneye artmaktadtr. Bunun bir milyon kilosu Bursa, miitebakl klSrnl

157

iPEKLi MENSUCAT SANAYli

Edirne, Adapazan, Geyve, Ehlziz ve havaWerinde yetiir. ipek istihsal merkezi Bursa'dir. Nakliyatm musaaclesiziiginden diger mahallerin kozalan en yakm iskeleden Avrupa'ya sevkedilir. Adapazan ve Geyve kozalarmm bir k1sm1 Bursa'da i~?lenir. Kozalan ipege tahvil i<;in Bursa'da h:Uen faaliyette 11 fabrikada 640 mancinik vardir. 6 f:lbrikada 40C mrmcinik muattal kalm1~t1r. Bir mancinikle yevmiye 500 gram ipek <;ekilecegine gore mevcut faal tesisaLla senede 300 giin .;;all-'?mak ~artile 100,000 kilo ipek istihsali kabildlr. ::;;imdi ise r..ncak 62,000 kilo ipek <;ekiliyor, ve bunun yalmz 40,000 kilosu dahilde sarfedilebiliyor. Bu yoldaki mesai san'atin inki11afma yardtm edemez. Muamele vergisi, oktruva ve iskele rusumu, nakliyat ve transit aktarma masraflan ipeklerimizin Avrupa piyasalarmda rekabet etmelerini giiqletlrdlginden ipekciligimiz inkiaf edemiyor, kozalanmlZ ilenmeden sevkediliyor, bu hal ise dahili sat1~ fiatlarmm Avrupa piyasalarmdan yiiksek olmasmt in ta~; ediyor. ipekli mensucatcililhmtzi himaye eder resimleri ihtiva eden yenl giimriik tarife kanununun tatbikinden sonra mensucatcillguruz testsatm1 hayll artt1rm1 ise de senelik m.esaisinden kaybetmif;tir. Halen istanbul'da 130, Bursa'da 350 miiteharrik tezgah vard1r. Bursa'daki tezgahlann 44 - ii henuz kurulamamltlr. 306 - 1 iler bir halde bulunma.sma rag-men butun sene muntazaman ~;all~amamaktadlr. Bir tezgah yevmiye 13-15 metro kuma dokur. 436 tezgahm senede 300 giin ~;allmalarile 1,700,000 metro kuma istlhsall kabil olur ki lhtiyactmlzm %75 - ini tekil eder. 929 y1lmdaki istihsaHitmuz bir milyon metroyu ancak tecaviiz etmitir. Fazla mesal sarf ve m uattal tezgahan t;all.,tlrmak suretile 3 milyon metro ihtlyacimlzm temini kabil olur ve bu ((e~idin hari.,;ten celbine liizum kalmaz, mi.iesses fabrikalarlmlz ve yerli mevadd1 lptldaiyemiz bu ihtiyacm teminine kifayet eder. Bu sebeplerden bu milli san'atlarrmLZI her halde himaye ve ciddi bir kiSkan.;;llkla korumamiZ lazimdlr. Rapordaki sarahat kar~lSmda mezkftr san'atlarm inkiaf ve memlekette ir<in atideki hususatm tatbik ve teminin elzem bulundugunu enci.imeniniz heyeti aliyelerine arzeder:
kokle~meleri

1 -

23 45 6-

Ehven faizle sanayicilerimize kredi temini. Muamele vergisinin ilgas1. Oktruva resminin kaldmlmaSI. Te~viki sanayi kanununun tatbikatmdaki mii~kiilatm kaldtrlmasi. Mtitehass1s adamlann yeti~tirilmesi. Nakllyat tarife ve iicretlerinin tenzili.
ha~

Bu mevat ipek!;ilik ve mensucatcdi~m mii~terek umumi dilekleri Iinde tecelli etmekte oldugundan memleket ihtlyac1 demektir.

158

iPEKLi: MENSUCAT SANAYii

Sanayii hali hazrr vaziyetinden kurtarmak iQin ittihaZI lazun gelen tedbirlerdir. Mensucatclligm devamh bir ekilde inkiafm1 temin ve kii<:iik san'at erbabm1 himaye i!{in ise ferdi teebbiislerle imdilik yapilmasma imkan olm1yan ve mensucatimizm Islah ve terbiyesine behemehal elzem alan bir boya ve apre santralmm teslsi bihakkm temenni olunur. Bu tesisati yapmak i'11n azami 300,000 lira tesls ve yapacagi muamelenin viis'atine gore 200,000 lira mutedavil sermayeye ihtiya<; vard1r. Tesls olunacak bu santraJ teslim edilecek ham kumalara mukabil fabrikaCllara getirecekleri kumam msf1 derecesinde avans verecek ve bu suretle ham kumalarimiZ Islah hem fabrikalarwizm daimi faaliyetleri temin olunabilecektir.
~cil

Bu suretle kii<:iik esnafa dahi kredi ve himayelerini temin edeceginden teesslisii memleket sanayil i<:in c:ok nafi olacaktir. Memleket ihtiyacmdan ,;ok :tazla 1stihsalatt olan tohumcularnmzm miil}terek talepleri ise Rusya ve iran Hiikfimetlerlle tlcaret muahedeleri akti esnasmda bu mallarumza mahrel} temini merkezinde oldu~u maruzdur
efendim.

159


TRiKOTAJ SANAYii

1.- Istanbul raporu

2.- Enci.imen raporQ

Trikotaj Raporu
A - Mevcut istatistikler bu suale cevap verecek ~ekil ve k1ymette olmadiklan gibi erbab1 sanayiin bunlan cern ve telfik ve tetkik tekilatlan voktur. Binaenaleyh bu sualin ihsai k1smma ait cevap memleketimizde 1statistik ilminin ve erbap sanayi te:;;kilatmm taazzuvuna kadar nakiS kalma~a mahkumdur. ihsai erkamm eksikligine ragmen istanbul mmtakas1 trikoLaj sanayiinin senelik mevad1 iptidaiye ihtiyaCim takriben tayin edebiliriz. Bu miktar pamuk ipligi i~in iki yiiz elli bin yiin ipligi i'<in ii'< yiiz bin ve sun'i ipek if;in de yirmi bin kilodur. Trikotaj sanayiinde kullamlan mevad1 iptidaiyenin en miihimleri pamuk yiin, ve sun'i ipektir. Bunlardan pamuk ipligi Amerika ve Mislr pamuklarmdan mamul ve klsml azami yinni numaradan yukan tek kat, ~ift kat, kasarslZ, merserize pamuk iplikleridir. Te:;;viki sanayi kanununun muafiyet listesi pamuk ipliklerinin yirmi numaradan yukan olanlanm gtimriik resminden muafen gef<innege miisaade ettiginden yinni numaradan al~l olan ipliklerin dahilde tedariki mecburidir. Mevcut iplik fabrikalarmm o$imdillk s1rf on iki numaraya kadar dokuma iplikleri imal eylemeleri, yerli ipliklerin pahall olmas1 (20) numaradan aagl numarada ipliklere muhta~ olan trikotaj fabrikalanm yiizde yirmi be nisbetinde giimriik verme~e veyahut ince olduklan if<in muaf fakat pahall ipliklerle kahn ipliklerin yapacag1 ii gordiirmege mecbur ediyor ki haric;le rekabet noktai nazarmdan aleyhimize bir amildir.Hakeza teviki sanayi kanununun muafiyet listesi pamuk ipliklerinin boyah ve kasarli olanlarm1 gi.imriik resminden muafen ge<;irmege musaade etmediginden yerli mamulatm dahilde boyanmast zaruridir ki bu da rakip memleketlerde imal edilen mallar nefasetinde imalatta bulunmaga manidir. Bunun ic;in merserize ipliklerde oldugu gibi yirmi numaradan yukan olan pamuk iplik.lerinin kasarh ve boyall olmalarmm da muafen imrarma miisaade edilmes1 hari~le rekabet edebilmek ic;in elzemdir. Yi.in ipli~ine gelince: Trikotaj sanayiinde mi.istamel yi.in iplikleri taranuzun Elyafa malik kampm tabir edilen yumuak, tek kat f<lft kat boyali, boyas1z y\in iplikleridir. Bunlarm mtimaslli dahilde bulunmad1gmdan tamamile hari~ten ithal edilmektedir.
m1~,

Sun'i ipek; Gerek c;orapt;Ilikta gerek ytin onnecilikte mi.istamel olup tamamile haric;ten getirilmektedir. Dahilde miimasili yoktur.

162

TRiKOTAJ' SANAYll

B - Diger memleketler trikotaj sanayiinde lstimal edilmi!! muhtelif mevaddt iptidaiye (keten, sun'i ipek, elyaft madeniye ve saire) varsa da bunJar fantazi mallar imali i.;in kullamlmaktadu, ve rnemleketimiz trikotajclh!Pnt irndilik alfl.kadar etmez.
C - Memleketlmizde yetien pamuk ve yun cinslerinin Islabt ve bu Istlfa devrtnin ikmaline kadar hari~;ten harman yapmak i~;in muayyen miktarda gi.imrtikstiz pamuk ve yiin cinslerinin 1thaline miisaade edilmesi laznndtr. Memleketimiz pamuklarmm elyafi ktsa, bunlardan mamul ipllklerm biikiimti binnetlce fazla ve serttlr. Sert ve fazla btikumlii iplikler ufki ve muvazi bir imal ameliyesi olan dokumaCIIlkta kullamlabillrse de trlkotaj sanayllnde iplikler trikotaj mamulatma has olan alastikiyeti temin Is:in dairevi halezonlar tekil eyledig-inden ytunUak ve az biiktimlii olmak mecburiyeLindedirler. Bunun i~indir ki yerli iplik fabrikalan trikotajclhga lfizum olan pamuk ipliginln bu giin cfiz'i bir kJSmmt temin edebllmektedir.
D - Trikotaj sanayllni tagdiye eden mevadt iptidaiyeden yukarda sOYlendigi gibi ancak ciiz'i pamuk ipliiU dahllde tedarik olunmaktadrr. Bu ipliklerin al1m ve sattmmda hususi teamiil yoktur. Mevcut lpllk fabrikalarmm sati eraiti, Avrupa iplik fabrikalan satl eraitine nazan r;ok daha ai!;Irdtr.

Sermaye ve kredi
A - istanbul mmtakasl Lrfkotaj sanayilnde tesisat sermayesi takriben bir milyon liray1 mtitecavlzdir. Mtitedavil sermaye mefkuttur. Oerek Avrupa'dan alman m~vadt iptidaiye kredisi gerekse bankalar nezdinde tedarik olunan lskonto kredisl miitedavll sermayeyi tekil etmektedlr. Halbuki iskonto kredisinin son gtimruk ve kamblyo buhram dolayisile bankalar tarafmdan hemen tamamile la[?;vedilmesi, Avrupa'nm da mevaddt iptidaiye kredlsini azaltmast fabrikalart hemen dmmolllise etmi ve aciz vazlyetl son zamanlarda dahUi mamulata k.arI uyand1nlan ragbete ragmen fabrikalar muhafazal mevcudiyetini bile iipheye dtitirtntitur.

B - if:tanbul mmtakaSl trikotaj sanaylinin mtitedavil sermaye lhtiyact takriben yarnn milyon liradtr. Yeni tesisat serm.aye miktan ise gi,imrtik teviki sanayi kanunu, kuvvei il,!tiraiye ve kambiyo mes'elelerile alakadar olup gtimruklerin beynelmilel ticaret mukavelelerinin ak.tlnden sonra alacaj:it nihai vazlyet, binnetice ithalatm ekil ve miktan teviki sanayi kanununun tarzt tatbiki ve vergi mes'elesinin tarzt halli kamblyo ve buhram lkisadi dolaylsile halkm kuvvei itiraiyesinde vukua gelecek tezayiit veya tenakus gibi am1Ie:r.:e bagll olan halkm trikotaj emtaasma olan talebinin .;ogallp .;ogalmamast ve diger taraftan ibU Ubei san'atin umumiyetle paratmzm, ve halknntzm kuvvei i~?tiralyesine gore mti.ntesiplerine temin edecegi kara gore miitehavvildir. Bu giinkii vaziyete gore fabrlkasma bJr tek makine daha ithal edebilecek vaziyette trikotajcl yoktur.

163

TRIKOTAJ SANAYII

C - Mmtakamlzda S!lnayl kredlSl yoktur Mevcut olan kledr tuccan krediden 1barett1r kl bu da mevcut mala karst, emtmya kar~I avans ve satilan emtwya YJ.nl matlubata karst avans tbono 1skontosu) d1r I~bu kredr ~e killen de son buhranla! clolaylS!le hemen de tamamtle kesllm!Stlr

Sanay1 sahasmda tht1yac olan sermaye nazar1 d1kkate ahmrsa bunlaun U) teslSI sermyes1 (2) mevadd1 1pt1darye ve I~?Cthk sermayes1 l3) mal deposu ve mWjtenye venlen veres1ye sermayesr g1b1 muhtelif uc turlu oldugu tezahur ede1 Bunla1dan ancak 3 uncu mal deposu ve veresrye sermayes1 tiCaret sahasmdaki sermaye seklme tekabul eder Mal deposunun ve veres1ye sermayesmm temmatt tie elde edllen kredilerde bunun JCmdir k1 trcan kredt nam1 altmda toplamr Halbuln fabrikatorun tuccar1 sermayeden maada tes1s sermayesme ve mutedav1l sermay<'ye Ihtryact vardtr k1 bunlara mukab1l kred! ve1ecek ne tnr muessesemtz ne de b1r kred1 sekhm1z vard1r MeVI'Ut senayn yasatmak ve .nk1Saf etttrmek H~m tiCan kred1den maada tests sermayesmt tesktl eden makme ve tesrsat ktymetlenm terhm ederek ucuz fa1z ve u~u11 vade 1le tes1s krediSI temm etmek ve tamamtle Immobilize olan sanayllmizi canlandirmak d1ger ta1aftan kredr muessesatmr sanayre alakadar ederek a<'!k kredi 1le muted~vll sermayeye tekabul etmek uzcre b1r kred1 ekh Ibda etmek laztmdrr Hulasa tests sermayesme tkabt.ll etrrek uzere evvela tes1s kiedJSI <menkul makmelerm gayn menkulatl g1b1 terhm edilebilmesmm kanunen te~ mm1 ve Emlak ve Eytam Bankasl g1b1 kredi muessesatmm mzamnamelPnnde bu hususu temm eden tadtlatm yapilmas1 samyen mutedavll sermayeye tekabul etmek ICm mah muessesatm sanayre htssedar ve alakadar edtlerek !lCik kredi vermelen mevadi Ipt!daiyeyi mu~tereken ve toptan almak tcm mcvadi IptJdatye Ithalat kooperat1f sJrketleumn tes1s1 ve sallsen trcar1 kredl yam emt1aya ka1 SI a vans Ile 1skonto kredJSmm temm1 sanaynn mk1~afl tc;lm elzemdir Butun bu kredi ~ek1llenmn tahakkukundan sonradtr k1 kucuk ve orta s<>nayu buyuk sanay1e husus1 muesseselen anomm ~1rket halme 1frag edecek h1sse senedat1 ve tahvilati dahth ve hanc1 serruayeye ve naklt p1yasasmda arzedecek muessts bankalarm kusadma Ihttyac his olunacakt1r Vergllea. Sanayn tazyik eden verg1ler mamulatm mallyet f1atm1 artttran yam c1ro uzermden veya sarfolunan mevaddt Iptidatye mtktar1 uzerinden ahnan verg1 ve Iusumdur ki muamele verg1s! 1Ie oktruva re:::mmden Ibarettrr I~bu verg1lerm m1ktar ve tarz1 tatb1k1 sanayn tamam1Ie tahr1p edecek mahiyettedir Muamele verg1s1 ctronun yuzde altiSlm, okturuva rusumu ise yuzcte btr bucuk Ila lkiSini tekll etmektedtr Avrupa'mn yuzlerce senehk sanay1 muamelatr lle rekabet mecbur1ye tmde olan b1r kac senehk sanayumtz %(7,5) msbetmde olan vergr ve rusum

164

TRlKOTAJ SANAYti
ta~Iyanuyacak kadar zaytfttr. Sanayii him aye edict giimriik tarifeleri tam amile tatbik edUmeden yerli sanyiin bOyle vergi ve rilsuma tabl tutulmast Avrupa sanayii ile rekabet imkamm selbeder. Avrupa'da fatzin ucuzlugu sermayenin bollu~u. ve tecri.ibenln vus'ati ve usta 1~~1 g-ibi anasm istihsaliyenin memleketimizdeki miimasiline nazaran kemiyet ve keyfiyet itibarile faikiyett dii~iiniiliirse yerli sanayiin Avrupa sanayiine nazaran asgari yiizde otuz nisbetinde bir giimriik himayesine muhta.; oldu~u teslim edilir. Garbin miitekamil sanayi memleketleri giimriik himaye tarlfeleri yaparken asgari yi.izde otuz nisbetini muhafaza ederlerse sanayi hayatma yeni atllan memleketim.izin de bu nisbeti gozetmesi icap eder. Boyle giimriik himayesi daha viicude getirilmeden yerll sanayiin yiizde yedi bu;uk n.Lobetinde vergiye tabi tutulmast, onu daha ni.ive halinde oldiirmek degil de nedir? i~bu vergilerin tarzt tatbikindeki hatalar ise daha tahripkardtr. Gerek pe~in ve gerE'k veresiye gerek saglam gerek te ;iiriik bilumum satt~larm muamele vergisini pe!jiinen ve def'aten odemek gerek fabrikanm bulundugu mahalde, gerek bunun haricinde istihlak edilmi!l! bil\unum mamurat miktart iizerinden oktruva ooemek fabrikalartn kamm emen bir hastahkttr. Bunun neticesidlr ki bu vergilerin tatbiki ve tahmilinden soma sanayi erbabmm vaziyeti iktisadiyelel'i tezelziil etmi~, onls.rm tel!ebbiis ve tevsii muamele gayretlerl kesredilml!jitir.

Clbayet olunan muamele vergisinin bilahare Sanayi ve Maaden Bankasma verilmesi de mUll ,sanayi erbabtm diil!iindiiren bir me:>'ele olmu-tur. Sanayi ve Maadin Bankast hiikumet fabrikalarmdan baka muesseseye yardtm edecek vaziyette de~ildir. Sanayi erbabtna alman muamele verglleri de gene hiikumet fabrikalr.rma sarfedilecek ve bu fabrikalar milli sanayie rakip olacaklardzr. Milli fabrikalarla hiikilmet fabrikalan arasmda boyle gayri adilane bir rekabetin ihdasz sanayi hayatt noktai nazarmdan dogru degildir. Memleketin son senelerde Ibraz etti.gi smai inktlap tamamile miiteebbis eseridir. Ktrk senelik hii.kilmet fabrikatorli.i.~ii bu inkilabt yapmanu~zr. Buna miikatat olarak mllli fabrikalann her sene karmm yi.izde alttstm yanl butiin kanm ellnden abp hi.ikumet fabrikalarma isale etmek iktisad!yatzmtza biiyiik bir 7..arardu.
gen~ligin
Te~viki

sanayi kanunu ve tatbikat1:

Tatbikatmda bir <;;ok miikiilat arzeden ~bu kanunun daha kolay ve pratik tatbik usullerine mazhariyeti ~ayan1 temennidir. Mevaddt iptidaiye muafiyetlnin istihsali bir .;ok aylara miiftekir oldugu gibi bu zaman zarfmda giimriige gelen mevaddt iptldaiyenin giimriik resmini ya nakten depozit olarak vermek, yahut ta banka mektubile kefalete raptetmek mecburiyeti vardtr .. Talep edilen mevaddi iptidaiye mlktarmm nuntaka sanayi miidiriyeti, Vekalet tarafmdan tenkihata u~ramast,senede bir kag defalar mevaddt

165

TRiKOTA.J SANAYit

iptidaiye muafiyeti i<;in miiracaatta bulunulmasr ve her de:tasmda aylarca muamele taklp edilmesi lbu kanunun tatbikatmdan erbabt sanayii daha basit ve pratik bir usul temennisine sevketmektedir. Ticaret ve Sanayi Odalarmda temsil: istanbul mmtakast ticaret ve sanayi odasmda sanayi erbabmt hak.kile temsll edilememesi sanayiimlz i~in muztrdrr. Bu hususta ticaret ve sanayi erbabmm musavaten mecllsi 1dareye inithabl esas olarak kabul edilmelldir. Sanayi erbabmm ayn! zamanda tacir olduklart diiiiniiliirse i~bu tekllfin ticaret alemini izrar edecek ekilde olmadtgi anlaIllr. Ticaret ve Sanayi Odalarmm ayrr syn olmaSI, muvaf:tk degildir. Bu hem kuvvetin infisahmt, binnetice tekilatm zafml hem de ilti ubei iktisadiyenin blrbirine yabanct kaltnaSim inta4; eder. Smai talim ve terbiye mes'elesi: Bu mes'eleye gellnce: Umum maaru programumzda tadllat yaptlarak riyaziyat, ulumu tabiiye ve iktisadiyat ilimlerine orta mekteplerde daha fazla ehemiyet verilmesi, orta sanayi mektepleri kiiadt ve yiiksek sanayi mekteplerinin mtite.,ebbis hayat adamlan yetitirecek program lie techlzi !Azundtr. Orta sanayl mekteplerinin idare, tanzim ve tekllatmda sanayi erbabmm maddeten ve manen alakadar olabUmesi temennl edihnelldir

166

Trikotaj Encilmeni Raporu

Muhtelif trlkotaj raporlart tetkiklnden sonra kongre heyett umumiyesine trlkotaj sanayli metalibabm bervec;hlati arzeylerlz. Her ~yden evvel 21raat ve sanayt mtinakqa.SL halledUerek m.emleketln sanayisiz tekimiil edemiyecegi kabul eailmelidir. Sanayi hayatma g1ren memleketlerde oldutu gibl memleketimizde de evvela mevaddt iptidaiyea.l zlraata miistenit sanayiin (konservecilik, ipllkc;Uik, dokwnaelllk, armeclllk, dert ve tahta sanayU ve sar1e) i.nkiaf edebileeett ve bllAhare mevaddt ipttdaiyest madeniyata mtlstenlt sanayiin {madeneilik, demlr ve c;ellk sanayii, elektrlk ve kimyevi sanay!) lnld4af edeeel! nazan dikkate almara.lt btr sa.nayl progranu ihzar edUmelldir. Aneak bundan sonra.dtr ki sanayi ha.yatma atllan mute.vebbfs.. lerimlz Avrupa'b d01>tlaruruzm ve muhtellf banka miidiirlerlnin miitaleam vec;hile bugiinkil sergiize~U olmak va.zlyetlerinden kurtulurlar. Memlekette lnkipfl sanayl progranu He tesblt edllecek sanayiin ibda1 Jc;in hariee karlJl himayesl. dahilde tegviki ve kredi lle tagdiyesi l8.ztmd1r. Memleketlm1zde ve haric;te meveut sanayi unsurla.n mtikayese edillrse sanayiUnizin him.ayeye muhtac; olduA'u tezahur eder: Sermaye: Hartc;te: Bol ve ucuz da.hilde: Az ve pahah BUgi ve teeriibe: Harlc;te: MutehaSSlS ve esld; da.hilde: Sathi ve yeni
~i ve ust{l.: Harlc;te bol; dahllde gayri meveut.

Bunun ic;lndir ki bizde teessiis edecek sanayiin garbi Avrupa sanayllne karl % 30 nisbetinde himayesl li.zlmdrr. Trlkotaj sanayiinin yiin kiSmt bu hlmayeye yeni giimriik tarifesi ile mazhar olmUl}tur. Fakat pamuklu kiSmt bOyle de~. En zlya.de sa.rfedllen lnce pamuk c;oraplarm gtimriik resmi anea.k % 10 - dur; binaenaleyh teesstisti imkinl selbedilmigtir. Hariee kal11 hbnayeden sonra dahilde te,vik laznnd~r k1 bu da teiJViki sanayl kanunu ile yapllmaktadlr. Bu kanundan tstiyecejtlmiz her eyden evvel sanayi hayatma attlan mfiteebbislerin hi~ olmazsa on beg senellk blr tstikbal ic;in muaf1yet He temin edilmeleridlr. Her ttirlU vergi muafiyetlnden miistefldim zanm ile sanayi hayatma atllan mUtegebbisler bir iki sene sonra biitiin muafiyetleri slllp gotiiren

167

TRIKOTAJ SANAYII

yem b1r verg1 kanunu meseia muamele verg1s1 kanunu 1Ie temellnden sarSlimiiardlr Bu temmatsiz temele dayanan sma1 muesseselere bankaiarm kred1 vermemes1 ~ayam hay1et gorulmemelldir Muamele verglSl erbabt sanay1 1cm tec1i ve prim lie tamamen takas eclilmelidlr .!}1rnd1ye kadar allnan muamele vergiler1 sanay1 erbabmm esasen kit olan sermayelermden almmi~tu Bu paralarm :.anayu tagd1ye ed!Cl b1r sanay1 bankasma htsse sened1 ekimde wdes1 VP sanay1 erbab1 1ht1yacma sarh 1kttsad1 bu hatc.mn tashlhi demek oiacaktlr Sanay1 hance karl h1maye ve dah1lde teVlk edild1kten soma mklsaf 1cm kredi lle tagd1ye edilmehdlr Bunun I()m de Z1raat Bankasma muvaZI bn sanay1 bankas1 Jaz1rnd1r Sanayt ve Maadm Bankas1 ancak hukumet fabukalanm tagd1ye edeb1liyor Ibu banka bugun oldugu g1b1 ya tamamile hukumet fabukaianle ugramah \e bu taktnde ayr1 b1r sanaya bankas 1bd:J ed1imell yahut hukumet fabnkaian mustakil oiaJak b1r mudinyete raptedllerek San<Lyl ve Maadm Bankas1 milh sanayi bankas1 rolunu u?ell!'lf' almabdir Aksl takctude bugun oidugu g1b1 hukumet fabnkalan lie husus1 fabnkalar birbirme I:lkip olmas1 g1b1 b1r vaz1yet tahaddus eder Hukumet fabnkacJiigi numune fabnkalar Ihdasma matuf olmalt ve bugunku fabukaiat kemtyet Itlbanie degtl keyhyet Itlb.anle tekamui ettmlerek sanay1 hayatlrniZa mnek ve numune olmalidlrlar Sanay1e kredt bulmak ICm her eyden cvvei teSis sermayeletmt mobtllze etmek yem menkul makme k1ymetlermm gayu menkulat g1b1 terhm edtlebtlmesml kanunen t.emm etmek ve gayn menkulat uzerme kredt veren rn.tlt muessesatm mesela emlak ve eytam bankast nl3amnameieunde bu hu::.usu temm edecek tadllatm yap1imas1 J.aztmdlr Hulasa 1) Sanayun kred1 bulup mklafi ICIU serguzetcu vaztyette-n kurtanlmast yam z1raat ve sanay1 munakaasmm halledJierek hukumetm b1r sanay1 program! de ortaya clkmasJ 2J Teessusu mumkun sanaynn hauce kart %30 msbetmde gum1 uk 1le htmayes1
'H Teviki sanay1 kanunu saglam ve gayn kabiii tadd b1r temel taJ olmahdn Oktruva ve muameie g1b1 sonradan 1hdas edlien tekallf sanayun s1rtmdan kaldmlmahdir

4J Mdh sanay1 Bankas1 sanayn tagd1ye etmell Sanay1 ve Maa.dm Bankasmm vaz1yet1 tesb1t ed1ierek hukumet ve efrat fabnkacihgl rekabet1 lhdas edtimemehdlr
SJ TnkotaJ sanayunm mce pamuklu k1sm1 gumruk tanfesmde muhtaCI tadlldu %10 himaye '030 olmalldir

6) Ytrmt numaradan yukan renkh tphklerm mersenzeler g1b1 nefaset ve hancie tekabet ICm mu ..d1yet hstesme 1thah

168

TRtKOTAJ" SANAYii

7) Mevaddl iptidaiye cetvelleri karne usuliine raptedllmell.

8) !i)lmdiye kadar verilen muamele vergilerinln a~t1~1 sermaye yaraSlm kapatmak J~in bu paralarm Milli Sanayi Bankasma hisse senedi olarak tevdli.

9) Bilumum yerli mallarm nakliyat iicretleri tenzilata tabi tutulmah.

10) Memleket haricine sevkedilecek milli muamelata miimasilinin hini ithalinde verilen giimrilk resmi mlktannda prim ile taltlfi.
11) Tlcaret ve Sanayi Odalannda ticaret ve sanayi erbabmm mlinasafaten temslli.

12) Dahilde fabrlkalar arasmda kirli rekabeti menedecek miilkiyeti smalye, niimune ve desen miilkiyeti, alameti farika hususlarmm ihtiyaca gore tadili.

13) Smai tedrisat hususunda umum maa:rif programmda teknik lehinde tadilat yap!lmasl, usta mekteplerlnin hiikilmet niimiine fabrikalanna raptl.

169

G1da 5anayii
I. I'Co:r1ser~e

II. - leglrme:r1 III.- e e k e r

I~.
~.

ea.ra.p., Slrke., lspirt<> eekerleme., Qlkola.t:a.., Bisk::U"Vl

170


KONSERVE SANA Vii

1.- lhsan Celli Beyin umumi raporu

2.- istanbul Ticaret Odas1 raporu

3.- Istanbul Sanayi birliginin raporu
4.- Encumen raporu

171

Konserve sanayii hakktnda Rapor

Yazan IHSAN CElAl

KonserveClhk memlekettrnlz 1cm rok muhtm ve hayatJ ehemmtytlt hatz bn ':mbe olmasma ve nH"n,leketlrnlzm bilhru.::,<t thlacat nokta1 n.:tz.-tunclan konse1 vec1hk 1rm ievl.alade mu'Smt bulunm!lsma 1agmen Avrupa dn topJ ag1 az ve gayu munbtt olan mcmleketletde yuz kusur senedenben ke mall faaliyetle c.ali'l.ll ve peh. mut.uakki ve mute~amtl bn hale gelen bu san at maatteessuf ~JPldl;,e kadJl tam<tmtlc denecek derecede 1hmal edtlmt'> b1r ~ektlde kahmstn
S0'1

VakJa Istanbul da yum1 be<. senedenben konset ve 1mal edtlrnE>kte Vf:' senelcr zarfmda bn cok fabukalat tests edllmekle berabel henuz f('nnt ve sJhhl konservecliik merh.ut aenecek derecede azdu

Halbulu bugun wemleketJmt7de tamam1le fenm b1r ::.ektlde "Ve en son terakktyatl taktp ederek esash b1r surette yapllacak konse1 vectlik gorecegl baz1 yardtm ve musaadat 1le memleket thracati dolaylslle Iktlsadtyatt uzermde pek buyuk b1r am1l olabilecekttr Cunku Memleketlmlzm pek qok yerlen fevkalade Plebzul ve muhtact tslah olmakla beraber nefts sebze ve meyvalai a mahktu Hukumetm konserve sanayumJZJ htmaye kasdile konserve 1thalatma vazettlgl gumrugun fevkalade ztyadellgme ragmen bu m1kta1 azalmalda berabe1 elan hancten yanm rnllyona yakm konserve gumelttedn k1 bunlaJ.m k1sm1 azam1m bahk konsetvest komposto ve '>eketh mevat tesk1l ed!yol Bunun
ba~hca

blr kac sebebt va1d1r

1 - Memleketlmtzm muhtehf yetlennde fevkalade mebzul ve nef1s baliklar mevcut olmasma ragmen 1y1 ve fenm balikcthk te.skllatt mevcut olmamas1 ve senemr> her mevs1mmde arzu edtlen m1ktarda muntazaman bahk temm edilememesmden oek ztyade para kazanacak ve memlekete 1thalat degtl pek buyuk mtkyasta 1hracat1 tem1n edecPk olan bahk konservectilgl tarakkl ve mkJaf edememektedir Pek ka1h I olduguna hemen

172

KONSERVE SANAYii

herkese kanaat gelmesine ra~men kimse tarafmdan bir ballk konserve fabrikas1 ktiadma cesaret gosterilemiyor. Nitekim istanbul'da tetkikatta bulunan muhtelif ecnebi mutehassu;~ lar da ayni neticeye varmllilardir.
E~er memlekette fenni ballk~lllk tekilati tanzim edilecek olur ise bahk konserveciligi derhal ve bilamukiilat kendWni gi:isterecek ve harigten bir kutu bile ballk konservesl giren1iyece~inden maada milyonlarca kutu da ihracatta bulunulabilecektir.

Et kon.servesi de hemen hemen ayni vaziyetted.ir. Memleketin bir ~ok yerlerinde et pek ucuz oldugu halde vesaiti nakliye fiktanmdan ve yahut; :fevkalade pahallll~mdan dolay1 pek ziyade pahallya malolaca~mdan ima~ line imkan gori.ilemiyor ve memlekette iyi yetirni st~J.r bulunmadJ.gmdan fazla imal masraflna ihtiyac g08teren bu Ube de tabiatile kendini gosteremiyor. Memleketimizde zebhedilen sigirlarm Slkleti vasati .: 150l' kiloyu bulmadlgl hal de Almanya'da vasati s1.klet (( 500 kilodur. Halbuki: Yiyece~i iCilik her ikisi de hemen hemcn musavidir. Binaenaleyh et konservesi imalinln bol alan yerlerde nakllyatm ucuz olarak temini ile beraber daha ziyade et noktai nazarmdan iyi Slglr yetitirmekle kaim oldu~una kanaatim vard1r ve memlekette iyi sigoir yetitigi gun et kon.serveciligi de kendiliginden halledilmi olacaktlr . Komposto ve ekerll mevat ithalatl da k1smen pek yuksek olan eker rtisumu dolay1sile pahallya malolmasmdan ve k1smen de imdiye kadar Avrupa derecesinde komposto ve ekerli mevat imal edilememesinden ilerl gelmektedir. Bu iki mes'ele halled1Urse Avrupa'da bu nevi konserve ithala tmm dahi aya~l kendili~inden kesilecektir. Sebze ve meyva konservecili~;ine gelince: Bunlar iizerinde miktarda tevakkuf etmek hizimdir.
~ok

fazla

Sebze ve meyva konserveciiigi memlekette yirmi be[i senedenberi iptidai bir ekilde balaytp pek a-a tarakkt eseri g08tererek devam eder. Kon~ servecm~In en muhtm ve vasi ve umumi thtiyacata en ziyade tekabtil eden bir ubesidir ve maatteessuf memleketin bu kadar vasi arazisine ve pek miinbit ve mahsuldar yerlerinin meveudiyetine ragmen heniiz memleketln ihtiyacatmi temin edecek bir hale bile gelememitir. Niteklm: Biitiin Tiirklye'de mevcut buyiik ve kilcfik kon.serve fabrikalarmm mecmuu istihsalati senevi ti~ milyondan ibarettir. Memleket niifusu Qlan 14 milyona. nisbet ed.ildi~i takdirde beher tic; buc;uk niifusa senede bir kutu konserve diitugii halde nufusu 79 tnilyon ve ziraat edilebilen arazisi pek az alan Almanya'da senevi konserve lstihsa.lAtl 500 milyon kutu

173

KONSERVE SANAYII

olup beher nufus ba~ma senevi altl kutu 1sabet eder Halbuk1 Sebze ve meyva memleket1 olan yurdumuz ICxn bu hahn tamam1le beralus olmast laz1mdrr Bu mukayeseden anlaslliyor kl Almanya g1b1 sebze ve meyvas1 k1t b1r memleket halk1 kim bol bol taze sebze ve meyva yed1g1 halde sebze ve meyvas1 bol olan memlekettmlz halk1 kr~m bu mmetlerden mahrum kallyor Halbuk1 memleket halk1 bol bol konserve yed1kten maada harJcl de besilyecek btr hale gelmes1 ICin gayrtkabtll 1kt1ham mu~kulat mevcut deglldn ve o gun esasen brr z1raat memleketi olan Turk1ye Icm en buyuk 1hracat kapllarmdan bm daha a<;Ilmis olacakttr Memleket konservec11Igmm bugunku halme atf1 nazar ed1lecek olursa el'an 1pt1dru sekllm muhafaza ett1g1 ve pek da1 br cerceve 1cmde c;allsildJgJ gorulur Bunun 1cm bervech1 atJ esbab1 zikredebihnz
1 -

Iht1sas noksam Tetkikslz, hesapstz, pr.JgramsJz Jse baslamak Sebze ve meyva IStlhsalaL ve mubayaatmdakl mtlzarnslzillt Uzun vadeh kledi!er kul!at ed1lmemest
aguh~h

23 4 -

ve

te~kila~Izhk

5 - Komervelerm pahall olmas1 6 - Vergllerm 7 - Ihracatta ve dah1li t.evklyatt:l ambalaJ ve nakliyar: pahaliligl 8 - Ihracatta bulunulacak seke:ll konservelerden alman seker rllSumunun mde ed1lmemest l - Ihtlsas mes'elesl Sanaylde Ihttsasm ne kadm buyuk ehE'mmiyett ha1z oldugu bugun o kadar kat1yetle her tarafta hrssedtlen b1r hak1kattn k1 bunu tekrar 1z~ha. b1le hacet gormtyorum Konserve sanaynmtz de dlger f?Ubei san atlar g1b1 lhitsas cihetmden maatteessuf fakn b1r haldedlr Kanaatimce konserve anayunde sermaye de Ithtsasm rollen ve ktymetlen musav1d1r ve her ~ube1 san'at hakkmda oldugu g1b1 kuvveth b1r sermayeye 1stmat etm1yen 1ht1sas fazla muvaffak olamadtgl g1b1 1ht1sasa tstmat etm1yen sermayeler dahl katlyyen muvaffak olamazlar ~u ha.lde konserve sanaynnm de en muh1m s1rn muvaffak1yet sermaye 1le 1ht1sasm mezc!dtr Baz1 V1Iayetlerden konservec1ilk ogrenmek uzere Avrupa'ya tall tahsil talebe 1zam ed1liyor Konservec1lik bugun Illm ve fen olmmjtur ve memleketm pek zryade 1ht1yact olan konst-rve mutehaSSISl ve orgamzegormu~

174

KONSERVE SANAY:ti

torliigii ancak ali tahsil gonnii gen~ler tarafmdan elde edilebilir. oraya. tahslle gonderilen talebe avdetinde ancak iyi bir usta olarak yetimi olabillr ve burada blr fabrlkada mutlaka bir sene staj ve tecrube gorduk ten sonra ancak bir koriserve ustast olarak istlfade edilebillr. Ayni zamanda esas1 bJr olan konservecillk lklimln tefaviitii ile sebze ve meyvanm terklbatmm tehaliifU, sureti tabht ve saire glbi degien o kadar c;:ok tefrruatt vardtr kt bunlar blrleerek esa.s iizerine tesir ederler ve ekseriya ~ok yanhtj ve fena netJceler almmasma sebep olurlar. Burada en biiyiik sJrrl muvaffaklyet Avrupa'da goriilen Cyleri memleket lhtlyacat ve adat1 ile telif edebilmektedir. Kanaatimce lhtlsas ic;in ali tahsil gormii genc;lerden Avrupa'ya talebe gondermek bir c;ok mahzurlara raltmen mecburi olabillr, fakat konserve ustast ola.rak yetimek iizere Avrupa'ya gonderilecek talebeye sarfedilecek paramn belki siiliisfi lie burada o talebelerl fenni bir surette faaliyette bulunan bir miiessesede mukannen bir miiddet c;alltmlarak daha iyi ve gideceitl yerde daha miifit olabilecek blr surette yetiljtirilmesinin kabil olacagmr iddia ve temln eylerim. 2 - Tetkikslz, hesapSlz, programstz ie balamak. Her san'atta blr le miibaeret etmek lc;ln azami, vasati ve asgari blr sermayeye ihtiyac;: vardrr ve o il hakkile ifa etmek lc;in Iaz1m gelen asgari sermaye olsun vazedilmeden ve esash bir tetkik yapdmadan, hesap ve program ile hareket edilmedlitl takdlrde daima hiisranla neticelenlr. Halbukl memleketimizde: Blr c;ok biiyiik ve kiic;tik sermaye sahipleri kendi sathi tetkiklerine nazaran bu iin .:;ok kii.rll olduituna kanaat getlrerek bunun hulyast lie i~bu san'atta kiilliyen malumatt olmadtgt ve itimat edebilecegl blr miitehasstSta mevcut olmamasma rajtmen le miibaeret ediyorlar, bir miiddet geqtikten sonra miikiilii.t ve ihtisas flktant, hesapstzhk, ve programSizbk zaman gec;:tikt;e kendini gosteriyor. Fakat bir kerre le attldtktan ve elindeki sermayeyi oraya bajtladtktan sonra biraz da li.izumsuz bir izzetl nefis mes'elesi telakki ederek yaptlan hatada tsrar Ue devam ediyor. Ve netlce tablatile zarar ve ziyan ile bitiyor. Ve bu suretle memleketln kiic;iik bir pargas1 da olsa bir kapital bu suretle mahvolup gidlyor. Memlekette vukuu pek az olmtyan bu halatm oniine geqmek ve boyle sermayeleri ve sahiplerini felitketten kurtarmak it;in Hiikumetin irat ve kontrol vazifeslni ifa eylemesini ve bOyle bir l ic;:ln mfuacaat edeceklere mmtaka sanayi miidiriyetlerl tarafrndan esasll bir tetkikat icrasile kanaat getirildikten sonra musaade verilmesi c;ok muvaftk ve haytrh blr tedblr olacakttr. Blrde konserve fabrlkast ac;tlacak mahallin iyice tetklk edilerek en mi.isalt ve muvaftk yerlerde yaptlmaSI gerek miiteebblsleri ve gerekse memle-

175

KONSRVI!:' SANAYJI

ket lktJSadlyatl ve aym zamanda z1raat1n bahceCihk k1smmm terakk1s1 1cm cok 1tina ed1lecek b1r noktad1r Hall haz1rda memleketm konservec1llk 1cm en musa1t yerlen ba~ta Bmsa olmak uzere Izm1t mmtakasi, Sapanca havallsl, Tarsos ve Antalya havalilen 1le Izm1r mmtaka~l bundaP evvel yapt1A1m tetkikatta konservecilik 1cm o kadar musa1t olmad1ibm go1dum En muh1m ve d1ger mmtakalara nazaran ruchan sebeb1 olarak bulunan kay1:s1 f1aUan en bol zamanda bile kon:se1 veye yanyacak kiSlmlarmm okkasm1 40 kurustan a~ag1 almmamn 1mkam olmadlgmdan ondan dahl JStlfade edllem1yor D1ger sebze ve meyvalan da oldukca k1t ve bllhassa pahalldir Istanbul mmtakas1 sebzesunn guzelllgme ve konserveye yaramasma mukabll gerek sebze ve gerek.<Je meyvas1 1ht1yaca tekabul edecek m1kta1dan cok azdu Ve buna ragmen haks1z olarak memleket konserve fabnkalarmm en mutekastf bir yerm1 tesk1l ed1yor Istanbul halkmm kesafetme naz::uan IStthsal edllen sebze ve meyva rn1ktan halkm 1ht1yacatma tekabul edecek b1r veya Ikt fabnkayt tdare edebllecek b1r ekilde olmasma ragmen Istanbul'da buyuk ve kucuk 1 fabnka vardu k1 Istanbul sehn kat'lyyP.n bu kadar fabrlkamn sebze ve meyva 1htiyacm1 temm edemez Bu hal devam etti.kce Istanbul halkl yazm dahl ucuz ve bol sebze ve meyva yemek f1rsatma nail olamaz lstanbul'da yevmtye sebze 1st1hsalatl 60 - 70 bm okka. olup bunun vasat1 30 bm okkasm1 konserve fabnkalarl eksenya pek fah1s f1atlar 1Ie almaktadlr Gert kalan k1s1m butun Istanbul balkmln thtlyaeatlna tekabul edemtyeeegmden halk s1hhat1 1em pek laztm olan sebze ve meyvay1 yazm dahl pahall ve tabiatlle noksan olarak y1yeb1lmektedtr Bu vaz1yet1 daha lYI anlamak Icln Lstanbul'da sebze hahnde konserve fabnkalarmm sebze mubayaatl zamam bub1rlerme kar~l muzu b1r rekabet yaparak en fena mallar1 ne derece yukseltmek mecbunyetmde kaldlklanm bir kere gormek kifayet eder N1te.klm Istanbul'da mevcut baZl fabnkalar yazm Bursa'dan dauna ve kuUtyeth mtktarda sebze ve meyva celbme mecbur kaldiklanm Zlkretmek suretlle serded1len mutaleatm s1tkm1 18bata en mukm bu dehldlr Ve tabratile bu suretle 1k1 ve bazan uc gunluk sebze ve meyvadan yapilacak konservenm de pek mub1m olan neJ:aset ve g1da. noktai nazanndan ne derece dun b1r hale gelecegt de aIkar b1r surette numayan olur Bu hahn yegane eares1 fabrtkatorlerm de b1zzat kendl hak1k1 menfaatlerme taalluk edecegt g1b1 Hukumet tarafmdan evvela Istanbul'da. sebze zer1yatmm fenm brr surette tekslr ve tanztrnl tie yemden kat'1yyen b1r kon-

176

KONSERVE SANAYit

serve fabr1kas1 k~adrna mtisaade etmemesi ve mevcut fabrikalarm kJSrnl aza.mm1 memleketin balada maruz miisait yerlerine naklllerinin esbabm1 taharri eylemelerinl tavsiye ederim. Bu suretle iig miihim istifade temin edllecektir. I - Konserve fabrlkalartm pek pahah ve bayat sebze ve meyva satm almaktan kurtararak konservelerini daha ucuza maletmelerini miimkiin k1Iacak. 2olacak. istanbul halkmm yazm bol ve ucuz sebze ve meyva yemesi kabil

3 - Memleketin pek cok miisait alan yerlerinde metruk ve durgun blr .'?ekilde olan bah~eciligin ihya ve terakkisini teminidir.
4 - Sebze ve meyva istihsalat vc miibayaatmdaki intizams1zhk ve tekilatsJz!Jk.

Memleketimizde VG bilhassa baz1 mmtakalan fevkalade mebzul ve nefis sebze ve meyva yeti[!tirebildigi halde sebze ve meyva istihsalatmda fermi blr surette hareket edilmediginden Iaz1m gelen nefaset ve ucuzlukta SP.bze ve meyva yetitirilememektedir I;:i bu zaman ve konserve fabrikalarmm inkiaf ve kuvvetlenmesi ve imalat miktarlarmm tezayiidii ile gosterilecek ragbet nisbetinde gi.inden gime tek:lmiH edecek ve bah(}e sabiplerlni f:lbl'ikac;iann arzusu dahilinde ekip bi~rnege mecbur edecek ve bu suretlc mes'ele kendiliginden halledllecektir. Ayni zamanda muntazam te~kil:ltll zirai kooperatiflerin vucut bulmas1 da bu ie yardim edecektir. Nitekim; Biitiin memleket piyasalarmda fevkalade ragbet kazanan Bursa ~eftali konservelerinin hnali i11in I:lz1m gelen ki.illiyetli ~eftallnin mubayaast hususunda gosterilen miisaraat, ayni zamanda nefaseti hakkmda aramlan evsaf dolay1sile bir gok senelerdenberi ragbtseizlik yi.iziinden pek ihmal edilrni ve a.deta metruk bir halde kalml olan me!,!huru aiem Bursa l?eftalilerinin thyast i(}in yeniden pck biiyiik bir hareket ba gi:istermi ve bir t;ok t;iftliklerde iyi cins fidanllklar tesis edilmitir. Hali haz1rda sebzenin t;Ikt1g1 yer ile fabrikalar arasmda bir bazan iki hatta bazan ii~ miitevass1t el araya girdiginden haddi zatinde istihsaJ olundugu yerde nisbeten ucuz ve elveri~li olan sebze ve meyvanm fabrikala.r miibayaat fiatlarl pek gayrimakul ve fahi!,! bir ekilde olup bu da konserve fiatlarmm yiikselmesine yard1m ediyor. Bu mahzuru izale ir;in bu ite btiyiik bir rol ifa eden kabzimal tekilatmm bilhassa istanbul'da 1slah1 ve sebze ahm sat1m1 bir intizam tahtma almmas1 ve bilhassa yazm mahalli Belediyelerce her hafta her yerde lazimiilicra ve ifa bir fiat listest tanzim ve kat'lyetle tatbtkinin temini yalmz konservecUik ic;in degil ayni zamanda biitiin memleket halkmm daha
12 -

177

KONSERVE SANAYli

ucuz ya sebze ve meyva y1yebtlmesmm temm1 nokta1 naza.rmdan dahl hay1rll ve faydall olacaktir Konserve 1mahne elvenll sebze ve meyvanm evsaf ve eenas1 ayr1 oldugundan netasetme pek ztyade tesu eden bu cthetm temuu ac;m Alma.nya'da bdhassa buyuk fabrtkalar senellk 1ht1yacatmm vasatiSml nazart Itlbara alarak laz1m gelen butun tohumlan kend1Ien vermek suret1le zurra. lle aktl mukavele eyler ve hasat zaman1 fabnkanm 1zam edeceg1 bir memur nezaretmde yevm1ye Jazrm gelen .sebze ve meyva dogrudan dogruya fabnkaya sevkedlhr ve bu suretle hem fiat; hem vesalb. nakhye ve hem de korpehk 1t1barlle ~ok buyuk IStlfadeler temm ed1llyor Memleketumzde dahl bu usul tatb1k edllebildii!,t takdude zuaatm en muh1m Ubelenncten bin ve terakk1yat1 konservec1llgm terakk1yat1 1Ie tevem olan sebze ve meyvaciiik mk1saf ederek tamamtyle fenm bu sekle g1receg1 g1b1 konserve 1malatmda da matlup nefaset ve ucuzluk da temm edtlml ol~caktlr Stmdiye kadat memlekette bu usulun tatblk edtlememesme sebep alan en baijoll am1llerden blriSl de bu busust.a zurraa vaktmde venlmesl laztm gelen avansm fabnkalarm kudreti mahyelermm musn.adesiZllginden VfY bankalardan laztm geldlgi zamanda uzun vadeh ve btlamm:skulat k1ed1 alamamalan ve ~esktlatstzhklardtr 5Uzun vadeh ktedller kuat ed1lmemes Esasen guyn ka!1 sermaye tle cahsan konse1 ve tabnkalat ma Het fabrtka hakkmda esasll tetk1katta bulunularak buyuklugune llennm mukemmehyetme ve mallaumn nefa~et, ve 1agbetme gote m1lh bankalatca uz.un vadeh ve mutedll setaltlc ve bda muskulat her s(!nc mukannen bu mtktatda kredt kuaadmm tenum elzemc.n Yoks.1 bm mu"kul.tt ve mevamden .s,onra bankal<Un ngu ~e1att 1lc od..t baz tabnkal~ua yapml'\ olduklari gayet krsa -..adell kredrle1 ve ynhut kulhycn krediSl.t: ltalmalat lie bu san atm ebedtyyen mk1~afma 1mkan yoktur Bu cok defa mevstm 1cmde 1ma.Iat 1Ie mesgul olup mutemad1yen pe'>m para lie lS goren fabukalar bankala1dan kulhyen yard1m gmemedlkleunden haurten pek fah1~ adeta altmdan kalkllamtyacak kada1 J.glr fatzlel rle para tedankme mecbur oluyoll.u ve bu hal bltt.tbi dmm.t maku::. vt. ez1c1 tesmm goste1etek mktsaf vc tNahl<"I Jmkamm 01 tadan kaldmyo1 Bu cthct temm edildigl takdude konsezve sanayunde cok mulum bn balah esen gorulecek\,Jr 6Konservelel m pahah olma:;,z Konset vete1 m cok pahahya mal olmas1 ve pahah sattlmast da konse1 ve sar!Iyatmm cok az mrktarda olmasma vakr olan sebcplerden b111dir bunun bashca amilleii sunlardir

178

KONSli:RVE SAN4Yit

1 - Memlekette teneke imal eden fabrlkalar mevcut olmadt~mdan bilmecburiye bu l. ic;in esas mevaddt lptidaiyeyt tekU eden ve en fazla sermaye ba~yan tenekeyi ecnebi memleketten ve bllhassa ingiltere'den getirmek mecburtyeti vardtr. Kambiyo farkmdan dolayt bu tenekeler ~ok pahaltya mal oluyor ve en ziyade kap mes'elesi konserve fiatlarmm tezyidine sebeblyet veriyor.

Memleketimizde bir teneke imal fabrlkast k~at edlllnciye kadar mecburi olarak devam edecek olan bu halin bugiinH.ik ~aresi bulunamtyaca~m dan ~bu fenahg1 telafi ic;in diger mahzurlarm 1zalesile tadil edilmesi hiztmdtr ve ibU mahzur konservecill~n 1nki!jafl ve lmalatm fevkalade tezayiidti lle kiill1yetll miktarda ve do~rudan dogruya umumi lhtlyacatt yertnden tedaril{ etmek suretlle k1smen olsun kablli istifade blr hale gelebilecektir. Nitekim: Memleketlerinde teneke mevcut olmtyan Almanya'da hiiktimet biitun memleketln lhtiyacatma tekabiil edecek miktarda tenekeyi stok hallnde ve tabiatile ({Ok ucuz bir flatla mubayaa ederek fabrlkalara lhtlyac;lart nisbetinde tevzl ediyor ve bu suretle fabrlkalarm miinferlt olarak getireceklerine nlsbetle asgrui % 15 mlktarmda blr ucuzluk temin ediliyor. Bizde de hiikumet oyle bir tekilat yaparak olduk,;a mi.ihim blr yekuna ballg olan teneke 1htiyacatml toptan celbederek fabrikalanmtza ihtiyac;;lan nisbetinde tevzl edecek olursa pek c;ok istifadeler temin edileb1lir. Yalmz konserve fabrlkalarmm senelik teneke thtlyact vasati olarak 15000 sandtkttr.
2 - Memleketimizde konserve fabrlkalan senenln ancak 150 giintinde kunetli bir surette i~lerler diger ktsmmda lse hemen hemen tamamen muattal denecek derecede az mlktarda <:ah!prlar. Mesela: Yazm 200 amelesl alan blr fabrikanm ktm ancak 15 ila 20 amelesi vardtr fakat buna mukabll bir c;ok memur ve mustahdemln ile ustalan muhafaza etmek mecburlyettnden dolay1 bunlann masarifi zaruriyelerlni diger mevsimde imal edilen konservelerln i.izerine ilave etmek leap ediyor. Bizlm memlekettekl konservecilik te bu yiizden heniiz sermaye, senede bir defa devrettiginden btiti.in masarlfatt ve pek agrr olan vergileri kar~tlamak ic;in satlta mallyet flatma pek ziyade zammetmek mecburiyeti hast! oluyor. Netice itibarlle konserve flatlarmm yi.ikselmesine sebebiyet verlyor.

Halbuki: Almanya'da yazm ytiksek mevsimde 1200 amelesi clan iki sene <:ailml oldugum konserve fabrikasmm ltlm amele mevcudu 750 ila 800 den aagt dlimez ve bu suretle daimi imalat ve faaliyette bulunup sermaye tedvir edilerek temettii temin edilecegi gibi masarifatt dalma btitiin imal~ta takslm edllerek fazla mlktarda imalat He masarlfl imaliyenin azllgmdan dolayt konservelerln daha dun fiatla satllmak imkam hastl oluyor. ihu vaziyetl oradaki fabrikalar senenln her mevsiminde sebze, meyva, et, sucuk, margarin, alkol ve saire gibl muhtelif biranlar iizerinde c;;ah-

179

KONSERVE SANAY.ti

ttklarmdan her mevsimCJe olr ~ubeye kuvvet vererek mevcut ameles1n1 de o suretle yeti~tirdiklerinden daimi faaliyette bulunulmasmi temin etrnilerdir.
Bina~naleyh bizim memleketimlzde teekkill etrni ve edecek fabrikalarmda bu nolttayt ehemmiyetle nazan dikkate almalan Ia.ztmdtr.

Konservelerin m uhtelif sebeplerden pahahya mal olrn as1 ve pahah satllmast ve ambalaj pahall..hgi ile ihracat vergisinden dolayt bir kal} senedir ciiz'i miktarda icra edllen ve inklafa istidadt olan ihracat kom~u memleketlerde bilhassa Yunanistan'daki konserve fabrikalarmm bilhassa ihracat ic;in pel{ bi.iyiik miisaadat ve muavenetlere mazhar olmalarmdan dolay1 ecnebi oiyasalarmda mallarmt daima bizden c;ok ucuza satabilmelerile konservelerimize deh~elli suretLe rekabet etmi~Ier ve bu yiizdcn son senelet zarfmda F'ransa, Amerika, MISU" ve Surye'ye memleketimizden 200,000 kutu raddesinde sarfiyatt mueip olan ihracatta bu yiizden hemen hemen tamamen denecck cierecede durmu~tur. Bunun i(}in.
l -- :i:hr:tt: cdilecck konservelerdcn ulman '{ 2,5

gumrulc

r<:>sminin

k :J} d ll"l];ll,U)l.
~ - hmbalJ\j 1cm is!imal cdilecck ve fiatlar uz<-rinde vasati ?,li derecesinde bn lrrefiu husulc getiren \<:eresteuin ucl ""l tNhrikinin temlnl.

:1 - .!'.'lL!arr:ele vergislnm ilgaS! k::tbil olmadt~.I ..d.dirde msf1,,.:; tenzili, o du. olm::tdJ~l takdirde bchmebnl ihta(} cdilec~k knuservelerden. hini ihracmd:t billu~Mlp iudest.

4 - Muhtellf memalild ecnebiyede mevcut ve htikumet bllt<;esin(len para alan tical"et ate~derinin mallanm ihra<; edecek fnbrikalara hem tavassuL ve 11em de miismir bir muavenet ve suhulette bulunmalarmm temini. 5 - Memlekette pek mebzul olan meyva ve ~ekerli mevaddm hini ihracmda bilhesap pek biiyiik bir yekim te~kil eden ::jeker resminin iadesi. Bervcc;hi bala arzolunan mevat tatbik edildigt takdirde ancak bu suretle diger memleket konservelerine karl ecnebi piyasalarma rekabet temin edilebilir. Ve az bil' zamanda pek miihim miktarda lhracatm fevkalade tezayiidii temin edilebilir. 6 - Vergilerin aguhgi, Umumi mfu!kiilatl daimi olan %6 muamele vergisi fabrikalar i.c;in c;ok biiytik bir yuk tekil ediyor. Bu verginin ilgast hi<; olmazsa msfma tenzili. Ayni zamanda taksit ile ctbayetl hakkmda bit' karar ittihazt memleket fabrikacth~l i<;in Gok haytrh bir karar olacak ve bu !'Uretle inki~afma mani olan pek biiytik bir manl ortadan kalkacaktir. 7 - ihracatta ve dahili sevkiyatta ambalaj mes'elesl. Memleketimizin ;;ok vasi ormanlarl mevcut olmasma ragmen konserve kutularmm sev-

180

KONSERVE SANAYll

kiyatmda kullamlan ambalaj kaplarl pek pahalldu ve konserve fiatlar1 U.Zerinde dahili sevkiyatta %4 ve harici sevkiyatta %6 derecesinde bir terefrii husule getiriyor ki bu pek c;oktur. Memlekette mevcut bir kac; milli kereste fabrikalarmdan milli fabrikalarm ambalajmda kullanliacak tahtanm ucuz olarak tedarikleri ;aresinln temini buyuk bir yard1m tekil edecektir. Bilhas.sa memaliki ecnebiyeye yap1Iacak sevklyatta ambalaj mes'elesine qok ziyade dik:kat etmek, muntazam ve miikemmel bir ambalaj yapmak mecburiyeti oldugundan fiatlar iizerine fazla miktarda zamm1 icap ettiren ve bu suretle rekabet kabiliyetlnl tenkis eden bu halln garesi bervec;hi bala maruz ucuz tahta tedarikindedir. Nitekim: iki ay evvel Avrupa'dan vaki olan bir siparie Iaz1m olan sandiklar it;in Yunan fabrikalarmm talep ettikleri 60 kuru~a mukabil fabrilm-lanmlz kendilerine hie; bir menfaat tefrik etmeden 120 kuru talep etmek mecburiyetinde kalmllar ve bu suretle has1I olan aynca %4 fiat farkmdan ibu siparii kaybetmi~erdir. Her halde bu mes'elenin ~ok ehemmiyetle takip edilerek intac1 elzemdir. Memleketteki nakbyat tarifleri de pek yliksek ve nakliyatm ekli de pek fena bir haldedlr. Bu pahahllk ve fenahk daha ziyade tekllMtaki intlzamslZhktan ileri geliyor. Dahili sevkiyatta nakliyat vasati olarak %8 ila 10 raddesinde bir pahallhgl mucip oluyor ki ambalaj masraf1 He birlikte %12-15 kadar bir yekim tekil ediyor. Bu dehetli bir yekundur ve behmehal <)aresi buLunmahdir. Bu bapta lfl.z1m gelen ehveniyeti temin ic;in nakliyat ile alakadar olanlarm m titalealarml mufassalan blldirmelerl ve c;aresini gastermeleri daha dogrudur. 8 - ihracatta bulunacak ekerli konservelerden alman eker riisumunun iade edilmemesi. Memleketimizde pek mebzul meyva mevcuttur ve bunlardan re~el, marmel:\t ve saire ekerli mevat imal ederek meyvas1 k1t yahut olm1yan memleketlere sevktmk c;ok buyiik istifadeler temin edecek ve bir ihracat vesilesi daha elde edilebilecektir. Buna muvaffak olundugu ve tabiatUe nefaset mes'elesi de temin edildigi zaman akla hayret verecek kadar az zamanda pek azim miktarda ihracat imkam basil olacaktir. Fakat: Haddi zatinde Avrupa'dan gelen ve ucuz olan ekere vazedUen ag1r riisum dolay1sile bugiin harice bir kutu bile gekerll mevat ihracma imkam maddi yoktur. Qi.inkti: Bu yuzden diger memleketlerdeki fiatlar ile fiatlarimiz arasmda ba dondtirticti bir gekilde azim fark vardtr.
~ok

Memleket dahilindeki sarfiyatta buna imkan bulunmasa bile her halde ihrat; edilecek ekerli mevaddan eker resminin behemehal iadesi ehem ve elzemdtr.

181

KONSEltVE SANAYII

Buli.sa: Konserve fabrlkaciiigmda en mtihim mes'ele evvela: Konservecilik ic;in aebze ve meyvanm bollugu ve nefasetile birllkte laZim gelen dlger bilctimle ~eraiti kamilen, hi~ olma.zsa k1sm1 azam1m cami olan btr mahallin intihabl . .Sanlyen: orada gayet iyi bir tetkikten sonra elde mevcut sermayeye gore ne cesamet ve ekilde bir fabrika tesis edlleceginl ve ne miktar ve ecna.sta makine ve alat getirilecegi ve senevi ne mlktar imalatta bulunulacajtJ iylce bilhesap ondan sonra ie giriilmesi laz1m gelir ve bu suretle hareket edildilti takdlrde balanan I yanda kalmaz ve durmaz ve zaman ile seyri tabiisini takip ederek saglam ad1mlarla ink~af eder. Bir de elde mevcut tesisatm biiyuk bir ihtisas ile mahallerine vaz'1 ve mevadd1 iptldaiyenln fabr1ka kapwndan ll}erl girdikten sonra haz1r olarak c;Ikacagi zamana kadar takip edecegl seyrin gayet muntazam ve kJ.Sa olmas1 ayni zamanda tabrlka tesisatmda bir tecantis bulunmast ve kuvvei istihsaliyesinden tamamlle istifade edllmeSile hem iten, hem i~iden, hem de zamandan pek ziyade lstlfade temin edilebilir. Ve bu da tablat!le masarifi imaliye ve mallyet flatlarmm ehveniyetini ve binnetice rekabet kablliyetini tezyit eder.
Ayni sermaye ve ayni makineler ve ayni miktar i<;i ile c;allan lki muhtellf fabrlka nazan itibara allmr ise her halde tekilati daha muntazam ve makinelerl mamuHi.tm fabrika dahilinde takip edecegi seyre uygun bir surette yerletirilmi fabrika maliyet fiatmm behemhal digerinden biraz daha noksan olacall pek al}ikar bir surette muhakkaktlr. Ve ic;i randnnanmm arttu1lmas1 il}~inin iyi bir tarzda yetillltirilmesl art olmakla beraber daha ziyade bu intizam He kaimdir.

Halbuki: Memleketimizde mevcut konserve fabrikalarmm hi~ birisi hakiki bir tetkik eseri olarak teessus etmemi~tir ve hemen hi<; birisinde hakiki organizasyon, gerek ida.re gerekse imalatmda Uizumu derecede jntizam ve insicam mevcut degildir. Ayni zamanda yukar1da dahi zikredildigi vec;hile gene bu telllkilat ve iyi bir tetkik noksaniyeti, ayni zamanda. sermaye azaldiAmdan dolay1 butiin sene zarfmda daimi faa.liyette bulunmak imkam hie bir fabrJkada mevcut degtldir ve bu da tabiatile masarifi imaliye ve maliyet fiatlarmm tezyidine sebep oluyor ve fabrikalarm mevcut tesisatmdan lazun gelen azami degil hatta vasati istifade bile temin edilemiyor ~iinkti: Mesal zamam ancak yazm be ayma mftnhaSlr kaldlgmdan bu tesisattan azami surette istifade temini icin balA.de dahi arzettiA'im ve~hile konserve fabrlkalarmm Avrupa'da oldulu gibi behem.hal muhtelif b1ranjlar tizerlnde c;allmalarl ve bu suretle her mev&imde imal8.tta bulunabUmelerl l azlmdll'. Kanaat1mca memlekette mevcut bir ~ok konserve fabrikalannm serma.yelerl pek zay1f ve bu ii baa ~lkarabUecek bir halde olmad~mdan iki-

182

KONSERVE SANAYti:

.er ve yahut ii~er ittlhat ederek kuvvetlenmeleri ve bu suretle iyi bir tekilii.t ve bllgl ile i~lerini tanzim ederek ~allmalan lAz1m geleeektir. Qtlnkti: Bugiin memlekette ~ok btiyiik bir ehemmiyet kazanan ihcarat mes'elesinde haricJ rekabetin temini 1~1n ()yle ufak tefek sermayeler ile ba!!a ~;lkanlmasmm imkii.m yoktur. Ve bu i.te kft~iik b1r feragati nefls ve htlsnu niyetle pek ~buk ve g\izel bir surette halledilebileceAme de Uphe yoktur. Hatlme: Hiiktlmet, biitl;eslnden tasarruf edecegl bir mikdar para 4; takriben 100-150 bin lira~ ile memleketin en miisait bir yerinde ve en S.yam ltimat olarak goreceti bir muesseseye uzun vadeli ikra.z suretne muavenet ettigt takdirde pek az zaman zarfmda abnacak netlce ile biitiin bu miitaleatm isabetinin tebeyyiin edecegine kanaat1m kat'idir ve ancak her halde memleket lktisadiyatmda pek btiyiik bir rol ifa edebilecek olan konserve~iJik sanayii umumi tedbirlerle btrlikte bu niimune ile tnkiafa bahyabilece~Inl isbat edebilecek:tir.

183

istanbul Konserve Raporu

Tiirkiye, vaziyeti cografiye, iklim ve hususatr sairesi cihetinden bir ziraat memleketidir. Ziraat, !,!ubelerinden biri ve belki en miihimi de sebzecilik ve meyvacrhktrr. Bilhassa sebze ve meyvacrhk merkezi sanaylin kolay inkiaf edebilecegi .'}ehirlere civar, ve yakm mahallerde, suyun aktm ekillerinin bollugu noktasmdan daha fazla mutemerkiz bir .'}ekil almttlr. Biitiin diinya medeniyetl bugiin smai bir ekilde terakki ve tekamille dogru ilerlemektedir. Sanayi, itilaya dogru yuruyen milletlerin pidarhgt vazifesit:J.i goriiyor; o halde san'atta ilerlemegi, san'att ve terakkiyi kendisine diistur ittihaz eden milletler medeniyetin derecei kemaline en evvel varan milletlerdir. Bu ki.\t;uk mukaddemeden sonra hususatt atiyedeki temenni ve tekliflerimizin nazan dikkate almmast hususunu arzeyleriz.
0.- NeCis ve ehven sebze ve meyva istihsali.

Mem1ekette konserveciligin terakkisi bahca sebze ve meyva istihsalatmm nefaset ve mebzuliyetine baghdu. Halbuki bah"evanlar sermayesizlikleri ve :.:.srm fenni tatbikat.tndan mahrum kalmalarr yiiziinden azami zahmetlerle a.sgari hasdat elde etmektedirler. Bunun oniinii alabilmek i<;in hiikiimetin yardimile musait yerlerde niimune bah!;eleri a<;tllp miitehasstslar vasrtasile mahsulatm nefaset ve randzmam itibarlle hattr azam~ini temin edecek usullerle bah~evanlarr ten vir etmek Iaztmdtr. Bu sayede hast! olan nefi~ ve mebzul mahsulat konservecilerin ihtiyacmr temin etmekle beraber memleketimiz Jc;in yeni bir ihrac maddesl olabilir. 2) .- Muamele vetgisinin ka.ldtnlmast. Te.'}viki sanayi kanununun memleketin istikbali hakkmda gayet miihim olan maksadmi temin e~mek ic;in erbab1 sanayiin muaf bulundugu bir qok vergiler gibi muamele ve oktruva vergilerinden dahi muaf olmalan lazundtr.

184

KONSERVE SANAYii

Gec;en seneden beri ta.tbik olunan muamele vergisi bir ~,;ok noktalardan biitiin fabrikatorlan fena surette tazyik etmi!} ve zararlara ugratrrutll'. f?()yle kL
A.- Bugiin hi; bir fabrikator kendisine laznn olan sermayeye malik degildir; umumiyetle banka kredilerile ihtiyac;lanm mumkiin mertebe defettikleri herkese mali1rndur. ~u halde bin mukiilat ve fahi faizlerle ele ge~,;irilen sermayenin bit k1sm1 m uamele vergisine tahsis edilmi oluyor.

B.- Fabrikatorlar ekseriyetle muamelatm1 kredi ile ve uzun vadelerle satmakta ve hatta vukuu muhtemel olan i!laslar yiiziinden kaybetmi~;J olduklan mikdarlar iizerinden muamele vergisi vermektedlrler.
C.- Motorlarla c;allan fabrikalardan alman %6 muamele vergisinin tazyikinden kurtulmak i.;in bir ;ok miiesseler motorlanm kaldmp iptidai vas1talarla c;ahmaga mecbur kaldilar; bu halise sanayii tevik yerine aksl maksat hasLl etmekte ve diger taraftan motoria c;al~an erbab1 sanayi He rekabet basil olmakta ve onlarm da terakkisine manl olmaktadlr.
D.- ihracat yapmakta olan fabrikalar harice sevkettikleri mallardan pek ciiz'i bir karla satl yapmaktadrrlar. Halbuki ihracatc;Ilar ihracat ic;ln aynca %2~ vergi ile miikellef tutulmaktadnlar. Bu keyfiyet ihracatm terakkis!ne manidir. Hiikumet ihracata mukabil bu vergiyi almad1g1 gibl ayrlca prim vermek suretile ihracata inkiaf vermes! Iaz1m gelir; nitekim bu sahada rekabette bulunan italya ve Yunan sebze ve meyva konserveleri mahsul!ttlmlzdan daha engin olduklan halde hii.kumetlerinden gordiiklerl muavenet hasebile ecnebi piyasasma daha ucuz fiatla mal satarak Tiirk konservecllerini c;ok muteessir etmektedir.

Muamelatlmlzm nefaseti itiraf edilmekle beraber maruz hususat dolayi.Sile sarnyatm temin edilemedlti ecnebi miiteri ve muhabirlerimiz tarafmdan blldlrilmektedir. Bu hususa ehemmfyetle celbi nazan dikkat eyleriz. E.- Evvelce lhrar; olunan mallar i~in Iaztm gelen yar1m giinliik muamele, muamele vergisi yi.iziinden ancak iki gi.inde ikmal edilmektedir.
3).- Muamelih resmiyenin teshilah.
Te~viki sanayi kanununun erbab1 sanayie bahetmi oldugu muafiyetin tamamen tatbiki ic;in gfunri.ik resminin iadesine clair emrin vuruduna kadar resmin depozito olarak ve bunun da tam imahit mevsiminde vezneye verilmesi gibi mucibi zarar hale netice vermek ve mikdan ri.isumun ya hesabt cari ile veya evrakm borr;lanmak suretile ifasm1 <c;i.i.nkii, bir c;ok defalar fabrikatorlar Avrupa'dan getirdikleri makine ve aksamma verdiklerl gtimri.ik resmini geri almak ic;in dii~ar olduklan mtikiiU\t ve vakit zayi olmas1 haseblle bu haklarmdan vaz ger;mektedirler.)

185

KONSERVJ!: SANAYii:

Keza koilBerveciler hari!;ten vuku bulan ntimune siparllerlni c;ok de!alar icra etmemektedlrler; zira bir koll poatalln da tonlarla gondertlen emtia gibi bir 90k muamele ve merasimi ktrtasiyeye tabi tutulmaktadtr. Bu mahzurun ref"i laz1m.dll".
4).- Erbabt sanayiie maddi muavenet.

imalatt tezyit ve ihracat yapabilmek !~in erbab1 sanayie istinad1 imalisine her hangl bir v~hile ve ucuz faizlerle ve yalmz imalat mevsimlne ait olmak ve lmalata tahsis edilmek artile milli bankalardan azami muavenet ve teshilat gormek.
5).- ihracatm himayesi .

Ecnebi hiikumetlerle yaptlan ticaret mukavelelerin de konserveeilerimlzin ihracatm1 temin maddelerinin konulmas1, Avrupa ve Amerika'da mamulatlmlzm tamtllmas1 1n istihbarat ve ticaTet ajanlarmm bulundurulmast. 6) .- Maliyet iizerinden tuz temini. Konservecilere tuzun memaliki ecnebiyeye satiian tuz gibi maliyet iizerinden verilmesinin temini. 7).~ekerli

mamulatm hini ihracmda resminin iadesi.

Memleketimiz meyvalar1 sarfiyatmm bilvas1ta temini i~in bilumum ~e kerli konservelerin memaliki ecneblyeye bini ihracmda ekerl iizerlndn memleketimlz dahllinde verilen inhisar ve sair riisumun iadesi.

186

Konserve fabrikalan Raporu

Ham madde. A - istanbul konserve fabrlkalan kendllerine laztm olan mevaddl 1pt1dalyeden sebze ve meyvayt dahilde ve zurufuna muktazi teneke ve kalay1 ingiltere'den ve kaucuA"u lse Almanya'dan celbededer. Otuz seneye karlp memleketimlzde yaptlan konserve san'atl son belJ sene zarfmda tekamille do~ru ilerliyerek ilk sene itibarile senevi sekiz lira k1ymet1nde bin sandtk teneke ve sekiz yiiz lira ktymetinde iki yiiz elli kilo kalay ve be~ yiiz lira ktymetlnde be yiiz lira kauc;uk harlc;ten ve yiiz elll bin lira Ioymetinde sebze ve meyvayt dahilden tedarlk etmi!ltir. Bu suretle her sene 1lerliyerek 1929 senesinde tahmlnen doksan bin lira ktymetinde seklz bin .sandtk teneke ve yedi bin llra ktymetinde ftc; ton kalay ve belJ bin be!! yiiz lira klymetinde yedl bin kilo kam;uk harlc;ten ve tahmtnen be yuz bin lira klymetlnde sebze meyva ve salre dahllden tedarlk edilm~tir. B - istanbul konserve sanayUnin kullandt~t mevaddt iptidaiyelerden teneke, kalay ve kauc;uk aynen Avrupa'da lstimal olunmaktadlr. Sebze, meyva ve zaytlnyagl ve saire ise nefaset ltlbarile Avrupa mevaddt iptidaiyeslnden yuksek ise de flat itibarile c;ok pahaltdtr. C - Memlekette konserveciJ.itln terakkisi bahca sebze ve meyva lstihsaiA.tmm nefaset ve mebzuliyetine baA'lldtr. Halbuki bahc;ivanlar serrnayestzllkleri ve asrm fenni tatbikattndan mahrum bulunmalart yiiziinden azami zahmetlerle asgari hasllat elde etmektedirler. Bunun oniinii alabllmek lc;in Hiikftmetin yardtmlle miisalt yerlerde niimune bahc;eleri ac;tltp mtitehaSSJ.slar vaSitasile mahsulatm nefaset ve randlmam itibarlle haddl azamlsini temin edecek usUllerle bahc;lvanlan ten vir etmek Iazundu. Bu sayede hastl olan nefis ve mebzul mahsulM konservecllerin ihtiyacmt temin etmekle beraber memleketimiz ir;in yeni bir lhrac; maddesi hastl olur. D - Konserve mevaddt iptidaiyesi dahlli alnn ve satun pazarlarm yevmlye satt fiaUartna bagbdtr.
~ralti

her giin

E - Pazar satt~art ekseriyetle bah~tvanlara sermaye veren kabzlmallar ve kumisyoncular ellerinde oldugundan bunun lSlah1 i~in bahc;ivanlrt kooperatJf tekllA.tt alttnda kabzimal ve kumtsyoncular elinden kurtarmak 1ktiza eder.

187

l<ONSERVE SANAYII

Sermaye ve krt>di. A- Istanbul konserve -sanayunm son be sene 1pt1dasmda elll bln llra klymetmde testsat sermayes1 ve yuz elll bm lira mutedavll sermayest lle tekemmule dogru gtderek 1929 senes1 zarfmda 1k1 yuz bm lua testsat ve 1k1 yuz bm ll.ra mutedavtl sermaye mevcuttur B - Istanbul'da mevaddi Iptldruye f1atmm pahahhgi ve 1ht1yaca gayn kafl bulunmasi hasebile mamulatimiz her ne kadar Avrupa mamuUitma rekabet edecek nefasette 1se de bu kayttlar dolayiStle e1 baht tesebbusu gerek mutedavll ve gerek teSisat setmayesme yem bll' kisim llavesme cesaretlen yoktur C - Konserve sanayu mutedavll sermayelenndn gayn 1k1 yuz bm lua kadar hesab1 can ve vadeh bonolarla dogrudan dogruya muesseselere ve bazan kefalet suretile kredt bulmaktadular Fa1z 1se %10 1la o/c 18 arasmdJ.dir Haw; memleketlerde her sanay1 subesme muhassas bn banka oldugu g1b1 fatz de memleket1m1zle k1yas <'dllemez D - Memlekette thtlyaca msbetcn Konserve 1mal edllmekte ve hance rkabet yuzunden gondenlememektedtr Buna bmaen dah!lde her fabr1ka 1stok mevcudunu sarfPdebllmek 1cm uzun vadeletle krediyle mal satmaktadirlm Bu ekllde harwten mal giremiyor<;a da bu uzun kred1 1le sat1slat dolayistle fabr1ka sermayelen dag1mk b1r halde bulunmaktadir Mevcut gumruk tanfelen konsel vec1len hlmaye etmekted1r E IB) fikrasmda ztkredJldigi g1b1 bugunku konserve sanaynne luzumu olan 1k1 yuz bm hranm asgan fa1zle mtlh bankalardan temlm JJ.zrmdir F - Sat! ma.hrec1 temm edllmeden hancten gelecek sermayenm konserve sanayunm terakk1sme meclar olamiyacagi tabndtr
Verg1Ier ve rusum

A - Istanbul konserve sanayn Te~Vlkl Sanay1 kanunundan tsttfade etmektedn Bu vergllerden b1r Ikayet1m1z yoktm B - Mevcut verg1 ve rusumdan konserve sanay1m1 alakadar eden devlet verg1s1 olan muamele vergiSI ve beledtye resm1 alan oktruva resnu ayam d1kkatt1r M<~.hyet f1at1 zaten evvelce arzeddd1g1 ve~hlle pek yuksek olan kon~erve tmalatmm memleketce layikile b1lmememes1 ve fmtmm yuksekhgl msebtlle fabnkalar mamulat1m ell asgan karla satmaga mecbur bulunmalarma ragmen b1r de %6 muamele vergisl, aynca oktruva verg1S1 g1b1 reSimler tHtve edtldtgi takdirde rusum kabihyeti kalmamaktadJ.r Bu hal devam ett1g1 takdirde tamamen mahvolacagmdan dahih sanay1den muamele ve oktruva verg1lenmn kalkmvs1 bet vechilP ayam arzudur CGumruk tanfes1 konserve sanayum ta.mamen htmaye etmekted1r.

188

KONS.!RVE SANAYit

D - Konservecillk te:}vik ve himayeye 1azla muhta~ bulunmas1 ve komu hiikumetlerinin rekabet edebilmesi h;m almmakta olan ihracat muamele vergisnln kaldmlarak aynca primle taltlfleri lazimdrr. E - Konserve fabtikalannm ihtiyaf,(larma laz1m gelen teneke, kalay, kau~;uk, muafen ithal ectlldiginden bu hususta fazla blr temennimiz yoktur. F - Bu hususta fazla tetk.ikatimlz yoktur. Teviki Sanayi kanunu ve tatbikatl. A - Konserve sanayiinin muaddel Te:iivlki Sanayi kanunundan istifadesi ancak kazanr;; vergisi, makine depozltolarml ve hari~ten celbedilen mevaddi iptidaiye gfunriik resimlerinin muafiyetinden ibarettir. B - Konserve sanayiimiz tevlkl sanayi kanununun idari tatbikatmdan ()Ok miikiilat ~ekmektedir. Gerek makine depozitolannm ve g'rekse me:vaddi iptidaiye depozitolarmm ret ve ladesi i~in bir ~;ok formaliterlere liizum oldi.Igu ve mevslm zamanmda lletme sermayemiZ olan kiilliyetli paralanmlz giimrtik veznelerlnde depozit olarak kalmaktactu. Bu paralan almak i~ln en asgari altl ay muamele gormektedir. Bazan mlkdan az alan depozitolarm iadesi i<;in bu uzun muameleler yiiziinden teebbiis edilmiyerek bu haktan da vaz ge(]ilmektedlr. C- KomularlmiZ bulunan Yunanistan ve Bulgaristan'da erbab1 sanayie gosterilen azami teshllatlar gibi konserve sanayiimizin de gumrUklerde fiizuli yere depozito olarak baglanan ve faizle tedarlk edilen miihim sermayelerinin muafiyet emrlnln vuruduna kadar ellerlnden almmyarak bir hesab1 carl suretile muesseseleri borf,(landmp bilahara muafiyetle telafl etmek usultiniin tatblki hl.zimdir. D - Bizim Teviki Sanayi kanunumuz mutavasstt sanaylden zlyade memlekette heniiz mevcut olmayan biiyiik sanayiinin himayeslne matuftur. Miisakkafat, arazi, kazanr;; gibi vergiler yalmz yiizde altl alan muamele vergisine bile teka.biil edemez. Halbuki bir de oktruva resmi vardtr. sanayiin inkiafma ve tevikine bu vergller biiyiik blrer mant tekll etmketedir. E - Motorlarla ~aban fabrikalardan alman yiizde alt1 muamele vergisinin tazyikinden kurtulmak i<;in son zamanlarda bir takun miiesseseler motorlarm1 kaldmp iptidai vasitalarla f,(ah~aga baladllar. Bu hadise sanayU tevik yerine aksi maksat hasll etmekte ve diger taraftan motoria c;;ahan erbab1 sanayi rekabet hast! olmakla ve binnetice onlarm da terakkisine mani olmaktad1r. Standarl mes'elesi. Konserve sanayll imdllik bu mes'ele ile alakadar degildir. Ancak yukanda arzedilen sebze ve meyvalarm fenni bir surette yetitirllmek usuliiniin memlekette tatblki zaruridir.

189

KONSKRW SANAYii

RasyonaUzasyon mes'elesi. Memleketin bugi.inkii kon.serve sarflya.tl pek dun olup ihracat menbalan da bulunamadJ~ndan lstihsalatJmJZ mevcut vesaite nazaran kafl derecede buna binaen imdilik rasyonalizasyon mes'elesinin tatbiki dfii.iniilememektedir. Ticaret ve Sanayi Odalarmdaki sanayicilerin temsili.
A - istanbul Tlcaret ve Sanayl Odasmm sanayicilerin tiiccarlara nazaran nisbetleri hemen hi~ yok gibidir.
B -

ihmal

edilm~

Sanayicilerin temsil edilememesidir ki bir c;ok mesailde sanayiciler bulunuyor. Halen mii.stakil sanayi odas1 tekilinden bir faide tasavvur

c etmiyoruz.

D - istanbul'un biiti.in Ti.irkiye sanayiinin en mi.ihim bir merkezi olmasma nazaran sanayicilere istanbul Ticaret ve Sanayi Odasmda hi<; olmazsa he yeti idaresinden ekseriyeti te~kil edecek de recede olmasJ zaruridir. Ci.inkii fabrikator ayni zamanda ti.iccardJr.

Smai tedrisat. A - KonservacdJk esasen fenni bir san'at oldugundan tekemmi.ilii ic;in fen adamlarma ve mi.itehassJslara daima ihtiya(f vard1r. B Hali hazrrda pratik usullerle kafi derecede idare etmekteyiz.
C - Yerli mahsulatlmlzm cinsleri ecnebi mi.itehassJslar tarafmdan tamlmadigmdan getirilen mi.itehassJslardan bir istifade temin edilmemi.~tir.
Di~c;i

Smai tesisatta nazcuiyatla beraber ameli bir suretLe tatbikat icrasJ ve fen adamlarmm yeti&tirilmesine daha ziyade hadim olabilir.

Nakliyat tarifeleri. A - Bugunki.i dahili nakliyat masarifi hari<;ten ve uzak memleketlerden gelen mallarm nakliyat fiatile kabili k1yas degildir. Avrupa'da ise nakliyat i.icretleri emtia i.izerinde hi<; hissedilmiyecek derecede tesir yapmaktadJr. Bizde ise bilakis maliyet flaytJ iizerinde mi.ithi~ tesir yapmaktadu. B - Bugiinkii nakliyat tarifeslnin konserve sanayilnln maliyet fiatma tesir etmiyecek bir ekle ifrag1 zaruridir.

190

Konserve Enctlmeninin Raporu

EncfuneniniZ 22-4-930 da D; Bankasmda. iC(tima etti. istanbul murahhasi Bican Beyin ademi muvasaletine mebnl Edirne meb'usu Faik Beyin riyasetinde ve raportor Celal Beytn lljtirakiyle konserve sanayii hakkmda m\itehass!S ve raportor ihsan Celiil Beyin vermi!',l oldugu esasat1 lazimeyi ihtiva eden raporu memleket koru;erveciliginin hakiki vaziyet ve ihtiyacatma tetabuk eder bir ekllde gi:iriildiigiinden baz1 mtita!aat ilave edilerek aynen kabul edilmi~ir. Memlekette pek bfiyiik bir ehemmiyeti haiz ve fevkalade inkiafa miisait bulunan konserve sanayiinin bugtinkii iptidai ve miikiil vaziyetinden kurtaruarak layzk oldugu mevkie isali i<in telhis ediIen berve~hl zlr mevadm kongre heyetl umumlyei muhteremesi tarafmdan tasvip ve kabul ve bu bapta iktisat progranum hazirlamakla megul olan htikumeti Cumhuriyemiz nezdinde mtismir bir muavenet temini iC(in k1ymetli deliHet ve tavassutta bulunacagma fiphemiz yoktur.
1-

Kredi ve sermaye mes'elesi,

konserve Esasen gayrikafi sermayelerle ~allmakta olan memleket sanayii bankalardan Hi.ztm gelen ve ihtiyacatmi tatmin edecek derecede ehven ~eraitle ayni zamanda uzun vadeli kredi temin edemediklerinden pek btiytik mlik\i.lat iC(erisinde bulunuyolrar ve bu suretle fevkalade inkiaf ve tarakkiye mti.sait olan bu san'atte layik oldu~u derecede bir tekamtil gosteremiyor. Bu pek biiytik mahsurun izalesi igin milli bankalardan konserve fabrikalarma uzun va.deli ve ehven eraitle kredi ktiat etmelerinin temini laztmdir. Konservecilik sermayeyi uzun mtiddet baghyan bir san'attir ve memlekette henuz layikiyle inkiaf edemeyip Avrupa'da oldugu gl.bi senenin her mevsiminde faa.llyett..e bulunabilmegi mtimkun kllan muhtelif branIar tizerinde C(ahamadlklarmdan sermaye senede bir defa devredebilmektcdir. Bankalar mevl\lm balangici olan mayls aymda yaptiklart kredileri en fazla tel'inisani aymda istirdat etmek istiyorlar ki zaman ancak konserve imalatmm kesildigi ve fa.kat sat.Ia heniiz balanmadi~ bir zamana tesadiif etmekte oldu~undan fabrikalar pek miikill ve ~ciz mevkte diiuyorIar. Binaenaleyh bu bapta esaslt tetkikat yap1Iarak ve fabrikalarm sar-

191

KONSERVE SANAYII

Ietttklen paralan tahsil edeceklen zamam go~eterek yapllacak kred1lerm vadelenm ona gore temd1t etmeleu daha dogrusu actlacak kredllerm senehk hesabl cart ~ekhnde yapllmast ::ok lazlmdtr 2 Verg1Ier ve rusum mes'eles1

Konserve sanayu pek ag1r olan verg1Ierden ve btlha ~sa mua.mele verglsl tle Ihracattan alman <yuzde 1k1 bucukl gumrukten ve oktruva resmmden ve da1ma muess1sler tarafmdan tediye edtlmesme mecbunyet hast! olan amele temettu vergtlermden cok mmeesstrdlrler ve bunlar konserve masanft tmahyesme pek z1yade fazlala.smasma ve dolaylstyle rekabet kabthyetmm tenkllim{' sebep oluy01lar Isbu vergrlerm ktsmn 1Igas1 ve krsmen tad11I cok muvaul.. olacaktlr Bu bapta umum1 me,all encumenmde vuku bulacak muzakel at ve veulecek mD-h.Ul ka.ratlann hukumet ta1 afmd.ln kabul ed1lerek memleket ~>arn:yn hakkmda hay1rll netlcelel verecegme um1t ve mttzat edtyoruz 3 - Te<>v.kl sanay1 kanunu Tesv1k1 sanay1 l\:anunundan JJ>~uade eden kon tl ve 1atukalan haLL(' ten celbedeceklEHl mevad1 Iptldo yPnm muaf olan g .1m1 uk 1e,Imlennm cvvel.t d<>p06lto olat ak a1mmas1 ve b 1l bapta lazlmgelen muamelenm cksenya pek uzun surme~mctf'n dolay1 en lctZJrnb 7amanda bu yuzden bn I-..J"lll1 JsletMe sr1mayelerml oraya baghyan mue%eseler mu~kul mevk1e dusmektedn!Cl Bmoenalyh tcw1k1 sanoy1 kanunundan sttfadc eden mucssesatm be1 <-ene hukumcte vereceg1 Iht1yac ho:;tesi utcrme gumi uklercle o msbet dah1lmde muesJ>esaL hesab1 cau suretmde celbedeceklen mevad1 lp~ldatyeyt serbes~ce ve btlamuskulat cekebllrnelermm temtm ehemmtyetle Iaz1mdu 4 Sebze ve meyve tstlho:;alatmda tel}kilatsl?llk ve mtlzamsizhk

Memlekettrntz tkhm1 Lttbanyle tamamtyle sebze ve meyve memleket1 olup fevkalade mebzul sebze ve meyvelere mahk ve tam manas1yle b1r konsrve .hrac memlekeLidtr Buna 1agmen sebze ve meyve tStlhsalatmda fenm tesk1Iat ve mt1.<~am mevcut olmadtgmdan konserve 1cm la.ztm gelen mevad1 lptldaJye nefaset Ittbar1yle ctuskun ve aym zamanda pahah tedank edtlebilmekte ve tabtattyle konserve f1atlan da d1ger memleketlere nazaran daha yuksek b1r ~ek1lde ve nefa.'oet lttbanyle de noksan b1r halde bulunmaktadtr kr bu da btlhassa 1hracatta rekabet 1mkamm hemen ortadan kaldtnyor Bunun 1cm bilhassa memleketm raporda mezkur en musa1t yerlermde konservec1hgm tsukbah ve terakktyatt 1Ie tev em olan sebze ve meyvactllgm esasll bn surette ve fenm sektlde Ifast ICln pek muh1m ve haytrh gordugumu6 Ziral kooperatJfleun c!dd1yetle teseklrullen ve ehh zur-

192

XONSEaVE SANAYit

ram ihtiyacatl ve iyi tohum almak ve vaktinde zer'Jyatta bulunabilmelerl i~ln leap eden kred1y1 temln etmek lmkA.m b~dilmesl ve sebze ve meyve clnslerJnin 1slah1 !~;in cezrl ve esash blr surette megul olmak iizere o mmtakalarda blrer 1slah istasyonunun teBisi c;ok faldeU olacaktll'. Kredisizlik yiizunden ehli z\irra ve bahc;e sahipleri bu lte pek rn11Z11' bir rol lfa eden kabzunallar ve komlsyoncular elinde tamamiyle bazic;e olmaktadiilar ve sarfedeceklerl emeklerin ve merak ile utramalannm ne kadar buyiik olursa. oJsun netlce itJbarUe kendilerlne zerrece fazJa bir menfaat temin etmedlglni gorduklerinden gerek sebze ve gerekse meyvalarm cinslerinln lS!ahl Ve daba fenni bir SUrette yetU}tirJJmeslne ehemmiyet vermemektedlrler.
Bah~;e sahlplert vaktinde gerek zirai kooperatifler tekilatmdan gerekse ziraa.t bankalarmdan hakkiyle yard1rn gorecek ve kredi alacak olurlarsa nefaseti nisbetinde daha fazla para edecek olan mahsulatlarmm yetiljtJrilmesinde aynl zamanda kendl menfaatleri icab1 olarak ta daha ztyade dlkkat ve ihtimam g()sterecekleri alkardrr.

5 -

ihtisas mes'elesi.

Konservecilik bugun ilimle fen olmutur. Memlekette c;allllall fabrikz.. Jarda mutehasslS ve fen adamlariyle fenni olarak yetilpni ustalar mevcut de~ldir. Qok muhim olan bu cihetJn temini ic;in konserve mutehasSISI ve organizatiSrlugu yetiljmek iizere ali tahsil gOrmi\ genc;lerden Avrupa.'ya talebe gt:Sndennek ve fabrlkalann pek ziyade ihtlyac1 olan fenni konserve ustast yetio7tlnnek ic;ln de bu bapta memleketin en fenni surtte ~an fabrikalannda gerek hiikumet ve gerkse vuayetler tarafmdan bu san'ati ogrenmek l~;in tefrik edilecek talebenin yetiljtJrUmesi kabll ve burada yetlecek ustalarm 1kllm tefaviltii dolayl.Siyle sebze ve meyvalat'lmn terktbatl, tarZl taphl, ve adat11Ie daha ztyade iinsiyet peyda edeceklerinden daha mi\fit ola.blleceklerlne kanaatlmlz vardrr. Binaenaleyh bu hususat konserve sanayU Ue e.lakadar makamat ve vilA.yata b1ldirilerek ona gore hareket edilmesinin temlnl rica olunur. 6 II~

Konservelerin pahallya mal olma&.

Memlekette lmaJ edilen konserveler gerek masarifl lmallyenln ziyade~ gerkse vergllerin fazlaiJimdan ve rasyonallze edllmediilnden pahahya malolmakta ve tabiatiyle pahah satllmaktadu kl bu memleket dahillndekl sarflyat tizerinde btiytik ve menfi bir testr ..vapt1~1 gtbi koDU}u memleketlerde, bilhassa m.emleketimlzin iklimine mi\masil bir iklime mallk ve blzde mevcut biittin sebze ve meyva ci.nslerl bulunan Yunanlstan ve Bulga.rlstan-dakl konserve fabrika.lar1 bize nazaran daha yiiksek sennayelerle teekkill etmekle beraber kendilerlne 1~1m gelen kredlyt bol bol ga.yet ehven eraitle temin ettikleri glbi bllhassa ihracat ic;ln hilltfunetlerinden fevkallde
13

.193

KONS!:ltVE SANAYI:i:

miisaadat ve hatta muavenetlere mazhar olduklarmdan konservelerini bize nazaran Avrupa piyasasma daha <(Ok ucuz arzedeblllyorlar. Bu ~erait tahtmda ihracat imkiim da hemen hemen ortadan kalktyor. Bu mevaniin izaleSi ve konservelerlmizin ucuza maiedilebilmesi ic:;in; AMuesseselerln sermayelerinin tezyldL
~eraitle

B - Bankalardan layikiyle ehven edilmesl.

uzun vadeli krediler temin her

S - Baz1 vergilerin ilgast bilhassa ihrac:; edilecek konservelerin tiirlti giimriik resminden kiilliyen muaf tutulmalan.

D - Konserve i<(in esas mevadi iptidaiyeyl te~kil eden ve en fazla sermaye baghyan tenekenin diger memleketlerde oldugu gibi senelik umumi ihtiyacatm hukumet tarafmdan celbi ile (bu suretle mtinferit getirtilecek fiyatlara nisbetle yuzde on be~ bir faide hast! olacaktir.l fabrikalara ihtiya~lan nisbetinde ve bedelleri ile tevzii.
E - ihtisasa <(Ok ehemmiyet verilmesi ve fabrik.alarm miimkiin oldugu kadar rasyonalize edilmesi ve imalatm tezyldi ile masarifi imaliyenin tenkisi <(areleriuln bulunmas1.

F - Memlekette pek mebzul olan meyvanm bi.iyiik mikyasta ihracat1 i((in imal edilecek ~ekerll mevadm pek a~1r olan ve diger memleket fiyatlarile rekabet kabiliyetini kiilliyen ortadan kaldtran ~ker rtisumunun hi<; olmazsa hini ihracmda tamamen iadesi temin edildigl takdirde konserve sanayti pek biiyiik inki~f ve ihracat imkimmt bulacaktJr. 7 Nakliyat ve ambalaj mes'elesi. Konservelerin gerek dahili ve gerekse harici sevkiyatmda kullamlan ambalaj kaplan pek pahahdtr ve konserve fiatlarmm yiizde be~ nisbetinde tezyidine sebeblyet veriyor. Memleketimizde mevcut milli kereste fabrlkalarmdan ambalaj l<;in ucuz kereste tedariklnin Lemini pek biiyi.ik bir yardtm olacakttr. Ayni zamanda memleket dahilindeki nakliyat pek fahi~ blr derecede pahah ve pek fena bir !iekilde olup sevkedilecek mahallin uzak ve yakmllgma gore yiizde sekiz ila on derecesinde te:?.yidine sebebiyet veriyor kl ambalaj masrafile birlikte fiatlar uzerinde ytizde on iki ila on be~ derecesinde pck miithi~ bir fark husule getlriyor. Binaenaleyh memleket dahillndeki nakliyat tarifelerinin behemehal bir haddi makul ve mutedile tenzili ile muntazam, seri ve dikkatli \)ir nakliyeciligin lkamesi c:;ok elzemdir. 8 Hesapstz, programs1z ve bilgisiz
i~e

ba:?lamak.

Her san'atte oldugu gibi konserve sanayiinde dahl esash bir tetkik, iyl bir hesap ve bilgi ile bir fabrika kiil!at edllmesi IaztmdJr. Aksi \.akctirde netice daima menfi ve zarard1r.

194

KONSERVE 8ANAYH

Memleketlml.zde tegekkiil eden konserve fabrikalarmm hemen hie; birlsinde bu esasata laYikile dlkkat ve riayet edilme<Ugi goriilmektedir. Memleket sanaiye susa.nugttr. Faka.t ta.ma.mile modem ve ha.kiki bilgi ve hesa.p tizerine lstina.t eden iyl ve muntazam tegkilath sa.na.yie miitakttr. Sanayiin temelini tekil eden bu esasat dahiiinde hareket edilmediiii takdirde imdiye kadar oldugu gibi fabrikala.r miitemadi ~allmalara ve fevkal~er yorgunluklara ratmen hie bir lnkigafa marhar olamtyacaklan gibl bu ekilde yeniden agllaca.k mUesseselere bagla.nacak serma.yeler de heba. olup gidecetl gibi meveut miiesseseleri de bera.ber 1zrar edecek ve netlce itiba.rile memleket zarar gorecektir. Bunun i~in esasen memlekette pek dar ola.n ve a.hS lie bera.ber memleketin de mah olan sermayeleri vikaye i~in hiikfimetin c;ok hassas hareket etmesi ve bu ba.pta irat ve kontrol va.zifesini !fa ederek her yerde bir mi.iessesei smaiye tesis edt>Cklerin vaziyetleri, derecei liyakat ve iktidarlar1 ha.kkmda mmtakalar sanayl miidiriyetlerlnce esasl1 bir tetklk lcra.mndan sonra miisaade verllmesi modem sanayiin tesisi noktai nazarmdan c;ok ehenuniyetle nazan dikkate arzolu-

nur.
8 - Hiikilmetin ecnebl memleketler He aktedecegt ticaret muahedelerine memleketlmizden konserve ibraeatmt temin edecek m.evadm vaz'mm unutulmamaSI konservecillk nokta1 nazanndan gok ehemmlyeti haiz olup bu ba.pta bilhassa nazar1 dikkati celbetmetl blr vazife addeder ve rica ederiz. Edirne konservecilitinin bususi temennileri
1 - Edirne konserve fabrikast mamulatmt en mi.ihim sarftyat merkezleri olan istanbul ve Anadolu'ya gondermek iJ;in vaziyeti haztra itibarile Yunanistan hududundan g~mesi icap ettiginden aynca hudutta beher vagon !gin 36 lira bir meblAt ahzedllmektedir kl bu nakliye iicretlerinin pek zlyade olmasma sebebiyet vermektedir.

Nakllye iicretlerinln bu ekilde tenkislne lmkan olmadtgi takdirde fabrikamza bu husus igin mi.inasip bir prim itast lie tadili.

195


DEGiRMEN SANA Vii

1.- istanbul Degirmencilik. raporu

2,- Istanbul Ekmek~ilik raporu

3.- Degirmencilik
~nciimen

raporu

4.-

Ekmek~ilik

enciimen raporu

197

Degirmencilik sanayii bakktnda Rapor

Mllh Ikttsat ve Tasarruf Cemtyett delaletlle bu sene 22 msanda Ankata'da a~;1lacak Sanay1 kongresmde sanayumlZm terakk1 ve mk1~af1 1cm serdedtlece:, mutaleat meyanmda tetktk ed1Imek uzere, memleketun12de oldukca muhtm terakk1yata mazhar olmu~ bulundugu halde belkl de Iiylklle tanmrr>am1s bulunan degtrmencihk san'atimtz ve bunun mesned1 olan zahJrecJligumz hakkkmda vand1 hahr olan muHihaz.at1 atlyey1 arza JctJsar edtyol urn M1l11 tkttsadm en muh1m 1u!rnu lStlhsal kuvvetl oldu~u malumdur Yalmz bu kuvvetm mahalbne masruf olmas1 artlle tekamul ve tezayudu lazimdlr Kuvve1 tstlhsallye t.ezy1t edtlu ve bunun luzumu ve~h1le Jsttmall temennyes' mahalh sarf1 temm r>dnemezse memul olan menfaat de UphE'SIZ madum olm ' Memleket ve m11Ietm selamet ve meniaat1m dUunen Hukumet1 CumhunyemJZll1 IrSl'datmdan 1stifade ederek bugune kadar tecrubelerlmlzle vucup ve ehemmtyetJm mubrem b1r lhtlyac halmde hlSsettiglmlz tedabJn kabtll tatbzk ve pratlk b1r ekllde tekhf edebtl!r ve bunlar1 makamat1 aJdesmce kabul ett1rm1ye salk olursak kong1enm maksudu olan gayenm lStlh,ahne yam Iktisadi millmm te1akk1 ve mklafma h1zmet etm1s oluruz Medem bn mevcud1yet arzeden bliaistJsna her mllletm bu meyanda <;uphesiz bizlm de layetegayyn tktls&.t kanunlarma uyarak b1r ~ah~ma tarZIIDIZ ve bu mesamm naz1mi olmak uze1e mulkumuzun haklkl tht1yacatl husus1yesmden mulhem btr dusturumuz vucut bulmahdtr Bu da bu g1b1 kongrenm musmu bir tarzda 1braz1 faallyet edebilmelen yam htssedllen ihtlyacatm ve tecrube ed!len hususatm faydall b1r ekilde tesb1t edlielek tedvm1 netJCesmde husul bulacaktlr Kongtet'm bu feyzll gayeye enrneMm llahsane temenm ede1 ve dogludan dogruya mensubu bulundugumuz degmnenc1ltk san'atr ve alelumum zahuecthk hakkmda ba::.at1 mutaleaya 1pttda1 edenz B1zde def!n mencthk d1ger sanay1e ntsbetle olduk~a muterakkldn Istanbul da modetn degtrmenlenmlz oldugu g1b1 Izmn, Ankara Eskt'leha Konya Akoaiay Antalya Me1sm Adana, S:Jmsun ve >oatrede yem techJzatl! un tabukalarlmlz vardu

198

DE!JIPMENCILIK SANAYU

Istanbul de~Irmenlen, ehJr eskl nufusunu kaybetti~l 1cm, bugun mahalli Ihtiyacm hemen de lki mJSll kadar kabiliyettJStlhsahyeyt ha1z bulunuyor Bu fabnkalar yerll mahsulu bol obnad1~1 senelerde Istanbulllmanma hart~ten gelen zahuey1 tahnedip sah1l ve 1~ Anadolu Vllayetlermm mutekAslf un Ihtlyaclarmi temm ederek r;abirlar, yahut bol mahsullu senelerde Isti&nbul hancmde pek az sat111 ederek veya hi~ 1hra.cat yapamtyarak ~k fena randmanll bJr call~ma Jle bocalarlar
De~mneneihk az zaman zarfmda pek mk18.f ve terakkl etml ve bugun kamatta mevcut buyuk rekabetlerm sevk ve Ilcas1 ve zahireden, btlhassa bugdaydan azami derecede ekmekhk un t;Jitarmak gaye1 mucblres1 Ile tamamen fenm ekhnl iktisap etmi blr san'at olmutur

sanaytm muterakkr oldugu maalesef 1dd1a edllemiyen memleketJmizde bu san'atm dl~erlerme nazaran daha sen b1r surette mku;af etmi oJmas1, gene sanayn yem do~an memleketlerde de aynen muahede olunan b1r vak'adtr Bu.ttun da saJrleri meyanmda en muhim sebeb1 bu san'at 1Stlhsal!i.tmm daha s&llh bir surette kendlSme mahret; temm edebllmesi oluyor. Istanbul degumenlermm Ihtiyactan fazla oldugunu soylemJtik Maahaza zameomnda IIJ gordurebJlmek It;m, m1lli. mudafaa nokta1 nazanndan da ehemmiyetle hlmaye ecblmest Ia.z1m olan bu fabnkalar ya blt Ikl senehk yen1 bir stmftan yahut techizatl esk.Jmii} veya esk1 tie yapllml ikmct b1r smiftan murekkept1r Get;en sene tecd1t ve tevs1 edtlen lk1 fabnka, d1ger rakiplerme numune olmus ve bunlarm da tam1r ve tecdtdmi tcap ettmr b1r vazJyet Ihdas etm1sti Lakm memlekette mahsulun noksan olmas1 uzerme bu~day ve un gumruk restmlermm, haztr ecneb1 unlarmm Ithallm mumkun k.lla.ca.k btr ekilde bu~day aleyhme ve un lehme tadll edilrneSI yuzunden, yem te&satlarma kucak kucak para sarfeden mute~ebb!Slermm dutuklen zara.rl1 vaz1yet1 goren d1~er sanay1 erbabmm gayret1 kesredtlmlljtir Bu muaddel gumruk kanunu eskx makmelelle 1 gorenlere, fabrtkalarma yem sermaye ba~hyanlar kar~Ismda ruchanh btr mevkt temm etmittr Bu vaktayt boylece arada arzetmekten maksadmuz 1Sabetll olmad!S1 tecrube 1le takdn edilml olmasJ laz1m gelen bu tebeddulun yam undan msbeten az ve bu~daydan t;ok gumtuk resmt ahnmBSI kararmm Ihtiyacatuntza, mtlh tkttsadtyatimiza uygun obnadt~!Dl bllveslle arzetmektlr Ihttyac senesmde gumruk resmmm un lelune tad1Ime sebep olarak gostenlen ve bugun de gostenlebllecek olan Salk, de~Irmencllenn fazla htmayekar b1r gumruk resm1 s1pen arkasmda 1ht1kar yapabilecekleri duUncesmden baka brr ey olamaz Halbuk1 bu muta.leanm da Hukumett;e 1cap eden tedabmn Ittlhazi halmde gayr1 vant. oldugunu kabul etmem1z 1aztmdrr Rek.abetm hukum surdugu serbest trcaret alemmde fazla tstthsalat derdile kJVranan faorikalartmizm vaztyett kartsmda bu Ihtikar duUncesmm vehimden 1baret oldugunu fehmetmellytz

199

D~IRMEMCh.lK

5Al'IAYII

Para ve kredt buhranmm muvelltdl ohm fa1zlerm artmasmdan, kambiyo tereffuatmdan, 1pttda1 mevadm kuvayt muharnkenm, yevm1yelerm zaman zaman vukselmesmden, mallanm kredl lle alan flrmctlnrm mutevah lflasbrmdan avn ayn zarar gorduklen halde aralarmda muthi.S rekabetten baska btr sey vapamtyan bu de~trmenlerm 1htllmrlan nerededtr DI~erle rmden sarfi naza1, ;,nomm ~lrket halmde C'ailsan en buyuklermm btlancolan akblyonl:u mm derecet tenezzulu bu bapta en sa lim ftkn verebtlu Haklkat boyle tken mubalagali kazanclar tahayyul edtlen fabnkalarumzt IStthdafen gecen sene tadtl edlle'l bugdav gumrul{ restmlen blZI pek magdur eyl>m,sttr Mahsulvmuz noirsandt, voktu Ve buraya btlmecbunye hanC'ten btlfarz Amenka'dan Arpntm'den bugday gclip d(gmnenlenmtz <'::tlt~acak bunlnn ogutecck V(' memleket thttyacatmt tchvm etmekle herabel tkLl'>adt mtlhnm amll oldugu en bfi.Stt bn dustur muctbmce tahmye uc1 etmt bur:Jst .tlacaktt Maalesef boyle yaptlmadt Buraya harte ten eP luks nevllt>linf' vannc1ya kadal luzumsu? olarak haztr un gudt Ve mulkun en hue a noktalarma kadat o unlan yemt'! bulunduk Bu defa fa bukalar1m1z eJden bh kudretm sah1b1 bulunan bllha<Jsa Amenlta :.anayt mahufes1 karstsmcla suphesl2'dtr kt callsamacu, calistt l'!e teR muesseselenm tatLI etmemek 1cm ugrastJ zarar ettl, 1:ara1 ett1 Bu zarar efradmdn Lakm umum efr<>dm zaran da suphestz mtlh J}(ttsadm payt oldu Yap1lan bu tecrubf'den musteflt olmamt<J ve ekmek VP bumekten ztyade hadtsati ctddtyeye lah yem bn darhk senesmde tl{ti~<Idtyaltmt7tn temm tcm bugday ve un gumruk res1mlerm'n UC'l t'dllmest pek ztyade ;;.ayam tcrncnmd'r m::thsul tdralfl zamanmda tabt oldugu'1dan maazalen a, muteesstr olmasm1 muhta<' oldugumuz <:~eklc

MJ.lum oldugu uzere tld,sadt mtlhnm en muhtm Lui{nu i'uvve! tstlhsaliyemn te.t:'\yududur Ve tezayut ve terakktden memleket thtlVacatmm hance muhtac olmr,ks,zm temm edtlmesmden bask gene memleketc ham veya mamul mal Jhract yolile b1Jhassa ecPebt dJvarl:lrdan btlmubadele ..,ervet ~ etuecel{ 1nr kudreti 'bl JZ etme'll beklenn Ve bu kudt et baskalanle rekabet edebJ!meK seklmde teccllt etler Ve elyeVI'1 mevku mertyete gtrecek olan ye111 gumruk larlfesmde bugdaya vazedtlen bcher l{tioda 6,30 <Jantlm tle una vazedtlen 9 50 :.anttm gumruk H'Stmlen gecen sene muvakkaten tatbtk edtlen bugday uc altmt~ ve una bes elh tkt vtsbt>tme naz:11::m un gumru~u duha noksJ.ndn Ve un tthalme d!lha elveusli oldul",u t<'m gen> dgtrmenler tamamtle fa 1. hyetten kala1 ak mem l ekete yalnl2' un gm:cegt tee rube tie sabtttu Degtrm~ncthk ve zalurectllgirnt"m <~Jmdt reltabet sahasmda yam fazla lstthsnJatlmtzln hance sevk mes elesmde elyevm maruz bulmdugu b1r taktm mevfl.nn de ~erhedet ek bunbrm tzaleM care len bulunmak laztmdtr Hatulatmsk 1stenz kt su ve tas de~Irm~nlermde muamele vergtst muaftu Bu ~eratt dabtlmde modern de~trmenlerm mku~afJ gucLur

200

D~IRMJ:NCit.IIt

SANA Yll

BlZim masanf1 IStlhsallyE>mlz yuksekt1r Turktye'de memallkl sa1reye msbetle ucuz degll yalnlZ daha pahab oiimyan tsc1, el emeA-mden gayrt Istlhsal rnll.sraflarma dahl! olan nakhye kuvve1 muharr1ke, s1gorta ve sa1r masanftmiz hadden a~kmdtr Meseli Haydarpap.'dan veya llmanda blr vapurdan Halle k1yllarmda kam deA-trmenlenmtze nakledilen b1r okka bugdaym mavna ve romorkor para~1 on paradu B1r okka Amenka bugdayt dunyanm bn ucundan kuk gunluk yoldan Istanbul'a y1rm1 para masrafla gellr Bu mtsallen Jlamhaye taaddut ett1rmek kolaysa tafsllmden 1~tmaben thtrsar ed1yoruz Itntlyazli Irketler elmde bulunan llman nakhyatimiz kuvve1 muharllkemJZin en muh1m bu unsuru olan elektl~muz sJgortalanmlz ve satremlz her yPre nazaran k.J.t kat pahalldir Bunlm~ ~me bulmak masanfi rstlhsa11Y<'YI hadd1 makule md1rmek tcap eder Masarlfl tstthsabyeden bahsedtllrken muamele vergisml de son derece nazan dikkate almmas1 zarund1r On safta satt'> f1at1 uzennden yuzde 6 msbetmde ubayt.>t edtlen rrouamele vergiSI bulunuyor Mu::-mele vergtSI kanunu muclbmce mamul mevadm f<.~bukslardan htm Ihracmda venlmekted!r Sat1,o,lar zamamna ve mustensme gore ekser1yet1e uzun vade!! ve kredi Ile yapildutmi ve bmacnaleyh mal bectell ve munzam ve1g1sl zamanla tahsil edtleb1ldlgi halde bu verg1 1cm fabnkalar tarafmdru.t avans yaptlmal{ mecbunyet1 hasll olmakta -..e bunun !Clll de aynca blr sermaye baglamak laz1m gelmektedtr Itlas veya uyusma netlCesmde batail mal bedeh bitmezInll'l g1b1 muamele vergllenm de fabnkalarm odemtl'j olmalan duunulnuye seza btr mes eled1r Bundan maada, her sehrtmtzde ve btr ~ehrm her Ube1 mallyesmde muhtellf ek1Ilerde tatb1k edtlmekte oldu~u mesmu olan bu muamele vergtsmm sanay1 f'rbabt arasmdd. gaynadll tefevvukler hudusuna mam olmak 1~m 1r;;bu vergmm kald1rllmas1 laztmdtr
Kimsey~> we~hul degildir k1 de!?;lrmeplerm esash 1St1hsalatm1 teskll eden undan gayn muhtelif mcehklerme tzafeten baka bal'jka namlar almt bulunan keoek tst1hsalat1 talyes1 vard1r

MemleL-e1Jmtzde yalmz yem olarak sarfedtlen b1r cu.zuden gayn klSJlll azamt harlCe SEvkedtlen bu kepeklerden gumruklerden ctkarken yuzde 1k1 bucuk muamele verg1st tstifa olunur Cthan 1ki1sadiyatmm derm btr buhran gecirdi~I her memleketm kendt thttyacattm kab1l oldugu met tebede kcndt hudutlarl dahthnde temm gayestle gumruklermde huaaye usullen tatbtk ett1~1 ve bmaenaleyh dune msbetle her 11evt hauct ~atilo.I m gucletl~l boyle btr devlrc'le blZlm lhtacatl pnm 1tas1 hct tur1u Le<>hllat naes1 surettle teVlk edecek yerde bllakis ihJac.at emt1am1~dan yuzde 1k1 bucuk muamele vergtSI almakbgrmtz dog"ru de~llO!r Ren~ber. himaye eden bugday gumruk res1mnm testrile c1han ptyasaSI !1atlarmdan bu gumruk m1ktan ka.dar yam ktloda 3 60 kurus fazla pahall

201

DEGiRMENClLtK SANAYii

olan yerli bugdaylanmizm ununu bugtine kadar harice sevkedebilmek bizim it<ln imkans1z ve hatlra bile get!rilemezdi. Ancak onumi.izdeki senelerde mahsuliin mutlak surette ihracata ihtiyac; hissettirecek bir miktara t<Ikmasi memul ve muntazar bulundu~ clhetle bu yeni vaziyetimizin dar zamanda pek miikiil ve hatarnak bir mevkide birakmamasi ic;ln, vesaiti ll\zime ile miicehhez bulunm1yan memleketimize bollugun da zarar vermemesini temin edici t<arelere imdiden teveSiltil edilmelldir. Bu
I ~areler

nelerdir. Hatlra gelenlerlnt

berve~hi

zir arzedlyoruz:

:?imendifer ve vapur nakliyat1:

Bize rakip ihracatc;I komU memleketlerden bilfarz Romanya'da, Haydarpaa ile Eskiehir arasmdaki 250 kilometreUk mesafeye muadil bir yerden ibraU veya Kalas limanlarma 10 tonluk bir vagon zahirenin nakliye bedeli 2,500 ley yani takriben otuz Tiirk Ilras1drr.
15 tonluk bir Anadolu vagonu heB:lbile bu para 45 lira tutar. Biz Esk.iehir'den Haydarpaa'ya kadar ayni mesafe dahilinde gene 15 tonluk bir vagon zahire ic;in imendifer idaresine 110 ktisur lira, r1htlm idaresine de aynca 17 ktisur lira ki cem'an 130 lira kadar bir para veriyoruz. Bu basit mukayeseye nazaran yakm komularmu.zla aram1zda yalmz imendifer nakliye iicreti itibarile tit;: misline yakm aleyhimi.ze blr fark mevcut demektir.

Bu farln bugday fiatlle gostermek istesek kiloda takriben 34/35 para kadar fazlo. bir masrafimlz oldugu goriihir. Memaliki ecnebiyeye yap1lan sevkiyat mUJi vapurlarm ademi kifayesl dolay1sUe yabanc1 b11.yrak talyan gemilerle yaptlmaktadir. Bu ecnebi sefainin buradaki te~kil:H1 ihtiya~; zamanmda yekdigerlerile kolayhkla anlaO)arak istanbul'a nazaran Avrupa ve Amerika'ya tabii daha uzun bir yolu olan Kalas, ibrail g!bi Riimen limanlan navlunundan tonda 7-8 ~Jilin fazla navlun almaktad!rlar ki bu da kiloda Iaakal yirmi para fazla bir maHaf dernektir. Hakiki bir ihtikar alan ve kuvvel ihraciyemizi tenkis eden bu amilin ehemmiyetle nazan dikkate aJmmas1 ve buna kar~JI tedabiri mania ittihaz1 muktezidir. Kendi demiryollarmuzm, lim:.>.n vesaitimizin yiiksek iicuratlm haddi makule tenzil ise hi<; ihmal edilmiyecek hususattandlr.
~imendifer idarelerlmizin navlunlarm tenzilinden dolay1 eksilecek haSllatml, nakliyatl artacak mallar1m1zm miktanle tclafi edeceklerini zan~ nederlz.
Unutmada~

U noktayt da not edelim:

Rumeli lmendiferlerinin mev~iminde istasyonlarlla ~iiriiyen bostanlan sebzeleri nakledecek vagon bulmadtgr, alelade zamanlarda bile Anadolu hatt1 iizerinde bazan vagonsuzluktan ikayet edildlgi iitilmi!5tlr.

202

D~IRMENCILlK SANAYll

Bllfarz Anadolu Devlet Demtryollan, yevmcye 40 vagonluk nakllyat Yolda. ~nms.da ve J.adede ve satre kirkardan 250 ve yakm ve en uzak 1stasyonlarm Haydarpa~'ya nazaran bu'du vasattst kabul edtlebtlen 5 gunluk muddet sefer haseblle ut; kere 250 den 700 - 800 v~gonluk vesa1t1 muharnke ve muteharnkesun yalmz bu tslere tahsls edebtlecek rntd1r Mes'ele muhtmdtr DerpUJl mukteztdtr
1~m

2 - Fazla masraflarm onune gemlmest derpll} edtllr kt borsa resm1 olarak vertlmekte oaln bmde tkt msbetmdekt borsa ucret1 de ~yam nazardtr Ihracat memleketlennm ht<; bmsmde borsalara bu suretle htc bu resun venldt#ml btlmtyoruz Oralarda tuccarlarm abone kayttl.anndan ve arbttraJdan hastl olan vandatla tdare olunurlar Her ne kadar memlekettmtzde henuz teessus etmekte olan borsalanmtzm masauft teslSlyelenne medar olabtlecek derecede ufak btr sey almmasma cevaz venlebllirse de bmde tkl gtbt buyuk btr re&m almmasma cevaz verilmeme& laZJmdu Memleketul"'tzm JStanbul'dan gayn borsalarmda zeha1rden yalmz bmde yarun msbetmde almmakta olan borsa ucrett btr dPrecede makul gorulebtllr Ve ondan da aynca ikmct btr reSlm almdtgt hte br tarafta gorrUlmU olmamasma ragmen Istanbul'da gerek zahtreden ve gerek undan her sattta bmde Ikt msbetmde mukerrer btr restm almmasma ve bu suretle masanfl tstth&~hyenm artmasma sebep olacak bu hahn devamma cevaz vertlmemest tcap eder 3 Silo depo ve antrepo mes eleSI

Haydarpa(!a'ya gelen vagonlar y1rm1 dort saat zarfmda tahllye edthr Mal gununde sattlmls tse mavnaya yuklentp sevkedlltr Satiimaml tse zahtreyt ya cuvalll veya dokme hahnde antrepozaJ yapmak, yahut Sllolara kaldtrmak me(.bunyett vardn Tahhye muddett ktsa, antrepozaJ ucrett fazla oldu~u t~m vaktm darh~l sattciiarm aleyhme olmak uzere tst1cal emreder Dolu vagonlari bekletmek te dogru olm.adt~mc\an htc olmaz<>a ktsa muddeth arnye usulunun thdast ve bunun U('UZ b1r ucrete tabt kllmmast faydah olur SilolarJDuz thtlyaca kaft deglldtr Mallarm cck tenevvuu ve mlktJularmm msb1 azhgl ttlbanle stlol.wm hr.cmt l'lhabiSI de thhyactmtza uygun de~Ildtr Bmunla betabet mt'vcudnn hail haztrmdan azamt tsttfadeyt temm edebtlmek ICm stlo tanfelermm de mutenastben tenktst luzumludUI Mevrudatm coklugu zamanmda Haydarpasa'nm vul{unu tahflf edebilmek 1~m de harpten evvel muesses olup muharebe zamamada asl{en hususatta kullantlmts olan Dermce dekt depolatm ve tskeleletm kabth tsttfade btr hale getmlmest akla gelmemektedtr Senet hahyede Artadol>J'dan Istanbul'a 617

203

DmiRMENciLiK SANAYll

bm vagon .outday gelt>blldl/P halde dahl gent> s1lolar lhtlyaca kafl gelmedlgmden 1hracat 1'"10 celp edllecek mallar Dermcedek1 81Jolara konulablldlit takdlrde pek buyuk suhulet ve aym zamanda Jstlfadey muc1p olab1llr 4 Standardlzasyon lomekletrrmeJ

MahrniZI tadll kiymetile satabiimemiZ rem bunlan muayyen sabtt tipJere gore bzr ornek uzere haz1rlamahytz Standardtze olmami~. mahtyeti Ismile numaraslle tamnmams b1r mal1cm hant.'te guc musl;('n bulacagiZ Musten bulur da gell:=jl guzel sevk etm1ye kalkarsak. bundan memleket cok. nrar gorecektlr Koylunun pazara mdud1g1 maHan tkmc el tuccar harman etmektedu Bu harmanlara katilan cavdat msbetl yumusak bu~daylarm sertlerle kaustuJlmast mevadJ ecneb1ye mktannm eogaltllmast derecelen Ile mntenastben ortaya b1rbu1m tutmaz, vagonu vagona uymaz mallar ctkarmaktadn Hele su tMma topr~t,ma bugday navlunu odenen mevadt ecnebJyeye brr care bulunmahdrr Temrz mallara musten bulmak zor olurken bJZlrn ayktrJ derecede anahzll mallanmiZJ klmlere satacag1z Bu malururIara karsJ U g1b1 tedblr ve usullenn rttihazmJ mus1p goruyoruz Bilfarz tkistra beyaz, sunter ve sert bugdaylarlmiZm cavdar msbetl <;: 3 1kmc nev1ye aynlabllecek klZllca, yumuak ve donmell sert bugdaylanmiZm cavdau '7< 10 mahlut namm1 muhafaza edebilet'IgimlZ kar141k mallanm1zm dD ravdan mhayet %20 y tecavuz edememeh ve t1pler bu cavdar ve ems ttlbanle tesbt edtlmls olmahdtr Tasa, topraga, anahze gehnce Mahalll tstthlakat 1cm d'~lrmcnlere sevk ed1lecek olsun, 1hracat 1cm vapur veya vagona tahm1l edecek olsun blla tst1sna butun m:;1llar1m1zm her tahrnll tsto.syonuna ve luzum gorulecek her 1hracat Jskelesmde tes1s1 mutlak surette laz1m olan kalburlama lStA.syonlarmda temzlendlrllmest mecbur1yetmm 1htasm1 dusunmehyz Bu tstaosyonlai hran evvel te,_.s ve borsa bnlunan yerlerde dogrudan dogruya borsalarm, olm1yan yerlerde 1se hukitmet zll'aat memurlarmm emn altmda faahyete- sevk edtimelldtr
Call~mas1 mecran1 olacak bu lStasyonlarda kalburlatllmaml$ mallarm satl ve 1hracmm memnutyet 1Ian ve tatbik edtlmehdir

Ihracat tar1rlermm Haydarpasaya vurut edecek zah1re V'lgonlarmm '>1lolara ve mavnalara tthal ederek he1man yapmak 1cm g1r1fhr olacaklan masar1fm onune ger;llPbtlmesJ 1cm kendllenne kendl vasttalanle mesela haZlrhyacaklan Slleplere ve y.ahut depo '>Cklmde kullanac3klan vapurlara 1thal etmelerme musaade edtld1g1 takdude s1Ioya antre ve sortt, elevator ucret1 olan beher vagonda verden on bes hra tie mavna yevm1yelen 1le s1Iep yevm1yelen arasmdakt az1m fa1klar dolaylSJle bu da laakal yum1 para kadar bit tasarruf ha<>ll ol~c:;1~1ndan haru;le daha kolay rekabet unkam has1I olabllmes tern 1hracat tuccarlarmm sevkedeceklen mallara llman .,rketmm mudahale etmemesmm tem1m Iaztmdn 5Un 1hr:;1ctnda p1nm

204

Bu~daylarumzm elyevm tip iizerine temnmen ihraQ ed!lebllinmesi miimkiin olmzyaca!lmdan zehalrimizin bh losmmt da un olarak ihraQ etmemiz lammdll. Halbulti maaarifi istihsaliyenin fazla olmasmdan ve undan geri kalan ve marda tabir edllen ii9iincii ne1i unlara kepek ve sairenin memleketimizde hayvan noksam sebeblle sart1 kabll olmaytp bunlar da Avrupaya ihra9 edildlginden ve bu sebeple Amerika, Avuaturalya gibl biiyiik mlktatda. un lhra~ eden memleketlerin mardalarml kendllhtiya.,;larl i.,;ln sarf edlp un fiatlart bizden noksanma mal oldulundan bizim miistehlik memleketlerd~ kendllerlne rekabet edebilmerniz l9in Fransada oldulu glbi lhra9 edilen unlarm ktym.etleri iizerinden yiizde beiJ mlktartnda plrim ita edilecek olursa un ihrac; edilebileceilnl ve bu suretle buldaylarmuzm sarf1 esbabt temin edUml olmakla beraber bugiin bftyiik blr buhran ge91rn d!llrmenctuk smtfmm da memleketlml.zde ooniip gitmlyerek lnkiafml ve binnetice mllli servet ve sanayiln kurtanlmasma biiyiik bir hizmet ifa edilmiiJ olur kanaatindeyim. AksJ takdirde memJeket1mizde mllyonlarca liralar sar:rile viicude gelm~ olan de~rmencllik sanaatinln lnkrraza mahk6m. olacag1 Uphesizdlr ki buna da Hukumeti cumhuriyemizin pek durbin olan nazarlart miisamaha edemlyeceg-i IJiiphesizdir. Bendenl.z 'lft9iZ diiftncelerlmi arz edlyorum. Miizakereye 1Jayan gorilldugn takdirde tetk1k ve mtlnakaljasmt hey'eti muhteremeden rica. edertm.

~erlf zade Siireyya Bey tarafmdan yazllan Ddinnencllik:& sanayll raporu istanbul deAlrmenciler grubu tarafmdan tasvlp edilmltlr.

205

Ekmek~ilik

Raporu

Zaruri ve hayati thtiya~larm doturduitu mekur bir kongrede en bata halli muktazi bir mevzuu, ekmek ve ekmek~iliA'i biitiin vuzuh ve hakikatle serde mecburuz. Kuvvetle iddia edilebilir ki hayatm miistenidi maddisi olan gldaiyaekmeitin tarz1 imali, nefasete ve ehveniyet ve amillerinin vazyeti gibi bu madde Ue bir kiil tekil eden hususat1 halledemiyen veya halli i~in tesadiif ettiti ufak tefek mfu}kllati radikalman bertaraf edemiyen bir milletin blr heyetl i~timaiyenin en baslt manasile diger sahalarda zlraat, sanayi ve ticaret ve beynelmilel miinasebatta bir rfu}t iddiasma imkan mutasavver midir?
tm birincisini tef,lkil eden

Basit gibi gtiriinen ve onun i<:in belkl de imdiye kadar ihmal edilen bu mevzuun, her eyin miftahm1 te!}kil etd.gi kanaatmdayu:. Blr tenezziihiin adem! icrasmdan, bir boyun b~mm taktlmaytmdan, blr lostrin fotin giymeyl!jlnden mtitevellit teessiirleri bir giin olsun ekmek yiyemiye~ln dogurdugu tzt1rapla karllat:trmata imkan var m1d1r? Bahusus her tiirlti. g1dalardan fazla olarak memleketimizde istihlak edllen ve bir c;ok.larimtzm yeg{me g~damtzt te!}kil eden bir maddenin bu giine kadar bu feci tar!"daki ihmalinin art1k daha fazla temdtdine mahal blrakllmayacatt kanaatidir ki btiyiik ti.mit ve buyiik himmetlerle a~llan sanayi kongresmde bu mevzuun bir karar ve nettceye raptedilmesl hizumunu bir fariza haline koymuf,ltur. Bugiinkti vaziyet: Kaza ve hatta bazt nahiyelerden ba~yarak vua.yetlere ve bittabsis niifusun fazlaca kesafet peyda ettigi bazt muayyen !}ehlrlere taalluk eden bu mevzuun bugiin irae ettigi vaziyeti oylece hulitsa kabildir:
iki nevi ftrm:

Biri pasta, simlt, bi:irek gibi hamurlu liiks maddeler lmal eden ve dlgeri muhtelif tarzda etmek yapan ikl nevi fmn bulundutu miisellem bir haklkatttr.

206

DDiiRMINCiLIK SANAYit

Bunlarm bir ljehrin vtis'at ve nufusu kesafetUe mebsuten mutenasip olmaSI, fiyatlarm ehveniyeti iin teknlk cihetinden tekAmtilunii ve en nihayet bir fmncthk buhramnm ademi tahassiiltine klfi sebeplerdlr. Halbuki bugtin vaziyet tamamen berakistir. Bir misal Ue bunu tavziha mecburuz: istanbul'un bir buc;uk milyon niifus kadar bir kesafeti ihtiva eden yakm blr mazinin ekmek ihtiyacm1 temin eden 300 kadar ftrml muhte>lif harp ve hicret sebeplerile ntifus kesafetlnin 2/3 nisbeti zayt oldu~u halde son senelere kadar ylne ayni miktar f1rmda temine utraiJmanm doguracag, neticeleri tahmin giic bir ljey detl.ldir. Ve il}te bu gunkii buhran ve fecaatin bundan tahasstil ettltinl bihakkin iddia etmek kabildir. Fmncll1kta makine Zaman lie tekenuniil zaruri olan vesaiti istihsaliyenin fl rmc1llkta da muhtelif ve zaruri sebeplerle tesirini g(istermesi kol ve bacak kuvveti yerine makinele.,mesi ihtiyac1n1 d.oturmul}tur. Bilhassa simit bOrek ve pastachkta zaruri goriUen bu makineletme hareketi bir taraftan finn adedlnln hiUa eskl mevcudunu muhafazada teanntit etmesl, dlter taraftan maklneciUtin muhtelif vergi ve formalitelere maruz buakllmas bu m~iir hatvenin inld$fma mani tel}kil ettiti glb1 memul faydalar yerine maale.sef feel Wbetlerin hudusuna sebebiyet ve~ oldugunu goriiyoru2. Mesell hamur maklneleri getlren muesseseler elektrlk teslsatml lkmal ettlkten sonra muamele vergisl lle karJlatl. Bu, bu Ubei san'at i;in mutlak bir beliye birakmLtl. En nihayet 3, 5, 7 beyglr kuvvetinde blr motoriin %6 mua.mele vergistne tabi tutulmaSI bugiln goriilen felce sebebiyet verdi. Bu vaztyet makine yerine gene ,atalartn asrrdlde ermapm olan kol ve bacak kuvvetinin kaim olmasma seb~p oldu. Halbukl kol ve bacak kuvvetlle temin edllen bir istihiak maddestnln mfiterllere arzma ve plyasada tutunmasma imkim olmad1~1 ic;:indir ki en basit bir g1da maddesinin Avrupadan celblne mecburiyet has1l olmaktadll'. Ve bittabi ihtiyaem biarnan c8.2lbesine boyun ~en muhtelif vergi ve giimriik manialarm1 al}arak memlekete celbedilen Avrupa pasta ve salr hamur mamulat1 memlekette ink.Jijafa namzet bir san'atln bi.i.sbiittin lmhasm1 muclp olmu.,tur. Bugiin Avrupa'nm azlm makine istJhsaline kol ve bacakla mukabele etmenin imkam olamazd1. Bu itibarla Istihlak piyasasmt eenebi mamulatma terke mecburiyet has1l olmul}tur. Bu mecburlyet bu yolda biiyiik fedakarllklarla vazolunan sermayeyl ve sermayelerile beraber blr cok mu~ebbisi de bir sel gibi supurdu ve gotiirdii.
may~l

Dif;er taraftan mevcut muessesatm nufus kesafetile miitenasi.p olihtiyactan fazla ekmek imalini ve fazlai istihsal kar.,tsmda fiyatlarm d~mesini ve blnnetice .~uursuz ve nevm.idan~ bir rekabetin tekevvu-

201

niinii 1nta~ etmiljtir ki bu tarZI hareket bir !;Ok muesscsenin daha rnuessislerile beraber iflis ve mahvini mucip olmul}tur.
Hi~ IJiiphe yoktur ki bu netlce bir taraftan bir I}Ok mehazlri muhtevi oldugu glbi blr taraftan da bir ~ok faydalari da miindem.l~tir. MehazirL

1 2 -

Bir cok sermayenin heder olma.Sl, Bir

~ok

miiteebbisin pek biiyiik J.Ztuaplar il}inde bulunmaSI,

3 - 0 tel}ekkilllerde c;allan bir c;ok vatandagm igsiz kalmasm1 tevlit etrnil}tir: Faydalari: 1 2 3 iktlsadi bir tuflye tahassill etti. Miitebaki kalan firm miiesseselerine miisa.it say sahas1 bahetti. Meslek ve san'atm tekemmill ve inkiafma sebeblyet verdi.

Fakat bu faydalarla beraber gene mevcudun iyi bir tekllata tabi bulunmayiiJI bu miibrem ve zaruri olan makinelegme ihtiyacmm pek fena vaziyetlerle kar~gmas1, bu miirem ve zaruri olan miiessesat1n ihtlya~tan gene efzun olmas1 bugiinkii buhranm devamma ve miistehllk plyasalara iimlt edilen nefasette ekmek ve salr mamulatm arzma mani olmadtt glbi Avrupa'da da aksl olarak bir ~ok mamulitm daha girmeslne lmkln bulunmaktadr. Tedblrler: Bu kadar uzun uzad1ya serdii lzah olunan bu mes'eleden sonra meslek ve san'attn tekemmillii, miistahsll ve miistehlikler ic;in azami faydalarm temini atldeki tedabirin ittihazma vabeste oldugu kanaatlnl arzedlyoruz. 1 - Viis'at ve niifusun kesafetine na.zaran l}ehlrler ekmek ihtiyaenm temin ve lmalinin muayyen anonlm lrketlere 1nhlsarl suretile ferdl, zalf ve sakat te~SebbUslerln men'i, 2 - inhlsar suretUe IJ].rket tektlt kabil goriinmuyorsa ,ehlrlerde f1rm adedinin niifus ve viis'at nazan itibara almarak tahdtdt,
3 - istlhsal masraflarmm tenkisi surettle ekmek fiyatlanmn ve ekmet nefa.setinin temini,

4 - Bu hayatt ve azim il}ler ic;in milli bankalarm kredl ktiadl veya sair suretle muavenetin temini,

miite~bbislne

5 - Beledi kontr;:ol ve ahkim1 cezaiyesinin daha idil ve ihtiyaca daha sehil kabili intibak bir vaziyete ifra~I.

208

DEGIRJII!ENciLiK SANA Yti

6 - Tekemmiil ve inkiaf devresinde hlmayeye fazlaca muhtag olan bu Ubei san atm himayesi i~in tahammiile muktedir olamadiklan tekalife tabi tutulmamas1, 7 Teviki sanayi kanunundan istifade imkanlannm temini,

Tek ekmek mes'elesi:

istihsalin pek k1s1r oldugu ve harir,ten bu~day ve saire ithal zarureti hasll oldugu devirlerde daima akla gelen tedbirler meyanmda bulunan tek ekmek mes'elesinJn de ancak arzolunan tekilat ve tedabirin ittihazmdan sonra kabili husul oldugu kanaatm1 arzeyleriz. Ekmek yapmak mes'elesinin iyi bir te~kilata tabi bulunmadJgl yerlerde tek ekmek imalinin bir <;ok cephelerden gayri kabil oldu~unu ve sui istim:tle miisait bulnndugunu ilave etmeyi vecibe addederiz. Bir gok memleketler meyanmda Bulgaristam da bir gok tedbirler alma~a sevkeden ve blzde de stok bugday ve mtstr teminlne icbar eden felaketli devirde Bulgaristan'm tek ekmek mes'elesini ancak flrancalacJhgmm kuvvetli ve modem tekilata tabi bulunmasm3 medyun oldugunu istitraden arzederiz. Her halde bu <;ok canh ve hayati mevzuun elem ve JZtrrap ~eken mt1stehlikeler kadar mustahsil i~in de arzo!unan tedbirlerle kendisine mukadder olan refah1 ve san'ata inklaf ve tekamiilii bah~tmek Milli Cumhuriyet hiikumetinin ball bama bir vazifesi ve Milli iktisat programmm tam:im ve kabul edilecegi bu devirde en feyyaz ve haytrh bir karar olaca~m1 hormetlerle arzeyleriz.

14-209

Degirmenciler Encnmeninin Raporu

Degirmencilik san'att ve alehimum zahireciiik hakkmda bastt mutaleaya lptidar edl'riz.

Bi:~~dt- degirmencilik di~er sanayie nisbetle oldukcra muterakkidir. Modern degirmenlerimiz oldugu gibi bir crok yerlerde yeni tecrhizath son slstem fabrikalanmtz da vardir. Bugun mahalli ihtiyacm hemen de iki misli kadar kuvvei istihsaliyeyi haiz bulunuyoruz. Bu fabrikalar, yerli mahsuliin bol olmadtgl senelerde limanlanmiza haricrten gelen zahireyi tahnedip sahil ve i<; Anadulo vihiyetlerinin un ihtiya.;lanm temin etmege t;allljtrlar. Yahut bol mahsullii senelerde harice pek az satt yaparak veya hi~ ihracat yapmtyarak <;ok fena randnnanll bir c;al111ma He bocalarlar. De!lirmencilik az zaman zarfmda pek inkiaf ve terakki etmi, ve bugun diinyada mevcut biiyuk rekahetlerin sevk ve Ucas1 ve zahireden bilhassa bugdaydan azami derecede ekmek.lik un Gikarmak gayei mucbiresl ile tamamen fenni eklini iktisap etmitt bir san'at olmtltur. Bu sanat dolayisile ziraatln te~vik ve terglblne ve gtdayt umumiye ve esasiyenin husnu teminine hadimdir. Bunun i<rin:

I - ZU.rram istihsal eyledh~i mevadJ iptidaiyeden madut bulunan bugday mahsum.nun clns ve nevi itibarile tslaht ile beraber standardiza.siyonun temini ZJmnmda koyliinun elinde bulunan aHit ve edevatt ziraiyenin asri ve fenni blr hale ifragmm alakadar bankalar vasttasile icrast hususunun temini ve bugdaylarm behemehal harman makineleri vasttasile toz ve topraktan ari ve mahlftt bulunmamasmm temini laztmdtr. Bu suretle ihzar ve satu~ mahalline sevk ve takdim edilecek temiz ve guzel mahsulatmuzm muayyen ve sabit tiplere gore bir ornek uzerine haz1rlanacak olursa gerek hari<;te, ve gerekse dahilde rntiteri bulmak hem sehil ve hem de sat1ctlarm menfaatini badidlr. 2 - Mahsulat ve lstihsali:i.ttrnl2m himayesini, ithalat gi.imruk rusumunun azami dereceye iblag1 ile bcraber memlekette mahsultin noksan idrak ettigi zamanla.rda dahl gumruk rlisumunun bugday aleyhine ve un lehine tadil edilmeyip istihsalat1 pek <;ok olan ve mahre<; arayan memleketlerden gel en bu!ldaylarm yuz kilosundan 6,5; ve undan i.i<; kul'Wj farkla 9,5 kuru det!;il, bunun bugday resmtnden hi~ olmazsa iki misli fazla olmas1 un ithaIatmm men'i ile bugday ithalatmm te~viki lazimeden olup bu suretle ithal

210

DECiiRMENcii.iK SANA Yti:

olunacak bu~tdaylan tahnetmek hakkl, vazifesi blzlere dlimiil} olur ki bundan memleket miistefit olur. 3 - Buidaylarmwan elyevm tip i.izerine tamamen ihra~ edilebilmesi miimkiin olamiyacagmdan zahiremizln bir klSDlmi da un olarak lhrat; etmek lazimdll'. Halbuki bizde masarlfi istihsallyenln fazla olmasmdan ve ondan geri kalan Marda tabir olunan ilt;iinci.i nevi unlarla kepek ve sairenin memleketimizde hayvan noksam sebebile sarfl kabil olmaYlP bunlarda Avrupa'ya llirat; edUdJgJnden, ve bu sebeple AmerJka ve AvustraJya gJbi buyiik mlktarda un ihrat; eden memleketlerin Mardalarm1 kendi lhtiya-;lan 1~ sarfedip un fiatlan bizden noksana mal oldu~ndan bizlm mi.istehlik memleketlerde kendilerine rekabet edebilmemiz i~1n Fransa'da ve sair memalikl ecnebiyede oldugu gibi ihra-; edllen unlarm kiymetlerl iizerinden %5 miktannda prim ita edilecek olursa un ihrat; edilebilecegini ve bu suretle bugdaylanmiZm sarf1 esbab1 temln edtlrni$ olmakla beraber bugiin biiyijk bir buhran ge9iren degirmencilik san'atmm da memleketimizde inklafma ve binnetice milli servet ve sanayiin kurtarilmasma biiyi.ik bir hizmet ifa edilmi olur. 4 - Biitiin erbab1 sanayi ve biz de~irmenciler sanayiin tevik ve ter~bi z1mnmda mevkii tatbika vazolunan ve Teviki Sanayi kanunu namm1 taIyan bu kanunun siyanen ve bihlmiikiihlt suhuletle emri.i tatbiki ve baheyledi~i fevait ve menafl iimuHiniin dar bir sahada birakiimiyarak azami tevsiini faldell gonnekteyiz. Ayni kanun pek yakm miicavir memaliki ecnebiyede ne suretle tatbik ve alakadarane ne menfaat temin ediyorsa <Bulgaristan ve Romanya, Yunanistan, Yugosiavya) biz de Tiirkiye Cumhuriyeti dahilinde aymm istiyoruz. Muamelatl resmlyesinln sadeletirilmesi ilk nazarl dikkate almmaga Iay1k mesaildendir. 5 - Bilciimle sanayi erbab1 He gene biz de~irmencilerin badii harabisi olan riisum ve tekl\lifi miriyeden bir vergi vard1r ki namma muamele vergisi denir. Bu vergiyi yapttgimiz muameleden ve binnetice yapllan muameleden dolay1 hasll olan kardan kazant; vergisi veriyoruz. Blr keseden ayni .1. it;in ikl vergt veriyoruz. Bir sermayedarm elinde bulunan 100 kurtlljla il}e balarsa 24 saat sonra bu sermaye muamele ve kazan~ verglsine verilmek suretile Hi.ikilmete intikal ediyor. Ve sermayedar hayat1 tiiccariyesiniidame edebllmek iizere fazla faizli istikrazata kalki::IIYOr. Ve neticede daima sermayedar sermayesiz kalmaga mahkfundur. Detinnencller maruz kaldlklari 1stLmai bir vak'ada bu hale inztmam etmek l~Imdrr kl muamele vergisl kanun mucibince mamul mevadm fabrikalardan hini ihr~ ve filruhtiinde verUmektedir. Sat1::1Iar zamana ve miiterlsine gore ekseriyetle uzun vadeli kredilerle yaplldlfl ve binaenaleyh mal bedeli ve munzam verglslni zamanla tahsil edebildigi halde bu vergi tabrikaJar tarafmdan tesviye ediJmektedJr. Bu suretle sermayesini bilA.faiz baglamaktadlr. if!As vukuunda verilen vergi .kanulen fabrikattsrlerin iizerlne kalmaktadu. ~u suretle sermayei miiteda-

211

DEGIRMENCILIK SANAYII

Vile mahvoluvor Bundan baska bu kanunun ucuncu mactdesmde vals ve elek teLtibati olmay1p munha~1ran du? kuma 1mal eden ad1 degumenlel mam u!J. t1n1n \<1 g.den Istisna edilmesi de btr isle mesg ul m ues~sa t at asmda Ikilik Ihd:~s ctmekted!r Bmae'1'lleyh muamele verg1smm memlekete ve bmnethe hbnlw atubmm elmdcki mevcut se1rnayesmm htce mdinlmcsme baslK<1 b1r am,ldir Bu vergmm k::l.ldnilmasi hayat ve memat me-,'eles!du He1 hctldc .w 131 em1nn kabul ede~eg1 duslmlaun baslicast ve ilk muh!mmi 1\luamelc \f'Ighl!uu l.tgvi, 1\Iuamele vmgt'>llllll 1.1gVI, mu.tmcle ve1g1smm lagv1 olmahdn H'1.5tal!'{ bu '~' Llrnuman Muamcle vcrgsrmn alk:ldas! ol,m kaz,nc vergisme gclmce Bu kanunuo suveu taU>d.._Iye:>Jnde say,lm n2zau dikl<at bir ('Ok mevat vard1r Ezcumle ta!hf'lunan ve11~mm muhalif1 kanuu vey::Jhut m1ktaunm f::Jzlaltgma da'I v.1k1 Itll ant t m bolunJ.n mtktarlt1 tenzilmi temm etmekten Lbarf't I ken bihkis tczyidn>I bafll olmal..vtdll He' 1tnaz hemea nemen aym verg,nm bn m.sJI z~mmn1 V" teny1zcn tetktkl dt ynl'de on sistem'l.tii> b11 7amnu muc1pt11 /e '-oma tLuai' ccltp 'letlcf'Jl JStlhs:tl etmeden vrrgmm l<"dly('<>.m 9mnd1 Bu1dan ));t.,<('l unvotn ce7.\e e~1 a mag;:~ mec.nu tutulan muesbe<;al ve 'hlke"JCI <SllllUI c;lt(l!t,! V"'>Oltl 1 ttuyc>Jete de 'l.YllGa li'SitllSIZ Ul1Vd.ll te.,;<ei ;,1 ''11'1~~ "1ccbUl tutulJ.yOl I-.. tr.u 1u~um ve .;:tylltl h:J.Z"' olm Idl~l <e m:tiJ.:<I11 d.t oJU1ll'1m::J1ll,~ h:J)cle b11 I'C>.1.t1 J.:<IJ!ye;e L'tl h o nn v1 'faz::m( IeS111 IYI !1 J IJ ,ol.JJ1I) l'>l 1'1 l OlliJOI .:C.!V::Udl tllliUhUJe I"'C.'>aSlVt' '1UYt 1\Jyey<' ml.ntll('l 'J~ll.fl J m1y~n bu 'llllltliJdi ~"' 1den te'ftJk vc !Sl.:th' esb'l.Oilllll '>Ill 1. Je '!:vl '<m l1 ; il dl tetl ~'> .1dP 1ucc:=~t ve tla 1~ad'l.t:::m.n 1ey vc mtl .lleal,ulnll1,.. nhl.as ne11a'l.t1 PhJ.k- ve null~'t nam''.t L!Km ve eze.n 60lmeh
(.l'' 17

B1ze 1akm Jhl.:tcatrJ komsu munle edetde bJltmu Rom:mya da Haydarpa;;a 1lc Eskl<>Ch'l '1.laSIJ1dakl 250 lIIomctlclll{ m,' ~feye muctdJl bu ye1den Ibrall vert Kalp,o, lu>lJ.nl::uma on be<> tonluk bu va~on zahu cnu1 n::tkllye bedel 45 lnad1r Biz Esk1s~hu den H.lyd'lrnasa y::t karl u ay'11 m<lsafe dahllmde gew 15 ionl11k bu vagon zahne 1,-.m <> mendnf't Jdares1>1e 95 kusm lua llhtn ldaJeUn<l de ayr,ca 17 kusur hr1. In cemurt 112 kusul Ina kadai blr para veuyoru~ Ru bas1t mukayeseyc nJ.zat:>n y1k111 kom~ulaum1zla a1am1zda yalmz ,!mendtfet nakhye ucret1 1t1banle 2 5 nusil ::tleylumize b1r fatk mevcut demektlr Bu f[ltkt bugday fiatile kry2s etmek Iste-1s~>k ktloda 32/33 pam lmd'l.r fazla btl m..tsraf 1hvc ctmek mecbur1y0tmdeytz Bundan baska IPemalikl ecneb1veye yap1lan <;evkiyat rniiii vapurlaun adem I klfayesi dolay!stle yabanc1 bayJ ak t'l.styan gemllerle yapllmaktadir Bu ecneb sefawm bmadaki teskJlati Ihttyac zamanmda yekdlgeilenle ko1ayllkla anb<;mak Istanbul a nazaran Avrup:J ve Amerlka ya tabu daha

212

DE<iiRliiiENCiLiK SANA Yii

uzun bir yo! ohm Kala.s, Ibrall glbl Romen llmanlar1 navlunundan 7/8 !Un fazla navlun almaktadirlar ki bu da kiloda laakal 20 para fazla olr masra1' demektir. Hakiki bir lhtlkar olan kuvvei ihraclyemizi tenkis eden bu amilJn ehemmiyetle nazan dikkate almmas1 ve kendl demlryollanmtzm, llman vesaitlmizln yiiksek iicuratnu haddl makule indirerek mall ucuza maletmege ~all~ak laztmdtr. Qiinkii Arnel'lka'dan gelen bir maim bedeli ve nakllye ucreti Istanbul limanmdan vapurdan tahliye edllerek fabrikam1za ithal edinciye kadar vuku bulan masarlf blr mlsli fazla oluyor. Kongremizin bu bapta ehemmlyetle nazan dikkatinl celbetmegl blr veclbe addederlz.
7 - Kuvvei muharrike:

Sanayl muesseselerlmizde alelitlak fabrlkalanmtzda kuvvei muharrlke olarak istimal eyledi~llniz vesait Unlard1r: Elektrlk, maden komilrU, antirasft, mazot, gazya~1. benzlndlr. Memaliki ecnebiyede kabili reddii inkar degildlr ki sanayi bize nazaran ~ok miiterakkidlr. Bu terakklye nail ve mazhar olan memalik gene sanayi miiesseselerinl himayeden farig olmlyorlar. Elektrlk kuvvetinin kilovat1 2 ila 3 kUl'Ua malettlkleri halde biz muhtelif yerlerde 5 kurutan 14 kurua kadar kllovat ucretl verlyoruz. Ezciimle Ankara ehrinde mevcut miiessesat asgari 9 lla 14 kuru beret vermektedlr. Kat'iyyen himaye gormiiyor. Nakllye tarlfelerl tenzilata tab! tutulmuyor. Gumrilk resml tezyit edlllyor. Zonguldak havzal fahmiyesinden ~1kar1Ian komurlerden lstifade imkam ola1myor. Binaenaleyh elektrik iicuratl lie mevaddl salre nakllyat ve gumrilk riisumunun da asgari ve hususi tarifeye tabi tutulmas1 esbabmm istlkmali erbab1 sa.naylie nefedilecek en buyfik kuvvet Jlacidlr.
8 - Silo ve antre})4) mes'elesi:

Haydarpaa istasyonuna gelen vagonlar 24 saat zarflnda tabllye edllerek nakledilmek meeburidir. Gelen mal satliiDl ise bunu mavnalara yiikletip sevketmek kolaydJ..t. satllma.ml ise zablreyi ya c;uvalll veya dokme halinde antrepozaj yapmak ve yahut silolara kakhrmak mecburidir. Tahliye miiddeti k1sa antrepozaj iicreti fazla oldugu i~in vaktin da.rlll'i;l satiCilarm aleyhtnde olmak uzere istlmal edilir. Dolu vagonlan bekletmek te dotru olmaz. Binaenaleyh k1sa miiddetll arziye usuliinun ihdas1 ve bunun ucuz bir iicrete tabl k1lmmas1 faydalldlr. Silolara gelince bunlar da ihtiyaca gayri kafldlr. Mallarm f,!Ok tenevvii ve miktarmm azhg1 1tibarl1e silolann hacmi istlabislde ihtiyactrnlza uygun de~lldir. Bununla beraber mevcudiin bali hazmndan azami lstifadeyl temin edebilmek i~ln silo tarifelerJnJn de miitenaslben tenkisi lazlrndlr. Mevaridatm ~oklugu zamanmda Derince silolarmdan lstifadey~ miisaade olunmas1 da &yam arzu ve temennJdJr.
9 - Kepek:

Fabrikalat1m1zm ir;,tihsalatl esaslye ve taliyeslndendir. Memleketimlzde yalmz hayvan yemi olarak sa.rfolunur. Bundan mutebaki kalan klSffil harice

213

DroiiiMENCiLiK SANAYit

sevkolunur. Bu kepekler harice sevkolunur !ken yfizde iki but;uk muamele vergisine ve ~imendiferle naklolunurken bu~day ve un nakliye iicuratmm bir but;uk misli fazla iicrete tabidir. Cihan iktisadiyatmm derin bir buhran ge~irdigi her memlekette kend1 istihsalatim ihra~ edece~i mevadm mazhan hlmaye olmas1 lazlmeden bulundu~u halde blzde aksi tecelli etmektedir. Blnaenaleyh kepe~in muamele vergisinden muaf tutulmas1 lle asgari tarifeye tabi olmas1 Iazund1r.
10- Borsa. resminln tenzill:

Bugday ve unda memleketlmlzin muhtelif yerlerde mevcut bulunan borsalar lstlfa eyledlkleri riisum blnde iklden be~e kadar tezayut etmektedir. Bununlq beraber bu resim hem bugdaydan ve hem de un alun ve satimmdan ahnmakta oldu~u gibl di~er memleketlere sevklnde dahl miikerrer olarak ayni maldan borsa resmi ahnmaktadir. Bu riisum hem bugday bedellnln ve hem de un i'latmm tezayi.i.diine bail! olmaktadir. Bu borsa resminin binde yar1ma indirllmesini tekllf etmekle beraber bugday satil esnasmda borsa resmi lie beraber simsariye de verilmektedir. Bu resimlerden borsa resminln satiCidan a.lmd1gl halde simsariye de ahCldan istifa edilmektedlr. Maim sat1lmas1 mal sahlbinin menaflinl temin edegelmekte oldu~undan simsariye resminln de sat1c1dan istifa edilmesi hususunun borsa talimatnamelerlnin tadlli suretile Islahi lazimdlr. 11 - Erbabi sanayl hukuk ve vazifelertni mudafaa edecek blr halde degildirler. Qiinkii. Ticaret Odalarmda bihakkm temsil ve temessiil ettfrilmiyor. Bu cihetin nazan dikkate almarak erbabl sanayiin Ticaret Odalarmda sair tiiccaran gibi temsil ettirilmesi Ulzimdir.
12 - Erbabl sanayii ve bllhassa fabrikatorlere kredi yapacak bir rouessese yoktur. Mevcut bankalar muamelei sarrafiye icra ediyorlar. Buna erbabi sanayiin vaztyeti haztralarl tahammiil edecek bir halde de~ildir. Himaye ve siyanet gorecek muesses'Ltl maliyeye son derece ihtiyaG vardlr. Temini memleketin hayatJ lktisactiyesinln ne1;1vii nilmasma hadim olacagml zannetmekteyiz.

13 - Erbabt sanayiin mesleklerinde ihtisas sahib! yapabllecek tesisata lhtiyaCl mutlaktlr.

214

Ekmek~iler

EncDmeninin Raporu

Hayati ve hayati oldu~ nisbette zaruri ihtlya~larm en birincisini ekmek teo$kil eder. Bunu bilip takdir etmiyen i~lmizde b1r fert bulunmadt~m arza. ha.cet gormeyiz. ~i~u hale nazaran bu gtdayt umumiyenin saf ve temiz olarak ihzar ve pazara arz1 laztmedendtr. Gene maltlmunuzdur ki dtinyanm hi~ bir tarafmda kol ve kuvvete lstinaden ekmek hamuru yutunna.k usulu kalmadt~ halde heniiz maalesef memleketimizin her tarafmda makine de~il kol ve kuvvete istinaden ekmek hamuru lhzar edil~i gibl pasta, simit ve buna miimasil imalat ta aynl hall muhafaza etmektedir. Pasta, ekmek, sirnlt ftrmlarmm adedi ehrin viis'at ve niifusu kesafetile mebsuten miitenasip olmaSI, fiatlarm ehemrnlyeti U;in teknik cihetlnden tekamiilii ve en nihayet bir flrmcthk buhranmm adem! tehassulUne kati sebeplerdir ki bu buhran elyevm mevcuttur. Qtinku ~ehrimizin lhtiyacmdan fazla fum vardtr ve i~te buglinku buhranm bundan tehasstil ettigini bihakkm iddia etmek kabildir.
Fumciiikta makine:
Bnli1da arzolundugu '.b:ere btittin cihanda oldugu gibi artlk memleketimizde de hlfztssthhaya muvahk, temiz ekmek ve pasta ve simit !mali i~in lazzm gelen vesnite mtiracaat mecburiyeti vard1r. Her ne kadar hamurkarlarm hastallkh olmamalarma dikkat ediliyor, pislige saik olacak eylere meydan verilmiyorsa da bunun online bihakkm ge~mek imkam olamzyor. Binaenaleyh otomatik asri ve fenni ftrmlarm memleketimizde taammiimii esbabinm istikmali laztmdtr. Herkesin malflmudur kl her fert eline ge~;irdig"l bir roiktar sermaye ile ~ehrin bir koeslnde ufak bir fmn a~arak maio$etini temine ve ~ermayesini tenmiye etmege balar, bu suretle hig bir firmer imaIatmm mesaisini tam olarak iktita.f edemez. ifla:s tevali eder ve bunun tesiratt de~irmencilere de sirayet eder. Bu san'atin izmihla.Ii iki san'at ubesini de mtiteessir eder.
Kom~u ecnebi memleketlerinde . ve en eon YunanL.,:tan'da oldugu gibi hukumet veya devairi belediye ljehrin ihtiyacmdan fazla a<;tlmtlj ftrmlarm tahdidi ve l'.~rlacak ve asri tE.sisata malik olmtyan flrmlara miisaade edilmemesi laztmdtr.

215

Ekmek Imalatl muamele vergisinden muaftir. Pasta ve ,qimitqi fmnlan tabidir. Bu f1rmlarm da muamele veriisinden muar tutulmas1 elzemdh.' ki bu f1rmlar d?. tesisat1 muharrikiyede bulunabilmi~ Ol<iunlar.
Ekmekciligin inki!')afi:
Ekmek~ilil!'in inkil}afi diger sanayide oldugu gibi muessesat1 maliyetarafmdan mazharJ himaye ve fumcilara da kredi kii~adma vabestedir. Bundan ba.eyka umum fU"mcLlarm bir anonim irketi ve yahut kooperatif halinde birlet!rilerelt miistehliklerin ucuz ve iyi. fenni ekmek yemelerini temin ve bununla beraber teviki sanayi kanununun 7 - inci maddesine flrmcilarm dahi istifadesini temin edecek mevadm konulmasmt isteriz.
~u suretle ekmek flrmlarmm tahdidi ve umum ftrmc1 esnafmm birletiri.ldigi halde imal masrafmm azalmas1 neticesinde hem ucuz ekmek ve hem de rekabet ortadan kalkarak bir cins ve nevi ekmek lmal olunacaktir ki halkm menfaat ve menafii temin olaca~l varlstei arzdtr.

Bir de hem miistehliklerin ve hem de miistahsillerin zararma olarak elyevm tatbik edilen bir usul vard1r ki o da ekmeklerin arkasma yapll}tmlan etlketlerdir. Bu sakim ve pis usuliin kaldlnlmast pek hizimdJr.

21G


SEKER SANA Vii

.1- llhami rtazlf Beyin raporu 2.- Encumen raporu

217

Seker Sanayiimiz
Dipl. lng. ILHAMI NAFIZ
U~k ~ker tabrlkasT sablk Mllcllll'U

Tiirkiyede bir ~eker sanayit tesisi teebbtislerinin olduk~a uzun bir tanht;esi olmakh beraber bn sanayiin mtisbet mevcudiyeti ancak 1925 senesinde baJ?lamakladir. cumhuriyet idaresinde be senelik hayatuu ikmal etmekte olan bu sunayi Ubesinin teesstis edebilmesi i~in, ondan evvel muhtelif ehasm 40 seneyi mutecaviz bir zamandanberl teebbUslert, gayretleri vaki olmu.,tur. Trakya'da Rauf Paa ~iftliginde bir l)eker tabrikas1 tesist imtJyazi vcmlmesile b~llyan bu teebbtisler, Adana'da Kemal Beyler ve FransiZ tebaasmdan Mi5syo Loblan tarafmdan tekerriir edilmi, fakat hi~ biri imtiyaz istillsaline matuf ve tatbikata ge~;emiyen teebbiislerden pteye gec;ememittr. Umumi harp esnasmda daha ctddi bir te~Jebbiis oldu~u tesirini veren ve miihim bir ka~ Alman bankasilf' bazt Alman ihracat miiesseselerinin tekil ettikleri blr grup 0 zamanm hiikfimetlle bir mukavele aktetmi}er ve bir senelik tetkikat ve tecariip neticesinde Tiirkiye'nin muhtelif mmtakalarmda l]ker fabrikalari tesis etmege mukabil kendilerine ~mtiyaz itasm1 temin >tmilerdi. Ancak, Alman grubile beraber Mitni zade Debre'li Fuat Beylere ayni zamanda verilen bu bir senelik optsyon, alt1 ay miiddetle temdit ve filhakika Anadolu'nun baz1 mahallerinde tetklkat icra edildikten sonra harbin hitam1 ve malum olan hadisatl siyasiye, aktolunan iptidai nukav('ielerin kPndiliginden iptal olurunasma muncer olmUtur. Bundan sour~ Cumhuriyet hiikumetinin 5 nisan 1341 tarih ve 604 nutnamll kanunu ile eker samyiinin inki.afl it;in Tiirkiye'de en miisait IJlr devlr U((llnu~trr ki bugiin ite bu !:'Ok miisait devrin icinde bultmuyoruz. Filhakika (!ekt>r kanununun ne!irini miiteaktp ayni senenin haziran ay1 it;inde istanbul Ye Trakya !?t'kr:-r iabrikalan _,irketi tecssiis etmi~ ve 1339 senesinde miiteekkil Uak Terakkii Ziraat Tiirk Anonim irketi i<;in de gene ayni senenin tefJrinisani aymda Uflak'taki cker fabrikasmm vazt esas resmini yapmaga muvaHaklyet has1l olmutur. ~eker kanununu pf'k St>I: surette takip eden bu teekkiillerden sonra ger;en 5 sene zartmda yeni fabrika teessU.s edememise bunun sebeplerlni a~ag1da gorccegiz. Bugiinkii f~brikalanmizm teckkii!Unden evvelki I}Cker sanayiimizin tariheesini pel~ k1saca bir hulasa ile arzeyledik. Milsbet filiyat )lahasma

re

218

lj'EKER SANAYti

intikal etmedigi !~in tafsiline Iiizum gormedlgimtz bu tarihc;e bizi, bir noktast iizerinde tevakkuf tl.me~e sevkeyler. 0 da eker sanayU te~ebbiis Jerinin takrtben yarun aslt miiddetle memlektte sonmem~ ve akim kalan blr te.!}ebbiisU yeni diger bir te~ebbi.isiin taklp etml~ olmastdtr. Bunu bir tesadufe hamlelmek caiz dfgildlr. Acaba bu hareketln manast nedir? Bunu aramak, eker sanayiinin biinyei ikti.sadiyedeki mevkiini tahlil etmek demektir. Seker sanayiinln zlraatle olan miinasebeti:
~kercilik, yalmz bir smai faallyet deR;il, fakat dogrudan dogruya ehenuniyetli blr ziraat taaliyetinin muharriki olmak itibarile tetklk edilmek Jcap E'dt>r. Bundan dolay1 bu san'at ~ube81ni ziraat sanayiciligi smtflarmm ('D ba~ma koymak laztmdtr. 1;\eker sanayiciligJ.nin ba~bca ehemmiyeti udur ki: bu san'at doR;rudan dogruya -;ok ehemmiyetll bir ziraati memleke~te yaratmak kudrPtindedir. Yoksa ham maddelerini ziraat istlhsallerinden alan di~er sanauar gibi ziraatle irtibatl ve alakast az ~ok bilvastta degJldlr. Mensucat ve debagat fabrikalarmt tagdiye etmek maksadt mabsusu yeganesile hayvan, konserve fabrikast yaasm diye meyva ve st>bze yeti~tirilme~. fakat ancak fabrikada eker tstihsal olunsun diye pancar ztranti yapthr. Yoksa bu mahsuliin ne ba3ka bir tstimal yeri bulunabilir, ne de ihracat metal olabilir. OorU.Hiyor klijeker sanayii ve pancar ziraati yekdigerine en sun rabttalarla merbut ve birinin mevcucliyeti digerlnin vticudUne dogrudan dogruya bagll 1k1 sahai faaliyettir. MemlekE>timizde asU"lardanberi istihsal .olunan ziraat maddelerine hi~ hale! vermedE'n biiy!Jk sahalarm pancar ziraattne tahsls olunabilmesi ve hatta halel vennek ~oyle dursun, bilvastta 0 zitaat mustahsilfttml kemlyeten oldugu kadar key(lyel;eu de JSlaha mtihim bir amil olmast, hie; iji.i.phesiz ki bu sanayiin teesstisii t<;in yukarJda bahseltigimiz mustr teebbiislerin, ve bu teebbiislerin al&kadar mehafike kemaE ehemmiyetle tetkik olunmasmm en miihim sebebini tPkil etmektedir.

l;ieker sanayiinin ve dolaytsile pancar ziraatinin, memleket vaziyet ve istlhsalatl t1mum1yei ziraaiye~i ii.zerinde ne derce mfiessir oldugunu tafSil etmeksizin diyebilictz ki bu sanayi hakkmda kabul olunan kanun memleketimizin senevi vasati olarak 1,300,000 inglliz lirast ktymetinde olan bu muhim maddt'i gtdaiyeyi dahilde imal ve istihsal etmek gayesinden ziyade panrar ziraatinin memleketin zlraat erbabma dogrudan dogruya veya bilvaslta temin edecegi t;:ok miihim ve muhtelif faydalan buh~etmek fikrinden miilhem olmu~tur. Filhakik:.t muhlm bir munavebe ve ~apa nebat1 olan pancar, ziraati miitekamll,Almanya, Fransa, Qekoslovakya gibi memleketlerde bugiin modern c;ift~1liltin blztmt gaydmi.ifankt bir hale gelmi~tir. 1928 senesinde inglltere'nin ijeker ithalatmt tahdit edecek mahiyette gumriik tarifelerinde yapt1g1 tadilat, iugiltere'ye mUhim ijeker ihracatmda bulunan

219

ini!lt SANAYll

<;ekoslovakya ~ekcr amillerinden ziyade pancar mtistahsilleri tarafmdan 11iddetle prote.sto edilmi~tir.
~eker

kanunu:

Miicerret olarak !jekf:r sanayiinin teessiisiinu tevik maksad1 olsayd1,

$t!ker kanununile hukumetimizin kabul ve deruhte ettiiti fedakarllklar cid-

den t;ok fazla olurdu. Tasavvur buyurulsun ki bu kanunun tatbik olunmas1 yiizi.inden ctevletin imdiye kadar istihia.k resminden ettiiti fedaka.rllk 3 milyon Tiirk lirasma takarriip etmektedir. ~ekerin hari-;ten ithal kLymetini tecaviiz eden bu istihlak resmi muafiyeti Uphesizdlr ki bugiin, dolayisile, pancan yetitiren ziraat erbabma tevzi ediliyor. Yani bu ziraati mem!ekette tamim etmek ir;(in sarfl icap eden o~retme parasml devlet deruhte etmitir. Yoksa fabrikalartmlZ, kanunun himayeleri olmasaydl, serbest rekabet sahasmda pancara bugiinkii bedeli itiray1 kati'yyen veremezlerdi. Verilmedigi takdirde ise -;ifi'A;inin bugiinkii hasila ile bu ziraate ragbet gostermesine Jmkan bulunamazdi. $eker sanayiine 5 nlsan tarihli geker kanunlle bahsettigimiz istihlik resml muafiyetinden baka, te~viki sanayi kanunile ba~dilen biittin fevait ve bu kanunun haricinde muafiyetler verilmi~ ve bilhassa ~ vilayet mUlkil hudutlan dahilinde 25 senelik imtiyaz ita edilmek suretlle Tiirkiye hiikiimetinln hie; blr sanayi Ubesine vermedigi menafi temin olunmutur. Fikrimce, devlet bugiin yenl gumriik tarife kanunile ~eker kanununun da fevkine r;lkml bulundugu i~in. bugiin mevcut miiesseselerin kredi ihtiya~lanm bile bilAtaiz temtn etmekte olan htikumetimiz, mevcut vaziyetin muayyen milddetier i~in idamesini temin eyltyecek miieyyidelerden baka bir ey talep olunamaz. Bu kadar miisalt eralte ragmen memleketimizde, Alpullu ve U~ak fabriblarmdan balfka yeni bir fabrika teesstis edemeyii hayretle miitalea edileeek bir keyfiyettir. Bu passivliA:in sebeplerini ar!l4tU"arak fikrimee U noktalara vastl oluruz:
1- Sermaye mes'elesi: li;leker fabrikalart miihim sermayelere miitevakklf sanayiden addolunur. Alpullu ve U11ak eker fabrikalarl cesamet itibarile bugiinkii modern fabrlkalara nazaran vasat dereeei cesamette addolunabilir. Boyle oldugu halde bu fabrikalarl tesis edebilmek l~in atJdeki sermayelerin baglanmas1 icap etmigtir:
~irketin

sermayesi

Fabrikanm sabit klymetleri

3.085.930 2,116,580

Alpullu:
U~ak

750.000 lira aksiyon 750.000 :. obligasyon

1,~00,000 ~

aksiyon

220

SEKER <;ANAYII

Goruluyor k1 her 1k1 irket mevzu sermayelen 1Ie fabrtkalarmm k1yem1~ sabttPlermt tedank edememt~ler ve gerek noksanlanm, gerek mutedavil sermaye olarak muhtm meblaglarl 1stlkraz suretlle temme mecbur kalm~lardir Bu msbetler dahilmde sermayeye muhtac olan tesekkullerm memleketumzde ferdl ve hatt:l s1rket habnde blr araya tophyabilmenm ne deI ere mukul old ug u 1zahtan va1 ested1r N1tekun fabr1kalar1rnl? sermayesme muessesatmm Istlrak msbetlen Uak Devlet ve mue<;Sesatl 640,548 HUSUSl ehas 321,994 Satllmlyan veya tahsil olunam1yan M-nedat 237 458
e~has1

husustyemn ve devlet ve

Alpullu Is Bankas1 Z1raat Bankas1 Kirklareli ve Edu ne V1layetlen HusUSI esh:ls

300,000 100 000 40,000 310 000

Goruluy01 \~1 he! 1k1 muees~eseyc husus1 fertler cuz'I m'lbetler dahilmde 1o;tu ak edebilrnislet d1r Memlekette mudahhar se1 mayelenn mefkudlvt>h netice~I olarnk ~eker kanununun bahsett1g1 yuk<;ek tnenaft ve musaad::1ta 1agmen te'lebbusatl husus1ye lle yem yem fabnkalar teessusu mum1nm olamarnitlr
2- Ecneb1 se1m:1yesmm tu sube1 sanay1e neden ra~oet \e ehemm1yet vermed1gm bmada tetkJ.k etm1yecegtz Alelumum memleketirniz sanaynne cldugu g1b1 bu <:ubeye de ecneb1 se1mayesmm neden 1st1rakte 1htuaz g-.stermckte oldugunun tetk.tkl mevzuurr1uzun h::mcmde kahr 3- Hukumet yem Lesekkullen tesv1k etmem1s m1d1r? Bunun cev1.b1 musbet olarak venlemcz F1Ihak1ka Usak seker strketmm muhtellf esb80l mallye, 1dar1ye ve cevv1ye yuzunden Slrndlye kadar durar oldugu muskulat gerek efkan umum1yemttde, gerek hukumet mehafthmtzde bu fabrtkaam kabtl1yet1 mklaftyesi kadar alelfi.mum eker sanaynnm memlekettekt Is~ tlkb<tll um1ilen uzermde menf1 akt'!lcr yapmltl U.~ak fabr1kas1 kend1m haktkl manastle kut tarmad1ktan sonra stmdtye kadar hukumet tarafmdan yem yen' fabr1ka teessuslermm bdhassa maddt htmayelerle tesCI eddmemesma tabn gormek Iaz1mdtr

Seker kanunu ve esbab ve muesserat1 mutalea edlltrken hukumetm bu kadar yuksek fedakarhklara nza gostermesme mukabll bekled1g1 umum1 fayda!arm nelerden tbaret oldugunu ve bunlarm fllhakika temm edlhp eddemedlgml tahlll etmege caht1mak faydahdlr
1- Seker kanunu yard1mlle teessus edecek bu subei sanay1 memleket halkmm cok muh1m b11 maddet gzdru.yesi ol9n bu hzdro karbonun gene

221

~EKElt SANAYU

memleket dahilinde tedarik edilebUmesi gibi biiyuk bir menfaat temin edebilecekti. Memleketimizde senevi tstihlii.k olunan ekerin miktart vasati olarak 70,000 ton olarak tahmin edilirse yahuz lthalattmtz (626: 63,000, 927: 61,500, 928: 63,500) ktymeti de (13,000,000) milyon Tiirk llrasma balig olur. Maamafih memleket ihtiyacmt tamam.en tatmin edecek bir eker sanayiinin d~rudan dogruya veya bUvastta tekvin edecegl ba~Jka ktymetlel." vardtr.

a- Melas - ispirto - iyi ve fenni eralt dahilinde idrak edilmilj bir pancar mahsuliinun gene rantabl blr fabrikasyon neticesinde btrakacagt melas vasati olarak %3 olsa, pancardan vasatiyen %14 eker ahnacag1 hesabma gore 70,000 ton eker lstihsali l~in laztm olan 500,000 ton pancardan senevi, takriben %50 polarlzasyonlu, 15,000 ton melas elde edllir.
~eker fabrlkalarmm er ger; teessusune sebep olacaklart lspirto fabrikalan bu melastan takrlben 3,750,000 kilo ispirto imal edeceklerdir ki bunun tak:ribi k1ymetl 900,000 Tiirk llrastdtr.

b--- Kiispe: 500,000 ton pancardan lstlhsal olunacak ya kiispe takriben (427,000) tondur. Bu miktarm %6 s1 nisbetinde kuru ktispe elde edildigi hesap olunursa f25,620J ton eder ki ktymeti en aagt bir hesapla (850,000) liradu.

c- ~lam - Po.sa: Gene istlhsal edilecek posa giibre olarak istimal olundugu takdirde takrtben (66,000) ton posamn k1ymeti de (100,000) lira tabmin olunab1lir. Bu kiymetlerden maada elde edilen pancar yaprak ve balart, ya~ kU:spe ve ispirto istihsall ile beraber kolayhkla tatbik olunabllecek olan sun'i gubre imali gibl has1Iatm ktymetlerl dahtll hesap edilmese bile, memlekette eker sanayiinin dogrudan dogruya tevlit edecegi krymetlerin 15 milyon TUrk lirasma balig olacag1 anlalltr. Ancak memleketimiz eker sarfiyatmm miktan ~ok dun bir mertebededir. Alelekser bir memleketteki refahm bir miyan olarak telakkl edilen eker sarfiyatt kabul olunan mlktara nazaran, memleketimizde adam tlaljma senevi 5 kiloyu tecavuz etmiyor kl bu miktann pek ~ok tezayiide musteit oldugu !iftpheden varestedir. Bu tezay\idii hem refaht umuminin artmast hem de iizerine mevzu butiin riisum ve tekruife ra~men ekerin gene cok ucuz bir gtda olm3.81 itibarile slhhati umumi nam,ma ljayam temennidir. Bu suretle memlekette tekvin edilecek klymetin de miitenasiben iki, uc ve daha fazla misillerine tezayiit eyllyecegine ahit o1acagtz.

a- Yukartda mem.Ieketin bugiinkii ihtiyacnn tatmln edecek ekerin

500,000 ton pancar istihsaline mutevakktf oldugunu arzetmltim. Bu pancan istihsal ir;in bidayette her sene 500,000 ve belki daha fazla ve ilerlde de

222

EKE!t SANAYti

her halde 250,000 don fun arazlnin bu ziraate tahstsi U'wmdu. Bu ise yalmz uc; senelik blr miinav~be usulii takip edildigt farzma gore <1,500,000) veya (750,000) doniimti.n ltinall bir tarzda ihzarma sebep olmak demektir. Ted~ rlcen derin hafredilmi~. belki g\ibrelenmi!J, ilkbaharda tekrar terbiye edildikten sonra ~ veya, daha fazla ~apa gormii ve pancarm kal'mda bir de~ fada bellenmiiJ olan bu 1,5 milyon donumluk arazinin k1ymeti memleketimiz t.;in tstisgar edilemiyecek kadar ytiksektlr. Memleketimizde istihsalatL umumiyenin gerek kemiyet ve gerek keyfiyet itibarile ytikseltilmesi sayesinde g.;irmekte oldugumuz lktisadi buhranm izalesi muhakkak bulundu~una nazaran memleket topraklarml 1slah ve terbiye tennl ziraat usullerini ne~r ve tamim, qiftQiyi miitekamil alat ve vesaiti ziraiyeye malik etmek gibi umumi istihsalatm yiikselmesine dogrudan dogruya. muessir olan esbab1 bizzarur temin eyled~ iqin eker sanayti kanununun nert~ri tarihinden daha ~ok ehemmlyetle bugiin hiikumetin te~ vikine mazhar olmas1 icap eden bir ubedir. Memleket vazlyeti ziraiyesine miitekamil ve miitera.kk1 bir istikamet vermekle mtikellef olan resmi te~ killt, 1slah ve tetkik enstittileri ve saireden iddla ed.ebillrim ki daha mtiessir ve Ameli bir surette eker fabrlkalan muhitlerinde zirai bir evolusiyon yapnuya namzettirler. Ve bu vazifeyi daha imdiden ifa etmi ve etmekte bulunmu~ olduklanm gerek Alpullu ve gerek U~ak'm zirai mmtakalarmda. ~ok bariz bir tarzda gormek kabildir. Heniiz ~ok yen! olan pancar zlraatine ka.r~1 ~ift~inin bidayette gostermest tabii olan tereddiitler ve 1927 ve bilhassa 1928 senelerinln memleket lkttsadlyatma ve dolaymile hayatl umumiyesine miihim da.rbeler vuran muanntt kurakhldari, beklenen tekamiiHi biraz agtrlatlrm~ olsa bile bunun her sene biraz daha kuvvet bulan bir h1zla yiikselen bir seyr tekip ettiti de miisbettir. dahU oldugu miinavebelerln menfaatlne oldugu da daha iyi anla~llacaktir. Baz1 memleketlerde (liftt;l pancanm, yalmz ~eker fabrikasma satarak yiiksek menfaatler temin ettiiU icin degtl, fakat ayni zamanda mahsulatl sairesile bero.ber pancara miinavebedeki mevkiini vermes! adeta bir meeburlyet haline girdi~i iqln pancar yetl~tirm.e~e mecburdw-. BiZde de panear bu mevkiie yiikseldii} zamanlar ziraatlmizin riitUnu isbat etmi~ oldu~nu duiinerek miiftehlr olabiliriz.
~ift~inin nederec~

b- Pancarm

yti~tirilmesi fennil~tikqe

Bu hakikaten heniiz layikile anl~Ilmami~ olmasm1 ve her iki fabrlka mmtakala.rmda t;lftt;inin muayyen ve fenni bir programla hareket etmiyerek, hatta ayni tarlaya miiteaklp senelerde hep pancar zeretmesini bir dreceye kada.r mazur gormek lAz1md1r. Koyliide kuvvetli kanaatler, bizzat yapt1~1 tecrtibelerin nettcesinden sonra hasll olur. c - Ciftt;i panoar zlraa.tine devam ettik~ er ge~; giibre istimaline mecbur olacaktlr. TabU ve sun'i giibrelerln her ikisi de, imdiye kadar daima

223

SEKLl't

S~NAYII

ekstauc;tf znaai edtlen topt::tklallmtzm en cok muhtac olduklarr gtdalardandJr Usa.k ta hemen tamanule Ihmal edtlm~>kte olan bu noktamn Alpullu da bu baslanglCl yaptldtgrm goruyot U7 Bu cthet stmdtye kada1 thmal edJJJrse tlt-rtde o m::.bette fE.na tecrubelet ya.pilrn8si ve <Uhayet ~ubte tstJmalme mecbuuyetm tahakkuk ~dece!!l ~uphcstzdn Ancak btd~yetl mklsaft t akst teMtlcr hasll edebtlecek rena tecrubelenn mumkun clctugu kadat w yapilma.st s:1yam arzudur
d- Pancaun talep ett,gJ clerm hafuyatl ve tstlhzarati sauey1 temm

makme tsttmalt mes ei":>l we.m.leketimtzm vanyett husus1yesme nazaran bt 1hassa ctusunulecek bir me.-, eledtr Pancaun koyluyu traktor ve san alatl znatye Jsttmahne mecbm etmes1 ge1c1 btdaytte memleket ztrJ.atme ,eke1 .sanayu11m temm odeC"q;t fevatt mey<mmda Zikrtdi!ebthrse de mes eleyr buaz daha yakmctan tei ktl{ edersek bu menf<tatm traktor husu:;.unda mahdut o\dugu gOilliur Ftlhaktka p'1.nc::n ztraatmm bugun ICia tdJldJgl hJ.valide mulktvett araz1 pek co\{ u.ak a"-s<tma aynlm1s olduuu tcm koylunun b1zzat. traktor sahibi olmas1 1rnkam bulunmadtktan ba~ka uc 1ct muk1bh ttaktOI!erle h<lfny<tt yaptlmast da l:!ayu lktisadtdtr E~bab1 kut nk t ulalardJ. en kucuk t1 aktorlerm b1le J.lfttsadt J'l gmememest ve t1 akLm un muh1 ehf nak!Jyelel ctoh.y,stle pek cok olu zaman sarfeylemest mrrblll~e,dn Em~tnalcyh at \Zlllln buyuk k<;ama 'lYllldL!l,l mahalh~1de twktt~rlum <>zlm mer>raatln tcmm etmlsme mukabtl boyle olmtyall n,tJwlletdc Jdakts t::U<~I tevht t-Lme~t <>ok muhLemeldn DeuP hafuyatm 'l 'I ~ o )1--etahfl >tJ vastlastlc ya.pilmasl f1kunc ellnc.'e memleketliUI"'de ~ e 11 yu1 tesvtl{lcrle ym.1Lilmak JSter>en koupet..ttf,.thgn bu euC' ienm tsle l"e I a-.hmnM kooperuufcllu;m i'el!dr mev('udty<>tnu lchllkeye dusurecek lc d 11 v th1md1r Bmaenale~n pa.ncat zna<ttmm Psa:.,Iaunda .. bn ola1 dciJn hutnyatm tatb1k1 ve citctYl .h.arc~ sap,m y.:tm.., demu pullukl~li' mauk e~mck SUl"'tlle tse baslanmaSI Pslem tauktu K~7a koyluye pan~'al bedelleune lllJ.h~uben 1hzarat1 sJuesuu yap,blmek uzere meidane ~~r rm\c vc san alJ-ti nrutye tevz1 etme!l' c;eker fabllkalart tcm tak1p edtlec.ek muhtm PsJslardan btn olmfllidn Bunun ztraatt umumtve u?erme muh1m tesnlen mkar olunamaz Fat.ac bunlai kad:::tr muh1m olmak uzete koylul1Ull ku\ veth CLft hayvano.tma mahk olmasma yardtm etmek fabnkalaun pancatctlarma yardtm hususul'lda nazardan du1 tutmmamlau tcap eden bn nokt 1d1r
II' In

Su c1het1 auedehm k1 mutekamll ztraat usullermm can oldugu mf'mleketletde seker fabnkalarmm bu cthetlen dusunmege mecbur olmak kaygulaundl"n azade olmalan fabrtifa.lanmtza nazaran ehemmtyeth b1r lefevvuk say1lsa bile memleketlmtzdekt fabrikalaun dahu hayh muddet bu kabll mecounyetlen olac"l.l{tlt Nlhayet bu kulfetlere tahammul zaruretlenne kat.,tllk olmasi tcm kendtlerme kanun Ile yukartda tesrth etttgtmtz ktymeth JmtJVazht ve muaf1yet1er bah~dtlmistn

224

~EKER SANAYll

3- ~ker istlhsahl.~mm hasllat1 taliyesinden olan pancar kuspesi de milli iktisat noktai nazarmdan ~ok k1ymetli bir maddedir. Bu maddenin klymeti yalmzca yukanda hesap ettigimiz smai klymetle olc;mek dogru olamaz. Bllhassa memleket hayvancillgt uzerindeki miisbet tesirattm unutmamak laznnd1r. Yiiksek bir ktymeti gtdaiyeyl haiz olan bu hayvan yemt Avrupa'da eker fabrikalan muhitlerinde ~tok ehemmiyetli ve ktymetli hayvanclll~m teessiisiinti te.!}vik etmitir. Memleketimiz l]ekerciligi, ileride iimit edilebilecek olan bu inkil}afl daha bugunden tevlit edebilmekten t;ok uzakt1r; fakat taaddiit edecek fabrikalann memleket hayvan yetil}tirmesinde miiessir olmamasma imkan yoktur. Bir misal arzedeyim: U.!}ak $eker fabrikasmda 927 kampanyast esnasmda kendilerine bilabedel verilen yal} k\i.speye hit; ragbet gostemiyen ~iftQl, o senenin saman ve y"m noksanmt telafi ic;in, mecburiyet kar.!}tsmda yaval} yavalj kiispeyi istimale bal}lam~lar, fakat 928 ve 929 senelerinde ya kuspenin transportor oluklarmdan dokiilmesfne meydan vermemek iizere hiicum etmilerdir. Keza 1927 senesinde ragbetsizlik yiizunden memleketten ihrat; edilmek zarureti hast! olan kuru kiispe 1928 senesinde daha istihsal olunmadan <lahilde tallplerine satllmtttr.

Bu misal de vazihan gosterir ki bugOn mevzii derecei ehemmiyette olan kuru kiispe, yarm memlekette ihmal edilemiyecek miihlm bir hay- . van g1das1 olmaga namzettir. Memleketimizin gok miihim bir servetlni te.!}kil eden hayvanatm gtdastzllk yiiziinden maruz bulundu~u teredd1 tehlikesinin izalesine pancar kl.ispesi de atide yardtm edebilecektir. Balade l!eker sanayiinin memleketin muhtelif iktisat sahalarmda faydah tesira~t zikrettik. Nebatatl o:;aireye ve bilhassa tiitiin, pamuk, afyon ve saire gibi nebatatt ziraiyeye pancar muz1r bir rakip olabilir mt? Sualinin ~evab1 bence menfidir. Pancar bilhassa hububat ve bakaliyat miinavebelerine dahil olmast icap eden bir mahsul olmak icap ettigine nazaran bu rakabetin hatta mevzuu bahsedilmemesi bile leap eder. Ne kaldl kl memleketimizde ziraate tahsis edilen arazide darhktan l}ikayet edecek bir istismar daha Qok uzun zamanlar varit degildir.
~ekercili~imiz

rasyonel

!,)ai~Iyor

mu?

Bu suale derhal cevap vererek eker sanayunm ve pancar ziraatinin memleketimizdeki vaziyetine nazaran heniiz tam manasile rasyonel f::altl}abilmiye imkan olmadtimt arz ve fabrikalartml2t gayrl lktisadi olarak ~a ltl}rruya mecbur btrakan avamill k1saca izah edelim:
1- Pancar fiatlar1m1z yti.ksektir: Fllhakika Ul}ak ~eker ~Lrketi pancarm okkasmt mahallfnde 2 ve Alpullu fabrlkast da kilosunu 1,50 kurul}a satm almaktadll'. Binaenaleyh Ul}ak kilosuna 1,56 kuru.!} veriyorsa da. U.!}ak ve Banaz mmtakaarmdan kilosunu 1,95 kurua sa.ttn almast hasebile mahallin-

15-

225

SLKLR Sll.NAYII

de mubaya., ft.tti vasat1s1 1,66 kuru:} olatak: hesap edtlebtlll Alpullu'ye gellacc 1 50 kt.rus uJ.t-tan baska zmraa mcccanen tohum tevZI eylechgmden mul:ayaa 163 kuru~a malolmulj olur Bu fw.tlat pancarm rnahallmde mubayaa fiatt olmas.na gore SL!olarda teslmlC haaar nakltye tahmll tahhye, vezn ve o;;mre ll'" ~r.fmlll Ilavnt tcap {'det Kl bu m,1~a11f Usak. Icm 0 58 ve Alpullu tcm t.akrtbc n 0 30 I w u~a b:l.llg olur Bmaenale}h pan car stloya Uljak'ta 2,24 Alpullu'd.l 1,93 kuL Vf.a maledtlnt~s oluym 0 !:>aide tstths::tl edllen eker mallyet fla.tlannda yalmz pancat h1sses1 U::tak ta takttben 15 - 15,75, Alpullu'da 13 - 13,50 kutus olmulj olm k1 yuksek bulundugu astkarchr Avrupa'da yukanda hesap etttgtrntz fmtlara mukabll pancaun '>Iloda fiatt eksertyetle 1 - 1 25 kurusu ~cca vuz etmtyot Bu ym ::.t.k f1.:1 dar daha ztyade zrra1 tstthsalm 1 asyonel olmay~mdau mukveJltLc' I'Ilh<.~.k ka memlekPtlmtzde hektar basma ahnan mahsul mtk tan maa~t~t:ssuf coi~ clun bn 1addede l..ulunmaktadtr <;:ok C'ntanstf btr ztraat olan pane'' zeunm toproktan ve btlhassa ctitctoen tstediklen cok noksun olaral" ven!mekte ve ~aptlmakto.du Derm ve muteaddtt hafnyat zenden evvelkt th7ctrt iUJ ap ?eny tL \ e 1 I!U 1.tklp eden muteaddJt caplara VP teklcmc amchyeleunllt zaman ve ::.met1 tcta<;mda yaptlan hatalat ve bundan bal}ka topl.tkla m .nnhabmdaln t::>abetstzh!ier tatlanm gubrelenmesmd('ki 1hmallf>1 ~l n1'1 y ... t 111emleJ..Ctll1 rn , J~<:cr mah<~.llcrmde ve b1ttab1 p't'1C:u mmtJ.kalmtrn'?d.~. da hem---n hcn1 n muhtemel kmakhklara karljt mevcut olmast id.ZJrn gclc1 fluu ::.ulama teljktlatmm mefkuotyetl ve aym z<~.manda d<111 nu1. ~v v:out ciJnin .tdcmi tatLJ b.t \e bunla11 murn:l<>ll 7lkrcdtlebilc cek ~a.1 c!>b.ltp vc marmlm testrlenle topral<'-lar.mtz hcnuz donum basma 'tftny' taLmm edebtlecd lUJ.hsul ve1memektedn Oetek Alpuliu, !?,etel<se UljUk t t uc sene 7UJ .md.t _nrmh , btlumum araztye msbctle alman maltsul mtkt'lJJ d-.1num ba n .. v.t.satl 0 7f> - 0 90 tonu tecavuz edememt~tu .Halbuki pane a' :yet' ,tm:>n 7'1 aatJ mu~eka 1111 dtger memleketlerm vasatilen 2 5 - 3 5 ton ara~n"u .,,tl1d.VV<~l E.tillSL-h GcH 1 btzde de bu rntktarlau bulan ve but1un levkmde d~ nah"u1 vc1e munfent trnlalar bulunmu~tm Fakat btl,tabt mutaleJt,mlZl nen.e eo va<-'\tn urnumtlen uzcune ymu,mek zaruretmdeytz Balrd.lkt V'lsattleH' naztu.ln ctftc:mm mahsul bedeh 11 50 - 15 hra arasmda tahavvul eder I dunum masaufmm vastlyen 10- 12 lu oldugou nazau ttlbara .thn>rS'l te nm edt!Pn tcmettuun J - 3 hra raddesmde bulundugu ve bmaenalehJ LayJn 1.,t,1<.;, <l bulunmamgt anlrtIlu Bu vaz1yette pancar bedelmm ?Imdm!r tcu7lle gayn musa1t oldugu tez<J.hur edet A.kst t.akd1rde pancat C1ftc1 H'm C'\Zip b1r ztraat olmak wahlyettm busbutun kaybetmis olm Hulasa olarak rasyonel zua...~.t usullenmn henuz tatbtk olunmamasl yuzunden ~lrndthk elde edtlen mahsul vasatden pancar fmtarm1 tenztle gayu musatttlr Ancak gerek fenni ve aw.vonel ziraab te~v1k, gerek eker mahyetlertm t<cnlil edeL 1 "1C:l< lC ' pancar bedelatmm makul haddme tenzth, ljeker sanaynnm btr daktka goz onunden uzak bulundurmamas1 tcap

226

eden ~ok nazik fiat politikasmm esas1m tekil etmelidir. Tenzilin eker maliyetini dtitirmek kadar zirai istihsali rasyonelletirmek tesiri unutulmamalldir. Anrak bu ~ok muhim mes'elede hakikati ahvalin esash bir surette bilinmesine miistenit bir ihtiyat ile hareket birinci artt1r. Vakitsiz ve nisbetsiz tem1iller dogrud:;.n dogruya aksi tesirler yapabilecegi gibi tesbit edilen fiatlarm ltizumundan fazla muhafazas1 da pancar ziraatinin lnkiaf ve terakldsine mini olmak ve bununla elele giden eker sanayilnln istlkballnl tehlikelere ilka etmek gibi ehemmiyetll zararlar ika edebillr.
2- f;leker fabrikalarmm ziral tekilatlan. f;leker fabrikalarmm bugun bizzat idame etmek mecburiyetinde olduklan ziraat tekilatlan, pancar ve dolay1sile eker maliyet fiatlanm ehemmiyetli bir surette arttll'an bir amildir. 1:;\iiphesiz pancar ziraatinln biittin icabati fennlyesinl bilen ve kendi menfaatl icab1 olarak ona tevfikl hareket eden ~ift~<iler, eker fabrikalarl zirai tekilatmm istihdaf eyledigi fenni rehberllkten mustagnidirler. Ve filhakika ziraati ve pancarclhgi mii.tek!'lmil memleketlerde boyle tekilatm vucudune blr sebep te yoktur. Unutmamahdlr ki bu tekilat, fabrikalarimiz i~ln pancann kllosunu 0,25 - 0,40 ve ekerinklni 1,50 - 2,70 kuru daha pahahya maletmek demektlr.
tek~ill.tm

Ideal ve r!'syonel blr i~Uh&!.l sisteminde yeri olmamas1 icap edf'n bu a.')a~1da k1saca izDh ect~cegiml~ mil.brem esb"l.p tahtmd~ !dame edllmesl mecburiyeti istihsalatirniz i~in bugun olduk<;a ag1r bir yii.kttir.

Yukar1da bilmii.nasebe arzedildigl vechile entanslf blr usulii. zlraat olan pancar ziraatinin memleketimlzde beklenilen ve her suretle tevik edilmesi leap eden tamim ve inki~af1, fabrikalarm ziirraa uurlu ve miiessir rehberligi sayesinde kabil olabilir. Pancarcihgm, ~ifto:;inin ziraat hayatmda yapmaga namzet oldugu ink1lab1 bizzat goriip takdir eimeslni beklemege vaktimiz yoktur. Ona bu ziraatln biitiin icabat ve gavarnlZlnl btitim a<;Ikligl ve mukni esbap ve del!'llli lle izah edecek mu:llliml~r, mlsaller, canh ahitler Iaztmdu. Unutulmamahdtr ki ~ekeJ' kanununun bah~ettig-i musaadat ve muaflyat arasmda en miihlm mevkll i!)gal eden istihlak resml muafiyeti veya bunun yerlne kaim olan muafiyetler mahduttur ve ilt>lebet devam edemez. Muafiyetlerden 30nra ise her hade bugiinkti. nancar fiatlarmm muhafazasma imkan olmyacaktlr. 0 haldc o zam:m:.t kadar ~ift<;i daha rasyont>l istlhsal yapabllecek surette yetitirimi olmalldn. Demek ki yarm daha <;ok rasyonel ~a habilmegi ihzar ve temin i<;in bugiin fedakarhk yapmak mecburlyetindeyiz. Bundan baka bu f0d::tkfahg1 yapmaga buglin musait olan vaziyetimiz. yarm miisalt olm'l.yabilir de! - ite bu :';ebeplerden dolay1d1r ki zirai tekilat, mtitenakts gihi goriinse de, fabrikal:;>..nmlzm hali ve Jstikbali ic;in bugiin en ruhlu ve ltizumlu icabattandtr. Alpullunun vaktile takdir ve icabmi icra ettii~i bu miihlm nokta Uak tarafmdan da bugiin idrak edilmi bulunmaktadlr.

227

SEKER SANAYII

3- Pancar ve seker n:1kliyati- Rasyonel ve seker mallyetm1 mumkun oldugu kadar dun tutma~a mutevecc1h b1r IStlhsalm bu mahyet erkam1 arasma1. ('hemrniyeth b1r nokt::t u:gal eden panear nakhyesmt haddt asganye dusurmes1 tcap rder Nakhye bedelatr, b1r taraftan tanfeler d1~er taraftan nakliye mes., fe1 vasat1yes1 1lc mutenas1ptlr Memleketirnl.Z sanayumn ve alelumum faahyeh Ikti<;adlyesmm musterPken muteessn bulunmakta olduklan .1akbye t:1nlelennm yuk:::.ekllgi burada da kC'ndmi chernmlyeth surette hLs"ettlnr Usal:'ta oldugu gLbL paneann. ktymetlun U('te b1rme yakm nakhye ueretL odemege mutahammil olamiyacagl asii<ardlr Burada uzermde daha 1 ok Islenmc-, ve hukf1rnehm:zm muess1r muavenetmm talep olunmas1 1cap eden tanfeler uzf'rmde fazla tvakkuf etm1yerek nakhye mesafe1 "asattsmL b1r pflrca tetkLk edehm Istih<;al mahallermm Slrnr-ndifer Lstasyonlarma meo;;afe<;L ka!P ~ liPffiP yaw k bu me.,.afe Usak ta 150 Alpullu'da 60 kilometre kadardn Usak'm mevcut nmendtfer hatlarma nazarrn gayn musatt vaztyetL pancarm mmtakalarmm merkenne yalmz .sarkmdn bulunmus1 surettle daha z1yadt- 1enalasmasma ve me:,rofel vasatmm '7lyadelesmesme sebeb1yet vermektedn Bu mesafeH azaltmak behemheal laz1mdir Ancak maliyet f1at1 uze1 me het sene Islenen pane:> r mrktarmm derecet tesumt de p,oz onunde bulutlduunak Leap eder Filhakika her fabnkanm s1.b1t masr::t1Iar1 Lie mutehavvtl rn:l~>aufmm msbetme- ~ore he! seyden cvvel Jrampanyayt :zarars1z ka1)atmak ICP1 !slenmt-Sl Leap edf'n nanc<tr m1kt:1n vanyGtl ztratye ve 1cabat1 1khm1yeye na'laran mmtal>'1Ya 1thal olunma<;l Jc.:tp eden S'lhalall taym eder Bu mutalea b1ze me::,ahaJ V.l::>&tJyenm tenkl:;t me:, elcsmm mustakllen mulahaza olunanuyctcaglm gostctnsc de san seraLtm temm1 tie be1aber bu ten1-.ls rnl's elc<smm !Stihdaf edil<'cek noktal~u dan b1n oldu~u kuvvetml de azaltmaz - Fabnlml::~rm tees.su:,undt'n evvel .'fapilmas! 1cap eden IktiBadi tetklkleidP 1akliy" mes'elesmm muhtm btr to! oynamas1 laz!rndi Bu tetktkm nok~>an oldu~u mahallerde unutulmus veya muHth:lza edllmemts btr noktanm mutemadi iekelL ur dolaytstle tevht ett1g1 zat arm muh1m yekunlara bahg olacagma, f<>hnk'liallrnlzdan bn1 eanit bn sahtt olarsk du1m::l.ktad1r - Alpullu fabnkasmm nakhye vaztJeti, blihassa yem Lmar ediiecek Alpullu-Edtrnc hatt1 ve d1ger b1r dar stmendlfer hatt1 1le ('Ok muBait oldugu suphes1zd1r

Bu munasebetle seker nakilyatmm Alpullu'da normal btr surette ceteyanma mukabil Usak'ta cok musaJt bir vaztyet meveut oldugu ztkredtlebthr Hatta Usak fabnkasi 1cm eker nakllyatmdakt yuksek tanfelerm fabnka menfaatme old ug u ve cunku seker fmtlaruun bug un llmanlanmtza gel en ecneb1 sekermm, butun rusum ve masarzf ve bmaenaleyh nakbye ucuratmm davesmden <;Onra bal!g oldugu mtktarlara gore taayyun etti~llll i"oylemehytz
~eket kanunununda Devlet tarafmdan llettlen s1mendifer hatlan uzellUde l! 3 ucretle naklolunacagi hakkmdakz maddenm .'jeker nakbyatmda muteber olan husust tartteler dolay!stle tatbLkl hie btr k1yrnet1 meveut deglldir

228

~EKER SAN.\Yti

4- Fabrika imalit1:

Fabrikalanmizm l~letmesinde tamamen rasyonel ohbilmesi i~,tin evveh\ kablliyet11mallyeleri derecesinde pancar l~jliyebilmeleri artt1r. Halbuki fabrlkalarimiz, takriben 5000 ton kablliyeti imallyeslne ragmen imdiye kadar atideki miktar pancan !lekere tahvil etmi!ltir.

ALP U L I. l'

tS.H\
Pancar- Ton Seker - Ton

sr:co:
Pancar - Ton Sekcr- Ton

1927 1928 1929

29000 18100 31000

4367 3050 4808

7946 9293 23173

815 1290 3242

Melas ve ham l!ekerler harl~ birakllarak nlsbetle krletalize ~ekerln nisbet! o.ramhrsa

do~rudan do~ruya

pancat'a

~ene

Alpullu

L~ak

1927 1928 1929

15.2
16.-

10. 6 14. 3 14.69

15.5

bulunur l'.i bu neticeler memnuniyet b<":.h o.ddolunmahdrr. Bu nisbetlerin yukseltilerek fabrikala.rimizda muayyen ve gayri muayyen zayiatm tenkisine calltlmast ve pancarlarmizm cinsinin Jslahi ile emsali safinin yiikseltilmesl ve melas miktarmm azaltilmast ve bu suretle safi istlhsal nlsbetinin tezyidi bittabi fabrik3.syonun en biiyuk dikl:at vc chemmlycUc tal:ip edecegi hususattandtr. Maamafih Ukran ile kaydedilmelidir kl her lki fabrikamiz bu sahada azami gayretl gostermekte ve muvaffak ta olmaktadtrlar. AJpullu fabrlkaSI bidayetl faaliyetindenbert miimasll ecnebi fabrikalarmdan .;ok biiyiik farklar gostermemekte Uak ~jeker fabrlkaSI da her sene barlz ta~ rakkiler gootererek imalat netaylcini muntazam ve memnuniyet bah bir su-

229

$EKER S!\NAYii

rette diizcltm~ktedir. MeseHi. imalfHtan kalan melil.s miktan 1929 senesinde %7 den 1929 senesinde %30 farkla <:;,49 a kadar tenezziil etmi:jtir. Kezalik imaHi.tta sarfolunan komiir miktanm U~ak fabrikas1 27 senesinde %15,3 den 1929 senesinde ot,8,6 ya tenzile muvaffak olrnu, kire~ ve kok komtiri.i istihl~lkiitmda da muntazam bir tasarruf kaydedilmitir ki bu fabrikaJanrn!Zlll m:;yonl'l imalat yolunda ehemmiyetH h<1.tvelerle ilerlemekte oldugunu irae eC!er. Alpullu fabrik.u;mm buna mukabii %13 den aag-1ya dii~mi yen komiir ~.arfiyatmm tenzili i((in Webbiisatm yapilmakta oldugunu memnuniyetle i:>l ihbar ediyoruz. Gori.Uiiyor ki mucerret olarak imalatat gittil~11e miiterakki bir rasyonalizasyon olmakla bearber pancar miktannm hen\i.z beklenen miktarlarl bulamayll!t yii'l'iinden imalat masarifi sabitesinin maliyet fiatmdaki hissesi heniiz tatmin cdecek r~ddeden dun bir miktara tenezziil edememi:jtlr.
i.!j~ilere
Fab-~lkalarnmz heniiz ~ekercilikte tamamen miitehassis yerli usta ve malik olamamalan yiiziinden imai.at i.!jc;iliglni pahahya odemek mecbur1yetindedirler. Bu mecburiyetin daha bir miiddet devam etmesini kabul etmek lazJmdJr. imalat1 pahalila~ttrsa da bihakkm miitehass1s yetl~mesinin uzun zamana miitevakkif bir tecriibe illi oldugu dii~iiniiliirse bunda acul davranm1.nm faideden ziyade zarar tevlit edebilecegi anlftlhr. Dlffuzyon sularmda, posada, melasta ve sair istasyonlarda kolayhkla ka~lnlabllecek yalmz %0.5 nisbtindeki ~ekerin meseh\ 30,000 ton pancarda takriben 55,000 lira k1ymetinde 150,000 kilo :jeker demek oldugu teemmtil edilecek olursa bu hususLaki ihtiyatm ne kadar yerinde olduil;n tezahiir eder. Bununla beraber fabrikal:umuzm birer mektep gibi sekerci yeti.:;tirmek hnsusunda metodik bir wul takip etmck mecburiyetleri vp,rdlt. Yoksa her zaman ecnebi if}Gi veya acemi nmele kull8.r.mu!ht mechur olmak fabrikalanmlza c;uk panaliyu malolm;<ii,a ba~hyabilir.

5-

t.adat eiUg-imiz bu c;;b~tp dolayisile -'?Bi{erclll~imiz ziraatl fia.tim;mJ ucuzhtan lde::>J ve rasyonel istihsalfHta bulunamamaktad!rhlr. Fakut bizden daha ()Ok eski ve mtiterakki l)ckerci memlekeUerin istihsalde tcfevvuklarna mukabil kanuni himayc sayesinde jnki~~.J eden bu sn.nayiimizin a5 zamund:t hnrid tl)fcvvuku izaleye muvaffak olab!leegcin>"' mutnuln olmnliylz. Ba3J muv:::ti'Ltkiyct..~ilikler ve mem!eket lkUsacliyatm('b m(i.him izlcr blnll<::'l.ll 6:t:Vl'i t::> hii kurakhk gibi baz1 hadis~t1 tabiiyeye r<tgmen bu i!1ki::;afm normal ve ;:t;ri bir sutette vaki olduguna !}iiphe yoktm.

IsLe

bu~?llcalanm

vc sanayii ilibarilc

m>~.liyct

ni'anya

~ektr

h;tihsalah:

Seker -~anayii tabla li itUzas1 olara k. seri b1r in!ci~af ile siirproduksiyon ya pmaga m iisait sanayidir. Pancar ziraa tini n bir memleketin ziraati urn umimiyesl i.izerindeki pet.: mtls:~iL resiratt dftci!er tarafmclan ~abuk bir zaman

230

!p:KEil SANAYit

ozarfmda takdir olwlUr. Esbabm1 yukanda izah ettigimiz gibi pancar bu suretle modern ziraatte ~ift~ti i~in ihmal eclilemiyecek miihim bir mevki igal etmege balar. Binaenaleyh bidayette icabatmm tamamile idrak ve tatbik edilmemesi yiiziinden betaetle taammiim eden pancarcll1k bir mi.iddet sonra siir'atle 1nki_,a.f etme~e bahyarak fabrikalarm tevessiiiine veya yeni fabrikalarm teessiisiine sebep o!ur. <;ift~tinin ti.itiin ziraati i~in laztmi gayri miifarlk haline giren pancarCillgm tahdidine imkan olimyacag-mdnn bu izahatlmlzt hadisat tamamen teyit etmi~tir. fi1ekercili~ bir dereceye uzunca bir maz.iye malik olan memleketler bugiin ihracatc1 mevkiinde bulunuyorlar. Romanya ve Bulgarlstan bile dahlli istihlakten fazla ~eker imal etmekte ve fazla Jstihsallerlne mahre~ aramak mevkilndedir. Bundan maada bl"Zlm glbi sair baz1 memleketlerin evvelce tamamen ihtiya~larml haric;ten tedarik ederlerken gerek miicerret olarak eker sanyaii gerekse bilhassa panear ziraatinin melmeket hayat1 istlh-saUyesindekt t;)Ok feyizli tesirlerini takdir ederek miistahsil mevkiine g~mege balamalarl diinya istihsalat umumlyeslnin glttlkc;e ziyadelemesine sebebiyet veremktedirler. 0 suretle ki son senelerde kaml ve pancar ljekeri istihsalatt umumiyesi 28 milyon tonu tecaviiz etmJtlr kl Jstihlaki umumiyeden 2-3 milyon fazladlt. Bu rmretle te?.ayut ~tmekte alan diinya l}eker stoklart fiatlar iizerin.e tabii tesirini icra etmekte ve ikl iit; sene>denberi ~eker piyasalarmda mutemadi bir fBaissel ba., gostermi bulunmaktadlr. Bn munasebetle memleketimize ithall her sene tezayftt eden gllkoz iizerlne nazan dikkati celbetmek isterlm. fi1eker sanayiimizin istikbali: BaJada izah ettigimiz miilahazatm k1sa bir hulasusm1 yaparsak !JU neticelere v:1sll o! uruz: a- f,?eker bmmtmun bnhl)etti(;i muafiyet ve miisaadat (]Ok bi.iyiiktiir. Fakat. fabrikalar bundan yalmz 8 sene islifade edebUirler. b -l?el:.:flr maliyet fiatlanmtz muhtelif eebepler ()ar flatlarl haseb1le yiiksektir.
~eker

v~

bilhassa yiiksek pan-

c - Di.i.,>.ya ~ker istihf-al&h umumiyesi vc siirproduk~iyon dolaylsile f!atlan dtiiiki.indtir. Bu neticeleri mezcedersek muafiyetin ilgasindan sonraki vaziyeti i:iyle ifadc ede0iliriz; Hlmaye mlidd~tince gerck pancc.r fiatlanm tenzil gerek<;e rasyonalletlrme sr_yeshde m3-liyeii ehemmiy:-ci; bh :;urette il1dirmei:: mtimkiin olsa bile yaln!z giimriik resmi hlmaycsile uzun mlicttlet yiiltselmesi iimidi olm1yan beynelm~nilel ljel(crfbtlarrna gore mticerret o!.'{ml' el,er im~W.tl yiiksek Jcir b1rakrm bir sanayi olmaktan ~lkacaktlr. Ancak miitaleatlmlZ istihHik ve inhisar resimleri gtimriik resminden ayri ol::u-ak tahsil edildigi zamana yani

231

~EKEk

SANAYll

eskt eumruk tanteSl'le JstJI'lat etmektedJr Yem tarlfe, ktlo ba~ma 15 kuru:;. olan istlhlal" ve 8 kuru~ olan mh1sar res1mleruu gumruk reszm lle mezcederek bunu kllo bA.sma 27,20 kuru~a ctkarmJstlr In bu ~yede ~eker kanununun ucuncu maddesm tesk1l eden Jstlhlak resml!le ~ut hukmun bugun tcm b1r rnanaSI kalmam1s demektu Ancak bugunku vaz1yet lJeker santlyu tern !evkalade musa1t telakkl edilse b1le yarmJstJhsalati dahlliyemlz t;ogaldikc;a huki'unetm seker tthalatmdan ctbayet ett1g1 restmde muhtm f~rklar gozukmeye ba~hyacakttr Fllhaklka bugun kolayhkla dahtlde IStlhsal edilebJlecek yalmz senevi 9 bm ton sekerm gumruk ve muamele verg1s1 29,50 kuru:}tan ceman 2,650,000 liraya b~ olur ve memleket dahJ!mde teessus edecek bir lkl fabnka bu m1ktan sur'atle tin uc mtslme ctkarablhr Bu ljeraJt dahtlmde esbab1 mabyeden dolay1 vaztyetm devamt mumkun gorulemtyece~mden yarm ~eker ve mhlSar kanunlanmn tstthlak resmmden muahyetmm tahdtdme ve mlusar resm1 ahzme mahsus olan maddelerm her hang1 b1r ekilde yerh ~Jeker sanaynne de tatb1k1 dttUnulebillr Bmaenaleyh bu c1hetm eker sanayunm IStikbalml taht1 temmde bulunduracak ve bu sanay1 1cm yemden vakt olabilecek te~ebbuslerl tecl ve te~vtk edecek mah1yette mukarre~at 1ttlhazt labttttr Mesela ~eker kanununun yukanda bahsolundugu vechtle bu gunluk hukumden sak1t bulur.an ucuncu maddesmm dahllde JstJhsal edtlen eker senesme kadar bet turlu rusumdan muafttr suretmde tadth duunuleblhr. MuafJyet mudclet1 em taym olunan zaman da pek z1yade ehemmJyetlldu. Pancar Zlraatmm memlekettmlzde sa1r ekercthgl muterakki memleketlerdekl dereceye degi!se btle onlarla mukayese edllebtlecek btr raddeye gelecegi tarth, hakaytkl ahvale ve mevcut tecarube mustemt bir vukut 1le takdtr olunmalldlr HukumetJP bu <>anayu tcsvtk eylemes1 ve mktsafl Icm fedakarllklar Jcrasmdan cekmmemest multabilmde seker sanayunm de memeleket menafn umumiyesJ ,,amma tcra eyledJgl ve bilhassa IktJsadJyatJmtzm yukselmest 1cm 1tt1haz edtlecek tt>dab1r dahtli styasetimtzm en muhtm ruknunu te:jktl ettti!,L su zamanda daha da tcraya namzet bulundugu fevatt 1se yukanda anz ve amlk 1zah olunmustur Flknmce bugun mevcut olan vaztyetm muhiti z1ratde pancarc1hgm teessusu laztm o'an bu zamana kada1 devam edeceg1 hakkmda ver1lecek btr temlnat, seker sanaytinm Turktyemtzde pk sen b1r mktsafa mazhar olmasm1 ve yem fabnka 1arm teessusu 1cm Iaz1m ve kaf1d1r Fllhak1ka ~eker sana yunde bthakkm vukuf ve tecrube sah1b1 olan kuvveth b1r sermaye grupunun mevcut gumruk htmayes1 altmda uzunca b1r muddet yuksek menafl temm edecegmt suphes1z 11,0rurum Buguunku sera1t yam mhtsar resmmedn muaf1yet mevcut olsayd1 memeleketimiZ 1cm kurakl!gl muhtm zararlar 1ka eden 1928 senesmde bile Alpullu fabnkaM 25,000 hra kar temm etm1s ve Usak fabrlkaSI zararstz cahsmts olacaktt Umum1yetle memleketnmz topraklannm pancar

232

~KElt

SANAYit

yetitlrmege sallh olduklanm iddla edeblliriz. Esasen bu ziraat in bugiin bulunmu olan fenni vesait ve usuller sayesinde Sibirya'dan Kaliforniya'ya, tsv~ten MISll'a kadar pancar yetiljtirlleblldlglne gore bu husw;ta. tereddut caiz de~ildir. Yenl teessUslerden evvel mahallen yapllmasm1 tabU buldugum ciddi etudlerden sonra topragm viis'at ve vaztyeti mtisait, nakllye ve amele ol!eraitlnin muva:rlk, ahvali havaiye ve meyahiyesinin malum sair nebatat1 ticarlye ile rekabetinin gayri varit, nufusu k:esif ve mtilkiyeti arazisJnin milsalt, komur, kir~ ve .sair mevacll iptida.iye ve muharrikesinin tedariki .sehil ekerinin nakil ve satlI karll velhasll klsaca fabrlka teslsine elveri~i bir t;ok mahallerin mevcut oldugunu imdiden iddia edebilirim. Mes'ele her eyden evvel sermaye tedariki mes'elesldir. Balada sermaye bahsinde si:.iylediklerimizt hatirlatarak, memleketimiz umumi sermaye ve iktisadi vaziyetine gore bunnu tamamen degil hatta ehemmiyetli bir kism1mn bile yerli servetle tedarlki kabil olaimyaca[ti mutaleasmda aldugumu arzederim. Binaenaleyh ecnebi sermo.yes!nin bu ubei san'atla a.Iakasmm teminllaz.Imdtr. Bu sermayenin bilhassa ekercilikte gallrnasi iktisadl milli namma ayam arzudur. Ciinku ekerciligin en muhim fevaidi memleket ziraatinedir. Diger cepheden balnhrsa ekercilik bugunku ~ralt dahillnde sanayicilerine kiilliyetll m~nfaat temin eder. Ecnebi sermayesi Uphesiz bu menfaati talep edecektir. Fakat memleket z!raatine ve sair iktlsadi sahalarda ~ok yiiksek menafi temin l'decek bOyle bir faaliyete mukabil ecnebi sermayesinin temin edecegl mePf3atleri klSkanmamahdlr.
~eker sanayiinin istikbalini dtitintirken daha uzak atinin nas1I tecelli edecegi ve blnaennleyh bu sanayii atide verilmesi leap edecek v~he hakkmda bir ka~< ooz si:.iyliyelim:

Bu sanayie vazedilen tesisah sabitenin tamamen amorti edlldikten ve bu miiddet zarfmda sermayeye cazip bir temettu bahcdildikten sonra yiiksek himaye gUmrU~iin ta.dil ve her memlekette ayrtca riisuma mtitehammil oldu~u kablu edilmi alan ekere bizde de bu resimlerln tahmll edildigl kabul aldugu takdirde bu sanayi sermayedaram e\'velkisi gibi tatmin edemlyecektir. Ancak bu defa sanayilnin hayat verdigi pancar zlraati ekercilltin devam ve bakas1 ile iddetle alakadar olacaktir. Bu vaziyette en muvaf1k sureti hal bizzat pancarcharm ~eker fabrikast sermayecta11. olmalartdir. 0 zaman ziraatt;i, ~eker senayil hissedan stfatile dogrudan dogruya sanayi karmdan temin edecegl istif::l.deden ziyade pancanm satabilmesi 1tibarile bilvasita ekercilikten miiteneffi olacakttr. :;;eker sanayii sermayesinin do[trudan dogruya panct>.r mtistahs!lleri elinde bulunmasi ekerci memlekette usuldendir. Hatta fabrikalarda hissedar alan erbab1 ziraat beyinlerinde tekil ettlkleri ~irket lerde her sene muayyen bir mik.tar pancar1 fabrikaya teslim etmegi taahhut etmilerdir. B6yle ~irketlerde zurraa f_abrika tarafmdan odenen pancar bedeli sabit bir miktan asgariden maada, kampanya neticei hesabmda taayyiin edecek temetttitin teslim edilen pancar miktarma nisbeti Ue de~i~en bir miktarl

233

SEK~R

C:ANAYII

mut.ehavvllden tE>rekkup eder Bu eklln b1zde mulk1ye~1 araz.mm ~tok kucuk aksama aynld1g1 yerle1de aynen tatb1k1 ~ok muskul olsa bile her halde thtlyacat ve IC'l.batl mahalhyeTJ.m IeVIll\e gore taayyun t>decek kooperattfler veya mumasll sek1llerm tatblkl Jstikbalm b1r zarULetJ ola1ak tecell1 edecegml kuvvetle tahmm edenm Simd!llk fabrlkalann teessus ve 1daresmde henuz ~e1terc1h~n ve pancar c1hgm butun ehemm1yet ve feva1dm1 ve muh1t1 nraatte nas1l bxr mkllap yapmaga namzet oldugur..u butun ~umulile bittabi takdir edemeyen zurram dahlu teSirt oh:'!'amasl 1cap eder'3e ai1de de bdak1s bu alakanm o derece buyuk olm9sl bu :<JUbet sanayun mk.isafl mu<;takbeli namma 11ayam temennldtr

234

Seker Encfimeninin Raporu

Turk seker sanayUnin

tarlh~esa:

Memleketmuzde eker sanayu tesiSI teebbuslen 40 seneYI mutecav1z b1r zamandan ben bal}lamltir Buna evvelli merbum Rauf Paa teebbus etm~ ve UzunkOpru bavallsmdeki ~Ifthklermde yetJ.tlrdigl pancarlan Fransa'da tahlll ettJrerek aldtgi parlak nettcelerm tesvtktle btr eker fabr1kas1 te81S 1mt1yaztm IStlhsal eylemitir Bundan sonra aym t!jebbus Adana'da Kemal Bey ve Fra.11sa tebaao;mdan M I Le!:llanc ve dahv soma harbl umuml esnasmda b1r Alma.n grupu tarafmdan tekrar edilmis fakat bu tesebbuslerm htc bin tatblkat sahasma g~emeillltlr Bunlan tak1p eden tesebbus, mtlll mucadelenm akebmde brr taraftan, bata o zaman Catalca meb usu ~ak1r Bey oldugu halde Trakya meb'uslan ve rufek~st ve d1ger taraftanEanayi ve Maadm Bankasmm mali ve fenm muzaherettle Usak'ta at1Ian c:taha muspet ve ctddt hatvelule baslar kt bugu1 Trakya'da ve U~ak'ta mad{ll ve pek k1ymetll seme1atuu gordugumuz .,eker ~o.nay1 mevcudiyetmi bu tf'sebbusata medyun olup b1ze Ilk Tut k sekermr yedtren t'lte J:>u m nesseselerd11 Bu f1k1rlerle btrllkte dogan 5 msan 1341 tauhh ~eket kanunu Ile 'lek.eJ sanay11nn mktsaft tcm memleketrmlzde en muesMr b1r dev1r ao:;tlmts vc bu suretle Istanbul ve Trakya seket fa.bukalan sirkctt teessus ve Alpullt' d'1 fabtlkasmm msasma balam,s oldugu g1b1, aym sene 1cmde U'lak calu (terakkty9.t zl!aiye Tmk anonm sirketii ta1afmdan UsaK seke1 tabnk"smm vazt esas tesmt yapllmt"ttr 0 tanhtenben bes sene gectlgt haldc baka btr fabukanm tees~u'l edemem1" bulunmaSIPm sbPpletmi attdc goreceg1z
~Pkel !>an.tynmn memlel.etum:rde In~~:um ve su k"sa malumat1 gozden ge~umek muftt olur eh~rr

mn etnu td.i"clll

!('In

M smleket m1zde sene 'It Is rill' a II; olvnan seker m1ktt< I' 70 OJO ton kadatdn Bu vasatt btr hesao tie tai{rtbe11 03 OOC ODO l Turk ln ast dcmektlr B u 1akam btze her sene m1lll sermayemtz<k.1 ne kadar buyuk bn ktsmmm hance gltt!glm gostermektedlr I:.tihla.k m1ktarma gore memleketlmt7de nufus ba~nna senev1 takr1ben 5 kllogram '}eker sarf1yat1 tsabet ed1ym Bu

233

EKt;R SANAYJ:I

. miktai d1ger medeni memleketlerde takr1ben oyledlr Almanya'da 28 kilo gram. <;:ekoslovakya'da 25 Inglltere'de 38 Amerlka.'da 43 kilogramdlr
~u mukayese memleket1m1Zde eker sanayimm ne mertebe dun olduAunu gostermekted1r ~eker b1r memleket halkmm cok muh1m b1r madde1 gtda!yes!dlr Bu g1da uzerme mevzu kalon f1at1 butun ru~um ve tekallfe ragmen tedar1k1 msbeten ucuz olmas1 dolayiSlle s1hhatme 1fa ett1g1 muh1m h1zmet mustagnn 1zaht1r.

Bu ltlbarlod!r kl l}eker sarf1yat1 bu mcmleketm adet~ refahmm mtyan olarak telek:.uye l}ayandir Iste bu nokta1 nt~za.rla memleket1m1z nufusunun seker sarf1ya.tmm b1r kac m1~lme terfu pek z1yade ljayam i.emenmd1r. Bu terf1, at!dP goreceg1z kl halk1n s1hhet ve refah1le beraber d(,ha b1r cok dahih kiymeti>rm de birbkte te!kvmml mta~.< edecekt1r Istihlak: ve istihsal: l';;'llmdl blr de IStlhl:lk ve IStlhsahmlZI mukayese edellm Alpullu ve Usal{'dakl 1k1 fabrlkamiZm 929 da IStthsa.l yeklinu 8,050 tondur Fabr1kalarm ltablllyetl aram1yesl senevi 15,000 ton eken tamarnen 1StJhsal etseler bile, mutebak1 55,000 ton seker gene her sene h:u1~ten dah1le g1rerek ve 10,000,000 kadar Tvrk llro.Slnl da har1ce cek1p goturecektlr Seker sanayllnln memlekete bahedecegi fevait: Seker sanayn, sanayn z1ra1yenm bal}mda ve onun en muh1m ve en vil.s1 bir kLSml olduguna Upbe yoktur eker sanayu bunu tatb1k etml bulunan memleketlerm &e'>-m:b.gt uzun senelerm tecrubelen delilettle b1r mtllet 1kt1sad1yatmm baf tarafma gecmiS bulundugu gorulmektedu Seker sanaynnm ruhu, temeh pancar zenyattdu Pancat zenyatl ancak ve srrf ~ek:>r l<;tthsal gayeSile yapildl~mdan bu 1k1 'ubenm btrbmle alakast dogrudan dogruya ve bdavas1tad1r Ba:'ihca fevatdt sunlardu 1 - Seker sanayunm temebm tel'ikll eden pancal zer1yat1 memeleketlmlzm z1raatl umum1yes1 uzermde eok muessu bu am1ld1r 4 senehk bu munavcbe nebati olan bu znaat topraklarm en mutekii.mtl usul ve alatl Ziratye VI' derm hafnyatla hazulanmasmi muteaddtt capa amehyestle ISlenmesmt. sun'! ve tabu gubrelerle beslenmcstm tcabetttrn kl bunun nettcesl olarak pancan taklp eden mezruatm hastlati kemiyeten ve keyflyeten yuksehr Seker fabnkalaumn mutekamtl alat1 Zlratyestle 1slenen koylu tarlalarmm gitttkce kiymeti tezayut etmektedtr Memleketm hassatan zuaat kudretme bu kadar buyuk menaf1 temm eden pancar zertyatmm tutun veya satr ?enyat::~. t!lklp olabtlmest mevzuu bah1s btle olamaz ve olmamaildlr
2 - UntenslfJ entanstv b1r usulu nral'lt olan pancarctllk l'itmd1ye kadat
sap~ndan

bask:t :nraat alett tamm1yan koylumuze asn ve mutekamll z1raal

236

EKER SANAYii:

aletlerini ve usullerini i:igretmi~ vf! fabrikalarm vasi mikyastaki ziraat tekilatmm rehberliginden yaln1z pancar zeriyatmda degil, ayn1 zamanda bU!lmum zlraat ilerinde istifade etmilerdir. 3 - Qift<;inin alelumum mahsulleri dunya piyasalarma tabidir. Halbuki pancar fiatlarmm evvelden tesbit edilmi olmast onlart diger mahsulatt kurtaran fiat du:,melerinden vikaye eder. Bundan baka pancar iddetli kurak ve iddetli kl~ karJsmda mahsulii harap olan koyliintin imdadma yett.,ti~i emsalile sabittir. Bu kabilden 1928 senesindeki kurak ve 1929 senesindeki :,iddetli kt sebebile mahsuliinii miihim miktarda kaybeden koyli.lniin pancar hasJlatile zaranm telati ettigi l1ayam zikirdir. 4 - ~eker fabrikalan pancar miistabsillerine faizsiz olarak donfun, bama 10 liraya kadar avans vermektedir. Bu sayede koyhi tarlasmt kemali itina He iledi~l glbi diger taraftan da muhtekirlerin elinden kurtularak zaruri ihtiya~larml temln eden esbabt refaha malik olm1'.ktadtrlar.
5 - Bundan maada p?.ncarm ~keri ahndtktan sonra kalan ya ktispesi i~indeki %3 :,eker miktarl da hayvanat igin (}Ok ktymetli bir g1dad1r. Ktispe, i~lenen pancara nazaran yiizde 6 kadardtr. Ya kii.spe kiSmen kurutularak kampanya haricinde her mevslmde kolayltkla muhafaza edilebilen miikemmel bir h~yvan gtdast konservesidir.

Kiispe etii!{ hayvanatm1 l:lesler, sii.tlii hayvanatm siiti.inii artmr ve nihayct hayv~nm midesinden ge~erek gii.bre halinde tei{rar tarlaya a vdetle bunbn tagdiye eder. Pancarm tarladan fabrikaya ve orada muhtelif istihsal istasyonlarmdan gegerek tekrar tarlaya avdeti "e her defasmda bir kcymet husule getirmesi calibi dikkat bir teselsiildiir. f;leker fabrlkalanmtzm ya kiispeleri, muhitindeki hayvan sahipleri tarafmdan tamamen istihlak edilml oldu~ gibi kuru kiispenin de ktsm1 azami memleket dahllinde sarfolunmu. ve heniiz ktymeti takdir olunmamast yuzii.nden artan ktsmt da harice satllm~trr. 6 - ~eker sanayii gerek fabrikalarmda ve gerek se vasi rnikyastaki zitaat sahalarmda kiilliyetli miktarda igiye maiet bahetmektedir
7 - ~eker sanayli kampanyalart i~in muhta~ olduklart kiilli miktardaki ham maddesinin ve komiir, kireg, kok ve salre gibl mevadm dabiJde fabrikalar ve :1.lel1lmum mamulatmm da pazarlara sevk ve nakli dolayisile memleketimizin nakliyat anasm muhtellfesini mobilize eden miihim bir miiessirdir. Pancar ziraatinin bukadar menafiine kart kurakltk ve (CleonosJ klonos denilen haerat diil]mamdtr. Bunlara kart bazt miie.o;seseler tarlalart sun'i sulama tertibatile sulamak ve ha.,arata kart her tiirlii vesaitle mticadele agmak suretile zanrdan kendilerini bir derece korumay1 i:J programlarma almtlardtr.

237

~EKER SANAYii

Pancarct:~.u istihsal edil('n ~air mevaddl t,allyeyl ve onlarm menafiini de klsaca gozden neqirelim. '\lieU~: Pane~!l'l [iUrubundan !jeker istihsnl edildii{ten sonra kalan ve pekmeze benziyen ~uruba (Mela$) dlyoruz. Bunda daha yii;.,de 48 kadar eyeker bulunur. Bu <Osmose) denilC'n usul sayesinde t.ekrar i)ekere kalbedilcbilir. BiitUn melas Ozmo~e edildikten sonra has1lat yuzde 2 olur. Bakl kalan k1s1mdan ispirto istihsal cdilir.

Pancarm sonuncn pos:-tSl !Sehluml ctenilen beyv.z bir qamurctur. Bu da tarlalarda uzvi gubre halinde kabili istifadedir.
Dahill !'l~ker ihtiyaci tanmmen temin edilmi!'] olctuguna gore memlek~t dahilindc tPkvin edilccck l'aymeUer normal adctler iizerinden bervec;lliatidir. Dahili ihtiyacumz olan 70,000 ton l!lekcr istih.~ali i<:in - i:lir doniimdeu vasati bit ton pancar ahndigma gore - 500,000 doniimliik bir zrriyat sahas.mdan 500,{11)0 ton pancar :-thnz. Kilosu <60! para ilitnbile paPrar miist!l.hszlmm clim 17.500,000! lira -rcrccei{tir.
~eker: Pu.nc~nn ...-\, 14 y::mi (70,000,000) kilogmm vasati ( 14,600,001 lir::1 memlekeL d?~h.ilinde kalaca!{tlr.

l!:tymeti olnn

Ya~ l..iispc '(;, 75 ?oyni miktar pancar iizerinetrn 1 350,000J ton <'der. Bu zlirrna mr;rcwcu tevzi olunmr.d{ta.dn. Kiymeti bit tonu 21 lir:trl:<n 1700.0001 liradtr.

Kuru

t~eh'l~:

,; 6 130,0001 Lon 11,000,0001 lira. H20.000l ton 12,000,0000) lira ispirf.o: <;, 1 15,000,0001 kilogram 12,000,0001 liru
k~iS!J('; ~i.

~l'!lim

166,000J Lon 1100,0001 lir:l

Biit.tin lm klymrll<'r ctm:'l.n 1l8,'HIO,OOOI Jlraya bali:; olm kl bu ad~>din bir lklisacHyatlnda ne biiyuk bir :nan 1 ifade cctecegini izaha hacct gormt:yi~. llilnnlekcthnizin b!Juto ihtiy~1CI da ~n vcc;hile tamamf'll meml(ket dahilinde i:- tihr,nl e-dilmi~ oho\caktlr demckl ir.
J!lil!t-L
~f'b.c1 bbrikalr,nmn mcmldcciillli:;r.e bnh17etti~i fevaicli batada saydtk. uu fevaidi temin cfmck rr..:tl{sadiyle vazedilen 17ek<.'r lmnunu s::l.yesinde tesis olunan ~eker fabrikalar1m1z acaba ~vmpadaki mtimasilleri gibi iktis\lcti ve .a~yoncl t/Uhayorla.r m1:' Bunu muhtr.saran tahlil C'dclim:

1 - lialu1 panc~ra yiiksek bir l'iat yanl kilosuna 160' para veriliyor~a da J:;unun yam s1ra zurraa meccanen verilen tohum ve faizsiz avans dolaylsiyle bu fiai; 1,73) kuru~ ter~ffii ve tonu da I 17,30' llraya bnlig olur. Bu fiyat diger mcmleketlerde ljoyledir:

Bulgaristan'da: Tonu 11 lira, G~koslovaky:::t 8 Uru, Mac'lristan 9 lira; goruliiyor ki biz bu memleketlere k1yasen henUz pancara iki misline yakm bir fiat verm.ekte bulnnuyoruz.

23S

~EKER SANAYll

Fabrikalarm biitiin bu fectarkarhga katlanma!an mecburidir. c;;:iinkii bu fiatla koyll.hiin p1.ncar mahsuliinden ettigi teneffii masroJ1 bade! tenzil <2-3) Hra arasmda bulunur ki fiat tenzil edllirse pancar cazip bJr ziraat olmaktan <;Ikml olur. Hulasa koyliiyii bu ziraata tevilc igin bu miiddet kallanmak zarureti vard1r.
fedarkarlJ~a

daha uzunca blr

2 - Pancar miiRtahsllleri bu ziraati miistakilen baarabilecek kudrette olmad1klarmdan eker fabrikalan bu lleri vasl bir ziraat tekilatlyle idareye mecburdurlar. Bu da pancar kilosunu <0,30) kuru pahahlatiran blr sebeptir ki fabrikalatunlZ imdilik buna da katlanma~a mecburdur. 3 - Nihayet eker sanayli nazik bir ihtisas il oldugundan miitahassJSlarmm Avrupa'dan celbi mecburiyeti vardtr ki verilen maa ve ikramlye tabiatile pek yiiksektir. 4 - Fabrikalanmtz imdilik iktisadi <;al!abilmek il;in pancan nisbeten uzak mmtakalardan celbe mecburdurlar. Mesafelerln uzunlugu ve tarifelerin yiiksekligl sebebile pancarm beher kilosuna vasati nakllye iicretine (0,36> kuru verilmektedir. Pcncarm k1ymetlnln takriben %24- tine miisavi olan bu iicrete mi.it.ehammll olamtyacagt aikardtr. Bundan maada komii.ri~n kara nakliyat iicretile, komiiriin k1ymetlnin msfmd::m fazlasm:1 balig olmaktadtr. kJ, sanayiiP ruhu olan mahrukatm bu yiiksek t::lrifelere tabi tutulmas1 caiz dej~Udir. Komiir nakllyatmm pek uz::~.k mesafelerden nakli mecburiyetl ve aynl zamanda dun k1ymette bulunmast sebeblle tarifesinin ehemmiyetli derecede tenzih Iaz1mdlr. Bu esbap tahtmda maliyei fiatmm, bu sanayli senelerdlr inkl~f etmi~ olan memlel:etler raddeslnde ohnaSI miimkiinsi..i.zdiir ki l}eker sanayiinin birinci derecede inki~afma hadim olacak amil, ~eker1n daha uzun bir miiddet mevcut gilmriik hlmayesinden miistefit olmastdtr. Diinya !Jeker istihsalatl: Bugiin gorii.ltiyor ki eker sanayii memleketlerinde ~eker istihsalatl ga yet siir'atle tezayiit etml oldu~undan eker istihsalat umumiyesi clhan lhtlyac1 umumisini tecaviiz etmi bulunmaktad1r. Son seneler zarfmda (23) milyon tona <;Ikan lstihsalatl umumiye istihlaki umumiden 3 milyon ton kadar fazla idi. ite bu sl?'bcp dolayisile istihsal memleketleri fazlai lstihsaIAtml yok pahasma baric!' sevketmektedirler ki bizim giimriik kaptlarma kadar gelen ecnebi ekerinin <;ok ucuz g6ziiken fiatlarmm sebebi budur. Yok8a eker lstih~:al eden memleketler dahilinde istihlak olunan ekerln fiatl bizimki kadar pahahdu.

239

$Kim SANAYll

Meseia Cekoslovakya da klosu 37 kuru'l 40 Ma.caratstan da GOI uluyo1 kt bu f1atl.:\ b1urr <>ckere hemen muadlld1r

Seke1 iahnkalannm tes!SI hemen het subE'I sanpy!den uya.de muhtm .,er m1.yelere mutevakki!tlr Alpullu ~Irket!Um smmaye ve iahvilatt mecmuu 1500 000 ve Uc;ak CJU ketmm de 1 200 000 lira olclugu haide bmncmm ktymett sabttes1 3 085,000 ve tkmcmmk1 2 116 580 infldlr Bu ~trketler sermnyelenne nazatan fazlastm 1rt1kru2' '>ure!lic temme mecbur kalm1sisrdtr Mevcut fabnkalanmlz cesametmde seker fabnkalan tes1smde su rakamlat dustur olarak ahnabwr Ma kmelet fl5; m1iyon msa<1.t (1) m1Iyon tsletme 'SPlmnyest asg1n UJ mdyon dm Bu takamiar kar!psmda ~>eker fabrtb.ast tes1sme ancak (3 51 mtlyon lua bn "ermaye lie bai)lanablif'cegt anl:lnhr Bunu memieketlmlzm hltsust mena bnnden bn 'lr'ly'l get1rmel-' 1mkanstz oidugu kadat guctur Bu sebeple atlven bu fabrlk::l.laun hadrludunu YJ. hukumeilmtzm buvub. mtl{.y<><;takt yardimmdan veyanu h'1.11Cl ~ermaye'cun I'>tlrakmdf'n bckhyf'bihrl2' Iste bn taraftan se1 m 1.yen m bl' buyuk 3 ekuni.tn dtger t~n aftan btd:~.yett te~ekkulunde hie t e InliN gnlmtyea saym&Sl bm arl>~ U2'Uy.-tcak musknlat lie cenh.le~mck mecbunyetmde :~v an muesseseiermuzm muvaffaktyetleruu b"lzt mPrtebc ~e11 kalmast dJ~er fabrtk'l.ial m tcakubunu d1.ha mes ut o.tye hllk eylt'mlStir ki artlk bu utmm pe!r )aklasmt'l olma.,mm temenm etmck mtlh bu borctur ~u de sayam kayittu kt vaztyett hazuaya veulecek on on bee; senehk bn I~ttkrar mucvyedt.~t bahscttgml:t. ve <>ekei sanayum1zm muhtac bulundugu ecne"n sermayestllln memleketlmtze kemah ewmyetle gtrmeoslr.t teshtl vc tt>sv1k edeceu1 suphestzdu
SekN kanunu

Dahllt ~eker sanaynm hmuye edecek kudiette bulundugu kemah memn umyetle soylenebtlir YenJ g umt uk tartfes dahtlde ~eker uzermden muhtehf smet ve namiarie Cibayet olunan tstihll.k gtbt rusumu arttk kalditmt bulunmakla dahlh eeker san-,ynmlztn hartce kat~I htmayesmt temtn eyle~ mzs buluPmaktadtr amaenaleyh ~eke1 sanayn vazyett haz1ranm mk1~af1 mustakbeie mu<>;:ut oldu~u kanaatlle mustehhklerm menallml s1yaneten de ha yuk~ek bit gumruk h1mayesme luzum olmad!gt kanatmdedtr Bugunku vaZJ.yette seker mh1sar 1dareS1 Devlet namma rusum ctbayet eden btr mue'i sese hahnden ctkmu~ bulunmaktadn Ancak bu Idaremn eker sanaynnm mustakbel mku~afma mall ve 1lm1 surette 1~t1rak edeblecek b1r kudret ve mevcud!yete 1frag tle muh1m ve k1ymeth bu rot oynamasi ayam arzudur

240

$EKER SANAYti

f]eker sanayii hakkmdaki mesrudatlmtz burada hitam bulmu.,tur. f]imdi il}bU izahattmtzm icap ettirdigi temenniyatt m\icmilen atiye naklederiz.
1 - Elyevm tatbik edilm~kte olan ~imendifer nakliye tarifelerinin berve(fhizir tadiline vekalet.i aidesinin delalet buyurma.st .,ayam temennidir.

A - Ktymetinin %24 - iinii bulan pancar nakliyesinin %10 - u tecaviiz etmiyecek bir hadde tenzili. B - Pancarla hemen ayni k1ymette olan giimriik nakliyesinde ayni tarifenin tatbiki.
2- Pancar tohumu ve pancar hastahk ve haaratma kart kullarulan ktlorbaryom ve miimasili mevadt kimyeviye giimriik resminden muaf olmalldli.

3 - ~,?eker inhisar idaresinin ilmi ve mali bir miiessese haline ifraga ayam temennidir.
~eker sanayiimizi alakadar eden ve muhtelif kanunlarla temin edilolan muafiyetin _,ekeJ sauayiinin Rationele Rasyonel blr ~ekilde inki~f edebilmeslnl ve alakadarlara itminan baholmasmm teminine (10-15) sene glbi blr istikrarm tesbiti ~ayam temennidir,

4-

mi~

16 241


$ARAP, SiRKE, iSPiRTO SANA Vii

1.-- Zafir Beyin raporlar1

a) ~arap b) Sirke c:) lspirto

2.- Encumen raporu

243

Sarap Sanayii Raporu

ZAFIR RIZA
iktlsat Vek41eti lerkez Ziraat sanatlan laboratuarl $efi
1Turkiye'de
!jara~Ihgm inki~afi

neye mutavakkiftr?

Yerli !laraplanrnlZm miktarm1 o;ogaltmak, keyfiyet ve nefaset itlbarlle yabanc1 !;!araplar derecesine getirmek ve fiatlarm1 ucuzlatmak ic;in nazan dikkate allnmas leap eden hususat o kadar ~ktur ki bunlarm heyeti mecmuas! buyii!:: bir eser tekil edebilir. Biz burada memleketimizde ~ara~1hgm lnkiafl i<;in takip edllmesi leap eden esasll hatlarm zikriyle iktifa edecegiz:
1-

Ham madde:

A - Mt:mleketimlzde (!arap lmalinde kullamlan U.ztimun miktar ve klymeti nedir? Tiirklye'de umumiyetle iiziim ~araplan taammfun ettig'i i<;in ~imdilik olz de ~rap !gin ham madde olarak yalmz iizii:mu kabul edeceg'iz. Bizde yapllan ~raplar igln lazlm olan uzumler tamamen dahllden tedarlk edilmektedir. Tiirkiye'mizde senede 150.000 lira klyrnetlnde 3 mllyon kilo iiziim ~ raba tahvll edllmekte ve bu miktar umum uziim hasllatlmlzm gayet cuz'i bir kiSmml r% 1 J te(!kil etmektedlr. Bundan 25 sene evvel Turkiye'de 400 mllyon kiloyu miitecaviz uzumun :?araba tahvil edildigi diitjiinulecek olursa. hall hazlrdh !mal edilen l}arabm 100 mislini imal edebilecek kadar ~arap ham maddeslnin memleketimizde yetitirilmesine imkan bulundugu anlalhr. araphk iiziimii istihsal etmek !"in Iaz1m gelen (!eraitl temin ve ~arap Ian usulii dairesinde imal etmek suretlle bunlarm hem dahil ve harl~te sarfedileeek bir hale getirilmesini temin etmek laz1mdlr. Memleketimlzin nefis araplik uzumlerlnl yetltiren bir "ok ba~larl :flloksara veya dl~er bir c;ok amillerin teslrile harap olmu~tur. Bu baglan yeniden ihya etmek suretile arapr,;lhglmlz iqin hizm gelen maddei iptidaiyeyi yeti~tirmek, ~arap c;!lliglmlzln lnki~afl i<;in pek elzemdir. Mezkur baglo.n eski hallne ifmg etmek, aag1da zikredllen hususatm temini ile miimkun olacakt1r: 1 - Bir ~ok filoksarah baglarm yeniden lhya edilememesindeki en biiytik amillerden blri sermayesizliktir. Ba~Iarm1 Amerika asma ~ubuklarile yenlden ihya edec~k olan bag sahipleri filoksera kanununun sekizinci ve nlzamnameslnln on yedinci maddelerlnde yaz1ll hususattan istifade etmell-

244

~ARA?, SiftKE, iSPtRTO SANAYii

dlr. Mezkur kanunun sekizlncl maddesinde zikredildlgi ve~hile Amerika asma c;ubuklarile ba~ tecdit ve tesis edenlere nizamname dairesinde Ziraat bankastndar. akga ikraz olunur. Bu gibi mahallerde beher donilin ba~m k.irizme, fidan garsi ve di!!;er hususat i<;in Ibtm olan masraf ziraat fen memuru ve Zlraat bank:~.s1 memurlarmca iakdir ve tesbit edilir ve keyfiyet bank.anm merkezi idaresine i.~'ar olunur. Bu suretle her kazamn baglan hakkmda takdir olunacak masraf, para ikrazmda esa.s tutulur. ~ayet bag tesis etmek iizere miiracaat eden zfirradan bazllarmm terhin edebilecek emvali gayri menkulesi bulunmazsa. ve yahut bulunan emval istikraz olunacak mebalJ~i faizi ile beraber- temine kafi olmazsa bunlara kefaleti mfiteselsile ile akc;a ik.raz olunmalldir. Flloltsera. ha_,eresine maruz kaldtgmdan dolay1 harap olan baglar kanunun 6- me maddesinde kaydedlldigi ve9hlle 3 sene zarfmda vergi ve satr tekaliften muaf tutulmakta ise de yeni Amerika asma C(Ubuklarile ihdas edileeek baglarm litakal 4-5 sene kadar da vergiden muaf tutulm.as1 pek faideli olac'l.ktir. Filoksera kanununun bu maddelerinin tatbikinde balletlara g08terilecek teshilit barap olmW} bir 90k ba~Iartmizm yeniden ihyasm1 mucip olacakttr. Avrupa'mn arapc;tllk mmtakalarmda bulunan ve filokseradan mahvolan bir t;ok baglarm yeniden canlandmlmasmda mezkur hususatm a1jm faideleri goriilmiitiir.
2 - Fllokseraya tutulmiUl bajtlar1 tecdit etmek ic;in
ba~

eshabmm muh-

ta.; bulundutu Amerika asma c;ubuklarmm temini Iaznnd1r. Bunun l<;ln ik-

tisat Vekaletince Amerika asma fidanllklanm tevsi hususunda leap eden tedabir ittihaz olunmaktadrr. Maamaflh Avrupa'nm bir ~ok yerlerinde oldu~u gibi vilayet mecllsi umumilert bu mes'eleye laytk oldugu ehemmlyeti vermeli ve vilayet asma fidanhklari vucude getirilmek suretile oogcilarm muhtact oldu~u ~ubuklarm bir ktsnu burada yetf4tirilmelidir. inhisar idaresi de memleketimizde arapc;tll~m bir an evvel inkiafmt leap ettirecek bu hususu temln iQin biitc;eslnin bir ktsmmi Amerika asma fldanllklarma tabsis etmelldir. 3 - Bir (}Ok yerlerde ba~Ianm1zm imdiki hallni muhafaza etmesi ballcihlt mmtakalarma yerletirilen muhaCirlarm bagctllktan bihaber olmasmdan ileri gelmektedir. Bu hale mani olmak i~in bunlan tenvir etmek, baj!Cih!l'a ahtlrlnak lazimdir. Eskiden gayri muslim unsurlarm elinde bulunan bir t;Ok batlarootz mezkur anasmn muhacereti fizerine bo kaldl. Buraya hububat, tfit-iin, afyon mmtakalarmdan mubadiller getirilmek meeburiyeti husule geld!. Yeni muhacirlar, kendi memleketlerlnde mezkO.r nebatatm ziraatine ah!lml olduklan ictin kendilerine verilen ara.zintn ba~clllg-a olan tabii lstldadmi, bunun hububat, tfitfin, afyon ziraatine salih olmadtl!mi nazar1 dikkate almadan baglan 80ktfiler ve arazisini ziraati umumiyeye tahsls ettiler. Esasen bal!larm kl.Slllen filokseradan harap olmu olmastnt da vesile ittihaz ettner. Buranm ikliml, topn1~1 ziraati umumiyeden ziyade ba~cilrl';a miisait oldu~u ictin tablatile menfi neticeler elde ettiler. Buna rag"-

245

~ARAP, SiRltE, isPiRTO SANAYii:

men baglan yeniden ihya etmek i~ln leap eden bllgi ve sermayenin ademl mevcudlyetinden na~i ziraati umumiyenln kendUerlne temln ettt~ ciiz'i temettiile iktifa etmektedirler. Goru!Uyor ki bazz baitclli.k ve arap~lhk mmtakalarmda bu san'atlar ehemmiyetini gittik~ kaybetmekte ve mevklini b~ka ziraate tahsis etmektedlr. Halbuki nisbeten az yaP1ur goren ve ba~cllt~a pek elveril1 olan bu mmtakalarda baA"cdt~l bll'akmak ve hububat veya diger nebatatm ziraatUe megul olmak ikti.Saden zararbdtr. BUhassa ~arapr,allk mmtakamtz olan Trakya'da bag-cdtk, mevkilni nazart dikkati celbedecek derecede ba~ka ziraatlere terketmektedir. Bu mmta..kada i~JbU keytiyetln tevlit edecejp iktlsadi mahzurlar n:1zar1 dikkate almm~ ve bazt yerlerde (mesela Qorlu'da) bag koruma cemiyetleri teekkill etmitir. Bu maksath te~Jekki.il etmi!] ve etmest laz1m gelen cemiyetlerden gayet faideli neticeler beklenebilir. iiziim i~in bir rnahalll sarf temin etmek ve dolay1slle daha miisait olacak ~ekilde inhisar kanununu tadU etmek ve arap ihracatma balamak ic;in icap eden husuS<l.tl temin etmek; filokseranm harap ettig-1 baelart canlandtracak gayet mUhim amillerdir. Memleketimizin bir c;ok yerlerlnde, mahrec;sizlik yiiziinden ve yahut arap~Ihg-m ternin ettigi Mrm azbg-mdan dolay1 bir c;ok ba~1lar sermaye ve ~ubugun mevcudiyetine ra~men ba~lanm a~jll.I asmalarla eskl haline ifrag etmekten c;ekinmektedirler. Bilhassa arapc;dtk mmtakalannda, yollan gayri muntazam ve vesalti nakliyesi iiziim nakline gayrl mi.isait olan yerlerde bu hal g<>ze garpmaktadtr. BOyle yerlerde ya mahallinde aynen sa.rfedilecek ve yahut pekmez ve saire yapmak ic;in lazm1 olacak uzi.im yeti:,tirilmekle iktifa edilmektedir. Memleketimizde arap(flitgm bali haztrdaki vaziyeti ~arap ihrac:\tma mi.isait olmamasma mukabil kuru iiziim ihracatrmtz pek c;oktur. Onun i~in memleketimizin kuru iiziim mmtakalarmda harap olan bag-larm hemen hepsl. ihya edilm~ olmasma mukabil ~Jarap~thk ve ya~ iizfun mmtakalannda mahrec;sizlik yiiziinden baglarm klsmt azam1 harabiyetini muhafaza etmektedir. Manlia Vilayetindeki ba~Iarm vaziyeti bu hususta gayet guzel bir misal tekil ediyor. Bu vilayetin her taraf1 filokseralldtr. Vilayetin Manisa, Kasaba, Salihli, Alaehir, KukaA"a<;, Soma kazalarmda c;ekirdekSiz tiziim yeti.'$tirilerek ihrat; edilir. Onun i~in buranm harap olan ba~lan tamamen 1hya edilmt~, eski va?iyetini tamame1;1 bulmu ve hatta tevessii etmege balamt~tlr. Burada <;ekirdeksizin kolay ihra~ edilebilmesi bagctll~m stir'atle lnki~af ve ityasma saik olmutur. Buna mukabil Demirci, GOrdiis, Kula kazalarmda filokseradan mahvolan baglarm heniiz yeniden ihyaSJ.na ba~lan mi~?ttr. Buralarda umumiyetle mahreci nisbeten az olan ve ~Jarap imalinde kullamlan veya y~ halinde sarfed!len ~;ekirdekli iiziim bulundu~undan bu baglarm eski hallne Ura~1 i~in 15 senelik bir zamana ihtiya<;: vardtr. 4 iJarap~tllk i~ln
t$arap<;tll~Imtza Iaztm olan ham maddeleri yet~tirmek it;in bilhassa Trakya ve izmir baglarmt ihya etmek zarureti vardtr. Filoksera ha~~eresi

~acapr;dtk

246

memleketimize girdi~i gunden ltibaren burala.rda tahribata balamt ve bu sebepten bir t;Ok baglar miiteessir olmutur. Bu mmtakalarda sermayesizlik; Amerika asma fidanlarmm tedarikindeki giic;Uik, buralara gelen muhacirlarm bagciliktan ve arapc;Ihktan bihaber olmalan ve mahre~sizlik glbi bir c;ok amiller bu halln devamml leap ettlrmektedlr. Trakya ve izmir arap(flhgml ihya etmek hususunda atllacak ilk atllm bu ba~lan Amerika asmas1 aIlanrnl yerll asmalarla yenlden tesis etmek olacakttr. B - Yabanc1 memleketlerde arap yapmakta kullamlan uziim nevller1n1n haiz oldu~u evsaf nelerdir? Almanya'mn en nefis Ren araplan (Rizling) U.Ziimunden, Macaristan'm mehur tokayr araplan <formenl uz1imiinden, Fransa'nm maruf beyaz bordo ve sotern araplan (Sauvignon ve SemiUon) i.iziimlerinden, burgonya ve ampanya araplarl da (pino) uzumiinden, ispanya'nm mehur mala~a ve eri araplan da (Pedro jimenez) ve (Moskatell iiziimlerinden yapdtr. Bunun gibi dl~er memleketlerin :}araplart da kendilerine mahsus tiziim nevilerinden yapilmaktadtr. Bir iizUm nevinin evsaft bundan elde edilecek arabm kemmiyet ve keyflyeti hakkmda bir fikir veremez. ~araphk tiztimlerin ktymett verdikleri arabm evsafmt tetkik etmekle anlathr. Muhitln iklim ve toprajp ve salr eralti iiziim ile bundan almacak arabm evsafmt de~tJrir. Onun it;in ecnebi memleketlerdeki araphk iizum nevilerinin haiz oldugu evsaft .,araphk iizfimlerimizin ISlahmda esas tutmak miimkiin deg!ldir. C - ~araplartmlZm nefaset ve rekabet kabiliyetini yiikseltmek memleketimizin l}araphk iiziimlerini ne gibi tslahata tab! tutmaltytz?
!~in

Tiirkiye arapc;thgmt yenlden ihya etmek ic;in ilk yaptlacak il} ba~cth gtmtza arapt;lhk san'atma daha mi.i.sait yen! bir istikamet vermektir. Ba~ cih~tmtzm hall hazirdaki ekli bizde ~arapc;1llk san'atmm inklafma o kadar miisait de~ildir. ~arapphk igln ideal rnaddei iptidaiye kemmlyet ve keyfiyetc;e yi.iksek blr arap verebilen blr i.izi.imdi.ir. bunu tem1n ettigi gi.in memleketlmizde arapc;lltA'Ill inklaft ~arap~Ill~Imizm bu ihtiyacmi temin etmek ic;in hall haztrda memleketimizde mevcut bulunan araphk i.iziimlerlmlzi LSlah etmek veya mehur yabanc1 arapllk i.iziim nevilerini memleketimizin muhtelif yerlerinde garsederek bunlardan hangilerinln hangi mmtakalarda ~ok ve lyi mahsul verdiklerini tesblt etmek lazimdir. Yerli arapllk iiziimlerimizin ISlahi, bunlardan arap imaline en elveriljll olanlarmt intlhap ile bunlart teksire ~ahmak, bu iizi.imlerden kemmiyet ve keyfiyett;e yi.iksek bir arap elde etmek it;in muhtac; olduklan ~raiti tesbit ve temin etmek ile kaimdir. Mehur yabancl arapllk iiziimler U7.erinde yaptlacak tecriibelerde, bunlarm eralti ikllmiye ve turabiyesi miimkiin oldugu kadar memleketimizinkine benziyen yerlerden intihap edilmesi ve memleketimizde yetil;tirUmesinde bunlarm muhta~ olduklart eraitin miimki.in oldu~u kadar temin
Ba~cill~JmiZ

it;in ilk ad1m atllmi olacaktlr.

247

1?\R,\r', SIRKE, ISPIRTO SANAYII

edtlmcst la~amdu Memlekettmtzde araphk uzumlenn tslahmda taktp edtlrneSl h1ztm gelen esaslart bu tatzda umumi btr ektlde Zlkrettlkten sonra, sundtye kadar btzde bu hususta sarfedtlen mesa~ tle yap1lan tecrubelerm nettcelermr ve bundan sonra rtayet edtlmest tcap eden hususatt tzah edehm B1zde her hangt btr yerde tes1s veya gen<;letmlmest arzu olunan baglar tc;m btr asma mtthab1 mevzuu bahsoldu~u zaman mmtakanm baglatt bait bozmJ. zamanmda gezrhr, burada en cok ve tyt mahsul veren omcalar aynlarak b1r bez parcaslle baglanmak surettle laret edthr, ve bag l(.'m laz1m olan cubuklar bu omcalardan allmr Goruluyor kt bagctlaruntz bu usulu tatbtk etmekle muhttlermde bulunan uzum nevllerm1 yava yava~ ve tedrtci btr ekdde 1slah etmekte ve mmtakanm en 1yt uzurnunun laammumunP ht:r,met etmektednler Boylece zamau tle her btr mmtakanm 1kllm ve topragma uygun obn nPvtler muhtte haktm olmus oluyor Trakya'nm nefts araplarmt veren beyaz yapmcak, ::,1yah papaskarast ve karalahna uzumlen, Izmtr'm mtsket uzumu bu sektlde yava yav~ mt1sar etmrs ve mhayet bugunku sahayt Isgal etm1t1r ~araperllk mmtakalaunda uzumlenmtzm tabt tutuldugu bu tabti tsttta amehyatmda takrp olunan gaye kem1yet ve keyftyetee yuksek btr flarap veren bu uzum nevmdcn Ziyade yemekltk uzumun evsafm1 hatz btr mahsul elde etmektr Yal'l hedef 1deal b1r s.1raphk uzum degtl, matlup evsafl hatz b1r yemekl1k uzumdur. Bazt mmtakalarda toprak, 1khm ve uzumun nevr mezkik uzumlerclen ty1 15arap almmasmt zcap eittrmi ve dolaytstle bunlardan nefts l}araplar yaptlabtlmtttr Onun t~;m butun arapllk uzum nevllenmtz (btlhassa beyaz nevtler) aym Z<'m::tnda gayet zy1 yemekllk uzumlerdtr Yapmcak g1b1 Bu gune kadar arap Imahle Jttgal eden bagc!lartmtzm bu hedeft muhafaza etmelert memleketJmlzde sarapcthk san'atmm mazzszle, tkllmm tcap etttrdlgl mecbunyetlerden dogmustur M1sal ola1ak Trakya'yt nazarr dtkkate alallm Trakya sarapeJsJ ideal olarak blr araphk uzum nevm1 mtzhp etseydr, bugun beyaz arabmt yapt1g1 yapmcak uzumu aym zamando zyt btr yemekltk uzum olmasaydt Trakya <m.rapeJhgt btr c;ok buhranlar geJrecektl Trakya'da kuru uzum yapllamaz, Trakya uzumu 1y1 btr yemekhk uzum de olmM>a her hangt b1r sebepten dolayt arabm dahllde sarft ve yahut thracz mumkun olmadigr takdirde Trakya baglan buyuk tehhkeye mat uz kalacaktt Halbukt stmdtye kadar b1r cok sebeplerden dolayt bazan dahtlde arap IStlhlakatz tenakus ctt1 bazan da arap Jluacma tmkan hastl olmadt Boyle zamanlarda Trakya sarapctsl uzumunu Istanbul ptyasasma crkard1 Yuksek btr f1atla sutt1 Buhran zall olduktan sonra gene aym uzumden sarabmz tmal ett1 Demek oluyor k1 memlekettmtzde ~ara~tllk mmtakalarmda ancak aym zamanda 1y1 yemekhk uzum alan nev1ler paytdar olabllmtttr Memlekettmtzcle 1,1arap istthlakatt muntazam olur ve dahllde sarfedtlemtyen saraplarm Jhracz

248

'5'\!,'lt'

SIRKI: ISPI'RTO SANAYII

tahti temme almacak olursa o zaman arapc1hk mmtakalarmda bagclaumlzm hedef1 kem1yet ve keyfiyetce yuksek bu' arap verebllen btr uzum nevi olacaktn Cunku b1r ;;Jarapllk uzum nevmm mt1hab1 mevzuu bahsoldutu zaman tcabmda yemekllk uzumlerm ha1z olmas1 tcap eden evsafm b1r k1smm1 feda etmek mecburiyetl hwmle gehr Mesela Alman'larm en nefl'! ~ataplanm veren nzlmg uzumu yemekhk uzumlerm evsaf1m hatz b1r uzum deg1ld1r Bundan maada aiapt;IhgimJzda kullamlan uzumlerm aynz zamanda yemekhk uzumlerm evsafm1 halZ olmaSJ dtger nokta1 nazardan mahzurludm Malumdur k1 biZde ';!arap~lhk mmtakalarmda, ~arap am1lleu uzum p1yasasmm yuksek bulundugu zamanlarda, uzumlerm en 1y1 ve en neflS olanlarmt aynen satarlar Satllm1yan ve keyftyetce msbeten dun olan uzumlenm a1ap unabne tahsiS ederler Istanbul g1b1 gayet musa1t b1r mahrec1 olan Trakya alapcihgl IC<tn bu mes'ele ayam dlkkattu Vak1a yeknazarda sarapcJlarm bu yuzden fazla b1r kar temm ettlklert zanned1hr Fakat her halde boyle ad1 uzumlerden yapllan saraplarm fiatmda hliSule gelen tenakus sat1lan nef1s uzumlerm temm ett.Ig1 fazla kan kat kat gecer fi[larap~ahg,.mlZlll hah mk1~afta bulundugu U senelerde halkimlZl yabancl ljaraplardan vaz ge~1rmek, ve saraplarimiZI yabanCilala tamttumak em boyle fena adetlerden vaz gecmek lazlmdu eara~llarimlz, kendl menfaatlen 1cabi olara.k bagla1mm en nefls ve en sajilam mumlenm arap unaline tahms etmell, fena hastahkll uzumlerden baka tarzlarda tstitade etmek carelerme tevessul etmehdtr S1rndtye kadar flloksera afetmm memlekettmtze gumeSI uzerme, yerh araphk uzumlerumzm tslah1 hususunda tttthaz edllen ve btlhassa arapCllarlmtzl pek ztyade alakadar eden hususatJ. ztkredeltm Malumdur k1 f1loksera afetl memlekettmtzm baiUarmt tstlla ettlkten sonra yerh asmala~ umJZl Amenkn asmas1 uzerme alamak 1cap Pttl, yerh asma esktden her toprakta 1y1 mahsul venyorken stmdl kend1sme destek vaz1fesm1 gorecek olan Ameulra a'!masmm bu hususta muskuloP&ent oldu~u afllalldl ve yerh araphk uzumlertmtz z~m toptaklanmzza uygun btr Amertka asmas1 mtthabt 1cm Iaz1m gelen tecrubeler Halkall numune bajimda yaptldi Memleketlmtzde bulu'lnn ~erh uzumler uzermde tatb1katta bulunmak ve ecnebt uzumlermm memleketlmlzde tlstanbul muhttmde) vereceg1 nettcelen tesbtt etmelt uzerc 1908 de Halkah yuksek ztraat mektebmde teSis edllen bu tagda Turktye mi.<:m muhtE'hf bag~1hk mmtakelanle Avrupa'dan getutlml en mehm uzumletden 160 nev1 mevcuttur Bunlar meyamnda arapclhgmuzi alakadar eden yapmcak papaskatasJ, uzumler1 uzeunde yapilan tec1 ubeleun netcesm1 ztktedehm Bunlardan ehemm1yet ltibanle yapmcak bmnc1 derecede gehr AI manlat 1cm nzlmg (rnE:ShlU' Ren ve Mozel araplanm veren uzuml Macar-

249

~ARfl'. SiRKE, TSPiRTO SANAYii

Iar i<;in formen <mehur tokay ~raplanm veren iiziim) uziimleri ne kadar miihim ise hall haziida bizim it;in yapmcak o kadar miihimdlr. Bugun Trakya'mn en nefis beyaz araplanm veren bu fizum filoksera haeresinin memleketimlze glrdigl giinden itfbaren btiyiik bir tehlike kaiIsmda buIunmaktadtr. Malumdur ki yapmcak tizUmii senelerdenberi Trakya'da (bilhassa Marmara'nm sahil kismmda) yetitirilmi, buramn ikllm ve topraglle i.inslyet kesbetml ve Trakya'ya has lyl beyaz ~raplar vermltlr. Yapmcak iiztimii haddi zatlnde %80 nlsbetlndeki kireci havl topraklara tahammiil edebildigi ic;in imdiye kadar Trakya'nm kirec;c;e pek zengin olan baglarmda gayet lyi neticeler vermitir. Flloksera, memleketlmize girdikten sonra Trakya'lUlZUl bu \iztimfi Amerika asmas1 iizerine aIlamak leap etml ve Trakya'mn kiregli topraklarma uygun ve yapmcakla lmtiza<; edebilen blr anag intihabi igin leap eden tecriibeler yaptlmltlr. Yapmcak tiziimii %38 - 45 kireci havi topraklarda (Riparya - berlandiyeril anac;lan iizerine atlandt. AIlanmakstzm Amerika'li ana<; %78 ve yerli yapmcak %80 nisbetindeki kireci havi topraklara tahammiil ettikleri halde yekdi~erlle a!landiktan sonra kirece tahammiil derecelerl azald1. Ve dolaysile tecrube matliiba muvaf1k ~,<Ikmadi. Qtinkii 1908 den 1917 ye kadar siiren bu 9 senelik tecrtibe esnasmda asmalar aIlandigl seneler veya bir sene sonra kirecin fazlah~mdan kloroza tutuldu ve i1<;fincti senelerin ortalarma do~ru btisbtitfin r;ah hallni aldi, mahvoldu. Ayni tecrfibeler daha az klrect havi topraklarda t~krar edildi ve nihayet yapmcak i.iziimiiniin mezkur anac;larla o kadar iyi lmtizar; edemedlgi, fakat bunlarm %36 dan daha az klreci havi topraklara tahammul edebilecegi anlaijlldi. Ayni tecriibe (Riparya - riipesttris 3309) anac1 lie tekrar edlldl. Yapmcak bu anacm iizerine allandl ve nisbeten bununla lmtizar; etti. Ana<; haddi zatinde azami olarak %36 kireci havi topraklara dayanabildi, ve %31 - 32 miktanm tecaviiz etmiyen klrecl havi topraklarda bu anar;la aijih yapmcak ba~larmm payidar olabilecegi kanaatlnl verdi. Yapmcak l<;in muvaf1k blr ana<; intihabi ic;in leap eden tecriibelere devam. edilmektedlr. Filokseradan harap olmu veya olmakta olan yapmcak baglarmm ktsmt azam1 arazii saliseye ait olmak itibarile kirec;c;e zengindir. Buras! i<;in tabiatile kirec;li arazlye taham'miil eden anac;lar intihap edilecek fakat bu anac;larla yapmcak tiztimii lyi imtizac; edemlyecektir. Halbukl Trakya'mn en nefis araplanm veren en iyi tizumler Trakya'nm en kirec;li mmtakalarmda yetiir. Eger yapLimakta alan tecri.ibelerle yapmcak iQin kirece daha mtitehammil blr aUa bulmak mtimkun olmaz, ve Halkali'da yaptlan bu tecrtibeler Trakya'nm muhtellf yerlerinde aynl neticeyi verir ck Trakya'nm iklimi veya topragi aIh yapmca~m daha fazla kircce tahammli.lfinft icap ettirmezse, belki bir gun yapmcaktan tamamen vaz gecmek mecburiyetl husule gelecek ve Trakya ljaraplarl i<;in ycni bir enmuzec; aramak icap edecektlr. Trakya'mn dahili K1rklareli ve Edlrne havalisine mahsus, istanbul ve Avrupa plyasalarmda btiyiik bir ~ohret kazanan nefts kmmzt ljaraplan

250

ARAP, SiRKE, isPiRTO SANAYii

veren papaskara& i.iz;ilmti de filokseramn ballarmuzt harap etme~e baladtA-1 gtindenberi Amerika anacma arz1 iftikar etmil}tir. Asmas1 20 okka kadar iizum verebilen, 14 - 15 derecelik araplarl eskidik~e nefaseti artan bu luymetli iiztim nevi, icap eden tedabir ittihaz edilmezse k1sa bir mi.iddet sonra tamamen ortadan kaybolacakt1r. Bu iizi.im nevinln bugtinkii vaziyetinin ne acmacak bir halde oldugunu Kaklareli'ni, Bulgar'Iarm (lozangirat) iizii.m memleketi dedikleri o mmtakanm bugi.inki.i vaziyetlni g()zden gec;irmek kl\fidir. ite Halkall'da bu hususta, ehemmiyetine mebni !in fenni cihetlerini halletmek ic;in leap eden hususata tevessi.il edildi. Papaskarasr iiziimii l~in en miinasip olan Amerika anacmm intlhabl z1mnmda Iazllll olan tecri.ibeler yaptldl. Tetklkat muvaffaklyetle neticelendi ve bu tiziimi.in Amerika asmas1 i.izerinde iyi mahsul verebilecegi ve mesel.. (Riparya - Berlandlyeri 420 A) i.izerinde Trakya'nm en kiregli mmtakalarmda yetiebildigi ve hatta %67 kireci havi topraklara tahammill. ettigi anlaIldi. Gori.iliiyor ki papaskarasi iiziimii He Amerika asmas1 iizerJne al}Ih baglar viicude getirmek mes'elesinin fenni clheti bu suretle halledilmitir. Onun igin Klrklareli havalisi baglaruu bu iizi.im ile yenJden ihya etmek i!<in elden geleni yapmahdir.
olma~a

Papaskarast tiziimiiniin araplan bizim !gin biiyi.ik bir varidat menba1 namzettir. Bundan istifade etmek !gin hi~ bir ey esirgenmemelidlr.

Memleketlmizln bir 1/0k .,arapphk mmtakalarmda i.iziimlerln kemal devresinde vukua gelen bir gok htrstzhklar yiiziinden baglan vaktinden evvel bozmak mecburiyeti husule gelmekte ve boyle ham iizumlerden fena .,araplar elde edllmektedir. Bu mahzurun oniinii almak. i~in, kemal devresi esnasmda baglan hususi surette muhafaza etmek Hl.ztmdtr. Bunun i~in bu za.tnanda mmtaka baglan ya hager birllkleri ve yahut mahalli hukumet tarafmdan tayin olunan bekJ;iler vasttasile muhafaza edilmelidir. Mtinferit baglar, veya bi.iyiik ~araphanelere ait olup blr arada bulunan baglar, ba~ sahiplerinin kendi bek~ileri tarafmdan muhafaza edilebillr. Ba~ bekgileri bag mmtakasmt gayet iyi tammah ve salahiyeti kftmlleyi haiz olmahdir. Uziimlerin kemal devresinde mahalli jandarma tekilatticabmda bu bekl}ilere yardllll edecek ekilde vast olmalid1r. l}araphk iiziimleri asma tizerinde kolayhkla muhafaza edebilmek il}in kemal devresi esnasmda bag~ lara girmeyi tamamen menetmelidir. Uziimlerin kemal devresinin balangl~ cmda, tecriibeli bagc1Iardan miiteekkll bir komisyon viicude getirilmell, bu komisyon iiziimlerin asma iizerinde muhafazasi ile bag bozumuna ait biitiin hususat1 !dare etmelidir. Bagla.ra girmenin hangi tarihten ltibaren menedUmesi laz1m gelecegi bu komisyon tarafmdan tesblt edilir. Bu tarlh~ te baglarm yollan ala; dallar1 glbl her hangf bir vas1ta ile kapamr. Bu tarlhten sonra jandarma efradt, ziraat memurlan, avctlar, ve bek~ilerden maada mmtakanm en yiiksek miilk:iye memurunun veslkasm1 t~Iyanlar baglara girebilirler. Bu memnuiyetln ilk sekiz giini.i zarfmda bagda yaplia-

251

~-'lt'.I\I:',

SiRKE,

isriJ:tTO S.I\NAYii

cak i}erini bitirmek istiyen her bate mezuniyet vesikaSllll t~mak artile batlara glrebilir. Baglarm arasmda ekill bulW1an sebze ve meyvalarm basad komlsyon tarafmdan tesbit edilen muayyen gunlerde tcra edillr. Bu muddet zarlmda bab girebileceklerine dair vesikay hamll olan batcllar buraya girebilirler. HirSizhgm o kadar gortilmediii yerlerde bu memnuiyete hacet yoktur. Buralarda tizumlerin kemal devresi esnasmda batlar a~;ak birakilabilir. Yabanc iizum neviled iizerlnde memleketimizd.e yapllacak tecrubelere nasI bir ekil vermeli? Bu tecriibelerde ne glbi hususatl nazar1 dlkkate almahdlr. ;imdi de bu cihetleri tetkik edelim: Bu mevzua girmeden evvel unu zikredellm kl bir yabanc uzum nevlni memleketimize sokmak, burada muvaffakiyetle yetitirmek .seneler siiren tecriibelere muhta~ ve dalma tesadiife baglldtr. Qtinku her hangi bir yabanc tizfun nevi kendl memleketinde kemiyet ve keyliyete;e ytiksek bir arap veriyorsa, husule getirdlgi arabm miktar ve nefaseti yetllJtlgl muhltin Ikllm ve topragma ve hatta bagm bulundugu mevkie medyundur. f}arabm nefasetini artt1ran iiziim nevinden ziyade iklim ve toprak gibi umumi artlardtr. Uzum nevi iklim ve topratm mtisbet tesirini meydana ~1karan bir vasttadan baijka bir ey degildir. Asmanm ana vatanmda buldugu o~~u muhtelif eraltin hepsini haiz, memleketlmizde bir yer bulmak mes'elesi gayet gut; ve ancak uzun ve netlcesi muphem tecrubelerln lcrasile mtimkiindtir. ~rap~IlartmiZ neden Bordo arabl nefasetinde bir arap yapanuyor? ~araplanm!Zm neden Almanya'mn Ren veya Mozel araplan kadar nefls olnuyor? Her gun maruz kaldi~mlZ bu kabil suallere miisbet veya menfi bir cevap verebllmek it;in memleketimi~in Bordo, Ren veya Mozel mmtakalarmdaki iklim toprak ve diger eraiti haiz bir mahallin bulunup bulunmadiginl bilmek icap eder. Bizde bu !)eraite malik bir mahal mevcut oldugu takdirde mezkiir araplan veren tiziim nevilerini getirip bu mmtakalarda ta.mim etmekle hedefe vas1I olmak miimktindiir. Halbuki mezkur eraiti haiz olan yerl bulmak mes'elesi ancak mutemadi tecrtibelerin lcraslle kaimdir. Gortilfiyor kl yabanct araphk tiztim nevilerinin memleketimize celp ve tecrube eklinde garsmdan faydall netieeler beklenebilir. Onun i~in bu hususa IA.y1k oldutu ehemmiyeti vermek ve mezkur teeriibeleri icradan c;ekinmemek UlZimdlr. Tecrube ie;in her hangi blr iiziim nevlni intihap ederken haddinden fazla ihtiyatkA.r olmalldlr. Bunun ic;in ilk once tecrubenin yapilacagl mmtakanm iklim ve topragmt ve umumi oeraitlni esasll bir surette tetkik etmeli ve bu erait dahilinde eok ve nefis ~arap veren nevileri intlhap etmelldir. (Her hangi bir asma nevi yapraklanmak, l}iceklenmek, meyva baglamak l~in ayr1 ayn muayyen derecei hararetlere muhtac;ttr; asmanm her hangi bir devresi lc;in leap eden bu dereceler temin edilmedig,! takdirde ~s manm o devredeki faaliyeti noksan kallr, ve iizum matlup evsaf1 haiz

252

ARAP, Si!tKE, iSPiRTO SANAYli

olmaz; sonbaharm soguklan erken ballyan mahallere ge.; yetien tabiri digerle mahsuliinti sonbaharm soguklan balachktan sonra veren asma nevi dikilirse sonbahar soguklan mahsulti harap eder; ilkbaharm g~ zamanlarma kad:u don yapan yerlerde erken uyanan iiziim nevlleri dikilecek olursa asma aldarur, ve ~ok mutazarnr olur; ikllmi Slcak bir yerden so~uk bir yere nakledilen asmalar payldar olamaz. ~iinkii bu tizfunler ldrak igin kendilerlne Iaz1m olan derecei harareti burada bulamazlar.) Bagc11Igm bu kanunlanm daima gbz ontinde bulundurmak, mtisbet bir netice elde edebllmek igin behemehal lftzimdir. Yukanda zikredilen hususat memleketimizin bir yerinden baka blr yerine nakledllecek iiztim nevileri ic;ln de caridir. Yani yabanc1 iiztim dedigimiz zaman muhitin yabanciSI olan yerli veya ecnebi tiziim nevi anla~malldll'. lmdiye kadar, bizde bu hususta yaPllan tecrubelerin net1cesini yazal1m: Avrupa'mn RiesHng, (Ren araplarmi veren iiztim nevi) Pinot noir !kirmiZl Burgonya araplanm veren tiztim nevi) Cabernet <Medok araplarmi veren tiztim nevi) tiztimleri istanbul civarmda (Erenkoy) garsedilmi ve mtisalt neticeler vermitlr. Ren iiziimii (Rizling): Memleketi olan Almanya'nm Ren nehrt sahllinde verdigi araptaki evsafm bir k1smm1 kaybetm1tir. Erenkoy Rizling B.tabmda, Ren arabma has olan latlf ek!Ji Iezzet husule gelmemitir. Bundan maada husule gelen arabm ytiksek olan alkol derecesi Ren araplarmm halz oldu~u aromay1 (gtizel tat ve koku) ktsmen ortmtittir. Almanya'mn Ren nehri sahllinde yeti~en Rizling iiztimleri tizerinde husule gelen wnlkiif (Botrytis cinerea.) Erenltoy Rizling uzfunleri \izerinde de teekkti.l etmi, fakat bu ktife maruz kalmi taneleri (Ren'de dtinyanm en nefls ara.plarmi verdigi halde) arap imallne salih olmad1~mdan atllml.tlt. Bu ktiftin nefis atap husule getiren asil ekli Erenkoy Rizlinginde teekklli edememi ve burada mutemadiyen bununla mucadele etmek mecburiyeti hissedilmitir. Erenkoyu'nde Rizlingin omca bama verdigi mahsul pek azdar. Bir omcadan alman tizum miktan 200 - 300 gramdir. Rizling uziimiinden alman ljarabm kemiyet ve keyfiyetinde husule gelen btitiin bu tahavvti.llere ra~men mezkii.r uziimun arabi her hususta yerli uztim arapla.rma tefevvuk etmi, ytiksek bir fiatla satllabilmi ve sahibine fazla bir kar temin etmitir. Qtinkti bu tiziimden ahnan arap Ren Rizling ljarabmda bulunan aromay1 halz olmamakla beraber tamamen kendisine mahsus ve hi<; bir yerU arabmda bulunm1yan Iatif blr tat ve koku ile temayiiz etmitir. Hem daha yiiksek mahsul almak ve hem de Botrytis cinerea ktiftiniin husule getirdigi hasaratm onunu almak i!;in Erenkoyii'nde Rizling yerine daha ~ok mahsul veren ve nlsbeten daha mukavim olan (SylvanerJ i.iziimiiniin ikamesi tasavvur edilmektedir. Bu uzum Rizllnge nlsbetle hektar batna daha fa.zla mahsul verirse de husule getirdlgi arap Rizling arabi kadar nefis degildir.

253

;?Alttll'. siRKE, tsPiRTO sANAYU

Medok uziimii (cabernet): Bu iizum nevi Erenkoyiinde garsedilml ve as1l memleketi ohn Fransanm medok havalisinde verdigt medok arabmw evsR.flm haiz bir ?arap vermi~tir. Bu uztimi.in verdigi arap pek koyu renk11, kaba fakat k1sa bir miiddet zarfmda ~abuk eskiyerek nefaseti artttgmdan daha ziyade taammumu l)ayam temennldir. Yalmz bu iizii.m ihtimara bnkllmadan evvel ~opleri aynld1g1 halde verdigi arap tanence zengin ve pek buruturucudur. Bundan dolayi memleketimizde bulunan yabancllar tarafndan sarfedilmekte ve Tiirklerden hemen hie; ragbet gtirmemektedir. Esasen bizde balk umumfyetle klrmlZl araptan ve bllhassa ~ok buruaraplardan holanmaz. Blzde en ~ok ahc1 bulan arap beyaz, mUla yim araplard!r. Bunun ic;in memleketimizdeki ecnebiler ile ihrac; edilecek araplar lr;in bu uzi.imtin tekslrine devam etmek pek faidelidir.
~uk

K1rmut burgonya tiziimti (Pinot noir J : tiziim u de Erenkoyunde gayet iyi yetimi, koyu renkli ve nefis blr arap verml.tir. Omca bQ.ma verdi!P mahsul de pek iyldlr. Onun ic;in bu iizumii de kirrnlZl arap lmallnde kullanmak i.izere istanbul clvarmda kullanmak mumkiin olacak ve memleketimizin diger mmtakalarmda tecriibe etmek faldeli netlceler verebilecektir. Yabanc1 araphk iiziimlerl iizerinde, Halkah zlraat yU.ksek mektebinin tecrtibe ba~mda yap1lan tecriibelerin neticesi de arapc;llarunizl c;ok alakadar eder. Bu ba~a Suriyenln halvani, zeynl, beledl, kalbilltayLr, rumll esved ve Adanamn Tarsus beyaz1 iiziimleri garsedilmi ise de bunlar iyi yetimem~ ve ufalanarak kendl memleketlerlndekl evsafm1 kaybetmi~lerdir. Avrupadun gettrtilecelt ayni baga garl3edilen (Muscat de Frontignan) (Cinsaut), (Aramon) iiziimleri mtike.mmelen yet~mi ve iyi bir mahsul vermigtir. Trakya'nm Marmara ~ahilinde iyi yetirni~ ve gayet koyu renkli bir ~a rap veren (karalahna) iiziimii de papaskaras ~araplanm lSiah etmek uzere Trakyanm denizden uzak olan diger mmtakalanna nakledilmlg lse de mezkur iiziim burada e~i kalml ve .fjarabl nefasetini kaybetm~tir. Bu hal karalahna iiziimiiniin denlz lkllmlnden hogland181m ve kara ikllmlne tahammiil edemediglni gost.ermektedir.
Yaban~ ~araphk iiziim nt:Vil~?rlnin memleketimizde verdili neticeleri tesbit etmek mes'elesile, baiClhk m1ntakalanm1zda bulunan zlraat mekteplerl ltigal eder. Fakat memleketimiz iklim ve toprak itlbarile yekdlgerinden o kadar farkll m1ntakala.rdan miiteekklldir ki her hangi bir tecriibe bagmda elde edilen netayici buraya yakm muhitlere temfl etmek ekseriya menfi neticeler vermektedlr. Onun i()in ~arap~1lar1mtz, kendi rnenfaatleri Icab1 olarak ba~larmm gayet ciiz'i bir klSntinl yabanc1 omcalara hasretm1i ve muva.flk bulduklan iiztim nevilerinl glttlkc;e teksir et~ melidirler.

254

~ARAP, SiRKi:, iSPiRTO SANAYti

Netice olarak UDU zikredelim ki: bundan sonra arap imali i~in yeniden tesis edilecek olan baglan, mmtakanm en iyi ::~arap veren iizfunleri nevinden tekil etmeli ve memleketimizin muht~llf yerlerinde muhtelif yabancl araphk iiziim nevileri iizerinde yapllacak tecriibelerle miisbet neticeler elde eidlclikten sonra !}araphk iiziim olarak bunlan intihap etmelictir. D : Memleketimizde :;;araphk iiziimlerin ahm ve sat1m ~artlan hakkmda mevcut ticari teamiillerin tevlit ettigi mahzurlar ve bunlarm ref'i ~a releri: Btzde arap~llar, arap imalinde kulland1klan iiziimleri aagida l?ikredilen dort muhteUf ekilde ted&rik ederler:
(1) Uziim ii bizzat kendi baglarmda yetitirmek, (2 l bag bozumundan evvel herhangi bir bagm verecegi mahsulii satm almak bagm yiiziinii almak, (3) iiziimii bir veya bir ka~ bagm mahsuliinii satm alan ehas vasltasile tedarlk etmek, (4) iiziimii ~hir veya ki:iylere kurulan iiziim pazarlarmdan tedarlk etmektir.

1 - Uziimii bizzat kendi bagomda yetitirmek: matlup eraiti halz nefis bir arap yapmak ir,;in iiziimii dogrudan dogruya arap~llar tarafmdan lletilen baglardan elde etmek Iaz1md1r. Avrupada hemen hemen yalmz bu usul tatbik olunur. Demek oluyor ki arap~lllktan beklenilen .faidelerJ lfyiklle temin edebllmek i~in aral)(<ll.ar umumiyetle ham maddelerini kendileri bizzat yetitlrirler. Bir arabm kemmiyet ve key.fiyeti, iiziimilni.in yetiti~i baQ-m evsafl, bulundu~u ljeraitle bunun tabl tutuldugu muamele ile s1k1 bir surette ah1kadardir. Meseli\: iiziimleri toplama ameliyatml nazan dikkate alallm; Nefis blr arap yapmak i~in iiziimlerin ne zaman ve nasll toplanmas1 lflZlm geldi~ni arapt;lllktan anlamtyan bir bagel takdir edemez. Bag bozumu esnasmda riayet edilecek hususat: iizi.imlerin haline, elde edilmesi matlup arabm nevine, ve toplama zamanmdaki ahvali havaiyeye gore degiir. Bag bozumunda yapllan her hangi blr hata, me'Um tesirini, arabm ge~irdigt b~tiin miiteakip safhalarda gi:isterr. Bu hatanm tevlit ettigi fenahklarm oniinii almak pek gii~ ve ekseriya gayri mi.imkiindiir. Binaenaleyh iyi bir arap elde etmek i~in iizfunleri matlup evsafl haiz bir arap elde edilecek ljekilde yetiljtrmek ve dolaylSile bagt bizzat idare etmek lazimdir. Btzde ~arapr,;llar umumiyetle araphk ~iimlerini hari<;ten tedarik ederler. Maamafih bir c;ok arap~llarimlZ i.izi.imlerini bizzat yetitirmek iizere bag tesisine balarnilardir. 2 - Bagm yiiziinu almak: Bunun ir,;in i.iziimler oi.znadan evvel arapgl baglan gezer, Bagm iiziimleri i~in bir fiat takdir eder. Bag sahibile uylltugu takdirde bagm mahsuli.inii satm ahr. Bag bozumu zamanma kadar bagda bir bekr;i bulundurur. Uziimler kemale geldlkten sonra ~ara~1, kendi vesaiti nakliyesile iiziimii t?araphaneye nakleder.

255

S \il \"

Sc:lKC, ISPIRTO SI\NAYII

Uzumlenm hancten tedank etmek mecbuuyetmde bulunan sarapcilar uzum mubaya~smda bu usulu dtgerlerme terc1h etmelldnlet Bu usulcte sarapc1 uzumu tsted1g1 zamanda topliyabilir Bag bozumu ame!Jyattm tstedtgi evsa!ta h1r satap elde edecek sekdde t::tnz1m t>der Uzumu u~ulu dn1resmde ambalaJ edet Boylece uzumlerm yolda eztlme::.t ve ihtuu,:na baslamasmm onune gectlmt'> olvr Bu usulde sarapc1, uncak tasn cdebtle<'e~ g1 kadat uzum hasat eder ve dolaytSlle hasat edilmis uzumlerm ::jarapha1c~ de uzun muddet bekleyip curumesme ve bozulmasm.t meydan kalmaz Vel~ ha'>ll bu usulde sarap tmallne tahs1s edilecek uzumun hasat- ve naktl ame~ llyatml b1zzat sarapc1 yaptlgmdan bunlan usulu dauesmde tcru ve d<lla~ YISlle lYJ btr s~:u ap elde cder Aym zamanda bu usulde uzum dogt uctan dog~ ruya bagctdan satm ahndtgi ICm ucuza maloldugu g1b1 mutavass1t elleun tavassutuna meydan venlmemq olur Yatmz bu usulde s<Jrapunm gayet emm bn bekclyi mt1hap, vesa1t1 nakllyeyi vaktu zamanmda temm etme<>l ve uzumun ha&lt ve nakhnde 1cap eden tedabtre ua)et etmes1 sart1tr 3 - lJzumu hn veya b1r kac bagm mabsulunu satm alan c~has va:>tta~ Sile tedank eimek bu usulde, bag!aun mahsulu satapciltkl;:. ,llakas! olmt~ yan eshas tatafmdan hat.n alm1r Bunlar kendt bekctlen vasttastle bag1an muhafaza ederlet, ve kendr vesa1t1 nakhyelen 1aneslle ~ataphanelere naklederle! Yam burada uzumlerm muhafazast hasat ve nakil bunu san'at 1tt1haz etrn1r,; k1mseler tarahndan Jcra edllu Bunlar mutava:>Mt elletden 1ba1 et olup hasat o;.ttiklell uzumu ~arapctl:na S'ltatlar Bu u!:>ul bundan ev~ velkl usul kadar 1y1 degddlr Cu11ku burada uzumler ekscnya tam zamanmda hasat edi!mez, nakliyat esnasmda eziln Aym zamanda boyle mutavasStt elletden satm ahnan uzumler pahahya malolur Onun t<:m mecbunyet olmad1g1 takdnde bu alim ut.ulunden cekmmek laz1mctn Mecburtvct husulunde ~arapct satlct Iif' J.ktetlecegt mukavelede bag bozumu zamammn kend!Sl tarafmdan taym ed!lecegm1 uzumlerm ambalaJ ve naklmde uayet cdtlmesi ICap eden hususat1, ve ~araphaneye gelecek olan azam1 uzumun mtktanm ztkretmelidir Bu son ta.hdltten maksat het hang1 b1r sebepten tbtlhassa gayn musmt havalan dolayt u?umlerl k1sa bn zaman zarfmda hasat etmek mecbuHyeti husulc geldtgl takdtrde sattel lie <;~rapct arasmda husule gelmest melhuz olan Jhtilaflarm onunu almnk~ tu Bu lmsus kaydedllmedigl takd1rde sarapc1 ::.arapbaneye gelen butun U4umlen ktsa btr muddet zarfmda 1cap eden amehyat-1 tab1 tutmak tcm vakit bulamaz ve uzumle1 curuyerek lhi1mara ba~lar
4 -

Uzumu, uzum pazarlarmdan tedank etmek

Btzde uzum zamanmda, b1r cok bagc1lar uzumlerm seht e getn e1 ck bUlada kurulan uzum pazarlarmda satalar Bu u!:>ul sayesmde uzumu kolal<likla tedartk etmek mumkundUI Burada, satm. alman uzumleun neVI ve yetlstigl bglm malum olmad1gmdan bu usul ::.ayesmde muayyen bn <>a~

256

~ARr'.P, l'iJIKE, isPiRTO SANAYtl

rap tip! yapmak milinktin olmad1g1 gibi boyle fiztimlerden arap yapmak kolay degildir. Bunun i~in bu usul bilhassa biiyiik amlllere kat'iyyen tavsiye edileme~. Bir iiziimun harici evsaf1, verece~i arabm keyfiyetl hakkmda bir flklr veremediglnden ekseriya bu ekilde satm ahnan ii~mlerin verece~i ,<Jarabm nefasetl tesadiife bagbd1r. Esasen bOyle iiziimler ekseriya pek pahahya sat1I1r. Uziimii bu ~kilde tedarlk etmek mecburlyeti husule geld!~! takdirde, muhtelif sabcllardan abnan niimunenin tathhk ve harni~iyet derecelerine bakilmasl ve terklbi arap lmallne en elverill olan iiziimlerln intihap edilmesi Iftzlmdir.
11. Sennaye ve kredi:

Bizde diger zirai san'atlerde oldugu gibi, arap~lhk san'atlne hasredilen tesisat sermayesile mtitedavll sermayenln miktan pek azd1r. Bu hususta senelere gore sahib mahimat vermek miimkiin degildir. Hem madde ir;ln verilen paranm miktan 150,000 liray1 ge~mez. Blr ka~ ~araphane istisna edilmek artlle araphanelerimizde edevat olarak fu;llardan ba:?ka blr ey kullamlmadlgl ve ameliyatm basit vesaitlt' !era edildigl diiiinill.ecek olursa bizde tesis sermayesl miktannm da pek ciiz'i oldugu anlaIhr.
~araplanm1zm dahilde sliri.lmii ve harice lhraCl temin edildigi takdlrde halihaztrda arapl}rl.Ik san'atlne tahsis olunan sermayenln bir ka<; mlsline ihtiyag vardu. Memleketlmiz dahlllnde takriben 3 milyon kilo arap !mal edllmekte ve dahilde sarfedilmektedir. Haril}ten de memleketlmlze ancak 131,293 kilo arap girmektedlr. (1923 - 1928 senelerinln vasatLsi) d<>mek oluyor ki memleketimlz dahilnde ~rap sarfiyatt 3,200,000 klloyu ge<;memektedir. Bu adetler dahili arap lstihsalatlmi~ arap ihtlyaclffiiZl temln etti~nl gostermekte ve yapllacak fazla istihsalat i~ln her halde evvelden bir mahre~ tedarik etmek laZim geldl~lni leap ettlrmektedlr. Dahllde l}arap iStihlakatmm azhg1 araplanmizm haric;te altcl bulamamas1, ve bizde yap1lan blr gok l}araplarm fena muamele yiizilnden c;abuk bozulmasmdan dolay1 ge~en senelerde ekseri ~rap,.nlannuz azlm miikiiiAt lc;lnde al'aplanm somaya tahvil etmek mecburfyetinde kalmtl}lar ve blr c;oklan zlyan etmllerdir. Onun lc;ln ara})'<tllilimlz ic;ln sermayenin tezyidi mevzuu bahsoldugunda pek ziyade ihtiyatkar davranmak IAz1mdu.

Ill. Vergller ve riisom:

Ti.irkiye'de sene de 3 mllyon kilo arap yapddtAma ve kilo bama l 0 kurWJ inhlsar resmi alindt~ma nazaran arapr;Ilarlmlzdan blr senede alinan resmin mlktan 300,000 llrad1r. Dahilde az arap istihl:lk edilmeslnln ba~lica sebebi arap flatmm yiiksek olmas1d1r. ~arabt ucuzlatmak j<;in arapc;ilardan alman resmln tenzilt pek muvafik olacakt1r. Memleketimize blr senede ithal edilen sarabm miktar1 cii2'i oldu~undan, haric;ten itha} edilen araplara ait giimriik tarlfelerlnln arapt;lh4'lffilZ U-

17.257

~1\!tJ\!.", SiRKE, isFiRTO SANAYii

zerindeki tesirini adetlere ve mukayeselere miistenit bir ekilde gostermek murn.ktin dcgildir. Esasen Tfukiyeye bir senede ithal edilen ~arap ancak 70731 lira ktymetlnde 131,293 kilodan ibarettir. 11923 - 1928 vasatisiJ bu be~ sene zarfmda ithal edilen ~araplarm miktan arasmdaki farklar pek cii.z'idir. Memaliki ecnebiyeye ihra~ edilecek ~araplar, i.iq ay zarfmda mahalline vusulumi vesika ile isbat ed!lmck sartile resme tabi degildir. ~arap ihra(.' edenlere behf'r kilo ljarap iqin iiq Imrl.lli ihr:1cat pirimi verilmektedir.
IV. Rasyonali:lasyon mes'elelt>ri:

Memlek:;timizin ~arapi1aneierinde bakiye kalan cibrelerin bir c;oisti!adc cdilememektectir. Bir qok ::)arapqllanmiz ii.zumil iptidai veh::l.i tic tv.si : ct tiklerinden ci brede fazlu mikt.urda stra kalmaktu ve sarapqilnr bu ktymetu bakiyeyi atmak 5uretile scrvt>tlerini heder etmektedirlcr. Bu cibrec'.en ya soma <;tkanlir vc yahut sirke imal edilir. inhisar idare.si cibrc~icn c::mta GJimrma~mi hir takJrn talmyyiidata tabi tutulctugundan bilnas'3a ktit;!i.ik amiller cibr<>lerlnden soma <;Ikarmak imkanmdan mahrnmdurlat. Her haldc cibredcn soma imalini Avrupada oldugu gibi se1best blr hale lfr:t~ etmek pek faidcli o!tw2 kttr. Cibreden :;:irl\e imal etmek te sirtcciliii,e dair raporda i:-:ah edi:'('Cgim ve<;hile bir <;ok ::)arapqtlanmizca milmkiin dcgldir. Dfrnek olu.vor ki m"mlf'l{etimizde l$arap<;Jhl{.tan artun cibreleri ziyadan kurt::trmn!~ icin biitii.n ~arapctlara cibreden soma ima line miisa'lcl<' etmek v::: :l~agtda izah t'dcceiUm Vf'Chile memlektimize girecek sirkeruhunu baz1 takayy\.idat~ tabi tutm:1k behemehal laztmdJr. 1 f~unc!an

2 -- Memleketimizde -$arap<;liktan istifade etmek iyin i&arap kooperat.lflcrinel kat'i bir Iii.zum vardtr. Memleketimizde imal olunan :?arabm miktan!l::t nazaran ~arap amillerinin adedi pek qoktur. Bir qok ufak bagc1hk mmiakalarmda bile ~ar:<pqhkl:-t i::)tigal ederek gayet az miktarda l';ar::tp yap:m miiteaddit. :>mlllere t('sadiif edilir. Buralarda her amil kcndisine has ~:l.Yet basit ve iptidai usullt"rle sarabm1 imal etmektedir. Bilhassa bOyle ki1r.iik amillerin tekasiif etti~i mmtakalarda, mahir bir ::)arapqt tarafmdan !clare olui1an ve mi.i.kemmel vesaitlc mi.icehhe~ mi.i~tf>rek (kooperatif ~arap hanelerinin viicudc (>,etirilmesi p-ayet muvaftk olacakttr. Burada bai!;c1Iar UzumlNini 'kOOPf't''ltifin mUilterek saraphanesine !!'etirert>k ~arapcihktun iyi anhv:m blr vsta vas1tasile sarab:J. tahvll ederler. Bu teskilat lanesile, bir cok kiiGiik amillerin mi.inferiden vi.icude !!,'etiremedikleri tesisat vi.iende getirilir. ~arapGtlar spekiil~vo" vco mutavasstt ellere kar~I himaye edilir, ucuz bir tarzda ve fennin son terakkivHtma gore. ayn! havasst haiz -'?araplar imal edilir, cibre. tortu gibi ~arap bakiyelerinden de l!arap amillerinin munferiden temin edemlyecegi bir ekilde istifade edilir. BOyle bir(~arap kooperatifi), istirak edecek olan eshasm "'l.rdtmt ve hi.ikumetin ucuz vade ile ikra:r. >dccetU pnra ile viicude getirilir. Bu kooperatif makul sekilde idare edilmek

25~

~.:\ll.Al", SiRKE, isPiRTO SANAYit

artile k1sa bir mtiddet zarfmda htikiimete karl olan borcunu Odiyerek mi.istakil olur. oljara~lllgl Ueri gotiiren memleketlerde (arap kooperatifleri) bu ekilde teekk\il etmi~ ve mmtaka arapc;1ll~l iizerine faideli tes.irleri goriilm~ti.ir. V. Sinai tedrisat. Memleketimizde arap amillerlnln bUgilerlni artt1rmanm c;areleri, bu maksada vastl olmak lc;ln yap1lmas1 icap eden hususat nelerdir?
~arapc;IlarirnlZl, san'atin nazari ve ameli hususatUe miicehhez kllmak, bunlarm bilgllerlni artt1rmak, memleketimlz, ~ra~Illgmm inkiafma medar olacak mtihim bir amildir. HalknniZ eskiden arapt;lllkla tigal etmeyi gi.inah addetmiler ve memleketimiz ic;in biiylik bir varidat menba1 olmaga namzet olan bu san'atl gayri muslim unsurlarm ellerinde buakmllardir. Kls!Dl azam1 Rumlardan lbaret olau mezkiir arapc;1lar son hadisat lizerine memleketimizden ayrlldl. Bunun i.izerine arapc;lllk esklden ayni ehlrlerde tn.\attun etml ve yahut bQ!Jka yerlerden getirilmil! olan mtibadillerin ellne ge!fti. San'atln inceliklerine vaklf ollmyan, blr {lOk ara~llarlmlZ bilgir..in azllgmdan evsaft matlubeyi baiz bir arap yapamadllar. Buna ragmen arapc;Jhkla itigal eden ehasm azhgmdan dolay1, "!arap piyasada para ediyor ve dolaylSile amillere yiiksek bir kar temin ediyordu. Son bir iki st'ne zarfmda memleketin arap istihlakatl tezayi.it edince bir cok amillerin yaptl~l 11araplsrm sftri.imi.i azald1 ve arap;llarlmiZ matlup evsaf! haiz, nefis blr arap im;lli i;in icap eden malumata malik olmak mecburiyetini hissetm~ge baladi. Miiessesemiz ci:ktisat Vek8.leti merkez zimi san'atler laboratuari) tarafmdan ne~redilen ve ~arapc;Ilanm1za meccanen dagttllan eserlerin arapr,;IlarrmtZI pek ziyade alakadar etmesi, ve her gun arap~llanmizdan almakta oldu~umuz mektuplardaki sualler, ljara~llarlmlzm. san'atin fenni hususatlle pek ziyade alakadar oldugunu gostermekte ve san'atkarlanmlzr tenvir etmek hususunda. yapllacak teebbiislerin pek musmir olacagml ve bunlarm gayet k1sa bir muddet zarfmda feylzli neticeler verebile" cegi kanaatinl tevlit etmektedil'.

Memleketimizde arap~lllgm tekasiU ettiiU yerler tetkik edilecek olursa buralarda arapc;Lhgm yekdigerinden farkh i.ig ekil arzettigi gortiliir: Birinci ekil - Buyiik 'ehirlerden, mahre~ten uzak olan ba~ nmitakalarmda yap1Ian ljarapr,;ll1k ']eklidir. Burada ljarap sahipleri tarafmdan yaplllr ve ihtimarml bitirdikten sonra hir,; bir muameleye tabi tutulmaksoon bi.iyi.ik ehirlere gonderilir. Burada her a.rapr,;mm ~ara.bm terbiyesine mahsus bir mahalU ve bu hususla i~tigal eden blr ustas1 veya bir miitebas.:WU bulunur. ~rapla.r burada terbiye edilir. tervik ameliya.tma tabi tutulur, siiziiliir, yekdigerile karl!ltmbr ve i3elere d(}ldurularak ticarete sevkedllir. Trakya'nm hemen biittin biiytik a1apr,;Ilan bu ~ekilde i yapmaktad1rlar.

259

f?ARt\l', SiRKE, iSPIRTO SANAYif

Bunlardan her birinin istanbulda blr ~raphane ve bir ustas1 vard1r. BunJar piyasaya nisbeten nefis ~arap (,!Ikarmakta ve yuksek fiatla satmaktadirlar. Ikinci $ekil -- Bagcihk mmta kalarma civar ol:ln ~ehirlerde yap!lan i)eklidir. Burada :]arap dogrudan aogruya bag mmtakalarm::lftn ~?araphancye getirilen iizi.imden imal edilerek ayni yerde terbiye edilir. Bu ameliyat s:uaph:.me sahibi ve yahut ustasJ tarafmdan \era edilir. istanbul, Izmir ve Ankaranm bi.lyalc ::araphanelen llu t'lrzt takip ederler. Bu sekilde yap.hn ~2~raplarda nefaset ve milkemmeliyet it!baril0 bir dereccye kadar mat!up cvsaf1 hmzdirler.
~arapGlhk

:<Pkil -- Bv. mnm:e!<et.imlzin muhtelif l)~lf\CJlik mml:.tl>.'llarmda C.J.l'::tfmdan y:1D'l:m l'~rnp.~Jl:k ~cliidir l~i b1.:nlar ">araplanm 1:11~.1:1~ i;111tl vr:: ~r'Jiye elit>!'lt>l. Bu sarapc,lar 1isteten dun evsafta SPn1plar v~parbr. Mcr.1\ekr:'timizin .~n cok biJoiyc, ma!U.m:\1:\ muht::tc obn :};II 'JlYl1DXI cia bunJ[>.I'rl'r Bu izahata nar.ar.1.n mem\el;:etimizde i)ll.rJ.[)I'lilk ;an'atile i~tl~a.l cc'cnleri LiP k1sma ay1rmk mlimkuncli.ir. 11 saral)h-:me ~'l.'lipic1i <'J ~.trap uslalan. (~I nfnk ~.1r1.p :1.milkridir. Bu i.ic muhte!if grupnn l''mht~w o:out,u m:dflrn1loal}ka baskadlr.
TJ~u~vu

J.:ur"Jl;. dJT:I!el'

Ustalar:

Bir r;ok uslalcl.nm1z umumiyetle ljaravhanede cereyan eden amcliyatm hepsine vuklltirlar. Fakat c~n'ati ~araphanelerde ogrenmi~? bulunmak Itlbarile f?antp!;Ihgm fenni esaslanm, bir ljaraphanenin nasi! kontrol edilmesi lazimgeldigini bilmek IGin icap eden maliimata muhtacttrlar. Mahlr ecnebi ustalanm1z bile memleketimizde icrayi san'ate bal!ladigi ilk scneler zarfmda istedilderi tarzda muvaUak olamaml~?iardir. Bunun sebebi gayet basittir : Memleketimizin .jiarap~Ihgt kendisine mahsus baz1 hu:;usiyetlere ma!iktir. Bunlan da memleket1mizin iklim, toprak, ilzum nevi ve ~eraiti umumiyesi icap ettirmitil'. Memleketimize has olan bu muhtelif ~erait altmda yetl~en iiziim nevi ile bundan yap1lan ~arabm tabi tutulmas1 icap eden ameliyatm ba~ka olmasi lazundir. Ecnebi memleketlerde f?arap yapmak !rin tatbik edilen ameliyat aynen l?arap~ihgimizda tatbik edilecek olursa mcnfi neticeler almak ihtimali gayet kuvvetlidir. Demek oluyor ki ecnebi memleketlerden gelen ustalar i~ esnasmda daima memleketimizin hususiyetlerlnl g{iz onii.nde bulundurmak mecburiyetindedirler. iklimimiz SICaktir, ~?a raplarlffilZ .abuk sirkele~?ir. ~arap yaparken daima bunu di.i.IJiinmek ve isl buna gore yapmak la:nmd1r. Uziimlerimlz az ek~?irlir, Bunlarm verdigi 11arap ~abuk bozulur. Demek oluyor ki bizde ek~jillgi az, iiziimden kolay bozulmtyan bir ~arap clde etmek i(,!in laz1m olan hususat1 daima nazan dikkate almak hiz1rndir. Bizde halk buruk, kekremsi ~aralpardan ho~?lanmaz. ~?ara bi yaparken bizcte daima mi.il~yim az buruk bir ~arap elde etmek mecbu-

260

SAR'T'

::OI"IIKE

ISPIRTO SANAYll

nyetm1 du~unmek ve amebyat1 ona gote tanz1m etmek Iaz1mdlr MemleketlmlZln 1khm, toprak ve halkm arzusu g1b1 b1r ~ok rumllerm doturdugu bu ve buna rnuablh b1r <;ok mcebkler vardtr k1 bunlar memleketlmlZ ~rap ~lllgma mahsustur Bunlan Turk olsun yabanc1 olsun he1 hang1 b1r usta ancak memleketumz dahdmde san'at lle ugraan fenm bu muessesede ogreneb1hr Demek olU)'or ki memlektlmlzde arapcihgl mki~af ett1rmek 1cm :;;arap ustalartmtzl, ~arap~Il~m fenm esaslan, saraphane kontrol usullen ve memleketuruzdekt ~arapcll1k husus1yetlermm 1cap ett1~1 malumatla mucehhez kllmak Iaz1mdn Bu da asag1da 1zah edeceglmiZ hususatm tatbikl lie mumkundm Memlel{Ptlmtzde Trakya Garbt Anaclolu Merkezt ve ~ark1 Anadolu yekdlgermdf!n farkh uc bagc1hk ve sarapc1hk mmtakalat 1d1r ~1mai.J. ve cenub1 Anadolu'da 1se sarapc1ilk pek mahdut ve ehemmiyetsJzdlr Yukanda Zlkredlen uc mmtakanlll uzum ve .'la"aplan vckdlg~rmden farkh evsaf arzetmekte ve burada nefis bu :;;arap elde etmek 1~m Iaz1m alan amehyatm farkh olmasm1 1cap eitumektedlr Bu mmtakalarm saraP~;Illgim llen goturmek JCJU buralarda b1r bagc1llk ve s,uapczllk muessesesmm vucude getmlmesme b1r Iu.1:umu kat 1 vatdlt Trak)'.t mmtakas1 1cm (l'ltanbul), Garb1 Ant~dolu 1cm (ln,tzrJ ve Mc1kez1 An.adolu 1cm de (AnKara) da tests ediimesi ILtP ~den bu muesse::.ele1 Bu tecrube bag1 bu tectube o;araph<tTie~I ve bI laboratuardan Ibare" olmalJdlr Tectube bagmda mmtakanm t>n "'1fls sv ap vel en neVIlNI tesbit edihr BunLum Amenka asmalanle 1mt1zac de-reccst tesbt ed1hr Islah Vt teksu c1hetme gidthr ve ecneb1 neviletden hangl:>mJP bt muhttm 1~11m ve topragmua nt..fls b1r -;atap verd1g1 tec1 ube edJJ,J Ttcrube .'la.:t!Jl'anesmde oag uzun,leu uzermde sarP tecrubelen leta Pdthr LabmatmularaJ. ao. nem mmtakan.n 'laraplau tetku;: edt!Ir, mmtakada bulunan s1.raphane .,:>'lhtpleu ust::tlau ve kucuk anullerm bilgtlenm ,uttnmak 1<.m Ic:Jp eden tedf!bll 1tt1haz edun Barada he1 sene ~?<lt ,,phaneletde amehvatm nz~betcn az bvluadugu zamanlarda bir ktns yap1ln M1n takanm sarapCilan bu kursa 1st1rak ede1, kend1leune lanm olan malumac venllr Daha cok malumata mahk olma~ lhtlyen arapctlat bo;, zamanlarmda laboratuara de\am ederlPI, orada laboratuar seflermm nearetl J.ILnd' c~,lJ'?al k <tmcll bn tarzda bu. c;a1 aphanenm kontrolu lCill 1cap eden husu:;,atJ o~hentllet Sal a phane sahtpleu Bwde sacapllane s.':lhlplen ustala11n 1sler1m kont101 edebllmesi <Cm s1.1aphnecte ceteyan eden amehyat hakkmda malumat ed1'1melen .;e .;;arap tJCd1et111e att hu .. usatJ bllmelt-n lazrmcllr Bu malumat tJ. aym mue&se'>e'etde te1 tp edllen k111 sl.11d 1 taLlp edumellolr
Uiak s,~.op am1llc 1 Bunla.I nu,lle~etm.'tde kes.etle tesaduf edtlen msbeten d.1 1 evs~ Fta s.:u Hl una I edc 1 s <1 ~prilatdn Bunl.1r l'ertdllei H~ln 1cap eden a>nell ve Pazau r>1alu>nat1 'llln~al:'l.lauada bulullan mezkur muesseselerde ogrmrlel Bu ..tmltlel na..:anyuttaa z1yade ar~1e11 malumata

261

~IR\' SiRKF, tsPiRTO SANAYii

muhtaGtirlar. Mmtakalarmda tesis edilen tecriibe ~araphanelerinde ve yahut ayni mmta;~ada bulunan ve usulii dairesinde idare olunan buyiik bir !j!araphanecle bir sene kadar staj yapmahdrlar.

262

ZAFIR RIZA
lktlsat Veklletl Merkez Zlraat

sanatlan laboratuan

~II

Memleketimizde ii7.iim strkeSi nann alttnda sattlan bir ~ok sirkeler sirke ruhundan imal edlltnektedir. Yerli mahsulat ve mamula.tm himayest noktal nazarmdan gayet mlihim olan bu mes'ele bizde ihtimar tarikile (lizfun, "kuru tizlim, ispirtodan) sirke imal eden bir ~k sirkeclleri terkl san'ata mecbur etmitir. Memleketimize serbest blr surette ithali iktlsaden pek muzrr olan bu maddenin lthalini a~~1da zikredilecek tarzda, tahdit etmek .p.yam temennldir.
1 - Memleketimize sirke ruhunun lthalini tahdit etmek uztim plyasaBlnda hemen her sene zuhur eden elim buhranlarl tevUt eden amlllerden birini izale etmek demektir.

istanbul, Ankara glbi bi.iyillt ehirlerde bir kac; sirkecintn l.mal ettlQi sirke ile ba~tllk mmtakalarmda mahallinde sarfedilmek iizere yapllan sarkeler istisna edilmek ljartile bizd.e sirkeler umumtYetle slrke ruhundan yapllmaktad.Jr. Sirkeciler .<;irke ruhunu 10 - 20 misli su He karl,ttrarak kara.mel veya di~er mevaddJ mlilevvene ile boyad1ktan sonra ticarete sevkederler. Riisumat Mlidiriyeti Umuntiyesile istanbul Ticaret ve Sanayi Odasmdan istlh1>al olunan malumata nazaran memleketimize:
1923 senesinde :. 1924 ) 1925 1926 33,544 38,388 51,343 47,107 38,335 49,129 42,644

Ttirk Jirasl klymetlnde

)
)

,
) )

,.
)

:.

, , ,.
)

103,506 85,744 135,286 122,359 105,726 158,900 118.518

1927 1928

:1'

Vasatisi

Kilo slrke ruhu ithal edilmi~tlr. Bir kilo ruhtan asgari 10 kilo sirke almdt lma gore senede btr milyon kUodan fazla .sirke imal olunarak dahilde sarfolunmaktadJr. Bu hesaba nazaran memleketimize sirke ruhunun ithali

263

~RIIP, SiRKE. iSPiRTO SANAYit

tahdit edilecek olursa sirke, ham!Zl halden yapthmyacak ve dolay1sile bir mllyon kHo uziim i~in mahalll sarf buluno:>.cagi gibi her sene yuz bin liraya yakm para memleket dahilinde kalmil) olacakbr. Vakw., iJi7de seri usul ile lsplrtodan sirke imal etme~e ba(!lamHl fabrikalar va rd1r. Fuka l memleketl mizin mahsula t1 ziraiyesinin himuyesi noktai nazarmdan l.$bU usulun. dogrud1.n dogruy::t iizum veya l)araptan sirke lmal etmekte tatblk edllen usulden farkl yoktur. Ciinkti son usul ile c;all~n fabrikalann !stlmal ettlkleri ispirto mahsulah ziraiyenin taktirinden elde edllebilir.
2 - Memleketimize sirke ruhunun ithali yuzi.inden, her sene bir GOk J?arapcllar ~~n.p ima linden kalan cibreyi a tmak sure Llle servetlerini heder etmektedirler.

Memleketimi:3ln bir c;ok yerlerinde f?arapc;!Iar soma lfikarm2k mumktin olm1yan yerlerde .$amp imalinden kalan cibrelerini atmakta, bundan sirke yapmamakVtdJrlar. Halbuki bu cibreden ~arap sirkesinden farl\:edilmiyen blr sirko yap1la bilir. Sebehi: Sirke ruhundan ~lrke yapanlar slrkelel'ini Istanbul gibi bt\yuk iiehtrlerde ucuz bir t~.rzda imal ederek mahallinde mrfetmf'kteenler. Sirk~c ruhundan suke yapmak gayet basit ve az masrafa mlitevakl~lf oldugundan bu turzcla yap1Ian sirkeler gayet ucuza malolmaktadtr. Bu wmi ill' .sirh2 yapanlar ruhun ]{llosunu 60 kuru~a almakta ve bundan 10 kilo kes!<in sirke yuparak sirkenin kilosunu 6 kurua maletmektedirler. Halbnl<:i. f~zum sirkesinden sirke yapanlar imal ettikleri sirkeyi bag mmtnkannd::m ~ehir!ere nal{!etmek io:;iu fazla masruf ihtiyarma mecbur olmakt.adl:'lnr. I<~sasen ucuz r.ir mahsul olan sirkenin fiatma masarifi nakliye ilave crH!ui;inde, ~eh!rlerde sattlan sirl<e ruhu sirkeslnden daha pahaliya geliy8r. Trakya'nm bir ~ok yerlcrinde (Qanta, Celaliye, Surgi\n glbi yerlerdc J yukanda zikredilen esbaptan doby1 .<:irkeye tahvil edilmemll) ve dolayis;le at1Jmaga mahkii.m olrnu~ C{'Sim cibre y1gmlarma tesadtif ettim. Bu cibn:nln sahipleri piyasada s1rke fbtmm pek dtiktin olmasmdan dolayi cl!m"tk:1 sirke yaptlklan takdirde masarifi istihsaliye ve nakllyes\nl bile Gll~aramJyacaklarmi soylemlr~lerdir. 3 - Memleketimiz:c sirke ruhunun ithali serbest cilik san'atl ilerliyemez.
kalchk~a

bi2'.de sirke-

Sirke rt!:nmu su ilc kan~tlr::trak keskin sirke imal eylemek gibi koby ve ucuz bir usul varken bizde bir ~ok ~irkeciler uztim, kuru tiziim vcya cibreden sirkc im'll etmek gib! kiiifetli bir usulii talcip etmekten Gekiniyorlar. Bizdc iiziimden sirl{e 1mal <'den bir ttok sirkecilcr bile her hangi bir sebepten dolayl hafit sirKe 'Udlklan takdirde ~irke ruhunu kaimak suretile sirkclerini i'eSh.inll':~tiriyorlar. Ve bu tarzda sirke!lin iyi diiiJffiesinl icap eden amili :.:,ra'!~lrtyorlar ve yahut arai/tlrmak mecburiyetini hi.ssediyorlar. Bu sebeptcn dolay1 .'!imdiyc k:.J.d::tr yapt!gtmlz tahlilat ncticc.sindc bizde yap1lnn bit c;ok

264

$ARAP, SiRKE, isPIRTO SANAYii

uzum sirkelerinde alkole tesaduf ettik. Bw alkol sirkeci i.;in bir zayiatt1r. (Yerli uzum sirkelerile ~liBll her tur~ucu bilir ki yerli s.irke turunun i~tin de kendili~inden lteskinle~ir. Bunun sebebi, yerli iizfun sirkelerinde kalan alkolun turu lmaU esnasmda hamiZl halle tabavviil etmesidir.J Sirkeciler her hangi bir sebepten dolay1 hamiZI halle tabavvul etmiyen ibu alkolu tahmlz i.;in Iaz2m olan eraiti ihzar edec~ine sirke ruhu katmak suretile sirkenin hamiZlyetini normal derecey getiriyorlar. Yukarlda zikredilen hususattan anlru}thyor ki sirke ruhunun memleketimizde ucuz bir surette tedarikinln miimkiin olmasmdan dolay1, bizde _sirkeciler san'ala ait miiktillerini sirkeye slrke ruhu katmak suretile hallettiklerinden, memleketimizde bugiin sirkecilik san'at1 bali iptidaiyededir denilebilir.
4- Sirkecilerimizin kullandt~l sirke ruhu ile yap1lan sun'i slrkeler, fena ve sthhate muz1r oldu~undan, sirke ruhu ithalinin tahdidi sthhati umumiyentn vlkayesi noktai nazarmdan elzemdir.

Bllldmya. saf hamlZI hal ile yapllan sirkeler tabiatile sthhate muz1r Fakat saf hamiZI halden yap1Ian sir~elerin masarifi 1stihsaliyesi i.izi.im slrke~inin masarifi istihsaliyesmi ge.-;tiginden il}bu havass1 haiz hamtzJ halden hi~ bir sirkeci sirke imal etmez. Sirkecilerimiz umumiy('tle ucuz ve sat olm1yan sirke ruhunu kullanmaktadtrlar. Bu kabil sirke ruhlarmdan yaptian sirkeler daima zehirli maddelerle miilevvestir. (Gazi kibrltl, tuz:uhu, hamizm~>mel, hamtziziibiit, kiiuliimetil, fenol, kreo:mt, aseton) bi'l.de gayri saf sirke ruhu ile yap1lan sirkelerde ekseriya tesadi.ii edilen zehirli ecsamdandu.
de~ildil'.

Bizde sun'i sirke yapmak i~in kullamlan sirke ruhu %68 - 80 nisbeti~1de hamtzJ llalli h~vi bir mayirUr. E~ilik derecesinin yiiksekligine mebni, i~bu ma.dde yak1cr, lnsanm gi~:tyi muhatisini k1sa bir mtiddet zarfmda tahrip edici bir :whirdir. Sirkeciler ibu m~ddeyi kullanmaga ba~jladlklan andan itibaren sirl':e rnhu ile muhtelif yerlerde tesemmi.hnat ve kazalar husule gelmitir. AJmanya'da i~bu madde ancak kii({iik damlahk i~elerde (dikkat, temdit edilmeden sthhate muzuctirl etiketleri altmda sattlabildi~ halde bizde bunun i~in bir kay1t yoktur. Sirke ruhunu sirke imalinden ba~ka hususat ic:in rnemleketimize ithali laZim geldi!/;i mevzuu bahsolabilir. HamiZI hal bizde sirke imalinden ba.'}ka boyaclltkta ve h1boratuarlarda kullamlmaktadlf. Laboratuarlarda kullamlan hamiZI hallin miktan ~k az olmakh beraber buralarda umumiyetle saf (miiteb~>llirl ham1z1 hal istimal edilir. Boyacilll<::ta kullamlan hamiZI halle gelln'!c, bu maddenin hini ithalinde sirke imalinde kullamlmamasi il;in zehirli olan her hangi bir madde ile rasitfenik, asitformikl denature edilmesi la:>;tmdir. Ayni l1Sul memleketimizde hali hc:l.zuda mngayyer isptrtolara tatbH;: edilmektedir. Boylece memleketimize ithal edilen ham1z1 halden sirke !mal edilmlyecek vc yerli sirkelerimizin himayesi mumkun olacaktir.

2()5

~ARAP, siRKE, isPtRTO SANAYii

Yalmz :,unu da zikredelim ki memleketimlzde hamiZl halden slrke lmalinin online get;mek ic;in ithal edilecek si:rke ruhunun tagyir veya ithalinin tahdidi kifayet. etmez. Aym zamanda memleket dahilinde denature edtlmi~ sirke ruhunun satiml da kanunen menetmek lazimdir. Meselit: Memleketimize yabuz ithali menedilerek dahilde fiiruhtu ic;in bir kay1t bulunmayan raka im.alinde miistamel anatol gibi baza maddeler vardar ki bunlar memlekt dahilinde ~erbest olE4.rak satll~bilmektedir. Onun l~in ham121 hallin ithalini bu ekilde tahdlt cttikten sonra her h~ngl bir vasata Ue memleketimize ithal edilen tagyil' edllml~ Rirke ruhunun sirkecilikte istimaline mani olmak ic;ln bunun satiInm men'inl kanunen tesbit etmek pek faydalt olacakt1r.

266

ispirto Sanayii
ZAFIR RIZA
lkt1 sat Yekilleti Merkez ll raat
sanaUan laboratuan
~efl

Memleketimizde ispirtoculuk !gin leap eden ham maddelerin mebzuliyetine ra~en imdiye kadar ispirto ihtiyaclllttZl temin edecek bir iSpirto fabrikaSl viicude getirilmemlijtir. Her sene isplrto ve mamuHitl i~in hariee verdigtmi:t serveti dahilde muhafaza etmek iqln bu hususa l.ylk oldu~u ehemmiyeti vermek h\zmdlr. Ttirkiyeye senede 426,663 lira ktymetlnde 1,489,184 kilo, tahminen yanm mllyon lira klYJiletlnde 1.5 milyon kilo tspirto ve mamulatt ithal edllmektedir. (1923 - 1928 senelertnin vasatl.s.il. 1917 senesinde harbiye nezareti taratmdan Baktrkoyiinde bir ispirto fabrlkast i~a olunm~ ve bir miiddet sonra Kiigiik~ekmecede blr miite!}ebbis tara.fmdan diger bir i.spirto fabrikasmm tesisine b;lflanmtij ise de bugful bunlar bali faaliyette degildir. Memleket dahUinde ispirtonun !mal ve harigten celp ve itbali ve da.hilde saWmas1 790 numarah kanunda musarrah oldugu iizere bugiin lnhisarm ellndedir. Onun !gin memleketin i.spirto ihtiyacmt inhtsar !dares! temin edecektir.

:tki sene evvelisl Kayseri'de her tiirlii mevaddt iptidalyeden ispirto !mal edebllecek senevl 3 milyon kilo ispirto kabiliyeti tstthsallyeslnde blr fabrikanm tests! inhlsar ldaresince mutasavverdi. Merbut raporumuzun heyeti vekilece mtizakere ve kabulii iizerine fabrikamn Konyaereglisi ve Adapazannda. tesisine karar verildi, ve inhisar ida.reSi bu hususta leap eden tetklkata b~ladt. Tetklkatm hitammda mezkftr fabrikalarm teslslne b~la nacak ve memleketimizin ispirto ihtiyact bu suretle dahilden temin edllmi~ bulunacaktlr.
Mezkur tetklkatm biran evvel hitam bulmast, ve fabrikalarm viieude getirilmesl suretile harice verdi~imJz servetin dahilde muharaza edilmeslnin temini ~ok ayam temennidir. 1 - Kayseride tesis ktlmacak 1spirto fabrtkasmm her ttirli.i mevaddt lptidalyeden isplrto istihsal edecek ljeralti haiZ olmasmm iktisadi mahzurlan:

267

SARAP, SlRKE:, ISPIRTO SANAYII

790 numarall1sputo ve merubatl kuuliye lllhisan hakkmdakl kanunun besmc1 maddesmde, musar 1daresmm teslS edeceg1 fabrkalarm mevaddi lpl1da1yenm her nev'mden !Splrto lStlhsal edeb1lecek ser::ut1 fenmyey1 h<tlZ olmas1 Iaz1m geldigl Zlkredilm!tlr Kaysen'de vucude getmlecek fabnkanm mevaddt lpttdaiyenm her nev'mden lSplrto yapab1Iecek senuh haiZ olacak tarzda yapilmasi da kanunun bu maddesme tstmat ed1yor E~sen k~bi hyetl tatbllnyes1 olmiyan bu kaydm memleket1m1zm lktlsadlyati 1cm nekadar muz\r oldugu at1dekl esbapta tezahur eder
A - Memleketlmlzm sera1t1 lklim1ye ve turobiyesi bu maddemn Latbtkme mamd1r Bu maddcmn kab1h tatbik olabilmes! 1cm ~pu to Imalmde mustamel mevad1 1ptida1yemn heyett umumtyesmm aym <:era1t1 1klim1ye ve turab1ye tahtmda yet!ebilmeSI lazimdir Halbuki her nebatm muhtac oldugu toprak ve Ikhm baskad1r Mesela Izmude sera1t1 Ikhm1ye ve tura~ !:aye pancarm vet1smesme o kadar musa1t degild!r Orada tes1s ed1leck tspn to fa.bukasmda kanunun bu maddesme uayet 1cm vucude get1r1len ve- panc.:11 dan .!Spirto Imalme yanyan cthazlardan lStlfad! edtlmtyecek, bunlar mvuttal dmacdktlr Isp1rto 1mah 1cm panc1 patates gibt suca zengm mveaddt tpttdatyeyt baska yerlerden celbetmek te 1ktlsad1 deglldn B - Memlek~tlmtzm se1a1t1 Ikttsadtyest bu maddenm tatbtkme m~m dn Ispu to lrnalltem maddetlpttdatyeyt tF>skll eden yalmz m1sr patate'l gibi mevaddt matye "e pl'lneat uzum g1b1 mevaddt sukkenye dt'~!ldn Odun tt:s\,ue tniEJ'"l selluloz tabukast beko,yasl aset!len tmalmde mustamel k'l.tp.ttcn he bn1 sp1rto tmaJilCLJi btr madde1 lptldalyedJr Halbuk1 hall hatrd'l ne selluloz fabnlu.m1z ne d~ karplt fabnkaiYJ.tz vardn k1 tsprto fabukanuz Hm bJre1 l'l"Vaddl tpttdatye vucud~ get1rsmler Bund:m dolayi kanunnn b1z1 bu nl(Vaddt nttd')ty~den 1sputo 1mall 1cm vucude getumcsmf' Hbm ettli?,t tc'>I'latta.1 kat IYYCtl lStlfade edtlemtyecekt,n Esa'len vaztveti 1kt1 ::>dt} c-1 ha..:. mlL mezku1 mcvattan usp1rto tstlhsahne musmt dei>Ildu
C - Mevaddt tptl(latyl::lntn het turlusunden lSplrW ctkarabtlecek J,lr labuka l>"'>'Sl a7\m bir setm'lyemn <;e.lenm k1smt a?'\mmda akamete duc:n olm,tsn 1 "f.bebtyet vefll' Isptrtocoluktl mustawel mt"raddt tptldJ.lvcnl&1 he1 mu J<'Ul laztw alan clha7hr muhtet1 ftl1 Me ,elc p'lncar kesme makm'.."l y'\lnT pro1 car .smrt'}~U ll'l'almde uzum e?m~ makmes1 yalm::;r u?um <:OW'l<il tma'mde m1sn dc~nml'.m yalmz lll!Slr lSptrtosu nn"hnrle kuHamlabih,. Bu Vf' bu1'l. muc::Bbth ll'.Jkmclc y:1ln.T maho;uo; oldu~u mevadd tptld'l!V~c't>n 1 ~ to l"'cll <>al (.dllrit~~ u,udc'etce f:J.11Jyett~ bulunu1 1Jger gunler...lc bL>nl'lldc 11 l w t'>'f.\de edtlmN Mesel.l tn 1~pn to tubrtl-:l~! senenm 2() gtJnttntie v 1.lmz na.nca tSpll to'"u yJ.p'lrc::a s~roenm me"! 'H5 ounmd~ lJlJ rc11 k~sr>lc m 1 kPl.e~l IPtta ta I t 1 .n 'lcaktu Halbul{t avu l~ u 'llevaddt Iptld:llyel 1" IU'lh us 1 r>lJto fc'b Jkfllf'n Y't>llrsa hem bu mah::!UIUH onu '\lmnus ve hem de rt\::tg da atzeodecek d1ge1 menaf11 lkttsadtye t<>mn (dilmi'" olm

~AR.U', :.ituo;, isPiR'IO SANAYll

D- Mevadd1 iptidaiyenin her ttirltisiinden isplrto imal edebUecek blr fabrika viicude getirmek fennen dogru degildir. ispirtohanelerde, fmnlarda oldugu gib1 ameliyat esnasmda ertesi giin mevaddt 1ptida1yenin ihtimarml temn etmek iizere mayahk mayi tefrik edllir. Ertesi gtin mayay1 ihtlva eden bu mayi, mevadd1 iptidaiyeyi ihtimara diic;ar etmek i<;in kullamllr. Bu maya giin ge<;tik~e, kuiianuan maddei iptidaiyeye allarak daha iyi <;al~maga ba~ar. Yalmz patates ispirtosu imal eden fabrikalarda bile kullanlian patates nevi degitirildigi zaman mayanm faaliyetinde bir intizamsizhk ve h8stlat<;a bir tedenni goriiltir. Goriiluyor ki ayni maddei iptidaiyentn degi!lmesi bile mayayr iza<; ediyor. Onun i~in mevaddt iptidaiye;:len herhangi binne ve mesela mtstra ah~an bir mayay1 patatese, pancara ve yahut ba!]ka bir maddei iptidaiyeye all!ltlrmak mtikiildiir. Bundan maada mnhte!if mevattan lspirto imal etmek i<;ln laztm olan malumat muhteliftir, pancar isplrtoculugu, iizum ispirtoculugu ayn ayn san'atlerdir. Bunlarclan her birisinln kendisine mahsus hususiyetleri vardu. Patates ispirtohanelerinde seneler..:e c;ah,!Jml!l olan tir usta, iyi bir \lziim somast imal edemez. E - Her ~iirlii mevadd1 iptidaiyeden ispirto imal edebilen bir ispirto fabrikasi, di.inyanm hi<; bir yerinde mevcut degild.ir. Yukartda zikredilen mahazirden dolay1, imdiye kadar hiv bir kimse zikredilen ekli haiz bir ispirto fabrikasJ vi.icude getirmege te!lebbiis etmemitir. Umumiyei itibarile ispirtohaneler tek bir maddei iptidaiyeyi isplrtoya tahvil derler. Mesela 1\1manya'da mevcut 65,000 ispirto fabrikasmdan:
ispil~osu lmal eder. Bunlarm 5,980 - i <;iftlik lspirtohanesidi r. 8,000 - I hububat ispirtosu yapar. Bunlarm 7300 - ii <;iftlik ispirtohnnesidir. 40 - 1 yalmz melas ispirtosu imal eder.

6,000 - 1 yalmz patates

50,000 - i yalmz meyve isptrtosu yapar.

--64,540 (tahminen 65,000 dir)

500 - ti maya ispirtosu imal eder.

Goriiluyor kl, 'Almanyada mevcut patates ve hububat ispirto fabrikalarmm k1sm1 kiillisi ~iftlik ispirtohaneleridir. Bunlar bir ~iftlige merbut olup, bu c;;iftlikte yeti~n maddei iptidatyeyi isplrtoya tahvil ederler. Bakiyeleri hayvanat vas1tasile stit, et ve gtibreye tahvil ederek topraga lade ederler. Memleketimlz i<;in ispirtohanelerin en nafi ekli budur. F _ Netice: Yukandaki izahate nazaran, Kayseride yapdmast tasavvur oluna.n fabrtkanm biitiin takayyiidata ragmen, her tiirli.i mevaddt tptidatyeden lsptrto istihsal edecek !leraiti fenniyeyi haiz olmadt~ anla,!JIllr. Qti.nkii mezkfir fabrtka, yukanda ztkredilen ve ispirto imali i<;in bir maddei lptidaiye te:Jkil edebilen mevattan <selliiloz fabrikaSl bekayast, odun

269

9.\l!A!', slRKE, iSPiRTO SANAYii

ispirto imah it;in Iaz1m olan :;;eraiti fenniyeyi haiz degldir. Masarifi tesisiyesi bir kac; milyon gibi cesim bir meblaga balig olan bu muazzam fabrikayi vucude getirmeden evvel 790 numarah ispirto ve merubatl kuu!iye kanunun beinci maddesindeki bu kaydm tamamile refine ve bilahare isbu ispirto fabrikasmm raporun u~;uncu maddesinde zikredilecek esaslar dahilinde viicude getirilmesine tamamen kail oldugumu arzeylerim.
(2) Kayserlde tesis kilmacak ispirto fabrikasmm scnevi. 3 milyon litre ispirto ist.ihsal edebilecek kadar vasi olmasmm iktisadi mahzurlan; isphto ve me:;;rubati ktiullye inhisan hakkmclaki kanunun be:;;inci m~d desi inhisar id:tresine kanunun nel}ri tarihinden itibaren ikl sene zarfmda senevi l:'t:J.kal 3 milyon kilo saf ispirto istihsal kabiliyetlnde fabrikalar t..;sis mccbunyetini tahmil etmi:;;tir. Inhisar ldaresi istihsaline kanunen mecbur olclllgu bu uc milyon i{!lo ispirtoyu yalmz bir f:.lbrikada istihsal etmek ar:wsundadJr Bu hususun tevlit edecegi iktisadi mahzurlan atide arzediyorum:

Mevaddi ipt1daiyc mes'elesi: 790 numarah inhisar ko.nununun beinhisar idaresinin tseis edccegi f:..brikalann muhta~ oldugu mcvadd1 ipltdniyfnin ziraat vekaletince deruhte edlimek ~artile dahJli htihsalat.tnn almmas1 mecburi kllmrnllir, Ayni kanunun suven tntbiklyesinl mlibeyyin talimatnamcsinc 6bre lfabrikalar i!iin ziraat veka!etince tedarilo h\z1m gcl'n mevactd1 iptictaiyeyi, ~ayeL veki'tlct dahilden tedarlk etmezsc Vfya fiat> yi.1ksek bulursa inl':.isar idaresi hizz::<t ted~rik ectecektir ~. Imp.s1 !::ts:wvur olunan tabrik.a senevi yi.iz derecc hesabile 3 milyon lltre L<>pirLo istihsal edecek bunun 1,800,000 litresi somadan ibarel ola<'aktlr. 3 mil?on litn ispirto iqin laz1m olan mevaddi iptidaiyenin Kayseri muhiti icin ucu?, fia tla tedarildnin ilerlctc milskut olacag1 ih timali pek ku vvetlidir. Kantm u ed1mediQi mczl.:i1r mn.ddcsine gore iktisat vekii.letinin dahilden tedarik mezkf1r m<:vadd1 iptiriaiye haricten tedarlk edilecek vc bu takdirde memle';;:etimlzm muhtelif yerlerinde ispirto imaline salih mevadd1 iptidaiye i<;in serVt'timiz harice ak1p gidecektir. !Mahre~ ve mahalli islihlii.katm bulunmamaSl dohy!sile Konya Ereglislnde yeti:;;en ve mcmleketimizin nisastaca en zengin nl.'vilerinden miite:?ekldl oldugu HlboratuanmiZm tecnibelerile sabit alan pat 1. t('sicrin % 20-si <;iiriiytip zayi olmaktadJr.l
1 ~inci maddt>.~i,

K'1YSP!i fabrikasmcl:t ispirto; patates, mlslr veya pancardan, soma i~~ Ya&iiziim, kuruiiziim ve incirden imal edHecegine gore fabrikanm tesis er!ilecegi mmtakada ycti~en mezkur mevaddi lptidaiyenin k1ymeti ve keyfiyeti hakkmda attdeki hususa t1 arzediyorum: Patates:
% 18 nilj:lsta bulduk.

r;;imdiye kadar tahlil r:ttigimiz Kayseri patateslerinde vasati olaro k noo kilo patates % 18 ni~astayl havi en miikemmel

27()

~ARAP, SIRkE l:SPIRTO SANAYil:

eraitte 11.5 litre saf lsplrto verlr> (1,200,000) litre saf kiiul ~1karmak i~in en milltemmel eraitte r;ahmak attile giinde (100,000) kilodan fazla patates lazmdir: Kayseri fabrikast gibi mutavaastt eraitte c;allabilecek fabrlkalarda bu kadar ispirtoyu lstlhsal etmek 1t;in (111,000) kilo patates sarfedllir. Kayseri vilA.yetlnin 1927 seneslndeki patates has1lat1 <1,015.300) kilo oldu~una baktllrsa Kayseride yeti~n biitiin patateslerin isplrto imaline tahsis edildi~i farzedilmek a.rtile bu kadar patates fabrlkayt yalntz 10 gun kadar idare edebUecektir. Demek oluyor k1 fabrikaYI iletmek i~iri ya harlr;ten patates lthal edilecek ve yahut ta viliyet dahilinde daha. ~ok patates yetitirilecekir. ispirto imali ic;in patatesin bir yerden diger bir yere nakli hl~ uphesiz iktisadi deglldir, Patateste vasati % 7o su bulunduguna nazaran fabrikayt bir gun ~letmek lr;in laz1m olan patatesle beraber (83.250) kilo suyu nakletmek leap eder. Fabrikamn istihsal etmek lstedi~i 1,200,000 litre ir;in lazun olan patates hesap edildiginde;
<too,ooo X 100 = 10,000,000) kilo oldugu gorillur. Demek oluyor ki fabrikaya dort ay !dare edilmek ic.<in 10 milyon kilo patates lazimdir. cfabrika bu (1,200,000) litre lsplrtoyu yalnrz kiID dort aymda istihsal edecektir). Blr doniimden UOOO> kilo patates almdtgma nazaran 10 mllyon kilo patates elde etmek !~In 10,000 dontimluk araziyi patates ziraatine tahsis etmek icap ede<\ektir. Kayseri'de tspirtohaneye yalnn yerlerde ni~astaca zengin, hastallga muka.vim, muhite tamamen altml bu kadar patates yetl~tlrmek fabrikanm tesisinden evvel diiiinillecek mii.him bir mes'eledJr. Nigde ve havalisinde yetien patates glbl mevaddi iptidaiyeden istifade edilebilece~i diiiinfilebllir ise de mezkfrr mmtakay1 Kayser! ile raptedecek imendlfer hatti viicude getirilmedik~e patatesin buradan Kayseriye nakli, yukarda arzedilen esbaptan dolayl iktisadi olamaz, Avrupa'da ispirto Jmaline tahsis edllen patatesln blr mmtakadan diger mmtakaya ya nakli, diger miieavir oldu~u ba~ka bir koye nakli bile gayrl iktisadi addedilmektedir.

Kayseri havalinsinde patatesin batmanmm <altl okka) 20 kurua oldugu, okkast 133 paraya ve dolaylBile mahsulun pek ucuza malolacagl akla gelebilir. Adapazarmdan gelen raporlar o mmtakada patatesin okkasmm 60 paraya satlldtlml, tabiri di~erle Adapazan'nda vucude getirilecek ispirto fabrikasmtn masarifi istihsaliyenin yan yartya inecegi anladmaktadrr. MlStr: Kayseriden gelen miSirltnn (100) kilosunun 35 litre saf ispirto verdi~i anlMlldtlma nazaran 12000 litre kiiul c;1karmak i~in (34285} kilo mlSlr liztmdr. Kayseride ispirto istihsalil.tma tahsls edllmek ii2-ere tecrfibesi yapllan beygirdii m1strm Kayserlnin iklimi Ue o kad.ar imtiza~ edememi miirtefi yerlerde pek az koc;an vermi ve verml~ oldugu k~anlan yetitire-

271

~ABAP

<iiRKC

ISPIRTO SANAYII

mem1stu Demek oluyor k1 mezkur rntsn teSlSl mutasavvcr tabnka 1cm btr madrlPr lptldatye te;tkll ederntyecektu Yerll ffilSir g1b1 ufak taneli mtstrIar 1se yem makammda kullamlir Kaysen vtlayetmm b1r senelik rnJsJr hasJlat 99472 kilo olduguna gore Kaysen v1Iayetmcte yetJS<-'n butun mistrlarm tspn to 1rnalme tahsts edtldigl farzedtlmek ::.arttle bu kadar miSir fabukaYI yalmz 3 gun !dare edubliecektlr tCunku 100 ktlo rntsn 35 litre 1spnto
99472 krlo rnJsir - / - - - - - - U'> t ' litte venr) (36 000) litre tsptrto verJ'i '<)<)4 2 !0\l

d1gm1 I a1 Ze tttgtrnlzde ! 1abnkanm uc g unluk tstihsala t1 demektu ) sem de t 1 2GO 000 1 llt1 e tspu to !SLthsal etmek ICm uc buc uk ktloya yakm nusn la umdn Bu donumden JOO ktlo Im'>r almacagurt nazat:<n Kay.,.eudc 17 500 donumluk <H <~Zlyl m1sn <~Ila'1tme tahs1s etm<..k IC'lP crlec"ktn

M<>mldwtmuz.n muhtRilf ycrleund<>n tahlll edtlmek uzere laboratua1muza g "len seket pancanat mm 100 ktlosunun verd1g1 saf tspn to vas at t ol:u ak 3 litted1r Kaysen faonkasmda yevm1 12 000 ht1e tsptrto yapmah Jcm lbO 000 ktlo pane" r la.-.tmdu Dot t ay tcm rse 15 COO 000 kilo pan car 'az1m olacaktJI K""ysen vtlayetmde bn senede ha'lJI olan t47 616 kilo panc'111 fabttJca m gunde !::arfedecekttr Fabttkaya dot t ayda Ltztm alan I 5 milyon Kilo pancau IStihsal 1cm 75 000 donumlul< mazmm pancar z1raatme tahSI'>l 1cap ede~...ektJr
l' uk:u da af?Adtlen Izahattan anlasi!tym k1 Kaysen dot t ayda Isletebll.nek ICIU
1~p1rto fabnl~a~u 1

10 OOf) donumluk araztyJ patates zrraatme 17 500 mtsu " veya 75 000 pancar tahs1s etmck mecbunyett hast! olacakttr Mahalli"de yaptlRn tetk1kat yukanda ztkredtlen vus atte kablll Iska arazmm mevcut oldugunu gostermf'kte ISe de mezkur mevaddt tpttdatyemn verd1g1 taktir baktyelermden IStlfade edtlebJI~ek hayvanlarm mevcut olmadtgl ve dolayi'llie !Sptrtm uluktan beklenen menafu Jkttsadtyerun husule gelmtyecegmi gostermekteJu Uzum (ya!l uzum kuru uzuml mctr (yas ve kuru mctrl $Jrndtye kadar tahhl etttglmlz yerh uzumlerde vasat1 olarak 100 ktlo uzwnun lO kilo saf ISptrto verd1gm1 tesbtt ettlk Yerh kurnuzumlenmtz umumtyetle vasati olarak bunun 3 5 mtsllm yam 35 litre saf tsptrto 1ta cderler 100 kllo ya~mc1r vasatt olarak 8 litre tsptrto venr Kuru lll('JI t'le umumtyetle yamc1nn 3 5 m1sh kadar alkol husule getmr Yam 100 k1lo kurumcirden 28 litte saf alkoltta eder Kayse11 c1van tle Uncesu, Urkup, Nev;tehtr havahsmde NI~de ve Borda) taknben 350,000 donumden fazla bag mevcut

272

~ARAP, StaKE, tSPtRTO SAHAYil

()ldugu ve buralarda senevi 35-50 milyon kilo yaiiztim ve (8 - 5J mllyon .kilo kadar da kurutlzilm yet11Jtirllmekte oldutu kabul edilmektecllr. istatistltln gOOter~i U erkam yukanda zlkrettiglmiz randunanlarla mukaye:se edUdliUnde, yalmz ya1,1tiziim kullanmak artlle 3.5 - 5 mllyon litre saf isplrto lstlhEal etmenin miimkiin oldugu anla~lltr. Tabiri dijterle istthsal etmek arzusunda bulundutumuz somanm 1,800,000 litre sat alkol) lid rnislinden daha fazlasmJ imal edebJlecektir demektlr. Fakat arzedilen husu.satm tetkiklnde 1,800,000 litre saf alkoliin <soma haltnde) 1$tlhsal1 l~ln liz1m olan y~ ve kuru iiziim ucuz fiatla elde edllmiyecegl anlal}llrr. Yukanda zlkredtlen 350,000 dontim bag btittin Kayseri ve Nigde vilayetlerlne alttir. Kaysert merkezlnde yalmz 10,000 d6niim bat (mecmu bagllk arazinin otuz bel}te b.lrt) mevcuttur. Demek oluyor Jti tesJs edilecek fabrlkaya yakm yerlerde ancak 1 mllyon kilo ya~,~ ve 150,000 kilo kurutl2tim tstlhsal edllmektedir. Vesa1tl nakl1yen1n mefkudlyetl, uziimtin mezkftr mmtakalardan fabrikaya na.kll i~tn J.azun gelen masraf, yaiJ\izlimiin nakle mtitehammil olmama~u gtbi bazt hususat yukanda zikredilcn mmtakalarm Oziimunden istifade etmenln gayrl iktlsadl oldutunu gO.sterir. tizfun traSUll tekslf ederek J.ra haltnde fabrlkaya nakletmek daha ~ok masraft badi olur. 100 kilo uzUmu nakletmektense bunu yerinde somaya tahvil ederek husule gelen 10 litre sat alkolii ve yahut 20 litre somay1 nakletmek hi~ l}iipheslzdir ki daha iktisadidlr. Esasen mezkilr ha.valide yetiten iizfunlerln miihlm bir k1sm1 aynen ve ktsnu azamt pekmez, sfrke, .ijarap !mall l~in sarfedllmekte oldugundan fabrlkamn teslslnden sonra bunlann ktymeti tezay\it edecektir. Kuruiiziim, incir, kuruinclr: Yukarlda zikredilen erkamdan anlatldlit v~hlle fabrikada tl}lenecek kuru iiziimlerin lrumn aza.'lll Kayseri'nln harlcinden (l,limendifer yolu uzerlnde olmtyan mahallerden> gelecektlr. inclr ve kuruincire gellnce, ibu mevaddt iptldaiyenin Kayserlde isplrtoya tabvll edilmesinin iktlsadi olmadl8'1 gayet tabii olmakla lzahmdan sarfmazar edllmitir. Kayserl'de tlzllm veya lnclrden lstlhsal edilecek eoma, rakJya tahvil edilmek z1mmnda memleketimizin muhtelif yerlerlnde icrayi san'at eden raktcilara daittllacakttr. HalihaZli'da memleketlmizln muhtelif yerlerinde imal edilen somadan istlfade etmektedlrler. Ka.yseri fabrikas1 1,800,000 kilo gibi azim blr miktarda somay1 imal etm.ege .ba4larsa memleketimizin muhtellf yerlerlnde soma fabrikalarma mevaddt lptidaiye vererek geglnen bagctlar mutazarur ola.caktlr.
2 -

Taktlr bakiyeleri mes'elesl:

ispirto fabrikasUllil viicude getirilecegi yerde takttr bakiyeleri i~in mahalli sarf te1,1kil edecek kadar fazla hayvanlarm bulunmamasmdan dolayt

18.273

~ARAP, SiRKE, iSPiRTO SANAYii

mezkur bakiyeler taze olarak sarfolunmtyacak, kurutulup baka yerlere naklolunacakttr. Bu keyfiyetin tevlit edecegi iktisadi mahzurlan atide arzediyorum: A - ispirto fabrikasmm ehemmiyeti iktisadiyesi husule getirdigi taktir bakiyelerile kaimdir. ispirtohane, sut ve et fabrikast demektir. Bir ispirto fabrikast ispirto husule getirici bir mi.iesseseden ziyade siit ve et ve gubre imal edici bir vasitadtr. <;:iftlik ispirto fabrlkalarmda lspirto tali bir mahsuldi.ir. Esas taktir bakiyeleridlr. Umumiyetle ispirtocular hayvanlanna yem ihzar etmek ic;in ispirtohaneleri iletirler, ve ispirtohaneleri ii!iletmedikleri seneler de hayvanlarm bir k1smm1 _satarlar. Taktir bakiyesi (mesela patates bakiyesil kendini husule getiren patatesten kabill haz1m albomince ii<; defa daha zengin oldugunu tecarlp gostermektedir. Bundan dolayl ispirto fabrikalarmm iktisadi bir ktymetl haiz olmas1 i!;:in bunlarm c;iftlik ispirtohanesl i!jeklinde viicude getirilmesi, yani husule gelen bakiyelere hayvan besliyerek et, siit ve giibrenin elde edilmesi Iazimdtr. (Memleketimizde <;iftlik ispirtoculugunun ehemmiyeti, yeni ~ift;(;ilik gazeteslnde inti~ar eden bir muk::llemcle mufassalan izah edilm.itir.) B - Taktir bakiyelerinin kurutularak ba~ka mmtakalara sevketmek demek ispirtohane bulundugu mmtakanm topragmt gittik~e kuvvetten di.i~urmek demektir. Giinkii ispirto istihsaline tahsis edilen mevadd1 lptidaiyenin, topraktan ald1g1 mevadd1 gidaiyenin heyeti umumiyesi taktir baklyesinde mevcuttur. ispirtoda mevaddi iptidaiyenin topraktan aldJgJ mevaddm hi~ biri mevcut degildlr. Demek oluyor ki topragm kuvvei inbatiyesini muhafaza etmek ztmnmda bu bakiyelerin baka mmtakalara nakli zlrn.at noktai nazanndan yanh~t1r. Bu bakiyelerl hayvanlara vererekten trkmr topraga derceclebilecek mahsulata tahvil etmek laztmdtr. Bu yapJlmadtgi takdirde topragm kuvvei inbatiyesi gittik<;e azalacak ve hari<;ten ~iibre ithaline mecburiyet hasil olaeaktl.l'.
C - Taktir bakiyelerinin (terkibinde % 75 su vard1r1 kurutmak i~in bi.iyii.k bir masraf tteybis maklnesi, komiir, masariii nakliye 1 ihtiyarma li.izum vard1r. Bu suretle bakiyeler kurutulmu~ bir halde ba1}ka mmtakaJara gclinciye kaeiar masarifi istihsaliyeleri ~ogalacak, buralarda bunlann istimali fiatlarmm yiiksekliginden dolayi taammiim edemiyecektir. Bundan maada kuru b'lkiyeleri hayvanlar i~tiha ile yemedikleri gibi taze bakiyeler kadar iyi degildir.
D -

Almanyada taktir bakiyelerini kurutarak harice nakleden hemf'n

hi<; bir isplrtohane mevcut degildir. Bakiyelerini kurutarak harice ihrat;

eden ispirtohaneler <Kays(>ri ispirtohanes1 gibtl smai isptrtohaneleridtr. Ciftllk lspirtohaneleri bakiyelerini kendi hayvanlarma vermek mecburiyetlndedirler. Memleketimizde !;iftlik ispirto fabrikalarmdan gayet biiyiik

274

~ARAP, siRKE, ISPIRTO SANAYll

iktisadi !aideler beklenebilir. Memleketimiz smai ispirto fabrlkalan yapmak devresine henuz gelmemitir. 3Mevkl mes'elesi:

Lspirtonun mi.idafaai memleket noktai nazarmdan haizi ehemmiyet olmas1 mevzuu bahsolabilirse de bu key!iyet Kayseride 3 milyon litre ispirto kabUiyeti istlhsaliyesinde bir ispirto fabrikasmm vucude getirilmesinl leap ettirmez. Memleketimizde bu hususata Kayseriye mu~bih mahaller mevcuttur. Bu husu raporumuzun U4iiincii maddeSinde arzediyorum. ispirtonun bu hususta halz oldugu ehemmiyeti inkar edilemez. Fransada istihlak edilen ispirtonun % 70 - in in mevaddl infilakiye ve imaffit1 harbiyeye ve ancak %30 :- unun istimalati muhteUfe lf,:ln sarfedilmesi ispirtonun bu hususta haiz oldugu ehemmiyeti gostermege kafidir. Buna ragmen Avrupa hiikumetleri bir ispirto fabrikasmi vucude getirdikten her eyden evvel muhitin ziraatini, eraiti iktisadiyesini nazan dikkate al.lrlar. Almanya'nm ~imal sevahili lie cenubunda vucude getirilen ispirto fabrikalar1 tetkik edildl~nde atideki neticeye vanllr:
(~pirtohanelerin ~aiJStlgl milddet~e

lspirto I hane adedi

be~lenen

S1il;1r

Siitli.i inek
30 3:;0

Bi1 inei!:in 1erdi!];i siit (litre)

2 i:jl

Husule A"elen ~Ubre ile

,~:ilbrele-

nomuz
1~1

nen arazi
uli
2~3

Pomern eyaleti Baltlkdenizi sahiIinde Silezya eyaleti Cenubu ~arki hu. dudu iizerinde Bavyera eyaleti Cenubu !(ilrbi hududu iizerinde

2!l'i

71 H:!O

Hll

331

83 9S:I

:!.~1

uu

213R3

2-! 92;,

4:!2H

130

12 (19:",

i :1-l:t

2 i)!i2

:)S:-1-!

!H~4

Gori.iliiyor ki Almanlar mezkur eyaletlerin sevahll ve hudut iizerinde olmalarma ragmen her~eyden evvel bu mmtakalarm ziraat, hayvanCillk, si.it~u!Uk noktai nazarmdan haiz oldugu ehemm1yet1 nazar1 dikkate alarak buralarda ispirto fabrikalanm teksif etml~lerdir. Kayseri !abrikasl 1~m sarfedilecek para ile atide arzedilecek tarzda memleketlmizin muhtelif yerlerinde muhitin ahvali ziraiye ve ~eraiti iktisadiyesile miitenasip bir

275

~ARAI', SlRKE, lSPlRTO SANAYl.i:

ekilde bir ka~ fabrika tesis edilirse 0 muhitlerde hayvancllk, sut~Uliik san'atleri terakki edecek ve topraklarm kuvvei inbat.iyesi hayvanlarm verece~J gilbre ile telii.fJ edilecektir. 4 Fabrikanm Jstikball:

Alpullu eker fabrikasi imalA.tmdan kalan melaslardan lspirto lstlhsal etmek i.izere bir fabrlka illasma teebbiis etml ve fabrikamn bu sene faaliyete ge~ece~J memul bulurunutur. ilerde memleketimizin muhta~ bulunduA'u isplrtonun blr kiSIIll oradan temin edilecek ve Kayser! fabrikasmda bu nevi imalAt teukis edUerek daha ziyade soma <uzuml imaline ehemmiyet verUecektir. Goriiliiyor ki bir ka~; milyon lira sarfile viicude getirilecek alan bu milessesenin azim bir masraf mukabilinde elde edilen bir ~ok cJhazlar1 (patates ve miSit, pancar ispirtosu imaltne mahsus aksamJ Alpullu fabrikasmm faaliyete &e<;meSinticn sonr:~. atalete u~rzyacaktlr. Bunun glbi Kayser! ve havallsinde patates ve mJSlr ziraati 1~\n celbedilen alat ve edeva.t ve sarfedilen mesai ic;in verilen servetten :incak k1s!t bir miiddet ic;in Jstifade edllebUecektir. Nihayet patatl's, mt.."lr, pancar taktir baklyelerlnden istifade etmek ic;ln beslenen hayvanlar elden <;Ikanlmak mecburiyetinde kalmacak vel basil Kayseri ve havalisi iktL<Jaden muLazarrtr olncakttr. 5 - Netice: Kays.eri'dc senede ~ milyon kilo alkol istihsal edebilen muazzam blr fabrika yerlne raporun ilc;uncii m.addesinde arzedilecek esaslar dahilinde memleketlmlzln muhtelit' yerlerinde be fabrlkanm vilcude getlrilmesi daha miinasiptlr. Bugiin Almanya'da bile giinde 12,000 litre saf alkol !mal edebilen fabrikalar mevcut detildir. Bunu bize Almanya'mn bir istatistigt gosterlr:
Rlr i~pirto fabrikasmm isti hsalat1 sen e\lyesl Litre Rlitiin lsplrto tspirto fabrJkalannm lstlhsalau fabrlkalanmn senevivesl adedi Hektolitre 6,000 3,000 40 50,000 500 64,540 3,000,000 250,000 100,000 30,000 350,000 3,'730,000

Patates Jspirtohaneleri Hububat Melas Meyva Meyva

50,000 3,125 250,000 60 70,000 373,185

GOrUiiiyor kl bir Alman patates isplrto fabrikasmm bir senede !mal ettiF;i 50,000 litre isplrtoyu Kayser! fabrikast dort gilnde istihsal edecek kadar vas! olacaktlr.

276

~ARAP, siRKII:, fSPlRTO SANAYH

Almanya'da iken tatbikat gordugfun c. P. Von Naerih isptrtoha.nesi Breslav'm biiyiik bir ~tiftllk ispirtohanes1 oldugu halde istihsal!tl yevmtyesi (1,200) litre yani Kayser! ispirtohanesinin ist.fhsalatl yevmiyeSinin onda birt demekt!. ~iiunu da arudey!m ki bu ispirto fabrikasmm sahibl C. P. Von Naerih birbirinden yanm saat mesafede ii<; koyu ve igbu iic; koyiin her blrinde bir ispirto fabrikas1 vard1r. Her ispirto fabrikasl koy\in patatesini ispirtoya tahvil eder ve artan bakiyeyi ayni koyiin hayvanlarma yem makammda verlr. KOyler birbirine bu kadar yakm oldugu halde il}bu zatm her koyde ayn ayr1 bir fabrtka vucude getirme.si mevadd1 lptidaiyeyl ve taktir bakiyelrini nakletmek gibi miihim. iktisadi mes'elelere i.Stinat eder.
(3)- Bir senede istihsali arzu olunan ispirtoyu memleketlmizin iktisadiyatmda faydall olaeak tarzda elde etmek ic;in riayet edilmesi lil.z1m gelen hususat:

i:stihsali arzu olunan ispirwnun gerek miktar ve gerekse masarifl lstlhsaliyesine tesir etmekle beraber memleketimizin iktisadiyatl ic;in pek faydah olan atldeki sistemi kabul etmek zaruridlr. istihsali arzu olunan 3 milyon kilo saf alkol (isplrto ve soma halinde) Kayserl'den maada (Adapazari, Konyaereglisi, izmir ve Qaqambal l}ehlrlerinde tesls kllmacak ziral i8pirto fabrikala.nnda istihsal edllir. Bu ispirtohanelerln beheri senede 600,000 litre saf ispirto istlhsal edebllecek vilil'atte olmahdlr. Bunlann istlhsalati umumiyes1 elde edilmesl matlilp olan 3 milyon kilo sa! alkolden !baret olacaktl.l'. Bu ~hirlerin her birinde ayn blr tasflyehane v\l.cude getirilmesine lhtiyac; yoktur. Burada yalruz ham Ctasflye edilmemi~) ispirto istihsal edilerek tasfiye edllmek iizere ispirtohanelerden blrnln Cmesela Kayser! ispJrto fabrikasmmJ yanmda vftcude getirilen tasfiyahaneye gondermr. Soma tasfiye edilmedigl.nden dogrudan dogruya rakiCilara tevzi edilir. Arzolunan mmtakalarm bu husus lcln elveri~U olup olmad1~ ve buralarda bir zirai isp!rto fabrikasmm temin edecegi menafii lktlsadiyeyi tesbit etmek znnnmda yapllan tetkikatm neticesi aaglya yazllm!l}tlr: Adapazar1: Adapazan'nda senevi 15 mllyon kilo patates istihsal edUmekteidr. Bu blr ispirto fabrikasi vucude getirildigl takdirde ist1hsa1at n!Sif miktarmda tezayut edeeeginden patates istihsalatt 22.5 milyonu bulacakt1r. Adapazari patatesleri umumiyetle yerll Marsilya, ttalya glbi lyl ve nl~staca zengln cinslerden lbarettir. Adapazar1'nda yetigen patateslerin iicte biri isptrtoluk patates olup bunlarm okkaSI 60 paraya satilmalctadir. Bu sene mahsul az oldu~undan bu fiat yiiksektir. Di~er senelerde patatesin piyasadaki fia.t1 daha dil~kiindiir. .tspirto ima!Jnde yalnlZ isptrtoluk patateslerden istifade edilse bile 7,5 milyon kilo patatesten 750,000 kilo ispirto elde edilecektlr ki mevcut mevaddl iptidaiye tesis k1hnacak fabrikayt idare edebilecek demektlr.
~hirde

277

~ARAP,

siKKE,

i5PiRTO SANAYii

Adapazan'nda senevi m1s1r istihsalatl ryuvarlak m1s1r,

devedi~i

m1s1r)

10 milyon kllodur. Bu miktar icabmda 15 milyona iblag edilebilecektir k1 bunun be~ milyonu harice sevkedildigine gore dahilde 10 mUyon kilo kala.~ caktlr. Bu on mllyon kilo m1s1rdan icabmda ispirto imali i.;;in istlfade

edilebilecektir. Adapazarl'ndan gelen pancar numuneleri mezki:tr mmta.kamn ikllm ve tiirabmm pancar (bilhassa ispirtoluga elveri~li) yeti~tirmesine pek musait oldugunu gosterml.til'. Adapazar1'nda suyun mebzuliyeti ~imendiler hatt1 iizerinde bulunmasl; ve bilhassa bu mmtaka hayvancllllln, sut~i.ihigun haUhazlrdaki vaziyeti mezklir mmtakada blr ispirto fabrikasmm tesiSini zaruri k1lar. Konya Ereglisi: Konya Ereglisinde senevl 3 m/Uyon kilo patates istihsal edilmektedir. MallalU Istihh'l.k bulundugu ve mustahs1Uar himaye gordugu takdirde bu miktar 3 misli artacagmdan patatesin istihsalatl 9 milyon kiloya balig olacak.tu. Vekaleti celilenin Avrupadan celbedip memleketimizln muhtelif yerlerinde beray1 tecrtibe zer'ettirdigi Pro. Gerlach, Parnassia, Furst Bismark, Phoenix, Klein Spiegler, W S. Wohltmann ispirto patates nevilertnin memleketlmlzin muhtelif yerlerinde yetoljtirilenleri Iaboratuvanm1za getirilmi4 ve bunlarm yeti~Jtikleri mmtakalarm iklim ve topraglle kesbi imtizag edip etme~ dilini ve lsportuluk hassalarma hale! gelip gelmedi~i laboratuvarrmiZca tesbit edilmi~Jtir. Konya Eretlistnden gelen patateslerle, Kutahya, Qorum, Konya, Kayseri ve Kr~ehir mmtakalarmdan gelen patateslerin arasmda yapt1~1m1z mukayesede gerek muhitin iklim ve turabile lmtiza~ ve gerekse ni~asta miktart ltlbarile Konya. ve Konya Eretlfsinin patatesleri birinciliti kazan miJttr. Konya Eretlisnde yeti11en yerli patatesler de CMarsilya k1rmiZ1l memIeketlroizin dJ.ter mmtakalarmda yetil}enlere nlsbeten ispirtoculuf;a daha elveri~lidir. Konya Ereglisinde patateSin okkas1 100 paraya satllmaktadtr. Mahre't ve mahalli lstlhlA.kfi.tm bulunmam.as1 hasebile pata.tesin %20 - si
~uriimektedlr.

Konya Eretlisinde nliSlr istihsalati <Rumeli nevi) bir milyon kilodur. OkkaSl sekiz kuru~ sattltnaktadlr. Mahallinde yap1lan tetkikat. icabmda patates ve m1s1r istihsalatmm pek ziyade tezyit edilebilece~ini gosteriyor. Yuka.rda arzedilen hususattan Konya Ere~lisinde isplrto fabrikasmm vucude getirilmesinln pek miina.sip oldutu anlal}tlmaktadlr.

izmir:
Ka.yseri fP.brlkasmda. bir senede istihsal olunan 1,800,000 litre saf alkol (soma halindel bir k1sm1 izmirde viicude getlrilecek fabrikada imal edilmelid1r. Bu fabrikada inclrlerin i~Ienmesinden miitebaki kalan adi incirlere

278

AR.~P, SiRKE, ISPiRTO SANAYii

(rnesela hurda incir) adi kuruiiziim (mesela karaboca) dan soma !mal edillr. Karabocamn okkas1 22 - 25 kuru~ hurda incir ise 11,5 kurm~a satilmakta ve bunlarm miktan 8000 <;uvala balig olmaktad1r. {5000- 6000 <;uval karaboca 2500 <;uval hurdainctr) 8000 <;uvalln takriben blr milyon kilo maddei iptidaiyeden ibaret (Karaboca hurda 1ncirl oldu~u ve 100 kUo maddei iptldaiyenin 30 lttre saf alkol verdigi kabul edilirse izmirde husule gelen adi kuruiizumden ve hurda incirden 300,000 litreye yakm saf alkoltin (soma halindel istlhsallnln mtimkiin oldu~ anla~Illr ve dolayiSile izmlrde blr soma fabrlkasmm vticude geti.rilmesi liizumu tezahiir eder. (:ar!Jamba: Samsun vilayeti memleketimizin m1s1r hasllat1 itibarlle birinci dereceyi ii'Jgal etmii'Jtlr. Samsun vtla.yetinln en <;Ok miSir hasd eden mahalli Qar~mba'dtr. Qari'Jamba'nm 3 senellk miSir hasilatmm vasatlsi 3,660,000 kilodur. Kurakhk hasebile dliter senelere nisbetle dii~iin olan bu miktartn gelecek senelerde daha yiiksek olaca~I I'Jiipheslzdir. Burada rniSlr kirmlZI ve beyaz olarak ikt klSimdll'. Kmmzmm kilosu 7.5 beyazm kilosu ise 7 kuru~ sattlmaktad1r. Samsun vilayetlnde ve mesela Qaramba'da bir rniSir isplrto fablrkasmm teslsi muvaflk olabilecejtl yukandaki maruzattan
anla~tlmaktadir.

Netice: Kayseride teslsJ tasavvur olunan 3 .milyon litre alkol kablllyeti lstihsallyeslndeki fabrika yerine Tiirkiyenin munasip mahallerinde (mesela yukanda arzolunan mahallerdel bir ka<; (<;lftlik ispirto fabrikasil nm tesisi daha miinasip olaca~m1 miibeyyin l~bu rapor tanzim kllmmitlr.

279

Sarap, Sirke, ispirto EncOmeninin Raporu

$arap, slrkc ve ispirto sanayiine ait mes'eleler hakkmda raportor Zafir Bey tarafmdan verilen raporlar encumeninizce tetkik edilmi ve aag1da zikredi!en husnsatm kongre heyeti umumiyesinc arzma karar verilrn~tir: Memleketimiz iklim ve toprak itibarile nefis arap imaline salih iiziimlerin yeti~tirilmesine mi.isaittir. Vaktile f}arnpla.rtmiZ Avrupa piyasalarmda bit mevki tutmu.!} ve bu yi.izden ehemmiyetli miktarda ~arap ihracat1 vukubulmu~ken <;On zamanlarda muhtelif sebepler dolaylSile Istihsalatumz ehemmiyetsiz bit' miktara d~mfuiti.ir. Bu hususta sarfedllecek emekler .!larap<;IhgimiZI en k1sa bir zamanda ihya edecek ve memleketimiz i~in miihim bir serve~ ruembat olacaktir. BU gayeye vasil olmak ivin ittihazi laz1m geIen tedabir ~a~1da hulasa edilmi.!ltir.
1 - :;larapbk iizi.im baglan viicude getirihnesi ic;:in arap mmtakalarmi tayin ederek bu mmtakalarda Iktisat Vekaleti tarafmd:1n ihtiyaca tekabi.tl edecek viis'atte tidanhklar yapllmasi ve buralarda yetl~itirilecek kokli.i R.!ilh asma ~ubuklarmm bagcdara tevztl ve ba~ mmtakalannda (ba~Ihk istasyon ve laburatuarlanl testsi.
2 - :;larapc1hk mmtakalarmda .!iarap imali l~in yeniden tesis edilecek veya genc;:letirilecek ba~larm en iyi .,arap veren iizi.im nevllerinden te.!lkili ve ecnebi araphk iiztim nevileri iizerinde tecri.ibeler yapdarak elde edilecek netayice gore ecnebi ataphk i.izi.im nevilerinin memleketimizcle tamimi.
3 - Zintat bankasr tarafrndan yukarda zikrolunan lierait dahilinde ba~ vi.icude getirecek arazi sahiplerirle uzun vade ve miisait eraitle ikrazatta bulunulmasl.

4 Amrikan iizerine yeniden tesls olunacak baglardan laakal vergi almmamas1.

be~

sene

5 - Muskirat inhisarnun arap mmtakalarmda ni.imune ataphanelert viicude getirerek !'jarap~Ilara ~ara.p 1mailni o~retmesi ve bu san'at kokle~n ciye kadar l)arapc;Ilarl sureti daimede fenni murakabesl altmda bulundurmasi.

2XO

~ARAP, SiRKE, lSPlRTO SANA'Ytl

6- ~rap inhisar resminin tenzil olunmas1 (Enciimen reisi ve raportor beyler bu resmin be kurua tenzilini temenni etmi!Jlerdir.l 7- ~rap satlt tizerinde mevzu kuyudatm daha serbest bir hale 1fragl (Enciimen reisi ve raportor beyler 25 Utreden dun miktardaki perakende.satt~ara da mii.saade edilme& temennisinde bulunmUlanhr.) 8 - f;larap miistahsillerlnin nefis !larap imal ve bunu kolayllkla. satabilmeleri i~in aralannda arap~ahk kooperatifleri te~Jkili. Bllhassa kiiciik :}arapt;tlann tekasiif ettigi mmtakalarda mahir bir ~rap~1 tarafmdan tdare olunacak mtikemmel vesaitle miicehhez kooperatif ljaraphanelerinin tesisi ve bu hususta inhi.sar idarestnin rehber olmaSI. 9 - Memleketirnizde ham maddes1 tamamen bulunan isptrtonun ka~ milen dahilden temini esbabmm istikmali (her t\irlU sanayi ic;in matlup evsaft halz Lspirtonun temin edilml bulundugunu inhisar !dares! murahhaslart beyan etmi~erdir.)
10 - Itriyatc;tlannuz lgin IA.zun olan ve matlup evsaft haiz olmas1 leap eden saf ispirtolarm lnhisar idaresince temini. (Bu evsaftaki ispirtolarm da inhisar idaresince temin edilmi bulundugunu inhisar idaresi murahhaslart ifade etmilerdir.)

11 -Bergamot esasmm dahil olmadtgl miistahzeratta dtiistamel ispirtolarm den:ltiiresi ic;in laztm gelen mugayyfr maddenfn taylni zunnmda beynelnillel kabul edilen esaslardan istffade olunmast.
12 - Muhtelif mevakiden gelen ve memleketin her yerinde muayyen fiatla sattlmast mecburi olan mayiat ve me!Jrubatt kiiuliyeden pek fahi~ olarak almmakta olan iskele resminin kaldmbnast.

Memleketimizde teessi.is etmi~J hakiki bir sirkecillk san'atl dtin olmadtA"l glbi bugiin dahl mevcut degildlr. Gerci Anadoluda mahalli lhtiyacatmt temin eden ve tamamen bllgisi:ilik ic;inde yaptlan bir sirke imalA.tt varsa da bu mevzuu bahsedllmlyecek derecede iptidai btr haldedir. Bftyiik ehirll!rde ise Slrke mevaddt iptldaiyesinin pahalllJ.gmdan dolay1 bu san'at miihmel bir halde btraktlmt ve ihtiyaca.t ise maalesef tamamen hari~ten getirilen Sirke ruhundan imal olunan ve pek ucuza maledilen sun'i sirkelerle temln edllmekte bulunmutur.
labilece~ini

Bu hususu tetkik eden enciimenimiz memleketimizde pekalli slrke yaptve sirkecilik san'atmm inkt.~aft ve Jcabmda hari~ memleketlere sevk ve ihrac; imldnmm mevcut oldugunu kabul etmektedir. Bunun ic;in evvelemlrde sirke ruhunun hint ithalinde sirke imallnde kullamlmtyacak bir ~kilde denature edilmesini ve ayni zamanda bir de sirke !mall hakkmda kanunun tanzimini Hi.zunll gormektedir.

281

~ARAP, ~iRKE, iSPiRTO SANAYit

Giimruk istatistiklerinden anladi~Imiza gore memleketimizde senevi yuz bin kusur kiloyu mut~caviz sirke ruhu ithal olunmaktadtr. ithal olunan sirke ruhunun sanayide en lazimll mahalli istimali boyaclliktir. Yapti~Imiz tetkikata nHzaran bir kum~ fabrikasmm bir senelik sarfiyatl be yiiz ilil. bin kilodan ibaret olup tekmil kuma:} fabrikalanmn ihtiyact lse her halde ithal olunan miktarm msfm1 tecaviiz etmemekte bulunmasma gore ithalat miktarmdan elli altm1~ bin kilosunun memleketimizde sirkeye tahavvul ettlglni kabul edebiliriz. Bu hususta elde l;;at'i rakamlar mevcut olmamakla beraber far'l.za tstanbul piyasasmda sarfolunan sirkelerin hemen hemen ekserisinin sirkeruhundan !mal edilmi oldugu bir emri vakidir. Blr kilo sirke ruhundan on, on be kilo sirke husule g~lebilecegi dii~Jiintiliince yalmz istanbul'da yedi yuz bin Wi bir mllyon kilo <;irkenin sirke ruhundan yapllmakta oldugu anlatllr. Bu suretle yapllan sirkenin kilosu nihayet be altt kurur~a mal olabildii?,i halde iizumden veya clbre veya ~araptan yapilacak tnbii sirkenin on, on iki kurutan aagt imal edilmesine imkin yoktur. Bu hal karlSmda tabii sirke sanayiinln ihyas1 imkamm gormemekteyiz. Dl~er taraftan sun'l sirkenin de bu k3.dar ucuza mal edilmesine kar.'}l miistehl1k1erin yirmi kurutan aa~t sirke tedarik edemedikleri de d~uniiliirse bu san'atm ne kadar ciddl bir takibe tabi tuJ:ulmast Iaz1m gelece~ini derhal anlami oluruz. Henuz arap sanayiinin asri bir tekemmiile nail ohnad1e;1 ve memleketimizde kulliyetll miktarda elde edllen ve kurutulmasma lmkan olnuyan iiziimlerimizin yok bahasma satlldi~I 've arap imalatmdan geriye kalan bir klSlm cibrenin atllmak suretile servetlerin hedr edildie;l bir zamanda sirke ruhundan sun'i sirke imalfne miisaade etmegi vaya lmallnl teshil ktlacak yollan a'<lk bulundurma~l ba~Cill~m ve hatta arapc;Ihgm istikbali noktai nazarmdan c;ok zararh gormekteyiz. Malumu alileridir ki sirke !mali ic;in evvela lralarda bulunan Ckerin kiiule tahvili badehu usulii dairesinde arabm sirkele~t1rilmesl lazimdtr. Tecriibesiz ve vesaiti H\zimeden mahrum memleketimiz ~arapc;Ilarmm yapageldikleri ~araplarmm suveri muhtelife He piyasada revac; bulmantaSl halinde ilk teve,ssiil edecegi c;are ~arabmm sirkeye tahvilidir. Zi.irraa bu imkam iktisadi bahedilmedigi ic;indir ki kendileri bir c;ok zararlara ugratllmaktadtr. Halbuki sirke t'Uhundan sirke irnali menolunlugu ve memlekete girecek sirke ruhu baZI kuyudat altmda tamamen sanayi erbabma tahsis ktlmd1~1 zamand1r ki uzumciilere en bi.iyiik hi.Zmet ve muavenet ifa edilmi. ve bazan gayri saf sirke ruhundan imal edilen muzur sirkelerden de mustehllkler kurtan1mll} olur. Balada arzolundu~u ve~hlle yaptlmasi tekhf edilen sirke imali kanununun tanzimi kabul edilmedi~i takdirde sirkecilik miihim bir san'at halini almaktan ~k uzak bir haldf:' bilhassa buyiik ehirlerimizde halen oldu~u gibi yalmz muskirat kar;:ak.t;:Ilarma mevaddi iptidaiye yetitiren hirer arap-

282

~ARAP, SiRKE, ISPIRTO SANAYii

hane olarak kalmakta devam edecektir. Blnaenaleyh enctimeniniz bu cibetln h{ik{imeti muhterememizin nazar1 dikkatlne arzedllmesini rica eyler, efendim.

283


s:EKERLEME, ciKo'LATA,
BiSKUVi SANAYII

1.- Istanbul ~ekerleme, (:ikolata, Biskuvit, Tahin, Tahlnhelvas raporu

2.- Encumen raporu

285

~ekerleme, ~ikolata, Biskilvit, Tahin, Tahinhelvast

Sanayii Raporu

Ham madde:

A - Susam ve undan ma.adasi kamilen memaliki ecnebiyeden celp ve ithal edilmektedir. Qikolatn!arm mauml oldugu mevat., ~ker, kalt.ao, ve kakao yag1 ve sutten ibaret olup hari~ten getirilmektedir. Burada sudiin hari<;ten getirilmeslne ihtimal vehlei ulada huyret edilebilir. Ve yerli siitiimiiz yok mudur? Denilebilir. Halbuki ~<ikolata mahiyeti itibarile %40 nisbetinde yag1 (kakao yagJ.) ihtiva ettiginden i~erisine bir dirhem bile su kabul edemez. Qikolata i9in Avrupa'dan getirilen sUtler suyu ahnmtl} ve takim edilmi~ toz halinde siit oldu~nnian 9ikolataya konmaga elveril}lidir. Memleketimizde ise bu suretle slit yapacak fabrika heniiz mevcut olmadtgmdan bizzarure slit hari~ten getirilmektedir. Bisktivit ise, yalmz ~ekeri hari~ten gelmekte ve diger mamul oldu~u un, yag ve cinsine gore Have edilen slit ve yumurta dahllden tedarik edilmektedir. :;;ekerletneler ekerden, tahm sus::..mdan, tahin helvasi da f?ekerle talundan mamuldur. B - Qikolatalarm mumul oldugu mevadd1 iptidaiye Avrupa fabrikalarmm da mliracaat ettigi Amesterdam borsasmdan tedarik ve temin edilmektedir. Kakao ya(!l ve toz slit piyasas1 bu borsadan daima temevvi.i eder. Ve her hafta fiatlar btittin memleketlere telgrafla bildirilir Binaenaleyh her memleket gibi bizdeki r.;ikolata fabrlkalarmdan kullandiklan mevaddt iptidaiye ayni borsanm mall o1dugundan yerli qikolatalarm cins ve evsaf1 hemen hemen Avrupa (1ikolatalarmm ayni derecesindedir. Biskiivit: Yerli biskiivitlerle Avrupa biskiivitleri arasmdaki farka gelince, yerli biskii.vitlerin ma.mul oldugu un yerli degtrmenlerin <;tkardtgt un oldugundan ve bu unlar ise Amerika unlar1 evsafmdan epeyce farkh bulundugundan tabiatile yerli biskiivitlerle Avrupa biskiivitleri arasmda da evsaf itibarUe f:uk vardtr.

2Hii

~li:KERLEME, ~iKOLATA, BiSKUVi, SANAYii

Eg-er memleketimize Amerika unlan gelse veya ~viki sanayi kanunu mucibince yalmz biskuvi fabrlkalarmm ihtiyac1 i!;in celbedecekleri Amerika. unlan gumrtik riisumundan muaf tutulsa Avrupa blskuvitleri ayarmda blskiivit imall pekftlii. kabtldir. Ve bu suretl~ memleketimlze hari(iten biskiivit lthaU derhal kesilir. Maahaza fiat itibarile yerli biskiivltler, Avrupa biskiivitlerine nazaran %3000 daha ucuzdur. Yerli unlarla Amerika unlarmm farkma gelince, bu iki sebepten ne'et eder. Blrlsl bu~daym evsaf1, dl~erl yerli de~irmenlerinin noksan vesaltidir.
Bu~daym evsafl, hie bir vakit memleketimizde Amerika'da yetien bu~ daylar evsafmda bugday yetimemitir .. Bunun esbablm bilmek ve saylemek blzim salhl1lyetimlz ve llmlmiz dahilinde olmamakla beraber bu lnkar edilmez bir haklkattir.

Yerli de~irmenlerle Amerika ve Avrupa de~irmenleri arasmda da pek btiyiik blr fark oldu~u :jununla sabittir kl ge~en sene memleket!mizde mahsulatm noksan ldrak edllmesinden dolay1 Amerika'dan ithal edilen ktilliyetJi bu.(tdaylar, yerll degirmenlerin~e i:ig-titiildiig-ii halde hi~ bir vakit hi~ bir de~irmeo Amerika'dan gelen unlar ayarmda bir un meydana getiremedi. C - Memleket dahilinde tedarik olunabilen mevat araSlnda unlann Avrupa fabrlkalarmda istimal olunan unlarla aralarmdaki fark (B) maddeslnde arzedildi~inden burada aynca zlkre hacet gortilmedi. Di~er maddelerden kal!:ao, ve kakao yagma gelince bu iklim mes'elesi oldugundan memleketimizde tedarike bnkan yoktur.
olmadi~ndA.':J.

Toz siitu de memleketimizde toz stit istihsal edecek fabrlkalar mevcut bizzarure harlcten getirmek mecburiyetlndeylz.

$ekere gelince: Elyevm memleketlmizde Alpullu ve U:j9..k eker fabrikalan varsa da bunlann istihsalii.tl seneviyesi memleket ihtiyacma nazaran pek noksan oldu~undan ihtlyacm fazlas1 bizzarure hal'icten temin edilmektedir ... D - Memleket dahilinde Ledarik olunabilen mevadd1 iptidaiyemizden yalmz un He susam vard1r ki bunlar da ekserlya pein olarak satm allmr. Vade ile olablllrse de bu vade alelekser 45 veya 61 gtinden fazla deg-ildlr. Hali haZJ.rda ~eamiil bu tarzdad1r.
E - Vadeli allmlar azami 61 giindur. Bu teamiiliin sanayi noktai nazanndan tslahi i~in olsa olsa vadeyi biraz daha uzatmak, mevadd1 iptidaiye miistahsilinin veya ikinci el tacirlerin arzularl ve iktidan malUerlne miitevakklf bir keyfiyettir ki bu takdirde kabul etseler de bittabl vade faizi maliyet flatma zammedilecektir.

287

EKDLEME, ~ixOLA'l'A, JUsKVVi, SANAYti

Sermaye ve kredi A - istanbul'da mevcut ~lkolata fabrlkalarmm makine ve tesisat1 135 biskiivit fabrJkalarmm 55 ~ekerleme ve tahm fabrikalartnm '75 bin lira i4gal ettikleri mebanlnln kaffesi ise takriben 250 bin lira ktymetindedlr. Bunlarm miltedavil sermayeleri ise tahminen iki yiiz bin lira luymetidir.
etmi~

B - Bn sanayiin istihsalilt AVI'Upa ithalatmi hemen hemen tevkif glbidlr.

~ekerleT!'e tahin ve tahin helvas zaten hari~ten geJmiyor idi. Biskiivit -ve qikolata !thall yerli mamulata nazarv.n ancak yuzde ondur. istihsalAtm keyfiyet ltibarile inkigafmt temln l~ln 100 bin lira maklne ve 100 bin lira da mutedavll 3ermayeye ihtiya~; vardlr.

C - Memleketimizde smai kredi namile bir kredi yoktur. Bunun i~in memleketlmiZde bir sanay1 bankasi tesisine iddetle ihtiya-.; vard1r. F1lvaki Sanayi ve Maadln BankaSI namlle bir banka mevcutsa da bu yalmz devlet 1abrikalarmt hlmaye eden bir bankadir. Daha dogrusu bu bankadan ziyade devlet fabrikalannt idare eden bir merkezdir. Husust fabrikalar kendi yallarlle kavrulmadan bqka istlnat edecek mali bir destek bulabilmekten mahrum.durlar... DiA'er milli bankalar da l}imdiye kadar ancak senedati iskonto etmek kadar ufak blr yardunda bulunuyor idiler. Fakat ii~ dort aydanberi bunu da .sureti kat'iyyede kestiler. Teslsine ihtiya.. goriilen sanayi bankaSl memleketimizde mevcut smai milesseselerJn kabiliyeti inkil}aflye.slni nazarl itibara. alarak bunlann mutedavtl serrnayesinden kat'l nazar sabit sermayelerinin ytlzde bel}i nlsbetlnde asgari taizli bir hesab carl a~mahdu. Sinai miiesseselerin biitiin muamelatl tiearlyeleri drehal bu bankaya hiieum edeeek, iskonto, havale, he.sa.b1 cari gibi muameJAt yiiziinden bankanm istifadesi pek ~ok olaeak ve sonra biitiin sinai miiesseselerin amortisman ve ihtiyat akc;eleri de bu bankada terakiim edeeek olursa banka. da giinden giine kuvvetleneeek ve sanayi erbabt da istedikleri yardmu goreceklerdir D - Fabrikalanmtzm yapt1{{1 muamele alelekser %30 pe4in %70 ise asgarl 31 azamt 61 giin vadelidir. Avrupa fabrikalarl 3 ay 4 ay vade lle veTebiliyor. Bu blttabl memleketimizde sermayenin kifa.yetsizliiinden ileri gelmektedlr. E - Se,.maye ve kredi ihtiyactnl temin i~in, sanayi tesisat bankas1 namile bir bankanm tekiline iddetle ihtiya~ vard1r. Bu hususta (C) maddesinde tafsilen beyan edildi...

288

~EKERLEME, <:IKOLATA, BisKUVi, SANAYii

F - Bu gibi sanayide ecnebi sermayesinin teriki mesaisinin aleyhindeyiz. Qiinkii biiyiik s~rmayeler kur;uk sermayeleri yutacak ve bir zaman sonra memlekette Tiirk patron kalmtyacak ve fabrikalarm ecnebi sermayedarlar eline ge!{mesinden .;ok korkulur. Bu hususta ~ok ktskan!; olmahy1z. Ve hatta diyebilirJ.z ki Tiirk'lerin yapabilecel?;i bu gibf orta sanayU memleket1mlzde ecnebilerin yapmasma musaade bile etmemelidir. <;iinkii netice itlbarlle memlekettn parast bu gibi ecnebi patronlar vasttasile memleket haricine akacakt1r. Ecnebi serm9.yesinin ancak Tiirk'lerin yapamadtklarl muazzam i!Jler i~ln celbetmek memleket i~in faydahdtr. Vergiler ve riisum A - Qikolata ve biskiivit fabrikalarile biiylik ekerleme fabrikalan ~ra milen ve tahin fabrikalan k1smen teviki sanayi kanunundan istifade etmekteidr. <;:ikolata blskiivft, ve ~?ekerlemeler .,tmdiye kadar ekerli mevat olmak hasebile Avrupa'dan gelen ernsaline Juyascn rnuarnele ve oktruva vergilerinden muaf bulunmaktadlrlar. Lozan muahedenamesinin gumriiklere taallftk eden ahkamma nazaran bu sene ~eker ve ekerli mevat iizerinden inhisar resmi kalkacak olursa bittabl ~eke\'li mevat tizerinden ithalat resmile ber2.ber muamele ve oktruva rcsmi de ahnacakttr. Bu takdirde yerli muamelattan almo.cak olursa ite o zaman bu sanayi bu 'resimlerden lddetle mtitees.slr olacakttr. (liinkii te~viki sanayi kanununun bahettigi muaflyet ve mlisaadeler bu vergilerin agtrllgl yanmda hi~ mesabesinde kalacaktlr. Aynl zamanda bu vergiler teviki sanayi kanunund<tn 1stifade eden ve etmiyen fabrlkalar arasmdn edenlerin aleyhine bit muvazenesizllk husule getirmektedlr. Qtinkii te~kivi sanayi k:munundan istifade etmiyen fabrikalarm umumiyet!e kuvvei muharrlkeleri olmadtgmdan muamele ver glslnden mtistesna bir vaziyette ve kezalik istihsalatl kii.c;iik mlkyasta oldu~u i~;in sabit ve muayyen imalathaneye malik bugiin bir semtte, yarm di~er bir semtte tzzgahmt kurup istihsa!atma ba~hyorlar ve bu suretle oktorva yiiki.inden kurtulmu oluyorhr... B - !'?e!cerli mevat !mal eden fabrikalart J}imdiye kadar bir vergi mi.iteessir etmemi.~tir. Yalmz muamele ve oktruva vergileri tekrar bu mamulata temll edllecek olursa l~te o zaman menfl tesir iddetle ba go~terecektir. Bu hal tahinler lqin elyevm vaki olmaktadtr. Biitiin temennimlz oktruva ve muamele verglsinln bllakayt ve ~;~art biitiin tel}viki '>anayi kanunundan istifade eden fabrikalardan ref'idir. C rnitir. Yen! glimrfrk tarffesl blzlm sanayllrnlzt kafi derecede hlmaye et-

19-289

$EKERLEME, (:iKOLATA, BiSKUvi, SANAYii

D - Hall ha:imda ~ckerli mevat i<;in bir ihracat meselesi mevzuu bahis

degildir ... E - Ecnebi memleketlerden celbedilen ve sanaylimizi alakadar eden ham ve yan mamul e~yanm giimrtik resimleri halen mu'lfiyet Iisteslne mevcut olanlar i'(ii'! bittabi bir l)ey denemez. Muafiyet listesine dahil bulunmlyan ham veya yan mamul rr.evaddm gi.\mriik resmi i'(in mtitalea dermeyan etmektense bunlarm da listeye ithali elbette daha iyi blr netice verecektir.

la

Mtimasil memleketlrde smai muesseselerin vergi ve riisumla evvepck etrafllca bilmiyor isek te i.~lttiklerlmize nazaran Bulgaristan ve Yunanistan'da teviki sanayiden istifade eden rnties:seselerin bilakayt ve ~art vergi ve rusumdan muaf olduklan muhakks.ktlr. Binaenaleyh bizde de sanayiin terakkisl i~<in smai muesseselerimizi bilakayt ve ~art vergi ve rii.'>Urndan muaf tutmak zaruri ve elzemdir.
Fali~kalarm1

Teviki Sanayi kanunu ve tatbikati

A - Muaddel tevlki sanayl kanunumuz ~ekerll mevat imal eden fabrikalara oldukqa iyi bir tesir gtisterdl. Ve bu sayede bu k1s1m fabrikalanmlz epeyce terakki etti. Yalmz bu lmnunu daha ziyade fabrikalar lehine tevsi etmek hiQ '}iiphesiz sanayiimizin daha siir'atle inkiafim mucip olacaktir. Ezcumle dordiincii sm1flarda oldugu gibi bizim sm1flarpa da miistahdiminln kazant; vergisinden muafiyeti pek buyiik faideyi muciptir. Qiinkii bu takdirde hem miitehass1s amele yetitirmek mumkiin ve hem de amele tedariki daha siihuletle kabil olacaktlr. Ve sonra sanayiimi2 i(lin elzem gorulen baz1 cins mevaddi iptidaiye vardir ki bunlar her na.sllsa imdiye kadar muafiyet listesine ithal edilmemi~tir. Mese!a bizim sanaytimiz i~in eker yar1 mamul mevaddi iptidaiyeden maduttur. Qiinkii memleket dahilinde kati derecede istlhsal edilemedi~l i~ln bittabi halrt;ten celbedilmektedir. il).te haricten celbedilen bu ekerin de muafiyet listesine ithali Iazundir. Bizde ~ikolatalarda istlmal edilen toz halindeki siit bu da memleket dahilinde toz silt istihsal eden fabrik:alar olmad1gmdan hari~t.en celbedilmektedlr. Qikolata it;in nim mamul mnaddl iptidaiyeden madut oldugundan bunun da list.eye ithali Iaz1md1r. Kezalik cikolatalarm zurufu i<;in ist.imt:.l edllen ali.iminyum verak muafiyet listesinde mekiik bir halde b1raklld1gmdan mua!en ithal edilememektedir. Muafiyet listesinde qubuk ve levha halinde alfuninyum denilir. Halbuki mamulatm zuru!una muktazi mevaddan oldu~undan yaprak halindeki aHiminyumun da listede saraha.ten gtisterilmesi leap eder. B - Tel}viki sanayi kanununun idari tatbikatmda UgradtguniZ miikulat en ziyacte ahz1 esnasmdad1r. Senelik talep ettigi mevaddl iptidaiye

290

~EKERLEME, !(IKOLATA, BiSKUVl:, SANAYl:i

de!'aten verlmeylp dtirt be~ par~ada da verilir. Bu suretle her biri ic;:in ayn ayr1 istldalar ve bir ~ok vesaik haztrlaylp bu evrak evvela vilayete oradan lktisat mudiriyetinl.' daha sonra vektllete ve nihayet gumruge gellnciye kadar ii~,; dbrt ay ~er;lyor. Vr- bu miiddet zarfmda fabrikalar muattal kalmamak ic;:in depozito ile mallarm1 giimrti~e ahyorlarsa da muafiyet emri vuruduna kadar depozlto paralan gtimrtik veznelerinde atll bir halde beklerken d1ger taraftan muesseselerimiz binbir yokluk ic;:inde klvrmyorlar. Bu mii~ktiliHt bertarai ctmek ic;:in evveUt talep edflen mevadd1 iptldaiyeyi def'aten vermek ve bu evrakm intact i~in azami Mr ay kafl gelmelidir. Yanl lstidanm itasmdan itlbaren blr a.y z&.rfmda netice gi.i.mruk idareslne l:lildirilmli olmalld1r. C - Miimasil memleketlerin tef'jvikl sanayi kanunlari hakkmda mu kayese yapabllmek ic;:ln elimizde mezkur memleketlerin kanunlarmdan birer niisha bulunmak laztm q't:llr Bu mukayeseyl vaktln darhgmdan dolay1 yapamadtk. Maamafih bu cihe.tler kongrede mufassalan goriiUleceginden burada zikrinden sarfmazar t'dilir. tahliline gelince yukanki D - Bizim tevikl sanayi kanunumuzun maddelerde Sll'a.SI geldik~e yaztldi~l uzere Slani mues~eseler lehine daha ziyade tevsii laztmdtr.

291

Sekerleme, (ikolata, Biskfivi, Tahin, Tahinhelvast Sanayii Encfimeninin Rapom

Sekerlemecthk memlekettrnlZln en esk1 san atlennden bin olup bundan on on be~ sene cvvelme kadar pek !pt!da! vaz1yett" bulunmakta 1d Memleketlmize hancten Ithal cdtlen fantaz1 ::sekerlemelet bonbonlar vesa1remn pek ehemmiyeth bir yekuna bahg oldugunu ~oren san atkarlanmlz butun kudtet ve kuvvetlenm bu san atm te!al{ki ve teall<>me sarfetm~-. ve sermayelermm k'srnt kull!sm! eke! ve sekerlemeclltk alat ve edevatma tahsw ederek azamt btr faaliyetle calism1s sans.t1 bugunku hall tekernmule get1rmege muvatfak ol.tlak yuz bmlerce Inglllz hralJk 1thalatm onune g"cmrk sm ~tile mcmlel<ete cok muflt bn unsur olmu<>tm Bu meyanda umum1 ha!pten cvvel memlekPtlmizde hw Imal edilm!Ven biskuvJt ve mkolata sanaynnm oe memleket!mlzde teessn'> ve mktqaf1111 kel'dilCime gaye ve urnde ~otlhaz eden rnutefiebbislcntnlz bunlaun da Imalme te'iebbu.s edt' ek muvalfakiyet!e teral~kl ve teallSllli temm etmts ve b1r cok !edl'll'arhk yapat8k bu san atler uz;erme fabukalar tes1s ve bmlerc1e ame1"nbt 1a~esm1 ternm ve mt:mleketlmlze vuku bulan yed1 sek1z m1lvon hralilt lthalatm o 'lUne ge("nu~ ve Ihraeat sahasmd'L d::t at1lt11ak kudrE'tmi go.,termeoe bJ.Shtm,stir Tahm ve tahm helvacihgi da memleket1rn1zm ehemm1yetlt m1kta1da 1hracat yapan bp <;Ubei aan at1 Idi B1lahara tttiha? edilen ol"truva "e ~''11amele V"l gllell gtbi ret.tmler hascbtle Ihrarat ''es!lMIS ve san at gJttikC" tedenr>IY"' vuz tutmustur Bunun esbab1 verg,lei ve tesu atl bahsmda at"'"d!lecektl<
Jlant m'lddl'

Sekerb mevat sanayunm en bash maddei 't~hyes1 <;ekeidlr Sekerle'11eIer Sirf -seke1den ve yalmz seken kest1rmek If'm '/a 10 msbetmdc.> gllkozdan mamuldur Biskuvit seket un yag ve cmsme gme yumurta ve sutten murekkeptir Tahm helvast keza seker 1le tahmden

292

$EKERLEldli:, <;:l:KOLATA, BISKUVl:, SANAYl:t

mamul olup % 10 kadar da gilikoz vardu. Binaenaleyh gekerleme, bi.skiivit ve tahin helvasmm terkibini tekil eden ham mevadm katfesi memleket dahilinde yet~mektedir. Yalmz eker memleket dahUinde kafi derecede yeti~tirilmedi~inden Jhtiyacm fazlas1 ve gilikoz da heniiz memleketlmlzde Lrnal edilmediginden bu da kamilen memaliki ecnebiyeden celp ve temin edOmektedir. Qikolata gelince bunun terkibi eker, kakao, k.akao ya~t, ve sutten ibaret olup ekerden maadas1 k!milen ecnebi malld1r. Burada siitiin de ecnebi mall meyanmda gi:isterilmesine vehlel ul!da hayret edilebllir. Ve zirai bir memleket olan Tiirkiyede sfit yok mudur denilebilir. Halbukl: Qikolata mahiyeti itimarla o/c 40 nlsbetinde yag; {kak.ao yag1l ihtiva etti~in den bittabi h;ersine bir dirhem bile su kabul edemez, dogrudan dogruya hayvanattan ist.ihsal edllen sutler ise %75 suyu ihtiva etti~inden t;ikolatada kat'iyen istimal edilemez. Qikolatada kullamlacak siit takim edilmil} ve toz haline getirilmi!l siitlerdir ki memleketimizde bu suretle siit istihsal eden fabrika hen\iz mevcut olmadigmdan bizzarure hari~ten getirilmektedir. Mamulatmuzm Avrupa mamulatile olan mukayesesi: Son dort be sene zarfmda ekerlemecilik san'at1ndeki terakkimJz tamamile modren bir hale gelmi ve Avrupanm fantazi ve liiks ekerlemelerinin biitiin enva1 Tiirkiyede de yapllmaga ba:jla.mlttr. Qikolata lle biskiivit sanayii ise memleketimizde dogah ancak be sene kadar az bir muddet ger;tigi halde memleket iytiyacmt tamamile temin edecek kadar bir kudret gosterme~e muvaffak olmutur. Ve ecnebi mamulatmdan hig farkstz biskiivit ve gikolata inial edllmektedir. Yalmz blskiivitlertn imaUnde kullanllan yerli unlanmtz Avrupa unlarmdan yumua.khk ve beyazllk itibarile biraz farkll oldu~undan Avrupa biskiivitleri tle yerli biskiivltlerimiz arasmda bu itibarla bir afrk gi:irtilmektedir. Memleket dahilinde tedarik olunan mevaddl iptidaiyeden t.slalu icap eden yalmz unlar vardtr ki bu vazife de btttabi ycrli degtrmenlerimize duer. Eger degirmenlertmiz Avrupa ve Amerika unlan ayarmda un meydana getirecek olurlarsa. yerli blskiivitlerimtzle Avrupa biskiivitleri arasmda hi~ bir fark aklmaz.
Vergi ve tt>siratl:
~ekerli mevat olmak itibarlle bu ktsnn sanayi imdiye kadar - ithali inhisara tabi oldugundan bunlara k1yasen - muamele vergisinden mi.istesna idHer.

inhisar resminin lagvi takdirinde bu klsun sanayla muamele vergisJnin tekrar vaz'1 cihetine gidilecek olursa az zam.anda bUyiik bir terakki ve inki$af gosteren ekerli mevat sanayii, di~er sanatlar gibi bu vergiden ~d-

293

~El<.EitLEME, f;il<OLATA, BiSKUVi, SANAYii

detle muteesslr olacak ve bir miiddet sendeledikten sonra sbnmeye mahkum olacaktJI. Qiinkii muamele vergisinin matrah1 hasllatl saflye degil, ciro oldugundan bundan daha ag1r ve ezici bir vergi olamaoz;, ve boyle btr vergiye hi<; bir sanat tahammiil edemez, kezalik oktorva resml, sanayiinln terakkisine mani olan kurunu vustayi bir vergidir. f}ekerli mevat - ithali inhlsara tabi oldugundan - kezalik bu vergiden ~imdiye kadar miistesna 1diler. Yalmz; tahinler iizerine yiiklenen bu vergi yag hanelerin klsmen kapanmasma sebep olmu~j ve k1smen muamele verglsi yiiziinden kuvvet muharrekelerini kaldmp hayvan kuvvetlle tall!'ik ettirmege mecbur etmi ve imalatm tenakusuna ve mamulatm nefasetinin de zlyama sebebiyet vermi~tir. Be sene evvel memleketimizden bir bu<;uk milyon k.ilo tahin ihracatl yap1hrken bugiin bu miktar ylrmi bin kiloya tenezziil etmltlr. Buna da sebep sirf muamele vergisl ve oktorva resmidir. 1926 da oktorva resmi be kurua qlkarlldlgmdan lrnalat tenakus etmi. ve muamele vergisinin vaz'ile Rusyaya ve italya hatta Yunanistana vuku bulan ihracat derhal kesllmitir. Qiinkii mahre~ memleketlerde yaghaneler kii!;!at edilmege ba!;!lamJ~tlr. Oktorva !gin vuku bulan feryat ve itlraz iizerlne bel) kUrulja <;lkanlan oktrova krrk paraya tenzil edilmi~ ise de muamele vergtsi ipka edildlginden ihracat yap!lamamakta devam etm$tlr. Mahaza bu vergiler kaldrrildl~l takdirde flatlar iizerinde biiviik tesir icra edecel!:lnden erbabL sanayi yeniden maklnelerlni tahrike te~ebbtls ederek mevaddL iptidaivesi esasen bizden ~1kan tahinin de eski vaziyetini kurtarmaga imkan has!l olacakt1r.
Te~viki ~anaiye

kanunu ve mevaddt iptidaiye:

Muaddel te~viki sanayi kanunumuz, ~?ekerli mevat imal eden fabrlkalara olduk~ta iyi bir teslr gosterdl, ve bu sayede bu klsun fabrikalanm1z f'Oeyce terakki ~tt.i. yalmz kanunda daha zlyade kii<;iik fabrikalar lehine l.evsi edilmesl hi~ .sii.phesiz sanayiimizin daha siir'atle inkiafml mucip olacaktir. Ezcumle dordi.incii sm1flarda oldu~u gibi birlncl slmflarda da mi.i<>tahdimlntn kazr:.:1r verrtl~inden mnfivC>tl 1-\."lnavUn tf'r"tkkisi icin rok faideliolr. Ciinl{ii bu takdirde hem miitehass's amele yetitirmrk miimki.in ve hem dE' amele tedarlki daha suhuletle kabil olacaktlr. Sanayiimlz IQin elzem goriilen baz1 cins mevadJ iptidalye vard1r ki bunJar her nasilsa muafiyet cetveline imdiye kadar ithal edilmemil'}tir: 1 - Qikolatalarda istimal edilen toz hallndcki siit; <;tinkii memleket dahllindP hentiz: siit istlhsal eden fabrlka mevcut deglldlr. Ve bunun lcln pek btlyt.ik tesisat ve ~ok sermave ister ki memleket dahilindekl sarfiyat iC(in bu kadar l:>iiyiik sf'nnaye dbkmege de~mez ve tabii Avrupa ile rekabet. edilemiyecegl i~in ihracat ta yauamaz. Bundan dolay1 toz siiti.in de muafiyet cetvellne Jthali za1 uri ve elzemdir.

294

BKERLBME, ~;iKoLATA, 11i:sK'Ovl, SANAYU

2 - Qikolatalarm zurufu it;in kullamlan altimlnyom yaprak; imdiye kadar maafiyet cetvelinde meklik bir halde biraklldigmdan muafen ithal edUmemektedir. Qunku muafiyet cetvelinde c;ubuk ve levha haUnde alumlnyom denillyor. Halbuki mamuliit!D zurufuna muktezi mevattan oldugundan yaprak halindeki aliimlnyomun da muaflyet cetvelinde sarahaten gO.Sterilmesi icap eder.
~te sanayiimlzin inki!laflm temin lt;in enciimeniniZin tetklk ve diiiinceleri bal!l.daki hususattan ibaret olup kongre riyasetine arz ve takdim kllmu efendim.

295

Deri 5anayii
t. 2. 3. 4. Hayrettin Beyin. Raporu istanbul dericilerinin lzrnir . . . . . . . . . . . . Deri Enciirneninin

"
" "

297

Deri Sanayiimiz
HAYRETTIN
Beykoz De rl fa brikas1 I,labne $efi

Memleketimlzde deri se.n:.lyii pek kadim olup mevcut imalathanelet mcmleketin deri istihlakatma kifayet edebilecek isti.hsalatta bulunmakta iken deri sanayiinin garp memleketlerinde son yarrm asxrdanberi mazhar olduitu Umi ve fenni tekamiil ve terakkiyatl memleketimiz deri sanayiinln takip edeml?mesi haseblle istihsalde maliyet ve nefaset hususunda rekabete iktida!'SIZhgi VUCUde getirmi oldugundan bu sanayi ilerlemek degil bilakis tedricen sonmege ve zevale balamitlr. Bu hal 25 - 30 sene kadar devam etmi~ iken son yirmi sene zarfmda baz1 ahvali fevkalade mute~;iebbis san':1~kar ve sermayedarlari tekrar bu vadide d1l.ha llmi ~ahmaga ve tesisat vticurle getilmege sevketmi!f olmasmdan bunlarm mazhar olduklarl mtisbet denilebilecek muvaffakiyet ve kazant;:lar di~er miiteebbislere de cesaret vermitir. Bu suretle yeni batan hemen asri denilebilecek tesisatla mii.cehhez fabrikalar viicut bulmu olup heyeti umumlyesi bugtin senevi vasati olarnk 7,5 milyon kiloya kadar muhtellf clnsteki koEele ve vakete ile 4-5 milyon ayak murabba1 (400 ila 500 bin kilo kadarJ vidala, boks, glase, kuzu, oglak derilerini ima.l edebilecek kabiliyete vas1l olmu~tur. Di~er iptidai diba~haneler es\d usulde daim olup senevi yarlm milyon adet koyun, ke~i, sahtiyan, may~h gon gibi k1smen mahalli istlhsal ve k1smen ihra~ olunmak iizere imalatta bulunmaktadirlar. Deri fabrikalarmL balada arzo!unan vl'l.sati istihsal kudreti memleketimizin mamul deri lstihlakatma kifayet edeeek miktarda oldugu gortilmektedir. Bata Ec:ykoz fabrika:n senevi vasati kudtet.i ile nebati dibagatla da baklamak uzere yevmiye 700 deriden senevi 300 mesai gtiniinde 210.000 adet deri Vf!' bunun tekabiil ettigi 1, 680,000 Kg. kosele ve vakete ve sair saraciye imal f:'de-r. Kromlu vidalt~. gllse olarak yevmiye 3000 ayaktan senevi 900,000 ayak <yani 90,000 Kg.l bu clnsten r.nmulat istihsal etmek kudre tindeclir. Beyko:r.dr.n sonra Yedikule de asri tcchizfl.tla miicehhez ve kud reti istJhsaliyeleri ehf'mmiyf'tli yekfm te~kil edecck dijter fa brikalardan Denizlili H3.CI Hasan namile marut_ Abac1 zade Ismail Hakkl ve i.irei[aSl fabrikaSl isc S!'nevi 500,000 kg. mamttl nebati ve ycvmlye 3000 ayaktan 900,000 ayak yani 90,000 kg. kromlu deri adi mesai ile imal edebiler.ek kudrettedir.

298

llERt SANAYti

Aleko Dolo ve mahdumlan fabrikas1 debagat itib'lri He yani <kosele ve vakete) ayn1 kudrett istihsaliyede olup krom ~lememektedlr. Tripo ve mahdumlan fabrikas1 gene vaS!l.ti olarak yevmiye 200 s1~1r derisi <;alt~a cak kudrette olup bunun tekabiil ettigi mamul ise 500,000 kg. kasele ve vaketR ile vevmiye 500 ayaktan 150,000 a.yak yani 15,000 kg.; adi mesai ile imal edebilecek kudrettedir. Raslm Efendi fabrikasi senevi 300,000 kg. nebati debagatle kosele ve vakete imal edecek kudrettcdir. Rafail Amram fabrikast senevi 500,000 kg. kosele ve uakcte imal edebilecek kudrettedir, ayni fabrika yevmiye 2000 ayaktan 600.000 ayak yani 60,000 kg. Boks kalf elde edebilecek kudrettedir. Kamhi fabrikast renevi 300,000 kg, kosele ve vakete imal edebllecek kudrettedir. Alti parmak senevi 300,000 kg. ktisele ve vakete lie 600,000 ayak yani 60,000 kg. kromlu deri imal eder. Bunlardan bNjka ismet bira derler, Sokrat, Panco, Eskinazi, Canbezdi, Kavukyan. Mezbaha Karaaga(( deri fabrikast, ve diger imalathaneler senevi 150,000 kg. ve 100,000 ayakta kromlu deri imal edecek kudrettedirler. Bunlara inzimam eden izmlrdeki ii~ fabrika ve Yalva~ ve Denizlideki fabrikairuda yevmiye 1000 kg. senevi 300,000 kg; kosele ve vaket> He 8enevi 30,000 kg. madeni deba~atle dabakIaml!! deri imal edebllirler. Bunlar hariclnde Anadoludaki di.ikkan tabir olunan dabaghaneleri de dahil edersek hemen adetleri bini miitecaviz olan imalathanelerin beherinde yevmlye asgari bir deri i;Jlemek kabillyetleri olduklan nazar1. itibare altmrsa yevmiye 1000 Slglr derist ve bunlarrn mamul klJos'J ise vasati bir milyon kilo raddesinde tutar. Bu miktarlar yalmz giindiizki vasati mesailerle kabil olup gece de nazan itibare ahndi~J takdlrde bir bu((uk ila iki misli tezauf edeceg-tnden I}U hal de memleket azami kuvveLi istihsaliyesi 17,000,000 ktisur klloya baJig olmaktadlr. Azami lstihsalatJmiZ bu olduguna gore bir de rnemleketln bugiinku istihlak m~ktanm t.etkik eden lstlhlakat igin ellmizde kat'i bir tstatistik yoktur. Ancak bunu kat'iyyete yakm ifade edecek berve<;hiati menabiden istihra~ edllebilir: A- Memlekete hari~ten Irll3.mul olarak giren deri miktan giimriik ithalat istatisti~inden anla~Jldt!!ma gore muhtelifi.ilcins olmak i.izere bir milyon alt1 yuz otuz dokuz bin altz yiiz on sekJz kilo ve dort mJlyon lki yuz on yedi bin yedi yiiz be~i liradtr. B- Memleketirniz fabrika ve imalathanelerinin istihsalatt umumtyesi kullanml. o!duldarl ham deri hakkmd~ ellmize ger;en 329,339,340, senelcri istatistiklerinden ahnarak bilhesap bervechi ati tesbit olunmutur. Memleketimize hari~ten lthal olunan ii~ milyon ki.i.sur kilo muhtelif deri ve memlcket dahilinde yetien cem'an 100 ila 110,000 adet te takriben bir milyon kilo sildetinde ki (bunlarm tahminen 30,000 9.dedi istanbul'da 30.000 Kayser! ve civarmda ve miitebakisi kirk ila elli bini de diger manattk ve merakizden has1l olmakta) ham deri lnzimam etmektedir. Binaenaleyh gerek

299

DERI SANAYII

hancten g11en gerekse dalulde bulunan cem'an 4 tla 4,5 mllyon kilo ham dermn kilo 100 de 90 mnm vereceklen vasati randmanlan 100 de 100 1la 130 raddesmde hesap ed1leceg-me nazaran LStlhsal olunan mamul den mtktan azam1 be~i tla altt mllyon k1loya vastl oldug-n tst1hra.; olunmaktadtr :;;u halde balactf! arzolunan mamul tthalat 1 939,000 kusur kilo ve dahllde tmal ed1len 5 1la 6 mllyon ktlo mamul oldu~undan IStlhlak olunan mamul denlenn cPm'an 7,5 m1lyon ktlo raddesmde olduAu tezahur edtyor Snndt ~u tstlhlak dereceSI memlekettmizm elyevm mevcut bulunan fabnkalarmm Jstthsal kuvvetlenle kar~lla~ttnlmca asgar1 IStlh::.alat kabtllyetr tstthb1k mtktarma fazlastle hr< ddt kt!ayede oldugu kendtllgmden anla~illntaktadu Bu boyle oldu~u halde gene memleketlmlze hancten mamul den gtrme smdekt sevalk .sayam dlkkatttr Bu tetkltata es9s olmak uzere memlekete gtren mamul dermm ecnasmt tahhl etmek litZimdtr Bu kalemlerden btnst 148,343 ktloluk vtdala ve vake tadtr Memleket fabrlkalarmm kudrett lStthsabyelerl bu ems dertlerden Ithal olunan mlktarm hemen 3 mtsh fazla oldugu halde maatteessuf memleket mahsullerme ragbets1zllk yuzunden fabnkalanmiZm bu ~ubelen muattal bulunmaktadtr Sebebt tse btrmct derecede bu ems tmalatta en musatt mevaddt Iptldatyeden olan dana denst memlekettmtzde mrktarca gayn kaf1 oldug:u grbt bllha~sa nefasetce gerek trk gerekse bak1mstzllk dolaytslle mumastl Avrupa deri!eune nazaran dun ktymette olmas1 ve bu evsaftakt dertlerden ta tbtk ol unacak rn fenm usullere 1 a~men yaptlacak mamulat gene Avrupanm mamulatmdan dun nefaset ve zerafette oldueundan ra~bet bulmamakta olmasmdandtr Bu krfayetstzllgm memleketrmtztn mahsulunden olan diger bu cm:>t 1le telaftSl kab1l gorulmektcdu Bu care de Udur Her ne kadar memleketlmtzde v1dala 1mal edecek dana dertst yoksa da bunun yertne hemen tamamtle kaim olacak oglak ve keel denlermden senevt yallm mtlyon kdo kadar glase ve evro tmall kablldir Bmaenaleyh mustehllklertmtzm Ihttyac ve za1 uretler1 gene beynelmllel muteam1l k1yafete tevafuk etmek uzere belegan mabeleg tatmm ed!leceklendt Ve bundan ISe senev1 bu mamulat l<;ln hance gtden btr mtlyon uc yuz kusur bm llram1zm dahtlde kalrnas1 temm olunur !thai olunan d1ge1 kaleme gehnee 1 493,000 lira ktymetmde 147 000 lqJo mll{tarmda olan l{eCl, koyun, kuzu, maroken ve sa1reden tbaret olan bu em~ mamulaun da memleketimizde m1ktar ttibanle yap!lmasl fazIadan fazlaya mumkundur Z1ra balflda fabnkalarm kudreh tstlhsallyesmden atzulunan mekadtr pekala bunun mumkun oldu~unu gostermt~ tir Mustehhkm talebme cevap verecek nefasete gelmce bu da yan yanya bugun kabtl olup 1k1 uc sene g1b1 pek k1sa b1r zamanda ye1I1 mallaun gorecegl ragbet uzerme gerek elyevm mesgul olan fabrikalar mumallselenm arttnmk ve gerekse testsatlanm tekemmul ett1rmek (mevcuda pek az btr masaf mukabtll Ilave olunacak tesrsatttr Ezcumle henuz memleketJmtzde tatb1k olunm1yan bu nevt denlerden yaeiart ~1kartma mak1 -

300

UERt SANAYlt

neleri He i.itii maklnelerlnin teksiri.) suretile pek yakm zamanda talebin her hususta tatmini kabil clacag-mdan senevi memleketimlzden l(tkan bu bir mllyon liramn da memleket dahilinde kalmaSl miimkiin olacakttr. Ul(iincii kaleme gelince bir milyon iii( yiiz elli dort bin kiisur lira kiymetinde ve 1,343,000 kilo miktarmdaki kosele ve talaljlanmn ithaline sebep k1smen halklmizm makul bir surette izah olunm1yan sebepten na.,i Frans1z koselesi namile haric;:ten gelen koseleye inhimakleri diger tarattan ise bu kalemi k1smt ki.illisini tekil eden kosele tala~ ve parl(alari ise biitiin Avrupa ve Amlerika fabrikalarmm telefatmdan madut olan deelerini pek ucuz olarak ihral( ederek memleketimiz gibi serveti umumiyesi pek az olan ve bu clns de-rilere pek az riisum alan memleketlere Jthal etmelerinden miinbaistir. Blnaen?.leyh halkimizm ihtiyacmdan fazla istihsal olunan memleket mahsuliine ragbeti ve bu deelerin girmemesini temin edecek tedablr ittihaz olundugu takdirde bu cins deriler i~in l(lkan senevi 1,354,000 liranm da m~mlekette kalmast pek kabildir. ~imdiye ka.dar ki tahlilat hep mamul deri hakkmda idi. Mamul deriden yap1lan ayakkabt vesair saraclye mevadm da bahca ayakkabt olarak 65,080 kilo ve 449,769 lira kiymetinde mamuhl't ithal olundugu gori.ilmektedir. Memlekctimizin kundura istihlaki azami niifus bama senede muhteliflilcins bir ~1ft ayakkabi lsabet ettlgl nazan ltibare almsa dahl (serveti umumlyem17. maatteessi.if buna gayri miisait oldu~undan her halde msfmL ancak hakll;.at olarak kabul etmek daha doj!ru bir hesap olacaktir.> Memleketimizdeki mevcut ve kismi azam1 el ile olan kundura imalathanelerile diikkil.nlan ve i!,lqileri nazan itibara almdikta yalmz istanbul'da 30,000 ve biitiin memleket ehir ve kasabalarmdaki kundura imal eden i~qileri de bir bu kadar daha Have edersek ve i~r,ilerin her birisi i~in de yevmiye bir ~ift vasati olarak imal etti~i hesap edilirse senede yalmz 15 ila 20 milyon ayakkabi !mal olunur. Buna inzimam eden ve senevi 600 ila 1 milyon ~.<ift muhtelifi.ildns ayakkabl kudreti lmaliyesinde olan Beykoz fabrikasi da Have edildigi takdirde vasati mesai ile memleketimizin kudretl istihsaliyesi hemen ni.ifus ba~ma bir bm;uk l(ift ayakkabi diiecek kadar haddi kifayede oldugu gi:iriilmektedir. Binuenaleyh haric;ten giren 50 ila 60 bin <;ift tel}kil eden ve yanm milyon lira kiymetinde olan bu cins ayakkaplarm ithalinden de memleketimiz tamamile mi.istagni kalacak bir vaziyettedir. Dolaylsile yanm milyon lira da ithalat muvazenemizden memleketln lehine kazamlma'>l pek mtimktindiir. istatistikln 236 lla 243 numarasma kadar olan muhtelifiilcins deriden mamul 770.000 ki.isur lira kivmetinde ve 107,000 kilo miktarmdaki mevadl seraciyenin halen yanm milyonluk k1ymetindeki k1smma taadill edecek nefasetteki miktarmt dahilde yapmak pek miimki.indiir. Miitebakisi Hiks

301

DERi SANAYii

denebllecek olan mevadctan ibaret olup mevadt iptidaiyesini memleketimizde yeti.~medlgtnden dolayt bu k1s1m mamulat mem.leket dahilinde yapllamaz. istatlstlkin 249 Ua 259 numarasma kadar olan 617,000 kusur lira klymetlnde ve yirmi bin sekiz yuz kiisur kilo miktarmda muhteliftilcins kurkler ve postlara gellnce bunun kuzu, koyun, tavan, tilkl glbi rnevad1 lptidaIyesi memleketirnizde yetien cinslerlni memlekette mamul hallne ifrag1 mevcut iptldai teklHl.ta pek biiyuk masrafa miitevakklf olmlyan asri tesisatm ilavesile mutavasstt miistehliklerin lhtlyacmt tatmin etmek kabil oldugundan hesabt vasatl post ve kurklii deriler lthalatma ait olan ktymetin yansm1 da mem.leket dahilinde btrakarak yalmz ithalatt fevkalade Iuks olan mevadt iptidalyesi memleketimizde yetlmiyen ecnasa hasretmek m iimkiinoiir. Buraya kadar mem.leketin mamul deri ihtiyac1 ile istihsal edecek kuvvetinl tet.kik ettik. imdi biraz da deri sanayiinin ihtiyact oldugu mevad1 iptdaiyenin ecnasile bunlardan hangilerlnin n~ evsafta rnemleket dahilinde bulunduklanm ve hari<;ten girmesi mecburi olan mevadm miktar. ecnas ve evsafml tetkik edelim. Bunlardan birlnciSinl deri tekil eder. Memleketimizde yetien derileri u<; stmfta miitalea E>delim Birincisi a v ve ktirkl tik deriler: Bunlann nefaset ve miktarlan hakkmda k1saca bir ik; soz soylemf'k h;in U kad<tnm arzedellm }{i ayni cins ol:>.n dij!er memalik mahsullerinden dun kJymettedir. Sebebi ise k1smen trkmm dun k1ymette olmasJ oldu~u glbi ktsmen fie bn san'atla itiga! eden ehasm laztm gelen ihtimam1 vermemelerinden dolayt ktymetlerinln bir kat daha tenakusunu lnta etmektedlr. Filvaki bu gibi hatalardan ticaretle mtitagil zevat mutazarnr olmaktasalar da dolaylsile memleketin menbai servetinden bir tanesinden azam) istifadeyi temin etmemektedir. Bu glbi mahzurlann ref'i i<;in ittihaz e-dilecek tedblrlerden baijllcalari Avrupada oldugu gibi hi.ikum<>t tarafmdan tevik ve tergip olunarak mi.itehass1s zevatm rlsaleler neretmesi ve konferanslar ita ederek halkt tenvlr etmesi oldugu gibi bu san'atla i~tigal eden merakizde sergiler a<;arak daha nefis mallan gootermek suretlle halkt tr-~at tarikleri vard1r. Kiirklu derilerden sonra gelen kti(iii.k bacak tabir olun:m koyun, ke~i. oglak derllerldir. ithalat Kilosu
327 Snesi 329 339 340 8,380.178 3,856.850 3,199,256 3,187,577

Ihracat Lira Kllosu

9,396,209 8,016,853 1,081,535 1,471,083

Lira
783,921 619,676 661.256 1,250.579

563,896 262,865 1,614,012 1,930,124

302

DERi SANAYti

Balada arzolunan istatistiklerdeki lhrat; olunan miktarm % 99 - nu da bu cins deriler te~il etmektedir. Avrupada. bizim dertler gene lkinci ve uci.incii derecede mamuhl.ta elverili addolunmaktadlr. Sebebi ktsmen trkm diger mumasili olan Amerika, Hindistam arki ve Kap derilerinden ctun olmakla beraber daha ziyade ktymetlerlni tenkls eden esbap bir taraftan hayvanatm bali hayatmda baktmstzhk ytiziinden ducar oldu~u hastallklardan dolayt ktymetleri tenakus etti~i gibi di~er taraftan sanayii zebihte dikkatsizlik yiizi.inden yapllan btt;ak yaralan ve sair hatalar da bu ktymetsizligi Grttumaktadtr. Buna inzimam eden mahzurlardan bir tanesi de usulii muhafazanm ve sureti ihzarm her tarafta bilinmemesinden dolayt yaptlan hatalardu. Mesela (giin
yam~t

gibi hatalar)

Bundan baka Avrupa fabrikalarmca son derece arzu edilen eraitten bir tanesi de mallann cins, nefaset, siklet gibi evsafma nazaran tasnif ()]Unarak Avrupa fabrikalarma ve yahut dahildeki ihtiyaca gore musannef olarak piyasaya arzolunmastdtr. Bunun temlni tcin de Avrupada oldugu gibi deri borsalan ihdast veya deri ihrac eden azim sermayeli irket ve sindikalarm teklli Ue bunlar tarafmoian yetitirilecek miitehasstslar ve eksperler ile bu noktaya vasd olunmast. Bu kii~iik bacak denilen deriler bu gibi hntalari bertarM edildi~f takdfrde dun kxymette olanlarm imdlye kadar oldugu glbl memleketln itiyadatma tcvafuk eden mein ve ~ahtiyan imal ederek ktymetleljltirildigi gibi yiiksek nefasette olanlarmdan ise hemen memleketimizin talep ettigi derecedeki nefasette gli-'tse, evro, zinet derilerl, eldiven derileri, maroken ve elbiselik duller, cantallk deriler imali kabil olacaktir. Hatta bu gibi mamulatt fabrikalanmiZ bu gii.nkii vaziytlerile bile imal edebilecek kabiliyettedirler. Ancak mamulatlarmm derecet nefaseti Avrupad:lkl miimasil farikalann mamulatlarmdan geri olmak derecesi kendi memleketimiz mahsulii olan derilerin Avrupa fabrikalarmm kullandtgl deriler nefasetinden dun oldugu nisbeti derecesindedir. Binaenaleyh bu glbi deriler lmaline yalmz memleket mahsuliinun istimali diiljliiniildii~ii takdirde bir taraftan hayvanatl ganemiye cinsinin ISlahl ile diA'er taraftan derilerin balada zikrolunan hatalardan kurtartlmasile beraber bu gibi derileri en biiyiik dikkat ve tendiiriisliikle imal edecek kabiliyette i~cinin yetltirtlmesini temlnen ya bir deba~ meslek mektebinin kii!]adt ve yahut mevcut debaghaneden bir tanesinde hiikilmetin muaveneti inzlmam etmek iizere tatbikat mektebi namt tahtmda bir Ube ki.iad1 ile bir taraftan debag ogullarmm diger taraftan arzu edecek i~ilerin nazari ve ameli olarak yetiljltirilmesinin temini. Bunlara inzimam etmek iizere dii~iiniilen tedabirden birisi de bal8.da zikrolunan hususatm temini ile gayeye vasll olunctya. kadar yani gerek i~ci gerek fabrikalanmtzm tesisati ve gerekse mevaddt iptidaiyemiz Avrupa fabrikalarUe miisavi eraite gelinciye kadar yiiksek nefasetteki Avrupa

303

DFRI S'\N'\YII

mamulatma d1ger Avrupa memalikmde oldu~u g1b1 pek yuksek rusumun tarhde memleketlmizde bu san atm mklrjafma muvaffak olunacag1 kanaatmdeylz Ucuncusu buyuk bacak cter1Ier yam s1g1r denlen Bu ems denlerm memleketlrnizdekl IStihsalatl kem1yeten ihttyacatlmLzm yuzde onunu btle tesktl etnuyecek derecededir Bu denlerm en buyuk lStihsal meraktzl memlekettmlzde Kaysen Istanbul ve Civan Ile Adana Konya Erzrum ve btlahare Eslr~ehir ve Izm1r vilayetidir Harbt umum1den evvel Kayseu ctvarnda senev1 100,000 hayvan zepholunarak pasttrma 1mal olunmakta ve denier! de hemen debaghanelerm arzulan dah1linde tuzlanarak p1yasaya arzolunmakta 1d1 Bu merkez hn.ncmde 1se mecmuu hasllat b1r miSb daha olup bu gunku Turktye Cumhunyeti hududu dahi!mdekl ara~1de 200 000 kadar senev1 deu lStlhsal olunmakta 1d1 Halbuki son on on berj sene zarfmda btr taraftan harp d1ger taraftan hastahklat <ttk'lslle hayvaTJ.at s.dcden terakus ett1gmden zephlyat lSe son derece tenakus etm1st1r Son btr 1k1 senelik tetklkatlrnlza nazaran Kaysen c1vaunda 1k1 sene evvel 30 000 den IStlhsal olundugu halde gecen sene 20 000 m ge~merntrjtn B1r o kadar da dtger meraktzde zepholunduguna naza1 .tn msbet kabul etmJyecek derecede tenakus etm1~tu Atide arzolunan gumruk Jstatlstlklerme nazaran Balkan harbt ve harbt umum1den evvelk:I zamanla1 a. ki mLktar lhracatimtzia son 339 3-10 senelen thrcatlrnlz nazan Itib:ua anmrsa bu fark btr kat daha tezahur edecektlr Bmaenaleyh Slglr denst ltioJnle memleketlmlz mahsulatl mtkt'ltca bu gunku fabukalartmlzm 1malatma gayn kafl oldugu g1b1 memleketmunn Ihrac:'l tmn da gayu kafidir Fabnkalaumtz Ihttyacatma tekabul etmtyen ham deu mahsulatim zin tenal usunu tevlit eden csbaptan bn tanes1 de memleket..Lmlz dahilmde ~on derece muntes1r olan 1t1yattan olm.ti{ uzere ham derden cank tksasidir Ham denden ma.l'1.ul bu cank azam1 bir Ila 1k1 ha.fb kadal dayamr H'llbuJq aym mtktar dert debagat edildikten sonra en fenas1 asgan uc ay Jayanacaimdan bu vech1le zaten nok':lan olan den LStlhsalatlmrz ~arfvat nob.b1 nazarmdan sm ~>timal cdilmektedir Ham dertden cunk tksast '11encdtlch~I lakdudr <>erveL1 milhyemizden b1r taneM ohn d"rii'ltthlakatl hu<;nu Istlmal edJ!mts olacal<tlr KPmiyeten gayr I{!J r1 mtktardn ola1 IJu derwm btra7 da cvsatmdan ve ne C'InS mamulata lavik oldukhrmdan bahsedelm hastaltkb ve Asvay1 1rlra Delllerlll'll7 zaten Irk lttbanle de)enere mensup havvanattrm nes et etmes1 dolayiS!le Sd.than ufak sikleten za1f olmBkt.tn b'l.<Jt;.a kncuk bnrak denle1 hal.-l{mda <~1zolunan mahzurlar ve nat"llat avPen h'wlatda d!J 'ah.1d1r Mesela hnyvan'l.t hah h!ly..,tmoa !ken IYL beslenmemek dohyistle dei!lel bundan muteess1r ola1 ak za1f ve gevsek kaldiklat 1 gtbl ahu vc merala1 umz usulu fenntst dahtllnde olma-

"c

304

DERi SANA Yit

dllmdan hayvanatm derilerl iizerinde bir .;ok leke, yara ve bere glbl derinin k1ymetinl tenkis edecek hatalann tevelUidUne bais olmaktad1r. Bundan maada ~1ft ve arabada Jken sahibinln ellndeki uvendire ile yap1lan hatalara Inzlmam eden rwkra, c;ic;ek iazla olarak ateo damgas1 gibi arizi blr ~;ok hatalar da bu renahklan tezylt etmektedlr. Bu glbl hatalar ka!i gelrnlyormm~ glbi esnayl ze!)hlnde yapll.ln b1c;ak yaras1, delik de~lk te derilerlmlzln k1ymetini son derecede tenkls etmektedir. Bundan maada derilerln dabagha.nelere vtisuiUne kadar suretl muhataza ve lrsallerl usulli fennisi dahillnde yap1Imad1~mdan giin yamg1, hamlakhk, tuz lekesl glbi ayr1ca nefasetlni ihlal eden ve k1ymetl istlmaliyeslni dli~tiren hatalar da husul bulmaktadlr. ite bu kadar ha.t3larla meljbu olan deriden ancak taban astan veya kaba imalat gibi _!tendisinden zerafetlnden ziyade metanet talep olunan mamulatta kuilamlabillr. Halbuki bal.8.da zikrolonan hatalarm k1sm1 azamml yapilacak tedabirle bertaraf etmek her vaklt mtimkiindlir ve Avrupada yanm as1r evvel ayni vazlyette iken bir taraftan alakadar olan makamatm ittlhaz ettigi ted.ablri muntazam ve stirekli bir program dahilinde tatbik sayeslnde bugiinku mertebeye vas1l olmutur. Bu tedabirden bahcalanm muhta..saran bervec;hiati arz1 taldeli gortilmi.itlir. Hayvanlar ucu ignell iivendire ve yak1c1 ~ylerle i~e sevketmek menediJmi.'ltir. Blr de siirli lie gezen hayvanlann bJrinl cliQ'erinden tefrik i~in tatbik olunan usullerden olmak iizere ateo damgas1 tamamile menedil mitir. Bunun yerine hayvnm kulak, t1rnak gibi mahalleri.ne i.~aretl mahsusalar konf'\rak tefrik olunmutur ki maatteessi.ir evvelce pek az goriillirken bu son za.ma.nlarda Anadolodan gelen hayvanat derilerinin hemen kaffesJnde atel} damga.s1 goriilmektedlr. Alakadar makamat bu husm hakkmda ne kadar miiteyekkiz bulunsalar yerldlr. Keza yiiziiliirken yapJIan b1~ak yaralarmdan tevakki l!iln Avrupda biitiin mezbahalar belediyenin oldugundn yiizii.culer s1k1 surette nezaret altmda bulundurulmaktadlr. "Bir taraftan hat.e. yapana ceza vererek dl~er tarartan b1~ak yaras1 yapmayana mtikatatla bu hatanm online ge4illmitlr. <Maatteessur istanbulda mezbaha belediyenin olduAu halde gerek fabrikam1z taraftndan gerekse dlii'er alakadar tilccarlarm miikerrer ~kayetlerlne ragmen belediye bu ljikayetlere hi~ ehP'llmiyet vermeml~tlr.) Ayni zamanda bii.ti.in derl tlcaretl yapan mtiteahhlt ve tii.ccarlar da yiizlictilere aynca mtikafat ve pirimler vermektedirler. Bundan maada yiizmek i<;ln kullanllan bl!iaklan 1slah ederek mtintkiin oldugll kadal yaralarm husulline man! olunmm~tur. Bu sayede btitiin Avrupa mezbahalarmdan gelen derilerln bahca evsafl mlimeyy.izesinden birisi de b14iak yarasmdan sallm olmastdJr. Bir de bizlm hayvanat derile1imizde g0ri.ilen hatalardan birlsi de bllhassa nokra tabir olunan blr nevi sineklerin hayamn derisi altma koyarak kelebek hallne gelece~i zaman c;tkmasl l!iln deriyi delmesinden miitevellit delik lerdir. Ufak bir deride bizzat yetmi. adet nokra deli~i say1ld1. ite boyle derinin hemen en muteber k1sm1 olan strtm kalbur gibi dellk deik ya2/}. 305

llERi SANAYii

pan mazarratmctan dlger taraftan hayvamn hayliden bayliye zaytflatarak derinin Y.tymetmi msfmdan ziyade tenkis eden tu afetin mazarratmdan kurtarma!;: h;in Avrnpada senelerdellberi atide arzolunan tedabirlttihaz olunmak .suretile bu afetin online ge~;ilmitlr. Yaptlan tedabirden bahcasl ve bilhassa en '<Ok muessir olan ~;are bu sineklerin yumurta ve tomwcuklanm t:l.i1IYan ~Jgtrlar ilk taharda mer'aya '<lkmazdan evvel hususi bir bi"ab.la hayvamn cildi tam o tomurcugun lizerinden ufak bir bt'<ak ile yanhr ve o tomurcuk tazyik edilerek yumurta veya si.irfesi ezilir. Bu usul .stirekli bit surette yaptlmak artile bu afetin tamamile onune g~ilrni~tir. (Bu <Pneliyat bilttin Avrupa memalikinde kanun halindedir.l Hemen Avwpt~da bilciimle htikumetler her hayvan sahibini bunu yapmasm1 kanunl blr wrette icbar etmektedir. En eski ve en slk1 tatblk eden memalikten bir tanesi Danimarka olup kanunu s1k1 tatbik etmesi sayesinde hemen hi~ kalmaxmtlr. Almanya'mn cenubunda hemen hi~, ~imal klSnunda ise pek ender olarak gorulmektedir. Hollanda'da % 10 nisbetinde henflz tesadi.i:f edilmf'ktedir. Bundan b<U?ka baz1 eczay1 t1bbiye vc klmye-viyf' Jetlmall de varsa da derecei tesirleri umlt edUen neticeyi vermemektedir. Almanya'da bu kadar nadir olmasma ragmen bu nokra dPnilen delikleri havi olan her derinin klymetini be mark noksan takdir cdildigine gore senev1 yalmz bn l>atadan dolayt ktymetini zayeden derinin nwcmuu ?iyat be milyon m~rk tutmaktadlr. Bizde ise senevi 100,000 deri lstihsal olundugunu kfl.bul C'itigimiz takdirde bihi i..stisna k1 ve ilkbahard:t zephohman derilerin %95 inde bu hata olduguna gore ve beher derinln k1ymeLi bugunku piyasaya gore 150 lira tahmin olundukta her bir deri bel? lira. ktymtinden zayedeceginden senevi zayiat1m1z yanm milyon lirad1r. Bununla bcraber cieriler. esnay1 istimalinde ve debaghanelerde ancak meC'buriyE t dahilinde kullamlmaktadtr. Bu hayvanatm mazarratl yulmz cmsl balcara mlinhaSlr obnay1p memleketin ba~hca deri mahsu!Unil ve ihraraim, te~?kil rden ker;ilere de ariz olmaktadtr. ite bu sebepten dolayi bilh<\ssa alakadar olan makamatm bu afetle pek yakmda mi.icadele etmesi ayam temennidir. Derilere vaki olan diger hatadan biri de badelzeph esnay1 muhafaza ve ih:tardo. yap dan hate.lardtr. Bunlar da derinin klymetini pek c,:ok tenkis dmektedir. MN;ela blr '<Ok mahallerde deriyi zephettikten sonra gunee atarak k~1rutmak t.:niki tervic; olunmaktadlr. Bu usul derinin nefasetini tebdil ederek bazan giinesln iddetile mahal bemahal eriyerek derinin k1ymetini c,;.go kaybeder il!tC' bu gibi usullerin bertaraf edilmesi ve yahut icabatt fenniye dairesinde yap1Imast i,:in dert san'atile aHi.kadar olan her celep ve derl toplaytctl<trla kovliilere Vltrmctya kadar her ferdin anlavtp i~tigal eden ogrenecegi maibu ris11.leler tabile tevzii ve deri ticaretile ti.iccaran ve ~irketlerin bununla alakadar olmasm1 temin ciimlesinden olarak deri sergileri ve panaytrlar yaparak derlleri ivi muhafaza etmesinf bilen e~hasa mi.ikafat itasile gayretini tezyide hadim olmaktlr.

306

DERi SANAYtt

Derilerin ktymetini artttran usulii tiiccarilerden bir tanesi de deri ticaretile 1tigal eden ehas ta derileri ecnasa gore tasnlf ederek her cins ve nev'ine mahsus vc tcbedaill etmiyen markalarla piyasaya arzetmektlr. Biitiin diinyada ve bilhassa Avrupa'da bu hususa son aerece ehemmiyet verilerek derilerln tasnHI mtiterek surette tesblt edllen o1erait tahtmda yaptlarak ve bu !Jernitin tamamile icra edilip edilmediglnl ihtilaf amnda tesbit i~<in resmi deri borsalan mevzli eksperler mevcuttur. Blnaenal~;yh Avrupada ve salr kolonilerde piyasaya bOyle musannef derller arzeden memleket mahsullerl gayri musannef deri gonderen memleket mahsullerim nazaran daima yiiksek ktyrnette addolunmul} olup deriler hakikntte dun ktymette dahi olsa m.ILSannef deriler dalma gayrl musanneflere nazaran tercih olunm.aktadtr. Debagat san'atinln mevaddt iptidaiyesinden derilerin san'atln lnki:Jafml1, yardlm eaebllrnek lc;in hang! hususlarda kabillyeti lstlmaliyelerini

tezyit edecegi kunmlarim zikrettikten sonra sanat1 debagatte amil olan di~er maddei iptldaiyeden maddei taneniyenin gerek memleket dahllinde ve gereks~ memlel~:et hariclndl yet~ip te gerek memleketimizde ve gerekse Avrupa'da istimal olunr.n cins ve e:jkalinden bahis faidell goriilmutiir. istanbul'un fabr:ka ha!lne inkih1p eden debaghaneleri miistesna olmak tizere memleketln her tarafmda mevcut iptldai tarzda icrayi san'at eden debaglmnelerdc Lrnbik oliman usul maddei taneniyeyi havi olan mahsuliitl neba1iyeden palamut, ~<am kabutu, somak, titre yaprag1 mazt ta~ degirmenlerde toz haline Irrafl edUdlkten sonra soguk suda karlttnlar.ak derl He hususi havuzlarcln veya teknelerde temas ettirmekten ibarettir. Halbuki bugtinkt: terakkiyatJ. fennlye debagatin esasmda vaki olan hadisei hikemiye ve kimyeviycyl tetkik ederek vastl oldugu netlce mahsulatt nebatlyenin h'lngisi olursa olsun muhtevi bulundugu az veya t;ok tanen ctenllen maddf'l kimyevlyenln suda miinhal ktsmmm derinin albomlni uzerine tt'sirle OllU gayri kabill tefessuh bir hale koyup bini istimalinde matlup olan me1anet ve suya karI mukavemetini arttrrmaktan ibaret uldugl.l anlallml$ ,.e bu e~:as dahllinde fennln gostermi~ oldugu usullerl debagatte tatblk ederek ooyle mahsulati nebatiyey1 to.z ederek onun tozunu su ile kartl}tmp deri ile temas ettlrece~ yerde elyvem bu gibi mahst:.latt nel:atiyey~ hu'>usi echizelerde evvelA tazyik ve hararetin taht1 testrlnde su lie mn'1.rn~le ederek suda mtinhal bllci.imle aksamm1 tefrik ve bu mahhilat1 gt:>ne Imsusi cihazlarmda teksif ederek mayi veya sulp hulti.sa ilaline ifrag ile mahlulatt tanenlye lsten.ilen kuvvet ve kesafetl halz blr hale l:onuld ug undan rn ahsula t1 nebatlyenln taneni suya ge~<mek lt;ln guzeran (decek zt1.man kazamlmt oldutu glbl derlye derecel teslrinl arzuya gore tesir edebilmek it;ln istenilen kesafette mahllil edllmesi dahl tern in olunmul)tn . i.'lte bu sebebe blnaendlr ki memleketimlz mahsulatmdan olan ve pek

307

DERi SAN AYti

k1ymettar maddei taneniyeyi haiz olmasma ragmen Avrupa'da evvelce pek aramlan palamut mahsulumiiz son zamanlarda Avrupa'ca istimalden hemen saklt oldugu gibi dahilde dahl gundengune sarfiyatt tenakus ederek bunun yerine hulasa haline konmul,! mahsulatt ecnebiye istlmall artmaktad1r. Fabrikalanm1zm bugunkii i.stibsalati vasatileri olan 6 milyon kilo nebati debaglanml mamul derlsl i~in sarfetmekte olduklan fenni surette hes~tp edtldigt takwrde %80 tanen Iaz1m oldugundan tahminen 5,5 milyon kilo tanenin msfm1 haril;ten ithal olunan hulasalar tel,!kil etmektedir ki, bunun k1ymeti de vasati hesapla beher kilosu 40 kurU olduguna gore senevi 1,200,000 iira kadar bir paramlZ da bu hususta harice gltmektdir ki bt:ndan du mikt.arca ihtiyactmizdan fazla olan memleket mahsuliimiilii lmllanmakla igtinap miimkiindiir. Bunun i(fin pek k1ymettar evsaft d'..'!Jagiyeyi havi olan palamut, gam kabugu, mel}e kabugu, sumak, tlt.re yap::agt g1bi rnemleketimizde yetien ve miktart pek yiiksek olan m::-vaadt debagr,en:n hulasalanm yapmak iizere makamat1 aidesinin tedabir Jt1ihazi <!ereP.ei viicuptadtr. Aksi takdirde gerek memleketimizde gerekse Avrupa'da pf-k makbul olarak a.ra.rulan U mahsulattm!Zl tekil eden ormanlar anerrlr mahrukatta kullamlacak luymete diiecektir. Her ne kadar izmir'deki palamut hulasa fabrikas1 bunu teliifiye ugramakta ise de miktar1 gayri kiifl oldugu gibi yalmz palamut maddei tanenlyesi yalmz ba!;!ma her clns derl imaline gayri salih olmas1 dolayiSile yerli fabrikalar Avrupa mamulatma l,!ebih mamulat yapabilmek lc;in palamu~ hu!asasmdan baka harici hulasalar istimaline mecbur olmaktadtrlar. I:;ger palamut hulasast yaptldigl gibi memleketlmlzde pek mebzul ormanlan bulunan ~:;am, me~ aga(flarmm huliisast da yapllmasma imkan hasll olsaydt yerli fabrikalrrmtz big olmazsa bu hususta harice rnuhtaq olmaktan vareste olacaklardt. Binaenaleyh san'ati debagatlmizi hi" olmazsa bu hususta rnuhtaq etmlyecek bir vaziyete getirmek i~in balada tactJ..t cttigimiz mahsulatm hulasalarml yapmak iizere fabrikalar tesls, i:e~vik ve teshil etmektir. Bu tedabir ciimlesinden olarak hiikumete ait ohm bn gibi ormanlart hulasa fabrikalan tesis edecek l}irketlere gayet mmait l,!eraitle verilmek gibl tedabir ittihazi diil}iiniilmfujtiir. Dt:tagat san'atinde kullamlan mevaddt iptido.iyeden birisi de yaglardir. ve bunlardan ba~hcasi da bahk yagmdan imal olunan degra yagile don yag1 ve bunlarm miil,!tekkatl olan sulfite yaglar ve istaarin glbi teferriiat!d:r. Mcmleketimiz fabrikalarmda tahminen senede 200 - 300 bin kilo kadar derga ve sair mutaasstr yaglar ithal olunmaktadu. Bunun kiyrneti ise takriben 100 bin liradtr ki rnemleketimizde mevadd1 iptidalyesi meb:tulen bulunan balik ya~lan 8-10 bin lirahk bir masrafla tesisi kabil er,;hize ile tahvili miimktin oldugundan bu meblag da memleket dahilinde kalacakttr.

308

DERI SANAYII

But ada dtger bu muhtm mes ele olarak ztkre sayan husus memlekette ctkan bahk yaglannm mtktaum lmdlkl tpttdat '!eklmden gtkatarak AVlu pa da oldugu g1b1 daha fenm {mesela Ballklarm neslmt unha etmeden fazla rntktarda tutmak usullermm tatb1k1 tie tezy1t olunmak ve aym zamanda tstthsal olunan bahk yaglaum musaffa btr hale koymakl usullertnm tatbtkl lle memlekettmlZ u;m buyuk mtkyasta 1h1 ac olunacak mevaddt 1pt1datye zumresme 1thah mumkundm Net1ce 1 - Halen memlekettmtzde mevcut der1 !abrtkalarmm adet ve kudrett Jstlhsabyeleu memleketm tstihlak kabillyetmden fazla oldugu gorulmu~ oldugundan fabnkalarm adedmi artttrmaktan Ziyade belk1 tahdit etmek zaruretl btle hasll olmustur Ancak muesses fabnkalann daha ZI yade tesvtk ve mamulattaa ragbet ederek tstthsalatmt daha fazla tekemmul ettirmege yardtm edtlmel.dtr 2 - Memlekette yetten ham der1 bazt cmslermde memleketm Ihtiyacmdan fazla ve bazt cmslermde 1se noksan oldugu gorulmuijtur Mesela S1gu dana dertleu gerek mtktaren ve gerek keyftyeten noksandtr Buna mukabll oglak, kevi, koyun kuzu g1b1 derllettmtz thtiyactmtzdan fazla olup bunlar Ihracat maddeleumtz meyamna dahtl bulun maktadn Bunlarm ktsmt azam1 pek ham olaak hance thrac olunmuktadlrlar Ancak btr ktsnn 1se ptklaJ tabtr olunan salamura hahnde yam btr kademe tlenmts halde hance sevkolunmakta olt'P bu sektlde lhrac rn:J.assukran her sene daha fa7la tezayut etmektedtr Bu halm muvazene1 tktlsadtyemtzm memleketm lehme tebeddulune satk olacag1 bedlhtdtr Dtger tarattan tse aym fatdenm artm.ast 1cm ptklaJ usulunun arttmlmaSI ve bu hususta gerek dahtldek mute~ebbi.Slerm tescn ve hanctekt mul}tenlere kolayllk ve emmyet tlkasi hususlan11.m temmt Jaztmdtr Bu de"JlPrt'"l mamulatmt "1 ttumab.. Vr' memlt>ket dahthnde sarftyatm1 tezytt 1cm hartcten gelen ve gumruk- tartfesmm 75 In"! maddesme dahtl clan mamul denlerm 1usum msbettm htc olmazsa uc m1sll artttrmak tedabtrden btr t<>nestdtr Ztra mezkur ta.nfeye d'lhtl ohn muhtehf Iralemletdekl deulelln beher ktlo~una yuzden lki yuz elh be.<> kmvs::~. kadat res1m tarholunmaKtad!r Halbuk1 Bu re"trn ktloc;uno. nazat <t.n yuksek gozukmekte tse de hakikatte yam ktymetme naz.:tran pel{ dundm Zua bu klloya agirlarmdan vasatt on 1k1 .?yak hd.flermden {kl bu ktlosuna 2')5 kurus rusum tarholunmaktadJr) t"e vtrmt bes ay::tk dahll olmasma ve beher ay1.~mm satts klymett 80 Il.:t 150 :uac;mda tehaluf etttgmden btr ayagB I~abet ede'1 vasat1 1 usum on yeat kuru-; raddesmdcdtr kl ktymetme nazaran yuzde ancak 15

309

DERI SANA YII

dere<>eSlJ"lde rusuma tabi demektlr Bu kadar haflf rusumla hie Uphestl memlcketuPJ7lll Avrupa'd3.kl mumasillerme nazaran testsatlan msbetC'n ger1 olan taonkala1n 1ekabet edem1yeceg1 g1b1 bu rekabetsizhgi fabrikalanmtz aleyhme artt1ran d1ger btr sebep te bu ems debagatta kullamlan eczayt kirnyeviyenm Avrupa'dan 1thall dolaytstle de (her ne kadar I<jbu mevaddi kimyPvtyemn k1sm1 azamr te~vlln 'Sanayt kamLtU llstesme dahrl rrevattan Iselel de nakhvat ve komt<;yon masraflan_glbl aym zamanda btr cok mutavassttm araya gtrrne'>l hasebtle) gene fabnkalallmlZI Avrupa'dakllere nazaran mahyet cthetile gayll musa1t setattte bt1ltmdurmaktadtr Iste bu sebepten ~tttnrul;;" t<tnfesmm 75 mc1 madde.mne dahtl olan mevadd1 mamulenm 1e~mx me ol!""'Rzsa uc 'lush artt1nlarnk mezkur re'Smm .lrxymetmE' Pazaran %40 tla 45 raddesme tsall 'Sllretlle mevcut hbnkalf'rlmizm halt atalette kala(l bu subesm1 hall faallyete gettrmege ve bmnehce muva?enei Iktisadiyeyl memleketJmiZ lehme tahvile <'f'resaz olur Gene bu tedabn cumlf'smden btr tanes1 de yas1 10 ktlodan dun kurusu te$ ktlodan dun olan haftf denlcrm tesv1k1 sa.na.y1 hstesmm muafiyet cetve-lmden 1hrac1 lazirndtr Ztra zaten dana memlf'ketl!I'Izde mebzul olrnadxgmd!ln hancten Jti-Jal etttjp.ml'z bu ham maddeyt mamnl halrne koysak d'thl gene evvelce atzettt~lmlz btr C(,k esbf'ptan dolnyt Avrupa'd!lkt mumaallen derece1 nefasetme ~lkanlma'>l muml<un deglldlr Ctkanl'>" dahl ~nc<tk lSCillgl memleket dahtlmde ltalacak olan ve mevaddl tptld.uyest Avrupa'daP gelen btr nevi mamulat uzerme gldtlml'l olacagmdan m'l.ks'ldl asllm1.1den mhtraf edtlml'l olacaktn Bm<tenaleyh bu husustakJ dusuncemtz bu ell'S rmalatm gerek mevadd1 tptid!llyeslm ve ge1ekse mamulunu vukseJ;: Jes1mlere tab1 lutarak memlekettekt rusumunu tenkts ve mumkuu olursa hwe md1rmektlr Buna muk<tbtl mevadd1 1ptldatyes1 memlekette- m'-'bzul olai.tk yctt,e'1 keel kuzu ogla.k ve koyunun nebat1 madem v<>va muhtl'ht usuh1 debagatlanm mlos.,f etttrerek hallrlmlzm thtlyaclanm bunlarla tcmm etmelr I'lbll sonuncul'l.rm bugunku rayHleune nazaran htrmcilenmn mamul ayagmm mallyeti o;;oyledtr
O~Iakla1 1cm beher ayakh ham den k1ymet1 otuz kurus tSQlltk ve on kurus ecz:1. ve s::m masanfatl umumt~e hes-.p olundugundan beher mamul aya~mm mallyeh ell kurus taddesmdedtr Eger VI'i:l.lalar yerme J.rrl.lm ola.<>a.k sevro kromlu keel ve koyun uzerme mamulatm m<thyett tse h'l.m densmm bt>her J.ya!!,1 yurn1 kuru~ ve yum1 kurus ta 11~1llk ve s:.u1 m~~anfat hesap olundugundan mamul ayag1 k1rk kurusa m'll olnr B1mlarm !kmct, u~uncu nevtlen tse daha ucuz:t mal olacagi bedimdt Iste halklmtzm bunlara ragbet1 maksadt asllm1ze vas11 edecek f'n ke!>Lhme yoldur 3 - De!l Sdnayu cerc~vesme dahil olan Vf' mevadd1 lpttdaiyest kafl -tel ecf'de mt>mlekt>tte yett$mN:h6I mufa&:l.l -surf'tte arzolw1an ag1r stgu den-

:HO

DERI: SANAYit

slnden hasll olan mamulata gelince: Bu cins mamulat1 memleketimi2::in fabrikalart bele~an mabelag istlhsal kuvvetinde oldugu rakamlarlal isbat -olunmutur Ancak mevaddl lptldalyesl gerek keytlyeten ve gerek kemiyeten gayrl kafl oldu~und~n bu cins derileri yetltlrecek surette ha.yvanatl bakarlyemlzltslah ve teksir etmek kat'iyetle elzemdlr. 0 zamana kadar da memleketimizin ihtiyact derecesinde ve kendi mahsulattmlZm nok8anm1 lkmal edecek surette a~1r Stltr derilerini bi!a liisum ithal etmek mecburiyetl vard1r ki te~viki sanayi muafiyet cetvell bunu temln etm~tir. Ancak bu vaziyetln bu surette devamt hi~ iiphesiz memleketimizin iktisadi menfaatlerl aleyhlnedir. Zira eezayi debaliye ve amele iicretl (ki ham derisi kcymetine nazaran t~kil eder) memlekette kalmasma ragmen gene % 60 - 1 harice ~tkan bir milhsuldiir.
% 40 - m1

Memeleketimlz cinsi bakarmm teksir ve tslah ve bunlardan ~tkacak derilerin bill hata lhzar ve muhafazas1 ~arelerinin blr an evvel tatbikt zlraat noktal nazarmdan pek laztm oldugu gibi deli sanayii noktai nazarmdan da o kadar ehemmiyetle elzemc:Ur. 4 - Derl mamulatmdan olan kundura kamilen ve saraciyenin kiSml kiillisini memleketimiz dahillnde imali imkant mevcuttur. Mamulatmm tabi oldu~u rilsumu artttrmak euretile bu cins mamulitln kamilen memleketimize hasretmek te tedabir ciimlesindendir. 5 - Gene deri sanayUni alakadar ettigi gibi memlek.etimizin baljhca lhr:1cat maddeleri meyantna dahil olan palamut, ~am, me~e kabu~u. sumak gibi mevaddmdan hulasalar yaparak hulft.sa l}eklinde ve bahk yaglarmm istihsalini tezyit, tslah ve degra ve sulfite etmek suretile nim mamul hale ifra~l Ue bir ktsnum memlekette kullanarak haril;ten bu cins mamulatm ithallnden istigna has!l etmek k1srnt mi.i.himmini de ihra~.; etmek takip olunacak esaslar meyanma dahildir. Diger temenniler:
1 -

Memleketimizde c;artk istimalinin menedilmesi.

2 - Memlekete ithal olunan mamul derilerden sikletleri %5 den hzla sun'i surette a~trlatlrllanlannm men'i ithali; memleket dahilinde imal edilenlerin dahi %5 den fazla sun'i dtrlal}tmla.nlarmm men'i imali. 3 - Mamul deri par~alannlll ve tam kanat halinde olnuyan ba., boyun, etek glbi aksammm men'i ithall. 4 - Memleketimlz mevadda taneniyesinin fennin miisait tara kad:1r istlmalmin mecburl olmast.
oldu~u

mik-

311

DERI SANAYll

Hulasa
1 - Memleketlmwn fabnkalan kemr)'eten rhtryaca katrdn yalmz te'>lsatlarmr brraz dai'a tekamul ettnmek lazrmdrr 2 Dell rhtryaclarrmt<'l memlekellmrzde en mebzul yetrsen ecnasma
g~>l

hasretmek denlerd en dana detrlermm 3 - Memleketmuzde yetrsmryen mamul ,?erekse hammm rthalme mam olmak
4 - Cms1 ba.kann 1slah ve teksm sa)' esmde agu ve hafrf thtiyacrm1zm memleket dahrlmden tedankmm temmr
Mgll

ek

del!Sl

5 - MemleketJmizde yet1sen mevaddi tanemye hulasalarmr yaptak ve yaglaum rshh ve teks1r ederek rht acmm temtm
G - Gerek mamul ayakkabi gerekse kllacak ted:tbtt m 1ttrhaz1

sarac1yenm rthahm

mutert~srr

Not

R(lfctt>J A1111 am- Ktomlu \mal" \ e gh~{' ~unde .WOO .JY.ak yalw:r L,llnctu7 .;,all>tJgl takdlrd" Gece de ya'1I 16 8aat cah~ll&'l. 11>1 uu~li }Pill 4000 a) dk 'J.pabrlecek
Altlpa!nwk- Gece cali\tigJ
td.kdc~de 2~00 eJ.h~ns'l.

'lY k

Tupohmml
6000 avPk

~00 'l~rk

yalm:r gundu.;

H'll~kl-

3000 <.1 ak vain" r undu"

Q'lil~IJ >'1.

Gecco \e !SUI du:r

cali~H8a

312

istanbul Dericilerinin Raporu

I. Ham made.

A- L{uam olan ham maddeler Uti k1sma aynhr:

1 -

Ham deriler,
i~,;in

2 - Ham derileri kosele, taban astan ve yi.iz deri hallne tahvll iktiza eden mevaddz.iptidaiye. Ham derile-r Memleketimizln san'at1
i~,:in

talep ettigi mamul deriyi

Memleketin ihtlyacatz umumiyeslne kAfl miktarda lmallnl temin \<;in iktiza eden ham deriler muhtelif cinslere munkasim olup, bunlar da atidekilerden ibarettir:
1 - Koseleler miilkiye ve askeriye araba ve beygir ko!)umlarl ve kayl{l derlsi imalt i<;ln taze halinde 26 ila 34 kilo sikleti tecavii:z eden agu s1g1r ham derilerl.

2-

Ala cins videla {Box calfl imali i(}in dana derileri.

3 - Taban astan, yolcu e.,yas1 ve yagh vaketeler imali lc;in taze haHnde 24 kilocan a~g1 bir siklette haflf s1~1r derlleri. 4 - Maroken e!iya vc kundura astarlarma mahsus deriler imall !c;in koyun derilerl. 5Glase kevi derisi imali ir;in
ke~l

derileri.

Birlnci ve lkincl ntv'lnden olan derller Turldye'de az miktarda bulunur ve biiyiik k1s1m gerek Amerika'dan, gerek Hlndistan'dan ve Qlnden veya Avrupa'dan celbediliyor. U<;iincii neviden olanlar Tiirkiye'de mevcut olup lhtiyacatm k1sm1 azamisine kifayet edebllirler. Dordiincii ve beinci nevlden olanlar liizumundan fazlo. bir miktarda olup memleketin ihtfyacatma kifayet ettlkten maada biiyiik blr miktan da ham olarak harice sevkolun~bilir. Tahminimize gore Beykoz fabrikasmda imal edilen derilerden ba!}ka memlekette her tiirli.i koseleye mahsus daha takriben 4-5,000,000 kilo derl sarfolunur. Dahilde fena soyulmu5j bt'<ak yarali ve nokrah olarak fabrikaya

313

DERi SANAYii

yarayacak ancak

I,m,ooo

kilo ham deri

has1l

olur ki bu da takriben

500,000 kilo mamul deriye mukabildir. Binaenaleyh memleket 3,54,5000,000 kiloya yakm mamul derlyi ecnebi diyarl:lrmdan celbe mecbur bulunur ki lJuda 10,000,0000 kilo taze deriye muadildir. Bu on milyon kilo taze

deriyin ta~radan tu.~lu ve kuru t11z!u ve yahut kuru olarak celbolunur ki bu da totrlbe'l 7,000,000 kilo tuzlu, 5,000.000 kilo tuzlu kuru ve yahut 3,500,000 kun; dcriye muadildir. Memleketimiz, koyun, kuzu ve keo,;i eti mti.slehliki olup ve siJttr eti ise Ankara, istanbul ve izmir'de yemeklik ve Kayseri gibi bti.yti.k :jehirlerde paslirmahk i~in sarfolundugundan ahalinin srg1r, dana, buzagi gibl hayvanat etmi d~ha ziyade yeme;.- ah~masm1 ve ayni zamanda balida bahsolunan ithalat miktanm tenkis edebilmek ic;in, bu cins hayvanatt semirtmek ve yeti!;tirmek h;in hayvan haratar1 te~kil etmek icap eder. Vidalara f?:elince, bunlar1 imale mahsus olan derller mutlak hari(\ten celbedilmelidir. Qti.nkti. dahilde dana eti hemen hi({ yenmedigi cihetle hemen hi(1 zepholunmaz ve binaenaleyh bu sm1f deriler i~in busbutti.n harice muhta~ bulunm~kt:>.ylz.

Sahtiyon ve me.'}inlerle, glase ke~i derileri (bunlarm sarf ve istihlakl gunden gti.ne azalmaktadn) m\i.nhasunn dahilde Cflkan derilerle yapllmaktad!r ki bunlar dahilde liizumundan bzla miktarda mevcut, olduk~a mti.him miktarda h~rice sevkolunabilirler. Buna ratmen glase kef,li derilerinin baz1 nevileri if,lin daima harice mii.racaata mecbur bulunacagmuz tabiidir ztra bizde bulunan cins bu imalata elverili degildir.
Ham derilerin
me~ine

tahviline mahsus mevadd1 iptidaiye:

Kosele 1maline muktazi mevadd1 iptidaiye iKi biiyti.k ktsma mti.nkas.imdir.

t - Tabiatta bulunup ayneu istimal olunan mevad

2 ha~f-til

istihracatl tabiiyei madeniye veya nebatiyeden olup bilkimya ta<>den mevad.

Aynen istlmal olunabilen mevaddt iptidaiye meyamnda Tiirklye'de, palanu:t ilr n miktarda <;am kabu~u ve sumak ve maz1 istihsal olunur. Fakat yalmz bu mahsuUiti tabiiye ile kosele ~:~.pmak ic;.fn eski usullerle bati surette yaml&.bilir 1\i o ria deriyt gayet uzun bir znman zarfmda l{oseleye tahvil edebilir. Bu eski usullerle derller uzun mti.ddet haris;te yattp kalacak ve bu S1.'rP1le s<>rtr.al e de u:run mi.iddet yatml.~ oalcakt1r. Binaenaleyh seri dabagata ancak kifayet eden cti.z1 sermayemizin mari.ilarz bati dabagata hasri haHnde, daba~~tmuz oyle cti.z'i bir nisbete tenezzill edecektir ki bu usullerle san'atl mllliyeml:rJin :.nkisaf edece~ini hat1rn getirmek pek garip bir keyfiyet olacakttr.

314

OtRi SANAYti

Ikincllostm mevadd!' gelince, dahilde hi~ bir sanayll kimyevlyemiz bulunmadlgmdan hE'r ~eyin haric;ten celbi laz1m geldigini soylemek mi.i.balAga olmayaookttr. Mevaddl mezkure atidekilerden ibarettir: Kebraho, kestane ve mimoza hulasalarile mustahzar tanenler, her turlu hamtzat ve mesPla, hamlZt kihrit, ham1z1 klonna hamlZl hummaz. hamlZl memcl, hamtzt neben. gibi mevaddl kimyeviye, arsenik (ztrmk) amonyak formal debit, bisiilfiit, boraks, bikromat, d6sut ve potas, gllserin, hipostilflt, dosu!, dekstrln, hematin karhonat, bikarbonat dosut ve ktrm1~1 Tiirk ve deg-ra yag-lan, sot muhrik siilfat dosut, esas ve miistahzar halinde potas ve krom ~aplan, okiiz ayag1 ya~1, anilin ve nlizerin ve sair boyalar, pJ.tman vernikli ve daba~ata mahsus Avrupa'da ihzar edilen bir takun mtistahzeratl mahsusei debag-lyedir. Bunlar meyanmda memleketimizde imal olunan ancak palamut bulasast mevcut olup lhtlyacatl milliyenin cllz'i bir kLSmma kifayet edebllir. Yalmz bahk yat1 Ue sonmemi klrejj memleketimizde mebzulen mevcut olup tekmil ibtiyacatl deba~iyemize kafidir. B - Mevcut ham mevaddln nevini ~slab edebllecek tadili\t lie mevcut olmayan '1lt'Vaddl iptidaiyenin istihsallne hadim olabilecek esasat nelerden ibarettir? Memleketimizde bulunan ham derilerin evsafma ait milllim bir LSlahat yapllabillr. Ciinkii bu deriler fena yiiziilmekten na~ ispireli ve yarah haYvanlardan zephedildi!tinden pek ~ok nokrah ve binaenaleyh <;ok kusurludurlar. Memleketimiz dahilinde koylere varmcaya kadar her tarafta hayvan yuzme usuliinu JSiab etmek ~imdilil~ mii!')kiH is~ de istanbul, Ankara, izmir ve Kayser! gibi mi.ihim ~hirlerde olsun mezbahalann perko u.suli.i maklneli y:izm'yi mecburi surette kabul ve tatbik ederek bir ktstm derilerimiz olsun ispireden kurtarmak kabil olur. Nokralara gelince: Tesiri ancak bir colt seneleredn sonra gori.ilebilecek yegAne ve en miiessir usul Avrupa'mn memalikinde ve e.zci.i.mle Bel~ika'da oldu~u gibi nokralar1 tevlit eden yaralarm, hayvan sa(J iken tedavi usuli.idiir. i<>timal olunau Tiirkiye'de imali mi.imkiin mcvaddt iptidalstihsalt keyfiyeti henilz mevzuu bahsolamaz. <;iinkii dabag"~ hanelerJmizin hey'eti umumiyesinde .Lstimal edllen mtistahzeratl k1Inyevl~ ycnin mec.mu sarflyah o kadar azdtr ki mevaddt mezkurei kimyeviyei imal edecc>k mucsses!."yj yal}atabilmege klifl cle~ildir. Ti.irkiye'de bulunan veya lmal olunan seri son sistem dabagatta fayad~I surette istlmal edebilecek olan miistahzerat yalnlZ palamut ve palamut hulasalarl olup bu da daba!latta miistamel tanenin miktan mecmuunun azami %20 - si nisbetJndedir.
J~'enln Daba~::ttta

D - Tlce.rette kavait ve asul ve adat: Haricten mubayaa oluann mevaddl lptidalyenln bllyiik ktsm1 oldukc;a uzun vadeli kredi ile almdiA"t halde

315

DERi S!\NAYII

dahllden 1stra olunJ.nlaru' bedellen pesmen ve nakden ve hatta eksert mustahmllere av::ms vermek ~Ul etJle tedauk olunm~ktadu Sermaye vc kredi: Sanayn mllhyemJr henuz pek yem oldueund.ln erbabi sanay1 st>rsarfl'tmu; bulmmyor ki Ihtiyacati ruzmerre 1cm paras! kalm.tdlgmdan 1kt1za eden nukutu yqzde on st"kiz ve hatta yuzde yirmi dort g1b1 gayet fahls fa12'lerle tedanke mecbur kabyor Z1ra teMsata yaf\I mftkhie ve ebmye tern dahilde krt>di yap1Im1yor Cunku boyle bir bankamz yoktur
lll'i~'~m\'1 'iZ"lmrru ~emat~

A-

B -- Istanbul mmtakas1 1cm s:m'at1 dabaeatta kullamlan sermaye (Beykoz fabrikas1 hari~;) 1 000 000 Turk IJra-st tahmm olunur I~bu c;an'at1 muess1r bn surette mkii'}af E>tttrebilmek tcm luc olmaz~a daha 1 500 000 ltramn mevcut ve elde tcdavul etmesr Ia..:tmdlr kt bu suretle lStihsaHHm mah}et frat1 mem!?ketirnize evensli b1r msbele tenezzul ed'bllsm
Tes1s~ti Stn3lyeye kar~>lhk kredi verecek memlekeU.e bir bankanm C mevcut olmadigmt yukandn a!zetmlsilk Halbuki -.anayu terakkt etw1s olan mcmleketlerdt- te!Jisata mul~;abil .;;enevi yu..:de alti iii yedi faizle para verecek b.-wkalar va1 du Blzde de boylf' b1r b:mk.;;~'lm tes1st el7t-mdtr

D - M1lh d:J.ba~hanelet IllliZ mam ulah daJma 3 1li 4 hatta 5 ay krem lie satJldigmdan ve mPmleketimizde mevcut bankalar i:o.e kredl vt>rmt>k hu!!.Usunda cok nazh olduklarmdan dabuglarimlZt ekseuya bankalar haridnde kredi aram11.ga ve fahis faider vermei{e mecbur bulunuyorlar Bu suretle ma.mulatmuz verden faiz msbetmde tezy1d1 ktymet ed1yor Memahkt satrede 1se az ta1zle para bulduklarmdan maliyet fiatlarJ b1zde1 ucuz oluyor
E - Mf'hllek.etJmizde muessesatt ~ma1yeye kat s1 dun fa12'le, kerdt vere~ cek ve bu '>l'retle esyDyl mamulenm ucuzlu~unu ve bmaenaleyh revac ve fllT'l h tu P~babmi tcr>un "UcCPk Hga DP m'I""Wsc f'ia n .1 vi vc 1\-laadin bankasidir Halbuki mezkur banka erbab1 sanayic kredi verecek yt>rde bilakiS onlorc''!.n sermaye a!IyJr l..nt\ mnrs~e..>aii lhJSU'>Iyenin te'>vikl :,anayi kanunu muclbmce 1damesmc had1m olan pumlet mezkur bankaya tahs1s edllnu:>tn H1IA.~a I>Jil'tnum sA.l a~1 Dll'llllekctn(lP olclugu ~Il:n me.:kitr sanay bankasmt dun fa,zle m.uessesati sma1yeye kredi vermege mecbur etmek ve yahut bu hususta avr1ca bir banka U!skil ctmek za1 uudir Ru!lum ve vergiler: A -- 1927 senesmc kada1 cskt tesv1k1 sanay1 kanunundan mustef1t bulunun fabrlkal;;~r musaltkafat ve kazanc vergJlermden muaf bulunduklan g1b1 l5 kllodan dun Sikleth kuru dcrtlerden maada bCimucibi cetvel mevaddl Jpt~dai/e 1rm 1 f'Sml 1.( anuuk vt>l mey1p muteb9.ns1 I.'m vuzdt> t>d1 gunuuk
:~

1,.,

DERi SANAYit

resmine tabi bulunmus olduklan halde yeni te~viki sanayi kanunundan mustefit olan fabrikalar i~bu kanun mucibince musakkafat ve kazan~ vergilerinden ve gene bermucibi cetvel glimruk resminden muaf tutulmu~ ise de satllan mallarm satr~ fiatr uzerinden yuzde altl muamele verglsi ve kilo ba_ lJina bir kuru~ oktruva resmi tarholunmasl muafiyeti sairenin bab~ettigi fevaidi bertaraf etmi~ttr. Bir de ou muamele vergisini heray nakden ve oktruva resmi de her gun tedi;ve olunmakta ve halbuki satllan mallar i<;ln mii~terilere 3 Ua 5 ay kredi yap!lmaktad!r ki bu tekeliufat 8atllan mallann tianm takriben yiizde yedi nisoetinde tezv1t etmC'lctedir. Binaenaleyh sanayii milliyemizin harigle re!cabetini ve ucuzlugunu temin i4;in muamele vergisi kalkmah ...
B ve C - Sanayi memleketlerinde fabrikalar mamulatmm bir k1sml harice sevke mahsus oldugu igin gece giinduz ~alitrlar ve bu suretle maliyet fiat! ek(.lli ytizde on nisbetinde tenezzii.l eder. it;ileri de mi.i.tehass1s ve seri iledikleri cihetle ucuz ~lkarlrlar. Bizde 1se amele o kadar tecrii beli ve binnetice seri olmadiklan i~in maliyet fiatnn1z ekalli yuzde on nisbctinde tezayut ed:>r. Bundan baJ?ka hari~teki fabrikatorlar iJ?lerine gelen ham derileri intihap edip i~lerine yaram1yan derileri b1raklrlar. Biz ise buldugumuz partileri set;meksizin kabule mecbur oldugumuzdan i<;lerine kat1lmt olan dun fiattakl pan;alarm ilavesinden na~i mamul eyamtzm :fiat! geregi gibi tezaytit eder. :?uhale gore mamul e~ya k1ymeiinin takriben yiizde yirmi beine bali~ olan ithalat resmine ihracata mahsus ecnebi mtistahzeratma alesseviye tatbik edilen Dumping te zammedildiginden memleketimizin fabrikalan baUtda serdolunan esbab1 muhtelifeye mebni omuzlarmdaki ytikleri r;ok agtr bulundu~u cihetle artlk muamele ve oktruva rtisumundan ne'et eden agtr ktilfetlere de tahammiil edemeyip ezilirler. Bilmii.nasebe Unu da arzederiz ki motorsiiz t;ahan dabaghanelerde muamele vergisi ahnmadigi halde asil terakkisi laz1m gelen motorlti fabrikalardan almmas1, milli sanayiimizin inki~af1 igin bir engeldir.

Oktruva bahsine gelince bu resim yalmz fabrikanm bulundugu ~ehir dahlllnde istihlak edilen ktstmdan almmast laz1m gelirken yiizde seksenl Anadolu'ya giden tekmil mamulattan ve maliyet fiat! iizerinden almmasr ~ok haks1zd1r. Qiinkti mamulatm ytizde sekseni Anadolu'ya glttig"i vakit ~ hirde oktruvas1 almmt~,kta ve hatta elden ele devrolunup bir ii~ii.ncu ehre giderse orada da alinmakta bulundugu cihetle blr maldan 2-3 ve hatta bazan 4 defa oktruva almm1~ bulunuyor ki her ve<;:hile gayd caiz olan ahvaldendlr. D - Bizde ihracatlmlzdan %2,5 muamele vergisi almd1~1 halde baka memleketlerde ihra(f edilen ~mtia eshabma hii.kumetleri bir ihracat pir1mi verirler. Bizde de boyle olmas1 lazimdJr. E - J?urasl da ~ayam arzd1r kl hari~Jten nimmamul olarak ithal edilen derilerden tam mamul imi~ glbi ithalat resmi istifa edilmektedir. Halbuki

317

DERI SANAYti

fabrikalanm1zm i:Jlemesi ic;in boyle ninunamul olarak gelen derilerden ve e!jyayi saireden hh; giimriik resmi almmamahdir. F - Baz1 sanayi memleketlerinde bizde oldugu gibi yuzde bir ila iki oktruva vergisi almmakta idi. Bu resimden fabrikalar ve erbab1 sanayl miiteessir olduklan cihetle mezkilr vergiyi ilgaya veya hayli tenziline mecbur oldular. Meo:ela, Fransa ile Belvikada bu resim erbab1 sanayi i~in yiizde hire tenzil etmil!lerdir. Diger memleketlerde biisbiitiin kaldmlmi!Jtir.
Te!ivlki sa.nayl kanunu ve ta.tbikah:

A - Te!Jviki sanayi kanunu i10k giizel

yapilmt~tlr.

B - Mezkur kanunun tatbikinde suhulet yoktur. Erbabi s:mayi pek biiyiik mii~kiilata tesactiif eder. Bilhassa mevaddt iptidaiye muafiyetlerinin istihsali pck mii.!jktil ve biitiin sene ctevam eder. Zira s:enenin 3 taksitte bagJanmas! bu mti~kiilat1 iic; misline iblag eder. Hatta bir de son taksit taiebi mecburiyetinde kahr. Mali ::ne bal!mda ve iki ay zarfmda g~en senenin i~ cetvellerini ver0.1kten sonra mevactd1 iptidaiye talep edebilir. Bu talebi havl cetveller sanayi miifetti~leri tarafmdan tetkik edildikten sonra Ankaraya vekaleti celilJye takrlim edillr. Orada da badettetk:ik tenzil vcya tasdik edilir. Ve muaflyet emirleri sene baljmdan iti.baren ancak 3-4 ay sonra gelir. Bu miiddet znrfmda ~iirr.l"iigc ~elen mevadd! iptidaiyeye mukabil fabrika, sermayesinden bir kisrnmi depozito olarak giimriige b1rak1r. Bu paralar memleketin sannyiine Qah~r.cag1 yerde bllakis giimriikte hie; bir ljeye yaramaks1zm hapsolup kahr. Eger fabrikanm giimriige depozit.o b1rakacak parast kalmami!JSa hn.riC<ten ag1r faizle tedarike mecbur kalir. Bu suretle hem mal fiatma bu fnlzler zam edilml~ olur ve hem d~ muafiyetten kazandigmi mukrizlere vermi11 bulunur. Binaenaleyh memleketin sanayiini te.!jkil ic;in pek mtidebbir::one tanzim etm~ oldugu bu kanundan istifade, yanh~ ve ag1r tatbikinden dolaYl k1smen mahvolur.

c- Ba~ka sanayi memleketlerlnde ve bilhassa korn!_ium.uz bulunan Bulgaristanda her fabrikaya senenin hitammdan evvel kendt mn'atine muktezi mevadd1 iptidaiyenin bir senelik miifredatll bir ciizdam verilir. Ve o ciizdan mucibince hiQ bir mii~kiilata tesadtif edilmeksizin ve giimriiklere sermayesinin bir k1smm1 hapsetmeksizin muafiyeti riisumiyeden tamamlle istifade eder.
D - Bizim fabrikalanmizm mamulat1 yalmz fabrika deruniinde sattldtgl halde muafiyetten istifade edebilmekte ve hari~_;te bir ctepo veya magazada satlldigl halde miUafiyetten istifade edememektedir. Halbuki Avrup:J.da bir fabrik~nm mamulat1 ger~k fabrikanm bulundugu ~ehirde olsun ve gel"e){.~e ba~!m bir !JChirdf' bulunsun bir ticarthane veya depoda, fabrikaSI hesa-

318

DER:t SANAY:ti

bma satlldl~l halde dahl, o fabrlkanm markasm1 havl olan mezkur mallar, fabrikada s~hlm~ glbi addu ltibar edilerek, fabrlkamn lstlfade ettlgl. her n('vl muafiyetten istlfade ve bu suretle !abikanm satUJI her tararta temm edilir. Hiikumeti Cumhuriyemiz fabrikalanm1zm idamel hayat1 ve memlekette tekessiirii it;ln hit; bir fedaki'l.rllktan geri durmamakta oldu~undan, huku metge de blr mahzuru kanuni ve lktisadisi olm1yan ve bUakis satlI temin i~ln fevaidi kesiresi aikar bulunan, bu usul ve tedblrln memleketimizde dahl kabulii elzemdir. E - Avrupa'dan celbedilen altlan lastik keten ve bez yazllk ayakkaplan memleketimlze gayet ucuz blr giilnriikle lthal edllmekte olduklarmdan. memlekette hayll revat; bulmakta ve bu nevi yazlik ayakkaplarmm memlekette lhzan lt;ln imal etmekte bulundu~umuz ~apll ve kromlu koselelerimizln bu lat<tiklere rekabet etmeslne imkim birakmamaktadirlar. Blnaeneleyh bunlarm memleket dahlllne glrmemelerinl teminen razla giimriik vaz'1 lktisaden ve !abrlkalartmlzm bekasm1 temlnen elzem goriUmektedir.

319

izmir Dericilerinin Raporu

Izmlr iktisadi mmtakasmda, elyevm kuvvei muharrikeli ve seri dabagat tertibatt mihankiyesini hai" be adet fabrika Iaaliyettedir. Bu fabrikala1 camus ve s1g1r k6selelerl, etek ve boyun klSimlan, vaketa, tehitin ve saraciye derileri imal ederler.
Ham

deriler:

Izmir iktisadi mmtakasi ve umum Turkiye daba~at fabrikalarmda ve tabakhanelerinde ilenen carnus derileri hemen urnumiyetle hari<; memleketlerden celp ve bir k1smile koyun ve ke<;i derilerl tamamen dahilden temin cdilrnektedir.
Ham

deri ithalatl:

Son seneler zarfmda hari<; memleketlerden, Turkiye'ye ithal olunan ve klSffil azamm1 camus derisi tekll eden ham deri miktan aagiya derg olunmutur; Sene
1928 1927 1926

Kilo
3,327,362 3,842,238 5,077,389

Son seneler zarfmda izmir limanma fthal olunan ham deri mlktan
450 - 500 bin kilo arasmdadir.
Mmta.kadaki Fa.brikalar:

iktisadi mmtaka dahilinde elyevm faaliyette bulunan ve Frans1z sisterni iizerine ki:isele imal eden dabagat fabrikalarma dair malumat U suretle tesbit olunmutur:

320

DERl SANAYtl

SAHIBf

lstihi.U. Kunel muharrieyledi~i Amcle me\'addJ kesi milaan iptidaiye bey~:ir ifu,eti kilo

lmal<ltl
kilo

lmalat k1ymeti lira

izmir:
Ru~en Mustafa ve biraderleri fabrikasl Relt oglu Mehmet Emin fabrlkasl
r.~

20

14;, 000

13:, HHO 110 HOO

140000 110 000

:>Ill

18

1'20 HUO

Deni'Zii: Denizli ~emsl Terakki Dabaiat fabr1kaSI Den1zli Umidi Terakki Debagat fa.brikas1

Ik
}I)

18
15

120 OOH 110 000

110 000 103 000

11~1

000

100 (IQ(I

i!!parta:
Mamulatt dahiliye lat Anonim l;lirketi
Daba~

2:.

22

:!0 000

:.5000

(Ill 000

iptidai dabagbaneler:
iktisadi mmtaka dahilinde iptidai bir halde bulunan ve imal ettikleri ham maddeyi Tiirklye dahilinden ve camus derilerlni i:zmlr'den ve istanhul'dan ce!p eden tabakanelerln adet ve imalat miktarma dair malumat1 dercediyoruz: Kazasz izmir Vilayeti izmir ~ehri Tire Bergama
Odemi~

Tabakane miktarl

Kazast Aydm Vilayeti Aydm merkezi Karacasu

Nazilli

rabakane mikta1r
20

25 25
30

6
2 2

Kuadasi Bayindir Manisa Vililyeti Manisa merke21 Akhisar

8 6 1
30

10

Soke Bozdogan Denizli vuayeti DeuiZli merkezi Oarbi Karaa~a~ Mugla VllAyeU

50 25

21. 321

llERi SANAYii

Kazast Soma Kasaba Kula Demirci Gordes Alaehir Salihli

Tabak miktan

Kazast

Tabak miktari
13

10
10 15 8 8

5
3

Mugla merkezi Burdur Vilayeti Burdur merkezi Balikesir vuayeti Balikesir merkezi Edremit Ayvahk Kutahya Vilayeti Simav
U~ak

10
30 20
3

25 12 414

Yekun
iptidai tabakanelein imabitt:

izmir iktisndi mmtakast dahilinde halen faaliyette bulunan 414 tabakhanede Qah~an amele miktan vasati 1500 dur. Bu tabakhanelerin i~ ledikleri ham maddeler1e imalatlan yekfmu umumisi zirde miinderlc;tir:
lmalat miktan kilo lmaUr k1ymcti lira

ll;~m

dcrl

kilo

Hari;;:ten celbedilen camus derisi Dahilden tedarik olunan stgtr derisi Dabilden tedarik olunan koyun ve keci derisi
Hulasa:

150,000
650,000

140,000

600,000 80,000

145,000 700,000 90,000

100,000

iktlsadi mmtaka dahilinde faaliyette bulunan dabagat fabrikalarile t'lbakhanelt-rin i!)ledikleri ham madde ve imalat miktar ve ktymet.leri
~udur:

Adct

KUI I ci

muharrikc

Amele miktan

---

istihlak eytedikleri mel' at kilo

,,,,5 000 !lOH 000

fmalat kllo

fmal<lt klymetl lira

:,20 000
~J3!'i

Fabrikalar Tabakhanc le r

l!l6

Ull

5WOOO
820 ()()(I

.jJ.l

--

1 :JliO

000

322

DERl SAHAYli

Netlce ltlbarlle iktisadi mmtaka dahilinde mevcut fabrika ve tabakhanPlerde camus, s1grr, koyun, ke~ti olmak Uzere vasati 1,455,000 kilo ham derli!ilenmekte ve 1,333,000 mamul deri elde edilmektedir. Mamul deriIerin vasati ktymetlerl de 1,455,000 liraya ballg olmaktadtr.
1-

Seramye ve kredl:

Deri ve k.Ssele sanayU oldukc;a miihim bir sermaye ve krediye muhtac;tlr. Mevaddt iptldaiye pel}in almmak mecburiyetl baSil oldugundan sermayenin klsmz azamlsi baglanrni oluyor. Ham maddelerln havuzlarda aylarca kalmast blr zaman mes'elesi oJdugundan mecmu sermayeyl bir defadan fazla devretmek imkam yoktur. Bu sebepten dolay1d1r kl genil} kapitah't Ihtlya~ zaruridir. Son zamanlarda bir kac; fabrikamn tatlll faaliyet etmeSi sermayenin noksaniyet ve bllmecburiye pek yuksek faizlerle yapllan istikrazm netlcesidir. Binaenaleyh, dabagat fabrlkalarma ait kredi mes'elesine bir ekil bulunmalldrr. 2 - Vergiler ve riisum: Halt haZirdakl imalat Sirf memleket dahlllnde sarfedilmektedir. Yerli mallanmtzm inkiaftm temin iQin elyevm almmakta alan %6 muamele vergisinden sarf1 nazar edilmesi l}ayam temennidir.
3Te!?viki sanayi kanunu:

Tel}viki Sanayl kanunundan tamamen lstifade ve yalmz kanunun tatbikatmda baz1 mii~kiilata tesadiif olunmaktadtr. Me.seh't, bir mUessesenin talep ettlgi mevadd1 iptidalye miktarmm ancak d.Srtte biri alakadar vekhlet tarafmdan tasdlk edlllr. Mutemmim listelerin tasdikine kadar gi.imriige viirut eden mevaddl iptidaiye ic;in giimriik idaresine milllim miktarda depozlto ak4iesi ve yahut banka temlnati mektubu vertuyor. Bugiink\i para buhranma ragmen depozitolarm fuzuli yere bagll kalmaSI son derece calibi dlkkattir. Blnaenaleyh iktisat Vek3Jetince, her fabrikamn senelik sarfiyatl nazan ltibara alarak tasdik muamelesini bir defaya hasretmesi muvaftktlr. 4Lastik ve lasti.k ayakkablan:

Yaz zamam memleketimize hurl~;ten kiilllyetli miktarda 1astik ve bezden mamul ayakkapJar1 Ithal olunmakta ve bu yuzden ayakkabt amllleri muattal bir halde kalmaktad1r. Ehemmiyetle nazan dlkkate almmast l:izlm gelen bu hususa bir t;are bulunmahdtr.
Palamut hulasas1 fabrikalan:

Iktisadi mmtaka dahilinde tekasiif eden palamut agac;Iar1 ormanlarmdan her sene vasati olarak 45 milyon kilo palamut istihsal edilmekte-

323

DERi SANAYll

dir. Derununda tanen mcvcut oldugu cihetle palamutlardan miinhastran dabagat sanayiinde lstlfade edilmektedlr. iptldai blr halde bulunan dabag-athaneler palamutu dogrudan dogruya kullanmaktadtrlar. Fenni blr tarzda CalU}an dabagat fabrlkalal'l ise yalnlZ palamut hulasaSlnl Ve buna 1ni.Jmnsil diger tanenli hul:'\s:~lan istimal ctmektedirler. izmir'de palamutlardan hulasa lmal eden fabrikalar Tlcaret ve Sanayi Tiirk Anonim i;l!rketi He izmir Sanayl .lrketine ait olmak ti.zere ikldir. Bu fabrikal:l1 .hakkmdaki malumat l)U merkezdedir.
istih hik cylcdiklcri p:llamut mikllan kilo
Palamut hul<hltSI

1-'nhril.n

Kul'vei
muharrlke

Amelt.: mllalart

imaliltl
kilo

250

150

12,000,000

6,000,000

Ji'abrika. amilerinin mctaleatl: Fabrika amillednin istedikleri

~unlardtr:

1. Pa18mnt hulasalanm on fazla satm alan Sovyet Rusya'dtr. Rusya'ya vuku bulJ.cak ihracatm dogrudan dogruya amlller tarafmdan yapllmast.

2. Muamele vergisi, kanun mucibince maliyet fiatr iizerinden istifa edilmek Jaz1m gelirken bmir maliye dairesi satt bedeli iizerlnden vergi almakta ve maim mevridine kadar yaptlan masarifi de vergiye tabi tutmakta 1srar ediyor. 120
kuru~

3. izmir Tahmil ve Tahliye ~irketi palamut hulasasmm beher tonundan ucret ve Rlhttm !;lirketi 100 kuru~ resiln ahyor.

4. Ecnebl palamut hulasalan memleketimize giimriik resminden muaf olarak gfriyor ve evsaf~a yerli hulasalarm dununda olmasma ragmen ve ucuzluguna tamaun dabaghanelerlmizde ecnebi hulasa kullamhyor.
llulasa:

Muamele vergisi kaldmlmad1kga ve biLna ~imdilik imkan yoksa maliyet t:iat1 matrah t.utulmadlkc;a. tahmil iicretile nht1m resmi azalttlmadlk~a. ecnebi palamut hulasalarma gtimriik resmi konulmadtkca hulasalanmlzm revacmt temin etmek mumkiin olamtyacak, palamutlar istihsal mahallinde ~iiriiyiip kalacak ve izmir'deki fabrikalar er ge~ kapanacaktu.

324

Deri Encfimeninin Raporu

Debagat sanayline ait hususat hakkmda Kongreye arzolunmak uzere izmir, istanbul, U!iak, isparta, Kastomonu, Ayintap Vllayetlerinden gonderllen raporlar enciimeniniz tarafmdan tetklk ve miitalea olundu. Umumi temenniyat zirde arzedece~imiz noktalarda temerkuz etmektedir .. Evvel emirde Beykoz deri fabrikast deba~at iletme *fli~i tarafmdan tanzim ve takdim edilrnifl alan mufasso.l ve miidellel raporun hulasasmt - ki memleketin deba~at ihtlyacatma cevap vermektedir - bervet;hi zir arzederlz:
1 - Halen meml~ketlmlzde mevcut dert fabrikalarmm adedl ve istihsal kudretleri memleketin lstihlak kablllyetinden fazla oldugu gor\ilmu oldugundan art1k fabrikalarm adcdinl arttlrrnaktan ziyade belki tahdit etmek zarureti bile has1l olmutur. Ancak nni.esses fabrikalarm daha ziyade tf'I}Vik ve mamulatma ra~bet ederek tesi.Satlarml daha fazla tekAmi.ll ettirmege yardim edilmelidir.

2 - Memlekette yetien ham deri bazr clnslerinde memleketin ihtiyacmdan fazla ve baz1 cinslerinde ise noksan oldugu gorlilmiitur. Mesela: S1~1r, dana derileri gerek miktaren ve gerek keyfiyeten noksandtr. Buna mukabil oglak, kec;l, koyun, kuzu gibi derllerimiz ihtiyactnuzdan fazla olup bunlar lhracat maddelerimiz meyanma dahil bulunmaktadlr. Bunlarm ktsnu azamt pek ham olarak harice lhrac; olunmaktadirlar. Ancak blr ktsmt ise Plklaj tabir oluna.n salamura halinde yanl bir kademe llenrni hald~ harice sevkolunmakta olup bu ~ekilde ihra<; her sene daha fazla tezayut etmektedir. Bu ctns dertlerden imal edilmi bulunanlar memleketlmize ithat' edilmek.te oldugundan memleketlmizde derl sanayllnln halen en ziyade inki~afa miisait ver,;hesi bu clns derllerden yapllan mamulit olmaSi laztm gelir.

Bu halln muvazenel iktisadiyemizfn memleketfn lehtne tebeddUliinP. salk olacagi bedihidir. Diger taraftan ise ayni faidenin artmas1 i~ln plklaj usuliini.ln arttm.lmaSI ve bu hususta gerek dnhildeki teebbiislerin te!i~ii ve harir;teki muterilere kolayhk ve emniyet Ukast hususlarmm temlni Iaz1mdrr.

325

DERt SANAYtl

Bu del"ilerin mamulatrm arttrrmak ve memleket dah1l1nde sarfiyatJm tezyit 14}in harit;ten gelen ve giimriik tarifesinin yetmi:; beinci maddesine dahil olan mamul derilerin riisum nisbetini hit; olmazsa ii4} misli artt1rmak tedabirden bir tanesidir. Zira mezkur tarifeye dahU olan muhtelif kalemlerdeki derilerin beher kilosuna yiizden lki yiiz elll be kuru~ ka.dar resim tarholunmaktadir. Halbuki bu resim kilo~ una nazaran yiiksek g02:tlkrnekte ise de hakikatte, yani k1ymetine nazaran pek dundur. _Zlra bir kiloya kadar ajp.rlanndan vasati on iki a.yak, hafiflerinden (ki bir kilosuna iki yiiz ell1 be~ kuru~} riisum tarholunmaktadlr) Jse yirmi be ayak dahll olmasma ve beher ayaimm satllj k1ymeti 80 ila 125 kuru arasmda tehaliif ettitinden bir ayaia lsabet eden vasati iisum 10 kurU raddeslndedir. K1ymetine nazaran ancak '7o 15 dereeesinde riisuma tabi demektir. Bu kada! hafif riisumla, hi~ l}iiphesiz, memleketimizin, Avrupa'daki miimasillerine naza.ran tesisatlan n~ beten geri olan, deba~at fabrikalarmm rekabet edemiyecegi gibi, bu rekabetsizli~i fabrlkalarumzm aleybine art1ran diter bir sebep te bu cins debagatta kullamlan eczayi kimyeviyenin Avrupa'da.n ithali dolaytsile de <her ne kadar ~bu mevadt klmyeviyenin klsm1 amm1 tel}viki sanayi kanunu listesine dahil mevattan iseler de nakllyat ve komisyon masraflan ve ayni zamanda bir t;ok mutavassttln araya girmesi hasebileJ gene fabrikalarrmiZl Avrupa'hlara nazaran maliyet cihetlle gayri miisait eraitte bulundurmaktadtr. ite bu sebepten gtimriik tarifesinin 71 - inci mddesine dahil olan mevaddl mamulentn resmi hi<; olmazsa iit; misll artmlarak mezkur resmin klymetine nazaran %40 lla 45 raddesine isali suretile mevcut fabrikalartmlZm hall atalette kalan bu Ubesini hali faaliyete getirme~e ve binnetice muvazenei iktisadiyeyi memleketimi:z lebine tahvile t;aresaz olur. Memleketimizde dana yetitikten sonraya ~amil ve tatbik olunmak uzere: Gene bu tedabir ci.i.mlesinden birlncisi de Yal 10 kilodan dun, kurusu 5 kllodan dun olan hafif dcrilerin tevikl sanayi listesinin muafiyet cetvellnden lhrac1 Iaztmdtr. Zira zaten dana memleketimizde mebzul olmadtimdan hari~ten ithal etti~imlz bu ham maddeyl mamul hallne koysak dahi gene evvelce arzettl~imlz bir ~ok esbaptan dolayt Avrupa'daki mtimasilleri derecei nefasetine ~lkartlmasl miimkiin de~ildir. Qlkanlsa dahl ancak ~~~lligi m.emleket dahilinde kalaca.k olan ve mevaddt iptidaiyesi Avrupa'dan gelen bir nevi mamulat uzerine gidilmi olacagmdan maksadi aslimizden inhira1 edilrni olacaktlr. Binaenaleyh bu husustaki d~uncemiz bu cins imalatm gerek mevaddt ipUdaiyesinl ve gerekse mamuliinu yiiksek resimlere tabi tutarak memlekettel;.i tiisumunu tenkis Vl' miimkun olursa bic;e indinnektlr. Buna mukabil mevaddl lptidaiyesi memlekette mebzul olarak yet~en ke~i, kuzu, oitlak ve koyunun nebati madeni veya muhtelit usulii debajtatlarml inkia:l ettirerek

326

llW SANAYli

llalkumzm ihtiya~Iarmt bunlarla temin etmektir. :4bu sonunculann buglinku rayil}lerine nazaran birincilerin mamul aya.gmm maliyeti Oyledir: Oglaklar i~in beher ayakta ham deri klymeti 30 kurulj, 10 kuru l~ilik ve 10 kuru ecza ve sair masarifatt umumiye hesap olundugundan beher mamul ayagmm maliyeti elU kuru raddestndedir. Eger vldalalar yerlne kaim olacak evro, kuromlu ke~i ve koyun uzerine mamulatm maliyetiise ham deristntn beher aya(tt 20 kuru ve 20 kuru~ta ~ciiJk ve f.ai~ masarif hesap olundug-undan mamul ayait 40 kurua mal olur. Bunlarm tkinci u~fincfi nevileri ise daha ucuza mal olaca.gt bedlhidir. ~te haJkumzm bunlara ragbeti maksadt aslimize VaSJ.l edecek en kestlrme yo1dur. 3 - Deri sanayii ~er~evestne dahil olan ve mevaddt iptidalyesi kafl derecede memlekette yet~medigi mufassal Surette arzolunan a~u l!lgir derlsinden ha~nl olan mamuU!.ta geUnce: Bu cins mamulatt memleketimlzin fabrlkalart bele(tan mabeleg istihsal kuvvetinde oldugu rakamlarla isbat olunmu~Jtur. Ancak mevaddt iptidaiyesi gerek keyfiyeten gerek kemmtyeten gayrt kAf! oldugundan bu cins derileri ye~tJrecek surette hayvanatt bakariyemizi mlah ve teksir etmek kat'iyetle elzemdlr. 0 zamana .kadar da memleketimizin ihtiyac1 derecesinde ve kendi mahsulattmtzm noksanrm iktnal edecek surette a~trr stA:tr derilerini bila riisum ithal etmek mecburiyeti vard1r ki teviki sanayi muafiyet cetveli bunu temin etml.tlr. Ancak bu vaziyetin bu suretle devamt hie; lltiphesiz memleketim.lz1n ikti.sadi menfaatleri aleyh!nedir. Zira eczayi debagiye ve amele ucreti (ki ham derlsi k1ymet1ne nazara.n %40 - mt teld1 eder) memlekette kalmasma ragmen gene %60 - 1 harlce ~llc.an bir mahsuldur. Binattnaleyh memleketimiz cins1 bakanm tekslr ve tslah ve bunlar<ian Cikacak derilerin bilaha.ta lhzar ve muhafazasi c;arerelerlnin blr an ~vvel tatbiki ziraat noktal nazarmdan da pek lil.ztrn oldugu gibl deri sanayll noktai nazarmdn da o kadar ehemmiyetle elzemdlr. 4 - Deri mamulatmdan olan kundura kamilen ve sa.raciyenin kiSml kiillisini memleketimiz dahillnde imall lmkam mevcuttur. Manmlatm t.a.bi oldu~u Mlsumu artmnak suretUe- bu cins mamulat1 da kitmilen memleketimize hasretmek te tedabir cumlesindendlr. 5 - oene derl. sanayiini alakadar ettigi glbi memleketimlzin bahca ihracat maddeleri meyanma dahil olan palamut, ~am, mege kabuA;u, sumak, titre, mevaddmdan hulasalar yaparak hulA.sa ekllnde ve bahk yaglarmm istihsalini tezyit, !Slab ve degra ve sUlfite etmek suretile nim mamul hale ifragile bir k1smm1 memlekette kullanarak hl\rl~ten bu cins ln<~.m1di\tln lthalinden isti~na hasll etmek ve ktsnu mtihimmlni de ihra~ etmek takip olunacak esaslar meyamna dahildlr.

327

DERi: SANA Yii:

Diter f(>mt>nniyat:
1 -

Memleketimizde <;ank istimalinln menedilmesi.

2 - Memlekew ithal olunan mamul derilerden sikletlerl %5 - den fazla sun'i suretle agirla~tmlanlarmm meni ithali; memleket dahllindeo imal edilenlerin dahi %5 - den fazla sun'l aiJ,Jrla~tmlanlarmm meni lmali. ::; - lVI::tmul de!i par<;~lannln ve t::tm lmnat halinde olmayan yani ba, boyun, etek gibi aksarnmm menl ithall.
4 - Memleketimlz mevadd1 taneniyesinin fennin miisalt oldugu miktara kadar istimalinln mecburi olmasJ.

Hulisa:
1 Memleket!mlz fabrikalan kemiyeten ihtiyaca tesisatlanm biraz daha tekamiil ettirmek lazJmdJr.

kifldir.
yeti~en

Yalntz encasma

2 - Deri ihtiyacimJzm memleketimlzde en mebzul hasretmek.

3 - Memleketimizde yetil}en derilerden dana derilerinin gerek mamul gerekse hammm ithaline mani olmak. 4 - Clnsl bakarm tslah ve teksirl sayesinde agu ve hafif s1g1r derisi ihtiyactm1zm memleket dahilinden tedarlkinin temini. 5 - Memleketimlzde yetien mevaddt taneniye hulasalanm yaparak ve yaglarmt 1slah ve teksir ederek ihracmm temini.

6 kll:tc~k

Gerek mamul ayakkabJ gerekse tedabirin ittih,ua.

saraciyenin ithalinl

muteassir

Bunlardan maada muhtelif mmtaklar ro.porlarmdan istihra<; ve illtirak ettiglmiz temenniyat ta ~unlard1r:
1 - Sa.nayi erbabma kredi. Ziraat Bankasmm zi.irraa yapt1~1 gibl Sanayi ve Maadin Bankasmm da ~ hususiyetten <;tkanlarak - bilfimum erbab1 sanayie uzun vadeli ve makul t'aizli kredi verebilmesinin temini.

2-

Muamele vergisi:

Bu ver,1t S\'lnuyii debagiyenin inki~o.f ve terakkisl noktai nazarmdan dti!;!i.iniiltince, QOk ag1rd1r. Sanayli milliyemlzin, haric;le rekabetini ve ucuzlugunu temi..\1 edebllecek blr mlktara tenzili ve bu da kabil olmad1g1 takdirde - hiq olmazsa - tarh ve clbayetinin vadell olmas1 Iaztmdlr. Qiinkii fabrikalar, sat~larm1 alt1 aya kadar vadeli olarak yaptlklart i(1in heniiz satt1klan mallarm bedelinl almadan kendl sermayelerlnden her ay nihayetinde muamele vergisini vermekte ve bu suretle imalatma sart'edeceti

32H

DERI SANAYII

sermayesmm b1r k1sm1m muamele verg1sme hasrettl~l c1hetle 1malatma nakrse ar1z olmakta ve b1r ktsim tll b:l.bi sanay1 de - ~rmayemn adem1 kifayesl hasebtle - bu paray1 8ihr fa1zle11e tedank etmek mecburtyetmde olduklarmdan bmnetlce mezk\h f~1z1 de mal f1atma zammederek mahyet flatmm cogalmasma ve dolayiSile hance kars1 rekabet edememesme sebeb1yet vermektedtr Halbukl muamele verg2s1 vadeh olarak IStifa edddJgJ takd1rde bu mahzur bertaraf olacag1 g1b1 hukumet butcesmden b1r ey ?ayi edllmto olmaz kanaatmdeytz
3 -

Tei}VIkl sanay1 kanununa a1t hususat

Te~v1k1 sanay1 kanunu cok guzel yap1lmtt1r Ancak. mezkur kanurun tatb1kmde sur'at ve suhulet yoktur Erbab1 sanay:t pek buyuk mukulata tesadut etmektedlr B1lhassa mevaddl 1pt1da1ye muafryetlermm JStlhsall pek mukul ve butun sene devam eder Z1ra b1r sene muafJyetlermm uc takstte ba~Ianmas1 bu muskulati uc m1shne 1blag eder hatta btr de son takslt taJeb1 mecbunyeti vardn Mall sene b~mda ve 1k1 ay zarfmda gecc.n ::Of'nt'nm 1s <'etvelell venllp tasd1k cttlllldlk.t.er> sonra mevadd1 Jpt1.da1ye taJep edllebllu

Bu taleb1. havt cetveller saroy1 mufettJI}len tarafmdan tetk1k edildlkten sonra VekaletJ Cellleye takd1m olunur Orada da badel.tetklk ~enz1I veya tasd1.k olunur Ve muaf1yet emtrlen bu suretle sene ba4mdan ltlbaren ancal{ uq dor~ ay sonra gelu Bu muddet zartmda gumruge gelen fabnka mevaddi 1ptuia1yelerme mukabll tabuka, sermayesmden bu kism1m depOLlto ola.rak 1umruge b1rakn ve yahut banltaya b1rakarak temmat mektubu vern Bu paralar, memleketm "'anayune ~al~acag1 yerde btlak1s gumrukte hapsolup kalu Eger btr fabrtkamn gumruge depoztto bttakacak parast kalmamt~sa ag1r tatzletle para tedartkme mecbur kallr Bu suretle hem mal ftatma bu fa1zler zammedtlm1s, hem de muaftyetten kazand1{1;mm l>lr k1sm1m mukrtzlerP yedll'mls bulunur
hart~ten

Bmaenaleyh memleketm sanaytmi te~vtk l~ln pek mudebbtrane ve fedakarane tanztm edtlmts olan bu kanundan tsttfade, yanlt~ ve a~rr tatbtkmdan dolayt, kismen mcthvolmus bulunur Halbukt, sene basmda kemah sur'at ve suhuletle, ge~en senek1 tmalatma nazaran btr senellk muaf1yetmm - Avrupada oldugu g1b1 bu karne lie - b1rden 1tas1 suretlle fabrtkalarm bu muskulattan ve depoz1to akcelermden kurtaulmasl temenm olunur 4 - Hauce thrac cd1le11 mevaddt mamuleden, gumruk kanununda 1hracat resmt almmamasmm sebebt htkmetl, thracatt tesvtk oldugu halde

329

DERi SANAYti

muamele vergisi kanununda bu noktai muhimmeden her naslisa inhiraf edilrni ve "lc 2k muamele vsrgisl almmakta bulunmutur. ihracattan, dlger memleketlerde vergi almmasJ oyle dursun bilakis ihracat nlsbetinde mukatat1 nakdlye verlltr. Binaenaleyh bu vergioin kalkmas1 ~ayam arzudur.
satlldl~l 5 - Fabrlkalanm!Zm mamulat1 yalmz fabrlka deruniinde halde kazanli vergisinden muaf tutulmakta ve fabrlka hariclnde blr depo veya magazada satlld1~ halde muafiyetten lstifade edememektedir.

Halbukl Avrupada blr fabrikanm mamulat1 gerek fabrikamn bulundugu ehirde olsun ve gerekse baka ehirlerde buiunsun blr tlcaretane veya clepoda, fabrikas1 hesabma satlld1g1 halde dahl o fabrikamn markasmi havi olan mozkftr mallar, fabrlkada satilrnl gibi ad ve 1tibar edilerek, fabrikanm lstJfade ettigl her nevi muafiyetten istlfade ve bu suretle fabrikamn her tarafta satlljJ temln edilir. Hiikumetl cumhurtyemlz, fabrikalanm1zm idamel hayati ve memiekette teke.cmiiru i~ln hie; bir fedakArllktan geri durmamakta oldu!!;undan htikfunetlie de blr mahzuru kanuni ve lktisadisi Glmiyan ve bllakis satlI temin lc;in fevaldl kesiresi aikar bulunan bu usul ve tedbirin de memleketimizde kabulii ljayam temennidlr. Sanati debagatin terakkisi esbap ve avamili berv~hi bala arzolunan hususattan ibaret olup bulunan tahakkuku hakkmda kararlar ve tedablr ittihazt Kongre heveti um11miyei muhteremesinden rica olunur efendim.

330

Orman 5anayii
1. - Telik

Au

Beyin Raporu

2. - Ah,ap ambalaj Kutuculuk Sanayii . . . . . . . . . . . . . . . . 3. - Mobilya Sanayii 4. - Orman Sanayii Encilmeninin

"

"
"

331

Orman Sanayiimiz
Dr. TEVFIK All
Bugiin heye~i aHyenize bir raporla arzetmek istedigim mevzuu evvela tahdit ve tarifle soze balam.rtk lstiyorum. Orman sanayii dedigimlz zaman ~iimullii manasile ha~ebi mevad1 iptidaiye ola1ak kullanan biitiin san'at .!!Ubeleri ve ha~ebin istihsali ile me.!!gul sanayi anla~llir. Bu mevzuu bir raporda ihata kabil olmadig:I gibi buraya ait btitlin 1511beler yi.izlerce ihtisas ihtiva ettigi ic<in bir raportorun bu l.!!i gormesine lmkan yoktur. Halbuki biz burada Orman sanayii dedig!miz zaman ha~ebin ormanda istihsali, sevk iskelelerine ve imalat mahallerine kadar sevk ve nihll.yet ha~ebin haep olarak malik oldugu havasa dokunrnamak l)artlle i~letmesln den bahsedecegiz. Demek orm<;~.n i~letmek kerestecilik, kaplamacthk, mobilyacthk, (Travers !mall) gibi ~ubeler tetkikimize dahildlr. Kagit<;Lhk glbl ha~ebln r.v~aflm t.agyir ettikten sonra istimal eden .!!Ubelere ancak lsaret etmekle iktifa edecegiz. Programimi:m dahil noktalardan mobilyacihk mustakillen bir raporti:ir tarafmdan mevzuu bahsolacagt i.yin bu noktay1 da yalmz i.!!aret etmekle iktifa edecegiz. Kongrt>de mevzuu bnhsolan mesailin hepsinde oldugu gibi orman sanayiine alt tam bir rapor haz1rlamak memlekete ait ihsai ve salr malumatm noksanhgmdan dolay1 ziyadesile mii.!!ktildur .. Burada aynca buna bendenlzin a~zl sahsim de ilave edildigi iin kustlrlarimi nazan mi.isamaha ile gonneni7i r:ca ederim. Bngi'm burada s6yliyeceklerim miikemmel bir rnpor olmaktan ziyade tetkiki hlz1m gelen noktalarJ iraeden ve bunun ic<ln hazirlanmast l!iztm gelen esasat1 tadattan ibarett1r. Orman sanayiimizin inki'!afmdaki ehemmiyet bilvasita ve biliwas1ta olmak iizere iki tiirHidiir. Bilvas1ta ehemmiyet ormanlarm varidat temin edebilmesi muha!azalarma daha fazla itinayi mucip olacaktir. <;:i.inkii. bir maim l_t1ymeti ve muhafazasma verilen ehemmiyet kendisinden beklenen menfaatle miitenasip olarak artar. Diger taraftan metnleketimizin pek muhlm kiSimlarmda s.hali mtismir olm1yan blr ziraatle s~yinl israf etmektedir.
i~siz

veya

332

ORMAN SANAYll

Avrupa memleketlerinde biitun mutlak orman topra.klar! ormanla mesturdur. Ve ziraat edilen arazi hakikaten sarfedllen saye mukabil bir menfaat temin edebilecek vazlyettedil". Bir de bugun gayrl kabili istlfade ~.;orak arazi vardtr ki bunlarm kabili istlfade bir ~kle ircat ic;in c;allan enstitiller ve mutehasSl.Slar vardll". Memleketimizln bllhassa ahsl. tetkikatunla tamd1gun Karadeniz sahillerinde vaktile takip edilen yanlllj iskim polltikasmm neticesi bir c;ok koyler, arazisi yalmz mutlak orman topragmdan ibaret yerlerdedir. Buradaki ziraat ahaliniu ekmegini temine bile kafi degildir. Ayni zamanda ormanlarm tahrihmE' en m1ihlm amildir Orman sanaviinin inkiafl bu ahaliye kazanc; membat temin ectecclctir. Memleketimizir. en muhta~ oldugu say ve amel sermayesinin miihim bir klsm1 akamete mahkUm oldugu evvelce belli yerlere sarfedilmek suret1le israf edilmektedlr. Ormanlarm llemesi asgari yanm milyon nufusa say imkam ve kazanc; temin edecektir. Ayni zamanda mal~t leri temin edilen halk her sene yeniden bir krsun orman tahrip etmekten .c;arfl nazar edecektir. Diger taraftan memleketimizin en tabii mahreci olan Bahrisefit havzast ormanca fakir ve kereste ithal eden memleketler oldugu gibi buraya ihracatta bulunan memleketlerin en miihimlertne nazaran vazlyeti daha <'ok musatttlr. Bahrisefidin (}ark h"l.vzasmdakl memleketlere Romanyanm 1thal ettigi kere~te miktan 1928 senesinde berve'rhi ati idi:
M1snm Romanyadan kereste- ithalati:

20-25000 vagon yani 4-5000 metre milci.bidir ki tekabi.il ettigi meblag k:J.l!1sta teslim l:iat1 uzerinden n ila 14 milyon Turk liraSldlr.

Yunanlstanm Romanyadan ithal ettigi kf'reste 7-10 bin vagon ya.ni 140-200,000 metre mikabtdtr. Bunun tekabiil ettig'i bedel 4,5 6,5 mllyon Ttirk liraSJdir.

na

suriye'nin Romanyadan ithal ettigi kereste: 2000 ila 2500 vagon yani 40 Ha 50 bin metre mikab1 ki bu da 1,2 Ua 1,5 milyon liraya tekabiil :'lder.
metr~

Fili!!tin Romany;:t'dan sf'nevl ithal ettigi kereste 2500 vagon yani 50 bin mlkfllnd1r Jdbu miktar Romanya'ya 1,5 milyon lira temin eder.

Mezoputamyanm Romanyadan ithalitl 1500 vagon yani 30,000 metre mikab1d1r ki bu da Romanya'ya 840,000 lira temin eder. Yani Romanyanm yalmz Bahrisefidin !}ark havzasmdan orman h'ii.Sllatile temin ettigi varidat 19 ila 24 milyon Tiirk liras1d1r. Memleketimiz ormanlar1 da devlete bu derece gayri saf bir varidat temln edebilir. Halbuki; memleket muvazeneyi ticariyesine temin edecegl meblag ~ok daha miihimdir.

333

ORMAN SANAYtl

.!}imdi mevzuumuzu taksim edelim. A. Mevaddi umumlye ve orman sanaylinin ehemm.iyeti, tomruk tihsal ve nakli.
I. - Orman servetimiz ve bunun sureti taksim ve tevzii,
II.- Ormanlanm1zdan bugiin
aga~larmtn
is~

cinsi

ve key!iyet itibarile vazlyetleri. nakliyat vaziyetleri ne suretle istifade ediliyor.

III. - Bugiinkii mtmmar tarzmm netayici.

IV.- istismar nas1l olmalldtr.

B. i11Ieme.
I. - Tahta irnali, Tahta tala!. II. -Maden siitunu, Travers.
III. -MahrUkat odun ve komiir.
IV.- Kaplama tahtast. V.- MobUya. IV.- Kag1t, f?eker, ispirto, Mevaddi ttriye.
C.
Te~viki

sanayi.

Arazi istimlaki, makine ve saire mcvaddi iptidaiyenin lthali, sulardan, kum ve caklldan istifade nakllyat tarifeleri muamele vergisi ve saire rusum, giimriik tarifeSi, ecnebi rnutehaSSlslar.
I. -

01man senetlmiz:

Memleketimizin umum ormanlan ( 18.400.000J hektar oalrak irae edil~ mektedir. Fakat bu miktarda c;allllklar da dahildir. Mtihim bir k!Smi da ancak odun ve komi.ir verebilen baltahk halindeki ormanlardtr. Koru hr.linde bulunan ve bugtin kereste istihsal edilebilecek alan ormanlarm yekiinu bir milyon hektan mtihim miktarda tecavtiz etmez. Ormanlann en mtihim ktsmt devletin tahtl tasarrufunda olup hususi ormanlar ehemmiyetsiz bir miktardadir. Devlet ormanlarmda zengin olarak ayud1g1m bir milyon orman1 da iki sm1fa aymnak lazumd1r.
1 . - Biiyiik ormanlar yani bir pa\'<;a vus'atindl' ormanlar.

halindc asgari

(10,000) hektar

2 - K;.i~iik ormanb.r yani hir parga halinde 10.000 hektardan miihim mikta :da ufak ola.n ortna.nlar.

334

ORMAN SANAYII

Tabli ki bu taksim tamamen sun'i olup ayni nakil vesaiti ile tomrukIan kabi11 nakil olan bir ka~; ufak orman parc:a.s da. kin te,kil ederek biiyUk ormanlar meyanma dahil olabiligdl gibl on bin hektarhk. fakat tomruklan muhtelif ana nakil vasltalarlle nakli icap eden bir orman da b1r ka~ ufak ormana ayr1hr. Btlyiik ormanlarm adedini (50) olarak kabul edecek olursak bunlarm yekunu (500,000) hektar eder ki ufak ormanlar yekQnu da <500,000) hektara ba.IJt olur. Hektar ba11ma kablll istifade <lntifaJ ha.ep miktarm1 (300) metre mikab1 ola.rak azami bir miktar olmai{ uzere hesap edersek, bugiin ormanla!'lrnlzda (300,000,000) metre mikab1 . haep vardu ki kaim olarak beher metre mikabmm bedeli gene azami olarak vasa.ti (2) lira hesap ederek \lmum servet (600,000,000) mllyon Turk lirasidLr. Bu umum servetl ormanlan tahrip etmeden (25) senede nakte tahvil kabildir ki, senevi (24,000,000) lira varidat temtn eder. $iiphesizdir ki senevi yapt1~rm hesap tamamen tahminidir. Veazami bir nikbinliklc tertip edilm.ilJtir. 2. Orman servetimizin taksim ve tevzii:

Orman servetimiz Karadeniz maUesi ve Akdeni:~: mailesi olmak uzere iki k!Sma ayrdabilir. Bu tasnif eskidenberi mevcut ise de istismar itibarile hii rjey ifade etmcz bu itibarla miihim olan deniz veya imendifer yollarma olan kurblyetidlr. Akdenlz ormanlarmm k1.smi azami do~rudan d~ruya denize nakledllmelidir. Ballkesirln Ala;am ve Eskiehir civarmdaki ormanlar imendifer yollarma vas1I olmaktadir. Karadeniz ormanlarmm muhim kismi dogrudan dogruya denize muteveceihtlr. Bolu ve Zonguldak ormanlarmm miihim bir k1smt ise Dtizceye miiteveccib olup DU~.ee - Adapazar hattmm inasmdan sonra bunlarm hasllatl Derlnceye nakledilebilir. Hali l~ada ve in~SI m utasa vver demiryollarmm ikmalinden sonra kabili istifade olacak orm.anlar meyanmda Tokat Vllayetinin Kelkit ve SIVas, Erzurum miitasavver hath. giizergahmda Hozd ormanland1r. Baltahklar saba itibarile pek vasidir. ~ehlrlere ve vesaitl nakliyeye bilhassa denize yakm olan mahallerde odun ve komiir olarak istifade ediIebllir. Bunlarm bir k1sm1 tedrlcen koru haline konulabilir. Geri kalacak olan balt.a!Jk hastlatmdan ise muhtelif suretlerde nastl istifade etmenin kabU ()Jdu~nnu a'ag1da gorecegiz. 3. Ata~larm

cinsi ve keyfiyetleri:

En miihim ve fazla miktarda mevcut agar;lar: Koknar, kaym, <;am, hidin, me11e ve katrandtr. Dibudak, ak~taagal(, karaaga~. lhlamur, ~tmar, ve satre dun tr.iktarda mevcuttur.

335

ORMAN SANAYII

Agaclarnmzm ha!jebl evsal 1t1bane 1y1dn Koknarlarumnn evsaf1 1y1 1se de ormanlarm mutecams olmas1 bir mahzurdur Halbuk1 mesela raklblml:r olan Romanya.'da koknar umum1yetle ladm le mahlut olarak bulunmakta ve bu suretle p1yasaya sevkedJlen koknar ve Iadmden mahlut kereste Bahnsefit p1yasasmda oldu~u g1b1 butun dunya plyasasmda fazla aranmaktad1r Romanya ta $lrnali Amenka'ya kadar Ihracatta bulunmaktadlr Bu da ormanlarmdakl ladm s.ayesmde kabildir Koknar l<:erestes1 1cm orada mahrec yoktur Kaym1rn1z Romanya kaymmdan daha Iyldir Ancak henuz p1yasada tanmmamJStlr En buyuk rak1b1 Yugoslavya'dir k1 kaymmiro mukemmehyetl 1le meshurdur Katran a!l,acmda rak1p.s1z b1r vaz1yettey17 Ancak bu ormanlarm mlktan maalesef gunden gune azalmaktadlr Camlo.nmlZ Bahnseflt havzasmm l;lark taranarmda makbulctur KeyllibarJle 1y1d1r Lactmler benuz pek az 1slemyo1 Keyflyetlcu hakkmdo. malumatJm yok Mese umum1yet attbanle dun kiymettedtr Kaplamaclllkta kullamlabtlecek keyf1yette olam pek azd1r D1~er az m1ktarda mevcut agaclar lyldtr Avrupa p1yasasmda mak buldur
!Jy~>t

4 -

Nakliya& vaziyetlen:

Yukarda ormanlanm1zm taks1m ve tevz1Iermden bahsederken eksensmm demzlere muteveccih oludgunu gormustuk Bunlar k1smen (l00-1501 kilometre katettikten sonra demze vas1l olunabalecek vaz1yetted1r Iclermde demzt' daha cok yakm olanlan da vardir Rak1p memleketlerden Romanya'yi nazan dikkate abrsak burada umum1yetle ormanlar evvela devlet simer.dJferme kadar getmlmehdlr k1 mesafe vasa.t1 (10-401 kalometre o1arak kabul edll<'billr Buradan 1tlbaren aemz kenarma olan mesafe 1se (300 tla 6001 kllometredir Halbuki malUm oldugu uzere umumJyetle kara nakhyatl pa.hall ve demz nakllyat1 ucuzdur Bu umum1 nakhyat vaztyett Jtlbarlle ormanlanm1z daha musa1t b1r vazi;}tettedar Buna mt~.kabal or _ manlanmizm gayn musa1t vaz1yette bulundu!j,u 1k1 nol{ta vard1r Btrlnc1s1 mevcut nakil vas1talarma kadar olan mesafey1 Romany a 'da (1 0-40 l kilometre olarall kabul ettl~lrnlz halde bu mesafenm bizde k1smen (100 Ila 150) k1Iometreye bahg oldugunu gormu~tuk Ancak b1zde umumi nakJl vas1tas1 umum1yetle demz, halbukl Romanya'da slrnendJferdir D1ger taraftan bugun ormanlik olan havah eksenyetle dagllktu Ve daglar menaat at1barde Rom:mya'ya nazaran umunuyetle cok daha muskuldur Maamaflh butun bu noktalar dlkkate almd1~1 takdtrde btle nakhyatm umum1 vaz1yet1 1tlbanle memleketimlz, Romany a, SrrblStan ve Avusturya g1b1 memleketlerden daha musa1t b1r vaz1yetted1r

336

ORMAN SANAYi:i

I I . - Ormanlarmtzdan bugun nasll Jstifade ediliyor?

Devlet ormanlarmda mevcut oldugu yukarda tesblt ettl~imiz servetten bugun ancak pek nakafi bir surette istifade edilebilmektedir. Umum orman varidatl (2,5) milyon liradir. Halbuki yukarida bahsettiiimiz (24l milyonda ancak kerestelik haep varldatl dahilldl. Mahurkat ve sair varidat dahH de~ildir. Bugiin ormanlardan ancak talip olduk-.a satl yap1lmaktad1r. Bu su retle her sene sattlabilmesi miirnktin olan miktann ancak eti.z'i bir mlktan satllabilmektedir. Halbuki di~er taraftan kat.edilecek ecarm miktarl hesap edilirken t.ecessfun esas lttihaz edilmektedir. Tecessiimiin esas lttihaz edilmesi gene; ve muntazam Surette as1rlardanberi ldare edilen ormanlar i~in do~rudur. Halbuki memleketimlz orrnanhri glbi baklr ormanlarda her sene tece~siim eden miktar her sene ~iiriiyen miktara tekabiil ettH~i i<;in tecessiimiin esas ittihazl do~ru de~ildir. Burada yukanda gordiigiimiiz gibi orman servetinin devre zarfmda ilenmesi esas ittihaz edilmelidir. muayyen bir

Bu sureUe fazla varidat ahnacag1 gibi ormanlara daha kolay mtil}teri bulunur. Vf' vesaiti nakliyeden uzak bulunan ufak ormanlan da iletmek kabU olur. Bunu bir misal ile izah edelim: (5000J hektar vtis'atinde bir ormamn tahammi.iliini.i bu suretle hesap edecek olursak ve hektarda yukarda gordugumuz veghile vasati (300) metre kabm intifa haep bulunduguna gore bu ormandn 0,500,000) metre mikabl kabili intifa hagep bulundugu gi:irft~ lur. Bu miktar haep oldukga biiyiik bir tesisatm amorti edihneslni temin edebilir. Senevi tecessiim burada nihayet (20,000) metre mikab1d1r ki bu miktarJn ilenmesi ic;in tesisat yapmagl koruyamaz. Halbuki yuka.nki hesap~;a senede l6D,000) metre mikabi ilenebilir. Bunu ar..::ak bir misal ola~ rak arzediyorum, yoksa hie; iiphesiz ki bir ormanm iliyebilmesi ve m.uhtemel oldugu tesisa.t mik:tanm o orman uzerinde tetkikat yapmadan peinen tayin etmek: kabil degildir. Yirmi be sene sonra memleketin kerestesiz kalmas1 tehlikesi yoktur. Zira bugun geng olnn bir c;ok ormanlar o zamana ka.dar kabili intifa bir hale gelece~i ic;in vesa.iti nakliyenin inkiah dolaytsile imdi iledilmesl kAr temin etmiyen pek ufak ormanlar da iliyebitir. Yirmi bel} seneye kadar bugtin daha gene; bulunan ormanlar ilemete baglar ayni zamanda tesisat yapllml.!} bulunaca~I i~in daha az miktarlar dahi ~lense gene kar temin edilebilir. Bugiinkii istismar tarZI sanayiin inkiafm.a rnanl olduiu gibi orman~ larm da tahribine sebebiyet vermektedlr. Ancak ormanCihta taaliOk eden klsunlar tahminimizin harictndedir.

22337

ORMAN SANAYtl

a. Miktar ve keyfiyeti : Bugilil ormanlardan lstl.hsal edilen tomruk (1,250,000) metre mlkAbidll'.

Keyfiyet itibarlle mamulatm takriben %60 1 fabrika mamulAtl, miitebakisl el hiza.n mamuiA.t1du ki bu da ~ok dun ktymette oldu~u gibi fazla.. miktarda isra.f ve zayfatl mucip olmaktadir.
Bu miktarm kiSml azam1 memleket dahilinde sa.rfedilmektedlr. ihracatimlz umumiyet itibarlle Surlye ve M1s1rdadu. Miktart takrlben (30.000) metre mikab1 gibi ehemm,iyetsiz bir miktardir.

Kerestelerimizin en mi.ihim noksanlarmdan blri tslak olmalaridir. Yeni ya.pllan ebniyede kap1 ve pencerelerin klSa bir miiddet sonra alchldan ekil bunun en gi.izel bir delilidir. Bu noksam telafi i~in keresteleri hususi firmlarda kurutma.k ve kat'iyat mevsimlerine riayet icap eder. Yakm za.ma.na kadar koknar kerestelerimizin keyfiyet itibarile Romanyadan dun oldugu ve i.izi.im incir ambalajma kullamlmzyacagi iddia ediliyordu. Halbuki bugi.in KoknarlarimiZln aga4} keyfiyeti itlbarile hie; olmazsa Romanya koknarlarma musavl oldugu sablt olmu~tur.
b. Fiat ve istihsal masraf:

Kereste fiatlan memleket dahilinde bugiin olduk~a yiiksektlr. Fakat gi.imriik tarlfesi k1smmda. gorecegimlz vet,thlle ilk be on sene yerli sanayiimizl te3ci ve inkl:!}afml temin i~in gi.imriik tarlfesi ile himaye edllmesl lazundir. Umum orm~nlanm1z lll,lemege baladtktan sonra piyasaya arzcdilecek olan ihtiyac;tan fazla mal fiatm sukutunu ve diinya. piyasas1 kiymelerinin haklm olmasm1 temln edecektir. Bu suretle muvakkat bir miiddet i9in sanayiin inki:!}afml hlmaye eden gi.imriik tarifesi ortadan kalkmca diinya piyasaSI ile mi.icad~le mecburiyetl has1I olacaktr. Senevi avami olarak (12,000,000) metre mikab1 kabllllmal tom.ruk ~ Ienecek olursa bundan takrlbi blr hesapla (6,000,000) metre mikabl kereste imal edilebilir. Bu miktarm memleket dahllinde sarfedilebllmesi miimki.in olmad1gma gore diinya piyasasmda mahr~ aramak mecburiyeti hasll olacaktir. Binaenaleyh diinya piyasast fiatlart bizim t~in esas olacaktlr. Tetkiki bizim it,tin en faideli ve kolay olan RomanyadJr. 1928 senesi istatistiklerine nazaran Romanyamn o sene zarfmda MISira ihrM ettigi mamuiAtm vasati k1ymeti Fop Kalas yani vapura tesllm olarak (36) ~illn yani takriben (29) llradu. Bu maim evsaf1 :!}udur: Kereste Lidln ve koknardan !baret olup koknar miktar1 ne kadar fazla olursa olsun kabul edilir.

338

ORMAN SANArit

Kalmhklar

1:1 mm 18 mm %25 %25 24mm %10 43 ve 38 mm %20 moral1 ve yan moralldlr.

%20

Dar mallarm vasati

gen~l

dlr. Evsaf itibarlle %10 ill (l5)

~iII

(14) ve genii mallarm (:15l santimetresm1f, %65-70~1 m smlf ve %20-si dor~

dtlncu suufm iyilerindendir. Boylan dort metredtr. Damga y~ boya ile vurulur, bu boya. isk:enderiye mallarmm rengidir. Ayni sene zarfmda Yunanlstana sevkedilen malla.nn vasati ktymeti (63) ilin yani takrtben (32) llrad1r.
Maim evsaf1 Udur:

Yunanistan mabnda ekseriyetl lMin te~kil eder. Anca.k %10 nlsbetinde koknar bulunabllir. %7 11. 10 miktar1 tamamen buda.kslzd.1r. Yani birinei smlft1r. Miitebakisi II ~cl smtf ve %40-50 m smtf, IV ~ct SJnlf kat'iyyen kabul edilmez. Tuller
um~miyetle

(4) metredir.

Kalmliltla.ra geltnce : 12 mm 10- 15% 18 nun 25% 24 mm 35% 5% 38 mm 10% 48 mm 10 - 15% morall ve yar1 moralt Tahtalarm
geni~lllindedlr.

genl~llt119-30

vasati 25 santhn olur. 12- 15% 12- 17 santim

Traversler vagonda tesllm l230) kurUl}. Beheri Diinya plyasasmm diier sa.tlli fiatlarmdan bir
ka~

niimune:

italya, Milano flatlar1 Kolrnar ve Udln mahl1itu 1 SJruf metre mikib1 tahta C51) Tiirk llras1 II sm1f (32) Turk liras1. Bu fiatta biitun nakllyat Roma ptyasasmda I smlf Koknar, LA.din (55) lira, kaym yerli mall (39) lira, Slav dtinya mall (70) Tiirk lira&dtt.
isvl~re: isvi~re dahillnde vagon tesllmi tn,aat b.a~ebl (35) dlilter kereste (3'1) liradll'. Bu da Koknar ve Li.dl.n karilkttr.

339

ORMAN SANAYU

Fransa'nm imalinde inaat haf?ebi 1301 lira, Cenubunda (34) liradtl'. Bu da ki:iknar ve Iadin kantktll'.
i.~te biz de iletmelerimizde bu fiatlara sati yaparak kar temin edccek maliyet ftatlan tizerinden istihsaldc bulunabilmeliyiz. Burada k1sa blr surette bugtin bu tarzda istihsale mani olan an.mm suyahm:

Nakliyat:

Burada orm::mdan fabrikaya vc fabrikadan iskeleye kadar olan liyatr yekdigerinden aytrmak lii.ztmdtr.

n:lk-

Bugi.in ormandan fabrikaya naldiyat btiyii.k i~Ictmelerctc orman::tan vesaiti tukliyeyc Vf' buradan 1:\brikuya olmak tizere iki sathadu. Halbuki ufak i~letmclerde 01 mandan dogrudun dogruya falJrikaya naklt>dilir. Kull::tmlan u.~ul umumiy~L itibarile stirtmekLir ve tomruklar kendiHk1er1nden imal edHecek mala gore 4, 5 ve 6 metre olarak kesilir, bir de 'bunlara 20 :nntim k;;~.ll2,r U<t :tlma payr terkedilir. Bu nakliyt> u;;ul unde tomrukla.r topmk ti.zeinde stirtiklenir, zayiat 1':\zladJr. Ba'il::>.rma zil;cir L<lkmak i~;in kcrtik aciiu, yahut bir .:;ubuk 1:akihr vc zincir buna rapt2dilir. Her halde bn usul fazla z[lyiata vc mamnl:'i.t.m dun kiymetle olmasma r,;ebebiyet vr:rir. Halbuki Avrupa'da tomruklur umumiyet itibarile hiq olmazsa ciH b0ydu ob.rak naklolunur. Bu suretle hem naklediicn parc::t b('deli azahr vr: Jwm de zayiat miktan azalir, ayni zan~anda boy itibarile Iabrilmcta strbestii hareket temin edilir. Ancal{ uzun tulde Lomruklv.rm bugiinkti w.1zdu !t::lkilleri mi.lmkun degildir. Bu nakliyat u:mli.iniin es!Jsll bir surett0 clegi&mesi lii.zirndir. Bizde yollar umumiyet itibarile sJrtlardadtr. Ve nakliyat SJrtlarda yapilmaktadn-. Halbuki kaide olarak ormanlarda nakliyatm vadilerde yapilmasi ve bu husustu evvel emirde meccani bir kuvvet olan cazibei arziyeden istifade edilmesi esashr. Aynl zamanda siirtme suretile nakliyat ancak bir metrelik bit saha dahilinde tatbik edilmektedlr.
ka~

(azami) 3 kilo-

Daha uzak rnesafeler i~in, kaydtrmacllar tahtadan stirtme yollan, hayvanla iliyen dekovil tahta rayh dekovil, su oluklan gibi vasttalardan 1stifade mecburlyetl vardir. Bu vasitalarla ctaha kolay ve ucuz nakliyat yapzlabilecegi gibi daha kii.lli miktarda nakliyat yapmak kabildir. Esasen bi:iyle vesaiti nakliyenin kii.rh olabilmesi her halde biiytik mikti,arlarm nakline mutevakkiftlr. Binaenaleyh ormanlarimtz vasi mikyasta usullerlnl terketm!ek laztmdir.
i~leyince

her halde bugiinku

340

ORMAN SANAYit

Bu suretle tomruklar ya fabr!kaya. yahut btiyuk vesalt1 nakliyeye kadar gelir. Biiyuk vesaltl nakliye dekov1ller, haval hatlar gibi vaSitalardtr. B3yle vas1talardan istifade eden fabrlkalar umumiyetle ya deniz civannda veya imendifer giizergaJnndadtr. Halbuki nakliyatm fabrikaya kadar stirtme suretlle yapan miiteahhitler fabrikada lstlhsal ettiklerl mamul:i.tl ekserlyetle okuz ve manda arabalarlle nakletmektedir, Bu nakliye umumiyetle 50-100 kilo metrelik bir saha dahilinde icra edilmektedir. Metre mlkabr b~ma nakUyat iicreti vasati olarak (10) liradtr, Bu esasat dahilinde maliyet fiatt hesap edersek: Devlete verllen Fabrlkaya nakll Fabrlkada teslim fiatt
Zayiat %50

8 2
10 10 20 2
1

lira
ll

lira
l>

Metre mikabi mamul imaliye Amorti ve masarifi umumiye Mamulatm fabrlkada bedeli Nakllyat iskelede tcsllm

lira
l>

lira
l>

23 10 33

Ura

Goriili.iyor ki iskeledeki nakliyat fiatt diinya piyasasmm Franko borda fiatma mi.isavidlr. Demek biz kerestemize Romanya fiat1 tizerinden miiteri bulsak malnntzi lcirstz satm~ oluruz. Halbuki Romanya kerestesinin fiatm1 bulmaktaki miikiilati yukarda gormiitiik. Buna ra~men kereste imal edenlerin kir etmesi ve hatta rivayete bakJhrsa ~ko kfl.r etmeleri iki sebebe miistenittir.
1. - Dahil flatlannm yUksekligi. Yukardaki hesapta (12) milimetrelik istihsal edlldiginl esas ittihaz etmitik. Bun1ann piyasada bedeli Karadenlz sahllinde teslim 40 - 46 lirad1r. Bu eralt dahilinde kar edilml olur.

2-Bugiin umumiyetle kereste miistahsillerimiz ufak bir sermaye ile bizzat kendileri i~ b~tnda olarak t;ahlyorlar. Kendi saylertni ve va.zettikleri serm.ayeyt esash blr surette hesap etmtyorlar. Ekser ahvalde e!de edildiiti zannedilen kar sermayenin bir kismmdan baka bir ey dei!;ildlr.
B. i)etme:

a. Mevaddl umum.iye:

341

OltMAN SANAYtl

Ormanlardan elde edilen haebin 1lenmesi hakkmda mevaddl umu~ miyeden olarak aoyliyeceklerimiz gO.stereceg-imiz noksanlar btitiln sanayide S()ylenen nokl>anlarm aynldir. Teknik ve sanaylcilik gorfujuniin noksanl1g1, sahib bir surette hesap edememek en bal:lllCa noksanlanmtzdlr. Teknik mahimat noksanlart: Memleketin muhtelif mahallerinde bir t;ok ufak fabrikalar gordum. Ekserisinde alman makineler dun k1ymette veya fabirka dahilinde iyi yerletirllmemif} makineler ucuz olmalan itibarile tercihan ltira edilm~ bit k1snn sermaye buralarda haps ve hem de mahkil.m edilmil:jtir. Sanayicilik
gorii~iiniin

noksanltil:

Makinenln bir vaHLadan ibaret olup bir gaye olmad1g1 unutuluyor. Makine allrken yegane fikri alman ahsiyet mlimkun oldugu kadar ~ok ve biiyuk binacnaleyh panall makineler satmakta oln.n fabrikalann veklllerilir. B;1giin bil.l.miibalf.ga fiiyliyebilirim ki muhtelif kereste fabrikalanmlzdaki makineler bugiin iJjlC(lll;:leri miktarm kolayllkla iki mislini iliyebilecek miktardadlrlar. Fabrikalarda ku!lamlacak miltehass1s amele noksand1r. Bu yiizden makinelere iyi bakllmad1g1 gibi randman dun, maim keyfiyeti de noksand1r. Bu 11,ordugumuz malftma~;; ve (element) eleman noksanlarnu telftfi it;in ittlhaz1 laz1m gelen ~edbirleri tamamen hukftmetten beklemck haks1z olur. Htikil.metten beklenecek mesela: Karadeniz havzasmda bilfarz Kastamoni San'atler mektebinde llizarctllk Ubesi agdmas1d1r bir

Ayni zamanda muhtelif vesilelerle elzemiyetinden bahsedecegimlz umum sanayi birli~tnin bir ihtisas ~ubesi halinde olmak uzere haep sanayi birUgi tekil edilmelidir. Bu birligin vazifelerinden biri de muhtellf mahallerde sanayii ha~ebiye miiavere biirolan al(mak olmahdlr. f}imdilik istanbul'da bir tek buro ai(Ihr ve bunun at;Ildl~l laZim gelen vasitalarla bi.itiln alii.kadarlara bildirilirse biiyuk bir hizmet yapllmi olur. Bu biiro gerek tahriren ve gerekse ifahen miiracaat edenlere laz1m gelen malumatt vermelidir.
En biiyiik diger noksammtz da sanayia miiteallik hesabat1 tammamamtzdJr. Her hangi bir sana:"fi l~lne girmeden evvel kat imkam hesabl yapllmak ona gore taznn gelen sermaye miktanm tesbit ettikten sonra le girimek Iazimdtr. Halbuki bizde ne kadar sermaye baf!aramiyacagt btiytik 1$1ere girlmek yiiziinden mahvolmaktadtr. Bu hesabat hakkmda malumat vermek te mi.iavere bljrolarmm vazlfesl icabatmctan olmahdtr.

342

ORMAN SANAY:ti

b. -

Muhtelif Ubeler:

1.- Tahta Jmali ve tala: Yukarda gordiigi1miiz ve()hile bugiinkii malilmat1m1zm %60 -1 fabrika %40-1 ise el ve su hizarlarile imal edilmektedir. Bu hi.zar mamulitl gayrl muntazam ve fazla zayiatla istihsl olunmaktadir. Sanayiin 1nkl.at1le tedrlcen ortadan kalkacaklardu. Ancak bilhassa Akdeniz havalislnde tahtacllar el hizarlarile imal ettikleri muhtellf eb'attaki kalaslan hayvan Sll'tmda sulara kadar naklettikten sonra su ile iskelelere indirmektedirler. Burda gaye tedricen ilnalat ve nakliyatl daha mihaniki ve mi.ikemmel blr ekle sokmak kezalik nakUyat mes'elelerini de 1slah etmek obnahdlr. Ancak bu hususatm miitehass1slar tarafmdan mahalllnde tetkik edilmesl laz1m'd1r. Kereste fabrikalannda yap1lacak bi.iti.in ISlahat teebbusleri tslahatl ucuzlatmak gayesine miin'at1f olma1Id1r. Takip edilecek yolu ild k1sma ay1rabiliriz. Asgari masrafla i gi:irmek ve arttklarclan istifade. A.sgari masrafla i gormek ic;in en mukemmel makinelerl kullanmah, insan kuvveti yerine maklne kt.vveti ikame etmeli ve iin intizammt temin etmelidir. Bu hususat hakkmda l:lurada teknik malumat vermege maatteesstif imkan yoktur. Ancak unu arzedeyim ki bugtin Avrupada (650) milimetre ac;Ikllgmda bir katragm seklz saatte iledigi tomruk mlktart asgari (50) metre mik'abldtr. Halbuki bizde bu miktar ekseriyetle (20) metre mikab1 olarak hesap edilmektedir. Bu suretle blr makinadan ayni masrafa mukabil yalmz %40 randman almk suretile ~aharak diinya piyasamnda mevki ihzar etmege lmkan olmadigl aikardir. Bu dertlerin c;aresini muhtasar bir surette umumi k1s1mda gcirdii.k. Artlklarda.n istifadeye gellnce: Burada testere tala1 lie tahta parc;alanm laz1md1r.
Tala~tan

yekdigerinden

ayrrmak

lstifadeyl imdllik terkederek tahta pan;alarmdan bahsede-

ltm:

Yumurta talat bu art1klardan istifade i~in lyi bir vas1tadtr. Bundan sonra kutu ve sand1k imalat1 gellr. t.Tzum, incir, yumurta, elma, ve salr meyvalar.m ambalajt i~in kullamlan kutu ve sandlklar bu meyandad1r. Fabrikalra ilave edilecek bir kac; ufak makina sayesinde arttklardan bunlarm imali sure tile zayiat miktar1m yart yanya tenzili kablldir. Uziim kutularl ve yumurta sand1klar1 Standardize olmu gibldlr.

343

ORMAN SANAYll

Yalmz incir ve taze meyva sandiklan standardize olunmamitir. Bir de

Reji sand1klarmm imali i<;in kereste satm almaktadir. Bu da sandiklarm

kesilmi olarak i_,tirasma balarsa artlklar ir;in yeni bir mahre<; olur. Mobilya:

a<;Ilmi~

Mobilyecilik hususi bir raportor tarafmdan tetkik edileeektir. Luks mobilya, koknardan mobilya ve kaymdan mamul mobilya olarak ii<; k1sma ayirabilecegimiz bu malumat.a azami ehemmiyet atfetmek orman sanaylinin inkiafmda daima gi:iz oniinde buluncturulacak bir nokta olmahdlr. Maden sutunu ve travers: Orman hasilaturuzm bir kismm1 da maden sutunu olarak sarfetmek kabildir. Memlekette bugun bu mahsul tizerinde iki tarafll buhran vard1r.
1. - Maden ocaklarmda istimali elzem olan bu siitunlarm tedarikinde ocak sahipleri pek biiyiik mii[?ktihita du<;ar olmaktadir.

2. -- ~ong-uldak havzasma uzn.k olan ormanlarda ancak maden sutunlugu olarak kullanrlabilecek !nee parvalar sarfedilmemektedir. Maden si.itunlugu olarak memleketimizde kaym, me~e istlmal edilmektedir. Halbuki Anupada kayullll istimali ihbar hassas1 olmadtgmdan yanl kmlmadan evvel .-;atirdiyarak kmlaca~ml ihbar etmediginden memnudur. Me_,e fazla pahah oldugundan mebzulen bulunmadtgmdan kullanllamaz. Bunlann yerine bilhassa Ladin ve salr re~,tineli agar;lar kullamhr. Memleketimizde m:tden siitunlarma ait buhram izale i~in nakliyat tarifelerini ucuzlatmah ve uzak mahallerden siitun celblni miimkiin J:tlmn.h, gene; ormanalrda kat'l te!rik u.sulile J;:at'iyat yaparak stitunluk l(apta er;ar istihsalini miimkiin kilmahdir. Bugiln Zonguldak civarmda btiyi.ik kaymlar siiiunluk istihsali ir;in katedilmekte ve ancak tepelerile dallarmdan siitunluk olarak istifade ettikten sonra diger klsimlarl (ilirumege terkedilmektedir. Diger taraftan ocak sahipleri de re<;ineli er;ar siitunlan kabul etmelidir. istimalini

Senevi Travers sarfiyatimiz mevcut hatlardaki tamirat i~in (150,000) ve yeni ino$aat icin (350,000) olmak uzere vasati bir hesapla (500,000) tahmin edilebilir. Bunlarm Avrupadan tedariki asgari (2,5) milyon liranm harice gitmesini istilzam eder. Halbuki diger taraftan memleketimlzde binlerce hektar travers verme~e miisait olan kaym ormanlan atll durmaktad1r.

344

ORMAN SANAYit

Halbuki tahta traverslerin istimall en miihim demir ihracat memleketleri olan ingiltere, Bel!;)ikada, Almanyada bUe tahta travers kullamlmaktadir. BelC<ika ve inguterede hemen ormandan mahrum denilecek vaziyettedirler. Buna ragmen hariC<ten ithal ettikleri tahta traversleri kullanmaktadtrlar. Kaym traverslerini istimalden evvel tahnit ameliyesine tabi tutmak yani il~lamak lazund1r. ilaC< olarak katran miirekkebati ve sair miirekkebatt kimyeviy~ kullamllr. Katr:m miirekkebatm1 da ilerde memleketirniz maden komiirlerinden istihsal kabildlr. Haebin yablsen taktlrinden elde edllen katran tahnit hususunda o kadar makbul degildir. Tahta traversin istimali butiin imendifer ilemesini ucuzlatmaktad!r. Tamamen demir travers kullanan Saksunya ve tamamen tahta travers kullanan Baden hiikftmetinin ~imendUer idaresindeki masraf hakkmda yaPilan tetkikat Baden htikfunetinin 1/3 nif>betinde daha ucuz ~alltlgmt gosterm~>ktedir. Bugun demir travers istimalini tercih ettirecek hi<; bir makul sebep yoktur. Esasen de Devlet demir yollan tahta travers miibayaasma
ba~lamJttr.

Mahrukat odun ve komiir: Yukartda ormanlanm1zm miihlm bir k1smmm baltallk halinde oldugunu gi:irrniittik. Ve bulnarm mahsullerinden ancak mahrukat odunu olarak ve bir de komiir !mali i~in veya aagida gorece~imiz maltimatt kimyeviyenin istihsalinde istifade kabildir. Odunu mahrukat olarak sarfl ormanlan tahrip ediyor mu; bunun men'i lazlm midlr. Yoksa ormanlarimizdan istifade i~in odun mahrukattan istifade etmeH midir? Bugiin onn<tnlarda.n odun ve odun kom iirii. istihsallmiz U ekildedir: Senev1 istihsal edilen odun (600) milyon kilo ve komiir (53) milyon kilodur. Bunlardan senevi(758) bin kilo odun ve {12) milyon kilo odun komiirii eenebi memleketlerine ihra~ edilmektedir. Koyliilerin bizzat ocaklarmda ihrak ettikleri odun miktan tabii bunadn baric olup bunun miktr.trml takirbi olarak tayin mumkiin de~ildir. Bu mes'eleyi evvera. muterakki ve ormanlan muntazam bir idare ve multafazaya tabi bir memleketi misal olarak mutalea edelim: Almany'l ormanlarmdan senevi (26l milyon mik'ab1 sanayi haebl ve (27) milyon metre mik'abl mahrukat haebl elde edilmektedir. Bunun sebebi en mtikemmel bir ormandan bile elde edilen haebin bir kl.J!mmm sa.. naylde gayri kl.bili istimal olmas1 ve baltaltk ekllnde ladre edilen orman-

345-

ORMAN SANAYit

lardan elde edilen haebin muhim bir kiSmmm ancak mahrukat olarak istimal edilebilmesidir. Memleketimizde mahrukat olarak ha~bin istimalini men'e dog-ru bir cereyan tevlit etmek istJyenler bilhassa maden ocag1 sahipleridir. Hatta iktisadi bir edibimiz yahut edip bir iktisatl;muz bu cereyana OrmanlanffilZI sobalanmiZda yakmiyallm-.. gibi airane bir hitabile pitar olmlll]tur. Halbuki bugiin binlerce metre mik'ab1 mahurkat haebi ormanlarda c;JUxiiyor. Mahrukat haebini bir ihracat emtias1 yaprnak git<;tiir. Halbuki baz1 mevani izal~ edilirse komiirlerimiz diinya piyasasmda hit; Uphesb; yer tutabileceklerdir. Binaenaleyh bu mes'ele boyle mahdut bir noktai nazardan degu memleketin umumi iktisadi vaziyeti itibarlle tetkik etmek lizrmd1r. V(, ha~ebi !hrak ederek maden komiiriinii ihraca t;all~ahyiz. Diger bir suaL acaba mahrukat tedariki ormanlanmizm tahribine sebebiyet veriyor mu mes'elesidir. Bu suale mutlak surette evet cevabm1 verebiliriz. Fakat ormfllllarm tahribine sebebiyet veren her ~eyi menetmek leap etse ziraati, hayvan yetltirme~i, kerestet;;ilig;i, ev im~a.s1m menetmek lazundir. Esasen orman tahribine sebebiyet veren bUtfin ef"al memnudur. Ancak heniiz bu memnuiyetleri bilfiil tatbik edebilecek bir vaziyete gelmemitir. Haz1rlanan esasatm tatbiki ilc bu tahrlbatm onti. almaca~l muhakkakttr.
te~kilat

Buna gore mahrukat hususundaki gayelerimiz !}Unlar olmulidtr:

1. - Kerestelik escar katedieln ormanlarda bugfin tNkedilen enkazdan mahrukat ha~bi olarak istifade etmclidir.

2.- Baltaliklardan elde edilmest mumki..in olan mahrukat haebini de istihsale .;all~malidir. 3. - Mahrukat haebi istihsalatmi tezyit suretile hem fazla varidat temin edebilir ve hem de fiatlar ucuzlatllarak hayat pahahli~ma. kar:p mi.icadele etmelidir. 4.- Mahrukat haebinden sanayii kimyevide istifadeye <;allmahdir.

5.- Komtir imalini daha fenni ekillere sokm1yu <;alimalidir ki bu noktay1 ileride mti.talea edecegiz.

Kag1t,

~eker,

ispirto, meyaddt Itriye:

Memleketimize otedenberi ithali arzu edilen bir sanayi Ubesi de kagitc;Ihktu. Bu san'at ba1;1ll ba~ma bir Ube olmakla beraber mevadd1 iptidaiyesini ormandan almast hasebile ormancthgl t;ok alakadar eder. Memleketimiz ormanlarmda mebzulen yetien e<;ardan kag1t imaline en miisait olan Ladindir. La.din bilhassa Rize taraflarmdaki ormanlarumzda mevcuttur. Diger mebzulen mevcut a~a.;lardan Koknar, <;:am ve Kaym kag,1t imaline az miisaittir. Bu mebzul olan Kaym anc!lk kaba bakkal kag1tim imale mti-

346

ORMAN SANAYlt

-saittir. son aylar zarfmda. Avrupa mecmualarmda kaymda.n gayet mti ltemmel blr Ica~tt i.maline muvaffakiyet elverdiA"i zikredUmi!itlr. Eter bu ke:}if tahakkuk ederse bugiin nisbeten ktymetsiz gibi goriinen kaym ormanIarmuz mlihim bit klymet iktisap edecektir. Hulasatan unu 50yltiyebiliriz ki ormanlanmtzdan ka~t imal1ne lAztm mevaddt iptidaiye tedarik edilebilir. Ancak fabrika inasma gidllmeden evvel maddel 1ptldaiyen1n fabrikaya kadar nakli mes'elesi esaslt tetkikata ihtiya~ gbsterir ve bu tetkikat fabrlka.syon ve mamulatm satts imkant gibl ayrt bir ihtisas ve ayrt blr teebbus mevzudur. $eker ve kiiulii rnetil:
Malum oldu~u ve~hile haebi tekll eden seliiloz haebiyeden ibarettir. HUceyratm derunu ise nla ile doludur. Bu nia en miikemmel bugday unundaki n~a ile ayni havastadtr. Ancak seliilozda.n miite.,ekkil olan hO.cere c1darlan 1~inde mahpus oldu!Pl i~in istifade edilmemektedir.

Son zamanlarda Prof Bergins nam zat bu niadan hayvanlarm tagaddisinde istifadeyi temln edecek bir usul kefetmJ.~tir. Ve bu tarzda bugiin Almanya bu usulden istifade etmektedir. Bu usuliin tamim ve tekemmiilii bugun mahrukat hal}ebi olarak kullamlan dun ktymetteki ahapla kereste fabrikalarmdan ~tkan testere talalarmdan de istifade kabil olacakttr. Mevaddt ttrlye, odun lspirtosu (KiiuhimetiD odun
sl~kesi

ve ilbhtr:

Odun par~alan kazanlar dahllinde lSttlhr ve bu suretle odun ispirtosu hamtzt aseton gibi sanayide kullamlan mevat ve dig:er ttri uzv'i miirekkebat 1stihsal edilir geriye de odun komiirii kaltr. istlhsal edilen mevat umum sanayi !iUbelerinde ve bilhassa harp sana_ yiinde istimal edillr. Bu ameliyeye haebin yablsen taktiri ismi verilir ve burada en ufak parc:alara kadar haep istimal edilebllir. istimal kabillyetleri az oldu~unu gordii~i.i.miiz baltalik ormanlar hasllatile fabrikalardan ve sa.nayi haebi i~in kat'iyat yap1lan ormanlardan k~lan art1klardan kamtlen burada istifade etmek kabildlr. Ancak ~unu Have edelim kl bugiin kimya sanayiindeki terakki neticesi bu mahsullerin bir ktsmmt bilterkip imale muvaffak olmulardtr. Bu yiizden taktir sanayii bir krriz ge~irmektedir. Binaenaleyh bu sanayie ait faaliyete ba!ilamadan vaziyeti esaslt blr surette tetkik leap eder.
Giimriik tarifesi:

Orman sanayllmizin inkiafma kadar giimri.ikle himaye edllmesl lA.ztmdtr. Sanayi inkiaf edip te dahill ihtiya~tan fazla istihsale ba:}laymca piyasamtz diinya piyasasmm fiatlarma tabi olacakttr. Bugiinkti gi.imriik taritesi bu himayeyi ita edebilecek bir ekildedir. Ancak Gi.imri.ik tarifes1n1n tesbitine ait bazt esaslart kabul etmemiz IAznndtr.

347

ORMAN SANAYil

1 - MumkuP oldu~u kadar memleket dahllmde haep ve ha.,ep mamulatl tthal etmemtye vall'}malldtr 2 - Ithal :o~aruli olursa g1ren maim mumkun oldug-u kadar ham bu halde olmaSJm temm etrnelld1r

Yam her halde gurneSI lazunsa tahta hahude g1rece~me tomruk halmde gtrmelldrr rste bunu tcmm H'm gumruk tar1fes1 tornruk uzermden tesb1t edtlmelldlr Tomruk UOJ farzedillrse tomruktan tahta yaptldigl takdtrde b1r metre m1k'ab1 tomruktan <600) destmetre mtk'abi kereste yapl11r, bunu hesab!! koymalldrr Ve buna gore tomruk gumru~une 1mal farkl olarak brr zam yapmak IAzim gellr Imal ecnebt memlekette yaptldtgma gore amele ucret1 orada kallr Bmaenaleyh gumruk resmm1 bu noktadan da tezyrt I~z1m gehr Nthayet kereste daha kolay nakledtlebillr Bunun tcm de kereste gumrugune b1r :o~am yaprnak 1cap eder Iete bu esasata gore haztrlanan Alman gumruk tarlfes1m tetktk edersek goruruz lfl Alman)'a'da tomruktan (10) gumruk re<;mt ahmyorsa durt kOeden (251 ve t:>htadan (60) gumruk allnmaktadtr Mobtlya kap1, pencete, kaplama tahtas1 g1b1 mamulattan alman gumrukler aym msbet dahthnde daha yukse.Ktlr Hatta harbl umumtden evvel Alman Devlet tmendtferlen Almanya'nm f}arkmdan Garbme do~ru naklett1kler1 kereste yerll mamuli'l.ta ecneb1 mamulatmdLl.n dun btr tanfe tatbtk etmekte 1d1ler
Kum ve cakiidan istifade, sulardan istifade:

Mevaddt matye olarak kum ve caktldan 1stlfade de 1dare1 husustyeler resun almaktadlr Bu rusum ve sa1r buna mutefern zahtren ufak gozuken mecbunyetle-r bazan Tesvtkl Sanay1 kanununun temm Ptttg'l menafu IZale edecek dereceye ballg- olmaktadtr Telefon hatlart: Telefon ebekesi testS! orman sanaytmde en muhim vasttalardan bll'ldit. TeVlkl Sanay1 kanunununda bu hatlarm res1mden lStlsna edtlecc~l kayd1 mevcut 1se de amellyatta eksertya bu musaade 1ta edilmemektedir Halbukt orrnan ~letmesmde pek vas1 telefon eebekest tesJ.Satl mecbun oldugundan bu noktada sanay1e karl daha musaadekar hareket edllmesi ayam temenmdrr Ecnebi mutehass1slar: Haep sanayum1zm mk1saf1 1~m yalmz makme de~tl aym zamanda b1r rok bl1g1 sah1b1 1~;1 getlrtmek mecbuuye! .nac.} tz ormanda a~a~Iaun kat'I g1b1 en lptldai ve lu~ btr bllgiye mustemt olmadrgt zannedllen b1r I bile 1ht1sas mes'elesidir.

348

ORMAN SANAYii

Kattdan soma ihzar, agal}larm orroandaki kat'iys.t mahallinden veso.iti nakliyeye kadar nakil, kaydrrma yollan, muhteUf olduklart gibi vesaiti nakliyenin inaSl ir;in her halde ecnebilerden istifade mecburiyeti vardtr. Bugtin bizde nakliyat hemen tamaroen yaza inhisar ctmektedir. Halbuki biitiin sene nakliyat yapmak mecburiyeti vardtr. Aksi takdirde fabrikayt muntazam 1.\!letmek mii~kiil olur. Hatta kar yagan yerlerde kt:t nakliyatmda istifade mi.iraccahttr. Halbuki koyliimii.z hario:;te r;9.ltma~a allrnamtttr. Binaenaleyh bunlar1 ahtlrmciya kadar ken dUe rile beraber bir miktar ecnebi kullanmak zaruridir. Bu bahsettigimiz ameliyatta takriben % 10 nlsbetinde ecnebi anastrdan istifadeye hi~; olmazsa ilk bir kao:; sene zaruret vardtr. Yapllan tecrii.teler gostermitir ki koyliimiiz <;ok zeki ve ii o:;abuk ka.vrtyacak istidattadtr. Ancak agtr bir i olan orman llerinde o:;ahabilmek io:;in dah3. kuvvetli g1daya ihtiy:3."lan vardrr. Bu noktayt da te~kilat yaparken diiiinmelidir. Fafrikalardu cabacak anastr meyanmda da ecnebilere ihtiyac; vardtr. Diger taraftnn ahalimizi bu sahada cali~maga :th~ttrmaildtr. Mektepler ve boyle m~mleketimizde ac1lan fabrikalarcta o:;::thmaktan maada bu hususta esasl1 bir tahavviil husule getirecek bir tedbir de Avrupa fabrikasma o:;all~ mak uzer~ amele gond"rmektir. Bugii.n her sene Polonya, Strbistan, Qekoslovakya gibi memleketlerden Belr;ika ve FTansa gibi amelesi az olan memleketlere binlerce amele gitmektedir. Bunlar muhtelif fabrikalara disiplin ile ~ali~an bir muhitte ku:;a bir mi.iddet zarfmda fabrika tarzl sayine al~1yorlar. Boyle miihim bir kiltlenin memlekete avdeti imal kabiliyetimizde ani olarak tesirini gosterir bilumurn sanayl /illbeleri io:;in bu tarzz llareket !}ayam tavslyedir zannederim.
Makine ve sair mevadd1 iptidaiyenin ithali:
Te~vikl sanayi kanununun bir miiddet devaml tatbiki zaruridir. Muafiyet mes'elesinde orman sanayiinde hususi ihtiyacatmt gozetmek ve orman dahilinde kullamlacak alat ve edevatm ithalinde maaf kllmamaltdlr. Levazlmt inaiye bilhassa r;imento yerli mamulattan tedariki hemen akim denilecek bir derece miikillat gostermektedir. Bu hususta da daha miisaadekar davramlmasz ayaru temennidir.

Benzinle barut ve dinamit gibt mevaddl infilakiye orman sanayiinin en miihim mevaddt muavenesindendir. TeViki sanayi kanununda hiiklimetin bu mevadm tedarikinde erbab1 sanayie yardtm edebilecegi zikredilmektedir. Bu yardtmm maddi bir ekil almaSl
~ok a yam

temennidir.

349

Nakliyat tarifeleri: Nakliyat tarlfeleri, gerek ma.kina ve salr levaztmatm sevkl ve gerekse mamulAtm sevki 1tibarile sanaytln inkiafl iizerinde en ag1r bir tesir icra eden vaztyPttedir. Nakliyat diylnce limanlardaki tahmil ve tahliyeyl de !thai ecllyoruz. Bilhassa iyi tamdt~Imtz istanbul limamnda bu i hem pahah ve hem de buyuk teahhiirlerle gorUlmekredlr. Betaet tesisattan ziyade yedek par<;a tedarikinde miihim bir teahhftrii mucip olmaktadlt. Her sanayi mii essesesinin yedek par<;a stoku ne kadar vasl olursa olsun biitiin parc;alan bulundurmak imkam yoktur. BOyle bulunmtyan bir par~a ktrdd1g1 zaman Avrupadan telgrafla ve Triyeste tarlkile miihtm masraf lhtiyarile serl bir surette getirilen parc;alar vapurdan tahliyeden itibaren ele gec;inciye kadar fazla zaman kayboluyor. ve binnettce hem acele getirilmekten bir faide hast! olmuyor, hem de fabrika giinlerce attl kallyor. Tarifelerimizde gerek tomruk ve gerekse kereste nakliyatt i~in husus'i tarifelerin tatbiki ve nisbeten yii.kte ag-J.r parada hafif olan bu emtianm hususiyetlerlni nazan dlkkate almaltdtr.
Te~viki

Sanayi;

Arazi istimlaki: Orman sanayiinin inkiaft ile arazi istiml&ki arasmda stkl bir mtinasebet vardtr. l;iinku bu sanayi yalmz fabrikalanmn tesisi il(in de~il, ayni zamanda in~a etti~i vesaitl nakliyenin mtirur ettigl sahalarda bir I(Ok araziyi istlm.lak mecburiyetindedir. Bu istimlfl.kin hem seri ve hem de rnakul bir bedel mukabilinde icrast elzemdir. Te!jViki sanayi kanunu mucibince devlete ait arazinin meccanen ita ktlmdt~l gibi, ehasa ait arazinin istimJilk kararnamrsi mucibince istimliUd imkam vardtr Ancak bu kararname eski ve ihtiyacat1 haztraya gayri kafi bir ekildedir. Hem muam.elenin bati surette cereyanma sebebiyet vermekte ve hem de ehli hibreye fiatm takdirini terketmektedir. Bunlarsa ekseriyetle o civarm e~raf ve mutegallibesinden olduklarmdan pek fahi fiatlar takdir etmektedir. Di:intimtin fiatt nihayet (30) lira olan araziye 650-700 lira ktymet takdir ettikleri vaki olmaktadlr.
Hie; Uphesiz ki bu fiatlar arazi satm almca Teviki sanayiin bahettigi
arM..i. tedariki suhuletinin tatbikl klymeti kalnuyor.

350

Ah~ap

ambalaj kutuculuk sanayii Raporu

Kutuculuk izmir i~in bi.iyiik bir ehemmlyeti haizclir. Kutular, izmlr'ln hayat1 mesabeslnde olan iizi.im ve incirlerin ambalaj edilmesinde kullamlmaktadll'. Kutu ih~iya~ miktan her sene iizum ve incir rekoltesiie ve ihracatlle miitenaslptir. izmir'in iizti.rn. ihracat1 senevi vasati ktrk milyon, incir ihracatl da vasati 25 milyon kilo raddesindedir. Bir kutunun on okka iiztim istiap etmesine gore her sene 4 milyon iizti.rn. kutusuna ve tahminen 11 milyon kilo ilenmil} incir sevkedildigine gore incir zurufuna mahsus olmak iizere on bin metre ntlkii.b1 keresteye ihtiya~< vard1r. Bunlann kflffesi izmir'de miiesses on dort fabrika tarafmdan imal edilmektedir. Yalmz her sene ihracat~.Jl tiiccar tarafmdan az miktarda mamul iizum kutusu hari~<ten celbedllmekte ve bunlar acele sevkiyatta kutu tedarik edllememek endl~slle ihtiyat olarak elde bulundurulmaktadll'. Kutularm kerestesi Romanya'dan celbedibnektedir. Kabulii muvakkat suretile ithal olunan bu kerestenin miktarl her sene hiikfimeU;e tayin ve ithaline miisaade edllmektedir. Bir metro keresteden azami 230 Uziim kutusu ~tktlgma gore iiziim i~<in senevi tahminen 17 bin ve incir i~<in tahminen 10 bin ki cem'an 27 bin metre mik'abi kutuluk keresteye ihtiyac vardll'. ,!Jimdiye kadar ~<lrah olma_ mast, daha yumuak ve daha ucuz olmas1, iyi tasnif edilmifi bulunmasi ve her gel}itten istenildi~i zaman istenildigi kadar bulunabilmesl gibi evsaft itibarlle kutuluk Romanya kerestesi daima yerli kerestelere tercih edilrnltir. son gunlerde yerU kereste ii.millerinin kutuluk yerll kereste ihzan hususunda baz1 teebbi.isll:'ri ve yumUak l(Iras1z mal o;;1karmak gibi malm nefaseti itibarlle mUhim muvatfakiyetleri gorfilmekte ise de gerek flat ve gerek zamamnda matlfip rniktarda mal yetil}tirememek noktasmdan bu teebbtisler tereddtitle karl}tlanrnllj ve hatta kendileri de kutu amilleri tarafmdan yap1Ian mtisbet tekllflere bu noktalarda yanamami~~lardir. Kabuli.i muvakkat suretlle Romanya'dan kutuluk kereste celbi kutu ii.millerince kat'iyyen ayam arzu deglldlr. Bugiin kabulii muvakkat usulii, kutu sanayii i~<in adeta bir kAbus mahiyetini alnutir. Bu tarzda. getirilen kerestenin gerek ithalinde ve gerek badelihra~ mahsubunun icrasmda. tatbik edilen krrtasi merasim kutuculan hatta tatili faaliyet ettirecek derecede bezdlrm.ltir. Kerestenin ithalAt beyannamesi iptida Ticaret Odasmda ve

351

ORMAN SANAYII

badehu Sanayt ve Mesru Mudmyetmde tasdtk edtldtkten sonra Gumruk tdaresmce depozttoya raptPdtllr Kutu ola,.ak thracmdan sonra da aym meraSlm tekerrur eder ve Gumt uk tdaresmde mahsubu ICra edthr Fakat kutu !abnkatoru kutunun thracat beyannamesmt thraca~I tuccardan almc1ya kadar da gunlerce pesmde dolasmaga btr cok kumlsyoncularla dtdtsmege mecburdur Cunku depoztto muddet1 b1tmek uzered1r Kabulu muvakkat emum J.Stthsal etmek ve thtlyac; mtkisnm to.ym ett1rmek te mes elenm ayu btr safhasmt tesktl etmektedn Her &ene sub<tt ve mart ayt zarfmda TLLaret Odast rekolte)t tahmm VP bun'l g01e uzum ve mc1r kutusu J.Cltl 1cap eden keteste Ihliyacmt tesbtt cdt>r Mallye V" Ikti'>ai VLkaletlenne btldtnr Vekalet.Ier bunu muhtellt rna~ amatta11 tahl{tk ededei bu defa yeth 1 erestc am1llen de U1m ICltle kall'llriar 1~ uzadik<'a \Izar ve nthayet b.utu mevs1m1 yaklastr hala emtr verdmez Bu defa kutu anullen ve uzum mc1r 1h1 acatctlan telal}a du!;!crler Btr cok muL.tc.aatlatdJ.n soma vaztyett anlatm'lga ve emn 'Stthsale muvaftak oluriar Her kutu mavsLmmde deveran etmest adeta t.abu hal aimt~ oiJ.n dedtl{odulaL yuzundcn bu ~akytdat gttttkce t.ezytt edtlmekte ve tahammulfe1sa bu sekti almaktndtr Bu muskulatl nazan dtkkate alan Izmn kutu san<ytctlerl kutuluk keLestede ve mamul kutu harclarmda k<tb.Jlu muvakkat usulunun 1ef h11 1stnham ve aym zqmand'J. ku tuiul<: 1~e1este tie man1ui hE>tcmrm kabuiu truvakl<"alle gumru.<suz olatak tthahnden maksat 1h1aca. mallanmum en muhimmml tesktl eden uzum ve mcnlcrm htm'lyest oldugunu da dut>unerek bun.t ID'JkabLl uEum ve mctrm muameie Ve1g1smden It>tlsnasi iemennismt Ilave etmektednler Kelestenm kllosundan dort bucuk kuru~ gumruk 1esnu almdtgms ve beher metre m1b. ab1 kerest.e vasat1 olarak 440 k1lo r,ellp bundan az:um 230 uzum kutusu c1kt1gma naz nan muameie ver~ISile berJ.ber btr uzum kutusunun kerestesme tsabet edecek gumtul<" 1esm1 9' - 10 kuru~tur Bn uzum kutusu on oki{a uzum tstnp eder ve uzumun vasat1 ftatl 30 Bu hesaba. gore bn kutu u:7Um tcm yuzde 1k1 bucu!{ hesabile hm1 1hracta yedt bu~uk kuru muamele vergtsL aimmaktadu
kuru~tur

On btr mLlyon ktio t~lenmt~ mctrm ambalaJ edilmesi LCm on bm metre mlk ab1 kereste Iaztmdtr Ve Izmtr hmP.nmdan vasatt 20 kuru~ ftatla 25 mtlyon lslenmt~ ve 1slenmeml~ men 1hra~ edllmektedtr Bu hesaplara na2'atan btr uzum kutusunun ketest,sme t~abet edecek gumruk resm1 tie btr kutu. uzum 1cm aimmakta oian muameie vergtsL ve mctr zarufu kerestest H~m vertlecek gumruk resm1 tie sevkedLlen mctrden alman muamele vergLSt arasmda hazme lehme ohrak az btr fark bulunmakta ve bu keyfLyet bu tebadulu mumkun kllacak mahtyette goruimektedtr Bunun kabulu takdtrmde 1 Muamelat pek ztyade basttleecek,

352

ORMAN SANAYii

2. istedi~i evsafta mal bulundu~u takdirde kutu amili yerli kerE.>ste kullanabilecek. 3. Yerli kereste amili t;lkardi~l mali gerek tasnif ve gerek sair evsaf itlbarile islaha tevik edilecek. 4. Uzum ve inclrlerde gi:irmekte olduklar1 himayeden mahrum kalmtyacaktu. inclr kutulan ..~itleri ve eb'ad1 her sene zevka ve mahsuliin biiytikHi. gore degimektedir. Bu itib~rla incir kutulannm muhakkak surette izmir'de yapllmas1 mecburi bir vaziyet~dir. Fakat uziim kutulan daima muayyen tarz ve eb'atta yaplldiklarmdan bunlar harici rekabete maruzdurlar. Nitekim iki sene evvel Romanya'dan celbedilen kulliyetli uzum kutusu baret bir c;ok fabrikalanm1zm on sene lc;in tatili faaliyet etmesine sebebiyet vermitlr. Yeni giimriik tarife kanununda mamul kutu harc1 ile kereste arasmda yirmi para fark olmas1 fabrikalarmuzm rekabet kabiliyetini kltmaktadlr.
~iine

Qtinkii fabrikalanmtzm iiziim kutulanm en iyi cins keresteden i.'}lemek mecburiyetinde olmalarma mukabil Romanya fabrikalarl bu harr;larl orman kenarlarmdaki fabrikalarmda kereste bakayasmdan yapmakta olduklarmdan daha ucuza mnll'tmekte ve bug1in ir;in kmk fiatla verebilmektedirler. Fakat fabrikalanmlz seddedilince fiatlann bu diiljkiinlii~finti. muhafaza etmiyecekleri ve rakipsiz sahada istediklerl gibi hareket ederek blzi miitezarnr edecekleri pek tabiidir. Bunun ir;in kutuluk keresteye ve mamul kutu harr;larma mevzu kabulii muvakkat muamelesi refedilirken mamul kutu harr;larma :Ut giimrtik resminin hi.. olmassa daha iki bur;uk kuru tezyidi hem fabrikalanmlz it;in ve hem uzum mahsuliimiiziin atisi i .. in .. ok faydah olacakhr. Kutu fabriaklart di:irt aybk mevsim zarfmda, imaU.t ic;in tahminen yirmi be bin ve kutulart r;akttrmak ir;in de on be bin amele yevmiyesi vermektedirler. Kutuculuk mevsim sanayUndendir. Kutu fabrikalarmm baz1 ilii.velerle mobilyacthk, marangozluk gibi sanayie elverJ.4li bir hale konulmalarl miimktin ise de bu sahad::t IJ? yapabilmeleri ancak ihtiya~.<la alakadardtr

23353

Mobilye sanayii Raporu

Mobiiyecili~ memleketlmizde iki ktsma ayuabiliriz. Birinci kiSlrn dahlli ev mobllyecil.igi, ikncisi ebniye mobilyeciligidir. Dahili ev mobllyeclliRini de iki kl8ma ayuabiliriz. (Bubar ile egilmi!l mobilye) ve (ale!Me imal olunan diger mobilyeler).

Bu e~ilm.L<i mobllyeden bal}ka her nevi mobilye memleketimlzde mebzulen lmal olunmaktadir. Yalruz imal olunan bu mobiyelerin yuzde seksenl ljeraiti fenniyeye gayri muvafik olarak imal olunduk.larmdan mustehllklt>r imalattan bihakkin mu~tekidirler. Bu ahvaJin online ge~mek i~in: EvveiA. mevaddi iptidaiyenin l8lah1, Sanlyen amele de~il ustaba!ldarm yetil)tirilmesi, SalJsen mobilye ve kap1 ve pencere imalatmm belediyeler ve yahut fabrika birlikleri tarafmdan kuyut ve l)eraiti fenniyeye tabi tutulmas1, Rabian devlet ve miiessesat1 maliye munakasalarmda miitehassl&ar tarafmdan yazllacak kuyudati fenniyenin bu gibi ah~p imalat miinakasalarmda Craiti esasiye meyanma de ret ernemdir. Evvell Avusturya, Macaristan ve elyevm Polonya dahilinde vasi mikyasta seri halinde imal olunan eyilmil) mobilyeler giimriik resminin azhtmdan dolay1 evvelce mebzulen ithal edilmekte idi. Pek ehven fiatla ithal olunan bu emtiaya eski gtimriik ri.isumile rekabetin imkaru olamazd.l, ahiren tatbik olunan gtimrftk tarifesinde di~er mobilyeler gibi eyilrnilj mobilyelerin de giimriik resmi tezyit edilmil}tir, Ancak pek bol sermaye ve ihtlsasa muhta-; olan bu sanayiin derhal memleketimizde ba.,lryabilecegin! iimit etmek do~ru olamaz lse de bu llerait dahilinde memleketimizde mahvolmul} olan iskemlecillk sanayiinin ihyasma medar olacaktlr. Ahiren tanzim edilmekte olan Polonya ticaret muahedesinde eynm~ mobilyelerin tenzillth tarife ile ithali i~in muracaattc bulunuldu~undan hiikumetin bu bapta nuar1 dikkat!nJn celbedilmeslni temenni ederiz. Mobilyecillk ya.runda ehemmiyetli blr mevki tutan yorganc11Ig1 da ilave etmek IA.zundtr. Yorganmllkta. ihtisas peyda etmi? ve bilhassa muhtelif deri iizerine -;ah~an usta ba~tlanmiz maalesef memleketimizde mevcut degildir. Bunlarm da mti.tE'hass1slnnm yeti~tirmek elzemdir. Maroken lmdlye ka-

354

ORMAN SANAYii

dar memleketlmizde imal olunuyordu. Maamafih Ankara sergisinde Avrupa mamulil.t1 dereceslnde nefis marokenlerin numunelerlnl gorduk, yakm zamanda piyasaya arzolunmasma intizar ediyoruz. DOljeme kuma.lart i~inde Hereke fabrikasmdan baka bir fabrika mevcut olmad1~ gibi Hereke fabrikaSJ da yalmz ltiks kuma t;ikarmakta ve harCI alem malimal etmemektedir, bllhassa memleketimizde dt;emecilikte mebzulen kullamlan ytinlti ve ipekli kadifelerin imaline Hereke fabrikas1 ba~liyacak olursa en biiytik ve miihim nokSanlanmlZdan biri olan kadife ihtiyact tamamen temin edilmi!l olur. Bunun i!;ln Hereke fabrikasmm biran evvel ytinlii, pamuklu ve ipekli kadife imalat1 i~in muktezi tesi.satmm yapllmas1 hususunda ss.nayi ve maadin bankasmdan temenniyatta bulunulm~U~ml rica eyleriz. - Ahap imalat1 yanmda pek ku~uk bir sanayi daha vard1r ki o da oyuneak sanayiidir. Oyuncaklar it;in senevi harice (300,000) lira vermekteylz. bunun (50,000) liraSJ maklneli teneke oyuncaklara ve {50,000) Ur:u;1 da dolma bebek ve sair hayvanat oyuncaklara ve (200,000) llrrun da tahta ve demirden mamul oyuncaklar il}ln verilmektedir. Bu oyuncaklar memleketimizde mebzulen ve pek ehven fiatla imal olunabilir. Yalmz bu oyuncaklar NUrenbergde bir aUe san'ati haltni ald1gmdan gayet vl\si mikyasta ve pek ehven fiatla imal olunmaktadrr ki kuvvetli giimrillt resmi olmazsa rekabet imkam yoktur. Bunun i~in Almanya hi.l.kumeti ticaret muahedesinln aktlnde bu mamulatm tenzilath tarlle Ue ithallnl istemi~tir. Bu bapta hukumetin nazar1 dikkatinin eelbedilmesini istirham ederiz.

355

Orman sanayii Enciimeninin Raporu

1. ,_ Devlet ormanlarmdaki serveti ha~ebiyc beher metre mlkabt muayyen bir fiat ilzerinden sahlmah vc muteahhide bao1ka hi~ bir mali bedel tahmil etmemelidir.
2.- Orman iletmesinde hususi
te~Jebbi.isatm de~Ll,

faaliyeti esas olmahdtr.

3.- Tahammiil senevi tecessi.im edilmelidir.

serveti haeblye iizerinden hesap

4.- Arazi istimlakini seri ve makul bir tarzda icra edebilmek iizere istim!ak kararno.mesinin bugi.inki.i kanunlarm ruhuna muvaftk ve ihtlyacatt temln edecek bir ekilde tadili 1Az1mdlr. 5.- "Nakllyat tarif~lerlnde yi.ikte a~tr pahada hafif olan haep mamuJ.atm hususiyt>tlerini nazart clikkate alm.ahdtr.
6.- Benzin ve barut gibl inhisara tabl mevadt haep sanayU erbabma lnhlsar resmi almadan vermelidir.
j~s-rei

7. - Kuml ve ~aklldan istifade edecek orman sanayi miiesseselerinden hususlye ve belediyelerin resim almasma mani olmak hizundtr.
8.- Telefon ebekeleri tesisinde resim almamahdtr.
9.Ha~p

sanayt mamut.atmt muamele vergisinden istisna etmelidir

10.- Sanayi inkiaf edlnciye kadar bugiin mevcut olan gUmruk himayeslni idame etmeltdlr. 11.- Ecnebi il}bal ve amelenln muaveneti olmadan sanayiimizin terakkisine imkan olmadttmdan elzem olan mlktarda ecnebi anastrdan istifadeye mi.isaade etmelidir.

Merbut a~ap ambalaj (kutuculukl sanayiine ait raporda mufassalan izah edilditi ve((hile memleketimizde kutuculuk sanayiinin Ldame ve inki~aft
i~in:

1.- Kutuluk kereste ile mamul i.izi.im kutusu har<;lart i<;in vazedllmi olan kabulii muvakkat usulii refedilmell ve gerek kereste, gerek mamul kutu har((larl memlekete giimriikli.i olarak girmelidir.

356

ORliiAif SANAYll

2.- Yerli kutu fabrikalarmm temlni rekabetleri it;ln mamul kutu hare;~ Iarmm beher kilosunun giimriik resminin lki kuru tezyidi lazimdir. Qiinkii Romanya fabrikalarmm bu har~lan kereste bakayasmdan yap1p c;ok ucuza maletmelerine mukabil memleketimlz fabrtkalarl kutularl en iyl cins keresteden 1mal etmektedirler. Bu temenniya t kabul edildigi takdirde: a.- Muamelati iktisadiyede esas olan basatat, kabulii muvakkat muamelesi yi.izi.inden pek fena ve berbat bit va.ziyete girmi!J olan kutuculuk sahasmda da teessus edecek. b.- istedllti evsafta mal buldu~u takdirde kutu amili yerli kereste kullanabllecek. c.- Yerli kereste amili ~1kard1~1 mall gerek tasnif ve gerek sair evsaf itibarile 1Slaha te~vik edilecek ve en nihayet. d.- Mamul kutu harc1 gUmriik resminin tezyidi hasebUe yerll kereste ;\milleri kereste bakayasmdan kutu imali it;in tesiSat viicude getirme~e te~vik olunacak ve ayni zamanda miiesses kutu fabrikalan himaye edilmi~ olacakt1r. Bu temennilerin tahakkuku yani iiziim ve incir1n himayesi i~in vazedUolan kRbulii muvakkat muamelesinin ref'i takdirinde bu mahsullerimizin mahrum kalacaklan bu himayeyi zuruf giimrUk resmlne tekabiil etti~t bilhesap anlaIlan %21 muamele vergislnden istisnalan keyfiyetinin tamamile telafi edecek mahiyette oldujtunu hatlrlatmak faydadan hall de~Udir kanaatlndeyiz.
ml~

357

Ta~, Toprak, Cam 5anayii

1. -

.. S anay Raporu
H. Tahsin Beyin ~ento
Sanayii

Michel Levie Efendinin

~ento

2. -

"
"

3. 4. -

lzak Niyego Ef. A.ynaciiik

Encllmen.

"
359

~imento

Sanayiimiz
MICHEL LEVIE
Ankara Clmentolan T A
VI
~

Turk Cmento ve Krre9 A $. Muu1hhas Azfsr

Ha1b1 umum1denber1 ~amento memleketumzde btr 1kt1sat unsuru hallne Bunun It;m butun mllletler, komur, kok, font ve t;ellk tstthsali'ltl g1b1 c1mento 1malatmm mklafma ehemmi;}'et vermtlcrdtr
gelmL~tll'

Harb1 umunuden pek muteesstr olan Almanya'dan maada, bal}hca CImento mustahSlh mllletler t..tihsalit.tl mtlbyelenm z1rdek1 tabloda gostenldrgi g1b1 takr1ben %80 msbetmde tezy1t etm1slerd1r
1\Jcmlelctk 1 191J 'tl h ,nJ ,m
1\llO
J'-tlh~<.~IJ.u
0

l'JJ,I
/0

n.ILJIJil

tva' ut

Cemahirt Muttehlde Almanya Fran sa Buyuk Bntanya Belcrka Italya

15,600 ODD 7,250 000 2,800,000 2,890,000 1,500,000 1 360 000

ton ton ton ton ton ton

29,400,000 7,100,000 5100,000 4,930,000 2,686,000 2 550,000

ton % 88 ton % 2 ton % 82 ton "lo 71 ton % 80 ton % 88

tenakus

Bu muhteht 1akamlau nufus basma taks1m edersek su netlCe hasll olmaktadu Cemahm Muttehldede Almanyada Ftansada Buyuk B11b 1yada Belctkada Italyada beher nufus baljma 278 kilo <'lmento 1mal edtlmtstn

!> !>

)'

118 130 115 350 65

!>

!>

!>

l>

Bu muhtehf memleketlerm 1hracat1 uzeunc hesap edtldtkte beher nufus baljma 1sabet eden ijudur

360

TA~, TOPRAK, CAM SANAYii

Cemahirl Muttehidede 278 kilo 4;imento Almanyada 98 :. :o Fransada 117 ~ :t Btlyuk Britanyada 97 ) Belt;ikada 141 ~ :t italyada 64 ~ Harpten evvel Ttlrkiye'de mecmu J.stihsalltl 75.000 tona baliR olan 2 fabrika vard1: Asian ~ime~to fabrikaSl, Eskihisar 9imento fabrikast. Halen Turkiye'de meemu istihsalatl 73.000 tona balig olan 4 fabrika vardtr: Aslan - Eskihisar ~imento fabrtkast Ba.krrkoy Ankara ~imento fabrika:n istihsalat hlssolunaeak derecede aynl talmtgttr. Beber nufus bagma 5,21 kilo ~lmento sarfedllmitir. Tii.rkiye'de ~imento ihracat1 yoktur. Bilakls topladtguruz mahlmata gore 1929 senesinde 75.000 ton ecnebi -;imentosu ithal edilmitir. Ecnebi ve yerli ~lmentodan ni.ifus bama sarflyat 10,5 klloya ba.lli olmaktadtr. Bu nisbet yukartda zikrettl~lz Avrupa devletleri vaziyetlerUe mukayese edilince memleket dahillnde mento sarflyatmm nasll bir inkiaf alabilece~ini gosterir. Esasen bu cihettir ki, ecnebi sermaye celbedilip yeni fabrika tesls veya eskiden mevcut olanlart tevsla tevik etmitir. Yakm zamanda 1.500.000 lirahk sermaye ile Tiirk Qim.ento ve kireci irketi faaliyete geQerek senede 75.000 ton istlhsalatta bulunacakttr. Bundan sonra 2.000.0$10 lira sermaye ile Anadolu ~imentolari lrketi 50.000 ton 4;imento istihsal edecektir. Diier cihetten Ankara <;imentolar1 Turk Anonim ~ketl tesJsatmt tevsi ederek senevi istihsalAtmin 18.000 den 30.000 ton a !blat etmltlr. Bir ka~ ay zarfmda Turkiye'de 220.000 ton c;imento imal edllecektir. Bu mlktar harpten evvelki miktara nisbetle %193 bir tezayut gostermektedlr ve biitiin istlhsaHi.tm sarfedilecell farzolunarak, nufus bama sarflyatt 15,7 klloya getirmektedir. Cimento sarfiyatl her sene tabii ahvalde %20 113. %26 nlsbetlnde tezayut etmekte oldutundan bu a2im istihsalatm sarfedilecegine tiphe edllmemektedlr.
45.000 ton 10.000 ton 18.000 ton

361

TA3, TOPRAK, CAM SANAYti

l;lunu da istitraden arzedelim kl, bu fabrikalar i!iledikleri zaman '750 amele istihdam ve maa:, ve yevmiye olarak 275.000 lla 300.000 lira tediye edeceklerdlr. 8.500 beygir kuvvetinde kuvveyi muharreke kullanacaklardtr. l;lunu da arzedelim kl, bu yeni fabrikalarm tesisi ecnebi gimentolarmm Tiirklye'ye ithaline mani olacak ve bu suretle 175.000 ingiUz llrast m:emleket dahilinde kalacaktll'. Qlmento miistehllkleri bittabl bir maksatla yerll gimentolarmm fiatml ecnebi g1mentolar 11atma nisbetle yuksek gormektedirler. Qimento miistah.sili memleketlerde ~imento fiatlarma ait zirde blr tablo dercediyoruz. Bu fiatlar dolar hesabile ve beher kental metrik iizerlne tanzim edilm.if}t1r :
Bel~ika'da, gimentonun diinyanm her tarafmdan daha ucuz olan bu 0,46 Ha 0,47 memlekette fabrikadan ~lkan ~lmento Alm.anya'da Fransa fiatt 1,32 Danimarka'da Fransa fiatt 1,84 Fransa'da Paris f1at1 1,08 Biiyuk Bretanya'da Lo;1dra flat1 1,29 na 1,33 italya'da fabrikada tesl1m o,92 ua 1,16 Romanya'da Fransa fiatt 1,43 na 1,52 Yugoslavya'da {Zagrep lstasyonuJ Fransa fiat1 0,97 isvi'(re'de !lstasyonl Fransa fi~t1 1,27 2,02 Sovyet ittihad1 Rusya, fabrikn tesllml Cemahiri Miittehide fabrilm teslimi 0,95 Tiirkiye'de: 1,52 istanbul'da fabrika teslimi Ankara'da 1,9'1

Bu tiatlar halen mevcut :,eraiti iktisadiyenin ademl miisaadesine ra~ mcn, Danimarka ve Rusya fiatlarmdan daha ueuz ve Almanya, BU.yilk Bretanya, ital:va ve isvi~re fiatlarma musavldir. Bu tablo, Mosyo Schuller'in Cemiyeti Akvama verdig'ine ve mustahsil memleketlerin lktisadi siyasetini ayanen gosteren ruporundan istihra~ edllmilj oldu~undan tam ve sahib bir :,ekll haizdlr. Bazllan, istihsalah pek fazla olan Belcika glbi, lhracat ic:;in dun hir nat kabul etmekte ve memieket dahUlnde, fabrik..<tc!lann aralannda anla!jmamasl yiiziinden az yi.iksek blr flat istemektedirler. Baztlan da. ihracatta rekabet edebilmek iizere memleket dahllinde mallanm pek yiiksek fiatlarla satmaktadrrlar.

362

TA:;;, TOPIIAK, CAlli SANAYit

Diger cihetten ihracatta bulunulan bir ~ok memleketlerde ihracat i~in (dumping} tekil edilmiiJtir, yanl tabi olduklar1 hiikumetler kredl ve yardun vermek suretile tevlk etmektedirler. Bu usul T6rk piyasasmda caridir, ve bunun ic;indir ki, nakil masarlfl gumrOk ve oktruva resimleri de ilave edUmeslne ratmen yerli f;lmentoslle az bir llat lark gastermektedir. Nazar1 dikkati celbetmek istedigimlz ve mamulatm iizerlne yijklenen muhlm blr nokta vard1r ki, o da muamele vergisidir. istanbul'da imal edilen bir ton c;imento i~ln 2 lira ve Ankara'dJ. lstihsal edllen bir ton t;imento it;in 2,70 lira vergi verilmektedir. Bu vergllere mevaddl iptldaiye 1hrae icin verilen rtisum, nakliye vergisi, ve oktruva resmJ de llave edilirse i:.stanbul'da istihsal edilen bir ton t;imento]a 2,50 ve Ankara'da imal edllen 3,40 lira vergi verilmi olmaktadu. Memleketteki -;imento miistehlikler ve gerek mii.sta.bsilleri men!aatine olarak yerl1 ve ecnebi t;imentolarmm evsaf1n1 tesbit eden bir nizamnamenln alt dairesl tarafmdan lhzan pek faldell olur. Boyle bir nlzamname Avrupa'mn her m.emleketinde mevcuttur. Bu nizamname, ~ag1 fiata satabilmek 1-;in 1-;ine sair maddeler karll}tmlan ecnebi f;imentolarn p1yasadan ihra~t etmiiJ ayni zamanda mii.stehlik satm ald1g1 malin cinsi haklunda haklki bir temlnat almu; olacakttr. Alt oldu~u makam nezdinde teljebbii.ste bulunmak iizere bu kongreye ar2ederiz. ciheti

Tiirk ~;imentocular1 bu ni2amnamenin tanzlml hususunda ibraz1 mesai etmege amadedirler. Bu hususta Asian - Esklhlsar Miittehlt Fabrikalar murahhas azas1 Hasan Tahsln Beyefendlnin fikrine tamamen l$tlrak eder ve mes'elenin ehemmiyet ve nazar1 dlkkate almmasm1 temenni eylerlz. Ttlrklye'nln umum.i iktisadlyatmda miihim bir unsur tekil eden mentoculuk san'at1 memlekette biiyiik bir inkll}af kazanm1~t1r.
~i

363

~i~pento

Sanayiimiz
H. TAHSIN
Asian VB Esklhlsar miittehlt Qlmento ve Su kl reel f ab rlkalan A. $. Murahhas Azlls1

Memleketlmizde t;lmentoculuk sanatmm inkiafma lTllini olan esbabm taharrisUe bunlarm izalesi t;arelerine teebbtis edildiil:i srrada evvela nazan dikkate ahrunast laztm gelen cihet belediyeleree fuzuli olarak vukua getiri~ len miidahalitm men'i mes'elesldir. Memleketimizde mtinteir olan bir kanaata gore herkesin zihnlnde yer bulan (irket zengindlr, ne olur, hakSlZ da olsa belediyeye verlverslnl nazariyesi belediyelerde dahi hiikiim siirmekte oldugundan bunlarm kanunsuz harekat ve iz'acatt blriblrini velyetmektedlr. Ezciimle belediye vergi ve resimlerl kanununun maddei mahsusasmda (belediyelerce tests ve ina ettirilen iskelelerdenl miiruriye resm.i almacag1 muharrer oldugu halde fabrikalar tarafmdan ina ettirllen hususi iskelelerden sevkolunan t;imentolardan miiruriye resmi ahnmak. (Miiddeti muayyene zarfmda harice nakledilmek Uzere ithal edilen it;lerine t;imento imla edilip harice sevkedilmek iizere Avrupa'dan getirilen eyadan resim. ahnmtyaea~tl mezkur kanun ahkammdan iken mUcerret bO guvallardan duhuliye resmi almak, <Duhuliye resmine tab! blr .,ehirde im'al ve istihsal olunup harice nakledilen eya o ehirde resme tabi olm'amak) keza kanunu mezbur iktizasmdan oldu~u halde ljehre harit;ten ithal olunan t;imentolarm duhuliye resmine tab! oldu~u miitaleasile ehirde !mal olunup harice sevkolunan cimentolardan duhuliye resmi talep eylemek, Gibi hususat belediyelerin her gUn muracaat eylemekte olduklan yolsuzluklan tekil eylemektedlr. Vakta belediyelerin ibu yolsuz muamelelerine kat-'ll mahkemeye mUracaat edilerek hemen ekseriya belediyeler aleyhlne hiiktim lstihsal edilmekte ise de belediyeler, mahkemen1n kararm1 beklemlyerek ve kanunur. kendislne ba~ettlgi salilhiyete istinat ederek mal ve e!JYa haczetmek ~u retue alacaklarmt istita eylcmekte olduklarmdan ve neticei muhakcmede

364

TA, 'rOPRAK, CAM SANAYii

belediye mahkum oldugu takdirde istifa.Yl matlup edecek belediyenin rna11m bulmak ek.seriyetle m~kiil olup ciheti tahsfl metkut oldugundan belediyelerin bidayeten fuzuli haciz ve f\iruht suretUe tstlfa ve tahsil eyledikleri meballgin lstlrdadma lmkim bulunmamaktad:tr. ite beledlyelerin bu gibi kanunsuz ef'al ve harekft.tma set ~ekilnl1 olmak tizere <mahkemeden karar istihsal etmeden evvel belediyelerin hotbehot eya haciz ve fiiruht edememeleril hakkmda kanuni bir ekil bulunup mevkll tatblka konulmak iktiza eder. Qimentoculuk san'atmm inkiafi lt;ln lttlhazt laznn gelen tedabirln birl de muamele vergisioio llgasi hususudur. Qimento satll}I uzel'inden %6 muamele vergisi ahzi. bittabi satl fiatma tezyit eylemekte oldugundan bu, ecnebi t;imentolarmm revae1 lehine bir tedbir m'lhiyetini almaktadu. Zaten hUkU:met bu verglnin agubtmi ve sanayii milliyenin inkiljafma hail oldugunu anlamll} oldugundan tegvlkl sanayt kanununun 11 inci maddesinde (smai muesseselere bir sene zarfmdaki mevaddi mamuleleri klymetinin %10 - una kadar prim ita olunabllir) diye ifade edilen prim itasa key!iyetlnl satl k1ymet1ne tebdil ederek satll} k1ymeti uzerlnden prim vermekle muamele vergisinin vucude getirdi~ tesiri izale etmek lstemiljtir. Ancak ilk sene %6 muamele vergisine mukabll %5 prim verilerek %1 verginln tesirl Jpka edilmi:s ve iklnci sene henuz prim itasmdan bahis bile edUmemekte bulunmutur. Esasen prim Itas1 mes'elest her geyden evvtol bft~e mes'elesi olup muamele verglsi dereceslnde prlm itasiyle bu verglnln tesirinl izale eylemekten ziyade butceye konulan tahs.isatm yuzde kat; direcesinde prim ttasma mu.salt oldugu aramlmakta oldu~undan ve bu nisbeten - bu sene stiylenildigi mtsllll - pek dun olmas1 kavlyyen muhtemel bulundutundan prim itasile muamele vergisinin tesirini izale etmek kabil degtldir. zaten yerli mamulat ve mUstahsal!l.tmm temini revac ve furuhtu i~in muamele vergisinin kaldmimasi hususu oteden berl her tara.fc;a mfttteflkan arzu edilmekte olup t;lmentoculuk san'atJ. da yerli mamulA.t mes'eleslnln llk safmda bulundu~undan l}imento sat~1 uzerine mevzu %6 muamele vergislnin ilgast pek Htztmdir. Qimentoculuk san'atmm ink4afl i~ln itt~az1 IAzlm gelen tedabirin blri de giimriik resmlnln biraz daha tezyidi hususudur. Bundan bir sene evvel yeni gi.imruk tarifesinin tanzimi s1rasmda sanayii mahalllyenin htmayesl m'es'elesi g6z oni.inde bulundurularak hari~ten memlekete ithal edilecek hemen biliimum e:syamn gi.imrftk resmi tezyit edilmitj oldugu halde t;imentonun gfimruk resml bilakis tenkis edil~tir. Memleketimizde derdesti in~Ja olan bir iki fabrikamn istihsalA.tl da elyevm mevcut

365

T~. TOPJIAK, CfiM SANAYii

fabrikalarm lstlhsalatma ilave edilir ise mecmuu memleket ihtiyacatm1 temine kafi gelecegtnden derdesti in.,a fabrikalarm istihsalata balamalanm miiteakip giimriik resminin bir derece tezyidi pek miinasip olur. <;;imentoculuk san'atmm inki~afma mfmi olan hususatm biri de Seyri sefain ve alelumum vapur tarifelerinin '<imento nakliya.b ic;in pek agu olmas1 keyfiyetidir. Hali haznda Karadeniz sevahilinde tekmil Rus ~imentosunun, izmir, Adana, Mersin gibi m,ahallerde italyan, Bel~ika., Frarunz ~imentolarmm istimaline sebep vapur tarifelerinin a~tr olmasmdan ve Rusya'dan, Belt;ika'dan, Fransa'dan, italya'dan oralara getirilecek ecnebi c;imentosunun istanbul'dan oralara nakledilecek yedi ~imentodan daha ucuza mal edUmesinden baiika bir /ley degildir .. Bugun mesela Hamburg' dan istanbul'a kadar bir ton maim tonas1 dokuz ~line geldig"i halde ayni e~yanm istanbul'dan izmlr'e kadar nakliyesi bundan daha fazladir. Blnaenaleyh bu cihetln de erbab1 vukuf ve ihtisas tarafmdan esas11 blr surette tetklk tdilerek vapur tarifelerlnin her busus ic;in oldugu gibi alelhusus t;imento nakliyati l~in de asgari bir miktara indirilmesi laZlrn gelir. Qimentoculuk san'atmm inkil}aft ic;in Te,viki Sanayi kanunu ahkannmn biraz daha tevsii iktiza edcr. 1 - T~viki sanayi kanunundan istifade eden muesseselerin harifilten getirecekleri her nevi makine ve alat gi.imriik resminden muaf tutuldugu halde makine yaglan giimri.ikten muaf deglldlr. Ya8's1z mak.lne i~emiyece gine nazaran makine yagmm da makine aksammdan addedilmesi ve giimriikten istisna edilm:esi pek manttki ve muvaftk olur. 2 - Baz1 ~imento fabrikalan tarz1 inalan ve kabul ettlkleri sistemleri itibarile ant1rasit tozu yakmaga mecburdurlar. Anttrasit tozu memleketimizde mevcut olma.dt~mdan ve bunun yerine memleketlmizde c;1kan di~er bir komi.irlin ikamesine imk.an bulunmad1imd.an anttraslt tozunun harlfilten celbine ltizum goriilmekte ve teviki sanayi kanununa miizeyyel mevadd1 iptidaiye cetvelinde antrrasit tozu dahil olmad1gmdan bunun i~in gUmrUk resmi verilmektedir. hte bu resim de ~imentoculugun inki,afma mani ol~ dugundan bunun da giimri.ik resminden istisna edilmesi zaruridlr. 3 - Qimentolarm mevkli fi.iruhta vaz'1 i~tn jut denilen neviden c;uvallar derununa vaz'1 Ut.zlm gelip gerc:;i Jtit mezkur kanunun mevaddi iptldaiye cetveline dahil ise de bundan mamul c;uval dahil olmadi~mdan harl~ten getirUen mamul jiit c;uvallanndan gi.imri.ik resmi ahnmaktadlr. Marnul ji.it ~;uvallarmm da giimri.ikten istisnas1 pek mi.inasip olur. 4 ii~uncii

Te,viki sanayi kanununun mi.isade ve muafiyetlerden bahseden fashmn dordilncii maddesinde (smai miiesse~lerln ve mi.itemila-

366

TA~, TOPRAK, CAM SANAYii

tmm tesis, ina ve tevsilerine ve kuvvel muharrikelerinin istihsal ve nakline ve bu mtiesseseleri en yakm ve mtisait demlryolu, Ose, llman veya sahUe raptil;in lti.zumu olan her nevi nakliye ve tahmil ve tahliye vesait ve tesisatma muktazi arazi, beledlye hudutlan hariclnde blU}ka bir yere tahsis edilmemiq arazii milliyeden oldugu ve bu mahallerin miiessese ve teferriiatl liiln en mi.inasip qeraiti ha1z rnahaller bulundugu Ticaret Veka.J.etince tasdik edildigi takdirde cem'an 10 hektara kadar icra Vekilleri Heyeti karartle mtiessese namma meccanen teffiz olunur) denilmektedir. Bu ma.ddedeki belediye hudutlar1 haricinde ibaresi belediye hudutlan dahilinde olursa arazinin istimlakine hak olmadlA'J, zihap ve mana.!!ml tevlit eylem.ekte ve tatbikatta pek ziyade m~ktilatt muc1p olmakta bulundu~undan ibu (belediye hudutlan haricinde) ibareslnln metni kanundan tayy1 pek Iaztmdtr.

367

Aynacdtk
IZAK NIYEGO
Ham madde: A Ayna imaJAtma muktazl ham madde olarak memlekette imali
i~emek i~in

kabil olm1yan kristal ve. cam Avrupa'dan getirilmek mecburiyetindedir. Bu

nim mamul maddei iptidaiyeyl

lil.z1m alan:

Nitrat darjan, amonyak, ispirto, sud muhrik, potM muhrik. sani tartrld
de sud, gomalak, mal mukattar, tasfiye edilmi astalt, vernik, demir ma-

deni siizme toprag1, stinger, ta tozu, kag1t, kizilgor, okr ruj, asid sulfurik, plotokorur deten, gom damar, aksid do zen, benzin, asidklor1drlktir. Bunlardan btr kisml dahilde mevcut ve kwm muhimmi hari~ten getiriUyor. ~imdiye kadar mamul ayna tamamen hari.,ten getiriliyordu. Yeni giimriik tarifesinin himayesi iizerine bu sene memlekette ayna imaline b~ lanllrnltlr. Senevi tahminen 500.000 lira harice goti.iren ayna sanayii mPmlekett.E- tees'.li.is edince 250.000 Uras1 memlekette kalmaffa mecburdur. B - Bu ham maddeler di.inyamn her tarafmda kullamlan en son sistern ayna imaliitma muktazi mevadd1r.
C - Memlekette istih'.lali kabil alan Nitrat darjand1r, diger ayna imalatma muktazi mevat yalmz Fransa'da yapllan usul ve sistem en mUkemmelidir.
D - Memlekette bulunan ayna imal!tma muktazl mevat allm ve sat1m
~eraiti harl~iten

yani !Fransa'dan) gelen mevadd1 iptidaiyeden evsaf itibarile dun ve k1ymet itibarile yiiksektir.

E - Bu mevaddl klmyeviyenln evsafml yiikseltmek ve k1yrnetini ucuzlatmak i~in bugiin Fransa'da tatblk edilen ayna imaliib mevaddi 1ptidaiyesini temin eden asri l!boratuvarlar lazimdlr.

Sermaye ve kredi: A - Bu san'at yukarlda arzedlldlgi ve~hile gi.imriik himayelerile doA"ve ba~Iang1~ devresinde bulunmu~ olduffundan tahminen elli bin lira tesisat ve yi.iz bin lira da mi.itedavll sermaye vard1r.
mu~

368

'l'A$, TOPRAlt, CAM SANAYfi

B - Bugunku vaziyete gore Tiirkiye ihtiyaem temin edecek ayna sanaylinin 1nkiafma ve tekemmiiliine daha 200.000 lira tesisat sermayesile 400.000 miitedavn sermaye lhtiyae vardu.

c - Bugiin memleketimizde sanayi kredisi namile bir kredi yoktur. Avrupa'da ise her fabrikanm arkasmda eiiz'i taiz ve uzun vadeli kredi veren miiteaddit bankalar vardu.
D yoktur. Memleketlm1zde ayna sanayilnin harice
ihra~

kablllyeti

~imdilik

E- Memleketimizde iki nevi banka vard1r, ecneb! ve mill! banka.lardir. Ecnebi bankalarmdan kredi beklemek "imdilik bir hayaldir. Milli bankalardan Ziraat Bankas1 ztirraa kredi verir. Sanayi ve Maaden Bankasl kendi fabrlka.larmm ihtiyaema mtinhastrdtr. i, Emlak, Eytam ve yeni ac;llacak Devle-t Bankas1 nizamnamelerinde sanayi erbabm'l. ttsi.<Jatml ipotek etmek suretile uzun vadeli az faizli kredi vermejte salahiyet vertldigi takdirde sanayUmiz inkiafma ~ok biiy\lk yardun edllmi olur. F - Bugun harice vermege meebur oldujtumuz senevi 500.000 liranm 250.000 lirahk kristal cam1 parasm1 memlekette btrakmak i~in her ha.lde e~nebi sermayeslne lhtiya~t vardrr, c;iinkii ayna kristal earn yapabilecek kudrette olan bir fabrika pencere ve vltrln carnian da yapablllr ve her sene m~mleketten giden tahminen 2.000.000 lira paramtz dahllde kalu. Vergiler ve riisum: A - Ayna sanaytimiz balJlangc; devresinde bulundup;undan vergi ve riisum hakkmda mukayesell bir lzahat vermek kabil deilldlr. B- Heniiz miisbet veya menfi tesir yoktur, ancak tesisattmlZI tevsi He faaliyete germi verildigi zaman bugiinktl muamele verglsine ve oktruva liisumuna tahammill yoktur.

c- Ayna sanayiitni2in mevaddt iptidaiyesinin ekserisi hari<;ten getlrildigi 1~1n giimruk riisumu agtrdtr. Tefvikl sanayi ka.nunu mueibinee eiiz'i olan m.evadd1 lptidaiyeye muafen imrar hakkt verilmlf ise de heniiz istlhde imkft.m gortllmemitir.
D yoktur. Henuz ihraeat yapamad!gimtzda.n bu hususta bir malumatamtz

E - Hari~ten eelblne mecbur oldugumuz kristal ve dlger mevadd1 iptldaiyenin eskl giimriik tarifesile bugtinkii giimriik tarifesi arasmda s:tnayilmiz a.leyhine biiyiik bir fark vardu. F - Memleketimizde sanayiim.izden muamele vergisi ve oktruva resmi ve gtlmruk resimJeri almdtil halde hari~ memleketlerde ayna sanayllnden bu vergller ahnmadl~t gtbi lhraeatta prim verllmektedlr.

TA, TOPRAK, CAM SANAYII

Tetviki Sanayi kanunu ve tatbikt: A - Muaddel tevikl sanay1 kanunu vasat sanaytden Zlyade buyuk sanaylin himayesine mat.uftur B - Teviki sanay1 kanununun tdari tatbJkatmdan cok. muteessutz Maklne ve mevaddt lptJdaJye gumruk depozttolarmm ret ve 1ades1 1cm bn ~ok tormuller yuz;unden senelerce tsttfade edem1yerek clepozttolartrnlz gumruk veznelennde hapsolup kalmaga m,ahkumdur

c -Kom!}umuz bulunan Bulganstan hukumetmm sanay1 erbabm:l gosterdiA:i teshilat ver;hile karne usulunun memleketJmizde tatb1k1 bet ve(,!lule ayam arzudur
D - Tevikt sanay1 kanununun a.rzedildtgl vecb1le buyuk h1mayelen vasat ve ku~;uk sanayie hu; b1r tes1r yapmamaktadtr. E - Kliquk sanay1 tei!'Vlki sanayi kanunundan kaft derecede IStifade edememektedir. Standart mes'elesi: A - Ayna sanaytimiz ba~angt~ devresinde oldugundan bugunku vnztyetile standart mevzu bahsolamaz Rasyonalizasyon mes'eleleri: A - Ayna sanayllmiz henuz balanglC devresmde oldugundan bu hususta bir fiku veremeyiz. B C -

Ayna sanaylimizin kmnt1 ve dokuntulermcten Jstlfade olunamaz Ayna sanayu datmi J.liyen b1r san'atttr
-:~ebebt

D - Henuz azami 1stJhsalatt elde edemethglmtzm mayelerin azhgl dolaytsiledtr

kanuni hl-

E - Memurin ve ustalar ayhkla, amelelet haftallkla cah.ey1r, gunde bu saat paydos olduA:una nazaran sek1z saat mesal vardir F - Henuz ba~angt~ devresinde oldugumuzdan I.eyCJden fazla rand1man almak kabll olamamlttr. G- Yukar1da arzedilmitir. Ticaret n Sanayi Odasmda :sanayicilerin temsili:

A - Istanbul Turkiye'nm ba~Jca merkez1 san'at1 olmas,na ragmen tlcaret ve sanayi oda.smda sanay1 hlt; ~emSll ed1lmem1t1r

370

T~, TOPkAK, CAM SANAYU

B - Bu temsll edUmemek neticesidir ki sanayiin en btiyiik dertleri ihmal edllmiljtir.

C - Gerek idarl ve gerekse mali cihetlerden imdilik mtist.a.kil sanayi. odasa tetkUinden blr !aide tasavvur olunamaz.
D - sanayiciler ayni zamanda tucca.rdarlar, binaenaleyh ticaret ve sanay! odasmdaki temsU nisbeU ii~te ik1 sanayl erbabmdan birl de tuecardan olma.hd1r.

371

Ta, Toprak,Cam, sanayii EncOmen Raporu

t;imento sanayiinin dilekleri:

1 - Muamele vergislnin azaltllmasmdan ibarettlr. Bu husus umumi hukiimler arasmda nazan dikkate allnmalldir,

Tugla ve kiremit sanayiinin dilekleri:

1 - Nakliye iicretlerlnin ucuzlatllmasmdakl nisbet tizerinde blraz tevakkut ederiz. inllaat malzemesi bedeli I<Ok ucuz olan mevaddandu. En ufak bir masraf bile satl!lmda miiessir olur. Binaenaleyh halen Anadolu - Bagdat hattmda inaaat malzemesi i~<in tatblk edllen ve l.smen tenzllatll tarife itlak olunan 11 numarall tarifenin hiakal %50 - si nisbetinde ve mesafe uzadtkc;a tarlfei esasiye nisbetinin kii~<iilmesi kaldesine halel gelmtyerek tenziHitli olarak tatblkl ve bu hususun lmtlyazh lrketler hatlarmda da tatbiki kabil degilse prlrnlerle karIlanarak bu esasm biitti.n demiryollarmca kabultini.in temini bunlardan hi~< blrlnin tatbikma imkan gtirUlemezse hi~< olmazsa bu sanayiin miinkeif bulundugu mahallerde biiyiik inaat hareketlerl gortilen ehir ve kasabalar arasma mtinhas1r olmak iizere hususi tarife tanzim ve tatblk ettirilmesl.

2 - Muamele verglsinin kUlllyen 1Igas1 hi(( olmazsa vadeli satllar hakkmda tecill tahsili ve tahakkuk ~Jeklinln fabrlkanm bulundugu mahaldeki tiat uzerinden ahnmasl iiekline !rear. 3 - Halen Turkiye'de '<allfian fenni kiremlt fabrikalarmm tarz1 inllaSl odun ve Unit komiiri.i gibi muhtelit mahrukattan kurtularak yalmz komiirle i~ler hale ifrag olununcuya kadar bilari.isum cam odunu ihrakma mtisaade olunmas1 aksi halde memlekette ~<allan fabrikalann firm teslsatimn yalmz ki.imiirle liiliyebilecek hale konulmasi Icin muktazi 500.000 Hranm kredi miiesseselerince ikrazmm temlnl. 4 - Ecnebi kiremitlere tatbik edilen giimriik tarifesi r;ok ehven oldugtmdan (Tarife No. 481) halen memleJr~timizin sevahil k1smma ki.illiyetli miktarda ecnebi kiremldi ithal olunmaktadJr. Gtimrtik tarlfesinin tezyldi miimki.in degilse bile llman, dizbarko ve duhuliye reslmlerinin tezyidi.

372

TA.!j, TOPRAK, CAM SANAYli

5 - Memleketimlzde kiremit ve tuglamn mali)m evsaf ve eb'ad1 yoktur. Bu hal hem fabrikacllarm hem de lnaat sahiplerinin blr QOk milkiill\tla kardamalanna sebep olmaktadir. Her memlekette oldugu gibi bizde de resmi bir torn kabulii. TU~la ic;in 6Xl2X25 ve kiremit ic;in Alman hiikilmet tlpinin tercihi.
6 - Suriye'ye ciiz'i mikt;:.rda olsa sevkiyat yaparak az "ok para celbeden kiremlt Jgin Suriye hilkiimetince ag1r belediye resimleri vaZ'l su retile Frans1z mallanna reKabet edememesi taht1 emniyete alman kire mitlerimlzin harice sevki halinde birlnci maddede istenilen nakliye tenziliitmdan daha ucuz bir tarife lle sevkolunarak mallanmizm himayesi.
7 - Ta ocaklan nlzamnamesine tevfikan alman resim her ne kadar ,:sikayeti mucip olacak kad!!,r yiiksek degilse de tatbiki mii.:ski.ilatl mtl.eddi bulundugundan ve esasen devlet biitc;esine laey mesabesinde pek ufak varidat temin eden bu resim fabrikasyon halinde Qallan muessesattan almmamas1.
f;ini sanayllnfn dilekled:

1 - Numarotaj ve sokak mahalle isimlerile devair muessesat levhalarmm hastane, laburatuvar, hall levaz1matmm tercihan Kfttahya beyaz fayanslarmdan istimalinin &emJni.
2 - Avrupa'dan gelel). sofra tabakalar1 ayarmda tabak, fincan ve saire !mall lc;ln makine .ihtiyacmdan bulunan fabrikalara tesis sermayesinin uzun vade ile ikraZI.

3 - Ecnebi memleketlerindeki ticaret miimesslllerimiz delii.letlerlle satl acentelikleri buldurulmasi. Enciimenlerhnizce tesbit edilen dilekleri tasvlbi alinize arzeyleriz efendim.

373

Kimya Sanayii
t. - Dr H. Vahya Beyin Zeytin Yatr Nebati
Yag- Prine Yal} Sanayii Raporu
2.- Mitat Mustafa Beyin Sabun

Sanayii

"

3.- Or H. Yahya Beyin Prine Sanayii ve Prine Sabunlar Sanayii

4.- Encilmen

,
375

Zeytin yagt -Nebati yag -Prine yagt Sanayii

Dr. H. YAHYA

} .. inci kisim
Tfirkiye'de yag sanayii denllince zeytinyag sanayii anlalllyor. Halbukl son senelerde nebati yag vc pirine yatx sanayti teesstis ve lnklaf etmektedlr. Blnaenaleyh aralannda s1k1 mi1nasebetler ve mu~terek menfaatler oldugundan bunlan bir kill halinde miitalea etmek ve sabun sanayii de y~ sanayiin1n bir miitemmiml oldugundan sabun sanayilni de nazan ltibara abnak icap eder. (istanbul mmtakasmdan sabun sanay11 hakkmda raporla aynca malumat verilecektir.)
Zeytinyagt sanayii:
750,000 hektar saba i.izerinde 60,000,000 delice ve 150 mllyon Ura kxymetinde 15 milyon ehil zeytin agacma istinat eden zeytin sanayli Ti.irkiye'nin milli servetinden birini tekil etti~i glbi senede vasati 16-17 milyon kilo (928-929 senesi rekoltesinden 9 milyon lira) zeytinyatx istihsalatile ik.tisadi varllgxmxzda miihim bir kemiyet arzeder.

Cihan zeytinyag1 sanaylinin vaziyetl:

Umumi harbi miiteakip cihan iktisadiyatx senelerce hi.iylik harbin dogurdugu gayri tabii vaziyetlerin tahtx tesirinde kalmitl. Nlhayet ge<;en sene bu gayri tabii vaziytten harpten evvelki normal vaziyete ri.icu etmek zarureti baSil oldu kl, hu da ancak bir intikal devresi ge~irmekle katil olacakttr. Binaenaleyh bugi.in cihan zeytinyagx sanayiinin vaziyetini ve zeytiny~e;t piyasasxm tetkik ederken zeytinya~t fia~larmm tenezztiltinde iki ami! gorurtiz:
1 - Zeytinya~larm muhim blr ktsmx, zeytinyagt istihsal eden memleketler i~in, ihracat emtiasx olduguna nazaran cihan piyasasmdaki umumi sebepler tarz, talep, fazla Jstihsal, rakip nebati yaglann vaziyeti...J 2 - zeytinyaglar dahilde istihlak edildi~ine nazaran mustehlik memleketin hususi iktisadi vaziyeti (dahlli iktisadi bub ran l.

376

KiMYI\ Si\NI\Yii

1 - Umumi harbe kadar clhan zeytinyagl s!l.nayiinln vazlyeti mlistekar blr haldeydl. Zeyt1nyag1 piyasasmda arz ve talep tevazun ediyor ve nebati yaglarm Ckoko ya~t. ara~it, palem, soya yag1l !stihlaki fazla bir yekun tekil etmlyordu. Btiyiik harpten sonra biitiin mamulatta oldugu gibl zeytlnyaglarmda da fiatlar yukarlya dogru temevvu~ ettiklerinden nisbeten daha ucuz olan nebati yaglarm i&tihlakinin tamimi igin pek mti~ait bir vaziyet hasil oluyor ve Avrupa, Amerikan nebati yaglarmm istihlakl mtihlm surette tezaytit ediyor. Nebati yaglann ve kolonllerde yetien mevaddi iptidaiyesinin ticareti bilhassa inglliz (Lever BrothenJ ve Margarin Unlon Holanda'h gruplarm ellerinde bulunuyordu. Bu gruplar kenai aralarmda ve miiterek olarak zeytinyag1 sanayii ve ticaretine rakip bir vaziyette ldiler. Nihayet bu iki grup, zamantmizda dlger sanayl Ubelerinde oldugu gibi, aralarmda anlaarak 20 mllyon inglliz liraSI gibi muazzam bir sermaye lle Leveuni namile bir trost te"kil ettiler. Ve bUtiin zeytinyagt faallyetlne karl mi.iterek ve korkunq bir cephe aldilar.

Diger taraftan c1han zeytinyagl istihsalatmm %45 - ini temin eden ispa.nya'da zeytinyagt piyasasmm lyl ldare edilememesinden cihan zeytinyag piyasasl ziyadeslle muteessir oluyor. ispanya'da miistahsilln kendi saylnden lstlfade edemedigl ve zeytinyagi sanayil bankalarm ihtikarlarma kurban oldu!!;u iddia edlliyor. tspanyol hiikiimeti dahili idari buhranlardan bir memleket mes'elesi olan zeytinyag1 sanayiinln vaziyetile tamamile alakadar olamadtgmdan, ispanya' da bu vaziyet devam ettikge cihan zeytinyagl sanayli bir buhran ge~irecektlr. Bunun l<;ln blr trtist halinde hareket eden nebati yag sanayiine karl mti"terek bir cephe alabilmek itiln zeytinyagl istihsal eden memleketlerde <bata ispanya olmak tizere italya, Fransa, Tiirkiye. Yunanistan) anla~h ve memleketlerinin tabii servetlerinden birlni te~kil eden zeytinyagl sanayiinin vaziyetlerini kurtarmahdirlar. 2 - Her memlekette senelerder.beri bahyan ve memlekettn lktisadi biinyesine gore az veya r;ok had blr lJjekU alan dahili iktisadi buhranchr. MeseHt : Tiirkiye'ye gore en mtihim ami! memlekette para ve kredi buhramdlr. Aag1da izah edeceglmiz veghile bizdeki sanayi miiesseselerin kafi derecede iletme sermayeleri olmadtgmdan yi.iksek faiz ve ktsa vadelerle emtia mukabili avanslan vaktinde lade edebllmek i<;ln mallanm miit.hi~;~ zararlarla satmak mecburiyetinde kalmv~lardlr. Kendilerlne vasati 55-60 kurua malolan zeytinyaglaruu 40-45 kuru~a satmtlardlr. Ti.irkiye son zamanlara k.3.dar istihsal ettll!;l zeytlnyaglarm miihim blr kl81l1ml lhra~ edlyor ve buna mukabil harir;ten koko, ara~lt, su.sam, pamuk, sopa yag1 ithal ediyordu. Ti.i.rkiye'nin vasatl senevi yag lstlhsal ve istlhlikini tetkik ettikte gori.i.li.ir kl:

377

KiHY A SAl( AYit

istihsal Kilo Zeytlnyagi Pamuk, susam haliali yaglan Prim yag1 Cem'an
17-18 mil yon
2 0,8
'II 'II

Istlhlak Kilo Yemeklik Sabunluk Cem'an

18 mllyon 12
f'

19-2&,880,000

30

))

Binaenaleyh memlekeUn iht1yac1 olan takriben 10-11 milyon kilo yM\ temln edebllmek i(:in son senelerde nebati yag ve pirine yag1 sanayii teessus etmltlr. Nebati yag sanayii: Turkiye'de 2-3 sene zarfmda buyuk sermayelerle 4 tane izmir'de 1 blri ecnebi sermayesi 5 milyon Turk lirasll Adana'da bir tane 1ecnebl), Mersln'de 2 tane (ecnebil olmak tizere 7 tane btiytik nebati yag fabrlkasi teessus etmitlr. Bu fabrikalar kobradan koko yag1 1yemc>klik vejetalin) pamuk ~ekirde~inden pamuk yag1, ara::jitten ara::jit yag1, biraz d"' yerli susamlardan susam ya~1 istihsal ediyorlar ve bu yaglarm blr ktsmmt da tasfiye ediyorlar. Memleketln yag ihtiyaCJm temin i((in zeytinyagr kitfi gelemedi~Unden dahllde mevcut ve yetltirilmesl imkftm olan yagh nebati mevadd1 iptidaiyeden (susam, pamuk ((ekirdegi, halia:}, prine, tornsol - giine bakan cl~tegi) azami surette tstltade etmek zaruretl vardir. Susamyag1: Tiirkiye'nin susam istihsal!Hl 8000 ton kadar tahmin ediliyor. Bunun yariSl tahin (tahin helvasi) i((in istihlak ve ihrac; edildiginaen ya!J sanayii iein 4000 ton susam kahyor ki bundan 1,750,000 kilo susumya!JI istihsal edilebilir. Pamukyag1: Tiirkiye'de son senelerde pamuk zeriyatmm inkl~af ve ehemmiyet kesbetti~i memnuniyeile miiahede edilir. Senede takriben 38,000 ton pamuk ~ekirde~i istihsal edillr. Bunun bir ktsm1 hayvanlara yem ve saire i((in sarfedildi~inden yag sanayii i((in asgari 25,000 ton kahyor ki bun dan 3 rnilyon kilo yag istihsal edilebillr. Haali (afyon tohumu) - Tiirkiye afyon istlhsal eden belli ba~l! memleketlerden birt oldugundan memlekette kabili istitadf' ulan hafia~? miktan takriben 20CO ton tahmin edmyor ki bundan 1u milyon kilo y~g htihsal edllebilir. Ha~a~yag1 fenni blr surette istihsal ecti!i!sc yemcklik en nefis yaglardandir. Pirineyag1 - Turkiye'nin senevi vasati zeytinyagt istih.salati 16-17 milyon kilo oldu~una nazaran senede 42,000 ton pirine istihsal olunuyor. Bunun

378

KlMYA SANAYti

takriben % 25 i yaklldt~tndan ve zayl oldu~undan kalan miitebaki 30,000 tondan asgari 2,5 milyon kilo pirlneya,At istihsal edilebilir. <Pirina ya~lan ve pirlna sabunlanndan atatlda aynca bahsedilecektir.J Blnaenaleyh memlekette mevcut ya~ll nebati maddelerden azami surette istifade edilirse Kilo Susamyagt Pamukyalt HtuJayatJ Pirlnayagt Cem'an istih.sal m.iktart edildig'inden tentiU laztm gelen yag
2,800,000 1,750,000 3,000,000 1,000,000 2,500,000 8,250,000

5,450,000 istihsal imkam olan yag mlktan yemeklik ve sabunluk yag lstihsal edeblllriz. 0 halde vuati settede 1stihsa1 edllen ya~ miktan 19,800,000 5,450,000 Vasati senede kabili istihsal olan miktan

kilo

Cem'an

25,250,888

8enede V!Wlti ihtiyactmlZ Olan 30,000,000 kilo i~in daha 4,800,000 kilo lhtiyacumz vardlr kl, bunu da kullamlmast zaruri olan vejetalln ile tedarik edebilirtz. Tiirkiye'dekl mevcut nebati yag fabrikalan hari((ten koprn celbederek koko yag1 tasir ve bunu ttu~fiye ederek vejetalin istihsal ediyorlar. Blnaenaleyh gimdilik zeytinyagt sanayiimizin atisl hakkmfazla telAt etme~e mahal yoktur. Yeter ki, hiikumet actl ve mi.iesslr yardJmlarmt sanayi eshabt da vazifelerini yapsmlar, sanayl eshabt kendilerine terettup eden vazifelerde muvaffak olabilmek i~in devletin flcH ve mi.iessir yardwlarma lhtl.yacl kat'isi vardrr. Bu sene biiyiik iktisadi buhramn maalesef yd mevsimine tesadtit etmesinden zaytinya~t pirina yagt, nebati yalt sanayJI eshabt bitaistisna buyi.ik zararlara, ellm darbelere du~ar olmuf}ardtr. Ya~ sanayii bunyelerlnde a~tlan bu derin yaralart kapadabilmek i~in uzun seneler hiikftmetin mi.igfik yardtmlarma muhtal}ttrlar.
ya~a

Bunun il;in hukiimet:

1 - Dahlldeki satttlardan alman % 6 ve ihracatta alman % 2,5 muamele vergisini blr an evvel kaldmnah ve hatta mi.inasip bir imalat ptriml vermelidir.

379

KiMYA SI\Nt.Yii

n~ulatm1

2 -- Teviki sanayi kanunu muafiyetini haiz smai muesseselerln ma satan ve muamelatm1 yapan ve smai muesseseye ait ~ehirdeki yazthanelerin de kazan~ vergisinden muaf tutulmas1. 3 - Maliyet fiaLlarmda lhmal edilmiyecek bir yekim tekil eden oktruva rusumunun ilgas1 ve yahut mukerrer almmasma mahal blrakllmlyacak bir surette haddf asgariye tenzili. 4 - Hukumei yag- sanayiinde yag maliyet fiatlarmda miihim bir yekfm tekil eden nakliye tiatlarmm bir haddi asgariye tenzilini temin elmeli ve pirina fakir bir mal oldugundan Te:jViki Sanayi kanununuu 110) uncu maddest mucibince pfrlnalar i~tin miinasip bir nakliye pirlmi verilmelidir. 5 - Yag sanayiine muhta(f olduklan krediyi temin ectecek bir kredi muessesesi yaratmahdlr. Hukumet bu acJl ve muessir yard1mlanm yapmazsa asgari % 15 faiz odiyerek ~al~mak ve sat~ klymeti iizerinden dahilde % 6 hari~te o/~ 2.5 muamele vergisi vermek ve nihayet ezici nakliye ucretleri tediye etmek mecburiyetinde kalan yag sanayiinin taazzuv ve inkiafmt beklemek fazla nikbinlik olur kanaatmday1z. Son seneye kadar Tiirkiye'ye gumruklu gumrliksiiz muhim miktarda nebati yaglar <arait, koko, susam, pamuk, soya yaglanl giriyor ve el'an da yeni g\imruk tarifesi hasebile m'iihim stoklar tulunuyor. Maamafih bundr.:1 boyle ;reni gtimriik tarlfesile yag girmek imkam munselip oldugundan memle kette yag istihsali ve sarfiyat1 gittlk~e tevazun edecektir. Esasen cihan piyasasmda zeytinyag ve nebati yaglar arasmdaki fiat farklan rekabet. dolaylSile gittikc;e azalarnk fiatlar da mustakar blr hale geldig'inden zeyt.inyaglanmiZm dahilde daha iyi fiatl~rla satllacagma 'iiphe yoktur. Bunun ic;in gelecek seneden itibaren ihracat mevsiminde zeytinyaglanmiZI nisbeten ucuz fiatlarla elden t;Ikanrsak bilahare haric;ten daha pahah olarak yag tedarik etmek mecburlyetinde kalmz. (I!;!te bunun lc;indir ki, sanayi eshabma kredi temin edilmelidir ki sanayi eshab1 elindeki yaglarmi her ne pahasma olursa olsun paraya tahvil etmek mecburiyetinde kalmasm. J Eger atide cihan piyasasmda zt>ytinyag lhra~ eden memleketlerden biri olmak istersek zeytinciligimizi fenni bir surette bakmah ve yag randemamm azami bir surette c;ogaltmah, ayni zamanda bii.yiik milli bir ser vet tekil eden 160J milyon aga~ deliceyi alilhyarak ehliletirmeliyiz. Zeytinliklerimizi imar etmekle beraber yag istihsali usulleriJ.nizi 1slah \'e azami rasyonel bir surette c;ah~mah ve k:\til oldugu kdar gayei az asitli ekstra yaglar elde etmeliyiz. Memlekette istihsal olunan kokusuz HI dereeeye kadar asitli :yaglart yalmz asidlyetini bertaraf ederek tasfiye etmeli, yemekl!k olarak kullanmahdtr. Susam hal}a yaglan fenni usullerle istihsal edilirse enfes yemeklik

380

JdMYA SANAYii:

yaglar elde edilebilir. <1Cl asitten fazla zeytinyailanm (tastiye etmeden), pirina yaglanm sa bun ic;in kullanmalldtr. Pamuk ve pirina yagmm halitasmdan en iyl evsafta sabunlar ptlabilir. ya -

2- nci ktsm
Tiirkiye'nin tabii servetlerinden b!risi de zeytinliktedir. Anadolu'nun garp ve cenup sahillerlnde <750,000> bektar saba iizerinde iklimin musait olmasmdan zeytin aga~1 miikemrnel btr Surette yetiiyor. Tiirkiye'de 3 zeytln mmtakas1 vard1r: l) Edremit, Ayvahk mmtakas1 takrlben (be milyan agacrJ. 2l izmir ve hinterland! (Aydm mmtakaSI yedi milyon agac1). 3) Cenup mmtakas1 tMUas'tan Osmaniye'ye kadar
ti~

milyon agac1).

Bundan maada Tiirkiye'de de altml milyon aga~ delice vard1r. Buna nazaran Tiirkiye'de istifade edilen on be milyon ehil agaca mukabll altml mllyon deUce vardtr. Mahsul veren her zeytin agacmm k1ymeti on lira olduguna nazaran blzdeki zeytinllklerin ne kadar biiyfik mUU bir servet tekil ettigi anlaJhr. Ttirkiye'de zeytinyag sanayii mevaddl iptidaiyesini dahilden tedarik eder. Vasati olarak (bol ve kit rekolte itibarlle) senede on yedi milyon kilo zeyt1nyag1 istihsal edildi.gine ve zeytinlerden vasati %20 randtman ald1Ama gore senede 85 milyon kilo zeytin istihsal olunur ki 929-30 senesinde vasati k1ymeti takriben alt1 bu~uk milyon lira ediyor. Zeytinal{acl malum oldugu iizere Bahriseflt havzasmda dspanya, italya, Fransa, cezalr, Tunus, Tiirkiye, Yunanistan, Suriye) de yetiir. Zeytinliklerin bir memleket i~in ne biiyiik milli bir servet tekil ettigini goren diger memleketler zeytincilige laztm g(,Jen ebemmiyeti atfetrn,ller ve zeytlnliklerini fenni ve sistematik bir tarzda !slah ve tezyit etmilerdlr. Bu suretle zeytinydi sanayini kem1yet ve keyfiyet itibarlle yiikseltmilerdir. ispanyollar, italyanlar, Frans1zlar, Yunanlllar bu sayede zeytinlertn yag rand1mamm tezyit etmiler (3 - 3,5 okka zeytinden bir okka yag) ve bol rekolte senesile dar rekolte senesi arasmdaki nisbe-ti miihim bir surette azaltmi}ardlr. Biz de zeytin istihsalftttm!Zt keyfiyet ve kemiyet itibarile yiikseltmek zeytinliklerimize fenni bir surette bakmahytz. ~yle ki:
!~in

381

KiMYA SANAYli

ll Agar;lar her sene muntazaman budanmah, apc;:larm bol hava ve ziya almas1 tem.in edllmelidir.
2) Agac;lar muntazaman timar teaklp pulluk Ue giizelce siiri.ilmeli, mek suretile ((apa ile i~e-nmelidir. i.'jlenmi.'j olmail ve yabani otlardan

edllmeli ve giibrelenmelidir. Hasad1 miiki.ic;iik zeytinllkler ise kokleri orselenmeZeytinlikletin bulundugu saba temiz ve temizlenmelidlr.

Bizde agarylan gi.ibrelemenin ehemmlyeti maalesef tamamile takdir ediGerci a(tac;:lar sathi blr surette gii.breleniyor, bunun ic;inde c;iftlik ve koyun gubresl kullamllyor. Bu suretle gi.ibrelenen agalflarm c;ok istifade ettlkleri bir hakikattlr.
lememl~tlr.

Baz1 merakh zeytin bah~esi sahipleri son zamanlarda kimyevi giibrelerin istimalini tecriibe etml..ojler ve c;ok iyi neticeler almUJlardlr. Bilhassa kibritiyeti potasyom fosorluazotlu ve klorsotyom' gubrelerinden artac;Iar fevkalade istifade etll1.4derdir. 3)Sulama mes'elesi. Ti.irkiye'de zeytin agac;lan sulanmaz, !azla kurak S<lnelerde zeytin agar,:larmm sulanarak lstl!ade ettikleri gorUimil3tlir.
4l Zlrai inzibat. Zeytinlikler sahasmda hayvanatm zeyUn bahc;elerinde otlatilmasJ yi.i1.iinden biiyiik zararlar goriilmektedir. Bu zararlann oniine gec;ebilmek i((in Jur bekc;ilerl tekilatmm takviyesine li.izum vard1r.
5) Zeytinleri toplamaktakl tahripkar usuliin men'l. Bizde zeytlnler agac;lardan,
a)

Merdiven iizerinde el ile,

bl Smklarla vurularak dii3i.irmek suretile toplamr. Birinci suretle toplamak n!sbeten pahah olmakla gerek zeytln artac:larmm dallarm1 filizlerini korumak ve gerekse zeytinleri zedelememek itibarile ayam tercihtir. Tiirkiye'de ikinci suretle zeytin toplamak usulil taammum etmi~tir. Bu suretle agac;larm yapraklar1 d~i.iyor, filizleri zedeleniyor ertesi sene mahsuliin az olmasma miiessir oluyor. Bunun ic;in bu usul menedilmelidir. Zeytin taneleri dii~tiikten sonra yerden toplamr ve yahut artac; sllkilerek blr qar~af iizerine toplamr. Yerden toplamamn mahzurlar1: Esasen zedelenrni3 olan zeytin taneleri toprak ile katUjlr. Zeytin emllht madeniye ve toprakta.n mtiteessir olarak yagm tahammiis etmesine ve fermante olmasma sebebiyet verir. Ikinci suretle yani bez i.izerinde toplamak .'jiiphesiz ki en iyisldir. 6) Zeytinlerin ba.hrvelerden tasirhanelere kadar naklinde azami surette dikkat etmeli ve zeytinlerln pis c;uvallarda ezilmeniesi ic;in iyi nakliye vasttalan kullanmahdn.

382

KiMYA SANAYU

7 J Zeytin topland1ktan sonra tasir edilinciye kadar zeytin tanelerinin muhafazast. Blzde zeytinler tasir edllinclye kadar tahtadan anbarlarda muhafaza edllir. Ve bunlann tahammiizatma m~ni olmak t~;in aralarma tuz serpllerek gtinlerce muhafaza edillr. En iytsi :..:eytlnlerl toplad1ktan sonra ytkayarak derhal tasir etmelidir. 8) Zeytin hastallklarlle m.iicadele. Zeytin mahsulfulde biiyuk zararlar isar eden (Dekiis olea rosii) denilen zeytln sinegi ve diger ha~arat ile gerek hiikumet ve ~erekse zeytincller bUtiin kuvvetlerini teksif ederek slstematik bir surette miicadele etmelldir. Zeytin alun ve satunmda atideki usuller caridir.
1)

Agaq sahibl tarafmdan zeytinin fabrikada teslitni

Aga~

2)

iizerinde allvre satllar

3l Seneteyn usulii
~;uval

Zeytlnler toplanarak fabrikada muayyen bir flatla sat1hr. (Bu usulde tedf'.riki fabrikatore aittir) Bu koylii iQin en faidelidir. Qiinkii bu usulde arz ve talep oldugundan muayyf:n bir fiat ve plyasa vard1r. Bu usul ayni zamanda fabrikator it;in de hesabatmt tesbit ve maliyet fiatlarm erkam iizerine lstinat ettirebilmesini temin eder.
1)

iizerlnde alivre sattl} mahsul kemale ermeden fabrika sahibi mahsuliinii tetkik ve tahmin ederek pe.,m para ile satm alit. Bu nihayet blr spekiiiasyondur. Ve her iki ta.raf tqin de zararh olabllir. Havalarm ani tahavviiliinden miitevellit zararlardan fazla veya noksan mahsulden tarafeyn miiteessir olabillrler.
aga~;larm

2l

Aga~;

3) Seneteyn usulii bir nevi aUvre satt usuliidiir. Seneteyinde ziirra aga~; larlm 2, 4, 6 hatb 8 sene miiddetle fabrika sahiplerine klralarlar ve bedelini pein allrlar. imar, tamir ve toplama fabrlkatOre aittir. Mahsul az olsun, ~;ok olsun, ktymet diiiik veya yiiksek olsun mukavele nihayetine kadar agaQ sahiplerinin bunlarla alakaSI yoktur. Bu usuliip yegane faidesi a~act olan kimsenin fazla mahsul alabilmek it;in imar ve tlma.ra itlna etmesidir. Se~ netyn usulunde en ziyade taammiim eden mfiddet 4 senedir. Senetlerin ik~er olmas1 bir senenin bol ve mfiteakip senenin de dar mahsul senesi olmasm~ dan ileri gelir. Bu usullerden en iyisi .,iiphesiz ki blrinci usuldur. Esasen bundan bOyle zeytin yag piyasas1 miistakar bir hale geldigl cihetle flatlar pek az farkla temevvi.i~ edeceginden herkes arz ve talebe gore hareket ederek maliyet flatlatuu da :.ni.isbet erkam iizerine istlnat ettirerek mevhum kar veya elim zararlarla kar~tla~mazlar. Bunun iQin koyliiye mahsul zamanmdan evvel gerek ziraat bankalart ve gerek kredi kooperatifleri mfisait taiz ve uzun vadelerle para ikraz ve koylUye saylnden ve zeytlnliklerinden azami surette

383

KfMYA SANAYi:i:

menfaat temin etmesini temin etmelidirler. Ancak bu suretle ki:iyhi. kazand1~1 paranm bir 1wJm1m zeytinliklerinin imar ve 1slahma sarfederek milli servetin 4JOgalmasma gayret eder.
DcJiccl~rin a~1lanmas1

ve

chlile~tirilmcsi:

Memlekette istifade edilmiym buyuk milli servetlerden birisi de iiphesiz ki altmlf~ mllyona balig olan delice yabani zeytin aga~landu. Bunlat' ehlile!jtirilirse beher agacm k1ymeti asgari on lira edeceginden milli servete alt1 yuz mil yon lira gibl azim bir servet kazandmlmlJi olacaktll'.
iyi bakllm,ak ~artile senede bir aga<) 2-3,5 okka ya~ verecegine nazaran S>nede iki ytiz bin ton zeytin yag istihsal edeblliriz. Delicelerin ne kadar bi.i.yiik bir servet te!jkil ettigini takdir eden hiikumet son senelerde yaptig1 bir kararname ile deliceleri allamak ve yetitlrmek lstiyenlere tevzl ediyor. Maamafih btiytik bir hilimti niyetle yaplld1gma :.~tiphe edllmiyen bu kararname ve tallmatname bir <;;ok kanuni meraslm lhtiva ettiginden tatbikatta beklenilen semereyi maalesef vermernitir. Bunun !<;;in htikumet blran evvel bu tallmatnan~eyi en basit bir hale ifrag etmeli ve bu delicelerden koyltiniin ve alakadarlarm azami surette istifade etmelerinin esbabm1 temln etmelidir. Tiirkiye'de aynca 200,000 lira k1ymetinde 1-1,5 milyon kilo zeytin tanesi lstlhsal olunur.

Tiirklye'de takriben be!j ytiz tane yag tasirhanesi vardtr. Bunlarm arasmda be~ bin lira teslsat masrafll basit yaghaneler oldugu glbi 25,000-30,000 lira ve daha fazla tesisat masrafh mi.i.kemmel fabrikalar da vardtr. Biz saLhi bir hesapla beher taslrhanenin k1ymetlni alt1 bin liradan hesap eder.~ek zeytin yag sanayllnin tesisat sermayesl asgari ii<;; winyon lira eder. Tilrklye'de zeytin
ya~

iGin iiG nevi istihsal tarz1 vard1r:

I) Ayakla zeytinleri ezerek zeytin yag1 istlhsaiL 2 ~ El mengenelerinde zeytin yag istihsali. 31 Hidrollk prese1erd:: yag istihsali, Bunlardan cir ve ikinci usulde hayvanla mtiteharrik bir ta!j altmda zeytinler ve ~ekirdekleri kmlarak hamur haline getlrilir. Birincl usulde bu hamur torbalara konarak ~arnalr teknelerinde ayakla ezilerek yag1 ahmr. EI mengcnelerinde ise kii torbalarma konan hamur mengenede iki defa tazyik edllir. Ayakla ezilen z~ytinlerden va8ati %8-13 kadar yag allntr. Plrinalarda ise %12-13 nisbetinde yag kallr. Bu usulle istlhsal edilen yaglar koylillerin ~ahsi ihtlya(}lan i~in oldugundan smai bir ehemmiyeti yoktur. El mengenelerlnde tazyik edilen zeytlnlerden %16 yag allmr ve pirinalarda %11 nisbetinde yag kahr.

384

bulunan ya~IlanmiZln gayri musait terait altmda ezllerek c;al~ma.k mecburlyetlnde bulundu~u nazar1 dtkkate alme.rak muamele vergisinden U!tisnasi ve bir ihraca.t ikram1yes11hdasl suretue te1viki ehemmiyetle temennlye .gayan ve hatta y~cllJtm hayatue allkadar bir ll:eyflyettir. Yeni gumriik tarlfesi: Yeni gilmriik tarifesi bllhassa yag ve sabun
lmk~ kalmam1~tu. l~in

ziyadesile hlmayekar-

dir. Son senelere kadar memlekete mtihim miktarda yemeklik ve sabunluk

(koko, arait, susam, pamuk, Soya) yaglar1 giriyordu. Yenl tarlfe Ue buna Yeni tarifenin yag sanayii Uzerlndeki leyizli teslrlerinl ~irm,ekte buhran ve lntikal devresinde yani normal vaziyet teessiis ettikten sonra daha barlz btr surette goriilecektir. Artlk mmn.Iekete nebatl yaglar giremiyeceginden memlekette ~vcut ve kabili istifade pirinalardan ve yagh nebati maddelerden (pamuk ~ektrdeitl, susam, haq, gttnebakan) azaml 3urette lst11ade imkinlan baSil olacakttr. Bu suretle memlekette zeytin yag sanayii meyanmda kuvvetli bir nebatt yag1 sanayil de teessiis edecektir. T"1Vikl sanayi kanunu:
Me~ekette sanayiin in~a:f ve taazzuvu ancak devletin mi.iessir yardimlarile olabilecegini takdir eden hilld\met biiyi.ik bir h\\sni.i niyetle teV1k1 sanayi kanununu yapnuttr. Bu kanunun ilk zamanlarda memlekette sanaylln in~afina bir Mlil oldutunu ve bundan boyle de olabilecettne Dphe yoktur. Yeter kl bu kanunun sanayie hesabma bahettlgt ahkam ve muafiyetler tamamtle tatbik ve bunlarm tatbikatmdaki formaliteler (mevaddl ipidaiye cetvelleri depozito akt;eleri) en sade yani zam.an kaybetmiyecek ve zarara mahal b1rakmcya.cak blr gekl~ ifrag edUsin.

Stan dart mes'elesi: Zeytin yag lhrfacat emtias1 oldugundan diger memleketlerdeki tasnlfe tabidir. Zeytin yajtlar Iampant, be asitli ve 58 asitli yaglar dlye tasnif edilmektedir. Pirine yajtlan da. (prim gnoin) ve ikinci nevi dtye tasnife tabl tutulmak Iaztm gelirse de bizde bu tarz heniiz tatblk edilememf4tir. Standart mesaillnden mutevellit ihtilaflar ancak borsa.larda tesis edilecek kunyaha.neler tarafindan halledilir. Bu kimyahanelerin bu kabU ihtiliHlar1 halledecek kabiliyette kuvvetli tesiSatla meydana get!rtlmesl son derece haizl ehemmtyettir. CUnkii yat sanayiimiz ve bilhassa. pirine ya~ fabrlkalarl pirinalarm wadllmas1 ve toprakla ka.rltinlmaSl yi.iz\inden bUyi.ik zararlar gonnekte ve bu y\izden t;lkan ihtilafla.r1 halledecek bir makam bulamamaktadll'. Rasyonallzasyon mes'eleleri: Bizde zeytin yag sanayi zeytin tanelerinden tesl.satla.nnm ll:ablliyetlerl nisbetinde istifade ederler. Zeytin tanesi tabla tin bir memlekete verditi

389

Klllli'A SANArtt

oyle bir mevhibedir ki en son zerresinden bile lstifade edilebilir. <;unkU. zeytin tanesinden zeytin yag istihsal ediliyor. Kalan kiispeler yani pirinalar pirina fabrikalarma gidiyor ve orada bunlarm ihtiva ettikleri yag tamamile allmyor, gerlye kalan yag1 almml posalarda iyi bir mahrukat oldugundan komiir yerine yaki.larak tamamlle istifade ediliyor. Hatta bunlardan hasll olan kiil bile emlahi madeniyeyi (Fosforlu ve potasll) ihtiva ettiginden madeni giibre olarak istifade edilebilir. Binaenaleyh zeytin yag ve pirine ya8'1 mevaddl iptidaiyesinde israfat yoktur. Nebati yag imalatmda da m~s'ele aynidir. Orada yag almd1ktan sonra kalan kiispeler kuvvetli g1.dayi haiz olduklarmdan hayvanlar it;in iyi bir yemdir. Zeytin yag sanayiinden azami bir surette istifade edebilmek i<:in pirinalatlmlzr kazanlar altmda yak.J..lmasma ve zayi olmasma meydan verilmiyerek dahilde pirina fabrikalarma gonderilmeleri tern in edilmelidir. Bunun h;in de aag1da nakliye tarlfelerinde soyliyecegtmiz ve~hile nakil iicretleri bir haddi asgariye tenZ1l edilmeli ve pirinalara aynca bir nakliye primi verilmelidir. Bugiin art1k yag piyasas1 ve yag fiatlan miistakar bir hale ge~tir. Binaenaleyh pirina fabrikalart iliyebllmek i~ln pirlnalarm izmir'de kantarm1 azarui 50 kurutan alabilmelidirler. Zeytin yag fabrikalan ise Aydm'dan izmir'e kadar nakli i~,;in beher kantanna 23 kuru vennek mecburiyetindedirler. Buna fabrikadan vagona kadar (e<uval amele nakliye vagona kadar tahmll masraflar1 i~,;in daha asgari 10 kuru ilave ederseniz kendi.slne pek ciiz'i kalrr ki bu kar kendilerini tatmln edemiyece~inden pirinalar kiSmen kazanlar altmda yakllacak k1smen de yaghanelerde t;i.iri.iyerek mahvolacaktlr. Bunun mllli iktisadiyat1m1z i~tn ne kadar zararh oldugunu aynca izah etmege liizum yoktur. Tiirkiye'de zeytin yag ve pirine sanayii mevslm ii oldugundan fabrikalar rekoltenin az veya c;;ok olmasma nazaran ~alll}Irlar, dar rekolte senesinde baz1 tasirhaneler kapall kallrlar, bol rekolte senesinde iit; aydan be aya kadar .;ahirla.r. izmir ve hinterlandmda bir gok zeytin ya~ fabrikalan sahipleri Uurlu bir konbinezon ile ayni zamanda fabrlkalannda pamuk ~1knk ve un deglrmeni tesisat1 yapmllard1r. Ve bu suretle olii mevsimde tesisatlarmdan azami surette istifade ederler. Pirina fabrikalan ise maalesef azami kabiliyetlerile .;ahamiyorlar. Qiinkii dar senelerde kafi dereeede pirina. bulamiyorla.r. Bunun i~in hiikfuneti celile dar senelerde pirine ihracm1 menetmelidir. Esasen memleketin iktisadiyatl it;in pirinayi ham ihra.; etmektense burada pirina fabrikalarmda i}enmesinde daha biiyi.ik iktisadi faideler vard1r. Yukanda yazdlglmlz gibl memleket.in yag istihsalat1 memleketin ihtiyacatma bile tekabiil edemediginden plrinalann ihracma miisaade edilirse memleketteki yag iht1yaCI daha fazla olacak ve netice itibarile sabunluk yag fiatlannm yiikselmesine ve zaruri ihtiyac;lardan olan sabunun pahahhtmasma sebebiyet verecektir. Yag sana!-ii 1nevsim if) (i}dugundan fabrikalar zeytln tanelerini ve plri-

390

KblYA SANAYti

nalan biran evvel i:,;!emek i(;in gece giinduz !;alllrlar. Qallma mtiddeti gunde 9 - 10 saaLtlr. Fal>rihlarm gece gunduz ~al1~masmdan fabrika sahipleri gerek tandnn&ne!an Ye gerekse masraflardan daha fazla tasarruf eoerler.
Ya~ sanayiinde amele ucretleri 125 - 150 kuru ustaballarm i.ba1larm yevmiyeleri 200 - 400 kuru arasmdadir. Ya~ sanayiinin bugtinku vaziyetine nazaran amele ve muitahdlmln ucretlert ~ok yuksektir. Maamafih amele ve miistahdimin ucretlerl ten~l edebilmek i~in hukumetin her eyden evvel hayati ucuzlatmamn (Ekm.ek, .!}eker, gaz gibi zaruri ihtiya~larm flatlart fahltir.l esbabmt temln etmelidir.

Tiearet ve Sanayi odalan: Ticaret ve sanayi odalan memleketin iktisadi menfaatleri lt;in ~al& milesseseler oldulrlarmdan bu muesseseler memleketin iktisadiyatma azami surette mi.if\t olabllmel'" i~in odalarda ticaret ve sanayl eshabmm tam bir ahenk ile teriki mesal etmelerine Uizum vardtr. Bunun i~in de ticaret ve ~anayi odalarmda titaret ve sanayi eshabl miisavi veya hi!; olmazsa nisbi blr surt'tle temsll edilmelidirler. Boyle oldugu takdirde ayru'!a sanayt odalarmm tesislne ihUya~ kalmaz.
~an

izmir ticaret ve sanayi odasmda sanayi eshabi nisbeten surette temsll eoilmllerdir. Smai tedrisat:

musait bir

Bizde zeytin yag sanayii i~in aynca ecnebi miitehasstslarma liizum yoktur. c;tinkii prar,ikten yetimi~ kafi derecede ustaballar vardir. Nebati yag pirlna ya~ sanayii i.st> nisb<.>tm yenf oldugundan mahdut mlktarda ecnebi miitehaSSJ.Slarma ihtiyaCI vardu. Btze .!Jlmdilik {'fl Hiztm olan ey mutehaSSIS ustaballardtr. Bunlan blran evvel yet.i.thmek i~in sanayl mekteplerinl ikmal etrni.!J (tornacthk, tesviyecillk, elektrlk ve kimyadan iptidai malftmatl olan) kabiliyetli gen~ lerl biran evvel yag sanayi:inin tekami.il ettigi Fransa (Marsilya.) ispanya italya'ya gondermeli ve fabrikalarda mutehasslS olarak yetiljtfrilmelerlni temin etmelidir. Fabrika sahipleri tara!mdan celbedilen ecnebl miitehasSislar burada butun gayretkre ragmen TUrk ustaballart yetitirmek hususunda lakayit davamyorlar. Nakliye tarifelerl: Memleketimudc nakliye iicretlerl hemen umumi dereeede yiiksektir. Bu fazlaltktan sanayiin;tz 1evkaHide muteessir olmaktadtr. Misal olarak

391

KfMYA SANA Ytt

67 kllometre olan Baylndir'den izmlre bir okka. yagm nakliye iicreti 2 kuru 25 para. oldugu halde izmir'den Nevyork'a kadar bir kur~ otuz para old~nu zlkredebitlriz. Bilhassa pirina gibi ha.cmen biiyiik ve fakat kiymetsiz bulunan mevadd1 iptidaiye nakliyat1 o kadar pahallya maloluyor ki gelecek senelerde bu ~rait altmda pirina fabrikalarmm pirlna nakledememeleri hasebile tatili faaliyet etmeleri tehUkesl mevcuttur. Sana1ln inki~afl icin nakliye ticretlerlnin ne kadar haizi ehemmiyet oldugunu takdir eden hiikumet tevikl sanayl kanununun 10 uncu maddesi mucibince smai miiesseselerin mevadd1 1ptidaiye ve mamule nakliyatt i~in hususi tenzilath tarifelerln tatbiklnl ve yahut nakliye primi verilmesini vadediyor. Bu bugiine kadar maalesef tatbik edllmemi.ljtir. Binaenaleyh mevadd1 lptidaiye ve mamulesinin nakli it.;in bu kadar btiyiik bir ucret veren yag ve pirina sanayllnin bu el'ait dairesinde inkil]af1m beklem,ek fazla bir nikbinlik olur.

392

KiMYA SANAYH

Son senelerde bu usuliin azam,i rand1man vermedl.ilnl gorenler tekAmill kaidelerine riayet ederek el mengenelerini hldre>lik preselerlne tahvll i~n kuvvetll blr temaytil giisterm~lrdir. Fakat RIJS.~da anlataca~mlZ Vlilhlle (El mengenelerlle lilallan yaghaneler muamele vergi.sinden muaU1r.) %6 muamele vergisinden, degil kuvvei muharrekeye tahvU, kuvvei muharrekeye mallk olanlar bile fabrikadaki kuvvel muharrekeyl iptal ederek el rnengenelerUe ~alVJmaya riicu ed.iyorlar. Zeytin yag istihsalinin en miitelcimil ekll iiphesiz ki hidrolik preselerle ~al~~Jan usuldiir. Bu usulde zeytinler fabrikaya gellr, toz topraktan temizlenmek i'ilin YIkamr. Ve kmna rn.n.kinesinde hamur halJnde getirilerek k!l veya manilejut torbalarma konarak preselerin altmda tazylk edilir. Birinci defa hamur yalmz olarak lkinci, u~uncii defalar s1cak su ile muamele ed.ilerek tazyik edilir.
Sermaye ve kredi:

Zeytin yag sanayiinde sermaye ve kredi mes'elesi mevzuu bahsolurken Wdrolik preselerle lilalll}an bir fabrikay1 esas lttihaz ediyoruz. Olinde takriben on be~ ton zeytin ilem.ek i'ilin <normal istihsal kudreti) iki presli tesisat Iaz1mdJ.r. Tesisat niasarifi 22,000-25,000 llradrr. Bizde zeytinyagc1hk mevsim ii oldugundan yalmz mevsim esansma Vasati senede 100 giin ~ahtigma nazaran ikl Ik vardlr. Birisi kendi namt hesabma, 1klncis1 ondallk suretile yani mfistahsil zeytlnlni taslrhaneye getirir. Fabrikada 1stihsal edilen yagm % 5-10 unu ve pirinayl fabrikatore tasir ha.kkl olarak terkeder. Bizde bu usul bilhassa rumlarm mUbadelesinden sonra taammiim etmitir. <;iinkii emvali metrukeye ait bir lilOk fabrikalar iletilmek iizere miizayede suretile lcara veriliyor. iten anlamiyanlar ve sanayii bir meslek edinlp s~rf ticaret yapmak istiyenler bunlarl allp i~J~letiyorlar ve ehli olmadiklarmdan ekseriya zarar ediyolar.
~allIr.

Birinci suretle lilRllIldlgma gore 929 senesinde Baymdir'da lilal~an blr fabrikada zeytin yag1 fabrikasmm mallyet fiatlan hesabat1 berv~h1 atidlr.
Kuru~J~

Santim
50

iicreti toplama fabrikaya kadar nakli iicreti

Bek~i

tmalit masarifi:
ve mli.istahdimin Falz amortisman Vergiler muamele verglsl .Sigorta
~e

2 3 1

00 00
'10

20

25.385

KlMYA SANAYtl

Kuru ista:>yona kadar nakli i.icreti Kap ve kula Navlun izmir'de depoya nakllye izmlr'de komisyon ve saire

San tim 20 25 10 40 80
15

2
1

Ceman 14

Vasati 4,5 okka zeytinden bir okka ya~ istihsal edlldl~ine ve bir okka zeytinin fi~tl 7 kuru olduguna gore 7)< 4,5=31 kuru!? 50 S.
0 halde
Kuru~

San tim
50
15

31
14

45

65 bir okka zeytin yagmm mallyet fiat1

11,700 okka zeytin iliyen (ve 4,5 ta 1 nisbetinde ohnak Giinde 15 ton iizere) ve 2600 okka yag istihsal eden bir tasirhane h;in guncte takriben 2600X 45,60=---=1182 lira i!lletme sermayesi lii.zimdir. Bun dan istihsal cdilen pirina bedeli takriben (185 lira tenzil edilirael gi.inde 1000 hra laz1md1r ki 100 giin i~,<in 100,000 lira eder. Halbuki yag sanu.yiinde Qlkan yaglarm az zamanda paray:1. tahvili mumkun oldugundan ve fabrikator parasm1 (i~letme sermayesini 4-5 defa clro edebileceginden bOyle bir ii tedvir edebilmek i~ln 20-25 bin lira ihtiyac1 vardn. Tiirkiye'de mevcut zeytin yag tasirhaneleri ~imdilik ihtiyaca kafidir. E,!imdtlik Ti.irkiye'deki yag sanayii i~in smai tesisat bankas1 tesisine ihtiyac,; yoktur. Yalmz hemcivar olan iptidai yaghane sahipleri bir araya toplanarak lptidai tesisatlan yerlne yilksek kabiliyette modern hidrolik prese tesisatJ. ikame etmeleri daha iktisadidir. Memleketlmizde sanayie lii.yik oldugu mevkl ve ehemmiyet verilmedliinden bankalarm verd!ki krediler ancak ticaret mahiyettindedir. Esasen c;ocukluk devresinde bulunan sanayiimize muhta~ oldu~u krediyi temin edeeek ne mllli ve ne de ecnebi banka vard1r. Malil.mdur ki sanayi kredileri teslsat masrafiarm1 a:>gari on senede amortize edeblleceklerine nazaran nzun vadeli ve az faizll olmahd1r. Yeni tests edilen smai bir mi.iessese memleketin lktlsadi hayatmda yeni bir varhk oldugundan bu mi.iessese taazzuv edineiye kadar kuvvetli yardlmlara muhta~,<tlr. Mevcut bankalar ancak emtia ftzerine kiSa va.deli ve yi.iksek falzli krediler yapmakta iseler de sanayi eshabt bu erait altmda fazla mi.iteessir oldu~undan sanayi kredisine 1m-

386

IdMYA SAN AYii

kan olrnadlgl takdirde hig olm:usa. fabrika tesisat1 iizerlne ipotek suretile ve mtisait faiz ve vadeler ile lkrazat yapmahdll'lar. En miihim nokta da hall ha z1rda bankalarm verdikleri kredinln azami iig ay vadell olmast ve krediyi istedikleri vaklt geri almalar1 hakkmdakl kayittir ki bu keyfiyet sanayi eshabt nezdinde blr asabiyet tevlit etmektedlr. izmir ve Hinterlandmdakl zeytin ya~ sanayi eshabt mutag olduklan krediyi ya bankalardan veya izmir'dekl ecnebl biiyiik tiiccarlardan alivre sat~ar mukabllinde tem.In ederler. Bu suretle tedarlk edllen paranm neticel .hesapta falz miktan %20-25 e balig olur. Diger memleketJerde lse bankalarm bir c;ogu sanayie karI himayekar bir vaziyettedlrler. Ancak bu sayededlr kl o memleketlere sanayi ink~af ve taazzuva nail olabilmitir. Son zamanlarda Yunanistan'a yapt1gzm tetkik seyahatlnde Yunan sanayilnln be alt1 sene glbl az bir mftddet zarfmda yapt1~1 biiyiik hamlelerin ancak milli Yunan bankalanmn yard!mlarile nieydana geldigini ogrendim. Bunun i~ln TUrklye'de kuvvetli blr sanayi kredl bankasmm tekiline Hizumu kat'i vardu. Yoksa faiz komi.syon, muamele vergisi, kira, sigorta 1le asgari %1718 e ball~ olan emtia mukablli avanslarla sanayinin inkiaftm bekle mek fazla nikbinlik olur. Bizde zeytin yag ihrac; edilmek istenilirse harlcten daha kolayllkla kredi temin edilebilir. Bunun igln de zeytln yag sanayi eshabt biiyiik ve kuvvetll blr teekkiil halinde toplanmahdtr. Daha prat!A'i zeytin mllstahsilleri kooperatifler tekil etm!eli ve modern tesisat yaparak fenni usullerle iyl evsafta zeytin ya~ istlhsal etmelldirler. Teslslnl btiyiik iimltlerle kartlad!gtmtz sanayi ve maadln bankast maksat ve gayt-i r,f'~ekkUlunden ayn blr slyaset taklp ederek bizzat sanayicilik yapmaktad1r. Bunun milll sanayiin inkiafl l~ln ne kadar faidell oldu~u tetklke ayandtr. Umumi harpten sonra baz1 memleketlerde devlet tarafmdan lletUen smai miiesseselerln muadil hususi teebbtislere nazaran daha masrafh oldugu gorillerek bu miiesseselerln mevcudlyetlerlni muhafaza edebilmek icin anonim lrketlere devredilmi bu suretle mevcudiyetleri temln edUmltir. Memlekette sanayiin ink~af ve taazzuvu it;in ecnebi sermayesinln yardimma ve teriki mesaisine luzum vardn. Nlsbeten gene; bir sanayie mallk olan italya ve ispanya sanayiinin tarih~esi tetkik edilirse buralart da ecnebl sermayesi (italya'da Alman, Macar sermayesi) <ispanya'da Alman, ingiliz sermayesil yerli sermaye ile ~allmitir. Bu suretle kuvvet bulan ve Uutlu bir surette idare edilen yerli sermaye yava yava ecnebi serm.ayeslnl milliletirmitir. ispanyada zeytin ya~ ve pirlna sanayiinde ingillz sermayesi mllhlm miktarda alakadardlr. Yunan'lllar da son zamanlarda memlekette milli sanaylin lnkiafi igln ecnebi sermayesinin miiessir yardtmlarmi ldrak ederek ecnebi sermayesinden azami istifade ediyorlar. Flkrimizce ecnebl sermayesinin memleketlmizde miiflt ve miismb' bir surette gallabllmesi tgln ecnebi sermayesine tam bir itlmat telkin etmek

387

KiMYA SAlUYii:

Iaztmdrr. Bunun i(,(in de hiikfun.etln memleketin hakild thtiya;Iarmdan do~u., bir sanayi siyaseti (,(izmesl ve uzun seneler it;in (asgari 10-15 senelikl blr sanayi progratm haZJ.rlaYlP tatbik etmesi icap eder. Bugiine kadar yapllainiyan bu ihtiya(,( nihayet hiikilmetin son iktisat programile telUi edilecegmi gorUyoruz. Binaenaleyh ecnebi sermayesinden azami blr surette istifade etmek istersek sanaylim.ize miistakil bir cephe vermeliyiz. Vergiler ve riisum: Sanayiin inkiaf ve taazzuvu ancak devletin miiessir yardmtlarlle kabil olabilecegl.ni takdir eden htikiimetimiz te~viki sanayi kanunile sanayie azami yardtmt istihdar etmi ve bu kanunun 7,8,9 uncu maddelerile smai mtiesseseleri riisum ve tekruiften muaf tutmu~tur. Maamafih Ttirkiye'deki zeytln yag nebati yag ve pirne ya~ istihsal eden mil.esseselerden muamele vergisi oktruva fabrika haricindeki satt mahallerinde kazan(,( vergisi (ve zeytin yag tasirhanelerinden tayyare ianesi) namlle vergi ahnmaktad1r. Ya sanaylnin verdikleri riisumun ciroya nisbeti hi(,( bir zaman %10 dan aagt dii~medigi gibi temettiie nisbeti de %150 lie %300 arasmdadtr. Smai rniiesseseleri en ziyade m,iiteessir eden iiphesiz ki muamele vergisi kanunu olmWjtur. Bu kanunun sebebi tatbiki hepimize malumdur. Her ne kadar te.,viki sanayi kanunundaki bir maddeye istinaden htikiimet bu verginin sanayi iizerindeki menfi tesirlerini izale veya tahflf i(,(in .smai mti.esseselere ilk senesi %5 nisbetinde bir prim vermi ise de ikincl sene bunun nisbeti %2,5 a tenezziil etrni.IJ ve primin %5 nisbetinde ola~agmt tahmfn eden ve maliyet fiatlarmt ona gore tesbit eyliyen smai muessesatt gayri memul zararlarla karilatrrtlmtttr. Yag ve sa bun sanayiini miiteessir eden diger bir mes'ele de bunlardan mtikerrer muamele vegisi almmast keyfiyetidir. Muamele vergisinin miikerrer tahsili yiiziinden ge(,(en sene ihra~ edilen zeytin yaglanmtzm rekabet kabiliyett okkada 4-4,5 kuru tenakus etrnitir. Sabunculukta kullamlan yaglartmtz da ayni hakstzltk kartsmda kalmaktadtr. Bunlar da hem yagm imalinde ve hem sabunun yapllmasmda iki defa olarak yani %12 muamele vergisi demektir. Muamele vergisi yag sanayiinde hakstz ve zararh tatbikatmdan birisi de muamele vergisinin sat~ faturalart iizerin~ den tahakkuk ettirilmesidir. Mesela dahilde yaptlan sir satl.lardan (varil sigorta, kul!j, navlun farklart nazan 1tibara almm1yarak (,(!karilan fatura bedell uzerinden muamele vergisi tahakuk ettirilrnektedir ki bunun ne kadar hakstz oldugunu ve yag sanayii eshabmt ne kadar mutazarnr ettiginl aynca lzah et~eme liizum. yoktur. Yag sanayii tamamile taazzuv etmi ispanya, Fransa, italya, Yunanistan gibi memleketlerde muamele vergisi hi(,( nisbetindedir. Fransa'da muamele vergisinin miktan bir milyondan ikl milyon franka kadar binde bir iki m.ilyondan on milyona kadar binde 1k1 ntsbetindedir. Binde lki gibi daha teyizli inkil}aflara mazhar olabUmek i(,(in heni.iz kuvvetli himayelere muhta<;

388

xiMYA SANAYft

.gtmiz no.k.sanlart iaret etmek ve sabun sanay11m1zln i.nkiljaf1 i'"in tatbi kma. m.ecbur oldu~umuz usulleri straslle beyan etmegt raporun esas mevzuu addediyorum.
A ()~rr

sabllDiarltDIZ:

Memleketimizdeki tellkkiye gore '"amaIr sabunlanm~zm beyaz renkte olmaSl ve az kopiirmesi ve '"ok dayanniasJ. lazun geldigtnden bu cins sabunlann imalinde kendimize mahsus iptidai bir tabrikasyon tarzmuz var chr. Bu tarz elyevm de~em~ ve gorenek ekllde taammfun etmitir. Sabunculugun tarib.ini miitalea etti~tm.'izde gordiigfuniiz gibi bundan blr astr evvel Avrupa sabun sanayii de ayni usulii tatbik etmekte idi. Bllanare sabun mefhumunun anlallmast, tatbik olunan fabrika.syon tarzma ve istimal edilen yaglara gore husule gelen sabunun temizleme kudretin1n tenakus veya tezayiit etmesi gibi esbaptan nai lmal usulleri deitlllli ve blr nevi yag yerine birbirlnln havasmt lkmal eden muhtelif ya~arm karltmlmasmdan husule- gelen sabunlarm !mall kesbi ehemmiyet etmitir. Halbuk1 bizde '"amaJr sabunlarmm imalinde miinhastran zeytinyagt ve ar~lt ya~ kullantlmaktadrr. Bu her 1k1 ya~m hi-; birisi bal}ll bama tam evsafta bir sabun ver mezler. Zeytiny~I sabunlari gii~ kopiiriir ancak kol kuvvetlle tathirt 1fa eder. Aral}it sabunlarl nisbeten bol kopiiriir fakat imalleri i~in pek yiiksek kesafetteki bir tuz mahlilliinde uzun miiddet kaynamadtk-;a matlO.p sertl.igi elde edemezler. Zeytinyagml yalmz sabun sanayiine hasretmek hi~ bir vakit dogru de~lldir. Sabunun b~llca evsaft tem:lzlemesi ve kirleri gidermesidir. Bunun yan ktymetlndeki yagla yaptlan sabunda ayni liP gortir ve ayni zamanda fakir hallon ucuz fiatla bol sabun sarfiyatl temin edilmi~ olur. D~er taraftan zeytinya!h gtda olarak kullamhr. Hatta bugiin Avrupa'da bir ~ok mem!eketlerde yemeklik ya~lart hi maye i-;in hususi teekk.tiller vardtr. Ancak pirine yaglarile asiditesi ~ok yiiksek olan zeytin yaglart mensucat fabrikalan i~in 1mal edilen hususi mensucat sabunlanna tahsis olunmaktadtr. f]ayet fenni -;al!tllrsa kezalik bizde de mensucat sabunculu~ yakm bir istikbale maliktir. zeytlnya~mt %50 nisbetinde koko ve palmist yaglarlle karll}urmak .suretile en giizel beyaz Marsilya sabunlarmm !mali mi.imkiindiir. Memleketimize ithal olunan yaglarm hem.en kitffesi MarsUya ve Hollinda'dan celbolunmakta olup en tyi 1~ yaglar1 Osturalya'nmkllerdlr. Hat ta biitii.n dtinya tuvalet sabunu sanayii ayni c1ns ic; yagmt istima.l ederler. B - Marsllya ve inrillz cinsinde san sabunlar: Memleketimizde fenni bir surette imal olunan yegane cins sabunlar Dlup mahdut bir iki fabrika tarafmdan yapllmakta.dtr. Usulii imal ve ter-

397

Kil'llYA SANA'll'ii

kiplerl ltibarile Avrupa. sabunlart ayannda olup m.aatteessuf henliz halklrnlZln ragbetini
kazanmam1~t1r.

Soda

Vl'

sutkostik:

Sabunun babca m,addel lptldatyeslnden biri de soda ve sutkostiktir. Memleketimize ingiltere'den ithal edilmekte olup 928 senesinde muhtelif sanayl ictin takriben 2HO ton soda ve 1358 tonda sutkostik ithal edilml. olup takriben 400 bin Turk liras1 klymetindedir. Tabii seneden seneye sabun sanayli lnk~af ettikc;e soda ve siltkostik sarflyatt o nisbette tezayi.it edecektir. Halbuki bu muhlm maddei iptidaiyenin mem,leketimizde tmali mumkii.ndtir. Qunkii, bahCa maddei iptida.iyesi tuzdur. Memleketimizde tuz memleha1an mebzuldiir. Liizumunda daha fazla tevsi edilerek tuz istlhsalatl tezyit olunablllr. Tuzun soda hallne kalbi ir;in icap eden amonyak memleketimizdeki hava ~az1 fabrikalanndan klrec; ve ktimUr gene dahilden tedarik edilmek suretile tuzdan soda sutkostlk blkarbonat ve slllkat lmhli mumkiindur. Yalmz tuzun inhisar resminden muaf tutulmasi ve fabrikaya yuksek blr himaye vaz'1 Iaz1mdrr. Soda ve sutkostik sanayline tahsis olunacak tuzdan inhisar resmi almmazsa oodantn maliyet fiatt ucuz olur. Elyevm Almanya'da sanayie tahsis olunan tuzlar pek az resme tabidlrler. Ancak bu tuzlar soda veya petrol ile denature edilmektecllr. Sa bun sa.nayiinde tuz: Sabun sanayiinde lmal olunan sabunun clnsine gore yaglarm havl olduklan rnevadd1 ecneblyeyi aytrmak ve sabunlara liizumuolan sertUgt verm,ek il;in lstlmal olunur. Memleketimizde mebzulen tuz istlhsal edllmekte oldugundan bu mladde mahallen tedarlk edllmektedir. Ancak te.!}viki sanayi kanununun on ikmcl maddesi mucibince sanayide istlhlil.k edilecek tuzun resmlnden muaf tutulmast musarrah olmakla beraber sabun fabrlkalart bu muafiyetten lstifade edememiJerdir. Halbuki sabunun bini imalinde .sarfolunan tuz nisbetinde sabun saf ve s1hhi olur. Binaenaleyh 5 bin klloluk bir kazan i.;in tam ihtlya_; nazan itlbara ahmrsa 500 kilo tuz sarfetmek laztmdir ki bu da 40 lira kadar blr masrafa malolmaktadlr.
C -

Tuvalet sabuneulugumuz ve esanslar:

Tuvalet sabunculu~unun bMltca maddei ipti(:!aiyeslnden birl de esanslard1r. Elyevm kokulu cama~tr sabunlar1 da halkm ragbetini kazanllll oldugundan onlar da tatir olunmaktadir. Elyevm Avrupa'da da sabunlara koku vermek mes'elesi buyiik b!r ehemmiyet kesbetml..tir. SabunIara. koku ilavesinin sabunun muzadt teaffun hassasm1 tezyit etmek noktai nazarmdan biiyfik blr ehemmiyeti vardtr. Gerek Fransa ve gerek Alman-

398

lti:MYA SAN.o\Ylt

ya baktiriyolojihanelerinde yap1Ian tetkikat netlceslnde esanslarm dl~er mtizad1 taaffiin mevat gibi mikroplan oldtirmek hassasma malfk olduklarmdan ve en kuvvetll mikroplarm kokulu sabun mahliillerinde kuvvetlerini zayi ederek az blr miiddette harap olduklan tahakkuk etml bir keyfiyettir. Tuvalet sabunlar1 her meden1 insanm viicut temizliglnde kemaH itina lie kullamd1g1 bir maddedlr. .;unkii bu sabunlarm digerlerine falkiyetJ cUd! tahri etmemesi, bllakls ona yumuakilk vermesi ve bol kopuk vererek kolayhkla cildi temizlemesi ve diger sabunlarda oldugu gibi fena bir yag kokusu yerlne Iatif bir esans kokusu neretmesidir. istanbul'da !mal t>dilen tuvalet sabunlan bu nevi sabunlarda bulunmas1 lllzim gelen evsafi tamamlle haiz iseler de maatteessuf koku m.es'elesinden Avrupa sabunlanna rekabet temin edemlyorlar. Bu da bizim fabrikanm esanslan terkip hususundaki vukufsuzlugundan degil, ancak ~ahbgl eraitin gayri musait olmasmdandlr. Hatta gegenlerde fabrlkamiZI ziyaret eden ingiltere'hin en mehur sabun fabrlkasi ol:m Lever Brodes sabun fabrikasile Marsilya'daki Savoneri J. B. Pol fabrikalarmm dlrektorleri tuvalet sabunu hamurlarimiZm safiyet ve havas itibarile tamamen kusursuz oldugunu ve fakat kokularl ttibariyle geri olduklanm soylemi!jlerdir. Memleketimize esanslar Avrupa'dan gelmektedir. imdiye kadar gfunruk tarifesi esanSlar iyin uygundu, fakat Avrupa'dan gelen tuvalet sabunlarma kiloda 30 kuru glimrlik alimyordu. GU.mrugun az olmas1 dolayisile memlekete fazla miktarda Avrupa'dan sabun ithal edilm~kte oldu~undan fiat hususuncla rekabet edebilmek !~in ucuz ve kiymetsiz esanslar kullanmak suretile (jaliIyorduk. Bundan dolay1 yerli tuvalet sabunlartrniz ragbet goremiyordu. Bugiin yen! giimriik tarifesinde Avrupa sabunlarma fazla giimri.i.k vazolundu. Buna mukabil esanslann da gumru~u on misli artirlldi. ~imdl 1 kilo tuvalet sabunundan 100 kuru giim,riik ahmyor. Buna mukabil memlekete lthal olunan esanslardan 1 kiloya hatta k1ymeti 2 lira olsa da 14 lira giimriik al1myor. Halbuki 100 kilo sabunu tatlr etmek i~tln 2 kilo esans Iaz1m geldlgine nazaran esansm kiymetin.den sarf1 nazar 32 lira gii.mriik ve masarifi miiteferrika verilmek Iazun gelir. BULla esansm k1ynmti de JIA.ve edilecek olursa bu eraite gore Avrupa tuvalet sabunlarma rakabet imkansiz hale gelmektedir. Avrupa fabrikalan senelerdenberi cihan piyasasm1 tutmu, diinyamn her koesinde siiriim temin etmi~ olduklanndan imalatlari fazladir. Tabii bir fabrikanm senevi imalat ve sarfiyatmm yiiksekligi nisbetinde fabrikasyon masraf1 ve sair masraflar tenakus ettigi gibi fabrikaya birakaca~ ufak bir kar da sene nihayetinde milyonlara balig olur. Halbukl bi.zdc boyle degildir. Elyvem; memleketimizde tuvalet sabunu imal eden bir fabrika mevcut olup senevi imalat1 120 bin klloyu tecavi.iz etmemektedir. Halbuki Almanya'da bulunduA-um Berliner Selfen und soda fabrikasi yevmiye 3 bin

399

KiMYA SANArlt

kilo tuvalet sabunu i1,1lemekte ldi. Senevi lstihsalatJ. bir mily<m kiloyu tecaviiz ediyordu. Bununla beraber 2 milyon kilo da ~arn\a.lj1r, ve sair arap sabunu imlalii.t1 da hesap edtlecek olursa birbiri iizerine kiloda 2 kuru kii.r kalmUJ olsa senevi 6 milyon kurU yani 60 bin Turk liras1 kazan~t temln etmi olur. Diger taraftan zamandan, ameleden ve suprodili den 1st1fade etmek suretile; fabrikasyon masrafm1 asgari bir hadde kadar tenzil etmek ~arelerlni bulmulardtr. Sabun sanayiinde ba.llca bakaya ve ham m,adde olarak gliserini nazar1 itibara alabiliriZ, hatta Avrupa fabrikalari satttklan gliserinden sabunun fabrikasyon masrafm1 klsmen temin edebillyorlar. Binaenaleyh sabun sanayiimizin ve bilhassa tuvalet sabun sanayiinin inkil,!afl i~in esanslar da diger mevadd1 lptidaiye glbi Te~viki Sanayi kanununun bah!Jettigt muafiyetten lstifade etmesi Iazimdlr. Aksi takdirde rekabeti temin edemedigi gibi halkm zevkmi Ok!Jtyacak esanslar kullamlmamasl yiizfinden matlup olan ragbeti goremez.
Memleketlmlz sabunculugunda istifade edilemiyen bakaya:

Sabun sanayiim,izde istifade edilmiyen yegane suprodiii madde gliserindir. Malftmdur ki her yag: iki ktstmdan teekkUI eder. Birisi esas hamtzatt l,!ahmiyeSi yani yag klSml di~eri ise bununla muttehit gliserindir. Yal1; sabuna tahavviil etti.gi zaman aynlan gliserin sabunun altmdaki tuzlu ve kostikli suya gever, bu su 'uizde dokUlfir. Avrupa'da ise gllserin istihsali i~in muhafaza olunur. Sabun sanayii biiyiik bir ehemmiyet kesbetm~ olan Almanya, Fransa, ingiltere ve !;limali Amerika'daki biiyuk sabun fabrik:alarl gliserinll sudaki gliserini kenclileri ham halinde istihsal ettikten sonra tasfiye fabrikalanna satarlar. Teksif cihazlarmt havi olmtyan dtger ktit;;iik fabrikalar ya dogrudan dol?;ruya hamtzatt 1,1ahmiye istimal ederler ve yahut bu sulart gliserin fabrikalarma satarlar, Bu sulardan istihsal olunan gliserinlerinin fabrikasyon masraf1 fazla oldugundan ~lyevm yaglar sabuna tahvll olunmazdan evvel gliserinini aytrmaktadirlar. Umumiyetle yaglar nevilerine gore % 6 ila % 15 nisbetinde gliserini ha vi iselerde pratik olarak aneak % 7-8 inden lstifade edilmektedir. Avrupa sabun fabrikalari senevi lstlmal ettiklerl ya~larm yuzde seksen be ktsnum hamiZatl ~ahmiye ve yuzde on belj kiSmmi da dogrudan dogruya ya11; olarak istimal ederler. Do!}rudan dogruya yag istimali ancak liiks tuvalet sabunu imal eden fabrikalara mahsustur. Diger sabunlar hep hamtzati ahmiyeden imal o~ lunmaktadtrlar. <;:iinkii bir sabun gerek hamlZatl ~ahmiyeden ve gerek dogrudan dogruya yagdan imal olunsun husule gelen sabunlarm havas1 kimyeviye ve hikemlyelerinde tebeddiilat yoktur.

400

Sabun Sanayiimiz
Kimyaker

MITAT MUSTAFA
Ayvan:saray Sabun fabrikatan Mildilrii

Avrupa ,'Jabunculugu ile memleketimiz sabunculugunu mukayese et mek, aralanndaki farklan ve memallki mutemeddlnedeki sabun sanayii nin bugtinkti ~ekll alabilmesi ic;:in ne gibi istihaleler ~irdigmi gO.sterebil mek ic;:in sabunculugun tarlhlnden bir nebze bahsedelim. Eger sabunculugun me~elerini tetkik etmek istersek asan kadimede elyevm zamanmuzdaki sabunlara tekabUI eden bir maddenln mevcudiyetlne tesadiif edemeyiz. Ancak eski zamanlarda men:}1 hayvani veya nebati olan emhihl kaleviye tathirat maddesi olarak istimal ediliyordu. Qok sonralart saponin! havi olan mevadd1 nebatiye, odun killii ve tabU sodadan iStifade olunmaga balandl. Milad1 isanm ilk as~rlarmda tabii sodanm veya kiiliin kirecle kan~t1ri1masmdan ~ok kuvvetli tathir hassasl na malik bir maddenin elde edildigi malumdur. Maamafih imdiki sabunlarm terkibine m~abih bir 4kilde ilk sabun Golvahlar tarafmdan
yapJlmi~t!r. Me~hur tabip Galyen ltendi tip uzerine yazd1gJ_ a.sarmda sabundan. deva maddest olarak bahsetmi ve birinci derecede jermen sabunlarm1 ve iklncl derecede Golva sabunlarmt zikretmitir. Maamafih sabun sanayiinin ondan sonraki inkiafma dair pek mtiphem malumat mevcuttur. Dokuzuncu as1rda Marsilya'nm sabun sanayiinde btiytik bir ehemmiyet kesbettigi gorii.liiyor. On beinci astrda sabun ticareti Venedik'te temerktiz ediyorsa da biraz Sl)llra merkez tekrar Marsilya 'ya naklolunuyor. Ayni asrm balangicmda ingiltere'nin de sabun sanayiinde btiytik bir ehernmiyet kesbettigi gortiHiyor.

m1~

Bin altt yii.z yinnl ikide sabun sanayii ingiltere'de inhisar altma a.lm ise de cok devam etmem.il} ve tekrar serbestii sanayi fade olunmutur.

Fransa'ya gelince: on yedinci asrrda Liyon'lu blr tti.ccar Krala mtiracaat ederek haricten hie;: bir ecnebi mall celbetmeksizin Fransa'nm 1htiyacma kafi gelecek saf sabunu 1mal ic;in on dordtincii Ltii'den yirrni

393

KiMYA SANAYit

senelik bir imtlyaz aliyor. 0 zaman Fransa'da mevcut ola.n fabrikalar bali iizere ~ali~maga ve tesJsattm tevsl etmemege ve im.al edecekleri ::;abunlan muayyen bir fiat tizerinden imtiyazt alan ~ahsa :satmaga mecbur tutuluyorlar. Bu monopol da Fransa lnktlab1 kebirine kadar devam etti. 0 s1ralarda Almanya'da sabun sanayiinin mevcudiyet ve ademi mevcudtyetl miisavi gibi idi, mahdut ve iptldai bir ka~t fabrika tarafmdan Almanya ihtiyacatmm cuz'i bir k1smr temtn edlleblliyordu. Bllahara sun'i sodanm kefi, koko ve palmist yaglarmm sabun sanayiinde istlmale balanmasi yaglarm ve dolayiSile sabunun kimyevi bunyelerlnin tanmmasa lle Alman sabun sanayii kesbi ehemmiyet etti. Qiinkii o zamanlar soda ve :sutkostlk malum olmadigmdan nebati kiilii kiregle karlttrmak .suretile elde edllen sudkostik mahlulile sabun imal edlllyordu. Bu usul me-mleketim1zde elyevm Kills, Gazi Aymtap sabunhaneleri tarafmdan tatbik olunmaktadtr. Kullanllan yaglara geUnce; onlar da pek mahdut idl. Fransa'da Almanya'da i<;yagi, Ingiltere'de kezallk i<;yag1 ve salr hayvani yaglar sabun sanayilnde lstimal ediliyordu. Halbuki bilahara koko ve palmist ya~larmm Avrupa'ya lthal edilmesi sabunculugun ehemmiyetlnl artttrdigl gibi 1yi blr sabunun yalmz bir nevi yagdan degil birblrlnin noksamm ikm.al eden muhtelif nevi ya~larm mt.inaslp blr nisbette kan~ttrtlmasmdan elde edllecegi anlalldi, ve arttk bugiin diinyada mevcut yaglar i~tinde sabun imaline yalmz bama kifayet edecek tam ve kusursuz bir yag mevcut olmad1g1 tahakkuk etmitir.
zaytinya~I,

Asll sabun sanayiinln bt.itiin medeni mem,leketlerde kl ehem.rniyetll inkiafi (LO Blanl tarafmdan sun'i surette soda imallnln keflnden sonra
b~tyor.

1775 - te Fransa fen akademisi tuzdan pratik usul ile soda istihsal edene 2400 altm lira mUk.atat vereceglnl nan etm~ ve Loblan'm taharrtyata tuzun sodaya tahvil edilmesile neticelenmi~tir. Fakat sabuncular ilk defa altmadtklan bir madde ile kar1Jllattklarmdan onu istimal etmekte tereddut ettiler. Ancak kendilerine kulland1klart kiiUerinde gayrl saf halinde soday1 muhtevl oldugu ve satfedecekleri sodamn tonu bama blr ikramiye kazanacaklari anlat1ldtktan sonradtr ki sun'i soda istlmallne baladdar. Maatteessiif ayni vaziyet bizde de elyevm mevcuttur. Henuz bir ~tok sabuncularnniZ sutkosiik istimaline ehemmiyet verm:emekte ve elyevm kire~tle sodanm muawelesl suretlle elde edllen mahlt.iller istlmal olunmaktadir. Koko ve palmist yaglarmm Avrupa'ya ithal olunmast sabun sanaylinde yeni muva.ffakiyetler tevlit etti; zira bu yaglar vasttasile o zam'.l.na kadar n$.lum olmtyan yeni cins sabunlar imall usulleri meydana t;lkanldi. Maamafih bu yenl ~tlkan sabunlar bir ~tok zaman gerek sabuncular ve

394

KiMYA SANAYti

gerek balk tarafmdan ragbet gormedUer halkm kullanmaga alujtl8t ipt1dai sabunlar - elyevm blzdeki ~.;amal}tr sabunlan gibi - kendUerlne daha dayamklt ve daha kullanllt geUyordu. Son asrm msfmdan itibaren sabunculuk biiyiik ehemmiyet ve buyUk neticeler kazandt. Sabunculukta muhtelif yaglarm ve bilhassa yag tasfiyehaneleri bakayalarmm, deri fabrikalan bakayalarile balrk yaglarmm kimyevi usuller ile sertletirilmesinden husule gelen sert yaglarm ve re~,;inenin sabun sanayiinde yag gibi istimal edilmesi sabun hassalarmm tslahma ve sabunun ;ok ucuz bir fiata males'lllm.esine sebep oldu. Yemek ve it;rnek idamei hayat i~in nasll miibrem ihtiya~lardan 1se temizlikte ayni l}eydir. Temizlik vasttast olan sabunun ucuz bir fiata maledilmesi halkm sthhatlle alakadardtr. [Llbig'in malum ol an bir halkm derecei medeniyeti sarfettlgi sa bun miktarile ~'Utena.siptin sozii Avrupa'mn miiterai{ki olan halkmm bali hazmna tevafuk etmektedir.J Tekmil Almanya'da imal olunan sabunun miktan 600.000 ton kadar tahmtn edllmekte olup bunun %45 - i ~amatr ve el sabunu %20 - .si. tuvalet ve %35 - i arap sabunu ve sabun tozundan ibarettir. i:stihl:lk mlktarl ise 1928 senesi istatistikine nazaran Almanya'da l}ahts bal}ma 8 kilo, ingiltere'de 9 kilo, Fransa'da 7.50 kilo, ~imali Atnerika'da '1 kilo, italya'da 5.50 ktlo, Romanya'da 2.50 kilo isabet eder. Halbuki memleketimlzde bu miktar ahis bal}ma bir bu;uk kiloyu tecavii.z edernEm.ektedir. Babunculukta ~ok ehemmiyetli muvatfakiyetlerden biri de sutkostigtn soda gibi sulp halinde imal olunmast ve sabun fabrlkalarmt karboniyeti sodyomu kirec;le muamele ederek sutkostige tahvil gibi iiziintulii ameliyelerden kurtar~s1dn. Diger taraftan klor potasyomun elektrikle tahallilliinden potas kostigin elde edilmesi arap sabunu sanayiinde biiyiik inkiaf ve tenevviller husule getirdi.
Ya~lardan istihsal olunan hamtzatt ~ahmlyenin karbonatla tasabbunu sa.bunculugun inkiafmda yeni bir merhale tekil eder.

Gliserin fiatlarmm yiikselmesl fabrikatorleri ve fen adamlarmt yaglan sabuna tahvil etmezden mukaddem bir tahalliil ameUyeslne tabi tutarak gliserinlerini aymnaga ve hamxzatt ~hmiyeainden sabun imal etmege sevketU. Bu hususta sanayide muhtelif iktisadi usuller vazolundu. Bilahare Almanya'da harbi umuminin devamt miiddetince cihet1 askeriyeye lliztm gelen mevadd1 infilakiyenin imallnde vast miktarda gllserine ihtiya~ goriildUgunde sabun fabrikalarmm dogrudan do~ruya ya~ kul~ lanmalart m~nedildi. Bu suretle yaglarm evvela gliserini tefrik olunuyor ve hamtzatt ahmiyesl sabun fabrikalarma veriliyordu.

395

ldMYA SANAYU

On dokuzuncu Mtm nihayetine dogru sabunculukta mii.stamel bulu nan maklnelerde de de~klikler ve mi.ikem,mellyetler gOrtinmeke ba~lan di. ilk s1rada buharla sabun pb}irmejtl zikredebUirlz. Bundan bru}ka el ~ ler1n1 bertaraf eden bir t;ok yenl sistem maklneler vas1tasile amele ve zam.andan iktisat t;areleri bulundu. Memleketimiz sabun sanayii: Memleketimizde sabun sanayllnin ne zaman ba].adigml kat'i surette tayin miimki.in degilse de ta evvelden beri evlerde ve bilihare tesis edilen ufa.k imal~thanelerde sabun yapi.l.d1g1 anlaIllyor. Memleketimizde sabunculugun mevcudiyeti U son yinnl sene zarfmda hlssolunmaga balamlsa da giimriiklerdeki serbesti dolay1sile bir tiirli.i inkiaf edememi, ancak te~viki sanay1 kanununun vaz'1 ve yeni gtlmrtlk tarifelerinin tatbiki ile Yunanistan fabrikalarmm rekabetinden kendini kurtarabilmi.ljtir. Binaenaleyh memlekethnizdeki sabun sanayilnin mebdei inki.afm1 $iU r.on senelerde aramak Iazlmd1r. Memleketimlzde sabun sanayiinin ehemmiyet kesbettigl ml:lhaller istanbul, izmir, Ayvahk, Edremit havalisile Kilis, Gazi Ayintap, Mersln'dir. Memleketimizin senevi imal etti!H sabun mlktan takriben 24 milyon kilo kadar olup bunun hemen ekserisi <;atnMlr sabunudur. Pek az miktarda tuvalet sabunu, arap sabunu ve sair Avrupa clnsinden sabunlar imal olunmaktadu. Memleketimizde sabun sanayii heniiz niive halinde bulundugundan sabunhanelerimiz pek iptidai bir tarzda oldugu gibi tatbik olunan usullerde kurunu vustadan kalma usullerdir. Bizde sabun sanayiinde kullamlan mevaddl iptidaiye de bahca yaglar, sutkostik, potas kostik, soda, silikat, tuz ve esanslardlr. Yaglar imal olunan sabunlarm cinslerine gore mii.tehavvil olup ~a malr sabunlaruruz i-.in zeytinyagl, pirine yag1, arait yag1, .;ii.riik fmdtk yagt kullamlmaktadir. Marsilya ve ingiliz cinsinden sabunlar i~in arait yag1, hamlzatt koko ve palmist yaglan hanuzat1, i~ yag1, re~ine, ay .;i~egi yag1, pamuk yag1, pirlne yag1, zeytinyag1, ara.it l'Rgl kullamllr. Tuvalet sabunlarmm lmali i-.inse i~ yag1, koko yag1, arait yag1, zeytinyagt, palmist yaw_. Arap sabunlan i~in bezir yag1 kolza yag1 istimal olunmaktadir. Bu yag"lardan zeytinyag1, pirine yag1, fmdtk yag1, pamuk yag1, ~mleketimiz mahsulatmdan olup digerleri Avrupa'dan celbedilmektedir. Biittin sabunculugumuz tahm:inen senevi 16 milyon kilo ya~ lstimal ettigine nazaran 1927, 1928, 1929 senelerinde sabunluk olarak memleketimlze tthal edilen ya~ miktan ii~ bu~tuk milyon kiloyu tecaviiz edememektedir. f?urada bizde yaptlan nwhtelif sabunlarm envam1 ve fabrikasyon tarzlartru bildinnek ve sabun sanayilnln aldi~I son tekemmi.ile gore bildi-

396

KhrlYA SANAY11

Oliserin dilnya sanayiindekl sarflyatma gore bUytik bir ehemmlyeti b.aizdir. Sanayii inkia1 etmi memleketlerde gliserin sarfzyatl tezayiit etmi!ftir. Bahusus mevaddt 1nfil~kiye lmalindeki istimalatt ehemmiyetlnl bir kat daha tezylt etmitlr. Diinya sanayiinin senevl istimal ettliti gllserin rniktan takriben 80 bin tondur. Bundan 10 bin tonunu Almanya istihsal etmektedir. Harp zaman~ lannda bu miktar temytit eder. Umumi harp esnasmda Abnanya'da ne~ rolunan bir kanunla gliserini aynlm~ ya~Iardan sabun istihsali mene dil~ti. Ayni kanunun biliLhare dijter memleketlerde tatbik edihni!! ve bugtikU gUserin ve sabun sanayiin1n inkiafmda biiyUk bir amn ohnutur. Qiinkii bir fOk fabrikalar hamlZatl ahmlye istimalile sabunlarmm evsafma halel gelir korkw;iyle miitereddit bulunmak.ta idiler. Halbukl mecburiyet halln ve fabrikalan abtlrnu ve fabrikalara bu usuliin iktisadi oldugunu ogretrni ve elyevm kanunun hUkmU refedilmi olmasma rairoen hanuzat1 .gahmtye sabun sanayiinde kendi lktisadi ehemm.iyetini muhafaza etmitir. Ollserin lstihsal ve sarfiyatt hakkmda miisbet bir flklr verilmesi icin Polonya'mn 1928 senesindeki gliserin istihsal ve sarflyatma ait bir lstatistiki tetkik edellm : 1926 senesindeki gliserin istihsalatt 550 tondur. Sarfiyatl Mevadd1 infilakiye sanaylinde Orafle indtisteri Ka~lt sanayii Mevaddt tlbbiye ve kimyeviye sanayli Sabun ve parfiimerl sanayif
Yekun

220 125 80 190

ton :.

50
665

tondur.

,. "

f}u hesaba nazaran yiiz on be ton ithalat yaprruttr. Tetklk edeeek olursak bu sanayiden bazllart bizde elyvem mevcut olup bazl!art da yakmda teessus edecektir. Kendi memleketimizdekl gliserln sarfiyatma gUnce ~imdiki halde pek bUyilk miktarda degilse de aaitldaki cetvele nazaran seneden seneye tezayiit etrnektedir. Gliserin sa.rfiyatmuz
928 senesinde

2:1Ton
59

927
928

:.

76

930 senesinde belki yi.iz tonu bulacaktlr. Memleketlmizde senevi 16 mll,yon kllo kadar yag sabun sanaylinde istimal edilmektedlr. Bu yaglarm 10

26.

401

xiMYA SANAYit

mllyon kilosundan istihsal edilecek gliserin miktart takriben senevi 550 ton eder. Memleketimizde tatbikat sahasma ge~.;erek bir gllilerln fabrtkast tesis edillrse bir ~ok miikiilat kartsmda kalm1r. Bu fabrikamn bugiink.ii vaziyete gore faaliyete get;ebilmesi, a~agtda arzedeceg"im sebeplerden dolayt imdilik m.iimkiin deg"ildir. Fakat bu sebepler muvakkat ve ~nzidir.
1 - Qiinkii bizde yalmz bir sabun fabrikastmn blr senede kullandtgi yag miktan blr gliserin fabrikasml Jletme~e kA.fi de~lldir. Binaenaleyh bir ~ok fabrikalarm sularmt birletirmek Iaznndll'. Halbuki fabrikalarmuzm yiiZde doksan dokuzu iptidai usullerle ~al~bklarmdan onlarm istihsal edecekleri sulardan gliserin istihsali iktisadl olmaz.
2 - Nakllye vesaitinin ftktam ve tarifelerin yuksekligl dolaylSlle % 5 nisbetinde gliserfni havi olan sulart bir merkeze tophyabllmek l~in sarfedilecek para biiyiik bir yekun tutar.

3 - Fabrikalarm tennesi.

ye

halkm sebepsiz olarak beyaz sabunlara ragbet gos-

Binaenaleyh gliserin istihsalinin aaitda izah edeceglm ekilde kab111yeti tatbikiyesi tasavvur edilebilir. 1 - Ya~lan hamtzatt ahmiye ve gliserlne ay1racak ve gllserln istlhsal edecek bir fabrika tesis edillr. Ve bu fabrika istihsal etti~l hamtzatt ahmiyeyi sabun fabrikalarma verlrse. 2 - Sabun fabrlkalanna tuvalet sabunu ve sair hususi l'abunlat lmalinde kullanacaklan mutedil yag"lardan gliserlnli suyun :fenni bir surette ay1rmak usuliinii ogretmek. Fabrikalatt harruzatt ahmiye istimallne mecbur etmek. Ve notr sabun imalln1 menetmek ve onlara hamtzatt ahmiyenln karbonatla tasabbunu usullerini ogretmek. 3 ya~lardan

4-

Halkm beyaz sabunlar iizerindeki tellkkilerini degltirmek.

Bu mes'ele miihlmdir. Zlra halk gorenek olarak ogrendi~i beyaz sabundan baka sabunlara saf nazarile bakmamakta ve onlarm istimalinden tevakki etmektedir. Mesela Plrne sabunlanmtz ~ama.,tr l~ln gayet giizel ve kullanlh oldugu halde renginin yeil ohnaSl betbahtbgmdan ancak bula14'a kullanllmaktadtr. Te!fvikl sanayi kanunnnun sabuncnluktaki tatbikatt: Tevlki sanayl kanunu mentleketim.izin diger sanayiinde oldugu gibi sabun sanayilnde de kendl ktymet ve ehemmiyetini takdir ettirmltlr. Ancak sabun sanayiinde gi:isterdigi iktiSadi tesirl sabun sanayiimizln dii!;er nmi sahalarmda yapamamttlr. ~uraSl inkA.r edilemez kl tevlki sanayl kanunu-

402

xiMYA SANAYH

nun tatbikinden evvel memleketimizde hemen mahdut blr ka~ imaiAthane ca.I~akta ve bu imalAthaneler sabun sarfiyatmnzm hemen cuz'i bir klsmm1 temin etmekte idi. Rekabetln gayri mfunkiin olmasmdan Avrupa ve bUhassa YunaniStan sabunlart plyasaya hakim bulunmakta ldi. Halbukl bugU.nku vaziyete nazaran memleketl.mize hari~ten ~amatr sabunu, lthalatt hemen yok glbidir. Bunda yegAne amil TeViki sanayi kanununun fabrlkalara bahettiii muaflyet ve gtimrtiklerde iatbik olunan hllnaye sistemldir. Binaenaleyh Teviki Sanayl kanunu sabunculuktakl kudreti istlhsallyemlz iizerinde iddetle muessir olrnu ve fakat esas sabunculuk llmi uzerlnde hi~ bir tesir yapamamcytll". Bundan on ila yirmi sene sonra TeVlki sanayi kanununun sabun fabrlkalarma olan temili refolunsa fabrikalarmuz gene eski atll vaziyetlerine riicu edeceklerdir. Qunku Avrupa fabrlkalarma serbest sahada rekabet edebllmek i~in ve onlar gtbl sabunculugoun her sahasmda mticehhez olmak, fennin her zam.ankl terakkiyatmdan istifade etmek fabr1kasyondakl1ktisadi usulleri bilmek ve onlar gibi ilmi ve fenni ~altmak S.rltlt. Sabun sanayil de ~er sanayii cesime glbl kimyevi sanayiin blr U~ besidir. Her sanaylde oldugu gibl sabun sanayii de her sene yeni bir kefin lktisadi tatbikatile uP,ramaktadtr. Avrupa sabun sanayli istlhsal ettigt maim nefaseti, kullandlll maddel lptidaiyenln ucuzluP,u, suproduiden istifade etmesini bilmesi, 1ma.1Atta tatblk ettill fenni usul ve asrl teghizatla zaman ve atn.eleden bolbol tasarruf etmesi gibi menaftl mil.drik bir vazlyettedir. Halbuki bizim fabrikalara gelince: Tatbik ettiklerl usul ve bllgi itibarile bundan bir astr evvelki Avrupa farikalari mevkiinde bulunuyorlar. Memleketlmizde bundan b!r a..<11r cvvel sabun fabrikalarrmiz ne halde ve naslllptldai bir lliiUl ile !(allIyorlarsa bugiin de aynl vazlyettedir. Pek az bir yenilik yapilml, kullandtklari usuller biraz fenni tekle sokulmu~S ve go~ renek tekilde babadan evlftda, ustadan c;traga lntikal etmek suretile kurunu ulai usullerin memleketinU.zde tatbikatma devam olunm~tur. Halbuki TeViki Sanayi kanununun istihdaf etti!U gaye memleketirnizin ihtiyacattm dahilden tedarlk etmek suretlle lthalati azaltmak, harlce para vermemek ve bu suretle amele iicretini ve fabrlkasyon masrafmi memleketimize kazandirmakla beraber fabrikalara bahettigi lstifadeden husule gelecek temettille sabun sanayiirnizi asril~tirmek onlann llmi, fenni, ve iktlsadi inki~Sa.flanru temln etmek ve ilerde Avrupa fabrlkalart gibt thracat yapaca.k kabiliyete get.irmektir. Memleketimizde ilnal olunan sabunlar faraza bugiinku iktisadi vaziyete nazaran Avrupa sabun piyasasma gore muvaf1k bir fiatta ve ucU2a ma.ledilmilj olsalar bile nefaset ltibarlle bir kzyrn.et bulamazlar. Zira memleketimizde lmal edllen ~ama.J}tr sabunlari ilmln ve fennin bir -;aman- sabununda gi:isterdiAi eraiti haiz degildirler. Qiinktl btltiin medent memleketlerde ka-

403

x!XYA SAKAYit

bul edllen sa.bun evsafile bizlm sabun telakklmiz arasmda biiyUk bir fark varcbr. Vergilerin sabun sanayii iizerine tesirl: Sabun sanayiimizin in]W}afma mani addolunacak sebeplerden birl de oktrova ve muamele verglsidir. Muamele vergisi her nevi sabunlara miiessir oldugu halde oktruva resmi daha ziyade tuvalet sa.bunlarnruza tesir etmek tedir. Muamele vergisl kanununun birinci maddesi ahk~m1 muciblnce Tiirkiye dahillnde kuvay1 mUharrtke He miiteharrlk bUil.mum smai miiesseselerde lm/al edllip dahilde sartedilen mevat lle harl~te lmal edllip Tiirklye'ye lthal edllen mevattan k1ymetleri itibarile %6 ve barice sevkedilecek mevattan kl.yrn.etleri ltlbar1le %2,50 muamele vergisi abnmas1lcap edlyor. Binaenaleyh kanuna gore asrl ve modern ~hlzata malik ve kuvay1 muharrike olarak motor veya lsllm maklneslistlmal eden mtiesseseler %6 muame1e vergisine tabi tutulduklan balde kuvaYt muharrike lstlmal etmlyen ve ancak cok lptldai ekilde bulunan ve her eyi el ile yapan imalathaneler bu muamele vergtsinden rnuaftll'lar. Bu kanunun tevikl sanayl kanununun aksine olarak kiiciik iptidai sanayii hlmayeyl istihdaf ettlgl clhetle tevikl sanayl kanununun maksadma muhalif olarak biiytik: sanayii ezmektedir. Halbukl bugiinku l}eralt da.hlllnde teZJviki sanayi kanununun bahetti!i muafiyetten istifade eden btiytik lmalAtane ve fabrlkalarm muamele verglsinden muaf kiiqiik imaHi.tanelere rekabetl gayri miimkiindtir. Esasen fabrlkalar vereceklerl muamele vergisi nlsbetlnde blr kar temln edemiyorlar. Esasen biiyiik sabun fabrikalan arasmda bir anlMma ve blrlik bulunglbi onlar da bu rekabet cereyanlarl i~inde bocalaYIP duruyorlar. Bu vazlyetten balk istifade etse ve ucuz sabun tedarlki mfimki.in olsa ne isel Fakat fabrlkalarm kazandigt pek ciiz'i olmakla beraber bu rekabetln neticesi mutava&ntlarla pe1akendec1lerin keselerini doldurmakta tezahi.'r c!lyor. Saniyen muamele verglsl alman fabrikalarla ahnm1yan kii(liik imalathneler mallyet fiatlar1 arasmdaki % 6 bk blr fark rekabeti lmkansiz bll'akmaktadll'. Nitekim her ild tarafm maliyet flatiarm1 hesap edecek olursak:
madl~l

Okka

Kuru~

Zeytin yag1 Ayvahk Sutkostlk Tuz ve karbonat

100
19 5

5000 24'1
40

5287

404

Kuru~

1 Kilo yatm .sabuna tahvili i~in icap eden komur, imaliye &.mbalaj, nakliye fabrika kiras1 ve salr muteferrlk masraflar 6,50 kuru!J hesap edllir.

650 593'J

Demekki 100 okka yagdan !mal olunan 155 okka sabun 5937 kuruQ maloluyor. Binaenaleyh bir okka sabunun maliyet fiat1 muamele vergisinden muar imalathaneler 38,50 kuru ve muamele vergisi verenlere 2.31 = 40.81 kftsur kUlUa malolm:aktadlr. Halbukl b\iyij.k fabrikanm mutehaBSIS masraf1, mtidftr, katip, ve saire gibi daha bir 'rOk masraflar1 oldugundan maUyet flat! 41 kuruu tecaviiz etmektedlr. Bugunkti plyasaya gore en birincl zeyt1nyat1 sabunlatl 41,50-42 kurua satllacagmdan U vaziyet dahilinde buyiik sabun fabrlkalarmm faaliyetlerinde devama im.kan yok glbldlr. Bunu nazan dikkate alan sabun fabrikalan blnlerce lira sarfederek vauttlkleri kuvay1 muharrikelerl kaldlrmak suretlle digerleri gibi elle ~all.lnaga balamilardJr. Maatteessiif bugiin makine ve motOr gibi fenni vesaitten :l.l!tifa.de eden hi.; b1r fabrlka kalmamltir. Ufak bir tekamtil gosteren sabunculu~u muz gene eski iptidai haline rticu etmitir.

Oktruvaya gelince: QamaIr sabunlarmm kllosuna 20 para tuvalet sabunlarmdan ise 10 kuru oktruva alm1yor. Halbuki tuvalet sabunlarmda kiloda 10 kuruluk bir fark maliyet fiatml %10 miktarmda tezyit etmektedir. Evvelce soyledi~imlz gibi bir taraftan esanslara vazolunan fazla. gUmriik di~er taraftan oktruva ve muamele verglsi tuvalet sabunlarmm flatlarmi son derece yUkseltmekte oldugundan rekabetl ve halkm raibetini temin edemiyor.
Sabun sanayiinde ecnl'bi mutehass1slar mes'elesi:

ve miitehass1s

yetbjtinnek

Sabun sanayiimlzde elyevm ecnebi mUtehassJ.S yoktur. Ve ~lmdiki vaziyete gore ecnebi mUtehassisa. da liizum yoktur. Evvelce ooyledigimiz gibi sabun fabrikalarmuz kendilerlne mahsus olan fabrikasyon usullerlnl degttirmeie taraftar d~ildirler ve olamazlar. Zira her fabrika halkm ra~bet gosterdi~i bir ekilde tmal etmek mecburiyetindedir k1 bu sabunlan imalde yerli ustalanm.lZ senelerdenberi yapt1klan meleke ile ecnebUerden daha !yl muvaffak olurlar. Fenni surette .;alt.pn.ak ve Avrupa'nm tekamiiliinden lstifade etmek lst!yorsak miitehasSislara her halde !htiyaemuz derkArdlr. MiitehassJsla.nn TUrk veya ecnebi olm.as1 mes'elesi ayr1ca muhtacl tetkiktir. Ecneb1 miiteh8.8S1S getirece~ iyi Tiirk mutehassJslar ye~tirmek daha doirudur.

405

KiMYA SANAYii

Clinku memlekettm~ze getirilecek ecnebi mutehasSlSlardan umlt edilen istifade maatteessuf temin edilemiyor. Evvela iyi blr miitehass1s getirmek gayrl miim.kiindur. Getirildigl tasavvur edilse bile fabrikalar maddeten onlan memnun edecek vaziyette degildir. Bu sebepten dolay1 memleketimizde Turk mutehass1slar yeU.,tirmek ve yetiecek mtitehass18lardan azami bir surette fabrikalanistifade ettirmek yegane gaye olmalldu. Kanaatime gore sabun sanayiinin muhta.; oldugu mutehass1slar teknisyenden tazla ilim adam1 ve kimya tahslllnt 1kma.l etmi kimselerden yetitirilml mutehasslSlar olmalubr. Teknisyenler burada kurslar ve smai tedrisatla elde edilebiUrler, haU hazrrda memleketimime bir .,;ok sabun ustalan vardrr. Bunlarm sabun sanayii iizerindeki malulllQtl umumiye ve bilgileri c;;ok mahdut ve nak1st1r. Ecneb1 memleketlerde tatbik olunan usullerden ve onlarm t.evlit ettigl faydall neticelerden malii.matlan yoktur. Bilgileri gok lptidai ve istimal ettikleri mevaddt iptidalyenln evsafmdan bile haberdar degildirler. Sabun ilzerlne a~tlacak gece kurslan ve yaz1lacak kitaplarla bunlarm bilgllerinin kuvvetle3tirilmeSinden cok muvaffakiyetlt neticeler almacagt kanaatindeyim.

406

Prine Sanayii ve Prine Sabunlart

Dr. H. YAHYA
Ttirklye'de pirina. sanayii yenidir. Bundan Uti sene evvellne kadar memleket tabil. servetierinden blrl olan pirlnalardan - zeytin kiispelerlnden - istifade edilemed~den bunlar nisbeten ueuz fiatlarla Yunanlstan'a, italya'ya gondermyor; orada bu pirinalardan pirlna ya~1 ~Ikarillyor ve bu yaglarm bir kiSllll gene Tiirkiye'ye satllJ.yordu. Son senelerde Cumhuriyet hiiltfunetlnin feyizli idaresinden eesaret alan m11teebblsler memleketin bu servetinden de l.Btifade etmekte daha fazla geclkmediler. Ve bu suretle lki sene zarfmda gil.zel Ttirklye'mlzde btiyillt ve k~11k (6) tane pirlna fabrikasl tesl.B edlldi. Bu fabrlkalar 927-928 senelerinde zeytln rekoltesl nlsbeten az oldugundan kabiliyeti lstihaaliyelerinin ancak %55 - i nisbetlnde ~~ablldller. Ve l.Btlbsal ettiklerl plrlna yaglanm .(takrtben 4150-500 bin okka) memleket dahillnde kolayllkla ve 1yi bir ka2&n~la satabildiler. Plrina fabr1ka sahiplerl birinci sene zarfmda elde ettikleri bu mi.ispet neticelerden cesaret alarak ikinel sene {928-929 senes!nde) azam.i blr randmania ~emek i~tin, esasen zeytin rekoltesi mfisait oldugundan btiyij.k fedakArllklarla pirina miibayaa ederek faaliyete g~ler. Fakat bir miiddet sonra lstih.sal olunan plrlna. yagJ.arm1 dahllde sa.tmakta miiktm.t bat gasterdl. Ne kadar pyam teessiirdiir kl; maddi ve ma.nevi btiyiik emeklerle istJhsal olunan (1) milyon okka pirina yag1 memlekette tamamlle sat.tlamadl.
929-930 senesi 1se yalniZ izmir'de sanayil zeytlye Tiirk llmitet firketlne

alt pirlna fabrikasl muntazaman zararla faaliyette bulunuyor. Dlter ikl

fabrtka Jse aneak klsa bfr miiddet - o da. muhtelif 1nlo.talarla - Qallablldller. Memleketimizde plrina yailarmm k1ymeti maalesef takdir edilmem.ltir. ilmi ve fenni bir surette tetkik edildikte g<Srillilr ki pirlna yag1 Yetil zeyttn yaiiOdan baka blr ey degtldir. Bundan dolaYJ.dlr ki Avrupa.'da. ve Amerlka.'da en lyi tuvalet ve lpek kumwarmt YJ.)tamak 1~1n kullanllan .11abunlarm terkiplerinin kiSml azanunda pahall olmasma r~men. plrJna

407

x!MYA SANAYit
ya~1

bulunur. Pirina. ya,tlarmm sabun i~in ne kadar ktytnetli bir mevaddt lptidaiye oldugunu anlatabJlmek il}in mehur <Palmolive) sabunlarl.Ulll pirina yag"larmdan yapddtgmt yazmak kafidir. Ame"ika'bla.r cihan pirlna yag1 istihsalatmm (% 60) m istihlak edtyorlar. Pirina yag1 zeytin kuspelerinden bilkimya ihra~ edilir. Ve hamtzlyet derecesi y;iksek oldugundan ve oksi hanuzati ahmiyeyl ihtiva ett~inden sabun h:h1 uphesiz ki en iyi yaS;lardan biridir. Tiirkiye'de umumJyetle sabunlar ve bilha.ssa plrina sabunlan hakkmda maalesef yanil~ bir telakki vardtr.

f;loyle kl, :sabunlarm hE>r eyden evvel beyaz olmasma ve ucuzlu~una ehPmmiyet verilir. Halbuki iyi bir sabunda aramhcak her eyden evvel kimyevi ve hlkem.-i vaslflandrr. Yani iyi bir sabun asgari %60 hamrzatl ahmiyeyi (terkibinde kalevi buna dahil degildirl ihti"a etmeli ve ri.itubeti %26 - y1 g~memeli, serbest kalevi bulunmamah ve mevaddt ecnebiyeden (Silikat, talkum - toprak ... ila) tamami.le ari olmah ve fena kokusu bulunmamalldtr. Tuvalet sabunlarmda oldugu gibi diger sabunlarda da renk mcs'elesi mevzuu bahis degildir. Bir I(Ok memleketlerde sabun mevnddt zaruriyeden. telikki edildiginden sabunlar hakkmda hiikfunet ve belediye iddetli takyidat vazetmitir. Bizde sabunculuk maalesef pek iptidal bir devrededir. Mevcut sabunhanelerin daha bir kimya laboratuarlan bile yoktur. Salmnlar fenni bir kontrol Ho pi~irilemedll?;inden evsaft kimyeviyeleri zlyadl'~ile tehaluf eder. Piyusada satllan sabunlartmiZI sistematik bir sureUe tetl<:ik ve tahlil ettim. izmir piyasasmda en iyi zeytinya~l sabunu dtye satrln. n sabunun tahlil nettcesindc % 63 ham!Zatl eyahmiyeyi ve %28 riitubeti, ' < 2 5 mevadd1 ecnebi~ ycyi ve <;>; 0,26 s~rbest kaleviyi ihtiva etti{Hni ve sahunun terkibinde zeytinya8'Jndan baka arait ya~1 bulundu~unu tesbit ettim.
Piya.~ada %25 - e kadar mevaddt ecneblye ile tarr~ey edilmi sabunlar maalesef pek GOktur. Halka ucuz dlye sat.Jlan bu magl'ju~ sabunlar hakikatte c;ok daha pahalldtr. Avrupa'da ve Amerika'da mai?:I'JUI} ve gayri femu piiri!Pn sabunlarm istimalinden pamuklu, ~lniilii ve ipekli kuma~larm zlyade<;il~ harap oldu!tnnu ve bu suretle her sene milli servctin milyonlarca lira routazarnr oldugunu tesbit eden hiikumct ve belediyeler sabunlar hakkmda pek ag1r cezalar vazetmi..'}tir. Bunun ehemmiyctini takdir eden Hiikilmc.timiz haztrlanmakta olan sthhati umum1ye kanununda sabunlar hakkmda da I'Jiddetli takyidat vazettlgini biiytik bir !ji.ikranla haber ald1m.

Pirina sanayli ve pirina sabunculugu Yunanistan'da ziyadesile inki~af ('tmistir. Bugun Yunanistan'da yalmz pirina sabunu kullamllr. Ve pirina sabunlarmm halk arasmda taammiimune de hiikfunet muessir olmW}tur. Btr zamanlar Yunanistan'da bugiin bizde oldugu gibi nisbetten pahall sabunluk zeytinyaglarmdan beyaz sabun yapllrr, ye~il pirina sabunla.rma ragbet edUmedi~inden pir!na sanayli mfi&kiil bir vaziyette bulunuyordu. Yunan hiikumetl hem pirina, hem pirlna sanaylinln mevcudlyetini, hem d~

408

KiMYA SANAYH

sanayii zeytiyenln ~afllll temln ic;ln orduya ve devlet muesseselerlnebllk1mya sa.:r pirina sabunu kullanmalarml emretti. Orduda ve devlet muesseselerinde (mektepler ve hastaneler) btlk1mya saf plrlna sabunu kullananlar plrtna sabunlarmm (havassi kimyeviyesl dolayisllel ac1 sularda bile kopiirmek ve ~;ama1rlar1 iyi temlzlemek ve litif blr koku vennek hassast tecriibe ve takdir edenler. pirina sabunlarmm halk arasmda taammumiine miiessir ve bu suretle memlekette pirina sanaylinin taazzuvuna ve kuvvetli bir sanayil zeytiyenin teessiisiine muvaffak oldular. Plrlna sabunlari diger sabunlara nisbetle haiz oldugu vas1f ve fiat t'tighanlan dolay1sile bizde de er ge.; taammum edecek ve pirina sanayii litylk oldu~u mevkii alacakt1r. Ancak bu tabii gidl.,me btrakiiirsa plrlna so.bunlarmm revac1 ve binnetice sanayiin kuvvetlenmesi uzuyacakt1r. Bu lse bu sanayl mi.ite8bbisleri i.;in oldu~u kadar memleketin iktisadiyatt i.;ln de zararll olacaktlr, Bilakis memleketin yi.iksek menfaatleri ve zaruri ihtlya~tlan memlcketin ikti.sadiyatile alakadr olacak en ufak teebb1islerin dahl te~viki ve almacak tedbirlerle inki~afmm tacilini icap ettirmektedir. Bu ise Cumhuriyet Hiiki'tmetinin iktisadi sahada her gfin birer suretle tecelli eden emel ve arzulanna da uymaktadir. Dlger taraftan bOyle bir tejjviktn iktisadi vaziyetl zorlamaksl.Zm ve lktisat ilminin haricine <;Ikmakstzm imkam dahi vard1r. BinaenalPy bizde de pirlna sanayiinin mevcudiyet ve lnkiafmm muhafRzasi ig1n Hukumetimizin miijjfik ve rniizaheretkar yard1mma acil ihtiyar vard1r. Bu yard1mda Hii:kfuneti Cumhuriyemizin ordu ve devlet miiessPselerinde pirina sabunlarmm kullamlmasmx emretmek gibi basit bir tcabU'de-n ibarettir. Bu takdirde memleket i.;in muzaaf bir menfaat temin cdilml olacaktn. c;unkii:
1 - Dcvlet ayni kimyevi ve hikemi vas1tlarx haiz olmak iizere pirlna sabununun okkasi hazint-ye asgari on kuru daha ucuza temin edebilecektir.

2 - Pirina fabrika sahipleri pirina yaglarma dahllde emin bir sarf ve lstihlak mahalli bulacaklarmdan daha emin bir surette callacaklar ve bu suretle memlekette pirina sanayii ve pinna sabunculu~u dolayJsile sanayii zeytiyentn teazzuv ve inkiafma imkan olacakttr, 3 - Plrina sabunlarmm ordu ve devlet Id,i.iesseseleri tarafmdan kullantlmaSI i.izerine pahali ya~lardan yapllan pahah beya.z sabunlarm istihlaki nisbeten azalacak ve memleketin iktlsadlyatx lehine bir fark olacaktlr.
~unu da arzetmellybn ki, HO.kilmetimizin almaSl istirham edllen tedbirlerle pirina sanayiine yapacag1 yardun irihisar mahiyetinde ve diger sabuneularm zararma bir hareket, ticaret ve sanayiin serbestisini muhil bir keyfiyet dahl deA"l.ldir. Her eyden evvel ordu ve devlet miiesseselerlnde kullam-

409

lacak sabunlarm diger bir QOk e~ya gibi en ucuz ve en iyi olma:nm istemesi her hiiktimet1n bir hakkl ve vazifeaidir. Pirina fabrika sahipleri i.stihsal ettiklerl pirina yaglarm1 dahilde tamamile satamadiklarmdan nlsbeten dun fiatla Amerika ve ingiltere'ye ihra(} etmek mecburiyetinde bulunuyorlar. Tiirkiye'de yapllan pirina sabunlan diger beyaz sabunlarda. oldugu gibl fenni bir surette plirilmiyor. Maamafih izmir'de iptidai bir sabunbanede tptidai usullerle piirllen sat pirina sabunlarm1 tetkik ettim. TahlU nettcesl udur: Pirina sabununun rengi tatl.t yeil renktedir. Bilkimya si.ftlr. Yani mevaddl ecnebiyeden tamamlle aridir. Hanuzat1 ahmiye miktan: %63,5 - tur. (Terkibinde olan kalevl mlktan buna dahil degildir.) %26,5 Rutubet Serbest kalevi %0,16 Bu pirina. sabununun beyaz sabunlara tamamile muadil oldugunu ve bilha.ssa sotuk ve ac1 sularda da (kirer;li su) ki:ipiirmek hususunda onlara fa.ik bile oldugu bir hakikattar. Boyle ipUdai bir sabunhanede iptidai usullerle yapllan pirina sabunlan elyevm ordu ve devlet miiesseseleri tarafmdan satm ahnan beyaz sabunJar dereceslnde (yegil rengi istisna ed1lirse) hikerni ve kimyevi evsaft haizdlrler. HlQ tiphesiz ki fenni bir tesisatt haJz ve fenni !dare edilen bir sabunhanede bu plrina sa.bunlannda.n r;ok daha iyi pirina. sabunu yapllabileceti ordu ve devlet miiesseselerine daha ucuz fiatla tedarik edilece~ tabiidlr.

410

Kimya sanayii Enctimen Raporu

Zeytin yag1, nebati yag, plrina yag1 ve .sabun enciimeni i~tima ederek aralarmda Dr. Nam1k Beyi riyasete Dr. Hiisamettin Yahya Beyi mazbata muharrirli~ne ve Beh~;et Beyl kltabete 1ntlhapla encUmenlnlze verllen raporlari miitalea ve tetkik ederek aa~daki hususatm Kongre heyeti umumiyesine arzm1 kararlatmlmltlr. Zeytin yap sanayii:
I - Bu yag maddei iptidaiyesini t~kil eden zeytini dahllde tedarlk eder. -rflrkiye'mlzde takriben 150 mllyon lira klymetinde 15 mllyon ehil aga~ lle 60 milyon miktarmda. de1ice tyabani zeytin agaCl) vard1r. Bu deliceler allanm.'\k ve bakllmak suretile ehlile~Jtirllirse beher ehli zeytin ajtac1 10 lira klymetinde olduguna nazaran milli servete 600 mllyon lira nave edillni olur. Her ehll at~ .senede 2-3 yiiz okka zeytin yag1 verdigine gore senede 200 bin ton zeytin yag1 istibsali miimkiindiir.Hiikfimeti cellle bu mes'eleniri ehemmiyetini takdiren verdlgi bir kararla dellceleri ziirraa tevzU tensip e~tir. Yapllan talimatnamenin ciheti tatbikiyesinde kii~iik memurlar tarafmdan _gOsterilen kutasi miikiilattan ziirra bu teklife zaruri olarak fazla tehaluk gootermlyerek bu suretle beklenen netlce elde edllememitir.

II - Tiirkiye'mizde istihsal olunan zeytin mtktar1 dar ve bol seneler rekoltestnin vasatial olarak takribi 6,5 milyon lira k1ymetinde 80-85 milyon kilo zeytin danesi ve bundan da 17-18 mllyon kilo yag istlhsal edilmeketdlr. Zeytin yag1 fabr1Jca ve . ta.s!rhanelerinln yekitnu 500 adet olup takriben 3 mUyon lira klymetindedir. Tiirkiye'de ayr1ea 200,000 lira kymetinde 1 - 1,5 m.Uyon kilo yemeklik zeytin danesl istihsal olunmaktadlr.
Plrina ya,ii'I sanayiJ :
te~

Bu yag mevaddl lptldaiyesini zeytin yagl tasirinden kalan kiispeler eder. senede 40 bin ton kadar prlna kahrsa da bunun %25 yakl.ldlgmdan ve suvori muhtellfe tie zarara ulradl.f;mdan ancak 30 bin tonu kabill istifadedir.

411

KixYA SANAYit

Beller tonu k1ymeti 10 lirdan kabul edlimes1ne gore mecmuu klymet 300 bin lira. eder. Vasati 30 bin tondan 2,5 llil. 3 milyon kilo plrtna yagt lstihsal edlleblllr. Tiir)dye'de yevmiye 20-40 ton istlhsal kudretinde 6 adet pirina. fabriltasl mevcut olup tesisat klYffietleri 500 lira raddesindedir. Nebati yaglar; Memleketbni7deki neba.ti yaft sanayllnin maddei iptidaiyelerl kopra, pamuk ~;ekirdegi, susam, haa ve bir de bu yaglar meyanma ithal edilmek tizere son zaman!arda ayt;i~;egi (Giine bakan) tecrO.be edllmektedir.
1 - Kopra: Koku ya~t (vljetalinl istihsali i~;in kullamlan bu mndde tamamile nari(}ten ve takriben 8 bin ton miktarmda ithal edilmektedir. 2 -

Pamuk yagt:

TO.rkiye'de son zamanlarda bilhassa pamuk zer'iyatl daha tazla inkiat ('ttiginden talriben 38 bin ton pamuk (.;ekirdegi istihsal edildigi bu miktarm bir klsmt yemlik ve sair suretle sarfedildiginden kablllistltade 25 bin ton pamuk c;ekirde~i kahr ki bundan da asgari 3 rnilyon kilo pamuk yag1 ist.ihsal cdcbiliriz.
3Susam yag1:

Ttirkl:vt>'nin susam istihsalatJ 8 bin ton kadar tahmin ediliyor. Bunun msftm tahin istibsaline ve ihracata tahsisini kabul edecek olursak geriye 4 bin ton kallr ki bundan da bir milyon 750 bin kilo susam yagt istihsal edebilirlz.
4Ha~~

yagl:

Ttirkiye afyon istlhsal eden belli ball memleketlerden biri oldugu cihetle lstihsal edilen haa miktan 2 bin ton tahmln edlliyor ki bundan da bir milyon kilo haa ya~1 istlhsali imkam goriilmektedir. Tiirkiye'de 8 adet yiiksek kab111yetli ve modern tesisatil nebati ya~ fabrikasl vard1r ki bunlarm tesisat masraflan takriben 3 milyon lira klymet.indedir. Buna nazaran memleketin yemeklik ve sabunluk yag istihsali istihlak miktan tetkik edildikte istihsalit: Kilo
17-18,000,000 2,000,000 800,000 19-20,800,000

Cinsi ve nev'J Zeytin yag1 nebati yaglar (pamuk, susam, haa) Pirina yag1

412

Ki:MYA SARAYtl

'lstlhlakit:
Kilo
18,000,000 12,000,000 30,000,000

Clnsl ve nev'i .. Yemekllk Sabunluk

Halbuki memlekette mevcudlyeti yukanda zlkredllen yagll nebati iptldai maddelerden tamamlle lstifade edildlli kabul olunduiJu halde asgarl olarak
Kilo
1,750,000 3,000,000

Clnsl ve nev'l susam yag1 Pamuk yat1

1,000,000 2,500,000
8,250,000

Hap,
Pirina
ya~

Bu hesaba nazaran Tiirklye'nln:

l'ai Jstihsalitl
17,500,000 zeytin yag 8,250,000 Neba.ti ve pirina yaglan 2&,'750,000

Yat istihlikita
30,000,000 yemekllk ve sabunluk

Aradaki 4-4,5 milyon kilo yag tefadiilu harl~ten getirilen kopradan istihsal oluna.n koko (vejetalln) ya~1 ile tellti ed1lmek mecburiyetindedir. Tiirkiye'mlzde yeni giimriik ta.rifesinin tatblkinden evvel zeytln ya.glan miisait bir fiatla ecnebi plyasalannda yer bulmakta. idi. Buna mukabil ih~ t1yacat1 temin etmek U.zere zeytin yagmdan daha. ucuz olan koko, ara!ilt palmist, Susam, pamuk yaglarl hari~ten ithal ed.Umekte ldi. Yeni gii.mrii.k tarlfesinin tatblkinden sonradlr kl harl~ten memleketimize yaf ithaline art1k maddeten lmkan kalmanutlf. Fakat memlekette tarlfenln tatbikinden mukaddem bilhassa Istanbul'da it.hal ve ldhar ecUlml stok hallnde nebati yaglar vardll'. Gerek bu stok mal ve gerekse 928 - 929 rekoltesinden mudevver ve umumt buhran dola.ylsile satllamayan yag yek\mu da bu stoka munzam olunca her halde yekim pek fn~la kabardljmdan bu stoklarm sarf1 ve bundan bOyle yag Istihsalat ve lst1hl&kAtimtzl tevzln edlnceye kadar yani bu lntikal deversini gec;lrinciye

413

KiMYA SANAYit

kadar yat sanayiimiz zaruri olarak bir mevcudiyet miicadelesl ve ge~lrecektir.

ge~irmekte

ite bu izahat bize go:steriyor kl memleketlmizln nebati yaflar (zeytln, pirina, nebat yaglan> istihsaliiti ihtlyacatnntZa bile tekabiil edemediginden bundanboyle zeytin yaglar1m1z ihracat emtlas1 olmaktan ~tkmltn.
Yal sanayiimizin bu mevcudiyet miicadelesinde muvafik olabilmesl il;tn acn ve miiessir bir surette yardlDl edilmelidir. Bu yardunlarla yag sanayiimiz yalmz mevcudiyeti kurtarmakla kabmyacagmdan fazla olarak lstlhsalattrnJZl sistematik bir surette tezyit ederek memleketin muvazenel iktisadiyest lehlne de yard1m edeceklerdir. Esasen memleketin dahillnde senede lstihsal olunan 25 milyon kadar kilo yag nufusumuza nisbet edilirse roufus ba~ma yemeklik ve sabunluk iki kilo bUe isabet etmiyor. Yng sanayilnin muhta(_: oldugu acil ve muessir yardimlar oylece hulasa edilebilir: 1 - Bugiine kadar zeytin yag ve pirina yag sanayii, dahildeki satl.lardan % 6 ve ihracmda alman 'X 2,5 muamele vergisinden ve bilhassa mtikerrormunrn<'lr. VC'rgisinden azim zararlara du~ar oldugundan muamele vergisinin bir an evvelilgasl
2 - Te>?viki sanayi kanununun muafiyet namesini haiz stnai miiesseselerln ~ehirde kendi muamelatm1 satan yazihanelerinin kazan~ vergisinden istisnast

3 - Maliyet fiatlatmm yiikselmeslnde biiyiik bir yekO.n oktruva ri.isumunun da ilgasJ

tekil eden

4 - Yag sanayii maliyet fiaUarmm tereffiiiinde keza miihim bir yekun lejjkil eden nakliye flatlarmm dahl %50 nisbetinde tenzlli 5 - Prinalar fakir bir mal oldugundan bunlar i.;in asgari tarife tatbik edilmelidir. Veya hiikflmet tarafmdan teviki sanayi kanununun 10 uncu maddesi mucibince fabrika sahiplerine mi.inasip bir nakliye pirimi verilmes1 6 - Zeytinin dar reko1te senelerinde pirina miktar1 me:mlekette pirina fabrikalarlllln ihtiya~larma ktHi gelemiyeceginden mezkO.r senelerde plrina ihracatinm men'inin temini 7 - Pirina ya!l fabrlkalarmm harit;ten celp ettikleri mevaddl iptidaiye zuruflanndan <varlllerden) gi.imriik resmi ahnmayarak mezkur zuruf iade edileceklerinden depozito suretile imarmm teminl
8 - DeUeelerin ehllle~Jtirllmesi 1t;in raporda sarahaten zikredildigi v~ hile zi.irraa tevzl. muamelatmda kti~iik memurlar tarafmdan azami kolayhk gosterilmesi -

414

KiMYA SAl'irA'Yii

s- Zeytln memeleketlerlnde lnzibatl ziralnin iddetle temlnl esbabtnln

tstikm.ali.

lO - Yag sanayllnin muhta~ olduftu az faizli ve uzun vadeli krediyl temln edecek blr kredi miiesseseslnln biran evvel temlnl.
Saban sanayii:

Sabun sanayii yat sanayllnin bir miitemmiml oldu~undan bu ikl sanayi arasmda stkt miinasebetler ve muterek menfaatler va.rdtr. TUrkiye'de ipti~ dai sa.bunhaenler oldugu gibi miikemmel teslsatlt sa.bun fabrikalan da vardlr. Tiirkiye'de takriben 50 tane sabunhane ve sabun fabrlkast meveuttur. Bunlarm teslsat masraflart asgari(500,000) liradu. Son senelere kadar iptidai usuller ve vesalt ile ~ah33-n sabun sanayU sanayi kanunu feyizli tesirlerile yeni bir inklaf devresine girm~tir. 0 zamana kadar sabun sanayii kafl derecede himaye edilmedijJinden ecnebi rekabetlnden ztyadesile miiteessir oluyordu. Tiirkiye'de istlhsa.l olunan sabnn miktan 20~22 milyon kilodur. Ve mevcut sabunhane ve fabrlkalar memleketin sabWl lhtiyac;larmt tedarik edecek bir vaziyettedirler.
te~Jki

Bizdekl sabunhane ve fa.brlkalarm mevaddt iptidaiyesi unlardtr:

mist, fmdtk

Yaglar; Sabun sanayli yai olarak zeytin yait, arait ya~. koko, palVf: i~ ya~Jart (Hamtzatt ahmlye) pirine yaglarm1 kullantr. Ma-. amafih son giimruk tartfesinden ve dahtldeki yat flatlarmtn dukiinliigUnden yerli yaglan kullantyor ve arttk hari9ten arqit, palmist, koko yaglart getlrtmiyorlar. Yalmz tuvalet sabunlar l~in hari~;ten 1~ ya~lan hamtzatt ahmlye celp ediliyor. TUrklye'de sabun i~in sarfedllen yag miktan 12-14 milyon kilodur.
1)
2) Sutkostik ve soda: Sabun sanayiinin en miihim iptidai maddelerinden birisi olan sutkostik ve soda tamamile hari;ten celbedillr. Ve senede 2,000 ton soda ve 1350 ton sutkostik lstihlak olunur ki bunlarm k1ymeti 400,000 llrayt miitecavi.zdir.

3) Tuz: Sa.bun sanayiinln tuz lhtlyact dahilindeki memlehalardan temin edilir 4) Sabunun terkibine kart~tmlan re~;ina sillkat talk hari~ten get.irilir. 5) Esanslar: Tuvalet sabunlarmm tatirinde kullamlan esanslar Avrupa'dan celbedilir. Tiirkiye'ye yenl giimriik tarifesinden sonra tuvalet sabunlanndan baka sabunlarm glrmesi pek miitea.sslr olmu~tur. istanbul, izmir, Mersin'deki modren tesisatlt sabun fabrikalan memleketin tuvalet sabunu ihtiyactnt temin <>decek bir vaziyette olduklart halde yeni giimriik tarifeslnin lsabetslz blr maddest maalesef buna lmkan b1rakamamaktad1r.. t;loyle kl yeni

415

KiKYA SANAYii

gfunriik tarifesi muciblnce tuvalet sabunlanmn blr kilosundan 100 kuru1 resim alm1yor. Buna mukabil tuvalet sabunlan ic;ln celbedllen esanslardan (klymeti 2 lira bile olsa) 14 lira resi~ allmyor. Halbuki 100 kilo sabunu tatir etmek ic;in lkt kilo esans Hizun geldi~ne nazaran esansm kiymetinden sarfmazar 32 lira yalmz giimruk ve masarlfi muteferrlka vermek liiz1mdrr. Buua esansm kiymetini ve diger masraflanm da ilave edecek olursak bu ~rait altmda Avrupa tuvalet sabunlarma rekabet etmenin ImkAnSIZ oldugu takdir ed!Jebilir. Sabun sanayli yag sanayiinln blr miitemmimi oldugundan mii~terek ihti;vac;lan yukanda zlkedilmitir. Sabun sanayiinin aynca ihtiyac;lan unlartltr:
1) Tevlki Sanayl kanununun 12 lncl maddesi muclbince sabun sanayllnln muhtac; olduklan tuzun inhisar resmlnden muaf blr fiatla temini ve yaJmt bunun i!;in bir pirim itaSI

2) Sa bun fabrikalarmm tu l.'alet sabunlan l~ln k',!!~andiklari esanslann te.eyviki sanayl kanunundan lstlfade ederek ~fun!'i.i.ksiiz lthali 3) Pirine sabunlanmn, Plrine sabunlan hak.kmdaki raporda mudellel bir surette izah edlldigi glbi, ordu mektepler ve devlet miiesseselerinde kullan1lmasmm temini . 4l Sabun sanayiinln daha rasyonel bir surette l(al~abilmesi ve sabun imalatmda tall k1ymetli bir madde olan giliserinln istihsali lc;ln liiznn gelen tesisatm yapilmasi ic;in hii.kumctln delhleti 5) Sabunlar g1da gibl zarurl lhtiyac;lardan oldugundan c;trkin rekabete mahal veren (talk toprak He) ta{tlatm online gec;mek ic;in gayet iddetll ahkam ve takayyiidatm vaz'l Yukandakl maruzahrniZm zeytln ya~, nebati ya~1, pirin:1. yag1 ve sabun .sanaylinin inkiafl ve taazzuvu noktai nazanndan ehemmiyetle nazan dikkate almms1 lazun gelecegi kanaatinde bulundugumuzu beray1 tasvip kongre heyeti umumiyesine arzeylerlz, efendim.

416

Maden ihrac:1 5anayii

1. 2. -

DipL lnj. Hadl Beyin Raporu

MadeneDer BlrUjlnln Zonguldak MadeneUer EneDmenlnin

" " "

3. -

4. -

27

&

417

Tiirkiyede Madenler ve Madencilik

D1pl lng HADI
Madenclligm m,add1 kaJdesmi zuhurat1 mademye te~kll ettlgmden soze bunlarla ba~jltyacagim Memlekehm1zm maden servetlen pek cok munakasalalara mevzu te~kll etmltir Eskl eserler1 tetklk edersek eksenyetle Tu1k1ye'mn mad en hususunda pek zengm oldugu kanaatmi mun tetr g01 m uz Bu kanaat! bl)hassa esk1 zamanlarda Anadolu'da c1kan altm ve d1ge1 maadm hakkmdaki rivayPtler tevht etnu~t1r Bu nvayetlen hayal ve efsane telakkl ederek bunlara hie bll' ehemmiyet vermemek dogru olamaz De launay, Asy::t'nm maden servetlen unvanh esermde hulasaten dJyo1 kl
M1su da ve Atma'da Mycene Ierm hazmesmde baz1 meza1lm dan ctkrnt:r olan altm miktarlaum gordugumuz vaklt tabu olarak bu altmlarm neteden gikarlldlgi sual1 teveccuh eder Bunlarm muh1m bn kiSmmm Anadoludan cografyas111da Clknll oldugu bugun tahakkuk etm~ bulunuyor Strabon :;;ark! Anadotu altm zuhuratmdan bahsed1yor Tomon d'01 'e Argonotlar sefen menk1belerme, gene ark vllayetlermuzle aym metallogemque eyalet dah1hnde bulunan, Kafkasyanm garbmde R1on vadiSme Kuta1s civaunda Colchlde'deki zuhUtat esas te~k1l eder Garbt Anadolu dak1 zu hurat daha lYI tamrnitir Sart caymm, Lydia Krall cresus un, Phryg1a Krall M1dasm altmlan rr,e:rhurdur Herodotun muas1rlan Kral Midas ve Cresusun cedd1 Gyges'm Delphes, Ephesos ve Dyd1ma mabetlerme Ihda ettlkler1 altm eyadan mtayile bahsederler Bu 1tlbarla m1lattan be~ as1r evvel 'bunlarm memleketlermde bn kac muh1m altm madem oldu~unu kabul etmek laz1m gellyor Bu madenlerden Herodot ve b1lahare de Strabon bahsed1yor 0 zamanlar Phryg1a altm hususunda pek zengm 1mt~ Tantale ve Pelopideler ve bilahara da Priam, altm1 Troya (Ilyon> nun unalmde Astyra madenlermden ~Ikanrlarmi~ Vakt1Ie pek zengm olan bu madenlerm lStlhsalati Strabon zamamnda hemen h1~e dUmu:rtur Daha cenupta Lydiada Gyges, Alyatte ve Cresusun altmlar1 Sart cJvarmda Boz dagmdan (Tmolos) dan ;1k1p Gedis nehrlne men vad1lerm birmden, Bart ~aymdan (Pactole) c;Ikarllirml~ Vakttle altm nyzelen lhtlva

418

MADEN lHRACI SANAYH

eden bu dere sonralar1 fakirle~mi~. Mihldm ilk senelerlnde dlger blr mah recte daha garpte Bergama ile M1d1111 hizasmda bulunan Kale a~1 (Atarneos) arasmda bulunuyormU. Bunlardan maada Manisa daglarmda da (SyppUos) Tantale i~;in altm ~lkarllm~.
Ayni mtielHf bakirlardan bahsederken madencilik tarihi kadiminde pek bfryiik bir rol oynam1g: olan Telchlnelerin tarihlni tetkik ederken yuka.rda zikri g~en Colchide'in bilhassa o civardaki bak1r madenlerlne miistenit biiyiik bir sanayi merkezi oldugunu ve sanayii madeniyenin diinyaya buradan intlar ettigi neticesine vard1gm1 ve dem1r sanayiinin 11arki Karadeniz ve ark vilAyetlerimizde Chalybe'ler tarafmdan icat edildigi rivayetinin bunu teylt ettigini stiyledikten sonra Kafkasya mmtakasmm bakU' zenginlit:lnden ve elyvem asan mevcut eski imalMtan bahsediyor.

Simli kUtUU, ~inko gurubu madenlerinin de hemen hepsinin otedenberl

oldugu gtiriiliiyor. Bunlarm ~klarmda kalemle yontulmU galeriIer ve eskl madencllere att eya, yag kandilleri ve saire bulunuyor. Memleketimlzde demir sanayii de t;ok eskidir. Bogazkoy hafriyatl e.snasmda meydana ~1kan kiitiiphanede MLs1r firavununun milattan takriben tkl bin sene evvel Hltitler kralma demir sipariini ihtiva eden bir muhabere bulunmu~tur. Atilt demir sanayiine ait curuf y1gmlarmm aded.i sayllmiyacak derecede !<Oktur. Kurunu vusta ve Kurunu ahlrede altm madencili~l mustesna olmak iizere diger maadln istihsaline devam olunmuljtur. Fakat maalesef bu devirlere ait malumat mazbut de8ildir. osm'anh lmparatorlugu devrinde bile madenci lige dair az ~;ok muntazam bl.r ista.tistik ancak 318 seneslnden sonra tutulmaga balamlm1~t1r. Yalmz Havza i.;in 1280 tarihinden beri istihsallit istatistikleri mevcuttur. Dalla evvelleri i.;in madencilik faaliyetimiz ve madenIerln tarz1 !dare ve mevzuat1 kanuniyesi hakkmda malumatmm: hemen hemen hi~ mesa.besindedir. ~urada burada mevcut da~mlk mal(imati toplaYIP tanzlm etmek madenciligimizin tarlhi noktai nazarmdan pek faldeli olur. Fakat ne de olsa. 19-uncu asrm son UISfmdan evvel Ttirkiye'de madenci ligln riieymi bir vaziyette oldu~na iiphe yoktur. Btitiin iktisat naSll aile iktisadmdan bugi.inkii ekle inklllip etti lse modern bir madencllige esas olabilecek madenlerin mikyas1 o nisbette de~mJ.Ijtir. Meseli\ vaktile sulann talardan kopanp kumlar arasmda biriktirdigl magnetit toplanrr 1ptlda1 fll'Ullarda eritilirken bugiin 10 milyon tondan a~JS,~ cevher mevcudu olan demir zuhurat1 ancak kii~uk btr yatak telakkl edUiyor. Beeriyetin bugiink.ii maadin ihtiyacile eski zamanlardaki ihtiyac1 kabUl klyas degi.Idir. Fiatlerda. ona gt)redlr. Vaktlle ~sai umumiyetle esir sayi oldugundan k1ymeti pek dun, madenlerin k1ymet1 ise pek yiiksek bulundugundan en ehemmiyetslz zuhurattan bile istifade ed1lmit1r. Anadolu'nun en muhtelif akvamm ge-

ilen~

419

llllADEN iHRACI SANAYil

bulunmq olup bu kavlmlerden bir .;oklannm mtiterakkl bir medeniye~etme erait.i ve ma.den zuhuratmm adeden pek ~ok oJmas1, maalesef bunlarla yapl1an spekiilii.syonlar, bu hususatl t.enkit et.meks1zin goren ve thtisa.s sahibl olmzyanlarda Anadolu'nun maa.din noktal nazanndan son derecede zengin oldugu zehabml husule getirmlttir. Bu zehap bilthare blr aksiilamel yapm11J ve eskidenberl methedllen zuhurattan bir ~~Xklarnn ancak mineralojik blr ehemmlyetl olduiunu gO.. renter ve spekiiliayonlara kurban olanlar bilikis Anadolu'nun maden noktai nazarmdan faldr oldujuna kant olmulardlr. Harp eSDBmda tetklkat yapan Alman heyetlerlnln raporlar ve Beyschlag'm Ttlrkiye'nln maden zengtnUil serlevhall makalesi biraz bu kanaat.Ierden mtilhemdlr. Bu suretle maden servet.Ierlmiz hakkmdakl fltirler ifrattan tefrtte diipiitUr. Hakikat halde TUrklye topratlan maden hususunda son dereeede zengtn olmamakla beraber modem b1r madencillie esas tekil edebilecek bir ~ok zuhuratJ ihtiva etmektedlr. Bunlar aoag.da tadat edeeeiiz. Yaln1z U kadanm ilive edellm k1 blr memleketin maadhl servetlnde (Mineralisation) Stratigraphie ve bllbaasa tektonik en mtuUm bir rol oynar. Halbuki bu hususatta malfunatimJZ son dereeede noksand1r. Tiirkiye jeolojisi hakkmda belll b8.311 asar:
te sahip olmalar1, yukarda arzedllen
Qiha~efln

~ldi

Geologie et paleontologie de l'Asie Mineure,

Naumann m Vom Goldenen Hom zu den Quellen des Euphrat PhUippson un Reisen und Foschungen 1m westllchen Kleinamen
Ayn1 mUelllfin Regtonale Geologie Klelnaslens

Oswald in Regionale Geologie von Syrien und Mesopotamien Frech in Geologie Kleinasiens 1m Bereich der Bagdadbahn Oppenheim m Das Neogen Klelnasiens Unvanl1 eserlerUe Kenan ve Malik Beylerin 1/1.500.000 mikyasmdaki ilm1 arz haritasmdan ibarettir. Bunladan bir ~oklan gayet klymetta.r olmakla beraber Anadolu'nun stratigraphique ve tectonique biinyesl hakkmda tam blr f!kir vermezler. Ditter eserler pek kii~iik mmta.kalara miinhas1r monografilerden, ger;ici seyahat raporlar1ndan ve yahut oteden berlden toplamala.rdan ibarettlr. Muntazam. blr service geologique vticude getirilir ve bunun etiitlerine g&e rasyonel blr istlklaf ya.pllaca.k olursa. elyevm maltim zuhurat daha iyl tanmml olacai gtbi b1r r;ot sfi.rpirizlere ~Jahit olacagumz ve bllhassa esklden k1ymeti bllinmtyen madenlerden bir r;ok zuhuratm nmydana ~~
kar~lliiphemzdir.

Bunlardan sarfmazar 3lmdl elimizde bulunan m.adenleri ve maadln 18 tlhsalltlmlZl tetklk edelim: 927 ve 928 senelerl maacUn istihsalatl
berve~hl

atidir:

420

MADEN tHRACI SANAYlt

1927 w-e 1928 seneleri amumi maadin Jstib.sal&'' 1\;127 Clnsi 1928 Kilo

Ton
25 17,881

Ton
975 10 14,943 13 128 5729

Kilo

An timon

Arsenlk Borsait Bakrr C1va Qlnko Qimento

De~rmen ta~1

130.5 200

oie her 'ie 34 K. yabut

76

litre
177 350

Z1mpara
SJ.mll kur~un

40,973 10,122 adet 6,620 6,530

600

54,714 5929 adet 11,135

594 215 420 564

Krom 18,318 Kara boya Havzai fa.hmlye komurii 800,074 Kil 7,275

8062 11,849

440 290

918.018 5912 9251 41 sandlk 822 265 12 918

Lignit
Kiikurt Liile ta.!}l Manganez Mermer ~1 Maden BUYU

10,555

60
512 sandlk. 11,399 6,197 adet 209,214 litre 743

60
5815 adet

928 senesi maadtn lstihsalatl klymetleri lle muhtelit maadlnJn umum lstl.hsal:\ta nisbeti l~tiraki de Oyledir. 1928 senesi ummni maadin lstibsal&ta Jaymetleri

Cinsl Havza komiirii Simli kuroun Qimento Borasit

T. Llrasr
'1.959.218.08 2.221.719.83

Umum lstihsalatJmrza nisbet! 54.410 15.188 11.221 8.835

UM1 .:W.50
1.292.325.29

421

MAllEN iHRACi SANAYii

Cinsi

T. liras1 541.973.26 379t.981.87 300.778.64 103.342.47 92.243.72 46.256.32 30.966.04 8.880.74 5.996.25 1.909.17 571.34 527.41

llmum istl'hsaUttnmza nlsbctl 3.705 2.598 2.056 0.'106 0.631 0.316 0.212 0.061 0.04:1 0.013 0.004 0.003 180.000
kii~iildtigUnU dti~Untirsek,

Krom
Zlmpara

Cinko Degirmen tal)!

KU

Liinit
Czva

Antimon
Lille
ta~1

Manganez
Arsenik

Baklr

1<1.628.118.87
dir ve harpten sonra memleketimizin ne kadar madencilikte biraz terakki ettigtmiz gi;iriilfrr.

Bu kiymet harpten evvelkl istihsalii.t k1ymetine hemen hemen musavl-

Fakat di!er memleketlerle mukayese i~in bir de Almanya ve ingUtere'nin maadin 1Stihsal.it1 kymetlerini anediyorum. Daha ktic;illt, mesell Yunanistan gibi bir memleketin lstihsalatlnt da il!ve etmek isterdim. Fakat bugiin i~in elimde yalmz bunlar bulunuyor.
ingiltere'nin 1928 senesi maadin istihsatat1 ve klymetleri Miktar lstlhsaluttn Cinsi Ktymet lnglliz Llrast 152.515.958 3.0'14.408

Ton
23'1.471.931

I Maden komiirii
U

Demir cevherleri

11.262.323

Yekin

155.590.'"

m Demirden gayri madenler:

Boksit

Baklr AI tiD
KUI"UD

104

3.'117 4:78 230.183

160
18.771

422

:.\AllEN iBRACl SANAYil

lstihsaliltm C'insi

Miktar Ton

Ktymet tngll iz Ll ras t

Manpnez Kalay Volfr:lm Uran Qlnko Krom.

'

235 4.844
96

532.063
3.982 6.341

1.553

Yekfi:n IV Sanayii kimyevtyede ve sairede kullamlan mineral ve t~lar

776.742

f}ap Beyaz arsenik Arsenikli pirtt Barit sathi demir

Kaolnl Qin tal Kil
Te~r

8.964 1.293 49.901

15.503 88.920 1.255.490 89.862 441.069

3.841
787.296 61.579 5.996.041

Kll
AJ~l

Prit Llnyit kOmiirii Okar BittimlU lst Petrol Ltilecl t;amuru

Tuz

634.645 4.370
10.504 2.038.114

44:1.001
3.005

589.508 170.829

78
188.913 1.931.823

1.221.837

Sabun t~1 Sulfat di:i stronslyon

161 4.536

Yekfi:n

4.311.tM

Ve

dl~er

madeni mevat
48.882
46.491

Fl~at

423'

MADJ:K iBRACl SANAYii

lstlhsalln Cinsi

Miktar Ton 154.559 13.278.243 2.261.470 5.970.197 8.479.996 14.108.471 510.901 3.158.879 300.251

K1ymct
lngiliz Li rast 45.792 1.338.427 829.221 1.006.055 3.206.469 3.272.220 188.387 1.720.841 2.259.063

Kuvarts Kil ve ~akmak ta.!;l hararete mukavim kil Qak1l, kum Granit Ktre~; ta111 Ganlster Ko.nn ta~1 Arduvaz

Yekiin Umumi yekiln

13.912.966 174.597.098

Almanya.'mn J 928 senesi maadln istihsal:\tl ve klymetleri

Miktar
tstih~alin Cin~i

Ktymet
Mark 2.220.170.000 468.603.000 61.228.000

Ton
150.861.000 165.588.000 6.475.000 2.089.000 1.883.000 144.000 57.600 909.000 26.200 25.700 1.600 14.700 6.900 342.200 145.900 12.489.000

Ta$ komi.iri.i

kumt;ru Demir ccvhe1lerl, ham ihtiva ettii;i detn!r

Linyi~

Kur~un, p,~mii~,

<'inko
37.090.000

cevherleri hum ihtivn ct! iSi ~inko miktar1 ibtiva etti!.;i kur.~-m miktan Baklr covheri, hmn ihtiva cWgi bak.tr Arseni:.t cevheri ih ti va. d '...igi ar:;euik. Kalay, kobalt ve sairc cevh~rleri, ham Doksit Kukiirt Cvheri, ham ihtivn ettigi kiikiirt Potasyom emla.ht, ham

24.563.000 129.000

193.000 34.000 4.248.000 136.882.00().

424.

Miktar lstihsaliD Cinsl

K1ymet

Too
1.432.000

Mark

E.atllan potas eml:lhmdaki pota miktan Kaya, mcml<;ha tuzu ile tuzlu su meubalanndan <;lkau!an tnz Petrnl
Grafit, ham

Asfalt

ta~an

3.726.800 92.000 17.500 158.300

41.858.000

9.665.000 526.000 619.000 3.005.8118.000

Yekiin

istihsal
Oylf'dir:

etti~imiz

maadinler bunlarm cihan istihsalatma. nisbetieri de

Komiir: 927 928

C1han 1.283.000.000 1.245.300.000 T. 896.074 918.018 B1z1m Nisbet 0.698

1.810

0.737 1.000

KuriJuo:

92'1 Cihan Blz1m NJsbet 1.6'11.300 6.368.074 3.810 1.000

GiitniiiJt

928 1.645.'700 7.861.004 4.776 1.000 istihsnlAt Balya kureunlarmn %97,5 kurunu ihtlva ettl~ine gore hesap edilmi1r.

92'1

928 252.187

Clhan
Blzim Ntsbet

251.232

432
1.721

534
2.116
1.000

(1000 oz) Balya kurtunlarmda 20-60 gr. giimiiii lhtiva ettijine gl)re he.sap edilmifth'.

1.000

425

KADEN fHRACI SANAYif

Altm:
927
Cihan
928 406.585 29.004 7.142 100.000 (1000) Balya kUrununun tonda 5, 6 gr. altm1 ihtiva ettlllne ve 1 Oz 20 olduguna gore

Blzlm Nisbet

402.158 23.010 5.743 100.000

&rasit:
928 3(nesi dha.n borssit lstihsalAtt 155.350 long tondur. Bu ltibarla blztm nisbeti i~Jtirultim.iz
147Q7 155350 = 947

913 senesi ni~;beti i~Urakimiz Chemical Trade journala nazaran 13; Dail1mar Tietzey~ nazll.ran 16,57% 913 istit.salii.t mecmuu 129.961 ton Blzim 21.535

1\rom:
128 scnr-lf:i cihan k.om cevheri istihsalliti 490.000 Jon tondur. Cf28 11.149 ton= !1.662 Ion ton -:-:: 2.71%

para: 927 ve 928 rrenf"lrd i~in cihan ztmpara. L~thisatatile, bizlm istlhsalli.tunlz ve cihar istllisaltltma der(>cei i~Jtirakimiz bervechi atidir:
~1m

21.957 25.688

927 928

6.620 T. = 6.516 L. T. 11.135 T. = 10.960 L. T.

24.17% 42.67%

Cinko: Diinya ~:inko istihsalatl 928 senesinde 1.413.500 ton, blzlm istlhsalA.tmuz 2.119,73 tondur. fBU miktar Balya ~i.rlkocevherinin 45% ~inlto ihtiva ettl!line ve izabe esnasmda. 8 Wlite zayi oldutuna gore hesap edJJ~tir.) Bu ltibarlcl nisbet! ~tirakhniz:

rooo

1,5

d!r.

C1va: 928 ethan istihsala.tt 4.887 ton; bi7im istihsaliitlmlZ 4.2903 ton lJ~e oldu(!;una gore nisbeti itiraklmiz:

128

"""1"000

0.878

dlr.

426

MADEN iHRACI SANAYit

Unyit:

9:l8 cihan istlhsalah 215.100.000 ton; bl:i'iim 9.251 ton olduguna gore nlsbeti itirakimiz:
4,3

100.000

dlr

Antimon: Cihan tstlhsalatl 19.000 ton bizim 92,5 ton cevher (bu cevber %50 ma~ deni an timon ihtiva ettigine ve izabe esnasmda %10 zayi olduguna gore 40 ton madene tekabtil eder) olduguna nazaran nisbeti i_,tirakimlz:
2,1 1000

dir.

Arsenik: Ciha.n arsenlk istihsalat.1 son derecede mO.tehavvildir. (913 senes1nde 2,460 ton, 907 senesinde 26,878 ton, 928 de 107,480 ton) 92.8 tstihsalltmuz 10,130 ton aldugunu na.zar1 itibara ahrsak nisbeti itlrakimiz olarak
0.093 1000

buluruz

Baku:

928 ethan Istihsalat 1,693,500 tondur. hiyetindedir. Ve kale ahnamaz.

Bi~im

Uitihsalatooz nfunune ma-

GOrijyoruz k1 ethan maadln iktl.sadiyatmda oynadltmiZ rol hernen hi~ me.sabesindedir. Fakat bunun sebebi madenlerimizln mefkudlyeti de~ldlr. Elimizdekl maadin ne ne kadar Istibsallt yapllabileeeil tesbit edilememekle beraber diyebilirlz Ill bugUnltil istihsalft.ttmtz hi9 bir ve~hile maadin servetlertmtze miitenasip degildir. Biz de kendimizi tecrit edilmi: addetmiyerek cihamn eal~tlil ~rait dairesinde eah~r maadin politikanuz1 ve ilememizi ona gi)re tanzlm edersek maden 1ktisadiyatmda mtihim blr mevki lgal edebiliriz. ljimdi madenlerimlzi ve bunlarm her birinin IstihSallt1nm ziyadeleltirilmesl i9)n abnaeak gerek husuai gerek umumi tedbirleri tetkik edelim:
istlbsallt~roiZda en miihim mevkli ta komiirii i1gal ediyor. Havzadakl komiirler carbonifere devrtne a1t olup memleketlmlzin diger komiirlerinden ~ok daha y~ll ve cins itibarile hepsine fa.iktir.

HavzamiZ teljek.kwatt arziyesine ve komti.rlerlnln cinsine nazaran bilhassa Saar ve Waldenburg havzalarma benzer.

427

JIII.ADBN' iHRACI SANAYft

Komiir arazisinin W:erindekl tabakalar, ~arkta son derecede kalmlal}an (Perm.lenl den ve mesel.a Kose a~nda, Qavul} a~mda ve Catal a~ztnda tesadtii' olunup belki k1smen devri salise mensup renkll marnlardan sar1'1 nazar, devri teb~iriye aittir. Komiir arazisl ancak bu arazit satirenin ttlkiil neticesinde zaU olduA-u yerlerde ac;1ta ;Ikmaktadll'. Bu mmtak.alar da: Qamll, Kandllll, Armur~uk, Alaca A~~~. Teflenli, Kire~llk, Uk~e, Kozlu, Zonguldak, Klllmll, Karadon, Gellk, Oubl, Amasra, Kapu, Suyu, Sogut, Ozi.i, Osken mmtakalandir. Bundan baka, Niran deresl yataA'mda dar bir komUr arazlsi eridi ile, lll su ve De~en a~z1 vadilerinde komiir arazisi pencerelerlne tesadiif edllmektedir. Qavuz Agz1, Tepeviran, Koyaltt, Seyfetler, Ard1~ koyu, Uzun Gfuley, osman kahya (Aap c;ayrr), Kahvecl otlu clvarlarmdaki komiir most.ralanna. gelince bunlarm arazii tebairiyenln tel}ekki.ilU esnasmda tektonik harekl\t neticesinde, bu arazi dahiline tevazzu etml komiir arazlsl. par~ala nndan ibaret olduA"u anlaIlm~t1r. KomOr arazisi Kfise AA:zmm garbinde ve Sotiitoou mmtakasmm .garkmda, daha gen~ tabakalar altma glrlp kaybolmakta ve bir daha sath1 arza
~lkmamaktadll'.

EreA"li garbinde Akkaya clvar:tnda bir dere l~inde ta komiitiine tesadUf edildi!l rivayet edllmekte ve belki de havzanm hududu idarlyesi bona nazaran tesblt edilmili bulunmakta ise de, GOktepe lie Alapll arasmda ve Alaph'nm civarmda Devon devrine ait tabakat zuhur etmeslne gore, burada maden komtirU zuhuru pelt tU:phelidlr. Yukartdaki maruzata nazaran, Bavzai fahmiye tulen Kose aizmdan SOA:iitozii'ne kadar 180 ila 200 kilometrellk bir tul uzerinde Imtidat etmek. tedir. Carbonifere productifin tabamm Calcaire Carbonifere tel}kll etmekte iBe de, bunun altmda hang! tabakat bulundugu hi~ bir yerde goriilmemektedir. Fllhakika, komur arazisi eenupte ekseriyetle biiyi.ik basamaklarla kesllml bulunmakta ve bu basamaklann cenubi cenahmda, teb~iri tabakatm iist ktsmt gelmektedlr. Bu suretle komfir araztsi umumlyetle pek mahdu~ bir genilik lktlsap edebilmektedir. Mevzuu bahs basamaklarm cenubunda tebqiri tabakatm altmda ko~ miir arazisinin vaziyeti haklunda kat'i malftmat yok glbldir. Ancak Zonguldak'la Qaycuma arasmda Yenikoy etvannda. fahmi arazi yenlden b1r se~ mer. te4kll ed1p meydana ~lkm.a.ktadlr. Maamaflh burada da yaplla.n arne~ llyat bllhassa denlze uzakllg1 1tibarile lleri gidememit tetkikat tam.lk edJle~ memittlr.

428

KADEN iHaACI SANAYit

Muhtelif mmtakalarda zuhur eden komtirler aynl evsafta de~cllr. Havza'nm bugtin faal olan kmmmda komtirler cins itlbarlle ya.gll <Fett>, gazll ve gazll usun alevli, (Gas - und Gasflammkohlen) komiirleri arasmda tahavvill etmekte, SotfiWzu klSID.mda da daha ziyade Charbon Malgre ve ha.tta Charbon Anthracltique sm1fiarma dabll olmaktadlr. RaW tarafmdan toplamp Fransa'da Zeiler tarafmdan, tayin edilen nebatl miistehasa.ta nazaran,. Havza'nm faal Josmmda Alaca aizJ,, Kozlu, Karadon namlar1 altmda t19 Slmf tesblt edillll4Se de bu suuflar beynlnde istlmrari mahiyette olarak Kllimll'nln baz1 damarlarlle Kll19 ve Qamll, Kandilll damarlan mevcuttur. Muhtelif suuflar araSlndakl mesafeler maltim olmad1p gibi, ayni Slnlfm biitiin damarlarl da malum deA'lldir. Bu hususta gerek Ralll ve gerekse Ere~li lrketl tarafmdan yapllan (damar maktalan) maalesef pek natemam ve mmtakav!dir. MeselA. Kozlu, Zonguldak, Kllimli, Gelik, Gtlbl mmtakalanndaki en miihim damarlar, aynt Kozlu Slnlfma mensup oldugu halde, Kozlu damarlarile Kllimli damarlan kat'iyen yekdt~erlne benzememekte, ve yapllan ddentificatlon;t 1ar da ta mamlle farazlye mahiyetlndedlr. Binaenaleyh, ya.pllan komur miktan hesapla.n da pek kabadlr. Bunlar
yalmz muayyen blr manzumenin mevcudlyetine lstlnat eder.

Baz1 ecnebi a.sa.nnda gotillen murabba kilometre bt'l.ltl.& (40) na (50) mllyon ton kOmiir hesabl da, Kozlu smlfmm 700 metre kahnhtmdaki ta.bakatl ara.smda. takrlben 40 m. komiirii lhtiva etmeslne, Kc>u smlfma istlnat eden ve bu snnfm tarnamile mevcut oldulu, yan1 blr klSlDlDID ltital netlcesinde zall olmu~ bulundutu hakika.tinl nazan itiba.ra. alm.ak81z1n ya.pllan gayet sathi bir hesaptan ibarettir. Kozlu'da, itlklll ve ~dlye kadar 1lelll'Dif buluna.n Iosnu nazan ltiba.ra ala.rak yapllan bir hesapta murabba kilometre baUla yaimz 25 milyon ton komtir bulunmu~tur. Fakat bu hesapta da, yalmz Kozlu manzumesi nazan itlba.ra. almmJ3tlr.
Hul~satan denllebilir kl Havzanuz hakkmdaki bug\inkii malwnatlDllZ haklkate tevatuk edecek bir serveti madeniye heaabma kifayet etmez.

Yalmz takribl bir ra.kam zikretml~ olmak iQln elyevm gOriinen ihtiyatln blr lllilya.r ton ve lstihsali kolay muhtemel ihtiyatln da dort be milya.r olarak tahmin edildlA'in1 siSyli:vebllirim. Yukar1da tarl! ettitJ.miz komilr arazisL l}eridi mutemad.i olmay:tp blr QOk yerlerde mUnkati ve anzal1d.lr. Miihim bir ktsnu da ~lenmesl mU:mkU:n olamzya.cak derecede derlnde bulunmaktadtt. Buna ra.tmen sa.tht arza yaktn ve hatta su iistiinde daha mfthlm mevcutlar vanilr. Da.marlarm Blhanlnin gayet mU:sait tavan ve taban ta~ariDlD sallam, ariZalartn umumiyetle ehenuniyetsiz, yatunlann mutavaSSit olrnas1, ve ocakla.rm denize yakmllkt,

429

MADEN iHltACI SANAYti

komiiriin klSmen biraz kiilii fazla ve yum~ak olmruum telafi ettiginden Havza'mlZm eraiti tabiiye~i miisaittir denilebilir. Buna ragmen Havza'da faaliyet ancak 1266 senesinde ve mtihim miktarda istihsalat, 1280 tarihinden sonra ba~larnU} imdiye kadar yalmz yirmi milyon ton kadar ihracat yapllm1~t1r. Muhtelif senelerdeki i.stihsalat ve imrarat miktarlafl merbut grafikte gosterilmi~tir. Son seneler istihsalatmm takriben 800 bin tonu memleket dahilinde sarfedilmekte, 100 bin tonu ecnebi vapurlara ihraklye olarak verilmekte ve seksen dokSan bin tonu da ihrat; edilmektedir. istihsaiat miktarlarmdan goriilecegi vet;hile son senelerde mahsils bir terakkl mevcut olmak ve temadl etmekle beraber istihsalimiz kabiliyetlmlzin ~ok dunundadu. Havza'da elyevm mevcut tesisatla istihsalatt bugiinkiinun iki mi.sline ve tahmil ve tahliye vesaitinl tadll ve ikmal suretlle iki bu~uk iict misline t;lkarmak miimkiindiir. Eregli llmam yaplldtktan ve ~1mendifer in~a edildlkten sonra bu hudutlar ~;ok daha geui~Ier. Yegane mes'ele komiirlere mahalll sarf bulmakttr. Bu ise flatlarmm ucuzlatllmast ve bu suretle dahili lstihH\kin fazlala~mast ve harice satmak hususlarma roiitevakkrftlr. Bugiin fiatlanmtz c:;ok yii.ksektir. Eundan dolayi komiir ticaretini H\ytk bi.itiin f?arki Akdeniz sahast oyle dursun, Pire llmam msfmnehanna kadar bile idare edemiyoruz. Bir mukayese it;in beynelmllel yagh komiir fiatlarile Northumberland havzast ki:imiir flatlari ve bizim 929 son alt1 ay fob Zonguldak fiatlanm berve~hi atl arzediyorum:
oldu~u ve~hlle

Beynelmilel Tiivanen yagb komiir fiatlan (ocak teslimi) Fmnsa ln~iltcre North umber- Tout-venant land ~ras 30/:35 m.m. ( unsuccn ed)
3,03 4,26 3,43 3,43 3,34 3,40 3,46 3,46 4,46 4,46 4,46 4,57 4,73 4,73 4,74 4,73

AY
192 11

Alman\'a Rheinlandvcst!alva
4,01 4,00 4,00 4,00 4,01 4,02 4,02 4,02

Bel~ila

Ccmahiri
n1lit. Fairmont stca un
of

3!) ~;,

t-v.

indu~trie!

mine

1.
2. 3. 4.

4,33 4,47 4,57 G,57 4,58 4,58 4,59 4,59 2,05 2,01 1,86 1,84 1,85 1,84

5.
6. 7. 8.

Dolar

430

MAD!N tHRACI SANAYi:t

in&iltz kiimiir fiat btl: Komilriin clnsi Birinci 1hrakiye Blyth Durham ince ihrakiye Blyth Durham En iyi gaz komiirii iklncl Hususi gaz komiirii Birlnci bunker Hu.su~i bunker Kok i~in komiir Dokiimhane koku Yiiksek furun koku Gaz koku
Eylw 929 ay1 flatlart A.sgari Azami

15/6 18 9/6 13 16/9 15 17/6 15 16 15/6 24 24 21/6

16 18/3 10/6 13/6

17

16 17/6 15/9 17/3 16/9 25 25 23

Krible ve

18-50 10-18
0-10

12
8

11.25

lira ...
~

Qamh, Kandilli, Si.ileyman Strn, Kozlu Aclltk 69 komtirlerl 7-7,5 lira diger tout - vena.ntlar 6-6,5 lira. Blzim komtirlerin miistakil bir piyasas yoktur. Bunlarm fiat Newcastle ve Durham komiirlerinht cif fiatmdan ince komUt 1t;in % 7-8 ihraklye i~in % 15 tenzil edilmek suretlle elde edillr. Dahllde gtimrtik resimlerinden de lstifade edllmekte ve bu suretle komurlerlmlz diariya dahilden daha ucuza satllmaktadir. Fakat her iltl halde de komtirler navlun farkmdan istifade ediyor ve Havzanl,tz ancak fark sayesinde YMlyabillyor demektir. VakJ.a maliyet fiatlariyle sat fiatlarl arasmda oldukQa bir miisaade vard1r. Ve bu miisaadeden belki biraz daha 1stifade edilebilir. Faka.t gerek dahili geret barlci flatlarm ucuziamas1 it;ln en ziyade amll olacak hususat mustahsilin ucuza mal etmesi, ve komiir,cinslerinin slaht, vesaiti nakliye ve tahmiliyenin ucuzlattlmast, mutava8Slt kartnm azalttlmast hii.tmetill muavenetidir. Mustahsilin kiimurii ut"uza maletmesl: Ocak maliyet fiatlartnda en biiyiik bisse am.elenindir. Pek mahdut bir 1ki koyden sarfmazar, madenci-

431

MADBN hiRACI SAHAYlt

Hgt kendine san'at edinm.l datmi amelemiz yoktur. Yeril amele umumiyetle her on be giinde bir degl~ir ve muzta.r kalmadllq~a. ocaklara avdet etmez Ier burada biiyuk bir amU amelenin ocaklarda sureti taayyiiudiir. Bunlar ek.serlyetle koylerinden getlrdlklerl mlBli'ununu b1r ~ pa~as1 uzerlnde piirip yerler. Ekserlya kat1klan bulunmaz. Yatt1klan yerler ve 3eraitl sthhlyeleri matluba muvaf1k olmaktan pek uzakt1r. Yaptlklan 1iii te bittab1 ona goredlr. Havzada umumiyetle amele randumanlanndan i!iiklyet edllir. Halbold bu hususta kabahat amelenin kendislnden ztyade yar1m asll'danberl daimi amele tekilit ve tesisat1 viicude getirmlyen idaresizliktedir. Son senelerde vucude getirllen amele blrligt a.m.elenin eetti ihtiyacm1 kiSmen tehvtn etmi ise de kendisinden beklenllen biittin menafii temin edeme~ tlr. Amelenin iBklru yalmz hiikilmetln teebbiisile temin edilemez. Ayni zamanda maden amlllerlnln muavenetlne m'lltevakklftir. Halbuki bu A.mlller lstedlklerl ameleyi ahvali adiyede kolaybkla ve ucuz 'llcretlerle bulm.akta ~lup lstlhsalitlarml da muhim nisbette arttmnadtklarmdan ya.ni am 1 talebine umumlyetle faik bulundugundan nede olsa buyiik serma:veler vaz'na (immobilisation) vabeste bulunan koloniler tesislne Iuzum giinnemektedirler. Halbuki daimi amele olursa bunun i9in yap1lncak lmmobllisation nm faiz ve amortlsmaruru almacak fazla randuiJianlar fazlasile telif1 edecegine iiphe yoktur. Bundan maada daiml amele mes'ele81 yalruz 1ktisadi d~ ayni zamanda pek mubrem bir ihtiya9 olan i9timai bir mes'eledir. Son sene za.rfmda 25000 ton kiimiir istihsaline b1r vefat vak'as1 1sabet etmesinin ba~hca sebebi de daimi amelemiz bulunmamaSidir. Vesaltl mihaniklyenin taa.m.mfun.ii de en zlyade istihdaf edllecek hususattandlr. Bu hususta son seneler zarfmda mahsus bir terakk1 giSrUimekte tse de makine istimali daha zlyade tamim edilebilir. Ocak maliyet fiatim en ziyade yiikelten hususattan biri de iletmemi'Zin pek da8mJ.k olmasidir. Filhaklka hemen hemen h19 bir ehenuniyeti kalmiyan kii9iik madencilerden sarfmazar He.vza lstlhsa.lAtmm i19te 1klslne yakm blr miktar1m {.!lkaran Eretli ~keti bUe modern ve miitemerklz blr iletme olmaktan uzaktlr. Avrupa'da yalmz bir ocaktan gunde lkl hatta ii9 bin ton 91kanldllt umuru adlyeden old$ halde, mezk(ir lrket yevm1ye lki bin ton kOm.iirii gayet vilsi bir sahaya miinkasim bir !,;Ok ocaklardan 91karabilmektedlr. Binaenaleyh dlyeblliriz kl EreiDI ~keti bile, bir C}Ok kti9iik ocaklarm b1r elde toplanml bulunmasmdan lbarettir. Bu daA'mtkll~ maliyet fiatt iizerlne ne derece sui teslr yaptlA'l varlstel izahttr. Yalmz blr rakam zikret~ olmak i9ln unu arzedeyim ki, Avrupa'da komiir ocaklannm kendi kamiir sarfiyatl istlhsalltlnm % 4 ill 5 ini tekil etti~ halde, Havza'da ocaklarm kendi komiir sarfiyat1 bunun ti~ mtsline balig olmaktadlt. Ma liyet flatlm lndlrmek istersek ocaklarmtl21 da.ha mutemerkiz bir hale sokmaga ve i].etmemizl daha rasyonel bir ekllde tertip etmeA"e mecburuz. Vesaiti nakllye ve tahmJllyenin ucnzlatllmas1: Havzanm imrarat kablliyeti tahdit eden en mUhlm. amlllerden birl Zonguldak llmammn hall ha

432

MADEN :ilmACI SANAYil

Z1I' vaziyetidlr. Bu limarun esash surette taramp derinle~tirUmesine, m.evcut vint;lerln yerine mftteha.rrik ve yen! vlnt;ler konulmasma ltizum vardU'. ~lmendlfer malzemes1 hemen tamamen degltirilmelidlr. Kozlu ve Klllm1J lskelelerinin de esasll tamirata. ihtiYa1 vardll'.

Kaytklarla tahmll ticreti de indirtlmek icap eder. Maarnafih kaYiklar ve kiifelerle tahmJl esas itibarile kaldmlmall bunun yerine tahmil ~antala ri kullamlmahd1r. Bu suretle irndi altml 118. yet~ kuru olan tahmtl masraf1 miihim nisbette azallr.
Deniz nakliyatl: ingiltere'den istanbul'a olan mesafe be bin mlll mtiteeaviz oldugu halde bir ton korniirtin vasati navlunu 10 - 11 llindir. Buna mukabll Zonguldak'tan istanbul'a mesafe Bogazla beraber 140 mil navlun normal zamanda 150 kurutur. Bunda Havzadaki tahmllat vesaltinin noksanlal'I ve tahmilatm miikiiliiti amll oluyorsa da nakil iicretlerinin fazlallgma. en biiyiik sebep deniz nakliyatmm heniiz tanzim. edilmemi bulunmasidir. Muvafzk cesamet ve adette gemiyi ihtiva eden bir komiir nakliye filosu viicude getirilmekle navlunlar haddi makule irca edilmi olur.

istanbul'da da komtir tahmil ve tahliyesi pek masraflldll'. Zonguldak'tan gelrnl olan komiirtin vapurdan ~;lkarilzp Bogaz!t;i'nde bir depoya konrnas1 ve bu depodan 1hrakiye alan bir vapura verilmesi ton bama takriben 1k1 liraya m.alolmaktadir. Halbuki komiir getiren ve ki:imiir alacak olan vapurlarm yana~abilece gi ve miikemmel tahmll ve tahliye vesaitile mticehhez bir depo tesislyle bu masraflar lndirilebilir. Ecnebl vapurlara kolayllk gootermek i~;in sabih 1stoklar viicude getirilmesi de ayam arzudur.
~imendifer iicretlerl: J?lmendiferlerimizde nakliye iicretleri komiirlerimizin dahilde sarfma m'ini olacak derecede yiiksektir. Komiir nakliye iicreti ton kilometrik l~in hi~ olmazsa bir kuru a kadar indirilmelidir. Bu fiat memleketimiz i"'in maliyet fiatmdan dun bile olsa, imendiferlerin ticari blr miiesseseden ziyade menafii umumiye miiessesesi olmak itibarUe tatbik edilmelidir.

Mutavass1t kirm az~tltllmast: Bunun it;in satl~l\1 miimkiin mertebe miistahsillerin kendileri tarafmdan yapllabilmesi ve aradaki mutavassitlatm kaldmlmas1 lazimdir. Bu da meselll Almanya'da ayam imtisal bir ekllde oldugu gibi, fakat tabii kendi mikyasrmlZa gore, mlistahsillerin, hiikO.metln miirakabesi altmda kuvvetll blr sati(? sendikas1 tekil etmelerile miim kiindiir. Bu sendika komiirlerin cinslertni de di.izeltecek ve biitiin komiir cilerini alakadar eden bilumum mesaille ugraabilecektir.
maden~

Hiikiimetin miizahereti: HUkilmet ya komi.iriin ve komiirii ~Ikarmakta .kullamla..'l mevadd1 iptidaiye iizerine mevzu ohm resilnleri hafifletirmek,

28. 433

MADEN IHRACI SANAYII

yahut ta <lahilde ve hanc;te komur IStihlakmm cogaltllmas1 esbabm1 Izhar etmek suretlle yardlffi edebi11r Komur IStihsalmde kullamlan mevadd1 Iptidaiyeden bilhassa d1rek ve mevaddi mfilakiye uzerme mevzu olan yuksek Iesimlel haflflestirtlmehdlr Bugun havzada kullamlan maden sutunlan keyflyet Itibanle IYI olmadtgl g1b1 nakhyatm guc:lugunden dolayi pPk pal1ahd1r Mevaddt mfilakiyeye gehnce b!Zlm fiatlar Avrupa fiatlarmm vasat1 olarak uc bucuk m1shd1r Mallyet flatmda gayet mulum bu amJl olan mevadd1 mfdakiyenm pahall olmaSl !Stlhsalatlm c1han p1yasas1 f1atlarma satmak mecbunyetmde olan ve Turk1ye de cevher ve ham, madenler IStihlak sahas1 olmad1gmdan bunlaii Avrupa ya kada1 sevketmek zaruretmde bulunan madencilenmiZt son derecede tazy1k etmektedtr Hancte revacm ve dahtldP 1stlhlakm fazlala::ltlulmasi esbabma gelmce o da komur Ihracatl yapabllecegimiz bilhassa ~arkt Akdemz mearJleketlenle aktedllecek t!Call muahedelerde komur IhracatimlZln en Ziyade mazhan musaade olmasm1 temm etmek dahllde mahrukat olara.k odun ve odun komuru yerme tedncen tas komuru ve Imy1t kullamlm,asma cah~?maktadu Buna so.hillerde SIMendifel gecrllermde ve t~llyen Imy1t madenlen ctvaundd. ba~lanablllr BUI alarda vucude getlrtlecek buyuk kuvvet makmelennm de petrol \'" mustekkatlyle I~hyen cm:;,lc:rden olmamasna dikkat edtlmehdlr NOtmal se mt dah1lmde yuz beygirdeH fazlas1 1cm en 1kt1sadt kuvvet makinesi bvh:tr makmelendr Zonguldak kommlcrmm colr gazh olmas1 evletde <.~oba ve ocakl:;uda ya1skal ettlgmden bu m::thnmm kaldtulmasl 1cm komUlleumizdeu kok yarim kok sun 1 antira~:>It ve binket IStihsal etmege cahsmahyiZ Bunun 1cm vucude getmlen mue&seselerm feran Istlhsal edeceklen katran benzm bensol naftahn amonyak ve sauenm de memleketlmtzde mahalh sarft mevcuttur Kok yapmak ve f"'l 1 mustahselat dde etmek tttbartle ga:rhanelei de Lesvik gormelidir
k.ilm<~.smt

Komtrler,mlzde mce m<:bet1 tazla oldugundan toz komur yakan kazanlar ICm kullamlmast pek Js1Ifadell oJu, Komurun tem)'n hususu alaka lle tak1be ~ayan olmakla berJ.ber bu hu..,usta s1md1hk madd1 bu tasavvurda bulunulamaz Mat uz tedbnler sayesmde komur tstihsal ve IStihlaln kolayhkla 1k1 mtslllle cJkallhr ve bu komurlere mahrec; bulurunus olul Bu tedbtrlerm memleket umum sanaynne ne derec.e husnu tes1r lCt"l. edecegml !Zaha lu~ zum yoktur Kuvvet muharnkesi pahah olan btr memleketm sanayu hl~ btr zaman mk1~af edemez Komur f1atlaunm tenezzulu sade sanay1e degll bmnetice umum1 hayat bahasma muh1m msbette husnu tes1r 1cra eder
de~tldtr

Maamafth 1thalatm tamam1le onune gecilebilecegmt um1t etmek do~ru Ithal edtlen komu1Ierm klSmi azam1 memlekettmtzde bulunm1yan

434

MADEN iHRACI SANAYil

cinslerdendir. Bazt ecnebi vapurlar da uzun ~ddettenberi ahl}ml. olduk Ian ve cinslerini tarud1klan ingUiz komurlerinden kolayhkla vaz ge~mezler. Fakat cinsleri ingiliz komurlerinden pek aagi olnuyan btzim ki5murlerimizde tedricen bunlara tamtttrabillr. Ve ithaHi.t asgariye tndirilmi~ olur.
Lin~ it

komiirii:

Havzanm haricinde Anadolu'da bulunan komurlerin hepsi esmer komurdur. Umumiyet itibarile siyah ve parlak olan bu komfuler harigten ta~ komtirtin~ benzerse de kuvvei haruriyeierlnin nisbeten dun olmas1 (40006000) kalori, jeolojik vaziyetleri ve kimyevi hassalan dolaytsile esmer komiir stmfma ithal edilmek laznndtr. Bu komlirler Anadolu'da bilhassa iki biiyi.ik saba
1 - Garb! Anadolu:
te~kll etmi~erdir.

Garbi Anadolu'nun muhtelif yerlerinde bilhassa Soma, Nazilli ve Soke'de mebzulen linyit mevcuttur. Bu gruba Trakya'daki ve Bo ~azic;i'ndeki zuhurati da iLhal etmek Hi.ztmdtr. Garbi Anadolu'da linyitler gok ~ayam dikkattir. Soma linyitleri, zonguldak komurlerinden sonra iktlsadi muhimj rol oymyabilecek kabiliyettedir. Vasi bir saha dahlllnde teekkiil etmil} bu linyit, damarlarmm kabili imal kalmllg1 15 metreyi bulmaktadtr. Kuvvei haruriyesi de 5200-5600 kaloridir.
Nazllli ve Saraykoy linyitlerinde pek az kiikiirt bulundugu cihetle bunJar sanayide ve umuru beytiyede kullamlmaga pek mi.isaittirler. BlUldan maada Soke, Kirmasti, Kastanbolu, Bekleme ve Ayazma linyit zuhuratmdan da istifade etmek mi.imkiindur.
~

K1z1hrroak

~.vsi v~

earki Anadolu:

Buradaki linyft zuhuratt Jeolojik karakterleri itibarile garpteki komiirlerden biraz ba~kad1r. Viis'atleri de umumiyet itibarile mahdut damarJar nisbeten ince ve cinsleri de garptekilerinden dundur. Maamafih mahrukatl k1t ve mefkut olan muhitlerde i~e yartyacaklarma. iiphe yoktur. Bunlarm arasmda Qeltik komlirleri mi.istesna bir mevki i~gal eder. Damarm kalmllgl iig metre ve sahas1 vasi olan bu zuhuratm komiiru parlak ve ktsmen kiikurtsi.izdur. Bu zuhurat elyevm Samsun Sivas hatt1 i~in iletllmektedir, Sivas civarmdald Baggecik, Ipsale, Gem,erek, Zile ile Erzurum V!la.yetindeki zuhurat pek bi.iyiik bir ehemmiyeti haiz degildir.
~tir.

TUrlkye'de lmdiye kadar linyit komiirlerine big ehemmiyet atfedilmeHarbi umumi esnasmda bilmecburiye l:iletilen bir ka~ linyit ocath

435

MADEN in:RACI SANAYH

blliThare tatili faaliyet etmitir. Buna mukabll baka memleketlerde, bllhassa Alm.anya'da linyit komiirleri, ta komiirlerlnden .sonra en miihlm iktisadi rol oymyan servet menbala.rmdan maduttur.
1928 senesinde Almanya'da 468 bu~uk mllyon mark yani 234 m1lyon lira k1ymet1nde 166 milyon ton Iinyit komiirii lstihsal edilrniltir. Alm.anya'mn muhtelif yerlerinde gerek hiikfunet ve gerek alakadar sanay! erbab1 tarafmdan viicude getirilen miiesseseler, linyit komiirtinden milli iktisadiyat noktai nazarmdan azami ne derece istifade temin edebilecegini tetkik ve tetebbii ile me.!}gul olmaktadll'lar.

Bugiin diyebilirlz k1 linylt komiirleri cinslertne ve cografi vazlyetlertne gore berver;hiatl husustatta kullamlabilirler:
1 -Ham veya birlket halinde sanayide ve evlerde mahrukat olarak;

Memleketlmizde linyit ki:imiirlerinin sobalarda yaktlamtyacagt hakkmda yanh bir zehap vard1r. Halbuki Soma ki:imtirlerimiz1n evsafma to.ma men tekabill eden Bavera'dald linyit ki:imi.irleri sanayi ve umuru beyttyede kiilliyetli miktarda kullamlmakta ve ta ki:imurlerine muvaffakiyetle rekabet edebllmektedir. Bittabi linyit komiirleri i~in kullamlan sobalar tarz1 in.!}a ve yakma usulii itibarile digerlerinden biraz farkhdir. Bizde de linyit ki:imiirler!ni sanayi ve um.uru beytiyede tamim edebilmek ic;in tecrubeler yapllmalr ve bu suretle en elverlli komiir cinslerile kazan, furun ve sobalarm eikAI ve hususiyetleri tesbit olunmalldlr.
2 - Bulunduklan mahalde kudret eklini tebdil etmek maksadile biiyiik elektrik santrsllarmdaki kazanlarda mahrukat olarak;

Mesela istanbul civarmdaki ve Soma'daki linyitleri mahallinde yakarak istlhsal edilecek elektrik cereyamm istanbul veya izmir gibi ~ehir ve kasabalara isal etmek,
3 - Linyit komiiriiniin cinsi ve evsafl miisait oldugu takdirde benzol, katran, solar yag1, parafin yag1, parafin gibi mevat ~1karmak miimkiindtir.

Bu itibarla memleketimizde mebzulen mevcut olan bu komiirlerden istifade ~arelerine tevessill edilmelidir. PetrGl: Mahrukat bah.s.ini birakmadan biraz da petrollardan bahsedelim: Trakya'da, Mii.refte Hera civarmda devri salise ait tabakat olduk~a anzasiz bir semere te~kil etmekte ve petrol asanna tesadiif edilmektedir. Takriben otuz sene evvel yfiz mtre derinliginde bir sondaj gilnde evvel!!. iki ton biH\hare de bir ton petrol vermi~, fakat su iyice tecrit edilmedlgl1~in sonralar1 petroliin istihsaline mani olmu.,tur. Bu havalinin k1ymeti hakkmdaki mi.italealar yekcligerinden aynlmaktadir.

436

Anadolu'nun cenup sahllinde Flnlke'nin ylrmi be kilometre arkmda denize bir ild kilometre mesafede Yanarta mevkiinde otedenberi tabii gaz 1nt~ar ediyor. Bu gazm hi~ olmazsa ti~ bin senedir nebaan ettiti ve yandlg1 eskl eserlerle sabittir. Menba serpantin ve ldr~ talarmm temas mahalllne yakm bir yerde serpantin suhuru ic1nde bulunuyor. Kir~ talan burada da bir antiklinal tekil ediyor. Vaktiie bu gaz .sOndtlrtilmti ve niimune almmi 1se de bunun tahlil neticesinde maalesef destres olunmamitlr. Umumiyetle bu gazm petrola merbut oldugu kanaatl vard1r. BOyle olmasa bile bu tabii gazm muvafik bir sondaj vamtasUe mtihim mlktarda ~lkar11Ip o civarda yapllacak smai bir mues.sesede istimali :mfunkiindi.\r. Boyabadl
ehemmiyetsizli~

itibarile zikretmekle iktlfa edecetlm.

Erzurum havalisinde, Hasankale, Pulk, Katranll Malusor Naftik ve sairede petrol asarma tesadti.f ediliyor. Bu havali katlanmi Tersiyer tabakattan miiteekkil olmakla beraber, indifaat dolayl.sile pek par~alanmllj oldu~undan btiytik bir iktlsadi ehemmiyet iktisap etm.esi pek tipheli gtiriiniiyor. Maamafih bu petrollarda mahalli bir ehemmiyet olabilir.
~lmdllik en ziyade ehemmiyetli goriinen Cizre, Mardin havallsidir. Irak petrollarm1 ihtiva eden tabakatm blr kiSrnl buralara kadar uzamyor. Antiklinallerin zirvelerl kl.s:men itikAie ~ranuiJ ve bu suretle lhtlva ettikleri petrolun biiyiik bir k1sm1 zan olmuijsa da gene buralarda m.tihim miktarda petrol bulunacagl iimtt edlldlgtnden tetktkat devam ediyor. Bu tetklkatm sondajlar yapllmak suretile tamik edilmesi muhtemeldir. Bu havalinin en biiyiik kusuru miinakalat hususudur. Fakat miihJm miktarda petrol bulunacak olursa bu mahzurun o kadar ehemmiyeti kalmaz.

Demir: Harbi umumiyi miiteakip biitiin memleketler miimkun oldu~u kadar miistakil bir demir sanayii viicude getirme~i kendilerine gaye edinmilerdir. Bir taraftan bu umumi cereyan bir taraftan da demi.r ithaiatnruzm biittin mevaddl medeniye ithalatimizda birinci dereceyi ve umumi ithali.turuzda gayet miihim blr mevki i_,gal etmesi, blzim i~in de memleketimizde bir demir sanayii tesisi mes'elesini ehemmiyetle diiiinmek mecburiyetinl tevlit ediyor. Ecnebi miitehasstslar marifetile yaptlan tetklkat mevcut zuhuratm fevkaHi.de biiyiik olmamakla beraber dahili lhtiyaclmlZl uzun seneler tatmin edecek derecede oldugu neticesine varnllt:tr. Bunlardan Ayazmant, Torbah ve Ova. elk zuhurat1 dentze yakmdir. Buralarda hi~ olmazsa on milyon ton mev cuttur. En biiyuk cevher ihtiyatl Kayseri'nin yi.iz kilometre cenubunda Tores ve Anti Toros daglarmda Faraa civarmdad1r. Burada giirii.nfu cevhermevcudu on be milyon tonu mutecavizdir. Bu son sahanm vaziyeti miin nakallt noktal nazanndan fena tse de Kayseri Uluk1~ hatt1 mevcut olan miikiUA.tJ. azaltacaktlr. Ayazmant'takt zuhurat granik dahllinde bir magm.atisehe Ausscheidung eklinde olup cevher matuetittir. Di~er zuhurat ki

437

MADEN IHRACI SANAYl:l:

rec; talan dahilinde metasomatose suretUe te~ekkiil etm.l. siderlt ve bematit yataklart olarak telakki edillyor. Umumiyet itibarile cevherlerin derecesi yiiksek, fosfor muhteviyati azdir. Demlr sanayil biiyiik bir ihtisasa miitevakkif ve mernleketimizin vazi yeti haz1ras1 derhal kar temin edebllecek bir d~mir sanayii tesisine gayri ntlisait olmakla beraber bu sanayiin memleketin miidafaas1 noktal naza ~ rmdan fevaidi ve ticareti hariciye bli'mc;omuza yapacag1 hiisnii tesiri itibarile Uk dort be sene zarfmda blraz fedakarbga katlanmak zarureti vard1r. Bu hususta imdilik rakam zikretmekte mazurum. f;lu kadar soyliyebilirim ki ticareti hariciye blan~;omuzdakl hiisnii tesir ilk senelerden itibaren testsat bedeline musavi olacak ve lleride demir ihtiyac!mizm tezayiidii nisbe tinde artacaktlr. Simli Un
kur~un,

(}inko:

Bugiinkii istihsahitrmLZda komiirden sonra en m.iihim mevkii slmli kur~inko grubu i;;gal ediyor. Bu grupa ait ehemmiyetli madenlerimiz pek ~ok olmakla beraber bugiin filen bali faaliyette olan yalmz Balya Karaaydm madenleridir. Bu madenin ve bu grupa ait diger zuhuratm jeolojik vaziyetlerini tarifi raporuma r;iZill.i. oldugum r;erc;evenin haricinde goriiyorum. Burada yalmz madenlerln iktisadi vaziyetinden bahsedecegim. 925 seneslnde otuz alt1 buc;uk ingiliz liras1 olan kurun fiati son zamanlarda ylrmi iki yirmi iir; ingiliz'e ve hatta bugiin on sekiz bur;uk ingiliz lirasma d~miitiir. Qlnkoda bu siikutu takip etmi, giimii bilhassa en bi.iyiik miistehlik olan Aksayi ark htikumetlerinln ve Hindlstan 'm bimetalllsme den vaz gec;mek te~bbiisu iizerine nisbeten daha ziyade diim~tiir. Bu hal her yerde oldugu gibl bizde de simll kurun ~inko madenciligini son derecede tazyik etmektedir. Vak1a Balya madenleri harpten evvel kurl}un piyasasmm daha dtikiin olduj!u Slralarda bile muhim karlar teminine muvaffak olmutur. Fak~t o zamanki erait bugunkiilere kabili kiyas de~ildir. Bu sebeplere binaen son senelerde maliyet fiatlarmda biiyuk bir azim sayesinde yapllan tasarruflar ve yeniden buyiik sermayeler vaz'iyle modern bir flotasyon fabrikasmm vticude getirilmesine ragmen bu maden ancak tutunabilmitir. Bugiinkti fiat tenezziiliine karl miihim tedbirler dii~iinillmektedir. Bunlar tatbik edilecek olursa madenin hem karla gahmast temin edilecek hem de istihsalat bugunkiiniin belki ikl misline kadar arttmlacaktir. Bir taraftan da kurun cinko flatlarmm 22 den 18 bu~;uga tenezzii.lti bir lkl hafta zarfmda vuku buldugundan gayet tabU goriilmekte ve fiatlarmm yijkselecegi kuvvetle limit edilmektedir.
4

Ulu Kcyla civarmdaki Bulgar daA-1 madeni de halen htikilm.ran olan gayrl miisait !;eraite ra~en faaliyete gec;mek uzeredir. Gii.mti Hactkoy Akdat Denek ma.denleri de bu misali takip ederse klU'qn ve c;inko ihraeatumz bugtinkuntin hi~; olmazsa fie; dort misline bali~ olur.

438

MADEN i:HRACI SANAYii:

928 senesi istihsalatmda 527 lira gibi lal}ey mesabesinde miitemessil bulunan bak1r istihsalattmtzm harpten evvelkl vaziyetl a!latt Ustede gosterllmtltlr.

llarplen t-vveJki balur istihsaJ:itumz:

Halis bakJr

Bakn cumfu
l'aval

Ham
bak1r

Sene
318 319 320 321 322 323 324 325

Bak1r cevheri

:.\'Iecmu
k1ymet

T.
22,812 23,797 3,710 14,592 10,590 46,415 265,040 92,099 246,112

T.
1547,407 1559,737 1252,158 883198 749,574 1052,120 1199,656 1265,585 560,00 1040,040

T.
0,250

T.

T.

69364,80 70827,40 63183,09 53206.23 55014,91 51433,94 72210,00 61193,13 41509,72 41559,03

18,462 72,673 22,789 2,500 177,00 0,100 48,165 8,00

326
327

Bumm nmum ma:liin istihsa!atma nisbeten miihim bir yekun tuttugunu goriiyoruz. ikinci derecede zuhurattan sarft nazar yalntz Erganl madeni 1892 den 1910 seneslnc kadar giizeran eden 19 sene zarfmda vasati 20,6 dereceli <92350) ton cevhere tekabiil etmek uzere 19025 ton siyah baklr ~Ikarmt~ttr. Artvin Vililyetindeki Kuvarshan madeni senevi iki bin ton baktr (beher tonu vasati altml ingiliz lira.s1 kiynietinde) Mortul maden1 de Nlcou'ya nazarn harpten evvel 15745 ton cevher, balka bir rapora nazaran 3200 ion siyah baktr istihsal etmitir. Kuvarshan cevheri nisbeten fakir ve miktar itibarile de Morgul kadar miihim degildir. Mor~ulda ise %6 derecell (bu rakam1 ihtiyatla kaytt etmelidir) iki buc;uk milyon ton cevher mevcudu tahmin olunmasma ragmen gerek bu iki maden ve gerekse Ergani bugun muattal bulunuyor. Ergani'nin tatili faaliyet etmesine bilhassa etraftaki ormanlardan tedarik eclilen mahrukatm tiikenmesl ve muharebe sebep olmulltur. Fakat bu ma.hrukat tiikenmemill bile olsa. vesaiti nak.Uyenin bugi.i.nkii llekli Ue bu madeni i~etm,ek milli iktisat noktai nazarmdan hatalt olur. Ve temln edi lecek k!\r biitii.n rnanaslle yollarda. kabr. Blnaenaleyh bilmecburiye Ma latya hattmm ina.SI beklenecek ve o zamana kadar ancak lh2ari amellyata devam olunacaktlr.

439

MAllEN fHRACI SAN AYll

Kuvarshan ve Morgul madenlerlnin durmasrna da en bi.iyiik sebep bu madenleri Ti.irk 11mamn.a rapteden yolun fenahgi ve Rus limamna giden yolun kapah bulunmastdir. Fakat bu keyfiyet t!E'rtaraf edilebilir. Mevcut teslsatm harap olmamas1 ve en Ziyade ihtiyactmiz oldugu IIU zamanda bu madenlerden i.stifade etmek ic;in bir an evvel teebbi.isatta bulun ulmahdtr: Krom Harpte ve harbi mi.iteakip ehenuniyeti fevkalade artmt olan krom hususunda memleketimiz, Rhodesia, yeni Kaledonya ve Hindistan'la beraber di.inyanm en mi.ihim yataklarmt ihtiva eden memleketlerden biridir. 1860 senesinden 1903 senesine kadar cihan krom istihsalatmm yansmdan ziyadesini Tiirkiye temin ederken 1904 senesinde Yeni Kaledonya bizi gegllli. ve 1906 senesinden sonra da Rhodesia'nm rekabetl inzltnam etmitir. Krom her yerde oldugu gibi bizde de ultrabasique olivin suhuru ve bunlardan hastl olan serpantin ki.itleleri dahilinde, gayri muntazam y1 jtmlar halinde bulunur. Ve tesirati hariciyeye karI mukavim oldu~undan bazan Site ~eklinde zuhurat tekil eder. Ballca krom mtntakalal& Bursa Ki.itahya, Eskiehir, Denizli, Fethiye, Mersin ve Ergani havalileridlr. Kromun memleketimizde hu kadar mebzuliyetine ve harpten evvel yalmz Bursa - Ki.itahya mmtak.asmm kabiliyeti senevi iki ytiz bin ton olarak tahmin edilmesine ragm,en bugii.nkii krom istihsalatimiz cihan istih sah1tma nisbeten % 3 ti bulm1yor. Bunun ba.hca amill, nakliyatm son derecede p:thall iletme usullerinin iptidai ve riisumun bilhassa ruhsatna meier i((in son derecede ag1r olmasidir. Maamafih bu arahk i~letme usulleri duzeltnmekte ve krom madenlerine fazla rag bet. gosterilmektedir. Da~ Ardl madeninin tathirati nakliyati yeni hatti havaisi ve KU.tahya Tavanll 'ntt nm inaSI dolaytsile kolaylomi, Fethiye'deki krom irketi de yeni ina ettigi tathirhane ve yollar sayesinde pek yakmda muhim istlhsalata ge(:ecek vaziyete gelmitir. Eskiehir'deki ve Ki.itahya civarmdaki diger madenler de faaliyetlerini mahsus derecede arttlrmaktadU'lar. f}Oyle ki bir iki sene :mrfmda, krom piyasasmda hakim olmamakla beraber harpten evvelki azami istihsalatimiZm iki mlsline yani imdiki istihsalattmtzm be~ alti misline iriecegimiz i.imit edllebilir.
1\'I.lnganez:

Memleketlmiz manganez hususunda otedenberi zengin addedilir, Filhakika manganez zuhuratmm adedi fazladtr. Maamafih bunlar muh telif kiymettedirler. Bu zuhurat kiSmen riisubi olup damarlar kl&t!cn de genese itibarile Andezit talarma merbut secondaire adeseler tekil eder. Elyevm malO.m olan manganez ma.denlerinln en miihlmleri Fethlye mmtakasmdakllerdir. Burada mtihim tesi.sat vi.icude getlrllm.itir. Cevherln

440

MADEN iHRACI SANAYit

derecesi yuksek olmamakla beraber ihracat b~amltn'. Ve siir'atle tezaytit edecegi beklenmektedir. Manganez fiatlaruun dii!!Uklutti bu maden lerimizi de taeyik etmektedir. Borasit: CPant:knnit) Bugiinkil istihsalatimizda en milhim rol oyruyanlardan birlsl deBorasittir. Bu madenlerin jeolojik vaziyetile alii.kadar olanlara Coulbeaux ve bilhassa Schlllter'in yaZilarm1 tavsiye ederim.
1914 st>nesinde cihan Bor mlnarallerl 1stihsaline CemahJ.ri Muttehtde % 46, ~~ %36, Tiirkiye % l3 ve italya, Arjantin ve Peru da % 5 nisbetinde 1t1rak etmlken mezkur sene zarfmda a.ltmiiJ lki bin dort ytiz ton lstlhsal eden Cemahirl Muttehide bilha.ssa Kaliforniya'da searles - Lake de Ool suyundan ~Ikard1g1 Bor emlahlyle 928 seneainde i.stlhsaHi.tm1 yilz otuz bir

bin tona !bla~ etmi ve flatlan son derecede di.iUrmiltilr. Londra'da asgari %38 B2 03 ve azami %6 klbrltlyeti Kalsiyom ihtiva etmek jjartile 44 liik Boriyeti kalsiyomun, muhtelif senelerde Long ton fiatlan bervec;hi attdir.
920 26.00 921 21.4.2 922 17.14.2 923 15.12.6 924-925 12.10 926 10.2.6 927-928 8.12.6

Bu hal ile'deki madenlerin tatili taaliyetini mucip olmu., ve bizim madenlerden ba~ka bit gok Bor madenleri ileten Borax Consolldated Ltd. ~irketi de ilk defa olmak i.izere hlssel temettii dagitmarnitl.l'. Sultan ~aym madenleri istibsalati da biraz miiteessir olmutur. Maamafih bu madenlerdeki il!letme vazlyeti maliyet fiatm1 biraz daha indirmege miisaittir. Bu su1etle 1stlhsalatimiZl te?.yit degilse bile eski vaziyetimizi muhafaza etmek miimkun olacaktu. Ztmpara: Milhim miktarda zunpara istihsal eden memleketlerden biri Yuna.nistan'da Makso:;, bid de T~rkiye'dlr. Z1mpara madenlerimizin a.dedl pek ~oktur. Bunlarm isimlerinl zlkretmektense Kraemer gibl, ztmparalarimizm Liyd!a karla kiitlMinln gne~.~larmm ve billfzri lji::ltlerinln iizerinde bulunan ve bu klitlenin garp ve cent!bunda bilainlota imUdat eden beyaz ve mavtmt~rak mermerlerin dahillnde adeseler eklinde bulundugunu saylemekle iktlfa ederim. 325, 326, 327 senelerinde ihracaturuz srraslle 25,299, 27,657, 29,430 T. ve vasati 100,000 altm lira klYmetinde iken harpten sonraklistlhsalattmlZ atldeki Ckli alm13t1r:
337 690 338 1848 339 6196 340 8108 341 7500 926 4574 927 6820 928 11135

441-

)I(AJ)EN iHRACl SANAYU

928 senesi istlhsa!atmm k1ymeti 379,000 Uradan ibarettir. Buna muka.bll Yunanistan istihsalati berve~hi ati olmutur: 1913 5660 1920 11089 1921 12709 1922 13000 1923 21626 1924 22632 1925 21500 ton

Maamafih son senelerde z1mparanm yerine gittikQe karborundum ve saire gibi sun'! mevat istimali taammiim etmektedir. Bu suretle .son sene za.rfmda Yunan istihsalati da bizim derecemize diimiiti.ir. Yunan zimparalan nisbeten daha az demiri ihtiva edip yiiksek derecei hararette imal edilen talar i~in daha elverl~li ve bizimk.ilerin bir <;Ogunda Z1mparanm klymetini indiren mika ve chlorltoid mineralleri daha mebzul ise de bu son hassa umumi olmayap Tiirk z1mparalarmm a.mduma kabillyeti daha yiiksek tutulmaktadtr. Binaenaleyh Yunan'blarla rekabet edebiliriz. Z1mpara madenciligimizin tedennisine en biiyiik sebep nakliyatm giiQliigti ve pahahbgtdll'. Zimparalardan alman resim nisbeti de agardu. Bu resim indirilecek olur ve imal.At ve nakliyattmtz biraz daha iyl tanzim edilirse ztmpara hususunda gene hakim vaziyetimfzi .lstirdat edeblllrlz.
Liile ta!!: (Sepiolith) Lille tamm en buyi.ik ve ameli olarak yegane zuhuratt Tiirkiye'dedir. serpantinin mii11tekkatmdan olup bu taIn mag:zite tahavvuliinden kendisinden ayr1lan ve terkibi itibarlle suyu ihtiva eden blr ma~nezyom slllslyetlnden lbaret bulunan liile taI Porsug'un imal Ye cenubunda olmak iizere ikisi Eski,ehir'ln arkmda biri de Eskll}ehir'in garbinde Nemli civarmda i.ig sahada bulunup bu sahalar Eskiehir'den otuz ila aO kilometre mesafededir. arktaki sahalardan lmalde olani Sepetc;l, Mangt kemikli, civarmda I0-12 murabba kilometre, cenuptaki SariSu mmtakas1 olup 3-4 murabba kilometre, Nemli mmtakas1 ise be ila yedi murabba kilometre vus'atlndedir. Liile ta,t butalarda tiife benzer bir serpantin breche 1 dabilinde bulunuyor. Liile tamm en miihim satl yerl Viyana'd1r. Ve sat1~ mikyast da Avusturya pusu ile iilc;iilen muayyen eb'atta sand1kla.rd1r. Lule tal parQalanmn cesametine ve tam cinsine gore, srr mall, birim blrlik, Pamuklu, ve Dane, orta, Cdtz dokme islmli smlflara ve bunlartn her biri bir Qok einslere ayr!lmaktadir. Fiatlar da elli i:ngillz lirasmdan 2 ye kadar fa.rklar vardar.

Evvelce senevi 13, 14 bin sand1ga kadar ta ihra~; edilirken bu lhracat sonralan 2-3 bin sandtp, 927 de (512) ve 928 de <41) sandtga inmitir. Bu tedenninin en buyiik 8.mili barbi umumi olmutur. Bu esnada ta~ ihrac; edilememi!J ve bununla u~ra,an miiteha.sss ehas da~llm1,, bir Iiiks eya-

442

MADEN iHRACI SANAYii

3mdan ibaret clan lule tal unutulmUtur. ModaSl ge~rnitlr. Harbi miite akip te truwllarm ~uursuz rekabeti ve .iJ]lemelerinln ademi intizamt muterlleri usandtrmt, ragbett hl~e indtrmltlr. Memleketimtzde daha uzun seneler it;:in ta ihtiyatt mevcuttur. Mes'ele 1st1hsal degil miinhastran bir satt mes'elesidir. Bunun it;:in de liile t~mm revacmt temln edebilecek ve ocaklan muntazam surette lliyebilecek kuvvetli bir teekkiile ihtlyal} vardrr.
4

Kil:

928 senesinde Turkiye'de 7274 ton kil c;tkanlmtttr. Buna mukabil 925 .seneslnde yalmz Cemahiri Miittehide 187 bin ton istihsal etmitir. Kilin ktymetl cinsine gore pek ziyade tahavviil eder. Florida kill Amerika'da 17-35 lira ktymetindedir. Almanya'da kullamlan killer takrlben yuz llraya sattlmaktadtr. ingiliz ve Alman yerli killeri nisbeten daha ucuzdur. Harpten sonra sun'i kil dahl imal edilmege balamlrntSa da bunlar iyi cins tabli killere rekabet edemeZler. Killn ktymetl muhtelif yaglardan kalevi boyalarm masetmek kabiliyetine gore tecriibe nisbetinde ani~Illr. Tiirkiye'de mebzulen mevcut killerden hang! cinslerlnin Avrupa piyasasmda ragbet gorecegi ve kat;:a sattlabilecegini tetkik edip kil ocaklartmtzt ona gore iletmege t;:altmallytz.
Mague7.it:

Dtinya magnezit iStihsaHitl 924 senesinde 385,000 tondur. Bu istlhsalatta Avusturya birinci, Cemahirl Miittehide lkinci, Yunanistan da 58,000 ton, yanl %12,5 lie u~iincu derecede gelir. Bu iStihsalat vasati 40 lira tizerlnden hesap edilse 2,5 milyon Tiirk lirasma karlp bir ktymete tekabiil eder. Atee mukavim madde olmak itibarile magnezite talep tazladrr. Bizde, memleketlmizde mebzul ve mevcut olan magnezitleri iIettigimiz takdirde miiterl buluruz. Bundan maada bUhassa magnezlt ~imentosu, sun'i mermer, pencere, duvar merdiven Ievhalan, eksiz doeme ve sun'i ta imall i~in dahilde de mahalli sarf vardll". Dlger maadinin .lstihsalatnnl.Zda oynadtgl ehemmiyetsiz role binaen bunlardan her biri hakkmda elyevm faal olan ba:}hca madenler1n ismini zikretmekle iktifa edeceglm. Bunlar ctva l~in Karaburun'dakl Qullu ve Sahlp Ahtn, antlmon igin Demirkapt ve Afyon'daki Bfuhaniye madenleri, arsenik 1t;:in Balya ve Qif~l Gedigi Baymdrr, kiikiirt i~in yeni taaliyete balayan Ke~i Borlu madenleridir. Bunlar nisbi bit faaliyette olmakla beraber iledikleri yataklar inki:}afa t;:Ok musaittir.

Hulisa:
Yukarda madenclliltlmizin ve faal olan madenlerln vazlyetlerl hakkmda blr nebze mahimat verme~e ve bugiinkii vaztyetimizle mevcut maden-

443

MADEN ilmACI SANAYit

ler arasmda degll bunun pek kii~iik bir cdz'ii olan faal madenledmiz arasmda bile bir tenasiip olmadt~m gostermege ~ahttm. Madenler tabli setvetlerimtzln en miihimlertnden biri olduitu, ham madde sanaylinde pek miihim bit mevki i!;!gal ettigi ve tlcareti hariciye planc;omuzu dii;o:eltecek bahca amilletden oldugu halde, imdiye kadar memleketimizde pek miihmel kalmtt1r. Vatanda~lartmlZm bunlara katl aldtgx vaziyet ya amelelik ve yahut ta bidayette uldtk 1 ~ut ruhsatname veya imtiyaznameyi az ~ok bit bedel mukabillnde satmaga ugra~maktan ibaret kalmttrr. Halbuki madencilikten maksat mevcut bir serveti tabilyeyi, say, bUgi ve sermayenin birlemesile ktymetlendirmek ve bundan hususi iktisadt ve dolaylsile milli iktisadt lstlfade ettirmektit. Bu ii~ amilin ict.inmmm ne kadar miihim blr rol oynadtgma Havza istibsalatl grafikinin Eregli irketinin tarihi tesisi alan 1896 senesinden evvel ve sonraki vaziyeti bariz bir misal te.!lkil eder. Serveti tabiiyenin dagda dutduk~a ve iizerinde ilenilmedik~e big bir ktymeti yoktur. Binaenaleyh arzedilen ekilde slmsatllgm neticesi ya pek ciiz'i ve fakat fuzuli bit iicret istihsali ve yahut ta ruhsatname veya imtiyaz sahlbinin ~ok (exigeant) oldugu vakit o maden iinden vaz ge~ilmesldit. Her halde milli iktisat iizerine tesiri fenadlr. Bmun teebbiisiin mes'uliyeti iktisadiyesi sermayeye ait oldugundan bilmukabele madenin ilemesinde husule gelen istifadenin tevezziiiinde bugiin hakim olo.n etaiti iktisadiye icabt olatak evvela setmaye, sonra bilgi, en sonra da el sayi hisse ahr. Memleketimiz i((in istfhdaf edilmesl lazun gelen gaye bu uc amili de miimktin oldugu kadar kendi memleketimizden tedarik etmektir. Bugiin hemen yalmz el sayini temin edebiliyoruz. Bllgi kismmm temini maarif seviyesinin ve smai terbiyenln yiikselmeslne, meslek mektepletinin fazlalamasma ve miismir .sutette adam yetitirilmesine vabestedir. Sermayeye gelince bu da ta.satruf ve emniyet mes'e}(:st olup memle ketin valc>.iycti !~timaiye ve iktisadiyesi ile mctbuttur. Bugiin i((in Turkiye'de kredi miikiil, para pahahdtr. Maadin sanayii inkiaf ettirilmek ic;ln bu sanayie mutedil eraitle para temin edebilecek ve liizumunda memleketln menafiine muztr ~ekiller almakstzm kendisi de bilfiil maadin iletlle ugraabilecek bir tesekkiiliin viicude getlrilmesi laztmdtr. Vatandalanmtzm kendi sermayelerlle maadin ilerine gir~meleri harici sermayeyi celp hususunda da son derecede hiisnii tesir icta eder. Fakat maden ileti mii.him sermayelete miitevakktf bulundugundan aynca haril(ten de sennaye celbine mecburuz. Ecnebi bir memlekette madenciligiu tehlikeleti nisbeten daha ziyade oldugundan harlr;teu gelecek serrnaye daima kendi memleke~ tinde temin ettigi temettiiden fazla menfaatler mukabiliude gellr. Bunu ta.bii gormek liiztmdtr. Bu sermaye ne kadar az emniyet goriit, rizi.kosu ne derecede yiiksek, tesadiif ettiA'I miikiilat ne kadar ~ok olutsa, bu killfetlere

444

MADEN iHRACI SAlfArtl

mukabil o derecede nimet lster ve i~ledigt memleket iktisadma o kadar az hizmet eder. Raubbau yapmak mec_:buriyetinde kala. Blnaenaleyh harl~ten gelecek sermayelerden bakikaten lstlfade etmek istersek, bunlara aza.mt emniyetl temin, her tUrltl fuzull y\iklerden vtkaye ve ~,<allrnalanm azami derecede teshil etmeliylz. Bilmukabele bu sermayelerln memleketin menaftl aUyesJne lllUZll' takulllklarm 6nilne ~mek en barlz hakkmuzdll'. Bu mutekabil menafii telif etmek, maden siyasetimizin en mdhim vezaiflnden b1r1dlr. Sulhu muhafaza edebilir, Tev1k1 Sanayi kanununu tamamile tatbik eder, resfmlert miimkiln mertebe azalttr, miinakalat vesaitlnl tezytt eder, nakliyatt ucuzlatrrsak madencili~mizin lnkiafma maddi bir mAn1 kalmaz. Maden mevzuat1 kanuniyemizde lazun gelen tadUatt yap1p madenlerin hukuki vaziyet1n1 tamamen tayln eder, ve sagla.ml~tmr, muamel!tJ. sadeletirir, fuzuli mtldahaleleri refeder ve sermayeye maruz teshUatt gosterirsek madenlerimizin Iay1k olduklart inkiafa hukuki ve mali esasat1 da ibzar etmi olur, madencillgimizin atlsinden emin olabiliriz.

445

Madenciler Birliginin Raporu

Turktye topt aklar1 ilm,ularz nokta1 nazarmdan muh1m rmktarda cevher lhtlVa ett1g1 kanaatlm tevht etmektedtr Memleketnntzm her tarafmda rast gehnen mos~ralar (afleutementsl bu uffildt takvtye ett1g1 halde resmt taharn ruhsatnameleune ve nnttyaznamelert mukabil I'>liyen ve Ilemek umtdmt ve1 en krstm he men hie mesabesmdedtr Burada madenlenmt.<m b1ttab1 kaf1 derece zengm ve 1 antabl olmadtgma hukmetmek dogru deg1ld1r Cunku 1913 senesmde yalmz Balya mademnm 14 000 ton kur<;unilnac ethgtnazan dikkatt" almusa daha b1r kac kur:;;un mad0nmn taahyete vaz't memleketlrnlzden b1r mtlyonu mutecav1z Ingtllz llrahk 1hrac emtwm1z temm ed!lm1s olur Halbukt 1323 senesmde resmt Jstattsttklert- nazuan - komm havzas1 hauc - butun maden Jhracattmlzm k1ymeti trtknben 800 000 Ingthz hrastdlr Bu m1ktar htc suphestz Turk1yc top1aklarmm ~o-.terdtgt zengmhk asanle kablll tell! degtldtr Madenler vc madencthge gostenlecek Imnaye ve mktaf programx muntazam taktp edihrse yakm bn lStlkbalde asgall su rakamlan elde etmek mumkun olabthr
ems

ton

Ingthz llrast

50000 k1ymetl 1300 000 Sirnh kursun 25 000 Bakn 1 500 000 1 000 000 Cmko cevhe11 100 000 Krom 100 000 400000 Manganez 100 000 300 000 Ztmpa1a 20 000 60 000 Komm 3 000 000 3 000 000 Muht<;>llf maden cevheileli (Anitmuan, Manyez1t, A1semk v s) 500000
8 060 000

Bugunku ptyasa 1Ie seksen mllyon Turk hrasm1 mutecav1z btr 1hracat emtrnmiZI temm edebdecek vaztyette bulunan, madenlenrniZ zaman Ile bu yekunu da ~ab1lir.

446

MAllEN lHRACI SAHAYtl

Sermaye: Madenlerimizin ilemesi i~in m.emleket dahilinde kredi ile sermaye aramak imltitm mevcut degildir. Qiinki.i her madenin ~lemesine hlz1m gelen sermaye umumiyetle ~;ok miihlm bir yekun tekil ettigi gibi bazan kazanc1 ile kabili mukayese olnuyacak kadar da tehllkeye maruzdur. Benaberin imkA.n olsa bile milli sermayemizi en az ihtimalle bile tehlikeye koymak bugi.inki.i iktisadi vaziyetimize nazaran dogru degildir. Bu belki zamanla s1rf madenlerimizin ilemesile kazanllnu, birikml bir sermaye tahassiil ettigi vakit diii.iniilebllir. Bu esbaba binaen madenlerimizin iletilmesi l~in regan<! tedbir haric;ten sermaye teminidir. Bunun icin de elyevm mer'i bulunan maden kanununun ihtiyaca gore tadili veya yeniden tanzimi Iii.ztmdir. Maden sermayesine tabiatm gosterdigi miikiilat tehlikeler kanunun bahetti~i hukuk ve teshilat lle tekabiil ettirilebilir.
acre~ taharriyat, gerek ise istihsalat devrinde inkiaf tamam~m hastl oluncaya kadar madenlerimizi himaye etmek mecburidir. Bu meyanda atideki hususatm temini laztmdtr:

1 - Ham madde:

Maden diregi: Madenlerde direk mes'elesinin miihim blr mevkii vardtr. Bunun lc;in maden civarlarindaki ormunlardan isti(ade il)in tercih hakkt verilmekle beraber, riisumunun da miimldin oldu~u kadar tenzili cevher istlhsal fiatmda biiyiik tesir icra eder. Mevaddt inrihikiyt>-: Memleketimizde infilakh madenlerin inhisara tabi ktlmmas1, memleketimiz madenlerine buyuk zarar iras etmekte, hatta lliyenleri bile atalete sevkedecek mahiyettedir. Monopol hesabile infil~klt maddeler flat1 asgari iic;, dort misli tezayii.t etmitir ki bilhassa demir, baktr, kurun gibi tu ve :;,,rt arazi dahilinde ietihsat olunmak mecburiyetinde bulunan cevherlerin isUhsal fiatlarmm tezayiidi.inde amil olmutur. Bu mtihitnt fiat farkma bir de biziln Avrupa'ya nisbeten istihsal kudretindeki noksam da Have edilirse cihan piyasasmda madenlerimizin rekabet imkam ne kadar miikiilletlgi tezahiir eder. Benabcrin infil~kh maddeler fiatmm Avrupa'daki rakiplerle boy olgiil,!ecek derecede tenzili hie; iiphSiz hem acilen laztmdtr. Esasen her madenin ~lemesi bir imtiyaza mi.istenit oldugundan tamamen verecegi riisum tayin ve tesbit edilen ve hiikil.metle yaptlmi hirer mukaveleden b~ka bir eY olmtyan imtiyaznamelerden harig bu gibi bilvastta riisum tahsili de hukukan caiz de~ildir.
~-Rusum:

Maden mfihim rniktarda sermayeye miitevakkif smai tesisata hasll ettig!nden miimkiin oldugu kada\' resmin tenzili muvaftktlr.

ihtiya~

447

:MADEN iHRACI S.o\NAYli

Bllhassa memlekette fabrika ve &nai tesisat1 tevik maksadlle rlisum tahsilinde bUcftmle mihanlki, llikemi ve kimyevi masraflar matrahdan hari!l tutulmaltdtr. Bu suretle ihra~ edllecek cevherlerin ham ve mabliit olarak Avrupa'ya sevkinden ziyade memleket dahilinde saf cevher istihsall zamanla temin edllnilii olur.
~ok

Saniyen: Elyc)vm Zllllpara ve krom gibi madenden alman nisbi resim yiiksektir. Bunlarm azami %5 acllen tem:ili muvaflktrr.

Salisen: Maden cevherleri beynelmilel piyasaya tabi olup son asrm biido~dugu umumi buhrandan en I}Ok mutazarrrrdtr. Bir sene zarfmda msfma yakm fiatmdan kaybeden cevherler l}oktur. BiHi.hare memleketimlze brrakacagl menafi nazan dikkate almarak bu gibi gerek cevherlerin!n f1karah~ ve gerekse piyasanm gayri tabii temevviicatmdan miiteeSSlr m.aacline mani zail oluncaya kadar - pirim verilemedigt takclirde - vaziyeU maden ve madenctuk nef'ine gore ktsmen veya tamamen rfisumun Ugas1 hem muvafllu madelet, ve hem de madencilik inkiaf ic;in himaye edilmilj olur.
tiin diinyada
3 - Amele:

Bugiin iljliyen madenlerimize nazaran takriben yac; basil eder.

~ahljan

amele yekunu

25-30.000 kadar kabul olunabilir. Eger yukartda yazdrgamtz kadar maden istihsal etmek lazam gellrse bu miktar 300.000 kadar hakiki am.elesine lhtl-

Esasen iptidai bir tarzda iliyen madenlerimizde ihtisas noksantm kabul etmek laztmdll', bunu yetitirmek maksadile bir miiddeti muvakkate madenlerde %10 kadar ecnebi mfttehassts ve miitehassts iljc;i kuvvetinin madenlerimizde c;alt.,masma miisaade edilmelidit. Esasen hie; bir maden Jjlrketl memleket dahilinde bulunabilecegl bir lc;iyl haric;ten tedarlk etmek istemez, c;iinkii. yerli iljc;iler vatamru terkeden bir ecnebi mii.tehasstsa nisbeten yol masraf1 ve saire dolayLSile daima daha c;ok ucuzdur, buna binaen daima iktisadi menafiini dii.iinen sermayeden her hangi bir sui istifa<te dfiiinrnek dogru olamaz. Hiikilmet te, gallmas1 gii~ ve tehlikeli olan ocak mes'elesine gerek kazan" vergilerinde yapacag1 tenzllat gerekse askerlik ve sairede gosterecegl teshilllt He yakm bir atidc memleketimizde ktymetli ve mtitehassts blr rnaden amelesi teekkiiliinii temin etml olur.
4 Nakliyat:

Memleketimizde carl nakliyat tarlfelerl maden ilemesini. ikal edecek mahiyettedlr. Bugiin maden cevherlerinin beher tonundan asgari tarife Jle beher 100 kilometre ic;in 250 kurulj almdtgl halde sair memleketlerde bu vasati beher 100 km. ic;in 70 kuru~ hatta daha ucuzdur. Mesela, italya'da tuz

448

MADEN iHRACI SANAYit

nakllyatmdan beher ton kilometre 1/2 kurU ahndJ.gi halde uzun mesafelerde bu miktar 114 kuru~a kadar indirillr ki, bir ton cevher i~in 100 kilometreye 25 kuru~ isabet eder. Bund['.n ba.,ka Tiirklye dahilinde liman iicretlerl, tahmil ve tahliye tarifeleri t;ok ytiksektir. Burada amil ya baZI llmanlardaki monopol veya gedlk hakland1r. Bunun i~in inhisar ldarelerine maden cevherlerlne mahsus hususi bir tarlfe tatbik ettirmell, ve lnhlsar olm1yan mahallerde de maden lrketlerine kendl vesaitlle tahmll ve tahllye hakkr bahedilmelidir ki mi.imasili m~ mallk ile rekabet temin edllmi olsun. Beynelmilel cihan piyasasma tabi madenlerimlzin inklafl !~in balaya mevzu hususat sair miitemeddin memleketlerdeki say ve iktisadi kabillyet nazan dikkate almarak tadil ve tashlh edilirse Turk maden ve madencill~inin himayesi temin edilml~ olacaktlr, bu suretle en mti.him bir ihra~ sanaylimiz olan madenlerimiz memleketimizin iktisadi refaha kavumasmda biiyiik ami! olacafl1na kani bulundugumuzu hiinnetlerimize terdifen arzeyleriz.

29-

449

Zonguldak Raporu

1-

Ram madde:

A - Maden komiir\i lstihsalatim tezylt etmek l~in istihsalatm dahilde ve bllhassa memaUki ecnebiyede si.iri.imiinu temin etmek lizundar.

Dahili ihtiyac;tan pek fayJa alan bugiinkii lstihsalatm hart~,<te ve dahilrle siiriimiini.i tezyit etmedik~e artmlmaSl da mevzuu bahsolamaz. MeanaJiki ecnebiyede suriimiiniin temini:
1 - Bllhassa italya, Yunanistan, Suriye ve Bulgaristan ve Romanya hiikumctlerilc aktolunacak ticaret muahedelerinde bu memleketler maden komiirii lhtlyacatmm bir kiSmmm olsun buralardan Ti.irkiye'ye ithal olunacak >mtiaya mukabil Tiirk komUrfi ile temini esbabmm istlkmal edilmesi za ruridir.

bilhassa Rus komii:rleri Akdenlz havzasmda ve hatta bile kt:imiirlerimize rekabet edebilmektedir. Akdeniz limanlarmdan avdetlerinde mevaddl iptidaiye nakletmeleri ve yiiksek Tonajda vapurlarla nakliyat yapmalari hasebile ingiltere'den Yunanistan'a vapur navlunlan hinnisbf' pek ucuzdur. Ti.irkiye'ye ithal olunan ecnebi komiirler1 gfunruk tarlfesi de noksandir. Bu yiizden rekabete muvaffak oluyorlar. Bu tarifeuin tezyidi snretile dahili istihlakatm Ti.irk komiirlerine hasn ve mt'maliki ecnehiyede de Tiirk kt:imiirlerinin daha ehven fiatla sat Jlabiimelerine imkin bah~edilmesi laz1mdar.
2 Vf'

ingiliz

meml~kctimizde

3 - Ecnebi memleketlere ihra~ ohmacak komurlerlmiziu harici piyasalarda rekabetle sti.ri.ilebilmesi i~ln istihsal olunan komurlerin behe1 tonasmdan almma!~ta olan resml nisblnin n.ffi veya ecnebi piyasalarma sevkoluna<'ak komiirlerin beher tonu igin Hi.ikumet<;e prim verilmesi icap eder.
8 -

Dahili komiir salfiyatun tcmini ic;in de:

1 - Elli beygirden yukan petrol, benzin, ve mazotla miiteharrik bilciimle mihaniki sabit \'esait ve tesisatta maden kt:imi.iru ilc muteharrik vesaitl mihanikiye istlma!inin mecburi tutulmasJ.

450

MADEN IHRACI SANA Yli

Bllhassa Seyrlsefatn idaresinin istanbul ile Yalova arasmda seyrii seter etmek tizere mazotla mtiteharrik blr vapur alaca~1 gazetelerde yazillm:J ve Samsun ve sair baZl yerlerde mazotla miiteharrlk elektrik tesisatl vticude getirllmi, olmas1 kornurlerlml.zJn doalyisile iktisadl muvaZl'nemizln zararma pararniZln harice gitmeslne sebep olmaktadrr.
2 - ~imdilik havzaya yakm sahillerde ve lmenditer guzerdhlarmdaki biiyiik ehirlerde odun yakllmasmm men'i ile maden komtirtiniin mahrukat makammda Istimalinin tamimt.

3 - Havza kOmurleri Kot istlhsaline pek miisait lken Ti.irkiye'de senede y\iz bin tona karip ingmz kok komurii sarfiyatmm men'i i(lin tedbir almmasi lii.2lmdlr.
I I - Sermaye ve kredi: A - Maden ocaklarumzda fenni ve asri tesisatm vucude getirilmesi l~in yiiksek sermayeye ihtiyacl pek tabii ise de yukanda yazlll oldugu vec;hile komurlerlmizin si.irumunun temini halinde sermaye tedarlki imk~m kendili~inden az I{Ok temin edilmi!} olur. B - Madenelr -ve sair bilciimle san'atlar ll{in kredi ~eraitinin ihtiyaca uygun blr ekilde tehvini l~mdlr.

Ill -

Vergiler ve riisum:

A - Birinci famlda yazlldlgi vechile maden komiiru maliyet fiatmm tenkisllle ecncbi komiirlerile rekabetinin temini i~in ecnebl memleketlerde lhrac olunacak maden komiirlerinden ingiltere, Almanya ve Rusya'da oldugu gibi maden resmi nisbisinin affi ve memaliki ecnebiyeye ihra~ edilecek komiirler icin Hukil.metce prim verilmesi laz1mdir. B- Havzai Fahmiye klil halinde bir mmtakadan ibaret oldul!una gore Havzai Fahmiye hududunu tekil eden vilayet hududu dahilindeki i&keleler arasmda sevrii seff'r edecek vapurlarm karantina ve liman ve fener ve gilml'uk muamelelednden istisnam ve bu ilerin blr elden gorulmesinin temini sureti ile vakit ka:r.andtrilmasl ve g.iimriik resmi hari(: olarak roger riisumun Hgas1 ve binaenaleyh: Tiirkiye ve ecnebi limanlarmdan Havzai Fahmiye hududu dahilindeki iskE'lelere ugnyaeak vapurlarm ilk defa karantina ve llman ve fene"!' ve giimriik muamele ve riisumuna tabiiyetten soma havza hududu dahilim:<eki diger iskelelere gerek tahmilat ve gerekse havamn muhaleleti zarurctilf' ugradJklarmdt~. hie bir muamele ve resme tabi tutulmamast.

c - Maden komiuti. istihsalatmda kullamlan maden direkleri resminin tmaden direginin kerestelige salih olmzyan aga~lardan katedilmekte olmasma binaenl odundan aJman resim miktarma tenzili.
451

MADEN iHRACI SANAYii

D - Maden ~cmi.hii amel~~inln yevmiyesl11den alman '/;,7 kazan<; vergisi de amele yevmiyesinin teza:viicHine w dolayisile komuriin maliyet fiatmm yiikselme~ine sebep oldugundan bu verginin maden amelesi lehine tl'nzili. E. -- Havzaya ihraJ.:iy' almD-k i.i'1:ere gelen ecnebi vapurlar; liman, giimriik, karantlna ve fen!:'r muamelc ve resmmin ihdas ettigi mu~kiiHH ve vaktin i~ansnn mueip olmaS111tian ik;i.yetle !mt'i zarurPt has1l olmad1k<;a ihrakiyP if'ln havza limanl:.uma ut;-mmamaktad1r. Diger ecnebi memleketlerde olduf\n gJbl ihrakiye icm .havza limanlarma ugrayacak ecneb1 vapurlanna ihrakiyesini almc1ya kadar giimriik ve karantina muhaf1zlarmm ikamesile hie; bir muamele ve resme tabi tutulmamasi lazimdJr.

IV -

Te!:!viki Sanayi l{anunu ve tatbikat1:

A -- Kiiciik sanayiin rf'i)Viki sanayi kanunundan istlfade edebilmesini tf'min f'clecck kuyut ve .~urutun bu kanunun tadili suretile vaz'J lazlmdlr. Elektrik tesisatl mevcut alan mahallerde; ezci.imle Zongu!dak'ta 1, 3, 5 beygir knvetindc clektrikle mittch:nrik torna; tesviye, makkap, vuntiHHor, z1mpara ta~1 ve sair l.t>zg::'thlar ve mobilye ve dogramacJliga mtiteallik makinelerin de muafiyetlerir.del\ az ~:;ok istifade edilebilmesinin temini.
V -

Standart mes"elesi: Maden ktimi.irlerinin standardize edilmesine imkan Rasyonalizasyon mes'eleleri:

gori.ilmemi~tir.

AVI -

A - Y1kanan macten komiirlerinden q!kan ve ~1lam tabir olunup binlerce tona bali~ olan t.oz komi.irler kuH~mlmayip zayi olmaktadir. Bu ktimurlerin harice nak1He sarf1 miimkiin olamamaktarl!r. Ylmz bilumum maden ocaklan elf'ktrik ihlivacmi temin decek kudrette in~a olunacak bir elektrik fabrikasmda sarf1 kabil ve biiyiik tasarrufu muciptir. Bu suretle fabrika tonu azami iki litaya almabilecek komi.ir yakarak istihsal edeeegi kudreti elektrikiye havzamn her mevkiindeki maden ocaklarma tevzi edilerek bir <;ok ocaklardan her birinin yiiz binlerce lira sarflle ayrt ayn hirer elektrik san trail in~t-.sma ih tiyaG birakmami~ ve kom iir ton unun: akalli yar1m lira maliyet fiatm1 tenzilde amll olmuey bulunacaktit. Her ocagm bir santral inasma kudretsizli~i de bu tasarrufat ile derpi~ cdilirse bu GOk miihim 1' faideli tesisatm viicudl:' getirilmesi li.i.zum ve ehemmiyeti tezahtir eder. Boyle bir elektrik fabrikasmm ancak Htikumet sermayesile viicude getirilmesi kabil ve kudreti elektrikiyesinin licretle ocaklara tevzi ve itasi lfunmd1r.

VII -

Smai tedrisat:

A -- Tiirkiye madenlerlnin inki~a!ma hadim icraattan blri de, madenlere qavul), bal)<;avu~ ve messah yetltirmek liizumu derkar oldugundan bu

452

MADEN iHRACI SANAYU

mesick sahlplerini yeti.~tirmek i.izerc- Zonguldak yukse-k Maden Muhendis a<;Ilmast arz ve tekli! mf;'ktebine iln vi:' ten bir mad en m~slek Ubesinin olunur.
VHI -

Nakliyat tari(elt-ri:
tar!~

A - Madt>n komiirelrile maden diregi nakliyatma ait imendifer felerinin asgari bir hadde tenzili lazml<lir.

Polonva Hiikumeti; Romanya ile yaptl~l tico.ret muahedesile Romanya hukumetini kJ.Smen Polonya komitrlerlne baglayarak ve Polonya maden kumiirlcrinl Romanya huductuna kadar bir lira gibi cuz'i bir iic1et1e naklederek Romanya dahilindE' maden komtirlcrinin siirtimiinii temin etmekteciir Bu defa ieylemege bal)lamlan ve mtinhastran ki:imur nakliyatt 1~iin yaptlan All!<ara - Eregli eyimendifer hatLmm Filyos - Yenice kismmda Yenice'den Filyos'a naklolunacak maden dircglnln beher metro mikabmdan dort lira g:ibi agtr bir nakliye iicreti istenilmekte oldugunu i:;:ittik. Yenioe'den Filyosa nehirden sallarla beher metro mikabt azaml yanm ve bir llraya naklt>di!en maden direklerinln nakllyatmda bu hattan bu ~eralt dairesinde istifade imkant miinseliptlr. Halbuki nehlrle daima nakllyat mum~ k1in olamamaktadlr. Bu hat (}Ok ctiz'i ticreti nakliye alarak havzanm direk ihtiyacun tem.in ederek inki!:)afa hi7.met edecek bir vasttadtr. Bu cthettn ehemmiyetlP nazan rlikkate almmas1 ve tarifenin nehir nakliyatl ticret mlktarma ind1rllmeosl lazlmdtr.

453

Madenciler Enctimeninin Raporu

Umumi talep ve temennilerimiz:
madenclle~ze

Madenlere art mevzuatr kanumyemlZde yapllma::u derp~ edllen ve daha z1yade emmyet ve suhulet ba~decek olan tadllatm b1r an evvel 1cra&,
1-

2 - Maden ocaklarmdan lhra(; llmanlarma, nakllye vapurlarma, ve 1lk muntazam seyrusefer u~ast 1skelelere kadar olan ve maden ll}letmelenle al:lkadar bulunan nakhyat1 madencllerm kendl vas1talanle yapabllmelerme musaade olunmasr,

3 - Maden ocaklan rem vurut eden e11yanm vapurlardan tahllyesmde tab1 ULnlduklar gumruk muayenesmm maden sah1bmm taleb1 takdtrmde, bu eyanm 1hrac edlldlgl madene en yakm m.ahalde yap1lmasmm temtm, 4 - Maden cevherlermm, trom vagonlarla, hukumet hatlan uzermde nakh hakkmda elyevm can ve muteber olan 1 mart 1929 tanhh ve 46 v s numarall tanfede yaZlll ucretlerm msr! miktarlara tenzr.ll, ve l!lbU tenzi.lath tal!temn yerll m.adem mahrukf!ta, ve maden ocaklarma muktaz1 b1lt1mum malzemeye teo$mlh, ve mezkur tenZll:ltll tanfenm btlcumle dtger rmtryazll hatlarda da tatb1kmm temmr, Madencrlerm vagonlan kendl vas1talanle tabmll ve tahhye edebllmeleJ me musaade olunmas1, 5 - Barut, dmam1t, fttil, kapsul g1b1 mevaddt mfrlaktyenm tesv1k1 "anayr kanununa merbut mevadm Iptrdarye hstesme Ithall, ve bu mevaddt mfrlakryeNn madenlere muktaz1 krsmmw mhtsrtr resmmden rsttsnasl,
6 - Kuvver muharnke muvelhdl olarak motor rsttmalme mecbur olan madenlenn bu motorlerde kullanacaklan may:t mahrukatm mhl:,ar restnmden rst,snasl, 7 - Maden cevherlermden alman rusumu msb1yenm cevherm maden oca~r ag"<:mdakl tuvenan k1ymet1 uzermden hesap edrlerek h1m Jrnrarda rstrfasr, 8 - Zrmparadan ahnan msbi tesmm azam1 %5 - e tellZlh, drg-er m:l.aden cevh~rlermm msb1 resrmleruun tcabmda tenz1h hususunun Iktrsat Vckaletmm takdrrme terk1,

454

MADBN bmACI SANAYtl

mlntn %10 -

Madenlerde usta bq~ ve tmitehassJS il!l4;ll olarak, umum miistahdeu kadar. ecnebl mtistahdem celp ve tstthdammda madenellertn iktisat VekAletlnden mezuniyet 1st1hsall mecburtyetinden vareste kalmaSl, 9-

10 - Petrol ve mii~Jtakkatl hakkmda elyevm mer'i olan 6 nisan 1926 tarih ve 792 numarah kanunun litvile bunlarm da umuml maadin kanunu ahkanuna tabi tutulmaSL

Eretn komiir

havzaSJ

i~ln~

1 - Zonguldak llmantnm tathiri, ve mihaniki vesaitln yenile!Jtlrtlmesi, ve ztyadelel}tirilmesl,

2-

Zonguldak - Eregli hattmm ve Eregli limanmm lna.sJ,

3 - Komiir yiikii veya miinhas~ran ihraldye alm&;k Ozere gelen vapurJarm hamule ve lhraklyelerlnin ikml,aline kadar :rener, karantine, llman ve giimriik muame1At1 noktai nazarmdan biitiin havza sahllinln tek bir llman addile muameleye tab! tutulmast,
4 - Eregli havzasmdan veya istanbullimantndan m1inhastran ihraklye a.Jmak tiLere miiracaat edecek olan eenebi vapurlannm liman, karantine, 1ener ve giimriik rilsum'una tabi tutulmamast, ve resmt muamelelerde bu vapurlara bir daha ujtramalanm te!Jvik ve terlip edecek mahiyette teshilAt ve stir'at gl>sterilm.esl,
5 - istanbul'da yerli komiirlerim.izin ihrakiye olarak daha ucuz, vedaha ~tok mlktarda satilmasmi temin maksadile tahmil ve tahliyeyi mihaniki vasttalarla ifa edecek ve sabih stoklarla mileehhez bulunaeak tec;hlzat viicude getirmek istiyen!ere Uman lnhisarmdan miistaklllen bu teslsatt yapmalarma ve i~letmelerlne miisaade olunmas1,
6 - Maden komiirii thra~ edeblleceltimiz memleketlerle yapdacak olan ticari muahedelerde komiirlerimize en ztyade mazhar1 mlisaade mevat muamelesi yap1lmasmm temini, 7 - Sahillerde ve demiryolu gtizergihmda bulunan ~ehir ve kasabalarda mahrukat ve mevadd1 muharrike olarak yerli komiirlerimi2in kullamlmasmm miiessir bir surette te~viki. Komtirlerimizi briket veya kok hallne ifrag edeeek miiesseselerin ve gazhanelerim~zin himaye ve tevik gormesi, Mayi mahrukat sarf ve istimal eyUyeeek her hangi bir sabit kuvvet miivellidi makinesinin vaz ve tesisinden evvel bunun yerine komiirle iliyebllecek diger bir makine kabultiniin daha muktesidane olup olmtyacagi keyfiyetinin tetkik ett1rilmesi..
8 - Komfulerden alman nisbi resmln azami %3 e teru:Ui, ve ecnebi memleketlere sevkedilen komiirlerin muvakkat bir miiddet i~ln. nisbi resimden istisnam,

455

MADEN IHRACI SANAYII

Bu temenm ve taleplenmiZln taSVlbl allmze lktlran llf" tahakkukunun maden lhrac sanayum1zm ehemm1yetll b1r surette mkl~JS.fmda, ve bu suretle m1lli servet ve refahrmLZm artma.smda muh1m blr am1l olacagi kanaatmde bulundugumuzu hurmetlenmlze terdifen a.rzed1yoruz Sozumuzu b1tlrmezden evvel fa1deh goru}'oruz
~?Unlan

da enzanmza arzetm.egiluzumlu ve

1 - Turk1ye'nm buyuk santrallar 1le elektnklestlnlme& I.Shyen madenlenmlze ucuz kuvver muharnke tedankl, ve Ere~ll havzas1 komurlertnm bmmsbe fena cinsml ve hny1t komurlertffilZI krymetlend!rerek bunlara rnahall! Istihlak temm1 nokta1 naz~rmdan faidehdir

Mes'elemn butun sanay1 subelerme ve nafia lleune Umulu 1trbanle umunu mesa1h tetkik Ile muvazzaf encumemn alii.kadar olmas1 muna<.>lp gorulmekted!r 2 - Memleketm umum1 JeOlOJlk hantnsmm tamnmme, ve Turk )eolOJl mut,ehasslslan yeti~tmlmesme tahsrs eylemekte oldugu muteferr1k kuvvet ve masraflarm b1r elde btrle~tmlmesmm memleket 1cm daha ISttfadeh olacagma kam bulunuyoruz

456

Maden mamulat1 5anayii

1. 2. Madeni Sanayi Rap ()ru EneliiDen

137

~adeni

Sanayi Raporu

Madeni sanayiin bali hazil" vaziyeti hakkmda malumat:

Kalafat yerinde bali faaliyette vc makine imal ve tamlrile me~gul ufak ve biiyiik 30 kadar miiessese vardtr. Bu yerlerde c;alH:Jan i~ilerln vasati miktan 300 ki~idir. Bu miiesseselere verilecek resim ile bilciimle makine aklsamt mukemmel ima! edilebilir Bu sanayle yardttnCI bulunan dokiim s:mayii vardlr ki 10~15 kadar san ve 10 tane kadr da pik clokiimile i~?tigal eden muessese vard1r. MiitefE>rrik mad"'n
sana:~-ii:

Baku: Ufak ve biiyiik 7 kadar baktr e~ya lmal eden fabrikJ. v~rdtr. Bunlarm vasati istihsall senevlsl 1400-2000 ton levha bakardan imal edilen tenrt>re, ~nhan. tepsl, :o.efertast, lenger, lmravana ve sairedir.
Kova: Hali faaliyette 3 l<.ova ve blr de galvanizU depo fabrikasw::trdtr. Bunlar memlef:E't ihliyacmt temln edebilt:>rck kabiliyettedirlE'r.

Tt>nekr: $"hrimi?.de bir nevi tf'n,l{e kuln, p<.>trol vf' y::.g konmaga mahknel!:e lmal e(!E>n 10 tane kad:>r Hhl.;: Vf' biiyilk miiE>ssesP vnrdtr. BJ~ lar memleket ihtiyacmt tamamlle tectarik edebilmektedirler.
su~

Baktr tel: Muhtelif numaralarcta 0,75 mm. den itibaren her kalmh!<t3. baktr tel imal cctebi!E'C'Bk lmhiliyettc> hir baku tel fahrikast f::taliycttedir. Mezkt\r l'::tl:.rikan m istih <t::tl k<>.bi !! yeti vn &'1.t\ o 1:;~ 1"1 k :, '1r. t1 e 1 t ond,; ,..
S:H'ma Gimde vasat: 2.5 ton
i!!l;l 1f:

Ltet bPlunabilcn bir sacma fabril::ast

vn.rdtr.
Chi: Giiml<> vasati ok.. raY.. 10 ton ist ihsa 1i'tLta oulunabilecek 2 dvi fab-

rikast varn:r.
l\lustulc 35 tn.ne kadar musluk imalfttanef>i van1tr. Bunlarm bir ktsmt basit tar?.dn ayak tornalrile, cilger k1sm1 motoria mi.iteharriktir. Bu mi.iesseselerde her nevi su mush!klan ve bm,hnn tc!erri.latmdan o''\n diikme ve nikelajh aksamlan imal edilebilmektedir.

458

IIIAilJ:M MAI4ULATI SAMAYii

Biiro levazuw fabrikasr: Senevi takriben 400,000 kutu tel raptlye plk not, tampon, paniye, kalem sap1 v.s. imal edebllen bir fabrlka k13men faal blr halde bulunmaktadtr. Kiirek: Giinde vasati olarak 10,000 kadar kiirek lmaline mi.isait tesisatt bulunan bir fabrika vardu.
Ben~ln oeatt~

Her nevi benzin oca!1. Iamba lmaline mahsus 3 miiesse-

se mevcuttur.
Maden sanayUnin tarz1 faaliyc.oti: Makine sanayii: Her nevi makine, motor ve kii\liik gemi tekne tamlrile l.!itigal eden miiE>saeselPrin son senc>lerdeki faaliyeti bariz btr durgunluk arzetmektedlr. Aleltlmun1 makine aksam1 lmal eden miiesseseler de aym -vaziyettedirler. Bu durgunlu~un bahca sebeplert a~at1dakt ~ekilde hulasa olunabilir: a - Alelumum vergilerln muz1r tesirlerl (kazan\), alat1 sabite - aletin musakkafat V"rgiSi - muamele, oktruva, tanzlfat vergileri.> b) Memlf'kette gerek tesi.s, gerekse diyeti.
mi~
l~letme

kredilPrlnin adem! mevcu-

c - G:imriik tarifelerJniP. sanayii hlmaye edeeek tarzda izhar edilmeolmas1

d -

Gemi tamirlerinin bini icrasmda gerek giimrllk, gerekse polis tarafmdan erl:labr sa.11ayie ~oflterhen mtil!killat bu l~lcrt memleketten uzakIa~tnm~t,...

e - Rnz1 miies,.;:::=n.tl resmiyc ve 11ususivenin, inh!sarlarm yerli fabrikalarmm imah'ttma Iakuyit kaimr.lan i~;!erin bi.iyiik bir k1smm1 harice gotiilmektl'dir.
f Mi.inakasalarm ::.<>navi meJkf'zlerinde icra edilmemeleri.
8 - Ihr::tcatta primin ::1demi mevcudiyeti ve bunun yerine ihracatta mu'l.mele ver:;;::;: ve ~;air mas.arifin yu:...se!digi.

h - Anctrlc!u dahilh1dc de ;o.ziyf'ti l*':tisadiycnin bozuklU!~U ile mi.itt'aclrtit m'jf'sse:,at Sl!'ai ,,~nin f>wliyettPo cP.l~1lmesini mt1cip olmu!j bulundugunrlan b.mir fabrikalanrr\lh nunun tesirini gormi~elrdir.
~ndan

nukuman.-J:-r: San ve pik dotumaneit.-i, makine sanay!ine tabi olduonlarm maruz kalcll~lari mti;?~i.il&ttan miitecssir olmaktadirlar.

Mri.teft'rrik e!iya sanayii:

Yukarda m::tkine sana3-ii il)in z.ikredilen

mil~ltiiHUa

maruz kaldiktan

459

MADEN MAMULATJ SANAYII

maada l1usus1 vaztY<>ttP olarak tmal:itlarma abel ohm tuccaun daVL .. nmas.ndan ayuca Clddl mu:jkuHUa maruz kalmaktadlr Ruzname dahilinde madc>n sanayiinin izab1:
I - Ham madde:

lStignak&~

A- MPvaddt tptld:uyemn bJI kiSml dahtldekl hurdalardan, dtger muhtm klsmi tucc,ndan tedank ed,hr Tuccat mevaddL tptidaiyeyi Avrupa'nm muhtehf memleketlerndem r>elbetmektedlller Maden borsast Ingtltered1r Sar1olunan mev,Hfch 1pt1d:uyenm IT'Iktarli! tab1 oldugu 1cm kat'! btr rakam vcrebilmek kab1l deii,Ilchr B - Hanrten ~elen me;addt tpttdatye dtger memleketlerdekmm aymdir D<thliden tedank olunanlar buralardan elde edtldtklen JCm sab1t b1r ha ~saya m::t!Ik degildir!er
C' - S!mdikl halde rl.ahtldt>kl ccvherlerden mevaddi tpttdatye tstlhsal edtlmez edllen!q ccvhcr hulmde tasf1ve edtlmeden hance sevkolunur Bunalr arasmda en muhimlen olan kt>ri;lun cehven hance sevkediidigl halde taf:flyPdE'n sonra teltrar memlekettrnize tthal olunmaktadu

D - Maden sanayunm 1sttmal ett1g1 mevaddt 1pttda1ye eksenyetle pes:n paw 1Ie satm almn Buyuk mlktaralr 1cm o gunun borsas1 uzermcten mu;tmele gorulur F;'ld('r olarak ta vade Ile satthrsA. da ge!;en gunun fa1z1 hcsap edtlerek fiata tlii.ve edthr. E - Sanayll mademyt>de mevaddt malumemn sat1s1 ve p1yasaya surum ta1 ZI <'Ok muhim btr mes'ele teskii etmektedir Tuccara kredt tie mal vermekten datma ac1z bulunan fabnkac!lann mamulati tuccar tarafmdan Istigna Ile kar<nlanmaktadir Tuccar eC'nebi memleketlen fabnkalarmdan uzun vadelerle mal ahrlar Ve batalan da o fabnkalan dogrudan dogruya tems1l e1 mektPdirler Mallar konsmyas1yon suretlle tuccara geldigmden sat1slar1 bn taahhudu t1eanv1 Istilzam etmt>z Bmaenaleyh Ihtiyacaln olan het hang1 btr mali yerh muesseo;;elerden - velcv f1at1 dun btle olsa - almak l~temezifr, alsal~l bile fubrtkaya ancak mai1yet fiatmi tekllf ederler Bu hale mam olmak H~m fabnkalrm Imal~.ttle alakadarolan tuccarlarm bu muesseselcrle b1r tesnk1 mesal ststemmm teessusunu temm etmelid1r II Sermaye
Vt'

krcdi:

A-Bu husus hakkmda teat't btr 'jey soylemek kabtl deg!ldn Mamaflh madea sana)'Irnm memlekette tees~usu I('ln muh1m sermaye ve tes1sata Ihtlyac ;ardir Maden dtger bJkumlc sanayun temelim tesktl ettlgmden en evvel ve kuvvt'th bir llekilde teessus etmesi I<.ap eden sanayidenctu Bu sa11aynn mt>ml;:ket nokta1 nazarmd!l.n mevku nazau 1t1bare alimrsa ehemmtvett b1r kat daha nyadelesmis olm

460

MADEN MAMULAT! SANA'lilt

.d ihtiy~

Yukanda arzolundu~u v~hile tesi.Sat1 ic;in miihim sermayelere gi:istermektedir. Miitedavll sermaye ihtiyac1 hall haz1rda pek fazlad1r.

c - Mmtakam1z sanayii madeniyesine miiessesat1 mallye tarafmdan hit; bir vet:}hlle kredi verilmemektedlr. Bu sebeple kredi teamiilii madeni ellya sanayiimlz lc;in mevzuubahs de~ildlr. Sanayii madeniye fabrikalan y\.i.ksek sermayelere ihtiyac; gosteren m,i.iesseseler oldugundan ellerinde bulunan sermayelerl ancak kendilerine zorlukla kifayet edebllecetinden bankalarda hesab1 cart ac;mak suretlle ufak sermayelerinln blr k1smm1 oraya yatlramazlar. Bankalanm1zda da kredi ttas1 l.;ln teamiil ancak bir hesab1 carinln k~ad1 ile kabil oldugundan muracaat vukuunda reddedllmektedir.
Tti.rkiye'de bankalann tlcari mahiyette kredi teamiilii %9 faiz ve %10 komisyon mukabilinde az vade ile ve ancak ikinci ve bankaca !iayam itim.at imza iledir. Halbuki sanayi kredilert ise uzun vade ve az falz ile tedarlk edUebilmeliclir. Sanayii terakki etrni.!l ve terakkisi arzu olunan memleketlerde sanayi miiesseselerlne kredi itasmda bilhassa ikl art aranmktadJr: Bunlardan birincisi iln verecegi miisbet netlcentn tetklki, lkincisi d~ ~ahsm bu i::;teki moralite ve kab111yeti. Sanayitmizin kredi bularn:1masmdan dotan ba.!lllca mii!ikiiHl.t izah olunabilir:
~u ~ekilde

l - Eermayemtzin az olmasmdan dolayl mtiesseseler ancak az miktarda mevadd1 lptidaiye tedarlk edebilmekte ve onu da mahalli tiiccarlardan tedarlk edebilmekteclirler. Ekseri zamanlar kendi ihtiyac;lan ic;in liizumu olan mevaddi 1ptldaiyen1n tedariki i~in uzun miiddet beklernek mecburlyetinde kalmaktadJrlar. Mevaddt iptidaiyenin boyle ufak partilerle ve ancak lkinci ellerden abnabilmesi mamulatm fiatlarmm yti.ksek olmasm1 inta~ etmektedir. 2 - Mevaddt iptidaiye ekseriya pein para ile almmaktadrr. Bankalarda kredist ~ulunan her hangi bir fabrlka celbedecegl mevaddi iptidalyenin bedel1ni peo$ln odeyemezse bile di~er memleketlerde mevaddi lptidaiye ticaretanelerinin fabrikalardan talep ettlklerl faizi vererek mevaddt iptidalye tedartk edebllir. 3 - Miinakasalara i!itlrak lc;ln fabrikalardan talep edilen %15 temtnat mektuplarmm elde edllmesi i~;in bankalar fabrikalanmlZa hi~ btr v~hile siihulet gi:i&termemektedir ve fabrika sahiplerl sermayedar addedilmemektedir. 4 - Her hangi semeredar ve niakul blr lin bankaya teklifinde fabrikacllanmiz ret cevabJle karIlamaktadirlar. 5 - Muta.vass1t tesi.Satl bulunan, fakat i!i itibarile ehemmiyetli ve tstlkbali olan her hangi bir teebbiisii smai bankalanrnlZ tarafmdan tesls kredisi verilmesi suretlle himaye edtlmemektedir.

461

MADEN MAMULATI SANAYll

6 - Kredi nokasnllgmm sati iizerlndekl tesirlerl pelt m\ihimdir. YerU mamulatnmzm memleket dahilinde hlmaye ve siiriimuniin temini i~in evvel emirde bu clhetin halledilmesi la~amdu. Tiiccar blr ctok fabrikalarm ayni zamanda vekili de bulunmaktadu. Bu :rebeple celbetti8i eyalar konslnyasiyon olaralt kendl namma gelmektedir. Ek.seri zamanlar tiiccar vekili bulundugu ve konsinyasiyon olarak yedinde bulunan mallan satarak nakte tah vil eder ve bu paradan ticari ilerinde istifade temln ettikten sonra !abrikaya lade eder. Bu sebepten dolayl tuccar yerli mallanna karl ragbet gostermemektecUr.

Sanayiimizin muhtaq oldugll kredl ve bunun Sanayiimizin mubtaq mitir:

oldu~u

e~U:

kredi eicili hulasatan aaf;1da gooteril-

A - Tesis kredisl. Sanayi mi.iesseselerinin gerek yenlden teslsl ve gerekse mevcutlarmm tevsli iqin mi.iessesati maliyenin yard1m1m temin. B - i}etme kredisi, ki mevaddi iptidaiyenin temini, mevadd1 mamule iizerinden avans, bonolarm iskontosunda teshilat.

Bu husus hakkmda yukanda malumat verilm!Jjtir.

D - Mevcut bankalarda sanayi kredisi yoktur. Ve bankalarda heyeti fenniyenin mevcut olmamasi yi.izi.inden mi.iracaat eden erbab sanayiin arzularml is'af edememektedirler. Ancak m,iiracaat eden e~hasm mali bakaca itibar1 ve nUfuzu varsa arzusunun halli miimkiin olmaktadir. Gerqi $ebrim.izde bir sanayi ve maadin bankasl mevcut ise de bu banka umum sanayi hayatue megul olacak vaziyette olmay1p ancak kendine merbut fabrikalan iletmekle meguldiir. Muhtelif sanayi iqin ayn bankalar bulunmasi her ne kadar ayam o.rzu lse de bugiin eli.rnizde mevcut bankalardan da istifade kabildir. Bunlar arasmda esa~n maksadl teekkiilii ziraata yardiirll olan Ziraat Bankasmdan istif~de kabildir. Esasen ziirram alfi.tl ziiraiye lhtiyacl i~in banka ~ift~iye kredi vermektedir. Bu kredile c;iftctl rasgele bir aletin parasm1 kaybetmekte ve bekledigi gayeye nail olamamasmdan fenni ziraat sistemlerine kat'I da adavet beslemektedir. Hiikilmet ctlft~Wiye yard1m kasdHe giimriik tarifestnde fedakarhk yaparak ziraat makinelerinin bilagiimriik imranm kabul etmitir. Tiiccarlar ise hangi toprakta ne gibi pulluk memleketimizin ziraatine uygun gelebilecegi ve hangi btr tohum temizleme makinesinin daha ziyade ie yar1yacagm1 fenni olarak bilemezler. Bu sebeple memleket ihtiyacml tamamlle temin edemiyen bir tak1m makineler memlekete girmi~ oluyor. Ihtiyac1 dahili, mahalli ziraat miidtirlerinin verecekleri direktif dahilinde ve iktisat Vekaletinin kontrolu altmda tesis edilecek bir fabrika bu aletlerin imalinde C(Ok buyi.ik yard1mlarda bulunabilir. Bu suretle ~ift~iye

462

MADEN MAMtl'LATI SANAYil

dogrudan dogruya yardun edileceii yerde bu naklt fabrlka.ya verillr. Ve ~ift C}iye para yerine alet ver:mek suretile fabrikamn da bjlemesi temin edilmi1 olur. E - Ecnebi sermayesinden aneak kredi vermek :mretlle sanayllmize miismir faideler olur. Yoksa gerek mU~terek teebbiis ve gerek bizzat tesis edecekleri miiesseselerln memlekete yapaeaRI fayda aneak halktn baslt kiSDUila ufak bir menfaat temlnidir. Her hangi yiik8ek sermayeli blr fabrikator tabiatlle fabrlkasma bir ecnebi mtldlir, eenebi muhasip, hatta kendi dilinden anllyan bJr de kapJcJ allr. Memlekette bu gibi miiesseselerin te.sistnde paranuz1 kendi elim.1zle ellerine vermekle hariC}te bulunduklarl zaman b1r bankaYI vas1ta yaparak paramJzi gene kendllerine g(jndermek arasmda hiQ bir fark yoktur. Ecnebllerin memleketimiz i~in a~acq1 kredllerin tahsili emin kanunlarla ht1kt1met tekefftlltlne almrnaSI sanayiimlz t~in Qok faideli olacakt1r. l'errtler ve riisum:
A -

Bu husus hakkmda kat'i bir rakam zlkrl kabil degildir.

B - Mevcut vergiler gerek ekli cibayet, gerekse miktarl itibarile sanayiim1ze muzir tesirler icra etmektedirler.
~ekil

itibarile tesirleri II!Udur: Muamele veglsi malm tesliminde pe111inen tahsil edilmektedlr. Va-

1-

deli satilarda m.al bedelinin tahsilinden evvel tediye edildiginden esa.'ien nakdi mevcudu ancak fabrlkasm1 idameye kAfi gelebllen miiesseseler iQln biiyiik milijkiilat tevelliit etmektedJr. 2 - Fabrika lhtiyac1 iQln abnan mevaddl iptidaiyenin en ufak parC}asma kadar kime ve nereye satilditi ve fabrikada kalan klllmtntn memura gosterilmesi kanun muktezasmdandll'. Bu muamelenin gosterdigi miil}kiilat kolayhkla anl~1hr. 3 - Her ay verilen miistahdemin kazanQ vergisi beyannameleri biiyiik bir kiilfet tab mil etmektedir. 4 - ~ekli kanuna gore defter tutmak ki.iQi.ik mi.iesseselere biiyuk miif!kiilat tevlit etmektedir. Miktar itiba.rile verrilerin tesiri:
1 - Muamele vergisi: Evvel emirde maliyet fiatmm artmasma sebep olmaktadtr. Muamele vergisi su:f %6 olarak imaHl.ta tesir etmemektedir. Zira fabrikada imal edilmek tizere gelen mevaddl nim muamele de %6 tediye etmektedir. Bu suretle muamele vergisi mi.ikerreren ahnmaktadlr.

463

MADBN MAMULATI SANAYII

Muamele verg.LSmtn sanayte olan 1kmct muz1r tesn1 memleket sanaytmde motor st1mahle l8ln tekamulunun aksl btr cereyan tcvllt etmektedu Zua motor kullanan muesseler muamele vergtsme tab tutulmaktadlr Moto kullanm.tyanlar fabnka addedtlmedtklertnden bu verg1 tie- mukellef de~Jldtrler Bmaenaleyh aym mall 1mal eden but motorlu, dtgen motorsuz ve tpttdat muesseseden, 1kmcts1 vergtye tabl olmadlgmdan unalatml daha dun flata sc~.ta.btlmekte ve dtgermm aleyhtne rekabet yapabllmektedtr Bu vergmm makus testrmden dolay1 sehnmtz fabnkalarmdan btr coklan ya motorleum kald1rarak tpt1da1 sekllde callsmaga b~lamtslardn. veya busbutun tmalattan cekilmlo;lerdn Mtsal olarak sunlan ztkredebllmz Etem Pertev mustahzerat fabrtkast motorunu kald!rmibr Elyevm msan kuvvetlle muteharnk bulunmaktadtr
getnmu~ttr

Br teneke fabnkas motor mes elesmden br ktsmtm gayn faa! b1r J;'\le Makmelermm buyuk k1sm1 gayn faaldtr Hllmt Bey nal fabnkas1 gayn faaldr Algrante Btraderler teneke fabnkasi gayn faald1r

Must.thdemlere rut kazanc vergllerl m,uesseseler tatafmdan ted1ye edtlmektedtr Ztra esasen amele yevmtyest daha yuksek ucret vermege musmt olmadlgmdan bu vergmm ameleye tahmlll kab1l de~tldtr Gert;t btr fabnkaya defter tutmak laztm 1se de bu buyuk sanay1 Jcm daha buyuk ehemmtyett haizdtr Vfak sermayell, fakat yapt1g1 1~lerle memlekete fatde verebtlecek kabthyette olan fabnkalar wm defter tutma mecbunyetJ ~>ok muhtm kulfct ve masraf tevlit etmektedtr Vasat b1r fabnkaya sekh kanuna gore muntazam defter tutturabllmest em mutlak olarak <;enede 600 llra kadar kat1p ucret1 1sabet etmekted1r Okttuva. Oktruva gel ek m.evaddt 1ptJdatyenm lthalmde, gerekse mevaddt mamulenm Ihracmda bu mevaddt verg1ye tab1 tutmaktadar Bu verg1 memleket dah1lmde seyahat eden mahn her yem beledtye hududuna gmsmde ahnmakta oldugunda.n mukerrer b1r verga ~ekhndedu Alat
<.~a bite:

Fabrtkalarda mevcut. makmeler alat; sabtte namde b~r verg1ye tab tutulmaktadJrlar Bu suretle makmeler 1sletllerek bu menfaat tem;tn ve bu menfaatten btr kazane verg1s1 vertldtkten maada aym aletm mevcudlyetmden dolay1 da o aletm musakkatat verg1s1 verllrnektedtr

464

Tanzifat:
Fabrikalar tanzifat vergtsi namile blr vergiye tabi tutulmaktadlrlaJ: Fakat fabrikalardan ~1kan rnaden dokiint\ilerl, teneke par~alarJ.. ve curuf .esasen tanzifat te1Jkilatl tarafmdan toplanmamaktadJr. Fabrlkalar bu ciirufu temizlemek 1e;in ayr1 masraflara glrmekte ve bazan da bu cfuutu dok.mek i~in rsehir dahllinde yer de bulamamaktadirlar. Motor mhsatiyesi: Beledlyeler motOr koyarak fabrlka te.s1s etmek ist1yen bir mtiessesenln ilk te.!}ebbtislinde l.e mtidahale etmektedirler. Ve motOriin beygir kuvvetine gore bir defaya mahsus olmak iizere bir reslm istifa etmektedirler. Bu muamelatm m~tilat1 ve bu ruhsatiyeyl almadan motor lletenlere karI polisln de miidahalesi lnzlmamile mute3@bbia daha ilk tersebbtisUnde miiktilatm birlnci safhasile kartl~tr. Bugun tatblk edllmekte olan vergi nisbetleri her Ubei sanayUn mensup -olacag1 birlikler tarafmdan tayini daha makul ve tediyesi ayni nlsbette .sehil olacaktJr. Ayni i}erle rne.!}gul olanlar muhltinin ne kazandl~ml ve ne kadar vel'gi vermek kablliyetinde oldu~unu takdir edebilir, Bu suretle bugiin tatbik edilmekte olan vergilerin tevhidi ile tahsilindeki miikiiHi.tta ()ftadan ke!kmasma bu sisternin tatbiki biiyiik bir amil olacaktll'. Bugiin bir maliyecl bir miiesseseye bir vergi tarhmda o miiessesenin l!igal ettigi saba ile ve bedeli lcar1 nazar1 dikkate almaktad1r. Halbuki sanaytin in~af edebUmesl ir;in biiytik yer igall zaruridir ve i.inin icabl igal etti~i biiyiik saba ie;tn ytiksek bir bedeli icar vermek mecburiyetinde bulunurken bir de yiiksek vergi ile miikellef olmaktadtt.
ca~t

Bu suretle tayin ve tatbik e<iilecek vergilerin sanayl hayatmda. Y9oPaaksi tesirleri daha evvelden mtitalea etmek en utak sanayi lle alakadarlarm fikirlerini almak iten beklenilen gayenln teminine bu usultin tatbiki daha ziyade yard1m, edooektir.

Miina.kasalar sanayi merkezlerinden uzak bulunmast hasebile bu miinakasalara itirak keyfiyeti daima kabil olamamakta ve olsa da fazla masrail badi olmakta ve o 1 sati fiatmt yiikseltmektedir. Ve aynl zamanda miinakasaya itirak eden fabrikacllardan istenilen tem!nat1 kat'iye miktarlan da diger lblettayin bir mftteahhltten farkll degildir. Esasen her hang! bir iin imaline talip olanm tesisat1 menkul gibi gorlllurse de her an kolaylJitla satllamtyan bir sermayei sabitedir. Bermuclbi kanun mtinakasalara ltirak edebilmek lc;:in talep edilen %15 teminat1 kat'lyelerln fabrikacllardan ahnmamas1 her miiteebbisin kendi Ubesi dahllinde ~lere itlraktni temin ile inkiat edebilmesin1 blr .kanunla tesbit edilirse erbab1 sanayie biiyi.ik yardunlar edllml olacaktlr.

30-465

MADEN MAMULATI SANAYii

C - Yeni gumruk tarifeslncte sanayii madeniyenin bir kisrni himaye edilmekte ise de diger k1snu iqin hie; bir sahai inki.af brrakmamaktadir. Bilhassa mevaddi iptidaiye iizerindeki fazla gumriik burada imal edilmesi kabil olan baz1 eJ!yamn fiatlarm1 yiikseltmektedir. Bu gibi mevaddt iptidaiyenin memleketimizde yapilmasma bu gun it<in imkfm yoktur. Ancall: ec nebi biiytik sermayeli ~irketler madenlerirnizi i~leterek sanayie Iaz1m olan mevaddi iptidaiyi de ihzar ederlerse ve bu te~ebbiislere htiktlmet yardimlart <;ok taideli olacaktJr. Bilhassa gumruk tarifesinde bugtin baz1 ef}yamn imali memleketimizde miimki.in olmadJgl gibi fazla zam dolayisile imal fiatlanm yi.ikseltmitir. Bilhassa eski gumruk tarifesinin 395 inci maddesinde ate~',! tuglalarmda 100 kilosundan 45 kuru~ giimriik alimrken bu giin yeni tarifenin 481 C faslmda 375 kuru giimrtik almmaktadir. Keza eski tarifenin 399 uncu maddeside 100 kilosudan 300 kuru~',! allan di:ikiim putalarmdan bugiin 482 B maddesinde 1800 kuru gtimriik ahnmaktadlr. Mevaddl iptidaiyeden dort koe demir beyzi yumu~jiak t<Ubuklardan eski tarifenin 424 iincii maddesinde 100 kilosundan 45 kuru~ gtimri.ik ahmrken bugun 527 inci madde tie 105 kuru gumriik almmakiad!r. Ve ayni mevaddl iptidaiyeden hnal olunan ktirek kazma balta t<apa bel ve 210 gramdan fazla ~ekic; tirmik ve saireden 538 inci maddede 360 kuru giimrtik ahnmaktad1r. Mevaddi lptidaiye gtimriigti 105 kuru~',! iken burada ticreti imaliye ve aynl 1.~1 !mal h;in edilecek masraf ve bu i~e ait fabrikalarm sermaye faizl ve o iten kalacak hurda nazar1 dikkate alm1rsa 100 kilosundan 255 kuru.o;luk bir gtimrli.k himayeslle bu ag1r e!}yanm memlekette yaptlmasl ihtimali yoktur. Baz1 eya iizerinde ise giimrii.k tarifelerinde rnii~Jabih maddeler olmasmdan al()ak madde lie bu mallarm giimrukten c;Ikanlmast o i~Jle megul olan fabrikalarm terakkisine mani olmaktadtr. Eski trifede 448 inci maddesinde topluigne <;uvaldtz ve agraf 100 kilosundan 9 lira gtimri.ik ahmrken yeni tarifede 549 numarall madde ile 100 kilosunda.n 15 lira ve aynl tarlfenin 533 iincii maddesinde kag1t ve deri raptiyelerinden 45 lira ahnmaSl kabil bir madde mevcuttur. 553 iincii maddeye tatbik edilen eiJyayi giimriikten gec;iren tiiccar bu madde eyaSlnm memlekette yaptldtgtnt bilerek amilerlnden almaya teebbi.is ediyorsa. da diger 549 uncu maddeye tatbik edilerek eyasml gtimrtikten lltkartmt olan diger bir tiiccar bu arzuyu izhar etmemekle beraber diger tiiccara karl da rekabet edebilecek .kabiliyeti kazanrniiJ oluyor. Eski tarifede kur11un ve halitasmdan mti.rekkep matbaa hurufatt i~,;in 100 kilosundan 6000 kuru gti.mrtik mevcut iken ayni hurufat bugiin memleketimizin ihtiyacma kafi gelebilecek fabrikalar mevcut bulundugu halde yen! tarifenin 571 lncl maddesinde kurun veya halitasmdan matbaa hurufatmdan 28 lira gfunriik talep edilmektedlr. Bu ise Avrupa rekabetine karl imkm brrakmayan tarife kar~Ismda fabrikalarmt kapamak mecburiyetinde bulunuyorlar. D - Tiirkiye'den sanayii tn,Qdeniye iizerlnde ihracat yoktur ve olmasma.. da bugiin lc;in imkan bulunmamaktadrr.

466

lii&ADEN MAMULATI SANA Yit

Sanayie laztm olan kredi temininde ve mevaddt iptidaiyenin teminl de daha ucuza kabil bulunursa elektrik izob\.tOr dem1rlerl tirfon, benzin suhulet ocaklan, maden terazi musluk, ve salr madeni lmalat civar memleketlerimize sevki kabU olacakttr E - Ecnebi memleketlerinden celbedilen mevaddt iptidaiye giimriikleri blr esasa istinat edilmeden yiikseltilmltlr.
F - Kom~u memleketlerlmizde sanayi himayesi baz1 imtiyazll kanunlarla temln edilebilmektedlr. Bunlar hakkmda Atina ve Plre konsoloslugunun raporunun baz1 k:unmlarmi aa~ya zikrediyoruz:

Yuno.nistan memleket dahilinde sanayii milliyenin terakkisi h;in bilhassa kredi mes'elesine ehemmiyet vermi ve aym ekilde baz1 imtiyazh kanunlarla himayeyi tekeffiil etmektedir. Yunanistan sanayllne hemen biitiin bankalar kredl verirler, Yunanlstan'm en mtihlm bankalarmdan olan Yunan milli bankaslle Atina bankasi sanayi lrketlerinin biiyiik bir ktstm hisse senedatm1 alarak fllen le ltirak etmllerdlr. Bunlardan maada sanayl teslsatile itigal eden bankalarm sermaye yekiinu udur: 1,450,000,000 drahmi ve 600,000 ingiliz lirastdlr. Kredl talep eden mtiesseseden aranan evsaf anonim -Prket ise irketln mevkli tedavfildeki satnuli oldugu hisse senedatmm mlktar1, ahts olursa ahsm vazlyet, evsafi ahHiklye lle plyasadakl ltlbarl malisidlr. Sanayi kredlsi on sene vade lle ve %9 falz ile temin edllmektedir. Bulgaristan: Bulgaristan sanayii milliyenin him.ayest it;1n 1895 den evvel baz1 tedblrler diiiiiiniilmiitiir. Ba~Iangit;ta dokuma endiistrisinl ko rumak maksadile ordu, polis ve memurlara yerli kuma kullanmalan mecburiyetini koyml.Uj biiyiik ve kut;iik mti.stahsillere faizslz kredi vererek rna klnelerin1n lthalat giimriigiinii kaldmnakla lhracat giimriiklerinl de kaldtrmttlr. Devlet demir yollarmda en mO.sait tarifenin ta.tbikine bruJianmitir. 1895 senesinden itibaren milli industrl himayesl daha ciddl blr safhaya girlllitlr. IV - Tevlkl sana.yl kanunn ve tatbikatt: Tevikl sanayl kanunu ya.llllz biiytik: sanayii himaye etmektedlr. Kii9fik sana.ylln de teviki sanaylden aynen biiyillt sanayi gibi istifadesinin teminl llzundir, TefVik.i sanayi kanunu gerek tatbikatt, gerekse koymu oldugu baZl ma.ddeler doal.yisile sanayie miikiila.t !}lkarmaktadir. Tatblkat noktai nazanndan tevelliit eden mahzurlar
~:

1 - Tevikl sanayi kanunundan 1stifade etmek tstiyen her hang! bir miiteebbls bu muafiyetlerden istifade etmek i9ln ruhsatname talep

467

MADEN JIIIAMULATI SANAYli

ederse evvela bl.r mahal gostermesinl kanun talep etmektedir. Muva.kkat ruh..<:atnamede ise muaflyet ahndtgmdan 3 sene zarfmda muaflye-ti Lalep eden teslsatm1 vticude getirmek mecburiyetindedlr. BOyle yer iraesi i!(in o miiessesenln her hang! blr yeri kat'i olarak uzun mtiddet i!;ln temln etrut, olmasl Iaz1md1r.
2 - Teviki sanayl kanunu tatbikatmdakl mfikulit merbut istanbul Ticaret odas1 raporunda goziikmektedir.

B - :;lehir hudutlan haricincie bulunan emiaki milliyeden olan arazi ile belediye hudutlan dahilinde bulunan ve emvali milliyeden madut olan binalar takdiri k1ymetle tevzi edilecek kayd1 bulunmakla beraber kanunun bu maddesinden laYiki ve~hile istifade edilememektedir.
3 - Kanunda fabrikalarm bilciimle rti.sumdan muafiyetl zikredildigi halde bu muafiyet tetkik edilememektedir. Misal olarak muamele vergisi, oktruva, tanzifat ve ilan vergilerini zikredebiliriz.
E - Her hang! bir lmalAtl vticude getiren bir miiteebbis ba21 imtlyazlar bahedilmek suretile hususi surette himaye edilmelidir. Bu fevkal:lde olan hlmaye yeni yeni tel}ebbiislerln memleket dahilinde meydana 4;Lkmasm1 inta~ edecektir.

4 - Tel,!viki sanayi kanununun yalmz biiyiik sanayii himaye ettiglni raporumuzun yukariki kismmda bildirmitik,

V- Standart mes'elesi:

Mevzuu bahis dei!;tldir,

VI Ra.syonalization mes'eleleri:
A -- Burrlin maden sanaylinde kuJlaUilan makineler k1smen modern, k1smen de eskl sistem makinelerdir. Bu makineler serl imaHi.ta miisalt de~lldirler. Hususi bazt mal'lemeyi imal etmek i(}ln bazl modern ve yuksek havasb makineler mevcuttur. Makine ve insan kuvvetl fabrikalanmizda vasati olarak baz1 klslllllarda di:iktinti.ilerden istlfade edilemiyor. Blr k1s1m1 kullamlmaktadtr. Bunlarda 3 mm ye kadar olan demlr di:ikiinttilerinin hi~ bir mahall1 sarf1 yokl.ur. 3 rum den yukan s1hande olanlardan 500 kiloya kadar ohm parqalar yalmz hurda olarak ihra~ olunur. Tenekc ii.zer!erindeki kalaylardan galvanik suretile istifade edilemiyor.

Bak1r, kur~un, tut:va, aliim.inyum eriLilerek kullamlmaktadir. Bu suretle elde edilen maadindc muayyen bir hassa aramlamaz. Demir ve r;clik bakayasmdan ist ifade edebilmek i<;ln memleket dahilinde bir ~ellk ve demir dokiimhanesinin tesisine ihtiya<r vardir. Bu dokumhant-nin yanmda ilave tesisatmdan olan haddehaneler v.s. nln tesisi de elzemdir.

468

IIIADElf MAMULATI SANA'Ytt

Ezcdm.le her sene azim miktarda memleketten thra~ alunan baktr hurdalanndan lstifade ederek miihim yekfullara baJ.li' alan baklr levha 1thalAtimi'lrn bir ku;mmm on\ine g~mi:J oluruz. Bu tesisat iHyecek olan bakU', tutya ve demir madenlerimizden istllulal olunan cevherlerin lglenmeslne de yardun eden tAli blr tesisat olacakttr.

c-

Mevsim sanayii deglldlr.

D - Maden sanayii azami faallyetle i..liyememektedir. Zira stok yapan bir fabrika ima:tatmt siirebilecek geni blr plyasa bulabilmekten pek uzaktlr. Bunlann teferriiatt evvelkl maddelerde zlkred1lmitlr.

E - Mmtakamtzda cuma tatilinden gayrl dini, milli bayramlar hari~ kalmak artile l oldugu zamanlar faallyet deva.m etmektedir. Ekserlyetle muvakkat amelelerle t;ah%1llr. Saati mesai 8-9 saat lse de l!;inin faal aldugu ve rniifit oldugu zaman 6 saatl tecaviiz etmez. i~i yevmi.yesl giinde l/2 liradan 5 llraya kadardtr. Tiirkiye'de l~;Uer ~~ terbiyesile yetl~ediklerlnden kendilerine tevdi edllen vazifeyl temamile miidtik degildirler. Esasen seri imalatta ~liIIl~ olmamalarmdan daima bataetle llerler. Hl~; bir energi sarfetmiyerek giintin uzad1~1 beklerler. Esasen bunda da haklan vardtr. Zlra yarmm i..lnden de emin degildlrler. Ameleden biiyiik istifadeler teminl kabil lse de bu da sanayii madeniyede kuvvet\1 serl ilerinin baIamasile ve amelenln bu ilerle unsiyeti kabil olacakttr. G - istihsal!ltt arttumak !Qin miiesseselerin bir araya gelerek ve lrket ederek t;allJ}ll'lalart lAZimd1r. Fakat biiyiik ilere en miisait ekil alan anonim girket ekli maalesef masraflarmm fazlahg1 Ue bu teebbiislere m~ nl teijkil etmektedir. Bilfarz 20,000 lira sermayeli blr irket 3-5 sene kadar fena t;allma devresl ge~h'se suf ldare tekllatma verdi~ meblM sermayesinin ltfasma kafi gelmektedlr. Biiyiik kar temin edemlyen ananlm glrketlerin kapanmalarmdakl sebeplerin ba].Ica:n bu mahzurlardir.
te~

stihsalln arttmlmas1 ve bunlarm plyasada revacmm teminil~in fabrlkalarla tiiccarlarm tel}riki mesai etmelerinin temini 13.zJ.mdtr. Yukartda kredi bahsinde uzun uzadtya bahsettlgtmlz glbl tiiccar blr tak.un sebeplerle yerli mamulft.tm1 ucuz bile olsa hahi.le karijllamamaktadtr. Bunlara m~nt olmak i~;in sat1ct taclrin amll ile mii.,rereken ~l~asi leap eder.
Sa.nayiln tabdidi:

Memleketimiz sanayUnin pek ~;ok Ubelerinde tesadiif edilen hal vard1r kl bu milli sanayUn ve milli sermayenin b04u bouna hederolma&ru leap et.tirmelttedlr. Bu mes'ele Udur:

ilk zamanlarda iyl giden ve istlkball oldutu farzedilen blr smat teebbU.s pek az zam.an zarfmda. muteaddit kimseler tarafmdan taklit edUmek-

469

lt'lADEN MAMULATI SANAYii

tedir. Bundan dogan mahzurlar pek fa.zladtr. Evvela miiteaddit kimselerin ie karlttgl bu teebbus ilk zamanlarda memleket ihtiyacma tekabiil etmekte iken bllilhare fazla btr istihsal arzetmektedir. Bu sebeple piyasaya talepten fazla arzedilen bu mal miihim mlktarda kiymetini kaybetmektedir. Bundan m.Utazarnr olan miiesseseler iflas ederek veya ~i terkederek teebbtislerinden vaz ge!{mektedirler. Bunlar arasmda u misalleri zlkredebillriz: Baktr ve tencere lrnalat fabrikalan ibtiyagtan iazla istihsal viicude getirmektedirler. Miivellidillhumuza imalataneleri de C(Ok miikUI vaziyete diirniilerdir. Evvelce iliyen bir fabrika evvelce 12 liraya sattlgt bir tiip miivellidulhumuzayt bugiin bir bakasmm ie girmesinden dolayt rnaliyet fiatmdan da.ha aaih satarak rakibini ortadan kaldrmaga ~altmaktadlr. Bu miicadele bir Avrupa miiessesesile bir Turk mtiessesesi arasmda bulunmasmdan sermayesiz olan Ttirk miiessesesi ciddi miikillilta dti.C(ar olmutur. Trikotaj miiesseseleri de ayni hale dumiilerdir. Bu sebeplerden dolayt her hangi bir miiteebbis eserini tehir ederek tam faal bir halde bulunamtyor. Bu hallere mani olmak i~in a<Ilacak bir fabrikanm memleket ihtiyacma tekabW. edip etmedigi ve bir bOlugu doldurup doldurmadtgt aratirlimah ve ancak bu erait dahUinde kendisine mtisaade verilmeli veya sermayesini mevcut olan bir fabrika ile tevhit ettirmelldir.
t~

formiilu:

Diger ecnebi memleketlerinde erbabt sanayi aralarmda (syndikat) lar vucude getlrerek bir 1 formtilii tayin etmektedirler. Bu suretle hem ecnebi rekabete kar~1 esash tekih1t vucude getirilmi!} olur, hem de imalata normal bir fiat tayin edilmi~ olur. i formilli.i.ni.m tesbitinde nazarl dikkate altnacak esaslar Unlardtr: Mamulatm ihtiva ettigi maddei iptldaiye bedeli zalt o io$e ait amele yevmiyesi zait, miiteferrik masraf zait, sermaye faizi zait, amortisman zait iin getirecegt kar in evvelce tayin edilmi~ sabit bir modul. Hall haztrda bu gibi esasatm mevcut olmamasmdan her hangi bir imalilt i~in rasgele bir fiat verilmektedir ki bu ilerden beklenen kar elde edilmediginden hem fabrika ziyanla C(al~arak inkiaf edemiyor ve hem de imalatta 13.z!m olan ihtimam ve malzeme sarfedilemediginden ii yapttran laztm olan neticeyi elde edememektedir. Tahdidi sanayi her fabrikayi hususi bir ie sevkedecektir. Bunun netlcesi olarak memleket dahilinde muayyen iler iizerinde spesialize olmu mtiteaddit muesseseler viicude gelecektir. Bugiin ihtisas im.alatmm mevcut ol-

4i0

MADEN IIIAMU'LAtt SANAYli

mamasmdan dolaYl fabrikalar her hangl birlegrm, blr eseri vucude getire bllmek i~in ~ok mii.]riilat gormektedlrler. VII Ticaret Odasmda sanayicilerin temslli:

Ticaret Odalarmda sanayicilerin de temsil edilmesi ayam arzudur. Miistakll sanayi odalannm tegklli muvaflk deglldir. Tlcaret ve sanayi birbirinin n~1m1 olduklarmdan iki tarafi1 bir tegebbtisiin daha iyi netice verecegi ~uphesizdir. Ticaret Odalarmda sanayicllerin temslll sanayiin ehemmiyetine gore olmahd1r.
VIII Smai tedrisat:

A - etmdiki halde sanayii madeniye icin buytik mutehasSISlara ihtiyac yoktur. B - Mutehasstslar uzun miiddet ~ahmak neticesile ihtisas kazan1rlar. Tiirkiye'de 8 tane kadar sanayt mektebi mevcut ise de bunlarm en miikem mell istanbul'da bulunmaktadrr. Bu mektep mezunlarmdan azami tsttfade edlliyorsa da yetigenler umumi mahlmatla techiz edilerek hayata birakll maktadirlar. Bu mekteplerde nazari ve ameli tedrisat ilk s1mflarda balanarak bir Ubei ihtisas dahilinde takip edilmelidir. Talebeye memlekete IAzun olacak sanayli miiteferrika da tedris ettirllmelidlr. Bugiinku mezunlar demirci, tesviyeci, makinlst, elektrikci olarak yetimekte iseler de bu sanayie mutemm.lm olan klSimlar tcin kimse yetigmemektedir, Mernleket ihtiyacma gore tedrisat program! viicude getirilmelidir.

c - Bugiin rasgele her hangi bir miiessese memlekette lecek Tiirk miitehasslS bulunurken her nedense ecnebilere itimat g08termektedlr. Bazan bu ecnebiler hakikaten iine lseler de ekseri ahvalde kendi memleketlerinde ioiz kalmi meti olm1yan kimseler oldugu pek I}Ok defalar goriilmu~tiir.

4ine yanyablkar! fazla bir vak1f kimseler ve hlQ bir kiy-

D - Meslek mekteplerinden mezun olanlar nazari olarak yetigtiriliyor ve tedris terblyesi hayatla ~arpiabilecek kabiliyet vermemektedir.

IX- Nakliyat tarifeleri:

Memleketimlzde alelfunum nakliyat i.icretleri, tahmil ve tahliye vasitahumm iptldai bulunmasmdan, pek yiiksektir. Giimriiklerdeki gayri resmi hammaliye i.icretleri v. s. masarlf oldukca ayanl tetklktir. Sanayi mahsulatmm ve mevadd1 iptidaiyenin gerek hususi ve gerekse devlet derr.ir yollarmda nakillerinde hususi tarifelerden istlfade etmeleri _lazundrr. Almanya'da Hanover'den Hamburg'a kadar tren ve oradan i:stan-

471

MADEN Ml.MQ'l,.\TI SANAYti

bul'a kadar olan vapur ve bi.itun n.asarif dahil oldugu halde nakliye masarifl maim %7,5 - %10 arasmda tahavvill etmektedir. Bizde J.se: istanbulllmanma gelen bir malliman irketi tara.fmdan allnarak nht1111a b1rakllrnast lc;in 24 kilo slkletlnde olan bir maim yalmz 100 kuru11 ftcretl irket dizbark() Qlarak almaktad1r. Vasati olarak rn'l'm cinsine gore %30- undan %50- sine kadar slklet ltibarlle maim bedeline gumr\ik dahil old~u halde masarif verilmektedir. Temenr.iya.ttmtz: Eksert ahvalde memleket dahillnde lmali kabil olan bir maim slparli Avrupa fabrikalanna verilmektedir. Bu hale manl olmak ic;in evvel emirde Tlcaret Odalarmda bu husus i.;in teekkUI edecek daimi miitehassiS sanayi komisyonlarmm fikri ahnmal~d1r. Bu komisyonlar tarafmdan imal eclllemiyecegl hakkmda karar verDen eya iv'n haric;ten celp hakk1 muessesatt hususiye ve resmiyeye verUebilir. Bu mutehassis komisyonlar mevzuubahs eyamn nerede imal ve ka.-;a mal o:abi eceS'ini de icabmda tayin edebilir. Ayni kom:isyon yukanda ba,hsed len t.ahdidi sanayi mes'eleslnde de faal. bir rol oymyabilir.

472

Madeni Sanayi Encfimeni Raporu

1 - Alelfunum vergilerin bu a~Ir sanayle muZir tesirlerlnin izalesl: Kan.n-; -alllt1 sabite yanl Jmal ve tamir ~lerinde kullarulan makinelere tahmil olunan mtisakkafat vergisl- Muamele vergileri- Motor ruhsatiye vergislOktruva: Hnm ve mamul maddelerden -Tanzifat- Evkaf verglleri.

2 - Memlekette tesis ve ~letme kredisinin ihyasz ve bu hususat Ziraat ve milll bankalarm yardiDllarmm teminl.

i~in

3 - Sanayiin ffi('mleketimizde teesstisiine niimune olmak veya buna mumasil esbap lle vaktile ihdas olunan hii.k:umet fabrikalarl ile devlet btit()esinden tahsisat alan tegekkiillere alt fabrlkalar hususl sanayilmizin terakklslne mfmi ve gayri miisavi erait altmda rekabet ihdas etmekte olduklarmdan, sanayii hususiyenin inki~fma hail olan bu gibi fabrikalarm UgaSI ve buna mukabll hUkumet biit!}esinden her sene verilen bir ka!} mllyon tahBfsatm muhtellf hususi sanayl Ubelerlne tahsisi. ve Uga edilecek bu gibl fabrikalarm alakadar erbab1 sanayie tahsisl.
4 - Giimriik tarifelerinde ve tevlki sanayi kanununda makine ve madeni sanayiimizin inkia!ma mazarrat verecek giimriik muafiyetlerinin sa.. nayiimlzl hL'tlP..ye edebilecek blr ekile lfra~r. Memleketimizde temin edilemiyen ham meval; ve leva'l:lml smaiyenin gayet az tarifeye tabl bulunmaSI. Gi.imriik tarlfelerinln ta.nzim ve tadillerlnde alakadar erbab1 sanayi gruplarmm dileklerlnln dinlenilmesl.

5 - Oeml tamlrlerinln icrasmda ala.kadar memurlarm erbabl sanayie miikiilat ihdas etmiyecek ekillerde usuller tatbiki. 6 - Resmi ve hususi miiesseselerle lnhisarlara liizum olan ve memleketim.lzde velevkl ktsmen dahl temlnfne imkan olan iglerin yerll sanaylimtze tevdl hususundaki lAkaydilere mahal verilmiyerek m.ak:lne sanay1 kablliyetimizin her Y.atnan nazar1 dikkate almmasmm temini.
7 - Yerli mamulattan ihracat muamele vergisinin dahl ilgaSI ve lhracatta prim verUmes1 ve ihracat muamelesinin saCI.eleotirilmesi. 8 - imttyazll hidemat1 umumiye ~irketlerinde yerli sanayiini himaye edecek fekilde bir sanayi ts.rifesinin tesisl ve bu tarifelerln tesbitinde ve

473

ihtilafatm hallindeki komisyonlara Tlcaret Odalan tarafmdan erbabl sanayiden mutehasslS kimselerin dahi aynl nisbette itiraklerlnin teminl.
9 - Ticnret ve sanayl odalarmda sanayie mensup idare azalar1 miktarmm nisbeti makuleye irca1 ve sanayie ait hususatta karar ittihaz1 slrasmda sanayi <~.:zalarmm reylerinln muteber olmas1.

10 - NakUyat tarifelerinln sanayti dahiliyemizi tercih eder bir ekle ifraih ile miimkun olan tenzllatm lcras1. 11 - Tahmil ve tahliye lnhisarlarmm tarttelerinin haddi makule tenzili. 12 - Yeni bir ubei san'at ihdas eden llk miiteebbisin bir mukafatl nakdiye ile taltifl.
'3 - Smai tedrisata ehemmiyet verllerek her Ubei san'atta mutehass1s yetitirilmesil'lin temini.
14- Ihtira haklarmm ve buna muteferri muameli\tm memleketimizin hususi ~eraiti nazan dikkate almarak ISlahi15 - T!~~isat Meclisi Alisinde sa.nayie mensup mi.itehass1s azalarm dahi di~er 1ktisa: Ubeleri azalan nisbetinde itirakinin temini.

16 - Te.!jviki sanayi kanununun muafiyetlerinden istifade eden fabrikalar &rasma tamirat fabrlkalarmm dahl ithali. 17 - Ayni ~ubei san'atta ihtiya~tan fazla fabrlkalarm teessiisii Jiizumsw: rekabetlere sebebiyet vererek binnetlce milli servetin mahvma meydan verilmemek uzere fabrikalarm hini tesisinde hususat1 mezkurenin !l.azari dikkate aJmmas1. 18 - Memleketimizin eraiti tiirabiye ve ahvali hususiyeslne muvaflk ziraat ve "1 alatmdan bir (]Ok.larml yerli makine sanayiimizin temin edebilmekte olmas1 basebile bu gibi alata tahsis olunan gtimriik muaflyetlerinin ilgasl. 19 - Pek ~ayam ~iikran olan bu ilk sanayi kongresinin tekerriiriinde erbab1 sanayiin daha ~iimullii itirakinin ve hazirlanabilmeleri i<;in mtimkun mertebe daha erkenden haberdar edilmeleri io?in mtimkiinse gelecek .sene kongreslnin imdiden tesbiti.

474

Umumi Encumenin Raporlar1

l. 2. 3. 4. 3. 6. 7. Sermaye ve Kredi Vergiler ve ROsum Te,viki Sanayi Tiearet ve Sanayi Odalar1 ve Sanayiciler Tarifeler Snat Tedrisat Sanayiimizi tanzim etmek ve modernle~mek zarureti

475

Sermaye ve Kredi

Umumi enctimeniniz kendisine tevdi olunan elll rapor Uzerinde mill! sanayitmizln sermaye ve kredl vaziyetini tetkik ve ~tkardtgt neticelerle bu neticeler Uzerindeki mutaleattm ~oylece tesbit etmitir.
1 - Sermaye.

A - Sanayi sermayemiz ihtiyaca kafi de~tldir. Ve sanaytimlz gerek sabit ve gerekse mutedavil sermaye itibarUe zaytfttr. Bu zafm sebebini l}oyle izah ediyoruz;

Sanayi sermayesi bizim gibi yeni inki~af eden memleketlerde daima tlcaret sermayesi menbalarmdan akar. Bu akt!i ticaret sahasmda bir terakiim neticesl olur. Bu teraki.imii yapo.n ise ancak ticarette karh :;atl.tlr. Halbukl elde mevcut:. istatistiklerden anlatldtgma gore gerek harici ve gerek dahlli ticaret:.imizde kar normast nisbi bir dUkiinluk gt)stermektedi.r. Gerek dahllde istimal etti~miz, gerek harit;te sattlgtmtz mllli emteamtzm fiatlari elveri!!Sizdir. Binaenaleyh ticaretin bu durgunlugu; ticari sermayenin az karll ~;all!!masmt hulasa ticari sermaye sahasmda terakiim nlsbetinln diiki.inliigu bu sermayeden bir ktsmmm sanayi sahasma aktma ml\ni oluyor. Bu miinasebetle milli sanayiimiz i~in en muvaflk sermaye menbai imdilik halsiz bulunmaktadtr. B - Mevcut sanayi sermayemiz organik biinyesi itibarile normal bir vaziyette bulunmuyor. oyle ki: Sanayllmizde sabit ve miitedavil sermayelerin birbirine nisbeti iyi degildir. Bir t;ok sanayi Ubelerinde, mesela trikotaj sanayiinde hemen biitiin sermaye tesis iine yatmlmtttr. Ayni hal derece derece mensucatta, konservacdtkta ve diger sanayi I}Ubelerinde de goriilUr. Bu hususta kiSmen miistesna vaziyette bulunan yalmz Sanayi ve Maadin Bankasmm il}letmekte oldu~u fabrikalardtr. Halbuki bir sanayi muessese veya ubesinin mevcudunu gayrt menkule yatttarak miltedavil sermaye ihtiyacm1 alacag1 k.redilere baglamas1 bizim gibi sanayii zaytf memleketlerde en biiyiik tehlikedir. Bu tehlike ist!fade ettigi krediler Sik stk kesilen kiic;iik sanayl ic;in daha c;ok varitttr.

476

Esasen sanaylln kar nisbet!, sabit sermayentn ~aJmam ll.Uibetinde azaldlimdan mutedavil sermayesinl gayrl menkule ya.taan sanaylln bu vazlyete diittiiu gijn karmm ortadan kalkmt olaca~ aUtArdU'. Tetklk ettltimlz raporlara gore balica sanayl Ubeler1ndek1 durgunluiun ve tasfiyelerin sebebinl biz bilhassa bu noktada bulduk. Buna ka.rl lttihaz edllecek tedblr lse bittabl her eyden evvel bizzat sa.nayl erbabuntzm tedblrli davranmasuur. Bundan baka ctro ile kullanllan kredi arasmda bir nisbet muhafazam, ilerde hesapb ve temkinli a~11ma ve nihayet sermaye plii.smanlarmm daima hiikUm.et kontrolu altmda bulundurulm.a.si ba!P,1ca tedblrlerdir.
C - Mllll sanayi sermayem.izin mUll sanayi sahasma da~IliUlda gayrl iktisadl hailer vard1r. Sanayi miiesseselerlnl birlevtirici ve kontrol edicl banka ve mali miiesseselerin bulunmamas1 yiizi\nden sermaye pllsmamnda bir anarlji miiahede olunuyor.

1-

MUn.ferit kucUk sermayeler kiicuk ve 1,;0k rakibl olan ilere datl-

llyor.
2 - Bu kfi~Uk te~ebbUsler zaten mahdut olan mUterller etrafmda birbirlle fazla rekabet yiiziinden kar nisbetlerini daima azalta azalta kanslZ ve zaYif kallyor ve gi.irbilzlellliyorlar.

3 - Miiterakki ve rasyonel bir l:Jletmenin icap ettirdit-1 ihtlsas kuvvetlerini yavatmak ve te~kl.lat vebekesini tesis etmek kabiliyetinden maddeten ve manen mahrum olarak teknik tekemmiilA.ti takip edemiyor ve iptidai ve binnetice mahdut pazarlara miinhasl.l" kahyorlar. Bu hal .sanayi sahasma atllmak i.stiyen milli miite~ebblsleri irat ve tenvir edecek mercilerin ve nel'iyatm oltnamasmdan ilerl gelmekted1r. Tlcaret ve sanayi odalarile Sanayi birlikleri ve bankalann tetkik, istihbarat ve ne~riyat biirolan Icin bu sahada rehber olarak Callljmak milli blr zarurett1r. Bunlar milli sanayi konjunktiiriinii bap:a memleketlerde oldugu gibi adun ad1m ve gtinii giintine takip ve n~rederek alitkadarlan ikaz etmelidirler. 9iinkii hesaps1z teebbii.slerin netieesi evvela sermayenin hesabma maddl. bir ziyandtr. Yenl miite~ebbl.slerl korkutmak ve cesaretlerinl k1rmak itibarile de manevi blr tehlikedir. Bu hal serbest sermayelerin sanayi sahasma aklljma mani olmaktadtr.
2 - Kredi.
A - Memleketimizde sanayi kredisi yoktur. Sanayi 1k1 nevi krediye lhtiya~

gasteriyor:
rasyonell~tirme

1 - TesLs kredisi: Yeni te.sisat, yani makineler, tevsi ve ileri i!;in.

2 -

iletme kred1si: Ham madde, I iiereti Ic:in.

477

UMUMi ENCUMENiN RAFORLARI

kredisi her yerde ticari kredidir. Ve ticaret bankalarile ticari gelir. Sanayiintizin bugiin ktsmen lstlfade edebildigi kredi devlet sanayi mi.iesseseleri mustesna olmak uzere yalmz bu ticari kredidir. Halbuki memlekP.timizde sanayi ~letmelerine kredi veren muhtelif ticaret ban_ kalarmm ou!unmamast yuzi.inden bu ticari kredinin para ekli rnahduttur. Daha ziyadc miiteamil olan emtia kredisidir. Halbuki emtia kredisi milli iktisat mlkyasmda kredi hacmine yeni bir ktymet il.ive eden bir kredi degildir. 0 esa~en yatnumt~ bir sermayenin ancak kismen ve bir faiz mukabilinde par<.lya tahvilidir. Zamamwtzda bir millet sanayiinin munhastran ticari kredi l}ekillerile i[?lemesi korhmq bir zaf amilidir. Bllhassa ki bizde ticaret sermayesi hem zay1f hem d8ima buhranlara maruzdur. {:unkii milli mi.ibadelemizde paranm stabl olmamas1, emtia fiatlarmm keskin temevviic;leri, mahre<;Ierimizin miistakar olmamasi, beynelmilel rekabetler ticaretimizi daima buhmlara maruz bulunduran sebeplerdir. Kaldl ki sanayiimizin istifade etti~i ticari kredinin faiz seviyesi de !fOk yiiksektir. Bu seviye vasati %15 - 1 bulur gibi goriinmekte ise de hak1katte bir (}Ok masraflarile bu haddi tecavtiz etmekte ve esasen tedariki kolay kabil olmam.aktadir.
menbaiard~11

i~etme

Tesis kredisine gelince: Tesis kredi.si ballca iki yoldan temin olunur: 1 - Obligasyon ihrac1.
2 -

Aksiyon 1hract.

A- Tiirk sanayii ic;in ne obligasyon ne de akstyon ihracile megUI mllii bri miiessese yoktur. Sanayiimizin tesis ileri bir mali i haline girmemitir. Anonim de~ildir. Konjunktiirii ve giritlgi iin iktisadi ve fenni icaplanm bittabi iyi tetkik edemiyen fertlerin veya grupeuklarm ii olarak bat bOli kalmi~tir. Kuvvetli ve hesapll mali miiesseselerin kontrol ve sevki idaresinden mahrumdur. B - Sanayi tesis sermayesi olmad1~1 gibi onu tevsi i<;in uzun vadeli sanayi kredisi de yoktur. Sanayi sahasmda sermayenin mtihim bir klSmmm derhalimmobHze olmast bu gibi immobli2asyon mukabilinde ipotek suretile kredi veren bir muessesenin bulurunamas1 sanayiimlzin bir 1zttrabtd1r. Mesela: Yiiz bin llrallk fabrika tesisat1 ve hatta fazla olarak deposunda emtia. stoku bulunmasma ra~men 100 llra!Ik bir bonosunu iSkonto edecek kredi miiessesesi bulamtyan sanayi miiesseselerimiz vardtr.

c - Sanayi ve Maadin Bankast bususi sanayl igin kredi veren bir mali miiessese haline henii~ gelme~tir. 9iinkii itibari sermayesi gayri menkuldiir. Miitedavil sermayesi ise ancak kendisine devrolunan fa.brik.alarm ihtiyar;Iamu temine tahsls olunmu~tur.
D - Ecnebi kredistle yani eenebi fabrikalann Tiirk piyasasma aQtlklan kredi vadesile Tiirk fabrikalanmn milli piyasaya verdikleri vade arasmdaki

478

UMUMi ENCUMJI:Ni:N RAPORLARI

tefavi.it sanayilmizin rekabet kabiliyetlni azaltmaktadll'. Qiinkii bizim a~tl vade i.'u; nihayet altl ay1 gel(medi~i halde ecnebi vadesi slyanen altt aydtr. Ve bir seneye kadar temdlt edilebilir. Fabrikalarumz tarafmdan piyasanuza ae(llan bu vadenin kLSalttt keza iletme sermayemlzln azll~mdan ve lletme sermayesi sahasmda sanayiimizi besliyecek bir muessesenin bulunmamasmdandtr.
~tmlZ

MUli sanayiimize sennaye ve kredi: Blze tevdl olunan raporlardan lflkardt~tmt:c: noktalar ve bu nokt:llarm tzahlle vasd oldugumuz neticelerden sonra milli sanayiimizin muhta~ oldu!?;u (Sermaye ve Kredi) menbalart iizerinde umumi olarak dtil}\mduk. Sanayi zumrelerinden alman biitiin raporlarda sanwiimizi besliyebilecek mustakll bir sanayi kredisi bankasmm tekili isteniyordu. Sanayi kredisini gerelt tarihi ekilleri, gerek bugunkii beynelmilel teamullerile tetkik ettlkten sonra sanayi erbabtrntZin bu taleplerine muhalif blr noktal nazara vardlk: Yalmz sanayl kredisi tpotek ve sanayi tesisi i].erile itigal edecek mi.istakil blr banka tekil etmek dogru degildir. Qtinkii; miistakUlen sanayi lpotek ve tests llerile u~reacak blr b~nka demek sermayesini munhasll'an sanayl obllgasyon ve aksiyonlarma yatlt'acak banka demektlr. Halbukl boyle bir banka bu esham ve tahvllat fiatlarmt diiiirecek ufak bir buhran halinde sanayle kart angajmanlanm yapamtyacak blr va.zlyete girer. Ve mtistakil sanayt bankalart uzun kredl veren sermayesinl ktsmen immoblize eden bir banka olmak itibarile mutedavil sermayeleri azdtr. Ve bOyle bir bankada sermayenln siir'atl devri gayet batidir. Bllhassa memleketimiz glbi sanayii heniiz inkiaf etmekte olan bir memlekette mllli sermayemlzden bir ktsmtnl tehlikell bir sahada tekslf etmek d~ru detlldir. Esasen sanaylln tamamen mi.inkeif oldugu memleket_ ler de bile mtinhastran smai kredl ve ipotek i].erlle uitr~n mtistakU banka misallerine tesaduf etmedik. Almanya'da bugi.in de smai kredl ticaret bankalarmdan gelir. Ve Ahnanya mtkyasmda ticaret bankalanmn sanayie tahsls etti~ anonim sennayenin %20- s1n1 g~memektedir. Bu mtitalealara binaen biz memleketlmiz sanayllmizl beslemek t~in banka tekil.Attna ihtiya~ oldu!?;unu kat'iyen mi.i.,ahede etmekle beraber bu bankanm hem ticari operasyonlarla u~aan, hem sa.nayt teslsi i1jlertne gi~ ren, hem de fabrikalarm yalmz aktif btna ve tesisatt mukabilinde kredl veren blr mi.iessese olmast muvaflk olac~ml di.ini.iyol'U2. Bu tip aait yukart Frans1z'Iarm (Banque d'affairer) 1., bankast dedikler1 t1pttr. Ya bOyle bir bankanm te~ili yahut ta.: Sanayi ve Maadin Bankasmm idare etmekte oldutu fabrikalart biitun sanayie sermaye, kredi verebilecek bir surette sermaye ve miitehasslBlarla takvtyest,
miistakille~tirerek

A -

479

B - Ayni zamanda i Bankasmm operasyonlarmdan muayyen blr nis~ betini smai operasyonlara tahsis etmest ve bu suretle de tica.ri ve smai kredl

seviyesi arasmdaki biiyUk tefaviitiin telifi bugiin ir;in az edebilir.

~;ok

ihtiyacz tatmin

C - Sanaylimizin lstifade ettl~i ticari kredi ~erinde lttirat yoktur. Bu krediler daima kesilmek tehllkesine maruzdur. Halbuki kredinin en biiyiik kzymeti lstikrarmdadzr. Sanayi ancak istifade edebUece~l kredilerln istlkrarma gore angajmanlara glrebilir. Hulasa: 1 - Smai inkiafmuz her eyden evvel ticari inkiafmuza mUll tlcaret sennayelerimlzin terakiimiine ba~lldzr. Bu inkiaf memleket mikyasmda diitinillerek gerek milli gerek beynelmllel konjunkttir artlan g()z ontinde bulundurularak tesbit edilrnilj milli bir iktisat program.mm mevzuudur. Milli iktisadl, ziraatz, sanayii, nakllyatl ve ticaretile tam bir kiil halinde goren sanayi kongresl zirai ihracat emtlatruzrn diinya plyasalarmda istikrarll ve karll satiInl temin edecek ve dolaylSile milletin alun kabiliyetint artuacak tedbirlerin acilen lttihazmt hiikii.metfmizden temennl eder.

480

Vergiler ve Riisum

Encumeniniz kendislne tevdi olunan elllyi mutecaviz raporu tetkik ederek sanayilmizin tibi olduiu vergi ve rtlsum vaziyetini berve~hiatl tesbit etmi~ ve heyeti muhteremeye arza karar vermi11tir. R.aporlartn tetklldnde sanayilmizi mii!lkiilata du~ar eden riisumun muamele vergl81 ile oktruva oldugu tesbit olunmu~ ve ~kliyetlerin heyetl umumiyeslnin bu iki nokta iizerinde temerktiz etti~ gortilmii~tur. Sanayiimizin tabi oldutu vergi ve riisumun miktar1 hakkmda adetlere miistenit muka.yeselere raporlarda tesadfif edilmemi~tir. Ancak yfin mensucat raporunda. yiin mensucat fabrika.Iartm1z tarafmdan tediye olunan vergi ve rtisum miktarmm ciroya olan nisbet! 929 senesinde % 8 olarak goriilmfujtiir. Ayni vergilerin temetttie olan nisbeti raporda U ekllde gosterilmitir: Fezhanenin 929 senesi temettiiii 82,000 lira ve 929 senesinde vermi oldugu resim 91,000 lira, nisbet %1100. Siireyya Paa fabrikasmm 929 temettiiii 4,500 lira, 929 senesinde vermi oldujtu resim 26,000 lira; nisbet %600. Vergilerin sanayiimize olan tesirleri ar&.tlfl.brken r;;u iki esasll nokta tesbit olunmur;;tur. Muamele vergisi sanayiimizl makinecilikten uzaklar;;tJrrnaga sevketm~ ve memleket sanayiinde maklnecllik aleyhine bir cereyan ~m1r;;ttr. ikincisi: Fabrikalar zarar hn.linde dahi muamele vergisini tediye ile miikellef olduklanndan ekseri ahvalde sermayei mi.itedavilelerinden fedakA.rllkta bulunmaktadtrlar.
Muamele vergisi:

Muhtelif mmtakalara men~up sanayl gruplari tarafmdan heyeti aliyenize takdim olunan raporlarm tetkikinden sanayiimizin en fazla miikiilitlm mucip olan verginin muamele vergisi oldugu goriilmii. ve bu verginin sanayi hayatlmiZa olan tesirleri ayr1 ayr1 ara~tmlarak qajtlda arzolundugu ekilde tesbit olunmur;;tur. Muamele vergisilnin sanayiimize olan tesirlerini iki esash cepheden tetkik etmek leap eder. Bu verginin miktar ile tesirleri - Tatbikat noktai nazarmdan tesirleri -.
1 - Esas itibarile muamele vergisl smai miiesseseler tarafmdan elde edilen hangi bir kazancm tahakkuku halinde tahsil olunan bir vergi degil,

31-

481

UMUMi ENCUMENIN RAPORLARI

satita tem:ettu olsun olmasm s1rf muamele iizerinden alman bir vergidlr _ Aynl zamanda muamele vergisi ~inen tahsil olunmaktad1r. Yani vade lie satllan emteamn muamele verglsi bedelinln tahsllinden c;ok evvel tedlye edilmi bulunmaktadir. Bu suretle muamele vergisi fabrikamn imalatmdan elde ettigi meblagdan de~il belki sermayesinden tedlye edllmi bulunuyor. Bu uretle muamele verglsinln sanayilmlz uzerlndeki tesirlerinden birlncisi esasen fabrlkalarnmzda mefkut olan mutedavll sermayeden bir klSlTlmm vergi eklile smai mevcudiyetten ekSilmesini inta~< edecek ljekilde tecelli etmektedir. Buna misal olarak yi.in mensucat raporundaki U noktayi L;laret edebllirlz: 929 senesinde Hereke fabrlkast 23,000 lira za.rar ettigl halde 38,000 lira verglye tiibi tutulrnul,!tur. 2 - Muamele vergisi; kanuna nazaran yalmz fabrikalardan tahsil olunmaktadir. Kanun, kuvvei muharreke ile m\iteharrik mi.iesseseleri fabrlka s1mfma ithal etmekte ve kuvvei muharrike istimal etmiyenleri dairei ~i.imuli.inden uzak tutmaktadtr. Bu temayiililn neticesi memleket sanayiintn maklnecilikten uzaklamasi eklinde tecelll etmektedir. Muhtellf raporlarm tetkikatmdan anla!ldigma gore muamele vergisinin tesirile muteaddit SInai mi.iesseseler makine ve motorlerini kaldrrarak bu verginin tesirinden uzak bulunabilmek iizere hali lptldaiye ri.icu etmilerdir. MotOr ve maklne istlmal ederek modern bir sanayi tesis etmek emelile ~al!an bir t;ok miiesseselerimiz, motOr Istimal etmediklerinden dolayi muamele vergisine tabi olmtyan ve ayni emtiayi imal eden muesseselerle rekabet imkamm bulamamakta ve bu rekabetin aleyhlerinde yaratt1g1 menfi tesir ile motorlerini kalduarak hall iptidaiye rucu etmektedirler. Sanayiimi7.i. tevik it;in ihdas olunan ve gayesi memleket dahilinde modern ve kuvvetli bir sanayi hayati yaratmak olan teviki sanayi kanununun hlmayesi, tamarnile makus bir neticeye dogru yuriiyen muamele vergisinin tesirile kend!Sinden beklenen fevaidln slftra inmi oldugunu i<Jret etmek lazundtr. Bu ba.hsa misal olmak iizere Istanbul sabun fabrikalanm ve Bursa umumi raporunu zlkredebillriz. Eskiehir, Bahkesir ve daha baz1 mmtal!:alarda oldugu gibi izmir'de de motorli..i. degirmen ve tasiraneler yerine lptidai muesseseler kaim olmutur.
3 - Muam,ele verglsl. her ne kadar kanunda mi.iteriye ait gibi gorunuyorsa da tatbikatta mi.iteriden pek giit;li.ikle ahnabilmektedir. Mul}teri hi~< bir zaman sati flatl i..i.zerlnden bir zam kabul etmemektedir. Piyasamtzda yalmz yerli mall mevcut degildir. Miiteri de ahvall ikt!Sadiye ve blr ~ok tesirler dolayisile fabrikatoriin talep ettigi satt fiatm1 kabul etmege kendislnde hie:. bir mecburiyet gormemektedir. Blnaenaleyh sati)ar bir pazarhk suretlle. bazan da temetti.isuz zararla bile vuku bulmaktad1r. Zannetmeylz kl. kongre heyeti muhteremesi i<;inde blr miiessesei smaiye !dare etmi.t> ve zararma mal satmarnl bir zat bulunsun. Binaenaleyh her ne kadar muamele verglsinin miiterlden almmas1 kanunda zikredillyorsa da; erbabi

482

UMUI!d ENCUMENlN RAPORLARI

istlhlak hi~ bir zaman bu vergiyi vermek ir;in icbar olunamamaktadir. Ve netice itibarile muamele vergisi fabrikalarm srrtma yuklenmektedir. B
~ ~killer

Tatbikat noktai nazarmdan muamele vergisinin mahzurlan u dahilinde tesbit olunmUtur:

I - Kanuna nazaran ham maddesi i~in muamele vergisini tediye etmi olan bir muessese mevadd1 mamulesinden bu resmi tenzil edecektir. Tatbikatta bu kayt o kadar biiyuk ve miikiil muamelatt inta~ etmektedtr kl muesseselerimizden hi~ birisi bu haklarmdan istifade edememekte ve, utr9.3maktansa; vergiyi tekrar vermeyi tercih etmektedirler.

2 ~ Miiteri ekseriya fabrikalar tarafmdan teklif edilen ve muamele vergisinin dahili hesap edilm~ oldutu bir fiat1 kabul etmiyerek bu fiattan tenzliA.t lcra etmektedirler. Bu yenl fiatm muamele vergisinin tayint hususunda tatbik olunan tarz1 yiin mensucat raporunda gosterilmitir. Bunu burada tafsll etmegi zait addediyor, yalmz Unu i.~aret etmekle lktifa ediyoruz ki bu usulii hesaba nazaran %6 muamele vergisinln de %6- st tediye edllml oluyor. Yap1Ian he.saba nazaran metrosu 400 kurua olan bir kuma beher metrosu i~in fuzulen 1 kuru 37 santim fazla tediye etmi oluyor. Biiyuk mikyastaki satllarda farkm bir ka~ bin lirahk bir yekuna balig olacagt kolayllkla anlaIllr.

Oktruva resmi: Lozan ahitnamesi ~hir hududu dahillne ithal olunan ecnebi emtiasmdan alman rusumun aynl emtiayi !mal eden memeleket sanayilnden de ayni mlktar tahtmda altnmasi kayd1m ihtiva etmesi dolaytsile belediyeler tarafmdan varidat temini maksadile ecnebi emtiasmdan ahnan oktruva, yanl ehre duhul resmi mahalll sanayi hakkmda da tatbik olunmga b~lamltJr. Lozan ahitnamesi ahkammm nihayetlenml olmasma ragmen oktruva resmi el'an sav<tyiimizden ilga edilmemltir. Heyeti allyeniz huzurunda s1ras1 geldik~e bahs ve lzah olundu~u ve~hile emtiamtzm maliyet rtatlan muhtelif sebeplerle yi.iksek oldu~undan ecnebi emtiasile olan rekabet kablliyetlerl esasen zaif bulunmaktadir. Oktruva gibi {bir ehirden diger bir ehre glttigi zamiJ.n) mukerreren tahsil olunmakta olan bir resmin flat fu.erindeki tesirleri pek muzitdtr. EnciUnenimiz tarafmdan tetkik olunan raporlarm heyeti umumiyesinde bu resmin menfi tesirlerinden ac1 ac1 ikayet olunmakta ve ilgas1 i~in heyeti muhteremenlz tarafmdan karar ittihazi rica olunmaktadlr. Sanayiirn.izin maruz kaldiiJ, esas miikillat1 tekll eden muamele vergisl ve oktruva resminden maada baz1 sanayi Ubelerini alakadar eder ve hususi mahlyette ve bazan da tatbikat itibarile mukillatl dai olan vergiler vard1r ki bunlar tetkik olunan raporlardan U ekiller dahilinde tesbit olunmutur:

483

UMUMi ENCfiMENlN R.\PORLARI

1 - Alat1 sabite musakkafat vergisl. Bu vergi.nin mesnedi kanunisi olmadagl halde baz1 miiesseselerden. tahsil olunmaktadu. (Madeni sanayl raporul

2 - Amele kazan~ vergisl beyannamelerinin ahs uzerine tanzim oiunniasi ve her fabrikay1 terkeden amelenln isim ve hiivlyetinin derhal maliye Ubelerine bildirilmesi kayda amelenin esasen fabrikalarda uzun mtiddet kalmamam ve miitemadiyen degi~;~mesi dolayu;Ue tatbiki cihetinden m\i4kuIat arzetmektedir. Beyannamelerin fabrikalarda .;all~n amelenin ismi iizerlne degil, adedl itlbarlle mallye Ubelerlne bildirilmesi 1JekUnln temini.

Hulasa:
1 - Gerek tabiki cihetlnden, gerek miktar itlbarlle .sanayllmize olan muzar tesirlerini biraz evvel heyeti aliyenize arzetmiiJ oldugumuz muamele vergisinin te,viki sanayi kanununun 11 inci maddesinde muharrer prim bakkile takazl, idari ffiUIJkUliitl dal Oldugundan te!tVW sanayi kanununun 1 inci maddesindeki muafiyetler meyanma muamele verglsi muafiyetinin de ithali. 2 - Teviki sanayi kanununun 7 lncl maddesinln F ftkrasana 928 senesinde tecll edilmi olan muamele vergisinin 928 ve 929 senelerl prlmile tamamen takaz edllmesi acil bir tedblr olmak iizere nazara ltlbara almmasJ ve oktruva resmi kelimesinin Have olunm,ast.

3 -

Musak.kafat alat1 sabite vergisinin tlgas1.

4 - Amele kazane< vregisi beyannameleri usultinun muktilata mucip olmiyacak ~Jekilde tslahl.
Giimriik resmi:

Enctimenin tetkik etmi oldugu raporlarda gtimruklerin alelumum sanayllmiz ic,;in himayekar bir .t}ekilde oldugunu tesbit et~tir. Ancak hususi mahiyette olmak iizere baz1 sanayiimizl alakadar eden cihetler atjaglda tesbit olunmutur. Esasen hall hazuda muhtellf memleketlerle aktolunan muahedeler dolaytsile bir miiddet ic,;in gumri.iklerimizde tadllat icrasma imkan yoktur. Yen! yapllacak ahitnamelerin ve daha yaptlmami~ lar l~in de erbabt sanayiimizin bu hususta fikirleri almarak .sanayllmizi himaye edecek ekilde m,uahedelere kay1t1ar konulmas1 temennl ~klinde
bildirilmi~tir.

1 - De-rl sanayiimizin son senelerdeki terakkisi nazan itibara ahuarak memleket dahilinde son senelerde imal olunmaga bal}hyan liiks derllerin sanayii dahillyeyi himaye eder l}ekilde bir resme tabi 'tutulmasi. IDeri rapoauJ. 2 - Tarifede sanayii madeniyeyi himaye eder ~ekilde tadihit yap1hnasa (Madeni e~ya raporu)

484

UMUMl ENCUMENIN RAPORLARI

3 - Tevikl sanayi muafiyet cetveline toz ithall. (((ikolata raporuJ.

sut, yaprak, aliimlnyum

4 - Reslmden muaf eya zurufundan gtimriik resmi allnmamas1 (umumi izmirJ. 5 aga~arla

Madenlerde kullamlan direklik aga~larm kerestelige salih olm1yan ayni resme tabi tutulmas1 (Maden raporu)

6 - Dokuma ipliklerlnde kullamlan boyolarm gumruk resminden muaflyeti (Gazl Ayintap raporu) 7 -Beber kat1 24 ingiliz numarasmdan yiiksek ve ayn ayr1 renklerde boyanrnl ~ift kath pamuk ipliklerlnin muafiyet cetveline ithali.
8 - Ayintap lleri. malzemesi olan 155-158 numarab saf ketenlerin gtimriik kanununun 14 iincu maddesi muciblnce kabulii muvakkat usuliine tabi tutulma& (Gazi Ayintap raporul.

9 - Ayintap dokumalarma rakip olan Suriye'de dokum!!- me.vaddl iptidaiyelerinin mahalli giimriiklerce muaf tutulmas1 yerll mallanmlZm rekabetini azaltmlJitlr. Aynl muafiyetin gi.imri.iklerlmizce de tatbiki ve gerek Surlye dokum.alarma,. gerekse Japon ketenl tabir olunan dokurnalara a.gtr gumruk vaz'l (Ayintap rayoru)

485

Te~viki

Sanayi

Kong1e '1eyetl umumtyesmce sanayun wnum1 ve en csasll mu:;terek Ihtiyaclarwt tetkik etmek uzere mt1hap buyurulan encumemmz, tetk1kme a1zedllf'n mes'eleler1 okudu NetiCelenm arzedlyoruz Tesv1k1 <;;mavi kanunu tatbikati: Me1buten mutekaddim (46) adet raporda esbab1 muc1be ve taf'Sllatl muhairer olrtu~u uzere kanun heyet1 umum1yes1 ltiban!.:J memlekette sanayun mklsafma. vau11m etmiSse de tatb1katmda cok srkayct1 Ir'UCIP olrnaktadn Bu ~Ik:J.yetler Ikl nokta uzermde tophnmaktadir 1 ~ KarundC' y.. z1ll muaf1yetle1
A- Kanunda bir cok muafiyetler mevzuu bahs ISe de bunlarm b1r ktSmi cok buyuk sr"'1ayn alakadar ede1 Bunlar da araz1 venlmes1, telgn.f ve telefon hath temdldt, amele ve mustahdemme att mebam, musal~kafa(, vergtsi a1 az1 vetgiSI bu vergtlerm 1ctare1 husus1ye ve beled1yelere a1t ku'>uratl mummmal~t '!Irkf>tlermm h1sse senedatJrm dam~a re<;tmleu g1b1 mutavas&It ve kucuk sanay1e, mutemerk1z sanay1 mmtakalarmdakl sahs1 sermayelenle IS goren mutesebb1s erbab1 sanay1e menfaat temm etm1yen himayelerldlr

B - K'l.nunun 11 mel maddesmdekt pnm hakkl Kdnunun ues,.1 gH .nunden 1hbaren etbabt sanayt aleyhme tatbtk edllmektedlr Muamele vergl<>l kanu.ulf' ::tYt'\1 zamanda mer'1yete konulmus olaa tew1k1 sanay1 k'lt'\Unu muafiyeUel'Pden f~zla yekun tutacak ve bmnct1ce rakabetl ecnebiYCY<" mukavemet cdemlyecek olan yerh sanayun bu tehllkeden kurtulmasl ve h1maye ed1lmes1 li''P o zaman mevcut olan ahd1 mecbuuyet dolayislle hu 1;:pmet 7/11 927 tanh ve 6 960 No lu esbabi muc1be Iaythasmda
1Memle let muzde vel g1 mu.aflyetmHl tevsu ZMUll goruJerel{ esl:J.a bt muCJhest zncte beyan olundu!!,u uzere mezkur muaflyetler tevs1 edtlml'> 1se de hah haznda mtafiyet m0yanma tthalme IIPkan gorulm1yen rmamele v~r gsmm Hc-yetl Ve1nle karanle ue seneye kadar tecrh muvaf1k gorulmustur> dt-mlstu Eu uc sene I ozan ::thit.namesmm mecbun be~ sene mvddetmm mklzct:c.I tanh1 olal't!{ tcsbJt ed1lm:~ tken

UMUMi ENCUMENhl' RAPOIU.ARI

1927 senesmde yuzde 5 pr1m venlml 1 ta.hSll edllmi 1928 senesmde yuzde 2 pnm tru;avvurda 4 tahsil ed1lmek uzere. 1929 senesmde yuzde 0 prun tasavvurda 6 tahsll ediimekte.

Yukand:t z1kredllen vat Iie tatbtkatmdakl mubayenet kanunun 11 mel maddesmde zlkredllen pnm haklarm1 ortadan kaldirmakta ve Hukumetm tecJl hakkmdaki 1.1aret1 erbab1 sanay1 aleyhme tatb1k edtlmektedir Te$vJki sanayi kannununun esbab1 mucibe layihaSI: Memlekctte belh bash sanay1 muesseses1 vucude gelmesm1 ve 1hracat yap1lmasm1 ve bunun 1cm de erbab1 sanayun prun lle talt1f ediimesml kaydederken dahili Jmalattan %6 ve pnm venlmtyen 1hracattan %2,5 muamele vergisl almmas1 ve pnm kaydmm tatbik ediimiyen bir kellme halmde kahnas1 vandat endi~esile memleketm en muh1m b1r lStmatgahi ve mllyonlarca lnay;:, malolmus bulunan Turk fabnkaclli~lnl 1kL1sadi U\iUrum'\ goturmektedir
C -

maddes1 mistu

Tesv1k1 sanay1 kanununun erbabl sanay1 lehme vazedtlen 13 uncu maa~ukran son zamanlardak1 mllll cereyan lie tatb1ka balan-

D - K<munun 10 uncu maddes1 devlet demiryollarmda maat malzemesJ k1smt t>anc olmat uzere hie tatbik edllmemitlr

Tesv1ki ">anayi kan un unun tatbikatmdaki usuller:

A -

Bu ktsim memleketm her kosesmden gelen Ikayetlerle doludur

S Jkayetl<>r.

Tes1sat meras1m1 1\fatme muaii:ret guclugu 3 - Meva.dt Iptidatye h.!.telermm parcolara aynlmast, Uf' aybk mustacel IhLiyacw 6 ay veya 1 senede gelmest 4 - Cetvel h<tucmde \alan mevaddm cetvele 1thalmm gut;lugu 5 - Me!"1urlann mu~kulat1
1 2 -

1oldu~u

Tesi~at

guclugu:

F abnlm tes1s etmek Ishyea k1msem,1 maruz l{.aldJgi ku taSJ me1as1m cok g1b1 MU:J.flyet ruhs:ltnamc~l t.a1.hhmle almmaktad!r Makmcler h:tklunda gumruk muafiyeti:

2 -

Tab1 o1rlt'.~U 1dar1 merac;uu dolayiSlle hemen hemen yok gJbldir Gum~ ruk 1 esm1 50-100 lira tutau makmemn muaflyet emnm gum I uge get1reb1l-

487

UMUMI ENCUMENIN RAPORLARI

mek Jl(rn 1hzan laz1m gelen evrak ve vesarkm aded1 20 y1 tee a vuz etmekte ve sanay1 Mudxnyeti Umum1yesmden Rusumat 1daresme kadar tebblti xcm sarfedtlen emek ve zaman o kadar c;oktur k1 1s sah1plen depozitolanm gumruge terketmek mecbunyetmde kalmaktadlr
3 -

Mt>vaddl iptidaiye muafi) et cetvelleri:

Butun erbabi sanayun muttef1kan ;?lkayet ettJkleri bu bahlS bilhassa halledllmesL laZim gelen 1dan mukullerden en muhimmtdlr Fabrlkasmt gece gunduz cahstlnp mu~;~kulatla tutun'lbtlen fabnkator senev1 1htly \Cl o_ ian mevadd1 IptldaJye li(In talebettlgl m1ktan hie b1r zaman Istedxij:I veya muracaat ett1g1 zaman alamad!~l gxbx Ikt1sat Vekaletmm ah1ren xhdas et t1g1 b1r usul yu7Ullden senellk mevadd1 tptldatyeler dorder ayhk olarak venlmektedir Fakat dort aybk mevaddi Jptldatye talep tanhmden 3, 4, 6 ay bazan bl'' sene sonra zorlukla ve noksan mJktarla venlmektedxr Bu halm vucudu fabukalar mesa.ISim guclel:'tirmekte ve bu hsteye Istmaden mal celbed1p gumruge depoz1to brrakan fabnkatoru hem sermayesmden hem de zamanmdan mahrum etmekte ve net1ce ttJbarJle liste noksan gelmesJ dolaytslle v..rd1g1 depozitolar gumru~e kalmaktadir Bankalarm kred1y1 kaldirdtgl bugunlerde depoZJto vermege h1c brr iabnka muktedir olamadlgmdan aCilen bu hususa care bulunmad1g1 takd1rde tabnkalar mesau Jstthsal:Hml teak1se mahkiim bulunmaktadu
4 - Cetvele itbali Iitzlm gelen yeni mevaddi iptidaiyeler icin ehemmiyet verilmemektedir:

Sanayx lhtlyaclarmda her gun yem yem Ihtiralar dolayistle yem, yem madde1 lptJdaJyeler kesf ve J.hzar edllmekte bulundugundan bu Ihtlyact gosteren fabnkalan muracaat1 halmde derhal ve muracaat tanhmden Jtlbaren blr ay zarfmda mevaddi xpt1da1ye llstesme 1thail zarund1r
Ku~uk l>anayide mustamel makinelerin ziraat makine1eri misUlu gumruksuz ithali:

5 - Butun raporlarm muttehJden Jkayet ettlkler1 bu mevat hakkmda Edrem1t m111takasmm raporu b1lhassa ayam tetk1ktu
Hulasa:
1- TeVlki sanay1 )t.anununun muaflyetlen yekiinu, %6 muamele verglsmden daha cok dun olmas1 ve bu era1t altmda fabnkalarm devam1 mesatsi mumkun olmad1gmdan kanunun 11 mc1 maddesmde muharrer pnm hakknun VE>"gi m'l.betile takas 1dar1 muskulatt da1 oldugundan tevi~I sanay! kanununun 7 mel maddesmdekl muafiyetler meyanma muamele vergJsJ muah:yetmm de Ithab

UMtJMl ENCUJilENiN RAPOftLAftl

2 - Mevaddl iptidaiye muafiyet cetvellerinin senelik olarak: verUmesi ve talep tarihinden bir ay zarfmda sahlbine verilmlyen Ustelerden dolay1 memurinJ atdesinin teczlyesi. 3Makine muafiyet muameles!J.l.in basit bir
~ekle

ifrati.

4 - Cetvel harlclnde kalan maddelerin talep tarihlnden ltlbaren bir ay zarfmda ithali. 56 Bulgarlstan, Romanya ve Yunanistan'da oldug"u gibi erbab1 sanayiln himayesi esaslarmm ISlahi.
oldu~u

Belediyelerln, kanunun 9 uncu maddest hihlfma olarak almakta oktruvanm fabrikalan tazylk etmekte ve tamamen Kurunu Vustai bir mahlyette bulunan bu resmin derhal kaldll'Ilmasl ayam temennidir.

Hususatt salifeyl miieyyit istanbul yiin mensucat fabrikalanmn raporu bilhassa tetklke de~er bir mahiyette bulunrnu ve temenniyat1 mezkure hakkmda esbab1 mucibeli miitaleata ilave edecek bir nokta buli.Ulmaml~tlr.

48~)

Ticaret ve Sanayi Odalart ve Sanayiciler

1930 Sanay1 Kongrest ruznamesmm 7 met maddesmi tektl eden !T1caret ve S::may1 Odalarmda sanayicilerm temsihl mevzuu hakkmda komisyonunuz raporunu bervechtatt arzeder

Kom1syonunuz evvel emtrde mustakll Sanayt Odalan teskilme Iktlsaden luzum olup olmadigi mes'eleSJm tetktk etmltir K'om1syona tevd1 olunmus olan ve memleketumzm muhtehf mahallermctekl sanay~eller, birhkler ve odalardan gelen elhye yakln raporda mustakll sanay1 odalan tektlme Iuzum olmadtgi ve brrbmne cok kuvveth alaka ve munasebetlerle merbut olan muhtehf tlcaret ve sanay1 meslekler1 menafunm t1caret ve sanay1 odalarmm ~hs1yet1 maneVIye ve hukuktye& 11;mde temstl ve mudafaa edilebilece{p ve aynhgl muczp Iktisadt zaruret bulunmadzgt ve belkl bu aynhgm hem mesleki ve hem mali ve maddt noktaz nazarlardan mahzurlu olacagi mutaleas1 set dedtlmtstu Muhtellf raporlarcta beyan olunan bu mutalealan teymden komisyonunuz da kongre heyeti muhteremesme su 1zahatt arzeyler
~yle

k1 Turktye ttcaret ve sanay1 odalan memlekettmizde yanm as1rilk

b1r tar1he mahktlr Memleketlmizde Ilk acllan Istanbul T1caret ve sanay1 0ctast 2 kanunusam 1882 tanhmde tesis edtlmi!;?tir Odalarm teskilmden evvel

!ticaret, z1raat, sanay1 mech~len) nam1Ie ve en buyuk hukumeti mulk1ye memurunun btr 1stisare unsuru olmak uzere tesiSI tasavvur olunan mechsler aCilamamt~ ve bu mechsler yerme tttcaret ve sanayt ve z1raat odalanJ btr m uessesei vahzde olarak l esk1l POtlmistti Bn m uddet sonra zuaa t odalart aynlmr~ ve o zamandan beu ~!caret ve sanay1 odalan btr oda olarak devam edegelmtsttr Ttcaret ve sanayi odalan<ldan aynlmr~ alan ztraat odalan memleketimizm her tarafmda tsmen mevcu\, ve fakat tkttsadt hatatlmtzda gayn faa! bn halde kalmtii olduklan haldc t.caret ve sanay1 oualan bu yarm asnhk hayatlarmda Turkiye nm Iktt"adlyatt tcm ~ararh mutalealar ve temenm kararlau vet mt~ler ve hukum~t 1cm datml btr tenevvm unsuru olmuslardzr Blihassa son t1caret 'e san:1y1 11dalan kan Utl ve mzamnamesmm nesrmden sonra bu faallyetm daha kuvveth ve va.<:th olmast Imkallan basil olmustur

490

tJMtJMf ENCfua:NlN RAPOitLARI

Bu miina.sebetle arzetmek U>terlz ki ttcaret ve .sanayi odalanm ikiye aYJ.rmak fikrinin yam bamda tamamlle muakis bir fikir olamk <tlcaret ve sanayi ve zlraat odalarmm) (iktisat odalan) unvam altmda birletirilmesi ve bu iki iktisat odalarmda her iktisat meslek ve Ubesintn kuvvetle temSil edilmelerl ve bu muhtelif meslek ubelerinln fevkinde biitiin mesleklerden murekkep olan (ikti.sat odasl mecllillnin) bulunmas1 ~eklf de mildafaa. edilmektedir. Ahiren italya'da ticaret ve sanayi ve ziraat odal::m makamma kaim olarak ve hepsini cami olmak ii:zere (iktisat mecll.sinin) tesis edilmi olmam bu flkrin tatbik edilmi bir tarz1d1r. Ziraat odalarmm ticaret ve sanayi odalarile birletirilmesi mes'elesi kongre ruznamesine dahil olm1yan bir mevzu olmakla komisyonunuz bu hususta aynca bir teklif dermeyanma liizum gbrmemi ve ancak bu mi.ihim noktay1 kongre heyeti muhteremesine arzla iktifa etrnitir. Kaldt ki her memlekette ticaret ve sanayi odalan muttehit bir haldedir; gerek odalarm hususi bir ccmiyet mahiyetinde oldugu ingiliz ve Amerikan sisteminde olsun, gerek odalarm hiikumetqe daha ziyade idari bir isti~are unsuru olarak tekil edildi~i Frans1z sisteminde olsun, ve nihayet odalarm devlet hidemat1 umumiyesindcn muayyen bir k1sm1m kanunu mahsus ile deruhte etml~ ve miiessesei amme mahiyet ve vasfl hukukisini ainu bir taazzuv olduklan Alman ve Avusturya sistemlerinde olsun ticaret ve sanayi meslekleri daima bir arada ve bir oda halinde birlemilerdir. Ticaret ve sanayi odalarmm bir olmas1 muhteltf ticaret mesleklerinin ve kezalik muhtelif sanayi mesleklerinin odalardan maada hususi mahiyette obnak tizere cemiyet ve birlik tarzmda teekkill etmelerine de mani degi.ldir. Her memlekette bu suretle ticari, mali, smai muhtelif cemiyetler ve birlfkler vard1r. Nitekim memleketimizde hususi cemiyetler halinde te~ekkuller de mevcuttur. Ticaret ve sanayi .!}ubelerinin mutlak surette birbirinden ayn olan ve menfaatleri mutlak surette tezat halinde olan meslekler oldugu da iddia olunamaz. iyi, ucuz, <:ok mal yetitiren ve yeti~tirmesi Iaz1m gelen milli sanayi ve milli sanayiimlzin iktisadi menafii ayni zamanda bu maHan memleket iqinde harici piyasalarda sii:rmek ve satmak vazifesini ifa edecek olan ticaret erbabm1 ve muesseselerini de !fOk yakmdan alakadar eder. Tfuk ticaretinin iktlsadi menafil ile Ti.irk sanaylinln iktisadi menaf11 arasmda zaruri ohrak bir rab1ta ve ahenk vard1r ve olmahd1r. Bu iktisadi ahenk miittehit olan ticaret ve sanayl odalan tarafmdan milli iktisc.da uygun clmak uzere kuvvetle temsil ve mudafau olunablliyor. Memleketimizde bir kanunu mahsus ile iktisadi bir mi.iessesei amme olan ticaret ve sanayi odalan Tiirk ticaret ve Turk sanayiinin menfaatlerini ahenkli bir surette tellf ederek bu menfaatlerin icap ettirdigi bi.itiin hususlarda hiikO.mete dileklerini arzeylerler ve bu esasen odalarm kanuni vazife ve salahiyetlerindendir.

491

'UMUMi ENCUMENIN RAPORLAR!

~unu da Ilave etmek liizrmdrr k1 muhtehf sanay1 erbabr ttcaret kanunu nokta1 nazarmdan muamelii.tl t1canyeden olan fabnkacrhk umunle me:}gul olmalan 1trbanle tac1r vasfrm hruzdtrler Ve bu ItJbarla esasen odalara ve t1earet srcrhne fumalarm1 kayrt ve tescll ett1receklerd1r

Bu mulahazalara ve 1ktrsadi luzum ve zaruretlere 1stmaden komisyonunuz Turk1ye tiCaret ve sanay1 odalarmm hall haz1nle mutteh1t tarzda devam etmes1 hiz1m gelece~me kam bulunmakta ve mustak1l sanay1 odalan te~kllme taraftar olmamaktadll."
Ticaret ve Sanayi Odalarmda sanayicilerin temsih:

Kom1syonunuz daha z1yade bu noktay1 nazan dikkate almistlr SanayiClienmlz odalarda luzumu derecesmde temsll olunmadiklarmdan _,Ikayet etmektedirler Vak1a Istanbul T1caret ve Sanay1 Odasmm otuz a:radan murekkep olan mecllsmde sanay!cller _,1md1ye kadar ancak 5 aza 1Ie temsii edllmJlerdir Bu msbeti tems1l muh1m sanay1 mukezlenmizden olan lzmlr vc Adana odalarmda da az cok aym vazryet1 nae etmekte bulunmm;tur Kom1syonunuz kanaat ha&l etm1stlr k1 sanay1 merkezlen olan mahallerde ve bilhassa Istanbul, Izm1r, Adana odalarmda :>anay1 daha kuvvetle temSil edllmehd!r Bugun mer'1 olan tiCaret ve sanay1 odalnn mzamnamesinm 37 wet maddes1 odalarda sanaytcllerm daha kuvvetle temsll edlimelerlne mam deglldir ve belkl cok musa1tt1r Bu maddede (odanm bulundu~u mahalhn tkt1sad1 vastma gore tJcaret ve sanay1 mesleklermm ne kadar ve ne msbette aza 1Ie tems1l olunacagma oda mecbslermce karar veulecegJ ve bu husustakl 1htllaflann Ikt1sat Veka.Ietmce suret1 kat'1yede hallolunaca~ll yazihdtr TICaret ve sanay1 odalan kanun ve mzamnamesmm ne~nnden sonra Istanbul odasmda oda mecl!Smm yemden te.,kill IAzlffi geldlgl za:rnan oda meclisl bu 30 azanm 10 lhracatq1, 8 1thalatm, 2 bankac1, 1 Sigortacr, 5 sanay1c1, 4 vapurcu olmasma karar verm1_, ve oda meclis1 mtlhabatl bu suretle yaptlml_,ti N1zamnamenm 37 mc1 maddesme 1stmaden bu temsll msbet ve derecesmm deg~mesi gayn mumknn de!hld1r Ve belkl son be alti seneden ben Istanbul'da m1lll sanay1 muesseselermm mklaf etmi olmas1 Jtibanle bu temSil msbetmm degJ.,mesJ Ia.zlmdir Bunu dogrudan dogruya oda mecilsi halledebllecegl oda meclismm ekh haz1rda devama karar ve ISrarl takdnnde Ikt1sat Vekaletmm tens1p ve ka1an 1Ie Istanbul odaslnda sanayJc!lerm ctaha kuvveth b1r mtktsra ibl!.\g edllmesi mumkundur Ve 37 mc1 madde buna musa1tt1r Odalarda san~ylcllerm tems1b mes'elesmr halwm oda m:ramnamesmde tadil!.\t yapmaga luzum yoktur Bu munasebetle kom1syonunun odalanrmz ve bilhassa Istanbul ve Izm1r odalan ICm en muvaf1k tip olarak Alman ve Avusturya ticaret ve sanay1 oda-

492

UMUJid ENCUMENlN IIAPOJtLAJU

lanm ve bu meyanda Berlin ve Vlyana odalan mecllslerinin tegekkiil ve ~a )14tJla ta.rzlanm ~ok muvaflk addetmektedir. Bu odalann organizasiyonu tetklk ve istanbul ve izmlr odalanm1za tatblk olunmahd1r. Huhisa: KomJsyonunuz odalarda temsll mevzuu hakkmda kanaat ve teldkklsinl tcmal eder:

~ylece

1 - Memleketimizde ttcaret ve sanayi odalan hall hazlrmdaki miittehit tarzmda devam etmelidll'. Miistakil sanayl odalan te~klline iktlsaden ltizum ve zaruret yoktur.

2 - Sanayl merkezi olan mahallerde ve bilhassa istanbul ve Izmlr odalarmda sanaylcUerimiz bugiinkiinden daha faz.Ia ve kuvvetle temsil edllmelidir.

3 - Temsil nisbet ve derecesinin her tlcaret ve sanayl odas1 l~ln aynl mlktarda olarak muayyen bir nisbette olmas1 kongrece hal ve tesbit edilernez. Bu nisbet ma.hallerlnce ve nihayet iktisat Vekiletince takdir ve tesbit olunmalldir. 4 ~ En kuvvetll sanayl merkezlmiz olan istanbul Ticaret ve Sanayi 0dasmda sanayicilerlmlzln, ticaret erbab1, bankac1 ve s!gortac1 ve vapurcu gibi muhtelif Iktisat meslekleri i~inde ehemmiyetlerile miitenasip olrnak iizere bugiinkiinden daha kuvvetli olarak rniisavl nisbet ve derecede tems.il edJimesilazimdir. Ve bunun oda nlzamnameslnin 37 inci maddeslnde tasrihl muvaf1k olur.
5 - Odalanmiz ve bilhassa istanbul ve izmlr odalan i~in Berlin ve Viyana Ticaret ve Sanayi Odalan meclislerlnln organlzasiyonu ve bu odalann (}ah~ma usullerl tetklk ve tD.tblk olunmahdir.

Not: Yalmz bir aza bu rapora

kayd.i Have ederek

imzalamH~ttr:

istanbul oda meclisinln otuz az::tsmdan on be:;:inin istanbul'da f::tbrikaSI olan sanayicilerden ve on beiilnin ticaret~ilcrden olmast kaydmm tasrihi ile teklifi reyindeyim.

493

Tarifeler Raporu

Muhtelif mmtakalardan gonderllen raporlarm blr kistmnda nakll tarifelerinin yiiksekligfnden ikayet eclilmekte, madde halinde musbet ~ika yetlere nadiren tesadiif olunmaktadu. Bu l}ikayetler bilhassa izmir mmtakasmda Aydm ve Kasaba - izmir yollan tarifelerinde ~iddet ve sarahat peyda etmektedir. izmlr'de rthtm~o resmi ve liman irketi tarifeleri de yuksek gO.Sterilmektedir. Bundan maada Avrupa emtiast lie ayni cins yerli emtlast hakkmda nakll tarifelerinde bir fark bulundurulmas1; faraza yerli emtianm ayni Avrupa emtiasmm tabi bulundu~u tarifelere nazaran %40-50 nisbetinde tenzilata tabi tutulmast teklif edilmektedir. Tarlfe mes'elesi tetkikattmlZda aagtdaki ktstmlarda telhis edilmltir:
12 -

Deniz nakil iicretleri.

Liman inhisar irketleri ve liman nakil iicretleri ve r1ht1m resim-

leri. 3 Demir yollar nakil iicretlerL 4 - Memleket smai mamuHitmm nakil iicretlerile ayni clns ecnebi mamulatm nakil ucretlerinde yerll emtiaya tarifelerde fark temini
1 - Deniz nakil iicrelteri seyrisefain idaresi m,i.istesna olmak ii.zere diger mevcut deniz seferi yapan vapur sahlplerl miistekar ve esash bir tarife tatbik etmemekte ve rekabete ve arzt talebe gore mutemevvie< tarifelerle eya nakletmektedlrler. Bu nokta stnai mamulat uzerinde oldugundan bihimum ticaret hayatimlZ itlbarlle de fena netayi~ tevlit edecek muhim bir am.ildir. Memleketimizde vapur kumpanyast esash bir surette taazzuv etmeden matlup ve~hile mtistakar tarifelerin tesbiti milij:kiilatt kabul edilmekle beraber hie olmazsa perakende e~ya nakliyatmda herkes !<;in siyan tarlfeler tatbikinin teminl ayam temennidlr. Bugiin mevcut vapur sahipleri Seyrisefain idaresile nevima rekabet halinde bulundugundan Seyrisefain idaresi tarifelerinde tenzllat yapmast diger vapur sahiplerlni de nakll iicretlerinin tenziline mecbur edecek ve bu Avrupadaki deniz nakil ilcretlerlne nazaran yiiksek bulunan memleketimiz denlz nakll ucretlerinin ucuzlamasmi icap edecekttr.

494

UMUMI ENCUMENlN RAPORLAlU

Blnaenaleyh Seyri.sefain idaresinin eya nakil tetkike tabi tutarak tadil etmesi temenni olunur.

ucretlerlnl esasll bir

2 - Liman inihsar irketleri ve limanlarda nakil iicretleri ve nht1m resimleri bir ktstm eya i~in yuksek bulunmaktadu. Bu iicret ve resimler gerek tlcaret eyamtzi ve gerek smai mamulatiiDizm revacm1 tenkis edeeek blr mahlyet arzetmekte oldugundan bu tarlfeleri de aynca esash blr tetkike tab! tutarak bilhassa istanbul, izmir ve Mersln inhisart lrketleri tarifelerinin ve izmlr R1ht1m resmlnin mi.inaslp bir ekilde tadili lliztmdtr. 3Demir yollar nakil iicretleri: Memleketlmlzdeki demAr yollarm muhim bir k1Sml Devlet demir yollan idaresi tarafmdan ve dlger kiSimlar imtlyazll .~irketler tarafmdan iletilmektedir.
A - Devlet deinir yollarl ldaresi tarafmdan lletilmekte olan hatlar da iki klstmdu. Blr ktsml Anadolu - Bagdat ve Mersln - Adana gibi imtlyazll irketlerden mubayaa olunan hatlar, digeri Devlet tarafmdan ina edilen ve edllmekte olan hatlar. imtlyazll lrketlerden mubayaa edilen aksarnmda tatblk edilen tarifeler nisbeten daha ucuzdur.

Devlet demir yollarmda cari tarlfelerin miihim bir lru:nu tenzilath tarifelerdir. Ancak bu tarlfeler en ziyade zirai mahsul.ti istihdaf etml ve komur, ham maden, kereste ve inl}aat malzemesi gibi mevattan maada smai mamulat !~in tenzil~th tarlfeler viicude getirilmeml.,-tir. Ger~i bu gibi tarUelerin ihdasm1 icap ettireeek derecede smai mamulAt kesafetle nakledllmemekte lse de yeni yen! inklaf etmekte olan sanayiin terakklsini tervi~ i~in bu tenzilli tarifelerin dlger m.asnu mevada da temili suretile tenzUU tarlfeler tatblki sahasmm tevsll ayanl temennidir. Imtlyazh irketler tarafmdan i~etilmekte olan hatlarda tenzilli tarifeler hemen hemen hie;: yok glbldir. Devlet demir yollarmda tatbik edilmekte olan tenzilli tarifelerln bu hatlara da temili lazimeden oldugu gibi izmir- Kasaba ve Aydm demir yollar1 hinterl!tndt elyevm smai inkiaftmJzm en ztyade kuvvet ve kesretle tecelll etmekte oldugu mmtakalara tesadiif etmesi itibarile bu havalidekl sanayllmiz debagat, zeytin yag1, palamut plrina nazan itibara almarak bu hatlarda bu sanayl iizerinde reh!'l~k~r tesir yapac!lk ballca mamul ve iptidai mevat i~in tenzllli tarifeler ihdaSI i~in teebbilsatta bulunulmasl l}ayam temennldir. imtiyazll lrketlerden Adana-Nusaybin hattmtldare eden Franstz kumpanyast tarafmdan hit; tenzllath tarlfe tatbik edilmemektedlr. Halbukt bu hat 725 kilometre bir tulU haiz bulunmasma ve hinter Iand1 dahilinde bulunan Mersin, Urfa, D!yarbekir, Gazi Ayintap gibl zengln vilayetlerimlz ithalat ve ihracatm1 bu hat tie yapmak mecburiyetinde olmasma ragmen bu hatta her hang! tenzihlt1 havt tarifeler bulunmamas1 bu vtlayetler ithalatmm ~ok yi.iksek iicretle yaptlmasmt icap ettlrmekte ve ihracatmi ise tamamen akim btrakmaktadtr. Mezkur hattm menfaatile de hemahenk olmtyan bu vaztyetin daha fazla idameslne mahal vermemek

UMU!Id ENCUMENiN RAPORLARI

t~ln

bu hatta da Anadolu- Bagaat hattmda carl Devlet demir yollan tenzllii tarifelerinin tatbiki ayam temenntdir.

4 - Memleket smai mamulAtmm ecnebi emtiasma nisbetle daha ucuz nakil iicretine tabi tutulma& esas tttibarile ayam temenni olmakla beraber bilfimum masnu yerll mevaddm miimasil ecnebi mevaddan tefriklnin m~ kiilatl sebebile bu temenninin tatbik sahasma vaz't kolay goriilemez. Hl~ olmazsa bir ktSJm mevat iizerinde olsun bu noktamn temini bali ink~atta bulunan sanayiimiz ~~ tevik:kar tesir yapaca~ mutaleasmday:tz. Binaenaleyh gerek Devlet demir yollarmda ve gerek imtiyazll lrketler hatlarmda bu noktamn esasll bir surette tatbik edilerek sahai tatbike vaz't dtter maddelerdeki temennilerimizin tatbik sahastna tsali i<;in makamatl aidesi nezdinde teebbi.isatta bulunma.s1 rica olunur efendlm.

496

Stnai tedrisat Raporu

1 - :hk ve oria tedrisat

Smai tedrlsattn memleket1mizde son senelere ka.dar miihmel kalm.t olve ancak ikl senedlr bu sahada hukl1.metin canll bir hareket gOstermekte bulundujtunu memnuniyetle hissetmekteyiz. Ancak bu sahada bit c;ok temennilere ve ihtiyaca. gore izhar edllen arzula.ra tercllman olma.k tstem:
du~unu

Her ta.ra.fta i.,tdllen lkayet

a~g,.

yukart Unlardll':

A - San'at mekteplerimiz kafi derecede nazartyatt munkeif ve ameliyat klsmt ise miikemmel eleman yetitirmekten uzakttr. Demirci, bina ustas1, marangoz, dogramact, boyact, maklnist na.. hA.Hl. hep memleketlmiz yabanct unsurlan veya ecnebllerdir. Bunlara verilen pek c;ok paralartn harlce gitmesi bertaraf, bizlm oz elemanlartmtz da san'atm cahili kalmaktadtr. B - Bir ~tok san'atlar miihmel btraktlmttll'. Ezcfunle Uziim, 1ncir, kuru meyva ve konserve gibi mii.him ihracat mallartmtzm eskl slstem haztrlama tarzmda yenilik ve mahrec; memleketleri ahalisinin daha ziyade ragbetinl kazandtracak usuller ~retccek blr g1da sanayll Ubesine ve zeytinyagt, sabun ilful.li, boya ve boyama san'atlan, nest; san'atlart gibl smai klmya He yakmdan alakadar bilgileri ogreten bir miiessesemiz yoktur ve buna ihtiya~ ta vardtr. izmlr'de boyle bir ne~ ve klmya sanayii mektebi fikri ortaya attlmt ve hatta bunun ic;in bir hayli para da toplanmt !ken bllinemez neden paralart veren vihiyetlerin ilk gosterdigi heyecan zail olmu ve toplanan paralartn iadesi mevzuubahs btllunmutur.
C- Alman maliimata nazaran Maarif Vekaletinin ac;mt oldugu ~am kurslarmdan lstifade edllememitir. <;iinkft c;traklar i~in olacak bu kurslara ilk giinler fazla ragbet gesterllmi.,, fakat bir taraftan gelen r;traklann ustalan tarafmdan tevik dejtil, gi.ir;ltik gikmelerinden, dlger taraftan mekteplerdeki mevcut mua.llim ve usta elemamnm harl~teki az I}Ok ie alna ~trak Ian doyuramamast yii.ziinden bu kurslar sonmilijtiir.
D - DOrdiincii mi.italea da san'at mektebi talebesinin mektebl terkettikten sonra san'att ile dogrudan dogruya veya dolaYISUe aHlkadar ilere

32. 497

'O'JlVJd ENCO'JDN!If llAPOBLARI

girecep yerde polls, rOBumat IDJ'tn~ru, muallim ill. gibi hi~ birinin de adl saYJ}Il' bir usta olamamalandll'.

~ere

girmelerl ve

E - Ban'a~ mekteplerlne ratbet aneak ~uklarm1 beslemekten A.ciz ebeveyne mi.\nha8lrd1r. Halbuki istenllen ve falde temln etmesl mubakkak olan tarz bu de~ldir. Biz bunlara Uiveten orta balli ve esnaf gocuklarmm. dahl bu mekteplere raibet g<istermeslnl lsterlz.

Netlceler: 1 - San'a~ mekteplerinde programlar Avrupa ve Amerika'nm mfuntaz san'at mekteplerininkiler derecesinde lSlah edilmell ve mudur ve muallimler piyasadaki gerl san'atm deAU, garpta parlak aurtte hit.klm olan asri san'atm vak1f1 ve onu %100 otretecek halde olmalldll'. 2 - izmir'de a.Qilmas tasavvur edllml bulunan nes~ ve kimya Ubesine. ayn binada olamazsa bile belki mevcut mektebin civarma paviyonlar ilivesi ve clddi bir program, talimatname ve miitehassiSlar vas1ta.slle tekrar b~ lanmalldlf. 3 - San'at mektebine daha fazla mali fedakarllk edilmell ve bUttln vlHiyetler hususi bu~elerinden fedakirllklar yapmahd1r. Mekteplerin ne netice verdli!:i ve ne gibi 1slahata muhtat; oldutunu bir de san'at ve ticaret erbabmm gormesi ve irgatkar fikirlerile mektepler idaresini tenvlr edebilmesi iQin oyle bir teklifte bulunuyoruz. istanbul, izmir, Ankara gibi milhim merkezlerimlzde san'at mektepleri komitesi te11kil edilmeli ve bunlar sa.n'at alemimizln en cevval en muvaffak ve yiiksek sevlyeli erbabmdan olma.lt. Bu zevata her ay laakal bir kere mektepleri ziyaret ve tetkik vazifesi, ve ayni zamanda her sene blr kere Ankara'da l~tima edecek san'at mektepleri kongresine gelerek hiiktlmetin verecegi senelik rapor uzerine fikir ve miltalealarnu ve temennilerlni blldirmeleri hususu verilmeli.
hari~teki

4 - Akam kurslarma devam i~tin U usulii muvaf1k buluyoruz: iktisat Veki.letinin Maarlf Vekaleti 1le mi.itereken ~tkaracagl bir kanun ile !tlX&k kullanan miiesseselerde, tahslli iptidaiyi bitirmlg ~ll'aklarm haftada ii~ defa saat 16 da !fll'aklarml serbest b1rakmalar uzaktan olanlara en yakm mektebe kadar yol parasm1 temin etmelerl ve kurslara balaml olan ~tlfaklarm devam ve gayretinl temin etmeleri mezkur mtlesseseler 1~tin ihmal hallnde eezaYI naktl lie tecziyeyl muclp olacak bir tarzda tahtl temine allnmas1 1Az1mdlr.

llektebl bltlrmitl olan talebenin meslelti terk etmemesi i~tin tedbirler almak, meZkiir talebeye hakikt bllglyt verdikten ve mektep mezunlarmt her san'at muessesesl tarafmdan arzu ile aranacak tana getirdikten sonra lA-

498

11m ve miifltt1r. Qtinkd her ~ocuk klfi derecede becer1kl1 olmaz. B1r ~klan hayatm Ok adlmlannda ll'ada, muavenet ve hlmayeye muhtactll'. Bu hu~ sustakl tem.ennllertmizin kuvveden file !;lkmasiDl Maarlf V~Wetlnin thti8as ve takdirtne bll'akll'IZ.
6 - San'at mekteplerine ratbetln fakir smlftan orta mnlfa ~bllmesl icin evvel emirde mekteplerin dab& 1y1 oATetlr ve cazlp bir tan.'i. gl.rmeai, dah11i muhltlerl.n1n b1r oks\iz yuvas1 ekHnden !;lkarak blr bllgi ve san'at yurdu haline gelmesllAzundU'.
7 - San'at mekteplerlnin ders programlarJ., taHmatnamelerl, ve temln ettigl menfaatler cazlp bir tarzda bastll"llarak allkadar olablleeeklere me:canen da~1tllma1J ve biitiin kitapcl1ara ~k a ftatlarla satllmak iizere daiitllmall. Oazete ilAnlan da cok lAzlmda.
8 -Her vlliyet merkezinde mektepler ~1p, kuvvetlerl dagitmaktansa. adedi az ve kcymetli ~ksek mekteplerle balaYJp vesait ~galdlkca teksir etmek lazund1r. 9-

Iarm

alAbilec~i

Mektepler Icin tedvin ve tercfune edilecek kitaplan biitiin alAkadartarzda ve muhtellf suretlerle Han etmelldtr.

Umit ve tahroin edlyoruz k1 bu yolda yfu'time~ zaten karar ver~ istihbar ettlj!imiz Maarif VeWetine umumi bir muzaheret temlni ve san'at mekteplerinin iktisadi gayelerimizde en btiyiik rolii oynay~1 muhakkak oldu~dan biitiin miinevverlerln temenniyatumz vadislnde ~all mast ve miies.sir olmas1 pek yakmda bir emri vaki olacaktu.
old~unu

I I . - Yiiksek tedrisat

Sanayllmizlin siir'atle lnklaf edebUmesi in san.ayi ordumuzun her s1mf cilz'iitamlan ihtiva eylemesl zarureti cfunlenln tahtl tasdiklndedir. Mevcut veya teslsl derdest olan 1ptidai ve tall meslek mekteplerl, sanayi ordumuzun nefer ve kiiciik zablt sm1flal'lm yetitlrmektedir. Bu mekteplerln her cins san'ata temili ve vesaiti tedrlsiyenin tekemmiilii mtihim noksanla~ nmlZI telAfl edecektlr. Fakat bu lclfl deglldir. SermayedarlanmJZa, sanayi vadlslnde rehberlik vazifeslni garecek olan sanayt miihendislerinl de yetia~ tirmeliytz. Sanayl mtihendisleri tesls edilecek bir sanayi miiessesesinin, proje ve keafini tanzim. ham maddenin, kuvvei muharrekenin sureti tedariki ve mamul e,wamn ptyasaya sureti tevzii ltlbarlle fabrikanm nerelerde tes1s edUmeslllzun geldigmi, mamul eyanm nefaseti, mallyet fiat1 ne derecede olacatt, mi.\maSil ecnebl el}yalara k1yasen memleket dahilinde ve harlcinde sliriimiinii iletmege muktaz!. sermayesi ne olacq1, hullsa miieasesenl.n mali, lktLsadi ve fenni biitiin teferrilatlDl tesbit ederek sermayedarl tevik ve milamir miiessesat viicude getlrmelerinl temin ederler. sanayi miihendis-

499

lerl, sanayi ordwnuzda zablt ve erkAm harp vazifeslnl Ha ederek blr b()fl~u telM1 edeceklerdir.
rOld~i.inden,

mublm

ite sanay1 tevkllAtumzdakl bu noksarun siir'atle ilonali lazimeden

go

hfikfunet9e bu huSUBun ehemmlyetle nazan itlbara abnmas1 zunnmda at1dekl kararm ittihazmt rica ederiz:
Hulisa ve temenni:

Meblleketimizde sanayiin teessiis ve inkiaf1, meveut iptidai ve tali mes lek mekteplerimizin tekamillii ile beraber sermayedarlanmiZa rehperlik ifa edeeek sanayi muhendislerinin de yetqtirilmesine mutevakklf oldutundan, biikiimet~e biitiin bu hususlann ehemmiyetle nazan itibara almmasm1 arzeyleriz.

500

Sanayiimizi tanzim etmek ve modernletirmek

zarureti

Belll bab sanayl merkezlerimizde toplanan her sanayi Ubesine alt

mabalU 1htlsas enctimenlerinin kongreye g6nderildikler1 raporlann umumi eneiimende tetklki esnaSlnda anlaflldJ.jtma gare memleketimizde bir sermaye Jsrafl hldlsesl vardJ.r.

Bu hA.dlseyi batllea altt sebebe irea edebilirlz: 1 -Tests mahallintn intlhabmda lsabets!zllk. 2 - Mtitedavll sermayenln darllA"I. 3 - Teknlk clhazm k1fayetsizl111. 4 - Ra.ntabillte hesaplannm yanbtl$. 5 - idarenln bozuklu~ 6 - Teknik ihtisasm flkdam. Blr sanayl mtiesseseslnln tam manasile iyi iliyebiltnesl ve gerek milteebblsi gerekse cemiyet i~in faydall olabillnesi l~in bu artlarm temlnl zarurtdlr. Bu artlar bir kill t~kll eder. Birl eksik oldumu maklne aksar. Her iktisadi teebbiis m1lli servetln bir par~astdlr. Tilrkiye'de sermaye terakfunu gayet ~lr 1nkiaf ediyor. Onun i~ln mllli sayin zaten mahdut olan senelik mahsuliinii gayrt iktisadi erait altmda illiyen teebbiislere yatttmak ilrnsadi inkiaftmtzm temposunu geriletir. itte bona mA.nl olmak iQln enctimeniniz 1u tedbirlerl teklif ediyor: 1Asgari on senelik blr sanayl programmm tesblti. Madamkt milli servet terakiimil bati ve azdtr. 0 halde elim.iZdekl mevcut vasttalardan plA.nll blr tarZda azaml lstifadeyl temine ~ab.pnak zaruretl vardrr. Tiirkiye'de hang! sanayi Ubeleri en ziyade inkiafa miisaittJr? Hang! sanayi Ubelerlne en zlyade muhta~ bulunmaktaytZ? Ve hangllerlni evvelA., nerelerde ve ne milcyasta tesise batlamahylz?

501

VMUid ENCUliiENiN RAPORLARl

Bu suallerln cevaplarl esasb ve etrafh bir tetklk netlcesinde verlldi ml o vakit sermaye pli.smam 141 blr intizam altma almabilir. Qunkii o vaklt her kim kl bir fabrika kurmak isterse bu plamn bir par~asm1 tatbik etmekle miikellef olacaktll'. NaSJl ki her mektep Maarif siyasetimizln programm tatblltile miikellet lse. Bu suretle hem ferdin hususi menfaatl daha iyl temin edilmilj olur, hem de cemiyeMu. zaten hiikfimetimiz de bu igin iizerlndedir Bu birinci tedbiri tamamlamak
maksadil~:

2 - Bir smai tesisat tetki.k ve miirakabe merkezi tek;ili. Fabrlka tesis etmek ist.iyen her .ahlS veya grup veya resmi beledlyeler her .eyden evvel bu merkeze muracaatla fabrikanm mahlyeti; kabiliyeti, pllm, teknik cihaz1, tesis mahalli, sabit ve mutehavvil t:>ermayesi, rantabilite hesaplart, teknik idaresi hakkmda biitiin malumatl verme~e mecbur olmalldir. Ancak biitun bu esaslar bu merkez tarafmdan tasvip edlldlkten sonrad1r ki fabrikanm temeli atllabilmelidir. Bu merkezin teklif edeceA'i tadilat muhakkak surette yapllmalldlr. Ve tasvip etmediA"i hir,: blr teljebbiise miisaade verilmemelldir. Bu merkez ayni zn.manda biitiin al~kadarlara smai mes'eleler hakkmda her istenilen malumat ve izahatt verme~e mecbur olmahdir. Fakat .unu da kat'iyyetle tesbit edelim ki bu tedbirden beklenilen hayirh netlcelerin tahakkuku l~in hir,: iiphesiz ki; bu merkezin tekilinde mllli ve beynelmilel sal.ahiyettar ihtisas adamlarmm teriki mesaisini temin etmek birinci ve sonuncu arttlr. Bu temin edilmezse boyle bir te(lbbiisten hay1r detill}er do~ar. Ehllyetsiz kimselerin tetltik ve miirakabesl bugiinkii vaziyetten daha feci neticelere sfirUkllyebilir. Boyle bfr merkezin salahiyet ve vukufu herkes~e musellem olmaltdlr. Sanayi erbabma ve miite.ebbislere emniyet telkin etmelidir. Yani otoriter bfr teekkiil olmahdrr. Bunlar, yenl tesis i~erine milli sermaye ve sayimizin en karll ve en faydall bir tarzda ilemesini temin i~ln akla gelen tedbirlerdlr Bir de mevcut sanayi miiesseselerimlz aras1nda modern 1letme :}eraitine muvaf1k olarak ~allmryanlarm rasyonellegtirilmesi i~in :}U tedblri teklif ediyoruz: Sanayl rouesseselerimizln rasyonalizasyon noktai nazarmdan tetkiki ve tslahi i~in munferit erbab1 sanayl tarafmdan ayn ayn celbi kabil olanuyan miitehassslarm Ticaret ve Sanayl Odalan ve Sanayi birUkleri tarafmdan celbi. Sanayi ve Maadm Bankasmm 1dare etmekte oldug-u fabrikalar ic;in Almanya'dan getirtti~i organizasyon, rsyonalizasyon miitehassts proft>sor Saxenberg bu fabrikalar iizerinde yaptlgt tetkikat neticesinde bunlarm da-

502

ha rantbal daha rasyonel 9allmalaruu temln edecek tekn!k ve muhasebe usullerini tesblt etmektedir. Halbukl hususi mtite~ebbislerbn1zin bilyiik blr eksertyett mQnferlden bOyle beynelmllel tanmJJll .salihty.etJert getlrtemezler. Bu 11 hatta bu vazifeyl sanayi merkezlerlmizdeki Ticaret ve Sanayi Odalarmuz ve Sanayl birllklerimiz mOtereken Ustlertne almalldlrlar. FabrikaSJndaki noksanlan, gayrl iktisadi ahvall tashih edecek ve maliyet fiatm1 diiiirecek, rekabet kabiliyetinl artt~racak, kJ.Saca lyi ve ucuz mal 1mallni mtimktin kllacak tedblrlerl tesbit edecek boyle bir tel)ebbOsii butfin sanayi erbabumz biiytik bir alaka ile karl)llayacaklardlr. Umumi enciimeniniz, Ttirkiye'de sermaye israfmm oniine ge~mek ir,;in ve TUrkiye'de modern bir .sa:nayiin teesstisii l~in bu tedbirlerln tatblklni alakadar mercilerden temennl etmeyl heyetl umumiyemizin tasvlbine arzeyler.

503

Viliyet Raporlar1
l . - Bur. . . .
B. Ekifeblr
EtlreJDlf

...

Raporu

a. :;. -

4 . - Ayvabk v,ak 8 . - 18parha.

7 . - Elazlz

" " " " " " " "

"

9 . - OenlzU

10. 1L -

Balkesir
Zonguldak Ankara Gazi aylntap Kfttabya

12. 13. -

14. -

15.- .......

...

"
505

Bursa Raporu

Milli iktisat ve Tasarruf cemiyeti muhteremesinin teebbiisu ve iktisat Veka.leti celilesinin tasvlbi ile 22/nisan/1930 da Ankarada toplanacak olan sanayi kongresi i~;in rapor hazirlamak iizere G1da, Mensucat, Debagat, Tahta, Ta ve toprak sanayii gruplarile temasa ge<;ilmi ve her san'atin bir ka<; miimessllinden fikir ve miitalea almmltir. i9 adamlanm1zm lhtlyaclarmi ve bu ihtiya~flarl tatmin if,(in takibl h\zungelen esaslan tespit maltsadma matuf olan bu kongre, milli sanayiimizi hesap ve bilg"l kaynakIarmdan kuvvet ve ilham alan giirbiiz bir uzviyet yapacak, ona asri icabata uygun bir veghe verecektir. Kongrenin ehemmiyet ve klymetini yakmdan kavnyan Odam1z ilk once Bursa'm1zm belli ball sanayicilerlnden fikir ve miitalea a1may1 esas tutmutur. Bu fiklrleri srrasile tesbit ve arzettikten sonra muhtelif sanayl gruplan hakkmdaki noktai nazarimiZI izaha l(ahacaglz: Muhtelif sanayl gruplarmm fiki.r ve mi.italealan:
1 -

Tutla ve kiremitl(iler:

Tutla ve kiremlt sanayicllerl namma kerestecl Mehmet Nurl Beyle temas edilmi ve mumaileyh fiklrlerini bervel(hi zir ifade etm1tir: Ham madde: A- Tugla ve kiremlt yapmak if,(in ihtiyactmlz olan maddeler: Toprak, komfir ve salr mahrukattir. Bunlar Ti.irkiye mahd1r. Toprak ve ~{all ~1rp1 glbl mahrukat it;ln bir masrafirnlz yoktur. Her y1l bin lira k1ymet1nde elli ton Turk komiirii kullanmz. B - Diger memleketlerdekl mi.imasil sanayi Ubelerlnde ham maddeler de bunlardir.
C -

kullamlan

Memleket da.hilinden tedarik etti8:imiz ham maddelerin, mamu-

11\.tm nefaset ve rekabet kablliyetlni yiikseltmek if,(in, ISlahat ihtiyaCI yok-

tur.

506

vbJ.YET

RAPORLARI

D - Tiirk komiiriinun blr ki.SllUlll peln para lle blr kJSmlm da bono Ue satm almz.
E - Bu teamiillerln sanayl noktal nazarmdan 18lah1 hakkmda bir l1f ve mOtaleamiz yoktur.
tek~

Sennaye ve kredi:
A - Tu~la ve kiremit oca~a teslsat sermayesi yoktur. MQtedavll sermaye ik1 bin beg yiiz Tiirk lil'asidll'.

B -

TUgla ve klremiti;Ultlmtzin

thtiya~

nisbetinde inkia!mi temin

l~;ln yenl tesisat sermayeslne ve mutedavll sermayeye ihtiyact vardtr. Bu ihtiya~ tesls sermayesi 1~;in on yedi ~ on sektz bin lira; mutedavll sermaye

it;ln de on bin lira miktarmdadtr.

c - Tugla ve kiremit ocalh lt;in smai kredi yoktur; diger tilccarlar gl.bi yapt~1m1z dlger ticari muamelat hasebile bankalardan kefaletle para ahnz.
D - Ticaret aJ.emine karl yapnlllkta oldugumuz kredi vard1r. MallartrniZI

pein de satarJZ.

sennaye ve kredi ihtiyacnntzl temin edebllmek i9in sanayi ve Maa.din bankasmm Bursa'rnizda bir ube at;masma ihtiya_.; vardtr. F - Ecnebi sermayeye iht!yacimiZ yoktur. Vergiler ve riisum: A - Te~viki sanayi kanunundan istlfade etmeyiz ve etmek it;ln de fabrikasyon halinde ~allmak istemiyoruz. Qlinku bu takdirde kazan~ vergi.si vermem:ekle beraber muamele vergisi gibi a~Jr bir yUk altma glnni olaea~IZ. Tugla ve kiremitt;iligimizln bugiinku eklini muhafaza etmesi bu sebeptendir. ictarei hususiyeye beher bin tt,a it;ln kirk kurllij verirlz ve senede iit; - dort ytiz bln tu~Ia ilnal ediyoruz. Belediyeye de beher bin tugla. i9ln yirmi kurU resim vermekteyiz. ~u takd.irde beher bin it;in altmJ kur~ hesablle senede lkl yiiz ktrk lira vergi vermi oluyoruz. Tuglalann adedini yetm~ paradan satt1g11ntz cihetle bedelt mecmuu yedi bin lira eder ki senellk olan bu ciromuza nisbetle verdiglrn!z verginin m.iktan yiizde 89 bu~uk kadar tutuyor. B - idarei hususiye ve Belediyeye verdlgimiz para imdillk agtr gel~ mlyorsa da biiyilk 1~ yaptigimlZ takdJrde bJnde altmi kuru fazla tutacagmdan tenzlll icap eder.

c-

GiimrUk tarifesile alakadar

de~iliz.

D - ihracatimiz yoktur.

507

viiJ.VI'l'

JtAPOat.AlU

E - Ham veya yar1 mamul madde olarak eenebi memleketlerlnden blr feY get!rmiyoruz. F - Mfunasil eenebi memleketlerde vergi ve riisum eraiti hakkmda malumatmuz yoktur,
TeiJVW sanayl kanWiu ve tatbika'tt:
A - T~lkl sanayi tanunundan lstifade etmedlltimiz blr miitaleamtz yoktur. B - c - D - E - Bilmlyorus.
t~ln

bu hususta

Staadari meiJ'elelerl:
AB C D -

ihraeatlmiZ olmadtlt i~in bu hususta blr miitalea.

ve fikrimlz yoktur.
Kasyona.Hzasyon meseteleri:

A ~ B - c - AlAkadar defiliz. D - Azami istihsal kabUiyetimizle ileriz. E - On iki ~!;i ve ustamiZ vardlr. Amele ve ustalar giinde sekiz saat. ~ah~ll'lar, amelelere yiiz, ustalara 1kl yiiz kurllf yevmlye vertrtz. F - Alakadar degiliz ve i~llerimizden memnunuz. G - Ali.kadar degillz ve l:~ilerimizden memnunuz.
Tiearet ve Sanayi Odalannda sanayicilerin temsili:

Tlcaret ve Sanayi Oda.lart memleket sanayllnln mumesslllerinl de meelislerinde aza stfatile bulundurmaltdtr. Fakat tugla ve kiremit sanayii i~in boyle bir temslle hacet yoktur. Miistakll sanayl odalar1 tekiliise muvaftk degildir.
Snai tedrisat:

Bu eihetle ali.kadar olmadt!tmtz ic;in bir eY diyemtyecegiz. Nakliyat tarifeleri: Nakliyat tarifeleri bakkmda flmdilik bir diyeeeg"imlz yokt.ur. Deride ller geniler ve istlhsalattmtz artarsa salr yerlere nakliyat ve 1rsal!t yaparsak bugiinku nakliye ueret.lerinln tenzilini istertz. Miiessesemlz bavalar musait gittili takdirde yaztn dort belli ay Senenln dlger aylarmda kapall ve muattaldtr.
2~alttr.

Kofiineiiler:

Koflin sanayicileri namma Mehmet QAvula gorii!IUlmuatili'. Mumaileyhin fikir ve miitalealart unlard1r:

508

Ram madde:
A - Kullandatumz ham maddeler ke.stane, fmdlk 9ubutudur. On bet kofiineii vardir. Bunlarm istlmal eyledigi 90buklar yevmlye bq yt\k yanl bet yWI adettir. Demek beher san'at;ki.r ytlda bin be' y\iz ytik yani y(iz elli bin adet ~ubuk tstimal eder. on be san'atkirm kullan1dll1 9ubuklarm mlktarl da yJnnliki bin be' yiiz yU.k yanllkl yijz ylrmi beiJ bin adettlr. Be her yWttm klymeti yiiz elll kurUtur. ~u takdirde B~ kofiin sanayli Yll da otuz til' bin yedi yOz elll lirabk kestane ve fmd1k 9ubugu 1stlb1Ak eder. Bu ham maddeler yerH malidir. B - Eenebi memleketlerde de koftin sanayn ayniiptidai maddeyi kullamrlar. c-Ham maddelerimiz iyidir; muhtac1 JSlah gormtiyoruz. D - Ham maddeleri p~in para ile tedarik et;mek miiteamildlr. F - Bu teamiiliin ISlaht hakkmda bir noktat nazarumz yoktur. Sermaye ve kredi: A - Kofunciiliikte tesis sermayesi ve mU.tedavll sennaye miktart dukkAn b~ma yiiz Hrad1r. On be san'atkAr mevcut bulundugundan bunlarin sermayeleri yekfmu bin be yiiz lira tutar. B - K6ftincilltiltUn lhtiya{: nisbetinde inkiafml temin iQin leap eden yenl tesi.sat sermayesi bir san'atkar i9in bel} yi\z lira itibarlle on bel} san'atkAr h;ln yedi bin be yiiz lirad1r. Bunlann istifadell bir ~kilde 9alll}abllmeleri i9in ayni mlktarda miitedavll sermayeye ihtiya;lan vardll'. C- Bankalarla blr munasebtimiz yoktur. D - Mallarmma pein para lie satanz; miiterilerimize kredi a~maga sermayemlz miisait deglldh". E - Mi.inferlden her birimiz kefil veya temlnat gostermek kabiliyetini haiz olmacltglmlz i;ln bir irket haline gec;erek sermaye ve mesaimizi tevhit eylememtz ve bu sayede kredi dahi bulabilmemlz lflzun ve boyle bir lrketi kendi aram'I.Zda yapmak l~in vuku bulan teebbiislerimlz akim kaldtgmdan hiikumetin delalet ve yard1mile bir ~Jirket hallnde taazzuv etmekll~imiz bize inkil}af verecek blr harekettlr. F - Ecnebi sermayesine ihtiyacumz yoktur. Verrller ve riisum: A - Teviki sanayi kanunundan lstifade edemeyiz. B - Vergilerden bir lkayetimiz yoktur. C- Gii.mrtik. tarifesile alakadar degiliz. D - Mamulatmnz memaliki ecnebiyeye ihra; edilmez. E - Ecnebi memleketlerden ham madde getirtmeyiz.

509

ViLAYET

RAPORLAlU

F - MUmasil memleketlerdek! vergt ve riisum eraitt hakkmda bllgimlz yoktur.

T~vlki

sanayl kanana ve taib.lkat1:

A - B - c - D - E - Tevlkl sanayi kanunundan istifademize imkA.n ohnad$ clhetle bu hususta bir diyece~iz yoktur.

Standart mes'elesl: MamulitunlZl ihrM etmeyiz. Yerli ha.m maddelertmiz Uzerinde mevcut standart yoktur. Rasyonalizasyon mes'elesl:
A - l kuvveti ve malzeme lsrafatmt icap ettiren sebepler san'atmuzda

yoktur. B - imaiatumzdan arta kalan dokuntti ve bakaya malzeme yongalardtr. Bunlan mahrukat olarak kullamrtz. C - Senenin butun mevsimlerinde ~ahmz; binaenaleyh san'attmtz. mevsim san'at1 detUdir. D - Azami istihsal kablliyetimizle ~allll'lz.
E- Oiinde 8-10 saat F G i~S~ilerimiz
~alUjll'lZ,

cuma gunlerl tatilimiz vardrr.

i~in

yoktur. istihsali arttlrmak, ucuzlatirmak, normalize etmek

t~~ebbiisler yaptlmam~ttr.

ferdi ve

rnuterek

Tlcaret ve Sanayl Odalarmda sanaylcllerin temsili: A-B-C-D- irndilik bu mes'ele etrnfmda diyeceg1miz u kadardtr: Miistakil Sanayi Odalan tesis edebilecek kadar sanayiimiz yiikSelml ve ilerlemi de~ildir. San'attmtz 1nkiaf ettiiU zaman Ticaret ve Sanayi OdaSlnda bir azamtzm bulunmas faydadan hali olamaz. Smai tedrisat: A-B-C-D- Bu hususta bir diyecegimiz yoktur. Nakliyat tarlfeleri: A-B- Nakliyat tarifelerinin ucuzlugu ve pahahli~l hakkmda mtitalea. beyan edecek vaziyette de~mz. Qiinkti mamulattrnlZI mi.iteriler kendi ayatnnza gelerek satm allrlar. ilA.ve edeee~lmiz mtitalea Udur: KOylii ruhsat almaditl veya ruhsat almaktaki mukillat hasebile almak istemedikl ahvalde ~ubuk tedarikl gii~-

510

tiir. Ekserlya. istanbul'dan ve suveri saire lle t;ubuk ihtiyaeunw teminet;abfU'tZ.

3 - PlQICIIar:

FlCI sana:VU narmna li]evket Efendi fiklr ve miitalealarmt IJU surettetesblt etml~tir: Ham madde A- Kulla.nd$mtz ham maddeler: Mee kerestesl, koknar (sanober}
giirgen kerestesldlr. Hepsi de yerll malldtr.

F1c;1 yapan sanayicller giinde 1kl yiiz tahta kulla.mrlar; tahtalann tty. meti tic; ku~tur. Bu tahtalart hall h&Zll'da biQme olarak lllyoruz. Halbukl ftQllar yarm.a keresteden yaplllrsa matliiba daha muvaflk olur. Orman idarest yarma. keresteyi menettl~ ic;in bu ham maddeyi kullanmamm imkam ortadan kalkmlljttr.

Bursa ft;l san'atkarl be~ ki~idir. Bunlar yevmiye ikler yiiz tahtadan bin, yllda til} yiiz bin tahta sarlederler. Bu tahtalarm ktymeti mecmua.Sl dokuz ytlz liradtr. B - Avrupa'lllarm flQI tmalinde kullandlklan maddei lptldaiye bizimkilerln aynidir.
lanmanu~

-Ham maddelerimizin tslaha ihtiyacl yoksa da yarma kereste kuldaha iyi olacajtmdan orman ldaresinJn bu miisaadeyi verme8ini faydall buluruz. D- Ham maddelerlmizi pein para ile tedarik ederiz. E- Bu teamtuiin tslahma hacet yoktur. Sermaye ve kredi: A - FIQI 1malatanelerinin tesisat ve mtltedavil sermayesi bama yiizer liradan ceman be yiiz liradtr. im.aia.tane

B - Tesisat sermayesi olarak tm.alatane ba~a beer yiizden iki bin be yiiz ve miitedavil sermaye olarak. gene be~er yiizden iki bin be yiizliraya lhtiyaclllllZ vardtr.
CD -

Bankalarda bir kredimiz yoktur. MamulattmlZI })ein para Ue satanz.

sermaye ve mesallerlmizin tevhldi ltibartle

F -

E - San'atkilrlaruruzm hiiklim.et deW.etile bir irket halinde taazzuvu, ~k faidell olacakttr. Ecnebi sermayesine ihtiyactmtz yoktur.

511

Vergiler n riisum: A - Te~Jviki sana.yl kanunundan istifademiz yoktur, kazi\.DO ve okturuva. verglsl verir1z. B- Vergllerden bir ikayetim1z yoktur. c - Gtimriik tarifelerile alakadar ddiliz. D- MamulatuniZI ihrac; etmeylz. E - Ecnebi memleketlerinden ham madde getirtmiyoruz. F - MiimasU Avrupa memleketlerlndeki vergi ve rusum geraitini bilmiyoruz. Tei)Viki Sanayi kanunu ve tatbikatt: Tel)viki saanyi kanunundan istifademize 1mkan olmad1g1 clhetle bu kanun ve tatbikat.l hakkmda blr diyecegimiz yoktur. Standart mes'elesi; Bu hususta da bir fikir ve mutalea dermeyan edemeyiz. Rasyonalizasyon mes'elesi: Ai ve malzeme israfatmi icabettiren sebepler san'atlmizde yoktur.
B - istihsal amcliyernlzden arta kalan dokuntu ve bakaya yongalardll'.

Bunlarl da mahrukat olarak kullamr ve istifade temin ederiz. C - Senenin bii:tii:n mevsimlerinde ~ahmz; san'at1m1z mevsim san'ah degildir. D - Azami istihsal kabillyetimizle ft:l.h~maktaylz. E - i~ilerimiz yoktur; gunde sekiz - on saat ~ah:;;1r1z. F - Mesal tarzimiz azami randman verir. C - istihsali arLtirmak, ucuzlatlrmak, normalize etmek l((in ferdi ve mii:l;erek bir teebbiisiimliz yoktur. Azami istlhsal kabiliyetimizi sarfettiglmize emniyetlmiz v:trdtr.
Ticaret ve Sanayi Odalarmda sanayicilerin ternsili:

Miistekil sanayi odalarma ihtlyaclmiz yoktur. Tlcaret ve sanayl odalannda san'at1miZ inkll}af ettig'i iakdirde, bir rnumessil bulundurmagl lsteriz.
Smai tedrisat:

Bu mes'ele ile alakadar degili.z. Nakliyat tarifeleri: ihracat ve sevkiyatimiz olmad1g1 ve miil}teri!erimiz mall imaH\.taneleri-

512

vtMYET

RAPORLARI

mizden tedarik ettigi i~in nakliyat tarifelerinin ucuzlugu ve pahahllgl hakkiUda bir miitalea serdedemeyjz,

4 - Sara4;lar:
Sara~;lardan Fuat ve Sad1k Beyler dinlenrni ve mumaileyha sara!}ltk hakkmdak1 fikirlerini oylece tesbit etmilerdir:

Ham maddelerimiz: A - KO.sele, me~in, sahtiyan, dana derisi; bunlarm yiizde doksanl yerlidir. saracllk iki kL'llmdlr: Kahn sara~llk. :ince sara<;lik. Kahn sarar;lik kOum ve teferriiatinl imal ile itigal eder. ince sara<;hk yolcu eyast, imal ve daha ~ok fantazi ~lerle itigal eder.
1 2 -

Kahn sara<;lar derileri kendileri yaparlar, ve ham olarak kullamr"lar. :ince sar~<;lar pimi~ derilerl istimal ederler. Bursa'da otuz kalm sara(} ve on iki !nee sarag vard1r. Kahn sarMlar y1lda dokuz yuz kilo ham det.l kullamrlar. Kllosu elli kuru hesabile kiymeti mecmua.s1 dort bin be ytiz liradtr. ince sarac;larm kulland1klar1 ham maddeler senede dokuz yi.i2l kilo kosele, dort bin be yuz kilo me~in ve sahtiyandlr. Koselenln kilosu 180 kuru, me~in ve sahtiyanm kilosu 150 kurutur. Binaenaleyh ince sarac;lann kulland1klar1 13,500 l'ilo kosele, meln ve sahtiyamn yllhk ktymeti mecmua:u 32,950 liradn.
B -

Avrupn. sarar;hgJ. da ayni ham maddeleri kullamr.

Derilerimizin fantazilil(, il}leni.!} ve boya cihetile c;ok noksanlart vard1r. Bunlan daha ince ve zari:f ilemck ve daha giizel boyamak Iaz1mdrr. Bu takdirde san'at1m1zm mamuJat1 daha ncfls ve rekabet kabiliycti daha yi.iksek olac'lktir.
C -

D - De1ileri pe~in para ile de a1mz, vade ile de tedarik ederiz. Vade altml blr, doksar! bir gii.ndiir.
E - Bu tlcari teamtiltin san'atnmz noklal nazarmdan 1slah1 hakkmda bir teklifimiz yokti.lr.

Sermaye ve kredi:
.1\ - Ka1m sanu;Jarm tes.is sermayes.i diikkan b~ma ilti~er yiiz liradan altl bin lirad1r. Miitedavil sermayeleri de ayni miktardadtr.

ince sara(_;larm tesi.sat sermayeleri ve miitedavil sermayeleri l(_;in de ayni

33.513

ViLAYET

RAPORLARI

nisbeti kabul edebilecegimiz cihetle 12 ince saracm tesis sermayesini 2,40(} miitedavil sermayesini de 2,400 lira \.esbit ediyoruz. B- Kahn sara~llgm ihtiyael nisbetinde inki~afml temin ic;in icap eden tesis sermayesi diikkim bal;!ma bin, miitedavil sermaye de dtikkan bama be yiiz Hrad1r. Binaenaleyh 30 kahn saracm muhta<; oldu~u tesis sermayesl 30,000, mutedavil sermayesi lse 15,000 Turk Urastdtr. ince ::~ara!;llgm mkiafl ic;m de muessese ba~jma iki bill lira tesisat sermayesine ve 1.000 lira da miitedavil sermay\'lye ihtiya<; bulunduguna gore Bursa'daki 12 ince ::;aracm tesis sermayesi 24,000 ve miitedavil sermaye de 12.000 Uraya iblag edilmelidir. C - Bankalarda kredimiz yoktur. D - MallarlmiZl pein para He de satartz; vade de veririz. E - Bursa'da Sanayi ve Maadin Bankasmm bir Ubesi a<;!lmah ve sanayi erbabma kredi a<;mahdtr. Vergller ve riisum: Vergllerden bir lkayetimiz yoktur. Tevki Sanayi kanunun ve tatbikatl: Kanundan istifade edemedigimiz ve edemiyece~i.'lliz if;in bu hususta bir fikir ve mutalea dermeyan eyllyemlyecegiz. S&andar mes'elcsi: Mamllatimizi memallki ecnebiyeye ihra<( etmeyiz. Ham maddelerimiz iizerinde standart yoktur. MamulatlmiZln standarlatmlmasl ve kontrol tekilatl hakkmda teltli! yapmtyoruz. Rasyonalizasiyon mes'eleleri: A - San'atlm1zda istihsal tarzma gore i.~ kuvveti ve malzeme israfatmt icap ettiren sebepler yoktur. B - tstihsal amellyelerindl:'n arta kalan dokiintii ve bakaya, kahn ve lnce saral{hkta %3 nisbetindedir. Iskartalarm msfmdan ek suretile istifade ederiz. Dii:~er nlSfml da rmha ederiz. Avrupa'da ham derl tskartalarmdan tutkal yaparlar. C - San 'attmtz mevsim sanayinden deglldir. D - Azami istihsal kabiliyetimizle ileriz. E - Sam!{ kalfalar1 giinde em - seksen kurug iicret ahrlar ve sene11in butiin mevsiminde yevmiye on saat ctallgJrlar. Tiearet ve Sanayi Odalarmda sanayicilerin temsili: Ayn ve must:tkil sanayi odalan tesisine ihtiyao:; ve 1\i.zum yoktur. Bu

514

viLAYET

RAPORLAJU

asgari on sene sonra d~tiniilebllir. Sanayiimiz azaml ac;llacak sanayi odalarinm blr faldesi olamaz. Binaenaleyh mevcut tlcaret ve sanayi odalarmda sara!;larm da bir mumessUi bulunmaslnl temln maksada kAfi ve IAzmdu. nokta Tiirklye
inklaf devreslne
girmedlk~e

i~;in

Smai tedrisat: Bu husus lcin soyliyecek stizlerimiz yoktur. Nakllyat tarifeleri: Nakliyat tarlfeleri hakkmda blr diiiincemiz mevcut deiildir.
5 - Tabaklar:

Tabak esnaflndan Omer, Emin, Hasan, Ahmet ve Ibrahim Beyler Kon_ gre ruznamesini te~Jkil eden mes'eleler hakkmda fikir ve miitalealarmt berve!;hi ati t.esbit etmllerdlr:

Bam madde:
A- Tabaklanml.Zm ihtiyactic;ln laZim gelen ham maddeler: Koyun ve
ke~l

derisi, manda ve

s1~1r

derisi, palamut, yaprak, Qam kabutu.

klre~.

siiltit

do sodiyom ve huJasadir.
Hall haz1rda Bursa'da bir bina dahllinde otuz tabakane vardll'. Bunlar olduklan iptidai maddelerin bir k1Sm1m dahilden bir k1smm1 da harit;ten tedarJk eclerler. Koyun ve keQi derileri dahilden tedarik edilmekte ise de manda ve s1~11: derilerinin k1sm1 kiillisi istanbul'dan Avrupa, Asya, Afrika derJsi olarak mubayaa olunur.
muhta~

Hari(}ten tedarik ettitimiz mallar: Adet 5,000 Manda derisi 500 Sitir derisi Dahilden ted.arik etttilmiz mallar 2,000 manda derisi olup k1ymeti 18,000 liradir. Kuzu ve otlak derllerimiz kamilen Avrupa'ya lhrac; edllir. Deba~atta kullamlmaz. Bu mevadd1 lptidaiyeyi pi~irmek l~in kullandi!tmiZ har~lar ik1 yuz bin okka palamut, beher okkas yedl~er kur~tan 14,000 lira, 40,000 okka yaprak, beher okkas1 alt1 kurutan 24,000 liradu'. Bunlardan bal}ka ~am kabu!u ve kir~ te laztmdir ki bunlan da Tiirklye mall olarak kullaniri.Z. Maddei iptidaiye olarak 1stimal ettigimiz eylerden biri de silltlt sollyom olup iki yuz okka yanl on f11;1 ihtiyacmza kafidir, beher kilosu otuz b~ kuru hesabile bunun kcymeti mecmuas1 da seksen dokuz lira alt1m1 kuruttur. Te~viki sanayi kanunundan J.stifade eden fabrikalar kilosu on altl K1ymeti 80,000 lira 2,000 :&

515

viLA YET

RAPORLARI

kuru~tan 1\.vrupa mall hulasa kullamrlar. Bu ltanundan istifade edemiyen esnafm kulland1g1 hulasalar izmir fabrikasmdan kilosu ylrmi kun~a tedarik edllmektedlr.

B -

Avrupa. ta.bakhk sanayii de aynl ham maddeleri kullamr.

C- Mamulatln nefa.setini ve rekabet kabiliyetini yukseltmelt it;in memleket dahilinde tedarik olilllabilen ham maddeler muhtact tslahtlr. Bunun it;ln: 1 - HayVanattmtzm cinsinln 1slaht. 2 - Derilerln tulum olarak .;lkartlmast. 3 - Esno.f cemiyetlerine esnaf lizerlnde nlifuz tesisi i~in, bir miktar sallihiyet verilmesi. 4 - Qtkan mallar iizerinde kon~rol yapmak lizere esnaf cemi~etinden bir miirakip tayini Iazund1r.

DE-

Pe~in

para ile veya vade ile ham madde :satm ahnz.

Bu teami.iliin lSlaht hakkmda bir teklifimiz yoktur.

Serma.ye ve kredi: A - Bursa'mlZda halt haz1rda 30 dabaghane vardtr. Bunlarm bir ikisi nim fabrika ~eklindedir. Bu daba!?;hanelerin tesis sermayesi mecmuu 88.000 liradlr. Mi.itevali sermayelerl de ayni miktardadtr. Fakat zamana gore lhtiyaQ nisbetinde mal <;tkanlamadt~mdan sermaye milttan seneden seneye azalmaktadtr. B - Dabaghk san'?.tmm ihtiya({ nlsbetinde inkiafmt temin i<;in 400,000 lira tesis scrmayosine ve 400,000 lira da miitedavil serm::..yeye li.i.zum vardtr. C - Bir QOtumuz bankalardan istifade edemiyoruz. D - Mallanmtzl bltatemil1.at vade ile satmak mecburiyetindeyiz. E - Mevcut bankalar ufak esnafm ihtiyacmt temin edemediginden bir esnaf bankasi tekill elzemuir. F - Ec:nebi Sf'rmayesi hakkmda dii~iince bize aiL degildir.
Vergiler ve rii<;um:

A. B - ES.I"l~!Imlzdo.n bir l{_a~1 teviki sanayi kanunundan l~tlfade eder bu lt!lnu.,l::'l:m isW.'~de etmiyenlerin verdikleri kazanc yergisi senelik cirolarma nisbetle "1HO - ~ muadildir. DabaiUar i~in bu ni.sllct ytiksektir. Mimkfinse ehli saP.'at.tan vergilerin afft, milmktin de~ilse tahfifi Htztmdtr. C - 'I'e~viki sanayi kanummdan istifade eden mahdut ii;i fabrikadan maada htq bh esnaf gumriik resminden faidc gormedi!H gibl tc:~?viki sanayi kanunundan esasen isti!ade gayri kabildir. D ihracat1m1z yoktur.

516

ViLA YET

RAPORLARI

E - Yerli ham derile1 ihtiyaca kafi gelmediginden hairt;ten getirilecek ham s1g1r ve manda derilerile boya envamm gfunruk resmlnin imkan nisbetinde tenzili icap eder.
F -

Bizce mec;:huldiir.

Te!}viki sanayi kanunu ve tatbikatl:

A - Tel}viki sanayi kanunundan esnaf1m1Z hir;: bir istifade etmemektedir. B-C-D - Bir miitaleamtz yoktur. E - Te~viki sanayi kanunundan istlfade edemedigimiz i~n i.stanbul'un, kanundan istifade eden fabrikalan bizi ezmektedir.

Standart mes'eleleri:

Bir flkir ve miitaleamtz yoktur. Rasyonalizasiyon mes'eleleri: Bir diyecegimiz yoktur. Ticaret ve Sanayi Odalarmda sanayicilerimizin temsili:
A - Ticaret ve sanayi odasmda daba!t esnafmm miimessili yoktur.

vaziyetin san'atimlZ iizerlndeki tes!ri oli.imdiir. Sanayi odalarma eeddi ihtiyat; vardu. Qiinkfi ticaret ve sanay1 odalarile birlikte oldu~umuz zaman bizler orada kendi mevcudlyetimizi zayi etme~e mahkftm bir vaziyetteyiz. Binaenaleyh sanayi odalannm ticaret odasmdan aynlmasmi temenni etmekteyiz. D - Sanayi odalan ayn olmazsa esnafm istifadesl gayri kabildir.
B BU

C -

Smai tedrisat:
A - Bir mahalli sanayl mektebine liizumu kat'i hasll olmUtur. B - Ferdi olarak her fert kendi sahasmda teebbiisii ahsi ile ugramaktadir. C - Bir ecnebi miitehass1smm celbile sanayi mektebine verilmesi flkrindeyiz. D -Ameli ve nazari olarak merkezi hiikiunette veyrt diger btr mahalde yap1lacak sanayi mektebine gondereee~miz gocuklar vas1taSile esnaflmlZln inkiaft temm edebilecektir. E - Sanayiimize ait meslek mektebi olmaytp ancak baz1 fabrlkalarda t;ali~makla istifade edilmektedir.

Nakliyat tarifeleri: A - Memleketimiz nakUyat tarifelleri pek ziyade yiiksektir. Halbuki memaliki ecnebiyede nak1iye iicretleri ehvendir.

517

ViLAYET

RAPORLARI

B - Memleketimlzin en ziyade nakliyatl istanbul tariklle oldu~undan istanbul'da mavuna iicretlerlnln tenzlU ve vapurbrdan ton bWjtna alman nakliye iicretlnln de lndlrilmesi ve Mudanya'da hi<; bir memlekette goriilmemit ~ekilde alman fahi iskele resmlnln kaldmlmast Iaznnd1r. 6 Tomaedar, tesviyeciler ve dokmeciler:

Torna ve tesviye ve dokmeci sanayii namma Tacettin ve Kadri Efen diler fikirlerini ~u suretle tesbit eylemilerdlr:
Ha.m madde:
A - Dokmecilik H(m maddei iptidaiye: Bak1r, pmn~. tun~. kalaydtr. Torna ve tesvlyecilik i<;ln maddei lptidaiye: Kompozislyon (baku, antimua11 ve kurun halitasi) <;elik, demlr, font, pirin<;tir. Bu iptidai maddelerin hepsi de eenebi maldtr. Dokmecilerin kullandlklarl maddei iptidaiye yllda 1600 kilo olup seksener kuru hesabile 1280 liradir. Tesviye ve tornacllarm kullandlklan maddei iptidaiyeler ise y1lda 3000 kilo df'mir; 1800 kilo ~elik; 240 kilo font; 96 kilo pirin<;; 10 kilo kompozislyondur. Bunlarm ktymeti ise 5146 lira tutar. B - Diger memleketlerdekl miimasil sanayi ::;ubelerinde i~timal olunan ham maddelerin nevileri de aymdir. C - Ham maddeleri memlekt>t dahilindeki tacirlerden tedarik ettigtmiz cihetle bu i~le alukadar deg111z. D - Lftztm olan ham maddeleri pe~in para ile tedarik ederiz. E - Bu teami.iliin sanayiimiz noktal nazarmdan 1slaht hakkmda bir teklifimiz yoktur.

Sermaye ve kredi: A - Torna ve tesviyeclllgin tesis sermayesi: 2000 lira, dokmcciligin tesis sermayesi 56 yiiz liradtr. Mtitedavll :;ermayemiz yoktur. Ic;ilik yapar1z. B - Muht:\c; oldugumu:r tesisat sermayesi torn.a ve tesviyecilik ic;in 12,000 Hra, dokmE'cilik i~in lkl bin lirad1r. Birincisi di:irt be~ bin lira; ikincisi 1000 lira !nlitedavil sermayeye ar?.I iftikar eimektedir. C - Bankalarda kredimiz yoktur. Tesisat sermayemizin lpoteki mukabllinde para almA.k imkamn1 da bulamtyoruz. D - Muamelemiz pein para iledir. Boyle yupmazsak ge<;:lnemiyoruz. E-F- Bize ipotek mukabili uzun vade ile (altl ay veya bir sene) Ilk hesabr carl aqnbilecck bir banka laz1mdar. Vergiler ve riisum: A - Ytlda yapti!}Imiz i altl yedi yiiz lira saii hasllat bU'akmaktadtr. Buna mukabil yllda 32 lira kazanc;, 25 lira oktruva, 30 lira muamele vergisi veriyoruz. Binaenaleyh vergl ve ri.isumun senellk ciromuza nisbeti %15 - tir.

518

VILAYET

RAPORLARI

B - Bu vergzlerm msbet1 tem yapmaktan hall de~lldu

0-D-E-F- BIZ alil.kadar
Te~VJkl

a~1r

oldugu 1cm sanayum1z uzermde met1f1

de~llz

sanayi kanunu ve tatbikatl:

Motorlerlmu: 1k1 beygn kuvvetmde olup ma1yetlm1zde lkler amele rallBunun 1rm te3VIkl sanay1 kanunundan u.t1fade edem1yoruz Fakat san'atlrnt'1im mk1saf ve tcrakk1st 1r;:m h1r,: degllse kanundakl asgan beyg1r kuvvetmm besten 1klye ve aenede veulmebl muktaz1 amele yevm1yelermm 1500 den 750 ye mdmlme.;,1 blzlm de kanundan tstlfademlzl muCip ve !ardell olacakttr
~11'

Standart mes'eleleri: B1z1 o.lil.kadar etmez RasyonallzasJyon mes'eleleri: Y1lm butun mevsnnlermde r;:allll'l:7, faka.t ancak nzklmlzl guc hal lle temm edeb11tyoruz Ticaret ve Sanay1 Odalarmda sanay1cilerimizin tems1h: Ayrtca bu sanay1 odasmm tes1sme luzum ve Ihtlya<' yoktu1 Yalm2' tlcaret ve -.an~yl odala1mda torna, dokme ve tesvtyectbk sanaynnm b1r mumesslll bulunMS\sim 1stenz Smai tedrisat: B1Zl alakadar etmez Nakliyat tarifeleri: Bu hususta da b1r dlyecegtmtz yoktur ll.c1veten c;oyllyecei!!,Jmtz bazr fr!...ulerrmlz var, otomoL 1Nc laztr pat<ca yapanz, yapt1g1m!Z seylerm metanetmn temmt tern krom t;d ~~ olmast 1cap ederken, bu cellk Turklye hududu dahtlme gtrmed1g1 JCID tedatrk edtlemlyor ve bmnet1ce f'~kl otomobiilerm parealaundan yapwak mecbuuyetmde kalil-oruz Bu maddetJpt,daiye memlekcbmlze meb1ulen ve mumkunse gumruk resnu ve,.m.ekstzm gnmelidh kt otomoblllerm yedek aksamml olsun kam11en rnC'mlE'ketnmzde 1mal edebllelnn BlZe la2am ol~n .;,amentas1von tiJ.ct Ista.nbul'da Mahmudtye caddesmd"' yedek parcala1 s:;.tan Artmyan Isnnnde btr tuccarl!l elmoedir 1335~1336 seneleunde bu 1lacm kllosunu elll kuru.sa sat.a11(en hoJI haznda 250 kUiu~tan asai!!,I Hrm1yor kt bu b1z1m 1em pek agu gehyor Fakat raklb1 olmad1gmdan ollmecbunye satm alirlz Bu ttlballa r;:eh!te su verme amellyesJnde muskulata ve fazla masrafa maruz kalmz Bu ma.ddenm memleketlm1zde d1ger vasttala.rla :ia satt1rllmas1 cok IsttfademlZl muCip olacaktir

519

VILAYBT

F.APORLARI

7 - Kunduracllar:

Kundura ve makmecthk sana~u namma Abdulhaknn, Agah, Ism 1.1 ve Ahmet Fua. BPylerle temas edtlnus ve bunlarm mutalealou aynen asag1ya
yaz1lm1~1r

Ham madde:

A - San'alllnlZ H;m laZJ.m olan ham maddeler kosele Vldala, glac:e, rugan, podosuet, mem, sahbyan, bez, bag, kanca, kapsol, dugme, fnkete, tuente makme Ipllgi, kaucuk, ClVl, kundura 1ph~1. boya, znnpara kag1d1, !;lris, mum ella, mukavva, demr, yerh vaketas1du
Yeri ham maddelenm1z Kosele, me:m saht1ya1 ctn.l}, yerh vaketes1-

dtr Avrupamn ham maddelen Olase,rugan, po do suet, bag, l{anca, kaJ,J~ sol, augme, f1rkete, hrente, makme 1phg1 traucuk, ctvl, k.mdma 1phg1, boya, Zlmpara kag1d1, cila, mukavva, clemudn Vtdala bez, mumlarm blr kthlll.l Avtupa, bu k1sm1 Turk malldu Bursa kundura ve makmecllen 100 dukkandtr Bunlaun vuzde sek::;em yalmz yerb ham maddPlen kullamr!ar Yuzde ytrmn t<>e he'll ye1ll, hem Avrupa ham maddeleruu saifederler Ye1l1 ve Avrupa mall ham madde kullanan y1rnll dukkan yuda 12000 ctft ayakkabt vapar kl bunlarm deriSI ve dtger levaz1m1 ~amamen Avrupa mall delt vasatl 180 kuru~ ve dt~er malzeme 50 kurus k1 ceman 230 kurustor 1201)0 ayakkabt tcm takuben 9000 okka kosele g1der ve bu koseleler okkas1 220 kutu~a allmr Ve tamamen yerll malldtr DemekkL beher c1ft ayakkabl em 165 lmru~luk ~erh mall kosele sarfedl1mektedtr ~u tal{dJrdf' 12000 t;l!t ayakkabl 1cm Iaz1m olan bam maddeler Avrupa mall olarak 20,600 lira, yerh mall kosele olarak ta 19,800 llra ktymetmdedn Tamamen yerh maT1 kullanan 80 dukkan gunde vasatt 400 c1ft ayakkab1 yapar k1 senchlt mkt?rl 120.000 <'lftttr Behel l'lft ayakkab1ya b1r okka kosele, 150 dnhem den sarfolunur Koselenm ok~3St 1k1 yuz elll kurustUI, su takdirde 120,000 ('Ift tcm snrfolunan yerb h::~.m maddelerm ktymeti m.ecmuast 352,850 In adtr B - Baka memleketlerde kullamlan ham m~ddeler de bunlardu Memlekettmtz hayvana.tmdan mkanlan der1Ier 1y1 olmuyor. hayvan nesltnl terbtye ve tslah etmek mecburiyetmdeylz Hayvanattmizm nes1l ve cmSI JSlah ed1hr, ve denier tulum halmde ctkauhrsa ko.selelennuz de, ye1h derllertmlZ de gayet guzel ve saglam olur, ve btzlen ecneb1 mah kullanmaktan mustagn1 ktlar D - Ham maddelen peo~m para veya vade tie <>atm almz E - Bu teamulun 1slaht hakkmda btr tekhftmlz yoktur

52{)

viLAYET RAPORLARI Sermaye ve kredi:

A - Kundura ve maklnecllerin tesi.s sermayesi yeni a;Ilan diikkinlar i-:in bin miitedavil sermayesi de gene bu glbiler i~in bin llradu. Halen mevcut diikkanlarm yuzde sek.reninin tesis sermayesi 250 ve miitedavil scrmayesi de 250 Uradu. f]u takdirde kundura ve makinecilerlmizin umum tesis sermayesi 40,000 liray1 mfitedavil sermayeleri de gene 40,000 liray1 tecaviiz etmez.

B - Biitiin ihtiyac1 kariliyabilmek lc;in bir kundura ve maklnecinin on bin lira tesi.s sennayesine ve 10,000 lira da miitedavll sermayeye ihtiyaCl vardzr. Dembk oluyor k1 100 diikkamn tesis sermayesi olarak 1htiyac1 blr milyon, miitedavil sermaye ihtiyac1 da gene bir milyon lirad1r.
C - Esnafmuzm yiizde doksan dokuzu bankalarla muamele yapamaz, kredlsi yoktur.

D -

MuamelatimiZl

p~~in

para veya vade ile satanz.

E - F - Bir esnaf bankasi tesis edilerek kundura ve makinecilerin de bu bankanm kredisinden istlfade etmesi laz1mdu.

Vergiler ve riisum:

Kundura. ve lW.lkineciler kazanc verglsi Ue oktruva resml verirler. Ka2ang vergisinin senelik elroya nisbetl % 15 i gegtieinden hie; degilse yar1ya indirilmelidir. Oktruva resmi maddei iptldaiyelerden, mamulittan miikerrer ahnd1g1 ir;in fazla ve agtr b1r yiiktiir. Kaldirllmasl leap eder.
Tc!JViki sanayi kanunu ve tatbikatl:
Bu kanunla esnaftmlZln bir alaka ve miinasebeti yllktur.

Standart mes'eleleri: Bu hususta soyliyecegimiz bir _,ey mevcut degildir. Rasyonalizasiyon mes'eleleri:

Kundura ve makln~cilikte i!l kuvveti ve malzeme israfatml leap ettiren sebepler yoktur. iskarta % 2-3 tur. Bu iskartalar siipriintuye gider. Av:rupada bunlardan tutkal yaparlar. Bizde bunu yapacak tesisat yoktur. i~Uerimize yevm.iye vermeyiz. Beber <;ift ayakkabt ic;in seksen kuru fieret. veririz. Gi.i.nde ne kadar isterse o kadar ~;ab1r.
Ticaret ve Sanayi Odala.rmda sanayicilerimizin temsili: Ayn bir sanayi odas1 tesisine liizum ve ihtiya~ yoktur. Yalmz kundura ve makinedlerin Bursada ehemmiyeti ve wter bir ~,<ok sanayie falk derecesl nazara ahnarak Ticaret Odsmda bir mtlmessilleri behemehal bulundurulmahdlr.

521

Vii..\ YET

RAPORLARI

Smai tedrisa.t:

Bu mes'ele lie alakadar

Nakliyat tarifeleri:

de~lliz.

Bu hususta bir diyecegimiz yoktur, yalmz Mudanya iskele resmi fazla ve gali oldu~ndan asgari bir hadde lndirUmelidtr. Bu sualler haricinde soyliyeceglmiz sozler Unlardrr;

pek

Kundura ve makinecilik san'atimlz giinden giine tedenni etmektedir. Bal1ca sebepleri Avrupadan gelen liiks ayakkabilar. Htstikler, SQ.!}Onlar, bez ayakkab1lar ve sairedir. Bunlardan ajpr giimriik resmi alar::~k memleketlmiz sanayiinin himaye edilmesi icap eaer. %10 pahahya olsa kanunen resmi miiessesat yerli mall kullanmak mecburlyetinde bulunduklan halde mekteplere devam eden talebeden beyaz ayakkabl \tenisl ve saire istenilerek yerli emtlanm suriimii tahdit olunuyor. Bunun oniine ge~mek lazimdir. Qi.inku beyaz olmasa bile bu ayakkab1lan yerli renkli de-rilerden yapabillriz.

E:::naflmiz arasmda m::tllarm nefasetine ve metanetlne dikkat edilmiyerek s1ri rekabet ve fazla siiriim kasdile mii~teriye saglam olrn1yan ucuz mallar satllmakt~ ve bu hal kunduraclli~m tedennisine bats olmaktadlr. Bu itibarla sanayide bilerek veyn. bllmiyerek yapilan bu gibi hilelerin oniine gzGmek it;in yapanlan tccziye maksadile bir kanunu mahsus ~lka nlmahdtr. Esnafmuzm hemen % 3{1 unu bu gibi naehillcor tekil eder. Bir de esnaf cemiyetlerine esnafm kaydi mecburi olmahdlr ki cemiyetler esnaf iizerlnde bfr niifuz tesls edebllsln. Kunduraclhk .'lan'ati hali hazirda pratik olarak yap1l1yor. Nazari tahsil yoktur. Bu itibarla kunduracllardan bir efendl hukumeiimizce Avrupa'ya tahs!le gonderllerek kunduracthgu\ nazari klSlffilarlUI kendisine ogretmeli ve bu milthass1s her vilayette bir ka~ ay kalmak suretile esnafa bu na'l:a.riyati ogretmelidir ki Avrupa emtiasile rekabet kabiliyetimiz artsm ve san'atimiz inkl~af etsln.
8 - Bu,;ak1,1IIar:
edilmi~

BI<;ak ve desterecilik sanayii namma Remzl ve Hayrettin Beylerle temas ve bunlarm miitalealan da aynen aag1ya yazilmitlr.

H:un madde:

A ~ San'atimiz l<;ln Iaz1m alan ecnebi ham maddelel:: Qelik, fakfon, ege, san teneke, ~inko, nikel, kalay, kurun, demir tel, fakfon tel, bagd1r. Kullandlglmlz yerU ham maddeler de: Manda, koyun, ke~i, karaca boynuzu, Sigir kemigi,geyik ayagi, imir, davulgu ve cevlz agacidir.

522

KullandJiimiz ham maddelerln dortte U4?U ecnebi, d(irtte biri yerli malidir. Bunlarm miktar ve kiymetlerini tayine imluin yoktur. B - Avrupa sanayii de ayni ham maddeleri kullamr. Yalmz bu;ak: ve t;akilari biz t;ubuk c;elikten dokeriz ve egeliyerek yapanz. Avrupa'hlar b1c;ak ve 4?aktlarm c;eliklerinde dokme yaparlar. C - Yerli ham maddelerimizin Islahata ihtlyaci yoktur. D - Agac; ve ayaklan koylulerden, kemik ve boynuzlan kasaplardan pein para tie satm almz .

E - Bu

te::~.mhlun

1slaha ihtiyac1 yoktur.

Sermaye ve kredi: A - Tesis sermayemiz 500 lira, miitedavil sermayemiz 5000 lirad1r. B - iimizi biiyiiltmek ve fabrika.siyon yapmak ic;:in muhtac;: oldugumuz tesis sermayesi 5000, mutedavil sermaye de 5000 liradu. C - Bankalarda kredimiz yoktur. i~imizden kazandiglmtz para % 13 faiz ve komisyon verme~e miisait de~ildir. Ancak faizi nizami olan % 9 ile iStikraz mi.imkiin olsa bile kanm1z bu faizi Odeme~e miisait olmad1g1 i~in faiz ve komisyon derecesinin y1lda % 6 vcya 7 derecesine indirilmesi kabil oldui?;u takcllrde ilmize blr vi..is'at geleccktir. D - MallanmiZl pe~in para ile sak<tnz. Bono ile mal satmam1za imkan olmad1g1 it;in kredi teamiiliimii.z yoktur. E - F - Sanay! ve M:aadin Bankasmca Bursa'da at;Jlacak bir sube veya Ziraat Bankas1 ihtiyac1m1z clan krediyi % 6 veya 7 ile temin edebilirse itibarla i gormemiz imk~m1 has11 olacaktir. Vergiler ve riisum: A - Verdigimiz vergiler diikkan bama va<>ati 80 lira itibarile 1200 lira kazan~ vergisi, ve diikkim bama 100 lira oktruva hesablle 3000 llra duhuliye resmldir. 30 di.i.kkfimn ytlda satablldii?;i maim ktymeti ise 20000 lira oldu~undan vergi nisbeti %22 ye yaklaIt. B - Oktruva resmi ag1rd1r, refi icabeder. Kazan-; yt-rglsinin kalfalarimiza ait vergileri de diikkan sahipleri tarafmdan verildigi i<;in bize agtr geldi~ini de si:iylemek isteriz. Hiikumetimlzln bize tesis sermayesi veya mutedavil sermaye tedarik etmeSi imkam yoksa el tezgahmdu ~abija.n havlucular gibi bic;ak ve desterecileri de te~viki sanayi kanunundan lstifade ettirmesini rica ederiz. C - Te~vikt sanayi kanunundan istifade etti~imiz takdirde esasen giim1:'iik resmt de vermiyece~imiz ic;in bu cihetin temininl istirham

523

ViLA YET

RAPORLARI

DE F -

Memaliki ecnebiyeye ihracatun1z yoktur. MtitaleamlZl C maddesinde soyledik. Bilmiyoruz.

sana~i

Te!fl'iki

kanunu v.e tatbikah:

Bu kanun ahkammdan bizlerin de istiradesi mercudur.

esbabmm

istikmali

Standart mes'elelt'ri;

Bir fikir ve mutaleanuz yoktur. Rasyonalizasiyon mes'eleleri:

El ile kalfa cah~urmz. Malzeme ve i~ kuvvE-ti israfatml mueddi sebepler yoktur. Biitun sene c;all~lrlz, i<;ilerimizin mesai saati giinde on saat tir. Kalfalara g i.md' 50-100 Imru11 yevmiye vcrlriz.
Ticar~t

ve Sanuyi Odalurmda sanayicilerimlzln temsili:

MU.staldl sanayi odulan teslsine taraftar degiliz ve boyle bir liizum gtirrni.iyoruz, yalmz Ticaret ve Sanayi Odasmda esnnf1m1zm da bir miimessm bulunmasmi i.steriz.
Smai tedrisat:

Bir diyecegimiz yoktur. Nakliya t tarifelerl: Na\(liyat tnrHeleri fazJad1r, tenzili lazimdir. Bilhassa kolilerden posta iicreti o1aralc esklden alt1 kuru otuz para allmrlcen imd1 iki misli ucret abnmas1 ai!n geliycr. Bu frcrei.in de tenzill icap eder.
!.1 -

Marang)zlar:

Marangoz ve mobilyeci!ik sanayii namma Mustafa ve Ali Osman Beylt>r fikir ve mi.ltalealartm U tarzda izah etmilerdir:
Ham madde:

A - San'atim.iz l('In Iaz1m olan yerli ham maddeler: Qam. ceviz, ecnebi ham mad de: Kont.ro plakedir.

giir~en,

Bursa'mn marangoz ve mobilye imalathanest be adettir. Bu be imalathanen!n yllhk ~;am, gurgen, ceviz lhtiyac1 iki yiiz elll metre mik'ab1d1r. Beber metre mik'abt kirk lira oldugu i~in yerli maddei iptidaiye olarak her sene 10.000 lirahk kereste kuU.anmz. Ytlda elli balya ecnebi kontroplakesi istimal ederiz. Bt>her balyamn fiatt '70 lira itibarile 50 balyamu kiymeti mecmua.s1 3500 lirad1r.

524

Vi:IJ.YET

RAPORLAlU

B - Avrupa marango2: ve mobilyeci sanayii de ayni ham maddeleri l.stimal ederler. C- Ceviz ve giirgen aga~Iarm1 1Slah etmek ic;:in kat.arak <hezar) blr de lstJm makinesi l:1zimd!r. istim makinesi aA-acm bUtUn kurtlarm1 ve damarlarlm oldiirtir; kereste paralanmaz, Yirmi dort saat zarfmda agae1 hem kurutur, hem islimler. islim makinesi Tiirklye'de yoktur. Hezar, aga~lari blr kiitiik verdi~iniz zaman lstedi~iniz santimde be on tahta ~~ kat.zr. Halbuki su blzalari memleket harJclnde gayrl muntazam ve baz1 baJ kalm bazt baI ince ~lkartr kJ tahta yan yanya ziyan olur. D - Bize I:lz1m olan ham maddelerl peiil para He tedarik ederiz. E - Kredi ile de ham madde btilabllirsek daha fazla ~ah~mamtr..a ve llerimizi tevsie lmkan has1I olaeakttr. Sermaye ve kredi: A - 5 imalathanenln tesis sermayesi 20,000 lirad1r. Bunlann miitedavil sermayesi yok denecek kadar azd1r. B - i~Ierimizi tevsi i~in muhtac; olduiwnuz tesis sermayesi 50,000, mUtedavil sermaye de 25000 TUrk Iirastdlr. C - Vade ile bankalardan para alabiliyoruz. Vade 31-61 gundur. Hi~ de~illSe 91 gune ibla!' edilmelidir. Bankalar kefalet mukabili ikraz yaparlar, ipotek yapmazlar. D - Mallanmizt pe~in para ile sato.nz, kredi yapamayiZ <;iinki.i sermayemiz mi.isait degildir. E - F - Sanayi Bankas1 Bursa'da bir ~ube a~mah ve bizlere yardun etmelidil'. Bilbassa ipotek mukabili uzun vadeli hesabJ cariler i~lmizi kolayla~tJracakt.rr.

Veciler ve riisum:

A - Sermayemiz milsa.it olmad1g1 i~in fabrikalarda killliyetli miktarda kereste alanuyoruz. Keresteci esnafmdan lhtiyactmlzl temin ediyoruz. Binnetice onlar bize vesika vermiyorlar. Demek ki evvela kerestenin verilmil} olan yUzde 6 muamele vrgisi saniyen lmalattmtzm sat1~ bedelinden alman yiizde altl muamele vergisi vermil} oluyoruz ki nisbet yuzde 12 ye c;rkar ve bizi hlrpalar Te~viki sanayi kanunundan isUfade ettigimiz j~in diger vergiler gibi muamelc vergisinden de muaf tutulmamiz elzem ve zaruridir.
Te:;~viki

sanayi kanunu ve tatbikab:

Bu kanunun mUsbet ve ameli bir faidesi yoktur. Bize temin edebildigi menfaat yalmz kazanc; vergisinden muafiyettir. Halbuki sanaylimizin inki~afi i-;in Uiztm olan yalmz bu kadarctk bir istifade degildlr.

525

ViLAYET

RAPORLARI

Banka meklubu veya depozito olmad1kqa giimriiklerden makine ve aksammt, lazun olan iptidai maddeleri ge~;irmemize bnkan yoktur. Mahalli Ticaret ve Snnayi Odalarmm gfunriik idarelerine yazacaklan mektupla mallanmtz bilaresim ge~il'ilmeli ve biHi.hare fatura aSil ve su retlerinin raptile Iktisat Veka!eti Celilesine mutacaat gibi merasimi kanuniye ikmal edilmelidil'. Standart mes'eleleri: Bizi al;lkadar etmez. Rasyonalizasiyon mes'ele!eri: Dokiinti.i Ye bakayadan istifademiz yoktur. Mahrukat olarak kullann veya atanz. 5 imalathanenin senelik cirosu 25000 Turk lirasldu. Bakaya ve dokiintiiniin k1ymeti 3-4 bin lira tutar. Senenln biiti.in mevsimlerlnde ()ah.mz ve azami istihsal kabiliyetlmlzi sarfederi<!l. K1m gunde .sekiz- dokuz saat yazm 9-10 saat mesaide bulunuruz. Amel~ ve ustalara 50-250 kuru:: revmiye veririz. i~c;Herimlz miitehass;s kimselerdir. Ticaret vc Sanayi Odalannda sanayicilt>rimizin temsili: Aynea blr sanayi Odasi te~kilim~ luzum ve ihtiya~ yoktur. Fakat marangoz ve mobilyecilik sanayiinin bir miimessil marifetile Ticaret Odalannda temsili Hl.z1mdrr.
Smai teririsat:
Alakdar degillz.

Nakli:o.'at tariieleri: Bu hususta bir diyt>cegimiz yoktur.

10 Yiin ipligi:
Yiin :i:plik Fabrikasi Mi.'!diirii ihsa.n Zekai Beyin san'aU hakkmda fikir

ve mii.talealan ::;udn:
Ham mallde:
A~ Ham maddelerimiz yun ve yapa~1d1r. Her ikisi de yerlidir. Yllda 5000 kilo yun, 5000 kilo yapa1t1 kullanmz. Demek ki 7500 Urahk yi.in, 3500 Urahk ta yapagr istimal ediyoruz. B- Avrutla'da ince mal i~in ispanyol yapag1 da lmal olunur. C- Yun ve yapagtlanmlz muhtacz Jslahttr. Merinos koyununun ylinleri daha ince mal .;Ikarttrsa da Turkiye'de bunlan iliyecek tarak ve rnakine yoktur.

526

Vl:L!YET

RAPORLARI

D - Yun ve yapagllan ekseriya fabrika namma satm abnayiz. <;orap ve ayak yapan tiiccar pein para ile bunlan tedarik ederek iplik yapllmak iizere fabrikamtza ver!rler. Fabrika hall ipliginden en ince iplige kadar beher k1yyeslni 50-100 kadar btiker. E - Alakadar degilim. Serma.ve ve kredi: A - Fabrikam1zm tesisat sermayesi 5000 allm liradtr. Miitedavil sermayesi yoktur. B - Fabrikanm 30,000 lira tesis sermayesine ve 20,000 lira mi.itedavil sermayeye ihtiyac1 vardtr. Bu sermayeler bulunsa fabrikayi gerek Merinos yiinleri iliyebilecek ve gerek yiinleri ve yerli ytin yapagdarlmiZl kendi hesabimiza satm alarak iletebilecek vaziyete girriz. c- Bankalar bize uzun vade ile kredi vermez. K1sa vade ile yanl. 91 giine kadar olan krediler de hig i~imize gelrnez. Qiinku vaktile yun ve yapap;l satm alabilmek i~in uzun vadeli hesab1 carilere ihtiyacimlZ vard1r. D- Miiterilere kredi yapamtyoruz. Pein para He muamele ifa ecliyoruz. E - Bize uzun vadeli hesabi cari agabilecek bir banka ubesl. liuamdir. F- Bu ba.nka Ubesi bir ecnebi bankast da olabillr. Vergiler vr- r"iisum: TeViki Sanayi kanunundan istifade ediyoruz. Ucreti imaliyenin % 6 s1 nisbetinde muamele vergisi veriyoruz. Muamele vergisi aldtglmiz ucreti imaliyeye nazaran fazla geHyor.
T~vlki

sanayi kanunu ve tatbikah:

Bu hu.susta blr diyecegim yoktur. Standart mes'eleleri: ihtiyacatimlz

olmadi~l icin

bu hwmsta bir ey

diyemiyece~iz.

Rasyonalizasiyon mes'eleleri: Biiktiip;umiiz mallarda % 10-20 nisbetlnde tarak alt1 - tskarta - ~1kar. Bunlarm di:irtte birini 20-30 kurw~a yorganc1lara satabiliyoruz. Dortte ugu kil ve toprakt1r; atlllr. Amelemiz giinde dokuz saat c;ahlr. i olursa biitiin sene ileriz Amele yevmiyesi hafta.da 4-6,5 liradrr. Ticaret ve Sanayi Odalarmda sanayicllerin temsill: Miistakil Sanayi Odalan tesisine hacet yoktur. Esase-n odalarda sanayicllerin temsiline imkam nizami vard1r.

527

ViLAYET

RAPORLARI

Smai tedrisat:
Bir diyecegimiz yoktur.

Nakliyat tarifeleri: Alakadar olma<hglm ic;in bu

11- Yaghaneciler:
hus~ta

da bir fikir ve mutaleam yoktur.

Yaghanecilerden Osman Sabri ve Mustafa Salib Beyler kongrede muzakere edilecek mesail etrafmdaki fikir ve miitalealarmt ~u suretle ifade etmi.!}lerdir:
Ham madde:

Miiessesemizde kullandtglmiz ham' maddeler susam, :,eker, kuru ve y~ raeyve, kakaodur. !]eker ve kakaolar ecnebi malt; susamlar yerli mall, kuru ve ya~ meyveler yerli ve ecnebi malldtr. Ecnebi mall olarak uc;te bir nisbetinde kuru ve ya~ meyve kullamnz. Ytldu 35,000 kilo susam, 35,000 kilo :,eker; 200 kilo kakao: 1000 kilo ya:, ~ekerin k1ymeti 14700, kakaonun ktymet.i meemuas1 220, kuru vc yas meyvelerin ktymeti mecmuas1 700 lirad1r. B- Avrupa'blar da ayni ham maddeleri kullamrlar

ve kuru lllf;yve kullamr1z. Susamm k1ymeti m-ecmuast 7700,

C- Yerli susam ve meyvelerin muhtaet tslah noktalan yoktur. Bazan badem if!ler:i act olur. Sattctlar karlljtmrlar. Bu hilelerin men'l l&z1mdlr. D - Ham maddelerimizi peq)n para ile tedarik ederiz. Susamlan vade ile de aldiglmiz vakidir. Vade 61 ve 91 giindiir. E- Bu teamiiliin tslahl hakkmda bir miltaleamiz yoktur. Sermaye ve kredi: A - Bursa'da mevcut be~ yaghanenin tesis sermayesl 25,000 Tiirk lirastdu
serma~csi ~0.000,

mutedavil

B - Tesis sermayesinin 100,000; miitedavil sermayenin 125,000 liraya iblagt Jazimdir. C- Bankalardan iki imza ile kefil vererek azami 611?,un vade ile istikraz yapabillyoruz. li'aiz ve komisyon %18 dir. Bugiinkti ~eraiti iktisadiye ic;mde bu faiz ve komisyon yiiksektir. Tenzili liizJmdtr. D - Mallanmtzm iie<te ikisini pein para ile iif!te birini de kredl He sattyoruz Vade 31 - 91 gtindtir. E - Sanayi ve Maadin Bankast gibi bir bankumn Bursa'da Ube ac;arak tesisa1. s::!rm:l.yemizl kurthk gostermek suretile bize be~ on bin lirahk asgari alt1 ay vaddi hesabt cari a~mJ.Sl ve bu kredi lie is gthmeklig-imtz Iaztmdlr.

52X

vlLAYET

RAPORLARI

F - Bir flkrimtz yoktur.

Vergiler- ve riisum: A - Vergilerden bir ~lkayetlmiz yoktur. Yalmz muamele vergisi ve <>ktruva fazla gellyor l kurtanruyor. Muamele vergisi hi~ degllse % 2 ye indirilmelidir. Oktruvayi Beledlye almaktadlr. Halbukl miiessesat1 smaiyeye lazun clan mallar oktruvadan muafttr. B - Muamele vergisi beygirle ve kuvvei mruharrikesiz lliyen lmalathanelerden ahnmtyor. Bunla,c: bize rekabet ediyor. Ve lk1 tarzilmalat ta9mmiim eyliyor. Bunun da ()nune gegmek laZimdir.
C D -

Oiimriik tarifeleri hakkmda blr rutl.taleamiz yoktur. MallartmlZl memalikl ecneblyeye

ihra~

etm.iyoruz.

E - Miiesseselerimize lfmm clan makineleri ve lptidai. maddelerl bug\inkii ~klin kiilfeti ve bUlrassa maddei iptidaiyeler hakkmda Avrupa'dan sipari verip getirmek imkanmm mefkudiyeti kartSmda giimrlik. re':lrni verllml3 mallardan tedarik ediyoruz. Blnnetice Teviki Sanayi kanununun bu hususlarda tatbiki filen imkanslZ kahyor. Hiikfunet bize her sene l!;ln lazm\ clan tests Ievaztml ile maddei iptidaiyeleri hesap ederek bunlarm verilmesi icap eden giimriik resimleri kadar elimize bazine bonosu verse biz gerek maklneleri ve gerek maddei iptidatyeleri tuccarlardan ve transit depolarmdan bila resim tedarik eder ve bunlarm giimriik resmini bono ile mahsup ettlrlriz. Btnnetice bilfiil sanaylimiz tevik edilm~ olur.

F - Bu hususta bir diyecegimiz yoktur.

Te!ivikl sanayi kanunu ve tatbikah: Bu kanun hakkmdaki fikirlerlmlzi yukarda s()yledik. Muamele vergisi ya tamamen kaldfrllmaSI ve yahut nisbetinin % 2 ye indirilmesi ve kuvvei muharrikesiz sanaylin de bizlerle ayni muam,eleye tabi tutulmam elzemdir. Standart
me~'eleleri:

'

Bu hususta bir fikir ve miitaleamtz yoktur.

Rasyonali2asiyon mes'eleleri: iskartam.Iz yoktur. Malzeme ve i kuvveti israf etmeyiz. Biitiin sene ve azami istihsal kabiliyetimizle ~ah~maktayiZ. Amele yevmiyesi 80 - 150 kuru~tur. Bunlar kll}m 8, yazm 10 saat ~alJtmlir. MutehasslS i~Ki lerlmlz yoktur. Mall ucuzlatmak ir;in fazla serrnayeye ihtiyactmlZ tablidir.
~allll'IZ

Ticaret ve Sanayi Odalarmda sanayieilerin temsUI: Miistakil Sanayi Odalari tekill miinasip degildir.

:w. 529

ViLAYET

RAPORLI\RJ

S1nai tedrisat: Bu hususta blr dlyecegimiz yoktur. Nakliyat tarifelerl: Bu hususta bir lkayetimiz yoktur.
12- Sabuncular:

Sabun fabrikatorii Lof~all Mehmet Emin ve Kafzade Kamil Beyler bize fikirlerini U ekilde anlatmilardir:

Ham maddc.-: A - Ham maddelerimiz: Zeytinyagi, tuz, kire~, sut ko.stik, solvaylt, torbadu. Zeytinyagi, tuz ve kire~ yerli malldir. Sut kostik, solvait, torba ecne bi mahd1r. Bursa'da mevcut ikl sabunhane senede: 100 ton zeytin yagt, 10 ton sut kostik, 5 ton solvait, 4 ton tuz, 10 ton kirec; kullamr. Zeytin yagmm kiymeti mecmuas1 55,000 llra, sut kostitin klymeti mecmuas1 2200 lira, solvaitin klymetl mecmuas 700, tuzun k1ymetl mecmuasr 400, kirecin k1ym,et1 mecmuas1 200 liradir. B - Avrupa'hlar sabunlanm ekseriya zeytin yatmdan gayri asidi yi.iksek olan muhtelif nebati yaglarla yaparlar. Marsilya gibi baz1 yerlerde zeytin yag1 da kullamlmaktadU". C - Bu hususta bir fikir ve miitaleamlZ yoktur. D - Ham maddeleri pelin para ile tedarik ederiz. E - Bu teamiiUin tebdili hakkmda bir fikri.miz yoktur. Serma.ye ve kredi: A - Bursa'da mevcut iki sabunhanenin tesi.<lat sertnayesi biri 10,000 dlgeri 3500 lira olmak O.zere 13,500 ve mi.itedavil sermayesi de beer binden 10,000 lirad1r.

' sabunhane i~in B - Tesisat sermayesi kUidir, mi.itedavil sermaye bir laakal 20-25 bin lira olmak Hiz1md1r. Binaenaleyh miitedavll sermaye olarak 40-50 bin ilraya ihtiyacimlZ vard1r. Liiks sabun imaliqe ihtiya~ httsll olursa aynca tesisat sermayesi de ister. C - Yiizde on sekiz faiz ve komisyon yiiksektir, iler idare etmez, Ziraat Bankasmm ald1g1 acyo 40-50 para kadar tut~aktadir. Halbuki baz1 mti.terilerinden on paraya kadar almaktadlr. Bu mi.isavatSIZhihn oniine gecmek lazlmdll". Kredinin vades! 61 n~ 91 giindiir. Karlllk bir veya iki kefildir.Altl ayllk veya senelik hesab1 earner yoktur. Bu tarzda hesab1 carl acmak laz1mdu. Bankalann gosterdikleri kredi gayet azd1r, bunu da coii:altmalldular. Sonra aldigimiz paralarm ad1 kredi deiUldir. istenildigi zaman bir bankadan para alamaytz, bu kredilere gtlvenerek bir i~ yapllll'SQ itlas
330

ViLAYET

RAPORLARI

muhakkaktu. <;:unku bankalar cam lstedigi zaman para verir, senedat tahsllinde zlraat bankas1, i~ ve Osmanli bankalannm .Ubesi veya muhabiri olmlyan yerler i~in acyayu ~;ok y\iksek al!yor. Bu pek fenadlr. Tahsil ettigi parayt da blr 11ube ylrmi gun kadar geciktiriyor. gondermiyor.
E F -

Mevcut bankalarm istediklerim.izi yapmas1 kl:fidir.

Vergiler ve riisum: Teviki Sanayi kanunundan istifade edemedi~imiz i9in kazan9 vergisi veririz, kazan~t ve emlak ve~isi bir sabunhane i~in y!lda yuz lira tuttugu ve sabunhanelerimizln su sar{iyatt bir evln sarfettl~l su kadar olmasma rat;men Belediye idaresi beher sabunhaneden senevi yuz lira su ucreti almaktad!r. kl bu pek fazlad1r. Halbuki evlerden 4-5 lira su ucreti ahyorlar. Oktruva resmt de pek fazlad1r. oumrtik tarifelerile alakam1z yoktur. QIkardigimlz mallan Tftrkiye'de satanz.
Te~viki

sanayi kanunu ve tatbikat1:

Teijviki Sanayi kanunundan istifade etmiyoruz, emsallmiz misillU biz de lstifade etmek isteriz, fakat muamele vergisine tabi tutulaca~lmtz i~in bu kanundan istifade etmeme~ daha munasip buluyoruz. Standa.rt mes'eleleri: Bir diyece~imiz yoktur _ Rasyonalizasiyon mes'eleleri: Iskarta ve israfat oluyor. fakat biz bunlardan lstifade edemiyoruz. Ve yahut israfat yapmtyoruz zanmnday1z. Biitiin sene c;al~amaytz, senede 1ki i.i~ ay ~al~abili~oruz. Yukartdaki isteklerimiz yaptL<m senenin her mevsiminde faaliyette bul"\nabiliriz. i=:~c;i yevmlyesi 100 iii 250 kuru~tur. iJ} mtiddeti 8 ili'l 10 saaLtir. Tiearet ve s_anayi Odalarmcla sanayieilerin temsili: Mustakil sanayi odlar1 Smai tedrisat: Bir fikir ve miitaleanuz mevcut Nakliyat tarifeleri: Mutedildir. Yalmz Mudanya iskelesinin aldigt iskele resmi pek fazladtr, tenztli leap eder. 13 ~eltik

te~killne

liizum ve ihtiyac; yoktur.

de~ildir.

fabrikast:

~eltik fabrikatoru Muhittin B. kongre ruznamesi etrafmda fU fikir ve mutalealart dermeyan et~tir:

531

VILAYET

RAPORLAR!

Ham madde:
A- Ham m:tdclemiz ~;.eltiktir. Bir yllda Bursa mall olarak 150,000, Adana'nm Kars ve ha valisi mah olarak 700,000 kilo c;eltik ayrkladrk, tic ret maIm temizligine gore okkada 35 paradan Uti kuru~ kactardtr.
B - Diger memleketlerdeki fabrikasiyon i~jleri de bu ~jekildedir, yalnrz ecnebi memleket fabrikalan kiilliyetli sermayeye malik olduk.larmdan kendileri zer'iyatla da lo5tigal eder veya koylliye avans vermek suretile ~eltik zer'iyatm1 tPrakki ettirir. Yanl alivre bir allm yaparlar, bunun net.icesi olarak italyanlr>.r kendl memleketlerinde zeroltma~ ~elt.ikleri ucuza mal ederek fazla ihracat yapabiliyorlar.

C -----Qeltik tohumlarmm rslahl ve ekillrken tohumlarm ecnebi maddelerden bilhassa dandan tecridl 1Az1mdrr. Bursa tohumlan memleketimizin di~er tohumla.rma faiktir, daneleri de iridlr. Yalmz tohumlanmlZ kan1}mt~ trr. Tazelenmesi laztmdrr. Bu tazelenmc keyfiyeti Eski:}ehir'de oldugu glbi Bursa'da da ziraat mf'ktebinde yapllacak kuqtik mikyas~:t bir tohum istasyonu ile kablldir.

D - UfRk mikyasta ~eltik satm allrrz, ekseriyetle !Je~Jin para hatta avans verilir, ve mal tamamen kaldurlmadan para~r tesviye olunur.
E -

Bu usul iyidir.

Sermaye ve kredl:
A lirad1r.

Fabrikamtzm tesis serm8.yesi 25,000, mi.ited<.wil sermayesi 5000

B - Bir kurutma makinesi ve diger alat ve edevat tcdariki i<;in on bin lira daha tesis sermB.yesinc ihtiya<; vardrr, mi.itcdavil sermayemiz de hi<; olmazsa 25,000 liraya ibla~ olunmalldlr.
C D -

Fabrikalarrmizm iijleri ic;ln banlmlarla bir mudmele yapmtyorn.

Pirin<; sa.t1,c;mda haftallk, on be1} gUnHik bir ve tki ayhk kredi u<;anz .

E - Sanayi ve Maadin Bankasmm Bursa'da bir ijube acarak smai kre-

diyi temin eylemesi h\ztmdir ve krediyi ~eklinde yapmahdir.

F -

hi~

olmazsa alt1 aylllr. hesabt cari

Ecnebi bankaya ihtiyactmtz yoktur.

Vergile\ vc riisum: A - Tellviki sa.nayi kanunundan istifade ediyoruz, kazanc:; vergisi vermiyoruz, muamele ve1gisi de .:tlmtyorlar. Celtlklere oktruva vermcyiz, pirint; olarak l}ehre ithal edersek oktruvaya tabidir, ve resimden bir l}ikayetimiz yoktur. B Bir
diyece~imiz

yoktur.

532

VILAYET

RAPORLARl

C - Celt1k zer'1yatr ufak mtkyasta yaptldi!!mdan fazla masraf1 muc1p oluyor <;eltlkler de pahallya mal oluyor, bu ltlbarla mevcut gumruk tanfesmm devamt laztl'ldzr

D E de~Ildtr

Memallkl ecneb1yeye thracat1m1z yoktur Ecneb1 memlekeilerden <'elttl<' gettremeyiz, gumruk resm1 musa1t

F - B1lnuyoruz, yalmz Italya'Jlln ptnnc vergllf:ll _nen.leket<nuzdokmden daha a? ve daha haftft,'r Teviki sanavi kanunu ve tatbikata: Baz1 makmeler ve tefcrruatm1 gettrdt~1m1z zaman li,uml uk Idaresmde 111aruz kaldlk, t:1~lan perdah etmek 1cm. g<"tlrtti~Imz 150 ltra klymetu,d<> ve brr c<>bge merbut &un'I elmas (sert bu ta-;> tahlll edtlemedtll tcm mahlftt &elaltkt ed1lerek elm?s raslmoan behct giamu,a 2 bra yam cem'an 4000 lira kadar gumruk resnu tstedtler, ounv v2rmek tmkruu olmadtRI 1~m mall bir senedtr gum!"ulcte b1r~kt1k ve almaga lU:lUm gornuyoruz HaZ111e bono..u 1hdas edthp mabmiZl gumruklerdcn bu bonol&rla <:ekmemiZ en munasiP bu usuldur Iktlsad1 noktat naZ!lrd:m dt.llkler celtiRt z1yan edtyorlar, her hang1 ~elbk mukayese edtllrse fabukala1 datma fa:e:la randmtan venr Lofca'II Mehmel. Emm B ttcaretanesz dmkte '!< 26 klrtkh pum<; aldzlar, biZim fabnkada 1se klrlkSiz Plrmc 100 kilo celttkte 40 lnloyu tecavuz etm~ tJr Dmkl<>r pmnclerm tcmde un blrakirlar. beher <'UVal pmnc 4-5 okka un y1yor Mal sat1llrken unlar da pumc hiltma gidtyol Halbuk1 pmn<'ler ytkandlgl zaman unlar kaybolur
mu~1{ula.t:\

Stan dart mes'eleleri: Celitklenmzz Ilh klSlmCiu 12 -

Kasun beyaz1, Ktrm1z1 inlclk

Kas1m beyaz1 Pllavhk ICm helme dokm1yen b1r nev1 pumcttr Kirm1z1 kllQ'J.k Helme doken bu p1rmctu Rasyonalizasivon mes'eleleri: QeiLtklerden cmsme gore %25 lla 60 pmnc elde edllebzhr, muteba.k:ISmm d1~erler1 tnevaddl ecneb1ye yam dan, saman, karamuk, un ve saued1r Kabuklar yak1hr, fabriicanm kuvve1 muharnkesm1 temm eder, d1ger mevaddt ecneb1yemn hepblnden 1stifade ed1llr Unlan hayvanlara yedtrtrler VItaMmll oldugu 1cm hayvanlala kuvvetll b1r g1da olur Unlar 1 ilit 4 korlla sattlabillyor Bu sene ktrk pataya btle satamadtk Butun sene ;;ahamaylz, Sf"nede azam1 tenmsam b1rden niSan bne kadar ctall:}lrlZ, olu
%25- 1 k'tbuk ve

533

VILAYET

RAPORLARI

mevstmde Iabnka bu b~ka le yaramaz, cabttrdtgtmtz: ~c1 ve usta m1ktan on btrdtr Gundellklen btr lnadan dort ltraya kadardt!' Yevm1ye on saat. -;ah:jJrlar, tsrtler bidayette acem1bk cek1yorsa da yetl~tmyoruz
TieareL ve Sanayl Oda.larmd:l sanayicilerin temsili:

Bugunku vaztyet yenlden masraf a.cma~a 1musatt delhldu Bmaenaleyh mevcut tleaet odalannda sanaytC'llen de tems1I ederek ~ gorulmehd!r
Smai tedrisat:

Btz1 alakadar etmez

Nakliyat tarifeleri:

Pahalld1r tenztll laztmdtr Orhangazt'den Bursa'ya 1,50 tla 2 kut u~a gelen .. elttk Mersm'den Bursa'ya aym ftata na.kledtlebtllyor
14 ~orap

ve Fanileciler:

Corap ve famlectlenmtzden Yahya, Ihsan, !~mall Hakkt Isparta'h Ismatl Hakki, Mtthat Mukrtm, Tahsm, lemsettm Bey ve Efendderm kongtede goru~julecek Isler haltkh1dakt noktat nazanm a~ag1ya kaydedtyoruz
Ham madde:

A - Corap ve famlecthgm ham maddelen Pamuk ve yun lpligl, mersenze flo::.tur Pamuk Iplikleunm 16 numaradan mces1 Avrupa mahdtr 16 numata.dan yukart'>) yerli mahdtr Yun tpllgl, mersenze, flm} ec.nebt malidtr ve en fazlast Italya'dan altmr kullandtttmtz ham maddelt>rm senelt'<: mtktar ve ktymetleum taym edem1yecegz B - B:tska memleketlerde de ('crap ve famlectlttm madc!et Lf)tldaiyesmt bu h:lm maddeler tesktl cder C Yctll pamuk tpl.klermm mceltllmeMne duzgunle<~t.tulmesm;), me1seuzelesttnlmesme 1ht1yac vard1r A3m ramanda yun lPligme de thtiyactmt.:~ oldugundd.n bunlard::h1 C'V"aft Io.z1meyl ve ctft buk'umu havl olmak u::;cre 'l urk1ye de 1mal i'Ltn1lmes1 muvaf1k olacau:tir D - Yerh nanmk 1phklenm eoko:;erJya Ur'Stn para tie Istanbul ve Bursa piy<-sasmda.n tedaul{ ede1z Icabmda azamt 1k1 aybk vade lie .reres1ye de n.lmabihyct Ecncbt mall.:l'llll da Istanbul p1yasasmda.1 az.amt 1ll::1 ay vade tie veg J. pcsm o'\ra tle tedJ.nk edl"nz E - Vadeh satt"lan ("!l Ziyade 1 yapt~gtml.l mevstm agustos ve kanuIlllsani oldutu l('ln h1c olma.lsa bu mevs1mde 4-5 aya tblag etmek muva flk O!Ul

334

vitAYBT RAPORLARI
Sermaye ve kredi: A - Sektz muessesenin tesis sermayelerl eern'an 3300 Urad1r mtitedavil sermayeleri yekO.nu da 18500 l1rad1r.
B - Daha yeni sistem tesisat yapabilrnek icin tesls sermayesi olarak beher mtiessese ba,opna 10,000 er liradan 80,000 lira, miitedavll sermaye olaxak ta gene on biner liradan 'so,ooo liraya ihtiya~ vardtr.

cD -

Buxa bankalan bize muteber kefaletle de ikraz yapmamaktadl.l'.

ne vakit sattp paray1 getirirlerse o vakit bedelini

Ekseriya vereslye lnal satanz vade ve senet yoktur. Bor~ae1Iar aim~ oluruz.

E - Yukanki soyledigimiz mevsimde banka.lann vade ile kefalet mukabilinde bizlere de ikraz yapmast lazimdlr.
F -

Ecnebi sermayesine ihtiyac1m1z yoktur.

Vergiler ve ri.isum:
A - Mithat Bey yllda 108 lira kazan-; vergisi verlyor. ismail Hakkl ve Yahya Beyler teViki sanayi kanunundan 1stifade etmekle beraber ~orap ve fanile imalat.hanesi olan kwlm i.;ln vergl vermlyorlarsa da sa~ mahalll ittihaz eylediklerl dukkanlardan altmiar lira kazan~ vergisl verilir. Dlier ~orap ve fanileeilerin imalatane ve tiearetaneleri blr arada oldugundan ve te~vikl sanayi ruhsatnamesini halz bulunduklarlndan kazan~ vergl.sl vermezler. Senelik ciro 10,000 lira kadardJr.

B - Aynl miiessesenin mall oldugu lqm ayn diikkAnda satllm)J} dlye vergi almah.rmt muvaflk bulm)l.Yoruz.

c - Bi~ ipliklerimizi tuccardan aldiguntz 1-;ln gumrillt muafiyetlnden lst.lfade edemiyoruz, ve hepimiz bir araya gelerek toptan Avrupa mall getirme~e de imkim bulamiyoruz, bu itibarla blze senelik ihtiyaCimtza gore bazine bonosu verilf!rek tucearm transit depolartndakl mallarmdan satm alacagtmtz ipliklerin ve sairenin bilaresim ithallnl temln etmek lazundtr.
D E -

Memallkl eenebiyeye ihraeattmiz yoktur.

Db'rduncti sm1f bir muessese1 smalye olan blzlerden giimriik resmini kald1rmak Iaznnd1r.
F - )\vrupa'daki miimasili sanayiin vergileri ve sairesi hakkmda malfl.matlmlz yoktur.

Te!ivikl sanayi kanunu ve tatbikat1: A - Te~viki sanayl kanununun bugunkii vaziyette bize temin ettlil faide anc~k ve ancak sene-de 80 ila 100 lira glbi haflf blr miktar kazan.; vergi.sinden mua! kilmasJdtr, baka bir !aide yoktur.

535

VILAYET

RI\PORLAPl

B
IHhr

Kanun ctorduncu s1mf :rr1uesseselere de gum1uk mu'lhyeti vermeBll'lllyvruz Bu huc;ustakJ fikirlenmlZI beyar. rtt1k

D-E -

Stand'\rt mes'eleleri:
Bu hususta bLr dtyecegimlz yoktur

Rasy1.1nalizac;iyon mes'eleleri:
A
~

Malzeme ve 1s kuvvet1 rsrafatm1 muup sebepler yoklm

I.s~1hsalden

B -

arda kalan dokuntu ve bakaya yoktUl'

C - Olv meV-'>Imde kredi bularal. m.;~l Islettp dtn me"srme g1rer gnmez mali p1yas 'Y'\. cikarmak smettle surum temmt laztmau

D - Az,um 1~L1hsal k:J.blhyetlle rDhsanuyoruz Kred1 olmsa bu selttlde callsmamJ..: kabil olacaktJr
nadll Duz hmle wm 10 1la 20 kuru'i Jakar yelek

K'sm gecc gunduz cahAn, yazm av cahstrlz Ucret1eum1z l'l ba'liJCII' 2U tla 55 kurus, eorap 1cm vedt bt-cuk l<"urus ucret1 Imahye ver1r1z E -

F G
~

Yov.tur Yolrtur Ishhlak ve tagbet cogalnsa ISilhsal keT'dLhgmden attaSana~ l

t>aktn TtLarct "e Odalarmda !>anayit'ilerm temslli

Mu.,talnl sanayl odast te~kiltne 1ht1yac yoktur TrrkotaJCliaidan blr ki'lmm tl(!aret odasmda aza olarak bulunmast fa1dehdu Smai
tedr~sat:

Ne vak1t tsleumtzde fabnlc.astyon yaptllrsa o vakJt thtlyacimiz olacaktlr Naklhat ta1ifeleri Bu husvsta b1r mutaleamlz mevGut

de~Iidtr

15

Havlueular:

Havlucu esnaft namma Suleyman, lbrahtm Hakkt Beylerle temas eddrnls ve mumPtleyhtma fiklr ve mutalealartm soylece tfade etm1lerd1r
Ham madde
A - 10 1la 30 numa1a a1a::.mda 1phk -..e 1pek ham maddelenmlZI teskll eder 30 numa1a 1phklerle 20 numara kasath 1phkler ectlebtdlr, bu numaralarrn hancmdekt 1phklf'r y~rhdtr, lpeklenmJz de ycrh mahdir Bursa'(la

VILA YET

RAPORL'\Rl

40-45 havlucu ustas1 esnafl vard1r, bunlarm 1cm de ancak yed1 sek1z1 ruallarmt Istanbul'da satabiilrler, d1~erlen Bu1sa'da sat'arlar Havlucu esnafmm bir senede kullandrgi yerll Jpllk 30,000, ecneb1 1ph~l 30,000 okkad1r, sarfettJklerl !p('k m1ktan 1se senede 300 kilodu1 Kullandlgtmlz I.J)hklerm vasat1 klymeh behcr okka 300 kuru~ ILJbanle ytlda 90,000 llrallk ecneb1, 90,000 InaIlk yerll 1pllk sat fcdiyoruz demektlr Ipekleun k1ymet1 de vasatl 20 In a oldugundan alt1 bm hrallkta 1pek sarflyatlmlz \<ar demektJr

B - Avt upa'hlar havlula1mm cozgulcnm mersenzeden dokt'Iiar, bu de brz1m g1b1 el tezgahlannda deg!l muteharnk tezgahlards havlu 1mal ederler Avrupanm maHan d~ha fantcz1 ve daha saglamdlr Avrupa'lllar el kuvvetJ yerme makme kuvvetJm Jkame ett1klen 1cm mallanm daha ucuza maJedetler ve hatta hall haztr gumruk tanfesile b1le b1Z1m mall..trJmJza kar~t rekabet kabJliyetienm kaybetmemi~lerdir
C -

Yerli Ipllgmde tamamen b1r bukum ve dul:gunluk yoktur Sonra

30-20 numara g1b1 mce ve bilhassa kasarh Iphklen yerb fabrJkalal'ImiZ ya-

pamiyor Bmaf'naleyh yerll Ipllklerf' Iyl bukum ve duzgunluk vermekle beraber mce ve kasarh 1phklen de. Turkiye'de tmal edeb1lecek muessec;atl Slnalye lazlrndir D - Yerll ve Avrupa Ipllklerml pe~m para 1Ie satm almz, 1peg1 de mtktan az oldugu tcm pem para lle tedank ed1yoruz Istanbul'dakl Ikl museVl ve 1k1 ermem IplikCI bazan vade Ile mal venrse de tkt 1m.za 1le ve f1atma beher pakette 30-40 km U zammederek satarlar Kucuk esnaflm1z burada.ki b1r musev1den Jplik alarak ucretle havlu dokurlar ve havlulan bu zat ahr. E - Bu teamulJer hakkmda b1r ciJyeceglmlz yol;:tur Sermave ve kredi: A- Bu,.sa'da mevcut 40-45 havlucu esnafmm faa! 300 tezgahmm tes1s sermayes1 10.000 lrrad1r Bunlaun mutedaVIl sermnyeler1 yekunu da 20,000 l1ra tuta1 B- Bu 300 tezgaht muteharnk ve asn bir hale get1rmek !Cm lazim olan tes1s sermayes1 beher tezgah basma 600 ve devre masura g~bt eyler tcm de 600 lua kr cem'an 1200 hra oldugundan 300 muteharnk tezgah ve teferruat1 1~m lil.z1m olan''tesrs sermayes1 cem'an 360,000 hradu Bu 300 muteharuk tezgahi J~etmek 1cm de b1r milyon lira mutPdavll sermaye 1ster
C - BlZinl kazanctmtz banka fa1zrm odemege kaf1 kalo.rdan da kred almay1z
gelmedl~l

g1b1 ban-

D- Ekser esnvf mahm pesm para 1Ie satar Buyuk esnaftmtz 800-1000 ltraya kadar maHan vasatJ 61 gun vade de de satar E-F - BIZim sanayum1zm tahammul edebilecP~l fa1z ytlda %5 - dtr Bu rnrktar fa1z uzcune 1krazat yapabllecek yerh veya ecneb1 bu mue;,;sese1 malryeye 1htryacun'z vard1r

337

ViLAYET

RAPORLARI

Vergiler ve rilsum:
A- Teviki sanayiden isti:fade eden esnafmuz imalataneleri ic;in kazanc; vergisi vermiyerek yalmz iptidai maddelerlne giimriik resmi ve oktruva vermektedirler. Demek ki teVik1 sanayi kanununun bize bahettlgi !aide senede yinni - otuz lira bir kazan~ vergisi vermemekten ibaret kallyor. imalatanelerimizin mallanm satmakta oldugumuz diikkanlar ic;in ka?.ang vergisi almmaktadir.

B- HUkumete teviki sanayi kanunundan istlfade eden miiesseselere verllecek bazine boncsu ile transit iplik alarak gi.imriik resmi ve okturuva vermemekligl..miz lazJmdJr
20 numarall kasarh ve 30 numarall iplikler bizde yapilmdigl bunlardan alman fazla giimruk resmi esnafumz aleyhlne istihsal fiatlm yiikseltmektedir. Tiirkiye'de imaline balanmciya kadar bu numaradak1 ipliklerin giimriik resmini indirmek havluculugumuzu inki~af ettirecektir. C i~in

D -

ihracatimiz yoktur. Bu hususta so;yliyecek ve ilave edecck blr mUtaleam1z yoktur. sanayi kanunu ve tatbikat1: miitaleata

E -

Te~tviki

Te:,viki sa.nayi kanunu hakkmda yukarrda serdetttgimiz ilave edecek bir noktai nazar1m1z yoktur. Standart mes'eleleri: Bu ile alakadar degillz. Rasyonalizasiyon mes'eleleri:

Tezgahlanm1zm verdigi 1skarta <dokiHen haYJUJ yiizde be!}tir. Bunlar<lan hi; bir istifademiz yoktur ve olamaz. Amelemizin 1~ miiddeti yoktur.
Par~a bama iicret veririz. Bir (#ifte on bel) kurutan 150 kuru:<ja kadat iicreti imaliye tediye ederiz, kendileri ne kadar isterlerse o ~adar ;ahlj:rlar. Ticaret ve S:tnayi Odalar.nda sanayicilerin temsili:

Ticaret Odasmdan memnunuz. Odada havlucularm bir miimcsslll bulunmasi faidelidir ve halen de mevcuttur. Smai tedrisat: Bu hususta bir diyecegimiz yoktur Nakliyat tarifeleri: Bu hususta hi<; bir ey suyliyemiyecegiz.

ViLAYET

ltAPORLARI

16- ipek booei'i tobumcularl: Bursa ipek booeti tohumculan namma Hasan Rtza ve Gaffar zade Mehmet Seyler dlnlenmi ve bunlar 'fikirler1n1 l}U yolda 1lade ve tesplt etmil}lerdir: Bam madde:
A - Bursa'da 22 tohumcuyuz, ham maddemlz damJZitk kO"~d1r ve kimilen yerlldir. 22 tohumcunun blr y1lda kullandtklan dam1zllk koza 20000 kilodur. Bunun vasati ktymeti ktrk bin liradtr

B - Diger memleketlerde de ayni maddei 1pitdaiyeyl kullamrlar. Blzim kozlartmtz evsaf itlbarile diger memleketler kozalarmdan daha iyt ve tohumlar1 daha elverilidir. C- Harir teftl memurlan bocekhanelerin filaeri ve sair illetlerden salim olduguna dair rapor veriyorlar. Halbuki verec~kleri raporlan kozlrm cinsini nazar1 dikkate alarak yazarlar.sa kozalanmtzm cins1eri de tedriel surette 1slah t'dtlml.' olur.
D -

Kozalan pe!}in para He satm almz. Damtzllk kozalarm pein para ile mubaya&Sl muvaflk ve koylUyii laztmdlr

E -

tergip

l~in

Sermaye ve kredi:
A - 22 tchumcunun tesis sermo.yesi ceman 40000 lirad1r, sermayeleri de 60000 lira tut~r.

mutedavll

B - Tohumlanm!za mahrec; temin edilcligi takdirde tohumculanmlztn 120,000 lira tests sermayeslne ve 180,000 lira miitedavil sermayeye ihtiyac;-

lan olacaktJr.
C- Bankalanmtz kti~iik i~ Gldugu i~in kredi vermezler. Krediye ihtiyaClmtz vardtr, binaenaleyh miimasili tohum memleketlerinde oldugu gibi bize de teminat mukab!li kredi ac;malan laztmdtr
D -

mahsul

~~amamnda

TohumlanmiZl tamamen vere::;iye eatanz. KozacJiar bedellerini oderler

E - Mevcut ba.nkal::l.rm faiz vc komisyonu senede % 18 clmasma nazaran tohumculul: 1-;in faz!adr. Bi?.~ scncde o/c 6 nisbctinde faiz ve komisyonla ikraz<:.t yap3.bilecek yerli veya ecnebi bir banka lizimdtr

VergUer ve riisum:
jpek bi.kef/;i tchumc;,tlan tesviki ~ln:<yi kanunundan istifade etm3Z, bizdf'n hem kazan~; veiglsi ahyo-rlar, hem de kutu bal}ma bir kuru ban-

539

ViLAYET

RAPORLARI

dorol resmi istifa ediyorlar. Evvelce bandorol resmi yoktu. binaenaleyll sab1k1 misillu kutularm meceanen bandorollanarak bu resmin ilgas1 lazimdn ihracatimiz gegen sene R.usya'ya pek mahdut bir miktarda idi. Biraz da irana ihracat yapllmi~tir. Bu y1l permileri Sanayi ve Maadin bankasma verdiklerinden n~i tohumlaramaz elde kalm 1~t.1r. ve banka hir; bir ihraca t yapamamltir. Ge<;en seneki taliplcr bile bu vaziy~t kar::1smda bizden mal almami~tir. Binaenalt-yh ihracattmtzdan memlekete girecek. kambiyo ta~ mamen zayi olmul}tur Bu u~ul tohumculukta tahr)p yapan bir usuldiir. t.Qhumculara verilmesi Yeni sene i!fin ihracat hakkmm kemaflssabtk lazmldll'. iran'lllar gec;en sene kutu ba~ma 20 kuru~ resim almakta iken resim miktanm e1ll kurua L?-Ikarmtl!lardtr. Hukumetimizin iran transit hahlarmm gumruk rcsmini 3 kurua indirmesine mukabil tohumlanmizdan alinan elli kuruun yirm1ye tenzili iran hiikumetinden de talep etmesini rica ederiz. Kutular bandorollanmakta olmasma. nazaran ayrtca bir de nakliye ruhsatiyesi almaga luzum yoktur. Bu usul bizler- i<;in pek c;ok mu~;ktilatl daidir, bin~,('naleyh kaldJ.rtlmasi lazmldir.
Te11viki sanayi kanunu ,.e tatbikatt:

Alakadar degiliz. Standart mes'eleleri:

Fenni muayeneye tabi ve bandorcllu ola.n tohumlanmt?.m st.andarizasyona ihiiyacr yoktur.

Ra!.iyonalizasiyon mes'elderi: Tohumlanmizt amele
1 2 - Telkih
~ab~tira.ruk

yapanz. Iskartamrz iki kisimdu. 1skartalar.

Maliil iskartalar.
edilmemi~ <bo~, ~;iftlc~merni)

Bu iki nevi 1skarta 0i 2 derecesindedir. Kelebek <;Ikan kozalan ldelik kozal Avrupa'ya satanz. Avrupa'lllar bu kozalardan ipek yaparlar. Bizde bU!1U yapac'lk tesisat1 fenniye yoktur.
i~J~llerimiz hazir::m aymdan a~ustos ayma kadar, eylitl on bc~inden itibaren de iki u~ ay ~al!!}Irlar. Yevmiye on saat i~Ierlcr. Yevmiyeleri kirk ila elli kuru~Jtur.

Tit!arel. ve Sauayi Odalannda

sana~icilerin

temsili:

Mustaitil sanayi odalari tesisine ltizum ve ihtiya~; yoktur. Ticaret Odasmda san'aturuzm iki mumessili vardir. Ticaret Odaiarunrzm Avrupa piyasalanm alarak ilan etmes\ ve tohumlanmiZln Acemistan, Kafkas UlkeIerinde evsafm1 tamttirmak i.,-in reklam yapmasr Iaz1md1r.

:>40

viLA YET

RAPORLARI

Smai tedrisat: Bir diyecegimiz yoktur.

Naldiyat tarifeleri:

Bir dlyece~imiz yoktur. Yalmz posta nakliye iicretleri fazla asgari blr hadde indirilmesini rica ederiz.
17 ipek~;iler:

oldu~undan

ipek fabrikatorii Cuma'll Yusuf Ziya Beyin kongre ruznamesine dahil mes'eleler hakkmdaki fikir ve m iitnlealanm al}a~Iya yaZiyoruz: Ham madde: ipek fal:-rikalanmizm ihtiyaCI olan mevaddl iptidaiye koza Tiirkiye dahilinden tedarik edilmcktedir. Senede azami bir milyon kilo ya~ koza ihtiya"'lanmiZlll i.i"'te ikisi Bursa ve havalisinden, mutebakiSi Adabazan, Oeyve, SO~t. Gonan, Adana, Amasya taraflanndan tedarik etmekteyiz. Bursa ve havalisinde yeti!!tirilen kozalar gerek nefaset gerekse r:md1man hesablle memleketin diger mahallerindeki kozalara faiktir. Zira cin.<>lerinin Islahi i"'in Bursa'da azami itina sarfedilmekle beraber koza islimhanelerinin bulunmasmdan kozalar fenni surette kurutulmakta bu da kozalarm gerek rand1manm1 gerekse nefasetini temin etmektedir. Koylerimizde yal} mahsul zamanmda satmay1p kurutarak satmak hevesinde bulunanlar maatteessiif kozalarm gi1ne11te ve firmlarda kurutmaktadlrlar. Bu itibarla l"oy ve kasabalanm1zm muhtelif mahallerinde islim fmnlar1 yahut Avrupa'mP imal etrni!j o1du~u sekator > makinelerini getirmek lazJmdir. Bilhassa Diys rbekir taraflarmda yetiijtlrilen kozalar hi({ te iyi bir cins gostermemekte ve .;ok fena rand1man vermekteditler, bu havalide olduk!;a fazla koza yetil}tirilmekte oldugundan bunlarm cinslerin1n 1slah1 surcti kat'iyede lazJmdir. Miiesseselerimiz i"'in mevaddl ipLidaiye temin edilirken bunu yalmz dahilden tedar1k etmeyt dtil}iinmek yanl~t1r, gayemiz memleket dahilinde sanayi ebekesinin kuvvetlenmesl ve inki~f1d1r. Memleketlmiz dahilinde mevcut olmad1g1 halde llenilecek mevaddl iptidaiyeyi hari"'ten celbetmek imkanmi temin etmek sanayi ve iktisndiyatlmtzm inkil}afma en fazla yardtm edecektir. Bu dahildeki mevaddi lptidaiyemizin satllm.amasm1 inta~ etmez bill\kls rekabet karISmda 1slah1 i"'in belli bal}ll bir cereyan tevlit eder, ve mevadd1 iptidaiyemizin biitiin diinyada satJlabilecek bir ekilde cinsleri 1Slah edilir ve yetitirilir. italya ve Fransa hiikumetleri ithal ettikleri mevaddl iptidaiyeden hi" bir suretle giimriik almaz, zira mevaddi iptidaiyelertn memleket dahiline girmesi demek bir ihtiya~ i.izerin~ celbedilmi., binaenaleyh memlekete bir 1 temin edilmi demektir. Meseia koza bu mevaddt iptidaiyemizin sati fia.tl dahilde fazla veya azhgma istinat etmiyerek biiti.in

541

viLAYIIT

RI\PORLARl

cihan piyasasmo. tab! bir ekilde taayyiln eder. Binaenaleyh memleketimiz dahilinde ihtiyac;tan fazla yetitigi halde bunlarm ~lenmesini temin etmek diitinceslle haric;ten gelecek kozaya giimriik vazetmek faldesizdir. Gayemiz sanayi mi.iesseselerimizi c;alitirmak ve memlekete .1 bulmaktlr. Koza Bursa'm1zda borsada ve miizayede ile sat1llr, ya mahsul mevsiminde giinde 40-100 bin arasmda gelmege balad1g1 zaman borsa idaresinin memurlarmm nezareti ve kantarlarile vezin edillr. Blnaenaleyh dalmi surette bors!l.nm murakabesi tahtmdadlr. Yap1lan bu sat1~lar pelndir. Kozay1 satm alan tiiccar veya fabrikator ertesi giini.i ukamma kadar eshab1 mahsuliin matlubunu vermek mecburiyetindeidr. Ak:Si takdirde mubayaadan menedilir. bu teamiil hakkmda imdilik diii.iniilecek bir ey yoktur.
Sermayc ve kredi:

Tesisat ~ermayesi ekseriyetle her miiessese sahibinin kendi sermayeslnf ihtiva eder. Ipek fabrikalarmm miiiedavil sermayesi pek mahduttur. ipek satl~larmm pe~in ve avan~ iizerine yamld1g1 927 seneslne kadar mi.itedavil sermaveler avansll satl.'llarla ktsmen ihtivac!l k~fi gelmell':te idi. 927 de ha~ hvan ve sermayeslz olarak yer ver te&ekki.il eden mensucat fabrikacilan ic;in dE' vadeli sat1sla.r bu sermayeierimlzin hie gi:iri.imnivcek kadar ise yaramamasm~ ve binnetice kredi temini icin miiracaatlarrmlza sebebivet verdi. Bunun. milli bankalanmiZ iht.iyac nlsbetlnde (llm1va.cak .sekilde temin etme~e r.ahsh. Fakat bUt"din k~fl gelmemektedir. i:ktisadi buhranlarm her sal'laya teslri -1olavisile hall hazuda kredl mlkyasmm fazlalatmlmasi behemehal elzemdir. Bursa'da bank11lardan temin etmekte olduitumuz kredi mtiteselsil kefalet usulile ve iki kisimdlr. Dohudan dotruya para taleblne kars1 iic imza istenilmektedlr. Veyahut blr miisteri bonosunu bir imza ile ciro etmektedlr. Vade azami 91 faiz ve komlsyon %15- tir. Emtia mukablll bankalardan allnan meballg %12 faiz ve komlsyona tabldir. Bunun hududu bankalarm mali vaziyetine ve ald1klan dlrektiflere tabidir. Bursa'da sanayi erbab1 i~ln elzem olan sermaye ve ltredlnin temini icin burada bir sanayl bankas bilhassa bu maksada hlzmet edebumek gayesile blr ~ube kiiadl ve sanayi erbabma ahval ve zamanm buhramm nazan dikkate alarak uzun vadelerle yard1m etmesile kaimdlr. Bursa sanayi erbabt arasmda boyle blr bankanm tesisi diiiintllmek laztmsa da buraca bu paranm temini imkansiZd1r. Her tiirlii sanayie lstidad1m1z oldugundan ecnebi sermayesile fabrlka te~kkullerlnl beklemektense ecnebi sermayell sanayi bankalartnln memleketlmize gelmelerini beklemek daha zlyade faidelidir. Vergiler ve riisum: Herne surei:.Ie olursa olsun istihsalat tizerinden ahnmakta olan ihracat vergileri Uhracat muamele vergisi) 90k mantlkslz ve bilhassa sanayi ve

542

VILA YET

RAPORLARI

ihracat emtlam1zm hari~; memleketlerde reltabet kuvvet ve kudretini kaybettlrecek mahiyettedir. Almmakta alan dahlli vergiler mevzuu bahsolmaz. Yalmz dahili ima.18.ttan ahnmakta olan muamele vergilermln <;ok ciddi blr ekllde tetkik ve tahsil ekillerinin 1slah1 elzemdir. Zira <;ok defa mtikerrer vergiler ahnmakta ve maim imal k1ymcti sat! k1ymetl ile rekabet edemiyecek derecede pahali obnaktadir. Meselii.: Ipek fabrlkalanmizm dahili satilarmdan muamele vergisl almmaktadu. Bu vergi ipek fabrika sahlplerlnden dejtil, onu tmal masraf1 da sarfederek mtistehlike sati eden mensucat fabrikalarmdan almak lil.zimdir. Zlra, koza mevaddl iptidalye oldugu glbl kuvvei muharrike 1anesile imal edlldlgi kabul edilen lpek te ham bir maddedir. Binaenaleyh mevaddi lptidaiye muamelesi gormek lii.ztmdlr. Ipekler bir defa sat1~ edlldikte %6 muamele vergislne tabi tutuluyor. Mensucat imaUnde de gene sat! kzymeti tizerlnden muamele vergisl allluyor. imal ettig'i emtia da muamele vergisi de verilml kismi tefrlk ederek zammedilen imaliye ticretinden muamelevergisl vermek blr o;ok kanIkllklan ve muamele tahsil ltjini de zorlatlrmaktadir. Binaenaleyh bunu sureti kat'lyede tslah veyahut tevikl sanayi kanunundan istifade eden miiesseselerde bir cok kay1tlan istilzam ettirmesi ve sanayle makus tesiri dolaytsUe tamamen kaldll'llmasi elzemdlr. Giimriik tarl!esi mensucat sanayii.mize htisnii tes!rler yapmitlr. Ayni kalitede, ayl!i desende fakat halls ipekten lmal edilmekte olan kum.a~latlmlz Avrupa'nm !antazlletine kan:!I geni genl~ rekabet edeb1lmekte ve inki~fa do~u gitmektedir. Avrupa sanayi memleketlerile sanayilmiz heniiz kablli k1yas olacak bir vaziyette degildir. Bugiin gerek Almanya'da gerekse dilter memleketlerd~ sanayi erbabmdan %60 nisbetinde kazam; vergisi almmakta oldu~unu lldiyoruz. ~u kadar var ki Almanya'da teessi'!s etmi ve kuvvetlenmi% bir s:1nayi varhgl goze ~arpar. Yeni dogmak iizere olan sanayiimlzi hi~ bir memleket sanayli vergi ahtn sistemlerile mukayese edemeyiz. Zlra sanaylimiz sarsmttya hi~ dayanacak vaziyette degildir. c;ok itlna ister. Bu itlbarla degil imalat vergileri, her ne suret1e olursa olsun almacak vergiler sanayiimizi sarsma~a k~fldir.
T~viki

sanayi kannnn ve tatbikab:

927 senesindenberi kabul edilen teviki sanayi kammu sanayUn inkiafl i!;ln kafidir. Yalmz tatblkatmda hazinenin menfaatini dti\inrnek suretile deltll sanayii yiikseltmek gayeslle hareket etmek lii.zundu. Evvel emlrde muamele vergisinden korumak i~in dahili ve harlci mamul satU?larm muarnele verglsini tecil etmek d~tiniildi.i. Bu Inki~Ja,f etmekte olan ipek~iligimiz ve mensucatcihglmizi senelerle geri b!Iaktl. M~tertden tahsil edllmeden teraktim eden bu vergl mahdut. sermayelerim.i2ln tamamen mahvobnasma sebep oldu, buna inzimam eden iktisadi buhran sanaylclleri hareketsiz brraktl. Binaenaley bunun halli tecilin bir daha kabul edilmemesi, ihracat vergilerlnin llgas1, tevlki sanayi kanununun 11 lncl madde-

543

VILA. n:r

RAPO&LARI

smdekl p1r1m !ashmn te.marnu tatb1k1, ~:nnm1n yukselmege lStlde.dl olan sanay1 1le rekabet yuzunden sonmege mahkum mutesebb1slere kat'l olarak venlmesuun temm1 Te~v1k1 .sanay1 kanununun buyuk ve kucuk sanayumlZln hang1sm1 hlmayeye matuf oldugu anlas1Inuyor Mes'ele elle ayakla ve yahut hayvan kuvvettle muteharnk kucuk muesseseler kanun 1kt1.zas1 muamele vergtstne tabt tutulmadiklan halde on bmlerce llra sarfile kuvve1 muharnke Jane sue cahsan buyuk muesseseler 1se muamele verg1sme tabl tutulmustul Bu kucuk ~.,nay1e avdetUniZl te~v1k ed1yor Halbukt myasett 1kttsad1yem1z buyuk muesseselenm1zm tiOgalnusmi temm etmek oldul:undan kucuk sanayun bu g1b1 vergllerden 1st1snas1 buyuk muesseselere cok zararlar yapmaktadir Standart mes'eleleri: Bn dtyeceg1m1z yoktur TJCa.ret ve Sanay1 Odalarmda sanayJcllerm temsd1, B1r dlyeceglmlz yoktu1 T1caret ve Sanay1 Odalanmtz daha mustakil olmak lazundir Hall hazu vaz1yetlenle mahalll vaz1felen yapmad1klarma kanaat1m vard1r Tlcaret ve Sanay1 erbabma tamamen rehber olmam<~ktdlr Bugun hesap devrmdeylz, hesapla adtm atmak mecbunyetmdey1z, eksenyet tucc:nlanmtz Avrupa dan s1pan ettlklen mallarm kamb1yolarm1 malm vurudunda tedank etmektf'dlrler Bu bu .;;ok tuccarlanmtzm kulhyetll zararlartnl 'Cabettumakterltr Ihracat tuC'cailarlrnlz 1cm de satnt'ldan almak cok tehhkehdu Yapmakta oldugmnuz z.ararlar hep bu g1b1 esk1 z1hmyetle hareket etmekllgJmudendtr Mal mubayaa ed1hrken p1yasay1 goz~tmeyJ.Z Beklet1r ve ctkacak ptyasalardan tmdat arertz Bu g1b1 Zlhmyetlerl mlmek ve tuccarJara haktkl rehbetllkte bulunm'\k T1carei. Odalartmlzm vaz1felen meyamnda olmahdn Btlhassa ahm lie sat1mlarda tuccar beynmde tehaddus eden thttlailan Avrupa'da oldugu g1b1 OdahnmJ.Z mtlhap edeceklen heyet mauJ:etlle suret1 kat'1yede halletmelt salah1yetm1 h:.tlZ olmahdn Sinai tednsat hakkmda b1r flklr vc mutaleam1z yoklur Nakhyat tar1felen: Bu gunku nakbyat tar1felen ticaretlrnlz uzerme fena tes1rler yapmaktadir Adapazart'ndan Bursa ya naklett1gumz kozalara verd1g1m1z nakhye ucret1 Adapazart'ndan Marstlya'ya verdll:lrnlz ucretten ~ok fazladlr Kozalann ~;ok azald1g1 su :.enelerde bu mes'eleye fazla ehemm1yet atfetmek okturuva dtye ahnmakta olan paralarm da ~ok mantlks1z oldugunu kabul ederek bunlara kat 1 mhayet ,Yermek en prat1k carelerdu

544

viLAYET RAPORLARI

ipek fabrikatorii Mtisyo Aleksandr Brot ta kongrede miizakere edllecek mesail hakklnda blze fU fikirleri soylemittir: Ham madde: A 926: 927: 928: Ham madde koza.cllr. Yalmz Tiirkiye malldll'. 59,725 kilo koza 79,540 78,025 ;:. ~ 86,832 93,000 Lira 115,226 108,701 124,260 Randoman 11,5 kilo koza 1 kilo ipek vermltlr. 11,080 11,200 10,700

929:

B - Bizim kozalarm baka memleketlerde emsali yok gibidir. Yalmz Rusya'nm Ti.irkiyeye yakin olan yerleri beyaz koza yapar. Bununla beraber bu kozalarm evsaf1 bizimkilerden dundur. italya'da san cins koza vardtr. Takriben 9 kilodan bir kilo ipek verir. Beyaz cins kozalan da var.sa da azd1r. italyan'larm beyaz cins kozalan 8 - 8,5 kilodan bir kilo ipek verl.r. Fransada sar1 cins koza vardtr. Onlal' da italya kozalari gibi randman verir. Suriye kozalari sarldll'. Japonya'nm kozalari yeilimsJ kiit;tik kozalardtr. Beyaz kozalar1 da vardu. Cin kozalan beyaz esmer, sandu'. Randimanlarmi bilmiyorum. Cin'de i;ianghay ve c:lvarmda d\inyanm en gi.izel ipegi yapllir. 8-10, 9-11 denyedir. Biz bu denyede ipek yapmaytZ. Blzim kozalanmizda alastikiyet ve mukavemet blrinci derecedir. Ya.lmz pUriizlUdiir. ~lemesi biraz lyi degildil'. Yani lletenlerln lyi seemek ve tasnif etmek i41in mi.isait olmlyan sermayelerl yiiztinden kozalar iyi tefrik ve tasnU edilmiyor. Yirml se~e evvel kozalar 9-9,5 kilodan bir kilo ipek verlrdl. TohumalarJmizm iyile3tlrUmesi ve 1st1fa edilme&l Iazund1r. Bu yap1hrsa kozalarimizm evsal1 daha iyi olacakttr. TohumculanmlZm damJZUk koza evsafma daha dikkatli davranmalan da icap eder. Ge~n senenin ipeglni Avrupa'hlar daha iyl buluyorlar.
D - Eskiden ~::imdikl glbi ahm satlm yap111rd1. Yani kozalarm alun satlmmda riisumu sitte zamamndanberi ayni taamiil devam ediyor. E - Bu taamiilii tur. Iyidir.
dei!;i~tirmege

ve 1slah etmege li.izum ve zaruret yok-

Sermaye vc kredi:
A - Fabrikanm tesis sermaycsi 70,000 liradir. 92 mancrmklldll'.

B - Tesis sermayesi olarak 90- 100 bin, miitedavil 40 - 50 bin liraya ihtiyaclmlZ vardu.

sermaye olarak

C - Bankalarm faiz ve komisyonu %15 - 18 dir. ~ubelerde- Mudanya, Gcmlik gibi - marandiz i.izerine % !2, 13, 14 ttir. Vade 31 - 91 giindUr.

35-545

viLAYET

RAPORLARI

Bankast iki, i Bankasl iig, Ziraat Bankas1 iki u~ imza alrr. Bankalar bazi muteber tamlan tiiccarlara bir senelik kefalet mukabili 10 - 20 bin lira hesabt cari de acarlar. Fakat bu enderdir. Fransa'da tic; a~hk poli~e i<;in faiz ve iskonto senevi %3,5 tur. ingiliz bankasi 6 dan 5,5 ga indirdi. italya'da %6 d1r. Fransa'da ahzu ita kontkuran faizi % 6, ingiltere'dc '7ro6 italya'da %7-8 dir. Amerika Fransa gibidir. D - H.lrir,te bir evimi:r (Bankerimiz) vurdtr. Ondan para ahnz. Kozadan ipek yap1p senesine gore satl~ alivre de yapanz. Buractan mal gondeririz. Teselltim edip bedelini mahsup ederll"r. Sat1~ olmazsa konslnyasycn gonder~riz. Menfaatimizi gozederek satarbr. Dahilde satil'}lm pe~indir. Avrupa ipek sanayiinde de t1pk1 bizim ihracatimlz gibi bankarlere ihtiyag varmr. Bu taamidde aleyhimlzc bir uetice yoktur.
E - Sanayiimizin inki~af1 i~in falzi indirmek c;:aresini bulmak la~Jm dir. Yani banka a~maga Itizum yoktur. Mevcut bankalarm daha ziyade kolayh!c gostermesi temini maksada kafidir.

Kar~Illk kefaleti muteselsHe iledir. Osmanh

F -- Bir kilo ipek yapmak icin tic; lira gider. Senelik ciromuz:

da de 928 de 929 da
926 927
Ver~!lcr

5,180 kilo lpc!r. 7.100 6,911 3,120

:!>

ve rusum:

A- 926 ve 027 de kanmiz ctiz'i miktarda varsa da 928 ve 929 da bil:i.nomuzu zararla kapattlk Te~v1ki sanayi kanummdan isiifade ederiz. Fakat bu kanun bizi yalmz kazam; verglsindcn muafiyet veriyor.
B Muamele vergisi mt>nfi tesir yap1yor. Fabrikalanmtz H~m emlak vergisinden muafiZ. Paray1 istemiyorlarsa d<t abnm1yacagma dair elimizde bir vesika vermediler.

C - H:trict.:-n gekcek koza!ardan gtimrtik almam::W.rdlr. Fransa ve Italya'da eta bo,rledlr.

D - ',~ 2,5 ihracat muamele ver~lsi kalkmahdlr. Bundan ba~_!ka ihracata prim de vermelidir. Qunltii imalata prim vcrilecegini l<anun iasrih etmi~iir.

E - Kozanm gtimrti.k resmi 26 kuru~ 10 paradrr. Sanayiin inki~_!afi r:amma fabrikalara harl~ten gelecek kozalardan resim almmamahd1r. F - Fransada manc1mk ba~ma ve i~lemi~ oldugu gtinlere nlsbetle her sene fabrikacllara bir ikramiye verilir. Nisbetini bilmiyorum. Koyliye de

546

VILAYET

RAPORLARI

yaptrgr koza it;in ikramiye tevzi olunur. Mlktan harpten evvel 70 santim yani 100 para idi.
Te~viki <~anayi

kanunu ve tatbikatl:

Kanun ahkammdaki ve tatbikattaki muphemiyet blze zarar vermltlr. Bu kanun ahkamr hakkile tatbik olunmaltcllr. Stan dart mes'eleleri: Memaliki ecnebiy:ye koza gonderemedi~im i~in standart hakkmda bir miitaleam yoktur TJcarette .serbestilazundir. Kontrol olamaz. Ticaretin ruhu rekabettir. J3ponya"da ipeklerin fiatr d~unce sindika para verir. ipekl'rin fiatmr tutar. Bir kalf ay sonra vaziyet duzelir. Bu sene bu tedbiri yapmaddar ve riatlarm diimesine mani olamadrlar. Rasiyonalizasiyon mes'eleleri: A- San'atrm1zda malzeme israfahm icap ettiren sebepler. yoktur.
.

B- Bizim kaml}IbflI, s:?Jkun, tava dibi, krizallt, ipek ucu satlhyor. Krizalltlerden Avrupa'da yag ~lkanrlar. Kur-utup gi.ibre yap':lrlar. Keten ic;in de kullanJrlar. Bir kllo kozadan 250 gram lpek ahmr. ipetin %32 - si kamc;rbaldtr. Yani 80 gram!, 80 gram salkun, %3 c;ifte, 590 gram da bock kahr. Namer i.sminde bir zat krizalit ilemek it;in Muradiye istasyonu civarmda bir fabrika yapmiti. BOcekleri orada kurutup ve ezip ya~m1 ~tkanyordu. Bu fabrika slhhata muzu olmryan bir yerde tesis ettirilmelidir. Qiinki.i fabrikanm r;ah~masmr nihayet menettller, kokuyor diye.
C -

Bi.it.iin sene 4dallIT1Z,

D- Kozn noltsan oldu~u l({lri llemedlAimiz z:1manlar da olur. Bu sene nlhayet nis?.n nihayet.ine kadar iiiyebilecegim. Faaliyete temmuz iptidasmda ba~ladlg!ma gore on ay c;alracagun demektir. E - 9 saat i:;:leriz. Paydos muddetleri yarlillar saattir. Ve gi.inde ti~ defadu. h<:i yevmiyeleri manctmkc;rya 85, kam4d!Ctya 35-40, ustalara 1l 0, bagc1 ve pi.irlizci.iye 80~110 kuru~tur. Direktore ayda 125, ate(;iye 50, c;rragma 35, katibe 30 lira iicret veririz. F - Bizim i~iler gi.inde 500 gram ipek yaparlar. Avrupa it;ileri sekiz saatte 700 gram ipek yapryorlar. Avrupa i~isl sekiz gozle ~llIr. Sekiz ue:; kullamr, bizimkiler kalm olursa dort, orta danye olursa be goz 4J.iyebilirler. kudretleri bu kadardrr. Dere fabrikas1m Avrupa tertibi sekiz goz. yaptrlar ~~;i bulamadllar. Binnetice alatlan k.ald1rma~a mecbur kaldrlar. 10-12 yamda i~i almz. 16~17 yama kadar ~ahtlrlrtz. Tam meleke peyda ettllderi zaman bu k!Zlar evlenip faprikayr terkederler. G - Paras!Zhktan boyle bir teehbiis yoktur. Htzlmdtr.
Parasrzlr~a ~are

bulmak

547

ViLA YET

RAPORLARI

Ticaret v_e Sanayi Odalannda sanayicilerin temslll: Bu hususta bir mutalea dermeyalllila salahiyettar deAlllm. Fakat mustakil sanayi odalar1 tektline luzum ve iht1yac; gorm1yorum. SIDai tedrisat: Fen adamlanmiZ vardlr. Fen duektorum Oayete lsmmde blr Italyandll'. Nakliyat tarlfelerl: Komur l(.:m b1r ton komuru Mudanya'ya teshm 11,50 braya satm allyoruz. Mudanya'dan Bursa'ya fabnkalanm1za kadar 6 lll'a nakllye masrafl gLdiyor. Bu ma.sraf pek fazladu, mdmlmelidu.
18 Mensuca.~dar:

Mensucat fabnkatoru Balaca Mehmet, ~vkrzade Tevflk, Feyzullah Beyler f1k1r ve mutalealanm U yolda tesb1t eylemilerdir. Ham madde: A- Ham m!!ddeml:?l yerll 1pekt1r. Yllda y1rm1 be:J balyadan yetmL be balyaya kadar sarfedenz. Ktymetl vasat1 LkLcr bm llradan 150,000 llrt~dlr. B - Avrupa'llla.r sun'r 1pek deeden mamul1pek pamuk, yun de kullamrlar Bunlan kan~Ik IStimal ederler mamulatlau da btzlm kumalar g1b1 metanetll olamaz. biz sui yerll 1pekten kuma dokuruz. c- Bukum, boy<lma, apre g1b1 tesi.Sat lazimdir. Desen 1~m Avrupa'dan ustalar getutmek de .cap eder. KumMlarl parlatmak ve ag1rlatmak u;m !lrJ demlen bu usul ve ecza vard1r. Maatteessu( kuma~larm metanetm1 kaybettudlgl 1cm ve kumas1 oldurdugu 1cm bunu kullanmay1z Bu sebeple kumalanmizdalu parlakhk ve aguhk Avrupa'nmkller kadar deg!lcur. D- Donye (kalmhkJ tavel <metanet, kuvvet) doVId::tJ (sanm.l uzermedir 13/15 dovye demldLgt zaman 400 metro 1pegm 14 donyede (kalmllktaJ gelmes1 lfl.ztmdlr 15 gellrse kumascmm unne gelmez. B1r gram 19,50 donyed!r. Tavel d-sywce yanm :;.aat taveller vard1r Btr Clle yant elbmetre 1pelr yarlm saat orada kopmaaan donecektu Sanlnken y2.r1m '3aatte h1c kopmazsa yuz taveldtr D01t kere toparsa !.10 ta"eldu, be-s kelC koparsa 80 taveldtr, yed1 kere koparS'.t 70 taveldtr 80 tavelden a~agi 1peg1 b!r kumcl'\Cl 2Imamak hakkinl ha1zd1r (;'unku l'le yaramaz DovtdaJ. Ipek masuralara !fOZgusUJlde dolaIk ve yap1s1k oiup ta sat'llmazsa het ne kadar taJell ve donyes1 duzgun olsa b1le makbul btr tpek olmaz DovtdaJSIZ 1pek htc bir I~e yaramaz veya fabnkactya <'Ok 2:1yan \>eur Ipekler bono lie tedank olunur, kredmm noksan llgmdan ve parastzbkt!ln Av1 up.t'da mut~vasstt bankerl"r marlfetile h~r 1k1 taraf Ihttyacmt kolayct' t<ltn,m eder BJZde bu t.ekilat olmadlgi tcin kulfet lpeketlerm uzerme yuklem} or Sa.naynn ter:~.kln.sme mam oluyor.

548

ViLAYET

BAPORLARI

E - Bu teamiilii 1slaha Ji.izum yoktur. Buttin diinyada teamiil bu ekildedir. Blnaenaleyh I.slah edilecek cihet yalmz kredi ve para bulmaktan ibarettir. Pruva ve kondisyonu bizde de tatbik etmek li.zimdir. Sennaye ve kredi:
A - Teslsat sermayelerimlz blr tezgahta blnliradir, mutedavil sermaye mlz ya yok veya pek azdll"

B - 12 tezg!hll bir fabrika.yi tedvir i~in asgari 20,000 liraya ihtiya~ vardir. Tezgahlara 12,000 lira da tesis sermayesi gitt.ltinden 32,000 lira ile bu ekilde bir fabr!ka donebilir.

c- Faiz ve komsiyon % 18 vade 31~61 giindiir. Kar,?Ibk kendimiz dahll oldu.tumuz halde iig lmzadir. Falz ve komsiyon mlktarile i.i~ imza ii kiilfetlidlr. Bu kulfetlerle sanayiimiz terakki edemez. Frans1z'Iar Paris'Jn Eyfel ku Iesinden bakarak Tiirkiye'deki miiteebbis sanayi erbabma verestye tezgahIar vermtljlerd!r. imdi ise bizim bankalar1m1z kredi etmezler ve bizi gormezler. Biz 3-5 kil}i bi raraya gelir biribb:imie kefil olur bonolanmtzi k1rdmr ve oyle boyle ge~iniriz.
D - Satllarimiz vade iledir. Elli - yuz top mal hazular mi.i~teri aranz bulsak blle vade ile mal SD.tarlz. Slparl.~ata hemen hi~ i~liyemeyiz. Pe(itn

para He siparl yapmazlar. E- Sermaye ve krediihtiyacml temin i(:!n makine ve 1'abrikalanrnlzln mallar1m1zm ipoteki mukabilinde bize para vercbilir bir banka Ii.zimdll'. Mevcut bankalann kredi siyaseti yanl!.tlr. Ka<; krtw1 kredimlz oldu~u belli de~n. Bugiin verlr yarm vermezler. Ne i yapacag1m1Zl a1rt1rlar. Bankada be bin lira kredimiz oldujtunu bilselt ona gore il} gori.iri.iz. F ~ Ecnebi serlll\aye.<>ine ihtiyacimlZ yoktur. !aideleri olur. VergiJer ve riisum: A- Fabrika ba~ma senede asgari 3600 lira rnuamele vergisi veririz, senelik ciromuz 80,000 lirad1r. evkizadentn senelik cirosu 150,000 lirad1r. B- ZaranmiZl muciptir, 5800 makaranm iizerindeki ipekten hesap soruyorlar ve kimimizi eksik royledi diye mahkemeye veriyorlar. Fazla ~1karsa bile gene ~eden fazla ~1ktl diye mahkemeye sevkediliyoruz. Bu ki.ilfetleri diiljiinmekten ve suallere cevap vermekten ~lemege vaktimiz kalmJyor. ~lenmi~ mall muamele vergisi vermeden kap1dan dlari .;lkartmtyorlar, Mal fabrika.da. kalamaz, satilamaz yaz1hane veya depolarmuza gelir, ~unku miitJteri arama~a mecburuz.
~anka

ho.linde gelirler.se

549

VlLA~T

RAPORLARI

200

kur~~

f1a t yazilml' bll' maim verg1sm1 venr ve belkl wall 170 kurusa

satanz
C- Yem gumruk tanfesmm fa1deS1 muhakkaktn
D- KumaslanmlZ 1hrac eddmez Hancte tiCaret mumessilllklenmtz manfetiie mahrec bulunablllr E- Fabnkam1za Iaz1m olan b1r makme 1cm evvela gumruk tesmmm temmllCm para veya banka mektubu ahmyor, sonra uc ay burada ugra~1yoruz, be altl ay "ka dar zaman gec1yor Param1z bagl1 kallyor, 15-20-50 llra tuta.n gumruk restmlen 1cm bu kada1 kulfetle ugrusmaga mecbur oluyoruz Gwnruk resmm1 vermcge ve hakkimlZl aramamaga raz1 olaca~1z cunku ugras~ makla daha fazb. I<;ten kaliyoruz
F-

Bllrn1yoruz

Tesviki <;anayi kanunu ve tatbit..atl: A - MaattePssuf blr cok noktalarJ htbtlr edllmedtgmden fatde yerme z1yan verm1stu
C - Bllr.uyo.ruz
D - Soyledtl<"

E - Kul.'uk sanay1 ve el tezgahlan asnm1zda na~art dikkate ahnacak seyler degtldtr Bur li'nn muamele vergismden mu'lf o!mala1 fabnkaulau da.ta buyJl: muskulata maruz birakiyor
Standart mes'eleleri:

Ihracatimiz olmadiglicm standart yoktur

Rasiyonalizasiyon mes'eleleri:

Klrlk 1pek clkar Avrupaya satauz, biz Istlfade edcmeyiZ Avi upa'hlaL" bundan 1pek yapailar veya ba::jka sanaytde kttllamrlar Olu ~evsunde fabnkalanmiZI kapanz, param1z olsa kapamtyacagi~ MallarimiZl depo edeceglz Yerll malhrma tagbetsizbk vardir Turk maluu on kurus fazlas1na kadar kullanmak tmkam varken mustehllk meufaatuu du'lunrlugu:Dden 3'apilmlyor Bu ki'UUP lazlm eeldlgl glbl tatblk olunmalldlr Yazm gunde 10 saat, k1sm seklZ veya altl saat
80-100 kuru'ltur
I~~~ randumamm yukseltmek ICm btr tecrube yapllmitlr Fakat bU' mesal programimiz yoktur Bukum ve organsen 1peg1 olursa ISCiler gunde 20-30 metro kadar mal cikarabihrler Ist1hsall artt1rmak 1cm yapt1~untz tecrubeler vardU', fa1de dahl gorm~uzdur cali~ulZ

Ucretler ameleye

550

vTLAYET

RAPORLARI

Tfcaret ve Sanayi Odalannda sanayieilerin iem.sili: Sanayl Odasma liizum yoktur. Ticaret OdamiZda mensucat mUmessiilerl vardtr. Sma.i tedrisa.t: Bu baptaki flkrimiz: Avrupa'lt mi.itehassJS getlrerek blzi ikaz ve tenvir ettirmektir. Nakliyat tarifeleri: Nakliyat tarifelerl ve okturuvalat pek fazla.d1r. Koli postal i.icretleri de ziyadedir. Onun lc;in bunlar1 haddi makule lndlrmek ve istlhsalati ucuzl~tirmak _,artt1r. Bursa konserve fabrikas1 miidi.irii ihsan Beyin kongreye dogrudan dogruya ra.por gonderdigi ve vuku bulan davet i.izerine blzza t Ankara 'Ya gidecegi anlaIllm oldugundan konservecilik hakkmda mumaileyhten bir miitalea ahzi.i tesbitine lhtiyac; gori.ilmernltir. Bursa un fabrikatorleri, bakll'Cibk sanaytl, miimessilleri miiteadd.it davet ve tebll~lerimize ragmen Odam1zla temas ederek fikir ve miitaleaIanm blldirmeml.,rer ve blzzarur bunlarm noktai nazarlan bu rapora dercedilememitlr. Sanayi kongresinin esas ruznamesini tekil eden ham madde, sermaye ve kredl, vcrgiler ve rusum, te.,viki sanayi kanunu ve tatbikatl. standart mes'eleleleri, rasiyonalizasiyon mes'elelerl, Ticaret ve Sanayi Odalannda sanayicllerln temsill, smal tdrlsat, nakliyat tarifeleri hakkmdakl odam1z noktai nazan bervec;hl atl arzedllmitir:
Ham madde:

Her sanayi grupu kendi ih~iyac1 lc;ln laz1m olan ham maddeleri tasrih ve muhtelif ylllarda nerelerden tedarik ettiklerlnl miktar "C !.nymet itibarile irae eyleml.,rerdi.r. Biz onla.nn goot.erdiklerl erkama kar!jl bir CY soyllyecek degui.~. Yalmz Bursa'm1zm belli ba)Jll ve en bariz sanaylinden olan Ipek boce~i tohumculugu ile koza ipek ve mensucatcJ.hgm vaziyetini sarih erkam ve k1ymet halinde tesbit etmek isteriz, IJ()yle ki: Kozacillitln muhtelif ylllarda vaziyeti _,udur: Yll
1319

YM koza mlktart
2,692,568

Kzymeti mecmuas1
369,685 256,224 132,034
69,669

1327 1330 1331

2,163,417
968,199

780,142

551

viLAYET 'RAPORLA'RI

Yll
1334 1335

Ya koza miktan
423.133 481,250 541,786 495,743 680,181 670,109 590,743 686,117 840,718 915,719
boce~i

K1ymeti mecmuas1
412,134

KJymet mnlum

clc~ildii

1338
1339 1340 1341

1926 1927 1928

1929

952,239 1.045,192

1.139,388 1,343,563

lpek $Udur:
YII
1319 1327 1331 1331 1334 1331>
1338

tohumculanm1zm aym ylllardaki

miktat ve kiymeti de

Kutu

Klynteti

123,695 128,841 94,721 110 072 37.800 14,065 13,689 30226

Beher kutusu 15-16 kW'Ufi

12-15
])

])

l>

)'>

50 40 40-50 300 400 300 250 225

J)

)~

.)

1339 1340 tespit edilmemltir 1341 tespit edilmem~tir

1921) 58,659 Tutar1 87,989 lira 78,991 :> 78,991 1927 57,397 63,137 1928 65,200 65,200 1929 1927 seneslnde 17,491; 19:?.S senesinde 10,000 kutu tohum memaliki ecnebiyeye ihra!( edilemiyerek imhn olunmu:}tur. 1929 seneslnde ise 5,710 kutu iran'a 1,000 kutu Rusya'ya ihra<; olunmu ve 30,000 kutusu dahilde sarfedildl.ginden 28,490 kutunun imhas1 mecburiyeti hasll olmutur.

ipek istihsalatunlZ gosteriyor:

muhtelif

senelerde

miktar

ve

1nymct1eri

552

ViLAYET

ltAPORLARI

Senesi

Mlktar (kilo)

K1ymet1 Uira)

Fabrika Mancmtk

1319 193,994 tesplt edilmemltlr 39 177 1327 166,712 :lo ~ 44 214 1330 66,,100 ~ 42 118 l) 1331 65,852 ~ 41 90 1334 52,228 :. ~ 32 8 1335 67,695 J> :. 30 31 1338 J> :. 56,493 22 56 1339 49,538 J> 22 54 1340 48,320 22 56 22 1341 45,400 40 1926 45,316 956,715 13 35 1927 41 13 50.012 1,033,248 1928 11 51 61,149 1,148,378 71 9 1,180,626 1929 62,500 ipekli men sucatclhgm muhtelif y1llardaki vaziyetini U suretle tesbit edeblldlk:

..

Senesi 1926 1927 1928 1929

Miktar (Metro) 124,048 195,400 500,000 771,000

Klymet Oira) 310,120 488,500 1,000,000 1,387,800

B - Bu ham maddelerin, koza, tohum, ipek mamulMmm nefasetini ve rekabet kab1Uyetin1 yfikseltmek noktal nazarmdan muhtact J.Slah gordiigiimiiz clhetlerini berve-:;hi ati arzediyoruz: Kumalartmtza biikiimlii ipek lazlmdtr, boyalanm1z has ve kaynami olmabdJr. kozalardan harman halinde ipek -:;ekilmlyerek tasnife tabi tutulmast da Hlz1md1r. ipeklerin donye, tavel ve dovldajma dikkat ve !tina gerektir. Koza ve ipeklerin prova ve kondisyona tabi tutulmas1 da icabeder. Odamtz bu sene i~in bu slstemi taibik etmek tasavvurundadlr. Kozalar1m1zm evsa:i'I yiiksektir. Elastikiyet ve mukavemet itibarile birinci dereeededir yalm:z piiriizliidiir. 25 sene kadar evvel kozalanm1z 9-9,50 kllodan bir kllo ipek verlrken bugiinku randoman 11-11,50 kiloda blr kilo ipektir. Binaenaleyh tohumlarmuzm iyiletirilmesi ve istlfaya tabi tutulmasi lazundtr. Damtzhk. koza evsafma daha dikkatli davranmak. ve bu hususta

553

Vh.A YET

RAPORLARI

istifa usulunu tatbika mecbur tutmak da icabeder. Kozalannuzm cinslerini tedrici suretle 1slah etmek de 1az1md1r. Bu noktalar bir ihtisas ii oldugundan Bursa'da I.Jir koza kongresi toplamak ve bu kongre mukarreratma ehemmiyet vermek lazimdir. Kongrenin kabul edecegi esaslar on ila on be~ senelik bir programl:l. t>~.tbik olunmahdir. Kongre butiin Turkiye kozaCJhgma hakk1 ne~ zareti haiz ve merkezl Bursa'da olmak iizere bir akademi tesis etmelidir.
C - Memleket dahilinde tesadlif olunan koza, tohum ve inekleri ahm ve

sat1m

~artlart

hakkmda mevcut olan ticari teamiilleri sanayicilerimiz anlat-

rni~tJr.

E-

Bu taamiillerin ISlahma ihtiya<; yoktur.

Sermaye ve kredi: MmtakamiZdaki muhtelif sanayi ~:~ubelerinin tesis sermayelerile miiteda~ vil sermayeleri miktan ve bunlarm ihtiya<i nisbetinde inki.~nflanm temin i~in icap eden yeni tesisat sermayes1 ve miitedavil sermaye ihtiyacl gene sanayicilerimiz tarafmdan izah olunmu::Jtur. Smui kredi taamiilleri, ve ~eraiti ve sanayicilerin Licaret alemine kar~1 yapmakta olduklan kredi taamuUeri de bu meyanda anlatllmlljtlr. Bursa s:anayi erbr.bmm ekseriyeti ufak sermaye He i gormekte ve bliylik serma~ yelcr i(fin bile krediye ;trzl iftikar mecburiJteti hissolunan 11u zamancta ufuk sermayeler memleket hayut1 smaiyesine llizumu kadar !lafi ve hadlm olamamakta-:hr. Bursa'm1zm sanayide ink~afl mevcuL sermayeye inzimam edecek kredilerle temin olunabileceginden bankalarm teksiri vc mevcut bankalarm t~zun vadeli hesabl carilerle miistahak ve emniyetli sant~.ylci~ lere muavenetini tezyii eylemesi ve bilhassa Sanayi ve Maadm Bankasmm Bursa'da bir 11ube tesis ederk sanayi erbabma a:1.ami yard1mda bulunmas1 faidelidir. Bursa'da Emlak Bankasmm bir Ube ac;mas1 memleket iktisadlyatl iizerinde nafi bir tesir yapacagi gibi ki.i~?iik sanayic!lere ve esnafa muavenet edebilecek bir esnaf bankas1 tesisi de zaruret ek:lini almlljtlr. Vergiler ve rusum: Vergi mes'elesi, iizerinde en ~tok soz si:iylenebilc<rek mevzulardan biridir. Hiikumetler vergilerin temin edecegi imkanlara istinaden i gorebilir, biz vergilerin aglrhgmt cibayet tarzmda, taaddiidiinde, sabit ve muayyen olmamalarmda aramak isteriz. Halkimlz darhk ytllarmda vergi aglrhgml daha ziyade duymaktadir. Duydugumuz tzt1raph ikay~tlerin sebebini bu noktada anyoruz. Hiikiimetimizin iktisat siyasetinde vergiler mes'elcsi ehemmiyetll bir yer tutuyor. Asrtmtzm mali sistemleri i<;inde en <;ok revagta alan istihsali gli~;letiren ve maliyet fiatmi artt1ran vergileri kaldirmak ve bu tedbirin biitceye verecegi zararlart f(ogalacak olan istihsal ver-

554

ViLAYET aAPORLARI

gilerile telafi etmek tarz1d1r. Muasrr devlet hayatuun en bii.riik vasf1 1ktisadi blr teekkiil olmasidlr, hayatmuzm maddi. cephesl lktisatt1r, fakat bu mefhum nazik ve kar~1k olmast itibarile denlleb1Ur ki her hiikumet bu hayata viicut veren ve onu ilerletecek olan tedbirleri almak mecburiyetlndedir. Sanayiclierimizin hatzrma gelen belll ball tedblr olarak Ilk hamlede vergl ve devlet yardimi ortaya at1hyor, fakat bu lln kut;iik blr safhasidir, mes'ele bugunkii san'atlara gelli giizel yardimlar aramak de~lldir. Tllrkiye sanaylciliglnln ana prenslplerini bulmaktir. Muamele vergisi ve oktruva sanayilmiz iizerinde menfi tesirler yapan lkl amllldr. Fakat bu iki resim kaldmlsa bile gene Tiirkiye'nin sanayi rnes'elesi halleclllmi olmaz. Kongre ruznamesine dahil di8'er me'eleler iizerinde de etrafllca ~allllarak iyi tedbirler bulunmalldir ki memleketlmlzde asri ve fenni manasile sanayi teessii.s ve lnklaf etsln. Sanayi kongreslnin bu hakikatleri meydana ~lka racagma emln olarak vergiler hakkmdaki noktai nazarumZJ. klSaca arzeylemek isteriz. Muamele vergiSinln zararlari Unlardll':
1 - Ipek ve kumalj satll piyasaya tabl oldu~undan ve miiterller tarafmdan bu verginin tediyesi kabul edllemedl~i i~ln bizzarur bu parayi fabrikacllar vermektedir. Bilhassa iharg oilman ipeklerin muamele verglsini Avrupa ply!lsasmdaki mllterllerden tahsile lmkam maddi olmtyaca8'I bedihi bir hakikattlr.

2 - Fa!.lrikacllar mti.esseselerincten <;lkaracaklan ipek ve kuma~lan satsm veya satmasm maliye Ubelerlne muamele vergllerini tamamen ve peinen te~viye ~tmek mecburiyetinde kallyol'lar. Bu hal azim mi.il}ki.llat ve nakdi zararlar tev!it ediyor. 3 - ipek ve kuma fabrikai.an vergilerini her muamelede pe~lnen oder k1smi azam1 senelik blan.;olarmi zararla kapadlklan halde senede 5-10 bin lira da muamele verglsl vermek mecburiyetlndedirler. :;;u vaziyetin tei}Viki sanayiden istifade eden mtiesseseler i.;in ne vahim bir darbe tekll eyledi~i bedihidlr. 4 - Bi..nlerce lira masraf edilerek yenl sistem fabr.tkabt yapttran ve maklneler getiren ipek ve mensucatt;1Iarm maruz kaldiklan mi.ikiilata ve vergi vermelerine mukabil eski usulde tepme mancmtk ve el tezgahr kullananlarm ve amelelerinin muamele ve kazan~ vcrgislnden muaf tutulmalan tatbikatl iktlsadiye itibarile muvaftk de~ildir. Qiinkii bu ytizden manctmk ve el tezgahlan .;og-almakta ve yeni usul fabrikaczllk inkiraza yiiz tutmaktadlr. Biiyiik sanayi devri olan ~u asirda eskl lptidai tarza rucu ile memleket lktisadiyatmm ne kazanabilecegi cal sualdlr. Muamele vergisinin ekU hazn"ile vardtr: ipkasmda U iktisadi mahzurlar

555

ViLA YET RAPORLARI

1 - 1\luamele vergisi ku~uk sanayii himaye etttiti i;in kuvvei muharrike ile i~lemeyip. el ile tahrik edilen ipek mancmtkla!"t ve el tezgihlarl taammiim ve tekesstir edecektir.

2 - ipkli kumalarm metrosunu 60-300 gram sikletinde imal eden fabrikalar mensucat~tllga ve sanayie ama olmayan memurlann vergi tahakkuk ettirirken her r;esit kuma~arm alesseviye altma~ be~ gram yapalmtl! telakki edilerPk ona gore hesap yi.irutmeleri ve fazla siklette yaptlan kum~larda ipeklerin fabrikact tarafmdan gizlendigi iddiasmda bulunmalarl ve binnetiCe nlakadarlarm mes'ul tutulmalan gibi vaziyetler devam ede~ cektir. Muamele vergisi tahakkukatml ikmal ir;ln fabl'ikacllar memur istihdamr mecbutiyetinde kaldlklan i<;in masarifi istihsaliyeleri daima r;ok ve ticaret p<yasasmda rekabete imkan bulmalart ihtimali pek azdtr.
4 - Burs:J.da 350 ye yaklaan miiteharrik tezgahlarm yandan fazlast bir ka~ ~abrikada toplanml ve diger iic;er, beer, onar :raaliyette bulunmaktadn ki b\mlarm girift hali kiilfetler il;inde ill gorebilmeleri maddeten imkans1z oidugu ic:.in ekseriyeti tekil eden bu kabil sanayi erbabt bunalmaktadu.

5 -- nu Ye 927 senelerinde iliyen 13 fabrika hali tabiide ~;all/llrlarsa beher balyasl lkler bin Era ktymetinde 800 balya ipek yapabilecek kabiliyet ve kutirt-~te idi. 928 de iliyenler 700 balya ipek yapabilecek olan 11. 929 da ise ll2S balya yapabilecek olan 9 fabrikaya indigi vc bunlardaki mancmtklarm adedi 580 ne dii/ltiigii gibi muamele vergisinin devamt bu adedJn seneden seneye tenezztiliinti miieddi olmaktadir. Bir ka<; y!l i<;inde 26 tezgaht 350 ye yakla~ian Bursa dokumaciltgJ san:1yi Kanununun muaUyetlerinden istifade kast ve timldile kumlmu~tu. Bu verginin tahribatt ytiziinden bunlann yariSI buhran haseblle kapalt ve mi.itebakisi hali faaJiyette kalrnl!lltll'. Bu verginin mamul maddelerin n\aliyet fiatmt yukseltmesi ve na.kliyat ve i<;ilik iicretinden de ahnmakta olm~st aynca bir mahzurdur. 6 Te~viki

7 - Bir balya ipek 400-500 lira masrafla meydana geldigine gore 700 balya itibarile her ytl 390,000 lira 1.-;ilik bu memlekette kaldtitl gibi 300 mensucat tf:'zgahmm vasati 300 gun ~ah~tlgtm farzedersek tezgih ba~ma giinde lS metro hesabile 1,350,000 metro kuma~ yapablleceginden beher metronun masatifi imaliyesi elli kuru~ olmasma nazaran her yll Bursa'mtza 675,000 lira ic;ilik temin edecek iken bir sene i~;inde hemen yartsmm muattal l(alma::.t bu yuzden 300-400 bin lira kaybettirmektedir.
lt~c~i

8 - Teviki sanayi kanununda ruhsatnameyi haiz erbab1 sanayie verimevzuu bahsolan prim nisbeti % 5 ten bahyarak % 2,5 a inmi ve

556

.esasen hukflmete ait fabrikalarm prime it1rak ettirilerek kencli sermayelerile r;allljan erbab1 sanayiin bir klsml primden mahrum btrakllmast muvaflk degilken, atide prlmlerin tamamen ticaret sahasmda fabrikalara rakip vaziyetinde kalan bir miiessesei maliyeye tahsisi ve bunun ahsi muessesatt smaiyeye daima mureccah tutulmas1 gibi vaziyetler devam ederek memleket sermayesinin sanayie sevki imkiiru ortadan kalkacaktrr.
9 -

Yerli sanayide istihsal kabiliyetinin

~o~altilmaEI

ve dahili istihlA-

kata tekabiil ettirilerek memlekette kambiyo dalgalarmm kaldtnlmast i<;in

a(}1lnu~ olan cidallere en muhim faaliyet hissesinin kendilerine diitii~iinu goren fabrikalar sermaye ve sayi.i amelUe bi.iyiik bir gayret sarfmdan hall kalmtyorlar.

TeViki sanayi kanunile memlekette uyanan fabrikaclllk ruhu muamele vergisi yiiziinden eski ate~ile inkiaf edemiyor. Fabrikacilarm fazla iStihsalAt yapamryarak banka kredilerinden mahrum ve sati~h'mm vade ile yapmak mecburiyetinde bulunduklarmi ve ekser defa Odenmiyen bonolarmm mukabilini temin edemedikleri goz online getirilince her ay maliye ~ubelerim~ verdikleri muamele vergisi tesirile ne vahtm Sikrntiya girdikleri kolayca takdir olunabilir.

Hususi fabrikalarm muamele vergisi ancak iki i.i<; milyon lira gibi devlet biit9esinde bfiyiik bir rakam go&termedtgi halde fabrikalanmiZm ana sermayesini ~ekmekte devam edece~tnden bu vergilerin idamesi milli fabrikalartml?a ehemmiyetini kaybetti_recektir. Hulasa memlekeiln iktisadi ve smai varll~tm korumak ir;in muamele vergisini kaldmnaktan baka <;are yoktur. ~ayet devlet bi.itt:esi itibarile muamele vl'rgisinin ref'ile hasrl olacak varidatm bir k1smmm telftfisl hi.zumlu ise otakdirde mancmrk veya tezgah baljma her smai mi.iesseseden maktu bir vergl almak ve yahut te~viki sanayi kanunundan istifade eden mi.iesseseleri muamele vergisinden muaf kllarak yalmz kazan<; vergisine tabi tutm::tk fl:lideli bir usul olacaktrr. Oktruva resmi: Kurunu Vus~ai bir mahiyettedir. Bilhassa Anadolu ~ehirlerinin merkezi miibayaasr alan istanbul'da hemen biitim ticari emtia tekastif etmekte ve bu itibarla ehre giderken bir kere oktruva resmine tabi tutulmakta ve Anadolu ~ehirleri diihuliyesi verilmi bu manari fazla fiatla miibayaa eoerek kendi muhitlerine ithal ettiklerl zaman lklnci bir oktruva verdikleri glbi bu emtea bir de kasabalara nakledildigi zaman orada da ouhuliye resmine tabi tutulmakta ve binaenaleyh bir matadan asgari u~ kere oktruva resmi almmaktadir ki bu tarzr cibayet hem emtea fiao;mi yukseltmek itiitibarile miistehlikler zararma hem de maim siirtimiin l azaltmak noktai nazarmdan amillerin zararmadrr.

557

ViLAYET RI\PDRLARI

Smai miiesseselerin mevaddt iptidaiyesl oktruva resmine tabi olm.adlgl halde bini imalinde resim istifasma kalklllmas aklen ve ilmen caiz de~ll ken belediyeler bu ekilde resim almaktadlr. Mamulattan resim almak if(in bir ehre hinl ithalde oktruva resmine tabi olmasmi kanun art blarken belediye hududu dahiline glrerken blla kaydii art oktruvadan muaf olan bir maldan oktruva resmi almak yanhlJ bir kanaat mahsulii olmakla beraber vakidlr. Blnnetice teviki sanayiden istifade eden ve etmiyen miiesseseler ayni derecede ve aynl miktar duhuliye resmine tabi tutulmaktadlr. Duhuliye bir ljehre hari<;ten giren e~yadan alman bir resimdir, bu resme oktruva da derler. Bu resmin dahil ile alakaSJ olmamnk ve sebebi tarh1 ve vasf1 mfi.mcyyizi giren eyaya amil bulunmak lilzim oldu~una gore resminde bir belde hududu dahiline mal girerken almmas1 pek tabU devletc;e miiessesat1 smaiyenin oktruvadan muafiyeti emredilmiken imalilttan oktruva almmas1 ayam hayrettir. Smai miiesseseler iqin E>sasen muaf olan oktruva resml bir mal imal edihnitir diye almak bu mUesseseleri akamete sevkeden en miihim bir amildir. Duhuliye resmi smai miiesseselerlmiz i<;in ai!;rr bir resimdir. Bilhassa bu vergi her sene tebeddi.ile maruzdur. 1341 tarihll muv:l.zenei umumiye kanununun 20 inci maddesi alelurnum sltlai miiessesele1e tesisat ve i~letme ge ait levazm.1d::m dolay1 oktruva resminden muaf k1Id1A1 halde kanu.nun belediyece alelitlB k tatbiki cihetine gidilmiye1ek teviki san~.yi kanunile de bu muaflyet tasrih edilmt~ken mevaddl iptidaiyeler duhuliye resmine t.abi tutulmakta ve binnetice istihsal ve sstlll k1ymetleri ~og;altllmaktadlr ki bu hal teviki sanayi kanunundan lstifade eden mticsseseler\mizJ pek mii~kiil bir vaziyf'tte brakiyor.

:;;u takdirde yapliacak i alelitlak smai miiesseseler i~in ka.L'i ifadelerle anlata"'l bir kcm.un tedvin etmck ve bunlarm gerek tesisatma gerck i~letilmesine ait levaz1mm oktruva resmlnden bilitkaydtt l?art muaf kiimaktlr. Gi.:mri.d: l.arifelerinin sanayii himaye nol{tai nazarmdan oynadiklan rol hNkeso:;c mttlitm bir haltikattir, bu ltibarla havlucubJgumuz icin Iaznn ola'1 yirmi numara esmer ve kasarh ve 30 nunnr:J lms:.rb iplikleri tilaresim memlekete ithal etmek icap eder.
Te!iViki
~:1nayi

kauunu ve tatbikatt:

Emai miiPsseseJ.ere liizumu olan makine, alat ve edevat teferrilatsn!n ve iptidai maddelerin ~fi.mrfi.lderdcn ge<;irilirken depozito akt;esi yatmlmasma veya bn.nka mektubn ibrazma tabi tutulmalarl '>anayiin terakkisinc bir set ~~ktHVnden ve bir f(Ok milesseseler ciiz'.i gtimriik resmine tabi mevat if;in bu kiilft'ti lhtiyara cesaret edemedHHnden bu tarzm bir ~ekll salime rapt! zaruridir. Bu itibarla hat1ra gelen iki noktai nazar1 kongrenin nazarl tasvibi"le arzediyoruz.

558

vitAYET RAPORLARI Her memleketteki Ticaret ve Sanayi Odalan o muhit.te bulunan smai miiesseselerin ihtiyacatma vakif olmak itibarile bu mtiesseseler bir maklne, alet ve sa!re ve yahut maddei lptidalye getlrecegi zaman Ticaret odalanndan bir itibar mektubu alarak gtimruk ldaresine ibraz etmekle bunlar imra.r edUmeU ve iktisat Vekaletl Celilesine badehu miiracaat olunarak bu muamele ikrrlal olunmalidll'. Ve yahut her mtiessesei smaiyenin bir senellk makine, alatl edevat ve maddei lptldalye lhtiyaci bir sene evvelinden tesblt olunarak iktisat ve Mallye Vekaletlerlnce sahiplerlne bu lhtlyacm tekabtil edece~i miktar gtimrtik resminden muaflyeti havi birer bazine bonosu verilmek ve bu mtiessese sahipleri gtimriikten gec;irece~Jeri mall bonolan ibraz ederek ge~lrebllmell ve bilahare iktisat ve Maliye Vekaletlerine mtiracaatla evrak ve ve'iaik! lbraz ederek muaflyet emrini alabllmelidir. Bu tatzi hallin kabulii lie te~viki sanayi kanununctan lstifade eden miiesseselere btiyi.ik bir siihulet gosterilmesi ve k1rtasi muameleler yi.iziinden kaybolan hak ve muaflyetleri zahire i,;Ikarllmasi Irunm ve faidelidlr. Standarl mes'eleleri: Blr ~tok sebepler Ti.irkiye'de standarizasyonu l~:U etmekle beraber lmkanstz ktlacak mahlyette d81tlldirler. Mahsulat ve mamulahmiZm kat'i ve muayyen tlplerl tesbit edilmlyerck blr qok tahavvtil ve tenevvii gostermesi nevilerde, vezlnlerde ve anbalajda ttt.trat~tzhk bulunmas1 muterlnln arzusuna go1e metam1 tslah eden di~er memleketler kar'}tsmda bizi zarara uSratmakt!ldtr Amerika, mamuHttmt standarize ederek daha ucuz, muntazam. sabit esaslarla lstihsal ve lhra~ eylemektedir. Eskiden bizde her nevi mamuhUtn ol()usii, rengl. sildeti ve diger evsaf1 muayyendi. Mamulatimtzm tasfiyeye tab! tutulmasi emtet>.m1zm daha ucuza maledilmesine ve daha kolaybkla satiimasma hlzmet edece~J l)iipheslzdir. Standarizaslyon i<;ln Ilk once tetklkat yapllarak iptidai te~kilatl ifa ve tasnif esaslanm !!em'e ve bu iln kolay tatbik edilebilecek e~yadan balamak ~artile mallar1mtz1 standarize etmc~e liizum ve lhtiya<f vardlr. Fakat standart Uplerl k . munla tayin edilmemeli ve piyasalarm ihtiya~ ve arzusuna gore tesbit edilmelldlr. ilk ylllar fazla tenevvti gostermiyen mallardan ba~ hyarak lhrac.'lt emtiamtzm kaffesini yava~ yava s~andarlze etmek Iazimdtr. vas1talannda stir'at ve Standarlzasyon iinde smai tslahat, nakllye miikemmellyet, depo teklla.ti lti.bar ve tedlye ~artlan 1;e memleket kanunlari alakadardir. Sitandarizasyon i~inde ilk once ba~hca ihra.cat matalanm1zm vastflari tasnif ve niimuneler, vezin, ekll, anbalaj, mahr~ piyasalarmm gosterdigi Itizum tizerine tahakkuk edecek kusurlar tetkik olunmalldtr. Mamul matalanmlzm vastf ve tlplerlnl, lstlhsal ve sati!i artlari mahret; pJyasalarmm arzular1 ecnebi memleketlerin mtimasil matala.nmn vasrf ve ~artlan tetklk olunduktn sonra tetklk etmek ve her yll muhtelif mamuia.timtz iqln

559

vh.JiYET aAPORLAlU

tat~i~ler

taSJuf Zimnmda talimatnameler yapmak ve sanayide ve ticarette hile ve hakkmda sarlh ahkaml havi bir kanun tedvin etmek Iaz1md1r. Kasiyonalizasiyon mes'eleleri:

Rasiyonalizasyon mes'elesini en az zahmet ve malzeme zlyam1 temin i~in tatbik lunan teknik ve tekilat usullerinin mecmuu manru.ma allyoruz. Rasiyonalizasyon mefhumu lktisat alemlnin en canh i~lerinden blridir. Bu itibarla kongre ruznamesine girmlll olmas1 sanayUmi2 noktai nazarmdan bir fall hay1rd1r. Muhitimizde i kuvvetini ve malzeme israfatml icabettiren sebeplrin mevoot oldutu sanayicilerimizin kongre ruznamesine dahil mevat hakkmda dermeyan ettikleri miitalealal'la anlallmaktadlr. Fakat bu i bizce sanayiin terakkisine mani olan sebepler ve amiller re!edilmedikt;e tatbikine ge;Uecek bir tedbir de~ildir. Bu itibarla bu mi.i.h.im mes'eleyi yularca tetkik, tecrUbe ve tahl1lden ge~tirdikten sonra halletmekligimiz icap eder kanaa.tindeyiz. Ticaret ve Saltayi Odalarmda sanayicilerin temsili: Miista.kil sa.nayi odalan tekiline umum Ti.irkiye i~in ne Hizum ne de ihtiyaq olmad!gl kanaatindeyiz. Bu Teeykilat sanayicllerden Odalar i((in yeni bir kayt ticreti tahsilini mtistelzemdir. Sanayi cda.lanna mukayyet sanayicilerln Ticaret Odalarma kaydedilmemeSini art kilml{ ta gaylr mi.imkiindiir. Qi.inkii btitiin medeni diinyaca kabul edilmif) olan hakikat fabrikasl.on ~lerinin muamelall tic:::.riyeden rnadot oldugudur. Mes'elenin en kestlrme ve basit hrZI halli her memleketleki bariz sanayi erbabJ!'l Ticarct Odalarmda tf..'Jnsil ettirebilmektedir. Ve bu tarz mesleki intihap ~eklinin kabulile kab:!Jl haldir. Odam1z bu seneki intihabmda bu tarz1 kabul etmi ve Bursa'mn en belli bah .sanaylcilerini meclisine aza kabul etmekle muhitine pek nafi bir i~ yapt1gma kani olmakta buJunmu~tur.

Smai teurisat: MmtakamlZ i<;in miitehassts i:j<;l ve fen adamma ihtiya~ vard1r. Bilhassa ipekli kuma!jlartmiz i~tin boy<i, apre, desen, ~arJ miitehass1slarma ihUyacimlZ kabili inkar degildir.Bu ihtiya!{ hiikiunetl}e Avrupa veya Amerika'dan mutehassts celbile veya mevcut sanayi mektebinde bu i~ler i~in bir Ube a<:tirarak buraya celbolunacak miitt>hassislar marifetile nazari ve ameli bilgi vermekle tatmin olunabilir. Bu itibarladtr kl ecnebi m;iitehass!slara bilgi ve ihtisastmlz olmtyan mektebinden <;lkan il}lerde ihtiyaclffiiZ vardtr. Memleketlmi.z san'atlar gen~;ler m<lhitimize laz1m olan 'bilgileri hgiz deti!dirler.

560

mensucat~tllktlr.

c:;:iinku muhltimlzin ihtiyac1 marangoz, demircilik gibi sanayiden ziyade Bu sebeple sanayi mektebinin bu ihtiyacl temin edebilecek bir hale ifra~t arttlr. Nakliyat tarifeleri:

r;,ehrimizin bahca iskelesi Mudanya'dir. Buraya ~liyen vapurlar kara ve Akdentz'e iUyen vapur frcretlerlle kiyas edilemiyecek kadar fahitir. Avrupa'nm ~n uzak iskelelerinden istanbul'a gelen vapurlarm aldtklan nakJiye ucretile istanbul'dan Mudanya'ya mal getiren vapurlarm unvanlart arasmdaki fark ~ok fazladir. Vapur kumpanyalan bu hatta yeknasak bir tarife tatbik ediyorlar. Bu itibarla nakliye ucretlerinde tenzUat icras1 ~rt tir. Mudanya belediyesi Bursanm ihtiyacl i~;in lft.zun olan ve Bursa'dan harice gonderil('n bilumum eya.da parc;a bama bir iskele resml almaktadir. Ve bu resmi kilo iizerinden degil par~a bama almas1 sanaylcilerimizin aleyhii1dedir. Mesel~ 2-3 bin kilo arasmdaki bir balya manifaturaya verllen ticretle 50 kiloluk balyaya verilen iicret miisavidir. B!naenaleyh bu iskele resmini miitehassLSlar marifetile ve Bursa Ticaret Odasmm da inzimami miitaleasile kilo iizerinden ve mutedil bir niSbette aldtrmak hlwndtr. Mudanya iske.Jeslnden ithal ve ihrac; olunan bihimum eyanm tonundan asgari 150 azami 400 kurus hamaliye iicreti altnmakta ise de kiymetleri Hiks e!,!yaya nazaran dun ola.n kereste, tugla, kiremit, ipek, mensucat ve saire gibi parti kii~fik iskele eyasmdan biiyiik iskele e!,!yasma ktyasen ayni tarifeyi tatbik tie hamaliye iicreti almmas1 muvaf1k bir tedbir olmadtgmdan bu cihetin de Odamtzdan miitalea almarak hal ve intacmm temini icap eder. Mudanya Bursa hattmda f3liyen vagonlar k1smen haraptlr, ve klfi miktarda bulunma~mdan bazan vagon buhranr bali gostermektedir. Binnetice mallar giimriik depolarmda kalarak fazla ardtye verilmektedir. Kum.pa.nya kantanndan gec;en eya vezinlerlnde % 10 nisbetinde fazlahk gori.ilmektedlr. bunun sebebi vagon dara.larmm llyikile tesbit edilememeSidir. Kumpanyanm Bursa ve Mudanya'da e~yay1 layikile muhafaza edebile~ek kafi antrepolan yoktur. Bundan ba4ka. vagonlara konulan mallar-vagOl\lar a.;lk oldugu i~in J8lanmakta ve bozulmaktadir. Bu noksanlarm izalesi behemehal Iaztmdir. Sanayt kongreslnin imdiye kadar allljtk olmadtiimtz bir tar:zda ve bfitiin mem!eket lhtJya~;Iarmi kavnyan bir var!Jkla a.;Ilnu-1 olmasmt ve Tiir kiye'de yaptlmt iktisat kongrelerinin bu kadar esasll bir ruzname ile c;alllimamt bulunmasmt bllen ve bu kongreyi fa11hayir addeden Odamlz muvaffakiyetler temennisile sozlerini bitirip ve azay1 muhteremeyi hiirmetle selamlar etendim

36-561

Eski~ehir

Raporu

TICaret ve Sanay1 Odasmm delfdetile 1~t1ma eden Esklehir sanaylgruplarmm 1pt1dai tetk1kat Icrasi ve thzari rapor tanznm 1~m se~t1~1 encumenler, kendisme tevd1 olunan hususat1 madde madde tetkik ve munakaa. ve alakadarlarm rey ve mutalealanm alarak aagida arzolunan temenmyatl tesb1t eylemitir
1 - Sanayun terakkl ve matlup mklafl gostermes1 ancak sanayun makmelesmesi lle kabil olaca!;!:I Uphestzdtr Memleket menfaatml cezn b1r &urette korumak ve buna gore tedbttler almak 1cm evvel em1rde kuvve1 muharnkelen ve bunlarm memleket dahllmdeki IStihlak masraflanm tetktk etmek 1cap eder Dahlli lhttrakll mototler kefmden pek az btt zaman sonra dev a<;a acnmlar Istlla etmi ve memleketimizde taammum etmiSLir

Memleket1m1zm vezlYeti busus1yesme gore gaz ve benzm rnutakkatl Jle muteharrtk motorlenn IStihlak ett1g1 gaz ve mutakkati aklllara hayret vetecek derecede cok muhrmdir N1teklffi 1928 seneSI It;mde yalmz Eskiehtr'e (281,000) Turk 1Iras1 kiymetmde (1,161,551) kilo gaz ve benzm rnv'}tekkati tthal edtlmisLlr k1 bu m1ktann msf1 traktor, otomobtller Ile tenv1rat1 adtyede l<ullamldt~l kabul edtlecek olursa Esk.Isehlr sanayunde taknben b1r sene ICmde yuv<U"lak olarak (150,0001 llrallk hancten gelen kuvvet muharnke mevadd1 Iptlclatyest IShhlak ecWnnstu Sanayu henuz makmelemeJrt(. olsn bu sehrm mahrukat It;m bu senehk IStihlaki bu kadar muaz7am oh.. t o;a umum Turlnye'nm lstthlakJ.tJ ve bu suretle hance akan patamzm cokluou dethal tezehur ecter Encumenler memlekctn her lnsrmnda az, cok teaan'< Pdtlmesi mumkun olan maden ve odun komurunun Isttmal edtlmest ve bunun 1rm fimabat on beygirden yuksek olan motorlerm behemehal }'a ISim vcy:l odun, ve komur-u mumkun olan yerlerde su de muteharnk tmbmlerm kullamlmasi ve mevcut gaz ve benzm motorlermm tedncen ve peydt.rpey 3S.ZOJene tah'\IIH ve bunun wm btr mecbunycti kanumye vaz'm1 luzumlu ~ormektedlr Bu zarutet memleket.m mustakbel mudafaa1 askenye ve lkiisadJyesJle de alakadard11 Benzm tstihlakmi azan>I hadde c1karan otomobtllerden - yuk '\IC nakltye otomob11leu mustesna - luks ve tenezzuh otomobtllermm yedek aksaml tle Iasttk masraft ve benzm IStlhlakatt cok yuksek oldugundan bu kab1l otomo-

562

viLAYET RAPORLAJU

blllerin istimalini tahdit igin kullananlardan otomobll bedelinin %20 - si nisbetinde bir vergi almma& ~;ok muvaflk olur. Yiik ve nakliye ve dl~er otomobillerin bir marka olarak memlekete ithali temin edilirse tamlr ve yedek aksamt hemen kamilen memlekette yapllabllece~inden tek marka otomobil ithali ayam arzudur. Ham madde: Ay ~ir;;e~i ve keten tohumundan yag ~;lkanlmakta zer'iyatmm teViki i~;in iktisat Veka.letinin delfl.lette bulunmaSI ve Eskiehir'de l{e~folwlan bir ~;ok madenlerin derece ve servetleri meghul oldugundan bu cihetleri hakkile anlamak ic;in kafi derecede alat ve edevat i1e bir miitehaSSism hiikumet tarafmdan tetkikata memur edilmesi milli servetbnirz:ln zarardan vikayesi ve madencill~in matlup inkiafa mazhar olmas1 noktasmdan Iabltttr. 2 oldu~undan

3 - Standart: l;lehrimiz sanayiinde standarize edlleeek yiin ile deri mamulatmdan baka blr ey gori.ilmemltlr. Bu iki sanayi de mamulatlarml kendiliglnden stand.arize etmektedirler. Ham ihracat maddesinin edilmesine gelince ihracat miiteaddlt ellerden yaplld1g1 igin c;ok m~kUI goriilmektedlr. Harice ihrac; edilen maddelerin muayyt>n bir tip dahiline girmesi ancak lhracat mmtakalarmda miimkiin olabllir. Bunun l<;ln bu hususta beyam miitalea edllmemltlr. 4 - Rasyonalizasyon: Bu Tiil'k sanayii igin <;ok miihim ve ho.yati bit mes'eledir. Miinferit Webbiislerle viicude getlrJlen kii~iik miicsseselerde makine kol kuvvetlnln laytkile taksim edilmemesl kuvvetlerln israftm ve binnetice az randtman almmasmi mucip olmaktadtr ki harice kanji rekabet kuvvetlerini tenkis eylemektedir. Bunun i~in rekabate tahammi.Uii olmtyan k\i~iik sanayiin kcopertifle!itirllmesi Htztmdtr. Kiigiik sanayide kooperatif esas1 kabul edildlkten sonra teferrii.atz ve tarz1 mesal ve faallyetl biH\b~re tcsbit olunabilir. 5 - Ticaret ve So..nayl Odalar.nda sanayicilerln tem.slll: Ticaret ve sanay! Odalart kanununun sureti tatbikiyesinl miibeyyen nizanmamenin 57 inci maddesinde Oda heyetlerinde butiin mesa1iki ticariye ve smaiyenin temsU ectilmesl kayit ve sarahati oldugundan heyet intihaplarmda bu maddenln tamamll tatbiklnden baka temenni edilecek bir f']ey yoktur. Mustakil Sanayi Odalan tekili halinde gerek ticaret ve gerek sanayi odalan maddi ve manevi zafa ugrayacagmdan her ikisinfn de idamei mevcudiyet edemlyecegi iiphesizdlr. Memleketimlzin bugiinku iktlsadi vaziyet ve tekllatma gore tlcaret lie sanayl yekdigerlne gayet girlft bir !Jekilde karlml oldu~undan tefriki halinde mazarrat tevlldinden ba~a bir netice elde edilemiyecektir. Esasen bugi.in ic;in ticaret, lie sanayl ayn, ayn odalan yaatacak kuvvet ve kudrette olmadlklarmdan mtistakil sanayi cdalan tekilinin uzun miiddet mevzuu bahsedilmemeSi hl.ztmdn.

563

VhJ. YET RAPORLARI

6 - Nakllye tarifelerl: Mcmleketimiz sanayllnl ~iddetle alakadar eden Devlet Demiryollan e~yay1 ticariye nakliye tarifelerinln tebdili icap etmektedlr, mesela; alat1 ziraiye Haydarpaa'dan dahile ii<;-iincii tarife He sevkedildlgl halde Esklehir'den her ha.ngl bir istasyona ns.kli ballnde lkinci tarifeye tabi tutulmaktadir kl kilometre ton ba~ma 58,5 santim fark vard1r. Keza bugday He un, kepcl~ nakliye tarifelerinde de bir nisbet,sizlik me~hut tur. Tefjvikl sanayi kanununun onuncu maddesinde bundan i.stifade eden miieEseselerin cari tarlfelerden yuzde 30 tanzilat He naklolunacagl miisarrah oldugu halde fjimdiye kadar bu miisaadeden hit; bir muessese i.s(;ifade et;tirilmemitir. Son :~<amanlarda terakki ve inkiaf gfuteren toprak sanayii de tarifenin ag1rllgmdan mi.iteessir ve mii~tekidir. Madenclligtmlzin de inkla!I ancak bu tarlfede yapilacak tadilRt. He veya teviki sanayi kanununun onuncu maddesr muclblnce esas tarifelerin yuzde 30 tenzilat ile kabul olunabilecegi iiphesizdir. 7 - Tefjviki sanayi kanunu ve tatbikat1: Ti.irk milli sanayiinin terak.ki ve inl>ifjafmi temin gayesile vaz ve tedvln 9Iunan te~vlki sanayi kanunu hi.ikumetln kanundan istifade eden mi.iesseseleri bir <;ok teklif ve riisumdan muaf tutmas1 gibi fedakarllgma mukabll maalesef matlup gayeyl istihctaf edememektedir. Kanunun ikinci maddeslnde evsafi tarif olunan dort smlfm kanundan lstifade edeceklerl de ayn ayn zikredilml~tir. Kanunun dokuzuncu maddesinln A - B - C f1kralannda muesseseler li.izumu olan mevadm ve duhuliye resimlerinden muaf oldugu mezkur oldu~u halde Eskiehir belediyesince bu kabil mtiesseselerin celbetti~i rnevaddi lptida.lyeden - mevaddt iptldaiyc cetvellnde muharrer olmadigoi iddiaslle - duhuliye resml cibayet edilmektedlr. Keza kanunun onuncu maddesinde imendifer ve vapurlarda cari tarifeden yi.izde otuz tenzilat ile naklettirilecegi ve bu tenzilittan istifade ettirllmlyen mi.iesseselere ayni mlktarda prim ita olunacajp musarrah oldugu halde bu madde imdiye kadar tatblk edilmemltir. Ve gene kanunun 11 inci maddesinde icra Vekilleti Heyeti kararile senelik mevadd1 malfime k1ymet1nin ytizde onuna kadar prim ita olunacagl mukayyettir. Ge~en sene verilen yi.izde 5 prim muessesat1 smalye tarafmdan yiizdE' 1 nave edilmek suretile ve muamele verglsi tahakkukatlle takas yapilnu.,tir ki miiesseselere bu primden hit; bir istifade olma~ttr. Ve gene kanunun 13 iincu maddesinde smai muesseselere li.izumu olan tuzlar cart fiatlarmdan icrasile artt1rmaga ve buna muka.bll prim itas1 mezkOr oldugu halde dabaghaneler Ii.izumu derkar olan tuzu maliyet fiat1 ile alam.amktadiralr. Sanayiin inkl~afi i<_:ln kanunun tamamii tatblki temennl olunur.
i~in

ikinci. ii.()iincii ve dorduncu s1mf mi.iessesa.tm kanundan istitadeleri arasmda I)Ok fark gorulmektedir, hem el ve hem de makine lie aynl sanayii lliyen mtiesseseler ayni eraiti haiz olduklan halde ii..;iincii addedilerek

564

viLAYET RAPORLARI

dorduncu smzftan daha az muafiyete t:.1bi tutulmaktadir ki ku~Uk sanayiin inkiafi ve makinele~mesi noktai nazarmdan hi~ te dogru deglldir. Milli Turk sanaytinin yul~sebnesi i<;in Ti.i.rk sanayicilerlnin miimasil Avrupa mamulat1 derecesinde imal edecekleri alat1 zlraiye ve smaiyenin ve Tiirk i~Wilerinin devlet ve devletle alakadar muessesat tarafmdan behemehal tercih edilmesi. Vade ile alat1 ziraiye ve smaiye mubayaa eden ~if~ilerln ve ~ift{:i kooperatiflerinin verecekleri bonolarm ZiraaL Bankasmca senedati ticariye gibi katlul edilm~si hem milli sanayiln inkilafma yanyacak ve hem de halkimzzm ucuz ve metin altit teds.rik eylemesine hadim olacaktrr.
! l - Vergiler; Sanayiin inkiafmda vergilerin miihim tesiri vardrr. Memleketimizde smaat hali teekklilde demektir ve "tamamile Iptidai mahiyettedir ve san'atm devlet himayesine azami bir ihtiyac! vai."dir. Bu noktai nazardan muamele vergisi uzerinde tevakkut za1 uretinl hissetmektey1z. Tiirkiye sanayiinin inkiahnda muamele vergisinin menfi bir tesiri vardtr. Bu vergi bilhassa rn.akine sanayiinin inkiafma mani olmak.ta muteebbis kimseleri tasavvur ve teebbuslerinden feragat ettirmektedir. Qunku: Muamele verglsi bir kazancm tahakkukundan sonra hazineye aynlan bir teklif degil, baSill gayri safi yekimundan tahsil edilen bir vergidir. Bugiin i.ic; yuz liralik bir sipari!i)i der'uhte eden vc ikmal eden bir san'atkar bu (300) Hramn on sekiz lirasm1 muamele vergisine ayirmakla miikelleftir. Halbuki o san'atkarm sermaye, faiz, icar, rii.sumu belediyc, masarifatl daimesinden sonra u.:; yuz lirad<t kazanabllece~i en azami para nihayet ylrml liradtr. Bunun da kazan<; vergisi k1sm1 aynca nazan dikkate almusa o zaman szn'atkarm da bedava c;alitifP teheyyun eder. Memleketimizde oyle kii~uk san'atlar vardlr kl bunlar ancak iki beygir!ik bir motorle zamandr.n kol kuvvetinden tasarruf etmek siir'at kanununa gi:ire iii c;Ikarmak 1strranm kabul ettlkled halde muamele vergisinin do~rudan dogruya rniikiilatl yiizi.inden iptidai ve gayr1 fenni eklini muhafaza mecburiyetlnde kahyorlar. Gerc;i hu vergi~ nin mu.,teriye tahmil edilmi!! olmas1 san'atkAnn lehlne bir manzara arzederse de san'atklr verginin tahsilinden bir mutavassit vaz1yetinde kaldrgmdan ayajpna gelen mU:!!teriyi kac;Irmamak endiljesile nihayet ayni vergiye nefsini muhatap tutmamaktad1r. Bunlar her gun vuku bulan bir hakikattir. Binaenaleyh memlekctimizde sanayiin lnki::Jafi ic;in her lileyden evvel muamele vergisinin ilgas1 artt1r. Encumenimiz bu noktayi tekllfi zaruri addeder

9 - Oktruva: Vergi ve riisum uzerinde tetebbiiatta bulunurken oktruva mes'elesini de nazart dikkate almak meeburiyetini hissettik.. Bizde degil ku~ttik sanayiin, biiyiik sanayiin de dahil oldugu halde biitiin muameliitm iptidai mevaddl harigten gelmektedir. Mahlmdur ki iptidai mevat hem en ekseriyetle iki tertip uzerine tezgahlara arzolunur. Birinci tertip: 0 maddenln

565

ViLA YET RAPORLARI

matlilp vasft lktlsap edebllmesi lctin haztrlanmastdtr. Yiin ve yapagmm ipllk, madenlerln demlr ve ctelik haline lfra~1 gibi. iklnci tertip ise mustahzar bulunan nim mamul maddenin matlup vasft iktisap i~ln tezgahlara vaz'1 ve imalidir. Halbuk1 birinci tertip lmalat heniiz memleketirt}izde ba.lamamttlr. Bizim madenlerlmlz, mevaddt iptidaiyemiz ctoktur. Fakat tamamile hamdtr, mensucat fabrikalarnmz lpll~l, demirhanelerimlz <tUbuk derimleri Avrupa'dan celbediyorlar, bu celbolunan mevat ise !;!ehlrden ehre gee<tikcte yeni bir oktruva kartsmda kallyor. istanbul'da oktruvast alman blr madenin Konya'da tekrar oktruvast verillyot'. Bu lse iptidai mevaddl mamulenln maliyet fiatmt yiikseltiyor, bu hal tamamlle m;tmul emtia ve eya i~in de aynidir. Eskiehlr'de ltr'.al edilen bir ctuval unun Qorum'a ithali demek maliyetine yiizde bir mlktar daha duhuliye resml znmm1 demf.lktlr. Esasen oktruvayt yalmz mamuH.\t ve masnuat He mevaddt lptldalyeden de~ll, bllciimle emt1:1. ve eyadan kaldtrmak lazrmd1r. Bu resim bail bama lktlsadi hayatumzm inkiafma mani sebeplerdendir.

566

Edremit Raporu
Ham madde:
A - KazamiZ mmtakasmda en esasl1 sanayi zeytinyajp. fabrikaCJ.hgidu.
i~bu

sanayi grupu it;;in muktezi ham madde zeytin tanesi olarak kazamlZ <!ahilinden temin edilmektedir. Zeytin mahsuHi bir sene bereketll, mfiteakip sene az olur. Son senelerde yapllan hesaba gore bereketli mahsul senesinde 35 ve mahsulti az olan sene 17 milyon kilo zeytin tanesi istihlak olunmaktadir. Bunlarm kiymeti vasati beher kilosu 8 kuru hasebile 2,800,000 - 1,360,000 lira raddesindedir. Bu mahsulii tasir etmek i~in kazam1z mmtakasmda kuvvet ve kudrette 34 fabrika hali faaliyete get;mektedir. halen muhtelif

Fabrlkalar mahsul senesinde 6 ay ve yek senesinde ancak Jki ay <;alia bilmektedirler. Zeytin tasirinde en ziyade kullamlan Koku elyafmdan mamul torbalar memleketimizde imal edilmediginden k1srn1 azam1 Yunani.stan ve bir mlktan ttalya'dan celp ve 1thal edilmek suretile var ve yok seneleri vasati sarfiyatl 50,000 lira ktymetinde 10,000 torbadlr. Bundan maada vasati olarak 35,000 lira k1ymetinde 50,000 Kalkuta ~uvall sarf ve istihlak edilmektedir. B - Di~er zeytinci memleketlerde dahi nefaseti daha dun olmak ilzere zeytin tanesi kullantlmaktadtr. MabsuHin bir sene bereketli ve bir sene noksan olmas1 ve tasir usulu di~er ecnebl. memleketlerde aynile vakidir.

c - Mmtakamtzda zeytln aga~lan inzibatl zirainin noksanllgmdan hayvanat ve mevaljinin tahrlbatmdan vikaye edilm,ediiti iQin bizzarure aga,.lar yuksek irtiflarda yetltlrllmek mecburiyetlndedir ve bu ytizden nisbi olarak !azla bir masarifi derciye ihtJyar edllmektedir.
D, E- Ham emtla tane zeytlnln alun sat1m ljartlart ve bundaki tea miiller ti.g esas ii.zerindedir.
1 - Ekseriyetle mahsuliin idraklnden evvel ajiac; Uzerlnde yUz kiloluk .c;uval esas1 ti.zerlne yap1Ian keif v~ tahlnin esas1.

2-

Toplanm~

olarak fabrikalarda teslim okka pazan.

567

VII ;;YE1 RAPORLARI

3 - seneteyn tab1r e)'ledigumz 2, 4, 6 c1ft sene uzermde zeytm tarlalan IsLrco.l edrlmek sur~tlle allm satnn vulwbulmaktadic Bu ue satl~? csasmdan en vok kullamlan seneteyn usuludur k1 fakir ..:um1 ve f'Shabl emlak 1cm b1r veslle1 felakett1r Eksenya 4 ve 6 se.aellk bedelatl ICa1ey1 b1ttab1 noksamle s~nmak meebunyetmde kaldigmdan cok zara1 gurmektedJrler Se1ma;cmn flh.d:::.nmdan dolayi b1lhassa para bulmak ICln yuksek faizler odemck mecbUJ 1ye~mde ol:::m tuccar zeytme pek az; bu k1ymet "ermektedn Edif''Tli~ te bttl f3 b11ka on bes1 Ipiidar bn ~el{llde olmak uzere 10 tab..tkhane mevc.uttur Halen be:> t:::tbakhane ve bn de tabak fabnkru-1 faahyette olup me.;:muunun ki)met .. 20,000 mutedavll sermayelen 25,000 bra kada.l ctu
Memlcke~Imiie Slgir, ma.nda deulenm hat.c-~.rn get1rmek zarund1r Memlekel ~.e nlde t'd1len hayvanat denleunden b ... .ska senede taknben bes bm kllo ham deuyc 1htiyac vardir S1mmye kadar s~nede 20,000 l<Ilo h9.m den l~Uyen tabakhaneleruNz H!:l,OOOI krlo rhhyacmr dahdden 5,000 kllosunu hau~ten get1rmekted1r

Kundurac1 esnaf1mn 1~led1gi koselemn uete Ik1s1 Yedlkule tabakhanes1 urte bHI Avrupa mamul.ttHhr Ham dermm lulo::.u vao;;ati 100 kutustan 5000 kilo ll'm sPnede 5 000 hra Iw::.Ple IhtlvaCI 1em hauce g1Lmekted1r Bu Ittbarla memlek:ct tabakhanelenl,l h1maye l<'ln m,mlekctimr?e hancten m:tmul de11 1thal1 mtnedtlmehdlr Halen 'Slenen denle1 ekseuya tabakhanelermm yetlstirmesi mumkun olmadigmdan Istanbul'da mevcut fabnka ve muessesaom L:llahl ve Ihtlyaca k.tfi b1r hale geld1g1 takdlrde terc1han Avrupa mamulat1 yerme yerll mamulat1 memnumyetle rst1mal ed1lecektu Bu k1s1m der1le1 Icm senede takr1ben 25,000 lira sarfedllmektedtr Bunun 5,000 1 Istanbul Yedikule tabak.hanelei me ve 20,000 hrasx Avrupa ve Ame11ka'ya gondenlmektedlr
.A vrupa mJ.m ula tidir Bu Ciuloe derlleu memleketirniZ

Rugan Amerlkan deulerme gelmce

Ince den uzerme Avrupa mamuHltma hall hazlr fabnka ve tabakhaneleun rekabet etmes1 mnmkun deg1hd1r Memleketm muh1m serve1tnm ha~ nee cikrn1m.lSI 1cm k1mya tf'hSil eden gen<'lerrn buhassa bbokhk Islen hakkmda tetk1kat ve tetebbuatta bulunularak memleketJmrzm bu pek geu kalan nok.sa&nIDIU telaf1 ve 1hya<.~ IClll Iaz1m gelen nnzau ve ameli malumat1 tophyarak memleketlmize avd.et etmeleule mumkun olacag1 kanaat-mdeyiz Edrem1t kazas1 mmtak:Jsmda Kazdagi ve mulhakata stlsllede nuu tak~ nben 300,000 helrtar mahal dalulmde kerestecil1ge sahh ve mamui.1.t1 metm ve pek saclt~m cam, mee kaym, ve gurgen ecan vardu I~bu sebeple ne

HLAYL"'' R'l.PORLARI

ameneJman ve ne de b1re1 plan tanz1m olunmutur Ve bu sebeple senelerdenben met1e satumami~tlr Muhataza ormam al~ma alman sahil mmtakasmctan gayn mahallerde elyevm smm kat'a gelmi yuz J:nnierce tcan kaimenm beer yuz, lnner metre m1kab1 veya dana z1yade m1ktarlarda mmtakalara tefrlklle ve nah eraitle tallplerme satilmasi ve hiZarlar teklh ve mamuIatlmizm dah1l ve hanc memJeketlerde satllmasl elbette memleketumz Iktisadiyatma yem b1r hayat verecek ve baltac1 ve nakliyat(_;I koyluler cte l sah1b1 olacaklardir Bundan baka koyluye 1ht1tap hakkl ve Illyeblleceklen m1ktarda mt1fa kanunu dauesmde orman ve hatap, Cira, kabugu, komur g1b1 enkaz ruhsat1yes1 de venlmell ve koylu dah! muamelatm1 Iskele mahallmde tallplerme &atarak sevk1yata musaade olunmalidu Elyevm mer 1 tanfelere ve rayiC'I haz1ra nazaran IStifa edilmekte ola.a orman hal{kl ucret1 nnallye ve nakllyesme zatmmel;en tam yuzde elhye ballg oluyor 1:1:1 bu mlktar msbets1z derecede fahistir D1er vilayetlerm daha ucuz olmasmn nazaran rekabet edilmemektedir Bmaenaleyh tanfeyi dahl elyevm can mlktardan %50 rusbetmde tenzll etrnek ~ok H\zimdn Muh1tlrniZm muted!! Iklim1 olmas1 dolayisile fevkalade kab1hyet ve ISt.ldadi halZdir Bilha&sa uzum, mcu, pa.lamvt, bal, balmumu, armut, ayva gayet nefls ve mebzul b1r ekllde yetimektedir Yalmz sana;yu Z1raiyey1 alakadar eden bu ham mevadm daha feyyaz bu sekilde 1drak1 must"\h~ll lerm hlmaye ve teVJk gor'llelen lle kablldlr MuhitJmizm yetitlrdJ.AI uzumler kuru ve ya olarak IStthlah ed1lmekte ve bunlardan kun:su Izrn1r uzumlertle rekabet edebilecel\: bn kabiliyette, yalan 1se ta Iskenderiye'ye kadar sevkm1 muc1p olacak nefaset ve met'lne~J haJzdir Ve umum kazaaa blr zmlyon kilo kuru ve ya uzum 1Stlhsal edllmektedlr Inc1r mahsulu 1se pek ne!1<J b1r ekllde Idrak emlmekte ve Izm1r mClrlenle rekabet etmektedir Bu tkl mahsulun muhitimizde her sene m1ktan tezayut etmekte oldugundan bu neflS mahsulatimiza Iaz1m gelen ehemrmyeti verer~>k mahrecler temn. ve mutavass1t ellerden kurtar-arak mustehhklere do~rudan dogruya arz1 esbabmm temm1 Samyen memleket dahilmde lSPlrto ve muskirat Imalmm menatn hazmeyi temm edecek serbest1yet1 kabul ve bandrol uc;ulunun lhdas1 Uizimdlr T.tbiatm pek mustesna b1r lutfunu teo1kll etmek"e olan muhitltviL.m ba.llart qok leziZ ve cok ~okuludur Bunun net1ces1 olarak balmnmu Istlh~h de ehemm1yeth b1r yekiin teo1k1l etmktedir Kazamizda 80,000 okka bal ve 100,000 Qlcka balmumu IStihsal edilmektedJr Armut, ayva ve nar cthetlermden de muhitlrnlZm bu IstJdadi mallsusu vard1r ArmutlanmiZ Midilll ve Iskencleriye'y' sevkedildi~l g1b1 ayva ve nartmtz da Geltbolu ve Istanbul'a sevkedilmeJ{tedir Umum kazada 100,000 okka armut ve 500,000 okka e.yva ve nar tdrak ed1lmektedtr Sanayu ziralyemJzt alakadnr eden yukartda yazdt ekerli mevadm mklsafl ve mahsulun sarft gerek must~hs1Uerm ve gerekse plyasaya arzeden mutavass1tlarm ezher

569

vhJ.YET

RAFORLARl

c1het hun"\ye gormelerme ve masJ.n!l 1stlhsallyemn tenkismi muc1p tedbirler Ittiha;ule ka1mdlr. Kaza.m1z muhtellf sanJ.yl gruplarmm Ankara sana.y1 kongresme a1t vermi olduklari muhtellf raporlarm ham maddelcn olarak tevh1den tanznn kummiij! olan l':!bU rapordakl mevaddm memleketimlZ J.htJ.yacma mutabakatl tasd1k killt11r 4 Teij!viki sanayi kanunu ve tatbikat1:

A - Mu:>ctdel te~vllu sanny1 kanununun kazam1zda bulunan yag fabrikalaunm mk1~n uzermdeJn tJ.ydall tes~rleu mu~ellemd1r H~>men hemen butun zertmyag1 fabr,kalanmiZm dereceleune gore bu kanundan IStlfade etmektP VP muatlyet ve hrmaye go1mektedtr D1ger sanay1m1~ ve b1lhassa kucuk sa.a at erbabma h1r; b1r tesvik ve faydast dokunmamitir Bunun da sebeb1 ba'lhca

B - Tesv.UU sanay1 kanununun ldan ta~b1kat1 hakkmda memurm1 a1desmm ve ziyade<Jlle 1msak t>ylediklen tesh1Iattan Ilen gelmektedlr Erbabl sanaymm tesVIk ve tetg1bm1 lStihdaf ederek mukemmel ve etrafll du~unu lerek va:z:ediblllfl bulunan bu kanunumuzun erbabl sanay1e bahseyledigl muariyet ve h1mayeler nek sanh b1r Surette 1dd1a edllebihr kt memunm routealhkasi tarafmdan laskamlmakta ve her daun t;Ikmaz yolu 1rae etmektedirler Va:l'lh kanundan z1yade menafu hazmey1 duunm gmunur ve kend1 bas1t ve rnahdut duIUnceleule ha.zmenm bu kanun yuzunden pek cok verglJer kaybetmekte oldugunu detplS vc mulahaza ederek adeta vazn kanunu tahtte 1le gafletme hukum edecek laddesme kadar varan merourlanmlz pek az deglldir Yemden tes1s edllecek fabukalar ve kuruk san'at erbabmm tekamul ve tera.kkl maksat ve gayeslle kendl meslek ve san atlar1 1em han.;ten celp ve 1thal "Ylf'dlklen ve eylemek 1stedtklre1 mahne aksammm gumruk resmmden muaf1yetl hakkmda vukubulan muamelii.t1 kut'l.s1yeyl bazan b1r ve hatta 1k1 seney1 tecavuz etmekle ve baz1lart da htc mtar; ed1lmemektedrr Bu yuzden dolayi zaten sermaves1 mahdut bulunan erbab1 san;:yun btr klstm paras! uzun muddet depoztto nam1Ie gumruklerde yatmakta ve erb::l bma te'!Vlk hiSS! degll eve a darbes makamma gecmektedlr C - Mumas1I memleketlerde tesv1k1 sanny1 usullen hakkmda maliunat ve etut yoktur
D - Kanunumu:z:un s1mf ve derecesi>J.e gore erbabx sanay1e bahseyled!~l muaflyet ve hlmayeler hakkmda fazla btr mutaleamtz yoktur Yalmz M.len mevcut muafiye+lerden ta.mamen tsttfade edtlmesl ve kanunun hak1katen tesv1k sahas,na gecmlmesl 1cm m:z:am ve tahmatmm daha sar1h ve kat'\ olarak tey1dm1 ve bilhassa tatbtkme memur olanlara erbab1 sarayun bu

570

ViLAYET

~~ORLARI

miilk ve milletin hakikaten mazhan h!maye gordiit\i ve inldafmt kat'iyen ar2u ve talep eyledigi fikrinin telklnini ayam arzu gorur ve bunu istirham ederiz. Kanun bir ~ok vergileri af ve himayeler ibraz eyledigi halde muamelil.tt resmiye ve klrtastye pul ve bilhassa keif ve tahkik ic;in talep edilen ve bir nizama miistenit bulundu~u serdedilen memurin harcU'ablan bazan hemen hemen affedilmt., bulunan vergiler raddesine varmaktadtr. KUt;iik sanayl erbabmuz bu yuzden kat'iyyen istihsali miisaade eylemek yolunu takip etmiyorlar. Bir taraftan masarif ve blr taraftan gorduklerl mukiUAt miite~ebbisleri Yildmr. Kazamtzda lkinci, ii~iincii ve dorduncii smtftan olarak kanunen istifadeye ehU blr ~ok san'atlar erbabt ve mtiesseseler varken zeytinyaF;t fabrikalanndan hi!} birisi istifade etmemektedir.
iSTiTRAT.

Muamele verglsi kanunu teviki sanayi kanunu ile bazx noktalarda tearuz ve go.rip vaziyetler ihdas etmektedir. 1\(uamele vergisi kuvai muho.rrikes1 olan mtiessesatm muamelil.tmdan allmr. insan ve hayvan kuvvetile iliyenlerin mamulatt miistesnadtr. Bu vergi her halde teviki sana_yl kanununun affeyledl~i vergilerden ~ok daha aF;trdtr. Blnaenaleyh teViki sanayi ~anununa ragmen muamele vergislnin bu noktast erbabt sanayie kar~ (ilerlemeyin! Fabrika yap1p kuvayl muharrike kullanmaym! ins an veya hayvan kuvveti istimal ederseniz sizden muamele vergisi almmtyacaktul tarzmda hitap eyledigi mefhumunu ilka eylemektedir. Bu noktanm tellfl c;;ok ayam temennldir. Edremit kazasmm sermaye ve kredi ihUyacatma d:1ir kongreye arzm1 tekllf etti~i muhtellf sanayi gruplarma ai.t raporlarm hum.sas1.
Sermaye
Vt'

kredi:

A - Mmtakanuz zeytinya~I fabrikatorlerinin tesis sennayesi olarak (1'abrlka bedelatt) va.zetml olduklan mebligm ve muhammen miktart tahminen 200,000 liraya bali!1; olur. Fabrikalarm senelik istlhsalattm idare eden miitedavil sennaye takriben 300,000 lira kadardtr. Zeytinya~t fabrikatorlii~ii muhltimizde her sene gtttlk~e ds.hu ziyade inki!]af etmekte ise de mahsul fiatlarmm diiijkun olma& ve ihracatm pel<. mahdut bir miktarda ka.Imas1 fabrikatOrliiF;ii bihakkm tehdit etmektedir. B - ZeytinyagC!l@.m.tzm lnki~aft icin mevcut fabrikalara fazla makineler nave edilmesi veya miisi.akillen iyi teslsatl havi bir .rafineri fabrikast yapllmaSl ~ok faydalldtr. Bu suretle asidi fazla ve a~a~t cins mallann klYmeti %25 nlsbetinde artmakta ve daha uzun mi.iddetler i~in tahammiizden kurtulmaktadrr. C - Teamiil burada ya~m pelnen satilmasidu. Binaenaleyh fabrikatOrler toptanct ve perakendeci tacirlere kredl yapmamaktadtr.

571

ViLA YET RAPORJ.Jl.RI

D - Zeyl,in yaglo.nmizm bilhassa ecnebi mt!mleketlerde daha stihuletle sliriimiinli temln c-tmck iin bu bapta Uhr~caL kooper~i.Hi1 (!Ok faydall neticeler verecegi kanaatindeyiz.

MakinisL, aruba amilleri ve ya~. kuru meyva ve sebzecilc~imizin de k1 cdiye pel~ cvk ihtiyat<lan vardlr. Bilhassa ki.1c;i.ik san'atkarlmlmlZl himuyc ic;in kredi kooperatiflerinin kazanm:da da te~kili pek zaruridir.
V crgi ve riisum:

Edremit. mmtulmsmm hemen kamHen zE>ytinlik olmasL dolaylsile Z{'~' tincilik muhitm en esRsh 1.ica~et me~galesi ve zcytinyagr tabrikatorli.igii i.se buras1 il:;in tetkike ~ayan yegane sanayii te~kil etmekteclir. Bundan :Ju~?~.a debagat, st~.bunculuk ve kiil{tik atelyc ve diikl~anlardu Jemircihk ve arabaCillk yapilmal;:ta ise de bunlarm !!lmdiki roHi hemen hemen mahalli ihtlyaca kifayet ctmekten ;_:ok ileri ge(lmemekte olup az miktarda sabun ihra<; edt-r. Blnaenaleyh tetkikatimlz mi.inhasrran zeytinyagi fabrikJ.ttirliigil uzerlnde yaptlmleyLn. Zeytinyagi 1stthsal ve imalinde mallyet Imt.ma 1crayi tesir eden vergi ve rusumun yiizclesi bervec,;hi uti esasata istin:l.den ljoylcce te~bil.
o!unmu~tur: Ge~cn 4 senelik yani 926 - 929 seneleri Edremit, zeytinyagl rekoltc::.intn bir senelik vasati miktan (4.000.000 1 kjlodur ve bh kilo yagm hali h:;tZH'cla l'ayicine gore fia ti 50 kuruian hesap edile1ek.:

A- Mu::mele vcrgisi yiiz kuru esasma gcitc:

Tnyyarr ianesi Kazan(l vergisi Oktruvn vergisi Arnzi ve1gisi Miisakkafut
Yel~on

<,{,
f''

1 % 1,5 <,'(, 1 %17 <,{l 1,5

/(J

%28

Bervc\hi babl tesbit cctilen 100 kuru.!} es::tsma gore bir kilo;su 50 kurua zcytinyagl i<tin fn.brikatoriin hei' sene va:;;ati olarak 14 kuru vergl ve resim vcrmekte oldu~u anlMllmi.!}hr.
s~t1lan

B -

Muamele vergisi ve rtisumun muhtelH sanayi iizerindeki tesirat1:

Muamele vergisi ve okauva resmi maliyet fiatmm tezayiidune sebebiyet vermekte oldugu gibl mmtakanm zeytinlerinin yeni iahririnde her bir kit'a zeytinligin bir senclik irad1 gayri safisinin bir haddi itidalde tesbit edilmemi:} olmas1 ve 100 nisbetine gore bu verginin %17 - yi bulmasi da kezalik istihsal masa:l:ifinin ve maliyet fiatmm yiiksek obnasm1 miiddt oldugundan bu vergiler He oktruva res."'li zeytin a~a~hk sanayii iizerinde son derecede menfi tesirat icra etmektc bulunuyor.

572

viti YET MPORLARI

C - Muhtelif Uabatl sanayi i<;in ithal olunan resimleri:

1-'
i~ln

emtianm

gtimruk

Buranm ba~llca sanayiini zeytinya~ fabrikatorlug-u tekil ettigi ve bu harl<;ten belll ball olarak KOKU elyafmda-11 mamul tasir torbalan ithal edilmekte bulundu~u ve sanayi i~;in lthal edilen gtimrtik rusumuna tabi aynca mutenevvi mevat olmadig-1 i~in bu bapta tetkikat yapilmamittr. Yalmz mevzuu bahs torbalarm memlekette imali, harice bunlar i<;in verilen paralarm msf1 tasarruf edllecegi i!;in, <;ok ayam arzudur.
D -

ihracat eyasmdan alman vergiler:

ihra<; olunan zeytin ya~mdan her nevi mahalli ve belediyeye ait riisum almmamast ve %2,5 nlsbetindeki ihracat muamele vergisinin Ugast miica~ vir memleketlerdeki bu cins emtia ihra<; fiatlarile rekabet edllmek iizere li)Ok elzemdir.
F - Smai vaziyet itibarile civar memleketlerin riisum ve verglsl hakkmda burada mevcut ve ~ayam istimzac bir kayit ve malftmat olmadl~rn dan kendi riisum ve vergilerimizle bunlarm mukayesesi hakkmda miitalea beyamna imkan basil olmamitlr.

Nakliya.t tarJfeleri:
A~B Edremit'te Akgay iskelesine kadar dar hath imendifer vard1r, tarifeleri mUsaittir. Dig-er mevcut vesaiti nakliye tarifelerinin ise o$ayam kayit derecede sanayi tizerinde menii bit tesiri olmadtgmdan bunun tadlJA.tl hakkmda dahi bir mutalea serdi bittabi mevzu bahsolmamitir.

573

Ayvaltk Raporu

Odam1z tarafmdan sanayi kongresine arz1 talep buyurulan raporumuz miinderecatm1 muhtevi olarak ruzname metnini te~kil eden mevaddm her birisi iizerlnde derln ve kuvvetli etiitler yap1Imas1 icap eden ehemmiyetli mesailden oldu~unu arz ile ancak zamanm darllgl haseblle miicmel, atideki, maruzatlm1z1 takdim eyler1z:
Ham madde:

Ayvallk mmtaka!'anm faaliyetl smaiyesini zeytinyagl ve sabunculuk ve pirina yag1 istihsali te~kll ettiglnden lhtiyacl imaliyeye sarfolunacak iptidai maddelerl ii~e tasnlf ederek tetkik etmek lZtlrarmdayLZ. Zeytinyagt: Zeytinyagl fabrikac1larmm mevadd1 iptidaiyesi olan tane zeytin ctvar mahal11 zeyilnliklerden temln edllerek hari~ten ~imdiye kadar zeytin celbi hizumu hissedllmemitir. Muhtelif senelerd.z:
925 926 927 928 929

senesinde

7,000,000 10,000,000 6,000,000 20,000,000 5,000,000

k1yye

Dahilde tedarilc olunan tane zeytln mil{tarmd~ ohrp ve beher ktyyt:~i vasali 9-10 kuru'! degerinde olda~undan mahsul veya ktsr senelerine naz:J.ran blr veya iki milyon lira k1ymetlndcdir. 92q S('nesinde u~ milyon lir~ k!ymetinde idi, ancn.k zeyUn n:tkliyesinde istimal olunan 2:> bin lira kiymeitnde GUVal He zeytinya~! isLihsalinde en mti.him rol goren has1r lorba 1t,alyu ve Yunaniskm'dan celbedilmektedir. Klymeti dG elli bin Urad1r. Zeytiny:lgl mnayiinde mliterakki gn.rp memlcketlerinde de isiimal olunan ham mevat bizim memlekctJmizde kullamlanhrm cs::..s ve vas1flan itibarile aynl olup yalmz eklen muhtelif olanlan da vardtr. Clns itibarile miimtaz bir nevi olan mmtak~ zeytin tanelerlnin ve beynelmilel bir ohrete mallk olan zeytlnyagtmtzm nefasetini temin i<;in halen tatbik edilen zeytin muhafaza ve nakliye ~eklinin terkile ispanya ve italya'da takip edilen usulleri mahalli zaruretlere nazaran tadilen kabul ve eski teamiilleri de terketmei{ icap eder. Mmt~karn!Zm zeytin uga~larma anz olan haerat ve hastaliklarla esasli oir

;)74

viiJ. YET

RAPOftLARI

surette yapiimasJ Iaz1m olan miicadeleye ve zeytin ajtac1 yetil}tir1lmesi keyfiyetine pek biiyiik ehemmiyel. vermek mecburiyetindeyiz. Diinya yajtCihk piyasasmda c;ok kuvvetli bir mevkii bulunan .i:spanya 60 sene zarfmda 8 yti.z bin hektardan bir milyon alt1 yiiz bin hektar araziSini zeytin apc1 yetlt!rmek suretlle siislemi~tir. Bu meta.libat1m1zm husulii 1-;in devlet sanayi programmda Iaz1m gelen kurtancl ~killer tayin ve tesbit edilmelidir. Mamuli1tirniZm derecei rekabet kabillyetine tesiri pek kat'l ve a11ikar olan bu istifade prensipleri zeytinyagi sanayiimizi harici rekabetten slyanet edecek ve inid1afma biiyiik yard1mlar1 olacakt1r. Zeytinyagclllk sanayiinin ham maddesini te!lkil eden tane zeytin muamelei ticariyesinde teamiiller: 1 sa tar. 2MtistahsH topladlg'l tane zeytini piyasa fiat1 uzerine fabrlkaciya Mtistahsil dogrudan
do~ruya

kendisi

mii~:~teri

Sllatile tasir ettirir.

3 - 'M:ahsul kemale geldikte tahmin iizerine miktari kefen 75-80 k1yye gelmek suretile mubayaada bulunulur. MmtakamiZda cari ticari bu usullerin sanayiimiz nokta1 nazarmdan 1Slah ve tadiline liizum yoktur. 2 - Sabunculuk: MmtakamiZm c;ok kiymetli blr ~ohrete mallk bulunan mamulil.tmdan biri de sabundut. Sabun imalinde kullamlan ham mevaddm ballcalan zeyt1nyag1, pirina yag1, sutkostik, karbonatdosut, kireg, torba denilen ktic;iik .;uvallar, esans, ince kag1t, ip, tuz, mahrukattir. Bunlardan zeytinyagl, pirina yag1, kirec;, tuz ve mahrukat dahilden digerleri memalikl ecnebiyeden ithal edilmektedir. Kiymetleri h1rk be bin Uradir. Sabunculuk s:mayll miiterakki olan memleketlerde istimal olunan maddelerin nevileri bizim mmtakamizda kuUamlan neviden zeythtyagi degildir. Onlarm imalatmda kullandiklari hayvani, nebati yag'lar tarzl istihsaUeri ilmi bir l}ekilde oldu~undan evsaf ve derecei rekabet kabiliyeti yiikselmi~tir. Maamafih mamulat1m1zm nefaseti ltibarile kazand1g1 mevki, sabunculukta oldukc;a ark piya<>alarmda ,'?ilmullii bir mevki kazanan Yunanistan gibi memleketlerin imaHltmdan daha dtil}kiin olmadi~l ve bih1kis daha ~ay::ont tercih bulundugunu memnumyetle arzedeblliriz. Sabunculukta kullamlz.n ham maddelerin dahilde tedarik olunan klSimlan imalatc;Ilar dogrudan dojtruya miistahsile miiracaatla temin ederler. Ecnebiden gelenleri I"itanbul'daki l}Ubeleri delaletile celbettirirler. Bu ticari teamiillerin L'llaht hakkmda tekliftc bulunamiyaca~Iz.
3 - Pirina yagctllj't: Mmtakamizda pirina yagcthgl sanayii iki senelik bir hayata maliktir, pirina .zeytininden ya~ ~lktikta kalan kii:sbesidir. Pirina yagl lstihrat; ameliyesinde liizumu olan ham maddeler; Pirina, siilfiir do karbon mahrukattir. Bunlardan pirina, mahrukat yalmz dahilden temin oluni.Ir, ktymeti yarun milyon liradtr. Sillfiir do karbon harit;ten getirilir.

575

Plrina yagcthgl ile me~gul yabanct memleketler meyanmda Yunanistan, ispanya zikre ayandir. Bunlarm da istimal ettlkleri mevaddm evsaf ve neviJeri bizim kullandiklarumzm ayntdir. f?lmdilik lmalatta sarfolunan pirina m~halli zeytinyagl fabrlkactlal. mdan mubayaa suretile temin edilir. Sermaye ve kl'edi: Ayvalik sanayl mmtakasmda hall haztr vaziyette miitedavll sermaye 800 bin lira, tesisat sermayesi de iki mllyon llradtr. Noksan sanayiimiz meyanmda torba ve c;uval fabrikasmt ve tasfiyehaneyi zikredebiliriz. Tuzla ve Sanmsak mevkilerinde 20 milyon tuz lstlhsal ederken bugtin muattal bir halde bulunan mezkiir memlehalardan karbonatdosut ufak blr himmetle !mal edilebilecegini arzederiz. Bu teslsat i<;in de 500 bin lira hlzun oldu~unu krokiler ve katalog-Iarm tetkikile arzedebiliriz. Zeytin fabrikacllartntn ihtlyac;larma tekabiil edecek azami teshlHlt lraeslle a~m1~ olduklan itibarm e,kali:
A - Faiz ile lkrazatta bulunmak.

B - Piyasa fiatl iizerinden mukarrer bir miktar tenzil suretile satUJl tizerine verllen avans.

ya~

C - Mi1stahsilin zeytin mahsullerhldeki hakki intifamt devir suretile yaptlan ikrazlar. D - Zeytinlerin ipotegi mukabilinde vuku bulan tediyat. Avrupa zeytin yagmlarmm bilhassa ispanya'nm l(ok rnuhlik rekabetlne maruz bulunan yagcthgmuz kuvvetli himaye usulleri takibini leap ettirdii_Uni ehemmiyetle arzederiz. Bllhassa nebati yaglar arait, koku ve saire lthalil.tma karl'it ehemmiyetle siyanete muhtac;ttr. Bu suretle milli blr sanayiimiz harici sademelerden kurtulmu~ olur. sermaye ve kredi ihtiyacmm temlni sebeplerlnden evvel bugUnkti bankactllgm bu hususta ifa ettikleri hizmetlerdeki derecei isabetlerinl saylemek Isteriz. Bunun it;ln bankalan lklye tefrik ederlz. Milli sermayeli bankalar, ecnebi bankalar. Ecnebi bankalarm takip ettikleri siyaseti maliye son buhranda aldudan vaziyet ltibarile piyasada vaziyetlerinln iktlsadi muvazenesizlik ve buhranlart tanzim ederek tabii blr hale rucuuna deitil, bilakis fazla te~dide salk oldu~tunu gordtiittimti.zden mmtakamtzdaki Uabat1 smaiyenln faaliyet sahasmda ecnebi sermayesile te,rlki mesaiye IUzum yoktur.
Milli sermayeli bankalar ise teekkiilleri ve viis'at1 mallyeleri itlbarlle nazunllk ~i gorememi~lerdir. Son muvazeneslzliitin yaratt1~1 buhranda hizmetleri maalesef gori.ilmeml~tlr.

576

VII.!YET RAPOlh.AIU

VergHer ve liisom: Memleketimizde carl sanayi vergi sistemlnin bugiinkii vaziyeti miisbet bir ekilden daha ziyade menfi cereyanlar takip ederek faaliyeti smaiyeyi sektedar etmege baladtgtm teessi.irle gormekteyiz. Bunlar i~terisinde bilhassa muamele verglsinin zeytinya~I sanayiinde tatbik isabetsizligi mmtakamtz iqin gok tahripkar- bir hal ihdas etmitir. Klsa bir zamanda tekamiil ve inkif!3,f ettil'!ne~e mecbur otdugumuz milli zeytinya~I sanayiimiz kemali kat'1yetle arzedeblliriz ki bu verginin manialarlm kolayllkla geQemiyecektir. Tarzt eibayetinde, ekli tahakkukunda bundan daha gayri adil bir vergi tasavvur edUemez, ufak bir misal: Do!lrudan do/uya zeytin tanesini taslr vazifesinden baka bir hizmet gormiyen yalmz suhulet ve siir'at temin eden fabrikalardan almmasl kanuni gorillen muamele vergisinin en iptldai tasiriye vesaiti olan tasirhanelerden almmamast bittabi %6 kadar yiiksek blr hat karlSmda fabrikalar oeaklanm stindiirerek kurunu vustay1 mengene ekllne ifrag mecburiyeti gibi gayri mantlki inkiafl teviki sanayi kanununun ruhuna bariz bir tezat tekil etmiyor mu? Senelerdenberi bu eklJn tadili in miidellel raporlarla vuku bulan miiracaatla:.odan hentiz muvafakat cevaplarl almmamttu. Nebati yaglar fizerine mevzu gtimrtik tarifesinin bundan sonra ya~cllanmtzm dahildeki 1nki$afma pek biiytik hizmetler ifn edecegi kanaatini beslemekteyiz. Ecnebi memleketlerin bugiinkii sanayi slyaset sistemlerinin ancak kendi mamulS.tmm mahrec;lerini temin ve rakiplerini ezmek oldugunu goz oniinde bulunduracak olurs:lk ihracat eyamtzdan alman ihracat vergisinin ne kadar zararll oldugunu gorfiriiz. Bil.kls ihracat emtiamtz i~in prim talebi glbi bir zaruret hasll olur. Sabun sanayiinde ehenuniyetli miktarda sarfedllen tuzun lnhlsar resminden aff1 ve suhuletle tedariki sebeplerinin teminini rica ederiz.
Teiivlki sanayi kanunu:

TeVikl sanayi kanununun ya~crllk iizerindeki inkiaf tesirleri maalesef arzu edildi~ ~kUde gortilememitir. iptidai maddeler muafiyet cetvellnde hastr torba zeytin ~uvallan dahmnde halen tedarlki imkam bulunmtyan bu levazunm gfunriik resminden istisna1yetintn kabul edibnemesi bu kanunda bl.r noksanhk teljkil ettigtni ve bu noksanm telafisi i~in yapllan te~bbiis.atm semeredar olamamaSl cihetlerini ayrtca zlkre Iaylk goriiyoruz. tstihsalatm tezyldi ve milli sanayiin tekA.millfi i~in ~ok hizmetlerl beklenilen tel}viki sanayi kanununa muamele vergisinin primle tesviye edileeegi esaslt blr madde halinde ilave ed1lmedlk.~e beklenilen istifadeli neticelere yet~menin kabil olamtyaca!lmt kat'iyetle arzederiz. Tegviki sanayt kanunu ruhunun diger kavanlnle tezat tekil etmlyecek bir tarzda ahenktar buIunmast ~ok temennlye 3ayand1r. Bununla beraber ida.ri tatblkatmdaki goriilen m~kwat beklenllen istifadeyl dil~rmektedir. Bilhassa sabun sanayli lc;ln Iaztm ohn ve ecnebiden celbettirilen mevaddl iptidaiye muafiyet cet-

37.

577

ViLAYET RAPORLI\RI

vellerinde yapllan tenzil keyiiyeti ve bllAhare eskl bir cetvelle ikmal keyfiyetldir. MeseiA: Bir mtiessesenin lhtlyae 80 bin kilo oldugu halde hangi esas kanaatle tenzil edilerek 16 bin gibi ehemmiyetsiz bir hadde indiriliyor. Bu halin izalesine yegane ;are olmak ii2ere lhtiya~ cetvellerlnin mahalli tiearet ve !lanayi odalar1 tarafmda.n ta.sdtkile kesbi kat'iyet etmesi ve giimruklerce de mamulunbih olmaSl aynca temenniyat1m1zm esasm1 te~Jkil eder. Kiil}uk sa.nayiin tel]viki sanayi kanunundan istifadeleti hi~ raddesindedir.

U~ak

Raporu

Up.k'ta mllli bir san'at alan hallcillAm makine kuvvetlle daha zlyade ink14af1 dU~tini.ilmti~ ve memallki ecnebiyeye ihracatmda nefaset ve metaneti nazan ltibara allnm~ ve bu maksatla 1898 tarihinde lplik ve ~yak imali hususunda fabrikalar teesstis et~tir. Fabrlkalarm tesisinden sonra. tedrici bir tekfmltil gori.ilmW}, hi!; yardun goriilmeksizin s1rf kendi sAyUerlle bugtinkil hallerini ihtaz etm~lerdir. Seferberlikte orduya ~ayak, battaniye yeti~Jtirmek it;in makine ve el tezgahlarile fevkalA.de faaliyete get;ilmili ise de bilahare yerli mallarma adem! ragbet ve kredi.sizlik yiiztinden muattal bir halde kalmlljlardl.l'. Oayri mutedavll sermayeyi ~kil eden - kl memleketlmizde mOhimdlr- . bu fabrikalar karL<nnda bir kredi muessesesi gormemesi yuzunden haklki rand1man1m verememek vaziyetindedirler. Sanayi ve Maadin ve Emlak Bankalarmdan maalesef !}imdiye kadar hie; blr yardim gorillmemio$ ve gorillmek lmkam da yoktur. Ticari bankalar ise kiSa vadeli krediler esasma istinat etmesl dolayl.Slle muesstr olamami~lardir.
U~ak fabrikalarmm bir senelik rand1man1 700,000 k1yye kirll yapak ve yiin glbl mevadd1 iptidalyeyl mamul blr hale ifra~dan ibarettir.

Temiz istlhsali 387,368 k1yye hallcillk mevaddi lptida.iyesini ilme eri ve argaf$tll'.

te~Jkil

eden

Fabrikalarimizm gene yukanda bah.setti~lmiz kredisizllk yiiziinden son .slstem makineleri celbedememesi yiiztinden tam rasyonalizasyon meydana gelemiyor; ve gene yukarida arzetti~miz adetten 200,000 k1yye fire vermektedir ki tabiatUe serl bir ekilde t;all~mak imkiuunt elde edemiyoruz. Vakfa teljvikl sanayi kanunile fabrikalar bir hlmaye goriiyorsa da yeni miisak.kafat ve kazanl} vergisi gibi muaflyetlerden istifa.de etml~lerse de san'at ve fabrika inkb;afmm as11 muhta~ oldugu mevattan istiafde edememektedirler. MeselA: Avrupa'dan celbedllen makine ve sairenln giimriiklerdekl miiljkulatl bilhassa dahilde teljekkiil eden bu fabr1ks.larm ~endlfer nakliye tarifelerl ve fabrika amelesinin kazant; vergisine tabi tutulmas1 da dolaylsile sanayi uzerinde tesirler icra etmektedir.
Qtinkii: Nihayet amele ticreti memleketteki Ya.B.YI fiatma yani paranm kuvvei iljtiraiyesine gore deRien ve dunyaca malum olan bir iktLsat

579

viLAYET R,\PORLARI

sistemidir. Yukanda arzettiii,imiz amele kazanlf vergisi gorunute ameleden ahmyormu~ ~Iibi goriinyorsa da hakikatte sermayedar amele yevmiyesine bu vergl miktarmr zammetmek mecburiyetinde kallyor. Bu hususlarm da bilhassa l~ongremizde nazan itibara almmasmr temenni ederiz. Mevaddr iptidaiyenin krsmr ki.illisi diger vilayetlerimizden celbedilmektedir. Vesaiti nakl!ye ticretinin pek yuksek olmasr da memaliki ecnebiyede rakiplerlmize mallanmrzm krymeti iizerinde bir rekabet frrsatr vermekte oldugundan iicuratr nakliyenin tenzilli bir tarifeye tabi tutulmasr husu~;u temenniyatrmtzm en muhirn noktalarrndan bil"ini tekil eder. Bundan baka mamul eya nakliyesi ytiltsek tarifeye tabi tutlllmaktadrr kl bu da mamulatimlzm rekabet kabiliyeti tizerinde muessir olmaktadrr. Tevik.i sanayi kanununda hiikf.tmetr;e prim verilmek suretile yardrm ediLmesi musarrah iken imdiye kadar hi~ bir fabrikaya prim verHmediglnden bu cihetin de nazarr itibara ahr.masmr temenni ederiz. HALICILIK Madde 1 - Hall imalinde kullamlan yiin ve yapak dahilden temin. edilir. Mezkur yiinler burada fabrikalarda mamul hale i:frag edilir. Takriben senevi bir but;uk milyon kilo ytin ve yapak yalmz hahcrhkta l~timal olunur. Ibu mamul malzemeden ryimdilik memaliki ecnebiyeye sevkedilmemektedir. Yalmz !sparta, Gordes. Demirci, Simav kasabalarma boyall ve boyasr7. olmak uzere sevkiyat yaprlmaktadrr. i:::~bu sevkiyat tahminen iki yi.iz bin kilo olup yiizde krrk derecesi Isparta'ya ve mi.itebakisi di~er yukanda zikredilen hallcl dahili memleketlere sevkedilmektedir. Madde 2 - UEJak'ta mamullitl arkiye ark hall kumpanyasl Giriflt ve saire tarafmdan kendi acantalarma icap ve iktiz:>.sma gore boyah ip gondermektedirler. Yalmz zarafet kalitesinde atkr ve <;>.ozgi.ileri ka~kam yani pamuk olan halilarm pamuk iplikleri ecnebi memleketlerden bllhassa Mrsrr ve italya'dan getirilmektedir. Maalesef ham pamuk memleketlmizden ecnebi memleketlerine ihraQ edlldigi halde bunun mamul bir halde tekrar memlek.etimize lthali ayam teessiirdi.ir. Ziraat Bankasmm Tarsus ve Adana'dakl fabrikalannda iimize yarryan ayni pamuk lpliklerinin tedariki miimki.in oldugu halde ecnebi memleketlerden ithal edilen ipliklerin buna rekabet edememesi esbabrmn tetkikile bu ipliklerln Adana'dan tedarlki ve serveti milliyemlzin bu suretle dahllde kalmasmm temini m.emleketlmlzin taydasma uygun ve ~ok lazrmdrr. Yalmz U!}ak'ta imal olunan bu cins hahlarda pamuk ipllgi miktan tahmlnen senede otuz binden elll bin kiloya kadar olup bedeli krrk be bin den yetmi bel} bin liraya kadard1r. Madde 3 - U!}ak'ta yaprak elvan hair tesmiye edilen iki cins m.evcutsa da esas iizerlnden her cins hall yapmak miimkiindiir. U!}ak'm senevi imalatl ild yiiz elU binden u-. yii.z bin arm murabbama kadar olup bedeli vasati olarak bir milyon seklz yi.iz binden lki milyon Uraya bali~ olmaktadrr.

580

VILI\YET R'PORLARI

Madde 4 - Hahcihgirniz b1r cok evvelme nazaran ems ve kahte hususunda terakktye ad1m atm1s b1r vaztyette 1se de baz1 c1het1erden dolay1 b1r turlu mk1saf edememJstlr Hall hazu hall tezgahlarmm munfent b1r ~e kilde ve gayu slhh1 bmala1da bulunmasmdan dolay1 he1 an nezaret altmda bulundurmak kabll de~1ld1r
Tezgahl:u n c;ekh hazmm tslah ve daha fenm ca1eye 1frag etmek mumkundur Bu da ::mcak atelya halmde murtemmn b,llundurm"kla kabildir Bunda oe1 vech1ti feva1t va1d1r
1-

Amelemp s1hhat1

2 - Dokunan hahlaun mualhmlerm neza1et1 mutemad1yes1 altmd:t bulundUl ulmas1 vc bu suretle yanhssz modele uygun nef1s b1r tarzda hall Jmahnm temm1
, 3 - T)melerm uzun lhnnuyerek bzla telefat yapllmamasJ

4 - U~ak'ta hahcJllk OrlJlnal uzenne olup m1llmetre usulu tatb1k edilmedt~mden bu suretle nak1s hususundakl mtzzamsrzllgm J.,.ales1 de taht1 1mkana gin1Hs olacaktn Bu tarz ve ~ektl halllanmizm mahyet fia t1a1 mda yuzde on Iehte b1r fark basil edebllecektu
ATELYELER TESISI

Atelyeler tes1s1 1<;m hukumet tarafmdan temmat mukabtll munas1p vadelerle 1st1kraz yap1Imahdn
SINDIKA TESKILI

Memlekede b1r smd1ka tekilme gelmce hahcllarm JtJrakJle btr smd1ka tesk1h hahclllglmlzm en ac1l btr ekllde ISlah ve mk1safma yard1m edecek tedb1rd1r Fakat bu smd1kaya bllumum hahc1Iann lttrak!le be1aber halt malzemesm1 thzar eden fabnkalarm da dahll olmD '51 zarundu 5 - HallclllihmlZln ecnebl paza1launcta rak1plen H111d1~tan Iran ve YunaYllStan tse de Hmt vc Acem hahlarl cok buyuk fedakarhklarla ve uzun zaman sa.flle vucude geldlgmden ve bu ems hahlal bl7Jm memleketumzde 1mal ediimedigmden bu husustaki raklbmuz bllhn.ssa Yunamstan d1r Yunan lllar Ilk h'1llc11lga tesebbus etttklermde muvaffak olmadiklan glbi 1k1 yuz bm In a se1maye lie vucude get1rd1klen lriC.et te. 1flas etrnitlr Bundakl yegane sebep te ilk tesktlatlarmm munfer1t b1r halde olmast 1d1 Bu yuzden muntazam bah 1mal edemediklen g1b1 cok pahahya malett1ler fakat bilahare hukumetlermm muh1m sermayeSlle tekiar m1lll b1r s1rket tes1s ettder ve tezgahlanm tamamen atelye halme get1rd1Ier Ve hall haz1rda b1zden ~ok muntazam nah1mal et.mek!e betabu karo;muzda l<uvverb bu rak1p olarak bulunmaktadlrlai Hahlaumtz ecneb1 pazarlarma krsmea mutevassJtlar vas1taslle

581

vtLA YET RAPORLARI

sevkedilmektedir. i:Jte bu clhetten dolay1 hem amil esasll bir menfaat temin edememekte ve hem amele pek ciiz'i para almaktadtr. Am11 ytizde ikl miitevasstt yiizde elli kazamyorlar. Nitekim do~rudan do~ruya Avrupa'ya ihracat yapan mi.itevassttlar hall yapanlardan daha fazla istifade temin etmektedirler. Mustahsll ile miistehllk arasmdakl vasttacllarm hall fiatlan tizerinde miihim tesirleri vard1r. Qiinkti miitevassttlarm fazla ve fahi~ hadJere lflkm~Sl hall si.iri.imunii da1ma tenkis etmektedir. Bunlann bertaraf edilerek makul bir hale irca1 ancak slndika te~killle mezkur sindikalarm ecnebi memleketlerinde miiteaddtt :}Ubeler a<;arak kendi halism1 kendisi satmakla kabildir. Sindika te:}kilinde muvaffak olundugunda atelye ~ekll tabiatile tatbik edilecekiir.
kazan~

Hiiki1meti Cumhuriyemiz bu mill1 sa!l'atimizi him:J.yc.sine alm1~ ve ri1sum ve :.mire vcrgilerini kaldtrmi~tlr. Yalmz nakliye t:uifeleri <;ok fahi~?tir. Bilhassa Izmir ve kasaba ve temdidi hatt1 halmm tahammiil edemlyece~l dE-recede yiihsek tarife i.atbik etmektedir. Bu tarifenin mtimkiin oldugu kadar tenzili ile lade edilen bo~ hail sargilarmdan navlun almma mast cihetinin temini lazimdn.
6-

7 - Rekabet miicadelesinde sipari~lerin i:ill}fi ve model cihetinden muntazam ve boyalann sabit ve nefis olmasi hahlarmuzm cihan pazarmda kolayllkla S'~illmasmda kuvvetli mnlliecdon bulunmasi ~U.phesizdlr. Boya ciheti tam ve m >t\-Ck:imil fe~ni bir ~elde Hrag edilmi<Jtir. E3kiden i)t..idai. :}ekilde olan bakir ka<:anl<:>.r ,amame11 taldirilrni.'i ve istim iizerine nnit~hanik d:J.ha fenni kazanlarda boymmakla berabcr boya :::abit.. bir f?ekle getiritmi]lir.
8 - Barhana gibi model harici halllar revacm1 [{aybetmi~tir. Bundan maksat b a.yal fi:ttte ~ePc kcndi memkl{etimizdc modele tat-i b:lZl ucu<:~ fin tla yap:hn h~'!Ilarm kahn olmas1d1r.

MemlPkeiimiz hahctllgmm himaye ve siyancti kuvvetli bir sindika ve yahut bir taknn :nil.esse::.at:n da i.stl.raklerile yiiksek bir serm~ye vazetmek sure:ile bil anonim :}\rkeci tesir.i zan,ridir. Bilh::tssa Il<tisat Vekaleti Cclilcsinin cok lnymetli mlizaharet ve mali yardmlla.l'il<' boyle bir . .;;irke(. tc~kil cdilm~si lazimdir. <";unl;:ii rakiplerimizin bize kar~I aldtklan cephc qok m tihimdlr. Bizlm bu clhet!eri ilmmlimiz zarar1m1zla neticelenecektir; k1ymetli haltcthgmnzm mevcudiyetini kaybetmc!~ ihtimali v,ard1r. <;:tinkn raklplcrimiz faaliyetlerini giinden glme tezyit etmEoktedtrle!'. YunuD.ist~m'da bir milyon Inglliz liras1 sermu.yc He hail imalini himaye etmek iizcre im tiyazb bir hah lrk:ct in in tesisini Iktisat Vckaleti Ticaret Odalanna iamim etmi11tir.
te~kiU

9-

GUMRtlK l\fES'ELESt
Ingilt~re halllurimlZdan gi.imriik rcsmi almamaktad1r. Almanya hahlarlmtzm sikletl iizerinden giimriik u.llyor. Halllanm1zm kalitelerinln kahn

5X2

ViLAYIT RAI'ORLAlU

olmasmdan diger ince olan iran halllanna nisbetle gfunri.ik re.smi aA'Il'dir. Bunun siklet iizerinden degil metre murabbal lizerinden abnmas1 cihetinin temini. Amerika yiizde altml~ be~ nt.sbetinde reslm alrutmdan hahlanmlZ buna tahammiil edemtyor. Htikftmeti Cumhuriyemizin i.bu giimrukler iizel"l.nde hassas bulunmasml temennl ve rica ederlz.
DEBAGATE AiT RAPOR BAM MADDE

Madde 1 - Mevaddl iptidaiyemizl teljkil eden ballca koyun, ke~i, tiftik, siA"lr derllerinin blr senellk ithalM mtktar1 780,000 kiyye olup tamamen Konya, Adana, Ankara, izmlr, Afyon, A~eh!r, Uak ve h:wa1ilerinden. Ve senede 20,000 k1yye ithal edilen manda derileri ihtlyactmlzm 10,000 k1yyesi Avrupa'dan izmir ve istanbul vasttalarile <titer 10'000 kryyesi de b~1Ica Kiitahya. Ankara, Ak.eh1r, Uak havalislnden tedarik olunur. Madde 2 - Bir senelik mevadd1 iptidaiyemizin yekunu olan 800,000 ham deri palamut i~entili mein yaparak ilentlli m~in palamut ilentiU siyahllk gon vaketa sara.; koselelerl astarltk elvan mein sara~lik renkU kosele, lisu, telatin -;izglU uskar taklidi gibi muhtelif neVilerde mamul bir hale ifrag ectilir ve imalii.tm nihayetlnde 800,000 kryye miktarm 350,000 kryyesi yiin tiftik kil Qiiriitme olarak muhtelif nevilerde ve Uak Afyon piyasasmda mutaf sanatinde sarf ve istihlii.k olunur. Miktan mezkfuun mtitebaki krsmmdan 260,000 k1yye de palamut yaparak ilentili mein siyahllk kosele vakete sara4tllk renkli kosele astarhk elvan mein terliklik elvan siyahhk lisu telii.tin r,;lzgili ve dilz uskar taklldl olarak 10 t;eit deri imal edilmekte ve bu miktarm 210,000 okkasi pala.mut yaparak meini ve siyahltk ve 150,000 ktyyesi kosele saragllk ve maklne olal'ak cem'an 250,000 k1yyesi izmir ve ist:mbul piyasasma gonderiHr. Oradan da bu miktardan 180,000 okkast Rusya, italya, Amerilra, Yunanistan ve sair hiikumetlere ihrac edilerek mutebaki 45,000 kiyyesi i:zmlr, istanbul piyasasmda ve mamul derinin yekfmu umumisi olan 260,000 ktyyeden mutebaki kalan 35,000 kiyyesi de Ur;ak pi~asasmda sarf ve istihlak olunur. Madde 4 - Deriler palamut yaparak mee kabug-u glbi nebati maddelerle plirilir. Avrupa'da ise krom madeni ile piirllir. Nebati debagate fenni ve mlhanlki vesaitlmlzin kuvveti kii.ftdir. Madde 5 - Avrupa'nm krom debagati heni.iz Ttirkiye'de yenidlr. Madde 6 - Mevaddt ip~idaiyemizin msfmi Konya. ve Afyon temin eylemekte bulunm!\ktadir. Oerek Konya ve gerek Afyon mezbahalarmm deriyi yiizerken yaptlklarl b1~k berelerl deri halinde iken goriinmez blr halde iken bilii.hare ll}lenlrken meydana ~Ikarak derilerin % 40 nisbete birinci mal arasmdan ctkarmakla beraber bittabi kiymetlerinin ehemmiyetli bir farkla tenzilinde sebep olmu oluyor. Bu suretle senede 20-23 bin lira

ViLAYET RAFORLARI

servet heder olrnaktad!r. Mezbahalarm daimi kontrol altmda bulundurularak der.ller i.izerinde bu gibi dikkatslzlik ve zayiata meydan verllmemesi iqin sikl tedblr almmak lazJmdir.
Nakliyat:

Madde 7 - Nakliyat tarifelerinde izmir hattl Anadolu hattma nisbeten % 20 farkll olmakla, mevaddi lptida.lye ve Ievaz1mat ithah'ttlmlzm da % 50 - sini Izmir'den tedarlk eylemekli~lmiz itibarile senede on bin lira izmlr hattma fazla nakliye iicreti vermi:~ oluyoruz. Anadolu hattma gelince bu hatta dolu vagon tarlfeleri sikleti haflf eljya i.izerlnde ve hatta ayni nisbet dahilindc ticrete tabi tutulmakta ve mevaddi iptidalyemlz olan deriler ise ancak 5000-8000 kilo ile vagon "doldurmakta bulundu~undan bu tarife derilerin kilosuna bir mlsli daha iicretl nakliye tesirl yapmakta ve senede Anadolu hattmdan 500,000 kilo deri nakllyatmm oldugrum nazaran bir mi.sli yi.iksek tarife ile Ankara, Konya, Akehir, Afyon havalisinden umumi nakliyatlmtzm vasati zam miktarl 20,000 lira bir fark husule getirmekte ve bu ikl hattm yekfin zamm1 mamulatumzm mallyet k1yrnetine kiloda 7 kuru~ tesir yapmaktad1r. Madde 8 - Mtinferit <:ahan ticarethanelerimizl mfi~terek bh !}ekle ifrag etmekle hari~le k.uvvetli mucadele eylemek lmkam husul bulabilecekse de sermayelerin mal i.izerinde dagimk olmas1 ve k1sa bir zamanda nakte taha vvii.l edememesi ve fertlerin ~imdiye kadar teekki.il etm~ ~ir ketlere kar~l gayri memnun bulurunasi her hangi bir ~ekilde birle!}rnek lmkfmuu selbetmektedlr. Madde 12- ihracatlmizda ecnebl pazarlanna tavassut edenleri ve hakkimiZI ihliU edenleri orta(lan kald1rmak ise ancak birleerek kuvvetli bir' sindika hallnde tefJekki.il etmekll~imizln husul bulmasi!e kabil olacaktu. Demircilik: Ham madde 1 - KasabarnlZda 150 ton hurda plk madeni ve malzeme olarak 40,000 kilo kok komi.iru 30 metre M: kereste sarfedllmektedir.
2 - Mamulati esasiye: Bu yeki'inun 110 tonundan 4500 pulluk baklye 40,000 kilosundan 8500-9000 pulluk yedek alat1 lmal edilerek mezkur pulluk-

lar Afyan, Domlupmar, Alaijehir, Qeijme sahili havalisinde sarfedilmektedir. 3 - Riisum ve te!lviki sanayi: Riisumlardan muafiyetimiz olmakla ~i kayetimiz yoktur. Yalmz te~viki sanayi kanununun bahettl~i muafiyetlerin sureti tatbikinde bir r;ok mi.iki.ilat karljlsmda kalmakla hakkt muafiyetimizden sarf1 nazar ecterek giimruk resmini tediye etmek mecburlyetinde kalmaktaylz. Mesela: Giimriikten ri.isumsuz malzeme veya mevaddi iptidaiye c;1karmak Iaz1m geldiginde gfunrtik idaresince mezki'ir mevaddt lptidalye ve malzemenin

SS4

ViLAYET RAPORLARl

fabrikanm ihtiyacma sarfolunacag1 hakkmda mahalli fen memuru tarafmdan tasdikli bir beyanname talep edUiyor. Halbuki kazada daimi bir fen memuru bulunmadi~mdan beyannamenm tasdiki ic;in vllayete muracaat ediliyor. Vilayet harCirahi fabrika sahibine ait olmak uzere fen memuru gonderece~ini bildiriyor. Fen memurunun vtirudu ve muametenin tamamma l!:adar aradan zaman ge~;lyor blr ~;ok mii~ki.ilat, muhabereler, intizar, ricalar bu miikiilattan gumruk riisum muatiyetinden sarf1 nazar etmek fabrikacl igin tercih ediliyor. Bu cihetin salim bir ekle ifra~ faideli olacaktir. 4 - Rekabet: Mamulatimiz yalmz Tiirkiye'de si.irtilmekte oldu~ndan ecnebi pazarlarda rakibi yoktur. Dahide ise mamulatimiz ecnebi pulluklarmm satl1} kiymetinden % 40 nisbetinde tenzili fiatla sat1lmakta bu suretle slirtimii temin edilmekte ise de bu miktar memleket ihtiyacm1 temin edemez. 5 - istlhsal ve istihlak: Anadolu'da senede 4milyon lira miktannda pulluk sarfolunmakta ve bu miktarm 3 m1lyon 800,000 lira miktanm ecnelli maHan miitebaki miktarlanm Akehir, istanbul, U~ak fabrikalarl temm etmektedir. 6 - Miitekimil teijklhit: Buradaki pulluk mi.iesseseSl hall haztdaki teijkilatile senede 9-10 bin yedek par~a imal eder. Aynl tektlati havi Ti.i.rkiye'de yani 60.000 lira sermayeyl havi daha dort fabrika Ti.irkiye'nin pulluk ihtiyacatmi tamamen temin eder. Bu suretle senede 2 milyon liramizt ecnebi memleketlne vermekten kurtulmu oluruz. 7 - Tarlre: BRhca mevaddi iptidaiyemiz olan ham ve hurda piklerin izmlr'den blr tonunu 29 liraya aldi~muz halde Uak'a kadar 1 tona 31 lira nakliye i.icreti veriyoruz. Bu da maim k1ymetinden fazladir. Halbukl ham pik yeni demir tarifesile tatbiki muamele olursa bir misli noksan bir fark husule getirmektedir. Senede 150 ton hurda maden sarfeyledi~lmize gore yalmz asgarl olarak 2200 lira izmir - Kasaba hattma fazla ticreti nakliye vermiij oluyoruz. Blnaenaleyh san'atin terakki ve lnklaft ve ecnebi mallarma rekabet etmesl i~in bu tarifenin yeni demirler tarifeslne tenzili elzemdir. Bu tarife rarkmdan m.allyet fiatlan da tenezzii.l etmi ve rekabet te hasll edilmi olacaktlr. Lamarina ve sa~; fiatlarmm nakliye iicretleri fazla oldu~ndan tenzill memleket san'ati namma <;ok faydah olacaktir. Kredi ve sermaye Ti.irkiye Cumhuriyeti teesstis ettikten sonra asri te;!kilat ve kanunlart ile mi.i.cehhez olarak yep yeni bir sistemle clhan ailel dtiveliyesi arasma karlijm~ttr. Bu hareketi yaparken .,uphesiz ki iktisadi noktai nazardan da bir hateket gostermesi icap ediyordu. Mesela imdiye kadar yalmz milli ,servet

585

VlL!YJ:T RAPORLARJ

menbamt ziraa~ilik iizerinde t.ekslf eden gen~ Tiirkiye garp 1ktl3atqllartntn siiyledle"i glbi (La nation normale) vaz1yetlne glrmek ihtiyacma elbette duyacaktl. Nitekim bunu c;ok hassas bir surette takdir eden Tiirk ricali bize ~u kongreyi hazll"lamt ve bize ziraawUlkten makinecilige gecrmek devresinin hululiinti ihbar etmitlr. J.fte bu milli kaygt bizi raporumuz tizerinde c;ok hassas davranmaga sevktmi bilhassa san~:~>yiin memlekette teessiis kongresi olan ~u kongremize gelirken muhtelit sanayi memleketlerlnln zlraat~illktcn sanayicili~e atlldlklan ve onlarm get;lrdikleri tecrtibe devrelerinden mi.Imkt\n mertebe ve vesaitimizin kifaysLi kadar istifade etmegc cah~mvjt'l'.
187l den sonra ziraatc:;llikt~n sa.no.yicHige ge<;en Alm~mya o zamanc\an heri eck t<!crubeler ge<;irmi~ bUhnssa gene o trihtc Alm:myn'da umumi bi kriz olmu~ ve Alman sanayii i.izerlndc <;ok m ii.him zararlar lhdas etm~tir. 0 zaman anlamt.,larwr ki mcmlekette her 1jeyden evvcl aramlacal< te~kilat ttr. 0linkti (Te.,kilatslz bol para paras\zl!ga musavidirl maatte(':;suf memlekeUmizde bilhassa tiiccarianmtz arasmda c-ok hczlmet'(i bir kanaat vardir: Hemen herkes memlekettc -serve!, olmaa.gmda.l bahsedlyot. Halbuki b1z servetin bol Iakat U-klhltm nokgan oldug~t l; ...maatindcyiz. ll.'lesela raporumnza mevzu te-'!kil edecek clan, memle!{ct d!l.~lhmde bir coi< tmakin V:l.rd!r ld maatteessiH bugi.inkii te~k;ilatSI'lhk yi\zii"'dcn bir k1ymet ifade ed<:miyor. Iste bu te~kilatstzhkla. memleketimlo::le ~ahsi t.e~C!bbttslcrlc ctada btnado. teesgtis eden l:ur;lik sanayi kretlisizlil{ yu'i:i.ind~n llah.a dogmadan o\uyor. Mesela ~u kongreye ffelirken k.ar~Lm'zda bu !.ek <>anvy;. banl:ast gorcmiyo~uz. F'llhakika rsanJ.yi ve Maudinl namite bir I..Ja.Dk!l. 'l:tl"<N da hu baa 1 ~a bir ~~~\~ ~llOllim ~irl<ct!nin btiyi.i.k aksiyonen vc dolayt:c,il~ mf'mlel~etle bu bir ka( t<Jbrikamn mud1riyeti umumiyesi olmak vav.iy!!' ;,!dC!J Heri &e~memlf-)tlr. Hal'n1.ki sanayiiml7:in tesis devresindc buluttdugumuz s,1 ~amanda. 111illi .san:1yii himaye eder kabiliyet ve te~kilatta bir ~:wayl ban1:asn1n ihtiya'!:mlz va~chr.

1 - S::l.llayi riye nedir?

mtiesseseleu~c

J..:redl mucsseseleri ara.>mda

mhn..l~>eba~t Lka~

2 - iyi bir ~ekildc mhesses midif? !:>e~ils~ nc e1bi mLi.stacel tadi!Ua ih1iya(} vardrr?

Bu suallerimiz ~tiphesi~ ki mevz J.ttm uz olo.n r,:11ai hnyulto lJ~f co!{ tecrHbeler goren zevatl bile dH'!1n1rl11recc>k mahiy('lt(!(ltl'. Biz bu sualimi3e mumktin mertebe k1sa ve bilgimiz dallilinde cevn.p vetmcge <:Ulil)~C<t~~. Simdiye kadar yalmz bir ziraat memleic.eti ol::~ !1 memlekeUmiz Y'lP!lan !nkti!1!ll::t! lieticesinde ayni zamand:t bir s~n'a.t memlek.cti cte o!mak l:~rslsmd:-uhr. Keudisini bariz bir l}ekilde gosteren bu ihtiyac,; hang! yolhrdan ytiri.imekle tetmm edilebilir. Gclli bir saha lf}gal edecek clan bu mevzuu yalmz lcredi no!~t!lsln inn tetkik edeceglz.

586

VILA YET RAPORt.ARI

1 - Her vakit sana.yt kredUer maalesef ticari kredilerin zeyli addedilmitir. Halbuki bu telakki yanll olup sanayl kredtst mes'elest milsteklllen halli Hl.z1m gelen mti.him bir mes'eledir.

1871 de Almanya bu hakikati gormemi15 (Bank Fiir Handel Und industrieJ yi kurrnutur. Ancak bu miiessesede smai kredi ile ball bama miis- takil ola.marnttlr. Hakikatte sanayl muessesatm1 ida.re eden zevat daima bir ticaret bankasma mtiracaata mecbur kalm~t1r. Umumiyetle mesleklerlnde ~_;ok biligili olan ticaret bankasi direktorleri l}iiphesiz kt sanayl ilerinde bilgilerl noksan bulunmast ve yaptiklarJ muame1At1 ticaret adesesl ile gonnelerile muessesati smaiye u;in faydah olamamJI}lardxr. 0 tarihte Almanya'da. smai krediler ticari adet ve an'anat tizerine yapildigmdan daima fena neticeler verm!.'}tir. Almanya'mn bu ilk sanayi teslsl senelerinde oldug;u gibi maatteesstif memleketimizde de atide arzedecegimiz ~ekilde bir ~ok yanlillklar olmu~tur. Mesela is'af etmek mumkiin oldugu zaman kredi verilmemi ve is'af edilmemek te icap et~igi anlarda bol krediler a~.;tlarak servetler hedredilmi maatteesstif biitiin husnti nieyt ve arzulara ragmen nafl tesisat1 smaiye vucude getirilemernitir. iiphcsiz ki sanayide de ticaret gibi kisa vadeh krediye ihtiya~ va1dzr. FakaL bu yetmez. Bundan gayri sanayi istihsalatmm satt~lanna ve o tesisat i~in olu <SaisonJ lara gore uzun vadeli kredliere dt> ihtiyat: varct1r. l!ite bu noktadan ticari krediden sanayi sistemi ayr1llr. Bugtin memlcl~etimi~de u21un vadeli kredi miies-sesati yo!{tur. Tablatile bir cok s>tnllyr ert.ab1 bu ~ei{ilde bir kredi temini io:;.in miirabahacllarm kucaklanna atrlmak mcc'buriyetinde l~ahyoriar. Sanayide uzun kredi mes'eles.i blr ka~ ~ekilde olursa da m:~himrr.i tahvilut \Obligation) J t;>Ikannak suretile de temin ediiebllir. Hl14 ;:;enes!nde Alm.:t'1y::t'da lld milyardan ziyade sanayi tahvilatr
"ardL l9J7 ta::-i~1inde merkezi Tokyo'da ol:ln (Nippon kcggo ginkoJ nammdaki

Japon ;:;anu:n bankr.st ayni mai\:sada matuf olarak teekkiil etmi!} ve 1910 t::-rihhde cJkardlgr tahvm.t. miktan (41,678,000) imiiJ. Bu mUessese yaln.LZ milli sanayiin. l:l!>l!)::Lfl iqin, ve ::arf mernlekette bir sanayi siyaseti takip maksadile tccssus ctmi~? ve J:oca Japon sanayiinl az bir .zamanda mcydana gctirmi~?tir. Fr:msa'da (Limogcsl d" toplanan sanayi ve ticaret odalart kongre.si 10 t('srinirvvel 1910 tanhindc mustakil bir sanayi bankasmm tesisini dilekleri arc'\Smda :n~t' ~mliil'. I Qll d~ ticar~t n?.zmnm tee bbtisile yapllan ikinc. kcngrr bu csa~c~ Jscar etm~.<J nihayei 13 may1s 1911 de o zaman Maliye Na.. z1n olc.n M. Kayyo m<:.>ht:!' raporunc~a Fransa milli sanayi banl~asi tesL~lnd~ 1srar e~mi:; hul.\s::. Reislcu:.n!1.urun t:::.svibinc iktiran etmL5 ve dcrhal bit kom!syon Leskili ile mt's'cleye vaz!yc:, edilm1~tir. Komisyonun tesbit ettlgl <!sash mev:.t: 1 - Mi!li san:<yii him::tye !Gin bir c;ok .'ianayi miiessesail vi1cude getirmek bilhn.ssa mevcut, merasi:ni azaltmak.

587

VILAYET RAPORLARI

2 ~ Bu g1b1 mak

te~ebbus

erbabma falzSlz avans veieielc ISlermi kolayla<;tlr-

3 - Te~v1k1 sanayt kanunlan lie yam bunlan vergllerden lsttsna Ile munfent te~ebbus eshabm1 tesv1k etmek 4 - Bu sanay1 t-rbabmm uzennde s1k1 btr konttol yapmak k1 dolaytS!le kredlletml kolayla.stlrmak Hulasa net1cede 11 te~umsam 1911 de (Un etabhssement Central et de-s banques awnhatres pour le credtt a long termeJ m1 te~kil etm1slet, bank do frans 20,000,000 hazmede 12,000,000 Ia bu bankay'l e.sas olmak uzere 1stnak etm1stir kt Frans1z sanay1 bankasmm esasm1 tc>skil ed1yor Aym sekllde b1r bankaya bugunku <;:ekoslovakya 'da tesaduf ed1yoruz (Zlvnostenska banka) nam1Ie vadedtlen bu banka sanay1de emvah gayu menkule uzeune tahvllat <;tkarmak esasma 1stmat ederek uzun vadeh kred1 usulunu 1hdas etm1~t1r Bu bankanm mzamnamesme gote garant1 yalmz 1potek olarak kabul ed1hr Evvela 1potek edllE'cek E'mvah gayn menkulenm hak1k1 k1ymet1 tesb1t ed11Ir Ve bu gayet mufassal rapor hahnde bankanm eksperlen tarafmdan yaplhr (Madde 70) kredmm devam ett1g1 muddetce garantiyi tP~kll eden emvalm esk1me ve a~mmas1 da nazan 1t1bara ahmr Mesela fabnka uzerme yapilac,ak avanstakt esa.<l o fabnkanm bmas1 clkanlacak tahvtlatm garanttsi olarak nazan 1t1bara altmr, meseta o fabnka lflas cderse mezkU.r b'no. ve yahut depo ve yahut o havalide olmas1 muhtemel d1ge1 snnay1de Istimal edllmek uzere tahsls ediiebllmest muh1m esastir Avans bma k1ymetmtn yuzde ell!Slllt arazmm ucte LkiSlnt ve makmenm de ucte blrllll tecavuz edemez Iste b1ze benZiycn ve b1ze muma1>d memleketleun bu husustakt ge<'lrdtklen Istlhalelere ~oyle sath1 b1r nazar atfettikten soma cikardigimlz hulasa ve dileklenm1z sunlardir 1 - Memlekette uzun vadcl1 ktedt U1>Ulunu thdas sekllle h1r sanayt bankas! teslS etmeh
2 - Buna tlk sermaye ola1a'< 10 ve yahut 15 mnyon lua bir paray1 ya dogl udan dogruya hazme ve yahut msf1 hazme dLget msf1 da m1lh bankalar aks10ner olarab. temm etmeh jAncak eger hazme bu bankamn testSt maksadue ya faLZSIZ ve yahut cok zaytf bu fa1zle b1r avans veruse bunun 10 veya 15 senede arnot t1 ed,lmek esasm1 vazedeblJlr) burada maksadimlz bu bankaya venlecek olan 10 veya 15 mtlyon hra tie mllh sanayt teessus eder demek degildir Yalmz bu banka paray1 Ilk defa (Fonds de roulementJ olarak kullaULr Ve derhal sanay1 erbabma yapacag1 avanslau tahVtlatl:l. kar~tlar bu sekllde memlekette kucuk tasatruf erbahmm kl bizim memleketlml.t:de cok vard1r, sakalarums kucuk partau m1lli sanay:u de faal bir hale getnmege ve1>lle olmu~ olur Bdhassa bu tahvliatlarda Sik Sik 1kram1-

588

ViLAYET RAPORLARI

ye usulii kabul edillrse daha cazip bir tayyare piyangosudur.

~ekil aim~

olur. Buna en giiz.el misal

3 - Hazinenin avans1 amort! edilinciye kadar yani banka ihra.g edeeegi kendi aksiyonlanm plase edlnciye kadar bankan;.n heyeti ldaresi bir c;ok Avrupa bankalannda oldugu glbi U ekilde olabilir. Mtidirl umumi Reisicumhur tarafmdan tayin edilir. Heyeti idaresini tekil eden dort zattan ikisi iktisat Vek~letlnden ikisi de Maliye Vekaletlnden olmak iizere olabilir. Bu usul hazinenin parasma karl da aynca bir garanti tekil eder. 4 - Banka yalmz sanaylin sabit sermayesi iizerlne lpotek lle avans yapar. Bu avanslar ilk goriite banka tarafmdan yap1llr gibi gortintirse de banka da bu avans miktarmda tahvilat c;lkanr, bu tahvih\t usulii avans yap1Iacak miiesseseye gore degi.ir. Mesela miiessese bir anonim il}rekti ise doitrudan dogruya mezkur mi.iessese bankadan aldl&"t avans miktarmda tahvilat c;lkarll' ve bankaya tesllm eder. Banka da bu tahviUtlara (AvaD olur ve plyasada plase eder. Avans alan muessese lrketi husustye veya fert lse banka dojtrudan dogruya kendi namma fakat o miiessese hesabma tahviIatlar c;Ikarir. Bu usul nazan itibara allmrsa, yani muted, karIsmda bankayl gorurse emniyeti artar ve plasman kolaylaIr. Tabii raporumuzla ortaya bir fikir atlyoruz. Tahayyill ettl~Umiz banka ~u ektlde bir banka olurs~ memlekette c;ok dagmlk fakat f<Ok alan kii~<tik tasarruflan mtikemmel bir te~kilatla faal bir hale koyabilir. ~tiphesiz ki yukanda arzettigimi:ll esasat nihayet bir fikir c;erc;evesini ifadeden baka blr eY degildir. Bu fikir esas itibarile kongremizde ayam tetklk gortilurse yani yukartdaki esaslar dahiltnde bir banka tesis etmek kabul edilirse bunun tatblkatl ciheti nihayet banka teknisiyenlerinln halledece~i mevatt1r. Raporumuzu bu banka nizamnamesi mahiyetine sokmamak 1-;in bu kadarllkla iktifa ettlk. Dilediklerimizln kabultinii milli sanayiin tesisi ic;in miihlm amillerden biri oiacagm1 zannediyoruz.

589

lsparta Raporu
I - Mmtakanuzda en miihim sanayi, hallCihk, dericilik ve giilyagCihktan ibarettlr. Ehem.mlyetl itlbarile haltclllk. bata gelir derlcllik ve giilya~ c1hk onu takip eder. Birinci ve iic;iincii sanayi miistahsalatl dogrudan dogruya harice ihra<; ed1ld1A"i clhetle memleketimize miihim miktarda bir servetin girmesine sebep olmaktadtr Halunllk: Pek eski zamanlardanberi mmtakam1zda yerleml:j olan bu san'at miistahsalatmm nefaseti ve inceligi itibarile, cihaniimUl bir ragbet kazanmttlt. Mmtakamtzda hah imal olunan ehirler isparta'dan maada Burdur ve Igudtr, Uluborlu kazalarile Ke<;iborlu ve Senirkent nahlyeleridlr. Bu mmtakanm 1928 senesinde imal ve ihra<; eyledtgl hall miktarl 1 mllyon 600 bin lira kiymetlnde 139 bin arm miirabba1d1r. 1924 senesinden itibaren halt imalatl miktart bervec;hi atidir: Senesi 1924
1925

Arm miirabba1
206,000 220,000

1926
1927

228,000
147,000 139,000 100,000

1928 1929

Bu hahlar mmtakam1zda mevcut takriben iki bin tezgahta !mal edilmektedir. HalJlann lmallnde kullantlan halt ipli~l k1smen ehrimLzde miiesses isparta iplik fabrikast tarafmdan ve k1smen de izmlr ve Uak'taki ipllk fabrikalarmdan temin edllmektedir. Hall istihsalat miktarmda goriilen tenezziil bahca miiterl olan Amerlka'nm ihracatc;Jlara ika ettlgl giimriik miikillatmdan miitevellittir. Yiiksek gfunriik tarlfesi halllarm satllj tiatma tesir ederek rekabetten miiteessir olmalarm1 muclp olmaktadrr. Memlekete miihlm m1ktarda para glrmeslne sebep olan bu haWarm, diger memleketlerle bllhassa Amertka ile yaptlacak tlcaret muahedelerinde asgari giimriik tarifesl tatbikmt tem.in suretile imalat mikta.rmm tezayiit edecegi muhakkakttr.

590

v1LAYET

RAPORLAltl

~hrtmiz hall arntllerlnln en miihlm i.stinatga.bt olan iaparta ipUk fabrlkastnm sermayet mtitedavileslnin kafi miktarmda olmama.st, mevaddt lptldalyenin vattmda ve miisalt fiatla tedarlk edllerek 1pl1tln ve bllha.ssa. halmm maliyet flaUarlntn teMU edllmestne en mjihlm mani tekil etmektedir. B~tea Tiirkiye 8anay1 ve Maadin Bankaslnm a.lakadar oldutu bu mties:!esenin asgari iki yiiz bin liraya daha thtiyaCJ kat'ist va.rdtr. Bu paramn mahallen tedarlkl imk:A.nstzdll". Binaenaleyh bu meblatl Sanayi ve Maad1n Bankasmm, dolayl81le ikttsat Vekilet1n1n temln etmesi haliCihtm inkipf1 namma ,Pddetle ljayam temenn1dlr

Aydm IJimendifer kumpanyasma l}imdlye kadar yapllan biitun miiracaatlara. ratm'.en gerek hahlarumzdan ve gerek mevaddl iptidaiyes1n1n okkasmda 10 kuru gibi ydk.sek blr tarife tatblk ederek. halllartmlZlll pahallya. malolmasma teslr yapmaktadu. Aneak bir taraftan mevaddt iptidaiyeyt ueuza maletmek ve diger taraftan bu tarifelerin de makul bir hadde tenzllt suretlle halllanmtzt ueuza m.alederek fazla sat13 yapmak ve istibsalA.ttmtzt' artttramk kabil olaeak ve bu suretle hahlarmuz rekabet tehllkesinden turtulmu olacaktlr. Hall mallyet fiatuun yiikselmeSine ikinel ve y\iksek blr teslr yapan esbapten biri de ahlren ihdas edllen ve elyevm tatbik edllmekte bulunan muamele vergisidir. Zaten muhtact. hlmaye bulWlan ve miimMll ve rakip memleketlerde her ttirlii resmi ve mali m~uafiyetlere maZhar clan hahcll1k U.Zerinden bu tarzda blr vergi istlfasl gayri miisalt bir teslr yapmaktadtr. :tsparta iplik fabrikast miistakillen hall lmal ettlrmiyerek hah lpliklerini do~rudan dogruya hahcllara satt'1~mdan bu vergiye tabl tutulmaktadrr. Te3vik1 Banayi kanunile inki3af ve istihsal.A.tmm. tezyldlne c;al~an bu l}Ubel san'atm, bu verginin de kaldlrllm.as1 suretile itill\ya mazhar olmaSI nuntakanuz sanayi erbabmtn ciimlei temenniyatmdandtr. Mmtakanuzda miktar1 olduk~a mtihl.m halt funillerlnin hukuk ve Slhhatlerini temin ed.eeek olan il} kanununun bir an evvel sahai tatbika vaz't sayesinde mesainin teksif ve tanzimi de kabil olacaktu. Dericilik: MmtakamlZda belli ball derl lmalatQtst isparta Tiearet ve Sanayi Tiirk Anonim l?irketinin tesls etm:J.~ oldugu dabagat fabrikastdtr. Bundan ba~ka mmtakamtzda bini miiteeaviz m.unferit dabaklar tarafmdan derl lmal edilmekte ve bu lmalatm bir kiSml beyaz sahtiyan hallnde Ttirklye harieine gonderilerek kl.smen de dahilde sarf ve istihlak edilmektE'dlr. isparta Dabagat fabrikast, turbin ile tahrik edilntekte ve senevi alti bin parc;a derl i~lemektedir. Bunlardan kosele, vidala ve gllase imal etmektedir. Fabrikanm deri lstihsalltmm i~iljaft l~in bilhassa sermayel miltedavilesinin tezyidine Iiizum goriilmektedlr. istlhsalatm keyflyet itlbarlle Isla-

591

VlLAYET R'U'ORLARl

hma gelll"ce Memlekettekl hayvan xrkmm tslaht elzemdlr Elyevm tedank edtlmektc olan derller Avrupa dereee'>mde Imalat. yapmata musazt. deitldu C1vanm1zda mebzul bulunan mevaddJ tpttdatyeYJ tl}lemek uzere yukauda ztkredtlen fabrtkadan maada vtlayetlmiZlll Yalvac kazasmda ve 130 bin lua sarftle ma ve makmelert vazedllen asr1 ve mukemmel btr den fabnkas 1sletme sennayesz temm edtlememesmden dolay1 tamamde moattal tu halde bulunmaktadu Hall faallyete ucamda buyuk karlar tcmm etmest muh.;> kkak olan bu fabnkaya muhlm m1ktarda alaka& bulunan Sanayt ve Maadm Bankasmm 100 bm hra sermaye temm etmes1 laz1m gelmektedu Aks1 halde oraya baglanan setvet yavas yavat kaybolacalt ve o ctva.r halkmm smat ve tktiSad tellebbuslere olan tttmadmt tamam1le selbede cekt.1r Tesv1k1 Sanay1 kanununun tamamn tatbtkl, muamele verg1smm almmamasi ve vesa1t1 nakllyemn tanfesmm nunf derecesmde tenz1h g1b1 se bepler de bu san atm mklaflm temme btr zemtm musatt haztrlamls olacaktrr Gulyagcilik: GulyaAmm tstthsal edlldtil guller !sparta etrafmda ve .Kemborlu ve Atabey nahtyelenndekt cem'an 2000 don urn vus atmdekt bahcelerde yetlstmlmektedtr Bu bahcelerden 1927 ~:oenesmde 100,000 Okka 1928 200,000 1929 250,000 eul tst1hsal edtlerek bunlardan 10 bm, 20bm ve 30 bm m1skaJ gulya~t elde edllm1stlr Ispartada gulyagc11lk vaktlle pek muterakkl. olup harbt umumt esansmda tamamen sonmus ve mutarekeyt muteaktp tekrar thya edllmege baslanarak gunden gune ayam dtkkat bu sekllde mktsaf etmektedtr Ik1 sene sonra Istlhsalatm 100 bm mlSkala ballg olaca~ muhakkaktxr ~ehtrde dort buyuk gulya~t ~tkaran tmbtkhane ve kazalarda altml Itadar ufak taktnhane bulunmaktadxr Bunlar pek ba.stt b1r teslSattan barettu Esas ttlbanle nefts olan gulyaglarlmtztn Cihan p1yasasmda taYik oldugu m-vku lgal edebtlmest 1cm bllhassa fenru taktum temuu ve salkal cehaletle yapllan tagI!Iatm onune get;tlmeslle kabtl olabtlecektu Serl adunlarla yuruyen bu i~Ubet san'atm tetvtln sanaYI kanunundan ISttfade edememeSI btlhassa Bulgar raktplenmtze kar.,I olan vaztyet.mt m~ k ullettrmektedtr Avrupa }:llyasalarmda gulyajtmda aranilan evsaf1 thraemdan evvel temm ve tesbtt edllebllmek 1~m btr tahlllhaneye s1ddetle lhtJ.yac vard1r Raporumuza mhayet vertrken mustahsdlermuzm reklam ve propaganda hususatlna cok ehenmmyet vermeler1laz1m geldlglm Ilave eder ve kongreye buyuk muvaffaktyetler temenm edenz erendlm

592

Elaziz Raporu

1-

Ham madde:

Ehiziz'de teessi.i.s etm~ belli bagll san'at ljubeleri ve bunlann ham mad<iie olarak Jhltyac;lan ve sureti tedariki: A. Debalat: Iptidai ektlde kurulmu~ olan bu sap'ata memleket ihtiyaet ic;in 13.2am olan ham maddelerinden 929 senesinde 3000 Avustralya goniinu 100,000 lira bedelle temin edilm~ti. Avustralya'dan telbedilen beher gonUn tart1s1 16-45 okka arasmdadir, yerli manda derisinden daba~hanelere 2000 gon beheri 3 llradan 929 senesinde yerli dertlerin tutan 6000 lirad1r. iptidai ekilde hasll edilen it~bu gonlerden Y~rli mandalarm en iyisi 8 okka gelditi ve dabatlanm~ olan1 ince ve zay1f kald1~1 ic;in da~bk alan arazisinde dayamkll~I itlbarile buyuk blr ki.Smi c;ank olarak kullamhyor, ham olarak celbedllen Avustralya gonlerlnin iptldai ~kildeki dabaglanmasmdan koylii ayakkaplart yapdmaktadtr.
B. Pamuk ve ipek:

Mevcut ipllk fabrikasmm senelik vasati pamuk 1ht1yaci 50,000 kilodur, lbu pamugu memleket harlcine ihtlyac; gastermeden dahilden temin edebiliriz. Pamugun bugunkii rayiclne nazaran kilosu 50-60 kurlltur. 20 numaraya kadar c;Ikacak ipliklerimlz EJAziz, Arapkir, Malatya, Ayintap ve civanndaki tezgahlar !~,;in sarfedilecektlr. Jl,ofemlekette mvcut kuc;iik trikotaj sanayiinin yun ve merserlze ihtiyac;Iari haric;ten ~emin edilmektedir. ipek mensucat fabrikast ihya edilirse memleketin kozaeiii~~ olan istidadi dolaytsile baz1 pek !nee iler miistesna olmak tizere buyuk ihtiyacmi gene memleket ipeklerinden temin edebilecektlr. Umumi ekilde memlekette 1,;1kan ball bama ham e11ya Unlardir: Ke~,;i ve koyun derisl, ba~Irsak, manda derisi, ytin, kll, pamuk, koza ve ipek, kitre gibi maddelerdir.

38-593

ViLA~

RAPORLARI

Mensucatta ham olarak pamuk ve ipek mevcut fabrikalar1m1za kifayet ediyorsa da muntazam iplik c;eken tesisat1m1z olmad1gmdan yiin iplerini hari~<ten celbetmege mecbur kallyoruz ki yiinlii san'aUanm1z igin c;ok ehemmiyetlldir. Eli.zlz ve Bursa'mn ipekleri gerek parlak~lk ve gerek metanet itibarile Japon, Qin, italyan ipeklerine tefevvuk edeceginden bunlarla krepd.o~inden baka kravat, bluz ve saire gibi nefaset ve k1ymetini tezyit ettirecek kumall}rl nesct>decek olursak mallarumzm Avrupa ve Amerika'ya bile belki siirtim yap::tcaA-1 ve fiat bulacagl 8.ikard1r. Dahilde yet~ pamuklanrnl'?: tslah edilme\idir. Mevcut pamuklarla ancak 25 numaraya kadar iplik c;ekilebilir. daha ytiksek numaralarda iplik clkanna.k iQln <;iftgilerimize Arnerika ve M1s1r tohumla.nnl meccanen tevzi etmek ve onlara pamuk tasnifini ogretmek litzlmdir. Mevcut koyunhrtmlz kaba yiinlii olduklarmdan yunleri ancak hall i~leri ve ~yak icin kullandabilir. Memleketimizin iklimi tetkik edildikten ~onra huralarda yetiE}ebilecek muhtelif cinslerin haric;ten getirilip iek.sir edilmesi litzimdlr. Deri ve gonlerimizden tam manasile istifade edebilmel{ i(}in iptidai ~e kilde olan dabaA"at ~lerimizin 1Slah1 lazmdir. Memleket dericiligmde baz1 takayyiidata ltizum go.-i1yoruz. Deriler soyulurken itina edilmelidir. Pamuk, ipek, ba.~1rsak, deri gibi ham e~yam1zm olduk~a bir tasnife tabi tutula.bilmesi i(lin m.urakabeli satlll ve pazar usulleri tatbik edilmelidfr. Sermaye ve kredi: Eliziz kasabaSJ. umumi ha.rpten evvel ve bu h11.rbin iptidalannda Sarki Anadolu'nun ortasmda ufak atelyelerile kiil,}tik bir san'at kasabaSI iken o zamandanberi muhtelif avamllin tesiri aitmda giinden giine ehemmiyetini kaybetmi~J ve hall hazlrda san'at ebekesi tamamile daralml bir hale girmi~tir. Bu san'at tedennisl pek tabU olarak zirai istihsalata da aksillil.meller husule get.trerek bir ~,tok istihsal Ubeleri faaliyetlerinin hemen hemen % 80 nisbetinde tenezztiliine sebep olmu~tur. Bu ciimleden olarak kasabanm ve Elaziz mmtakasmm pamuk, iplik ihtiyaeatmt temin eden ve istihlakatile pamuk istihsalattmn kudretini inkia! ettiren iplik ve ipekli mensucat fabrikasmm senelerdenberi muattal bir halde kaln:ta.Sl pamuk zer'iyat miktarm1 pek miihlm derecede azaltmllj, keza ipek~<ilik ve b0cek-;illk gibi memlekette hi~< te ihmal olunm1yacak scrvetler getiren san'at Ubeleri bilhassa son seneler zarfmda ehemmiyetlerini kiilliyen kaybetmi btr va.ziyete girmllerdir. Bu metruk ve mUhmel sanayiin yeniden ihyaSl 3iiphesiz bir sermaye ve krecli mes'elesidir. Ancak bunun kadar miihim ve miiessir olarak sanayl

394

viLA YET RAPORLAlU

erbabmi korkutan ve vaziyetlerinin inkiafma haldki bir engel tekll eden a!Pr vergil<;>rin de nazan mutaleaya almmas1 icap eder. Hali haz1rda Elaziz'de mevcut zikre olup onlar da: iphk ve ipek fabrikas1. Dal)ag-haneler. 3 - Ipekc;Uik ve kozac1hk. 4 - Hahcil1k. 5 - Marangozluk ve demircilik. 6 - Un fabrikasi.
1 2 ~ayan

san'&t

~ubeleri

pek mahdut

Olup bunlar hakkmda ayr1 ayr1 miicmel izahat vermek faydadan bali olmlyacaktlr.
1 -

ipek ve iplik fabrikas1:

Tesisat sermayesi 100,000 lira kadar tahmin olunan bu fabrika muhasebei hususlyeye ait olup iki sene evvel baz1 tuccarlarm teebbiisi.i ve i.tiraklerile bir irket hallne ifrag olunmu, lrketin teekkiilii hakkmda icram muktazi kanuni muamele henfu ikm.al edilmediti clhetle fabrika faallyete ger;memlLir. Bir kac; aya kadar matlil.p ekilde ileme.si ic;in lAz1m gelen teebbiisler yapilmltlr. Bu halile ancak iplik kismi faaliyete ge<;ebilecektlr. Elde mevcut miitedavil sermaye 8-10,000 lira raddeslndedir. FabrikaYl eski hallne irca edebilmek ve bundan miismir neticeler elde edebilmelt !~In gerek bez klBmi gibi yeni tsisat ve gerekse icap eden rnalzemeyl iptidaiye tedariki ;c;in 100,000 lira miktannda bir sermayeye lhtiyac; mesolunmaktadir. Bunun lc;in mevcut Sanayi Bankasmm ve yahut tekili takarriir ettirilecek olan sanayi tesisat bankasmm yard1m1 arttlr. Dlger taraftan bu fabrikaya Zlraat Bankasmm miisait vade ve faizlerle sanayil ziirraiyeye tertibinden muavenette bulunmas1 lazimdll'. Memleketin pamuk ziraa.tile pek Slki alakasi buhnunas1 hasebile bu fabrlkaya mezkftr bankanm esas nizamnamesinln 17 lncl m.addesinin 11 lnci f1krasmm tatbiki istenllmelidlr. Mezkil.r fab1ika bu suretle bir ka~ sene zarfmda tesisatl tevsi ederek faaliyete baladi~l takdirde lpekli kiSmmda krepdoin, her nevi ipekli kum~ar, kurdeHi, kravat ve bunlara miimasil e{lya imalile bir kismmda da memleketin dlg-er mensucat ihtiya'tIarm1 tamamen temin edebilecektlt. Elyevm 12, 16, 20, 24 numara iplik c;tka.ran makineleri ile iplik ve ipek nesc; ihtiyacatJ.m k1smen temln eden makineleri de vard1r.
2 - Dabaghaneler:

Hali faaliyette Harput'ta ve Elaziz'de iptidai ekilde altl dabaghane mevcuttur. Tesisat sermayeleri mahdut olup binalarile cereyan eden sulara ve bir tak1m havuz ve teknelere miinhasrrdir. Bu daba~hane sahlplerinln

595

viLAYI't llAPOltLAlU:

miitedavil scrmayeleri takrtben 100,000 llra raddesindedir ki bu da memaliki ecnebiyeden ve bilhassa Avustralya'dan celbedilen ham manda derilerinin i1,1lenmeslle di~r yerli koyun, ke~i ve SJ~Ir derilerinin, gili!.se, vaketa ve bunlara miimasil deri ihzan ir;in kullamlmaktadir. Deri, kbsele ihtiyacmm tamamen mahallinde temin ve ihzan i~in daba~hanelerlmlzin ihtiyag ntsbetinde tesisatlannm fenni ekilde yapllma& merut ve buna ancak 80,000 lirahk bir sermaye mevcuduna ltizum hissettirmektedir. Bu sermayenin tamamen tiiccar:m ve alakadaran tarafmdan temin olunmas1 imkans1z gtiriilmektedtr, ~iinkii dabaghane sahipleri bugiin ellerinde mevcut sermayelerini yeni tesisata sarfedememek mecburlyetindedirler. Koyluntin kullanmakta oldu~ yemeni i~in iIenilen Avustralya'dan ithal edilmi kahn manda derileri ancak eski l,lekildeki daba!thanelerde '<lkanlabilmektedir. Binaenaleyh gerek teslsat sermayesi ve gerek~ i1,1Ietme kredisi olarak bu Ban'at 1,1ubesl i~in 200,000 lirahk bir sermaye ve kredi tedarikine Hizum vard1r. Bu da teekkiilii melhuz sanayi tesisat bankasnm miiteebbislere yapacag1 kredi ile olabilecektir.
3 - ipek~Uik ve kozacthk:

Bu Ubei san'at hakkmda ayrtca uzun tafsilat vereceg-iz. Yalmz bu san'atin inki1,1af1 igin 10,000 lira sermaye ihtiyact tahmin edilmektedir. Aynca hiikmetce harir llerile al.fl.kadar olacak devairin te1,1kilatmm bu i1,1Ierin lnk.i1,1afma y~rtyabilecek bir ~kllde tslahile dutluklarm ihyasma himmet olunmas1 Iaumd1r.
f - HaiJctlik:

Bugtin hahcihk Elaziz'de tama11.1ile metruk bir vaziyettedir. Harbi umumlden evvel mevcut 70-80 tezgahm r;tkardig-I hahlar Amerika'ya sevkedilirdi; EI!zlz hahlan ~imdi tesbit edemedi!timiz bir tarihte Nevyork sergisinde Tiirk halllart iGinde birincili!tl kazanmii,Itir. istimal olunan iplikler tamamile yerli olmakla beraber boyalar dahi aynl suretle yeTli boyalardan temin olunmakta ve bunlardan yalmz Hint ~tiviti ile Kibr1s boy::>m kbir edilenleri hariGten celbedilmekte idi. Miitareke c:~na smda Naztm BE>y nammda gayyur bir zatm te1,1ebbiisii ilc ihyasma <;all~Jllan bu san'at ~ub~si o zaman 15 tezgah He i1,1e balamilJ ve 2.500 metre murabba1 kadar hah imal ederek bundan 1,600 metre murabbam1 harice sevkettirmi~ti. Bilahara sat1~ mahalli bulunamamasi amele ftkdam hayat pahahhg-1 ve bil~ hassa meml<>ket~n o ::-:amanki ellm vaziyeti dolaytsile bu te~ebbiisiin her hangi bir +,araftan muzaheret ve muavenet gormemesi, bu i~l akamete ug~ ratm1~ ve o zamandan beri elde mevcut 15-20 kadar tezgah yaplCJ ellE'rin hlmaye ve miizaheretine muntaztr bir vaziyette bulumnu!jtur. Bugiin bir iki zatm ellerindeki 15 veya 20 tezgahm sermayesi ancak 5,000 lira kadar ~:.:>.hmin olunabilir. Faaliyet olmad1g1 i~in miitedavil sermaye yok-

596

viL!YET RAPORLARI

tur. Ancak bu ~ubei san'at1 5-6 ay zarfmda verlm husule getirebllecek bir hale koyabllmek pek mumktin ve bu da lmdillk azami 15-20,000 llrallk bir sermaye Ue kabildlr. Zaman1 bldayette pek fazla .sermayeye lhtlya~ g6stermlyen bu san'at Ubesi it;1n mahalli bankalarm muvaf1k ~rtlarla sermaye kredisl yapmaSl lazimdlr. DIA'er maddelerde de bahsedlldlg1 iizere lmdllik pek btiyilk sermaye ve krediye ihtiyat; messettirmiyen ve fakat atisi memlekette bir t;ok cephelerden refah vasttalan ihzar edecek ola.n bllhassa bu gibt sanayi erbabma hit; deA'tlse mahalli tuccan bankalarm falz ve vade hususat1m daha musait ekillere sokarak muavenet etmelerlni pek ltirumlu g<Sruriiz. 5 - Marangozluk ve demirclllk: mevcut marangozluk ve demircutge alt zl.kre ayan esasb tesisat de pek ctiz'i sermayelerlle t;allan miiteebbis ve bihakkm mesle~ine bag"h san'atkiirlanm1z vard1r. Elaziz'de evvelce pek miiterakk1 bulunan bilhassa marangozluk, yapttS"I k1ymetll oda taklmlan ve sair mobllya aksamm1 mahalli ihtiyat;tan maada clvarumza dahi sevketmekte idl.
de~se

~ehrimlzde

Bu iki Ubede llerlemete miisaH san'atkarlar, kredt yoksullugu; diger taraftan vergiletin agtr ytiklel';i sebeblle ancak maietlerini teminden ba~ka tir ey d~unememektedir. Ellerindeki sermayeleri torna, delme makinesl, ve saire gibl pek lptidai alat ve edevatm slpariine mii.sait olmad1i!;l gibi para mii.esseselerinder. kredi bulmamak ve tesisatlanm tevsi ettikleri takdirde vermege mecbur kalacaklan btr tak1m vergllerin stkletlnden <;ektnmekle halt haztr vazlyetlerlnl !dame ettirebllmek endlesl it;lndedirler. BUfarz: Bir ka~ yilz lira sennayell bir marangoz kocaman tezgahmz ve buna rntiteferrl alil.t ve edevatmi, tornasmt, ve sairenin ufak blr dtikkana SI~dtramadi~l takdirde t;alu;tJ.gt mahalli yani diikk~nm1 tevsi etmek mecburiyetindedir. Bu halde iki dii.kkan iqin vereceglicar bedelinden sarft nazar, beyannameye tab! olmadigt cihetle vaziyetini tesbit etttremedlginde kazanct musait ol'sun olmasm iki diikkan klraSl iizerinden vergi vermek mecburiyetlnde kalmaktadir. Binaenaleyh sermaye ve kredl buhramndan daha ziyade bilhassa. bu kiictik san'at erbabl vergllerin sikletinden yekavaz olarak mutekldir. Memlekette biiytik san'at muesseseleri hit; iiphe yok kl kti~iik ve fakir sana~karlarm miisait zemlnlerde mesleklerini yiikseltmek gayelerlle didlnmelerinrten dogacakttr. Kendilerini te/ic;l yollarmz araYJ.p <Snlerine (}1kacak manlalar1 y1kmak ve bu suretle faallyetlerini memlekete nafi bir cephede yilkseltttrmek yollanm bulmak mecburiyetlndeylz. Kiiqiik sanayiimlzi teviki sanayi kanunlarma s1gdrrmaga muhtaci.Z. Vergi ve rusum maddesine ait raporda bertafsil lza."l olunacag1 veghlle muhtelif rii~umun mlktarlan ile ekil ve sureti tarhlar1 ufak san'at erbab1 'lehine ola.rak degi~tirilmelidir. Di~er taraftan bunlarm para miiesseseleri tarafmdan m.iisaJt artlarla mazhar1 hlmaye olmalar1 veya ufak smai kooperatifler te(:!kili suretile ihtiyaqlarl temin olunmak t;arelerl aram.J.maltdl.l'.

597

viLAYET RAPORLARI

6-

Un fabrikasJ:

Memleketimizde takriben ktrk btn lira tesisat sermayeli su ile mute harrik bir un degirmeni vardtr. Yevmiye 50 kile bugdayt i~liyebilecek vaziyettedir ki hu ekli ile memleketin ihtiyacm1 temin ed~bilece~t gibi harlce de sevkiyatta bulunabilir. Evka.f ile sahibi arasmda mevcut ihtilaf dolay:18ile bu degirmen matliip tarzda faaliyete ba~llyamamt~tlr. Bu ihtilafm bir an evvel hal ve intac; ettirilmesi memleketimize ucuz un tedariki noktai nazanndan mathiptur. Gerek yeni tesisat ilavesi ve gerekse ida.mei faaliyeti it;in 25,000 lira miktarmda sermayeye liizum vardlr.
Smai
kr~di

ve teamiilleri:

Yukariki ftkralarda ftrsat du.!Jtilke izah olundug-u vec;hile memlekette sanaylin in!t:.U,afl i<;in U vey<;>. bu suretle tedariki zo.rurl bulunan krediye ihtiya~ azimdir. fi?ehrimizde buyuk san'ai muesseseleri mevcut olmad1g1 i~in kii~uk esnai smai ~kildeki !uedi ve sermayelerden miistefit olamamakta ve biiyiik ehirlerdeki miiessesutta bittabi yard1mlarm1 her tarafa ibzal edememektedirler. Mevcut ticari bankalarm ikraz l}eraiti s~..n'at erbab i<;in hie bir zaman miisait degilctir. Vade muddeti azami iir; ay olmaktan ba~ka aldlklart f.n.iz miktarr da '~Sgari %15 - tir. Bu hesaba gore bu bankalara arz1 ihtiyar,; edecek olan ki.i~iik bir san'atkar a1t1 buc;uk senede sermayesi miktarmda otan bir faiz tidemek mecburiyetinde bulunacakhr. Diger taraftan Ziraat Bankasmm n1zamnamesinin 1 - inci maddesinin ikinci ftkrasmda sanayii ziraiyeye tevik kastile smai krediler ihdas1 ka.ydl mevcut bulu11dugu halde san'at ziraati erbabma bu ekilde yardlJl'llarda bulunmamaktadir. Binaenaleyh memlekette biiyiik mali. ve smai teekkwler dol!;uncaya kadar mevcut titccari bankalarm Ziraat Bankalarmm sanayi erbabma uzun vadelerle v~ makul faizle ikrazatta bulunmalan temin olunmahdir. Bilhassa faiz nisbetinin de hatt1 asgarisine indirilmesi memleketin gerek ticare~ ve gerek san'at alemi i~in ihmal olunm1yacak vazifelerd:;ondir.
Ill- Vergi ve rusum:

Mevcut vergi ve resmin muhtelif ~;~uabab. smaiye i.i.zerindeki milsbet ve menfi tesirleri hakkmdaki kanaatimiz f!undan ibaretLir: A - Memleketlmizdeki muhtelif sanayi Uabatl heniiz teekkiil etmemitir ve tamamen ntive halindedir. Takdir edilmesi Iaz1m gelen bir hakikat vard1r ki da!ma btiyiik te~kkuller hep kii~iik tezgah halindeki ilerin birer derece tek.emmiilu ile meydana gelmektedir. Heniiz ilk teekkiil devresinde bulunmakta olan san'at miiessesesinin resim ve vergile miikellef tut.ulmamast, hem memleket ve hem de devlet i~in dn.ha faydall olaca~! zannmdaytz. ileride kudretli ve miitekamil bir san'at istihsal mtiessesesi olacagma Uphe olm1yan her hangi bir san'at yuvas1 zaman ile tel}ekkWii devre-

598

ViLA YET RAPORLARI

stnde muaf tutulaca~1 vergild kat kat fazla olarak devlet hazjneisne odiyecek ve bundan temin edHecek faide daha miisbet ve daha satlam olacaktlr. Kanaatimizca tei!iekkiil eden bir ."San'at muessesesinin muayyen bir miiddet i.;in vergiden muaflyetini temin arthr. Mesela yeni ~ekkiil edecek olan bir dokuma tez~ahmm be sene verglden muaf tutulmas1 ve bundan sonra tabii olarak vaziyetinde vukua gelecek olan tekamiile g()re vergiye tabi tutulma& ve I'm suretle llerletni olan mezkur tezgahm bel} senelik muafiyetinden dolayi vukua gelen bazine ac;1~m bu miiddetten sonra telaf1 ve temln edtlecegtne gore bunda kat'i bir taide melhuz oldugunu timit etmekteyiz. Vergi tarz1 cibayeti hakkmda kanaatimiz : Tevhidi tckallf kaidesine '.evfikan bir ah1stan yalmz blr vergi almdiAI takdirde; ticaret ve san'at erbabmm senenin muhtellf mevsimlerinde tahsildarlarla yiiz yUze gelmemesi noktai nazarmdan faideli olaeai1;1 glql tahsilat 1(}in de vas! tekilata mahal kalmiyacaF;l muhakkatu. IVT~viki

sanayi kanunu ve tatbikat1:

Muaddel te~viki sanayi kanunu memleket1n biiyiik sanayilnin himayesi it;ln olduk.;a kafl esasat1 ihtiva etmektedir. Yalmz tarz1 tatbikmda stihulet gostermek icap eder. Giimrtiklerden 1,11kanlacak sanayi emtlast U2Wl muhabereler neticesinde ikti.sat Vekaletinden istihsal olunacak muafiyet ruhso.t~ namesinin miikiilatla elde edilmesi alakadaranm mutaz!U'l'Ir olmasm1 inta~ etml.tir. Memleketin kU~tik sanayil mutlaka ve qok ehemmiyetle hlmayeye muhta~tir. Her ha..ngi bir aletle l.!i yapanlar her halde ilk teijebbtisler1nde mi.izaheret ve yard1m gormedikleri ve bu gibi san'atkarlarm sermayeler1 yok den~ek radde de bulundul1;undan tutunacak bir yer bulanuyorlar ve tabiatile san'atlanm inkiaf ettiremiyorlar. Memleketin sanayiini tevik demek kudreti istihsaliyesini ve yurdun servetini korumak demek olacaglndan R!itl#lrnlz san'at cidalinde muvaffak olabilmek i.;in kiir;tik sanayiimizi de mutlaka hlmaye etmek laznnd1r.
V - Standart mes'eleleri

Memleketil1 ne istlhsal ne de imal vadisinde imdlye kadar tasnife ehemmiyet verilmetnitir. Bu bilhassa ham eyalarumzm gene ham olarak harice gtmderilmesinde ac1 tesirlerini gosteriyor, milli emttamtzm s.tandarize edilmesi i1,1in alakadarlart tenvlr etmek hiikumet.;e bu gibi teekkiillere ehemmlyet vermek leap eder. VI Rasyonalizasiyon mes'eleleri:

A- Ne dahildeki ekserl fabrikalardan, makinelerden ve ne de ameleden azaml istifa.de ecUliyor.

599

ViLAYET

RAPORLARI

1 - Makinelere dogru ayar verilmemesl, bunun neticesl fabrlkalarda fazla amele kullamlmak:, malzeme lsrafati ve makinelere azami devir vermekt1r. 2 - Bunlarm ontine ge4tmek ir;in fabrikalan ve sanayJ mtiesseselerini iktidarlan tebeyytin etml~ mtitehassl.Slara tevdi etmek ve bunlara memleketimlzde san'at hayatl tesis devreslnde oldugu l4tln dalma tetklk ettlrmek laznndll'. 3 - Tiirkiye'de mevaddl iptidaiye ve amele ticretlerlnln gayetle ucuz oldu~una gore fabrikalarumzm mtimasll ecnebi memleketlerdeki fabrikalardan daha ziyade kazanmasilazimdJI. Bunun aksi olarak fabrikalan idare eden gerek Turk ve gerek ecnebi miitehassislarm ademi iktldartdtr.

B - Umum iplik fabrlkalarmda iplik r;ekmede son amellyeyl yapan makineden arta kalan dokiintiiler %3 nlsbetlndedlr. Bu doktintii tpllkler tekrar biigiisiinden ar;Illr. Tekrar karde maklnelerlnden arta kalan ktsa elyafla karl!jttnlir. Wollstreichgarn usulile 2-3 numaraya kadar ipUk ~ekile bilir ki en ziyade renkll pamuk kurna!jlarda kullamlan ipllk bu suretle elde edillr. 1 - Kozalardan iplik ~tekilirken dokiinttilert, cekilemlyen son g~ast boce~ln dagmik birakt1g1 ipekli delik kozalar dahilinde bir yekim tutar. Biz bunlart gayetle dun bir fiatla harlce sevkedlyoruz, mezkur mevaddi ~eke cek makineler ve miitehasslslan elde edilecek olursa biiytik istifadeler temin edUece~l fuiikardlr. Schappsplnnerei usulile gekilell bu lpllkler, biiti.in ipekli gomlekllk, dikl., igin kullamlan ibrl!jlm ve saire bu !jekilde 2Ide edilir.

2 - Yiin ~tekme fabrikalarmda arta kalan k1sa yunler Wollstrcichgarn tarzmda ~ekilir. Kalm kumalarm blr ~;ogunda kullamlan !pier mezk"ltr mevaddm mahsultidiir. D - A da zikredildigi gibi eksert fabrikalar azami istlhsal kabiliyetlerile ilemlyorlar, umum sa.naylde kullamlan maklnelerln adedi makineJerden tam manasile istifade edilemedi~lnl isbat eser. Bunu tevllt eden de makinelere iyi bir ayar vermemek san'ata ait incelikleri, fabrika idaresmi bilmemektir. E - Mensucat ve ipek~ilik fabrikalarmda kabul edilen mesai mti.d.::leti yevmi 9 saattir. Paydos yanm saattir. Oecelerl gi.indtiz gibi bilafasila cahan fabrikalar her sekiz saatte ameleslni degl.,tirmege mecburdur. Mezkur amele i4tin paydos mtiddeti ylrmi daklkad1r. Amele ticretl, bulunduklan !jehirdeki hayat pahalll.lgma ve Cikardlgi ie nazaran degiir.

F - Muhtelif sanayi Ubelerinde l~l rand1mamm ytikseltmek l~in yeni sistemde 1slah edllm~ makineler kullanmak her ameleyi daima aynl i~te istihdam etmektir. (Atnerlka accord usuli.i). G - Memleketimiz sanaylimlzi yiikseltecek yegane amillerden blri de demirle ma.den komiiri.idtir. l:]imdiden dokumaneler tesis edilir: maklne

600

ViLAYET RAPORLARI

mtihendisleri, fen memurlan, usta ve amele yeti~titilirse bu fabrlkalar da tedricen imalat yiikselir. Dokiim iljleri o zaman Avrupa'dan <basit makineler, ziraat makinelerl, tren raylanm ve iStinatla.nm ve saireyil getirttirmege ihtiya({ kalmaz. Hatta bir kanun tarzmda diyebiliriz kl demtrle komur umum sanayiiR anas1d1r. Her eyden evvel bunlara ehemmiyet vermek elzemdir. VII Tlcaret ve Sanayi Odalarmda sanayicilerin temsili:

1 - Memleketimizde sanaylcilik daha nii.ve halindedir. Mllli iktlsadiyatlmlzm en miihim ~ubesi olmast lazlm gelen mil!i sanayil.mizln ~mdiki va ziyetteki ticaret ve sanayi odasmda temsil kuvvetlerini llmi ve it;timai esaslar dahilinde tetklk etmek leap eder.

2 - Her tophtluk yeni bir tak1m te~bbii.sler viicude getirir, milli sanayiimiz yurdumuzda saglam ekilde kurulmasr il]in de birliklere ve te~ekkUI lere liizum vardir,
3 - Sanayicilik ayn bir ihtisas I}Ubesidir. Ya ticaret ve sanayi odasma sanayi encii.menleri tekili ic;in madde Have edilrneli veya memleket sanayii. miistakll sanayi varhklan ile idare ve tetkik edilmelidir. ~imdiki vazlyette memleketimizde miinferit ve diger ticaretimize msbetle kii({iik esnaf mahiyetlni te~kll eden .<Jan'atkarlanmtzm tenviri ic;in her yerde sanayl birliklerini umullandrrmakla bu miihim iktisat ~ubemize hayat vermek hiZlrndlr.

VIII -

Smai tedrisat:

A - Muhtelif sanayi Ubelerinln miitehass!S ve fen adamlarma ihtiyac1 pek <;oktur.

B - MiitehassiS fen adamt ve ustalara ihtiyact olan her hang! blr miiessese ve fabrika hemen yam b~mda bir dersane a~nu~ bulunabilir. Derslere fabrikalarm miihendisleri ve fen memurlan tarafmdan verilecektir kl talebe mektepte nazariyat edinecek ve fabrikada da ameliyat gorecektir. Bu mekteplerl tesis i~in bii.yiil~ bir tahsisata liizum yoktur. Bu gibl tesisat yal'acak fabrikalara hiikiimet<;e milli s:m'atlanm1zm in!:il?aft namma hlmayeler konmah. C - Ecnebi mii.tehasstslanna ihtiya({ gori.ilii.rse onlara ayni sm1fta lhtisaslan olan Turk miihendisleri kontrolu altmda lstihdam etmekte beis yoktur. ~ayet o meslekte Turk mii.tehasstsi bulunmazsa fabrikalanmlZda ecnebi miitehasstslanm t;ahtlrmakla bit faide temin edemeyiz. Ekseri fabrikalartmizdan azami istifade edemedig;imizin ilk amili de budur. Turk mutehass1s1 yeti~tirmek it;in imdiden muhtelif sanayi Ubelerine ait Avrupa'ya talebe gonderUme~e ehemmiyet vetilmelidzr ve onlan Avrupa'da tahsil gormii: olduk.;a Avrupa sanayiine vukuf peyda etmi_, bir mii.hendisin murakabesi altmda bulundurm.ak muhakkak Hl.z1md1r.

601

ViLAYEt itAPORLARI

I X - Nakliyat tarifeleri:

Memleketimize gelecek ve sanayiimizin inkiafl namma istimal edilen ve edilecek maddelerin ba~llcalar1 ~unlard1r; Ham gon. demir, bakll', iplik, makine alat ve edevat1 bunlardan ham gtin, demir ve bak1r memleketimizde karl}digt olmad1g1 ve smai tesisat dolayisile makine alat ve edevata muhta<; bulundugumuzdan bu gibi mevaddm devlet vesaitinden tenzilatll tarifelere tabi tutulmast ve mui{abili memlekette Qikmakta olan iplik naklinin azami tarifeye konulmast mahalli sanayiimizin inki.,afma hfzmet eder.
Kozac1hk ve tobumculuk:

EH\.ztz'de kozaclllk ve tohumculuk harbi umumi iptidasma kadar

a~a

gldaki cetvele gore vaziyetler gosterm'i, ihtiyaci mahalli temin cdildikten

sonra fazla kozalar Avrupa'ya gonderilmek iizere istanbul'a, tohumlar ise iran'a ve Rusya'ya ihracat yaptlmakta idi. Harbi umumiden evvel 1330 senesinde 110,000 kilo Imza 140,000 paket tohum ;;. :1> 6,000 1920 240 ... ... l> 7,000 .1,000 1921 10,000 1,900 l> 1922 l> 'l> 3,COO 1923 15,000 1> :s. 18,000 5,000 1924 , 10,000 20,000 . 1925 25,COO 1926 35,000 10,000 ... 30,000 1927 .6,000 30,000 1928 110 12,000 1929 Bu Lerakki ise hiikumetin himayesi suretile meccanen zurraa dut fidam tevzii, bOcek~:Uer arasmda miisabaka ihdasi, iyi koza yetil}tirenlere miikafatl naktiye itas1, borsa mizamnda satllan koza fiatmm koza yeti~ti rilen mahallere telgrafla bildirilmesile fiatm tedennisine meydan verilmemesi ve istihsal olunan tobumlarm serbestf;e irana ve Rusya'ya ihraci idl. Harbi umumtde di~er san'atlar gibi ipek~ilik ve tohumculuk ta sonmii~ nihayet mli.i.tareke zamanmda tekrar inkiafa balami ise de bunu miiteakip senelerde san'atkarlarm azalmasi ve istihsal edilen tohum ve kozaya mahreQ bulunmamast ve hiikiimetin bu san'ati laylkile himaye edememesi yiiziinden evvelce koza tohtlmculuk noktasmdan 1kinci derecede olan Elaziz vilayeti elyevm <;ok tedenn~ arzetmi~tir. Buna diger bir sebep te seferberlikte dut abQlarmm mevzu kavanin hilatmda olarak kesilmesini de ilave edebiliriz.

602

ViLA YET

RAPORLARI

E!aziz'in serveti. tabiiyesi olan bi:icekt;iligm hall sabkma irca1 bervet;hiati tedabirin ittihazl laz1md1r.

i~;in

1 - Elaziz'de kozamn perakende suretile otede beride satilmasma meydan verilmiyerek toplu bir halde yap1lacak bir (borsa) dahilinde satllmasmm. temini.

23 -

Dut fidanhgl Jhdasile halka meccanen dut tevzii ve Fenni dut bahgesl
yeti~tlren3

te~viki.

mukafat1 naktiye itaSl.

4 - Bocek tesliyenlerin arastnda miisabakalar yaparak iyl koza yetitirenlere prim verilmesi. 5 - Halka kozac11lgm iktisadi faydalanm ve bocek besleme usul ve kaideleri hakkmda konferans verilmesi. 6 - istihsal edilen tohumun iran ve Rusya gibi ahar memleketlere serbestqe sevklnin hiikumett;e temin ve himayesile husule gelece~ini iimit ediyoruz. Memleket ~nayiini oldukt;a izah edebilecek olan bu raporumuzu umumi sanayl kongremizin muvaffakiyetli kararlarma arzeyleriz.

603

Kastamonu Raporu
Dokuma..:ll!l~:

Ham madde: Kastantonu'cla dolmmacthk sanayii beytiye halinde olup evvelleri Adana ve Bergama'da yeti~en pamuklardan elleri.ndeki basit aletlerle iplik yaparlar, dokurlar, kendl ihtlya9Ianm temin ederlerdl. Tiirk hiik6:11etinin en satvetli zamanlarmda donanmalarm yelkenlerinin de gene bi)ylc 1ptidai vesaitle lgirdlkleri ipliklerden dokuduklan :9'elken bezlerile bezenmilerdi. Sonralan A11rupa ile miinasebat1 tiiccariyenin balamasl ve sanuyi1n A-,rrnpa'da buhar makinelerlne lntikali iizerlne memleketimlze de 11euz ve daha muntazam halde ham maddelerln gelmege balamasmdan itibaren tubiatile Avrupa'nm lpliklerini mamul hale koymak yolunu tutmaga mecbur olduk. Gert;i bugiin izmir. ist::mbul ve Adana'da bir ka~ iplik iabrikas1 varsa da memleketln ihtiya~mm yuzde birini temin edemiyor. Ay11i zam:1nda kaba mallar i~in ham madde yapabilirler. Italya, Japonya ve Hindiyc'nin mallarmm on libresine verllen yiiz yetmiten iki yiiz kurua kadar 1 a.isum gene memleket1miz mall ipliklerin satzlmasma buyuk mani tckil ediyor. Gene ecnebl maHan revuq lmluyor. Yerli fabrikalarm san'attan anlar miihendlslerinin bulunmame.smdan tellerlnin gayrl mtmtazam olmas1 ve <;ok masrafla az i:'l <;lkarzlmalarmdan Avrupa ve A.~ya mallann::t r~>kabet. 1mkam bulm1yorlar Sermaye \'e krcdi: Dokumac1hk Kastamonu vilayetinin kadim oir san'at1d1r. Bu san'at Avrupa'mn fantazi eyasmrn biihin Turkiye'yi istila ettigl u as1rda bile si:inmemi.')liir. Biiiiin evlerde tezgah vacd1r. Her cv kendlsinf' laz1m olan ev eyasml ve glyeceklerini dokurlar. Diyebillriz ki bugun ddrt bin bane halki dokumac1hkla teh\inl maiet ed~rler. Bugiin Avrupa mallanna rekabeL edecek yelken ve ~ad1r imaline mahsus bezler, r;;araflar ve kaput bezinden miistagni k1lacak mamulat Kastamonu'yu yabancllara muhta<; etmezler. Yalmz dokuyucular sermayedar degll i:'l<;ilerdlr. Tiiccardan tartip aldlklan iplikleri bir iicret mukabllinde dokurlar ve tart1p tiiccara teslim ederler Binaenaleyh kredl mes'eleslnln amlllerce yeri yoktur. Do-

604

kutturucu tuccara da bankalar diger miiessesata yaptlklart muameleyi siyanen yaparlar. Vergi ve riisum: Yukarda da s<iyledi~miz gibl yerli mallarmm korunmas1 diiiincesile yap1Ian gtimriik ve salre zammmdan dokutturucu ve dokuyucuiar hi9 istlfade edemem14!erdlr. Ham maddeler dahlli fabrika.lardan bu zammiyattan sonra bile ucuz olarak tedarlk edilebiliyor. Bundan baka yerll mamulatmuzm rakibi mallan piyasaya. daha ucw olarak arzetme~e bala,dilar, bu suretle yerli mamulatmm sthiimU artmarnlf~tlr. Ev sanayii el teqahlarUe oldu~tundan am.iller hie blr :suretle vergi vermezler. Yalmz sermayedarlar dl~ter ticaret eshab1 glbi vergiye tabidir.
Te~Jvild

Sabayi kanunu:

Fabrika hallnde bir miiessese vazlyetlnde olmJ.Yan imalataneler tabiatile tevlki sanayi kanunundan miistefit olamazlar. Ticaret Odalarmdaki miimessilleri: Manm n!Slf ms1fa olmas zarurldir. Smai tedrisat: Smai tedrisatm sanaynmJ.Z iizerinde biiyiik teslri var. Sanayii nesciye her halde llmi bllgilere muhtactrr. ipligln evsaf1 hikemiyesi ve kimyeviyesini tamamlle bilen blr san'atkar lfllnde daha ziyade muvaffak olur. Ve bahusus boyamak mes'elesl pamuk ilnde pek muglakt1r. FlniC1lik ve beyazlanmak mesaill b~llca haizi ehemmiyet bir mes'ele oldugu ic;in bu bapta malumat has11 etmek lcln ayr1ca ve bahca bir tedris laztrnd1r. Bu hususta miiteaddlt kltaplar terciime edilirse btiyiik faldelri muclp olal"agl muhakkaktu. Tabaklar: Blzler tabak esnaf1 5 mart 1930 tarlhinde Kastamonu Tlcaret ve Sanay! Odasmda bilil.)tima Milli iktisat ve Tasarruf cemiyetl mukarrerat1 ve~ hlle esnaf tarafmdan lfraz edllen enciimen atideki kaarr lttlhaz eylemi.tlr: Ham madde: san'atmuz tcin Iaz1m olan ham madde VM.yetimiz dahilinde yeti!}en hayvanat gonlerlnden ibarettlr. Harl~ten gon celbedilmez. Blr sene zarfmda (100) bacak manda (200), bacak okiiz, (300) bacak inek, (800l bacak koyun, (400) bacak keci gonU 1-'lemekteyiz. Derilerimizden manda gi:inleri evsaf itibarile Avrupa gonlerine nisbetle zay1f ve haflftir. Keci

605

ViLA YET RAPORLARI

ve okuz gonleri dahi nisbeten gene Avrupa gonlerinden zay1f ve hafiftir.

Kec;i ve koyun gonlerl Avrupa gonlerine muadildir. Gonlerimizin hafif ve

zay1f olmas1 sebebile Avrupa gonlerine rekabet edecek mal imal edilemez. Ve sanayi noktai nazarmdan ve makine olmamas1 hasebile Avrupa fabrikalarma rekabet imk~mSIZdir. ~ehrimizde yap1Ian gonlerden ancak vakete gibi yemeni yapmaga elverili mal yap1hr. Sennayc ve kredi: Sermayemiz yoktur, ancak kendi maietimizl tedarik edecek kadarbir sermayemiz vard1r. Bizim i<;ln kredi verecek bir mi.iessese yoktur. Vergiler: Kazanc; vergileri esnaflmlza ag:1r gelmektedlr. Sanayi kanunu: Te~vikl sanayi kanunundan istlfade edemeyiz. Zlra kadar blr l~lmlz yoktur.
Te~viki

istlfade

edecek

Standart mes'elesi: Kcntrol tekilatl yupJlacak kadar erbab1 sanayiim1z yoktur. Mallanmlzm nefasetini temln ic;ln elden geldHU mertebe ~alll}Iyoruz. Rasyunalizasiyon: i~ kuvveti daima insan ile tedvir olunur. YaptiglrnlZ if/ az olmas1 hasebile makine kuvvetine ihtiya!i yoktur. Tic a ret ve Sanayi Odalarmda temsill: Ticaret ve Sanayi Odalarmda azasmm ll!Slf mstfa olmas1 zaruridir
Smai tf'drisat:

Tabiidir ki Sinai tedrisin bi\yuk faidesi olur. Bllhassa smai kitaplar olursa <;ok mufit olur. Esklden oldugu glbi her sene lyl blr ustanm btitiin ehlrleri dola~Ip ders vermesi ve ameliyat gt'lstermesi ni.iHlt olur zannmdayiZ.
Nakliya~:

Mahm1z ehrimlzde sarfedildiginden nakliyat yazmaga Iti.zum yoktur. Urganc1lar:

tarifeleri

i~in

bir

~e-y

Kastamonu Ticaret ve anayi Odasmm 1 mart 1930 tarihli tebl1gatl i.i.zerine 15 mart 1930 tarihinde Ticaret Odasmda i!itlma eden urgan, kmnap ve mutap esnafi Milli iktisat ve Tasarruf cemiyetinin davet eyledi8:i kongre talimatnamesinde yaz11I olan ruzname ii2erine devam eden miinaka~ neticeslnde atidekl m.alumatl hazirlam~ardir.

606

ViLAYET RAPORLARl

1- Ham madde:

Esnaflmiz imal etti~i urgan, kmnap ve teferrtiatmm ham maddelerini Kastarnonu etralmda ve yakm kazalarJml.Zda yeti.mekte alan kendirlerden tedarik etmektedir. Hari~ten bam madde kat'iyyen celbedilmez. Bilakis harice ibracat yaplhr. Harbi umumiden evvel istimal edilen ham maddemiz yani kendi istihsalatimiz yedi milyon kilo kadar tahmin edilmekte idi. Harbi um.umi sebebile bu miktar ikl milyon kiloya kadar tenezzill etmi~ ise de 927 ve 928 senelerinde istihsal edilen miktar be~ milyon kiloya kadar yukselmi~tir. 929 senesi ise J.u~m iddetli olmasJ. ve boyle sath1 bah1rdan 900 metro yiiksek olan kendir zer'iyat saham1z kl.m imtidadi yi.izi.inden zamamn gecmi~ olmas1 ve havalann kurak ve btl" sene evvel gene kurak olmas1 sebebile iaelerinden slkilan kendir miistahl'lilleri olo.n ki:iyli.i.ler kendir tarlalarmi hububata hasretnK>si yiizilnden 929 senesi mahsulii iic; milyon kiloya ten~zziil etmiftir. Bu miktar mahsul ise ancak biz urganc1 esnafma kifayet edecek mtktardadu. Kendir mahsulii Tiirkiye dahilinde Sivas vllayeti dahillnde (Gum~ hac!) koyunde Karadeniz sahilinde (Fatsa, <Ordu) kasabalarmda ve U\ydml vilayct!nde yetii]mektedir. Ha.riQ ecnebi memleketinde ise iLalya'da yetl.tirilmektedir. LA.kln evsaf itibarile Kastamonu kendiri cumlesine tefevvuk eder. ~i:iyle ki: Asulardanberi tecrube gormril kendir ziirra1m1z ekecekleri tarlalar1 ihzar hususunda fazla emek sarfetmek suretile lyi kendir yetiftirirler, Kendir tohumu hususunda gayet itina eder. Her sene ekecekleri tohumu hartc;ten getlrirler. Yerll mahsulu alan tohumu kat'iyyen ekmezler. Bu tohumu Slvas vllayetinln Gumiihaci koyiinden celbederler. Bu gibl itlnalar ve memlcketlmizin 1klimi serin olmas1 haseblle kendirtn ne,vi.inemastna fevkalade uygun gelmektedir. Zamkll madde alan mezkO.r mahsul sieaktan "abuk miiteessir oldugu i~in bir metro irtifadan ziyade yiikselemez ve bundan almacak mahsul yanl elyaf az olur. Halbuki memleketimizdeki mahsul iir; dort metroya kadar yiikselir. Ve bundan hasll alan kendir elyafi ~ok miktarda istihsal cdildlg"i gibi elyafm cinsi itibarile diger memalik elyafma nisbeLle c;ok kuvvetll ve gayet beyaz olur. Kastamonu kendlrl kat'iyyen rekabetten korkmaz, zira yukanda da izah edildlgi v~hile ziirra gayet tecriibekar ve bu hususta meleke kesbetml:Jlerdir. Tablatm bu vllA.yete b~etml: oldugu bu lutfe kar't yap1Iacak hie; bir tedbire liizum yoktur. Gerek harlc; ve gerek dahil mema1ik kendirclleri Kastam.onu kendir ziirra1 lie rekabet edemezler. Bam kendirin yani elyafm ahm sat1m1 iic; yerde cereyan eder. Ta:koprii kazas1 ve o kazaya merbut Oermec pazarlartle Kastamonu pazar1d1r.

Lakin piyasa

Kastamonu'dadir.

Mezkur mahallerde toplanan kendiri

607

-tiiccarlar koylerden miibayaa ederek Kastamonu'ya naklederler. Kastamonu'da imal ve kLSmen ihrac; ediUr.
Bu husustaki teamiU lse koylii mahm bir ay kadar 1Slay1p maddei zamkiyesinl yumuattlktan sonra iistiiniin elyafml maddei haeblyeslnden ay1rzr tarar badehu 18-20 k1yelik demetler haline koyup pazara getirir orada kendirin ya_, hileli olmamas1 i<;in Kastamonu Ticaret ve Sanayi Odas1 memurlar1 tarafmdan gayet itin.a ile muayene edilir. Teamiile muvaf1k her tiirHi hileden ari oldu~u tahakkuk etti~i takdirde bir kur~un ilsak edilerek z1mbalamr. Bu suretle kendir pazarlarmda satdab1lir. Mal hileli olursa eshabmdan a~1rca ceza ahmr. Bu glbi itin:J.lar sebebile hile ve mala fesat kantlrmak gayet az olur. Bu teamiil a.ynen mamul urgana dahi ljamildlr. Mamul urganlar dahi gayet s1k1 muayeneye tabidir. Gerek ham madde olan kendlr ve gerek mamul urgan batman itibarile kendilerine mahsus bir ma.halde sat1llr. Bir batman alt1 okkad1r. Bu teamiil bir c;ok senelerin tecriibesi mahsulii oldugoundan de~itirmek ve daha iyi bir usul bulmak liizumsuzdur.

Sermaye ve kredi;

Ham maddeleri yani kendiri eklp badehu elyafml soyup pazara getiren koyltidiir. Bunlar kendl tarlalanm kendi emekleri mukabilinde eker ve istlhsal ederler. Bunlann sermayeleri kendi emeklerldir. Tablldir ki paraya ihtiyacJ olursa Ziraat Bankasma miiracaat ederler. Lakin ii<; dart senedenberi Ziraat Bankas1 ismen ziirram bankas1d1r. Koyliiye yard1m1 pek azalmu~t1r. Daha dotrusu bu banka tiiccar ve kredi bankas1 oldugundan art1k koyluye mahdut miktarda yard1m etmektedir. Ve bu yardlmdan koylii muhimce bir faide gormemektedir. Bundan ba~a kendi 'l:Utrama yardlm edecek bir muessesemiz yoktur. Urganc1 esnafma gelince: mezkur esnaflar gerek 11ehfrde ve gerek koyde hayhca kalabahk blr uzviyettir. Bunlarm alat ve edevat1 gayet iptidaidir ve 1slaha ~ok muhta<;tlr. Bunlarn kendi haneleri san'at ve 1_, mahallidir, ve miinferit olarak aldlklan kendir elyafml bir hafta allmak suret.ile muhtelif urgan, kmno.p ve sair clns mal imal ederek hafta pazarmda satar ve emegine mukabil kazanacat1 be on kuru He ge!finir bu esnafm sermayesi pek azd1r. Yani ancak kendi lijlerini tedvir edecek kadardu. Bunlar i<;in kredi tedarik edecek hi<; bir rn,ahal ve miiessese yoktur. Pek eskiden iyi bir te~kilatlan vermi ve sand1klartnda hayllca paralan mevcut iml, muhtac; esnafa s~r maye verir, iljlerini aksatmazlarmiiJ. Abdiilhamlt bu te.,kiHtti da bozmu~ oldugundan mevcut para ~unun ve bunun zimmetinde kahp mahvolmutur. f?imdi ise hit; bir yerden yardim gormezler. Bir kredi miiessesesine muhtar;tirlar. Vergl mes'elesi: Kendir ziirra1 miikellef olduklan verglyl hiikiimete vermektedir. Urgan amilleri ise te.!jvlki sanayi kanunundan istifade etmeyip kazane< vergisi verdikleri hasebile bu hususta bir teebbfise liizum yoktur. Giim-

608

vlLAYBT RAPORLAlU

xiik hakkmda dahl enafmuzm blr Slkmts yoktur. YalnlZ gerek kendlr ihracat tticcarlannm ve gerek urgan ihraca~llannm oktruva rusumundan pek fikayet ve slkmtIar vardtr. Kastamonu belediyesl blr kere mamul urgandan haddi azami oktruva resml alJ.Y~. istanbul beledlyesi dahl ayni maldan bir defa dahi reslm alditmdan bu mal istihlik ~zarma pahallya malolur. Blrlnci derece bu oktruva mes'elesinin halli lizamdlr. Bu glbl resimler maim flatm1 yUkseltip ecnebl malma rekabet edememesine sebep oldugundan ihracat emtis.smdan oktruvanm ref'i esbabmm 1hzarr lizrmdrr Standartla,tuma.k; Bu hususta yukarda dahl zlkredildl~i glbl, Kastamonu Tlcaret ve Sanayi Odas1 gayet ehemm!yet vermekte ve adeta memleketln hayati btr mes'elesl addedilerek o suretle hareket etmektedlr. ltasyonaUzasyon: Bu mes'ele de muhim.dlr. Kendlr eklp yet~tlren ve soyup plya.saya getiren ziirra l~ln blr ey soylemege liizum gormiyoruz. Ziirram ahvali eUmleee maiO.mdur. Urgan am\l.llerl l~;ln ise bunlarm tezgah ve alat edevatlan gayet lptldal oldugundan. ~;ok kuvvet israf ederler. Bir kere kendlri taramak 1~;1n blr tarakeya 1ht1yae. vard1r. Sonra ~enciisl ~oeugu karw iki de i:Jeisi lazundll'. Bu suretle yedi kli kuvvetl ve ~megi sarf Ue ancak ha!tada dart denk urgan yani iki yiiz elli kJyye kadar bir mal .elde eder. Ve bu kadar kllnln sarfettigi kuvvet bundan hasll olan ticretl lmallyeden eld.e edilecek ctiz'l para.ya. miinhastr kahr. Halbuki bu iptidal tezgahlar Avrupa'daki mi.imasllieri glbi ol.sa di:!ili ile ve salre ile tedvir edilse asri ufa.k tarak ma.kineleri ve kendirl yumUaticl .aletlerl olsa tezgahlarda. adam adedi aza.llr. Kuvvetten zamandan ve mas.raftan ist.ifade eden toot d.ah zlyade istifade eder. Ve mallni da.ha ucuz verebllir. Fabrika sana~i blr memleket iQln hayat1 bir mes'eledir Lakin dtinyamn mtiterakki milletleri miiteaddit fabrikalara mallk oldugu halde bile (ev) sanayllni ihmal etmemi ve lSlah ve tetami.lltine sayugayret et~tir. Bu alatm ISlaht laznnd.lr. Bunlar ile meeallsi umumlyeler mutlaka. megul olmalan mfunasillerl.nl Avrupa'da araytp tedarlk ile niimune olarak blrer tane celbinin eareler!ne bakamalldrr. Bu atik usul lie devam .edersek bu sanayllmlz de tedricen s6nmete mahkilmdur. Dokiintu ve .fsraf yoktur. Yalmz em.ek ve kuvvet ve i~i yevmiyesi 1Sa.rf1 ~oktur. Bu yiizden hasll olan ticaret azdlr. Blr tezgil.h sahlbi ancak ge~lnebilir. Bu san'at her mievsbnde yagar ve azami saytle utrag1rlar bo4 blr giin ve blr saat kalmazlar.
Smai &edrisat:

Bu madde ~ok ehemmlyetlidir. Ttirklye'de sanaylin terakki etmemesinln baghca esbabndan birini tekil eder. Bir san'at erbabl !4leditl me-

39-609

vtiJ. YET

RAPORLARI

vadd1 iptidaiyenin yaptl~l i~n cinsini nev'inl evsafl hikemiye ve kimyeviyesini bidayetinden nihayetine kadar bilm!ez ise ve o fenne bigane 1se gerek i~anes1nden ve gerek fabrikasmdan zerre kadar isttfade edemez. Sanayicilerimiz ve fabrikalanmlZ maalesef kimyayt sinaiye vaktf de~ildir. San'atmm ve yaptltl 1n hi~ bir zerresine vak1f olmadtgt dlger mevaddm ve sair miiessesatm kendl sanayii ve ~~ \izerindeki tesiri kat'iyyen bilmez ve bilmez; bizde san'at kor koriine gider i~te muvaffakiyetizlik buradan bal}lar. Sanayi mekteplerimiz ise pek acmacak bir haldedlr. B~larmda erbabi sanayiden kimse yoktur. Olsa da bilfiil t;allntl!} san'at ehli miitefennin kimse yoktur. Belki yalmz nazari tahsil etmi adamlar bulunabilir. Bizim orta mektepten farkl yoktur. Muallimler orta m.ektep muallimidir; sanayie ait hi~bir ey tedris edilmez. Bunun i~in buradan yetien talebelerin hi'< birisi denecek derecede 1~ ve san'at ~ememi, umumiyet ltibarile hi.ikumet memurlyetine ve muallimlige si.iluk etmi~erdir. Bu sistemi degttirmek la:zJmdir. Ameli ve nazari san'atkiu yetitirmek ve bunlan tedris edecek san'atk<ir muktectir muallimler tedartk etmek Hiztmdir. Ecr..ebi mi.itehasSJSlarmdan istifade imki'mr yoktur. Zaten muktedir' bir mutehllSSIS Avrupa'yl i:nraklp gelemez, gelse de lisan ogrenip te tedrisat yap1nc1ya kadar seneler get;er bunun it;in daha ameli bir t;are di.ii.inmclidir. Sanayide hit; bir tercume edilmil} kitabmuz yoktur. Li.izumu halinde miiracaat edecek ve oradan olsun miik.U.Ultml halledecek elde mevcut bir kitap yoktur ki tedrlsat yaptlsm. Avrupa'da tabedilmi~ binlerce smai kitaplar var, bunlar hndiye kadar nakil ve terci.ime edilmeli idi.

610

Denizli Raporu
Kuyumcular: 12 Kuyumculu~a

ait ham madde dahilden tedarik edilmektedir. vazi-

Mcmleketimizde kuyumculuk san'ati halen miiterakki bir

yettedir. imalatm % sekseni gfunii!j! ve % yirmisi altm iizerinedir. 3 - Halep'ten Tiirkiye'ye miihim mlktarda ka~ak mamul zinet e~yas1 ithal edilmektedir. Bu ka~ak eya imalatrmtzm siiliimtinii pek fazla surette kesrctmekteclr. Mamul!itlmtzm siiriimfrnii temin i~in bu gibi eyanm bilareslm !thai edilmemesilazimdJI. Detirmenciler;
1-

Bam madde:

A- Menueketimizde on dort tane dakik fabrikast mevcut olup on adedi hall faaliyette ve dort a dedi ise ilememekte muattal bir haldedir. Hall faaliyette olanlf'l.:rm senevi kudreti istibsaliyesi 12,500,000 kllodur. Metruk olanlarm kuvvei 1stlhsaliyes1 7, bucuk milyon kllodur. Bunlar mevadd1 iptidaiyesi olan bu~day1 merkezden ve vilayetin miilhakatmdan tedarik etmektedirler. ibU mevadd1 iptidaiyenin bir kllosunun ktymeti senenin muhtelif mevsimlerinde 10 ila 16 kuru aralarmda temevviicr etmitir. Ve hali haztrda da be her kllo.su 9 111 10 kuru arasmdadli.
B- Memleketimizde iki tlirlii bug-day yeti.ir: Birisi sert, di.geri yumuakttr. Sert bu~daylar Tava:;!, ACipayam kazalarmda yetiir; bu butdaylar bilhassa Amerika buMaylarma nisbeten kabugunun inceligi ve gluten ve mevaddt ni~lyesinin fazlah~l cihetile diger ecnebi memleketler bugdayma faik tir. Ancak rel:.\ha muhtar;t1r.

C -1\fiilhakatrmizda yetlen bu~daylar ta~diye noktai nazarmda.n cins itlbarile emE9.1 memleketlere faik olmakls. beraber baz1 cihetlerden 1slahma zaruret vardll'. MeselA. fabrikactlarm DenizU borsasmdan tedarik etmekte oldugu i.bu bugdaylar iptidai vesaitle istihsal edildiglnden uzun zamanlar tohumlari ~.1eyanma mevaddi ecnebiye kar~nu~ bulundu~undan bu~day larm nefas?tine hale! gelecek surette ta, toprak, ~avdar, arpa ve saire ot tohumlan derummda bulur..maktadtr. Bunlann ziraati fenni dairesinde IS-

611

VlLAYET RAPORLARI

lahma ~al~mak lazimdlr. Bu hususta gerek ziraat dairesine ve gerek oda ve borsalara IJirer talimatname verilmesi IAztmdir.
D - Borsa.: ihdasmdan evvel kile ile ve elyevm atik okka iizerine Borsa nizamat1 da.hilinde allm sat1m yapllmaktadu.

2 - Sermaye, kredi:

A - Memleketimizdeki mevcut dakik fabrikalan tesisat sermayelerl 1,305,000 lirad1r. Ve sermayel mutedavileleriise tahminen 170 bin liradu. B - Memleketimizdeki mevcut dakik muessesatmm inkiafi ic;in 340 bin lira tesisat sermayesine ihtiyac1 vard1r. Fabrikalanmtzm bugiinkii lstihsalatma nazaran 300 bin lira sennayeye ihtiyaci olup gosterilen tesisat ve ink~af sermayeleri temin edilirse kudreti istihsallyeleri 2 ve batta 3 misli artacakt1r. Ezciimle kll'k elli senedenberi Denizli'de unculuk biiyiik bir inkil}afa mazhar olmu; Denlzli, Aydn, izrnir, hlnterlandl lie beraber Adalar, Yunanistan, italya ve hatta Bahrisefit sevahill ve Mekke'ye kadar un ihrac: etmekte lken fabrikalann bugiinkii para ile lki mllyon liraya yakm bit sermayeye maljk bulunduklari ve ahiren adalarm ana vatandan ayr!larak gonderilecek unlarm giimrtik resmine tabi bulunm.asi ve memleketimiz zahire rekoltesinin iir; dort senedir devam eden noksanllgmdan billstil'ade ecnebi un ve bugdaylarim daha ucuz fiatla mahre~Ierimi2e verebilmesl mevcut fabrikalarimlzm ataletini in tar; etmi.tir.

c ~ Memlekethnizde smai kredi miiessesesi yoktur. Filhakika tstanbul'da bir s:mayi bankasi var ise de Denizli'ye muaveneti dokunamiyordu. Tlcari bankalar ise vadelerlnin ktsa faiz ve kCllnisyonlan % yirmi sekiz derecesinde oldugundan ve bu da ancak senedat1 ticariye ve polic;alar ii?.erine muamele yapmakta olduklartndan sanayi miiesseselerine yardm degil bilakis ma.hvU. perian etmektedir. Bundan cesaret alan baz1 e~has ihtikara saparak miiessese eshabma gerek mevaddt iptldaly~yi ve gerek nakdi hatta yiizde yiiz faizle para. vermektedirler. Bu kabil sanayi erbab1 biitiin btitiin mahvolmu~ demek olup sanayiin inkiljafl ir;in biiyiik bir darbedir. Mesela bu kabll bir muhtekirin eline diimilij olan miies.sese hie; bir suretle ferah bulmaYJp inkiraz ve iflAsa siiriiklenmektedlr. Bunlar i~in hiikurnet tarafmdan mansup ilmi ve fenni heyet tarafmdan tetkikattll\zime icra edilerek bu kabil bor~lar tasfiyeye tabi tutulup o miiessesenin kudreti nisbetine ve inki.afma mani ve engel olm1yacak tarzda uzun vadelere raptedilmek zaruretl c;oktan gelmitlr. Miimasfl memleketlerde mesela, Bul.garistan, Yunanistan, Romanya gibi Balkan htikumetlerinde cari clan usul vec;hUe az f:Uzli ve uzun vadeli mi.iessesat viicude getlrilerek derhal i~bu miiessesati hali iflAs ve ink1razdan kurtarmahd1r.
D - Sanayl miiesseselerlmlz tlcaret aJ.emine karl}t !!U I}Ckilde hareket eder ki istihsal eyledikleri unlal'l eivar memleketlerde mevcut satlc1 komisyoneulara gondermek ve gonderilen mallarm bedelleri ise sattldtktan sonra

i12

viLAYET RAPORLARI

gondermek suretile peyderpey gonderilmek suretile icra edilmektedir. Ve bizim memleketimlze harh;ten un gelmemektedir. E - En mi.ihim mes'ele kredi temini mes'elesidir. Yukanda arzettig,imiz veghile Denizli'de boyle bir kredi, miiessesesi olmadtgl gibi ihtiyag azimdir. Buradaki miiessesat eshab1 pek bi.iy\ik buhran i4iinde ktvranmaktadu. Miimasil Balkan hiikumetlerinde oldu~u gibi otuz sene vadeli ve % alta !aizli sanayi kredi miiesseseleri vi.icude getirilmelidir. Bu siyaset takip edildigi taktirde sanayiln inkiafma ballca amil olacakt1r. F - Memleketimizde para. buhram bariz bir ekilde devam etmektedir. Ecnebi sermayelerl ile teriki mesai edecek sanayi rr.iiesseselerl inkiafa daha ~;abuk vaml olacaklan kanaatinde lsek te bu te~rik mes'elesi siyaseti milliyemizl hale! dar etmiyecek tarzda olmahdrr.
3 - Vergiler ve riisum:
A - Vergiler senelik ciroya nisbeten % altiSl muamele, '){- dordii kazan4i ve saire olmak i.izere % ondur.

B - Muamele ve kazang vergileri g1da ve eya fiatlarmm yiikselmeslne ve miistahsillerin ~bu vergiye mahsus bir 4iOk kuyudat ve meraslml ifada m~kiilat duymalarma ve mallanm veresiye satttklan halde pein ver diklerinden miiessesatm tazyikine sebep oldugu cihetle miiessesatm inkiafma mani olmaktadtr. Hazineye taalluk eden ibu vergiye muadil halkm daha hafif gi:irecegi kibrit ve saire gibi ufak eyler iizerine nnkletmek suretile miiessesatm i_,bu engelden kurtarilmasi zaruri gortilmektedir. C - Hayatliktisadiyemizin inki~afi ve miimasil meml('ketlerdeki rekabete kaq1 durulmak i~in ihracat e~;~yasmdan hit; bir vergi almmamas1 muvaflk gorillmektedir.
4T~viki

sanayi kanunu ve tatbikati:

Teviki sanayi kanunu sanayiin inkiafma yard1m etmektedir. Fakat bu kanunlara sm1f farki gt>zetilmiyerek kticiik sanayiden bi.iyiik sanayie varmc1ya kadar ayni tarzda Istifade edtlmelidir. Bir de te.'}viki sanayi kanunundan istifade eden bir miiessese kazanr; kanunu, belediye, riisumat ve saire kanunlarmdan gosterilen beyannameleri vaktinde verip vermemesi gibi kuyuttan azade olmalldir. QO.nkii: Baz1 kanunlarda lstenilen malumat takvim senesi, mali sene, mart bidayetleri ve daha. bir takim muhtelif zamanlarda sene muamelatmm beyannamelerle blldlrUmesi icap ettigi miiesseseler ise dogrudan dogruya takvim senesine gore defter tutup muamelelerini ona tevfik ettikleri ve ekserisi de katlpsiz olarak miiessese sahibi tarafmdan idare olundugu cihetle zamanmda istenilen beyannameyi vermemek dolaylSile baz1 cezalara dii<;ar edilmekte ve devairde bu yuzden meguliyetini arttirmaktadtr. Binaenaleyh teviki sa.nayiden istifade eden bir miiessese alakadar mmurlar i~in her ay ve zaman kuyudatml ibraza

613

vtL1YET RAPORLARI

mecbur tutulmall ve memur lazam gelen maltlmat1 kendisl almahdtr. Bundan baka her nevi beyanname ve maliimat itasmdan ve buna miima3ll meraslmden azade bulunmahdlr. Ve miiddeti kanuniyesi zarfmda gayri faal hale gelmedik~e mezkiir kanundaki 1stlfadesi J.stlrdat edllmemelldir. Tevtki sanayi kanununda sanayiin lnkiafi noktai nazarmdan mUessesenin k1ymet ve line gore behemehal mi.inaslp mlktarda her sene prim verilmelidir. 5Standart mes'eleleri:
Ayni cinsten olan mamulatm standartlatmJ.mast ayam arzudur.

6 - Rasyonalizasyon mes'elesi:

Sermaye ve kredi mes'elesinde arzedilen ahvalin tahakkuku halinde i ve malzemeden azami istifade temln edllebilcejtl gibl bir memlekette ayni cinsten imaliitta bulunan fabrikalar m~terek bir idare a.ltmda ve bir ~irket tarzmda i<lare edildlgi takdlrde i ve malzemeden ve masraftan azami istifade temin edUml~ olacaktlr. Tali mevattan ~ok c;alkanta tabir edilen un fabrikalarmdan arta kalan zehair ckmtllan ve rencperler yedindeki miSlr ko~an ve saplan olup bunlardan pek az surette istifade edllmekte ise de gerek tavuk~uluk ve ge1ek hayvanat besllyerek peynircllik ve sii~iiliik ve gerek ispirto ve ki.ltlt fabrikalart yapllatak sanayii hayvaniye ve nebatiyenin tesisine yardnn edllebilir. Bu suretle heder olan ve arta kalan malzeme ve bakaya mmtakam1zda milyonlarca kilo:~ta balig olmaktadlr. D - Mmtaka:n1z dahllinde bulunan mi.iessesat ancak iic;te bir istlhsal kabiliyetini sarfedebilmektedirler. Ve ilemediklerinin ba~hca sebebl de sermayesizlik. ve krediSizlikttr. E - Giindelik i miiddeti kttn sektz, yazm seklz saattlr. Eyyam1 tatiliye mii.stesnadn-. Ogle yemeti ic;in blr saat tatll edilmektedir. Amele yevmlyesi vasati blr liradtr. F ~ Ii!il;llerden ahnmakta olan kazanr; vergileri muesseseler tara.fmdan katedilince il}lnln kuvvei maneviyesini kesretmektedir. TevHd sanayiden istifade eden miiesseselerde ~ahan i~iler de bu verglden miiessese sahipleri gibi miistesna tutuhnahdtr. i::wilik bir meslek oJmahdlf. Qahmakta oldujtu bir miiessesede her hangi bir ic;iye bir kaza gelirse o muessese onun alamm1 tahfif edebilecek derecede sermaye kudretlne ve 14]lnin maruz kaldtS"I felakete nazaran tazminatla miikellef tutulmalt ve yahut o iclye fabrlkasmda muayyen zaman icin yapabilecegl bir i~i vermek mecburiyetinde bulunmahdar. Bir gtlna taksirati olmaks1zm ve fabrikantn faallyetlne halel gelmediti halde bir lc;i bilataksirat linden ckartlmamahdtr. Bu gibi hususat temln edildigi takttrde }ilerin de kuvvei manevlyesl artar ve i<;i ra.ndtmam yiiksellr fikrindeyiz.

614

vii.A YEl' RAPORLARI

o - sermaye ve kredi fru;lmm temini halinde istihsalat1 arttmnak ve ucuzlatlrmak miimkiindirr.

'I'- Smai tedrisat:

Her ~ubei sanayi i~;in ecnebi mutehassiS bulundurmak lhtiyac1 gibi her Ubeden birer talebeyi muterakki memleketlere gondererek melerini temin etmek lazimdir.
8 - Nakliyat tarifeleri:

oldu~u
o~ren

Bahca engellerden biri de nakUyat tarifesidir. Mamulat1 mahalli sarfa nakleden mmtakam1zda yegane hat Aydm demiryoludur. Bu kumpanyarun tarifesi ise akllm1zm kabul edemedigi derecede yiiksek oldugu glbi mebdei Qlan izmir ile miintehast bulunan Eglrdlr arasmdaki aksamm kilometre hesabile vazedilmesiicap eden tarifeler bile pek garip bir surettedir. Mesela Denizli'nin 263 kilometre mesafede bulunan izmir'e bir kantar daklk ~5,50 ku~a ve ayni hat iizerinde izmir'e 377 kilometre mesafede bulunan Dinar'dan 65,59 kurua nakledilmektedir ki beylnlerlnde hi~ blr nisbet yoktur. Amerika'dan izmir'e bir kilo dakik 1 kurua gelirken Denizli'den izmir'e 60 paraya gitmektedir. Bilhassa bu tarife faciasi DenizH sanayiini ve ziraatini oldiirmektedir efendim. Mensucat9dar: 1Bam madlle:

A - Mensucattan dokuma i~in lazun olan ham maddeler iplik ve boya olup bunlardan ipllk k1smmm dortte iit;ii memaliki ecnebiyeden Japonya, Avusturya, Hindiya, italya, ingiltere ve dortte bir de dahllden Adana, Tarsus, izmir ark sanayi irketb tedarik edllmektedir. Bu iplikler aagldaki derecelerde mensucatimiZda istimal edilir.

Derece:
1 - ing1ltere, Japonya iplikleri. 2 - italya iplikleri. 3 - Hindiya, Avusturya iplikleri. 4 - Tiir!dye iplikleri. Birinci derecede lstirnal edilen ingiliz ve Japan iplikleri elyafmm uzunlugu, beyazllgl ve mukavemeti.'lin fazlallgi, fabrikalarmm ihtimarni dolaYlSile gayet di.izgiin ve temiz olan bu ipliklerden in1al edilen mallar piyasada fazla ra~bet bulmaktadtr. Bunlar ayni evsafl haiz iken Japon'larm daha ucuza vermek suretile yapt1klan rekabet dolaYJsile mernleketimizde tamemen Japan iplikleri kullamlmaktadlr.

615

ViLAYET RAPORLARI

italyan ipliklerinin beher topu ayni S!lclette oldugu halde elyafmm dlgerleri kadar uzun ve ipliklerin hini imalinde di.izgun olarak !ilkanlmamast dolayLSile sanayilmizde ikinci derecede kullandmaktadtr. 3, 4 iincii derecede olan ipliklerin de ayni ikinci derecedeki iplikler vaziyetinde bulunmasmdan sanayllmizde bu derecelerde ie yaramaktadrr. Vilayetimiz dahilinde senecte beher paketi dorder buguk kiloluk olan ipliklerden vasati olarak ug milyon be yi.iz bin lira ktymetinde be yuz bin paket, dahilde el ile imal edilen ipliklerden 150 bin kilo stkletinde 120 bin lirahk kaba iplikler sarfedilmektedir. Bunlardan i~i ve amele elbisesi ve zeytin yagt suzmege mahsus torbalar imal edilir. Mensucatta kullamlan iplikler 8, 10, 12, 14, 16, 18, 20, 22, 24 numarah ipliklerdir. Bu numaralardaki sarfiyatm % 75 ini yinni nurnarall iplikler te~kil eder. Memleketimiz dahilindeki fabrikalar ancak 14 numaraya kadar iplik istihsal edebilmekte yalmz izmir .!]ark sanayi &irketi, Tarsus fabrikalan pek az miktarda 20 No. iplik gikarabildikleri ve bunun da ihtiyacumza kafl gelmedigi cihetle 20 No. ipliklerden ecnebi mall fazla kullamlmaktadtr. Memleketimizdeki ipllk fabrikalarmda heniiz imal edilmiyen 16 No. yukan olan ipliklerin hariqten ithalinde fazlaca gumruk resmine tabi olmasmdan dahilde !mal edilen emtiamiz mumasili Avrupa emtiasile rekabet edememektedir. Yerli fabrikalanmi.Zda bu ipliklerin imaline kadar gumriik reslmlerinin tenzili san'at1mtzm inki!;!afma badi olacaktll'.
16 numaradan a.pg1 olan bu iplikler Turk fabrikalarmda imal edildi~i ve biHl.resim mevkii furuhta qikanldigi halde gumruk rcsmi verilerek memleketimize ithal cdilen mii.masili Avrupa maHan ile ayni fiatta ve bazan Avcupa mallarmdan biraz fazla farkla satllmak.tadrr.

DokumaCiilkta miistamel ham maddelerden biri de boya olup tamamen Almanya'dan ithal edilmektedir. Dokumamn rengine gore ihtiya<; basil olan iplikler memleketimizde esnafm kendisi tarafmdan boyanmaktadtr. Dokumacillk memleketimizde fabrika halinde olmayip miinferit tezgahlarla imal edillr. Bunlarm tesisat sermayeleri 150 bin ve miitedavil sermayeleri de 300 bin liradtr.
i~bu sanayide vimyetimiz dahilinde dokumactllgile mti.!;!tehir Kad1koy halkmm istimal ettikleri tezgahlar halt iptidaiden terakki ile makine kuvvetlerine muadil istihsalatta bulunabilecek ekilde 1slah edilmi~erdir. Bu tezgahlar diger el tezgahlarmdan % 70 nisbetinde fazla mal <;tkanrJar.

B - Bu san'atla itigal eden Kadikoy'de elyevm haU faaliyette bin tezgah mevcut olup 4,000 niifus c;allmaktadir. Bu san'atin yeni tesisatla inki~a.fl iqin el ve ayakla mutcharrik 800 adet makineye ihtiya<; vard1r. Bunu temin i<;ln 650 bin lira tesisat ve iletmek t<;in de ayn1 miktarda muteda vii sermayeye ihtiya~ vardn:.

616

ViL.~ YET RAPORLARI

a- Kredi teamUlii 31-61 giin vade ve % 5 zamm1 fiat farkt vardtr. Memleketteki banklar dokumac1llk sanayii erbabma ve allp saticisma k.redi a<;mamaktad1r.
D - San'atkaramn sermayesiz ~;allmalan dolay1sile mallarmt mi.itevassltlara satarken pelnen satarlarsa da miitevassitlardan sattlanlar kamilen vade ile muamele gormektedir. Dokuyucular senenin agustosundan kanunuevvel nihayetine kadar karla ~ahmakta ve miitebaki zamanlarda hemen sermayesine muadil bir fiatla satmaga mecbur olmaktadtrlr. Bu sebeple krediye ihtiya<;larl fazladLr.
2Sermaye ve kredi:

A - Dokumac1hk te~viki sanayi kanunundan istifade etmemektedir. Hatta mevaddi iptidalyesl olan ipliklerden izmtr'e hinl ithallnde duhuliye resmi ahndigl halde izmir'den memleketimize geldi~nde tekrar resim almmakta ve bu ipliklerden imal edilen emtiadan da gene duhuliye resmi istifa edUmektedir.

Mesela: izmir'de bir magazaya gonderllen bir mal l~in izmlr'de duhuliye resmi verildigi gibi oradan Adana'ya sevkinde de Adana'da ikinci bir duhuliye alinmaktadir. TeViki sanayi kanununa nazaran 10 beygir kuvvetinde makine ile lliyen fabrikalar vergi, giimriik resimlerinden miistesna iken sU"f san'atlarl dokumac!llk olan Kad1koy nahiyesl merkezlni te~kil eden 6000 kusur niifustan dokumac1hkla iljltigal eden 5,000 kUsur ntifus yevmiye 16 saat calti;imak ~artlle 10 beygir kuvvetindeki fabrikada.n 90 misll fazla mal <;lkarmaktad!rlar.
B - On beygir kuvvetinde <;allljlan fabrikalar teviki sanayi kanunundan istifade etmek suretile gtimriik, kazan(), miisakkafat vergilerinden muar olduklarmdan dokumacllar bu muafiyetten istifade edemedlklerlnden fabrika mallarile rekabet edememektedirler.
4Te~viki

sanayi kanunu ve tatblkah:

Dokumac1lar memleketimizde makine kuvveti Ue <;all~madtklarmdan teljlviki sanayi kanunundan istifade edemediklerl cihetle fabrika mallarile rekabet edemlyorlar.
5 - Rasyonalizasyon mes'eleleri:

A, B ~ Tezgahlardan (,:lkan maim hlni imalinde ipllklerin yekdigerine siirtmesinden husule gelen atllmt~ pamuktan daha ince bir halde buraca (yosanl tabir edilen bakaya varsa da bunlardan hall hamda istifade edilememektedir. Bu bakaya malzemeden elbiselerde terziler tarafmdan kulIamlan zamkh ve arlnla, satllan pamuklar imali mumkiin olmakla bera-

617

VlLAYET RAPORLARI

ber yorgan i~]lerine konulan pamuk yerine de kullamlabilirse de imdllik heder olmaktadir. C - Olti mevsimde tezgahlardan istifade edilemez. D - Dokumaciiik senenin agustos, eyltil, terinievvel, terinlsani, kanunuevvel, kanunusani aylarmda azami istihsal kuvvetlerile ~allll". Mi.i.tebaki aylarda surtimti.n temin edilememesinden % 25 nisbetinde tezgahlar b~ kallr. Bunun cia sebebi sermayesizliktir. E - DokumaCIIIkta i mticldeti asgari 10 saatten 16 saate kadard1r. Paydos miiddetleri muayyen de~ildir. Yevmlye 50-150 kurutur. F - Dokumacihkta miistahdem !.~c;iler son terakkilerine vasll olmU1ardlr. a - Ticaret Odas1 heyetl yedt kiiden miirekkep oldu~undan sanayi erbabl temsil ettirilmemekte bulundugu clhetle mezkur heyetlerln aza adetJerinin fazlalatinlarak sanayicilerin temsilleri muvafiktll".
6A-

Smai tedrlsat:

Dokumacibkta mtitehassis, i~i ve fen adamma ihtlyac; vard1r. Makine kuvvetl lie c;a~tiglmiz takdirde ecnebi miiteha.sslSma 1ht1y~ vard1r. D - DokumaClbk tedrlsati hali hazrrda mevcut m1lli fabrikalarlrntzda bir ka~ sene bll'amel c;allmak suretile tedrls ettirllmelldir. E - Memleketimizde dokumac;hk !~In tedrisat tecriibesi yapilmaC mi~tll'.

7 -

Nakliyat tarifeleri:

Bugiinkti nakliyat tarifeleri nlsbetsiz bir derecede ytiksektlr. izmlr'den buraya kadar Aydm demiryolu seyri hafif iyin bir okkada dort buc;uk kuru~ navlun almaktadir; seyri seri de bir misil fazladtr.
Bakrrctlar, dernirciler:
1 - Sanayiimizde kullantlan ham maddeler bakir, demlr olup bunlar memaliki harlciyeden tedarik edilmektedir. Senede on bin kilo bakir, otuz bin kilo demir ihtiyacumz vard1r. Her iki maddeden beher sene yirmi bin lirallk ham madde celbedilmektedlr. 2 - Baku ve demire ait ham maddelerin dahilden tedariki mumki.inse de leap eden ameli}'ati ifa ic;in 1ktiza eden tesisatnn1z olmadtgmdan tedarlk edilememektedir. Gerek bak1r ve gerek demlr i~in l:lzim olan ham mad de memlekette mevcut hurda bak:rr ve demirleri eriterek levha haline konulmas1 ve bu levhalarm bir silindlrden gegirilmesi her iki sanata alt ham maddeyi temin eder.

618

vtLAYET RAPORLARI

Bu surette istihsal olunacak ham maddelerin re rekabet edece~i iiphesizdir.

hari~ten

gelen maddele-

3 - Memalikl hariciyeden elyevm temin edllmekte olan ham maddeler iizerindeki allm sat1m tamamile pel)inen icra edilmektedir. 4 - MamuiatlffilZ duhuUye resimlerinin tesiri altmda suriimiinu kaybetmektedir. Ham olarak ithal edilen mevat i~in duhuliye resmi verildigl halde mamUl hale ifrag edildikten sonra her sevkedildigl yerde tekrar tekrar ayni resme tabi tutulmak suretile miistehlik yedine ge~inclye kadar miikerreren resim almmakta ve bu hal sat1~ fiatlarm1 yi.ikseltmektedlr.

5 - Yukartda izah edilen ham maddelerin memleketimizde istihsali :tamanma kadar memaliki hariciyeden gelecek ham maddeler gt.l.mriik resminin tahflfi suretile rekabetimiz temin olunabilecektir.
6 - Fabrika halinde ~ahan mi.iessesat tevlki sanayi kanunundan istifade etmek suretile bir ~k vergi ve gi.imriik resimlerinden muaf bulunduklan cihetle mamulatm1 btzden daha ucuza sarfedebllmekte olmalan ve mi.inferlt ~allan sanayiimiz erbabmm mamu1At1 bunlar karlSmda pahahya mal oldugundan sat~Iar1 giinden giine azalmaktadtr.

7 - Baklrctllkta tstihsal ameliyelerinden arta kalan doki.intii ve bakaya malzeme ile tali miistahzarattan istifade edilmemektedir. imalat esnamnda kesJntilerden has11 olan ufak pa11;alar hurda fiatmda sattlmakta ve bunlar memaliki hariciye mi.iessesat1 tarafmdn tekrar erltilerek levha haline ifrag edildikten sonra tekrar memleketimize ithal olunmaktadlr.
8 - imaH\.thanelerimiz sermaye ve kredlslzllk dolayiSile azami istlhsal kuvvetile ~allamamakta ve bir ~k zamanlar tatili il)gal mecburiyetinde kalmaktadir. 9 - Memleketimizdeki teamiile gore I iicreti haftallk olarak verilmektedir. Haftallk iicret 3-4 lira arasmdad1r.

nakliyat tarifeleri bugfinkt.l. alun, sat1m flatlart pek fazla. halde nakliyat tarifeleri elyevm gene eski vaziyetini rouhafaza etm~ktedir. Bunla.rtn icabt hale gore tadili ~ok Hl.zimdtr.
10-~imendifer
dti~?tiigi.i

11 - MamuH\.ttrniZm rekabet ve satllanm gerileten mamul bir halde ithal edilmekte alan 4iinko ve ali.iminyom malzemelerdir. Bunlarm ithalinl men i~in gi.imrfik resimlerinin tezyidi laztmdir. 12 - San'atlmlZda bahca li>.zlm olan ~am komiiriidiir. Orman idarelerl halka komlir yakmak hususunda teshiH\.t gastermeleri istirhamml ml.ibeyyin ibu raporumuz tanzim ve takdim ktlimr.

Kunduracllar:
A - Kunduractllk sanayiinde kullamlan ham maddeler muhtellf renkte oskar, nakol, parlaklar, k1reseler, tclatln, vakete, mein, sahtlyan, k~i

619

vfLAYET RAPORLARI

derlsi nammdaki derller, ve ince, kahn koselelerde muhtelif eb'atta demir ve aga~ '<ivi, keten iplik, cila, renkler, kanca, kapsol, dugme, barton, iplik ve lastik mest lastlklerl, ve lmalatta kullamlan bllctimle alatt edevat ve kahplardtr. Bu ham maddelerden telatin, vakete, me~?in, sahtiyan, kosele, ke~i derisi, ince kosele kendi memleketimlzden ve miitebakisl kamilen Franstz, ingiliz, Almanya, Bel~ika, Amerika'dan tedarik edllmektedir. Bilumum ham maddelerden memleketimize her sene ylrmi bin lirahk mlktan memaliki hariclyeden ithal edllmekte ve yiiz bin lirahk miktan da dahilden tedarlk edllmektedir.
B Dabagat sanayiinin memleketimizde mi.itehasstslar bulundurmak suretile burada imal edilmlyen miimasil Avrupa mallarmm memleketlmizde de !mal edllebllmek suretile dabagut muesseselerinln tslaht Hlztmdtr.

Denizli'de mevcut olan lki dabagat fabrikasmm alat ve edevat1 fazlala!ltmhr ve blr mutehassts da celbedillrse kunduracthkta mi.istamel ham maddelerden deri kismi tamamile temin edilebilir. C - Memleket dahilinden tedarlk edllebllen ham maddelerin ahm ve satirni bali ha3ll'daki buhran dolaytsile pe~?incn icra edilmekte ve murnasili Avrupa mallan da aynl _,eraite tab! bulunmaktadtr. D - Allm ve satunda kredi ile icrayi muamele sanayiin terakkisl namma bizce muvaftk goriilmemektedir. Qiinkii: Kredl lie almacak bh mal mutlaka piyasactan fazla flatla i%tira edilecek ve ondan hast! olacak mamulat gene piyasaya gore sattlacak oldugundan dalma kunduracmm menfaatslz olarak ~alimasma badi olacakLtr.
2 - Sermaye ve kredi:

A - Kunduramhk sanayliPdeki tesisat sermayemiz elli bin ve mutedavil sermayemiz de k1rk bin llradtr. Ibu sermayeler evvelki senelerde u~ mlsli derecede iken bugun daima tenezzi.ile meyyaldir. B - San'atimtzi zamann. gore inkl~?af ettlrebllmek uzere A. ftkrasmdaki tesisat sermayesine bir miRil vc nuitedavi.l sermayeye de iki misil sermayeye ihtiyacmuz vardtr. C Sanayiimizde ticaret alemlne
kar~t

yap1lan kredi pek

geni~?tir.

Bu kredi dolaytsile verdigimiz mal bedellerini tahsil edememek ve yeni icra

kanunu muciblnce hapsen tazyik ilga edlldiglnden bu tahsil tamamen icra edilememektedir. Bu cihetten sanayi erbab1 sermayeslz kalmaga mahkum olarak blnnetice siirum reks.beti temln olunamamaktadtr. E - Memleketlmizdeki bilumum bankalarca sanayi erbabma kat'lyyen kredi verilmemektedlr. Sermaye ihtiyactmiZI temin edebilmek iizere her bankanm sanayi erbabma kudreti mallyelcl'i nisbetlnde kredi agmalan Iaztmdrr.

620

VlLAYET RAPORLARI

3 - Verc-ller ve riisum: 1 - Kunduracthk sanayii erbabmdan hl4; birisi. teviki sanayi kanunundan istifade etrnemettedir. Bir kunduraCI vasati ola.rak .senede muameiAti umumtyesinden iiq yiiz lira klr temin edebilmekte ve bundan mahlye on beer lira masarifi hususiye ve iae olarak senede yuz seksen llrasmt sarfeder ve bllumum vergi ve rusum olarak seksen lira Ita ve ktrk lira da safi kar olarak aytrabllirse de hall haztr ltibarile iafje ve vergi bedellerini zor temln edebilmekte ve bazt seneler de a~tk olarak muamelltmt kapatmaktadtr. 2 - sanayUmizin terakkisine man! olan bal'ihca mamul ki~ ve yaz Iasttklerlle mamul Avrupa ayak kaplart ve terllkleridir. Bunlarm hiik.ume~e muvaflk bulundug-u takdlrde ithal edUmemeleri san'atumzm lnklaft namma elzemdir. Keresteciler: Kerestecillk ticaretimizin memleketimizde inkiaft lie ecnebi mallartnm ithaline ml\ni olabilecek bazt esash noktalar atideki mevat Jle hull\sa olunabilir: ' ,_ . . . .l, .... 1 - Turkiye ormanlarmm ve bilhassa Denizll muh1tindek1 ormanlarm deniz lskelelerlne ve ~mendifer istasyonlarma uzakhtt ve ormanda muntazam yollarm mefkudiyeti ormanda kesilen ataqlart nakledecek vesalttn -yoklu~u keresteciliAimizin lnkiafma mini olmaktadtr, Memlekette mal iiatlarmt ucuza temln edebilmek iqin biiyiik ve yiiksek sermayeye miitevakktf alan dekovil ve haval hat tests etmek suretile nakliyattan tstifade etmek i!fln iiphesiz kl bugiinku vaziyette ,c;aluslar sermayesl buna kifayet etmiyecektir. Hukil.met gerek milli sermaye He ve gerek JstJkraz suretile tekil edecek ss.nayi ve tesiss t bankast uzun ve muayyen vadt>lerle para. ikraz ederek bu tesisa.ta yardtm edebilirse en miihim 1htiyac;lardan birisi temin edilml olabillr. 2 ~ Memlekette kerestecillk ticareti tizerine mahn pahallya mal olmasma sebep olan buyuk teslrlerden biri de riisum ve i:kt.isat Vekaletinin "tuccaram ifasma mecbur tuttutu ,eralttlr kl: A - Masarifl teCiriye. B
~Fen

memurlar1 ve muhaftzlar maa,atl.

u~;

cD
~

ormanda kA.rgir kuiUbeler yapmata mecbur t;ut.ulmak. ayda bJr

C - Verilmesi llz1m gelen orman takBlt bedellerlnln her tahakkuku.

Odunluk aksa.mt onnandan harice
~;tkartlmaga

mecbur tutulmak.

621

vlLAYET RAPORLARI

3 - Masarifi teciriye olarak alman beher metro mikap gayri mamul e!;ardan alman yinni kuru~ haztneye dotrudan duya irat kaydedilir. Bugtine kadar hi!; bir yerde ve hi~ bir suretle orman te~Wlr edilmeml.tir.
4 - Tiiccarm aldl~ her hang! bir orman i~in fen memurlan ve muhafazalan ister tayin edilmi ister tayin edilmemi~ bulunsun ne masraf allnmaktadlr kl:

Bu da beher metro mikap kereste bama bir bu~uk lira gibi olduk~a miihim bir yekun tekil etmektedir. Amenajman tanzimi her hangi bir orman i~in en aagi ii~ bin lira gibi yekun tekil eden bir meblii~l lhtlva etmektedir.
5 - Her ii~,; ayda verilmesi lazim gelen takl!itlerin dogrudan doiruya tiiccan fa.ize bogm.a.ktan bal}ka bir ey degildir. Hi~ olmazsa bu taksitlerin daha evvelki senelerde oldugu glbi senelik olarak '\llmrsa hiikumet tt.iccan faizden kurtarmii} olur.

6 - Hele bir agacm msfmdan fazla odunluk aksamm1 ormandan d14anya ~Ikarmaga mechur tutmak dogrudan dogruya tticcart imha edecek 11(!raitten biridir.

Beher metro mikap kerestenin mal fiatl ve rilmitir. Kuru

Masarif

sat1~

fiatt a!jagida

gO:>te-

esamisi

zzoo
1500 1000 150 250 300

Masarifi nakliye fabrikaya kadar bir kiittigiin beher santlmetresinde on kurUI;Jtan Ormau bedeli imallye masarifi Orman fen ve muhafaz!l maa;ati Mustahdimin maaati kil.tip, ntiidiir, kavas ve saire Denizli'ye kadar ;imendifer araba nakliye ticreti

Maliyet fiatt
5400

Satl!J fiatt
5500

7- Romanya'dan kabulii muvakkat ruhsatiyesi Ue ithal edilen kerestenin iLhalinin men'i inki;afimizt temln edecektir.

Memleketteki kereste ihtlyaca kati gelmedigi nazara ahmyorsa htikumetin orman iletmekte bulunan tiiccarlara yapacagi teshilat bankslar ve ~irketler tesisi suretile islenmemi!J ve bugiin koyliller t.arafmdan harik ve bir ~ok sebeplerle tahrip dilen ormanlar i~etilirse bu ihtiya~ temin edilmi bulunacaktir.

622

Ezcumle Tavas'm Bozda~ ormanlannda. ball haztrda iki ytlz bin metro mlkip kerestelik eKar veaaitsizlik yiiziinden ifletllntiyerek koyl\Uerin tahrlbine maruz bu-akl1maktadtr. 8 - Rom.anya'dan izmir'e kereste lthal edilirken izmir'e en yakm blr mevkide orman mmtakw olan Denizli'nin Romanya'ya rekabet edememesinden en miihlm. bir eebep tie imendlfer tarifesinln ytiksekll.gidir. ~;Jimendifer kumpanya& Dniz'liden izmir'e kadar beher metre mikap kerestede J2 ltradan fazla navlun iicreti almaktad1r. Yukarda yazcbgumz baz1 noktai nazarlrnlZ dikkate allnarak gerek ikttsat Vekaleti nezdindekl te!!ebbfi.sat ve gerek kumpanya tarifesinin tenzlllle kerestecilikle miiftegil zevata teshilat temin edlllrse mernleketlmlzde milli gayenin yak1n bir zamanda ternini mfunkiin olabilir.

623

Bahkesir Raporu
Standart mes'elesi: Memleketimiz ihracat emtiasmm memaliki ecnebiye piyasalarmda alelekser rekabet sahasmda reva~;tan mahrum olmalarmm en miihim sebebi, mallartmtzm standardize edilmeksizin sevkedilmesidir. Kalite itibarile yiiksek fakat standaridze edilmerni~ bir mala, kalite itibarile ondan daha dun ve fakat standardize edllm~ bir mal her zaman iin ~!a yam tercih goriilmektedir. Qiinkii standardize mallar alakadar tiiccarlann maddi ve manevi teabhiit ve tekeHiillerini mutazammm olmak itibarile bila tereddtit ecnebi piyasasmm emniyet ve tevecci.ihiini.i kazanmakta ve bu suretle ragbete mazhar olmaktadtr. Bunun iin her Ticaret oda:s1 kendi mmtaka.<>l emtiasmm ihrac;tan evvel standardize edilrneslni temin ve bunun sthhat ve tamamii mes'uliyetlerlni deruhte etmeli ve bu iin ciheti tatbikiyesi miitehass1slar tarafmdan taibik olunmahdlr. ~ahsi ve muvakkat menafi ugruna bu mi.ihim mes'eleyi lhmal ile memleketin umum menafii iktlsadiyesine bu yiizdon miihim zararlar gelmesine sebep olacaklar icln de edit cezalar tatbik edilmelidir. Maahaza fenni vesaite arz1 ihtiyac; eden bu miihim noktanm her muhitte temin edilebllmesine lmdillk imkim has1l olamJyacaih kanaatini de izhar etmek lazJmdlr. Onun ic;in evvel emirde ihracat emtiast iizerinde ta8:ie ic;tisar edenlerin tahakkuku halinde :;;lddetle tecziye edilmeleri ile maksadm teminine dogru ilk ad1m atilml~ olabilir. Nakliye tarifesi: Alelurnum deniz ve kara nakliyat tarifelerinin istihsalatl smaiyeyi tevkif edecek dereeede yiiksek bulundug:u muhakkaktir. Bilhassa imtiyazh ~imendifer llirketlerinin tarifelerinde nakliyat iicretleri bihakkin ikilyeti muciptir. Ezciimle izmir - Kasaba ve temdidi demiryollarmm Soma - Bandirma klsmt i~in ytiz ell! kiloyu bir kilo da tecavi.iz etse yiiz elli kilo iizerinden i.icret almmakta oldugu ve bu yiizden halkm ve tii.ccarm ve erbab1 sanayiin mutazarrtr olduklan gi:iri.ilmektedir. Nakliyat tarifelerlnin en ucuz hadlere indirilmesi m1lli sanayiin inki~a.fl igin zarurldir. Vergiler ve riisum: Bugiin sanaytlmizin inkiafma en biiyiik mimi ve hail muamele vergisi

24

VJIJ.YET MPOIU.Altl

kanunudur. Htiktime.tlmiz bir tarafatn tep"lti sanay1 kanunlle sanayi erbabmt himayeye kalluftr ve her tiirltl rt\aum ve teWtften mua.t' tutarken di.ier atraftan mevaddt mamulentn klymeti iizerinden velevki m\lfteri~ ait dahl elsa yiizde alu niabetlnde muamele verglsl tsUfa.st sanayimizin inkt~fma. btiytik set 9ekmektedtr. Muamele verglsln1n tatbikindenberl biiyiik 3&Il'atler ve makine kuv~ vetinin yerlni k~tlk .san'atler ve el tezgihlart tutmaktadtr. Ha.lk velevkl nefaseti biraz daha dun olsa velevki blraz daha. az hasllat alsa dahl ken<IJstne attr gelen muamele vergl.sini vermektense basit ve muamele verglslne ta.b1 olrmyan bir ktSim ktlgUk sanatler sayestnde lhtlyaemt temine 4;allfmaktadtr. Mesela muamele vergtsJ.nin tatbik1nden sonra kuvvei muharrikeli bir yathaneler ve yag fa.brika.lart yerine el preslertle istihsal eden tezg!hlar tercih olunuyor. Giinden giine l}ehrimizde bile tat dei!Urmenlerlnin mlkatrt ~pllyor. Bunlar 14 buluyor, di~r taraftan vals ve Elek tertibatmt haiz son slstem un fabrika.Jart isiz kallyor. Muamele vergLsinin llgaSl ve halkm hissetmiyeceii ba!}ka bir teklif ekline kalbi sanayiimizin hlmayesi ve inki:j:aft igln ilk safta bir tedbirdir.
~ok

Te!Jviki snayi kannnu:

1 - Yeni 1055 numarall teViki sanayl kanunu 15 hazlran 927 tarlhinde ne!}redil~ olma.stna ragmen nelp'inden evvel tatbik ve mer'i olmaga balamaSl ve tatbikatma. ait talimatname ise aneak 1 tenunuz 927 tarihinde tanzlm olunma.st ve kanunda 1 kl\nunuevvel 1329 tarihli eskl kanun ile yenl kanun arasmdaki miiddet zarfmda iera. edllen muamelelere tatblk edilecek ahkim hakkmda mevadd1 kanunlye bulunmast bir ~ok erbabl sanayiin depozitolartnm lade edilmemesini ve binnetlce magduriyetlerini m11clp o1mu11tur. Bu suretle matdur edilnilij olan erbabt sanayllu gadlrden vikayesl ve depozitolarmm iadesi hakkmda yen! bir maddel. kanuniyenin tedvinine karar itast muktezayi hak ve adalet olacaktll'.

2 - Yenl te11viki sanayi kanununun bl!'inci maddest daimi ve muayyen zamanlarda makineler lanesile her hangi bir maddenln evsafmt veya ~k!lini k!Smen veya ta.mamen tebdll eden ve bu ma.ksada ta.hsis edilen yeril sanayi mliessesatt addederek bundan yartm astr evvel yapi.lan zeytin -ve un fabrikalarmt da. hl.maye etmekteclir. Haklkaten hlmayeye layik asri sanayi. muesseselerinin himayesi zararma olark bu gibi kohne tesisatt cami fabrlkalann himayesi memleket sanayiinin bir an evvel asri vesal.tle techizlnl lmk~nSIZ kllmaktadtr. Binaenaleyh laalettayin evsattru tebdil eden miiessese ve fabrlkalar degil her halde TUrk m.illetlnin muhtat; oldttA'u .sanayU tefrik ve tadat ederek bunlara muktazi alB.t ve edevatm aiMt ziraiye gibl dogrudan do~truya. ve blla merasim muaflyetle memleketimize 1thallnln serbest blfaktlmast 11\zundlf.

40. 625

viLA YET

RAPORLARI

3 - Kanunun 21 inci maddesindeki ruhsatname istihsali i~ln verllen rniihletler uzun oldugu glbi bu baptaki muamelat ta erbab1 sanayii killfetl1 merasime marua kllmaktadll'. Bunun daha salim ve daha ktsa bir hale ifragl' leap eder.
4 - Miisaade ve muafiyetlerin kanunun 23 iincii maddesinin son flkrasma n:1zaran ruhsatname tarihinde degtl erbab1 sanayitn mti.racaat tarihinden ba~amas1 suretinde kanunun tadlli gene erbab1 sanayi i<;in kolayhktir.

5 - Kanunun 2 inci maddesindeki. smlf taksimatma tevfikan mi.isaade ve muafiyetler de s1mflara gore tezyit ve temdit olun~akta ve binnetice dbrdiinciiden ii~iincii. iic;i.inci.iden ikinci, ikinciden birinci daha ziyade mazhari himaye olmakta bu itibar ile kanun birinci Sl.Uifl derece itibarile fazla himaye etmeslne ra~en s1mf ve numara bii.yi.idiikc;e himaye kii~i.il mekw binnetice kiic;iiciik derece ve s1mftan zlyade biiyiikler himaye edilmekte ve hakikati hal ise bunun aksine olup en ziyade muhtact himaye kucbk sm1flar veya hiQ olmazsa erbab1 sanayi ayni derecede mazhari muafiyet .olmalldir.

Debagat: iptidai ve vesaiti fenniyeden mahrum bir vaziyette bulunan rnemleketimizin san'ati debagati bugiinkii hall He ecnebi memlekeUerden baztlarmm ham rnevaddma miiftekirdlr. Bunun ic;indir ki otedenberi vasati olarak memleketimize senevi 100-150 bin lirallk Rangon mall bi.iyiik hayvan derileri ithal edilmektedir. Bunun yeg:lne sebebi: iklim ve eraiti muhitiye icab1 ve nesli bakarm heni.iz JStlfa ve lsltthma muvaffak olunamamas1 dolaytsile memleket dahilinde ta,J.ep ve ihtiyaca tekabtil edecek derecede kahn ham deri bulunamamasmdan ileri gelmektedir. Memlekete asri vesaiti imaliye VI" smalye ithal ve miktarlan teksir edilmektedir ki bu nevakiS k1smen olsun makine kudretile temin ve telafi edUebHrnl:;! oL<;un. Demircllik:
1 - Erbabl .san'at keyfiyet ve kemiyet itibarile kafi derecededir. Strp, Bulgar ve salr ecnebi san'atkarlara memlekette i verildigt i(]in isiz kalan ve zaruret inde b,ulunan san'atkarlaruntz da az de~lldir.

2 - imalii.thaneler makine ve motorlerde tamiri laztm gelen aksa.mt miikemmeien vi.i.cude getirdigi gibl bir c;ok yedek alii.t ve edevat1 Avrupadakindn daha sa~Iam bir surette yapmaktad1r. Yalmz tesisat noksam dolayiSile fazla vakit kaybetmekte ve az i ~lkarmaktadJrlar. Bu noksanlar temin edildigi takdirde matlup ekilde dokilm ve demir imali m.eydana getirilerek beldenln ihtiyacati mahallinde tatmin edilecek istanbul'a ve hatta Avrupa'ya m.iiracaat mecburiyetl basil olmtyacak, hi~ olmazsa bu

626

Vil,AY~ RAPORLARI

mecburiyet azalmi~ olacaktir. Avrupa'daki fabrika ve imalathanelerln btiytiklfiti.i ve takslml amal kaideslnin harfi harfine tatbiki dolayJ.SUe Avrupa m_amulatma rekabet edilmiyece~i pek tabiidir. Fakat lmallthanelerimlzin noksanlarl tem1n edildikten sonra Tiir1qye'de ihtlyaca klfi derecede yapllabilen muamelatm Avrupa'dan memlekete ithali t;ok manastz olaca~mdan bu gibi mamulitm tesbitile men'i lthali faraza Tiirkiye'nin her tarafmda tulumbanm her ~e,!Jidi yaptldlgl halde ve FranSiz tulumbalarmdan daha ucuz satllmakta iken ni~;in Avrupa tulumbalarmm ithaline mi.isaade edilsin? 3 - imalathanelerimizin noksanlaum temin suretile tevsii it;in sanayi bankasmm memlekette tee'ubu ve slt:f san'atkarlara ehven faizle uzun vadeli kredi ac;mas1 kuvveden file getirilir, bununla beraber kooperatif ve sair sureWerle birlikler te~kil edilirse matlup baSil olur. Bunda muamele vergisinin ve gtimri.ik rtisumunun da ~ok dahli vardir. Mevcut imaliHhanelerimiz memleketimiz sanayime nazaran ve alat ve edevatmm noksanhklarma ragmen pek ince i~ler viicude getirebildigi halde k~zma ve kiirek gfbi basit imalatm Titrkiye'de yap1lmasma mani olan hususat, muamele vergisinin fazlabg1, ham mevat tizerine vazolunan gi.imriik d.i.sumunun c;oklugundan bal}ka bir eY degildir. 4 - Birinci macldedede 1~aret edildigi vec;hile san'atkarlanmiZI i~siz birakmak ve onlan terfih ve tel}vik ic;in emsali memleketimizde mevcut olan ecnebi l~c;ilere umumi. ve hususi olsun l verilmemesinin temini bilhassa imendiferlerimizi yapmakta olan kumpanyalarm Tiirk san'atkarlarma lilyik oldu~u i!li vermekten it;tinap ederek kend1 milletlerinden dlmasa bile ecnebl san'atkarlarma haddinden fazla bir ticretle i~J vermekte olduklarl gori.ilmektedir!. Bu hal Turk san'atc;Ilarmt magdur ettigi gibl izzeti nefsi millilerini de rencide etmektedir. Mevaddl anifedeki temenniyat, kuvveden file getirildigi takdlrde memleketimizde san'at ve san'atc;Iligm inki,!Jaf edece~i ve bir ~ob. hususlarda Avrupa mamulatma alan 1htiyacatimiZm tamamen zail olmasa bile pek ziyade azalacai!;I kanaatlndeyiz.

627

Ankara Raporu
Sanayi kongresinde mmtakarnlZ namma mevzuu hususat tesbit edilmi~tir. bahsedilmek iizere

aa~tdaki

1 - Ankara ve bUhassa btitlln Turktye dah111nde ham mevatatn en evvel nazan dikkate abnack ormanlanmJ.zcbr. Ormanlann umum ve toptan de~U ufak parQalara aytrarak kat'iyatmm mtinakasaya vaz'1 kereste fiyatIarmm ucuza mal olmasmi 1nta1} edecek ve bu gtin Ankara'da metro mikabt 60 - 70 liraya satllan kerestenin 35 liraya karile beraber satdma.s imkAni temin edUmi olacakt1r. Kerestenin ucuza satilmasi ile hem ihracat fazlala.acak hem de bundan mamul eljya daha ehven fiata mal edilecektir.

2 - M~mlekette hassatan susam zeriyatmm tel}vik ve tergibi lazimdir. Qiinkii susam yaz mahsuliiniin idrakinden sonra gelec..')k sene mahsulUnii zeretmek iizere ihzar olunan ve nadas yapllan tarlalarm kuvvei inbatiyesine halel getirmemek artUe iklnci defa zerolunan bir mahsuldiir. Susamdan belva tma.l ve susam ya~I istihsal olunur. Susam ya~t memleketimizde ve bilhassa memallki ecnebJyede g!ttik9e reva9 ve rag-bet bulmaktadtr. 3 - Afyon zer'iyatmm Eskiehir, Kiitahya, Afyonkarahlsar havalis1ne inhisar ettirmeyip kabiliyet1 zlraiyesi olan biitiin memleket dahilinde yaptlrllmast iQin tevikat ve tergibatt laz1rnede bulunmak icap eder. Qiinkii afyon memlekete para ithaline saik olabUecek k1ymetli bir mahsuldiir. 4 - Ankara'da mevcut biiyiik ve kuciik milli sermaye He miite~kkll erbab1 sanayi .sermayelerini tesisata sarfetml. olduklarmdan elyevm euerinde nakdi .sermayeleri yoktur. 5 - Erbahi sanayi ve tticcaran mevcut bankalardan kredi temln edememektedlr. Ancak tedarik edebildikleri ufak krediler yani nakdi muavenetler bankalar hariclnde bulunan klmseler ve yahut 1 yapt1rmak arzusunda bulunan eshabi ihtiya9 vaSttasile olmaktadrr. Harigten temln edilen nakdi muavenetler !~In de ayda. yiizde be,ten on bee kadar faiz verilmektedtr. Cok a~Ir eralte ra~men bu muavenetler de temin edilemedi~ zamanlar, erbab1 sanayi kredis1z mus.venetsiz ve attl kalmaktad!r.
6 - Erb:1-b1 sanayi eiddi ve fm bir muaven~t gormediklerinden elde istok mal bulundurmak ve her zaman eshabt ihtiyacm arzulanm is'ar etmek imk~m yoktur. Avrupa'dan celbolunan e~a 1se mebzulen bulundu!tundan

628

Vh.AYET RAP01U.ARI

eshab1 muracaat ve lhtiyacm arzu ve emeller1 her zaman bunlarla tatmln edilmekte ve buna karl dahlU maroulat ile rekabet etmek imkan1 kalmamaktadu.
7 - Sermaye ve kredi temin edebilecek hi~ blr muessesel maliye yoktur. Mevcut bankalar maksad1 teekkUltine tevafuk etmedilfi cihetle erbab1 sanay! ve tticcarana ufak bir kredi bile ku~admdan lmtlna etmektedirler. Bonolarml bin tiirlii ~eraite tabi tutarak iskonto etmezler; bunlan temin edecek bir mi!essesenin vucuduna kat'iyyen ihtiya{: vard1r.

8 - Tiiccar ve erbabl sanayi muamele yaparak kazanmak ve i~lerini tevsi etmek mecburiyetinde bulunduklan gibi sermayei me\'cudelerlni tenmlye ederek tezyit etmeleri de lazmedendir. Malfundur kl kazanms.k iQin mu amele yapmak ve muamele yaJ)mak i~in de kazanmak lktlza eder. Yekdlterlnin laz1m1 gayri miitariki olan bu ef'alden dolayt bir ahtstan muamele ve kazan~r vergisi namile iki vergl tarh ve cibayet olunmaktadrr. Tediye ve cibayet olunan bu iki vergi tuccar ve erbabl sanayiin ellerinde mevcut sermay~i miitedavileyi ahp gotiirm.ektedir. Bir sene mtitemad.i bir sAyin netlcesi eldeki mevcut sermaye ve mesal vergi olarak tamaroen hiikumete devrectilmesi hasebile sefalet ve perlanbk ba gasteriyor. Bu vergiden bir tanesinin kaldmlarak bfzlere nefes alabilmek hakk.Ulln bah!ieclilmesi.nJ. r1ca eder1z. Bundan baka bu kanunlarm suveri tat.bikiyesinde de blr takun yolsuzluklar vardu ki ISlahi makam1 aidinden iatirham olunur. Mesela; kuvvei muharrike ile miiesses ticarethaneler muamele vergisine tabi oldugu ha)de kuvvei muharrikesi hayvan ve su kuvvetine tabi olan diger aynl b1r miiesese muamele vergisinden muaf tutulmaktadlr. 9 - Olii mevsimlerinde sanayi erbabtnm aza.mi iatifadelerinin temlni evveli sermaye ve kredlye ihtiyat; gostermektedir. Bundan sonra istihsalatm da mahrecini temin etmek muktazidir. Ayni zamanda ecnebi memleketlerinde ~ bulrunaylp buraya gelen ve mazhari himaye olan ecnebi amele ve ustalara da ratbet gostermemek laztmdu. Bu adamlarm deruhte edecekleri ilerde ehliyet ve kabiJiyetleri tayin ve tasdik edilmedik~e i!! verilmemek hususunun temini teemmiil olunmahdlr kl kanaatkar, namuslu Turk amelesinin de olti mevsimlerde iJi bulabllmesl, ~allDlasl imkan dahiline girebilsln.
10- Muhtelif mmtakalardaki mevcut ticaret oda.smda behem.ehal erbabi sanayi temsll olunmahdu. Ticaret ve sanayi odalarl erbab1 tiearet ve sanayiin s1yanetgah1 olmahdlr. 11 - Nakliyat tarifeleri asgat'i dereceye Jndirilmelidir. Teviki sanayi kanununun baheyledi.ii yiizde otuz. tenzilat ~llndiye ka.dar nazar1 dikkate allnarak tatbik edilmedigi g!bi bundan istifade ed~n mtiessese de pek azd1r ve belld yoktur. Kanuni olan bu noktamn beheroehal ta.tblk ettirilmesi esbabmu,) istikmali rica olunur .

629

ViLA YET RAPORLARI

12 - Teviki sanayi kanununun mevcudiyetini iitmekteyiz. Tatbik edildigini goriip i.!?iten olmadlgi gibi Ankara'm1zda bundan mtisteftt alan bir klmse de yoktur. Ankara'da pirimlerden istifade eden yiiksek sermayeli irketlerden ba~ka hemen hi; bir miiesesse mvcut degildir. 13 - Memlekette imal ve istihsali miimkiin olan deri, kosele, tiftikten mamul Tosya kul}agi, Ankara sofu, Kayseri yazmast ve alacas1, Kadlkoy dokumalan ve saire gibi eya emsalinin ag1r riisum vaz'1 ile memalikl ecnebiyeden men'i ith~lleri ve yerli olanlarm sarf ve istihlakl esbabtntn temini Iaztrnd1r. 14 - Mi'rttehit ve miitcrek gal~mak ferdi qall~maktal'. her halde faidelidir. Bilhn':ls?. mi.\teferrilt ufak sermayenin toplu blr h::tle ifrag1 <;ok mi.ismh: olur. Kol kuvveitni kuvvei muharrikeye tebdil ederek <;ali~mak bittabi daha mtifittlr. Yalmz her memleketin kuvvei muharrike olarak isttmal mecburlyetinde bulundugu vaSitalarm ucuz olmas1 artttr. Mesela Eski!iehlr ve Istanbul'da erbab1 sanayie verilen elektrik kilovatl 5 lla 6 kuru~ oldugu halde Ankara'da 9 ila 14 kuru olmast Ankara erbabt sanayiini tahammi.il edemiyecek blr bar altma koymaktadlr. Erbab1 sanayie kuvvei muharrlke olarak verllecek elektrik ve sair kuvvetlerin azami derecede tenzilatli olmast esbaomm istikmali Hi.z1mdtr.

Oazi ayintap Rapom

G. Aynb.p Ticaret ve Sanayi Odasi mmtakasmda yetiijen ve yapllan mallardan Turkiye'ye ve ecnebiye az veya ~ok t;lkarllabllenlerin belli balllan dokuma san'atlart, ltimya san'atlan, ekin .san'atlan atlarile siralanabillr. Bunlardan artan bir de aga.; lleri .san'atlan vardtr. Dokuma san'atlarmda: Pamuk ve ipek dokumalar, ~ulhaltk, kuak.;tltk, k!Umcillk, c;adlt ve hararcillk, lPQilik, bir de Amerika'da blle iinlerien "Antep el l!Jleri vard1r, Pamuk ve ipek dokumalar ilerinde: Alacalar, ketenler, popllnler, hav- lular, petirnallar, ipek krepler ve b~kalan vardrr. ((ulhalar: Pamuk
ipli~nden

donluk ve gfunleklik dokurlar.

Kuak~tlar: Gurtin ve Acem ah ve taklldi yiin ve ipllk kW}aklar c;t kanrlar. Kilimcilerimizin her renk ve boydaki kilimleri Anadolu'nun hemen her tara:fmda reva~hdu. Klldan yaptlan Arapkari t;adtrlar, kll harar ve torbalar da olduk~a emekU lJerdendir. ip~Uerimiz: Kilimciler lc;in kalm ve ince ip yapmakla ugraIrlar. Kimya san'atlanmlZda sabunculuk He tabakbk vardtr. ~?ehrimizde varl1k gosteren be sabunhanede oz zeytinyatmdan yaptlan sabunlanmlZ gundoguu, orta ve poyraz Anadolu'da satllll'. 2:> tabakanede ilenen giileftell, kanarya sartSl sahtlyanlar Mlslr, Tunus, Cezaytr gibl maA-rtp diysmna kadar gider. Kara ve renkli glAseler.lmlz ve kt>seleler el He yaptlmakta ve ancak tjehrlmizde satllmakta lseler de . meinlerlmiz istanbul esnafmca c.la hesaba katdmaktadtr. Ekln san'atlartmtz ic;lnde en belli ba~tsl tadt, gucii, kokusu ve deA'erl He unlenen pekmezlmlz ve kuru iiziimlerlmlz vardll'. YaA'cthk ve peynirciliA'imizin de hatm sayJltr. Bunlardan baka, flStikll, cevlzli baklavalartmtZm iinii Amerlka'ya kadar gitmitir. Nahnclllk ve kori.ikc;i.ili.ik san'atlarunlZ oUnebilecegl.miz itjlerdendlr. Saz orgi.ilii ve sade sandalyelerimizden de ihracat yaplltr.

631

ViLAYET RAPORLARI

Bu say1Ian san'atlarm ust3.larlle lkti~;at;lla.rl Sanayi kongresl talimatnameslne gore topbyarak hazlrladtglmlz ayn ayn raporlar s1rasile dlzild1. Dokuma san'atlan:
ba~langtc;

Bu san'atlann evvelki ve ~imdik1 mallarml anlamak: yr.l1 He gene 929 y1h hesaplandt.
1Ham madde:
i~ln ..

i~in

biiyiik

sava~m

Dokuma ve alaca

A-Bu san'ata gerek olan pamuk ipligi, ot ipek, booek ipegi ve boyadir. Kullamlan ham maddelerln tart ve deteri ljunlardJr.
1330 yJlmda

Turk alt1m
150,000 20,000

Kilo
1,135,000

Tedarlk edilen yer ingiltereden Avrupa'dan ~otu Almanya'dan:s.

Pamuk iplii'i Boya

1929 yllmda

Turk Uras
550,000 280,00:>

Pamuk ipligi Pamuk lpligi Boya (:ulhaciiik: 1330 yllmda Pamuk lpligi 1929 y1hnda Pamuk ipllgi Jakar tezgahlarmda
1330 yllmda

107,000 45,000

Japon ve Hint. % 25 t mensucat fabrikas1nda kul lamlln 80,000 Adana Almanya

Turk alt1m
10,000 135,000 % 75 Adana, % 25 Antcp

Turk lirast
14.500 22,500

% 75 Adana, % 25 Antep

Tiirk albm
1,000 2,000 7,800 Avrupa 16,000 Muhtelif

Yiin ipligi Pamuk ipligi

1929 ythnda

Tiirk liras1
4,500 5,400 1,300 2,700

Yiin ipligi Pamuk ipliti

632

ViL!YET RAPORLARl

Klllmoilik ve abaethk 1330 y1hnda Pamuk lpllli Yiin !pllt1 Boya 1929 ytllnda 'Pamuk lpligl Yiin ipligl Boya TUrk alttru
1,500 28,000 1,600
Kilo

Tedarik edilen yer

20,000 Adana 450,000 Antep'ten

Turk liras 5,000 90,000 15.000 7,000 Adana 160,000 Antep

B - Bu ham maddelerden boya zaten ecnebiden gelmekte ve yiin ipligl Antep'te ej1idlmekte ise de en ;ok kullanlan pamuk ipll~nin eenebi mall ile yerll mall arasmda U farklar vardu... 1 - Ecnebi fabrikalarm mallarJ pamuk piyasasma gore inip ~kmaktalar iken meseli Adana fabrlkalartmlZ pamugun son zamanlardalti d~kiinliiklerini hi~ he.saba katmamakta ecnebi dokumalan eski degerlerinden % 25 a~gzya sablarak adeta gfunrtik vergi.Si ile beraber bizden Uerl sat yapabtlmektedirler. Yerll iplik fabrikalarlrnJZa bu llerde laf anlatmak Iazimdll' ... 2 - Eenebi iplikleri, diizgtin, ptirtizstiz, kelepleri uzunlukta. blrblrine benzer ve gerek boyac1da gere~e tezgaha girlnciye kadar ge~tigt ellerde aldiklan bi~imlerde fire vermez iken yerll fabrikalarm ipliklerl t;ok kere bunun tersinedir. Bu yuzden tezgAhlarda kullamlmasmda gilc;lilk oldu~u gibi gogiis gererek kullamlsa bile halkumza, tevat;h, gO.sterimll temiz ve rekabet edebilecek mal <;karllmamaktadir. Her ne kadar izrnir fabrikasmm iplikleri boya ve diger L!ilerde elveri~li ise de bunun da uzunluklan 1stenilen bit;imde degildir. Bu kotilluklerin onune ge~mek gerektir. 8 - Btitun i~ere g6giis gerebllirsek te i~mizi geri koyan en can alaeak ekslk ve hile $udur: Dokuma01 ustalar1 ucuz mal ~lkarmak igln kuma~n enlnden, boyundan bir .,ey eksiltmemek uzere tell~rinden !ialmakta ve atll'hklarml azaltmaktad.rlar. Buna kar:'II buytik harpten evvel esnafimlZ arasmda bir dernek vardi ve bu dernek dokumactllk i(;in bir yasa koyrnutu. Bu yasadan d1~r1 !iikanlarm yani sabit boya boyamiyl~lar, direzini eksik yapanlar ve diger fenabkta bulunanlarm mallar1 pargala.ntrdi. i_,te ~imdi bize gene boyle bir yasa ve bu yasay1 baljarabilmek i<;in Ticaret ve Sanayl Odasma - esnaf birliklerinin talimatnamelerini ~ yuriitebUecek ve sayg1ya deger saiAhiyet vermek ve bll salAhiyeti kanunla berkle:'ltirmek gerektir. Boyaclllk san'atrmtzm da ilerilemesi i!iin giimriik bahsinde yaztldJgl gibi boya kalemlerinin gtimriiklerlni indirmek faydahdtr.

633

Vh.AYET RAPORLARI

II -

Sermaye ve kredi:

A - Dokuma san'atlarmdan el tezdhlarmm buytik .savaitan evvelki tesis ve sabit sermayelerl pek c;ok ise de bugun kullamlan tezgahlarm ktymetleri ile ml.itedavil sermayeleri Unlardtr:

Tesis sermayesi Miitedavil

8,000 Turk liras1 194,000

Bunlardan bafika 1928 de kurulan mensucat fabrikasmm tests sennayes! de 75,000 liradtr. B - Yeniden tesis sermayesinin gere~i yoktur. Fakat 330 da mevcut tezgahlar ile o zamandan kalabilen i.c;ileri c;ahttrabilmek 1c;in ustalarm .tjlmdiki mutedavil sermayelerlnin bh' kat1 daha gerektlr. Mensucat fabrlkasma gelince: Sermayesinin c;ogunu tesise kapatan bu fabrlkanm ve yurdu muzun her tarafmda ve ayni kurumda bulunan diger yerli fabrikalarm miitedavil sermaye isteginl yerine getirebilmek it;in Devlet ve millet bankalandan ve bunlar o yerde yoksa bal}ka yerdekl bu c;eit bankalardan ingin falzli, uzun vadell ytiksek kredller ac;tlmast Hiztmdrr. C- Ecnebilplikler 61, yerliler ise 45 giin vade ve % 18 faizle verilmek
tedir.

D - San'atkarlar ticaret a.Iemine faizsiz 91 gful vade vermekteler ise de lptidai maddelerl haztrhyan yerll fabrikalar bunlar1 san'atkA.rlarlmtza satan taclrlerimize vade vermemektedirler. Halbuki Ecnebl fabrikalan bir c;ok ikram ve iltifatlarla beraber istek kadar vade vermekte ve bunun lc;ln ecnebi iptidai maddeleri zorla da gonliimuzle de daha c;ok revac; buhna.ktadtr. E - Mevcut bankalar zaten zengin olanlan adam yerfne koymakta san'atkarlara metellk vermemektedirler. Antep'te her c;e~t kar sahl.plerimlzin de dile~lklerl glbi i Bankasmm blr ljUbe Mmast c;ok arzuya de~er bir
~tlr.

ID -

Ver'gller ve riisnm:

A - Verilen vergi ve reslmler c;oktur. Bunlarm eiroya nisbeti gi.i~tur. Yalmz mensucat fabrlkasmm, el tezgi.hlarmm vermedi!i % 6 muamele vergisl. a~Irdir ya azaltJ.lmaSl yahut ta kazancl % 15 1 gec;enlerden ahnmaSl faydah olur. B - Mevcut resimlerden mensucat amelesinden alman vergiler hele tarikbedeU bu ~ilerin kazanc;Iarma gore agtrdlr. Bunlardan ve mensucat fabrlkasmdakl lc;ilerden kazan~ vergisi ahnmas1 yerli mallarm ucuza malolmasma yard1m etmese bile halkm bu kara yonelmeslne yard 1m eder. c - Giimruk tarifes.inde dokuma ipliklerln.de kullamlan boyalara konulan aBJ.r resim boyaciilgnntzi geriye di,ifiirmektedi.t.

634

ViLAYET RAPORLARt

Yerli fabrikalanmizda benzeri yeti~miyen 18 numaradan yukar1 iplikJerin gilinriiklerlnln, benzeri yetitirllinciye kadar kaldll'ilrnasl. Te~viki Sanay! kanununun kurdugu fabrikala.r tgln beher kat1 24 ingiliz numarasmdan yiiksek ve ayn ayn renklerde boyantml} t;ift katli pamuk ipliklerin ve makine yaglarmm gfunrUksiiz ge~ecek iptldai maddeler cetveline sokulmasi.
D- ihracat e,yasmdan ahnan vergiler % 2,5 muamele vergisi lie tster ecnebiye l.ster Ttirkiye'ye gitsln hemen blr vergi gibi s1kl ve dtizgiin alman % 1 tayyare ianesidir. Bu lane varli~tmlZ i~in pek o;ok gerekli tse de gfunrtikten ticareti dahlliye beyannamesi alanlardan tahsil olunup buna li.tzum gormiyenlerden ahnmama.on hele ka~ak dokumalarm ve hatta ecnebl mallarmm giimrii.kten gec;se bile bu ianeye tabi olmamasJ. mallanmlZ'ln maltyet degerlerine tesir etmektedir.
E - Antep el i~lerl demekle iinlenen ve bir c;:ok kadmlanmiZln karmIanni doyuran bu i~lemelerln ketenleri evvelki tarifeye gore ~mdi 10 mislinden ziyade artm1~ olmakla 155-185 No. Iu safi ketenlerin tarife kanununun 14 iincti maddesine gore muvakkat kabul usuliine tab! tutulmas1.

F - Tiirkiye ile rekabet edebilmek ic;in Suriye'de dokumalara gerekli olan 21 c;eit iptidai maddele1in giimruklerinin tamamen kaldmldt~l ~1dilmektedir. Suriye mallarile beraber Japon keteni denilen ve hemen hemen iplik de~erine satllan Japon dokumalarmm glimriiklerinln imdikinden de daha fazlaya t;tkarllmaSI rekabet ic;in gereklidir.

IV - TelJviki sana.yi kanunu ve tatbikatJ:

A-Bu kanunun san'attmlzm geregi kadar ilerilemesi ic;ln faydas1 gori.i.lmemii'J degildir. Fakat: B - idari tatbikatta mevaddl iptidaiye cetvelleri iktisat Vekaletince tasdik edllebilmek i~in t;ok zaman ge~mekte ve bundan san'atimJz mi.i.teessir olmaktadrr. Fabrikalarm tesis, tevsl ve inki.saft ic;in muamele yapihrken mahalli mal memurla.n gO.ya hazl.ne hukukunu muhafaza lc;:in giic;:liikler c;:tkarmaktadtrlar. Bunun da oniiniin ahnmast lit.zlmdtr. C - Ktic;:Uk san'atlardan meseHi el tezgahlarmda c;:al~an Tel}viki Sanayi kanunundan blr ~ey kazanmamaktad!rlar. QtinkU 4 tincU s1mfa girmek i()in tezgahlarm toplu bir halde olmast art konulmul'}tur. Halbuki ~hrimizde bu il daha. ziyaae herkes kendl evinin bir kol'jesinde gormekte karJst ve ~ocuklart kendislne bo_, kaldikt;a yard1m etmekte ve bunlarm topIu bir hale gelmesi mi.i.mkO.n olmamaktadtr. bte bu sebepten bunlar bir araya toplanmadan kazan~ vergisi muafiyetinden lstHade etmelidirler. TeViki sanayl kanununun 9 uncu maddeslnde prim ic;:ln lstihsal nls bet! esas tutulmu ise de bunun ecnebiye rekabet edemlyenlere yardunda bulunulmu~ olmak iizere verilmesi ic;in mezkO.r maddenin tadili.

635

vit.!Yin' RAJ'ORLARI

V - Standart mes'eleleri:

Dokumalarumz yukanda soylenildlgi glbi evvelce standardize edilmi~tl. Bunun aksine yiiruyenler cezalandll'Ihrdt. '-'imdi de bu istandart hakklnda. yeniden Esnaf Derneklerince talimat yapilmasi ve ondan sonra ilerini bu talimata uydurmiyanlardan ceza almak i~in Ticaret ve sanayi Odalarma kanuni sala.hiyet verilmesi san'atuniZl kurtaracak en esasll bir yoldur.
VI -

Rasyonalizasyon mes'eleleri:

D - Dokumac1llk san'atlmJz azami istihsal kabiliyetlle <}ahamamaktadu. Buna sebep te istegin, revacm ve biraz da erbap san'atkarlarm ekslkligidir. E - i~~;iler eskidenberi senede 300 gun ve gunde 9 saat qa.l~Irlar. Umumi harpten evvel gunde 4-10 gum\i:j kuru ve imdi 75-125 kaitt kuru:f almaktadU'lar.
VII -

Ticaret ve Sanayi Odalannda sanayiciledn temsili:

Ticaret ve Sanayi Odalarmda san'atkarlarm hakkiyle temsili gerektir. Ayr1ca san'at odalanna hacet yoktur.
VIII Sma.i tedrlsat:
yet~tir

Zamana uygun ustaba!jllanmiz yoktur. Bunlar1 ameli olarak mek iqin irncliden Avrupa'ya stajiyerler yollamak Iaz1mdr.

Smai tedrisattan ziyade smai ve ameli eserler neretmek daha faidelidir.

IX Nakliyat tarifeleri:

Nakliyatta teviki sanayiden istifade edenlere 'i;, 30 tenzilat yap1l mamakt:tdlr. Demiryollarmdaki nakliyat alelf1mum teahhiirle vuku bulmaktadlr. Kimya sanayii:
I Ham madde:

A - Sabuneulu~umuza gerekli olan ve bugtin kullandtglmiz maddeler zeytinyagl, sut muhrik, potas muhrik ve kirec;tir. Bunl3.rdan kire<} Antep'ten, zeytinyatl, mahsul oldugu sene gene Antep vilil.yetinden, olmadi~l seneler de izrnir havalisinden tedarlk edillr. Bazan Suriye'den de gelir. Muhrik soda ve potas Avrupa'dan ve Suriye'den getiril1r. Miktarlarl ~unlard1r. Ve bu tniktar vilayetimizde umumi harpten evvelki en tnebzul zeytinyag1 mevsimi olan 326 senesi ile mukayese edilmitir.

636

vtiJ. YET RAPORLAlU

1326 senesi

Eyanm clnSl

Kilo
1,588,000 249,000 140,000
120,000

TUrk altmt

GelcUil yer

Zeytlnyalt .Bodu muhrik Potas1 m uhrlk Kireg

70,090 G. Antep vlllyetinden 3,490 Bcnebiden 1,310 Ecnebiden 380

G. Antep'ten

927 senesl
Kilo

lira
470,000 a. Antep vllit.yetinden 24,000 Ecnebiden 6,700 Ecnebiden 1,800 o. Antep'ten

Zeyt1nyag1 Sodu muhrik Potas1 muhrik

Kir~

1,000,000 155,000 87,000 75,000

928 senesi

z y
S M P M
Ki

431,200 66,000 38,500 33,000

243,000

G. Antep vilayetinden

10,700 Ecnebiden 3,100 Ecnebiden 800 G. Antep'ten

929 senesi

z y S M
p

Ki

274,400 42,000 24,500 21,000

172,000 izmlr havalisinden 7,400 Ecnebiden 2,200 Ecnebiden 500

G. Antep'ten

B - Vi!Ayetimfzde !;l~artlan zeytin ya!Jt evsaf itfbarile emsal!nfn en aiasldu. C - Mem.Ieket!mizln sabunlart halis zeytln yatmdan yap1hr. Sabunda .kullamlan zeytin yaltlaruniZm evsaf itlbarlle bundan daha iyisi olmaz. Rekabet l!;ln bunu yiikseltmek degil bllakis bazt mahallerde oldugu gibl k&ymet ve faidelerl ~ok aagt olan diger sabunluk yaglarla halletmek icap eder ki bu da tag1Ji4ten baka bir ey detlldir. Herne kadar rekabet !gin sabunlarm altma toprak yerine kattt koymak hatua gellrse de sabunlarrmtZm re vag buldugu l)ehirlerde kagttll sabunlar ragbet gormez.

D - Memleket dahillnde tedarik edllen maddeler zeytin yagt ve kiregtlr. Klre!; liizumunda alm1r yahut ocak yaktmhr. Zeytin yp.g1 k1smen allvre m.uamele goriir. K&smen mevsimlnde plyasa iizerlnden yani sabunhanecielrln takdir ve vazedecekleri piyasadan satm allmr.

637

viLAYET RAPORLARI

E - Bu ticari teamiil son zamanlarda san'atkarlara pek fazla zarat vermektedir. Qunku alivre muamele miistahsillerle yap11lr. Mustahsiller ise tacir olmadJklan igin stizlerinde durmazlarsa ifias tehlikesine maruz de~il dirler. Son icra kanununa gore hapls cezas1 da olmad1g1 i~ln haysiyetlerinin kinlacagmdan da korkmamakta ve bor~lanm odememek yani taahhtitlerini yerine getirmemektedirler. Bu halin en iyi ISlah '<aresi zeytin yagm1 Borsaya ithal etmektir.
II -- Sermaye

ve kredi:

A - Sabunculu~un tesis sennayesi sabittir. Yani gayri menkul bir sabunhaneden ibarettir ki bunlann k1ymeti de bu giin i~in 175,000 lirad1r. En fazla sermaye ve sab1r ve tahammtile muhtac; olan bu san'atm mmtakam1zdakl tedaviil sermayesi tse 800,000 Urad1r. B - Yeniden tesisat ve mtitedavil sermayeye ihtiyac;lan yoktur. C - ihracat yap1lan mahaller iizerine vadeli, vadesiz polh-;e ~ekmek sureti ile yaparlar. Aciyolan azdir. D - Esasen ekseriyetle Anadolu'ya kendi hesaplanna yollarlar. Merkezde ah~veri:J pe~indir. E - Ziraat Bankasi hakkile muamele yapmamaktadn. iin yaln1z Osmanh Bankasma inhisan rekabete mani olmakta ve polic;elerde bu yi.izden mii~ki.ilat c;ekilmektedir. sermayesinin bu ie terikinde bir faide yoktur. Zaten F - Ecnebi sabunc.uluga ecnebi semayenin itirake tahammtilii olmaz. HI- Vergiler ve riisum: A - Umum Teviki Sanayi kanunundan istifade etmekte olduklarmdan vergi vermemektedirler. Fakat venni olsalar kazan.-; verglsi nisbeti ag1rd1r. B- Sabunhanelerde hi~ bir tesir yapmami~tlr. Gtinkii muafiyet ruhsatnameleri vardir. C - Giimriik tarifelerinden de muafiyetleri sebebiyle ~ikayetleri yoktur. IV Te~viki

Sanayi kanunu ve tatbikab:

Sanayi kanunu iyidir. idari tatbikatmda kn-tasiye muamelat1 uzun sunnektedir. V- Standart mes'eleleri: A - Zeytln yaglan ac1, tatll yahut sabunluk ve yemeklik nam1yle ikiye aynlnul}tir. Fakat icabmda yemeklik ya~dan da sabun yapllmaktad1r. E - Zamanumzda herkes fazla sat1~ yapmak ic;in hileye sapmaktadir. Odalarm umumi nezaret ve muayenesi ve her san'atin ihracat talimatnamesi olmaSllazirndir.

Te~viki

338

viiJ. YET RAPORLAR[

VI -

Rasyonalizasyon

meseJe~ri:

Sabunculukta mevadd1 iptidatye Jsraf1 vardu. Yanl bilen olmaditi 191n gliserin ~lkartlmamaktadtr. E - Sabunculukta senede yedi ay imal UQ ay tasnlf lie uitra!!Illr. Amele.saa.t Uzerine de~n no}?etle ~ahrr ve her kazan b~na 4-12 llra abr. Vll- Ayrtca Sarlayi Odasma ihtiyaQ yoktur. San'atimlz zaten Odada temsll edilmektedir. Sabuneulukta kokulu sabun ve gliserin i!;in mutehassJSa lhtlya!( vard1r. vnr - Smai tedrlsata ihtiya~ yoktur. En giizeli her san'ata alt ameli kitaplar neretmektlr. IX - Sabun nakllyati demir yollan giizergahlannda degildir. Otomobll ile olan nakllyatta yolsuzluktan mii.kiilat ~ekllmektedir.
TABAKLIK

I -

Ham madde:

A~ 1929 senesinde 96,000 kilo sikletinde 225,000 lira kiymetinde 150,000 deri debagat edil.nitir. Mevaddi iptidalyenin boya ve ballk yagmdan b~ kasl yerlidir. Umumi harpten evvel istihsal bunun bir kac; misli idi.

Suriye derilerinin sahtiyanlan daha parlak c;Ikar. C - Sahtiyan kaleminde blr nok.san1mm yoktur. Marlfet lltifata tabldlr. 330 dan evvel im.ali Afrika'ya ihracat yap1hrken Uc; dort yuz aile bu san'attan ekmek yerdi. Glase c;J.k.armak bugUnku san'atkarlar lc;in mi.im.ki.indi.ir. Yalmz fabrikaya ihtiyac; vardlr. D- Teamiil pel}in almakttr. 330 dan evvel ham maddeyi tiiccar getirir ve veresiye verlrdt. .l}imdi ehrimizin derileri ihtiyaea kAfi gelmemekte ve ic; Anadolu'dan gelen mallar fiattn daha d~kiin olmasma raAmen Suriye'ye gitmektedir. Buna sebep de mukabilinde kacak mal alabilmektir.
I I - Sermaye ve kredi:

B ~

A - Tabakllim tesis sermayesi 15,000, miitedav11 sermayesi ise 100,000 liradu. B- San'atimiz fabrlka olursa daha ziyade terakki eder. Erbabmm sermayeleri k1sad1r. Sahtiyanlar 9 ay hazlrlamr ilk baaharda sattllr. Sermayenin fazlallgi bunun ic;in lft.zimdir. C- Vadeli alit ve~eri yoktur. D -oMemallki eenebiyeye 61-91 gi.in vade ile ehlr dahilinde alelhesap suretiyle verllir. C- Tabaklara., bankalar hie; bir muamele yapmamaktadtrlar. Kredi teminl her halde faldelidir.

639

viLAY.ET RAPORLAlti

F-

Ecnebi sermayesinin fabrika aA;mak suretile teQrikL faidelldi.r,

Ill - Vercller ve riisum: Binalardan emlikiye amele ve ustalardan ka.zan~ verg.isi ve ecneblye ihracattan tayyare ianesi ve muamele vergl.sl almmaktadlr. Muamele vergisl kalkar ise lhracata ~ok yard1m1 olur ~Onkii nefa.set itibarile zengln de olsa Suriye'deki imalA.t daha ucuza maledilmekte ve rekabet etmektedir. IV - Te~Jvild Sanayt kanununun dordtincii s1mflara mahsus ahkammm tabakbp da teQmlli bu san'atm terakkisine en miihim bir amil olacaktu. VI - Tabaklar i!i olursa senede 300 giin
.!Jill' 70 kuru!i yevmiye ahrlar.
~abtrlar.

Giinde 5-6 saat

~ah

EKiN SAN' ATLARI

Bu san'atm en miihimmi pekmezciliktir. Antep pekmezlerl Anadolu'nun her ta.rafmda istihlak edilmektedir. Bu san'at i.i~ sene evvel oli.im tehlik.esine maruz iken Ticaret Odasmm muayeneye tabi tutmast dlriltmitlr.
~imdi pekmez sevldyat1 giimriik beyannamesine tabi olmaktan vaz get;ildiginden muayene hakkile yapllamamaktadlr. Atisi bundan dolay1 tehlikelldlr. Umum ihracat emtiamtzda oldugu gibi pekmezin de muayeneyc tabi tutulmas1 ve muayene il}lerindeki Oda salahiyetinin bir kanun ile teyit edilmesi elzem ve zaruridlr.

640

Kfitahya Raporu

~ini

:
Ham madde dahilde tedarik edilenler:

I -

K1ymet lira
2000 20 20 50 400 100
~o:>

Mevat
(}akmak tal Beyaz toprak Kiitahya

Baku Krom Kur.,un Manganez Alr,n

Kil
(Hari~ten

200

Baktrellardan toz Murat daittndan Da~ ardmdan Konya'dan Kiita.hya'dan KISmen Kii.tahya'dan lstihsal edilir. Mihalicik'ten

tedarik edilenler)

!;:>0 200 200

lOD

Sill yen kUr/iUllU Almanya ve :i:ngillz mallar1 olup istanbul'dan )) Karbunat dbsot ~ mall olup ) )) Oksit kavelet Almanyadan )) ) Sin oksit
~

SERMAYE

S ermaye ve kredi: Tesisat sermayesi Miitedavil sermaye

50,000 55,000 6,000
7,000 '?',000 10,000 12,000 5,000

Mi.iessese adedi
I 926 2 927 2 928

biri tatill faallyet etmi~tir.

7,000 15,000

2 929 2 930

41

641

viLAYET RAPORLARJ

Mevcut fabrikalardan ~';lark Qini fabrikasl 927 de idare ve ihtisas fikdanmdan tatm faaliyet etmi~ olup diger Azim ve vinic! Hafiz mahtu mu Hakkt Bey fabrikalarr inkiaf etmltir. Bu iki miiessesenin ta.~5 ogutmek ve carklarl <(evirmek i~i i<(in f15,000) lirallk tesisata ve aynca ~im dikine ilave (20,000) lira iletme sermayesine ihtiya~ vard1r. Giinku <(ini miiessesatt muhtelif a~;antalarda ehemmiyetli miktarlarda mal bulundurmak mecburiyetindedir. Kredi: Mevcut miiesseseler sermayeleri nisbitende mahalli bankalar kredisinden alelusul istifade etmeki;edirl('t. Fakat acantalarda mal bulundurmak: mecburiyeti dolayisile banka kredileri gayri kafidir. Yunanistan'da Ktitahya'dan kavan Ermeni ve Rumlar tarafmdan Yunan hiikumet sermayesi He lledilmekte ohm Qini rabrikflsi Ue Kudiis'te Ktitahya'll Ermenl'ier tarafmdan aqllmt::) iki kiidik miiessese mevcuttur. Yunan hi.ikumetinin nakti ve manevi miizaharetleri sayesinde Amerika'da siiriimii temin eden Atina'daki Kiitahya'h J;ini fabrikast <;inidli~imiz i<;in kuvvetu bir rakip olmaktadtr. Kudils'teki rnuesseseler MIStr ve Siiriye satt~larimtz iizerinde miiesslr ohnaktan hall kalmamaktadtr. Bir taktm Ermeni komisyoncu ve antikacllar delaletile istanbul'da bile Atina ~lnilerinin siiriildii.~ii goriilmektedir. BankalarlffilZ sanayi erbabma laytk oldugu k1ymet ve ehemmiyeti vermemekte ve yard1mlar <;ok istigna ile yaptlmaktadir. Sanayi erbabma uzun vadeli lkrazat yapacak milli miiesseselere ihtiya<; vardtr.

verruer:
Qlni miiesseselerinin
te~viki

sanayi muameleleri

derdesttir.

~imdiye

kadar amele kazanct miisakkafat, tllocaklan riisumu ve saire olarak verdigi vergi miktan senevi (6001 lira raddesindedir ki umumi sattIn yUzde

blrlne muadildir. MlSir ve Romanya'ya yaptlan ihracat bu devletlerin fazla giimriik koymalari hasebile durmutur. Bu devletlerle yapdacak ticaret itilfl.flarmda bu ethetin dikkate ahnmas1. Amerika, Mistr, Romanya, Almanya, inglltere ve Suriye gibl ~ini alan memleketlerle yapdacak ticaret itilaflarmda c;ini iizerine mevzu a~1r giimruk resimlerinin hie; olmazsa tahfifi. Ba devletlerin ekserisinde giimriik kiloda 25-40 kuru raddesinde olup yiizde 50-40 tesir yapmaktadtr.
TeJJviki sanayi:

Qinlciligimiz dahilde sarfiyatlm temin ve himaye i<;in resmi ve nlm tealsatta tezyinat makammda birer miktar kullamlmasi bu mtiesseseleri bir kact sene zarfmda ink.lia"f ettire<:ektir.
res~

642

ViLAYET lUPORLARI

Diger hususatta Te~viki Sanayl kanunu mtisaittir. Yalmz 2 incl suufa dahtl bulunan bugiinkii ~ini fabrfkalar1 ma.mulatmm duhuliye resntinden muaf tutulmasmm temlni Hi.zirndll'.
Stadart:

Mamul t;iniler hakkmda bir tasnife ihtiya~ vard1r. istanbul'dakl blr ve Kfitahya'daki lkl mues.sesenin ~lkar1lacak mamulatm eb'at ve evsafl hakkmda anla~rak daima aym kallplar ve kalltelerde mal ~Ikarmast haric;te ve dahllde tanmmSI noktai nazanndan mtifit olur. Rasyonalizasyon: Clnicllik bugUnku ~ekli ile tamamile el sanayii oldu~ndan kuvvet ve mevaddl lptidaiye israf edilmektedir. Nim rna kine san'at1 haline kalbi bu mahzuru bertaraf etmeg-e katidir. Smai tedrisat: Kiitahya merkez Jlk mektepleri ~on s1mflarmda arzuya tebean tefrlk edilecek bir kisim kabiliyetll talebeye ameli c;inicllik tedrisat1 yapilinasl fabrikalara iyi ~t;l ve usta yetitirilmek noktasmdan mUfit olur. Ders muayyen bir mektepte yap1Iacak kfit;i.ik tesisatla ve mevcut c;inl san'atklrlan tarafmdan verilebUece~nden bUytik kiiltet istllzam etmez. El illleri derslerne baz1 serbest saatler buna mtisaittlr. Nakliye tariteleri:
Bu tarifeler baka memleketlere nisbetle t;ok yuksek olmakla b.eraber c;ini nakliyatmda o derece ehemmiyetli bir fark basil etmemektedir. Fakat alelfunum himrayesi laz1m gelen ma.snuat iizerlnde lstisnai bir tenzilit miifit olur.

Ticaret ve Sanayi odalarmda temsil: Her mahalde mevcut sanayi erbabmm dlier m.eslekler erba.bm.a nazaran nisbet! nazar1 itlbara almarak bu nisbet tizerlnden sanayl erbabitemsil edllmelidlr.
HALl
1-

Ham ma.dde:

FabrikalartmiZda bugiinkil vazl.yete gore <15,000) kilo yOn ipU~i. (5,000) kilo da. ar!4 ve argac;ta miistamel 4 ve 8 numarall pamuk ipliii kullantbnakta olup pamuk lpliklerlnd~n bir ktSmt muhlmml Avrupa'dan lthal edllmektedir.

643

VltAYXT RAPORLARI
2 - Vergiler ve resimler:

TeVlki Sanayi kanunundan istitade etmiyoruz. Hall imalAthanelerimiz i!tin (172) vergiden ve (195) lira kadar da kazan~tan ki ceman senevi (367> lira verilmektedir. Ylin iplikleri fiatlarma muessir olan a~am resmi i.izerlnde tenzilat iraesL
3Te~viki

Sanayi kanunu-:

Kiita.hya'da ne5<!edilen Mehet halllarmda miistamel 4 ve 8 numarah pamuk tpllklerlnin de hall mevaddi iptidaiyesinden madut olmasma mebni giimriik resminden istisnasi ve yahut kakamlarda oldugu gibi depozito tarikile ithaline miisaade olunmaSI i(}in te~viki sanayi kanununun 12 inci madc;Iesinde bu suretle tadilat icras1.
4 - Sanayi tedrisatJ:

ilk mekteplerde k1z ~;ocuklarma el ileri dersleri meyanmda bah nes.;i ve resim derslerlnde de hall resimleri gosterilmek suretlnin mektep programlarma ithali. 5 - Hah ve hahya muktazi mevat nakliyatmdan ahnmakta olan iicretin tenzili.
6 - Sermaye ve kredi:

Sanayi bankalan ubesi bulunm1yan mahallerde smai muesesselere faiz ve komisyon miktan %12 yi tecaviiz ettirilmemek ljartile milli bankalanmiZdan kerdi temini.
7 -

Giimriik:

Avrupa ve Amerika devletleri tarafmdan halilanmiza vazedilen fahil!

giirnriik resminin rakip memleketler halllarlle rekabet lmkamm selbetmekte

oldugundan yap!lacak ticaret itilil.fnamelerinde bu cihetin nazan dikkate almmas1. Dokumac1hk: Ham madde: Tegahh:-!a, tezgahlarda i~jlenen ve dokunanm hepsi yerlidir. Memleketimizde ah~~n olarak yapt1rllan tezgahlarmuZ<l.a yalmz Bursa'nm lpegi, Adana'mn ipli~ i!}lenmektedlr. Semaye ve kredi: Sermayenin az.hg1; ve kredinin hemen yok denebilecek bir halde bulunmasi sebebile, tezgah19.nn makine ve imalathanenin de fabrika haline konulmasi miimkun olmamaktad1r.

644

ViLAYET RAPORLARI

Rusum ve vergller: Tezgahlar kaldmlarak yerlerine makJne konulmasma te~bbils edildiit takdirde makinelerin mahallerindeki !iatm iki m!sli nakliye ucretJ tutacaktir. imaM.thanemiz, her ne kadar bu makineler ic;in gtimruk resmi vermiyecek iae de mamulatmdan alman muamele vergislle her ehir ve ka.sabada alman miikerrer duhuliye (oktruva) resmi katmerletikc;e muessesemiz o yiizden zararlanmaktacllr,
Teviki sanayi kanunu ve tatbikat1:

TeViki Sanayi kanununun tatbikmda en c;ok c;ekilen mukulat kanunda yazll1 (benzeri yabancl malmdan % 10 pahahya olsa yerli mallnm tercihan ahnmastl Iazun gellrken, kanunun bu maddesi hakkile ta~bik edilememcktedir.

645

Izmir Sanayi Birliginin temennileri

izmir sanayi birliglnin muhtelif sanayi kadar eden temennileri !}Unlardlr:
~ubelerini

umumi surette ala-

1 - Smai bir maksada hizmet etmek iizere celbolunan her ttirlU kuval muharrlke ve 1!} maktnelerinin do~udan dotruya ve te!}viki sanayt muafiyetnamesi istihsaliue, depozitoya raptlna IUzum kalmadan giimriik ve oktruva resimlerinden muaflyetinin temlni. H14l bi.r terakki yokluktan ka!}anelere birdenbire atlamak suretlle olamiyaea.tmdan memleketimizde de en sa~lam sanayll ceslmenln ancak kU~;iik mlkyasta te!}ebbiislerden dolabilecegi hakikatlni kabul etmemiz ve binaenaleyh htrfet eklinde olan kiic;:tik san'athanelerle evvela el maklnelerile ba!}llyan sanayl yavru miiessesatm1 hlmaye ve tenmiye etmemiz leap eder. Etyevm muafiyetnameye malik miiessesata miinhastr olmak Uzere depozttoya rapten imrar ve bilRhare muafiyeti temin olunan kuvai muharrike ve ~ makineleri hemen umumiyetle makine kom1syonculari vas1tasile ezberden ISmarlamak suretile celbedilmektedir. Halbuki serbest bir makine tlearetl tests ett!.~l takdirde :

A - Makine fabrlkalarr memleketimizde !}Ubeler ve makine tecriibe meljherleri tesis edecek ve bu sayede erbabt sanayiin komUsyoncular tatafmdan aldatdmas1 ihtimali azalacaktrr.
B - Muafiyetnameye malik erbab1 sanayiin affolunacak bir paray1 beyhude yere giimriik depozltosuna baglamas1, temini muafiyet l<;ln blr 4}0k evrak hazirlamala mecbur olmas1 ve gee;: kalmak veya gUmriik beyanname metinlerinde hata etmek yiiziinden muafiyet hakkmdan istifa.de edememesi ve mukabeleten sanayl idarelerinin bir <;ok ktrtasi me~galeler i~lnde vaklt kaybetmeleri gibi mahzur kalkacaktir.

C - Memlekete gi.imrUksiiz giren bir makine le yaramadigi halde siihuletle ihrac olunabllir. Aksi takdirde memleketimizde gok tesadiif edllen misaller oldugu gibl erbab1 sanayiin elinde pek pahahya mal oldugu !gin sat1Imas1 mUmkun olm1yan bir yiik olarak kaltr.
2 - Sanayiln mevaddi lptidaiyesinden madut olan ve Ti.irkiye dahlllnde kiilliyetli istihsal edildigi ic;in k1sm1 azami ihrar; olunan mahsulatm

646

VlLAYET RAP~RLAnl

celblnln sanayi mtiesseselere miinhas1r olmak .artlle takyidata tabi tutulmamasJ. KLSlllen ihra~; etmete mecbur oldu~umuz mahsu!Atm flatlarml beynelmilel piyasa ta.yin eder. PamUk~ ytin, palamut, meyankokii, mahsuli'l.tl zeytiye gibi. Bu suretle ziira bu maddeler iizerine mevzu giimriik ithalAt resminden kat'iyen istifade etmemekte ve buna mukabil sanayi bu lthalAt resminden fevkalAde miiteesslr olmaktadtr. "'oyle ki: Mahsullerin ldrak za.man1 dahJli fiatlar har1ci piyasanm tahti testrlnde mutedildir. Fakat Turk lye sa.nayU biitun senelik mevaddl lptidaiye 1htiyacmt temin edecek sermayeden mahrum olduA:undan bu fiatlardan ancak blr lld ay igin istitade edebilir. Bir kM ay sonra ise bu mahsul&tm lruml aza.m1 ihra~ edilmi ve blr k1sm1 gizlenmi.tlr. i.te erbabl sanayi bu suretle ba~1yan pahallllk devresinde ya hari~;ten giimriiklii mevaddt lpttdaiye gettrme~e ve yahut celbi memnu oldugu i~;in dahilde tiiccarm glzledili mahsulatt almata mecbur kahr. Bu gibi mahsulAtm celbinin sanayie munhasu kalmak artile takyldata ta.bi tutulmamast ve giimriik resmin'<ien aff1 bir nevi kabulti muvakkat muamelesine tekabul eder. Bu kabil ham maddeleri i.liyen sanayi senenin btiytik b1r k1smmda ihtlyacl oldu~u mevaddl lptidaiyeyi rakip memleketler fabrikalanndan daha pahalcya tedarik mecburlyetinde kaldtit ic;kl Jnkip.f edememekte ve rekabet sahasmda tutunabilmek i!;lin kuvvetli Jo\h;p.ayelere ihtiya~; g&Jtermektedir. Hallclhk, dok:umaClbk gibi. 3 - Te.viki sanayl kanunundan istifade eden fabrikalar mamulahndan oktruva resmi ahnmamasmm temini. Te!Jviki sanayi muatiyetinden istifade eden miiessesat mevaddt iptidaiyesinin oktruva resminden lstisnaSI suretile hhnaye edilmek tstenU mektedir. Halbuki belediyeler mevaddt iptldaiyeden alamadtklan oktruvaYl te!Jvlki sanayi k:anununda sarahat olmamaSIDa binaen mamulunden almakta ve himaye hedefini selbetmek:tedirler. Hatta ekserlyetle vak.l oldugu gtbi bir belediye hududu dahiUnde imal edilen el}ya diier belediyeler hududu dahillncte satl.ldlgmdan bu resim kat kat almmaktadlr. Kekabetl ecnebtyeden azami slyanete muhta~ olan sanayi imaiatmm iddeti teslri miirakaba edilemiyen bu gibi vergilerle pahallla!Jtmlmasl dogru de~Udir. 4 - Pirina yag1 ve Valeks ihracatmm %2.~ mua.mele vergiSlnden istisnast ve yahut bu verginin yalmz imal k1ymet1 iizerinden almmast. Pirina yag1, odun yerine yakllmaga ve yahut pelt az bir tiatla thra~; edllmeAe mahkum pirlnadan zeytin posalarmdan~ istihsal edilmekte ve Valeksin maddei ipitdaiyesi olan palamut 1Se mmtakamtzm fakir ve da~ hk klSmmm mahdut olan kazan~ menbalarmdan birlni te!Jkil etmektedir. Fabrikalar bu iki maddeyi klymetlendinnekte ve bu yiizden memleketi-

647

ViLAYET llAPORLARI

'lnize miihimce bir para gJrmektedir. Esasen kacmen bi.iyi.ik ve fakat kly-

ehenuniyetsiz olan maddei iptidaiyesini istihsal sahasmdan lmal merkezine naldetmek it;in bir ~ok fedakarbklara luzum gosteren bu ikl madde lmiline menfaat temtninde pek hasis oldugundan himayeye muh~ bir vaziyettedir. 5 - Vasi mikyastaki helva ve lokum ihracatlrniZt eskisi gibi miimkun bir hale sokmak ie;in ihra .. edllecek helva ve lokumda kullamlacak ijekerin gi.imriik ve inhisar resimlerinden istisnasi. 6 - Kuvai muharrikeli zeytlnya~I, susam yag1 ve sabun fabrikalarmdan muamele vergisi a.Immasma mukabil kuvai muharrikesiz iptidai zeytin ve susam yag1 degirmenlerlle sabun imala:lhane!erinden muamele vergw almmamas1 bu san'at ~;ubelerimizi iptidailige tevik ede~ek mahiyettedir. _<;:i.inki.i muam.ele vergisi mamulatm k1ymet1eri uzerinden ahndtgl cihetle bu keyfiyet fabrika ve degirmen mamuHi:tmm fiatlan arasmda fabrikala.rm a.Ieyhine olarak; %6 nisbetinde bir fark husule getirmektedir. BunWl i.. in fabrika ve degirmenlerln muamele vergisinde musavi muameleye
tabi tutulmal.urmm temtni.

me~e

7 - Qin1 hnal.atmda kullamlan c,;imento i!(' mobilya i.m.'lhltmda ve makullamlan kuma, ayna, kereste ve sairenin bir c;ogu Avru~'dan eelp veya memleketimiz fabrikalarmda imal edildiginden memlekete hini ithalinde ve yahut imal, edildikleri fabrikalarda muamele vergileri verilmekta ve t;ini, mobilya ve marangoz fabrikalan bunlan perakende o!arak tticcardan aldlklan cihetle ellerinde muamele verg1leri veri!dl!i;intdair blr vesika bulunmamaktadtr. Bunlar imal edildikten sonra mamuliln k1ymetine dahil bulunmak suretile tekrar muamelCl vergisme tabi tutulur. Muamele vergisi kanunu mevaddi iptidaiye i~in verilen muamele verglsi miidarmm mamulilro muamel~> vergisinden tenzil edilece@;ini tasrih etmekte ise de muamele vergisi verildi.gini tevslk He mukayyet k1ld1gmdan tenz1l keyfiyeti taibikatta n1iimktin olamamakta ve mukerrer muamele vergisl almmasm1 mucip olmak.tadir. Memlekete ithal ve yahut fabrikalarda imal esnasmda muamele vargileri verildigi bedihi olan t;imento gibi ~inicilil!:te mustamel mcrat ile kuma. ayna, kereste gibi mobilyauhkta ve marangozlukta mustamel e'lyada tevsik keyfiyetinin daha am~:>li b1r ekle sokulmasl. ,istitraden ve kemali ehemmiyet.Ie urasml da at7edellm kl muamele vergis.l. tarhmda kuvai muharrikenin esas itibar edilmesi .sanay1 muhitimizde kuvai muharrike aleyhine muhim bir cereyan has1I eylemit?tir. Cihan sanayii bugiinkii. derecei tek~muli.ine kuvai muharrike sayeslnde yuk.selolliltit. Gfin gel:)tikt;e terakki ve inki(iaft arzu edilen sanaynmiztn baz1 bra.ni$larmm bu kanun ytizi.inden mevzu kuvai muharrikelerini kald1rarak iptidaillge ti.icu etmekte olduklan maatteessi.ir gorulmektedir. F.zcilmle :reytin ve susam ya~1, sabun ve marangoztuk o$Ubeleri - ki bunlarm lptidai ve.saitle tedviri mii.mktindtir - bu hadiseye pek belig hirer misaldirlet.
ra~gozlukta

648

ViLA YET RAPORLARI

Bundan baka muamele vergisi ta.tbikatrnda da pek '<Ok mUkiilatt mucip olmaktadtr. Bu raporumuz tetktk buyurulunca gorUlecektir ki bir 4;0k noktalan muamele vergisl tatbikatmdan mutevemt mukii!Ata temas etmektedir .> 8 - ihra~ edilen veya sabunculukta kullamlan zeytin yajtt ve pirina yagt gibi mustahsilattan hem lmallerlnde, hem de lhraQlarmda veya sabun hallne tahvillerinde mi.ikerrer muamele vergisl almmaktadtr. Mamulat ve mustahsilatlmtzm rckabet kabiliyetini sarsan bu p;ibi hallere mey, dan verilmemek iizere T:Urkiye dahilinde miihim bir istihhik emtiast teld.l etmeylp ya sanayl mevaddt iptidalyesl makammda sa.r;iedflecek ve yahut ihra~ olacak yerli mamulat flatlan uzerlne dogrudan dogruya tesir edecek olan muamele vergislnln ancak lhracat esnasmda allnmasmm temini.
0 - Piyasadan uzakta bulunan fabrikalar piyasa mahantue yakm yerlerde yazthane kullandtklan takdirde kazane< verglsine tabi tutulmaktadtrlar. Bu keyfiyet teviki sanayi kanunu ile temln edilmek i3tenilen maksadu muhalif diilifmektedir. Memleketimlzln vaziyeti ik:tisadiyesi ic'l,bt olarak fabrikalarm piyasayt takip ve gerek mevaddt lptidaiyeslnln gerekse mamul~tmm sevkiyatmt hiisnii suretle !dare edebilmesi i(,fin ,piyasa mahallinde a~ttklan yazthanelerin de fabrikaya teb'an kazan~ vergislne tabi tutulmast. 10 -- Memleketlmlzde yiiz bin 'urahk bir fabrikaya mukabil ipotek suretile hatta bin lir9. verecek bir banka yoktur. Kredislzlllc yiiziinden .sanayi miiesseselerimiz biiyiik stkmttlar ~ekmektedir. Ktsa vadeu ve yiiksek faizli ticari krediler sanayiimizi e:zmektedir. Sanayi ve Maadin Bankast da girilift1gi sanayi teebbiisler dolaytslle bazt sanayi branlat'tna rakip bir vaz!yette olup sanayiimize kredi a~mak suretile yardtm edebilecek halde deitldir. Statilsiinil tadil suretile Ziraat, Sanayi ve Maadin Bankalannm ve diger maU mtiesseselerin uzun vadelerle sanayi miiesseselere ipotekli kredl acmalarmm temini.

11 - Teviki sanayi kanununun 11 inci maddest mucibince muessesata verilmekte olan pirim nisbet! her sene sonunda tayin edilmektedlr. Halbuki miiessesatl smaiye mamulatm fiutml sene sonunda degil, imali miiteakip tesbit etmek mecburiyetinde oldugundan bu yiizden gayri muntazam zararlarla kartla~tlgt lki senelik tecri.ibe ile anlamlljttr. Bunun it;in verilecek pirim nisbetinin sene iptidasmda tesbitinin temini.
12- ihracat emtiast imal eden fabrikalar iki senedenberi teviki sanayi kanununun 11 inci maddcsi mucibince verilmekte olan plrimden mahrum edllmektedirler. Harici rekabet dolaylSile himayeye muhta'< olduklan nazan teemmiile almarak ihracatg1 fabrikalarm da dlge!'lerl glbi pirimden istlfade ettirilmeleri. 13- Teviki sanayi kanununun 28 inc! maddesi ecnebi miitehasstslarm adedinin ve lstihdam miiddetinin tayini saiAhlyetini :iktisat VekUetl celile-

649

viLAYET RAPORLARI

3ine vermektedir. Fabrikalar mutehass1s usta ve l;l yi.iziinden ~k mtikiilat ~ekmektedirler. Turk mutehasstslar yetiinceye kadar i:ktisat Vekaleti celileSinin ecnebi mutehass~slar mes'elesinde daha musaadekar davranmaSJrun temini. 14- Nlm mamul e!}ya imal eden sanayi ile bu nim mamulleri mamul .eyaya kalbeyllyen sanaylin menafiinin telifi lazimdlr. Meselft: Hahcdar, dokumactlar ve trikotajcilar lpliklerln gumriikstiz lt.halini lddetle talep eylemelerine ragmen iplik fabrikalan da kendllerinln himayesi i~in ipllkler uzerlne mevzu giimrtik resimlerinin ag1r olmasmt istemektecUrler. Bu suretle menfaatleri ~arpian sanayl Ubelerlnde bir tarafm imalat Jkramiyesi verilmek suretile tatmini. 15 - TeViki sanayi kanununun 10 uncu maddest smai muesseselerin mevaddl iptidaiye ve mamulelerlnin naklinde tenzilatll tarife tatblk edilmeslne ve yahut buna mukabil muesseselere prim verilebilmesine musalt .bulunmakta ve bu hususta Heyeti Veklleye salihiyet vermektedir. Smal muesseselerin ve bilhassa pirina yag1 ve palamut hulasas1 4:Valeks fa.brlkal.a.nnm mevaddl iptidaiyeleti olan pirina ve palamut nakliyatmda bu himayeden istifadebirinin teptini. 16 - Muafen celbedilen mevaddt lptidaiye zurufundan tarife kanunu muc1bince gumruk resmi allnmaktadlr. Bu zi.irufun hemen hepsl hlg bir ~e yaramamakta ve fabrikalar tarafmdan masraf ve kiilfet ihtiyarile lmha -edilmekte ve attmlmaktad1r. Sanayicller l~ln blr ytik tekll eden bu zuruftan bir de giimrillt ahnmas1 bir hakstzhk tekil etmekte oldugundan gtimrUk kanununun bu hususta musalt bir ekilde tadili. Tevlkl sanayi kanunu memleketimlzin inkiafl smaisi i!(in vabir taahhutnamedlr. Ancak bOyle bir kanunun himayesine tstinat ederek smai 1aallyete atllanlar bu hlmayenln tatbikat sahasmda bazt takyidat ve yen! mevzuatt kanuntye yW.futden semeresiz kaldigm1 gorecekler ise tevlki sanayl kanununun da bll' ehemmiyeti kalmaz. Bunun i~indlr kl teljvlk1 sanayi kanunu ahkAm1 gene teviki sanayi siyasetinden mi.ilhem bir 'Zihniyetle tadil edllebilmesile ve kanunun tatbikatmda da tevikl sanayi mefhumile gayri kablli tellf takyldat vazedilmemelidir.
zedilm~

17 -

650

Muhtelif Raporlar
1 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. - Kaytanedtk - Tarakehk - Kunduraedtk - $apka .. Sunl eh;ek ve Sepet('lllk - Keadlrelllk - TUrklyede meslekl tedrlsat - Mahrukat meselesl - Ttlrklyenln elektlrlkle,tlrllmesl - Stnal tedrlsat - Baltkelltl)tmtz - Vapur tamlrhanelerl - ltrtyat Sanayll - Sanaylde rasyonallzasyon - Sanayl slyasetl

651

Kaytancll1k

Bu san'at memleketbnlzde pek eskidenberi mevcut vc bilhassa koyhi.1erln ve ziirram giydigt i~ elblselerinln uzun mi.iddet dayanmasma hii.dim olan kaytanC'Ihk sanayiidir. Bugiin dunyanm her tarqfmda ~if~i ve ki:iyltilerln glydigi elblseler vaziyeti i~timaiy~leri lcabi geni~ ve uz1.1n miiddet dayamkh kuma~Iardan yaplhr. Ve bu kuma~larm metanetini bir kat daha arttumak i<;in elbiselerin ek yerleri ve hari<;le temas ederek y1pranacak mahalleri kaytanla oriilerek tarsin ectilir. Misal olarak arzedelim ki: Ttirkiye',nizin 14 (on dortJ milyon niifusu oldu~una nazaran, yalmz bir bu~uk milyon halkm ziirra, l.}ift<;i ve koylft elbisesi glydigini kabul edersek, bir ~ahsm 3 metro aba kuma!'}tan elblse yapt1rmas1 lazimdJr. Bu kuma!'}larm fiat1 en asgari metrosu 4 lirad1r. Bir bu~uk milyon ~ah1s i<;tn on sekiz milyon lirahk kumaey sarfedilmesi leap eder. Bir kat elblseyi, kuma.<)l rte kadar sa~lam olursa olsun, bir <;ift<;i veya koylii nihayet lki sene giyebilir. Qi!t<;i veya koylftlerin te('riibe ettlkleri ve((hile, ek yerleri ve haricle temas eden mahallerl kaytanla dlkilmi ve oriilmii'i oldu~u taktirde mukavemeti iki veya ii~; misli fazlalaZ?tJgmi bildikleri l<;ln tercihen kaytanh elbise glyerler. i!'}te bir kaytan yuzunden iki senede kuma~? paras1 olarak verllmesi Hi.ztm gelen on sekiz milyon llra iki sene daha tasarruf edilmi clur. Bu tasarrufu temin i~in sarfedilen kaytan miktati ise senevi vasati olarak yiiz bin lirayt ge.;mez. Dort senede 400,000 lirahk kayatn memlekete 18,000,000 lira tasarrut' ve iktisat ettirmi~ olur. bunun faidei iktisadiyesini bllen Avrupa koyli.ilerl bile hala kaytanll elbiseler giyer ler.
Ham madde:

A - Kaytan imalatl i~;in nim mamul mevaddl iptidaiye olarak kullandlglmlz Fransa, ingiltere, Belc;:ika ve Bulgaristan'dan celbettigimiz senevi alt1 bin kilo miktarmda vc yirmi iki bin lira klymetinde 3/12 numarah Kammgran yiin iolikleridir

652

JIJtTIUELlF RAPORLAR

B- Kaytan mamul:itl yalmz Bulgaristan'da aynl evsafta ckammgran yiin lpllklertnden yapllll'. C - Kammgran ipllklerf heniiz memleketimizde yap1Iamcyor. Esas meva.ddt iptidaiyes! olan yapag1 memlektimiZGe pek mebzuldiir. Kaytan sanayllnde kullamlan Kammgam yiin iplikleri, kuma sana:yiindo'! kullamlan ipllkler dereceslndedir.
D - Kaytan sanayiimi:zde kullamlan mevaddi iptidaiyest kammgarm dotrudan doiruya hari~ten ve verestye olarak tedarik edlUr.

Sermaye ve kredi:
A - Kaytan sanayiinin tesisat sermayeSi 929 seneSinde 15,000 liradll'. Mtitedavll sermaye 25,COO lira ki cem'an 40,000 Urad1r. 1923 senesinde teessiis eden kaytan sanayii teslsat ve miitedavll sermayesl ancak 15,000 lira raddesinde iken ~iimriik himayesi sayesinde Bulgaristan kaytancllttma rekabet meydam bubmya b~Iam~ ve yava yava inklaf ederek bugiinkii halini lktlsap etmltir.

Yeni giimriik tarifesi bu san'att tamamen hlmaye ederek Bulgaristan'dan bir metro bile kaytan ithaline meydan birakmiyacak bir tarzda yapllrnllj iken, BulgarJstan hiikilmetlle yapilan muvakkat muahede ve itJ:W. fname yuziinden milli sanayiimiz tamamen tatll edilmltlr. Qiinku:
125 Eskl ts.rJfrde kllosu Yenl t?.rifPde kilcsu 225 MuvakJtat ltuafnamede 75

kuru!! lken kurua lblag edilmilj. ve kurUa tenzil edilmi91;ir.

B - Ti.irklye'nln kaytan ihtiyaCI senev1 20,000 ila 30,000 kilodur. Ktymeti 85,000 ila 130,000 lirad1r. Hali haztrda tesisat Ue 10,000 kilo kaytan lmali

kabildir. Bu teslsat blr mtsll daha Uave edilerek biitiin Tiirkiye'de kaytan ihtlyacl tamamen temln edllml olur. C - Memleketimizde smai kredi namile bir kredi yoktur. Ellml1:deki teslsat sermayesine hi~ bir banka blr santlm bile kredi vermemektedlr. Hart~ memleketlerde fabrikalar bankalarm mtisait kerdllerile yal}Srlar. D- Memleketimiz kaytan sanayii Yalmz Bnlga.ristan kaytan sanayille rakiptir. Bulgarlstan'a rakip olabilmemiz ve memleketlmize Bulgar kaytam ithal etmemlz i~ln yalntz yeni giimriik tarifesnin tamamen tatblki ve Bulgaristan'dan ka~ak kaytan ithaline meydan verilmemesi Ii.zund1r. E- Memleketimizde mevcut ecnebi ve milli bankalardan hi~ bir suretIe kredl alamamaktay1z. F - Kaytan sanayllnln esast olan -rkammgarn yim ipligilmal edecek kabUiyetinde ecnebi sermayesinin memleket~ gelmesi c;ok faydahdtr. Qunkii mevadd1 iptidaiyemiti dogrudan dogruya burada tedarik edebillrlz.

653

Ver(i ve riisum:
A - Kaytan sanaylimiz devlet ve belediye vergi ve reslmleri yuzUnden r:ok muztariptir. B- Kaytan sanaylimiz it;in mevaddl lptidaiye olan kammgam ipliginln k1ymetl 330 kuru,tur. Buna 20 kuru, muamele vergisi, 10 kuru!} oktruva, 10 kuru, kazanl}, musakkafat ve sair rusum ile, 20 kuru~ lmaliye, boya ve masarifi umumiye ki ceman 90 kuru.!j !lave edilirse, maliyet fiatt 420 (dort yuz ylrmil kuru etmektedir. Bulgaristan'dan gelen kayta.n 410 kurm~a satlldi!tmdan maiUTliZl ayni fiatta satmak mecburiyetlnde oldugumuzdan beher klloda 10 kul'U zarar etmekteyiz. i~bu vergi ve resimlerin c;ok menfi teslr yaptlll pek a,lkirdU'. C - Gumriik tarifeslnln tamamen tatblk edilmiyerek, itilifm1me ile yerl1 kaytan sanayibnlz aleyhine olan klSim (B) f1kras1nda lzah edilen hesapta sarahaten gosterilmlfitir. D - Kaytan lhrac1 ic;ln en biiyuk mani blrlnci derecede yukarda arzedilen vergi ve resimler, 1kinci derecede yeni giimruk tarifeslnin tatblk edilm.emesidir. Eger bu vergl ve reslmlerle sanayiimiz tazyik edUmiyerek serbest ~alll}makta devam ecler ve gtimruklerle hlmaye edilirse Bulgarlstan'm yapti~l glbi Balkan devletlerlle Mlstr ve Suriye'ye ihracat yapmak pek mumkiln, ve binaenaleyh bu lhraeattan memleketimize biiyuk mikyasta varidat temlnl kablldir. E - Haril}ten celbettlglmlz nim mamul mevadd1 iptidaiye olan fkammgarn, yun ipliklerinin eskl tarife kilosu 25 kurufi !ken yen! tarlfede 16!UO kurulla lblil edllmifitlr.

Mamul kaytan kllosu: Eski tarlfede 125 kurufi ve 225 olup Yen! tarlfede Muva.kkat muahede ve ltilafname muciblnee 75 kurua tenzil edllm~ ve inkiafa ba!lllYarak memlekette buyiik bir varhk haline girmek Istidadmda olan san'atlmlZ sanmiye yuz tutmutur. F - Kaytan sanayU yalntz Ti.i.rklye ve Bulgaristan'da oldufundan, iki memleket sanayll mukayese edece(Uz: Bi2de devlet ve beledlye vergl ve reslmleri, gi.imruk reslmleri (B, ve El flkralannda sarahaten gosterllmiottir. Bulgaristan'da lse her smai mtiessese butun vergi ve resimlerden muaft1r. Fazla olarak mevaddt iptida!ye olan yapf.ilYl Tiirkiye'mlzden celbederek dolt'udan dogoruya Bulgarlstan'da kammgarm ipligi yapmakta ve kaytan imal etmektedir.
T.,.mi sanayl kanunu ve iatbikatt:

A - Te11vlki sanayl kanunundan kaytan sanayiimiz tamamile istifade etmemektedir.

654

MtJHTLiF RAPORLAR

B- Te.,vlkl sanayi kanununun idari tatbikatmdakl mtiki.H~tm tn ba_,ltcast maktne ve mevaddt iptidalyelerimizin gumriiklerden mualen imran icin bir t;ok formiillere tabi tutulmasldtr. Bunun daha mufit ve serl bir usuliin sanayiimizde tatbik edilmesi inkiafimlZ ve terakkimtz icin elzemdir.

655

Tarak~tltk

Miihim tarak fabrikalan ve amilleri odaya davet edilm~, ay riCa fabrikalar ve atolyelerden bazllan gezilerek tetkikat icra edilm!Jitlr. Tarak amilleri tarafmdan temenniyatl atiyede bulunulmaktadtr:
1 - Halen atolyelerde ve tezgahlarda bit tarag1 yapi.lmakta ve heni.iz Avrupa'nm tuvalet taraklarmdan imal edilmesine Avrupa'nm rekabetinden dolay1 imkan gortilmemektedir.

2 - Yerli taraklarm istimalinde tenakus kaytt edilmektedir. da sebeple.ri I}Unlardtr: ACHarbl umumiden evvel yaptlan ihracat kalmamtl?ttr. Avrupa taraklart daha ucuzdur.

Bunun

B - Moda degi!!IDil?tir.

D - Mevaddt iptidaiye Avrupa'dan gelmekte, gtimrtik resmi fazla bu Iunmaktad1r. E Yerll taraklar Avrupa'dan gelenlere karl}! liizumu kadar kuvvetic;in l}unlar yapllmahdu:
li surette himaye edilmil? degillerdir.
Tarak~thgm ~uvvetlenmesi

Evvela: Haric;ten getirilen mevaddt Iptidaiyeden gi.imri.ik resmi azaltllmahdir. Saniyen: Muamele vergisi kaldmlmalldtr. Salisen: Tel}viki sanayiden is~ifade eden mi.iessesatm muhta~ oldugu mevaddl ip1 id::>.iye muafiyet listesine tarakc;Ilik ham maddeleri de ithal edilmelidir. Rabian: Tuvalet taraklan imali ic;in Avrupa'dan makine ve usta getirtilmesi hususunda alakadarlara yard1m edilmesi ve ayni zamanda tuvalet taraklarmdan a!man giimriik resmi tezyit edilmelidir. Hamisen: Okuz boynuzu Avrupa'dan getirilmektedir. Yalmz getirtllen boynuzun her tarafmdan bizde istifade edilemediginden ve Avrupa'da ise

656

hal Myle olmadltuldan bizdekl mallyet ftatl yiikaek oiUJQI'. llaDrbki Av rupa'dan yalmz boynuzlann yanyacak abamlDl ie yanyaeak 1ekilde getirtmek mOmktin ise de bu takdirde getJrilecek boynUZiar mamul ad dedUerek gftmriikte yuksek rfu!uma tatn tutuluyor. Bu halln izales1 mii himdit".

42-657

Kunduracl11k

Kundura 1maline mahsus fabrikalar hakkmda beyan eylerim.

mutalealanmi

zl.rde

1 - Asri maltinelerle mi.icehhez fabrikalar % S muamele vergislnden dolaYI bir ~k mii!}ki.ilata duc;ar oluyor, zira bu yiizde 6 kunduralar flat! tizerinde ehemmlyetli bir fark hasll eder. Bundan maada mezkur vergi i~ln hususi defter tutmak mecbur1yet1 dahi hasll oldugundan fabrlkada bu ile me,gul olacak blr katip tutmak Hiz1md1r ki, giimri.i:kten ~kllml mall.arul makbuzlarmt ve yahut Yedlkule'detr miibayaa olunan mallarm faturalanm daima kontrol altmda bulundurup, !mal olunan kunduralar lc;in ne mlktar ve ne cins mal sarfolundugu, ne miktar kaldlglm muntazaman kaydederek defter ve hesap lbraz1 miimkiin olsun. Bu ise miikiil:\ttan 'Jaka masiafa dahl muhtac bir mes'eledir, zira muayyen hesapla maIm klymet1 iizerine % 8 zam tekil eder.

Plyasada blr hayli ufalc tefek imalatho.neler mevcuttur, bunlar bir ~ok senelerdenberl ayn ayn ~alitiklarmdan ve beyinlerinde dalma rekabct mevcut oldugundan, bugiine kadar hi~ bir para sahib! olamay1p maietIerini bile miikiilatla tedarlk edebilmektedirler, hatta ~ocuklarmm dam muavenetlne muhtac; kaldiklarmdan mektebe gondermeyip ufak ya~tan yanlarma !;ll'ak olarak ahyorlar ve bu bic;areler zorla cahil kalma~a mahkum oluyorlar. Memleketimlz son seneler zarfmda sanayl sahasmda ehemmlyetll terakklyatta bulundugundan ve ufak sermayelerin blrleip m~tereken cahmas:tnm ne glbi menfaatler temln ettlgi anlaIldigmdan, mezktir verglnin kaldlrllmasile bu glbl ufak esnaf blrlelp mlktan kafi bir sermaye viicude getirerek fabrikalar teslslne gayret eder ve bu sayede gerek aileleri ve ~ocuklan istifade eder ve gerek vatanm terakkislne hlzmet etm~ olur.
2 - Memleketimizden lhracat yapildigmda gilmriiklerce tahsil edllen vergi mes'elealne gelerek, ecnebi memleketlerde fabrikalanmizm mallarim .sarfetmek ve onlara kart rekabet edecek kudretini halz olmak lc;ln lyi ve uew: mal gfutdennek Iaz1md1r. Nasi! ki 5-6 sene evvellne kadar Amerlka'ya, Almanya'ya, BaA-dad'a, Garp Trablus'a yerll mamulatmdan blr <;ok <;eitler gonderilirdi ve bu Ti.irkiye maHan ~ok ra~bet bulmUtu. E}lm-

658

J4'UHTELlF RAPORLAR

di ise bu gibi ihracat edilmiyor ve teebbiis eden dahl yoktur. Fabrlkalartn cesaretlerinl arttlrmak ve bu kudreti haiz olmak lc;ln hiikfunet tarafmdan bu verg1lerln kaldtnlmast ve bundan maada prim dahi ver11mes1 ticaretin inkipfma biiyuk bir yard1m olacaktll'. 3 - B1r fabrlka teslsi l~ln vazolunan .sermayenin % 80 1 makine ve tesisata sarfolunur, miitebakl % 40 lle lblm old\lA"u gibl c;allmak ve muntazaman devam etmek mfiktil olduRundan, muvakkat bir zaman yani 2-3 sene ic;in bir sermayedarm yardtmma muhta~ttr. Bu sermayedar ancak Milli Bankalartn kredisi olab111r zannmdayun. 4 - Fabrikada imal olunan mallan piyasada tamtmak ve sarfiyatmL temln etmek lc;in tabU .Ubeler ac;mak mecburiyetl hasd olur. Bu ubelerde ma.llarm kab11 oldugu kadar ehven flatla satllmast leap eder. Halbuki dtlkkAn klrast ve san masraflar ehemmiyetli bir yekii.n te.kll ettJatnden bu masraflann afprlljpna mukab11 hiikftmet tarafmdan blr muavenet olmak suretile, kazanc; vergisinin bir kac; .seneler a.lmmamast fabrikamn terakkl ve !:lkiafma buyiik bir faide olacaRt iiphesizdir.

659

Sapka - Suni

~i~ek

ve

Sepet~ilik

~pkaclhk:

l]?apkamn mllll serpu olara.k kabul edilmesinl muteakip Avrupa'dan bllha3Sa Macaristan'dan bir 1,;0k apkac1lar memleketilnlze gelerek, istanbul'da kiic;:iikHi buyiikHi 15 kadar imalft.thane at;ml].ardi. Bunlardan 9 tanesl az mtiddet l}alltlktan sonra zararla kapatmak mecburiyetinde kalm~lardtr, ~gerleri ve bunlara inzimam eden blr kat; Turk mtiteebblsln imalAthaneleri de t;ok miikiilatla 'allmaktadirlar.
Eski gfunriik tarifesi oldugu kadar yeni gfunriik tarifesi de yerli aphl' korumamaktadir. Bir k~e taslak 50 kurula mamul bir ~pka 90 k~la ge~mektedir. Halbuki aynca kurdelli., mein ve astar i~in verilecek giimriik hesap edilirse, mamul ve gayrimamuli.in gfunri.igi.i hemen de baab~ gelmektedir. Bu erait dahilinde memleketimizde apkaclli~m llerlem.esi imkan haricindedir. Halbuki bu i memleketimlz i<;in bir ihtiyac;:ttr. Velevki taslag1 h"arit;ten ithal etmi olsak bile kurdela, meln, astar ve imaliye iicreti dahilde kalacagmdan bir apkanm k1ymetinin ancak 1/3 - ii harice gitmi olacak miitebakisi memlekette kalacaktlr.
ka~

Komumuz ki.it;i.ik Bulgaristan'da 5 bi.iyi.ik apka fabrikast sahlplerlne miihim kazang temin etmekte ve memleketin apka ihtiyacma kitayet etmektedir. Bizde de hari<;ten ithal edllen ~pkalarla yerli !japkalar arasmda giimriik resmi ile miihim bir fark ihdas edildigi gii.n apkaciilk memlekette siir'atle ilerliyebllecektir.

Ham madde:
Yaz apkalan it;in: Has1r eritler, mein, kordela, astar. HaSlr eritler Hindistan'da 'Ok ucuza maledilmekte oldugundan, btiti.in Avrupa bu mall oriilm~ olarak oradan ithal eder. Ve bilahare hususi diki makinleri vas1tasile :seritleri apka haline getirir. Bizde de erit imdilik harigten tedarik edilmek Iaz1m.
M~in

!:'ordela, ipekli astar milli fabrikalanmizdan tedarik olunabiliyor.

Kadm ~apkalan l<;in fantazi ~ritler her sene yeni modaya gore haztrlanan mevsim i~i bilhassa. isvit;re'de <;ok ileri gitmitir ve bi.iti.in Avru--

660

MUHTELfF RAPORLA!t

pa daha ziyade bu erit.leri oradan tedarik eder. Bu erit.ler yeni giimrUk tarifesl mucibince {!ok yiiksek bir resme tabi tutulmaktadrr, teViki sanayi kanununun muafiyet cetveli No. 144 her ne kadar ~pka eritlertnln bir Jrumum muafen get;:irmek imkimm veriyorsa. da, kadm apka eritleri bu meyanda def;lldir. Eier bu maddenin Has1rdan, sun'i ipekten, mevaddi nebatiyeden m.amul her ttirlii apkahk t'rltlen eklinde tadili kabll olursa kadm :,apkaCiltgmm y~amasma imkin olur. ~imdikl halde bu eritlerin sun'i kll veya parlatilmi selofan veya bu gibl parlak maddelerle karllk .olanlan dotrudan dotruya ipek ~rit faslma verilmekte ve kilosundan 21 lira giimrUk almmaktadll'. Oyle ki bugiin mamul kadm apka& ithal etmek tuccar 1gln daha Plverlli gelmektedir. KI apkalan it;;in: Yiin, pamuk, tiftik, tav~n ti.iyii ve bunlarm bir ka{!mm blr araye\ gelmesile yapllari apka taslaklan (Kl~lar). Klo~ar cinsleri. terkipleri, renkleri, bi.iyiiklUkleri ltlbarile pek ~ok kalitelere aynllr ve her blr cinsten az miktarda stok dahi bulundurulursa imali biiyut sermayeye miltevakkiftir. Klo(ilarm mevaddJ iptidaiyesi memleketimlzde mevcut oldugundan, klo imali istikbal it;:in t;:ok arzu edllen bir eydir. Yalmz ondan evvel yapuacak bir eY varsa o da hari{!ten klo getirerek memlekette apka yapan apkac1lan himaye etmektir. QU.nkii ancak bu glbl apkacilar ~;og-alu, biiyiik milesseseler teessiis ederse bunlara kiD temin etmek lc;lin bir fabrika tesisi ctii.5ilniilebilir. Memlekette bali hazrrda mevcvt o.pkacll.IA'm Slrf bir kahpt;:Illk ve tamircllikten y\ikselebilmesi it;:in klolara vazedilen 50 ku~ resmin mesela 10 kurua ve mamul apkaya konan 90 kuru resmin mese:ta 200 kurua tahvili lilzlmdu. f:;limd1ki halde yerU apkamiZ Avrupa apkalarma relrabet edememektedlr. Qtinl.:ii Avrupa'mn eski ve muntazam fabrikalari kredileri lie ~hret leri ile tercih edilmektedir. Halbuki gumriik resmi He h'lri~;ten gelen apka ile yerli ~pka arasmda miihim bir fiat farki ihdas edildlti gibi memlekette imalat artacak ve !!apkalarimlzm nefaseti de o nisbett~ artacakt1r. Tedrisat: Maarif Vekileti izmir sepet, ~i~ek, apkactllk mektebinde en son vesait ve makinelet'in yardunile a.sri bir ~pka fabr1kast ni\munesi mevcuttur. Buradan her ser.e 35 kii yeti:jmektedir. Halbuki bu gen<;ler memlekette tamircJlikten baka bir i goremiyeceklerinden ~k miltee.ssirdirler. Yukal'Ida arzedilen tedbirler almdtgt takdirde bu san'atm memleketimizde pek ~tabuk ilerliyecegi muhakkaktrr. Snn'i "i!lekt;:llik.:
Ql~tek~;iEk otrenilmesi kolay ve iljlenilmesi ~k zevkli olan bir itir. Bilhassa evinde megul olmak istlyen hanunlara ~tok uygun bir meSullyet

661

.MUHTELir ltAPORLAit

tegkil edebilir. Viyana'da ve Paris'te ;ok ktbar aile kadmlan hari~te ttallgmaktan c;:ekindikleri halde evlerinde c;ic;ek~;ilikle meogul olup muayyen maA'azalara muntazaman ;ic;ek yetigtirir ve bu suretle maietlerini t;emin ederler. (Heima.rbeit). Bundan baka .;;i~ekc;ilik Avrupa'da daha vasi mikyasta fabrikalarda iglenilmektedir. l?unu da nazan dikkate almallylZ ki m~sela Avusturyn c;i~ekc;lllk ic;in IA.2am olan mevaddt iptidaiyenin kaA'tttan maada hemen hepsini haric;ten ithal ettigi halde bu san'at o memlekette esasll bir san'at mevkilni ihr::lz etmJ~tir.
Qic;ek~:iligin

siirumii memleketimizde giinden gune artmaktadtr.

Balolar ic;in dekorasyon c;ic;ekleri, cenaze c;elenklel'i, gelin buketleri, vazo ve salon c;ic;:ekleri, elbise ve l}apkalar it,;:in fantazi 'iic;ekler artlk ehirlerimlzde bir ihtiyac; hallne girmigtir. Miitarekeyi miiteakip istanbul'a hicrkt eden beyaz Rus'larm ~ok ipti-dai bir ekilde ve aletsiz olarak haztrladtklan ve satttklan basit k~g1t c;i~eklerle g~ind!klerini hepimiz hattrlanz. Halbuki bizde yetil}en c;ic;ekc;:iler bunlardan c;ok daha giizel ve tabiiye yakm c;ic;ekler yapmaktadular, bununla beraber kendilerine ig bulamamaktadirlar. Qiinkii haric;ten pek ~ok sun'i -;1-;ek ithal edilmekte berdevamdrr. Sun'i c;;i<}e~in hartc;ten ithal edilmesine mani olmak ve .memlekette yetien san'atkarlarr tvik ve himaye etmek ic;:in '>un'i c;ic;eklere yiiksek bir resim koymak kafidir.

Ham madde:
KA.~1t, !)erkal, organtin, ipekli kadife, tel Avrupa'nm muhtelif memleketlerinden ithal olunur. ipekli kuma!) dahilden tedarik edilir.

Riisum:
t;i~;eklere kiloda 112~ kuru resim isabet etmekted1r. B1r sat1g ktymeti ise vasati 1500 kurugtur. Bez ~iveklerd'n, ~elenk ve sair miirettep c;i~eklerden kilosunda 5 lira almmaktadu, halbuki bir kilo bez ~ice~n ktymeti vasati 40 liradtr. Alman resmln Ci~eklerin klymetine gore hie mesabesinde kaldtA'l aikardir ve bu reSim hi~ bir suretle haric;ten c;ir;ek girmesine mimi olamaz. K~tttA.n

sun'i

kilo sun'i

~i~_;egoin

Tedrisat: izmir sepet, c;ic;ek, apka mektebinde 6 senedenberi sun'i c;i~ek(}Uik tedrls edilmektedir ve bu miiessese 2 senedenberi Maarif Vekaletinin resmi meslek mektebidir. Her sene buradan 20-25 hamm ~;i<;ekciliA'i esash bir surette otrenerek buradan mezun oimaktadtr. Avrupa'dan sun'i c;i~ek<;ilik tedrisi l~;in celbedilen mutehasstslar dolgun maaglarla ~alil}tmldtklart halde memlekete faidell olabilecek giizel ve pra-

662

t1k blr ekilde ~lc;ekc;lll~l tedrls edemediklerl g(Sriiltiyor. Halbukl c;ok daha k1sa ve dahn ziyade tasarrufa rlayet ederek bu san'atin tedr.isi i~,;ln - meselfi BuJgarlstan'da oldul!;u gibi - seyyar kurslar te.kili mUmklindOr. ikl tic; ay bir yerde kalmak ljartile boyle bir kurs san'at1 pratik: ve e.sasll bir surette memleketfn her tarafma neredllebllir. bmir muhitinde ;lc;ekc;illge bihakkm vruuf ve tedrise muktedir bir c;ok hanunlar izmir muhitinde mevcuttur. Seyyar kurs usulii di~er bir c;ok kii~uk san'athrm ne~1 ir;in de kabili tatbiktlr. Mesela kunduraclllk, marangozluk, sepetc;llik, apkaclllk, terzllik, foto~rafr;lllk ve na..
Sepe~Uik

ve onne mobilyac1hk:

Sepetc;ilik bundan on sene evvelsine kadar c;ok da~mlk ve iptidai bir halde tek tlik c;am~lr, beyzi, el sepetl, kiife, sebze sepetleri imallne mUnhaslrdl. 14 sene evvelst Edirne'de ballyan esasll blr teebbiis 4 sene sonra istanbul'da Dlvanyolu'nda biiyiik bir sepet fabrikasl hallni alabilmi!Jti. Buradan yetien kimseler memleketin bir r;ok yerlerine da~llml ve sepetc;ilik bu suretle l)ilhassa izmir, istanbul, Aydm, Edirne, Rize'de esaslanu~tlr. Fakat bugiinkii gun dahl sepet imalathanelerinde bilerek ve usulU. dairesinde r;al~an kimseler az ve munferlttlr. Yalmz izmlr sepet, ~,;lc;ek, ~apka mektebi ve fabrika~mda bu san'at en son usullerle tedris ve tatbik edilmektedit. Her sene buradan 15-20 gen~,; yetimektedir.
Memlek~tlmlzde stiriimti c;ok olan e:!!ya: Yol sepetleri, sepet bavullar, evrak sepetleri, c;i(fek sepetlerl, ~;ocuk beigi ve arabast, fantazl :jeker, nlan sepetlerl ve 118.. - tizfun. sebze sepetleri - hastr taktmlart,

Bunlardan en fazla san'at ve meharete ihtiyacl olan mamulat memleketlmizde yaplldl~l halde, en basit olan uzum sepetlerl - ki izmir'de her sene bunlardan 40-50 bin adet sarfoltlnmaktadu - maattcessftf italya'rlan lthal edllmektedir. Ti.iccar bunlarl bo olarak giimriikten ge~irirken blr depozito vermekte ve dolu olarak ;Ikartrken depozitosunu istirdat etmektedir. Bu suretle rusumdan beri kaldlgt l~ln Italya'dan kredi ile temln edeblldlgi sepetleri memlekette pc~in para lie tedarik etmek kulfetlnl lhtiyar etmemektedir. mall pek 'wl/l.y ve mevadd1 lptldaiyesi memleketimiZde mebzulen yetien bu sepetlerin hari(ften ithali menolundu~u gun, izmir'de ball bama blr kac; imalath:meyi me~gul edecek 1 lhdas edilmi olur. Ham madde-:
1 - Hezeran: Hlndlstan'da yetiir, Avrupa'lllarm sermayesile idare edi-

Ien buyiik te:jkiliUlar marlfetile Jstihsal olunarak btiyi.ik partller Avrupa 'ya gonderilir. Orada gene buyi.ik fabrikalarda temlzlenir, haddelerden get;irilir, milimetreler iizerlne taksim edilit, muhtelif renklere boyamr. Memlekett

663

MUHTELiF RAPORLAR

mizin izmrr ve Adana havalisi gibi s1cak kiSimlarmda hezeran yetitirmek mumkful ise de lAzun gelen fabrikalan ve te~ktlM1 haz1rlamak t;ok masraflt, halbuki netice ltlbarlle hezeran sarfedecek miiesse.'ielerimiz pek az oldugundan ~mdilik d~Ulemez. 2 - SQgut atac1: Memleketimizin her tarafmda hud:l.yi nabit bir llU .rette yeti~mektedif. Bu sa~tler alelade sepetler ir;:in o:;ok faideli olmaktadlr. SOgutlerimi7.in ye~ti~ yerler hi'< bir nezaret altmda olmad1gmdan buralarda siirii hayvanlarl istedikleri gibi tahribat yapmakta ve sogi.itleri korletmektedirler, halbuki biraz nezaret. altma ahnacak muntazam mevsimlerde budanae:lk olursa .;ok temiz so~iitler temin edilebilir ve bunlarcan crok zarif <:cpetler ve oda taktmlan imal etmek miimkun olur Avrupa '1lem~ leketlerinde hiikOJnetler bir ~ok masraf ihtiyarile lidan sO~utleri memurlan vaSitasile ycii~tinne~e ~,;ahIrlar. Bizde bu <;ok kiilfetsiz olarak temin "'!dilebilir. Senet~c almabilecek ik1 mahsul temiz vc budakslz oldukLan sonra blitun Avrupa menlleketlerlnin bizden hahile arayacakh:.n ve satm alacaklan bir madde olabilir. 3 -- HaSJr saZJ.: Bu sazlar sac; orgi1su haline konularnk sepet<;ilikte vc has1r taktmlannda i.Stimal edilir. Memleketimizin her t~uafmda kolayllkla tedank edllebilen blr malzemedir.
Rii!jUm;

Yen! giim:Mik. tarifesinde sepet eya fizerine V:lzzedilen ru::.um hari~ten ::::epet i:thaHni giit;Ie,tirm~tir ve bu san'atm me:nleketirnizde esaslan mevcut oldu~unclan sfu'atle terakkisi beklenebilir.
Tedrisa.t:

Sepetgillk ve orme mobilyaCibk izmir sepet, <ri<rel~. l;lapka mektebi ve fabrikasmda & .senedenberi tedris edilmektedir. Tlirkiye'de ba~ka bir yerde bu san'at resmen tedris edilmemektedir. Seyyar kurs te~kili ile bilnassa ~~iit agac1 Yt: saz yet13en mmtakalarda bu san'utm neri !3ayam tavsiyedir.

Kendircilik

Kendir mahsulii Tiirkiye Cumhuriyetinin Kastamonu Vilayeti dahilinde ve SU"f Kastamonu kasabas2 etrafmda miitekasif olmak iizere fazla miktarda yeti.'!mektedir. Ve mevcut kendir iptldai halde 600 urganc1 ve kmnap~I tezgahlan tarafmdan imal edilerek Tiirkiye Cumhurlyetinin ekser aksamma sevk lie sarfedllmekte ve sarfedllmlyen kLS1m ham madde olarak Avrupa:ya lhra~ olunmaktadtr. Harbi umumiden akdem Kastamonu kendir Istihsalatl 1 mllyon kiloyu tecavtiz etm.i~ idi, ~imdi lse mevsime gore 3-5 milyon kiloya kadar istlhsal edilmektedir. Kastamonu urganct esnaf1 mevcut iptidai tezgahlarda lmal etttklerl urgan ve t.eferriiatl maklne ile .imal edilen nefasette yapamadiklarmdan Avrupa mamul:Uma rekabet edemediklerlnden tedrlcen tezgablanm kapatmaktadu. Bunun lQin bu esnafl makineletirmek HiZimdtr. Urgancl esnafinm beyninde bir kooperatif tekill He bir urgan ve kmnap fabrikasmm ve ayni zamanda bir ~uval fabrikasmm da in!;!aSI laztmdtr. Tiirkiyenin t;uval ihtiyaci 1 milyon adedini tecavuz eder, lonnap sarfiyatimlz ise 1 milyon klloya yakm olmak llaztrndir. Di~er miiteferrik kendir imalatl da bakacadtr.
~u

halde Karadenlz havzasmda mevcut kendir istihsalatumz yledir: 5 mil yon kilo
1
1
I
~

Kastamonu tinye Fatse Ordu Gi.imii~ haciki:ly

l}

Ceman yekftn 9-10 milyon kiloyu bulmaktadtr. Kendir sanaytlnin Kastamonu'da miiterakki bulunmas1 ve esnafmm kesreti ve bu i.te meleke ve miimarese peyda etmeleri ve bahusus kadm amele ve i~Kisinin bu ite miimareseleri sebebile mevcut urgan ve kmnap

665

MUHTEUF :RAPORLAR

amillerini blr araya toplaytp blr kooperatif yapllarak urgan ve kmnap ve c;uval fabrikast inll$1 suretile italya mallarma ancalt rekabet kabil olabllecegi ve bahusus kendir ziirramt da kurtaraca~Jt ve aksi takdlrde tedrici surette hem kendir ziraati ve hem de kendir sanayllmiz mahvolaca~t arzolunur efendlm.

666

Ttirkiye'de rnesleki tedrisat

ALl NADIR
Mas!el(f tedrisat umum mildilrO

Ttirkiye'de meslek mekteplerinin mazisi, hall ve istikbali hakkmda mutaleat: Hukumet adamlanmlfl;dan Mitat Paa san'at mekteplerimizin bA.niai telAkki edllebilir. Bu buytik htikfimet adam1 san'at mekteplerini birer Islahhane olmak tizere tekil etmitir. Mektepler tekilat itibarile medreseyf, gaye itibarlle de lmdiki okstiz yurtlanm andlrlrml. Islahhane tabirinin de anlatacaA-1 ve.;lhile, bu kabil mekteplere ISlahl arzu olunan t;;ocuklar konmu~ ve onlara san'at ogretmek arzu edilmitir. San'at mekteplerimizde hiUA. devam eden ve htikO.me~e esaslt surette ve iyile!jtirilmesi di.iunillen iki muhim kusur vardu ki, bu mekteplerden Jstifadeyi hemen Sifira indirmiqtr:
de~ltirilmesi

1 - Mekteplere ancak fakir, iyi beslenmemi, ekseriya zeka ve kaoiliyet itlbarla ~ok geri ({oc.uklar gonderilm~ ve burjuva tabakas1yla hal ve vakti yerinde amele ve esnaf grupundan ragbet edilmemi ve talebe gonderilmemitir. Buna nazaran san'at mektepleri i;timai seviye itibarile ancak. ~ok fakir, klmsesiz ve mecbu.riyet tahtmda mektebe konan t;;ocuklan barmdlrabllml, ve memlekete temin etti~i istifade pek mahdut olmutur.

2 - San'at mekteplerinin rand1man ve memlekete faldesinl tahdit eden di~er sebep, hayatta faideli pek az !leY okutulmasi ve okutulan, ogretilen mallimatm da yanll ve kifayetsiz usullerle ve san'ati, san'at ogretmesini az bilen muallim ve ustalar tarafmdan tedris edilmesidir. San'at mektepleri bir cok kere de idare degitirml, bazan mahalli idareIer elinde, bazan Ticaret ve Nafla Nezaretinin emrlnde yaamUjtu. l?imdi de paras1 klsmen hususi idareler tarafmdan verilmek ve Maarif VekAieti tarafmdan !dare edilmek suretile yaamaktadir.
Hali haz1rda 9 san'atlar mektebi mevcuttur.

Ankara, istanbul, izmir, Aydtn, Edirne, Bursa ve Diyarbeklr San'at mektepleri. Bu 9 mektebin ceman 1200 kadar talebesi vard1r. , Ogretilen san'atler, her mektep i;in hemen ayni olmak ftzere, Unlar-

<:hr:

667

MUHTELiF RAPORLAR

bir

ka~

Marangozluk ve do~ramc.cllik, tesviyecllik ve tornaclllk, dokiimciili.ik, yerde fazla olarak, elektrik~ilik, boyacllik ve dO.,emeetlik.

Sanayiin Avrupa ve Amerika'daki vaziyeti: Avrupa'nm i:ngiltere, Almanya, isveQ, Fransa, italya gibi san'at yurtlarile bilhassa Amerika'da san'at hiQ bir zaman bulundugu yerde kalmtyor. Qiinki.i sanat ogreten mektepler, hususi ve resmi enstltiiler ve Iii.boratuvarlar, san'atin bugiin haiz oldu~u yiiksek dereceyi ogretmek gayesile kalmtyor, bir de .san'atin terakki ve tekemmiilii i<tin liz1m olan istidatlan, hevesleri, bllgileri de verlyor. Mesela bir dl ft~astm ele alahm. Hepimlz biliriz ki evvelki zamanlarda dil) firQalari kemik saph, dtiz, beyaz renkli ve k1llar1 dellklere blrer ince Qople konmu~ tarzda ve herkesin el siirmesine, tlrnaklarlle tecrube etmesine maruz bulunurdu Garp san'ati flrQaclltgi bildillmiz yerde bU'akmadi. San'at mekteplerinil1 verd@ tekemmiil ihtlyact derhal ll,(ileri, miihendisleri igneledi. Di ftrQas1 gibi kiic;:uk ve ehemmiyetslz telttkki ettilmlz bir eyin uzerinde neler yap1ldl: Bir evde ayni tuvalet muslugu oniinde U<f dort kiinin ftrQaSl olabileceginden karitln.lmamak iizere firt;:a saplarma be alti renk verildi. Herkes bir renk intihap eder ve evde karttkhk olmaz. Dilerin anatomisine, ftrQa kil diplerinin kolay temizlenebilmesine dikkat edilerek kll demetleri yeni bir tarzda dizildi ve sert lastikle yerletirildi. Temlzlik i(}in fa.brikada takim usulii, mute.rilerin mall gorebilmesi, fakat el siirememesi i<.:in de selofandan kutucuklar iQine kondu. ite kiiQiik bir misalle ean'at telakkilerinin ruhunu gormu~ olduk. Garp memleketlerinde san'atin hangi cephe ve nevini ele ahrsak di flr({ast meslesinde gordiigumiiz esas1 daha ilmullii, daha cazip tarzda farkderiz. Avrupa ve Aemerika'daki, hatta bunlari takliden Japonya'daki, san'at telakkilerinde bir de bedii diiiince vardlr. c;(tinkti bilirler ki her iyi muteva.zln san'at esert ayni zamanda giizel olmak leap eder. Bi.itiin asri tekemmulleri halz bir lokomotif, bir yenl posta vapuru. son slstem bir otomobil, yeni bir banyo taktmi, ayaga gore anat..omik bir kundura, viicudii guzel kucakhyaeak bir koltuk, giizeldir. Netekim diiriist, temlz iyi bakdml~ bir at ta mutekemmll bir alet, bir makine gibi '>lrklnine nisbeten hem daha seri, kuvvetll ve ayni zamanda. giizeldir. ite bunun i~indir ki garp san'ati tekemmiil ideali i~in ~alllaz bir terazi, yamlmaz bir miyar bulunduguna kanidlr. Kanaatlnce: Bir ey, bir alet, bir makine hatta. bir sUah, bir harp gemisi, bir kopru, k1saca, san'atin viicude getirebilecegi her hangi eser lyi ve mukemmel olmak ic;:in gtizel olmahdtr.

668

MUHTWF KAPOKLAR

Sanayiin bizdeki bali ve telikkisl:

Bizde san'at hayaw mUnkeif olmad1g1 l41ln san'at tellkkllerimtz buyiik ~ukura diimfuj gibi kara.nllklarda t;Irpm1r durur.

tki

Biri san'atta kendimize mahsus ve atka m\inhaSJr bir kaygusuzluk gostermemiz, ildncisi de bundan mesela yiiz sene evvel sahip oldu~uz, ve o zaman bUe asrm ancak bir kusurlu tasla~I olan san'at tarzm1 % 100 muhafaza et mi olmamiZdir. Bir kal$ misal: Bundan otuz sene evvel memleketimizin esasll mahsullerinden ve ihra- . -cat emtiasmdan olan incir ve i.izi.im otuz senede degil, belki incir kurutma i'inin ilk b~adtgl zamanlardanberi eklini degitirmek fmatlm bulamam~tir. AyniintizaDlSlzllk, ayni pislik, ayni .;irkinlik devam eder durur. imdl, l!lcirln memleketimizdeki roliinu ve bu matahdan bekledigimiz hizmeti bir iruatla d~i.inelint Bu nesne o mahut egri bugru kutularrmiZ l~inde, 'iizerinde hesaps12 k1llan, toz toprag1, kurdu ve klri He, her ttirl\i baklm, JStlfa, san'at duygularmdan ari zavall1 halile guya Londra'da cecil otellnin yemek sotra.smda blr ingiliz ailesine a~IZ tad1, Dessert olacak. Bu temenniye amin demekten baka ~are yok. Kendimizden pay blc;elim: Memleketim!zin bu gibi teiakkUere kart gosterdig-i kaygusuzlug-a, iizert sinek tersinden ,esmerlemi gidalart b\kayttlllda yiyen adamlan gore gore, kahvelerde a~zdan ag1za dolal}a dolaa dudak yerlerl ancak kezzap veya za.; ya~yla temizlenebilecek bir kir tabakaslyla mulamma bardaklardan bilaperva su i.;en kaygusuzlardan ders ala ala tiksinme hislerimizln ki:irlenmi' olmasma ragmen biz bile tablatm leztz ve giizel, ve temlz ve &hhi olarak yarattlgl inciri, uziimu yiyemiyoruz. igreniyoruz. Bu yet~miyormll gibi, elblse mi yaptiracagiZ kumam en iyisini, gramofon mu alacag1z mevcudiin en mukemmelini aramak hakktm kend.lmiz i.;in tabii buluyoruz da kendimizin tiksindi~imiz o incir ve ii.ziimleri biitiin kirile, klllyla, ilJSanm itahml ka~1ran miinasebetsiz ambalijlyla oyle adamlara satmaga kalkilyoruz ki ell.n! manikiire etmeden, yeni ttra olmadan, yeni iitiilenml tem.lz ortiileri hazirlamadan sotraya oturmaz. Zannediyoruz k1 lnciri Hindistan koyli.isiine, Tibet ahalisine, orta Afrika zencilerlne sataca-

iiZ.
Bu hadise kar3tsmda memleketi bir telQt1r abyor. Aydm'da, izmir'de incirler ytglh, m\iteri yok, tiat vermiyorlar. Ya tiitiinlerimlz, cigru:ah\l'ImlZ. insat edelim, bir kutu Wills cigara& ve bir de ayni fiata bir Turk cigarasi alahm da fngiltere gibi zevkini seven bir milletin neden bizim cigaralartmiza ragbet etmedigini anlama~a
~h,alrm.

669

San'at mekteplerlmizi ne suretle Jslah edecetiz: Maatif Veka.Ieti san'at mekteplerimizi kat'i olarak 1slaha karar vermif,ltir. Bunun ic;in de devamll bir programla c;all~mak ve leap eden masraflatl da ihtiyac; nisbetlnde artan bir tarzda karllamak haz1rllgt vardir. a - ilk di.ilji.indi.iliimiiz eY memleketlmlzde carl olan ~k kusurlu, hatta intJ4an muZir san'at sistemini asri hale getlrmek i~in. bizde ehll olm1ya.n sa.n'atlete Avrupa veya Amerlka'dan mutehaSSlS getirmektir. Miitehassls intihabmda c;ok titiz ve dikkatli davranarak bazan vaki oldugu gibi le yaramaz adamlan degil, mevcutlarm en iyllerini getlrmek gayemlZi tekil eimektedir. b - iklncl nokta progrrunlar1 tadll ederek c;ocuklarmm:a mi.inhasrran blr san'at ogretmek, fakat onu garp memleketlerinde cari olan en miitekemmil ~eklinde vermektir. Mesela marangozluk ~renen bir talebeye ne olur ne olmaz belki lazim olur diye bir de Dizel motOrii. o~retme~e kal.kujmiyaca~IZ. Qiinkii bir adam ya Dizel motorcusii olur ve ona bilaperva yUz blnlerce liraya malolmu bir elektrik santralinin i~etilmesi, tamiri, ayan, baklm1 emanet edilebilir. Veya marangoz olur, ve her hangi blr rnobilyeyi garp memJeketlerinde yaplld1g1 tarzda yapabilecek kabiliyette bulundu~u i{lin itimat kazamr. Fakat bugiin artik ne deve ve ne de k~ olmtyan, her ~eyi bilmek iddiasile beraber hie; bir f,ieyi % 100 bilmiyen ve kendl. kendl.ne big bir il emniyetle baljaramiyan adamlara ekmek yoktur. c - Uc;i.inci.i nokta talebeye san'at tahsil! ic;ln Iaz1m olan terbiyeyi ve duyguyu vermek. iyi resim, iyi olc;i.i, iyi ic;ilik gibi esaslara blr de san'at dogrulu~u. san'at akl ilave edilmek lazundir. Qocuklanmlzl oyle yapmak istiyoruz kl. onlarm indinde ge~meleri iyi yap1lmam~ bir mobilya, kusurlu bir kaynak, fena bir doki.im i~c;iyi para calml bir namuslu adam, yalan soylemi ve yalam yi.iziine vurularak rezil olmul} bir ldmse kadar utandtrsm, haysiyetini rencide etsin.
d - Dordi.incii nokta talebeyi mi.istait ve mi.itevasSlt ve hatta daha yukar1 seviyeden intihap ederek san'atm uta.rulacak, adi bir meslek degil, f,iahis ve memleket icln cok faydall ve iftihara Iay1k, ic;timai derece itlbarile bir banka mernurlugu, bir orta tiiccarhk seviyesinde bir meslek: oldugu kanaatini vermek ve bunun leap ettirdigi ra~bet celbedici amillerl hazirlamakttr.

e - Mekteplerimizin vesaitini, ders levaZimmi, ihtiyaca kafi bir tarza getirmek, mevcut olm1yan kitaplan, tedris usullerini tedvin etmek te !tina ettigimiz esasll bir cihettir. Almanya ve Aemerlka'nm sistemlerini yakmdan tetklk ediyoruz. Tedricen mekteplerlmiz tamamen Avrupai bir goriinii alacakt1r. f Amerika'hlar bi.iti.in mekteplerinde tbik edilen spor, s:lhhat ve

670

temlzlik gibi noktalara san 'at mektepleri ~in fazla bir mevkt vermektedtr. Biz de bunu ehemmiyetle takip edece~tz. g - San'at mekteplerimizin iyi ye~mt~ son s1mf talebeslle mezunlarmdan muhim miktarml mektebln bir tlcaretane tarzmda i11yecek atelyelerlnde c;:ah.,t~rarak hem iyl l t;lkarmak, hem de yetfecek talebeyi hayattaki san'at faaliyetine ve ticaret fikirlerine ab~tmnak gayeslni Istlhdaf ediyoruz. Hatta bu atelyelerin temln edece~i kl\rla talebeye faizsiz avans yapabilmeyl ve hayatta l&z1m olan maddi vas1talan hazirlamayl d~unuyo

ruz.
San'at mekteplerlnden beklenilen netice yalmz bir do~ramacmm dogramaci kalmas1 veya bir tesvlyectntn llelebet tesviyecllik. yapmas1 deelldir. Mekteplerlmizde ogretecegimiz san'atler umumi sanayiin esaslarmt tekll etmek noktal nazarmdan da miihim bir mevlde maliktlr. Talebemize vermek istedlgtmtz san'at, terbiye ve akmm rolii burada kendtnt g<>sterecektir. Mesell\ yukanda bahsettigimiz misallerle laret ettt~tmiz fac;:a tmall hi~ bir mektepte ayr1 san'at olarak okunmaz. Akllh btr t~c;:i tesvtyecllik gibi blr tahsllle aim~ oldu~u bilgUeri blr c;ok tezgi\hlan iljletmekte, yap1Imakta. olan bir c;:ok eyanm daha nefis olmasma c;:ahmakta 1stlmal ve muvaffak olab11ir. Mektep, talebemlze esaslar1 verecek ve talebe, hayat faaliyetinde lklnct blr tecriibe ve lhtisas devrest get;irecektlr. h - San'at mekteplerlnde ileride muallim olabilmek ic;:in Avrupa'nm miihlm mekteplerine gonderllml 63 talebemtz vard1r kl bunlarm da avdetlerinde mekteplerimlzin ogrettci kuvvett c;:o~alrnl ve ecnebi mtitehasSislardan bekledi~tmiz istlfadeler ehemmlyetli surette artmi olacakttr. 1 - San'at mekteplerlmizin ogretttgi san'atlert muhittn ve ihtiyacm lcab1 dahlllnde tadil etmettt de diitiniiyoruz. Ez ctimle Ankara'da ve istanbul'da blna l~lliglne, s1hhi tesisat ihtisasma, istanbul ve izm.ir'de dokiimciiltik, elektrikc;lllk gibl mesleklere miihim yer ay1rmak karartm ald1k. Uzerlmlzdekt vazifenin muhtm ve a~tr oldu~u kanaatinde ve fakat en biiytik mti~kiillerl.n en yorulmaz faallyetlerle ve muhakkak baljarabllece~in den timltvar oldugumuz t~in, ikttsadi cephede kuvvetli unsurlarimiz olacak bulunan san'at erbabm1 en iyt malilmat ve istidatlarla miicehhez olarak yetitirmeyt bir gaye edindik.

671

Mahrukat meselesi
Prof. REFIK
Zonguldak komtir havzast glbi zengin kOmtir madenlerlne malik oldugumuz halde vatanumzm her tarafmda gerek teshln ve gerek ltuvvei muharrike it;in mahrukat tedariki hususunda ne derece miiktil ~erait i<;inde bulundui;tumuz ve hatta haric;ten komur ve kok ithal etmekte oldui;tumuz ctimlenin mal(tmudur. Mahrukat mes'eleslnln seri bir surette halli, hem sanayiimizin ink~af1, hem de umumi hlfZlSSihhat ve ormanlanm1zm ve param1zm vikayesi noktalarmdan pek miihimdir. Komtirlerimizin kasabalanmizda ucuzca tedarikine mani olan sebep, tarifelerlmizin bu hususta miibalai;tall bir mlktarda fazla olmaSldir. DiyebUirim ki bugtin cari olan tarife, Turk komiirtiniin dahilde stirtimtine en biiyiik bir mani te~il etmektedir.
~imendifer

Zonguldak'ta tonu 10 lira eden bir komtir Ankara'ya kadar 15 lira nakil .iicretlle 25 Uraya maloluyor. Soma linyitlerinin Balll~esir ve Manisa gibi gayet yakm kasabalara iicreti nakliyesi bile tahammill edilemiyecek bir raddede fazladu. Bu suretle komiirlerimizin nakline mfmi olmalda ecnebi petrol ve mazotunun komiirlerimize rekabet etmesi temin edllmi oluyor. Teshin bahsine gelince mevcut bir ka<; gazhane, Tiirkiye kelt 1htiyacinl ne miktar ve ne de fiat itibarile temin edemiyor. Gazhaneler tonunu zong~dak'ta 7-8 liraya aldiklan toz komiiriinden istihsal etti.kleri kokun tonunu istanbul'da ahaliye 25 Ur:>.ya satiYOrlar. istihsal miktarmm azlig1 hasebile koku bu kadar pahah satabiliyorlar. Ve ancak mahalli lhtlyaci k1smen temln edlyorlar. Tiirkiye'nin sevahili ile demiryollarla merbut ehirlerine ucuzca kok temini it;in Zonguldak'ta kok fmnlar1 tesisatl viicude getirllmesi lazundu. Boyle bir teslsatta tali mahsul olarak benzol, katran ve {Sulfat d'Amoniaque) istihsal edildigi ve ayrtca hava gazmdan kuvvei muharrike veya teshin J~in istifade edildi~ malfundur.

672

l'IIJUHTELiF RAPORLAR

Benzol, motorlerde mazot yerine kabill istimal oldugundan. bu suretle mazot ithaliitlrnlz da muhim miktarda tenkis edilm~ olacakt1r. (Sulfat d'Amoniaque) lse kimyevi giibre oldugundan ziraatimizin inkiaflna hizmet edecektir. Bu tesis1.t sayesinde aynl zamanda yerll komurlerlm1zin siiriimii de temln edllml!J olaca~I to.biidir.
Milli mahrukatlmizm vikayesini temin <lafulyenin 1ttihaz1 elzemdir:
i~ln

aynca atideki t..edabiri ie-

1 - ihra~ edilecek komiirlerimize, (bazi ecnebi memleketlerde oldu~u gibi) prim itasile, Karadeniz vc Bahrlsefit limanlarmda, ecnebi komiirledne rekabet lmkanmm teminL

2 - Komiir madenlerine malik olm1yan italya, Romanya, Bulgaristan, Yunanlstan, M1s1r, Suriye ile aktedilecek tiCl.l.ret muahedelerinde komiirlerimlzi himaye eden mevat kabul ettirilmesi.

3 - Htikilmet ve beledlyeler tahsisatmda istimal edilen makinelerin muayyen bir takattan yukanm i~ln, yerll mahrukat sarfedilmesinin bir 1mnun He temini.

4 - Miidafaai memleket noktai nazarmdan da son derece haizl ehemmiyet oldu~v vec;hile odun veya odun komiirii sarfedilen gazcjenli kamyonlarm tercih'm teammiimunii temin ic;in, gazojenll kamyon sahiplerine prim itas1. ~te btl tedbirin memleketimiz iktisadiyatma temln edecegi hizmet!er itlbarile mnhterem kongrenin atideki mukarrerat1 ittihaz eylemeslni teklif eylerim:

lKomur ve mahrukat buhranrna nlhayct verllmek iizere:

1 -

$lmendifer komiir nakliyatmda Avrupa'da cari tarifelerln kabulii.

2 - Ko~ flrmlan tesisat1 viicude getirilerek mebznl ve ucuz kok imali umumi hlfz1sslhha He ormanlal'tmlzm muhafaza.si, ve benzol ile sun'i gubre istihsalile mazot ithalatmi tenkis ve zlraatlmizin inki~afma hlzmet edilmesi ve k<Smilrti.mfizfin haric;te ve dahiltle .~iiriimunii temln ir;in i~bu raporda miinderic; himayekar tedablrin ittihazi hcsuslarmm iktlsat Vekaletine arzma karnl' verUdJ.

43-673

Tfirkiyenin

elektrikle~tirilmesi
Prof. REFIK

Sanayiimizi inki:'!af ettirecek amil Tiirkiye'nin

elektirilde~tirilmesidir:

Sanayiimizin tabii bir surette inki~af edebilmesi ic;in ittihaz1 laz1m gelen tedabirden biri de mamul e:ijyanm maliyet fiatmm tenkise tesiri olan ucuz kuvvei muharrike temini mes'elesidir. Kuvvei muharrikeyi dun bir i.icretle tevzi ederek kiilfetsiz bir tarzda istimali isc ~ncak kudreti elektrikiye vas1tasma mi'lracaatla temin edildi~i ci.imlenin m:J.lumudur. Filvaki masarl.fi tesl.slye itlbo.rile bir elektrik motorti di~er mottirkre ktyasen pek ucuz ve iletmesi ise hi~ bir ihtisasa mi.itevakktf de~ild1r. Elektrik kudret!nin ucuza maledilmesi ise ancak buyiik santra.llar in~asile :~ehirlere ve ktrl:::.ra elektrik kudreti tevzi edilmektedir. Bi.iyiik ~antrallardo ktimiir sarfiyati yanya ve dl~er masarif ise ultl misline kadar azaldl~l ve !::ilovat - saat maliyet fiat1 da. siili.ise tent>zzi.il ettigi istatistlklerle sr,bittir. Kaldt ki memleketimizde bu santrallan nerelerde sadi olacag1 n>.Ps'elesi tetkik edilmelidlr.
in~a.

ctmek en ikti-

Yaptlabilece~ buyi.ik bir santralm Sakarya'da su kudretile temin edilebilecegi ecnebi bir grup tarafmdan teklif edilmi~~e de 50,000 beygirlik bu santralm 30 milyon liraya bali~ olacag1 anlatlmtttr.

Zonguldak havzasmda biiyiik bir santral

in~

edilmelidir:

Bu kadar cesim bir sermaye sarfma haceL kalmadan temini m:tksnt kabil oldu~u <eticesine vast! oldugumu memnuniyetle arzedebilirim. En muvaflk olar:.tk bir santral m<thalli vardir ki bu da Zonguldak kiimi.ir bavzastdtr. Zonguldf!.k sp.ntrah Anka.ra'ya ancak 350 Km., istanbul'ad8. 450 Km. kadar bir mesafede oldugundan. bu iki ~ehrin bi.ittin ihtlya.-;lanm ve Zonguldak - Ankar~ - istanbul mii.sellesi i~indeki bi.ltiin kasabalerm tenvirl, fabrikalarm kuvvE>i. muharrikesinin temini kabil olur Avrupa \e Amerika'da daha biiyi.ik mesafelere elektrik cereyam nakleden santrallar mevcut oldugu cihet.le bunun imkam fennisi miisellemdir.

6i4

MUHTEUF :!tAPORLAR

Zongulda.k santral: sayesinde Anadolu'muzun biitiin ~tmalt garblsl parJak blx smai Istikbale mazhar olmaSl ve bu vatan lusmmm tenviri i~in harice gonderllen paralarumzm memlekette kalmas1 temin edllm~ olur. Zonguldak ki:imiir havz~srnm asrrlarca 115ledildlg-i h:dde bltmek tlikf'nmek bllmiyen komiir tabakalarma malik olduj1;u malumdur. Burada inl}:l edilecek 50,000 beyglxllk blr santralm tesis masariti Ankara'ya kadar nakll hatt1 dahll oldu~u halde Sakarya su santrallnm :.mcak suliisune balig- olacag1 ke.,lt tanzimile tebeyyiin etm~tlr. Demek ki Sakarya santralmm vucude gelmesi, 20 milyon lira fazla bir sermayeye iaiitevakkiftir. Masarifi tesisiye i4.;in boyle olduj1;u gibi masarifi daime mukayesesi dahl Zonguldak santralllehlne netice vermektedir. Filvaki Sel.:arya santrahnm tesls masraf1 fazlaSI olan 20 milyon liranm %15 hasebile faiz ve amortismam senevi 3 milyon llraya bali~ oldu~u halde, Zonguldak "::mtralmm komiir sarfiyaLI senevi 300,000 liradan ibarettir. zonguld:tk s;mtralmm temin edecegi diger
rii~htmlarl

da ayrtca sayallm.

1 - Sakarya santrahmn senevi 3 milyon lira faiz ve amortisman razlast memleket haricine gldecek, buna mukabil Zonguldak santralmm komiir masarifi mt-mleketLe kalacakttr. 2 - Zonguldak santrall, komiir havzasmm en edn~ cins komurlerini sarfederek, iyi cins komiirlcrimizin cihan piyasasmda ecnebi komiirlf'rine rekabet etmesini temin edecektir. 3 - zonguldak santrah, komilr havz~m1zm her tat.afma tevzl edecegi elektrik kudreti o:;a.yesinde, santro.l ln_,a edemiyen blr vok mJlli ljirket veya ocak sahlpler!nin tesu;atmm asrllel}tirilme~e, komiir istihsalatlm1Zl tezyide ve cL'1sini 1slaha hadim olacakttr. 4 - Bu J=;antral, lnast elzem alan Zonguldak - Ere~li imenditerlnln elektrlkle (yanl daha iktisadD ijjlt-mesini temln edecek ve Zonguldak lle Ere~li Jlmal1larmda komiir tahmil masarlfini tenkis edecektir. 5 - Zonguldak VUayetinde ve clvarmdakl ormanlarm sayede teshll edllmil} olaca~t1r.
~letilmesi

de bu

Bugiin Ankara ile istanbul'da mevcut santrallaru1 ~udretl elektrik!ye sat1-' natlar1m; biztm gibl ki:imiir madenleri mebzul olan Beh;ika'da cari olan flatla:-h mukayese edersek bizdeki carl fiatlarm, oradakinln lkl m.1s1ine ball~ oldu~u tezahiir eder. San'at sahiprerimize bu kadar pahallya satllan kuvvei muharrikt- ile sanayiimizln lnkl~fma nas1l imkfm olabillr?

675

KUHTELtF RAPORLAR

ikinci huyiik santral: Soma'da tesis edllt"cektir: Tiirkiye''1in elPktrikle~tlrilmesini temin ic;in yapllacak ikinci biiyiik santral da, Soma linvit madeninde ohbilir. Bu sant~!llm tevzi sah~st Aydm - Usak - Kiitrthya - Bursa kavsi dahllindeki biitih g2,rbi Anadolu'muzu ihtiva eder. Linyit madenlerinden bu siir'atle yapllmakta ola n istifadeye misal olarak Almanya'y1 zikretmelc kafidir. Bugli.n mf'truk bir halde bulunan bu menbai servetimizden de ist!fade etmek iizerc Soma lil'!yit modenlorimizin hemen bir jBoloz ile bir madE.n miihendisi t.laifetile t~tkik cttirilme.si lazimdtr. Hllliisa:
Bu iki s-:1.11tral bcitun ~arbi vc lnamll'n de mcrkezi Aiuciolu'muzun kuvvei muharrik2 v~ !envir ihtlyacatm1 temin edebileceg! gortiliiyor

Masarifi te.'IISiyenin milhim bir k1amnn bak1r teller te~kil ectecegi v~ bu madenln memll'kf'timizde k~biii temin oldugu Aynca uaz:ut clikkate :>lm-

mahdn.

676

S1nai tedrisat
Prof. REFIK
Sanaylimlzin inki~ah, yiikselt sanayi miihend!.sleri yetitlrilmesine mutevakklftlt. Sanayiimizin siir'atle tnkiafl h;in sarfedllen himmetlerden azami derecede semere istihsal edilebllmesi it;ln esash bir sanayi tekilatt vti.cude getlrmege matuf ilmi bir program dahllinde hareket edilerek, ktymetli zamanlarm ve servetlerln heba olmasma meydan verilmemelidir. Muhta~ oldugumuz bu sanayi tekilatt blr ordu tekilati gibi erkam harbiyesinden neferlne kadar bftttin derecat1 ihtiva etmelidir. Aksi takdirde tekllat tam oimaz, semere noksan olur. Diiiinelim ki ihdas edecegi.miz sanayi, bu suretle azami randtmanla. L,lemekte ol::tn cihan sanayiine rekabet etmek mecburiyetindedir. f;lu halde sanayi tekilatnntZI ayni kadrolarla 1iicude getirmekten baka t;are var mt? Adedinin artmast ve tekamiilii temenni olunan ilk ve taU meslek mekteplerimiz sanayi ordusunun nefer ve kii.t;tik zabitlerini yetitiriyor. Fakat, bu ka.fi de~ildlr. Zira. sanayi ordumuzun zabitleri ve erkam harbiyesi: Yani yiiksek sanayi muhendislerimiz yoktur. Bunlardir ki sermayedarlanmiza rehberllk ederek en iyi maim en ucuz bir surette istlhsali ~arelerini onlara gosterecek. Bugiin, bir fabrika teSisi arzusunda bulunan miiteebbls blr sennayedarm ne kadar gayri mtisait erait altmda bulundugunu ve her hang! bir san'at tesisat1 yapmak i~in nasll hareket etmekte oldugunu birlikte tetkik edersek bu miiahede neticesinde, te~IHI.ttmtzm noksan cihetlerini biitiin acth~ile meydana koymU oluruz: Sermayedar ekseriya, yi.i.ksek tahsil gormemi bir san'atkara muracaat eder. Bu zat mahir bit usta, yani bir fabrikada ancak .sanayt mii.hendisinin maiyetinde iyi randnnanla cahabillr.Halbuki bu san'a~kar,fabrika tesisi it;in yapilmaSllaztm gelen tetkikatl iktisadiye ve fenniyeden hit; birini yapmaga kadir olmad1gmdan, fabrikanm masarifi tesisiyesi, istihsal edecegi maim miktar ve maliyet fiatt ve istihlak merkezlerine sureti sevki ve saire hakkmda tetkikat yapilmadan ie balamr:

677

MUHTELiF RAPORLAR

Netice: Felaketi ik:tisadiye. Bazan da serm.ayedanmtz, makine satan komiByonculardan birlne ba vurur. Deposundak1 makineyl satm.aktan baka emell olm1yan bu makine tticcar1, sermayedara satacail maklne Ue kazan~t temin edip etmiyecdi mes'elesi hi~t te endiesinl mucip olmaz. Netice: Yine bir felaketi iktisadiye. ite efendller, bu halin devamma bir nihayet verecek zaman geld!. f}imden sonra bu para israfma set ~tekmezsek sanayiimiz nasli mes'ut bir inkiaf alabilir? Sanayi miiteebblslerlne muavenet elimizt uzatmak en rniibrem milli bir vazifedlr. Bu hale nas11 ~aresaz olmailytz? Bugi.in herkes teslim eder ki sermayedara, ancak yi.iksek tahsil gor~ m~ miiavir bir sanayi miihendisi emin rehberlik edebilir. Fabrika nerede tesiB edilmeli ki ham eya ve kuvvei muharrike kolayilkla tedarlk edilebilsln, ne kadar sermaye lie meydana gellr, ve lletme sermayesi ne olmail, .i.stlkbalde nasli tevsi edilmeli, mahsulatmm maliyet flab ne olacak, derecei nefaseti ecnebi memleketlerden gelen ayni cins eyaya klyasen nasli olacak, istlhsal merkezlerine kolay sevkedilebllecek mi, hi.ilasa bir tak1m mesail ki, buna ancak yi.iksek tahsilli bir sanayi miihendisl en muvaf1k sureti hal bulabilir. ite, blze lazlm olan bu mtihendisleri en az blr masratla yeti~tinnek icin elimizde mi.istesna bir hrsat var. Yiiksek maden mO.hendisi mektebimize ii~tii ecnebl olmak iizere mevcut 14 mi.ihendis muallim sanayi mtihendisliii i!iln laz1m olan derslerin bir <;ogunu bugi.in tedris ediyorlar. Sanayi muhen~ disligi iqin Iaz1m olup ta Yiiksek maden mtihendisi mektebinde tedris olun~ ma.kta olan fenler Unlardlr: Yiiksek riyaziyat Flzik Tahlili mthanlk Khnya Tahlili kimya Hendesei resml.ye Muvazeneti tersimiye Mukavemeti ecsam Termodinaml.k Smai Fizilc Smai elektrik Jeoloji ve madeniyat Topogratya Makine in~Jaati Tatbiki mlhanik Ahap, kargir inljaat Demir ve beton arme Fenni izabe

ln~jaat

Bu derslere yalmz sanayi dersleri ilavesile, bugi.in mi.iteljebbis sermayedarlanmizm ihtiyac1 olan sanayi mtihendislerinin yetltirflmesi mUmklindiir.

Baltkctltgtmtz

Mem!Pketimi?.ln pek uzun sahllleri her ~uretle fazla. ballk tutmaA:a elSFmenin hemen 9 ay1 gilne~li ~egen bu iklimln su1arl tabii ballk yemi - PLANKTON - itibarUe gok zengindir. Bundan dolayi gerek yerll, gerekse ge\lci bnllklanmtz fazla beslenerek her vakit kendllerine mahsus 1ezzetlerile tefrlk olunabllirler. Bu lezzetli ballklara diinyamn hi<r bir noktasmda tesadtif edilemez. Elde m9vcut iptldai vesaitle ballk~;:tllk yaparak fa:.>:la miktarda bahk ~Jitarmamtz cografi VP.zlyetilnlzin milsaadesinden ba~jka bir ey deglldlr.
ver~lldir.

Sulanm1zda mebzulen mevcut bu ktymetli g1dadan istifade edilrnemektedir. Bugiln lcin I;:Ikarilan ballklar sattlamamaktadtr. Halbuki memlekette ufa.k bir himme-t ile bu i pek ziyade lnki~af edeceA:i gibi halkm ucuz, fakat 'tOk kuvvetll ol::m bu nefls g1dadan Lstifadesi de temin edllml~ olacaktlr. Memlekette bahk~lhgm ink~afull yalnl.Z bir cepheden tetkik etm.,me11yiz. Bu !t>, avni :r.amenda mahalli sati bulamtyan tuzculuk, zeytln yag<'ihk, in~aatl ballriye, flvlcihk, Lenckecilik, lplikc;ilik gibl bir t;ok ilerin de tevessili.mil temln edecektir. iBtanbtl, Izn11r ve daha bunun gibi bir taktm istihlak merkezlerine yakm olan mo}vi{.ilPrcle bile, ~:;tkanlan ballklar, buz ve ve<;aiti nakllyenin olmamasmdal dolaYl tnze ~ek1lde sevkedilmemektedir. Ancak. bunlarm blr klSlm tuzlanmakta, hatta blr cok 1nsm1 da denize dokiilmektedlr. Bu zarureti bllen Yunan'blar buzlu gemilerle gelerek bahklan (8-lOl kurug gibl diil}iik fiatlarla ahrlar ve Pire'de (80-00J kuruga satarlar. 0 zaman kendi halklrntz ~mc:l.k f50-60) kurUI~a ta~e ballk yemeldedir. satllamtyan nefis sard:~.lya, kolyoz, hams! - an~ev1.7.-. ve dokilp yahut giibre yaparken, nefis .zeytin yagla;mm ;;atllmadt~'~ dan ~ikavot ediyoruz. ttalya.'nm iezzet.siz s:udnlyelerini '10-40 kllru!!a seve se;e yiyoruz. Elbette bu ~ralt dahilinde ballkvt denize vlkmaz ve elbette kPndi malimtzt 15-20 kuru~a yeme!t nasip olmaz. Okkasi 4
1-c~ru~a

kolerldyala~I deni~e

Tuzlu b'l.ll~a gelince: Bu da pek az mikt:l.rda ve dii~kiin flatlarla Sl.tillr. MemlekPtte mevcut 14 m1lyon halktan belki iki milyonu bahk yemE'kted1r. Digerleri bunu11 nc ~ekilde yener.e~inl bile bllmemektedir. Ballkc;Jllgm inki.E!aft

679

MU:FITELiF ltAPORLAR

12 -

istihlakin tezayudu. Ba!lgm her suretle nefis

i~lenmesinin

tcmini.

3 - Fennl vesaltle ucuz ve ~ok miktarda ballk tutulraas1 lie mtiml!:iindtir. Bunlan birer birer izah edelim.
1-

istilllakin te~yidi:

Taze, t.t:r.h~. konser\"e ballgm fo.zla sarfolmas hulkm bu gdaya all)m~ sma ve ucm olma.stna tabidir_ Bu all~ttrma keyfiyeti propaganda fle Ol.\C!tgl glbl e.sas iti..,nrile orduda askere, mekteplerde talebcye, hapisanelerd(' mahkiimlara, hastanelerde hastalara verilmek suretlle netice verebilir. Bu gibi Y"rlerdeki insanlan haftada bir defa bahk vcrmekle onlarda ballk yemek itlyadl kendiliginden hastl olacakttr. ~tiphesiz o.skerU~ini bittreo bir insan. koy\inde de ayni ihtiyaci his~decektil". Bu suretle ballk yemck: keyfiy~ti utn.!{ bir zaman i~lnde memleketin her tarafma yay1Iacakhr. ,!?u halde cJ. evvC'l deviet bohk. almag:.l. ba~lo.malldtr k.i mal:sat. basil olmaga
ba~lasm.

2 -

Rah~m

hPr suret!e nefis

i~lenmesinin

temini:

Bugtin \cin memleketin her t:uafmda ta1.0 bahk yemege imkan yoktur. Qtinki.\ FrigroHk tesisutl havi vesait mevcui degildir. Esasen bu tesisat mevcut olsa bilP sahHden vc demiryolundun uzak ohm mevkilerde hi~ bir vakil taze ballk y~mek imkanl mevcut olame.z. ~u halde meml~ket dahilindE> en z1yade satf'dilecelc: bahklar l<"onsene, tuzlamml! b~.liltlardtr. Konserveciligill ba~lamak i.h~ere bulundujtu bu bir ka.:; senC' i~C'risinde ilk uvel yenme~e ba~lann.cak l,uzlu bo.llktir. BJnaena!eyh, ballklar fena t.uzlanarak i~lenmesi ve hali'.a nas1l yiyecejtinin ~osterilmemesi, bu i~ l~in fena bir tesir birak:fl.cak ve halkm bahktan ncfret etmesini muclp olacakt1r. Memlekette gerek konserve, :jere-i{l'e tuzlu bal1gm iyi il)lenmesi V(' Avrupa'nmkiler kadar ne-fis olmast ~artt1r.
3 - Fenni vasltalarla ballk av1:

istihl:i.k!n faz.lahgl l~in hem nefaset ve hem de ucuzluk ~artt1r. ~u halde, az masr.:tfla c;ok. bahk <;tkarmak Hlz1rndir. Bu da ancak fenni bahk<;Ihkla mtimktindiir_ Sulartmnda renni bahkcthk bh aydan beri bal!lamlsbr. Bu l!eref 1Bebek) ballklf' gemisi sahibi Muharrem Beyindir. Mevcut d.i~er taktmlar:t. gelince: Blr mp 3-4 bin lir."lya malolmakta ve iki senede eskimektedlr. Her lki scnede bir tekrar bu kadar r>ara sarfi!e mp yapmak m~cburiyeti vard1r. Ve bu mp i~in bir c;ok kuyut ve ~uruta tabl 30-40 ...11yfa l~ullamllr. Ekseriyetle bu tayfalar pay hesabile de c;ah~lrlarsa da c;ok vakltlel ilcretle lstlhda:~ o>dilmektedlrler.
ti~O

1\IUHTELiF RAPORLAR

Esasen bahgl!ll laytklle satamtyan mp sahibi c;ok mii~kUI vaziyettedir. Masra1'm fazlalljp dalma ballklarm pahall malolmasmt mucip olmakt.adtr. Hal,buki be~ tondan ltibaren. motorlerle yapdacak ballki(Ihkta azami dort kl.!}i kullamlaca~t glbl vesaltl nakllye mes'elesi de kendilig'inden hallolmakta ve denizin her mmtakasmdan istenildigi gibi rahat t;all!!abllm('ktedir. ~up hesiz bu .,etalt dahilinde masrafm az olmas1 ve denizde tam bahkt;tbk yapllmast muhakkak kir temtn eder. Bu motorlerde kullamlacak ag te.!}kilA.ti ktymet ltibarile btiyuk btr yekfm tekil ~>~".mez. Fakat bunlardan lstlfade etmelt lt;in bilgl artttr.
~u anlatttgumz fenni bahkt;tllk ve daha bazt eyler ic;in biiyiik bir mani vardtr. 0 da zabttai saydiye nlzamnamesidir. Bu nlzamname 52 sene evvel yaptlm~ttr. Bir <;ok mu~iili!.tJ lhtiva etmekte ve fenni bahkt;thk lhtlyac;lanna cevap te~kil edememektedir.

Bir de, ballkc;llarm kabz1mallarm ellerinden kurtanlmast en mi.ihim nokta1 nazarlanmtzdan blrlsldlr. Tiirkiye'miz bir ziraat memleketl oldugu gibi blr balik~:;t memleke~idlr. Ballkc;tlarm taktmlarmm da zirai alat gibi gumrukten muaf olmast lazl1Tldlr. Bu iin "'hemmiyetini bizden baka gee; idrak etmi~ big bir millet kalmam}4ttr. H1tta Bulgaristan bile 100 millik sahllil~ 1920 de bu il}e ba~llya rak blr miikt>n!mel ballkc;tllk mektebi kurmuLur. Mezunlar lie kolonlleo: tesis ederek pek guzel neticeler almaga balamll}ttr. Hulasa l')gllkc;tllk karll ve mi.ihtm blr ltir. Hele Tlirklye sulart bir altm hazinesidir. Yunan'lllar, bu haklkati bildiklerinden ltilafnamede Tiirk sularmda bf\h!'c;thk yapmak tc;in mctaUpte buhmmaktadtrlar. Memlekette bu l bilgi, tevik ve sermayenln birle{!mesile canlanablllr. Bllgl mekteple, dl~erleri de yukanda arzettlgim {!ekillerde temin olunursa bailkP:<rllgtmlz laytk oldu~u ekli pek ktsa zamanda iktisa:J "''~~r kanaatmda vtm.

6iH

Vapur tarnirhaneleri
Sanayi kongresi talimatnamesinde mevcut ruznumenin maddelerl meyamnda ihtisasuntza temas eden ktstmlar hakkmda mtitaleattmlZ bervel)hl atidir: istanbul ~hri, bahri guzergahlarm en mi.ihimlerinden blrlne malik bulunmakla, havuzlanma veya tamirat ihtiyacmda bulunan vapurlar !~;in yegane bir tevakkuf mahall1 te~kil etmektedir. Halbuki burada mevcut bahrl tezgahlar, esbabl atlye dolayisile i~bu miistesna vaziyetlerinden hi!) bir vet;hile istifade edememekte ve ecnebi, hatta yerli vapurlarm Pire gibi limanlara muracaat etrnekte olduklanna teessufle a hit bulunmaktadtrlar. Bazt sathi fikirli insanlar, vapurlarm burada tevakkuf etmek iste memesini, polis ve rii.sumat dairelerlnce ihdas edllen mfil!kUlata atfetmektedirler. Halbuki bize kaltrsa, fenaligln kellme ile izah edilebilir: Tam\ratm t;ok pahall olmast, Tamirata muktazi mevada tatbik edilen gi.imriik resmile muamele vergisi namile imalat iizerinden ahzelunan ytizde altl nisbetinin pek yilksek bulunmast bu pahallllgm en biiyiik saiklerlnden biridlr. Meselli. Pire'de vapurlarm telvini ic;in istimal edllen boya fiatlan, Fransa ve ingiltere fiatlarmm aymdtr. Burada ise bunlar ik1 misllne mal olmaktadtr. Buna kanji gelebilmek it;in, hii.kumetin, sanayiin te11viki maksadile muktazi mevadm. gi.imri.ik resminden Ttirk V!;l.purlarmm tamiratma muafiyeti hakkmdaki kararmda.n, Turk bahri tamirat tezga.hlarmm da hi istifade etmeleri temin edilmelidir. ' Ecnebi vapurlan, bilcii.mle mevadl tamiriyeyi sair li.manlarda tedarlk ettikleri fiat derecesinde bmada dahl tedarik edebilmelidlr, maksQdl digerle, Ford fabrikalarma tatbik edilen erait bu tezgahlara tatbik edilmelidir. menbai bundan ()Ok derindir ve lki

682

JrtUHTWf' RAPORt.AJt

19fl'l. IJE'hr!mizin baz1 miihim tamirathaneleri bir nevi serbest malik bulunmall ve hari~ten celbedeceklerl transit mallar1 nezareti tahtmda depo ederek, bahri in~at i~in Hizumu olan istok edebilmelidlr. Bu suretle istok edilen mallar. depodan ihra~,; edildiit9~. vaziyete gore ya rusumdan muaf tutulur veya gii.mrtlk resmine tab! bulunur. B:atta bu mallar, vezin, analiz ve riisum tedlyatl gibi bir gok muamelita inttzaren, dubalan l:n~al edecekleri yerde, dotrudan doATuya. bu kapah depolara sevk edilebillr. Fazla oJarak bu vaziyetten Jstlfade etmek istiyen ecnebl fabrlkatorlerl, ecnebi vapurlarma ait transit e,ya&m bu depolarda muhafaza ederek limanm faaliyetini tezyit etmi' olurlar. Vapur tamiratmda ihtisas sahib! Turk amelesinin miktan pek az olmakla beraber, sabit amelenin bunlardan teljkill ciheti Turk tezgl\hlarmca temin edilml' ise de, vapur tamirat1, devamll bir liJ olmadtgmdan i~ ehemmiyetine gore amele miktar1 her an tezyit veya tenkis edil mekte ve bu suretle ekseriya ecnebi ameleye muvakkat bir nmmn i~in lhtlya~,; hasll Dlmaktadir. Binaenaleyh plyasada bulunan Tuck amelesi bu gib1 i~erdt" heniiz ihUsas kesbetme~ oldutundan, fikrlmlze kahrsa, muvakkat bir zaman 1~1n ytlzde on be:} nisbetinde ecnebi amelenin istihdamma mi.isaade edllm.eUdlr. TUrkiye'nin en buytik tamirat tezgahlanndan olan ,h~ketimlz namma IJUDlt beyan edebUiriz kl, burda tmlunan bilcumle vapur acentelert, pek halisane olarak, istanbul llmanmm lnkiaf ve terak.kisini arzu etmekte ve bU hususta laz1m gelen her bir muavenete haz1t bulunmaktadtrlar.

Bunun mmtakaya riisumattn maJzemeyi

683

ltriyat Sanayii
Sanayli 1triyemizin son senelerdc gosterdigi inklaf istidadl bu ~ubei san'atln terakkisi ve memleket iktisadiyatmda mfihim blr mcvkl il!gal etmesi ic;in lhtlmamla tetkike ayan bir mevzu vficude gettrmi~tlr. Itiyat<;Ihgm mebdei zuhuru f]arkt1r. Avrupa'ya Ehli Salibln avdetlnde girmi, pek ~abuk taammi.im etmi~tir. Itriyat san'ati terakklyati medeniye ile mfitevaziyen ilerledigi lc;in asrirnlzda ihtiyacatl beerlyenin laZlmt gayri mufariki addedilecek dereceye varm~tlr. Eskl Ttirkler zamamnda Itrlyat<;lhk c;ok ileriye gi~mlti. Ecdadlmizdan intikal eden bu san'at terakkiyatt asriye takip edllmedt~inden sonmii ve Avrupa mtistahzeratl onun yerine kaim olmu::jtUr. Milli sanaylimlzln bu I!Ubesinde zamanm icabat1 derpi ecfllerek al~Irsa memaliki ecnebiyeye akan servet memleket dahllinde kalir. Dlger taraftan hali lnhitattaki gi.il ya~clilgimlz 1slah edilir ve pek miisalt bulunan ikllmlerimizde ((l~ek zer'lyatma ehemmiyet verllerek esanslarmm istihsaline balamrsa haric;ten memJekete para sokacak - gerek mtistahzer ve gerekse maddei lptidaiye - olarak lhracata d/l. vesile bulunabilir. Sanayll 1trlye ba~llca lkl I!Ubeye aynbr: Birincisi maddel iptidaiye haJinde keslf esans ve mevat istihsall, lklncisi bu maddei iptidaiyelerin terkibile as1l lstimal edilen Itrlyat lstlhsalidlr. Biz ikincisfne mensup oldugumuzdan onun lhtiyacatmi hul:lsaten arzedecegim:
1 - .i:spirto mes'elesi: Itriyat<:,ahgm temeli ispirtodur. ispirto ne kadar saf ve kokusuz olursa Itrlyat o nisbettc kesbl nefaset eder. Itriyat i<;in hulasa i.izi.imden istihsal olunan ve haddi zatinde ken dine mahsus bir (buke 1 yl haiz bulunan ispirtolarm, inhisar ldaresi tarafmdan memleketim izde lstlhsall kablldir. Bu temin edilinciye kadar Itrlyat~Ilar ic;in smeti hususiyede Avrupa'dan gayet saf ispirto getirilmelldir.

Bir ka<; ay evvel 1triyat<;1lara verilen fena taktir edilm~ ispirtolarItriyemizi berba~ etti. Markasmm I!Crefini dii15tinen imalathanemiz glbi miiessesat bunlari istimal edemiyerek miihim zararlara girlftar oldu. Bu h~.Jin tekerrii.r etmemesi esbabmm temennlsl bll~hca temenniyatlmlzdandlr.
mtis~ahzeratl

6S4

J411HTELiF RAPORLAR

2 - ispirtolarm (denature) edilmesi mes'elesi: inhisar idaresiitriyatt<I~ lara ispirtolarl miiskirat imalinde kullamlmamalan i~in it<ine muayyen miktar kinin ve bergamut esans1 ilave ederek vermektedir. Bu ekli tagyir kolonya sularmm esasen kaffesinin terkibinde bergamut bulunmas1 iti~ barile muvaflk. ise de <Losyonl, (EkstreJ ve (Esans - Parfiiml klSimlarinda makils neticeler verdiginden ekll tagyirin degitirilmesi elzemdir. Kaba ve adi milstahzerat i~in pek de haizi ehemmiyet olm1yan bu dhete Avrupa ayarmda yiiksek Itiryat vi.icude getiren ve a:>ll memlekette sanayii Itriyey! terakk! ettirecek clan miiessesat it;in hayati bir mes'eledir.

Bunun l~tin tagyir keyfiyetinin her imalii.thanenin kendi diledi~i - ve bittabi makS.<tdl tagyiri temin edecek - esaslarla icras1 hususunun taht1 karara almmas1 Iaz1m gelir. 3 - Taklit~iligin online ge()ilme:si: Itriyat san'atmm memleketteki terakkisinde Mdim olacak kabiliyetteki imalathaneler, taklitt<iliiin tehdidine maruz bulunmaktad1r. inhisar idaresi tarafmdan istanbul'da 78 nama 1triyat ispirtosu temin ediimcktedir. 1929 senesi zarfmda inhisar idaresinden istanbul'da satllan 140,440 kilo ispirtonun 119,890 kilosu 35 imalathane ve 20,:155 kilosu 43 ki~i tarafrndan almmitir.
~te son Jmm1 te~kil eden e~has ald1klar1 ispirtolarla her hangi bir virane kovugunda bir tak1m mulevves mayiler vUcude getirerek gerek yerli ve gerek ecnebi tarunm1~ markalarm bo i.elerine doldurmakta ve el altmdan bunlan sat1p halkt igfal ve marka sahiplerini izrar etmektedirler. Diger taraftan etiketleri taklit edenler de var. Biitiin bunlar ic;in muhakimi aidesine vaki olan miiracaatlarm intac1 uzun zamana ve qok masraf ihtlyarma tevakkuf ediyor. Binaenaleyh: TescH edilmi markalar hukukunun her tiirli.\ tasalluttan mahfuziyetini temin edeeek iddetli ahkaml kanuniye vazettirilmesi ve 1triyat ispirtosunun hi<; olmazsa ~ehri iki yiiz kilodan fazla sarfiyat taahhii.t edecek olan esasb lmahithanelere tahsisi icap eder.

4 - Esa:> inhisara tabi mevattan oktruva resmi almmamas1 ahkaml kanuniye mukteziyatmdan olmasma ragmen istanbul ~hremanet! 1tri yatf;Ilar tarafmdan istlhlak olunan ispirto miktarmm beher kilosundan 10 kuru oktruva resmi almaktadlr. Halbuki ayni ispirtolardan konyak ve likor Imal edenlerden bu resim abnm1yor. Bu haks1zbgm da ref'i ciimlei temenniyatumzdand1r. 5 - Itriyatt<lllkta en miihim ameliye miistahzeratmm c;alkama keyfiyetid1r. Avrupa'da muhtelif ekalde (~alkama - karl1}tuma) aletleri istimal edilir ki kliffesinln motorlerle miiteharrik olduklanm arza bile hacet yoktur. iin i~;ine motor girince muamele vergisine tabi olmak mecburiyeti husule geldiginden boyle en liizumlu bir aletin istimalinden mah-

685

MUHTELiF KAPORLAR

rum kalmaktaytz. Hi~ olmazsa yanm ve bir beygir kuvvetindeki motorlcrin muamele verglslne tabi olmaktan istisnas1 hususunun temini memleketln bilumum sanayllnde pek hay1ril neticeler tt>vlit eder kanaatinl izhar ve bu ariz.a ile de ihtiramat1 falkanu teyit eylerlm efendlm. Rapor l;iukufe Itriyat imalathanesl tarafmdan
verllmi~tir.

686

Sanayide Rasyonalizasiyon
Dr. MUHLIS ETEM
Sanayli lnk~fr, dogru yiiriiyen memleketlerde yen! bir cereyan var. Bu cerPyan ve bu harcket 1asyonalizasyon namtnt tarmakta ve tekamiU':! dcgru yuriiyen her sanayi Ubesinde tatblk edilmektedir. Hentiz sanaviln balang1q ctevreslndf' bulunmakla beraber - beynelmilel rab1talar olan her lktisadi sah::1. gibi - biz de bu hareketten istifade t"tmege mecburuz. ({i.inkii bugiin kurdu~umuz Vf' kuracattmlZ sanayi1 artlk babadan kalma usuller dahillnde degil, harlcen m11li fakat dahilen beynelmilel esaslara, metotlara istinat ettirmekteyiz. $u halde beynelmllel vasttalar Ue, makineler ile i~letecegimiz fabrikalartmtzda miimkiin oldugu kadar beynelmilel lletme tarzlanm kullanma~a mecburuz. Son zamanlarda ismi ge~,;en rasyonalizasyonun mefhumunu mahl:vctini ve tatblk sahalarmt lzah edelim. Rasyonallzasyonun manast, li, imal.iltl mantlki kllmakt1r. R. organlza.syonun, ~kllatm gayesidir. R. maksada uygun prodi.ikslyondur. R. en az masrafla en fazla I gormektir.
R. iktisadiyat ve teknlk ilirnlerinin prodiiksiyona tatbikt demektir.
R. beQ belli ball esasa ayrtltr:
1 - Sadeletirme h_areketleri (lmalat ve kontrol usullerl tip ve norm usttllf'riJ. 2 - iktisadi ve idareli imalat He Omala.thanelerinin muvaftk ve miinaslp terti~ ve tanzlmi, iln plan daireSlnde ihzan, rasyonel lleme usullerl J 3 - ikt.lsadi idare (kii~iik, orta biiyiik ve konzem miiessese ek1ll~rlleJ. 4 - Birle~tirme - tevhit suretile rasyonallzasyon. 5 - iktisatta insan amili. 1 -

Sadelqtirme harekdleri:

imala.tm ,sadeletlrilmesile muayene, norm ve tip usullerlle megul olur. Bir fabrika muytelif eo7ya !mal edip bunlan piyasaya sfu'ece~i yerde kendi vaziyetine ve vas1talarma gore bu imala.t1 muhtellfeden en iyi ve en miisait bir surette imal edeceklerlni intlhap ile bunlarm nevllerini lSlah ederek o eyamn speslyallstl olsun. Blr insan her eyi yapam.tyacatp.

687

lii'O'HTELiF RAPORLAR

gibi bir fabrika da velevki kendi sahasmda olsun her CYI ~ktisadi, rantabl yani kar ve gelir getirecek surette yapamaz. f?uphesiz blr fabrika imalit1 muhtelifesinde ekserlya biri dijterini korur ve bundan dolayi zahiren bir fabrikamn tenevvii gastermesl elzemdir gibi goziiktir. Fakat tenevvii gosterlrken I~ tarzlan umumlyetten hususiyete gut; ge~er. Her blr e~ya llakkmda uzun uzun tetkikat, hesabat yapmaga zuman kalmaz. Bir mamulAt siirtilmedljti :~;aman, onun neden siirtilmedigini ve nerelerde reva~ bulmadljttm ariz amik tetklk etmek leap erier ki buna mutenevvi imalatta, bilhassa pek biiyiik olmlyan miiesseselerde imk5.n yoktur. Mamulatm s1k1 blr muayeneden gec;irilmcsi onun ne.setini kalite:>mi daimi olarak temin ettigi gibi fabriknmn prestijini, namtm yukBeltir. Zira1 istlhsalde man.tt<'f.'sslif ihmal ettigimlz bu cihete, bilhassa yen! te.sislne bal]ladJgumz sanayide dikkat etmemiz ve ehemmiyet vennemlz elzemdir. Mamullitm muayene ve kontrolti prodiiksiyonun lmali kadar miihimdit. Mi.itckamil fabrikalar muayene makinelerine lmalnt maklneleri kadar ehemmlyet verirler. Norm: iktisadi ihtiya~lar neticesinde tahassiil eden bu mefhum mi.tstahsil ve mutevasstt tliccar ve musteblikin muayyen madde, l}ekll, slklPi.. ve i:ih;ii hususunda anlamalarmdan terekkiip eder. Amerika'da standart. biironun bir ~?Ubcsi olan Division of Simplified Practice ve Almanya'da Normenausschuss cter deutchen Industrle Alman sanayii norm encumenb gibl ieekkiiller muhtelif sanayi mamulatmm mesela makine aksammda, su borulanna, elektrik edevatma bir yelmasakhk vermek suretile ibraz1 mesai etmektedirler. Norm mes'elesi bilhassa makine ve makine edevatl sanayiinde mtistameldir. Fakat salr sahalara da gittikqe sirayet etmektedir. Bllhassa klrtasiye ve matbaac!llk sahasmda ayni biiyiikliikte, kalmllkta kdg1d1 v~ mii~;takatml s~rfetmek gittlkce meydan bulmaktadlr. Gene rasyonllzasyan mes'elelerinden madut olmak iizere blr tip usulii mevcuttur. Muay:ven mamulatm mahdut ekillere ve bi.iyi.ikliiklere mhisar ettlrilmesi tipi !fade eder. Bu amt~Uye ve tedblrin gayesi miimkiin oldugu kad.1r kiilliyet ve 8eri halinde im<).Jattlr. Mesela: Ford otomobillerin B tip! derken muayyen bir s1mf imalat serisi, bir otomobil katagorL~i hat1ra gellr. Turk sanayii tip mes'elesHe ne dereceye kadar :tlakadardir? Bizde lmalatta tip u!'uliinden ziyade bilhassa makine ve alat ve eclevat celbinde bunlarm muayyen tlplerde olmasma dikkat edilmelidlr. Zlra makinelerin kmlmalarmda - bahusus uzak civarm fabrlkalarmda - mevcut makiney~ uyar yedek aksam tedariki malumumuz vechlle giic bir mes'eledir. Binaenaleyh makinelerin abmmda fabrika ve tiplerin degimesinln miimkiin oldugu kadar online gec;ilmege gayret edllmelldir.

688

MlJHTEIJF RAPORLAK

2-

iklisadi ve idareli imali.t:

Eyamn en az masrafla imalleri muhtelif produksiyon sahalarma gore degien esas problemeleri u~e ayrrabiliriz.
1 - Qal~ma yerlerini, imalathaneleri en musait tarzda lna ve tanzim etmek esastrr. Fabrika teessiisunde bir de fa teessiis mahallinin tetkiki ~artt1r. &iiP-

heslz mtiessese kurulmadan imal edilecek eyaya ne dereceye kadar ihtiyacm olup olmadiiP., aynl bir l~e mensup rakiplerin kabiliyetlerl, piyasaya derecei hakimiyetlerl tahlll He mezkur mamulatm dahilde ve hari;te stirtimiinti saniyen imalat i;in elzem olan ham maddelerin eelblnde taharri edllmesi I:lz1m gelen menbalart tetkik mes'elesi vardtr. Teessiis mahalli intihabt ancak bunlardan sonra gelir. Teessiis mahalli keyfiyeti miiessesenin biitiin hayatmda miiessir rol oynar. U~ak :.~eker fabrikasmm teessUs mahallinin noksanl~I ~ok kimsenin hat1rmda olsa gerektir. Bundan dolaYI teessiis mahallini ~u esasata gore intihap etmelidir.
1 -

istihhik noktai n.azarmdan tesls mahaUi:

Dogrudm dojtruya bey' piyasasma - satta - mal >evkeden mi.ie<;Seselerce pazarm yakmlli?;l I~eyfiyeti pek miibrem bir ihtiyat;ttr. <)iinku bu nevi miiesseseler piyasayi daima yakmdan tarassut ederek imahi.tmt ona gilre tanzim etmek mecburiyetindedirler.
2 ' - istlhsal noktai nazarmdan tcsis mahalli:

Bilhassa sanayi miiesseseleri iqin haizi ehemmiyet olan bu cihet gene berve-;hi ati aksama aynbr:
A - Ham maddeler mes'ele.si Bl muharrik kuvvet mes'elesi C) i~ kuvveti mes'eleSi. D) miinakale mes'elesi. Mi.iessesenin mensup oldugu bir ie gilre bu amllier deg4ir, bazan ikisi bir araya gellr, bazan da birint dl~erine tercih etmek U\.ztm gelir. BiitUn bu mesailln bidayeten tet.kiki teebbiisun hayatmda mfthim bir rol oynar.

A - Sanayide ham maddenin bulundugu mahallin tesis mahalU ile olan

alakas1: Diinyada komfir ocaklanmn etrafma toplanan sanayi - bilhassa demir sanayii - ve teslsatt ile isbat olunur. Bundan maksat slkleti izafiyece hafif olan ve fazla yer kapllyan komi.iriin nakliye iicretinden tasarrufudur kl bu ciheti aaihda ayrtca izah edecegiz.
B - Muharrlk kuvvetler,len maksadimJZ:

Su kuvetleri, dolaytslle elektrik lstihsalinden miitevellit kuvvet komurden elde edilen kuvvetlerdir.

ile

44. 689

MUHTEUF RAPORLAR

(Meseli: ina edilecek fabrikamn bir elalenin ittisalinde olmas1.J

C - Amele, i~i masrafla1mm diger rnasrallara galebe ettigi yerlerde (tesis mahalli) berveQhi ati nokata gore tayin olunur:
1 - Yap1Iacak iiJ!in kiymetine <c;okluguna ve az.bgmaJ gore nUfus vc bilhassa amele nufusu fazlo. olan yerlerde tercih olunur.

2gore). 34D -

yapllacak iiJ!in keyflyetine

~~~

<i~;ilerin

derecei maharet ve ehllyetine

iicretlerinin ucvzlu~una ve pahahh~ma gore.

Amele moskeni (lkametgahi) noktai nazarmdan tesls mahalli. Mi.inakale noktai nazarmdan tesis mah::tlll:

Fabrika veya sair bir muessesenin deniz ve kabili st'yrusefer bir ntohir: civarmda veya imendifer gtizergahmda olmas1 scvklyat hususunda haizi
ehemmiyettir.
Nakliy~ cihaz1 ne kadar scri ve suhuletle iler ise imalat ta o nlsbette inkiaf eder. imalatm inkiiJ!afl siiriime, sUrumun mahrece - mahrecin istihlake - istihlakln !se tekrar istihsale prodiiksiyona miincer olur. Kabili seyrtisefer nehirlprde nakliyc masraflarm diger vesaiti nakliyeye naz::>.ran ucuz olmasmdan dolay1 ilctisadi kuvvetli devletlerin sanayii ekseriyetle nehirler civannda temerkuz etmiQtir. (l;?imdi Amerika golleri ve kanallan ve Almanyarun Rayn nehri havzasmda oldugu gibi).

Ya.lmz imalatt harbiye fabrikalan gibi miieSBesat tesis mahallerini harp ve saire gibl tehlJkelf'rden dolay1 memleketle-rin it;lerinde tesis ederler. (Almanya'mn mehur Leunawerke azot fabrikalart buna bir misaldir.l Tesis mahallinde suyun bulunmast da fabrika tesisinde mlihim bir rol oyno.r. Baz1 fabrikalar vard1r ki istihsalatlan birinci derecede suya vabestedir. Bira, I'Jeker, mensucat fabrik:alarmda oldugu gi.bi. Tesis mahallinden sonra fabrikanm muhtelif lmalathanelerin tanzimine gelelim: fmalathanelerde rasyonel 1~ goriilebilmesi ancak bina ve makinelerinin i::;lenecek maddeyeo gore yan yana olma~I ve imalat yekdigerini kolayca Lakip edebilmesi gayedir. (Jiinkii ancak bu suretle enerji en az bir ziyanla istenilen yerde sarfedilmi~ olur. Bu da en ufak bir sahada ve en seri surette cereyan eden maddenin naklile kabil olmaktadir. Mesebl fabrlkada transmision istimalinde rasyonal ii'J transrnisiona miimktin mertebe fazla makine rapti ile temin olunur. Makineyi avant. dondiirmek ziyandtr. Binaenaleyh ie ba~lamazdan evvel yap1Ian i boliimiinde her makine yi ve her i!}c;iyi bo~ birakmamo.k i~in muayyen vazife bulup vermelidir.

690

MUHTELiF RAPORLAR

Mesela 15 beygirllk bir makineye 10 beygirllk bir makinenin yapaca!/;1 bir il vermek rasyoncl oln1az. Saniyen i.!}in ihzarmda konstliikslyon, tmalat ve hesap mes'elesine d!kkat edilmelldir. i!lin .lhzar1 demek butiin prodiiksiyon ameliyesinin evvelce miikerreren diiiiniilmesi demektir. imalatta yanll~ hareketlerin onune ge~<ilmeSl ancak evvelce dii.iinme sayesinde icra olunabilir. tmalat reSimleri, dakikast daltikasma haztr malzeme, tam zamanmda teselliim ahnan mamulat, maddenin imaline matuf hesap edilmi zaman ve keyftyet kontrolu ve saire hususat imalata tesir eder.
Rasyonel imalat usulleri:

Alman'l:mn Fliessarbeit dedikleri bu ameliyeyi akan 1.!} suretile Hade edebllitiz. Buyiik modern fabrikalarda miistamel (donen ~erltler) malzeme ve mamulat1 bir mahalden digerine bir i~iden diger i~<;iye en seri bir surette nakledip arada tahassill edebilecek bo vakti tasarruf ederler. Fakat Fliessaroeit yani akan ill yalmz bu di::inen !lCritlere miinhas1r degtldir. Akan i!lten maksat Vf! gaye mfunkiin oldu~ kadar ucuz imalatt1r. Sonra akan i~ yalmz fabrika dahilinde degil miiessesenin idare k1smmcia da tatbik edilmektedir.
Satl organizasyonu, suriim temini, pro}Jaganda mes'elesi:

Mi.iesseselerde yap1Ian masraflar umumiyetle iki bi.iyuk k1sma aynl1r. ~letme masraf1 ve si.i.rti.m veya satl masraflan. 1 - i<;i ve ham madde masraf1. 2 - Malzeme masraf1. 3 - Dahlli ~letmedeki muhtelif masraf. 4 - Satt masraflan. 5 - Miiteebbis kazanc1 ki tunlarm hey'eti mecmuas1 satl~ fiatm1 tC!ikil eder. Yukarda bir malm imalinden ziyade o mall siirmesi, satmas1 ilerinin gi.ic; oldugunu kaydetmitik. Hnri<;te sat111 piyasasma hakim bulunabilmek ve sat111 adamlarma malik olmak dahildekt te~kilattan daha giiJ;.tiir. Mamulittm nev'i.le gore komstyoncu, vekil ve saire ticaret memurlar1 v~sita stle satt organizasyonunu tanzim eylemek, piyasa yerlerini, pa:~:s.r. sergi ve panaytrlart ve sat! maga.zalarmm her birisinden istifade eylemek asri tacir ve fabrikatoriin ba!illca vazifesidir. Piyasa tarassudu, rakiplerin takibi gibi hususat buna inzima.m ederler. Bir malm stiri.imunde dikkat edilecek nokta meyanmda baret iUem olan hir markaya malik bulunmast bir ~ok ihtiya~Iara uyabilmesidir. En I<Ok ge<;en, siiriilen mah her ~ok si.iriilen mevki ve semt ve memleket ve zaman ve mevsimln taharrisi hep fabrikatoriin du~iinecegt eylerdendir.

691

MUHTELiF RAPORLAB

Reklim ve propag-anda bu amillerin saikidir:

Propaganda vasttasile bir ins::ma yeni 1htiya~ telkin edildigi gibi yine propaganda sayeslndc en !ena mal satlitr. Fakat iyi mala yaptlan iyi propaganda o malm piyasadaki idamesini temin eder. Turk sanayii mtiesseseleri i~in l}imdilik harice ihracat mevzuu bahs olmad!~l it:.in onun vasJtalanm aynca burada zi~re liizum gormiyonun. imalatm son safhastm ambalaj te:Jkil etmektedir. E~ya mlistahsilden miistehlike varmc1ya kadar sarfettigi zamanda muhtelif safhalar ve mekanlar degi~tirecegi i~in onu da rasyonel bir ~ekilde sanlmast son derece ehemmiyetlidir. AmbalaJ ll.'mliiniin bizde noksanl1gm1 da ihracat emtl:1m1zda hissedi.~o ruz. Zamammtzda ambalaj sayesinde maddelerin kalitesinden ziyade allcmm (gormek zevl\iniJ tutmin edici Ck:illere, renltlere ehemmiyet verilmektedir.
3 -- iktisadi idare:

Rasyonel ve mii.;;lerek qah,'jmanm gtizel bi.r mis..tli de miie<>seselerln idaresinde ticari k1smmda iecclli eder. Fabrikanm i:}lemeslni nasll asri usullere gore tanzlm ve tensik cdebiliyorsak idare makinesinl de o suntle tanzim edebiliriz. Bu klSlm mali mi.'lstehlike, piyasaya vNen klsimdlr. Teknik i~etmesi usulle.rini l)ahsi fikirlere sore de~U~tirebilirken stiri.im ameliyesinin lp!yasa) mn kaidelerine miiLcrinin miitcncvvi zevkiue gore uydurmaga mecbnruz; piyasaya c;tkan kuuduralarm rakiplt>rlnkine nazaran l}eklini ve hacmini kaybetmesi y;;thut bir kumU,'!l~1 sertHgi veya sair bir hassas:n1 plyas.2da tarassut eLmek ve derhal fal}rikada ona kar~t tedbir almaga kat'iyyen liizum vard1r. Bu tarHssut am(>liycsi gayet dirayetli ve zeki memurlar vas1taslle cereyan etmelidir; OUillarm verdikleri rapor fabrikanm muayene veya kimyahaneleti vas1tasile derin muayenelerden geqirllerck eksik havasm itmamma t;ah.:nlmahdJr. :f.'abrikalanm1za bir ka<; ;,enedenbe!'i i:}letme vc- malivet hesapla~'l ne kadar olsu dana mutekamil bir l}ekilde deglldir. Muesseselerin her han3i bir k1smma :lit istatistiklerin yc-"p1lmas1 pek az muesseseleri.mize na.sip olmaktadir. Buna en mtihim sebep bu il}ler ile ugral}acak kim3elerin heniiz yetiljmeml~ olm3.SllldaudJr.
4 Muesseselerin
birie~melerile

vucude gelen rasyonalizasyon:

Avrupa'da ve Amrika'da misallerine ~ok tesadtif edilen tevhit ~ekli ancak biiyiik hbrikalarm viicude getirdikleri teljekkiillerdendir. Muayye-n sanayi miiesseseleri biiylidiik~e ayni l}ekildeki imahitlanm birletirmek ve m~temk i:Jlemek temayiihi hissederler. Fakat. bu (konsentrationl temerkilz i~in dahili sebepler mecburiyetler mevcuttur. Miiesseseler buyi.imekte, sermaye ihtiyaci ziyadeleijmektedir. Yeni tecriibeler yapmaga, o imalat ~ubesinde yeni keifler ile mel)gul olmaga

692

IIUJHTELlF R.lPORLAR

btr mtiessesenin sennayesi kifayet etmemekte ve bu suretle tahassul eden zarar ve ziyam lrizikol yu kii~Uk miiesseseler tatmaktadtr. Sanayi. erbabmca fabrikalarda iki nevi masraf oldugu ve bunlardan birinin sabit ve di{terinin mutehavvll oldugu malumdur. Sabit masraflar - kl biiyUk makinelere ve edevata mtinhastr sermaye masrafldtr. - Absolut \mutlak) ve relatif (nisbi) bir surette tezayut etmektedir. Mesela otomatik b1r makineyi kullanan ameleye verllen iicret makinenin faizine ve amortizasyonu giden meblagm yanmda hie; mesabesinde kallr. Bu sabit masraflar daima tezayiit etmekte ve imalMl ra.ntabl denilecek muesseselerde bile ~uhura gelmektedir. Bundan dolayt sabit rfixel masraflan diger masraflarml aljan miiesseselerde sair miiesseseler ile birlemege kartel ve trUst (trost) yapmaga temayUI hiikiimfermadtr.
5-

ikUsatta insan amili ve rasyonalizasyon:

Sanayicte msyonalizasyonun en miihim amlllerinden biri de !]iiphesiz insandtr. Burada rasyonali.,asyonun i~,;ti:nai ve iktisadl cihetini tetkik edip iru;an emeginln kudretini tesbit etmek ve makul ve slhhi tarzt mesalyi irae edece~iz. Daha ilj tevdii mes'elesinde iru.an gerek makinesi az olan ve gerekse yalrnz makine ilji olan fabrikalarda miihim rol oynar. Insamn kuvvet istidat ve kabiiJyeti makine gibi sun'i olarak tezyit ve tenkis edilmedi~1 i~ln miiesseseye almacalt i~ilerin evsaf ve kabiliyetlerine <;ok ihtimam edilmelidir. Bilhassa Amerika'nm muazzam fabrikalar1 ilerde <:ahtiracaklan ll:imselerden hususi baz1 evsaf talep ederler. Mesela bir i!] fazla atikliai, di~~ri ze!::ayt, til(iinciisii iyi gorii kabiliyetini istilzam ettirir. Bll kabiliyetler fabrikanm doktorlar, psychologlar tarafmdan hususi alctler ile til~tliliir. Saniyen her ameleye istidadma p;ore i vermek ve iin keyfiyet ve kemiyetine gore i:;?~ti miktanm ve nev'ini tefrik ve tesbit etmek mes'elesi bunlara inzhnam eder. Heniiz inki~af eden her sanayide oldugu gibi bizde bu cihet takdir edilmemektedir. Fakat rasyonalizasyonun ktymeti anlal}lldtkga ilj kuvvetinin de rasyone edilmesine stra gelecektir. Esasen bir de ilj ve i~.;i mes'elesi aynca tetkik edilecek bir tezdir. S1ra.s1 gelm~ken yalmz U hakikati iaret etmek isterim kl bedeni iljler it;ln TUrk ktitl~sinde pek .;ok. kuvvet mevcut oldugu halde Turk lstihsali bundan mi.istefit olmamaktadtr. Qtinkii kuvvetli bir ~ok erkek i kuvvetlerini Ulylk oldugu yerlerde degil kuvvetlerile gayri miitenasip yerlerde hademe, Uak ve Ieblebici gibi gayri mtismir yerlerde ve mesleklerde sarfolundugu teessiirle gtiziiki.ir. Halbuki Turk i~lnin miismir olabilmesi eskidenberl cari olan (aza kanaa~ etmek) kaiedslni silmekle kabil olacaktlr. Medeniyete dog-ru gitmeae azmeden Tiirkiye'nin bu gii~li.i kuvvetli evlatlarmt art1k Wjakllkta, ahelhkta, hademelikte degil pek yakmda yeni sanayJin giirbiiz 1~111ginde gastermekle iftihar edecegiz. Bu smtf halkt mtismir iler ile u~ramaga tel}vik etmek ise sanayi erbabmm ve 1Um ve devlet adamlartmtzm uhdelerlne d~en mtihlm bir va-

693

MUB'IJU.iF RAPORLAR

zifedir.

Avrupa'da ve Amerika'da buyuk sanayi mi.iesseseleri kendi hususi amele istihdam ettiklerinden ve liizumunda harictten gene amele almak istemediklerinden gerek fabrikada ve gerek fabrikaya merbut i~ mekteplerir:de ~1rak ve i~<;i yetitirmektedir. Bu ameli mekteplerde c branl? i<;in liztm bilgi nazari ve ameli olarak okudular. Bu meslek daha dogrusu bran mekteplerinin bizde pratik bir mlsalini TU.rkiye Ziraat Bankasmm mektebinde gormekteyiz. Amelenin iktisadi hususatl ile meeygul olduktan sonra biraz da onun i~timai mes'elelerile ug- raeyahm. Medeniyetler terakki ettii{<;e bu hususa daha ziyade riayet edilmektedir. Bugi.inki.i sanayide, prodiiksiyonda i<;inin istisman (exploUatin'u) gittikGc azalmaktadll". Asnmizda istihsalin ml1him ve canl1 amili olan amelenin h<tyati, iktisadi ve lc;timai hayatile, sihhatile daha fazla megul ol unmaktadtr.
ihtiya~lan i~in

G~n~

Ameleni.n sthhati <;all::;;ttgt ie ve <;abttgl yere gore daima kay1t altmda almmalldu. S1hhata muzir ieylerde amele muayyen saat tahtmda <;al~tl nldtgl gibi kazaya maruz kalan amelenin de kazalann onune ger:ilmesl i~in koruma tertibati yaptlmahdrr. Mi.iterakki devletler kavanin ve nizamat ve talimatnamelerile fabrikalan bu koruma tedabirine ~iddetle riayet ettirmege c~brettirmektedir. Fakat Ti.irkiye iktisadiyatmt te::;;ltil. eden ~ok sahalarda oldugu gibi sanayide de en bi.iyi.i.k eksik i<;timai muavenet ve sigorta hususatmdad1r. Bunlarm rasyone edilmesi ve bu hususata riayet edilmesi amelenin bt~giinki.i. ve yarmki hayatmt koruyacak ve l~ilige her yerde oldugu gibi fazla heves tevlit edecektir. Bahsetmek istedigimiz hususattan i<;timai muavenet k1sm1 fabrikalarcta mi.iijterek yemek, mti~terek y1kanmak ve saire gibl usullerdir. i<;timai sigorlalar ve tes.kilatlar lse miiesseselerde <;ah::;;an memur ve amelelere :}amil.bulunmaktadu. Sanayi mttesseselerde tatbik edilen belli
1ba~h

sigorta tarz1 Unlardtr:

Hasta kasa.st veya s!gortast. 2 - Kazaya kar~1 sigorta. 3 - Salmthk, ihtiyarlik ve eytam sigortast. 4 - Is.sizlik sigortas1. Maa!ilarma nisbeten miiessesenin miistahdimin ve amelesl bu te~kilata devlet tarafmdan mecbur tutulur. Bu te~!dlat sayesinde i!,!~inin hayati daha Emniyet altma girer. Maatteessiif bl?..de imdiye kadar miiesseselerde kaza ve hastahk gibi anlarda ameleye rnuavenet anack miiesseselerin bu hususatm mecmuasma ay1rdtg1 bir (fond) dan temin edildi. Halbuki devlet miiesseselerinden gayri miiesseselerde yani tekaiit maa.!ll carl olmiyan biitiin ildisadi mi.iesseselerin memur, miistahdimin ve ameleleri hep yarmki i~timai tehlikeye maruz bulunmakta ve mliesseselerin hususi olarak aylrdtklan bir para, umuma nisbetle, hi<; mesabesindedir. Bir taraftan iki~tiraki

MUliTELiF RAJ'ORLAR

tisadi miiessese ve birllklerimizden bu igtimai l!Jlere :fazla ehemmiyet vermelerini dHerken hukilmetimizderi de i~timai kanunlar yapmaSlm rica ederiz, Son bir nokta olarak sanayi miiesseselerinde bir mes'eleyi daha i~~aret etmek isteri.z. Bu mes'ele i alanm ve il} verenin yekc:Uterlne karl alan hukuku ve mes'uliyetidir. Bununla kasdetmek istedi~imiz ey sanayide ill mukavelenamesi mes'elesidir. iIetme neticesinde blrbhine merbut olan 1;, veren ve i!J alan bir gok muteselsil ve mi.i:tekabil mes'uliyet altrnda l gormek ve gordiirmektedir. Fakat iki taraftan birinin gayri hukuki muamelesi diger taraf1 mutazn.rrlr edebilecegi cihetle arada riayeti icap eden hukukun tesbiti Iaztmdtr. lte bu takayyiit i mukavelenameleri suretlle vuku bulmaktadtr. Bizim eksiklertmlzin biri de budur. Bir kababat hatta blr ciiriim neticesinde fabrikayt terkeden bir amele - bu ciiriim a-Yet polisle alakadar de~ilse - serbest~e diger bir miiessesede ! bulabildigi gibi kabahati olmtyan bir ameleyl keyfi bir surette iten el ~ektiren bir miiteebbis te bizde bugiin gayrt mes'ul tu tulmaktadu. Miiterakki memleketlerde de cari olacak muka vele Turk tasdiknameleri ill husni.i:hal varakalart ve l !JChadetnameleri usullerinin de kabil oldugu kadar bizde tatbika ba!ilamak asri sanayi inkil}afma mi.ivazi viicude gelecek hadiselerdendir. Bah.::ettigim sahalar Avrupa ve Amertka'ltlarm tatbtk etttklert ra.syonalizaslyon hareketlerln ballcalandtr. Makalemizde R. dar ve gen!l} manasile tahlile cab~ttk. R. esasi organizasiyondur. Organizasyon ise iktisadtn esas1d1r. Bununla beraber unu da konferanstmtzm sonunda ooylemelt isterim kt bu ~ler daima bilgiye isttnat ederler Bilmiyerek yapllan her organizasiyon dolaytslle rasyonalizasiyon hareketi aksi istikamete dogru gider. Menfaat tevlit etmedikten maada muesse~ seye zarar getlrir. Bundan anla~Illyor ki yeni sanayiimlzde asri vasttalar lle gallgabilecek bir nesle yeni nesle muhtactz. Qiinkii ancak bu artla yeni dogan Tlirk sanayllni asri. ihtiya<;lara gore inkiaf etttrebilecek, Turk ~ini, TUrk malmt, Tiirk'i.in sanayiindeki kabiliyetini ortaya ~lkarabilecek ve cihana Tlirk m<'rkasmt tagtyan Turk'i.in eserini iftiharla gosterebilece~iz

695

Sanayi siyaseti
Dr. NIZAMETTIN Alf
1 - NUFUSUMUZ COGALMALIDIR: 1 - Nnfur.un terakki)'e tesiri - Nufus azalnsa koyler bo.sallr, tarlalar mahdut koylu'1un elme geccr, mulk1yet gem~ler, z1raat Siddetm1 kaybeder, ekslanszvles,r, zzraat nemas1 azalir, servet te1 akum u olm :tz

Nufu<; c vru,.sa. halkta te<;ebbus kabJllyetl kalmaz, ranUa yam sab1t ge!Jrle yas<:tnak usulu tcessus eder, boyle brr halk yaratmak kabiliyetJm kaybeder, c~ llsmadan hayattan zevkalmak u;m yasar Boyle b1r halkm evlatlan aV' 1 terb1yey1 allrlar, hayatta cldal ned1r bilmezler Nufus ne cogalu ne 'i3alr Yem ktymetler vucude gelmez ve se1 vet ter~ kumu oJmaz Fakat f'~er nufus artarsa, artan nufusla he1 gun meydana c1kan yem yem mes'elelerm haUl 1cm cahsmak laztmdir Bu z'"trmet halka mevcut vasttalarla y:t~var.uyacagmi emrede1 Halki yem vas1talar bulma!!,a sevkeder. Medemyet, ncnk boyle do!!,-ur ve boyle aCillr. lStlhsal weak boyle artar Servet terakUh1U boyle kab1l olur B1z Tm'~'ler gems memleket1m1ze cok nufus SlklstJnnaliyiz Zha bugun nufusumuz ~u beynelmllel mukaye<;ede goruldugu glbl da~miktn, azdtr
1927 istatistiklrine gore:

BelcJka'cla kilometre murabbama 258 nufus dusuyor 193 Ingllter~'cte Almany<> oa 134 :l> Italya'da 130 Avusturya'da y 78 N01 vef"'te 76 Fran<;a'da 74 Portekiz'de 65 Romanya'da 58 :l> SirbJstan 'da d 50

696

MUHTELiF RAPORLAR

Bulgaristan'da kilometre murabbama 53 niifus Yunanistan'da ~ ~ 53 ispanya'da 43 ~ 18 Tiirkiye'de

du~iiyor

))

Halbuki Tiirkiye ~ok gent~ bir memlekettir. 0 kadar genil'jtir ki yukanda zikri g~en memleketlerin en bWjmdad1r. Nitekim kilometre murabba1 hesebile Tiirkiye He o memJeketlerin vazlyetlerl Oyledir: Tiirkiye'nin cesameti Fransa'nm ~
ispanya'~1m
;.

Almany:>.'nm Polonya'mn italya'mn Romanya'mn ingUterc'nln Yunanlstan'm BuJgariotan 'm Danlm.arka'nm Holanda'mn

760.000 kilometre murabbatdtr. ~ 550.000 )) 505.000 472.000 388.000 310.000 290.000 230.000 140.000 103.000 43.000 34.000

))

2 - Acaba ziraatle ntifusumuz artar mt? 760 bin kilometre murabba1 tutan Turk topraklarmda ziraate tahsis edilebilecek k1s1m muayyen ve mahdut bir kls~mdtr. Filhakika ziraatin imkanlari noktai ~1azarmdan mernleketimizi ii~ mmtakaya ay1rmak laztmdlr: Yagmurlan mevsimsiz ve az ol:.m, ya~dl~l zaman k1sa ve ~ddetli dii.~en yerler, Orta Anadolu kurakllk mmtatakasl. Y::>.Amurlarl mutavasstt miktarda olan k~ta dti.~en ve yal!llan kiSmen yagmursuz ger;en Akdeniz mmtakasl. Nihayet, kt yaz bi.itiln sene ya~ mur ya~an Karadeniz mmtakasi.

Bonn Dnrfilfiinun cografiya profes5rii Dr. Phillppson'a nazaran birinci kurakllk mmt:l.kasmda U dort zirai esas eksiktir:
1 - Islak memleketlerde goriilen ve topral1;m sathmdaki kimyevi tahalliilden ri.olay1 husule gelen tabaka kurakhk mmt..akasmda yoktur. Baz1 m.iinferit yerlerde husule gelse dahl klsa ve edit yaj:!murlar bu tabakayt siiriip goturiir. Bu sebepten bu mmtakada uva yaptlsa dahi as1I nebatat ne,viinema l)ulmaz.

2 - Kurakhk mmtakasmda daimi akar su olmadtgmdan vadiler yoktur. Topragm inllikakatmdan tevellut eden keskin sath1 rnailler vardn. 3 - Toprak sathmda sert bir klIr vardlr. Bu kilr iddetli ve k1sa yagmuru takip eden lddetli hararetin tesirlle tabahhur ede:rek toprak sathma

697

MUHTELiF .RAPQRLAR

dogru yukan vlkan suyun birllkte

ta~ldigi madeni emlahm, toprak sathmda toplanmasmdan tevelliit eder. Bu suretle teljekkiil eden suhum nebatatm kokii niifuz edemez.

4 - Topra~m tuz muhteviyatl fazladlr. Islak iklimde topraktaki tuz bol yaglljla temizlendigi halde kurak mmtakada, akan su kltllgmdan tuz topraJ: sathmda birikir. Hatta tuz goli.i yapar. Bilhassa sert k1~1r tahassUlti ve tuz birikmesi en yumu~ak binaenaleyh en ekime mtisalt yerlerde goriiliir. Bu mmtakada yap1Iacak irva mtd1r, yoksa hayvancilik m1? Eger pahah trva usulune miiracaat olunursa yalmz hububat ekmekle il'Va masrafml itfa kabil degildir. Zira hububatm nakli pahalldir. Fiat! masrafr korumaz. irva, ancak asil Jmhubat ziraatini bilhassa pamuk gibi ticari nebatat zlraatini istihclaf ederse rantabl olabilir. Al::si halcle bu mmtaka ancak hayvan ziraa tine el v.:rJ~lidir. ikinci 1\.kdeniz mmtakasmda, ki Orta Anadolu'nun kuraklik mmtakasuu Akdeniz ve Adalardenizi'nden ay1ran vilayetlerden terekki.ip eder, bu mm~almda mcak mevsimle yagmur mevsimi bir arada tesadiif etmediginden topragm kimyevi tahalliilii ag1r oluyor, zamana miitevakkif bulunuyor, ve eger ~iddetli ollU'sa. ki bu mmtalmda ekseriyetle vak'ldir, kimyevi tahalltille ziraate miisaitJe~en toprak ki~n yagmurla stirtiliip gidlyor. Akdenlz mmtakasmda zer'e salih kislmlar miiteselsil ve m.iitemadi de~!ldir, yer yerdir. Bu mmtakada ger~i nehirler ve dereler mevcuttur. Fakat bir ~oklan yiiksek meyillidir, ve cereyanlidir. Soktip ta~1d1klan taey pan;alan ufalarak y1gmtl halinde geni~ sahalarda birikirler. Bu hal zer'e sallh k1s1mlarm tahdidinJ i11taq eder. Bu sebeplen\en ne sun'i irvaya liizum goremeden ve ne de si~temli giibreleme ameliyesine liizum olmadan hububat yeti~tirebllen lusrmlan muhtevi bnlunn bu mmtaka, bir taraftan da zeytin, incir, iiztim zibi a~at.; meyvttlan yetitirebilir. FakM irvaya muhta<; olan kiSlmlann da birinci mmtkada oldugu gibi burada da t\c?ret mevad1 ziraati yapmak zarureti vardu. Pamuk bu meyandadir. Uqiincii Karadeniz mmtakasma gelince, bu mmtakada ya7 ve k1~ btitiin sene yagmur yagar. Orta Avrupa iklimlne mii~abih bir iklim karakteri gosterir. Bu nuntakada keskin meyli olm1yan, yava!} ve muttarit akan yayvan nehirler vardu. :irvas1z ziraat kabildir. Hulasa yazdi~Im12 birinci step mmtak.asmda pahah irva yapilmadigi takdirde zir::tat inki~af edemez, ntifus artamaz azahr. Ikinci kiiiln yag-murlu Akdeniz mmtakasmda, ziraat yer yer inki~af edebilir, pahali irva yapllmiyan suyu nakafi aksa.mmda inkiaf edemez. Bu mmtakada ni.ifus mahdut derecede :utar. Nihayet i.i~iinci.i yaz k1~ yagmurlu Karadeniz mmtakasmda ziraatin kesnfeti nisbetinde ntifus artar. Gorii.lU.yor ki 760 bin kilometre murabbal tutan Tiirklye'nin ancak bir k1smi zer'e mtisuittir. Diger k1smi miisait de~ildir. Zer'e mi.isait olm1yan

MUHTELiF RAPORL.U

lwnmlarmda lrva yap11Irsa rantabl olmak i~in behemehal pamuk gibi ticaret mevad1 zlraati yapmak lazimdtr. Ancak bu ziraat neticesinde almacak mahsulfrn cihan pazarmdaki fiatmi, Mtstr, Hint gibi irvas1z veya irva masrafmi k1smen veya kAmUen itfa eden pamuk memleketlerinin mahsuUerinin cihan pazarmdaki fiatile karIla~tirmak lazimdir.
u halde ziraati rantabl olacak yerlerimiz butun memleket de!!,U, onun ancak bir klsmtdir. Niifus ancak bu kJ.Simda artabilir.

Halbuki bu klSimda bir ildnci tenkih ve tahdit ameliyesi yapmak laZimdir. Qiinkii Tiirkiye'nin denizden t;ok yiiksek olan mmtakalarmda niifus fazla artamaz, harareti muayyen bir miktarm iistiinde ve altmda olan yerlerde niifus fazla artamaz. Niifus istatistiklerile me~gul olanlarca malumdur ki niifus denizden ytikseldikt;e azahr. Bu istatJstiklere gore yukseklikle niifus arasmda U irtibat vard1r; Denizden 200

metre kadar olan yerlerde Kilometre murabbama

)

158 ni.ifus diiiiyor. 103

61 44
,}) )

200-300 300-400 400-500 500-600 600-700 700-800 8U0-900 900 den yukan

"
,.
)>

.
~

))

41
36 34

:;.

31 18

Memleketimizin arkmda 1700 metre irtifamda VangOlii, 1900 metre irtifamda Erzurum vardu. Ermenistnn hudutlarma dogru 3000 metre, Toros mmtakasmda 3500 metre irtifalar vard1r. Bu rnmtakalarda kesiof niifusu y~atmaga rmkan yoktur. Vasatl 1000 metre irtifah Orta Anadolu p!atosundaki niifus kesafet1 zaytfttr. Senede 'iuen ya.~mur miktan da niifus tizerine fevkalade haizi tesirdir. Amerika ist:ltistiklerine gore ya~mur ile ntifus arasmdaki mtinasebet ~oy ledir:
250 250- 500 500- 700 750-1000 1000-1250
1250-1500
m~l!metreye

kadar su dii~en yerlerde Kilometre murabbama

0,31 0,69
3,11

I' iifus

dii!ji.iyor
'&

.,

"

16,57
22,69

"
:t

'!>

1500-1750 1750 den fP.zla

"

"

"

9,64 6,94 1.57

699

MUHTELiF RAPORLAR
Tiirkiye'd~ 1927 rasa.datl ceviye kayrtlarma gore Ak~ehir'e bir senede 168 milimetre, c;:umra'ya 268 milimetre yagmur diimii3tiir. 1928 senesinde Ak~ehir'e 255 ve Qumra'ya 153 milimetre yagmur diimii.tiir. Senede 1000 milimetreden yukari olarak 1927 de yalmz Oiresun vardrr.

Senelik

har~ret

miktan niifus kesafetini tayln eden amlllerdendir.

AmerikJ. istatistiklerine gore h::uaret ile niifus arasmda U tabiiyet mevcuttur: Senelik va.sati harareti (Fahrenay!.l 40 derece olan yerlerde kilometre murabbama 1,8 ni.ifus dii4iiyor. Senelik vasati harareti

.
:>

..

l>

( 4- 7) ( 7-10) U0-13l (13-27) (17-19) (]9-21) (21-241 t24-

1>

40-45 derece 45-50 50--55

55-60

;t>

60-65 65-70 70-75 75 ten yukarr

4,8 11,0 12,0 8,8 6,8 5,4

2.9
1,4

IKere <:inde gosterilen rakamlnr mukabil santigrat dereceleridir.J Bizde mevcut altr rasadnt istasyonunun hararet tesbitine nazaran 1927 ve 1928 de: istanbul senelik va&ati harareti 1927 de 14,68 derece ve 1928 de 13.5 derE>ce. Izmi::- senellk vasnti hnrnreti 1927 de 18,4 derece ve 1928 de 17,6 derece. Lulebl''gaz senelik vasati harareti 1927 de 13,9 derece ve 1928 de 13,2 dorece. Kep~ut kaza.sl senelik vasatl hararetl 1927 de 15,9 derece ve 1928 de 14,8 derece. E~irne senelik vasati harareti 1927 de 14,4 derece ve 1928 de 14.8 derece. Anbra senelik vasati harareti 1927 de 12,5 derece ve 1928 de 14,4 cterece. Bu ras:~t istasyonlarmm denizden yiikS<"ldi~ine bakilirsa gorulii.r ki istanbul - Yel}ilkoy 12 metre, izmir - Bornova 2 metre, Ll.ileburgaz - Sanmsakh 60 m~tre Kl)psut - Karast 86 metre, Edirne 85 metre ve Ankara. 860 metredir. B<'!i birin<'i istasyon yuz metreye kadar htifada.dtr. Senelik ya!l,mur mikiar!:trl tniisaittir. Ntifuslan kilometre murabb;::,1 iizerlne istanbul 147 Jci~i. zmir 43. Ktrklareli 20, Bahkesir 29, Edirne 20 kl:jidir. Yenl Tiirkiye vasatislnln iisttinde miktarls.l'Idtr. Ankara, yiiksek irtifa.ll, 279 milimetre yagm.urllc son niifus arttll1a ragmen kilometre murabbai iizerine 16 '1iifus arzetmekterJir. Steak mmtakalardan Adana gibi cenup mmtakalarr kilometre murabbal i.izerine 14 ntifus gosteriyor. Soguk mmtakals.rdan Erzurum ve

700

llltTHTELif' RAPORLAR

Erzincan amak 9 ve 10 niifus gosteriyor. Bunlar Tiirkiye vasatisinin altmda miktarlardtr.

l;lu halde goriiliiyor ki yukanda tasnif ettigimiz mlntakalar dahlllnde niifusumuzu artlrabilecek ol:~n kiSrmlar yalmz bu mmtakalarda ziraate salih kiStmlar de~il, fakat ba~kaca ve aynca bu ziraate salih ktsunlarm bazi tabii ~eraite uygun olanlandrr. 0 tabii ~erait, gordiigfuniiz gibi deniz sathmdan muayyen yiikseid1k, senelik yagmudarda muayyen miktar, senelik hararette muayyen derecedir.

Niifusun C"l~almasma miisait olan sabalar, U yapttgimiz 1k1 tahditten sonra k!l.lan saha degildir. Bir ii<;iincii tahdit daha laztmdir. <;unkii niiiusun tezayiit nisbeti zlraatin kesafet derecesile miitenasiptir. Az kesif yani ekstansif ziraat yaplian yerlerde, mcsela, r;aytr ziraati, hayvanctlik gibi. niifus dagmtk ve az kesiftir. Entanslf ziraat mmtakalarmda ise ni.ifus kesiftir. :;lu hale naz:uan ziraatimizin kesafetine bir nazar atfetmek faydabdtr. Bu kesafeti iylee anlamak it;in zeredilen beher hektar araziden ahnan mahsuliin kental olarak miktartm beynelmilel mukayesede gormek kafidir. Bu muk:1yese. Ttirkiye i~,iln 1927 istatistit~i ve diger memleketler ic;in 1925 Jsta tistikleri almarak oylc yapllabilir: Danima!l:a bir hektar ekilen topraktan Holland:t Belgika !svec; ingilter~ Almanya Qekoslon.kya Fran sa italy a
Bulgari.~tan

33 kental ahyor. 28 26 25 23 21 17 16 14 13 6,68

:.

l>

Turkiyc

Bu mukayeseye gore Turkiye ziraati iddetli bir ziraat olmaktan <;ok uzaktlr. Bu ziraat iddet itibarile maalesef en geride bulunuyor. Mtimkiin deglldlr ki ~.::u derece az kesif bir ziraatla ~ahan nlifu3 m:.:thsus bir arti,'lla artabilsin.
3 -

Nufusu sanayile arttrrmak 'imkanlarJ vard1r:

Oarp istatistikleri gosterlyor ki ziraat mmtakalarmda niifusun artma siir'ati, sannyi mmtakalarma nisbeten gok azdtr. Almanya'nm ark ve garp ktsimlarmdaki niifus hareketi farklan, Ingiltere'nm ziraat ve sanayi kisimlarmdaki niifus hareketi farklan en bariz misaller oldugu gibi ziraat

701

Mtl'HTELIF li.APORLAR

ve sanay1 mPmleketlermm nufus tezayudu mlSallen de k-lt'1dlr Zuaat memleketleune n'liSal olarak HoHl.nda ve Italya'yl alalun Holanda 1850-1860 da 1000 1860-1870 de 1870-1880 d(' 1880-1890 da
1890-1900 da 1900-1910 da
k1~1de

])

81 ki.Sl cogallyordu 80 " b ll8 ]> 135 129 105

Su halde altm1s sePede 1000 Iialya

1850-1860 da 1000 1860-1870 de ~ 1870-1880 de 1880-1890 da 1890-1900 de 1900-1910 da

k1~1de
k1~1de

cogalUjm sur at1 100 de 130 dur

44
72
~1~1 ~ogahyor
:!>

60 60 65 68

}\

Su halrtf"

aTtm1<~

senede 1000 klr.lde cagahsm su'ab 100 de 55 t1r

Halbuki sanay1 memleketle1me ml8al olarak Almanya ve Iugilteic'yi alaliDl Almn'1y'l'da

1850-1860 1860-1870 1870-1880 1880-1890 1890-1990 1900-1910

da 1000 ktslde 64 kii$1 ('ogahyordu 78 de de 137 da :1) :1> 74 134 de }) da 151

su haldc altnus senede 1000 kls1de cogahsm sur'atl 100 de 236 du

Inailte1,... 'fie
1850-1860 1860-1870 1870-1880 1880-1890 1890-1990 1900-1910

da 1000 klSlde 56 kls1 cogahyordu de 88 de ~ 108 l> da l> 109 de 115 l) da ~ 95

kt~lde

Su halde altmll} senede 1000

cognhsm sur'atl 100 de 170 t1r

Goruluyor kl btze gore cok ty1 ~era1Ue z1rant ynpmakta olan z1raat memleketlermm nufu~ artmas1, sanay1 memtekeilermdekl nufus arll!i1 kadar de-

702

MUH'l'ELi:F RAPORLAR

gildir. f}u halde Turkiye yukandaki tahdidi ekillerde zlraat yapsa ve bu zlraati en iyi :}eraitle sevketse dahl gene ni.ifusunu sanayi memleketlerindeki niifus artlI kadar tesri edemiyecektir. HalbukL beynelmilel cidal diinyasmm her ~eyin bal ni.irus ise, eg,er TUrkiye !~in an ve eref ve bilhassa kudret ancak niifus ile elde edilirse, on ii~,; kiisur milyon Tiirk niifusunu en seri usulle art1rmak kat'i blr zarurettlr. Bu usul sadece fiUndan ibarettir. Niifusun bir k1srn1m yukarldaki tahditler dahilinde memleket sathma en rasyoneb tarzda tavazzu ettirerck kesif ziraate sevketmek ve niifusunun diger klSmim da sanayte tahsis eylemek.
I I - NUFUSUMUZ ZENGiNLE!}MELiDiR
1 - Ciha.nda ve Tiirkiye'de zenginlik yekfinuna millet serveti denir.

Bir memleketteki kiymetlerin

Millet serveti U unsurlardan terekkup eder: iletilen ~oprak, bu toprak iistundeki bh1alar, hayvanat, maden lletmeler1, sanayi. ticaret, nakllye miiesseseleri, menkul e~ya, madeni paranm maden kiymeti. ikametgahlar, ev eyasi, kitaplar, tablolar, heykeller, koleksiyonlar, memaliki ec:nebiyeden matlftbat, ihtira hakki, devlet l~jletme lerl, devlet binalan, yollar. Mllletler 1:m servetlerini 4Jetirler. Her sene muayyen bir nema kazamrlar: Millet gellri. Avrupa ve Amerika'da gerek millet scrvetleri ve gerek o millet, servetlerinin getirdilderi senellk nemalar ol~illiiyor. Son istatiStiklere gore ehemmiyetli be memleketin millet servetleri
~oyledir:

Ingiltere'nin millet serveti 1924 te Ginlnin hesabma gore 25 milyar ingiliz llras1. Almanya m111et serveti 1920 de Hellferih'in hesabma gore 125 milyar markt1r. Almanya'nm mmet serveti 1914 te Hellferich'in hesabma gore 310 milyar markt1. italya'nm millet serveti 1924 te Gininin hesabma gore 700 milyar lirettir. Fransa'nm (husus1 servetl) 1924 to Oininin hesabma gore 1,000 milyon franktlr. ~!mali Amerika'mn millet serveti 1922 de Federal trad commission, unun hesabma gore 350 milyfl.I' dolardir. Bu miktarlar harpten evvelki valutalar uzerinden hesap edilmi1jtir.'9 Bu servetler sermaye ittihaz olunarak ~letildi~i halde bir tak1m nemala.r verirler. ite bu nemalard1r ki millet gelirini tekll ederler ve milletlerin hakiki zenginleme dereceslni goseterirler. Ayni sermayeden, o sermayeyi kullan~ tarzma gore baka nema elde edilebil.ir. Bu itibadadlr ki yukar1k1 millet servetlerinin getirdikleri senelik

703

MVH'I'ELlF

~Al'ORLAR

nemalar, yam senellk millet gebrlen de msbi deg1l, muhtehftir Aym belj memleketm senebk millet gel1rlen soyled1r Ing11tere senebk millet gebn 1921 de Stamp'a gore 4 milyar InglllZ hras1 Almanya'nm scnebk millet gelln 1924 te Ragowskl'ye gore 45 milyar marktlr Italya'nm senehk millet gelm 1925 te Oml'ye gore 100 milyar lirett1r Fransa'nm senebk millet ~elm 192'> te Gim ye gore 150 milyar 'frankt1r Amerlka'mn senebk millet gehn 1923 te Federal trade commisSiona gore 69 m1Iym dolardrr Bu miktarlar halpten evvelki valutalar uzermden hesap edilml'ltll~ Mrllet servetl 1cmde nas1l eshas servetl ve devlet serveti dalul 1se, m1llet gebn 1cm de eshas gehn ve devlet gehn dah1ld1r $u beynelmilel rakamlclrdan sonra Turk1ye nm millet servetm1 ve Turk millet gelmm t.etebbu edellm TurK1ye'dek1 millet servet1 ned1r ve bu servetten Istifademlzm msbet1 yuzde ka~t1r? B1rmci suale cevap verrnek H~m bugu11 ehmi"'ctf' f'levcut bulunan ziral ve smai Istatistiklel kafl deg1ld1r Bunlara sehlr V"' devlet Ikt1sad1 Istatistikleum de IlavP etmel1d1r Henuz bunla~a mahk bulunm1yoruz Bu sebepten garpte oldugu g1b1 millet ~ervetlm hata dereces1 kontrola gehr surette hesap etmek bwmnluk mumkun degildir Millet gelirme gelmce Millet g-'ll'mm bu cuzunu wskll eden devlet gehn bvtcesi 220 mllyon Turk In a">!dlr 1929 Keza m1llet gehrmm bir cuzunu tesk1l eden 1dare1 hvsu&yeler gellu 1dare1 husus1ye butceleunde go1undugu uzere 49 m1lyon Turk llras!dir 1929 Millet ~{'ll"mm bu ruzunu tesk1l eden ehas ve muessesat geiln aynen hesap rcllmemtGiir Istidlalen muhtehf velgllerdf'n ctkanlabillr Bu vergilet musakk"f'tt ve aiaZI vernlen, kazanc verg1len, say1m verglSI, IStihlih ve muamele vergilend1r Bu vergilerm 1929 sene~>n,de tahmm edilen mtktarlan .~;unlaldir Musakkafat ve ,nazi 16,300 000 Ka7anc 13,300,000 Saytm vergiSI 15,500 000 Ist1hlak ve rnU:l"llele verg1s1 38,125,000 Mecmuu 83,225,000 Ketm1yat 1Ie beraber yuzde ondan kapitah.Je ed!leb!lecek Mtkiar 832,225,000 bra eder Devlet vaudati 220,000,000 Idare1 husustye vandati 49,000,000 1,101,225,000 1929 senes1 mtllet 1rad1 olan bu

704

filu halde keskin olmlyan fakat yuvarlak bir hesap olarak kabul edilebllecek olan bir hesapla 1929 senesnide Ttirkiye millet gellrl 1,100,000,000 lira olarak gosterllebillr. Bu hesaba gore her Turk ntifusa senede 80 lira bir irat <itiOyor demektir. Ve eger, devlet He idarei hususiyeler ;lkar, yalmz e~as gellrl nazart dikkate ahmrsa, bu gellr senede 832 milyon lira oldujtuna gore 14 mUyon niUustan beherine altmu} lira bir irat duiiyor demek olur. Bu frat, inkiafa miisait Tiirkiye'ye ve Ttirk'lere iradlmlZl bu seviyede tartmak caiz olamaz.
2- Ziraatle millet gelirini artttrmak:
l~ylk

bir irat

de~ildlr.

Tiirkiye'nin son ziraat istatisti"ine gore zeytin, uzum, incir ve fmdtk gibi aga~ mahsulleri harig olarak hububat, smai nebatat, ve bakUya.t istihsalintn klymeti 337,000,000 liradtr. Bu ktymeti 9,145,000 Tlirk koyli.i kiitlesi ya.rattyor. ~u halde beher koylii niifus bama senede 36 lirallk bir yaratma kuvvet1 d~i.iyor, Yani Tiirk koyliisii senede 36 lirahk bir ktymet yarattyor.
~u halde bir sua! hattra geliyor. Nas11 Turk koyliisii bu senelik yaratma ktymetini 50 liraya, 100 liraya, 200 liraya ~Ikaracakttr.

Bu suale Oyle cevap vennelidir: Kesif ve ddetli iktisat yaparak ancak, ilave edelim, ziraatin sarstlmaz bir kanunu vardtr kl bu kesafet ve ~Lddete muayyen h:!dut ~izmektedir. Tenakuz eden nemalar kanunu. Bu kanuna gore muayyen teknikle lletilen topraga, artan sennaye ve artan say ve amel dokUldii~ halde nema bir dereceye kadar arttyor, ondan sonra nisbi bir tenakuz gosteriyor. Bu sebepten degil midir ki servet artt1ran milletler ziraatten sanayiie dokiilmiilerdir, ziraati gtda politikasi i(;in yaptyoriar. Ziraatte mevsimler olduk~a. zlraatte tasarruf de!llmesi bati bulunduk~a. zer'e lay1k saba daima nakliye imkanile miiteraftk olmadtk<;a, ve nlhayet ziraatte i boltimti mfttekamil ~killere kadar ilerletilmedik<;e ziraatin zenginligi artttrma hassas1 mahdut kallr. ~'~"e olur denebilir, mahdut kalsm! Tiirk zenginllginin artma tempow yava!} olsun! Evet, mi.itecerrit bir millet halinde yaasaydlk ziraatin verecegi zengtnltk temposile iktifa edebilirdik. Lakin garp, buharm icadmdan yani yiiz elli senedenberi sanayile meguldiir. Sanayiin gittik<;e miitezayit sermaye beledebJlme hassasmdan istifade ediyor, ve gittikr;e mi.itezayit nema ile sermayesini ~Ig gibi artt1rryor. Boyle si.ir'at temposile mtiteharrik garp dtinyasile muhat olan Tiirkiye t~in ayni tempoyu tutmaktan baeyka hayat tarz1 mi.Hahaza olunamJ.z. Zaten o yola cebri olarak, zaruri olarak girm.i degil miyiz!? Bir zaman TUrk nam ve amm en uzak yerlere kadar gtiti.iren Turk mamulatt ve Turk mensucai.l, garp, buharll sanayii tatbike baladtktan sonra, yava yava sonmege bal!ladi. Yiizde 3 gtimrtikle miida!aastz kalan muhte-

45.

705

MUHTELif' RAPORLAR
~m ve mutekamll Turk sanayu garp rekabett kar~1smda mahvolmaga yuz tuttu. Blr hamle lle Turk sanayum kurtarmak 1stedtk 1880 de yam elh sene evveltlk te~vl]n sanaYl kanununu ctkarmak luzumunu htssetttk Lakm gumruk mudafaasiZ kaldtk;a en parlak te~vtkm faydasl olamazdt. Nttekun gumrukler yuzde 11 e ~lkttktan sonra daht b1r fayd.u;t gorulmedt Ancak son zamanlardadl.r kl Turk sanaynm lsttklallyetde mudafaa edebtllyoru?: Eger burtun b1r sanayum1z varsa bu sanayt, boyle namusa1t ~ra1t t<;mde dogmutur Sanayllm1zm mktaft 1~m henuz ne gumrukten ve ne de teVlkl sanaYJden azami !Stlfade edtlemtyor Boyle !ken Turk sanaynnm yaratma kuvvettm ku<;uk goremey1z Son sanayt tstatlsttklenmize bakacak olursak, bazt umtt venct haktkatlere agah olabtlmz 1927 senesmdf' Turk sanaYimm 1mal ett1g1 mamulatm ktymett 432 mdyon Turk llrastdlr Bu tmalat t((m kullamlan ham maddelerm k1ymett 232 mtlyon llrad1r f?u halde Turk sanayu 1927 senesmde 200 mtlyon ltrahk b1r ktymet fa7last yaratmtsttr Bu yaratdan ktymetm 127 mtlyon Itrasmt den sanayu, konservectltk, tsptrto sanayn ve degtrmen sanayu hastl etmt~ttr 36 mtlyon llrasmt sanayu nesctye, 8 mtlyonunu madeni sanayt, 7 mllyonunu ktmyevi sanayt, 7 mtlyonunu komur, tuz, bak1r, kursun ve satre thraQ sanayn h.u;Il etmt'>tir Gene ayniJStattsttge gmc- 1927 de Turktye'de 257 bm kt~l f.anaytle mesguldur Su halde bu sanayt nufusunun behen senede 777 lira fazla ktymet has1l etmtst1r Beber ~tftCI nufusun hastl etttgt fazla ktymet tie henuz canlanan sanayumtzde l{ali~an beher san'atct nufusunun hastl etttgl fazla k1ymetm mukayesest sanaynmtzm tktiSat hayatumzdakt mevktmt ~tmdtden gosterebtllr

III- SANAYI SIYASETJ

1 -

Semraye mes'elesinin halli:

Turktye'de sermayenm azltgt fatzmm yuksekltitmden belhdtr Garpte sermayemn coklugu orada fatzm <LJ?agt olmasmda gorulm Turk1ye'de para faiZt yuzde 11 den tttbaren yukart dogru ctkar Yuzde elhyt asttgt vaktdtr Oarpte para fatzl uc buyuk sermaye memleketi 1cm yuzde 3 bucukta takarrur etmtstu D1ger memleketler yuzde ondan asag1 olmak uzere ekseust yuzde 6 tie 4 at asmdadtr Sermayem1z az oldukca, te~ebbus te azdtr Te~ebbus az olutsa IStlhsal mahdut kahr Mllh sermayeyt artttrmallytz Bunun t<;m tkt yol vard1r Btrt <fatz satht mallt) yam fatz farkmdan IStifade ederek garp sermayesm1 memlekete cekmek, dtgen tasarruf ederek (rnlllt tasarruf setmayest) vucude gehrmek

706

Oarp sermaye.sini iki cepheden it;eri 4;;ekmek kabildir. Birl resmi kanaldan devlet vasttasile dilerl hususi kanaldan irketler vasttaslle Biz burada yalmz irket usuliinden bahsedeceliz. Teessi\s etmi ve teessus edecek ~rkeletre ecnebi sermayes1 kolaybkla itirak eclebllirler. Yalmz l}irketi tevik etmek ve irketlere kolayllk gostermek Iaztmdll'. Umumi harpten tarumar olarak ~lkan memleketler bu tevik ve sfthulet sayeslnde ecnebi serma.yelerinl memleketlerine t;ekmiler ve on senelik bir siyden som-a tanmmaz hale gelmilerdir. Bizde de smai anonim irketleri kuvvetle himaye edilmelidir. Zira, ancak anonim irketlerile Tiirk sanayii ihya edilebilecektir. Bu himaye, anonlm l}lrketlerinden almacak vergilerde olabilir, resmi bankalarm anonim 1Jirketlere gosterecekleri siihuletle miimkiin olur. Diiter taraftan smai anonim irketlerinin murakabesini en keskln bir ekilde yapmak, heyeti umumiye i~timalarmt en ufak teferruata varmctya kadar takip etmek leap eder. Hisse senetleri ve tahvillerin, ihract, alun sattmt, tediyesl, terhini ne kadar emin surette cereyan ederse smai anonim lrketlerl o kadar kazamr. Bu meyanda esham ve tahvilat borsanuzm carl alan 16/5/1929 tarlhli kanununda ~sh?.m ve tahvilitm borsaya kate edilmesi IJartlarmt tetklk eden iit;i.incii faslmm tevsl ve tavzihi iktiza eder. Bu fastlda yerli ve ecnebi esham ve tahviller borsaya kate olmak borsa mecllslnin kararma ve Maliye Vekllinin tasviblne bagll oldugu yaztlldtr. Borsa meclisi acentelerden miirekkep oldugu i~in esham ve tahvilat altm satunile ltigal etmek zaten meslekleri Icabtdrr. Mfulhastran esham ve tahvllat ile alakaSl olan kimselere kotasyon i4ini munhas1ran tevdl etmek dogru degildir. Kotasyona musaade lc_:in tetldkat yapacak heyetin hit; olmazsa yartst esham ve tahvilat ile meslek itibarile alakast olmtyan kimselerden tel}ekkfil etmesi icap eder. Bir de borsaya kabul olunan esham ve tahvila.tm ne il}in kabul edildl~i, bunlann hukuki ve iktisadi vaziyetinin ne olduiu efk~m umurniyey.e Him edilmelidir. Ve hem o tarzda Han edilmelldir ki borsadaki kotasyon heyeti bu ilanm kara111Ik bir noktas1 olmadtlttnl evvelce tasdik etmifl bulunsun. Kanunumuzda ve kannna bagll 19;5/929 tarihli nizamnamede bu ilan keyflyetl yoktur. nan edllmeyince esham ve tahvilat almaga amade sermaye sahipleri tereddfit ederler ve t;ekilirler. Ve bir de sanayi anonim ~:~irketlerinin nel'iyat mes'elesi vardtr. Neriyat o suretle olmalldll' ki lrketin en ufak tereffuatma kadar faaliyeti halk~,;a goriilebilsin. Tlcaret kanunumuzda anonim ~:~Irketlerinin neljrlyata dair teferrfiatlt tafsilat yoktur. Biitun bunlarla beraber aonnim ~:~lrketlerinin heyeti umumiye ictimalanna ait bazt kayttlar Have etmelidir. Carl olan usul ve teamiilde heyeti umumiye io;timalart irketin hakiki vaziyetinl gosetrmiyor. Bu vaziyet bir ~ok ahvalde idare heyetintn gostermek istedigi ek.Jlde goriiliiyor. Vekaleten

707

Mtl'HTELiF lUl'OB.LAR

rey verebilmek hakklnm ahkam ve eraiti ticaret kanunumuzda sarahaten miinderic; degildir. Tiirk sanayiinin ihdas ve inkiafi ancak anonim irketlerile kabil ol~ ve bu ~irketlerin ~ogalmaS1 onlara kanjl halkm besledigi emnlyetln artmasile kaim oldugundan anonim !}irketlerin borsaya kabuliine ve idarelerlnin tarzrna mtiteallik ahkam tevsi ve tavzihe muhtac;tlr.
ca~mdan

Bu hukuk:i ahkam miikemmel.!iekillere inkilap etse de, pek miimkiindiir ki gene halkm smai anonim l}irketlere ragbeti mahdut kalsm. iktlasdi inki~fm hentiz bal}langtcmda bulunan halknnizdan esham ve tahvtlAt ic;in elbette geni mikyasta bir alaka bekliyemeyiz. Ancak biittin bunlarm da ~aresi vardlr. Garpte halkm yi,.izde yiizii Iktisadi ilerde anla}'U} gosteremez. Fakat onlar bu vaziyete t;areler bulmu~lardir. Biz de ayr_i c;areleri tatbik edebillriz. Qarelerin en miihimmi (investment trust) ad1 verlien (sermaye irketlerll dir. Adetleri gittikc;e artan bu nevi mutavas:nt irketlerin maksad1 anonim irketlerlndeki tehlikeyi asgariye indirmektedir. Buradaki trust kelimesi maliun temerkiiz irketlerine alem olan kelime degildir. Fakat (yedi emin) diye terctime edebilecegimiz manadadtr. Sanayi mmleketlerinde gtirtilen bu nevi irketlerin vazifesi Udur. Miiteaddit smai anonim ~irketlerin es ham ve tahvilati almarak yeniden bir lrket tesis olunur. Bu yenl ljirket kendi namma aynca esham ve tahvilat ihraG ederek hallr.a arzeder. Bu surette miitPaddlt anonim irketlerin (RlsqueJ i tehli.kelcri dagitilml olur. Sanayiden anhyan bir halk, bir ~ok ~irkelterin adeta hulasast olan tek bir !}irketin esham ve tahvilatm1 allr. Bu surette bilmedigi ve kendisi iGin takibi gti~ t'l?'1 s:mayi alemine pekala i~tirak etmi~ bulunur. Mutavasstt sermaye !)irketlerinde ~art bunlarm ba.mda mutlak halk~a eyi tamlan, GOk itimat edilen kim.~elerln bulunmastdlr.Bu !Jirketler kronunen yiiksek miky:?.sta ihtiya4i ak~esile ayumaga mecbur olrluklan ir;in, seneden seneye artan ehemmiyetli ihtiyatlara muhtemel her turlii borsa buhranlarmdan kendilerini korurlar. Bu suretle de halkm emniyetini bir kat daha ~Elbederler. Ttirk sanayiinin krediye ihtiyacma gelince: fabrika, makine, toprak terhinile kredi almak usuliinii memleketimizde de ieisi eylemelidir. Bugiin bu usul yoktur. Sebebi mevcut bankalarm Turkiyenin yalmz zlraat mem leketi oldugu hakmdaki kanaatleridir. Bu kanaat bankalara, kendi yaptiklarl tetkikler neticesinde gelmemitir. Belki otedenberl resmi ve hususi beyanatlarmdan aldiklan ilhamlardan gelm~tir. Bu fikirle mi.iteharrik kredi miiesseseleri elbette memleketi :tlraate muhtat; farzederler ve elbette sanayi tel)ebbus!erine kredi vermelt istemezler. Mevcut olan bu ba vayi nesimi degi~meden bankalarzmizm politikalan da degi!)miyecektir. Onun ir;in inkiafa mtisait olan ve krediden baska bir ey beklemiyen sanayi muesseselerimizin kredi ihtiyar;lan her memlekette oldugu gibi bizde d~ normal ekilde temin olunmabdlr.

708

l4UHTBLiF RAPORLAR

Ttlrk sanayiinin tevessu ve 1slahma lazun olan buyiik ve uzun vadell kredileri temin J~in Turk sanayi muesseselerl tahvUAt ~lkarabilmelldir. Fakat hi9 bir memlekette sanayi muesseseleri, tahvila.tlarmi yalmz bama ~Iltaramaz, bu ile tevessut eden <tesis bankalar1l d1r. Bu bankalar tesis edllp ink~af ettirilecek ve hem de yeniden tesls olunacak Turk sanayUne yardun ederler. Yeni tesisin eshamm1 ihra<; ederler, tesis sermayesini topllyarak fabrlkayl vucude getirirler ve kendileri tehllke, faiz ve te3ebbus paylannl ald1ktan sonra r;ekilirler. Ku~fik sanayiin kredi ihtiya.ema gelince bu ihtlyacl kooperatiften balka ttirlti temln etmek usultine h19 bir memlekette rast gelmiyoruz. Bunun blrlnci sebebi ku~iik sanayide defter tutmak ve muhasebe yiirutmek usullerlnln banka kredislnl mtimkiin kllacak ~kilde olmama.5ldlr. Azanm tasarrut ettiA'i ve !d~re eylcdl~i blr kooperatif o azamn muamelesin11nce muhasebe tetklklne Iuzum olmadan taklp edebilir. Hulilsa olarak derlz k1 c;ok sermaye istiyen Ti.irk sanayii bu ihtiyacuu bir taraftan anonim fJ,rketlerile temin edecekttr. Bunun Jc;in Tiirk halk1 irket4;1lite tahrik olunmall, borsa ve ticaret kanunlan bir revizyona tabi tutulmall ve tnvstement ~irketlerl tesis olunmahd1r. Diler taraftan da bankalarm gayri menkul ve menkul uzerine kredi vermeleri imkan1 basil olmall, <tesis bankalart) meydana gelmeli ve ktit;iik sanayie (krcdi kooperatifieri) ai;malldlr
2--- Say ve amel mes'elesl:

257,000 kili yanl Tiirklye niifusunun yiizde lklsi sanayUe meguldiir. Sanayi 1 milyon halk1 besliyor. Niifusumuzun yiizde yedisl. 65,ooo' sanayi miiessesesinde 41aW]an sanayl erbabmm kabul ettillmlz mtiessese cesametine gijre taksimi 6yledfr: 1 - 5 ~~~~ t;al~n miiessese aeddl 58,000 (kiit;tik sanayll. 5- 50 ki~i ~al.t.fan muessese adedi 6000 <orta sanayt), 50 den lazla kil ~llall tniiessese adedi 321 (biiyiik sanayi). Ve gene ayni sanayi miiesseselerlnde kullanilan 164 bin beyglr kuvveti makine kuvvetinin muessese hesabma gore taksimi ~yledir: 1 - 5 k14i ~b4an muesseselerde 59,100 beygir kuvvetl. 5 ten fazla ~ab4an muesseselerde 105,000 beygir kuvveti. istatlstlklerbnize gore beygir kuvvetlni orta ve buyiik tesm.iye ettltimJz sanayt smiflarma ayU'mak kabil dejildir. Bunlar1 mecmu olarak g08ter1yoruz. Bu mihanUd kuvvet i~inde yalniZ yedi bin beygir hava ve sudan istlfade edilerek elde ediliyor. 157,000 beygir kuvvetl buhar ve benzin ve elektrikten JstihBal ediliyor. insan ve ma~ine vaztyetlnl k1saca lzah eden U rakamlardan sonr.a. aoatidakl m\italeayi serdederiz.

709

MUHTELiF RAPORLAR
Genl~ sanayie 1az1m olan ameleyi bulmak 1~1n baZl (!. bulm.al tektlatl laz!mdlr. Diinyanm bir yerinde boyle tekUatl olrmyan sanayi memleketi yoktur. Say ve amellstediti kadar mebzul ol.!;un, gizli kald1ktan ve lstlfade edilmedlkten sonra k1ymetl yoktur. Bunun i~in hususi ilan biirolan ac;:mak luamdir. Btirolarln alacaklan ha~lan tesbit ve kontrol gazeteleri li.zlmdlr. Bu gazeleler ucuz olmabdlr. Gaz~teler kafi gelmezse kontrol etmel!: l}artile biiro a~tmak hakki hususi Chasa verilebilir Fakat en iyisi ~hir belediyeleri i arayan ve I~ verenlerin blrbirini bulabllmesi i<;in beldi tekil:U yapmalldlrlar. Her memlekette oldultu gibi bizde de ill arayan ve IIJ verenler ka~1 kar~ya gelmeden, miisbet i mtktan taayyiin edemez, amele az mldlr, ~ok mudur anlallamaz? Onun i~in bugi.in amele azd1r, diYe blr miitalea serdetmek kabil d~jtildir. Amele nas1l az olabilir ki bir kere ziraat mahsul.atmm klymeti, hem cihan k1ymeti ve hem de Tiirkiye'deki klymeti tenakuz ediyor. Bu eraitle ktiylii bir raddeye kadar koyiinde kalmak tahammflliini.i gi)sterebilir. Mahsul bir dereceye kadar diiti.ikten sonra b1rak1r ehre hicret eder. Bu vazlyet imendifer ve nafia inaatmm devam ettigt seneler i<;in belki haflfliyebllir. Fakat bu inaatta tahdlde dogru gidildigl gUn oehre dogru hareket i10I!ahr.

Zirai mahsulat k1ymetinln miitem.adiyen ~1kacagm1 veya hi~ olmazsa sabtt kalacagml iddla etmek kabil degildir. Mahsul.8.t fiatmm son be~ senelik temevvuciine bak1llrsa iddetli bir sukut nazan dik.kat.i celbeder. Bu sukut yiizde ellldir. Bugtin istanbul borsasmda 11 kUl'UIJ olan b\lkday dort sene evvel 22 kUrUlj yani tam iki misli idi. Zirai niifusu bOyle fiat ini~leri karlSlnda koyiinde tutmak kabll midlr? Bugiin Tiirk ehlrlerlnde amele iiereti uculdur. Ve cihan ziraat mahsulatl fiatlarl mtisait olduk~a ucuz ka.lacaktlr. Gittlk~e tenakuz eden di.inya nakllyat masraflan ve glttikc;e azalan sigorta masratlan, gittikc;e inen sermaye fatzi miktarl hububat fiatmm yiikselmesine baz1 hudutlar ~ekmekted.ir. Diger taraftan Tiirktye'de amele mlktan, ziraatin daha fenni ve daha mihanlki olmast ile miitenasip olarak artacakttr. Bugiinkii ziraattmiz, ne te!lkiliit, ne i-t~ boliimii itibarile rasyonel detildir. Turk ziraatl tanzim edildikc;e bugiin ~ar~ur olan Turk ziraat kuvvetl daha muktestt~e kuUamlacaktlr. Bu suretle bir hayli niifus sanayi i~in kazanab1lecektir. Yeni makinele!}en ziraatten dolayt thra<; olunan ziraat niifusu sanayie ge<;ebllecektir. Sanayi i kuvvettntn kemtyetine mi.iteallik ::~u ml.i.saJt noktalan tes~ bitten sonrA. mut'lllem - oj!renmi~ - ve gayri muallem - ojtrenmemi - amele mes'eleslne seri bir nazar atfetmek- IAzlmdlr. Modern sanayi maklneli sanayidlr. Makineli sanayi hem el sanayiine gfu'e daha kolaydlr ve hem de lhtlsas mecburiyetl el sanayiinde oldugu glbi IJamU deltildir, dard1r. Ma.amafih ili.ve edellm dar 1htlsas demek basit bir ihtlsas demek degilidir. BDAkis modem dar ihtisas tamamen

710

J4UHTE:LiF RAPORLAll

1enne daya.nan bir ihtisasttr ve derindlr. Onun tc;in, fen muesseselertmi~ zl takviye edecegiz. Elli senellk mazUerl olan sanay:t mekteplerimiz1 organize edecegiz, zamanm fennile tec;hiz edece~lz. Fen tedrJaatm1 ayr1 bir itJgal sahas1 telakki edeceglz. Hayata intibak eder surette sevkedeceglz. Tarihten gelen Tiirk tablatma bakarsak disipltn, tstikrar. tsrar bu tabiatin esas unsurlart olarak gorilliir. HenUz sanayiin ba,'JmdaYJZ. Amele mes'elesl belki bizi ba,'Jta ~k ug~ ral}tuacaktJr. Her tests giic;tiir. Fakat bir kere sanay:t teamiilii, sanayi a~kanhgl hasll olduktan sonra ilerisi kolaylqtr. ite kuvvetlnl kemlyet ve keyfiyet olarak tanzlm ettikten sonra mllli sanayiimiz laylk oldugu inki.faft alabJieeektir.
lllun Jnadde mes'elesi:

Ttlrklye'nin zengin ve ebet mii.ddet bir olke olmas1 ham maddeleri. nin mebzul olmasmdan ve bir de tab'an c;alt3}tan halkmdan dolaytdtr. Mebzul ham madde, maden sahasmda bilhassa unlardtr: Miitum miktarda kuqun, miihlm miktarda bak1r, hemen hemen inhiaar mahl yetinde krom, bilhassa miihim miktarda manganez, mUhim miktarda linyit, miihlm miktarda. komiir ve vasi bir cevher kutlesi haltnde ve Tiirkiye'nin uzun miiddet ihtiyacmt tatmin edecek demir <Ayvahk civarmda Ayazment). Hayvani ham madde sahasmda bilhassa l}Unlardlr: Hemen inhisar ma.blyetinde tiftlk, Jnkil}afa c;ok miisait yapagJ., tpek, deli kilrk. Nebati ham madde sahasmda bilhassa lJUnlardtr: inki4afa <;ok miisait pamuk, tiitiin, afyon, zeytin, kenevir, keten, palamut, nebatlal'l, sebze ve meyve, bu~day, onnan, bazt cins toprak. Bu ham maddelere nazaran Tiirk sanaytinln istlkamett ktsmen ta.ayyi.in edlyor. Zira (sana.yiin mevkiil mes'eleslnde ham rnadde ehemmt-

yetli bir amildir. Bizim gibi yeni sanayi hayatma girecek memleketlerde ham rnadde en ehemmiyetli amUdir. Yalmz sanayide ~ok tleri devrelerde bulunan memleketlerdir ki ham maddenin c;lktiA't yel'd.e sanayi tesis etmiyebilmek imkAmm hai.z olabilirler.

Sanayiin isttkameti bu surette kiSm.en taayyU.n ettikten sonra. ihti~ yacm l}1ddet1ne gore bir tasnif yapabitiriz. Fikrimizce Tiirk sanay11 ha reketini l!U silsile tizerine sevketmek zarureti vardlr. Blrlnci hazl.l'l.J.k devresi:
l De~rmen

sanayii.

2 - Mensucat sanayli.

s-

~to

sanayii .

711

MUHTELiF RAPORLAR
Tu~la sanayU. Tahta sanayll. Deri sanayii. 7 - Harp Ievaz1m1 sanayii. 8 - Konserve sanayll. 9 - Maden istihrac1 sanayii.

4 -

5 6 -

ikinci inkiaf devresi: Ayakkabl sanayii. Kag1t sanayti. 12 - "eker sanayii. 13 - Tutun sanayii.
10 11 U~uncu inki:}af dcvresi:

14 - Kimya sana.yii. 15- Maclf'ni sanayi.

16 -Demir sanayil. Tfukiye'de i.letme kuvveti var m1d1r? Komur, linyit, petrol ve su bugunku modern sanayi ekonomisinde kullamlan iletme kuvveti vasitasidir. Bizde komur muntazam i].etilmek ve bir istismar program! tatbik edilmek artile mebzuldur. Bugunkii bir mllyon ton istihraca mukabil 1928 de 30 bin ton lthal olundu. 1926 ve 1927 de 86 bin ton ithal olundu. Bu itbalat kolayca azaltllabilir, ve istihra~ artmlab11ir. Linyit, Tfukiye tabakatma ait asarda gorUldU.~U vec;hile mebzul mJktardadir. Dagm1k olmas1 bugiin bir ey !fade etmez. Zlra gerek briket ha.linde sevk ve gerek elektrik halinde telle uzak. mesafelere kuvvet nakli imkani vard1r. Petrol en pratik muharrik kuvvetlerdendir. Trakya'da ve Anadolu'da petrol tetklkatma idde-tle muhtaciz. Su kuvvetine gelince, TUrkiye'deki su kuvvetJerlnden bugun istlfade edilmiyor. Halbuki baz1 memleketler hemen hemen su kuvvetine dayamyorlar. Ezciimle isvl(fre 1.070.000 beygir kuvveti. isvi~re, sanayiini su kuvvetine medyundur. italya 1.150.000 beygtr kuvvetllk muharrik kuvvetini sudan ahyor. Tiirkiye baz1 nehir 1Slah1 ameliyesile akan sularmdan muazzam miktarda muharrike kuvveti Istihsa.l edebillr. "u tetkike gore Tiirkiye, muayyen bir sanayt tekamtilii takip edecektlr. Bunun i(fin tekslf siyaseti takip olunmak lazundl.l'. Bu siyasett.en maksat her nevi sanayie bir arada at1Imamak, bir tak1m devrelere taksim ederek mevcut Tiirk kuvvetlerini iktisatla ve azami derecede kullanmaktir.

7-12

Bu sebepten dolayJdJr ki gfunrtik tarlfeleri, tesbit olunan (sanayiln tahdidi ve bir usul ve sua dahilinde sevki) kaidesine gore tertip olunmak lazimdir. Memleketimlzde her l)eyi bir anda yapabilmek arzusile vucude getirllecek giimriik tarifesi bakadrr, tekslf ve tahdit ederek planla ilerlemek maksadile vucude getirilecek gfunriik tarlfesi bir baka manzara arzeder. Ve gene bu sebepten dolay1d1r kl, sanayiin teviki kanunu, sadecekuvvei muharrike miyarma gore tasnif edilmi ulu orta bir himaye temln etmemeli, sanayiln teksif ve tahdidi ~sJ uzerine miistenit millet iktisadma vazlh bir istikamet verecek tesirl halz olmalldJr. Bugiinkii giimriik tarifelerimlz her sanayli mii.dafaa ediyor, bu yanBugtinku tel}viki sanayl her sanayU tevlk etmek istiyor, bu da yan~tlr. Giimrtik ve tevlk ancak tekslf esasma mustentt sanayi siyasetlle te.sirinl gosterebilir. Bir bal}ka tiirlii glimrtik ve tevikt sanayi iktlsadi hayatirniZI karitlrmaktan baljka bir tesir yapmaz ve Tiirk sanayii bu. suretle ilerllyemez kanaatindeylm.
h~Jtlr.

713

Zab1tlar

715


iktisat Vekili ~akir Beyin nutku
Muhterem efendiler; Milli iktisat ve Tasarruf Cemiyetinin te~ebbiisu uzerine Ankara'da toplanmasl kararlatml~ olan sanayi kongresini ar;:1yorum. Sanayt muesseselerlmizin ve te~kkiillerimizin bu kongreye i~tirak hususunda gosterdikleri ciddi alaka ~ayam memnuniyet ve takdirdir. Kongrenin babca maksadi, mllli sanayiimizin teessus ve ink~af1 carelerini aramak ve gastermek olacakt1r. Malumunuzdur kl bu mevzu son zamanlarda hiikumeti de en ziyade i~gal eden esash bir mes'ele olmu~tur. iktisadl kifayet endiesi, tediye muva:r.enemizin ve mllli miidafaa ihtiyacimizm temini hiikumeti bu mevzu etrafmda bir kac aydanberi mutemadiyen me~gul etmi~tlr. Nihayet bir iktisadi program ihzar1 vazlyetine girmi bulunuyoniz. Boyle bir s1rada, her biri kendi Ubesinde miitehaSSts ve teerub~ sahib! olan kongre azay1 kirammln reylerinden pek ziyade istifade edilebilecegine hO.kumet kani bulunmaktadrr. istatistiklerimizde gorillrnii~ olacag1 gibi ithalatmuzm %70 - inden fazlaSl mevadd1 mamuleye taalliik edlyor. Bu buyilk nisbet milli sanayiimize atfedilecek ehemmiyetin ne kadar fazla olmas1 lil.Zlm gelece!1ini iraeye kafidir. eraiti esasiyesl eksik olrniyan sanayiimizin muvaffakiyeti .;arelerini umumen aradiAimiz bir s1rada kongrentn faydab mutalealarl hiikflmet ir;:in, bittabl imkB.n ve mall iktidarimlZ dahilinde, nazan itibara abnacak bal';!hca bir tenvir vas1tas1 olm~ olacaktir. Bu itibarla kiymetli mesainizin semeredar olmasmi ve muvaffakiyetler temin etmesini, hiikumet samimiyetle arzu etmektedir. Her biriniz i~,;ln, kongre i((in muvaffakiyetler temenni eder ve bOyle clddi bir a.li\ka gosterilmi olmasmdan dolayt bilhassa te.,ekkiir ederim. Milli iktisat ve Tasarruf Cemiyeti umumi katibi Rahmi Beyefendiye kO.rsiiyii terked1yorum.

716

Rahmi Beyin nutku

Muhterem efendller; Mllli i:ktlsat ve Tasarruf Cemiyetinin nlzamnamesinde tasrlh edilmi~ olan gayelerden biri de yerli mallarmuzm miktarm1 (_;ogaltma~a. cinslerini metanet, zerafet, nefaset ve sair evsaf itibarile yabanc1 mumasil mallar dereceslne getirme~e ve f1atlarmi ucuzlatlrmaga C(allmaktlr . Bu itibarla halk arasmda yerU mall kullam umdesini tamim eden Cemiyetimiz, aynl zamanda bir vazife de yuklenm~ bulunuyor. o da halka <lQk, ucuz ve iyi mal yeti~tlnnek ic;ln daha do~rusu sanayiimlzi modernle~tirmek i~ln ~alimak. Efendller: Yalmz hisse, heyecana dayanan hareketler, er gee; stinme~e rnahkumdur. Bunun bir ~ok misallerine ~ahit oldu~umuzu billrsinfz. iktisadi hayatm eeniyetlerini hesaba katm1yan bu hareketlerin muvaffak olmamalart, gec;ic1 olmalart zaruri idi. Fakat art1k kafalarmuz daha olgunlatl. iktlsadi eeniyetleri daha iyi gorebiliyoruz: istihsal hayatJmizda ink1Iap yapmadan yalmz istihlakte yapaca~1m1z her tiirlii harekatm klsa omfrrlti olacagm1 biliyoruz. Onun ir,;in bir taraftan halka: Vatanda-!1! Yerli mail kullan. cterken, diger tara!tan da sizi, sanayicllerimizi bir kongreye davet ederek, Efenctiler! Halka iyf, ucuz ve qok mal vermek iC(in nastl c;ah9mamz laZimdn? Gelin bu gayelerin tahakkuku iqin dtitintin, mtinaka~a ve muzakere edin ve mi.i~terek blr faaliyet program! haz1tlaym diyoruz. Bunu yapmak vaztfemizdl. Ve biz vazifemizi yapt1k. Si2'.i buraya .;ag"lrdik. Siz de blzirn davetintizi kabul ettiniz, yanl bu te.11ebbiistin ehemmiyetini takdir ettiniz. Ve zaten baijka ti.irhi hareket edemezdiniz. Qtinkii sizi davet etmek, bizim i~in ne kadar vazife idise, sizin gelmeniz de ayni suretle bir bor~tu. Siz de, biz de vazifelerimizi yaptlk. 0 halde cemiyetimiz ve sanayicilerlmiz kar.')Ihkh vazifelerini yaprnl ikl taazzuv halinde burada birle~mi~lerdir. Efendiler! Bu kongre l ve fikir kongresidtr. Burada miitehasstsm, fen ve i adammm stizfr var.
iktisrtt~.;mm,

717

ZA11ITLAR

Tiirklye'de inkiafuu lstedigimiz sanayi, modem bir sanayldir. Bu sanay!, bilgi ve idrak ildir. Modern olm1yan sanayi inkiraza mahkfimdur. Devletin himayesini istiyen sanaylciler, ayni zamanda o hlmayeye lAylk olduklarmr isbat etmelidirler. Devlet hlmayesi geriligin, iptidaili~in himayesi olmamahdtr. Himaye, b1r terakki vasJta& olmalld1r. Himaye, hlmayeslzll.ge gotiiren bir yol olmalldir. Nasii ki, bir .;ocu~ anasmm babasmm himayesine olan ihtiyac1, derece derece azallr ve o, bir giin miistakil bir fert olarak cemiyete at1brsa, himaye edilen sanayi Ubeleri de boyle dunya rekabetine haz1rlanmak i~in himaye edildiklerini bilmelidirler. Bu erait daima gtlzominde tutulmalldlr. Efendiler! Tiirkiye'de modern sanayii kurmak vazifeslni iistuniize alrnl bulunmakla pek erefli, fakat ayni zamanda mes'uliyetli bir ie girmi oluyorsunuz. Tiirkiye sanay1lemek mecburiyetindedlr. Memlekette yett.,en ham maddelerin sadece rent;beri degil, ayni zamanda imalcisi de olmahylZ. Her kurulan fabrlka, yalmz onu kuranm kar ve zaran lie alakadar hususi bir teebbiis degil, ayni zamanda memleket iktisadiyatmm seviyesl iizerlnde dogrudan dogruya mi.iessir olan bir amUdir. Oayri iktisadi lfillyen, pahah ve fena mal t;lkaran bir fabrikadan yalmz fabrikator zarar gormez. Memleketin .serveti, ticaret bilangosu, terakki seviyesi de miiteessir olur. Onun i~in her koyun kendi bacagmdan asilll' nazariyesine uyarak, bOyle gayri fenni iliyen muesseselere karI lakayt kalmamahyiz. Onlari iktisadi, fenni bir miiessese hallne getirme~e ~ah~mak memleket iktisadiyati namma bir borqtur. Efendiler! Biliyoruz ki, baka memleketlerin sanayicileri, milli ve beynelmilel inve terakki akimda geri kalmamak it;in tekilatlanm~lardir. Ayri ayn her sanayi ~ubesi mensuplan mesleki taazzuvlar halinde blrlemilerdir. Her ferdin ayn ayn masraf ihtiyarile getiremlyecegi neriyat1, mesleki mecmualan bu tekilat getirir. Nerlyat yapar. Konferanslar, kongreler, sergiler tertip ve beynelmilel kongre ve sergilere itirak eder. Sanaylcllerin menfaatini daha iyi temsil ve miidafaa eder. K1saca sanayiciler toplu ve birlik ~ah manm butun faydalarmdan lstifade ederler. Onun i~in Turkiye sanaylcileri de aralarmda mesleki taazzuvlar yapmak, bu medeni zarurete uymak mecburiyetindedirler. Muhterem efendiler, modern sanayide Sir kalmanutlr. S1r zihniyeti, iptidai zanaat zihniyetidir. Eskidcn bir zanaatin ustas1 oldii mi.i. onunla beraber zanaat1 da Sir olup glderdi. Halbuki modern sanayi ihtisas1 mekteplerde, fabrikalarda ogretilir. S1r olan yalmz patentlerdir. Art1k rekabet demek te, dumanllk demek degildir. Rekabet kabiliyeti, bilgi, zekA ve tecri.ibe kabiliyetlerinin bir neticesidir. Az ve t;;ok bilgili, az ve t;ok tecriibeli in sanlar arasmdaki fark birleseler de birle~eseler de olacaktir.
ki~af

718

Bu ttibarla TUrk sanaytcllerinin mesleki taa.zzuvlar ic;lnde blrlernelerlne engel olabllecek hie; bir mA.ni yoktur. BiU!.kls zaruret vardtr. 0 balde nic;in bir Turkiye merumcatc;llar birll~i; bir dabagatc;Ilar birllii, bir konser.vecller blrli~ iUL. -ve bfttftn bu birliklerin de blr blrll~i yani Ttirkiye sanaylcller blrllgl olmasm? Bu kongreyi, cemiyetimiz1n davet etmesi, memleketim!.zde her tarafa gamll mesleki taazzuvlarm olmamasmdan ilerj gelmitir. Bu mUna.sebetle mesleki teekkiiller kurmaga bir an evvel te-1ebbtis etmenizl bihakkm beklemekteyiz. Eger bu kongre, bu gibi te~kkti.llerin do~ masma vestie olursa, Turk sanayiclligine en buyuk hizm.eti yapmtg olacakttr. ite efendiler; mesleki taazzuvlarm lilzumuna inanan eemiyetimiz kongre talimatnamesini de bu esas ftzerinden hamladt: Belli bQ-111 sanayi merkezlerimtzdeki ticaret ve sanayt odalannm tavassutunu rica ederek, o mmtakanm muhtelif sanayi Ubelerine mensup sanayi erbabmt ic;timaa davet etme~l, her sanayi ubesi erbabmm aralannda eneil.inenler tegkil ederek kongre ruznamesi etrafmda raporlar hazrrlamalarmt ve kendi aralarmda murahhaslar intihabmt tem.in etti. Burada da ayni yoldan giderek her sanayi gubesine mensup murahhaslar ayn, ayr1 encumenlerde toplanacaklar, ayni mes'eleye ait muhtel1f yerIerden gelen raporlan okuyac::..kttr. Ve bize o sanayl ubesine ait bir kongre encftmenl raporu haztrllyacaklardtr. Her rapora, o sanayi o1Ubesini alakadar eden umumi metalibat bir de gene o sanayi ubesini alakadar eden mahalli metalibat vazih maddeler halinde raptedilecektir, Bir de biit\in sanayi ubelerlni alakadar eden umumi mes'eleler vardtr. Sermaye ve kredi, vergiler ve rusum, teviki sanayi kanunu, nakliyat tarlfeleri, smai tedrisat, ticaret ve sanayi odalarmda sanayicilerln temsili gibi. Bu mes'eleler ic;in de bir umumi enciimen toplanacak ve her mes'ele 1c;in ayn, ayn raporlar hazlrlanacakttr. Umit ediyorum ki bu ~a~ma tarz1 sizin de tasvibinize Iaytkt1r. Mesalnizde muvaffak olmantZl bi.itiin yure~lmle dilerim.

719

Reister ve Encfimenler

Rahmi B. kongreye iki reis vekili ve iki katip ser;Umesini tekllf etti. Ikinci reisllklere Edirne meb'usu Faik, Bursa'll Hac1 Ethem. Beyler ve katipllte Seyfi ve doktor Muhlis Ethem. Beyler ser;ildi. Rahmi B., murahhaslarm ihtisaslarma gore enciirn.enlere aynlmasm1 teklif etti. Konserve enciimeni: Faik ve 1hsan Celal Beyler. $eker enciimeni.: ilhami Nafiz, Haydar, Fahri ve Gutherz Beyler. isptrto, l}arap ve sirke encumeni: Zafir, Saiahattin, Haydar, Nalm Ce.mil, Adnan ve Hamdi Beyler. Degirmencilik enciimeni: Cevdet, Halm ve Mehmet Ali Beyler. Pamuklu mensucat encumeni: Sukuti, Saip, Mahmut Fazll, Ibrahim ~iikru ve Hac1 Ziya Beyler. Yunlti mensuca t enciimeni: evket Turgut, At1f, mehmet Ali, ism all Azmi ve Re~at Beyler. ipekli mensucat encumeni: Salih Kemal, R1za ve Etheln Beyler. $ekerleme ve piskiivi i~in: Sami, Muhittin, Kaz1m Mehmet, Kamil, Mehmet AU ve Glyas Beyler. Trikotaj enctimeni: Ibrahim Ziya, RIZa, Haydar ve Kemal Ziya Beyler. Hahciiik enciimeni: Mehmet Hafiz, Ibrahim Ethem Beyler. Ta ve toprak enciimeni: Mehmet, Hamdi Hallt ve Levi Beyler. Madencilik enci.imeni: Hadi, Bekir Vehbi, Ali Nlhat, Reit Osman, Sadrettin Enver, Rag1p, Refik ve Edip Servet Beyler. Klmya, sabunculuk ve :zeytinyai!I enciimeni: Dr. Yahya, Dr. Nam1k Beh~et ve Zafir Beyler. Dericilik enciimeni: Ahmet RIZa, Hayn ve Hayrettin Beyler. Maden sanayii enciimeni: Sadi, Fuat, Abdullah, Remzi, Sirn Beyler. Orman enciimeni: Dr. Tevfik Ali ve Salahattln Refik Beyler. Umumi enciimen: Dr. Muhlis Ethem, Dr. Nizamettin, Vehbi, Saffet, Mehmet Ali, Nazmi Nuri, Seyfi, Dr. Vedat Nedim, Dr. Nihat, !]evket Siireyya, Nadir, ihsan AU, Husnii, Alaettin ve Refik Beyler.

720

ZABITLAR

Kararlar:

Eneiimenler aralarmda bJr reJs, bJr mazbata muharrJrl ve blr katJp set;mesl. enciimen azalanndan maadasmm enciimenler miizakerelerlne i8tltari olarak qtlrak etmesl takarrfir etmlflir. Her eneumen raporuna o aana:yl fUbeslne alt umuml kararlar lie poe o sana:yl 10beslne alt mahalll kararla.n Mbab muelbeler llbeaUe maddeler hallnde tetkik edecektlr. Enetimen kararlan heyeti umwnlyede miizakere ve tasvlp olunduktan sonra kon1re karan olacakt1r. Kongre bu esaslan tesbit ettikten ve Rel81eumhur Hz. ne kongrenln tazimat1n1 arzetmek iizere B. N. M. Rei81. ve Mllll iktlsat ve Tasarrur Cemlyeti Reisi K8.z1m P. Hz. nl utltakla tevkllden $0nra llk lt;tlmama nlhayet verrnlftlr.

46. 721


A~llma

saati: 10

Reis- izmir meb'usu ve Milli iktisat ve Tasarruf Cemiyeti katibi umu~ misi Mustafa Rahmi Bey. Katipler Seyfi Bey, Muhlis Ethem Bey.

Reis - Efendim ekserlyetimiz vardir. Kongrenln iklnci i~timami ag1yorum. Toprak m.amulatl ve debagat enci.imenleri raporlanm ikmal etmilerdir. Bugtin bu lki rapor ftzerinde megul olacagiZ. Bunlardan ballka ruznameye iki madde daha ahyoruz.

Birisi- Tiirkiye'nin elektrikletirilmesi hakkmda bir rapordur ki gayet bi.iyi.ik blr ehemmiyeti haizd.ir. Bunu ayn bir encftmene vermedik, tensJp edersiniz daba~at encfuneni raporundan sonra dogrudan dogruya heyeti umumiyede mtizakere ederiz. Bir de Dr. Nizamettin Beyin sanayi siyaseti hakkmda bir raporu vardir. Bu da ~mil ve umumi oldugu ir;in mi.isaadenizle do~trudan do~ruya heyeti umumiyede mi.izakere edelim. Evvela tall toprak enctimeninin raporunu okuyahm. (Tall toprak sanayii encumeni raportOrii Hamdi Halit Bey raporu okudu. Rcis - Efendim mi.inakaaya balamadan evvel usulli mi.izakere hakkmda bir iki kelim,e arzedelim. Rapor okunduktan sonra ya heyeti umumiyesi hakkmda mfttalea serdolunur, ve bu hususta mtizakere bittikten sonra maddelere ge~ilir. Ve yahut madde, madde okunur; hirer, hirer mi.izakere edilir. Nastl tensip edersiniz? Nlzamettin Bey- Efendim eger tensip ederseniz rapor ki.il halinde kabul edilir. Sonra enctimen izahat verir. Biz de ilavesini istedigimiz noktalan soyleriz; mtinakal}aSl yapihr ve kabul edilirse protokola koyanz. (Dogru sesleril. Ahiettin Bey - Efendim musaade ederseniz bendeniz umumi bir nokta Kongrenin umumi mesaisine dair bir goriilliim vardtr. Ge~en gi.in ilk celse a-;thr a-;Ilmaz bu fikri ortaya atmak istedim; fakat maalesef
arzedece~im:

722

ZABITLAit

biraz &eeleye geldi. Malumu aliniz hepimiz kongrenin velut bir netice vermesine ~aliacagJZ. Bu hususta bendenlzln fikrim burokrastden vaz ge~mek tir. .Miisaadenizle bu fikrimilzah edeylm: Her eyden evvel devlet hayatmda, bilhassa demokrasiye istinat eden rejimle idare edilen memleketlerde blr umumi 1 meydana getirllmek lste.. nlUnce evvela bu umumi lin olmas1 ve yahut olmamast o millete yanl onun miimessillerlne sorulur. Umumi bir i nihayet cemaat hayatmm lhUyacmdan Qlkan bir neticedir. Bui,Pn yarat1lmas1 ve yahut yaratilmamasuu tetkik etmek miitehaSSJ.Sm yapacag1 ve bilecegl blr mes'ele detildir. MutehassiSla.rm vazifeleri o ~ taayytin ettikten sonra. gellr. i1te blr Qok iimitlerle gelditimiz sanayi kongresinde maalesef bu cihet nazar1 dlkkate almmarnl ve kanaatlme gore yanll bir sistemle hareket edilmege balanmtttr. Mesela; daha ne yapmak istedi!limiz malUm obnadan enciimenlere ayrlldik, hatta bunlan lhtisas enciimenlerl eklinde tasnif ettik; bir kere kongrenin U tasnifine gore verUen s1fat memleketin her tarafmdan gelmif bir QOk mutehassislarm Slfatldlr. Halbuki; bizler miitehasstslar degil; halkm, sanayi .erbabmm umumi arzulanm soylemege gelml murahhaslariz. Murahhaslar demek ki.ir;iik bir kUtle halinde blr araya gettribnU} blr eemtyet numunesi demektir. Binaenaleyh bizleri enciimenlere ayuarak beyhude, yorucu ve neticesiz bir il}e sevketmektense bu milU sanayiin tesisi kongreSini bu sakat biirokrasiden uzaklal}t!rarak daha veW.t bir faaliyete sevketmek lbund1r. Evvelil. mllii sanayi dedi~imiz zaman ne demek lstiyoruz? Bundan ne anhyoruz? Bu 1k1 sualin mahiyeti taayyiin etmelidir. Benim anlayt3una g~ re; milli sanayl, beynelmilel taksimi amale itirak etmek suretile ve memleket1n kabUiyetine gore bir kaQ sanayi Ubesinde devlet yardimlarim tekslf etmek demektir. Yoksa dtinyamn her tarafmdan .;:1kan ve bir medeni insan ihtiyacmt tatmin eden her eYi memlekette yapmak demek dei!;lldlr.
E~er bu ekilde hareket edersek bugiinkii iktisadi sistemden aykm diieriz. Bugii!lkti terakkiyati asriye bilhassa miinkalattaki siir'at, diinkii milli takslmi .mali beynelmllel bir vazlyete sokmutur. Beynelmilel ticarette miibadele esastu. Mesela, di~er bir memleketin tabii elemBJllanna istinat ederek ~ok ucuza malettiti bir emtiayi memleketlmlzde, e~er tabiat buna miisait degilse, yapmaAa kalklmak tabiatla beyhude miicadele etmek demektir ki, bu uursuzca bir hareket olur. Evvela !!U taayyiin etmelidir: Biz beynelmilel pazarlara h:tngi emtia ile !;Ikabilirlz; memleketimizin sanayi 30belerl hangisine daha miisaitt!r? Bunu bilmek laz1mdu. Vak1a U ihtar varlt olabilir: (Efendt; sen beynelmilel vaziyetten bahsediyorsun, biz imal edecetimiz feyleri milli pazarlarda satacagi2.)

723

ZABITLAR

Efendil~r. bugiin artlk milli pazar yoktur. <;unku beynelmilel hayata kapllrnl bir milletin mubadele esasma istinat etmesil~zimdlr. Bunun bOyle olmas1 da mllli servet noktai nazarmdan ~ok doj!ruduc. Bunu blr mlsal olarak izah edelim :

Mese18. ; Patagonya'da <;Ikan her hang! bir emt1ay1, TUrk lye pazatmda on kuru.l}a !!<l.tlhrken, milllletirece~iz diye em kurua mal etmek her halde do~ru degtldir. Evvela o emtiayi memlekette yapma~a l!(abrnak devlet himayesin1 lstemektir. Devlet, himaye etmek i~in ya prim VE'recek, yahut gtimrulu y\ikseltecektir. Bu vaziyette devlet paraca zarar edecektir. soma Patagonya'dan on kurua gelen bir emtiayi, elli kurua ald1rmaj!a l!(ahmak kOyliiniin b:I~daymm rnubadele kuvvetini tenkis etmek demektir. Bu U8Ui zorla tablatla mucadele ederek memlekette bir sanayi tesis etmejte kalkimaktir. Meseu\: italya'da renkli menner sanayii vard1r. Bizlm memlekette b1lm1yorum bu mermerin madeni var m1d1r. Ej!er yoksa renkli mermer sanayiinl yaratmaga kalkimamtz gultinl!( olur. Kongremiz daha milsbet prensipler dahillncte ~hmahdir. Reis - Efen~:Um, kongrenin tctima etti~i ilk gun enciimenler esa.St kabul edllmil}tiT. Zat1 alinlz, mustesna olarak butun heyetin kabul etml oldu~ blr ~kli mesaiyi yeniden tadile ~;ahrnak istiyorsunuz ki bu, zannederim, do~ru degildir. E~er arzu ederseniz fiklrlerinizi encumenlerde soyleyinlz; ret veya kabul ederler; sonra heyeti umumiyede izah edersiniz. Enciimen intihabatl yapllmJ.I! oldugu i~ bu fikri ~hndi dinlemeyiz. Dinlersek kongrenin kabul ettigt esas1 yeniden miizakere etmilj oiuruz ki, bunda. hl~ blr falcte yok.tur. <Do~u sesleril. Ahiettin Bey Miisaade ediniz bir nokta arzedeyim.

Reis- Hay1r etendim miisaade edemem, l!(ii.nkii aksi takdirde tier aza bu hususta si:iyler. Miizakerenin il!(inden I!(IkamayiZ, bu nokta evvelce kabul edlbnitir. Rapor hakkmda si:iyliyeceklerinlz v~rsa, ooylersiniz. E}imdl kabul edllml ~kli bozmak do(rru de~ildir. AlieUin Bey - Kongreden maksad!ffiiZ velut bir netice almakttr. Fakat kongre sakat bir yol ii.zerinde yiiruyor.
Reis - Efendim zat1 ~'ltnizce sakat gorillmiil} olsa da heyeti umumiye kabul etmitlr. Bu hususta miizakere ac;amam.

Aza.dan biri- Ruznameye devam hususunun reye a.rzm1 rica edeceiUm. Reis - Zaten ru:tnameye devam ediliyor. Beyefendinin usul hakkmda soyliyeceklertni zannetmi4tim. Fakat kabul edllmi bir esasm tekrar miinakaasma girimek istediler.

724

ZABITLo\P.

Alaettin Bey - Bendeniz noktai nazarlmm yordum, demek ki fikrim S'l.katrnl.

do~ru oldu~unu

zannedi-

Reis- Toprak encumeni raporu hakkmda. soz- istiyen var m1 efendim? Vehbi Bey- Efendlm gerek bu raporda, gerek bundan sonra okunacak raporda bir nokta ?.annederlm ki ihmal edilmitir. 0 da temennilerin mad de, madde rapor sonuna dorcedilmemil? olmast. Valtla san'atm her Jusm1 hakkmda, c;inicilik hakkmda, tu~lacl11k hakkmaa raporlarm metninde lzahat vardtr. l''r.kat daha iyi de~ll midlr ki, sonunda unu, unu i.steriz desinter.
Reis - Zaten ge11en irtlmada bunu arkadalardan rica ekllde olursa mtizakere kolaylatr.
etml~tim.

Bu

Bamdi Balit Bey - Efendim :z-aten raporlar riyasete takdim edildikten soura tap ve tevzl edUecektlr, Arkada~lanmtzm hepsi bu rapor okunduktan sonra muttali olacaklardtr. Toprak sanayil denilince, bu yaJmz bir hahls de~lldlr. Bunun i[finde ~inicilk, somakicilik, kiremit~ilik, tu~laclllk, camctllk vardtr ki, bunlarm temennlyatmm tevhldlne imkan yoktur. Vehbi Bey - Efendlm raporlarm heyeti umumlyesinin kabulU onlarm metnlnln ta...zl tahririnin kabulii demektlr. Halbuki htil{flmete arzedilecek olan temen~liyatlmlz raporlarm metni dd'lldir. Binnetlce kongrece l:sbUl edilen maddel<-!rdir. Ramdi Ralit Bey- Bunlart kongre gtkanr. Vehbi Bey - Kongrenin <;1karmas1 miikiildur. Reis - Hamdi Hallt Beyefendi esbabt mucibe ile asll metni bfrletir Esbabt mucibe ayr1 olacakt1r. En son hulasa olarak bir kac; madde halinde, toprak sanayil udur, cam ~i budur, ve c;lnl li budur demek laz1m gelirken, bunlart muhtasar olarak zlkretmil}lerdir. Binaenaleyh bu ktsunlan ayr1 ayr1 olmyA.rak reyi alinize arzedecegim.
m~lerdir.

Arkadatjlar takrir verirse okuruz. okunsun.

~imdi

maddelere gegelim. Birer, blrer

Vedat Nedim Bey- Bendeniz maddele1in ayr1 ayn miizakereslne taM raftar de~mm. Eger tavziha muhtao noktalar ve yahut kaldmhna& laztm gelen maddeler varsa onlar1 sorarsm1z. Mes'ele daha iyi hallolunur. Hamdi Halit Bey - Musaade buyurursamz bendenlz zapta gegirteyim. Esasen k1so. ctort, bes maddeden ibarettir. Vedat Nedim Bey - Bu raporda toprak sanayiinin tabak ve fincan kts rn1 nazart it.lb~~ra almmaml~hr, Halbuki bizim ve herkesin Ki.ithya c;iniciUginden bekledl~lmiz l}ey, bize ucuz tabak, ucuz fin can yetil}tirmesidir. Bunun

725

ZABITLAR

i~in Avrupa 'y'l binlerce lira veriyoruz; bu param1z memleket dahilinde ka 1sm. bunu tcmin -:debiliyorbr m1'? Halbuki bu e.1 muhim nokta raporda ihmal edilmi~1-ir. Bunun mevzu bahsedilmesini l"ica edece.';im.

Reis - Vedat Nedim Beyin ifadesi :)Udur. Tilrkiye'nin ithalat e~yas1 meyamnd:t t~.bak ve fincanlar U.Zerinde fazla tevakkuf edilmemi.tir. Bu mes'elenin vazih ve mufassal olar<J.k zikrini temenni ediyorlar. Heyeti celile kabul ediyorsa bunu da rapora ithal edelim. (Kabul se.>lBri) Sadretitn Enver Bey - Efendim. raporda bahsedilen k!Slrnlar i<:inde blr de nakliyat. tarifeleri vard1r. Nakliye tarifclerinin, J'Ul{sei'" orman t'iisumunun fazh oldt'!?;undan ve bumm -cenzillnden bahsediliyor. Bu tenzll ne nlsbette olacn 1n,1r? Bunun izahml rica edecegim. Hamdi Haiit Bey - Nakliye tarifeleri her e~ya iizerinde pahahdlr. Ucu~ olan bir tarifP yoktur. Fakat in~aat malzcmesi uzcrinde oyle rUJUm vurdlr ki, ecnebi emtmya reknbet imkam yoktur. Almnnya'da D sm1fmda sevkedllen in.'}aat malzemesi memlt>ketimizde 1i~iiinci.i s1ml e~yadan addedilmi:? ve bu suretle t:1rifc tatbik cdilmi~tlr. BiHi.hare vuku bulan murac.a o.tlar uzerin~ biraz tenziHlt vap!!ml!}tlr. Fakr:.t bunnnl::J. ecnebi mall<l.ra rekabet 1mk5.m bulunamamlktactu. in.;;aaL malzemesinden bilfarz tugla, Ki.i1 ahya fabtikasmda 12 liruy? satllan Alman tuglalarl kd.asmdaki btiyi.ik m~aat tuglaH Ankam'ya ;-neak 24 lira nakliye i.icrcti vcrmekle gelt>bilmektedir. ~u halde 12 lirallk tuglaya 24 lira nakliye iicreti Yeriliyor ki bu hal 'Yv 200 nakliye paras! demel{l ir. Bunun tizerine bu tng!a Anlmra'd:l satlldi!{l icin bn fiat uzcrinde ta!:nkkuk eWrileu muztmcle vergisi de %18 - i buluyor. Onu da ilave edersek bur::tda imal edilen el yap!st tuglalarla mnkineden q1kar1lan sagb.m, metin Atrupa'daki emsaline faik olan bu tuglalarm rekabetine imk}n yoktm G:<iclim kiremit mes'elcsir>c: g]remit yalmz dahilde sarfolunuyor. Sahi1:ere yan:10jaintyor. Mesela, devlet demiryollarmda mesafe uzadik(la iicret :1za!1yor. Halbuki Afyon, Izmir iuo.ttmda gayet yiiksek tarlfeler tatbik ed!lmcitc:dir. Afyon'dan Izmll''e bir kiremit 5,5 kurua nakledilmektedir. Izmir'de bugiin 10 kul'u~a kiremit satlhyor. 5,5 kuru:]unu q1kanrsak 4-5 kuru;1 kahyor ki bununla memleketimizde kiremit imaline imkan yoktur. Bu suretle bu san'atm sahillerde degil dahilde inkisafi ka.bildir. :Sahillerde saLlii yr>pabilmesi ve bu surctle ccnebi malma rel~abet edebilmcsi yalmz devlet demiryollarmdan istifade etmekle degil, imtlya~li 'iirketlere de muessir olarak t.enzilat yapt1rmakla kabildir. Tat'ife hususu budur. ':i'nrili:'yi o kadar ucuz lstiyornz ki, devlct demiryollarmda %50 ve irnt.iya:z<I sirkct!erde %40. Bn nisbetlcrden a~ag1 tenzilat yap1hrsa, tarife degimemi.~ olur. Gene biz inkb;af edememek vaziyetinde kalmz. Bilha.sa in!iaat mulzemesi hakkmdaki tarifelerin miimktin oldugou kadar ';,50 - dt>n daha asagt olmasm1 htikumetimizden temenni etmek vaziyetinde buhutUyoruz.

12()

ZABITLA!t

Nihat Bey- Ef~ndim pek mfikemmel tetkik buyurmular. %40 hatta cevahirl madeniye ve mamulatma ait tarifenin bunlar hakkmda da tatbiklni rica ederiz. zaten cevahiri madeniye hakkmda da blr tarife mevcuttur. 0 tarifenin toprak mamulatma da tatbiki, gerek cevahiri madeniye ve gerek cevahiri madeniye mamuHl.tmm son derece inkiaf ve tevessiUliine hjzmet edecegi ic:;in Hamdi Halit Beyefendinin tarlfeler hakkmda serdettikleri mutalea pek dogrudur. Yalmz kendilerinden bir eY rica edeceA"im. Ta ocaklan hakkmda bazt miikiilA.ta tesadiif ettiklerini zikrediyorlar. Ta ocaklarmm rii.sumunun az oldugunu soyllyorlar. Bu da do~ru dur. Ezici bir ey deiffidir. Yalmz baz1 mfujkiilata tesadiif ettiklerlnl si:lyliyorlar ki, bendeniz bu m~killA.tt anllyamadrm. Lfl.tfen bu noktayi izah buyursuniar ki, biz de hukumetten ona gore bir Lstirhamda bulunallm. Ormanlar bahslnde imendiferlere U kadar metre mesafe dahilinde bulunan sanayi odun kullamlmaytp ta komiir kullamlmasi mes'elesi var. Bu da sanayiin terakkisi ic:;in biiyiik bir ehemmiyett halzdlr. Qiinkii mamulatl smaiye miiesseselerinin imendiferlere yakm olmast esastrr. Bir tarattan ~imendiferlere yakm olma.s1 mes'elesinin iktisat noktai nazarmdan daha !aydah olacag1 teemmiil edilirken, diger taraftan octun kullamlmamast diiiiniililrse gene sanayiin inkl~afma maru olur. Lfitfen bu cihetin de izah buyurulmasmt rica ediyorum. Sadrettin Enver Bey ~ Beyefendi izah buyurdu ki imendifer tarifelelerinde tenzilat %50 - den aag:l kafi degildir. Bittabi kendi sanayilerine ve kendi ihtisaslarma ait bir i oldu~u ic:;in raporun mufassalan yaztlmast muvaflktlL Fakat bu mes'elenin heyeti umumiyeye arzile rapora dercedilmesini ve bu suretle hiikumete bir teklif ya.pllmasmt rica ederim. Sonra beyefendiden bir ey daha sormak istiyorum. Tarifeleri tetkik ederken deniz nakliyelerini de nazan itibara aldtlar m1, timan tarifelerini tetkik buyurdular m1, vrala1da da bir mii.kulat yok mudur? Vec!.lt Nedim Bey - Gorillii.yor ki, bu encumen raporu tam bir rapol' degildir. Bu raporun noksanlarmm ikmali ve daha muvazzah bir ekilde hazulanma& i~;in gene o enciimene iadesini ve bura.da pek guzel.ifahi olarak izah buyurduklan gibi kendileri tarafmdan raporun noksan kts.unlannm itmammi ve bu teklifimin heyet.i umumiyeye arzmt rica ediyorum. Reis - imdi arkadalann miitalealan, sualleri, raporun muayyen mevaddmm tasrihi hakkmda da arkada~umz Vedat NedJm Beyin miitaleast da. bu i!ahen verilen lzahatm rapora derci suretile enciimene iadesidir. Vehbi Bey- Efendim bilhassa tugla bahsmda bir nokta nazart dikkati mi celbetti. Qarn. odunu Iaz1mm~. Qam odunlan yerine acaba linyit, maden ki::imiirti ile !abrika&nm teslsatm1 de~i~tirerek tuttla ve kiremit imallnin inlkam yok mudur, mutla.ka odun mu laztmdlr?

727

ZAJ!ITLAil

Reis- Suallere beyefendi cevap verecektir. Yalmz Vedat Nedim Beyin bir tekllfi vard1r ki, sorulan suallerln cevabm1 daha vazlh surette ifade eder bir ekllde encfunenden heyeti umumiyeye gelmesi hakkmda raporun tekrar enci.imene iadesinl reyinize arzediyorum. Muvafik gorenler, gormiyenler. Muvafik gori.ilmi.iti.ir efendim. f]imdl bu sorulan suallerin cevaplarl rapora ayn ayn maddeler halinde yazllmaSl ve tekrar heyeti celileye gonderilmesi iqin toprak sanayii raporunu enciimene lade ediyoruz. Hamdi Halit Bey- Muhterem arkad~lanm; size :}ifahi lzhat vermege her zaman amadeylm. Fakat gerek muessesemde yalmz bulunmakhgim ve gerekse buraya daha evvel gelmi~ olmakhgun haseblle bir ricam vardtr. Bu raporu bendenlz lhzar ederim; yalmz o~leden sonra it;tima edilsin. (Yarm! seslerlJ. Oyle lse gecelerl de ctallalun. Reis - Raporun en1 :i.imene lades! kabul edildi. Yalmz gece mesaisi aynca blr tekliftlr. Gece toplanmak hususunu arkadalar kabul ederler ml? Belki bazr arkadalarm mazeretleri olabilir. Bu hususu reyinize arzedecegim. Ekseriyet kabul ederse geceleri de t;ahabillriz. 19 dan sonra sesleri). Gece m.esaisini, kabul edenler; etmiyenler; kabul edilmi.~tir efendlm. Sabahlan saat 10 - dan 12 - ye, akamlan saat 9 - dan 12 - ye kadar icttima etmekligimiz tensip buyurulmutur .. 0 halde bu aklamdan itibaren mesaimlze devam edece~iz. f]imdi efendim debagat raporuna get;lyoruz. Kemal Ziya Bey- Efendim raporlart mazbata muharrirleri okusunlar. Qiinkii katlp beyefendiler baz1 noktalarda tereddi.it ediyorlar. (Muvaftk sesIeril. Debagat k1smmm mazbata muharrirl deba!tat miihendisi Hayrettin Bey (Istanbul) - Efendim goziimden rahatsiwn okuyamam, okusunlar takip ederim. (3~5 saytfadaki Debagat enci.imen raporu okundu). Hamdi Halit Bey- Efendlm temennlyat meyanmda evvela blrlncl madde olarak ctangm istimal olunmamasm1 yaziyorlar; bunun esbab1 nedir. Qartgm istimal olunmamasmda ne gibi bir faide ve mahzur vardtr, izah buyursunlar. Reis - Efendim vaplarmt verirler.
arkada~lar

sual!erini soylerler; beyefendl de soma ce-

Hamdi Halit Bey - ikincisl de i cetvelleri hakkmda baz1 mi.i~ktilattan bahsediyorlar. Bunu anhyamadlk ,sonra gi.imri.ik depozitolan hakkmda biraz tafsilat versinler.

728

ZABlTLA'l

lteis - Efendun Vehbl Beym buymdugu g1b1 kongreden talep edtlen maddeler rapor nthayetmde numara altmda ve telhts edtlmt btr ekllde arzedtlrnl.!} olmall kt kongre de ona gore karar verebtlsm

Yahya Bey- Efendlm, bendemz muh1m b1r mes'eleYl mevzu bahsetmek 1stenm k1, o da palamut sanayudtr Maalesef bu raporda mevzu bahsedllmemlttr Palamut btltrSlmz k1, memleketimizm mtlh ve tabu servetlermden brnd1r

:;;tmdl ancak 1820 tona dumustur Bunun da muhtellf amtllert ardlr, 1zah edehm Btrmcist, nakllye tar1felen mes'eles1d1r Iklllcist, Valeks sanayunm maalesef ht~ b1r yardtm gormemes1d1r Sonra dahrh ve hariCl rekabet ayn b1r mes'eledtr Dahilde den ve debagat fabrlk!llan kaf1 derecede ragbet gostermtyorlar kt, bu da btr 1t1yat mes'eles1d1r Qunku fabnkalar, kendtlerme laZlm gelen mevaddt IpttdaJyeyl teVlkl sanayt kanunundan IStlfade ederek gumruksuz get1nyorlar Valeks fabnkalanlse dahtl1c;m %6, bane 1~tn de %2,5 muamele verg1s1 vertyorlar kt, bu (leratt tahtmda bunlarm terakk1sme Irnkfm yoktur Istanbul ve lzmu'de bulunan 1lu fabnka, son zamanlara kadar talth faahyet etml.,lerdt Palamut ftatlarl dUtukten sonrad1r kt faaltyete ge~ mlJ}lerdtr Bu fabnkalardan her bm uce1 dorde1 bm ton Valeks thrac edecek kabibyetteduler Mukul vaztyette bulunan bu sanay1e yard1m1 btlha.ssa temenm edertz Ikmc mes ele gene debagat sanaynne attttr Bu Jelatm gtbt mevattan, (Suprodut> lerden tsttfade edtlmemestdtr Bunun 1cm acaba ne dusunulmustur Bunlar hakkmda tafs1Iat rtca edenm Ethem Bey- Raporda demyor kl hah haztrdakt fabrtkalar thttyactmtza kafldtr Acaba losterm g1b1 glase g1b1 dertlen yapacak :fabnkalanmtz var nild1r? Hdm1 Na1h Bev- Tesvtkl sanay1 ltanuDundan bahsetmt~lerdu Malumu ahmz te~vtkl Bal'layt kanunu11.u sanayt erbabmm mutacaat ve ucalanle ve hukumetm de yaidimile Iktls'lt Vt>kalt>ti hazirlamls ve Mechse takdlnl etmtl}ttr Fak~:~t tatbtkatmt mahye yapt1t1 1cm bu husustakt muskulat kanunun ehemmtyetml btr cok noktatnaz:udan ka~bettlllyol Bu mukulatl bertaraf etmek 1cm neler dusunuyorlal? Acaba bn koope1at1f tesktlatl yaptp ta mevadd Jpt1datyey1 bunun vas1tas1le celbetmek daha muvaflk olma7 mt? Guml uk 1darele11 50 bm k1lo soda JStlyenL 50 kilo tcm musaade ven;o,.o1 Elll kllonun getlrllmest kabtl degtldtr Cm1ku soaa en az bes on ton geilr Bau bu muo$kulat gosteulme:.m

729

ZABlTLAn

Nazmi Bey - Debagat raporunda, b1dayettek1 heyetl umum1yeden tefrlk edtlen encumenlere brraz mudahale var gtbl goruyorum Maliimu de\'Ietlenmzdlr kt, umumi encumen sanayun muterek thtlya;larmt telnl eden noktalarl derpt etrnttrr Raporun bu ktsmmdakt teVlkt sanay1 kanununun gerek methumu ve gerek tatbkatt tdariyesme att esasat umumt encumemn thzar ett1g1 raporda mundenchr.
Esa~n umumi encumen. umumi tht1yaclar arasmda bunlan da ztkr ve esbab muubeh olarak hukumete tekllf edden hususatt tadat ett1t1 Jean deba~at raporunda bu c1hetleun tafsden dercmde fa1de olmad!gl kanaatmde~ ytm

Fazh Bev - Encumenler mesau;t esnasmda umumi encumene verecek bazt mesa1h haztrhyor, fakat umullll encumemn me'>alSl anmda dt~er encumenlerle temasmd'l. b1r fvtde yoktur Ve buna vakt de musa1t degtldtr. BIZ m1sallen verellDl, lhtJyaclanrniZl teVtkl sanayt kanununda gordugumuz mukulatl blldtrebm Bunlar encumene mtsal olsun ve umumi encumen de raporunu butun eneumevlerden sonraya buakstn Rcis- Fazh Beym bu tekhfl vardtr efendim Dtyorlar kl 1htisas encumenlen yalmz kendt dauet lhttsaslan dahthnde tzahat versmler ve umumi encumene att noktru nazarlanm da oraya btldusmler Nettcede bu rnesa1I zaten ve umumtyetle burada mevzu bahsolacaktu Hem de bu usulu muzakere daha z1yade ~:.uhulet bah~olur d1yorlar
Vedat Nedim Bey- Efendtm umum1 encumenm mesgul oldugu mes'eleler bunlardr Te~vikl sanay1 kanunu, vergtler ve rusum, smai tedrtsat, nakllye tanfelerl V S cok nca eder1z encumenler bu mes'eleler hakkmdakt soyliyeceklermt umurn1 encurnenm ld\t.Jplerme versmler

Nazmi Nuri Bey - Esasen umumi encumen raporunu tanz1m ederken kendl mutalealarml degtl, kendtsme tevdt edtlen 46 - Y1 tecavuz eden ve memleketm muhtehf menat1kmdan gelen raporlan esas 1tt1haz etmttlr Burada bulumm zevat ta o raporlart mudafaa u;m murahhas olarak gelmltlr Umumi encumen1n raporunu en sona tallkmde sebep ve mana yoktur E~er bu meyanda btr rapor tetktk edthrken ~ayam kaytt btr nokt.a olursa derhal muracn.atla onun kaydediimeslilde de btr mahzur yoktur Encumene btldtrsmler Reis - 0 halde il.rkadalar, lmdi bt~ boyle btr sa.n'at Ubesmm umumi mesail klstm.lartm sonraya b1rakallm "tmdt yalmz thtlSas dahilmde olan klSlmlardan bahsedehm (Muva!lk seslerl) Reis- (devamlal lmd1 mazbata muharrlrl bey cevap versmler Muhendis Rayrettin Bey ~ Efendtm, fabr1kalarmuz thttyacma tekabul etm1yen ham den mahsulatmuzm tenakusunu tevht eden esbaptan btr

730

tanes1 de memleketimiz dah11lnde koylunun senevi on c1ft ~ar1k eskttmestdlr Biz bunun onunun almmas1 tarartany1z Ham denden ~tank glyilmesi mened1ldlg1 takdirde servetl mllhyE'mlzden btr tane& olan den tsfahsalatl husnu Istlmal edllmJ ola.caktr Romanya'da cartgm tksasi menedtlm~ttr. Hamdi Habt Bey- Memlekette ne kadar ham den IStihsal edlbyor Hayrettin Bey - B1r m1lyon kilo ham den 1stlhsal olunuyor. 30 OCO aded1 Kaysen, 30 000 - 1 Istanbul, mutebakiSJ Izmu, Erzurum, Konya ve havallSmdedtr
~luhendis

Vehbi Bey- Ihtiyac; ne kadar Muhendis Hayrettin Bey - Iht1yacmz tamamen arzedecek ehmtzde kat't bu tstatlsttk yoktur Fakat, IstJhJ.akLmlzm mecmuu tahmmen 7,5 m11~ yon ktlodur JlamdJ Halit Bey - Efend1m bu mllyon lttlo IstJhsaltmiz ve 7,5 mllyon klo Jsllhlakmuz vardtr Demek kt bu ac;Iklar Avrupa'dan gel1yor Ihra-; edden der1 yok mudur" Muhend!S Hayrettin Bey- Vardtr Kect koyun, o~lak, kuzu ve av de~ nlen Koylerl gezen butun atkadalaumtz p~kald. b1ltrler kt, koyluler kamtlen ham der1den yapllm1~ C'ank g1:ye1ler Er,t'r kalltl'll bJr Surette mcn'l L.abtl olamazsa, 1mal ve tashye et1nm1~ derldPn ca 1k kl'llamldtAt takdlrd .. muka~ vemet m\lddctt tezayut ett1g1 U'1et1e ham deu sarfcyab ua msbet~n azalnus olu1 B1z, de11:71 mamul b1r hale koyduktan o;onra Istlmahm tekhf Ntlyoruz Bu su1etle bn koylu, senev, J0-12 cank gJvccegl, esktteccgl ycrde 'lC carlk esk1tecektl.r Bu nokta1 nazardan den.lebtllr kt, f"'emlekctm dens1 tsrar edth:tor Su1 tstlmal edthyor Ve bu y..tzden ! oylu de zatar ecltyor d~m den daha cabuk y1prand1g1 ve bu suret1e fazla kullahldtgl tr.o bu deuler zay1 cluyor Eger mamul b1r hnle getmilrse, hem kuyltJ c1hht btr ayakka.n gtyecek, hem de az dert tsttmal olunacak, bmaenaleyh Lllnda tkla.!i:td Jnenfaat varchr Vehbi Bey - Eiendmt 10 raugn bedoi .aedtr? U~ adet deba~lanmt deClden mamul ~ar~i?;m bedeh nedu, bunlau mnkayese eder msm.z? Muhendis Hayrettm Be~ - Ji:fendun bu dermm cmsme nevme gore de~ i?;tsu Mesela bugun 40, 50 J.;:..tt us'1. 3;3 l.uruJa. ald1gunz den rmal ed1hrse 250 kurusluk bu yemem veya kundura gytleblllr Ham cank g1verse altt hr, llk der1 esk1tecek, yemem g1yerse 2 5 hrank den e.::;l.Jtecek, debagat gorPn denden Qartk g1yerse gene mhayet 2/5 llrahk ~,:ank g1yecek C halde debaglanmi ~ank g1ymek daha 1yrdu Onun metanetm1 arthrmak surettle ham olarak kullamlmamasm1 1St1yoruz

731

ZABITLAR

Aliettin Bey - Koyliiye ~ank giydirmemek daha ucuza ctrkarsa bunu koyliiye anlatstnlar, ve kabul ettirsinler. Ve bu suretle tatbik edellm. Yoksa bir kanunla menetmekte ne mana vardu-? Nazmi Nuri Bey - Reis Beyefendi; debagat raporu, heyeti umumiyeis ltibarlle muvafrktrr. Bu ~ank maddesine gellnce, boyle blr kanunt cebir lie koyUiyu oz hakkmdan mahrum etmek dogru olmaz. Binaenaleyh bendeniz yalmz raporun bu krsmmm ihracile mutebakisinin kill halinde kabuUinii rica ederim.
~iikrii Bey Efendim, biz koyliiyii boyle bir mecburiyet altmda buakamayrz. Esa.sen uzak yerlerimizde imalathanelerlmiz yoktur. Bunun it;ln boyle bir memnuiyet miigkiilatl badi olur.

Reis leyiniz.

Efendim

~artk

mes'elestndeki noktal nazarm1z1 hulasatan ooy-

Muhendis Hayrettin Bey -- Koyltiler senede vasati olarak on ~1ft ~arlk eskitebilir. Bu bazan 12 ye kadar .;;1kar. Bu itlbarla tamamen mamul olmlyan, ham olan derinin nihayet azami bir ay dayanmas1 yu:zi.inden, bu suretle 10-12 kilo sikletinde ham derl heba oluyor demektir. Halbuki biz bu miktar deri Ue dort ~ift ayakkabt imal edebllecek vaziyetteyiz. Dtirt ~itt ayakkabilllr mamul bir derinin ham olarak kullamlmasmt ve heba olmasm1 serveti mllliyemlz noktai nazarmdan iyi gormedik.
Reis - Efendim bu mes'eleyi iki ~ekilde hulasa edeC;egim: Birisi <;ank istimalinin bir kanunla men'i, Romanya.'da boyle oldugunu Hayrettin Bey izah buyurdular. Digeri de bOyle kanuni bir memnuiyet oekllnde detl.l de, derinin ehemmiyetini halka bildirerek ve deriden lmal edilen aya!tkabmm daha s1hhi ve daha iktisadi oldugunu halka anlatmak ve bu suretle koyliiye ayakkabi giymesini ta vsiye etmek suretue tianktan vaz gel;tlrllmeslni tekllf ettller. Bu iki teklifi a.yr1 ayr1 reylnJ.ze koyaacg1m: iktisadi yollarla imalat1 t;ogaltarak ve ucuzlatarak koyliiye t;artk yerine ucuz ayakkabi vermek suretile ljimdiki ham deri israfatmm ontine geqtlmeslni kabul edenler; etmlyenler..

Ekseriyet1 azime ile kabui' olunmutur. Saip Bey - Efendim, bey arkadalo.nmlzm buyurdugu gibi Jllemlekette hakikaten valeks ihtiyact vardlr. Bunun hakkmda ne diigunuyorlar. l\Iiihendis Hayrettin Bey- Memleketim1zde Hizumu kadar palamut hulasalan Qlkanlmakta. ise de palamut taneni, muhtelif cinsteki imalatln hi<; birisine tamamen mi.isait degildir. Mutlaka palamut taneni ecncbi hulasalarile kullanmak mecburlyetlndeyiz. Qiinkii palamutun taneni t;ok kabtzdu, strf koseleye miinhasirdir.

732

ZABm.AR

Bu ytizden aldiiUniZ netlce gayet sathidir. Bianenaleyh diter ecnebt maddelerJnJ de kullanmak mecburiyetindeylz. Fen bunu g()steriyor. Memleketimiz1n ormanlarl gayet vasidlr. Bilhassa Kastamonu ve havaliSinde 9am ve mete ormanlaruniZ ve.r. Bunlann yakmmda hUkConetin muavenet ve muzaheretJJe fabrlkalar tests, ~am ve mete hulisalan 1st1hsal edersek, Avrupa'dan ithal olunan hwasalara liizum kalmaz. Fakat yalmz palamut, derUerimiz i~in istedi!Umlz ljlekli verememekted.lr. Tecrtibelerimiz bunu g6stermiltir.

rtm. Fakat bu nisbet! palamut lehine oevirmek

Yahya Bey -- Pek dotrudur efendim. Bendenlz de bu fUtre iltirak edekabll delil ml?

Miihendis Hayrettin Bey-- Arzettigtm ekllde Widir efendim. Reis- Memleketimtzde Iostrin ve gllse, vidala yapan rabrikalar var ma diye soruldu. Miihendls Bayrettin Bey - Vardlr efendim. Ya.lniZ bunlann mevadd1 tptidaiyesini hemen kJBml azam1 harioten gelmi!J1;Ir. Binnettce gtimrtik resmtnJn arttlnlmamaSl b1zim rekabet imkimlDllZl selbe~tlr. Bu imalAta mahsua mtiteaddit fabrikalarimiZ mevcuttur. Bu if i~ln illm ve lhtisas adamlarimiz da vard1r.
Retail Avram fabrikasuun vekUi Bayrettin Bey- Avrupa derecealnde
glAse 1mal edecek mftesseselerimlz var efendim. Niteldm sergtde gordiitunllz parlak derUer, gl&seler hep kendl mamwatmllzdlr.

Kels- Bunun 1nk~aft191n Yahya BeyefencUnin buyurduklan gibl gumrfik hJmayesl m.1 ekslktlr, noksan olan nedtr? Yanl tetvlkl sanayl kanununda bunlara fazla miisaade verilmemi4 te ondan dolaYl m1 rekabet edemiyorlar?

Retail Avram fabrikasmm veklli Dayrettln Bey - Avrupa'dan gelen kOseleye 80 kuru giimrtik resmi vazeclllmlf oldugu halde, vldalalarmki on, on lkl kuruf dereeestndedir. Binaenaleyh biztmkller, Avrupa dereceslnde nefasete malik obnas1na ratmen bittabl rekabet edememektedlr. (ifinkU. Avrupa'nm glaselerlne daha az gumrU.k konmutur. Eter bunlara daha fazla gi.imrtik konacak olursa, fabrilcalar o vakit daha faal olaeaklar ve memleket1n 1hUyaeat1m daha bi temin edeeeklerdir. Reis - Gfunrti~iin az konmas1 bu mallarm dahUde imal olunmadiitmdan bunu halkm menfaatine ueuzlatmak ml.(hr?
du~tinen

Milhendts Ha')'l'ettin Bey - Efendlm harioten vidala ve glase getirmege vazn kanun i.ipheslz milletin menfaatinl diiiinmu~tiir. Nazmi Nuri Bey Tarifenin bini tanziminde memleketin belli bagh bir heyet Btiyiik Millet Mecllsine miiracaat

:fabrll~atorlarmdan miite~~ekkil

733

ZABITLAR
etmi~. bu suretle muvafik neticeler almlilltrr. Bugtin debagat fabrikasyonu tamamile himaye edilmitir. Bu tarifenin kabulUnde debagat sanayii memlekette belli ba~h bir mevcudiyet h:illnde degildi. Bugtin bu iki kiSml ifa eden istanbul'da bir Refael miiessesesl bir de Ahmet Beyin bir iki ay evvel ac;Lig1 muessesedir. Bu iki mtiessese de memleketin ihtiyacati umumiyesi uzerinde rol oymyacak mahiyeti vazn kanun gormeml ve tarifeyi mutedil birakm.Itlr.

Muhendis Hayrettin Bey -- Memleketimizde bugun dort milyon ayak murabbal deri imal edecek yani (400, 500l bin kllo lmalata tekabi.il edecek fabrikalarimiz mevcuttur. Bu techizat yalmz Refael fabrikasma mtinhaSir degildir.
Altl parmak fabrlkas1, Beykoz, Hac1 Hasan B. ve diger mfunasil fabrikalar ki bunlar tesisatile bu imalat1 yapabilirler.

Memleketin ihtlyaca.tml bu fabrikala.r beleiian mabelag ifa edecek kabiliyettedir. Yalmz ecnebi mahna konan giimriik resmi azdrr. Bir kiloya kromlu deride 200 kuru~ riisum konmu~tur. Halbuki bir klloya isabet eden ayak murabbalan 25 ayakt1r. Bu 25 ayagm beherine isabet eden miktar on kurutur. Halbu.ki bugtinkii rayle; iizerine Avrupa derisinin ayak murabba1 yuz seksen kuru~ iizerinden satlhyor. Bu ~kilde dahll mamulatilc ecnebi malma rekabet temini gayri kabildir. Miistehlikler daima onu tercih ediyorlar.
Rels - Mes'ele tavazzuh etmitir. Mazbata muharriri bey arkadaImlz leap eden suallere cevap verm.i~erdir.

Yalmz car1k istimalinin kanunen men'i cihetinden vaz raporun heyeti umumiyesini reyinize arzedecegim. Kabul edenler: etmiyenler .. Kabul edilmitir.. Kongre Riyasetine

ge~ilmel;:

artile

Milli iktisat ve Tasarruf Cemiyetinin te.,ebbiisfi He aktolunan sanayi kongresine gonderilen ve memleketimizin biittin sanayi Ubelerinin vaziyet ve ihtiyac;Iarmt etrafh ve esasll bir tarzda gosteren biitun raporlarm ve kongre mukarreratmm sergide tehir edilen grafikler ve haritalarla birlikte toplu bir halde tap ve teksiri icin memleket ticaret odalannm maddi yardnnlarmm teminin arz ve teklif eyleriz efendim. {On imza) Kabul ve muvafik sesleri. ReJs Takriri kabul edenler; etmiyenler.. Kabul edilmitir.

Reis - Sefir Si.iri~ Cenaplarmm kongreye gonderdigi telgrafi okuyoruz.

734

Kongre Relsliiine Ttirk sanayUnin birincl kongresinl se.Iamla:rnakla ve bu kongreye hlssiyatl tazimkfuaneml takdim etmekle bah,tiyanm. Bu kongre faa.llyetinin neticelerlnin btittin iimltlerin fevklnde olacaguu ve Tiirk sanayilnin ln~afma Am.il olaca!lmi zannedlyorum. Sei'lr (cevap yazmm seslerlJ Reis - Efendtm arkadalanmizm blr ~ay sofrasmda topla,arak birbirlerinl daha yakmdan tam:rnas1 i~in cuma giinu Evkaf otellnde bir ~ay daveti yap1yoruz. Saat bete muhterem azanm teriflerint rica ederim. (Teekktir ederiz sesleri.) Celseye nihayet veriyorum.
Suri~

735


Ac;tlma saati 21. Rels- Rahmi Bey. Katipler- Seyfi Bey, Muhlls Ethem Bey.
Reis -

Efendim ekseriyetimiz mevcuttur. Celseyi a91yorum.

Hamdi Hall~ Bey - Bugiin otleden evvel ban nevakiSm lkmall IQin encUmenimize iade edllml.. olan raporumuzu ikmal ettik. Dileklerimlzl numara s1rasma koydu~umuzdan sUr'atle okuyacagnnizl zannedlyorum. Heyeti celile mtinasip goriirse okuyallm. (Muvafik .sesleri.) Reis Buyurunuz.
(Ta,

Hamdi Bey du.) Saylfa: 372.

toprak. cam sanayiinin encUmen raporunu olru-

Muhterem arkadaljlar, size bir numune gOs:terece~im. ~u fayans Ktitahya'da imal edilmektedir. Bunu rapordan harl9 antr parantez arzediyorum. Fayans Almanya'da, Avusturya'da imal edllip memleketimize geliyor. Bizim fayanslar satilmiyor. Blzim fayanslarlntlZffi kabahati nedir? Yaln12 arkasmdaki damganm Turk damgas1 olmasmdan baka bir t)ey degildlr. Bizhn memleketin c;inicileri daire daire kouyorlar, ugrat)lYOrlar, aman efendiler bizim fayansmuZl aim diyorlar, gosteriyorlar, muayene ettiriyorlar; ayni evsafta oldugu halde satam1yorlar. Fita1 da hemen hemen aynidir. Ve belki de ucuzdur. Bu mes'ele kongrenin en esasll temenniyat1 meyanmda bulunmahdtr. FayansCillk, epr ragbet gormezse; esasen dermanstzdtr, kudretsizdir; callamamak vaziyetlndedlr. Kredi buhram vardlf. i!jletme sermayesi yoktur. Ve el tezgahlarmda <;aht)tl!lmdan maliyet fiat1 yiiksektir. Bu c;ok ucuzlatllablilr. Fakat fablikalar biraz iletme sennayesine muhtac;tular. Himaye edilmezse bu san'at yakm zama.nda olecektir. Nazmi Nuri Bey- Aziz efendiler; Qiniciligin sabah ve akt)am k1raat edtlen raporlarmda umumi enciimeni alakadar eden baz1 noktalan not etmek

736

ZABITLAR

istedim. Muhtelif ta. ocaklarma ve saireye ait direktifler nazart itibara ahntrken U cihetleri de goz i:iniinde bulundurmallylZ kl, umumi esaslara aiL iler ayni noktada tevhit edilmedik<;e, yani dileklerimizde itirak ve vahdet <llrnadtk<;a makamatt aliye nezdinde yaptlacak miiracaatlar da kesbi z:afeder. Bir kere 1 haz:lran 927 -den itibaren tatbik edile gelmekte olan muamele vergisi, o gunden itibaren memleketin her koesinde bir ikayet ava21 yiik.selmesine sebep olrnu ve bu ikayetler bugun son milheyyl<; teslrlerini yaatmakta bulunmutur. Bu itibarla kongrede mevzu bahsolan ve memleketin sanayii ir;in en kuvvetli bir rztlrap tel?kil eden bu hadiseyt izah ederken verllmi raporlardaki esasat dahilinde hareket edilmesi, zannederim ld, gaye ve temenni i<;in (}Ok muvafrkttr. Muhtelit enciimeniniz, muamele vergisinin Hgasmt mi.inasip gormemitir. Yeknazarda bunun hayretle karIlamast ihtimall varsa bu noktayt izah edelim. SanayU milliyeyi himaye igin vazediien yeni tarife muhtelif sanayii himaye edememek vaziyetine diimiltiir. Hiikilmetin di~er devletlerle yapt1g1 muahedelerdeki miitekabll esasat, Meclisc;e kabul edilmi olan haddi de tenzil etmitir. Bu son tenzillerden sonra memleket sanayiinin buyilk Avrupa sanayllne kart himayeslni dlger t10ktalarda aramak ve hiikumete bu noktalan giistermek mecburiyetindeyiz. Her halde bir derdi terih edcrken onun mukabilinde davayt da gostermellyiz. Ejjer muamele vergisi, biisbi.itiin kaldmhrsa yerli ve Avrupa sanaylinin ayni sisteme tabl olmaa1 itibarile memleket sanayii %6 bir himaye faydadasmdan mahrum edilmi olur. Onun i~in encii.men, teviki sanayi kanununun 7 - incl maddesinin f1kralarmda mevzu bahis muafiyetlerden olarak primle verginin takaz imk.m bulunma2.sa, muamele vergisinin te~viki sanayi kanununun 7 - incl maddesinde muharrer bulunan muafiyetler meyanma ithalini tensip etm4tir. Bu !)ekil, imdiye kadar erbab1 sanayi tarafmdan muntazaman takip edilen bu muamele vergisi ikii.yetlerinin gayet iyl bir neticesi olmUtur. Reis - Beyefendinin raporlarmda iki klS!ffi vard1r. Birisi umumi enciimenl alakadar ediyor. Toprak sanayiine amil olan hususat hakkmda arkadalarm mutaleasr varsa, onlan dinliyelim; eger baka oo:i: soyliyecek arkadruj yoksa raporun arzedilen ktSimlarml tasvibi ~lintze arzedecejjim. Kabul edenler iaret buyursunlar. Kabul edildi. Toprak sanayii temennileri kongre azasmca kabul ve tasvip edilmitir. Rels - Elektrik mes'elesi hakklnda R~fik Beyefendinin bir raporu dtr. Okuyacaklardtr. (Rapor okundu.) Saytfa: 674.
var~

Nlumettin Bey - Efendim beyefendlnin tetklkleri ~ok miihimdir. Ve memleketimizi ~ok yakmdan alakadar eden bir tetkiktir. Teklif ettikleri komiirden elektrik ve kuvvei muharrike istihsali temenni ettigimiz munkeif Ttirk sanayiile ~k yakmdan alakadard1r. Bu mevzuun hesaplanm huzurunuzda ar2etmediler. Fakat muhterem

47.

737

ZABITLAR

profesOrle yapt1g-1m hususi mi.isahabelerde anlad1m ki, bu nokat kendllerinde mahfuzdur. Ve hatta hukumetimizin baz1 dairelerine de arzedilmitir. Zannediyorum ki, bu hususta heyeti muhteremece yaptlacak bir munaka!}a olamaz; olsa olsa bu tetkik kong1eye takdim edilmi telikki edilerek l8.2am gelen makamata takdim olunur. Musadenizle tekrar mf's'elenin ehemmiyeti iizerine geleyim: Avrupa ve Amerika'da, sanayii ileri gitmi yerlerde merkezi surette kuvvei muharrikenin tevzii mes'elesine 4;0k fazla ehemmiyet verilmU}tir. ik.tisadi mi.ilaha2lalara nazaran merkezi surette tevzi ~i en ziyade mazhan ruehan oluyor. Onun ir<in modern Tiirkiye'nin bu mes'elelere ehemmiyet vermes! Iazimdrr. Ve kongremizde bu mes'ele hakkmda nikbinane bir vaziyet almmaltdrr. A2adan biri - Refik Beyefendi garbi Anadolu buyurdular. izmir de dahildir degil mi? Miiderris Refik Bey- Efet efendim. lsmail Azmi Bey - Oyle o.nhyorum ki, bu rapor ene\imen namma degildir. S1rf !JBhsi bir tezdir. Bu arkada!}lmizm ooyledlkleri umumi enciimene gitmeli ve oradan gelmelidir.
Nairn Cemil Bey- Refik Beyefendinin .;;ok enteresan yazd1klart ve Nlzamettin Beyefendinin ehemmiyet ve 1\izumunu teyit buyurduklan mes'eleden sonra bir mes'ele mevzu bahsolabilir ki, bu, bugtinku sanayiimizl iddetle alikadar eder. istlkbale detil, hale alttlr. 0 da bugtinkii elektrlk tarifesi mes'elesidir. Istanbul'da fabrika sahibi olanlar biliyorlar ki, Elektrlk ~irketl tamamile ba~ bo~ buakml~ ve sana.yiimize istedi~l fiyat1an kabul ettirmek vazlyetlnde bulunmul}tur. Hakikaten E1ektrt.k tjlrketinln tarlfesl. nedir?

Bunu bir dakika tetkik etmek lsterlm. f}irketin hiikt'imet tarafmdan kabul edilmi!,l bir formillu vard1r ki. bu fonnUI Uf< klsundan ibarettir. Azadan biri- Efendim bu mevzu haricldlr. Nairn Cemil Bey- Hay1r efencUm detildlr. (Devam seslerl) Reis - Efendim sanayide kuvvE>i muharrikenln ucuzlattlmasl noktai nazarmdan siiyliyorlar ve bu itlbarla mevzua dahlldir. Naim Cemil Bey - Bu tit; unsur: Kambiyo, amele yevmiyesi ve komurdiir. Elektrik irketi bu unsurlann bugunkli flatma nazaran 18 kuru~ kadar blr fiat tesbit ediyor. Bu srrt tenvirata aittir. Sanayide tamamen bal bQ kahyor. Mese1a: Qok kuvvetli olan Bomont! fabrikaSim abmz. Ellnde buhar kuvveti var. Bununla Elektrik irketine fiat tesblt ettlrecek vaziyete gellyor.
73~

ZABITLAR

Ve kilovat saatint 70 paraya kabul ettlriyor. Sonra Feshane fabrikaSI vardir. Bunun vaziyeti belki Bomonti kadar musait de~ildir. Musaade ederIerse bir arkadai}Imm anlatt1~ma gore o da be kurul}a kabul ettiriyormU. Diger bir mfiesseseye de 8 kurua kabul ettiriyor. Bugiin elektrik kuvvetinin kuma iizerindekl tesirini anlatmak lt;:ln bir metro kumru;a iki kilovat saatl isabet ettl~lni Feshane miidiiru muhtremi l;levket Turgut Bey soylediler. Acaba Avrupa'daki fiatlar na.<;IIdlr? Avrupa'dakl flatlan almadan size bir kilovat saatinin ka~ paraya mal olacaglm arzedeyim. Mevsukan bildigime gore Elektrik irketlne 50 paraya mal olmaktadir. Binaenaleyh masarifi umumJye ve saire buna inzimam ederse azami iki kurUa bali!~ olur. Bomonti yetmil} paraya kabul etmil!,!tir. Hele bilhassa kfit;:i.ik sanayide hi({ yamna yaklaIlmaz fiatlar buluyor. Bunlarm karIsmda Turk sanayii tamamen silahSJ.z ve kollan ba~ll bir vaziyettedir. Bir .;:ok muamele vergisinden ve rii.sumdan bahsedillyor. Halbnki Elektrik irketinln ihtikarl meskut kallyor. Acaba buna karl bir tedbir Jttihaz etmek kabH m.i? zannedtyorum ki, htikumet bu tarifeyt kabul ederken sanay! it;:in de blr tarife kabul etmemltlr. Bunu kabul ettirmek liizimdir. Zamam gelmil}tir. Temenniyatlmizm araSJ.na bu da girer. Bendenlz bu mes'ele !~in gelrnemitim. Hazlrhkh delfilim. ispirto mesaili i<;in kongreye murahhas olarak gelm~tim. Yalmz Refik Beyefendinin raporlart munasebetile hatmma gelen bu mes'eleyi de arzediyorum. Her halde bu mes'elenin de nazar1 itibara almmas1 laz1mdrr. Sanayiimizin Elektrik ~rketine karl himayesi du~unfilnlelidir. Elemanlar vard1r. Elektrik irketine kllovat saati elli paraya mal oluyor. Obur masarifi de tetkik olunabiUr. Binaenaleyh istanbul'da sanaylimizi ezen di~er bir miikiiliin halli l~in kongrenln kararlan nrasmda bunun da bulunmasm1 rica ederim. Vehbi Bey- Efendim, Refik Bey iki noktaya temas etti. zouguldak'ta elektrik istihsall ve onun kuvvei muharrike olarak lstimali; dilteri de Sakarya havzasmdaki sudan istihsall. Bunun lkisini mukayese ettiler; bize lzahi pek fazla olacaktt; yalmz 11unu &Oylemekle kanaat ettller ki, komiirden istihsal daha faidelidir. Ve sudan istihsall otuz milyon liraya ball~ oluyor. Bu otuz milyonun falzi amortismam binnetice blzl uraya gotiiriiyor kl, eger kongre Refik Beyefendinin raponmu tasvip ederek makamatt aliyeye arzederse, sudan elektrik istihsali yanh bir plan addedilmt olacaktu. Bu ciheti bilhassa nazan dikkatinlze arzetmek isterim. Refik Beyefendinin raporunda komiirden kuvvei muharrike istihsallnin sudan kuvvei muharrike istihsaline miiraccah oldu~u iddias1 vard1r. Biz miitehassis dejtlliz. Bu raporu tasviben hiikilmete arzedeceksek, miiteyakkiz olabm. Aeaba hangisi daha iyidir? Rakamlanm zlkretmiyecegim. Bir tarafta akan bir nehrim1z vard1r. Akan suyu kuvvei muharrike olarak kullanaca~IZ. tlbur tarafta, velevki kly~ meti az olsun, velevki cinsi adi olsun, komurii kuvvei muharrike olarak kul~ lanaeajt!Z. su heba olup giden bir kuvvettir. Blnaenaleyh elektrik istihsali ie<in daha miiraccahtir.

739

ZABITLAR

S('vke' Turgut Be3 -

Bu Pnteiesan proJe kilovat saa'"mi kaca verecek-

tu Sonrd bu havaude rabnkalarla sanaytctlei stmdthlt kac kllovat t<:tlhhk edeblhyorlar? Ne kadar beygu lmvvett va:dn? rtau 'ledir') Y<>m tcs1satla
aLalarmdaki farlt nedu? Sevket Suteyya Bey- Efendtm bendemz yaptlan Lekhf kalsiSil"da tazla du1amam cunku ya .l'lZ bu fabnkaya kuvveL muharuke temm1 mevzubalh 1se bu UpheSiz te&m~ b1r mes eledir Bendemz zannedertm kt bu elcktnklesme yalmz btr fabrtka veya bn ems sanay1e deg1l de memlelretm umum sanayune kuvv~I muharake temim m< vzu bahsolursa ~ tekmk ol maktan c1kar Memleketm elektrlklemest me& el('Sl olu1 Yam b.t mdh mes ele olur Mcmleket S'l.n~:;-11mn yam memleketm elekttrkletlnlmesi tcm 1lk dtkkat ed1lecek sart yaJ,nlacak olan merkezlen mcmleltet mudafaast noktai ll'lzaundan ducan tecavuz olmiyacak mmtakaiJ.rda yaptlmasJdtr Iste bu hususa heyPtl umum1yevl Iltaz edtyol ,,m
11 !m1 Be) - ReC1k Bcyef('UOlllln S<} lcd!. 1erH1" bcndC'ltz prens1p Ibbaule muanz deglll)"' F!)kclt SF>vk0t Smeyya Beveertdu1In buyuulu~:~u g1b1 bu 1ste l'lUtehassJs de~Illl Ve bun'I tetluk 1r1n de v'lktimiZ musa1t degddir Ouun IC111 R<-Uk :3eyefendmm tekhf!Gnm valrn~ umuml olaral.<" at..,bllu ve diYCP'Ilnz lo hukumctten 111 a edehm Btze hem madePicn.uzuen hem d<> sulullml.2tia'l Jst,faae etmek surettle en muvaftk ~Uiette ba elektnk sebekesi teSlS.ll11 dU'1J.nsun Yoksa Zonguldak ta vaptlsm yo!( !lhn yetde yapllsm bu olmamah

Harb1 umurntde ~onguldJ.k va go1dum Dutlll tlll'l bu mf'ImLSi butun ocak tc~Isatmi l)ozdu Ve butun b.omm Ihracalt dtudu Onun ICm bl7 bu noktalarda o kadar de1mlere gttmtyellm Arzett1g1m g1b1 me' cut madenlen mizden .;e yahut '>U kuvvctmden 1stlfade ecte1e~<; en muv.tflk sutette '-al1.aynn mk.<~af edec..egt nokt1ln.n oa, n;;t"art d1kkak alatak 'ntk g:Hp flla'l mevzu b<lhsetmeden b1r sebeke te!>tsmt tstiyebiliuz Rag1p Be) - nefik Beyf'fendt bunu s<thsan soyuyorlar Bu esasen daha evvel maden encumenmde muzakere edildt Fakat mu:zakeresi henuz httam bulmadi Bendemze kabrs~ bunun belli ba'!h b1r mes ele olarak muzakere edllmesi daha muvafi":tir Esa.s Itibanle maden encumentnde bu me<> ele tetkik edtlrnl~tJr Ve raJ)<lrda da arzedtlecPktir Rei& Soz 1st1yen var m!?

Rehk Bey- Bcndemz b1daJeti.e aizettlgLm vechtle, bu Lapotdan maksat hukumetimizm nazan dlkKatml celbetmek ve dtger plOJelerle bunun mukayeses1.m tt.>mm etmektn Yoksa b1r arkadasumzm ded1g1 g1b1 behemehal komurden yaplla<-aktu tar7mda bir Iddtam yoktur Cunku boyle bir ~ey kat 1 plOJelerm yekd,genle mukayesesl netlcesmde tebeyyun eder Bendemz bu

740

ZABITLA3

mukayese yaptlm ve bn nu<>al olarak arzett1m Su kuvvetl, buymduklan giiJI, ucuzam Pakat su Jle yapllacn k te~ISatJ lptldalye, dlger her nev1 tes1sata nazaran kat, kat fah1stu Sonrf! burada sennayenm faJ.<: ve am01 tJSl mes'elesl va1 Mukayesedc a1zett1glm VCr'hile IJ1r tarafta komur val, opal<' memleket dah1lmde kaby01 D1ge1 tarafta su kuvvetr teSJsatl var bunun amorttslnm tedtyesl laz1m k1, bu para da memleket baucme g.decektlr Bunu hukumetJmrzm nazau dikkatme arzedelim dedJk Muhtelif ehulenmlzde mev<'ut alan tanfeleJ e gelmce, bu mes ele bendemzm noktai nazanm tey1t etmektE>dll ArkadaslarlffilZ, gerek Izm1r ae, gerek Istanbul da olsun mE>vcu~ f1atlarm ez!Cl oldugunu nazan drkkate arzetmJs olmakla bu teldJfl tey1t ctmJ<; oldulal Bunu memnumyetle telakkl etme!( lazimdJr Sonr!l., bir v 1kadasJmlz d'l kaca mal edileceg!nt smdular Efend1rn, bendcm.<: Ln avan plOJe )apum kat 1 proJe deg1ldir Cunku kat 1 IJ1r pi Ole bendemz gzb1 bu memm un yapacag1 IS degildtr Prole netJcesmde Ankara ya tes!Im 3,50 km Ul}a mal uluyo1 Bu tal" .rlbidlr kat 1 yaprhl'sa belkt bes on para fazla vt>:ra ekstk olab1hr Sonra, b1r arkadas1m1z mudafaaJ mPmleket buyuk sant1al msasma mam oluyor d1yor Eger, mudafaar mPmleket buyuk s:mtralm msasma mam olmus olsaydl, dunyada hie bu memleket buyuk salittal ms!'sma tesebbu3 etm1yecektn Halbukl, bugun ces1m santralhll mas!le mahyet ftatm1 mumkun mertt>be mdumek gayesme butun memleketler gidiyor TE'ma~ edebildiglm yuksek zevatl asKenye Tay:raie Zonguldak'takl btr santnah ykabihrse, Ankara'da, Sakarya d<t veya her hang! iJir noktada da ytkab1ilr Asken nokta1 nazatdan burada b1r mam olmadigma Sizl 1kna edeb1ilnm > Ded1 D1ger bu a1 hadastml? bl,.; mutehaSSIS deglilz, o kada1 In( e nokta.larct nufut. edemeytz, tied!ler Bendemz de aym kana ate JStlrak edtyot urn Bendemz, gene arzed1y01 urn, bu mukayese ve tetkik lie hukumettmlze bJr zemm1 tetkk .uzetmckten Ibaiettn Yoksa kat'! b1r tckhf degl!dtr Re1s - Bu mevzu etrafmda tetkikat yapmak lvzumunun ve sanaynn mktsafma htzmet eden elektnk kuvvetmm ucuza mal edlimes1 temenmSJm hukumete a1zetmege muva!akat edersemz, bu ekh munas1pte arzedt>ilm (Muvaflk seslert) Reis - Ruznamem1zde mzamettm Beym sanay1 s1yaset1 hakkmda b1r 1aporu vardu Bunu muzakete edeilm Nizamett.m Bey - Kongrem1zm programma dahJI alan muhtehf mes'eleler, sanayun nevtlerml tetk1k eden mes'elelerdir Bunla1 hakJkaten memleketJmtz ICln son derece muh1m IJ1r tak1m tetkiklerdir B1r de baska turlu tetklk vard1r Bu tetkikte memlcketm sanaylde almas1 tk~1za eden lStJkametm taymme muteveccth olan bu tetk1kt1r B1lahare muhtehf Ubelerle muhtehf neviler tetk1k ed!lmehdn E~e1 evvela sanay1m JStJkamett taayyun ederse

741

ZA!IITLAR

ve memleketin milli iktisacliyatl iqin sanayiin almas1 iktiza eden ehemmiyet taayytin ederse, ondan sonra sanayiin nevileri mes'elesine daha kudretle, daha emniyetle geqilebilir. Yoksa sanayi nevilerine verilmek istenilen ehemmiyet teker, tf'ker miilabaza edilirse bu miilahazalardan, zannediyorum ki, karJ!jlkhktan ba!}ka bir !}ey ;Ikmaz. Qiinkii, Tiirk milleti on dart milyonluk bir niifustan lbarettir. Ve muayyen bir millet sermayesine maliktir. Eller bu millet sermayesl ve bu millet nUfusu munhasU"an ~u veya bu istikamete sevkedilecek diye bir karar verilecekse ve bu karar yanl1~a millet tktisadlyahnda da buyiik bir hata i!}lcnm~ olur. Binaenaleyh mebdede karar vermek leap edtyor. Acaba ziraatle sanayiden hangisine daha ziyade ehemmlyet vennek IAZlllldlr? Ve millet enerjis1, ntifus, en ziyade hangi istikamete tevcih edilmelidir? En evvel i~te bu mevzu uzerlnde karar verilmek Iaz1m oldu~tunu zannediyorum.. Evvela bu mes'ele halledilir, sonra da sanaylln muhtelif !levilerl iizerinde munaka~at cereyan edebilir. Bu itibarla, bendeniz bir tetkik arzediyorum. Bu tetkik evveli istih.sal sahalarl hakkmda ziraat ve sanayi arasmda bir mtizakereyl ihUva ediyor. Bu noktadan her iki iktlsat zeminine ne dereceye kadar ehemmiyet vermemiz Iaz1m gelecegi taayyun edecektir. Ve ondan sonra eger sanayie muayyen bir ehemmiyet ve k1ymet vereceksek ve bu tetkikin neticesinde sanayie verilen k1ymetin mahiyetl meydana ;lklyorsa, bu defada sanayiin muhtelif nevileri tizerinde bir iklncl miinakMa daha yapmak laz1m gelecelttir. Bendeniz tetkikimde bu mi.inaka~ay1 yap1yorum. ~u halde tetklkim ikl safhada yapllmlfi bir tetkiktir. Birisi ziraat ve sanayi arasmda keskin blr munaka~a. ikincisi sanayiin muhtelif nevileri arasmdaki miinaka!jadlr. Miisa.a.de buyururlursa bu tetkikimi k1saca okuyay1m. Esasen rapor tap ve heyeti umumiyeye takdim edilmi!jtir. Bu okuyuumuz esnasmda tevzi edilen niishalardan takip buyurulabilir. mapor okundul. Say1fa: 696 ismail llaz1m B~y - Beyefendinin ~ok giizel fikirleri var. Fakat meclisimizde ziraat mutehass!Sl bir arkadal! yoktur. Binaenaleyh sanayi kiSmma ba!!Iamalarml rica ediyorum. Reis Raporun tamamen okunmas1 Iftzimdir. Ziraat miitehaSSlSI yok, filhakika rapor ~ok giizel.

tsmail Hazlm Bey -

Nizamettin Bey- Giizel o!du~u muhakkak beyefendi; fakat eger bOyle bir mi.inaka~a yapam1yacak olursamz, kar~m1zda bi.iyuk bir ziraat kiitlesl gurP.Ceksiniz. Qunku Ziraat kutlesi memleketimizde ekseriyeti tel}kil ediyor. ismail Haz1m Bey- Efendim niifustan bahsetmedik. 14 milyon nufusun 11 milyonunun ziraatqi oldugunu biliyoruz. (devam sesleri)

742

ZABITLAR

~cylcr

Nizamettln Bey - Cok ~Y billyorsunuz; biraz daha dinlerseniz baka de 6(;renirsiniz. ~Raper okunmaga devam edildlJ

Reis - On dakika teneffus edelim efendim.

iKiNC.i CELSE

Rets- Muzakeremize devam ediyoruz efendim. (Rapora devam edildi>

Boz lstiyt.n

Y:u m1 eiendim?

Haydar Bey- Bendeniz zlraat'fiyim. Fakat maalesef Nizamettln Beyle bu hususta munaka~a <tmok salahiyetlni ha1z deg!llm. Nizamettin Bey pek ali takdlr eder ki, buras! bir sanayi kongresidir. Sanayl kongresine 5ana~Ilar gelir. Nizamettln Bey bu raporlarm1 Sanayicilerle Zll'aatt;"ilerden mi.;rf:kkep blr kongrede okusalardi daha iyl olurdu. Yalmz :;;unu arzedeyim ki, Sanayl ile Zlraat bir ki.ildiir. Blrbirinden aynlmaz. Sanayl ile Zlraati blrbirinden aytrdi~ImiZ takdirde Tiirkiye'nin Ziraa~l tC'dean!ye nt~l':lr. BPnrier,i~ arap, sirke, ve ispirto raportorii olmak i.izere burada buhtnuyorum. Y~lml" bu Ube uzerinde miinakaa edebilirim. Suna tama.n! 1t> kl.'l....iim k; i'tzumii tamamen tedarik etmed<."n ~arap yap,.1ma:l. lyl ~arap :t<PalL!Jmek l~ln biitiin hedetimiz ~arap(ftlt~a salih iiz1im yeLl~tireiJilmck olm~.l.dir. Bu kadar ugrru}tlgimiz hnlcte daha mesaimiz ')an<bi.l. gel.mmitir; ht.nt.i.z uzii.m devresindedir. Biz arap<;Ilik san'at.Ino. glrmek i<;:ln behemohal ii.zii.mii. yetitll'mellyiz. Onun i~ln ziraati .>anayidon ayirmak dogru ac-::.Hdiri. TUrkiye dahtlinde zir.J.attilik, sanayicilik dir. Bt>nclenlz bu kanaatt.l'yim.
~l!!Irml a~mak

dogru degil-

Muhlis Ethem Bey - Muhterem meslekdaImi.Za boyle bir rapor okuduklarmdan dolayl tel!ekkiir etmekle betaber, bu raporun baz1 kistmlarmm !ikirlerimize tetabuk etm~:digini de anetmek lsterim. san<>yii te::akki ettirmek ic:In ni.ifusun teksirini degil, niifus kiitlesinin keyfiy'ltini nezan ltibara ~(imak laztmdir. $unu da misal olarak arzedeylm kl, Cin'de nti.fus gaye~ kesif bir halde bulundugu ve ondan daha az niifuslu olan memleketler !\lmanya Fransa ve Avrupa'ntn vasati memleketleri daha az nUfuslu :')ldugu halde daha fazla semereler gosterrni$lerdir. lSlna(>nnl>:>yh dikkat ed.eccgimi:o nokta niifusun teksiri deg-il nufusun keyfiyetidlr. Bunu s.anayi tedri.suh raporunda da aynca zikredebiliriz. Hiikumet sanayl siya.,;etini ancak nufusun tekslfl He degil, niifusun tenvlrlle yani sanayie ~e~viki iledlr. Anonim ljirketlerinin veya her hangl bir muessesenin ilerl ~idemcmesi sanay mtiesseselerinin te~lline hadim

743

ZABITLAR

olan ptsd~ularm ekslk oln ., .. , mutehasstslarm mevcut bulunmamas1 ve btt yu?dcn hl'l!.. u?ermdckl Lu<l._tlaun kaybolmasmdar. 1kn ~~elmekterltr F<tzll Bey- Muhlls Bey atk::cda51m1rm buta.dil.kl t1k1rlerme bendem~ de lbrab. edeceg.m Ve mu t~de buyurmsanlZ bll ka<' m1sal arzedeceg1m Nufusumuzun az oldut>l'PU Ntzamet"m Bey b1r c.ok kayltlarla 1zal1 buyurdulal Bunu heptrnJ.G hthvoruz Yalnlz nazau dlkkatl celbeden bu '!ey varsa o r1a bu az nufus l< t<tcle kendtmnden tsttfade edllecek kuvvetlerm rshhdaf edllmesidir Bu '11l<tada blr atkada~?Imlz b1z1 b1r kac rnlS'l.lle tenv1r ett1 C atJ.adas '>Irndr burJ.ct yoklm Ben de onun namma atzede((~V.lm Mcsela H('I hang1 brr ,.., .. u vt ka~>ab'lda bn adamm chnde do: t kutu kabull~ oola'>aial{ s~oahtau al.'>rma kada1 bunlau satan ve yahut o11une blr SClJ('t limon alan sahsm 1k1 limon ~atacagm' dtye ugtasmp..,J kendllermden pc <ok F t1fad.: edtlebtlec eb. gem dmc adamlarm I'll af edllmesidJr f'o~ !l:l'"'l lnr ll'.lman cvvel Ad"tPa l vaptignn1z bn seyahatt.:- oradaki fabnkalarm adam~>Izlll{ yuzundPn buluv ICI'lde bulunduklauna 'lahit olduk BU!!Un menuel.ct.mlr sanayt kuvv"1 1 gece vc gunduz me.,a1sme muhta('tll Bu llususta bll cok yetlere muracaat edtldlgi halde amelestzhk yuzunden gunduz mesal5llll btlP temm ,..cl~"nEmektedu Boyle serseu vaz1yetmde dola'!an ve 1mvvetm1 hukumetm 2:a1 t ma, umumun zararma, sarfeden musnf kuvvetlett toplayarak amele ..::m vetme kes1t mrkiarda lhttyact olan mmtakalara sevkalunma~mm lmngremiz delaletlle hukumettmrzden 1sl.nho.m ed1Imesm tek:llt eder1m Sevket Sureyya Rev - Efend1m mzamettm Beyrl" etudu cok gu?eldlr Fakat ~ah,1 b1r etuttur Bu ctndun kongrece nas1l tel~kk1 olunac::oerm dusunuyorum da, bu sek1l bulwuyorum Bu etut olsa olsa m~lumat kabthnden ~1.1t oldugu Vekalete takdlm olunur Ve yahut ounu tetklk edebtlccek ye1ler va1sa oralara gondPrthr Bu esaslar tetlok olunur Ve bununla lkhsadl tnki~?aflmlZ tcm belkl netlCeler ~1kartlab1hr Fakat yalmz bu, kong1e mukarreratmm neticestdir, dty~ J-oer hang1 bu makama .sevkedtlemez Cunku nufus bu sebep deihl btr netJCdlr Ve b1r ~ok ~era1tm netece'lldir Bu yolda evvela, ta.bn $era1t gehr Ntzamettm beyefendl bu ~e1nt1 ele aldtlat Fakat tabu sera1tten sonra da tekntk ~ratt ve sane gehr k1, bunlarm nufus uzermdekt ehemm1yetlen mali mdur Bunlar ayn ayn nufusun kesafetl uzetmde mue~s1rdu Ve bu '>er<utm mk1saf1 y:Jlmz sanay1 sahasmda deg1l, z1raat <Jahasnda da vardtr Zuaal daha cok: nufus yastabun B'lnun m1sah pek coktUl Cm de gayet kestf btr nufus olup bu nufusu yalmz ZU'aat yasattr Z1raat kilometre murabbat basma 200 ktIYI barmdtrabtln Nthayet memleketm tkt1sad1yatt ele almmca gorulur k1, zuaat ve sanay1 yekdtgerr

744

ZABITLAR

ntn mutemmimidir. Bit memlekette hem sanayi ve hem de ziraat olursa o memleket c;ok rasin bit memleket demektir. lehlt mamuHtti koye, kor mahsulat1 d1 _,ehte gelir, bu iki mahsul bir birile miibadele edilitse bu memleket piiriizlerden miiteeSSir olmaz. Etiit itibarile soylenecek ~ok 11eylet var, bendeniz kongre ii.zerinde munakaa telkin etmiyorum. Fakat ettit giizel olmakla betaber, !l1ma mukabil b~ka etiiiler de yap1labilit. Bu teklifin bir etiit olarak ayn bir makama takdim edilmesini rica ederim. Bekir Vehbi Bey-Efendim, Nizamettin Beyefendinin fikirleri gayet kiymettardlt. Fakat bendenize Icitbtsa burada yeri yoktut. Qiinki.i butada muayyen erbabi sanayi vardlr. Zirg.at~ti mevcut degildir. Bunun i<:in burada olanIar kendi noktai nazarlatmi mtidafaa edemiyeceklerdir. S:l.Diyen buradaki etbabi sanayi pratik olarak yeti~mi~ lnsnlardlr. Her birisi ancak kendi ."JUbelerini mi.idafaa edebilecektii'. Binaenaleyh Nizamettin be:,-cfendmm noktai nazarma ue :;~iraat~iler mukabele edebilecekler ve ne de baz1 sanayt erbabi; evet b!zim ~jUbel san'atim!zin memlekette heniiz yeri yoktur. Biz bu iten ~;ekilelim, diye bir fedakarbkta bulunacaklardir. Binaenaleyh bu etiit hiikumet tarafmdan do~rudan dogruya nazan dikkate :\lmmali ve ~izecegi un:..umi ptogtamlatda kendisine bir menba telakki olunm,tlldtr. Fakat biz muhtelif erbab1 sanayi kendi san'atimizin reva<;bulmasl iletlemesi ic;in ~tali.l}ac~giz. Ve temennim i~imizi o noktada yiiriitmektedir. Nazmi Nuri Bey - Reis beyefendi, ilmi miinakaalarm ilmi miitalealarm hududu layetenahidir. Kongre muayyen cer~eve dahillnde muayyen mesail1n he.lllle me~uldiit. Bu kyimettar miitaleadan istlfade eden bitler onu~ zapta kayd1le mtizakeresine nihayet vetelim efendim. Reis - Nazmi Beyin fikirlerini reyinize koyuyorum. Kabul edilmil}tir. Bir ka~ enciimen raporu var bunlan arzu ederseniz l}imdi, aksi halde cumartesi sabah1 mi.italea ederiz. (Cumartesi sesleril o halde Te~viki Sanayi kanunu ve tatbikatma ait ve kongre murahhaslanm alakadat eden en miihim bit mes'ele gelecek ictimada miizakere edilece~inden kongrede bulunmiyan atkadalatm, bulunanlar tarafmdan haberdar t::dilmesinl rica edetim. Cumartesi saat Qnda toplanmak iizere celseyi tatll ediyorum.

745


Re1s Rahm1 Bey Seyf1 Bey, Muhils Ethem Bey Kattpler Reis - Celsey1 ac1yorum efendtm Encumenler tarafmdan lhza.r edllmt-' btr kJsJm raporlar vard1r Tesv1k1 Sanay1 ve konserve raporlan sJrastle okunacakt1r (Jhsan Be}, konserve sanavii encumeni raponmu okudu) Savlfa: 191 Vehbl Bey - Efendtm bu raporun ekserL nokta1 aht1sasa temas ed!yor BendenlZln r9In1z btr nokta uazan dikkatlrnL celbetti 0 da konserve sanayumn sikayct ett1g1 vergder meyanmda muamele vergiSl ve satre sayihrken konserve sanayunde -;ahsan amelenm temettu vergtlenm muessese tara!mdan venl"Igl ve bunu de muessese 1rrm ayr1ca b1r zay1at oldu~u'ldan bahsedlhyor MalO.mu alllendtr kt, erbab1 mesal, vergllerm1 kendlleri tediye etmeSI l.lzundtr Eger muessese bunu kendl unatmdan ted1ye etmekte devam eder ve mahye buna vaktf olursa muessesenm verd1j!1 verg:Jden baska erbab mesalye Jktncl b1r kazanc vergiSl tarhedilmeSI lbtm gelecektlr Muessesemn erbab1 mesamm kazanc verglSlnl ted1ye etmes1 tetktk edlltrse gorulur k1, amelemn yevm1yesme b1r zam mahyettl"dedr Muessese bunu vetmiyebtbr Fakat ya ucrettm arttlracakttr, yahut ucretme zam mah1yetmde kendtsi verecektir Yam etbabl mesamm temettu vergllennden mt s1kayet edtyorlar, yoksa erbabt mesamm verg1lenm kend!len verdlklermden mt? Bu clhetm btraz tasnht lizlmd1r Ihsan Bey - Efend1m cumlemzm malt'tmudur kl, bu Isle megul olan amele henuz maalesef mesa.t kanunu nesredllmedJgl t~m mhzam datresmde 1dare edilmemektedr Ve memleketm uzak koelermde amele, tabli daha z1yade elhalet yuzunden, bu g1b1 verg1ler hakkmdaki hukumetm ve muessesenm f1krme vak1f de~lllerdlr Bmaenalf'yh biz memlekette yaptt~umz tecrubelerle gorduk k1, gerek IE,tanbul'da ve Bursa'da, gerek sa1r yerlerde ameleye bu veg1y1 ted1ye ett1rmek 1mk~.tu yoktur Bu 1~ erbab1 sanay1 tcm

746

ZA&rtLAil

biiytik blr zarar addedllebUlr. Mesela: Konserve sanayllnde ~tallljan bir amelenin giindelltl 60 kurugtur. Haftahk ve ayllklara bu glbi verglleri koyarsak ~allgmtyorlar, klyameti koparlyorlar. Bunu hep1m.iz blliri2;. Maliimu Alinlzdir ki, memleketimizde amelenin i k1ymet1 yoktur. Halbuki mesela, Almanya'da her amelenin ~ klymeti vardlr. Ve bu ktymetler saat iizerine tevzi edilmltir. Ne vaktt balad1 ve ne vakit bitt! ise ona gijre amele yevmiyesi hesap erl1lir. Fakat maalesef heniiz bl.zde boyle bir usul carl deA'ildir. ~te bunun it;in amele ne vakit ige balamtghr, ne va.ldt bltirlllitlr, bunlar ekseri yerlerde mallim olmadtA'l i~lndir ki, bu vergiyi kabul etmiyorlar ve ~ttiremiyoruz. Amelenin verdig'i bu paray1, miiessese vermege mecbur oluyor. Ve bu paray1 da esas masarifat1 iizerine Have ediyor, Vehbi Bey - Belkt hakikat bOyledir; fakat 60 kuru yevmiyesl olan amelenin iicretl 63 kurU oluyor. u halde miiessese, amelesine 63 kuru veriyor demektir. EA'er bu iicret ameleye alt lse, verglden ikayet olmaytp inzltnamUe ucretten gikayettir. ikincl bir eY daha var: Bunda da erbab1 sanayiin nazan dikkatlerini celbederim: RaportOr beyefendi pek seri okuduklan Jcin metni iyi takip edemedim. Zannederim ki milli sanayi miiesseselerinln Devlet kontroluna tab! olarak tesis edilrnesinl tavsiye ediyorlar. Yani mUli teebbiis kudretiin boa gltmemesi ic;in her hangi bir sanayi Ubemlzde sarfedilecek emek ve sermayeden evvel o te!lekkiiliin devlet kontorolundan get;mesJnl zJkredlyorlar. Bu fikir miinaka~ya deA'er. Vedat Nedim Bey - Efendim, smai tesisatta hiikumet kontrolu rneselesi ayr1ca umumi enciimen raporunda mevzuubahsolacaktir. Burada miinakagaya ltizum yoktur. ibrahbn Ziya Bey- Efendim, teviki sanayi kanununda bilhassa arnelenin kazant; vergisine ait bir bahis vardir, El tezgahlarmda ~alian arnelenin tamamile kazan~ vergisinden muaf olmalan maalesef ruhu kauna muvaflk degildir. MeseHt: Evde t;allgan ameleyi makinelemig bir fabrilmya celbe g:1yret ediyoruz. Fakat bunlar kendi mesaileriude yani el tezgahlarmda t;al~Irken vergl ile miikellef olmad1klan halde, kuvvei muharrike ile gal~an iabrikaIarda vergi fie mukellef tutulduklarmdan dolaYJ. fevka.lacte rnugkiilata maruz kahyorlar. Ve dlyorlar ki, biz kendi sayimizle el tezgahlannda <;ahgarak kazandiA'Imiz paradan htikumete hit; bir vergi vermiyoruz, binaenaleyh bOyle son sistem asri tertibatt havi bir fabrikada sanayiin terakkfsi !~in vergi ile mtikellef olalnn. Bunun i~in biz tarz1 atik He ~ahacagiz diyorJar. Bu hususta biz boyle miiktilil.ta maruz kallyoruz'. Reis - Mtisaade buyurunuz bu 1~ umwni enciimene taalluk ediyor ve bu itibarla Teviki Sanayi kanununa ve sermaye, kredi, vergi ve rusuma

747

ZAEITL'\R

ta'"tluk edf'n aksurn uzu>nde muu ..ka<:., elmel{tease dv;et hu~uso.t hakkmda a1 kaca~Jar mutalt>a ctc~mcya n cdeJ le1sc daha dog! u olm iDI!'!,C't llu-'>U'><' ~ m llva f1kt1r seslenl CcH!ct Bev - Bendenl7 bu ka'73ror vr.g1:>1 ill"' elesmFJ a1t oldu~u encumeue ha\aleslm lKa edeceglrP Lu encume1. onu hazirla.Mn bue ~ei.US'l1 y..tlm7 gcletek obn I.tpo. butun kucuk e11cunwuleun talrp ett1~1 me~,uh halletm,'> olsun
Rei!> -

Efend1m bu Iapotlai

e~,t.en

noktat lP?<"lianm ra po11auncta

lla-h

hcp o1aya edeceJrleJdu

gidJym 0 atkadasJa,

Ct vdet Bey - Bu '10kta <'Ok muhundi' I\dllCI bn noktay1 a1 k<l.da:,latdan soracar .n1 en nu~u~<- kabillyc, vc Jol!dad ol<tl bahk<'illk nakkmda bu ctt.tleu V.:tl rnldJr? Me;,vcden seb~eder. b~ h1:;. v~u d t At kada:;lat pck .\Ia b1In let kl "Tml t ve ce yeti~:>en ball ida 1 nefase vc ems 'tlbanlr cth 1.11 bJ.llkl<l.una mm arcahtn Fa.~iil t 1 apmlM 1nda balikcilik h::tkkmdu bir sey yohtUI Bu h ISusta btraz J::~ahat. vt-nrlct m1C)
Fa~h Bey Efendtm 7Jy1 Bey .tJ\;:adasiml/ buyuruyorlat kt el te2'1!ahlan ame lest kazanr "c, bi'SIOden m o.lat tu Fabuka amele:.t k.:tzanc verg1s1 vcuyo1hu burada buyuk bn .. arb. vatdu El tezgahmda rah'>~ n amelE"mn kazanCI heplffiJZ bt1Jy01 u"' Kl lllhJ.yet 4~-50 Jmru.:,tm Makmede l.'all~,n amdeua k,,, J.r' 1.' yuksektn 150-200 kurustur Mairll'eh tezgaht,l cal1~an am2Ie pck az olan bu hal!':tn<' verg'Sllil vereb1ln 40-'lO kuru~ yevmtye tk 1 te.qallhrmd t c.tl~an umcc veteJl1ez
Ret~ Bu mesc1e Tesvlkt su,ayJ kanunu P1Uz .... lcere olunmken munaka <; cdtlo:,n 1Mu vaflk .:,esleu J

Ahf Bey - Teneke me., cl"'smJ bendt>lll? anhyamadun muba}ua ederek tevzt etsm dtymlar?

Hukumet mt

lho;;an Bey - Evvr1.J. oahkctltga a1t suale cevap vereytm Bu rapm malumu alm1z subelerm tapmlarmm tetk!Kmden soma ctkanhms b1r huIasadn Bendemz memleh.et konse1 veM hakkmda yazd1g1m raporda bu hu:>usu ay1 IC:? kayJettlm Bu cthet mufassalan munder1ct1r Raporlar okunacak olm sa got ulecektn Memleketlrntz tevkalade mebzul ve netls ballkla1 a mahk olmakla beraber maalesef fenm b9likclltlr tes1satmm mefkudtyetl cthetmden kon~ervecllige mantdtr Btr cok klmseJer fenm usulletle bahkcJbga ve konserveclhge glnl/tnt&lerdtr Istemlcn zamanda muntazaman bahk temm ediiemedlglm gorunce, va.z gecmJsletdir Her hangr btr l'>e htt setmaye vazedildtg\ xaman yemden ve esa:,h bu teSisata ihtJyac vard1r Bu cta bn cok masanf1 zarunyeye Jhttyac gostermektedlr Halbukl her mevs1mde balik bulunamadigl tcm masanf havaya gidecektu Raporumda yazd1g1m g1b1 ballk konset veclll!P evvela memlekette fenni

748

ZABITLAR
ballk~illgm tesisi ile kablldk Nitekim et konserveclllgi fikri dermeyan etmitim. iyi stglr yeti~tirmek artile. mevcuttur.

hakkmda ayni Bunlar raporda

Teneke :_Jf's'ele sine gelince: Konserve fabrikalan tenekelerini ingutereden getirmektedlrler. Kambiyo farkmdan dolayt en pahal1ya mal olan bir kiSimdir. Miiessesat ayn ayn getirtdikleri takdirde pahahya mal oluyor. A!manlar da bizim gibi tenekeyi hari~ten abrlar. Halbukl, orada azim blr konservecilik vardtr. Bu mevadd1 iptldaiye mevcut olmamasma ragmen. r;are olarak umumi ihtiyaca tekabiil etmek iizere stok hallnde Alman hiikumeti teneke getlrtir ve fabrikalara ihtiyaci nlsbetlnde tevzi eder. Bu ~ekil asgari %15 kar temin etmektedir. Halbuki memleketlmizde olmtyan mevaddi lptldaiyeyi %15 ile degil 2-3 He de olsa ucuza temin etmek, btiyiik blr istifade say11Ir. Onun i!fin bunu zikrettik.
At1f Bey- Bendenizin buna hi,;; akllm ermiyor. Hi.ikfimet mevaddi lptidaiye dagltiCISI olamaz. Bu fabrikalar birlqerek bir mti.bayaa ~e~ldlllt1 yaparlarsa, maksada vasJI olurla1. Mesela: Biz yiin mensucatcilan aramizda bir miibayaa te')kilati yapmak lstiyoruz. Htikumetin bununla alakast yoktur.

Cevdet Bey - Beyefendinin izahatmdun anlalhyor ki, bahk(flilgi umumi raporlarmda mevzu bahset.mi~lerdir. Evet bahkqlilk memleketimizde hali iptldalyedcdir. Yain1z son zamanlarda hi.ikilmetln metin bir te~ebbiisu ile Marmara Adasmda bir balik,;;thk mektebi a~tlmi>Jtlr. Gene gazetelerde gordtigiimiize gore bir Ttirk mtite~bblsi bir vapur yapmiOJ, italya'dan getirttiklerl mi.itehasslS vas1tasile Karadeniz ve Akdenizde bahk saydma balamilardir. Memleketlmlzin mevaddl iptidaiyesinden madut olan bu ballk~;Jhk biiyiik bir ehemmiyeti haizdir. Rus havyarlarma rekabet edebilecek slyah havyarlanmtz vard1r. Tarama dedigimlz kirtnlZl havyarlannuz vardtr. Karasu ve Adapazar1'nda bulunuyor. Bunlardan azami istifade etmeliyiz. ihsan Cetal Bey - Bu gibi teOjekkiiller bir iki giin iginde viicut bulamaz. Bizim m3.ksa.dimlz da mutlaka hiikumet yapsm eklinde degildir. Yegfme gayemiz bu yiizden memleketten az para <;Ikmasmi temindir. Hiikiimetin tavassutu muvakkat bir mahiyettedir. Zaman ile memlekette her sanayi ~ubesi bir umumi cemlyet teOjkil edeceklerdlr. Bunlarm heyeti mecmuas1 inaallah ilerde bir umumi cemiyet teOjkil edeceklerdir. Yoksa biz her zaman hiikumete bar olmak flkrinde deglliz. Balik. konservecillgi hakkmdakl beyefendinln miitaleatma cevap arzedeyim: Yenl bir bahk4;Iilk mektebi tesis edlldigini biliyoruz. Bu heniiz balanglc vazlyetindedlr. ve karadeniz'de de boyle fenni bir te~kilatm ba~angl cmdan bendeniz henuz haberdar degilim. Her halde pek yeni bir ~ey olacaktir. Memleketimizde bu hususta tetkikatta bulunmak i~in italya'dan

i49

ZABITLAR

ve salr yerleden baz1 miitehasSlslarm geldiglnl biliyoruz. Bunlarm vas1l oldugu netice de memlekette henuz blr bahk konserve fabrlkasl .;ah~a zamanmm hulul etmed~i merkezindedir. Maaha.za raporumda zikrettiiHm ver,:hile, pek yakm blr zamanda bahk konservecllig-1 kendillginden meyda~ na gelmi olacaktlr. Vehbi Fey Reis fi
goriilmii~tiir.

Bendeniz miizakeratm kifayetini tekllf ederim.

Miizro.kereyi kafi goruyor musunuz? (Kafi seleril mi.izak.ere kaBir de mahalli metalibat varmi. Onu da okuyacnklar. IBursa'ya r 1t mPLallbat raporu okundu).

Reis - Efent:lim iki nokta var; blrisi Attf Beyin bu teneke mes'elesinl hiikfimetin iizerine almas1 dogru olmiyacagi bunu mtistahslllerln birleerek toptotn temin etmelerl hakkmdaki itlrazt. Vehbi Bey - Efendlm, At1f Beyefendlnln dedig-1 gibi mubayaa mes'elesini htiki1met uze1:ine almaz. F'akat hi.ikfimetin tesis etti~i blr Sanayi ve Mnadin bankas1 7J.Irdt kl, bu bankamn vazifesi Ziraat banka.smm kiikii.rt relbinde olan vazifesi gibi kredi mahiyetinde olmak iizere, bu kabll konserve fabrllt~lrtn arasmda ayr1ca bir toptan mubayaa tekllatt yapllmc1ya kadar, bu miibayaatl yapabillr.
Reis- Bu tekUf hakkmda miitalea var m1 efE"ndim? (Muvaftk se~leril Vehbi Beyin bu teklifini kabul edenler: etmiyenler. Kabul edllmi~tir.

Cevdet Bey arkadaltnlZln bir teklifi var: Bahk ayrtca bir rapor tanzlrnlnl teklif edlyorlar.

konservecili~i hak!~mda

Vehbi Bey - Efendlrn zannediyorum kl, heyeti muhtereme arasmda ballk sanayii ile alftkadar zevat yok gibldir. E~er kendileri bu hususta blr rapor tevdl ederlerse bittabi memnun oluruz. Cevdet Bey Qallallm efendlm.

Nairn Bey- Efendim, bu ballkt;Illk hakkmda bir _,ey arzetmek lstlyorum. Marmara adasmdaki bahkt;uk mektebi miidi.irile gortit'iim. Bizde bahk konserveciligi olm.adi~l it;in ballklanmiZl Yunan vapurlar1 gellp allyorlar, dedi. Meselft: Onlara 50 kurua satttgunaz bir balig1 bize tekrar sattiklan vakl oldug-u gibi, Yunanistan'da 150 kurlla sattlklan da vakidir. Blnaenaleyh Bursa konservecilerinin bu cihete nazan dikkatlerini celbederim. E~er Marmara adasmt ve oradaki mektebl ziyaret ederlerse bunun kendlleri il}in faideli oacagm1 zannederlm. ihsan Celal Bey - Bendenlz, Marmara adasmda boyle bir mektep mevcut olmad1gtn1 sfiylemedirn. BOyle bir mektebin mevcudiyetinden haberdariZ. Burada ni.imune ekllnde ballk avla.myor. Fakat bizi.m arzettlg-imfz bahk konserveclllgl bununla temin edilemez. Memlekette ar,:11acak bahk konserve

750

ZABITL.AR

fabrikaSI oldukca btiytik ve muhim tesisat dolayisile btiytik bir sermayeye ihtiyac gosterir. Yalmz Marmara adasmda tutulan bahklar buna hie bir vakit kifayet etmiyecektir. Boyle biT teekktil ya.p11lrken uzun uzun dii~iin mek ve giiniin terakkiyatlm nazan dlkkate almak lbirndlr. Mesela raporumda arzettigim vechile, bunlar gayrl mumkun olan ~ylerden de!lildir. Bunlarm bir i.ki sene icinde husul bulaca~m1 iimit edlyortlz, o zaman ballk konservecill!'ti kendili~inden hasll olmu olacaktlr. Yahya Bey - Efendim bu konserve kutularml fabrikf'.lar cok istifadeli olur. toplarlarsa

ihsan r('lil Bey - Efendlm konserve fabrlkalarmda kullamlan ik.i clns teneke var. Blrisi aSJl kutulann kenarlarmdan atllan parcalardtr. Digerlerl de kapaktlr. Elhastl konserve fabrlkalarmda bu bapta arta kalmi~ blr cok mevat vardtr. Bunlan bir te:jkllAtla memlekette daha !azla tslah etmek i.mkam vardir. Maatteessiif boyle blr tekllAt olmadt~mdan dolayi konservecller biitiin bunlann kil.milen heder ve heba olmastm istemiyerek memlekette mevcut ufak teekkiillerle toplatlyorlar. Ve ambalAj yaparak Avrupa'ya gondennektedir. Bunlar c;ok ehven bir flatla orada satthyor. Bunlan Avrupa~daki fabrikala.r tekrar eriterek iade ediyorlar. Bu suretle bunlan kalaymdan azami derecede Istifade edlyorlar. Yahya
~y

- Kullamlmil} kutulan da topilyorlar.

ihsan ('elal Bey - Kullamlmllj kutular mes'elesine gelince: Bunlar birlsi renksiz dedi~lmiz tenekelerle strf kalaydan yapthr. Digeri de renkli olan tenekelerdir ki bu otekine nazaran daha pahalldtr. Memleketimlzdeki konserve fabrikalan zaif oldu!lundan renkli teneke kullanmtyorlar. Renksiz tenekeler !se a~Ildl!'tl zaman hava ile temasa gelerek hava ic;indeki hamazata tesir yaptyor ve bunlan paslandmyor. Paslandlktan sonra da gayn kabili istimal bir hale geliyor. Fakat l:la:n miieBSeseler bu a~:;llan kutulan gayet ucuz blr fiatla toplatarak bunlarm biiyiiklerini keserek yeniden 1stimal ediyorlar. Maalesef bunlarm 1stimali fence biiytik mahzurlari olmakla beraber bn tenekelerden bu suretle !st!fade edillyor. Blr de efendlm, Edirne konservecllerlnln metallbat listes! vardtr. Miisaade buyurursamz onlan da okuyaca~rm. (Edlrne konservecilerinin metalibatt llstesl okundu). Vehbi ftey dar.
Reis- Etend!m; Vehbi Beyin teklifi vechile tenekelerin toptan mubayaaSJ lctin sanayi ve maad!n bankasmm bu ~le alakadar olmasmt reylnize arzed!yorum. Bu teklifi kabul edenler, kabul ed1lm1~tir. Ra.poru kabul edilen flkranm llavesile kabul edenler, kabul olunmutur.

Bunun hususiyeti nakliye mes'elesidir.

ihsan Celil Bey- Bir de hudutlardan gecmesl itibarlle hususlyeti var-

731

2ABITLAR

(Riskuvi ve sekerli okundu) Santa 292

mc\.J.t

h:tkkmdaki

rapot Sami Bey tarafmdan

Re1">- Soz t:>liyf'n v.n m1 efet dm'l MehmPt AU Bey - :nn ., ,JoHl..! r,'um bu nokta mesktl.t gccdmrstn o d.t oock 'li ..ll',v ,<Ida 1111 \l tl" 1 '"" .: J.l ,_j APll .1~ c lnhlYH ltJ'-umunUl t.tdes toes'elPMdu Yalmz lzmlr harbt urnPmlden evvt-J :.enedt! ! 5 rn!lyon k.1lu tahm helvast, 150 b..., Jn}o lokum Jluncntl yap1yordu Ku:pd<tslm cta buna zammedetsek buyuK btr yekun olur Bu senelercte sekerden allnan gumruk ve mhlbar rusurnuLtUn yuksekllg1 bu thracatt gayn mumll.un ktlmaktadtr Cunku c;ekerm okkasmdan gumruk Iesmt olarak 30-35 kurus ahmyor B1z tse tahm helvaMm ancak 41 ve 41,5 lcurusa yap1yoruz Eler bu sekerlerm gumruk ve mhJ:..-u reslmlert tum lhracia Iade edtllrse, gene bu ~an at eskl<>l glbt mkt'3al edt'cektu

17mn mmtal~asmm muraca.at1 u.~:eune hukumet bu noldayt 1azart dtkkat.e aldi \tt 'l nnedcnm Irt b1r kanun Iayrho.st ha7nlactr vc tadeyt va,lt'ttt Sm1dt n~ ~t>ktldc oldugunu othnrymum Ege1 bu husu.., ,actl cdtlusc ve b~\ st>ne mcvMm kanuJmazsa bu san'at subest bt.yuk l~tif.tdelel" ede<.ektu
Re1s - Tahm helvamllgmm memleket111 h~r t'\lafmd::t mk1saf ed"bllecek bu mevku vard1r MuvatJk gorurSPnlZ Mehmet Ah Beym tekhfml umumtlesttretek bu rapora !lave edel!m CMuvaflk: st>sleul Bu fikralarm rapOI:l. Jlavesl kabul olunmustur Ihsan ('el?.l Bey ediluse daha 1y1 olur Rei:;, Bendemzm raporumda da bu hU<;us va1d1r T"v.!ut

Tabu eft n d1rn, tevlut cdllecektu t:tkundu) Saylia: 167

t Tnkot.J j 1 apoi'U

Vedat ~Tcdim Bev - Ett>nd1m, bu rapor tukotaJ ~>anayu ([1('umen L::tpot u mu, yoksa umum1 en('umen rapolu mudur 1 Benctemz 1apurun 5, 6 ve 12 - nc1 mad~elermm kabuhle d1ge1 klSlrnlarmw rectdma tekhr edenm, c.mku tamam1le umumt maluyettf'duler Yalmz tnkotaJ sanayunm mce pamuklu kismmtn gumrugu %10 da.n '7,30 cikarilmahdtr Bunu talepte hakh olabfhrler Cunku tnkotaJCtllgi alakad:u eder Keza 6- mc1 madde 20 numarJ.dcin yukar1 1phkle1 tcm muaflyet tStemyor Bunu da Isttyeblllnz Cunku kt>ndtlertm alakadar eder 12 - mc1 madde d.: kend1lenm alakadar eder Mulk1yet1 sma1ye, pate-nt. numune, alamet1 far1ka husus1yet1ennm kendilermm thiJVaf'larma gore tebdllmt l'itlyebtllrler Fakat dlger mes'<:'leler te~v1k1 sanyt tednsat1 sma1ye, devlctm sma1 program1. ve sane tie trlkotaJ sanayn dogrtdan dogruya alaltadar ctellldn Bunlarn red<lrm ve dlgetIeramn kabu1unu tekhf edenm IMuvaflk sesleru

752

ZABITLAll

Vehbi Bey- Efendim, bendeniz de ayni eyi arzedecektim. Bu raporun hulasa k1smmdan sarf1 nazar, yukan klsm1 trikotaj sanayiini alakadar edecek hi~ blr eyi ihtiva etmiyor. Ancak hulasada kendilerini alakadar -eden noktalar goriiyoruz. E~er raporun tamanu heyeti muhteremece kabul edilecek olursa, sanayi kongresinin il biter. Qunkii burada Vedat Nedim Beyin buywdu~u gibl, blr sanayi slyaseti. bir sanayi bankas1, alman muamele vergilerinin hisse senetleri eklinde erbab1 sanayie iadesi, tedrisat1 stnaiye mes'elesi madde, madde teklif edilmektedir. E~er bu rapor kabul edilirse bundan sonraki mesaimiz di!!;er ttbelerin kendi bususi dileklerinln mfizakeresine inhisar eder. Ve umumi enciimenin miitalealartna hacet kalmaz. Bendeniz de Vedat Nedim Beyin tekllfini teyit ederim. F9-i~at di~er maddelerin tamamen kabulune de taraftar d~illm. ~iinkti %10 nisbeti %30 -a ne it;in t;lkanlsm bu izah edi1melidir.
Reis- Efe11dim, sermaye ve kredi bahisleri umumldir. Yalmz trikotaja ait sorulan suallere cevap verirseniz miizakeratl teshil etmi olursunuz.

Haydar Bev - Efendim bu umumi ihtiya~larm l~inde tabit trlkotaj sanayiinin de ihtiyat;lan vard1r. Biz bunlan rapora yazmakla hata etmedik. Reddedilmesine gelince; buna imkan yoktur. Ctinkii diger enciimenlerin bu baptaki talepleri umumi enciimene havale edilmitir. Hususi suallere gellnce: Esasen 20 numaradan yukar1 olan merserlzeler muaftrrlar. Fakat renkli iplikler muaf deglldirler. Bunlarm da muafiyetlni istiyoruz. Qil11kii yerli boyacllar bunu boyuyamlyorlar ve bu yiizden reka.bet temln edemlyoruz. %10 %30 mes'eleslne gelince: Bizim yapt1~1z lnce hesaplar %30 dan a{la~l bir hlmayenin k~fl gelmiyecegi merkezinde toplanmttir. 18 vc 20 ilin k1ymetinde olan bir diiziine kadm corab1 ancak 70-80 kuru giimriik vermektedir. Bu %10 dur. Halbuki %30 olursa bu J;;oraplar1 yapmaga imkan bula~ biliriz. Fazh Bey- Talepler rakkama istinat eLmivor. Talep edilen baz1 maddeter hakkmcta soz saylemek i~in etiit etmek laz1mdrr. Meselfi.: 20 numaradan yukan ipliklerin burada boyanamadlklanm seylediler; bnnun miktan ne kadardtr? Yani boyah 20 numaradan yukan ka~ kilo ipli~e ihtlya~Ian vard1r? Haydar Bey - Oiimrftgiin a~1rh~1 yiiztinden o,imdiye kadar getlrmekte oldugumuz 20 numaradan yukan ipllkleri getinnekten sarfmazar etti"i Qiinkii giimriik tarifesl bu hususta gayet ag1rdtr. Kilosunda 60-65 kurutur. Bunun1a rekabet yapmaga imkan yoktur. Qiinkii %30-35 dlr. [?u halde mademki, 20 numaradan yukan olan iplikler muaf tutuluyor; boyalllarm da muafen g~mesl nefaset ve rekabet noktasmdan lAzundtr. Fazh Bey - SOrulan suale cevap olmamlijitr, bendeniz trikotaj Banayiinin ka~ kilo 20 numaradan yukan ipllge ihtiyact oldu~unu sormutum .

.. . 753

ZABITLAJt

Haydar Bc>y - Efendim. bu tesbit edilebilir; fakat !Jimdi elimizde rakkam yoktur. <;iinkti arzettigim gibi, biz bu ihtiyacumzi baka ~ekilde tatmin ediyoruz. iplik getir1rsek 60-65 ve muamele vergisile 70 kuru vermege mecbur olacagumzdan bund:.m vaz ge~iyoruz. Bunun yerine renkli kuma~ gei.iriyoruz. Renkli ~umalarm gi.imriigti 45-50 kurul}tur. Sami Bey - Beyefendi, sanayii himaye eddim derken, diA'er taraftan henuz in~afa ba~am1~ olan boyacthk sanayiini baltalamak istiyorlar. Bilmiyorum, izmir'de yeni fenni boyahaneler vucude getirllmiyor mu? Fenni boyahaneler teekkiil etmltir. Bu L 'lyahanelerin inki.!}afl Trlkotaj muameleslnin himayesile kabildir. Renkli ipiiklerl bu ~kilde muaten ithal edersek, yeni ba.,lam11; olan boya sanayiinin mahvolmaszna ~bebiyet vermi~; oluruz. Fazh RPy - Boya sanayii memlekette c;ok llerlem~ blr vaziyettedir. Biitiin el dokuma tezglihlar1nm ve makine tezgahlartnm istihlak etti~l lpligl dahilde bvyamak san'atl QOk ileri gltmigtir. Bunu lsbat etmek 1~ rakka.m arzediyorum. ithalii.tl umumiyenln yii:z:de 25-i 14 numaraya kadar olan. ipllklerdir. Yiizde 14-ii. 14 numaradan yukart olan lplikler<lir ki bu eta ancak ytizde 93 eder. Memlekete ancak yiizde yedi boyall ipllk ithal edlliyor. Yanl bu ytizde yedi ithalat. gosteriyor ki, memleketimizde boyac11lk sanayli vard1r. Blnaenaleyh arkadauntzm boyaclllk san'at1 yoktur, ve yahut iyl boyanamzyor diye yirmi numaradan yukan ipliklerln muafen ithali hususWldaki talebi gayri varittir. Haydar Bey - Biz renkli lpllklerln umumiyetle mua.fiyetini istemedik. yalmz yirmi nmnaradan yukarl olanlar1 i~in istedlk. ithal edilen lpliklerln. klSilll azam1 yirmi numaradan :14agm1r. Binaenaleyh boyac1 a.rkada~lanauz bu gelen ve ksmen yir.ni numaradan aalt olan lplikleri boyarlarsa onlara kifl derecede l va.rdlt. Biz, bu esnada boyacllan temsil etmiyoruz, Trikotajcilarm menfaatini temsil ediyoruz. Di~er taraftan a.rkad~lann si:iyledliti. yiizde yedi ]nee boyalllarm gelmesi benim soziimii cerhetmez ((i.inkii dedlltlm gibi biz ipliklerin getirUmesinden sarfmazar ediyoruz. Bunun yertne kuma getlrtiyoruz. Eger bu kumaglann giimriigii baka yerde almsa ve dogrudan dojtruya bize gelse idi zannederim ki yirml numaradan yukar1 ipllklerln giimrtikleri yiizde yedi ol.Jnaz claha ziyade olurdu. Fazh Bey - Metalibat tahlil edileeek ve bu merkezde miiteaddit ~na ylln ihtiyat}la.r ve taaruz eden noktalar tefrik edllecekae mes'ele yoktur. Esasen bugiin kongre bu hususta bir karar verecek vaziyette degildir. c;:unkii lstlnat edecejti veslka yoktur. Eger bu mes'ele nazar1 dikkate arzedi-

754

ZAIIITLAR

lirse nthayet diger sanayi tie taaruz eden ede:r.

noktanm tashth edilmesi icay.:

Vehbi Bey - Efendtm, bu gibi muhtelif san'atlarm birbirine ztt menfaatt olan noktalarda kongremlz mutlaka bir karar verme~e mecbur degildir. Boyall iplikler mes'elesinde m\ltezat menfaatler vardll'. Heyeti muhterem~ mutlaka ya Trikotajctlartn veya boyactlarm noktai nazarlarmt kabule mec~ bur degildir. Kanaat hast! ederse bunlarda.n birini tercih eder. Kanaat hn811 etmezse, diyebillr ki, Trikotajcllarm 1'ikri budur.
Rels -

Bu kanaati haSJl edebllmek

i~in

tekrar bir tetkike ihtiyac; var-

rmdJr? Vehbi Bey - Tekrar tetkike heyeti umumiyemlzln iht.isast mtisa.it detildlr. BoyacJmJZ yoktur, bu mes'ele Trlkotajcllarla boyacllar ara.smdadn.
Fazh BeyMensucat~1Ian

da alakadar eder.

Vehbi B('y - Onun tc;in Reis beyefendl yalmz Trlkotajcllann metalibi olarak arzolunur.
Reis - iki teklif var: Bunlardan birlsi yirmi numaradan yukart olm:l boyall ipliklerin de muafiyet cetveline ithali, digeri de .burada boyactlan temsil eden kimse olmad1jllndan Trlkotajcilarm flkrl bOylediu kaydlnm navesi.

Vehbi Bey- Tadil teklifi mahlyetinde oldullu lc;in iklnclyi reye mz1 rica ederim.

koyma~

Reis - BPyin teklifi udur. Kong:re bu 13 hakktnda karar vermlyecek Trlkotajctlarm talebi budur diyecek. Reye arzediyorum; kabul cdenler. Kabul edilm!Jjtir. Vedat Nedim Bey- Raporun hangi ktsmmt kabul
edece~z?

Reis- Trikotaja ait olan maddelerinl reye arzedecdirn. Dlter maddeler umumi encumen mukarremtt muzakeresi esnasmda gorti3i.ilecektlr. Reis- Bal}ka miitalea vo.r m1 efendim? Reye koyuyorum, kabul edenler. Demek kl takririn maalile mukayyet olarak kabul edilmltir. (Nazmi Nuri Bey Te!}viki Sanayi hakkmda umami enetimen raporuna
okundu). Say1fa: 486

(Aynen kabul edellm sesleri.) Santi Bey - Efendim, encfunen raporunu tanzbn ederken Baltkesir ml~ takasmm nrzularm1 kayde ayan gormemi olacak. Onun da bir takrlr halin~ de kabultinii teklif edlyorum.
di~lm

Tevfik Ali Bey - Efendim, bendeniz maatteessiif A:ongreye g~ gelic;in, tevzi.i mesatye dair fikrim yok. Bu itibal'lar stiyliyece~m sezlttd_e

755

ZABITLAR

'.'::mhllk olmsa affmtzl rica ederlm. Raporda zikredllen mevat ic;inde orman .'ianayiinin hususiyetleri m~zvuu bahsolmUtur. Bu meyanda telefon hatlan mes'elesini hatrrlatmak isterim. Bu tiphesiz orman sanayti h;in haizi "11emmiyettir. ikln<'i nokta arazl istimlaki mes'elesi; diger sanayi kisnnlarmda ne gibi miiktil:lta teE:"tcHif edildigini bilmlyorum. Bu, iki ~lhetten miibimdir. Biri fabrikanm kurulecagi yer. digeri orman sanayilnde aro~! mes'elesl. Bu san'atta istimlak mes'elesine ba~ladmiz m1, iic; sene siirer; sonunda vaz gec;ersiniz. Misal arzedeyim, otuz lira dontimii olan ataziye ebli hibrenin alti yuz elli lira ktymet bic;tikleri vakidir. Eger bir aP.:anm tarlas1 ise, o zaman felaket claha biiyi.ikti.ir. Memleketimlzin hie; bir 1arlasmm en ktymetlisinin bile doni.hn!i fiOO llra etmez. Esasen bu istimlak muamelesl 1890 tarihll bir kararnameye istinat etrnektedir. Hie; l?liphe:;Iz ki, bu as1rda 1890 tarihU ve mUI~a olan mecelle ruhile ctk~ bir kanunun sanaylde tatbik edilmesine imkil.n yoktur. Binaenaleyh bu mes'elenln bir an evvel nazar1 dikkate almma~ml rica ederim.
~iikrii Rey -- Kanunu htblk eden enciimenimiz nmumi lntiyaclmiZl r..ok giizel tesbit etmilerdir. Yalmz ki.iqiilt sanayiin himaye edilmed\glni raporlarmm bal? tamflarmda zikrettikleri halde bu kti.ciik sannyiln ne sul"etle himaye edilme3i hakkmda tel?Viki sanayi kanununa ne gibi ~C'yle1in ilil.ve edilmesi Jaztm gelecf'Rint; dalr bir malumat yoktur. Bu me:o~'t'te, ~~ nayi ic;in ~;ok miihimdlr. Buna Have- edilecek esaslar dah:t va?:ih bir l!Ckilde gi:isterHecek olursa daha fayd&h olur kanuatindeyim.

Beyefendi oktruvadan bahsettikl~ri vaklt ) almz ist~!"lbul oktruvasmdan bahsettiler. HalbuJd bizim memleketin her to.rafmda alman oktruva rii.sumundan ~lkfl.yetimlz ~;oktur. Bunun da nazan dikkate almmasm1 rica ederim. Bilf:tn Aciana mensu:at fabrikalan memleketimizln di7,er taraflarma gonderdikl~ri maHar i()in de oralarda aynca oktruva. resmi verlyorlar. Bunlar musavi degildi!'. Ba'.a terlerde mahmtzi satamlyacak dereccde :Vii.ksektlr. Piyasada bu oktrova mes'elcsini salim bir liekle sokmak ve yahut tamamen ortadan !{alcttrmak t:i:ztmdtr. Sonra, aPQrcia tenvirat ve tanzifat vergilerine dair bir ey goremt'dik. Bu oktruv~dan sonra mamuliittmtzm ambalajma mukt..9.Z! mevadd~a da .1azan dikkate almmam~ oldugunu goriiyorum. Bilmem ayr1 bir enc\imen1e midir?
~hreman~lln'..11.

- ~qkrii aey -

Haci Ethem BeJ - Sanayiimizin inkil}afl i<;in enci.imenin yapt1g1 bu rapor lilayam ~iikrandtr, binaenaleyh heyeti umumlyeslnin kabulilnil l"lca ~de rim. : Haydar Bey - Burada bir de zuruf mes'elesi vardtr. Bilhassa her sanayl muhtac; oldugu mevaddl iptido.iyeyi diarldan getirlyor. VazU kanun

756

ZABITLAR

bunun cevherlnt giimrukten muaf tutuyor. GWw.iiklerde zuruf mes elfslnden dolay1 .,;ok miikiilat .,;eklyor~z. Bu noktamn da ehemmiyetle nazan itlbare ahnma.suu rica edf'rh.. AIAt1 ziraiye hit; bir resme tabi olmada.n memleketimize giriyor. Halbuki. bizim imal etti~lmiz alat it;in %6 muamele verglsi veriyoruz. sonra n..>'tl:. sakkafat vergisine tezgahlanmtz da dahll o1uyor. Aynca sabit tezg5.h W'!gisl de veriyoruz. Beis - Bu. vergi ve rusum bahsine aittir.
Vasfi Bey - Hay1r efendim.. Hari.,;ten bir par~a geliyor. 0 par~.;a mu&mele verg1sl vermeden sat1hyor. Biz fabrikada blr par.,;a yapi}'OrU2', :..fi muamele vergisi veriyoruz.

Reis -

Vergi ve riisum mes'elesidir.

1\0k~

Seyfi Bey - Efendim teviki sanayi enciimeninin tekliflerlnde. blr vardrr ki, sanayii madeniye arkadalarumzdan birlsi o noktaya
etm~tlr.

te~

Kendisi burada olmad1~1 i.,;in bendenl.z arzedeylm. Maktne sanroyij memleket dahilinde lnki3af edeeek bir sanayidir. Ve bunun esas hatlan ..pmdiden ~izllmil} gibl goriiniiyor. Eller makineler ve yedek part;alan m~. fiyetle girecek olursa memleket dahilinde bu lnkiafa ihtimal gorUlC'mi~J. Bunu heyeti umumiyenin reyine arzediyorum. Vehbt
~-

Bendenizin de arzetmek

istedi~im

bu idl.

Tevfik Ali BPy Rels- Evet.

Nakliyat, gumriik mes'elesi de ayn m1?

Tevfik Ali Bey - 0 halde ecnebi miitehass1.6lar mes'elesi it;in blr {';\ saylemlk istiyOr\l,.>n. eupheslz biitiin sa.nayiimizde ecnebi miitehaSSI.slarmdan lstifade etmek mecburiyetindeyiz. Zlraatte de mutehasslSlara ih~ yaclrniz vard1r. Bilhassa ormanda da i!!l bqlarml getirmek mecburiyetindeylz. ~lmd~{' kadar olan tarz1 sayimizi esasmdan deg~tirmek Iizundtr. t;iinkii bic aga~ keBIIlesini bile bilmlyoruz. Bunu stiyledi~ 2arnan bir ~ok zevat hayrl>t edecekler. Bunu kesmkten kolay ne vardrr, alll"sm eline baltlyl \'ltruTdtn aga.,;m dlbine, diyecekler. ~'akat biiyle de!lil. Bu hususati raporumda, taT:ni esbabt muc!besUe ar.t:edeee~Im. Orman sanayli i~in amele arasmda %10 nisbette ecnebi lstihdauur.a zaruret hasll olmaktadir. Kanunun bu faSlmda bOyle bHfUl ara1.i iizerinde ~b!!lacak sanayide l3 badannm ecnebi 9Iara.k lstihdamma mecburu.z, hi~ olmazsa ilk frt; ''f' yahut dort sene i~ln bu muafiyetin kabul edilmesini rica ediyorum.

ZASITLAR

Reis - Bir takrir yaz1p verirslniz, daha iyi olur. Hem !10ktai nazartnJZl -!aha vazih olarak gosterrnl olursu~uz. . Mehmet Ali Bey - Makine sanayHnin inklafmd~ bahis buyurduta.r. Acaba memleketimlzde bir makine sanayii var rn1d1r? Ve bugiiu mevr;ut obruyan bir eyi himaye etmege kalkll}ll'sak sanayfunizin digerleri bunJan mutazarnr olmazlar m1? izmir'de bazan tesadiif ed111yor. Maldnenin bir parc;as1 kmllyor, bel} on lirallk bir par11a ic;in komisyoncularm yiir, yi'tz ~Ui lira istedikleri oluyof.
Sami Bey - Mutehass1s namiie hi<; bir eyeyden anlam1yan bir ~ol{ ecnebiler niemleketimize geliyor, ben muteha&>JSlm cliyor, cebinden bir 1jella+1etname <;lkanp gosteriyor. Ve boyle memleketin bir c;ok erbab! sanalii bunlarm eline terkediliyor. Bu cii.mleden olarak faraza bugii.n Kii.t,l>bya ~imendifer hattmda c;alu;an btr ~ok Bulgarlar hie; bir eyden anlam~dlklan nalde Slrf ecnebl olduklan l<;in TUrk miitehasstslarl be lira yevmiytl bile verilmedigi halde bu ecnebi mii.tehassislarma yirml be~ lira yevmt.ve l'eriyorlar. Ve bir lira yevmiye lie c;alltlrmacll.klan Turk amelelerinin yerine Bulgar amelE>lerine bir c;ok para veriyorlar. Bir c;are bulunsun, mf' nle. ketimizi Rum, Yunanll veya her hangi bir baka milletten amele i.stlla o-ltrnesin. Muteha.<tSIS srftam haiz zevatm c:;ok mce tetkikten sonra getirilmesine taraftar1m. BOyle laalettayin mutehass1s getirilmesi dogru degilctir.

Vasfi Bey - Efendlm: bir arkada~nntz dedi ki, boyle makine sanayli alan gormiyoruz. En ()Ok istanbul'da Kalafat Yerlnde vard1r. Ve or .l.'la ekserl makine par~alarl yaptlabiliyor. 4,5 - 5 tona kadar yekpare bir pa1t;a ctokebilirler. Yalmz bunlar vergilerin aguhgmdan ve sair eylerden dola.y1 ~imcti t,ezgahlanm de~Jiitirmi~ler, motOr rusumu ve sairesi vermemek i<;in r.yakta 1malata balam~lardlr. Vantilator yerine kOrUk kullamyorlar. Ve boyle giinden giine ollime yaklalyorlar. Eskiden i~c;ilerine iki lira yevmiye .,1)rirken, bugun seksen kuruii verebiliyorlar. Arkadalar bilirler ki; s...k~tlk !an vakit Kalafat Yerine ve salr mahnllere gonderdikleri parc;alar1 yapttrabiliyorlar. Yalmz seri imalat yapamamalan dogrudan dogruya .>ipari~in kendilerine gelmemesi yiiziindendtr, ..
-~lyoruz.

Tevfik Ali Bey - Avrupa'h mii.tehasSislarm iyilerini getirme~e <;211Yalmz c;allljtirma tarzuu degiiitlrmek laz1rnd1r. Bizde amele yevmlye ile <;all.'Jir. Yevmiye He ()9.hm.ak tarz1 ~k pahahdtr. Bunun yerine parc;a gottiru uzerine callfirna tarzmm, bilhassa orman sanayiine ithall tnecbul'lyeti vard1r ki, zannedertm c;ok faydah olacakt1r. Reis - Aramzda pek bii.ytik bir fark yoktur zannedlyorum. Di~er tukadalrnlzm talebl de ecnebiden getlrilecek mii.tehasstslarm hakikutt-n

ZABITLAR

mtitehassts oldu!rJarma
.zlnded!r.

dair ellerinde

lyi vesikalar bulunma&

mcrke-

Cevdet Bey- Kanunda .;ok sarih musaade vardtr. FD-kat gelen mtitehassiBl.arm t.efrik ve tayini mes'elesi dfuliiniilmege laytk bir vak'adtr. Evet kanun lliZim olan ahSl getiriniz diyor. Gelen aluslan goriiyoruz. Kunduract gellyor, dillgerim diyor. Fmnctyim diyor. Erkfmt harp zabiti t;tktyor, bunIan tefrik edecek bir komisyon bulunmak,lazundtr. Memlekctin evladl vatam burada kahvelerde vaklt ge.;iriyorlar, digerleri refah 1le buradan para t;ekip dlanya gotiiruyorlar. Act misallerini biz Ankara'da oulummlar gormiiiizdur.
Nazmi _\~uri Bey - Bir arkadatrniz kuvvei muharrikenin azalttlmast mes'elesini mevzuu bahls buyurdular. Tevlki Sanayi Kanunu bunu:1 on beygirllk klsmmt birinci derece yapmt ve bundan ne kadar noksan olur,c;a olsun muafiyetten istifadesiqi motoriin ekline bag'lamitir. Binaenaleyh te!fvlki sanayl kanununa il.Ave edilecek bir mahiyette goremedigimi~ i~in raporumuzda bu cihet tasrih edilmemiljtir, Hatta bir beygirlik motor ~n ufak el tezgahlarmda, mua.yyen miktarda amele ~alu~ttranlar dorduncu smtf muesessatt sanaiyden madut bultmuyor. Biz, boyle olmayan tali hir sebep i4;in bir tekllf dermeyanma Iiizum gonnedik. Onun it;in z1krzt.medi:r.

Mi.itehassts mes'eleaine gellnce, kanunun metninde c;ok sarih bir madde vardtr. Bu Turk milletinin ve hukumetin gayet baslretkar bir goril:ju<ltir ki, di~er milletlerden daha iyidir. Qiinkii hiikfunet kaytt ve art altLna altrsa tatbikatta miikiilat tevlit eder. Burada kanuna yeniden Have t-o.Jile~ek blr ~y yoktur. Sukuti Bt>y mvirat ve tanzifat vergisini mevzuu bahsettUer. E ~a.~en raporumu.z te~viki sanayi kanununun hall hazmna aittir. Hali hazl.l' kanunda tanzifat -ve tenvirat vergisinden mi.iessesatt smaiye istisna edllme~tir. Blnaenaleyh Bu harici talep kar~Ismda bilmem blze her r;eyi \erirler mi? Yalruz istanbul ~ehremanetinin kaydmt ben de muvaftk gonniiyorum. istanbul !}ehremaneti yerine belediyeler konursa mes'ele hallolunur. (Muvafik sesleri). Makinecilik mes'elesine gelince: Raporda, kti~iik sanayide mii.:stamel makinelerin gumriikSU.z olarak ithali kazlyes! var. Her Turk i~in l}ayam temennidir kl: Memlekette bir makine yapan miiessesei Slllaiye ~Iksm. Ve o vakit makine ithalini devlet menetsin. Yalmz memlekette kal'afat yerindeki yirml, otuz miiessese i<;in memleketin ihtiyacatt ammesi uzertn~ de fazla 1srar etmek zannederim ki, dogru olmaz. Yiizde alt1 muamele vergisine gelince bendeniz bu mes'elede mevzuu bahsolmul} bir hadiseyt arzedeyim. :i:stabul Sanayi Birli~ bu husustr, Ma-

759

ZABITLJ\R

Jiye Vek~Ur>tme mi.iracaatta bulunm~tur. Bunun iizerine ancak tamirha-

neye kalan n:lra ti:trinden %6 almm~tll'. Evvelce usulsuz bir tatbikat vard1. Miiracaat1mtz uzerine bu cihet diizeltilmitir. Fabrikaya kalan yuzdeyi mevzuu bahsetmiyorum. Bu cihet esasen kanunda yaztll bultmdul{undan fazla sbz soylemek istemiyorum. (Mtizakere kafidir sesleri.J Reis - M\i~$lt~r()yi kafl gorenler, gormiyenler.. Mi.izakerc kaf1 gonHmi.itur. Enci.imenin raporunu ttYnen reye arzediyorum. Kabul Nknl~r. etmiyenler. Kabul edilmi~tir.
(Sami Beyin takriri okundu).

Gerek mukaddem olan 1329 tarihli ve gerek muahher ve elyevm mer'i olan 1055 numarah te~viki sanayi kanunlarmm ruh ve gayesi erbab1 sanayii. te~vik z1mmnda alati smaiyeyi gi.imriik resminden muaf ktld1g1 halde muahher kanunun metnine nazaran 1/6/927 tarihinden itibal'en mer'i bulundugu ve muafiyetler almacak ruhsatname tarihinden ba~ll:yacag1 ve tatbikatma ait talimatname yapllacagl hakkmda kanuni sarahat mevcut bulunmast ve fakat bu talimatname tanzimi ve tatbiki gee; kaldtgt gibi bu talihte tesis anmda bulunup ta aliit1 smaiyesi siparill edilmill ve gumrUk. riisumu bermutat depozito edilml. ve edilmekte bulunmulj olan alatt smaiyenin muafiyeti i11in iabi ol.a.cagt merasimi kanuniye beyan olunmamast ctepozitolarm iadeaine imkun btrakmarnJ1ltir. Bu hal ise Gazi Hazretlerinin Dumlupmar zaferinln yii dontimi.i miinasebeiile irat buyurduklan iktisadi cephedeki miicahitlerln. miite11ebbislerin canibi hi.ikumetten mazhar1 muavenet ve hlmaye olacag1 hakkmdaki iradelerini illbU vakiala.r fil~n tekzip mahiyetinde btraktlgl glbl ayni evsafi kanuniyeyi haiz erbabi sanayiden baz1smm yedi iktidarmda olm1yan esbaptan dolayt depozitolarmm lade edllmemek suretile bu himaye ve haktan mahrum edtlmelerlne sebep olmulltur. Binaenaleyh her iki kanunun hedef ve gayesine ve miisavi hakka malik olan miiessesatm baziSmm bu suretle mahrumiyeti adalete mugayir oldugunun nazan dikkatt' almmaami ve bu bapta bir maddei kanuniye temini i~in canibi hti.kumetten talepte bulunulmasi. 2 ~ Smai miiesseselerin teftil,i ve murakabe iicreti smai mtiessesata ait oltnast sui istimale imkan ve ihtimali mevcut oldugundan tertill i.icretinin smai miiessesata tahmil edilmemesini ve binnetice sui istimale. meydan verilmemesinin de teminine istirhama karar itasmt rica ve teklif eyleriz. Sami Bey- Efendim, takririn mutaleastndan anla.Ilacagi iizere bundan evvel 329 tarihli Tellviki Sanayi kanunu vardt. o kanunda her hang! blr miite~bbls bir t.e11ebbtisii smaiyede bulunabilmek ic;in evvel emirde bir ruhsatname almak mecburiyetinde idi. Mabm ondan sonra getirirdi. Ruhsatname abnadan evvel mallar gi.imriige geliyor ve oraya bir depozito btraktyor ve ondan sonra da bu alat1 sanaiyenin muafiyetl i<;ln istida veriyor. Bu muracaat iizerlne Nafta Vekaletini temsil eden mi.ihendisler tetkik ediyorlar

760

ve muafiyet ruhsatameslni veriyorlar ve depozito iade edilfyor. Esk:i kanunda bOyle idi. Yeni kanunda ise 23 iincu maddeye nazaran bu !.!f aksi oluyor. Her hangi blr muteebbls evveiA muaflyet ruhaatnamesini almab mecbur kahyor. Ve bunu aldlktan sonra getirecegi sanayi makineleri giimrukten muaf oluyor. Bu ik:i kanun arasmda esld kanun mer'i bulun.:tu~u zamanlar si~ari~ edilm~. fakat gtimrii~e gelml ve yen! kanuna nazaran muafiyet alm'maml zamana tesaduf etmek itibarile depozitolar iade edilmiyor. Ve bu munasebetle bir c;ok eshabl sanaylln depozitolan irat kaydediliyor. Halbuki her iki kanunun gayesi de tes.isatl smaiye ic;in mu~f~yet temln etmektir. Bir tesaduf veya sui tali neticesi olarak bu zamana rasgeldiglnden o kanun hfiktimlerinden mahrum edilml oluyor. Halbuki dtger bir arkada odan ii~ gun evvel veya melesin11ntac; ederse mtistefit oluyor.
u~

gun sonr;t mua-

Bendeniz bu suretle haksiz gibi gorfilen bir muamelenln tashihini ve binnetJce depozltolart lade edilmlyen sanayi erbabmm hak1armm !adcsini rica ediyorum. Reis - Bu mes'eleyi bendeniz hatirhyornm. HUkumetin bundan baka tiirlii muamele yapmasma imk.n yoktur. Ancak bir maddei kanuniyc ile hakikaten bir sun'ii takSiri olmadan iki kanunun tatbik edfldigi zamanlar dolayJSile giimriiklerde bulunmU olan bazJ. eyanm istifade edememesi bir takun erbabl sanayii magdur etmitlr. Bunda. kimsenin ka.bahatl yokthr. Bu sebeple magdur olan bir ka~ sanayi erbabmm ma~duriyetledni izale miimkiin olabilir. Arzu ederseniz bunu hukumete temenni mahiyetinde iblag edelim. Nazmi Bey - Bendenizin hatmmda kal~ma gore beyefendinin arzu ettikleri ekilde bir kanun vardtr. Bu tarife kanuna muzeyyel tek blr tnaddedir. Maddeye gore sanayi erbabmm haric;ten celbedecekleri alat ve edevatt zJraiye ve smaiye gfimriikten muaft1r. Bu merasimi heyefendi evvelce ita etselerdi muafiyetten istltade ederlerdi. Arzu ederlerse o kanun ~an tamda vardtr, kendiletine vereyim. Sami Bty - Refs Beyefendi bu mes'elede yalntz bir ben cle~ilim. Baltkesir Elektrik tabrikast, belediyeye ait makineler sonra soma'da bir arkadaun ki hepsi 25 ki.iye balig oluyor. Ayni muameleye maruz kalmifilardir. Bu yirmi b.'3 a.rkada grup halinde mtiracaat ettikleri zaman gene depozitolarmm .istlrdadma muvaffak olamarol.ljlardir. Sanayi miidurii Bey Teviki Sanayi kanununda boyle bir .ey yoktur. Eski Teviki Sa.nayi kanunu blr muafiyet bahedtyor. Tatbikat senelerinde gol'iilen mahzur i.izerine yenl ka.nun teklif edilirken neir ta.rihlnden itibaren muteber olmast diiuniildti, ve layiha o suretle haZirlandl. Meclisi ali de oyle kabul ettl. Iki kanun arasmda bir taslla yoktur. Yeni ka.nunun 43 uncii maddesi diyor ki evvelce 329 tarihlndeki muafiy-t tez-

761

:l;ABlTLft.R

keresi alan muesseseler eski kanunun hitam miiddetine kadar daha lki sene vardl. Bu tal"ihll kanundan lstifade ederler diye bir kayit vardll". Blnaenaleyh, evvelce ruhsatnrune almami olan muesseselerin fasllal mua.329 tarihli teviki sanayi kanununun muddeti ise Uct dtirt ay evvel bitmitir. Binaenaleyh beyefendiler yeni kanundan istifade i~ln ruhsatname alahilirlerdL Ufak bir k1s1m kal1yor ki, evvelce 329 tarihli teviki sana:;i ka.nWlunun 11 inci maddesi mucibince hi~ bir suretle muafiyet ruhsntnamesi almam~ olan miiesseseler dahi gtimrukten muaftlr. Yalmz kanun teklif edilirken bu cihet nazar1 dikkate almml ve memlekete girecek bilumum smai ma.kineler giimrtik resminden muaf olsun denm~tir. Bu wnu~ mi muafiyet,encfuuenlerde tetkik edilirken baz1 mahzurlan dai gori.i.lmil.tur. Yeni bir J.ayiha, yen! bir madde teklifi bilmem muvaf1k m1d1r! .Uunu heyeti aliye bilir.

Reis sesleri)

Bu temenni hiikumete iblig- edilir, muvaf1k m1? (Mu'laflk

ge~;mi~tir.

Reis - Efendim vakit

Nazmi Bey - Ruznamenin kii<;iik bir mevzuu vardu. Sanayicillgin odalarda temsili hakkmdad1r. Yarun saatlik bir i!ltir. MUsaade buyru\santz bu celsede ~tkarahm. Rels - Sanayiin temsili h'lkkmdak!. raporun gimdi mi.izakeresini kabul edenler. Etmiyenler. Kabul edUmigtir. (Rapor okundu}. Saylfa: 490
Reis- Heyeti umumiyesi hakkmda soz istiyen var m1?

Nazmi Nuri Bey- Efendim: Rapor trikota.j raporunda oldug-u gibi yukansi tafsilatl umumiye agagt k1sm1 tafsilii.tl asliyeyi haizdir. Mah1yet.i tahrir itibarile ticaret odalanm methetmekten b!!ka bir .ley deg-ildil:. Huliisa ktsnumn tadilen kabuliinu rica ederim.
Reis- Yani tadilen hulas~, ktsmmt istiyorsunuz, degU mi? Fakat encumen raporlarl esbabt mucibeyi ihtiva eder.

istanbul sanayl ve ticaret odas1 umumi kitibi stfatile ve vaziyetinde bulunuyordum. Fakat lutfettiniz bu umun1i encumene ithal ettiniz. Bendeniz istanbul ticaret odasmm hali hazmnm mticlafii olmak istemlyordum. Bunu kaydetmek isterim. Raporun bir kcre usule ait yerini arzedecegim. Komisyon zait bir 4ey degildir. Komisyona muhtelif zevat aza. olarak ithal ediniz ve komisyonun hazuladtgJ. raporun tahririnde o aza m\inakaa ve m\.izakere etsinler. Ve o muttehit olmtdlklart noktada rey muhaliflerini izhar etsinler. Nazmi Nurl Beyefendi komisyonun mesaisinde teViki sanayi kanununuu tahriri umumisini y!l.pkongred~ mu~ahit

Vehbi Bey -

762

ZABITLAR

m~rdtr. Bu tahriri de bendeniz yapttm. istanbul ve alellt!Ak odalan medih mahiyetindedir, dediler. Evet medih mahiyetindedir, c;iinkd ticaret ve sanayi odalarmm yar1m aSirli.k mesaisi tetkik edilirse ne gibi yararll hizmetlerde bulunduklan goriilebllir. Beyefendi komisyonun bu raporuna itiraz ediyorum diyebilirler. Yoksa metlhdir, l}Oyledir, bOyledir demek do~u olamaz. Raporun heyeti umumiyesi azamn esasen vaklf olduklarl kanun!. ve hukuki vaziyeti tenvir ic;in yaztlrnl!}trr.

Bendenlz goriiyorum ki burada bulunan kongre azayt muhteremeSinin ittifaktle memleketimizde miistakil sanayi odas1 tel}kiline luzum olmadlgt kanaati teslim edilecektir. Temsil hakkma gelince: Bendeniz oda nizamnamesinln hall hazmmn temsil flkrlnin tatbikma gok miisait oldugunu arzettim. Binaenaleyh nizamnamede tadilat yapmaga ihtiyac; yoktur. Erbabt sanayUn bu metalibi, bu temennileri esasen odalar taraimdan kabul edilebilir. Odalar kanununda bu vardtr. Odalar buna muhalefet eder. Ve her hang! bir odanm meclisi, haylr bu nlsbeti temsil degimez, derse bu ka.rar kat'i hiikiim vaziyetindedir. Kongremizin burada verecegi karar :i:ktis:)t VekAletini tenvir mahiyetinde olacaktlr..Nazmi Nuri Beyin teklifine ve ilave ettikleri 3, 4 satlrlzk fikre gelince: Raporun dordiincii maddc-sindc gayet sarih olarak dinlemitlr ki bir memleketin ticaret ve sana.yi odusmda ihracat ve ithalat tacilJerinm sigortacilarm, banka.cllarm, vap<~rcu lann arasmda erbabt sanayiin de orada, o mahaldeki ehemmiyetlerile mutenasip olmak uzere miisavi vaziyetlle temsil edilmeleri lazrmdtr.:~> Kongre temenni kararmt verir, ve vekalette bunu kabul ederse buna diyeC('gim yoktur. Fa kat mesela: istanbul sanayi odasmda azanm 15 - in in sanayicilerden oldugunu farzedersek diger 15 azanm hanglsini tacirlere, hani;ishu bank.actlara, vapurculara, sigortactlara aytracaglZ? Ayni meslekler kendilerinin de mtisavi surette isterler. temsil edilmelerini

Tevfik Bey - Efendim bendntz Nuzmi Nuri Beyin takrirlerindeki bir noktay1 il}aret etmek istiyorum. Bendeniz onnancthi;ti miidafaa etm~k lstiyorum. Ciinkii onnanctllgl istanbul'da yapmak imkam yok; ancak dug ba~nda olur. Onun i~in erbab1 sanayiin temsllinde merket neresi gosteriliyorsa o muessesenin o merkezde bulundugu ticaret odasmda t.emsil edilmek hakkmt haiz olmalld1r. Rapor gayet mudekklkane kabulilnu rica edecegim. yazllmtl}ttr. Heyeti umumiye itibarile

Attf Bey- Vehbi B. SSnayii bir kiil olarak allyor. Diger taraftan ticaretin l}Ubelerlni aymyor. ithalat, ihracat, bankactllk bunlart aymyor. Mesela: ihracat ticart>ti diyor aymyor, ithal:U ticareti diyor aymyor. Halbuki bttnlar hep ticarettir. Birisi hari~ten dahile sokarken ticaret yapar, digeri ise

763

ZABITJ,JIR

dahilden harice filkarken ticaret yapar. Sanayi de bir 90k Ubelere ayrtllt. ithalat sanayii ihracat sanayii, mensucat sanayii haSill tiirlii turi\1 ~ler va.r. Binaena.leyh bunlarm hepsini bir tarafa koyup ktirrel arzm taksimutml yapar gibi birisi berri, digeri bahri sanayi diye aYtrmak dogru degildir. Qiinkii lthalat ve ibracat san&yii arasmaa ne !ark vard1r. Her halde ithalat yapan sanayi bir Ubedir. Bir ~ok sanaylimiz vard1r ki hart~ten mevaddl iptidaiye getiriyor, bu da bir sanayidir, bu da bir ~ubedir. Keza bir 90k sanayiimiz vardu- ki haricte mal sevkediyor, bunlara da ihra~ sanayii diyelim. Binaenaleyh bunlan bir kill halinde alarak sonradan isimleri ba~a baska diye bir ticarete baka isimler vermek ve filan ticareti demek dotru degildir. Bir sanayi kelimesi altmda her tiirlii sanayii hulasa etmenin oendel.l..il aleyhfndeyim. Fazh Bey - Efendim bilhassa istanbul sanayii ayni zamanda ticaridirler de, hem yapar, hem satar. Onun i~in istanbul sanayiinin bilytik bir meziyeti vard1r. Bilmiyorum belki diger biiyiik ticaret merkezlerinde de boyledir. Onua
i~tln istanbul sanayii ayni zamanda sanayici oldugu kadar da sat1C1d1r.

Vebbi Bey - Atif Beyefendi miisaade etsinler bendeniz sanayii bir tarafa koyduktan sonra onun karlstnda ticaret, sigortaclllk, bankaCibk, nakliyecilik gibi muhtelif iktisadi bran.!jlardan bahsettlm. Iktisaden ayn ayrz komisyonlar nas1l smai bir maddei iptidaiyeye fazla kiymet velT.lek ronksiyonunu ifa etmekte ise nasll tica.ret bir smai marf}andizi blr tarattan diger tarafa nakil ve tevzi etmek vaziyetfnde tse bunun gibi bir mahiyette olmamak iizere bankaeth!lm ve slgortac1bgm da kendlne mahsus bir fonkslyonu vardtr ki bunlarm menafii ~ok milte.zat bir vaziyettedirler. Yani sanayi tniiesseseleri bir tarafta, tlcaret miiesseseleri bir tarafta denildigi vakit diger taraftan ticaret miiesseseleri denildigi zaman yek:digerine miitezat belki belj alb tiirlii san'atm tekabiil ettigi goruliir. Bu itlbarla bendeniz demek istiyorum ki sanayiin istanbul'da ehemmiyetl ilP- mutenasip ve diger mesaliki iktisadiyeye miisa.vi vaziyetlerde temsili la?.tmdu. Fakat bu musavatm muhakkak olmast laz1m geleceti lddia edilemez. ir:.tanbul sanayiinin hususiyeti tetldk. edilmeli ve istanbul ticaret od,,st ve nibayet, iktisat Vekaleti tarafmdan bu hususiyetin ieap ettirdigi mils~wat kabul edilmelidir. Eter bu milsavat mutlak 15 kll ise kabul olunntalldu. Fakat bOyle bir iddiada bulunmak ile reis beyefendi miisaade ediniz <;ok garip bir vaziyet hadts olacakttr. Burada ekseriyet sanayicilerdir. Fakat affetsinler, eter hakikat istanbul ticaret odasmda 15 ki;inin bulunmasm1 icap ediyorsa bulunsun, fakat bundan az buiunmas1 laZim geldigi halde 15 sanayiei bulunursa ne olacaktu. Ticaret odasmda te:}rii mecliste oldugu gibi diktator va:ziyeti, tirka vazlyeti, reylerin vaziyeti aranmaz. Be~efendiler ticaret odalarmda me~lek-

764

ZABI'l'LAR

lerin miinakaalan reylerln 1zhan aramr. Blnaenaleyh orada 15 kii olarak bulunup arzular1, fikirleri dlkte etmek kabil olaca~ma kail d~llim. Mtitehassts sanayicilerlmiz oraya gelirler. Sanayiimizin teinennilerini dermeyan ederler. 15, 20 olmasma lU.Zum yoktur.
Fazh Bey - Miktarlan m\inaka~ay1 daha fazla tlcaret meclisl arkadalarma terkettiler. Bu enciimen raporu temenni m&hiyetlnde ::~rzedlllr ken sanayi mukadderatl sanayiciler ellnde ne suretle tayin edilir. Bir de onu tecriibe edelim. l;limdlye kadar tlcaret~;iler ne dedilerse sanayicller onu kabul ctti. Biz ayni derecede ticaret bilgisile miicehhez olan sanayiciler oday1 yar1, yanya - fazlasml istemlyoruz, tekil edeJim de bir de sanayicilerin vaziyctinin nas11 miidafaa edildlgini .bir deneyelim. mravo sesleti)

Atlf Bey- iki tiirlii ihtimal vardtr. Vehbi Beyefendl dlyorlar k1 erbabL ticaret toplu ~lkamiyacak ~iinku onlar sigortacidlt, Udur, budur. Acaba biz sanayiciylz dJye memleketin menfaatini gozetmeksi.Z:In 1gt1malar~ 15 reyle U!tirak ederek mensucfJ.tCISJ, piskiivicisi hepimlz blrden el mi kaldlracaglz. Eger bunu kabul ediyorlarsa bu aynen tlcarete oldugu gibi sanayie karIda vardrr. Nitekim tiicca:dar da istlhsale akil erdirmeden miitemadiyen A vrupa'dan Uradan buradan bulduklar1 mall getire, getire onu bu hale soktular. (Bravo sesleri, alkllarl Erbabl sanayi kat'iyyen muannidane bir fikir takip etmez ve memleketin butun menafiini nazar1 dikkate allr. Yoksa onlarm toplanarak ticaretr;ilerin arzusu almasm diye bir karar vereceklerlni zaonediyorlarsa kat'iyyen aldamyorlar.
Nazmi Nul'i Bey- Diinkii Gayda arzettigim gibi erbab1 sanayi bir araya gelip te dileklerini soylemek iceln bOyle biiyfik: blr mahrumiyeti ancak bu kongremizde arzetti. Bunlar1 burada izhar etmek (}Ok oz hakkunlzdlr. Ticaret ve sanayi odalan teekkii.l ederken memleket sanayii pek iptidai idl. AAlr, a~Ir zaman ile ilerledikGe memlekette bir sanayicllik ~1kt1. Biz erbab1 sanayl art1k ticaret odasmm tahtl tesirinde kalmak Jstemiyoruz. Orada ne kadar aza varsa bizim de o kadar aza bulundurmak hakkmuzdir.

Artik isbatl riitedecegimiz tarih doldu. {Bravo sesleril

Siikuti Bey - Burada toplannn kongre madamki sanayi kongresidir, o halide ticaret ve sanayi odalarmda erbab1 sanayiin bir ekseriyet tekil etmeslllin makamat1 aidesine iblag1 taraftany1m. Reis - Raporda sanayicilerin temsll noktal nazarmda.n dort maddesi daha var. Bunlarm biri hakkmda lhtilaf vardlr. N. Nuri Bey itiraz etmJlerdir. Bunu birakacagun. Diger kiSlrnlan reye arzedlyorum. Kabul edilmitir.

765

ZABITLAR

Burada N. Nuri Bey sanaylcilerin i::jtiraki mes'elesinde dediler ki aza adedl yan, yanya olmalldlr. Baz1 arkadal}lar bunun izmir ve Adana'ya da telnilini istedller, reyinize arzediyorum, lutfen iaret buyurunuz. Kabul edilmitir.

766


Reis- Mustafa Rahmi Bey.
Katipler Seyfi Bey, MuhUs Bey. Reis - Efendim miizakereye baflJYo!'uz. Ruznameml.zde deglrmenciUk, ipek sanayii ve tedrisatJ. smaiye ra.porlan vardrr. Miisaade edersenlz degirmencilik raporu o!runsun. (Deiirmencllik raporunu Cevdet Bey okudu). Saytfa: ZIO Cevdet Bey- Ddirmencilerin temennlleri bundan ibarettir. Mehmet Ali Bey - Muhterem arkadaIMlZ kazan~ vergislnln a~lth jtmdan lk!yet ettiler. Halbuki te~vlki sanayi kanunundan tstifade edenler kazan~; vergi.Binden muafttrlar. Bu cihetl liitfen tasrih etslnler. Cevdet Bey - Kazanc vergi.sinden muaf olan ksm te!Jviki sanayiden Lstifade eden lwimdir. Bir kiSim degirmencillk sanayU vardlt ki tel}viki sa.nayiden lstlfade etntez. El ile ve su ile miiteharrik olanlar bu meyanda.dlr. TefVIki sanayiden istihde eden kiBim mot6rle bjliyenlerdir. Mehmet Ali Bey - Ko.ngremizin maksad1 zannederim ki sanaylln te~ vlltidir. Binaenaleyh bu kabil lptldai degirmencllerin tel}viki muvaflk olmasa gerektlr. Cevdet Bey - Mem.lekette bir ~ok yerler vardu kl dejtirmenleri bllmecburiye su ile i~or. Ezciimle yakuunuz~ bulunan Eskbjehir'1n en biiYiik tabrikas su ile lllyor. Ciinkii elektrik iicretleri pahahdu. Ankara'da su bulsak 14 ku~ elektrik iicretlnden kurtulmak l~ln su lie 14Jeteceglz. Temenni olunur kl Re:fik Beyin &.qam ok.uduklar temenniyat ankarip husulpezir olsun, ve bu kiilfetten kurtulalun. Biz de biitiin sanayi gibi el kuvetinden ziyade mak.ine kuvvetinden Jsti:fade edelim.
Refllt Bey -

Beyefendinin buyurduklan iki mes'eleye temas etmek

isterim.

767

ZABlTLAR

elektrikle~tirllinesine

de nakliyat fiatlarmm pe.hallh~tdtr. Tiirklye'nin ait raporum fizerine bir arkadannlZm teklifi doIaylS!Ie cari elektrik tarifelerlnin tetkiki mes'elesi zuhur etmi~ ve bu mes'ele umumi enctimene havale edilmil}t.ir. Blnaenaleyh elektriklegtirilmeden ba~a bugun hemen hukf1metqe nazan dikkate ahnmasl laztm gelen cal'i tarifenln tetkiki mes'elesi vardn. Filhakika carl tarifeler kat'iyyen sanayiimizin inki~afma manidir. Avrupa'daki maliyet fiatlan tetkik edileeek olursa kii~fik santrallarda bile kllovat saatinin yetmi~ paraya maloldugu heyeti idare raporlarmda mii.nderiqtir. Kilovatt yetmi~ paraya mololan bir meta bugiin sanaylimiz i<tin buyurduklart gibi 8-14 tenvirat i<tin istanbul'da 17. Ankara'da 28, di~er yerlerde de ayni fiata satllmaktadtr. Binaenaleyh bu husus umumi encfimende dikkatle taklp edilmektedir. Ve yakmda zannedersem heyeti umumiyeye arzedllecektir. ljimendiferler nakliyatt mes'elesine gellnce, bu da umumi encilmende tetkik edilmektedir. Ve bendentzin noktai nazartma gore bu nakliyat mes'elesini iki cepheden tetkik etmelidir. Biri dahili nakliyatJ, digeri ihraq edileeek emti.a. nakliyatt. Bir C}Ok memleketlerde, ezcfimle BelGlka'da ihraq edilecek metam nakliyatt tizerlnden ~lmendiferler ayr1 'bir tenzilat yaptyorlar. Yani dahildekl satllan mallarm nakliyesinden harice ;tkartlan mal.l.arm nakliyesi daha ucuz oluyor, ve binnetice yabanct memleketlerde reko.bet yapablliyor. Bu iki mes'ele ile umumi enciimen meguldiir, ve heyeti aliyenize yakmda arzedilecektir. Blri elektrlk
Reis -- Efendim ark::l.da:}lara tekrar blr noktayt arzedece~im: ilk i(}timamuzda dedik ki: ihtisas enciimenleri umumi enciimenin vazifeleri haricindeki mesai iizerlnde miinakaa yapsmlar, umumi enciimenin vazifelerine dahil hususatta 0 enciimenle temas etsinler, fikirlerini saylesinler ve yahut o enciimenin raporlan burada mfinkal}a edillrken aoylesinler. Binaenaleyh arkada:}tmlz nakliye, kredi, te:}Viki sanayi gibi mes'eleleri okudular. Fak:at bunlann mfinakaasma gec;miyellm. Bunlar mahfuz ka.lsm. Umumi enciimen raporu okunurken miinaka:ja. edilir. Onun ic;in bu mevzu iizerinde miinaka.Qamizi imdilik daha ziyade yapmtyahm. Bu ~ubenin raporunda umumi mesail haricindeki kisimlar iizerine mfinakaYl tesblt edersek zannederim ki daha mfisbet ve kolay yoldan gitmi oluruz.
At1f Bey - Beyefendi bendeniz tevlki sanayi kanununun motorle su arasmda bir fark yaptlgim bilmiyorum. Neden iStifade etmiyorlar, izah buyursunlar.

di~erl

Cevdet Bey- Efendim ~ok miikiilatla kabul ediyorlar. Esasen bu te:jviki sanayi mes'elesi vergi mes'elesl halledilmitir. Lakin biz raporumuzu halllnden evvel yaznu~tlk. Nizamettin Bey sCiyliyece~im.

Efendim bendeniz mfinhas1ran

sllolar hakkmda

768

ZABITLAR

SUolarm azll81 degirmenlerin faaliyetinl taksir ediyor. Bilhassa istanbul'u nazan ltibara ahrsak, silolarm ehrln lhtiyaeiDa bile kafl gelmedltl gi)rtllftr. Nerede kaldt ki bu sene mahsul iimit edildigi gibi c;ok olur ve bunu mamul hale koyarak ihracat yapmak imkfm1 hastl olursa. ki boyle blr funlt vardu, bugday konacak ithal ambarlart ve silolara iddetli ihtiya9 has1l olacakt1r. Onun l~ln raporda gosterilen Derinee ve Haydarpa~Ja silolaruun takv1yesl husu.su nazar1 Jtibare ahnmahdir. Ve hatta bunlann eb'ad1 ve hacmi hakkmda baZI tekliflerde bulunulmalldlr, Mi.Unk:iindiir k1 bu sene butday hareketlerl c;ok feyizli olsun, bundan evvelki dOrt senenin fenall~l bu senenin lyUi~lle Odenecektit. Bu tedbirleri almaz, yani feyyaz mahsulii idare etmezsek feyizden fayda alamay!Z. Bilhassa degirmenleri tevlk etmek istiyorsak bugday hareketlni de~irmencllerin istedikleri glbi deginnencili~e en miisait bir ~ekle koymahy1z. Son zamanlarda bir c;ok degirmenler yap1ld1 bunlar son :}eralte gore yap1hyorlar. istihsal faaliyetleri yiikSektir. Bunlar eger te~vik edilecek olursa zannederim ki sermayedarlar daha ziyade heves ederler, degirmenlerini biiyiilturler, ve istihsalat gottallr. Son zamanlarda Eskitehir'den istanbul'a un gonderilmi ve orada istanbul unlarile rekabete
g~llrnitir.

Keza Sarrumn'dan da istanbul'a un gelm~tlr. Bu hareketler istikbal hakkmda baz1 flkirler verebilir. sonra bu sene bugday lhracat1 da i.\mit olunuyor. Oortiliiyor ki silo ihtiyac1 kendinl iddetli surette duyduruyor. Hatta belki heyet! muhtereme haberdar deglldlr. Yunanlstan'a son zamanlarda bugday sevkiyatl yapt1k, eger Derlnce noktai memnua ise bu keyfiyet ayr1ca muhtac1 tetkiktir. Mevki itibarile Derince ihracat ic;in c;ok miisalttlr. Bu noktalar imdiden derpi edilirse ihracat ve istlhsal mevslmi geldigi zaman mfi.fk.iilii.t c;ekilmez. ikinci nkota beyefendinin arzettigi gibi borsa mes'elesidir. Binde 2 borsa resmini c;ok buluyorlar ve bu nun binde yarrma indirilmesini arzu ediyorlar. Kambiyo borsalarlmtzm tarihini biliyoruz ki 50 senedir. Fakat ticaret borsalan 5 senedenber1 yaflYorlar. Bu borsalann in~afl kabildir. Bu in~afm temini ve borsalarm fenni cihaz ve tesisat1 havi olmalar1 aneak para lie miimkun olabilir. Eger daha buyiik blr mikyasta dlliinecek olursak baZI borsalarl meseiA istanbul borsaiarm1 c;ok merkezi bir hale koyablllriz. Butfut Balkan'Iarda bugday hareketlerini tanzim edeeek reginal blr borsa olarak tellkki edeblliriz. Vii.si bir bu~day polltikasl, bir hububat poUtlkasl ile gidilerek istanbul borsasma yeni bir ekll vermek imkitm oldugunu zanned.iyorum. Ve daha bu eklllerde bazt borsalar vardlr ki ora.Iarda binde iki borsa resmini indinnege haeet yoktur. Zlra arzettigim glbl bu borsalann iktisadi

49.

769

ZABlTl,AR

bir ehemmiyet.i olan inldsafa gok laytk ve musaitt.ir. Bilhassu arzettig'im ienni cihazlarm tesisi ancak para He kabil olabilir.
Naim Bey - Bendenizir. s6yliyccegi sozleri Attf Bey soylt>diter. Bil~ hassa su ile i~liyen degirmenlerin iptidai oldugunu iddia eden Cevdet Bcyefendi yamhyorbr. Zira su bulun:m yerlerde degirmenleri bu sudan tst.Hade ettirmek yollaruu :>.ramah: litztmdtr. Elektlige ancak bir ihtiyaeJ miibrem oldugu takdirde miiracaat. etmelidir. Bilakis su He il'lliyen degirmenlerin memlekctimiz ihtiyacma ve menaiiine hadim olat:.agml arzetmek isti)'orum. Te~viki .sanayi kanununda bn n1es'ele du.ha iyi izah edilecektir.

Vedat Nedh:n Bey - Terlfe mes'elesinde imtiyazll ~rketlerm bulundugu mmtakalardan gelen arkada~larumz bu tarifeler hakkmdaki mi.'ttalealarml umumi enciimene siir'atle bildi.rsinler ki yap1lacal~ rapor f}amil bir mahiyet alabilsin, arkada~lardan bunu rica edecektim. Reis -- Raporun her noktadan miikemrnel olabilmesi ci.imene arkada~larm muaveneti laz1mdtr.
i~in

umumi en-

Vehbi Bf>y- Efendlm raporttir beyden ~;~unu da rica edecegim. Biskuvi rar;orv okunurken soylemi~tim. Biskuvilerimiz ccnebi mamulat1 derecesind~ clegildlr.
Giinbi unlanm;z ecnebi unlari kadar saf degildi,, diyorla1. Fakat acaba degirmcnlerimizde ccnebi unlan derecesinde un imal tmek milinkiin degil midir?

Eger bugiinkil te~hizt>.tlmizla bu miimkfin deiUise bu te~hlzatt 1slah etmek kabil degil midir? Saara pekftlii. biliyoruz ki pastaclllk, fuancalaClllk it;in harlqten ecnebi unlarl ithal ediliyor, her halde bunlarm miktanm beyefendi daha lyi bllider. Ve bu ithale karljl da bizlm degirmenlerimiz rekabet edecek vazlyette midirler? ikin<.i bir noktayt da anetmek isterim. Bu da borsa resmine aittir. Naml ki muhtelif beledlyeler tarafmdan alman oktruva resmi sanayi ve ticaret hayatl iizerinde ~iddetle miiessir ise, birbir teljekkfil eden muhtelif mahiyette, bilhassa zahire borsalan tarafmdan almmakta olan rusum, ~iddetine gore bendenizin kanaatimce - eger ikna edilirsem noktai nazanm1 belki degi~tlreblllrim - ayni mahiyet arzetmektedir. Mesel! Anadolu'nun muhtellf kuzalarmda zahire borsalun ihdas edilmi~tir ki bu borsalarm belki koyliiniin al~ veri.~ini tanzim etmek ve koyliiyii ~ehirler deki tazy!k edici ticaret muameleleriuden kurtarmak i((in faydalan vardrr. Arkada~1m1zm dedl.gi gibi istanbul'la kazalar borsalan ayr1 bir mahiyct taIrnamaktadu. Halbul{i Istanbul borsast hakiki bir ticaret ve zahire bors3stdlr. Kaza mekezleritnlzdekl borsalar lse nihayet bir pazar yeri olmaktan kurtulamamak:la beraber bu pazar yerlerinde koyliiyii borsa kaydma ve

770

ZABITLAR

iicrete tabi tutmaktadrrlar. Bu suret borsa resmi almmasma veMJe ulmakta<hr. Bu ciheti degirmenci raportor arkada!iiiDIZ izah ederlerse wnevvi.ir etmil} oluruz. Yani kaza merkezlerindc teekkiil etml.. olan zahire tlOJ"Iialatl bugday ve un tieareti i-;in faydah rmdrrlar, yoksa degil midirler'1 Cevdet Bey - Belkl istanbul'da binde iki resim almak borsa Jgm faydalt olabilir. Yalmz vu var ki: istanbul'da gaharak degtrmenle ve un clkarmakla u~ral}an arkada:lrlimz bu vergiden mU!itekidirler. Ve un ihracmdan miikerrer bir riisum abmyor diyorlar. istanbul'da binde l.kJ almd.igt gibi Ankara'da da binde bel} alm1yor. t]u suretle Ankara. ve istanbul. arasmda borsa fiatlan iizerinde hast! olan bu tehaliif zannederlm in zahire alun sat1m1 iizerinde bii:ytik bir tesir btrakiyor. Kazalardakilcr bu parayt erbabl sanayiden ve ahaliden aldlklan i~.<in binde 2,5-5 arasmda blr riisum allyorlar. Bunun her halde al1m sat1m fizerinde biiyiik bir tesili oluyor. Istanbul zahire borsasmm hakikaten sat~ iizerinde biiyiik tesrrl goriili.iyor. Bihakkm bir zahire borsasrdtr. Fo.kat gene arzedebilirim ki Istanbul'daki arkada~Ianm1z bJ 1 usumdan -;ok mii.~tekidirler. Mallarmm iizerine behemehal bir tesir ina ettigit!i ve bunun binde yanma indirilmesini mustrran istiyorlar. Biskiivi ve un mes'elesine gelince: Bu tarz1 telakkiye bag11 l:lil mes'e .. ledir. Bir misai olmak iize:re arzediyorum. Ankara'da f1rancala yapJlwadlgtm ve bugday mahsulunden f1rancala ununun -;1kmarnakta oldugunu hatta ~lkanuyaca~ml bir arkad~1rn1z !delia ediyor. Buna ragmen Ankara'da olan ufak bir degirmen Ankara'nm flrancala ununu ibzar etmekte VE'" l"lra.nca.lasmi bu unla .;Ikarmaktadrr. Bunu iddia eden arkada:Irniza da bu gosterllm~tir. Halen de imal edilmektedir. Yerli mahaullerimizden .;tktJgl <ia l'I.Ynen gosterilmitir. Istanbul'daki biskiivi fabrikalarma gelince: istanbul fabrikatorlerlnden Ha~lm Beyden aldli?;IrniZ malfimata na:zaran Avusturya'mn yumuak bugdaydan yap1lrn! bir taknn hafif unlar1 varmw onlara ragbe;; gO.sterilmekle beraber bugdaylarimlZm ununa pek fazla ra~bet ediyorlarmtlf, eger an:u ederlerse istanbul fabrikai.Orleri de onu izah etmekten izharl aclz edeeek vaziyette degildirler. Ftrancala ununu bugiin <;Ikanyor ve sat1yoruz, ekmegi de f1rancala olarak yaptyoruz. Reis Brujka soz istiyen var mt?

Vehbi Bey - Efendim bendenlz un mes'elesinde heyeti umumiyenin tenevvlir ettigini zannediyorum, yalniZ U borsa mes'elesi hakkmda tenevviir etmedlk. Memleketimizde yetien bugday mahsultiniin kaza merkezlerinde satllam bir defa resme tabldir. 0 kaza merkezi.nde satuan, mutavaSStt bir tacirin eline ge-;en bugday mahsulii daha :i:stanbul'a gitmeden

771

ZABITLAR

evvel - eger istanbul'a gi~tig"ini farzedecek olursak - ikincl blr borsada yani 9"1layet veya lskele mahalllndeki borsa merkezine gelerek belki ikinci bir resme daha tabidir. istanbul'a gelerek orada da bir borsa muamelesine ve u~iincu bir defa da borsa resmine ve gene beyefendlnin ~aret ettikleri gibi un haline geldikleri zaman un muamelesi itibarile tekrar borsa resmine tabl oluyorlar ki belki vasati olarak dort defa borsa resmi tediye etmU'! oluyorlar. Nizamettin Beyefendi istanbul merkezinin biitUn Balkan memleketlerini alakadar edecek miikemmel bir borsa olmas1 itibarile binde iki resmln ahnmasmm blr zaruret oldugunu soylcdiler. Eger - bu bir zaruret tse ondan daha evvelki borsa riisumunun ya tenzili veya pazar mahiyetinde olan borsalann borsa mahiyetinden t;lkanlarak daha serbest bir hale ifrag1 Ia2am gelecegi reyindeyim.
lteis -- :;limdi efcndim arkada~larm mutaleatmdan IIU netice !(lkanlabilir. istanbul mazbata muharriri bey diyorlar ki binde iki riisum fazladtr. Bunun binde yanma indirilmesi luzimdtr.

Vehbi Bey- YaJn1z ~unu Have cdeylm, istanbul borsasmm muamelat1 meyamnda sbz daha ziyade Nizamct.tin Beye :Jittir. Fakai bendeniz de blraz alakadartm. Undan ve bugdaydan alman ril::>um a~n.g1, yukan '15, 80 bin lira tutar, ancak bununlardaki borsa vazif<'slni ifa edecek memurin te~kilaLrna deitil aynca tec;:hlzatl fcnniyeye de mali.lrtir. Binaenaleyh rUsum binde yarrma indirilirse 75 bin lirall.k. borsa vnrldatmm 15, 20 bin liraya inlneSi 1az1md1r ki bununla istanbul'da borsa ya~tyamaz. lteis - f$imdi efendim, Nizamettin Bey arkadai-illlllZ bu mes'elenin istanbul borsast il{in hayati bir ehemmlyeti haiz oldugunu, bu rUsum tenzll olunursa yalllYamlyacaglm soylediler, borsanm halen tec:hizatl fenniyeSl noksandir. Bu buyuk bir ihracat mes'elesidir. Burada. borsayl daha ziyade tanzim etmenin memleketin umumi menafii i<;in elzem oldugundan bahisle bir fikir serdettiler. Bu iki teklifi reye arzedecegim. Bir de ikinci mes'ele; Resimlerin istanbul'da almmay1p maim !(IktigL yerde kaza borsalarmda, ba~ka pazar yerlerinde borsa riisumu almmak suretile bul?;day .fiatl yiikseliyor. Bu riisumun tamamen kaldlrllmaSl. Kaza borsalarmda eski blldigimiz loncalar gibi pazar yerleri olmas1. Oradaki ahm, satundan binde 3, 5 gibi bir resmin almmamasmi teklif ediyorsunuz. Miisaade buyurursamz arzedeytm. Eger kaza borsalarmm mahiyetlcri tahlil olunursa ayr1 bir talimatname ile bunlarm vazifeleri yalmz ki:iyliiyi.i bir ka4t tuccarm 'i'saretinden. ihtilcirmdan kurtarmaktlr. Onun mallm a!jagi, yukar1 muhtelif miiteahhitlerin i:ini.inde satil}mm _yaptlmasml. temin ederek ihtikarm i:iniinii ahp miistahsili magduriyetten kurtarmaktir. Bu v~.zifeyi ifa eden ~imdiki borsalardir; onlarm vticudiinden fayda. va1 demektir _

772

ZABITLAR

Blnaenaleyh boyle faydas1 miisellem olan bir borsay1 yaatmak l~in de oradaki 4;allflacak memurln ve sairenin maaatmt temln etmek zarurldir. Bunu eski haline korsamz bu vazifeleri miistakillen ya belediyeler ifa eder borsa karimaz. o vakltte bittabi r\isum almmaz. Yok m\istakillen bOyle borsa tesisi olsun denirse lmdiki gibi blnde dort degil hi~ olmazsa binde yar~m gibi kongrenin bir temenniyati olabllir. Bunlarm talimatla alaca~I riisum tayin olunarak mevcut mti~kiilat bir dereceye kadar tahfif edllebllir. Yani bunlart az c;ok <laha tasrth ederek kongre mukarrerati diye miisbet bir netlce alrni olaca~Iz. Cevdet Bey- istanbul'da alman blnde 2.5 bug-day resml He borsalarm biitiin masarifatmt bujtday ve uncularm iizel1ne ytikletmekte blr mana yoktur. Afyon var tiftik, var, yapa~1 var, az buguk ta bunlart bu i~ lc;ine karifltlrarak uncularm bu riisumunu biraz tahfif etmek laztrndir. Nizamettin Bey- Bunlnrm hepsinden rtisum allmyor. Bekir Vehbi Bey- Efendim kaza borsalarmm koyliiniin bugday sati fi.atm1 tevzin etmesi dolaylsile faidesi gorilliiyordu. Bizim ikti.sat mecliSi namma yaptl~Imiz tahkikattan geren sene bu neticeye vas1I oluyor idik. Diger cihetten binde 2 riisum vehlei uUlda belki gaze biiyiik gariiniirse de bir kilo bugdayl 10 kuru~tan addedecek bu blnde ikl rusum bir para bile tutmaz. Binaenaleyh haddl zatinde ehemmiyetli biJ: ~Y degn zannediy.Jrum. Hatta iig borsadan da ge4;ml olsa bu btnde ikl riisumda ii<: defa inzimam et~ olsa netic~e kilo baIDa 1/5 nihayet 2 pam gibi bir fark hast1 olur_ iBir kilo bugdaYI 10 kurutan addetmek eyartile) de~irm~ncUerimizin ~:::-deli zatmda kn'nta iicretini 40 para yahut 50 para te.sbit ettiklerlne gore btt bir, bir bu4;uk P='Ia ile fiat yiikselmesinin tamamile kabili ihmal oldu~unu za.nnediyorum. Cevdet Bey- Efendim fiatlar iizerhtde filvaki blr kilo bugdaym 10 kuru yapt1g1 l!iiiiniiliir ve bir de saticilarm elinde olan mlktar nazan dikkate allnacnk olursa ki hi~ bir zamanda borsaya bir okk3. bu~day gelmez, nasll ki danllaya damlay:.\ gal olur fehvasmca bu kiHliyetll mallarm iizerinden alm:>c:'lk rtisum veren igin epeyce kiilliyetli blr yiik olur. Naetl kl bankalar onar yirmier para faiz almakla bankanm sermayeslni tezyit ediyol"lar, bu da aynidir. Onun ic;in biz de!tirmenciler bu riisumun undan miik.:rrer verildigini ve bu~daydan da ahnan bu resmin istanbul'da 2,5 Ankara'cta be~, salr yerlerde bilmem ne kadar almmaslle, mi.iteferrik tarifelerin ucrete icrayl tesir etmesi mallmiZm maliyet fiatm1 yilkseltti.gi i~in ikayet ediyoruz. Satsak ta pahallya mal oluyor. Ekmek iizerinde de epeyce tesiri goriiliiyor. Bekir Vehbi Bey- Beyefendt bu vaziyeti izam etmededirler. KazalarlttllZda hit; bit borsa.nuz yoktur. Vilayet merkezlerinde vard1r. Bu ehemmiyetli bir

773

ZABITLAlt

r,:es't'lc

<

tidtr Her

borS~l<h'Hl

d:t gecmez. Fazl:l., fnzla nihA.yet iki bors.ldan

J!t>Cer Ce-(ldf':lt
J~ey- Et:kl~ehir'dcn

get;iyor.

l"o<~<:i! 'f'ehbi Bey ~~~ "" ,, u)

Bit gittigi yl'rden bir de ihrac edlldilf,l yerden degil

.Rcw - Etenct1m mes'elc k;tn dereccde tcnevvur ~tmi~tir. Rapor'\ lr.lt olatc>_;; u<'l.::ll~:J~?hndan bll' ikt teklit vardu. Binsi NizameU,in Beym silotai' t.;.~.kklPOIIkl teklifkn ki zanlE>d<.>rim raporda mevzu bahsolm~.t~tur. B1mu aynl..> c ..,.,. ~4"Jymaga l\nceL yol'"tur Digeri resmla tenzib talcbine kar~i.dlr. RLI51 ., l~ ''('"ak bor.->.lYl id;n-e .d~:>bilPc(!l{ k::Jdat olclu~h~ noktai n:1zar1d11'.
a-1>/lJt n.u b:.>,~k,l l'apO.!' harici'"lde tek]if VUkl oldugunu hatulayamiyOum. Sttttrtt csmin tenzllini r~ye arzedccegim. Kabul edenler lut.fen isarel. I> ynr:.ILIn Kabnl edilmttJI'.
i

tl.ev ~ Fak.1t beyctendi yajmz ticarel. \';) ::>anayt odalaumn mem1,(: ', c.z ve :;;aNlyi bart-ke'~lel'ile aHiJ.adar bulunma:n lazlmdu. Btmull iC!l\ .~ ,, 1-1 rt "'J.k lil>oratua.rl~c buyul-'. !Jir mastaf tcs!:ii etmez. tleyeti umun:iy-.>,1 <~l)ii' !le 50-60 b1n lu::t h:llldedtr. Muayyeu zamanbrou bunlarm itt,st ~<' 1, hll~ bJt tt''lkilal vut-ucl~ F,Cit!'llh'se bu yul' te dc!1,irm~ncilirrm mrtnd:..,t 1 lrlnim''l oltu.
l~kH

f~(vn~~

- F.fPndill' <'l1 zengi 1 san::tyi ~e ~i~:-t1eL ocl~s: ohu1 r~t:l.nbt.<l >nay N'asmm Hu!m.~l l'lt('c~i crb:1b1 ~""tn:tyidcn d!hgt k<J.nliyc v . al< , 11 .:J>lJ.r(1:J' ib:uct.llr !{ bu 11'"~1 'l \'ekiJ l<.>u rdlltce tr>svip ediJen :.on b,tr('IJ" ,,.1 : '' Hnd1r. Dl' p!lramn 1l{':ll'Ct od:t:.!'>ll !:;endi"ine mutc,,:lik \ .t.oi _ u,: ,n1 tP.'l!i:il:"'.Lt, 11.c~nyo.tl. llropa:~andftSI vo.rdu k1, vcl<rlct('e 1. ell! 1[ .1 'ml:""'y.;> n::.nl'.ln bn Mtlnura Lfr-ablll Jt:nekt~dir Ticret odai'I''' ,_ ..1 neyanlida meeHi Zikt~"l:tlPbill: ki: Avnlfl1'da lalt>bc de okutL~kt ., Tc::>rJti bahuyf' blcb"lotm l1tm:ty(' etmekted.ir. Mccmua ne:<wl~n~ ;:' 1 K.,dro~tma d1hi1 ol:t1 memurl'l.l"Il .anaS'lll terr>m etmektedir. Lt:v.h,, :'l":uet Od~\~lllll1 UcarPt bt:rsasma fude.::1 olac'l.ll,l ~erde bell:i 1"> l.u>b!l ~ ( t ll nt Oll::J,mm <telfi;l OlDl:l.~l ]az.lm gc!irse tica,ret iJcmsasmtn t::>Zb V~J r_J~q 1- , 'PBtJlml" ktadu lstn nnu! 1ic::tret od.~:,-1'1111 vazt~eii btnu. 11\tl&.:uL oc-~t:l't ')-;?;"!' t{'aret vc s:Juayl ou:ol!l.rile tica.reL bonalarmm val'id ttma h.J.I.C:l." o.:: ,,p~,-1-::: bsralo1rdr> d.:~ret ''C sanayi od:>.hrmm vandab sab1t ve .l'.dlr _ ;,l'n derC'ccde zcn:;m oi.:.<1 hmir ticarct odasmm varidab 60-70 t:m lta t JG ,, .,,nciPdir t
c~<i

V~l<l~! '~n

1 v<

Eh<~c>t ; .~a,e .. cdalarmm varida~.l 1se 7-3 bi11 lirad1r. Halbuki buralatda t;caNL f1)J.~'l.la.rmm vt~rid:J.h daha faztadtr. Yani tal}ralard::t. ticaret bor~:oa lan Lcw-t 1da!::~rmn. vvridal. 1ltba1ile tetevvuk etmekt.edlr. Binaenaleyh be.\ ef~n<l r :: 'lllt:l.leati varii. olmaz. Yani ticaret odalan kcndi varidatlarile tucc,ml.'.: lciikhn kaydiye ucretlerile borsalan techiz edemezler.

--1 I I

ZAl!ITLAR

Reis- Vehbi Bey arkadaImJZ borsalar1 iki k1sma ayrrarak: Buyiik isJcelelerdekl hirlnci sm1f borsalarm mtikemmel tahlilhanelerile, kimyahanelerlle, mtizelerile her vec;hile haklki yuksek bir borsa mahiyetine izafe edllecek l}ekllde takviyesUe ve diger ikincl klsun kaza, vUayet ve sair mahalIerde mevcut olan borsalarm daha hususi bir ta.Iimat lle ba~a bir ekllde tel}klli noktai nazarm1 ortaya att1Iar. Rapordll. boyle bir noktai nazar olmadi~ma gore arkada~larulllz boyle bir fikrin k.o!lgre tarafmdan tasvip olunmru;nm arzu ediyorlar m1? Bunu sormak istlyorum. $iikru Bey - Bu nokta bundan evvelki ticaret ve sanayi odalan kongrelerinde -:3e takarrtir etmiJ}ti. Reis- Yani kongre bu temennlyati tensip ediyorsa biz de bunu raporumuza dercederek hiikftmete lblag ederiz.
~iikrii

Bey - <;ok faideli olur kanaatindeyim.

Mehmet i\li Bey - Beye!endi muhterem arkadarmlz buyuruyorlar ki, bizde zahire ~es'elesinde borsa rusumu hi<; bir vaklt miiteselsil de~ildir. Zahire Cflkaranlar istal'lbul'dan, izmir ve sair limanlardan ihrac:; etmek suretile anc::o.k iki mahalde borsa resmi veriyorlar. Kaza borsala.rmm da kendi te~ktl:Hlan dahilinde kendllerine gore masraflan vard1r. MadPmki muhterem ~rkadalarm buyurduklan gibi bu hal yiizde iki veya i.ic;ii tecaviiz etmiyor. Tstisnn.i olarak blnde altt riisum tediyest bendoni:u:e biiyiik bir mebH\g tel}kil etmez. Bu itibarla vaki olan bir tekilatt bozarak kaza borsalannda rtisumun binde yanma indirilmesi ve lhra~ iskelelerinin binde ikide ipkn.st rto!tru olmaz kanaatindeyim. Sami Rt>y ~ Reis beyefendi malumu alinizdir ki vilayet borsa.lan yeni teekldil etmitl.r. Memleketimizde en eski borsalar izmir ve istanbul borsalandu. Bu izmir istanbul borsalanm goren vilayet ve kaza tucc2rlart zannederler ki kendi vilayetlerinde de yapliacak borsalar kendlleri ic;ln faideli ola('akttr. Bu itibarla yer yer bir c;ok kazalarda vilayetlerde vekalete muracaat ~ie-rek borsa nizamnameleri tasdik ettirilerek tatbikma ba!jlanmlJjttr. ~imi'U lm a!jag1 yukart Bahkesir yani bizim mmtakaya ait borsalara sevkolunuyor. Ve masraf ol~rak binde iki ahn!yor. Be!} yuz Uraya kadar 7o 1 ve 500 liradan yukarist 1~in de yiizde yar1m simsa.r ficreti miistahsi1den ahnmaktadlr. Mi.~stahsil adei.a mabm kac;u-ntak ic;in borsadan gizli vaziyette tutuyor. Ben mallmi satmasm1 biliyorum diye blr avazei ikayetle borsalara gitmekten '/az ge<_;jyor. Bu itibarla kazalarda ve vilayetlerde nafi de~lldir. Vehbi f.eyelendinin buyurdu~u gibi vilayet borsa.lan ticaret odalarmm menbat varidat1 degildir; mesela: Bendeniz Bahkesir'de hem ticaret odas1 hem borsa azastytm. Bu sene Ballkesir borsast masrafini varldatile koruya-

775

ZABlTLAR

madt, Bilakis borsa oday1 degll, oda borsay1 beslemektedlr. Binaenaleyh bendeniz !J11 kiit;iik tecriibeme istinaden Nizamettin Beyln buyurduitu gibl dlyece~im T:i borsalar yalmz yiik lhrac; iskelelerinde kalsm. Vilayetlerdeki ve kaza m~rkezlerindeki borsalar kalkarak odalar eski halinde lpka olunsun. Bu sureLle mtiteaddit mahallerde vergi almmak suretile fiat1 arttrracak esbabm ortadan kaldlrllmtl} olacagt kanaatindeyim. Siikilti Bey- Vilayetlerdekl borsalarm nafi olmad1g1 80ylenlyor. Fakat bendeniz akslne kaniim. izmir ve istanbul borsalart 1stisna edl.lerek mevzu bahsolduktan sonra nafl olm1yan diger vilayet borsalar1 meyanmda Adana borsas1 da var. Adana borsasmm da Izmir ve istanbul borsalar1 gibi mustahsillere ve tiiccarlara bilyiik hizmetleri vard1r. Adana yalmz bir pamuk memleketi rfegil <>yni zamanda bir hububat memleketidir. Orada pamuklarm munta<>:am bir ekilde piyasaya arzedilmesi hububatm mustahsilleri menfaatini temin edecek bir qekilde fiatmm tayin edtlmesl gibi ve buna benzer bir ~ok mesai vardlr ki bunu tamamile borsa tayin eder. Borsa.dan malm1 ka~rmak istiyenler, men:taailerlni idrak edemlyen zavalhlard1r ki bunlar da tJorsa vnttasile malm1 satanlarm temin etti.gi menfaatleri gorcrek yan'?, yaval} borsanm delrueti dahiline girmege bal$lam~ardtr. Ve zannediyoru:n kl bugiin Adana muhitinde borsadan ~ikayet eden binde bir veya iki deecesinde bile degildir. Onun i~in memleketteki borsalarm nafi olacagma kat'iyetle kanilm.
Reis - Bu zaten esas itibarile mevzuumuza. dahil mes'elesi ii:!er1ne tahaddiis etrnil} bir miizakeredir.

degildir.

Riisum

Beh~et Bl'} Borsalar her yerde nafidir. Eski~ehir'den bugiin dort bel} bin vagon nn ihra~ ediliyor, Mustahsiller bunda hie; aldanm1yorlar. Eger pazarlara ctol-tiliirse bilmiyerek daima aldantyorlar. Bunun i~in borsa. cl.aima nafidir. Bilha~"'a miistahsiller i~in faidelidir.

Reis- Btt miinakaa mevzuumuza dahil deltildir. Bir fiklr olarak ortaya konulmu!jtur. Ekmekqllik raporuna gec;Jyoruz. Cevdet Bey - Efendlm arkadal?}art rahatstz ettigimden afflnlZl rica ediyorum. <;:tinkti bizim san'at1m1z ikidir. Bir de o~iitttigumiizii yedirmek vardtr.
<Ekmeke:;ilik raporu okundul. Saylfa: 215

Nizamettin Bey - Efendim diger noktalan bilmiyorum. Yalmz istanbul'un ftrtncth!h c;ok geridir. Adetleri c;oktur. Bu yiizden ehrin ihtiya~ma k:Hi nefa~tte ekmek ~Jkaram1yorlar. Zannederim ki istanbul'da tic; yilz elli fll'm var, acaba bunlartn adedini azaltarak gurup, gurup sermayeleri bir araya toplay1p bir kac; tane asri flrtn tesis edilse fmnctlar ke~Jmekei bertaraf edlln>i!j olamaz mt?

776

ZABITLAR

Sonra bugiinkii fmncllar d~irmencllerin eslridirler. Halbuld bOyle toplamrlarsa miimkiindiir ki kuvvetleri artsm. Binaenaleyh topla.mlanmn mall noktadan bOyle bir faidesi olabillr. Bu gibi ~ylerin adetleri mutlaka muayyen olmalldlr. Mesela: Eczaneler hemen her ehirde on bin ki~lye bir eczane diiljer. Son zamanlarda TUrklye'de de bu yola gldlldl. Bu ljekUde fzrmlar !gin bir tslahat zaruridi.r. Bunun blr faidesi de fmncllarm de~lr menciler esaretinden kurtulmasr ve btnnetice ekm.ek fiatlarmda serbest hareket edebilmelerldir. Beyefendinin raporlanna (bunlann hepSl ilemesin) kaydine lliiveten toplanamlanm temin edecek blr dllek konulmasi muvafik olur. Cevdet Bey- Var efendim. Naill Bey - Reis Beyefendi bendeniz me~ul oldum hesap ettim, rapertOr beyin bahsettiklerl ta.g-1t yapi~Jtmnak mes'elesl ekmeklerde %3 i~gal edlyor. iktJsat ve ta:oarruf mevzuu bahsolan bugiinlerde ekmegin bir kJ.Smmm heba olma.s1 giinahtlr. Naim. Bey - Efendim ekmekgllik hususunda ihtisasun olmamakla bera.ber bir noktaya temas etmek lstiyorum: Avrupa ekmeklerinin nefasetlni temin eden bir maya mes'elesi vard1r. Zannederim ki bu maya mes'elP-Sine 1~ gelen ehemmiyet atfolunmuyor. Bu maya bilhassa Avrupa'da <)Ok miihimdir. ve Avrupa ekmeklerinin nefasetini bu maya temin ediyor. Memleketimizde neden bu maya istimal edilmiyor. Bfze izah ederler mi? Cevdet Bey - Efendim memleketimizde git;ek maya lstimal edlliyordu, istanbul'da nas11 yapiidlb.m bilmiyorum. Ankara'da bOyle akll bamda finnctlar ~iguk mayasm1 kullanmaktadll'lar. Bu bir ihtisas mes'elesidir, Onun Jc;in herkes bu ~i~ek mayasrm istihSal edemiyor. onu heniiz bali iptidaide bulunan !mncllar1miZ tatbik edemiyorlar. Naim Bey - Bunu temenni mahiyetinde olarak hfikfimete an:edP.lim, ehremanet1 vE' belediyeler bu ile meljgul olabilirler. Bugiin melas istimal olunmaktadlr. Ve bu da. Avrupa'da, bilhassa Holanda'da Lspirto fabrikalar1 melas c;lkartm.akta ve ingiltere'ye sevketmektedlr. ingiliz'ler bu mayay1 kullanmaktadrrlar, bu maya sayesinde ekmekin nefaseti artzyor Bu hususta muvafakat buyurursamz mayalarm lSlclum temenni edelim. Cevdet Bey- Hakikaten bu c;ok temenni edilecek bir mes'eledir. Memleketlmizde bu mayay1 son zamanlara kadar yalmz bomonti fabrlkast istihsal edebiliyordu. Ve e~er ispirto inhisar idaresi bu melaslardan has1I olan rezidiileri mayaya tahvil edecek olurlarsa ekmek(Jiler bunu maaliftihar

777

ZABITLAR

~irketlmlz m:_:~.~:~.llftihar

kabul eder!e..-, ve bugun Ankara'nm ekmek piyasasmi idare eden eltmek bunu kabul edebilir.

Nalli Bey - Efendim elle ekmek Y'lgurmakta hil.la devam ediliyo!' Ftrmcihnnuz motorden tavahhu~ ediyor. Yani bugi.in memlekette asrl ~ah~ ma.k mooorle ~ah~mak blr ceza tekil ediyor. Motorle C(abtt mt belediye yakasma yal)~tycr. Vergi memuru geUyor; her ttirlii ljeyler bu motorden qlktyor. Onun l(!in ne kadar ugra~tlsa motorden gelen bu korku izale f:'dilmedlk~e bh' ~an bulunamaz. Fmnctlarm c;oklugu ve azhgt mes'eleslnden evvel ftrmhrm llugunku V3.ziyeti ~ok elimdir. Evvela fmnlar mahrukat itibarile kfmdlle~ini l!'ttmadan ziyacie mahalleyi Istttrlar. Qi.inkii iqeride yanan odun nrtm 'Sttmaz. gen~ bacad~n ctlm.r gidf:'r. Saniyen ateln l(ekUmesi iJe pis pat;avralarla ftrmm t>mizlenmesl hem vaklt kaybeder hem de mahrukat nokt~i na:zartndan zararlldtr. Qtinkti aqthp kapandtkqa so~ur, onun l~in fmnlnm1 asri bir sekle ifragt gerek sthhat gert>k stir'at ve gerek imalattaki dCUZl:.Jir. noktai nazarmdan c;ok faidelidir. Yalniz beylerin buyurduklan gibi fmnlan btiyUk mikyasta yapmak mes'elesine trelince: Bcndeni11 buna tar~ftar de~tlim. Qiinkii Avrupa'da gortiyoruz ki fumlar ~ayet kiiQiiktiir; bu fmnlarda bit' sahibi ve bir de ameleden ba!}ka kimse qah!lrnaz. Bu fii'IDCI 'J>tbR.hleyln ftrancala, o~leye ekmek, ikii!di vakti ise pastayi ~ynl ftrmdan Qlkanr. Yeknazarda bu fmnlar buyiik flrlnlara nisbeten daha pahah gortiniiyors? d::t hakikatta do.ha ucuzdur denllebllir. Bir ac:lam hem yapar hem satar, btiyfik fmnlarda hem ldare masraft fazladir, hem nakliyat mllst::tfl buna inzimam eder. EUket meseleslne gelince: Ben de bunu hesap ettim. zanneder~em istanbul'da her gun 90 ~uval un badthavaya gldiyor. israf ediliyor: bunu her ~eyde oldugu gibi sui istimal etmi:}izdir. Bunu ~~snaf cemiyeti .o::ehrem~neti vasttrtslle blr yere varidat menbat yapnu~lardi. Dnun i~in bunun kr-ldmlmfiSI biraz giiq olacakttr. Maya mes'elesine gelince bu ah.'}lonlik mes'elr.'~>idir. Bizim f!rtncilartmiz her ti.hIii mayay1 tecrub~ etmi.~leruir. Oerek srnap ve gerck lspirto mayas1 h;;kl fabrikalarmda kolayllkla istimal oluna.bilir. Fak'lt ahali buna ah~km deB,ildir. Ve bir ~ok t:!criibelcrle sabittir ki ahali bu mayay1 sevmiyor, ek~i mayalan seviyor. Salahattin Bey Efendim bendeni.z bilhassa vaktile
Ni15anta~l'nda

ya-

pilmL~ olan ekmck fabrikasmt ziyaret ettim. Bu abrika zamr.nmda isttJn-

bul'un he!T'~n hrmen ekmetlni tflrnin etrnilj her ti.irlil te.11kilatt haiz Plektrikle :<ah~ti' her nevi malzemesi mevcut bir halde idi. Biz bunu de~l~tirip bal<:u bir fabrika yapacaktik, o vakH sordum bilmlyorum ynlan m1, dogru mu'l Dedtl~r ki: istanbul tmnctlan mini oluyor. istanbul'da fmncthk v~_ni ekro1ekr;ilik yolttur. istanbul ekmeklerinde :Jehremanetinin yapt1g1 tahlilde ajtza. almmtyacak ~eylerin m~vcut oldu{tu gorillm~tur. Sanayi kongrefinde mademki ekmek~illk san'atmdan bahsolunmu~tur. Bunu her halde naUedilmi~ vazlyette htikumet~ :1rzetmemiz laztmdtr. Yan1 bendenlzin noktai naza.nna ~r,o>e istanbul'da fumciltk yok addedilerek ona gore ne yapmat: Hiztmsa onu yapmahdtr. l';iinkti bu hayati bir mes'eledir. Mademlr.l mcm!PkE'77~

Z.'lElTLAR

timizin ha11 iptid:J.ide olan bir san'atldn. her halde tekamtil etmelidir. Ekmekt;ilik d"ninl'e: Hamurun ve onu i~llyen ellerin temiz olmas1 lazimdir. Fakat tahUllerde eger dikkat ediliyorsa cok fena neticeler elde edlliyor. Vehbi Fey - Beyefendi ekmek mes'elesi mevzu ba!llsken bllhassa biiyiik ~ehirlerimizdeki ekmek fiatl da mevzu bahsolmahdlr. Vuk1a ekmegl.n fiatl mes'elo;)Sl bir ticaret m<!s'elesidir. Bunun i~in sanayi kongeresini alakadar etmez, dPnilebilir. Fakat ekmek((ilik bir san'at iidir. San'atlarr'. ait olan vergilerd<'n bahsederken ekmegin narh me5'elesini de biraz dii~jii:'me lidir. Alalmdarlar pek iyi bilirler ki tstanbul'da narh1 ~ehremaneti t:t.yin eder. ~ehremaneti narh1 istanbul'da Ticaret Borsasmdan ald1g1 un fiatlan ti'lermden tesbit eder. Belki Ticarct Borsr..smm umumi katibi ve burada murahhasl olan aza beyler belki bendenizden daha :;:iyade izs.h edeceklcrdlr. istanbul'da bugtin ekmegin kllosu son giinlere kadar 13/30 para 14 kuru~ idi. Halbul:i bugctay tiatlan Lenezzi.il etm~ti. Neticede un fiatlannm da tenzili lazund1r. Degirmenciler mamulatml esasen ticaret borsasma b;Jrsanm talep ettigi tar'iida arzetme-Jl.tedirler. Aralarmda vaki olan akitler 11.11cak borsaya k~y1t suretile getirilmekte ve onlann beyannamelerinde gi:isteri!en ti<ltlar borsa fiatlarmda nazan dikkate Dlmmaktad!r. i~te degirmencill"rle flrmc1lar arasmda. yapllan nmbayJ.atta bu borsa beyannamelerine istinaden una narh razPIUEuyor ki z?.nnederun bu >:}ir::tz izr'.h edilirse Istanbul h~!k1 gtinde vaS'l'.i obrak ekmC'k ba!!ma 3U pnra fazh tcdlye E'tmekiedi'r Bu mes'elenin JP Rlfilmd::trlur t:uafmd.:m tavzrlli icln kongr~nin musaad <:tmc~ml rlcJ. r:-denm. E~er un r.J..:!11len madde hakiki bors:t fi~tlarmdaP ge~eydi yani un borsa riatlan huk.iki borSi' ti<:ttlm'J olsaydl narhm borsa fEttlanna gore tesl:>iti kabil olurdu. Falmt. bu!].i.\rt!\ill}er'l.it d:lhilinde ~hrem:u:!:' tinin bors'l fiatlarma gore degil belki dig~r esaslara gore ekmek nari:m1 test it et.me:;1 lkt1:ra etmekter'!k i.s! anbul'da byle bir vazlyet vsrdu ki I!r.t!sat mtidjriyeti ne yapay1m ben, bor&'l toyledir diyor, vt> me~uuyeti ticaret borsasma atlyor. Ticaret. oor.'>l'l~Sl da ne yapaym1 ben, bana verilen bey.:mnamelerde fi:ltlar buna. gore t.~sl.'it edilmis.th diyor ve o d>t bunu degirmencilerin iistune at1yor. Bu suretle yii~ bir s1rttan dger s1~ta at1byor. Ve istanbul b[tlki gunde beher ekmek o:<~mu vasati 30 para fazla tediye ediyor. Reis - Mi.\st>.::-.ce edcr3eniz bu mevzulara Lem:.~s etmlyelim, eger f:::brikanm sanayi kJsmile il}tlgal cdersek menucmuz duhilinde i gi:irmi.t$ oluruz. Qiinkii bu mevzular ~tok gi.mlerimlzi i~g::tl edebilir. Onun i{jin musaade buyurursamz bu mevzua girmiyelhn. ~imdi arkad~lartmtz bu ekmek mes'clesi iize1ine yeni olarak N~anta~!'m ortaya att1l:1r. Ve bunun bali faaliyete getirllmesi m<".s'el<>o;ini ileri siirdUler. Bundau ba~ka d~.ha mi.isbet bir teklif hatlrlayamJyo;:um, bu teklif te kabul edilirse raporu k::tlwl C'derek get:;<'riz. (Muvaftk s<:-sleri 1 Bu teklif kabul edi!mi:Jtir. ipek ra.poru vardtr.

779

ZABITLAR

(ipek raporo Rua Bey tarafmdan okundu). Sayda: 157 Fazlt Rey - Bir noktay1 arkada~mlZlll tavzih Santrallar hakkmda biraz izahat versinler.
etme~ini

rica ederim:

Rna Bt>y- Mesai sistemi memleketimizde biraz nokssndir, bu santral lar bu mesai <;istemini tanzlm etmek vazifesile mukellef olacaktlr. Bugiin Iert imal ettigi kuma!jt piyasada satamadt~ i~<in bir rekabet ba!j gosterm~tlr. 200 kuru!ja mal olan bir kum~ 180 kuru~ arzediliyor, bunlar mesaiyi iljgal ediyor. Velna.sll mal imal eden fabrika mallm satmakta mii~kulata maruz kaltyor. Bu .;;antl'allarm vazifesi bunlara nazm1llk yapmak olacakttr. Fazh Bey- Santral deyince hattra gelen liUdur: ipek sanayiinde o!dugu gibi pamuk ~anayiinde de heyeti muhteremeye arzedilecektir. Dokuma !!jleri miinferit bir vaziyette ~<all'}trken bunun ihzar ve ikmal mu~,melesJnl me.c;ela: Ipek arj muamelesini yapabilecek bu tesisatt bir fabrikada o sanayiin bulundugu bir mahalde ku!'araktan ki.h;uk ve munferit ranayiht ihtiyacmt temin e&mek dfif}tiniiluyor. Halbuki burada santralm vazifesi. biraz b:1.!jka yola sevkP-d.ilmi~tir. Santrnl yoksa. bir kooperatif ~eklinde midir, yoks'l san traldan malam.t kredi verir mali altr eklinde yani bi.isbtitiin baka bir ekllde tasavvur edilmi!j bir santral mtdtr? Naili Bey - Efendim bendcniz Bursa ipek sanayii ile yakmdan temasta bulundum. Belkl raportor beyin bu cevab1 biraz tuhaf geldi. Bursa'lllann tahayyiil et tigi santral sizln buyurdugunuz santral deglldir. Onlar boya tc:-in, iitiileme i~in ve iizerine icap eden ~,;io;rekleri yapmak i~,;in bir .santra.l bekliyorlar. Qiinkii ekiz on tezgahi olan hi'< bir fabrika kendisine bir boyahane af<arnaz, yani asri bir boyahane a()amaz. Ayni zamanda iitii yapmak i()in azim ve qok pahahya mal olan bir tesisat Ia.ztmd1r ki bunu fabrlka yapamaz. Omn i~in Bursa 1Ilar bu karan ittihaz ettiler. Ve aralan~da dftiindiikled gerf:>k bunlarm boyasmt ve gerek ()i<;eklemesini temin i()in blr santral yapsmlar. Sonr:l., :aer'i mes'elesJne gelince: Bu mes'elede iki mtihim noktayt :."Ytrmak lftztmcln. Bir. i(!letme scrmay~:si bir de icabmda gef<ici krediler. Bursa'da maal~sef f'.Oriiyoruz k!. kredi dedikleri lletme sennayesidir. Elinde k&'< paras1 varsa onunla tesisatmt yapar sonra borf<la i!jletmege ba~lar. Bu kredi tabii kredi sayllmaz. Bir ~ey daha var, o da suu'i ipek mes'elesidiL Maalesef son zamanlarda goriiliiyor ki her tarafta mazhart raA'bet olan ipeklilerimize sun'i ipek kanttrtlmaktadir. Bu gayet ctiz'i olmakla beraber diger kum~lartmlztn da ragbetini, ~ohretini yava, yava~ bozmaktadtr. Bunun i~<in ~l."an&>.'cta bir kanun yaptllar, dediler ki ipekli bir kuma $Un'i ipekle tevhit edilemez. Sun'i. ipegi yun ile kan~tmn; fakat asll ipegl !!un'l ipekle kan~L1rmaym. Bizde de boyle olursa heniiz ba.,IlyaJ:l bu sui emniyet za.il olur. Bu da bizim sanayiimizin menfaati lehindedir. sun'i ipek devam ederse bizim tpek sanayiimlz mevte mahkumdur. Ve i!jte ~imdi Bur~a'da ba!jllyan t':'sisflt daha !jimdiden heder olacakttr.

780

Z.UITLAR

Ahmet ljiikrii Bey - Efendlm tohumculuk ve ipek~Uigin harpten evvelki bizdeki vaziyeti maUimdur. Fakat ondan sonra bir taknn tesirler altmda bu san'at tezelziile u~ramt~t1r. Bunun i.,:in arkada!JlmiZ yalmz Rusya'ya. mahre~ bulm.:t&m zikrettiler. Halbuki bizitn vll~yetimizin en biiyiik mah~ reel iran ve Irak'trr. Bu yalmz propaganda He olmaz, esasll bir tetltikat yapmak Iazimdlr. Ni~in bJ.zlm tohumla.run1z oralardan i:stentniyor. Oyle zannediyorum lri biz oralarda blraz uA-ratik. Bu tohum ve k.tnUa mes'elesldir. En evvel onlarm tedarik e~ti'~le"i k1rma.Iar bir zamanlar yok olmutu. Bundan sonra da hizim. kumalarim,z aleyhine de bir ~ok propaganda yapllmltlr. Bundan dolayi bizim tohumlar'l...mtl'ia rag-bet etmlyorlar. Muhabere etti~imitze nazaran bu sene Bursa'dan BaA-dat i~in sipari almmam11 ve gonderilmemitir. Bu tohumculuk mes'elesi hakkmda esaslt noktalar konulmaSJ mel'uttur. Bilmem enciimen bununla megul oldu mu? Ve bunun hakkmda encumen bir ey dii.~iinmii~ mildiir? Blr de ipek~ili~ zin himayesi iC)in dut agac;Iarm1 himaye etmek laZJ.mdir. Belkl bu Bursa i~in var1t degildir. Fakat Diyarbekir'de Elaziz'de dut aga~larmuz harbi umumide tamamen l.ahrip edilmi1tir. Bunlann esash surette himaye edilmesi lizundu. Bunun iQin de temenniyetta bulunablliriz. Komlsyonumuz bunun ic;in bir ey tesbit etse lyi olur. Kredi mes'eleSinde de pamuk ve koza kredi8i sanayii ziraiyeyi aiakadar ettigi ic;in erbab1 sanayi milstahsWerine kredt yapllmasm1 dii~finilyorum. Bu hususta da flkirlerini 80yleseler iyi olur. Ancak Elii.ziz muraahhas l;liikril Beye cevap verecetjm. kozanm perakende surette satllmaSllla meydan verilmlyerek toplu bir halde yapilacak bir borsa dahilinde satllmaSl muvallktlr. Ciinkil hall hazrrda 929 koza istlhsalat,l on ikl bin kilodur. Bugiln ahnacak %1 Ue yanl yiiz ylrmi I1ray1 buluyor.
R1za Bey Ellzl~'de

:i:ldncisl, halka dut tidam lhdas ile meccanen tevzi etmektir. Bu mmtakavi tedbirle yap1lacak bir keyti.yettir. Bursa'da dutluklar harap olmutur. Ticaret Odas1 her sene 500 bin, 6CO bin dut fldanm1 kiiylUye meeeanen tevzi edtyor. Fenni dut bahf;esi yetitirenlere miltafatl naktiye veriyor. Halka kozacllgnniZm iktisadl vazlyetleri haklonda konferans verilmesi bunlar mmtak.avi tedablr olarak goriilmil~ttiir. Alttne1 madde Rusya'ya ve iran'a tohumun serbest sevkedilmeslnin hi.ikilm.et~ temin edllmesidir. Bu ciheti de encii1penimiz nazan itibare alarak raporunda:t tesbit etmittlr. Ahmet ~iikrii Bey- Efendim, tohumla alikadar rakamlan da zlkretmilerdlr. Fakat benim sorduklanma cevap vermedilet, ben onlardan bahsetmedim. Tohumculugumuzun Rusya ve .tran'da propaganda edllmesi mes'elesinde daha ~Wn.ullu esaslar tesbit etsek olmaz m1 dedlm..

781

ZABITLI\R

Sonra dutlarum.z; hakkmda umumi l}ekllde htikumetten baz1 temenniyabmiz yok mudur. Bunu komisyonumuz, ihtisas enciimeni daha ziyade tetldk etmilerdir. Bir de kredi mes'elesi hakkmda arzetmitim. Bunlara lutfen cevap versinler. R1za Bey- Elaziz'in kredi hakkmda bir temenniyat1 olmadigi ic;in enetimenimiz 0 hususta bir St'Y soy!ememi&tir. Umumi ~ekilde sarahatle yaZlll!Htlr. San'atlarm inkiafi, mua.mele vergisi umuma l}amildir. Tohumculann un.umi meta!ibat1 arastnda yalmz Rusya ihracatmm temini. Sami Bey - $iikrti Beyin dedi!H gibi d:1tlar hakikaten rn:J.htaci himayedir. H:ubi mnumiden evvel Bahkesir'de de oldukt;<'. mtiterakki ldi. Balik('o~ir'de a!}agi yukan Ehlziz kadar ipek <;Ikanyordu. Hatbi umumide her nasrlsa gerek milletimizin, gerek knmandanlanmi:r.m ve efrnd1m1zm teseyytibile aga<;lar tahrip edildi. Bugi.in yeti~tirmek icin ahalide bir arzu oldugu halde himaye gormemelerinden yeti!iLiremiyorlar. 0 itibarla mademki sanayi zira:tUea maduttur, evvelce diiyunu umumiye bu vazifeyi ifa ediyordu, fidanhklar tesis ediyordu, ve bunu te~v1k z1mnmda meccant'n dut te~zi ediyordu. Ziraat Bankasi do. tohumluklarn yardim etmek suretile ayni zamandn. dut fidanla~~ yeti;;tirenlere fnzla !{redi vermek suretile dutr;ulugu himaye etmesi hususunda Ziraat Bankasl nezdinde kongre vaSitasile teebbusatt,a buIunulm:.sml bendeniz ayr1ca rica ediyorum. Vehbi Bey - Efendim iiphesiz ki memleketin mustakbel sanayii iinde ipek men&ucat. sanayii pek parlak bir s:mayie roazhar oluyor, namzet gorimiiyor. Qiinkii ipek memleketimizln tabii mahsullerinden bulunuyor ipek mensucat1 tizerine memleketimiz evveldenberi i:}lenmi~Lir. Fakat ihmul edilmi bir sanayi bngiin tekrar balam~tlr. Bu itibarla bu klSlm sanayi hakkmda muhterem azanm tenevviir etmesi elbette muvaf1k olur. Yalmz :}imdi bendeniz Bursa ve civarmda istanbul ve Ankara civarmm ipek mensucat1 ihtiyacm1 binnisbe tatbik eden s<tha iizerinde raportor beyefendiden sual sormak. istiyorum. Bursa'da bir c;ok fabrikalar var, bu fabrikalarm bir kismi yeni tezgah!arla, yeni U?c;il~rle oldukc;a modern bir tarzda ~lemeg-e baladlklan halde bir k1sm1 da eski usullerle gidiyor. Eski usullerden demek maksadim; ipek mensucatl mes'elesi bir zevk mes'elesidl.r. Bir moda mes'elesidir. Rengini daima tenevvu ettirmek, insanlarm ~evkini, hahiini arttlracak surette i:}lemek ve yenile:}tirmek laztmdlr. Halbuki eskiden biliriz ki Bursa'da ipekli mensucat elli senedenbert a~ag1 yukan ayni desenleri muhafaza ediyor. Bunu mti~ him mensucat mtintesipleri dii:}i.inmeli. Ve iabrikalarma lazrm gelen desinatorieri, boyacilal'l, fen adamlarim e!de etmege gayret etmelidirler. Raportor beyefendi bir mes'eleden bahsediyorlar.

7S2

ZABITLAR

Bursa'da mii~terek bir apretaj miiessesesi vucude getirmek, bu fikir ne dereceye kadar taammiim etmil} ne dereceye kadar tekevviin etmek tizeredir. BOyle bir miiessesenln kat;a malolacag1 ve ne gtbt hlzmetler yapablleceglni kendi aralarmda tamim etml~ler mldir? Sonra kendi arzularx dahilinde her tiirlii mensucat miintesiplerinl memnun edebilecek bir surette itiliyebilecegini tasavvur edlyorlar m1? B1r de kredl mes'elesi var. Mensucat miintesiplerl evvela ~iiphe yok kl her yerde kolayhkla ve kabtu Lahammiil eraitle kredi bulamiyabilirler. Bendeniz zannederlm kJ lpekli mensucat sanayli memleket1mlzde inki~fa pek miistait bulundugundan kredinin diger nevilerinden daha ziyade istifadeye elverilidlr. Bundan maksad1m tlcari senetler iizerlne iskontolar ve emtia iizerine avanslardlr. Raportor bey gene buyurdular ki blr kredi miiesseseslnln viicude getirllmesi l}ayam arzudur, bu miiesesse emtia iizerine, emtiamn nlSlf ktymeti iizerinden avans verebilsln. Bunlar ipekli mensucatm kabili inkiaf olmas1 noktai nazanndan yapilabilecek vaziyetlerdir. Fakat bunlar hakkmda fikirler acaba takarriir etm~ midir? Bu avans miktan nelere balig olabillr? Bu arzettiglm hususat hakkmda raportor beyefendinin mufassal bir surette ve kongreyi tatmln edecek ~ kilde izahat lfltfetmelerinl rica edecegim. Hacr Mehmd Bey - Beyefendi arkadalmlzm ve Hilmi Naili Beyin ipekli mensucat hakkmda gt)sterdlkleri aHi.kaya teekkiir ederlm. ipekli mensucatimiz sanayii nefiseden ince bir san'att1r. Bundan 7-8 sene evvel pek az olan Bursa'nm ipekli tezgahlan otuz bee balig olmm;Jtur. inallah blr iki sene zarfmda bu tezgahlarm adedi binlere bal!g olaca.ktir. Kozacthgimiz istlhsa1 kuvvetini kat'iyYen kaybetmemi~tir. Bugiin Bursa'da milyonlarla koza istihsal ediyoruz. Yalmz yaptlacak tlcaret muahedeleri esnasmda bunlan mevzuu bahsederek kozalanmtz i~in bir lhrac; merkezi yap1lmas1 ~ayam temennidir. Dut agat;larmm 1slahma gelince: Bursa'da da bir borsa vardtr. Bu borsa marifetlle 7-8 yiiz bin dut fidam her sene tevzi edilmektedir. Ve en eskl bir agacm kurumu olsa bile kesllmesine asla miisaade olunmamaktrr. Yalm~: Yunanh'larm istllaSI zamanmda kasden yaptlan tahrlbat unutulmaz blr lieydir. i11te Bursa ipekt;Hlgi bu terakki devresine vasll olmu!ltur. Bunun daha asri ve modern bir ek.ilde olmas1, zevki daha ziyade tatmin ve celbedecek bir mahiyet almaSl i.;in bir t;ok ihtiya~lanmtz vard1r. Bunlar meyanmda Bursa'daki sanayi mektebi sxrf ipekli mensucat !JUbesi haline ifrag edillrse c;ok fayda temtn edilml.!} olur. Vehbi Bey - Efendim gec;en sene Bursa'ya bir tetkik seyahati yapllmltl. Filhakika Bursa'da koza mahsulu seneden seneye tezayiit etmektedir. Yalmz bu tezayii.dUn imkan derecesi ned.ir? Orao.a ooylendlgoln iizere kozacilik blr ev san'at1 mes'elesidir. Ve blr ailenin belli ball medan iljtiga-

78J

ZI\BlTlAR

1i olamaz. Yani bir aile biitUn senelik hayatm1 kozacillkla g~lremez, diger

ileri arasmda koza yetitirir ... Vekaletin blr miitehassts tarafmdan teerube yapt1rd1gm1 80ylenmiti. Bu, senede lki defa koza yetitlrmek suretile dut agat;lan yapra~ esa:>en miisait oldugundnn koza istihsaiat miktarmi bir sene zarfmda taz'if etmekten ibnrettir. Acaba Vekhletin bu tecriibesi ne gibl netlceler ver.m1tir? Miitehassts Tahir Bey Adapazarl mahallerinde bOyle blr tecriibe yapmlJ} ve muvaffak ta olmutur. Kozada kredi mes'elesi kendi kendine temin edllrn:ltlr. Ciinkii koza Bursa'da sat1llr. Ve yirmi dort saat zarfmda bedell miistahsil tarafmdan tahsil olunur. Bedeli mukabilinde verllen bir nevi vesika eger kozayl mubayaa eden tiiccar bedelini hemen tediye edemezse dlgerleri tarafmdan ufak bir mebiag ile derhal kmlabil1r, ve miistahslle temin olunabillr. Yani koza a~mak li ham madde li aynca kred.iye muhtac degildir. Ciinkii koza bah bama diinyada ge(fer bir maldlr. Sun'i lpek hakiki ipegin hi~,; bir zaman raklbi degildir, ve olamaz. sun'i lpegin hayat1 baka, hakiki ipegln hayatt daha bakadir. Yalmz sun'i lpegin hakiki ipek arasmda istlmali ayam tetklk ve miinakaa bir mes'ele olsa gerektir. Kozadan sonra gelen ham ipek fabrikalar1d1r. Bu fabrikalar az ~ok kredi ihtiyat;lanm temin edlyorlar. Bunlar kozalarml koza f1rmlarma tevdi ediyorlar. Ve tevdi ettikleri koza maddesi mukabilinde kredl allyorlar. As1l krediden miikiilat t;ekenler ham ipekli iliyen mensucat fabrikalarl oluyor ki - Bursa'da zannederim 11 kadar fabrika mecuttur. Ve 930 kadar tezgah vard1r. Bu fabrikalarda ipek sanayii diye mensucat sanayii nazar1 itibare almll', Miitehassts, fabrlkator arkadalanmiZm daha ziyade izah etmelerl laZim gellr. Bilmlyorum istanbul ve Bursa ipegini temsil eden arkada~ariDl ne it;in bu hususta soz stiylemiyorlar. ~ayam dikkat olan nokta bunlarm teknik, boya gmi ~eylerden azade olarak bu mensucat fabrikalarmm mallanru sUrmel{ veya m~terilerin zevkine gore imal etmek hususunda tiiccari tekilat yoktur. Bu nazan dikkati celbediyordu. Ham lpek fabrikalarmda nazarl dikkati celbedFn bir mes'elede biikfun mes'elesi oluyordu. Bursa fabrikalarmm imal ett1k1Pri lp~kler Avrupa ipeklerl derecesinde olmiyordu. Bursa'da bir FransLZ fabrikasma gitmitik. 0 kendl fabrikalarun lt;;in ipekleri U tarzda, Avrupa it;in 11 tarzda biikiiyorum diyordu. Yani iki nevi fabrika it;in biikiilen ipek amsmda bir fark vardtr. Gezenler goriirler ki miiteaddit kozalardan elyaf alm1yor. Ve raptediliyor. Fark U idi kl bizim mensucatiDltzda kullamlan ipekler daha kalm oluyor. Avrupa mensucatma sevkedilen ipekleri yerli fabrlkalar 1t;in ni~in yapmtyorsunuz dedigimiz zaman onlarm nesc; kabiliyetleri yoktur diyorlardl. Teknik ihtisasa taalh1k eden bu clhetlerin bilhassa tavzlhl Ii~.ZID1 gellr zannederim.

784

ZABlTLAR

Siikiiti Bey - ipek hie; iiphesiz ki en miihim bit mevaddl iptidalyedir. ipekll mensucata memleketimfzde lhtiyac; c;oktur. BUiyoruz ki Avrupa'da hakiki ve tabii ipek yerine kaim olan sun'i ipek var<hr k1 bu haklki ipekli nesdyatta bulunan bir c;ok fabrikalan korkutrnutur. Bu sun'i ipekten mamul ku~~rda dtinyanm her tarafma kiilli miktarda slrayet etmeA"e bala~tJ.r. Ve fiat itibarile tabU ipekten yaptlmt~ kumalardan c;ok ucuzdur. Ve boyle siise, fantaziye heves eden kimseler de zaten uzun miiddet devam etmesini eskimt>mesini mevzu bahsetmiyorlar. Daima moda mes'eleslni ileri siirerek ktstt bir zaman zarfmda ucuz bir para lie tedarik etmeyi nazart dlkkate altyorlar. Bu ltiba.rla bendeniz oyle zannediyorum ki sun'i lpek tabU lpeRe ka~t miithl bir afettir. Tabii lpekle c;altan fabrikalar acaba sun'i ipegi.n bu vaziyetinden endie etmiyorlar mt? Buna ka~t bir tedbir ittlhaz etmeyi diitinmlyorlar mt? Bendeniz bunu anlamak istiyarum efendim. Alaettln Bey- Efendim raporda blr santral mes'elesi mevzu bahistir. Bendeniz l:>u Rantral mes'elesini lyi anltyamadtm. R1't.portor bey kongtenin dllekler1 arasma bu mes'eleyi de mi soksunlar, yoksa kredi m1 yapsmlar d1yor, burasmt iyice anltyamadtm, lfitfen lzah etsinler.
Beh~t Bey Efendim tohum ihracatt hakkmda aldtA"tm malumatt arzedeyim. Zanmma gore en ~ok tohumlar Rusya'ya ihra~ olunuyor. Bir kac; sene evvel tesadiifen Kafkasya'dan gec;titim zaman bizim Tiirkiye'de satllmi olan tohumlarm ic;inde bir c;ok fena tohumlara tesadiif edlldi~inl pyam ltimat bir !(Ok zevattan i.ittim.

Tohum ve ipekc;ilik mes'elesl konuuldu~ zaman behemehal Bursa tecessum edlyor. Fakat ayni zamanda bugiin tohum ihrac; eden Bursa.'dan hie; bir tiiceartmtz ve- onun firmas1 harit;te tamnmamlttr. AldtA"tm mamulata nazaran istanbul'da blr veya iki Ermeni miiessesesi vardtr k1 yalmz Rusya ve iran'a tohurn lhra9 edlyorlar. Miitareke senelerinde bu firmalar Yunanlstan'dan itho.l etmi olduklan (pul ve salre ile beraber) Kafkasya'ya tohum ihrac Ptmiler. Ve bizim tohum ihracattmtz Kafkasya'da ~k fena bir testr btrakm~ttr. Bursa'da biiyiik bir fabrikaya sahip olan Ziya Bey nammda bir nt Tiirkiye'de ipekc;ilii!;in yalmz gii.zel bir boya fabrika ve imalithaneslnln testrl ile terakki edebllir demiti. Zannediyorum k1 ipekc;Ui~in terakklsi ic;in iyi blr boya fabrikaSllla muhtactzdtr.
RaportOr - Memleketimizde mevcut ve miiesses ipek fabrlkalart her nevi lnce ve temiz kum~lart yapmak kabiliyetlndedirler. Y:i~lntz. dokunan kumalan l)ihakkm boyamaJ~ temin edilemediR'l ic;indir kl bu santrala liizum g()sterilmektedir.

Eger boyle bir santral tesis olunur ve bl.zim dokuduRumuz kumalar bu santrallarda daimi halls boya ile boyamr ve temizlenirse biz Avrupa'ya daima rekabet etmek kabillyetlni gasterebil.iriz. Ve ayni zamanda kendlle-

50. 785

ZABITLAR

rine bir kredi v0nnek surctue blr kredi kabiliyeti gosterebilir. Buna binaendlr kl encumenimiz santrallardan bahsetmek mecburiyetini duyuyor. sun'i i9ek mes'eleslne gelince: Sun'i ipek memleketimizde hi~ bir zaman blze ne dokumak kablllyetini ne de yerli ipeklerlmi2e rekabet etmek kabiliyetini g0stE-reb111r. Qiinkii sun'i ipek malumu iillniz dalma ucuzdur. Ucuzluga ragmen sun'i ipekle dolmnanlar tabii ipekle dokunan kurna:?lardan hi~ bir znman ucuza temin edllmek imkam kalmamitir. Bu iti!:larla bendenize kahrsa sun'i lpek kat'iyyen ra~bet gormiyecek. Ve fabrikalar1m1z. dahili, tabli, Bursa lpe~lle iliyecektir. Sa.Iahattin Bey - Efendlm beyefendi tohumculuktan bahsettHer. Sanayi kongrelilne dahil midir? Yoksa ziraat kongresine mi verdiler? Eger san'at kongresinP verilirse malumu aliniz tohumculugun dflyunu umumiyeden bir eysi vardtr. Balangt~ bu tohumlar teknik olarak alakadar memurlar tarafmdP.n muayene edilir. Ve muayeneden sonra bandrol ~ktinde kutularm i\sttine bir ey yu.p:uJtirJ.1Ir. Kafkasya ve Rusya'da bu san'at eskiden Ermenl vatanda:;;larm elinde ldi. Hatta duyunu umumiye idareslnin bir ~ubesi de Ermenilerln idaresi altmda idi. Onlar U veya bu suretle bu vazifeden aynldllar, bir ikisi kald1, onlar da bizzat tohum yetitlrenlerden deglldlr. Bugtin tamamen Ti.i:rk'ti.i.r. iktisat Vekaletinin ziraat mudi.i.rleri ayni sistemde mu:J.yene yap1yorlar. Eger yapm1yorlarsa bunun hakkmda temenniyatta bulunalll!l. Qdnki.i memleketimi.zde tohum ihra~1 mi.i.hinl blr mes'eledir. Blr k1tu tohumun zi.irraa birakaca~t kar tohumu aynen satmaktan ~ok azd1r. Ve ?.i1;Ir bir san'attir. onun i~ln tohum ihrac1 memleket l~in mlihlmdir. TohumlanmlZa emniyet neye mi.i.tevakkif ise yapilmahdir. Tohum bizdc:' bandrola tabidir. Ziraat mlidiriyeti tarafmdan muayenesi yap1hr. Ve oyle harice sevkedillr. Raportor Bey- Bir cihetten sevkedilir, yalmz ihracat bunlarl rekabete maruz birakmittr. Kafkas cihetile Rusya'ya ihramm ve Iran taraflannda teebbiisatta bulunulmasim erbab1 sanayi temenni ediyorlar. Santral mes'elesi do{ttudan do~ya Bursa'blarm metallbl eklinde buraya gelmemitir. Hereke fabrikaSI mtidlirli Reat Beyin vermi oldugu raporda bu flkrt g{irdtik. Enci.imen, ipek sanayiinin inkiaf1 l~in gayet makul gordi.i.gi.i. i~in kongreye arz1 malumat etmek istemitir. Ve hakikaten sanaylimizln ink4!af1 il}in gayet elzemdir. Alaettin Bey - Beyefendi santralm iyl veya fena oldugunu mi.i.p.akalja etmiyorum. Benrleniz santrali kim yapacaktu. Yanl bir irket yapacaksa toplarurlar ~ralarmda yaparlar dlyorum.

Raportor Bey- Sun'i lpek Bursa'da heni.i.z i4].enmiyor. ipekli kurnalarrmiz

kar!mt~ d~ildir.

Bunadn Avrupa'lllar

~ok

korkmular, ve enternas-

786

ZABlTLAR

yonal, federasyon duiinmiiler ve satt merkezlerinde suni ipegl tabii ipekten aytrm::~.k ll(ir. yenl olarak (:;;ardon) nesciyesi kabul edUmitir. Biiyiilt bir ma~aza'i:l bunu sun'i lpek diye satmak isterlerse cezast vardir . Reis- Baka stiz lstiyen var mt?
iikrii Bey- Efendim tohumculu~umuz il(in beyefendi dediler ki: Rusya ne il(in almtyor, bendeniz gegen sene Rusya lie muhabere etmitim. Kafkas~ ya ve Azerbaycan'da tohum ~1kanyorlar, binaenaleyh bizim tohuullarunm\ ihtiya~ gostermiyorlar, yani oradan aldtgtmlZ raporlara nazaran :Rusya'di tohum sarfiyatt ll(in hari<;ten tohum ithaline hacet kalmamlttr

Yalmz hizlm tetkik edece~imiz iki nokta var, birisi iran, digerl Irak'tlt~ Bize civar o!mak dolaytsile bunlar iizerinde durmutuk, jimdl bizim ziraat miidlriyetlmiz bunlan tetklk edlyor. ve tohumlaruntzm saglam olarak istlhsalinl temin ediyor. Fakat firmalanmtz orada tanmmadtgt l((in emniye~ etmiyor!ar, bunu biz hiikfimetten temenni edelim. Orada!r.l f!ehbenderllkl~ vaSitasile :1.hcilarla bizi temasa getirsin. Fazh Rey - Bursa'da yapilmast mevzu bahsedilen santral hakkmd:i yukan tenvlr edildik. Bu santralm daha ziyade oradakl munferit makinelerin istihsallni ikmal maksadile talep edilen bir santral oldugu kana..: atindeyim; p~muk enciimenimizce de bazt mmtakalarda bu gibi sa.ntrala liizum goriildiigti ve aynen Bursa'da da boyle bir santralm ii~ yil.z elli. bin.. lira lie viicude gelecegi mevzuu bahsoldu. Pamuk enctimeni He ipek enciil meninin bu noktayt yeniden t-tkik etmeleri her halde faiedlidir.
aa~t

Reis- Memlekette bir ()Ok fabrikalar vardtr. Fakat bu fabrikaLar aync~ : boya l!;ln P!l son sistem alat He techlz olunamamtttr. Bu itibarl;a gereJi 1 dokumaclltkta. gerek ipekcUikte boyamak lgln boyle bir cantralm tesisin~ . ltizum gortiltiyor. Fakat bunun ne ekilde yaptlaca~t hakkmda sarih bir J fikir meydana attlmamtltr. Bilaharc diller sanLrallar mevzuu bahsolduA'u zaman umumu hakkmda miizakere edilirken belk1 makul bir neticeye varabiliriz. Onun i~in bu mi.izakereyi miisaade ederseniz kitfi g6rellm. (Muva.! tlk seslerD !?lmdi mes'ele kafi derecede tavazzuh etti.
oldu~

Sait Bey - Tecziyesl hakkmda. bir kanundan bahsettiler Fransa'da gibi bizde de boyle bir kanunun olmaSilit temenni edebillr miyiz? ~

Saip Bey- B1z de olmastm temenni edebillriz, esasen ce:?.a kanunu~ muzda bu !nsma ait bir madde vardtr. .: Vehbi Bey - Her hangi bir maim vasfmt ve ism.ini de~tirewk onlt diller bir ml'J yerlne siirmek biiyiik bir ciirmi.i tficcari addedildtg'lnden aADI cezayl. miist~lzemdir. Binaenaleyh sun'i tpe~i halis ipek diye piyasaya. siiren miiddeiumuminln takibatl ile cezaya miistehak olur. j Vedat Nedim Bey- ipek sanayiinln Tiirkiye'de ham maddesi mevcut~

78'Z 't

ZARln.Alt

piyasasr mevcuttur; bu ltlbarla en fenni teknlk noktal nazarmdan biiliin thtiyact tatmin edebilir. Teknik ~erait itibarile biitiin ihtiyact tatmin edecek bir Ube olm.aSI IA.ztm gelirken billa arkadalanmtz yerli ipeklerin Avrupa ipeklerl kadar tyi olmadtl[!;mt 80yUiyorlar, bunun i<;ln ne glbi teknik noksanlar vardtr; lpekll mesucat raporunda bunu izah edeceklerdl. Yerli fabrikalarmuz nes!( Jrabiliyetini haiz olmadigt i<;in ince lpekleri Avrupa'ya yolluyoruz, kabalanm 'riirkiye'de btraktyoruz, dcndl. Bunu izah etmelerinl rica ederiz. Celil Bey (izmir meb'usu ve i:j Bankast mudiri umumisiJ - Efendlm ben de bu mevzu iizerinde bazt ~eyler soylemek isterdim. Reis - Hay hay efendim buyurunuz. CebU Bey- Efendim bunl.dald ipek~ilik sanayli hi~ ti.phe yok ki bundan on be yirml sene evvelin nazaran tarakkl etmitir. Fakat hie;- bir zaman bekledlgimiz nPticeye vastl olamamt~tn. Ve hatta neticeden de hayli mesafe uzakttr. Bursa'da ipek mes'elesinl elc aldtgtmtz zaman tohumdan balamak Iazundll'. Ondan soma koza. sonra onun nesci mes'elesi gelir. Tohum mes'elesi bugun Bursa'da denilebilir ki ehemmiyetlni tamamen kaybetrnitir. Bir zaman yaln1z Azerbaycan'a, Iran'a degil Turklstan'a kadar sevklyat yaptbr ve memlekete buyiik sermayelcr getirllirdi. Bunun izleri hii.lii. bakidir; biiyiik kozahaneler ve binalarla o izler goriilebilir, bugun flu sanat mahvolmw~ denilebihr. Sebebi, Bursa'lilar degildir. Gene o san'atl yapacak kimseler orada mevcuttur. Orada bir mektep vardtr, peg ~ok Bursa genr;:leri o mektepte tahsil gi:irmti~lerdir. Istihsal ettlkleri tohumlar1 sevketmilerdir. Fakat barhi umumiden sonra vazlyet tamamen berakis olmutur. Tohumculugunu tekamiil ettirmek biiyiik bir kuvvete mutavakkif degildir. Biiyuk bir vukufa da istinat etmez. Muayyen has:tahklart vardlr. Hurdebinle muaynne edlp boceklerden salim t.ohum istihsal etmek gibi t>aslt bir tak.tm kaidelerden ibarettir. Fakat iran'da en ~;<>k tohum piyasasuu Franstz'lar tutrnUlardtr. Yunan'hlar da rakip olmular ve Yunanistan'. dJi bulunan bir lki tanunt Ermenl firmast bi21m tiiccarlarUDlZlll yerinl alPl~lardll'. Tiiccarlaruntz kuvvet gosteremiyorlar, bana soylediklerl Rus'larm tohum mubayaasmdan miistagni olduklart mes'elesi de tetkik ve yemden tahkika muhta~ttr. Orada iohumlar dejenere oldug-u tctn her sene o tohumlart degitlrmek leap etmektedir. Her sene haricten tohum getlrmek .mecburiyeti vardtr. Binaenaleyh mahallinde tohum istihsal olunmtyor, <tiinlctl lstihsal 'llunan tohumlar dejenere oluyor. Burada da gene Yunan'hlar mkiptirler. BUhassa ihracatm milijkiilat noktasmdan Bursa tohumculan fikayet .ediyorlar, i:iyle zannediyorum ki bu kongreyi yakmdan alakadar edebilecek bir mes'eledir. Koza Bursa'da sene, besene miktanm yii.kseltmektedir. Harbi umumtde birdenbire suku~ etti. Fakat sene besene bir ka~yiiz bin kilo cogal-

788

ZABrrL.\8

mak suretlle ve dut a~llklan lmar olunmakla gene ceryanm1 alcb. Yaln:ul efendller, toza lstihsallnl ~almas1 kl.fl detildir. Maaleset kaydeaeceti.m&. b1r okta vardu ki harbl umumiden evelk:i gibi giizel ve muntazam ipetf C)ekemiyoruz. Bursa'daki fabrikalar vaktUe P'ransa ve italya fab'rib:famf.. dan sonra haizi ehemmlyet olarak nazar1 itibara. almabllirdt. Gt\n ~tti:otf teknlk kabillyetler.lni kaybetmektedirler. Ve bu ltlbarlacllr kl Bursa'da m,:;.. taha&sis amele kalma~t1r. Hal1 haZU'daki amele ile ve bali hazll'dahkl fa$. r1kalarla lstihsal ettitimlz ipekler bizlm 1Btedl!lm1z nefasette detlldir. mthassa son zamanlarda memlektin tedlye muvazenesini ve iktisadi mu'vaz\.... nes1nt duzeltmek i~ln um.umen giSsterllen milll gayret IJ\iphe JOktur ki orada istihsalatm tamamen sarfedilmeslne hlzmet ve yard1m edeeektlr. Bti.l
pyam
~iikrandll'.

Fa.kat ipek~ilerlmizden bekled.Jtimlz ey mJ.Uetln ratbetlne ia.l't n~ mal ye~tl.nnektlr. ArkaclaiJlm Bekir Vehbl Beyin de iaret ettikleri gibt lpek mensucatJ. dotrudan dofruya becUi bir eydlr. Zevk mes'e~sldlr. HalL km zevkine ve modaya uygun mal yeti!itirmedigimlz takdlrde ger11 k~ demektir. Heplmiz giylyoruz, ve zevk Ue giyiyoruz, fakat efendller Oyi8 hatuhyorum k1 b1r zat Avrupa'ya gittlgl zaman da yanmda nUmune oJarall' bir ka~ Bursa ipekli mensucat1 gotiirmiitii. Bunlarl tetklk eden ipek~iler derhal demiler ki: ipek mensucatmda boya mes'eleaini hallediniz ve eger fabrikator.samz ~di fabrikaruza telgraf ~ekiniz sade krepdoln yapsmlar ve boyaya taaiUik eden kiSimlan lmdl ib&mal etsinler, yapmasmlar. Zira ati i~in ~ohretinizi derhal nakisedar eder.:. Bursa'da sanay1 ve fabrikalarm tegkilatl itibarile blr ~ok nevak1s1 vardrr. Bir defa fabrikalarm te~kilat1, fabrikayl tekil edecekler i~in mentaat temin edecek ekllde deglldir. Ekserisinin masrafl ~okt11r. Fa.kat rand1manf o masrafa tekabtil edecek hatta o masrafm falzlni koruyacak bir halde deiildir. Bunu Bursa'ya ait olmak iizere soyluyorum. Biitiin memlekete te~ mil edersek tabii kaldenln blr tstisnas1 vardlt. Ekseri smai tegkilatmuz bu illetle maluldiir. Fazla masrafl istllzam eden fakat randlmam az olau tekilat vardrr, Bursa da kendi memleketimdir. Crada kavlen too bin lirar Ilk bir fa.brlka tesis edilecegi zaman 25 bln lira sermayeli bir gahl8 veya btr heyet derekap o }lji yapmak i~in kendisinde iktidar goriiyor, ve fabrika. bor9la yap1hyor. Esasen tedav\il eden sermaye yoktur, bittabl ka.zanatmyorlar, ve i aklm kahyor. Bunu Bursa'ya. has bir mes'ele degil hall haZll' haya. tmnzda mevcut 'bir hadise olarak lddia. ediyorum, bu tashih edUmeUdir, kanaatindeyim. Bursa'nm hususiyetlerine gelince: iklye ay1rmak icap eder. 12Bursa'daki mensucat sanayll Bursa'daki ipek sanayii

. Mensucat sanayUnin de iki hususiyeti vardu. Evvela orada yeni yeni fabrikalar tesis ediyorlar, bunlarm i~inde modem tekiH'i.tllSJ da. a~ettt~

ZABITLAlt

)m~t:tllkla 'niaiUI

olanlan da var. Bir de otcdcnberi halkln al~t1g1 Cktide 'ft tc:r.gah!~n veya Mrf ku~uk <.uleleice bir ka~< tezgahm bir araya getirilme~~le y;;.,~,lni~) JdiC;iik sauayl le[ikllfltl vardu. Bu kii<::iik tc!)ekkiil halinde t:;ah~jlul,u ~i:~p~~ yok ki mu!;cmme! bir boyahaneye malik olamazlar. Ve resMmlac-t olmad1gmdan rnoday1 takip cdemezler. Zannediyorum. ki Bursa'da cienlln b~p:.~dilen santmi mes'elesini doguran bu vaziyet olacaktLr. Yani oyle bJr bovz1t1ar~e olmahd:r l>i h(>rkes ipcgtnt orada istedlgi ~ektlde boyatabilsm. v~' o' .. wegi al1p keudi miie:,sescsinde nefls kum~ yapabilsin.

Zanl'wi::liyorum ki esas mea'elc budur. ve hakika.ten mensucatimiZl blr cl;tJde pazara (;Ikarabllmt-k iGin f'n giizcl en dogru vasna budur. Bursa'Jtlar bunu ya kendi aralarmda yapa.rlar veya oir ahts ~Ikar mun[ha;;;tran bu l,Ve ugra.1ma.k uzere bir boyahane tesiS eder; mutehaSSlS kimya(;l'rierin ldareSl alLinda ve bir i.l.cret mukabllinde butim Bursa. mlisl.ahsillerlntl\ \'() fabrtkatorlarmm mevaddi iptldaiyesi gii.zel b1r surette boyamr ve ,lcazan~ ta temm eder. Bu sermayesi olan bir kim::~eyi cezbedecek derecede kuvvcLli ve na1i blr ifitlr. Memlekete de hizmett bilyilk olur. Demin bir arkarlannu.m sacla:mu iittim. Fiklrlerime Levaiuk edenlel'i soylemedcn ge(}cmiyeeegim.
~uzei

Blzdc Jnedi mes'elesi mevzuu ballsoldugu Z<1ntan bunu daima t,t!SL.'> Halbuk.i kredi baka, sermaye bi.&sbiltlin baka btr ;)eydir. "Ege.r mu.tedavil sermaye hatta sabit sermaye artyorsak bilhassa buna anu ihtiyat< etmek muhta~ olan kimselerm ment:aati iktizasmdandlr, )(tedi ise ticaret ha,tatmm yardimctsi olup ondan aynlamaz. 'l'lcaret ve kt-edt bnnlar birbirleri,Iin ~ok samimi muavin ve mu'*arilti olmal1d1r. Fakt ~redi t.es1s sPrmayesme girdigi zaman bu ekilde para alan miiteebbisler it;ll muz1r olabilir. Fakat ihtiya~ bunu yaptmyor. Ve neticecte Leebbi.i~ ak101 kalJ,vor. Bursa'da liphe:.lz sermayeaat olanlar cla var. Fakat ondan ev;,d nr:macak teknik noksandu Bunu lkmaJ etmek it;in evvel emirde mtitehu..:l.-u.'l o.mele yet.itirmek ve bunlan yetitirccek miirebbi kirnseleri bulmaK Jaz1md1r. Mesela: iloyayL 1slah etmek i~in kimyager lilznndtr. Ve sonra demm de >trzeti.igim gibi ipek istihsal eden fabrikalarm teknik kablliyet.lettru yii.k.o;Pltmck iktiza eder ki bizlm ihtiyaCimiZ olan mevaddt iptldaiye giizel bir surette elimi:te versinler. :;;u halde maruzattml hulllsa ettlgim zaman -lti ben Bursa'dan bahsediyorum- Bursa'll arkadalanma derim ki evvel!l zanaatlerine ait olan tekniki tekamiil ettirsinler. Sermaye kolaydlr, ve biitun Bursa 1stihsalatmm esas1 kredi degildir. Tekniki miitekamil bi. ~ekilde gO,stercUgimiz takdirde sermaye o eyin arkasmdan gide1 ve hatta kOljar. Bendcniz sanayii bu nokLai nazardan goriiyorum.
St't'm~yesilP. l;:an.~tmyoruz.

Reis -

Efendim zannederim ki mes'ele kafi derecede tenevviir etmi-

tir. .imdi musbet olarak enciimen raporunun bir maddesine itiraz veya bit maddesinin tayy1 gibi teklifler varsa onu arkadalar bir iki kelime ile

7YO

ZABITLAR

lutfen .izah buyursunlar. Cetal Beyefendi de noktai nazarlarm1 lzah ettiler. Teknik: kuvvetli olmalldlr dedller. Ve sanayi mektebinin ipekQilige terkedllmesinl temenni ettiler. Vak1a san'at mektepte o~renilmez, bilhassa fabrlkaya ytiksek ustalarm yanmda c;all~akla ogrenillr. Fakat bu a.m.eliyenin de !aides! inkAr olunamaz. Santral teklifi talik olunur. Reye ar.zediyorum, raporun heyeti umumiyesi kabul edilm~tir efendim. Ruznamemizde sanayi tedrisat1 mes'elesi vardt, vakit ge~mitir, isterseniz onu sabaha b~.rakallm. <muvaflk sesleril ~u halde yann tam saat onda toplanmak fizere celseyi tatil ediyorum.

791


Reis -

Rahmi Bey,
Seyfi ve Muhlis Etem Beyler,

Ki.tipler -

Reis- i~timaa. b~llyoruz efendiler, Doktor Yahya Beyin raporu okunacaktir.

!Doktor Yahya Bey raporunu okuduJ. Saylfa; 411 Refik Bey - Efendim beyefendlden iki sual sormakllgima musaade etmcnizi rica ediyorum, Anadolu'da seyahatlerim esnasmda ac1 suda ki:ipiiren sabunlar pek ~ok istimal edildigl ve bizlm sabunlanmizm lse m.aalesef act suda kopi.irm.ediginden dolay1 pek ~;ok yederde suriimiin pek az oldugounu gordiim. Acaba bl.zde am suda ktipiiren sabunlar neden imal edllmiyor. Veya imal edilm.esi ic;in hi~; bir tedabir ittlhaz edilmemi~ midir? ikinci bir mes'ele; bayag1 yagalrdan kuvvei muharrike noktai nazanndan lstifade 1~in bir teijkilat yapmaga imkan yok mudur? Yani Mazut yerine Kolza yag1 bunlarm istimali i~ln de bir flkir soylerlerse minnetta.r olurum.. Miibendis Vehbi Bey - Sualler tekerriit ederse fikirler dagoillyor. Raportor beyefendi herkesin sualine istedi~i tarzda cevap VE'remiyor, m.i.isaad<' ederseniz herkesin sualine ayni noktada cevap verseler daha iyi olur. Reis Miinasiptir.

Yabya Bey - Efendim; ac1 sud a kopiiren sabunlar sualine cevabm: Biliyorsunuz ki sa.bunlar yaglardan yap1hr. Fakat terkibi kimyevi:yeleri ve hikemi vas1flan bakadtr. Meselil: zeytin yag1 baljkadir, aralt yag1 ba~ka drr, en ziyade kopi.iren Siinlayt sabunlaridir, i~inde kopra yag1 vardtr, U!te bunlar ac1 suda daha iyi kopi.iriir. Yunanistan'a gitmiljtim. Kalkerli olmak. itibatile <act olan sular ic;inl kullamlan sabunlar hep bu cinstendi. Bizde kullamlan bu Sunlayt sabnnlal'l da her halde kopra ya~lle ar~IL ve koko yaglar1 He yap1lan sabunlardir, Iakat bundan boyle yaplimasma imkan olmyacaktu. Qi.inkii arttk memlekete araijlt yag1 giremiyecektir. Cihan plyasasmda bunlarm fiatlan buna miisait degildir. Refik Bey Bizde bu act suda kopuren sabunlar yapilmtyor mu?

792

Yahya Bey- Bfendim mahdut miktarda yap1byor. Ikincl suale gelince: Nebati yatlarm dojrudan dotruya mant ve sa.Ue glbl kuvvel muharrtke temlnlnde mahrukat makammda. l8tlmall masrafl korutmaz, 4;ok paha lubr. Vedat Nedim Bey - Efendtm sabun sanayllnln teknlk lhtiyagJan nedlr? Rekabet kabiliyetloln arttmlma& tc;in ne gibi tertipler Ilzuncllr? Sut kostlk memleketimizde yaptlabillr mt? Bularm 1zahmt rica edece~im. Yahya Be:r - Efendim zeytJn ya~t sanayll zeytinle ba}ar. Blzde maalesef zeytinlerimi.z cok lhmal edilml!} bir va:ztyettecUr. Harbl umumtden evvel bilhassa zeytin mmtakaJarnnJ.Zdan Ayvabk, Edremit fazla miktarda zeytin istibsal ediyordu. Mahsulii arttmna~a ~ c;areleri sayab111riz: Zeytinler vaktii zamanlle topla.nmab, bulunduklan yerler stirillmeli, dipleri gubreli su Ue sulanmalldtr. Bilhassa giibre kullamlmast faideden hall detildir. Gerc;e bizde koyun ve k~i giibresi kullamllyorsa da c;ok mahduttur. Son zamanlarda bilbassa kimyevi gubrelerden 'rOk istifade edilmitir. Vedat Nedim Bey- Fabrikasyon ihtiyac1 yok mu? Yahya Bey - Miisaade ederseni:z arzedeyim. zeytin toplanmast da belli bah bazt kavaide tabidir. Zeytinler toplanma esasmda smklar vasttasile filizleri kll'lhyor. Bu da ertest sene mahsulii.n az olmasm1 intac edlyor. Bizde maalesef topraklar uzerinden toplamyor, baka yerlerde i.se ~ar .aflar iizerlnden toplanmaktadtr. Toprak, toz, enlJahl madeniye ile birle:jlyor, zeytin yaglarmm terklbine de tesirat icra ediyor. Bu mues.sirlerden blri de zeytln sineklerldlr, bunlar da zeytinlere musallat oluyorlar. Cok zarar yaptyorlar, i~te bu gibi l}eyler zeytlni harap ediyor. Gert;i hiikumet .son zamanlarda bununla miicadele ediyor, fakat yalmz hiikiimetin degil zeytlncllerln de miicadele etmesi ve bununla sistematik surette ugratlmast lftztmd1r. Her hiikfunet zeytinle az c,;ok aliikadardu. Zeytlnlerin toplamr toplanmaz tasirhanelere gonderllip derhal taslr edilmesl Iaztmken bizde maatteessiif yaptlmtyor. Giinlerce bll'aklllyor, ve sonra !fermanteJ ediliyor. Nebatatl ziraiyenln noksanllgmdan balk zeytinIerinl anbanna atabilmek l~in olmu~ olmamt~ bakmaytp, t;ukurl&r at;tyorlar, oralarda blr miiddet buaktyorlar, bunun sebebl ise yagm fazla olmaSl l~inmi.. Bunu bendeniz baz1 yerlerde blzzat gordiim. Halbuki bunlarl topraklara gommektense aga~lar iizerinde kemale erineiye kadar b1ra.kmak ve ondan sonra toplamak tabii daha lyidlr. ~te biitiin bunlar zeytin, yalltlarlrnlzm nerasetini ihlal eden sebeplerdir. Memleketimizde sutkostik yapllablllr,
~i.i.kii

tabiat maddeyi
gu~tur.

ya~bilmek

iC<in ne lazunsa hepsini verm~tir. Bu itlbarla sutkostik, yahut soda dolltru-

dan dogruya tuzdan yaplllr. Fakat yap1Imas1 cok

Ve bizim

i~in

cok

793

ZABITLAR

masroiltdtr. Soda iki usulle yaptlir. birisi LOplan usulii digeri Solvey usuliidftr. Bunlan tetl~:ik ettim, Solvey usulile yapmak gih;tiir, ~Jiinkli memleketimizde Amonyak yoktur. Fakat Li.iplan usulii mcmleketlmizde tatbik olunabilecek bir usul iken yapmamakhgmuz garip bir mes'eledlr. Zira memleketimizde mevaddt iptidaiyc tamamen mevcuttur. Yapmakllglmtz Iazun gelir ~Asit ~Julfhikl yapmak i~in de memleketimi1de tuz mebzuldur. Bunu evvelil 1kibritiyeti wdyom \a~ :-;o~ J y~pnbiliri?.. Kibritiyeti sodyomdan da soda yupmak iGin kiret; ve komiir kullanla:;o.nnciir. i~te bu ;;vreile svda yapabiHriz; usul ve ~erait ~;ok baslt olmakla beraber maalesef Y<lptlam::lnll!jli!". Bunun yaptlmast memleketimlz igin ,:ok f<tideli olacakttr .
mamt<~

.Seyfi Hey- Efendim zeyUn yagt ve nebati yaglar ve sabunculuk mes'cle:>l mev:.~uu bahsolurkf'n bit meg'elenin de dikkate ulmmasmt rica edece-

gim
Blr kac senedenberi sabuncularrmlzh zeytin yagc1lanmtz arasmda ba~ hyan miicadelemsi bir hareket vardtr, Sabuncular, araljit yagt zeyitn yagmdan daha ()Ok ucuz oldugu iGin bununla lrual ediJen sabun zeyti.n yagmdan yaptlan sabundan daha ucuza mulolur; dcrler. Zeytin yag1 miis!.ahsllled l~ hoi zcytin yagi kullamlmasmt ve ara~il yagmm da giimriikten muafen get;irilrnemesini isterler. Zeytilt l"Ckoltesi her zaman muntazam !fekilde elde edilemiyor. Ve esaseu ancak bu memleket ihtiyacma tekabiil ediyor. Az rekolte oldugu senelerde zeytin yi\gl piyasast bitdenbire yi.ikseliyor. HariGten bilhassa Yunanistan'dan sabun ithal ediliyor. Bu da memeteketin aleyhine oluyor, sabit sabun randunanmm elde edilmesi i~in, Ara~it yagi bugiin memleketimize muafen ~irmeli derler. Bu vaziyet kar:;nsmda bir zeytin yagt siyaseti ortaya ~1k1yor. Memleketimiz zeytin yagt mustahsilidir, daha nefis bir ~ekilde istihsaline .~arft gayret edilmelidir ve Beyefendinin buyurduklan giiJi gerek zeyt in in toplanllljsmda ve gerek biblhare taslrhanelerde hem ucuz hem de neiis yag elde etmege <;abiimahdtr. Bu suretle zeytin yagt da lhracat emtiamtz meyanma dahil olabilir. Yoksa yemekllk olarak kullam.lan yaglarm sabun sanayiinde istimali dogru degildir. Zannedersem zeytin ya~t ktymetli bir yagdtr. Ve bizim yaglartmlz lyi istihsal edilirse c;ok nefistil. :;ilmdi burada di.i~ftniilecek iki mes'ele "Uardtr: Yaglartmtzt nefis bir halde imal ederek ihrac mt edelim, yoksa ayni ~ekilde btraktp sabunculukta mt kullanahm? Yahy& Bey - Efendim o mes'ele hakikaten bir zamanlar edildi, hakikat !iUdur:
milnaka~a

Biz pahah olan zeytin yaglartmtzt iht"a~ ederek yerine ucuz olan Ar~it yag1 ithal edersek r;ok iyi olur, ve esasen zeytin ya~mdan sabun yapmak iktisadi bir curfundiir; sabun l!fln aramlan CY kimyevi evsaf1d1r. Avrupa'da en adi ve kotu yaglart sabunculukta kullamrlar.

79-t

ZABITLAR

Meselft: Pamuk yaglarmdan Avrupa'da sabun yap1llr. Bizim zeytin yaglarumzdan sabun yapmak gtinahtu-. Zeytin yaglarunrz1 ihrag etmeliyiz. Fakat imdi buna imkim bulunamiyacaktu-. Zlra zeytln ya!P siyasetimiz cihan zeytin yag1 s1yaset1 1le alf~kadardlr. Son zamanlarda. zeytln yajt1 piyasasl miith! bir bubran ge!{irmektedir. Harbi umumiden evvel zeytin yaglarumz her tarafta iyi mii~Jteri buluyordu. Qunkii o zama.n nebati yaglann kullamlmas1 taammum etmerniti. Halbuki harbi umumide bilhassa nebati yaglarm kullanllmaSl muhim bir surette fazlalao~tt. Nebati yattlarm sanaylde lstlmali hususunda ingiliz'ler ve Holanda'lllar son zamanalra kadar rakip bir vaziyette idiler. Fakat sonra birleo~tiler, ve 20 milyon ingiliz lirasile blr trust yapttlar. Zeytin yag1 i9in miihim bir cepbe aldllar, bu cihan zeytin yag plyasasmt cok du,imdiirecek bir vaziyettedir. Qi.inku olnar bundan sonra da fiatlarm tenziline dogru gittner. Ve bugiin vakt1le 8-10 ingiliz'e kadar olan meta IP.mdi bir iki ingHiz Urasma kadar dft~ii!Jttir. l''ransa, i:lpanya, italya., YunanisLan bu teekkulden :;:arar goren memleketler meyanmdadir. Biz ise maalesef bu vaziyetimizle zeytiuyal(t ihra~ eden memleketler arasmdan 91k1yoruz Qiinkft kendi istihsalimiz ancak kendimize kafl geliyor. Halbuki bizde 60 mUyon aita.g vard1r. Onlara sistematik surette bakar, aJ.larsak bizde hemen, hemen (220) bin ton zeytin yagt istlhsal eden memleketler arasma gireblUriz. Sabun yapacagimJZa yaitlarirniZI tasfiye etmeliyiz. Yenecelt blr hale koymahyiZ. Tas fiyeden iki iaide elde edllecektlr. Blrlnci defa hamlzl.yeti allnacaktlf ki bu klSliD yemeklik clarak istimal edilecektir. Saniyen hamizt havi olacak klsimlardan gayet ucuz sabun elde edllecektir, Burada dikkat edilecek nokta sekiz asltliden qaA:Ismi yemege tahs1s etmek ve ondan fazla asitlisini i8e ancak kar~t:t.tarak ve sabun yaparak kullarunaktlr. Qiinkii zeytinyagi ne kadar fena olursa olsun ondan yalnlZ bama !';abun yapmak dotru dellldlr. Hullsa. sabun blr ~ok eylerden :fa.zla halkt!'l ihtiyacl meyanmda oldulundan onu miimkun oldutu ~adar ucuz yapma1Jdll'. N.blamettin Bey - Ara~t ve zeytin yatlari hakklnda tenevviir etmek 1stiyorum. Beyefendi izah etsinler; sabun fiatlan son zamanlarda. te-nczzill etmi~~Jtir. bu her halde zeytlnyaii !iatmm dili}mest ne alakadardll". Demek k1 yaptlaeak olan arapt mileadelesinden bir netiee ~lknuyacakttt. Aeaba bey nelmilel trostlerle temasta bulunma.k ve blr ekille J.stJhsalltunw onlara raptetmek, mtinfertt kalmamak daha do!ru detil midlr? Mtblferlt kaldlllmlZ zaman hem ham ve hem mamul macideden kaybediyoruz; J.stihaall ne kadar tekemmiil ettirlrsek ettlrelim., daha evvel muo~ terly1 temJn eylemet lblm.dtt.

795

ZABITLAIL

Yahya Bey- Zeytinyai!;l piyasasmda flatlarm diil?llleslne ispanya bt\yuk bir Amll olmutur. Blllyor.sunuz kl ispanya en fazla zeytlnya~ lstthsal eden memJeketlerden blridir. Gegen sene bel} mllyon ton lstlhsal etrnilerdl, bugun maa.lesef zeyt1nya~1 ispanya'da bir memleket mes'esidlr. Binaenaleyh cihan zeytinyagl piya.sas1 bundan <;ok miiteessir oluyor. Bizim i~Jin de yapllacak bir mes'ele var, bir rniktar zeytlnyagi ihra<; edebllirl'i:. Fakat bunlar lyi tasfiye edilmil} olmahdlr. Qiinkii zeytlnya~ tasfiyehanelerl bir ve yar1m asitliyl ~ok ararlar, fazla fiatlarla satm allrlar, ve tasflye edlp kupaj yapar, sonra gene tabii bir koku ve lezzet verebilmek i~in biraz yajt karii}tmrlar, bu suretle bamiziyetln derecesine fazla ~esirl

o!maz.
Bekir Vehbl Bey- Zeytinya~l ve sabunculuk memleketimizin iktisadi hayatmda muhlm bir mevkl ~gal etmese ldl belk.i bunun uzerinde bu kadar tevakkuf edllmezd1. Bendenize oyle geliyor kt zeytin ya~c1llk ve sabunculuk memlekette iktisadi vaziyeti lyi kavranacak ve 1slah1 mlimkun olabilecek bir mes'el~dir. M21alesef ne zeytin yagclllk ve ne de sabunculuk blzde teknik ellerde de~lldir. Son zamanlarda fenni miiesseseler bu i~le alakadar olur gibi gozuldiyorm da hie bir teknik teliekkiil ~imdiye kadar bununla aUUtudar
olmami~tll'.

Biz Sl'ltiz asitlisine kadar zeytln yaglar1 yedigimiz gibi pamuk ya~la rile kari!,!IIlllfln vai!;lan da yiyoruz. Halbuki zeytin yaglanm ya hiikil.met veya bu i~i k~>ndisine menfaat edinen miiesseseler iyi bll surett.e tasfiye ederek bh inri nevilerini ihra<;, ikinei derecede kabili t>kil olanlan memlekE'Lin taamm.im er:iilebilecek :jekilde g1das1 haline irca etseit;!r kabili ekil olnuyan kt<;ttnlanm da ~anayide prunuk yaglarile ve bizde chemmiyetli surette c;1kan baltic vng-lnrlle sabunculukta kullansalar her halde boyll:' teknil:: bir vaziyet cari oiBa meml<>ket iGln naf1 olur. Mademkl mcmleketimizde lie mumunl'ye muvata: olarR.k 1hracnt yapm:ldJgtrnlz takd1rde bundan gf'ne biz muta7.arnr olacagtz.
0 rniiP:;.>e&-:>lf'J'ede pe-k ziyade maorah dai c.lm:yflc::!.k kimyahaneler tf'lli:;. o!Ua:!bilil. Bu kimyahanele~. memleketin yiyecegitle in.hsis ~dilen ya~1arm

muayye;.t bir ~"itli;;inde:I f::tzlasma mi.isaacte eLm'"rnelidir. ihrarat yagtmn da hit: bir su>E'tl,' mahlilt ve fazla harniZI havi olm.1mamna dikkat etm(>Hdir. Soma ba ..... ~;rol mu yapL~tJrrtcakbr, eiik~t mi koyacaklar 'bunlat'l dn ehemmlyet!e na,m~'! rlikkate almalidr. Her halclc mag!)ur' Vt' hzla humizi y:-o.tHan harice sevl:etmeklE' kendi kf'ndimizi baltahyoruz. Ciiukti gondetdi!!imi~ niimuneye m11v:~f!k olarak ihracat y~1ptigtm1z takdirde bundan gene biz t:mtazarnr ola~.:al';17.. Diger cihr--ttca: memleketc g1da olaruk arzcdile11 7.cytin yajl,larmm fQzla miktarda 11e.mlzi olmamast hususunda laz1m gel<"ll mlless~elerce rn:lla miktarda rc!iabir ittih<lzlm tekllf E>dccegim.

79(}

ZABITLAR

Sabuncularumz i~in de, sabun dl.ye dort yiiz senedenberl yapttklart gibl bir p~ zeytinya~ abp bunu aoda, ham tuz ve klre.;le kal'lttnp yUzde klrk suyu havi bir madde meydana .;tkaracaklanna blraz daha teknik almalan tavsiyesinde tulWlacattm. Memleketimizde kiilliyetli miktrda pamuk ve zeytinya~t ~Iktyar. Senede bir milyon kilo bahk yalt lhra..; edlyoruz. Bunlart yak pahasma ihra!i etmektense sabun yapmak daha makul ve daha kl\rh blr ~ alur. Acaba memleketimizde blr act su sabunu neden Qogalmtyor? SOnra en giizel cigekler memleketimizde yetiti~i ve esans yapmak o kadar kiilliyetli vc zP.h..'Iletli olmadttr halde bunu yapmak bizde nl~in taammfim etmiyor? Bendeniz bu noktalann tetktk edilmesini teklU ediyorum. Yahya Bey - Sekiz asitliden aagt zeytin ya~larmt tasfiye ederek yemekte kullanmak laztmdtr. sekizden ve en nihayet on asitliden fazla olanlarmt tasfiye etmek dogru de~lldir. Bu yaglan tasfl.ye etmeden pamuk yaglarile sabunculukta kullamrtz. Haha yag1 dogrudan dogruya ve ~k giizel yemeklik bir yagdtr. ve onu bu hususta kullanmak ~k giinahtrr. Itriyat mes'f'lesien gelince bu da hakikaten ihmal edilm~tir. izmt~ havallnde harbi umumiden evvel kekik otundan memlekete seksen bin lira girrniti; bu havali, zlraatgi arkadaslarlmtz da bilirler ki, blr .;ok kouklu Qeklerle doludur. La.kin bu takdir edilmiyor. isparta, giil memleketidlr: gill yqmm ne kadar ehemmiyetli bir servet oldutu malO:mdur. Bulgaristan lhracatmm y\tzde otuzunu gill yagt tekil ediyorm~. Bizde maalesef giil bah~erJ ihmal edilmUjtir. Gtdalart tefti mes'elesine gelince: Bunu hlfztsslhha kanunu halletmektedir. ~imdlye- kadar bu hususa ne belediyelerce ve ne de ehrern9.netlerlnce !tina edilmlyordu. istanbul ehrem2.net1nin raporlarmda goriilecetl ver;hUe sarfett!~mlz g1dalar r;ok acmacak blr vaz1yettedir. Sabunlar1 tetklk ettlm. BunlarJ da yUzde ylnni be ma~U olarak buldum. Bilhassa fena sabunlar gerek toprak lhtiva etmesl gerek hamtzmm yiiksek olmast dolaytsile kumrujlarl tahrip edlyor. Amerika'hlar bunu tetJdk etm!~Ier<:llr. Fena sabunlar yiiziinden servetin senede mllyonlarca zarara u~adt~m gormtilerdir. Bundan tpekli kuma!llar tabli .;ok mi.iteessir almaktadrr. bunun i.;in, sabunu da diger maddeler gibl bir ~k tahdldata tabl tutmu~lardrr: Bunlann evsaft, hamtZmm ne mlktar oldue-n i.izerlne yaz1Imast mecburiyeti vazolunm~tur. Beten aJjaiJ. hamlziyeti kimyeviyesi olmtyan sabunlarm sattlmasma miisaade edilmez. Muhlis Ethem Bey - Efendlm, gerek lhracat, gerek. ithal!t emtiasmda olSun blr ~P.Y go2.ti.k.uyor: Nizamettin Beyefendi ~aret ettiler. Yalmz strast gelm~ken Ur:tSmt arzetmek isterim ki sanayicUerim1z ne de yapsala.r satamadtklannt bilmezler. BWlu miirakabe etmek vaztyetinde de~dirler. Qilnkti kendlleri mallarm harlr;te ne dereceye kadar ra~bet goriip gijrmedlklerini tay!n edemezler. Bunun yeg:lne ~aresl benim noktai nazanma gore bir ihracat Nirosu harici emtiaya tahsis edUen ve hakiki mi.ite-hasSlslardan

797

ZABITLAR

miirekkep bir biiro vi.icude getirllmelidir. Bu, sanayi ~ubeleri.ni kontrol mesabesinde clacaktrr. Bunun te~ekkiilii, yalmz ihracat io;in der;il, sanayii milllyemlz tc:;ln de Hl.ztmdtr. Hilmi Naili Bey - Efendim raportor bey harbi umuminin ihdas ctti.gi vaziyet dolayLSile Avrupa'lllartn ay ~,;i~,;e!/;i yagma abtlklarml soylediler. Bu hakikaten <;ok barizdlr. Hatta imendifer hatlar1 boylarma ay ~lo;e~ dikerek ya~ i.stihsal ederler dediler. Avrupa'lilar allIyor da biz neden aharntyoruz Dikkat edilecek olursa goriiliir ki ebirlerden maada, i~erilerde zeytinyagi bilinmez. Kandillere J.Jjtk ve hastalara ilA~,; i~,;in kullamllr. Bu da gosteriyor .:i zeytinyagi sarfiyat1 i~ln hi~,; bir propaganda yapllmatmqtu. Arzetmek istedigim nokta budur. Yahya Bey Esasen memleketin smai tekil::\tt itibarile mii sait olmaswdan dolayi her ey yetiebilir. Bu ay t;i~,;egl mes'elesi tizerinde ge~en sene tecriibe yaptldt. Fakat nakliye tarifelerinin pahaltligl dolayiSile muvaflak olunamadl. Son senelerde Ruslar ve Bulgar'lar bu sahada ~ok muvaffak o,mu~lardll'. Hatta bugtin Bulgar'lar ay '<1t;e~i tohumu iruac; ediyorlar, ben bu mes'eleye ait yaptlan tecriibeleri bizzat taklp ettim, gordiim. Laz1m gelen muaveneti goremedigimden muvaffakiyet hus1l olamamatlr. Yagh maddelerln ziraati t;ift~_;llcr i~_;in de en fazla kar getiren bir eydlr Seyfi Bey - Efendim sabun sanayii mevzuu bahsoldugu zaman bunun yanmda blr de gtliserin mes'elesi meydana I}Ikar, maliunu iiliniz giliserin sanayii bizde yoktur. Bundan bizim memleketimizde hit; istifade etmiyorlar, zannedPrim ki sabun fabrikalari umumiyetle gtliserin istihsal ediyorlar. Evet bu yagm sabun imali kabiliyetine hit; bir zaran olm1yor. Sabun randtmam aza.Imad1g1 halde bu madde de elde edilebiliyor. Blr ka~ milyon kilo sabun imal edildigi halde bundan lstihsal edilecek bir kao; milyon ktlo glliserin tamamile gaip ve bu suretle biiyii.k bir servet zayl oluyor. Zannederim ki: Otoklav tesisati da o kadar biiy\ik bir masrafa muhtat; deg1Idlr. Hatta kullamlmaSI da guo; degildir. Bendeniz her halde bu g11iserin sanayiinin de memlekette tesis edilmesinin c;ok muvaftk. olacagmi zannedtyorum. Yabya Bey- Efendim, bendenlz glliserin mes'elesini tetkik ettlm, glliserin 1ki suretle istlhsal olunur, birisi beyefendinin soyledi~i gibi hamlZatl ahmiye ve- glliserini yekdigerinden aytrmak suretile ki bir taraftan glliserin, tasfiyehanesine, di~er taraftan ham1zat1 ahmiye sabun fabrikasma gider. Sabuncular istanbul'da bir kooperatif halinde toplamrlar ve orada sabunlu yaglarm giliserinini aymrlarsa ikl bdyiik i.stifade olur: Birisi kaybolacak olan gtli.serln kazamlmi olur, ikincisi sut ltostik yerine ucuz soda

798

Z.!BITLAR
~ok !aidesJ vardir. Ondan doJay1dlr kl sanayil miitekamil memleketletde bu ekildeki imalat ile sabunculuk ufak sabunhanelikten Qlkllll bii.ytik sanayi haline gum~tir.

kullamllr. Bunun

Sabun sularml c;lkarmalt ta. var ki: Bunu bendeniz tetkik ettim, !latta Yunan'lllar :i::zmir'de ufak bir tesisat yapml~lardi, bu fabrika buglin harap bir haldedir; bir ~ok mUll servetler gibi bu da heba oluyor; fabrika, harap bir haldedir, aletleri 80kiiliip gotiirl.llmti ve mahvolmutur. Memlek(>tte glliserin istima!i c;ogalmakta<:llr. son senelerde 60 tonu bulmutur. Oilist>rin bJlhassa mevaddl infilakiye sanayiinde kullanlhr. Ma11imu alileridir ki bu miidafaai memleket ilerile alakadar bir mes'eledir. Bendeniz v&ktile temas etmi.tim, daha zamam gelmedigini, c;Unkii fabrikalanmizm bunu yapamiyacak bir vaziyette oldugunu soylediler. Cevdet Bey - Efendim kongremiz sanayiin memlekettc inkiafl ve milli tasarrufun temini iqin toplanm~tlr. Gerek zeytin yagclllkta ve gerekse sabunculukta istime.l edllen mevadd1 iptidaiye hakkmda raporlarda ve suallere verilen cevaplarda hep vardir, yapllamiyor, yapaca~IZ sazleri var. Mese!A yag mes'elesi: Bulgarlstan'da ay gil;egJnden yag c;Ikarthyor. Bizde de susam var, susamdan yag r,,akarllamaz rn1? Susam zeriyat! terakki edece~ine giinbegiin diiiiyor. ikinci bir madde olarak gtil yag;ImiZI mevzuu bahsetmek istiyorum.
UZ,
ya~1 Bulgarllitan'a al}agl yukan bizden intl..ltal etmi~tir, biz sanm.iioras1 tP.ra.kki etmitir. Acaba alfl.kadar olan enciimenimiz bunun inkiaf ve terakkisi hakkmda ne diiiinmiittir ve neye karar vermitir. Ortada bu da yoktur.

Gill

Sut kostik mes'elesine gelince: Bir zamanlar c;ok ugratl~tm i~in bunu terih etmek isterim, idyorlar ki tuzumuz yoktur, ve yahut miktan kafi
de~ildir.

Ve bunn tahlil edebllecek, tslah edebilecek elektrigimiz yoktur. Biraz izahat vermelertni rica edece~im. Yahya Bey - Memleketin elektrlldemesi halckmda proje tahakkuk ederse bunun istihsali miimkiin olur. Cevdet Bey - Efendim memlekette tuz. olan blr yer vard1r ki orada elektrik vard1r. 0 da Qam altl memlahasidir. Bir zamanlar muhasebe mtidiirliigiinde bulundugum diiyunu umumiye tuz idaresinin 340 senesinin tuz imali hakkmdak1 vesikas1 elime gec;ti, Tiirike Cumhuriyeti dahilinde tuz lmal edllen mahallerle fiatlanm ve masarifatml gosteriyor. 340 senesine alt bu yektinda goriiyorum ki ~am a.It1 memlaahasmda 98 milyon kilo tuz 91karmlIZ. Biitiin sudan c;lkan tuz miktan da 041,988,895) kiIodur. Kaya tuzu ihracatmuz.da o sene (11,663,108) kilodur. Bu c;am alti
mebzt,~len

799

memllhasmda 341 seneslnde sut kostik !mall i~in te~Jebbiisatta bulunulm~tur. Ve bir talip gelmi, resmen miiracaat etmlljtir. Sut kostik fabrikaSl diinyada 'l:annediyorum kl: ikl veya iic; yerde vardrr. Blri Rusya'da, blrl Mekslka'da, di~erl de galiba ingiltere'dedir.
Ge~en ->Pne ~ok iyi hatlrllyorum. s.~dlk zadelerin bir vapurile Hamburg'a Rusya'dan lhracat yapiimi~Jtir. But ko.sti~in mevadd1 lptidn!yesi mebzul fakat ma<ttteessiif istifade etmek ;lares! yok gibidir. Tuz resmt maliyetl itibariie bu imal edilecek sut kostik i~in bizim ~am alt1 memlah::tmiz c;ok giizel yap1Iabllecek bir yerdir. Memlabada en <;on siStem elektrik cihaZllll halz lmalil.thanemiz vardlr.

imaliltimiz Plektrlkle yaplliyordu, !Jimdi ~am altmda mevcut elel<trik istasyonumuz muattal bir haldedir. Yahya Bey - But kostik ~ok entresan bir mes'eledir. Ge~ende arzettlgim gibi mevaddi iptidalyesl de vard1r. But kosti~i birlnci der~ede elektrikle yap'J bilmek iQin ~ok kuvvetli tesisat masraf1 yapmak lazimdlr
~ok kiilfetli ve masrafll tesisat ister. Bendeniz tetkik ettim. 600,000 liradan faz!a tesi~at masrafma liizum gosteriyor. Avrupa'da bile elektrik cereyam gnyet ~Jk olan yerlerde terakki ve teekkiil etm~tlr. Sularda...'l yahut vasati Almanya'da oldutu glbl linyltten gayet ucu1o1. ve bol olarak Istihsal olunan yerlerde bile kilovat1 ancak yirml para Ue ~alltyordu. ({iinku enerji c;ok f:tzla sarfediyordu. Blzde c;am altmda l yapmak mi.imkiin de~ildir. Tesisat yapmak i~fn de imkam maddi yoktur.

ikinci mes'ele bir miidafaal memleket mes'elesldir. Hakikaten biz harbi umumide bunun c;ok slkmtlSIDI ~ektik, mahzurlarm1 gordiik, o zamanlar sutkostik gelmedi ve sanaylimiz ~k slkmti cekti, sut kostik mes'elesi sanayli nesciye i~in de ~ok miihim bir eydir. Adeta lazunt gayrlmiifartktfr. Yarm obiirgiin pamuk sanayiimizin inklaf halinde zaruri blr eydir. iuglltere'de sabun sanayiinin !nkiafm1 takip ederseniz sut kostik sanayii ile miivazt olarak gitti.gini goreceksiniz. Bunlar birbirinln miitemmimidir. Sut kostlk sanayli ayni zamanda pamuk sanayii ile de muvazl bir sanayi UbesicUr. Qiinkii beyazlatmak lc;in yalmz ve yalmz sut kostik ve bunun miirekkebat1 klmyeviyesi kullamhr. Vedat Nedim Bey - Efendim, gerek zeytlnyag1 sanayiinl ve gerek sabun sanayiinl a.Iakadar eden zeytin ziraatlnln toplanmasma, enstitiilerin te:cskiline ait !11fahi malfun.att dinledlk ve ~ok miisteflt olduk, yalnlZ l.sterdik ki enciimen raporlannda bunlar madde halinde gijsterilsln, goriiyorum kt enciimen raporlart te:csvlki sanayi kanununa ve muamele vergisine en ~ok ehemmfyet veriyorlar ki bu zaten umum1 encfunen raporundad1r. Fakat asll kendl lhtlsaslari dahilinde olan mes'eleleri unutuyorlar, diin akamki ipek~illk sanayii raporunda da ayni eye ahit olduk. MutahasSis enci.'tmen raporlari daha ziyade kendi ubelerini alakadar eden hususat hakkmda bizi tenvir et~00

ZABITLAR

slnler. Eler raporda butUn bu suallere cevaplar verilseydi bu uzun mtinakaata mahal kalmiyacakti, ve tam, miikemmel bir rapor olacaktl. GOl'Uyoruz kl: raporun ekslklliU boyle bir takun mtinaka~ta yol a~1yor. Enctimenlerden bunu rica etmek 1steriz: Raporlaruu dotrudan dotruya kendl mes'elelerlne dair istihsal ve siiriirn teknliflne ait maddelerle doldui'5Ulllar, diller hususatl umuml enctimene terketsinler.
Bekir Vehbl Bey- Efendlm; bu sut kostlk Uzerlnde ;ok tevakkuf edildj, Raportor beyefendJnln buyurduklan gibi bir ubeyi, bir istihsaU mus takllen dii~tiinmemelidlr. Sut kostik lstihsall deyince sut kostlkle beraber t;Ikacak ve attigmiz takd!rde sut kostlttn pek pahallya malolmasma sebep olacak mevaddl da sarfedeeek noktalar diifuunelidir. Bendeniz tahmin etmlyorum ki: bizde blr sut kostlk fabrikas1 yq1yabilsln, ~iinkfi orada killliyetli miktarda kllor gaz1 ~lkacaktrr, o klloru nereye aarfedeceklerdir. Memleketlmizde k1lor sarfedilebllecek hiQ bir nokta yoktur. Odejavel c;lkacaktir. Bunu nerede sarfedecellz, binaenaleyh bunlarm hepsini atsak ta yalmz sut kostlki alm~ olsak bile her halde blzim sarfiyatumzd.an pek fazla olan blr Jstihsal yapilacaktlr. Binaenaleyh bOyle memlekette yapJldtktan sonra uzun mfiddet Jliyemiyecegl, blr lkl sene sonra zararla kapanacagl muhakkak olan sanayli, sanayl kongreslnin teVlk etmemesini rica edecetlm. Sonra; zannedersem tenevvfir ettlk, mes'elenin muzakeresl kafidir.
Vedat Nedlm Bey- Burada mt1nakaa netlcesinde tebellt1r etmlf noktalarm rapora ilbesini ve o suretle heyeti umumiyeye gelmesinl tekllf edlyorum. RaporlartmiZ teknlk noktasmdan ~;ok malftldiir. Trtkotaj raporu, lpek ve klmya sanayll raporlar1 da aynl noksanla malilldtlr, gortiyorum ki beyler miitehasslS olduklar1 bran1m raporunu noksan olazak bize verm1lerdlr. Sanayi kongresi vazifeslnl yapmami blr vaziyete dfi4ecektlr.

Reis- Efendim, saz istiyen arkadaljlar var, fakat miizakerenin kifayetlnl reye vazedJyorum, mtlzakeren.tn kifayeti kabul olunmqtur. fillmdl burada miiz!lkere neticesinde hatua gelen blr kat; esas vardtr:

Bunladan blrisi: Zeytin ya~cJJ.Igmuzm bir mahre; bulmaSl ve buhranm ontine g~llmesidir. Evvela bu yaglan dahilde lstihlak edellm, bllihare mlktarl c;ogalmca lhracat yapar1z, bir mal ki memlekette istihsal olunuyor, vikayesi miisellemdir. Bunu memlekette sarfetmeyip te mutla.ka ihra(} etmek dogru degildir. Fakat tabli bereketli senelerde istihsalM ;oiahr ve istihlA.k miktarmi Marsa tablldir ki harlce gondeririz. Buna dair blr ~ok rapor vardrr. Bu raporlarda bir f1kra hatuhyorum. Bu flkrada ilAveten yalniZ mii essesat1 resmiyede detil, bi.itiin memlekette zeytln yatJ. lstihl.8.kinin tminl i~ln muhtelif yollardan ~a11~1lmasi temennl.sinl Jzhar ediyor. <Cok dolru mes'eledir.) Yahya Bey- Blr 4ey nave
etme~e

li.i2um gor\iyorum. Bllhassa yag sa-

51

-801

ZABITLJIR

nayu l'fln cok muh1md1r Cunku gelecek sene yag sanayu cok muskul b1r vaztette olacaktrr Cunku her emtlam1zda oldugu g1b1 yag sanaynnde de aym vaz1yet tekeu ur edecekt1r Yagcllatm mevs1m gelmeden evvel yaglar1 her ne pahasma olursa olsun satmak mecbunyetmdedirler Bmaenaleyh ~lmd1k1 ~1b1 gelecek sene (30) bm Ingihz llrasma yaglanm!Zl satacag1z Belki de daha fazlaya, s1rf fabnkator veya yag cshabr az zamanda malm1 paraya tahv11 1~m her ne pahaya malolursa olsun satmak mecbuuyetmdedtr BIZ bekhyeceg!Z ve gene zeytm yag1 Ihrac edeceg1z, ve ett1kten sonra memlekette yag buhram ballyacaktlr (funku art1k yem gumruk tar1fes1 bunun memlekete gmnesme 1mkan buakmam~tir Yem gumruk taufes1 k1Iosuna (20-3C) kuru~ res1m vazetmJ.Stu Bu vak a me111Iekette bn yag p1ogram1 te~kll edecektlr Reis - Ikmc1 b1r tekhf daha vardu Bekn Vehbi Bey soyledller, hukumet tarafmdan enst1tu yap1lac.ak ve baz1 mmtakalarda Istthsal olunan yaj2la!lmlzm b1r kisml sanay1de kullamlacak ve muh1m bu k1srn1 da hance sevkolunacaksa thrac olunaPlara b1r bandrol konulmasmt temm "e Turk zeytm yaglarm1 hal!Ce resm1 muesseselerden ~ehadetname vermek ~uretde htles1z ve tem1z b1r halde sevkolunmahdtr Keza dahtlde lStlhlak olunan yaglarm da 1pt1dai degnmenlerde !Stlhsal olunmasma mam olmalldir, cunku halk bunun yuzunden 1yr ve tem1z yag ylyemiyor Bugun, baz1 sahlllenmlz mustesna, memleket1m1zde halk zeytm yag1 yem1yor, sonra bu yaglarm 1censme pamuk yag1 kaushnlmak suretlle yaglar taA~s edtlivor, pek tabndu kt halk ah~madigi um boyle fena yaj2lan y1yemez I~te boyle fE'na. olo.n yaglarm tem1zhgme dikkat etmek ICm yapilacak tahhlhanelerm enstttulerde olmasmt temenm edehm
~ukru Bey Musaade buyurursunuz efend1m Bu hal yalmz yaglarttmzda deg1l sabunlanmtzda oa vardu Mesela Aymtap ve Mers1n havaltsmde c1kan sabunlar ktrll, kumlu ve kueclldn Tabu bu koc fena testr ynpmaktadtr

Reis - Efendtm, gerek tcftts ve gerek tasf1yey1 mlll'akabe edecek tesktlli.tm Iabmatuvarla1da yaptlmastm temenm mahtyetmde olarak huk:umete a1zedelun Yahya Bey E~a~en

htfztssthha kanunu bu mes'eley1 halledtym

Reis - HlfztsSillba kanu'1u yapabtllr, fakat kongrenm temenntyatt boyle ya.Imz zeytm yaglarmm dei!Jl butun yagla.rm ve mesela gul yagmm da 1slah edllerek yam tahlllden ger;erek bu nev1 IStlhsalatlmtzm ktmyahanelerden banduolla r;Ikartlmasl yolunda b1r adtm olacaktr Bu nokta1 nazar tabil derhal olacak degtldlr Yalmz esasl1 bu temenmd1r Bunu Sihhtye kanunu du3unecet1 g1b1 beledtye kanunu da buna datr ahkam koyacaktlr Fakat as1l Iktzsat mes'elelenle alakadar olan IktJsat Vekalett muessesatlnm da bunu nazan dlkkate almas1 laztmdtr

802

ZABlTLAlt

Bekir Vehbi Bey- Bendeniz arzettim. Yalntz bunu ne zeytin ya~1 ticaretlne ne de zeytjn yag1 amUiertne .sekte vermlyecek ~kilde tedvinini diil}iini.ilmesi kaydim da rica edecetUm.
Rels- Tabii efendtm, kabill tatblk bir ey olsun, esas 1tibarile bu ta~ oniine geljiilmesi ve ydlarmuzm dahilde ve harllite siiriimiintin temini iliin liz1m gelen tedbiri ittihaza iktisat Vekaletinin allkadar olmas1, enstltiilerde ve borsalarda tahllller yapllarak bunun kontrol edilmesi temennisi... 0 halde imdi yd projesini reye koyuyorum.
~in

Kabul edersinlz deitil mi? (Kabul sesleri) kabul edilmltlr. imdl bundan baka zannederim blr giliserin mes'elesi vardlr. Bu iktlsadi bir teo?ebbiistiir. Deniliyor kl: Sabuncular blrleSlnler ve sabun sanayUnin temerkiiz ettl.gi yerlerde giJiserln istihsal etsinlen Bu temenni kongrenin temennlyati meyanma girebillr. Zeytinyag1 raporu bltmitlr. liJlmdi smai tedrisat ktsnuna geliyoruz efendtm. (Smai tedrisat raporu Nizamettin Bey tarafmdan okundu). Saytfa: 497 Nlzamettin Bey - Efendim tedrisat mes'elesinl tetkik eden encfunenimiz k1Sa bir hulilsa yapmakla iktifa ettt. Endimen burada bu raporla karlSmiza hususi mi.italeatla degil umumi mUtaleatla 1;1klyor. Programw1za dahil olan bu mes'ele hakkmda muhtelif yerlerden tetklkat yap1hp merkeze gonderilmemltir. Onun iliin enciimen sadece serl bir itigal ile iktifa etti, boyle klSa bir raporla huzurunuza lilktl. Yoksa bu mes'ele ~;ok vasi ve ehenuniyetlldlr. Ve daha geni. tetklk edilmek icap ederdl. Maamafih bl!Ahare daha &kl bir tetkika tahammiilii vardlr. u esaslar dahllinde tetkikata gtriilmek 18.znndJr. Bunu iili klSIDa aymyoruz.
1-

ilk, ve orta tedrisat1 smaiye

2 - Yiiksek tedrisat1 smaiye 3 - Nihayet, hulitsa. ilk ve orta tedrisat1 okuyorum. (okudu.J Salt Bey- Efendim raporttir bey sanayii nesclye mektebi hakkmda temennide bulunmulllardtr. Bendeniz de bu temenniye itirak ediyorum. izmir mmtakasmda bir sanayi mektebl kurulacaktl. Maalesef kurulamadi, bunun kurulmaSJ i~;in kongren1n iktisat Veklletlnden temennlyatta bulunmaSllllll kararlatll'llmasmt rica ederim. YUksek tedrisat mUntesipleri Erkam harp zabiti mesabesindedlr. Erkan1 harp zabiti yeti~en evvel bizim sanayiimizin kiiliiik zabite ihtiyac1 vard1r: Yanl amele ve ustaba.~ma Bize her l]eyden ziyade lazmtdir. Diin aqam arkadal}lal'UlllZdan baz1lar1 evvel emirde mal1m1zm nefasetini temin etme~i tstemll}lerdi, bunun iliin de mtitehasSis amele hizimdir. Daha ziyade ali tahsil gormiil} yiiksek kabiliyette mtihendisler sonraki mes'ele olmalldtr.

803

ZABITLAR

Yuksek muhendisler yetl!jtlrmek LShyorsak Avrupa'ya talebe gonderLriZ Fakat bu tall o1arak kalamalldlr Evvela amelemn mutehassJS olma.s1 lazlmdJr Sanayl ve Madm muesseseleumn bner kurs ac;arak mutehassJS amele yetistirmeslm ve o amelenm d1~er mmtakalara tevzum :;;1fah1 b1r tekllf olarak arzed1yorum Bekir Vehbi Bey - Efendun, bendemz, memleketm sanay1 taks1m1 uzeunde fevkalade ehemm1yet ve bastretle hareket eddmesm1 tekhf edeceglm, goruyorum k14 -5 scned1r memlekett(' b1r Sinai hava es1yor, memleketm san'atkara 1ht1yaCI vardu San atkar yetllitlrellm, sanay1 kurslan gece mektepler1 a-;allm, Maar1f Vl:'kalet.l buna ehemnuyet versm Sanay1 enst1tulen ac1lsm tarzmda b1r cereyan var Bu cereyan bugun buyuk blr dlkkat ve basuetle tetklk ve tahllle muhtact1r San'atkilr arz ve talep kaIdesme teb'an yetlIr San'atkar, san'a\. muesseseler1 olmaymca yetlrnez, evvela, san'ata lhLiyac gosteren muesse.!.eler vucude gellr, ondan sonra onlarm muhtaC' oldugu sanatkarlar yet1su Bmaenaleyh memlekette san'at muesseseleu teessus etmedikqe bunlar memlekette san'at mektebl acmaga Iuzum gosterecek derecede taaddut etmedlkge boyle sun'i teekkuller, teessusler beyhudedir Tar1h1 acallm, bu memleket bundan 50-60 sene evvel butun v1Iayetlerde sanay1 mekLeb1 aC'makla meljgul olrnutur Bura.da hafldlm hormetle karLladigimlz M1that Pasa merhum bu lI buyuk b1r gaye edmm1st1 ve her v1layet mer!tezmde oulundugu zaman sanay1 mekteb ara1d1 Fakat memleket bunlaldan pek az fa1de gormustur Cunku yet1sen erbab1 sanay1 b1r san'at muessesesme baglanmad1g1 I<;ln Cliktlktan sonra ya polls olur, ya katip olutdu B1zcle san'atkilr 1k1 tarzda yet1s1r, Bumc1s. mesela b1r demirCI on 1k1 j-asmdakl <'Ocugun kendmden daha fazla okutup san'at muessesesm1 1lerletmek l<'In lazm gelen teebbuste bulunur Onu ya Avrupa ya. gonderlr, ya.hut baska san'at muesseselerme l}lrakllkla ver1r, ondan sonra da kendl muessesesmm bMma ge~1nr Bu suretle batmdan batma hem muessese buyur, hem de cocuklar o muessesemn ehll olarak yettlr Ikmc1 ta1Z, mensucat lmalatanell'u, yahut sanayu z1ra1ye atleyeleu ve sa1re memlekette a<;1hr, hem de bn v1lilyette 15-20 tane ac1hr, bunlarm her b1r1 1~m 15-20 er san'atkara Lht1yac1 vard1r 0 san'atkarlarl bulmak 1rm bn 1ht1yac hissedlln, o zaman o san'at muesseselerme denlr kl call.4tlrdigmtz san'atkarlar 1cmde kab1byetll ve az ~ok tahslii olanlarl lazun gelen yerlere gondenmz, bu lkr sene staJ yap&lnlar; callsmlar ve Slze daha naft olarak gelsmlen Bu 1k1 tarzm hancinde san'atkir yetltnmek 1-;m yapacaguniZ her turlu teebbus, gayret ve fedakarllk nlhayet akamete mahkumdur Klmya tahsil eden ofor olur, :auaat tahsil eden polls olur Bu mes'elcde d1kkat ve basuet laz1md1r Yam bugun Istanbul'da ~u acilmahdlr, Izmu'de bu acllmalldu, Ankara'da b1r enst1tu vucude getumebdir tarzmda btr karar venlecek kadar memlekette tetklkat yapJlmamistlr Bu yetlerden yetlsecek san'atkirlau k1m ve neres1

804

Zl\lllTLAR

tenmlye edecek bunlar (tlkttktan sonra serserl ml olacaklar? Yiiksek tahsil mes'elesine gelince: Evet btzlm en ~ok kolay gordiigiimiiz ve suhuletle takip etti~lmiz mes'eele yiiksek tahsil mes'elesld1r: Ellnde biraz paras1 olan hti.kiimetin yardtmile Dariilfiinunda rlyaziyat ve saire tahsil eden (iocutun Avrupa'ya gonderiyor. Fakat bunlar memlekette saha bulamadiklarl i~in gayretleri heba oluyor. Blr ~ok arkadal\llanm1z var. yuksek tahsil gormi.iler, fakat mesleklerlnln tamamen gayri muhitlerde ekmeklerlni kazamyorlar. Bendeniz musbet olarak kongreye unu arzetmck lstlyorum. KiiQiik san'at sahlplerlnt te&vlk edelim. Qocuklannl kendl san'atlarmda daha vAkil: olarak yetitlrstnler. Get;en sene Gh'eson'da fmdiklarda blr hastallk zuhur etmltj, halbukl Gire:.on'a fmdtktan o sene 10-15 milyon lira girecekken biitiin ftndiklar, mahvoldu, bu hastaligm ne oldugunu maalesef kimse bilmlyordu. Fmd1k baht;esi sahlplerlne rica ettim, siz zengin insanlarsmlZ, gocuklarm1Zl llim ve san'at yerlerlne gondertnlz, fmdlk yeti;,tiren yerlerde amele girslnler, ~ahsmlar, fmdt~m hastahklarmm naSll tedavi edildi.gini ogrenerek memlekete avdet etsinler. Bah~elerlnde nafi bir Surette ~ahl}smlar .. Eter memlekette zemin miisalt lse o vakit mektepler Malun, miisait o san'at muesseselerinde yetitlrecelimlz .san'atkil.rlan Avrupa'ya gondrelim. Ora.da tctkik ve tetebbu ettlrellm, ve san'at muesseselerlne bu suretle yardunlarda bulunahm, fakat sun'i bir hava ihdas etmiyelim. sun'i olarak sanayi mektepleri a~mtyahm, ~iinkii talebeye kendilerine yaramtyacak ~ey ler ogretilecek demek olur. Bu hususta kemaH dikkat ve basiretle hareket edilmesinl rica ederitn.
de~ilse

Tevfik Bey - Efendim; bendeniz, evvela tedrisat hususunda ali tah si ml, iptidai tahsil mi dabs. miihimdil' miinakaaSl i(tin Emrullah Efendi merhumun Tftba a1ac1 hlkA.yeslni hattrlatmak isterim. Bu miinakMaYl biluzum addederlm, her iklsi de la21mdtr. Yalmz l}unu Have etmek lstiyorum kl bu sanayi mekteplcri adet itibarile tahdit edllmekle beraber ayni zaman da but.iin l}ubelerl ihtiva. etmesinl gozetmeyip her mektebin o muhltin en ltOk ihtiyac oldugu ~ubeleri ihtiva etmesi lii.ztmdn. Tanmm1~ blr Avrupa sanayicisi bendenize dedi kl: Bazt sanayi mekteplerine bugUn Yugoslfl.vya, Romanya, Polonya, Qekoslova.kya, Bulgaristan'dan binlerce a.mele gelir, bunlar oramn fabrlkalannda ~ahnlar. Altl ay bir sene sonra tekrar memleketlerine avdet ederler:t. Oyle zannediyorum kl; memleketimizin en muhta~t oldugu bir smlf igi boyle hazulanabilir. Blzde bir fabrikaya Avrupa'mn en modern makllerinden bir makin{! getirlr korsunuz, ba~ma koydugunuz amele maatteessi.if kahvede nargile i~<mek zlhnlyetlle orada c;al~1r. Makine ne kadar modern olursa olsun Rasyonel bir tarzda i~letmek lmkAnl yoktur. Memleket dahilinde. 'bumi vucude getireblbnek ic;in i~inln ekseriyeti

805

ZABITLAR

boyle <;alu~ma tarzma ah.l}ml lnsanlardan olmalldir ki bunlar ya ecnebl olmab, yahut memleketimiz i~<;ilerinin Avrupa'ya gonderilmesini temin etmelidir. Bu nazari ve hayali bir :JeY deglldir. Memleketlmizde <;alu~an bir ecnebi mi.iessese hukiimete bu hususta hatta mtiracaat bile etrnil}tir. Bu pamuk mensucati yapan bir lrkettir. Hangisi oldu~unu bilmiyorum. Bir <;ok amele gonderme~e musaade rica etmitir. Rica edecegim ey kong renin bu ~kli muvaflk gorerek bu hususta hiikumetten temenniyatta bulunmas1d1r. Arzettlgim bu madde hakkmda bir de takrir takdim ediyorum. Refik Bey - Efendim encumenimizin raporunda ilk veya tali tahsil ihmal edilsin, yuksek tahsil tercih edilsin diye bir kay1t yoktur. Umumiyetle bu tahslllerin luzumu aynl derecede gosterllmitir. Bu tahsil mes'elesinin yanmda bir de baz1 arkada~nmlZin pek hakb olarak temas ettikleri yet~ t1rilen san'atkarlann ~;alltlfllmasi mes'eleis vrdir. Bu husus cidden tetkike deger bir mes'eledir. i<;imlzde elektrlk miitehasSISI blr arkadal} var kl bugful ispirto inhisartna intisap etmil}tlr. Acaba bugiin elektrik l}lrketlerimizde bir miitehass1sa ihtiya<; yok mudur? Bu zatl neden dolay1 memleketimizde i yapan biiyiik elektrik irketleri kullanmiyor da ispirto inhisarmda hizmet gormege mecbur oluyor. Bu biiyiik bir marazdir, ve bu marazm tedavisl zamam art1k gelmt~,~tlr zannediyorum. Bu boyle oldugu gibi Debagat tahsil etmi diger bir arkadarmlZ var ki; bugiin s1rf Almanca bildiginden Hariciye Vekaletinde memurdur. Size soranm: Acaba debagathanelerde bOyle mutehasslSa, Frayberg debagathanesinden mezun olmU:<i bir arkadaa bugiin liizum yok mudur? GOriiyorsunuz ki mutehass1s yetitirirken memleketimizde ifayi vazife etmesini temin edecek tedabire de ihtiya(j vardlr. Bu tedabir fikrimce kolayca almabllir. Netektm iktisat Vekaleti Maden irketleri nezdinde Turk Maden muhendislerinin ve Ti.irk san'atkarlarmm istihdam1 i~in pek giizel tedbirler tatbtk etmekte bulunmutur. oyle ki; her ecnebi mUhendisin yanma bir Turk muhendisi ve her ecnebi san'atkarm yamna bir Turk san'atkan terfiki mecburiyeti vardlr. Bu mecburlyet diger ecnebi sanayi mumessillerl nezdinde de ternil edilmeli ve bu suretle yetlen genclerimizden bihakkin istifade ediimelidir. Yiiksek tahsile gelince Bunun diger bir tahsil kadar liizumlu oldugunu, ci.inkti onlarm memlekette naz1mhk vazifesinl goreceklerini demin arkadal}larrmiz pek giizel izah buyurduklarmdan aynca tekrara liizum gormiiyorum. Yahya Bey- Efendim; haklkat.en bu yiiksek tahsil mes'elesi ~;ok miihim bir mes'eledir. BUhassa yiiksek tahsil goren genclerimlz bfiyiik iimitlerle Avrupa'ya gldlyor. Avrupa'da biiyiik kiilfetlerle ~;ah~Iyor, fakat sonra

806

ZA8ITLAR

lnkisan hayale ugnyorlar. Ve nihayet memur oluyorlar, bOyle blri evvelce kimyager oldui!;u halde b11ahare burada memur olmutur. ikincl mes'eleyl i~;aret etmek isterim, o da san'at mekteplerinde kirnya br~laruun ihmal edilmi olmasldtr, sanayi mekteplerinde elektrik~,;llik, muhendisllk hakkmda maliimat verilmekle beraber kimyanm esaslar1 hakkmda da eyice fikirler verilmelidir. Saip Bey - Efendim; arkada~ beyler buyurdular ki; sanayl mekteblnden ~Ikan efendiler bir i~ bulamlyor, binaenaleyh meslekleri hariclndekl ilerde ()ahlyorlar. Her memleketin ihtiyaci nazan dikkate abnarak o san'at mektebine o Ubenin ilavesi muva!1kt1r. Mesela: izmir'de sanayi mektebinden I(Ikan talebeler tornac1 ve tesviyeciden baka bir I,!CY dei'Uldir. Halbukt izmlr fabrikalan bugiin ytizlerce miitehasslS ameleye muhtac;t1r. Fabrlkamn yetitirdigl ameleden ya.Imz tic; ameleyi tahsile gonderebildik.
Hac1 Ethem Bey -

Bursa lpekc;lligi mes'elesi raporda unutulmul,ltur.

:ilavesini rica ederim. Efendim; sanayi mekteplerl hakkmda bir ey arzedeceaz gok tahsil gtirmfu.l, sanayi mekteplerinden diploma alml~ muteh::~.ssls amele ve ustabatlarl vard1r. Bu ameleler kendilerlne kat'iyyen c:all.'5RCak yer bUlarnlyorlar. Qiinkti kendilerfuden daha az mutehaSS1S olan klmseler daha ucuz yevmiyeyi kabul ediyorlar, fabrikalarda yanh blr rli~Unce olarak biraz fazla para vennek yuzunden bu az mutehasslSl kabul ediyorlar. Malumualiniz ameleyi istihdam mes'elesi amelenin ihtlsas mes'elesi fabrikanm randtmant ve orada kullamlan maklnelerin hayatl i<;!n c;ck miihim blr eydlr. Kendlslne bir motor teslim edilen blr amele buyiik hatalar yapabilir; Fabrikay1 muattal b1rakablllr. Ticaretl bahrlye bunun ic;in bazt tedabir almitii. Gemllerde kullamlacak c;arhc;t ve ustaballarm blllmtihan !!ehadetname alml olmalart hakkmda zanne derim, bir ni:z.amnarne neretrni$tir. Bendenlz oyle diiiiniiyorum ki fabrlkalar da ara stra teftil} edilmeli, miitehass1s amele kullanmaga sevkedilmelidir, vak1a .:-!lemleketimizde mutehasszs amele pek tazla dei!;lldir. Fakat istihdam i~in bir yol ac;tlsm, zannedlyorum sanayl mudurlerl bununla pekala mel}gul olabilirle"!'.
Seyfi Bey ~im; memlek~timizde

Tevfik Bey - Bendentz de Karadeniz ktsmmda bir h1zarC1llk QUbesinin ac;tlmasmt t:>kllf edlyorum. Bfr de takrir vereceglm. Muhlis Ethem Bey - Bu bir rnualllm ve talebe rnes'elesidlr. Bugunkii sa.nayi tedrisatmda kullamlan mualllmlerln vazlyetl tetklk edilsin. Etter ehliyetli blr muallimln eline talebe ge~erse nerede olursa illsun Amerlka'da da Tiirkiye'de de iyl yetiir. Onun ic;in iktisat ve Maarlt Vekaletle~i tetkikat yapsmlar. Bu adamlar haklkaten ehll mldlrler, dei!;il midirler? Ehliyetli J.seler kalsmlar, degilseler yerlerfnl yenl yetlmi ve burada bekliyenler doldurur.

807

ZABITLAR

Saip Bey - Efendim, Refik Beyefendl fabrikalarda !;alim.akta olan bilhas.sa hukiimet tarafmdan yelretirilmesi ve Avrupa'da tahsil g6rmi.i~ genl}lere yer vertlirken ecneb!lere yer verilmemesi fikrini ileri siirdii. Refik Bey - Hay1r tefrik edilmelidir dedim. Saip Bey (devamla) - Teviki sanayi kanununda buna dair madde vard1r. Muhlis Beyln gayet makul bir tekllfl vard1r. Avrupa'dan, Belc;ika'dan miitehasSis getirllmltir. Fakat bunlardan kat'lyyen istifad~ edilmemi:,tir. Eski zihniyetin hakim olmas1 ve eski muallimlerin bunlarm ihtisasmdan istifade edememesi buna sebep olmu, tasfiyeye lddetle ihtiya~ vardu; bendenlz de bu temenniyi izhar ederim. Bekir Vehbi Bey - Pek az bir ey sbyliyece~im. ArkadaImlz Tevfik Beyefendi buyurdular kl: Karadeniz mmtakasmdaki sanayi mekteplerine bir hazarclllk ubesl nave edilsin . Evvela biz sanayi mekteplerini a~madan evvel o sanayi mekteplerinin yetitirecekleri talebeleri memleket nas1I hazmedecektir. Dfu}iinmemiz arttJr. ~imdi Tevfik Ali Beyefendiye soranm; senede on tane hizarcJ yetU~ti rirsek ka!; tanesine i bulabiliriz. HJZarCJllk deyince kiitiikleri el hizarlarile c;ekip te yevmiye yarun veya iki metro murabba1 tahta yapan insanlar deA-U htzar ma.kinelerinln ba:,ma gec;ip on yinni metro murabbam1 idare eden insanlar yetlt.irmek mevzu bahsoluyor demektir. E~er be hizarcJ i ba~nna gec;ip be tanesi al} kalacaksa boyle bir teebbiisii derhal reddederim. Yok ei?;er erkama istinat ederek bir hizarci Ubesi a<;Illrsa senede on 30 senede 300 tane h1zarcmm yaama.sr h\zund1r. Mtihendis mekteplerini ve saireyi btiyle hesat;~ ederler, bu memleketin 300 miihendise ihtiyaci vardu. Bunlar 30 senede devreder, ifayi vazife eder.
Aa~I, yukari senede 10-12 talebe ~Ikaran bir miihendis mektebi ac;maA-a ihtiyal} vardir. E~er 300 hizarciya I yoksa bu memlekette yalyamazlar, bu fikrin reddini talep edeceiDn1.

!)evket Turgut Bey - Bendenlz sanayi mekteplerinin Islahlm yalmz miitehass1s c.elblle tslah edilecegine kani de~ilim. Bunlarda ilk once mesIeklerine dair bir ak, sevgi uyanmahd1r. Muvaffak olmak ic;in en birinci mesele bw:lur. Blzde sanayi mekteplerine meslektf'n ziyade Ieyli oldugu taktirde bir Y!".tak bulabilmek i~in girilir. Halbuki Avrupq'da evvela tah:be fabrikada <.;Irakllk ederler; mesle~i iyice ~renirler, istidad1 goriilenleri fabrika mektebe gonderir ve yahut talebe <;Iraklik miiddeti olan iki i.i<; seneyi ikmal ettikten sonra bir lki sene de amelellk eder; Be on para blr1ktirir, kendi o mektebe girer. Fabrika, esasen <;allkan oldu~unu bild1~i gene; <;Ira~mi mektebi 1kmal ettikten sonra seville sevine abr. Ve onu fabrlkanm de~

808

ZABITLAil

mirbatj e~yas1 olarak telakki eder. Onlar kahr ve tabrika tie beraber biiytirler. Bizde de hOyle yapmak !;arelerini bulmak liziDldlr. Maatteessiif fabrikada ~;trak vP yahut meslek amelesi yetl,ftlrmek hususunda tabii muvatfak olam1yoruz. Bir 1;1rakta istihsal mlktan azdzr; ona sarfedilen t>mek wktur, bizde bir ~lrak meslegi o~renmek l~in fedakarhk yaparak altl ay iQln ell1 kuru.'l a!ma~1 terclh edece~ine dlarda 60 kurUIJa hammalhlt tercih eder. 0 on kuru farkm kend1Sine ne kadar pa.hallya. mal olduA"unu anla maz. Meslek amelesi az old ugu i!;in meseli: EIU kuru yevmiye kazanan bir amele yet.~.?mek iizere iken derhal ba!Jka blr tabrlkaya gider. San'at ve amele mes'elesi d~iiniildiigu vakit ilk defa. di,iftintilecek blr CY de para mes'eles1d1r. Bizim memlekette amele ucuzdur. Memlekette san'atkar ragbet gormedik.ten meydandadzr. sonra. Qogalmaz, mlsal

Sanayi mektE'binden Qzkanlar bile dilter san'atkarlar gibi polislik ve bakkalllk ediyorlar, rtl.sumat memuru oluyorlar, bu hak pek tabiidir, t;iinkii rqbet gormlyorlar. Hatta bunlarm iQlnde acmacak vaziyette olanlar da var.. Tevfik AU Bey - Beklr Vehbi Beye cevap verece~im: tipheslz ki I., bnlma& 11ayam kayit bir mes'eledir. Orman sanay.tine ait raporumuzda 111 olur da mtitehasSIS olmazsa 111 gormete tmkan yoktur denlyor. TabU b1 gorUlecektir. Ancak tedrisat k1:::m1 buraya alt oldug-u i~;in bendent~ takririml verdim.
miitehass~a

Yalmz Vehbi Beye bir kanaat vermek iizere anedlyorum kl: Karadere ormanlarmm verilmesi haklkaten tahakkuk ederl!:e 2-3 sene zarfmda altml altl tane hwarc1ya 1htiya~; hasll olacaktlr. Raporumuzda mevzu bahsetti!tlmlz ~~.tilde butun ormn.nalnmtz llerse ki bu IJimdi balandl deseler 15 senelik bir itir, 792 hzzarCiya lhtlya~; hasll olacaktlr. Bayrettin &y - E:fendim blzde san'at mekteplerl lmendifer kumpanyalarmdan bMlam~tu. Qiinkii her amelenin oraca okumWJ olma& arzu edllirdl. Bila.h'lre :rabrlkada gosterdill kabiliyete gore lyl mevkie ge~blllrdl. Blnaenaleyh blr ktsun fabrikalarm bulundu~u memleketlerde mektepler aCilabllir. BOylece hiikQmete bar olmadan da san'atkAr yet)ftirllebillr. Yedlkule bir ~;ok debagat :fabrikalarmm bulundutu bir yerdlr. Ve oraya glrecekler1n de o san'at mekteplerinde tahsil etml1 olmalar1 mecburiyeti vardir. Mektepten ~lkanlar iYl.mevkiler elde edeb111yorlar. Bu fabrikal::.r Avrupa'dan miitehasslSlar getlrlyorlar. Amele tabrikadaki 111 bltirdikten sonra bu mekteplerde behemehal ders ahnak mecburlyetinde llulunuyorlar.
~llan

Binaena!eyh orada Qah~n amele terakki etml oluyor. o fabrllcalarda ustabqilar, miitehasstslar mekteplerlnde de hocaltk ediyorlar. Bu mekteplerden
~lkanlar

hiQ blr vakit aQ kalmazlar, meseli\ Bursa'da

809

ZABITLAR

mensucat t.tbnkalanmn bulundugu yerde guzel bu san'.J.t mektebl acllabthr. Orman!anmtzm tsledigi yerlerde ona a1t mcktepler acJlabihr Ve bu suretle hukum"te yuk olmadan daha pratlk 1s yapm1s oluruz Bugun Istanbul'da 4-5 bra yevm1ye verd.gimlZ halde 1y1 ou duvarCl, IYI b1r doj!ramacl, dh bulma~ 'lT'kam yoktur HE'r sube1 san'atm kendi mmtakasmda kendlslne a1t mekteplert bulunurst1 gayem1ze daha IYI vc c;abuk vas1l oluruz Abf Bev - Efendtm, demyor k1 blZde b1r cok san'at mekteplennden ctkan genrler baska mesleklere suluk edtyorlar Bu yalmz btzim memlekete mahsns btr hal deglldir Bendemz Avrupa'da da gordum Btr tamdtglm, Mnmh muhend1s mektebt ahsmden mezun oldugu halde bugun Amenka s"h11Iermde Monna bahgl avhyor Doktorlar kendilerme 1s bulamarntlar, muharnr olmul}lardlr Gene bir cok nu>l{tcbr all mezunian vard1r k1 akrabasmdan btrmm b1r mues.._qesesmde velr,Jho,r<'tirlar Bu t.mumtdlr Muderrt"> Ref1k Bey - Encumende de muzakere edtldtgl vechlle biZ burada pek <:<ferruata gtrmtyehm Hututu umumtyeyt hukumete arzedehm Tevfik Ali Bey - Efend1m bendemz muzakeremn kaf1 oldugunu ve talebimm reye Jronulmasm1 tekllf ecterun Reis - Efe'1dtm muzakerenm k1fayet1 tekllfl vard1r Kabul edenler Kabul edilru<>tlr Yalmz N1znmettm Bey zat1ahmz cevap verm1z Nbamettin Bey - Eff'ndlrn hey'ett umum1yenm ftklrlermm mkJ~a fmdan anb.,,liyor k1 baz1 yerlerdf', baz1 zamanlarda mesat erbab1 fazlad1r Bunlar ba'lk'\ mesleklere mt1sap edtyorlac, bllmukabele muayyen yerle!de baz1 zamanl:uda Ist" mesa1 erbabt azdtr, aramyor taramyor bulunamtyor Yam hercumerc; vardtr Bunu tanz1m tcap eder Bunun tcm memlekf'tm IStihsal hayatmt bilmek lazJmdtr ln mesru hayatm1 mutevaztyen Yllrutmek kabil olur 1;\u haldP 1 donup dolas!p lSLlhsal p10grammm yapllmaslle, btr s:tnayl s1yasetmm olmastna trca edilebJlir Eger muayyen ve muv<~zzah program olsa 1d1 ona gore kem1yet ve keyf1yet1 yet11>trrmek mumkun olabtllrdi Yam l<ac mualhme kac ustabal}tya kac muhend1se Ihtiyac va1d1r belli olurdu Ve o ~amanda sanay1 mezunu rusumat memuru olmazdt, hcrkes yenm bulurdt' Bu suretle her meslek erbabt da memlekete, vatana '\ZamJ IStifadeyt tPrnm ederd1 Btzdekl bugunku ~ek1l ba.s!cg, memleketlerde yol(tur Atlf Bf'y, dedlier, k1 mektep arkada.,Iarlmdan baztlan Cenubi Amenka'da ballk avculugu yaptyorlar bunu ben de bihyorum fakat efendtler ctu!!UDrnehsmlz kt o memleketlet erbabt mesa1smm luzumundan fazla yetJ}mesJ hadlses1 kar:>Istnda bulunuyorlar. Almanya'da seende 22 bm muhendt'> ye-

810

ZABITLAB

tliyor. Bu ~\adar Him adamm1 bu memleket ta1yam1yor, bir ~oklarl harlce gldiyor ve ~ai!jetlerini temine <;al1~1yor, tabii bu arada ballk<;Ihk ta yaplyor. Bu fazla istihsalden ileri geliyor. (Muzakere kafi sesleril . Reis - Ffendim arkad~lanm1zm mutalealarmdan encUmen raporunu az ~;ok ikmal eder ckilde goriilenlerini miisadenizle okuyaYlffi. Tekliflerl noksan zaptetmiSem arkadalar tekrar ederler reye arzederlm kabul olunursa kongre temenniyat1 arasma girer. Bir arkada.lmlZ dedi ki san'at nazarlyatla deg-il tatblkatla ogrenilir. Yani yeni mektepler at;Ip masraflar yapmaktansa fabrikalarm mekteplerini ihya etmek daha do~rudur. Bu teklifi tenSip ederseniz rapora ilave edelim. Tensip edenler i~aret buyursunlar.. Kabul edllmltir.
Beh~e&

Bey -

Efendim bunun masrafml kim verecek.

Reis - Hi.lkumetten rica edecegiz. Esasen hUktimetin gen~leri tahslle gondermesi mutlaka masraf1 mucip olur bu ~ekilde masraf az olacaktir ikinci Kisim, Bekir Vehbl Beyin teklifleridir: Sun'i tedablr olmaz bunu ihtiya<; 1o~urur. ihtiya<; kendi kendine usta amele yetitirir ve blnaenaleyh biz l)oyle tetkik ve teemmill ederek kafl derecede lhityath olmadan mektep a<;malta gldersek hi<; te iyi netice vermez. Ayni yoldan gitmiyellm. Beyhude m~srafa bog-ulmiyallm. Miihendis Bekir Vehbi Bey - Musaade buyurunuz da arzedeylm: lstediglm Udur: Bir san'at mektebi tesis edllmeden evvel bu san'atkarlan tenmiye erter.ek. yaatacak kabiliyette olup olmadrgmi evvelemirde tetkik etmek laziindir. (Muvafik seslerll.
Reis de~ll

Tevf!.k Ali Bey Avrupa'ya yalmz yiiksek tahsil gormek nlyetile aynl z.>tmanda amele ve ustallk tahsili i<;in de talebe gonderellm de-

diler.
~iikrii Bey Beyefendi, musaade buyurursamz yalmz amele gondermek degil "nlarm faideli ekllde donmelerini ve daha fazla ogrenmelerini temln ve takip edelim. Mesell\ Amerlka'da bir gok amelemiz vard1r. Bunlarm memlekete daha faldeli blr uzuv olarak gelmelerini temine <;ah.,ahm. Reis - Bir arkada~tm!Z da ~tok talebeden ziyade iyi talebe yetitlrelim ve mekteplerdekl tahsillerine fazla ehemmlyet verellm dediler.

Yahya Bey - Efendim; kimya, sanaylln esasll ve liizumlu bir 3Ubesidir. Bu ncksanm ikmalinjn Maarlf Vek~Hetinden temennisini tekllf edlyorum. Reis - Bir arkada1rn1z da a<;ilacak mekteplerin her vilayette de~il ancak sanaylin mtiterakki ve miinkcif bulundugu mmtakalarda ve mm-

811

ZA.IliTLAR

takalann ihtiyan hususiyesi nazar1 dikkate allnarak actilmasi noktai nazarml serdettller. Buna bir kar; arkada ta itJtirak etti. Muvaf1k rn1, elendim? (Muvaflk se.sleril. Saip Bey Mesela :i:zmir san'at melr;tebinde boyle bir
~ube

yoktur.

Reis f}imdi izmir sanayi mektebi mevzubahs degildir. Tiirkiye'de sanayi mektepleri a<;Jlmas1 itibarile bunlar nerede ve ne gibi esaslarla ar;Ilmalidir. Bu mekteplerin miiterakki mekteplerde oldugu gibi faideli olmaSI u;m talebelerinin fabrikalarda ctal!lll!ilarmm temini mevzuu bahistlr. Mesela bir san'at mektebi vard1r mualllmi yoktur, ve oraya gidende ne san'at akl vard1r ne de miitehassts olmak emeli. Ve ne de iktisadi bir miilahaza. Hulasa hi~ bir ey yoktur. Fakat sanayi mektepleri vardtr .. Bunlan Islah etmek laz1mdir. !Kabul seslern

Haklu Bey -

Bugi.inkii tarz1 idare itibarile sanayi mektepleri

~ubelerini

maa~

rir mekteplerlne raptectilml.!}tir. Fakat Maarif Vekaletinin bir miitchass1s

mtidlriyeti var midir ki bu san'at Reis vard1r.

idare edebilsin.

Yen\ agildi, yeni yap1ldL Yalmz Maarifin degil iktisat Vekaletlnin de mektebi

Hakkl Bey -

Reis - Bu mes'eleyi ortaya atmakla sanayi mekteplerini Maarife mi yoksa iktisat Vel<;aletine mi devretmelidir suall varit olur; bu, bizim mevzuumuz har1cid\1, bizim istedigimi:z ey :}U veya bu Vekalete aidiyeti degil mevcut olanlarm Islahidir.
Hakkl Hey tefti~

Bir mi.itehass1sm elile idare edilsin demek istiyoruz.

Reis - iktisadi kontrol yapmt!l olan sanayi miifettileri fabrikalan etsinler, bu mudahale dogru mudur?

Bekir Vehbi Bey - Fabrlkalarm dahili i!llerine mudahale etmlyelim. Bir kazam idare edecek adamdan ~ehadetname aramak fabrika sahibine aittir. Kazam idre eden blr amele olabilir. Fakat fabrikay1 idare eder. zat kazanm pD.t!iyacak bir ~ey oldu~nu bilecek kablliyette olmahdlr. Dahili umura miidahale edemeyiz. Reis - 0 halde bu flkri reye koyayun ml? <Hayir, hay1r sesleri> <.'fendim Muhlis Etem Bey arkada~1mm bir tekllfl vard1 izah edecekler. Mublis Etem - Fikrim ~u ldi: ~imdl mevcut sanayi mekteplerlni ldare eden mualllmlerin imtihan edilerek ehliyetlerl varsa ipkas1, yoksa bu vazifelerin yenl gelen arkadalara tevdii suretile bir tasfiye tetklki hususudur. Bunun teminini rica ederim.
Reis - Mi.isaade ederseniz boyle bir temenni izhar etmiyeltm, bu tabU bir vazifedir. tDogru sesleril

pek

812

ZABlTLAR

Cevdet Bey- Mekteplcri ac;t1k, hepsi tamam diyelim, bunun parasmm nereden <;tkaracag1 belli midir acaba? Sanayi mektepleri evvelce idarei hususiyelere merbuttu, ge.;en sene maarif ldaresi bana merbut olsun dedi ve kendi biit~esine ald1. Para mes'elesine gelince: idarei hususiyelere buna siz de i.~tirak edeceksiniz dlyorlar. idarei hususiyeler de art1k bizim alakamiz yoktur diyorlar, bu' surtle bizim Ankara'da mevcut sanayi mektebimiz var ki az ~tok 1.'} yapmakta ve talebe yetitirmektedir. ()yle hattrhyorum bir kac:; ay evvel ~ocuklarm ekmegini tedarlk edecek paralar1 yoktu. Bendeniz vilayet Meclisl umumi azas1 oldugum i~in yakinen bildigimi arzediyorum. Isra1 ve ibram uzerine seksen bin lira bir para vermeseydik mektep kapanmak iizereydL Onun ic;in kongrenizden rica eder:egim: Bunu da halletsin. lUis - Bendeniz bu mes'elenin biraz evveliyatml biliyorum. Malumu aliniz sanayi mekteplerl memleketin her yerinde vardtr. idareleri evvelce idarei hususiyelere tahsis edilmiqti. Bunlarm varidat1 ise umuru s1hhiye ve saireye tahsis edildiginden pek az para kalmaktadlr. Bunun i~in ba~Zl mektepler kapanacak hale gelmi.'}lerdi. Bunlarm mi.iteferrik biitt;eleri vardu. Hepsini boyle muallimlere maa veremiyecek vaziyette btrakmaktansa, tevhit edUmeliler noktai nazar1 ortaya at1ld1 ve epeyce miinakaa oldu. Esas olarak hukumetin eyi sanayi ve meslek erba~ yetitirmek i~in bu mektepIeri tekemmul ettlrmek fikri vardu. Bu esas hakkmda soylenebilir. idare mes'elesine gelince: idarei hususiyelere veya maarife merbut olmas1 keyfiyeti biitt;e mese'lesldl.r. Mekteplerin mtifit olmamalan vaktil~ boyle teessi.is etm~ olroa.Iarmdand1r. In$allah yakmda semere vardlt. Qunkti para mes'elesi bendenizce o kadar haizi ehemmiyet degildir. Belki bunlar kongrenin temennlyatl veghile halledilir. Cvdet Bey- Maarif tahsisatmdan ayr1d1r
b~yim.

Rels - Tabli ayr1d1r, fakat bunlar mevzuu bahsedilrni.'}tir. Bir gi.in telif olunacaktlr. Kanun tedvin ederek bunun $Uraya, buraya rapt1 mes'elesl salahiyetlmiz haricindedir. muzakere bitmitir, celseye nihayet veri.yorum.

813


Reis - Rahmi Bey Ki.tipler- Seyfi Bey, Ethem Bey: Reis- Muzakereye ba~hyoruz sermaye ve kred1 hakkmdakl r.t.porunu f$evket Sureyya Bey okuyacaktir
(Serma~e

ve kredi hakkmdak rapot okundu.) Savfa. 476

l!>mail Bey- Bu raporda noksan kalm1~ b1r c1het ~ar Gayr1 mutedav1l sermayeye ne g1b1 yard1m menbalan goster1lml~t1r? Turk1ye'de kac fabrlka var, bunlarm bma ve alatma ne kadar sarfedllmu~tn? Raportor ~evket Sureyya Bey - Beyefendiler, sanayumtze mevzu sermaye hakkmda bJZl tatmm edecek rakamlar bulamadlk B1z bu malflmat1
Istemi~tlk

Fakat gelen raporlarm eksensmde bu husus muphem gectlmitlr Anladi!Pml2 ljudur Mutedavll sermaye de sab1t sermaye arasmda msbet yoktur Ve mutedavll sermaye sab1t se1mayeye kalbedllm1st1r Ve as1l feliket. bundadtr Ancak bu noktayt tesb1t edebildk Rakamlar uzennde u~rasama dlk, Iletme sermayeSl hususunda k1skanc davramlmas1 taraftany1z Bu, f?U demektlr Sanayum1ze olcusuz Iletme kred1s1 veremey1z Bmaenaleyh tuccan kredt esa:.en bugun gotdugumuz hid1sey1 tevht eder Kredtyt, banka veya her nereden almacaksa oraya yatmlacak mamulat mukabth olarak tarzed1yoruz Yahut polu;elerm klrdnllmasmt goruy01uz Bunun hancmde hesap&z 1sletme kredismm bugunku zay1t sanaynm1ze g1rmesmi esas ttlbarile muvaf1k gormuyoruz Alil.ettm Bey - Efend1m bu encumende be1aber f,lahhglmlz Sevket Sureyya Beyefendt tie baz1 noktalarda muauz kaldtk Ismail Beym de Uiaret ett1g1 b1r nokta vard1r kl hak1katen btr 1zah s1stem aranmarn13t1r Yam rapordan ve kongreden bilhasha bu umum1 encumenm saymden maksat ned1r? Bu tzah edllmemi&tlr Sonra beyanatmdan anlad1g1ma gore tuccar1 kred1ye ehemm1yet verellm Sanay1 kred1sme luzum yoktur, demek Istedtler Tuccar1 kred1 !elSa vadeh olur, sma1 kred1 ISe uzun vadehdlr

814

ZABlTLAJt

Blr de teessiis kredisi mes'elesl vardtr. Bizim istedigimiz banka tesls ba.nkaS1 degildir. Oyle bir banka olmall kl tekemmiil etmi muessesata bile yardim edebllsln. Bunun menbalanm kendi raporunda dt\rt maddede lzah etmJ~tlm. Nedense enciimenl ikna edemedim. Bendenlzin tekllfim, uzun vadeli bir sanayl bankasi tesisi tarzmdad1r. Elyevm mevcut sanayl bankasi glbi degil, teessus eden sanayie yard1m etsin. (Mumail~ ~endj raporunda buna ait dort maddeyi okudu. Uak raporuna muracaat). P&k lyi anlaIIamadt zannederim. Aval burada kefH ma.kammda de~ll dir. Avalin buradakl manas1 medyunu muterek vaziyetindedir. Yani obligasyon 1;1karan bir miiessese her hang! bir vaziy'et dolaytsile lflas ederse obllgasyonlarm portl:irlerl masaya itirak etme.:zler ve do!lrudan do!fruya bankaya giderler. Paralartm oradan ahrlar. Burda oyle bir vziyet vardlr ki evvela paray1 meydun astl verecek vermezse, izhan aczederse ondan sonra bankanm vermesi laztmdlr. Burada bankanm bu eylere aval oltnaSl, dogrudan dogruya medyunu mii~terek olmas1 demektir. Bizde halkm bu gibi miiesseselere emnlyeti yoktur. Bendeniz emniyetin olmamasm1 ilkranla kartlarim. Qunkii emniyet iptldai memleketlerde vardtr. Halbukl emniyetsizUk esas olmalldtr. Sonra her fert tabiatlle obligasyon r;1karamaz, bu hak nihayet blr Anonlm irketlne verllmJ.%tlr. Bendeniz bank d'affaire'le kredi Endlsttirlelln ayrl, ayn oldu~una kanllm. Bendenizin arzettl~ tarzda Japonya'da blr banka vardrr. Maamafih dunyada boyle blr bankanm mevcut olmad1~1 kabul edilse dahl biz acaba boyle lojjik bir banka meydana getiremez miyiz? Yani nlrtin diinya blze ni.imune olsun. Almanya'da esklden bir kanaat vard1. 0 zaman orada sanayiin ilk teessiis devresi idi. 0 vakit bu tiiccari kredilerin zeyli addedilrnl.,ti. Biz onlarm tesisatlm gorebiliyoruz. Fakat nir;ln kendimiz bah bal}ma blr banka vucude getiremiyoruz? Flkrim budur, heyeti umumlye bunu mi.inakaa etsln. Hilmi Naill Bey - Efendim; ecnebi kredilerinden Akslyon ve obllgasyondan bahsettller. Ecnebi kredUerini memleketimize celbetmek il;ln vaziyet imdlye kadar iyi deglldi. Sonra Aksiyon ve obligasyon rttkannak !~;in kanunlanmtz pek o kadar musait davranmarnltL Bunu si:iylerken kambiyo nizamnamesl rnukarreratm1 hatmma getiriyorum. Akslyon ve obligasyon hakkmdaki bugiin rtlkan mukarrerat ta kafl degildir. Kambiyo hakkmda yapllan fazla takayylidat ecnebl kredlsinln zayi ve maklneler iizerlne lkl seneye kadar giden kredilerin blrdenblre kesllmesine sebebiyet vermlljtlr. Herne kadar bu bir lhtlya~ iizerine yap!.lnusa da bunun mi.imkiin mertebe tahflfi ~arelerlni ve ecnebi kredilerinl diii.inmek hususunda nazart dikkati celbederlm. Vasfi Bey - Umumi enci.imenin bu okunan raporunda sa.nayli made~ niyecilerln raporlartnt tetkik etmedi~i kanaatindeyiz. Kornu memleketlerde sanayile alakadar bir rtok bankalarm mevcudiyetlni gorduk. Ve bunlara, ait

815

ZABI'l'LAR

Yunanistan tlcaret miimeasilligi vas1tasUe blr rapor celbettlk. Bu raporda s:mayile alakadar bir milyar 450 milyon drahmllik bir bankanm mtifiterek sermaye ile tees,us ettigini gordiik. Bu rapor okunacak olursa gok faideli ola.cagt kanaatindeyim. Saip Bey- Efendim; umumi enciimen kredi bahsmdaki raporunda bir noktayt nazan dikka.te almami!ltlr. 0 da makine ve mebani tizerinde ipotek suretile i~etme kredisinin temlnl ctareleridir. Buna <;ok ihtiyag vardtr. Bunun hakklnda ne duljundi.iklerini bilmemiz laztmd1r. Nairn Bey- Efendim; bendeniz ecnebi kredisine temas edece~im. Bu~ gun Avrupa'da faiz miktart olduk~a ehvendir. Memleketlmlze ecnebi kredisinin celbi hususu nazar1 dikkate ahndtgl za.man zannederim arkadalj~ Jar emtia mukabilinde krediyi nazart itibara aldtlar. Ntikudu almadllar. Sa nayl maadin banksmm ecnebi kredisi bulmsmt dii:}iinebilirlz. Bilhassa devlet garantisi tahtmda. Meselii.: Sanayi Maadin bankasmm memaliki ecne~ biyeden az bir faizle yapacagl krediyl devlet garanti edebilir. Bu suretle ecnebl sermayesi bulmak kabil mldir, degil mldlr? Enctimen IO.tfen tenvir etsln. Haydar Bey - Efendim; bendeniz bir arkadatmlZlU sanayi kredisi mes'elesindeki fikirlerine i!ltirak edemiyorum. Bu da sanayide tesis edilmi!l bir fabrika iizerinde kredi mes'elesidir. Memleketimizde bazt ufak tefek tecrtibelerimiz vardtr. istanbul'da yakm bir zamanda bir {bidon) fabrikast teesstis etti. Bu fabrika teessus ederken idaremiz kendislne blr yardtm olmak tizere muhim bir miktarda (bidon) siparif etti. Bilahare tamlrat i~in de yardtm etti. Fakat bugiin haber allyoruz ki bu fabrika kapanma~a mahkumdur. Memlekette demir bidon sarflyatt limit edildigi kadar yoktur. Bu boyle olunca buna kredi veriltnesi o adamt daha ciir'etkar bir vaziyete sokabilir. Binaenaleyh bu kredi mes'elesinden evvel memleketimizde hangi sanayiin ytikselmesi lflZim gelir, evvela bunu tayin etmelidir. Emtla tizerine kredi mevzuu bahsolabilir. Ancak fabrikanm kendi uzerinde vaki olacak kredi thlikelidir. Binaenaleyh sureti umumiyede yardlm etmek esasttr. Ancak hangi hususlarda yardtm edilecegi tayin edilmelldir. Buna bu bldon fabrikast en gtizel misal olabilir.
Beh~et Bey - Arkada1m1z kredi mes'elelerini bankacthk noktai nazarmdan belki ~ok miikemmel izah ettller. Bir bankact sanayie kar~l kredl yapacag1 zaman nasll dtiunebilirse esas ve bilO.mum lieklini bize ooylediler. Halbuki biz sanayicUer kendimize kredi bulmak .;arelerini aramak ve ha1letmek mes'eleslle meliguliiz.

Bu ~areler hususunda muhterem encumenimlzin hi~ bir ~ey izah etme~ diklerini maalesef goruyoruz. Biz ~ok anormal bir sanayi dogurmufiuzdur;

816

ZABITLAR

anormai bir .sanayide normal bir vaziyet aramak zannetmtyorum ki dogru olabJlsln. Netice ltibarile muhterem encumenimizln hiik'O.metimize ne gibi teklifleri vard1r. Htikfimete tekllf yapabilecek bendeniz hi({ blr ey gormuyo-

rum.
MeseiA.: Mevaddl iptidaiyemizin 1hracat1, milll servetimizln ve itira mes'elesinin kuvvetle~mesi, bu gayet tablldir kl biztm sermayemize esas ve beton temeldir. Fakat bu yeni yeti~en sanaylim.ize kredi noktai nazanndan hi~ bir gey temin etmedigini maalesef gordilin. Ve zannediyorum ki bil\imum arkadalarimizm tercfunam oldum.
iikrii Bey - Etendim; kredi mes'eleslni tetkik: eden encumenimiz memleket sanayiini ba~tan aagtya ~urutuyor: Memleketimiz sanayii bugtin krediye Ia.ylk bir vaziyette degildir demek istiyor. Kredi verilmesi ir;in oyle bir banka lbimdlt eklinde bir esas bile hazitlanrnamitlr, Bendeniz oyle zannediyorum ki memleketin bugiinkti teesstis halinde olan sanayti bugi.in mevcut bankalanm1zm erbabi ticarete yapt1klar1 krediden daha az tehlikeli bir surette krediyi alabilirler. Qtinkti sanayi ne de elsa mtihlm btr testsat ~idir. Ve bu tesisat her hangi bir suretle teminat gfistererek yalmz btraz< uzun vadelerle para alacakttr. Ben bizde aynca yeniden bir sanayi bankasmm ar,;Ilmasma taraftar ddilim. Yeniden banka ac;mak yeniden bir tekilat yapmak bir taklm masraflar1 mudptir. Bana kahrsa Sanayi Maadin bankasmm biitiin sanayie elveriljli bir ekilde kuvvetlendirilmesini faideli bir ekllde kredi verebiltneslni temenni ederim.

AJaettin Bey - Bendeniz beyefendi arkada~tmm fikirlerine i!ltirak edlyorum. Zaten encfunende raportOr beyln fikirlerine i!ltirak etmemi~tim. Haklkaten raporda miisbet bir fikir yoktur. Yani biz ne yapaca~tz denmemi11tir. Bir ~ok hadisat tesbit edilmitlr Fakat kongre musbet bir !jekilde tekUf yapamtyor.
Saip ~Y - Efenditn umumi enctimen neden Almanya gibi sanayii inki!laf etmi olan bir memlek.eti zikrediyor da Bulgaristan'da da bugiin sa.nayi lnkt~af bultnUI~tur. Bizim sanayiitniz heniiz inki~f halindedir. Es kiden Bulgaristan'a milyonlarca. okka iplik ihrac; ediyorduk. Faka.t bugiin bir dirhem iharc edemiyoruz. Bulgaristan'da bugtin miikemmel iplik fabrikast teesstis etmi!l oldu~undan ihracat yapamtyoruz. Bu noktai bilhassa tr~aret etmek isterim.

Sami Bey - Reis Beyefendi bendeniz de ayni .sOzii tekrar ediyorum. Diinkii, evvelki, daha evvelkl raporlartnda blr ~ok arkada~lar bahsediyoriar dt kl: Kafkasya'ya ipek tohumu sevktyattmtza yunan'hlar rakip oldu. gene hall ihrac.atnn!2.-:- en hiiytik rakip Yunan'!,hrdJr. Goruyoruz ki dnh~ dun b1zden aynhn kur;tik huk\tmetler az bir zaman zarfmda bizden mi.iterakkl b1r ekil ahyorla.:.

52. 817

ZABI'l'LAR

Vasfi B<>y arkada!DllZ dediler ki; Yunan hiikUmetlnin bu bapta ittihaz karar bir rapor halinde mevcuttur. Bendeniz o raPQrun okunmasile ondan kenidmtze nafi olan cihetlerin iktisabm1 rica ederim.
ettl~l

Vasli Bey - Soylemeden ge~emiyecegim bir nok.ta varsa umumi encii~ men raporunun blr t;ok noktalan noksan oldu~udur. Komu memleketlerden onumuzde hulunan Bulgaristan'm seiirimiz vas1taiSle gonderilen bir raPQru vardll'. Her halde bu raporun tetkiki bizim h;in t;ok faldeU olacaktlr. Ve onlarm hit:: bir tetkike mazhar olmadi!P.m goruyoruz. Bu verilen raporun enciimene i9.desini talep ediyorum. Vedat Nedim Bey- Efendlm gerek sermaye ve gerek kerdi bahsinde bir ihtlyat; karIsmda bulunuyoruz. Eger umumi enciimehiniz his ve heyecana kapilarak bu ihtiyacl bir tak1m fantastik rakamlarla halle kalklml olsaydl belld boyle itiraz1mz1 celbetmiyecek ve sizi tatmin edebilecekti. Fakat as1l tu suretle tesbit olunmnl} bir raporun hie; bir maddi klymeti olmlyacakti. Sizin karmiZa ciddi ve eeni blr k1ymeti haloz olan blr raporla Qlkmak iStedik. Ancak bu suretle vazifemizi yapabilecegimize kani bulunuyorduk. Daima eeni vaziyeti nazan itibara alarak ihtiyMlara cevap vermek miim.kiin olursa muvaffak olunabilir. Yoksa bOyle hayali bir taklln rakamlarla, hayali bir tak1m kombinezonlarla derde, ihtiyaca cevap verilmio$ olmaz. Sanayide kredinin esas1 sanayl erbab1m1zm kredi liyakatidir. Bunu s'l.nayi erbab1m1zm bilmesi arttu. E~er bugiin ban sanayi erbabnnlZ, baz1 /la'layi miiesseselerlmiz kredi bulamiyorlarsa bunu kendi hatala.rmda aramalld1r. ilerl sanayi, rasyonel sanayi, bugi.in. Tti.rkiye'de kredi bulabilir. Bu ac1 bir hakika.ttlr. Kabul etmeniz Iazimdll'. <Yanhl}tir seslerH HislerJnize kapiilyorsunuz efendiler. Mevhum projelerle oniimiize sanayi kredlsini. sanaiy sermayesini halletmek iC}in bir kombinezon koyarsamz bwlU umumi enciimeniniz yapmaktan izhar1 aczeder. Bekir Vehbi Bey - Efendim zannedersem kredi mes'eles1nde biraz ye.nbir yolu ihtiyar ettik. Bahusus sanayiln kredi mes'elesi bizim tahmin ettigimiz gibi bir ipotek mes'eles! degildir.
h~

Bendeniz imdi evvehl. sermaye bulmay1 mevzuu bahsetmiyeceg.Lm: Teessiis etmi bir sanayi muessesesinin ne suretle kredi bulabilece~ini arzede-cegim; bu noktada raportor beyefendi ile ntutabikim. Her hangi blr bankacl bir sanayi muesseseslnin koca bir hangar1m blr kiymet addederek onu ipotek edip te bir para vermez yahut her hangi bir maklnesini k1ymetli bir meta addedip ona para vermez. <;i.mkii o maktne orada ileyip, muayyen olan ii yaptp kazanmakla vazifedardir. Sanayl erbab1 kredi istiyecegi zamanda evvela 1~inin bir hula.:Jasml ya~ par. Ben fiU ifii goruyorum, iiiU vesaitle cali:jtyorum, senede U kadar kar ediyorum. Binaenaleyh bu ~i llcriye goti.irmek, daha fazla kar almak !~in fazla

818

krediye ihtiyac1m var, mutedavil sermayeye ihtiyacllU var, bu sermaye de undan ibarettir diye giizel blr hul~a yapar; ait olduA"u bankalara g08tertr. Bu suretle bankalar tetkik ettikten sonra k8rll bir 1 ise kredi verirler. Fakat hangarm ve o fabrikadakl muayyen bir ii gormekten baka bl.r eye yaram1yan maklnelerin ipotek kiymetl yoktur. Binaenaleyh ildnci bir nevi kredi daha var. (Koma.nt kred.isi), (siparl kredisi); Bunu Alman'lar en <;ok kuJlamyorlar. Sipari kredileri bir fabrika siparilj aldigi vakitte o sipariin parasm1 derekap alam1yor. KISmen ava.ns ahyor, klsmen bekliyor. Mall teslim edinciye kadar bekliyor, bankaya o <Komant) mektubunu goturur, derekap o komant mektubu Ul1:erine iskonto ile para verirler. Sa.nayiin elde edebildiiU muteamil krediler bunlard1r. Yine arzediyorum, sanayiln, maklnenin, tarlanm kredi i.stlhsaUnde buyiik bir klymetl yoktur. Binaenaleyh erbab1 sanayiiUzum hissettikleri zamanda il.ertn11y1 ekispoze eder, klirlarm1 senelik muamelelerini iyi terih ederek hatta btr mutehass1s raporlle bankaya vermelidirler ... Mehmet All Bey - Bendeniz umumi sanayi kredisi hakkmda bir ey sBylemlyecegim. Her sanaylln kredi hususunda ayn, ayn d~iinceleri olablllr. Bendeniz ytin mensucatmm muhta<; oldugu kredilerden bahsetmek isterlm. Yarm zanet yiin mensucatmm raporu mevzuu bahsolacaktu. Yann yiln mensucatmm muhtaij oldu~u krediler hakkmda tetkikatrmt arzedecejJim. Sadet harlci addedllmemesini imdiden rica edeceitbn. Reis Bugtin .sOylemenizde ne mahzur var?

Melunet Ali Bey- Yiin mensucat1 raporunu okumadlk<;a yiin mensucatmm muhtag oldu~u kredilerden yun mensueatmm lletme sennayesinden bahsetmek pek sadet hariei olur ve bir eY ifade etmez. Reis - Bugiin .sOyleseniz olmaz m1 efencllm? Mehmet AH Bey cektlr. Raporumuz bunu daha vazih bir Surette gostere-

Beh~et Bey Efendiler bir ~ok defalar tohmet altmda kalrniJ.Zdir: Biz genf; sanaylciler tests etmi oldul?;umuz fabrJkalann tesJsatma bllQmum sermayeyi hasredip iletme sermayesine hi<; bir ljey birakmadigrmiZ tohmetlle karIlaIyoruz. Her hangi blr miiteebbJs ilk evvel gayet hesapll d1l1lntir zannediyorum. Mesela: 100 bin lira vazedecegt blr fabrikaya 50 bin lira yahut 60 bin llra tesisat masrafl ve 40 bin lira da lletme masrafl vazeder.

Memleketimizde maruf daha dogrusu mevcut mutehassiSlar tarafmdan bina ve saire keifleri yapuu. Projeye gore (60) bin lira laz1m iken tasvlp edilen fabrika yiiz bin liraya malolur. Zannectiyorum kl: boylece muesseE.elerimiz bir ~o~unda yiizde elli, yiizde yiiz nisbetlnde keif raporlarm111 hzerine seJ;lllaye vazetmilerdir. Makinelerimiz de, hit; bir zaman, vaktinde tabrikalanmlZa gellp vazedilememitir. Mesela: Kendlm g~en sene lld bu-

819

ZABITLIUI.

I(Uk ay giimriikten ve limandan makinemi t;Ikanp yerine vazedememltlm. ild buquk ay benim makinem mavonamn iizerinde kalmitlr. Bu gibi anormal vaziyetler varken normal mes'eleleri ni~in konuuyorlar. Biz c;ok ve buyiik himayeye muhtaciz, biz yeni bir sanayi doguruyoruz, hangi banka bizi himaye ediyor? Be parahk big bir bankanm kredi.sini gormiiyoruz. Biz sanayicller 31 gun vadeli polll(elerle get_;iniyoruz. Ayni zamanda imal ettlgimiz eya biiyiik mikyasta krediye muhtal(tir. Avrupa'hlar on iki ayhk kredt veriyorlar. imdi arkadaIrnizm c;ok d~ ru buyurduklan gibi mesela YUn mensucati t;ok bUyiik krediye muhtavtlr. Bu giydig'im elbise yerli mamul:H1drr. Fakat terziye gi:itiirdU(tfun zaman dedi ki; Yerli kumatan alm1yorsunuz diyorlar, nivin alallm? ingiltere'den filan fabrikadan ben 12 ay vadeli mal getiriyoruru. Sana peln sat1yorum. On iki ay onun parasm1 kullandiktan sonra lade ediyorunn Qok rica ederim enciimen iyi tetkikat yapsm, belki bizlm lhtiyat;larimiza ba~ka c;areler bulabilir. Ben arkadaIrnlZ Vedat Beyin siizlerini kabul ediyorum. :;iimd.i bo Ia!lar veya t;it;eklerle kongremizi siislemek istemiyoruz. f}imdi belkl de bulunamJyacak blr c;ok eylerimiz vard1r. Fakat projeyi vizelim. Her hangi mitsalt bir zamanda icap eden tedabiri derpi edelim.

Aliettin Bey - Efendim; Nairn Cemil Bey bir l}ey buyurdular. Avrupa'dan para getirmek; esas ttibarile, ben buna liizum gormUyorum. Bizim memleketimizde para vard1r. Qii.nkU pek fazla kiit;Uk tasarrufa malikiz. Fakat maatteessi.if tekiiM yoktur. Bol para il(inde tekil.tslZ kaliyoruz. iyi dlil}iiniilse bu sermayenin bir araya toplanacagma kaniim.
Umumi bir kanaat daha var ki bir kat; arkada bahsettuer. 0 da Bulgaristan'm bize misal olarak gi:isterilmesid.ir. Bendeniz Bulgristan'm bize bir mlsal olacagma kail de~ilim. Zira Bulgaristan buyiik bir sanayl siyaseti takip etmemi!ltir. Seyfi Bey - Efendim; demin arkadalarnntzdan biri sanayii madeniye raporunda Yunanistan ve Bulgaristan'dan gelen sanayi raporlarmdan bahsedilmedi~ini sanayie verilen kredilerin zikredildigini si:iylediler, ve binaenaleyh raporun reddini istediler. Bendeniz umumi enciimende raporun lhzarmda arkadalarunla beraber c;alieyiigJm i~in si:iyliyorum. Bu enciimt>ne Bulgaristan'dan ve Yunanistan'dan gelen raporlan gordum. Bu raporlarda aym adetler var Yunanistan'dan gelen raporlarda yi.iksek rakamlar gosteriliyor. Evvel emirde bu raporlar burgya geldikten sonra tetkik edilmemi!')tir. Raporlar konsolosluklardan istenmitir. Fakat zannediyorum ki konsolosluklar bu gibi eyeyleri tetkika vakitleri olmadi~mdan gazetelerden ve sair yerlerden laz1m olan erkam1 allyorlar. Binaenaley evvela bunlarm &hhati tetkik edilmelidir. Saniyen bunlar dogru bile olsa bize ne gibi ameli netayll( verebilir. '

820

ZABITLAR

Umumi enciimen tarafmdan yaz1lan bu kredi raporunun bu me.s'eleden dolayi reddi garlptlr. Benden1z boyle gori.iyorum.
Reis- Ret mevzuu bahis degildir efendim. iade mevzuu bahtstir. zannediyorum, diyorlar k1 bizim raporlarimlZ okunmadan kredi mes'elesi mevzuu bahsoluyor. Bizim kredilerimizin hususiyetl vard1r. Bunu gi.iphesiz kabul ediyorum ve eminim kl: Enciimen arkada~lar1m da bu fikirdedir, fakat burada mevzuu bahsolan her bir sanayi Ubesinin ayn. ayn ihtiyacmdan ziyade memleket sanayiinin umumi kredisidir.

ikincl mes'ele de Bekir Vehbi Beyefendinin arzettikleri noktay1 tekrar etmekten ibarettir. Bir sanayi miie$seses1nin emvall gayri menkulesinden ziyade do!trulugu ve istikbalidir ki krediyi temin eder, krediyi verecek olan bankaya emniyet telkln eder. Vedat Nedim Beyefendinin de buyurduklan gibl biz bugun mes'eleyi biitiin Ubelerde mevcut bin tiirli.i ihtiya~lan tatmin ~aresile ilmi bir noktai nazardan degll de ameli ihtiyacmuzi tatmin noktai nazarmdan gorursek daha lyi olur. Qiinkii bu ihtiya~Ianm1z anormal bir takun vaziyetlerden dogmUtur. Bizlm gayemtz bu anonnal olan miiesseselerden vaziyetlere hakim ve naz1m olacak normal blr miiessese dogurmaktlr. evket Bey - Efendlm; bendenizin $0yleyeceklerim de hemen, hemet!. aynl mes'eledir. GOriiliiyor ki ayni rapor imdik.i izahatta bulunan arkadalarm ihtiyacma tekablll etmiyor. Fakat hakikaten boyle bir miiessese vticude getirilirken bunun da yaamak kabiliyetini di.igiinmelidir. Dugiinelim. Evet soyliyoruz ve itiraf ediyoruz. Anormalite vardir. Eger bir bankanm yapt1g1 yirml lten on tanesi anormal olursa o banka da anormal olmaga b~lar. Binnetice kredi ti.ikenir, ve temin edilmez. Boyle blr miiessese gayet ~abuk .sOner, irndl maalesef diyorum encfuuenin raporu tamamile hakikatten a~ lmml esaslara istinat ediyor. Bugi.in sanayiimiz parlakllktan ~ok uzakt1r. Blra~ tetkikat yapacak olursak hakikaten bankalar bize kredi vermekte tereddut edecek vaztyettedlrler. ~imdi gayemize vasll ohnak l~in bu mahzuru kaldlnnak Iaz1mdrr. Tabu bit banka bunu yapamaz. Bendenizln diiiindiigume gore bir Ekisper komisyonu ve yahut boyle bir heyeti fenniye bu teiJlkilatl eklspertize etsin, 1slah etsin. Ayn, ayn sanayiler i~in verilen paralarm gosterilen yerlere sarfedllmesinin teminlni temenni ediyorum. Raporlot ~evket Siireyya. Bey - Beyefendiler biz raporumuzla huzurunuza ~1karken kargLiagacagun1z itirazat1 diiiinerek geldik. Sanayl raporlan bir a81Zdan mi.istekil blr sanayl kredisi Lsterken umumi enciimen hay1r bankaya ihtiya~ yoktur dedigJ. zaman ne gibi miigkiililta maruz kalacaglmlZl diilindi.ik. Hatta baz1 arkada~lrumzm Iutfen bizi. miidfaa edeceklerini hatirlmiza bile getirmedik. Fakat buna ragmen kanaatimizde musU'rlz. Qi.inkii siz nasll sanaylci-

821

ZABlTLAit

lerseniz, biz de sanayii tamyan ve sanayl hareketini taklp eden iktlsatQllam:. Endiemi:z. sanaylln taazzuvudur. Yalmz sanaylin de~U aynl zama.nda TUrk lktlsadlyatmm tanzimidir. Bu raporu tanzlm ederken her noktada Turk lktlsadiyatuu bir kiil halinde dii~unerek kanaatlerimizi ona gore tesbit ettik. Evvela arkadaglanmlZm filan rapor tetkik edllmitlr, filan rapor tetkik edilmemil}tir yolundaki iddlalan varit de~ildir. Biz sanayilm!zi Qfiriitmej!e ~ah!imadlk bllikis onu oldu~ gibi gostermege l}ahtlk ve btitiin cesaretimi:z. bu noktadan gellyor. Sanayiimlzde bugiinkii vaziyeti oldugu glbi gormek hayalata hissiyata kapllmadan ne varsa onu gormek onu kaydetmek onu tetkik ve tesbit etmektir ki bize istikbalde sanayi kredlmizin halli iQin takibilcap eden lstikameti gosterecektir. Ecnebi kredileri mes'elesine geliyoruz. Efendiler bir memlekete yabancl sermayeSinin girmesi o memleker,in arzusundan deg11 sermayenin bulundu~ vaztyeiten ileri gelir. Ecnebl sermayesi di.inya plyasasmda nerde rantabl ve karh ilj buluyorsa oralara gider, fakat buna ragmen ecnebi sermayesinin memleketimize gelmesini isteriz. Fakat her ~eyden evvel o mllliyet vasfmdan tecerriit etsin. o muvakkat blr zaman gelsin bizim sermayemlze f4letme eklinde iljtirak etUktcn sonra peyderpey veya hepsi birden gitsin. (Bravvo sesleri) Biz ecnebl serroayesinden bunu lstlyoruz. Bugiinku eklile Ttirk iktlsadiyati i\;inde Tiirk sanayii ecnebi sermayesinin hficumunu, all!kasun tahrik edecek va:z.iyette deglldir. QUnkii sanayi iktisaden miistekll mllletlerin iidlr. Biz ~imdiye kadar iktisaden miistekil millet degildik. Kendi mllli menbalarmdan yard1m gormekle teessiise Qallan bu sanayiin halinde tilvalti bir kahramanllk vardir. Fakat o gene ihtiyaQlanm kendlSl gorecektir. Bizim raporumuzda ecnebi sermayesinden Lstiane maddest yoktur. Biz milli kurtuluf} hareketine yeni ayak basml bir milletiz. Bizlm esas endiemiz, prensiblmiz ayn, ayn sanayi ~ubeleri Uzerinde ayn, ayr1 misaller ve miitalealar yiiriitmemek zaten umuml enctimenln vazitesi de bundan ibarettir. Saip Bey Qare lstiyoruz Qare.
~evket Sureyya Bey- Evvela cevap verelim. Gayet sii.klinetle dinledik. Binaenaleyh beyefendilerin de bizl si.ikunetle dinlemelerlni rica ederiz. Bankacllar sanayla karl kredi mes'elesini nas11 diigiinmil 1se enciimenimiz oyle diiiinmii de~ildir. Sanayide banka kredlsi nas1l tesis olunabllir? igte bunu d~Undtik. Obligasyon akslyon ekilleri gosterdik. Bir banka fakat bunu yapabtlmek . !gin bir banka olmall ve derhal obligasyon Qlkarmah demedik k1 bu da bizim soguk kanhllgJ.rmza delalet eder. Biz bir kaQ tip gOsterdlk, ya bir muhtelit banka olsun hem obligasyon hem teessiis iglerlle ugra&n yani obligasyon t;lkarsm fazla olarak icabmda iletme sermayesl versin.

822

ZAlll'ILAit

Evvelce de s<iyledi,iim gibi havadan verilrni bir sermaye degildir. Muhakkak bankaya k1rdJr~.cag1 poli!(enin iskontosudur. Yahut oraya tevdi edecegi mamulatm mukabilidir. 0 butiin obllgasyonlan yaln1z sanayie inhlsar ettirmestn. Qiinkii ufak bir buhran halinde bankanm sermayesini tekil eden esham, k1ymetini kaybeder. Ve banka mili}kil bir vaziyette kahr. Bunu bu klsaclk raPQrumuzda tesbit ederken Avrupa'daki misalleri dercetmedlk. Kongrenln zamanm1 fazla igal etmemek i~n umumi raporumuza koymadik, emir buyurursan1z size buradan mlsallerini de gosterebilirlm. Meselft. ParJs'te (Union general) hem tesis hem iletme llerile ugral}lyor. Bu miiessese bir !;Ok sun'i yollarla halkm eshama olan alakasm1 tezyit etml. ve nihayet yapt1g1 oyunlar neticesinde iflas etmitir. Madamki sermayesinl eshama yatiracaktir, ve bu vaziyet dahilinde itibar ve sermayesi yalmz esham olacaktlr. Buhranlarm ilk anmda esham kJymetlnden di.iecek buna mani olmak i!;in eshamm1 kendi toplayacak ki bu vaziyet ellnde mi.itedavil bir klsim sermayesl varsa onu da bu k1ymetini kaybetmesi mukadder olan eshama yatlracak bu hususa ait layeter..ahi misaller verebillrim. Raporumuzda dJkkat buyurulursa ecnebi memleketlerden misal yoktur. Yalmz blr yerde bir tek misal vard1r. Neden Almanya'dan da Bulgarlstan'dan degil; ~\inkii sanayiln en miinkel}if oldugu mE'mlekette bankamn butiin obllgasyonlari yekilnundan yalnlZ yiizde on yedi bu~ugunun sanayiln tesisi i~erine yatmld1~m1 gordiik. ipek tohum ve bah elmi.zden gitti, deniyor. Efendiler biz bunun sebepIerini kredinin l~lnde gormiyoruz. Onun l~ln bu diger bir raporda mevzu bahsolacaktJX. Bunlar kedi 4inden haric;tir. Bunlarm tel}kilatsiZligmdan harlci plyasalarm laytkU~ tetkik edUmemesinden fenahgm1 goriiyoruz. Fakat raporumuzun m~vzuu bu degildir. Sanayi tesisi ic;erisinde isabetsizllkler olmasma ve sanayi zafun.IZa atfedilmesi lazimdll'. isabetsizliklerin tetklki kf.za rasyonalizasyon iidir. Bir rapor ve bir etut okunacakm. Sanayide nereye sermaye koyacagnnizi iyi bilmiyoruz. Miisait zamanlarda bir proje c;izUerek onun iizerlnde llenir. Deniliyor ki kredi enciimeni bizi tatmin edecek !(areJeri gostersin. Beyefendiler; enci.imen kred1 mes'elesinde ancak Turk sanaytinin bugiinkii ~klini tetkik ve mutalealanm bugi.inkii opjektif miilil.hazata istinat ettirdi. Qok uzak bir atiye ait projeler tanzirni salahiyetimiz haricindedir. Alaettin Beyefendinin buyurduklari gibi, banka nasll tests edilir, azalan nereden sec;illr, hulasa bankanm teknik tesis il}leri nelerdir. Keza bunlarm tetkiklnl salahiyetimlz haricinde gordiik. Dikkat buyurulacak olursa biz burada umumi araz1 tesbit ettik. Sonra bir kredi bankas1 teslsi mii!}terek talebi bugiinkii vaziyetimizle kabili teli1 olmad1g1 icin kabul etmedik. Fakat bunun doj:tru ve muvaftk olacaj:tml da soyliyerek raporumuzu ona gore takdim edebilirdik.

823

ZABITLAR
L~kin o vakit umumi enciimen vazifesini yapmll} olmazd1. Biz hazlrladtgmuz raporun maruz kalacag1 tenkitleri diiiinerek buraya r,;lktlk, ve verdigimiz cevaplar, bir tetkikin, biitiin raporlar iizerinde ayn, ayr1 yapllmi klskanr,; miitaleatm ve mii~hedatm ayni zamanda dil?;er memleketlerden alman muhtelif misallerin tevlit ettigi kanaatlerdir. Bu kanaatleri her eyden evvel miidafaa etmegi milli bir bore; bllirlz.

Vedat Nedim Bey - Daha bir ~ok okunacak raporlar vardlr. Mes'ele t.enevvur etmittr. Miizakerenin ktfayetini teklif ediyorum. Reis - Bu teklifi kabul buyuran arkadalar lutfen iaret etsinler. Miizakere kafi goriilmiittir. Efendim muhtelif teklifler vardtr. Bu tekliflerin bir k1sm1 raporun bazr yerlerindeki eksikliklerin tamam.Ianmas1, bir klsm.I da raporun daha milspet daha vazih ve heyeti umumiyenin mutaleatm1 muhtevi olmak uzere tadilen ve tashihen encumene iadesidir. :?imdi ikinci teklifi reye koyacalim.
~evket Siireyya Bey- Efendim bendeniz bu teklif iizerinde muhtelif miitalealardan aldi~tmrz netice Udur. sayliyece~lm.

Derhal bir kredi tedbiri almsm. Efendiler encfimenimiz bundan aclZdir. Bu neticeyi muhtevi ve bfitiin arkadalari tatmln edecek bir .eklln tesbiti bizim iktidanmiz haricindedir; raporun reddi mevzuu bahsolurken bu noktayl nazatl dikkati alinize arzedetim. Bence raporu retten zlyade noksanlarmt ikmal yoluna gidelim. Meselii.: Arkadalar biz bir kredi bankasi tekilinin rapora kaydmt teklif ederlerse kaydedelim. Fakat enciimeninizin tetkiki netlcesl olarak de~il. Bu noktanm ehemmiyetle diifiniilmesini rica ederlm. Reis - Efendim; esasen raporun reddi mevzuu bahis degildir. Heyeti umumiye hangi esas fizerinde enciimenin bir karara varmasm1 talep edlyor? Arkadalardan miispet olarak bir lki noktai nazar serdini rica edeceglm. Saip Bey - Efendim bendeniz; bu gibi branlara, ve krediye taalluk eden diger encfimenlerin raporlan okunarak metalibatmm ne gibi eylerden ibaret oldugu anlalldlktan sonra nazar1 itibare almma&m teklif ederim. (Muvaflk sesleri)
~Jeylerin

Reis - Miisaade buyurursamz evvel~ raporu reye koyallm. Esas kabul olunursa ondan sonar metnin tadili hakkmdaki teklifleri naza.rt itibare
allriZ.

Vehbi Bey -

Mes'ele raporun iadesi degU, tadili teklifidlr.

Binaenaleyh kabul tekliflnden evvel reye konulur. Fakat bunlarm birer birer iade ve kabuliinii reye komamz daha muvaftktrr. Nizamettin Bey Miisaade buyurur musunuz efendim. Evve!A. esbab1

824

ZABm.AJt

iadenln neden lbaret oldugu taayyiin etsin. Bendeniz de raporun neden lay1 lade edilecegine bir kanaat has1l olmamlftlr.
Reis -

do~

.A.z

~ok

tekllfler yaptlmal}tlt efelldi.m

Alaettm Bey - Ra.porun iadesinin esbab1 mucibesi hakkmda aoz saylemek lstiyorum. eevket Siireyya Bey rapor lade edUse ve gelse biz ayni ka.naatte lSl'ar edecegiz dediler. lteis- Oyle demedller, heyetl umumiyenin dileklerlni biz de kabul etmek isterlz dedller. Aliettin Bey - lju halde heyetl umumiyenln dilekleri oraya dercedllsin. Vehbi Bey- Beyefendi tad1ller, raporun metnl., tarZl tahrlrini delitireeek de~dlr. iadenin mahlyetini anlayanu.yorum. Raporda dermeyan edilen flkirler kabul edilmedlli takdirde yeniden bir enciimen teokil edtlir.
BeJs - Mii.saade edlniz evve.IA raporun kabul veya ademi kabuliinii reye koyaJ.un. Evvel~ iadey.l kabul eden arkadalar .laret buyursunlar. Aksini kabul edenler iaret buyursunlar. ~u balde aksini kabul hakkmda 15 ~Y vardlr. lade kabul edilmemJtir. Celseyl be daklka teneffiis etmek iizere dailtyorum. IKiNOt OELSE
lteis - Celse a~lbmli;lr efendim. Aliettin Bey arka.dallll.Iztn bir tekllfl var. Dl.yor ki: Bizim enciimen arkadalarlle mutablk kalamadl#muz bir iki nokta var. Bunlar heyetl umwnlyede mevzuu bahsedilsln. Ve bunu kendtlerinin 1zah etmesl daha muvaflk olur. Mes'ele henliz anlallmattu.tll'.
Falcat ben zannedlyorum k1 mes'ele tenevviir etmitlr. QUnkQ blr arkad&lDliZ bunun iizerlnde ucer beer daklka .sOylediler. Uzun boylu mi.i.naka~ ya hacet kalmalnlbr. Raporun lades! kabul edilmemltir. Yalmz heyeti ceWe ra.pora UAveten bUl talepler serdetmltir. (Sanayii Madenlye raporu okunm.u,tur.) Saylfa: 473

Bels - Rapor munasebetlle dlger rayorlarda yapt1gumz glbi bir eey arzedeceilm. Smai tedrisat, nakliye, tevlk.i sanayi gibl umumi enci.imene ait muhtellf hususlar hep ususi eneiimenlerde tetkik. edllerek gelmektedlr. Bunlardan blr klSml kabul olunmU blr klsml da kabul olunmak uzeredir. Dlyorum ki bu raporun kendl Ubesi lhttsasma alt kiSimlan mEUide madde okuyalun. (B!rinci madde okundu) Bu rtisumun bir ktsmi ~iki sanayt kanununda m.ezlti\r muallyetlerdlr. Fazla muafiyetler istiyorsunuz. olmayan

825

ZAl'IITL.'l.R

(Bir zat) Bizim sanayUmlzin iki hususiyeti vardll". Birlsi makinenin imali, digeri de tamiridir. Makinenin lmalcllltlnde olanlar zaten te,v1ki sanayl kanunundan lstfade etmektedr. Fakat tamirat kJ.Smma muaakkafat gibi ba~ka ktufetler ~hmll olunuyor. Bu di~er sanaylde mevzuu babls detildir. On beygirlik blr maklne koyduklarl vakit te,vikl sanayi kanunundan istifade ediyorlar.

Beis- Haklkaten burada blr hususiyet vardlr. Teviki sanayiden mustefit olm1yan kJ.Simlann istifadesini istiyorlar. BOylece reye arzediyorum. Kabul edenler. Kabul edilmi,tir

<Madde 2 okunduJ (Bir zat) - Bir ey daha dUUnuyoruz. Memleketimizde zurraa yordlm eden yalmz zlraat bankasidir. Bir ~ift~i ald1g1 makinenin kendisine uygun bir alet1 gene memleketin menfaatlerlni daha iyi duyan bir ferde yapttrmak elbette cok muvaftkttr. Ziraat bankas1 dogrudan doj!ruya zfuraa degil sanayii zlraiyeye yardnn etmek mecburlyetindedir. Bendeniz lyl hat1rhyorum, bu banka Edirne'de ve Adana'daki alat1 ziraiye imalatanesine ve daha bir ~ok yerlerdeki imalitanelere hususi kredi aQmit.lr. Talebinlzl biz de kabul ediyoruz. ucuncu madde okundu Reis - Bendeniz bunu iki kelime ile arzedeceglm. Beyefendi belkl sanayl bankasmm nizamnamesindeki esaslar1 iyi hat1rlanuyorlar. Sanayi bankaSl teekul etti~i zaman onun e.sas nlzamnamesinde bir ftkra vardtr: Huktunetten bir Qok muessesat1 bu bankaya devrolunmutlll'. Bunlar kapat1lmaz, buyuk muessesat, buyftk paralarla meydana gelmitir. BunJar ihtiyael tatmin edeeek yeg4ne miiessese idi. Onlart k.apatmak bu memleketin ihtiyacatma cevap vermemek demektir. o kanun diyor ki bu gibl fabrikalar tedrieen anonim mahiyet alarak hususi mUesseseler gibl kendi ba!J].arma oal~mak tizere bankadan ayrllacaklardtr. Diter bllfunum, fabrikalar gibi banka bunlara biltiin umum sanayiin lnkip.fma Qalllr, fakat fabrlkayt halka vermek icin yani halka bu fabrlkayt size maletmek istiyoruz dedW zaman onun kazantr bir halde olma.SI llZimdLr kl sermaye vererek bununla alikadar olsun. Aksi halde fabrikalara iptidai tarzda ve fena bir ekllde i!lledik~e bunlarm mallarmt kimse almaz. Ve memleketin buyUk blr serveti heder olur. Bwta mahal kalmamak icin muvakkat olarak sanayi bankas1 fabrikalarm tekemm\ili.ine ch!lmaktadlr. Yoksa. h\iklimet kendisi fabrikacllk yapmak fikrinde degildir. Kanun bu hususta sarihtir. Onun i~in ilga mevzuu bahsolamaz.

826

Vasfi Bey - Yanll anlaIllyor. Biz yalnlZ fabrlkalardan bahsetmek istiyoruz. Buradaki bahsimiz umumidlr. K1sa. kesmek i9in boyle umimileerek yaz1 yazmak: m.ecburiyetinde kaldik. MeseiA.: Seyrisefain, zarpane bu .giin su tulum.ba.sma kadar en ufak tem.trata el uzatnut1r. Seyrlsefain kend1 gemllerini otede beride yaptll'J.rken piyasada il.eyen gemllerl tamirhaneye ~ektlrip tamir etmektedir. Bu ellm vaziyet karJSlnda maden sanaytlnln l.nkiafma imkA.n kalmam~n. Bizlm maksadmuz bOyle parazitleri ortadan kaldumaktu. Bunla.rdan baka balur sanayUmiz senede bin dort ytiz ton kadar levha Ujletmektedlr. Bunlar sahan gibl b1r ~ok ihtiya9lar1 temin etmektedir. imalA.tl harblyenin blr ~ok fabrikalan Yardll', Biz bunlardan da istifa.de etmek i.stiyoruz. Bunlarm milyonlarca lira sermayeye 1htiyac1 vard1r. Htik1imetin kendi 11 i~in yapt!j1 bu fabrikalar1 daha mtifit b1r hale getirebUmesi lazimdn'. zeytinburnunda 9elikhane rabrikaSI varchr. Biz bunlardan .lst1fadey1 dii.ilnmiyoruz. Naill Bey- Htikiirnetin idaresinde bulunan fabrikalar i9inde barut fabrlkalan da vardlr ki bunu arkadaImiz si:iylemediler. Maltimu A.llleridir ki barut fabrikalar1 sulh zamanmda sun'i ipek te yaparlar. Mutareke zamanmda ma.kama bile yapt1. Bunlar zarpaneler, sHAh fabrlkalan mal\imu auierldir kl htlkftmetin kendUerlne ait hususi fabrikalandu. Bizde diyoruz ki madam ki hUktimetJmlzde bOyle yetiiJlni sanayl vard.Ir, kendi nezaretl altmda hususi sanayii kendi hizmeti i9in tekemmi.il ettir.sin. bu suretle rekabet ortadan kalkar.
Rels - Memlekette sanayiin inkiafmi hep tsteriz, tabii hukCimet te ister; fakat baZl sanayii hususiye vard1r kl; bu sanayi her memlekette a:Ja yukan kendl serm.ayesile yapll.Ir. Almanya'da hususi fabrlk.alar bunu yaparlar. Orada bti.ytik teknik buyiik sermaye vard1r. Halbuki memlekette bunu yapacak ne sermaye ve ne de teknik vardrr. BJnaenaleyh devletin sanaytt ha.rlblyesinln kongremlzde mevzuu bahsedilmesl biraz fazla olur.

Vasil Bey - Efendim 1k1 klSrm fabrika var: Birlsi hususi vazlyette kendi serma.yesine daya.nmi di~eri de dogruda.n doA'ruya sutlm hukumet kasasn;ta vermi3tir.
Beklr Vehbl Bey - Efendim; beyefendi daima. zarpaneyi :m.i.saJ. g(isteriyorlar. Benden1z gezdim; zarpane, giizel bir fabrikadir. BUhassa tarnirathanelerl gayet iyidir. Bizlm milli Sanayli Madeniyecilerlmlz kendi memlem.adeniyecllerlmlz ketimiz efradmdan bakalar1 deglldir. Bizlm sanayil 9al1~p kaza.nttken oradakl bir c;ok Tiirkun c:a.llfmalanna mani olmamalar1 13.zundtr. Pek gUzei ~iyorlar, her halde kendl sahalarmda san'atlanm nem.aland~rmak i9ln ugraIyorlar. Bendeniz zarpanenin bilaki.s daha Iyt ve na.fi C}ali!Ima.snu muatta.l kalmamasm1 temennl ederim.

827

Reis - Buna benzer baz1 ~eyler ge~iyor. Mesela Devlet matbaasmdan bir QOk matbaalar miitekid.irler. Bunlar bir I<Ok riisumdan muaftlrlar, tabh gayrllktJsadi de olsa ~allIrlar. Bunu baka bir ifade He yazahm. Vasfi Bey -Efendlm, umumi bir ekilde, Qelik fabrikalan bize verilsin demedik, bO bir talum tezgahlan vard1r, onlar1 ortaya ~lkararak istlfade etmeyi di.itiini.iyoruz. Qok iyi biliyorum ki (28,000) altm liraya gelmilj bO plinyalar var. evket Siireyya Bey - Kii~tik sanaytin yapabilece~i oldugu kadar yapllmamasmi rica etmek istiyorlar.
i~lerln

miimkUn

Vasfi Bey - Beyefendi bilirler; bendeniz ufak damga pulu yapmaga kalkltun. Verilen bir emirde bu i% milli mtiessese tarafmdan yaptlacaktir, deniliyordu. Ben de vaz g~tim. Miidenis Refik Bey- Efendim zarpanenin devlete ait ileri yapmasma hiQ kimsenin itiraz1 yoktur. Fakat ahiren hukumet tarafmdan butiin devairi resmtyeye tebli~ olunan bir emir vard1r ki zannediyorum demlrcilerin asll bihakkm itiraz ettikleri cihet budur. 0 da demir ve madene ait en ki.ic;1ik ie varmCiya kadar hepsinin zarpanedc yaptmlmasidir. Bu hakikaten kUQiik menfaatleri rahnedar eden bir eydir. Yoksa devletin para zarbi glbi hususi ~erine kanrna~a kimsenin hakk1 yoktur. Reis - Devlet te hakll olm.akla beraber bu lfi hariQte yapanlar da va.rdll'. Devlet buti.in ileri kendi fabrlkalarmda yapt1rmak yoluna giderse hari~;te mi.iesseselere i kalmaz. Binaenaleyh devlet boyle ufnk tefek lleri halka b1raksm. Fakat halkm kendi ellerindeki tezgahlarile yapamiyacagi zor san'atlarl devlet kendi darpanesinde yapbrsm ... Al'kada!!lardan blrlnln blr tekllfl var. Okuyallm (Okundul.
Ki.i~;i.ik sanaylin itigallne mevzu olan itj).erin devlet miiessesat1 tarafmdan yaptmlmamaSI.:t>

Beklr Vehbi Bey- Devletin kendl fabrik.alarmda, onlari iktlsadi bir surette i~etmek iQin, bi.iti.in san'atlan yapabilir. Bu fabrikalar filan san'at yapmaSln demek do~u olamaz, mllli iktisat ncktai nazarmdan onlarm da ~a Ilmalarml arzu ederiz. Onun i..in reis beyefendi bendeniz ~nciimenin tek~ Jlf ettigi bu maddenin rap()rdan kaldmlmasmi rica ediyorum.
Vasfl Bey - eu halde beyefendl; onlar da bizim gibi muamele vergisine, musakka!at vergisine tabi tutulsunlar; o zaman mes'ele kalmaz. Onlar hi~ bir resim vermlyorlar, bize rekabet ediyorlar. Daha ucuza malediyorlar. E~er onlar da ayni ri.isuma tabi tutulurlarsa raZIYlZ.

Tevfik Ali Bey - Oyle zannediyorum ki sanayii harbiye hariQ olmak tizere diger san'atlarda iktisadi amiller de~il, do~rudan do~ruya memleketin 1ktisad1 mevzu bahsolur. Sanayide amil kim olursa olsun, azami kar etm.ek asgari masraf etmek esas uzerine .;all~1r vc gahmalldlr.

828

Eter devlet bu tatnirat mtiesseselerlnl bOyle lktlsadi, ticari esaslara istlnat ettirerek karISmda bulunan hususi mtie.sseselerle ayni erait altmda ~allIrsa buna diyecek yoktur. Fakat bir taknn tmtlyazlarla mi.isell.h olarak kA.r ve zaranm dlifinmeden c;:al11rsa bu hem milli, hususi sanayiin inkiafma engel olur ve hem de devletln dolayiSUe milletln parasmm israfma sebep olur. (Alki). Bu noktai nazann her suretle kabul edilmesi Iaznnd1r. Vehbi Bey- Mtisaadenizle soz 80ylemek lsterim. Hi.ikftmet burada darpane ic;:erslne tic;: be planya tezgahi slkitmp ta, biz sanayll madeniye erbabl olduk, diyenlere kart bir kast ile darpaneyl ac;:matmtll'. BOyle bir eey yoktur. Darpane hiikumetin muayyen blr kadro dahilinde bir c;:ok adamlara il} gormedikleri ve bombo oturduklar1 halde maa verdi~i bir mtiessesedlr. Devlet bunlan kend! devairindeki kapularm iizerine vazettigi. levhalarmt kendi devairinin damgalanm da m1 yaptumasm? Yani kendi elinde bulunan alat ve edevat1 bo-5 brraksm da kendine laznn olan ufak tefek malzemeyi, gitsin, Galata'mn her hangi blr k~sinde bir kal( tane planya tezgab1 olan bir yere mi para vererek yaptll'sm? Hiikilmet burada hi~,; bir suretle rekabet etmek arzu etmiyor. Fakat orada bulunan adamlan bo birakmamak istiyor. Vasfi Bey- Bugiin madeni paranm tedavi.iltine lmk~n varsa o muessesenin yaamasi tabiidir. Fa kat sanayil madeniye mevzu bahsolan memIeketlerde bwmn ihtimali yoktur. Binaenaleyh ekiJni tebdJI etsin. Reis- ~imdl efendim prensip koyuyoruz. FUan fabrika, filan mttessese demiyoruz. (Ayni art seslerl) Tatbikati da muhtelif mtiesseseJerln vaziye~ tine gore icra oJunur gider. (Madde 4 okundu).
Vasfi Bey - Her hangi bir ii yapmak istiyen bir kimse burada te~vtki sanayi kanunundan istifade edecektir. Ytiri.iyecek yol a~lksa; tedricen bu sahaya varml oluruz. Fakat kapall ise tabii hie;: bir CY olamaz. Mernlekette yapllabilen i~ler ayrilmall, yaptlmiyan iler ayrtlmahdir. Biz bugiin Samartasyonlu ~elik yapacak ve yahut (Dekarpotise) dokfun vi.icude getirecek degiliz. Fakat yapabilece~imiz her ~ey 1gin bugtin her tabrlkanm son vaziyetine mi.iracaat ettl!i maden sanayiini himaye etmek lazimdll'. Blnaenaleyh buglin burada yapdan l}eylerin hari~ten memlekete girmemesi i!;in lizlm gelen bi.itiin tedabir ittihaz olunmalldir.
~;ok

Vedat Nedirn Bey- Memlekete ne kadar c;ok makine girerse o kadar roenumn olmamlZ lazimdir.

Binaenaleyh daha beni.iz riitiinii ikmal etmemi bulunan sanayll ma, deniye bundan miistefit olsun diye makinelere yiiksek giimrtikler vazederek maklne ithallni ~iit;letirmek bilme1n ne dereceye kadar dogru olabillr.
Vasfi Bey -

Yanh anlamlstmz.

829

ZABI'!'LAR

Vedat Nedim Bey- Meseli: Bizler motor yapamaYIZ. Fakat bu hususta bir saba verilsin diye bu motorlere bugUn yiiksek giimriik. konulmasmt anlamadtm. Vasfi Bey - Maksadtmtz bu degil. Bugtin memlekette kiirek yapmak iizere Jki sene evvel (40) bin lira ile tesis edil~ blr fabrlka vard1r. Evvelce bunun mevaddt iptidaiyesinden giimriik tarifesi muciblnce 45 kuru ahnan sa~tan bugun 100 kuru alm1yor. Bunun mamul eyast uzerinden ve yiiz ki~ losundan 100 kuru altmyor. 255 kurula bu sanayiin burada yapllmaSl im~ kam yoktur. Yarm kazma yap1lsm o bir giin kiirek ya.pllsm ve bu suretle ayrt, ayr1 gallan adamlara birer saha kalsm ve halkm sahai faaliyeti a~llsm. Reis- Tekrar okunsun iyi anlallsm. (Okundu).
Reis- Maddeyi reyinize arzediyorum. Kabul edilmitir.

(Beinci madde okundu), Vasfi Bey -l;limdi efendim her hangi blr gemi istanbullimamnm rlhtlmlna yanaSa derhal liman idaresine istlda verilmesJ, kordon kA.I!:ltlanntn kesilmesi, !;lkacak tayfanm miktart; ~tkacak girecek yUklerln miktarlarmm tesblti gibi bir tak.un IU:zumsuz ve miikiil ilerle karllalr. ReJs - Bu zaten mevzu bahistir. Raporda tafsilat vardlr. Bu esastlr. Esasen boyle blr mtlktl!Atm oldugunu ticaret odalan ve memurlar da b111yorlar ve tslahma ~allmaktadll'lar. Binaenaleyh bu temenniye biz de itlrak ederiz. (Altmcl madde okunduL Vasfi Bey - Lima.n ve alkol inhisar lrketleri bir ~o~u buracla yapllacak eylerin baztstm inglltere'den, baztsm1 Holanda'dan getiriyor. Ma.d.emkl memlekette bir san'at vardtr ve yikllmak tizeredir. 0 halde bu sanayie ya.r~ dtm etmek ve bu sanayii himaye etmek lazundtr. Dlartdan getlrllen eylerin bir 4;0~unu buracla yapmak kabildir. ite bu noktalara kanunda sarahat oldugu halde dlkkat edilmiyor.
Naim Bey- Burada alelummn lnhisarlar idaresi deniyor. Halbukllda.remiz miimktin mertebe yerli sanayiini himaye ve te;rvik i~ln elinden gelenl yapmaktan geri durmamaktadtr. Bu maddenln tashihlnl rica ederim.

Reis- Mfisaade buyurunuz efendim. Resmen, mubayaat demek kafidlr. Vasfi Bey - Bendeniz Tlirkiye'de ilk defa levaZiml ktrtaslye fabrlkast Hiikumete 1927 senesinde istida ile degil, sahifelerle dosya tekil edecek kadar vesikalarla miiracaat cttim, nazart Itibare ahnmadt. TevikJ sa.nayi kanunu b~nim kapund:m i(}eri girmez diyen miistearlarla kartla.iun. Bu vazl.yet karlStnda tabil t.edabir almak Iazmtdtr. 9Unkii yarm bu i1 yapaca~tun...
a~tun.

830

ZABlTLAR

Mesela efendim ltketlerden bahsedecegun. Elektrtk ~irketi istanbul'da kullantlan baglantt kutularmdan acil ihtiyac; kal'Z.Smda ancak, on tane sipari yaptyor. Ve ayni zamanda imalat fiatlannm yiiksekll~inden l!likfi.Yet etmektedir. Halbukl Avrupa'dan sipari11 etti~l glbl blr adama bin tane, 1k1 bin tane siparl edllmi olsa tabii daha ucuz olacaktll'. Mubayaa biirolarmm Briiksel'de bulunmasl ve bedellerlnin hiikiimete arzedllmesl mes'elesi vardlt. Bugiin mes'ele tetklk edillrse biitiin umumi hizmet lrketlerl bilumum mubayaatlartm memleket haricinden yap1yorlar bu dabna kendl menfaatleri lcabidlr. Qiinku oradnki mubayaa biirolar1 lklncl blr elden geQerek lstedikleri flata fatora tesblt ediyorlar. Reis- Beyefendi musaadenizle bunu nununun 13 - uncu maddesl vard1r.
~yle

yapallm. Te111viki sanayl ka-

Vasfi &y- Vardrr, fakat tatblk edUmemektedir. Rels- Efendim yeni kanunda slzin aradigmlZ tafsilat tamamen mevcuttur. Orada blrer blrer yazilmUJtir. Beledlyeler, inhlsarlar yapaeaklar1 denm{3tir. Vasil Bey- Kanunda sarahat vardrr. Fakat aksini yapanlar IQin eeza yoktur. Binaenaleyh bu k1smm temininl rica ederim.. Tevfik Ali Bey - Efendlm devlet mftesseselerl imtlyazlt irketler ve hususi miiesseseler deniyor, bu glbi miiesseseler nas11 tazylk edllebWr. Reis- Efendim hususi mtiesseseleri klmse tazyik edemez. Vasfi Bey- Hayrr tazylk mes'elesl degilcUr. Bu milli blr duygudur. Bu
ii biz irket komiserlerine tahmll ediyoruz.

Saip Bey - Efendlm bendeniz imtiyazll irketler mes'eleslne temas etmek isterim. Bunlan. kii~iik bir toplu lgnesinl dahl Avrupa'dan getirmektedir. Bilhassa ingntere'den, halbuki kambiyo yuksektir. Flat1 da yUk:sek olacaktir. Halbuki memleket dahllinde toplu lgne yap1byor. Vasli Bey Turk ocagmm rozetlerl bile bugftn Avrupa'dan gelmitir. Rels- Beyefendi kanunun ta.tbikatmdan ikayet ediyor.
Te~vikl sanayl kanununun 13 ftncii maddesinin tatblkatmi temenni edi.yorsunuz. Ben de bu temennlye itirak edlyorum. Yani Tevlk1 sanayi kanununun 13 iincii maddesinin tatbiklne dikkat edilsln, ve bunu bu ~kilde kabul edelim. Vasfi Bey- Beyefendl hatta U oturdugunuz koltuklar bile Avrupa.'da. yapllmii!Itir. Gene bir irket te memlekette aga~ ~1kt1il halde deniz ta.riklle Marsilya'dan aga~ getirlyor. Reis - Efendim kanundaki maddelerln ceza.Ian da vard1r. Tabii onun iQln memuru aidi bunu tatbik etme~e mecburdur. ~ayet tatblk etmiyorsa

831

ZABITLAR

ve yahut aksini yap1yorsa ceza kanununda elbette bunu tecziye edecek bir ahkam vardu. (7 incl madde okundu)
Vasfl Bey- Efendim memleketimizde c1vata yapanlar, de~lrmen fenerl yapanlar var. Fakat cesaret ecllp te meydana c;:Ikarmiyorlar. Memleketimizden Yunanistan'a ve Bulgaristan'a yap1lacak ihracatm muameta.tmdan ~i kayet ediyorlar. Halbuki pek ~ok san'atkarlanmlZ Avrupa'da.n memleketimlze gelen suhulet ve benzin ocaklarml dahi yap1yorlar. Bu goriiimiyen san'atlar meydana ~;lkarllmalldlr. Bunlar lyi bir tetkik netieesinde anlafl]Jr.

Reis - Efendim; tabii kabul edildi.

( 8- incl madde okundu.)

Reis - bu tarife klSlllmda gelecektir. ( 9 - uncu madde okundu. Aynen kabul edilmil}tir.
( 10 - uncu madd okundu.) (Tarlfelerde var) sesleri

Reis -

ithalat mes'elesi var efendim.

par~;alar1

Vasfi Bey - Bir tek 80z efendim. Maklnelerimize IAzun olan Avrupa'dan getirirken yaln!z (dizbarko) iicreti 100 kuru~tur. Sonra biitiin diger sanayile alakadar olan bir mes'ele var.

Memleketimize Avrupa'dan gelen katalog ve sairenin formalite mes'elesi var. Bunlar gfunriik tarifeslne tabi olmadlklan halde beyanname ve sa~ ire gibi vaslflarla alman paralar cidden fazla bir yekii.na balig oluyor. Halbukl bu kaialoglar memleketln sanayiinin ink~afl ic;:1n buyuk blr vaSitadriar. Binaenaleyb bunlardan hie;: iicret almmamaSlm ben ayr1ca temennl
ederim.

Reis - TabU bunlar nazar itibara almacakt1r etendtm. 11 lncl madde okunuyor.
( 11 - inci madde okunduJ Aynen kabul edildi.
( 12 - inci madde okundu) Aynen kabul edildi.

( 13 - iincii m.adde okundu.) Aynen kabul edildl. Reis - Zaten yeni kanun haztrlamyor, bunu biiklimetin nazan dikkatine arzederlz.
( 14 - iincii madde okundu.) Aynen kabul edildi.
< 15 - inei madde okundu.) Aync!t kabul edildi. t 16- lnCI madde okundu.) Ayncn kabul edlldi.

832

ZABJTLAB

Vasfi Bey - Efendiro Tetviki sanayiden tamircUer istitade edemezler, t;tinkfi teViki sanayi kanununun mevaddl arasmda lmar kaydt vardll'.
( 17 - inci madde okundu.) Aynen kabul edildi.

< 18- inc! madde okundu.>

Vehbi Bey- Efendim bir diger raporda bu maddenin aksini kabul ettik. Vasri Bey- Mtisaade edinlz efendim; izah edeceitm. Buglln hepimlz billyoruz ki memleketimize giren biUimum zirai makineler Avrupa'dan gelmektedlr. Bunlar memlekette mevcut ~raiti turablyeye uyar lyi bir pulluk degildlr. Bizlm el alAtlmiZ dlterlerlne nazaran daha kuvvetll olup bu yUzden li.alettayin imal edllerek getirilen bir maklne memleketimize uymamakta ve makine ziraati hakkmda iyi bir netice vermemektedir. Bunlar bilirusum geldiklerll~,;ln biz rekabet edemlyoruz. Buna meydan brrakllmamalidtr. Kutahya'da idarei hususlyeye ait bir pulluk fabrikaSl vardlr. Buna mukabil Avrupa'da blr ;ok fabrikalar az rtlsumla pulluk ithal ediyorlar.
Beh~et Bey- Evet memleketidizde zlrai maklneler giimriikten b118.riisum ge~,;lyor. Halbuki bir ~,;ok alit ve edevat vardll' ki memleketlmlzde mevcut lmaJthanelerle temln ed1leb1llr. Bendenlz bir ~,;ok zJral aiAt lthal ettJm; yanl blr ithalat taclrlylm. Fakat kendi Ihtsaslln dahllnde gortiyorum ki memleketimlzde imal edebllece!Zimiz makineleri hari.;ten getiriyoruz. Ge~en gun sergide memlekette yapllan bir ~ok pulluklar gordiim; halbuki ayni maklneleri de kendim ithal etmllmdlr, Yalmz benim sattiilm ikl ayda iki bin llrahktir. Bu para bu maklnelerin memlekete thali zamanmda verdigimiz parad1r. Bu vazlyette muafiyeti ne lc;in Istyorsunuz.

fi;mdi muhterem beyefendiye cevap vereceglm. Muaf dedilimi2 zaman kim kazamyor. Bunun cevabmi verslnler, ondan sonra kendllerine cevap vereyim. Ben tiiccanm; 10 llraya pulluk getirtyorum. 18 liraya sattyorum, bu vaziyette muafiyet kalkar, her pullub lki llra zam edillrse kim zarar ede cektir. Halbuki kimse farkmda detildlr ki tliccar bugi.in 1stedg1 fiyata makine satcyor. Hatta Zlraat Vek!Ueti bunu bilmlyor. Bendenl2in Eskitjehlr'de toptan 160 Uraya satt1gun makinelerin Konya'da miihlm bir lrket tarafmdan 360 llraya satlldiiZim isbat edebillrim. Muaf derken koyltiye ty111k yapml olmuyoruz. Mes'ele buradaki kredldedlr. KOyluye ve bu gibi mesal erbabina kredi temin ediniz bu ka:tidlr. Eger memlekette imali kabll baZ! makinelerln harif;ten gelenlerlnden giimriik allrsak ~i1t~iye kat'iyyen zarar vermeylz. Memlekete hizmet etmlt oluruz. Qtinkfi harlt;ten gelen alAt memleketitnlzln tabii ve tiirabi evsafma uymaz. Get;en gi.ln orman c;iftlliZlne gitmittim. Orada benlm kendimin ithal ederek yiiz blnlerceslnl satttAun allltm blr ~otunun modellerini haztrla~

ZABITLAR

olduklanm ve !mal edeceklerlnl bana .sOylediler. Binaenaleyh memleketimizde yaptlabilir. Bekir Vehbi Bey - Mes'ele <}ok miihimdir efendim: miisaade ederseniz fikrimi arzedeyim.. Sanayii madeniyeciler bize ((eligin her noktasmm mukavemetini dii~tinerek hesap ederek kar~lrntza ~Jkar, ve bize alat1 ziraiye yaparlarsa maalememnuniye hari((ten ziraat aletleri gelmesine mani oluruz. Fakat bu i!jle megul mtiesseseler bu i!jten kat'iyyen anlam1yan kimselerdir. Mesela: Demirci Hasan Aga. Uijak'ta pulluk yapma~a ugra:jtllar. Yerli pulluklar topragm a.'jmrna kuvvetine mukavemet edemedi. Ve nihayet kulaklan Avrupa'dan getirmege mecbur oldular. Daha misal ml istiyorsunuz? Otomobil dilileri yapmak teebbiistinde bulundular. Yaptliar, fakat yoku.!jta <;at kmldl. Renglnl boyasmJ yapabilirsniz efendiler; fakat esasm1 yapamazsm1z. (Onu da yaparlZ sesleriJ. Miisaade buyurunuz; asabile.'jmege mahal yoktur. Asll mes'ele sanayii madenlyecilerimizin bu gibi mesaili dogrudan dogruya tekllf etmemelerini rica ecteceglm. Evvela kendi yaptlklan i~in kuvvet ve mukavemetini bize isbat etsinler. Sonra memleket onlara maalmemnuniye mtizaheret eder. Fakat koyltiyti. on be!j giin sonra kmlacak alit1 almaga te~vik etmiyelim. Aptullah Bey- Ktsa soyliyecegim efendim; bundan 3 sene evvel Kutahya'da pulluk irnali i<;in bir atalye a<;tlk. Bizim 6 liraya verdigimiz pulluklar Avrupa fabrikalarmca 13 liraya satJhyor. Ayni zamanda bizim pulluklar okiizlere de daha az zorluk veriyordu. Toprg1 daha <;abuk eiyor, seri imalat tatbik ettik. 6 liraya pulluk vereceglz. Onlann pulluklan dokmeden oldugu i<;in daha mukavemetsizdir Blzim pulluklan Kuehir'de de satt1k. Ve 6 bin pulluk satt1k. Demekki bizde de pulluk yapthyor. Qift senetli pulluklarm dokme aksam1 oeaklanmtZda lil.ytkl ve~;hile dokiilemedl~l i<;in Avrupa'dakilerin kuvvetinde de~il dir. Behliet Bey - Ziraat Vekaleti tarafmdan intihap edilecek miitehasstslar her hang! makineyi memleketlmizde muvaftk bulurlarsa onlarm ri.isumdan muafiyeti. Reis - Qok mi.inasip efendim; bu .!jeklide kabul edenler Iutfen buyursunlar. Kabul edilmi~tir efendim. Yarm saat 10 da i<;tima etmek i.i.zere celseye nihayet veriyorum.
i~aret

834


Reis Rahmi Bey. Ki.tlpler- Muhlis Ethem Bey, Seyfi Bey.
Rels -

Celse a~alrnltlr efendim. ( Tevfik Ali Bey Orman sanayii ha.klun.daki raporunu okudu.) Sahlfe: 356

tsrnail Bey- Efendlm; Tevfik Ali Beyefendinln (kereste lthalat ve lhracatl) hakklndaki fikirleri anlalldl. Bizde 01manlar Iusmen ahsa aitse de burada ormanlarm himayeslnl biraz unutulmu gibi goriiyorum.
MeselA: Seklz saatlik bir armand a iki korucu vard1r. Bunlar az blr maala istthdam edillyor. Ormanlarm ~ogu tarl.a kalkma zamam olan temmuz ve aR:ustos aylarmda harap edillyor. Arkadalanmlz bu hususu ya unutmular, ve yahut ta billltizam yazmarnllar galiba. Tevfik Ali Bey Efendim; burada mevzu bahsolan orman sanayUdir. Devlet ormanclllf:l noktai nazarmdan yapllacak temenniyat mevzuumuzun haricinde kahr. Burada doR:rudan d~ruya mevcut ormanlar1 allyoruz. Ve onlardan sanayi hususunda azami 1stifadeyi gozetiyoruz; dedik. ya: As1I mes'ele orman sanaylidir. Mehmet Ali Bey - Raporda fll;lClhk sanayii hakkmda bir ey goremlyorum. ZeytinyaR:l, ~rap ve saire icin yap1lan f1~1lara cok para veriyoruz. ikinci noksan etil mes'elesidir. RayiljtaA-'da son kabul edilen bir kanunda Almanya'mn istlhlak ettiiti 25 milyon kiiul etllln odundan imali i~in mezunlyet verJirnltlr. Tevfik Ali Bey - Maddel iptidai~e olarak haljebi k:ullanan sanayi pek t;oktur. Mel'ubatl kiiullye flCllarl ya meeden yahut Kaymdan yap1llr. En lyiSi meeden yapllamdlr. Fakat bugun flCl imal edecek
me~

ormanlar1 maaleset pek azd1r.

Saip Bey- Bir taraftan Sanayi ve Maadin Bankasmm yeni tesisat ile mukayyet olmasml ve elindeki fabrikalan miimkiin olduA-u kadar iyi ekil-

835

ZABITLAR

Jere ifra~ eylemesini teklif ederken diger taraftan da kadife lmali lt;in Hereke fabrikalarmda yeni teslsat yap!lmasJm teklif ediyorlar. Tevfik Ali Bey - EfendJm; bcndeniz diin ak~am ana pek taraftard1m. Fakat mevzu bahsolan teklif .!?Udur. DeV"let ~lfatil~ malik oldugu imtiyazlardan istifade ederek yapmasm, tamamen iktisadi bir vaziyette miistakil bir fabrika gibi tedricen aksiyonlan elden <;lkarmakla yapsm. Biz Hereke fabrikasmm ve diger fabrikalarm devl~t im~iyazl ile degil, smai esasatla bakasm1 istiyoruz. Bekir Vehbi Bey - Efendim: Tevfik Ali Beyefendinin k1ymetli raporlarmdan c;ok istifade ettik. Hakikaten ivi dti~iiniilerek yaztlmt. Bir ikl noktasJ bizi fazla alii.kadar ediyor. Bu mes'eleler hal>:kmda bazt maruzatta bulunacag1m. Birlncisi: Madencilerin muht:H: olduklan maden direklerinin tedarikidlr. Biz yalmz Zonguldak havz~.smda 00 bine yakm direk sarfediyoruz. Bu ihmal edilemiyecek bir mes'eledir. Arzu cdiyoruz ki kuvvetli orman miiesseseleri kereste imal ederken bize tali olarak bunu versinler. Ve verebilirler de. Maalesef orman muesseseleri heni'lz dogmam1~tlr. Doganlar da bizim sahamJzdan uzakilr. Bizi tatmin edemiyorlar. Bizim talebimiz memlekette odun sarfedilmemesi degil, odun ss.Ifiyatl dolayJslle ormanlarm tahrip edilmemesidlr. Yoksa fenni bir sureLte ihzar edilen odunlar memlekette sarfedilmylp te nerede sarfedilecektir? Astl bizim itiraz ettigimiz nokta ~ndur: Memlekctte odun fazla sarfedildiginden ormanlanm1z mahvediliyor. Buna eger beyefendinin buyurduklart tarzda mtisaade edilecek olursa es-~ili h:;-.1 devam edecek demektir. Binaenaleyh bu hususun tasrih edilmesim rica edecegim. Biz fenni orman mUesseselerinin pkard1g1 odunlan ve odun kchr:tirlHinl hie; bir mani olmadan sarfedebiliriz. :?u artla ki: Ormanlann tahribine miisamaha edilmesin.
tr~iincii bir nokta ctaha arzedecegim. Bir arkadaIrnlz kag1t fabrikasma temas etti. Her zaman arzediyorum ki: Iyi tetkikat yap1lmadan b!r ie teebbiis memlekette bir ~;ok sermayenin hedrolmasm1 intac; ediyor. Kag1t fabrikas1 miihim blr mes'eledir. Her l?eyden evvel azami bir mahalli .sarf buimak lazunct1r. 0 temin edilmedikc;e bOyle senede on, on be bin ton kag-J.t 1Qin fabrika yapmak bir ka~ milyon liray1 suya atmaktan baka bir ey de~ildir. Binaenaleyh bn hususta ihtiyatldtr davranmamz1 rica edecegim.

Tevlik Ali Bey - Efendim; de: min ar2ettl~lm gibi raporumuzu hulasa yazdik. Terih edildik~e laz1m gelen malumat1 arzederim. Bir kere maden siitunu mes'clesi var. Avrupa'da madenler ilk iledigi zaman hukfr mete ait idi.
~;eklinde

Hi.ikumet tutmu$ yanllldaki orhl.anlarl o madenin i~lemesine tahsil! etmi.'}th. Hatta tuz istihsal edil(>n mal'l.allerde de boyle olmutur. Diye bilirim

R3t1

ZI\BlTLAR

kl: Htikumetin orman tasarrufumm ba~langiCI boyle yerlerden ~1km~t1r. Ancak zamanla madenlerin i~lemcsi Jtesbi vus'at etmi:<i ve ihtiyac; olan haCpmiktan gittikqe artmtbr.

Vc oyle bit vaziyete gelmi~tir ki civardaki b1r 1kl ormandan bu ihtiyact tatmin etmek imkam kalmamt; nlhayPt bunu piyasadan tedarik etmek mecburiyeti hastl olmu11tur. Bu hususta kat'i mahiyette hi<; bir tekliflmiz yoktur. Hiikiimetten rica edeltm ki maden ocaklarma odun versin. Bendeniz Zonguldak ormanlanm !iOk iyi bilirim. Bu ormanlarm hepslni kesmek bile madenciler ic;in c;tkar bir yol de~ildir. ikinci bir noktaya gelelim. Miidur oldu~um {!irketten bahsettiler; Beyefendi orman iletmesi vasi mikyasta sennayeye muhta<tttr. Bir i ne kadar ~ok sermaye ile i!!lerse kiln o kadar fazla olur. Sanayide karm esast budur. Maalesef memleketimizde bilinmiyen bir de bu mes'ele vardtr. Her orman miiessesesi keresteden azami kar etmek ister, ond::m sonra maden si.itunu ttravers gibi eyleri aagt yukan satabilirse c;ok memnundur. Bu di.inyanm her yerinde boyledir. Memleketimiz il;in de boyledir. Ancak Unu arzedeyim ki memleketimizde ormanc1hk heni.iz tekamtile varmamttlr. Biz tesisat devresinden c;lkamadik. Bu devreden ~1ktlgtm1z Zaman de~ll beyefendinin istedlkleri maden siitunlan, talal bile bizden alacak miiteri bulabilirsek onu bile ~tkarmak isterlz. Binaenaleyh bu dogrudan dogruya sanayiin inkiaflna bagh bir noktad!r. 0ftye arzctt@m ekiide-dir. Bugiinkii maden irketlerinin va~yetleri ilc esasen raporda rnegul olma.dtk. Zannetmem ki raporda her hangi tadili icap eden bir ctimle olsun. Yalmz umumi siyasetin ne ekilde olmast icap ettigini izah ettlk. Mahrukat mes'elesine gelince: Ormanlarm mahrukat yi.izi.inden mahvoldugunu bendeniz de itiraf ederim. Bunun oniine ge<;mek ic;ln ne h\z1msa yap!lmahdir. Bazen denlyor ki (ormanla.rda zimati, hayvan besleme~i. keresteclligi hulasa her eyl menetmelidir. J Fakat menetmekle bir i gori.ilemez. Ormanlan en ~ok tahrlp eden Chirlere gelen odun degildir. Qiinkii odun kesmek hiikO.metten ruhsat almakla kablldir. Bunu kontrol etmek kolaydu. Ormanlan en ~ok tahrip eden koyliini.in aytrdtgl odunlardu. Koyli.i hi~ bir kanuna ve ni.zama tabi olmadan baltasmt omzuna almca ormana gider. Ve orada bulunan her hang! blr agac1 kesip evine gottirtir. Zanneder mlsinlz kl odun komtirii ihraklm menetmekle orman tahribatmm oniine ge~ecegiz. Ben bunun kat'iyyen kabil olmadtgmr zannederim. Baztlan ormandan odun kesip mahrukat yapmag1 medeniyetle gayri kabili telif gori.iyorlar, bu yanh'lttr. Almanya bugi.in 29 milyon metre mikabt odun yak1yor. Bunun 17 milyon miltil.bmt kendt memleketi istihsal ediyor. 12 milyonunu da hari-;ten ithal diyor.

837

ZABlTLAR

Halbuki Almanya bugfin en btiytik maden komtirti devletlerlndendir. Baz1 arkadalar diyorlar ki ka~ttc;ahk san'atmm tekamiilti i~in kag1t onnanlan yetitirelim. Netekim Avrupa'da yetl.~tirilmitir. Bizde buna imkan yoktur. Qi'tnkii searmayemiz mtisait degildir. Avrupa'dan sermaye celbine de imkan yoktur. Zira yer1i sanayiimiz Avrupa'dan sermaye celbedecek mukemmeliyette de~ildir. Fahri Bey - Beyefendlnin ~ok kcymetli etiitleri netlcesi olarak heyeti aliyeye okuduklan rapor i.;inde memleket i<;in kablli lntac; ekiller arasmda sanayii kimyeviye itibarile temas ettikleri ba:iu noktalar hakkmda s6z soyIemek isterim. Haeb sanayiinin en miihim Ubesi her odunda muayyen bir nisbet dahillnde bulunan ve odunlarm kuru bir Surette taktirinden istihsal edilen bir c;ok mevaddt kimyeviyedir. Ha~ep sanayiinin bu ktsma laylk oldugu ehemmiyetle temas edilmedigi ic;in beyefendinin noktai nazarm1 celbetmek isterim. Yiizlerce mevaddi klmyeviyenin maddei esasiyesin1 tekil eden odunlarm taktirinden elde edilen mevadd1 ldmyeviye memleket ithalatmda c;ok mii.him bir yekun tekil ediyor. Bu itibarla haep sanayiinin c;ok miihim bir Ubesi olan bu sanayii kimyeviyeye ehemmiyet verilmesini c;ok rica ederim. Tevfik Ali Bey - Arzettigim gibi bunlarm hepsi blr ihtisas mes'elesidir. Maalesef bendeniz bunlarm i~inde yalmz ormancthktan anllyabilirim. Beyefendinin buyurduklan haep sanayii hakkmda s6z s6ylemek ve rapor haztrlamak ic;in bu san'atm mutehaSSISI olmak laz!mdir. Yalmz kimya sanayii k1smmda not halinde arzettigim vee; bile Alman 'lar bu mayllerin bir c;ogunu terkip suretile vucude getirerek daha ucuza maletmektedirler. Bu sanayli en c;ok sakllyan Qekoslovak mernleketidir. Qilnkti orada kaym agac;lan c;oktur Qekoslovak hiikumeti kilo baI.na 14 kron prim verdi~i halde Qekoslovak sanayii biiyuk bir kuiz gevirlyor. Bu hususta ihtisaSlffi olmadtgt ic;in daha fazla malil.mat veremiyeceglm. Reiiat Bey- Tevfik Ali Bey ktymetli raporunda Hereke fabrikastndan ve onun miihim bir Ubesinden bahsettiler. Ve dediler ki Sanayi ve Maadin bankas! bu ubenin inki~afi ile alakadardir. Bendeniz bu raporda bu rnes'elenin yer almastnm sebebini anhyamadlm. Qiinkii bu mes'ele hakkmda bu I!Ckilde bir teklif nakts olur. Belki Tiirkiyenin ba~ka bir tarafmda kuma yapan bir fabrikanm tesisi 1cap edecektir. Binaenaleyh bunun Uabatmda tetkik icap edecektir. Bu dogru degildir. Onun ic;in rapordan bu noktanm kaldmlmastm rlca ediyorum Tevfik Bey - Efendim; biz mensucat miitehasslSI degiliz. Boyle bir iddiada bulunmadik. Biz kendi ubemizde c;ahtiglffilZ ktsmm sarfettigi mevaddt iptidaiyeden diger btrinin yaptltnadi~ml 80y1edik. Ve bunu yapacak en mtisait fabrikanm da Hereke tal:)rikast oldugunu arzettik.

838

ZABITLAR

Reis Re~t

Bu kumam memlekette imali teklif ediliyor. Bey Fakat bunun sanayi bankasma teklifl dogru degildir. Kirayeti miizakerenin reye vaz'mi rica ediyorum.

Vedat Bey -

Saip Bey - Mes'ele yanh anlaIlnu~tir efendim. Sanayi bankasmm yen! tesisata para sarfetmeyip mevcut sanayie yardim edecek blr ekle ifragm1 talep etmitik. Umumi enciimenin bu teklifi alkllarla kabul edllrniti. Reis - .limdi mi.izakerenin kifayeti hakkmda bir teklif vard1r. Bunu reye koyuyo1um. Kabul edenler i.,aret buyursunlar. Kabul edildl. Heyetl umumiyesl hakkmda bir, iki, ii~ madde olarak baz1 eyler zikredilmi.tir. Bu mevaddm ctimlesini reyi alinlze arzedecegim. Raporun umumi maddelerinl kabul edenler i~aret buyursunlar. Kabul edildi. Madtm ihrac1 sanay ii l:nciimeu raporu okundu. Sayl(a: 454 Haydar Bey - Efendim; bendeniz izmir'de bir Zirnpara :}irketi ile ortaktJm. Ha.rbi umumiden evvel bilhassa Almanya'ya ihracatmuz ~oktu. Raklplerimiz Yunan'hlardl. Fakat izmir'in zimparasi dtinyanm en mi.ikemmel z1mparasi idi. Almanlar bilahare sun'i z1mpara yaptllar. Yunan'hlar bu vaziyet karlsmda z1mpara resmini tamamen kaldirdilar. Bizde ise her nedense bir muddet evvel lki misline iblag edildi. Bilahare gene tenzil edildi. Bendenizce rakam tesbiti dogru deglldir. Vaziyeti tetkik ederek icap eden miktarm tenzUi teklif edilsin. Mazbata mubarriri Sa.drettin Enver Bey - Zimparalanmlzm mfu}kiil mevkide oldugunu nazar1 dikkate ald1k. Yunan Zlmparalarile bizim Zlmparalar arasmdaki farkl tamamen tesbit ettik ve raporumuza dercettik, sonra almmasm1 istedigimiz rusumu azaml %5 tir. Bir noktaya daha naza.n dikkatinizi celbederim; zimparalanmlZI m~ki.i:l vaziyete sokan nakliyedlr. Nakliyat riisumunun tamamile tenzil edilmesini talep ediyorum. (Qok dogru sesleriJ Sami Bey - Efendim; Vasfi Beyin iaret ettigi ve~hile gerek Tiirkiye maden ocaklarmda gerekse diger yerlerde kuvvei muharrike olarak mevaddl mu~teile kullamlmak istenildigi takdirde hie; birinde inhisara tabi olan gaz ve benzin degil isimli veya dizem mazot yakan makineler kullamlir. Mazot ise inhisara tabi degildlr. Inhisara tabi olmaymca zaten teviki sanayi kanunundan istifade ederler ki bu !stifade mazotun kilosunda aagl yukan yirmi parad1r. Bu itibarla tekif ettigi kuvvei muharrikede inhisar tekllfinin muvaflk olmadtgl kanaatlndeyim. Binaenaleyh bendeniz o flkl.'amn tayym1 talep ediyorum.

839

ZABITLA1t

Reljat Bey-Odun komilriiniin de bu hususta. tetklki pek ~yam temennidir. Maamafih ma.demki ziirra benzin ve saire, rusumlardan istifade ediyor. Madencilerir.1iz de zurra gibidir. Neden onlar istifade etmesinler, tabii bu da madeneri teVik edecek bir mes'eledir. Yoksa mazot yerine de komur kullanallm demiyoruz. Mazot kullanan makineler oldugu gibi komur kullanan makineler de vardlr. Eger ki:imiir daha elveriU ise ki:imiiriin bidayeten tercihi idari bir tedbir olarak gosterllebll1r. Refik Bey- Efendim; bendeniz hem umumi encumen de hem de rnaden enciimenlninde bulunmakllg1m hasbile maden encumeninin bazL ic;timalarmda maalesef bulunamadun. Binaenaleyh gerek mahrukat hakkmda gerekse havzal fahrn!ye ki:imiirleri hakkmda mutaleami arzetmejte imkan bulamami,tim. f;imdi bu frrsat bendenize ba~edildiginden bu mes'ele hakkmdaki umumi kongreye baz1 maruzat1m vardrr. Raporun ihzarmda da. bulunamad1gnndan dolay1 lthal imkamm bulamadl.f;Irn baz1 hususatm ilaveslni rica edecegim: Etendim memleketimizde gayrltabli bir hal mevcuttur. Bu gayritabii halln devamma man! olmak kongrenin gosterecegi en biiyiik nafi i'tir zannediyorum. 0 da Udur: Memleketimizde gayet mebzul, gayet eyi cins komtir mevcut oldugu halde maalesef gortiyoruz ki gerek devairi resmiyemiz, gerek belediyelerimiz ve gerek baz1 hususi irketler kat'iyyen komuriimuziin mevcudiyetine k1ymet ve ucuzluguna ehemmiyet vermiyerek mazotla miiteharrik santrallar, benzinle miiteharrik motorler kullamyorlar, velhasd memaliki ecnebiyeye paramiZm bllaliizum gttmesi !~in ne yapmak laztmsa onu yap1yorlar. Oiiya petrol ve benzin menbalan bizlm imi' gJbi blr hatt1 hareket takip edlyorlar. Buna art1k nihayet vermek zamam ~oktan gelmitlr. Zonguldag'a pek yakm olan Samsun belediyesi bugiin mazotla miiteharrik santrallar yap1yor. Ve buna bir turlu man! olmak kabil olamamltlr. Diger bir c;:ok sahil belediyelerimiz dahi ayni suretle mazotla miiteharrik motOr kullamyorlar. ~imendifer guzergahmda bulunan santrallar da bOyle yapiyor. Eskiehir, Ankara santrallan, Askeri fabrikalar Uah. saymakla tuke~ necek bir ey degilctir. Bendeniz kallim kl gerek belediyeler gerek sair da1reler kat'iyyen iktisadi btr etiit yapmadan boyle moti:irlerl kullamyorlar. Bilhassa bunda lSl'ar ediyorum. Her hangi bir mtiessese i~in laztm kuvvei muharrike hakkmda karar verllmeden evvel yap1lacak ey mukayeseli ve clddi bir etuttiir. Bendeniz QOk yakmdan billyorum ki boyle mukayeseli etiltler teklif edilmi oldugu halde kat'lyyen tetkikat yapllmadan seri bir karar ile mazot ve Dlzel motorlerinin istimaline karar verlltyor. Di~er taraftan Zonguldak'taki komurler yuz bin tona balllt lstoklar halini allyor. Efendiler. bu bir iktisadi faciadir. f;imdiye kadar yapllan bir gaflet sayilabilirdl. Fakat bu ihtarlardan, kongrenin ihtarlrmdan sonra iktisadi bir curum addolunacaktll'.

840

ZABITLAlt

Teklifim udur: ik.tisat VekA.Ieti heyeti fenniyesinin muvafakatl olmadan hiQ blr muessese gerek hiikumete, gerek belediyelere, gerek ehUl husustyeye alt olsun kuvvei muharrike temln ve tesls flllyatma g~mesin. (Muvatk seslerD Sukiiti Bey - Bendenlz; muhterem profe&Or Refik Beyin flkirlerini tamamen teyit ederlm. Bilhassa mahrukat mes'elesi memleketlmizde ihmal edilemiyecek derecede muhlmdir. Muvazenel lktisadlyenin teminl nazan dlkkate almdlll vakit tabiatlle lthaJ.at ve ihracat mes'elesi goz ~niine gelecektlr. Binaenaleyh harlce su gibi akitti!limiZ bu parala.rm memlekette kalabllmesinl temin l4;in ne yapmak laZlllldlr diye uzun uzad1ya diitiniilmelldlr. Memleketimizde Zonguldak ve sair eivarlarda ktllllyetli miktarda rnaden komuru ~lkarllzyor. Bunlardan her tftrlii kuvvei muharlrke elde ederek istifade etmek imklnt meveututr. Binaenaleyh memleketimizde smai mtiesseselerin teslsi ve tekili esnasmda bunlardan ne .suretle l.stlfade edilirse edilsin ve maksadi teessiisleri ne olurea olsun funun nazan dikkate allnmas1 lktiza eder: Bu muesseselerin kuvvei muharrikesi mahrukatimiZla temin olunsun. Ac1 blr misal olarak arzedeb1llrlln ki Adana havalisl14;ln son senelerde bir elektrik irketi vucude getirllml3tlr. Bu elektrik irketinln fabrikas iki tane dizel motorlle ~allflyor. Adana vesaiti nakliyeye mallk blr memlekett1r. Zonguldak'tan Adana'ya her zaman it;in ki:imiir getirilmesi mumki.indUr. Fakat bugtin Adana'y1 tenvlr eden ve Adana sanayline inkiaf verecek olan elelttrik santrah maalesef iskenderon'dan gelen mazotla Qallayor Memleketlmlzln Zonguldak komurune mahre~ ararken Amerika'dan, uradan, buardan gelen mazot1ara paramz vermek iktlsadi b!r curumdur. Profe.sOr beyefendlnin buyurduklan gibi bunun oniine sur'at ve id~ detle gec:mek Iaztmg~lir. Naim Bey- Efendim; mahrukat mes'elesinde profesor Rertk Be:;Ie Siikuti Beyln fikirlerlne tamamen i!ltirak ederim. Ancak bu mahrukat mes'elesinin bir safhaSl vard1r. Malumu i.liniz, mayi mahrukattan tamamen sarf1 nazar edemeylz. Mahrukat noktal naza.rmdan kamUen k~mfirle kurtulamayz. Fakat mayl mahrukat hususunda da bazl tedabir ittihaz1 li.zundtr. Bunda lkl mes'ele mevzuu bahistir. Blrl.sl Banzol, di!Jerl ispirto. isptrtonun ucuza malolmas it;in gayrl zirai 1stlhsall Iaz1mdu. Fransa'da mtihim miktarda komurden tspirto 1stlhsal edilmektedir. Bu lfln biiyil.k .sermayeye Jhtlyact oldutu gibi buyuk lht.tsasa da ihtiyac1 vard:tr. Benim temennim bu iln bilhassa miidafaai milliye noktai nazarmdan ehemmlyetl dolaylslle hOkOmetln tetklk etme81 ve blr komlsyon teOkll etmesldlr.

841

ZAIIITLAR

Mubencla!o Vebba Bey - Evvela strf 1lm1 nokt,u nazarmda.n profe:!.Cit Reftk Bt>ym gosterd1g1 rakamlarm buaz tashth edtlmesmt nca edecegtm Bugun memlekete senede gtren benzmm m11ttau '1.S9.gl yukarl 700 bm tondut Bu tse 3 3-5 mtlyon llra arasmd'ldn Maht ukat olarak memaltkl ecnebtyeden memlekete guen mevaddm mtktau senede petrol de dahll olm.:tk uzere altt mllyon llraya yakrndtr Bu gumtu'-: tstat.tstlklermden tetktk edtlebthr SurasJ muhakkak kl btzam atzettt~tmtz 1k1 madde getek Sukutt Beyefendmm gerek profesor Reftk Beyefendmm soyledtklert noktayi derpas edeIek konuulmustur C maddelen daha li!tddetlendtrmek l.aztm gellrse stddetlendtrellm Maddelerden bmst ~u 1d1 Memlekette ftmabaai may1 mah1 ukat 1le lsllyecek her hangr sabtt btr makme konulmaSJ atzu edtldtgt takdtrde bu makmelerm yerlt komurleumtzle de~tstmlmesmm daha ekonomak olup oimamasmm tetkak ectllmest -bu tetkakm suretma yazmadlk her halde bunu Iktasat Vekaleb tetkak edecektn - Belkl Naftaya tahvtl ederler Hukumete o kadar yol goste1mek astemcdtk Yalmz dedtk kt bu tetkik yapllmadan evvel hetkes hukumet muessesata, adaret husustye ve beledtyeler dahtl olmak ttzere herke.s bu tetktka tabt tutulsun Kongre eger bunu kaft derecede stddetlr gornuyorsa tabu de~ltuebtlu Memlekette yalmz komurden petrol tstahsall keyftyetme ge1Iyo1 urn Bu mt1azzam sermayele1 e thttyac gostcnr Yalmz sunu arzedeytm k1 son zamDnlarda Ingtltere DID bu hususa tahsts ett1g1 sermaye 8 mtlyon Inglhz hrasm1 yam 80 m1lyon Turk hrasm1 gecmitlr Yalmz pet101 kaf1 rle?tlo!r 0 namutenaht kok verecekttr Amlln mmekkeba tl verecekhr Gubn ' f'l Pcekttr Bunlarm het btnsme ayn, ayr1 mahalh barf temm etttkten ve ,;::etmayeyi h.:~:11rladtktan sonra bu tse tesebbus etmelc laZimdtr Fakat bugun 1Cl'1 degll daha btr kac sene 1cm memlekettmizde mevzuu bahsolacagml zannetmtycrum Cok mahatetll b1r l.lltlr SLmdtden te~ebbus edllmest memleket veya hancten gelecek sermayelert tehllkeye koyar Onun H(m bu mese'leyl mevzuu bahsetmiyellm Bendemzm maruzatlm bundan 1barettu Sam1 Bev - Efendtm ptofesm Reftk BPyefendt herkesm mazota tagbet. ett1gm1, maden komurune ra~bet etmed1g1m .'>oyledl Bu gayet tabudu Bahkestr'de actJglmlZ fabrtka, komur, se1 vett mtlhyedtr dtye komurle muteharllk olsun dedik D1ger taraftan bu efendl ctkti, d1zel motoru koydu B1z1m maden komuru tie l~hyen fabnkamtz rekabet edemedt ve kapatmak mecburtyetmde kaldlk Bu 31b1 sahs1 tslerde eshas dog1 udan dogruya kendl menfaatm1 dusunuyor Memleket hls~tle hareket edenler 1se ya.lltvamtyor Cunku maden kommune nazaran mazot cok ucuz dusuyor Onun tcmd11 kt memleketimtzde gerek beledtyeler getek muessesat1 satre hep mazotla IShyen dazel motorune ragbet etmilerdtr Halbukl memleket me,

842

ZASITLAEt

natti aleyhlnedir. Art1k bundan sonra buna kat'lyyen manl olmak li\zungeUr. EldekUer ne olacakt1r, bu da cayl sualdir. 1k1nci bir noktaya daha temas ettiler. Memleketlmizde ithal olunan benzin iie; milyon liray1 buluyor dediler. Halbuki bendeniz bunu eyi biliyorum; ~iinkii mesleiUmdii'. BildiA'lrn blr ey varsa standart kumpanyast ile 3-4 giin evvelkl temasunda her ay memleketimizden iki yiiz bin dolar Amerika'ya benzin paras1 veriyoruz. 250 bln dolar demek senede alti milyon lira demektir. Bu ltibalra hiikumetin tedblr almas1 1~2amdrr. Tiirkiye'de komiiriin to.nu 12 liraya iken; Pire'de daha ucuza satlhyor. Bu da nakliye ve ta.hmil tahliye lleri yiiz\indendir. Saip Bey - Nakliye, tahliye ve tahmil mes'elelerinin bir intizama sokulmaslm rica edece~im. Yabya Bey - Efendim bendeniz kok mes'elesinden bahsedeceiUm. Bu haklkaten ~olt nazan itibara almacak bir mes'eledlr. Beyefendi dediler kl, memleketimlzln kok komiiriine ihtiyacl yoktur. Tesisat yap1hrsa koktan amonyak, makine yag-1 ve katran istihsal olunacakttr. Ve bu tes1sat zannedildigi kadar pahahya rnalolacak bir teslsat deA'lldlr. Daha az sermaye ile yapllablllr ve yaptlmalldlr. QU.nkii memleketimizin en kzymetli ve zengin servetlerinden biridir. Tabiat bize bunu vermitir. Bunu ~ok lktisadi kullanmallyiZ, israf etmemelylz, katre, katre kullanmahyiz. Kullanmazsak israf etmi oluruz. Bunlar miihim projelerdir. l?lmdiden bununla megul olmalarmt rica ve etiidtin reye vaz'mi teklif ederim. Haydar Bey - Efendim; dahili istihsalatimiZm tezyidine ugra~ttg1m1z blr s1rada memleketimiz dahilindekl komiirler i~in en eyi istimal imk~nm1 diiiinmemek olmaz. Nas11 bir maden komiirii ogac1 harlce mahrukat sevki igln teslsat yaparken hari~ memleketlerin mahrukatmi Ti.irkiye'ye celbetmek safdllllitlnde bulunur. Evvela esas hedefini di.iiinecektlr. Bu sebeple hesabm1 yaparken mayi mahrukatla komiirlii mahrukattan hangisini kulIanmak kendlsine daha ziyade menfaat bahediyorsa bunu dtilji.inecektir. Nak!Jy:tt mes'elesi komiiriin istihlakine mani oluyor. Komiir nakllyatl masraft komiiriin kiymeti izafiyesinin %24 tine Ikmaktadir. Blr de tahmil ve tahliye mes'elesi vard1r. ite bu noktalar kefeyi agtrlatlran noktalardtr. Bunlardan ba.,ka bir nokta daha var ki o da memleketimizde komtirden mayi mahrukat istihsal etmek t~in hatve atmak zamam ~oktan ge~mitir. Bunun lt;;ln de tekilat laz1mdu. Hiikumetin nazan dikkatlnl celbetmek icap eder. evket Turgut Bey- Mahrukat mes'eleslnde komtirtimiiziin sart1yatm1 ve 1stihsal1ni gogaltmak hakikaten mii.him bir mes'eledir. YalniZ komtirii kuvvei muharrike olarak kullanmak korkarlffi kl memleketimizin baz1 yer-

843

ZABITLh!t

Ier1nde komur aleyhmde netJCe versm Adana da kat'Iyyen komur mevzuu J:lah!S deiildlr Oradakr oamuk cf'kitleJ 1 40 pn.raya kilovat saat1 cikarabilir Ve 1Iahara
Hie k1mseye mahrukat hu<Jusunda sart vazedemey!Z, herkes tsted1g1 mahrukatl kullamr

Sadrettan Enver Bey - Profes01 Reflk Beyefendmm tzah ettlil uze1e komurlertmlz fena deglldtr 1913 te te~ekkul eden b1r kom1syon btzlm komurleumiz ICm sunlan soylemil}ti Zonguldak havzas1 d3htlmdekl damatlardan baz1lan kardlf derecesmc> yaklMir sozlenmt mubalagaya hamletmeymlZ Cunku ben bunu tamam1le tesb1t edilmis bu beyet1 fenmyo raporuna 1stmaden soyliyuum Ben bunu plofeSOI Fermc m kJtabmda okudum Hosuma Bltttgl 1cm sah1fes1m de ezbeiledlm 64 uncu sah1feded1r Bl71m komurlellmlz guzeldu ve komuilerumZl muhafaza 1cm gerek tahmll ve gerekse tahhye mes olelermt ehemmtyetle naza11 d1kakte ald1k Bugun nakhye tanfelen 2, 2/5 kurlllj tutuyor Alman nakllye tanfelermm 1k1 m1slld!r Raporumu2'un mevzuu bahsettl~l nukat ~oruyorum kt atkadafllamtz da Itu ak edtyorlar BIZ kok ve petrol mes'elesm1 ehemmtyetle nazar1 d1kkate ald1k Gelecek sermayeye buyuk tesh1lat gosteriimeslnt mevzuu bahsettlk KommlenmiZden yalnlZ petrol veya amonvak 1St1hsah kafl del!ldlr Bm yapt Iuken d1germm de yap1Imasl 1antabl olmas1 1em lazundtr Bmaenaleyh nokta1 nazar1m1z tamam1le maksad1 1fade ed1yor Tesebbuste bulunacak k1mse veya ~1rk.et hukumetten musaade almak mecbunyetmdedu Planlanm gosterecektn Bunlara nazaran hukumet komuru daha tktiSadt bulursa onun kuvvet muarr1ke olmast mecbunyetmt tahmil etsm Hukumetm planlanm tasVIp etmed1g1 btr muessese hie b1r 1-; yapamaz
Vcdat Bey

Mu:lakctt>llm ktfayctmm teye konmasuu

llCd

cdeum

Re1s -

Muzakere kaf1 gorulmUBtur Tekhfat1 llave edenz

Sukut1 Beym tE>khfl R1yaset1 allyeye Efendlm, eskiden btlhassa ziraatte maden komUI u yakan ztral maktneler kullantlmakta ldi Falen bunlarm yeune mevaddt mustetleh mo~ torle1 katm olmul}tUI k1 mtlh mahrukatm tstlmall hakkmda mudafaa ettlglmiZ tEze muhallfttr Reis - Tekhf1 kabul edenler laret buyutsunlar Kabul edllmltlr,

844

ZABITLAR

Refik Beyin teklifi

1 - Yeni tesis eclilecek kuvvei muharrikede istimal eclilecek mahrukatm haep komiirden maadasmm iktisat Vekaletince ~etkik ve karar itas1. 2 - Memleketin mahrukatl umumi ve miihim bir mes'ele oldugundan hiikume~e bir mahrukat komisyonunun tekiline sulp, mayi, gaz mahrukatm sureti istimaUnin tanzimipl tekllf ederlm. (Muvaflk sesleri)

Reis - Miihendis Reflk Be yin teklifini kabul edenler iaret etsinler. Kabul edilml!;tir. Saat dokuzda toplanmak uzere celseyi tatil ediyorum.

845


Reis Celseyi
a~1yorum

efendim.
oldu~u

Refiat Bey slm okuyorum.

(Re~at

Komisyonumuzun tanzim etmil!

raporun bulA.sa-

Bey bah rapornnun hulisasmi okudu. Sayfa : 120)

isrnail Bey - Raporun son boyaCJhgm Islahi hakkmdaki fikrasmda h1nilin boyalarmm sureti kat'iyede men'il diye yaziltrkcn (ba!i!l mmtakalarda) diye tasrih edildl. Bunun ic;in evvela nniHn ve allzerin boyalan hakkmda biraz maruzatta bulunmak ltizumunu hlssettlm. isparta ve Hereke fabrikalarmdan c;tkan lnce hahlar alizerin boyalarlle boyamr. Ve bu boyalar kat'iyen amlin boyasile tagl,!i~ ediimi~ ctegildir. Bir de Londra'ntn tutmuii oldugu parlak halllarm bir nevi nebati boyalari vard1r ki bu boyalar yiiz elli senedenberi U~ak, Kula, Gordes, Demirci, Simav kasabalarmm kendilerine mahsus hall boyas1d1r. Bu hablar Avrupa'dan talep edllip fiat~a mutab1k kaldiktan sonra sipar~ verilerek imal edilir. Reis 150 sene devam eden bir boya yoktur.

ismail Bey - Tabii o zamanlar hahclllla alt nebati boyalar varml/i, bu klmyevi boyalar c;1kmca fazla miktardr. boyaya bilmek imkam basil olmul!tur. Reat Beyin raporunda arzedeccgim lkl nokta, (bazi mmtakalar) kaydfnin l((inde Uak gosterilmemitir. Manisa Vilayeti denilmemi~ te Manisa Vilayetine tabi Gordes ve Kula ka.zalan diye bahsedilmis. Rica ederim Uiiakm da tarihi bir ismi vardu. Bu ismi raporda tasrih etsinler. Mehmet Ali Bey - Raporun 6 - mel '1 - incl maddesinde kaskan pamuk ipllklerinin te~viki sanayi kanunuudaki muafiyetlerc ithalile hahclliktaki muaflyetin ref'i konulmul}tur. Qiinkii hallCihk aynca bazt muafiyetlerle de tevik edilrni!!tir. Bu noktai nazardan do~ru olmamas1 icap eder. (:iinkii ilme fabrikaSI olm1yan bir ~ok mutavass1t hahcllarumz vardtr. Onlarm da istifadesi temin edilmelidir.

846

ZABITLAit

Ancak bu suretle onlann da kulliyetu caktJr.

imala~

yapabilmesi miimkun ola-

iklnci mes'ele boyalar mes'eleSidir. Ba:r.1 mmtakalar ve bilhassa izmir mmtakasi icin boyalar olmasa gerektir. <;::iinkii Gordes cinsl halllarda bulunan men'i ithali talep olunan boyalar halilarm maliyt fiauns tesir eder. Ucuz diiiiriir. Bunlarm ahc1 piyasalan da vard1r. Zaqnederim ki bunla rm mallyet fiat! yiikselecek olursa o piyasalarJ kaybederiz. Reat Bey - Efendim; esasen boya hall hazU'da teviki sanayi listeslne dahilcUr. Fakat maalesef kaskam dahil de~lldir. ~eklen kabulii muvakkat ta ayni eydlr. Hahcllar bu sefer de bundan istifade etmektedirler. Yalmz kiit;iik halicilar istifade et.mlyor glbi gori.iniiyor. $ekil Udur: Muayyen tiiccarlar gene muayyen nisbet dahilinde miisaade allrlar. Bu nisbet dahilinde giimriikte kendl llstelerine kay it yaptmrlar. Bilihare de o kay it nazar1 dlkkate ahmr. i_,te kii~iiik hahCJlar ancak bu suretle miistefit olabiliyorlar. Saniyen buyurdugunuz gibi adi boyalardan yapilan blr <;ok hablar vardir. Bilhassa Demlrci, Gordeshahlan iptidai boyalarla yap1hr. i.,te bir kisim yerlerde de alizerin ve lyl kok boyalardan kullantlntasJ itibariledlr ki oralara (bazl mmtakalarl diyoruz. Ve raporumuzu bu ~ekilde tasrih ediyoruz. Mesela: Uak'm anllinie boyantr bir ka(,l cinsi vardir. Ve bu ekilde boyanmalan da zarurldlr. Bunlar bllhassa Avrupa'nm makine hahlarile rekabet ediyor ve 10, 20 kuru!) bu halilarm maliyet t1at1 iizerinde buyi.l.k tesir yap1yor. Gordes hahsmtn ise ar~m murabba1 280 kuru~a sat11Iyor. Bu kadar fiatla sat1Ian bir halmm ti.zerine 10 kuru_, zammetmek sat1ma manl olmak demek de~ildir. Tekrar arzedlyorum ki iran'da a.nili.n boyasmm lstimali menedilmi.tir. Gtimrukten get;Jerken boyle halilardan
bii~iik

ceza allrlar.

$iikrii Bey - Efendim bendeniz yalntz pamuk ipli~ine temas edece~im. Bu ipliklerin sanayie Iaz1m olan 4 numaras1 te-1vlkl sanayiden istlfade etmiyor. Mehmet Ali Bey - Maatteesstif i~ldiyoruz ki Turk hallcihgl bir mud~ detten bert inhitata dogru yol almi~tlr. Acaba bu dogru mudur? Eger lnhlta~ ta dogru gidiyorsa hahCJ!IgtmiZI kurtarmak ve inkiafmi temin etmek i~in ne gibi tedbirler almak Iaztmdu. Reat Beyefendinln raporlarmda bahsettiklerl glbi biittin cihan piyasasmda ohret.,Ia.r olo.n Turk hallcthgt ne sebepten nai seyri tabiisinde devam edcmemektedlr? Sonra; bendeniz, raporda Turk hahcihgmm imalatl hakkmda mufassal malllmat gormek isterdim.

847

ZABlTLAR

Reis vardu-.

Bu okuduklart hulasadll' efendim.

A~tl

mufassal raporlan da

Mehmet Ali Bey - Fakat zannediyorum ki beyefendi hi<i olmazsa bir iki senelik bir 1statist1kle keyflyeti tesbit ets('lerdi Turk hahcll.tgmm ne sebepten nai inhitata do~ru gitti~ini anlardtk, belki de inki~af etti~inl. hte yalmz bu istaUstikle mes'ele tenevviir edebilir, ve biz!. t9tmin edebilirdi.
Re~at Bey Raporumuz mufassaldtr efendim; ve sizi tatmin edecek malfimatt da ihtiva etmektedir. Mesela 918 senesi zarfmdaki ihracat1 bile gosterdik.

Umumi bir tarzda diyebiliriz ki Anadolu haltcJ.hgi harpten sonra miktar itibarile azalmtttr. Bu azalma bilha<Jsa harbin tesirile olmu~tur. Fakat harbi miiteakip hahcth~muz giin begiin inki.~af etmi:J ve be~ sene zarfmda 923 imalatmm iki misline gelmi~tir. Hall haztrda ise vaziyet durgunla~mt.!}ttr. Bu da Avrupa, Amerika Tiirk
hallctll~ml

ikti~adi

buhranmm bir netkesidir.

tf:tkik edecek olursak gtiriiriiz ki tic; k1sma aynhr:

Birisi, izmir mmtakast hahcthgldir ki Avrupu'nm tesiri altmda giinden giine terakki etmektedir. Yani burada mii!jterinin arzusuna gore imalftt yaptlmaktadir. ikincisi Kayseri mmtakastdtr ki maalesef bura hahctbgr Avrupa'mn arzusu ve<;hile <;!all.!}mamaktadtr. Herkes kendi arzusuna gore dokudu~u imalattm Avrupa piyasasma sevkettigi i<;!ln bu hahlar intihaba maruz kalmakta ve be~enilmiyenler !iOk dun fiatla satll.maktadtr. Binaenaleyh Kayseri'ye yardnn etmek leap etmektedir. Bunu, mufassal raporumuzda, tafsilat ile
bildlrmi~izdir.

U<;!iincii ktsnn habcllar ise Ktr.!}ehir ve bazt mtiteferrik yerlerde perakende surette h::l.ll Y<:l.plln miiesseselerdir. Mesela: Ktr.!}ehir halllartmtz gayet adi renkli ve son derece kabadtr. Bunlan Ankara piyasasmda goriiyoruz. Halbuki eskl Ktrehir hahlart gayet ktymettardl. Bunun da inkl.liaf ve tslah c;;areleri r:'l.porumuzda tafsilen goster'ilmilitir. zaten i2mir mmtakasm1 tetklk edecek olursamz bu kaskamt getiren tticcarlarm tf'o99 bile diyemlyece~lm yiizde yiizii hahctdtr, bunlarm istifadesi kesilmemelidir.

Fadt Bey - Emir buyurulursa E:fendim maksat mes'eleyi bir ekli makulde halletmektir, ve hahctll~nmzm istinat ettig-i yegane kuvvet menbalarml kesredecek. bir temennide bulunduklarmr hayretle kat:?tladrm. izmir mmtaka~mm verdi~i istatistikleri tetkik ediyoruz bu istatistiklerin yekfinlanm Re~at Bey biraderimiz de umumi hall ihracatmda ktymet rakkamt ile ihracat ktymetini bildlrdikleri .zaman da hesap ettik. Hahlara sarfedilen

848

ZABITLAR

iplik Slklet ltlbarlle yiizde yedls1nl ve k1ymet itibarile yuzde ii41 bu.;ugunu te~ ediyor. Binaenaleyh elli lirallk ve yiiz Urallk blr hal1da nlhayet iit; lirallk iplik sarfedlliyor demektir. Bugiin bu ii.; lirallk ipli!U sarfedecek bir kudreti haiz de~se hallc1h~~ mlZlll himayesini ba!jka ~kilde duiinelim, t;iinku fabrikalarumzm rubu ist1hsalln1 sarfeden halJCllarm 1stt>d1kler1 lplikler1 Avrupa ipllklerinden dfu}ktin fiatlara dahl iyl nefasette yetl!jtlrmeg-e hazulanan iplikt;iler boyle bir temenntntn kabul edilmemeSini kemall !iiddetle heyeti muhteremenizden rica ederler. ikinci iddianuz kaskam mes'elesidir. ~imd1ye kadar kaskam memlekete serbest blr !iekllde ithal edlliyordu. Ve buna kimse itlraz etmemi!jti. Pamuk sanayllnin de!jelerl memlekette t;ok k1ymetsiz bir vaziyette idl Sanayiimizi rasyonalize edelim ve de~lerimizi klymetlendlrelim dedigimlz U s1rada deelerimize k1ymet verdirecek miiesseseler a.;lldl. Bu da istanbul'da at;tlan bir mii.essese ve ona son giinlerde nave edilen ikinei bir miiessese (240,000) kllo kadar kaskam ipli~ istihsal etmek teerii.besine kalk.t1Iar. DiA"er hah lpllklerlnde kullamlan kaskamlarla evlerimizde kullamlacak perdeleri bu ta.brikalar temln ettl. Yerli mallar pazarmm burada Hereke satl!i rnabzasmda bugun bu kaskam perdeler satllmaktadir. Binaenaleyh bugtin blr kaskam sanayil mevcuttur. Ve bu memleket hallcillg-ml tamamile temin edecek bir mahiyettedtr. Bunun it;ln bu kaskam ithalinin boyle kabulii. muvakkat suretile de olsa. men'i ithali her halde zaruridir. Arkadalanmizdan birist kaskamlarm mahall1ne sarfedilmedi~ini si:iyledi. Kayserl'den Kastamonu'ya kaskam satildtgml haber allyoruz. Sanayllmizi 1zrar edecek bu glbi ahvale de mimi olmu!j olur. Heyeti muhteremeden gerek kaskam ve gerek ipllk muvakkat kanununun kaldlrllarak bunlarm da yerli fabrikalardan temini hususunun tahtl karar allnmaSint iplikt;iler rica ederler. Saip Bey - ArkadalntlZ Fazll Bey 41Qk gtlzel izah ettiler. Biz buraya gelmeden izmlr nuntakaSlnda sanayi odaSinda l.;tima ettik. Bu it;tlmada mmtakam1zm biitiin hahcllar1 hazlr bulunda. Bendeniz de lplikt;ller meyanmda bulunmutum. Hesap ettik, istihsalatlarmm miktart raporda mevcuttur. On be!i bin kilo slidetinde iplik ithal ettiklerini iddia ediyorlar, halbuki o giin tesbit ettlk izmir mmtakaSinm lthalatt U25,000) kilodur. Bunun giimriik resmi 1se 33,000 paket iizerinde ancak 33,000 llrad1r. Bu miktarda. be bu.;uk milyon gibi btiytik blr yekfmun bin de bir bu.;u~unu tekil etmekted.ir. Bu ise hie kale almm1yacak bir paradll'. Fakat bunun bize verdi~l zarar pck .;oktur. Bunu b12e Kastamonu murahhasl arkad~1m1z da izah edebllirler. Kastamonu'da de kaskam lpliginden mensucat imal edllmektedlr. Kendiler1 bunun fenni bir surette yapll-

849

ZABITLAR

dl.!l;ma kanaat ecUyarlar. Binaenaleyh bunun yerine 475 umarall kanunun llgasile halicllara ithal edeceklerl kaskam nisbecinde bir pirim verilmesini teklif ediyorum. Vedat Nedim Bey - Gayet enteresan blr mes'ele karlSmda bulunuyoruz. Fakat ne hail ne de pamuk ipligi yapanlann tarafm1 iltizam etmeden bir noktamn tavzihini rica ederim. Memleket.imizde yeni yapllmakta alan kaskam ipliklerinin rasyanel bir tarzda deelerden istifade etmesini l.stiyorlar. Bendenlz iktisat!;l s1fatile soruyorum. Acaba rasyanel mesai nedir? NiQin memleketimizde yaplian kaskanu Avrupa fiatile vermiyorlar - e~er veriyorlarsa mes'ele yoktur - bunun sebebinl anlamak istiyorum.
Siikiiti Bey - Yerli mamulat1 deylnce kendi mevadd1 iptidaiyemizden mamul rnetin, nefis; ucuz mamuHi.t hatira gellyor. Bilfarz Tiirk kaput bezleri dedigimiz vakitlerde Avupa bezlerlne nisbeten biraz kaba fakat mukavemetl itlbarile Qak kuvvetli ve uzun seneler omiirlii blr bez hatara geliyor. Binaenaleyh Turk mamulatmm metaneti itibarile ohreti vardar. Kaskam lpll~lnin yalmz hahC!llkta degll blr 4i(ak mensucatta da istimal edildl~ini blr arkadaIrnlz sahlh bir tak1m vesikalarla lzah ettl. 4 numarall kanunda kabulii muvakkat tarz1 varki bu kanunla hal1cllara kaskam iplljti veriliyor. Ve kaskam lpllklerl hahCillkta kullamlmayarak ta Kayseri tarikile Kastamanu gibi rnevaddt iptidaiyeye killliyetli miktarda sarfeden yerlere kadar gidlyar. Ve orada yapllan yerli bezi olarak halka arzediliyor ki halk beyninde yerli maHan Qiiriiktiir gibl blr fikir meydana geliyor. Bunu bilhassa Kastamonu murahhasa alan arkadalrnlz blr <;ok rakamlarla lzah etti. Kaskam gibi en adi bir ipllk bugiine kadar memleketimizde yapllmayordu. Kaskama pamuk fabrikalarmda gerlye kalan toprakll, elyafl par9alanm11~ kiSJmlardan paQavralardan yap1yorlar.

Bugtine kadar memleketimiz:de dokiintii pamuklari iplik hallne getirebilecek fabrikalar mevcut degtldl. Fakat bunun her giin i~in artan kulllyetli sarfiyatma haber alan istanbul tiiccarlara yeni bir takam tedabir 1ttlbaz etmiler ve bir takun miiesseseler yaparak memleketin kaskam ihtiyacma temlne ugramakta bulunmulardar. Bu almasa bile kaskam ipliiti yerini tutabilecek baka bir iplik yapllmas1 imkam vardar. Bundan maada arzettigim gibi kaskam lpli~lle beraber <;ozgii lpligi mes'elesi de vard1r. Hallcllanmlz buradaki ~ozgii ipligini pamuk ipligi addederek, Qozgii ipligi gibi t.emiz pamuktan yapllmas1 laznn gelen ve memleketlln12de yapllmakta olan ipliklerln dahl kabulii muvakkat tarikile mentleketimize gumriiksfiz girmesini iStiyorlar. Hallcll.ara her zam.an laznn alan ipligi temine hazmz. Reat Bey - Efendim memleketltnizde kaskam yapll.maga b~lanrnl ve bflhassa bu husus iQin istanbul'da bir fabrika ~allrnltlr. Fakat biz de bunu mufassal raporumuzda izah lie diyaruz ki (Reat Bey raparun o k1sm1m
okum~tur)

850

ZABITLAK

Kaskam imaline b~landi~l andan itibaren kaskam maaflyeti refedilmelidir. Fakat Unu da arzetmek isterim ki beyefendinin bahsettikleri bu fabrika bugi.in ilememek vaziyetindedir. Esasen fabrika ~ledigt halde mes'ele kalmtyacaktlr. Memleket lhtlyacma ki\fi miktarda kaskam ~Lkan yor demektir. Bu takdirde muafiyet mevzuu babsola~az. Dl~er taraft.an fabrika i!'}ledikten sonra bir ikinci nokta dab a nazan dikkate almmalidtr. 0 da yaptlan ipligin ucuza maledilmesidir. Zira diyorlar ki giimriik resmi hesap edilmedl~i takdirde memlekette kaskam satabiliyoruz. Yani giimriik resmi Have edilen kaskamlara rekabet edebiliyoruz. Muafiyet suretile gelen kaskamlara rekabet edemiyoruz. :;tn halde bu giydi~imiz elbiseler yiyece~imiz eyler gibi deitildir. Zira hahlarmuzt pahaliya malederek ihra~ edemeyiz, hall ucuza mal edilmesi icap eden bir metadtr. Avrupa'da ve Amerika'da miithi rakiplerimiz vardtr. Hindistan keza biiyi.ik rakipler meyanmda olup orada imaliye iicreti pek ucuzdur. iran da ayni vaziyettedir. Bu kadar rakip kar~nsmda hahlanmJZa bel} on kuru zammedersek derhal %20, %30 derecesinde mallarlffi!Zl satamtyacak vaziyete diieriz. Demin de izah etti~im ve~hile arm murabbai 285 kurua malolan bir hahya be kuru zammedilmesl onun uzerine miith~ bh zam yapmak demektir. Sonra diger pamuk ipliklerinden bahsettiler ve dediler kl 4, 6, 8, 10 numarali iplikler yaptlirken memleketimize haltcthk igin ipliklerin ithal edilmemesi laztmdtr. Evvela unu arzedeyim ki memleketin daha kapatllmayan bu numaralar lgin blr milyon lirahk ihtiyact vardtr. Bu ihtiyac1 yerli fabrikalar el'an temin edemiyorlar. Saip Bey - Efendim Reat Bey arkada!'}tmiz dediler ki hahclll~m ihtiyact gok fazladtr. Bir milyon liradtr. Bendeniz de bunun hakkmda biraz izahatta bulunacagtm: izmir Ticaret ve Sanayi odasmm ha.llCiilga ait raporunda bir sene zarfmda istihlak ettigi kaskam 231,320 kilodur. Pamuk ipli~ne gelince: Bu 150 bin kilo miktarmdadtr. Fakat oda da yaptigtmiZ bir igtimaumzda yar1, yar1 tesblt ettik ki bunlarm iplik ihtiyact 150 bin kilo olmaylp ancak 15 bin pakettir. Muessesem senede 300 bin paket imal etmektedir ki izmlr mmtakast hallcllarmm 15 bin paketlik ciiz'i ihtiya~larmt temin edece~i alk~rdtr. Mes'elenin asll ayam ehemmiyet noktas1 bu kabulii muvakkat kanunu lle ithal edilen kaskamlarm ve ~i:izgii namlle gelen ipliklerin tabi oldu~u muameledir. Hangi blr miitehassts ~Lk1p ta U haltda U kadar kaskam U kadar iplik mevcuttur diyebilir? Bu lmkanstzh~ mlitehassislar bile anhyarak tlcaret odalarmm verdikleri listelere gore hareket etmektedirler. Fakat o llste de Gordes hahsmtn U miktar, izmir hahsmm da bu kadar nisbette kaskam ve pamuk ipli~i lhtiva etti~ini soyliyebilmesi cayi sualdlr. Ayni zamanda bu muameleyi de tatbik etmek igin tekilat lazundtr. Hal-

851

ZABITLAR

buki bizde tel}kilat olmadtgmdan buna da imkan yoktur. c;;:unkii hall balye halinde !zmlr nhttmma gelir, beyanname verilir, beyannameye de beyanname memurlan bakar, ve tabU bir ey anlamaz, mfisaade verir, bu Qtkar gider. Neden sonra beyanname muameleye konur, bunda ne kadar kaskam kullamldigi ticaret odasmtn form\i.lii dairesinde halledilir. Ve hahnm ne derece pamuk ipligi ve ne derece kaskamt havi oldugu anla:,llll'. il}te bun~ dan istifade eden muessese ancak bir ka~t tane olup digerleri istifade edemezler. Yapilan muamelenin gu~lugu ve bir ~ok kiilfetli masraflar halicllan urkiitm iitur. Hahctlarm yegane kabul edecekleri salim yol kendilerinin izmir sanayi kongresinde kabul ettikleri usuldfir. Bu da, kaskam ve iplikten gUmrUk resmi almmas1 ve vergi miktart iizerinden kendilerine bir prim verilmesi eklidir. Bal}ka hi(J bir l}ekil yoktur.: Bu kanunun suratle kaldmlmast elzemdir. Belki yalmz hall imaHtthanelerimizi yerli iplik fabrikalamn,1z bu gii.ne kadar tatmin etmemil} olabilir. Fakat biitiin haltclltglmtzm ipllk sarflyatl l}urada elimizdeki rakamlara gore nlhyet 250 bin kilodur. Demekk1 blzim yerlt fabrikalanmtz bu miktart bile temln edememektedir. Halbuki bali ataletLe kalan ve 600 bin kilo iplik Qtkarabilecek alan bazt fabrikalanmtz vardtr. Bu fabrikalartmlZl lnkil}afa dogru gotiiriirken gece me.saislni tesis edlp asgari maliyet fiatm1 nazar1 itibara almallytz. <;Unkii malumumuzdur kl, mallmizt fabrika masraflanm nisbeten istihsalin iizerinden kaldtrmakla ucuzlatabiliriz. Bunun ij(ln de ~,tok istihsal etmell ve buna karI da lstihlak menbalart aramallytz. Hangi mant1kla biz be altt yuz bin lirahk lplik istihsalimiz varken Avrupa'dan iplik ithal ederek tabii ve mahalli istihlak yollarmt kapartz. Mehmet Ali Bey - Re11at Beyin bahls buyurduklan Sami, Ethem fabrlkalan maatteessiif blr ~ok fabrikalann miiptel~ oldujitu i~etme sermaye sinden mahrumiyeti dercti ile malwdiir. Bu gen~,tler ~,tall~;~ttlar, tebrlk eder121. lftlhar ederlz; hi~ sermayeslz kaskam ipligl istihsallne muvaffak oldular. Ve istanbul'da lplik ithal. eden blr Musevl taciri bunlarm lpliklerinin her clhetten Avrupa ipliklerine faik oldugunu soyledl. Ve bu ooziiniin hakikat oldu(tunu bunlara on bin koll sipari ve avans vermek suretile isbat ettl. Re~;~at Bey buyurdular ki: Memlekette kaskam ipllgi Avrupa ipliklerlne rekabet eaecek kadar lnklljaf ve terakklye miitemaylldlr. Faka.t bu san'at te11viki sanayi kanunundan lstifade etmlyor. Bendentz de ayni flklrdeyim. Rica ediy(irum heyeti muhtereme bunu takdir buyursunlar. Bugitn Avrupa. ipliklerine rekabet edecek derecede memlekette kaska.m iplltl istihsali kabil 1ken te~;~viki sanayl kanunu bu iplijiti hari~,tten memlekete gUmrtikstiz olarak ithal ederse bu san'at nastl inkiljaf edebilir. <Bravvo sesleri)

852

Z'ABITLAR

Reis - Efendim mes'ele tenevviir etmitir. Miizakereyi kafi goruyorsamz mes'eleyi hulasa edelim. Hall raporuna vuku bulan itiraz1 bendenlz U noktada buluyorum. Bir kiSlll\ kaskam ipli~inin kabulii muvakkat suretile olan ekllntn la~vile bunun teJ]viki sanayi kanunundaki muafiyet listesine ithalini istiyor. Buna karJ arkadalar dediler kl: Kaskam ipll~i memlekette imal olunmaya balarnlttr, Bugilne kadar bu aan'at hallcllan ta.tmin etmemlse de ileride tatmin edece~i derpi olunuyor. BaZJiarJ da bu talebin zannolundugu kadar buyiik mlkyasta olmadiitini ve bu rakam1 ticaret oda.smm tesbit ettl~ini ve bu miktar ipli~in memlek.ette imaJi pek ala kabil oldu~unu dermeyan ettUer. Bunun ic;in muafiyet ltstesine de~U hatta hi~ kabuliine hacet olmaks1zm flkradan tayym1 istediler. Maamafih eger miisaade ederseniz bunu hazJrlanrni olan pamuk ipli~i raporu ile beraber halledelim. Qunku bu suretle mes'elenin daha iyi tavazzuh edecegini ileri siirdiiler. Hakikaten bu pamuk sanayiile alakadar olan U iki madde miistesna olmak uzere diger maddeleri reyinize arzedlyorum. fMuvaflk sesleri) rapor kabul edilmltlr. ~imdi bu iki maddeyi pamuk raporile beraber m1 muzakere edellm, yoksa ,!Jimdi intac; edelim mi? Pamuk raporile beraber miizakeresini kabul edenler etmiyenler kabul edilrnitir. Ekseriyet pam,uk raporile beraber muzak.eresini istiyor. Mehmet Ali Bey- Reis Beyefendl: Yun mensucat enclimenl iki gfindenberl raporunu hazJrlamitlr. Pamuk raporu l.se daha bugun haZirlanmll}tlr. Ytin raporu bir iki giindenberi talik ediliyor; rica ederim munasip goriilurse bu raporu intac; edelim. Reis - Reye arzedelim, yiin raporunun evvelce mtizakeresin1 kabul edenler, etmlyenler kabul edilmitlr.
(Yiinlii mensucat enciimeni raporu okundu.) Saylfa.: 95

Reis- SOz istlyen var m1? Yok. Kabul edenler, etmiyenler? Kabuledilmitir. (/t!eker sanayii enciimeni raporu okundu.) Saylfa: 235 Siikuti Bey - Fahri Bey arkada~1m1zm memleketimizdc pck ytni olau eker sanayil hakkmda Ilitfettikleri malumattan dolay1 bUhassa te.,ekkur ederim. Yalmz bir noktay1 iaret etmek isterim. Adana ve havalislnde eker kamilarmm eker sanayiile alllkas1 yok mudur? Ve bu eker kamilarmdan eker istihsalinde istifade edilmesi ic;in bir eyler di.i:Jiini.ilmi.i:J mi.idi.ir? Bunu ogrenmek istiyorum. Raportor Efendim SiikfttJ Beyeft>ndinin buyurduklarr eker kamJl}J hakikaten bugiin diinya eker istihsalatma biiyi.ik tesir yapan ve Avrupa'mn munha.s1ran pancardan istihsal etti~ ekere plyasada rekabet

853

ZABITLAR

edebilir unsurdur. Bu eker karnlfil h.akkmda maalememnuniye cevap verecegim. iktisat Vekaletinin Adana'ya gonderdigi mutehaSSIS tarafmdan yet~tirilip gonderilen numuneler kemali itlna ile tahlil edilmitir. Bu niimuneler meyamnda MISll''dan ve sair memleketlerden celbedilmi tohumlardan yeti~ten kJimlZl cins eker kam~lan da mevcut idi. Bunlar tahlll edllmi!}tir. ihtiva ettiklerl eker miktan Adana havallsinde cesim bir ~ker fabrikasi inasma milsait olacak derecededir. iktisat Vekaleti bu cihetle c;ok alakadar oluyor. Her halde icap eden teebbi..i.su yapacagmdan eminiz. Tahir Bey - .l}eker fabrikas1m tesis it;ln 3/5 milyon Iia ister. Daha tesis edilmesinin imkant yoktur. Kilba'dan ve Cava'dan ham eker getirecek memlekette rafine yapmak imldm yok mudur? ileride mernleketimizde ham ~ker yapablldigimiz zaman bu rannalar sokaga atllrn~ olmaz. Raflnalar ayrl, ham 11ekeri yapan fabrika ayr1 olur. Ezclimle Bel~;ika bu tarzda Jmal etmekte k1smen Ktiba'dan ve ktsmen de Cava'dan ham eker getlrip memlekette tasflye ettikten sonra Avrupa'ya sevkeder.
a~a!P

Ra.portor - Vaktlle Alpullu iQin de bu mevzuu bahsolmlltur. Yalmz tennin son terakkiyat1 icabl olarak ham ~teker imal eden fabrikalarda ayni zamanda Vayts kristal denllen beyaz ekerin de im3.li kabul olmutur. Alpullu ~Seker fabrikast ham ekerden rafina ~eklinde istifade etmi1,1tir. Bu suretle ham ekerle rafinayi tevhit etmek kabildir. Her halde Kuba gibi uzak mmtakalardan eker getirterek memlekette suf rafina etmek suretUe ondan istifade etmek iktisaden do~ru olmaz zannmdayim. Adapazar1 ve Eskigehir'de yapllan pancar zeJiyati olduk~;a eyi neticeler verm1t1r. Neticelerin inkiaft, daha dogrusu tekran arzu edilmitir. Her halde bundan sonrakl zeriyat ta muvaflk netlceler verirse 100,150 ton pancar lllyecek derecede kiiQiik o~eker sanayii tesis etmekte bir beis yoktur. Re1,1at Bey- Efendlm arkad&larlDnzm izah ettilderi gibi gerek Avrupa dahilinde gerek prim suretile haticc ucuza maledilmesi neticesl memlekP-timize 13,14 kurul)a 1,1eker gellyor. Balbuki memleketimizde ~ekerin istihsal ktymeti 35; 38, 40 kuru arasmda zannediyorum. GOri.iyoruz ki hari~ten geJen ekerle dahilde imal edilen eker arasmda buyiik bir fark vardll'. Ve bundan dolay1 belkt istihlak te o nisbette azdl.r. Uc; senelik bir tecrube neticeSini tesbit edebilrniler midir ki bir ka<; sene sonra fiatlar tenezziil edecek hi~; olmazsa biz de Almanya'da olduiu gibi 30 kuru~a ljeker yedirecegiz. Bunu yapmak kat; sene devam edecek, izahtm rica ediyorum. Fahri Bey - Efendim; Reat Bey(lfendiden raporumuzda bahsettiiimiz bugunkii eker ftatlarmtn mikyas tutuirnasm1 t(:krar rica edecegim: Avrupa'mn ihrac; etmi oldugu Turk gi.tmruklerindeki Avrupa .,ekerinin ucuzlugu iktisadi bir siyasettir. Daha dogrusu bir mecburiyettir. Ciinkfi umumi

854

ZABITLAR
lstihl~kten baka ellerinde kalm~ olan fazla istlhsalatl sarfetmek mecburlyetindedirler. Bizim ~kerlerimlzin de her halde (_;:ekoslovakya dahill fiatlarma muadil olduklan raporumuzun tekrar tetkiklnden anlallabUlr. Ve muadlldir. Hatta bu miktardan daha ucuza maletmek imkam varsa da imdllik halkm te.ebbiis etmedi~1 bu pancar zeriyatmm ihmali buna manidlr. Bile bile Avrupa'nm verm~' oldu~ pancar fiatlarmm iki mlslinl vermek meeburiyetlnde kaJ1yoruz.

Saini Bey - Mllzakerenin klfayeti ile ~ok gUzel olan raporun aynen kabuliinu teklif ediyorum.
Reis- Arkadaln teklifi vardrr. Reye koyacat1m. lUfl g()rtilmezse tekrar muzakereye devam ederiz. Mllzakereyi kafl gorenler liitfen laret etslnler. Mfizakere kafi g6riilmll11ttir efendlm. Raporu aynen reyinize arzediyorum. efendim. Kabul edenler etmiyenler; rapor aynen kabul edilmi.tlr. Be dakika teneffiis edelim.

Reis - Celse a~1hmtll' efendim. ispirto, arap, sirke enciimeninin raporu okunacaktlr.
(~arap,

sirke, ispirto enciimeni raporu okundn.) Say1fa: 280

~iikrii Bey - Efendim; sirke enciimeninin memleketin ihtiyacma tercfunan olan raPQrlarma Have edilecek bir ;ey yoktur. Yalmz llziimlerimiz, bilhassa i~ Anadolu'nun vesaltten mahrum mmtakalarmda heder olan uziimlerimiz, i-rin hiikUmetin ve inhisar ldaresinin nazan dikkatler1ni celbetmemlzi temenni edelim.

Sami Bey - Rapordaki saf isplrtonun inhisar idaresi tarafmdan tedarik edilme&i Jaznn geldili ve boylece tedarik edilditl mes'elesi nazan dikkatimi celbetti. Acaba bu tedarlk edilen ispirto mahalli ve milli menbalardan rnl tedarik edilmitir, yoksa istanbul, izmir ve sair yerlerde inclrlerlmiz, iiziimlerimiz ~iiriirken memalikl ecneblyeden mi ithal olunmutur? Bunun izahm 1rica ederim. Mebmet Ali Bey - Efendim; raporda slrke ruhundan bahsedilirken bunun yanmda yalmz kumaQihk gosteriliyor. Ve hesap ta buna 1st1nat ettiriliyor. Buna nazan dikkatinizi celbederim. Hilnti Naill Bey - l?araplar hakkmdakl izahati dinlerken bendeniz bir eyi eksik gordiim. l?araplarm sarfiyat1 biz1msa her halde bir mahre~ diiiinmek laz1md1r. Mahrecin temini i~in cinsin ve nevin ISlahl mes'ele&i vardtr. Bizde arap denilince kuru fizfimlerden yaptlmlfl tiirlii tiirlii kokularla, llat;;larla ba~ka b1r ~ekle gelnu:;; adf'ta ~ay suyu nevinden bir ~ey h<1t1ra gelir. Memleketimizde bugtin maalesef i~ilecek tabii bir arap yoktur. Belki vard1r

}'!55

ZABITLAR

da bendenlz gi:irmedlm. Onun i~ln en evvel diiiinlilecek eY bu araplann tablllikten inhiraf etmemesidir. Saniyen: ~]a rap sanaytinden bahsedilirken maya mes'elesini zikretmediler. Ba.'}ka memleketlerde kullamlan .'}eker, blra, mayalanna 3arap mayas1 miiraccahtir. Qiinkii ~abuk bozulmaz. Bir de fi~t1 ve nakliyat mes'elesi vardir. Memleketoo zeytinya~I i~in f1c;I bulam1yoruz. f?araplara vazolunan riisumun tenzillnden de bahsettiler. Bendenlz bu suada ampanyalarm da rU.sumunun tenzilini derhat1r ettirmek isterim. Baka memleketlerde ampanya arabi Ue kopiiklii araplar vard1r. f}ampanya arabi a[hr, kopiiklii araplar hafif olur. Eger riisumu tenzil edersek hi~ olmazsa yerll araplarumzm imalinde daha zlyade ihtimam etrnl oluruz. Mehmet Ali Bey - ispirtonun milli mahsulattan olup olmad1g1m sordular. Uak melasmdan yap11Ip kolonyaCilara verllen Ispirtolar makbule ge~ ml ve kabul edllmil}tir. Zaten vazedllen fazla giinuiik resmlnden dolaYl hari({ten ispirto getirmek mes'elesi kalmamitir. Bir arkadaImlZ da araplardan bahsettiler. f}araplar tamamen tabiidir. Kat'iyyen boya ve saire yoktur. Ufak tefek tesadiif edilen her ey inhisar idaresinin ve SLhhlyenin laburatuvarlarmda tahlll edllmektedir. Malfimu allnlz eker, ekerdir. Fakat aklde ekerl de olur. Baka ekerler de:
.:;;arap~ibgm baka hiinerlerlne kii~iik amiller vaktf degildir. Bu san'atm !nee kisimlarma vukuf peyda ettlrmege ~ahIyoruz. Ve maddeleri o ekilde koyduk.

(Qok giizel sesleri) Salihattin Bey- Bir arkada.'}tmiz memleketteki iiziim, inclrlerln tamamcn miiskiratta istlmali liizumundan bahsettiler. Son zamana gelinciye kadar bilhassa inhisar idaresinden iizfim ve inclrden gayet az miktarda mtiskirat istihsal edllirken lstatistiklere gore iiziimden yedi bu~uk milyon ve inclrden de iki bu~uk milyon kilo milskirat !dares! tarafmdan satm allnmi.'}tlr. Heyeti muhtereme tamamile itlmat edeb1lirler kl bugunkii rak1Iarm heyeti mecmuas1 tamamile dahili lstihsaiatimizdandir. l]arap memleketimiz tr:in en biiyilk blr menba1 servettlr. Ufak bir mukayese ile Fransa'daki a rapJan nazan dlkkate allrsak Fransa'da bir kilo arabm ik1 franga satildtgmt ( :1hmin edlnce senede seklz yiiz milyon frankbk arap husule geldlgini gi:iriiruz. inhisar idaresi arabm terakklsile ve arap~ilara rehberlikle al&kadar oldugu tcin bunu lazun olan ehemmiyetle nazan dikkate aldt. Ve Avrupa'ya bir heyet gonderdi. 0 heyet tetkikatim icra etti. Bir de bir mi.itehaSSlS celbetti. TekirdagJ'nda da bir yer aldlk, orada asri bir kav viicude getlrecegiz. Zannedersem bu sene bu kav ikmal edileeektir.

856

ZABITLAit

Bu suretle hem arap tslah edilecek hem de arap yapmak istiynlere bir mektep vazifesi goriilecektir. ~arap riisumunun tenzili keyfiyetl 1dare1 inhlsarlyede zaten derpl~ edUmi.tir. Ancak bunun mlktar1 tesbit ectllme~ mitir. Bu pek yakmda ikmal olunacaktrr. Bekir Vehbi Bey- Efendim; l.]arap, Rakt, bunlan memlekette blrer gtda mahiyetinde kullamyoruz. itiraf edelim ki boyledir. Bunun Slbhatl umuroiye Uzerinde muz1r olmama& Iaztmdtr. Demin Hilmi Nail Bey buyurdular ki araplartmtz her tiirlii renk ve her tiirlii kokuda blrer eczac1 mamu!Att gibi bulunuyor. Hakikaten bi::iyledir. Ve 1nh1sar ldaresi erkfmmm oyle olaca.k bOyle olacak glbi si::izlerl de bizi tatmin etmiyecek gibi goriiniiyor. Qiinkii meydanda blr hakikat vardtr ki o da her tiirlii etiketlerle Albayrak, morbayrak, sofra arabt ve saire isimll mahlflt ve acayip mayiler sattlmak istenmesidir. Halbukl bu blr gtdadtr. Evvela nefis olmast sonra da htfztssthhaya muvaftk bulunmast l!zun~ dtr. Qtinkii memleketin s1hhatl umumiyesile alftkadardtr. Bunun ir;in lnhl~ sar ldaresl ve hiikumet taraftndan gayet Slkl bir kontrola tabi tutulmalan leap eder. Kilo veya litre bama be kuru~S arap resmi (.(oktur. Fransa'da sofra arabmm bir litresi blr frank altmu,1 santime sattlmaktadtr ki bu tahminen on sekiz kurutur. Eger bizlm memleketimlzi arap imaline musteit blr memleket addederek bu noktadan bir siyaset takip ve arap istimalini memlekette tamlm etmek istiyorsak arap riisumunu in~ dirmeliyiz. inhlsar idaresl nefis ?.rap yapanlara ikramiyeler vermelidlr. Rakt mes'elesine geUnce: Bugiin itirnf ederiz ki ispirto kaQak<;lll~l memleket1mizde dabna hiikiim surmektedir. Ben Karadeniz sahlllnde mtikemmel bir lsplrto kac:;akr;1h~1 ~ebekesi oldugunu biliyorum. Fakat isbat edemem. Bu ispirtolarla memlekette rakt yapllmaktactu. Rakt bugi.in halkm maalesef miipteHi oldu~u ve sthhati umumiyeyi muhil gayet muztr bir ir;kidlr. EvveJ.a rakmm muayyen bil gradodan fazla yapllmamast taht1 karara almmahdtr. Bugiin piyasacla fazla gradoda 27-28 derecelerde :raktlar vardtr. ispirtodan yaptlmt olan raktlar imha edilmek fizere kontrol edllmelidir. Rak1 ne incirdcn, ne murnuladan, ne de koca yemiten yaptlrr Rak1 yalmz tiziimden yapllmalldtr. Yoksa sthhati ummniyeyl ihlal ederiz. Sonra memlekeiimlzde zehirli renklerle boyanmt~ tuhaf taamlarda likor diye yeni bir tak1m ljeyler r;tktt. Bunlat lspirtonun iine biraz boya attlarak i~esine bir etiket yaplttrllarak ucuz pahah so.t1hyor, halktmtz yeni, medeni lr;kUere abtyoruz dlye bunlara iilfet ve ragbet ediyor; halbuki bunlarm ekserlsi zehirll l>ulunuyor. Bu ragbetlerile gerek kendilerL11.in, g('rekse nesillerinln zehirlenmesine sebep oluyorlar. inhisar idaresinden bu hususta c;ok dikkat ve basiret gostermesini rica ed<>rlz. Bu yalnlZ para kaz::1.nmak mes'elesi degildir. Bu trk r;allma~a, ya~p.ma~a giirbiiz kalmaga muhtaQttr.

857

ZABITLAR

Biz rakmm badi oldu~ cinayetleri, belalan maatteesstif hepimiz goriiyoruz. Blr de ba.ka ttirlii zehtrlemek suretlle trkm slhhatlni tehlikeye ml koyalJrn?! Nairn Bey- Efendim; lnhisar ldaresinln murahhast olarak Unu salahiyetle arzedeyim ki arap, rakt, likor velhastl biittin merubatl kiiuUye inhisar idaresinin kontrolu altmda bulunmakla kat'iyen ve katibeten muztr bir ekilde de~ldir. Ancak mazarrat kelimesinin tavzlhi lfunrndlt. ~iipheslz ki diinyanm her tiirlii mevaddt gtdaiyesinde zehir olan yahut 1nsanm v\icudiine mu?:rr bulunan bir taktm maddeler vardtr. Bunlarm miktart mukayyettir. i<;kilerde ne miktar mevaddt kiiullye tayJn edllmll}tir. Binaenaleyh inhisar idaresi unu beyana salAhiyettardrr ki Slhhiye Vekaletinin tesbit etti~i miktarlan hi2 bir zaman tecaviiz etmemektedir. Bunun i~in de inhisar idatesinin kontrolu vardtr. Ezcfunle bugun piyasaya ~tkan btiti.in raktlar pi~asaya ~_;tk.mazdan evvel 18.boratovarlanmtz tarafmdan tahlil edllmektedir. Binatmaleyh hi~ blr rakl kanunen musarrah olan bu gibi mevaddan fazlasmt ihtiva etmemektedir. ~raplar tahammtir esnasmda yaptlen hatalardan ve salrelerden dolaYt act bir taam almaktadtr. Fakat bunlarm hi<; birisi slhhate muz1r olmtyaca.k bir ~kildedir. Yani kanun tarafmdan tesbit edilen miktardan fazla bu mevaddt ihtiva etmemektedir. Bfnaenaleyh beyefendlnln buyurduklara mes'ele varit degildir. 1;\imdl ka~akgthk mes'elesi geliyor: i.iphesiz lm<;ak ispirtolar vas.ataslle imal edilen raktlar muz1r olabllir. Bunda bi?Jm bir 1ddiamaz yoktur. Ancak bu raktlar bizim kontrolumuzdan kagmaktadu, V' gizll yaptlmaktadtr. Bu ka{:akCtltga mani olmak zaten devletin esaslt umdelerinden blridir. Mesela: Yiizlerce kilometreye ballg olan sahillerimizden gelen ka~ak<;Ilarm online ge~mi olaca~tz. Ancak kanuna mugaytr olarak ve tamamen inhisar idaresl ve devlet tekilatmdan kagmlmak suretile imal olunan bu rakllardan tabtatile inhisar idaresi mes'ul olamaz. Binaenaleyh bu mtinasebetle Unu da arzedeyim ki: Ahalinin bandrolsuz raktlart i~memesi kendi menfaatl noktasmdan lf\Zirndlr. inhlsar idaresinin bandrolu olan rakt1ann zehirli ollmyaca~mt beyan edebiliriz
bulunaca~t

Likor mes'elesine gelince: inhisar idaresi teekkul edeli iki sene oldu. Bundan evvel bir gok likorler ve saire imal edillyordu. Bu likor1er slhhate muztr olma.makla beraber nefaset itibarlle r<ok yiik~ek delildirler. Bunu nazan itiba.ra alan inhisar idaresi memleketimizde bir likor fabrikast yapmaj!a karar vermi~ ve filiyata gec;mitir. 5 maytsta ihale edilecektir. Makineler1 slpari. edilmitir. istanbul'da, 1;\i~li'de Mecldiye koyi.i civarmda arazi satm aldtk. Bu sene bu fabrikayt ikmal edecegiz. Bu fabrikada aynl zamanda konyak ta imal edece~iz. Bu husus icir. Avrupa'dan miitehassts celbettik. Ve tecrii.beler yaptlk, bur ada yapllacak ohm likorlerin Avrupa likor nefasettne karip olaca~ml iimit ederiz. (Mi.izakere kafi sesleriJ

858

ZABITLAR

Saip Bey - GUI yag-mm ispirto raporunda :rjkredilece~ :;;oylenmlti. Oiil yaA-1 miihim bir mes'eledir. Bunun raporda dercedilmedi~ini goruyorum. Enciimenin nazar1 dikkatini celbederim.
HafiZ ibrahim Bey - Efendim; bendeniz giil ya,t1 murahhrun olarak. gijnderildlm. Reis Beyefendiye de arzettim. Bu eneumende tetkik edlleceg"int .sOylemtlerdi BendenJz de bu husustakl miitaleaturu encfunenin raporundan sonraya talik ettim. ~imdi 1se encumen bu hususta bir eY yazmam~. Mtihim blr ihracat emt!anuz olan gill ya~ mes'elesi tetkike muhta~t1r. TarJhcesJnt arzedersem belki tasdi etmig olurum. Otil ya~1 igi harbi umumiden sonra biraz sar~tl. Fakat tki seneden bert biraz inkiafa mazhar olmutur. Bilhassa Fransa ve Amerika'ya lhracat yap1yoruz. Yalmz bir iki mes'ele vardrr ki bunu tasvip buyurursamz gok muvafik olacaktir.

Birlncisi: Zirai istikraz icin bir sene mi.iddet

vermi~lerdir.

GtuctUerlmiz bundan' istlfade edemtyorlar. Zira gUI ekildlkten ild sene sonra mahsuliinii verir. Binaenaleyh bn istikraz mes'elesinde gtuciilerlrnlz i~ln bu miiddetin ti!) sene olmas1 inki~afma ~ok yard1m eder. ikincisi: Bendeniz gill ya~m1n do~udan do~ruya Fransa'ya. ihracatile ahikadarun. Bunu imdiye kadar maatteessiif Osmanh Bankaslle yapJ.YOrdum. ~imdi elhamdiiliillah milli bankalarimtz var, bu 1111e : Bankam, yahut Ziraat BankaSl al&kadar olmall. Bunu Ziraat BankaSI Umum Miidiirii ~Okrtl Beyefendlye de .sOyledim. Bu giil ya~c1ll~I miihim bir mes'eledir. l;limdi 200 ktlo kadar 1hracatunw var. Umit ederiz ki bu miktar bln kiloya Cikacaktlr. Bir sene evvelkl satl fiat1m 12,500 franktir. sparta giil yaA"lan Fransa gtil yag-larma miiraccahdlr. Bir kilo giil ya~I 1052 lira tutar. Harbi umumiden evvel yalniZ :i:sparta'da. yedi bin doniim gi.ilistan mevcut idi. Bir doniim giilistan 300 lira veriyor. Bunun 50 Urasm1 murafa mahsup edecek olursak 250 liras1 tamamen k&r olarak kallyor k1 gtil yaA"clllA'l inkip.f edince az bir zamanda yalmz isparta 800 bin Ua bir mllyon lira varidat temin edecektir. Bu sene iktisat Vekaleti zanned.ersem Avrupa'ya sevk muametat1 ve tetkikat i;in 312 bin lira tahsisat koymu,tur. Bendeniz ~ltnU temennl ederlm ki isparta'da bir giil ya~1 ve 1triyat :tabrlkaSl tesis edUsin; bOyle olursa fabrlkanm :tlrmaSl ~ok kuvvetli ola.cakttr. Uguncii. nokta maatteessi.if baz1 zevat hatta tsparta'lllar bile taA"~e do~u gidiyorlar. Bendeniz Sendika'da bulundugum zaman bunun men'lne ;ok calztun. Fakat mueyyedesi bulunma.di~ icin ;are bulamadlm. Bunun i!)ln hiikumete salahiyet vermek Iaz1mdu. Almanya'dan memleketimize taktir ed.Umi jurum geUyor ve burada gill ya~1m1ZI bunun lie tagi~ ediyoruz. Bllhassa Bulgar'lar tehllk.eli rakip-

859

ZABITLAR

lerimizdir. Onlar Londra'da kimyager tutmu~Iard1r. Bizim halis mallanmtza o kimyager borsada mahlilttur der ve yaglanmiZm satllmasma man! olur. Halbuki as1l onlarmki mahlilttur. Kredimiz de azd1r. Bu vaziyette bunlarla rekabete imkan yoktur. Yalniz ben kendi firmam igin bir b:mkadan kredi buldum ve bu sayede biraz mal satabildik. Mallanm1zm Bulgar malmdan yi'tksek oldugunu isbat edebildlm. Yalmz isparta'da asri bir taktlrhane lie bir Itriyat fabrikaSI lazirndir. Sonra ta~.,~i de sureti kat'lyede menetmek icap eder. Mazbata muharriri - Efendim bir arkada!limiz dediler ki: (Acaba lspirtolanmiz harl~iten mi geliyor, yoksa iizfun ve lncirlerimlzden ml yaplhyor? l Bundan sonra ispirtolanm1z tamamen dahllde !mal edilecektlr. Bunun ikl sebebi vard1r. Birinclsi inhisar kanununun bir maddesinde lmnunun ne~rinden lki sene sonra biitun ispirtolarm dahllde temln edllece~i yaz1h olmas1 ve bunun mecburi bulunmasidir. iklnci sebep te gtimriik tarifesinin ispirto lt;in ~ok agtr olmasidir.
Di~er bir arkada:}a cevap olarak arzedeyim ki: Kuru uzO.mden ljarap yapmak memnudur. Bizim ljaraplarmnz Itiraf cderlm ki o kadar nefis de~ildlr. Fakat hi~ bir ldarenln kabahatl yoktnr. Evvela nefis iiziim yetl!ltirmek H\.zimdir. UzUm yeti!ltirmek te iki ii(} senelik i!l degildir. Bizlm iiziimlerlmiz yapmcaktir. Yemeklik iiziimdiir.

Dahill iizUmiimiizden ~arap yupma~a da mecburuz. Avrupa iiziimlerlni getirsek memleketlmiZde ~arap~Ibk mahvolur. 10~20 sene sonra iiziimlerimiz !Slab edil~ olacak, o zaman gi.izE>l Utap c1karmak lmkamm bulaca~tz. Yanl nefaset mes'elesi Jusa bir zamanda olamaz. Maya bahsine gelince: Biz bu i!lle u~raljiyoruz. Tiirklye'nin her tarafmdan arap getlrttlk ve maya imal ettik; her vllayetin kendi mayasm1 ay1rdlk, neresi lsterse oraya gonderirJz. Baka bir arkada!liiDIZ frpdan b'<.hsettiler. Bizde bunu dii!liindiik. Bunu inhlsar temln edebilir mi edemez mi? ~lmdiye kadar memleketimizde hi~ bir l;!arap!;l f1~1 imal etmek mecburiyetlni duymamrl;!tlr. Yalmz blr iki ljarap~I hari~ten fii(I getlrlyor; lnhisar idaresi lki zat l<:ln blr fl(}Ihane al(amaz. fjarapc;Ihk ilerlerse o zaman buna bir <;are bulunur. Bir arkada!l!IDIZ da gradodan bahis buyurdular. Biitiin rakLlartmizm derecesini tesbit edlyoruz, ve iizerlcrine yaztyoruz. Bandrol gordiiniiz mii ondan emin olabllirslniz.
Ta~!ll!l mes'elesl de dii~iiniilmu~ ve Avrupa'da oldugu gibi bizde de bir :}arap layiha.SI hazular.makta bulunmu~tur. Bunda ~arapl.a ne kadar kipritiyetl potas veya baka bir madde buluna.bllece~i tcsbit edilml~tir.

Oii1

ya~1

bahsine geliyorum. Bizim siiriimi.i.muziin azalmas1 buyurdugu-

860

ZABJTLA&

nuz gibi yagctlaruruzm taQ"~il yapmalanndan dofuyor. Buna manl olmak 1!(1n ~oyle bir ~areye tevessiil edelim. Muhtelif mmtakalarumzdan 4iilkan ya~lardan iktlsat Vekruetine gonderelim. Tahlilhanedeki tahlilat neticesinde biitiin mmtakalarm gtil ya~larmm evsaiml ra.kkamlarla tasrih ve bize tebllg etsin. Bu suretle terkipler biztm ellmizde bulunur. Biz de o terkip ve kesafete gore lhracat yapanz. Alman'lar (860), Franmz'lar i.se biraz daha hafif olan gill ya;tlanm tercih ederler. ihracat mes'elesi 1!iin o kadar endi~emiz yoktur. Borsa kimyageri numunesini tahlil eder ve evsafml Avrupa.nm ahcllarma bildirir, Avrupa tuccarlan o ntimuneden giil yag1 lstedig1 zaman evvela 50 kilo 100 kilo ne kadar gondereceksek bankaya koruz, banka garanti yapar, ntimuneslil1 allr, Avrupa'ya gonderir. Avrupa'da borsa kimyageri ldmyahanesinde muayenesini yapar. Evet do~udur, temiz bir maldlr, der. Ondan sonra bankada gamnti yapar. E~er bu mal do~u !ilkarsa allr. Qlkmazsa almaz. YalniZ ~u var ki: Zlraat Bankas1 :r.irai kooperatiflerdeki krediyi giilciller i!(in uc; seneye ~,;lkarmalldlr. HafiZ ibrahim Bey - Avrupa'da satltnl temin 1c;1n yatUarunm emniyeti telkin edecek sablt ve me1hur bir firma altmda toplamabdtr. Bekir Vehbl Bey- Miisaadenizle bir ey soracagtm. Blzim memleketimlze !ilmdi c;ok v1sk1 girmi.tir, acaba bu v18k.l mes'eleslle inhlsa.r tdaresl me;igul oluyor mu? Raportir - Vlski ic;in verdi!lmiz para gayet azdlr. Viski lc;in bir fabrika viicude getinnek icap etmez. Sonra unU da nazart itibara almalldtr ki: Viskllmali gu~ bir mes'eledlr. Qok uzun seneler teerube etmek lazundar t,;:iinku bir ~ok memleketler bunu tee rube etmlfler ve muvaffak olam.amaglardtr. <Miizakere k8.!1 aesleri.) Reis - Ziraat Banka.Slntn giil yaii ihracatile alakadar olmaSI istikraz mtiddetlnln tiQ seneye iblaga tekliflerlnln ilaveSile raporun kabulunti reye arzediyorum. Ekseriyet kabul etmiotir efendim. Yarm lt;;tlm.a edilmek uzere eelseyi tatll edlyorum.

861


Reis -

Mtizakereye ballyorum efendim. Pamuk sanayii raporu oku-

nacaktlr. Fazh Bey - Enetimenim.iz pamuk sauayiini ti~ munda miitalaa ve raporunu da o ekilde izhar etmek mecburiyetinde kalmatr. Birlnci kl.1nm: iplitfnl harl~ten getlren ya makine ya el tezgatllarile imallt yapan fabrlkalar. ikinci klSlm: Mevadd1 iptidaiyesini haril(ten k.Lsmm ipll~ini tediye eden fabriklar. tedarik eden ve birinci

ti~tincu Ios1m ise: Mevadd lptidaiyeslnl dahilden tedarik eden ve lpllk mensucatml kendisl yapan fabrikalar sanayiidir.

Bu fil( kl.smm her birinin ayn ayr1 ihtlya~lar vardir. Enciimeninlz bunlart tevhit etmek ve mesal anlarmda birblrine engel olm1yacak vaziyetlerde hazrrlamak it;in epice miiakillata maruz kaldi. lilu ltibarla telhis edllen raporumuz 10-12 sahifadan lbarettir. Bu ii~,; lnsmm esbab1 muclbesinde her gurubun temenniyatm ay1rd1k. Miisaade buyurursamz bu temennlyat boylece tetkik edelim. Birlni kabul veya. ademi kabu!den sonra di~erine ge-.ellm. (Pamuk sanayil enciimen raporunun blrlnel k1sm1 oknndu) Saytfa: 48
~t Bey Efendim; Fazll Beyefendi el tezgahlarmm makineleatlrilmesini ve santral tesisini tekllf ettller. Acaba bu santralm miistak.llen ml, yoksa el tezgA.hlari A.millerl tarafmdan m1 tesisi mevzuu bahistir? Bu husus hakkmda Jzahat itasm rica ederlm.

Fazh Bey - Raporumuzun esbab mucibesinde el tezglhlarmm 30 bin tane oldugunu bunlardan ii~te ikisinin gruplar hallnde buluna.rak en ziyade istanbul, Kadlkoy ve memleketin salr yaln1z bu i4lerle ui1;raablleeek kisnnlarmda tekasiif etti~ini zikrettik. Memleketin iktisat hususunda istlnat ettlgl en miihim bir kuvvet te dokuma san'atldir. Bu sanayi aSJrlardanbert memleket ihtiyacmi tatmin edecek kabiliyetler gostermitir; vaktile bu memleketl fet.hederek bize bnakanlar

862

balarma. sardlklar1 sarlklar1 bellerine ba!tladlklan kuaklarl babalarmdan kalma tezgahlarda lmal ederlerdi. Yertl mamulatl tillbent ve ti.illerin ecnebi memleketlere hediye olarak gonderildigi ise ta.rihlerin kayitlerile anla.llmtl}tlr. Binaenaleyh ezell varllklar, bugiine kadar gelmi olan bu tezgahlar nlbayet gene bir himayeye muhta~ttll'. Yoksa onlarm iptidai ve hikayevi vazlyetlerinden bahsederek miizeye konmalan fikrinl iler1 sitrecek de~illz. ikinci sualiniz ki: Santral mes'elesine taaluk ed1yor, cevap verirken birinci sualinizi de netlcelendirecegim: El tezgAhlarl makine kuvvetleri onunde yava yava si:inme~e, safhalarml degil}tirmeie yuz tutml.ltur. Re11at Beyefendi, Ticaret Vekaletinde mufetti olarak bulunduklan ve bu mmtakalarda yakmdan tetkikat !era ettikleri 1Qin gayet iyi bilirler ki dokurna tezgft.hlarmm tekasuf ettigi koyler ancak dokumaCJhkla mel}gul olabilecek vaziyettedir. Bunlar1 ya a~ b1rakarak her birini bir tarafa daiitmak ve yahut bu gilnku varllklarm1 gozeterek hbnaye etmek leap eder. it bu himaye b1r ka~ suretle diiunUidu. Bunlardan birisi santrallar mes'eleSidir. Tezgahlar makinele11sin ve onlar da makinelel}irken umumi ihtiyaQlal'liU temin edecek olan santrallar da tesis edilsin diyorlar, gUzel, fakat acaba santrallar nedir? ifte encumenintz bunlarm OO.kiki mahiyetlerl haklonda. bir fikre sahlp olmadiiP b;indlr kl boyle bir varllk gilsteren tezglhlarm tekasuf etti~ mmtakalarda ne dereceye kadar kabil olaca.gm1 pek giisterememigtlr. Bu sebeple santrallar hlikkmda mahalli tesisi, tesis sermayesi, tests ucretl gibi bazi ilmi ve fenni tetkikat lcram icap ediyor. BiikO.metlmizden temennlyatta bulunurken hakikaten santrala ihtiyaA} var m1d1r? Nerede tests edllmelldir? Bu hususta istanbul veya tereihan Kadlkoy mil lntihap olunmalldlr? Gtbl mes'elelerin kat'iyetle hallini istlyelim.
Kept Bey- Fazlt Beyefendl beni ~u noktadan tatmln etmedi: Santrallar hakkmda da maliimat1 kafiye olmama.s1. Hiikiimete santrall tekllf ederken l}ekllni tarif etmezsek bir netice hasll olma.z. Kanaatimizce memleket1n ihtiyacm1 ha.kikaten temin edecek sanayti beytiye ve bunun bilhassa pamuklu sanayi klSinl .sOnmek iizeredir. istanbul'un el tezgah1 ipekQilik eskl klymetini kaybetmitir. Bursa e1 tezgah1 ipekr;iligJ. ise fabriklarm tesi.si itibarile gilnbegfin 80nm.&kted1r. Gazi Atintap, Kastamonu da aynl vazi.yettedir. EvveiA bunlarl kurtarmak lblm rmcbr, datil midir? Noktasmda temas etmek lazlmdir. FJkrbnce bUytik sanayi terakkl ettik~e onlarm da ayni surette yaama& kabll detlldir. Yalmz bilyiik sanayi teessi.is edlneiye kadar hayatlannm kurtarllmas1 lazlm.dJr. Ev pamuk mensueat san'at1ar1 da fabrikala.rla mti.vazl gitmemitir. Yalmz koylerde bugiinku gordiigi.imiiz ve sanayil doRrudan do~ruya ihtlyaQ zaruriyelerlnl tem.ln l~in degil piyasa 1Qin ~allmaktadlr. Acaba bunlar1

863

ZABI'l'LAR

muvakkat bir zaman i~in olsun ne suretle yaatmalldtr? Diger memleketleri ve bilhassa Fransa'yt tetktk edecek olursak goruriiz ki el sanayii pamuk mensucati iizertnde degil daha ziyade ipek mensucat1 i.izerinde yuruyor. li)u halde yegane c;are Frans1z'larm yapt1i:h gibi evvela kooperatif te.!}kili ve kooperatiften sonra da santral vticude getirilmesidir. Santral mes'elesi eski iktisat Vekaletince de tetkik edilmi.!}tir. Yalmz bunu hiikumetlerden beklemek katiyen dogru degildir. Sanayii beytiyeyi ya:fiatacak yani boyah ipligi el tezgahlanna tevzi edecek oralardan aldt~t kum~lan boayacak ve tekrar kendilerine iade edecek bir muesseseyi ancak kendilerinin aralarmda yapmas! kabildir. Boyle bir 1.!} hie; bir yerde hti.kfunet~,;e der'uhte edilme~tir. Aksini dii.,iinmek hayalden baka bir :fiey de~ildir. Fazh Bey - Memlekette waf edllecek hi~ bir santimin olmadi~m hepimiz biliyoruz. Memleketc;e mali varhgtmiZI ve yapllacak tesisatm de~eri olup olrn.adigi hususunu ancak hiikumetimJz tayin edecektir. Encumeninizin bn raporlardan ald1g1 hulasalar, bir santralm ne k1ymette olabilecegini, hakikaten IUzumlu olup olmadigmt irae edecek :fiekilde bir kaydt havt de~ldir. ~?ayet bOyle bir santrala ihtiyac; varsa o zaman teka.siif etmi olan tezgahlarm santral tesisi i<;;in kendl kudretlerinden istifade edilece~ yahut yard1m ve tevike iht.iyac; hastl olaca~I ancak o biiyuk sah\hiyet tarafmdan tayin edilecektir. Enciimenin bu hususta lmdic!en beyam fikretmesi salahiyet ve mant1k haricinde kahr. Vedat Nedim Bey- Efendim; el tezgah1 ile makine arasmda, el sana~,;ok san'at sahalanm!Zda .!}ahit oluyoruz. Bu tarihi bir zarurettir. Avrupa'da da bu devre ya:fianmt:fitlr.
yii lle makine sanayii arasmdaki mucadeleye bir

Benim anlamadigrm bir nokta: Bu santral el tezgahlarile ya:fiayan kiic;Uk el sanatlarmt kurtarmak i~,;in yalmz tarihi bir merhale mi olacak yoksa Avrupa'da oldugu gibi hhla makineye kar.!}I mevcudiyetlertnt muhafaza eden bir teekkiil mii. olacak? Acaba Avrupa sanayii tarihinde bunun misalleri var midir? ikinci nokta: ihtisas enciimenimtz santral hakkmda hti.kflmete miisbet bir fikir vermezse bu iin altmdan hiikumet nastl ~tkar? Biz temenni ediyorduk ki: ihtisas enciimenleri hiikfunete miisbet tekliflerde bulunsunlar. Muhlis Ethem Bey- Mahiyeti hukukiyesi belli olmtyan bir eYi teklif etmek do~ru degi.ldir. Santral kooperatif midir, l}irket midir? Bunu arzu eden sanayi .!}Ubesi tesbit etmelidir. Hiikii.met te ona gore yapar. Hfikfimet ihtiyac1 bilmedi~i i~,;in santralm mahiyetini tayin edem.ez. Hilmi Naili Bey -- Bendeniz Doktor Vedat Nedim Beyefendinin tekliflerine l.tirak ediyorum. Santral hakkmda mulak bir teklif dogru degildir. Madem ki burada toplandtk a:fiagi yukar1 nerelerde olmas1 lazun geldigini hissetmemiz laztmdtr.

864

ZABITLAR

Cevdet Bey- Santral z:mnederim ki. ipek mes'elesinde de mevzuu bahsoldu. Bir santrald1r gidiyor, fakat santral nedir, anka kuu mudur? Yoksa elektrik santrall m1d1r? Evvela bunun ljekli, ljemaili nedir, bunu anllyallrn sonra munaka.,a ederiz.
~evket Turgut Bey- Santral yapabilmek daha derin retkikata baglldlr. Halbuki raporda buna dair hit; bir mahimat yoktur. Blzce santral ayni zamanda fabrikamn JSlahma yard1m edecektir. 0 el llerini ilelebet yaljatmak h;in de'il onlan fabrika hallne ifrag etmek i~in Iazlmdir. Oralarda ~ yapacak ve bunlan harice satmak igin sipariler alacaktlr. Ve tedricen biiyuyecek, evde gallan adamlan santralda t;allma~a alltiracaktlr. Zannederim ki arkadalar da bOyle diiti.nti.yorlar.

Mehmet Ali Bey - Bendeniz hat1ramda yamlmi.Yorsam hiikumet bu hususta 3-5 sene evvel tetkikat yapt1rmcytL Fakat neticenin ne oldugunu bilmiyorum. Arkadalarm bu hususta malumatlan varsa lutfen izah etsinler. Kemal Ziya. Bey - Efendim; bendeniz biraz santraldan bahsedeyltn. Evvellti iktisat Vekaleti zamamnda bir heyet gitti. Ve bu meyanda dolapla ~evrHir ufak dokuma makineleri getirdi. Bu makinelerin iki tanesini Kadlki:iyti'ne getirdik. Bu maklneleri lletmedller. Bir arallk monte edllmedl~in den bahsedildi. Bendeniz bnnu tetkik ettim, ve bu sene Kadtktiy'iine glttim, bunlar monte edllmemJ,s defpl; yalmz bu makinelerde dokunacak iplikler ct>zme makinelerinde ct>zillmek laz1m. Bu maklneler gayet ucuz, halbuki croome maklncleri oyle ufak tefek, para He bir kac yi.iz liraya almacak bir ey de~ll. ytizlerce paket ipligi ~ozecek, boyayacak, temizllyecek, paket yapacak buna benzer daha bir ~ok ~yler. Halbuki bugun ki:iyler, kasabalar elli bin ,lld yiiz. bin lirahk bu santrah viicude getiremiyorhi.r. Ve makineye-de gecemiyorlar. Ciinkii santrallan yok. Eski iktisat Vekitletinl.n aldt~I makineler bugiin satllmam!tlr. CU.nkii kimse on para veriip te alm1yor. E~er santrallar vucude gelecek olursa - kl, santral yapmak kulliyetli paraya muhtact1r - buna hfikftmetin eli girmell. Mesela: Sanayi bankast teebbiis etmeli, bir anonim lrket yapmah. Buna onlar da ~tirak edecekler, hisse senedi alacaklardtr. Fakat elli bin, yiiz bin liray1 defaten vermezler. Sonra santrallarda bulunan ustalar bunlara hocahk edecektir. Qiinkii birdenbire makineye ge<;mek kolay d~ildir. ite santraldan maksat budur. Ve eger buralarda santral olursa bu sanayi de derhal makineye tahavviil decektir. funer LiiUi Bey- Bugiin elimizle iljlemekle yapttgimiZ eya mahduttur PetemaL yatak~arafi gibi eylere munhastr kaltyor. Biz bugiin goriiyoruz ki ithalat eljyasmdan bir .;o~u mintanlik entartlik ve saire gibi Anadolunun her tarafmda bllhassa koylii halklml2 tarafmdan kullamlan ljeylerdlr. Bunlar dahilde bu teekkiil edecek santrallar sayesinde yap1Iabilir.
55-

865

z,\BITLAR

Yoksa elimizdeki dokuma. ~araf vc saire ile iktifa etmek lazun gelirst" bu haizi ehemmlyet de~ildir. Bu bugtin degilse yann olmege mahkumdur Biz yeniden ~lkaraca~!mlZ ljf"yleri daha ziyade gen~letellm. Ve daha ziyade makinelellli memleketler meyanma dahil olallm. Ve kendi ihtiyaCimlZI kendlmiz dahilden temin eilelim. ite; maksadumzm ash budur. Bey - Efendlm: bendeniz Kad1koy'undeki tezgahtan bahsedeceBu tezgah maklne de(:ildir. Ellie i~liyen bir tezgahtlr, fakat bizim bildigimiz el t.ezgahlarmdan da de~ildir. Fenni otomatik bir tez.gaht1r. Bu tezgahlan Almanya'do. bir kaG fabrika yaplyor. Vaktlle bunlal" iktisat Vek~le tine teklif edildi. iktisat Vekilleti de niimune olarak 1ki tane Kadlkoy'ilne gonderinlz, eger orada muvariak olursuk memleketin umumuna te~mil edelim ve Tiirkiye'de bu tezgahl::mn taammlimiinc ~all~allm dediler. Tabii nO.mune olarak bilAbedel Kadlkoy'iine iki tezgah gonderildi. Fakat ~ozgii tertibatl olmadlgmdan dolayl orada da iletllemedi. Halbuki bu tezg:"Lhlarm i~letilmesi igin Qozgii tertibatmm da gonderilmesi lazund1. Demek ki noksan gonderilmi~ ve bilahare takip edilmemi, orada kalarak nihayet sat.IIml~tll.
~lm. Re~at

Bu modern el tezgahlarile qalLlldi1 t.akdlrde hakikaten santrala ihtiya(( vard1r. Bu santrabn olmas1 tevzi edilmi~ olan modern el tezgahlarmm istimalini ogretecek, ipllgi bu yapacak, hatta bir ressam bulundurarak resimleri tanzim edecektir. Fakat neticede bu santral hi<; bil. zaman hiikiimet tarafmdnn yapdabilecek bir santral olamaz. Vedt Beyin de dedikleri gibt biz ev san'atlamn idame ettirmek istiyorsak dtinyamn kabul ettigi tjekillerden birlsinl alacag1z. Yeni bir ekll icat etmek yoluna gidersek beyhude masraf yapmaktan baka blr ~ey yapm1~ olmay1z.. Evlerde ~allan san'atkarlarm inkiafl aneak blr imalat kooperatifi meydana getirmekl3 kabildir. Bu bUtiin memleketlerde taammum etmi olup o sanayie de pek bO.yO.k faideler temln etmi}tir. Fransa'da elan yaamakta olan imalat kooperatifleri muhtelif ekillerdedir. Biz bu ~killerden ancak birisini kabul edecegiz. DO.nyanm kabul etmi oldugu imalat kooperatlfi gibi umumi blr santral meydana getlrecegiz. Boyle bir santral meydana geldikten sonra zirai kooperatifler de oldugu gibi hUkfunetin kal'ljlSma ~Ikacak ve ben yardun muavenet btiyorum diyecektir. TabU hUkiimet te buna muvafakat edecektlr. Blnaena1Pyh bendeniz mO.zakerenin kafi oldu~unu zannediyorwn. Raporda santral degil, fakat kooperatif te~kil edllerek icap ederse santral yaptmlmasi ekli ile tadilini rica ediyorum. Siikuti Bey Mut.ehass1s arkadalarimtz santral hakkmda icap eden
kafi malumatt verdiler, kanaatindeyim. Bazt arkadalanmiz santral kelime-

si i.izerinde oynadllar ve baklld1rlar. Santral denince hattra bir c;ok santrallar gelir. Halbukl bizim mevzuumuz mensucat sanayiidir. Mtitehass1s beylerln verdikleri izahata gore bunun anka kuu gibl bir

866

ZABITLAR

ey olmadtgt da anlalltyor. Ve santrala ihtiyag ol4ugu her taraftan gelen mensucat miitehaSSJslan tarafmdan soyleniyor. Fakat bu 1stenllen eyin mahiyetini ve teferriiatmi lstlyenler de bllmiyor. Yalmz istiyenlerin bildikleri bir ey var ki o da bugiinkii ekilde <ahamtyacaklardir. Bilhassa el tezgahlan mevzu bahsoluyor. Biiyiik sanayi bOyle ufak ve miinferit bir eklldeki tezgahlann blrlemesi ve onlarm tekemmiil etmeslle do~utur. Onun lt;in bunlarm arzu ettlkleri eyleri de yapmak lazlffidtr. Bu arzu ettiklerl eY nedir? Demin arzetti~im gibi bunu kendileri de bilmiyorlar. Bu hususta ilmi malumatlari noksandtr. Eger biz bunlan kendi keselerinden yapsm dersek emin olunuz ki bu yap1lacak eyler tamamile miiteferrlk olacakttr. Qunkli fenne miistenit olmtyarak yapilan tekilatlar vardtr kl maalesef goziimiiziin oniindedlr. Bunlar netice itibarile hi< bir yerde muvaffak olamtyarak kendi san'atlarml terkediyor ve bu yiizden sermayelerinl dahl kaybediyorlar. Bu el tezgahlarile <ahan ve istikballerinden korkan zavalhlarl kendi hallerinde brrakacak olursak bunlar da ayni akibete mahkum olacaklardtr. Miitehassis enc(imen dahi bunlarm istedikleri eyleri ayn, ayn tesbit etmemitlr. Qunkii etmek irnkanmi bulamarnlttr. Qiinkii hepsi da~mlk bir haldedir. Bunu yapabilecek ne gibi bir kuvvet, ne gibi bir nokta bulahm ki ona yap dlyelim. Hiikflmetimizin bu hususta miikemmel tekilMt vardu. Bu te!,!kilat vaSitasile zavalhlarm istedikleri eyleri tesbit edebilir, kendisi yapabilir. HiikO.met bu i i<in mali fedakarltklarda bulunmayabilir. Fakat bunlara ilmi, fenni esaslan ve muntazam kazan!i yollartm gostermekten aciz degildlr. Qilnkii kuvvet ve kudretl vardtr. Mesela: Sanayl ve Maadln Bankast hi.i.kiimetin i)ir bankaSidtr. Bir <ok yerlerde erbabt sanayie yardnn etmektedir. ve bunu yapabilecei1;ini isbat etmi ve gostermltlr. Hall\ da bu vaziyette t;allmaktadrr. Hiikumetimizden temenni etti~lmiz bu maddeyi hii.kumetimiz Sanayi ve Maadln Bankasma havale eder de oralarda tetkikat yaparsa her halde el tezgahlarmm ticaret ve sanayl odalarmm veya her hangi bir ticari irketin yapacagt i.~lerden daha esash ve daha miismir olabilir.
Mali cihete gellnce: Esasen temenniyat meyanmda kooperatif mes'elesl mevzu bahsolmUI}tur. Kooperatifler de te~kil edilir. Santral mes'elesl de o zamana kadar goriiiiliir tesblt edilir.

Mehmet All Bey - Bendeniz goriiyorum ki santral mes'elesi heyeti muhteremece makus bir telakki karIsmda bulunuyor. Bilhassa sanayil nesciyede santral taksiml lmal noktai nazanndan en elzem ve kongrenin temennileri arasmda bulunmasi leap eden en miihim mes'eledir. Bugiin Avrupa'da tekasiif eden sanayU nesciye ile me;:Jgul olan ehirler fabrikalar noktatasmdan nazan ltibara allmrsa sanayii nesciye safahatt bir ~ok fabrikalarda ad eta taksim edilmitir.

867

ZABITLAR

Fazh Bey - Kooperatif tekili ve bu tezgahlarm munferit mesaiden kurtulmasl esasen temenni edilmi~tir. Kooperatifler teekktil eden yerlerde belki htikumetimiz bunlara te:,kil ettikleri sermaye nisbetinde kredi vermek suretile bu santrallan yapar. Bunu belki de pamuk ihzari istasyonlarl ~ekllndc yapar. Belki de bunlan, onu yapan merkezlerin tekami.ilii il(in onlar1 Oldiirmemek, hicrete mecbur etmemek il(in yapar. Binaenaleyh bu glbi noktalar hakkmda encumenimiz yalmz bir bahiste bulunmutur. Ali ~uuri Bey - Usul hakkmda miisaade buyurulur mu? Efendim santrallar, dort kocsi tahdit edilerek tanzim edilmi bir mes'ele olmamakla beraber cereyam muzakereden anlaIld1gma nazaran faideH bir ~tir. Binaenaleyh mes'ele tenevvtir etmltlr: muzakerenin kifayetim teklif ederim. Reis - Mlizakerenin kifayeti ve enciimenin miitaleatmi reyinize arzediyorum. Kabul edenler iaret buyursunlnr; kabul edilmltir. Kemal Ziya Bey - Efendim; lki sualim var. Birl: Geyve pamuklan. Digerl: Transit mes'elesl. Bendeniz bu iki mes'ele hakkmda encumenden izahat istiyorum. Fazh Bey- Efendim; hepimizin bildigi Akhisar ovasmdaki pamuk zeriyatmm yuz senelik mazisi vardtr. Ancak orada bu zeriyatm ne ~ekilde cereyan edecegi koyHiye gosterilmediginden Oeyve ve Akhisar pamuk~ulugu inhltata dogru gitrnitlr. Geyve ovast tamamen daglarla mesturdur. Orada yapllan tetkiklere nazaran irva ve iska olmadan iyi bir tohumla beher doni.imiinde 55-60 irva ve iska edildigi takdlrde 80 kiloya kadar pamuk verebllecegi tetklk edilmltir. Bugtin Oeyve pamuk iStihsali doniimde yirmi, yirm! be(! kllodur. Geyve pamuk istihsali hali haztrda SC-100 bin kilodur. i~bu mazbatacta
0500) doniim arazi zeriyata salih olarak gosterilmitir. Hali hazuda pa-

mugun cinsinin tedennis1 yuzi.inden fiatlarm tenezziilfi oradaki halkt dah'l ziyade zlraate dogru gotiirememektedlr. Bugiinkii vazlyetle 1500 donlim arazi zeredildiiH takdlrde Geyve Akhisa1 ovasmdan 350,000-370,000 okka kadar pamuk istlhsal edilebilir. 1927 senesinde Geyve mmtakasmda Amerika tohumlarile yaptlan bir tecri.ibe neticeslnde bugi.inkii 18, 20 milimetre elyaf mukabili pamuk ham iken neviinema bulmamtken 32. milimetreye kadar elyaf zuhur ettigl tesblt edilml. Reis - Raporda mufassalan yazthyor, zirai vaziyete girimezsek c;ok iyi olur. (Kafid.ir sesleri) Fazll Bey- Hulasatan arzedeyim: Geyve mmtakast bir milyon kilo el-

868

ZABITLAR

yafll pamuk vermege kadlrdir. Ancak orada htikumetimlzin Adana'da oldugu gibi bir istasyon tellkili ve orada ziraati te~vik etmesi leap eder. Re113t Bey - Efendim; raporun iki noktasma bendeniz itiraz edeceglm. Birisi kaskam ve iplik, ikincisi de yerli fabrikalann harl<;ten %10, 15 nlsbetinde Amerika pamu~u gethmesi. Evvela iklnci mes'eleyi arzedeyim. Yerli fabrik::o.lar memleketin 24 numaraya lmdar iplik ihtiyacmi temin etml~ de~illerdir. Pamuk<;ulan IDIZ harice kendi parnuk!anm lhraC etmekte mu~klilat t;elterken onlarm p:lmuklarml kullanmayrp ta istikbalde teesslis edecek bir san<tyii diiunerf'k bugiin onlara darbe vurmak kanaatimce dogru deglldir. Eger yerli fabrikaIan memleketin 24 numaraya kadar iplik ihtiya<:ml temln ettikten sonn:. lnklaf dmek i~in hari(,lten pamuk getirmek icap ederse pek tabiidlr. Getlrmelidir. Fakat zannediyorum ki o vakte kadar Fazll Beyin lzah ettik!eri veghile Geyve pamuklarl ve Adana'da iyi yeti~Lirilmekte olan iyi cins 26-27 milimetre vasati ve 23 ve hat.ta 32 milimetre uzt.nlu~undaki elyaia malik pamuklarm mlktan tezayut edecek, onlar kullamlacak, harit;ten itha.Hnc dahi liizum kalm1yacakt1r. Onun !~in bu sakat pamuklanm1za karllt buyi.ik bir darbadu. Bu tecrtibenin yapllmamasmt rica ediyorum. ikincisi kaskam ve gozgu ipllklerinin haricten getirilmesi: Memleketimizde blr sanayii himaye ederken di~er sanayllde du~unmk mecburiyetindeyiz. Bir sanayiin himayesi belki mustehllk aleyhme olab1lir. Memleketimizde gtirliyoruz ki ithalatm en miihimmi pamuk mensucatldlr. Bu da bilhassa Amerikan ve adi cins kumalar, renkler, bezler koyli.i. tarafmdan kullamlmaktadlr. Koyliiye bi.iyiik bir i:, tahmil etmi~izdir. Pamuk mensucatl kanaatlmce Hizumundan fazla hlmaye edilmilltir. Ve edilmektedir. Eger yerli fabrikalarm karakterlerini tekik edecek olursak gorhriiz ki, Istanbul belki bir dereceye kadar iyidir. Fakat izmir, Adana pamuk sanayii !~tin birer merkez de~ildir. izmir'de amele Ucreti yiiksektir. Komur fiat1 fazlad1r. Ve nihayet ballka bir menfaati de yoktur. Mernleketin muhtelif yerleri vard1r ki burada pamuk sanayilnln inki:,afl izmir ve Adana'dakl inkillafmdan daha (]Ok iyidit. Diinyada en buyuk rekabete maruz olan pamuk sanayiidir. inglltRre'de muazzam pamuk sanayii Hindistan'm ucuz sanayti kar!Smda buyi.ik slkmtllar l(jinde bulunmaktadlr. Zaten son derece rekabete maruz olan bir sanayiin biiyUk bir kiltle haUnde memleketimizde tesisi mevzu bahisk.en btzirn. memleketimizde bu oe.!} altl fa.brikaya. taksim dilmiljtJr. Fakat memleketimizde diger sanayie nazaran bu pamuk sanayil, kUQtik

869

ZABITLAR

l}ekillerde teessus etrni!i oldugundan dolayi himaye etmiyelim mi, bilakis edelim ve fazla edelim. Diinya fabrlkalan gibi en kii'<iigunti 50 bin broa getirellm. Ve boyle himaye edellm. Bunu himaye ederken de :!j'iiphesiz bir mustehlikin aleyhine himaye edlyoruz. Lakin dlger bir san'att i:ildtirmiyelim. Hall sa.nayii uphesiz ki son derecede muhtact muavenet bir l]Ubedir. Hindistan'da amele ucreti, iran'da amele iicreti son derece ucuzdur. Biz de ise amele si::iylemekten teeddup ediUr, gunde 30-35 kuru ahyor. Bu ucretle <:.ah~an, inliyen blr ameleye 1\aytr sen 30-35 lmru~la qall~rniyacaksm, la-20 kuru~la c:ah~acaksm, ekmek sogan yerken hay1r sogan ekmek yemiyeceksin, yalmz ekmek ylyeceksln dersek yaztk olur. Eger hallclllk memleketimizden kalkar, onun yerine vasi bir san'at kalm olursa o vakit biz hahcihgi lnkl~af ettiremeyiz. Fakat onu yaatmal~ i"in c:aheymak mecburiyetlndeylz. Sonra bey arkadaeylanrnlz dediler ki hahohkta kullamlan pamuk iplikleri zaten fazla deg!ldir. Yiiz elli bin kilo kadardtr. Evet ben de kabul ediyorum ki buiiln Ttirklye'nln ihtiyacatt 300,000 kilodur. Bu miktar fabrikalm i~in, muazzam adetlerde imalat yapan :tabrikalar it:in hig bir eY de~ildir. Hahclllga bu miisaadeyi verme\' zaien iplik fabrikalarma yiik olmtya cakt1r. Onlarm mahalli istlhlakl daha <;ok vasidir. 0 .sahada istediklcri gibi yiiriiyebllecekler ve 300 bin kiloluk bir muamele yapacaktir ki o da istikbaldeki bir sanayiin yapacag1 bir fedakarllktlr. Fakat bugiinl{ii :tabrlkalara terettiip eden bir fedakarhk degildir. Ve nihayet bunun da verl]memesi icap ediyorsa o vaki~ kendilerine demek leap eder ki siz hallcilara satac::..gmlz lpligl giimri.ik resmi olmadan hari<;ten !!CIen bir iplik flatma satarsamz mes'ele yok. Vc i.iq yuz bin kilo iplik i~tin bu fedakarhg1 yapsmlar. Qiinkti kendilerl ya:~Jyacak degil, ayni zamanda hahcliar yal}1yacakt1r. As1l mes'ele bundadir. Saip Bey - Bencteniz Reat Beyin beyanatml fi(; noktadan telhis ettim. Birisl harigten pamuk ithali mes'elesi: Evvelf~ bun a cevap vereccgim. Raporda bir arkadalmlZm beyan ettigi glbi memlekete yiizde 5 nlsbetinde olsun uzun elyafll pamuk girmesi bizlm l<;in bir lhtiya(jttr. Ve bu zaruridir. Gerek pamuk ipllklerlmlzin 1slahi ve gerekse memleketimizde yetiinciye kadar uzun elyafh pamuklarm ithali zaruridir. ikincisl: HahcilarlmlZm l:.askam mes'elesine temas edecegirn: Kaskarn mes'elesi tetkik edildi. Uzun zamanlar etiit edildl. Bunun ithalatmda mahzur oldugu anlaIldi. Ve bunun i~in numaralar say1Iarak bir tamim yap1ld1. Vekaletin verdigl tamimlerde 4 numaradan fazla kaydi konmu~tur. 4 numaradan yukan olam kaskam degil, pamuk lpllgidir. Mes'elenin esas noktasi budur. Pamuk ipliginin inkiafma had\m olan bu 200, 300 bin kilo kaskam de~lldlr. Kastamonu gibi hallc!llk ile hi~ alakas1 olmtyan bir yerde

870

ZABITLAR

kullamlmast keyfiyetidir. Sonra halmm hini ihracmda tf~bi olacagt rnahsup rnuarnelesidir. Bu nasll rnahsup edilebilir. Hangi rniitehassis gelirde bu kadar kaskam ve bu kadar parnuk ipli~i vardtr diyebillr. Buna imkan yoktur. Bunu hallctlar da tasdik ederler. Bir kornisyon tel}kil etmil}lerdi. izrnir'de: Onun da neticesi ;tkrnadl. Nihayet bunu bir rnuayene memurunun takdirlne brrakttlar. Bir gurnriik muayene rnemuru 1.se kaskam rniktarm1 anhyamaz. Hahcllarm himayesi maksut lse, dun akam arzettiglm gibi ithal ettikleri kaskama tekabiil edecek miktarda bir pirim vermell ve bu suretle rnes'eleyi basltlel]tirmll] olmahdtr. Ur;iinciisii: izmir'de ve Adana'da fabrika tesisi ekonornik degildir, dediler. Bu fikir pek tuhaftir. Qiinkii. izmir, Adana pamuk mmtakastdir. Bunun i;in icap eden malzemeyi tedarik etmek I.aznndlr. Komur ve sairP. mes'elelerl ikinci derecede kailr. Tiirkiye'deki fabrikalarm yarlSI faal bir vaziyettedirler. izmir mmtakasmdan bir bu;uk milyon kilo pamuk almaktaylz. Ve malumu ~liniz izmir ve Adana mmtakasmdan baka yerden pamuk tedarlk etmek kabil degildir. Siikuti Bey- Efendlm; bendeniz Rel}at Beyefendinin a;tlklan miinakaada bir hl.hza tavakkuf etmek isterim. iptida hari~ten pamuk getirilmcmesi mes'eleslnl ilert siirmiilllerdir. Ve buna itiraz etmiizdir. Bu meyanda rnemleketimizde istihsal olunan pamuklar sattlamaytp miistahsiller elindc bulunurken haril)ten pamuk getirtmenin ne dereceye kadar dogru olacagl cayi mi.italeadlr dediler. Bendeniz memleketimiz pamugunun satilmadigl ve miistahsiller elinde bulundugu zihabma i!ltirak edemem. Blzzat, parnuk yetil}tiren muhitte bulunmak itibarile ve resmi mehafilin sal.ahiyettar teekki.illerinin rakkamlarma isLinaden arzedebilirim ki pamuk elimizde kalmiyor. Pamuk diger hit; bir maddeye benzemeylp mtike:r..1mel surette memleketimizden ihra~ edillyor ve sat1hyor. Mtiski.Uatla satill;ust v:1ridi hat1rd1r. 0 mtir?kUlat ta fiat mes'elesidlr. Bugiin miistahsil ne miifll:::l":~ll olursa olsun ister pamuk~u. ister tiittincii, ister madenci olsun hepst isLihsal ettiklcri maddeyi yiiksek fiata satmak lsterler. Bu onlarm hakkld1r. Yalmz ethan piyasasma Htbi olan blr maddenln o piyasaya uygun bit ekilde satllmas1 zarureti vard1r. Pek malflmdur ki son zamanlarda pamuk rekoltesinde bilhassa Amerika rekoltesi esas ittlhaz ediliyor. Bu da ger;en seneye nazaran fazla miktardadir. Bu fazlailk, evvelki senelerden bakiye kalan stoklarm fazlall~I, pamuk fiatlarmm tenzilini icap ettiriyor. Elbette bu tenzil keyfiyetl yava yava Adana muhitine kadar sirayet etmitir. Adana '()amukgulu~u piyasaSl dogrudan dogruya (Liverpo}) piyasasma yani cihan pamuk piyasasma tabidlr. $nnu da memnuntyetle kaydetmek Iazrmdtr ki pamuj!un satllmasmdaki betaat fiatlarm yuksekliglndedir. Pamuklarrm1z satllnuyacak bir meta de!1;ildir. Ve hir; blr zaman bu hale gelmemitir.

871

ZABITLAR

Bu sevkedilen istJhsalatJn %75 - nl tecavuz etmektedir. Bakiye kalan kUJmm memleket1miz dahllindeki fabrikalarda istihlak edildig"i "kaydedilmi.tir. Binaenaleyh bu mevaddi iptidaiyemizin memlekette kalmak tehltkesi yoktur. Hari<;teki gibi yO.ksek i yapmak ic;in mensucatellanmizm, rtokumacllanmizm butii.'l. ihtiyac;larma cevap verebilmek onlarm arzulanm yerine getirmek i<;in harit;ten pamuk getirtmekte Ilk beis ve tehlike yok~ur. Fen kolera, tifo gibi bir c;ok tehllkeli hastallklan kesecek vesaite maliktir. Nerede kaldi l~i Amcrika'da mevcu~ olup ta memleketimizde mevcut olmtyun pamuk mikroplarml imha edebilecek vesait\,en aciz olsun. Binaenaleyh h~ tallkll zannettigimiz pamuklaun memleketimize girerken (dezenfekte> edilmesi daima mlimkiindlir. !plik<;iligin ve binne~ice pamuk dokumac1llgmm terakkisi i<;in nefis pamuklara lddetle .ihtiya<; vard1r. Pamugumuz fena degildir efendiler. P::o.mugumuzun ~ok fena oldugu Avrupa piyasalarmda. para etmcdigi en adi Hindistan pamugundan daha adi oldugu rivayE:tleri ~ayi olmcyor degil. BunJar uydurma eylerdir. Bunu burada izaha liizum gormiyorum. Binaenaleyh vasa~ derecede olan pamugumuzun vas:'l.t i.')lerde istimall. t.abiidir. Fakat bunun daha ziyade takviyesi 1t:1n iyi pn.muga ihtiya~ vardtr. BunWlla beraber adi pamuklanmiz da vardu. Mese!a: Demin mevzu baholan 6, 8 nu1aara gibi bir tak1m ipllklerimlz mevcuttur ki bunlan kendi p:::.mugumuzla yapmamak memleket iktisadiyatl i~in bir zarardtr. Bunlarm o memleketlerden buraya kadar getirilmesi bilhassa giimriik ve llmanlartmiZdan t;Ikanhp (abrikalarlmlZa uzun kUifct ve masrafa mO.tevakklf oldngu i~in bugiin raporumuzda aynca talep etmedik. Yalmz iyi ve yO.ksek pamuk istedik. Pamuk hakkmdaki maruzat1m budur. llah mes'elesine gelince: HallCllarm da himayesi talep ediliyor. Biz Reat Beyefendile ayni fikirdeyiz. Yalntz biz himaye istemiyoruz. YalnlZ madenciler himaye istemiyor. Butun sanayi ayn, ayr1 himaye istiyor. Her san'a:: .subesi kendine himaye talep ederken yanmda bulunan Ubelerin de himayeye olan ihtiyacJm nazar1 dikkate almak mecburiyetindedir. Vc a.lml~tlr. Fakat bunun da blr hududu vardll'. Mesela: Ue; ytiz bin kilo buyurdular vc bunu pek ufak cO.z'i bir !JeY telAkki ettiler. Efendiler bu bO.yO.k bir rakkamdu'. Fabrikalarmzm senevi imalatldtr. Buna hi~ bir zaman omuzlaruxuzl silkip te ehemmiyeti yoktur diyemeyiz. Bu bir fabrikanm hayati mes'elesidir. Bunu fedakarllk !iCkJinde istemek dogru degildir. Avrupa'nm giimriik fiatlarma muadil fiatta verslnler, buyurdular. BOyle eyl blzden talep etmek zannederlm ki hallcllarm iplik~i lerden pirim talep etmelerine benzer. Biz muavenete muhtaCiz; nerede kaldl k1 hahcIJta boyle bi.r mua.venette bulunabtleeetiz. Yalmz hallCI arkada~nmz b~ka blr bima.ye tekllf edebilirler.

872

ZABITLAR

Yoksa giimruksiiz bir ekilde himaye usullerile memleketimize g1rmesini teklif edemezler. Teklif etseler de biz buna muvafakat edemeyiz. Heyeti celilenin ipllkgilik ve pamuk~uluk igin pek mu:zar olan bu eyi ne suretle kabul edeceklerlni tasavvur edemem. Turgut Bey - Bendeniz de ayni noktalara temas edece~l.m: MeselA ha~ ricten pamuk girme mes'eleslnde yiizde on gibi gayet ciiz'i bir miktar istemez. Gayet tabiidir ki fabrikalarda tecriibelerin devam1 maliyet fiatm1 pahalllatmr. Tecriibeler yapllrnltlr. Iyi neticeler verlyor. ~imdi daima iyi mahre~ temin eden emtianm yaptlmasl lazlllldlr. Binaenaleyh bu uzun bir tedbir degildir. Ancak bu emtialarm ihzart i<;in allnan muvakkat bir tedbirdir. Yanl pamuklanmlZ i<;ln teh!ilce yoktur. itdnclsi: Dort numar-all ipck mes'elesidir. Fabriltatorlanmizm dort numarall ipligin memleketimizde yapllmasl t<;rarlarl tablidir. Bunlann fmg'~ memleketimizde pek elverili oldugu nazar1 itibara allnltsa tabii bunu h{'m Avrupa'dan daha ucuz hem daha musait eraiUe yapacaklardll'. Diger bir mes'ele de kaskam mes'elesldir. imdllik o fabrikalarm siparilerl az oldu~undan inkitala .;allJyorlar. Ancak onlara yuz bin kilo siparl verildigi takdirde bunlarm AVlupa fiatlarmdan ucuza verecekleri muemmendlr. Sonra l}lfleme mes'elesine temas ediyorum. Raporda evlerde l}ifleme usulti~ nun Hgast tekllf edlliyor. Bu pamuk~uiugumuzda en ehemmiyetli bir noktadlr. Bendeniz bu mes'elenin aynca etiit edUmesini istiyeceglm. ~lfleme de mek pamugu kabugundan aytrmak demektir. Bu ameliye pamugun kilosunda on kurul}a yapllmaktadlr. Pamugumuzun okka.sl 60 knru1 oldutuna nazaran ilk ameliye yuzde ylrmisinl te~kil ediyor. Bu feci bir rakkamdlt. Amerika'da iflemenin ylrmi paraya oldu~unu dfiitiniirsek bu lfleme flat yiiz mislidir. Ondan maada yaprakh pamu~u muzu makinelere vermedl~.bnlz zaman aneak ii~ bu~uk kilo ~1kar1yor. iflendikten sonra sekiz bu~uk kilo ~1kar1yor. Bunlann hepsl pamtJ.!un fiat1 tizerinde miiessirdir. Maatteesssuf lifleme makineleri pek ipttdaidir. Ame rika'dan ve diter bir ~ok yerlerden l}ifleme makineleri getlriliyor. Bunlardan baZisl iyl ba.ZISl da fena oluyor. Fazh Bey- Heniiz faaliyete ge~ecek olan tabrtkalarlmJZ vardll'. Bunlarl faaliyet hallne gettrmek 18.zood1r. Fabrikalarumz ra.ntabl yahut rekabet edemez ekllndekl lddialan hi~ bir tetklka. istlnat etmedlglnden kabul edemiyecek vaziyette:yhn. Sonra bir mes'ele daha arkada~arunm buyurdugu glbi memleketimlze lthal edileeek uzun elyafh pamutun tthal edDmemesi hususunda vaki ola.n itirazlara encumen raporumuzun esbabt muetbesinde mevcut rakkamlar katt dereeede vesaik tekil edebllir. ttirazm bu ,ekflde

873

ZABITL.'lR

yapiimasml esbab1 mucibemizi ve temeuniyatimlzi burada okurken dinlenmedigine hiikmediyorum. Binaenaleyh bu itiraz varit degildir. Arzu buyumlursa rapor bir dahJ. okunur. Ve her maddest tizerinde tavakkuf edilir.

U<;imcusil: Pamuk istihsalimiz Adanacta seksen bel'l bin balya iken btl sene ytiz otuz be~ bin balynya <;1kmu;;t1r. Ben bugtin fabri!mm i<:;in pamult bulamly:~rum. iki yii.z bine t'il{sa gene bulamlyacagim.
Yerli fabdkalarda ucuz bah ipligi de bulabilirJc,. Onun iqin mtidafaamlz ve teklifimiz sarihtir. Uaydar Bey- Mlizfl,kerenm !{ifayetini tckli e<k:im.
U~!!at Bey- EI;mHm hahc!lik hukkmdR buyurursamz bu mes'elc tavazzuh ctsin. mh~:1hPrt'

llitmemlGvit', MUsaade

Jttis - Pamuk ipligi t\<:eti:Ide ('peycc mJ.nukr.:;a ccreyan c1 t.i. Mi.izak<'renln kflfi oldugu:;).u teklH eden nrtad:il!?lanmtz va;. K~bul cd!!n:czse g~ne m lizl~kere ederiz.

Mhzakere kafi versinlel'.

gorii.lmi.i:)i~u.

Tr-klifi

o!at~ ~\l'l.::.l.<:l<:~:}lar

t('inif1cnni tahriri

ttc?at Bo::v ten muafiyc&i

Hah\!lllk

haklunda.!~i

bahslnd~ l..:asko.m ve teklifim\z bakldil'.

('0:1'!-'U

ipliklcri!!n ,;iimri.t'k-

Reis- Raporunuzd:l. var fa.ko.t bugun talik <'llJl:;t.ik. ~im~:E pamul-.. e:1ciimf'ni raporunda bunlo.rm m.uo.fiyetlcrinin Hga:;;I mmnlekct mamulatmm istimali ~liretile temini tavsiye olunuyor. Hah Clemn~u1 :ul~:al~~tarnnlzm tu muafJyetlc.in bJ.ki kalmo.sm1 tcklif ecliyorlar. T.H:ti! tckhti vc:~rt':'i: .:.r'-::l.da<;lii.I' lut.ien tnkrir ~cklindc versinler.
Re~t

Bey- .Bizirn raporumuz

mukaddemdi~.

kado.~lar

lteis- Hepsi mii.1>avidir. Pumuk cnciimenlnin raporuuu kabul eden iaret etsinler. Kabul edHrnif$tir. (Pamuk enciimcni raporunun ikinci k.Ism1 okaltdu."l

~::

l<'azh Bey - Memleketimizde ne kadar pamuk I'Iltarsa '<lksm ~aLtlabilit. Bir defa mernlC'ikette pamuga lhtiyac< vardu. Yuzde ellisi memleket dahilinde sat1J1yor. Binaenaleyh en fazla ictinat ettii';imlz nol{ta. rlaha sanayii yii.zde ycdi nisbctini bulmu~ oian blr memleketin pamul{ ihti~acmi temln edecek pamuk miktarl tizerinden fiizuli bir ihracat plrimi veriimesidir. Sanayilmiz bugi.mku haUle yi.i.zde elli safi pamuk t.arfectiyor:;,a demel{ kt %75 - ni evsaf itibarile memleket dahllinde tedarik ectecek mevkilmiz vardu. :;;u itibarlar pamuk ihracatma pirim verildi!$1 Lakdirde pamugun memleket dahilinde daha yuksek fiuta sat1lmasmdan ziyade ecnebi lhracat!:Ilar..~. dahili fabrikalan 1zrar etmesine vas1ta bubnu~ oluruz.

874

ZABITLAR

Blnaenaleyh bu noktadan pamuk sanayllmiz, mevaddl iptidaiyesini memleketimizden g1karan ve bize raklp olan memleketlerden daha pahally3. ilenmilj olur. Reis - Raporu reylnlze arzediyorum. Kabul edenler etmiyenler. Kabul edilmltir. (Vergi ve riisum raporu okundu) Say1fa: 481 Mehmet Ali Bey - Raportor beyin pek giizel lzah ettlgl ve~hlle murunele vergisl biitiin erbab1 sanaylln <;ok lkayet ettlgi bir vergi olmak itibarile encumen raporlarmda zikretmeden ge(filmemitir. Bllhassa bizim ytin mensucat sanayiinde munmele vergisinin cirodan almmas1 itlbarile ytin mensu~at sanayiinln adeta hakkl hayatm1 tehdit etmek vaziyetinde gi:iriilrnti!}ttir. Bendeniz muamele vergisinin inkiafa hakiki bir manl oldugu hakkmda kongre heyeti muhteremesince tamamile bir kanaat has1l olduguna eminim. Reis - Baka saz istiyen var m1? Siikiiti Bey - Giimruk tarifelerinin bii.tiin sanayilmizi himaye ettig'inl raportor bey si:iylediler, biz de aym flkirdeylz. Yalmz devletlerle yapilan hususi muahedeler ortaya <;Ikmca bu tarlfeler bizl himaye etmekten ~ok uzak kallyorlar. Bu da ayn bir bahis tekil ettigJ. i~ln nazar1 dikkate almsm lstlyorum.
Ra~rtor

Bey -

Raporda vard1r. Miisaade buyurursamz

okuyay1m.

(Okudu.)
Re~at Bey Muamele vergisi haklkaten sanaylimizi kemiren bir vergidir. Pakat btitiin sanayi i~in de mutlakiyet halinde bunun zararmdan bahsetmek dogru olmaz. Baz1 sanayi a()Ik bir tarzda kan derecede kar etmektedirler.

Mesela: Qimento sanayii %50 her sene temettii temin eden bir sanayidlr. Ne!]retmi olduklan senelik plant;lolanndan bunu anhyoruz. Bunu mutlakiyet halinde rapora korsak htikumet bu noktalan bildiglnden zannedersem iYi bir tesir birakmaz. Bu itibarla %90 her halde muztr olduguna kanaat getirmekle beraber mazarratl olnuyan sanayiden de kalkmas1 dogru olmaz. Bu noktanm nazar1 diltkate altnmasmt rica ediyorum. Giimtii.gun lyi tasnif edilml~ olmamaSl, tarifelerimizin lyi tatbik edilolmaSI memleket sanayiinin terakkisinde pek biiyiik engel o1uyor. Bir rapor yaziilrken elimizde gtimruk lstatistlkleri vardrr. Maalesef ithalatt, ihracati iyi tasnif edilmi~ gormiyoruz. Binaenaleyh bu tasnifin, sanayiimize verilecek direktiflerin tayini l~in behemehal miikemmel olmasm1 zarur.i gi:.iriiyorum.
memi~

Saip Bey- Efendim; muamele vergisi hakkmda arkadalar blr ~ok temenniyatta bulundular. Ve bunlar meyamnda bu verginin kendllerlne

875

ZABITLAR

biiyi.ik bir yuk te~kil ettigini ve sanaylin inkl&fma hail oldugunu soylecliIer. Bendeniz de bona kaniim. Yalmz bir noktayl iaret etmek lsterim. Hi.ikumetin biit~esi, maliirnuaUniz belki bu vergiyi kaldumak tarafdan olamaz. Bunun i<;in bir sureti hal goruyorum: Bu yiizden has1I olacak aq1gm ithalat a~;1g1 uzerine zam suretile telaii ettirilmesidir. Bunun da nazan itibare almmasim rica edecegim. Reis Efendim;
arkada~iann

takrirlerini okuyoruz.

(Bir takrir okundu) Kongre heyeti umumiyesine

1928 senesinin teeil cdilml~ olan muarnele vergisinin yiizde bef}lnin 1927 senesi gibi prim lie takaz f'dilmesi bcklenillrken tahsis edilcn primin ancak yuzdc ikiye tekabiil edeccgi, muteb::.ki yiizde dordUu nakten tahsil edilecegi soylenmektedir. 1929 hazlran bidayetindcn itiburen tabrikalar tahakkuk eden muamele vergisinin tamamnu nakten ve pelnen her ay vermei{te olduklarmdan mtieccel 1928 scnesine aiL muamele vergisinin teaviyesinden dogacak netayit; pek mi.ihimdir.

Memleketimizde heniiz inkil,!afa babyan milli s:mayiimiz pek elim bir vaziyete dii!!ecektir. Hiikumetimize istirham ve maruzatta bulunmak uzcre bir heyetin intihap ve tekilini ve bu heyetin Bal}vekil Paa Hazretleri ve Mallye Veklll Beyetendi nezcUne kabul edilmesl i(:in kongre reislmiz Rahmi Beye:rendtnin delalet ve tavasautJarm1 rica ve heyeti aliyelerine teklif ederim. Bu takrirde deniyor ki oniimi.izdeki sene de tamamen ahnacak senenin %2 ve %6 s1 vard1r. Bunlarm yekflnu tahsil oldugu zaman erbab1 sanayi .;ok zarar gorE'cek. Bunu anlatmak i<;in bir heyet intiha.p edelim. Mallye Vekaletine gidlp maruzatta bulunsun (muva!lk sesleri)
Reis ge~ten

Reis -

Arkad9.4lan kimlert tensip ederlerse onlar 1ntihap edlisin.

Mehmet Ali Bey, Reat Bey, ibrahim Ziya Bey) muvatik. sesleri.
~imdi arkadalarm bazllarmm bundan harl~ olarak muamele verglslnin tamamen deilil imdillk ihra~ kiSmmm de:raten kaldmlntas1 ve bunun kaZan(:tan almmas1~ hakkmda blr tekli1Ieri var. Muamele verglsl halindc olmasm fabrlkalardan kazan~ vergisi ljeklinde almsm diyorlar.

Teklif gayet sarlhtir. Bu kabul buyuruluyor mu? (Hayir seslerl) Demek k1 heyet muamele vergi.Binin kaldmlntas1 :rlkrindedtr. Blnaenaleyh hiikti-mete kongrenin hakiki gori.~Ierl meyanmda bunu da. arzederiz.

876

'ZABlTLAR

Vasfi Bey- Bilhassa ithalat emtiasti~;in yuzde alttdan yiizde ona iblM; olununca temamile tekabtil ediyor efendim. Reis- Bu tashihle raporun heyeti umumiyesini reyinize arzediyorum. Kabul edenler liitfen i~ret buyururlar. Kabul edilmi~t~r. (Tarifeler ra_p(lru okundu.) Sayda: 494 Cevdet Bey - Raporda izmir ve Mersin llmanlarmdan !}iki:t.yet ediliyor. istanbul limamndan hi'i bahis yok. Acaba yanil m1 iittim. istanbul'u d:l ilave etmek laz1mdir. {Muvaflk sesleril
Re!s - ilave edilecekt!r. Ba.!}ka miitalea yoktur. Kabul edenler lutfen i.!}aret buyursunlar. Kabul edilmi~tir,

Reat Bey- Yerll miiesseselerin mfulakasa kanunu mucibince vermek mecburiyetinde olduklan garanti mektuplari veya depozito ak<;eleri ecnebi miiesseseleri derecesindedir. Halbuki srmayesini memlekette koymak gayesi olan milli miiesseselerin boyle yiiksek depozito akr,;esi ve garanti mektubu vermesine liizum yoktur. Bunun ir,;in teklifte bulunuyorum.
(Re~at

Beyin takriri okundu.) Kongre reisJiiine

Yerli fabrikalar resmi mtinakasalarda yabanct fabrikalar derecesinde yiiksek depozito ak~esi yatumal'ca mecbur edilmektedirler. Mtinakasalarda depo:.t.ito ak~e yatltl.lmast veya bunun yerine banka garanti mektubu tevdlL .!}iiphesizdir ki daima bir masraf1 mucip olmaktadlr. Bu masraftan mllli miiesseselerln mfunkun oldugu kadar kurtanlmas1 ir,;in onlarm dahi.lde ve her daim el altmda bulunan scrmayei sabiteleri mevcut oldugu nazan dlkkate almarak kendilerinden alman depozito ak'iesi ve garanti mektubu nisbetlerinin ecnebilerden alman miktarm msfma tenzili hususunun tanzim edilmekte olan yeni miinakasa kanununda nazan dikkare ahnmastm teklif ve arzederlm efendim. Reis -Kabul edenler. Kabul edilmi.!}tir. Cevdet Bey - Encumenden bir ey soracagtm. Enciimenin baz1 talepleri vardtr. Tarifeler i'iin degirmencilerin kepek mes'elesi vardtr. Bunlarm rapora ithali laz1mdrr. Yoksa bizim temenniyattmtz da aynca ge~ecek midir? Reis- o ihtisas enciimeni raporu okundu~u zaman kabul edildi. Bu rapor muhteviyatl umumidir. TenziHi.t umumiyetle pahah olan e.!}yaya aittir.
(Milli
~kundu.)

sanaylimJzin tanzim ve modrenleJjtirilmesi bakkmdaki rapor Saytfa: 501

877

ZABITLJ\R

Reis -

Muvaflk mr efendim? (Muvaftk sesleril

(Vasfi. Hilmi Naili Eeylerin takrirleri okundu.) MuMerem kongre riyasetine Kongremizin muhtelif enciimenler raporlannda temas olunan mii.him nokttan biri lie, sanayi te.slsa tmm vukuf ve tecriibeye miistenit esasata binaen yapllarak yanhli hesaplar neticesinde fenni n.demi muvaffakiyetlere mahul vcrilmemesi mcs'elE;.sl idi. Bu vesile Ue varidi hatlr olan fabrika vekilleri ile komisyoncularm dahi sanayiimize olan yakm mi.inasebetleri ve iktisadi miicadelemizdc chemmiyetli amil olmalan dolayJsile teklifatl at.iyeyi takdime cesaret buldulc
1 - Gelecel:: sanayl kongrelcrimize Ti.irl:: sanayi komisyonculanmizm dahi ctaveL olunarak onlarm dahi dileklerinin dinlenmesi.

2 - Yerli sanayi miite>,cbbislerimizin yerli komisyoncularnntzi terdh etmelerinin tavsiyesi.

3 - Miinakasa ve muzetyedelerde yalmz Tiirk komisyoncu1an vc fabrika mi.imessillertnin kabul olvnmas1 hakkmdaki projenin w~viki sanayiden istifade eden fabrikalarm mubayaat ve siparl!?lerine dahi te!?tnili hakkmda bir projenin teemmiil olunmasi temenni olunur.

Reis- Kabul edenler. Kabul

(Bahk~;Ihk

edllmi~tir.

rapol'U okundu.) Say:Ifa: 6'l9

Cevdet Bey -- Arkada~l::tr ge<:en gun konserveciliK: mevzuu bahsolurken bir arkadarpmlz ballk tuiuhmadlgomdan konserve yapllamadl~Inl soylemlti. Bendeniz de aksini SC.ylemi!?tlm. Denizden bahk ~lkarmak hakkmda ufak bir ~~Y karaladun, takdim ediyorum.
Mehmet Ali Bey - Memleket i~in bir sui kast olan bahk bombactll,~l mes'elesi var, bu, ballk ticaretimize, pek miithi tesir etmektedir. Ne kadar miimkiinse bomba He bahk sayd1 menedllmeli, r;iinkii bahk neslini mahvediyor. Cevdet Bey- Efendim; nizamnamede bir maddei mahsusa vardir ki bomba ile bahk avhyanlara ag1r cezalar konmutur. Yalmz ka~ak suretile bunu yaptyorlar. Bu da muhafaza te~kiffitimtzm noksanhgmdan ileri geliyor. Bunun iQin ballkhaneye gelen bahklar muayene edilmeli. Bunu ve bomba ile bahk sayd1 hususunun ~iddetle menedilmesini kongre karan olmak tizere bu rapora derceedelim. Hilmi Naill Bey- Bana kahrsa bahk tutma nizamnamesi QOk eski ))ir nizamname olacak.

878

ZABITLAR

Cevdet Bey -

52

y~mda.

Reis - Mevaddl infilakiye hakkmda mevaddl mahsusa vardlr. Htikftmet bunu tatbik etmektedir. Cevdet Bey- Tuz idaresi bahk~tlara tuzlama i~in lcabeden tuzlarl mallyet fiatile verirdi. Reis - Tuz mes'elesi hakklnda maddei mahsusa vardu. Ve tatbik edlliyor. Cevdet Bey - imdilik ballkhane ki: Buras1 bahk tlcaretinin borsas:dtr. Buranm asri bir ekle ifrag1 hakmda karar vermenizi rica edecejtim. Evvelce bu cihet dii!}iinul.mti ve te!}ebbtisat yapllm!tlr, hatta planlan hamlanmUJ ve kel!fi yapllmltlr. Her nedense sonradan geri kaldt. Rels- Raporun heyetl umumiyesini kabul (Muva!Ik seslerl) kabul edilmitir. Kenevir raporu okunacaktlr. (Kenevh rapom okundu.) SayJfa: 665 Saip Bey- Efendim; raporda yalmz Kastamoni'den Halbuki izmJr'de de kenevir sa.nayii mevcuttur.
bahsetm~lerdir.

ediyor musunuz efendim.

Bir aza - Bunlara ilaveten kenevlr Malatya'da, Urfa'nm ba:z1 kazalarile Mardin'ln bazt kazalarmda mevcuttur. Ve bunlann ntimunellk lmal ettiklel'i ;uvallar buraya gonderilmltir. Onlarm da rapora 111\vesi IA.ztmdu. Bundan baka Aylntap'ta da kenevlr yetlo~tirllmekte, fakat eski usulle -;uvallar lmal edilmektedir. Bunun blr fabrlka He asri bir hale konulmasmt rica edecegim. Cevdet Bey - Kenevir hasllatl l4;in bir maruzat1m var. Kenevir memleketlmlzden gayri mamul ve ucuz olarak Avrupa'ya gonderilmektedir. Orada imal edilerek memleketlmlze ag1r fiatlarla ithal edillyor. Bizi en ~k igal eden eY, ~uval mes'elesidir. Bu hususta ac1 rakamlar sayUyeceglm. Tuz lnhlsar idaresi senede Kalktita'ya be ytiz bin lira ~uval paras1 gonderir. Filvaki Kalktita'da gayet iyl ve sag!am ~uvanar yapthyor. Ve biitiin Avrupa ~uval piyasasmi ldare edlyorlar. Yalmz memleketlmlzde bir kenevir fabrikasl lnaslle bu kenevirlerin kendi memleketim..tzde imalini kongre karar1 olarak hiikftmetten rica etmellyiz. Bu c;uval mes'elesi yalmz tuz ic;in varlt degildir. Mesela: Sabunculuk, 4;imentoculuk, ttiti.inctiltik V. s. v. s. ve bilhassa miidafaai milliye pek {~Ok {~oval sarfetmektedir. Milli lktlsadm mevzuu bahsoldugu bu zamanda biitun bu paralartmlz harice gitmektedlr.
Reis - Miisaade ederseniz bir ik.i keUme ile bendeniz mes'eleyi tavzlh edeyim. Hakikaten c;uva.la. ihtlyacmuz c;oktur. Qtinkft zlraat memleketlylz. Bu mes'ele l}imdiye kadar mevzuu bahsedllmemi, tetklk edilmem1t bir i

879

ZABlTLAR

degildir. Busurdugunuz glbi Hindistan '<uvallan biitiin diinyay1 sann~t1r. Ve hie bir memleket bunlarla rekabet edememektedir. Bnnun da sebebi oradaki maddei iptidaiyelerin mebzuliyetidir. Biz onu memlekette yetll!tiremezsek hi'< bir vakit rekabet imkam yoktur. Memleketimizde (fuval i<:Ln ba111 mevaddi iptidaiye vard1r. Mesela: Kd ~uvallar. Fakat bunlar halka pahallya malolur. Bununla beraber '<ole ktymetli ve uzun om\irliidiirler. Bunlan babadan evlada intikal edecek derecede yapan memleketimizde sanayi erbab1 vardtr. Zafranbolu'cta, Tosya'da ve daha bir iki yerde bu ~uvallan 180 kuru:la malediyorlar. Laz1m olan cihet bunlann te~kiHi.tlandrrilarak daha ucuza maledilmesiclir. Bunlarm hari~Len gekcegine mem!el~ette im0-1 cdilmesi biraz pahah ol"a da milreccahtlr. F::<.kat Icenevir sanayii mevzuu bahsoldu~u zamana Icenevirden c;uval yupmak fikrini ileri stirmckte iktisadi bh te~ebbiis olmaz :tannederim. Buna dair bir ('Ole tetkikler, tf'cnibeler yaptlm~tu. Kenevirdt::n yalm7. ~;uval yap1lnuyor. Ip, sicim, urgan ve saire y:l.piirnaktadir. Bunlan krndimiz yapabilsek bizim ki!l. bil" muvaftakiyettir. Bendeniz ~uval mes'eleslni ~imdilil~ l'>:eaevlr me3 elesile nlftkadar tibtmi.iyorum. Hilmi Naili Bey -- Efendlm; esasen bu biz de pck o kadar kolay degildit. Qiinki.i gi.imri.ik tarifcsine bak;lirsa kuma~a 13 ve mamuliine de 12 kurul} gumriik resmi vazedilmi~tir. Y::mi yap1lrn1~ ~uvala 12 kuru ri.tsum konrnui!tur. Bu itibarla biz de ~uval yaptlmasma imkan yoktur. Kemal Ziya Bey - Efendim; zannediyorum ki met 200 bin lira kadar bir para verecek.
~uval

yapanlara hi.ik(l-

Reis - Efendim; bu henilz encumenden :;J.k:mad1. Iktl5at. enciimeninctc reddedildi. Baz1 arkada~Ianm1zm talep ettlK:leri memleketlerin isimlerinin ilavesile rapor kabul ediliyor mu? Kabul olunmu~tur. Reis Muhterern efend1Ier.
1930 birinci sanayi kongresi mcsaisini bitirmi~tir. Biiyi.ik bir iftlhar ve takdlrle tesbit edelim ki kongre, tam munasilc Avrupai bir kongre olmutur. Kon&renln apldi.gt gun demi~?tim ki bu kongre, i~ ve fikir kongresi olmabdtr. Burada mtitehasstsm, iktisatcmm, fen ve i adanumn stizleri ()lacaktir. Muhterem efendiler, k.ongremiz, bir i~ ve fikir kongresi olmu~tur. Gerek ihtisas encii.menlerinde Gkunan raporlan, gerek enciimenlerin raporlarma istinaden heyeti umumiyede cereyan eden miinakaalann zab1tlarm1 ve kongre mukarreratmi bir e~er halinde bastlracagtz. Bu esen Tiirkiye Sanayii hakkmda yegane menba olacakttr. Tiirkiye sanayii hakkmda tetkik yapmak istiyenler bu esere miiracaat etmek mecburiyetindedirler. Bu eser sizin m~terek eserinizdir. Bu eser, sizin ilmlniztn, ihtisasmtzm, tecriibenizin, mahsuliidi.ir. iktisadiyatnmza klasik bir eser hediye etmi oldunuz:

880

ZAmTLAR

Saylnlz mettttir olson. Muhterem efendiler: Kongremizi a.~an iktisat Vekili ~akir Beyefenclt heplmize iimit veren nutuklarmda bu kongrenin hiikumet t~in blr tenevvur menba1 olacaj:lm &Oylemek nezaket ve tevazuunda bulunmuf}.ard1. Bu aozler, kongremize a~lan bir kredi idi, biiytik bir huzur ile tesbit edeblllrlz kl, kongre, kendisine resmi bir gahsiyet a#zmdan a~llan bu krediyi hiianii lstimal etmltlr. Kongre vazifesini biiyiik vukuf ve ciddyetle bagarm~ll'. (;ok kuvvetle funlt ediyoruz ki, hiikiimetimiz de imkan nfsbetinde ve peyderpey kongre mukarreratm1 kuvveden file ~karacakttt. (;iinkii hiikflmeth menfaatleri ile milli 1kt1sadlyatlmizln menfaatlan aynl geylerdir. Bu battkat, sizln i~ln en saglam bir garantldir. Muhterem efendiler; Bu kongreyi davet eden Milli iktisat ve Tasarruf CemiyetiJo de boyle iyl ve hayll'll bir ilje tavassut etmi1 bulunmakla cidden miiftehirdlr. Slzin muvaffakiyetinlz, ayni zamanda cemiyetimiz l~in de blr muvaffaklyet obnugtur. Onun l~in size, cemlyetimiz namma te!ilekkiir ederlm. Vaz1fesin1 yapml olan vatandalarm duyabilecegi bir huzurla AnkaramlZdan ayr1Ian murahhaslanm1za kendi fabrlkalarmda ve muhitlerinde memleket lkti.sadlyatl 1~1n faydah mesallerinde kongreden aldlklarl intiba~ larla daha nafi, daha faal olmalanm temenni ederek 1930 Sanayi kongreslni kapat1yorum.

,.---------------~
881

Fihrist
Pamuklu mensucat sanayii raporlart

s.,.,.
4

21 28
39

42
48

A. Fazh t.tanbul pamuklu m.ensucat sanayll raporu Dokumaclllk raporu Vastf istanbul dokumaetlartnm raporu izmir raporu Pamuklu mensucat sa.nayll encimenlnin raporu

Punuklu mensucat saaayiimiz

YfinlD mensucat sanayii

56 65 93 95

Ylinlii mensucat raporu Yiinlii mensucat sanayilmb Jzmir yiin mensucat sanayii Yiinlii mensucat enciimeninin raporu

ti$evket Turgut Atlf Sure:yya

HaltcJitk sanayii
98 114 lZO

HabctlJiunlZ izmJr baltetlttt Bah enciim.eni raporu

Reoat

lpekli mensucat sanayii

lH tpekU mensaeat sanayitmlz

Rept

883

Saylfa
151 15'7

istanbul ipekli mensueat sanayii rapora Eneumen raporu

Trikotaj sanayii
162
161

Trikotaj raporu Trikotaj eneumeni raporu

Konserve sanayii
172 181
117

181

Konserve sanayii hakkmda rapor istanbul konserve raporu Konserve fabrikalar rapora Konserve eneumeninin raporu

ihsan Celal

Degirmen sanayii
188
20G 210 215

istanbul degirmeneitik sanayii hakkmda rapor Ekmek~;ilik raporu Detirmenciler eneiimeninin raporu Eknlek~iler encumeninin raporu

~eker
218 235
~eker ~eker

saoayii
Dipl. ing. ilhami NafiZ

sanayiimiz eneiimeninin raporu

Sarap, sirke, ispirto saoayii

244

263 261

280

$arap sanayii rapona Sirke sanayii raporu tspirto sanayii raporu $arap, sirke, ispirto eneiimeninin raporu

Zafir

R1za

884

Sekerleme,
Saylfa

~ikolata,

biskiivi sanayii

286
29Z

Sekerleme, ~lkolata, bllkiivi, tahln, tahin helvaBI sanayii raporu Sekerleme, ~olata, biskiivi, tahin tabin belvatll sanayil enciimenintn raporu

Deri sanayii
298 313 321 3%5

Deri sanayiimiz istanbul.dericilerinin raporu imdr derieilerlnin raporu Derl eneiim,eninin raporu

Hayrettln

Orman sanayii
33Z 3lSI
354

356

Orman sanayiimlz AbtaP anbaiAj kutuculuk sanayii raporu MobUye sanayii raporu Orman sanayli encfunenlnin raporu

Dr. Tevfik

AU

Ta~,
360 364 368 372

toprak, cam sanayii

Michel Levie H. Tahsin izak Niyego

t.;limento sanayllmiz t.;lim.ento sanayilmiz Aynae1hk Ta,, toprak, cam sanayii enciimeni raporu

Kimya sanayii
316
393

4e7

411

Zeytlnyat, nebati yay, plrlneyag1 sanayii Sabun sanayll Plrine yag1 ve pirine sabunlart Klmya sanayii enciimen raporn

Dr. H. Yahya Mlthat Mustata D. H. Yahya

885

Maden ihract sanayii

Sayda

418 446 450 454

Turkiye'de madenler ve madencillk Madenciler birlitinin ra.poru Zonguldak raporu Madenciler enciimeninin raporu

Dlpl. ing. Hadi

Maden mamulatt sanayii

4.')8

473

Maden sanayii raporu Maden sanayii encUm.eninin raporu

Umumt enciimeoin raporlan

476

481

486 490 <194 497

501

Sermaye ve kredi vergiler ve riisum TC1Viki sanayi Ticaret ve Sanayi odalar1 ve sa.na.yiciler Tarifeler raporu Sanayii tedrisat raporu Sanayiimizi tanzim etmek ve modernle~ tirmek zarureti

Vilayet raporlan
506
562 567

574
579

590
593

605 611
624 628 631

641 646

Bursa raporu Eskiehir raporu Edremlt raporu Ayvallk raporu U~ak raporu !sparta raporu Eliziz raporu Kastamonu raporu Denizli raporu Bahkesir raporu Ankara raporu Gazi Ayintap raporu Kiitahya raporu izmir sanayi birlitinln temennileri

886

Muhtelif raporlar
Srlf

05% 656 151 660 185 117 614 677 679 612 6U 68'7 698

Kaytanc1hk
Tara~dJk

Kundun.ctltk f$apka - sun'i c;lc;ek ve sepetc;ilik Kendircllik Tiirkiye'lle mesleki tedrisat Mabrukat mes'elesl Stnai tedrisat Babkc;tbltmtz Vapor tamirhaneleri ltriyat sa.DayU Sanaykle rasyonalizasyon Sanayi sfyasetl

Ali Nadir
Prof. Refik

Dr. Mublis Ethem Dr .Nizamettin

Zabttlar
'715
Zal)ltlar

887