YILDIZ TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

KAYNAK AAMASINDA KALTE GVENCESNN ARTTIRILMASI

Makine Mh. Yldzhan KILI

FBE Makine Mhendislii Anabilim Dal mal Usulleri Programnda Hazrlanan

YKSEK LSANS TEZ

Tez Danman : Prof. Nurullah GLTEKN

STANBUL, 2006

NDEKLER Sayfa SMGE LSTES ................................................................................................................... v KISALTMA LSTES.......................................................................................................... vii EKL LSTES.................................................................................................................. viii ZELGE LSTES .............................................................................................................. xi NSZ ............................................................................................................................... xii ZET ................................................................................................................................. xiii ABSTRACT ....................................................................................................................... xiv 1 2 2.1 2.2 3 3.1 3.1.1 3.1.1.1 3.1.1.2 3.1.1.3 3.1.1.4 3.1.1.5 3.1.1.6 3.1.2 3.2 3.2.1 3.2.1.1 3.2.1.2 3.2.1.3 3.2.1.4 3.2.1.5 3.2.1.5.1 3.2.1.5.2 3.2.1.5.3 3.2.2 3.2.2.1 3.2.2.2 3.2.2.3 3.2.2.4 3.2.3 3.2.3.1 3.2.3.2 GR .................................................................................................................. 1 KALTE ve KALTE GVENCES ................................................................... 3 Kalite .................................................................................................................. 3 Kalite Gvencesi.................................................................................................. 4 KAYNAK KALTES ve KALTEYE ETK EDEN FAKTRLER .................... 5 Kaynaa Yatknlk............................................................................................. 12 Malzemelerin kaynak edilebilirlii..................................................................... 14 elik gruplarnn kaynak edilebilirlii................................................................ 15 Alminyum ve alamlar................................................................................... 16 Nikel ve alamlar............................................................................................. 18 Bakr ve alamlar............................................................................................. 18 Titanyum ve alamlar ...................................................................................... 19 Dkme demirler................................................................................................. 19 Kaynak malzemesi (ara malzeme)...................................................................... 20 Kaynak leminin Olabilirlii............................................................................. 23 Kaynak ncesi hazrlklar................................................................................... 23 Kaynakya rahat alma ortam ....................................................................... 24 n tavlama ........................................................................................................ 25 Puntalama.......................................................................................................... 26 Genleme ve ekilme serbestlii ........................................................................ 27 Yzey hazrlama ve az almas ...................................................................... 28 Az karbonlu ve dk alaml birlemelerin tasarm ve hazrl ....................... 29 Alminyum ve alminyum alaml birlemelerin tasarm ve hazrl ............... 29 Paslanmaz elik birlemelerin tasarm ve hazrl ............................................. 29 Kaynak yntemi................................................................................................. 30 Kaynak parametreleri......................................................................................... 31 evresel faktrler .............................................................................................. 34 Mekanikletirilme derecesi ................................................................................ 36 Is girdisi ........................................................................................................... 39 Kaynak sonras ilemler ..................................................................................... 43 Isl ilemler........................................................................................................ 43 Gerilme giderme iin mekanik yntemler .......................................................... 48 ii

3.2.3.2.1 3.2.3.2.2 3.2.3.2.3 3.2.3.3 3.2.3.3.1 3.2.3.3.2 3.3 3.3.1 3.3.2 3.4 3.5 3.5.1 3.5.1.1 3.5.1.2 3.5.1.3 3.5.2 3.5.2.1 3.5.2.2 3.5.2.3 3.5.2.4 3.5.2.5 3.5.2.6 3.5.2.7 4 4.1 4.2 4.2.1 4.2.2 4.3 4.3.1 4.3.2 4.3.3 4.3.3.1 4.3.3.1.1 4.3.3.1.2 4.3.3.1.3 4.3.3.1.4 4.3.3.1.5 4.3.4 4.3.5 4.3.5.1 4.3.5.2 5 5.1 5.2 5.3 6

Ar ykleme teknii (overloading)................................................................... 49 Titreim teknikleri ............................................................................................. 49 Parack pskrtme teknii ................................................................................ 50 ekil bozukluklarnn giderilmesi....................................................................... 50 Mekanik yntemler............................................................................................ 50 Termal yntemler .............................................................................................. 51 Kaynak Emniyeti ............................................................................................... 53 Tasarm ............................................................................................................. 54 Zorlama durumu ve eitleri .............................................................................. 70 Kaynak Personelinin Eitimi ............................................................................. 73 Kaynak Hatalar ve Muayene lemleri .............................................................. 75 Kaynak hatalar.................................................................................................. 75 Boyutsal tutarszlklar ........................................................................................ 75 Yapsal sreksizlikler......................................................................................... 77 Kusurlu zellikler (ana malzeme ve ilave malzemeye ait) .................................. 81 Tahribatsz muayene yntemleri ........................................................................ 82 Grsel muayene ................................................................................................. 82 Sv penetrant muayenesi ................................................................................... 82 Manyetik parack muayenesi ............................................................................ 82 Radyografik muayene ........................................................................................ 83 Ultrasonik muayene ........................................................................................... 83 Akustik emisyon muayenesi............................................................................... 83 Eddy akmlar muayenesi................................................................................... 83 KAYNAK AAMASINDA KALTE GVENCESNN SALANMASI ve ARTTIRILMASI ............................................................................................... 84 Kaynakla Ezamanl Grsel Muayene................................................................ 84 Otomatikletirilmi Tahribatsz Muayene Sistemleri .......................................... 86 Kaynak profilinin ultrasonik olarak on-line muayenesi ...................................... 87 Seri retimde kaynak muayenesinde dijital X-n TV sistemi kullanm ........... 89 Kaynakla Ezamanl Uygulanan Dier Kontrol ve Muayene Teknikleri ............. 92 Gazalt kaynak ynteminin akustik olarak incelenmesi ...................................... 92 Otomatikletirilmi kaynak yzeyi muayene sistemi .......................................... 93 Gazalt kaynak yntemi iin proses kontrol ve kalitenin izlenmesi ................... 93 Gazalt kaynann izlenmesi ve kontrol iin sensrler ..................................... 95 Kaynak pozisyonunun alglanmas..................................................................... 95 Birleme konumunun kaynak ncesi alglanmas ............................................... 96 Kaynak arknn alglanmas................................................................................ 96 ndktif alglama ............................................................................................... 97 Optik sensrler .................................................................................................. 97 Spiral ve dz dikili borular iin lazer esasl diki takipisi ................................ 99 Yksek gl lazer kaynann on-line kalite kontrol ..................................... 101 Seri imalatta hata kategorileri........................................................................... 102 Diki izleme..................................................................................................... 104 GZLEM ALIMASI .................................................................................. 106 Bojinin Tantm ve Teknik zellikleri............................................................. 106 Boji skeletine Ait Kaynaklarn ncelenmesi .................................................... 112 Gzlem almasna Ait Sonular ve Deerlendirme ....................................... 127 SONULAR ve NERLER........................................................................... 128 iii

KAYNAKLAR.................................................................................................................. 131 EKLER .............................................................................................................................. 133 Ek 1 Y 25 Lsd tipi bojinin kaynakl asi iskeleti................................................................. 133 ZGEM....................................................................................................................... 134

iv

SMGE LSTES a A3 b C C e d F I lk Ms P Q Qs R Reh Rs s

S

Ke dikii boaz kalnl st dnm scakl Kaynak edilen para genilii Ke kayna konvekslik deeri Karbon edeeri Elektrot ap Kaynak dikiinin tad kuvvet (yk) Kaynak akm Kaynak dikii uzunluu Martenzit oluumu balang scakl Silindirik basnl kaplardaki kaynak dikileri iin emniyetli basn deeri Birim diki enerjisi Is girdisi Kaynak kepi ykseklii Akma mukavemeti Souma hz Kaynak edilen para kalnl lerleme hz Kalnlk edeeri Oda scaklna souma zaman Bekleme scakl alma scakl Kaynak yaplan mahaldeki hava scakl Bekleme sresi Verilen bir anda ana metal yada elektrotun scakl Son tavlama zaman Son tavlama scakl n tavlama scakl Bekleme zaman Kaynak zaman Malzemenin ergime scakl n tavlama zaman n tavlama scakl v

Se tA TA TA1 Thava th Tmetal tN TN tntav tR tS TS tV TV

T1, T2 U
V

Kaynak edilen para et kalnlklar Kaynak gerilimi Ark gerilimi Kaynak hz Zayflatma faktr Kaynak diki faktr Kaynak kalitesi faktr Darbe faktr Kaynak edilen malzemenin emniyet gerilmesi Kaynak dikiinin maruz kald normal gerilme Kaynak dikii iin emniyetli normal gerilme Kaynak dikiinin maruz kalabilecei en byk edeer gerilme Kaynak yntem katsays Kaynak edilen malzemenin kayma emniyet gerilmesi Kaynak dikiinin maruz kald kayma gerilmesi Kaynak dikiinin maruz kalabilecei en byk kayma gerilmesi Ke kayna dik kenar uzunluu

Vk Vz V1 V2 V3

em k kem maks

em k kem

vi

KISALTMA LSTES ASM AWS DIN EN EWF IAB IIS IIW ISO ITAB MAG MIG NDT Nd:YAG SPC TIFF TIG TS UIC WPS American Society for Metals American Welding Society Deutsches Institut fr Normung European Norms European Federation for Welding, Joining and Cutting International Authorization Board Institut International de la Soudure International Institute for Welding International Organization for Standardization Isnn Tesiri Altndaki Blge Metal Active Gas Metal Inert Gas Non-destructive Testing Neodymium-doped Yttrium Aluminium Garnet Statistical Process Control Tagged Image File Format Tungsten Inert Gas Trk Standard International Union of Railways Welding Procedure Specification

TLOMSA Trkiye Lokomotif ve Motor Sanayi Anonim irketi

vii

EKL LSTES ekil 3.1 ekil 3.2 ekil 3.3 ekil 3.4 ekil 3.5 ekil 3.6 ekil 3.7 ekil 3.8 ekil 3.9 ekil 3.10 ekil 3.11 ekil 3.12 ekil 3.13 ekil 3.14 ekil 3.15 ekil 3.16 ekil 3.17 ekil 3.18 ekil 3.19 ekil 3.20 ekil 3.21 ekil 3.22 ekil 3.23 ekil 3.24 ekil 3.25 ekil 3.26 ekil 3.27 ekil 3.28 ekil 3.29 ekil 3.30 ekil 3.31 ekil 3.32 ekil 3.33 ekil 3.34 ekil 3.35 ekil 3.36 ekil 3.37 ekil 3.38 ekil 3.39 ekil 3.40 ekil 3.41 ekil 3.42 ekil 3.43 ekil 3.44 ekil 3.45 ekil 3.46 ekil 3.47 ekil 3.48 Kaynan gerekletirilebilme yetenei ......................................................... 11 Gazalt kaynanda kullanlan terimler .......................................................... 33 DIN 1910, blm 1' e gre kaynakta mekanizasyon dereceleri ...................... 37 Manuel kaynak.............................................................................................. 37 Ksmi mekanize kaynak ................................................................................ 38 Tam mekanize kaynak................................................................................... 38 Otomatik kaynak........................................................................................... 39 Souma hznn s girdisine bal deiimi ................................................... 40 Kaynakla ilgili sl ilemler............................................................................ 44 Farkl kaynak koullarnda zaman-scaklk-dnm diyagram .................... 45 Basit n tavlama ile yaplan kaynak............................................................... 46 n ve son tavlamal kaynak........................................................................... 47 ok pasolu kaynakta scakln zamana bal deiimi.................................. 48 T eklindeki balantda oluan eilmenin presleme ile giderilmesi ................ 51 Distorsiyonun giderilmesi iin blgesel stma............................................... 51 Bombelemenin dzeltilmesi iin noktasal stma.......................................... 52 Plakann dzletirilmesinde kama ekilli stma uygulanmas ........................ 53 Ke kaynandaki asal distorsiyonun giderilmesinde izgisel stma uygulanmas.................................................................................................. 53 Kaynak boyutunun tespit edilmesi................................................................. 54 Tasarmn ulalabilirlik zerindeki etkisi ...................................................... 55 Bindirme kaynann dayanm zerindeki olumsuz etkisi .............................. 56 Kaynak dikii, kuvvetin yn deitirme blgesinde olmamaldr ................... 56 Kaynak dikilerinin yk tama kapasiteleri................................................... 57 Kaynak dikii iindeki kuvvet ak izgileri................................................... 57 Kuvvet ak izgilerinin kaynak dikiindeki dalm..................................... 57 Farkl kalnlktaki malzemelerin kayna....................................................... 58 Kaynak diki kk ekme etkisinde kalmamaldr ......................................... 58 Kaynak diki kkleri ekmeye kar hassastr ................................................ 59 Kaynak dikiinin yeri uygun seilmelidir ...................................................... 59 Kaynakta entik etkisi ................................................................................... 60 Kaynakta dm noktasndan kanlmaldr ................................................. 60 Dm noktalar mukavemeti olumsuz etkiler............................................... 60 Kaynak diki boyutlar arasndaki iliki......................................................... 61 Kapal kesitlerin kaynak zellikleri ............................................................... 61 Silindirik basnl kaplarn N/mm2 cinsinden emniyetli basn deeri............ 62 lenecek yzeylerde kaynak dikii olmamaldr............................................ 62 ke dikiler ift yaplmaldr .................................................................... 63 nce levha yerine kaln levha tercih edilmelidir.............................................. 63 Delik alarak gaz skmas nlenmelidir...................................................... 63 Kaynak dikii az zorlanan yerlere konmaldr ................................................ 64 Kaynak az keskin keye neden olmamaldr.............................................. 64 Kaynak yaplacak blgeye kolay ulalmaldr............................................... 65 n deformasyonla kaynak sonras ekilmelerin nlenmesi ............................ 65 Kaynakta paso sras...................................................................................... 66 Kasnakta kaynak pasosu sras....................................................................... 66 Takviyeli kaynak dikii ................................................................................. 66 Kaynakta ilenecek yzeyler birbirine dik olmaldr ...................................... 67 Kaynak dikii kolay ulalacak yerlere konmaldr......................................... 67 viii

ekil 3.49 ekil 3.50 ekil 3.51 ekil 3.52 ekil 3.53 ekil 3.54 ekil 3.55 ekil 3.56 ekil 3.57 ekil 3.58 ekil 3.59 ekil 3.60 ekil 3.61 ekil 3.62 ekil 3.63 ekil 3.64 ekil 3.65 ekil 4.1 ekil 4.2 ekil 4.3 ekil 4.4 ekil 4.5 ekil 4.6 ekil 4.7 ekil 4.8 ekil 4.9 ekil 4.10 ekil 4.11 ekil 4.12 ekil 4.13 ekil 4.14 ekil 4.15 ekil 5.1 ekil 5.2 ekil 5.3 ekil 5.4 ekil 5.5 ekil 5.6 ekil 5.7 ekil 5.8 ekil 5.9 ekil 5.10 ekil 5.11

n ekillendirme iilik ve maliyeti arttrr.................................................... 68 Ucuz malzeme pahal iilik gerektirir........................................................... 68 Dinamik zorlanmalar i ke dikiler iin tehlikelidir.................................... 68 Kaynak az gvdeye deil flana almaldr................................................ 69 Dairesel paralarn kayna ........................................................................... 69 Ke kaynanda bindirme yapmak zorunludur ............................................. 69 Bir sv deposunun kaynakl tasarm............................................................. 70 Ayn ve farkl et kalnlklarnda eksenden kaklk ........................................ 76 Ke kayna profili...................................................................................... 76 Aln kayna profili ....................................................................................... 77 Yanma oluu ve souk kaynak...................................................................... 78 Cruf inklzyonu .......................................................................................... 79 Gzeneklilik.................................................................................................. 79 Ergime eksiklii ............................................................................................ 79 Nfuziyet noksanl ..................................................................................... 80 Dolgu eksiklii.............................................................................................. 80 atlaklar ....................................................................................................... 80 D ve i diki profilleri ile krmz izgilerle gsterilen tolerans snrlar ...... 87 On-line ultrasonik muayene sisteminin genel grn ................................. 88 aretlenen eksen boyunca hata grnts ve penetrametre parlaklnn uzunlua bal deiimi................................................................................. 90 Fon ve hata blgesinin histogram ile birlikte kaynan grnts................. 91 Fon ve hata blgesinin toplam histogram ile birlikte kaynan grnts ..... 91 Kaynak ynteminin bilgi tabanl sistemlerle kontrolnde ve izlenmesindeki temel basamaklar........................................................................................... 98 Tozalt kaynak yntemiyle retilen spiral dikili boruda d kaynak dikiinin lazer kontrol ................................................................................................ 99 Tozalt kaynak yntemiyle retilen spiral dikili boru i ksmnda punta kaynann kontrol ...................................................................................... 99 Tozalt kaynak yntemi ile i dikiin imalat ve kontrol............................. 100 Dz dikili kaynakl boruda dikiin kontrol ............................................... 100 Dz dikili kaynakl boruda diki kontrol sisteminin genel ve detay grnm.................................................................................................... 100 On-line kalite kontrolde blgeler ................................................................. 102 Diki takip kamerasnn Nd:YAG lazer kaynak kafasna klavuzluk edii .... 104 at dikiinin CO2 lazer kayna ile kaynak edilmesinde; diki takip kameras kaynak kafasna yatay, bask tekerlei ise dikey klavuzluk eder ................. 105 Lazer kaynak uygulamalarnn kalite kontrol iin kesin bir zm olarak, iki eksende kayma yeteneine sahip diki takip kameras ve izleme sensrleri ile donatlm yksek gl Nd: YAG lazer kaynak kafas ............................... 105 Cevher tama vagonu ................................................................................. 106 Kapal yk vagonu ...................................................................................... 107 Hububat tama vagonu ............................................................................... 107 Kayan duvarl vagon ................................................................................... 107 Sarn vagon ............................................................................................... 108 Y 25 Lsd tipi boji ve iskelet yaps .............................................................. 109 Y 25 Lsd tipi bojinin lleri....................................................................... 109 Y 25 Lsd tipi boji ........................................................................................ 110 Cevher tama vagonu altndaki Y 25 Lsd tipi boji ...................................... 110 Bakm atlyesindeki Y 25 Lsd tipi boji ....................................................... 111 Y 25 Lsd tipi bojinin nden grn.......................................................... 111 ix

ekil 5.12 ekil 5.13 ekil 5.14 ekil 5.15 ekil 5.16 ekil 5.17 ekil 5.18

1 numaral kaynak (H-H kesiti) ................................................................... 113 2 numaral kaynak (E-E kesiti) .................................................................... 113 3 numaral kaynak (C-C kesiti).................................................................... 114 4 numaral kaynak (B-B kesiti).................................................................... 114 5 numaral kaynak (A-A kesiti) ................................................................... 115 6 numaral kaynak (A-A kesiti) ................................................................... 115 Karbon edeeri ve kalnlk edeerine bal olarak birim diki enerjisinin deiimi ...................................................................................................... 121

ZELGE LSTES izelge 3.1 Kaynaa yatknlk ve etkilendii faktrler ......................................................... 12 izelge 3.2 nemli alam elementlerinin eliin baz mekanik zelliklerine etkisi.............. 12 izelge 3.3 Karbon miktarnn yumuak eliklerin ergitme kaynana etkisi ........................ 13 izelge 3.4 Gerilme giderme kouluna gre snflandrlan dolgu metali artnameleri .......... 21 izelge 3.5 Gerilme giderme uygulanacak kaynaklarda kullanlacak elektrotlara ait son ekler .................................................................................................................. 22 izelge 3.6 eitli scaklklarda su younlamasnn oluaca bal nem oranlar ............... 35 izelge 3.7 Elle elektrik ark kayna iin malzeme zelliklerinin artan s girdisi ile deiimi............................................................................................................. 42 izelge 3.8 Dinamik zorlanmalar iin V1, kaynak diki faktr............................................ 72 izelge 3.9 EWF/IIW klavuzlar ......................................................................................... 73 izelge 4.1 Lazer kaynanda hata trleri ve uygun kalite kontrol teknikleri ...................... 103 izelge 5.1 asi iskeletini oluturan paralarn adetleri ve montaj numaralar .................... 111 izelge 5.2 ncelenen alt adet kaynan asi iskeletinin teknik resmindeki yerleimi......... 112 izelge 5.3 Alt adet kaynan imalat ve tasarmna ilikin bilgiler..................................... 117 izelge 5.4 Boji malzemesinin kimyasal bileimi............................................................... 119 izelge 5.5 Karbon edeerine gre n tavlama gereksinimi ve scaklk deerleri.............. 119 izelge 5.6 Kaynak yntem katsays................................................................................. 120 izelge 5.7 Kaynak dikileri iin karbon ve kalnlk edeerleri......................................... 122 izelge 5.8 Alt kaynak dikii iin diyagram yardmyla hesaplanan birim diki enerjileri.. 122 izelge 5.9 Ana metal ve ilave metalin mekanik zellikleri................................................ 124

xi

NSZ Bu almada, kaynakl konstrksiyonlarn kendilerinden beklenen zellikleri karlayabilme yeteneklerinin bir ls olan kaynak kalitesi kavram ve kalite gvencesinin kaynan yapl esnasnda arttrlmas aratrlmtr. ncelikle kaynak kalitesine etki eden faktrler tespit edilmi, daha sonra bu faktrlerin kaynak annda kontrol edilmesi iin uygulanan yntemler ve gelitirilmi sistemler incelenmitir. Gzlem almas blmnde, demiryolu tamaclndaki yk vagonlarnda kullanlan ve boji olarak adlandrlan kaynakl konstrksiyonun iskeletinin imalat gzlemlenmi olup, kalitenin salanmas ve arttrlmas amacyla nerilerde bulunulmutur. Tez almamn hazrlanmasnda engin bilgi ve tecrbeleriyle beni ynlendiren danman hocam Sayn Prof. Nurullah GLTEKN e, gzlem almalarmdaki ilgi ve yardmlarndan dolay TLOMSA Kaynak ve Laboratuarlar ube Mdr Kimya Mhendisi Murat GRR e ve alma boyunca manevi desteini daima arkamda hissettiim deerli aileme teekkr bir bor bilirim.

xii

ZET Kaynakl birletirmeler gnmz dnyasnda tat aralar, endstriyel tesisler, mimari yaplar, demiryolu kprleri ve boru hatlar gibi pek ok alanda kullanlmaktadr. Kaynakl birletirmelerin bu geni kullanmda gvenli ve verimli alabilmeleri iin kendilerinden beklenen baz zellikleri tamas gerekir. Tamam kaynak kalitesi olarak adlandrlabilen bu zellikler; mekanik, metalurjik, boyutsal ve grn ile ilgili olabilir. Gelien teknoloji ve artan uluslararas ticaret sebebiyle kaynak kalitesinin nemi her geen gn artmaktadr. Bu tez almasnda kaynak kalitesinin ve kalite gvencesinin, kaynan yapl annda ne ekilde arttrlabilecei aratrlmtr. ncelikle kaynak kalitesine etki eden faktrler tespit edilmi, daha sonra bu faktrlerin kaynak esnasnda kontrol edilmesi aratrlmtr. Bu ama iin gelitirilmi otomatik tahribatsz muayene sistemleri incelenmitir. Gzlem almasnda, demiryollarnda yk tamaclnda kullanlan vagonlara ait bir bojinin kaynakl asi iskeletinin imalat gzlemlenmitir. Bu imalatta kullanlan parametrelerin uygunluu kontrol edilerek kalitenin arttrlmas ve kalite gvencesinin gelitirilmesi iin nerilerde bulunulmutur. Yaplan alma sonucunda, kaynan bir sre olarak alglanp, sistemli bir kontrol mekanizmas ile bu srecin her aamasnn dikkatli bir ekilde kontrol edilmesinin gereklilii tespit edilmitir.

Anahtar Kelimeler: Kaynak kalitesi, kalite gvencesi, kaynak parametreleri, kalite kontrol, grsel kontrol, otomatikletirilmi tahribatsz muayene sistemleri.

xiii

ABSTRACT Nowadays, welded joints are used in a lot of fields such as vehicles, industrial foundations, architectural buildings, railway bridges and pipelines. They must have some features that are expected from themselves in order to serve in safety and with productivity in these fields. These features that can be called weld quality at all, can be related with mechanical, metallurgical, dimensional and exteriors of welded joints. Improving technology and increasing international trade cause to be giving more and more importance to weld quality day by day. In this study, how to be improved that weld quality and quality assurance during welding has been studied. Firstly, the factors that affect weld quality were determined and than the controlling of these factors during welding was investigated. The automated non-destructive testing systems that have been improved for the purpose of controlling the factors that affect weld quality during welding were researched. In the study of observation, the manufacturing of welded chassis of a bogie of the railway cars that are used in freight transporting on the railways was observed. By controlling of the appropriateness of the parameters that are used for this manufacturing, there were given some advices to develop the quality of welding and quality assurance. Consequently, the necessity of consideration of welding as a process and controlling of each phase of this process in attention by a systematic controlling mechanism was determined.

Keywords: Weld quality, quality assurance, weld parameters, quality control, visual inspection, automated NDT systems.

1 1. GR Kaynak teknii gnmzde ok yaygn bir ekilde kullanlmakta olan birletirme yntemlerinden birisidir. Dier birletirme teknikleri (perinleme, yaptrma, dkm v.b.) ile kyaslandnda ortaya kan stnlkleri, hemen her eit metal ve metal d malzemeye uygulanabilirlii kaynan kullanm yaygnlatrmtr. Bu stnlklerden ne kanlar; retilen konstrksiyonun hafiflii, daha yksek szdrmazlk, daha yksek dayanm, ucuz imal edilebilirlik, iilikten ve zamandan tasarruftur. Kaynak ile birletirme ileminin bu stnlklerinden yararlanlabilmesi iin imal edilen kaynakl birletirmenin kendisinden beklenen belirli zellikleri salamas gerekir. Bu zelliklerden en nemlileri mekanik ve metalurjik olanlardr. Mekanik zellikler dnldnde ilk akla gelen kaynakl yapnn mukavemetidir. Bu doal bir beklentidir nk kaynakl yaplarn tamamna yakn, yklerin yada kuvvetlerin tanmas ve iletilmesi amacyla retilir. Metalurjik zellikler ise mekanik zellikleri etkileyen ve kaynan i yaps ile ilgili olanlardr. Kaynakl birletirmeden beklenen zellikler, birletirmenin alaca koullara, maruz kalaca ykleme durumuna ve scakla baldr. Bu sebeple her kaynakl birletirmeden veya konstrksiyondan beklenen zellikler farkldr. rnein kaynakl olarak imal edilmi bir su deposundaki dikiler ile uak motorunun yanma odalarndaki kaynak dikilerinden ayn zellikler beklenemez. Burada esas olan kaynan amaca uygunluu dur. Kaynakl birletirmenin yaygn olan kullanm ve kendisinden beklenen amaca uygun olarak imal edilmesinin gereklilii dnldnde kalite kavram ile karlalr. nk kaynakl birletirmeler kullandmz birok rnde (tat aralar, stma-soutma ekipmanlar v.b.) ve endstriyel amal birok yapda (petrol boru hatlar, fabrika ekipmanlar, kpr ve mimari yaplar v.b.) karmza kmaktadr. nsan hayatn dolayl yada dolaysz olarak etkileyen rn ve tesislerin salkl ve gvenli bir biimde hizmet vermeleri; bnyelerinde barndrdklar kaynakl birletirmelerin hatasz ve gvenilir olmasn, bir anlamda kaliteli olmasn gerektirir. Kaynak kalitesi, kaynan kendisinden beklenen zellikleri karlama yeteneinin bir lsdr. Yntem olarak birok bileeni (kaynak tketilenleri, kaynak makinesi v.b.) ve insan faktrn ieren kaynak tekniinde kalite birok parametrenin etkisi altndadr. Bu parametrelerin bir ksm kaynan yaplmaya baland ana kadar olan srete, bir ksm kaynak yaplrken, bir ksm da kaynan yapm tamamlandktan sonra n plana kar.

2 Kaynak az hazrl, yzey temizlii, n tavlama, kaynak tketilenlerinin seimi ve depolanmas, kaynan elektriksel parametreleri, kaynak hz, dikiin yapl tarz gibi ou parametre kaynak ilemi ncesinde ve esnasnda etkilidir. Kaynak ilemi tamamlandktan sonra bu parametrelerde herhangi bir deiiklik yada dzeltme yaplmas sz konusu deildir. Kaynak bitimindeki parametreler arasnda deerlendirilen muayene ve kontrol ilemleri ise ortaya kan kalitenin llmesinde ve hata tespitinde kullanlr. Bu aamada yaplacak faaliyetler belirleyici nitelie sahip olup meydana km olan kaynakl birletirmenin zelliklerini deitirmez, sadece onlarn tespitini ve deerlendirilmesini salar. Bu adan kaynakl imalata bakldnda kaynak zelliklerinin ok byk bir ksm kaynak ncesinde ve kaynak yaplrken ortaya kmaktadr. Dolaysyla kaynak kalitesi de byk lde kaynak ilemi tamamlanmadan son halini almaktadr. Kaynak kalitesinin kaynak an ve ncesine bu derecede baml oluu kaynak ileminin yapm ncesinin ve yapm annn etkili bir ekilde kontrol edilmesini gerektirmektedir. Kaynak ncesine gre daha dinamik bir evre olan kaynak annda gerekleen deiiklik ve oluumlar kaynak kalitesine direkt etkide bulunur. Bu evrenin kontrol edilerek mmkn olduunca doru parametrelerle ve hatasz almann salanmas kaynak kalitesini byk lde arttr. Bu almada kaynak kalitesinin ve kalite gvencesinin kaynan yapl annda arttrlmas aratrlmtr. Bu aratrma kapsamnda zel bir kaynak yntemi ve kaynakl konstrksiyon gzetilmemitir. Uygulamadaki yaygnlk bakmndan ergitme esasl kaynak yntemleri ve elik malzemelerin kayna n planda tutulmutur.

3 2. KALTE ve KALTE GVENCES Gnmzde mal ve hizmetlerin retiminde ve pazarlanmasnda en ok kullanlan anahtar szck kalitedir. Kalite istei insanlk kadar eskidir ve balangc insanlarn bakalarnn kullanmas iin bir eyler retmeye balad zamanlara kadar uzanmaktadr. Kalite kontrol ise o kadar eski deildir. Orta ada bir loncann kontrol efinin retilmi bir mal muayene edip, kalite gereksinimini karladnda, zerine belli bir iaret koymasyla balar. Bu iaretlemeden, imalat yeri iareti ve kalite garantisi kavramlar ortaya kmtr. Yzyllar ierisinde en nemli kalite nlemi konumunda bulunan kalite kontrol ve kalite muayenesi, endstriyel retimin artmasyla birlikte daha ileri giderek istatistiksel kalite kontrolne (SPC) kadar gelitirilmitir. Otomobil retimi gibi bir seri retim erevesinde veya nkleer reaktr elemanlar gibi gvenlik asndan olduka nemli paralarn retiminde, kalitenin sadece muayene edilmesi ve buna bal olarak hatalarn ayrlmas veya onarlarak tekrar muayene edilmesinin varlacak son nokta olmayaca gayet aktr. Buradan yola klarak kalite halkas gelitirilmitir. Kalite halkas, kalite ynetiminin tm iletmenin grevi olduunu ve retimin her basamanda organize edilmesinin zorunluluunu sergilemektedir. Kalite ynetimindeki yeni dnce tarz hata oluumunun nlenmesidir. 2.1 Kalite Geliimi yukarda anlatlan kalite kavram, ou kez tanmlanmaya alld gibi mutlak anlamda en iyi demek deildir. Bu durum, bir rnekle daha iyi anlalabilir. Bir makinede, hareketi iletme grevi yapan milin ap 50 0,05 mm toleransla ilenmektedir. malat mili 50 0,005 mm tolerans ile rettiinde kaliteyi ykseltmi olur mu? Bu soru cevaplanmadan nce, ilk toleransa gre ilenen milin kendinden beklenen ii yeterince yapp yapmadn aratrmak gerekir. Eer 50 0,05 mm lik tolerans yeterli ise, milin gereksiz yere ilenmesi maliyeti artrmaktan baka bir ie yaramaz (Ural, 2001). Yukardaki rnekten de anlald gibi, kalitenin genel olarak amaca uygunluk derecesi olarak tanmlanmas daha doru olacaktr. Dolaysyla bir rnn kalitesinden sz edildiinde nce onun; a) Fonksiyonu ve kullanm amacn b) Fiyatn gz nne almak gerekir.

4 Bu iki ana faktrden sonra aada sralanan faktrlerinde eldeki veri ve imkanlar erevesinde kalnarak en ekonomik biimde dengelenmesi sz konusudur. Bu alt faktrler; 1- rnn fiziksel zellikleri ve alma karakteristikleri 2- mr ve gvenilirlik karakteristikleri 3- Dizayn ve imalat maliyetleri 4- retim yntemleri ve teknolojik olanaklar 5- Tamir, bakm ve servis ihtiyalardr. ISO 8402 Kalite Szl nde ise kalite Bir rn veya hizmetin belirlenen veya olabilecek ihtiyalar karlama kabiliyetine dayanan zelliklerinin toplamdr eklinde tanmlanmtr. Kalite ierisinde iki esas e bulunmakta olup bunlar; Mteri memnuniyeti retimde (hizmette) hataszlktr.

2.2 Kalite Gvencesi Kalite gvencesi; rn veya hizmetin, kalite iin belirlenen istekleri karlamak amacyla yeterli gveni salamak iin gerekli olan planl ve sistematik faaliyetlerin btndr. rnein, ISO 9000 serisi standartlar bu faaliyetleri organize eden kalite gvencesi standartlardr. Kalite gvencesi esas itibar ile retim sistemi zerinde odaklanmtr ve ama kaliteyi gvenceye almaya yneliktir. Kalite gvenliinin salanmasnda bir ara olan kalite kontrol; tketici isteklerinin en ekonomik biimde karlanmas iin, iletmedeki tm birimlerin sorumluluk tad, hammadde giriinden rn stok ambarna kadar, hatta sat sonras hizmetleri de iine alacak ekilde yer alan, kalitenin kurulmas, srdrlmesi ve gelitirilmesi amacyla yaplan faaliyetler topluluudur.

5 3. KAYNAK KALTES ve KALTEYE ETK EDEN FAKTRLER Kaynak, iindeki kalite muayene edilemeyen ancak kalitenin bizzat oluturulmas gereken bir retim yntemidir. Kaynaa ne kadar iyi tahribatsz muayene yntemi uygulanrsa uygulansn, kaynakl balantnn dayanm, entik darbe tokluu, metalurjik yaps veya korozyon direnci tespit edilemez. Bu faktrler kullanlan kaynak ilave malzemelerinden etkilenir. Kaynakl imalat; tasarm, malzeme seimi, malzeme temini, seilen yntemin uygulan ve bunu izleyen muayene ilemiyle bir sretir. Bu yzden kontrol edilebilir bir kalite; ancak srecin her bir elemannn doru bir ekilde kontrol edilmesiyle retilebilir. Buradan anlalmaktadr ki, kaynak ileminin bir kalite sistemi tarafndan kontrol edilmesi gerekmektedir. Kaynakl imalatta kalite, tanmna benzer ekilde greceli bir kavramdr. alma artlarna gre yaplan bir deerlendirme onun iyi yada kt olduunu belirler. Kaynak ilerinde kalite gvencesi sznden, kaynakl yap elemanlarnn usulne uygun olarak donatlm bir iletmede, uzman personel tarafndan retilmesi anlalr. Kalite gvencesi, sadece kaynak dikilerine uygulanan muayene ve kontrol ile snrl deildir. Bu ilemler sadece mevcut kaynak dikiinin kalitesini belirlemektedir. Buna ilave olarak, konstrksiyon, imalat plan ve kaynak tekniiyle ilgili imalat aamasndaki kontrolleri de kapsamaldr. Kaynak kalitesinin temin edilmesinde ilk adm alma koullar tarafndan ihtiya duyulan kalite dzeyini tespit etmektir. alma ihtiyalarna dayanan bir standart kurulmaldr. Bu noktada, ilgili mhendis hem kalite gvencesi ve kalite kontrol aamalarnn rollerini, hem de projeden beklenen yapsal ve kalite ile ilgili istekleri tanmlayarak belirli kontrol kriterlerini temin etmelidir. Kalite standard tesis edildikten sonra, baarlmas en nemli adm en iyi yntem ve prosedrn seimidir. Aadaki be maddeye dikkat edildiinde kaynak kalitesi hemen hemen kendiliinden meydana gelir [8]: 1- Yntem seimi: Yntem i iin doru olmak zorundadr. 2- Hazrlk: Balant konfigrasyonu doru ve kaynak yntemiyle uyumlu olmaldr. 3- Prosedrler: Ayn sonular elde etmek iin prosedrler detayl bir ekilde aklanmal ve kaynak esnasnda ok dikkatlice takip edilmelidir. 4- n test: Kaynak an artlarnn byk lekli uyarlanmas veya simule edilmi numuneler vastasyla yntem ve prosedrlerin istenen kalite standardn karlad ispatlanmaldr. 5- Personel: iin kalifiye edilmi kiilere grev verilmelidir.

6 Yukardan da anlalabilecei gibi kaynakl balantlar iin kalite gvencesi prosesinin temel elemanlar; kaynak dolgu malzemesinin, ana malzemenin ve kaynak ncesi artlarn kontrol, kaynak prosedrnn dorulanmas ve muayene ilemleridir. Buradaki kontrol kavram; n stma, pasolar aras scak tutma ve son stma (eer gerekli ise) kontrollerini, balant hizalanma kontroln ve prosedrlere ball kapsamaktadr. Kontrol gz nne alndnda; etkili ve aamal (kaynak ncesi, kaynak esnasnda ve kaynak sonras) bir grsel muayene nemli parametrelerin kontrol edilmesini salayabilir ve dolaysyla kaliteli kaynaklar elde etmeyi kolaylatrr. Bu sebeple tm kaynak uygulamalarnda, kaynak kalitesinin temini iin etkili grsel kontrol kullanlmak zorundadr. Kalite btnyle uygulanabilir spesifikasyonlara bal olduundan, kontrol ve kabul kriterleri rn zerinde byk etkiye sahiptir. Alternatif kabul kriterlerinin incelenmesi ve uygulanmasyla gelimi kaliteli rnler makul bir maliyetle retilebilir. Kaynak tekniinde kaliteyi etkileyen faktrler IIW-Doc. 902-86 da (Kaynak teknolojisindeki kalite gvencesi iin klavuzlar) belirtilmitir. Buna gre faktrler unlardr (Ank, 1996): - Kaynakl balantnn tasarm o Kaynak edilecek parann konstrktif ekillendirilmesi o Konstrksiyondaki kaynak balantlarnn sralanmas o Kaynakl balantnn ekli (birletirme tr, diki formu) o Kaynakl balantnn boyutlandrlmas o Kaynak dikiinin deerlendirme grubu - Malzeme o Esas metalin tr ve zellikleri o lave ve sarf malzemesinin tr ve zellikleri o Esas ve ilave malzemenin durumu - Kaynak yntemi o Kaynak yntemi (elle elektrik ark, tozalt, diren vb.) o Mekanikletirilme derecesi o Kaynak parametreleri o Is girdisi

7 - Kaynak personeli o Kaynak mhendisi o Kaynak konstrktr o Kaynak teknikeri o Kaynak, kaynak operatr - Kaynak az hazrl o alma koullar, makine donanm o Kaynak atlyesi - Kaynaktan sonraki sl ilemler o Yntem o Uygulama ekli - Muayene o Muayene yntemi o Muayene personeli - Kontrol o Kalite gvence sistemi o D kontrol o Dokmantasyon Kaynak kalitesine etki eden faktrler ksa olarak u ekilde aklanabilir. Kalite Faktr 1 : Tasarm Kaynakl bir yap elemannn tasarmnda, imalat ve/veya mterinin deneyimleri yannda, tm yasal dzenleme ve kurallara (basnl kap talimatlar, boru hatlar yapm talimatlar, mesleki kurulularn talimatlar, Avrupa standartlar vs.) mmkn olduu kadar dikkat edilmeli ve yerine getirilmelidir. Bunun gereklemesi, ancak konstrksiyon kurallarnn ve alma standartlarnn yerine getirilmesiyle mmkndr. Ancak, bir teknik resim veya bazen bir eskiz dahi yeterli olabilir. Burada nemli olan nokta, tasarm srasnda geerli kalite kriterlerine uyulmas ve bunlarn uygulanacaklar yerlerin gsterilebilmesidir.

8 Kalite Faktr 2 : Malzeme Mmkn olduu kadar, standartlatrlm ve sertifikal esas ve ilave malzemeler kullanlmaldr. Bu mmkn deilse, kural olarak mteri ile zerinde anlalm bir kabul yntemi veya yeri tercih edilir. Kullanlan malzemenin ispatnda, taraflarn uygun bir sistem zerinde anlamalar gerekir. Bu sistem, standartlara uygunluk belgesi olabilecei gibi, bir kabul muayenesi sonucunda alnan bir sertifika da olabilir. Taraflar ayrca uygun bir standarda gre, doru nakliye ve depolama yntemi ve koullarn belirlemelidir. Kalite Faktr 3 : Kaynak Yntemi Kaynakl yap elemannn imalatsnn kulland kaynak yntemini ve tm uygun kaynak parametrelerini tanmlayabilmesi ve yntemin ispatn salayabilmesi gerekir. Burada EN 288 (Metalik Malzemelerin Kaynak Prosedrlerinin artnamesi ve Onay) standard kullanlabilir. Kalite Faktr 4 : Kaynak Teknii Personeli Kaynak teknii personeli, kaynak, kaynak retmeni, kaynak uzman, kaynak teknikeri, kaynak konstrktr ve kaynak uzman mhendisinden oluur. Bu personel iinde, kaynak uzman, kaynak teknikeri, kaynak konstrktr ve kaynak uzman mhendisi kaynak gzlem personeli olarak adlandrlr. Bu personelin grev ve sorumluluklar aada verilmitir. abcSzlemenin kontrol Tasarmn kontrol Malzeme - Esas malzeme - lave ve sarf malzemeleri deretim planlama letme donanmlar

f- Kaynakl imalat - n almalar - Kaynak gMuayene - Gzle muayene - Tahribatl ve tahribatsz muayene

9 h- Kaynak dikilerinin kabul i- Dokmantasyon Kaynak uzman, kaynak teknikeri ve kaynak mhendisi gibi kaynak gzlem personeli ile birlikte, EN 287 ye gre kalifiye edilmi ve sertifikalandrlm kaynaklarn varl gerekir. malat, tm bu personelin uygun ekilde sertifikalandrlmasn salamaldr. Bunun gerekletirilmesi amacyla, gerekli snavlara, eitim kurslarna bavurulabilir. Bir imalat yerinde sadece kaynaklarn kalifiye edilmesi yeterli olmaz. Ayrca kaynak edilecek paralar hazrlayan dier talal imalat personelinin (tornac, tesviyeci vs.) de kalifiye edilmesi gerekir. Kalite Faktr 5 : Kaynak Az Hazrl Azlarn hazrlanmas, diki kalitesinin nvesidir. Bu nedenle kaynak azlar zenle planlanmal ve hazrlanmaldr. Ayrca azlarn yapl ekli, temizlii ve tr de ok nemlidir. Bu konuda standartlardaki verilere uyulmas gerekir. Bu noktada, konstrksiyon brosu ile atlye arasnda sk bir ibirlii olmasnn nemi byktr. Kalite Faktr 6 : alma Koullar, yeri Donanm, yeri Denetimi Kaynak atlyesi, her bir imalat konusuna uyacak minimum donanma sahip olmaldr. Donanmn uygunluu ve fonksiyonlarn yerine getirmesi garanti altna alnmal veya muayene edilmelidir. Ayrca gerekli emniyet koullarnn da yerine getirilmesi gerekir. Kalite Faktr 7 : Kaynaktan Sonraki Isl lemler Kaynaktan sonraki sl ilem tanmlamas, 3. kalite faktr olan kaynak yntemi ile birlikte yaplabilir. Bu durumda parametrelerin tolerans snrlarnn belirlenmesi gerekir. Bu konuda uygun standartlarn, malzeme tablolarnn veya retici talimatlarnn gz nnde bulundurulmas gerekir. Kalite Faktr 8 : Muayene Bir kaynakl balantnn veya kaynakl bir yap elemannn muayenesi, ok farkl durumlarda ortaya karabilir. Bir kaynakl balantnn dayanm, balant trne ve maruz kald zorlama seviyesine baldr. Bu nedenle muayene yntemi ve muayene ortam, sadece retici ile kullanc arasndaki veya konstrksiyon ile imalat arasndaki, kaynak diki zellikleri iin kabul snrlarna uyumlu olmaldr. Bu ekilde oluturulacak uyum, teknik resimlere, kaynak planna, muayene talimatna veya muayene yntemine gre tespit edilebilir. Grsel kontrol, d bulgularn EN 25817 (DIN 8563, TS 7830, ISO 5817) ye gre kontrol, tahribatsz

10 muayeneler, basn deneyi, dayanm deneyi, szdrmazlk deneyi vs. gibi tm uygun muayeneler dikkatle yaplmaldr. Muayene personelinin kalifikasyonu tanmlanmal ve kontrol edilmelidir. Bu konuda EN 473 NDT Personelinin Kalifikasyonu ve Sertifikalandrlmas Avrupa standard esas alnmaldr. Ayrca muayene cihazlarnn da kontrol gerekir. Kalite Faktr 9 : Kontrol Kontrol deyiminden, bamsz bir kontrol kuruluu ve eitimli personel araclyla yaplan kontrol anlalmaldr. Dokmantasyon, bir yap elemanndaki tm kalite gvencesi nlemlerinin sonulandrlmasdr. Bunun erevesi, mteri ile ilk bata izilmelidir. Dokmantasyon grevi konusundaki nlemlerin, alma plannda, muayene plan veya dengi bir planda belirtilmesi unutulmamaldr. Bu faktrleri, aadaki Kaynan gerekletirilebilme yetenei diyagram erevesinde deerlendirdiimizde, kaynak kabiliyetini oluturan temel bileenle karlarz. Bunlar; Kaynaa yatknlk Kaynan olabilirlii Kaynak emniyetidir. retim kavramnn yapta olarak malzemeyi ve retim yntemi olarak da kayna dndmzde bu ikilinin etkileimi sonucunda kaynak kabiliyeti ortaya kar. Buradan hareketle alt blmlerde; yukarda saylan kaynak kalitesini etkileyen faktrler kaynak kabiliyeti esas alnarak gruplanm ve incelenmitir. ekil 3.1 de kaynan gerekletirilebilme yetenei ile ilgili diyagram grlmektedir.

11

ekil 3.1 Kaynan gerekletirilebilme yetenei.

12 3.1 Kaynaa Yatknlk Malzemenin, kaynak edilebilirlie etkisi eklinde tanmlanan kaynaa yatknlk, yrtlen kaynak ynteminden de etkilenmektedir. Kaynaa yatknlk alt balkta incelenebilir: izelge 3.1 Kaynaa yatknlk ve etkilendii faktrler [6]. Kaynaa Yatknlk Kimyasal zellikler Sertleme eilimi Yalanma hassasiyeti Scak atlama hassasiyeti Kaynak banyosu davran Metalurjik zellikler Segregasyonlar nklzyonlar Tane boyutu Yap Anizotropi Fiziksel zellikler Genleme davran Isl iletkenlik Ergime noktas Mukavemet Tokluk

Bir malzemenin kimyasal kompozisyonu ve ayn zamanda metalurjik zellikleri, esas olarak retimi esnasnda ona kazandrlr. Bu iki zellik malzemenin fiziksel zellikleri zerinde ok gl bir etkiye sahiptir. elik retim srecinin admlar, ilenebilir ve kullanlabilir bir malzeme elde etmedeki temel admlardr [6]. eliin arzu edilen kimyasal kompozisyonu ve metalurjik zellikleri retimi srasnda elde edilir (rnein, kimyasal kompozisyon alamlama ile, metalurjik zellikler ingota dklme tipi ile). Malzeme davrannn bir dier deiimi; ham malzemenin erit, levha, ubuk ve profil gibi yar-bitmi mamule haddelendii bir sonraki uygulama esnasnda meydana gelir. Haddeleme prosesi ile birlikte malzemenin tipik dnm, sertletirme ve kelti oluturma prosesleri, optimize edilmi malzeme karakteristiklerini ayarlamak iin kullanlr [6]. En nemli alam elementlerinin baz mekanik zelliklere etkisi ile ilgili bir inceleme aadaki tabloda verilmitir (izelge 3.2). izelge 3.2 nemli alam elementlerinin eliin baz mekanik zelliklerine etkisi [6].
C ekme mukavemeti Sertlik Charpy-V + + Si + + Mn + + + P + + S (-) O + + Cr + + (-) Ni + + ++ Al +

13
tokluu Scak atlama hassasiyeti Srnme dayanm Kritik souma hz Segregasyon oluumu nklzyon oluumu + (400C) + (+) ++ + (Mn ile) ++ + (Si ile) ++ + + + (Al ile) + (+) ++ (-) + + -

Karbon miktarnn, yumuak eliklerin ergitme kaynana uygunluu zerindeki ak nemi izelge 3.3 de tanmlanmtr. izelge 3.3 Karbon miktarnn yumuak eliklerin ergitme kaynana etkisi [6]. Malzeme % C miktar
snrsz (0,30 a kadar) 0,21 e kadar 0,17 ye kadar 0,22 ye kadar 0,18 e kadar (0,24 e kadar) 0,22 ye kadar ve yksek Mn ve Si ile snrsz (yaklak 0,30)

Ergitme kaynak edilebilirlii

Garanti edilmez, bununla birlikte ou zaman dk C miktar ile sorun yaanmaz. % 0,22 C oranna kadar: yi kaynak edilebilir (0,5 mm den ince levhalar hari, zel artlar altnda), P ve S gibi katk miktarlar da ok fazla olmamaldr.

S185 (St 33) [EN 10 025] S250GT (St 34), S235JR (St 37) S275JR (St 42) [EN 10 025] L235GT (St 35), L375GT (St 45) [Tp/boru iin olan elikler EN 10 208] P235GH (H I), P265GH (H II), P285NH (H III) [Basnl tank kons. iin elikler EN 10 028] C10 (C 10), C15 (C 15), C22 (C 22) [EN 10 083] S355J0 (St 52)

Kaynak edilebilir. Elektrik ark yntemleri ile snrl kaynak edilebilir. nce levhalarn gaz alt kayna mmkn deildir. zel elektrotlarla kaynak edilebilir. ou zaman kaynak ncesi ve sonras sl ilem gerekir. zel nlemlere ramen ok snrl

E295 (St 50) Mak. mh. iin elik.

E355 (St 60), C35 (C 35) E360 (St 70), C45 (C 45)

yaklak 0,40 yaklak 0,50

14
kaynak edilebilir.

Kusursuz ergitme kaynak edilebilirlii iin, klavuz niteliindeki deer, C miktarnn % 0,22 den az olmasdr. Daha yksek C miktarlarnda sertleme tehlikesi vardr ve kaynak ancak n ve son sl ilem gibi zel nlemlerin alnmasyla mmkn olabilir. 3.1.1 Malzemelerin kaynak edilebilirlii Ark kaynanda, kaynak metalinin mekanik zelliklerinin ana malzemeninkine yakn seilmesinin gereklilii kadar kaynak da kaynakta hata oluumundan kanmaldr. Kusurlar temel olarak aadaki faktrlerden kaynaklanr [23]: Kaynaknn teknik yetersizlii Malzeme ve kaynak ynteminin birbirine uygun hale getirilmesindeki yetersizlik Paradaki yksek gerilme durumu

Kaynaknn yetenek eksikliinden kaynaklanan ergime eksiklii ve cruf inklzyonu gibi kusurlar nleme teknikleri greceli olarak iyi bilinir. Bununla birlikte kaynak, kaynak ynteminden kaynaklanan kusurlarn oluumuna kar malzemenin kendi hassasiyetinin farknda olmaldr [23]. Kaynak edilebilirlik kavram dnldnde yaygn olarak kullanlan malzemeler aadaki snflara ayrlabilir: elikler Alminyum ve alamlar Nikel ve alamlar Bakr ve alamlar Titanyum ve alamlar Dkme demirler

Ergitme esasl kaynak yntemleri bu malzemelerin kaynanda geni bir kalnlk aralnda kullanlabilir. Kusurlar, kaynak metalinde veya ona komu snn tesiri altndaki blgede (ITAB) meydana gelir. Kaynak metalinin kimyasal kompozisyonunun kusur oluma riskini belirledii gibi, dolgu malzemesinin seimi de sadece yeterli mekanik zelliklerin ve korozyon direncinin baarlmasn deil salam bir kaynak yaplabilmesi asndan da ok

15 nemli olabilir. Bununla birlikte ITAB kusurlar kaynak esnasnda retilen enerjinin olumsuz etkilerinden kaynaklanabilir ve sadece kaynak prosedrne sk bir ekilde bal kalnarak nlenebilir. 3.1.1.1 elik gruplarnn kaynak edilebilirlii PD CR ISO 15608: 2000 standard, ayn metalurjik zelliklere ve kaynak karakteristiklerine sahip elik gruplarn tanmlamaktadr. Bu gruplarda kaynak iin ana riskler unlardr: 1. Grup: Dk karbonlu, alamsz, belirli yntem artlarna tabi olmayan,

belirlenmi minimum akma mukavemeti Reh 460 N/mm2 olan elikler nce kesitler ve alamsz malzemeler sorunsuz olarak kaynak edilebilir. Ancak, kaln kesitlerin flaks ile kaynak edildii yntemlerde ITAB da, daha sk hidrojen kontroln yada n stmay gerekli klan hidrojen atlamas riski vardr [23]. 2. Grup: Termomekanik ilem grm, ince taneli elikler ve belirlenmi akma mukavemeti Reh > 360 N/mm2 olan dkme elikler Verilen bir mukavamet derecesi iin, termomekanik ilem grm bir elik normalize edilmi bir elikten daha dk alam oranna sahip olacaktr ve bylece ITAB da hidrojen atlamasndan kanlmas ve maksimum sertlik snrlarnn baarlmas hususlarnda daha kolay kaynak edilebilir. Bununla birlikte, termomekanik ilem grm eliklerde kaynak sonras ITAB da daima bir miktar yumuama ve kullanlan s girdisinde bir snrlama (rnein, 15 mm plaka kalnl iin 2,5 kJ/mm lik s girdisi st snr) vardr. Bu sebeple birleme blgesinin zelliklerinde bir azalma olmaz [23]. 3. Grup: Su verme yoluyla sertletirilmi elikler ve akma mukavemeti Reh > 360 N/mm2 olan kelme yoluyla sertletirilmi elikler Bu gruptaki malzemeler kaynak edilebilir ancak ou kez yksek karbon ierii sebebiyle yksek miktarda sertletiklerinden ve sertlii yksek ITAB n atlama riski olduundan kaynak prosedrlerine sk skya bal kalnmas gerekmektedir. 4., 5., ve 6. Gruplar: Krom-molibden ve krom-molibden-vanadyumlu srnme direncine sahip elikler Bu gruptaki malzemeler hidrojen atlamasna kar hassastr ancak uygun n tavlama ve atlama riskini minimuma indiren dk hidrojenli kaynak tketilenleri ile uygun bir ekilde kaynak edilebilirler. Bu eliklerde ITAB tokluunu gelitirmek iin kaynak sonras s uygulamas kullanlabilir.

16 7. Grup: Ferritik, martenzitik ve kelme sertlemeli paslanmaz elikler Kaynak metali ile eleen bir mukavemete sahip dolgu malzemesi kullanldnda, ITAB da atlama oluumunu nlemek iin n tavlama yaplmas gerekir. 8. Grup: stenitik paslanmaz elikler Bu elikler genellikle n tavlama gerektirmezler ancak kaynakla ilgili olarak katlama ve ergiyerek ayrma problemlerinden kanmak iin kaynak tketilenleri, dk safszlkta bir kaynak metali verecek ekilde seilmelidir. 9. Grup: Nikel ve alamlar, Ni %10 Bu gruptaki malzemeler 4, 5 ve 6. gruptakiler ile ayn zelliklere sahiptir. 10. Grup: stenitik ferritik paslanmaz elikler (duplex) Bu eliklerin kaynanda kaynak metali ve ITAB da faz dengesinin korunmas iin kaynak tketilenleri doru seilmelidir. n tavlama yaplmamas, maksimum pasolar aras scakln kontrol edilmemesi, yksek s girdisi kullanm ve yava souma ITAB da stenit oluumunu tevik eder. 11. Grup: Yksek karbonlu elikler Bu elikler 1. gruba oranla daha yksek miktarda karbon ierdiklerinden kaynak edilebilirlikleri daha dktr. Bu sebeple kaynak tketilenleri dikkatli seilmeli ve yksek scaklk deerleri ile n tavlama yaplmas gerekmektedir [23]. 3.1.1.2 Alminyum ve alamlar Alminyumun kayna eliin kaynana gre farkllklar ve zorluklar gsterir. elie gre daha yksek sl iletkenlie ve daha dk ergime scaklna sahip olan alminyum, gsterdii zorluklara ramen tel besleme hz, ark voltaj, ark uzunluu, gaz tketimi, kullanlan tel ap gibi kaynak parametrelerinin kaynaktan nce makine kontroll olarak ayarlanabilmesi sayesinde MIG kaynak yntemi ile daha kolay bir ekilde kaynak edilebilmektedir [12]. Alminyum; kaynak metodu, birletirme ekli ve dolgu metali belirlendikten sonra kolay kaynak edilebilen bir metaldir. Alminyumun kaynanda daha youn olarak kullanlan MIG ve TIG metodunun dnda gaz kayna, rtl elektrot kayna, plazma kayna ve diren kayna metotlar kullanlmaktadr. Basit ekipman ve dk maliyete sahip olmas nedeniyle, bazen saf alminyumu ve baz alminyum alamlarn kaynak yapmak iin gaz (oksi-

17 asetilen) kayna kullanlmaktadr. Kaynak gazlar (yanc gaz-oksijen) olarak genellikle asetilen ve oksijen gazlar kullanlmaktadr. Alminyumu rtl elektrotlar ile elle kaynak yaparak daha yksek kaynak hzlar elde edilir. 8 mm den kaln malzemeleri kaynak yaparken, gzeneksiz ve iyi bir birletirme salayabilmek iin en az 200 C de n tavlama yaplmas tavsiye edilir. Kaynak dikiinin korozyon direncini korumak iin, tm cruf kalntlarnn temizlenmesi gereklidir. Alminyumun kaynanda kullanlan bir dier nemli kaynak metodu ise gaz alt kaynadr. Bu kaynak metodu TIG ve MIG yntemlerini iermektedir. Bu metotlarn havay kaynak banyosundan uzak tutmann yannda, koruyucu gazn arkn kararl ve sonutaki kaynak kalitesi zerinde ok byk etkisi vardr. u ana kadar argon ve helyum asal gazlar ayr ayr veya karm halinde alminyumun kaynanda ok iyi sonular vermitir. Fakat saf argonun, Ar + He karmna gre daha sessiz ve kararl bir ark vardr. Dier taraftan Ar + He karm kullanm, ayn kaynak parametrelerinde daha yksek performansl kaynak ark salar. Ancak MIG veya TIG kaynak yntemlerinin kullanm para kalnl, akm ekli gibi eitli faktrlere baldr. Ayrca alminyumun kaynanda plazma ve diren kayna yntemleri de kullanlmaktadr. Alminyum ve alamlar 550 - 660 C scaklk aralnda ergimelerine ramen sl iletkenliklerinin ok yksek olmas nedeni ile kaynak iin gerekli s girdisi e kalnlktaki eliin kaynandan daha fazla olmak zorundadr. Alminyum ve alamlarnn sl genleme katsaylarnn byk olmas, kaynak blgesinde snma ve souma sonucu oluan scaklk farklar, iddetli gerilmeler ve byk apl arplmalarn olmasna neden olur. Alminyumun zerinde hava ile temas sonucunda oluan refrakter alminyum oksit tabakas, alminyum ve alamlarnn kaynan byk apta gletirir. Doru akm, ters kutuplama (elektrot pozitif kutupta) ile yaplan kaynakta, banyo zerinde yzen oksit tabakas paralanr ve ancak bu kutuplama ile kaynak gerekletirilebilir. Alminyum ve alamlarnn MIG kaynanda, malzemenin kalnl gz nne alnmakszn sprey ark ile kaynak yapmak daima tercih edilir. Sprey arkn yksek s girdisine karn alminyumun yksek sl iletkenlii dolaysyla kaynak banyosu olduka abuk katlatndan her pozisyonda kaynak yapmak mmkn hale gelmektedir. Yalnz burada oksit tabakasnn giderilebilmesi iin sola kaynak yntemi seilmeli ve dikey pozisyonundaki kaynaklar aadan yukarya doru yaplmaldr. Bylece hem kaynak edilecek blgelerdeki oksit tabakalar temizlenmi olur hem de kaynak azlar iyi bir ekilde ergiyerek uygun bir ekilde kaynak yaplm olur. Saa kaynak yntemi uygulandnda ve dik kaynaklarda yukardan aaya doru kaynak yapldnda gzenekli, kt grnl ve yetersiz ergimeden dolay tam kaynamam blgeler meydana gelir. Kaynak dikii dz veya dar zikzaklarla ekilmelidir. Geni zikzaklar kaynak dikiinin ar

18 oksitlenmesine neden olduundan kullanlmamaldr. nce alminyum levhalarn gerek yar otomatik gerekse mekanize edilmi MIG kaynanda genellikle argon gaz kullanlr. Kaln alminyum levhalarn otomatik kaynanda ise daha scak bir kaynak banyosu ve daha iyi nfuziyet elde etmek iin helyum gaz veya helyum-argon gaz karm kullanlr. Alminyum alamlarnn sl iletkenliinin yksek olmas, zellikle kaln paralarda kaynak blgesinin iddetli soumasna neden olur. Bu bakmdan kaln ve zellikle dkm alminyum paralara kaynak ncesi n tavlama uygulanmas gerekir. Genellikle 15 mm den daha kaln paralara uygulanan n tavlama scakl 200 C yi gememelidir. Dvme alminyum alamlarnda genel olarak n tavlama yerine daha yksek akm iddeti ve ark gerilimi ile daha yksek s girdisi salanr. Souk ekil deitirme veya sl ilem ile sertletirilmi alminyum paralarn kaynak blgesinde, sonradan kazanlm olan bu sertlikte bir azalma grlr, bu bakmdan sl ilem ile sertletirilmi alminyum alamlarna kaynak ncesi, bir zeltiye alma tav uygulanr ve kaynak sonras tekrar sl ilem uygulanarak sertletirilir [12]. 3.1.1.3 Nikel ve alamlar ou nikel alam TIG veya MIG gibi gaz korumal kaynak yntemleri kullanlarak ergitme kayna ile birletirilebilir. Nikel ve alamlarnn kaynanda, dier kaynak yntemlerinden rtl elektrot ark kayna kullanlabilir ancak kat zeltili alamlar iin snrlandrlm olmas sebebiyle tozalt kaynak yntemi daha seyrek bir kullanma sahiptir. Kat zeltili alamlar normalde tavlama kouluyla kaynak edilirken kelme sertlemeli alamlar ise kelti oluturma kouluyla kaynak edilir [23]. Nikel ve alamlar nem younlamasndan kaynaklanan porozite riski olmadka n tavlama gerektirmezler. Kaynak sonras sl ilem korozyon dayanmnn yeniden oluturulmas iin genellikle gerekmez ancak gerilmeli korozyon atlamasndan kanmak iin kelme sertlemesi veya gerilme giderme yaplmas iin ihtiya duyulabilir [23]. Nikel ve alamlarnn kaynanda kullanlan dolgu malzemeleri normalde ana metalin zelliklerine e zellikler tayacak ekilde seilir. ou dolgu metali porozite ve atlama riskinin minimuma indirilmesine yardmc olmas iin az miktarda titanyum, alminyum ve/veya niyobyum ierir. 3.1.1.4 Bakr ve alamlar Kaynak edilebilirlik konusunda bakr alamlar olduka farkl zellikler gstermektedir. Bakr, yksek sl iletkenlii sebebiyle oluan s kann olumsuz etkilerinin giderilmesi

19 amacyla nemli lde n tavlamaya ihtiya gsterir. Bununla birlikte, cupro-nikel gibi dk karbonlu eliin sl iletkenliine benzer bir sl iletkenlie sahip olan baz alamlar n tavlama olmakszn ergitme esasl kaynak yntemleri ile kaynak edilebilir [23]. 3.1.1.5 Titanyum ve alamlar Mikroyaplarna gre titanyum alamlar e ayrlr: 1. Titanyum: Ticari saflkta (% 98 99,5 Ti) veya dk miktarlarda oksijen, azot, karbon ve demir ilavesi yaplm titanyumdur. Ergitme esasl kaynak yntemleri ile kolayca kaynak edilebilir. 2. Alfa alamlar: % 7 ye kadar alminyum ve dk miktarda (<% 0,3) oksijen, azot ve karbon ieren ou durumda tek fazl alamlardr. Ergitme esasl kaynak yntemleriyle n tavlama koulu ile kaynak edilebilirler. 3. Alfa beta alamlar: % 6 ya kadar alminyum ve eitli miktarlarda beta yapc bileenler (vanadyum, krom, molibden) ieren iki fazl mikroyapya sahip alamlardr. Ergitme esasl kaynak yntemleri ile n tavlama kouluyla kolaylkla kaynak edilebilirler. Yksek miktarda beta faz ieren, krom gibi elementler ile stabilize edilmi alamlar kolaylkla kaynak edilemez [23]. 3.1.1.6 Dkme demirler Dkme demirler grece ucuz olmalar, karmak ekillere kolayca dklebilmeleri ve rahatlkla ilenebilmeleri sebebiyle nemli bir mhendislik ve yapsal malzeme grubudur. Ancak btn trleri kaynak edilebilir deildir ve kaynak edilebilir olarak adlandrlan trleri dahi zel nlemler alnmasn gerektirir. Dkme demirlerin kaynaklanabilirlii mikro yapya ve mekanik zelliklere baldr. rnein, kr dkme demir doas gerei gevrektir ve kaynan soumas esnasnda oluan gerilmelere kar koyamaz. Snekliin yeterli olmamasnn sebebi kaba grafit taneleridir. Dvlebilir dkme demirlerdeki grafit bekleri ve kresel grafitli dkme demirdeki noduler grafitler malzemeye nemli lde sneklik kazandrrlar. Sneklik art da kaynak edilebilirlii artrr [23]. Demir karbr ve martenzit ieren malzemelerde ITAB da sert ve gevrek bir mikroyap oluumu kaynak edilebilirlii azaltr. Kresel grafitli ve dvlebilir dkme demirler zellikle de ferrit miktar yksek ise daha dk martenzit oluturma eilimine sahip olduklarndan daha kolay kaynak edilebilirler.

20 Beyaz dkme demir yksek sertlii ve demir karbr ierii sebebiyle kaynak edilemez olarak nitelendirilmektedir. 3.1.2 Kaynak malzemesi (ara malzeme) Dolgu malzemesinin seiminde yaygn kan, dolgu metalinin minimum ekme

mukavemetinin daima ana metalin minimum ekme mukavemetine eit yada daha byk olmasnn gerektiidir. Tanmlanm minimum zelliklerin kyaslanmas piyasadaki gerek eliin yada ylan kaynak metalinin zelliklerinin kyaslanmas deildir. Bu deerler minimum deerler olduklarndan, gerek elik zerine ylan kaynak bu deerleri amaktadr (Funderburk, 1999). ekme mukavemetlerinin e seilmeye allmas, scak haddelenmi eliklerin akma muk./ekme muk. oran, ou ylan kaynan akma muk./ekme muk. deerinden dk olmas sebebiyle akma mukavemetlerinin e seilmeye allmasyla sonulanmaz. Bu yzden hem akma hem de ekme mukavemetlerinin elenmesi ihtimal dahilinde deildir. Bununla birlikte, daha yksek mukavemetli elikler iin akma muk./ekme muk. oran kaynaklarn deerine yaklar ve hem akma hem de ekme mukavemetlerinin daha yakn bir ekilde elenmesini salar. E seilme ilemi, kaynak metali ve ana metalin zelliklerini mukayese eder. Byle olmasna ramen aslnda kaynaklar deil dolgu malzemeleri tanmlanr. Bu yzden rn eleme tablolar genellikle kaynak metallerinin elenmesi eklinde deil dolgu metallerinin elenmesi olarak adlandrlr (Funderburk, 1999). Dolgu metallerinin elenmesi ihtiyac birletirme tipine ve ykleme koullarna baldr. Ana malzemenin ekme mukavemetinden daha yksek mukavemetli dolgu metali seilmesi yaklam atlama hassasiyetinin minimuma indirgendii daha dk mukavemetli dolgu metali kullanma gibi daha iyi kombinasyonlar engelleyebilir. Yaygn olarak yaplan, dolgu metali eleme tablolarnn yanl kullanlmas dier opsiyonlar gz nne alnmadnda meydana gelir. zellikle yksek mukavemetli malzemeler iin (akma mukavemeti 480 MPa dan byk) ana metalden daha dk mukavemetli dolgu metali kullanm atlama hassasiyetini nemli lde azaltr. Teorik olarak, tanmlanm servis ykleri minimum akma yada ekme mukavemetinin belirli bir yzdesi ile snrlandrlm olabilir. Eer gerekte de byle bir durum olsayd, konstrksiyondaki zayf bileen tasarm maksimum dizayn ykn dahi snrlandrmazd.

21 Bu durum, elastik olmayan blgede yklenecei varsaylan kaynakl elemanlar iin geerli deildir. Buna dair rnekler byk depremlerdeki plastik deformasyona maruz bina bileenlerini ve konstrksiyon ekipmanlarndaki yuvarlanma-devrilme nleme aygtlarn ierir. Akmann beklendii bu tr muhtelif ykleme koullar altnda, bu tr deformasyonlarn ana metale boydan boya datlmas tercih edilir ve bu yzden dk mukavemetli dolgu metali ile eleme yaplmas kabul edilemez niteliktedir. zelliklerin elenmesinin gerek malzemelerin bir fonksiyonu olarak daha gelimi biimde tanmlanmas gerekebilir. Sonu olarak kabul gren yorum; dolgu malzemesinin ekme mukavemetinin ana metalinkine eit yada ondan daha yksek seilmesidir. Dolgu metalinin ana metal ile e seilmesi ihtiyac birlemenin trne ve ykleme koullarna baldr ve genellikle ekme gerilmelerine maruz tam nfuziyetin istendii aln kaynaklar iin gereklidir. Eleme pek ok uygulama iin kullanlabilir ancak baz durumlarda en ekonomik yada lml seenek olmayabilir. Dolgu metalinin ana metal ile mukavemet asndan kyaslanarak seilmesinin yan sra kaynak sonras uygulanan gerilme giderme sl ilemi de kaynak malzemesi seimindeki bir dier nemli kriterdir [7]. ou dolgu metali kaynak edilecek ana malzeme iin kimyasal bileim ve mukavemet deeri asndan snflandrlr. Bu durum kaynak ilemini mteakip bir sl ilem uygulanmamasn tanmlamaktadr. Bu snflandrma dnda kalan kaynak ara malzemeleri gerilme giderme kouluna gre snflandrlr. Uygun elektrotun seimi kaynakl parann gerek durumuna gre (sadece kaynak yada gerilme giderme sl ilemini ieren kaynak) seilmelidir. izelge 3.4, ylan kaynak metalinin gerilme giderme kouluna gre snflandrlabildii AWS dolgu metali artnamelerini gstermektedir. izelge 3.4 Gerilme giderme kouluna gre snflandrlan dolgu metali artnameleri (Funderburk, 2001). artname AWS A5.5 Uygulama rtl elektrotla ark kayna iin dk alaml elektrotlar.

AWS A5.23 Tozalt kaynak yntemi iin dk alaml dolgu metali ve tozlar. AWS A5.28 Gazalt kaynak uygulamalar iin dk alaml dolgu metalleri. AWS A5.29 zl elektrotla ark kayna iin dk alaml elektrotlar.

Eer dolgu metali snflandrmasnda elektrot, izelge 3.5 de listelenmi son eklerden birini ieriyorsa o elektrot gerilme giderme artna gre snflandrlmtr. Bu tabloda her son ek

22 iin bir gerilme giderme scakl tanmlanmtr ve farkl elektrot tipleri iin deiik deerler mevcuttur. izelge 3.5 Gerilme giderme uygulanacak kaynaklarda kullanlacak elektrotlara ait son ekler (Funderburk, 2001). AWS snflandrma son eki A1 A2 A3 A4 B1, B1L B2, B2L, B2H B3, B3L, B3H B4, B4L B5 B6, B6L, B6H B7, B7L B8, B8L B9 C1, C1L C2, C2L C5L D1 D2 D3 Ni1 Ni2 Ni3 Ni4 Ni5 F1 F2 F3 Kaynak sonras sl ilem scakl (C) 620 620 620 620 690 690 690 690 690 740 740 740 740 605 605 579 620 620 620 620 620 620 620 620 620 620 620

23 Gerilme giderme sl ilemi genellikle kaynan mukavemetini % 10-15 orannda azaltr. Bu yzden, sl ilemsiz kaynak iin olan bir elektrot kullanldktan sonra gerilme giderme yaplmas belirlenen minimum ekme mukavemetinin altna dlmesine sebep olabilir. Bu durum beklenilenden daha zayf bir kaynak olumasna neden olur. Dier taraftan gerilme gidermeli kaynak iin olan bir elektrotla kaynaktan sonra gerilme giderme uygulanmad takdirde kaynak metalinin mukavemetinin ana metalden yksek olmas sz konusudur. Bu oluum kesin olarak zararl deildir ancak ana metalden daha yksek mukavemete sahip kaynak metalleri; daha yksek kalnt gerilmelere, daha dk sneklie ve daha yksek atlama hassasiyetine sebep olabilir (Funderburk, 2001). ou durumda entik darbe tokluu gerilme giderme sl ilemi sonras art gsterir. Eer sadece kaynak amal bir dolgu metali kullanldktan sonra gerilme giderme ilemi uygulanrsa, darbe tokluu daha da artacaktr. Bununla birlikte eer dolgu malzemesi gerilme giderme kouluna ait bir snfta ise ve Charpy-V entik zellikleri minimum deerlerin az bir miktar zerinde ise kaynaktan sonra gerilme giderme uygulanmad takdirde bu durum bir problem tekil edebilir. Bu durumda kaynan Charpy-V enerjisi minimum gerekliliklerin altna inebilir. Buna ilaveten ar yksek gerilme giderme scaklklar, llen Charpy-V tokluk deerlerini azaltabilir. Bu sebeple gerilme giderme esnasnda scaklk ve bu scaklkta tutma zamanna dikkat edilmelidir. Sonu olarak gerilme giderme sl ilemi yaplacaksa nihai kaynak zellikleri ve kalitesi incelenmeli ve dolgu metali gerilme gidermeli kaynak ilemi iin snflandrlm olanlardan seilmelidir. Isl ilemin; kaynak metali, ITAB ve ana metal zellikleri zerindeki etkisi belirlenmelidir. Isl ilem sresi ve scakl dolgu metali snflandrmasnn ngrdnden farkl ise bu farklarn muhtemel etkileri aratrlmaldr (Funderburk, 2001). 3.2 Kaynak leminin Olabilirlii Bu imalat zellii hem malzeme hem de konstrksiyondan etkilenir. Kaynak ilemi eer verilen koullar altnda belirli bir iilik ile yrtlebiliyorsa kaynak olabilirliinin var olduu anlalr. Konstrksiyon ve malzemenin zel nlem (rnein sl ilem) gereksinimi azaldka kaynak ileminin olabilirlii artar [15]. 3.2.1 Kaynak ncesi hazrlklar Kaynak ncesi hazrlk aamas, kaliteli kaynakl balantlar oluturmann anahtar artdr. Bu blmn alt balklarnda incelenen kaynak ncesi hazrlklarna ilave olarak kaynaa

24 balamadan nce bir takm faktrler de gz nnde bulundurulmaldr. Bu faktrlerden birka aadaki gibidir [9]. Emniyet : Kaynan yaplaca mekan incelenerek tm gvenlik tedbirleri alnmaldr. Bu tedbirler; gerekli fiziksel dzenlemeleri, yanc ve parlayc maddelerin ortamdan uzaklatrlmasn, uak, deniz tat ve karayolu aralarnda yakt depolarnn boaltlmasn ierir. Ayrca kaln kurun kaplamalar v.b. zehirli malzemeler ve metal zerindeki plastik kaplamalarda kaynaktan nce sklmelidir. Temizlik : Kaynatlacak paralar, kir, gres, ya, pas, boya, plastik kaplama v.b. maddelerden arndrlmaldr. Temizleme yntemi, giderilecek malzemeye ve i parasnn konumuna baldr. ou konstrksiyon ve ekipman iin buharla temizleme nerilir. Bu mmkn olmadnda solventle temizleme yada andrc partikl pskrterek temizleme kullanlabilir. Kk paralar iin asitle temizleme veya solvente daldrma kullanlabilir. Son aamada ise mekanik enerji kullanlarak gerekletirilen fralama, talama diskleri ve zmparalamadan yararlanlabilir [9]. Kesme ve az ama : Bu i iin ou kez oksijenle kesme yada talal ileme yntemleri kullanlr. Belirli birleme hazrl geometrisine gre zel az ama aparatlar kullanlmaldr. Kesme ve alevle az ama ilemlerinde mmkn mertebede yzey grsel olarak incelenmelidir. Olumas muhtemel atlaklar ve atlak kenarlar, kesilen yada az alan para souduktan sonra grlebilir. Kaldrlacak metal hacmine gre uygun g kayna seilmelidir. Seilen teknik, hazrlanan metal yzeyinde karbon kelmesi oluturmamaldr. Hazrlk sonucu oluan yzeyler istenen przszlkte olmayabilir ve yanm yada oksitlenmi alanlar ierebilir. Kaynaa balamadan nce yzey parlak metal grnm alana kadar talanmaldr. Kritik paralarda veya atlak oluumu phesi durumunda yzeydeki hatalarn giderildiinden emin olmak iin manyetik parack yada sv penetrant yntemiyle muayene yaplmaldr. 3.2.1.1 Kaynakya rahat alma ortam Gnmz endstrisindeki kaynak ilerinin bir ksm otomobil imalatnda olduu gibi tam yada yar otomatik hale getirilmitir. Ancak ar sanayide ise gerek rn eitlilii ve gerekse birleme pozisyonlarnn otomatik kaynak makinelerinin ulaabilirliine imkan vermemesi sebebiyle otomasyon oran dier endstrilere nazaran daha dktr. Bu sebeple, baz durumlarda otomasyonla verimi artrmak zordur. Halen manuel kaynakl imalatn gvenilirliine olan talep devam etmektedir [3].

25 Otomatik kaynak uygulamalarnda, kaynak kalitesinin tekrarlanabilir ekilde elde edilmesi baz sabit parametreler ile kayna yapmaya bal iken, manuel kaynakta kaynak kalitesi ciddi biimde kaynaknn yetenek ve tecrbesine baldr. koluna bal olmakszn, iin yaplaca yerin uygun olarak tasarlanm olmas, grevi icra eden kiinin kendisini fiziksel ve psikolojik olarak rahat hissetmesini, yetenek ve becerilerini daha kolay kullanmasn salar. Dolaysyla kalite ve verimlilik artar. Ergonomi bilimi ve ii sal-i gvenlii standartlar kapsamnda deerlendirilmesi gereken iyeri koullar, uygun olmadnda aadaki problemlerle karlalabilinir [3]; Tekrarlanan hareket dzensizlii Gittike artan yaralanma riski Verimlilik ve kalitede d alan (ii) memnuniyetsizlii

Bu bilgiler nda kaynakl imalat yaplan yerin dzenlenmesi aamasnda aadaki faktrler gz nne alnmaldr: inin fiziksel yetenei Tor (fle) arl Kullanlan ara gerecin tasarm alma pozisyonu Kaynaknn kulland koruyucu ekipmann tr alma alannn byklk, klandrma, scaklk, havalandrma, grlt, titreim v.b. koullar iin gerekli zihinsel artlar (motivasyon, farknda olma durumu, konsantrasyon)

stenen kaynak kalitesine ulalabilmesi, kaynaknn bilgi ve becerisini iine yanstmasn kolaylatrmak iin yukardaki artlarn uygunluu salanmaldr. 3.2.1.2 n tavlama n tavlama, kaynaktan nce ana metalin btnyle yada sadece birleme blgesinin etrafnn, n tavlama scakl olarak adlandrlan bir scakla kadar stlmasdr. n tavlama pek ok faydalar salamasnn yan sra temel alma bilgileri olmakszn maliyet art veya kaynak btnlnn bozulmasna yol aabilir (Funderburk, 1997).

26 n tavlama uygulamasnn 4 temel amac vardr : 1. Kaynak metali ve ana metaldeki souma hznn azaltlarak daha yksek toklukta ve sneklikte metalurjik yap oluturulmas. 2. Souma hznn azaltlarak, hidrojenin yapya zarar vermeden difze olabilmesinin salanmas ve atlak oluma riskinin azaltlmas. 3. zellikle yksek mertebede hareketi kstlanm balantlarda, kaynak metali ve ona komu ana metalde kendini ekme gerilmelerinin drlmesi. 4. Baz eliklerin, imalat aamasnda gevrek krlma olabilecek scakln zerine karlmas. Bunlara ilave olarak n tavlama, kaynak metalinin entik darbe tokluu gibi belirli mekanik zelliklerinin salanmasna yardmc olabilir. Yukarda saylan faktrler gz nne alndnda, n tavlamann kaynak kalitesi konusundaki nemi daha kolay anlalmaktadr. n tavlamann uygulanmas konusunda; artname koullar, et kalnlklar, ana metalin kimyasal durumu, snrlandrlma durumu, ortam scakl, dolgu malzemesinin hidrojen ierii ve atlama problemleri belirleyici rol oynar. 3.2.1.3 Puntalama Puntalama ou iletmede genellikle pek ciddiye alnmadan yaplan bir kaynak olmasna ramen normal bir kaynak ile ayn kalite artlarna tabi olmaldr. Bu durum AWS standardnn (AWS D1.1-98 Structural Welding Code-Steel), ilgili maddeleri 5.18.1 ve 5.18.2 de aka ifade edilmitir (Miller, 2003). lgili standartlara gre punta dikiinin boyutlar, yeri ve adedi seilmeli, dk scaklk ve malzeme trne gre n tavlama scakl tespit edilmeli ve atlamaya kar nlem alnmaldr. Tasarm prensibi olarak gerilme ylma blgeleri puntalanmamal ve kaln et kalnlklar puntalanrken simetrik ilerleme salanmaldr. Punta kaynaklar, konu ile ilgili ve kalifiye edilmi ke yada aln kayna prosedr kullanlarak kalifiye edilmi bir kaynak tarafndan yaplmaldr. Punta kaynaklar da normal kaynak dikileri gibi hata varl asndan gzle kontrol edilmelidir. zellikle dinamik ve periyodik yklemelere kar hassas olan punta kaynaklar atlak balangcna sebep olabilir (Miller, 2003).

27 Punta kaynann yeri, kaynan dolgu pasolar (nihai kaynan dolgu pasolar) ile ilikisi ve nihai olarak sklmesi, nihai kaynaa yaklam etkiler. Eer punta kayna nihai kaynan kk olacaksa bu punta kaynana uygulanacak her ey, kk pasoya uygulananlar ile ayn olmaldr. n tavlama, dolgu malzemesi seimi, kaynak prosedr parametreleri, kaynak boyutlar, s girdisi ve yma kalitesi kk pasoya uygulanan standartlar karlamaldr. Buradaki kaliteden; yanma oluu mertebeleri, porozite limitleri, diki ekil kriterleri ve atlak iermeme anlalmaldr. letecei yke kar yeterli dayanma sahip olmas gereken punta kaynaklarnn boyutlar ve ylmasndaki s girdisi iyi bir ergimeyi salayacak ekilde seilmelidir. Punta kaynann u ksmlar, kaynak kkndeki ergitmeyi baarmann zor olduu noktalar olabilir. Bu yzden punta kaynann kabul edilebilir geometrisi, nihai kaynaa ait prosedrn punta kaynan, nihai kaynaa uygun bir ekilde birletirme yeteneine baldr. Bu sebepledir ki; AWS D1.1-5.18.2.1, ok pasolu punta kaynaklarnn u ksmlarnn kademelendirilmi olmasn gerektirir (Miller, 2003). Punta kaynaklarnn sklmesi gerektiinde kaynan ana metale zarar vermeden tamamyla ortadan kaldrlmas esastr. Sonu olarak; punta kaynaklar ve geici kaynaklar zellikle dinamik yklenen kaynakl yaplarda nemsiz, ikincil kaynaklar olarak grlmemelidir. Punta kaynaklar yaplrken, punta ile sonraki dolgu pasolar arasnda, kaynak yntemi ve dolgu malzemesi bakmndan olabilecek farkllklar iyi ett edilmelidir. Elde edilen kaynak metalindeki kimyasal ve metalurjik etkileimlerin mekanik zelliklerdeki potansiyel etkisi gz ard edilmemelidir. Her elektrot tipi ve kaynak yntemi iin ayr bir deerlendirme yaplmaldr. 3.2.1.4 Genleme ve ekilme serbestlii Kaynakta distorsiyon, kaynak ileminin snma ve souma dngs esnasnda kaynak metali ve ona komu blgenin genlemesi ve kendini ekmesi sonucu oluur. Bu snma ve souma dngs esnasnda uygulanan snn etkisi ile deien fiziksel ve mekanik zellikler gibi bir ok faktr metalin kendini ekmesini etkileyerek distorsiyona yol aar. rnein, kaynak blgesinin scakl arttka, sl genleme artarken elik malzemenin akma mukavemeti, elastiklii ve sl iletkenlii azalr. Tm bu deiimler s akn ve s dalmnn dzgnln etkiler [11]. Kaynak distorsiyonunu azaltmak ya da nlemek iin, snma ve souma dngs etkilerini bertaraf edecek nlemler hem tasarm hem de kaynak aamasnda uygulanmaldr. Kendini

28 ekme engellenemez ancak kontrol edilebilir. Kendini ekme sonucu oluan distorsiyonu minimuma indirmek iin eitli metotlar kullanlabilir. Bu metotlardan biri de birlemenin genleme ve ekilme serbestliinin temin edilmesidir. Kaynakl bir birletirmede, kaynak metali ve ana metale genleme ve kendini ekme kuvvetleri etki eder. Kaynak metali katlaarak ana metal ile birletiinde, kaynak metali maksimum genleme durumuna ulamtr. Souma baladnda, kaynak metali kendisini ekerek klme eilimine girer ancak kendisine komu ana metal blgesinde gerilme oluumu balar. Bu noktada, kaynak plastik ekil deitirerek incelir (aln birletirmelerde) ve bylece dk scakln gerektirdii llere geriler. Akma mukavemetini aarak plastik ekil deiimine sebep olan gerilmeler bu gerinim ile deer kaybeder. Kaynak oda scaklna ulatnda, metalin akma mukavemetine yakn ekme gerilmelerinin etkisinde kalmaya devam eder. Eer snrlandrmalar (i parasn tutan balama aparatlar veya zt yndeki bir kendini ekme kuvveti) kaldrlrsa ana metali zorlayarak distorsiyona yol aan kalnt gerilmeler ksmi olarak giderilmi olur [11]. 3.2.1.5 Yzey hazrlama ve az almas Kaynakl birlemeler, birletirilen elemanlar arasnda gerilme iletiminin salanmas iin tasarlanr. Kuvvetler ve ykler farkl noktalardan etkir ve kaynaktan geerek farkl alanlara tanr. Yklemenin tipi ve kaynan kullanm artlar gerekli birleme tasarm zerinde byk bir etkiye sahiptir. Tm kaynakl birletirmeler iki ana gruba ayrlabilir: Tam nfuziyetli birletirmeler ve ksmi nfuziyetli birletirmeler [6]. Tam nfuziyetli bir birleme kaynakl birlemenin tm kesiti boyunca kaynak metali ierir. Ksmi nfuziyetli bir birleme ise ergiyerek birlememi blgeye sahiptir ve kaynak birlemeye tamamyla nfuz etmez. Birleme oran, kaynak metali derinliinin tm birlemeye yzde olarak orandr. rnein, % 50 ksmi nfuziyetli birleme, birlemenin yarsna kadar kaynak metaline sahiptir. Birlemeler dinamik yklemeye, ters yklemeye ve darbeli etkilere maruz olduunda kaynak yeterli dayanma sahip olmak zorundadr. Kaynakl yap dk scaklkta almaya maruz ise bu durum daha fazla nem arz eder. Bu gibi servis koullar tam nfuziyetli kaynak gerektirir. Ksmi nfuziyetli birleme sebebiyle gerilme artna sebep olan tasarmlar bu tr alma koullar iin kabul edilemez niteliktedir [6].

29 Kaynakl birlemenin mukavemeti sadece kaynan boyutuna deil, kaynak metalinin mukavemetine de baldr. Az karbonlu ve dk alaml elikler kaynak asndan, birletirilen dier malzemelerden daha elverilidir. Yksek alaml veya sl ilem grm malzemelerin kaynanda, kaynaa komu ana malzeme blgesinin dk dayanm deerlerine geri dnmesine sebep olarak ana malzemenin sl ilem stnlklerini geersiz klmasn engellemek iin zel nlemler alnmaldr. Kaynakl birleme, kesit alan mmkn olan en dk deere sahip olacak ekilde tasarlanmaldr. Kesit alan birlemeyi gerekletirmek iin kullanlmas gereken kaynak metali miktar yada arlnn bir lsdr. Birlemeler, mekanik olarak kesme, sl kesme veya talal ileme yaplarak hazrlanmaldr. 3.2.1.5.1 Az karbonlu ve dk alaml birlemelerin tasarm ve hazrl Bu tr kaynakl birletirmeler, birleme detaylarna gre alevle kesme yoluyla yada talal ileme veya talama vastasyla mekanik olarak hazrlanr. Kaynaktan nce birleme yzeyleri; boya, kir yada pas gibi tm yabanc maddelerden temizlenmelidir. Temizleme iin uygun solvent zeltileri yada talama kullanlabilir. Temizleme esnasnda, kaynak ilemine zarar verebilecek entik yada oyuk oluturulmamaldr [6]. 3.2.1.5.2 Alminyum ve alminyum alaml birlemelerin tasarm ve hazrl Kaynakl birleme tasarmlar ou kez uygulanabilirlik asndan yaplmas mmkn olmayan kaynaklar ierebilir. Kaynak tasarm bu ve benzeri hatalardan kanmak iin kontrol edilmelidir. Kaynaktan nce, birleme yzeyleri; boya kir, pas veya oksit gibi tm yabanc maddelerden solventle temizleme veya hafif talama yaplarak temizlenebilir. Alminyum ve alminyum alamlar kostik soda veya pH 10 dan fazla olan gl temizleyicilerle temizlenmemelidir. Alminyum veya alamlar bu tr temizleyicilerle kimyasal reaksiyona girebilir. Dier demir d metaller ve alamlar, bu tr temizleyiciler kullanlmadan nce etkileimleri bakmndan aratrlmaldr. 3.2.1.5.3 Paslanmaz elik birlemelerin tasarm ve hazrl Bu kaynakl birletirmeler, alamn cinsine gre plazma arkyla kesme, talal ileme veya talama yaplarak hazrlanabilir. Kaynaktan nce birleme yzeyleri boya, kir, veya oksit gibi yabanc maddelerden arndrlmaldr. Temizleme, uygun solvent (rnein aseton veya alkol) veya hafif talama ile yaplmaldr. Birleme yzeyinde, kaynak ilemine zarar verebilecek

30 entik yada oyuk oluturulmamasna zen gsterilmelidir [6]. 3.2.2 Kaynak Yntemi Baz kaynak yntemleri belirli tipteki kaynak sreksizliklerinin oluumuna kar daha hassastr ve baz kaynak sreksizlikleri de sadece birka eit kaynak yntemi ile ilgilidir. Aksine baz kaynak yntemleri de hemen hemen belirli tip sreksizlikleri hi iermez. Yaygn kaynak yntemleri ve onlarn kaynak kalitesi ile ilgili hassasiyetleri aada incelenmitir. Elle elektrik ark kayna: Elle elektrik ark kaynann snrlamalar 3 kategoriye ayrlr. Ark boyu ile ilgili sreksizlikler, balama-bitirme ile ilgili sreksizlikler ve rt nemi ile ilgili problemler. Elle elektrik ark kaynanda ark uzunluunu kaynak kontrol eder. Ar ksa ark boylar, elektrotun i parasna yapmaya balad ark bozulmasna yol aabilir. Elektrot i parasndan mekanik olarak ayrldnda eksiklik olan ksmn (yani son ekilen dikiin u ksmnn) sonra ekilecek pasolarn ergimesine yardmc olabilmesi iin dikkatli bir ekilde temizlenmesi gerekir. Elektrot i parasndan ayrldnda, bir miktar rt elektrottan krlarak ayrldndan elektrot genellikle atlr. Ar uzun ark boylar gzeneklilik, yanma oluu ve ar sramaya sebep olur. Elle elektrik ark kaynanda kullanlan elektrotlarn snrl boylar sebebiyle, zorunlu olarak birok balang ve biti noktas oluur. Bu yntemde elektrot atelendii anda, yeterli bir koruma olumadan nce ve ark yandktan hemen sonraki ksa zaman diliminde gzenek olumaya balar. Arkn sona erdii yerlerde, doldurulmam kaynak kraterleri, krater atlamasna sebep olabilir. Elektrot rtleri nem almaya kar hassastr. Elektrotlardaki yeni gelimeler, atmosfere maruz kalan elektrotlarn dk hidrojenli kaynak koullarn salamak iin kuru kaldklar sreyi geniletmektedir. Dk hidrojenli elektrotlarn uygun olmayan ekillerde korunmas, hidrojen destekli atlama, diki alt veya enine atlak oluumuna yol aabilir. zl Elektrotla Gaz Korumal Ark Kayna: zl elektrotla ark kaynanda da dier gaz korumal yntemlerde olduu gibi ylan kaynak dolgusunun evresinin gazla korunmas nemlidir. Eer zl elektrot ark kaynanda gaz korumas rzgar, fan veya duman emme sistemi tarafndan bozulursa gzeneklilik meydana gelebilir. zl elektrot ark kaynann derin nfuziyet karakteristikleri genellikle avantaj salar, ancak ar nfuziyet, kaynak diki kesitinde dk genilik/derinlik oran oluturduundan diki ortas atlamasna yol aabilir (Blodgett, 1999). zl Elektrotla Kendinden Korumal Ark Kayna: Ar fazla ark gerilimi veya uygun olmayan ekilde ksa serbest elektrot uzunluu zl elektrotla kendinden korumal ark

31 kaynanda gzeneklilie yol aabilir. Gereinden yksek gerilim kullanldnda koruma gereksinimi de artar ancak koruma miktar halihazrda greceli olarak sabit (snrl) olduundan gzeneklilik ortaya kabilir. Serbest elektrot uzunluu ok ksa olduunda elektrotun zndeki bileenlerin arka girmeden (yanmadan) nce kimyasal olarak grevlerini yerine getirebilmeleri iin yeterli zaman olmayabilir. Bu durum da gzeneklilie sebep olur. Baz kendinden korumal zl elektrot ark kayna elektrotlarnn son derece yksek yma oran yetenekleri buna karlk gelen bir ilerleme hz ile dengelenemedii takdirde, ergimede azla yol aan ar geni kaynak dikileri ile sonulanan kaynak metalinin ylmas olasdr. Tozalt Ark Kayna: Tozalt ark kayna elektrotun hizalanmas konusunda hassastr. Olmas gereken yerden kak dikiler uygun olmayan diki yerleimi sebebiyle meydana gelebilir. Tozalt ynteminin derin nfuziyeti, diki kesitinde (enine kesit) uygun olmayan genilik/derinlik oranna sebep olduundan dikite boylamasna atlamaya sebep olabilir. Gazalt Kayna: Kat elektrotlar ve zellikle zor pozisyonda kaynakta kullanldnda ou kez ksa ark iletimi kullanlr. Bu olay, direkt olarak; kaynak metali ve ana metal arasnda tam (btn) ergimenin elde edilemedii koul olan souk yapmaya yol aabilir. Bu, gazalt kaynak prosesinin en byk sorunlarndan biridir ve n kalifiye edilmi durumunda AWS D1.1 tarafndan uygulamasnn snrlandrlmasnn sebeplerinden biridir. Tm gaz korumal yntemlerde olduu gibi, gazalt kayna da gaz korumas kaybna kar hassastr. 3.2.2.1 Kaynak parametreleri Kaynak deikenlerinin kaynak kalitesi zerindeki etkileri bir dereceye kadar kullanlmakta olan kaynak yntemine baldr. Ancak genel eilimler tm yntemler iin geerlidir. Kaynak Akm: Elektrottan i parasna geen akm miktardr. Is girdisinin tespitindeki temel deikenlerden biridir. Genellikle akmdaki art, daha yksek yma oran, daha derin nfuziyet ve daha iyi bir karma anlamna gelir. Akm, s girdisi ve akm younluu zerinde nemli bir etkiye sahiptir. Sabit gerilimli kaynak iin, tel besleme hzndaki bir art direkt olarak akm artrr. Elle elektrik ark kayna iin, kaynak tarafndan kontrol edilen ark uzunluundaki deiiklikler, akm ayrca deitirecekse de asl akm kaynak makinesinin ayar tespit eder. Artan ark boyu akm drr. Ark Gerilimi: Direkt olarak ark uzunluu ile ilgilidir. Gerilim artnca, ark uzunluu artar, arkn korunmas ihtiyac da artar. Sabit gerilimli kaynak iin, gerilim esas olarak makine ayarlar tarafndan belirlenir. Bu yzden sabit gerilimli kaynakta ark uzunluu greceli olarak sabittir. Elle elektrik ark kayna iin ark gerilimi, kaynak tarafndan maniple edilen ark

32 uzunluu tarafndan belirlenir. Elle elektrik ark kaynanda ark uzunluu artarsa, ark gerilimi artar ve akm azalr. Ark gerilimi kaynak diki geniliini de kontrol eder. Artan ark gerilimi ile daha geni dikiler oluur. Ark gerilimi, s girdisi hesabnda direkt bir etkiye sahiptir. Bir kaynak devresindeki gerilim sabit deildir ancak gerilim deerlerinin toplamndan oluur. rnein; 40 voltluk bir toplam sistem gerilimi datan bir g kayna gz nne alalm. G kayna ve kaynak torcu arasnda; kablo direnci sebebiyle yaklak 3 voltluk gerilim d vardr. parasnn g kaynana baland noktada 7 voltluk ilave bir d daha yaanr. Balang geriliminden 10 volt dlmesiyle ark iin 30 volt kalr. Bu rnek, kaynak artnamesinin kontrolnde kullanlan gerilimin, kaynak devresindeki kayplar gz nne alnarak, doru bir ekilde tespit edilmesinin nemine iaret etmektedir (Blodgett, 1999). Ark gerilimini tespit etmenin en doru yolu, temas ucu ve i paras arasndaki gerilim dnn llmesidir. Elle elektrik ark kaynanda, voltaj srekli olarak deiir ve sadece kaynak tarafndan kontrol edilir. En iyi kaynak kalitesi iin ark uzunluu ksa tutulmaldr. lerleme Hz: Elektrotun, yaplan birletirmeye gre bal hareketinin oran olan bu hz, mm/dk olarak llmektedir. Dier tm deikenler sabit olduunda, ilerleme hz ile diki lleri arasnda bir ters orant sz konusudur. lerleme hz arttnda kaynak dikiinin lleri azalr. zellikle dk ilerleme hzlarnda; ark kaln bir ergimi metal tabakasna arptndan ve ergimi kaynak banyosu arkn nnde yuvarlandndan, yetersiz nfuziyet meydana gelebilir. lerleme hz, s girdisinin hesaplanmasnda kullanlan temel deikenlerden biridir. lerleme hznn azalmas s girdisini arttrr (Durgutlu, 1999). Tel Besleme Hz: Bu hz, torcun iinden geen ve arka verilen elektrot miktarnn lsdr. Genellikle mm/dk olarak llen tel besleme hz, yma oran ile direkt orantl ve akm ile dorudan ilgilidir. Dier tm kaynak parametreleri (elektrot ap, tipi, serbest elektrot uzunluu, ark gerilimi), sabit tutulduunda, tel besleme hzndaki art direkt olarak akmda bir arta sebep olur. Dk tel besleme hzlar iin, tel besleme hznn akma oran greceli olarak sabittir ve lineerdir. Daha yksek tel besleme hzlarnda, akmdaki arta nazaran tel besleme hzn orantsz olarak yksek bir ekilde artrmak mmkndr. Bu koullar mevcut olduunda, amper bana yma oran artar ancak nfuziyet azalr. Tel besleme hz, dier kaynak artlar ne olursa olsun, bamsz olarak ayarlanabilir ve direkt olarak llebilir. Serbest Elektrot Uzunluu: Temas ucundan elektrotun ucuna kadar olan mesafedir. Sadece tel beslemeli sistemlerde mevcuttur.

33

ekil 3.2 Gaz alt kaynanda kullanlan terimler (Blodgett, 1999). Sabit gerilimli bir sistemde, serbest elektrot uzunluu arttnda, elektrotun elektriksel direnci artar. Bu durum elektrotun snmasna yol aar. Diren stmas yada I2.R stmas olarak bilinen bu s arttka elektrotu ergitmek iin gerekli ark enerjisi azalr. Yksek serbest elektrot uzunluu deerleri, belirli akm miktarnda daha yksek yma oranlarna ulamak iin kullanlabilir. Tel besleme hznda herhangi bir deime olmakszn serbest elektrot uzunluu arttnda akm der. Bu durum daha az nfuziyet ve daha az karm ile sonulanr. Sabit gerilimli sistemlerde, akmn sabit kalmas iin ayn anda serbest elektrot uzunluu ve tel besleme hzn dengeli bir ekilde arttrmak mmkndr. Bu yapldnda daha yksek yma oranlarna ulalabilir. Gerilim ve ilerleme hz gibi dier kaynak deikenleri, stabil bir ark ve kaliteli kaynak elde etmek iin uygun deerlere ayarlanmak zorundadr (Blodgett, 1999). Elektrot ap: Kaln elektrotlar, ince elektrotlara nazaran daha yksek akm tayabilirler. Sabit bir akm deeri iin, ince elektrotlar daha yksek yma oran salarlar. Bunun sebebi ileriki ksmlarda incelenmi olan akm younluunun etkisidir. Kutuplama: Akm geiinin ynn tarif eden bir tanmdr. Pozitif kutuplama (ters kutuplama), elektrot; doru akml g kaynann pozitif kutbuna balandnda meydana gelir. Negatif kutuplama (dz kutuplama) da ise elektrot, g kaynann negatif kutbuna baldr. Alternatif akm durumunda ise elektrot srasyla pozitif ve negatif olur. Toz alt kaynak yntemi, ayn elektrotun ya pozitif yada negatif kutuplanarak yaygn bir ekilde kullanld tek yntemdir. Sabit bir tel besleme hz iin toz alt elektrotu, pozitif kutuplamada negatif kutuplamadakinden daha fazla akm gerektirir. Sabit bir akm iinse,

34 negatif kutuplama ile pozitif kutuplamaya nazaran daha yksek tel besleme hzlar ve yma oranlar kullanmak mmkndr. Alternatif akm, pozitif ve negatif kutuplama zelliklerinin her ikisinin bir karmn gsterir ve ark flemesine daha az eilimlidir. Akm Younluu: Kaynak akmnn, elektrotun kesit alanna blnmesiyle bulunur. Dolu elektrotlar iin I/d2 olarak tanmlanr. Akmn bir rt tarafndan iletildii tp eklindeki elektrotlar iin akm younluu metalik kesit alan ile orantldr. Akm younluu arttnda nfuziyette olduu gibi yma oranlarnda da bir art meydana gelir. Nfuziyet, verilen bir birleme iin karm miktarn arttrr. Bu durumun, akm artrarak yada elektrot apn azaltarak yaplabileceine dikkat edilmelidir. Elektrot ap ikince derece bir fonksiyon olduundan, aptaki kk artlar yma oranlar ve nfuziyette nemli bir etkiye sahiptir (Blodgett, 1999). n Istma ve Pasolar Aras Scaklk: Genel olarak ana metaldeki atlama hassasiyetini kontrol etmede kullanlr. Kaynak metali zellikleri ile ilgili olarak, ou C-Mn-Si ieren elikler iin orta derecedeki bir pasolar aras scaklk yeterli bir entik darbe tokluu geliimine yardmc olur. n stma ve pasolar aras scaklk 290 C den fazla ise entik darbe tokluu negatif etkilenir. Ana malzeme ok az bir n stma grdnde yada hi grmediinde meydana gelen hzl souma, entik darbe tokluunda bir gerilemeye de sebep olabilir. Bu yzden n stma ve pasolar aras scakln dikkatli bir ekilde kontrol edilmesi gerekir. 3.2.2.2 evresel faktrler Kaynak parametrelerinin yan sra kaynan yapld ortamn fiziki zellikleri de kaynak kalitesine etkide bulunmaktadr. Fiziki zellikler denince ilk akla gelenler, ortamn scaklk durumu, hava koullar, rzgar, nem v.b. evresel faktrlerdir. Bu konu ile ilgili olarak AWS D1.1-98 Structural Welding Code-Steel in 5.12. maddesi kaynak ortam ile ilgili bilgi vermektedir. Bu maddede maksimum rzgar hz ve minimum ortam scaklndan bahsedilmektedir. Buna gre, MIG, MAG, TIG, elektro gaz kayna ve gaz korumal zl elektrotla ark kaynann, kaynak blgesi bir rt araclyla korunmadka rzgarl ortamda yaplmamasn ngrr. Bu tr bir rt, kaynak yaplan ortamda rzgarn hzn maksimum 8 km/saat olacak ekilde azaltabilecek biimde ve uygun malzemeden yaplm olmaldr [3]. Ayn maddeye gre aadaki koullarda kaynak yaplmamaldr; Ortam scakl -18 C den az olduunda

35 Yzeyler slak olduunda yada yamur, kar ve yksek rzgar hzlarna maruz kaldnda Kaynak personeli kt hava koullarna maruz kaldnda

Burada kastedilen -18 C, hava (yeryz) scakl deil kaynaa en yakn olan blge ve kaynan yaplaca noktann scakldr. Bu sebeple, hava scakl -18 C dan daha dk olabilir ancak yapnn stlmas veya kaynan yaplaca yerde bir koruyucu rt kullanlmas kaynaa komu blge scakln -18 C veya zerinde muhafaza edebilir. Rzgar hz ve ortam scaklna ilave olarak nem de kaynak kalitesine etki eden bir dier faktrdr. nk nem en nemli hidrojen kaynadr. Ark scaklnda, hidrojen atomlarna ayrarak gzeneklilie ve atlamalara sebep olur. Koruyucu gaz beslemesi ok dk hidrojen ierii bakmndan kontrol edilmelidir. Ayn ekilde, imalat koullar da elektrot yada ana malzeme zerinde nem younlamasn nlemek iin kontrol altnda tutulmaldr. Younlama sebebiyle ana metal yada elektrot zerinde ortaya kacak nem kaynak esnasnda iki probleme sebep olur [1]; Metal yzeyler zerinde suyun yada metal oksitin paralanmasyla sonucu oluan gzeneklilik. Metal yzeyinde var olan metal oksitin kaynan i ksmlarnda skp kalmas.

Nem konusu ile ilgili baz terimler aada tanmlanmtr. Bal nem oran: Belirli bir scaklktaki hava ktlesinin iinde bulunan nem miktarnn , o scaklkta alabilecei en fazla nem miktarna orandr. Bal nem bir yzde oran eklinde ifade edilir ve kaynak yaplacak blgede denetlenmesi gerekir. Derin tanklar ve temizleme istasyonlar gibi yerler bal nemi etkiler. i noktas: Havadaki su buharnn younlamasnn meydana geldii scaklktr. Metal yzeyin scakl i noktas scaklna eit yada daha az olduunda nem metal yzey zerinde younlaacaktr. Her bir bal nem oran iin bir i noktas scakl mevcuttur. Hava scakl: Verilen anda kaynak yaplan blgedeki havann scakldr. Metal yada elektrot scakl: Verilen bir anda ana metal yada elektrotun scakldr. izelge 3.6 eitli scaklklarda su younlamasnn oluaca bal nem oranlar [1]. Bal nem miktarna karlk gelen i noktas scaklklar (Thava-Tmetal) Bal Nem (%) (Thava-Tmetal) Bal Nem (%)

36 C/F 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 C/F 12 13 14 15 16 18 20 22 24 26 28 30

0 1.8 3.6 5.4 7.2 9.0 10.8 12.6 14.4 16.2 18.0 19.8

100 93 87 81 75 70 66 61 57 53 50 48

21.6 23.4 25.2 27.0 28.8 32.4 36.0 39.6 43.2 46.8 50.4 54.0

44 41 38 36 34 30 26 23 21 18 16 14

rnein yukardaki izelgeye gre, eer kaynak blgesindeki nem % 70 ise nem younlamasn nlemek iin ana metal veya elektrot scakl ile hava scakl arasndaki fark 9 C den fazla olmamaldr [1]. Genel olarak bir kaynak atlyesinde, zellikle bal nem yksek olduunda metal scaklklarnn birbirine yakn olmas nemlidir. Elektrot ve ana metalin kaynak blgesi scaklna stabilize edilmesine imkan verilmelidir. Elektrot daha souk bir yerden getirilmise kaynak blgesinde uzun sre ak havaya maruz braklmamaldr. Ana metal kaynak ilemi ncesi temizlenmeli ve temiz bir fra ile fralanmaldr. Bu ama iin kaynak esnasnda zehirli duman oluturmayan yumuak alkali zeltiler nerilir. Tm yzeyler temizleme sonras dikkatli bir ekilde kurulanmaldr. 3.2.2.3 Mekanikletirilme derecesi Gnmzde metal ileme endstrisinin retim maliyetleri esas itibariyle iilik maliyetleri tarafndan belirlenir ve bu sebeple ou fabrika imalat sistemini, ksmi yada tam mekanize edilmi yntemlere doru gelitirmek zorundadr. Bu sebeple, tekrarlanabilir ve yeterli bir kalite seviyesinin maksimum verimlilik ile salanmas gereken kaynakl imalat alannda da otomasyon durumlarnn gz nne alnmas gerekir. Kaynakta mekanikletirilme dereceleri, DIN 1910 un birinci blmnde maddeler halinde belirtilmitir. Dereceler aras farklar tor kontrol, dolgu malzemesi beslemesi ve yntem sras konularnda mevcuttur. Paralarn kaynan yaplaca yere tanmas bu duruma bir rnektir. ekil 3.3 mekanizasyonun drt derecesini aklamaktadr.

37

ekil 3.3 DIN 1910, blm 1 e gre kaynakta mekanizasyon dereceleri [7].

ekil 3.4 Manuel kaynak [7]. ekil 3.4 manuel kayna gstermektedir. Elektrot ve/veya arkn kontrol manuel olarak yaplr. Dolgu metali (harcanan elektrot) de kaynak blgesine manuel olarak beslenir. Ksmi mekanize kaynakta, rnein MIG ve MAG kaynak yntemlerinde, ark maniplasyonu manuel olarak yaplrken, dolgu metali ilavesi bir tel besleme motoru vastasyla mekanik olarak yaplr, ekil 3.5.

38

ekil 3.5 Ksmi mekanize kaynak [7]. Tam mekanize kaynakta, ekil 3.6, kaynak ilerlemesini ve dolaysyla tor kontroln bir otomatik ekipman mekanizmas yrtr. Tel beslemesi, tel besleme niteleri tarafndan gerekletirilir. paras hareket eden makinenin destei ile uyum ierisinde mekanik olarak konumlandrlmaldr.

ekil 3.6 Tam mekanize kaynak [7]. Otomatik kaynakta, yukarda tanmlanan yntem aamalarna ilave olarak i paralar, kaynak yaplan yerde mekanik olarak konumlandrlr ve kaynak sonrasnda bir sonraki i istasyonuna otomatik olarak tanr. ekil 3.7 otomatik kaynak uygulamasna bir rnek gstermektedir (otomotiv endstrisindeki montaj hatt).

39

ekil 3.7 Otomatik kaynak [7]. Mekanize kaynak aadaki avantajlara sahiptir: Birim maliyetlerde azalma ortamnn gelimesine katk Gelimi yntem kontrol stikrarl ve tekrarlanabilir kalite Yksek nitelikli kaynak ihtiyacnda azalma

Bunlarn yan sra aadaki dezavantajlarda mekanize kaynaa geii zorlatrmakta ve kullanmn snrlandrmaktadr [19]: Potansiyel faydalarn, sadece donanmn kurulmasyla elde edilemeyii Teknolojik yenilik srecinde ynetim kademesinin daha nemli rol oynamas Robotik uygulamalar iin gerekli kontrol maliyetlerinin uan mevcut olan sistemlerden daha yksek olmas. 3.2.2.4 Is girdisi Ark kaynanda, enerji elektrottan ana malzemeye elektrik ark vastasyla iletilir. Kaynak ark balattnda, hem ana malzeme hem de dolgu malzemesi kayna oluturmak iin ergir. Bu ergime, belirli miktarda enerji (birim zamanda transfer edilen enerji) ve elektroda uygulanan enerji younluunda mmkn olur (Funderburk, 1999).

40 Is girdisi birim kaynak uzunluu bana transfer edilen enerjinin greceli olarak lmdr. nemli bir karakteristiktir nk n tavlama ve pasolar aras scaklk gibi kaynan ve ITAB n mekanik zelliklerini ve metalurjik yapsn etkiler (ekil-3.8).

ekil 3.8 Souma hznn s girdisine bal deiimi (Funderburk, 1999). Is girdisi genellikle, gcn (rnein akm ile gerilimin arpm) s kaynann (rnein kaynak ark) hzna oran olarak aadaki ekilde hesaplanr.

Qs =

60 V I 1000 S

(3.1)

Bu eitlikte, Qs V I S : Is girdisi (kJ/mm) : Ark gerilimi (volt) : Akm (amper) : lerleme hzn (mm/dk) gstermektedir.

Bu eitlik, verilen bir yntem iin kaynak artnamelerini kyaslamada son derece uygundur. Bununla birlikte s girdisi, s iletim verimlilii gibi ilave bilgiler mevcut olmadan farkl yntemlerin (rnein elle elektrik ark kayna ve gaz alt kayna) kyaslanmas iin mutlak olarak uygulanabilir deildir (Funderburk, 1999). Bir kaynan kesit alan genellikle s girdisi miktar ile orantldr. Bu durum sezgisel olarak insan da bir kan oluturur nk arka daha fazla enerji uygulandnda birim uzunluk bana ilave ve ana malzemeden daha fazla ergir ve bu durum daha geni bir kaynak dikii ile sonulanr. Eer bir kaynak ayn kayna yksek ve dk ilerleme hz ile ayn akm ve

41 gerilim deeri ile yaparsa dk ilerleme hz ile yaplan hzl yaplandan daha geni olacaktr. Aadaki eitlik, ke kaynann dik kenar uzunluunun s girdisine bal olarak yaklak bir hesabdr:

Qs 500

(3.2)

Burada;

Qs

: Ke kayna dik kenar uzunluu (mm) : Is girdisi (kJ/mm) ni tanmlamaktadr.

Is girdisi ve ke kayna boyutu arasndaki bu hassas ilikinin yan sra, yntem ve kutuplamay ieren dier deikenler de kaynak boyutunu etkiler, bu eitlik zellikle kaynak
artnamelerinin oluturulmas ve gzden geirilmesinde yardmc bir aratr. rnein, bir

minimum ke kaynak boyutu tanmlandnda buna karlk gelen s girdisi belirlenebilir ve kontrol edilebilir. Is girdisinin souma hz zerindeki etkisi n tavlama scaklnn etkisine benzer. Verilen bir ana metal kalnl iin, s girdisi veya n tavlama scakl arttnda souma hz azalr. Bu ise yksek karbonlu malzemelerdeki martenzit oluma eilimini, dolaysyla atlama riskini ve arplma iddetini azaltr. Bu iki deiken (s girdisi ve n tavlama scakl), souma hzn etkileyen malzeme kalnl, zgl s, younluk ve sl iletkenlik gibi dier deikenler ile etkileim halindedir. Aadaki orant bants, n tavlama scakl, s girdisi ve souma hz arasndaki ilikiyi gstermektedir:
Rs 1 TV Qs

(3.3)

Bu bantda, Rs TV Qs : Souma hz (C/saniye) : n tavlama scakl (C) : Is girdisi (kJ/mm) ni temsil etmektedir.

Souma hz, kaynan ve sdan etkilenmi blgenin nihai metalurjik yapsn belirleyen ana faktrlerden birisidir ve zellikle sl ilem uygulanm elikler iin nemlidir. rnein, su verilmi ve temperlenmi eliklerin kaynanda, dk souma hzlar (yksek s girdisinden kaynaklanan), kaynaa yakn blgedeki malzemeyi yumuatabilir ve balantnn yk tama kabiliyetini azaltr.

42 Is girdisinin deiimi genellikle kaynan malzeme zelliklerini etkiler. izelge 3.7 listelenmi zelliklerin artan s girdisi ile nasl deitiini gstermektedir. Yukar ok, artan s girdisi ile zellikteki art, aa ok ise artan s girdisi ile zellikteki azal gstermektedir. Okun yanndaki say, test edilen s girdisinin maksimum ve minimum deeri arasndaki yaklak deiimi gstermektedir. izelge 3.7 Elle elektrik ark kayna iin malzeme zelliklerinin artan s girdisi ile deiimi (Funderburk, 1999).
zellik (15-110 kJ/in lik s girdisinde

yaplan elle elektrik ark kayna) Akma mukavemeti ekme mukavemeti Yzde uzama entik tokluu Sertlik

Deiim
30 % 10 % 10 % 10 %, 15<Q<50 kJ/in iin 50 %, 50<Q<110 kJ/in iin 10 %

entik tokluu dndaki dier mekanik zellikler s girdisi ile, mekanik zelliin s girdisindeki arta karlk sadece artmas yada azalmas eklinde bir tekdze iliki ierisindedir. Buna karlk, entik tokluu, s girdisindeki arta karlk az bir art ve ciddi miktarda bir azalma gstermektedir. entik tokluundaki deiim sadece s girdisine balanamaz ve kaynak diki boyutundan nemli lde etkilenmektedir. Diki boyutu arttnda, ki bu art daha yksek bir s girdisi demektir, entik tokluu azalma eilimindedir. ok pasolu kaynakta, her paso altndaki kaynak metalini temperlediinden bir nceki kaynak pasosunun bir ksm yenilenmi olur ve tokluk gelimi olur. Dier faktrler ayn olduunda, dikiler daha kk olursa daha fazla tane yenilenmesi meydana gelir ve daha iyi bir entik tokluu elde edilir. Is girdisindeki deiimler yukardaki izelgedekinin aksine greceli olarak kkse mekanik zelliklerde nemli bir deiiklik olmaz. Sonu olarak, kaynakl konstrksiyonlarda yksek kalite temini iin, entik tokluunun ve ITAB zelliklerinin kontrol edilmesi gerektiinde ve yksek alaml eliklerin kayna durumunda yukarda anlatlan prensiplerin anlalmas ve uygulanmas nem arz etmektedir.

43

3.2.3 Kaynak sonras ilemler

Kaynak ileminin tamamlanmasnn ardndan kaynan amaca uygunluunun salanmas, yapsal btnlnn korunmas ve beklenen mekanik zelliklerin temini iin bir takm ilemler yaplmas gerekebilir. Bu gereklilik kaynak ileminin, ana malzeme ve kaynak metali zerinde yaratt olumsuz etkiler sebebiyle ortaya kabilir.
yapdaki dnmler sonucu sertlikteki art, sl genleme ve kendini ekme neticesinde

meydana gelen gerilmeler ve hareket imkannn kstlanmas sebebiyle bu gerilmelerin sebep olduu arplma ve ekil bozukluklar kaynak kalitesini olumsuz etkiler. Kaynakl yapnn bu tr olumsuz zelliklerden arndrlarak kendisinden beklenen nitelikleri karlayabilecek kapasiteye getirilmesi gerekmektedir. Bu sebeple yrtlen faaliyetler genel olarak balkta toplanr: 1. Isl ilemler. 2. Gerilme giderme ilemleri. 3. ekil bozukluklarnn giderilmesi. Aadaki alt blmlerde kaynak sonras gerekli grld takdirde yrtlen ilemler incelenmitir.
3.2.3.1 Isl ilemler

Kaynakla ilgili sl ilemler, kaynak ncesi, kaynak esnasnda ve kaynak sonras olmak zere 3 gruba ayrlr. ekil 3.9 da kaynakla ilgili sl ilemler grlmektedir.

44

ekil 3.9 Kaynakla ilgili sl ilemler [7].

Normalde gerilme giderme veya normalizasyon sl ilemi, kaynaktan nce kaynaa uygun malzeme zelliklerinin salanmas iin yaplr. Kaynak sonras yaplan herhangi bir sl ilem ise sadece i paras boyutlar, ekilleri ve maliyet artyla snrlanr. zellikle yksek mukavemetli ince taneli elikler ve rnein belirli saldrgan ortamlara kar korozyon direnci gibi zel kalite beklenen yksek alaml malzemelerde kaynak sonras sl ilem uygulamas byk neme sahiptir. ekil 3.10 da verilen zaman-scaklk-dnm diyagram kaynak yaparken kullanlan farkl sl ilemlerin etkilerini gstermektedir.

45

ekil 3.10 Farkl kaynak koullarnda zaman-scaklk-dnm diyagram [7]. ekil 3.10 da; (1) numaral souma erisi, n tavlamasz kayna, (2) numaral souma erisi

380 C de ve bu scaklkta bekleme olmakszn yaplan n tavlamal bir kayna, (3) nolu souma erisi de, yine 380 C de ve yaklak 10 dk. bu scaklkta beklemek suretiyle yaplan n tavlamal kayna temsil etmektedir. TA , bekleme scakln, th , bekleme sresini ve Ms de martenzit oluumu balang scakln gstermektedir. En hzl souma, n tavlama olmakszn yaplan kaynak sonucu oluur, esas olarak martenzit olan yap ok az miktarda beynit ierir (1 nolu eri). Kaynak ncesi bekleme sresi olmakszn yaplan basit bir n tavlama souma hzn 2 nolu erideki gibi azaltr. Oluan martenzitin azalmasna bal olarak sertlik de azalr. Eer malzeme kaynak esnasnda, martenzit oluum scaklnn zerinde bir scaklkta bir sre tutulursa (3 nolu eri), martenzit oluumu tamamen nlenmi olur [7].
ekil 3.11 de, basit n tavlama ile yaplan kaynak esnasndaki scaklk-zaman erisi

grlmektedir.

46

ekil 3.11 Basit n tavlama ile yaplan kaynak [7].

TV TA1 tV

: n tavlama scakl : alma scakl : n tavlama zaman

tS tA

: Kaynak zaman : Oda scaklna souma zaman

tS kaynak zaman ierisinde, alma scakl TA1 de bir d meydana gelir. Daha sonra havada souma periyodu balar ve souma hznn dk tutulabilmesi iin s yaltm malzemeleri ile kaplama yaplabilir.
ekil 3.12 de ise kaynak sonras scak tutma uygulamasndaki scaklk-zaman diyagram

grlmektedir. Bu ekilde kullanlan simgeler aada aklanmtr. TV TA1 TN tV : n tavlama scakl : alma scakl : Son tavlama scakl : n tavlama zaman tS tA tN tR : Kaynak zaman : Oda scaklna souma zaman : Son tavlama zaman : Bekleme zaman

47

ekil 3.12 n ve son tavlamal kaynak [7].

Bu tr bir uygulama, oksi-asetilen torcu ile blgesel stma yaplarak kolayca baarlabilir. Bu yolla baz eliklerin tokluk zellikleri nemli lde gelitirilebilir. ekil 3.12 de alttaki izim ise kaynak ncesi ve sonras s uygulamasnn bir arada yapln gstermektedir. Bu
ekilde bir uygulama; alma scaklndan direkt olarak souduklarnda kaynak ncesi basit

tavlamaya ramen yksek sertleme ve atlama riski giderilemeyen eliklerde kullanlr. Bu hassasiyete sahip malzemeler, kaynaktan sonra ara verilmeksizin 600 C - 700 C arasndaki bir scaklkla stmaya tabi tutulurlar. Bylece martenzit oluumu nlenmi ve kaynak sonras kalnt gerilmeler e zamanl olarak giderilmi olur [7].
ekil 3.13 de ok pasolu kaynakta scaklk dalm grlmektedir. Bu ekilde;

TV TS tV tS

: n tavlama scakl : Malzemenin ergime scakl : n tavlama zaman : Kaynak zaman

tA : Oda scaklna souma zaman A3 : st dnm scakl MS : Martenzit dnm balang scakl

48

ekil 3.13 ok pasolu kaynakta scakln zamana bal deiimi [7].

Srekli eri, ilk pasoda ITAB daki bir noktann scaklnn zamana gre deiimini gstermektedir. Kk paso n stma uygulanmadan yaplmtr. Sonraki pasolar belirli bir scaklk deerinin altna souma olmasna frsat verilmeden ekilmitir. Sonu olarak alma scakl, artan paso says ile doru orantl olarak artmtr. kinci paso martenzit oluum scaklnn zerindeki bir scaklkta n stma etkisi altnda yaplmtr. parasnda absorbe edilen s, kaynan st pasolar zerinde n s etkisi yaratmtr. Kk paso da zerindeki pasolarn tavlama etkisiyle sl ileme maruz kalmtr. Son pasonun kaynanda, n tavlama scakl kritik souma hznn almayaca kadar yksek bir seviyeye ulamtr. ok pasolu kaynan en nemli faydas her pasonun ITAB nn yeniden kristallemesine scaklnn zerine stlmas ve kristalleme etkilerinin giderilmesidir. Bylece, kaba taneli blgenin ve bunun getirdii istenmeyen zelliklerin sadece son pasonun ITAB nda kalmas salanm olur.
3.2.3.2 Gerilme giderme iin mekanik yntemler

Kaynak sonras kalnt gerilmeler, sl ilem ihtiyac olmakszn mekanik uygulamalar ile azaltlabilir. Mekanik yntemler kaynakl birlemenin metalurjik mikroyapsn yenilemez ancak bunun yerine mevcut kalnt gerilmeler ve uygulanan gerilmeler ile blgesel akmaya sebep olma prensibine dayanr [10].

49 Gerilme giderme amacyla uygulanan mekanik yntemler gruba ayrlr. 1. Ar ykleme teknikleri 2. Titreim teknikleri 3. Parack pskrtme teknii
3.2.3.2.1 Ar ykleme teknikleri

Ar ykleme teknikleri, hidrostatik test veya basn testi vastasyla oluturulan kalc akma gerilmeleri kullanlarak kalnt gerilmelerin giderilmesini ierir. Bu teknikler, d basn tarafndan oluturulan yklemeyi mevcut kalnt gerilmeler ile birletirir. Akma gerilmesi zerindeki bir tekil ar ykleme, kalnt gerilmelerde bir azalmaya sebep olur. Ar ykleme teknii mevcut hatalar zerinde basma gerilemeleri oluturur ve gevrek krlmaya kar da olumlu bir etkisi vardr. Basn artarken d ykler blgesel plastik deformasyona sebep olan mevcut kalnt gerilmelere eklenir. Basn kaldrldnda, elastik alkoyma, n gerilmede faydal bir rol oynayan kalnt gerilmeler retir [10].
3.2.3.2.2 Titreim teknikleri

Gerilme giderme iin kullanlan titreim teknikleri, kaynakl yapda uygun kuvvet oluturucular kullanlarak, uygulanan yzeyde elastik gerinimlere sebep olan bir yada daha fazla rezonans yada rezonans alt durum oluturulmasndan ibarettir. Titreim kullanlarak uygulanan gerilme giderme tekniklerinin baars, dengeli bir gerilme halinin kalnt gerilmelerin azaltlmasndan ok daha nemli olduu; yapnn tipi, boyutlar ve karmaklna baldr. Eer yapnn lleri ve karmakl msait ise bu tekniin allagelmi sl uygulamalardan avantaj daha ucuz ve daha etkili olabilmesidir [10]. Titreim teknikleri ile gerilme gidermenin dezavantajlar ise unlardr: Sertlemi ITAB da yumuama meydana gelmez. Gevrek krlmann ciddi bir risk olduu yerlerde tavsiye edilmez. Mekanik bir yntem olduundan faydal metalurjik deiimler oluturmaz. Hidrostatik test gibi ar ykleme tekniklerinin tesinde herhangi bir avantaj salamaz.

50
3.2.3.2.3 Parack pskrtme teknii

Parack pskrtme teknii, yorulma, gerilmeli korozyon atlamas ve dier hata trlerinin oluma potansiyelini azaltmak iin kullanlan bir souk yzey uygulamasdr. Pskrtme, parack olarak adlandrlan kresel ekilli malzemenin yksek hzla gnderildii parann yzey tabakasnda kalc basma gerilmeleri oluturulmas esasna dayanr. Basma gerilmeleri etkisi altndaki blgelerde atlak balangc yada hata oluumu meydana gelmez. Saysz tipte hata, paralarn yzeyinde baladndan parack pskrtme yoluyla basma gerilmeleri oluturulmas parann mrn olduka arttrabilir [10].
3.2.3.3 ekil bozukluklarnn giderilmesi

Kaynakta gerek tasarm aamasnda ilgili tedbirleri alarak, gerekse uygun imalat prosedrleri kullanlarak arplma oluumunu nlemek iin her trl gayret sarfedilmelidir. malat aamasnda arplma oluumunu nlemek her zaman mmkn olmayabilir. Byle durumlarda, doru seilmi dzeltici metotlar kullanlabilir. Olumu ekil deiimlerinin giderilmesi hafife alnmamaldr, nk bu tr dzeltmeler hem pahaldr hem de paraya zarar vermeden yaplabilmesi iin tecrbe gerektirir [23].
ekil deiimlerinin giderilmesinde genellikle mekanik ve termik yntemler kullanlr. 3.2.3.3.1 Mekanik yntemler

Kullanlan mekanik yntemler balca iki adettir. ekileme ve presle dzeltme. ekileme yzeyde hasar oluumuna ve sertlemeye sebep olabilir. Eilme yada asal arplma durumunda, parann btn preste, ekilemenin dezavantajlar olmakszn dzeltilebilir. Para ve pres basma ular arasna kaplama (koruyucu) malzemesi yerletirilir. Presleme ynteminde; paraya verilen deformasyon ona almas gereken ekli kazandracak miktardan fazladr. Bunun sebebi geri yaylanma olaydr. Presleme ynteminde, bu geri yaylanmadan sonra paray olmas gereken boyutlarna ulatrabilecek deformasyonun paraya verilmesi esastr. ekil 3.14 de T eklindeki balantda oluan eilmenin giderilmesi grlmektedir.

51

ekil 3.14 T eklindeki balantda oluan eilmenin presleme ile giderilmesi [23].

Uzun paralarda distorsiyon, artmsal presleme prosesleriyle kademe kademe giderilir; bu presleme proseslerinin her biri ksa uzunluklara etki etmektedir. Artmsal nokta ykleme sadece hemen hemen dz bir yzey oluturur. Dz bir eleman oluturabilmede yada dzgn bir eim elde etmede bu teknii kullanmak daha iyi sonular verir. Mekanik uygulamalarda aadaki hususlara dikkat edilmelidir: Geri yaylanmann paray doru ekline getirmesi iin gerekli olandan fazla dzeltme salayan kaplama paralarnn kullanlmas Parann presleme esnasnda istenmeyen ekilde eilip bklmesini nlemek iin yeterli derecede desteklendiinin kontrol edilmesi Bir eim yada dzgn bir eleman oluturmak iin ekillendirici yada merdane kullanlmas Gvenlii salanmam paralar presten salabilir; bu sebeple para pres enelerine cvata ile balanmal, hata oluumunu nlemek iin yeterli kalnlkta metal kullanlmal, alan personel tehlikeli alan dnda tutulmaldr [23].
3.2.3.3.2 Termal yntemler

Termal tekniklerin altnda yatan temel prensip; souma esnasnda bileenin kendini ekerek olmas gereken eklini almasna yardmc olacak, uygun nitelikte, blgesel gerilmeler oluturmaktr.

ekil 3.15 Distorsiyonun giderilmesi iin blgesel stma [23].

52 Bu oluum malzemenin; scakken plastik ekil deitirmenin gerekleebilecei bir scakla kadar stlmas ve dk akma mukavemetli blgenin, kendisinden daha souk ve daha yksek akma mukavemetli blgeye doru genlemeye almas ile salanr. Oda scaklna souma esnasnda stlm blge, stlmadan nceki kk ekline dnmek amacyla kendisini eker. Bu ekme sonucu oluan gerilmeler malzemeyi olmas gereken ekline kavuturur. Blgesel stma bu mantkla dnldnde greceli olarak basit olmasna ramen kaynak distorsiyonlarnn dzeltilmesinde etkili bir yntemdir. Kaynakta kendini ekmenin derecesi; stlan blgelerin boyutu, adedi, yerleimi ve scakl tarafndan belirlenir. Et kalnl ve para boyutlar snan blgeyi belirler. Isnan blgelerin says ve yerleimi byk lde deneyimle ilgili bir husustur. ou kez, sregelen konstrksiyonlar dnda bir imalat yaplaca zaman kendini ekmenin derecesini tespit etmek amacyla bir takm testler yaplmas gerekir. Termal dzeltme teknikleri kullanlmasndaki sakncalar, kendini ekme blgesinin dndaki blgelerin snmas veya yksek scakla stma sebebiyle metalurjik deiimlerin ortaya kmasdr. Genel bir kural olarak, eliklerdeki distorsiyonlarn dzeltilmesinde stlan blge scakl, yaklak olarak 600 C - 650 C (mat krmz scaklk) ile snrlandrlmaldr. Istma esnasnda bir sreksizlik yada s kayb yaanmas durumunda operatr metalin soumasn beklemeli ve stmaya yeniden balamaldr [23]. Termal yntemle distorsiyon dzeltilmesinde en iyi sonular elde etmek iin aadaki uygulamalar gerekletirilmelidir: Levha malzemelerdeki bombelemeyi gidermek iin noktasal stma uygulanmaldr.

ekil 3.16 Bombelemenin dzeltilmesi iin noktasal stma [23].

nce panellerin noktasal stlmas dnda, kama ekilli stma teknii kullanlmaldr.

53

ekil 3.17 Plakann dzletirilmesinde kama ekilli stma uygulanmas [23].

Plakalardaki asal distorsiyonlarn giderilmesinde izgisel stma kullanlmaldr.

ekil 3.18 Ke kaynandaki asal distorsiyonun giderilmesinde izgisel stma uygulanmas [23].

Istma alan parann daha fazla arplmasn engellemek amacyla snrlandrlmaldr. eliklerde metalurjik deiimlerden kanmak iin scaklk 600C - 650C (mat krmz scaklk) snrlandrlmaldr.

Kama ekilli stmada, stma kamann tabanndan tepesine doru yaplmal, levha kalnlnn tamamna nfuz etmesi salanmal ve belirli bir scaklk deeri korunmaldr.

3.3 Kaynak Emniyeti

Eer kullanlan malzeme ile konstrksiyonun gerektirdii zelliklere karlk veren, geerli bir kaynakl bileen elde ediliyorsa kaynak emniyeti salanmtr. Kaynak emniyeti; konstrksiyondan ve bileenin sonraki kullanmlar esnasnda ortaya kacak gerilmelerden etkilenir. Bileenin maruz kalaca gerilmenin tipi ve miktar nemlidir. Yksek gerilme yklenme kapasitesine sahip bir malzeme, kaynak hatalar oluturulmakszn kontroll bir

54
ekilde kaynak edildiinde, uygun olmayan bir konstrksiyon bile uzun bir alma mrn

gerekletirebilir [6].
3.3.1 Tasarm

Kaynakl bir birletirme, birletirilen paralar ve mevcut yap arasndaki gerilme aktarmn salamaya hizmet eder. Farkl noktalara etkiyen kuvvetler ve ykler, kaynak blgesinden geerek farkl alanlara tanr. Kaynakl balantnn ykleme ve alma koullar, onun tasarmn etkiler. Kaynakl balantlar ncelikli olarak almak zorunda olduklar koullarn gerektirdii mukavemet ve emniyeti karlayacak ekilde tasarlanr. Tasarm yaplrken, alma aamasnda uygulanacak ekme, kayma, eilme veya burulma gibi gerilmeler gz nnde bulundurulmak zorundadr. Yklemenin statik yada dinamik oluu ve ayrca yorulma da dnlyorsa farkl tasarmlar gerekebilir. Balantlar; gerilme ylmalar oluturmayacak yada azaltacak ve bir optimum gerilme aktarm elde edilecek ekilde tasarlanmaldr. Erozyon yada korozyona maruz kalacak balantlar, dzensizlik, yark, atlak ve balanty bu tr etkilere kar hassaslatracak blgeler iermeyecek ekilde yaplmaldr. Yukardakilere ilaveten, balantlar, yapm aamasnda ekonomik ve ulalabilir olacak
ekilde detaylandrlmaldr. Tasarmda gz nne alnacak faktrler; distorsiyonun ve

kendini ekme atlamasnn kontrol, iyi bir iiliin kolaylatrlmas ve kusursuz kaynaklar yaplmasnda byk neme sahiptir. Yapm aamasndaki ulalabilirlik sadece maliyetlerin drlmesini salamaz, ayn zamanda daha iyi iilik, hatalarn azalmasn, distorsiyon ve kalnt gerilmelerin kontroln de salar. Bir kaynan mukavemeti iin en nemli kriter birleme nfuziyeti derecesidir. Tasarm yaplrken, istenen derecede birleme nfuziyeti ile sonulanan birleme tasarm seilmelidir. Mukavemetin yan sra ekonomiklik de tasarmda nem arz eden bir dier parametredir. Buna gre ideal kaynakl balant, maruz kald yk tatmin edici bir emniyet pay ile tarken hala minimum maliyetle imal edilebilendir. Genellikle, belirlenen birletirme ve kaynak tipleri, gereksiz maliyetten kanmak iin en az miktarda dolgu malzemesi gerektirmelidir. Birletirme; kaynak boyutunu, daha fazla miktarda kaynak metali gerektiren daha kaln elemannkine eleyerek daha mukavemetli yaplamaz (ekil 3.19), (Nippes, 1983).

ekil 3.19 Kaynak boyutunun tespit edilmesi (Nippes, 1983).

55 Bir kaynan tasarmndaki nemli bir faktrde kaynak edilecek paralara ulalabilmesidir. Kaynak kayna yaparken elektrotu hareket ettirebilmek iin bir bolua ihtiya duyar. ekil 3.20 yaplmas genellikle zor olan balant yerleim rneklerini gstermektedir.

ekil 3.20 Tasarmn ulalabilirlik zerindeki etkisi (Nippes, 1983).

56 Tm bu saylan hususlar gz nne alndnda, kaynakl balantlarn tasarmnda dikkat edilmesi gereken noktalar aadaki gibi sralayabiliriz: 1- Kuvvet izgileri kaynak dikii iinde yn deitirmemelidir. rnein aln kayna yerine bindirme kayna kullanlrsa, kayma gerilmesi oluacandan diki kesiti fazla zorlanr ve tama kapasitesi der. (ekil 3.21, ekil 3.22, ekil 3.23). ekil 3.23 de kaynak dikiinin kuvvet tama durumlar gsterilmitir.

ekil 3.21 Bindirme kaynann dayanm zerindeki olumsuz etkisi (Crgl, 2001).

ekil 3.22 Kaynak dikii, kuvvetin yn deitirme blgesinde olmamaldr (Crgl, 2001).

57

ekil 3.23 Kaynak dikilerinin yk tama kapasiteleri (Crgl, 2001).

2- Kaynak dikilerinde kuvvet ak izgilerinin dzgn olmasna dikkat edilmelidir. Buna gre aln kayna (ekil 3.24, a) bindirme kaynana (ekil 3.24, a ve b), ke kaynanda oyuk ke dikii (ekil 3.25, c) dz ke dikiine (ekil 3.25, b) ve bu da bombeli ke dikiine (ekil 3.25, a) tercih edilmelidir.

ekil 3.24 Kaynak dikii iindeki kuvvet ak izgileri (Crgl, 2001).

ekil 3.25 Kuvvet ak izgilerinin kaynak dikiindeki dalm (Crgl, 2001).

58

3- Birbirinden farkl kalnlktaki iki parann aln kaynanda, kaln olan para kaynak dikiine doru kk bir eimle inceltilerek, kaynak blgesinde kalnlk deiiminin kademe
eklinde keskin olmamas salanmaldr (ekil 3.26, a ve b) veya ince olan parann her iki

taraf kaynak edilmelidir (ekil 3.26, c). Kaynak blgesinde ani kalnlk deiimi, mukavemet bakmndan sakncal olup entik etkisini arttrr. zellikle dinamik yk etkisinde bu durum daha byk neme sahiptir. Farkl kalnlktaki saclarn aln kaynanda; kaln sac, ince sac kalnlna kadar ilenerek, balantnn dinamik yk tama yetenei arttrlr. nceltilmi ksmn uzunluu, ince sac para kalnlnn katndan az olmamaldr.

ekil 3.26 Farkl kalnlktaki malzemelerin kayna (Crgl, 2001).

4- Kaynak dikiinin kk ksmnda olduka byk ekme gerilmesi ylmalar meydana gelmektedir (ekil 3.27, a ve b) . Bu nedenle eilme etkisindeki paralarda kaynak dikii kk ekme gerilmesi etkisinde kalmamaldr. nk kaynak kk kaynan kalitesi ynnden en zayf blgedir ve bu yzden ekmeye kar ok hassastr. Bu blgeler genellikle basma etkisinde kalacak ekilde zorlanmaldr (ekil 3.28). ekil 3.28 deki a,b ve c uygun olmayan; d,e,f ve g uygun kaynak dikileridir.

ekil 3.27 Kaynak diki kk ekme etkisinde kalmamaldr (Crgl, 2001).

59

ekil 3.28 Kaynak diki kkleri ekmeye kar hassastr (Crgl, 2001).

5- Kaynak ilemi srasnda paralarn maruz kald farkl scaklklar nedeni ile diki blgesinde sl gerilmeler oluur. Bu gerilmeler ise kaynak edilen paralarda ekil deitirme ve arplmalara sebep olur. Bunu nlemek iin: a) Kaynak dikileri az ve basit olmaldr. Bu amala kaynak edilecek paralar ekil bakmndan basit (levha, silindir, profil vb.) ve yeteri kadar byk olmaldr. b) Kaln ve ksa kaynak dikileri yerine, ince ve uzun dikiler tercih edilmelidir. c) Nispeten byk paralar kaynak ileminden sonra gerilme giderme tavlamasna tabi tutulmaldr. 6- letme annda gelecek kuvvetlerin oluturaca gerilmeleri doru deerlendirip, tasarmda kaynak dikiinin yeri, gerilmelerin sfr veya ok az olduu blgeler olacak ekilde seilmelidir (ekil 3.29). Kaynak dikii hatal bir ekilde gerilmelerin en ok olduu blgeye yaplacak olursa, kaynan sebep olabilecei entik ve i gerilmeler nedeniyle gerekte karlalacak gerilmeler, hesaplanandan ok daha byk olacak ve emniyet snr alabilecektir. ekil 3.29, b veya c tercih edilmelidir.

ekil 3.29 Kaynak dikiinin yeri uygun seilmelidir (Crgl, 2001).

60 7- entik etkisi bakmndan yan ke kayna (ekil 3.30, a), aln ke kaynandan (ekil 3.30, b) daha uygundur.

ekil 3.30 Kaynakta entik etkisi (Crgl, 2001).

8- Mukavemetin drlmemesi iin dm noktalarndan kanlmaldr. ekil 3.31 deki ke birletirme ile ekil 3.32 deki kazan konstrksiyonu buna rnek gsterilebilir.

ekil 3.31 Kaynakta dm noktasndan kanlmaldr (Crgl, 2001).

ekil 3.32 Dm noktalar mukavemeti olumsuz etkiler (Crgl, 2001).

61 9- Kuvvet tayan dikilerin kalnl en az 4 mm olmaldr. Ayrca aln ke kaynanda kuvvet iftinin oluturduu momentin etkisini azaltmak iin kaynak dikilerinin aras 4s uzunluundan daha byk olmaldr (ekil 3.33).

ekil 3.33 Kaynak diki boyutlar arasndaki iliki (Crgl, 2001).

10- Kapal ve ii bo kesitler elde etmek iin ekil 3.34 deki rneklerden yararlanlabilir. ksmndan kaynak yaplamayan kk ii bo kesitler iin (a) rneindeki gibi yalnz d ke dikileri kullanlabilir. Daha byk kesitler iin (b) deki gibi kaynak yapma veya (c) deki gibi nceden yardmc para kaynak edilmesi daha uygundur. Ayrca ii bo kesitler iin (d) deki gibi profil paralardan yararlanlabilir. nce cidarl ii bo kesitler iin ise (e) deki yntem seilmelidir.

ekil 3.34 Kapal kesitlerin kaynak zellikleri (Crgl, 2001).

11- Silindirik basnl kaplarda taban ksmlarnn kaynanda dz sac malzemeler kullanlmamaldr. nk eilme etkisi yaparak dikii patlatr. ekil 3.35 de eitli kaynak tasarmlar iin dikilerin emniyetli basn deerleri N/mm2 olarak verilmitir.

62

ekil 3.35 Silindirik basnl kaplarn N/mm2 cinsinden emniyetli basn deeri (Crgl, 2001).

12- Kaynak dikii ilenecek yzeylere konmamaldr. Aksi halde hem iilik artar hem de kaynakl ksmn ilenmesinde glk ekilir (ekil 3.36).

ekil 3.36 lenecek yzeylerde kaynak dikii olmamaldr (Crgl, 2001).

13- Kaynak srasnda meydana gelen farkl souma ve ekmelerin oluturduu bzlme gerilmeleri ve ekil deitirmeler iin nlemler alnmaldr. a) ke dikileri olanaklar erevesinde ift diki olarak yaplmaldr (ekil 3.37).

63

ekil 3.37 ke dikiler ift yaplmaldr (Crgl, 2001).

b) nce levhalar kaynak sonras oluan gerilmelerden dolay da doru bombe yaparlar. Bu nedenle ince levhalar yerine kaln levhalar kullanlmaldr (ekil 3.38).

ekil 3.38 nce levha yerine kaln levha tercih edilmelidir (Crgl, 2001).

c) lenmi paralarn st ste kaynak edilmesinde yzeyler arasnda gaz skmasn nlemek iin delik almaldr (ekil 3.39).

ekil 3.39 Delik alarak gaz skmas nlenmelidir (Crgl, 2001).

64 14- Kaynak dikileri ekillendirilen elemann en ok zorlanan blgelerine konulmamaldr. Ancak zorunluluk halinde mukavemet kurallarna uygun nlemler alnmaldr. ekil 3.40, a daki tasarm zayf, ekil 3.40, b deki ise daha uygun zmdr.

ekil 3.40 Kaynak dikii az zorlanan yerlere konmaldr (Crgl, 2001).

15- Eimli birletirmelerde kaynak azndan dolay keskin ke olumasna meydan verilmemelidir. s16 mm iin keskin ke kullanlabilir (ekil 3.41).

ekil 3.41 Kaynak az keskin keye neden olmamaldr (Crgl, 2001).

16- Kaynak edilecek ksmlar kolay ulalabilecek ekilde tasarlanmaldr. elik yaplarda zor ulalarak kaynak edilmi dikiler ve 60 den (en az 45 ) kk diki azna sahip balantlar yk tayc olarak kabul edilmezler. zellikle silindirik paralarn dz paralara kaynanda kaynak az as ok kktr. Mmkn olduunca aradaki a dik veya geni a olacak
ekilde uygun tasarm seilmelidir (ekil 3.42).

65

ekil 3.42 Kaynak yaplacak blgeye kolay ulalmaldr (Crgl, 2001).

17- Kaynaktan dolay paralarda ekme olaca dikkate alnarak, birletirilecek paralarn birbirlerine gre konumlarna balangta bir tr n deformasyon verilmeli, ke kaynanda ise a 90 den biraz fazla alnmaldr (ekil 3.43). Bu n deformasyon yeterince deneyim sahibi olmay gerektirir ve retim asndan her zaman mmkn olmayabilir. Aln ve ke kaynanda her bir pasoda eitli kaynak sralar uygulanarak ekmenin en aza indirgenmesi salanabilir. ift ynl ke dikilerinde bir sa, bir sol tarafa kaynak yaplarak 90 lik ann deimesi nlenir (ekil 3.44). ereve, kasnak vb. elemanlarn ekillendirilmesinde kaynak ilemine, kasnak gbeinden balanmal, daha sonra ekil 3.45 de belirtilen sra izlenerek, ember ksm kaynak edilmelidir. Bylece son kaynaa kadar kasnaa genleme veya bzlme serbestlii salanm olur.

ekil 3.43 n deformasyonla kaynak sonras ekilmelerin nlenmesi (Crgl, 2001).

66

ekil 3.44 Kaynakta paso sras (Crgl, 2001).

ekil 3.45 Kasnakta kaynak pasosu sras (Crgl, 2001).

18- ki levha kaynak edilirken gbek iine de diki konabilir (ekil 3.46).

ekil 3.46 Takviyeli kaynak dikii (Crgl, 2001).

19- lenmi delikli yzeylerin eimli birletirmelerinde, ileme yzeyleri birbirine dik olacak halde ekillendirilmelidir. Esasen byle durumlarda deliin tek parada ngrlmesi ve dier paraya yanlardan kaynakla balanmas en uygun zmdr (ekil 3.47).

67

ekil 3.47 Kaynakta ilenecek yzeyler birbirine dik olmaldr (Crgl, 2001).

20- Kaynak dikileri, kolay ulalabilecek yerlere konmaldr. Bu durum, gerek kaynak srasnda iiliin azalmas ve daha kaliteli kaynak yaplmas, gerekse kaynak sonras yaplacak ilemlere kolaylk salamas bakmndan gereklidir. Zorunlu olmadka i ke kayna yaplmamaldr (ekil 3.48).

ekil 3.48 Kaynak dikii kolay ulalacak yerlere konmaldr (Crgl, 2001).

21- Gerektii zaman kaynak yaplacak blgede n ekillendirme yaplmaldr. n

ekillendirme ilemi, montaj kolaylatrmas yannda, iilik ve dier retim masraflarn

arttrr. Bu iki etken birlikte gz nnde tutularak optimum zmn gerektirdii kadar n
ekillendirme yaplmaldr (ekil 3.49).

68

ekil 3.49 n ekillendirme iilik ve maliyeti arttrr (Crgl, 2001).

22- Kaynakl birletirme yaplrken olanaklar erevesinde eitli profiller (prizmatik, silindirik vb. kesitlerde) veya kenar dzeltilmi sac malzeme kullanlmaldr. Bu durumun malzeme masraflarn azaltmas yannda kaynak iiliini arttrd da unutulmamaldr (ekil 3.50).

ekil 3.50 Ucuz malzeme pahal iilik gerektirir (Crgl, 2001).

23- Dinamik gerilmelere maruz i ke dikileri entik etkisini nlemek iin ibkey yaplmaldr. Aksi halde dinamik zorlanmalar sonucu kaynak dikii ksa srede atlayabilir (ekil 3.51).

ekil 3.51 Dinamik zorlanmalar i ke dikiler iin tehlikelidir (Crgl, 2001).

69 24- Flanlarn gvdeye baland tasarmlarda kaynak azlarnn gvde yerine flana almas daha uygundur. Flann gvdeye gre kk ve hafif olmas sonucu retim masraflar der, ayrca n ilem srasnda yaplabilecek yanllklarn neden olaca daha byk zararlar nlenmi olur (ekil 3.52).

ekil 3.52 Kaynak az gvdeye deil flana almaldr (Crgl, 2001).

25- Silindirik paralarn kaynakla birletirilmelerinde dikiler, olanaklar dahilinde para evrilmeden yaplabilmelidir (ekil 3.53).

ekil 3.53 Dairesel paralarn kayna (Crgl, 2001).

26- Sac paralarn ke kaynanda bindirme olmakszn kaynak yapmak ok zor olacandan en az 0.3 s kadar bir bindirme yaplmaldr (ekil 3.54).

ekil 3.54 Ke kaynanda bindirme yapmak zorunludur (Crgl, 2001).

70 27- Sac kenarlarnn ince olmas halinde, bu blgeler kaynak srasnda yanabileceinden, paralarn ekillendirilmesinde bu duruma dikkat edilmelidir. ekil 3.55 deki tasarm bu konuda uygun bir zm rnei oluturmaktadr.

ekil 3.55 Bir sv deposunun kaynakl tasarm (Crgl, 2001). 3.3.2 Zorlama durumu ve eitleri

Kaynak kalitesi byk lde malzemeye, kaynak metoduna ve kaynak personeline baldr. Kaynan amaca uygunluu dnldnde, kaynak kalitesinin konstrksiyonun mukavemeti ile dorudan ilgili olduu ortaya kar. Kaynakl balantlarn mukavemetine etki eden faktrlerin okluu konstrksiyonda nemli zorluklara sebebiyet verir. Balantlarda diki ekilleri nedeniyle entik etkisi, zellikle kaln paralardaki farkl souma hz nedeniyle i gerilmeler meydana gelir. Kaynak dikileri zorlanma ekli bakmndan eilme ve ekmeye kar fazla hassastr. ekme zorlanmalar; entik etkisi altnda daha da tehlikeli bir hal alr. Mukavemet kurallarna gre, kaynak dikii, yap elemannn paras olarak gz nne alnmaldr. Ancak dikilerde meydana gelen gerilmeler mmkn olduunca doru tayin edilerek emniyet gerilmesi ile kyaslanmal ve tehlikeli bir durum olup olmad kontrol edilmelidir. Kaynak dikiinde meydana gelen gerilmeler; kaynan kalitesi, dikiin ekli ve i gerilmeler gibi birok etkene baldr. Ayrca kaynak dikiinin zorlanma ekli (statik, deiken, darbe yk gibi) dikiin srekli mukavemetine etkiyen dier bir faktrdr. Bu nedenle kaynak dikiinin emniyet gerilmesi tayininde bu faktrlerin gz nnde tutulmas gerekmektedir (Crgl, 1997).

71 Yukarda saylan etkenler zayflatma faktr ad verilen bir katsay ile hesaba katlr ve basit bir ekilde; Normal gerilmeler iin;

kem = V em
Kayma gerilmeleri iin;

(3.4)

kem = V em

(3.5)

olarak hesaplanabilir. Burada; em ve em ; kaynak edilen malzemenin emniyet gerilmesidir ve hesaplanmasnda S emniyet katsays 1,5 ila 3 arasnda seilir. Eitliklerdeki V, zayflatma faktrdr. Bu faktr denemeler ve pratikten tecrbelerle tayin edilmi olup zellikle dinamik zorlanmalar iin; V = V1 V2 V3
eklindedir.

(3.6)

Burada, V1, kaynak diki faktr; diki ekline ve zorlanma durumuna bal bir katsaydr. Ancak statik zorlanmalarda btn diki ekilleri iin bu faktr 1 olarak alnr. Dinamik zorlanmalarda bu deer izelge 3.8 den seilir. V2, kaynak kalitesi faktr; kaynan kalitesine bal olarak I. Kalite iin : V2 =1,0 II. Kalite iin : V2 =0,8 III. Kalite iin : V2 =0,5 eklinde verilir. V2, kaynak kalitesi faktrnn seiminde kullanlan kalite gruplarnn belirlenmesinde kaynak kalitesine etki eden faktrler gz nne alnr. Bunlar kabaca; malzeme, hazrlk aamas, kaynak yntemi, kaynak ara malzemesi, personel ve kontrol aamalardr. Buna gre; I. Kalite grubunda; yukarda saylan faktrlerin tamamnn uygunluu salanarak yaplan kaynak dikileri, II. Kalite grubunda; sadece kontrol edilmeyen kaynak dikileri, III. Kalite grubunda ise sadece kaynak tekniine uygun olarak yaplan ve dier artlarn aranmad kaynak dikileri belirtilmektedir (Crgl, 1997).

72 izelge 3.8 Dinamik zorlanmalar iin V1, kaynak diki faktr (Crgl, 1997). V1 Diki cinsi Zorlanma Cinsi ekmeBasma V dikii, diki dibi kaynak edilmemi. Aln dikii V dikii, diki dibi kaynak edilmi. X dikii. 0,5 0,7 0,7 Eilme 0,8 0,85 0,8 Kesme 0,4 0,55 0,55

Tek tarafl dz diki

0,2

0,1

0,2

ki tarafl dz diki

0,35

0,7

0,35

Ke kayna
ki tarafl kk diki

0,4

0,85

0,4

ki tarafl K dikii

0,55

0,8

0,45

Aln ke dikii Yan ke dikii

0,22 0,25

V3, darbe faktr; alma esnasnda iletme artlarndan dolay, makinelerde oluan darbelerin gz nne alnmas durumudur. Darbenin iddetine gre u ekildedir: Ufak ve zayf darbelerde Orta darbelerde Kuvvetli darbelerde ok kuvvetli darbelerde : V3 = 1,0-0,9 : V3 = 0,8-0,7 : V3 = 0,5 : V3 = 0,3

73 Kaynak dikiinin bileik gerilmeye maruz kalmas halinde, edeer gerilme;

maks =

1 2 2 k + k + 4 k kem 2

(3.7)

olmaldr. Buna ek olarak; k kem artnn da tek bana gereklenmesi gerekir.

3.4 Kaynak Personelinin Eitimi

Kaynak kalitesi kavram gz nne alndnda, kaynakla ilgili olarak alan personelin kalifikasyonu da kaliteyi etkileyen bir faktr olarak ortaya kmaktadr. Kalitenin oluturulmas ve arttrlmas phesiz ki, kaynak personelinin teknik yeterliliine baldr. Kaynakdan kaynak muayene operatrne kadar tm personelin, bilgi, beceri, tecrbe ve ilgili sertifikasyona sahip olmas kalitenin korunmasnda ve arttrlmasnda esastr. Teknolojik gelimeler, globalleen ekonomi ve ortak pazar oluumlar neticesinde kaynak personelin yetkinlii, bireysel yetkinlikten karak ulusal ve uluslar aras standartlara tabi olmutur. Bu adan konuya bakldnda geni apta hizmet ve eitim kayna olarak iki kurulu n plana kmaktadr. Bunlar; EWF (European Federation for Welding, Joining and Cutting) yani Avrupa Kaynak Federasyonu ve IIW (International Institute for Welding) Uluslararas Kaynak Enstits dr (Jessop, 2005). Seksenli yllarn sonunda, EWF, kaynak alannda uyum salanm bir artlar serisinin Avrupa pazarnn desteklenmesinde deerli bir alma olacann farkna varmtr. Kaynak personeli daha mobil olurken lke dndaki ulusal kaynak artlarnn tannmas iin herhangi bir mekanizma bulunmamaktayd. Bu sebeple EWF, kaynak personelinin eitimi, snavlar ve kalifiye edilmesi amacyla klavuzlar gelitirmek iin almaya balamtr. Yaklak 2000 ylnda, EWF bir takm klavuzlar baaryla oluturduktan sonra, EWF ve IIW ayr olan yetkinlik emalarn IAB (International Authorisation Board) Uluslararas Uygunluk Heyeti nde birletirdi. 2004 yl sonu itibar ile bu klavuzlarn says 18 e ykselmi durumdadr, izelge 3.9. Bunlardan bazlar EWF ve IIW nn ortak klavuzu, bazlar ise sadece EWF nundur. izelge 3.9 EWF/IIW klavuzlar (Jessop, 2005). Doc. IAB-002-2000/EWF-409 1. Rev. Doc. IAB-003-2000/EWF-410 1. Rev. Doc. IAB-004-2000/EWF-411 1. Rev. Doc. IAB-005-2001/EWF-451 Uluslararas/Avrupa Kaynak Mhendisi Uluslararas/Avrupa Kaynak Tekn. Uzman Uluslararas/Avrupa Kaynak Uzman Uluslararas/Avrupa Kaynak Pratisyeni

74 Doc. IAB-041-2001/EWF-450 Doc. IAB-089-02/EWF-452-467-480-481 Doc. EWF-525-01 Doc. EWF-570-01 Doc. EWF-591-01 Doc. EWF-459-01 Doc. EWF-507-01 Doc. EWF-517-01 Doc. EWF-516-01 Doc. EWF-515-01 Doc. EWF-530-01 Doc. EWF-544-01 Doc. EWF-623-01 Doc. EWF-494-01 Uluslararas/Avrupa Kaynak Muay. Pers. Uluslararas Kaynak Diren Kay. iin Avrupa Kaynak Uzman Avrupa Sualt Elk. Ark. Kaynaks Avrupa Termal Pskrtme Pratisyeni Avrupa Termal Pskrtme Uzman Avrupa Termal Pskrtme alan Avrupa Adhezif Mhendisi Avrupa Adhezif Uzman Avrupa Adhezif Birletiricisi Robot Kayna Kursu Glendirme ub. Kayna Kursu NDT Pers. iin Kaynak Kusurlar Kursu Lazer Kayna Kursu

Her balk, katlmclarn 3 aamal bir sreci takip etmesini gerektirir: a) Kursa katlm artnn (yeterliliinin) salanmas. (rnein, Uluslararas/Avrupa Kaynak Mhendislii nde bu art bir mhendislik derecesine sahip olmaktr.) b) Kurs eitiminin tamamlanmas (rnein, Uluslararas/Avrupa Kaynak Mhendislii nde kurs 444 saatliktir ve kaynak yntemleri, malzemeler, dizayn ve imalat ierir). Baz kurslarda ise uzaktan eitim opsiyonlar vardr. Uluslararas/Avrupa Kaynak Mhendislii Kurs erii
1. Kaynak/Birletirme Yntem ve Ekipmanlar : Ark esasl ve ark esasl olmayan kaynak

yntemleri, g kaynaklar, yzey durumu, mekanizasyon ve otomasyon, uygulama.

2. Malzemeler ve zellikleri : elikler (tm eitleri), dier metalik malzemeler, kaynak

edilebilirlik ve atlama, korozyon, anma, metalografi.

3. Tasarm ve Konstrksiyon : Malzemelerin mukavemeti, statik ve dinamik davran,

kaynak dizayn, krlma mekanii.

4. malat ve Uygulama : Kalite gvencesi, kalite kontrol, distorsiyon, salk ve emniyet,

tahribatsz testler, ekonomi, tamir kaynaklar, amaca uygunluk (Gner, 2002).

75 c) Snavlarn baaryla tamamlanmas (rnein, Uluslararas/Avrupa Kaynak Mhendislii nde bu art tm konular kapsayan 8 saat yazl ve 1 saat szl snavdr.) Alternatif dier bir yol ise tamamlanm olmas gereken eitimden nceki art olmakszn 2. basaman ksmen yada tamamen yerini ald bir yoldur. Bu yol, ii yerinde renmi olan tecrbeli katlmclara fayda salar. Bu seenek, bu kiilerin edindikleri bilgileri kullanmalarn ve bylece renim modllerinden uygun bir ekilde muaf olmalarn salar. Uluslararas Uygunluk Heyeti (IAB) nin kalifikasyonlar ulusal bazda, her lke iin Yetkili Ulusal Oluumlar tarafndan ynetilir. Yetkili ulusal oluumlar ncelikle kurslarn ynetilmesi iin Onaylanm Eitim Kurumlar n tayin ederler. Yetkili ulusal oluumlar, kalifikasyon sisteminin tamamlanmas iin gerekli olan kat ve nemli kurallarn temin edilmesi asndan uluslararas uygunluk heyeti tarafndan kontrol edilir. Bu durum, eitim ve yeterlilik standartlarnn lkelere bal olmakszn niform olduu konusunda endstriyel bir gven ortam oluturur (Jessop, 2005).
3.5 Kaynak Hatalar ve Muayene lemleri 3.5.1 Kaynak hatalar

Kaynak hatalar, dikilerin zayf ve sreksiz bir hal almalarna sebep olarak kullanm srasnda hasar oluumuna ve hatta servis d kalmalarna yol aabilecek oluumlardr. Kaynak hatalar temel grupta snflandrlabilir:
3.5.1.1 Boyutsal tutarszlklar stenen kalitede kaynaklarn yaplmas dier faktrler arasnda, belirlenmi llerin

salanmas, biten kaynan ebat ve eklinin veya konstrksiyonun tamamlanm llerinin tanmlanan llere uyup uymadna baldr. Bu durumun temini iin gerekli koullardan herhangi bir ekildeki sapma; eer kalite dzeyinden feragat edilmiyorsa kaynan son kabulnden nce dzeltilmesi gereken bir hata olarak saylabilir (AWS, 1969). arplma Yanl balant hazrl Eksenden kaklk Uygun olmayan kaynak boyutu Uygun olmayan kaynak profili

Yukarda sralanm olan boyutsal tutarszlklar ile ilgili birka ekil aada sunulmutur.

76

ekil 3.56 Ayn ve farkl et kalnlklarnda eksenden kaklk (AWS, 1969).

ekil 3.57 Ke kayna profili (AWS, 1969).

ok pasolu bir kaynakta her pasonun profili, bir sonraki paso zerinde kolaylk yada zorluk yaanmasna sebep olabilecek bir takm etkilere sahiptir. ekil 3.57 deki deikenlerin limitlerini genellikle yntem artnameleri yada EN 25817 eliklerde Ark Kaynakl Birletirmeler-Kusurlar in Kalite Seviyeleri Klavuzu gibi kalite standartlar belirler. Bu limitler gvenilir bir kaynan yaplabilmesi iin dikkatli bir ekilde kontrol edilmelidir.

77

ekil 3.58 Aln kayna profili (AWS, 1969). 3.5.1.2 Yapsal sreksizlikler

Sreksizlikler, kaynan arzu edilen fiziksel yapsndaki kesintilerdir. Sreksizlik, kaynan amaca uygunluu iin tehlike arz ediyorsa hatadr ve dzeltilmesi gerekir. Bir kaynak sreksizliinin nemi, kaynakl konstrksiyonun amaca uygunluu balamnda dnlmelidir. Amaca uygunluk, kalite, gvenilirlik ve ekonomiklik arasnda denge arayan bir kaynak deerlendirme konseptidir. Amaca uygunluk bir sabit olmayp, gz nne alnan malzeme zellikleri kadar, belirli bir kaynakl yapnn servis gerekliliklerine bal olarak deiir. Kaynaktaki sreksizliin yeri net bir ekilde tespit edilip, sreksizlik tanmlanp lldnde; yerleiminin, etkileiminin belirlenmesi ve yapsal neminin sorgulanmasnda kaynak kabul standartlar kullanlr. Bu standartlar kullanlarak yaplan mhendislik deerlendirmesi, yapdaki kaynak gvenilirliini riske sokmayan, kabul edilebilir, zararsz sreksizlikleri tespit etmek iin yaplr. Zararsz sreksizliklerin gereksiz tamirlerinden kanarak kaynakl yapnn maliyetinin azaltlmas, mhendislik deerlendirmesini gerekli klan ana sebeplerden biridir (Metals Handbook, 1983). Kaynakl birletirmelerde genel olarak gzlemlenen sreksizlikler unlardr; Yanma oluu Cruf inklzyonu Gzeneklilik Souk yapma (overlap) Tungsten inklzyonu

78 Kendini ekme boluu Oksit inklzyonu Ergime eksiklii Nfuziyet noksanl Lameler yrtlma Srant Ark sramas Dolgu eksiklii atlaklar Yarklar Segregasyon

Aadaki ekillerde baz yapsal sreksizlikler grlmektedir.

ekil 3.59 Yanma oluu ve souk kaynak (AWS, 1999).

79

ekil 3.60 Cruf inklzyonu [16].

ekil 3.61 Gzeneklilik (Metals Handbook, 1983).

ekil 3.62 Ergime eksiklii (AWS, 1999).

80

ekil 3.63 Nfuziyet noksanl (AWS, 1999).

ekil 3.64 Dolgu eksiklii (AWS, 1999).

ekil 3.65 atlaklar (AWS, 1999).

81
ekil 3.65 deki rakamlarn karlklar aada sunulmutur;

1. Krater atla 2. Yzey atla 3. ITAB da atlak 4. Lameler yrtlma 5. Boyuna atlak 6. Kkte atlak 7. Kkte yzey atla 8. Kaynak boazndaki atlak 9. Kaynak yan tarafndaki (weld toe) atlak 10. Enine atlak 11. Diki alt atla 12. Kaynak-ana metal ara yzeyinde atlak 13. Kaynak metali atla.
3.5.1.3 Kusurlu zellikler (ana malzeme ve ilave malzemeye ait)

Verilen bir kaynakl yapdaki tm kaynaklarn belirli mekanik ve kimyasal zelliklere sahip olmas gerekir. stenen artname ve standartlara bal gereklilikler ve belirlenmi gerekliliklerden sapmalar bir hata olarak dnlmelidir. leri srlen gereklilikleri karlamama ihtimali olan mekanik zellikler, ekme mukavemeti, akma mukavemeti, sneklik, sertlik ve darbe dayanmdr. Benzer ekilde kimyasal zellikler de yanl kaynak metali kompozisyonu veya korozyon direnci eksiklii sebebiyle yetersiz olabilir. Btn kaynak hatalarnn, elverisiz kaynak koullarndan ortaya kmadna dikkat edilmelidir. ou zorluk ana metale balanmaldr. Ana metal gereklilikleri uygulanabilir spesifikasyonlarca kontrol edilmeli ve bu gerekliliklerden sapmalar bir hata olarak gz nnde tutulmaldr (AWS, 1969). Kaynak hatalarnn byk bir ksm kaynak yntemi ile ilgilidir ve yntem icra edilirken olumaktadr. rnein crufun iyi temizlenmemesi sebebiyle cruf kalnts olumas, kaynak banyosunun boyutunu kontrol eden akm, ilerleme hz ve elektrot ap gibi deerlerin gereinden yksek seilmesi sonucu yanma oluu olumas. Buradan hareketle, kaynak

82 esnasnda etkili bir kontroln yaplmas gerekmektedir. nk kaynak sonras yrtlecek testler ve muayene ilemleri olumu hatay gideremez. Sadece hatay tespit eder. Kaynak aamasnda yaplacak kontrol ve mdahaleler birer dzeltici-nleyici faaliyet niteliindedir ve sonuca etki eder. Kaynakla ezamanl kontroller, tahribatsz muayene sistemlerinin otomatikletirilmesi olabilecei gibi grsel olarak da yaplabilir. Kaynakla ezamanl uygulamalar 4. blmde incelenecektir. Kaynak kalitesinin kontrolnde kullanlan tahribatsz test yntemleri aada sunulmutur.
3.5.2 Tahribatsz muayene yntemleri 3.5.2.1 Grsel muayene

Kaynak ncesinde, esnasnda ve sonrasnda olmak zere 3 aamada uygulanabilen grsel muayene ile kaynan u zellikleri kontrol edilebilir: Boyutsal (lsel) doruluk
ekil ve d grn koullar

Yzey przll, srant ve temizlik asndan grnm Doldurulmam boluklar, yanma oluu, souk kaynama ve atlak gibi yzeysel hatalarn

varl.
3.5.2.2 Sv penetrant muayenesi

Bu muayene tr, kaynaklardaki yzeye ak sreksizliklerin tespitinde baarldr. Alminyum, magnezyum ve paslanmaz eliklerdeki yzey hatalarnn, manyetik parack muayenesi kullanlamad durumlarda tespitinde kullanlr. Her eit kaynakta, sznt (kaak) yeri tespitinde kullanl bir yntemdir. Basnl kaplar, depolama tanklar ve petrol endstrisindeki borulardaki kaynaklar yzey atlaklar ve porozite asndan bu yntemle muayene edilir.
3.5.2.3 Manyetik parack muayenesi

Ferromanyetik malzemelerde yzeydeki ve yzeye yakn sreksizliklerin tespitinde kullanlan tahribatsz muayene yntemidir. Bu yntem zellikle, ferromanyetiklii yksek metallerdeki yzey hatalarnn tespitinde kullanldr. Genel olarak bu yntemle, atlaklar, nfuziyet noksanl, ergime eksiklii ve yzeye ak gzenekler tespit edilir. Lineer porozite, cruf kalnts ve gaz boluklarnn bu yntemle tespiti iin ya geni ve byk hacimli yada kk ama yzeye yakn olmalar gerekmektedir.

83

3.5.2.4 Radyografik muayene

Bu yntem ile tespit edilebilen yzey sreksizlikleri; yanma oluklar, uzunlamasna oyuklar, kkteki konkavlk, dolmam boluklar, ar yksek kaynak kepi, souk kaynak, elektrot deiim noktalarndaki dzensizlikler, talama izleri ve elektrot srantsdr. Tespit edilebilen yzey sreksizlikleri ise gaz boluklar, cruf kalntlar, atlaklar, nfuziyet noksanl, ergime eksiklii ve tungsten kalntsdr.
3.5.2.5 Ultrasonik muayene

Ultrasonik muayene, yzey ve yzey alt sreksizliklerinin bulunmasnda kullanldr. ou malzeme iin kullanlabilen ultrasonik muayene metotlar dzlemsel olmayanlardan ziyade dzlemsel kaynak sreksizliklerine kar daha hassastr.
3.5.2.6 Akustik emisyon muayenesi

Akustik emisyon teknii, kaynak kalitesinin; monitrle izleme yoluyla kaynak aamasnda ve kaynak sonras tayin edilmesinde kullanlabilir. Kaynaktaki, nfuziyet noksanl, atlak, gzenek ve dier sreksizliklere sahip blgeler, bu blgelerin rettii akustik emisyonlar vastasyla tannabilir. Kaynak esnasnda, para ii plastik deformasyon, ergime, srtnme, katlama, kat-kat faz dnm ve atlama gibi birok faktr akustik emisyona sebep olur. Kaynak aamasnda akustik emisyonlarn izlenmesi rnein, kaynak ynteminin otomatik geri besleme kontroln dahi ierebilir. Byk lde otomatikletirilmi kaynakta, kaydetme ekipman uygun bir ekilde kayna kontrol eden kafann yanna veya bir kalite izleme alannn iine yerletirilebilir.
3.5.2.7 Eddy akmlar muayenesi

Eddy akmlar muayenesi de ultrasonik muayene gibi yzey altndaki gzenekliliin tespitinde kullanlabilir. Normalde, Eddy akmlar greceli olarak yzeye doru veya yzeye yakn tabaka ierisinde genilemeyen hatalara kar hassas olmadndan, Eddy akmlar muayenesi ince et kalnlkl kaynakl boru ve tp konstrksiyonlar zerindeki kullanmla snrl kalmaktadr.

84
4. KAYNAK AAMASINDA KALTE GVENCESNN SALANMASI ve

ARTTIRILMASI

Kaynak kalitesinin, kaynak ilemi yaplrken salanmas ve artrlmas o anda etkin durumdaki kaynak deikenlerinin kontroln, ortaya kacak olumsuzluklarn tespit edilerek giderilmesini ve dzeltilmi artlarn devamllnn salanmasn gerektirir. Kaynan yaplmasna balama anna kadar geen sre zarfnda yaplan hazrlklarn (tasarm, az ama, temizlik, dolgu malzemesi ve kaynak tketilenlerinin seimi v.b.) kaynak kalitesine direkt etkisi vardr. Ancak kaynak baladktan sonra bu parametre ve etkenlerde deiiklik yapma imkan yoktur. Bu durum kaynak ncesi hazrlk aamasnn kaynan kalitesi iindeki yerini ve nemini gstermektedir. Kaynak ncesi hazrlk aamasnda yaplacak bir hata yada yetersizliin kaynak baladktan sonra fark edilerek giderilmesi iilik ve zaman kaybna sebep olaca gibi retim maliyetini de arttrr. Kaynak kalitesinin retim aamasnda kontrol; kaynakla ezamanl uygulanan grsel yada tahribatsz muayene yntemleri ve gelimi kontrol teknikleri kullanan sistemler ile salanabilir. Kullanlan ynteme gre farkllk gstermekle birlikte, ezamanl yaplan bu muayene ve kontrol tekniklerinde; kaynak parametreleri, kaynak dikiinin boyutlar, grn, konumlanmas, kaynak yzeyi, kaynak banyosu, kaynak ark, ark sesi, ark mas, ve tespit edilebilen kaynak hatalar gibi zellikler gzlemlenir. Yaplan gzlemleme sonucu kaynak kalitesi iin olumsuzluk arz eden parametrelerin dzeltilmesi ve hatalarn da giderilmesine allr. Gzlemleme sonucu elde edilen verilerin deerlendirmesi yaplrken daha nceden belirlenmi kaynak yntem artnamelerinden, standartlardan veya varsa ilgili almaya zg kalite prosedrlerinden yararlanlr. Kaynak aamasnda kalite gvencenin arttrlmasnda kullanlan yntemler aadaki alt blmlerde sunulmutur. Son yllarda bu amala gelitirilen ok sayda gelimi kontrol sistemi mevcuttur. ou elektronik, optik ve bilgisayar kontroll alan bu sistemler incelenirken; kaynak ve kalitesi esas alnarak bu ynden irdeleme yaplmtr.
4.1 Kaynakla Ezamanl Grsel Muayene

Grsel muayenede ncelikle seilmi olan kaynak prosedrnn takip edilmesi mecburidir. Kaynak personeli halihazrda kullanlabilir bir kaynak yntem artnamesi kopyasna sahip olmal, verilen prosedrleri izlemeli ve gerekli kaynak parametrelerinin yeterli dorulukla temininde yeterli ekipmana sahip olmaldr (Robert, 1999).

85 Grsel muayene arkn ilk yanmasndan nce balamaldr. Malzemelerin kalite, tip, l, temizlik ve hata iermeme bakmndan gerekli artlar tayp tamadklar gzle muayene edilmelidir. Kaynak iin zararl olabilecek, gres, boya, ya, oksit filmi gibi d etkiler ortadan kaldrlmaldr. Birletirilecek paralar dzgnlk, dzlemsellik ve boyut asndan kontrol edilmelidir. Eri, bkk, uygun olmayan ekilde kesilmi veya zarar grm paralar tamir iin ayrlmal yada ret edilmelidir. Paralarn hizalanma, azlanma ve tutturulmas dikkatle incelenmelidir. Birleme hazrl kontrol edilmelidir [8]. Hazrlk artlarnn yeterli bir ekilde salandnn grlmesi ile birlikte en verimli muayene kaynakl para imal edilirken yaplan muayene ilemidir. Kaynak kvrmnn ve son kraterin muayenesi; atlaklar, yetersiz nfuziyet, gaz boluu ve cruf inklzyonu gibi kalite yetersizliklerini aa karabilir. Basit kaynaklarda parann ilem balangcnda ve yntem ilerledike periyodik olarak muayene edilmesi yeterli olabilir. Bununla birlikte bir pasodan fazla dolgu metali yldnda her pasonun bir sonraki pasodan nce muayene edilmesi gerekir. ok pasolu bir kaynakta kaynan salaml asndan nemli blgelerden biri kk pasodur. Kk paso hzl katlama eilimi sebebiyle atlamaya kar hassastr, gaz ve cruf hapsetme eilimindedir. Sonraki pasolar, kaynak dikiinin ekli veya birleme tipinin deiiminin sebep olduu eitli hata oluturucu koullara maruzdur. Bu tr artlar kaynak tarafndan grsel olarak tespit edilebilir ve eer sorun, kaynak ilemi ilerlemeden dzeltilirse tamir maliyeti minimize edilebilir [8]. Kaynak tamamlanana kadar pasolar aras scakln korunmas birlemenin dayanm asndan ok nemlidir. Her pasonun temizlenmesi ve grsel muayenesi yeterli bir surette yapldnda kaynak ss, kaynakl birleme iin pasolar aras scakln korunmasnda yeterli olabilir (Robert, 1999). Tamamlanm bir balantnn tokluu, gereinden yksek n stma ve pasolar aras scaklktan olumsuz etkilenebilir. Kaynak ss ve gereinden fazla n stma/pasolar aras scakln sebep olduu yava souma tane irilemesine yol aabilir. Her aln yada dolgu kaynak pasosunun bir inspektr tarafndan grsel olarak kontrol edilmesi nadiren yaplr. Bu tr grsel incelemeden vazgemek ve sadece kaynakya gvenmek, ncelikle kaynaknn, kaynak iin yeterli yetenee, prosedrlere ve malzemeye sahip olduunun gvence altna alnmasn zorunlu klar. Bu durum kaynak ncesi incelemeyi gerekli klan anahtar sebeptir (Robert, 1999).

86
4.2 Otomatikletirilmi Tahribatsz Muayene Sistemleri

Otomasyonun iki temel avantaj yeniden retilebilirlik (tekrarlanabilirlik) ve insan gereksinimindeki azalmadr. Dezavantajlar ise otomatik sistemin kurulmasna ait yksek maliyet ve sistemin karmakldr [17]. Otomatikletirilmi bir NDT istasyonu, bir monitre balanm tarama klavuzu ve bir alarm ile ultrasonik muayene operatrnn probu ayarlamasna yardmc olan bir sistem kadar basit (yar otomatik sistem) yada bir oday dolduracak byklkte, yksek maliyetli, ok kanall bilgisayar kontroll bir makine kadar karmak olabilir. Otomasyon biimi olarak, mekanik yada elektronik olarak manuel operatre yardmc olan veya onun yerini alan herhangi bir sistem dnlebilir. Ultrasonik muayene, eddy akmlar muayenesi yada dier tipteki bir otomatik NDT sistemi her zaman tekrarlanabilir bir performansa sahiptir. Bylece bir sistem, byk lde operatrn psikolojik durumuna, scaklk veya neme, operatrn yorgunluuna, ar alm olmasna yada iindeki dikkatine baml deildir. Manuel operatr ok dk bir performans tekrarlanabilirliine sahiptir. ou endstri dalnda; kullanlan sistem ultrasonik, eddy akmlar, grsel muayene, manyetik parack veya dier bir sistem olduunda gzlemlenebilen hatalarn % 80 orannda tespiti, operatr olan bir insann normal performans olarak dnlr [17]. ou durumda, otomatikletirilmi sistemler, hz konusunda sadece fizik kurallarnn snrlad mmkn olan kapasite ile alr. Manuel operatrn, eik seviyesini aan bir ekoyu gzlemleyip alarma gemesi iin yaklak 100 pulsa (0,05 saniye) ihtiya varken, ultrasonik ekipmann (2000 Hz lik bir puls yineleme frekansyla alan) alarm konumuna gemesi sadece 1 pulsluk zaman alr. Bu durum, otomatik tarama sisteminin, kendisine edeer manuel sistemden, hata karmakszn 200 kat daha hzl hareket etme potansiyeli olduunu gsterir. Otomatik sistem ayn zamanda ift tarama veya manuel muayenede kaan alanlar elimine ederek optimum prob hareketi ile alabilir. Otomatikletirilmi sistemler daha ok seri ve benzer geometrik zellikler gsteren kaynaklarda daha verimli bir kontrol imkan salamaktadr. Karmaklk asndan konu incelendiinde, rnein boru hatlarnn retiminde ve sahada test edilmesinde 10 mt uzunluundaki bir ultrasonik daldrma sistemi pratik deildir. Bunun yerine kontak transdserler kullanan daha az karmak sistemler kullanlabilir.

87
deal bir sistemin kullanm ve para deiimlerindeki ayarlama yaplmas kolay olmaldr.

altrlmas iin bir teknik personel gerektirmemelidir. Ancak farkl paralar sisteme ilk kez balandnda bir personele ihtiya duyulabilir. Kullanm kolay bir sistem uzaktan programlanabilmelidir [17]. Sonu olarak yalnz kalite gereksinimleri dnldnde otomasyon sistemleri stn konumdadrlar. Byk apl imalat ortamlar iin otomasyon nemli bir ekonomik potansiyele sahip olabilir. Para boyutlar kldnde, otomasyon daha az cazip bir hal alr. nk byle bir durumda otomasyon sisteminin, bir imalat parasndan dierine geite basit ayarlama yeteneine sahip, daha karmak ve ok ynl bir makine tarafndan kompanze edilmesi gerekir. Yatrm ve karmaklk konular otomasyon sisteminin fizibilitesini drebilir. Yukarda anlatlanlar nda otomatikletirilmi NDT sistemlerine rnek olmas amacyla iki adet sistem incelenmitir.
4.2.1 Kaynak profilinin ultrasonik olarak on-line muayenesi

Bu sistem kaynakl elik borular iin gelitirilmitir. Sistemin zndeki prensip yksek kalitenin, kaynan srekli kaydedilmesi ve ekipman parametrelerinin kalibre edilmesi ile baarlaca dncesidir [17]. Kaynak ileminden sonra en ksa zamanda borunun i ve d kaynak dikileri przsz bir
ekilde u uca eklenir. Diki blgeyi kuatacak (saracak) ekilde olmaldr ve et kalnl

evresel ynde uygun olmaldr.

ekil 4.1 deki diyagramn sa tarafnda mevcut d ve i kaynak profilleri grlmektedir.

Krmz izgiler nceden tespit edilmi tolerans limitlerini gstermektedir.

ekil 4.1 D ve i diki profilleri ile krmz izgilerle gsterilen tolerans snrlar [17].

88

Srekli gncellenen veri ile elde edilen iki renkli diyagrama ilaveten, u uca ekleme prosesinin hassasiyeti de makine operatrne hzl bir ekilde geri beslenir. Toleranslarn dna kan deerler krmz, iinde kalanlar ise mavi renkle iaretlenir. U uca ekleme aparatnn krlmas, tolerans limitleri dndaki dzenlemeler veya beklenmedik bir anma gibi deiimler en ksa srede tespit edilir ve bylece elimine edilebilir. Tarama monitr kaymal bir klavuz zerinde temas etme modunda alr. Bu sebeple sabitlenmi bir boru uzunluu gereklidir. Tarama yrngesinin genilii mekanik olarak ayarlanabilir. Prob kaynak dikiini saniyede iki kez tarar. lave bir opsiyon olarak tarama monitr eitli frekanslarda alacak hale getirilebilmektedir. Prob tutucu gerektiinde pnmatik olarak ykseltilebilir [17]. Ultrasonik bir prob, giri ve arka duvar ekolar arasndaki zaman lerek, kaynak dikiini tarar. Elde edilen zaman bir bilgisayar ve dijital test ekipman ile deerlendirilir. Borunun kaynak yaplan i ve d yzeyi devaml olarak monitrde gsterilir. Eer kaynak profili nceden ayarlanm limitlerin dna karsa test yazlm alarm sinyali verir.

ekil 4.2 On-line ultrasonik muayene sisteminin genel grn [17].

89
4.2.2 Seri retimde kaynak muayenesinde dijital X-n TV sistemi kullanm

Kaynak kalitesinin deerlendirilmesinde, kaynan dayanm deeri kadar gzenek, yanma oluu ve gaz kanallar eklindeki kaynak hatalarnn boyutlar gibi geometrik kaynak zelliklerinin tespit edilmesi de nemlidir [17]. Allagelmi X-n radyografisi temel olarak, hata glge grntsnn boyutu, kaynak iindeki derinlii ve X-n ynndeki hata boyutu gibi temel kaynak hatas parametrelerinin tespit edilmesine olanak tanr. Hata glge boyutunun tespiti olduka basittir ve X-n muayenesinde zorluk karmaz. Hata yerinin derinliinin tespiti de teknik olarak zor deildir. Hatann X-nlamas ynndeki boyutlarnn tespit edilmesi, X-n filminin kk paralarnn effaflk fark deerlerinin llmesi ve bu prosedr etkileyen ok sayda faktrn gz nnde bulundurulmas gerektiinden olduka zordur. Bu durum, bu parametrenin endstrideki atlye ortamnda deil sadece laboratuar artlarnda tespit edilebilmesinin sebebidir [17]. Video sinyallerinin modern bilgisayarlar ile ilendii dijital X-n TV sistemlerinin gelitirilmesi bu gibi lmlerin e zamanl olarak yrtlmesine imkan verir. Bu sistem sadece hata glgelerinin incelenmesinde ve boyut tespitinde kullanlmak iin tasarlanmtr. Sistemin temel karakteristikleri unlardr: 160 kW gcnde ve 0,2 mm. lik odaa sahip X-n tp 12-21 Lp/cm znrle sahip grnt glendiricisi ve TV kameras Grntnn ilenmesi ve saklanmas amacyla bilgisayar Dijital olarak ilenmi canl grntnn gsterildii monitr

Sistemin muayene edebilecei nesne boyutlar ise unlardr: Maksimum uzunluk Maksimum ap Paslanmaz elik iin maks. kalnlk : 5400 mm : 192 mm : 20 mm

Zirkonyum alamlar iin maks. kalnlk: 10 mm

X-n TV sistemindeki dijital grnt ilemenin avantajlar ounlukla X-n dorultusundaki hata boyutu lmnde ortaya kar. Bu sistemin z; hatann grnt parlaklnn llmesi ve hatasz blgenin parlakl ile karlatrlmasdr. Ancak X-n

90 film tekniinde bu ok tahmini ve zaman alan bir sretir. Bunun aksine dijital X-n TV sistemi bu ilemleri ksa zamanda ok hassas bir ekilde yapma imkan sunar. Sistem bu olay, X-n grntsnn birbirine bal 2 formunu sunarak gerekletirir. Bu aamada oluan canl glgenin dijital olarak ilenmi grnts, 770 x 573 piksellikte, TIFF formatnda ve 0-siyahtan 256-beyaza kadar deiebilen bir parlaklktadr [17]. Bu grnt, canl X-n grntsnn dijital olarak ilenmesinin bir sonucudur. Kullanlan bilgisayar program, parazit etkilerinin azaltlmas iin nemli grntlerin birletirilmesini ve X-n grntsnn kenar keskinliini artrmak iin farkl dijital grntleri filtrelenmesi grevini yerine getirir. Parlaklk lmnn doruluu ve stabilitesi iin bu ilemlerin yaplmas gerekir. ekil 4.3 de iaretlenen eksen boyunca hata grnts ve penetrametre parlakl uzunlua bal olarak gsterilmektedir.

ekil 4.3 aretlenen eksen boyunca hata grnts ve penetrametre parlaklnn uzunlua bal deiimi [17].

Video grntsnn parlaklk lm iki ekilde yaplr: 1. Operatr tarafndan grnt zerinde iaretlenmi izgi boyunca parlaklk

deerlendirmesinin yaplmas ve sonularn ekil 4.3 de grlen grafik eklinde sunulmas. (aretlenen eksen boyunca parlaklk genliinin mesafeye bal deiimi) 2. Operatr tarafndan seilen blgeden parlaklk histogramnn tespit edilmesi ve istatistiksel olarak deerlendirilmesi (ekil 4.4 ve ekil 4.5). Parlaklk genlii olarak belirli parlaklk deerindeki birka piksellik blgenin histogram oluturulur. Bilgisayar program ortalama parlaklk deerini ve dier istatistiksel parametreleri retir [17].

91

ekil 4.4 Fon ve hata blgesinin histogram ile birlikte kaynan grnts [17].

ekil 4.5 Fon ve hata blgesinin toplam histogram ile birlikte kaynan grnts [17].

Parlaklk deerlendirmesinin histogram vastasyla yaplmas birtakm avantajlar salar. ok sayda grnt noktas deerlendirmeye alndndan parazit etkisi azalr ve bylece daha doru lm sonular elde edilir.

92 Histogram uygulamasnn yaplaca blgenin seiminde iki yntem mevcuttur: 1. ki blge seilir: Hata ve hataya komu zemin (arka fon) (ekil 4.4). Bu noktada hatann n ve arkas olmak zere iki fon blgesinin seilmesi ve ana deerin hesaplanmas gerekir. 2. Eer hata boyutu kkse bir blge seilir (ekil 4.5). Bu durumda fona ve hataya karlk gelen iki parlaklk pik noktasna sahip bir histogram elde edilmesi gerekir. Fonun ve hatann parlaklk deerleri histogramdaki her pik noktasnn ortalamas olarak tespit edilir. Bu konuda yaplan deneysel aratrmalarda X-n ynndeki hata boyutunun lm ayrntl olarak incelenmi ve aadaki sonuca ulalmtr. Kaynak metalinin blgesel incelik deeri aratrmasnda; boluklar, nfuziyetsizlikler, gaz kanallar, yanma oluklar ve kraterler; blgesel kalnlk deeri aratrmasnda ise ar kaynak glendirmesi tespit edilebilen kaynak hatalar olarak grlmtr [17].
4.3 Kaynakla Ezamanl Uygulanan Dier Kontrol ve Muayene Teknikleri

Yukardaki blmlerde anlatlan otomatikletirilmi tahribatsz muayene sistemlerine ilave olarak, kaynak kalitesini kaynan yapl ile ezamanl olarak kontrol etmek amacyla gelitirilmi, ou lazer ve sensr teknolojisine dayanan baka sistemler de mevcuttur. Bu sistemlere ait rneklerden birka aada sunulmutur.
4.3.1 Gazalt kaynak ynteminin akustik olarak incelenmesi

Gazalt kaynanda ortaya kan ark sesinin kayt ve analiz edilmesi iin yksek hzl bir veri elde etme sistemi gelitirilmitir. Kaynak iin kullanlan elektrik enerjisi ile ark sesi arasndaki iliki gibi zaman, frekans ve zaman-frekans tanmlayclar ile oluturulan kaynak parametreleri ve mahal transferi tipi arasndaki ilikiler aratrlmtr. Sonular, ark sesinin her farkl kaynak modu iin farkl karakteristikler sergilediini gstermitir. Ayn zamanda ark sesi kaydnda, srant ve ksa devre oluumu net bir ekilde tespit edilebilmektedir. Gazalt kaynann otomasyonu eer uygun ekilde yaplrsa alma ortamnn gelimesine paralel olarak verimlilik ve kaynak kalitesi de arttrlabilir. Bununla birlikte otomasyon abalar, manuel ilemler iin az yetenek gerektiren yerlerde daha baarldr, yksek miktarda yetenek gerektiren yerlerde ise daha az baarldr [14]. Gazalt kayna, otomatik bir makineyle kaliteli bir kaynak retmek iin gerekli yetenek seviyesinin; byk lde yntemden elde edilen geri besleme ile sorumluluk gerektiren eylemler arasndaki ilikinin anlalmasna bal olmas sebebiyle zor olabilir. Yaplan aratrmalar sonucunda gazalt kayna esnasnda ortaya kan ark sesinin yntem geri

93 beslemesinde bir kaynak olarak kullanlabilecei grlmtr. zellikle metal transfer tipi ve srant yada ksa devre oluumu gibi olaylar ark sesinden anlalabilmektedir. Bu tr geri besleme sistemleri gaz alt kaynann gzlemlenmesinde potansiyel uygulama imkanna sahiptir. Ancak ark sesi; gerilim, tel besleme hz, serbest elektrot uzunluu, ilerleme hz ve koruyucu gaz debisi gibi kaynak parametreleri iin zayf bir belirtetir [14].
4.3.2 Otomatikletirilmi kaynak yzeyi muayene sistemi

Bu sistem kaynak yzeyini ve llerini otomatik olarak muayene edebilir ve yzeyi hata bakmndan kontrol edebilir. Sistem lazer tabanl sensr teknolojisi kullanr ve muayene zamann azaltr, uygulama hatalar konusunda yanl yorumlamalar minimuma indirir [4]. Sistem zellikleri unlardr: E zamanl kaynak muayenesi geri beslemesinin yaplabilmesi Kaynaklarn grsel muayenesi iin gerekli zamann azaltlmas Daha az yanl yorumlama ve grsel muayene hatas Gereksiz kaynak tamirlerinin azalmas Kaynak kalitesi ile ilgili istatistiksel veri retme ve muayeneye ait kalc kaytlar saklama

yetenei Tanabilir, dayankl ve kullanmnn kolay olmas

Muayene nitesi endstriyel amal gelitirilmi lazer, sensr ve optik teknolojisiyle yeni bir yazlmn kombinasyonudur. lebildii kaynak zellikleri: Ke kayna dik kenar uzunluu, kaynak yzeyi genilii, teorik boaz kalnl, levha as, kaynak yan alar ve dbkeylik/ibkeylik. Tespit edebildii kaynak hatalar: Porozite, yanma oluu, atlaklar, srant ve cruf kalnts [4].
4.3.3 Gazalt kaynak yntemi iin proses kontrol ve kalitenin izlenmesi

Ark kaynak yntemlerinin endstriyel koullarda kontrol edilmesi kolay deildir. Genellikle ou gzlemlenebilir data, kontrol edilen parametrelerin dolayl bir lmdr ve kontrol edilebilir parametreler de ortaya kacak nihai kaynak ile ilgili dolayl datalardr.

94 Kaynan daha iyi kontrol edilmesi ve alglanmas talebi otomasyon ve yeni malzemeler ieren kaynak metalleri ile artmaktadr. Bu durum, verimlilik ve kalite konusunda arzu edilen kaynaklar retmek iin kaynak ynteminin sk kontroln gerektirir. Bunun bir sonucu olarak, farkl alma parametreleri konusunda yntemin hassas kontrol iin farkl teknolojilere ihtiya vardr. Bu alanda, sensrler, kaynak sisteminin ktlarn kontrol eden sistem iin ana girdi kayna olarak nemli rol oynarlar. Gazalt kaynak ynteminin avantajlarndan tam anlamyla yararlanmak iin tor hareketi, hzl ark ve hzl ergime prosesi gibi parametrelerin hassas kontrol gereklidir. Kaynak ileminde birbirine bal ok sayda parametre sebebiyle ou problem uygulamada elde edilen tecrbeler temelinde zlr. Spesifik problemlerin matematik modellenmesi pratik kullanma daha yatkn olmasna ramen halen sonuca etki eden ve bu gibi modellerle hesaplanmas zor olan gerek kaynak ile ilgili birok uygulama konusu vardr. Bununla birlikte metalurjik ve ark fizii ve/veya ampirik tabanl modeller ou kez kaynan izlenmesi, kontrol ve parametrelerin seimi ile ilgili olarak gelitirilen bilgi yada tecrbe tabanl sistemler ile bir aradadr [21]. Ampirik modeller ou zaman kaynak tasarm denemelerinin istatistiksel analizi zerine kuruludur. Eer parametreler aras ilikiler karmak ve ok sayda ise denemeler de analizler gibi byk bir dikkatle seilmelidir. Bu alandaki yeni eilim, giri ve k parametreleri arasnda gerekli haritalamay yapan yapay sinir alarnn tasarlanmas ve denenmesidir. Sinir alarnn bir avantaj; denenmi an birbiriyle ilikili birok parametre ieren ark kaynanda byk neme sahip olan oklu girdi-oklu kt ilikisini kurabilme yeteneidir. Kaynak nfuziyeti, diki geometrisi ve kaynak kalitesine etki eden temel parametreler
unlardr:

1. Kaynak akm 2. Tel besleme hz 3. Ark gerilimi 4. Temas nozulu-i paras uzakl 5. lerleme hz 6. lerleme hareketi tr (dz, dalgal v.s.) 7. Kaynak torcu oryantasyonu 8. Kaynak birleme pozisyonu

95 9. Koruyucu gaz kompozisyonu 10. Elektrot kompozisyonu ve ap Kaynakla ilgili bir konuda izleme ve proses kontrol meydana getirilmesinde bu parametreler ve belirli durumlarda kayna baka alardan etkileyen dier parametreler arasndaki farkl ilikilerin iyi anlalmas gerekir. nk bu anlay gelitirilmi eitli algoritmalarn tanmlanmasnda ve kontrol edilebilir parametrelerle gzlemlenebilir haritalar oluturulmasnda kullanlr. rnein, nfuziyet kaynak akmndan nemli lde etkilenir. Bununla birlikte robotik gazalt kaynanda, kaynak akm ou durumda kontrol edilebilir bir parametre deildir. Bunun yerine kaynan elektriksel g kayna tarafndan tel besleme hz kontrol edilir. Kaynak akm ve tel besleme hz arasndaki ilikiden kan sonu nfuziyetin, tel besleme hz deitirilerek kontrol edilmesi olarak dnlebilir. ou durumda bu, uygulama asndan iyi bir strateji deildir. Bunun yerine kaynak akm, temas nozulu i paras uzaklnn deitirilmesiyle olduka geni bir blgede eitlendirilebilir. Ksa uzaklklar yksek akmla sonulanr. Bununla birlikte bu istein, hem g kayna hem de kaynak torcunu hareket ettiren ekipmana bal parametrelerin tmleik kontrol anlamna geldii kaynak robotlar tarafndan kontrol edilmesi kolay deildir. Bu rnek, eitli parametreler ve zellikler ile bu parametreleri kontrol eden farkl kontrol ekipmanlar arasndaki iliki ve karmakl gstermektedir [21].
4.3.3.1 Gazalt kaynann izlenmesi ve kontrol iin sensrler

Sensrlerin kullanm amac baz kontrol edilebilir sistemler yardmyla kaynak ynteminin verimlilik ve/veya kalite asndan kontrol edilmesidir. Sensrlerin kullanm otomatikletirilmi ve bilgisayarl bir kontrol dzenei kullanan bir sistem anlamna gelir. Bu amala kullanlan ou sensr, kaynak pozisyonu (diki takibi) lm, ark boyu kontrol, nfuziyet kontrol ve on-line kalite kontrol ile ilgilidir.
4.3.3.1.1 Kaynak pozisyonunun alglanmas

Son yllarda gelitirilen ou sistem kaynak birlemesinin gzlemlenmesi ve kaynak torcunun hareketini kontrol eden niteye pozisyon datas salama amacn tar. Ama torcu gerek kaynak birleme konumuna adapte etmektedir. ou durumda nceden tanmlanm nominal bir kaynak birleme yrngesi mevcuttur ve sensr kaynak torcunun yrngesini dzeltmesi iin ihtiya duyduu datay retir.

96 Daha ok uzun kaynak dikilerinin ekilmesinde kullanlan mekanize edilmi traktrler gibi basit otomasyonlar iin, basit bir dokunsal sensr kullanlabilir. Prensip, kaynak torcu ve kaynakl birleme arasnda sabit bir ilikiyi muhafaza eden bir klavuz tekerlek ile tamamen mekaniktir [21]. Bu basit konumlama ve alglama sistemleri kaynakl birletirilmelerin konumlandrlmas amacyla robotize edilmi kaynak yntemlerine de uygulanabilir. ou durumda bu tr basit sistemler, kaynak esnasnda torcun pozisyonunu kontrol etmek amacyla kullanlan herhangi bir program gncellemek iin kaynak ncesi alglama olarak kullanlr.
4.3.3.1.2 Birleme konumunun kaynak ncesi alglanmas

Tam otomatik yada robotize kaynak ilemleri, birlemenin konumu hakknda hassas bilgilere dayanr. ou durumda proses tarafndan ihtiya duyulan toleranslar, konumun kaynak ncesi her birleme iin llmesinin zorunluluu sebebiyle olduka yksektir. Bunun sebebi kaynak edilen paradaki, balama aparatlarndaki, tor ve teli ieren robot sistemindeki toleranslardr. Dier bir sebep i paras ile ilgili olabilir. Eer para boyutlar bykse sl genleme sonucu boyutlar bykse sl genleme sonucu boyutlar ve tolerans deiebilir. Gazalt kaynanda birleme yerinin llmesinde kullanlan basit ve yaygn metot gazalt telinin ucunun temas probu olarak kullanlmasdr. Bir kaynak robotunda, robot torcu birlemeye yakn olarak hareket ettirir ve daha sonra kaynak edilecek birlemeye bal olan yrnge iin aratrma yapar. ou zaman birlemeler 90 ke kayna yada V-azl kaynaktr. Robotik kaynakta birlemeyi konumlandran sistem, ark alglamas kullanlarak diki takibi ile birletirilmitir [21]. Bu alglama kombinasyonu vastasyla sistem, tel ucundaki bir eilme ve robotun takm merkez noktas kalibrasyonunun hizalanmamas hususunda birleme yerinin doru olarak bulunmasndaki baz problemlerin stesinden gelir.
4.3.3.1.3 Kaynak arknn alglanmas

Ark sensrleri; tor kaynakl birleme zerinde hareket ettiinden arkn bir yada daha fazla elektriksel parametresindeki deiimleri kullanr. Otomasyonda bu teknik, ke, V-azl ve dar aralk kaynaklarnda ska kullanlr. G kaynana bal olarak boyutlu uzayda birleme zerinde bir geometrik harita oluturulmas iin bu bilgiler ve ykseklikteki deiimleri tespit etmek iin farkl parametreler kullanlr. Sabit gerilimli g kayna kullanldnda uzaklk azalrken akm artar, sabit akml g kayna kullanldnda ise elektrot ve i paras arasndaki uzaklk azaldnda gerilim der.

97 Ark alglama teknii gnmzde robotikte diki takibini grece dk bir maliyetle ve yksek gvenilirlikle uygulamada kullanlan en yaygn metottur. Aln ve V-azl kaynaklarda 3-4 mm levha kalnlna kadar ve ou ke birlemesi tipinde uygulanabilir. ok pasolu kaynak iin baz robot sistemleri, ilk pasoda diki takibini kullanmak ve dier pasolarda kullanaca diki yrngesini renmek amacyla bir renme fonksiyonuna sahiptir.
4.3.3.1.4 ndktif alglama ndktif sensrler bir ke kaynan takip eden yaknlk sensrleri yada kt aln

birletirmeleri iin kullanlan eddy akm sensrleri olabilir. Bu sensrler dierlerine nazaran kompakt, salam ve ar koullardaki kaynak ilemlerinde kullanlabilecek yapdadr. Robotik kaynakta yaygn olarak kullanlmazlar [21].
4.3.3.1.5 Optik sensrler

Kaynak otomasyonunda optik sensrler ou kez, birlemeyi enine spren bir lazer ve normal n tayflarna blnmesi prensibine dayanr. Lazer nn taramas esnasnda bir uzaklk lm yaplr. Tipik tarama frekans deerleri, sistem tarafndan gereksinim duyulan data saysna (yksek kaynak hzlar, kaynak torcunun konumunun dzeltilmesi iin daha fazla veri ak gerektirir) bal olarak 10-40 kHz dir. llen datann tipik deerleri ou kaynak uygulamas iin kabul edilebilir limitlerde olan 0,1 mm toleransndadr ancak byklk doruluu belirli koullar altnda daha yksek olarak elde edilebilir. Kaynak ilemi, uygulamada yapld haliyle adm adm batan sona incelenirse ilk basamak, belirli bir kaynak ilemi iin gerekli kaynak koullar hakknda detayl bilgi salayan bir dokman olan Kaynak Yntem artnamesi (WPS) nin oluturulmasdr. Daha sonra kaynak yntemi, kaynak yntem artnamesine uygunluunun temin edilmesi iin kaynak esnasnda kontrol edilmek zorundadr. Son adm ise, kaynaktan sonra kaynan artnamelere uygunluu yada hata olumas durumunda hata sebebinin tespit edilmesi ve kaynak ynteminde daha sonra oluabilecek hatalara kar uygun nlemlerin alnmas iin kalite kontrol ilemlerinin yaplmasdr (ekil 4.6).

98

ekil 4.6 Kaynak ynteminin bilgi tabanl sistemlerle kontrolnde ve izlenmesindeki temel basamaklar [21].

Aktiviteler iin olan artlar, yntemi kontrol eden sistem iin baz spesifik talepleri meydana getirir. Kaynak ncesi ve sonrasndaki aktiviteler iin belirli bir zaman kstlamas yoktur, ancak gerek kaynak prosesi iin beklenilen durumdan herhangi bir sapmann tespit edilmesinin, saniyenin belirli bir blmnde deerlendirilmesi ve kontrol eylemi ile birlikte yaplmas gerekmektedir. Kaynak ynteminin kendisi grece yava bir ilem gibi grnse de ksa zamanda e zamanl lmler, hesaplamalar ve analizler ierir. Kaynak sonras kalite kontrol aktivitesi, genellikle analizler yaplmas hususunda belirli bir zaman snrlamasna sahip deildir [21]. Kaynak teknolojisinde kullanlmak iin gelitirilen bilgi tabanl sistemlerin ou aadaki alanlarla ilgilidir: Mhendislik tasarm Maliyet ve zaman hesab Kaynak edilebilirlik ve n tavlama scaklnn hesaplanmas Kaynak tketilenlerinin seimi Kaynak artnamelerinin oluturulmas, saklanmas ve yeniden elde edilmesi Kaynak kalifikasyonu ve eitimi Metalurjik hesaplamalar Deformasyonlarn hesab

99 Kaynak hatalarnn tehisi Yntem kontrol

4.3.4 Spiral ve dz dikili borular iin lazer esasl diki takipisi

Sistem kaynan birlemede her zaman doru yerde yaplmasn salamaktadr. leri seviyedeki grnt ileme yazlm, az hazrlama doru yaplmadnda dahi birleme kknn doruluunu salar.

ekil 4.7 Tozalt kaynak yntemiyle retilen spiral dikili boruda d kaynak dikiinin lazer kontrol [13].

ekil 4.8 Tozalt kaynak yntemiyle retilen spiral dikili boru i ksmnda punta kaynann kontrol [13].

100

ekil 4.9 Tozalt kaynak yntemi ile i dikiin imalat ve kontrol [13].

ekil 4.10 Dz dikili kaynakl boruda dikiin kontrol [13].

ekil 4.11 Dz dikili kaynakl boruda diki kontrol sisteminin genel ve detay grnm [13].

101 Bu durum kk nfuziyetinin dier manuel takip sistemlerinden daha iyi kontrol edilmesine imkan tanr. Bylece i ve d kaynak dikileri arasnda daha iyi bir birleme elde edilebilmektedir. Sistem kaynak kafasnn yatay hareketinin yan sra dikey hareketini de kontrol ettiinden genel kaynak kalitesi gelitirilmi olur. Bu sistem araclyla gerekletirilmi ve doruluu kantlanm uygulamalar unlardr: Konvansiyonel borulardaki i ve d kaynaklar On-line ultrasonik muayene Punta kaynaklarnn kontrol Eksen kakl lm Boluk lm ve kontrol

Dz dikili borular iin lazer takip hz 10 m/dak. ya kadar ykseldiinden kaynak hz operatrn yetenek seviyesine bal olmakszn sadece yntem tarafndan snrlanm olur. Sz konusu sistem kolon ve kiri tipi makinelerle hem uzunlamasna hem de evresel olarak kaynak edilen boru hatlar, basnl tank ve deniz ii petrol ekipmanlarnn imalatnda kullanlabilir [13]. Gelitirilmi olan otomatik kaynak sistemi yksek et kalnlna sahip tanklarn derin birlemelerinde otomatik adapte olarak kullanlabilir. Sistem geni V-azlarnn ve dar aralklarn otomatik olarak doldurulmasna imkan verirken tekil kaynak pasolarnn say ve yerleimine kendisi karar verebilme yeteneine sahiptir. Sistem 90 mm derinliine kadar uzunlamasna-evresel i ve d dikilerin imaline imkan tanr.
4.3.5 Yksek gl lazer kaynann on-line kalite kontrol

Lazer kaynak yntemine adapte edilmi on-line kalite kontrol, yalnz kaliteli rnler elde etmede sonucu etkileyebilir veya en azndan kaynaktan birka milisaniye sonra sonu hakknda bilgi verebilir. Dikiin takibi, plazma izleme, kaynak banyosu analizi ve dikiin toporafik analizi gibi tekil kalite kontrol basamaklar iyi bilinen ve endstriyel olarak doruluu kantlanm olanlardr. On-line kalite kontrolden kast, paralel olarak alan tm sensrlerin kalite kontrole katkda bulunmasdr. Bu kontrol sistemi iin ilave bir zamana veya operatre ihtiya yoktur. zel muayene istasyonuna da ihtiya duyulmaz [20].

102 Kullanlan on-line kalite kontrol sisteminde blge vardr (ekil 4.12) :
lk blge diki takibi olarak adlandrlan kaynak yaplan yerin ndr. kinci blge, plazma

izleme sistemi yada metal banyosu veya kaynak ynteminin oluturduu optik sinyallerin deerlendirildii kamera tabanl sistem olarak adlandrlan kaynak ileminin kendisidir. nc blge kaynak kafasnn arkasnda yer almaktadr. Bu blgede kaynak tamamlanmtr ve katlam dikiin deerlendirilmesi mmkndr. zellikle kaynak kafasnn arkasndaki blgede ultrasonik yada on-line eddy akmlar testi gibi dier muayene yntemleri uygundur. Bu sistemlerin gvenilirliini gsteren muhtelif sistemler olsa da on-line kalite kontrolde optik lazer takmlar iin optik sensrler kullanlr. Kaynak ynteminin kalitesi, ounlukla diki takibi ve kaynak kafasnn nndeki boluun hacminin tespiti yaplarak arttrlabilir. rnein belirli bir nfuziyet iin lazer gcnn kontrol gibi plazma izleme sinyalleri kullanan baz yaklamlar vardr. Diyot lazerlerle plastiklerin kaynanda ve yzey sertletirme ilemlerinde scaklk sensrleri, numunenin zarar grmemesi iin lazer gcn kontrol eder [20].

ekil 4.12 On-line kalite kontrolde blgeler [20]. 4.3.5.1 Seri imalatta hata kategorileri

Lazer kayna ok deikenli bir yntemdir. Baarl bir sonu iin, rnn tasarm esnasnda

103 spesifik zellikler gz nne alnmaldr. Metalurjik evrelere, yzey tabakalarna, kirlilie, birlemenin konumuna ve kenar hazrlna tolerans problemleri kadar dikkat edilmelidir. Uygun lazer kaynann ve ekipmanlarnn seimine ilaveten kaynak parametrelerinin optimizasyonu da nemlidir. Seri imalat ncesi bu almalar, imalata balamadan yaplmaldr. Ancak, imalat esnasnda birok bilinmeyen parametre kaynak sonucunu etkileyecektir. Kalite kontroln grevi bu tahmin edilmemi parametrelere deinmek ve operatre yntemi kontrol etmek iin alarm vermektir. EN ISO 13919 Avrupa Standard, hata kategori listesini sunar ve klavuz olarak kullanlabilir. Uygun kalite kontrol yntemini bulmak iin belirli tip bir hatann neden meydana geldii bilinmelidir. Bu standart; bitmi kaynak dikileri iin olan ve znde birok kalite bilgisi bulunduran, yntem iin olmayan klasik kalite standartlarndan farkllk gsterir. izelge 4.1 Lazer kaynanda hata trleri ve uygun kalite kontrol teknikleri [20].
Hata trleri
atlaklar

Sebepler
Metalurjik problemler Hizalanma hatas Metalurjik problemler

Kalite Kontrol
Toporafik analiz (atlak yzeyde grlebiliyorsa) Diki takibi Giderilemez zleme zleme

Gzenek

Anahtar deliinde kme Ya/gres kirlilii Yetersiz lazer gc Odak noktas deiimi Yntemdeki gazn deiimi Kaynak hz deiimi Boluk oluumu Hizalanma hatas

zleme ve ergiyik havuzunun analizi

Ergime eksiklii

Diki takibi zleme Hacim lm Toporafik analiz zleme Toporafik analiz zleme ve ergiyik havuzunun analizi

Tam doldurulmam kaynak az Dikite atlak

Boluk oluumu

Boluk oluumu Yetersiz lazer gc

Nfuziyet noksanl

Odak noktas deiimi Yntemdeki gazn deiimi Kaynak hz deiimi

104 Diki/birleme takibi ve on-line izleme ile en ciddi kaynak hatalar ou durumda tespit edilebilir. Toporafik analiz ilave bilgi salayabilir. Yksek frekans resim deerlendirmesinin kullanlmasnda bu sistemlerin maliyeti diki takibi yapan sistemlerin maliyeti ile kyaslanabilir yada daha yksektir.
4.3.5.2 Diki izleme

Gnmzde otomotivde hemen hemen btn at dikileri CO2 veya Nd: YAG lazerle, diki takip sistemi kullanlarak yaplmaktadr. Bindirme birletirmeler zerindeki ke kaynaklar gibi zel diki trleri, kaynak kafasnn ok hassas bir ekilde klavuzlanmasn gerektirir. ou standart dar at kanalnn bindirme kayna, ekil 4.13 de diki takibini gerekletiren kamera ile kontrol edilmektedir [20].

ekil 4.13 Diki takip kamerasnn Nd: YAG laser kaynak kafasna klavuzluk edii.

Kaynak kafasnn nndeki diki takip kameras bindirme eklinde birletirilmi sacn kenarn kaynak kafasna yanal klavuz olarak kullanr. Bask tekerlei ise dikey pozisyonun sabit tutulmasn salar (ekil 4.14), [20].

105

ekil 4.14 at dikiinin CO2 lazer kayna ile kaynatlmasnda; diki takip kameras kaynak kafasna yatay, bask tekerlei ise dikey klavuzluk eder [20].

Ergiyik havuzunun geometrik analizi, kalite ile ilgili bilgi elde edilmesinde kullanlan kamera tabanl bir yaklamdr. Gelimi optik sensr sistemleri zorlu endstriyel koullarda alan lazer kaynak makineleri ile birletirilmitir. Kaynak kafas ile birletirilmi kapal devre kontrol sistemlerinin kullanm makineyi reten ve kullanan iin karmakl azaltmtr. Bu tmleik sistemler kalitenin imalat esnasnda kontrol edildii kaynak yntemlerinin temelini oluturmaktadr.

ekil 4.15 Lazer kaynak uygulamalarnn kalite kontrol iin kesin bir zm olarak, iki eksende kayma yeteneine sahip diki takip kameras ve izleme sensrleri ile donatlm yksek gl Nd: YAG lazer kaynak kafas [20].

106
5. GZLEM ALIMASI

Bu blmde kaynakl imalatta kalitenin salanmas ve arttrlmas amacyla yaplan gzlem almas ve elde edilen sonular anlatlmaktadr. Gzlem almas TLOMSA a ait Vagon ve Yol Gereleri Fabrikas nda yrtlmtr. Sz konusu gzlem almasnda; demiryolu tatlarnda kullanlan ve boji olarak adlandrlan paraya ait asi iskeletinin imalat incelenmitir.
5.1 Bojinin Tantm ve Teknik zellikleri

Boji, demiryolu aralarnda karoser ve vagonun zerine oturduu, tekerlekler ile vagon arasndaki yk ve hareket aktarmn salayan elemandr. Kaynakl olarak imal edildikten sonra zerine tekerlek takm ve fren sistemi monte edilerek kullanma hazr hale getirilmektedir. Boji tipi olarak Y 25 Lsd tipi seilmitir. Bu seimde Y 25 Lsd tipi bojinin kullanm alannn genilii ve arlkl olarak imal edilmekte oluu etkili olmutur. Y 25 Lsd tipi boji demiryollarnda yk tamaclnda hizmet veren vagonlarda kullanlmaktadr. lkemizde Y 25 Lsd tipi bojinin kullanld vagon trleri unlardr: 1. Cevher tama vagonu 2. Balast tama vagonu 3. Kapal yk vagonu 4. Ara tama vagonu 5. Konteynr vagonu 6. Hububat tama vagonu 7. Sarn vagon 8. Kayan duvarl vagon Aada, Y 25 Lsd tipi boji kullanlan vagon tiplerinden bazlar grlmektedir.

ekil 5.1 Cevher tama vagonu.

107

ekil 5.2 Kapal yk vagonu.

ekil 5.3 Hububat tama vagonu.

ekil 5.4 Kayan duvarl vagon.

108

ekil 5.5 Sarn vagon.

Y 25 Lsd tipi bojiye ait teknik zellikler ve tantc baz resimler aada sunulmutur.
Teknik zellikler

Ray akl

: 1435 mm.

Boji dingilleri aras mesafe : 1800 mm. Tekerlek ap Maksimum dingil yk Maksimum hz Bojinin yerden ykseklii (vagon 20 ton iken)
3 : 925 + 5 mm.

: 920 mm. : 22,5 ton. : 120 km/saat

Yan bariyerler aras mesafe : 2x850 mm. Uzunluk Genilik Arlk : 2983 mm. : 2356 mm. : 5300 kg (%5)

109

ekil 5.6 Y 25 Lsd tipi boji ve iskelet yaps.

ekil 5.7 Y25 Lsd tipi bojinin lleri.

110

ekil 5.8 Y25 Lsd tipi boji.

ekil 5.9 Cevher tama vagonu altndaki Y 25 Lsd tipi boji.

111

ekil 5.10 Bakm atlyesindeki Y 25 Lsd tipi boji.

ekil 5.11 Y 25 Lsd tipi bojinin nden grn.

Ek-1 de verilen asi iskeleti teknik resminde, asiyi oluturan paralara ait montaj numaralar ve adetler izelge 5.1 de gsterilmektedir. izelge 5.1 asi iskeletini oluturan paralarn adetleri ve montaj numaralar.
Montaj numaras 1 2 3 4 5 6 Para ad Adet

st plaka Alt plaka Alt plaka Yan plaka Yan plaka Ripe

2 1 1 1 1 8

112 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Tahdit paras Plaka Plaka Plaka Plaka Orta travers sac Ripe Ripe Bkme u paras Orta travers sac Takviye emberi Aln kirii Topraklama ripesi 8 2 1 2 1 2 2 4 4 2 2 2 1

5.2 Boji skeletine Ait Kaynaklarn ncelenmesi

Gzlem almasnda boji iskeletinin alt adet kayna incelenmi olup bu kaynaklarn asi iskeletine ait teknik resimdeki yerleimi izelge 5.2 deki gibidir. izelge 5.2 ncelenen alt adet kaynan asi iskeletinin teknik resmindeki yerleimi.
Kaynak no 1 2 3 4 5 6 asi resmindeki yeri H-H kesiti E-E kesiti C-C kesiti B-B kesiti A-A kesiti A-A kesiti

Gzlem almasnda alt adet kaynan seiminde; kaynaklarn farkl birleme, az tipi ve zorlanma durumuna sahip olmas esas tekil etmitir. Aada alt adet kaynaa ait detay resimleri grlmektedir.

113

ekil 5.12 1 numaral kaynak (H-H kesiti).

ekil 5.13 2 numaral kaynak (E-E kesiti).

114

ekil 5.14 3 numaral kaynak (C-C kesiti).

ekil 5.15 4 numaral kaynak (B-B kesiti).

115

ekil 5.16 5 numaral kaynak (A-A kesiti).

ekil 5.17 6 numaral kaynak (A-A kesiti).

116 Yukarda detay resimleri grlen alt adet kaynan imalatnda kullanlan parametreler ve kaynaklarn tasarmna ait bilgiler izelge 5.3 de sunulmutur. Gzlem almasnda TLOMSA Vagon ve Yol Gereleri Fabrikas nda uygulanan parametreler ile kullanlan malzeme ve kaynak tketilenleri iin standartlarca ngrlen deerler mukayese edilmitir. Kaynak dikilerine ait, izelge 5.3 de verilen deerler ideal olup olmadklar bakmndan irdelenmitir. Ayrca seilen kaynaklar iin karbon edeeri hesaplanarak n tavlama gereksinimi olup olmad ve gerekli ise tavlama scakl tayini yaplmtr. Daha sonra birim diki enerjisi aratrmas yaplarak kullanlan enerji deerinin uygunluu kontrol edilmitir.

117

izelge 5.3 Alt adet kaynan imalat ve tasarmna ilikin bilgiler.

118 izelge 5.3 Alt adet kaynan imalat ve tasarmna ilikin bilgiler (devam).

119 Bojinin seilen alt adet kayna, % 100 CO2 gaz korumas altnda, gaz alt kaynak yntemi (MAG) ile manuel olarak yaplmaktadr. Bojide kullanlan malzeme S235JR (DIN 17100 e gre St 37-2) olup kimyasal bileimi u ekildedir: izelge 5.4 Boji malzemesinin kimyasal bileimi. Malzeme ve tanmland standart S235JR EN 10025 St 37-2 DIN 17100 %C 0,17 Kimyasal bileim % Mn % Si %P 1,25
0,30

%S

%N

0,045 0,045 0,009

Yukardaki kimyasal bileime gre n tavlama ihtiyacnn ve scaklnn (gerekli ise) tayini iki yolla yaplabilir.
1. IIW/IIS in ngrd karbon edeeri formlne gre;

Ce = %C +
C e = 0,17 +

% Mn %Cr + % Mo + %V % Ni + %Cu + + 6 5 15
1,25 = 0,38 olarak bulunur. 6

(5.1)

izelge 5.5 Karbon edeerine gre n tavlama gereksinimi ve scaklk deerleri.

Karbon edeeri (Ce) Ce< 0,45 0,45 < Ce < 0,60 Ce> 0,60 n tavlama gereksinimi ve scakl Gerekmez. (Ancak s>25 mm ise 100C de n tavlama faydal olur.) 100 C -200 C 200 C -350 C

izelge 5.5 e gre S235JR iin bulunan Ce=0,38<0,45 ve alt adet kaynak dikiindeki para kalnlklar 25 mm den daha az olduundan n tavlama yaplmasna ihtiya yoktur.
2. D. Seferian n ngrd karbon edeeri formlne gre;
C e = %C + % Mn + %Cr % Mo % Ni + + 9 13 360

(5.2)

Bulunan Ce e gre n tavlama scakl da;

t ntav = 350 C e 0,25

(5.3)

olarak ngrlmtr. Buna gre;

C e = 0,17 + 1,25 = 0,31 olarak bulunur. 9

120

t ntav = 350 0,31 0,25 = 85,7 86 C D. Seferian a gre Ce=0,31 dir. Bu Ce deerine gre 85C-90C aralndaki bir scaklkta n tavlama yaplmas gerekmektedir. Malzemenin % 0,20 nin altndaki karbon oran; martenzit oluumu ve dolaysyla sertleme riskini minimum mertebede tutmaktadr. Martenzit oluum riskinin dkl ve ayrca kaynatlan paralarn et kalnlklarnn fazla yksek olmamas (para kalnlklar genellikle 20 mm nin altndadr) sebebiyle, Vagon ve Yol Gereleri Fabrikas nda n tavlama uygulanmamas herhangi bir sorun tekil etmemektedir. Ancak atlye ortam scaklnn dk olduu durumlarda kaynak dikiinin souma hz artacandan kaynak ilemine balamadan nce 85C-90C scaklnda bir n tavlama yaplmas faydal olabilir. Birim diki enerjisinin hesab aadaki formlle yaplabilir:
Q = I U 60 (kJ/cm) Vk 1000

(5.4)

Burada; Q : Birim diki enerjisi (kJ/cm) : Kaynak yntemine bal katsay : Kaynak akm (Amper) : Kaynak gerilimi (Volt) : Kaynak hz (cm/dk.)

I U Vk

izelge 5.6 da birim diki enerjisi hesabnda kullanlan yntem katsaysna ait deerler grlmektedir. izelge 5.6 Kaynak yntem katsays.
Kaynak yntemi rtl elektrotla ark kayna TIG kaynak yntemi MIG-MAG kaynak yntemi Tozalt ark kaynak yntemi

0,70-0,85 0,22-0,48 0,66-0,70 0,90-0,98

Her bir kaynak dikii iin kullanlan kaynak akm, ark gerilimi ve kaynak hz deeri izelge 5.3 e gre u ekildedir:

121 Kaynak akm ( I ) Ark gerilimi (U) Kaynak hz (Vk) : 230 A : 22 V : 25-35 cm/dk

MAG kayna iin 0,68 olarak seilen yntem katsays ve yukardaki kaynak parametrelerine gre alt adet kaynak iin birim diki enerjisi; Q = 0,68 230 22 60 = 6,88 kJ/ cm olarak bulunur. 30 1000

Bulunan bu birim diki enerjisi deeri ile ekil 5.18 deki diyagramdan elde edilen enerji deeri kyaslanarak birim diki enerjisinin uygunluu kontrol edilebilir.

ekil 5.18 Karbon edeeri ve kalnlk edeerine bal olarak birim diki enerjisinin deiimi.

Kalnlk edeeri dikii oluturan paralarn et kalnlklar toplamdr ve u formlle hesaplanr:

S e = S1 + S 2 + S 3 + + S n

(5.5)

ekil 5.18 iin kalnlk edeeri ise denklem 5.1 ile hesaplanr. Alt adet kaynak dikii iin

karbon edeeri ve kalnlk edeerleri u ekildedir:

122

izelge 5.7 Kaynak dikileri iin karbon ve kalnlk edeerleri. Kaynak numaras Karbon edeeri (Ce) Kalnlk edeeri (Se) 1 Ce=0,38 Se=S1+S2=15+16= 31 mm 2 Ce=0,38 Se=S1+S2=10+15= 25 mm 3 Ce=0,38 Se=S1+S2=13+13= 26 mm 4 Ce=0,38 Se=S1+S2=10+10= 20 mm 5 Ce=0,38 Se=S1+S2=13+13= 26 mm 6 Ce=0,38 Se=S1+S2=13+13= 26 mm

izelge 5.7 deki karbon ve kalnlk edeerleri ile ekil 5.18 deki diyagramdan her kaynak iin bulunan birim diki enerjileri u ekildedir: izelge 5.8 Alt kaynak dikii iin diyagram yardmyla hesaplanan birim diki enerjileri.
Kaynak no Birim diki enerjisi (kJ/cm) 1 9,3 2 7,8 3 8,2 4 6,1 5 8,2 6 8,2 Her kaynak iin, izelge 5.8 de bulunan birim diki enerjileri ile izelge 5.3 de fabrikada

uygulanan deerlerden elde edilen birim diki enerjileri u ekilde mukayese edilebilir:
1 Numaral Kaynak:

230 A ve 22 V luk elektriksel parametreler sonucu elde edilen 6,88 kJ/ cm lik birim diki enerjisi, malzeme karbon edeeri (Ce) ve para kalnlk edeerinin (Se) gerektirdii (izelge 5.8) 9,3 kJ/cm lik deerden dktr. Yeterli nfuziyet ve iyi bir ergime iin birim diki enerjisi deerinin en az 9,3 kJ/cm olmas gerekmektedir. Bu ama iin 290 A ve 24 V ile allarak;
Q1 = 0,68 290 24 60 = 9,47 kJ/cm lik birim diki enerjisine ulalabilir. 30 1000

2 Numaral Kaynak:

230 A ve 22 V luk elektriksel parametreler sonucu elde edilen 6,88 kJ/ cm lik birim diki enerjisi, malzeme karbon edeeri (Ce) ve para kalnlk edeerinin (Se) gerektirdii (izelge 5.8) 7,8 kJ/cm lik deerden dktr. Yeterli birim diki enerjisi iin 240 A ve 24 V ile allarak;

123
Q2 = 0,68 240 24 60 = 7,83 kJ/cm lik birim diki enerjisine ulalabilir. 30 1000

3 Numaral Kaynak:

230 A ve 22 V luk elektriksel parametreler sonucu elde edilen 6,88 kJ/ cm lik birim diki enerjisi, malzeme karbon edeeri (Ce) ve para kalnlk edeerinin (Se) gerektirdii (izelge 5.8) 8,2 kJ/cm lik deerden dktr. Yeterli birim diki enerjisi iin 235 A ve 26 V ile allarak;
Q3 = 0,68

235 26 60 = 8,31 kJ/cm lik birim diki enerjisine ulalabilir. 30 1000

4 Numaral Kaynak:

230 A ve 22 V luk elektriksel parametreler sonucu elde edilen 6,88 kJ/ cm lik birim diki enerjisi, malzeme karbon edeeri (Ce) ve para kalnlk edeerinin (Se) gerektirdii (izelge 5.8) 6,1 kJ/cm lik deerden fazla olduundan yeterli birim diki enerjisine ulalmtr. Yksek birim diki enerjisi kaynak dikiine daha fazla enerji yklenmesi anlamna gelir. Diki enerjisinin art para boyutu kk ise arplma ve kendini ekme miktarnn artmasna sebep olur. ekil 5.14 de 19 montaj numaras ile gsterilen ripenin boyutlarnn kk olmas bu birim diki enerjisi ile alldnda arplmaya sebep olabilir. Bu sebeple 190 A ve 24 V ile allarak;
Q4 = 0,68

190 24 60 = 6,20 kj/cm lik birim diki enerjisinin kullanlmas ile bu arplma 30 1000

riski minimuma indirilmi olur.

5 Numaral Kaynak:

230 A ve 22 V luk elektriksel parametreler sonucu elde edilen 6,88 kJ/ cm lik birim diki enerjisi, malzeme karbon edeeri (Ce) ve para kalnlk edeerinin (Se) gerektirdii (izelge 5.8) 8,2 kJ/cm lik deerden dktr. Yeterli birim diki enerjisi iin 240 A ve 26 V ile allarak;
Q5 = 0,68 240 26 60 = 8,48 kJ/cm lik birim diki enerjisine ulalabilir. 30 1000

6 Numaral Kaynak:

230 A ve 22 V luk elektriksel parametreler sonucu elde edilen 6,88 kJ/ cm lik birim diki enerjisi, malzeme karbon edeeri (Ce) ve para kalnlk edeerinin (Se) gerektirdii

124 (izelge 5.8) 8,2 kJ/cm lik deerden dktr. Yeterli birim diki enerjisi iin 240 A ve 26 V ile allarak;
Q6 = 0,68

240 26 60 = 8,48 kJ/cm lik birim diki enerjisine ulalabilir. 30 1000

Kullanlan ana malzeme (S235JR), para kalnlklar ve elektriksel parametreler (kaynak akm ve kaynak gerilimi) ile bulunan; karbon edeeri, kalnlk edeeri ve birim diki enerjisi zellikleri zerinden yaplan deerlendirme sonucunda 4 numaral kaynak hari dier tm kaynaklarda, kullanlan birim diki enerjisi deerlerinin gereinden dk olduu gzlemlenmitir. Bu durum, kaynak metalini oluturan ana metal ve ilave malzeme arasndaki nfuziyet ve ergime miktarn olumsuz etkilemektedir. Kullanlan kaynak akm ve kaynak gerilimi deerlerinin daha yksek seilmesi ile yeterli birim diki enerjisine ulamak mmkndr. Kaynak akmnn artmas nfuziyeti ve ergimeyi daha salkl hale getirecektir. Tm kaynaklar 360 dnebilen balama enelerine sahip kaynak konumlandrclar vastasyla oluk pozisyonunda yaplmaktadr. Koruyucu gaz olarak %100 orannda CO2 kullanlmaktadr. Gazalt kaynanda koruyucu gaz olarak CO2 nin kullanm; yksek nfuziyet oran, yksek kaynak hzlarnda alma imkan ve dk maliyet gibi avantajlarnn yan sra yksek miktarda srant ve kaba bir ark olumasna sebep olur. Boji kaynaklarnn nfuziyet gereksinimleri ve para kalnlklarnn grece yksek olmamas gz nne alndnda CO2 gaznn kullanm doru bir tercih olarak ortaya kmaktadr. Ana metal (S235JR) ve ilave metal (G424MG3Si1) mekanik zellikleri bakmndan kyaslanrsa; izelge 5.9 Ana metal ve ilave metalin mekanik zellikleri.
Mekanik zellikler Akma dayanm (N/mm2) ekme dayanm (N/mm2) entik darbe enerjisi (J) Ana metal (S235JR) 235 360-510 27 (20C da) lave metal (G424MG3Si1) 420 540-640 47 (-30C da)

izelge 5.9 a gre ilave metalin mekanik zellikleri ana metalinkinden daha yksektir. Kaynak dikiinin mekanik ve yapsal btnl ile mukavemeti asndan dolgu malzemesinin ana malzemeden daha yksek mekanik zelliklere sahip olmas gerekir. Bu sebeple izelge 5.9 daki ilave metalin seimi doru bir tercihtir.

125 n tavlama ve pasolar aras scakln kontrol; optimum mekanik zellikler, atlamaya kar diren ve sertliin kontrol edilebilmesi bakmndan nem tar. zellikle ok pasolu ve yksek et kalnlna sahip kaynaklarda n tavlama yaplmal ve pasolar aras scaklk kontrol edilmelidir. parasnn durumu, geerli artnameler, ekil deitirme olanann yksek miktarda kstlanmas ve alam miktarndaki art n tavlama ve pasolar aras scaklk kontroln gerektirebilir. Bu zellikler gz nne alndnda boji kaynaklar iin n tavlama ve pasolar aras scaklk kontrol olmazsa olmaz bir koul deildir. Gazalt kaynak tekniinde elektrot apnn artmas nfuziyeti azaltrken, diki genilii ve yksekliini artrr. Nfuziyetin azalmas ve diki yksekliinin artmas kaynak kalitesini olumsuz etkileyeceinden 1,2 mm lik elektrot ap seimi uygundur [18]. Elektrot reticisinin ilgili elektrot ap iin ngrd koruyucu gaz debisi 12 lt/dk dr. Ancak 1, 3, 5 ve 6 numaral kaynaklardaki para kalnlklar dier kaynaklardan daha fazla olduundan koruyucu gaz debisinin 14-15 lt/dk civarnda seilmesi arkn ve kaynak banyosunun daha iyi korunmasn kolaylatracaktr. TLOMSA Vagon ve Yol Gereleri Fabrikas nda imal edilen boji iskeletlerinin kaynaklar UIC 897-13 standardna tabidir. UIC 897-13, Uluslararas Demiryolu Birlii (UIC) tarafndan yaynlanm ve elik malzemeden yaplm, demiryolu aralarndaki kaynakl birletirmelerin kalite kontrol iin teknik artname adn tayan bir kalite kontrol standarddr. Bu standarda gre kaynakl birletirmeler snfa ayrlmaktadr. Bir kaynakl birletirmenin snf, alma esnasnda maruz kalaca gerilmeler gz nne alnarak alma brosu (projeyi tasarlayan bro) tarafndan belirlenir ve kaynakl birletirme ieren rn kullanacak firmann teknik departman tarafndan onaylanr. Bu snflandrmaya gre kaynak snflar unlardr:
B Snf Kaynaklar: alma esnasnda dinamik gerilmelere ve deiik koullara maruz

kalan yksek kaliteli kaynaklardr. Byk lde yorulmaya maruz baz snrl alanlar iin kaynak sonras ilemler (fazla kaynak metalinin giderilmesi, parack pskrtme, TIG gibi bir yntem kullanlarak kaynan yeniden ergitilmesi v.b.) uygulanmas gerekebilir.
C Snf Kaynaklar: Montaj, alt-montaj veya konstrksiyonun dayanmn etkileyen kaliteli

kaynaklardr.
D Snf Kaynaklar: Standart kalitedeki kaynaklardr.

126 UIC 897-13 artnamesi, kaynaklar iin 3 aamal bir kalite kontrol nermektedir. Kaynak tamamlandktan sonra yaplan kalite kontrol kadar kaynak ncesinde ve kaynak aamasnda yaplacak kalite kontroln nemine deinmektedir.
artnamede, kaynak ncesi deerlendirmede; kaynatlacak paralarn az ve yzey

hazrlnn, WPS in doruland testteki deerlere uygun olmadnn tespiti halinde sz konusu paralarn imalatta kullanlmamas gerektii vurgulanmaktadr. Kaynak esnasnda yaplacak kontrollerde ise standardn Kaynan Yapl blmnde belirtilen koullara uygunsuzluun tespiti halinde incelenen ve ayn ekilde olup imalat bitmi paralarn reddedilmesinin gereklilii anlatlmaktadr. Kaynan yapl blmnde deinilen durumlar zetle unlardr:

Kaynaklarn/operatrlerin uygunluu Uygulanan kaynak prosedrnn uygunluu Dolgu malzemesinin uygunluu Kaynatlacak paralarn hazrl (az hazrl, temizlik v.b.) Kaynan yapl ile ilgili artlar (rnein kapak pasodan nceki tm pasolarn metal fra ile temizlenmesi, kapak pasolarn souk ekilenmemesi, B snf aln kaynaklarnn balang ve bitilerinde ilave para kullanlmas gerektii v.b.)

Kaynan bitirilii ve temizlenmesi Gerilme giderme iin sl ilemler Kaynaklarn tamiri

malat tamamlanm kaynakl balantlarn kontrolnde (kaynak sonras kontrol) ise;

Kaynan grn ve boyutlar

koullarn (kaynak hatalarnn)

Tamamlanm paralarn geometrisinin kontrol nerilmektedir.

Kaynak sonras yaplacak kontrol ve muayene ilemleri iin UIC 897-13 artnamesinin ek ksmnda kaynakl aln ve ke birletirmeleri iin kabul kriterleri (kaynak kusurlar iin kabul edilebilir limitler) verilmitir. Yaplan gzlem almasnda boji kaynaklarnn, kaynak ilemi tamamlandktan sonra rnekleme muayenesi eklinde (kontrol grubundan birka numune seerek grup hakknda fikir

127 edinme) grsel olarak kontrol edildii tespit edilmitir. Seilen alt adet kaynak iin herhangi bir snflandrma bilgisine ulalamamtr. Bugne dein sz konusu kaynaklar alma esnasnda bir sorun tekil etmemi olsa da, tekrarlanabilir kalitenin ve kalite gvencesinin salanmas asndan ilgili artnamenin ngrd kontrol ve muayene ilemlerinin yaplmas gerekir.
5.3 Gzlem almasna Ait Sonular ve Deerlendirme

Yukardaki veriler nda, gzlem almasndan elde edilen sonular ve kalite gvencesinin arttrlmas amacyla yaplan neriler unlardr: 1. Boji malzemesinin dk karbon oran ve grece yksek olmayan et kalnlklar sebebiyle n tavlama kaynak iin bir n koul olmayabilir. Ancak dk ortam scaklklar ve artan et kalnlklarnda sertleme ve atlama riskinin azaltlmas iin 8590C scaklk ile n tavlama yaplmas faydal olabilir. 2. Bojinin incelenen alt adet kayna iin seilen, kaynak akm ve kaynak gerilimi deerlerinin daha salkl nfuziyet ve ergime iin yeterli birim diki enerjisini karlayacak ekilde arttrlmas kaynak kalitesine katkda bulunacaktr. 3. Uluslararas Demiryolu Birlii nin demiryolu aralarndaki kaynakl birletirmelerin kalite kontrol iin ngrd UIC 897-13 nolu artname imalatn her aamasnda esas alnmaldr. Bu artnameye gre kaynak dikileri snflandrlmal ve yaplan snflandrma sonucunda kaynak dikilerinden beklenen zelliklerin gerekleip gereklemedii kontrol edilmelidir. Kaynak ncesi, kaynak an ve kaynak sonrasndaki kalite kontrol faaliyetleri, ek ksmndaki kabul kriterlerinin de yardmyla gerekletirilmelidir. Bu kontrol faaliyetleri grsel muayenenin yan sra zellikle B ve C kaynaklar iin tahribatsz muayene yntemlerini de ierebilir. Kaynak esnasnda da kaynak parametrelerinin ve alma tekniinin uygunluu artnamenin ngrd kurallar dorultusunda kontrol edilmelidir. 4. Kalite kontroln daha verimli bir ekilde yaplabilmesi asndan kaynak dikii baznda bir kalite kontrol plan oluturulmal ve her diki kendisinden beklenen zellikler temelinde deerlendirilmelidir.

128
6. SONULAR ve NERLER

Kaynakl birletirmeler, geni kullanm alanlar ierisinde ou zaman birletirdikleri paralar arasnda yk ve kuvvet tamalar amacyla tasarlanrlar. Kaynan bu grevi gvenli ve verimli bir ekilde yerine getirebilmesi, kendisinden amacna uygun olarak beklenen niteliklere sahip olmasn gerektirir. Kaynan bu nitelikleri karlama kabiliyetinin bir gstergesi olan kaynak kalitesi, gnmzde gerek teknolojik ve gerekse ticari alanda byk neme sahiptir ve bu nem gelien teknolojiye paralel olarak artmaktadr. Kaynakl imalat; kaynak ncesi, kaynak an ve kaynak sonras olmak zere aamal bir sretir. Doal olarak kaynak kalitesi de bu srelerdeki, kaynaa hazrlk almalar, kaynak parametreleri ve kaynak sonras kalite kontrol faaliyetlerinden etkilenir. aama ierisinde kaynak kalitesini en ok etkileyen; kaynak parametrelerini ve alma teknii ieren, metalurjik dnmlerin ve mekanik zelliklerde deiimlerin yaand kaynak andr. Kaynak ncesi hazrlk aamasna ait hatalar; doru tasarm, standart ve artnamelere uygun az hazrl ve para temizlii, kaynak ekipmanlarnn ve kaynak tketilenlerinin malzemeye ve konstrksiyona uygun seilmesini ieren doru kurulmu bir sistem ile garanti altna alnabilir. Ancak kaynak an bu aamadan farkldr. Her yeni kaynak dikiinin yaplndaki malzeme, ortam koullar ve kaynak parametreleri o dikie zgdr. Birbirleri ile etkileim iindeki kaynak parametreleri, kaynaknn/kaynak makinesinin alma teknii, kaynaknn o andaki ruhsal durumu ve dikkati (manuel kaynakta) ile byk lde ideal kabul edilen malzemenin gerek metalurjik zellikleri bir araya gelerek kaynan sahip olaca zelliklere ve dolaysyla kaynak kalitesine etki ederler. Kaynak sonrasnda yaplan muayene ilemleri ise kaynak kalitesini gelitirmekten ok kaliteyi tespit etmede kullanlan bir ara nitelii tar. Kaynan tamamlanarak zelliklerinin belli olmasndan sonra yrtlen kontrol ve tamir uygulamalar dzeltici ve nleyici faaliyet grevi grr. Hatay olutuktan sonra gidermekten yerine olumasna imkan vermemek; iilik, zaman, maliyet ve verimlilik asndan salayaca faydalarn yan sra kaliteyi de gvence altna alr. Kaynak kalitesinin kaynak annda kontrol edilerek kalitenin gvence altna alnmasnda genel olarak; ayn amaca hizmet eden ancak farkl aralar kullanan iki yntem mevcuttur. Bunlar kaynakla e zamanl yrtlen grsel muayene ve otomatikletirilmi tahribatsz muayene sistemleridir.

129 Kaynak anndaki grsel muayenede; kullanlan parametrelerin ve alma tekniinin uygunluu, kullanlan cihazlarn yeterlilikleri ncelikli olarak incelenmelidir. ok pasolu kaynak dikilerinde kaynak dayanm asndan byk nem tayan kk pasolar; atlama, yetersiz ergime ve dolgu eksiklii bakmndan grsel olarak kontrol edilmelidir. Bu konuda her kaynak iin bir inspektr istihdam etmenin zorluu sebebiyle kaynaklar e zamanl grsel muayene konusunda bilgilendirilmelidir. Kalite gvencesi amacyla kaynak esnasnda kullanlan otomatikletirilmi tahribatsz muayene sistemleri ise byk lde elektronik altyapya sahip, deneysel kkenli almalar sonucu gelitirilmi, optik ve bilgisayar kontroll yntemlerdir. Uzun vadede retim maliyetlerini drebilen bu sistemlerin verimlilii, ayn yapda (ekil, boyut ve zellik bakmndan) ok sayda imal edilen kaynak dikilerinin kontrolnde daha yksektir. Parann karmaklnn artmas, kaynaa ulaabilirlik ve cihaz alma parametrelerinin paraya adaptasyonu konularnda birtakm glkler yaratmaktadr. Ayrca tespit edilecek hata trnn saysndaki art, bu tr kontrol sistemlerini daha karmak bir hale getirmektedir. Bununla birlikte gelimi sensr ve kontrol teknolojileri sayesinde insandan ok daha hzl alglama, karlatrma ve mdahale yeteneine sahiptirler. Geri beslemeli sistemleri araclyla tespit edilen hataya annda mdahale ve dzeltme imkan salayabilmektedirler. Yukarda deinilen sonular ve yrtlen gzlem almasnn da katks ile kalite gvencesinin kaynak aamasnda arttrlmas ile ilgili u neriler verilebilir:

Kaynan bir sre olduunun farkna varlarak srecin her aamasnda srekli kontrol esas alnmaldr.

Kaynak ncesi Kaynak Yntem artnamesi (WPS) oluturularak doruluu salanmal ve imalat sresince WPS e sk skya bal kalnmaldr.

Kaynan hazrlk aamasndan balayarak, her aamada malzeme, yntem ve alma teknii ile ilgili standart, kod ve artnamelere uygunluk salanmaldr.

Kaynak esnasnda; kaynak parametreleri, kaynak ekipmannn salkl alp almad ve alma teknii kontrol edilmeli, herhangi bir uygunsuzluk tespitinde annda mdahalede bulunularak hata bymeden ve kaynak ilemi ilerlemeden uygunsuzluk giderilmelidir.

Kaynak hatalarn olutuktan sonra tespit etmek yerine onlarn oluumuna sebep olabilecek olumsuzluk yada eksikliklerin zamannda tespiti ve dzeltilmesi kaynak kalitesi konusunda ana fikir olarak dnlmelidir.

130

Kaynakla e zamanl kullanlacak, otomatikletirilmi tahribatsz muayene sisteminin seiminde tespit edilecek hata tr, muayene edilecek para boyutlar, parann karmakl ve ayn zelliklere (ekil, boyut v.b. adan) sahip kontrol edilecek para says gz nnde bulundurulmaldr.

Kalite, sistematik ve dzenli bir kontroln rndr. Bu sebeple kaynakl imalatn kalite gvencesi iin belirli bir sistem oluturulmal ve dzenli kontrol faaliyetleri yrtlmelidir. Kalitenin tekrarlanabilirlii asndan sistematik alma esas alnmaldr.

Kalitenin srekli gelitirilmesine katkda bulunmas asndan tm kalite kontrol faaliyetlerinin sonular mmkn mertebede kalc kaytlar eklinde dokmante edilmeli ve yaplacak gelitirme faaliyetlerinde veri kayna olarak kullanlmaldr.

131
KAYNAKLAR

Ank, S., Vural, M., (1996), Kaynak ve NDT personelinin eitimi ve sertifikalandrlmas esaslar, Gedik Eitim Vakf, Kaynak Teknolojisi Eitim, Aratrma ve Muayene Enstits, Yayn No:1, stanbul. Blodgett, O.M., Funderburk, R.S., Miller, D.K., Quintana, M., (1999), Fabricators and Erectors Guide to Welded Steel Construction, The James F. Lincoln Arc Welding Foundation, Florida, 15-21. Carry, H.B., (1989), Modern Welding Technology, Second Edition, Prentice Hall, New Jersey. Crgl, ., (2001), Konstrksiyon Teknii Ders Notlar, Kocaeli niversitesi Mhendislik Fakltesi Makine Mhendislii Blm, Kocaeli, 99-119. Crgl, ., (1997), Makine Elemanlar, Kocaeli niversitesi Yaynlar, Say: 6, Cilt: 1, Kocaeli, 109-140. Durgutlu, A., Glen, B., Tlbenti, K., (1999), Ark Kaynanda Kaynak Hznn Nfuziyete ve Mikroyapya Etkisi, Turkish Journal of Engineering & Environmental Sciences, Say 4, Sayfa 251-259. Funderburk, R.S., (2001), Selecting Filler Metals: Electrodes for Stres Relieved Applications, Welding Innovation, Vol. XVIII, No: 2. Funderburk, R.S., (1999), A Look at Heat Input, Welding Innovation, Vol. XVI, No: 1. Funderburk, R.S., (1999), Selecting Filler Metals: Matching Strength Criteria, Welding Innovation, Vol. XVI, No: 2. Funderburk, R.S., (1997), Fundamentals of Preheat, Welding Innovation, Vol. XIV, No:2. Eryrek, B., (2003), Gazalt Kayna, Kaynak Teknii Sanayi ve Ticaret A.., stanbul. Gner, F., Filiz, Z., (2002), Kaynak Teknolojisi Alannda Avrupada Personel Eitimi, Mhendis ve Makine, Say 513. Jackson, M.D., (1967), Welding Methods and Metallurgy, A Textbook of Welding Technology, Charles Griffin and Company Limited, London. Jessop, T.J., (2005), National and international qualifications for welding personnel, Welding&Cutting, Issue 3. Holdren, R.L., (1993), What Are the Causes of and Solutions to Weld Quality Conflicts?, Welding Journal, Vol. 72, No:8, 57-65, New York. Miller, D.K., (2003), Pay Attention to Tack and Temporary Welds, Welding Innovation, Vol. XX, No:1. Nippes, E.F., Cubberly, W.H., Stedfeld, R.L., Mills, K., Davis, J.R., Sanders, B.R., (1983), Metals Handbook Ninth Edition, American Society for Metals, Ohio. Robert, E., Shaw, Jr., (1999), Ensuring weld quality in structural steel construction, Practical Welding Today, Michigan/USA. Saini, D., Floyd, S., (1998), An Investigation of Gas Metal Arc Welding Sound Signature for On-Line Quality Control, Welding Journal, Vol. 7, No:4, 172-179, New York.
k, A., (2006), Yap eliinin (St52-3) MIG/MAG Kaynanda Gaz Karmlarnn ekme Dayanm zelliklerine Etkisi, Trakya niversitesi Fen Bilimleri Dergisi, Cilt:7, Say: 1.

132 The AWS, (1999), AWS B 1.10-86 Guide for Nondestructive Inspection of Welds, The American Welding Society. The AWS, (1969), Welding Handbook Sixth Edition, The American Welding Society. The Metals Handbook Ninth Edition, Vol. 6 Welding, Brazing and Soldering, (1983), The American Society for Metals, Metals Park, Ohio. Ural, K., (2001), Toplam Kalite Ynetimi Ders Notlar, Kocaeli niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Makine Mhendislii Blm, Kocaeli.
NTERNET KAYNAKLARI [1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] [10] [11] [12] [13] [14] [15] [16] [17] [18] [19] [20] [21] [22] [23]

www.alcotec.com www.arcraftplasma.com www.aws.org www.ewi.org www.isf-aachen.de www.isf.rwth-aachen.de www.jflf.org www.jobshop.com www.key-to-steel.com www.library.uow.edu.au www.lincolnelectric.com www.makinamuhendisi.com www.meta-mvs.com www.me.uwaterloo.ca www.mmmgroup.com www.ndt-ed.org www.ndt.net www.oerlikon.com.tr www.pedc.se www.precitec.de www.robotics.lu.se www.tpub.com www.twi.co.uk

133
EKLER

Ek 1

Y 25 Lsd tipi bojinin kaynakl asi iskeleti.

134
ZGEM

Doum tarihi Doum yeri Lise Lisans Yksek Lisans

04.03.1981 Eskiehir 1996-1999 1999-2003 2003-2006 Eskiehir Cumhuriyet Lisesi Kocaeli niversitesi Mhendislik Fak. Makine Mhendislii Blm Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits Makine Mh. Anabilim Dal, mal Usulleri Program

alt kurumlar

2005-2006

Entek Enerji, evre, Mhendislik, naat, Montaj San. ve Tic. Ltd. ti. 2006-Devam ediyor Babakanlk Vakflar Genel Mdrl, Bursa Blge Mdrl.