T.C.

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

MEGEP
(MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN
GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ)

ARAÇ BAKIM VE ONARIM

TEMEL PNÖMATİK

ANKARA
OCAK 2005
 İÇİNDEKİLER
AÇIKLAMALAR....................................................................................................... III
GİRİŞ............................................................................................................................ 1
ÖĞRENME FAALİYETİ-1..........................................................................................2
1. BASINÇ VE VAKUM KAVRAMLARINI YORUMLAMA................................. 2
Pnömatiğin Tanımı ve Avantajları............................................................................2
1.1. Pnömatik Sistemlerde Basınç Ve Vakum Kavramı.......................................... 3
1.2. Pnömatiğin Temel Prensipleri............................................................................4
1.2.1. Sabit Sıcaklık (izotermik) Değişimi...........................................................4
1.2.2. Sabit Basınç (izobar) Değişimi.................................................................. 5
1.2.3. Sabit Hacim (izohor) Değişim.................................................................... 6
1.2.4. Isı Transferi Olmayan (adyabatik veya izoentropik) Değişim...................6
1.3. Sıkıştırılmış Havanın Debisi.............................................................................. 7
UYGULAMA FAALİYETLERİ..............................................................................8
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME......................................................................... 9
ÖĞRENME FAALİYETİ- 2.......................................................................................11
2. DEVRE ELEMANLARINI TANIMA BAKIMINI YAPMA................................11
2.1. Pnömatik Sistem Ve Devre Elemanları........................................................... 11
2.1.1. Kompresörler........................................................................................... 11
2.1.1.1. Pistonlu Kompresörler....................................................................... 11
2.1.1.2. Vidalı Kompresörler.......................................................................... 12
2.1.1.3. Rotorlu Kompresörler........................................................................ 13
2.1.1.4. Turbo Kompresörler...........................................................................13
2.1.2. Hava Kazanları .........................................................................................13
2.1.3. Şartlandırıcı Birimi .................................................................................. 14
2.1.3.1. Filtre...................................................................................................14
2.1.3.2. Basınç Ayarlayıcı...............................................................................15
2.1.3.3. Yağlayıcı............................................................................................ 16
2.1.4. Pnömatik Valfler......................................................................................17
2.1.4.1. Yön Kontrol Valfleri..........................................................................18
2.1.4.2. Yön Kontrol Valfi.............................................................................. 19
2.1.4.3. Yön Kontrol Valfi.............................................................................. 20
2.1.4.4. Yön Kontrol Valfi.............................................................................. 20
2.1.4.5. Basınç Kontrol Valfleri......................................................................22
2.1.5. Akış Kontrol Valfleri................................................................................ 22
2.2. PNÖMATİK ALICILAR................................................................................22
2.2.1. Silindirler................................................................................................. 23
2.2.1.1. Tek Etkili Silindirler.......................................................................... 23
2.2.1.2. Çift Etkili Silindirler.......................................................................... 23
2.2.2. Pnömatik Motorlar.................................................................................... 23
2.2.2.1. Dişli Tip Pnömatik Motorlar..............................................................24
2.2.2.2. Paletli Tip Pnömatik Motorlar........................................................... 24
UYGULAMA FAALİYETİ................................................................................... 25
I
 ÖLÇME SORULARI .............................................................................................27
ÖĞRENME FAALİYETİ- 3.......................................................................................33
3. DEVRE ŞEMALARINI OKUYUP YORUMLAMA............................................ 33
3.1. Pnömatik Devre Şemalarının Okunması ve Yorumlanması ........................... 33
3.1.1. Alıcıların Hareket Ettirildiği Devre Şemaları........................................... 34
3.1.1.1.Tek Yönlü Pnömatik Motorun Çalıştırılması..................................... 34
3.1.1.2. Tek Etkili Silindirin Çalıştırılması.....................................................34
3.1.1.3. Çift Etkili Silindirin Çalıştırılması.....................................................35
3.1.1.4. Çift Yönlü Pnömatik Motorun Çalıştırılması.................................... 35
3.1.2. Alıcıların Hızlarının Ayarlanması.............................................................36
3.1.2.1. Silindirin İleri Hareketinin Yavaşlatılması........................................ 36
3.1.2.2. Silindirin Geri Hareketinin Yavaşlatılması........................................36
3.1.2.3. Silindirin İleri ve Geri Hareketinin Yavaşlatılması........................... 37
UYGULAMA FAALİYETİ................................................................................... 38
PERFORMANS TESTİ.......................................................................................... 41
MODÜL DEĞERLENDİRME...............................................................................43
PERFORMANS TESTİ......................................................................................... 44
KAYNAKLAR........................................................................................................... 46

II
 AÇIKLAMALAR

AÇIKLAMALAR
KOD 525ARÇ002

ALAN Araç Bakım ve Tamiri.

DAL/MESLEK Ortak Alan Modülü

MODÜLÜN ADI Temel Pnömatik

MODÜLÜN TANIMI Basınçlı Hava Teknolojisini Kullanma, Bakım Ve Onarımını

Yapma Becerilerini İçeren öğrenme materyalidir.

40/24
SÜRE

ÖN KOŞUL Ön koşulu yoktur.

Pnömatik devre elemanlarının, bakımını yapmak ve
YETERLİK
arızalarını gidermek.
Genel Amaç: Gerekli ortam sağlandığında; pnömatik
devreleri okuyup bakımını yapabileceksiniz.
Amaçlar:
 Basınç ve vakum kavramlarını gerekli hesaplamaları
MODÜLÜN AMACI yaparak yorumlayabileceksiniz.
 Pnömatik devre elemanlarını tanıyıp bakımını
yapabileceksiniz.
 Pnömatik devre şemalarını okuyup,
yorumlayabileceksiniz.
Ortam: Atölye ve laboratuvar
EĞİTİM ÖĞRETİM
Donanım: Örnek pnömatik devre elemanları, pnömatik
ORTAMLARI VE
deney setleri, manyetik sembol seti, bilgisayar, tepegöz,
DONANIMLARI
projeksiyon cihazı,

Her uygulama faaliyetinden sonra test sınavı olacaksınız.

ÖLÇME VE
Uygulamalı sorular sorulacaktır. Sınav sonucunda başarısız
DEĞERLENDİRME
olduğunuzda faaliyete baştan başlayacaksınız.

III
 GİRİŞ

GİRİŞ

Sevgili Öğrenci,

Bilgi çağında özellikle gelişmiş ülkelerin üzerinde önemle durdukları ve giderek daha
fazla kaynak ayırdıkları sektör eğitimdir. Bilim ve teknolojideki gelişmelere paralel olarak
eğitimde kaliteyi yükseltmek, gençlerimize ileri sanayi toplumunun gerektirdiği bilgi, beceri
ve davranışları kazandırmak millî eğitimimizin temel amaçlarından biridir.

Ülkemiz sanayiinde araç bakım ve tamiri konusunda çalışacak, kalifiye eleman

sıkıntısı çekilmektedir. Bu alanda büyük bir boşluk olduğu inkar edilemez.

Büyük firmaların bazıları bu açığı gidermek için kendi bünyelerinde eğitim seminerleri
vermektedir. Bu firmalar kendi ürettikleri araçların bakım ve tamirini yapabilecek elemanları
yetiştirmeye çalışmaktadır.

Araçlar üzerinde pnömatiğin kullanılması sonucu bu alanda yetişen teknik elemanların

temel seviyede pnömatik bilgisine sahip olmasını gerektirmektedir.

Bu modül, öğrencilere iş hayatında karşılaşacakları problemleri çözebilmeleri için

gerekli bilgi ve uygulama becerisini kazandıracaktır. Bu modül sayesinde kazanacağınız
beceriler iş hayatının yanı sıra günlük yaşantıda da sizlere rehberlik yapacaktır.

1
 ÖĞRENME FAALİYETİ-1

ÖĞRENME FAALİYETİ-1
AMAÇ
Bu faaliyet doğrultusunda,basınç ve vakum kavramlarını gerekli hesaplamaları
yaparak yorumlayabileceksiniz.

ARAŞTIRMA
Pnömatik konusunda çeşitli kaynaklardan araştırma yapınız. Gay Lussac, Charles,
Newton kanunları konusunu araştırınız.

1. BASINÇ VE VAKUM KAVRAMLARINI

YORUMLAMA
Pnömatiğin Tanımı ve Avantajları

Pnömatik, Yunanca kökenli, nefes anlamına gelen “pneuma” kelimesinden

türetilmiştir. Basınçlı havanın davranışını ve özelliklerini inceleyen bilim dalıdır. Bu bilim
dalı, termodinamik, gaz dinamiği, mekanik kontrol tekniği gibi birçok bilim dalını içerir.

Pnömatiğin endüstriye uygulanmış dalına “endüstriyel pnömatik” adı verilir. Bu

kitapta endüstriyel pnömatiği ve uygulamalarını inceleyeceğiz. Modern endüstriyel
sistemlerde pnömatiğin kullanımı her geçen gün daha da yaygınlaşmaktadır.

Atmosferik Basınç

Kuru haldeki atmosfer havası oksijen, nitrojen (azot) ağırlıklı olmak üzere çeşitli
gazların karışımından oluşur. Şekil 1.1’ de atmosfer havasının ağırlık oranı verilmiştir.

ŞEKİL-1.1: Atmosfer Havasının Özelliği.

2
 Atmosfer havasının çeşitli gazların karışımından oluştuğunu söyledik. Atmosfer havası
yükseklik ve yoğunluğa bağlı olarak belirli bir ağırlığa sahiptir. Atmosfer havasının
ağırlığından oluşan basınca atmosferik basınç adı verilir. Atmosferik basınç yüksekliğe bağlı
olarak değiştiği için deniz seviyesindeki basınç referans olarak alınır. Deniz seviyesindeki
atmosferik basınç 1013 mbar' dır . Şekil 1.2’ de atmosfer basıncının yüksekliğe bağlı olarak
değişmesi görülmektedir.

ŞEKİL-1.2: Yüksekliğe Bağlı Olarak Atmosfer Basıncının Değişimi.

1.1. Pnömatik Sistemlerde Basınç Ve Vakum Kavramı

Pnömatik devre elemanlarının çalışma prensiplerini daha rahat kavrayabilmek için
basınç ve vakum kavramlarını çok iyi bilmek gerekmektedir. Pnömatik sistemde basınç,
kompresörler tarafından, vakum ise vakum pompaları tarafından üretilmektedir. Her iki
elemanın çalışma prensipleri birbirine göre terstir. Kompresörler bir ortama hava basıp
basınç oluştururken, vakum pompaları ise ortamdaki havayı emerek basıncı yok etmeye
çalışır. Yok edilmeye çalışılan bu basınca atmosfer basıncı adı verilir.

ŞEKİL-1.3: Atmosfer Basıncı.

3
1.2. Pnömatiğin Temel Prensipleri
Basınç: Katı, sıvı ve gazların ağırlığından dolayı birim alana uyguladıkları dik kuvvete
basınç adı verilir.
Basınç “P” harfi ile gösterilir ve P= F/A formülü ile ifade edilir.

P= Basınç (Pa)
F= Kuvvet (N)
A= Kesit alanı (m2)

Uluslararası birim standardına göre (SI) kuvvet birimi Newton’ dur (N). Uzunluk
birimi ise Metre (m) olduğuna göre alan birimi (m2) dir. Basınç birimi ise N/m2 dir. 1 N/m2 =
1 Pascal’ dır ve kısaca Pa sembolü ile gösterilir. Tablo 1.1’ de yaygın olarak kullanılan bazı
basınç birimlerinin karşılaştırılması verilmiştir.

Örnek: Taban alanı 0,5 m2 ve ağırlığı 10 kg olan katı cismin uyguladığı basıncı
hesaplayınız.

Verilenler İstenen
m= 10 kg P= ?
A= 0,5 m2

Çözüm
F= m . a = 10 . 10 = 100 N P= F/A = 100 / 0,5 = 200 N/m2

Basınç birimleri
1 N/m2 1 Pascal (Pa)
1 Bar 100000 Pa
1 Bar 14,5 Psi
1 Atm 1013 mbar

Tablo-1.1. Basınç Birimlerinin Karşılaştırılması.

Alan büyüdükçe basınç azalır, alan küçüldükçe basınç artar. Örneğin, çivi ve
raptiyenin ucunun sivri olmasının nedeni uygulanan basıncın yüksek olmasını sağlamak ve
batmayı kolaylaştırmaktır.

1.2.1. Sabit Sıcaklık (izotermik) Değişimi

Gazların hacmi sabit bir sıcaklık altında azaltılacak olursa basınç artar. Şekil-1.4' te
görülen diyagramda bu durum açıkça görülmektedir. Hacim ile basınç arasında ters orantı
vardır.

4
 ŞEKİL-1.4: Sabit Sıcaklık Değişimi.

Yukarıdaki eşitliğe göre sıcaklık sabit tutulduğunda gazların basıncı sıkıştırma oranına
bağlı olarak artar. Bir gaz 2 kat oranında sıkıştırılacak olursa basıncı 2 kat artar.

Örnek: Atmosfer basıncında, serbes haldeki bir gazın hacmi 1 lt’ dir. Gazın sıcaklığı
sabit tutularak hacmi 0,5 lt’ ye düşürülecek olursa basıncı ne olur?

Verilenler İstenen
P0= 1 atm P1=?
V0= 1 lt
V1= 0,5 lt

Çözüm
P0 . V0 = P1 . V1 → 1 . 1 = P1 . 0,5
P1 = 2 atm.

1.2.2. Sabit Basınç (izobar) Değişimi

Gazlara sabit basınçta ısı tatbik edilirse hacimdeki değişim oranı, sıcaklıktaki değişim
oranına eşittir. Şekil-1.5' te görülen diyagramda bu durum açıkça görülmektedir.

ŞEKİL-1.5: Sabit basınç değişimi.

5
 Örnek: Belirli bir basınçtaki gazın sıcaklığı 10 oC, hacmi ise 1 lt’ dir. Gazın basıncı
sabit kalmak koşuluyla sıcaklığı 40 oC’ ye yükseltilecek olursa hacmi ne olur?
Verilenler İstenen
T0= 10 oC = 273 + 10 = 283 oK V1= ?
T1= 40 oC = 273 + 40 = 313 oK
V0= 1 lt

Çözüm
V0 / V1 = T0 / T1
V0 . T1 = T0 . V1
1 . 313 = 283 . V1
V1 = 1, 106 lt

1.2.3. Sabit Hacim (izohor) Değişim

Gazlara sabit hacimde ısı tatbik edilirse basınç mutlak sıcaklığa orantılı olarak değişir.
Şekil 1.6’da bir gazın hacmi sabit tutularak sıcaklığı arttırılmış; basıncın arttığı
görülmektedir.

ŞEKİL-1.6: Sabit Hacim Değişimi.

1.2.4. Isı Transferi Olmayan (adyabatik veya izoentropik) Değişim

Herhangi bir gazı tıpkı bir yay gibi sıkıştıracak olursak; sıcaklık değeri basınçla
birlikte artar. Şekil-1.7' de görülen diyagramda bu durum açıkça görülmektedir.

ŞEKİL-1.7: Isı Transferi Olmayan Durum Değişimi.

6
 Örnek: Atmosfer basıncındaki serbest haldeki havanın hacmi 10 lt, sıcaklığı 10 oC’
dir. Hava sıkıştırılarak hacmi 2 lt’ ye düşürülmektedir. Sıcaklığı ise 50 oC olmaktadır.
Sıkıştırılan havanın basıncını hesaplayınız.

Verilenler İstenen
T0= 10 oC = 273 + 10 = 283 oK V 1= ?
T1= 50 oC = 273 + 40 = 323 oK
V0= 10 lt = 0,010 m3
V1= 2 lt = 0,002 m3
P1= 1 atm = 1,013 bar

Çözüm
P0 x V0 / T0 = P1 . V1 / T1 → 1,013 . 0,010 /283 = P1 . 0,002 / 323
P1 = 5,78 bar (5,78 – 1,013= 4, 767 bar)

1.3. Sıkıştırılmış Havanın Debisi

Belirli bir kesitten akan akışkanın debisi, kesitin büyüklüğü ve akış hızına bağlı olarak
değişir (Q=A.v). Kesit alanında değişme olmadığı müddetçe bir boru içinden akan havanın
hızı aynıdır. Kesit alanı büyüdükçe akış hızı azalır, kesit alanı küçüldükçe akış hızı artar.
Diğer bir ifadeyle hava küçük kesitlerde daha hızlı akar.

ŞEKİL-1.8:Havanın Akış Hızı.

Örnek: Küçük çaplı kesiti 10 cm2 olan bir boru içinden geçen havanın hızı 4,2 m/s’
dir. Boru kesiti 25 cm2 ye büyütüldüğünde hava hızı ne olur?

Verilenler İstenen

A1= 10 cm2 v2= ?

v1= 4,2 m/s = 420 cm/s
A2= 25 cm2

Çözüm

A1 . v1 = A2 . v2
10 . 420 = 25 . v2
v2 = 4200/25 = 200 cm/s
v2 = 168 cm/s = 1,68 m/s

7
 UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETLERİ

İşlem Basamakları Öneriler

 Atmosferik basınç konusunu okuyunuz

 Atmosfer basıncının yüksekliğe bağlı
ve havanın ağırlığı olduğunu
olarak değişmesinin nedenini açıklayınız.
unutmayınız.

 Basıncı hesaplayınız. Basıncın hangi

 Farklı kuvvet ve alan değerlerine göre
durumlarda arttığını ya da azaldığını
basınç hesaplamaları yapınız.
gözlemleyiniz.

 Basıncı hissedebilmek için avucunuzu

hava sızmayacak şekilde tamamen
kapatınız ve içine üfleyiniz.  Basıncın tanımını yapabilmek için
 Parmaklarınızın arası aralıklı olacak shf.1’ deki tanımı okuyunuz.
şekilde avucunuzu kapatınız ve basıncın
azaldığını gözlemleyiniz.

 Vakumu hissedebilmek için avucunuzu

hava sızmayacak şekilde tamamen
kapatınız ve içinize hava çekiniz.  Vakumun tanımını yapabilmek için
 Parmaklarınızın arası aralıklı olacak şekilde Shf.2’ deki tanımı okuyunuz.
avucunuzu kapatınız ve vakumun azaldığını
gözlemleyiniz.

 Basınç ile vakum arasındaki farkı, basınç

 Avucunuzun durumunu hatırlayınız.
ve vakumu azaltan etkenleri yorumlayınız.

 Sabit sıcaklık ve sabit basınç durumlarına  Shf. 5 ve shf. 6’ daki hesaplamalardan

göre hesaplamalar yapınız. yararlanınız.

 Shf. 7’ deki hesaplamalardan

 Boru çapı ve akış hızlarını hesaplayınız.
yararlanınız.

8
 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Aşağıda 5 adet çoktan seçmeli soru bulunmaktadır. Uygun cevapları şıklar
üzerine işaretleyiniz.

1- Atmosfer havası içinde en yüksek oranda bulunan gaz aşağıdakilerden hangisidir?

A. Oksijen B. Azot C. Karbondioksit D. Hidrojen

2- Aşağıdaki yüksekliklerin hangisinde atmosfer basıncı daha fazladır?

A. 50 Metre B. 200 Metre C. 400 Metre D. 650 Metre

3- Deniz seviyesindeki basınç değeri aşağıdakilerden hangisidir?

A. 850 Mbar B. 900 Mbar C. 1013 Mbar D. 1687 Mbar

4- Atmosfer basıncındaki serbest haldeki havayı sıcaklığı sabit kalmak koşuluyla 4 katı
kadar sıkıştıracak olursak mutlak basıncı kaç atm olur?

A. 4 Atm B. 3 Atm C. 2 Atm D. 1 Atm

5- 1 bar kaç Pascal’dır?

A. 100 B. 1 000 C. 10 000 D. 100 000

6- 1 bar kaç Psi’ dir?

A. 5,5 B. 10,5 C. 14,5 D. 19,5

Aşağıda 4 adet klasik sistemde hazırlanmış soru bulunmaktadır. Soruları dikkatli bir
şekilde okuyunuz ve cevaplayınız.

1- Taban alanı 0,1 m2 ve ağırlığı 50 kg olan bir cismin tabanına uyguladığı basıncı
hesaplayınız. Yerçekimi ivmesi a=10 m/s2 alınacaktır.

2- Atmosfer basıncında serbest haldeki bir gazın hacmi 1 lt’ dir. Gazın sıcaklığı sabit
tutularak 0,125 lt’ ye kadar sıkıştırılacak olursa basıncı ne olur?

3- 2 ayrı kap içinde basınçları aynı olan hava bulunmaktadır. Kaplardan birindeki havanın
sıcaklığı 5 oC, hacmi ise 0,5 lt’ dir. Diğer kaptaki havanın sıcaklığı 50 oC’ ye kadar
arttırılmıştır. Bu kaptaki havanın hacmini hesaplayınız.

9
4- Bir boru içinden akan havanın debisi 68 lt/dk ‘dır. Havanın hızının 15 m/s olması
istendiğine göre boru çapının kaç olması gerekir?
CEVAP ANAHTARI

Çoktan seçmeli soruların cevapları

Soru Cevap
1 B
2 D
3 C
4 A
5 D

Klasik soruların cevapları

Soru Cevap
5000
1
kgf/cm2
2 8 atm
3 2,5 lt
4 76mm

Değerlendirme

Soruları yanlış cevaplamışsanız konuyu tekrar gözden geçiriniz. Soruları hatasız bir
şekilde çözümleyinceye kadar tekrar işlemini yapınız. Soruların tamamı doğru cevaplanmış
ise diğer öğrenme faaliyetine geçiniz.

10
 ÖĞRENME FAALİYETİ- 2

ÖĞRENME FAALİYETİ- 2
AMAÇ

Bu faaliyet doğrultusunda pnömatik sistemlerde kullanılan devre elemanlarını tanıyıp

bakımlarını yapabileceksiniz.

ARAŞTIRMA

İnternette arama motorları yardımıyla pnömatik elemanları araştırınız. Bu konuyla

ilgili kaynak kitapları ve dokümanları okuyunuz. Pnömatiğin araçlarda kullanımını
araştırınız.

2. DEVRE ELEMANLARINI TANIMA

BAKIMINI YAPMA
2.1. Pnömatik Sistem Ve Devre Elemanları

Bir pnömatik sistem basınçlı havanın üretilmesi, neminin alınması, depolanması,

taşınması, şartlandırılması (filtreleme, basınç ayarlama ve yağlama) , yön ve debi kontrolü,
havanın kullanılması olmak üzere çok sayıda elemanın birleşiminden oluşur. İstek ve şartlara
göre bu elemanların sayısı, adedi ve özelliği değişebilir.

Bundan sonraki konularda bu elemanların yapılarını, çalışma sistemini, bakım bilgileri

ve sembolleri olmak üzere çeşitli bilgileri anlatmaya çalışacağız.

2.1.1. Kompresörler
Atmosfer havasını tıpkı bir yay gibi sıkıştırarak basınçlı hava üreten makinelere denir.
Kompresörlerin verimli çalışabilmesi için emiş havasının temiz ve serin olmasına özen
gösterilmelidir. Emiş havası yağmur ile temas etmemelidir. Emiş filtreleri sık sık
temizlenmeli ve zamanında değiştirilmelidir.

Atmosfer havasının emiş şekline ve elemanların yapılarına göre çok sayıda kompresör
çeşidi vardır. Sık kullanılan bazı kompresör çeşitleri aşağıda anlatılmıştır.

2.1.1.1. Pistonlu Kompresörler

Bir silindir boşluğu içinde hareket eden pistonun aşağı hareketi sonucu silindir içinde
vakum oluşur ve emme subabı açılır. Atmosferden alınan hava kaba bir filtreden geçirilir ve
silindir içine doldurulur. Pistonun alt ölü bölgeye hareketi boyunca emiş işlevi devam eder.
Piston yukarı yönde harekete başladığında hem emme hem de egzos subabı kapalıdır.

11
Silindir içinde hapsedilen hava sıkıştırılmaya başlanır. İstenen orana kadar sıkıştırma işlemi
devam eder. Daha sonra egzos subabı açılır ve basınçlı havayı sisteme gönderir. Pistonlu
kompresörün çalışması şekil-2.1’ de görülmektedir.

ŞEKİL-2.1: Pistonlu Kompresör.

Gürültülü çalışmaları ve sık sık sorun yaratmaları nedeniyle pistonlu kompresörler çok
tercih edilmez. En önemli tercih sebebi fiyatlarının düşük olmasıdır; bu nedenle küçük ve
orta büyüklükteki işletmelerde tercih edilir.

2.1.1.2. Vidalı Kompresörler

Vidalı kompresörlerde “vida grubu” adı verilen döner elemanlar kullanılır. Döner
elemanların üzerinde vidaya benzer helisel oluklar bulunduğu için “vidalı kompresör” olarak
adlandırılırlar. Şekil-2.2’ de vidalı kompresör ve vida grubu görülmektedir. Vida grubunun
dönmesi ile emiş ağzında vakum oluşur. Hava çıkış ağzına kadar vida boşluğunda taşınır.
İstenen sıkıştırma oranına geldiğinde hava sisteme gönderilir.

Vida grubundaki elemanlar birbirine temas etmeden döner. Bunun için vidaların alın
kısmında dişli çarklar kullanılır. Sürtünme olmadığı için aşınma olmaz. Vidalı kompresörler
sessiz çalışan ve bakım problemi çıkarmayan bir kompresör türüdür. Büyük ve orta ölçekli
işletmelerde çok yoğun olarak kullanılır.

Şekil-2.2: Vidalı Kompresör.

12
2.1.1.3. Rotorlu Kompresörler

Bu tür kompresörlerin iç yapılarında dönen elemanlara “rotor” adı verilir. Rotorlar

farklı kesitlere sahip elemanlardan oluşur. Şekil-2.3’ te görüldüğü gibi bazı kompresörlerde
rotor kullanılırken bazı türlerinde ise üçgen, ıstavroz vb. profillere sahip elemanlar kullanılır.

ŞEKİL-2.3: Rotorlu Kompresör.

Rotorlardan biri elektrik motorundan aldığı hareketle dönerken diğer rotor serbes
olarak döner. Rotorların dönüşü ile emme ağzından içeri hava emilir ve çıkış ağzına doğru
sürüklenir. Çıkış ağzında ise sıkıştırılan hava sisteme gönderilir.

2.1.1.4. Turbo Kompresörler

Pistonlu, vidalı ve rotorlu kompresör türleri havayı belirli oranlarda sıkıştırarak

basınçlı hava üretiyordu. Dinamik kompresörlerde ise havaya kinetik enerji kazandırılır;
daha sonra havanın kinetik enerjisinin azaltılması sonucu, kinetik enerji basınç enerjisine
dönüştürülür. Turbo kompresörler, genellikle yüksek debi ve düşük basınç gereken yerlerde
kullanılır. Şekil 2.4’ de hava kanatlar arasından geçtikçe sıkıştırılmaktadır. Bu tip
kompresörler tek kademeli yapılabileceği gibi çok kademeli olarak da yapılabilir.

ŞEKİL-2.4: Turbo Kompresör.

2.1.2. Hava Kazanları

Pnömatik enerjinin depolanması amacıyla kullanılan basınçlı kaplara denir.

Kompresörün sürekli ya da yükte çalışmasını önler. Zaman zaman meydana gelebilecek
yüksek hava ihtiyacını karşılar. Endüstriyel sistemlerde kullanılan hava kazanları üzerinde

13
kazan içinde yoğunlaşarak sıvı hale dönüşen birikintinin boşaltılması için bir valf bulunur.
Şekil-2.5’ te hava kazanları görülmektedir. Kazan içerisindeki basıncın değeri, basınç
göstergesi ile belirlenir. Bu elemanların yanı sıra kazanın patlama riskini ortadan kaldırmak
için her kazan üzerine en az 1 adet emniyet valfi konulmalıdır. Emniyet valfinin basınç ayarı,
maksimum çalışma basıncının üzerinde yakın bir basınç değerine ayarlanmalıdır.

ŞEKİL-2.5: Hava Kazanları.

2.1.3. Şartlandırıcı Birimi

Basınçlı havayı çalışma şartlarına hazır hale getirmek için kullanılan devre
elemanlarına şartlandırıcı adı verilir. Havanın kullanılmadan önce şartlandırıcı biriminden
geçirilmesi gerekir. Şartlandırıcı birimi filtre, basınç ayarlayıcı ve yağlayıcı olmak üzere 3
ayrı devre elemanından oluşur. Şekil-2.6’ da şartlandırıcı birimi ve sembolleri görülmektedir.

ŞEKİL-2.6: Şartlandırıcı Birimi ve Sembolü.

2.1.3.1. Filtre

14
 Pnömatik sistemlerin bir çoğunda kompresör çıkışından sonra filtre kullanılır. Fakat
havanın kullanım yerine kadar taşınması sırasında basınçlı hava kirlenebilir. Filtre, havanın
kullanılmadan önce hassas bir biçimde filtrelenmesi amacıyla kullanılır.
Filtreler katı partiküllerin yanı sıra su tutma görevi de görür. Filtrenin su tutma görevi
görebilmesi için havanın filtre kabı içine girmesi sırasında havaya dönme etkisi kazandırılır.
Dönerek kap içine giren hava, kabın çeperlerine çarpar ve bünyesindeki nemi bırakır. Şekil-
2.7’ de filtrenin iç yapısı ve sembolü görülmektedir.

ŞEKİL-2.7: Filtre Ve Sembolü.

Filtre kabının alt tarafında toplanan birikinti belirli aralıklarla boşaltılmalıdır.

Boşaltma işlemi elle ya da otomatik olarak yapılır. Filtreler kirlendiğinde çıkış basıncı düşer.
Filtre elemanını değiştirmek için giriş havası kapatılır. Filtre kabı çıkartılarak filtre elemanı
sökülür ve temizlenir ya da yenisi ile değiştirilir.

2.1.3.2. Basınç Ayarlayıcı

Hava ihtiyacının zaman zaman artması ve azalması çalışma basıncının düşmesine
neden olur. Kullanıcıların değişik basınç aralığında çalışması sonucu kuvvet kayıpları gibi
istenmeyen durumlar ortaya çıkar. Kullanıcılara düzenli basınçta hava göndermek ve
kullanım yerindeki çalışma basıncını sınırlamak amacıyla basınç ayarlayıcı adı verilen devre
elemanı kullanılır. Basınç ayarlayıcı yalnız başına kullanılabileceği gibi yer kaplamaması
için filtrelerle birlikte de kullanılır.

15
 Basınç ayarlayıcı içine P1 basıncında giren hava, çıkış tarafında P2 basıncına düşürülür.
Çıkış havasının basıncı ayarlanan değere geldiğinde basınç ayarlayıcı hava geçişini kapatır;
böylece çıkış tarafında hava basıncının artışı önlenir. Çıkış tarafındaki basınç ayarlanan
değerin altına düştüğünde basınç ayarlayıcı tekrar açılır. Şekil-2.8’ de filtre, basınç ayarlayıcı
ve sembolü görülmektedir.

ŞEKİL-2.8: Fitre, Basınç Ayarlayıcı ve Sembolü.

Basınç ayarlayıcı üzerinde bulunan manometre çıkış basıncını gösterir. Çıkış basıncı bir ayar
vidası yardımıyla ayarlanır. Ayar viası (+) yönde çevrildiğinde çıkış basıncı artar, (-) yönde
çevrildiğinde çıkış basıncı azalır.

2.1.3.3. Yağlayıcı
Sürtünme kuvvetini azaltmak, devre elemanlarının paslanmasını önlemek ve sızıntıları
engellemek amacıyla pnömatik sistemlerin yağlanması gerekir. Endüstriyel alanlarda bazı
uygulamalarda yağlama işlemi yapılmayabilir.

Pnömatik sistemlerde yağlama işlemi, hava içine yağ damlatılarak gerçekleştirilir.

Hava içine yağ karıştıran cihazlara yağlayıcı adı verilir. Yağlayıcı içinde bir noktada hava
geçiş kesiti daraltılır. Hava bu kesite geldiğinde basıncı düşerken hızında artış meydana
gelir.

Giriş havası belirli bir basınçla yağlayıcı içine girer (P2). Hava yağlayıcı içinde dar bir
kesitten geçmeye zorlanır. Bu sırada hız artarken basınç azalır (P3). Yağ üzerine P2 basıncı

16
etki ederken yağın havaya karıştığı noktada ise P3 basıncı vardır. Bu basınç farkından dolayı
yağ kanal içinde yukarı doğru hareket eder ve damlacıklar halinde yağa karışır. Bu durum
şekil-2.9’ da görülmektedir.

ŞEKİL-2.9: Yağlayıcı.

Yağlama işleminin kalitesi hava içerisine karışan yağ damlacıklarının büyüklüğüne

bağlıdır. İyi bir yağlayıcı düşük debilerde de yağlama işlemi yapabilmelidir.

Yağın damlama miktarı yağlama seviyesini belirler. Damlama miktarı bir ayar vidası
yardımıyla ayarlanır. Damlama miktarı üreticinin tavsiyesine uygun olmalıdır.

2.1.4. Pnömatik Valfler

Havanın akışını durduran veya başlatan, akışın yönünü değiştiren, debi ve basınç
değerlerini ayarlamaya yarayan devre elemanlarına valf adı verilir. Valfler genel olarak 3
gruba ayrılır.

17
 Pnömatik valfler

Yön kontrol Basınç kontrol Akış kontrol

valfleri valfleri valfleri
2.1.4.1. Yön Kontrol Valfleri

Hava geçişini sağlayan, havanın akış yönünü belirleyen, işlem sonucunda havanın
atmosfere bırakılmasını sağlayan devre elemanına YKV denir. Yön kontrol valfleri boyut,
kumanda, işlev olarak çeşitli şekillerde yapılır.

Yön kontrol valflerinin tanımlanmasında rakamlar kullanılır. 3/2, 5/2 gibi. Bu

tanımlamada kullanılan ilk rakam valfin yol sayısını, ikinci rakam ise valfin konum sayısını
belirtir.

3 Yol sayısı

2 Konum sayısı

Giriş, çıkış ve egzoz kapıları valfin yol sayısını belirler. Uyarı hatları yol sayısını ifade
etmek için kullanılmaz.

Valfin sembol çiziminde kullanılan karelerin sayısı valfin konum sayısını ifade eder.
Şekil-2.10’ da görüldüğü gibi bir valfin sembol çiziminde 2 kare kullanılmış ise bu valf 2
konumlu, 3 kare kullanılmış ise 3 konumludur. YKV’ leri en az 2 konumludur. 2 ya da 3
konumlu valfler çok kullanılır.

ŞEKİL-2.10: Konum Sayısı.

Şekil-2.11’ de yön kontrol valflerinin yol ve konum sayıları görülmektedir.

18
 ŞEKİL-2.11: Yol Ve Konum Sayısı.

Yön Kontrol Valfi

Giriş ve çıkış kapısı olmak üzere 2 yollu 2 konumlu valftir. Açma ve kapama
işlemlerinde kullanılır. . Şekil-2.12’ de makara kumandalı, geri dönüşü yaylı, 2/2 yön kontrol
valfi görülmektedir.

ŞEKİL-2.12: 2/2 Yön Kontrol Valfi.

2.1.4.2. Yön Kontrol Valfi

Giriş, çıkış ve egzoz kapısı olmak üzere 3 yollu ve 2 konumlu valflerdir. Tek etkili
silindirlerin çalıştırılmasında, uyarı sinyallerinin gönderilmesinde vb. işlemlerde kullanılır.
Şekil-2.13’ te 3/2 YKV görülmektedir.

19
 ŞEKİL-2.13: 3/2 Yön Kontrol Valfi.
2.1.4.3. Yön Kontrol Valfi

Pnömatik motor ve çift etkili silindirlerin hareket ettirilmesinde kullanılır. 4 yollu

valflerin 3 yollu valflerden farkı 2 tane çıkış kapısının olmasıdır. Pnömatik devrelerde en
fazla kullanılan valf türüdür. Şekil-2.14’ te 4/2 YKV görülmektedir.

ŞEKİL-2.14: 4/2 Yön Kontrol Valfi.

2.1.4.4. Yön Kontrol Valfi

Pnömatik motor ve çift etkili silindirlerin hareket ettirilmesinde kullanılır. 4 yollu

valflerin 5 yollu valflerden farkı 2 tane egzoz kapısının olmasıdır (şekil-2.15’ te görüldüğü
gibi). Pnömatik sistemlerde 4 yollu valflerin yerine yapımı kolay ve maliyeti ucuz olduğu
için 5 yollu vafler kullanılır.

20
 ŞEKİL-2.15: 5/2 Yön Kontrol Valfi.

Yön Kontrol Valflerinin İşaretlenmesi

YKV rakam ile ve/veya harf ile işaretlenir. İşaretleme şekli tablo-2.1’ de
görülmektedir. Pnömatik sistemlerde işaretleme için genelde rakam kullanılırken hidrolik
sistemlerde harf kullanılır.
TABLO-2.1: Yön kontrol valflerinin işaretlenmesi.

RAKAML HARFL
HATTIN ADI
A E
Basınç hattı 1 P
İş (çalışma) hatları 2-4 A-B
Egzoz hatları 3-5 R-S

Yön Kontrol Valflerinin Kumanda Şekilleri

YKV’ nin konum değiştirme şekline kumanda şekli adı verilir. YKV’ nin konum
değiştirmesi valf içindeki sürgünün yer değiştirmesi ile gerçekleşir. Sürgünün konum
değiştirmesi bir kol yardımıyla gerçekleşiyor ise kol kumandalı valf, pedal ile gerçekleşiyor
ise pedal kumandalı valf, elektrik akımı ile gerçekleşiyor ise bobin kumandalı valf adı verilir.
Tablo-2.2’ de bazı kumanda türleri gösterilmiştir.

TABLO-2.2: Yön Kontrol Valflerinin Kumanda Türleri.

21
2.1.4.5. Basınç Kontrol Valfleri

Basınç kontrol valfleri pnömatik sistemlerde nadiren kullanılır. Basınç ayarlayıcı adı
verilen elemanı, şartlandırıcı konusunda anlatmıştık. Burada sadece emniyet valfinden
bahsedeceğiz. Emniyet valfi basınç ayarlanan değere geldiğinde havanın atmosfere
atılmasını sağlar. Hava kazanları üzerinde kullanılır. Şekil-2.16’ da basınç kontrol valfinin iç
yapısı görülmektedir.

ŞEKİL-2.16: Basınç Kontrol Valfi.

2.1.5. Akış Kontrol Valfleri

Alıcıların hızlarını ayarlamak için debinin değiştirilmesi gerekir. Hava debisinin

değiştirilmesi amacıyla kullanılan valflere akış kontrol valfi denir. Şekil-2.17’ de görüldüğü
gibi akış kontrol valfi üzerinde bulunan bir ayar vidası akış kesitinin değiştirilmesi görevini
görür.

ŞEKİL-2.17: Akış Kontrol Valfi.

2.2. PNÖMATİK ALICILAR

22
2.2.1. Silindirler

Doğrusal hareket elde etmek amacıyla kullanılan devre elemanıdır. Basınçlı havanın
silindir içerisine etki etmesi sonucu pistonu iten bir kuvvet oluşur. Havanın pistonun diğer
tarafına geçmesini önlemek amacıyla silindir üzerinde sızdırmazlık elemanları kullanılır.
Basınçlı havanın piston kolu tarafından sızıntı yapmasını önlemek için bu bölgede de
sızdırmazlık elemanı kullanılır.

2.2.1.1. Tek Etkili Silindirler

Basınçlı hava pistonun tek yüzeyinden etki ettiği için tek etkili olarak adlandırılır.
Pistonun geri geliş işlemi yay ya da ağırlık yardımıyla sağlanır. Şekil-2.18’ de tek etkili
silindir görülmektedir.

ŞEKİL-2.18: Tek Etkili Silindirler.

2.2.1.2. Çift Etkili Silindirler

Basınçlı hava pistona iki taraftan etki eder. Pistonun ileri gidişi ve geri gelişi basınçlı
hava yardımıyla sağlanır. Şekil-2.19’ da çift etkili silindir görülmektedir.

ŞEKİL-2.19: Çift etkili silindir.

2.2.2. Pnömatik Motorlar

Dairesel hareket elde etmek amacıyla kullanılır. Motor içerisinde kullanılan değişik
düzenekler yardımıyla basınçlı havanın pnömatik motor içerisine gönderilmesi sonucu
dairesel hareket üretilir.

23
2.2.2.1. Dişli Tip Pnömatik Motorlar

Basınçlı hava dişli çarklardan birini döndürür. Diğer dişli çark serbes olarak döner.
Düşük devirli yüksek torklu motorlardır. Şekil-2.20’ de dişli tip pnömatik motor
görülmektedir.

ŞEKİL-2.20: Dişli Tip Pnömatik Motor.

2.2.2.2. Paletli Tip Pnömatik Motorlar

Pnömatik motorlar içinde en çok kullanılan motor çeşididir. Dönen elemana rotor adı
verilir. Rotor üzerine açılmış kanallar içine paletler yerleştirilmiştir. Paletler fiber gibi
yumuşak malzemeden yapılır. Düşük moment, yüksek dönüş hızı gereken durumlarda
kullanılır. Şekil-2.21’ de paletli tip pnömatik motor görülmektedir.

ŞEKİL-2.21: Paletli Tip Pnömatik Motor.

24
 UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ

İşlem Basamakları Öneriler

 Emiş filtresini dikkatlice sökünüz

 Kompresörün emiş filtresini temizleyiniz.  Filtre üzerindeki tozları uzaklaştırınız.
 Hava tutarak filtreyi temizleyiniz.

 Filtreyi değişim zamanı geldiğinde

 Kompresörün emiş filtresini değiştiriniz. kesinlikle değiştiriniz.
 Yeni filtreyi uygun şekilde takınız.

 Boşaltma işlemini her gün periyodik

 Hava kazanının boşaltma suyunu tahliye
ediniz.
olarak yapınız.
 Kazanın alt tarafındaki boşaltma
valfini açık konuma getiriniz.
 Boşaltma işleminin ardından valfi
kapalı konuma getiriniz.

 Filtrenin kirlendiği çıkış basıncının

 Şartlandırıcı filtresi kirlendiğinde
değiştiriniz.
düşmesinden anlaşılır.
 Giriş havasını kapatınız.
 Filtre kabını sökünüz.
 Filtreyi çıkarınız ve yenisi ile
değiştiriniz.
 Filtre kabını takınız.
 Giriş havasını açınız.

25

 Şartlandırıcının yoğuşma suyunu
boşaltınız.
 Yön kontrol valflerinin ve alıcıların
arızasını tespit ediniz.
 Pnömatik valflerin arızasını gideriniz.
 Pnömatik alıcıların arızasını gideriniz.
26
 Yoğuşma suyu en yüksek seviyeye
gelmeden boşaltma işlemini yapınız.
 Boşaltma işlemi için valfi açık
konuma getiriniz.
 Yoğuşma suyu tamamen boşaldıktan
sonra valfi kapalı konuma getiriniz.
 Yön kontrol valfinin egzoz çıkışında
hava sızıntısı varsa ya alıcıdan ya da
valften kaynaklanan arıza vardır.
 Yön kontrol valfini silindire
bağlayınız.
 Silindiri ileri konuma alınız.
 Silindirin piston kolu tarafındaki
hortum bağlantısını sökünüz.
 Valfin egzoz çıkışından hava gelmeye
devam ediyorsa problem valftedir.
 Hortumdan hava geliyorsa problem
alıcıdadır.
 Aynı işlemi alıcının diğer konumu
için yapınız.
 Üretici firmadan valfin özelliğine
göre tamir takımını temin ediniz.
 Valfi dikkatlice sökünüz ve
elemanları değiştiriniz.
 Valfi söktüğünüz gibi montajını
yapınız.
 Üretici firmadan alıcının özelliğine
göre tamir takımını temin ediniz.
 Alıcıyı dikkatlice sökünüz ve
elemanları değiştiriniz.
 Valfi söktüğünüz gibi montajını
yapınız.
 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

ÖLÇME SORULARI

Aşağıda 5 adet çoktan seçmeli soru bulunmaktadır. Uygun cevapları şıklar üzerine
işaretleyiniz.

1. Aşağıdaki maddelerden hangisi kompresörlerin çalışma mantığı için söylenebilir?

A. Kompresörler hava üreten makinedir.

B. Kompresörün giriş ve çıkış hava basınçları eşittir.
C. Kompresörler havayı sıkıştırırarak başınçlı hava üretir.
D. Kompresör pnömatik sistemlerin vazgeçilmez elemanıdır.

2. Kompresörün verimli çalışabilmesi için hangi önlem alınmalıdır?

A. Kompresörler işletmenin güneş görmeyen kuzey kısımlarına konulmalıdır.

B. Kompresörün emdiği hava temiz olmalıdır.
C. Emiş havası yağmur ile temas etmemelidir.
D. Hepsi

3. Aşağıdakilerden hangisi kompresör çeşidi değildir?

A. Vidalı B. Tamburlu C. Pistonlu D. Rotorlu

4. Aşağıdakilerden hangisi vidalı kompresör için söylenemez?

A. Yataklamaya ihtiyaç duyulmaz.

B. Bakımları kolaydır.
C. Sessiz çalışır.
D. Orta ve büyük çaplı işletmelerde kullanılır.

5. Aşağıdakilerden hangisi hava kazanlarının kullanım amacıdır?

27
 A. Kompresörün sürekli yükte çalışmasını önlemek.
B. Basınçlı havayı depolamak.
C. Hava ihtiyacı arttığında basınç düşmesini önlemek.
D. Hepsi

6. Aşağıdaki elemanlardan hangisi hava kazanı üzerinde kesinlikle kullanılmalıdır?

A. Boşaltma musluğu
B. Basınç göstergesi.
C. Emniyet valfi.
D. Temizleme kapağı

7. Aşağıdaki sıralamalardan hangisi şartlandırıcı birimine havanın giriş sırasına göre

yapılmıştır?

A. Filtre-Basınç ayarlayıcı-Yağlayıcı
B. Yağlayıcı-Basınç ayarlayıcı-Filtre
C. Basınç ayarlayıcı-yağlayıcı-Filtre
D. Manometre-Basınç ayarlayıcı-Yağlayıcı

8. Filtre kabındaki su birikintisi boşaltılmazsa ne olur?

A. Birikinti taşar.
B. Gürültü artar.
C. Havaya su karışır.
D. Hava geçişi durur.

9. Şartlandırıcı birimi üzerinde bulunan basınç göstergesinde ayarlanan basıncın düştüğü

görülüyorsa bunun sebebi öncelikli olarak aşağıdakilerden hangisidir?

A. Basınç göstergesi arızalıdır.

B. Filtre kirlidir.
C. Hava geçişi yoktur.
D. Çıkış tarafına pislik gelmiştir.

10. Yağlayıcının yağlama miktarı nasıl anlaşılır?

A. Gürültü seviyesinden
B. Titreşim miktarından
C. Yağ seviyesinden
D. Damlama miktarından.

28
11. Aşağıdaki sembollerden hangisi 3/2 valfe aittir?

A. B. C. D.

12. Pnömatik bir valfte basınç hattı hangi rakamla ifade edilir?

A. 1 B. 2 C. 3 D. 4

13. Aşağıdaki sembollerden hangisi bobinli kumandaya aittir?

A. B. C. D.

14. Aşağıdakilerden hangisi alıcıların hızlarını ayarlamak için kullanılır?

A. Hız kontrol valfi

B. Yön kontrol valfi
C. Basınç kontrol valfi
D. Akış kontrol valfi

15. Aşağıdakilerden hangisi doğrusal hareket elde etmek için kullanılır?

A. Pnömatik motor
B. Pnömatik valf
C. Pnömatik silindir
D. Pnömatik şartlandırıcı

29
CEVAP ANAHTARI

Soru Cevap
1 C
2 D
3 B
4 A
5 D
6 C
7 A
8 C
9 B
10 D
11 B
12 A
13 B
14 D
15 C

30
DEĞERLENDİRME

Soruları yanlış cevaplamışsanız konuyu tekrar gözden geçiriniz. Soruları hatasız bir
şekilde çözümleyinceye kadar tekrar işlemini yapınız.

PERFORMANS TESTİ 2a
İŞ Şartlandırıcı filtresinde toplanan birikintiyi boşaltmak
SÜRE 5 dakika
Uygulama aşamasına gelinceye kadar hava giriş valfini kapalı
TALİMATLAR konumda tutunuz. Sizden başka birinin deney setini
kurcalamasına izin vermeyiniz.
KULLANILACAK
Elle boşaltmalı filtreye sahip 1 adet şartlandırıcı
MALZEMELER

KONTROL LİSTESİ 2a

UYGULAMA ADI Filtrenin alt kısmında toplanan birikintiyi boşaltmak

AMAÇ Filtrenin bakımını yapabilme becerisi kazandırmak

Uygulamayı gerçekleştirirken gözlemlediğiniz davranışlarda
AÇIKLAMA “EVET” , gözlemlemediğiniz davranışlarda “HAYIR” seçeneğini
işaretleyiniz.
GÖZLEMLENECEK DAVRANIŞLAR EVET HAYIR
1 Birikinti seviyesini kontrol ettiniz mi?
2 Boşaltma zamanının geldiğini tespit ettiniz mi?
3 Boşaltma valfini açtınız mı?
4 Birikintiyi tamamen boşalttınız mı?
5 Boşaltma valfini kapattınız mı?

31
DEĞERLENDİRME

Yukarıdaki maddelerden 5 adedinde “EVET” seçeneğini işaretlediyseniz uygulamayı

başarıyla tamamladınız demektir. “EVET” seçeneğinin sayısı 5’ in altında ise “HAYIR” olan
cevaplarınız için ilgili konuları tekrar ediniz ve uygulamayı yeniden yapınız.

PERFORMANS TESTİ 2b
İŞ Basınç ayarlayıcının çıkış basıncını ayarlamak
SÜRE 5 dakika
Uygulama aşamasına gelinceye kadar hava giriş valfini kapalı
TALİMATLAR konumda tutunuz. Sizden başka birinin deney setini
kurcalamasına izin vermeyiniz.
KULLANILACAK Ayar vidası kilitlenebilen 1 adet şartlandırıcı veya basınç
MALZEMELER ayarlayıcı

KONTROL LİSTESİ 2b

UYGULAMA ADI Basınç ayarlayıcının çıkış basıncını ayarlamak

Basıncı ayarlama ve ayarlanan basıncı değiştirme becerisi
AMAÇ
kazandırmak
Uygulamayı gerçekleştirirken gözlemlediğiniz davranışlarda
AÇIKLAMA “EVET” , gözlemlemediğiniz davranışlarda “HAYIR” seçeneğini
işaretleyiniz.
GÖZLEMLENECEK DAVRANIŞLAR EVET HAYIR
1 Basınç değerini gösterge üzerinden tesbit ettiniz mi?
2 Ayar vidasının kilidini açtınız mı?
3 Ayar vidasını uygun yönde döndürdünüz mü?
4 Gösterge değerini istenen değere getirdiniz mi?
5 Ayar vidasını kilitli konuma getirdiniz mi?

32
DEĞERLENDİRME

Yukarıdaki maddelerden 5 adedinde “EVET” seçeneğini işaretlediyseniz uygulamayı

başarıyla tamamladınız demektir. “EVET” seçeneğinin sayısı 5’ in altında ise “HAYIR” olan
cevaplarınız için ilgili konuları tekrar ediniz ve uygulamayı yeniden yapınız.
ÖĞRENME FAALİYETİ- 3
ÖĞRENME FAALİYETİ- 3
AMAÇ

Bu faaliyet doğrultusunda ,pnömatik devre şemalarını okuyup yorumlayabileceksiniz.

ARAŞTIRMA

İnternette arama motorları yardımıyla pnömatik devre şemalarını araştırınız. Bu

konuyla ilgili kitap ve dokümanları inceleyiniz. Pnömatiğin araçlarda kullanımını araştırınız.

3. DEVRE ŞEMALARINI OKUYUP

YORUMLAMA

3.1. Pnömatik Devre Şemalarının Okunması ve Yorumlanması

Pnömatik devre şemalarının çiziminde standard semboller kullanılır. Uluslararası
standard örgütü ve ülkelerin kendi standard kurumlarının hazırladığı standartlara göre küçük
farklılıklar olabilir. Standartlar, bir mantık durumuna göre hazırlanmıştır. Uluslararası
standard ISO 1219' da düzenlenmiştir. Şekil-3.1’ de pnömatik sembollerin bazıları
verilmiştir.

33
 Şekil-3.1: Bazı Pnömatik Semboller.

3.1.1. Alıcıların Hareket Ettirildiği Devre Şemaları

Pnömatik silindir ve pnömatik motor gibi alıcıların hareket ettirildiği devrelerdir.

Alıcıları çalıştırabilmek için yön kontrol valflerinden yararlanılır.
3.1.1.1.Tek Yönlü Pnömatik Motorun Çalıştırılması
Pnömatik motor tek yönlü olduğundan dolayı açma kapama valfi görevi gören 2/2
valfle çalıştırılması mümkündür. Valfin bobini enerjilendiğinde valf konum değiştirir. Valf
açık konuma geçtiğinde pnömatik motor tek yönde dönüş yapar. Şekil-3.2’ deki pnömatik
devre şeması, pnömatik bir motorun 2/2 YKV ile çalıştırılmasını göstermektedir.

ŞEKİL-3.2: Tek Yönlü Motorun Çalıştırılması.

3.1.1.2. Tek Etkili Silindirin Çalıştırılması

Silindirin tek hava girişi olduğu için tek çıkışlı bir valfle çalıştırılması mümkündür.
Valf, normalde kapalı olduğu için silindir yay yardımıyla geri konumda durmaktadır. Valf
butonuna basıldığında valf kapalı konumdan açık konuma geçer. Valften geçen hava silindir
içerisine girer ve ileri hareketi sağlar. Şekil-3.3’ teki pnömatik devre şemasında, tek etkili bir
silindirin çalıştırılması görülmektedir.

34
 ŞEKİL-3.3: Tek Etkili Silindirin Çalıştırılması.
3.1.1.3. Çift Etkili Silindirin Çalıştırılması

Çift etkili silindirler 2 girişe sahip olduğundan dolayı bu silindirleri çalıştırabilmek

için iki çıkışlı bir valf kullanılmalıdır. Şekil-3.4’ deki valf 5/2, hava uyarılı bir valftir. Hava
uyarısı, yön kontrol valfinin 1 ve 4 nolu hatlarının bağlantısını sağladığı için 14 olarak
adlandırılır. Valfe hava uyarısı gönderildiğinde valf konum değiştirir ve silindir ileri hareket
eder. Silindir geri getirilmek istendiğinde valfin eski konumuna gelmesi gerekir. 14 uyarısı
kesilecek olursa silindir geriye gelir.

ŞEKİL-3.4: Çift Etkili Silindirin Çalıştırılması.

3.1.1.4. Çift Yönlü Pnömatik Motorun Çalıştırılması

Çift yönlü pnömatik motorun çalıştırılmasında 5/2 YKV kullanılır. Şekil-3.5’ deki
devre şeması, çift yönlü pnömatik bir motorun 5/2 YKV ile çalıştırılmasını göstermektedir.
Burada kullanılan çift hava uyarılı bir valftir. Bu valfin bir özelliği gönderilen uyarı kesilse
bile valfin konum değiştirmemesidir. Valfi önceki konuma getirebilmek için diğer taraftan
uyarının gönderilmesi gerekir.

14 uyarısı gönderildiğinde motor bir yönde dönerken 12 uyarısı gönderildiğinde ters

yönde döner. Gönderilen uyarılar kesilse bile motor dönmeye devam eder.

35
 ŞEKİL-3.5: Çift Yönlü Motorun Çalıştırılması.

3.1.2. Alıcıların Hızlarının Ayarlanması

Alıcıların hızlarının ayarlanması için akış kontrol valflerinin kullanıldığını, valfler

konusunda açıklamıştık. Aşağıda akış kontrol valfinin farklı biçimlerde kullanımı sonucu
hızların nasıl değiştiği ile ilgili çeşitli örnekler verilmiştir.
3.1.2.1. Silindirin İleri Hareketinin Yavaşlatılması

Şekil-3.6’ daki devre şemasında silindirin sağ girişinde çek valfli akış kontrol valfi
kullanılmıştır. Silindire girişte hava çek valfi açar. Herhangi bir kısıtlama olmadığı için hava
serbesçe silindir içerisine girer. Hava silindirden kısılarak çıkmaktadır. Silindirin ileri
hareketi yavaşlarken geri hareket hızlıdır.

ŞEKİL-3.6: İleri Hareketin Ayarlanması.

3.1.2.2. Silindirin Geri Hareketinin Yavaşlatılması
Şekil-3.7’ deki devre şemasında, silindirin sol girişinde çek valfli akış kontrol valfi
kullanılmıştır. Silindire girişte hava çek valfi açar. Herhangi bir kısıtlama olmadığı için hava
serbesçe silindir içine girer. Silindirden çıkan hava ise kısılarak çıkmaktadır. Silindirin geri
hareketi yavaşlarken ileri hareket hızlıdır.
36
 ŞEKİL-3.7: Geri Hareketin Ayarlanması.

3.1.2.3. Silindirin İleri ve Geri Hareketinin Yavaşlatılması

Şekil-3.8’ deki devre şemasında, silindirin hem sağ girişinde hem de sol girişinde çek
valfli akış kontrol valfi kullanılmıştır. Soldaki akış kontrol valfi geri hareketi, sağdaki akış
kontrol valfi ise ileri hareketi etkiler. Silindirin ileri ve geri hareket hızları birbirinden
bağımsız olarak ayarlanabilir.

ŞEKİL-3.8: İleri-Geri Hareketlerin Birbirinden Bağımsız Olarak Ayarlanması.

37
 UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ

İşlem Basamakları Öneriler

 Kullanacağınız elemanları devre

şemasına uygun olarak seçiniz.

 Ana kumanda valfine hava giriş

hortumunu bağlamayı
unutmayınız.

 Çek valfli akış kontrol valflerini

bağlarken çek valflerin yönünü
kontrol ediniz.

 Akış konrol valflerini uygun

bağlayıp bağlamadığınızı
silindirin hızını değiştirerek
Şekildeki devreyi deney seti üzerinde
kontrol ediniz.
oluşturunuz.

 Kullanacağınız elemanları devre

şemasına uygun olarak seçiniz.

 İşleme başlamadan önce hava

valfini kapalı konuma getiriniz.

 Valf girişlerine hava bağlantısı

yapmayı unutmayınız.

 Uygulama yapmadan önce ana

hava valfini açık konuma
getiriniz.

 Valfler normal konumda iken

silindirin piston kolunu hareket
ettirmeye çalışınız ve sonucu
Şekildeki devreyi deney seti üzerinde arkadaşlarınızla tartışınız.
oluşturunuz.

38
 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
ÖLÇME SORULARI

Aşağıda 5 adet çoktan seçmeli soru bulunmaktadır. Uygun cevapları şıklar üzerine
işaretleyiniz.

1. Aşağıdaki sembollerden hangisi kompresöre aittir?

A. B. C. D.

2. Yandaki şekilde görülen silindirin hızı için ne söylenebilir?

A. İleri hareket yavaşlar.

B. Geri hareket yavaşlar.
C. Hızlarda değişiklik olmaz.
D. İleri ve geri hareket yavaşlar.

3. Aşağıdaki valflerden hangisi çift etkili silindiri çalıştırmak için kullanılır?

A. B. C. D.

4. Yandaki şekilde görülen yön kontrol valfinin yol sayısı kaçtır?

A. 4 B. 5 C. 6 D. 7

5. Yandaki şekildeki silindirde 2 adet çek valfli akış kontrol valfi

kullanılmasının sebebi nedir?

A. İleri hareket hızını ayarlamak.

B. Geri hareket hızını ayarlamak.
C. İleri ve geri hareket hızlarını birbirinden bağımsız
ayarlamak.
D. 2 valf kullanmanın gereği yoktur.

39
 CEVAP ANAHTARI

Soru Cevap
1 D
2 A
3 C
4 B
5 C

DEĞERLENDİRME

Soruları yanlış cevaplamışsanız konuyu tekrar gözden geçiriniz. Soruları hatasız bir
şekilde çözümleyinceye kadar tekrar işlemini yapınız.

40
 PERFORMANS TESTİ
PERFORMANS TESTİ
PERFORMANS TESTİ
Şekil-3.9 ve 3.10’ daki rulman çakma aparatının pnömatik
İŞ
devresini kurmak
SÜRE 20 dakika
Uygulama aşamasına gelinceye kadar hava giriş valfini kapalı
TALİMATLAR konumda tutunuz. Sizden başka birinin deney setine müdahale
etmesine izin vermeyiniz.
1 adet çift etkili silindir
KULLANILACAK 2 adet buton kumandalı 3/2 valf
MALZEMELER 1 adet 5/2 tek hava kumandalı valf
Yeterli sayıda hortum vb. bağlantı elemanı

KONTROL LİSTESİ
UYGULAMA
Rulman çakma aparatının pnömatik devresini kurmak
ADI
AMAÇ Devre şemasını yorumlama ve uygulama becerisi kazandırmak
Uygulamayı gerçekleştirirken gözlemlediğiniz
AÇIKLAMA davranışlarda “EVET” , gözlemlemediğiniz
davranışlarda “HAYIR” seçeneğini işaretleyiniz. EVET HAYIR
GÖZLEMLENECEK DAVRANIŞLAR
1 Devre şemasına uygun elemanların seçimini yaptınız mı?
2 Elemanları deney seti üzerine uygun biçimde yerleştirdiniz mi?
3 Hava giriş valfini kapattınız mı?
4 A valfine hava bağlantısını yaptınız mı?
5 A valfinin çıkışını B valfinin girişine bağladınız mı?
B valfinin çıkışını ana kumanda valfinin uyarı girişine
6
bağladınız mı?
7 Ana kumanda valfine hava girişini bağladınız mı?
Ana kumanda valfinin çıkışlarını uygun olarak silindire
8
bağladınız mı?
9 Hava giriş valfini açtınız mı?
10 Devre kurulum işlemini belirtilen sürede tamamladınız mı?

41
 ŞEKİL-3.9: Rulman Çakma Aparatı.

ŞEKİL-3.10: Rulman Çakma Aparatı Devre Şeması.

DEĞERLENDİRME

Yukarıdaki maddelerden 8 adedinde “EVET” seçeneğini işaretlediyseniz modülü

başarıyla tamamladınız demektir. “EVET” seçeneğinin sayısı 8’ in altında ise Hayır olan
cevaplarınız için ilgili konuları tekrar ediniz ve uygulamayı yeniden yapınız

42
 MODÜL DEĞERLENDİRME

MODÜL DEĞERLENDİRME
YETERLİK ÖLÇME

ŞEKİL-3.10: Bağlama ve Delme Birimi.

Şekil-3.10’ da görülen devre pnömatik sıkma ve delme aparatına aittir. A silindiri iş

parçasını sıkacak; B silindiri ise matkabın doğrusal hareketini gerçekleştirecektir. Matkabın
dairesel hareketi ise elektrik motoru yardımıyla sağlanacaktır. İlk hareketi A silindiri
yapacak; A silindiri sıkma işlemini tamamladıktan sonra B silindiri harekete başlayacaktır.
Delme işlemi bittikten sonra sırasıyla B ve A silindirleri geri konuma gelecektir.

Bağlama ve sökme işlemleri için 2 adet butonlu valf kullanılacaktır. Güvenlik

açısından delme işlemi sırasında iş parçası sökülemesin. B silindiri geri konuma geldikten
sonra iş parçasının sökülmesi gerçekleşebilsin. Silindirlerin ileri ve geri hareket hızları
birbirinden bağımsız olarak ayarlanabilsin.

Çalışma basıncı 5 bar olacaktır. Silindirin 5000 N’ luk kuvvet uygulaması

istenmektedir. Kompresörün çıkış debisi 80 lt/dak’ dır. İç çapı 6 mm olan hortum
kullanılacaktır.

 Kullanılacak silindirin çapını hesaplayınız.

 Hortum içinden geçen havanın hızını hesaplayınız.
 Soruda belirtilen duruma göre devre şemasını çiziniz.
 Devrenin uygulamasını deney seti üzerinde yapınız.
43
 PERSFORMANS
PERFORMANS TESTİ
TESTİ

PERFORMANS TESTİ

Bağlama ve delme biriminin hesaplamalarını yapmak,

İŞ pnömatik devre şemasını çizmek ve deney seti üzerinde
uygulamasını yapmak.

SÜRE 180 dakika

Uygulama aşamasına gelinceye kadar hava giriş valfini

TALİMATLAR kapalı konumda tutunuz. Sizden başka birinin deney setini
kurcalamasına izin vermeyiniz.

2 adet çift etkili silindir

2 adet buton kumandalı 3/2 valf
KULLANILACAK 1 adet 5/2 çift hava kumandalı valf
MALZEMELER 2 adet çek valflli akış kontrol valfi
3 adet makara kumandalı 3/2 valf
Yeterli sayıda hortum vb. bağlantı elemanı

44
 KONTROL LİSTESİ
UYGULAMA Bağlama ve delme biriminin hesaplamalarını yapmak, pnömatik devre
ADI şemasını çizmek ve deney seti üzerinde uygulamasını yapmak.
Temel pnömatik hesaplamaları yapabilme, devre şemasını çizebilme,
AMAÇ
devre uygulamasını yapabilme becerisi kazandırmak
Uygulamayı gerçekleştirirken gözlemlediğiniz
davranış-larda “EVET” , gözlemlemediğiniz
AÇIKLAMA EVET HAYIR
davranışlarda “HAYIR” seçeneğini işaretleyiniz.
GÖZLEMLENECEK DAVRANIŞLAR
Çalışma basıncı ve uygulanacak kuvvete göre silindir çapını
1
hesapladınız mı?
2 Hortum kesitine göre havanın akış hızını hesapladınız mı?
3 Devre elemanlarının sembollerini tanıyabiliyor musunuz?
4 Devre elemanlarının sembollerini çizebiliyor musunuz?
5 Sembolleri devre şeması üzerinde uygun yerlere yerleştirniz mi?
Devre şeması ve malzeme listesine göre elemanları eksiksiz
6
olarak seçebildiniz mi?
7 Giriş havasını kapattınız mı?
8 Devre elemanlarını deney seti üzerine uygun olarak taktınız mı?
9 Hortum bağlantısına enerjinin geldiği yerden başladınız mı?
10 Hortum bağlantılarını valfler üzerinde uygun olarak yaptınız mı?
11 Akış kontrol valflerinin bağlantılarını uygun yönde yaptınız mı?
12 Silindir bağlantılarını YKV’ ne uygun olarak yaptınız mı?
13 Makara kumandalı valfleri uygun yerlere taktınız mı?
14 Uygulama yapmadan önce hava valfini açtınız mı?
15 Devrenin uygulamasını yapabildiniz mi?
Devrenin kurulumu sırasında yaptığınız bir hatayı giderebildiniz
16
mi?(Hata ile karşılaşmadıysanız EVET seçeneğini işaretleyiniz.)
17 Uygulamayı belirtilen sürede gerçekleştirdiniz mi?

DEĞERLENDİRME
Yukarıdaki maddelerden 15 adedinde “EVET” seçeneğini işaretlediyseniz modülü
başarıyla tamamladınız demektir. “EVET” seçeneğinin sayısı 15’ in altında ise Hayır olan
cevaplarınız için ilgili konuları tekrar ediniz ve uygulamayı yeniden yapınız.

45
 KAYNAKLAR

KAYNAKLAR
 Merkle, B. Schrader, M. Thomas. Festo Hidrolik Temel Seviye Öğretim Kitabı
TP501, İstanbul-1993
 GÜRSOY, Melih. Hava Kompresörleri Ve Basınçlı Hava Tekniği, MG Grubu
Yayınları, İzmir-Mart-1991
 HERİON Pneumatik Gerate, Und Steuerungstechnik
 KAESER Kompresör Eğitim CD’ si.
 KAESER Kompresör Kataloğu
 KARACAN, İsmail. Pnömatik Kontrol, Ankara-1988
 KARTAL, Faruk. Hidrolik Ve Pnömatik, Modül Yayınları, 1998-Manisa
 KARTAL, Faruk. Elektro pnömatik Ve Otomasyon sistemleri, Modül Yayınları,
2000-Manisa
 NORGREN Ürün Tanıtım Kataloğu
 P. Croser. Festo Pnömatik Temel Seviye Öğretim kitabı TP101, 1990
 www.bmil.com
 www.festo.com
 www.modulteknik.com
 www. Norgren.de

46