T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI TASAVVUF TARH BLM DALI

KTUL KULBDA NEFS VE TEKML

Yksek Lisans Tezi

Hazrlayan Hatice Meryem TOKSZ

Ankara2007

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI TASAVVUF TARH BLM DALI

KTUL KULBDA NEFS VE TEKML

Yksek Lisans Tezi

Hazrlayan Hatice Meryem TOKSZ

Tez Danman Prof. Dr. Ethem Cebeciolu

Ankara2007

NSZ
Tasavvuf, kiiye benliini ve benlik yapsndaki unsurlar gsteren, bu unsurlarn arasndaki dengeyi koruyarak, onu manev dnyaya gtrmeyi gaye edinen bir disiplindir. Yani tasavvuf, insan kendi ksr dngsnden kararak Rabbine yaklatrmaya alan, bunun iin metodlar gelitiren ve bu metodlarn salam slam mesnetlere dayandran bir manev eitim bilimidir. nsann benlik unsurlarndan biri de kendisine pek ok anlam yklenen nefs kavramdr. Bu kavram insan varlnn mahiyeti zerine aratrma yapan herkesin ilgisini ekmitir. Bu yzden, onun mahiyeti, nitelikleri ve tekml hakknda pek ok yorum yaplmtr. Hem felsefe ve psikoloji alannda aratrma yapanlar, hem de ruhsal alm hedef alan mutasavvflar bu konuyla yakndan ilgilenmilerdir. Bylece insan denen mehul her biri kendi metoduyla zmeye almtr. nk nefs kavram, bu mehul zmek isteyenler iin adeta kilit noktadr. Tasavvuf ise doas gerei, en ok nefsin tekml zerinde durmu, bu sebeple de onun kii zerindeki tesirini; davrana, dnceye hatta inana nasl yansdn byk bir titizlikle incelemitir. Mutasavvflar nefsin geirdii psikolojik safhalar tespit etmeye alm, bu tespiti yaparken de Kurn ve Snneti kendilerine temel alarak derin, hikem ve psikolojik tahlillerde bulunmulardr. Bilindii zere tasavvuf douuyla birlikte slam dnyasnda asrlar boyu srecek olan pek ok tartmay da beraberinde getirmitir. Bu yzden mutasavvflar slam snrlar iinde tasavvufun varln ispat iin hummal bir gayret iine girmilerdir. Nitekim bu durum onun kendisini her zaman kontrol etmesine sebep olmutur. Bylece tasavvuf disiplini ayaklarn yere daha salam basm ve iine szan aslsz ve yabanc unsurlardan daha abuk arnm, szabilecek olanlarn da nne gemitir. Buradan hareketle tasavvufun ilk dneminde yazlm eserlerin byk nem tadn syleyebiliriz. nk bu eserler, sonrakilere gre daha farkl bir konseptin hassasiyetiyle yazlmtr. Bunda melliflerinin hassasiyetiyle birlikte, tasavvufun henz oluum dneminde bulunmas da etkili olmutur. Tasavvufun henz kavramlarnn dou halinde olduu bu dnem, ilk dnem olmas hasebiyle, onun z yapsn, gayesini duru bir ekilde iinde barndrr. Yani bu dnem, tasavvuf tarihi iin adeta oto-kontrol sistemi gibidir. Herhangi bir tasavvuf oluumun I

mahiyetini anlamak iin, mutlaka bu dnemin gzden geirilmesi gerekir te bu dncelerden hareketle, tezimizde tasavvufun ilk dnemlerine ait olan Eb Tlib-i Mekknin Ktul-Kulb adl eserinde nefs kavramn incelemee alacaz. Eser, tasavvuf literatrnde klasikler arasnda saylr. Buna ramen hakknda yaplm almalar olduka snrldr. Yazar ve eseri; Gazl gibi byk mutasavvflar zerinde brakt derin tesirler sebebiyle de ayr bir nem tar. Bu aratrmadaki amacmz, tasavvuf dncesinin geliimi ierisinde Eb Tlib-i Mekknin konumunu ortaya koymak ve gnmze kadar ulam tek eseri olan KtulKulbdaki nefs hakkndaki dncelerini deerlendirerek, genel tasavvuf kltrne bir katkda bulunmaktr. almamz Giri ve iki blmden olumaktadr. Girite aratrmann konusu, amac, nemi ve yntemi belirtilmi, Ardndan Eb Tlib-i Mekknin hayat, eserleri ve KtulKulbun zellikleri zerinde durulmutur. Daha sonra nefs kavramnn szlk ve terim anlamlar zerinde durulmu, kelimenin Kuranda ve Hadisde hangi anlamlarda kullanld incelenmitir. Birinci blmde ise aratrmann asl konusuna girilmi KtulKulbda nefs kavram, nefsin temel zellikleri ve nefs-i emmrenin sfatlar zerinde durulmutur. kinci blmde ise nefsin tekml hakknda geen dnceler analiz edilerek tasnif edilmi, daha sonra bu dnceler tahlil edilmeye allmtr. Temennimiz bu almann tasavvuf tarihine ve bu konuda aratrma yapan kesime kk de olsa katkda bulunmasdr. Bu almamzda engin mshama ve yardmlarna mazhar olduum hocam Prof Dr. Ethem Cebecioluna, tevik ve desteini esirgemeyen Prof. Dr. Mustafa Akara ve youn almalar arasnda bana da zaman ayran Vahid Gkta ve Ali Tenik hocalarmza ve Sevim Ylmaza en iten duygularmla teekkr ederim. Gayret bizden, tevfik Allahtandr Hatice Meryem TOKSZ Ankara, 2007

II

KISALTMALAR a.g.e. a.g.mkl. a.s. AF ayr. bkz. b. bkz: c. ev. DA D..B. GAL GAS haz. Hz. A nr. . s. (s.a.v) sad. ss. sy. thk. .trc. trz. Yay. yy. : Ad geen eser. : Ad geen makale : Aleyhisselm : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi : Ayrca baknz. : bn, bin : Baknz. : Cilt. : eviren. : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi. : Diyanet leri Bakanl : Geschichte der Arabischen Litteratr : Geschichte des Arabischen Schrifttums : Hazrlayan. : Hazreti : slam Ansiklopedisi. : Nereden : lm. : Sayfa. : Sallllahu aleyhi ve sellem : Sadeletiren. : Sayfalar aras. : Say : Tahkik. : Tercme eden : Tarihsiz. : Yaynlar. : Yzyl

III

NDEKLER NSZI KSALTMALAR...IV NDEKLER..V GR A .ARATIRMANIN KONUSU, AMACI,NEM, VARSAYIMLAR, KAPSAM VE SINIRLILIKLARI ................................................................................................. 2 A.a. Aratrmann Konusu ............................................................................................. 2 A.b.Aratrmann Amac ................................................................................................ 2 A.c.Aratrmann nemi................................................................................................ 2 A.d.Varsaymlar............................................................................................................. 3 A.e. Aratrmann Kapsam Ve Snrllklar .................................................................. 3 A.f. Aratrmann Yntemi ............................................................................................ 3 B.EB TLB- MEKK NN HAYATI VE ESERLER................................................... 4 B.a.Hayat ...................................................................................................................... 4 B.b.Eserleri .................................................................................................................. 10 C. KTUL-KULB VE ZELLKLER ....................................................................... 11 C.a. Eb Tlib- Mekknin Eseri Yazma Sebebi ........................................................ 11 C.b. Eserin Bask, erh Ve Ksaltmalar ...................................................................... 12 C.c. Eserin nemi ........................................................................................................ 13 C.d. Eserin Muhteva, erik Ve zellikleri ................................................................. 14 C.e. Eserin Tasavvuf Tarihindeki Tesirleri.................................................................. 16 C.f. Eser zerine Yaplan almalar.......................................................................... 17 D.NEFS KAVRAMININ TAHLL .................................................................................. 17 D.a. Nefs Kavramnn Szlk Anlamlar ....................................................................... 17 D.b. Kuran-I Kerim Ve Hadislerde Nefs Kavramnn Anlamlar ................................ 20 BRNC BLM KTUL KULBDA NEFS A.NEFSN TANIMI VE TEMEL ZELLKLER ............................................................. 31 B. NEFS- EMMRENN SIFATLARI ............................................................................. 32 1.Cehalet ...................................................................................................................... 34 2.Ktl Emretmek.................................................................................................. 34 3.nkr Ve Sapklk ...................................................................................................... 34 4.Muhalefet .................................................................................................................. 34 5.Hev .......................................................................................................................... 34 6.ehvet........................................................................................................................ 36 7.Kibir Ve Ucub........................................................................................................... 38 9.Temenni .................................................................................................................... 38 10.Gaflet....................................................................................................................... 38 11.Riya ......................................................................................................................... 38 12.Vesvese Vermek ..................................................................................................... 39 13.Hrs.......................................................................................................................... 40 C.NEFS OLUMSUZ DAVRANILARA SRKLEYEN FAKTRLER...................... 40 1.Tamah ....................................................................................................................... 40 2. Dnya Ve Dnya Sevgisi......................................................................................... 41 IV

3.Alkanlklar.............................................................................................................. 43 4.Nefsin Bo Zanlara Kaplmas .................................................................................. 43 5.Yaknin Zayf Olmas ............................................................................................... 44 6.eytan........................................................................................................................ 45 7.Sosyal Etkiler ............................................................................................................ 47 D. NEFSN, AKIL, KALB, MELEK VE RUH LE RTBATI ......................................... 47 KNC BLM KTUL KULBDA NEFSN TEKML A.SEYR- SLKUN ESASLARI...51 1.Tevbe......................................................................................................................... 51 2.Mcahede.................................................................................................................. 53 3.Selefin Ahlakyla Ahlaklanmak................................................................................ 54 4.pheli eylerden Saknmak .................................................................................... 55 5.Temel badetlerde Hassas Davranmak...................................................................... 55 6.Ariflerle Beraber Olmak .......................................................................................... 60 7.Zaman Deerlendirmek .......................................................................................... 60 8.Nefs Muhasebesi Yapmak ....................................................................................... 61 9 Kalbi Olumsuz Duygulardan Temizlemek .............................................................. 61 10.Niyet........................................................................................................................ 62 11.Riyazet ( Alk, Uykusuzluk, Skt Halvet, Sefer) ............................................... 65 12-Nafile badetler( Evrad).......................................................................................... 70 13- lim renmek....................................................................................................... 73 14-Tefekkr.................................................................................................................. 76 15-Sabr........................................................................................................................ 77 B.NEFS- MUTMANNENN SIFATLARI (BENLN OLUUMU)............................ 80 1-kr......................................................................................................................... 80 2- Tevazu ..................................................................................................................... 81 3-Takva ........................................................................................................................ 82 4- Marifet ..................................................................................................................... 82 5-Tevhid....................................................................................................................... 86 6-Yakn ........................................................................................................................ 87 7-Tevekkl ................................................................................................................... 90 8-hls .......................................................................................................................... 97 9-Rza........................................................................................................................... 98 10- Muhabbet ................................................................................................................ 99 11- Zhd..................................................................................................................... .105 SONU. 113 ZET .115 NGLZCE ZET.....116 KAYNAKA.117

GR

GR
.

A.ARATIRMANIN KONUSU, AMACI, NEM, VARSAYIMLAR, KAPSAM VE SINIRLILIKLARI

Burada tezimizin eitli ynlerden genel olarak neyi ifade ettiini aklamaya alacaz.

A.a. Aratrmann Konusu

Bu aratrmann temel konusunu; adndan da anlalabilecei gibi, tasavvuf bir olgu olan nefs kavramnn, Eb Tlib-i Mekknin Ktul-Kulb adl eseri temel alnarak irdelenmesi, dolaysyla mellifin tasavvuf fikirlerinin tespiti oluturmaktadr. Ayrca aratrmada nefs kavramnn filolojik yaps ve geirdii tarihsel sre incelenerek, slam dnce dnyasnda ve tasavvuf tarihinde kavrama yklenen anlamlar tespit edilmeye allmtr.

A.b.Aratrmann Amac
Tarihi aratrmalar, insanoluna gemii renmek, bugn anlamak ve gelecei yorumlayabilmek iin yardmc olmaktadr. Tasavvuf tarihi zerinde yaplacak aratrmalar da gemile gelecek arasnda kltr birlii salama hususunda katkda bulunacaktr. Bu aratrmadaki amalarmz, u ekilde sralanabilir: 1. Tasavvuf dncenin dou dnemini inceleyerek, onun doru anlalmasnda ve yorumlanmasnda katkda bulunmak. 2. Eb Tlib-i Mekknin dncelerinin tasavvuf dncenin oluumundaki roln belirlemek ve Eb Tlib-i Mekknin tasavvufun nefs problemine nasl bir zm nerdiini ortaya koymak. 3. lk dnem sflerinden olan Eb Tlib-i Mekknin din ve tasavvuf dncelerini inceleyerek, gnmz slam dnyasna sunmak ve bu erevede yaanan baz problemlerin zmne yardmc olmak.

A.c.Aratrmann nemi
Tasavvuf tarihi, slam tarihinde nemli bir yere sahiptir. Zira tasavvuf, Rasulullahn takvasnda reym olarak mevcuttur. Tasavvuf, bugnk teknik anlamyla henz hicr 2

nc yzyln banda ortaya kmtr. Ksa srede varl slam dnyasnda byk kabul grmtr. Kendisine yneltilen eletiriler, amacndan ziyade, kaynaklar ve metodlar zerinde olmutur. Kaynaklar ve kkenleri srekli slam dnyasnda gndeme gelen ve tartlan tasavvuf dnceyi, temellendirebilmek ve anlayabilmek iin oluum sreci ve o dnemde yazlm eserler byk bir titizlikle incelenmelidir. Bu aratrmada, tasavvufun ilk dneminde yaam, nde gelen sflerden Eb Tlib-i Mekknin dncelerini incelenmi, bylece tasavvufun temellendirilmesine katkda bulunmak amalanmtr.

A.d.Varsaymlar
Varsaymlar, bilimsel faaliyetin temelinde bulunan unsurlardr. Burada varsaymlar, teorik metodolojik seviyede ele alnmtr. 1.Eb Tlib-i Mekk, tasavvuf tarihinin ilk dneminde nde gelen isimlerden birisidir. 2. Eb Tlib-i Mekk, tasavvuf problemleri aklayabilecek ve zebilecek geni yelpazeli sistematik bir dnce yapsna sahiptir. 3. Eb Tlib-i Mekk, tasavvuf dncenin ekillenmesinde byk rol oynam, kendisinden sonra sf limlerin dncelerini byk lde etkilemi, dolaysyla tasavvuf dncenin sistemlemesinde byk katkda bulunmutur.

A.e. Aratrmann Kapsam ve Snrllklar

Bu aratrmada, Eb Tlib-i Mekknin Ktul-Kulb adl eseri, ana kaynamz olmutur. ncelikle, onun tasavvuf dnceleri tespit edilmeye allm, daha sonra nefs hakkndaki dncelerine arlk verilerek aratrma konusu ele alnmtr. Nefs kavram irdelenmi, bu srada incelenen szlkler, ncelikle Arapa kaynak szlkleri ile snrl tutulmutur. Bu aratrma, Eb Tlib-i Mekknin nefs ve tekml hakkndaki dncelerini ihtiva ettii iin, onun gnmze kadar gelmi tek eseri olan Ktul-Kulbda geen dnceleri ve aratrmann varsaymlar ile snrldr.

A.f. Aratrmann Yntemi

Aratrmamzda literatr tarama usul uygulanmtr. Girite aratrma hakknda genel bilgi verilmi, Eb Tlib-i Mekknin hayat ve eserleri incelenmi, 3

ardndan Ktul-Kulbun nemi ve zellikleri zerinde durulmutur. Daha sonra, Arapa kaynak szlkler incelenmi, nefs kavramnn kelime anlamlar hakknda bilgi verilmitir. Son olarak ayn kelimenin Kurnda ve Hadisde ald anlamlar incelenmi, bylece kelimenin slam terminoloji de kazand mahiyet tespit edilmeye allmtr. Birinci blmde; Eb Tlib-i Mekknin Ktul-Kulb adl eserinde, onun nefs kavramna ykledii anlamlar tespit edilmeye allmtr. Nefs-i emmrenin sfatlar ve nefsi olumsuz davrana srkleyen faktrler hakkndaki dnceleri zerinde durulmutur. kinci blmde ise Eb Tlib-i Mekknin nefsin tekml ve nefs-i mutmainnenin sfatlar hakkndaki dnceleri tahlil edilmitir.

B.EB TLB- MEKKNN HAYATI VE ESERLER

Bu blmde mutasavvfmz Eb Tlib-i Mekknin hayatn birikim ve tecrbeleriyle anlatmak sonra da eserleri hakknda bilgi vermek istiyoruz.

B.a.Hayat
Yazarmz Eb Tlib-i Mekknin hayatnn byk bir ksm hicr drdnc asrda gemitir. Bu asr Abbaslerin hkm srd bir dnemdir. Ancak bu dnemde Abbas hilafeti dalma noktasna gelmitir.1 Yine ayn yzylda bakent olan Badat, Karmatler tarafndan muhasara altna alnm ve dier slam beldeleri de ayn ekilde hcumlara maruz kalmlardr. Abbas devletinin darda itibar kalmam, bu meyanda Rumlarla yapm olduklar pek ok sava kaybetmilerdir.2 Yine bu dnemde Abbasleri tehdit eden dier bir unsur Fatmlerdir.3 Bu dnemde ia ve Ehl-i snnet arasnda pek ok atmalar kmtr.4 Devletin st tabakas lkse dknlk peinde, halk ise sefil ve perian vaziyetteydir.5 O dnemin zikre deer bir dier hadisesi de bir takm nbvvet ve ulhiyet iddialarnn ortaya kmasdr.6

bnl Esir, Izzuddin Ebul-Hasen Ali, el-Kmil fit-Tarih, Beyrut,1966,c.8, s.332, bnl Kesir, mdddin Ebul-Fida smail el-Bidye ven-Nihye, Mektebetn-Nasr, Beyrut,1966 c.11, s.81, 147.148 3 bn Esir, a.g.e.., c. 8,s.24,590591 ibn Kesir, a.g.e. c.11,s.266 4 bn Kesir, a.g.e.., c.11,s.203204 5 bn Kesir,a.g.e.., c.11, s.282,322323 6 bn Esir, a.g.e.., c.8, s.289290- 294
2

Abbas Devleti bu asrda siyas ynden byle zayf durumda olmasna ramen, felsef ve kltrel hareketler asndan olduka canldr.7 Bu dnemde tasavvuf anlay, hicr nc asrda olduu gibi yine Kitab ve Snnete dayanmaktadr. Eb Tlib-i Mekknin yaad bu dnem, gelecee k tutan byk sfler, tasavvuf hayat sistemletirmek zere kaleme alnan eserler ve tasavvufun sonraki gelimelere temel tekil edecek olan gr ve tespitlerin yer ald ok nemli bir dnemdir. Ayrca bu dnemde, tasavvuf sahasnda tasavvuf ehlinin grlerini erh edici eserler telif edilmitir. Bu eserlerde sflerin takip etmesi gereken usul ile mutasavvflarn makam ve halleri gibi konular incelenmi, velyet, kermet, fen, tevhd ve mrifet gibi meselelerde grler beyan edilmitir. Bu dnem, ayn zamanda kelm tartmalarn da n plana kt bir dnemdir. Nitekim Mekk de kendi dneminde kelamclara lim, onlarn tartmalarna ilim denilmesinden ikyet etmitir.8 Ayn zamanda din ilimlerin eitli dallarnda byk Mslman limler yetimilerdir. bn Eb Hatim er-Raz (:327/938), Taberan (:360/970), Darekutn (:389/995), Hattab (:388/998), Eb Abdullah ibn Mende(:395/1005) bu dnemde yetimi limlerden bazlardr.9 Abbaslerin ikinci dneminde ise, bata Yunanca ve Hinte olmak zere yabanc dillerden Arapaya tercmeler yaplm, Mslmanlarn douya ve batya yaptklar seferlerle slam dncesinin ufku genilemitir. Nitekim bu hzl ve verimli kalknma hamlesinin yansmalarn, douda Gazneliler, Buveyhler, Msrda Tolunoullar, hidoullar ve Fatmler, Endlste Emevlerde grmek mmkndr. Bununla birlikte ilim ve kltr, siyas ve din amalara ulamak iin kullananlar kmtr. Bunun en belirgin rnekleri, Mutezile ve smailiyye ekollerinden olan lim ve mustasvflarn braktklar eserlerde grlmektedir.10 imdi yazarmz Eb Tlib-i Mekknin hayatna geelim. Mellifin tam ad, Eb Tlib Muhammed bin Ali bin Atiyye el-Mekk el-Acemdir. Kaynaklarda Eb Tlib-i Mekknin hayat hakknda maalesef fazla bir bilgi verilmemitir. Eb Tahir Muhammed

Hasan brahim Hasan, Tarihl-slam, Mektebetl-Msriyye, Msr,1965,c.3,s.332 Bilal Saklan, Ktul-Kulbdaki Tasavvuf Hadislerinin Metodolojisi Asndan Deeri, baslmam doktora tezi, Konya,1993, s.10 9 bn Kesir,a.g.e.,c.11s.259,270,317,324, 10 Hseyin Certel, Eb Tlib-i Mekkde Tasavvuf Yaay, doktora tezi, Erzurum,1993, s.9 (ayrca baknz: Hasan brahim,a.g.e.., c.4,s.271,272)
8

bn Ali bn Allafn verdii bilgiye gre aslen, rann batsndaki Cebel blgesindendir.11 Bu blge tasavvuf alannda byk rol oynamtr.12 Eb Tlib-i Mekk, Mekkede uzun sre kald iin Mekk nisbesini almtr.13 Acem diye tanndna gre Arap olmad anlalmaktadr. Doum yerinin ran olmas sebebiyle Fars asll olmas kuvvetle muhtemeldir.14 Gazal(:505/1111) ve Abdulkadr-i Geylan(561/1166) zerinde byk tesirleri olan Eb Tlib-i Mekk hakknda Eb Nasr Serrc (378/988), Kelbz (380/990), Slem (412/1021) , Eb Nuaym el- sfahan, (430/1038) Kueyr (465/1072) ve Hucvir (465/1022) gibi sf tabakatlar bilgi vermezler. Buna karlk gerek bn Hlikan (681/1282) ve Safed gibi genel mahiyette bilgi veren limler, gerekse bn Kesir(774/1373) ve bn mad gibi tarihiler, az da olsa ona dair bilgi vermeyi ihmal etmemilerdir.15 Kaynaklar Eb Tlib-i Mekkden el-mam, ez- Zhid, el-rif, eyhus sfye diye bahsetmektedir.16 Biyografik kaynaklara gre Eb Tlib-i Mekk, Cebel blgesinden Mekkeye gmtr. renimine Mekkede hadis renmekle balamtr.17 Eitiminin byk bir ksmn orada tamamlamtr. eitli beldeleri dolamtr. Gittii yerlerde tannm limlerden faydalanm ve oralarda vaazlar vermitir. nce Badata, daha sonra Basraya gitmi, Basrada Slimiyye mezhebinin kurucusu Ebl-Hasan bn Slim ile tanmtr. Ondan etkilenerek kelam ve tevhd konusundaki fikirlerini benimsemitir. bn Slimin lmnden sonra Badata geri dnm ve Badatta byk kalabalklara vaazlar vermitir.18 Baz yabanc kaynaklar Badada gidiini Serrcdan ders almak iin olduunu ifade eder.19 Tarihi kaynaklara gre, bir konumasnda kulland Mahlkata,

Hatib el-Badd ,Tarih-i Badd ev Medinetis-Selam ,en-Nair vel-Kitabl-Arabiyye, Beyrut,c.3,s.89 .MA.M.hukri, Ab Tlib Al Makk And His Qt Al Qulbslamic Science,1998 s .163 13 bn Hlikan, Vefaytul-yn ve Enb Enbiz-Zaman ,Darus-Sakafe, Beyrut 1978 thk: hsanAbbas c.4,s.303 14 Alexander Kynsh, slamic Mysticizm: A Short History, Leiden, 1999,s.121 15 Bilal Saklan, Ebu Talib-i Mekk maddesi, slam Ansiklopedisi, T.D.V. ,stanbul,19994,c.10,s.239Ayrca Eb Tlib-i Mekk den bahseden tarih kitablarn u ekilde sralayabiliriz: Tarih-i Badd, Siyer-i A!lminNbel, Miznl-tidal, el-ber ,Ensb( Semani), el-Lbb fit-Tehzbil-Ensb(bn Esir), el-Vfi bilVefeyt,el- Muntazam, Mirtl-Cenn, Lisnl-Mizn, en-Ncmz-Zhire, Kefz-Znn, Hediyyetlrifin, el-Vefeyt, ezertz-Zeheb,el-Elm, Muceml-Mellifin (Fikri l- Cezar, Medahilil- Mellefn ve- Elaml-Arabi Hatta H:1215,M:1800, kinci Cz,Riyad ,1992 s.592) 16 Zeheb. Siyer-i lmin-Nbel, , Messesetr -Risale, Beyrut,1983, c.16,s.536 17 Mustafa Akar, Tasavvuf Tarihi Literatr, , z Yay. stanbul, 2006, s.75 18 bn Hlikan,, a.g.e.., c.4,s.303 19 Alexander Kynsh, a.g.mkl..: A Short History, Leiden, 1999 s.121
12

11

Hlkdan daha zararl kimse yoktur. ifadesinden dolay, insanlar Onu terk etmitir.20 Ancak biz byle bir hadisenin Eb Tlib-i Mekknin hayatnda anlatld ekilde vuku bulduu kanaatinde deiliz. nk incelediimiz eserinde Eb Tlib-i Mekk atahat sahibi sfileri eletirmitir. Buna gre byle bir hadise vuku buldu ise bile, bu durumun, bir yanl anlalmadan kaynaklanm olmas veya dneminde onun grlerinden holanmayan kimseler tarafndan, onun szlerinin, halka farkl ekilde aktarlmas ihtimali zerinde durmak gerekir. Nitekim baz kaynaklar, bu hadisenin yaanmasn, yani halkn Eb Tlib-i Mekkye kar tavr almasn onun slimi eilimlere sahip olmasna balar.21 Yafiye gre Eb Tlib-i Mekknin hayat iki dneme ayrlr. lk dnemi iten ballk ve ibadetle dolu kuvvetli ilelerin ekillendirdii bir dnemdir. Bu dnem kendisini tasavvuf yaantya kaptrd ve srekli tasavvuf hakknda aratrma yapt dnemdir. ok perhizkr ve ileli bir hayat yaayan Eb Tlib-i Mekknin bir sre helal bitkilerden baka bir ey yemedii iin cildinin yeerdii rivayet edilir.22 Ayrca Zebid, onu bir tarikat kurucusu olarak gsterir ve eyhinin Eb Said bin el-Arab olduunu syler.23 kinci dnem ise Eb Talib-i Mekknin byk bir sabrla yapt ilelerin meyvelerini toplad bir dnemdir.24 Eb Talib-i Mekk hicr 386 ylnda Cemaziyelhir aynda( miladi:996/Haziran) vefat etmi ve Mlik mezarlna gmlmtr.25 Eb Talib-i Mekknin en dikkate deer ynlerinden biri de tasavvuf ehli ile tasavvufa kar olanlar arasnda cidd ayrlklar bulunduu bir dnemde, her iki zmre arasnda bir kpr kurmaya alanlarn ilki olmasdr.26 Ktul-Kulbun tetkikiyle anlalabilecei gibi, Eb Tlib-i Mekk ok ynl bir limdir. O,tefsir, hadis ve kelamla ilgili meselelere vakf olduu gibi, selefin ahvalini tanmakta, sf, bid ve zhidlerin szlerini bilmektedir. Gerek Sehl Tsternin, gerekse ona bal bulunan Slimilerin Mlik olduklar dikkate alnrsa, Mekknin de bu mezhebe bal olduu dnlebilir. Nitekim Mlik mezarlna gmlm olmas da bu gr desteklemektedir. Ayrca Syti de Onu

20

Hatip el-Badadi, a.g.e.., c.3,s.89, bn Hlikan, a.g.e., c.4,s.303, Zehebi, Siyeri lmin -Nbela, Messesetr -Risale, , c.16,s. 536 21 Alexander Kynsh, slamic Mysticizm: A Short History, Leiden, 1999, s.121 22 Zehebi, a.g.e..,, c.16,s:.537, bn Hlikan, Vefeytl-yn ve Enb Enbiz-Zaman, c.4,s.303 23 Zebid, Ikdl- Cevheris- Semin, fotokopi nsha,s.85 24 MA.M.hukri, a.g.mkl. ,s.163 25 bn Halikan, a.g.e.., c.4,s.303 26 Bilal Saklan, Eb Talib-i Mekk, DA, c.10,s.239

Mlik limi sayar.27 lk dnem kaynaklar Eb Tlib-i Mekkyi Slimiyye mezhebine nispet etmitir.28 Louis Massignonun, Ktul-Kulbu Salimiyye mezhebinin kymetli eserlerinden saymas da29 Eb Tlib-i Mekknin bu mezhebe mensup olma ihtimalini artrmaktadr. Eb Tlib-i Mekknin nispet edildii bu mezhep Abdullah et-Tsterye hizmet etmi olan Eb Abdullah Muhammed bin Salim el Basr ile olu Ebl -Hasan bin Salim tarafndan kurulmutur.30 Massignona gre bu ekol, Basrada nc ve drdnc asrlarda kurulan Snn-Mekk mezhebinin bir formldr.31 Slimiyye mensuplar amelde iki byk imama, Ahmed bn Hanbel ile Sehl et-Tsteriye uymulardr.32 Slimiyye mektebine mensup olanlar pek fazla fkh okumaz, okuyanlar da sadece Malik bin Enesin fkhn okurlard. Aralarnda tebarz etmi olan bn Slim ise Sehl ibn Abdullah et-Tster'nin talebesiydi.33Bunun dnda Slimiyyenin grleri hasmlar olan Hanbellerin, zellikle Eb Yala el Ferrnn sayesinde gnmze kadar ulamtr. 34 Ancak Shukri, Eb Tlib-i Mekknin, onun kitabnda verdii birka fetvadan yola karak onun fi olma ihtimali zerinde durmaktadr.35 Mohd Azam ise onun grlerinin Hanbel mezhebine daha yakn olduunu ifade ederek bu mezhebe mensup olduunu savunur.36 Bununla birlikte, belli bir mezhebin taklit edilmesini bidat saymasna baklarak Onu serbest grlere sahip bir mutasavvf olarak deerlendirmek de mmkndr.37 Eb Tlib-i Mekknin genel gr yapsnda, selef dnce hkim olduu anlalmaktadr.38 Kelamclarn metodlarn ve durumlarn bilen Eb Tlib-i Mekk bu ilimle megul olanlara kar tavr taknmtr. O kelm sonradan kan ilimlerden saymtr. Eb Tlib-i Mekk kelamclara byle tavr taknmasnda tasavvuf ehli olmasnn
27

Suyuti, Savnl-Mantk vel-Kelam an Fennil-Mantk vel- Kelam, thk:Ali Sami Near,Darl-Ktbillmiyye, Beyrut,1910, s.13 28 Hatib el-Badadi, a.g.e., c.3,s.89 29 Louis Massignon, Dou Devrinde slam Tasavvufu, ev: Mehmet Ali Ayni, sadeletiren: Osman Trer. Cengiz Gndodu Ata Yay., stanbul,2006,s.160 30 Cihad Tun, Slimiyye Mektebi, A...F.D, c.26,s.427,1983 31 W. Mohd. Azam, Ab Tlib Al Makk:A Traditonal SufiHamdard slamicus, c.22,no:3,s.71) 32 bn Teymiye, el- Fetavl-Kbra, Darul- Marife, Beyrut, s.486 33 Cihad Tun, a.g.mkl., s.428 34 Cihad Tun, a.g.mkl., s.431 35 MA.M.hukri, a.g.mkl. ,s.164 36 W. Mohd. Azam, a.g.mkl .,s.71 37 Bilal Saklan, Eb Talib-i Mekk, DA, c.10,s.239 38 Sleyman Uluda, slam Dncesinin Yaps, Dergh Yay, stanbul, 1999,s.37

rol yannda, eyhlerinden bazlarnn hadis ehlinden olmasnn da etkili olduu dnlebilir. Ayrca hocas bn Salimin hocas, Sehl Tsternin kelamclarn aleyhine bir tavr iinde olmasnn,39 bu dncelerinde etkili olmas kuvvetle muhtemeldir. Ayn zamanda onun bu menf yaklam o dnemin artlar altnda dnlecek olursa, hakl bir tedirginlikten kaynakland sonucuna da varlabilir. nk daha nce naklettiimiz gibi, bu dnemde slam dnyasnda, dini, farkl ynlere ekmeye alan insanlar mevcuttu. Henz oluum safhasnda olan slam ilimler, bnyesinde kelam ilmine yer aarken bu tr tedirginlikler yaanmtr. Bu yzden, Eb Tlib-i Mekknin yannda, zellikle slami ilimlerin oluum safhasnda, dier slam limlerinin pek ounun da kelam ilmine ihtiyatla yaklat unutulmamaldr. Hasan- Basri (:110/728), brahim bin Edhem (.161/777) ve Sehl-i Tster (:283/896) gibi mehur mutasavvflardan merep ve metod bakmndan olduka etkilenen Eb Talib-i Mekk, Eb Bekir bin el Cellat,40 Eb Said bin el Arab41, Muzaffer bin Sehl,42 Ahmed bin Dahhak ez- Zhid,43 Eb Ali el -Kirmn,44 ve Muhammed bin sa bin Hkim el Mukr45 gibi sflerin bizzat kendilerinden ders almtr. Hadis ald hocalarn banda Ali bin Ahmed bin Ali Ebl Hasan el- Varrak el Mass(364/974) ve Muhammed bin Ahmed Eb Bekir el-Badad(378/988)46 gelir. Bunun dnda Zeheb, Eb Tlib-i Mekknin Muhammed bin Hasan bin Abdullah, Eb Bekir el-Acurr(360/970), Eb Bekir bin Hallad bin Nasib, Muhammed bin Abdulhamid es-Sannden ders aldn sylemektedir. Ayrca Zeheb, onun icazet yoluyla Abdullah bin Cafer bin Fris el-Ferec el-Isbahn (364/957)den naklettii krk hadise rastladn belirtmektedir.47 Bunun dnda bn Zeyd El Merveziden Sahihi Buhr'yi okumutur.48

Louis Massignon, a.g.e., s.157 Eb Tlib Muhammed bin Ali bin Atiyye el-Mekk el-Acem, Ktul-Kulb f Mumaletil-Mahbb ve Vasfi Tarkil Mrd il Makmt-Tevhd, Darus-Sadr ,Beyrut,2003, c.2,s.153,298 41 Eb Tlib-i Mekk, , a.g.e., c 1,s.330 Burada unu da belirtmekte fayda vardr. Eb Sid-i Arb, Cneyd-i Baddnin mridlerindendir. Bylece Eb Tlib-i Mekki Cneyd-i Baddnin fikirlerini Mekkedeyken Ebu Said-i Arabi den renmitir. (Dr: W. Mohd. Azam, Ab Tlib Al Makk:A Traditonal SufiHamdard slamicus, C.22,No:3,S.71) 42 Eb Tlib-i Mekk, a.g.e., c.2,s.153 43 Zehebi, a.g.e., c.16,s.536 44 Eb Tlib-i Mekk, a.g.e., c.2,s.248 45 Eb Tlib-i Mekk, a.g.e. , c.2,s.153 46 Hatib el-Badad, a.g.e., c.3.s.89 47 Zehebi, a.g.e., c.16,s.537 48 bn Hacer el-Askalani, Lisan'l-Mizan, Messesetl-lmil-Matbuat, Beyrut,1956,c.5,s.300
40

39

Ktul-Kulbdaki baz dncelerinin Efltunla benzerlii ise, onun felsefe ilmine dair de belli bir birikimi olduunu gstermektedir.49 Tarihi Kaynaklar, onun drt rencisinden bahseder. Bunlarn banda vefatna kadar Eb Talib ile alakasn devam ettiren Ebl-Kasm bin Serrt gelir. Eb Talib-i Mekkye hastal esnasnda hizmet eden Serrat, onun cenaze ve defin ilerini de stlenmitir.50 Bir dier talebesi de Eb Tlib-i Mekknin haberlerini nakleden Abdlaziz el-Ezcedir.51Dier talebesi de Ebl-Feth Muhammed bin Muzaffer el Hayyatdr. Drdnc talebesi ise Eb Tahir Muhammed bin Ali el-Allaf'tr.52

B.b.Eserleri
Kaynaklardan rendiimiz kadaryla Eb Tlib-i Mekknin birok eseri vardr. Fakat maalesef gnmze ulam tek eseri, aratrma konumuz olan Ktul-Kulbdur. imdi, tespit ettiimiz, fakat maalesef ou kayp eserleri hakknda ksaca bilgi verelim 1.Ktul-Kulb f Mumaletil-Mahbb ve Vasfi Tarkil Mrd il Makmt- Tevhd: Eb Tlib-i Mekknin gnmze ulam tek eseridir. Eser tasavvuf tarihinin klasikleri arasnda nemli bir yer tutar. Aratrma konumuz olan bu eser hakknda daha sonra ayrntl bilgi verilecektir. 2.lml-Kulb: Eb Tlib-i Mekkye nispetle neredilmitir. Ancak hakknda pheler mevcuttur. Zirikli ve Brockelman, Eb Tlib-i Mekknin bu isimde bir eseri olduunu sylemektedir.53 Eb Tlib-i Mekk zerinde alan Abdlhamid el-Medkur ise lm'l Kulb ve Ktul-Kulb arasndaki slup farkna ve lml Kulubda zikri geen baz szlerin sahiplerinin Eb Tlib-i Mekkden ok sonra yaadna dikkat ekerek, lml-Kulbun Eb Tlib-i Mekkye ait olmadn ileri srmektedir.54 3 ve 4.Mensikl-Hac55 ve Msnedl Elif:56Eb Tlib-i Mekknin kendisi Ktul -Kulbda Mensikl-Hac ve Msnedl-Elif adl iki kitabndan bahseder.
49 50

Nci Tekrit, Felsefet-l Ahlkiyyetl-Efltuniyye, Drl-Endels,1982,s.407409 bn Kesir, el-Bidaye ven-Nihye, c.11,s.320 51 Hatib el-Badadi, a.g.e. ,l c.3,s.89,bnul Cevzi, Muntazam, Darl-Ktbil -lmiye,Beyrut, c.7,s.89 52 Hatib el-Badadi, , a.g.e. , c.3,s.89 53 Hayreddin Zirikli, el-Alm, Kmusu Tercimi li-eherir-Ricl ven-Nis minel-Arab vel-Mstarabn vel-Msterikn ,Drl-lmi lil-Melyin,Beyrut,1976 c.6,s.274 54 Abdulhamit Medkur, Eb Tlib-i Mekk ve Menhechus Sf, baslmam yksek lisans tezi, Khire, 1972 s.7679 55 Eb Tlib-i Mekk, a.g,e., c.2,s.194213.214, 56 Eb Tlib-i Mekk, a.g.e., c.1,s.133

10

5.Baz kaynaklar onun tevhd konusunda tasnif ettii eserlerine iaret etmektedir.57Ancak Ktul-Kulbda 33.faslda geen mstakil olarak nakledilen tevhd konularnn ad geen eserlerle ilgisi olabilir.58 6.Mkil rabil-Kuran: Badatl smail Paa herhangi bir aklama yapmadan bu eseri Eb Tlib-i Mekk-i Mekkye izafe etmektedir.59 7.Erben: Zehebnin Eb Tlib-i Mekk'nin kendi el yazsyla yazd nshasn grdn ifade ettii bu eserden, Abdullah bin Cafer bin Faris El sfahan icazet yoluyla, hadisler tahric etmitir.60 8,Beyan-afi: Louis Massignon, Eb Tlib-i Mekknin bu adla bir eserinin olduuna iaret etmektedir. Massignona gre bu eserin elimizde Muhammed bin brahim el-Rondi tarafndan izah edilmi paralar mevcuttur.61

C. KTUL-KULB VE ZELLKLER C.a. Eb Tlib-i Mekknin Eseri Yazma Sebebi

Kutl-Kulb incelendiinde Eb Tlib-i Mekknin bu eseri u maksatlarla yazd sonucuna varlabilir. 1.Tasavvuf eitimine hizmet etmek. 2.Mutasavvflarn Kur'an ve Snneti nasl ortaya koyduunu belirlemek. 3.Olumsuz grd baz hususlara dikkat ekmek. 4.Sflerin sahip olduu baz ilim, mrifet ve stlahlar izah etmek.62

C.b. Eserin Bask, erh ve Ksaltmalar

Pek ok yazma nsha arasnda en eskileri Veliyyddin ve Kprl ktphanelerinde mevcut olanlardr. Bilindii kadaryla kitabn imdiye kadar be ayr basks yaplmtr.

57 58

Hatib, a.g.e. ,c.3,s.89;bn Hlikan, a.g.e., c.4,s.303 Bilal Saklan, Ktul-Kulbdaki Tasavvuf Hadislerin Hadis Metodolojisi Asndan Deeri, s.45 59 Badatl smail Paa, Hediyyetl-rifin, Matbaatl- Behiyye, stanbul,1951 c.2, s.55 60 Zehebi, a.g.e.,c.16,s.537 61 Louis Massignon, Eb Tlib-i Mekk, A , c.7,s.643-644 62 Eb Tlib-i Mekk, (Ktul-Kulb) Kalplerin Az,ev: Dilaver Selvi, Semerkand Yay. stanbul,2003,s.41

11

1.Bunlardan en eski olan Meymeniyye matbaasnn iki cz halinde 1310/1892 ylnda yaynlad basksdr. Eserin bu basks Beyrutta yaynlanmtr. 2. El Matbaatl -Msryyenin 1932 ylnda drt cz ve iki cilt halinde yaynlam olduu bask. 3.1961 ylnda iki cilt halinde Haleb matbaas tarafndan baslm olandr. 4. 1995 ylnda iki ayr cilt halinde Beyrutta Dr- Sadr tarafndan yaplan baskdr. Bu eserde zikri geen ayetlerin kaynaklarna iaret edilmi, ancak hadislerin kaynaklarna deinilmemitir. Eser, Said Nesim Mekrim tarafndan da tahkik edilip yaynlanmtr. Mekrim bu almasnda metinde geen sayfa kenarlarnda nceden yaygn olan basknn numaralarn vermitir. 5. En son olarak 2001 ylnda Khirede Mektebett-Tras tarafndan cilt halinde Mahmud bin brahim bin Muhammed Rdvnnin tahkikiyle baslmtr.63 Ktul-Kulb eitli limler tarafndan erh ve ihtisar edilmitir. Mesela Eb Abdullah et-Taber bin Abdullah el-Mhted eseri, Tebstu Kitb- Ktul-Kulb fi Mumeletil Mahbb adyla erh edilmitir64 Ayrca eser, Mahmud bin Ali zzeddin Ki Tarafndan Lbbl-Kt min Hazinil-Melekt adyla erh edilmitir.65 Louis Massignonun sylediine gre Muhammed bin brahim bin Abbad en- Nafzi erRond kitabn baz g ksmlarn aklamtr.66 Eseri Zeynuddin Muhammed bin Halef bin Said el-Endelsi el-Umev, El Vusul ilel Garadil-Matlb min Cevhiri Ktil-Kulb adyla ihtisar etmitir.67Ayrca Hseyin bin Man ve Dervi Abdlkerm bin Alide Ktul-Kulbu ihtisar etmilerdir.68

C.c. Eserin nemi

slamn manev hayatn Kurn ve Snnet gibi asl kaynaklardan tespit etme imknna sahip olmakla birlikte, bu hayatn gelimesi ve bize kadar intikal etme durumunu anlayabilmemiz iin tasavvufun ilk dnem eserlerine muhtacz. nk bir eyin asln bilmek o eyin gelime seyrini anlamaya yetmemektedir. Din rivyetler ve anneler tarih
63 64

Ebu Talib-i Mekk, Kalblerin Az (Ktul-Kulb) ,ev: Dilaver Selvi, c.1, s.42 Bilal Saklan, Tasavvuf Hadislerin Hadis Metodolojisi Asndan Deeri ,s.26 65 Ramazan Muslu Klasiklerimiz / Eb Tlib el Mekk,Tasavvuf lm Ve Akademik Aratrma Dergisi,2003,say:10,s.354 (ayrntl bilgi iin baknz: Fuat Sezgin, G.A.S, Leiden,1967,c.1,s.667) 66 Louis Massignon, Eb Tlib-i Mekk, I.A,c.VII,s.644 67 Ktip elebi, Kefz Znn an Esmil- Ktbi vel- Fnn, tsh: M.erefettin Yaltkaya, Rfat Bilge,Milli Eitim Bakanl Yay., Ankara,1941 c.II, s.1361 68 Fuat Sezgin, Tarihit- Tras, c.II, s.490

12

gelenei incelenmedike doru olarak anlalmaz. Her asrn tasavvuf telakkisini tasvir eden eserlere duyulan ihtiyacn sebebi budur.69 Bu yzden Eb Tlib-i Mekknin tasavvufun balca kaynaklar arasnda saylan eseri, Ktul-Kulb,70 dneminin tasavvuf telakkisinin anlalmas asndan byk nem tar. Abdurrahmn- Cami Mekkden sz ederken Ktul-Kulb adl eseri, tarikatn hazinesidir, tasavvufun incelikleri konusunda onun gibisi yazlmamtr.diyerek esere duyduu takdiri belirtmitir.71 Ayrca Ktip elebi de birok lim tarafndan, byle bir esrin o zamana kadar telif edilmediinin sylendiini ve tarikatn incelikleri konusunda bu eserin bir benzerinin bulunmadn belirtmitir.72 B.Radtke ise Ktul-Kulbun klasik sufizmin en kapsaml kitab olduu grndedir.73 Sfnin slk ahvalinin anlatlmasnn yan sra; mutasavvflarn Kurn ve Snneti nasl anladklarn ortaya koymas ve sflerin nemle zerinde durduu, mrifet, ferset, zhir ve btn ilimlerini genie aklamas, bu ilimlere ulama yolunu gstermesi ve bol rneklerle bunu mmkn olduu kadar ortaya koymas eserin nemini bir kat daha artrmtr.74 Ayn zamanda eser, h.IV /m. X. asrda slam corafyasnda yaygn bulunan fikirleri ve tasavvuf cereyanlar ana hatlaryla anlatmas asndan ayr bir nem tar.75 Nitekim Bedi Ziya Egemen de slam inann ruhta meydana getirdii yansmalar kavrayabilmek iin, ihmal edilmemesi gereken kaynaklardan biri olarak Mekknin sz konusu eserini zikreder.76 Ayrca eser hakknda Arberrynin u deerlendirmesi dikkate deer: Kelam ve hadis sahasnda ok iyi temele sahip olan Eb Tlib-i Mekk, byk lde sf doktrin ve pratiinin ehl-i snnet olduunu kantlamakla uramtr. Bu nedenle Ktul-Kulb daha dikkatli ve ok ilgin gelmeyen alntlar iermektedir. Yine de bu eser, tasavvuf iin genel bir anlay ina etme yolunda ilk ve ok baarl bir giriim olmas nedeniyle, birincil neme sahiptir.77

Kelbzi, Taarruf (Dou Devrinde Tasavvuf), Sleyman Uluda Dergah Yay.1992, Ezheriy-yi Kahire,1980,s.14 70 Kelbzi a.g.e.., s.17 71 Abdurrahmn Cami. Nefahatl ns, Tercme: Safer Malak, Kamil Candoan, stanbul,1971 s.271 72 Ktip elebi, a.g.e.., c.II, s.1363 73 B.Radtke, Al Makk, Ab Tlib Encylopedia of Arabic Literatre, London, c.2, s.498 74 Ebu Talib-i Mekk (Ktul-Kulb) Kalplerin Az,ev: Dilaver Selvi, c.1,s.45 75 Akar, a.g.e., s.76 76 B.Ziya Egemen, Din Psikolojisi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara,1951,s.31 77 Arthur John Arberry, Sfsm, London,1950 s.68

69

13

Eb Tlib-i Mekkinin tasavvufa katks adalarndan daha az deildir. Olduka kymetli olan bu eser, bata Gazli zerinde etkisi olmak zere mutasavvflar zerinde yapt tesirlerle deerini bir kat daha artrmaktadr.78 Ayrca Kutl-Kulb Kueyrnin Risalesinin kaynaklar arasnda saylmtr.79

C.d. Eserin Muhteva, erik ve zellikleri

Kutl-Kulb, tasavvufun uygulama biimlerini aklar.80 Yani eser, bir felsefe kitab deil, bizzat amel, edeb, ahlak ve ak kitabdr. Eser her seviyeden insana hitap etmektedir. Eser sade bir slpla ele alnmtr.81 Kutl-Kulb, blm balklarndan anlalabilecei gibi; itikat, kelam, fkh, hukuk, ahlak ve tasavvuf olmak zere olduka deiik ilim dallarndaki pek ok meseleyi ihtiva etmektedir. Bir nevi mridin el kitab konumunda olan Ktul-Kulbda Eb Tlib-i Mekk, tasavvufa slk edenlerin sadece tasavvuf ynleriyle ilgilenmemi, devrindeki ihtiyalar gz nnde bulundurarak onlarn itikat ve kelamla ilgili problemlerini de ele almtr. Yabanc kaynaklar ise Kutl-Kulbun Basra sufizmin geleneklerini sunduu grndedir.82 Ktul-Kulbda, fkhla ilgili kaideler de bulunmaktadr. Eb Tlib-i Mekk pek ok konuda fukahnn cumhuru ile ittifak halindedir. Bunlara ilave olarak o sahabenin fiilleriyle de ihticac etmi, limlerin grlerini cem etmitir. Ayrca ibadetler konusunda, sadece art ve rknlerin saylmasyla yetinmemi, ibadetlerin ruh ve adbna, ahlak tesirlerine ve nefs tezkiyesindeki fonksiyonuna da deinmitir. Eb Tlib-i Mekk, eserde eitli fikirlerini Kurn- Kerm yetleriyle delillendirmi, zaman zaman da bu yetleri tefsir ve izh etmitir. yetlerin tefsirinde bazen Kurn yetlerinden istifade ederken, bazen de hadislerden veya sahabe ve tabin szleriyle kendinden nceki mfessirlerin szlerinden faydalanmtr. Ayetlerin tefsirinde dikkat eken dier bir husus da ayetlere getirdii ir yorumlardr. Eb Tlib-i Mekk Ktul-Kulbda sk sk yetleri bir sfi gzyle tefsir ve izah etmi, gnmzde ir olarak deerlendirilebilecek yorum ve aklamalar getirmitir.
78 79

M.A.M.hukri, Ab Tlib Al Makk And His Qt Al Qulb,slamic Science,1998,s.69 Abdulkerim Kueyr, Kueyr Rislesi, ev: Sleyman Uluda, Dergh Yay. stanbul,1999,s.45 80 Hasan Kamil Ylmaz, Ana Hatlaryla Tasavvuf. Ensar Neriyt, stanbul,2000,s.54 81 Ebu Talib-i Mekk (Ktul-Kulb) Kalplerin Az,ev: Dilaver Selvi, c.1,s.45 82 B.Radtke, Al Makk, Ab Tlib Encylopedia Of Arabic Literatre, London, c.2,s.498

14

Eb Tlib-i Mekk, Ktul-Kulbda IV/X asrda yaygn olan fikirleri ve tasavvuf cereyanlar ana hatlaryla anlatmtr. Tasavvuf meseleler, tamamen yet ve hadisler nda ele alnmtr. Eser, bu bakmdan hadis mecmuas izlenimi vermektedir. Mellif, itikatta selef olduundan bidatlara kar sert bir slup kullanmtr. 83 Eb Tlib-i Mekk, Ktul-Kulbda baz adalarnn eserinde rastland gibi tasavvuf terimlerini tek tek ele almamtr. Ancak sras geldike herhangi bir tasavvufi terim hakknda uzun uzun izahlarda bulunmu. bunlardan birbirine benzer ve yakn olanlarn arasndaki farklar irtibatlar hakkndaki dncelerini dile getirmitir. Arberry eserin yntemiyle ilgili u deerlendirmeyi yapar:Ktul Kulbun yntemi, slam ibadetleri ayrntlaryla almas asndan standart fkh rehberlerine benzemektedir. Ancak eserde konular mistik bak asndan ele alnmaktadr.84 bn Haldun, Ktul-Kulbun dier Risale, Keful-Mahcb, el-Lma gibi kaynaklarla birlikte istikamet mcadelesi iin yazldn belirtmitir.85 Sleyman Uluda ise, tasavvufun ilk dnem eserleri hakknda u deerlendirmeyi yapmaktadr. Genellikle III-XI asrda yaayan sfler ve tasavvuf eserler yazan mutasavvflar bile tasavvufun pratik ynn incelerken sahih hadislere dayandklar iin ok gl grndkleri halde tasavvufun nazariyesi bakmndan sahih ve mevsuk hadislere hatta haber ve eserlere isnat edemedikleri iin slam ynden zayf kalmlardr. Bu da muhaliflerin nazari tasavvufu red ve inkr etmesine yol amtr.86 Ancak biz Sleyman Uludan bu eletirisini ksmen haksz buluyoruz. nk ayn durum o dnemlerde yazlm tefsir, kelam, tarih ve akaide kitablar iin de geerlidir. Mekknin en ok nakil yapt mutasavvflarn banda Hasan- Basri gelmektedir. nk Mekkye gre bu ilmin metodunu ilk defa ortaya koyan Hasan- Basri'dir. brahim bin Edhem de yine Eb Tlib-i Mekknin szlerine mracaat ettii sf eyhlerden birisidir. Bir dieri de Sehl-i Tsterdir. Eb Tlib-i Mekk, Sehl-i Tsterden KtulKulbda O mammzdr, eyhimizin eyhidir diyerek bahsetmitir. Eb Tlib-i Mekknin ilk dnem mutasavvflarndan Muhsibinin eserlerine muttali olmadn grmekteyiz. nk Muhsibinin eserlerine iaret etmemitir.
Bilal Saklan, Eb Talib-i Mekk, slam Ansiklopedisi, TDV Yaynlar, stanbul,1994 c. 10, s.239 Arbery Sfzm,s.68 85 bn Haldun, ifas-Sail.,Tercme: Sleyman Uluda, Dergh Yay., stanbul,1998, s.10 86 Ebu Bekr Muhammed b. shak Buhar Kelebz, Taarruf (Dou Devrinde Tasavvuf ) ev: Sleyman Uluda, s.29
84 83

15

Bununla birlikte Ktul-Kulbda, birka yerde onun grlerini zikretmektedir.87 Baz meselelerde Muhsib ile Eb Tlib-i Mekknin ayn grleri paylam olmas, her ikisinin de Kitab ve Snnete dayanan eriat ile tarikat cem eden, itidali savunan, her trl arlk ve ilahlik gibi iddialardan uzak, snn tasavvufun simalarndan oluundan kaynaklanmaktadr. Bu mtereklikte Hasan- Basri faktr de unutulmamaldr.88 Zaten Eb Tlib-i Mekknin Ktul-Kulbu, muhteva itibaryla da Muhasibinin Riayesinin etkisinde yazld intiban vermemektir.89 Ahmed bin Atann erefl Fakr, Ahmed bin Hanbelin Msnedi ile Eb Davudun Sneni Eb Tlib-i Mekknin kaynaklar arasndadr.90

C.e. Eserin Tasavvuf Tarihindeki Tesirleri

Ktul-Kulb, Gazalinin istifade ettii kaynaklardan birisidir. Pek ok dnr ve tarihi bu kanaattedir. bn Teymiye, Gazlinin kaynaklarn anlatrken yle demitir: Malzemesinin ounu Eb Tlib-i Mekknin szleri oluturur. Sabr, kr, reca, havf ve muhabbet konularnda sylemi olduu szler Eb Tlib-i Mekkden alnmtr. Fakat Mekk, hadis, eser ve sf szlerini Gazliden daha iyi bilmektedir.91 Sbkde Gazlinin hyada istifade ettii iki nemli kaynan Ktul-Kulb ile Kueyrinin Risalesi olduunu sylemektedir.92 Zebid de bu konuda Sbkye katlmaktadr.93 hyda Gazlinin Kitab adn verdii bablar, Ktul-Kulbun fasllarnn yaylm eklidir. Aradaki fark, Gazlnin kitaplar alt balklar halinde bablara ve blmlere ayrmasdr. Bu tesir sadece ibadet konusunda deil ayn zamanda dbn-Nikh dbul-Ekl gibi konularda da kendini gstermektedir Her ne kadar Gazli, buralarda belki kitabnn misyonu gerei olarak fkh hkmler itibaryla baz fazlalklar ilave etmi olsa da, konunun asl omurgasn tekil eden malzemeyi KtulKulbdan alm olduu grlr. Ayrca Ktul-Kulb Gazlnin hyda nakletmi olduu hadis ve haberlerin kayna olmutur. hydaki hadis ve haberlerin yardan fazlas Ktul-Kulbdan alnmtr. Gazl, btn bunlarn dnda, zaman zaman isim vermek
87 88

Bilal Saklan, Ktul-Kulbdaki Tasavvuf Hadislerin Hadis Metodolojisi Asndan Deeri, s.43 Bilal Saklan, Ktul-Kulbdaki Tasavvuf Hadislerin Hadis Metodolojisi Asndan Deeri, s.44 89 Hseyin Certel, Eb Tlib-i Mekkde Tasavvuf Yaays, s.17 90 Bilal Saklan, Ktul-Kulbdaki Tasavvuf Hadislerin Hadis Metodolojisi Asndan Deeri s.4446 91 Bilal Saklan, Ktul-Kulbdaki Tasavvuf Hadislerin Hadis Metodolojisi Asndan Deeri s.65, 92 Sbk, Tabakt- fiyyetil- Kbr, Matbaat sa, Kahire,1964 c.4,s.126 93 Zebidi, thaf Sadetil-Mttakn, Darl-Fikir, Beyrut,1790,c. I,s.4

16

suretiyle Ktul-Kulbdan alntlar yapmtr. Bu iktibaslar sadece nakille yetinmemitir. Kendi fikir ve dncelerine destek olarak zikretmenin yannda yeri geldiinde onun grlerine katlmam, eksik bulmu veya lzumsuz grmtr.94

C.f. Eser zerine Yaplan almalar

Aratrmamzn daha nceki blmlerinde bahsettiimiz gibi, Ktul-Kulb tasavvuf tarihi iin zel bir neme sahip bir eserdir. Fakat maalesef eser hakknda bugne kadar yaplm akademik almalar olduka snrldr. 1.Abdulhamid Abdulmunim Medkur, Eb Tlib-i Mekk ve Menhechs-Sf, baslmam yksek lisans tezi; Kahire,1972, alma Arapadr. 2.Saklan, Bilal, Ktul-Kulbdaki Tasavvuf Hadislerin Hadis Metodolojisi Asndan Deeri, baslmam doktora tezi, Konya,1989 3.Hseyin Certel, Eb Tlib-i Mekkde Dini Yaayn Psikolojisi, baslmam doktora tezi, stanbul,1993 4.Melek elik, Eb Tlib-i Mekkde Zhd Kavram, baslmam yksek lisans tezi, Konya,2000

D.NEFS KAVRAMININ TAHLL

Tezimizin bu blmnde nefs kavram zerinde genel bir deerlendirmeye giderek bu kavramn teknik almlarn gstermeye alacaz.

D.a- Nefs Kavramnn Szlk Anlamlar

Nefs kelimesinin kkeni hakkndaki grler temel olarak ikiye ayrlr. Bu grlerden birincisine gre, nefs kelimesi, byklk, azamet, celalet anlamna gelen nefset kelimesinden tremitir. Dier gre gre ise nefes almak, solumak anlamna gelen teneffs kelimesinden tretilmitir.95 Kelimeye verilen hayat anlamna baklrsa ikinci gr daha makul grnmektedir. Bunun yan sra Regis Blachere gibi baz yabanc aratrmaclar nefs kelimesinin Yahudi dilinden veya Akad dilinden getii kanaatine sahiptirler.96

Bilal Saklan, hyann Temel Kaynaklarndan Ktul-Kulb, Tasavvuf lm Ve Akademik Aratrma Dergisi,2001, say:5,s.5962 95 Mehmet Dalkl, slam Mezheblerinde Ruh, z Yay, stanbul,2004,s.58 96 Regis Blachere,Nefs Kelimesinin Kullan Hakknda Baz Notlar, ev: Sadk Kl, Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Erzurum,1982,say:5,s.190

94

17

oulu enfs ve nfs eklinde olan nefs kelimesine szlklerde ruh,97can,98canl, karakter, miza, yap,
99

kan100, su,

101

beden,102 insann yeme ime gibi biyolojik

ihtiyalar,103 bir eyin ta kendisi,104 , hayatn kendisi,105kem gz,106hava, yudum,107 soluk,108 asl, maya, cevher109, azamet, byklk, izzet, himmet110irade, ceza111gibi deiik anlamlar verilmitir. Burada verilen anlamlar kendi aralarnda yle snflandrabiliriz: 1. Bir eyin ta kendisi anlam, z, asl, maya, cevher gibi 2. nsan varlyla ilgili nefse verilen anlamlar; ruh, can, karakter, miza, kan, beden, insann biyolojik ihtiyalar gibi 3.Hayatla balantl verilen anlamlar, hayatn kendisi, su gibi 4.Ayetlerden yola klarak verilen anlamlar, azamet, byklk, izzet, himmet, irade ve ceza gibi, 5. Hadislerden yola klarak verilen anlamlar, hava, yudum, kem gz, soluk gibi Szlk anlamlarnn yan sra kelimeye gnlk hayatta farkl anlamlar yklenmitir. Bunlardan bir ka u ekildedir: En-Nefes derilemede kullanlan bir ldr. Bir veya iki deri miktardr.112 Yaydaki atlaa en- Nefs denir113.

Ebi Abdurrahman Halil bn Ahmed, Kitabl- Ayn, Messesetl-lmiyyi lil-Matbuat, Beyrut, c.7,s.270,Eb Mansur Muhammed ibn Ahmed el-Ezher, Tehzibl-La, Darl-Msryyeti lit-Telifi vetTercme, Msr, c.13,s.7, smail Bin Hammad el-Cevher, Shah, Darl-Kitabil-Azel, Msr, c.2,s.980, Muhammed b. Yakub Firuzbd, Kmsul-Muht, Messetr-Risale, Beyrut,1998,s.578, brahim Mustafa, Muceml-Vast, ar Yay, stanbul, Ferit Develiolu, Osmanlca-Trke Lgat, Dou Matbaas, Ankara,1970,s.979 98 Ferit Develiolu,a.g.e., s.979 99 Ebi Abdurrahman Halil,a.g.e., c.7,s.271 brahim Mustafa,a.g.e.., s.940 100 el-Ezher,a.g.e..,c.13,s.8,el-Cevheri,a.g.e..,c.2,s.981,Firuzbd,a.g.e..,s.578, brahim Mustafa,a.g.e..,s.940, Ebil Hseyin Ahmed bin Faris Zekeriyya, Mucem Makaysil-La, Darl-hyil-KtbilArabiyye,c.5,s.460 101 el-Ezher, a.g.e., c.13,s.9,Ebil Hseyin Ahmed Bin Faris Zekeriyya,a.g.e., c.5,s.460 102 el-Cevheri, a.g.e., c.2,s.981 103 Ferit Develiolu, a.g.e.,s.979 104 el-Ezher,a.g.e.,c.13,s.9, Doktor Halil, Lrs, Mektebet Lrs, Paris, 1973,s.1216, brahim Mustafa, a.g.e.,s.940 , Firuzbd ,a.g.e.,,s.588, Ferit Develiolu,a.g.e.,s.979 105 el-Ezher, a.g.e., c.13,s.10 106 el-Cevheri, a.g.e., c.2,s.980,el- Ezher, a.g.e., c.13,s.9, Firuzbd , a.g.e., ,s.588 107 Doktor Halil, a.g.e., s.1216 108 Ebil Hseyin Ahmed Bin Faris, a.g.e.,c.5,s.460 109 Ferit Develiolu,a.g.e., s.979 110 Firuzbd, a.g.e., s.588,el-Ezher, a.g.e., c.13,s.10 111 Firuzbd, a.g.e., s.588 112 Firuzbd, a.g.e., s.588, el-Ezher, a.g.e., c.13,s.10 113 Ebil Hseyin Ahmed Bin Faris Zekeriyya,a.g.e., c.5,s.460

97

18

Genilik anlamnda da kullanlr: Hazal menzil enfesl menziln, Evlerin en genii114demektir. Kumar oklarndan beincisine de nfis denir.115 Uzun anlamnda kullanlmtr. Ketebe kitaben nefesen, Uzun bir kitap yazd.demektir. Szn uzunluu iin de kullanlr.116 Serinlik veren iecek anlamnda da kullanlr. erabn z nefesin, susuzluu giderecek kadar serinlik veren, serinlik verici iecek demektir. erbn ayri zi nefesin, ac ve tad berbat olan iecek anlamna gelir.117 Bunun yannda slam dnyasnda sk sk nefs ve ruh kelimeleri arasndaki irtibat gndeme gelmi, baz limler nefs ve ruhun ayn ey olduunu sylerken,118 dierleri, zellikle de mutasavvflar nefs ve ruha farkl anlamlar yklemitir. Ayrca, zaman zaman bir bedende birden ok nefsin olduu grn serdedenler olmutur. Bunlarn banda ibn Abbas gelir. bn Abbas dncelerini yle ifade eder: Her insanda iki eit nefs vardr. Onlardan biri iyiyi ktden ayrt ettiren akln nefsidir, dieri de hayatn olduu ruhun nefsidir. bn Abbas bu grn Allah len insanlarn ruhlarn ldklerinde, lmeyenlerinkini ise uykularnda alr.119 ayet-i kerimesine dayandrr. Zccac da bn Abbas'la ayn grtedir. Ona gre, Her insan iin iki nefs vardr. Onlarn biri temyizin nefsidir. Allahu Teal'nn dedii gibi kii uyuduunda, nefsini kabzettiinden uykuda nefsi ondan ayrlr ve akl etmez. Dier nefs hayatn nefsi, yani cann nefsidir ve bu nefs uyuyan kimsede kalrsa uyuyan nefes alr. Bu fark uyuyan kimsenin nefsinin uykuda kabzedilmesiyle, canlnn nefsinin kabzedilmesi arasndadr.120 Aslnda bu gr serdedenler nefs ve ruhun farkl olduu dncesini savunanlardr. Yalnzca onlar bu tasnifi yaparken, ruh kelimesi yerine hayatn nefsi ifadesini kullanrlar. Bunun dnda bir bedende cemd, nebat, hayvan ve insan olmak zere drt nefs bulunduunu savunanlar da bulunmaktadr.121

el-Ezher,a.g.e., c.13,s.10 Firuzbd,a.g.e., s.588 116 Firuzbd,a.g.e., s.588 117 Firuzbd,a.g.e., s.588 118 Mesela Fahreddin Raz bu grtedir.(ayrntl bilgi iin baknz: Razinin Tefsirinde Tasavvuf, Abdulhakim Yce, alayan Yay., zmir,1996) 119 Zmer 39/42 120 el-Ezher, a.g.e., c.13,s.11 121 Sleyman Uluda Nefis, DA, c.32,s.527
115

114

19

Ksacas nefs kelimesine pek ok anlam yklenmitir. Bununla birlikte, kelimenin Arap dilindeki birincil anlamlarnn bir eyin kendisi ve bata insan olmak zere varlklarn hayatiyet kazanm yn, yani hayat soluu, can olduu sonucuna varmak mmkndr. Dier anlamlarn ise bu iki anlamdan esinlenerek verilmi yan anlamlar ve mecaz ifadeler olduu kanaatindeyiz. rnek vermek gerekirse, beden, ruh, kan ve karakter anlamlar insanla ilgilidir. Btn bu anlamlar, insann grnmeyen yn, hayat kazanm yn anlamndan karlm anlamlardr. Mesela, kana nefs denmesinin sebebi, insan hayatnn kann akna bal olmasdr. Hava, yudum, soluk, su, hayat gibi anlamlarda canllk sfatyla ilgili anlamlardr. Kem gz anlamnn da bu anlamdan retilmi mecz anlam olduu kanaatindeyiz. nk kt ruhlu kimselere, halk arasnda kt nefisli denir. Kelime zamanla ksalm, kt niyetli kimselerin bakna, kt nefisli kimsenin nazar denilmek yerine sadece nefs denmitir. Benzer rnekleri Trkemizde de grrz. Mesela Soba yanyor. derken kastmz sobann iindeki yaktn yandn sylemektir. Bunun yan sra, nefs kelimesine Kuran- Kerimden ve hadislerden esinlenerek verilmi anlamlar da sz konusudur. rade, azmet byklk ve ceza122 gibi verilen anlamlar buna rnek gsterilebilir. Burada anlamda bir zorlama olduu kanaatindeyiz.123

D. b. Kuran- Kerim ve Hadislerde Nefs Kavramnn Anlamlar

Temel slmi bilimler, terminolojisini olutururken, Arap lgatlerinden ve Arap iirlerinden sonra ilk bavurduklar kaynak, Kuran ve Snnet olmutur. Hatta bazen kelimelere, kendi ykledikleri anlamlar teyit etmek iin Kurandan ve Snnetten referans aramlardr. Elbette bu abay sarf ederken, dncelerine meru bir zemin hazrlamay ve slam toplumunda kabul grmeyi hedeflemilerdir. Ancak bu gayret, naslarn anlalmasna zaman zaman engel tekil etmi, zellikle de ayetlerde anlam kaymasna sebep olmutur. Aslnda slam dnyasnda ihtilaflarn ve sapk mezheplerin, genelde bu ekilde olutuu da su gtrmez bir gerektir.124

122 123 124

Firuzbd,a.g.e., s.588 Dalkl, a.g.e. ,s.58

Nitekim gnmzde reenkarnosyona inananlar, falclar, bycler, kendilerine astrolog diyen arlatanlar grlerine delil olarak Kuran ayetlerini gstermektedir. . Bu srada snneti ve tasavvufu inkr edenlerin de eserlerinde sk sk Kuran ayetlerini referans olarak gsterdiini hatrlamak gerekir.

20

Kuran- Kerimin slam dnyasnda daima en nemli dayanak noktas olmas, bu yzden de slam dnrlerin grlerini kantlamak iin onu birinci dereceden referans gstermesi elbette olduka makul bir durumdur. Kitab tahrif edilmemi tek toplum olan slam dnyasna bunu ok grmemek gerekir. Yalnz bizim burada tedirgin olduumuz nokta, insan zihninin rettiklerinin Kurann nne gemesi ve onun kast ettii anlamn, onu yorumlayanlarnn maksatlar yznden grnmez hale gelmesi ihtimalidir. Elbette burada tarih boyunca yaananlar, Yahudiliin ve Hristiyanln bu ekilde, kitab kendi hevsna gre tevil eden din limleri yznden tahrif edildiini, bu tahrifin de kutsal metinleri yok etmekten ziyade onlar yanl tevil etmekle gerekletiini unutmamak gerekir. Bu yzden dn kavramlar aratrrken, Kuran dilini doru anlamak olduka byk nem tar. Belki de bu kayglarn da etkisiyle slam limleri tarih boyunca Kuran- Kerimi tefsir ederken onda geen kavramlarn da tahlillerini uzun uzun yapmlar, kelimenin cahiliye Araplarnn iirlerinde ne anlamda kullanldn, Araplarn kelimeye hangi anlamlar yklediklerini aratrmlar ve bylece Kuran'da kast edilen manann ne olduunu tespit yoluna gitmilerdir. almamz bir tefsir aratrmas olmadndan biz, Kuran- Kerimde nefs kavramnn hangi anlamlarda kullanldn tespit etmek iin mfessirlerin bu deerlendirmelerini tahlil etmeyeceiz. Ancak yakn tarih ve gnmz dnrlerinden bir kann tespitleriyle nefs kelimesine Kuran'da ne anlamlar yklendiini tahlil etmeye alacaz. Kuran- Kerimde nefs kavram deiik varyantlaryla birlikte 300e yakn yerde geer.125 Kuran- Kerimde nefs kelimesinin oulu enfstr. Nfs eklindeki oulu ise yalnzca iki yerde kullanlmtr.126 Kuran- Kerimde nefs kelimesinden tremi iki fiile rastlanr. Bunlardan ilki teneffese fiilidir. Nefes almaya balayan sabaha and olsun.127 kinci fiil ise tenfese fiilidir. te yaranlar bunun iin yarsnlar.128 Elmallya gre, bu ayet-i kerime de geen mnfese kelimesi, bakasnda grlen olgunlua imrenip ona yetimek ve onu gemek iin nefslerin gzel eylerde yarmas duygusu demektir.129

Muhammed Fud Abdulbki, Muceml-Mfehres li -Elfzil-Kuran- Kerim, Drl-Fikir Matbaas, Beyrut,1991 s.881885 126 Tekvir 81/7- sr 7/25 127 Tekvir 81/18 128 Mutaffifn 83/26 129 Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, Azim Datm, stanbul, c.9,s.73

125

21

Bu konuda Mehmet Ali Aynnin sadeletirdii Nefs Risalesinde Mescizde Abdullah Efendi, Kuran'da nefs kelimesinin sekiz anlamda kullanldn ifade eder ve bunlar u ekilde sralar: Birincisi bu lafz ztullah anlamna gelir. Buna rnek olarak Seni Kendim iin setim. 130 ayeti gsterilebilir. Bunun dnda, l-i mrn /28, Enam /12, Mide/116 da bu anlamda kullanlmtr. kincisi, insan ruhu manasnda kullanlmtr. Ey huzura eren nefs.!131 ayet-i kerimesinde Allah, insan ruhuna seslenmitir. Enam/93, Zmer/42 gibi pek ok ayette nefs kelimesi, insan ruhu iin kullanlmtr. 132 ncs, nefs kelimesi, kalp, sadr ve buna mabih anlamlarda kullanlmtr. Kendilerine Kitab verilenlerin birou, hak kendilerine gn gibi aikr olduktan sonra, ilerindeki hased yznden iman ettikten sonra sizi kfre dndrmek hevesine dtler.133 Bu ayet-i kerimede ehl-i kitabn gnllerinde tadklar hasetlik duygusundan bahsetmektedir. Gnl kelimesi yerine nefs kelimesi kullanlmtr. l-i mrn/154, rf/205, Ysuf/77, Bakara/77,109, 235, Nis/113, Enam/158, Yunus/100, Enbiy/64, Neml/14, Fussilet/53 gibi baka ayet-i kerimelerde de nefs kelimesi bu anlamda kullanlmtr. Drdncs insann heykeli, yani bedeni anlamnda gemitir. Her nefs lm tadacaktr.134 ayet-i kerimesinde olduu gibi. Bunun dnda l-i mrn/146,185, Enbiy/35, sr/33, Ysuf/26, 30, 31 gibi farkl ayetlerde de ayn anlamda kullanlmtr. Beincisi bedenle beraber ruhu anlamn ifade eder. te orada her nefs, daha nce ileyip gnderdii eyleri deneyip tadacak ve gerek Mevllar olan Allaha dndrlecekler, tanr diye uydurduklar eyde kendilerinden kaybolup gideceklerdir. ayetinde bu anlamda kullanlmtr. Enam/152, Yunus/23, 44, 49, 54, Rad/11, 42,sr/7, Taha/15, Ankebt/6, Zmer/70, Mmin/17, Casiye/15 gibi ayet-i kerimelerde de bu anlamda kullanlmtr.

Th 20/41 Fecr 89/27 132 Ahmet keye gre nefsin mertebelerinin getii btn ayetler de nefs ruh anlamnda kullanlmtr. nk ona gre nefsle ruh ayn eydir. Terbiye edilmemi ruha nefs, terbiye edilmi ruha ise ruh denir.(Ayrntl bilgi iin baknz: Ahmet ke, Kuranda Nefs Kavram, nsan Yay., stanbul,1997,s.2528) 133 Bakara 2/109 134 Ankebt 29/ 57
131

130

22

Altncs insan ktle sevk eden cevher anlamnda kullanlmtr. Bunun en gzel rnei Ysuf suresindeki Ben nefsimi temize karmyorum. nk nefs daima ktle sevk edicidir.135 ayet-i kerimesidir. Yusuf/18, Tha/96, Kf/16, Har/9, Bakara/130, Necm/23 ayet-i kerimelerinde de nefsin farkl menf ynlerine deinilmitir. Yedincisi, insan, cin, hayvan ve bitkiler iin zat manasna manasnda kullanlmtr. Ve yle bir gnden korkun ki hibir nefs baka bir nefsin yerine bir ey deyemez; kimseden efaat kabul edilmez; kimseden de fidye de alnmaz ve onlara hibir yardm yaplmaz.136 ayetinde olduu gibi. Bakara/48, Lokman/28, 34, Mddesir/38 yetlerinde de bu anlamda kullanlmtr. Sekizincisi olarak cins manasnda kullanlmtr. Andosun ki iinizden(kendi nefsinizden) size yle bir peygamber geldi ki sizin skntya uramanz ona ar gelir. O size dkn, mminlere efkatli ve merhametlidir.137 Rm/28, Arf/188, r/11 ayet-i kerimelerinde de nefs kelimesi cins anlamnda kullanlmtr138 Benzer bir alma yapan Ahmet ke ise, Kuran- Kerimde nefs kelimesinin ayn anlamlarda kullanldn tespit etmitir. Bunlara ilaveten, nefs kelimesinin ilahlar hakknda kullanlmasn ayr bir kategoride deerlendirmitir.139 rnek olarak ise u iki ayet-i kerimeyi gstermitir. Onu (Allah) brakp, hibir ey yaratmayan, kendileri yaratlan ve kendi nefslerine bile ne zarar, ne fayda vermeyen, ldremeyen ve yaatamayan,(lleri diriltip kabirden ) karamayan bir takm tanrlar edindiler140 De ki: yleyse ondan baka kendi nefslerine bile yarar ve zarar vermeyen veliler mi edindiniz.141 Fakat bizim kanaatimize gre, nefsin ilahlar anlamnda kullanl ekli az nce yedinci madde olarak sralanan bir eyin zat anlamyla ayndr. Bunun dnda nefs kelimesinin Kuran'da baka anlamlar iinde kullanldn syleyenler vardr. Mesela Fahrettin Rz, Odur ki geceleyin sizi ldrr ,(gibi uyutur) gndznde ne ilediinizi bilir. Sonra belirlenmi sre geirilip tamamlansn diye

Ysuf 12/53 Bakara 2/48 137 Tevbe 9/128 138 Mehmet Ali Ayn, Nefs Kelimesinin Anlamlar, Darl-Fnn lahiyat Fakltesi Mecmuas ,stanbul, 1930, say:14, s.46-52 139 Ahmet ke, a.g.e., s.25 140 Nur 25/3 141 Rad 13/16
136

135

23

gndzn sizi diriltir142 ayet-i kerimesine dayanarak Kuran'da nefs kelimesinin akl anlamnda da kullanldn ifade eder.143 Nitekim Fiyruzbd de nefs kelimesine Kuran- Kerimdeki ayetlere dayandrarak gayb, irade ve ceza manalarn vermitir.144 Btn bu deerlendirmeler dikkate alndnda Kuran- Kerimde nefs kelimesinin bir eyin kendisi ve insann btn yn anlamlarnda kullanmnn daha yaygn olduu grlr. Aslnda Kuran- Kerim nefs kelimesini gerek Allah iin kullandnda, gerek ilahlar iin kullandnda, gerek dier varlklar iin kullandnda bundan kast ettii ey varln kendisidir. nsan iin nefs kelimesini kullandnda ise bazen kendi anlamn, bazen de insann kendisini ynlendiren i dnyasn kast etmitir. slam medeniyetinin en nemli ikinci referans olan hadislerde ise Hz. Peygamber (s.a.v), nefs kelimesini Kurana paralel anlamlarda kullanmtr. Yani nefs kelimesi Kuran da olduu gibi, hadislerde de daha ok insan varlnn canllk kazanm yn anlamnda kullanlmtr. Ancak Kurana nazaran hadislerde nefsin olumsuz zellikleri daha ok n plana kmtr. Bu yzden biz, slam kltrnde, zellikle de tasavvuf geleneinde nefse menf anlamlarn yklenmesinde hadislerin de byk lde rol oynad kanaatindeyiz. nk hadislerde, nefsin errinden Allaha snlm,145 gerek babayiidin fke annda nefsini yenen olduu146 belirtilmi, cehennemin nefse ho gelen eylerle, cennetin ise nefse ho gelmeyen eylerle donatld147 hatta insann en azl dmannn nefsi148 olduu haber verilmi, akll kiinin nefsine hkim olan kimse olduu ifade edilmitir. Dikkat ekilmesi gereken dier bir nokta da sz konusu hadisler gibi dier hadislerde de nefse ait tanmlamalar yaplmam olmasdr. Genellikle hadislerde nefse kar alnacak tavr zerinde durulmutur. Resul- Ekrem (s.a.v), bir taraftan bizi nefse kar uyarrken teki taraftan onun bizim zerimizdeki hakkn hatrlatr149 ve nefse murdar demeyi yasaklar.150 Bu hususda Hz. Peygamberin mmetini nefse kar orta yollu bir tavrda

Enam 6/60 Fahreddin Razi, Lbb- rti vet-Tenbht, Mektebet Klliyatil-Ezheriyye, Kahire,1968, s.116 144 Firuzbd, a.g.e. s.588 145 Ebu Davud Edeb:101, Tirmiz Devt:14 146 Buhr Edeb:107, Mslim Birr:106 147 Buhr Rikak:28, Eb Dvd Snnet:22, Tirmiz Cennet:21 148 smail b. Muhammed el-Acln, Kefl-Haf ve Muzill-Libas, ner. Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut trz. c.1,no:143 149 Buhr , Savm: 51, Edeb: 86 150 Buhr Edeb:100, Mslim Elfaz: 17
143

142

24

grmek istediini gsterir. Yeri gelmiken, mutasavvflarn zerinde nemle durduu ve sk sk referans getirdikleri hadis diye nakledilen Nefsini bilen Rabbini bilir sznn hadis alannda yaplan aratrmalara gre hadis olmadn da belirtmekte fayda vardr. 151 Bu srada ayn manay ifade eden Kuranda eitli ayetlerin bulunduunu sylemek gerekir.152 Bunun dnda nefs kelimesi hadislerde mecaz anlamlarnda kullanlmtr. Bunlara birka rnek verelim. Bir rivayette nefs kelimesi u ekildedir. Ben yemen tarafndan, Rahmann nefesini bulmak iin ifadesi kullanlmtr. Burada zikredilen ensardr. Ensar o dnemde muhacirleri tasadan kederden kurtarmas hasebiyle Rabbinizin nefesi diye nitelendirilmitir. Burada "nefs" kelimesi hava anlamnda mecaz olarak kullanlmtr. Gene ayn anlamda baka bir hadisi erifte Rzgra kt sz sylemeyin, o Rahmnn nefesindendir. buyrulmutur. Baka bir hadiste; Kyametin nefesinde gnderildim. buyrulmutur. Btn bu ifadelerde nefs kelimesi hava, rzgar anlamnda kullanlmtr. Bir hadisi erifte nefs kelimesi Kim herhangi bir mminin kederini giderirse eklinde skntdan kurtulmak anlamnda kullanlmtr. Baka bir hadiste men nefse an arimeh Kim bir kimsenin borcunu rahatlatrsa, eklinde nefs kelimesi kullanlmtr. Buradaki kullan ekilleri de hava kelimesine yakn anlamda nefes aldrmak, rahatlatmak manasndadr. Kaplara flemeyi, nefes alp vermeyi yasaklad hadisinde de teneffs fiili kullanlmtr.( et teneffs fil-ina) Bir eyi ierken defada ierdi hadisinde de teneffs fiili kullanlmtr.(yeteneffes fil-inai selasen) Bu hadislerde nefs kelimesi, nefes, soluk, anlamnda kullanlmtr. Dier bir hadis-i erifte, doum olay iin Nefse fiili kullanlmtr. Esma bint Amis, Muhammed bin Ebbekri dourdu, ifadesinde nefaset kelimesi kullanlmtr. Hz peygamber teneffese fiilini Kuran'daki anlamyla mm Selemeden rivayet olunan bir hadis-i erifte kullanmtr.Sizden ncekilerin dnyaya meylettii gibi sizin de dnyaya meyletmenizden korkuyorum. mnafese ifadesi kullanlmtr.

Yusuf Akel, Nefsini Bilen Rabbini Bilir, Hadis mi Kelm-Kibar m?Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Isparta,1998,say:5,s.174-200 152 Maide 5/116, Araf 7/205, Bakara 2/130, Bakara 2/231

151

25

Hz peygamber, gz demesi iin de nefs kelimesini kullanmtr. Muhakkak o kesinlikle rukyeyi yasaklad. Nefes hari.153 Verilen rnekleri incelersek hadis-i eriflerde nefs kelimesinin rzgr, hava, nefes, skntdan kurtulma, mesafe, soluk ve gz demesi gibi mecaz anlamlarda kullanldn grrz. Ksacas nefs kelimesi hadislerde daha ok insan ktle sevk eden i kuvvet anlamnda kullanlm, onunla mcahede tavsiye edilmi, kt ynleri hakknda bilgi verilmi, bunun yan sra hakkn gzetmek hususuna da dikkat ekilmitir. Kurann ve snnetin nefs kavramn ele al birbirine paralellik arz eder. Kuranda ve snnette nefs insana imtihan iin verilmi, eitli ar istekler tayan, bu yzden de Rabbinin emrine itaat etmekten kanan soyut bir varlktr. Bu yzden kul srekli Rabbi ile nefsi arasnda tercih yapmak durumundadr. Zira nefs, eytann insana yaklat yoldur. Ktl emretmek ve Haktan yz evirmek nefsin en temel iki vasfdr. nsann kurtulua ermesi iin nefsle mcadele ederek onu arndrmas gerekir. Zira onu arndran kurtulmu, arndrmayan ise hsrana uramtr. Kii ancak bu tezkiye ileminden sonra kulluun tadn alr ve Rabbine yaklar. Bylece Rabbi ondan, O Rabbinden raz olur. Bu yzden bata mutasavvflar olmak zere slam limleri nefs muhasebesi ve mchedesini anlatrken sk sk Kurandan ve hadisten faydalanm, bu ekilde snnetin izdii itidal izgisi zerinde kalmaya alarak, nefsi arndrma yollar zerinde uzun uzun tahlillerde bulunmulardr.

153

bn Esir, en-Nihyeti fi Garibil Hadis, Matbaatl-Hayriye, Kahire, c.3,s.173-175, el-Ezher, TehziblLa ,c.13,s.8-10

26

BRNC BLM KTUL -KULBDA NEFS VE TEKML

27

I. BLM KTUL -KULBDA NEFS

Eb Tlib-i Mekkinin gnmze ulam tek eseri olan Ktul-Kulbun tasavvuf tarihi asndan nemine daha nce deindiimiz iin burada bunun tekrarn yapmayacaz. Ancak Eb Tlib-i Mekkinin eserde takip ettii yntem zerinde duracaz. Ktul Kulbun adalarndan farkl bir slbunun olduunu syleyebiliriz. En belirgin farkll ise tasavvufi terimleri ayr birer balk altnda toplayarak tanmlamamasdr. Onun bu terimlere ynelik dnceleri ve tanmlamalar eserin tamamnda birbirinden farkl yerlerde dank bir ekildedir. Bu da bizim almamzda Eb Tlib-i Mekkinin kulland terimleri tespit konusunda zorlanmamza sebep olmutur. Satr aralarna gizlenmi tanmlamalar gn yzne kartmak bir hayli mesai ve aba gerektirmitir. Mellif konular sralamas asndan da dank bir metod izlemitir. Eser 48 blmden olumaktadr. Eserin ieriinin anlalmas iin blmlerin sralamasn gsterelim. 1.Muamele( Gzel Kullukla lgili Ayetler) ile lgili Ayetler 2.Gece ve Gndz Evradnn Zikredildii Ayetler 3.Mridin Gece ve Gndz Yapaca ler 4.Sabah Namaznn Ardndan Okunmas Mstehap Olan Ayet ve Zikirler 5.Sabah Namazndan Sonras iin Seilmi Dualar 6.Sabah Namazndan Sonra Mridin Yapaca Hayrl ler 7. Gndz Yaplacak Virdler 8. Gece Yaplacak Be Vird 9.Fecr Vakti 10.Zeval Vakti ve Zeval Vaktinin Tespiti 11.Gece ve Gndz Namazlarnn Faziletleri 12.Vitir ve Gece Namaznn Fazileti 13.Uykudan Uyandnda Kiinin Sylemesi Gereken Mstehap Dualar 14.Gecenin hya Edilmesi ve Geceyi hya Edenlerin Sfatlar 28

15. Kulun Gece ve Gndz Tesbih Dua ve Namazdan Oluan Yapmas Gereken Virdleri 16.Kuran Okumann db ve Kuran Hakkyla Okuyanlarn Sfatlar 17.Baz Mufassal ve Mufassal Kelimeler ve Bunlarla Kurandaki Lafzlarn Aklanmas 18.Gafillerin Kerih Olan Sfatlar 19.Kuran Gizli ve Aktan Okumann Hkm 20.hya Edilmesi Mstehap ve Faziletli Olduuna nanlan Gece ve Gndzler 21. Cuma Gn Uyulacak Edepler ve Gnnde ve Gecesinde Okunacak Zikirler 22.Orucun Fazileti ve Oru Tutanlarn zellikleri 23.Nefs Muhasebesi ve Vaktin Deerlendirilmesi 24.Mridin Yapaca Virdin Mahiyeti 25.Nefsin Tannmas 26.Murakabe Ehlinin Mahedesi 27.Mridin Uyaca Esaslar 28.Mukarrebnun Murakabesi 29.Makam Ehlinin Mmeyyiz Vasflar, badet Eden Yakn Sahiplerinin zellikleri ve Gaflet Ehlinin Belirgin zellikleri 30.Kalpleriyle Amel Edenler in Kalbe Gelen Dnce ekilleri 31.lmin Fazileti ve limlerin Vasflar 32.Yakn Makamlarnn Aklanmas 33.slamn Be Temel Esasnn Aklanmas 34.man ve slamn Aklanmas 35.Snnetin Fazileti 36.man ve eriat Arasndaki rtibat 37.Byk Gnahlar 38.hls 39.Yiyeceklerin Dzenlenmesi 40.Yemek Adab 41.Fakirliin Fazileti 42.Yolculuk Hkmleri 43.mamet ve Cemaat 29

44.Allah iin Kardelik ve Kardelik iin Gereken Sevgi ve Dostluk, 45.Evlilik, Evlilikle Bekrln Hangisi Daha Faziletlidir ve Kadnlarla lgili Hkmler 46.Hamama Girme Adab 47.Geim Sebeplerinin Hkmleri ve Ticaret Ehlinin Bilmesi Gereken eyler 48.Helaller Ve Haramlar Balklardan anlald gibi Ktul-Kulbun konu sralamas bir tasavvuf kitabndan ziyade bir ilmihal kitabn andrmaktadr. Mellif teorik terimlerden ziyade gnlk hayatta mridin takip edecei yol zerinde durmu, mridlere tavsiyelerde bulunmutur. Onun bu slubunda vaizlik mesleini icra etmesinin de etkili olduu kanaatindeyiz. nk halka sk sk vaazlar veren Eb Tlib-i Mekkinin eserinin bir ksmn yapm olduu vaazlardan derleme ihtimalini de gzden uzak tutulmamas gerekir.Dneminde yazlm tasavvufi eserlerdeki gibi onun eserinde ak ve net terimlere rastlanmaz. Eb Tlib-i Mekki herhangi bir tasavvufi meseleyi aktarrken nce konuyla ilgili olduunu dnd ayet ve hadisleri ele almaktadr. Ayet ve hadislere getirdii baz yorumlar ir olarak deerlendirilebilecek yorumlardr. Eb Tlib-i Mekknin ayet ve hadisleri bu kadar sklkla kullanmas onun Kuran ve snnet bilgisinin derinlii ve bunlara duyduu balln kuvvetini gsterir. Dier yandan Kuran ve snnet hakknda yapt orijinal yorumlar da onun kuvvetli bir muhakeme gcnn olduunu ispat edecek dzeydedir. Ktu'l-Kulb, ierii asndan adeta mridlerin el kitab konumundadr. Eb Tlib-i Mekk, Ktu'l-Kulb'da tasavvuf meselelerin pek ouna deinmi, bazen benzer terimler arasndaki farkllklara dikkat ekmitir. Sk sk kendinden nce yaam sufilerin szlerinden alnt yapmtr. Bunlarn banda da Sehl-i Tster ve Hasan- Basri gelir. Eserin bir dier dikkat eken yn ise nefsin mertebeleri zerinde hemen hemen hi durmamasdr. Bununla birlikte makamlar konusu neredeyse eserin yarsn kapsamaktadr. Bu durum, Eb Tlib-i Mekkinin nefsin mertebelerinden ziyade kalbin makamlarn esas aldn gsterir. Aslnda bu hemen hemen btn ilk dnem eserlerinde rastlanan bir durumdur. imdi Eb Tlib-i Mekkinin nefs hakkndaki dncelerini ele alalm.

30

A.Nefsin Tanm ve Temel zellikleri

Eb Tlib-i Mekk nefsin tanmn net bir ekilde yapmaz.Ancak filozoflarn dncelerini aktardktan sonra nefsin meknnn kan olma ihtimali zerinde durur: Filozoflar nefs tamamen kandan ibarettir derler. Baz felsefeciler de kan, nefsin mekndr demilerdir. Doru olan da budur. eytan demolunun damarlarnda dolar. yleyse siz alk ve susuzlukla onun dolama alanlarn daraltnz.154 hadis-i erifi de bu gr destekler mahiyettedir.155 Nefs yerden yaratlmtr. Toprakla ilgili zelliklere sahiptir. Bunun iin topraa meyleder.156 Eb Tlib-i Mekkye gre kul iin en faziletli ey, kendi nefsini tanmak ve iinde bulunduu hale gre, kendisini ilgilendiren hkmleri bilmektir.157 nk nefsini tanyan huzura kavuur.158 Bir kulun nefsine kar kuvvetli olmas, ona kzmas, onu yaknen tanmasndan, ondan nazarn kesmesinden ve hayrlara dalp skn bulmasndan kaynaklanmaktadr.159 Nefs bir takm ar hareketleri yapma kabiliyetinde yaratlmtr. Ama kendisine sknet zere olmak emredilmitir. Bu durum, nefsin Mevlsna olan ihtiyacn hissetmesi, kendi kudret ve kuvvetinden syrlarak Rabbine ynelmesi iin bir imtihandr Eer nefse seknet inerse o zaman nefs kt arzulara kar sknet bulmu olur. Ama kalbi gaflet perdelerse, bu kula yalvarp yakarma gerektiinin alametidir. Onun sknet iinde olmas, Allahn nimeti ve fazl sayesindedir. Kendi zelliiyle hareket etmesi ise, imtihan ve ilhi adalet olmas sebebiyledir.160 Eb Tlib-i Mekkye gre nefsin yaratltan gelen cibilliyet ismi verilen drt temel zellii vardr. Bunlar, hevsndan doan isteklerin kaynadr. Bu Allahn onu yaratm olduu ftratnn gereidir. Birincisi zayflktr, bu onun topraktan yaratlm olmasnn sonucudur. Sonra cimrilik gelir. Bu insann yapkan amurdan yaratlm olmasnn sonucudur. ncs ehvettir. Bu insann piirilmi amurdan yaratlm olmasnn sonucudur. Drdncs ise cehalettir. Bu insann kuru balktan yaratlm olmasnn sonucudur. Bu zellikler ona imtihan iin verilmitir.
154 155

Buhari Ahkam: 21,Ebu Davud Savm : 78, bn Mace Syam: 65 Ktul-Kulb, c.1,s.201 156 Ktul-Kulb, c.1,s.254 157 Ktul-Kulb, c.1,s.193 158 Ktul-Kulb, c.2,s.275 159 Ktul-Kulb, c.1,s.389 160 Ktul-Kulb, c.1,s.180

31

Eb Tlib-i Mekkye gre nefs farkl sfat ile mptela edilmitir. Bunlarn ilki rububiyet sfatnn yansmas olan sfatlardr. Bunlar, kibir, zorlama, vlmeyi sevmek, onur ve zenginlii sevmek gibi sfatlardr. kincisi eytan huylardr. Aldatmak, hile, haset gibi huylar bu ksma girer. ncs hayvanlarda bulunan sfatlardr. Bunlar ar derecede yeme, ime, ehvet ve elenme gibi sfatlardr. Btn bunlarn yannda nefsten ubudiyet sfatlar istenmektedir. Mesela ilhi korku ve tevazu bunlardandr. Kulluk sfatlarn tam elde ettiinde, rububiyet sfatlarndan yana yz yze olduu imtihanlardan kurtulur. nk insann makbul bir kul olmas iin Allahtan gayri her eyden hr olmas gerekir. nk her insann ilah kendisine hkim olan ve onu komuta eden eydir.
161

Nitekim Hadisde
162

yle buyrulmutur.Dnyaya kul olan helak olmutur. Paraya kle olan helak olmutur. Zevcesine kle olan helak olmutur. Giyim kuama kle olan helak olmutur. Nefsin btn bu zellikleri iki halde toplanr. Bunlardan biri nefsin azmas istikrarsz ve dengesiz olmasdr. Buna Arapa da tay denir. Dieri de kendi isteklerine ok dkn ve hrsl olmasdr. Buna da ereh denir. Birincisi cehaletten kaynaklanr. kincisi ise ar hrstan doar. Her ikisi de nefsin ftratndandr. Kararszl noktasnda nefs, kaygan bir mekndaki cevize benzer. Bilindii bu durumdaki ceviz, kk bir etkiyle hemen hareket etmeye balar ve yuvarlanr, gider. Nefs hrs sfatnda da kelebee benzer. Kelebek a ulamak ister ama onun yok olmas bu yzdendir. Doyumsuz ve kanaatsiz bir ekilde a, atee koar. Neticede atee der ve yanar. Nefsin bu zellii acelecilik vasfndan kaynaklanr. Nefs durmadan hal deitirir.163 zellikle bir zarar grd zaman hemen deiir.164

B. Nefs-i Emmrenin Sfatlar 1.Cehalet

Cehalet szlkte bilmemek, 165 tanmamak, haberi olmamak, ahmak, aklsz, kaba ve sert davranl olmak anlamlarna gelir. Cehalet, hilim ve bilimin zdddr. Cehalet

161 162

Ktul-Kulb, c.1,s.193 Buhari Rikak:10 163 Ktul-Kulb, c.2,s.207 164 Ktul-Kulb, c.2,s.436 165 Firzbd, a.g.e., s. 980

32

Kuranda iki yerde bilmeme ve tanmama anlamnda,166 dier yerlerde ise fert ve toplumun ilhi iradeye uymayan yanl ve hatal inan, sz ve davranlarn ifade etmek iin kullanlmtr.167 Eb Tlib-i Mekk ktln kaynann cehalet olduu kanaatindedir. Ona gre, ktln olumas nefs ve eytandandr. Sebepleri ise ehvet ve hevdr. Bunlar da cehaletten ortaya kar.168 Her kulun cehaleti gafleti miktarnca olur. Gafleti dnya muhabbeti nispetindedir. Dnya muhabbeti, hevnn kuvveti nispetindedir. hevsnn kuvveti de nefsinin kalbe hkimiyet kurup sfatlarn ortaya karmas nispetincedir. Nefsin sfatlarn ortaya karmas yakn kuvvetinin zayfl nispetincedir.169 Eb Tlib-i Mekkye gre cahil kimse, nefsinin hevsyla hareket eder. Bu yzden byle birinin reddi ile kabul arasnda fark yoktur. nk aldn nefsi iin ald gibi reddettiini de nefsi iin reddeder.170 Cahil olan kimse bir iyilik yapt zaman nefsini grp kendi g ve kudretine bakar. Kibri sebebiyle helak olur. Yapt amel de vnmesi yznden boa gider. Cahil kimse bir gnah ilediinde gnahn itiraf edip nefsine zulmettiini sylemez. Byle birisinin tevbesi kabul olmad gibi Allahu Tela'nn ondan raz olmas da sz konusu deildir.171 Eb Tlib-i Mekk cahil bir kimsenin ibadet esnasnda bile eytann klesi olduunu yle ifade eder. Gafil ve cahil kimse abdest almaya kalkt vakit eytanlar onun zerine r. Tpk sineklerin baln zerine t gibi. Bu kimse tekbir ald zaman melek onun kalbine bakar. Orada Allahtan gayri her eyin yerinin daha byk ve deerli olduunu grr. Ona sen yalan syledin. der. Bu kimsenin kalbinden bir duman ykselerek gklere ular. Bu duman onun kalbini perdeler. Bu perde onun namazn Allahn huzurundan geri evirir. eytan onun kalbini yutar. Durmadan vesvese verir. Ona bo ileri ssler. yle ki bu kimse ne olduunu anlamadan namazn bitirir.172 Eb Tlib-i Mekkye gre cehaletin en kts kulun cahil olduunu bilmemesi yahut cehaletine ramen kendini bilgili zannetmesi, byle olunca da haline rza gsterip ilim renmeden geri kalmas, bunun zerine de btn farzlarn asl olan ilimden geri
166 167

Bakara 2/73, Hucurat 49/6 brahim Paa Cehalet,Din Kavramlar Szl, D..B.Yay,Ankara, 2006,s.86 168 Ktul-Kulb, c.1,s.258 169 Ktul-Kulb, c.1,s.261 170 Ktul-Kulb, c.2,s.219 171 Ktul-Kulb, c.2,s.95 172 Ktul-Kulb, c.1,s.192

33

kalmasdr. Bu en byk gnahtr.173 nk bir kimse, bilgi eksiklii sebebiyle kendisine gizli kalan niyetteki nefsin hevs ve niyetlere bulaan dnya sevgisini fark edememesi durumunda gnahkr olur. nk ihls tam manasyla elde edecek ilmi renme ve cehaletten kurtulma yolunda kusur gstermitir.174 Ayrca Eb Tlib-i Mekkye gre, ya ilerledike cahil kimselerin deerinin artmaz aksine cehaletleri ve ahmaklklar artar: Kimin seciyesinde ahmaklk ve tabiatnda cehalet hkim ise onun ya ilerledike ahmakl ve cehaleti artar.175

2.Ktl Emretmek
Eb Tlib-i Mekkye gre nefsin en ok yapt ey devaml emretmektir. O bir eyi tekrar tekrar isteyip durur. Onun yapt budur. Nefse uyup onun her isteini yapmak eytan sevmek anlamna gelir. nk nefs, Allahn sevdii eylerin zddn yapmak zere yaratlmtr.176

3.nkr ve Sapklk
Eb Tlib-i Mekk, nefsin grdne inanan, grmediini ise inkra giden bir tabiatta olduu kanaatindedir. Nefslerin tabiatnda inkr ve sapklk mevcuttur. nk Allahu Tela gzle grlmemektedir. 177

4.Muhalefet
Eb Tlib-i Mekkye gre nefsin ilk imtihan muhalefet etmesidir. lk muhalefeti ise Hakka ters hareket edip gnaha meyletmesidir.178

5.Hev
Szlkte arzu, istek ve hava, anlamlarna gelen hev kelimesi, tasavvuf terminolojisinde, nefsin eriat dikkate almakszn arzulad eylere ynelmesi anlamnda kullanlmtr.179 Hev kelimesi Kuranda on ayette tekil, on sekiz ayette oul olarak

173 174

Ktul-Kulb, c.2,s.69 Ktul-Kulb, c.2,s.69 175 Ktul-Kulb, c.2,s.278 176 Ktul-Kulb, c.2,s.258 177 Ktul-Kulb, c.2,s.172 178 Ktul-Kulb, c.1,s.180 179 Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri & Deyimleri Szl, Anka Yay., stanbul,2004, s. 265, Abdrrezzak Kni, Tasavvuf Szl, ev:Ekrem Demirli, z Yay, stanbul,2004, s.570

34

gemektedir. Kuranda baya arzularna esir olan kii hevsn tanr edinen kii olarak tantlm ve hev balca sapklk sebeplerinden biri saylmtr.180 Eb Tlib-i Mekk ye gre, hev nefsin keyif ve elence iin dnyada devaml kalma arzusudur.181 Hev, hakkn zdd olan eylerdir. Allahu Tela ise hakk sever. Nefsin krlmas ancak kt arzularnn tersine hakka uygun amel etmekle mmkndr.182 Hev dnyaya alan bir kapdr.183 Baka bir deyile yaplan ilerden ilme uygun olan mubahtr. lme ters denler ise hevdr. Hev, nefsin paydr.184 Eb Tlib-i Mekk Onlar, Allahn kalplerini mhrledii hev ve heveslerine uyan kimselerdir.185 ayetini tefsir ederken, bu kimselerin kt arzularna ve asl olmayan zanlarna uyduklar iin kalbleriyle Allahn kelamn dinleyemediklerini ve ilhi murad anlayamadklarn ifade eder.186 nk hev, insan Hakka kar kr eder. ehvet ise sahibini nasihate kar sar eder.187 Nefsin hevsna uymak kalbin mhrlenmesinin bir sonucudur. Kalbin mhrlenmesi de gnahlardan meydana gelen cezadr. 188 Bu yzden nefsin hevs ve kt sfatlaryla manen hasta olan kimseye herhangi bir makamda ve yolda itibar edilmez.189 Manevi afetler kalbe hev yoluyla ve eytann kalbe yerlemesi sebebiyle girer. Nefsin rahata davranmas ve kt sfatlarnn kuvvet kazanmas kalbin darlndan ve yakn inancndaki zafiyetten ileri gelir. nk kulun yakni kuvvetli olsa gs geniler, yakn nuru hevsnn karanln aydnlatr. Gecenin gndzde kaybolduu gibi nefs de kalbde kaybolur.190 Eb Tlib-i Mekkye gre, kalbde ey bir arada olursa o kalbden hev dncesi eksik olmaz. Bunlar, cehalet, tamah ve dnya sevgisidir. Bu eyin kalbde yer etmesi, kuvvetlenmesi ve zayflamas nispetinde nefsan dnceler de zayflar veya kuvvetlenirler. Ayn ekilde kalbteki iman, ilim ve akln kuvvetlenmesi ve zayflamas nispetinde yakn kuvvetlenir veya zayflar. Kalbde bu iki grubun etkisi ve hkimiyeti
180 181

Mehmet Canbulat,Hev, Din Kavramlar Szl, s.252 Ktul-Kulb c.1,s.492 182 Ktul-Kulb c.1,s.378 183 Ktul-Kulb c.1,s.240 184 Ktul-Kulb c.1,s.532 185 Muhammed 47/47 186 Ktul-Kulb, c.1,s.125 187 Ktul-Kulb, c.1,s.227 188 Ktul -Kulb, c.1,s.186 189 Ktul- Kulb, c.2,s.88 190 Ktul-Kulb, c.2,s.193

35

ortaya kar. dare ve yetki hangisinin eline geerse hkimiyet ona ait olur ve kalbde onun hkm geer.191 Kulun nefsinin hevsn sevdiinin alameti, dnya zevklerini kendisine vaat edilen ahiret zevklerine tercih etmesi ve nefsin sevdii eyleri, yce Allahn sevdii eylerden ne almasdr.192 Nefsin arzu ve isteklerinin bir snr yoktur. Nefsin arzular kesilmezse kiiye sunaca en gzel ey rabet ettii eyi kabul ettirmek olacaktr. lm melei gelmedike nefsin arzular son bulmaz. lm melei geldii anda ise kt vasflar sona erer. Bu durum onun temel zelliklerindendir.193 Eb Tlib-i Mekkye gre, insanlar gzel hallerden alkoyan engel, kalbe yerleen kt arzularn etkisidir. nsan bu tattan ancak iki yolla kurtulur. Birisi ilahi korkunun acl tatmaktr. Dieri ise ilahi muhabbet tadnn kalbini sarmasdr. lahi muhabbet kalbteki kt arzularn tadn epeevre sarar ve etkisini yok eder.

6.ehvet
iddetli arzu anlamna gelen ehvet, tasavvuf terminolojisinde nefsin bir eyi iddetle arzulamas demektir.194 Eb Tlib-i Mekkye gre, ehvet, gnah ilemenin temel sebebidir. Harama bakmak ve konumak ehvete gtren bir yoldur.195 Nefsin arzularna ehvetle bakan kimseyi bu bak harama ve hevya iter. eytan onu kapar ve hev rzgr kendisini haktan uzak yerlere savurur. Bu durumda kul, Cenb- Haktan uzaklar. O yce sevgilinin huzurunda sdk ve dostluk makamna ermekten mahrum kalr.196 Korkudan baka nefsin ehvetlerini yakp yok eden ey yoktur. 197

7.Kibir ve Ucub
Szlkte byklenme anlamna gelen kibir, bir ahlaki kavram olarak kendini byk grme, byklenme, bakalarn kk grme demektir. Kuranda tekebbr ve istikbar kelimeleri de kibir anlamnda kullanlmtr.198 Kibir yerilen nefs

191 192 193

Ktul-Kulb, c.1,s.247

Ktul-Kulb, c.1,s.227 Ktul-Kulb, c.2,s.337 194 Cebeciolu, a.g.e. ,s.602 195 Ktul-Kulb, c.1,s.180 196 Ktul-Kulb, c.1,s.191 197 Ktul-Kulb, c.1,s.454 198 Mehmet Canbulat, Kibir, Din Kavramlar Szl, s.380

36

hastalklarndandr. Kibirli kimse kendini herkes stn grr.199 Kuranda kibirli kimseleri Allahn sevmedii belirtilmitir. Dorusu Allah bbrlenerek kstaha davrananlar sevmez.200 Bunun dnda baka ayetlerde de kibir yerilmitir.201 Hadisde de kalbinde zerre kadar kibir bulunann cennete giremeyecei haber verilmitir.202 Benzer anlamda kullanlan ucub ise szlkte kiinin kendisini beenmesi, kibir bbrlenme ve marma anlamna gelir.203 Ucub, kiinin hak kazanmad bir rtbeyi hak kazanm gibi dnmesidir.204 Eb Tlib-i Mekk, kibri, tevaznun zdd olarak tanmlar. Ona gre kibir, kalbde oluur, fiil ve szlerde ortaya kar. ortaya kar: 1.Kendini beenip insanlara stnlk taslayarak. 2.zzeti nefsten dolay insanlar nefslerinde oluan tekebbr. Bu kiinin bakalarnn nazarnda byk grnmeyi sevmesidir. 3.Kiinin kendi dini yaantsna ve iyi haline bakma suretiyle kalbinde oluan byklenme eklinde. Bu kimse iyi halini gznde bytp onunla marr. Kendisinde yakn ilmi eksik olduu iin onu kendi nefsinden bilir. Bu kendini beenmenin en ince eklidir. Bundan ancak tevhidi sahih, yakn sadk, ihlas sahibi salih insanlar kurtulabilir.206 Eb Tlib-i Mekk, ucub hakknda ise unlar syler: Ucub, Kibirli nefsin sfatlarndan biridir. O btn amellerin sevabn yok eden kalbe ait gnahlardandr. Oysa dier gnahlar nefsin kt arzularndan kaynaklanr. Bir kimsenin ehvetine bal on ayr gnaha bulamas, kalbe ait bir tek gnaha bulamasndan hayrldr.207 Eb Tlib-i Mekk, kiiyi nefsinin kibirlenmesinden ve kendini beenmesinden kaynaklanan gizli afetlere kar da uyarr: Eer alamak, kibir ve vmeyi arttryorsa bu bir zorlama ve nefsin gizli afetlerinden doan kendini beenme halidir.208
205

Eb Tlib-i Mekkye gre tekebbr ekilde

199 200

Ethem Cebeciolu, a.g.e. , s.376 Nisa 4/36 201 Nisa 4/172, Mmin 40/35, Nahl 16/29 202 Mslim man:147, Ebu Davud Libas. 26, Tirmizi Birr: 61 203 Canbulat, Ucb, a.g.e. s. 665 Ethem Cebeciolu, a..g.e. , s. 668 Ktul-Kulb, c.2,s.69 206 Ktul-Kulb, c.2,s.142 207 Ktul-Kulb, c.1,s.444 208 Ktul-Kulb, c.1,s.472
204 205

37

8.Temenni
Eb Tlib-i Mekkye gre, temenni akln var zannettii, nefsin hayal ettii, vehmin hesap ettii eydir. Sinsi dman eytann kalbe att vesveseden oluan bo bir dncedir. Bu gnahlarn kalbde oluturduu bir hastalktr.209 Kuruntu ve bo temenniler yaratklarla alakal olup kendisiyle fani dnyann hazr zevklerinin istendii eydir.210

9.Gaflet
Szlkte unutmak, ihmal etmek, gzden karmak211 anlamlarna gelen gaflet, stlahta, kulun Allah'tan habersiz olma halidir. 212 Eb Tlib-i Mekkye gre, hayrlarda noksanlk, gafletten meydana gelir. Gaflet ise nefsin s hastalklarndan doar. Kula dt gafletten tr tevbe etmesi gerekir. Gaflet asla kk grlmemelidir. nk o gnahlarn balangcdr. Byk gnahlarn kayna gaflettir.213 Eb Tlib-i Mekkye gre Allahn honutsuzluuna dmenin belirtisi, kulun nefsini muhasebe etmekten uzak durmas ve gafletinin uzun sre devam etmesidir. Kulun gafletinin uzamas, kalbinin Allah tarafndan mhrlenmesinden ve kalbinin bozuk karakterinden kaynaklanr. Zhirde gaflet, btnda kalbin rtlmesi ve kilitlenmesidir. Kalbin mhrlenmesi ve olumsuz bir yap kazanmas ise devaml gnah ilemekten kaynaklanr.214

10.Riya
Riya, gstermelik i yapmak demektir.215 Istlahta ise riya; amel ilerken Allahtan bakas dnlerek ihlas terk etmektir.216 Eb Tlib-i Mekkye gre, insann nefsi, vlmeyi sever ve ktlkten nefret eder. nsann nefsi kendisindeki iyi bilinen hali artrmak, insanlar tarafndan gzel bulunan eyleri ortaya koymak hastal ile mpteladr.217 Bu durum, dnya sevgisinin

209 210

Ktul-Kulb, c.2,s.259 Ktul-Kulb, c.2,s.79 211 Firzbd, a.g.e.,s.1039 212 Cebeciolu, a.g.e.,s222 213 Ktul-Kulb, c.1,s.378 214 Ktul-Kulb, c.1,s.186 215 Firzbd, a.g.e.,s.1281 216 Cebeciolu, a.g.e,.s.521 217 Ktul-Kulb, c.1,s.436

38

gstergesidir.218 Amelin bozuk veya noksan olmas riyadandr. Kiinin amelini Allahtan bakasna duyurmak istemesi, onlarn kendisini duymalarn ve bunun sayesinde kendisini methetmelerini arzu etmesi, kt duygularnn ona galebe almasndan kaynaklanr. Byle yapan kimse ameline Allahtan bakasn ortak etmi olur. Tevhid konusundaki cahilce davran sebebiyle ameli boa gider.219 Hayrn iittirme derdinde olan kimse, yapt amelleri kendisini grmeyenler duysun diye ondan bahseder. Onun bu davran amelinde gsteri yerine geer. Amelin iptal edilmesinde her ikisi de eittir. Bu durumlar imandaki yaknin zafiyetinden kaynaklanr. Hayr ve ibadet yapan kimse yapt ameli zikrederek onu bakalarna duyurur ve gizlice yapt iyilikte kendi nefsini grp onunla vnrse, o amel gizli olmaktan kar, aktan yaplm amel olarak yazlr. Onu halkn iinde bahsettii zaman ise gizli ve ak ameli silinir. Yerine gsteri yazlr.220 Kii yapt iyiliin karl olarak fakirin kendisini vmesini isterse bu vg, onun amelinden elde edecei paydr. Bylece yapt hayrn sevab yok olur. Hatta Allah iin yapt amelde fakirin kendisini vmesini istediinden dolay gnah bile kazanr.221 Allahu Telaya kar sorumlu olunan amellere riya ve nefsin kt arzularna uygun isteklerle bularsa, o amel halis ve Allah iin olmaktan kar. Kul Allaha kar sadakat ve edebi tam olarak yerine getirmemi olur.222 Eb Tlib-i Mekkye gre riyadan kurtulmak iki ekilde olur. Birisi nefsin, vlmesiyle yerilmesinin ayn olaca bir duruma gelmesidir. Bu zhd makamnn bir halidir. Dieri de yakni imana ulaarak, kalbin Allahtan gayri eylerden boalmasdr. Bu da marifet makamdr. Bu iki makamda, ibadeti gizli ve ak yapmak bir olur.223

11.Vesvese Vermek
Szlkte fslt, hrt gizli sz, fiskos, kuruntu ikil224 anlamna gelen vesvese, stlahta eytann ve nefsin fayda getirmeyen szdr.225 Hz. peygamber (s.a.v) vesvesenin

218 219

Ktul-Kulb, c.2,s.84 Ktul-Kulb, c.1,s.133 220 Ktul-Kulb, c.1,s.202 221 Ktul-Kulb, c.1,s.212 222 Ktul-Kulb, c.2,s.309
223 224

Ktul-Kulb, c.1,s.133 Canbulat, Vesvese, Din Kavramlar Szl, s.693 225 Cebeciolu, a.g.e.,s. 580

39

dini- hukuki bir durum dourmayacan bildirmi ve vesvese ile hareket edenin talakn geerli saymamtr.226 Eb Tlib-i Mekkye gre kt dnce kalbde kuvvetlenince vesvese olur. Vesvese oalnca, eytann gnah ssleyip pflemesine yol alr. Tvbe eden kimseye en ok zarar veren ey kalbine gelen kt dnceye kulak vererek onun kalbde yerlemesine imkn hazrlamaktr. nk bu hal, onu yava yava helake srkler. 227

12.Hrs
Szlkte bir eyi iddetle arzulama, ona ar derecede tutkun olma anlamlarna gelen hrs, bir ahlak terimi olarak belli bir amaca erimek hususunda kiinin btn benliini saran arzu ve tutku demektir.228 Kuranda hrs kelimesi gememekte ise de hrs kknden treyen kelimeler yer almaktadr.229 Hadis de ise Hz. Peygamber (s.a.v) hrsn olumsuz ynne dikkat ekmitir. nsanolu yalansa da onda iki ey, hrs ve hased gen kalr.230 ve nsanolunun iki vadi dolusu altn olsa mutlaka ncsn ister, onun gzn ancak toprak doyurur.231 hadislerini buna rnek gsterebiliriz. Elinizden kana zlmeyesiniz ve Allahn verdii nimetlere marmayasnz diye Allah byle takdir etti.232 ayet-i kerimesinin gereince, Eb Tlib-i Mekkye gre kiinin sahip olduu bir mala sevinmesi ona kar hrs sahibi olduunu gsterir. Hrs sahibi ilhi rahmetten mahrumdur. Elinde olmayan bir ey iin kzmak dini beenmediini gsterir.233

226 227

Buhari Talak:11 Ktul-Kulb, c.1,s.379 228 Canbulat,Hrs, a.g.e., s.254 229 Bakara 2/96 230 Ahmed b. Hanbel, Msned 3/115-119 231 Buhari Rikak:10, Mslim Zekat:116, Tirmizi Menakb: 32 232 Hadid 57/23 233 Ktul-Kulb, c.2,s.238

40

C.Nefsi Olumsuz Davranlara Srkleyen Faktrler 1.Tamah

Tamah szlkte bir eye gz dikmek anlamna gelir.234 Hrsa yakn anlamda kullanlan bir kelimedir. Eb Tlib-i Mekkye gre Allahu Telaya kar ilenen ilk gnah tamahtr. Tamah yaknin zdd olan zann tasdik etmektir.235 Tamah dnyaya rabetin evvelidir. O dnyaya alan ilk kapdr. O sahibine dnya muhabbetinin varln gsterir.236 Ayn zamanda tamah kalbde hev dncesini kuvvetlendiren eylerin banda gelir.237

2. Dnya ve Dnya Sevgisi

Eb Tlib-i Mekkye gre dnya denen ey, her kulun hev ve hevesine uyarak elde ettii eylerden ve kalbini saran ehvetlerden ibarettir.238 Dnya sevgisi ise hata ve isyanlarn badr.239 Dnya, eytann yeridir. Kula elde etmek istedii miktarda dnya kendisine verilir.240 Allahu Tela, kendisiyle bizi zelil etmek ve ondan rabetimize ekmek iin dnyay insana nispet etmitir. Ahiretin ise kendisiyle kymetli olduunu bildirmek iin onu zatna nispet etmitir. nk O,bakidir. Bu ekilde bizim ahirete rabet etmemizi istemitir. 241 nsanlara nefsin arzular, kadnlar oullar, yn yn biriktirilmi altn ve gm mallar, salma atlar, samal hayvan ve ekinler sslendi.242 ayetinde geen yedi ey dnyann asldr. Bunlarn dndaki dier dnya zevkleri ise bunlardan birine dayanmaktadr. Bu yedi eyi seven dnyay sevmi olur. Bu ok ileri derecede bir dnya sevgisidir. Bunlardan bir ksmn seven de dnyay ksmen sevmi olur. Bunlarn hepsinin asl hevdr. Dnya aslnda hevdan ibarettir. Dier yedi ey nefsin hevsna dhildir.243 Dnya, nefsin isteklerine uymak ve nefsin ehevi isteklerini elde etmek iin basit dnya hayatn sevmektir. Dnyaya rabet eden kii Allahn mekrinden kendisini
234 235

Firzbd, a.g.e.,s.232 Ktul-Kulb, c.1,s.393 236 Ktul-Kulb, c.1,s.392 237 Ktul-Kulb, c.1,s.247 238 Ktul-Kulb, c.1,s.501 239 Ktul-Kulb, c.1,s.392 240 Ktul-Kulb, c.1,s.488 241 Ktul-Kulb, c.1,s.521 242 Bakara 2/213 243 Ktul-Kulb, c.1,s.491

41

emniyette grr. Yce ahiret hayatn terk edip dnya hayatn satn alan birisi olur. Byle olunca Allah sevmemi kendi tercihiyle Allahtan uzaklam, ahirette hsrana uram ve cehennemi hak etmi olur.244 Eb Tlib-i Mekkye gre insanlarn en kts dnya muhabbetiyle dolu olandr. Dnyaya rabet eden onu seviyor demektir. Dnyal arttrmak ona rabetin alametidir.245 Nefsin gnah ilemesi dnyay mamur etme derdiyle olur. taatler ise ahireti mamur etme sebebiyle meydana gelir.246 Kiinin zenginlii sevmesi de devaml yaama arzusundan kaynaklanr.247 Haram yoldan dnyaya ynelen kimse kendini ldrm olur. Eer dnya elde etme hrs kuvvetlenir ve ona kar ak iddetlenirse bu sefer bakalarn ldrr.248 Dnyaya kle olanlar nefsin arzular tarafndan esir alndklarndan dnyalk biriktirmek urunda yorgun ve bitkin derler.249 Bu yzden kalbinde fani olan insanlar yce Allahtan byk olan kimse, Allahu Ekber szyle amel etmemi olur. Bu hal gerek iman deildir. nk O ancak sz ile yetinmitir. Bu kimse nefsi ile beraberdir. O nefsinin yanndadr. Bu durumda onun sevinci nefsi olmaktadr.250 Dnyadaki rahatl Allahn gzel nimetleri ile olan kimsenin yarn ahiretteki rahatl da mlk ile olacaktr. Bu dnyadaki rahatl yce Rabbi ile olan kimsenin ise ahiretteki rahatl da yce Rabbinin huzurunda sdk makamnda kalmak olacaktr.251 Eb Tlib-i Mekkye gre Ey iman edenler! Siz sarho iken ne syleyeceinizi bilinceye kadar namaza yaklamaynz252 ayetinde geen sarho ifadesiyle dnya sevgisi ve dnyayla ilgilenmekten sarho olanlar kast edilmitir.253 nk dnyalk eylere sevinmek kalbden ahiret derdini ve endiesini karr. Dnya iin gam ekmek ise ahiretin elden kmasna kar kalbde oluacak hzn giderir.254 Eb Tlib-i Mekkye gre, kalben zayf kimseler ile beraber olmak, dnya sevgisini kamlar. Bazen nefs bu yoldaki zayf kimselere bakabilir. Bunun sonucunda onda gizli bir hastalk meydana gelir. Bu hastalk kulun nefsinin keyfini yerine getirmek iin uzun
244 245

Ktul-Kulb, c.1,s.496 Ktul-Kulb, c.1,s.487 246 Ktul-Kulb, c.1,s.181 247 Ktul-Kulb, c.2,s.377 248 Ktul-Kulb, c.1,s.509 249 Ktul-Kulb, c.2,s.63 250 Ktul-Kulb, c.2,s.190 251 Ktul-Kulb, c.2,s.212 252 Nisa 4/43 253 Ktul-Kulb, c.2,s.188 254 Ktul-Kulb, c.2,s.81

42

yaama arzusudur. Nefs hayat sevme tabiat ile yaratlmtr. Hal byle iken kii kendisinin Allaha taat iin uzun yaamak istedii vehmine kaplr.255 Eb Tlib-i Mekkye gre dnya sevgisinden kurtulmann yolu, lme yaknen inanmak ve Allaha imann kalbin iine iyice yerlemesidir. Eer kul, bir an lme yakinen inansa Cenb- Hakkn emirlerini, hev ve hevesine tercih eder. Eer dnyada kalma midini kaybetse o zaman dk olan dnya malna rabet etmez. Yani daha fazla yaama arzusu, hev ve hevesten kaynaklanr. Yaama arzusunu en az iinde tayan kimse ise en zahid kimsedir. Bu kimse yarn iin gereksiz herhangi bir ey biriktirmez.256 Eb Tlib-i Mekkye gre, iman kalbin zhirnde olunca kul ahireti ve dnyay sever bir halde bulunur. Bazen Allah'la beraber, bazen de nefsiyle birlikte bulunur. man kalbin iine girince kul dnyaya buz eder ve hevsna uymay terk eder. 257

3.Alkanlklar
Eb Tlib-i Mekkye gre, kula emredilen ve tavsiye edilenler dndaki btn alkanlklar kt adettir.258 Alkanlklar insan akln malup eden askerlerdir. Bamllk Allahn kullarn imtihan sebebi yapt bir gtr. Alkanlklar kalbi perdeleyerek kiiyi Haktan alkoyar. nsan oyalayp durur. Nefsin kula hkim olmasn kolaylatrr. Alkanlk arzu ve hevnn kalbe girecei en byk kapdr.259 Eb Tlib-i Mekkye gre, ehl-i snnet yolunda giden kimseye gereken ilerden birisi de kulun ahireti iin amel etmekten alkoyan nefsan alkanlklarn terk etmesidir. Bunun iin nefsle mcadele etmek gerekir. nk kt alkanlklar, insan devaml malup eden ordu gibidir. Bu sebeple tevbe etmek ok zor olmaktadr. Alt eyin kendisine galip gelmesinden dolay kul istikametten ayrlmaktadr. 260

4.Nefsin Bo Zanlara Kaplmas

Zan, ilmin yerine konan, kesin olmayan bilgidir.261 Eb Tlib-i Mekkye gre zan, yaknin zdddr.262 Yce Allah velilere yakni verdii gibi baz kimselere de bo zan
255 256

Ktul-Kulb, c.2 s.88 Ktul-Kulb, c.1,s.495 257 Ktul-Kulb, c.1,s.255 257 Ktul-Kulb, c.2,s.270 257 Ktul-Kulb, c.1,s.263 258 Ktul-Kulb, c.2,s.336 259 Firzbd, a.g.e ,s.1213

43

vermitir. Baz kimselere de kalplerinin hastalklar sebebiyle bir takm yalan yanl eyler verir.263 Zan yaknin zdddr ve hak adna hibir eyi ifade edemez. Kim yakn yerine zann tasdik ederse bu onu dnya muhabbetine gtrr. Dnya muhabbetine bulaan kimse dinin hakikatini anlamaktan uzaklar.264 Eb Tlib-i Mekk insanlarn bo zanlara kaplp aldanmalarna dair birka rnek verir. Bazen de Allahu Tela'dan imtihan, eytandan bir hile ve nefsten bir tuzak olarak kalbde iyilik ve hayr eytani dnce ve vesveseler takip eder. eytan bu yolla kulu ktle ekmek, bir farzdan alkoymak veya en faziletli amelden uzaklatrmak iin daha kk hayrda tutmak ister. Bu durumda o grnte hayrdr fakat sonunda gnah olur. Bu ekilde eytan ve nefs amelin zhirni hayrla evvelini iyilikle ssleyerek asl hilelerini gizler.265 Bazen kul nimeti sever fakat Rabbini sevdiini zanneder. Bazen kul nefsi iin sever fakat Rabbi iin sevdiini zanneder. Bunun alameti kulun kalbinin eya ile huzur bulmas, rahatln nefsinin arzularnda bulunmasdr.266 Allahn rahmetiyle ilgili haberler aldanm insanlarn aldanmln artrr. Gnahlarn rtlmesi ve nimetlerin devam etmesi istidrac halinde olanlarn zararn artrr.267 Eb Tlib-i Mekk ye gre kt zan, kt ve bozuk dnceye dayanarak bir insan hakknda hkm vermektir. Bu hkm ona kar iinde sakladn kine yahut kt bir niyete veya kiinin iinde bulunduu bozuk bir hale dayanabilir. Kiinin kendindeki bozuk hale dayanarak kardeinin de bozuk olduunu dnmesi kt zandr. Kalbin gybetidir.268

5.Yaknin Zayf Olmas

Eb Tlib-i Mekk ye gre nefsin sfatlarn ortaya karmas yakn kuvvetinin zayfl nispetincedir. Yaknin zafiyeti ise, kalbin perdelenip kapanmas ve kulun Rabbinden uzakl nispetincedir. Haktan uzaklk kibir ve kalb katl meydana getirir. Kalb katl gnahlara dalmaya gtrr. Gnahlara almak ve devam etmek, Haktan yz evirmek ve ilhi azaptan kaynaklanr. Haktan yz evirmek, yce Mevlnn kuluna olan

262 263

Ktul-Kulb, c.1,s.125 Ktul-Kulb, c.2,s.140 264 Ktul-Kulb, c.1,s.393 265 Ktul-Kulb, c.1,s.259 266 Ktul-Kulb, c.1,s.156 267 Ktul-Kulb, c.1,s.450 268 Ktul-Kulb, c.2,s.427

44

inayetinin azlndan kaynaklanr. Bundan te sadece Onun bilecei kaderin srr geerlidir.269 Eb Tlib-i Mekk ye gre yakn zayfl her eyde kendisini gsterir. Kulun her amelde yakinin kuvvetlenmesine ihtiya vardr. Byle olmad takdirde kalb dnyev bir ey olup amele ancak akl nuru ile ulalabilir. Kime yakn nuru verilmemise o byk mlk / ahireti gremez. Artk onu kk mlk / dnya eker. Bundan sonra kul hibir kymeti olmayan dnyay sever. Himmeti ve azmi ykseklere kmaz.270 Dnyaya rabetin, mal toplama hrsnn, dnya ehline yaklamann ve onlara eilmenin asl, yaknin zayflamasna dayanr.271 Kulun yakni salam olsa bu yaknin nuru ile ahirete bakar, dnyay unutur ve neticede dnyaya kar zhd sahibi olur. Bylece kendisine va'd edileni, daha srekli, daha yararl ve Mevlsnn rzasna uygun olan tercih eder. Fani olana iltifat etmez, aksine ebedi olana sarlr. te zhd byle oluur. O yakn sahibi mminin bizzat mahede ettii bir haldir. lhi huzurda olan kimse orada bulunmayan ve geici eyleri sevmez.272 Eb Tlib-i Mekk ye gre, kul Rabbi katnda ayplanacak bir duruma dmse bu onun yakni imannn zayflamasndan ve kuvvetli bir ekilde halka nazar etmesinden yani onlardan bir ey beklemesindendir. Bu kimse halkn yannda yer etmek ve itibar toplamak iin asl halinin insanlar tarafndan bilinmemesini ister. Bylece kibir ve kendini beenme ile vnp durur. Herhangi bir manevi hale sahip olmayan kimseye kendini hal sahibi gibi tantr. Onlarda onun faziletine inanrlar.273

6.eytan
Eb Tlib-i Mekk, eytann yetki snrlar hakknda unlar syler: eytan nefsi etkisi altna alabilir. Gnah ileri yaptrabilir. Fakat kalbden iman ban zmeye yetki sahibi klnmamtr. eytan, insann kalbindeki ilhi korku ve murakabe ban zebilir fakat kiiye haramlar helal saydramaz.274 Eb Tlib-i Mekk, eytann insana hkim olmasn ise u ekilde aklar: Allahu Tela gayb leminde olan bir eyi ortaya karmak istediinde srl kudretiyle nefsi
269 270

Ktul-Kulb, c.1,s.261 Ktul-Kulb, c.1,s.491 271 Ktul-Kulb, c.1,s.208 272 Ktul-Kulb, c.1,s.490 273 Ktul-Kulb, c.2,s.449 274 Ktul-Kulb, c.2,s.92

45

harekete geirir. Nefsin bu hareketiyle onun yapsndan ortaya kan bir zulmet oluur. Devaml frsat kollayan eytan kalbe bakar. Kalpler eytan iin alm, yaylm, nefsler de nne serilmi durumdadr. Kalbde olup biteni grr. Onun mptela olduu ve evrildii amelini grr. Nefsan bir dnce ve kalbde tesirini gsteren bir zulmet grdnde kendisi iin hareket alan ortaya kar ve bu sayede kalbdeki hkimiyetini kuvvetlendirir.275 eytan her kula dncesi yoluyla girer ve inancnda phe vermeye alr.276 eytan hareket alannn genilii nispetince kalbde hkimiyet kurar. O zaman nefs eytann kendisine ktlkleri gzel gstermesi nedeniyle kuvvetlenir. Onun vaadlerine aldanr. Sonuta nefs btnyle kula hkim olur. Durmadan hevi eyleri emreder. eytan da kulu mal ve evlat gibi eylerin derdine drerek iyice kskacna alr. eytann bu yaknl, kalbe yapt etki, iaret ve vesveseden te bir eydir. Bu durum eytann kalbe yol bulup hkim olmasdr. Bu durumda kula nefsan dnceleri gzel gsterir, hayr amelleri tehir ettirir. Allahn affyla mitlendirir, onu uzun emelli yapar.277 Eb Tlib-i Mekkye gre eytan, kullar zerinde ilk olarak hkimiyetini, niyetleri ifsat etmek suretiyle kalb zerinde kurar. Kulun niyetin de bir tamahkrlk, bir deiiklik meydana geldii anda hemen ona eytan musallat olur.278 Ariflere ise tevhidde ilhad yolundan girerek zarar verir. eytan ariflere yakn halindeyken onlar tebih anlayna drerek ve ilhi sfatlarda vesvese verme yoluyla zarar verir. Mridlere ise, gnahlara bulatrma ve ehvetlerine uydurma yoluyla zarar verir.279 Eb Tlib-i Mekkye gre eytann tesirinden kul ancak Allahn yardmyla kurtulur. eytann hkimiyeti ve nefsin kt eyleri kendisine iyi gstermesi sonucu helake yaklatktan sonra, Allahu Tela bir kulunun kurtulmasn isterse, imtihan annda kalbine bakar ve imannn nuru ile nefsini Allaha yneltir. O zaman kul gizlice Ona iltica eder. Ona tevekkl eder. Bu durumda kul Allaha gvenir. O da ona yeter. Allahu Tela kulun kalbine yle bir nazar eder ki nefsin atei sner. Kt arzular yok olur. Hareket imkn kalmad iin eytan siner. Bylece kalb Cenb- Hakkn tesiriyle kt tesirlerden

275 276

Ktul-Kulb, c.1,s.256 Ktul-Kulb, c.1,s.458 277 Ktul-Kulb, c.1,s.263 278 Ktul-Kulb, c.2,s.314 279 Ktul-Kulb, c.1,s.458

46

temizlenir ve taatlara kar yumuar. Artk kul kalbinin safiyet bulmasndan dolay, hatalardan ekinir ve yapt hatalara istifar eder.280

7.Sosyal Etkiler
Eb Tlib-i Mekkye gre mridlerin hallerinin deime nedenlerinden biri de halk ile rahatlayp onlarda huzur aramalardr. Byle kimselerin yce Rablerine yaknlklar devam ettirmedikleri iin, Onunla bulduklar rahatlk da devam etmez.281

D. Nefsin, Akl, Kalb, Melek ve Ruh ile rtibat

Eb Tlib-i Mekkye gre kalbe gelen dncelerin ilk ikisi nefs ve eytann vesveseleridir. Mminlerin ou bu ikisinden yakasn kurtaramazlar. Bunlar kalbe ancak kt arzular ve ilmin kabul etmedii eyleri getirir.
282

Kalbdeki nefsan arzular u

eyden kaynaklanr: Hev, bo hayal ve bir eye kar harekete geme veya ekinme duygusu. Bu duygu akln ve kalbin muhabbeti sonucu oluur. Bo hayal ise cehaletten kaynaklanr.283 Bir de ruhtan ve melekten gelen dnce eitleri vardr. Sekin mminler bunlar devaml hissederler. Bu ikisi ancak hakk ve ilmin gsterdii eyleri kalbe getirir. Kalbe gelen dncelerden birisi de akldan gelen his ve dncedir. Bu rahmani ve eytani drt dncenin ortasnda bulunur. Bazen knanan dncelere taraf olur, kul temyiz sahibi olduu iin bu tavrndan sorumlu olur. Bazen de vlen dncelere taraf olur. O zaman melekten gelen dnceye bir ahit, ruhtan gelen dnceye de destek mahiyetinde olur. Kul bu gzel niyetinden ve samimi maksadndan dolay sevap elde eder. Akl hayr ve erri ayrt etme zelliine sahiptir. Bununla birlikte irkin eylere de tevessl edebilecek cibilliyette yaratlmtr. 284 Eb Tlib-i Mekkye gre Yce Allah, ktle dmesine hkmettii bir kulun helak olmasn istediinde nefsin hevsyla mptela olup kt arzulara kapldktan sonra kalb akla bakar, akl da nefse mracaat eder. O zaman nefs kt eyleri ssler ve tevik eder. Akl nefsin sslemesine ve tevikine rza gsterip onu gzel bulur. Akln gzel bulmas ve hevnn kalbde yaylmas sebebiyle gs kt eylere alr.
280 281

Ktul-Kulb, c.1,s.256 Ktul-Kulb, c.1,s.175 282 Ktul-Kulb, c.1,s.241 283 Ktul-Kulb, c.1,s.256 284 Ktul-Kulb, c.1,s.241

47

Byle bir durumda eytann hareket alan geniledii iin, kalbdeki hkimiyeti kuvvetlenir. Kalpteki kt arzular sslemeye, kalbi aldatmaya, ona bo vaadlerde bulunmaya ynelir. Kalbe yaldzl szler ve aldatmacalarla vesvese vermeye balar. O zaman yakn nuru kaybolur ve imann kalbdeki hkimiyeti zayflar. ehevi arzular ilmin nurunu ve delilin gcn yok eder.285 Eb Tlib-i Mekkye gre kalbin askerlerinden olan nefs ve ruh, melekle eytann karlat iki yerdir. Onlardan birisi takvay ilham eder, dieri kalbe kt dnceleri atar. Btn leme yerletirilmi olan akl ve hev, kulun ya tevfikine ya da saptmasna sebep olur. efkat ve rahmet sahibi Mevlnn kalbe tahsis ettii iki nurani askeri vardr. Bunlar ilim ve imandr. Onlar kalbin hareket vastalar ve manevi kuvvetleridir. Kalp sultan gibi bunlarn ortasnda bulunur. Onlar da asker gibi etrafn evirerek emrini beklerler.286 Eb Tlib-i Mekk kalbe gelen dnce eitlerini u ekilde tasnif eder: Kalbe yaknden, ruhtan ve melekten gelen dnceler Allahn hazinelerinden gelmektedir. Akl, nefs ve eytandan gelen dnceler ise yerin hazinelerinden gelmektedir. Nefs yerden yaratlmtr. Toprakla ilgili zelliklere sahiptir. Bunun iin topraa meyleder. Ruh ise ruhanidir. Melekt leminden yaratlmtr. Bunun iin yksee meyleder ve orayla huzur bulur. Kalb ise melekt eleminden bir hazinedir. Bir aynaya benzer. Bu dnceler gaybn hazinelerinden gelerek kalbin ortasna iner. Kalbde yanarak ve parlayarak tesirini gsterir. Onlardan bir ksm kalbin kulana tesir ederek anlay olarak zuhur eder. Bir ksm dnceler kalbin dilinde tesir eder. Bir kelam olarak ortaya kar. Bazs kalbin koklama hassasnda etki eder, ilim olur. Bu kalbde en az kalan ve etkisi en dk olan dncedir. Kalbin gznde ve kulanda etki eden kalbin iine intikal ederek zne ular. Bu direkt etkidir. 287 Kalbe gelen dnceler onu hidayete sevk edecek trden olunca kalbde takva, hidayet ve hayr oluur. Bunlar hayr hazinesindendir. Bu tr dnceler kalbde bir nur ve gzel bir duygu olarak etkisini gsterir. Hafaza melekleri bunlar iyilik olarak kayd ederler. Eer bu dnceler isyan ile ilgili ise kalbde isyan ve ktlk duygular oluur. Bunlar er kayna ve dnyevi bamllklardr. Kalbde bir zulmet ve kt koku meydana getirirler. Bunu sol tarafta bulunan hafaza melekleri fark ederler ve ktlk olarak yazarlar. Btn
285 286

Ktul-Kulb, c.1,s.257 Ktul-Kulb, c.1,s.255 287 Ktul-Kulb, c.1,s.254

48

bunlar, yani, melek, ruh, nefs ve eytan Allahn emrine boyun emi askerlerdir. O ise her eye hkmeder.288 Melekten gelen ilhamla eytandan gelen vesvesenin kalbe gelileriyle hayr ve er ynndeki etkileri zaman ve tesir ynyle birbirinden farkldr. ou kez kalbe nce eytann ktl emreden vesvesesi gelir. Arkasndan kula ilhi yardm, hayrda kalmasn salamak ve Allahn bir inayeti olarak melein ilham gelir. Bu ilham, kulu ktlkten alkoyar. Bazen kalbe nce melein ilham gelir, sonra kulu hayrdan alkoyan, onu ardan alma ve gecikmeye sevk eden eytani vesveseler kalbi sarar. Bu durumda kula melekten gelene itaat, eytandan gelene ise isyan etmesi gerekir. Sonra kalbe melekten gelen hayr ilham ile eytandan gelen birok dnce hcum eder. Kulun dnyaya rabetinin kuvvetli olmasndan dolay hayr dncesinin zayf kalmas, hev ve ehvetinin kuvvetinden dolay er dncesinin kuvvetli olmas sebebiyle bu dncelerin kalbdeki etkileri deiik olur.289 Kalbde herhangi bir gnah dncesi aniden gelir, sonra deiir ve fazla beklemezse bu eytandan gelen vesvesedir. Kalbde yerleen dnce bir hev yahut devaml kalan rahatsz edici bir hal ise, bu nefs-i emmareden kaynaklanan bir dnce olup, onun tabiat ve kt deti gerei istedii arzudur.290 Ancak kalp, yakn nuruyla temizlenince, akl ilhi tevfik ve yardmla desteklenince, dnceler halka balanmaktan tamamen kurtulunca, kul i dnyasyla yce yaratcsna tamamen ynelince ve nefs kt arzularndan tamamen kurtulunca, ite o zaman ruh serbest kalp, melekt leminde dolar. Kalbin almas yakn nuruyladr. Bu nur melekt lemine k tutar. Bunlar, ehlince elde edilen bir takm sfatlar, ahlaklar, devaml i ie olunan haller, tannp bilinen lemler, Rauf ve Rahim olan Allahn ikram ettii srl ilimlerdir. Buna ulaan kimseler elde ettiklerini keifle elde etmiler, elde ettiklerinin hakkn vermiler ve u ayetle vlen kimselerden olmulardr:291 Onlar, Kuran- Kerimi hakkyla okurlar ve ona inanrlar.292

288 289

Ktul-Kulb, c.1,s.255 Ktul-Kulb, c.1,s.258 290 Ktul-Kulb, c.1,s.266 291 Ktul-Kulb, c.1,s.123 292 Bakara 2/121

49

Eb Tlib-i Mekkye gre gecenin gndzden ayrlmas gibi nefs ruhtan ayrlnca insan ruhani olur. Btn skntlardan kurtulur. Eer akl kalbden ayrlrsa kii rabbani olur. O zamanda btn zntler kalkar.293

293

Ktul-Kulb, c.2,s.148

50

KNC BLM KTUL -KULBDA NEFSN TEKML

51

A.Seyr- Slkun Esaslar (Nefs-i Emmrenin Nefs-i Mutmainneye Tekml)

Eb Tlib-i Mekkye gre nefslerin afeti, nefsan hastalklardr. Nefsin bu hastalklardan temizlenmesi, onun devasdr. nsan nefsini bu afetlerden temizleyince kendini arndrm olur. Takva derecesine ulamak iin nefsan ve ehevi arzulardan arndrarak nefsini temizleyen kimse onu satn alm olur. Kk olsun byk olsun nefsin her derdi iin mutlaka ila vardr.294

1.Tevbe
Szlkte, pimanlk, dnme, nedamet anlamna gelen tevbe, dini bir kavram olarak kiinin gnahtan af dileyerek ondan vazgeip geriye dnmesi, gnahtan pimanlk duyarak onlar terk etmesidir. 295 Eb Tlib-i Mekkye gre tevbe, kt hal ve hareketleri din tarafndan vlen hale evirmek, nefsi yalnzla ve devaml skta altrmaktr.296 Ey iman edenler! Hep birden Allaha tevbe edin ki kurtulua eresiniz.297 ayetinin manas nefsinizin kt arzularndan ve ehvetlerinize dalmaktan vazgeip Allaha dnnz, byle yaparsanz ahirette istediinizi elde edersiniz, Allahu Tela ile devaml beraberlik iinde kalrsnz, ite asl kurtulu budur, demektir.298 Nasuh tevbe ise hibir ktle bulamada istikametle taata devam etmek, imkn bulduunda herhangi bir gnaha girme dncesine sahip olmamak, hevs iin gnah iledii gibi, ayn gnah srf Allah rzas iin terk etmektir.299 Samimi tevbenin farz gnah gnah olarak kabul etmek, yaplan zulm itiraf etmek, nefsin arzularna kzmak, onu kt amellerdeki srarndan vazgeirmek, gc yettii kadar rzkn haramdan temizlemek, nceki gnah ve isyanlarna piman olmaktr. Tevbenin bir farz da istikamet zere emre uymak ve yasak eylerden kanmaktr.300 Eb Tlib-i Mekkye gre, kul zulm ve gnahlar terk ettii anda tevbeye adm atm olur. Gerek tevbeyi elde etmek ise muhabbetin balangcdr. Devaml isyana dalan

294 295 296

Ktul-Kulb, c. 2,s.110

Firzbd, a.g.e.,s.62; Canbulat, Tevbe, Din Kavramlar Szl,s.657 Ktul-Kulb, c.1,s.366 297 Bakara 2/54 298 Ktul-Kulb, c.1,s.361 299 Ktul-Kulb, c.1,s.361 300 Ktul-Kulb, c.1,s.362

52

bir kimse iin herhangi bir makam yoktur. Makam olmayan kimsenin de Allah katnda deeri yoktur. Tevbe kulu zulmden kurtarr. Kul zulmden kmasyla ilhi ahde uyma makamna girer. Allahu Tela salih insanlarn mkfatn zayi etmeyecei gibi fesada koanlarn da amelini de slah etmez. Kul nefsinin kt arzularyla bozduu ahlakn tevbe ile slah edince salih ameller yapmaya balar. nk artk halini slah etmitir. Salih ameller yapmaya balaynca Allahu Tela onu salihlerin arasna katar.301 Eb Tlib-i Mekkye gre kulun tevbesi ancak helal yemekle sahih olur. Gerek tevbe, kulun sakncal eylere girme korkusuyla sakncasz olan eyleri de terk etmesi ve nefsini ancak iinde bulunduu vakitle megul etmesi ile olur.302 Samimi bir tevbenin gerekletiinin iareti, kulun gnahn byk grmesidir. nk gnahlar ancak onlar sebebiyle karsnda hesaba durulacak Zatn azametini bilmekle byk olur. Kibriya sahibi Zatn mahedesinden sonra emrine muhalefet etmek kalblerde byk etki yapar. Bu durumda hibir gnah kk grlmez.303 Tevbe eden kimsenin ktlklerini iyiliklerle, iyiliklerini de daha gzelleriyle deitirmesi gerekir. Gerek pimanlk ve kardklarna zlmek, tekrar eski durumuna dnmemek eklinde olur. Byle olmazsa nefs gemite kardklarn telafiye alrken ikinci bir vakti de zayi etmi olur.304 Bunun yannda tevbe eden kimsenin gc yettiince hayrlarda komas, bu ekilde salihlerden olmaya almas gerekir.305 Eb Tlib-i Mekkye gre kul ehvetlerini unutup kalbinden hi ayrlmayacak bir hzn sahibi olmadka ve bir daha srrn megul etmeyecek ekilde gnahtan uzaklamadka tevbesi sahih olmaz.306 Kalbde ehevi arzular kald srece tevbe sahih olmaz. Kuldan onlar temizlemek ve kalbinden gidermek iin mcahede istenir.307 Kul nefsine uyup hevsna kaplnca derhal tevbe etmesi gerekir. Tevbeyi geciktirmek ve gnahta srar etmek iki ayr gnahtr. Kul gnahndan tevbesini gzelce yapnca taatta istikamet zere olmas ve gnahtan korunma konusunda Rabbine ihtiya halinde bulunduunu bilmesi gerekir. Sonra gnaha meyil ve temenni gibi btn kk gnahlardan tevbe eder. Bunlar havas denen sekin kullar iin birer gnahtr. Sonra baka
301 302

Ktul-Kulb, c.2,s.153154 Ktul-Kulb, c.1,s.366 303 Ktul-Kulb, c.1,s.367 304 Ktul-Kulb, c.1,s.154 305 Ktul-Kulb, c.1,s.363 306 Ktul-Kulb, c.1,s.366 307 Ktul-Kulb, c.1,s.370 307 Ktul-Kulb, c.1,s.384

53

eye iltifat, nefse nazar, herhangi bir eyle skn ve onunla rahat etme gibi gnahlara tevbe gelir. Bunlar mukarrebn makamnda olanlarn gnahlardr. Bundan sonra kul yle bir hale gelir ki zerinde Hakka muhalefet edecek hibir ey kalmaz. lme uygun bir hayat yaar ve tam bir vefa haline ular. Artk bundan sonra Allahu Telalann ilmini mtalaada gayb lemini keiflerdeki kusurlar kalr. Mukarrebn iin gnah saylan bu eyler dier mminler iin salih amel konumundadr. Bu halde mukarrebn makamndaki kulun hali, Rabbine kavuana kadar her an ilhi huzurdan uzak kalmaktan endie, Mevlnn yz evirmesinden korku zere olmaktr.308 Eb Tlib-i Mekkye gre Allaha duyulan muhabbet, onun emirlerine muhalefeti terk etmekle belli olur. ok amel ilemekle belli olmaz. nk iyi amelleri iyiler de ktler de yapabilir. Gnahlar ise ancak sdklar terk eder. phesiz Allaha itaat etmeye sabretmenin sevab yetmie katlanr. Gnah ilememek iin sabretmenin sevab ise yedi yz katna kadar katlanr. Gnah terk edip bunda sabr gsteren Allah yolunda cihat etmi gibidir. nk sabr Allahtan gelen bir imtihan olup nefs iin zorunludur. Kii nefsinin isteklerini terk etmekle nefsini terk etmi olur.309 Terk edilmesi farz olan bir haram veya mekruhu terk eden kimse btn bunlar gzel niyetle yapmaldr. Bunu yaparken Allahn rzasn dnmeli, onun katnda olan sevap ve nimetleri istemelidir. Bu eyleri terk ederken bu sayede insanlarn iindeki itibarn arttrmaya almamaldr.310 Eb Tlib-i Mekkye gre, yeni tevbe eden kimseye muhabbetin balangcndan bir hal verilir. oka tevbe edenlere ise gerek sevgiden makam verilir. Her kulun nefsinin kt arzularna dald miktarda nefsi ile mcadele etmesi gerekir. Kul tevbesini ne kadar salam ve gzel olursa kendisine o derece muhabbet verilir.311

2.Mcahede
Szlkte dmanla savamak 312 anlamna gelen mcahede, tasavvuf stlahnda nefsi bedensel glklere ve her trl isteklerine kar koymaya zorlayarak,313 nefsin Hakkn rzasn kazanmak yolunda kullanlmasdr.314

309 310

Ktul-Kulb, c.2,s.107 Ktul-Kulb c.1,s.110 311 Ktul-Kulb, c.2,s.155 312 Firzbd, a.g.e. ,s.275 313 Kani, a.g.e., s.484 314 Ethem Cebeciolu,a.g.e.,s.448

54

Eb Tlib-i Mekkye gre kulun yapaca faziletli i, kendisine tatl gelen ehevi arzularn kesip atmak ve devamna nazar etmemektir. Eer kesip atmazsa bu son olmaz, devam gelir. ayet balad ibadetler ile megul olur fakat ibadetin tadn bulamazsa nefsini sabr ve mcahedeye zorlamas gerekir. Kul mptela olduu gnah bir ile karlanca sabretmeli ve nefsiyle mcahede etmelidir. Nefsin emmare sfatndan kp mutmainne sfatna brnmesi, olgunlua ve takvaya ulamas ancak mcahede ile olmaktadr. Gerek imann meyvesi olan gzel ahlaka ancak bu ekilde ulalr.315 Nefs-i emmare, kulu fuzuli ehvetlere ve bo adetlere ektiinde onun btn ihtiyalarn def ederek, arzularn frenleyerek hzn kesmeli onu megul etmelidir.316 Eb Tlib-i Mekkye gre insann nefsi yznden mptela olduu eylerin en by ona duyduu muhabbettir. Nefsin muhabbetine mptela olduktan sonra, Allahu Telann muhabbeti iin onun muhabbetini terk edip Allahu Telann rzas iin onunla mcahedeye devam ederek sabretmek gerekir.317 Allahu Tela bir kimseye nefsine kar yardm ederse ona sahip km olur. Onun sahip kmad kimseye ise nefsi musallat olur.318

3.Selefin Ahlakyla Ahlaklanmak

Eb Tlib-i Mekknin zerinde nemle durduu hususlardan biri de selefin ahlakdr. Eb Tlib-i Mekk, selefin ahlakndan baz rnekler vererek seyr- slk yolcularna bunlara uymalarn tavsiye eder. Selefin, isteyeni bo evirmemeleri, az da olsa isteyene mutlaka bir ey vermeleri, kimseden bir ey istememeleri, kendilerine mubah bir ey teklif olunduunda, ona hayr dememeleri, dierlerinin grn almadan, zoraki emir vermemeleri,319 Eb Tlib-i Mekknin selefin ahlakna verdii rneklerden bazlardr. Bununla birlikte, Eb Tlib-i Mekk selefin zamannda olmayp sonradan ortaya kan davranlar da bidat olarak deerlendirir. Bu hal ve davranlardan uzak durmak gerektiini belirtir. Bir kimsenin din kardeinin evine geldiinde dardan evin hizmetilerine barmas, din kardeinin gizli ve zel hayatna varncaya kadar renmek istemesi, yolda karlat din kardeine nerden geliyorsun veya nereye gidiyorsun diye
315 316

Ktul-Kulb, c.2,s.377 Ktul-Kulb, c.1,s.402 317 Ktul-Kulb, c.1,s.406 318 Ktul-Kulb, c.2,s.402 319 Ktul-Kulb, c.1,s.92-93

55

sknt verecek sorular sormas, hakknda Kuran'da bir ifade, snnetten bir nakil, sahabeden bir rnek bulunmad halde duada kafiyeli cmleler sylemek ve haddinden fazla ileri gitmek, Kuran okurken okuduu anlalmayacak ekilde name yapmak, nameler birbirine uysun diye kelimelerin bozulmasna dikkat etmemek, yol stnde al veri yapmak, zel odalarda namaz klmak, mescitleri sslemek, mushaflar yaldzla parlatmak, bir mahallede ihtiya yokken birden fazla mescit bulunmas, kap ve atlarn yaldzl eylerle ile sslenmesi ve ince gzel elbiseler giymek,320 Eb Tlib-i Mekkye gre selef zamannda olmayan, sonradan ortaya kan ho olmayan tavr ve davranlardr.

4.pheli eylerden Saknmak

Eb Tlib-i Mekk ye gre snnet yolunda gidenler pheli bir ey ile karlatklarnda onu ne red ne de kabul ederler.321 nk kul pheli bir ile karlatnda onu yapmayp Allah tarafndan daha fazla ilim, yakn kuvveti ve hevsnn devreden kp hakkn ortaya kmasn beklerse, doruya ermede muvaffak klnr. 322

5.Temel badetlerde Hassas Davranmak

Eb Tlib-i Mekk ye gre kul farzlar tam olarak yerine getirmedikten sonra fazilet denilen ibadetlerle megul olmamaldr. nk nafile ibadetler ancak asl vazifeleri zayi etmeden yaptktan sonra sahih olur.323 Allahu Tela yakini sayesinde dost ettiini bir halden dierine nakleder. Yce Allah kula farzlar yerine getirdii iin ona yakn makamlarndan bir makam verir. Onunla kendisi illuyyna karlr. Allahu Tela yakni sayesinde dost ettiini bir halden dierine nakleder.324

a.Namaz
Eb Tlib-i Mekk ye gre namazda olan kimsenin dncesini kalbinde toplamas ve Rabbi ile beraber olmas gerekir. Byle olursa Rabbi onun kalbinde olur. nk ilahi hitabn her bir kelimesi bir arif iin on ayr yne iaret eder. Bu ynlerin ilki ona iman etmektir. Sonra srasyla ona teslim olmak, tevbe etmek, sabretmek, raz olmak, korkmak,

320 321

Ktul-Kulb, c.1,s.336-344 Ktul-Kulb, c.2,s.269 322 Ktul-Kulb, c.1,s.170 323 Ktul-Kulb, c.1,s.193 324 Ktul-Kulb c.2,s.155

56

mitli olmak, kr etmek, sevmek ve tevekkl etmek gelir. nk mahbubun szleri kalbin hayatdr. Onlarla ancak ilhi davete gnl holuu ile uyanlar hayat bulur. 325 Eb Tlib-i Mekk ye gre huu, kulun kalbinin mahzun bir vaziyette olmas, tevazu gstermesi, boyun emesi, yumuak huylu olmas, azalarn edep d eylerden korumas, gzel hal ve tavr iinde olmas ve bunu devam ettirmesidir. Onlar namazlarn muhafaza ederler. ayetinde geen muhafaza, kulun kalbinin namazda hazr olmas, okuduu ayetlere kulak vermesi, ayetlerden gzel ve safi anlaylar elde etmesi ve kendisini btnyle namazlarn vakitlerini korumaya vermesidir. Takva sahibi ancak huu sahibi olan kimsedir. Kul bu huu halini elde edince artk ona kyamda durmak ar gelmez. Ktlklerden kanmak ve iyilii emretmek de zor olmaz. Gerek huu sahipleri iyilii emredip ktlkten sakndran ve Allahn koyduu snrlar koruyan kimsedir. Huu ehli kimseler Allahtan korkan, Onu zikreden, sknt ve belalara kar sabreden ve namaz hakkyla klan kimselerdir. Bu skntlar onlarda bulununca Allaha boyun eip teslim olurlar ve ihlsl insanlar olurlar.326 Eb Tlib-i Mekk ye gre, kul, namaz klarken mmkn olduu kadar u hususlara dikkat etmelidir: Okunan ilhi kelama kulak vermeli, kalbini ve akln okunan eyde toplamal, tek dncesi namaz olmal, kalbini uyank tutup gaflete dmemeli, namaza gzelce ynelmeli, ilahi kelamn manalarn dnmeli, ayetleri tane tane okumal ve Kurann srlarna ve inceliklerine ulamaya almaldr.327 Namazn kabul edilmesinin alameti, namazn sahibinin, fuhiyattan ve irkin ilerden uzaklatrlmasdr. ise geri evrilir.328 Eb Tlib-i Mekk namazda akla gelen eylere de dikkat eker. Kulun namazda aklna hayr bir ey gelirse hemen onu yapmaya komaldr. Bu Allaha en sevimli olan eylerdendir. nk bu ona en sevimli yerde namazda hatrlatlmtr. Namaz klan kimse gazaba vesile olan basit ve beenilmeyen ileri hatrlamsa ondan sratle saknmaldr. nk o kulu Allahn yaknlndan uzaklatran bir eydir. Onu kula hatrlatmas bir azarlama, yanlln itiraf ettirme gibi anlamlar tad gibi ayplama ve uyar da olabilir.
325 326

Gnahlardan uzaklaan kimsenin namaz, sidretl

mntehaya ular. Namaz kld halde nefsan ve ehevi arzulara uyan kimsenin namaz

Ktul-Kulb c.2, s.155 Ktul-Kulb, c.2 s.197 327 Ktul-Kulb, c.1,s.17 328 Ktul-Kulb, c.2,s.196

57

Bunu terk etmek Allaha yaklatran sebeplerdendir. Kulun aklna bo bir temenni, bir hev veya gemi veya gelecekle ilgili herhangi bir dnce doarsa bilmelidir ki bu dman olan eytandan ileri gelmektedir. Ona olan hasedinden dolay kendisini byle megul etmektedir. eytan bu yolla ona zarar veren eylerle onu megul ederek faydal eylerden perdelemek ister. Eer aklna geim ii, ne yapacam endiesi ve duasnda istedii eyleri nasl elde edecei gelirse bunun nefs tarafndan olduunu bilmelidir. Bu tr eyleri dnmesi, nefsinin kendisine dnya ile ilgili verdii vesveselerden kaynaklanmaktadr. Namaz klan kimsenin aklna mahzurlu ve dnya ile ilgili eyler gelirse bu helak ve uzaklama sebebidir. Bu tr dnceler insan azdran dmann onu epeevre sarmas sonucu nefs-i emmarenin bir sfat olarak meydana gelir. Bu durum ilhi huzurdan uzaklama ve perdelenme alametidir. Kul namazda bu tr dncelerle yz yze gelince hemen bunlar zihninden yok etmeye, nefsin vesvese ve fsltsn kesmeye almas gerekir. Kul bu tr dncelerin kalbinde ortaya kmasna izin vermemesi gerekir. Yoksa onlar kendisine sahip ve hkim olur. Onlara kalbiyle katlmamaldr. Yoksa bu dnceler onu zikir ve kalb uyanklndan uzaklatrp cehalet ve gaflete gtrr. Mahzurlu olan bir eyi dnmek de mahzurludur. Bunda manevi noksanlk mevcuttur. Namaz klan bir kimsenin kalbine ertelenmi bir iyilik dncesi doarsa onu kesin olarak yapmaya niyet etmelidir. nk bu ona hatrlanm ve kendisinden yaplmas istenmitir.329 Eb Tlib-i Mekkye gre, namaz klan bir mmin, nefsin gizli dncelerini bertaraf etmek, dmann verdii vesveseleri kesmek iin gayret gsterirse, Allah yolunda cihat etmi ve Allah dmanlaryla savam olur. Bylece kendisine iki sevap verilir. Birincisi Rabbine yaklamak iin kld namaz sevab, dieri de ilhi huzurdan kovulan eytana kar verdii sabr ve sava sevab. Manevi halleri gl mminler dmanlar olan eytana kar sert ve temkinli yaklarlar. Namazlarnda kendilerini mahededen alkoyacak herhangi bir sebep arz olduunda bunu ortadan kaldrmak iin alrlar. Bunun iin arifler dnyadan gnllerini ektikleri gibi bu eylerden de gnllerini ekerler. Manevi hali zayf olan mminler de namazda kendilerine arz olan olumsuz dnceleri kalblerinden gidermeye, kendilerini onlara kaptrmamaya almaldr. manlarndaki yakn nurunun zayflamamas ve hemen kalb uyanklnn salanmas iin, bu gereklidir.330
329 330

Ktul-Kulb, c.2,s.202 Ktul-Kulb, c.2,s.203 330 Ktul-Kulb, c.1,s.59

58

b.Oru
Eb Tlib-i Mekk ye gre oru, halk iin kalbn, yani midenin oru tutmasdr. Yakn ehlinden olan havass iin ise, oru, kalbin dnyevi arzu ve megalelerden bo dncelerden korunarak tutulan orutur. Ayrca kulan, gzn ve dilin haramlar ilemekten korunmas bu azalarn orucudur. Elin ve ayan orucu, onlar yasak klnan eyleri tutmaktan ve onlara gitmekten korumaktr. Bu ekilde oru tutan kimse, iinde bulunduu vaktini hayrla deerlendirmi olur. Kul iin gnn her saatinde ayr bir vakit vardr. Bu ekilde oru tutan kimse, gnnn btnn zikirle ihya etmi olur.331 Eb Tlib-i Mekk ye gre sekin salih kimselerin orucu u alt organ muhafaza etmekle gerekleir. Gz, kulak, dil, el ve aya haram ilerden korumak ve kalbi tamamen Allaha balamak. Bu alt organ ile oru tutan ve zaman gelince orucunu aan kimse, Allah katnda fazilet sahibi orululardan olur. Yemekten kendini alkoyup Allahu Tela'nn emirlerini ineyerek orucunu zayi eden kimsenin orucu ise btn azalarn mesh ederek abdest alp namaz klan kimseye benzer.332 Yani kul oru tutarken azalar ile yapaca ilerde pheli eylerden saknmal ve helal olan zevklere dalmamaldr. Kendini kt adet ve bo ilere gtrecek arzularn terk etmelidir. Orulu, Allah' oka zikretmeli, insanlar dnmeyi kalbinden silmelidir.333 nk kii orulu iken yalan syledii, gybet ettii ve gnah peinde kotuu her an orucunu paralam olur. Bir gnn orucunu tamamlamak iin gnlerce tuttuu oru birletirilir.334 Eb Tlib-i Mekkye gre, oru tutup sonra nefsin arzu ettii yiyeceklerle mideyi tka basa dolduranlarn orucu, bedenlerini daha da glendirmeden ve nefsini azdrmadan teye gemez. Bu durum dnyevi nimetlere kar meylini kamlar. badetlere kar tembel ve isteksiz hale getirir. nsann beeri ve hayvani ynleri g kazanr ve nefs kii zerinde umumi bir hkimiyet kurar. Oru tutan kii, gndzlerini oru tutmad gn gibi geirirse oru tuttuu halde ehl-i dnyann hali zerine olur. Hev peinde komaya devam ederse, d grn bakmndan ahiret amellerinden birine sarlm grlse de i dnyas itibariyle tamamen dnyaya ynelmi olur. Onun bu duruma dmesinin yegne sebebi, ilim ynndeki eksikliidir. Bu oru, dnya ehlinin orucudur. Oru ile birlikte yiyecekleri azaltmak, nlerde kifayet miktar azk ile yetinmek, kalbin selamette
332 333

Ktul-Kulb, c.2,s.220 Ktul-Kulb, c.2,s.221 334 Ktul-Kulb, c.2,s.222

59

kalmasn salad gibi kiinin ahiret kazancn da artrr. Az ve nleri azaltmak, ehvetleri terk etmek, pheli olanlardan uzak durmak nefsin azgnln dizginler. Bu ekildeki oru kiinin ahiret kazancn artrr.335

c.Zekt
Eb Tlib-i Mekky gre, kii zekt gnl holuu ile kalb huzuru ile Rabbi iin ihlsl bir ekilde srf onun rzasn isteyerek, gsteri ve riya yapmakszn, yapmack hal ve tavrlara girmeksizin vermelidir. Zekt veren kimse verdii fakirin kendisinden daha hayrl olduunu bilmelidir. nk fakir onun iin manevi bir temizlik, ykselme, ycelme ve manevi derece elde etme sebebi yaplmtr.336 Zekt veren kimse verdii mal gznde kk grmelidir. Onu gzde bytmek kendini beenmekten ileri gelir. Kendini beenmek ise amelleri boa kartr.337 Kii yapt iyiliin karl olarak fakirin kendisini vmesini isterse, bu vg onun amelinden elde edecei paydr. Bylece yapt hayrn sevab yok olur. Hatta Allah iin yapt amelde fakirin kendisini vmesini istediinden dolay gnah bile kazanr.338

d.Hac
Eb Tlib-i Mekk ye gre hac ssl ps elbiseler giymek yerine biraz perian grnml, yk hafif, eyas az olmay tercih etmelidir. Yannda ancak zaruri ihtiyalar tamaldr. Hi bir eyde arya gitmemelidir. Bununla birlikte eli sk olmamal, kendisini ve yol arkadan skmamal, her eyde yeterli miktar korumaldr.339 Hac dikkat ekici giysilerden ve insanlarn bakn ekecek eyalardan saknmal, dnya ehline benzemeye almamaldr. Aksi takdirde kibir ehli kimselerden yazlr. Nimet ve refah dzeyini ykseltmek iin kendini zorlamamaldr. nk Allah yolunda sknt, ile susuzluk ve zorluk arttka yaplan amelin fazilet ve sevab artar.340 Eb Tlib-i Mekk ye gre yryerek umre yapmak daha faziletlidir. Ayn ekilde yryerek haccetmek daha faziletlidir. Ancak bu fazilet, yrmeye gc yeten, nefsi bundan ciddi olarak rahatsz olmayan ve yksek himmet ve kuvvetli kalb sahibi kimse iin
335 336

Ktul-Kulb, c.2,s.321 Ktul-Kulb, c.2,s.208 336 Ktul-Kulb, c.2,s.215 337 Ktul-Kulb, c.2,s.212 338 Ktul-Kulb, c.2,s.225 339 Ktul-Kulb, c.2,s.226

60

geerlidir.341 Eb Tlib-i Mekk ye gre haccn kabul edilmi olmasnn alametleri unlardr: Kulun daha nceden yapt kt ileri terk etmesi, kt arkadalarn brakp salih arkadalar edinmesi, bo ve gaflet meclislerini yerine zikir ve t meclislerini tercih etmesi. Kiinin malnda veya cannda bir musibete dmesi haccnn kabulnn iaretlerindendir. nk hac yolunda baa gelen musibetler, Allah yolunda mal harcamak gibidir. Bu yle bir harcamadr ki bir dirheme yedi yz sevap verilir.342

7.Ariflerle Beraber Olmak

Eb Tlib-i Mekk ye gre, ashb- yeminin ilimlerinin gzellii, amellerinin safl, ancak mukarrebnun kendilerine nazar ve ahitlik etmesiyle olmaktadr. nk mukarrebn kullar, hem Allahn huzurunda bulunmakta hem de iyilere yakin olmaktadr. Bylece onlar kemlat salamaktadr. Bu dnyada da byledir. Ashb- yemin mukarrebna yaknlklar sebebiyle kendilerinde manevi ilerleme gerekleir.343

8.Zaman Deerlendirmek
Eb Tlib-i Mekk ye gre vakitleri doldurmak ve gemii telafi etmek iin yaplacak i, gndzleri orulu geirmek, gece ibadetine devam etmek, belirli bir saatte zikretmek ve kalbin gayret ve himmetini toplamak gibi amellerdir. Bunlarn yannda gzn ve kulan haramdan koruma, eline sahip olma, ayaklarn haramdan alkoyma, kt ve adi szler konumama, pheli lokmay terk etme, yiyecei azaltma, doruyu emir, kt fiillerden nehiy, gzel niyet sahibi olma, bozduu tvbeyi yenileme, kalbi gzel ilerde kullanma, kt dnceyi kalpten karma, doruda salam iradeli olma ve azmi kuvvetlendirecek iyilik ve takvaya takviye ve onu Rabbi iin halis klacak amellerle deerlendirir. ine girdii vakitten yapaca amellerle istifade etmeye bakar. Halini muhafaza ve nefsini kontrol eder. Rabbine nazar eder ve hep Onun huzurunda bulunmaya alr. Her nefesinde ya Rabbini zikir, ya nimetlerine kr, ya musibete sabr ya da iddetli bir skntya rza hali iindedir. Hep Onun tarafna ynelir, hep Ona yalvarr ve hep Onu zikreder. Durmadan iman artar, yakni yenilenir, kendisine sonsuz gzellikte bir hayat verilir. Kalbinden perde kaldrlr. Artk marifet onun makam olur. Gnler kendisine ksa gelir. Vakti tek olan Zata verilmi, tek vakit gibidir. Kalbi tamamen Allaha balanm
341 342

Ktul-Kulb, c.2,s.227 Ktul-Kulb, c.2,s.231 343 Ktul-Kulb c.2,s.112

61

olur. Himmet ve gayreti bir olan Hakka ynelmi olur. te bu sekin velilerin, ebdallarn halidir. Onlar ok stn kiiler olup yakn ehli arasnda bile byleleri azdr. Onlar ok ileri seviyededirler. Kim bu anlatlanlara yakinen inanarak amel ederse salihlerden olur. Kim bu haller bizatihi mahede ederse kendisine birok eyleri grme nimeti ve manevi ihsanlar ltfedilir. O kimse uhd ehlinden, aynel yakin grenlerden olur. 344

9.Nefs Muhasebesi Yapmak

Eb Tlib-i Mekk ye gre mridin ebdaldan olabilmesi iin, rububiyet sfatlarn brakp, ubudiyet sfatlarna sarlmas, eytani huylar terk edip, mminlere ait sfatlara brnmesi, hayvanlara ait sfatlardan syrlp, ruhanilerin sfatlarn kazanmas, yani zikir ve ilim ehli olmas gerekir. Buna gtren yol ise nefse malik olmaktr. Mrid nefsine malik olduunda, nefsi ona boyun eer. Nefse malik olmann ilk yolu, her zaman onu hesaba ekmek, kontrol etmek ve onun gizli arzularn durup deerlendirmektir.345 nk nefs muhasebesini terk etmek, amel sahibine zarar verir.346

10. Kalbi Olumsuz Duygulardan Temizlemek

Eb Tlib-i Mekk ye gre hev ve hevesin tad kalbden kmadan salih amelin tad kalbe girmez.347 Bu yzden kula Allah tarafndan kendisine verilen nimetlerin ilki nefsan arzu ve isteklerden temizlenmektir. te bu kalb temizliinden sonra muhabbet gelir.348 Eb Tlib-i Mekk ye gre eer Kuran okuyan kimse, gaflet ve yanlma iinde bulunur, bir takm afetlere mptela olur ve hevsna uyma gayreti iinde olursa o kimse manen hastalkl demektir.349 Kendisinde u hasletler bulunan kimse, Kurann mahede ile anlalan ve melekt leminden zuhur eden ince manalarn anlama imkn bulmaz. O hasletler unlardr: Az da olsa bidat ilemek. Gnahlarda srar etmek. Kalbinde kibir bulunmak. Kalbini kt ve haram arzularn sarmas. Ar dnya muhabbeti. mann hakikatine ermeyip, taklitte kalmak. Yaknin zayf olmas. Okuduunun manasn anlamamak. Kurann sadece harfleriyle ve zhir okunularyla yetinmek. Srf zhir ilmi olan mfessirn szlerine bakp inceliklerinden sarf nazar etmek. Kalbini bir tarafa brakp sadece aklyla yetinmek. Arapadaki sz sanatnn inceliklerine ve hitabn gizli manalarna
344 345

Ktul-Kulb c.1 s.229 Ktul-Kulb, c.1,s.184 346 Ktul-Kulb, c.1,s.385 347 Ktul-Kulb, c.1,s.499 348 Ktul-Kulb, c.2,s.250 349 Ktul-Kulb, c.1,s.133

62

bakan ynlerine hkim olmamak. te bu zellikleri tayan insanlar, Kuran gerek haliyle anlamaktan mahrumdurlar. Onlarn anlay kendi bildikleriyle snrldr. Onlar anlayta akl seviyelerinin tesine geemezler. Bu alanda en fazla zhir ilimleri kadar ilerleyebilirler. Tabiat ve ftratlarna gre bir anlaya sahip olurlar.350

11.Niyet
Niyet, lgatte dnlen yn demektir.351 Niyette kiinin kalbdeki tercihi sz konusudur. Niyet her eyin z ve badr.352 Nitekim Hadisde yle buyrulmutur. Ameller niyetlere gredir. Her kii iin niyet ettiinin karl vardr. Kimin hicreti Allah ve Rasul iinse o Allah ve rasul iin hicret etmitir. Kimin niyeti de dnyalk elde etmek veya bir kadnla nikhlanmak iin hicret etmise hicreti bunlaradr.353 Niyet, amellerin dayand temeldir. Niyetin bulunduu yer kalbdir. Niyet, kalbin dizgini, amelin ruhudur.354 Eb Tlib-i Mekk ye gre niyet, niyetin shhatli ve geerli, maksadn da gzel olmasdr. Niyet, kalbin amelleri arasndadr ve amellere mukaddime niteliindedir.355 nk kalbi Allahtan uzaklatran tek ey, iinde salam ve kesin niyet bulunmakszn kulun vcuduyla amel yapmasdr.356 Niyet kendisi ile Allahn rzasnn istendii eydir. Salkl ve salih niyet, her amelin badr. Ayn zamanda ilhi ihsann da evveli ve ahirette amele verilecek mkfatn temelini oluturmaktadr. Kulun amellerden eline geecek olan sevap, Allahn kendisine ihsan ettii niyet kadardr. Bazen bir amelde birden fazla niyet olabilir. Bir tek amelde amel edenin ilminin derecesine gre birok niyet bulunabilir. Bu durumda o kiinin her bir niyeti iin bir iyilik yazlr.357 Eb Tlib-i Mekk ye gre niyet iki esastan meydana gelir. Bunlar ameli ilemeye ynelirken kalbi uyank tutmak ve o ameli ihlsla, Allah rzas iin yapmaktr. hlsn hakikati gsteri ve nefsin kt (hev) arzularna uymaktan uzak durmakla olur.358 Niyetler

350 351

Ktul-Kulb, c.1,s.98 Firzbd, a.g.e., s. 1341 352 brahim Paac, Niyet, Din Kavramlar Szl, s.530 353 Buhari man: 41,Mslim mare:155 354 Ethem Cebeciolu, a.g.e.,s.486 355 Ktul-Kulb, c.2,s.40 356 Ktul-Kulb, c.2,s.74 357 Ktul-Kulb, c.2,s.309 358 Ktul-Kulb, c.2,s.309

63

gizlidir ve gizli amellerin sevab kat kat verilir. Niyet gaybdir ve gayb Allahtan baka kimse bilmez. Ayn zaman da Allahu Tela kula niyeti bahettii zaman ihls da baheder ve o kiiyi niyetine gelebilecek afetlerden korur. Bu onun iin bir ltuftur. Niyet her amelin badr. Niyetsiz hibir amel geerli olmaz. Tek bana niyet baka hibir eye ihtiya duymadan geerli bir amel olur.359 Eb Tlib-i Mekk ye gre kii iin gerekli olan, her eyde niyet sahibi olmaktr. Hatta yerken, ierken, giyinirken bile salam bir niyet tamaldr. nk btn bunlar kulun hesaba ekilecei amelleri oluturmaktadr. Eer bunlar Allahn rzasn gzeterek yaparsa yarn bunlar iyilik kefesinde yer alr. ayet bunlar nefsinin kt arzularna uyarak ya da Mevlnn rzasna aykr olarak yaparsa bunlar da mizann ktlkler kefesinde yer alr. nk her kul iin niyetinin karl vardr. Kulun amel ilerken niyetsiz olmas, gaflet ya da hata yznden olursa bu amelinden dolay sorumlu tutulmaz. Ancak bu amelden dolay hibir sevap elde edemez.360 nk kulun istikametten sapt ilk nokta da niyette zaaf gstermesidir. Niyette zayflama olunca nefs kuvvetlenir ve nefsin arzular kendisine yer bulur. Buna karlk, niyet glenir ve kulun azmi tam kuvvetli olursa nefsin arzular zayflama gsterir. Bylece kul, gnahlarn teker teker terk etmeye balar ve bunu Allah rzas iin yapar. Kulun niyeti dzgn olursa kul istikamet zere devam eder, amelleri ihlsla yapar. Kalb bozuk niyetten ve nefsin arzularndan arnrsa, riyadan arnm, nefsin arzu ve isteklerinden temizlenmi olur. Kalb dnya mal ve arzusuyla bozulursa, azalar da vlme arzusu ve gsteri ile bu bozulmadan nasibini alr.361 Eb Tlib-i Mekk ye gre her kul Allahu Telann katndaki makamna uygun bir niyetle amel eder. Muhabbet makamnda bulunan kimse, Allahu Telaya olan sevgi ve taziminden dolay, korku makamnda bulunan kimse de Ondan korkusundan, mit makamnda bulunan kimse de Ondan mit ettii iin amel yapar. Yahut kul, srf Allahu Tela emrettii iin ve farzlar eda etmek niyeti ile amelleri yerine getirir. Mubah olan amellerde ise kalbinin salahn salamak, nefsini sknete erdirmek iin ameli terk etmemeli yahut onlar beensin diye ameli ilememelidir. Zira insanlarn rzasn kazanmak iin amel etmek onlar Allaha ortak etmek, onlara irin grnmek iin ameli terk etmek riyadr. Salih ameli, kendini beenme ve gsteri gibi bir afet sebebiyle terk etmek de
359 360

Ktul-Kulb, c.2,s.310 Ktul-Kulb, c.2,s.308 361 Ktul-Kulb, c.2,s.54

64

cahilliktir. Ameli bu tr bir hastalk geldii zaman terk etmek ise zafiyet ve gevekliktir. Niyetlerin en faziletlisi, ameli, yce Allahn rububiyet hakkn yceltme ve nefsi kulluun gereini yerine getirmeye balamak zere srf Allah rzas iin yapmaktr. Bu makamda kul Allahu Telann zatna dair bir mahedesi yoksa mit makamnn gerei olarak ahiretle ilgili arzu ettii ve evk duyduu eylerle yetinmelidir. Kul ilmini renmeden bir amel yapmaya teebbs etmemelidir.362 Eb Tlib-i Mekk ye gre ameline Allahu Telann rzas iin balayan ve yine Onun rzas iin amelini bitiren kiiye, arada musallat olan fitneler, insan bu fitneleri kovduu ve onlar iinde yerlemedii srece kendisine bir zarar vermez. Ancak ibadeti bitirdikten sonra arz olan fitneler ibadete zarar verir. Mesela gizli bir ibadeti aklamak gibi. Bu aklama ile yaplan ibadet gizli yaplan ibadetler defterinden karlarak aktan yaplan ibadetler defterine yazlr. Yine iledii amelleri insanlara aklar, onunla vnr ve kibirlenirse iledii ameli boa karm olur. nk ameli ile vnmek ve kibirlenmek ameli bozar. Mminin niyeti srekli ve kesintisizdir. Oysa iledii ameller kesintilidir. Tevhid ehli cennette, irk sahipleri de cehennemde niyetleri sebebiyle ebediyen kalrlar.363 Kul Allah rzas iin bir amele balar, amelin ortasnda onu bozacak bir durum ve dnce meydana gelir de ameli bu ekilde bitirirse ameli geersiz olur. Amele kendini beenme ve gsteri gibi bir dnce ile balar fakat onu iyi niyetle bitirirse ameli bozukluktan kurtulur, sonundaki iyi niyet bandaki bozuk niyeti temizler. Sonra bu ibadeti aa vurmamal ve insanlara onunla gsteri yapmamaldr. Kul iledii ameller ile Allahu Telann vad ettii ahiret sevabn, cennette nefsin arzu ettii eyleri, arzular, lezzetleri, cennet nimetlerini isterse bu durum onun ihlsn zedelemez. nk Allahu Tela bunlar vm, mminleri bunlar kazanmaya tevik etmitir.364 nsan bir ameli ilemeye yneldii zaman, onu ilemeden nce durup zerinde dnmeli, yapaca amelle ilgili ka niyet tadna bakmaldr. Zira bir tek amel iin birden fazla hayr niyet bulunabilir. Bu durumda her niyeti iin ayr bir sevap kazanr. Bunlar ilenen ameldeki faziletli ynler ve iyilikleri kat kat artrma yollardr. Bu ebdal

362 363

Ktul-Kulb, c.2,s.62 Ktul-Kulb, c.2,s.311 364 Ktul-Kulb, c.2,s.72

65

zmresinin yoludur. Onlarn amelleri bu ekilde temiz olur. Makamlar ykselir. Onlar bunu amelleriyle deil amellerinde ok sayda gzel niyet bulundurmakla elde ederler.365 Eb Tlib-i Mekk ye gre amellerin en faziletlisi Allahu Telann rzas iin balanlan ve yine Onun rzasna uygun olarak bitirilen, daha sonra da onu bozacak herhangi bir eyle bozulmayan ameldir. Bundan daha stn olan ise, kulun bir amele Allahu Tela ile balamas, amel esnasnda da Allahu Tela ile sebat etmesi ve Allahu Tela ile birlikte o ameli bitirmesidir. Bu muvahhidler arasnda yakn sahipleri ve ariflerin sahip olduu makamdr.366

12.Riyazet ( Alk, Uykusuzluk, Skt Halvet ve Sefer)

Szlkte terbiye etmek, slah etmek, boyun edirmek ve idman367 anlamlarna gelen riyazet; tasavvufta nefsi eitmek zere onu a, susuz ve sevdii yerlerden mahrum brakmak368 demektir. Kani ye gre riyazet, nefsi Allahtan bakasna ynelmekten alkoyup Hakka ynelmeye sevk etmektir.369

a.Alk
Eb Tlib-i Mekk ye gre yemein dindeki yeri binann temeli hkmndedir. Bir binann temeli salam ve kuvvetli olunca zerine kurulacak bina da salam olur. Temel zayf ve bozuk olunca bina eilir ve yklr.370 Ancak yine de bir yemek, helal ve temiz de olsa eer nefsin arzusu haline gelmise bu durumda o yemei terk etmek gerekir. Bu terk edi, kalbi slah etmek ve nefsi sakinletirmek maksadyla yaplr. Byle yaparsa nefsi kendisine hkim olmadan o nefsine hkim olur. Bylece alkanlk ve bamllklarn terk ederek beer, tabiatn ve hevsn malup eder.371 Adetlere uymak, deiik lezzetlerden tadarak ve doyuncaya kadar yemek mekruhtur.372 Eb Tlib-i Mekk, aln kalb zerindeki olumlu etkisinden yle bahseder: Alk kalpte deveran eden kann bir ksmn noksanlatrr ve kalbi aydnlatr. Alk kalbin nurlanmas demektir. Ayrca alk, kalbin yan eritir. Bu erime ile onda bir incelme ve hassasiyet vuku bulur. Kalbin incelmesi btn hayrlarn anahtardr. nk kalbin katl
365 366

Ktul-Kulb, c.2,s.73 Ktul-Kulb, c.2,s.75 367 Canbulat, Riyazet, Din Kavramlar Szl,s.560 368 Cebeciolu, a.g.e.,s.,521 369 Kani, ,a.g.e s.277 370 Ktul-Kulb c.2,s.69 371 Ktul-Kulb c.2,s.336 372 Ktul-Kulb c.2,s.321

66

btn erlerin balangcdr. Kalbin kan noksanlanca dmann oraya giri yollar daralmaktadr. nk kalbin kan oraya giri yeridir. Bu sz u hadis-i erif destekler mahiyettedir.373 eytan demolunun damarlarnda dolar. yleyse siz alk ve susuzlukla onun dolama alanlarn daraltnz.374 Alkta kan noksanlar. Bylece dmann giri yollar daralr ve nefsin meskeni zayflar. Alkta nefsin zilleti, boyun emesi, zayf dmesi ve acizlii sz konusudur. Bunlarda kalbin manen dirilmesi vardr. En azndan kalb, sknet hali kazanr. Alk, zhdn anahtar ve ahirette kurtuluun kapsdr. Alkta nefsin zilleti, boyun emesi, zayf dmesi ve acizlii mevcuttur. Bunlarda kalbin manen dirilmesi ve salah vardr. Gerekten alk, kalbi aydnlatr ve parlatr. Kalbin aydnl ile gayb mahede edilir, parlamas ile yakn hali ve safs gerekleir. Bu aydnlk ve parlaklk, ancak temiz ve ince bir kalbe girer. O zaman kalp ancak sanki cilal bir ayna iinde parlayan bir yldz gibi olur. Gayb lemini mahede eder. Baki olan grd iin faniden gnln ve gzn eker. Nefsin ve hevnn lezzetlerine kar istei azalr. nk onlardaki vebali ve cezay grp bilmitir. Ahireti ve yksek dereceleri mahede ettii iin hayr ilere ynelir. Bu durumda ona ahiret hali hkim olur. Dnyann cazibesi kaybolur. Gaib olan hazr hale gelir. Dnyevi istekler ise gznde ve gnlnde kaybolur. O zaman ahireti ister ve ona ynelir. Ahiretini kazanmaya alr ve btn rabetini o tarafa evirir. te ancak bu durumda dnyann sakl olan yzn grnr, srlar kefolur, bylece gz ve gnlnden aldanma perdesi kalkar. te bu durumda kul gerek bir mmin olur. Mminin kalbi byledir Aslnda kalbin arnmas dnyadan ekilmesi ve hevdan syrlmasyla olur.375 Eb Tlib-i Mekk ye gre ahirete ynelik bir niyeti olmadan yenilen her yemek, alkanlk, ehvet ve arzularn tatmini iindir. Yine ahirete dnk bir niyet tamadan a kalan kii de alkanlk, arzularn tatmin ve halka gzel grnmek iin a kalmtr.376 Eb Tlib-i Mekk ye gre melekt leminin perdesinin kendisine almasn isteyen kimse nleri peyderpey ertelemek suretiyle bir yl drt ay iinde krk gnlk ala almaldr. Bu usul uygulanmak suretiyle insan nefsi riyazete alr. Bu yol mukarrebnun ve sdklardan baz ebdallarn uygulad yoldur. Buna ancak Allahu

373 374

Ktul-Kulb c.1,s.220 Buhari Ahkam: 21, Ebu Davud Savm:78 375 Ktul-Kulb c.1,s.201 376 Ktul-Kulb, c.2,s.346

67

Tela'nn diledii, o yola sevk edilen, nefsini megul edecek, alkanlk ve adetlerini unutturacak derecede bir mahedeye ahit olan kullar g yetirebilir.377

b.Uykusuzluk
Eb Tlib-i Mekk ye gre yce sevgili iin gece uykusuz kalan kimse gndz Ona muhalefet edemez. nk Rabbi ona kendisi iin uykusuz kalmay nasip etmitir. Gece ibadetinde uzunca uykusuz kaldktan sonra, uykusunun galebe almasndan dolay uyuyan limlerin uykusu, kendileri iin bir keif, manevi bir mahede, Cenb- Hakka yaknlk ve ilhi feyiz kayna olur.378

c.Skt
Eb Tlib-i Mekk ye gre, skt akl gelitirir, sahibine very retir, takvay elde ettirir. Allah skt sayesinde kuluna doru gr ve ilim nasip eder. Ona her skntdan kurtulu yolu ihsan eser. Kendisini doru sz ve gzel amelde muvaffak klar.379 Konumada, halka kar laf ssleme, doru eylerin manasn arptma, hev ehline yaclk yapma, insanlarla ekime, mnakaaya girme gibi hastalklar vardr. Bir kulda bunlar birleince kalbi dank olur. Kalp dalnca azim ve gayret blnr. Gayret dalnca da mukarrebn makamndan d meydana gelir.380

d.Halvet
Szlk anlam tenha bir yerde yalnz kalmak,381 bir yerin bo olmas ve biriyle ba baa kalmak382 anlamna gelen halvet, tasavvuf stlahnda zihinsel konsantrasyonu ve baz zel zikirlerle riyazetleri gerekletirmek zere eyhin mridini d dnyadan soyutlanm bir yere belirli bir sre iin koymas demektir.383 Eb Tlib-i Mekk ye gre ise halvet; kalpten halkn atlmas, btn dncenin yce Yaratcnn emrettii ilerde toplanmas ve sebat zere azmin kuvvetlendirilmesidir. nk insanlara karmakla azim gever, gayret dalr, niyet zayflar. Halvete giren kimse, insanlar grmekten kurtulduu iin nefsin dnyevi konulardaki fikir ve meguliyeti azalr. nk gz kalbin kapsdr. Kalbini bozacak eyler oradan girer. Ardndan kalpte ehvetler ve arzular canlanr. Halvet, kalbi ahiret dncelerine sevk eder. nsana halk hatrlamay unutturur ve onu Rabbinin zikrine
377 378

Ktul-Kulb, c.2,s.322 Ktul-Kulb, c.1,s.202 379 Ktul-Kulb, c.1,s.202 380 Ktul-Kulb, c.1,s.207 381 Firzbd, a.g.e.,s.1275 382 Canbulat, Halvet, Din Kavramlar Szl, s.227 383 Cebeciolu, a.g.e.,s.249

68

balar. Bir Hak yolcusu cemiyet iinde bulamad lezzeti halvette buluncaya kadar gerek mrid olamaz. Nitekim yalnzl sevmek, sahibinin manevi yola olan istidadn gsterir.384 Eb Tlib-i Mekk ye gre halvetin bir yarar da gevek insanlara birlikte olmaktan kurtulmaktr. nk gevek insanlarla hemhal olmak, insan da ibadetlere kar bkknlk meydana getirir. Cahil insanlarn szn dinlemek ve btnyle dnyaya ynelmi kalbi l kimselere nazar etmek, salih amellerin tadn noksanlatrr, ilmin nurunu sndrr ve ilhi kelam anlamada evkini kaybettirir. nsanlara karmak, tembel ve gafil insanlarla oturmakla dlebilecek en byk tehlike, kalpteki yaknin zayflamasdr. nk kulun mptela olduu en zararl ey, yakn inancnn zayflamasdr.385 Yce Allahn niyetlerde ihls sahibi olma ve ihls hakkyla tanma nimetine erdirdii bahtiyar kiiler, elde ettikleri bu bilgiler sayesinde Allahu Telaya yaptklar ibadetin ihls iinde olabilmesi iin insanlardan uzak durmaya gayret ederler. nk onlar btn ilerine basiret gzyle bakarlar. Allahu Tela ile kendisi arasnda geenler dnda hibir eyin kendilerine fayda vermeyeceini ve Ona yaplan ibadetlere hibir eyin ortak edilmemesi gerektiini bilirler. te ebdal denilen salihler grubunu dnyaya balanm olanlar terk ederek maaralara snmaya iten sebep, amellerinde ihls elde etmek ve amel yaparken insanlarn bakma tehlikesinden kurtulma arzusudur.386

e.Sefer
Eb Tlib-i Mekk ye gre yolculuk yeryznde Allahu Tela'nn ayetlerinin delillerinin, hikmet ve kudretinin ortaya kmasn temin etmektir.387 Yolculua kan kimsenin niyeti orannda manevi kazanc olur. nk Allahu Tela yolculua kanlar iin belirli melekler tayin etmitir. Bu melekler, yolculua kanlarn niyetlerine bakarlar. Niyetleri ne ise herkese onu verirler. Kimin yolculuktaki niyeti dnyalk elde etmek ise kendisine istedii verilir. Ahiretten bu miktar azalr. Bu kiinin dncesi darmadan olur. Meguliyeti oalr. Bir kimse yolculua kt zaman ahiret emeline niyet ederse kendisine niyeti orannda kendisine basiret ve ince anlay ltfedilir. Dnce ve ibret kaps alr. Himmeti ve niyeti toplanr. Kanaati ile dnya ona deil o dnyaya hkim olur. Byle olan kimsenin meguliyeti zhddr. Melekler ona dua eder ve onun iin istifarda
384 385

Ktul-Kulb, c.1,s.204 Ktul-Kulb, c.1,s.208 386 Ktul-Kulb, c.2,s.66 387 Ktul-Kulb ,c.2,s.396

69

bulunurlar. Yolculua kan kiinin niyeti, kalbini slah etmek, nefsini eitmek, gerek halini ortaya karmak ve sahip olduu sfatlar denemek olmaldr. nk nefs, yolculuk dnda itaat ile ballk gsterir. Ancak yolculuun skntlar ve arlklar zerine kmeye balaynca gerek durumu ortaya kar. Bu durum nefsinin alt llerin dna kmasna sebep olacak, bu da nefsin zerindeki rtlerin alarak gerek halinin ortaya kmasna ve gizli kalm isteklerinin bilinmesine yardmc olacaktr.Bu yzden kii yolculua kt zaman sahip olmad bir takm faziletler elde eder. Bylece nefsinin gizli kalm ynlerini kefeder.388 Eb Tlib-i Mekk ye gre salih kiilerle grmek maksadyla seyahat etmek faziletli bir itir. Bir kii dininin selametini salayabilmek ve bulunduu yerdeki dnyalklara saplanp kalmaktan kurtulmak maksadyla ehirden uzaklarsa bu kendisi iin gzel bir davran olur. Bunun yannda kiilerden uzaklamak, zilleti tatmak, hret afetinden kurtulmak iin ehirlerden uzaklaabilir. nsanlardan uzak durmakla kendi haline bir istikamet kazanabilir. nsanlardan uzaklap bir istikamet kazanmak da bir tr riyazettir. Gl bir imana sahip oluncaya kadar bu hal zere devam eder. Kalbi huzura kavuup itminan olduktan sonra belli bir yere yerlemesi ve yolculuk yapmas arasnda bir fark olmaz. klan yolculuklarn en hayrls, Allahu Tela'nn rzas iin klan cihad, hac snrlarnda nbet, h.z Rasulullahn kabrini ziyaret maksadyla klan yolculuklardr. Fazilet ynnden de bundan sonra gelen Allah Tela'nn rzas iin dostlar iin klan yolculuklardr. Yine Allahu Tela'nn rzas iin kardelerini ziyaret iin klan yolculuklarda bu trdendir.389 Eb Tlib-i Mekk ye gre yolculua kan kii kalbini danklktan korumaldr. nk yolculuk avam halknn himmetinin ve dncesinin dalmasna sebep olurken ariflerin himmetinin toplanmasn salar. Yolculuk zayflarn kalbini megul ederken, gllerin kalblerini ferahlatr. Yolculuk imtihandr. Kiinin gerek halini ortaya karr.390 Dier taraftan mukim iken kalbi salah ve hali istikamet zere bulunmayan kiinin yolculuk durumunda kalbi salah ve hali istikamet zere olmaz391 Kalb ehli kimselerin memleketlerinde ve yolculuklarnda kalblerinin skneti ile nefslerinin skneti arasndaki fark ayrt etmeleri gerekir. Basiret sahibi olmayan kimseler
388 389

Ktul-Kulb, c.2,s.396 Ktul-Kulb, c.2,s.397 390 Ktul-Kulb, c.2,s.400 391 Ktul-Kulb, c.2,s.401

70

ise bu iki hali kartrabilirler. Bunu anlamann yolu udur. Eer kalb memleketinde ve yolculuk esnasnda sknet buluyor ve bu sknette kiinin dini ynden istikameti, ahiretin imar ve Rabbine kar muhabbeti grlyorsa bu durum gerekten kalbinin sknet bulduunu gsterir. nk kalb iman ahlak ve ilmin gsterdii ile sknet bulur. Eer nefs yolculuk ve memleketinde abucak elde edilen hazlardan, dnyann imar ve arzularna uyulmas gibi sebeplerden buluyorsa bu nefsin skneti demektir. nk nefs arzularnn tatmin edilmesi ile sknet bulur.392 Yolculua kmak isteyen kii hakknda sylenecek son sz udur: Bir kimse yolculua kmak istiyorsa; megul olaca bir hali, zerinde younlaaca bir himmeti, bunun iin ayraca vakti, glgelenecei barna, sknet bulaca meskeni, i lemi ynnden kazanaca az ve limden renecei ilmi olmaldr. Eer bunlar sz konusu deilse bulunduu yerde kalp sefere kmamas kendisi iin daha hayrldr. Kalbinin salah ve nefsinin rahat etmesi iin daha uygundur. Bu durumda yolculua kacak olursa i dnyas dalr, gayret ve himmeti paralanr. Kimi zaman geinecek rzkn bulur, kimi zaman kaybettii alkanln zlemi ile zlr. Kimi zaman yolculuktan kalbi zayf der.393

13-Nafile badetler( Evrad)

Vird, szlkte subana verilen addr.394 Tasavvuf stlahnda ise gnlk periyotla belirli dua ve zikirlerin hepsine birden verilen isimdir.395 Eb Tlib-i Mekk ye gre mrid gnlk olarak belirlenmi zikirlere ve amellere devam ederek, manevi durumundaki ilerlemeyi veya gerilemeyi bilir. Azminin kuvvetini veya gevekliini anlar. Evradda birok faziletler vardr. Evradna devam eden bir mrid, hastalk, yolculuk gibi sebeplerle onlar yapamazsa, melek kendisine onlar yapm gibi sevap yazar.396 nk vazifeleri yapmak ibadet ehlinin halidir. Onlar amel ve zikir sayesinde dostlar arasna girer ve yce Zat mahede etmeye ykselirler. te o zaman virdleri bir vird olur ve Hakk mahedenin hakkn verirler.397

392 393

Ktul-Kulb, c.2,s.401 Ktul-Kulb, c.2,s.401 394 Firzbd, a.g.e. ,s.325 395 Cebeciolu, a.g.e. ,s.702 396 Ktul-Kulb, c.1,s.176 397 Ktul-Kulb c.1,s.177

71

a.Zikir
Szlkte hatrda tutmak, yd etmek, anmak, elde edilen bilgiyi hfz etmek anlamna gelen zikir, stlahta Allah anmak ve hatrlamak, Ondan gaflet halinde bulunmamak anlamna gelir.
398

Zikir riyazetin en nemli esasdr ve kulun Rabbine

yaklamasn salayan en nemli ibadettir.399 Nitekim Kuran- Kerimde zikir hakknda yle buyrulmuur: Allahn zikri en byk eydir.400 Eb Tlib-i Mekk ye gre zikir, Allah mahede etmektir. Namazda Allahu mahede etmek, namazdan daha byk bir ibadettir. Zikir iitmeye yakn bir eydir. itmek ise insan szn iittii kimseye gtrr.401 Zikir bir ibadettir. Zikir zikredeni tefekkre gtrr. Tefekkr de havfa gtrr.402 Zikir, kalblerin cilasdr. Kalb onun sayesinde hayr grp ayrt eder. Zikrin kaps ise takvadr. Kul takva sayesinde zikirde muvaffak olur. Takva da ahiret saadetinin kapsdr.403 Herhangi bir ite Allahu Tela tek olarak zikredildii zaman, mminlerin gnl alr. Kalbi rahat bulur. Onlar Allahu Tela'nn zikri ve tevhidi ile sevinirler. Bir ite Allahn dndaki vastalar zikredildii zaman bundan holanmaz ve byle bir iten kalbleri daralr. Bu hal kalbteki tevhid anlayn gsteren doru bir alamettir.404

b.Gece Namaz (Teheccd)

Kelime anlam hem uyumak hem de uyanmak anlamnda kullanlan teheccd kelimesi stlahta, gece yats namazndan sonra uyumadan veya bir sre uyuduktan sonra klnan gece namaznn addr. Kuran- Kerimin eitli yerlerinde teheccd namaz klanlardan vgyle bahsedilmitir. 405 Hz. Peygamber (s.a.v) de teheccd hakknda yle buyurmutur. Kim gece uyanr, hanmn da uyandrr ve iki rekt namaz klarsa Allah ok zikreden erkek ve kadnlardan yazlr. 406

398 399

Canbulat, Zikir, Din Kavramlar Szl, s.715 Kani, a.g.e. s.248 400 Ankebut 29/45 401 Ktul-Kulb, c.2,s.77 402 Ktul-Kulb, c.1,s.133 403 Ktul-Kulb, c.1,s.240 404 Ktul-Kulb, c.2,s.215 405 brahim Paac, Teheccd,Din Kavramlar Szl, s.645 406 Ebu Davud Salat: 307

72

Eb Tlib-i Mekk ye gre ilahi muhabbetin gereklerinden birisi de geceleri uzunca teheccd namaz klmaktr.407 Gece ibadetine kalkmak iin kula destek verecek yardmc sebeplerden bazlar unlardr: Kalbi saran bir dnce, kalbin kendisiyle skn bulduu bir hzn veya kalbin kendisiyle diri olduu manevi bir uyanklk, melekt lemiyle ilgili tefekkr, az yiyip az ierek mideyi bo brakmak, gndz kaylle uykusuna yatmaktr. Bu arada dnya ileriyle ilgili almalarda vcudunu fazla yormamaldr. Bunlar gece ibadetine alncaya kadar mridin gerekletirmek durumunda olduu riyazet ve tedbirlerdir. Kul bunlar yapnca artk kalbindeki havf ve rec sayesinde uykusundan hemen uyanr ve ibadetini yapar.408

c.Kuran Okumak
Eb Tlib-i Mekk ye gre, Kuran mridin ameli, zikri, duas, asl meselesi ve megalesi olmaldr. Mrid, onunla Allahtan ister, onunla sevap elde eder. Elde ettii makam ondan kaynaklanr. Btn erefi ondadr. Btn bunlar Kuranda toplanmtr. Onun kelamyla arifler, Onun marifetini elde etmi, Onun hitabyla yakn sahipleri, sfatlarn mahede etmilerdir. Onlarn ilimleri Onun kelamndandr; vecdleri Onun ilimlerinden, mahedeleri Onun sfatlarna nail olmalarndandr. Onlarn kelam, mahedelerindendir. nk kelamn eitleri, Allahn sfatlarnn manalardr. Nitekim Onun raz olduunu, gazap ettiini, ihsanda bulunduunu, intikam aldn, cebbar ve mtekebbir olduunu, ok efkatli ve ikram sahibi olduunu bildiren kelamlar vardr. Kul Allah bilen ilim ehlinden, anlay ehlinden ve mahede ehlinden olursa, dier insanlar iin gayb olan bilgileri mahede eder ve dierlerinin gremediini o, basiretiyle grebilir. Bunu ifade iin Allahu Tela yle buyurmutur:Ey basiret sahipleri ibret alnz.409 Bunun manas, ayetleri anlamak iin bana yneliniz ki gerei grnz. nk Allah onlara eller ve gzler verdi. Onlar da kendilerine verilen bu kuvvetler ile grdklerine yneldiler. Yarattklarna bakp Onu zikrettiklerinde halktan ayrlp Allaha kotular. Bylece imtihandan gzelce ktlar. Balarna gelen bela ve imtihanlar onlarn gzel hallerine hibir noksanlk getirmedi.
410

Kulun Kuran kraatinde elde edecei ey, Kuran'a gereken hrmeti yapmasna, onu anlamasna, ondaki mahedesine ve onunla amel etmesine gre olur. nk Kuran Allahn kullar iinde ortaya koyduu en ak alametidir. Yeryznde Allahn varln
407 408

Ktul-Kulb, c.2,s.108 Ktul-Kulb, c.1,s.84 409 Har 59/2 410 Ktul-Kulb, c.1,s.108

73

gsteren en byk ve en azametli ayetlerindendir. Bize Cenb- Hakkn ihsan buyurduu en kmil nimetlerdendir.411 Eb Tlib-i Mekk ye gre kul, Kuran okurken Allahu Telann gerek ilmi iitmesi ve gayb leminden gelecek tecellileri mahede etmesi iin u sfatlar zerinde bulundurmaldr: nce kelamn dinledii Rabbinin huzurunda kalbini toplayp can kula ile dinlemelidir. Sadece Onun kelamnn srlarn anlamaya ynelmelidir. Kendisine nazar eden Rabbinin sfatlarnn tecellilerini kalbiyle mahede etmeye almaldr. Bu arada kendi akli dncelerini ve daha nce elde ettii bilgileri bir kenara atmaldr. Kendisinde hibir kuvvet ve kudret grmeden, hep Onun kudretine nazar etmelidir. Her an Rabbini yceltmelidir. Kendisiyle konutuu Rabbinin huzurunda boynunu bkp tevazu iinde olmaldr. Halini slah etmeli, ahlakn dzeltmeli, kalbini selim hale getirmeli, gerek yakni iman elde etmeli, salam bir ilme ve istikamet haline yapmal ve ancak bu ekilde Kurann hakikatini anlayabileceini bilmelidir.412 nk kul, dncesini ve akln okumakta olduu ayetlere vererek huzur ve iman ehlinden olur. Bylece elde ettiklerinin daha fazlasna ular ve ilhi mjdeleri hak eder.413

14- lim renmek

Lgatte; bilmek, uurda hsl olmak ve kesin bir biimde bilmek anlamna gelen ilim, dini stlahta vakaya uygun olan kesin inan, akln ve duyularn mevzuuna giren her eyin bilinmesini salayan sfat, zddna ihtimal vermeyecek ekilde manalar birbirinden ayrt etme sfat olarak eklinde tanmlanmtr.414 Eb Tlib-i Mekk ye gre ilim renmekten daha byk amelle Allaha kulluk edilmemitir. Hangi eylerin ilim olduunu bilmek de ilimdir. Hangi eylerin renilmesi gerektiini bilmek de farzdr.415 Eb Tlib-i Mekk, lim talep etmek her Mslmana farzdr.416 hadis-i erifini de yle aklar: slam dininin zerine bina edildii be temel esas bilmek herkese farzdr. nk Mslmanlara bunlarn dnda bu derece nemle farz klnan baka bir ey yoktur. Sonra bir amel ancak onunla ilgili ilmi bilmekle sahih olur. Bu durumda farz olan her
411 412

Ktul-Kulb, c.1,s.157 Ktul-Kulb, c.1,s.99 412 Ktul-Kulb, c.1,s.107 413 Fikret Karaman,lim, Din Kavramlar Szl, s.310
415 416

Ktul-Kulb, c.2,s.70 bn Mace Mukaddime:17

74

amelin ilmini renmek herkese farzdr. O yzden bu be eyin ilmini bilmek herkese farzdr. Tevhid ilmi de bu farza girmektedir. nk onlarn banda Allahtan baka ilah olmadna ehadet gelmektedir. Zt-i Briye ait sfatlar ispat, ondan bakalarnn sfatlarn nefyetmi, yani ortadan kaldrm olacaktr. Btn bunlar Allahtan baka ilah yoktur ehadetinin iine girmektedir. hls ilmi de slamn doru anlalmas ve salam olmas iin gerekli ilimlerdir. nk bir kimse, ancak amelinde ihls sahibi olarak gerek Mslman olabilir. 417 Eb Tlib-i Mekkye gre dini ilimler genel hatlaryla dokuzdur. Bunlardan drd snnete dayal, sahabe ve tabiun zamannda mevcut olan ilimlerdir. Dier bei ise sonradan ortaya kmtr. Bilinen drt ilim unlardr. 1.man ilmi 2.Kuran ilmi 3.Snnet ve haberlerin ilmi 4.Fetva ve ahkm ilmi Sonradan ortaya kan be ilim ise unlardr. 1.Nahiv ve aruz ilmi 2.Fkhtaki kyas ve cedel ilmi 3.Nazar ve istidlal ilmi 4.Hadisdeki illetleri ve hadisin geli yollarn tespit ilmi 5.Zayf hadislerin tannmas, cerh ve tadil ilmi418 Eb Tlib-i Mekk, ncekilerin bir araya gelip mzakere ettikleri ve birbirlerine aktardklar zamannda kaybolup giden ilimlere de deinir. nceki salihlerin sluk ettii birok yol ve birbirlerinden rendikleri nice manalar vardr ki gnmzde mevcut deildir. Yine yakin ve marifetle ilgili, ehlinin mzakere edip, erbabnn talep ettii nice makamlar ve haller vardr ki onlar talep edenlerin azl, onlar bilen ve yolunca gidenlerin bulunmay sebebiyle aramzda izleri silinip gitmitir. Mesela helal rzk aramak, kazan ve muamelelerde verya dikkat etmek, nefsin afetlerini ve amelleri ifsat eden eyleri, ilim ve ameldeki nifak halleriyle bunlar arasndaki fark bilmek, kalbin nifak ile nefsin nifak arasndaki fark, nefsin ehvetlerini ortaya karmas ve gizlemesi arasndaki deiik tutumlarn tanmak, kalbin Allahu Telayla huzur bulmasyla, nefsin sebeplere yapp
417 418

Ktul-Kulb, c.1,s.271 Ktul-Kulb, c.1,s.310

75

onlarla skn bulmas arasndaki fark renmek, ruhtan gelen dncelerle nefsten gelen, imandan, yakndan ve akldan gelen dnceleri birbirinden ayrt etmek, hallere bal ahlaklar, amel sahiplerinin yollarn ve hallerini, ariflerin mahedesi ve mridlere gelen deiik tecellileri, ubudiyette hakiki kulluk sfatlarnn gereklemesini bilmek, ilhi ahlak ile ahlaklanmak, limlerin makamlar arasndaki dereceleri bilmek, tevhid ilmini, sfatlarn manalarn bilmek gibi. Btn bunlar salihlerin sahip olduu fakat bugn sadece ad kalan ilimlerdir.419 Eb Tlib-i Mekknin yaknd konulardan birisi de olur olmaz herkese lim denilmesidir: nceden limler, bazlarnn ismini zikredince rvi sfatn eklerlerdi. Bununla onun lim deil, ravi olduunu iddia ederlerdi. Onlara gre lim, bakasnn ilmiyle deil, kendi ilmiyle yetinen kimseydi. nk bakasnn ilmiyle lim olan kimse, toplad ilimle lim olmaktadr. Toplad bu ilmin kayna da dier limlerdir. Bakasnn ilmiyle lim olan byle kimsenin misali, hibir hal ve makama sahip olmad halde salihlerin hallerini anlatp duran kimse gibidir. Daha sonra kelamclarn kitaplar ortaya kt. Yakin ehli kimselerin takva, ilham, rd ve yakn gibi marifet ilimleri kayboldu. Bylece kelamclara lim, kssaclara arif, srf rivayet ve nakille uraan kimselere de yakn ve basiret sahibi olmadklar halde lim denildi. Umumen insanlar gerek ilmin ne olduunu bilmedikleri ve selef limlerinin gzel hallerini bilmedikleri iin, nlerinde her sz eden, asl esas olmayan yaldzl szlerle konuan herkese lim dendi. Mtekellimler mft, dnceleri ilim kabul edildi.420 Eb Tlib-i Mekknin nazarnda gerek lim, iki hayrl iten hangisinin daha hayrl olduunu bilip onu elden karmadan hemen yerine getiren kimsedir. ki ktlk ile kar karya kaldnda ise bunlardan birini ilemek zorunda olunca hangisinin daha az erli olduunu bilerek onu yapandr.421 Gerek lim kendisine bir ey sormadka konumaz. Sorulduunda Allahu Telann kendisine nasip ettii konularda bildii kadar cevap verir. Eer ehlini bulamazsa sktu tercih eder.422 Kim kendine sorulmakszn ortaya bir ilmi mesele atar ve ehli olmayanlara onu yaymaya alr da anlatt kabul grmezse kendisi sorumlu olur ve muhatabnn ters hareketinin mesuliyeti onun zerine olur.423
419 420

Ktul-Kulb, c.1,s.330 Ktul-Kulb, c.1,s.328 421 Ktul-Kulb, c.2,s.75 422 Ktul-Kulb, c.1,s.316 423 Ktul-Kulb, c.1,s.317

76

15-Tefekkr
Tefekkr, szlkte dnceye dalmak, iyice dnmek anlamna gelir.424 Istlahta ise akln gayesine ulamasn salayacak eyi aramas ve incelemesi anlamna gelir.425 Sufilere gre iki trl tefekkr vardr. Biri iman ve tasdikten doup istidlal sahiplerine, dieri ashb- uhda mahsustur. Her iki halde de sufi Allahn zatn deil, nimet ve kudretlerini dnr.426 Eb Tlib-i Mekk ye gre Bir saat tefekkr bir yllk ibadetten hayrldr. haberinde vlen tefekkr, ktlklerden alkoyup, iyiliklere gtren ve dnyaya ar rabetten uzaklatrp kanaat ve zhde gtren tefekkrdr. O, mahedeyi temin eden ve onu glendiren, zikretmeyi, kretmeyi ve hidayet ermeyi salayan tefekkrdr. Nitekim u ayetlerde ayn noktaya dikkat ekiliyor: Takvaya ermek iin onda olanlar zikrediniz.427 Yine Belki saknrlar veya onlar iin bir hatrlatma olur.428 Bunun benzeri bir ayette udur Allah size ayetlerini aklyor ki, tefekkr edesiniz.429 Tefekkr edenler neticede, ebedi olan hayat iin alr ve ona rabet ederler, fani olandan ise yz evirirler. 430 Eb Tlib-i Mekk ye gre kul, tefekkr durumunda gzel niyetlere brnr ve Allahn yarattklarna kar en gzel amel ve davranlar gerekletirmeye azmeder veya istifarda bulunur, ledii veya gelecekte ileyebilecei gnahlar iin tvbesini yeniler. Yine tefekkr halindeki kimse, yalvarp yakararak, korkarak, Hakka boyun eerek ve itaat ederek kendisini btn yasaklardan korusun diye ihlsla dua eder. Yce Allahtan salih amelleri ilemesi iin kendisini muvaffak klmasn ve sevilen faziletleri kendisine ltfetmesini niyaz eder. Bu esnada kalbini ve zihnini, dier arzu ve dncelerden syrr, duasna icabet olunacana inanr ve ilhi taksime raz olur. Zikir ve tefekkr, ibadet ehlinin en faziletli ibadetidir. Bu, lemlerin Rabbine gtren, uzun ve girift olmayan muhtasar bir yoldur.431 Eb Tlib-i Mekkye gre hak yolcusu sabah namazn kldktan sonra, Kuran okumaya ve eitli ekillerde zikretmeye, hamd, tespih ve sena etmeye balamal, Yce
424 425

Firzbd, Kamsul-Muhit, s. 458 Kani, a.g.e., s.143 426 Cebeciolu, a.g.e.,s.643 427 Bakara 2/63 428 Taha 20/99 429 Bakara 2/266 430 Kutul Kulb, c.1,s.33 431 Ktul-Kulb, c.1,s.33

77

Allahn azametini, nimetlerini, insann hesap ettii ve edemedii, bildii veya bilmedii yerlerden Onun ltuf ve ihsannn kendisine nasl kesintisiz geldiini dnmelidir. Ulam olduu zahir ve btn nimetlere kretmedeki yetersizliini, mkellef olduu itaati yerine getirmede ve nimetlere kar kretmedeki acizliini, gelecekte yapmakla memur olduu emir ve grevleri, Yce Allahn onun kusurlarn nasl rttn ve kendisine bu ekilde ltufta bulunduunu tefekkr etmelidir. Yine iledii ar gittii gnahlarn, gz nne getirmeli, ayrca bo vakitlerini salih amellerle deerlendirmediine zlmelidir. Mmin bu tefekkryle Yce Allahn mlk lemindeki hkimiyetini ve melekt lemindeki yce kudretini, bunlardaki ayet ve nimetlerini tefekkr etmelidir, Allah Telann azabn ve Onun zahir ve btn nimetleriyle olan imtihann dnmelidir.432

16-Sabr
Sabr, lgatte dayanma gc anlamlarna gelmektedir.433Tasavvuf terminolojisinde ise nefsi itaatleri yerine getirmeye ve emir ve yasaklara uymaya zorlamak434 anlamna gelir. Eb Tlib-i Mekk ye gre sabr, nefsi hevsnn peinde komaktan alkoymak ve Mevlsnn rzas iin baa gelen durumlarda imtihan lsnde nefsi mcahede iinde tutmaktr.435 Eb Tlib-i Mekk ye gre, nefse en ar gelen ey sabrdr. nk nefs, sabrda ac eker. Hrs annda gazab tutmak sabrla olur. nsann nefsini ezmesi ve yumuakl elde etmesi sabrla mmkndr. Tevazu ve kendini gizlemek sabr ister. Edep ve gzel ahlak sabrla elde edilir. Halka tahamml gstermek sabrla olur.436 Gerekten kul niyetinin tahsis iin bile amelin evvelinde sabra ihtiya duyar.437 Sabrn insana kazandrd en kk ey dnyaya kar zahid olmak ve Allah yolunda nefsle mcadele etmektir.438 Kullarn gnahlar, sevdikleri eylere ve sevmedikleri eylere gsterdikleri sabrn azlndan kaynaklanr.439

432 433

Ktul-Kulb, c.1,s.32 Canbulat, Sabr Din Kavramlar Szl, s 566 434 Kani,a.g.e., s.326 435 Ktul-Kulb, c.1,s.394 436 Ktul-Kulb, c.1,s.394 437 Ktul-Kulb, c.1,s.395 438 Ktul-Kulb, c.2,s.107 439 Ktul-Kulb, c.1,s.401

78

Eb Tlib-i Mekk ye gre ancak kul iki eyle sabredebilir. Birisi alaca karl grmektir. Normal mminlerin hali ve ashab yeminin makam budur. Dieri de karlk verene bakmaktr ki bu da yakn ehlinin hali ve mukarrebnun makamdr. Karl pein gren kimse, sabra sarlr ve ykn altna girer. Karlk verene yani Allahu Telaya nazar eden bu kimseyi de bu nazar sabra sevk eder.440 Eb Tlib-i Mekk ye gre sabr genel olarak iki ksma ayrlmaktadr. Birisi dinin slah iin gerekli olan eyleri yapmak, dieri de dini bozan eyleri terk etmektir. Kii dinini slah eden eylere sabrederse iman kmil olur. Dinini bozan eylere sabredince de yakni gzel olur.441 Bunun dnda sabr birok ksmlara ayrlr. Bunlar iinde nefsin isteklerine kar sabr, Mevlnn hizmetine devam etmeye sabr en nemlileridir. Btn himmetini mcahede gereken eye yneltmek, kalbini nefsn duygulardan, eytani arzulardan, dnyevi ss ve gsteriten temizlemek de sabrn eitlerindendir. Nefsi ktlklere dalmaktan alkoymak, hayr zere amel etmek de sabr eididir. Allahu Tela salih amel ileyen mminleri bu sfatla anlatmtr. Nefsi yce Yaratcya ibadet zere tutmak sabrdr. Rezzak- Kerim'in kaderine rza gstermek de sabrdr. nsanlara eziyet etmemek de sabrla olur. nsanlarn eziyetine tahamml, ktlklere girmemeye sabr da ayr birer sabr eitleridir. Kul niyetini tahsis, onu yapmaya tam karar verme ve hakkyla yerine getirmeye kararn evvelinde sabra ihtiya duyar. Nefsi takva zere tutmak da bir sabr eididir. Takva btn hayr eitlerini iinde bulunduran bir hayr eididir. Sabrda, mana olarak btn iyilikler mevcuttur. Sabrn bir eidi de Hakka muhalefet etmeyerek, afiyet ve shhat haline sabretmektir. Nefsin kt arzularna harcamadan zenginlik haline sabr, isyana kullanmadan nimete sabr da sabr eitlerindendir.442 Eb Tlib-i Mekk ye gre takva ve sabr bir ynyle ayn manayadr. nk biri dierinin elde edili sebebidir. Takva makamlarn en stn olduu gibi, sabr da hallerin en gzelidir443Allahu Tela bir kulu sevince ve amelinden raz olunca, onu metheder ve gzel halle vasfeder. Allahu Tela kimi herhangi bir hev ve ehvetle imtihan eder de o bu skntya sabrederse Cenb- Hak onu metheder, onu yceltir. Bylece o kul gzel sfat sahipleri arasnda zikredilir.444 Kim afiyet halinde sabrederse o kreden sabr ehlinden
440 441

Ktul-Kulb, c.1,s.401 Ktul-Kulb, c.1,s.392 442 Ktul-Kulb, c.1,s.394398 443 Ktul-Kulb, c.1,s.396 444 Ktul-Kulb, c.1,s.398

79

olur. Bel ve fakirlie sabredenler, bu kimseden stn deildirler. Ancak rzann ve krn hakikatine ulaanlar bu deerlendirmenin dnda tutmak gerekir. nsanlarn musibet annda en ok sabredeni yakini en fazla olandr. Musibet annda en ok feryat edip kzan ise yakini en az olan kimsedir.445 Sabr eitlerinden birisi de hayr amelleri gizleyip nefsin onu anlatmaktan alaca zevke mani olmaktr. Her artta amellerin gizlenmesi daha faziletlidir.446 Sabr eitlerinden birisi de fakirlik halinin gizlenmesidir. Yokluk ve sknt annda Allahtan gelen musibetlere sabretmek, Allahtan raz olan zahidlerin halidir. Sabrn en faziletlisi, Allahu Telaya kar sabrdr ki bu da Onunla beraber olma, Ondan gelene kulak verme, btn himmeti onda toplama ve Onunla kuvvetli veca halini muhafaza eklinde meydana gelir. Bu mukarrebn makamndaki sekin ariflere mahsustur. Yahut sabr Ondan hay, Ona muhabbet ve btn ileri Ona havale etmektir.447 Sabrn eitlerinden birisi de ahireti dnyaya tercih etmekle Allahu Telaya kar kulluk halini elde ederek nefsi zillet, tevazu ve bilinmemeye sevk etmektir. Allahu Telaya boyun eerek Onun Rablk sfatnda ekimeyi brakmaktr. Sabr eitlerinden birisi de oluk ocuunun maietini kazanrken gsterilen sabrdr.448 Eb Tlib-i Mekk ye gre tasabbur sabrdan daha farkl bir eydir. O nefsi sabretmeye zorlamak ve bunun iin mcahede etmektir. Sabr ise vasfn tahakkuk etme halidir. Bununla birlikte nefsin holanmay, kulu sabrl olmaktan karmaz. nk bunlar beeriyetin tabi halleridir. Bu makamdaki kulun hali, ikyet etmemek ve Mevlsnn hkmne raz olmaktr. Bu ikisi yakn makamlarnn en ykseidir. Btn yakn mertebelerinin bulunmay kulu sabr sfatndan karmaz. Kulu sabr dairesinden karan ey feryat, ilmin haddini amak, ilhi tecelliye kzmak, ikyeti oaltmaktr. Nefsi emmare, kulu fuzuli ehvetlere ve bo adetlere ektiinde onun btn ihtiyalarn def ederek, arzularn frenleyerek hzn kesmeli onu megul etmelidir.449

B.Nefs-i Mutmainnenin Sfatlar (Benliin Oluumu)

Allahu Tela yle buyurmutur.Nefsini arndran kurtulmutur. Baka bir ayette de yle buyrulmutur. Ey Allahtan raz, Allahn da kendisinden raz olduu nefs dn Rabbine. Eb Tlib-i Mekk ye gre bu nefs, ruh ile birlik salam, iman ahlaklaryla
445 446

Ktul-Kulb, c.1,s.399 Ktul-Kulb, c.1,s.400 447 Ktul-Kulb, c.1,s.400 448 Ktul-Kulb, c.1,s.401 449 Ktul-Kulb, c.1,s.402

80

ahlaklanm, yakni imann mahedesiyle kalbe boyun eip hayrda kendisine uyum salam nefstir.450 imdi Tlib-i Mekk ye gre nefs-i mutmainnenin sfatlarna geelim.

1-kr
kr kelimesi szlkte; yaplan iyilii dile getirmek ve sahibini vmek anlamna gelir.
451

Tasavvuf terminolojisinde ise; kr, Allahn verdii nimetleri ve kendisinden

uzaklatrd sevimsiz eyleri gerei gibi dnmesi demektir.452 Eb Tlib-i Mekk ye gre kr; kalbin kredeni tanmasdr. krn evveli, btn nimetlerin yce Mevldan geldiini bilmektir. Nimette onu vereni mahede etmek ve bir ihsan annda onu asl vereni bilmek kalbin krdr. Dilin kr ise, Allahu Telay gzelce sena etmek, ona oka hamd ve vgde bulunmak, yce mlk sahibini yaratklara ikyet etmemektir.453 Yakinen Allaha inanan bir kula sknt durumunda da kretmesi gerekir. nk kul her zaman rububiyetin hkmlerine mahkmdur. Kul bu hakikati mahede edince Ondan gelen azck bir eye raz olur. Azalarn kr ise onun nimetlerinden hi biriyle ona isyan etmemektir.454 Salih amel ilemek de bir krdr.455 Kiinin Allahn kendisini mnafklarn ahlaknda yaratmadna da kretmesi gerekir. nk ktln ondan uzaklamas bir nimettir. Sonuta ktl emretmede btn nefsler birdir. O yzden bu durum, Allahn bir ihsandr. Halkn bana gelenlerin ou, ellerindeki nimetlere krlerinin azlndandr. krn azlnn asl nedeni, nimeti bilmemektir. Bunun sebebi ise marifet noksanldr.456 ok kreden kimse, az bir nimete devaml kr ve sena eden kimsedir. Mahededeki artn ilk belirtisi, kiinin sahip olduu nimete ancak Allahn kudretiyle sahip olduunu bilmesidir. Bunun ortas kulun sahip olduu halin devam etmesi, hizmet ve ibadetinin aksamamasdr. krle artacak nimet, gzel ahlaklardan bir ahlak, manevi ilimlerden bir ilim olabilecei gibi, bu nimet kula ahirette veya dnyadan ayrlrken de ihsan edilebilir.457

450 451 452

Ktul-Kulb, c.1,s.536

Canbulat, kr, Din Kavramlar Szl, s.622 Kani, a.g.e., s.315 453 Ktul-Kulb c.1,s.413 454 Ktul-Kulb, c.1,s.414 455 Ktul-Kulb, c.1,s.416 456 Ktul-Kulb, c.1,s.420 457 Ktul-Kulb, c.1,s.412

81

Eb Tlib-i Mekk ye gre krde iki ayr mahededen gelen iki ayr makam vardr. Bunlarn en yksei ekr kimselerin makamdr. ekr her durumda kredebilen kimsedir. Bu hal ancak sahih yakn ve gerek zhd sayesinde meydana gelir. Bu rzada bir makam ve muhabbetten kaynaklanan bir haldir. krn ikinci makam, kulun dnya ilerinde ve dini durumlarda kendisinden aasna bakarak, sahip olduu nimetleri de gznde byterek kretmektir.458 Allahu Telann kulu iin kr ise, ona gizli olan ilimleri amas ve perdelendii kader snrlarn ortaya karmasdr.459

2- Tevazu
Tevazu, szlkte alak gnll olmak anlamna gelir.460 Tasavvuf stlahnda ise nefsi tanyp alaltmak461 ve kulun Hakkn tasarrufuna boyun emesidir.462 Eb Tlib-i Mekk ye gre gerek tevazu, nefsi gerekten zillet iinde brakmaktr. Gerek zillet ise onun insanlar nezdinde itibarn drmektir. Fakat bunun gereklemesi kulun sfat olarak nefsini zelil bir halde tutmasdr. Yoksa kastl olarak halk yannda kendini zelil edip ayaa drmek deildir. Gerek zillet insann kendisinin kk ve deersiz bir varlk olduuna inanmasdr 463 Kiinin gerek tevazuya ulaarak nefsine sahip olmas byk bir itir. Allahu Tela onu nefsine malik etmi, zel yardmyla nefsinin kibrini ve benlik duygularn ezmitir.464 Bir kimsenin gerek tevazuyu elde etmesinin alameti, biri kendisini ayplayp knadnda kzmamasdr. Bir yerde horland zaman iinde eziklik hisseden kimsenin tevazusu yapmacktr. Yine tevazu sahibi kimse halktan gelen vglerden de holanmaz.465 Eb Tlib-i Mekk ye gre tevazu, u be eyde olur: Szde, fiilde, giyside, ev eyasnda, evde. Bir mminde bunlarn bir ksmnn bulunmas mmkndr. Her kim bu hususlarn hepsinde tevazuya uygun davranrsa o mtevaz kimsedir.466

458 459

Ktul-Kulb, c.1,s.417 Ktul-Kulb, c.1,s.415 460 Canbulat, Tevazu, Din Kavramlar Szl, s.657 461 Cebeciolu, a.g.e. , s.656 462 Kani, a.g.e. , s.164 463 Ktul-Kulb, c.2,s.142 464 Ktul-Kulb, c.2,s.142 465 Ktul-Kulb, c.2,s.142 466 Ktul-Kulb, c.2,s.269

82

3-Takva
Szlkte bir eyi korumak ve zarar verecek eylerden saknmak, bir eyi tehlikelere kar korumaya almak467 anlamna gelen takva kelimesi, tasavvuf stlahnda Allahtan korkmak, emir ve yasaklarda Allaha itaat etmek468 demektir. Eb Tlib-i Mekk ye gre seyr- slk yolunun ana sermayesi sdk ve samimiyettir. Bu yolun az sabr, temel gdas takvadr. Sdk kaybeden kimse bu yolda bir ey kazanamaz.469 Takva btn ibadetleri iine alan bir kavramdr.470 badetten sonra ise inbe gelir. Takva ise ancak inbe ile olur.471 Eb Tlib-i Mekkye gre zikrin kaps takvadr. Kul takva sayesinde zikirde muvaffak olur. Takva ahiret saadetinin kapsdr. 472nsanlarn en faziletlisi Allaha kar en ok takva sahibi olandr. En takval kimse ise, Onu en iyi tanyan kimsedir.473

4- Marifet
Szlkte demektir. Eb Tlib-i Mekk ye gre gerek ilim takva ve yakinle elde edilen ilimdir. Bu mukarrebn snfna giren, Allahn huzurunda zel yaknla ulam velilere mahsus marifet ilmidir. Allah ilim ehline ayetlerini anlamay ihsan etmitir.476 Dier ilimler marifetullahn yerine gemez. nk Allahu Telay tanyann dier eylere ihtiyac kalmaz. Hem btn ilimler onun bilgisi dhilindedir. Yakn ilminin rettii de Allahu Teladr. Bu durumda onun dier ilimlere stnl Allahn dier varlklara stnl gibidir.477 Bu ilmin ehline gre, marifet ilmi seilmi zel bir ilimdir. Onu ancak sekin kimselere anlatmak uygun olur. Havas ise pek azdr.478 limlerin faziletli grd, sahibini li olarak vasfettii, fazileti konusunda pek ok eser ve haber gelen, kendisine tevik edilen
467 468

tannmak,

bilmek474

anlamna

gelen

marifet

kelimesi

tasavvuf

terminolojisinde kulun kendi hakikatini ihata etmesi, leh ve aleyhindeki eyleri bilmesi475

smail Karagz, Takv, Dn Kavramlar Szl s.347 Kani, a.g.e., s.146 469 Ktul-Kulb, c.2,s.155 470 Ktul-Kulb, c.1.s.453 471 Ktul-Kulb, c.1,s.175 472 Ktul-Kulb, c.1,s.240 473 Ktul-Kulb, c.1,s.119 474 Canbulat, Marifet, Din Kavramlar Szl, s.409 475 Kani, a.g.e., , s.526 476 Ktul-Kulb, c.1,s.243 477 Ktul-Kulb, c.1,s.322 478 Ktul-Kulb, c.1,s.319

83

ilim, sahibini Allahu Telaya gtren, iman, yakn ve marifeti oluturan, muamelede mahedeyi gerekletiren ilim, marifet ilmidir. Fetva ve hkmlerle ilgili ilimler deildir.479 nk Allahu Telay bilmek (marifetullah) imana ait bir vasftr ve yakninin bir parasdr. Bu yakni iman btn amellerin lsdr. Onun derece ve miktarna gre ameller gzel olarak kabul edilir, mizanda arlklar farkl olur. Amel sahipleri onunla illiyyn makamna ular.480 Bu yzden kiinin yakn ve marifet ilimlerini dinlemesi ve zikir meclislerine gitmesi, (nafile) namaz klmasndan daha hayrldr.481 Eb Tlib-i Mekk ye gre Mftler fetva verse de sen kalbine dan.482 hadisinde Allah rasul; soru soran mftlerin fetvasndan evirip kalbin derinliklerindeki anlaya sevk etmitir. ayet kalb fakih olmasayd Allah rasul byle buyurmazd. Eer btn ilmi zhir ilmine hkim ve ondan stn olmasayd Allah rasul byle buyurmazd. Tabi ki burada bahsedilen kimse uyank kalb sahibi, Hakka kulak veren ve ehvetinden uzaklaan kimsedir.483 Eb Tlib-i Mekk ye gre, iman ve tevhid, marifet ve yakn ilmi, islam gzel, yakni tamam olan her mminde bulunan bir ilimdir. O Allah tan gelir ve kulu ile Rabbi arasnda oluur. Sahibine cennette gzel dereceler kazandrr. Bu ilimle kii mukarrebndan olur. Allahu Telay bilmek ve Ona iman etmek birbiriyle i iedir. Allahu Telay bilmek, Ona imann lsdr. Onunla fazlalk ve noksanlk birbirinden ayrt edilir. nk ilim imann zahirdir. Onu aar, ortaya koyar. man ise ilmin batndr. Onun nurunu yakar. man ilmin destei ve gzdr. lim ise imann kuvvet ve lisandr. mann kuvveti, zayfl, artmas ve noksanlamas, Allahu Telay bilmenin fazlalna ve noksanlna gre deiir. Mahedenin marifet, yakn ve imandan ortaya kmasnn misali, un, kavut ve balangta undan ortaya kan zn misali gibidir. Buday btn bunlar iinde toplar. Ayn ekilde iman btn bu saylanlar mahede ise imann en yksek ksmdr. Btn manevi makamlarn asl, imann nurlar iinde mevcuttur. Onlar yakn ilmi destekleyip kuvvetlendirir.484 lim tevhidin evvelidir. Kalb her zaman Allaha ait bilgi ve marifetle geniler. Kalb dnya sevgisinden tamamen yz evirirse iman ve ykselmesi artar. nk bu ykselme annda o bakalarnn grmediini grr ve marifetle
479 480

Ktul-Kulb, c.1,s.287 Ktul-Kulb, c.1,s.288 481 Ktul-Kulb, c.I,s.284 482 Ahmed bin Hanbel, Msned, 4/227 483 Ktul-Kulb, c.1,s.313 484 Ktul-Kulb, c.1,s.280

84

genileme halinde dier insanlarn bilmediklerini bilir. Bu mminin iman ve manevi kuvvetini artrr. Sonra iman ettii her eyi mahede eder hale gelir. Her ne zaman kulun Allahu Telaya ve onun sfatlarna ait marifeti, melekt lemindeki hkm ve tecellileriyle ilgili bilgisi azalsa o lde iman zayflar.485 Bu yzden eer kula yce Rabbini tanma nimeti verilmise ona her ey verilmi demektir. Eer kula marifet verilmemise ona hibir ey verilmemi demektir. nk kula en zararl ey Rabbini tanmamasdr.486 Eb Tlib-i Mekk ye gre kulun marifetten nasibi, Allah' tanmas miktarncadr. Havas marifet makamnn zirvesindedir. Herkesin marifetleri yce zatn kendisini tantt ldedir. Yaknleri imanlarnn safiyeti miktarncadr. manlar ise yce Allahn yardm lsnde olur.487 Marifet makam, ancak ayne'l yakn ve tevhid mahedesiyle sahih ve dzgn olur. Bu da yakn makamlarnda nefsin kt sfatlarndan hibir eyin kalmamas ve tevhid mahedesinde yaratklara hi nazar edilmemesinden sonra gerekleir.488 Yce Allah kula bir marifet verdii zaman onun gereine gre amel etmediinde kendisinden bu marifeti almaz, aksine onu nimet miktarnca hesaba ekmek iin verdii bu kulda brakr. Fakat ondan bereketi kaldrr ve manevi ilerlemesini durdurur.489 Eb Tlib-i Mekk ye gre marifet iki yolla oluur. Birisi dinleme yoluyla oluan marifettir. Dieri ise grme yoluyla oluan marifettir. itmekle elde edilen marifet, slam dairesine girmekle olumaktadr. Grme yoluyla oluan ise aynel yakn halidir. Aynel yakn halini elde eden kimseler, ashb- yemin olan mminlerin mukarrebn makamna erimi kesimidir.490 Eb Tlib-i Mekk ye gre hikmet ilmi, onu renmek iin bir aray istenmedii ve araya bir lim konmadnda Allah tarafndan kula ihsan edilir. Ama yce Allah sevdiklerinden onu renmelerini istediinde ve araya bir limi vasta yaptnda kula, Allah bilen ve btn hkmlerden haberdar olan, ilmin gizli ynlerini ve inceliklerini bilen bir lime sorup renmesi gerekir. Bylece kendisi, kalben kefe ulam biri olmasa bile o limle phesini gidermi ve gerei bulmu olur. Bylece Cenb- Hakk'n: Eer

485 486

Ktul-Kulb, c.1,s.244 Ktul-Kulb, c.2,s.156 487 Ktul-Kulb, c.2,s.152 488 Ktul-Kulb, c.1,s.482 489 Ktul-Kulb, c.1,s.469 490 Ktul-Kulb, c.1,s.280

85

bilmiyorsanz, zikir ehline sorunuz.491 ayetinin hkm gereklemi olur.492 Cenb- Hakk'n bir kuluna batl batl olarak gstermesi ve sapkl sapklk olarak bildirmesi, aynen hakk hakk olarak gstermesi ve doruluu beyan etmesi gibi bir nimettir. nk bu yakn derecesindeki imana alan bir kapdr. Allah tarafndan ikram edilen bu nimet, u ayette ifade edilmitir: Ey iman edenler! Eer takva zere yaarsanz Allah size iyi ile kty ayrt edebilecek bir anlay verir. Sularnz rter ve sizi balar.493 Yani Allah sizin kalbinize yle bir nur verir ki, onun sayesinde pheli olan eylerin durumunu aa kartr. Bu nurla siz pheli olanla, olmayan ayrt edebilirsiniz. Bunun benzeri bir ayette yledir: Kim takvaya sarlrsa Allah, ona bir k yolu nasip eder.494 Yani, insanlara mkl ve kapal olan her konuda, Allah ona bir k yolu ihsan eder ve onu hi hesap etmedii bir yerden rzklandrr. Bylece kul bir ders almadan da ilham yoluyla ilim elde eder, her eyi bilen Allah tarafndan desteklenir. Cenb- Hak bu nimeti, aralarndaki taknlk sebebiyle limler ihtilafa dtklerinde mminlere va'd etmitir. Buradaki taknlk, onlarn kibir ve haset sahibi olmalardr. Yce Allah ayetlerine ve kaderine inanmayan mnafklar, hakka isabetten mahrum etmitir. Bu konuda yle buyurmutur: Kendilerine kitap verilenler, apak deliller geldikten sonra aralarndaki kin ve hasetten tr, dinde anlamazla dtler. Bunun zerine Allah, iman edenlere, zerinde ihtilafa dtkleri gerei izniyle gsterdi.495 Burada Cenb- Hakkn hidayet etmesi; hakk gstermesi ve aklamasdr. Yani Cenb- Hakk, takva sahibini hidayete erdirdikten sonra onun hayatnda artk batln hkm kalmaz. Batl kelimesi bazen dman iin bir isim, bazen de nefsin bir vasf olarak kullanlr.496 Eb Tlib-i Mekk ye gre arif olan kimsede u husus mutlaka bulunur. Heybet, halvet, (ilhi nee) ve nsiyet.497 Kula muhabbetinin kuvveti kadar kula marifet verilir. Kulun marifetten nasibi Allah' tanmas miktarncadr. Havas marifet makamnn zirvesindedir. Bu mukarrebn ariflerin makamdr. Avam mminler ise marifetin bandadrlar. Bu ise ebrarn makamdr.(salihlerin) bunlar ashab yemindir.498

491 492

Enbiya 21/7 Ktul-Kulb, c.1,s.170 493 Enfal 8/29 494 Talak 65/2 495 Bakara 2/213 496 Ktul-Kulb, c.1,s.169 497 Ktul-Kulb, c.1,s.303 498 Ktul-Kulb, c.2,s.52

86

5-Tevhid
Arapa da bir eyin tek olduuna hkmetmek anlamna gelen tevhid,499 stlahta Allahn zatn aklla tasavvur olunan her trl eyden uzak tutmaktr.500 Eb Tlib-i Mekk ye gre tevhid ilmi, btn ilimlerin stndedir. Vahdani ismi muvahhidlere tevhid ilmi ile megul olduklarndan verilmitir. Tevhid vahdaniyetinin sfatdr. Tevhid ilminin zerinde ittihat vardr. Bu ilme sahip olanlara da mttehid denir. Tevhid ve ittihad ilimlerinden daha stn vahdaniyet ilmi vardr. Vahid ismi buradan gelmektedir. Vahdaniyetinin stnde de ahadiyet ismi vardr. Ahad ismi buradan gelmektedir. Bu isimlerin kendilerine ait sfatlar vardr.501 Kulun marifetten ald son nasibi, tevhidin balangc olur. Bu tevhid de ehadet ehlinin tevhididir ki kul iin bundan baka tevhid yoktur. Tevhid ilminin hakikati, ilhi marifetin i yzdr. O Allahu Tela'nn kullar iinden setii kullarna verdii bir srdr.502 Eb Tlib-i Mekkye gre gerek tevhid, ancak yakn nuru ile mahede edilir. Akln nuru ve akla dayal ilimle elde edilmez. nk akl, dnyann aynasdr. Kul onunla dnyann iindekileri grr. man ise ahiretin aynasdr. Kul onunla ahirete bakar ve ona iman eder. Allahu Tela ise ancak yakin nuru ile gzkr. Bu da tevhidin aynasdr. Bu nur iinde Allahn sfatlar mahede edilir.503 Yce Allah gerek tevhid ehlinin kalblerinden sebeplere ait sevgi ve ilgiyi kesip kendi zatna ait marifet ve sevgiyi sabit klmtr. Her eye aklla bakanlarn ise kalbinden vahdaniyeti silip sebepleri grmeyi sabit klmtr.504 Safi stn yaylarak znn ortaya kmas gibi, btn azalar salih amellerle bezenene kadar kula yakn nuru verilmez. lmel yakn, stn z gibidir. Bunun tesinde daha temiz ve daha faydal bir ksm vardr. O bu z maddeden ortaya kar. te asl hedef budur. Bu ayne'l yakndir. Kul kalbindeki bo dncelerin yok olmasndan sonra, yakn dncelerinden sfat- ilhiye'nin mahedesine ykselerek Zt-i Bri'nin nuruyla safi bir cevher durumuna gelir. Bu ihsan makamdr. Hi phesiz Allah iyilik sahibi muhsinlerle beraberdir. Allahu Telann onlarla olan zel beraberlii, onlarn Allah yolunda nefsleriyle mcahedeleri ve nefsleri ve mallarn Allaha satmalarndan sonra olmutur. Onlar bylece
499 500

Fikret Karaman, Din Kavramlar Szl, s.661 Cebeciolu, a.g.e.,s.659 501 Ktul-Kulb, c.2,s.174 502 Ktul-Kulb, c.2,s.173 503 Ktul-Kulb, c.2,s.172 504 Ktul-Kulb, c.2,s.173

87

hev ve hevesin bandan syrlp ilhi hesabn dehetinden zhir Allahu Tela'nn her eyde tek yaratc olduunu bilmektir. Tevhid ilminin sonu kurtulmulardr.505 Tevhidin nihayeti olmad gibi, tevhid ehline bahedilen nimetlerin de nihayeti yoktur. Fakat tevhid ehlinin nne gerisinde tutulduklar bir takm snrlar ve ulamaya alacaklar hedefler konur. Bu onlarn gayret ve nimetlerini oaltmak iin yaplr. Kul tevhid ilmine ancak marifet ilmiyle ular.506 Tevhid kemal halini bulunca muhabbet de kmil olur. Muhabbet gerekleince tevekkl tam olur. Bundan sonra kulun iman kemale erer. badeti halis olur.507 Yakn makam, imann farz kldn drmedii gibi, tevhidi mahede de rasulullahn getirdii eriat ve ona uyma mesuliyetini ortadan kaldrmaz.508

6-Yakn
Kesin ve apak bilgi, anlamna gelen yakn, stlahta bir eyi bizzat yaayarak elde edilen bilgidir.509 Mutasavvflar yakni ksma ayrmlardr. Bunlar; bir ey hakknda habere dayanan kesin bilgi lmel-yakn, bir ey hakknda grmek suretiyle elde edilen bilgi aynel-yakn, bir eyi bizzat yaamak suretiyle elde edilen bilgi ise hakkalyakndir.510 Eb Tlib-i Mekk ye gre, yakn, imann ruhu, en ileri noktas ve mminin asl mesleidir.511Eb Tlib-i Mekk ye gre, yakn imann hakikati ve kemalidir.512 Marifet kemal halini bulunca muhabbet de kmil olur. Muhabbet gerekleince tevekkl tam olur. Bundan sonra kulun iman kemale erer. badeti halis olur. te buna yakn denilir.513 Yaknn kuvvetli olmas btn salih amellerin badr. nk yakn kuvvetli olunca kul, dnya zevkleriyle megul olmaktan elini ekerek ahirete ynelir.514 Herkesin manevi yaknl Allah' bilmesi orannda olur. Allah bilmek onun kuluna inayetine gre olur. Bunun ardnda da kaderin srr vardr.515
505 506

Ktul-Kulb, c.1,s.251 Ktul-Kulb, c.1,s.251 507 Ktul-Kulb, c.2,s.103 508 Ktul-Kulb,c.1 s.90 509 Cebeciolu, a. g.e.,s.709
510 511

Kueyr, Risle, s.85, 179 Ktul-Kulb, c.1,s.133 512 Ktul-Kulb, c.2,s.154 513 Ktul-Kulb, c.2,s.103 514 Ktul-Kulb, c.1,s.208 515 Ktul-Kulb, c.2,s.73

88

Eb Tlib-i Mekk ye gre yakn ilminin aklla fazla bir ilgisi yoktur. nk akl ilimler genelde zhirdeki varlklara baldr. ou zaman dnce ve tefekkrle olumaz. Fikir ve ftri istidatla oluan dnce ve ilimler akla dayal ilimlerdir. Bunlar mminlere alan keiflerdir ve din ehli iin gzel bulunan dncelerdir. Yaknden gelen dnce ise bizatihi mana leminden zuhur eder. Arif buna davet edilir ve ani zuhuratlarla yakni dnce kalbinde oluur. nk bu ilme has klnm kimse Allah tarafndan sevilmi kullardandr. Allah onu zel dostluu iin semitir.516Akln hayrda mutmain olmasndan dolay gs hayra alr, i lemin genilemesi sebebiyle ilmin delillerinin shhati ortaya kar. Bylece imann safiyetinden dolay yaknn kalbdeki hkimiyeti ortaya kar. Hevnn zulmeti yakn nuru iinde kaybolur gider. man nuru ile ehvet atei sner. Bylece nefsin azgnlk sfat zayflar. nefs zayflad iin kalb kuvvetlenir. Yaknin kuvvetlenmesi ile iman artar. Hakkn galebesinin sonucu taat ortaya kar.517 Kii, yakn ile arzularn yok ettikten sonra ruhani olur. Ruhu maneviyat lemiyle irtibat kurar. Nefsin yaknda fena bulmasyla Rabbani olur. Arif btn gzel hallerin iinde yzer. Yine arif tek bir makam sahibi olarak tantlamaz. nk o btn makamlar amtr. Arifin manas her eyin nihayeti ve btn faziletlerin sahibi olan yce zat tanyandr518 Eb Tlib-i Mekk ye gre yakn sahibi kimse, meleklerden stn yaplmtr. nk yakn ehli arif, kalbi amellerinden oluan yakn makamlar iinde devaml terakki etmekte, bir makamdan dier makama gemektedir. Meleklerin ise byle bir durumu yoktur. Her melek kendisine tahsis edilmi makamda bulunur. Ondan bakasna intikal etmez. Mesela her melek, kr, havf, rec evk, inleme, hayet ve muhabbet gibi makamlarn sadece birinde bulunur. Onlar sahip olduklar manevi kudretler orannda ancak iinde bulunduklar makamda ykselirler. Hlbuki bunlarn hepsi yakn sahibinin kalbinde toplanmtr.519 Yakni iman sahipleri imtihanla iyilik iin denenirken, gafiller nasl davranacaklar grlmesi iin imtihan edilirler. Yakni iman sahipleri sebeplerden ibret alp, Yaratana hayran olur, hidayet ve iman bakmndan st derecelere ykselirler. Bylelikle onlar iin kr ve sabr makamlar sabit olur. Gafiller ise bu ite hakikati gremeyip zdraba

516 517

Ktul-Kulb, c.1,s.250 Ktul-Kulb, c.1,s.258 518 Ktul-Kulb, c.1,s.482 519 Ktul-Kulb, c.2,s.194

89

derler. Baklarn sebeblere evirirler. Bu davranlar sebebiyle srekli derece kaybederler.520 Eb Tlib-i Mekk ye gre yakn mertebedir. 1.Muayene ve mahede mertebesi: Bu mertebede bilinen grlene ters dmez. Allah bilen kimse ondan en iyi ekilde haber veren kimsedir. Bu yakn mertebesi sdklara ve ehitlere hastr. 2.Tasdik ve teslim mertebesi: Bu haberlerde kendisini gsterir. Bu mertebede Allah bilen kimse Ondan haber veren mslmandr. Onlar ebrar snfdr. lerinden bir ksm salih, bir ksm ise daha aa derecededir. Bu mertebede bulunanlarn iman ve yakni bazen onu takviye edecek sebeplerin bulunmay nedeniyle zayflar. Onlar vastalara bakp onlarla fazlaca ilgilenmeleri sebebiyle perdelenirler. Ayn zamanda onlar sayesinde gerei kef ederler. Halk ile i ieyken nsiyet ve gayret iinde, yalnzken noksanlk halindedirler. 3.Yaknn en alt derecesi zan mertebesidir. Bu ilim doru haber ve limlerin szleriyle kuvvet kazanr. Bu gruptakiler Allahu Telann zel yardm ve nasibi ile imanlarn kuvvetlendirirler. Delillerin yok olmas ile zayflar. Bu akli ilim ve izahlara dayanan anlaytr. Kelamclarn yakni bu ksma girmektedir.521 Elinden dnya malnn gitmesini kredilecek bir nimet olarak gren kimse, insanlar iinde imanen yksek, yakni en gzel, znts en az, elinden kan dnya malna kar esefi en alt seviyede, rza hali en mkemmel ve hakkn tecellilerini mahedesi en ileri derecede olan kimsedir. man en az ve yakni en zayf kimseler ise insanlar iinde en iddetli esef eken, dnya malnn elinden gitmesine en fazla zlen, halinden en ok ikyet eden ve en az kredenlerdir. Eb Tlib-i Mekk ye gre, dnya malna ar zlmek kulun onu sevdiini gsterir. Bu durum, kulun Allaha imann zayfln gsterir. Dnya malnn elden kmasna fazla zlmemesi ise onun zhdn gsterir.522 nsanda maheden sonra yakin bilgi olutuu gibi, yaknden sonra da kalbde hakk bulma gerekleir.523 Yakn halinde ve gndz ile tamamen kaybolduunda zhirdeki perdeli eya gizlenip her eyin sonunda gizli olan Zt- Brinin varl ortaya ktnda kul Allah

520 521

Ktul-Kulb, c.2,s.26 Ktul-Kulb, c.2,s.31 522 Ktul-Kulb, c.2,s.167 523 Ktul-Kulb, c.2,1s.53

90

Rasulnn Dikkat edin Allahtan baka her ey batldr. sznn hakikatini mahede eder.524

7-Tevekkl
Tevekkl szlkte; gvenmek, vekil tayin etmek,525anlamlarna gelir. Tasavvuf manada ise tevekkl; gerekli tm abay sarf ederek, her trl tedbiri aldktan sonra, ii tam bir inanla Allaha havale etmektir. 526 Yani btn ileri sahibine brakmak ve onun vekilliine gvenmektir.527 Kuran- Kerimde tevekkl imanla birlikte zikrederek yle buyrulmaktadr: Eer mmin iseniz Allaha tevekkl ediniz. 528 Kim Allaha tevekkl ederse Allah ona kfidir.529 Eb Tlib-i Mekk ye gre gerek tevekkl, es- Sabur olan Allahu Telann takdirine sabr gstermek, onun hkmne teslim olmaktr.530 Tevekkl, tedbiri terk etmektir. Zira btn tedbirlerin arkasnda dnyaya kar arzu ve istek vardr. Arzu ve isteklerin temelinde ise tl-u emel vardr. Tl-u emel, dnyada uzun yaama arzusudur. Bu beklenti ierisine giren kimse Allahu Tela'nn Beka sfatna ortak koma noktasnda olduundan irke dmtr. Tedbirin terk edilmesi, kuldan yapmas istenilen alma ve tasarrufu terk etmesi deildir. Tedbirin terk edilmesinden maksat bo temenniyi terk etmektir. Mesela, bu niin oldu? gibi ilhi takdire itiraz manas tayan szleri sylemeyi terk etmektir. Tedbiri terk etmekle kast edilen ey, henz vakti gelmemim gelecek zamana dair planlar yapmamaktr. nsan kalbini ve akln bu tr fikirlerle megul etmemelidir. Kula den kendisine emredilen hkm ve ileri yaptktan sonra, sonucunu bilmese de yce Mevlnn takdir ettii eylere rza gstermektir. Kulun bu ekilde tedbiri terk etmesi yakni imandandr. Yakn marifetin kalbe yerlemesi ve Allahu Tela'nn ilerinin gerek ynn mahede etmektir.531 Gerek tevekkl, tevekkl makamna gvenmeyi terk etmektir. Yani kul tevekkl etmeli, fakat tevekklne bakmamaldr. Byle olursa kul, sadece kendisine

524 525

Ktul-Kulb, c.1,s.506 smail Karagz, Tevekkl,Dini Kavramlar Szl, s.658 526 Cebeciolu, a.g.e., s.658. 527 Kani, a.g.e., s.164 528 Maide 5/23. 529 Talak 65/3. 530 Ktul-Kulb, c.2,s.398 531 Ktul-Kulb, c.2,s.15,

91

vekil yapt yce Rabbine nazar eder. Rabbi ile arasna kendisine bakaca bir ey koymaz. Hatta tevekkl bile aradan karr.532 Tevekkl peygamberlerin en yksek makamlarndan bir makam, sddklerin ve ehitlerin en yksek derecelerinden bir derecedir. Tevekkl gerekletiren kimse, gerek bir tevhid anlayna ular. man kemale erer, devaml manevi ykselme iinde olur, gizli ak btn irk eitlerinden kurtulur. Onun zerinde eytann hibir hkimiyeti kalmaz.533 Tevekkl yakn makamlarnn en stn olup, mukarrebn makamna km velilerin hallerinin en faziletlisidir Allahu Tela btn mminlere tevekkl emretmitir. Tevekkl etmeyi iman ile birlikte zikretmitir. Bu onlarn ayn ey olduunu gsterir. Tevekkl imann hakikatine ulamaktan meydana gelir.534 Kime her ite vekil olan Allah' hakkyla mahede etmesine karlk tevekklden bir makam verilirse ona btn yakn makamlar ve muttakilerin halleri verilmitir. Tevekkl ehli, tevekklnde, eitli sebepler, kiiler ve maksatlar ve yollarla imtihan edilir. Dier makamlarn ehli de byledir. Gerek tevekkl eden kimsede dman olan eytann gizli vesvese vermesinden baka bir etkisi olmaz. eytann bu kimseye yakn olmas ve onu kuatmas sz konusu deildir. 535 Eb Tlib-i Mekk ye gre tevekkl ancak zhdle gerek olur. Tevekkln ilk hali kulun gnlk yiyecei konusunda Allaha gvenmesidir. Sonra yce Allahn hkmne sabr gelir. Tevekkln en yksek derecesi yce Allahn hkmne teslim olmak ve ondan raz olmaktr. Bu da nefsi bir tarafa atp Allah ile megul olarak elde edilir. Gerek tevekkl vekil olan Allah' mahede ettikten sonra olur.536 Eer uzun yaama arzusu kendini elendirmek ve nefsinin dnyadan haz almasn salamak olursa kulun hem zahidliine, hem de tevekklne zarar verir. nk zhd noksanlatran ey tevekkl de noksanlatrr. Fakat zhd artran her ey tevekkl artrmaz. Buna gre her tevekkl ehli zahiddir, fakat her zahid tevekkl ehli deildir. nk tevekkl bir makamdr. Zhd ise bir haldir. 537 Tevekkl ayn zamanda muhabbetin ilk makamdr.538 Eb Tlib-i Mekk ye gre tevekkln evveli, kulun kendisine vekil olan Hak Tela'y tanmasdr. Kul ancak onun hkmne rza gstermekle ve hikmetine teslim
532 533

Ktul-Kulb, c.2,s.14 Ktul-Kulb, c.2,s.63 534 Ktul-Kulb, c.2,s.7 535 Ktul-Kulb, c.2,s.63 536 Ktul-Kulb, c.2,s.75 537 Ktul-Kulb, c.2,s.41 538 Ktul-Kulb, c.2,s.72

92

olmakla ycelir.539 Tevekkln ba kiinin kendi tercihini terk etmesidir. Tevekkl ehli olan kul, kimseye eziyet etmez, bana gelen durumlar Allahtan bakasna ikyet etmez, insanlarn hi birini knamaz, nk o vermenin de almann da Allahu Tela'dan olduunu bilir.540 Eb Tlib-i Mekk tevekkl farz olan ve fazilet olan eklinde iki ksma ayrr. Yeme ime konusunda tevekkl marifet ehli nazarnca farz olan tevekkl ksmna girer. lhi takdire raz olmak, acsyla tatlsyla her eyi Allahn hikmet ve adaletinin gerei olarak meydana geldiine inanp rza gstermek farz olan tevekkldr. Her eyin bu ekilde ilhi ilim ve iradeyle meydana geldiini bilmek, bu ilerden biri meydana geldiinde onu sakin bir aklla karlamak, akli deerlendirmeler ile sknt ve zdraba dmemek, Allahu Tela'nn ilerini kullarn ilerine benzetmemek, bu hususlar imann farzndandr. Kul btn bunlara teslim olmadka iman sahih olmaz. Tevekkln farz olan imana baldr. Bu btn kaderlerin Allahu Telaya ait olduunu bilip Ona teslim olmaktr. Fazilet olan tevekkl kulun kendisine vekil olarak setii Mevlsn mahedesinden kaynaklanr. Bu, marifet makamnda olur. Bu makamdaki kul gereklere ayne'l yakn gzyle bakar.541Allaha iman eden her kul tevekkl eder. Fakat her kulun tevekkl yakni miktarnca olur.542 Gerek tevekkl sahibi kalb sknetini kazanmtr. Kalbi her eyi idare eden Allaha balanmtr. Fikri her eyi lyle yaratan Mevlnn kudretiyle meguldr. Fakirlik onu hak olan sylemekten ve hak ile amel etmekten engellemez. Allah iin sevmekten ve Allah iin kzmaktan alkoymaz. Bana gelen skntlar ve fakirlik halleri onu insanlarn kt arzularna gre davranmaya itmez. Tevekkl ehli yce Mevl'ya nazar ettiinden yapmack hal ve ie girmez. nsanlarn rahat ettii basit ilerle o skn bulmaz. Bir mahlka gvenmez, nk o rzkn, fayda ve zararn, tek bir Zattan geldiini bilir. Bunlar tevekkln farzlardr. Bunlar elde edemeyen kimse tevekkln faziletlerini kaybetmekten te snrlarn dna km olur.543 Hakkyla tevekkl edenler salkl bir insann ila derdine dmedii gibi, ihtiyacn giderecek eyleri ardna dmez. Fakat

539 540

Ktul-Kulb, c.2,s.8 Ktul-Kulb, c.2,s.11 541 Ktul-Kulb, c.2,s.22 542 Ktul-Kulb, c.2,s.24 543 Ktul-Kulb, c.2,s.13

93

bana bir sknt gelmeden nce tedbirini alr.544 Eb Tlib-i Mekk ye gre sekin kullarn Allaha tevekkl ettii konulardan birisi de insanlardan gelen szl ve fiili eziyetlere sabrdr. Sabrda tevekkl ise insanlara kar gzel muamele ve ekimeye girerek hak talep etmeyi terk eklinde gerekleir.545 Kul yaad hayatta nefsinin muradn istedii zaman aslnda her eyde onun iradesi bulunmaz, unu yakinen bilir ki her eyde iradesi bulunan ve onun vekili olan yce Allahtr. Her ey o vekilin isteine gre gereklemektedir. Bu durumda kula gereken kendi istei ile Mevlsnn istei uymad zaman Mevlsnn istediini istemesidir. Hatta yce Mevlsnn istedii kul iin daha tercihe ayan olmaldr. 546 Eb Tlib-i Mekk ye gre insan srf belirli bir kazanc ve geim sebebi olmad iin faziletli olmaz. Ayn ekilde srf almay terk ettii iinde stnlk kazanmaz. Belirli bir kazan yolunun varl ile beraber kalbin sknet iinde olmas ve nefsin huzur iinde olmas tevekkl ehlinin halinde bir kusur saylmaz. Yoklukla, birlikte halkn elindekine gz dikmemek, kalbi birlik iinde tutmak daha stn bir derecedir.547 Belirli bir kazan yolunun varl ile beraber kalbin sknet iinde bulunmas ve nefsin huzur halinde bulunmas makamnn durumuna gre tevekkl ehlinin halinde kusur saylmaz. Fakat bu durumda onun ykselecei bir makam ve fazilet elde edecei bir hal de olamaz. Ancak belirli ve yeterli geim vastasna sahipken halkn elindekine gz dikilmesi ve kalbin dank halde bulunmas tevekklde noksanlktr.548 Ancak kii sebeplere ve ahslara nazar eder, onlara gvenip dayanr, onlar ele geirince kalbi kuvvetlenir, kaybedince kalbi skntya der, haktan sour ve zayflarsa bu kimsenin tevekklnde bir hastalk var demektir.549 Bununla birlikte, tevekkl haline ulatktan sonra, kenarda mal biriktirmek kiiye zarar vermez. Yeter ki insan bu mal Allah yolunda harcamak iin biriktirsin, nefsin kt arzularn tatmin iin elinde bulundurmasn. Mal biriktirmeyi terk etmek, midi ksa tutmak makamna ait bir haldir. Uzun yaama beklentisiyle birlikte tevekkl sahibi olmaktr. Eer kulun hayatta kalma arzusu, Mevl'ya itaat, ona ibadeti ve onun yolunda cihat ise bu bir fazilettir. Bu mit ve nsiyet ehli olan kmillerin yoludur.550
544 545

Ktul-Kulb, c.2,s.16 Ktul-Kulb, c.2,s.20 546 Ktul-Kulb, c.2,s.21 547 Ktul-Kulb, c.2,s.39 548 Ktul-Kulb, c.2,s.40 549 Ktul-Kulb, c.2,s.38 550 Ktul-Kulb, c.2,s.41

94

Bir kimse mecbur kald anda eer bunlara dayanacak sabr ve gc yoksa insanlardan istemesi onu tevekkl dairesinden karmaz. nk bu durumda olan kimse kendi nefsi iin deil Rabbinin rzas iin ister. Onu istemeye iten sebep nefsinin arzusu deil Allahu Tela'nn zerinde farz kld emirleri yerine getirmek ve mkellef olmasn salayan akln muhafaza etmektir. Hayati tehlike bulunduu zaman istemek kiiyi tevekkl dairesinden karmaz. Bilakis sabrn tkenmesi ve dayanacak gcn kalmamas halinde istemek iin Allahu Tela tarafndan izin saylr.551 Geimini salamak iin alp abalamak, gerek tevekkl elde eden kimseye zarar vermez. Bu durum onun makamn zedelemez. almay terk eden kii bana bir takm afetler geldii zaman hemen iinde bulunduu durumu terk edip bir meslee ynelmesi gerekir. nk ancak yakni imana ermi kimse almay brakabilir. nk o kalbini tamamen halktan evirip yaratc ile megul olmaktadr. Geim sebeplerini bulamaynca kalbi zayflayan ve onlar elde edince kalbi daha rahat eden kimsenin almaktan geri kalmas doru deildir. nk onda Allahtan baka eylere bakma ve ynelme hali mevcuttur.552 Geim sebeplerinde Allaha tevekkl etmek, onlarn kul iinde elde tutulmasn, tercih edilmesini ve korunmasn gerektirmez. Tevekkl kulun dnyada ilerini gzelletirmesi ve tercih ettii eylere ulamas iin baz eyleri ne alp baz eyleri geri brakmaz. Tam aksine elindeki imknlarn elden yok olmas tevekkle daha yakndir. nk tevekkl zhdn kardeidir. havasa gre her ikisi edeerdedir.553 Allah tevekkl ehlinin tevekklndeki sadakatini imtihan eder, onun her halkarda nazarn asl vekili olan Allaha evirmesini ister. Sonuta Allahn huzurunda kabul grm sadklarn sadakatinin mkfat verilir. Yahut bu tr imtihanlarla kulun gerek halini ortaya koyar, onun tevekkl noktasndaki eksikliklerini gsterir. Kul nefsinin bu ite yalanc olduunu grr. Bu ekilde o bozuk halinden tevbe ve istifara yneltilir.554 Eer tevekkl ehli bir ekilde mal elinden alndnda sabreder ve krederse tevekklnde sadk olduu anlalr. Ama elinden kt zaman rahatsz olursa tevekkl iddiasnda samimi olmad anlalr. Bu kimsenin nefsiyle mcadele etmesi gerekir. Eer tevekkl eden kimsenin Allaha tevekkl ettii mal muhafaza edilirse, bu ekilde kendisine acnm ve malnn elden gitmesiyle gerek halinin ortaya kmas gizlenmi olur. Bu mal
551 552

Ktul-Kulb, c.2,s.388-389 Ktul-Kulb, c.2,s.34-35 553 Ktul-Kulb, c.2,s.96 554 Ktul-Kulb, c.2,s.64

95

ona halinden memnun olmas ve kalbi girdii hak yolda sknet iinde bulunmas iin ikram edilmi bir dnyalktr. Bu durum hali zayf kimselerin makamdr. Eer tevekkl eden kimsenin dnya malndan bir ey eksilirse bununla o bela ehlinin makamna karlm olur. Bu makamda bata peygamberler olmak zere manevi derecesine gre dier salihler bulunur. Eer bu tr imtihanlar olmasayd insanlar iinde sadk olduunu iddia edenler oalrd. Tedavi konusunda tevekkle sarlmak da byledir. Tevekkl kula ne afiyeti eker, ne de acil ifa getirir. Aksine tevekkl, imtihan ve gnahlar yok etmek iin hastal artrmaya bile sebep olabilir. Baz kimseler Allaha tevekkl ederek musibetlere sabrederler. Onlar vekilleri olan Allah mahedeleri ve hsn zanlarndan dolay tevekkllerin de sabrederler. Hallerinin kmil olmas sebebiyle de tevekkllerinde sabra sarlrlar. Bu sebeple makamlarnda ykseldike ykselirler. u halde sabr tevekkln ilk makamdr. Sabr ilhi takdirin imtihan olarak grlmesidir. kr ise bundan daha yksek bir makam olup bir nimet olarak grmektir. Rza bunlarn hepsinin stndedir. Bu, tevekkln en yksek makamdr. Rza tevekkl ehli sevgililerin makamdr. Kim Allah'tan korkar, onun szn anlarsa, bana gelen musibetlerde Allaha tevekkl eder, elinden giden eylerde mitsizlie dmez ve eline geen dnya malndan dolay marmazsa ise ite bu zhdn ortas ve tevekkln badr.555 Tevekkl eden insan ev sahibi ise, evden ktnda iindeki mal korumak iin kapsn kapamaldr. Bunu Kurandaki Tedbir aln. emrini yerine getirmek iin yapmaldr. Byle yapmak kulun tevekklne zarar vermez. Yeter ki onun kalbi yaratklarla deil Allah ile huzur ve skn bulsun, eyann elinde kalmasnda ve gitmesinde kendi tedbirine deil Allahn gzel tedbirine gvensin. Kul Rabbinin hkmlerini gzel bulduundan bana gelene rza gstermelidir. nk Allah bir kulunu bir konuda tevekkl makamna kard zaman, ona her konuda tevekkl anlay verir.556. Eb Tlib-i Mekk ye gre, Allaha tevekkl eden bir kimsenin Mevl'sndan dnyasn gzelletirecek bir ey istemesi ve ahirette kendisine yksek dereceler istemesi tevekklne zarar vermez. nk o bununla Allah rzasndan baka bir ey dnmez. Eer kul kendisini Rabbine yaklatrmayan bir mal isterse bu onu zahidlikten kard lde tevekklden uzaklatrr. Eer kul Rabbinin her ite kendisine yettiini bilir, onun her eye kfi geldiini mahede eder, her yaptndan raz olarak

555 556

Ktul-Kulb, c.2,s.70 Ktul-Kulb, c.2,s.63

96

ondan hay ederse ahdine vefa gstermi olur. Bu, Rabbim bana yeter diyen brahim'in yolundan gitmektir.557 Ancak Allah hakkyla bilen limler, Ona dnyalk mallarn korumas ve maksatlarna ulatrmas iin tevekkl etmezler. Onlar tevekkl ederken sevdikleri eyin kendilerine takdir edilmesini art komazlar. Holanmadklar hkmn deimesini istemezler. Onlarn kalblerinde tevekkln deeri ok daha byktr. Eer arifi billh olan bir kimse tevekklnde Allah ile beraber byle eyleri de dnrse bu tevbeyi gerektiren byk bir gnahtr. nk arifler nasl gerekleirse gereklesin nefslerini Allahn hkmne sabretmeyi ve kalbleriyle ona rza gstermeyi prensip haline getirmilerdir.558 Tevekkl ehli arasnda manevi hali gl olanlar, tevekkl hallerini bozacak bir durumla karlatklar zaman, ona sebep olan btn balar koparrlar. Bu engellerin hepsinin terk edilmesine inandklar iin yurtlarndan ayrlr, altklar eyleri terk etmeye alrlar. Bunlar kalblerinin Allah'tan gayrisine ynelmemesi, nefslerinin bakasyla huzur bulmamas iin yaparlar.559 Rabbani limler yce Allah tevekkl sevdii, her iin kendisine havale edilmesine layk olduklar iin tevekkl ederler. Yine arifler, Allah tevekkl emrettii, ona tevik ettii iin tevekkl ederler. Ayrca arifler Allahtan hay ettikleri iin tevekkl ederler. Her kul Allaha tand sfatna gre tevekkl eder. Her insan onu kendisine tecelli eden sfatna gre tanr.560 Eb Tlib-i Mekk ye gre her kul Allaha tand sfatlarla tevekkl eder. Baz sekin kullar, Allaha onu tazim ve yceltmek iin tevekkl eder. Bazlar Allahn vadine olan yakini imandaki sadakatini gerekletirmek iin tevekkl eder. Bazlar Allahtan korktuklar iin, bazlar malnn Allah yolunda muhafazas iin, bazlar Allaha kar tadklar gzel dnceden tr, bazlar Allaha kar yaptklar gzel kulluun verdii teslimiyetle, bazlar Allahn tedbir ve takdirini her eyden gzel bularak, bazlar da tevhid anlaylar gerei Ona tevekkl ederler. Bunlarn bir ksm makam bakmndan dierlerinden daha yksektir. Bunlarn en yksei Allah' tazim ve mahede iin tevekkl edenin mahedesidir. Ortas muhabbet ve korkudan dolay Allaha tevekkl etmektir. En d ise Allaha teslimiyet gstermek ve Ona kendini sevdirmek iin tevekkl eden kimsenin mahedesidir. Bu arada bir de avamn tevekkl vardr ki arifler onu tevekkl
557 558

Ktul-Kulb, c.2,s.74 Ktul-Kulb, c.2,s.72 559 Ktul-Kulb, c.2,s.13 560 Ktul-Kulb, c.2,s.73

97

diye zikretmeye hay eder. Havassu'l havasn tevekkl ise akllarn tayamayaca bir eydir.561

8-hls
Szlkte saf ve halis olmak, kark ve ibeli olmamak ve kurtulmak anlamndaki ihls,562 tasavvufta tam bir dorulukla kullukta bulunmak, amellerinde Allahtan bakasndan karlk beklememektir.563 Eb Tlib-i Mekk ye gre ihls, yaratan ile yaplan muamelede mahlukun devre d braklmasdr. Aradan karlacak ilk varlk nefstir. hls, hibir amelin nefs iin yaplmamas, srf Allah' yceltmek iin yaplmasdr. Bu makama erimek de ancak Onu tandktan sonra olur. Aynel yakn grmeden nce de tanma olmaz. Grmede ancak yakn nuru ile olur. Hev ve nefs ile hakka'l yakn grme ve bilme gereklemez. hls yaplan fiillerde halka nazar etmeyi brakmaktr. hls, insanlarn kalblerinde amellerinin gizlenmesini istemektir.564 Allahtan baka bir ilah olmadna, ondan baka rzk veren, rzk engelleyen, hidayet ve sapkla sevk eden olmadna inanmak ihlstandr.565 Allahn muhabbeti btn hallerde btn kalbi sarmadan sdddklk makamna ulalmaz. Bylece tam ihls elde edilmi olur. Bunlar mukarrebn olan kimselerdir. Onlarn cennetteki nimetleri saf ve katkszdr. hlslar onlar gibi olmayan dier mminlere ise iecekleri sa taraftan verilir. Bunlar ashab- yemin olan mminlerdir.566 hls zhdn son merhalesidir. hlsl kullar, Allahu Tela'nn dman olan eytana kar ak delilleridir. Onlar kendileri dnyada, gnlleri ahirette olan kimselerdir.567

9-Rza
Szlkte; semek, memnun olmak, honut olmak, kabul etmek568 anlamna gelen rza kelimesi, tasavvuf stlahnda; her halkarda tasarruf sahibi malik olarak Ondan raz olmak569 demektir.

561 562

Ktul-Kulb, c.2,s.73-74 smail Karagz,hlas, Din Kavramlar Szl, s,299 563 Cebeciolu, a.g.e., s.298 564 Ktul-Kulb, c.2,s.141 565 Ktul-Kulb, c.2,s.30 566 Ktul-Kulb, c.2,s.111 567 Ktul-Kulb, c.1,s.532 568 Canbulat, Rza, Din Kavramlar Szl, s.533 569 Kani, Tasavvuf Szl, s.267

98

Cneyd-i Badd (.297/909) rzay, kulun irdesini terk etmesi,570 olarak aklarken, Serrc ise (.378/988), rzay Allaha alan en byk kap ve dnya cenneti olarak vasflandrmaktadr.571 Eb Tlib-i Mekkye gre Allahu Tela'nn hkmlerine sabretmek mminlerin makamdr. Bunlara rza gstermek ise yakn ehlinin makamdr. Rza makamnn ba sabrdr. Sonra kanaat gelir. Ardndan srayla zhd, muhabbet ve tevekkl gelir. Buna gre rza tevekkl sahibinin halidir. Tevekkl de rzann makamdr.572 Eb Tlib-i Mekk ye gre kalbin btn ilerde tecelli eden ilhi takdirle srur bulmas, btn hallerde nefsin holuk ve sknet iinde olmas, kulun her eye kanaat etmesi, Rabbinin takdir ettii eylerle vnmesi, Mevlsnn onu gzettiine sevinmesi, onun btn hkmlerine teslim olmas rza makamnn alametidir.573 Mubah olan bir eyi knamamak da rzann alametlerindendir. Kul bu rza haline btn ilerde onlar yapan yce zat mahede ederek ular.574 Rza makamna rivayet eden kimseler Allahu Tela katnda mukarrebn makamna ykseltilmitir. Bunlar hafife almak ve ilgisiz kalmak ise kalblerin karararak bozulmasna yol aar. Bu hale den kalbler muhabbet ve rzaya asla uygun olmazlar. Rza-i ilhi peinde koanlarn amelleri, Allah yolunda mcahede edenlerin amellerinden kat kat daha fazla saylr. nk Allah yolunda cihat edenlerin amelleri yedi yz kat fazlasyla sevaplandrlr. Rza ehlinin amellerine verilecek sevap ise kat kat fazladr. 575 Kulun Allahu Tealadan bir eyler istemesi onun rza halini zedelemez. Eer kul Rabbinin zikriyle megul olarak ilhi muhabbete dalp ondan bakasn tamamen unutup btn duasn Rabbini yceltmek ve onu vmek iin yaparsa bu kendisi iin daha faziletlidir. Bu yce Allah' sevenlerin makamdr. Rza makam evk makamndan daha stndr.576

570 570 571 572

Serrc, el-Lma, s. 80. Serrc, Lma, s.52

Ktul-Kulb, c.2,s.89 Ktul-Kulb, c.2,s.80 573 Ktul-Kulb, c.2,s.82

575 576

Ktul-Kulb, c.2,s.84 Ktul-Kulb, c.2,s.87

99

Kulun yapt kt iler konusunda rzaya gelince, kul kt ilerin nefsi tarafndan yaplmasna deil, Allah tarafndan takdir edilmesine raz olur. Nefsi tarafndan ilenmesine raz olmaz.577 nk rza, ancak sabrn ve krn gzel olduu hususlarda olur. nk rza, sabr ve kr makamlarnn stnde bir makamdr. Eer kul dini ynden noksanlk iinde ve dnya asndan fazla mala sahipken buna rza gsteriyorsa bu rza amellerin en ktsdr. nk bu ilhi emre aykr bir durumdur.578

10- Muhabbet
Eb Tlib-i Mekk ye gre muhabbet, ariflerin makamnn en ykseidir. O Allahu Tela'nn ihlsl kullar iin setii makamdr. En byk ilhi ltuflar onunla ortaya kar.579 Tevhid kemal halini bulunca muhabbet de kmil olur.580 Muhabbet sevgide ilk olan yce Allahn kul iin yapt bir tercihtir. Ayrca muhabbet bir takm hkmler ierir ki onu da sevilen kul ortaya koyar.581 Allaha iman eden her mmin Onu sever. Fakat herkesin muhabbeti Allaha iman, Onun tecellilerini mahedesi ve sevgilisi olan Allahu Tela'nn sfatlarnn ona tecellisi lsndedir. Yce Mevly sevenlerin derecelerinin farkl olmas ilhi taksime gredir. Bu farklln sebebi marifet ve mahede bakmndan farkl seviyede

bulunmalarndandr.582 Baz mminler Allahu Telay kalblerinin bir ksmyla sever. Onlarn kalblerinde bakalarnn sevgisi de vardr. Baz mminler Allahu Telay btn kalbleriyle severler. Onu dier her eye tercih ederler. te bunlar Allahu Telann saf ve halis kullardr. Allah sevgisinin en stn ise mahededen doan sevgidir. Mminler iinde Allahu Tela'y en ok sevenler ilim, hilim afv ve gzel ahlak gibi Allahn ahlakyla ahlaklanan kimsedir. Halkn slam sevmesi farz klnmtr. Bu farzn edas Allah severek ve ona itaat ederek farzlar yerine getirmeye ve yasaklardan kanmaya baldr. Yakn ehli

577 578

Ktul-Kulb, c.2,s.90 Ktul-Kulb, c.2,s.91 579 Ktul-Kulb, c.2,s.98 580 Ktul-Kulb, c.2,s.103 581 Ktul-Kulb, c.2,s.104 582 Ktul-Kulb, c.2,s.99

100

ariflerin muhabbeti ise Allahu Tela'nn sfatlarn mahedeye ve yce Zatn ahlakn tanmaya dayal bir muhabbettir. Halk alkanlk ve duyduunu tekrar ederek ibadet eder. Gerek sevgiye ulam arifler ise Mevly yceltmek ve Onu tazim etmek iin ibadet ederler. Eer kul Allahu Tela'y btn hev ve arzularna tercih ediyorsa o Allahu Telay gerek manada seviyor demektir.583 Muhabbetin en ak alameti, Allahu Tela'nn muhabbetini kalbin kymet verdii btn ilerde tercih etmektir. Muhabbetin alametleri biri de Mevlay ok zikretmektir.584 Muhabbetin alametlerinden biri de yce Mevl'ya kavuma arzusudur. Bu ise lme itiyak duymaktr. nk lm kavumann anahtardr.585 Muhabbetin alametlerinden biri de sevgilinin szn sevmek, onu kulanda ve kalbinde tekrar etmektir. Yce Mevl'y sevmenin alametlerinden birisi de kulun kendisini Rabbine yaklatracak btn ahiret ilerini, nefsin kt arzularndan ibaret olan dnya ilerinden ne almasdr. Allah sevgisinin alametlerinden biri de can ve mal ile Allah yolunda cihat etmektir.586 Allah sevmenin alametlerinden biri de Ondan gelen bela ve skntya raz olduktan sonra onu gizleyip ikyet etmemektir.587 Muhabbetin gereklerinden birisi de kulun derdini Rabbine aarak gnln ho tutmas ve halini sadece yce Allahn bilmesiyle rahatlamasdr.588 nk muhabbet ehli kul, derdini Rabbine aarak gnln ho tutmas ve halini sadece yce Allahn bilmesiyle rahatlamasdr.589 lahi muhabbetin alametlerinden biri de kalbi dnya malndan ekip yce sevgiliye vermek ve nefsin kt arzularna kar Hakk tercih ederek Allaha ynelmektir. Muhabbetin alametlerinden biri de birbirine Hak yolunda nasihat etmek, hakk tavsiye etmek ve bu konuda sabretmektir. Allahu Telaya muhabbetin alametlerinden biri de kulun sevdii yce Mevlsn ycelterek, Ondan ekinerek, Ondan hay ederek Ona kar besledii sevgiyi gizlemektir. Sevginin gizlenmesi sekin ve akl sahibi muhiblerin

583 584

Ktul-Kulb, c.2,s.102 Ktul-Kulb, c.2,s.100 585 Ktul-Kulb, c.2,s.101 586 Ktul-Kulb, c.2,s.105-106 587 Ktul-Kulb, c.2,s.131 588 Ktul-Kulb, c.2,s.108 589 Ktul-Kulb, c.2,s.108

101

zelliidir. Vefann gereidir. nk muhabbet klarn kalblerinde srdr. Bu srr ap yaymak uygun deildir.590 Eb Tlib-i Mekk ye gre Allaha duyulan muhabbet onun emirlerine muhalefeti terk etmekle belli olur. ok amel ilemekle belli olmaz. nk iyi amelleri iyiler de ktler de yapabilir. Gnahlar ise ancak sddklar terk eder. phesiz Allaha itaat etmeye sabretmenin sevab yetmie katlanr. Gnah ilememek iin sabretmenin sevab ise yedi yz katna kadar katlanr. Gnah terk edip bunda sabr gsteren Allah yolunda cihat etmi gibidir. nk sabr Allahtan gelen bir imtihan olup nefs iin zorunludur. Kii nefsinin isteklerini terk etmekle nefsini terk etmi olur.591 Muhabbet ehli sahip olduu ilhi sevgiden tr halkn hibir knamasndan korkmaz, nefsini zorluklara sokarak, vatann yurdunu terk ederek ve maln ve mlkn bir kenara iterek Allah yolunda yrd iin knayanlarn knamasna aldanmaz. Kimseden vg beklemez. Bunlarn yannda muhabbet ehli yalnzlkta ilhi huzur, halvet annda manevi bir rahatlk bulur. Dua annda tam bir yalvar iine girer. Yce sevgilinin kelamndan zevk alr. Muhabbetin gereklerinden biri de sevgiliden bakasyla huzur ve sknu terk etmektir. nk Allahu Tela huzurun ta kendisidir. Sevdii ile kalbi huzur bulmak, btn dncesini ona balamak ve nazarn devaml ona yneltmek gerek sevginin alametleridir. Muhabbetin gereklerinden birisi de kulun derdini Rabbine aarak gnln ho tutmas ve halini sadece yce Allahn bilmesiyle rahatlamasdr. Muhabbet ehline gereken ilerden birisi de yaplmas tevik edilen btn ibadet ve iyilik eitlerine muhabbet ve gnl rahatl iinde sratle komaktr. Muhabbet ehline gereken ilerden birisi de kadere rza gstermektir. lahi muhabbetin alametlerinden birisi de geceleri uzunca teheccd namaz klmaktr.592 Eb Tlib-i Mekk ye gre salih kullar Allahu Telay sevdikleri iin canlarn ve dier mallarn ona satmlardr. Allah da kendi katnda deerli olduu iin onlar satn almtr. Yce Allahn onlar sevdiinin alameti onlar satn almasdr. Satn almasnn alameti de mal ekip almasdr. Kendilerinden mal ekip ald zaman artk onlarda Allahtan baka bir arzu ve sevgi kalmaz.593 Allah tarafndan satn alnan sevilmi ve seilmi nefslerin alameti unlardr: Gerek sevgili olan Allaha samimiyetle tevbe etmek,
590 591

Ktul-Kulb, c.2,s.130 Ktul-Kulb, c.2,s.107 592 Ktul-Kulb, c.2,s.106-108 593 Ktul-Kulb, c.2,s.109

102

onu oka hamd etmek, hsn- edep ile namaza devam etmek, sevdii eyleri emretmek, holanmad eyleri nehyetmektir. lahi muhabbetin alametlerinden biri de Allahu Teladan bakasnn hizmetini arzulamamak, btn arzu ve isteini onda toplamaktr.594 Kiinin kalbinden ilhi muhabbetin alnp ekilmesi Allahn kendisini terk ettiinin delilidir. Korku olmadan srf muhabbet yoluyla Allah' tanyan kimse o sevin ve nazdan dolay helak olur. Yalnzca korku yoluyla Allah tanyan kimse ise uzaklk ve souklukla Allahtan kopar. Allah hem korku hem muhabbet yoluyla tanyan kimseyi ise Allah sever, kendisine yaklatrr ona bilmediini retir. Onu makamnda sabit tutar. Muhabbet sevgilinin heybetini ortadan kaldrmaz. Bundan dolay Allah seven herkes ayn zamanda Allahtan korkar. lsz korku ise sahibini muhabbetten mahrum eder. Bu durum ebrarn kefidir. Hlbuki o mukarrebn arifler iin perdedir. Muhabbet ehli iin de korku vardr. Fakat onlara verilen muhabbet ok daha fazladr.595 Eb Tlib-i Mekk ye gre Hak klar onu hem severler hem de yce zatndan ekinirler. Cenb- Hakk' sevenler iin bast hali iinde kabz hali mevcuttur. Ehlinin Allahu Tela'y tanmas marifetlerin en bydr. nk onlarn ilk hali korku makamdr. Allah seven herkes Ondan korkar fakat Ondan her korkan muhabbet ehli deildir. nk o gerek muhabbetin tadn tatmamtr. Avam Mslmanlara farz olan muhabbetle vecd halleri hsl olmaz. Ancak bu muhabbet, imann ayakta durmas iin lazmdr. ayet kula nce havf makam verilirse o yce Allah ariflerin ve mukarrebnun sevgisi ile sever. Eer nce muhabbet makamna ularsa o zaman kul ashb- yeminin sevgisi ile yce Allah sever. Ancak ona mukarrebn makamndaki evk ehlinin muhabbeti verilmez ou kez muhabbet, korku halinin karl olarak kula verilir ve onu artran sebep olur. Bu durum amel edenlerin makamnda meydana gelir. Bazen korku hali muhabbetin karl olarak verilir. Bu da limlerin makamnda meydana gelir. Kimin korkudan sonra muhabbet onun manevi halini artrrsa o mukarrebndandr. Kimin de korku hali muhabbetini artrrsa o da ebrardandr. ashb- yemindendir.596 Eb Tlib-i Mekk ye gre muhabbetin iki makam vardr. Birincisi tarif makamdr. Umum Mslmanlara ait bir makamdr. Bu zel muhabbetten ncedir. Tanma makam ise sekinlere ait makamdr. Ayn ekilde muhabbet iin farkl iki makam daha vardr. Biri
594 595

Ktul-Kulb, c. 2,s.110 Ktul-Kulb, c.2,s.118 596 Ktul-Kulb, c.2,s.117

103

sevenlerin makam, dieri ise Allah tarafndan sevilenlerin makam. Bu sufilerin mridmurad szleriyle ifade ettikleri gibidir.597 Hi phesiz kendi abasyla ilhi ykleri yklenen kimse ile zerindeki yk Allah tarafndan yklenen kimse bir deildir.598 Allah muhabbetini kalbde gizli tutmak muhabbetteki ihlstandr. nk muhabbet kalbin amelidir. Muhabbetin kalbden alnma korkusu ve baka bir hale deitirilme endiesi ve gizli bir tuzaa yani istidraca dme tehlikesi yznden muhabbet gizlenmelidir. Nefsi muhabbeti aklamaktan alkoymak, onu kendisi gibi olan insanlardan gizlemek, muhabbeti ele geirmenin alametidir. Bunlar sahv makamndaki bir lim iin geerlidir. Manevi sarholuk ve vecd halindeki kimseler ise bulunduklar hale malup olduklar iin mazurdur.599 Eb Tlib-i Mekk ye gre muhabbet makam hari btn makamlar, Allahn fiil ve sfatlarnn nurundan kaynaklanr. Ancak muhabbet Allahn zatnn nurundan kaynaklanr. Bu sebeple muhabbetin anlatlmas ve renilmesi zordur. Mminlerden muhabbetin hakikatine ulaan pek azdr. Bunun sebebi udur: muhabbet marifet gibi bir srdr. Muhabbet Zata baldr. Zatn varl ak olursa ona muhabbet de ak olur. Muhabbet ite olduu iin onu sevmek de gizlidir. Kim muhabbet makamna erimise dier makamlardan elde edemedii eyler onun iin zarar saylmaz. Muhabbet makamna ulaamayan kimse ise ulat hibir eyle vnemez. Btn makamlar yerine tevekkl ona yeter. Tevekkl muhabbet makamna ait hallerdendir. Rza da muhabbetten bir makamdr. Muhabbet kalbin iindeki habbeye baldr. Bundan dolay ona muhabbet denmitir. Bu habbeye sveyda denir. Eb Tlib-i Mekk ye gre bir kimsenin kalbinde Allahn muhabbeti ile birlikte Ondan bakasnn muhabbetinin olmas irktir. Bu durum sadklara gre ihanettir. Muhlislere gre ise verilen sz bozmaktr. Yaplan ahde vefa gstermemektir.600 Bununla birlikte anne-baba ve ocuk sevgisi insan ilhi muhabbet dairesinden karmaz. nk bu sevgi Allahn kalbine koyduu mubah bir nasiptir. Ayn ekilde efkat ve merhametle hanmn sevmek de kiiyi Allah sevenler dairesinden karmaz. Kalbin ve kalbn ihtiyac olan dnya maln sevmek de byledir. Bunlarn hi biri Allahn muhabbetinin yerine geecek eyler deildir. nk Allahn muhabbeti iman nurlar iinde kendini gsterir. Bu
597 598

Ktul-Kulb, c.2,s.123 Ktul-Kulb, c.2,s.124 599 Ktul-Kulb c.2,s.130 600 Ktul-Kulb, c. 2,s.132-,134

104

eylerin muhabbeti ise aklda ve tabiatta gerekleir. Allahn muhabbeti ile mahlkun muhabbeti arasndaki fark budur. Fakat devaml dnya ileriyle megul olmak, bunlar yce Allahn rzasna tercih etmek gibi eyler ilhi muhabbet dairesinden karr. Kulun Allahtan bakasyla huzur bulmas, Ondan bakasyla sevinmesi, Allahtan baka kaybettii eylere zlmesi de onu muhabbet makamndan karr.601 Bir kimse muhabbetin gereklerini yerine getiren biri deilse o muhabbet iddiasyla aldanm, ona nazar etmekten perdelenmi bir kimsedir. Bu halin gerek muhabbetle hi ilgisi yoktur. Muhabbet ancak azaba urama korkusuyla sahih olur.602 Aslnda yce Allah sevenlerin makam aklanmaktan ok yksektir. Hak dostlar bilinmeyecek kadar gizlidir. Makam sahipleri Allaha kavuma arzusuyla yanarlar. O da onlara zlem duyar. Allaha yakn olanlar Ona nazar ederler. O da onlara nazar eder. Muhabbet ehli onun kelamn dinlemeyi sever. O da onlarn dua ve zikirlerini duymaya sever. Mahede ehli olanlar onu ziyaret ederler. O da onlarn kalblerini ziyaret eder.603 Eb Tlib-i Mekk ye gre herkesin muhabbeti Allah tanmalar miktarncadr. Marifetleri yce zatn kendisini tantt ldedir. Yaknlar imanlarnn safiyeti miktarncadr. manlar ise yce Allahn yardm lsnde olur.604 Bazen muhabbetler birbirine karr. Nimet muhabbeti onu verenin muhabbetine karr. Nefse ait bir muhabbet, yce Yaratcnn muhabbeti ile karr. Kendisine ayne'l yakn hali almayan muhabbet ehlinin geneli bu halleri birbirine kartrr.605Allahn sekin kullar Onu zatn mahede ederek severler. Bunlarn sevgisi kalb ve vecdle gerekleir. Bir daha deiiklie uramaz. Onlar Allaha kavuuncaya kadar muhabbet iinde sabit kalr. Avam halk ise Yce Allah kendilerine yapt muamele ile severler. inde bulunduklar hal deimesiyle bu kimselerin muhabbeti deiir. Onlar gerek zhde ve hakiki ihlsa ulaamamlardr. Onlar da hala hev mevcuttur. Bu onlarn kalblerini temizleyip srf Allaha vermekten engellemektedir. Ashb- yemin de bu grubun iine girer. Baz muhabbet ehlinin manevi destei az, yakini zayf olduundan muhabbet durumu

601 602

Ktul-Kulb, c.2,s.134 Ktul-Kulb c.2,s.113 603 Ktul-Kulb, c.2,s.137 604 Ktul-Kulb, c.2,s.152 605 Ktul-Kulb, c.2,s.157

105

karktr. Asl halini bilemez. Onun Allah sevmesi aslnda dnyadaki nimetlerle bal iken, o bunu yce Allahn celal ve cemaline ait muhabbet olduunu dnr.606 Gnl ehline gre mnacat kalple yaplr. Bu da kalbin gayb lemine dair gizlilikleri mahede etmesi, melekt leminin srlar iinde dolamas, ruhlarn nuru ile ceberut leminde ykselmesi olur. Yce sevgilinin nurlarnn ualar o kalbleri gtrerek ilhi sr hazinelerinin zerinde brakr. Mnacat kalbin ilhi yaknl grmesinin bir delili ve Cenb- Hak ile nsiyet ettiinin bir ispatdr.607 Muhabbet velilerde bulunan bir takm sfatlara muhtatr. Bu sfatlar yedi tanedir: ilim, akl, gzel ahlak, cmertlik, temiz kalb ve tevazu. Onlar insanda topland zaman onun muhabbeti en st seviyeye kar. Kendisinden soukluk ve ekinme hali kalkar. Gerek muhabbet elde edildii zaman insan btn gam ve kederinden kurtulur. Kalbi huzur bulur.608 Kaygnn tek olmas tek bir Rabbe ait muhabbetten ileri gelir. Bu hal bir olan Zatn varln ikrar eden kulun sfatdr. Bu hal kuldaki hevnn yok olmasndan sonra elde edilir. Hevnn yok olmas kalbin takva imtihann kazanmasndan sonra meydana gelir. Kalbin tek bir noktada toplanmas, nefsin iman ile huzurlu ve ho olmasndan sonra meydana gelir. Yahut bu hal nefsin manevi kirlerden temizlenip rzaya ulaarak felaha ermesiyle mmkn olur.609

11- Zhd
Szlkte ilgisiz davranmak, rabet etmemek, yz evirmek anlamna610 gelen zhd, tasavuf olarak; eyaya kar isteklerin btnyle dmesi anlamnda kullanlr.611 Kurn- Kerimde dnyay knayan ve ahiret hayat iin hazrlanmaya tevik eden ve dnya hayatnn ssne adlanlmamasn tavsiye eden onlarca ayet bulunmaktadr.612 Eb Tlib-i Mekk ye gre zhd, dnya kaygsn terk ederek nefsi Allahu Tela'nn hkmlerine teslim etmektir.613 Eb Tlib-i Mekk zhd farz ve fazilet olmak zere iki ksma ayrr: Ktlenen haram eylerden gnl ve eli ekmek farz olan zhddr. Mubah klnan ihtiya fazlas eylerden gnl ekmek ise fazilet olan zhddr. Bu zhdn
606 607

Ktul-Kulb, c.2,s.156 Ktul-Kulb, c.2,s.118 608 Ktul-Kulb, c.2.s.437 609 Ktul-Kulb, c.1,s.536 610 Firzbd, a.g.e. s. 722 611 Kani, Tasavvuf Szl, s.282
612

Bakara, 2/58, 86; 152; Nis, 4/66, 77; Arf, 7/169; Tevbe, 9/91-93, 111; r, 42/10, 20; Muhammed, 47/20; Zariyat, 51/21; Hacc, 22/78; Kasas, 28/54, 80; Hkka, 69/30-34; Mzzemmil, 73/6,Mddessir, 74/1; Ahzb, 33/35; Nebe, 78/21-26; Nziyt, 79/37- 41; Hmeze, 104/6-9. 613 Ktul-Kulb c.1,s.531

106

sonucunda kul, vcudun dnyaya alan kaplarn ve ona giden yollarn keser. Yani dnyann haram olan nimetlerinden gnl ve eli ekmek genelde btn Mslmanlara ait bir zhddr. Dnyann pheli eylerinden el ekmek ise vera ehlinin zhddr. Bu zhd ile onlarn iman kemale erer. Dnyann ihtiya dndaki nimetlerini terk etmek ise onlarn yaknini safiletirir.614 Zhd aslnda hibir deeri olmayan dnyann kymetinin kalbden atlmasdr. Kul hibir ey olan dnyann sevgisini nefsinden atmadka gerek zahid olmaz. te bu, zhd iinde zhddr. nk bu zhde sahip olan kimse, zhd halini elde ettikten gnln ektii eylere bir daha bakmaz. nk o dnyaya zaten hibir deeri olmayan ey olarak grmektedir. Gerek zhd, kiinin nefsinin arzularnda gerekleen zhddr. nk zahid, karln elde etmek iin dnyadan gnln ekmitir. Aslnda bu baka eye rabet etmektir. Kul zhdne karlk bekleyen nefsinin arzularndan gnln ekince gerek zhde ulam olur.615 Zhdn esas nce elde mevcut olan eylerin sevgisini kalbden atmak daha sonra kalbinden kard bu eyleri elden de karmaktr. Bu elinde olan eylerin yok edilmesidir. Bu ise dnyann onun nazarnda basitleip gznde kld gibi dnya maln deersiz ve hakir grmesiyle mmkndr. Bundan sonra kul zhd sahibi olduunu bile unutur. Buna zhdde zhd denir. Zhd, ebedi olan ahiret hayatnn arzulanmasdr. Zhd iin gerekli olan ey, nefsin haz ald dnya malyla sevinmemek ve onun elden kmasna zlmemektir. Bir de herhangi bir eyi ancak ihtiya olduunda gerektii kadar almasdr. 616 Kim nefsini hevdan sakndrrsa dnyay tercih etmemi olur ve dnyay tercih etmemesi de zhd olur.617 Zhd hem rza hem tevekkl mertebelerini iine alr. Vernn/takvann en st makam, zhdn en alt makamdr. Zhdden sonra marifet ve muhabbet makamlar gelir.618 Eb Tlib-i Mekk ye gre zhdn evveli cmert olmaktr. Cmert olmayan kimse zhd sahibi olamaz. Dnya malndan gnln tamamen ekemeyeni Mevl sevmez. nk bu kimse Allahn buz ettiine muhabbet beslemitir.619 Nitekim hadisde yle buyrulmutur Cmert insan Allaha yakndr, insanlara yakndr, cennete yakndr, ama ateten uzaktr. Cimri insan ise Allahtan uzaktr, insanlardan uzaktr, ama atee
614 615

Ktul-Kulb c.2,s.561 Ktul-Kulb c.1,s.532 616 Ktul-Kulb c.1,s.499 617 Ktul-Kulb c.1,s.492 618 Ktul-Kulb c.1,s.534 619 Ktul-Kulb c.1,s.233

107

yakndr.620 Hangi mana ve trden olursa olsun cmert kimse Allahu Telaya yakndr. nk cmertlik yakn derecesindeki imandan kaynaklanmaktadr. Cimrilik ise ilhi hkm ve vaadlere phe ile yaklamaktan kaynaklanr. Cmertlik zahidlerin, cimrilik ise dnyaya rabet edenlerin sfatdr. Kanaat da cmertliin alametidir. nk kanaat, dnya malna rabet etmemektir. Hrs ise cimriliin alametidir.621 Cneyd'e gre, zhdn biri zhir biri btn olmak zere iki manas vardr. Zahir zhd elindeki mal ve mlke sevgi duymamak ve elinden kard eylerin ardna dmemektir. Btn zhd ise kalbde dnya arzularnn yok olmasdr. Bu mertebeye ulaan sufi, Allahu Tela tarafndan ahireti grme ltfuna erdirilir. Bu kimse emellerini ksa tutarak amel eder ve ecelini unutmaz. nk kalbi dnyevi sebeplerden kesilmi ve yalnzca ahirete ynelmitir. Bylece zhdn hakikati kalbine tam olarak yerlemi ve sadece Rabbinin zikriyle dolmutur. Zhd imann hakikatinden doar. Ahireti mahede edebilmek zhdle meydana gelir. Bu mahededen sonra kalbde eyann varl ile yokluu bir olur. nk kalbden nefsin hkimiyeti gitmitir. Kul bu hale gelince gnln varlklardan ektii iin ihls kalbine tam olarak yerleir. Nefsin arzular devre d kald iin kalbde zhd gerekleir.622 Eb Tlib-i Mekk ye gre zhdn balangc ahiret dncesinin kalbe girmesi, ardndan Allah iin amel etmenin zevkine varmasdr. Dnya tasas kmadan ahiret endiesi kalbe girmez. Hev ve hevesin lezzeti kalbden kmadan Allah iin amel etme zevki kalbe girmez. Tevbe eden fakat kalbinde Allaha taatin tadn bulamayan kimsenin tevbe ettii gnaha tekrar dmesinden korkulur. Her kim dnyay terk eder fakat kalbinde zhdn tadn bulamazsa o tekrar dnyaya dner. Ksacas hev ve hevesin tad kalbden kmadan salih amelin tad kalbe girmez.623 Zhdn balangc nefsin kt arzularnn sona ermesidir. Zhdn sonu, ilmin balangcdr. lmin sonu, Allah korkusunun balangcdr. Korkunun sonu, muhabbetin balangcdr.624 Zhdn nihai noktas zhdn zddn ortaya koymak ve zhd gerei terk ettii eylere dknlk gstermektir.625 phesiz zhd yakn sahibinin halidir. nk o yaknin gereidir.626

620 621

Tirmizi,1,40 Ktul-Kulb c.1,s.502 622 Ktul-Kulb c.1,535 623 Ktul-Kulb, c.1,s.499 624 Ktul-Kulb, c.2,s.153 625 Ktul-Kulb, c.2,s.339 626 Ktul-Kulb, c.1,s. 485

108

Eb Tlib-i Mekk ye gre zhdden baka btn iyilik eitlerini kendinde toplayan baka bir ey yoktur. Zhd Allah sevgisinin sebebi klndna gre zahid kii Allahn sevgilisi demektir.627 Zahid, Rabbinin makamndan korkan ve lmeden nce isteyerek nefsini Allaha satan kiidir. Bu durumda yce Allah onun sevgilisi ve ok yakn dostu olur. Kul Rabbini sever. Bylece Allahu Tela onu katnda kendisine yakn ettii kimselerden yapar.628 Zahidin btn hallerde ele geirmek istedii ey Allahn rzasdr. Onun btn hazinesi ve birikimi budur.629 Eb Tlib-i Mekk ye zhd iki ekilde olur. Eer bir ey mevcut ise onun zhd onu elden karmak ve kalbi ondan bo hale getirmektir. Elde mevcut olan bir malda kalben onun elde tutulmasn isteyerek yaplan zahitlik sahih deildir. nk o eyi elde tutmak, kalbin ona rabet ettiini gsterir. Eer kiinin mal bulunmaz ise bu durumda zhd, zhde ve zhd sahiplerine imrenmek ve yoklua raz olmaktr. Hev ve hevesi terk etme konusunda zhd hakknda sylenecek ey de ayndr. Bir kul kt arzularyla yz yze gelir ve onu yapmaya gc olduktan sonra kendisini bu kt eyden ekerse zhd sahih olur.630 Kii, elindeki bir eyi kendi isteiyle elinden karr ve nefsi bu konuda kendisine tabi olursa onun mcahede ettii bir zhd makam var demektir. Kim de bir eyi elinde tuttuu halde onu elinden karmak niyet ve arzusunda olduunu sylerse bununla zhd makamna sahip olmu olmaz. nk o eyi elinde tutmas kalbinin hala ona rabet ettiini gsterir. Hlbuki rabet, zhdn zdddr. Ancak kalbini, mal ve mlkten tamamen uzak tutan kii zhdn gerekletirmi olur.631 Kiinin bir eyi yannda mevcut iken onu nefsi iin elinde tuttuu halde srf aklndan zhd dncesi getii veya zhd sahibi olmak istedii iin kendisini zahid kabul etmesi kendisini aldatmasdr. Kii hakknda zahit olduu eyi elinde karp yerine yce Allahn sevgisini geirmedike gerek zahit olamaz Aslnda sahip olunmayan bir eyde zhd sahih deildir. nk nefs refah ve nimet iinde kalma sevgisi zerine yaratlmtr. Bununla birlikte baz durumlarda zhd sahibi olmak mmkndr. Bu, o eyin elinde olmasn

627 628

Ktul-Kulb, c.1,s.487 Ktul-Kulb, c.1,s.496 629 Ktul-Kulb, c.1,s.501 630 Ktul-Kulb c.1,s.496 631 Ktul-Kulb c.1s.497

109

istememek, yokluundan skntya dmemek, fakirlik haline sevinmekle oluur.632Ancak arifin elinde mal varken de zahit olmas mmkndr. Arif elindeki mal ile yetinmez, onu nefsinin keyfi iin elinde tutmaz, elindeki eyi kendi mlk gibi grmez, aksine onun Allaha ait olduunu bilir. Bu zhdn alameti onun yannda maln varl ile yokluunun eit olmas, yce Allahn o mal zerindeki emrini hemen yerine getirmesi ve onu Allah yolunda harcamasdr. nk onun btn rabeti Rabbine olur. Zhd bununla tam kemal halini bulur. te bu hal zhdn z ve hakikatidir. Bu yakn makamlarnn ykseklerindendir ve nefs iin dnyay deil, Allah iin dnyay terk etmektir. Bunda zhd halini elde etmek iin zhde ynelme yoktur. O makamda, her ey Allah iin olmaktadr. Bu sdklarn mahedesidir. O ilhi yaknla eren velilerin ayne'l yakn makamnda elde ettii zhddr. Bu derecenin dnda da eitli zhd dereceleri mevcuttur. Mesela insann houna giden bir eyi infak etmesi mminlerin zhddr.633 Zhdn karar safhas, kalbe ahiret sevgisinin girmesiyle dnya sevgisinin kmasna kesin karar verilmesidir. Zhdn amel safhas ise sevilen bir eyin yce Allah yolunda elden karlmas ve buna karlk olarak yce Allahtan cennetinde cemalini ve yaknln istemektir. Takva da zhdn bir parasdr. Kanaat da zhdden bir paradr. Aza rza gstermek de zhdn hallerindendir.634 Elden gidene zlmemek ve ele geene sevinmemek zhdn en kmil halleridir. Kime bunlardan biri verilmise dieri de verilmitir. nk elden kard dnyalk eylere zlmeyen kimse kendisine verilen eyden dolay da marmaz. Bu, zellikle yakni imana ulam muhabbet ehlinin sfatdr. Bu sfattaki kulun ahiret hallerini mahede etmesi kendisini dnya zevklerine dalmaktan alkoymutur.635 Kiinin zhd elde etmek iin de gayret gstermesi gerekir. Kul bunu nefsin holanmamasna ramen sevdii eyleri Allah yolunda harcayarak yapar. Bylece bir zhd makamna kavuur. Yapmacklktan zahid olunmaz.636 Yumuak, dikkat ekici ve gsterili giysilerden uzak durmak, leziz yemeklere dkn olmamak, ehvetlerden uzak durmak ve lkse dkn olanlarn arzu ettikleri lks alet ve ev eyas gibi ssleri terk etmek dnyada zhd sahibi olmann alametlerindendir.
632 633

Bir eyin birden fazla yerde kullanlmas da

Ktul-Kulb c.1,s.498 Ktul-Kulbc.1,s.499-500 634 Ktul-Kulb c.1,s.500 635 Ktul-Kulb c.1,s.500 636 Ktul-Kulb c.1,s.503

110

zhdn alametidir.637 Zahidi dnyadan uzak tutan, zenginlikten ve genilikten alkoyan her ey onun gzel bir ekilde Allahu Teladan gelecek eyi tercih etmesi ve nazarn ona balamas sebebiyle kendisi iin ahirette manevi rzk ve yksek derecelere kma sebebi olur.638 Zhd ehli mahede ettikleri eyin yceliine uygun olarak sahip olduklar zhd hallerinde deiik makamlara ve derecelere sahiptir. Zahidlerin kimi, Allahu Tela'y yceltmek iin zhde sarlr. Kimi Allahu Teladan hay ettiinden zhd halini ele geirmitir. Kimileri Allahu Teladan korktuklar iin zhde ynelmitir. Bazlar Allahu Telann mjde ve vaadlerine kavumak iin zhde sarlr. Bazlar Allahu Telaya olan muhabbetlerinden dolay zhd sahibi olurlar. Bunlar zhd ehlinin en stn yerinde olanlardr. Bazlar da hesap gn ilhi huzurda beklemenin uzamasndan ve hesabn iddetinden korkarak zhde ynelirler. Bunlar zhdn en alt derecesindedirler. Dnyada zhd sahibi olmann alametlerinden biri, fakirlii, fakirleri ve onlarla kendi ortamlarnda sohbet ederek onlara kar alttan almay sevmektir. Zhdn bir alameti de zahidin Allahu Telann zerindeki nimetini mahede ederek fakirlii ile vnmesidir. Bu durumda o, zenginin zenginliiyle vnp fakirlie dmekten korktuu gibi Allahu Telalann kendisine nasip ettii fakirliin elinden alnmasndan korkar. Sonra zhd sahibi zhdn tadn almaldr. Btn bunlar onun zhdndeki ihls ve sadakatini gsterir. te o zaman hakiki iman elde etmi ve imann zirvesine ulam olur.639 Eb Tlib-i Mekkye gre zhd eitlerinden birisi de faydasz ilimleri terk etmektir. Bu tr ilimler daha ok dnyalk elde etmeye, mevki makam elde etmeye ynelik ilimlerdir. Bu tr ilimler kulu Allahtan uzaklatrr, kalbin Allahu Tela ile elde edecei huzurunu bozar, onu zikretmeden soutur, kalbi yce Allahn nimetleri ve azameti zerinde tefekkr etmekten alkoyar. Zhdn en faziletli trlerinden birisi de insanlara liderlik yapma, onlar arasnda mevki ve makam elde etme arzusundan gnln ekmektir. Halk iinde vlmek ve gzel nam ile anlmaktan gnl ekmek de zhd eidine dhildir. nk bunlar ilim ehli nazarnda en byk dnya kaplardr.640 Bazen de insana bir konuda zhd hali verilir, dier alanda verilmez. Mesela kul dnya malndan gnln eker, fakat nefsin kt arzularndan gnln ekmez. Yine ev
637 638

Ktul-Kulb c.1,s.512 Ktul-Kulb c.1,s.520 639 Ktul-Kulb c.1,s.529 640 Ktul-Kulb c.1,s.530

111

ocak yapmndan gnln eker fakat giyim kuam yemek konusunda zhd halini elde edemez. Dnya malndan gnln eker fakat herhangi bir gnahtan veya hevsnn kendisine galip gelmesinden dolay makam ve mansbdan gnln ekmez. Her ne ekilde olursa olsun kul nefsinin kt arzularndan gnln ekerse btn dnyadan gnln ekmi olur. te bu insann nefsine kar zhd halini elde etmesidir. nk nefs dnyaya kar rabetin kaynadr. Hev ise nefsin arzulardr.641 Gerek zhd halini elde edemeyen kimse, ilhi sevgi makamna kamayaca gibi, nsiyet halini de ele geirmez. nk gayb leminin srlar, sevgi ve dostluk makamyla, nsiyet ve kurb hallerinde gizlidir.642

641 642

Ktul-Kulb c.1s.532 Ktul-Kulb c.1,s.537

112

SONU
slam tarihinde belirgin bir yere sahip olan tasavvuf dnce; temellerini hicr nc ve drdnc asrda yaam ve eser brakm sf limlerden alr. Bu limlerden biri de Eb Tlib-i Mekkdir. Tasavvuf literatrnde nefs kavram da nemli bir yere sahiptir. Tasavvufun gayesi; kiiyi benliiyle mcadeleye srkleyerek ruhsal geliimini salamaktr. Bu aratrmada; tasavvufun temel kavramlarndan olan nefs kavramnn mahiyetini daha iyi anlayabilmek maksad ile ilk dnem sflerinden Eb Tlib-i Mekknin nefs hakkndaki dnceleri incelenmitir. Aratrmann sonunda u sonulara varlmtr: Nefs kavram, tasavvuf dncede nemli bir yere sahiptir. Onun btn sistemi adeta bu kavram zerinde odaklanmtr. Mutasavvflar, ncelikle nefsin mahiyetini kavramaya alm, ona tanmlar getirmi, onun ahlak tavrlarna gre eitli ekillerde isimlendirmilerdir. slam dnyasnda nefs hakknda en doyurucu tanmlamalar ve bilgileri mutasavvflar vermilerdir. Eb Tlib-i Mekk ilk sflerdendir. O, tasavvuf tarihinde ayr bir konuma sahiptir. lk dnemin gl isimlerindendir. Ayn zamanda hadisi ynnn kuvvetli olmas ve selef bir dnce yapsna sahip olmas Eb Tlib-i Mekknin naslara balln arttrm, bylece tasavvufi dnceleri daha ziyade amel tasavvuf alannda younlamtr. Fakat ayn zaman da Eb Tlib-i Mekk, derin psikolojik tahlillere girebilecek kadar da zengin bir sf kavraya sahiptir. ncelediimiz eserinde Eb Tlib-i Mekk, nefsin tabiatndan kaynaklanan olumsuz sfatlarndan bahsetmi, bunlarn hangi tr mcahede ve gayret ile alabileceine deinmitir. Ariflerin, yani nefs-i mutmainne sahiblerinin vasflarna sk sk deinmi, onlarn peinden giden ashb- yeminin, yani nefs-i levvme sahiplerinin nefslerini tezkiye etmeleri iin ne yapmalar gerektiini belirmitir. Eb Tlib-i Mekknin dncesinin bel kemiini kalbin makamlar oluturur. Bununla birlikte Eb Tlib-i Mekk eserinde nefsin tekml evresinden bahseder. Nefs-i Emmre, Nefs-i Levvme ve Nefs-i Mutmainne Eb Tlib-i Mekk bu evrenin zelliklerinden eserinin eitli yerlerinde bahsetmekte, Onlarn mahiyetini, davranlarndaki iaretlerden zmlemeye almaktadr. Ancak nefsin dier mertebelerini nefs-i mutmainne iine almtr. 113

Bu almadan elde ettiimiz temel sonu udur: Eb Tlib-i Mekknin mutedil dnceleri tasavvufun ekillenmesinde byk rol oynamtr. Daha sonraki mutasavvflar onun dncelerinden byk lde etkilenmitir. zellikle Abdlkadir-i Geylni vastasyla kadiri tarikat dncesinin alt yapsn ona borludur. Kendisinden sonraki pek ok mutasavvf eserlerinde Ktul Kulbden alntlar yapmtr. Bu yzden btn tasavvuf akmlar dncelerinin alt yapsn nemli lde Eb Tlib-i Mekkye borludur.

114

ZET
Toksz, Hatice Meryem, Ktul-Kulbda Nefs ve Tekml, Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Danman: Prof. Dr: Ethem Cebeciolu; Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi, Ankara, 2007, 126 sayfa slam tarihinde belirgin bir yere sahip olan tasavvuf dnce; temellerini hicr nc asrda yaam ve eser brakm sf imlerden alr. Bu limlerden biri de Eb Tlib-i Mekkdir. Tasavvuf Literatrnde nefs kavram da nemli bir yere sahiptir. Tasavvufun gayesi; kiiyi benliiyle mcadeleye srkleyerek ruhsal geliimini salamaktr. Bu aratrmada, tasavvufun temel kavramlarndan olan nefs kavramnn mahiyetini daha iyi anlayabilmek maksad ile ilk dnem sflerinden Eb Tlib-i Mekknin nefs hakkndaki dnceleri incelenmitir. Aratrma; Giri ve iki blmden olumaktadr. Girite nce Eb Tlib-i Mekknin hayat ve eserleri ile Ktul-Kulbun zellikleri incelenmitir. Daha sonra nefs kavramnn anlamlar zerinde durulmutur. Szlk ve terim anlamlar incelenmi ve Kurn- Kerim ve hadislerde nefs kavramna yklenen anlamlar aktarlmtr. Birinci blmde KtulKulbda nefs kavram tahlil edilmi, nefs-i emmarenin sfatlar ve nefsi olumsuz davrana srkleyen faktrler zerinde durulmutur. kinci blmde ise Ktul-Kulba gre seyr- slkun esaslar ve nefs-i mutmainnenin sfatlar tespit ve tahlil edilmitir.

115

ABSTRACT
Toksz, Hatice Meryem, The Nafs and its Perfection in Ktul Kulb, Masters Thesis, Ankara University nstitute of Social Sciences, the Advisor: Ph.Dr.Ethem Cebeciolu, Faculty of Theology, Ankara ,2007,126 pages The mystic thought, which is of vital importance in the history of slam, originates from Muslim mystics who lived and left works in the 3rd hegira century. One of them Eb Tlibi Mekki. The concept of nafs holds an important place in the Literatre of mystic thought. the purpose of mystic thought is to have the individuals spirit devoloped through making him /her struggle with his/ her self. In this study, the thoughts of Eb Tlib-i Mekki, one of the early period mystics, were investigated in an effort to better understand the extent of nafs, one of the fundamental concepts of mysticism The study includes introduction and two sections. n the introduction, first, the life and the works of Eb Tlib-i Mekki and the characteristics of The Ktul Kulb were studied. Then the meaning of nafs was noted. The meaning of the term in the dictionaries and that of itself were found, and the implications conferred on the word in the Quran ve hadiths were mentioned.In the first section, the term nafs being analysed in The Ktul Kulb, the characteristics of nefs-i emmre and the factors leading the nafs to evil behaviour were pointed out.in the second section, the basics of seyr- slk and nefs-i mutmainne were identified and analysed in accordance with The Ktul Kulb

116

KAYNAKA
AIKEL, Yusuf, Nefsini Bilen Rabbini Bilir Hadis mi Kelam- Kibar m? S.D...F dergisi, say:5,1998 AHMED ABDURRAHM SAC, Es-Slku nde Hakimit-Tirmizi, Darus Selam, Beyrut,1988 ALTINTA, Hayrani, Tasavvuf Tarihi, Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara,1991 AKAR, Mustafa, Tasavvuf Tarihi Literatr, z Yaynclk, stanbul,2006 ATE, Sleyman slam Tasavvufu, Pars Matbaas, Ankara,1972. ATE, Sleyman r Tefsir Ekol, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara, 1974 ATE, Sleyman, Tasavvufun Ana lkeleri, Slemnin Risaleleri, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara,1981 AYDIN, Hseyin, Kusta Bin Luka ve Ruh le Nefs Arasndaki Ayrm Adl Kitab, . Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, say:40. 1999 BAHTYAR, Lale, Bir Melek Olmak, eviren: Orhan Dz, Gelenek Yaynclk, stanbul,2002 BLACHERE, Regis, Nefs Kelimesinin Kurnda Kullanl Hakknda Baz Notlar, eviren: Sadk kl Atatrk niversitesi lhyat Fakltesi Dergisi, say:5,Erzurum,1982 CEBECOLU, Ethem, Tasavvuf Terimleri & Deyimleri Szl, Anka Yaynlar, stanbul,2004 CERTEL, Hseyin, Eb Tlib-i Mekkde Namazn Psikolojisi, baslmam yksek lisans tezi, Erzurum,1988 CERTEL, Hseyin Eb Tlib-i Mekk de Tasavvuf Yaay, baslmam doktora tezi, Erzurum,1993 117

ANKI, Mustafa Namk, Byk Felsefe Lgat, Cumhuriyet Matbaas, stanbul,1954 ELK, Melek Eb Tlib-i Mekknin Zhd Anlay, baslmam yksek lisans tezi, Konya, 2000 INAR Ali, Klasik Tasavvuf Kaynaklar, Sf yaynlar, Ankara, 2003 DALKILI, Mehmet, slam Mezheplerinde Ruh, z Yaynclk, stanbul, 2004 DAMAR, Abdullah, Tasavvuf Terimlerinin Oluumu, Tasavvuf dergisi, say:17, 2006 DODURGALI, Abdurrahmn, Nefs ve Eitimi, Din Eitimi Aratrmalar dergisi, say:5, stanbul,1998 EB ABDURRAHMN El HALL BN AHMED FERAHEYD, Mucem MakysilLa, Messetl lmi lil Matbuat, Beyrut EB MANSUR MUHAMMED BN AHMED EL EZHER, Tehzibl-La, Ed Darul Msryyeti litelifi vet Tercme EGEMEN, Bedi Ziya; Din Psikolojisi, Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi yaynlar, Ankara,1951 ERGNL, Zafer, lk Sflerde Nefs Kavram, Doktora tezi, Bursa, 2000 FAHRETTN RAZ, Lbbl -rati vet -Tenbiht, Mektebetl Klliyyetil Ezheryyeti, Kahire,1986 HAFIZ HULUS EFEND, Tasavvuf Derecelere Gre Rya Tabirleri, Pamuk Yaynclk, stanbul,2005 HALL EL BAHR, Muceml- Arabiyyil- Hadis, Mektebet Larus, Paris,1973 HASAN ERKAV, Mucem Elfzs -Sfyye, Messet Muhtar, Kahire;1987 HATP EL BADAD, Tarih-i Badad c.3, En Nair Vel Kitabl Arabiyye, Beyrut BN ESR, En Nihyeti fi Garibil Hadis, c.3 Matbaatul Hayriye, Kahire,

118

BN HACER EL- ASKLAN, Lisan'l-Mizan, c.5, Messeset el lmil Matbuat, Beyrut,1956 BN HALDUN, ifs -Sil, eviren: Sleyman Uluda, Dergh yaynlar, stanbul,1998 BN HALKAN, Vefaytul Uyn, c.4,Darus Sakafe, Beyrut BRAHM MUSTAFA AHMED HASAN ZYAT, Hamid Abdulkadir, Muhammed Ali Neccre, Muceml Vasit, ar yaynlar,1992 SMAL BN HAMMAD, Shah, Darul Kitabul Arabiyye, Msr KARA, Mustafa, Tasavvuf Ve Tarikatlar Tarihi, Dergh yaynlar, stanbul,2003 KARACA, Faruk, Dini Pratikler, Nefs Muhasebesi ve Allah uuru, Ekev Akademi Dergisi, say:4,Ankara,1999 KASABOLU, Abdurrahmn Yusuf Ve Zleyha Asndan Kurnda Nefs-i emmre Kavram Ve Freudun d Kavramyla Bir Mukayese, Tasavvuf dergisi, say:17,2006 KELBZ, Dou Devrinde Tasavvuf, (Taarruf) yaynlar,1992 KUAT, Ali, Nefs Mertebelerine Psikolojik Bir Yaklam,Tasavvuf Dergisi, say:9,2002 KUEYR, Kueyri Risalesi, eviren: Sleyman Uluda, Dergh yaynlar stanbul,1999, MEHMET AL AYN, Nefs Kelimesinin Manalar, Darul Fnun lhyat Fakltesi dergisi, say:14,stanbul,1930 MEKK, EB TLB, Ktul-Kulb f Mumaletil-Mahbb ve Vasfi Tarkil Mrd il Makmt- Tevhd: Eb Tlib-i, Daru Sadr, Beyrut,2003 Kalplerin Az(Ktul-Kulb) ev: Dilaver Selvi,Semerkand yaynlar, stanbul,2003 , Ktl-Kulb, ev:,Muharrem TAN, z yaynclk,stanbul,2004 ev: Sleyman Uluda, Dergh

MUSLU, Ramazan, Ktul-Kulb, Tasavvuf dergisi, say 10,2003 119

NAC TKRT, Felsefetl Ahlakiyyetl Eflatuniyye, Darul Endls,1982 ONR FUAD EB HAZAM, Mucem Mustalahatis Sfyye, Mektebet Lbnan Nairun KE, Ahmed, Kurnda Nefs Kavram, nsan yaynlar, stanbul,1999 REFK EL ACEM, Mevsut Mustalahatit-Tasavvufl-slamiyyi, Mektebet Lbnan Nairun SAFER BABA, Tasavvuf Terimleri, Keten Yaynlar, stanbul,1998 SAKLAN, Bilal, Eb Tlib el Mekk ve Baz Hadis Meselelerine Bak, S...F. Dergisi, s.6 1996 SAKLAN, Bilal, hyann Temel Kaynaklarndan Ktul-Kulb, Tasavvuf dergisi, yl 2, say5, Ocak, 2001 SAKLAN, Bilal, Ktul-Kulbdaki Tasavvuf Hadislerin Hadis Metodolojisi Asndan Deeri, Doktora tezi, Konya SALH AZAME, Mustalahat Kurniyye, el Cmiati Alemiyye, Beyrut,1998 SAYAR, Kemal, Sf Psikolojisi, nsan Yaynlar, stanbul,2000 SCOTT, Juli Meisami ve Pau Starkey, Enclopedia Of Arabic Literature, c.2, London,1998 SUAD HKM, Mucems-Sfyye, Beyrut,1981 SLEM, Nefsin Ayplar, eviren: Mehmet Ali Kara, lke yaynclk, stanbul,2006 EYH EREF AL TANEV, Hadislerle Tasavvuf, SeyTac yaynlar, Adyaman,2000 ULUDA, Sleyman; slam Dncesinin Yaps, ,Dergh yaynlar, stanbul, 1999 NAL, Ali, Kurnda Temel Kavramlar, Doan Ofset, stanbul YILMAZ, Hasan Kamil, Ana Hatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Neriyt, stanbul,2000 WLCOKS. Lynn, Sfzm ve Psikoloji, eviren: Orhan Dz, nsan yaynlar, stanbul,2003 ZEHEB, Siyer- Almin-Nbel, c.16, Messesetr -Risale, Beyrut,1983 120

ZEMAHER, Esasl Belaa, Darul-Ktbil-Msryye, Kahire,1923

121

122