Alenka Zupancic

Komedi: Sonsuzun Fizii

zgn ad: The Odd One In: On Comedy

eviri: Tuncay Birkan Yayna Hazrlayan: Sava Kl Kapak Fotoraf: Thomas J. Peterson

Kitabn Basklar: lk Basm: Eyll 2011

Felsefecilerin "insan" anlama uralarn trajediye odaklanarak srdrmeleri dettendir; bu da yar aka yar ciddi, Aristoteles'in komedi hakkndaki kitabnn kaybolmu olmasna balanr. Hegel, Bergson, Freud ve Nietzsche gibi istisnalar dnda komedi pek de zerinde felsefe yapmaya deer bir faaliyet olarak grlmemi, ksmen bu boluun sonucu olsa gerek, komedi hakkndaki dnceler ou zaman bir dizi ideolojik klienin etkisi altnda biimlenmitir. Bu bak asyla komedi bir emniyet subab olarak grlmtr: nsan "sadece insan" olduu, kusurlu, zaafl, sonlu bir varlk olduu fikriyle bartran, her trl ideolojik katla kar srf varlyla bir emniyet subab ilevi gren bir tr. Zupancic, "sonlunun metafizii" adn verdii bu ideolojik bak asyla hesaplayor esas olarak. Komediyi nemli bir dnce nesnesi haline getirerek, felsefe ile psikanalizin insana dair

kavraylarnda komediden neler renebileceklerini gsteren yazar yle diyor: "nsanlar 'sadece insan' olsayd, komedi diye bir ey olmazd. Tam da komedinin ve komik olann varl, insann asla sadece insan olmadn ve insann sonluluunun tam da insann ve sonluluunun kumana gre kesilmemi olan bir ihtirasla fena halde andrldn sylemez mi bize?" Durmadan "kendimizi iyi hissetmemizi" ve yaanabilecek her tr olumsuzlua "glp gememizi" telkin eden bir biyoahlakn yaygnlat bir dnyaya kar Zupancic, glmenin ve mizahn ideolojiyle ok yakn ittifak iinde de olabilecei uyarsn yapyor ve komediyi "sonsuzun fizii" olarak gren alternatif bir yaklam gelitiriyor.

NDEKLER

Giri

I Somut Evrensel Divana Yatrlan Mutlak Bandaki Evrensel Sonlunun Metafiziine Kar Sonsuzun Fizii

II Komedi Figrleri Ben ve O Ego ve Ego teki ve teki

III Kavramlatrmalar

Bergsoncu Yaklamn Bir Adm tesi Komik Olann Yapsal Dinamikleri ve Zamansall Tekrar

(Elzem) Ek: Fallus Keyif Ex Machina Wozu Phallus in drftiger Zeit? Sonu Niyetine Baz Tespitler

Giri, s. 11-18.

Komedinin son derece zor bir aratrma konusu olduunu sylemek pek artc olmayacaktr sadece komedi srecine dahil olan eitli teknik ve usullerin okluu yznden deil, bu srecin kendisi srekli hareket halinde olduu iin de byledir bu. Bahsettiim kar konmaz hareket komedinin en temel zelliklerinden biri olduu iindir ki onu kavramlar ve tanmlarla sabitlemek bu denli gtr. stelik komedi, kendi hakknda yaplan tanmlarla ayn dnyada yaamaktadr (bu baka trler iin de sylenebilir belki ama en gl biimde komedi iin geerlidir) ve kendi tanmlarn tekrar komik bir muameleye tabi tutmaya, tepetaklak etmeye ya da tersyz etmeye fena halde muktedirdir... Bu bakmdan ki bu noktada Hegel'i izlemi oluyoruz bu kitabn argman udur: Tam manasyla komik znellik, komedi yapan znede ya da onda zuhur eden zneler veya egolarda deil, tam da bu kesintisiz ve kar konmaz, nne kan her eyi tketen harekette ikamet eder. Komik znellik komedinin hareketinin ta kendisidir. Gelgelelim, komedinin btn hikyesi hareketten ibaret deildir. Bu hareketin br yannda, tkezlemeler, kesintiler, noktalamalar, sreksizlikler ve her trden taknt ve tutkulu balanlar vardr ve btn bunlar komedinin tam anlamyla nesnel deil belki ama nesneylebalantl yzn olutururlar. Bu denemede de komedi ve komik olan fenomenler ite bu ifte perspektifin makasyla kavramlatrlmaya allacak. Felsefenin komediyle ilikisi, komediyle daha kurumsal olarak ilgilenmesini salayabilecek kitabn ortadan kaybolmasyla balayarak bizatihi baz komedi unsurlar ierse de, pek de basit bir hikye deildir. Umberto

Eco'nun oksatar roman Gln Ad (ve ondan uyarlanan film) sayesinde, Aristoteles'in Poetika'snn ikinci kitabn ve filozofun komedi ve glmeyi ele ald bu kitabn maalesef kayp olduunu artk herkesler biliyor. Bu kitap kaybolmasayd felsefenin komedi karsnda taknd ounlukla horgrr tutum farkl olur muydu? Olurdu veya olmazd, ama Eco'nun hikyesinde olay rgs bu kitabn bir kopyasnn ortaada bir manastr ktphanesinde bulunuyor olmas "olgusu" etrafnda dner; fanatik bir kei olan Jorge dnyann geri kalannn bu kitab renip okumasn nlemeyi hayatnn grevi haline getirmitir. Artk bunu garantileyemeyince de kitapla birlikte btn ktphaneyi yakar. Jorge, glmenin eytan icad olduuna ve salam dini inanlarn altn oyduuna kanidir. Aristoteles'in komedi kitabnn ieriini herkes renirse, Hristiyan dzeninin temelleri yklacaktr. Jorge'nin hasm ve hikyenin bakahraman, Baskerville'li aydn kei William ise glmenin insanln temel bir zellii olduunu savunmakta ve kltrel-entelektel bir giriim olarak Hristiyanl asl Jorge'ninki gibi fanatizmlerin tehdit ettiini dnmektedir. Hemen unu sylemekte fayda var: Elinizdeki kitap, ideolojinin kat fanatizmi ile onun en beter dman olarak grlen oyuncul ve ironik rahatlk arasnda fazla basit bir kartlk kuran bu blnmenin ideolojik koordinatlarn paylamyor. Hatta ironik mesafe ve glmenin ounlukla her trl has ideolojinin isel koullarndan biri olduu rahatlkla gsterilebilir, zira ideolojinin balca zelliklerinden biri, dorudan "dogmatik" baskdan kanmas ve zerimizde tam da kendimizi eylemlerimizde en zgr ve zerk hissettiimiz zamanlarda gl bir etki yaratmasdr. Bu nokta Eco'nun romanyla balantl olarak vurgulanmt: Glme ideolojinin bir kouludur. Glme bize ideolojinin tam manasyla harekete geebildii meknn ta kendisi olan mesafeyi salar. Ancak glmeyle birlikte ideolojik zneler haline gelir, ideolojik taleplerin dolaysz basksndan kap serbest bir keye ekilebiliriz. Ancak gldmzde ve zgrce nefes aldmzdadr ki ideoloji zerimizde gerekten etkili olur ancak burada tam manasyla ideoloji ilevi grmeye balar; zgr rzamz ve kendiliindenlik grntsn salama alacak, ideolojik-olmayan dsal kstlama aralarna duyulan ihtiyac ortadan kaldracak ideolojiye zg aralar ancak burada edinir. (Dolar 1986, s. 307) Bu noktay aklda tutmak ok nemli, zellikle de zgrlk ve zgr iradenin, mizahn, "pozitif tavr taknma"nn ve btn ideolojiler karsnda mesafe almann egemen ideolojinin balca tarz haline geldii zamanlarda. Komediyi etrafmzda olup biten her eyle aramza mesafe koyma biimine brnen entelektel bir direni olarak gsteren hmanist-romantik sunum, komedide bizi ilgilendiren ey deildir, hem de hi deildir. Komedinin gerekten ykc bir yan varsa ki bana kalrsa vardr baka bir yerde aranmaldr.

Gnmz ideolojik ikliminde bamza gelen btn korkun eyleri son kertede olumlu bir ey olarak mesela gelecekteki hayatmzda meyve verecek deerli bir deneyim olarak alglamak bir mecburiyet olup kmtr. Olumsuzluk, eksiklik, tatminsizlik, mutsuzluk gittike daha fazla ahlaki kusurlar olarak, daha da beteri tam da varlmz veya plak hayat dzeyindeki bir bozulma olarak grlmektedir. Biyo-ahlak olarak adlandrabileceimiz eyin (ve de duygu ve heyecanlara dayal bir ahlakn) arpc bir ykselii sz konusudur ki bu da u temel aksiyomu savunan bir ahlaktr: Kendini iyi hisseden (ve mutlu olan) kii iyi bir kiidir; kendini kt hisseden kii de kt bir kii. Gnmzdeki ideolojik mutluluk retoriine zgl rengini veren ey de dolaysz hisler/duyumlar ile ahlaki deer arasndaki bu ksa devredir. Bu da ok etkili bir retorik; zira sesini ykseltip de "Ben sahiden de mutsuzum, hayatmdaki btn hayal krklklarn gelecek yatrmnda kullanlacak olumlu bir deneyime dntrmeyi beceremiyorum daha da beteri bu umurumda bile deil," demeye cret eden kimseler kmyor. Bununla kendi baarszlklarmzdan ve bamza gelen talihsizliklerden her zaman byk lde sorumlu olduumuzu ileri sren klasik giriimcilik forml arasnda nemli bir fark vardr. Bu klasik forml yine de ne olduumuz ile baarmzn simgesel deeri arasnda belli bir uzaklk olduunu ima eder. En azndan ilkesel olarak, baka trl davranabilecekken davranmadmz (dolaysyla da baarszlklarmzdan veya mutlu olmaymzdan kendimizin sorumlu olduumuzu) ima eder. Yukarda bahsedilen biyo-ahlak ise klasik sorumluluk kavramnn yerine hasarl, bozulmu varlk kavramn geirmektedir: Mutsuz ve baarsz olanlar plak hayatlar dzeyinde zaten bir ekilde bozulmulardr ve btn hatal eylemleri veya eylemsizlikleri de amansz bir zorunlulukla bu bozulmuluun sonucudur. Baka bir deyile, sorun baar ve verimliliin iinde bulunduumuz ge kapitalist toplumun en st deerleri haline gelmelerinden ibaret deildir (bu toplumun eletirmenlerinden bunu sk sk duyarz) bunda yeni bir yan yoktur; (farkl ekillerde tanmlanm olsa da) baarnn toplumsal olarak tevik edilmesi fi tarihinden beri grlen bir eydir. Sorun daha ziyade, baarnn neredeyse biyolojik bir kavram haline, dolaysyla en hasndan bir baarllk rklnn temeli haline gelmekte olmasndadr. En yoksullar ve en sefil vaziyette olanlar, artk sosyoekonomik bir snf olarak deil neredeyse bal bana bir rk olarak, zel bir yaam biimi olarak alglanmaktadr. Sahiden de rklkta, daha dorusu "rksallatrma"da arpc bir art var karmzda. Yani artk sadece dier rklara duyulan nefretin ne kt geleneksel anlamda rklkla deil, ayrca ve ncelikle ekonomik, siyasal ve snfsal farkllklardan ve etkenlerden yola karak (yeni) rklar retilmesiyle ve de bu farkllklara dayal ayrmclklarla da kar karyayz. Geleneksel rklk, biyolojik zellikleri toplumsallatrma yani bu zellikleri dolayszca verili bir toplumsal dzenin kltrel ve simgesel noktalarna tercme etme eilimdeyken, gnmz rkl ters ynde iler. Sosyo-simgesel dzenin

rettii farklar ve zellikleri "doallatrma" eilimindedir. Bu eilim, zel hayat, hayat tarz ve alkanlklar temasnn ideolojik ykseliini anlamamza da yardmc olabilir. Basit bir rnek verelim: "Baarl bir sanat" bir TV programna davet edildiinde odak hibir zaman eserleri zerinde olmaz, daha ziyade yaam tarz, gndelik alkanlklar, nelerden keyif ald vs. zerinde durulur. Sadece rntgenci bir merak deildir bu; bize sistematik olarak iki unsur sunan bir ilemdir: Bir yanda "baar", br yanda da bu baarya tekabl eden hayat; bylece ikisi arasnda gl ve dolaysz bir edeerlik olduu ima edilir elbette. Nesnel art, fazla (surplus), yani ortaya km eserin kendisi, daha en batan bertaraf edilmitir. Baka bir deyile, hayat tarzlarmz, alkanlklarmz, duygularmz, u ya da bu lde kendimize zg keyiflerimiz btn bunlar artk merakmz doyurmak iin incelemeye alm "zel meseleler" deildir. Her trl sosyoekonomik ve ideolojik farkn kademe kademe "insani farklara", varlmzn ekirdeindeki farklara dntrlmesini salayan canalc nemdeki kltrel katalizrlerlerdir; bu da onlarn yeni bir rkln zemini haline gelmelerini mmkn klar. Varlk ("plak hayat") ile sosyoekonomik bir deer arasnda dolaysz bir balant kurmay amalayan sretir bu. Nitekim ekonomik, siyasal ve dier toplumsal farklarn kitlesel olarak ve zor kullanarak doallatrlmasyla kar karyayz ki bu bu doallatrma da bizatihi kusursuz bir siyasal-ideolojik sretir. Yukarda da dediim gibi, "doallatrma" her eyden nce bu farklarn dolayszlna, yani hayatn kendisiyle veya genelde mevcut gereklikle organik bir balar olduuna duyulan inancn tevikini ierir. Bunu yle de syleyebilirim: Btn deolojiler ve Projeler (elbette bakalarnn deolojileri sfatyla ve hepsi illaki totaliter veya topik olduklar iin) ile kendi arasna mesafe koyma jestini tevik etmeyi ve vmeyi seven gnmz sylemi, kendi gerekliini btnyle ideoloji-d olarak sunmaya alr. Halen iinde bulunduumuz sosyoekonomik gereklik, gittike daha ok dolaysz bir doal olgu, bir doa olgusu olarak, dolaysyla ancak mmkn olduunca baarl biimde uyum salamaya alabileceimiz bir olgu olarak sunulmaktadr. ayet mutluluk, olumlu dnme ve neelilik buyruu bu ideolojik hegemonyay geniletip tahkim etmenin kilit aralarndan biriyse, komediyi savunmann da ayn srecin paras olup olmadn sormaktan kanmak mmkn deildir. Komedi demek neelilik, tatmin ve "olumlu duygular" demek deil midir? Hollywood tam da bunun iin farkl seyircilerin zevkine hitap edecek ekilde ambalajlanm mebzul miktarda komedi retmiyor mu: romantik komediler, kara komediler, ergen komedileri, aile komedileri, mavi yaka komedileri, beyaz yaka komedileri...? Bu zorlantl elencenin komediyle pek bir alakas yok, iin aslna

bakarsanz; tpk komedinin doayla (ya da doallatrmayla), dolayszlkla ve duygularla pek bir alakas olmad gibi. Tamam, komedi insana doann istisnas olarak, doann yasalarn ihlal eden nokta olarak bakmaz bu daha ziyade trajedinin perspektifidir. Ama komedinin insan sk sk doaya (doasna) indirgemesi bizzat doa hakknda komik bir ey daha syler: Doann zannettiimiz gibi doallkla uzaktan yakndan ilgisi yoktur, kendisi de saysz eliki ve uyumsuzluun hkm altndadr. Dolayszlk meselesine gelince: Komedi ayr ayr dzenler arasnda dolaysz bir balant kuran her trl ksa devreye dayanarak serpilir. Yine de komedinin ortaya koyduu dolayszlk bir dzenden brne sorunsuz, fark edilmez bir biimde gemenin dolayszl deil, bu dzenler arasndaki maddi kopukluun dolayszldr. Bu ilemin en basit rneklerini dndmzde (szgelimi Marx Biraderlerin komedilerinde sk sk grdmz trden rnekleri, mesela A "Bir rahat ver" "Give me a break" deyince B'nin cebinden bir "fren lastii" brake karp vermesini(*)), buradan kacak temel ders her zaman u deil midir: Bu iki ey arasndaki tek sahici dolaysz ba tam da aralarndaki kopukluktur? Komedinin znel his ve heyecanlarmzla alakaszl meselesine gelince, komedi hakkndaki literatrde ok sk yaplan bu tespit Horace Walpole'un u szyle muhteem bir biimde zetlenir: "Bu dnya dnenler iin bir komedi, hissedenler iinse bir trajedidir." Ama komedi ile hisler arasndaki bu ayrlk komedinin hislerle arasna mesafe koyma yolundan ibaret deildir, ncelikle bizatihi bu hislere bir mesafe (ya da dolayllk) sokma yoludur. zellikle mutluluk rneinde ilgin olur bu: Komediler son derece zekice yollardan mutluluun aslnda kendimizi nasl hissettiimizden byk lde bamsz olduunu gsterir bize... Baka bir deyile: Son dnemlerde insanlarn hissettiklerini dndkleri ey ile gerekten hissettikleri ey arasndaki farka dair felsefi bir tartma yaplmakta. Artk resmen "mutluluk almalar" ad verilen alma alannn temel aksiyomlarndan biri, bu ikisi arasnda hibir fark olmad yolunda. Komedi bu bakmdan kesinlikle kar tarafn yannda saf tutar, sk sk gerekten ne hissettiimizi bilemediimizde ve duygularn (znenin Gereine dair dolaysz bir igr filan salamak yle dursun) dier her ey kadar yalan syleyebileceinde ve aldatc olabildiinde srar eden tarafn.(1) yi bir komedi her zaman nadir bulunan bir ey olmutur. Ve her trl elence tarzn bol bulama vglere boan, mutluluu Ana-Gsteren'i haline getiren ve farkl sosyo-simgesel ilikilerin dolayszlnn/doalatrlmasnn zemini olarak duygularmzn dolayszlndan medet uman bir iklim kadar komik ruha yabanc ve dman bir ey olamaz belki de. Elenme, "olumlu dnme" ve dolayszlk buyruu, komedinin kalbini sktrp prltsn ortadan kaldrmaktadr adeta, hem komedinin hem de komedi duyarllmzn yaayp serpilmek iin ihtiya duyduu sivrilii trplemektedir. Bu kitabn kendine verdii mtevaz(lktan uzak) grev bu sivrilii kavramsal olarak canlandrmaktr. Yani okur komedi literatrnn tarihi ve teorisini ortaya

serme anlamnda bir komedi incelemesi veya farkl komedi tarzlarna ve yazarlarna dair sistematik bir sunu giriimi beklemese iyi olur. Bu kitap, daha ziyade, komedi pratiinin ortaya koyduu ve bence sadece komedi "anlaymz" iin deil felsefe ve genelde (eletirel) dnce iin de canalc nem tayan baz gl kavramsal noktalar ne karma giriimidir. yle bir terminolojik netletirme yapmak lazm belki de. "Komedi" kelimesi sk sk gln olan (hemen) her eyin genel ad olarak, komedinin aka, ironi, mizah vs. gibi eitli farkl, daha zgl tarzlarn kapsayan bir etiket olarak kullanlr. Bense komedi kelimesini genelde (hem btn bu trleri hem de baz baka trleri kapsayabilecek) genel komik tr adlandrmak iin kullanyorum ama bu kitapta "komedi" ve "komik" terimleri ok daha zgl bir biimde de kullanlyor. Bu kullanmn derin bir kavramsal kanaate dayal yle bir nkabul var: "Komik olan" bizatihi zgl bir (geni anlamda) "komedi" tarzdr ve bu tarz akalarn, ironinin ve mizahn zgl ilemlerinden farkldr. Baka bir deyile, vurgu ncelikle, komedilerde i banda olan belli ve baka biimlerden ayrt edilebilen bir "matraklk" biimi olarak komik olann zgll zerindedir. Komedi ile akalar arasndaki fark dorudan ve uzun uzadya ele alnyor, ama dier komu kavramlar iin bu yaplmyor. Bunun balca nedeni de komik olann zglln onu komu fenomenlerden sistematik olarak ayrt ederek deil, deyim yerindeyse kendi kendisinden karmay amalyor olmam. Bir baka neden de, zgllklerine ramen bu fenomenlerin snrlarnn genellikle bulank olmas, hatta belki de yle demek daha doru olacak, bu farkl matraklk fenomenlerinin btn o tekillikleriyle birbirlerinin alannda matrak bir biimde zuhur etme detlerinin olmasdr. Szgelimi sadece "trajik ironi"den deil "ironik ironi"den de farkl olan bir "komik ironi" olduundan bahsetmenin anlaml olmasnn nedeni de budur. Felsefe ve komedi bu karlamadan bir hayr kar m? "Komedi hakknda felsefe yapmann" faydas nedir? Aslnda muhtemelen pek bir faydas yoktur, ama komedi tam da burada felsefenin yardmna koabilir. "Felsefe yapmak" ounlukla fena halde faydasz bir i gibi grlr: "Felsefe yapmay brak da iini adam gibi yap!" ya da bu buyruun son versiyonu "Felsefe yapmay brak da hayatn keyfini karmaya bak!" bize bunu hatrlatan iki ifadedir. Ama felsefenin komediyle paylat ey de tam bu reddir; eylerin artk herhangi bir dolaysz amaca hizmet etmeyip hedefi ardklarnda (ve umalm ki baka, beklenmedik bir yeri vurduklarnda), brakmann reddedilmesidir; "Brak u komiklii!" lafnn da bu trden baka bir ifade olmasnn nedeni de budur. Nitekim "Kavramsallatrmaya direnli olduu dillere destan olduu halde komediyi kavramsallatrmaya almak da niye?" sorusuna u soruyla cevap verilmelidir: komediye geldiinde felsefenin en iindeki komediyi neden brakalm ki?

Notlar

(*) Break ve brake kelimeleri arasndaki sestelie dayal bu sahneyi Trkeye evirmek pek mmkn deil. .n. Metne dn (1) Bu noktaya dair bir tartma iin bkz. Zizek 2006, s. 170-4, 220-30. Metne dn