KARL POPPERIN TARH, TOPLUM VE SYASET FELSEFES ZERNE GRLER

Sibel AKGN*
ZET 20. yzyln ilk dneminde yaayan Karl Popper, bilimsel ynteme getirdii tmevarm ve dorulanabilirlik yntemini reddeden yaklam ile pozitivizmin karlat glklere are bulmaya almtr. Bilgiyi srekli deien ve deneme- yanlma yntemi ile srekli deien bir rn olarak ele alm ve eletirel tartmann nemini vurgulamtr. Bilimde yanllanabilirlik kriterini getirerek, bilim ile metafizik olan birbirinden ayrmaya almtr. Karl Poppern bilimde liberalizm olarak bilinen bu grlerinin temeli, yaad I. ve II. Dnya Savann bilime ilikin olumlu deer yargsnn kknden sarsmasndan kaynaklanmaktadr. Yahudi asll olan Popper, bilimin uygulamalarnn olumsuz sonularn grmesi karsnda, yazm olduu tm eserlerde tm bilimsel dnce tarihi ve dnrlerini sorgulayarak, liberal toplum kuramn oluturmaya almtr. Bunun iinde liberal toplumu Ak Toplum ve totaliter toplumu Kapal Toplum olarak nitelendirerek, liberal demokrasisinin gerekletirilmesinin ve devamnn bir zorunluluk olduunu ispatlamaya almtr. Bu almada Karl Poppern bilimsel yntem ve tarihsel gemi hakkndaki grleri, eletirileri, toplumsal ve siyasal felsefe konularna yaklam ele alnacaktr. Bu yaplrken, onun bilim felsefesine dair fikirleri, sosyal ve siyasal amalar tayan fikirlerinden ayr tutularak yaplacaktr. Anahtar Kelimeler: Popper, Yanllanabilirlik, Ak Toplum, Kapal Toplum (Karl Poppers Thoughts On History, Society And Political Philosophy) ABSTRACT Karl Popper, who lived in the first era of the 20th. century, tried to find solutions to the difficulties faced by positivism with the approach he introduced into the scientific method. His approach was rejecting induction and verifiability. He handled information as a product that changes continously and also changes continuously with trial and error method, and he emphasised the importance of critical discussion. By introducing falsifiability criterion into science, he tried to separate science and metaphysic from each other. These views of Karl Popper, known as liberalism at science, are based on that his positive value judgement about science was shaken deeply during the World War I and II. Popper Jewish in origin, tried to create a liberal society theory by questioning the whole history and intellectuals of scientific thought after seeing negative results of scientific practices. Thus, by characterizing liberal society as Open Society and totaliterian society as Closed Society, he tried to prove that actualization and continuance of liberal democracy is a necessity. In this study, thoughts and ciritiques of Karl Popper about scienticif method and historical past and his approach to political philosophy will be discussed. While doing this, his thoughts about philosophy of science will be handled separately from his social and political thoughts.
*

Ankara niversitesi, Siyasal Bilgiler Fakltesi Uluslararas likiler Anabilim Dal aratrma grevlisi.

60 Karl Poppern Tarih, Toplum ve Siyaset Felsefesi zerine Grleri

Key Words: Popper, Falsifiability, Open Society, Closed Society.

I- Karl Popperda Bilimsel Yntem

Popper

felsefenin

uzun

gemiinde

vn

duyduu

tartmalardan ok, utan duyduu tartmalar olduunu belirterek, felsefeci olmay zr dilenmesi gereken bir ey olarak grdn belirtmektedir. Ayrca genel olarak ilgi duyduklar noktalar paylasa da retileriyle uyumad iin hibir zaman Viyana evresinin yesi olmadn vurgulamtr1. Balangta Viyana evresi diye anlan, daha sonralar Mantk Pozitivizm , Yeni Pozitivizm diye adlandrlacak olan bu felsefe ekol M. Schlickin 1923 ylndan itibaren Viyanada bir grup bilim adamnn katld seminerler dzenlemesiyle domutur. Bu seminerlerde H. Hahn, O. Neurath, K. Reidenmeister, P. Frank, K. Goedel gibi eitli bilimlerle uram ve felsefeye ilgi duyan dnrler yer almtr. Viyana evresinin en temel ilkesi dorulamaclkt. Her ey dorulanabilirlik ilkesi denilen ve Schlick tarafndan bir nermenin anlam onun dorulama yntemidir diye zl bir biimde dile getirilen ilkeye baldr. Bunun iki anlam vardr; Birincisi, deney ve gzlemle - duyusal gzlemle dorulanamayan her eyin anlamsz olmasdr. kincisi ise, Schlickin nceleri yorumlad biimde, bir nermenin anlamnn onu neyin betimleyeceini dorulanacan syleyerek betimlenebilmesini gerektirmesidir. Viyana evresi dnrlerine gre metafizik olan, gzlemle dorulanamayan her ey anlamszdr2. Popper Viyana evresi dnrlerinin bu temel grne kardr. nk Poppera gre, bilimin zellii dorulanabilir deil yanllanabilir olmasdr. Popper, bilimle bilim olmayan arasndaki snrn ne olduunu ortaya koyarken, bunun lt olarak, Viyana evresinin kabul ettii lt olarak dorulamacln yerine yanllamay koyar. Poppera gre daha fazla empirik bilgi veya ierik ieren, mantksak olarak daha gl olan ve bu nedenlerle daha fazla aklayc ve kestirimsel gce sahip olan ve daha gl snanabilen tercih edilebilir kuramlardr. Bu anlamda bir bilim adamna den kuram yanllamaya almaktr nk bir kuram

1 2

Karl Popper, Tarihselciliin Sefaleti, nsan Yay., stanbul, Austos 1995, s. II. http://www.felsefeekibi.com/site/default.asp?PG=601.

Sibel AKGN 61 yanlland zaman nemli bir buluta bulunulmu olur. Bu nokta bilimsel bilginin yanllama ile ilerlemesidir3. Bilim, hipotezlerin gzlemlere dayatlmas, gzlemler tarafndan dorulanmas ile deil, gzlemler tarafndan yadsnmas ile ilerler. Poppera gre, yanllanabilirlik kriteri ile zlmeye allan sorun ne anlam ne de anlamszlk sorunudur; ne de doruluk veya kabul edilebilirlik sorunudur. Bazen amacn yanl kuramlar tasfiye etmek deil, kuramlar kurmak olduu sylenebilir. Zaten ama, g yettiince kuramlar kurmak olduu iin iddetle onlar test etmek gerekir. Ancak btn abalara ramen onlar yanllanamad takdirde onlarn iddetli testlere kar dayanabildikleri sylenebilir. Zira eer eletirici bir tutuma sahip deilsek, daima bulmay istediimiz eyleri buluruz. Cici kuramlarmz teyit edecek hususlar arayp bulacak, onlar iin tehlikeli olabilecek her eyi ise gzden rak tutarak gremeyeceiz. Tasfiye etme yoluyla seme metoduna ilerlik kazandrmak ve yalnzca en uygun kuramlarn yaamasn salama almak iin onlarn hayat mcadelelerinin kendileri iin iddetli hale getirilmesi gerekir.4 Poppera gre, bilimin gzlemden kurama doru ilerlediine dair gr eletirerek hipotezin, tezin, kuramn gzlemden nce geldii sav bilimin daha fazla ierik peinde olma isteinden kaynaklanabilir. Bu anlamda bir bilimsel kuram ncesi sylenenlerden de ilham alabilir. Pozitivistlerin reddettii metafizik metafizik elerde bilimsel olanla kaynam olabilir. nemli olan bu kuram sistemli yanllama abasdr. Bilgi ilerler ve doruya yaklamaya alr ancak kesin olarak doruya ulaamayabilir. Doruya yaknlk ve yeleme dncesi doruya yaklama ve bilginin geliimi dncesini besler. Yanllama durumunda ilkinin eksikliini aklayabilen daha iyi bir kuram gelitirilebilir. Bu byle devam eder ve bilgiyi arttrarak daha iyi bir kuram arayn yeniden balatabilir5. Popper, yanllanm ve reddedilmi kuramlarn eit olduunu savunurken, yanllanm ama yararl bir kuramn yerini alacak kuram
3 4

http://www.felsefeekibi.com/site/defaultasp?PG=422. K.Popper, Tarihselciliin..., 1995, s. 141- 142. 5 Brayn Magee, Karl Poppern Bilim felsefesi ve Siyaset Kuram, ev: Mete Tunay, Remzi Kitabevi, stanbul, 1993, s. 147.

62 Karl Poppern Tarih, Toplum ve Siyaset Felsefesi zerine Grleri

bulunana kadar kullanlacan sylemitir. Poppera gre burada nemli olan; bir zamanlar doru hatta kesin saydmz bilgilerin bir zaman sonra pekte o kadar doru olmadklar ve dzeltilmeleri gerektiinin ortaya kmasdr. Doruluu arama abas yanl bir aba deildir, yanllama dncesi hibir zaman doruya vardmzdan emin olamayacamz anlamna gelmektedir. Hatalardan yaralanabilir ve her hatann ortaya karl da bilgide gerek ilerleme salar. nemli olan bilimin yanlabilir olduudur nk bilim bir insan rndr6. Poppern betimledii bilim ynteminde eletirel akl da nemli yer tutar. Bu yntem yanllar ne srlm kuramlar elimine ederek bunlar dzenlenebilecek sk snamalara teslim etmektir. nk insan doutan ve igdsel olarak dzenlilii bulmaya alr ve kendi bulduu konulara dayanarak bulduu kanunlar doaya dayatma abas iine girer. Popper, bunun dogmatik dnceye yol atndan sz eder ve bilimin mitlerin eletirisi ile baladn ifade eder. Bylece bilimsel gelenek kuramlara doru eletirel bir tutumla ilerler ve kuramlarn zayf noktalarn bulmak amacyla serbeste tartlmasn salar. Kuramlar bu ekilde geliebilir ve bilimin ilk hammaddesi olan mitler eletirellikle bilimsel hale gelen dntrc bir faaliyet olur. Akl, deneme ve yanlma yntemiyle insanlarn kendi yaratlar olan mitleri snama ile ilerler. Bu ise yaratlan mitleri ve kuramlar sanldnn aksine ispat etmeyle veya dorulama ile deil, onlarn yanl olduunu gsterme, rtme ile snanr7. Poppera gre, gerek yanl kuramlar rterek, gerek bir kuramn nerede aksadn bularak sorunlar zenginletirmek mmkndr ve eletirel aklclk rasyonel bir tutum olarak yanlglardan ders karmaya istekli olmaya yanlglar aramaya gtrr. Byle kuramlarn eletirel olarak incelenmesi, hem bu kuramlarn hem de kuramlara kar eletiri drts olmakszn daha nce dnlemeyecek trden deney ve gzlemlere gtrr. Bylece bilim varsaymlar ve reddetmeler yoluyla eski problemlerden yeni problemlere ilerler ve hatalar elenerek yeni bir sorunla karlar. Rasyonel eletirici tutum bir kuramlarn doru olduu
6

Karl Popper, Ak Toplum ve Dmanlar, Cilt: II, Remzi Kitabevi, stanbul, Mays 1994, s. 351- 352. 7 Ibid., s. 191- 195.

Sibel AKGN 63 iddiasnn eletirisidir. Kuramlar dorulamak yerine onlar aklc bir ekilde eletirerek, eletirilere kar fazla direnenleri ve byk aklayc gc olanlar geici olarak kabul etmek gerekir. Ancak bu kuramlar her eyi aklama iddiasnda bulunmamaldr. Byle bir iddiada bulunan kuramlar ancak szde- bilimsel(sel) kuramlar olabilirler. Aklc tutum ben yanlm olabilirim ve sen hakl olabilirsin ve ortak aba sonucunda belki dorulua biraz daha yaklaabiliriz diyebilen tutumdur8. Sosyal bilimlerdeki ina metodu uzun dnemli koulsuz ndeyilerde olur ki, Popper bunu kehanet olarak adlandrr. Aslnda btn kuramsal bilimler ndeyide bulunur. Bu, bilimin grevlerinden bir tanesidir. Ama toplumsal alanda uzun sreli ndeyilerde bulunmak geersizdir nk toplum her an deimektedir. Gerek kendi ii dinamii gerekse bilimsel bilginin gelimesinde teknolojik yeniliklerden etkilenir ve deiir. Poppera gre, toplum ne dzenli ve gelecekte oluacak olaylar konusunda ndeyi imkn veren bir saat benzeridir ne de fazlasyla dzensiz ve her eyin tesadflere bal olduu bir yapdr. Kapal bir sistem olmad iin eitli deikenlerin etkisi altndadr9. Poppera gre, insan tabiat sosyal kurumlarla birlikte nemli lde deiir ve onun incelenmesi iin bu kurumlar hakknda bir nbilgiyi gerektirir. Ayrca sosyal bilimler byk lde insan eylemlerinin amalanmam sonularyla da ilgilidir. Marksn dedii gibi, insanlarn bilinli olarak kaderlerinin byk ksmn yaratacaklar gn gelebilir ama hareketlerimizin niyetlerimize dayanmayan halen nceden kestirilemeyen birok ksm kalacaktr. Bireyi konu alan psikoloji toplum bilimlerinden biridir ve hatas toplum olaylarnn ve dzenliliklerin, toplumsal ileyiin her zaman bireylerin karar, tavr ve hareketlerinden kan sonular olarak deerlendirilerek hibir zaman kolektiflere dayanan aklamalarla yetinilmemesi gerektiini ne srmesidir. Oysa hareketlerimizin byk ounluu niyete dayanan sonular deildir ve bir insann davran o anda amasz ve anlk yaplsa da daha sonra dier insanlar ona bir ama izafe edebilir. Bu ise Poppera gre fesatlk ve komploculuktur10. II- Karl Popperda Tarihsel Yntem II- A) Karl Popperda Tarihsicilik Kavram
8 9

Ibid., s. 208- 210. Ibid., s. 104- 107. 10 Ibid., s. 91- 94.

64 Karl Poppern Tarih, Toplum ve Siyaset Felsefesi zerine Grleri

Poppera gre, tarihsicilik zellikle sosyal bilimlerde grevinin gelecei nceden haber vermek amacyla toplumun evrim kanununu aa karmak inanc ve tarihin belirli tarihsel ya da evrimsel yasalar tarafndan ynetildii ve bunlar kefetmekle insann kaderi hakknda kehanette bulunulabilecei yolundaki doktrindir11. Poppern ba hedefi, siyaset felsefesi deil, tarih felsefesiyle ilgili olduunu syledii tarihsicilik retisidir. Bu retiye gre, toplumsal ve tarihsel aratrmann en uygun amac ve yararl baars, toplumsaltarihsel geliimin yasasn kurmaktr. Tarihsicilerin inancna gre, bu tr yasalarla toplumsal gelimenin gelecek aamas nceden bilinebilir. Bu, nceden ne olacan kestirmenin ierii, doru siyasal eylemin, bu kestirime gre yaplabilmesidir. O zaman Poppern temel sav totaliter siyasetin de destek iin tarihsicilie dayanddr12. Tarihsiciliin en eski biimi Tanry tarih sahnesinde oynanan piyesin yazar olarak kabul etmekle tarihi anlalabilir klmak yolundaki giriimidir. Burada devreye seilmi halk retisi girmektedir. Tanrnn kendi iradesinin sekin arac olarak i grmek zere bir halk semi olduu ve yeryznn bu halka kalaca varsaylr. Bir dier tarihsici unsur kabilecilik yani onsuz bireyin bir hi olduu kabilenin byk nemi zerinde srarla durulmasdr. Tarihsiciliin nemli iki modern anlatm ise rkln ya da faizmin tarih felsefesi ile Marks tarih felsefesidir. En eski biimli tarihsicilik olan seilmi halk yerine, rklk, sonunda yeryznn kendisine kalaca, kaderin arac olarak belirlenen seilmi rk koyar. Marksn tarih felsefesi ise snfsz toplumun yaradlnn arac ve ayn zamanda yeryznn kendisine kalmas alnna yazl olan seilmi snf getirir. Her iki kuram da tarihsel ndeyinin, tarihin geliiminin yasasn kefetmeye gtren bir yorumuna dayanr. Irklkta seilmi rkn kannn biyolojik stnl tarihin gelmi gemi izgisini aklar. Marksn tarih felsefesinde ise kanun iktisadidir ve btn tarih, snflarn stnlk iin bir sava diye yorumlanr13. Popper, Eski Yunanda Herakleitosa gelinceye kadar, Yunan filozoflarnn Dou dnnden etkilenerek dnyaya ina malzemesi
11 12

K. Popper, Tarihselciliin..., 1995, s. 114. Anthony Ounton, Karl Popper: zler Olmadan Siyaset, ada Siyaset Felsefecileri , Der: Anthony De Crespigny ve Kenneth R. Mnoque, Remzi Kitabevi, stanbul, Mart 1994, s. 153. 13 K. Popper, Ak Toplum..., Cilt: I, 1994, s. 26- 27.

Sibel AKGN 65 maddi eyler olan kocaman bir yap olarak baktklarn belirtmektedir. Yani dnya eyann bir toplamyd. Herakleitos deiim dncesini ilk kefeden filozoftu. Herakleitosun buluu Parmenides, Demokritos, Platon ve Aristotelesin felsefelerini bu deien dnyann sorunlarn zme yolunda giriimler yapmak iin etkilemiti. Herakleitos Her ey akar ve Ayn nehre iki kere giremezsiniz demektedir. Hayal krklna uram olarak, varolan toplumsal dzenin ilelebet srecei inancna kar kmtr. Deiim ve zellikle toplumsal deiim stndeki bu srar yalnzca Herakleitosu deil, Aristotelesi ve Platonu da etkilemitir. Herakleitosun felsefesinin, gzlemledii toplumsal ve siyasal huzursuzluklardan esinlenmi olduu grlmektedir ve Platon gibi tarihsici dnrleri etkilemesinin en nemli nedeni de belki bir dereceye kadar yaadklar toplumsal koullarn benzerlii olabilir. Tarihsici dnceler byk toplumsal deiiklik zamanlarnda kolaylkla belirgin hale gelir. Modern Avrupada tarihsici dnceler Endstri Devrimi srasnda ve zellikle Amerika ve Fransada siyasal devrimlerin sonucu tekrar canlandrlmlardr14. Popper dorudan doruya totaliterliin tarihsicilie dayand nermesini kantlamaya almak yerine bu ikisini byk dnr ( Platon, Hegel ve Marks) aracl ile balantlandrmaya alr. Poppera gre, bu dnr ilk tarihsiciler ve totaliterlie temelini salayan en nemli kuramclardr. Karl Popper tarihsici olarak eletirdii dnrlere Platonla balamaktadr. II-B) Platon Poppera gre Platon, Herakleitosu huzursuz eden adan bile daha istikrarsz bir siyasal atma ve savalar dneminde yaamtr. O byrken, Yunanllarn kabile hayatnn dalmas, yerlisi olduu Atina kentinin bir tiranlk dnemine girmesini grmt. Platon, Peloponnesos sava srasnda domutu ve sava sona erdiinde yirmi drt yandayd. Sava, mthi salgnlar getirmi, son ylnda da Atina kentinin d, i sava ve Otuz Tiranlar Ynetimi denilen Platonun iki daysnn ynettii bir terr ynetimi gelmiti. Platon kral kanndand. Toplumun ve gerekte her eyin ak halinde olduu duygusu Herakleitosun felsefesinde olduu gibi onun felsefesinin de itici gcn oluturmu ve kendi toplumsal
14

K.Popper, Ak Toplum..., Cilt: I, s. 30- 33.

66 Karl Poppern Tarih, Toplum ve Siyaset Felsefesi zerine Grleri

denemelerini tpk tarihsici nclerinin yapt gibi ortaya bir tarihsel geliim yasas koyarak zetlemitir; Btn toplumsal deiim, bozulma ya da rme yahut soysuzlamadr 15. Platon, bozulmaya doru genel bir tarihsel ynelim ve siyaset alannda btn siyasal deiimi durdurmak suretiyle, bundan sonra bozulmay durdurabilme olanandan bahseder. Platon bunu deimedii iin soysuzlamayan, soysuzlamad iinde baka btn devletlerin ktlklerinden arnm bir devlet kurmakla gerekletirmek istemektedir. Poppera gre, bu durdurulmu devlettir . Platon bunu, Formlar ya da dealar Kuram diye anlan inanla dile getirmitir. Bu, Poppera gre, deiimi durdurarak insann nasl aba gsterirse gstersin tarihsel kader yasalarn kefettikten sonra bile deitirebileceini kabul etmemektir 16. Platonun deal devleti, gelecekteki ideal bir devlet deil, gemite bir zaman var olduunu varsayd bir devlettir ki bu dnemdeki Sparta kent devletidir. Bu devlette bozulma kiisel ve ekonomik karlar nedeniyle meydana gelir. karlarn krkledii snf atmas toplumun temelidir. Btn toplumsal deimelerdeki sosyolojik yasa, ynetici snfn kendi iindeki ekonomik kar mcadelesidir. Platon deiimin itici gcn snf savanda grmektedir ve her bozulmada birliini yitiren ynetici snfn varl sz konusudur. Snf savandan kurtulmak deal Devlette snflar ortadan kaldrarak deil, snfsz olmayan ama en kat snf ayrmna dayanan bir dzenleme yapmakla mmkndr. Ynetici snfa stn bir g vererek ve ynetici snfn kendi i birliinin bozulmasn nleyecek dzenlemeler yaplmaldr ki bu da ynetici snfn ekonomik karlarnn yok edilerek zel mlkiyetin kaldrlmas ve eitimle olacaktr17. Platonun deal Devletinde her vatanda bu devletin bir parasdr ve adalet her vatandan bulunduu yeri bilmesi ve kendine den ileri yapmasdr. Platonda deal Devletin bozulmasna yol aan adaletsizliin olmamas anlamnda bir adalet anlay vardr. Adalet total bir ekilde bireyleraras ilikilerin bir zellii deil kollektivitenin salanmas, birlii ve istikrarn korunmasdr. Bylece adaletin tam olduu bir toplumda her trl deime imkansz hale gelir ve snflar aras geilerde
15 16

Ibid., 34- 35. Ibid., s. 37. 17 Ibid., , s. 56- 59.

Sibel AKGN 67 hareketsizlik oluur. Platon kat bir kast siteminin olduu bir toplumu adil sayar; devlet ancak byle daha istikrarl, kuvvetli ve adil olabilir ve toplumsal deiim durdurulabilir. Platon mutluluun yalnzca adaletle yani kendi tanmlad adaletle salanabileceini vurgularken amac btnn mutluluudur. Popper, Platonun adalet tanmnn arkasnda temelinde totaliter bir snf ynetimi istei olduunu belirtmektedir. Platonun adalet kuram devleti kontrol edilmeyen en bilge ve en iyi olann yneteceine dnr18. Poppern Platonu eletirisi onun byk tarihsici olarak felsefesinin totalitarizme, stelik gerici bir totalitarizme varmasdr. Platonun tarihsicilii ve totalitarizmi ideal olarak formle ettii sitede her trl bireysel inisiyatifi ortadan kaldrarak eletiri geleneini yok etmesi ve kontrol edilemeyen bir ynetici snfn varldr. Platonun tarihsicilii, tarihsel geliimi bozulma ve tarih yasalar zerinde kurmas; totalitarizmi her eyin devletin hizmetinde olmas ve demokratik kontrol mekanizmalarnn yok edilmesi; gericilii ise gemite kapal kabile toplumuna geri dn zleminden kaynaklanmaktadr19. Popper, Platonun sosyolog olarak bykln gzlemlerinin zenginlik ve ayrntlarnda ve sosyolojik sezgisinin keskinliinde grr. Popper Platon, kendisinden nce grlmemi ve ancak amzda yeniden kefedilen eyleri fark etmitir demektir. Ancak Poppera gre, bu Platonun toplumsal gelime yasalarnn ve toplumun tarihsici bir kuram yapma amacndan kaynaklanmaktadr ki bu amac Platonun izinden Comte, Mill, Hegel ve Marks devralmtr. Tarihi deiimin itici gcn belirlemek amacnda olmas kendinden sonra gelen bu dnrlerce de devam ettirilmitir 20.

II- C) Hegel Popper, modern tarihsiciliin kayna olarak grd Hegel in usta bir mantk olarak, salt metafizik apkalardan gerek fiziksel tavanlar karmak gibi gl diyalektik yntemleri kullandn
18 19

Ibid., s. 120 121. K. Popper, Ak Toplum..., Cilt: II, s. 200. 20 K. Popper, Ak Toplum..., Cilt: I, s. 51.

68 Karl Poppern Tarih, Toplum ve Siyaset Felsefesi zerine Grleri

belirtmektedir. Bunun ise, o gnlerde Alman doa biliminin gelimemi bir evresinde olmasyla ksmen aklanabileceini vurgulamaktadr. Platondan farkl olarak Hegel oluum iinde olan evrendeki eiliminin bir dme, bozulma veya idealardan uzaklama deil, varla k ya da yaratc bir evrim halindeki diyalektik bir ilerleme olduunu sylemektedir. nce tez, daha sonra anti tez ve bu iki grn atmasndan oluan sentez sanki iki kart savn onlar iine alarak amas eklinde olmaktadr. Hegel btn eyleri kendi ilerinde elikili olduklarn ne srmekle aslnda her trl usavurmann ve ilerlemenin sona ermesi gerektiini iaret eder. nk elikiler biliminin gelimesini arac olduklarna gre o elikilerin yalnzca kabul edilebilir v kanlmaz olan eyler deil, ayn zamanda pek istenir eyler olduklarn da kabul etmektedir. Onlar istenir eylerse elikilerle serbeste alacak her trl ilerlemenin ortadan kalkmas gerekir 21. Hegelin siyasi retisinin z faizm ve totaliterliktir. Popper bunlar, alt tipik zelliinin olduunu syleyerek; 1-Milliyetilik: Millet, kendi buyruu altna sokulmas gereken bir kollektivitedir ve milletin amac aa damgasn vurmaktr. 2- Devletler birbirlerini doal ycedir. 3- En yce ahlak devletin kardr. 4- Sava ycedir. 5- Dnya, tarihsel byk adamlarn yaratc rolleri nemlidir. 6- Vatandalar ancak ya, servet vs. gibi sahip olduklar eitlikler sayesinde yasalar karsnda eit olmayp talep edebilirler ve yasalarn koruyuculuunu ve snrlayc altnda zgrlkler var olabilir. Ulusun ruhu ve gerekte yaayan btnlk, devleti ve anayasasn srekli koruyan ve yaratan hkmettir ve bizatihi solarak tek bireyde toplanmtr. Birey her eyini fiziksel olduu kadar manevi varln da devlete borludur. Hkmdar olmakszn halkn egemenlii bahsedilmez ve bir ulusu birletiren ey tarihte ortay kan ruhu, ortak dmanlardr.22 Poppera gre, Hegel arkasnda Prusya Devletinin otoritesini alarak Napolyon savalardan sonraki feodal yenileme devresinde Prusyacln ilk resmi felsefeci haline gelmitir. 1815te Reaksiyoner Parti Prusyada tekrar g salamaya balaynca bir ideoloji ihtiya duymu ve bunu salama grevine Hegeli atamtr. Prusya kral II. Friedrich Wilhelme hizmet etmek iin devlete ve ulusa tapnmay retmitir. Ulusuluk Avrupann karmak blmlerinden Almanyada, zellikle ounluu
21 22

K.Popper, Ak Toplum...,1994,Cilt:II,s.43-44. Ibid, s. 53-63.

Sibel AKGN 69 Slav olan nfusu ile Prusyada gereklemitir. Prusya Viyana Kongresinde hala bir Slav devleti olarak kaydedilmiti. Hegel Alman Ruhunun yeni bir dnya ruhu olarak ulusal devlet ilkesinin yeniden canlandrlmas gerektiini belirtmitir. Ulusuluk Prusyacln bir bileeni olarak 1871 ylnda mthi genilemi, Prusya devleti Alman mparatorluu olarak Hegel in tarihi ulus kavramna uygun olarak savalarla birbirine balanm yeni bir Alman Ulusu olarak tantlmtr. Prusyada uygulanan mutlak monaride anayasa ile birlikte en saf zgrlk ve birlik salanmtr23. Hegelin toplumsal kuramnn modern yol aan ynlerinin olduu ve bireycilie en sistematik eletiriyi ynelttii alt izilmesi gereken bir yndr. Faizminde bireyin ahlaksal sonulluunu ynelik en kkl saldryd. Ancak faizmin Hegelin siyasetinin dorudan yaama geirilmesinden ok onun lgnca bir devam olduu belirtilebilir. Hegel Hitlerden ok Wilhelm Almanyasnn kuramcsdr. Hegelle faizmin sonraki gelimeleri arasnda nemli bir kopukluk vard. Hitler salt kurumsal aklamalardan holanmayan ve ulus btnl yerine rk saflna dayanan bir uydurma zm getirmiti24. II-D) Marks Popper, dier Marks eletirmenlerinden farkl olarak her frsatta Marksn hakkn vermekte ve Marks ncesi bir toplum bilimine dnmenin olanaksz olduunu ileri srmektedir. Pek ok konuda kendine zg eletiri slubu ile de dier Marks eletirmenlerinden farkl bir yere sahiptir. Poppern, Marks zerine yorumlamalarnn temeli bir yandan politik bir tavr al, dier yandan Marksn devlet kuram, soyut ve felsefi nitelikli yorumlarna ramen ynteminin aydnlatc bir yorumunu yapmakt. Adna Endstri Devrim denilen ey baat olarak maddi retim aralarnda yani makinelerde bir devrim olarak ortaya kmt.Herkese zgr ve rekabet slogan kullanlarak bu dnemin dizginlenmemi kapitalizmi, zellikle kadn ve ocuklarn smrlmesine inanlmayacak kadar mthi aclara yol amt. Marksn Kapitali yazmakta olduu 1863 yllarnda yalnz meslekten ekonomistler tarafndan deil kilise
23 24

Ibid., s. 45-53. A. Quinton, Karl Popper...,1994, s. 158.

70 Karl Poppern Tarih, Toplum ve Siyaset Felsefesi zerine Grleri

adamlar tarafndan da tahamml edilen ve hatta bazen savunulan cinayetlere kar ateli itiraz Marksa insanln kurtarclar arasnda lmsz bir yer salayacakt. Liberalizm ve demokrasi hakkndaki grleri zamann toplumsal durumunun ac deneyimleriyle pekitirilmi olduundan uygun bir yorumun bir ilk yaklatrma olarak ve ardllarnda katk bakmndan deerinden phe edilemezdi25. Poppera gre, onun sosyalizmi kabul etmesine yol aan neden bilimsel bir yapdan ziyade ahlaksal drtlerdi. Bu ise ezilenlere yardm etmek ve utanmazcasna smrlen sefil iileri kurtarma isteiydi. retisinin etkili olmasnn srr bu ahlaksal sesleniiydi. Marksn baars hibir zaman tarihsici yntem olmam, hep kurumsal zmleme yntemleri olmutur. Marksn yksek standartlarna oranla genel kehanetleri olduka dk bir dnsel dzeydir.26 Poppern Marks eletirisi, Marksn tarihsiciliin kehanetlerde bulunmann yollarn amas ve bu tarihsiciliin totalitarizme yol amasdr. Marks retiye gre kapitalizm kendini ykmakla tehdit eden i elikilerle muzdariptir. Bu elikilerin ve onlarn toplumu zorladklar tarihsel hareketin inceden inceye incelenmesi Marksn ok emek verdii ve ciltten oluan Kapitalde grlmektedir. Marksn Kapitaldeki amac toplumsal gelimenin kanlmaz yasalarn bulmakt. Kapital ne adil fiyatlar, servetin eit datm, gvenlik, retimin akla yakn planlanmas ne de sosyalist amalarn geeklemesini salayacak ekonomik koullarn incelenmesiydi. Aslnda Marks ne servete kar km ne de fakirlii vmt. O kapitalizmden servet birikimine yol at iin deil, oligarik niteliinden dolay nefret etmi ve servetin dier insanlar hayatlarn etkileme iktidar anlamnda siyasal iktidar olduunu belirtmiti. Marks dzenden klelii andrd iin nefret ediyordu. Aslnda geni apta ahlaksal drtlerle tarihsel maddecilii incelemiti. 27 Marks, tarihsel maddecilii gereklik hakknda ndeyide bulunan bir kuram olarak yorumlarken bunun tesinde ekonomik ve siyasal g gelimelerinin ya da zellikle devrimlerin geleceini nceden bilebilmek iin alan tarihsel bir kuram olarak yorumlar ve Poppera gre tarihsiciliin en tehlikeli biimi budur. Marksn tarihi, kehaneti sk
25 26

K.Popper, Ak Toplum ..., 1994 , Cilt:II, s. 113-114. Ibid , s. 174-175 27 Ibid, s 176-177

Sibel AKGN 71 rgl bir usavurma olarak ortaya koymutur. Poppera gre, kapitalizm temel glerinin incelenmesi ve bunun ilikilerini iine alan paray ilemek Marksn tarihsiciliinin birinci admdr. Bir toplum devriminin kanlmaz olduunu sonucuna varmak e snrsz yani sosyalist bir toplumunun ortaya kard kehanetleri ile tarihsiciliinin dier admlar tamamlanr28. Tarihsicilerin dtkleri en byk yanllklardan biri olan tarihinin birbirini izleyen dnemlere sahip olduklar grne Poppera gre Marksta sahiptir. Marks, asyatik, antik, feodal ve modern burjuva retim tarzlarn srasyla zorunlu olarak birbirini izleyeceini sylemi ve retim tarzlarn sralanmasn genel bir ilkeden kartmtr. Marksn bu tarihi kehanetine dayanan olan ekonomik tarihsiciliidir. Popper, Marksn ekonomiciliinin ekonomik yapnn belirleyici rol oynad toplum bilim ynetimine ok nemli bir ilerleme getirdiini belirtir. Kurumsal olsun tarihsel olsun hemen btn toplumsal incelemelerin toplumun ekonomik koullarn gze alnarak yrtlmesi bir gerektir. Ancak Poppern yorumunda Marksta ekonomik dzeyin tek belirleyici dzey olduu, tm st yapya ait dzeylerin ekonomik dzen tarafndan belirlendii ve hibir ekilde zerk varolular olmad anlay hakimdir.29 Popper, Ak Toplum ve Dmanlar kitabnn ikinci cildinde neredeyse batan sona kadar Marksn ou dnceleri kendi szgecinden geirdikten sonra gereklie gnderme yaparak yanlladn ileri srmektedir. Marksla Rus komnizmi arasndaki ilikiyi st rtl bir biimde sorgularken, Marksn ideal devletinde anariste devletin ortadan kalkacan n grlyordu. Dnyann ancak Rus etkisi altnda olan altda birine Marksn kehanetine uygun olarak retim aralarna sahip olunduunu grlrken, devletin gc hi de Marksn kehanetine uygun olarak kuruyup gitmek eilimi gstermemitir30. Ancak Sovyet Rusya ve onun baml smrgelerini oluturduu devasa totaliter aygt tamamen Lenin tarafndan yaratlm ve Stalin tarafndan yetkinletirilmi. Kendini adam devrimcilerin oluturduu sekin parti fikri Leninin yaratsdr. Marksta aka grlen tek
28 29

Ibid, s. 125 Ibid, s. 124-125 30 Ibid, s. 128

72 Karl Poppern Tarih, Toplum ve Siyaset Felsefesi zerine Grleri

totaliter e proletarya diktatrlndeki szc olabilir. topik ve iddeti olmasna karn Marks tarafndan ilk formle edildii biimiyle Marksizm totaliter deildi. Hep yanl kmakla birlikte Marks tarihsiciliin nkestirimi proleter devrimin sonucunda insanlarn tamamen eit ve tam bir zgrlk iinde kendilerine gerekletirmeye uratklar toplumsal bir ortamd31. III- Karl Popperda Ak Toplum Popper, zamannn ideal Bat demokrasilerini Ak Toplum, bu ideallere uymayan toplumlar Kapal Toplum olarak isimlendirir. Kapal Toplumla kastedilen, nceki dnemlerde grlen sihirci ya da kabileci toplumlarla zamann kollektivist toplumlardr. Kapal Toplumda bireyin eletirel zekas yok saylr. Ak Toplumla kastedilen ise bireyin kiisel kararlarla kar karya olduu ya da bireylerin kiisel kararlarn birbirlerine karlkl sunarak yaad zgrlk toplumlardr. Poppern ideal olarak grd Ak Toplum topya anlamnda bir ideal deil, varolann en iyisi anlamnda bir idealdir ve ideal olan Poppern iinde yaad Bat demokrasileridir32. Poppern tm yapt aslnda ada liberal Bat demokrasilerine evrensellik kazandrmak, liberalizm ilkesinin yaama geirilmesinin gereklemez olmadn gstermek ve liberal demokrasinin gerekte olabilecek en iyi deer olduunu gstermektir diyebiliriz. Poppera gre, pragmatist bir tutumla bir toplumda ortaya kan problemlere zm aranrken eletiriyi ho karlamak ve hatalarn elenerek yeni zmler ortaya koymak gerekir. Bu yeni zmler de ilerde baka problemlerin ortaya kmasna yol aacak ve bu ayn ekilde devam edecektir. Poppern Ak Toplumunun niteliklerinden biri, politikalar uygulamaya konulmadan nce zgr tartma ve eletiri ortamnda incelenerek, bu tartma ve eletiriler sonucunda gerekli dzeltmelerin yaplp ondan sonra uygulamaya konulmasdr. Liberal dncenin en belirgin ve nemli ilkesi olan fayda maksimizasyonu da Popperda bir topyadr. nemli olan insan mutluluunu oa karmak deil, insan mutsuzluunu en aza indirmektir. Zaten Popper, topyacl, dlenen gelecei ina etme anlamnda ekici fakat tehlikeli grr. topyaclk ama uruna
31 32

A.Quinton, Karl Popper..., 1994, s. 158- 159. K. Popper, Ak Toplum..., Cilt: I, 1994, s. 186.

Sibel AKGN 73 iddet kullanmaya gtrr, bu nedenle ideal bir dzen deil varolan anlamnda liberal demokrasi iyidir33. Popper, Ak Toplumun devamn salayacak ve onu dntrme hareketlerine kar koyacak en byk istikrar salayc e olarak kurumlarn varln grmektedir Poppern demokrasinin paradoksu olarak isimlendirdii dncesi de ounluun sesine ulak vererek ona bir tr saduyusal doruluk atfederek demokratik olmayan biimlere gidilebilmesidir. Bu nedenle Poppern liberal demokrasilerin ounluk kararna tam bir gveni yoktur. Demokrasiden anlalan zgr seimlerde ve ounluun iktidara gelmesi gibi dar bir anlam kmamaldr. nemli olan demokrasiyi, Ak Toplumu koruyup devam ettirecek, ounluktan bile gelse onu her trl dntrme giriimlerine kar koyulmasn salayacak demokratik kurumlardr34. Poppern eletirilerinde nemli bir yer tutan dier bir konu topyac toplum mhendislii iin bir plan dahilinde ussal bir eylem programn hedef alr. Toplumu btnyle yeni batan kurmak iin hedeflenen amaca ulaacak paral admlarn teker teker gerekletirilmesi gerekliliine inanr. Toplumun btnn deitirmeye ynelik toptanc mhendislik zihinlerde var olan ideal topluma ynelik deiimlerle toplumu dntrmeyi tercih eder. topyac toplumsal mhendislik Popper tarafndan Marksa mal edilir. Marksa gre toplum bizim aklc planlarmza gre deil, tarihin yasalarna gelimek zorundadr. Bu nedenle Marks her trl toplum sal yapcla kar kkten tarihsici bir tavr taknr35. Popper, topyac toplum mhendisliine kar kendisinin Blk prk toplum mhendislii dedii tutumu savunur. Blk prk toplum mhendislii bilimsel ynetim toplumsal inceleme ve politikalara tanrken eletirel bir tutum benimsemek ve yanl olmayan, kusursuz bir politika uygulamann bir daha olmayacan kabul etmektir. Birer deneme niteliinde olan uygulamalarn yanllarn, hatalarn arayp bularak, bu hatalar eleyerek topluma daha uygun politikalara geilebilir. Poppern savunusu insan hayatnda her eyin olabilecei zerine temellendirilir. nsan ve toplum hayatnda rastlantlarn rol, Popper gelecein kurulmasna bugnden mdahale edilemeyecei kansna
33 34

A. Quinton, Karl Popper ... , 1994, s. 160. K. Popper, Ak Toplum..., 1994 , Cilt: II, s. 137-138. 35 Ibid, s. 130-131.

74 Karl Poppern Tarih, Toplum ve Siyaset Felsefesi zerine Grleri

ulatrr. Uygulanan politikalar toptanc mhendisliin dncelerinin tersine bir sonu dourabilir, hatta hi umulmayan sonulara yol aabilir36. Popper, zc yaklamlar olarak nitelendirdii ve iddetle eletirdii devlet nedir?, devlet nasl ortaya kmtr? gibi sorular sormad gibi bu tr sorulara cevapta vermemektedir. Poppern devlete ykledii klasik rol, liberal dncenin bireysel ve ekonomik olana karmayan ancak kendisinin araya girmecilik dedii dncenin eydir. Yani devletin ekonomik ve siyasi alana mdahalesinin snrland, bunun yerine araya girmecilik ile sosyal devlet anlayn srdrmesi gerektiidir. Devlet bir yandan kapitalizmin temeli olan giriim zgrln garantiye alrken gerekli hallerde mdahalesini yaparak toplumda gelir dalmnn daha adil llere gre yaplmasn salayacak tedbirler alacak, eitim, salk gibi hizmetlerde de toplumun giderek iyiletirilmesi iin zerine deni yapmakla mkellef olacaktr37. Poppera gre devletin demokratik olarak kontrol edilmesi demokrasinin n kouludur. Bunun ise kurumsal dzenlemelerle yani hukuksal kurumsal, anayasa, kanunlar ve genel seimler ile salanabileceini belirtir. Kim ynetmeli? sorusu yerine Siyasal kurumlar nasl rgtleyelim ki kt ya da yeteneksiz yneticilerin ok fazla zarar vermeleri nlenebilsin? sorusunun sorulmas gerekir. Popper, demokratik siyaset ilkesine siyasal kurumlar yaratmak, gelitirmek ve korumak olarak tanmlar. Demokrasinin kontrol mekanizmalar olarak kurumlarn ve geleneklerin oynad rol Poppern siyaset felsefesinin en nemli noktalarndan biridir 38. SONU 20. yzyln bunalml ilk dneminde doan ve yetien Popper insann, insanlarn oluturduu kuramlarn tek belirleyicisi olmas dncesinden hareketle temelde bilgi kuramnn iinden bilime yaklamtr. Bu adan bilimsel ynteme getirdii tmevarm ve dorulabilirlik kriterlerini reddederek pozitivizmin karlat glklere are bulduunu dnmtr. Bilgiyi srekli deien ve deneme- yanlma
36 37

Ibid, s. 122-123. Ibid., s. 122- 128. 38 Ibid., s. 146.

Sibel AKGN 75 ile byyen bir rn olarak ele alrken, eletirel tartmann nemini vurgulam ve eletirel tartmay bilimsel kuramlarn elikilerden kurtulmas anlamnda n plana karmtr. Yanllanabilirlik kriterini bilimden metafizii ayrmak iin deil, bilim olma iddiasndaki kuramlar yani szde bilim(sel) kuramlar dar atmak iin kullanm ve her gzlemin daha nce bilinen baz eyler gerektiinden kuramdan bamsz gzlem olamayacan belirtmitir. Popper, liberal toplum kuramnn bir biimi olan kendi toplum kuramn Ak Toplum diye adlandrm ve tarihsici olarak isimlendirdii ve totalitarizmin temel kayna olarak grd dnrleri eletirmitir. Eletirilerini totalitarizmin babas sayd Platona kar, ardndan faizmin dnsel temellerini bulduu Hegele ve kapsaml toplum kuram reterek bilim olma iddiasndaki Marksa kar younlatrmtr. Poppern Ak Toplum savunusunda ise pragmatizm, bireysel faydacln negatiflii ve her trl topyaya kar k vardr. Popper, mutlak ve evrensel kabul edilen kapitalist sistem iinde liberal demokrasinin savunusunu yaparken toplum ile ilgili arka planlarn, dncelerin ya da kayglarn ksa dnemli n kestirimlerle problemlere zmler arayan pragmatik ynne vurgu yapmaktadr. Poppern pozitivizme ynelttii eletiriler anti pozitivist tartma evrelerinde olduka nemli yer tutmutur. Toplumu aklama iddiasndaki toplum kuramlarna, Marksizme, Platona ve Hegele kar k ve liberal demokrasinin gerekletirilmesinin ve devamnn bir zorunluluk olduunu ispatlamaya almas bir ideolog olarak Poppern nemini arttrmaktadr. Ak Toplumun istikrarn salamak konusunda demokratik dzenin yerlemesinin n koulu olarak kurumlarn tesinde bireysel zihniyet zerinde durmas da toplum ve siyaset felsefesinin en can alc noktas olmutur. KAYNAKA QUNTON, Anthony. Karl Popper: zler Olmadan Siyaset, ada Siyaset Felsefecileri, Der: Anthony de Crespigny- Kenneth R. Mnogue, Remzi Kitapevi, stanbul, 2. Basm, Mart 1994, ss. 151169. MAGEE, Bryan. Karl Poppern Bilim Felsefesi ve Siyaset Kuram, ev: Mete Tunay, Remzi Kitapevi, stanbul, 1993.

76 Karl Poppern Tarih, Toplum ve Siyaset Felsefesi zerine Grleri

POPPER, Karl. Ak Toplum ve Dmanlar, Cilt: I- II, ev: Mete Tunay- Harun Rzatepe, Remzi Kitapevi, stanbul, 3. Basm, Mays 1994. ( Karl Popper, The Open Society and Its Enemies, London, 1945 kitabnn Trkeye evrilmi 2 cildi). POPPER, Karl. Tarihselciliin Sefaleti, nsan Yaynlar, 2. Basm, Austos 1995. NTERNET KAYNAKLARI http://www.felsefeekibi.com/site/default.asp?PG=601. (15.04.2007). http://www.felsefeekibi.com/default.asp?PG=422. (12.03.2006).