Bir Gl Bu Karanlklarda

Tanpnar zerine Yazlar

H a z r la y a n la r

Abdullah Uman Handan nci

Y A Y i N e v i

ISBN 9786050000054 kinci Bask stanbul - 2008

NDEKLER

kinci Bask Hakknda Birka S z ............................................................................. [X Kitap zerine Birka S z .......................................................... .............................. .. . XI mer Faruk Akn, "Ahm et Hamdi Tanpnar" ................... ; ..............................1 Nurullah Ata, "iire Dair" .........................................................................................17 . Cahit Tanyol, "A hm et Hamdi Tanpnar H akknda" .......................................... 21 Kenan Akyz, "A bdullah Efendinin Ryalar" ....................................................28 Halide Edib Advar, "Be ehir" ................................................................................36 H.Vehbi Eralp, "A hm et Hamdi Tanpna'm 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi" 39 Cahit Tanyol, "A hm et Ham di Tanpna'a ve Huzur Romanna D a i r " ......... 42 Cevdet Perin, " H u z u r " .................................................................................................. 46 brahim Zeki Burdurlu, "A hm et Hamdi Tanpmar ve iiri" ........................^. 48 Vehbi liralp, "H am di Tanpna'n Roman: H uzur" ............................................. 53 Abdlhak inasi Hisar, "A hm et Hamdi Tanpnar: Yaz Y a m u ru "................ 56 A saf Hcilet elebi, "XIX. Asu- Trk Edebiyat Tarihi" ................................. .. 58 M ehm et Kaplan, "B ir Gl Bu Karanlklarda" ...................................................... 62 R kret Adil, "air ve e v re s i"........................................................ .............................. 69 Suut Kem al Yetkin, "B ir iir Dnyas" ................................................................... 72 Necati Cumal, "Tanpna^n iirleri" ...................................................................... 77 Fikret rgp, "air" ................................... .................... ............................................ .8 4 Oktay Akbal, "Kara A t la r " ........................................................................................... 87 Ahmet Muhip Dranas, "T a n p n a r"............................ .............................................. 89 Nuri yem, "T a n p n a r "....... ...........................................................................................91 Melih Cevdet Anday, "A hm et Hamdi Tanpnar" .............. ................................ 93 Ahmet Muhip Dranas, "Yine Tanpnar" ............................................................... 96 Nuri yem, "H am di H o c a " ........................................................................................... 98 Hsamettin Bozok, "Bir Kitabn Hikyesi" ........................................................... 100 Halide Nusret Zorluttna, "Bir Yldz Daha" ........................................................ 105 Hilmi Ziya lken, "A hm et Hamdi T a n p n a r "................................. .....................107 Mehmet Kaplan, "Saatleri Ayarlama Enstits" ................................................. 109

Tahsin Ycel, "Saatleri Ayarlama Enstits" ........................................................ 112 Hikmet Dizdarolu, "Edebiyat Tarihisi Ahmet Mamdi T a n p n a r " .............. 116 Birol Emil, "A hm et Hamdi Tanpmar" ....................................................................121 Fikret rgp, "Tanpmar'da Abes Duygusu" ........................................................ 127 Ahmet Kutsi Tecer, "Saatleri Ayarlama Enstits" .............................................129 Sabahattin Eyubolu, "Tanpna^da Zam an" ........................................................ 132 Memet Fuat, "H aftann Kitab: Yahya K e m a l" ......................................................136 Nuri yem, "Tanpmar' A n " ...................................................................................... 138 Munis Faik Ozansoy, "Tanpnar' H a trla y "........................................................ 141 Ahmet Kutsi Tecer, "Tapnar'm S e l m " ......... ..................................................... 144 Tahir Alangu, "Ahmet Hamdi Tanpnar: Eserleri zerinde D nceler" . . 147 Adalet Cim coz, "A hm et Hamdi Tanpnar" ...........................................................161 Hilmi Ziya lken, "Dnr Bir airin Edebiyat T a r ih i" .................................164 Mehmed avuolu, "Be ehir'i Okurken" ................................... .....................170 Mehmet Kaplan, "Ahm et Hamdi Tanpnar ve Gzel Eserin Temeli" . . 174 Fethi Naci, "H uzur" ....................................................................................................... 177 Selhatlin Hilv, "Tanpmar zerine Notlar" ........................................................ 187 Hilmi Yavuz, "Ahm el Hamdi Tanpnar ve M a rk s iz m "..................................... 201 Selhatlin Hilv, "Kuruntuya Dayanan Eletirm e" .......................................... 211 Selim leri, "Sahnenin D n d a k ile r".........................................................................221 Hilmi Yavuz, "A hm et Hamdi Tanpna'n Estetii zerine" ..........................225 Fethi Naci, "Sahnenin D n d a k ile r".........................................................................229 Glten Akn, "A hm et Hamdi T a n p n a r"..................................................................239 Rauf Mutluay, "M ahur Beste" .................................................................................... 246 Cemal Sreya, "Tanpnar'n i i r i " ............................................................................. 248 Atill zknm h, "Olaanst Bir retici, air, Hikayeci ve Rom anc" . . . 250 kran Kurdakul, "A hm et Hamdi Tanpnar'n iiri" ........................................253 Ouz Demiralp, "M ahur Beste'nin B itm em ili i"...............................................257 Berna Moran, "Saatleri Ayarlama E n stit s "........................................................ 262 Berna Moran, "Bir Huzursuzluun Roman: Huzur" ........................................279 Suut Kemal Yetkin, "Ata ve Tanpnar ile Tanmam" ..................................... 297 Haldun Taner, "Ahm et Hamdi Tanpnar'n En Bereketli Yllan Narmanl Yurdu'ndaki Bekr Odasnda G eti" .............................................302 Grsel Ayta, "A hm et Hamdi Tanpnar'n a ve Toplum Hicvi; Saatleri Ayarlama Enstits" ................................................................................306 Konur Ertop, "Ahm et Hamdi Tanpnar: Romanc Kiilii ve Gemile H e sa p la m a s"........................................................................................................... 318 Sevim Kantarcolu, "H uzu'da Aydn Tipi" ........................................................ 325 M ehm et Kaplan, "Tanpnar^n M iras" ....................................................................341 nci Enginn, "Sahnenin D n d a k iler"....................................................................345 Haldun Taner, "N e indeyim Zamann, Ne De Bsbtn D n d a " ............351 Zeynep Kerman, "Tanpna'n Mektuplarnn Peinde" ................................... 355 Samim Kocagz, "Ahm et Hamdi Tanpnar H o c a m " .......................................... 359

Cemal Kurnaz, "Tanpnar ve T r k le r " ................................................................. 362 Melih Cevdel Anday, "N e indeyim Zamann" ................................................. 368 Turan Alptekin, "Hocam , Ustam; Ahmet Hamdi Tanpmar" . .......................... 372 Enis Batur, "Tanpm a'm Durmu S a a t i " ..................................................................376 Ali Gnvar, "iirde Yanm Kalmanm G rk e m i"....................................................378 Orhan Pamuk, "Tanpna'm Bitmemi Roman: Aydaki K adm " ...................382 Nurdan Grbilek, "Tanpma/da G r n m e y e n "....................................................385 Adalet Aaolu, "Tanpnar'da Kent Sim gesi" ......................................................395 Birol Emil, "A hm et Hamdi Tanpnar'n iirine Dair" ........................................397 M ehmet Kaplan, "H am di Bey'i Nasl Tandm" ..................... ............................403 Fatih zgven, "Ahm et Hamdi Tanpna'da Erkekler ve Kadnlar Sahnenin zerinde" ................................................................................................407 Enis Batur, "Tanpnar in Portre D e n e m e s i"..................................... .................. 412 M. Orhan Okay, "A hm et Hamdi Tanpnar: Bir Monografi D enem esi" . . . . 415 Orhan Pamuk, "A hm et Hamdi Tanpnar ve Trk M o d e rn iz m i"...................434 Ahmet Oktay, "Tanpnar: Bir Teredddn A d a m " .............................................449 Sha Ouzertem, "H asta Saatler, Bozuk Shhatler: Enstit Sorununa Babasz Bir Yaklam" ........................................................................................... 460 Selim leri, "Tanpna'la Z a m a n " ................................................................................478 Erol Krolu, "A hm et Hamdi Tanpnar'n Zaman A n la y " ..................... 485 Fsun Akatl, "Tanpnar ve Aydaki K a d n " ...........................................................508 Beir Ayvazolu, "A hm et Hamdi Tanpnar" ........................................................ 512 erif Akta, "M ill Romantik Duyu Tarz ve Trk Edebiyat - VI: Almet Hamdi Tanpnar" ...................................................................................... 516 M. Kayahan zgl, "Neredesin T an p n ar?"................................... .................. .... 527 VVaUer Feldman, "A hm et Hamdi Tanpnar^n Saatleri Ayarlama Enstits'nde Zam an, Bellek ve zyaam yks" ..................................... 536 Mehmet Can Doan, "Tesadf ve Kader Arasnda Zihinsel Bir Kaza" . . . . 557 Canan Ycel Eronat, "D ost Ahmet Hamdi T a n p n a r"........................................566 Ferit Edg, "Tanpnar ve Uiysses" ........................................................ .................569 M na Urgan, "Kadn Drdr Dinlememek in Bekr Kaldm " ..................... 571 Ouz Demiralp, "Aydaki A dam " ............................................................................. 573 Ekrem In, "O sm anl lmiye Snfnn Roman: Mahur B e s t e " ....................... 581 Tahir Abac, "Aydaki K a d n " ...................................................................................... 593 Haan Blent Kahraman, "Yitirilmemi Zamann Ardnda: Ahmet Hamdi Tanpnar ve M uhafakr Modernliin Estetik Dzlem i" ............................ 600 M. Orhan Okay, "Tanpnar'm Hikyeleri zerine N otlar" ...............................634 Mustafa Kurt, "Tan/pnar iirlerdin z in d e " ...........................................................641 Jale Parla, "Taksim Kabul Elm i Zamann Aynas Roman: M ahur Beste" . . 650 Mustafa Armaan, "Tanpnar'n Tlsml Aynasnda e h ir le r " ........................665 Semih Gm, "Sahnenin Dm dakiler" ............................................................... 672 Ahmed Gner Sayar, "Tanpnar^da lgener Etkisi Var m ?" ..........................679

Fatma Tyszolu - Tolga Bekla, "Ferahfeza Mcizesi: H uzur" .................690 Berkiz Berksoy, "Bir Entelektel Olarak T a n p n a r".............................................704 Baki Asiltrk, "Paralhktan Btnsellie Bir dealar T a b lo s u " ..................... 724 Emre Ayvaz, "Sonradan Gelenin T a n k l " ...........................................................731 Doan Hzlan, "Kendini Anlatan Edebiyat" ........................................................ 749 A. mer Trke, "M odern Muhafazakr; Ahmet Hamdi T a n p m a r"............777 Ahmet Hamdi Tanpnar zerine Kitaplar B ib liy og rafy as...............................783 Ahmet Hamdi Tanpnar zerine Yazlar Bibliyografyas (A lfabetik)............785 Ahmet Hamdi Tanpnar zerine Yazlar Bibliyografyas (Kronolojik) . . . . 831

ikinci Bask Hakknda Birka Sz

Cum huriyet sonras Trk edebiyatnn en dikkate deer yazarlarndan biri olan Ahmet Ham di Tanpna'n eserlerinin 2000'li yllardan itibaren Yap Kredi Yaynlan tarafndan yaymlanmaya balanmasyla/onun edeb ve estetik anlay ile dnceleri balamm da yeni deerlendirmeler yaplm, ilgi ekici incele meler hazrlanm, anma toplantlar dzenlenmi, baz dergiler zel saylar ha zrlam, eserleriyle Trk edebiyatnda yapmak istedii eyler tartlm, ksaca Tanpnar etrafnda daha geni bir evrede yeniden bir ilgi uyanmt. Bir bakm a Tanpnar etrafnda nyanan bu ilgiyi devam ettirmek dncesiy le biz de Tanpna/n doumunun lOO.yIna rastlayan 2001 ylnda, onun hak knda 1932-2001 yllar arasnda yaymlanm 75 yazarn 100 yazsn bir araya getirerek elinizdeki hacimli kitab hazrlamtk. 2002 yl balarnda yaymlanan bu kitap deiik evrelerce byk bir ilgi grd ve tahminimizden daha ksa za manda kitabm basks tkendi. Kitabn yaym lanndan sonraki gnlerde bir yandan eitli yayn organla rnda Tanpnafla ilgili yeni deerlendirmeler yaphrken, bir yandan da arka ar kaya kitap halinde dikkate deer almalar kt. Erdoan Erbay'n Tanpmarn Hj/2M i unda'sn (Erzurum 2002), Ali hsan Kolcu'nun Zamana Den thk' (An kara 2002), Sevim Kantarcolu'nun Yapbozumcu ve Semiotik Yakhvnlar Imda Tanpnar Hiknyelen (Ankara 2004), Halk Sunat'n Bolua Alan Kap's (stanbul 2004), Yunus Balc'nn Ahm et Hamdi Tanpmar'm iirinde Trajik Durum'u (Denizh 2004), Nesrin Tazade Karaca'nn Ahmet Hamdi Tanpnar ve M siksi (Ankara 2005), Mehmet Trenek'in Baka Hayatlar Peinde-Tanpnar'm Romanlar zerine Bir tnceleme'si (Erzurum 2006), Bahriye eri'nin Ahmet Haindi Tanpnar ve Eski Edebiyatmz H akkm daki Grleri (Paris 2007) ve nihayet Zeynep Bayramolu'nun Huzursuz Huzur ve Tekinsiz Saatler (stanbul 2007) adlarn tayan incelemeleri ta kip etti. Bunlardan baka 2002 yhnda Marmara niversitesi'nde dzenlenen sempozyumun bildirileri Dmnn 100. Ylnda Ahmet Ham di Tanpnar (haz.

X T ap m ar zerine Yazlar

Sema Uurcan, stanbul 2003) adyla yaymlanrken, Topluvbilim dergisi (say 20, Austos 2006) bir Ahmel Hamdi Tanpnar zel says hazrlad, daha nce Ahmet Hamdi Tanpnar zel says karan Hece (say 61, Ocak 2002) dergisinin ay says yeni baz yazlarn ilvesiyle Ekim 2006'da ikinci defa yaymland. Bu arada A. H. Tanpna'm talebelerinden Gzde Sanak (Halazaolu), Ali Karamanlolu ve Mehmed avuolu'nun ders notlar Edebiyat Dersleri (stanbul 2004), Gler Gven'in notlan Tanpnar'dan Yeni Ders N otlan (stanbul 2004) adla ryla yaymlanrken, Tanpna'n dev eseri XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi'nin (s tanbul 2006) de dzeltilmi yeni basks yapld. Ayrca Tanpnar'n dier eserle rinin Dergh Yaynlan tarafndan yeni basklar gerekletirildi. Btn bu yayn faaliyetleri etrafnda bata Doan Hzlan, Hilmi Yavuz ve Selim leri'nin yazla r olmak zere eitli tantma yazlar ve televizyon program laryla Tanpnar gndemde kalmaya devam etti. Kitabn elinizdeki yeni basks hazrlanrken, nceki baskda gzmzden kaan birtakm tashih hatalar dzeltilmi, ayrca 2002-2007 arasnda yaymla nan 10 yaz daha ilve edilmitir. lk baskda olduu gibi seilen yazlarn arka sna, Kasm 2007'ye kadar yaymlanm yazlar da eklenerek, alfabetik ve krono lojik srayla iki bibliyografya konulmutur. Metinler gibi bibliyografya da gz den geirilmi, daha nce grmediimiz baz yazlarla 2002-2007 arasnda ya ymlanan kitap ve m akaleler ilve edilerek bibliyografya gncelletirilnir. ubat 2002'de Kitabevi Yaynlan tarafndan baslan, ksa srede tkenen ve uzun zamandr aranan kitabn yeni basks eitli sebeplerle bir sre gecikti ve bugnlere kald. Kitabn bu yeni basksnn da Tanpnar'a duyulan ilgiyi devam ettireceini mit eder, bu basky gerekletiren 3I- Yaynevi'ne teekkrlerimizi sunarz. Abdullah UMAN-Handan NC

Kitap zerine Birka Sz

lkem iz edebiyat ve kltr dnyasnda son otuz yl iinde eserleri ve fikir leri zerinde en ok konuulan kiilerden biri olan Ahm et H am di Tanpmar, her eyden nce ok ynl bir sanatkr ve dnce adamdr. Srayla iirler (1961), Abdullah Efendi'nin Ryalart (1943), Yaz Yamuru (1955), H uzur (1949), M ahur Bes te (tefrika 1944, kitap 1975), Sahnenin Dndakiler (tefrika 1950, kitap 1973), Saat leri Ayarlama Enstits (1961), Aydaki Kadn (1987), 29 uncu Asr Trk Edebiyat Ta rihi (1949), Be ehir (1946), Yahya Kemal (1962), Edebiyat zerine M akaleler (1969), Yaadm Gibi (1970) ve Tanpnar'n Mektuplar (1974) adlarn tayan iir, hik ye, roman, deneme, inceleme, edebiyat tarihi ve mektup trndeki eserleri bize onun bu ok ynl kiilii hakknda bir fikir verebilir. Bunlardan baka o, 19331939 yllar arasnda ve 1949'da Gzel Sanatlar Akadem isi'nde estetik ve mito loji dersleri vermi, Tanzimatn ilnnn 100. yldnm dolaysyla stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm 'nde kurulan Son a Trk Edebiyat Krss'nde de lmne kadar hocalk yapmtr. iir, hikye, roman, deneme, edeb tenkit ve edebiyat tarihi alannda eserler kaleme alan ve bu eserleriyle Trk edebiyat ve kltr tarihinde kendisine m s tesna bir yer edinen Tanpnar'n eserlerinde tarih, edebiyat, iir, musiki, estetik, yer yer felsefe, plastik sanatlar ve psikolojinin adeta i ie girmi karm ak bir yap arzettii kolayca farkedilir. 1901 ylnda dnyaya gelen A.H. Tanpmar, genlik yllarnda nce Ahmet H aim 'in iirleriyle karlam, daha sonra hayat boyunca stad kabul edecei Yahya Kem al'i tanm ve zellikle onun telkinleriyle Paul Valery ile Marcel Proust'u kefetmitir. Bu drt edebiyatmn drdnn de, edebiyatta gzellik duy gusu ile m kem m eliyete n planda yer verdikleri teden beri bilinmektedir. Tanpmar, bu drt edeb ahsiyetin terbiye ve disiplini altnda zellikle iiri ha yatnn vazgeilm ez b ir meselesi haline getirmi, ama asl sylemek istedikleri ni iir estetii dorultusunda kalerhe ald deneme, hikye ve romanlarnda or taya koymutur.

X II T an p m ar zerine Yiizlar

iire olduka erken yata balayan ve ilk iirlerini henz Drlfnun'da okurken 20'li yllarda yaymlamaya balayan Tanpmar'm, nesir trndeki escrlorini ise belli bir olgunlua ulatktan sonra yaymladn grrz. Abdullah Efendi'nin Ryalan'm yaymladmda 42, Be e h ifi yaymladnda 45, Huzur yaymlandnda 48, Yaz Yamuru yaymlandnda 52, Saalleri Ayarlama Enstit s yaymlandnda ise 61 yandadr. Dikkatle baktmzda Tanpna^n krk yan olgunluuna ulatktan sonra yaymlamaya balad bu eserlerinde derin bir kltre ve ok ynl bir sanatkr kiilie sahip olduu derhal farkedilir. Tanpna'n eserleriyle ilk defa karlaanlarn ikyet etlikleri "anlalm azlk" veya "g anlarlk" meselesine ise Mehmet Kaplan u szlerle bir aklk getirir; "Eroine altrlan bir eroinman gibi kolay, hafif, sudan yazlara altrlm oku yucu kitlesi iin bu eserlerin okunmas ve anlalmas elbette olduka gtr" (.Yaz Yamurttnn nsz, stanbul 1972, s. 7-8). "Evin Sahibi" hikyesinde, saadet ve felket gibi her trl olaya son derece rahat bir ekilde bakan insanlarn arasnda yaayamayan hikye kahraman: "Ben, btn bir masal olan adam dm !" der. Aslnda Tanpmar da bir masal, hem de byk bir masal olan adamdr ve bu szler bir bakm a onun hayat karsn da alm olduu tavr da bir ynyle aklamakladr. iir, hikye ve roman dmda resim ve heykel sanatlarndan ok iyi anlayan, tarih, psikoloji ve felsefeye byk ilgi duyan, divan iirini, klasik Trk ve bat musikisini ok iyi bilen, geni bir kltre ve estetik zevke sahip bulunan, fakat yaad gnlerde ou aydnn gznde "Bursa'da Zam an" airi olmaktan pek de teye geemeyen Tanpna^n, zerinde asl durulmas gereken yanlarndan biri de, onun, yaad devrin bir takm sosyal m eselelerine adalarndan ol duka farkl gzle bakan bir dnce adam olmasdr. Bir dnce adam olarak Tanpmar"n nemi, Trk kltrnn gemii hak knda ileri srd grlerin orijinallii kadar, bunlarn, ortaya kt dne min artlar bakmndan da son derece dikkati ekici olmasndan gelmektedir. Tanpmar, gerek Be ehir, gerekse lmnden sonra yaymlanan Yaadm Gib'deki yazlarnda Trk kltrnn tarih gelime izgisinden uzaklatrld, Trk toplumunun geleceini belirleyecek hayat tarznn ancak "gem i" ten kop makla mmkn olabilecei grnn geerli olduu bir dnemde, bu kopu un ortaya kard ve karabilecei eitli meselelere rahata, ama bakalar gibi kavga etmeden yaklaabilm e yrekliliini de gstermi bir aydndr. XIX. yzyldan sonra toplum hayatmzn hemen her alannda ortaya kan ve biim deitirerek gnmze kadar uzanan batllama sreci ya da dou-bat almas iinde yz elli yldr yaanan madd-m anev deerler kargaas ve kltr buhran, Tanpnar^n romanlarnn konusunu oluturan balca meseleler dir. Aslnda Tanpnar' gnmz aydn iin ilgi ekici yapan eylerden biri de,

Kitap zerine Birka Sz

lkem iz edebiyat ve kltr dnyasnda son otuz yl iinde eserleri ve fikir leri zerinde en ok konuulan kiilerden biri olan Ahm et Ham di Tanpnar, her eyden nce ok ynl bir sanatkr ve dnce adamdr. Srayla iirler (1961), Abdullah Efendi'nin Ryalart (1943), Yaz Yamuru (1955), H uzur (1949), M ahur Bes te (tefrika 1944, kitap 1975), Sahnenin Dndakiler (tefrika 1950, kitap 1973), Saat leri Ayarlama Enstits (1961), Aydaki Kadn (1987), 19 uncu Asr Trk Edebiyat Ta rihi (1949), Be ehir (1946), Yahya Kemal (1962), Edebiyat zerine M akaleler (1969), Yaadm Gibi (1970) ve Tanpnar'n Mektuplar (1974) adlarn tayan iir, hik ye, roman, deneme, inceleme, edebiyat tarihi ve mektup trndeki eserleri bize onun bu ok ynl kiilii hakknda bir fikir verebilir. Bunlardan baka o, 19331939 yllar arasnda ve 1949'da Gzel Sanallar Akadem isi'nde estetik ve mito loji dersleri verm i, Tanzimatn ilnnn 100. yldnm dolaysyla stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm 'nde kurulan Son a Trk Edebiyat Krss'nde de lmne kadar hocalk yapmtr. iir, hikye, roman, deneme, edeb tenkit ve edebiyat tarihi alannda eserler kalem e alan ve bu eserleriyle Trk edebiyat ve kltr tarihinde kendisine mstesr^a bir yer edinen Tanpnar'n eserlerinde tarih, edebiyat, iir, musiki, estetik, yer yer felsefe, plastik sanatlar ve psikolojinin adeta i ie girmi karmak bir yap arzettii kolayca farkedilir. 1901 ylnda dnyaya gelen A.H. Tanpnar, genlik yllarnda nce Ahmet H aim 'in iirleriyle karlam, daha sonra hayat boyunca stad kabul edecei Yahya Kem al'i tanm ve zellikle onun telkinleriyle Paul Valery ile Marcel Proust'u kefetmitir. Bu drt edebiyatmn drdnn de, edebiyatta gzellik duy gusu ile m kem m eliyete n planda yer verdikleri teden beri bilinmektedir. Tanpnar, bu drt edeb ahsiyetin terbiye ve disiplini altnda zellikle iiri ha yatnn vazgeilm ez bir m eselesi haline getirmi, ama asl sylemek istedikleri ni iir estetii dorultusunda kaleme ald deneme, hikye ve romanlarnda or taya koymutur.

X II T an p m ar zerine Yiizlar

iire olduka erken yata balayan ve ilk iirlerini henz Drlfnun'da okurken 20'li yllarda yaymlamaya balayan Tanpmar'm, nesir trndeki escrlorini ise belli bir olgunlua ulatktan sonra yaymladn grrz. Abdullah Efendi'nin Ryalan'm yaymladmda 42, Be e h ifi yaymladnda 45, Huzur yaymlandnda 48, Yaz Yamuru yaymlandnda 52, Saalleri Ayarlama Enstit s yaymlandnda ise 61 yandadr. Dikkatle baktmzda Tanpna^n krk yan olgunluuna ulatktan sonra yaymlamaya balad bu eserlerinde derin bir kltre ve ok ynl bir sanatkr kiilie sahip olduu derhal farkedilir. Tanpna'n eserleriyle ilk defa karlaanlarn ikyet etlikleri "anlalm azlk" veya "g anlarlk" meselesine ise Mehmet Kaplan u szlerle bir aklk getirir; "Eroine altrlan bir eroinman gibi kolay, hafif, sudan yazlara altrlm oku yucu kitlesi iin bu eserlerin okunmas ve anlalmas elbette olduka gtr" (.Yaz Yamurttnn nsz, stanbul 1972, s. 7-8). "Evin Sahibi" hikyesinde, saadet ve felket gibi her trl olaya son derece rahat bir ekilde bakan insanlarn arasnda yaayamayan hikye kahraman: "Ben, btn bir masal olan adam dm !" der. Aslnda Tanpmar da bir masal, hem de byk bir masal olan adamdr ve bu szler bir bakm a onun hayat karsn da alm olduu tavr da bir ynyle aklamakladr. iir, hikye ve roman dmda resim ve heykel sanatlarndan ok iyi anlayan, tarih, psikoloji ve felsefeye byk ilgi duyan, divan iirini, klasik Trk ve bat musikisini ok iyi bilen, geni bir kltre ve estetik zevke sahip bulunan, fakat yaad gnlerde ou aydnn gznde "Bursa'da Zam an" airi olmaktan pek de teye geemeyen Tanpna^n, zerinde asl durulmas gereken yanlarndan biri de, onun, yaad devrin bir takm sosyal m eselelerine adalarndan ol duka farkl gzle bakan bir dnce adam olmasdr. Bir dnce adam olarak Tanpmar"n nemi, Trk kltrnn gemii hak knda ileri srd grlerin orijinallii kadar, bunlarn, ortaya kt dne min artlar bakmndan da son derece dikkati ekici olmasndan gelmektedir. Tanpmar, gerek Be ehir, gerekse lmnden sonra yaymlanan Yaadm Gib'deki yazlarnda Trk kltrnn tarih gelime izgisinden uzaklatrld, Trk toplumunun geleceini belirleyecek hayat tarznn ancak "gem i" ten kop makla mmkn olabilecei grnn geerli olduu bir dnemde, bu kopu un ortaya kard ve karabilecei eitli meselelere rahata, ama bakalar gibi kavga etmeden yaklaabilm e yrekliliini de gstermi bir aydndr. XIX. yzyldan sonra toplum hayatmzn hemen her alannda ortaya kan ve biim deitirerek gnmze kadar uzanan batllama sreci ya da dou-bat almas iinde yz elli yldr yaanan madd-m anev deerler kargaas ve kltr buhran, Tanpnar^n romanlarnn konusunu oluturan balca meseleler dir. Aslnda Tanpnar' gnmz aydn iin ilgi ekici yapan eylerden biri de,

K itap zerine B irka Sz X III

onun, son dnem de yetien birok dnce adamndan farkl biimde, ele ald meselelere teklif ettii zm yollarndan kaynaklanr. O, Tanzimat' takip eden yllarda eitli ekillerde batllamann darbeleriyle yaralanan Osmanl toplumnun m add ve m anev planda kne, asrlardr varln srdren kltrn bir anda ortadan kaldrlmasna kar areler ararken, Tanzimat'tan bu yana teklif edilen ve genel anlamda kabul gren reetelere de pek rabet etmez. Deneme tarzndaki yazlarn ve rom anlann bu gzle okursak, mzi hayranl gibi grnen duygunun arka plannda onu, toplumumuzun iine dm oldu u buhran derinden yaayan, bu mesele zerinde ciddi olarak kafa yoran ve biroklarndan farkl biim de ele alan tarafyla karlarz. Tanpna^a gre toplum un hem en her tabakasnda kendisini gsteren kl tr ikiliinin ortadan kaldrlm as, ancak ona yeni bir yaam a tarz ve deer sistem inin getirilm esiyle m m kn grnmektedir. Ancak bu da, sadece fikir plannda veya insanlarn m anev dnyasnda gerekleebilecek b ir ey deil dir. Tanpnar, m em lekette, belli b ir program dahilinde yeni alm a artlarnn ve bunlardan doacak yeni yaam a eklinin m evcut ikilik ve atmay orta dan kaldrabileceine inanr. eitli eserlerinde Trk toplum unda yz elli yl dr yaanan paralanm ln zerinde srarla duran Tanpnar, dou ile bat arasndaki farklln tem ellerine de inm eye alm , hatt hayatnn son yl larnda batllam a ye m edeniyet konusunda Dou-Batt adyla m stakil bir eser yazm ay b ile tasarlam tr. Tanpnar, bazlarnn zannettikleri gibi, memlekette yeni bir hayat tarznn sadece gem ie ve gemiin m anev deerlerine dnle deil, m anev dnya nn ve geleneksel kltrn eski ve yeni bir takm unsurlar da iine alabilecek bir senteze kavuturulm asyla kurulabilecei grndedir. Bu, Tanpnar'n ge rek denemelerinde, gerekse romanlarnda deiik ekillerde ifade etlii farkl bir yaklam tarzdr. Bu yzden o, eskiyi bozan ve kksz yenilikler getirmeye y nelik faaliyetleri de zaman zaman eletirmekten kanmaz. Onun gznde "es ki" ve "eskiden kalanlar", hayatiyetini kaybetmi l varlklar deil, tam aksine canl unsurlardr. Huztr'nn kahraman M m taz'a "Ben bir kn esteti dei lim. Belki bu kte yaayan eyler aratryorum. Onlar deerlendiriyorum ." dedirten Tanpnar, kendisiyle yaplan bir konumada da: "Teklif ettiim ey ne trbedarlk, ne die mzi hrdavathdr. Bu topran macerasn ve kendi mace ramz bilmek, onun iinden bymek, onun iinden tabii ekilde yetimek ve garpl anlayla, garpl ustalar severek eser vermektir." (Mustafa Baydar, Edebiyattlartmtz Ne Diyorlar, stan bu l 1960, s. 195) der. Tanpnar, M ehm et Kaplan'a gnderdii 1953 tarihli bir mektubunda da ma ziyi, "inkr m mkn olmayan bir realite" olarak deerlendirmektedir: "im di bir realite var: M aalesef m zi bir sistem! Sen ve ben, onun zihniyetini deil, hak larn ve iirini, bugnk hayata manev destek olabilecek taraflarm ayklayabi

X IV Tunpnvr zerine Yazlnr

liyoruz. Ve diyoruz ki, u hadlerde kalmak artyla maziyi bugnle birletirelim, devam kuralm! Bir inkrda yaamayalm!" Her fni gibi A.M.Tanpnar da 24 Ocak 1962 tarihinde, bu "gzel dnyaya" veda eder. Tanpnar ld zaman. Sahnenin Dndakiler, M ahur Beste ve Aydaki Kadn romanlaryla Yaadm Gibi ve Edebii/at zerine M akaleler dndaki dier eserleri kitap halinde yaymlanmt. Baka bir ekilde sylersek, Tanpnar, Trk toplumuna iletmek istedii dncelerini eserleri ile sunmu bulunuyordu. Tanpna/n lmnn hemen arkasndan, yllarca hocalk yapt stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm tarafndan bir nevi vefa borcu olarak hazrlanp onun hhrasna ithaf edilen Trk Dili ve Edebi yat Dergisi'nin XII. cildinde yer alan mer Faruk Akn'n hocas hakkndaki derli toplu ilk biyografi ve bibliyografya almas, Mehm et Kaplan'n Huzur ro man zerine yapt olduka geni kapsaml tahlil denemesi, bundan bir yl sonra yaym lanan Tanpna/tn iir Dnyas adl modern psikolojik yntemlerle yazlm kitab ve Saatleri Ayarlama Enstits hakkndaki bir makalesi ile bir k sm kk deerlendirmeler; bir ksm lm zerine ou dost, arkada ve ta lebeleri tarafndan kaleme alnan htra trndeki yazlar dnda, uzun sre, onun Trk toplumuna sunmak istedii mesaj btnyle kavrayc mahiyette kapsaml herhangi bir deerlendirmeye rastlayamayz. Tanpnar'm, lmnden ksa bir sre nce, hayatnn bir nevi muhasebesini yapt ve gnlk eklinde kaydettii htralarnda, onun, ayn nesle mensup dost ve arkadalar kadar devrin nde gelen aydnlar ve edebiyatlar tarafn dan da nemsenm ediinden ve ciddiye alnmadndan ac ac ikyet ettiini grrz. te htra defterindeki u satrlar ne kadar dndrcdr: "N e yaptm! Be ehir'le, okunmayan, hissedilmeyen Be ehir'lel Byk ve kk hikyeler, romanla Trk edebiyatnn btn bir tarafym!. Bu eserlerden memnun muyum? Oras baka. Fakat Abdullah Efendi'nin Ryalar, bilhassa bi rinci hikye byle tenkitsiz mi geecekti? Huzur ki okuyanlarn hepsi sevdiler, makale ile. Yaz Yamuru hi bir akissiz mi geecekti?. Bunlarn Trkiye'ye ge tirdii hibir ey yok muydu! Trkiye'ye ve Trke'ye. Ya iirlerim? Hl hi kimse "D eniz" manzumesinden bahsetmedi. "D eniz" m anzumesi ki Trke'nin be on manzum esinden biridir. Buna eminim. Buna makalelerimi de ilve edin. Hayr, ben adm, kk hretimi hak ettim. (...) Fakat niin bu kadar hakszlk? Bu ile eksiim nedir? in br taraf hl kendimle cenklemem, hl kendimi olmu addetm e mem! Belki de kendi kendimi mahveden benim. Hakkmdaki skt suikastnn bir sebebi de benim. Edebiyatlarla dp kalkamyorum. 20 ile 35 ya arasn da olanlara ok yakndm, imdi ok uzam. Aramzda btn bir kltr ayrl var. Mesafe. Bu genilik ve ayrlk benimle beendiim garpllarn arasnda-

Kitap zerine B irka Sz X V

kine hemen hem en yaklayor. Edebiyat memleketin bugnk vaziyetinde bu kadar ciddiye almamahydm. Trkiye'de her ey politika mcadelesi. Ben ise eserim de Trk politikasn, hakiki Trk politikasm gryorum. Sa taraf beni kfi derecede kendilerinden, kfi derecede inhisarc, kfi derecede cahil grmyor. Sol bana dman. Benim kltr seviyem de olanlar ise frenklerde benden iyisini buluyorlar. Btn bunlar Yahya Kem al'in gazele hicretini ok iyi anlatyor. (...) H akikat bu ki ben Trke'de yeniyim. Fakat dnyada yeni deilim. Dnya ki sanat bir km aza soktu. Baka trl eyler istiyor. Saclar yalnz Trkiye, gz kapal, ezberde kalm ve gemi bir Trk tarili, yalnz i politika ve pro paganda diyor. Sol, Trkiye yoktur ve olmasna da lzum yoktur diyor; yahut benzerini sylyor. (...) Ben ise dnya iinde, ileriye ak, mazi ile hesabn g ren bir Trkiye'nin peindeyim. te m emleket iindeki vaziyetim . (...) Trke'yi, hece veznini, Trk duyuunun biraz daha, olduundan, bugn knden daha ok ilerisine gtrmekten henz midimi kesmi deilim. Daha yapacam i var. Buna eminim. Varsn sussunlar, varsn okumasnlar, varsn be enmesinler, hay adarna getirdiim eyin farknda olmadan, sathndan beni ta nsnlar, Bursa iirim le iktifa etsinler, gazeteler bana boykot yapsn! Ben yine ii m e devam edeceim . Kendime gre bir Trke yapacam. M uayyen.bir edebi yatn rneini vereceim ." (nci Enginn, "Tanpna'n Bilinm eyen Htralar-IV, Dergh, say 65, Temmuz 1995, s. 9). lm nden ksa bir sre nce htra defterine bu sabrlan yazan Tanpnar, hi de haksz deildir, nk o en yakn arkadalarnn gznde sradan bir "a ir" den baka biri deildir. Tanpnar ikyetlerinde hakhdr, nk o okunmak, anlalmak, hele tartlmak bir yana, bir iki istisna dnda, en yakn dost ve ar kadalar tarafndan bile ciddiye alnmam, hatt kahna kyafetine pek dikkat etmedii iin yine en yakn dostlarndan Nurullah Ata tarafndan "K rtipil" l kab taklm, birtakm fantezileri olan sradan biridir. Bugn o gnlere geri dnp baktmzda, Beir Ayvazolu'nun tesbitine katlmamak m mkn deil! Tanpnar hayatta iken en yakn dost ve arkada ev resini m eydana getiren Hasan-li Ycel'den Ahmet Kutsi Tecer'e, Nurullah Ata'tan Sabahattin Eybolu'na, M azhar evket pirolu'ndan Adalet Cimcoz'a kadar pek ok kii onun dncelerini "bir eit aydn fantezisi olarak de erlendirmi ve pek de tehlikeli grmemilerdir. nk o bir kavga adam de ildir." (Stretkr ve Suretler, s. 41). Tanpma'n, lm nden ancak on yla yakn bir zaman getikten sonra, ya ni aa yukar 70'li yllarda yeniden okunmaya balandn ve dnya gr bakmndan ona uzak saylabilecek evrelerde bile fikirlerinin tartldn g ryoruz. Tanpm ai'n yeniden okunmas ve Trk aydnlarnn gndemine gel

X V I Tsnpnar zerine Yazlar

mesi konusunda, bata Mehmet Kaplan'n hin^met ve gayretleriyle ncelikle Edebiyat zerine M akaleler (haz. Zeynep K erm ar, stanbul 1969) ile Yaadm Gibi'nin (haz. Birol Emil, stanbul 1970) ilk defa. Be ehir (3.b., 1000 Temel Kser se risi, stanbul 1969) ile Huzur'un (2.b., 1001 Temel Eser serisi, stanbul 1972) da yeniden yaymlanmalar kadar, Selhattin Hilv ile Hilmi Yavuz arasmda doru dan doruya Tanpnar mnasebetiyle balayan ve 4-5 ay kadar sren olduka ge ni boyutlu tartmanm da nemli lde pay bulunduunu belirtmek gerekir. Aslnda Tanpmar'n, lm zerinden on yl getikten sonra, yani 70'li yl larda gndeme gelmesi ve deta yeniden kefedilmesi pek de yle rastlantya benzer bir ey deildir. nk artk bu yllarda "devrin havas" deimeye ba lamtr. Bu durum, baka sebeplerle birlikte, artk bu yllarda, Tanpnaf n ok yakndan tand, iinde yaad, eser verdii ve deiik yntem lerle st ka pal bir biim de de olsa zaman zaman eletirmekten geri durmad, mesel ma ziyi btnyle inkr etmek gibi devrin geerli olan baz anlaylarnn belki bir bakma geerliini kaybetmeye balamasyla aklanabilir. Dnya grleri bir birinden ok farkl da olsa, 70'li yllardan sonra bata Kemal Tahir ve ATUT'1er olmak zere Trk tarihinin Osmanl dnemini deiik bak alaryla ele alan, kltrmzn eitli meselelerini Cumhuriyet aydnlarndan farkl bir gzle deerlendiren Cemil Meri, M ehm et Kaplan, Sabri lgener, erif Mardin, Atlil lhan ve Erol Gngr gibi Trk aydnlarnn bu konular zerinde fikirler beyan etmeleri, devrin gazete ve dergilerinde zaman zaman bunlarn tartlma s, artk, Trk aydnnn, Trkiye'nin gndemindeki siyas, sosyal ve kltrel problemlere nceki dnem aydnlarndan daha deiik bir tarzda yaklatn ve yeni zm yollar aradn gstermektedir. te Tanpna'm, Trkiye'nin siyas ve ideolojik bakmdan byk alkantlar geirdii 70'li yllardan sonra, Trk tarih ve kltrn allmn dnda, daha farkl bir ekilde ve doru olarak renmek isteyen kesimlerce ilgiyle okunmas nn, dnceleri zerinde yeni deerlendirmeler yaplmasnn, hatt ileri srd tekliflerin baz evrelerde tartlmasnn sebebini, onun byk bir kltr biriki miyle birlikte, meselelere allmn dnda yaklam olmasnda aramak gerekir. 80'li yllarda Dergh Yaynlan'nn, getiimiz yl da Yap Kredi Yaynlar'nn Tanpmar'n eserlerinin yeni basklarn yapmasyla birlikte Tanpmar yeniden okunmaya, fikirleri zerinde yeni deerlendirmeler yaplmaya ve tartlmaya balanm, bylece yeniden Trk okuyucusunun gndemine gelmitir. te bu nun iin Tanpmar gibi kltr ve edebiyatmzn son yzylda yetitirdii ms tesna ahsiyetlerden birinin 100. doum yl vesilesiyle kltr ve edebiyatla ilgi li devlet kum m larm dan birinin ona sahip kmas ve geni apta toplantlar d zenlemesi gerekirdi. Ancak, zellikle kltr alannda daha nce karlan pek ok frsat gibi bu frsat da karld ve koskoca bir yl boyunca biri stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Dairesi (22-29 Aralk 2001), biri Trkiye Yazar

K itap zerine B irka S ik X V II

lar Birlii (27 Ekim -4 Kasm 2001), dier ikisi de Fatih niversitesi (17 M ari 2001) ile M arm ara niversitesi (25 Aralk 2001) tarafndan olmak zere belirli sayda insann haberdar olduu drt anma toplants ile nc ykler (K-Bahar 2001) ve Hece (Ocak 2002) dergilerinin zel saylar dnda Tanpnar'la ilgi li hemen hemen hibir ey yaplmad. Doumunun 100. yl dolaysyla, Tanpnar'a duyulan ilgiyi devam ettirmek ve onu gndemde tutmak amacyla biz de bir katkda bulunm ak istedik ve or taya bu kitap kt. Bu kitab hazrlamaktaki asl gayemiz, Ahm et Mamdi Tanpnar zerine yazlm yazlar bir araya getirmek ve bylece yaad yllarda haketlii ilgiyi gremeyen, ancak belirli bir tarihten itibaren gnmze kadar git tike artan bir ilgiyle okunan yazar hakkmdaki farkl deerlendirm eleri ortaya koymaktr. Bunun iin nce Tanpnar iin yazlm yazlardan oluan bir bibli yografya dzenlenmi ve elde edilen malzemeden toplam 75 yazarn 100 yazs seilmitir. 1932-2001 yllar arasnda yaymlanan bu yazlardan sem e yaplr ken air, romanc, hikayeci, denemeci, edebiyat tarihisi, dnce adam ve ho calk gibi eitli vasflan olan Tanpnar'n bu cephelerini deiik bak alarn dan yanstmaya zen gsterilmitir. Tanpnar hayattayken onunla ve eserleriyle ilgili toplam 40 kadar yaz yazld halde bu saynn 1970'ten sonra birdenbire artmaya balad, zellikle Yap Kredi Yaynlan'nm basklaryla birlikte sadece 2000 yh iinde bu rakamn 50'nin zerine kt grlmektedir. Zaman iinde Tanpnar ad etrafnda younlaan ilginin dnemelerini gsterm ek amacyla da, seilen m etinler kronolojik olarak sralanmhr. Ancak bunlar arasnda mer l'aruk Akn'n 1962 yhnda yaymlanan aratrmas, Tanpnar hakknda ilk ve en kapsaml biyografi ve bibliyografya almas olduundan en baa alnm, Selhattin Hilv ile Hilmi Yavuz arasnda geen tartmaya ait metinlerde de kronolojik kk bir kaydrma yaplmtr. Grlecei gibi, yetm i yl iinde Tanpnar ve eserleri hakknda aa yuka r ayr nesle mensup 250 dolaynda yazar tarafndan 450'den fazla yaz yazl m, farkl deerlendirmeler ve deiik yorumlar yaplmtr. Tabiat gerei bu tr ahmalar zneldir ve bakalar pekala baka yazlardan oluan buna benzer kitaplar hazrlayabilir. Bu kitaba esasen 25-30 yaz daha alm ak istiyorduk, ancak hacmin bym esiyle birlikte maliyetinin artmas ve bunun kitabn zerine ko nacak fiyata da yansyacak olmas, bizi biraz da 100. yhn anlamna uygun bir ekilde 100 yazyla snrlandrmaya gtrd. almann esasn oluturan bibliyografya hazrlanrken her ne kadar ek siksiz bir liste ortaya koymak amalanmsa da, elverisiz artlar yznden ula lamayan dergi ve gazele koleksiyonlar ve nihayet bibliyografya almalar nn "m kem m ellik" iddias tamaktaki sakncalar gz nne alnarak, bunun, "Tanpnar zerine Yazlar in Bir Bibliyografya D enem esi" eklinde sunulmas tercih edilmitir. Bibliyografyay hazrlarken dier bir tercihimiz de, eitli ni

X V III Tanpm ar zerine Yazlar

versitelerde yaplan tezler, bilimsel iddias olmayan edebiyat tarihleri, antoloji ler, ansiklopedi maddeleri, edebiyat szlkleri, ders kitaplar, anket ve rportaj larla haber trndeki yazlar darda brakmak, sadece Tanpnar' belirli bir y nyle ele alan makale ve inceleme dzeyindeki yazlara yer vermek oldu. Bibli yografyada kullanm kolayl dnlerek hem alfabetik hem de kronolojik olarak iki ayr dzenleme yaplm, Tanpnar zerine yaymlanm kitaplar ise ayr bir blm de sralanmtr. Bibliyografyada yer alan baz yazlar daha sonra eitli kitaplarn iinde tekrar yaymlanmtr. Bu tr yazlardan tesbit edilebi lenler belirtilm i, birka yaz ise daha nce yaymland gazete veya dergiye ulalamad iin kitapta yer ald tarihle kaydedilm itir Burada son olarak, toplanan yazlar kitap haline gelinceye kadar eitli saf halarda deiik ekillerde yardmlarn grdmz ve burada isimlerini tek tek sayam ayacam z saygdeer hocalarmza, meslektalarmza, arkadalar mza ve yazlarnn byle bir kitapta yer almasna byk bir hogryle izin ve ren Tanpnar dostu deerli yazarlarla aratrmaclara kranlarmz sunarken bu hacimli kitab oluturan klasr kendisine gtrdmzde en kk bir te reddt dahi gstermeden yazlan doruca dizilmeye gnderen Kitabevi Yaynla r sahibi saym Mehmet Var'a da en ilen duygularla teekkr bir bor biliriz. Abdullah UMAN - Handan NC

AHMED HAMDI TANPINAR mer l-aruk Akn

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yeni Trk Edebiyat profesr Ahmed Hamdi Tanpnar'm beklenmedik bir zamanda lm ile Trk edebiyat ve kltr ok cepheli bir ziyaa uram bulunuyor. iir dnyamzn byk hret leri ve eitli nesilleri arasnda ayr bir estetie sahip olmu ve bunu muhafaza etmesini bilm i bir airi, Trk edebiyatnn ok orijinal ve byk bir nesir sta dn, Trk romanna yeni muhteva ve kymetler kazandrm olgun bir roman cy, Be ehir'in mellifi olarak bir mill tarih ve kltr estetini, nihayet Trk edebiyatnn batllam a devresinin yepyeni grler, ok deiik tefsir ve l lerle tarihini yazm bir edebiyat tarihisini kaybettik. Onun, kltr ve edebiyatmzda deeri bundan sonra geni bir perspektif imkn iinde, daha iyi anlalacak m mtaz ahsiyeti zerinde bir ok tedkikler meydana getirilecei phesizdir. Eikir ve san'at hayatmzn kark, hakik l lerini bulamam olduu bugnk devresinde, edebiyat ve fikir iinin her eyden nce bir seviye meselesi olduunu gsteren, mevcud balann ok gev edii, hatt bile bile koparlmaa alld mill kltr ve tarihimizi, bah me deniyetinin zevk ve terbiyesini benimsemi bir zihniyetle sevmeyi ve deerlen dirmeyi reten eser ve - m ill ile avrupanin orijinal bir terkibi olan - ahsiyeti nin, Trk edebiyat ve kltr zerindeki tesirlerinin gelimesine muvazi ola rak, eitli bakm lardan pek alka ekici bir aratrma konusu tekil edecei im diden sylenebihr. Bu sahifelerde, ilerdeki aratrmalar kolaylatracak bir zemin olmak zere ana hatlar ile hl tercmesini ve yazlarnn mmkn olduu kadar geni bir bibliyografyasn verm ee alrken, Tanpnar'm aziz hatrasn hrmetle anyo ruz.

2 " n n p n i i r z e i n t Y ii:-:lar

Hayat*
Ahmed Hamdi Tanpinar, 23 Haziran 1901 tarihinde stanbul'da el/deba'nda dnyaya geldi. ^mparatorluk Trkiye'sinin eitli livlarnda yllarca ka dlklarda bulundukta sonra, Antalya kads iken mtekaid olup 1935 ylnda vefal eden^ H seyin Fikri lfendi'nin oludur. Baba taraf "M zrakoullan" n m ile an)lan ailesi, babasmn dedesinin mft oluu dolaysyla sonralar "Mftzdeler" ismi ile do tannmtr. Annesi, Trabzon'da "Kanszzdeler" diye ta nnan bir aileye mensub olup bahriye yzbalarndan Ahmcd Bey'in kz Nesi me Bahriye I lanm'dr. Tanpinar'n ocukluk yllar, babasnn vazifesi icab, s tanbul ile imparatorluk topraklarnn kaza ve ehirlerinin birinden dierine do lamakla geti. stanbul'da kallar ancak iki memuriyet arasnda nmkn ola biliyordu. Daha yanda iken P.rgani - M adeni'nde idi. 1908-1909 yllar ara-

13li ll te rc m e sin e , a lisi n n ascb cH erin izin sa la d m a h ed e v e m al m n l, b7.7,at k e n d isin

d en re n d ik le rim iz ve k a rd ele rin d en a ld m z b ilg ile r ile 1961 y ln d a A n ta ly a lisesin d en b ir kz ii re n cin in , h a y a l v e sa n a h h a k k n d a so rd k la rn ia c e v a b o la ra k y a z d m ek tu b , K e rk k ha(ra larn a n la lt b a slm a m b ir y azs v e Y aar N ab i N a y r'n a n k e tin e g n d e rd i i m ek tu b (A hm cI H ad i T aifiar mlnti}/or) V arlk nr. 377, 1 A ra lk 1951, s. 5-7; bu c e v a b ay rca, ay n necn u an n y a y n la rn d a n "Edcbi/ntim 'iz Ko^njr" ad l a n k e t k ita b n d a da yor a lm tr (stiinbul, 1953, s. 55-68) - esa s o lm u tu r. A yrca G zel S a n a tlar Akadum i.si ve E d e b iy a t F a k ltesi id a re le rin d e m ev c d d o sy a k a y d la rn a da b a v u ru lm u tu r. Bir d e Tnpna^n h ayat h akkn d a im d iy e k a d a r y a z lm y a z la r iin d e , n isb eten en iyi b ilg i v eren b ir y.nz o la ra k u m ak aley i z ik re d elim : M . B e h e t Yazar, A h m d HnuU Tanpimr, Y ed ig n , c. X V II, nr. 430, 2 H aziran 1941, s. 14. Z am a n z a m a n a h sn a ta a ll k ed o n b az b ilg ileri ih liv a e tm e leri ve b ilh a ssa , b ata ed eb iy at o l m ak zere e itli k o n la rd a k i g r ve fik irlerin i toplu b ir e k ild e v e rm eleri b a k m n d a n , k e n d i si ile y a p lm m u h te lif m la k a t v e a n k etlerd en b ir ksm n b u ra d a g ste rm e i fay d al b u lu y o ruz: a h a p S tk , A ltet Iln n d i Vtpmnri k oh . V arlk, nr. 139, 2 u b a t 1947; s. 4 -5 ; Y ld rm K es kin, Almt'I H a in d i Ta)ip)))arla bir k on a. V arlk, nr. 3 6 5 ,1 A ra lk 195, s. 4 ; S u a t U zcr, A lul Hn d iT m p u n r(ti}/o l;i, tis a r , A n k a ra nr. 3 7 ,1 M a y s 1953, s. 10-11; M u stafa Bnydar, A l m d H n diT afjjjdi- nrlnlr}/or. V arlk , nr. 4 2 1 ,1 A u sto s UJS."!, s. 6 -7 ;S e lm a Y azolu , Edipln tiz lc k oifim lm : A h m et Hnrdi Tnpmr, 20. A sr, nr. 182, 9 u b a t 1956, s. 9 v e 15; N erim a n M . z t rk m e n , PvfcM rlcn m iz km ifjt/or Tnzimnl 'dcbi/nl l'iv/c.tni nir A lm ci H ain d i Tnnpnjnr, Yeni stan b u l g a z e tesi, nr. 22 88 , 3 0 M a rt 1956. M u sta fa Haydar, 1957'(h D ijo lnr ki: A . H. T/ripnmr, 1-layat, nr. -42,1957, s. 2223; O lc a y to , nir A h c l Ilm d i Tapnr, Y elp aze, nr. 30 4, 9 N isan 1958, s . 14-15 v e 33 . (B u rniilkat, A ld H ntdi Tnpmr d iy o r k i ism i ile H afta, nr. 2 9 ,1 5 T em m u z 1959, s. 9 v e 2 5 d e te k ra r n e ro lu n m u tu r). B e h e t K e m a l a la r, A h m et Ih m d i Tcptai'h bir sant, 20. A sr, c. X II, nr. 300, 15 M a y s 1958, s. 22. K e n d isi, b n lem in M a h m d K e m a l'e g n d e rd i i y a z d a (Son A sr T rk airleri, c z 12, stan b u l, 1942, s. 2 4 1 5 ) d o u m tarihin i 1 3 1 7 - 1899 su re tin d e k a y d etm i ise d e, b u n d a 1 3 1 7 'n in ru m y eri ne liicr o la ra k a ln m a sn d a n ileri g elen b ir he.sab h atas o ld u u a n la lm a k la d r B u nu n d n d a d o u m u n u h er y e rd e d a im a 1901 y ln d a gsterir. Y alnz b ir m lak atta d o u m laTihind en 1899 o la ra k b a h sed iy o r. (A het H nndi 'HtpiMr di]/ov ki. H afta, nr. 2 9 ,1 5 'l'enm uz 19 5 9 , s. 9). S ad ed d in N z h e l'in , T rk airleri, 1 ,1 9 3 6 s. 2 8 5 'te d o u m u iin 1319 tarihi v e rilir ki, bu h icr y l o lu p 1901 'e tek a b l etm e k te d ir. 21 A ralk 1935.

Ahm eci H a m Ji T nn p n ar 3

snda Sinop'ta bulundu. Oradan sonra iki yl da Siirt'te kald. 1914 Temmuz'u balarnda, 13 yana bast srada yeni bir tayin zerine yine ailece Kerkk'e gidildi. Babas bura kadlndan baka, m utasarrf vekillii vazifesini de ifa ey lemekte idi. Tanpnar, hayalnn ilk byk ve derin acsn burada idrk etti: Annesi, bir yolculuk esnasnda hastalanp M usul'da tifsten lr.^ Kerkk'te geirdikleri iki senenin sonunda babas, Antalya kadlna tayin olundu. Ahmed Ham di 1916 ylnn m art ile birinci terini arasndaki hayat saflasn, ah siyetinin uyanm asna tesir eden, kesif yaanm bir devre olarak tavsif etmek tedir."* Annesinin hastah ve lm acsnn doldurduu bu devre, kendisi iin insan talii ile ilk karla olmutu. Annesinin kayb, onun hiss hayat zerin de devaml ve derin bir iz brakan bir hadise tekil eder. iirinde, bunun ak veya kapal ekillerde eitli tezahrleri grlecektir. O esnada kendisi de za man zam an tekrarlayan bir hummaya tutulmutu. 1916 birinciterininde Antal ya'ya geldiler. Bu dolam alar yznden tahsil hayat deiik ve birbirinden farkl muhit ve mekteblerde geti. lk tahsiline stanbul'da Ravza-i M aarif ibtida m ektebinde balayarak Sinop ve Siirt rdiyelerinde okudu. Siirt'te, daha sonra, bir yl ka dar da Dom inicainle'in idare ettikleri Fransz mektebine devam etti. Lise tahsiHni, Vefa, Kerkk ve Antalya sultanlerinde yapt. Kk yatan itibaren, birbirinden ok farkl m uhitlerle karlamas ve bun larn birinden dieri arasnda geen uzun yolculuklar, onun m uhaj^ilesi ve ah siyeti zerinde mhim ve derin tesirler brakmtr. Kendisi bu konuda yle de mektedir: "H erhalde babamn Anadolu m em uriyetleri dolaysyla bir yerde oturmamamz, o zamanlarn uzun sren yolculuklar, gittiimiz, uzak impara torluk memleketlerindeki deiik iklim ve yaama ekilleri, n ayrllarn hz n, dnlerin saadeti, daha ocuk yalarda iken hayatma dikkat etmeme, hi olmazsa onu bir sergzet gibi grmeme sebeb olmutur, sanrm.''^ "Benim artlarm beni edebiyata gtrd"^ diyen Ahmed H am di'de okuma zevki pek erken bir ada balamt. Cevdet Paa'nm Ksas- Enbiya'si, Nmk Kemal'in C ez m v e Celctleddin Harzemah' ilk okuduu kitaplar olur. 1914 - 1916 yllarnda Kerkk'te tam manasyla okuma devresine girmiti. Bu yllar iinde OsmanlI mverrihlerinden ne kadar matbu eser varsa, hemen hemen hepsini okumutu. Fakat orada bu okuma itihasn karlayacak kadar kitap bulamyor-

K e n d isi b u n u n tn rih ini 1 9 1 6 o la ra k g steriy o r. (E d eh iy atln rm z K o/or, s . 5 6 ; K erk k hntrntnn ) . A ile sin d e n ildiim iz b ir k a y d a g re ise, an n e sin in l m 1 5 N isa n 1331 (2 8 N isa n 1915) tari h in d ed ir. 4 5 E d eb iy a tla rm z K on u ifor, s . 5 6 -5 7 . a .e ., s. 55 .

Edebiyatlarm z Kotyor, s. 55.

4 T nn p m ar zerine Y an lar

du. Kendisi, "bu kitap yokluu erginlik alarnn hakik azabdr" der/ Yerli dostlar onun bu hararetli okuma arzusunu ellerinden geldii kadar tatmine a lyorlard. Orada eline geen "Nevsl-i m ill"den Him'i ve Yakub Kadri'yi ta ndn, Sleyman Nazif'in bir yazsndan da Yahya Kem al'in adn ilk defa rendiini sylen^ Bu kitap ile ilgili hatrasn anlatrken ilve etlii u satrlar, Tanpnar'm ahsiyetinin teekkln anlamak bakmndan ok dikkate deer: "Bir de Ahmed Rasim 'in eski stanbul mahallesinin gecesini anlatan bir yazsm hatrhyorum.9 stanbul'dan o kadar uzakta bu yaz bana, o yata hayatmn ze rine dnmei re tti".A n n e s in in ld M usul'da Ahmed H aim 'in baz iir lerini ve bu arada "iir-i kam er"leri grmt; "M usul'da 1916'da bir tesadfle H im'in bir ka iirini; bilhassa "iir-i kam er"leri okumu ve onun garib, akc maddesiz hzn iime kmt."^ Sonraki yllarda bu Him tesiri, Tanpna/n ner edilm i ilk iiri olan "M usul akam lar"nda ve len annesi ile ilgili i irlerinde bir talih benzerlii ile birlikte kendisini gsterecektir Kerkk yllar ay rca, onun franszcay elde etmee urat bir a olun Ahmed Hamdi, A ntalya'da kitap ihtiyacna daha iyi cevab veren bir muhit bulmutu. Burada kira ile kitap veren bir ktbhaneden baka, kitap merakls bir komusu vard. Orada kald mddet zarfnda Servet-i Fnun klliyatn ve pek ok tercme roman, kendi tabiri ile, hatmeder. stanbul'da kan mecmuala rn ounu grebiliyordu. Evvelce okumalar daha ok, bulabildii eski eserlere inhisar ederken, A ntalya'da artk bylece yeni edebiyat takib etmek imknn kazanr. Mecm ualar iinde bilhassa "Yeni M ecmua" alkasn ekmiti. Ziya Gkalp'n, kendisini iyiden iyiye cezbeden yazlarn srarl bir ekilde anlamaa alyor, Yahya Kem al'in orada kan gazellerini ezberliyordu. Bu ehirde tan t Avni Baman'n da yeni edebiyat tanmasnda yardm olur. Kendisi, lisede hocas olan "A ntalya Livas Tarihi" mellifi Sleyman Fikri Bey'den ok ey rendiini sylerdi.

K erk k M tralan. K erk k lntrninr. O n u n b u h u su sta k i s z lerin d e b ir z h u l g r y o ru z . n k "N e v s l-i n ill"cle H a in 'c a il h erh a n g i b ir y a z veya iir b u lu n m a m a k ta d r. B u n u , H a im 'in im z a sn g rd bir b aka m ec m u a ile k a rtrd an laly o r. Y ahya K e m a l'in de ism in i, S le y m a n N a z ifin m a k a le sin d en d e il, d o ru d a n d o ru y a o n u n kend i im zas ile N ig r H a n m h a k k n d a y a z d y a z sn d a n tan m o la ca k tr, (bk. N ev s l-i m ill, stan b u l 1330, s. 4). S le y m a n N a z ifin b u ra d a k i yazs, A b d lh a k H m id 'c M u su l'd a n g n d e rilm i b ir m ek tu b o lu p , i in d e Y ahya K e m a l'in h i ism i g e m ez. (bk. s . 2 7 9 -2 8 1 ) Y a k u b K a d ri'n in b u k ita b d a k i y a z sm n a d "Siyah sal yabn n c ile h c n a k g z l ifo kzn lizleri" d ir. (s. 118-128). A yrca h a k k n d a , S le y m a n S a ib im zal b ir tan tm a y azs v ar dr, (s. 216). Bu, A h m ed R a sim 'in ''Sokaklarda g eceler" adl yazsdr. (N ev sl-i m ill, K erk k liatralar 2 6 8 - 272).

L:rld iya tla n z K o jo r, s. 5 6 .

A h n ed Miimcli Tncpnar 5

Lise tahsilini orda tamamlayan Ahmed Mamdi, bir leyl mektebde yksek tahsilini yapmak dncesi ile 1918 yl austosunda Antalya'dan stanbul'a gel di. Leyl tahsil imknn verecek bir mektebe yerleene kadar bir mddet Rmi ve Kasmpaa taraflarndaki akrabalarnda kaldktan sonra Baytar M ektebi'ne kaydoldu. Burada bir yl kadar geirip 1919'da Edebiyat Fakltesi'ne girdi. lkin tarih, daha sonra felsefe blm ne devam etmek istedi ise de, Yahya Kemal'in edebiyat blm nde hoca olduunu renince oray seti. Tahsili, igal altmdaki stanbul'da, m albiyetin ve mtareke devrinin aclan, mill mcadelenin he yecan ve mitleri ile karan havas iinde geli. Tanpnar, "form asyonum bu yl lar ve bu hdiselerle oldu" der .^2 Yahya Kem al'in talebesi ve bir mddet sonra dostu olmak, Ahmed Hamdi'nin edeb ve fikr gelim esinde bir devir aar. iirin ve m ill kltrn esas ky metlerini o, Yahya Kem al ile tand. Liseden yeni gelmi gen bir edebiyat heves lisi olarak, onunla karlamann zerindeki ilk tesirlerini kendisi yle anlat yor: "Yahya Kem al'in derslerini dinledike, iimdeki kark dnya nizamn buldu. Yava yava hislerin dnyasndan, fikirlerin dnyasna girdim. Yukarda da anlattm gibi, bsbtn bo deildim. Ayrca yaratmaa hevesliydim. Fa kat ie nereden balayacam bilmiyordum. Yahya Kem al'in bana ilk rettii ey, galiba kendim e mhlet vermek oldu".^^ Fakltede Garb edebiyat dersini veren Yahya Kemal, Fransz iiri yansra talebesine eski iirin zevkini tattrma sn bilen bir hoca idi. Tanpnar, Divan iirinin byk stadlanndan Bak, N ef, Nail, Nedim ve eyh Galib'i onun rehberliinde tand ve sevdi. Edebiyatla uraan faklte arkadalar ile Yalya Kemal'in etrafnda bir grup tekil etmilerdi. Yahya Kemal ile mnasebetleri yalnz fakltede kalmyor, hu sus sohbetlerde, kahvehanelerde, bilhassa Sultanahmet kahvelerinde ve onun stanbul'un tarih kelerinde yapt gezintilerde devam e d iy o r d u ."Y a h y a Kemal, bize bu sohbet ve derslerde uzun tefekkrnn meyvas olan ok dina mik ve realite ile gerek aktel, gerek tarih manalarmda temas halinde bulunan bir milliyet anlay getiriyordu. Bu milliyetilik hzn tarihten alyordu"^ di yen Ahmed Hamdi, onun kendisi zerindeki byk tesirini : "Yahya Kemal'in zerimdeki asl tesiri iirlerindeki mkemmeliyet fikri ile, dil gzelliidir... M il let ve tarih hakkndaki fikirlerimde bu byk adamn mutlak denecek tesiri var dr. Be ehir adl kitabm onun at dnce y o lu n d a d r".s u re tin d e ifade'

Edcbiyaltlanmz Komjor, s. 60.

a.e., s. 60.
stn bl'm fe th i v c M iiln rckc g e n le ri. C u m h u riy e t, nr. 64 4 7, 26 T em m u z 1942. A y m ynz. A ntn bja ttekhlm .

6 Tanpnar Jzerinc Ynjlnr

eder. Baka bir yerde de: "Yahya Kemal'den tarih zevkini ve bir muharriri tek mil okumak disiplinini aldm " demeki-edir.^7 Yahya Kemal, 1921 yl nisannda Dergh mecmuasn karmaa balaynca etrafndaki genlerin, bu arada Ahmed Hamdi'nin de yazlarna m ecmuada yer verdi. 1920'de Cell Shi/in bir iir ve hikye mecmuas eklinde nerettii seri den "A ltnc K itab"daki "MtsuJ akamlar" adl manzumesinden sonra; onun ilk iirleri bu m ecmuada kmtr. Kendisi, "Dergh'n kmas, o zamanki hayat mn en mhim hadiselerinden biri oldu" diyor.*** Buraya sadece iir yazyordu. Faklte ve Dergh yllar onun, ou sonuna kadar devam edecek baz dost luklarnn kurulduu bir devredir. Faklteden Haan li Ycel, (-lalil Vedat Frall, Mustafa Nihad zn, Necmeddin Halil Onan, Rfk M ell M eri ve Mkrimin Halil Yinan ile olan arkada evresi, az sonra Dergh'da Ali M mtaz Arolat. Haan Rasim Us, Hseyin Avni anda, Nurullah Ata ve Ahmed Kutsi Tecer ile geniler.^ Dergh'da iken Ahmed Haim ve Yakub Kadri'yi de tanmt.^n Ahmed Hamdi, eyh'nin "Husrev u ri"^ mesnevisi hakknda hazrlad bir tez ile 1923 ylnda Edebiyat Fakltesinden mezun oldu. Ayn yl Erzurum lisesinde edebiyat hocalna balad. Orada bir buuk sene kadar kaldktan son ra Konya lisesine tayin olundu. 1927'de vazifesi Ankara lisesine nakledildi. Bil hare, Gazi Terbiye Enstits edebiyat hocalna getirilerek 1930-1932 yllan ara snda burada alt. Ayn zamanda Ankara kz ve erkek liselerinde de ders ve riyordu. 1932'de stanbula nakil ile Kadky lisesi edebiyat hocaln yapt. Ah med Haim 'in lm zerine Gzel Sanatlar Akademisi'nde bo kalan sanat ta rihi hocalna 19 Ekim 1933'de ilkin ek grevle getirildi, sonra 13 ubat 1934'de asl olarak tayin edildi. Buna pek az sonra, 25 ubat 1934'te Akademinin estetik ve mitoloji hocal da ilve olundu. Buradaki dersleri yansra, bir mddet Balarba Amerikan Kolejinde Trk edebiyat dersi okutur. Btn bu zaman iinde Ahmed Ham di'nin fikr ve edeb ahsiyeti cidd de imeler geirir, yeni bir takm tesirlerle karlar. Kendisini gittike garb edebi yatna veren Ahmed Hamdi, tahsil hayatnn sonlarnda Baudelaire'in eseri ile

N erim a n , M . z t rk m e n , P ro fes rlerim iz ko/ur : Tnziiiat ctlcbit/nl prf:srii air A lel MnnHi Tnifiiar, Yeni sta n b u l, nr. 2 2 8 8 , 3 0 M a rl 1956. Edeliijn iin n m z K oy or, s . 61. st(inl)}il' fe th i v e M ta rek e g elc i v? F.(lrhi\/atlani7 konnjor. s. 62. Bu y lla ra a il b tiin ta f silt, son eseri olnn Yalya K em n l", sta n b u l, 1962, s. 5 - 37 'd e y e r alm b u lu n m ak tad r. A h m ed H a im ile m n a seb etleri h a k k n d a b ilg i iin bk. A h m ed H a m d i, A h m et H aitn'c ait hatra lar, Yeni T rk , nr. 10, T em m u z 1933, s. 867-872. "H u sre v u irin " a d n tayan bu alm a. [stan b u l, 1339] T rk iy a t E n stit s 'n d e m a h fu z tez k o le k siy o n u n d a 4 n u m a ra ile kaydld r. A n ta ly a m cklh .

A hned Hamdi T anp nn r 7

sk bir ekilde temasa balam, onun peinden Verlaine, M allarm e'yi iyice tan mt. Bir ara, okumalarnda Anatole France bir hayli yer igal ettikten sonra, zevki Faust'u ile Goethe'ye, Hoffmann, Dostoyevski, Edgar Allan Poe ve Gerard de N erval'e alr. Daha sonra Valery, Gide ve Marcel Prousl daima okuduu ve en ok sevdii muharrirler olur. Dergh'dan sonra -arada "M ill M ecm ua"da kan bir iiri (1926) istisna edilirse - hocalnn ilk drt senesinde bir susma dev resine giren ir, Ankara'ya nakli ile 1927'de, Hayat mecmuasnda iirlerini tek rar nere balar. Dergh'da ilk hamlede on bir iir birden neretmesine mukabil, buraya verdii m anzumelerin says daha azdr. Bu yeni iirlerinde dil zevkinin tekml, Baudelaire tesiri gibi hususlar bir tarafa braklrsa, henz bir byk deime yoktur. Yalnz bunlar iinde "Aynalar" ve "Sabah" adl manzurhelerine, iirinin ileriki gelimesinin ilk iaretleri gibi baklabilir. Kendisinin de syle dii gibi iirinin asl estetii Valery'yi tandktan sonra teekkl eder. Valery ile ilk temas, onun 1926 sralarnda Konya'da iken eline geen "Variete I"i ile olmutu.22 Ahmed Kudsi Tece'in 1930-1932 yllan arasnda Ankara'da nerettii "G r" mecm uasnda kan iirleri, kendisindeki bu deimeyi aksettirmekte dir. Bizzat ifade ettii zere,23 rya, msiki ve uurlu alma fikri etrafnda top lanabilecek olan bu estetik, onu bu yllardan balayarak zamannn dier Trk airlerinden ayrr ve kendisine ok baka bir hviyet temin eder. iirde asl ah siyetinin teekkl bu tarihten itibarendir. 1933'ten balayp 1939 sonuna kadar geen zaman iinde srasyla Varlk, Kltr Haftas, Aa, Olu mecmualarnda nerettii iirler onun gittike ok husus bir ir olarak ismini y a p a r .2 4

23 A yn ynz. 2'* B u n a m u v a z i o la ra k , a n to lo jile rd e m u h te lif iirleri y e r a lm a a, h a y a t v e s a n 'a t h a k k n d a m ta laalar, m sta k il y a z la r m ey d a n a k o n u lm a a bplar: F erid u n F z l T lb e n t i, B y k H nrptei S on rakiler - iir A n to lo jisi 191S -1 9 3 5 , A n k a ra , 1935, s. 3234: (N e i in d e y im z a m a n n - S fe n k s - Bir g l b u k a ra n lk la rd a ); M . B e h e t Y azar, G en nirlerim iz v e E serleri, sta n b u l, 19 3 6 , s. 2 1 ,2 9 ,9 7 ; (N e iin d e y im z a m a n n ); S a d ed d in N z h e t E rg im , T rk a irleri 1, sta n b u l, nr. 1 8 ,1 5 B irin ci terin 1936, s. 2 8 5 -2 8 7 : (S abah - N e iin d e y im z a m a n n - B ir g l bil k a ra n lk la rd a - Y ava y a v a a y d n la n a n [= S f e n k s )- Y lan - D a v e t - H a trla m a - U y an m a m r n e n b e ri); A. K a ra h a n , A h m ed H ain d i Tnpmnr, iir tela kk isi v e iirler i, G e n lik , nr. 5 , 1 6 T em m u z 1938, s. 5 - 6; B. K . a la r - O . B n ria n - H . Y. e h su v a ro lu , M ta rek ed e S on rakiler, 191S-193S; iir A jto h jis i, sta n b u l, Y cel k ita p la r, 1939, s. 4 3 -4 7 ; (H a trla m a - U y a n m a - N e i in d e y im z a m a n n - D av o t - G l I= B ir g l b u karanlklardan] - Y la n - A yna - S fe n k s); C a h it T an y o l, A h m ed H ain d i T aip n ar h a kk n d a. A ra m a k , zm ir, nr. 5 , A u sto s 1 9 3 9 , s. 6-11. Baki S u h a E d ib o lu , T rk i~ irin den rn ekler 1 9 2 0 - 1 9 4 4 , A n k a ra , 1944, s. 1 1 7 - 1 2 3 ; (B u rsa 'd a z a m a n - F rtn a - Bu ak am - i ir - G e m i y a z - H a trla m a - B ird en b ire - G l - A yn a); M . B e h e t Y azar, A h m e t H nndi Tanpnar, Y ed ig n , X V II, nr. 4 3 0 , 2 H a z ira n 1 9 4 1 , s. 14; b n lem in M a h m u d K e m al n al, Son A sr T rk air leri, c z 12, sta n b u l, 19 4 2 , s. 2 1 4 5 - 21 4 7 : (B u rsa 'd a h ly sa a tle ri - B t n y a z ); Y aar N b i, Yeni T rk iiri A n to lo jisi, sta n b u l 19 4 7 , s. 12-18: (N e i in d e y im z a m a n n - S fe n k s - B a h a r -Y a m u r -B t n y a z -B u rs a 'd a z a m a n - H e r ey y erli y e rin d e - B lb l): L irik iirler, sta n b u l, Y ap v e K redi

8 T nnpiiar zerine YmBr

Kendisinde msikiye karj byk bir alkann domas, bu Ankara yllar nn, onun sanal bakmndan en kayda deer vkalarmdan biridir. Baudelaire'in kendisini garb msikisine gtrdn syleyen ir, msiki ile yakndan lemasn zerinde meydana getirdii lesiri bizzal ifade eder; "l-'akat hayatmda asl alma devresi, garb msikisini tatmaa baladm zaman ald. Gazi Terbiye Hnstits'nde iki sene bir ka yz plan iinde yaadm. Sonra bizim musikii naslan tandm. H er eserimin banda - en kk iirimin bile - garbdan veya bizden bir msiki eseri vardr. Belki de beni ahsiyetimin asl idrkine, ancak eritiimiz zaman varln rendiimiz noktalara gtren msikidir. Kompo zisyon iin rneim msiki olmutur" Gzel Sanatlar Akadem isi'ndeki hocal da, Ahmed llam d i'y e plastik sa natlarn estetii ve m eseleleriyle ok yakndan megl olma imknn hazrlar. Onda resme kar daha nce Baudelaire ve Valery yolu ile uyanm bir alka meveud ise de, bunu kesifletiren ve sratle inkiaf ettiren, asl Akademi muhi ti ve oradaki sanatkrlar ile kurduu dostluklar olmutur. Bu suretle, resim ve dier plastik sanallar onun dnce konulan iine girer, bundan sonra resim, bilhassa resim sergileri hakknda yazlan balar. Bu devrenin, ileride grlerinin nasl geliip deiliini gstermesi bak mndan kaydedilmesi gereken bir taraf da onun eski edebiyat ve ark kltr karsndaki tavrdr. Ahmed llam d i, 1930 yl Austosunda Ankara'da topla nan "Trke ve Edebiyat muallimleri kongresi"nde, divan edebiyatnn lise programlarndan kaldrlarak, edebiyat tarihi tedrisatnn Tanzimat'tan sonraki devreye inhisar etmesi gerektiini ileri sryordu. ok iddetli bir tepki ile kar lanan bu dnceler, kendisinin ve baz arkadalarnn maziyi inkr etmekle itham edilmesine sebep olur. Divan edebiyatn, bugn yaayan hi bir taraf kalmayan bir zihniyetin beer kymeti mekk bir mahsl addeden Ahmed Mamdi, maziyi inkr etmediini, aneak edebiyatmzn, bizi deitiren ve eskide hi kk bulunm ayan bugnk yeni kymet ve meseleleri getiren garbia tema-

B n n k as M lra s, 1951, s. 2 1 -2 6 : (R a k s - U y a n m a - D efn ed a h [= F rtn a] - H a trla m a - B t n y a z N e i in d e y im z a m a n n ); K e n a n A ky^ , Bat Tc$iri>d: T rk iiri A fo lo jis i, A n k a ra , 1953, s. 718-721, 2. b a sk , yVnkara, 1958, s. 8 3 5 -8 3 9 : (Y am u r - H er ey y e rli y e rin d e - B u rsa 'd a z a m a n - N e iin d e y im z a m a n n ); H se y in K a ra k a n , iirim izin C n in riyeti, sta n b u l, 1958, s. 131 - 1 4 4 : (H er ey y e r li y e rin d e - R a k s - B ir g l bu k a ra n lk la rd a - B u rsa 'd a M m a n - Z a m a n k n n tla r - st ste); . l'ekin alp , O k ifu c h n H zrind Ycri T rk iiri A n tolojisi II, sta n b u l, Y ed itep e y a y n la r, 1958, s. 107-114: (B u rs a 'd a z a m a n -Y a m u r -S fen k s- N e iin d e y im z a m a n n - st ste); A li P sk ll o lu, iiriiiizii D rt Aluc'iii, sta n b u l, 1959, s. 14 - 30: (N e i in d e y im za m a n m - R a k s - M av i m av iy di g k y z - S a y k la m a - iir - B ir g l bu k a ra n lk la rd a -S fe n k s - Bir g n c a d iy e 'd e - B t n yaz - B a h a r - Y a m u r - D e fn e d a l - E y k a rta l b ak l - Y arasa - B u rsa 'd a z a m a n - H atrla m a - B lb l E ik ); B. de S ia v es, N oa g ru d s ccrivnins - A h m et H m n di Tnpm ar, L e Jo u rn a l d 'O rie n t, nr. 2 7 7 0 ,1 9 N o v e n b re 1961 N o v e m b re 1961.

Ecicbiyatlanmz Kon/or, s. 63.

A hed H m Ji Tiinpnr 9

sn balad devre olarak deerlendirdii Tanzimat'tan sonraki saflas ile geni bir surette okutulmasn, daha evvelki devrin ise Trk dilinin geirdii tekml merhalelerini gsteren bir giri eklinde gsterilmesi lzm geldiini sylyordu.2 Bunlar, onun "1932'ye kadar ok cezr bir garb idim. ark tamamyla reddediyordum " dedii devrenin grleridir Bu yllarda Tanpnar, Yahya Ke m al'in muhitinden uzakta idi. Kendisi faklteden mezun olduktan sonra stan bul'dan ayrlm, Yahya Kemal de Avrupa'daki elilikleri dolaysyla memleket ten uzaklamt. Ahmed Hamdi sonralar, fazla gecikmeden, divan iiri hakkndaki grlerini esasl bir ekilde deitirir ve bilkis onda bugn istifade edil mesi gereken bir ok deerler b u lu r .2 7 Eskiye kar kendisinde meydana gelen
26 Bu h u su sta ciaha fazla tafsilat iin hk. A h m et K u tsi Tecer, K ro n ik - E ski v e Yeni E d ebiy at, G r m e c m u a s, A n k a ra , nr. 2, E y l l 1930, s. 9 6-107. Bu d e im e y i en g z el b ir ek ild e g stere n y a z la n iin d e, b ilh a ssa E sk i iir" v e "E ski airleri o ku rk en " (T asvir-i Efkr, nr. 47 9 5 , 2 4 A u sto s 1941) ad l m ak a lelerin i z ik re d e lim . B u ra d a sa d ece b irin cisin d e n b a z p a r a la r v e rm e k le y e tin e ce iz : "E s k i iirim iz b ir e ste ti in e m rin d e o la n b ir s l p tu . H e r sl p gib i o n u n sk k a id eleri, k o la y lk la r v e g l k le ri, te h lik e v e em n iy e tle ri, u zak v e y a k m h ed e fleri vard. Ve y in e h e r sl p ta o ld u u g ib i, a rk a sn d a d a y a n d b ir h a y a t a n la y v e b ir z e v k vard . C e m iy e tim iz b u h a y a t te l k k isin in v e b u zev k in y a v a y a v a p a ra la n n , in h il lin i v e o n d a n ev v el d e o ld u k a u z u n s fen b ir te red d isin i g rd . F a k a t hu ifls esk i iiri m iz in a le y h in d e o lm a d . V k a m azi ile h e r an y a p m a k ta o ld u u m u z g e n i m u h a se b e d e b u i irin d e m h im b ir ta ra fn a th k ; fa k a t e lim iz d e z a m a n n etin im tih a n n v e rm i b ir o k ese rler k a ld . te esk i iir h a k k n d a h k m v e rm e k l z m g e ld i i z a m an asl d n lm e si l z m g e le n b u a ttk la rm z d e il, d e ie n b ir z ev k v e a n la y a , d ild e k i b t n b ir tasfiy e v e te k m le ra m en h la b iz e k e n d ile rin i b ir m k e m m e liy e t rn e i gib i k ab u l ettiren m sra la r v e b ey itlerd ir. E sk i ir le r in 'e n b y k m ez iy e tle ri iirin d ild e n k t n , o n u n m u c iz e li b ir im k n old u u n u b ilm e le ri, h e y e ca n la rn s z n m an asn a d e il m sra n s e sin e v e b ir m srn a sk trd k la r o larik u l d e h a rek ete e m a n et e tm e le riy d i". "E s k i iiri b e h e m a h a l ith a m e tm e k iste y e n le r b u g z ellik leri d e il, sa d e ce b u te rk ib in iin e giren k e lim e le ri v e o n la rn y a b a n c l n g r y o rla r. Bu so n o rite y i, b u yay e k iin i, b u b ir ra k k a se gibi ken d i st n e h e r an yeni b ir ilh am la k v rla n h arek eti v e b ir a k a m a alan m e rm e r k e m e rler g i b i b t n b u sl p a ra sn d a n sey red ile n ru h p ey z a jn h esa b a k a tm a k istem iy orlar. H a k ik a t u ki esk i irle r d ile ta s a rru f etm e sin i b iz d en iyi b iliy o rla rd . B ir g n , e p e y c e z a m a n d r e d e b iy a tm z g n g n n e id are e d en ye n ilik a k n d a n v a z g e ip de asl iire d n d m z z a m an b u b ilg in in d e recesin i ve. o n d a n a la b ile ce im iz d e rsin b y k l n a n la y a ca z . E sk i iirim iz i in y a p la n ith a m la rd a n b iri d e o n u n b ee r o lm a m a sd r. B u n u s y le y e n le r b u ke lim e n in g e n i m a n s n d a g z e lli in tu ttu u istisn a m ev k ii h a trla m a k iste m e y en lerd ir. E sk i i irim iz d e g a rb n a n la d m n d a p sik o lo jik v a z iy etlerd en , d e ru n m c a d e le le rd e n , in san taliin k o rk u n ira d e siy le k a r la tra n terk ip lerd en d o m u b ir b e e r yok tu r. F a k a t o n lard a sa d e ce in sa n l a h a s b ir m e z iy e t o la n g z e lli in eld e e d ilm i o lm a sn d a n g elen b ir b e e r v a rd r ki sa n a t ta asl iste n e n d c o du r. M teb a k isi h a y a tn ken d i b u la n k a k n d a h er g n y n y n n m z e d k t ey lerd ir. U n u tm a m a l ki h er d e v rin b e e rsi k e n d in e gredir. M u tla k b ir in san ta sa v v u r e d e m iy e c e im iz g ib i, o n u n h e r z a m a n v e m ek n i in m u tla k b ir ifa d esin i d e iste y em iy ece iz i Eski irle rim iz g z e l o lm a k h a y siy e tiy le b e e r o la n e se rler v cu d a getird iler. B ir tarafta o lan e k sik lik lerin i b r ta ra fta k i e m s a ls iz fa ik y e tle riy le tam am lad lar. B iz e d en ey, u m u m m l h a z a la r b ir tarafa b ra k p alt a sr s ren b ir te cr b en in b u asil m ah su lle rin d e n a la b ile ce im iz i a lm a k tr." (E ski iir. O lu , nr. 1 8 ,3 0 N isan 1939, s. 2 78 - 279).

10 T .n p n ar zerine Yazlar

deimeyi yle ifade ediyor: "1932'den sonra kendim iin tefsir etliim bir ark'ta yaadm. Asl yaama iklimimizin bylesi bir iklim olacana inanyo rum. Be ehir ve Huzur bu terkibin aratrmalardr. Yazacam br eserlerin de ekirdei bdur".2s Gr mecm uasnda o yllarn ortaya kard ok mhim bir deime de, Ahmed H am di'de nesrin balamasdr. O zamana kadar, onun edeb almala rnda nesrin bir yeri olmamt. Gr mecmuasndaki makalelerinden itibaren nesir, Ahmcd H am di'nin iiri yannda sratle geliecek, hatt ok zaman onu glgeleyen bir zenginlik gsterecektir. Nesrinin, ifadede harclemi amak, ok yer verdii imaj bir ss vastas olarak deil, nans ve bir tesiri salayan bir un sur halinde kullanmak, birbirini takib eden cmlelerin nceden tahmin olunabi lecek ekillerin dnda; hemen, daima beklenmedik bir surette gelmesi, ok zen gin ve m ahhas bir lgata dayanmas gibi esas kymetleri; daha bu ilk yazlar dan kendilerini belli ederler. 1936 ylnda nerolunmaa balanan "Gemi zaman elbiseleri", onun sanatn da yeni,bir cephenin: hikyeciliin doduunu haber verir. Neri deta bir h dise gibi karlanan hikyesi "Abdullah Efcndi'nin R liyalar'm kendi sylediine gre, daha 1935'de yazmt.29 Sonraki yllarda bunlara ilve olunan hikyeleri, ona yeni Trk hikyeciliinde husus bir yer aar. 1936 ylndan itibaren, o zamana kadar yalnz edebiyat ve kltr mecmuala rnda kan yazlarna, byk gazetelerin stunlarn verdiini grrz. Onun adn daha geni bir okuyucu zmresine tantan bu yazlar, 1938'den bu yana bilhassa Cum huriyet gazetesinde yer alr. Burada kan "Tercme m eselesi" ad l makalesinin bir ka mecmua tarafndan birden iktibas edilmesi,^'' yazlarnn uyandrd alka hakknda bir fikir verebilir. 1937'de Tevfik l'ikret'in san'at ve edeb ahsiyeti hakknda uzunca bir mu kaddime ile nerettii "Tevfik Fikret Antolojisi" kitap eklinde nerolunan ilk ya zs oldu. 1938 ylnda cierlerinden geirdii, kendisini uzun bir mddet prevantor yumda yatran bir rahatszl, hayatna tesir eden rzalardan biri olarak bura da iaret etmeliyiz. Bu, eitli komplikasyonlar ile hayalnn sonuna kadar onu zaman zaman megl edecektir. Pek ok ilcn ins olmutu. Masasnn ze rinde, kitap etajerlerinde yer alan bir sr il iesi ve kutusu; evinin tabi de korunu tekil eden unsurlardan biri halinde idi. Doktorlardan ok zengin bir

28 V arlk, nr. 3 7 7 ,1 A ra lk 1951, s. 7; E d ebiy altln n u z K on uujor, s. 6'1'de "K e n d im iin tefsir e lti im " ib aresi a tlan m tr. M . Baydar, A h m et H a in d i T a a p a r nlnl/or. V arlk , nr. 4 2 1 ,1 A u sto s 1955 s. 6. 30 M sl. K a lem , nr. 1 3 , 1 H a z ira n 1939, s. 11-12; V arlk, nr. 1 4 2 ,1 H az ira n 1 9 3 9 s. 3 3 5 - 336.

A hm ed Hamdi Tonpnnr 11

dost evresi vard. Hayat, ou edebiyat ve edeb hretleri seven bir doktor muhili iinde geti. 1938'in Ekinn aynda smail Habib Sevk ile arasnda cereyan ve gazele slunlnna akseden bir mnakaa hadisesini vardr ki, bu onun isminin daha da , tannp akvellemesine tesir eder. 1939 yhnda Tanzimat'n 100 nc yldnm kutlanrken. M aarif Vekle tince, Edebiyat Fakltesinde, Trk edebiyatnn Tanzimat ile girdii devreyi mstakilen tetkik ve tedris edecek bir krsnn ihdas dnlmekteydi. Dev rin m aarif vekili Haan li Ycel tarafndan 15 Kasm 1939'da stanbul niver sitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Yeni Trk Edebiyah profesrlne tayin olundu.^^ Bu krsy tekil ve Tanzimat'tan sonraki Trk edebiyat tarihini yazmakla grevlendirilmiti. Tanpmar, edebiyat tarihini yaz mak iin geni bir hazrla giriti. e nce Cevdet Paa'nm tarihini cidd bir e kilde okumakla balad. Metod meselesi iin Thibaudet'yi tekrar tekrar okuyor du. Gerekli malzemenin aratrlmasnda ve o zamana kadar istifade edilmemi baz eserlerin tesbitinde, Fuad Kprl'nn faklteden ayrlmasndan sonra asistan olan Mehmed Kaplan'n kendisine ok yardm oluyordu. Mkrimin Halil ile Trk tarihinin ve kltrnn m eseleleri zerinde saatlerce sren m nakaa ve sohbetler yapyordu. Bu alma havas iinde, XIX uncu asr Trk edebiyatnn ahsiyet, eser ve vesikalar zerindeki vukufu ile hret yapm olan Ibnlemh M ahm ud Kem al ile yakmdan bir m nasebet kurmutu. Onun "Byk bir muasr: bnlemin Mahmud Kem al" adl yazs^^ bu mnasebetlerin bir mahsldr. bnlemin, Tanpnar'da lh id olduu aratrclk meziyetini takdirle ifade etmektedir: "air l lamdi, okuduunu ve okuttuunu eyi anlayan lardan ve edebiyat tarihini okutanlarn en vkflarndandr. Yazmak istedii bir maddenin en dakik noktalarn, en karanlk kelerini aratnyor. Bakalar gibi "dum an doru ksun yeter" demeyor. Ziyaretime geldike sorduu meseleleri pek ince elediini grerek takdir ediyorum. kif Paa'nm eyh M tak'a yazd merhum Ebuzziy'nn syledii mehur mektup hakknda bir gn bana - es ki tabir ile - o kadar "m ikfne" sualler irad etti ki emsali muallim ve mteallimlerin hi biri bu drl islizahda bulunmad. Elbette bihrsiniz ki sormak iin bilmek lzmdr. Bilmeyen ne sorabilir? .3'*

M sl. bk. C u m h u riy e t, 5 2 0 5 , 7 k in cite rin 1938; E d ebiy a i lu im kaas - k i ed ih , n]p y r y en d ed ik o du y u izah ed iy or, C u m h u riy e l, nr. 5 2 0 6 ,8 k in citerin 19 3 8; E d ebiy a t lem in d e son h a rek et, H nber, nr. 24 20 , 8 k in cite rin 19 3 8 . 32 Yeni v a z ifesi y a n n d a G z e l S a n a tla r A k a d em isin d ek i h o ca l d e v a m ed er. 33 Tnsvir-i Efkr, nr. 4 6 9 9 , 3 M o y s 1941. 3'* b i le m iiv Son Asn- T rk airleri, c z 12, sta n b u l 1542, s. 2 1 4 5 - 2145.

12 Tanpnar zerine Yazliir

Tanpnar, hazrlad Tanzimal'dan zamanmza kadar edcbiyal tarihini o zamanlar ayr fasikl olacak ekilde tasarlamt. slm ansiklopedisine yaz d maddeler ile N amk Kem al'e dair yazlan bu almann ilk serpintileridir. Namk Kemal hakknda geni bir mukaddime ile 1942'de nerettii "Namk Ke mal Antolojisi", ismini tayan ikinci kitap oldu. Bu lm alm alar yannda sanat ve edebiyat faaliyetini aksatmamaa dik kat eden Ahmed Mamdi, bir tarafdan da edeb eserlerini ortaya koyuyordu. 1941 yl iinde neirleri ok byk bir alka ile karlanan "Brsndn hiilyn snatleri" ad l iiri, Abdullah Efendinin ryalar" hikyesi ve peinden Be ehir'i douracak olan "Bursada zaman ve hiilyn saatleri" balkl nesri, onun edeb hretini birden stste genileten yazlar oldu. Bu sralarda "Eik", "Viran em e", Adam " gi bi iirler zerinde alan ir, o zamana kadar km olan m akalelerini "M cevherlerin Srr" adl bir kitabda toplamak istiyordu. Kabul ve takdir edilen meziyetlerine mukabil, henz sanatn verecek bir kitaba sahip olmamas bu yl larda kendine yneltilen balca tarizlerden birini tekil eder. Nitekim, 1938 y lnda smail l labib ile arasnda geen hdisede byle bir meselenin de pay vardr. Tanpnar, 1942 yl ara seimlerinde Mara milletvekili seilerek faklteden ayrld. 1943 ylndaki seim ile altnc devrede de milletvekilliini muhafaza et ti. Bu devrede sanatla daha fazla uramak imknna kavuan muharrir, muhte lif edeb eserler meydana getirir. Hikyelerini "Abdullah Efendinin Riynlan" ad altnda toplayarak edeb sahada ilk kitabn nereder (1942). Uzun zamandan beri zerinde uramakta olduu "Mahur Beste" adl ilk romann da lk mec muasnda tefrika halinde nere balar (1944). Milletvekillii sresince hemen sa dece lk ve stanbul mecmualarna yazyordu. Bilhassa lk mecmuasna ba yaz, m akale ve iir olmak zere pek ok yaz verir. "Bursada zaman ve hlya saatlcri"ni takib eden; "A nkara" (1942), "Erzurum " (1944), "stanbul" (1945) ya zlarna "K onya"nn ilvesiyle meydana gelen "Be eiir''i kitap olarak karr (1945). Bu eser, onun zamanmzda Trk edebiyatnn en byk nesir stad ol duunu gsterm ekte idi. Edebiyat tarihi kitab iin almalarna mebusluu devresinde de devam et ti. "Cevdet Paa hakknda dnceler" adl makale serisi (1944), "1789 - 1807 arasnda garpllama hareketlerim iz" makalesi (1945) ile slm Ansiklopedisin deki "Recizade Ekrem " maddesi bu almadan birer para tekil eder. 1946 yl byk seim lerinde Cumhuriyet Halk Partisi tarafndan aday gs terilmeyince, kendisine bu yln sonlarmda Mill Eitim Bakanl mfettilii vazifesi verildi. Daha sonra 23 Aralk 1948'dc yeniden Gzel Sanatlar Akademi si estetik hocalna tayin olundu. Bir sene sonra da, 29 Aralk 1949 tarihli karar name ile tekrar Edebiyat Fakltesi Yeni Trk Edebiyat profesrlne getirildi. Tanpnar, faklteye dnd zaman edebiyat ve kltr hayatmzdaki mev kiini salamlatran iki mhim eser neretmi bulunuyordu. Bunlarn biri, ilkin

A lm ed Haindi Tsnpnr 13

1948 yhnda Cum hriyet gazetesinde tefrika edilen "M uzur" adl roman, die ri Edebiyat Fakltesi neriyat arasnda km olan "Ondokuzuncu Astr Trk Ede biyat Tariki"dT. 1949 yl sonunda, zerinde geni lde deitirm eler yaparak kitap halinde baslan "Huzur" roman, onu bir lhzada byk Trk romanclar nn safna sokm u, bilhassa uur alt lemini, mazi ile mnasebet ve mill kltr meselesini ele almas bakmndan romanclmzda kendisine husus bir mevki verm iti. Edebiyat Fakltesinde ilk hocala balayndan beri faslalarla ze rinde alt edebiyat tarihinin ilk cildi 1949 yl nisan banda neir lemine kt zam an, geni bir hayranlk ve takdir ile karland. Tanzimat'tan sonraki Trk edebiyatn, kendinden evvel yazlanlarda grlmedik bir ekilde yepyeni bir gr ve zevk, deiik bir plan ve malzeme ile ileyen ve ayn zamanda bu sahada ilk akadem ik eser olmak vasfn tayan bu kitabn meziyetleri, hakkn da bir ok takdir yazsnn yazlmasna vesile oldu. Kitabn nerinden sonra, sa nat iin o kadar zledii nisb bir serbestleme devresine giren Tanpnar, yaz fa aliyetini drt yla yakn bir zaman daha ziyade hikye, iir, roman ile gazele ve edeb mecm ualardaki makaleler sahasna intikal ettirir. Ahmed Hamdi, faklte ye ikinci geliinde ngilizce renmee balam, iki- sene sonra bu dildeki edeb ve fikr eserleri rahata takib edebilecek bir seviyeye erimiti. 1950 yln da nc roman olan "Sahnenin Dndakiler" adl eserini tefrika suretinde ne reder. Ahmed H am di'nin bu devrede hayatnn mhim bir hadisesi Avrupa'ya gi diidir. Edebiyat 1-akltesi kendisini 1953 yl ilk baharnda alt ay kalmak zere Avrupa'ya gnderdi. O zamana kadar yalnz kitaplardan tand Avrupa'y ilk defa gryordu.35 Bu seyahatinde esas Paris olmak zere Belika, Hollanda, n giltere, spanya ve talya'y gezdi. Bu ve daha sonraki Avrupa seyahat intibala r, yazlarn besleyen yeni bir menba olur. ou yaynlanm am olan seyahat yazlarn m stakil bir eser halinde neretmei dnyordu. 1954 ilkbaharnda ilk cildin ikinci basmn yapmak zere edebiyat tarihini tekrar ele ald. ki sene sren devaml bir alma sonunda 1956 yaznda eser, ok daha genilemi ve mkemmellemi olarak ortaya kt. Kitabn ikinci bas ks da, ilk nerinde olduu kadar hararetli bir alka ile karland. Eserin ban daki, onun eski Trk edebiyatna dair orijinal grlerini.tespit eden geni bir giri ksm, bu yeni basknn getirdii kazanlarn en mhimi oldu. Mellif, 1930 da Ankara'daki edebiyat muallimleri kongresinden bu yana eski Trk edebiya t zerinde, zenginleen bir kltr ve daha yerine oturmu llerle eyrek asra

3 0 M n rt 1 9 5 3 'te s ta n b u l'd a n P a ris 'e h a rek et etti. A v ru p ad ak i dolnriic-lc-rmn tarih leri u n la rd r: 6-1 3 'le m m u z B e lik a v e H o lla n d a , 2 5 T em m u z - 8 A u sto s n g iltere , 15 - 2 9 E y l l sp a n y a , 3 E k im -6 K a s m 1 9 5 3 ta ly a . sta n b u l'a 6 K a sm 1 9 5 3 'te d n d . T an p n ar, A v ru p a 'y a y a p t se y a h a tlerin h e p sin d e g e re k g id i v e g e rek d n te o lsu n d a im a u a k y o lc u lu n u tercih etti.

14 Hnpnar 'zerie Ynzhr

yakn bir m ddet iinde zihninde yourup gelitirdii dnceleri burada son ekli ile ifade ediyordu. Bu girii yazmak iin, belki esas kitabn telifi iin oku duundan daha fazla eser kartrm, aydnlanmak istedii muhtelif meselelerde baz mtehassslar, bilhassa arkiyat mtehassslar ile devaml surette gr mt. Byle bir hazrlktan sonradr ki onu, ancak asl edebiyat tarihi ksmnn basks bittikten sonra kalem e ald. Yeni baskdan bahseden Avrupah bir arat rc, eserin bat dillerinden birine evrilmesi arzusuna tercman olmaktadr.S'' Tanpnar, arada drdnc roman "Smlleri Ayarlann Ensli{sii"n^'^ tefrika halinde vermi (1954), "Yaz Ynnn" ad ile ikinci hikye kitabn bastrmt (1955). 1955 ubatnda Tilmoloji kongresine z olarak f-aris'e ikinci defa gitti ve orada hafta kald (11 ubat 1 9 5 5 - 4 Mart 1955). Dostu 1 lasan li Ycel'in idare ettii Bankas Kltr Yaynlar iin 1957 yhnda "Be ehir"in ok deitirilmi yeni bir basks ile, en beendii makalele rini bir araya toplayacak bir kitap hazrlamaa balad. Avrupa'daki seyahat intibalanna ait, bir ksm hi bir yerde baslmam yazlarn da ilve ettii bu ki taba "Yaadm Gibi" adn koymutu. Ne yazk ki, eser, banka tarafndan im diye kadar bir trl bastnlamamtr.* "Be ehir"in 1960 ylnda kabilen ikin ci basks, Tanpma'n bir eseri zerinde durup zamanla onu daha mkemmel hale getirmee ne derece ehemmiyet verdiini gsterme.si bakm ndan da ayr ca dikkate deer.-''* 1956 yl yaz banda bir de bir senaryo tamamlayp evrile cek filmi iin stdyoya teslim etmiti. 28 Austos - 4 Eyll 1957 arasnda topla nan XXIV nc Msterikler kongresine bir tebli^ ile itirak ederek M nich'e ksa bir seyahat yapt. Bu arada Viyana'y da grd. 1959 ylnda, edebiyat tarihinin yazaca ikinci cildinin bat edebiyat ile il gili m alzemesini ve Trkiye'nin bathlama harekeli tarihinin kaynaklarn tet kik etmek zere Rockfeller Foundation'u hesabna bir yl mddetle Avrupa'da kalma imknn temin etti. O yln martnda iddetlenen ve mahiyeti tehis edi-

'6 A . [ ietze, " O r ie n s " X , nr. 2 ,1 9 5 7 , s. 305. E ser h a k k n d a m e llifin v e rd i i b ilg ile r iin bk. (A h m et J-Incti /c;/ cfc rit n latyor. Yeni stan b u l g a z e te si, nr. 1 6 4 6 ,1 9 H a z ira n 1959). [E serin daln so n ra b akn y a y n m iic ssc se le rin c e b a slm as g e r ek letirild i; Y aadm G ibi, (H a z r layan : Birol E m il) .lanbl, A h m e t Snil M a lb a a s, 1970. "T r k iy e K lt r R n stiliisii Y ayn lar: 3 ". 2. b ask , sta n b u l, E m ek M a tb a a c lk , 1 9 9 6 "D e rg h Y a y m la n . a d a '1 rk D n cesi t)iz isi: 3 ". D i er m a k a leleri d e u k ita p ta to p lan d : E dcbi/al zerin e M a k a k la r , (I-Iazrlaya: Z e y n e p K erm an ), sta n b u l, M ill E itim B a sm ev i, 1969. " a d a T rk Y azarlar, M a k a le S e risi: 1 "I. 3** Yeni b ir n erin i y a p a rk e n ese rleri z e rin d e n asl te k ra r te k ra r u ra t n , o n u n u ifad eleri d e o k iyi o rta y a k o y a r: " B e ehir'Mn ik in ci b a sk sn da y a p m a k istiy o ru m . A rtk a n la d m ki, b e n im h erh a n g i b ir k ita b ik in ci d efa b a strm a m , o n u y e n id e n y a z m a k g ib i bir e y ". (S. Y azolu, E d ip lerim iz le /:>ifnn/nr.' A lun ct H ain d i Tnpar, 20. A sr, nr. 182, 9 u b a t 19 5 6 , s. 1.5. " L v a i d 'in terp retatiaj des inaf;es d e la vL'ille p o esie atcureufic".

A hm ed Ham di T a n p n a r 15

lemeyen bir gs rahatszl yznden st ste iki defa Cerrahpaa hastahanesinde yatmak m ecburiyetinde kald. ki ay kadar yatt hasta yatanda ken disine kuvvet veren ey, bu Avrupa'ya gidi sevinci olmutu. Hastahaneden en bata sigara olmak zere eitli takyidler ile karak, Haziran sonunda Avru pa'ya hareket etti.^o Bu seyahatinde esas yine Paris olmak artyla Fransa'nm e itli blgeleri ile, ngiltere, svire ve Portekiz'i dolat. Son Avrupa dnnde Ahmed Hamdi hummal bir yaz faaliyetine giriti. Yahya Kem al'in lm ile ok sarslan Tanpnar, ou kendi neslinden olan dostlarnn bir bir gelen lmleri ile etrafnn gittike boaldn hissediyordu. Haan li Ycel'in lmnden sonra, dostlarna belli etmemee alt bir lm endiesi kendisini sarm aa balamt. Zaman kalm adn hissetmi gibi, sratle drt be koldan eserlerini verm ee alyordu. lkin urada burada da nk bulunan iirlerini yeniden gzden geirip 1961 ubatnda kitap halinde toplad.41 Edebiyat tarihinin ikinci cildinin telifine hazrlk olarak derslerini Tevfik Fikret ile Servet-i Fnun roman zerinde teksif etmiti. 1960 - 1961 ders y lnda Tevfik Fikret ve Hlid Ziya ile bilhassa megl olarak notlarn para par a tesbit ediyordu. Kitap halinde neri iin bir yandan "Saatleri Ayarlama Ensti ts" roman ile urarken, dier taraftan Yahya Kemal hakknda bir eser yaz yor, byk ve serbest vezindeki iirlerinin nerine hazrlanyor, edebiyat tarihi nin ikinci cildi iin ara nesilden, btn eserlerini ktphanelerden evine topla d Beir Fuad ve N bizde N zm ' tetkik ediyor, edebiyat ve kltr meselele ri hakknda radyo konum alar kaleme alyordu. Son Avrupa seyahatinden n ce balad "Kar Karya ismindeki roman, bitirm ek istedii eserlerin ban da idi. "Aydaki Kadn adl byk hikyesini de bir roman haline koyarak yeni den iliyordu. "Maara" ismini verdii nc bir hikye kitab vard. Eldeki ya zlarndan biraz serbestleyince, batllama ve medeniyet meselesini ileyen "Dou ve Bat" isimli bir etde balayacakt. Fakltede talebelik andan beri arkada olan Profesr Mkrimin Halil'in 1961 ylnn son aynda vuku bulan lm, onu sarsan darbelerden biri daha ol du. Kendisini zam an zaman rahatsz eden bronit yznden Ocak aynda ders lerinin bir ksmna gelememiti. Derslerine tekrar balad bir srada, 23 Ocak'ta toplanan faklte kurulunda kendisinde bir fenabk hissederek, gittii bir doktor arkadann m uayenehanesinden Haseki hastahanesine kaldrld. Bir enfarkts

*0 sta n b u l'd a n h a rek eti 2 6 H a z ira n 19 5 9 , d n 8 H a z ira n 1 9 6 0 tarih in d ed ir. 2 8 T em m u z - 28 A u sto s 1959 a ra sm d a n g ilte re 'd e , 1930 u b a tm d a sv i re 'd e , 1 5-26 M a y s 1 9 6 0 a ra sn d a d a P or te k iz 'd e b u lu n d u . il iir k ita b n n ere tm e e d a h a P a ris 'te ken k a ra r v e rm iti. A d m n ce , "N e in d ey im Z am an n " o la ra k d n m v e e s e r b u isim ile il n o lu n m u tu . (B k. Y ed i T ep e, nr. 26 , 1-3 0 H a z ira n 1960, ard k a p a k ta k i iln, nr. 9 6 ) K ita b n n asl n e ro lu n d u u h a k k n d a b ilg i iin B ir k itabn h ik y esi. Y e d i T epe, nr. 5 6 ,1 - 1 5 u b a t 1962, s. 9 -10).

16 T anp nn r rerin e Yazlar

geirmekte olduu anlalmt. O gecenin sabahna doru saat 4 sralarnda tek rarlayan ikinci bir enfarkts krizi ile hayata gzlerini yumdu; 24 Ocak 1962, ar amba. Ertesi Perembe gn, avlusunda her smftan muazzam bir dost kalabalnm kaynat Sleymaniye camiinde cenaze namaz klnarak, Universite'de yaplan merasimi mteakib, Rumeli H isan'nda hocas ve dostu Yahya Kem al'in ba ucundaki mezara tevdi edildi.'*^ Btn benlii ile sevdii ve bal olduu s tanbul o gn k ve gne iinde idi.

lerid e hal te rc e m e siid e n b a h se d e ce k baz te tk ik ilerin h erh a n g i b ir h ata y a d m eleri ih tim ali ile. C u m h u riy e t g a z e te sin d e (nr. 134 6 4 , 2 6 O ca k 1 962) o m m E d irn e k a p m ez a rl n a d e fn e d ild i in i b ild iren h a b e rin h a k ik a tle h i b ir a l k a s o lm a d n b ilh a ssa b e lirtm e k l z n u n u h issed i yoruz.

RE DAR - Ahmet Hamdi'ye Nurullah Ata

Azizim, 6 Terinisani tarihli MiUi/et'te "A hm et Kutsi'nir iirleri" isimli, fakat ismine ramen o iirden ziyade, hi olmasa onlar kadar benim onlardaki gzellii niin anlayamadmdan bahseden yazn okudum. Szne: "A hm et Kutsi'de benim en ok sevdiim taraf, iire tadakkm eden zihn alm adr" diye balam olman bende byk bir tecesss uyandrd. "A caba dedim, Ahm et Kutsi'de M allarm e'yi, Valery'i andran bir taraf var da ben mi gremedim? "iire takaddm eden zihn alm a" adeta onlarda biri iin sylenmie benzem iyor mu? Ahmet Hamdi de o airleri bilir, sever ve imdi bi zi dostumuzun onlar gibi bir sanatkr olduuna inandrmak isteyecek..." Byle bir hevesin yokmu; 6 gzel cmleyi Ahm et Kutsi'nin iirlerini msra msra, hatt kt'a kt'a deil, btn olarak tasavvur ettiini sylemek iin harcayvermisin. N e yalan syleyeyim, bir manzumede para ile kl arasndaki far k anlayamyorum. Daha dorusu artk anlayamyorum. nk bende de, senin kullandn bir tabirle, o "eski msra zevki" varken bir manzumenin sadece bir veya birka beyti, hatt m sra beni tehyice kfi gelirdi. O zevki kaybettiimden, -daha sam imi olaym- ondan kurhalduumdan beri eski edebiyatmzn rk ln, yokluunu da daha iyi anladm. Fakat czlerle iktifa etmemek, onlarn keyfiyeti hususunda m sam ahakr olmamz m icap ettirir? Biliyoruz ki, birok misalleri ile grdk ki hepsi de teker teker alnnca gzel bulunabilecek msra larla, irkin manzum eler vcuda getirHebiliyor. iir, kldedir; klln czlere verdii edaya o czlerin tbi olmasndadr; czlerin bal balarna birer varhk olmaya haklan yoktur ve hepsi de klln gzelliini inaya hizmet edecektir. Bu, iirin -ve btn sanatn- mimarca (architectural) bir tasavvurdur. Fenelon'un mimari iin syledii bir sz hatrladm; ondan sana da ka defa bahsettim: "M im aride hibir ey ss iin konulmaz; her para lzumu olduu iin konulur, fakat o surette konulur ki bir ss gibi gzkr."

18 T iin p n ar zerine Yazlar

Ahmet Kutsi'nin manzumelerinde, senin ehadetine ramen dahi, byle bir endie gremiyorum. Mesel pek beendiin "L ah it" manzumesinden bir para alyorum; Ne baharn tn ve ayn sihri Ne yazn hlyas) ve gnn i'ri l'n mevsimlerin artk hi biri Uramaz rtlm kirpiklerine. Bu satrlar, artk senin de, benim de sevmediimiz msrachk deil de nedir? Hele ilk iki baygn msran "tenzur"u, kll lzumsuz gzelliklere, sse feda etmek deil midir? Ahmet Kutsi, senin sylediin gibi, iiri zihn bir almadan sonra ina edenlerden, czlerin her birini kll dnerek youranlardan olsay d, lahdi tasvir iin bu kadar tafsilttan kamas lzm gelmez miydi? Hem benim kll deil, czleri gstererek hkm vermee kalktm nere den karyorsun? "M nferit m sralar" zikretmiim. Kt'alar, hatt tam manzu meler de gsterdim. Hem yalnz "m nferit m sralar" da gstersem olurdu. Cz lerin irkinlii, klle tesir etmez mi?. Umumi harpten evveldi; o zamanlar yal nz fenn olmayan Je sais tout'du garip bir resim grmtm: Yznn, vcudu nun her azas, o azada aranan gzelliin son haddine varm bir kadn iri gz ler, ufack az, ince bir bel... Btn bunlar gayet tuhaf, gayet irkin bir ucube meydana getirmiti. Fakat gerek vcudunun, gerek yznn her azas irkin ol masna ramen gzel bir kadn tasavvur olunamaz. Hatt o azadan her hangi bi rinin irkinlii, artk o kadna gzel, tamamyla gzel denm esine mani olmaz m? O kadn, olsa olsa, maatteessf trkesi bulunmayan bir tabirle, "jolie" olur Acaba Ahmet Kutsi'nin iirlerinde grdn gzellik de, bu "jolie"lik olmasn?. Benim gsterdiim m sralann irkinliini, tuhafln birer birer tevile, m dafaaya kalkmadan evvel, iddialarmn bir "elabubukluu"ndan baka bir ey olmadn sylyorsun. Fakat, dostum, bu "elabukluu"nun nerede oldu unu -hi olmazsa bana- bir trl gsteremiyorsun. Mesel: "Geceler om miin ha vuzda kandil" msra, ben onu yanndaki msralardan ayrdm iin tuhaf gzkyormu. te btn kt'a; anlalmas iin ismi de alyorum: KA PLICADA H TYA R A RSLA N Burkulmu, hummadan erimi bir dil, Yllardr dklen sular azndan. Geceler ontnn havuzda kandil. Yaratr bin trl oyun nazndan.

 iire D air 19

Ben, byleini daha lnhaf buluyorum, hem nc msram mnsn da yi ne anlamyorum. Belki bunda da Ahmet Kutsi, vezin ve kafiye zaruretiyle, bir takm, "bin trl" takdim ve tehire bavurmu ve ne dem ek isledii onun iin anlalmyordum Herhalde hibir mns yok ve baz manasz, fakat savt terkip leri ile gzel olan msralar gibi ahenktar da deil. "Rzgrdjr zm fnetscm ben nefesini" msrann bir zerrecik gzelliini de mah-^ veden o lzum suz "b e n " kelimesini mdafaa iin sylediklerine bayldm: "...burada ben kelim esi mnna itibariyle bir basamak tekil ettii iin ve nc msraa o "ben"den aldmz hzla getiimiz iin tam yerindedir." I-Iamdi, intikam m alacam: Buna "elabukluu" da deil, "az kalabal " derler. iir, kendiliinden mevzun olan, mevzun olmas iin mnsna az ok yabanc, onu tayir edebilecek hibir lafza ihtiya gsteremeyen szdr. "R z grdr zannetsem nefesini" mevzun olmam; vezni tamamlamak, ritm e erimek iin bir hece ilvesi lzm gelmi ve bu hece lzumsuz olduu iin, yani senin tabirinle "ritm e bir basam ak tekil etsin" diye konulduu iin gzellii bozuyor; nc msraa gemek iin ondan lz almak lzm geliyorsa (zaten bu hz alma y bir trl anlayamadm) o nc msra da, o hz veremeyen (anlar gibi olu yorum) evvelki m sralar da lzumsuzdur. Sana kalsa, manzumenin "charm e'm nn byk bir ksmn yapt aikr dr" dediin o "b e n " kekemelii insan, tpk "Sivrisinekler" manzumesi gibi "esir tabakalarnda kaybedecek"... Mamdi, vaktin varsa u "b e n " kelimesinin bir "m etaphisique"ini yaz. Ben anlam yorum amma btn bunlarn elbette bir manas vardr; madem ki sen sylyorsun, "sa f iir" ile Vildrac'n sana anlattm manzumesindeki "m acera"nn da bir m nasebeti vardr. Kll dnp onun gzelliini nazmn en mstebit ekilleri iinde tahakkuk ettirmee almak gibi tamamyla "valerien" bir tasavvurla batansavm a ve ktkl msralar yazmak da - yine madem ki sen sylyorsun - elbette birbirinin neticesidir. Hakl olduun bir nokta var: Benim "beendiim iirleri kt hretli Frenk airlerine benzetm ek huyum u" hakl olarak bama kakyorsun. Ahm et Kutsi'nin, eh iyi zam anlarnda Albert Sam ain'e yani Baudelaire ve Verlaine'den al kolsz araba benzer bir usare kartm bir aire, ekser zam anlarnda da Sully Prudhomme ve Josephin Soulary'ye benzedii, en gzel m anzumesi olan "N erdesin"in "M onreve ve fam ilier"den ziyade u mehur "Snnet d'A vers"i hatr latt yalan deil. (Oh! Huyumu yaptm, iim rahatlad!) Fakat bunlar yazm a a ne lzum var? Her Trk karii bilm ee m ecbur deildir ya! Hatt bilmemesi ok daha iyidir. Beenmediim Trk airlerinden bahsederken onlara benzet mek deil, onlardan bahsetmek zarureti hasl olursa beenm ediim airlerimize

2 0 T anpiiir rerin e Y azh r

benzetmek lzm gelir. yle amma bu huy bana, beenmediim airleri zihnim de tasnif edebilm em iin lzmdr. Maamafih kendimi tashihe ahacam. imdi ciddi bir m eseleye gelelim. Ahmet Kutsi'nin iirlerindeki "ritm in s cakln duymak iin biraz kabuklarm krmam, biraz halk edebiyalna ta mam lzmgeldiini sylyor ve yazn yle bitiriyorsun: "O zaim n Ahmet Kutsi'de kusur olarak bulduu baz eylerin srrn anlayacakin. Aksi takdirde, hakikatte kk bir harika olan Anneler manzumesi onun iin ilelebet bir kuyu suyu gibi tatsz kalr." Bu satrlar hayretle okudum; herhangi bir kimsenin bunu sylemesini tabii bulur, hatt sylem ezse muzdarip olurdum. Fakat ben... Seni do, benim gibi, b tn iiri halk edebiyatnda bulanlara, ehirde suba manisi ve komas yazanla ra, romantizmin bu en tuhaf ekline yabanc sanyordum. Halk edebiyat, ky lnn edebiyat olduu iin gzeldir. Dnyada en taklit cdiImeyecek eylerden biri onun gzellii, onun acemiliidir. Adana'l dile: Felein kem ileri, Kem olur kem ileri... Felek! Vurdun alattn, Zorulan giilmiileri. Derken bunda ehir ocuunun bir trl inemeyecei bir acem ilik iinde bir gzellik vardr. Bir para ustalk, bunlarn kudretini mahveder. Malk iirleri, ma nileri, komalar hemen hemen asla yavan deildir; halbuki ehir ocuu, onla r taklide kalknca m uhakkak yavan oluyor. Halk edebiyatn en bykler bile taklit edemiyor. ehrin, ehir kafasnn kendine mahsus gzellikleri vardr. ehir ocuu, i irinde, onlar bulup karmaa mecburdur. Byle iirlerin de gzellii, ustalk iinde de inkiaf edebilecei iin brnnkinden de byk bir gzellii vardr. Ondan neye kamal? ehre niin hyanet etmeli? I-lem bunca senedir ehirli airlerimizin bir ou ky iirleri yazp duruyor lar. nsaf et! lerinde iyisi kt m? En ziyade muvaffakiyetle yazlm olann ha kiki bir ky iirine nisbeti, u mehur "Palandken danda kavalmn sesi var" soukluunun hakiki bir ky arksma nisbeti kadar deil midir?. 1 lamdi, sen kabuklarn krdn zaman o sevdiin Anneler manzumesinin ne kadar yavan bir taklit olduunu grcceksin. Zaten bunlar bilirsin ya! Grrz, dostum. (Milliyet, 15 Kasm 1932).

AHMED HAMD TANPINAR HAKKINDA Cahit Tanyol

Trk edebiyat, Avrupai manda, uurlu bir iir anlayn, mhim mikyasta iki ahsa borludur: Almet Him, Yahya K em l. Adlarma henz edeb bir devir izafe edilmeyen bu iki byk sanatkr, ken dilerinden evvel gelen nesillere, hakik iir rneklerini vermek ve okuyucuyu al datmamak bakm ndan, stn bir kymete hak kazanmlardr. Him ve Yahya Kem alden evvel gelen devrin san'atkrlar, bir taklit istihalesinin iinde yuvar lanarak, nks ve natam am kymetler olarak mtala edilebilir. Bu iki byk ahsiyeti, bugne kadar, devrinin moda kymetleri hududunu aamayan kk sz m uhtelif nesiller takibetmi, n alm ve nihayet kendilerinden evvel ihti yarlayan eserleriyle edebiyat tarihlerinde yalnz b ir "isim hreti"nin siyanetine snmak tesellisiyle iktifa etmilerdir. Bu arada ayn aa mensup olmakla beraber, dnlerindeki shhat bak mndan, Yahya Kemal ve H im 'den bugne atlayan, kabuuna ekilmi, mn zevi ve gsteriten mstani, edebiyat tarihlerinde adlarna rastlanmayan, fakat edebiyat tarihi yazdracaklar mulakkak olan baz isimler vardr ki, bunlardan biri Ahm et Ham di Tanpna/dr. Ahmet Hamdi hayat ve eserlerinde yekdierine zt olan Him ve Yahya Ke mal gibi iki byk san'atkr birletirmekle kalmam, onlar daha ileri gtre rek, bizi yepyeni ve garip bir tahasss leminden haberdar etmitir. Onun son yllardaki yazlarna dikkat edilince, Him ve Yahya Kem al'e gstermi olduu hrmet ve hayranlkla, krana benzer bir kadirinasln faziletini de sezmek mmkndr. Ahmet Ham di bugnk olgunluuna eriebilmek iin hayatn ve genlii nin en mesut hlyalarn titiz bir sanat ilesine vakfetmi ve bir rahip feragatile, itimai davalarda ruhu tehyi eden ihtiraslara kapsn kapamtr. O da Ahmet

22 T a n p n a r zerine Yailar

Him gibi iirin haysiyetim glgeleyen siyas cereyanlara kalemini let etmek ten ekinmitir. Bu bakmdan hayat, Trk sanatnn mstakbel nesillerine, mu vaffakiyetin, tahamml, feragat ve sabrda olduunu retenlerden biri olarak gsterilecektir. Ahmet Hamdi sanat hayatna bir frtna gibi giren ve "ilk darbesi stad dar besi" olanlardan deildir. iirleri kel ve plak tepelerin gsterisizliine snan esrarl maaralara benzer; tlsmn bilmeden kaplarn size amaz. Dergh mecmuasyla yaz hayalna atlan Ahmet Mamdi, ancak son seneler de kendi estetiinin rneklerini vermeye muvaffak olmutur. Uzun yllar o. ark ve Garp'tan en byk sanat eserleriyle ruhunu beslemi, her dehann ziyafetin den km alm, her pnar banda yeni bir arknn kysna eritikten sonra ni hayet bugn kendi iir leminin hudutlarn lesbite muvaffak olmutur. Onca i ir, kelimelerin iindeki esrarn, ruhun karanlk aynasna tutulmasndan doan bir mucizedir. Ahm el Mamdi kelimelere vermi olduu kymet itibariyle bir "N om inaliste" filozof kadar mutaassptr. Onun iin esas olan ey tabiattan faz la kelimedir. Ve hatt insana yle gelir ki, kelimeler tabiat ve eyadan evvel ya ratlm ve mevcudat kelimelerdeki gizli lemlerin kefine bir vesile olmaktan ve tabiat insan ruhu ile kelime arasnda bir mutavasst rol oynamaktan ileri ge emez. Kemal; tabiatta deil, kelimededir. Bundan tr bir fotoraf adesesinde tesbit edilen camit ve l ekillerin tesinde, bir sanat olacan idrak edeme yenlerin ve "sanat tabiat taklit eder" diyenlerin fikirlerine Ahmet 1 lamdi o ka dar yabancdr ki, byle bir fikre kar "tabiat sanat taklit eder" cevabn verme si pek muhtemeldir. Onun yazlarnda eyay tecrit etmek ve mmkn olduu kadar ona dil olan kelimeyi, bizim dnyamzn renklerinden ve seslerinden uzaklatrmak ve keli menin nizam lemini ruhumuzun sisli cazibesinde bir sihre kavuturmak cehdi gze arpar. nk onca en mkemmel tabiat kelimelerin iinde uyuklamakta dr. Kelimeler, ruhun "vahy"inde aydnlanan ve canlanan bir mucizeye dil ol mak heyecanyla uuurlar. Onun bu kelime dininin havariliini, ahs sohbet lerinde dahi bulmak mmkndr. Esprit yapmak ruhun kelimelerde bir oyu nundan baka nedir? Ahmet Ham di'de ise bu bir tabiat saniye hkmndedir. Zaten onun dnyasn idrak edebilmek iin bir para onu tanmak v'e yazlarna bir kilit vazifesini gren konumasn dinlemek lzm. Byle bir dn ekli onun iirlerine, ihsas ve idrakimizin yadrgad ha rikulade bir dnyann hendesesini iler. Ahmet I lam d'nin eserlerinde tesadf edilen baz "paysage"lar dahi bizim iklimimizle mnasebeti olmayan ve bizim dilimizle pek konumayan effaf, mtelevvin ve rkek renklerle aydnlatlm, baka bir dnya anlaynn habercisidir:

A h m cr Hancli T an p m ar H akknda 2 3

Bu akam, bu tenha saati, mrn; Uzak servilerin arkasnda gn... Bu gne denmi bahar bahesi, Suyun uzaklaan yaklaan sesi. Ve yank trks dalda blbln Ateten emberi iinde gln. Ahmet H im 'de tabiat, nisbeten yumuak ve duygularmza dost bir heye can iinde grnr. Onda dnyay kfi derecede gzel bulmamaktan mtevellit bir endie vardr. Ahmet Hamdi ise bu dnyaya, kendilerini daha iyi dinlemek iin bo yollarm sszhma sman kimselerin lkaydisiyle bakar; ve bize tesa dfen kapmzn nnden geen bir seyyah kadar dahi ehemmiyet vermez. Adnn hl mahdut bir zmre tarafndan bilinmesinin sebebi, hrete kar gster dii istina ile beraber, yazlarndaki etin kapallktan ileri gelmektedir. Ve esa sen Ahmet Ham di hibir zaman "populaire" olamayacaktr. Onun iirleri halk ve hereyden dem vuran ukal mnevverler iin daima yabanc bir seyyarede, baka artlar, baka uzvi yaratllara tbi mahlklarm dili kadar karanlk ve an lalmaz kalacaktr. nk bir sanat eserinde his unsuru ne kadar iptidai ve har clem ise, o kadar da geni bir okuyucu kitlesine hitap eder. Bu nevi his unsu ru azaldka sanat eserinin bizim le mterek balh da azahr ve ancak "elite" bir zmrenin zevklerine cevap vermekle iktifa eder. Ahmet H am di'de ise hisler, iradi olarak hapsedilmi ve iptida unsurlarndan syrlarak bir zek irtifna tahavvJ etmitir. Yazlarnn tecriti hususiyeti ve kelimelere olan dindar ball , ihsaslara vermi olduu byle b ir istikametten ileri gelmektedir. "Im age"a te maylnde de onun bu hususiyetinin rol mhimdir. Bundan tr, duygula rnda, alk olmadmz acayip bir gzellik, anlamadmz bir by, idrak edemediimiz bir hendese gze arpar. Ahmet H am di'nin dnyas bulank bir "kaos" hali arzetmez; l hakimdir ve bir para Eflatun'un "id ee"ler leminden mtakhr. Onun tecriti zeks hi bir yorgunluk hissettirm eden bizi, esrarl merdivenlerden kendi leminin ky larna eker ve biz artk orada sklet meflumu bilinmeyen ve czibe kanununun tesirinden zde bir hayata kavutuumuzu hissederiz ve boluklarda rahat, sa kin yryebiliriz; hle iimleyim zamann Ne de biisbln dmda Yekpare geni bir nn Paralanmaz aknda

2 4 T a n p n a r zerine Yazlar

Bir donuk rya rengile Uyumu gibi her ekil, Rzgrndaki yaprak bile Benim kadar hafif deil. air kendi skn ikliminin boluunda muradna erm i bir dervi gururuy la yaamakta: Bam sktu ten Usuz, bucaksz deirmen, im muradma ermi Abasz, postsuz bir dervi. Arlk mesafeler blnm, zaman erimi ve a bir "an "m iinde sallanmak tadr. airi, hendes zeksnn istinatsz dnyasnda bolua yaslanm bulutlar dan daha m es'ul bir sknet iinde temaa edebiliriz. Ve grrz ki, air kendi yaratm olduu lemden ayr bir varlk deildir. Kk bende bir sarmak .Olmu dnya, sezmekteyim. M avi, masmavi bir ttk Ortasnda yzmekteyim. u msralar, karanlk lkelere fecri tayan mavi bir kartaln kanadnda Finle'in Kalavala destanna yollar izmekle: elik gagasnda fecri tayan M avi kartal ben'im... penelerimde, Aslm bir zmrt gibidir hayat... A rlk her msra bizi zaman dnda baka bir mesafeye, baka bir diyara fr latmaya kfi gelmekte. Kendimizi kh laust'un Yava yava aydmlanan Bir denizalt alemi, Yosunlu bir karanlktan ekiyor kendine beni. Bir mezar sessizliinde Uyanyor birer, birer. rkek, bulank vehminde Zaman blen ekiller.

A h m et Hamcli T an p n n r Hnkktncla 25

Ey skutun bir nefeste Yakt billur avize! Bu esrarl mselleste Gkler yaknlar bize. Aydnlanan hendesesi, Sonsuzluk bahendir senin! Dinleyin geliyor sesi A nlarla bceklerin... Bilirim kimse iemez stste ayn membadan Bir veda gizler her nefes Vurulmu kylardan air beldesinde yapayalnz yaamakta ve kendi kendine kfi gelmektedir. Yalnz arasra ikliminin skna dil olan ufuklarmda bazen gemi ilhlarm ayak izlerini hissetmekteyiz. M esel u msralarda sanki, ran mabetlerinin lo karanlma gmlen m ehur bir frtmanm akisleri gibi, er mabudu Ehrimen homur danmaktadr: Frtna, sonsuzluk, esrarl biti... Karanlk datyor meyvalarn Yemyeil bir aa sarsyor geni Kollarnda ufkun drt duvarn. Bouan devler var uzak bir yerde. Kanl hiddetidir bu ses onlarn, Yarn bir gl aar bo bahelerde Belki son l boulanlarn.

Ahmet Ham di Tanpma'da, bizim airlerimizden tutunuz da garbn byk san'atkrlanna kadar hepsinden bir takm mayalar var. Fakat bunlarn hibiri sinde onu, okumu olduu eserlerin tesiri altnda, bir taklit adiliine dm gremeyiz. Ve hatt bazen msralarda grdmz itirak dahi aire olan itima dmz sarsmaya kfi deildir. Mesel onun aheserlerinden biri olan "H atrla ma" da Paul Valery'nin "L e bois am ical"inden izler, hatt aynen msra bulmak mmkndr:

26 Tiinpnar zerine Ynzliir

mrn gccesinde skn aydnlk Boanan bir seldi avularndan, Bir masal ncyvasi gibi paylatk Mehtab krlm dal ularndan. "L e bois am ical"de ise: N ohs marchions Comme des fiances Seul, dans da nuil verke prairies: Noue partugion Cc fruit de fecrine La lune anicale aux insesses. Her iki kt'ann nc msralar man ilibariyle yekdierine ne kadar ya kn. Fakat buna ramen Valery ne kadar Hamdi'den ayr ise bu iki iir de o ka dar yekdierinden uzaktr. Belki Ahmet Mamdi'nin bu iiri yazmasnda "L e bo is am ical" bir rol oynam olabilir. Fakat bizim airimizin "l lalrlam a"sn hibir suretle ondan geri bulmuyoruz. htimal bu, hatrlama ii de, Ahmet Hamdi'nin Valery ile fazla dp kalkmasidan ileri gelmitir. Ve onun asl kudretini de okuduu eserlerin tesirinden syrlmaktaki muvaffakiyetinde bulabiliriz. Bununla beraber, Ahmet Hamdi'nin neredihni baz iirlerinde yavan, ken disinin de nefret ettii klie msralar varsa da bunu son yazlarnda bulmak mmkn deildir. Mesel u msralarn Mamdi estetiiyle hibir alkas yoktur: Seni ufuklar gel diye arr. Ellerinde iek ve haykrarak. Seni gr sesile hayat arr. Beni de ineyip getiin toprak gibi... l'akat bunlar san'atkrn tekml devresine ait olduu iin ahsiyetini bul mu airle aralarndaki akrabalk, bir hatradan fazla bir kymeti haiz deildir. *s ( -* Ahmet Mamdi "iir, zeknn srarndan baka bir ey deildir" diyen Baudelaire ile ayn bedii itihada sahiptir, lisasen yazlarndaki keskin ve etin ehre, onun ayn zamanda kuvvetli bir mnekkit olduunu gstermeye kfidir. O, ya zlarn, hibir hodkm endieye tbi olmakszn, yabanc bir gzle tenkit szge cinden geirecek kadar feragat sahibidir. Her aheserin tekevvnnde birinci plan tenkit ruhunun igal ettiine inananlardandr. Ahm et H am di'nin muhay yileye, Oscar VVilde'in duyguya vermi olduu ehemmiyel nazar itibara aln mazsa ngiliz muharririnin:

A h m et Hamdi T an p n ar Hvkkmdii 27

"L'im agination imite: C 'est l'esprit critique qui cree"* cmlesi onun da bu husustaki fikrine tercman olabilir. Ahm et H amdi'nin tenkitlerini sohbetlerinden szlen bir istihza aydnlatr. Ruhu avlam ak hususun da Hamdi kadar m ahir san'atkr pek azdr. Ahm et H am di'nin ahsiyeti, eserlerinden ok stndr. Hatt onun tenkit leri, ifahi konumalarnm, derslerinin snk bir kopyesi olarak kabul edilebilir. ifahi tenkidin dier tenkit nevilerinden ehemmiyetli oluunu ve stnln iddia ediinde ihtimal, kendisindeki bu ruh haletinin tesiri vardr. Bazen bir tek cmle ile bir san'atknn hususiyetlerini gzmzn nne btn plaklyla serebilmenin srrna vakftr. O, dnya ile dnyadakilerle alay etmek iin gnderilmi hususi bir Mefisto'ya benzer. Hereyle ve hatt ken disiyle dahi alay etmekten ekinmez. Fakat bu mstehzi ruhun, Cenab'n filozof M azlm 'u ile hibir alkas yoktur. Cenab'n istihzas, slbu gibi ne kadar cici li bicili ise, Ahmet Ham di'ninki, o kadar plak ve "spontane"dir. Ayrca Ce nap'ta, istihzasndan m arur bir safdillik gze arpt halde, Ahm et Hamdi'nin istihzas, dnyadakileri ahmak ve deersiz bulmaktan ileri gelmekte ve insan perian, m ustarip bir mahlk olarak yaratan Tann'ya kar bir akslamel eklin de tezahr etmektedir. Ahmet Ham di straplarn bir gnah gibi hayatndan, eserlerinden silmeye alm ve onlar bir istihza ile maskelemesini bilmitir. Onun msralarnda m ahede ettiimiz etin lnn yevm hayatta tatbikats, bu istihzadr. Onda: "Jaim e la m ajeste des soufrances humaines"*'^ diyen Alfred de Vigny ile ruh bir akrabalk da bulmak mmkndr. Bir gn, estetiini pek sevmedii bu Fransz airinin "Kurdun lm " adl iirini okurken dudaklarnn kenarnda Baudelaire'in zalim istihzalarndan bir Tayfn gezindiini hl rpererek hatrlarm. Son olarak Ahm et Hamdi Tanpnar'a iren ve soylar bir hayat mcadelesi ortasnda; sihrini yava yava kaybeden dnyamza, grnmez beldelerin mit lerini getiren, nurdan msralarn artk bir kitapta grmeyi arzu ettiimizi syle mek isteriz. (Aramak, say 5, Austos 1939, s. 6-11).

M u h a y y ile la k lit ed er, y a ra ta n te n k it ru h u d u r B e n b ee ri stra p la rn h a m e tin i sev erim .

ABDULLAH EFENDNN RYALARI Kenan Akyz

Son asr edebiyatm zn, romanesk nev'in snrlar iinde, byk bir dkn lkle iledii eitlerden biri phesiz ki romandr. Romann - birok bakmlar dan - kltlm bir ekli gibi grnmekle beraber kendisine gre bir takm zellikler, incelikler, glkler tayan hikye daima ikinci planda kalmtr. Hi kyenin, romana nisbetle, urad bu rabetsizlik nedendir. Bir edeb eidin rabet grp grmemesi, onun doyurucu olup olmamas ile llebilir. Bu doyuruculuu da iki bakmdan dnmek mmkndr: Sanat ve okuyucu. Her edeb eit, nihayet, bir ifade eklidir. Bir sanat adamnn herhangi bir edeb eidi sem esinde; onda bulduu ifade im knlarnn, ilemek istedii ko nudaki zelliin ve nihayet kendi i yapsnn etkileri vardr. Baz sanatlar, ba z edeb eitleri pek basit ve yavan bulurlar. Belki bir romanc iin iir yazmak, lkse balanmak veya ine ile kuyu kazmak gibi verimsiz bir uramadr ve belki de bir air iin roman yazmak tahamml edilmez bir hamallktr... Okuyucunun edeb eitleri tercih ediinde, onlarn tadklar zelliklerden ziyade, kendi i yapsnn etkisi gze arpar. mrnde hi iir veya roman oku mayacak kadar herhangi bir eide kar ilgisizlik, hatt, tiksinti duyanlar var dr. Fakat phesiz ki olgun bir okuyucunun bir edeb eserde arayaca ey ese rin, ait olduu eitten ziyade, tad deerdir. Hakiki bir okuyucu iin, eit nihayet bir kalptr. Eser deerli olduktan sonra, hangi eitten olursa olsun, mu hakkak ki okuyucunun rabetini kazanacaktr. O halde, bir asrdan beri gelien Trk romannn yannda Trk hikyeciliinin de pek clz kalmasndaki sebebi okuyucuda deil, sanatda arayacaz. Romana nisbetle hikyenin mtevaz ve gsterisiz durumu, onun gze arpmamasna, deerinin anlalmamasma, basit ve hor grnm esine sebep ol mutur. Baz sanatlarmz onu romanlar arasnda bir "garnitr" olarak kullan may tercih etmilerdir. Birok sanatlarmza gre de hikye, romana kmak

A bdullah E fen din in Ryiilar 29

in kullanlan, sonra ahlan bir merdivendir. Romanc, hikyenin derinlii l l sularmda yze yze kollarm, bacaklarm altrdktan, romann denizine gir mek iin kendisinde yeter bir meleke ve cesaret bulduktan sonra onu derhal b rakmaktadr. Halbuki ne roman bir deniz, ne de hikye bir yzm e havuzudur... Hikye, muhakkak ki, kadrosu itibariyle byk konu ve davalar bir btn halinde iine alabilecek bir genilikte deildir. Onlar ancak para halinde birer ynleriyle yaatabilir. Fakat bu yaatmay romana nisbetle ok daha keskin iz gilerle yapt romandaki yaygnlam, hafiflemi etkileri ok daha kesif, koyu hale getirdii, romana nispetle ok ksa bir mddet zarfnda bizi ni ve ok kuv vetli darbelerle sarst dnlrse, hikyenin anlam, nem i daha iyi anlal m olur. Romann gaye ve hikyenin vasta olduu veya hikye ile ayn ey bulmduu romann hacim bakmndan genilii dnlerek hikyenin onun ya nnda ok basit ve yavan kalaca gibi sakat telkkiler devam ettike hikyecili imizin gelimesine imkn olmayacaktr.

Ahmet Hamdi Tanpmar'n geen ylm sonlarna doru km olan Abdullah Efendinin Ryalar adl kitab, hikyeciliimizin gelecei hakknda bize baz mitler vermektedir. Fikir piyasamzn bugnk dk durumu iinde yeter bir ilgi uyandramadan gelip geen bu eser, be hikyeden ve yz elli yedi sahifeden ibaret. Kitaba kendi adn verdiren birinci hikyeden sonra. Gemi Zaman Elbiseleri, Bir Yol, Erzurumlu Tahsin ve Evin Sahibi adl paralar geliyor. lk olarak unu sylem ek isterim ki, btn paralar sanatnn ruh temayl lerinden rlm ar bir bask altnda ayn kaln izgilerle devam etmektedir. Bu bask o kadar kuvvetlidir ki eserde det bir "su lta" halini alm ve sanat nn kendi kendisini kontrol hak ve salhiyetini bile ortadan kaldrm gibidir; eserin devammca, sanatn isteinden ziyade, ahsiyetin istei hakim gibi gr nyor. Kitapta bu hkimlikten yaplm bir "atm osfer" iindeyiz. Sanat kuralla r ile sanatnn eserdeki hkimUk derecelerini, srasna gre karlkl olarak yapmak zorunda kaldklar fedakrlklar burada ayrca inceleyecek deilim, ancak, imdilik, sanatnn sanat adna ahsiyetinden lzumlu ve ll olarak yapaca her fedakrln eseri iin bir kazan olacan belirtmekle yetinece im.. Btn paralarda, vak'ann ayn karakteri tadn gryoruz: Kahraman lar vak'ann banda, hep iyi bir durumdadrlar, sonra bu durum yava yava bozulmaya balar ve sonunda her ey artk bir daha yaplamayacak ekilde yklverir... Vakalarn bu mterek ve basit kuruluu phesiz ki, okuyucunun gzn den kamaz ve okuyucu ilk okuduu parada da vak'alann ayn ekilde sra lan ile karlatktan sonra yava yava yorulur, sonraki paralara balarken

3 0 T np n ar ze ine Yazlor

gene ayn durumla karlamak ihtimali kendisini rahatsz eder.. En ummad mz paralarda bile bu kurulu hkimdir. Mesel, Gemi Zaman Elbiseleri'nde muharrir bizi ok ferah, ok neeli bir vak'aya hazrlar gibi davrand, bizi bu na deta inandrmaya balad halde, bir seraba kapldmz anlamakta gecik miyoruz. Hikyelerin bitirilii bakmndan gze arpan bir cihet, be hikyeden ikisin deki benzerliktir: "B ir Yol" ve "Evin Sahibi" hikyeleri, kahramanlarnn, sabit fikirlerine olan kleliklerini anlatan szleriyle sona ermekledirler: "... Evet, pekl biliyorum ki bir gn her eyi brakp bu kk yola dalar sam onun bittii yerde btn saadet ve hasretlerimi, eski yaam ryalarm bu lacam, temiz, yepyeni, mesut bir adam olacam ." (Bir Yol, s. 87). "... Doktorlann balarn sallayndaki mnaya baklacak olursa, hastalm ok ar. Fakat ben biliyorum ki bununla lmeyeceim. Beni bekleyen bir baka lm var. Bu satrlar yazarken bile onu bekliyorum, onun siyah mselles ba nn aralktan grnmesini, akar sular gibi kvrak vcudunun boynumun etrafn da dolanmasn bekliyorum. Ve biliyorum ki bir gn o gelecek, bu ar, kasvetli, her an htralarn hcumu ile delik deik maceraya, bu karanlk hikyeye siyah, kaypak klesiyle bir son ekecek..." (Evin Sahibi, s. 157). Baz paralarda vak'ann akn durduran, onu det ortasndan ikiye b len, tecesssmz, merakmz baka istikametlere eken/hatt bazan ortadan tamamyla kaldran bir, iki aksakla da rastlam aktayz. Bunlar muharririn, vak'ay yakndan ilgilendirmeyen meseleler veya ahsiyetler hakkndaki dn celerinden, bir de tasvirlerden domaktadr. Mesel: Erzurumlu Tahsin para snda "Toprak, mehtap, zelzele, gece ve ehir, lm ve hayal" hakkndaki d nce ve tasvirlerle, "Evin Sahibi" parasnda musiki merakls Hayrettin Bey hakknda verilen izahlar bu eitlerdir. imdi, hepsinden nemli bir noktaya geldik: Vak'alarn, okuyucu tarafndan lykyla yaanabilmeleri iin, zaruri olan "atm osfer" iine alnabilmeleri... p hesiz ki bu, srf sanatnn kabiliyetine dayanan en g itir ve kompozisyonun en nemli tarafdr. Bunu baar ile salayabilen bir sanat, sanat dmlerinin en etinlerinden birini zm demektir. nk bu atmosfer salamlanamazsa eya, olaylar ve ahslar bolukta kalr, eserin iine yerleemezler, mahiyet ve e killeri det silinivcrir. Ahmet 1lamdi'nin vak'alar en iyi ekilde belirtebilecek bir hava yaratmakta dorusu hayret ve takdire deer bir ustalk kertesine eri mi olduunu grm ek phesiz memnunluk vericidir. Her hikyede bu atmos fer kuvvetini - ki imdiye kadar yazlan eserlerimizde pek az dnldn sanyorum - tatmaya baladm anlardan itibaren, srf etkisinin kuvvetindeki tedai ile olacak, M acbetb'ieki cinayet gecesi gzlerimin nne zaman zaman gel di. Bu cinayetin ilendii gece yle bir gecedir ki, ve o gecede yle bir an gelir,

A bd u llal Efendinin Ryalar 31

yle anlatlm az derecede esrarl, skc, bunaltc bir hava eser ki, o anda, o hava iinde artk bir felketten baka hi bir ey ummamza imkn kalmamtr. Vak'ann ve onunla beraber okuyucunun byle bir hava iinde alnabilmesi, hi p he yok ki, bir sanat kabiliyetinin en deerli ynlerinden biridir. Vak'alarn karakterinde grdmz birlik, kahramanlarn karakterlerinde ki birlikten domaktadr. Bunlar yle tiplerdir ki onlarn bandan ancak bu e kilde vak'alar geebilir. Hep ayn yapdadrlar: Ruha salklar bozuk, aramz da normal gibi yaayan, fakat zaman zaman geirdikleri buhranlarla bize asl varlklarndan haber veren, "zararsz deliler" dediimiz bir lakm zavalllar... Bunlar tabiatn gadrine uram, ruh mekanizmalar rk olarak domulardr. Douta bir nve halinde olan bu rklk, zamanla, olaylarla yava yava ge liir, nihayet b ir mrn hkim unsuru haline gelir. Bu gelimeyi hazrlamak, be lirtmek yolunda m uharririn gsterdii ince ustalk dikkate deer. Birinci hikyenin kahraman Abdullah, m kemm el bir "obsede"dir. Bu ha linden kurti-mak iin harcad gayret hep boa gider. teki hikyelerin kahra manlar da, sabit fikir belirtileri gsteren isteriklerdir. Ancak, bu anormal tipleri ele almakla muharrir onlar eserine gaye yapmak isteinde deildir. Ruhi hayatmzn derinliklerine inmek, uuraltnn karanlk larn yrtabilm ek iin onlar bir vasta olarak kullanyor. Bu tipler, onun elinde, ok istidatl birer "m edyom " halindedirler. Sanat onlar gzlerindeki esrarl baklarla derin, fakat aydnlk bir uykuya atmakta, bu uykunun aynasnda i dnyalarnn en girift, en etrefil ynlerini byk bir aklkla bize gstennektedir. Demek oluyor ki, hikyelerin kuruluundaki hareket noktasn burada ara yacaz: Vak'alar nasl kahramanlara uygun olarak dzenlenm ilerse, kahra manlar da aydnlatlmak istenilen ruh hallerine uygun olarak seilmilerdir. Btn paralarda bize bol bol anlatlmak,istenen eyler, kendi aramzda ko nuurken: "N edense.... Bilinmez nasl bir hisle... Anlalmaz bir sebeple... in den iten ve m ahiyetini kendisinin de kavrayamad bir kuvvetle..." diye tam bir aklamasn yapamadan anlattmz, kkleri i lemimizin karanlklarnda bu lunan olaylardr. Gnlk hayatmzda ikinci plnda gibi duran uuraltnn, ger ekte, birok hareketlerimizin n plannda bulunduu muhakkaktr. uurumu zun ipleri onun parmaklarndadr. Bu itibarla bu parmaklarn sahibini tanmak sadece bir fantezi veya tecesss meselesi deil, gnlk hayatmzn mekanizma sn kavramak bakm ndan, pratik bir zarurettir. nsan rulunun karanlk tarafla rnn aydnlanmas, hi phesiz, ferdi, dolaysyla sosyal layatm daha dzenli bir ekil alm asnda esasl bir mil olacaktr. lemin nemini kavrayan garp roman, ondokuzuncu asrn sonlarnda bu istikam ete ynelmi, gnden gne byk gelimeler kaydetmitir. Bizim hik yelerimizde, romanlarmzda psikoloji, esasl olarak, Servet-i fnun devrinde

3 2 Tanpivir zerine Yazlar

balar, fakat fazla bir gelime gstermez. Daha sonralar Yakup f<adri ile Malide Edip, bu ereveyi biraz daha geniletmilerdir. Fakat psikoloji unsurunu - k k lde de olsa - byk bir zenile ilemek hususunda en baarl deneme yi, bu eseriyle, Ahmet Hamdi vermi bulunuyor. Bu bakmdan e.serin nemi b yktr. deta, m uharrir -kendisinin yapt bir tebihi kullanarak diyebiliriz kiinsan vcudunun i uzuvlarn stste konmu paralarla gsteren terih levha lar gibi bir ruh bnye levhas yapm ve kaldrd her parann altndan i le mimizin gizli bir kesini ustalkla meydana kanvermitir. nsann aklna burackta, gze bir prz gibi grnen, birka nokta geliyor: Acaba muharrir, bize i lemimizi tantmak iin, neden hep anormal tipleri ter cih etmitir?. uuraltnn elinde oyuncak olan bu tipler, hep kt sonularla kar lamaktadrlar; uuralt, hayatmzda srf menf bir mil midir? Acaba psikolo jik unsur hikyelerde ll bir ekilde kullanlabilmi midir? yle sanyorum ki muharririn kahraman olarak hikyelerine hep hasla tip leri semesi, uuraltnn salam insanlarda bulunmamasndan deil, onun has ta tiplerde daha hkim bir duruma gemi bulunduuna kani olmasndandr. Salam bir ruh yapsnda uur, uuraltnn nne ekilen kaln bir perdedir. An cak bu perde aralanabildii nispettedir ki uuralt dnyas grlebilir. Aklmzn takld ikinci nokta, yani uuraltnn hayatmzda menf bir rol oynad noktas daha nemli gibi grnyor, Gerekten, eserdeki kahramanla rn hepsinde uuralt, saadet ykc, huzur bozucu, sinsi ve korkun bir kuvvet tir. Fakat eserdeki anormal tiplerin hayatndaki aksaklklar normal hayatlar iin de ayniyle kabul etmee phesiz sebep yoktur. Bozulmu bir makinenin dz gn iler karm asna nasl imkn yoksa, bozuk bir ruh yapsnn bir saadet kur masna da ylece imkn olmayacaktr. Eserde onun hep ykc olarak grnme si, ahsiyetlerin bnyesine uygun bir tekrarlamadan baka bir ey deildir. Yok sa, birok byk keifleri, sanat eserlerini barndan fkrtan uuralnn dnya medeniyetindeki yapc roln kim inkr edebilir? Eserde psikoloji unsurunun ll olarak kullanlp kullanlmad m esele sine gelince; yalnz birinci hikye iin, lnn biraz ar olarak kullanldn kabul edeceim. Gerekten, teki hikyelerde iyi bir lde serpilmi, eritilmi bulunan psikoloji unsuru, birinci hikyede ok adal, bunaltc bir haldedir. Krk sayfalk bir ufak parann iine bu kadar psikoloji doldurmak, onun taham ml ve mukavemet snrlarn amak demektir. Kendi cenaze treninde syle mek iin kafasnda tasarlad sylevin sonunda Abdullah Efendi "bu kadar psi koloji yeten.." diye dnr. Kahramann ok gzel, kuvvetli bir portresini izen bu szlerde -psikoloji unsurunun bu kadar ll tutuluu btn hikye iin de dikkate ahnsayd, phesiz ok daha iyi olurdu. Eserde bize bir aksakl unutturacak, iki nemli kuvvet var: Temiz bir dil, gzel bir slp. Gerekten dil ve slp, tlsml birer kalkan gibi, muharriri u

A bdullah Efenciuiin Ryalar 33

rayaca her hcumdan muzaffer karacak bir kudrette grnyorlar. Dil, onun elinde ok yumuak, fakat kolaylkla gzel ekillere girebilen bir hamurdur: "... Abdullah Efendi, gecenin skneti iinde bu manzaray doya doya sey retti. Yava yava o da sknet bulmutu. Yzne ve ellerine arpan serinlik sanki onu beraberinde tad ok zararh ve tehlikeli bir eyden ar ar, fakat emniyetle boaltyordu. Kendisini gittike iyileir bulmann verdii hafiflik iin de tekrar, btn bu olan biten eyleri, sinirlerinin geici bir oyunu addetmee bi le balad. "E vet, diyordu, evet, belli ki bunlar, ikinin ve sinir bozukluunun verdii bir vehimdi. Artk geti. imdi herkes gibi ben de kendimi geceye, btn etrafn iinde yzd bu sakin uykuya emanet edebilirim.. "Fakat, hakikaten etraf uyuyor m uydu" (s. 33) Yalnz, bir noktaya dokunmak isterim. Bazan cmlelerin kuruluu kark bir dm manzaras gsterir gibi oluyor ve bylece anlamn akl zayflyor. Bunun sebebi, bazan anlatlmak istenilen eyin bizzat kendisinde bulunan kar klk, bazan cmlelerin an uzunluu, bazan da ifadenin bir tebihler zincirine taklmasdr: "... Bunlar gibi, gnn her saatinde tek cmlesini sert bir ceviz gibi tepemde kran papaann daha evvel yaadna katiyetle emin olduum insan hayat ile evin her kesinde birkana birden tesadf edilen byk ay kutularnn ze rindeki Japon veya in ii resimleri, bulutlarla yar rtl, derinliklerinde haya li leylekler ve zm rlankalar dolaan bir gk altnda, uzak ve tepeleri gnele yaldzl dalarn ereveledii bir manzarada gezinen, yahut mucizeli berrakl iki ince izgiye emanet edilmi bir su banda dnen, musiki fasl yapan, zarif izgili, uzun etekli, kenar yaldz zrhh lacivert veya nar iei renginde ipek mantolarn giymi, ekik gzl, ay tenli gen kadnlar veya kzlar, murakabelerinde hikmetten ziyade aksilik taan ask yzl seyrek sakall h kimler, ellerindeki ay fincanlarndan halka halka ykselen duman bir ak h tras gibi eilm i narin endaml delikanllar, uzun firkete, zarif emsiye, ayakla ra dolaan etek, ince kayk biimli pabu, her nevi saz ve hepsinin birden insa na verdii acayip byl bir uzak memleket dasslas... velhasl, ocuk yam dolduran hayal - hakikat bin trl ey ancak ondan sonra hatrma gelirdi." (s. 115 -1 16 ). Bir de, muharririn pek sevdii bir tbir var; "D aha iyisi". Sayfa gemiyor ki bu tabire rastlanmasn. M uharrir bu tbiri o kadar seviyor ki, bazan, "daha do rusu" demenin uygun olaca yerlerde bile onu feda edemiyor. Fakat btn bunlar, nihayet, eserin engin, berrak, tertemiz bir suyu andran dili zerinde grlen bir, iki kuru yapraktan, dal parasndan ibarettir. Asl ihtiam ise, slptadr. Sanatnn kuvvetli bir slpu olduu, daha ilk sayfalardan gze arpyor. Hikyelerde, konumaya pek az yer ayrlmtr. Bun

34 'l iinpnv zerine Yiizliir

dan doacak durgunluu rtmek iin, muharrir slbunun btn bysn esere bol bol dalm, zaruri olarak, daha ok tasvire, tahkiyeye balanmtr. Tanpnarn eserinde objektif tasvirler yolunda dla ii gzel bir hamur ek linde youran tasvirlere sk sk rastlanyor. te, bir yatak odas: Bir kenarna ilimek arzusu ile bu yataa yaklat. mrnde bu kadar kir li, sefil ve harap bir yatak grmemiti. O kadar eski ve sefil idi ki deta bu sefa let onu canl ve biare bir mahlk yapyor, ona bir nevi beeri lalih veriyordu. Abdullah Hiendi bu sefil odann hakikatle bu yatan mezar, srf onun iin, onun ls zerine yaplm lahdi olabileceini dnd." (s. 18). te bir evin sszh: ".... Bu, insan dinlendiren, sinirlere yumuak bir yasta ban gmlmesi gibi skn vc rahat getiren, zamann akn tembel bir rya iinde teker teker sayan o munis bakl, yaz bahesi kokulu sessizliklerden deildi. Onda, daha ziyade, byk ve lemmul bir varln istirahatna benzeyen, hatt daha iyisi, insana byk ve lemmul bir boyut duygusu veren bir hat vard. Bu boluu herhangi bir hareket veya sesle doldurmak Abdullah'a ok tehlikeli bir tecrbe gibi geliyordu; bu gergin zemberek bir kere krlsa ortaya kimbilir neler, ne kor kun ifritler, ne zalim manzaralar kard!" (s. 41). Ve ite Erzurumlu Tahsin; "... Birdenbire kahvenin kaps iddette ald ve ieriye rzgrla, karla bera ber ortadan biraz uzun boylu, hafif tknazca, adet plak denecek derecede se fil kyafetli bir adam girdi. Srtnda siyah ve ok eski bir palto vard. Ayaklar plakt ve dm elenm em i paltodan plak ve kll gs, zerinde kar para larnn yava yava eridii esmer bir kaya paras gibi sert grnyordu. Kap nn nnde bir lhza durdu. Olduu yerde bylenmi gibi ona bakyordum ve galiba bu hal biraz herkeste vard, nk demin bilardo takrts, lavla sesi ve bin trl amata ile dolu olan koca kahve birdenbire tam bir sessizlik iine dm t..." (s. 94). Byle birka lula izilen kavrayc tasvirler eserde pek oktur ve bunlar b yk, karanlk bir fon zerine byk bir zentiyle ilenmilerdir: Gece.... Hkseriyetle hastalar arlatran, bize lmlerin felketli, doumlarn tell ve tehli keli anlarn yaatan, krizlerimizi kabartan ve gnlk gnahlarmzn kefareni kartan geceler eserin fonunu batanbaa kaplamaktadrlar: Abdullah Kfendi uzun ve yorucu kbuslarn kucana geceleyin der; "B ir Yol" hikyesinin kah raman akln geceleyin bozar; "Gem i Zaman Elbiseleri"nin sahibi geceleyin karmza kar; "Erzurum lu Tahsin"i bazan bir kahvenin iinde, bazan dnda, fakat geceleyin grrz; son hikyenin esrarl, korkun, fakat sevimli, saygl kahraman, yumuak ve parlak derili vcudunu ancak karanlklarn iinde s rkler...

ALclullah Efendinin Ryalar 35

M uharrirde tasvir kabiliyeti ok kuvvetli. Grdn - grd ekilde canlandrmakta byk bir ustah var. Bu tasvirler, sk sk, gzel tebihlerle be zenir ve bylece bazan biraz airce bir karaktere de brnrler. Bu hususta mi sal bulmak iin fazla aranmaya lzum yok. te, son hikyede Zeyneb'in sesi: "... Bu kk beyaz ehre, koyu kestane rengi gzlerinin altndaki siyahlk la ve salarnn zengin babozumu akam ile, her dakika gzlerimin nnde idi. Fakat bu hayallerin en kuvvetlisi, phesiz ki, bende sesinden kalan htra idi. Krlm bir aynann paralar gibi, bu sesin hatrlayabildiim altn inhinala r, lgn ve rkek kavisleri, imknsz denecek bir kesiflikte aksettirdikleri aca yip ve dsslal prlt ile, zihnimde her an bir vize gibi tutuup snyorlard. Sesi gzel miydi? H, bu hususta mtereddidim. Bildiim bir ey varsa, o da bu sesin iimde bir srafil sru gibi, her zerreme hitap ederek, ardmda stste ylm binlerce uykuyu datarak, en derinlere kadar muzaffer ve mesut yr mesi, bulutlar arasnda onlar data data ilerleyen bir gne gibi yol almasy d. Onu dinlerken, yani btn gece, derinden gelen bir su altsna koan su sam geyikler gibi, bu sesin pnarna iimden bir eyin koup atldn, onunla birletiini hissetm itim. Bir rya gibi, o iimde ilerledike bir yn hayal ve h tra kendiliinden canlanm, bende acayip dnyalar kurulm utu..." (s. 146) Muharririn en ok houna giden tebih ve dekor, ryadr. Rya tebihine he men her sayfada, bazan bir ka defa rastlamak kabil. Bu tebihin tekrarlanma sndaki sklk, vak'alann, kahramanlarn iine yerletirilmeleri gereken dekor ve atmosferle ilgili bulunm akla beraber, sanatnn hayale olan jneyli ile phesiz daha yakndan ilgilidir. Eseri byle genel bir gre tbi tuttuktan sonra varacam z sonu, yle sa nyorum ki, u olabilir: Yrnecek yol iyi seilmitir. M uharririn miza ve kabi liyetine tamamyla uygun. Ancak, tesviyesi kusursuz olarak bitirilmeden de mesine baland iin olacak, yolun urasnda, burasnda kntler, dzensiz likler gze arpyor. Bunlar ise muharririn bu alanda ahsiyetini henz yeni ye ni bulmaya balam asndan doan, geici, sathta kalan przlerdir. Byk bir kabiliyet, titiz bir sanat psikolojisi tad aka grlen m uharririn, zaman la; sanatn - uzaktan kolay gibi grnen - pek etin yollarnda daha baarl admlar atacan umuyoruz. Eser, bu hahyle de, edebiyatmzn az ilenmi bir kesini liyakatle doldurmakta, gelecein bir mjdecisi gibi durmaktadr. (lk, say 68, 1 Temmuz 1944, s. 18-20).

BE EHR - Hamdi Tanpna/n Kitab Mnasebetiyle Halide Edib Advar

Mehur ngiliz romancs A. Bennet, "B e K asaba" adl eserinde imal ngil tere'nin be kasabasnda bazen rnek bazen de karakter olarak btn zaman iin yaayacak ahslar brakm t. Hamdi Tanpnafn eseri bunu bahsettii ehirle rimizin insanlarndan ziyade tabiat ve tarihlerinin biraz mimari biraz da hayat tarzlarnn zerinde durarak bize ahs portreleri vermitir. nsanlarn ruh iklimlerinde veyahut iinde yaadklar tabiat kelimeyle, bo ya ve izgilerle tekrar yaratanlara derece derece sanatkr demek icap eder. Bu kudret yalnz teknik ve bilgi ile deil, bunlarn srf birer ifade vastas olan yara tc hilkatlerdeki istidat veya deha ile elde edilir. Bizde deha yaftas herhangi sa natkr, mtefekkir veyahut bunlarn "szde"lerine bol keseden ibzal ve Tanr nn gn zerine yaptrldndan, Allah memleketimizde herhangi insan d hilikten muhafaza etsin derim. Fakat ftr istidat yalnz be on kiiye atfedildii iin Hamdi Tanpnar' da rtbe veya reklm terimi olan dhiler arasnda deil, ftr istidatl says az kiiler arasnda saymak daha muvafk olur. Bu nevi istidad m emleketimizde ilk defa Bedri Rahm i'nin Ankara harman yeri tablosunda grm, ok derin bir haz ve zevk duymutum. Ayn eyi gene bir hayli sene evvel Hamdi Tanpnar bize Bursa iirini okuduu vakit sezmi, bu ehre ait cilt cilt kitabn vermeyecei Bursa tabiatnn hususiyetini eski ve aina bir dost yz grr gibi dimamn gzyle grmtm. Tanpnar imdi bu ka biliyetini be ehrim izle bizi yz yze getirdii zaman daha geni bir sahada gsteriyor. M amafih bu kudret ve kabiliyet be ehrin portrelerinde kendini de rece derece gsteriyor ve her birinin baka baka hususiyetleri zerinde duruyor Birincisi Ankara'dr. Burada bence tarih yaylamzn plak, kudretli ve me habetiyle korku veren tabiat tarafnda nispeten az durulmutur. Hele Anka-

Be e h ir 3 7

ra'nn kendine mahsus gz kam ahnc k renklerine hemen hi yer vermemi fakat buna mukabil bu ehrin hususiyetini daha fazla uzak ve yakm tarihteki kahramanhk destanlarm belirterek ifadeye almtr, "...geni sarsn rzg ra vermi bir harp gemisi gibi zaman ve hdiselerin denizinde evik ve kudret li yzer, btn mitlerin kendisinde topland son snak olur..." diye sembo lik vasfn tarihte dirilttii Ankara portresi batan baa daha fazla stnden ge lip geen ve tarihin dnm noktalarn tekil eden vak'alann ve Ankara'ya ya banc olanlarn brakt Ankara'dr. Hatt Hac Bayram, Erdede de. Evliya e lebiler devrine dnen yerli m ha temas ettii zaman bile muharririn gzleri An kara'nn d manzaras ve eham et semboll zerinde durmutur. teki ehirlere gelmeden Tanpma'n dier bir kuvvetli tarafn zikretmek is terim. Bu onun tasvir sahasnda ahikasna eren nesridir. Bu nesir sade deildir, belki de gndelik hayatn mnasebetleri veyahut srf mantk ile anlalacak m e selelerde bu derece kudretli deildir. Fakat bu Trke nesir, "zel" sfatndan zi yade "h lis" sfatyla tarif edilebilen, her kaynaktan gelen unsurlar toplayarak ahenk ve gzellikle kulamz ve gnlmz ho eden bir nesirdir. kinci ehir Erzurum'dur. Bu ehre muharrir m uhtelif devirden ve cephe den bakarak portresini izmitir. deta yllarn ve vak'alann deitirdii ayn si mann m uhtelif portresini seyrediyor gibi "Erzurum "u okuyorsunuz. Birinci si ocukluk dimann hafzasnda hkkedilmitir. k Kerem ve Yunus'tan okuduu beyitlerle ninesinin anlatt masallarn Erzurum 'u ilk ve en kudretli plandadr. Yldz dandan bahsederken tpk bir ocuk gibi onda bir nevi ecdat - Tanr ehresi seziyor ve "bana yle geliyor ki, kulam biraz daha iyi versem, yldzlarla ne konutuunu duyacaktm ..." derken, kelime ile olmasa bile kelime ve satrnm arkasnda herhangi ehrin en hususi taraf olan n okuyucuya sezdiriyor. Fakcit Erzurum 'un kuvvetle hissedilen taraf yalnz deil biraz da iindekilerdir. Hepsi "N ereye gittiimi ne sorarsn? Geldiim yeri sana syledim, yetmez m i?" diyen Erzurumlunun birer rneidir. te "h er eyin altst olduu, rf, det, akide, efsane, her eyin birbirine girdii bu zengin ve kark devirde" Tanpma'n izdii ruh iklimi, bilhassa pek az bahsettii bugnk ve dnk in sanlar hazr ve nazrdr. Ben, hi grmediini Erzurum ve Erzurum 'un karde ehri olan Erzincan ve bilhassa ark vilyetlerinin zn sezdiren eski kk "K em ah" hakknda her hangi portrenin doru olup olmadn syleyebileceime emin bulunuyorum. Byk babam Ahm et ve Sleyman aalarn, ocukluumun hatrat arasnda n safta duran Ali'nin kendi kendilerine konuur gibi anlattklar dalara, k ve grnmez hayata ait bir nice efsane ve hayat paralar, Tanpna^n portresinde diriliyor ve dile geliyor. Bunlarn hepsini hafzamda "soyh a" zmresi iinde g

38 T an p n a r zerine Yailar

ryorum. Bazan iyi mnada kullanlmasa bile "soyha" bu diyarn z rneidir. Onlar o kadar sevmi, o kadar kendime yakm bulmulum ki, biraz akrabalk tan biraz da stanbullu kk kzda soyhalk ruhunu sezmi olmalarndan ola cak, bana da "soy h a" sfatn taktklar zaman yksek bir rtbe verilmi bir adam gibi sevinmi ve gurur duymutum. (Akam, 12 Aralk 1946).

AHMET HAMD TANPINAR'IN 19. ASIR TRK EDEBYATI TARH H. Vehbi Eralp

Hamdi Tanpnar'n uzun zamandan beri zerinde altn bildiim iz Tan zim at'tan bu yana Trk Edebiyat Tarihi'nin birinci ildi km bulunuyor. 470 sahifeyi tutan eser, 19. asrdan balayarak Abdlhak H m id'in sonuna kadar gelmektedir. Kitabnn sonunda mellif, bunu ikinci bir cildin takib edeceini haber veriyor; Tanpmar'n nesrini tatm olan ve amaz zevkini bilenler iin bu haber ayn zam anda bir mjdedir. M ellif bu esere vaktiyle stanbul Edebiyat Fakltesi'nde verdii derslerle hazrlanm olsa gerektir; fakat bu sayfalarda yalnz m evzuunu yakndan ve i ten kavram bir edebiyat tarihisi ile karlam olmuyoruz; bu yazlarda eski edebiyatmz olduu gibi garp edebiyatn da znde tanyan, bundan baka i ir ve nesirle bizzat uram ve bunun eitli m eseleleri zerinde dnm bir sanatkrn tecrbelerinin neticeleri de vardr. Btn bunlara halis bir nesrin, k sa bir cm lede bazen btn bir devrin, bir ahsiyetin karakterini belirtm esini bi len bir kalemin kattklarn da ilve ediniz. Bana kalrsa Tanpnar ! "b ir intikal devri" dedii 19. asr edebiyatn tetkike srkleyen, yalnz bir meslek mecburiyeti olmamtr; bunun daha derin sebep leri vardr. Bu devirden balayarak hayatmza giren ve bugn bile tamamyla zlmemi olan "ik ilik ", onun zerinde uzun uzadya dnd meseleler den biridir. Nitekim nesrimizin en gzel rneklerinden biri diye saymakta te reddt etm ediim Be ehi/Tidc onun yer yer bu noktaya dndn, hatt ki tabn sonlarnda bu bahsin zerinde srarla durduunu gryoruz. Bu itibarla eserle mellifi arasnda frenklerin "affinite elective" dedikleri bir eit iten ba-"' lln bulunduuna hkmetmek yanl olmasa gerektir. Tanpnara gre 19. asr Trk tarihinin en mhim hdisesi bir m edeniyet da iresinden brne gemektir; bu bakmdan bu intikal devrinin sanat tetkik ed-

40 T anpnnr zerine Yazhu

lirken umumiyetle yapld gibi o sanatn iinde kalmak imknszdr; nce ce miyet iindeki deiiklikleri kaydetmekle ie balamak lzmdr. Nitekim dili mizde ecnebi nevilerin ilk defa grnd 1859 senesinin tarihini anlamak iin 1839 veya 1826 senelerine kadar kmak lzmdr. Diyebiliriz ki ilk sayfalarda izilen bu program eser gerekletirmeye mu vaffak olmutur; bu devrin edebiyatn aydnlatmaya yarayacak siyas ve tima hdiselerden hemen hemen hi biri ihmal edilmemitir. Tanpnar bunu bir taraf tan kitaba koyduu "Garphlam a hareketine umum bir bak", "19. asrda garpllama hareketi" gibi ayr bahislerle, bir taraftan da sras dtke verdii tamamlayc malmatla salamaya alm bulunuyor. Trkiye'nin garp mede niyet dairesine gemeye altn anlatan bahisler bu iin ne ekilde baarlmak istendiini, neden eksik kaldn, hayatmza nasl bir ikilik soktuunu gster mektedir. Tanpnar, yine bu devirdeki ktisad kmz ve bunun mhim tesirleri zerinde hakl olarak duruyor, "1876'dan sonraki Abdlhamit mutlakiyeti an cak ktisad istiklli tamamiyle ezilmi bir hkmet merkezinde kabil olabilirdi" diyor. Eserde, mellifin bu devri ne kadar yakndan kavramak islediini gsteren iaretler pek oktur; mesel sayfa 196'da, halk karsnda ccnebi dille oynanan ilk piyesle Trke temsil arasnda 32 ylhk bir zaman olduunu syleyerek, Tanzimattaki enerji ve zaman israfna bir kere daha dikkati ekiyor. Asl edebiyata ait olan bahislerde de ayn titizhi ve dikkati gryoruz; Tanpmar anlatmak istedii muharririn eseri iine girmesini biliyor, slbunu, btn hususiyetleriyle, en ince noktalarna kadar belirtiyor; inasi ve Namk Kemal'in slblann karlatrrken, her ikisinden ald paralarnn mukayesesi (s. 359360) bu hususta ne kadar itina gsterdiine bir misaldir; deime devrimizi an latan bu eserinde, mellifin en kk teferruat zerinde byk bir dikkatle dur mu olduu, hele bu devir iin o kadar mhim olan balang noktalarn mey dana koymaya alt grlyor; Namk Kemal'in ntibah'm daki yatak odas tasvirinin, "T rk nesrinde Ahmet Mithat efendinin o esnada gelimi san'ata ramen ilk ciddi denem e" (s. 342) olduunu sylemesi, bu gayretin bir baka misalidir. Tanpnar kitabnda kendini pein hkmlerden mmkn olduu kadar kur tarmaya alm, devirleri, muharrirleri, eserleri iinden anlattktan sonra bun lara dardan bakmasn bilmi, eitli tesirler zerinde durmu, mukayeselerle mevzuunu her cepheden aydnlatmak istemitir. Bu devrin edebiyatn eski ede biyatmzla karlatrrken, eski edebiyatmz anlamak iin minyatr gz nnde bulundurm ak lzm geldiini, 19. asr edebiyatnn tabiata almaya a ltn, fakat henz gerek resme geemediini, kartpostalda kaldn syler.

A h m et Ham di T an p m arn 19. A sr T rk Edebiyat T arih i 41

ntikal devrinin kontrolsuz zevki zerinde durur; hele u cmlesi, bu iki edebi yat arasndaki fark ne gzel belirtir: "H er edebiyat plak kelim enin tadna var dka byk ve gzeldir. Halbuki kelime tek bana deildir; bir zevkin ve aya rn emrinde olmas lzmdr. Eskiler btn hatalarna ramen bu dil ayarn bul mulard. Yeni edebiyat bunu henz bulamamtr." (s. 369). Bunun gibi, 19. as rn ilk yansndaki airlerden, bir V sftan, bir zzet M olla'dan bahsederken, bunlarn eski taraflaryla yeni yaayn getirdii hususiyetlerini anlatr, eskilere balandklar noktalan gsterir. Kitabn en ekici taraflarndan biri de, uzun tahlillerden sonra, bazen bu tah lillerin arasnda, ksa fakat bir anda btn bir manzaray aydnlatan imek gibi bir cmle ile bir ahsiyetin zn vermesi, btn bir portreyi izmesidir; Ziya Paa'dan bahsederken: "Yogun bir katar gibi m sralar birbirini dnce benze ri yklerle sadece takib ederler", "inasi ok g hareket eden, bulduu balan g noktalarn olduu yerde derinletirmeye alan adamd. Namk Kemal ise dolu dizgin harekettir" (s. 257); "Ekrem , zayf bir istidat ile yeni bir dilin ve ana nenin iinde ine ile kuyu kazar gibi arar" (s. 367), "Ekrem bey kk realist mahedelerinin ve yarm kalacak tahlil tecrbelerinin adam yd" (s. 369) cm leleri, bu imek gibi cmlelerden bir kadrl Bunun gibi inasi'nin nesirde bil hassa iirdeki yeniliini. Reit Paa iin yazd kasidelerin eski kasidelerden farkn, Abdlhak Hm id'in san'atn ve M akber'im, tiyatrolarndaki bolluk g rn altndaki gerek fakirlii anlamak iin, Tanpnar'm bu muharrirlere ve eserlere ayrd sayfalar okumak lzmdr, bu sayfalar, realite gibi, nanslarla doludur. Mellifin verdii hkmlerde ve bilgilerde yanld noktalar olabilir. Fakal unutmam aldr ki Tanpnar be yz sayfaya yaklaan eserini, henz her taraf aydnlatlm olmaktan ok uzak bir devir zerine yazm bulunuyor. Kendisi de bir ok yerlerde lzumlu baz monografilerin henz yaplmam, baz tefer ruatn tesbit edilm em i olduuna iaret etmekten geri kalmyor. leride teferru ata ait noktalar aydnlandka, m onografiler oaldka elbetteki 19. asrn Trk edebiyat hakknda daha kusursuz eserler yazlacaktr. Fakat Tanpnar'm kitab, gerek grlerindeki hususiyetle, gerek slbundaki mkemmellikle, deerli bir rnek olarak kalmakta devam edecektir. Yazmz bitirirken eserin ikinci cil dini olduu gibi, Tanpnar'm stanbul Edebiyat Fakltesi'ndeki eski yerine dn mesini sabrszlkla beklediimizi syleyelim. (Yeni Sabah, 22 Haziran 1949).

AHMET HAMD TANPINAR'A ve HUZUR ROMANINA DAR Cahit Tanyol

Sanatkrlarn ruh gelimesi trl manzaralar gsterir. Bir ksm sanatkrlar bir frtna gibi gelir, yaylr, geniler ve az zamanda devre hkim lek ses olurlar. Pakat genel olarak sanatta en ok fire veren hretler bunlar arasnda olur. n k bunlar kendilerini, kendi dnceleri iinde ina edemezler, sadece devrin temaylne bir nevi hoparlr olurlar. Sosyal heyecann kk bir istikamet de itirmesi onlarn unutulmasna yeter. Fakat bunlar arasnda bazen Rimbaud gi bi ksa bir mrn kadrosu iinde ok kesif bir hayat yaam olanlar da vardr. Bunlarn ilk darbesi Cornaille'ih de yetien "stad darbesi"dir. Byle olanlar bi le hretlerini baka nesillerin harcanan mrlerine dayandrrlar. Gerek hibir sanat eseri bir yldrm darbesiyle btn gzelliklerini aa vermez. Mer sanat eseri zevkini, estetiini ve fikrini birlikte ve yava yava ge tirir. Bundan tr sanat eserinin snrlarn aan fikirler, bir takm bo szlerdir. Bu bakmdan denebilir ki szlerine en az kulak verilecek kimseler sanal zerin de konuan filozoflardr. nk onlar sanat eserlerine ou zam an kendi felsef sistemlerini koruyacak yolda mn verirler. Geri estetik problem onlarn d ncelerinin esasl unsurlarndan biridir. Fakat ne yazk ki sanatn lezzetini, ta dn karmak iin filozoflarn bize verecei ey pek azdr. Onlar, hemen her za man, fikri korumak iin zevki artmlardr. hretini bir anda yapan sanatkrlarn karsnda, dier bir sanatkr rnei vardr ki bunlar hretlerini ar ar, sindire sindire yaparlar. nsanla yeni bir dil getirirler. ok zaman yadrganr ve hayret uyandrrlar. Byk sanatkr, n ce vatanda kendisi olan bir dnyann hkmdardr. mrnn sonuna kadar syler ve sylediklerini aklamaya alr. evresindeki insanlar onun ne dedi ini anlamaya balaynca arbk sanat dnda konumay lzumsuz grr ve msralarnn maarasna ekilerek ruhunun klarn oradan aksettirir. Yahya

A h m et Hamdi T an p n ara ve Huzur R om anna D air 4 3

Kemal'in iir d yazlara srtn evirmesinin hakiki mnas bu olsa gerek. O, bu hareketiyle bize, ayn zamanda, sanatla srarn bir fazilet olduunu da sylemi oluyor. Sanatkrn ahlk bununla llr. Bizim edebiyatm zda Yahya Kemal'in getirdii bu sanat moralini hayatna dstur yapanlardan biri Ahm et Hamdi Tanpna^dr. Yllardr bir m'min sada katiyle byk airin haber verdii hakikatler zerinde srar ediyor. iirleriyle, hikye, roman ve m akaleleriyle kendisine yeni bir dnya kurmaya alyor.. Tanpnar bir rya airidir. Fakat bu demek deildir ki o bir takm fanteziler ve gereksiz hayallerle mrn harcayan adamdr. Hayr, o sadece Yahya Ke mal'in haber verdii, bir takm gerek kymetlerimizi, ryann yardmyla yeni den inaya almaktadr. Kymetler bir cemiyetin mayasdr. Tanpnar, Trk milletini yzyllar ierisinde diri tutan bu kymetlerin neler olduunu aratr-, yor. Fakat onu, b ir filozofun, bir sosyologun kuru tahlilleri kadrosundan kurta rarak kendi iinde tesise alyor. Kymetlere temas ediyor, onlarn hayalna kendi scakln kartryor. Bundan dolay olsa gerek ki, bu rya airinin eser lerinde realist iddialardan fazla, kendi hakikatlerimizle temasa geliyoruz. Be e hir, "G em i Zaman Elbiseleri", M ahur Beste bizi kendi mahiyetimizle yzyze getiriyor. Bu eserler bize l vak'alar ve tarihler halinde kalan hayatmzn can l ve dinam ik manzaralarn, teferruattan syrlm bir ekilde veriyor ve nihayet Huzur romannda bu kadronun snrlar, hayatn ve nsan dramn mterek me selelerini de iine alan bir genilie kavuuyor. Biz bu yazm zda Ahm et Hamdi Tanpnar'n bu son eserinin ortaya att meseleler zerinde ksmen durmak istiyoruz. Huzur roman uthtmyet gazete sinde tefrika edilm itir ve imdi eser yeni batan yazlmtr denecek kadar zen gin deiiklik iinde baslmaktadr. Tefrika edildii zaman, allm gazete ro manlarna benzemedii iin, geni bir okuyucu topluluunu memnun ettiini pek sanmam. K esif ve devaml bir dnce romann yryn arlatrd ndan, mekanik harekete ahm olan ve roman bir dncenin al ve yay l eklinde deil de tembel ve vre saatleri harcamaya bir vasta sayan kimse ler iin eser belki de can skc grlebilir. Hemen syleyeyim ki rptrma ter cmelerin, di teliflerin okuyucu seviyesini gnden gne drd bir zaman da Cumhuriyet gibi bir messesenin byle ar bir esere stunlarn ak tutma s, fikir ve sanat adna kranla anlacak bir hdisedir. Tanpna^n Huzur roman kendisine lyk olduu kr ve huzuru salayp salamayacan bilemem. Fakat bu ite Trk edebiyahnn kr byk olmutur. Bizde bu romanla ilk defa felsef dnce romann hayatyla kaynayor ve l zumsuz bir eklenti olmaktan kurtuluyor. Eserde insan talihi bir problem olarak ortaya athyor. Nedir bu insan hayat? te Huzur roman bu sorunun cevabn aramaktadr. Sanatkra gre hayat gerek cevherinde ve gerekse seyrinde bir

4 4 'F 'an p n ar z e rin e Yivzhr

gayr mantkilik gsterir. nsana den vazife bu gayr mantklie malp ol mamaktr. Romann iskeleti bu fikir dramna dayanmaktadr. Eserde -bir ok ro mancda olduu gibi- renilmi, taklidi bir felsefeden ziyade yaanlm ruh hllerine, felsefenin derun sezgisi refakat etm ektedir. Bundan dolay romanda hibir ireti fikir ukall srtmyor. te Tanpnar Trk romanna dnceyi ve felsefeyi getirdi derken bunu anlatmak istiyoruz. Geri onun fikir mayasnda Freud'dan, Bergson'dan, Paul Sartre'a kadar birok filozof ve psikologlarn izle rini bulmak mmkndr. Fakat o, btn bu felsefelere dardan bakmasn bil mi, ahsiyetini bu felsefelerin iinde kaybedecei yerde, onlar kendi hayat ve dnce dnyasnn birer malzemesi haline getirmitir. Bu bakmdan roman, felsef olmaktan fazla, psikoloji ve felsefeye bir takm yeni dnce malzemesi verebilecek kabiliyette grnyor. Eserde ikinci nemli nokta stanbul'u btn i gzellii ile bize vermesindedir. Roman okuduktan sonra stanbul'u bu tarih ve dnceler memleketini, yeniden kefediyoruz, onun cevherine katlan mnay bizim olan sesini duyuyo ruz. Orada Boazii konuuyor. Sahaflar ars, bitpazar konuuyor; ve her bi ri kendi zel i hayatnn ryasn hikye ediyor. Zaman, takvim, byl bir nes rin melodileri iinde.eriyor. Hayat, eya, her ey birden dile gelmi, kimisi bize, stanbul'un en gzel paysagelerini veriyor; kimisi alarn mna ve zenginlii ni anlatyor. Bu suretle iirimiz, mimarimiz ve musikimiz, yekpare ve aydnlk bir dnya iinde ebed gzelliklerini aa vuruyor. Btn bunlar bize, hayatn gayr mantki akn durdurmaya alan gayretlerin dzenini salamaktadr. Bazan bir slp darbesiyle kendimizi klsik musikimizin saltanat srd alarn kapsnda buluyoruz. Mevlevi yinlerinin cezbesi iinde, ahsiyetimi zin bir melodide eridiini farkediyoruz. Roman nerede terkediyor, beste alayla rna nerede karyoruz, anlamak mmkn deil. Trk musikisi, bir "sem a"nin dar kadrosu iinde sonsuzluu, genilii nasl iine alvermi, bunu seslerin te nimize dokunmasndan anlyoruz.

Hnztr bizi varlmzn zn tekil eden kymetlerden biri olan musikimi

zi anlamaya gtryor. te bu dnce kkletii zaman "Yunus Emre Oraloriosu" gibi eserlerdeki anlay noksan kendiliinden meydana kacaktr. Hemen unu hatrlatalm ki Tanpnar musikimizin zerine eilmitir, der ken onu sadece Yahya Kemal'in dev kanatlarndan szan ilhaml ve bereketli n bir taycs, bir iisi olarak grmekteyiz. Esasen kym etlerimiz zerine ei lecek nesiller daima bu byk adamn amaz rehberliini ilerinde tayacak lardr. Tanpnar kymetlerimizi yakalayabilmek iin kendisini eyaya sindirmesini biliyor. Hayatn btn macerasn bir filozof gibi deil, bir sanatkr gibi, bir ne vi "ie gm lm e"den karyor. Fakat bu "ie gmlme" psikologlarn yapt

A h m e t H ain d i T m p n sra v c H uzur R o m iin n a D air 4 5

tarzda, dikkatin mcerred ve sun'i araylar eklinde deil; (b i t i tersine duyu verilerinin, iimizde kurmu olduu leme doru bir ini, hayat iten yaay tr. "Intropection" psikolojisinin bir kmaza saplanmas, uuru d dnyadan ayn ve kendi kendine yeter bir meleke sanmasdr. Halbuki, onu zenginletiren ve mnalandran bizzat d hayatn kendisidir. Huzur roman bize diriliini kay betmemi, hayatla balarn koparmam bir uur alkants veriyor. Eseri speculatlon'dan, felsefenin arlndan koruyan da bu olsa gerek. Romanda dier bir arlk noktas da kendi meselelerimizin incelenmesidir. Bunu, okuyucularmn kitapla babaa kald gnlere brakyorum.

(Yeni Sabah, 4 Eyll 1949).

HUZUR
Cevdet Perin

yle romanlar vardr ki, zerimizdeki tesirleri kolay kolay kaybolmaz. Bu kitaplar bize kendimizden bahseden, ifade edemediimiz nice duygu ve dn celeri mkemmel bir slpla ifade eden eserlerdir. Tanpnar'm Huztr'u ite bun lardan biridir.

Huzur, gnlk hadiselerin arkasndaki derin mnalar meydana karan, e yay dile getiren, kaderin saadetle felket arasnda ezel raksediini tevekklle seyreden bir muharririn hayata bakdr. Mevzu: Bir adamn yirmi drt saatlik bir zamana yz seksen sayfalk bir roman sar m? emeyiniz. Bazen bir gnde, hatt bir saatte insan btn bir maziyi, btn bir mr yaar. Marcel Proust'un Bergson'un zaman meflumundan ilham alarak, bitmek tkenmek bilme yen o nefis tedailer silsilesiyle yazd on drt cildi okuyanlar, - Abdiilhak inasi Hisa^n eserlerinde olduu gibi - Hztr'da da bu tekniin yeni, fakat daha baka bir rneini bulacaklardr. "nsan olu, zamann bu mahpusu, onun d na frlamaya alan bir bare idi. Onun iinde kaybolaca, geni ve biteviye akan nehrinde her eyle beraber akaca yerde, onu dardan seyre alyordu... Zamann nehrinde her eyle beraber akmak! Ne mutlu buna muvaffak olanlara.
Roman drt blm den ibaret. Mer blm mhim ahslardan birinin adn tayor: hsan, Nuran, Suat ve Mmtaz. Fakat, hikyenin mihveri M iimlaz'dr, O kh aktrdr, kh bir seyirci. Tpk Stendhai'in iinden konuan kahramanlar gibi, stanbul'un pitoresk semtlerinde dolarken, kafasnda, ruhunda, kalbinde yllan aan hadiseler tekrar cereyan eder, dnceler dcjar ve kaybolur ve biz de onunla beraber btn bunlar yaarz. u halde H uzmy'b. psikolojik bir roman diyebilir miyiz? Ksmen, nk bu ki tapta, umum iyetle psikolojik romanlarda rastlanmayacak kadar realist yle pa sajlar da var; "H astann gs, fena ileyen bir krk gibi inip kyor, kurtar c, devam ettirici nefesi bir trl yetecek miktarda bulamyor, az, yutarcasna

H uzur 4 7

bir itiha ile aldn, belirsiz bir hareketle, delik bir lastiin havasn brakmas gibi, hi farkettirmeden boanyor, yutma ne kadar abuk oluyorsa ve ne kadar gze grnyorsa, kusma da o kadar belirsiz oluyordu..." Fakat romann en kuvvetli taraflarndan biri lirizmidir. Bir airin kalemin den kan bir romanda bu kusurun mhim bir yer igal etm esi kadair tabii bir ey olamaz; "A kam oldu mu pencerenin yanma otururdu. Ka gndr sokak la kk bir ocuk peyda olmutu. Her akam elinde bo bir ie veya baka bir ey evlerinin nnden trk syleyerek geerdi. M mtaz, daha sokan ban dayken onun sesini tanrd:

Akam oldu yakamadm gazm Kadir Mevlm byle yazm yazm Doya doya sevemedim kuzumu. Ben lrsem yavrum seni dverler
"M m taz'n, annesinin her ban kaldrdka stne dikilm i baklannda bu trknn gftesine benzer mna bulunduunu zannederek szlard. Bunun la beraber onu sevm ekten vazgeemezdi. Geri sesi gzel ve grd. Fakat ben den kk, onun iin tam namenin banda alaya benzeyen garip dallar olurdu..." kinci Cihan H arbi'nin patlad meum gnde, evde lm halinde brakt aabeysini, vaktiyle ocuunu otomobili inedii itn hasta yatanda akl mu vazenesini kaybeden iyi kalbli, derth yengesini, yeenlerini, iki ay nce kendisi ni brakp vefasz kocasna dnen Nurana olan temiz akn dnerek perian . bir halde stanbul sokaklarnda dolarken, bir taraftan M ahur beste ile kendin den geen, dier taraftan Baudelaire'in msralarn m rldanan. ark ve Garp kltrn harikulade bir ekilde mezceden iki cepheli gen adam kim? Mm taz. Hayr, sadece Mmtaz deil, varhnda kendisini bulan Trk mnevveri. M mtaz yeni duygular, dnceler ve problemlerle yarm saat sonra Trk ede biyatna dnen Mni ve Siyahn Ahmet Cem il'i olmu. Fakat, bu yeni Ahmet Ce mil bakalm bu defa kendi benliini aabilecek mi? Zira bize yle geliyor huzu ra kavumak isteyen M m taz'n ilesi henz dolmamtr. Romann bir yerinde Gide'i "zavall" diye mdafaa eden Tanpna^n Dnya Nimetleri'nin baz pasaj larn hatrlayarak yaratt bu "Yeni A dam "a tam bir hrriyet verm esi, onu d nceler ve duygular lem inde olduu gibi, insiyaklar ve arzular leminde do latrmas lzmd. O zaman Mmtaz daha beer olur ve roman hayal diyarn dan hakikat sahasna doru biraz daha srklerdi.

(Yeni stanbul 16 Ocak 1950).

AHMED HAMDI TANPINAR ve R

brahim Zeki Burdurlu

nsan, bulunduu evre, menstp olduu millet, milletinin geirdii fikr ve ruh safhalara gre inceleyen, eser veren; bu eserlerle, baarlarm canl olarak ayakta tutan sanatlarmz vardr. Bu zellik erevesinde, kendi ahsiyetini is patlam olan Ahm et Hamdi Tanpnar, iir ve nesirleriyle, bizim dnce sevi yemizi en alttan, en kkten tutarak en yeniye kadar safla safla gsteren ve bu seyir iinde bulunan karakterleri canlandran bir yazardr. Onun iirlerindeki takn benzetm eleri, fikirleri, hayalleri bulabilmek, anlayabilmek iin eserlerinin hepsine iyice nfuz etmek gerekir. Kendi dnya grnn yapcs olan "z a m an" ve "zam an fikri" eserlerinin birinci plnda yer alan zelliidir. Bu "za m an" kelimesinde, Trk milletinin geirdii uzun yllan iine alan zaman bahis konusudur. yleyse buna "tarih zam an" diyelim. inde, beeri, fikr mcade lelerle beraber, birok ahslarn manev olularnn belirdii bir zaman. A. Hamdi Tanpnar', bu zaman iinde bulduumuz srada, kendisinin, o hnerle yaplm cmleleri iinde kaybolup yerini sadece iir olan cmlelere b raktn grrz. Bef ehir btn bir zamandr. Bunlarda tarih, birikintiler, a kllar, hayranlk veren olaylar brakarak akan bir seldir. Bunlarda medeniyet, Trk'n kader ve zeksn en iyi yanklayan bir bidedir. Bunlarda bugn, isti llar, uzun savalar, lm ve kalm cenklerinin bir sonucu, bir zaferidir. Bursa byledir, Konya byledir, Erzurum, Ankara, stanbul byledir. Tanpnar, bu e hir portrelerinde, iirlerinde bulunan derin zaman fikrinin grnr prltlarn resmeder. Bu ehirlerde nasl bir gemi zellii canlanyorsa, Abdullah Efendi'nin Riiynlnn'nda da, her tipte gemie balln bir uzun maceras kendini gsterir. Dou dnnn belirli zelliklerinden olan kader kaygusu; insan mrnn tesbit edilmi olaylarna hkmeder. "Evin Sahibi" hikyesindeki hasta, vehimli hayatnn bir panoramasn izdikten sonra, bize, Ahmet Hamdi'nin zerinde

A h m e t H a m d i T a " n n a r v e iir i 4 9

durduu kader kaygusunu tanhr. Onda, sanaty, insan m rnn btn tefer ruat ile pek yakndan ilgilenirken grrz. Gemi zamann kalntlarna b yk, lsz bir ilgi gstermesi, kendisini zorlu bir gzlemci yapmtr. nsan kaderini inceler, inceler; sonra hkmn verdirir. "G em i Zaman Elbiseleri" de byledir. Ahmet Hamdi, insan, gemi yllarn eiinde kucaklarken, bir anda, bamn iindeki vehim dnyasn da kefeder. Ona gre, her insanm muhakkak bir vehim dnyas vardr; her insan bu vehim dnyasyla gemie sk skya baldr. Bitme yen Mahur Beste romaru da yledir. Bilhassa Huzur romanndaki Mmtaz, bu fik rimize tam ve ak bir rnektir. Mmtaz'm birok hareketlerinde, dncelerinde, airin, gemi zamana ne kadar sk skya bal olduuTu gryoruz. Byk zaman dncesiyle yorulmu olmas, insann en kk htra izi ne kadar inmesi, Ahm et Ham di'yi bir tahlilci yapmtr. nsann mihenge vurul madk bir noktasn brakmayan bir tahlilci. ehirler, insanlar, hatralar, eyalar, hemen her ey, bu tahhl m ihenginden geiyor. Bazan, mistisizmin snrlarndan aarak, vehim lerin eteine dedirdii sihirli deneiyle bir insann i yzn yle bir ayor ki buna insan ap kalyor. Zaman fikrinin kudretli aydnl, her karanlk noktay aydnlatyor, her glgeli ahsa k tutuyor. Tamamyla bu zelliklerle deilse bile, hemen hemen ryal bir lemin meyvalarn tattran iirlerinde de Ahmet Hamdi Tanpnar' bu yolda grrz. Ger ek zamandan yan syrlm olan zaman, dncesi, airin birok iirlerinde et kili okamasn duyurur. "Bursa'da Zam an", Ahmet H am di'nin dilinde byl bir renge brnmtr. iirlerinde kulland kelimeleri, deyimleri, tamlamalar (mrn tenha saati, ateten ember, beyaz fecir, kanh haber, elik gaga, bulank vehim, gnlerin kzl mey vasi, ryalarn sarn buday, bir ryadan artakal mann hzn, hatra serinlii, glen rya, gvercin bakl sessizlik, bir fecrin zafer aynas, aydnln ikiz ocuklar, tlsmh bir uyku, yosunlu boluk, yldz sessizlii) bu iiri de bir ho ryann iinde brakmtr. "Bursa'da Zam an", dier zaman dncesini syleyen iirlerin (Raks, Dehe Dah, Ayna, Gl, N e inde yim Zamann, Btn Yaz, H er ey Yerli Yerinde, Karan Saatler inde, Musiki) banda gelir. ehir portrelerinde, hikye ve romanlarnda grdmz o usta zaman dncesi, bu iirlerde dorudan doruya zaman meflumu haline girer. air, gelip geen zamanla beraber, btn varlklarn tbi olduklar zaman sy ler. "B ursa'd a Zam an"da ise, zamann yaplmak istenen tarih felsefesi, kendini daha aka, gsterir. Bu iirde, tarih olan, medeniyet olan bir zaman vardr.

Bu hayalle uyur Bursa her gece; Her sabah onunla uyanr, gler Gm aydnlkta serviler, gller, Serin hlyasyla emelerinin.

5 0 T ip n n r z e rin e Y azlar

Bandaym sanki bir mucizenin, Su sesi ve kanad akrtsndan Billr bir vize Bursa'da zaman.
air, zaman sylerken kendisinin tabii syleyiinden kayor; edasna, za mann o ryal, yar aydnlk, yar grnr enisini veriyor Tatl, ekici yumu ak msralarn, bizde davet ettii tek ey, glgeli bir rya lem idir Sevimli fsl tlar halinde konuurken air, biz onun peinden hep gzel sesler, gzel hayal ler bulmak iin kouyoruz. Tamlamalar, benzetmeler hep kendi zel dilinin ese ridir. te, zamann bir n:

Her ey yerli yerinde; masa srahi bardak... Serpilen aydnlkta dallarn arasndan Bylenmi bir ceyln gibi bakyor zaman; Sessizlik dklyor bir yerde yaprak yaprak... Biliyorum glgede senin uyuduunu... Bir deniz maaras kadar kuytu ve serin Hazlann leminde yumulmu kirpiklerin; Yznde bir tebessm bu ar le sonu.
Burada bylenm i bir ceyln olan zaman, "M u siki" iirinde yerini htraya brakr;

Ey bitmek bilmeyen hzn zamann! Her ey sana kar kendi iimde; Renk ve bysyle baklarnn Musiki, htran gibi peimde,
"D efne D al"nda zaman, uzun zincirini ikiye bler; burada karmza lm kar;

Ne kar sonu bir nee ve hznn. Alm bir kap mit bolua, lihn ifasdr her zntnn Skt defne dal her yorgunlua...
"R aks" ta zaman dncesi baka bir ynden ele alnmtr;

Hareket varln cmert emesi. Birbiri peinden doan hayaller; Dinleyin bu derin alayan sesi. Bir Tanr glyor eyada yer yer.

A h m e t H a m d i T a n p m a r v e iir i 51

Drt yandan saryor naz, hzn, eda. Bir altn zincirle dnen yartm; Bu saf gvercinler bu inntehada arptka kpkten kanndlartn, Ey lgn yolculuk zaman iinde! Tek bir dnceden fkran zambak, Bu esrarl aa kendi fecrinde, rperdike dal dal ve yaprak yaprak.
"A yna" ise tam am iyle bir zamandr:

Derin sularnda bu ayna her an Sizden bir parlt aksettirecek. Kh plak bir omuz sessiz decek Eriyen bir kuu beyazlndan.
"Btn Yaz"da bir kk zamann gzellii sezilir:

Ne gzel geti btn yaz. Geceler, kk bahede... A. Hamdi Tanpmar, bu grdmz iirlerle zaman sylerken, kendisinin baz sembollere nem verdiini gsteriyor. Evet, onda klsik Bat iirinin sevgi siyle btnlem i bir sembolizm anlay var. "Gl^ aydnlk, bahe, yolculuk, ufuk, havuz, hzn, ayna, afak, mr, beyaz" gibi kelimeler, ekseri iirlerde baka baka hayallerin, dncelerin davetisidir: Ne iindeyim zamann, Ne de bsbtn dnda. Yelpre geni bir nn Paralanmaz aknda
diyerek, "M avi, masmavi bir k" iinde yzdn syleyen air, bu effaf ke limelerinin arkasmda, bize gzel hayallerin ziyafetini verir. "Karan Saatler inde", zamanla beraber ak da syleyen air, birok iirlerinde gene tatl ht ralarn yumuak okaylarn sunar. Bunlarda, ak temas, bazan, birinci plna geiverir. "M alrlama, Yamur, Hy Kartal Bakl" iirlerinde grlen sevgi belir tileri, gene baz sembollerin yoluyla, dncemizde yeni izgiler uyandrr. Sembol, Ahmet Hamdi Tanpmar'n iirlerinin balklarnda bile canh bir hal dedir. Yukarda sz geen zaman temal iirlerin bahklarndan bu zellik ak

5 2 T a n p m a r z e rin e Y azlar

a anlalr. Sembollerle, birok temalarn bir anda gmrahlat iirlerde A. Hamdi Tanpnar, yerini tamamiyle iirine brakmtr. Zaman dncesinden baka hemen her eit temay ele alan msralarn toplamnda bir btn iir lez zeti vardr. Paul Valery ve Baudelaire'in iir sanatlarndan ayr bir zevk aldn dan phem iz olmayan airi, edebiyatmzda, benzersiz oluu bakmndan Yah ya Kem al'e, m sralara smamas ynnden de Ahmet M uhip'e benzetebiliriz. Bunlarn dnda A. Hamdi Tanpnar, tek bana, kendi iirinin ustasdr. Kendi sini kuran, bize tantan zellik de budur. Az yazan, ayn temalar baka baka ynlerden her iirinde syleyen Ahmet Hamdi Tanpmar'n edas, slbu nesirlerinde olduu gibi salam ve kkldr. Sk sk tekrarlad kelimelerden tutalm da hemen her iirinin z olan zaman dncesine kadar her durakta sanatnn sarslmaz yapsn grrz. Hikyele rinde tam anlamyla grlen slp titizlii, iirlerinde de sezilir Kendisinin ma l olan temalar, bu temalarla yaratt hayaller, hece lsnn kaytl, ll, kafiyeli ekliyle btnletirdii musiki, onun iir kompozisyonunu meydana getirir. Tanpnar, insan hayatnn en karanlk kelerinden, k yumayla ay dnla, bir sr sebepler, hastalklar, illetlerin ilk izleriyle karken, zaman na sl ana mihver sayyorsa, iirinde de bu zellii kendine has zelliiyle ortaya koyuyor. Bugnk iirimizin klsik. Bat iiri yolunda gsterdii faaliyetin ba nda bulunan Tanpmar, birok sanat yazlaryla bugnk iirimizin anlay zerinde de derin ziyafetini verir. "Karan Saatler inde sahibi olduunu isbatlamtr.

(lk, say 37, (Ocak 1950, s. 18-20)

HAMDI TANPINAR'IN ROMANI; HUZUR

Vehbi Eralp

"Bursa'da Z am an", "E ik " gibi iirleriyle, baz hikyelerini iinde toplad

Abdullah Efendinin Ryalar ile Franszlarn "essai" adn verdikleri esiz ve em salsiz Be ehir ile edebiyatmzda kendisine mstesna bir yer yapm olan Hamdi Tanpmar, imdi Huzur adn tayan ilk romanm yaynlam bulunuyor. Vak tiyle bu stunlarda onun XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi'ni tahlil etmeye, hangi
m eseleler zerinde durduunu, lm aratrmayla sanatkr mizacnn nasl ter kip meydana getirdiini gstermeye almtk. Remzi Kitabevi'nin kard Huzur roman bizi yine ayn meseleler zerine eilmi, her eyden nce "essayiste" ve slpa Tanpnar'la karlatryor. 379 sayfa tutan eser "h san ", "N u ran ", "Su ad " ve "M m taz" balklaryla drt blm e ayrlmtr; fakat romann mihverini Mmtaz tekil ediyor, her ey onun etrafnda dnyor.

H uzurda acaba ne olacak? Diye insan nefessiz brakan, heyecandan heyeca na srkleyen vak'alar yoktur. Mmtaz kk bir ocukken Yunan igali srala rnda Anadolu'nun bir kasabasnda babasnn ldrldn grm, annesiy le baka bir yere kam, onun da lm zerine, yaa kendisinden ok byk amcas olu hsan'n yanna, stanbul'a gelmitir. hsan Galatasaray'da hocadr ve kelimenin tam mnasyla bir fikir adam, bir entellekteldir, tahsilini Paris'te yapmtr. M m taz ite byle bir muhit iinde yetiiyor. Roman balad vakit hsan ar hastadr, zatrreeden yatmaktadr; roman bittii zaman yine balad mz yere dnm oluyoruz, hsan yine yataktadr, henz iyilemem itir ve Mmtaz ldrmtr. Arada anlatlanlar Mmtaz'n zihninden geirdii eyler dir, bir "evocalion"dr.
Bylece M m taz'n ocukluunu, yetimesini, kocas Fahir'den ayrlan ve kz Fatma ile Boaz'da annesinin yannda yaayan N uran'la tanmasn, btn

5 4 T a n p iirtr z e rin e Y azlar

bir yaz Em irgn'da sevimelerini, evlenmeye karar verdikleri, araya giren Suad'm M m taz'm Taksim'deki evinde kendini asarak intihar ettiini, bu ve buna katlan baka sebepler yznden Nuran'm M m taz'la evlenmekten vazgetii ni reniyoruz. Ama bu hlsa romann ancak cansz bir posas olabilir; eserin asl deeri emsalsiz slbunda, tabiat tasvirlerinde, karakterleri anlatmasnda, Dede'nin bir Ferahfeza yinini, bir keman konsertosunu tahlilde gsterdii sa nat kudretindedir. Gvercinleriyle Beyazt meydan. Sahaflar, Kapah ar'y anlatan sayfalar, imdiden bir antolojiye girecek bir mkemmeliyettedir. Yaan m hatralardan kaynan alan ve okuyanda ayn heyecanlar uyandrma b ysn kendinde saklayan nice paralar vardr. Tanpmar hem tabiat ve insan lar grmesini, hem bunlar canlandrmasn bilmitir. 109 uncu sayfada Ada'yla Boaz m ukayese ediliyor, burada birka satr iinde tarihimizden gelen k larn aydnlatt bir terkip var; Boazii "b ir medeniyeti kendine ait bir macera gibi yaam bir yer"dir. Bir ayakkabnn kadn ne kadar hantallatrdn anlatan u cm leye baknz; "Bunlarla ancak mitinglerde kadn hukuku iin konferans verilebilirdi" (108). iftleri evinde karlatrmay seven, fakat fazla ileri gitmelerine tahamml ede meyen, hele kendi yardm olmadan birbirlerini sevmeye kalkanlarn iini boz maya alan dile ve rtikerden muzlarip "halanm havu yiyicisi" Sabih ne kadar canldr. "Sabih'in fikri olmasna lzum yoktur, nk gazete vardr. ler cinsten gazete onun hem okyanusu, hem gemisi, hem pusulas ve kaptandr. Onun iin baz miza deiiklikleri hari, o gn okuduu gazete ile beraber tabedilmie benzer" (140); keman konsertosunun "n e beklenmedik bir hazrlan, szl, kendini haber verii, tereddtleri ve nihayet bir hakikat kefedilir gi bi gelii, ksa gelimesini, ince nans farklaryla, tpk bir sonbahar bereketi gibi tekrarlayp sonra yeni en kendi deiikliinin mucizesi iinde kayboluu vard" (352). tiraf etmeli ki, bu ve buna benzer cmleler ancak cins bir muharririn ka leminden kabilir. Onun insana deta korku veren cmleleri vardr; bunlarn nasl biteceini tahmin edemiyoruz, daha dorusu bitmeyeceinden korkuyo ruz. Takat Tanpmar, usta bir cambaz gibi, bizi heyecandan heyecana srkledik ten sonra sznn sonunu getirmesini biliyor ve karmzda tamamlanan bu ya py gzel bulmaktan kendimizi alamyoruz. Bazen de ksa bir cmle btn bir ruh iklimini, byk bir hakikati, geni bir manzaray gzlerimiz nnde canlan dryor; "H erkes hsan'n hastalnn verdii znt ile uyuyor, onunla uyan yordu" (5); "hlsa hayat dar, fakat tabiat geni ve munisti" (26); "fakal bizim m emlekette aranan kaybolur.... ark oturup beklemenin yeridir" (6); "lokanta bu le saatinde denizi iine alm t" (84); " skdar aklar, lodoslu akamn su da kurulmu maliknesi olmaya balamt" (106); "zam anla karsna, btn ak^ sak taraflarn rendii eski bir otomobil gibi alm t" (94); "ok defa son mit, temennilerimizin imknszla akseden ehresidir" (367). Eserde birer m

H am d i T iin p n a r n R o m a n : H uzur 5 5

cevher gibi her sayfada parlayan bu ve buna benzer cmlelerin yannda sadece bizim olan dertlerin, meselelerin ortaya atldm, bir romanm m saade ettii nisbette konuulduunu, mnakaa edildiini gryoruz. Tanpmar bu kitabn da, garbn da zevk terbiyesinden geerek olgunlaan Ve m ill kltrmz iin de gelien nadir bir meyve, bir sanatkr olarak karmza kyor. O, romannda baz kusurlar ilemi, acemilikler gstermi olabilir; ama onun bir an bile baya ya demeyeceim, aleladeye dt grlmez. H er satrnda hlis sanatkr zevkinin lsn muhafaza etmesini bilmi ve bize deerli bir eser vermitir.

(Yeni Sabah, 20 Ocak 1950).

AHMET HAMDI TANPINAR: "YAZ YAMURU"

A bdlhak inasi H isar

Ahmet Hamdi Tanpnar tam mnsyla olgun bir edebiya iimizdir. Abdullnh Efendinin Ryalar gibi hikyeleri; Huzur gibi roman: Be ehir gibi denemeleri; 2.9. Astr Trk Edebiyat Tarihi gibi tahlil ve tetkikleri; nihayet, daha kitap haline getirilmemi iirleri tam bir edebiyat manzumesi tekil ediyor.

Abdullah Efendinin Ryalar gzel hikyelerden mrekkeptir. Ahmet Hamdi Tanpnar^n ahslan sanrm ki DosLoyevski'ninkiler gibidir. Mtevaz, hayalpe rest, sanatkr, manyak, kendi musikilerinin htralaryla kendi m eseleleri iinde yaayan insanlardr. Fakat slbu Dostoyevskivri deil, rahat, sakin, edeb ve zevklidir. Bu slptan "daha ok arlayor" diye ikyet edenler oldu. Halbu ki zaten herkesin kabul edecei mna ile slbun arlamas ne demektir? s lp meselesi oldu mu, bu bazlar ev sahiplerini bastrmak isteyen hrszlar gibi, en tabii bir edeb slbu tasannu addetmek istiyorlar. Her trl edebiyat d m anlan, dillerin sadelemesi arzusu altnda, adilemesi ihtiyacna kaplarak, s lba asl kymetli tarafndan tarize yelleniyorlar. Diyebiliriz ki tenkidlerinin se bebini aslnda bir slbun gzel olmas tekil ediyor.
Hw2wr dnce mahsul bir romandr. "Rom an teknii" diye kabul ettirmek istedikleri baz yersiz ve yolsuz tenkidlerle roman baltalamak isteyenler de ol du. Roman sanat hakknda etrafl bir fikir edinememi bir yazarn fikirlerini ro man tenkidi ad altnda yazmas ksmen gln, ksmen de hazin oluyor. Ro manlarda yalnz bir "id d ia" yoktur, bizzat edebiyat meselesi, dil ve slp mese leleri vardr. Romanda messir, lirik sahifeler, hulsa gzlere arpan salifeler bulunduka, dogmatik bir takm "rom anda iir duyulm am al!" tarznda mn sz tenkidler zihni ve zevki sadece kartrmak isteyecektir. Hsasa gelince Huzur romannda huzur mevcudiyeti iddias yok, ancak gzel bir huzur ihtiyac, onun imknszlnn dncesi ve belki de gzel bir huzur hlyas vardr. Ahmet

A h m e t H a m d i T a n p n a r : "Y a z Y a m ru " 5 7

Hamdi Tanpna'n Huztrdan baka kymetli drt roman daha vardr. Bun lar da neredildikten sonra romancnn hususiyeti daha belirmi olacaktr.

Be ehir denemeleri gzel paralardan mrekkeptir. Muharririn, Ispanya' ya yapt seyahati ve spanyol ressamlan hakknda ald notlar yakmda yeni bir eser halinde vereceini mit etmekteyim. 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi profesr Ahmet Hamdi Tanpna'n edebiyat derslerinden terekkp eder ve son zamanlarmzn byk bir edebiyat aratr masdr. Bu tarih, Ahm et H aim 'in tbiriyle "Bize gre" diyebileceim iz ve he pimizin dndklerimizi birletiren ve icmal eden, hi birim izin lakayt kala mayacamz bir eserdir. Zira edebiyatmzn, dilimizin btn meseleleri onun sahifeleri iindedir. Bunlarn baz ksmlarna dokunmak bizim de hatrmza ge lirdi. imdi yaplan ikinci tab' mnasebetiyle muharririn bu eseriyle ok m e gul olduunu duyuyor ve baz paralarn bir hayli kymetli tashihler greceini de mit ediyorum. Zira belki baz ksmlar ruhuna erm emi gibidir ve bunun iin yeniden mkemmel bir ekilde tabedileceini mit edebiliriz.
Nihayet, Ahm et Hamdi Tanpna'n daha kitap haline getirilmemi iirleri vardr. Bir iir mtehasssnn bunlarn nesri kymetinde olmadn sylem esi ne ramen bugnk iirimizin en kymetli paralanndandr. Baz edeb mecmu alar ve gazetelerde edebiyat anketleri yapldka romanc, air ve profesr Ah met Hamdi Tanpnaf'm edeb meselelere dair sorulan suallere cevap olarak en doru, en kymetli fikirler ileri srdn her zaman grmee ahlk. Son neredilen kitabna gelince, buradaki hikyeler hep ayn bir zaman ve ayn bir muhit iinde, akrabalklar bulunan ayn kiiler arasnda, denilebilir ki ayn dil, ayn lezzet ve ayn kymetle devam eden paralardr. Bunlar hazin bir "Yaz Yamuru" ile balyor. "Teslim "de birbirlerini tamamlayan tezatlar vardr. "Acbadem deki K k" yerinde, tabi grnyor. "Ryalar" "Abdullah Efendi nin Ryalan"n hatrlatr gibi ojuyor ve kitap bir "Yaz G ecesi" ile bitiyor. Hik yelerdeki ahslar yine Dostoyevski ahslarn andryor. Kendi ilerine gml m, kendi htralarn birer tesirli musiki gibi duyan insanlar dndryor. Arada, bazan da Henri de Regnie'nin adamlarn hatrlatm oluyor. Btn bu ahslan, souk bir takm yabanclar gibi deil hikyelerini duymakla mtehas sis olduumuz insanlarla karlayoruz. Bunlar dinlerken hazan Huzur roman csn, bazan Be ehir mtefekkirini, bazan da air Ahmet Hamdi Tanpnar'm manzumelerini duymu gibi oluyor, fakat onlar hibir zaman eski musikilerden ayrlm gibi, yadrgamyoruz.

(Trk Yurdu, say 249, Ekim 1955, s. 314-315).

XIX. ASIR TRK EDEBYATI TARH

A saf H alet elebi

Ahmet Hamdi Tanpna'n evvelce bu adla nerettii eserin ikinci tabn s tanbul niversitesi yaynlan arasnda gryoruz. Fakat bu ikinci tab' birinci sinden o kadar deiik, o kadar titiz, bir ahmann mahsvl olan ilvelerle do lu ki, birincisiyle mukayese edilince onun deta bal bana yeni bir eser oldu u kanaati hsl oluyor. Mellifin kaydyla da yeni batan ele alnm ve genileVilni olan bu kitap XIX. asra ait olan Trk edebiyat tarihinin birinci cildidir. kinci cildi de ikmal ve neredildii takdirde m uhakkak ki byk bir eksiimizi dolduracaktr. Her eyden evvel eserin ismi zerinde duracam. Bundan evvel Trk ede biyat zerinde denem eler yapanlarn ou ona Tanzimat Edebiyat adn veri yordu. Ben teden beri bu klienin yanl kullanld kanaatindeyim. Nitekim Servet-i Fnun Edebiyat tbiri de byledir. Avrupada ve Avrupallar gzyle edeb mektepler romantizm, realizm, srrealizm gibi bir fikir etrafnda toplanan hviyetleri mtala etmektedir. Edebiyatla mektepleri tarih devirlerine nisbet etmek doru olamaz. Ayn ekilde bir mecmuann adn bir edeb devre izafe et mek de mnasebetsizdir. Hele be asrdan fazla devam eden btn klsik ede biyatmza topyekn Divan Edebiyat adn vermeyi de yersiz buluyorum. n k bu edebiyatta nesirler divna giremeyecei gibi iirde de divanla hi alkas olmayan mesnevi gibi neviler de vardr; bir de mesel eyh ile Galip Dede ara snda llem eyecek kadar muazzam farklar bulunmaktadr. Edebiyat tarihi ya zanlar iin yeni batan bir tasnif yaplmas pek yerinde bir harekettir. Bunu ilk defa Ahm et H am di'de gryorum. Hi olmazsa eserine ilm ve itiraz kabul et meyen bir ad vermitir. Tarihimizin Tanzimat denilen devresinden sonra yazlan yazlar muhakkak ki deiik bir hviyet tamaya balarlar. Fakat onlarda ve da ha sonrakilerde bile eski an'ane, bilhassa iirde tamamyla kaybolmaz. Bu eski an'aneyi zamanmza kadar devam ettiren Yahya Kemal'i bu snfa ithal edebili riz. Zamanmzda da bilhassa ok gzel rbailer yazan Cemal Yeil, Arif Nihat

X I X . A sr T r k E d e b iy a t T a r ih i 5 9

bey Divan airi midirler? Keza Ziya Paa, Namk Kemal, Naci, hatt Ekrem beyin gazellerini Divan iiri bal altnda m tetkik edeceiz? Bu sebeple her halde edebiyat tarihini asrlara taksim etmek bugn ilk yaplacak en doru harekettir. Evet, XIX. asrda tarihinnizde ve bnyemizde Tanzimat denilen bir hdise, bir deiiklik olmutur. Bu hdise Avrupa medeniyetine intibakmz resmen tasdik eden bir vakadr. Bununla tima bnye iinde birtakm deimeler ol m utur ki, bu Trk milletinin de deimesi, yenilemesi demektir. H er eyden evvel deien bir insan vardr ki, bundan sonraki edebiyat bu deimeyi anlat maktadr. Daha dorusu aralk duran bir ksm pencerelerimizi Avrupa fikir dnyasna bsbtn atk. Bu alma neticesi olarak evimizde yeni rzgrlar es ti. Bir ksm pencerelerimizden henz ran ve tarihimizin eski devirleri grn m ekte idi. Fakat gelen rzgr kuvvetli oldu. Bu grnen pencerelerin ounu kapatt. Avrupa'nn sunduu medeniyetin icatlarn gryorduk. Onlar gibi ta hassslerimizi bir noktada toplayan iirler yazmaya balamtk. Vezinleri mu hafaza etmekle beraber onlarn ekillerini de deniyorduk. Fakat bu hareket bir denbire olmad. Esasen ondan evvel de ikinci Mahmut devrinde resmen Avru pa kisvesini kabul etmitik. Pek tabidir ki, nc Selim devrinde balayan Fransz mtercimlerinin ufak tefek eserleri de m nevverler arasnda az ok m essir olmulard. Avrupa tipi talimli askerin arkasndan Avrupa'nn temsil ettii fikir dnyas da bize er ge kaplar aacakt. te bu ruh haleti sonraki Avrupa tipi edebiyata da yol amt. Binaenaleyh XIX. asrn ilk yarsnda biz bunun n velerini gryorduk. Fzl ve Vsf o zam anki stanbul'u terennm ediyordu. kif Paa nesirle- rinde Avrupa'ya yaklaan yeni bir ifade tarz bulmutu. iirlerinde de mesel Adem kasidesinde olduu gibi ekilde deil, fakat muhteva itibariyle bir yenili in mjdesi seziliyordu. A. Hamdi Tanpnar kitabn XIX. asrn erevesi iinde hazrlamakla btn bu imknlar bize veriyor. Esasen birinci tabmda bulunmayan Vsf ve Akif Paa burada esasl olarak alnm, Ahm et Mithat ve Muallim Naci de yeniden yazl mtr. Recaizade ve H m id'de de mhim deiiklikler yaplmtr. Birinci kay naklardan istifade eden mellifin o devrin btn eserlerini tetkik etmek zere bu eseri hazrlad grlyor. Bu husustaki btn kitabiyat grdn iddia etmemekle beraber bir devir etrafnda bir gr zaviyesi ve bir istedii olduu muhakkak olan A. Hamdi Tanpnar evvel eserleri muhafaza ediyor, sonra bu nun etrafnda bir edebiyat tarihisi sfatyla alyor. Burada da muharrirlerin ve eserlerinin tahlil ve tenkidlerinde pek isabetli ve ar bal oluu ayrca pek kayda ayandr. Mellifin bu eserinde gstermek istedii hakikat udur; Daha eskilerde ol mayan ve bize bugn hazrlayan bir dnce, bir tahayyl ve sezi tarz nasl

6 0 r-apnnr z e rin e Y'.zlar

balam, geen asr iinde model olarak yetien byk kalem erbb (hommes de lettres) arasnda ne gibi istihaleler geirmitir. M ellif ite o devrin stadlann birer birer ett etmek suretiyle bugne do ru alan yolu gzlerimizin nne sermi oluyor. Birinci cilt balangtan Muallim N aci'ye kadardr. Eserin emasn tetkik edersek hakikaten byk bir ciddiyet, ihata ve gayretle, ince bir alma ve ilm bir izah ekliyle aratrldn anlarz. Bundan sonra Garpllama hareketine umumi bir bak bal altnda hususi bir bahis tl ksmla tetkik edilmekte dir: I. ksm garpllama hareketlerinin iptidasndan 1789'a kadar geirdii saf halar, 11. ksm 1789 - 1807'ye kadar sren devir, 111. ksmda da 1826 -1 8 3 9 sene leri arasndaki garpllama hareketinin tafsilt verilmektedir. Bundan sonra be blm almakta ve ayrca alt m uharrir tahlil ve tetkik edilmektedir. Bunlar sra ile yle devam ediyor; 1. Blm. - XIX. asrn ilk yarsnda Trk edebiyat. Burada klsik airlerden Vsf, zzet Molla, kif Paa, halk airlerinden Emrah, Bayburtlu Zihni, Dertli, Seyrani, Dadalolu anlatlmaktadr. Nesirde ise resm dildeki deiiklikten, ta rihilerden, baz htralar ve muhtra sahiplerinden bata bilhassa Mustafa Sami Efendi olmak zere yenilie doru alan rdan bahsedilmekledir. . II. Blm - Tanzimat senelerine dairdir. kiye ayrlmtr. Birinci ksm 1839 1860 seneleri arasndadr. Tanzimat fermanndan sonra stanbul'da hayatn de imesi, yeni ve eski dvalar. Reit Paa ile dairesi, devlet tesislerinin fikir hayah zerinde tesiri, kalemler, Encmen-i Dni, gazete ve gazetecilik ve ilk g rlen makaleler, tiyatro ve dier garp nevilerinin grn bu ksmdadr. 1856 - 1876 seneleri arasna hasredilen ikinci ksmda ise Tanzimat ideoloji lerinden, medeniyet ve medeniyetilikten, Osmanllk etrafndaki milliyetilikle Islmclklan ve deien hayat artlar neticesinde yeni bir terbiyecilie giditen konuulmaktadr. Bundan sonraki blm yeni byk muharrire hasredilmitir. Bunlar Ah met Cevdet Paa, M nif Paa ve brahim inasi'dir. Tabii bunlardan en mhimi olan inasi'nin zerinde ok duran mellif, bilhassa onun bulduu yeni manzu me eklinden, yeni dil vc hayalinden, onun millet, devlet, hkmet ve mesuli yet fikri hakkndaki telkkilerinden, kendisine messir olan garp tesirinden, ga zetecilik cephesinden uzun uzadya bahsediyor. inasi'den sonra Yeni Osmanllar Cemiyeti'ni de ayr bir mevzuda tetkik ediyor. Sultan Abdlaziz Trkiyesinde artk yepyeni bir nesil vardr. Neriyat hareketleri hzlanmtr. Burada bilhassa Suavi tetkik edilmektedir.

X I X . A s r T r k E d e b iy a t T a r ih i 61

Daha sonraki blm nevilerin gelimesine ayrlmtr. Burada en mhimmi gazete mevzuudur. Gazetelerin okuyucular, dili, gazetelerde nesir nevileri, ga zetelerin iire verdii yer ve gazeteden sonra kitap ksm tekil ediyor. Daha son ra eski ve yeni iir, tiyatro ve hikye ile tenkid ele ahnyor. Eski iir mmessille ri olan Avni Bey, Leskofah Galip Bey, rif Hikmet Bey ve Encmen-i uar a irlerinin vaziyetleri tetkik edildikten sonra yeni iirde Ethem Pertev Paa ile.balayan ikinci ham le, nazm ekilleri, vezin meselesi, iirde mevzular ve temler, ferdin douu ve lirik eklin deimesi, eski hikmetten felsef endieye gei, lm dncesi ve tabiatn kefi, istiarelerin deimesi m evzulan inceleniyor. Yeni balayan tiyatro hamlesi de ayn bir ksmdr. Burada ark Kumpanyas ve trke oyun, yeni eserler. Gll Agop Kumpanyas ve Osmanh Tiyatrosu, yeni nev'in artlar; tiyatro zerinde ilk dncelere ait szler vardr. Yine ilk hikye ve roman da gelim eye balayan neviler arasnda tetkik edilmektedir. lk terc meler ve ilk eserler, nev'in ilk artlar, eski hikyeden yeni hikyeye doru ge i, Msmeretnme'mn tahlili, teessr hissiyat ve romanesk, realizm ve natralizm tecrbeleri, tariften tasvire gei bu ksmdadr: Eserin pek gzel bir sra takibeden ve hemen yarsn tekil eden bu derin in celemelerinden sonra sylediimiz alt byk ahsiyetin tahlillerine giriilmektedir. Bilhassa birinci tabda bulunmayan Ahmet M ithat ve N aci'ye burada m him bir yer ayrlm olmasyla eser hakikaten m kemmellemi oluyor. Ziya Paa'nn, N amk Kem al'in, Recaizde ve Hm id'in biyografileri ile edebiyattaki mevkileri bir edebiyat tarihi kitab iin zl ve genitir. M ellifin de dedii gibi: "Edebiyat vak'alarn zaman erevesi iinde olduu gibi sralamak, birbirleriyle olan m nasebetlerini ve dardan gelen tesirleri tyin etmek, byk zevk ve fikir cereyanlarn ayrmak, hlsa her trl vesikann hakkn vererek bir dev rin edeb ehresini tesbite almak, edebiyat tarihinden beklenen eylerin en k sa ifadesidir." Ve m ellif bylece kendisinden beklenen vazifeyi hakkiyle ve p ek ' mkemmel olarak baarmtr.

(Trk Yurdu, say 259, Austos 1956, s. 151-154).

"BR GUL BU KARANLIKLARDA'

M ehm et Kaplan

Yldzlar daima gkyzndedir. Deniz daima vardr. Gne her akam gu rup eder. Ve her yaz iekler aar ve blbller ter. lm hibir zaman peimi zi brakm az ve bir defa iin kurulmu olan saat, her anda bize nasip olan zama n tketir. I^akat biz gnlk hayatn megaleleri iinde bunlarn hepsini unutu ruz. Hesaplar, kitaplar, aldatmalar, aldanmalar... oklar ile buna "hayat" der. Fakat kinatn, akn, lmn, bir daha gelmeyen nn farknda olmadan yaa nan hayata hayat m denir? Aleldeliin klleri arasnda biz en asil duygulara kadar her eyi kaybederiz. Bundan dolay da alalr ve can sknts iinde kv ranrz. I3yk fta n sz filozofu Alain "ulviyyet duygusu bize gnlk ekmek kadar lzmdr" der. nsanlarn gerek varl hissedemeyileri, phesiz, ilerinde bu lhi sndrm elerinden ileri gelir. Eski alarda dinler, insanl bu duygu ile besliyorlard. Karanlk gecede kara ta stnde yryen zavall kara karnca y gren Tanr, her yerde hzr ve nzrd. nsanlar her an onunla beraber idiler.. En gzel tapnaklar onun ltfettii ulviyet duygusu ile ina olunmu, en gzel iirler onun sevgisi ile sylenmiti. En asil kalbi er, onun hasretiyle "bir buhur dan gibi her yerde" ttyorlard. Fakat zamanla dinler asl kaynakla alkalarn keserek vecidlerini kaybedince, nasl sadece bo ekil, merasim ve kuru akideler haline geldilerse, insanlk da bu ulviyet duygusunu kaybetti. Bu yzden kina t, hayat ve kendisini alelde bir madde yn olarak grmee balad. Yalnz byk airler ve sanatkrlar, asl kaynakla alkalarn devam ettirme e muvaffak oldular. nsanlarn, ou, kendi akl ve rahatlarna gre ina ettik leri konforlu evlerde ve ehirlerde varlm srlarna bigne yaarlarken, yalnz onlar, hl maara devrinde yayorlarm gibi, yldzlara, sulara, aalara hay retle bakmaya devam ediyorlar.

B ir G l B u K a ra n lk la rd a 6 3

Cmle air dost bahesi blbl

diyen Yunus'un syledii gibi, onlar, dindar olmasalar bile, ulv ve ebed varl a herkesten daha fazla yakndrlar. Gerek iirde biz, dinde olduu gibi, varln temel srlan ile kar karya geliriz. Birdenbire sanki maara devrine ve ocuklua dnm gibi, yldzlarn yeniden parlamaya, gllerin amaya, blbllerin tmee ve kalbin taze duygu larla dolmaa baladn hissederiz. Hayatn ebed kanunu lm, bize tekrar her eyi yeni bir gzle gsterir ve ak "kaderin glen ehresi" haline gelir. air, gnlk hayatn aleldelikleri iinde, insanln ve ocukluun bu kay bolmu hzinelerini nasl ve nerede bulur? Hi umulmayan bir yerde, dilde. Evet, her gn kullandmz kelimelerin iinde gizlidir bu sr. Fakat bu srr bul mak iin airin ektii cefay tahmin'edemezsiniz. Bir gram radyum bulmak iin bir da eritmee benzer bu i. Zira biz dih de, hayat gibi, kinat gibi alelade hle getirir, ayakkablarmz gibi kullanrz. Kelimeler, bu ses tenli narin mahlklar, sokakta, arda, kahve de inenir, kirlenir, amurlara bulanr. Yalnz airler onlarn kadir ve kymetini bilerek ellerine alrlar; gnlerce ve aylarca tozlarn topraklarn ykayarak, ile rindeki ebed yeniden yakar ve gklere ykseltirler. Gzel bir iirde kelime ler, "eb-i lhutda manzume-i ecrm gibi" prl prl parlar ve biz onlarn al tnda, tpk ilk alarda, ocuklukta ve hayatn nadir anlarnda olduu gibi, ha yat ve kinat yeni bir gzle grmee balarz. Dil ile varln birlemesi demek olan bu iin, ne kadar g olduunu anla mak iin bir airin ileli almasna yakndan ahit olm ak lzmdr: Yahya Ke mal, baz iirlerini on be, yirmi ylda tamamlayabildiini sylerdi. Halbuki on lar bize ne kadar kolay yazhvermi gibi gelir. Yahya Kemal kadar titiz ve sabrh baka bir Trk airi de Ahmet Haindi Tanpmar'dr. Krk yl iiri hayahnn ba lca meselesi ve megalesi haline getiren bu airin eserleri nihayet dostlarnn s raryla bir kitap halinde basld.* Kendisine kalsa, mrnn sonuna kadar onla r yeniden yazmaa devam ederdi. stad Valery gibi o da iirin, hibir zaman tamamlanmayacana kanidir. Arka arkaya kitap neredenler ile ne tezat deil mi? Fakat bize iir diye sunulan mzahrefat ile onlar arasndaki fark da, o kadar byktr. Meslei icab, eski mecmualar ve kitaplar kartrmak mecburiyetin de kalan biz edebiyat tetkikileri iir mezarlklarnn ne olduunu ok iyi biliriz. Bazen, bir msra, kemiklerde kalm soluk bir fosfor gibi parlar. Klinize alarak yoklaynca o parlt da kaybolur. Bazlar sanr ki Divan edebiyatnn binlerce msra, Acem taklidi veya Osmanlca olduu iin lmtr. Bu nazariye B-

A hm et H am di Taipnar, iirler, stanbul 1 9 6 1 ,8 0 s.

6 4 T a n p n a r z e rin e Y ;la r

ki'nin, Galib'in baz iirlerinin neye hl yaadn ve daha binlerce yl yaaya can izah edemez. 1900'den sonra halk dili ile herkesin anlayabilecei binlerce msra yazlmtr. Kim onlar hatrlyor? Yahya Kem al'in msralar ise hafzalar da her gn cvl cvl tyor. yle sanyorum ki, Tanpnar'm iirleri de Yahya Kemal'inkilerle beraber yarna kalacak en gzel iirlerdir. Onlardan bazlarn im diden biroklar ezbere bilir.

Sen akamlar kadar byUi scak

msralar ile balayan "H atrlam a"y iir sevenler size zevkle tekrarlayabilirler. "Bursa'da Zam an" bilmeyen ve sevmeyen kltrl bir Trk bulunabileceini zannetmiyorum. Anlalmas daha g dier iirlerinin de yava yava hafzala ra yerleeceine ve yaayacana, vakti ve zaman gelince, srlarn ifa edecei ne emnim. Nedir Tanpma^n iirlerinin zellii? Onu Trk edebiyatnda herhangi bir gelenek ve ahsiyete balamak zordur. "Bursa'da Zam an" bir bakma Yahya Ke mal'in tarih iirleri havasnda yazlmtr. Belki bundan dolay air onu kitab na sokmak istememitir. Fakat bu benzeyi zahiridir. "Bursa'da Zam an" hece ile yazlmtr. Tarih duyu, iir dokusu ve imaj sistemi bakmndan da Yahya Ke m al'in iirlerinden farkldr. Buradaki kompleks iir cmlesine Yahya Kemal'in hibir iirinde rastlanlmaz. Bu, Tanpna^n "Vuslat" airine bir ey borlu olmad mnsna gelmez. Tanpnar, Yahya Kem al'den sabr, dili bir heykel gibi yontma sanatn renmi tir. Ayrca o galebe alnacak bir rakip olarak, byk bir tesir icra etmitir. Deni lebilir ki, Tanpnar, Yahya Kemal'den farkl bir iir vcuda getirmek iin btn mrn harcamtr ve buna muvaffak olmutur. Byk ve ebed iirin klsik letlerine, vezin ve kafiyeye bal kalan Tanpnar, Mehmed Em in'den Orhan Veli'ye kadar btn son devir airlerinin bol bol faydalandklar halk iiri gelene inden de uzak kalmtr. "Selm O lsun", Krolu'nun mehur Bolu beylerine meydan okuyan iirini uzaktan hatrlatr: Fakat Tanpnar"m selm bambaka bir mn tar. Yahya Kem al'in iirlerinin arkasnda Divan edebiyat gelenei, tari h ve coraf htralar, Orhan Veli'ninkilerin arkasnda Halk edebiyat ve halk dili vardr. Bu iki air de, gelenekten gelen "evocation"a ok ey borludurlar. Tanpnar'm iirlerinde byle daha nceden mevcut bir arka pln yoktur. Onlar tesirlerini kendilerinden alrlar. Romanlarnda, tedkik ve denemelerinde sosyal problemleri derinliine ve geniliine ele alan Tanpnar, iirlerinde adeta cemiyeti ilga etmitir. Onun iir lerinde bir inziva veya babaa kalma havas hissolunur. Sosyalin yeri belki de iir deildir. iirde sosyal, pek ok rnekte grld zere, hitabete kaar. Mitabet ise sam imiyete en uzak eydir. Yahya Kem al'de bile sosyal bir jest, bir poz

B ir G l B u K a ra n lk la rd a 6 5

halini alr. Varln z ile temasa gelen iir, dua ve murakabeye benzer, bir y a l-. nzl icap ettirir. Tanpna'm iirleri tima deil ferddir ve... metafizik bir ka rakter tar. Evet metafizik. Bu yaznn banda iir ile din arasndaki mnasebete iaret etmi ve airin dindar olmasa bile, Tanr'ya veya kinatn srlarna en yakn in san olduunu sylemitim. Kinat, hayat, lm, ak ve sanat, ite Tanpna'n i irlerinde ele ald balca konular. Bunlar, din, felsefe ve derin sanatn mterek ve ebed konulardr. Bir nazariyeye gre din sanattan domutun nsanolu balangta iir syle mi, raks etmi, heykel yapm, bunlar vastasyla Tanr'ya ulamtr. Felsefenin . dinden kt mlmdur. Bu, tarihte bir defa olmu bir hadise deildir. Her a da air, karanlklarn iine dalma cesaretini gsteren insandr. Hakiki iirde din ve felsefe yeniden doar. Tanpnar birok iirlerinde varln srrn sanat vasta syla yakalar. "iir" isimli manzume, bence Trk edebiyatnda iir zerine yazl m en gzel iirdir. Burada iirin rya, ztrap ve teselli ile rnnasebetleri gsteril mitir. Fakat bence eri mhim olan fikir, iirin bir "aydnlanm a" olduu fikridir.

Ytldmlan cmlesi karanlklarn,

msra bunu anlatr. Biz iirde fizik ve metafizik lemi bir arada yakalarz:

Ytidzlarm ciUm babesindeyiz Ebediyetinle geldik dizdize

iir varln iinde bir mnnm douudur. Bir srrn ifasdr. Yunus:

Yunus bir haber verir, iidenier d olur

der. air varlkta bize grnen ebed srrn habercisidir. Baka bir yerde Tanpmar iiri u harikulade msralarla anlatr:

Ey sktun bir nefeste Yakt billur vizel Bu esrarl nselleste Gkler yaknlat bize...
Gklere yaklam ak veya gkleri insana yaklatrmak... iirin de, matemati in de gayesi budur. Mevln "Biz gklerden geldik" der. lim de ayn eyi sy ler. Gklerin srlarn aratrmada airler limlere takaddm etmilferdir.

6 6 T iin p n a v z e rin e Y n zlar

Fakat lim, kozmik leme bakarken insan unutur. Halbuki kinat gren ve duyan insandr. iirde sje ile obje daima beraber bulunur. Bu mnasebel heye canl bir mn tar. Nihayet filozoflarn da anlamaya baladklar zere, sje, objeye takaddm eder. Hvvel ben vardr; kinal insann etrafnda ve insandan ykselir. Tanpnar bu gr u gzel msralarla anlatyor:

Kk bende bir sarmak Olmu cliin/a sezmekleyim. Mavi, masmavi bir k Oiastda yzmekteyim.
Baka bir yerde o, objeyi sjenin bir "objectivation"u, da aksetmesi olarak grr:

Eya aksetmi gibi tlsml bir uykudan

Burada "gibi" edat modern insann pheciliine dellet eder. Hski alar da d dnyay, "ben"in bir ryas telkki eden din ve felsefe cereyanlar vard. Son alarda bunun tam zddn ne sren, yani "ben "i maddeye irca eden a r materyalizm ortaya kmtr. Fakat bu iki gr de, varlkta en mhim prob lem olan sje - obje mnasebetini ilga eder. Sje de, obje de vardr. Dnyay "ben"siz, "b en "i dnyasz tasavvur etmee imkn yoktur. In.sanolunun trajedi si, bu temel tezada sahne olmasmdadr. nsan bazen fizik lemin, etrafn in duvarlar gibi sardn hisseder. Cansz varln ortasna dm olan canl, bir yldzm zerinde uyanan idrk, kinatn en byk muammasdr. Tanpnar birok iirlerinde fizik lemin parltl oyunlarn tasvir eder. Su, k, hava onun iin bir nee kaynadr. Bilhassa ak dekoru olarak tabiat, bay ram gecelerinin k oyunlarn hatrlatr. Yanmzda bulunan sevgili bize varln l ve sonsuz boluklarn unutturur. Fakat bazen gkler baka trl konuur:

elik gagasnda fecri tayan Mavi kartal benim... Penelerimde Aslm bir zmrt gibidir hayat.
Fizik lemin btn ihtiammm arkasnda souk lm vardr:

Ey kartal bakl avcs fecrin Amam gllerin siyah bahesi..

Tanpna^n birok iirlerinde lm, fizik lemin sembollerine brnerek kendisini hissettirir. Ufuklara bakmaktan holanan air;

B ir G l B u K a ra n lk la rd a 6 7

Yosm bahelerin uzak vehminde mknsz sularda tutuan gemi

yi grr. Tanpnar iin lm "bolua alan bir kap"dr. O, varln srrn yine varln iinde bulur. Fakat varlk, sadece "grlen" ey deildir; "grlen"in iinde "grnen" b ir ey vardr. Bu, uzaklan da olsa, m ulasavvflarn "tecell" fikrini hatrlatr. Tanpnar, raks ve musikide varln z gibi grnen eye iir den daha fazla yaklar. "R aks" iiri, sanat vastasyla fizik ile metafizik arasn daki mnasebeti ok gzel gsteren bir iirdir.

Ttisjmi ocuu saf aydnhm Bu kadn vcudu beyaz ve plak; Eiinde sanki sonsuz varln; Her an deiiyor dnp uarak.. Ve glmseyerek yle derinden Her lhza baka ey ve hep kendisi, Bir baka yldzdan veya alevden nn ve hareketin mucizesi..
btidai kavimlerde raks ile dinin sk mnasebeti malmdur. yle zannolunabilir ki, tabiata ok yakn olan bu insanlar raks vastasyla varln iindeki sr r kavryorlard. "H er lhza baka ey ve hep kendisi" olan ey nedir? Mistikler ve filozoflar kinatn esas cevherini byle anlatmazlar m?

Her lhza baka ey ve hep kendisi Yaral bir ceyln gibi bakarak...
Raks, sadece hareket deildir. Ayn zamanda ruhtur. Vcut deil, ayn za manda ztraphr. Raks eden kadn bize fizik, fizyolojik, psikolojik ve metafizik varln nasl bir btn tekil ettiini kuvvetle hissettirir.

Ve mitsiz av bin sonsuzluun

Raks ve um um iyetle sanat bu kadar gzel ve derin anlatan baka bir ms ra hatrlamyorum. air, "M usiki"de de z varln srlaryla karlar. Sesler iinden bize bir melein uzandn hisseder gibi oluruz. Fakat bunun ne oldu unu ak ve seik olarak bilemeyiz. air hayretle sorar:

Kimdir ykananlar bu lo emede Tekrar doar gibi ay ndan?

6 8 T a n p n r z e rin e Y iizlar

Bunun cevab, ihtiaml bir inLibadan ibarettir;

Bir altn uurum derinlemede

Biz yldzl yaz geceleri, gkyzne bakarken de ayn intiba duyar ve bu "alLn uurum "una nereden, nasl ve niin frlatldmza hayret ederiz. Sesin iiri, sanat vastasyla varln srlarna yaklaan insann ruh trajedisini ok g zel anlatr:

rpnan bir ruhum artk Bin hasretle delik deik Uzak, hayret burlarnda Neva'nu, Ferahfeza'nm
M usikinin veya yldzlarn bize hem hissettirdikleri, hem de gizledikleri ey nedir? Neden, bir buzlu cam, bizi ok yaklatmz ebed srlar leminden ay rr? Bunu bilm iyoruz. Sadece harikulade, acaip bir lemin ortasnda, lme mahkm, gzellik ve akla kalbi en iddetle arpan, dnen, duyan, seven, kavga eden, yaratan, dalardan ve denizlerden daha acaip yaratklar olduu muzu farkediyoruz. Gnlk hayat, alelade hayat, bize varlk muammasn unut turuyor. Fakat hakiki sanat bizi yeniden asl kaynaklarla kar karya getiriyor.

Bir sonsuz uurumda uyanm gibi birden O derin sktlarn aydnlatt anlar
Yeniden duymaya ve dnmeye balyoruz. Tanpnar'n iirleri bize sana tn, gerek sanatn ne olduunu kuvvetle hissettiriyor. Onu, sanat vastasyla te mel kaynaklara yaklama diye tavsif edebiliriz. Onu okurken, bugnk Trk a irlerinin bu kaynaklardan ne kadar uzaklam olduklarn ve iiri bulamaya caklar yerlerde aradklarn da anlyoruz.

(Trk Yurdu, say 294, Mart 1961, s. 1-4).

 a ir

ve e v r e s i

Fikret Adil

Ahmet Hamdi Tanpm a'n iirer'i Yedilepe yaynlarndan km biilunuyor. Kitab elime aldm zaman bir hdise olacak zannettim. Nasl "non-figratif" resim taklitiler elinde onun gerek yaratclarn silecek kadar seyirciyi ra hatsz edip belli llere dnlme ihtiyacn dourmusa, yllardr beklenen bu kitap da yle yapacak sanyordum. Hayr! Edebiyat lemi dediimiz evreden tek yank gelmedi. Bizde byle bir lem olduu phelidir. Onun yerine kk dedikodu topluluklar vardr. Dn dklerini ancak fsldayabilen, kskan, gzel bir ey karsnda onu ben yapa madm diye kmsemeye kalkan, hayranlm belirtmeyi kendine yaplm bir hakszl kabul etmek, gzeli yalnz kendi tarafndan imal edilebilir bir yer li film sanan bir cce devler topluluu. Evet! Bizim edebiyat lemimiz be hiciv - ok da baarl hiciv - ile sekiz, on fkradan ibarettir. Bunlara, M aarif Vekleti ile pein anlamalarla hazrladk lar edebiyat tarihi ve semeler yaynlayan retmenleri de ekleyebiliriz. Onun iin, iirin edebiyatn topluluk dediimiz yn iinde kaytszlk bataklnda boulmakta olduunun kimse farkmda deildir. Batakln kenarna ayaklarn sallandrp oturmu, ellerinde pahalya satlm ucuz kitaplar bir sr kapcdan ucuza tercme ettirilmi pahal romanlarla B.B. veya Diba bal, ak benizli, ye timemi veya gecikmi tazelerden, yitirilmi bir dilin iki, yz kadar tilciin yer ve sra deitirerek: - Var! airde, sanatda etki arayan birka eletirmeci. Amma bunu aramal m? Neden olmasn? Yalnz, air denilen duygulu ya ratn kendinden nce gelenlerin etkilerinden uzak kalmasn nasl isteyebili

7 0 Tv)ipn :r ^eriu* Y azlar

riz? Bu nadir ku, onlara ba evirse, onlar duymasa air mi olurdu yoksa bak
kal! iiri komu kzlarna verilmek zere ilham perilerinin ay ile pencere den uzatt sz demeti sanan, veya elinde saz kahve kahve dolaan klarn lehe szlanlarnda gren ve "edebiyat karn doyurm az" diye ocuklarna t veren ynlara ramen yine de bakkal olmazd.

TA N PN AR ve ZAMAN Yllardr beklendikten sonra, Ahm et Hamdi Tanpnar krk kadar iirini bir kitapta toplayarak yaynlam bulunuyor. Ahm et H am di'nin bunu yapmakta gecikmesi ister istemez Yahya Kemal'i hatrlatmaktadr. O, bir trl tereddtlerini yenememi, salnda bir kitap yaynlayamamt. iirlerini bitmemi sayar, kelimeleri ve msralar deitireceini sylerdi, kendisine yaplan btn teklifleri bu sebeple baka zam ana, uzaa atard. Otuz be yldan beri iirlerini dergilerde okuduumuz Ahmet Hamdi Tanpnar da Yahya Kemal Beyath gibi, ona hayranlndan olduu kadar tereddt lerini de benim sem esinden, iirlerini bir araya getiremiyordu. Fakat ile, karar n ve bir gen air gibi ilk kitabn da vermi bulunuyor. Bir gen air gibi, dedim. Ahmet Hamdi Tanpnar, kitabnn ilk iirinde "poetika"sn verirken kendini de yle anlatyor;

Ne iindei/im zamann Ne ele bsbtn dnda Yekpare geni bir nn Paralanmaz aknda Kk bende bir sarmak Olmu dnya sezmekteyim Mavi masmavi bir k Ortasnda yzmekteyim.
Sonuncu kl'anii Yahya Kemal Beyatl'nn "kk mazide olan tiyim " sz n hatrlatan ilk m sralar ile Ahm et Hamdi Tanpnar, iirin hem zaman, hem et ki ve mektep snrlan dnda, hem de iinde olduunu "gizlice" akhyor. lakat Tanpnar'la beraber, yine de zaman iinde, gerilere dnebiliyoruz. Onun iirlerinde, insann sosyal basklarn, gnmzn zorluklarn unutmaya aran sesler var.

 a i r v e e v re s i 71

Sen akamlar kadar byl, scak Ryalarm kadar sade, gzeldin Baban uzandk gnlerce slak imenlerinde yaz bahelerinin.
Ne gzel o baheler... derken irsann aklna, bir airin "bo nlad e"i gelmiyor deil:

ndim yarin bahesine Parsellenmi!

unu demek istiyorum ki, Tanpna'm iirim tadabilmek iin onun "zam an n a" girmem iz gerekiyor, hani ispritizma kitaplarmda mediumlarn gslerin den bir yum uak m addenin ktm ve uyuduklann gsteren fotoraflar var d r Tpk onlar gibi.

Yetmez mi bu mjde sana Aydnlatrsam alnn Ben her ryay zamana Tayan yldz kervan!..
Elbette yeter, hem de bu kadar gzel sylenirse. Buna ram en, zam an onu icat etlikten sonra yok etmee alan biz insanlar iin yine de iliyor. Tekerlek duvarndan gelip ses duvarn atk, imdi k du var karmzdadr. Btn bu gelimeler iinde, her eyin ba olan insan iirin savunmas, mutlu geleceini hazrlayacak yolda olmas gerekiyor. Fakat unutur grndm z bir nokta daha var: nsandaki k duvar tan mayan, zaman ortadan kaldran muhayyile kudreti. Tanpnar ondan belirtiler derliyor.

(Yeni stanbul, 7, 8 Mart 1961).

BR R DNYASI
Suut Kem al Yetkin

Ahmet Hamdi Tanpna^n aylardr yaymlanaca bildirilen iirler'i nihayet baslabildi. Otuz yedi iiri iine alan kitab (ne yapaym bir trl betik diyemi yorum) bir solukta okudum. Sembolist iirlere dkn olan ilk genliim gzle rimde yaprak yaprak canland. Mallarm e'yi, Verlaine'i, Verhaeren'i saatlerce okuduum hlya dolu geceleri hatrladm. nk Tanpna'n iirlerinde sem bolizmin dnyasn: Gvercin kanadnn kpkten rpn, gnlerin kzl meyvas, elik gagasnda fecri tayan mavi kartal, akamn mercan dallar, kanlar iinde rpnan gnei, yldz kervan, bylenmi bir ceylan gibi bakan zama n, Itlumu m ercan ryas, gl yangn, gvercin bakl sessizlii, gml fecri, m cevher kanatl kulan ile bulmamaya imkn yoktur. Bu bakm dan m tareke yllarnda ilk iirlerini yaymlayan ve bugn hak ettikleri ne ulam a irler arasnda genliine en bal kalan odur. M tareke'nin ac yllar Kurtulu Sava ile sonulanyor, yeni bir devir alyor, kinci Dnya kasrgas kopuyor, bir dnya batyor, bir dnya kyor. Tanpnar bu olaylar arasnda "Tel qu'en luim em e", genliini byleyen bir rya lkesinde "M avi, masmavi bir k orta snda" yzerek, bir kuyumcu titizlii ile msralarn iliyor. ounu bildiim , seve seve defalarca okuduum bu iirleri bir arada grn ce Tanpna^n gnl verdii kelimeler, sk sk kulland benzetmeler, vezinler daha iyi kavranyor. Kitaptaki iirleri okursanz dikkalinizi ilk ekecek zellik, airin ve balacna gsterdii dknlk olacaktr. Okuyun, "Yava Yava Aydnlanan" balkl iirin yedinci drtln:

Ve hangi el bo geceden Uzatt bu altn tns, Szdka bir diinccden Gnlerin kzl meyvas?

B ir i i r D n v as 7 3

lk m sran banda bulunan ve, bamz baka bir yne evirmemiz iin ve rilmi bir iarete benziyor, drtlkte de nemli bir unsur oluyor. Ama ayn eyi br v e ie r iin syleyebilir miyiz? Tanpnar bu bala szcne ylesine gn ln kaptrm ki, ou zaman onu anlamsz olarak kullanmaktan kendini ala myor:

Ve yank trks dalda, blbln Ateten emberi stnde gln.

"U yanm a"

Deniz uflcunda batan gne Ve keskin ht kularn;

"D eniz Ufkunda"

Ve gln kular dallarda Krpyor kirpiklerini Yzler astl dallarda Kk, sska, kandil yzler. Onlar ahyor kemanda Ve znt dolu gzler.
"Sabaha Kar"

Ve dersin yavaa kendi kendine: mrn emberinden kurtuldum yine.

"Siyah Atlar"

Ve birden deien yzn Arzunun uzaklarnda, O lgn biti, kaybolu Gsnde ve kollarnda. Ve ak pencerelerden, Mavi gkle giren rzgr
"Baka Bir Yldzda"

Ve diyor fecirden berrak Sesiyle her rperite, Geceyi yumuatarak: "Btn gzyalarn ite."
"B ir Gl Bu Karanlklarda"

7 4 ra n p m r 'c r i n e Y azlar

Yrtlan yelkenler gibi Enginle ba haa kalsak Ve bir afak serinlii inde uykuya dalsak.
"Rhtm da Uyuyan Gemi"

Bir altn tunm derinlemede Ve mehule doru sziildii kervan

"M usiki"

Hazan bir tebessm, tuhm mercan Riiyasyle sanki kanl bir iek, Ve salar mitsiz yle yzecek Olgtn akamlarn arlndan.
"Ayna"

Bir trk ki gaml, uzun, Ve sen glnce can gller. Ah o hi dinmeyen rzgr Ve uykusu ieklerin. Ve beni ldrtan hzn ki bak arasnda
"M avi, Maviydi Gkyz"

Ovann yeili gn mavisi Ve mimarlerin en lhisi,

"Bursa'd a Zam an"

Her bahenin yabancs Ve her midin stnde,

"D n"

ok gzel bir uykudan uyanm gibi mahmur Ve hl eiinde yarm kalm ryann.
"D eniz"

Ve glmseyerek yle derinden Her lhza baka ey ve hep kendisi. Bir baka yldzdan veya alevden Ann ve hareketin mucizesi.

Bir ^ii Diinys 75

Ve mitsiz av bin sonsuzluun;

"R aks" le msra balarna yerlemi yirmi tane ve. Daha bakalar da var. Msra or talarnda olanlar da ayr. Ata, sa olayd da bu ve'leri byle bir arada greydi. Kim bilir gzleri nasl frl frl dnerdi. Sizlere ve'leri gsterirken Tanpnafn iir dnyas hakkmda da bir fikir ver diimi sanyorum. Gerei sylem ek gerekirse, bu ve'li msralarla ilk karlama insan sarm yor deil. Am a bunlar, birbiri arkasndan karmza gelip dikilince msralarn gzelliini grmemize engel oluyorlar. Byle olmasayd, hangi ms ralar ve ile balyor, diye urap durur muydum? Bu zelliin yan banda Tanpna'n kitabnda, mselles, skt, ahit, m e hul, iva, merhale, name, kinat, mabude, hicran, mcevher, nur... gibi bug nn kuaklarna artk hi seslenmeyen kelimeler de grlyor. Bilmem bunlara gsterilen sevgiyi de genlie olan balla m vermeli? Tanpna^n kitabndan sz ederken ok nemli bulduum bir noktaya de inmeden geem eyeceim. Bir iir kiiliim buluncaya kadar, baka deyile, a ir duyduuna kendini saran bir hava iinde son biimini verinceye kadar alr, yazar, izer, brakr, yeniden alr; olmazsa bir sre ara verir. Sonunda, ou za man, beklenm edik bir nda iir kendini bulur ve airden kopar. Artk o, airden ayr dm hr bir varhktr. Byle olunca, airin onu yllar sonra yeniden ele almas, yllar ncesinin scakln yeniden yaamaya kalkmas olur ki, bunun da imkn yoktur. Yaanm olan n, artk btn z ve zeUiiyle yok olup git mitir. Bir bakm a, iir de, bir defa daha yaanmasna imkn olmayan bir duy.gulanma nn ebediletirm ek deil midir? Tanpna'n yllar ncesi yazp yaymlad bir iki iirim yllar sonra deiik msralarla kitabnda grmeseydim bu satrlar yazmazdm. "M avi, M aviydi Gkyz"n birlikte okuyalm;

Mavi, maviydi gkyz Bulutlar beyaz, beyazd; Boluu ve znts inde nc garip yazd...
drtl ile balayan bu iir yle bitiyor:

Kim bilir imdi nerdesin? enindir yine akamlar; Merdivende ayak sesin Rhtm tanda glgen var.

7 6 T a tp n a r z e rin e Ya/lr

lk drtln nc msra ilkin:

Dalgalarn znts
idi. Aklamaya allm sebeplerden dolay, sonucun bu deiiklikten yana olduu sylenemez elbette. "Boluu ve znts" ile "D algalarn znts" msralarn yksek sesle okuyunuz. Anlamn da deimi olduunu farketmeniz bir yana, birincide dilinizin nasl glkle kprdadn duyacaksnz. iirin zararna olan byle bir deiiklii "G l" balkl iirde de gryoruz. lkin, Sanat ve Edebiyat dergisinin 22 nci saysnda, 1947 maysnda km olan Gl'le, iki msra deierek kitapta yer alan Gl' karlatrnz. iirin neler kay bettiini greceksiniz. Kesin biimlerini bulduktan sonra yaratcsndan kopan, yani yaymlanan msralara yllar sonras dokunmamak. Bunlar, msralara can vermesiyle yok ol mas bir olan tek nlarn anlandr; stelik, yaratcs ile deil, artk okuyucuyla ba baadr. Yaratcnn yapaca ey, onlarn, sadece, bir okuyucusu olmaktr. Tanpnar'n iirlerini severek okudum. Nasl sevmeyebilirdim ki, bana ilk genlik yllarm hatrlatt.

(Trk Dili, say 115,1 Nisan 1961, s. 433-436).

TANPINAR'IN RLER
N ecati Cumal

Ahmet Hamdi Tanpnar, iirlerini kitap halinde toplad. Elime getii gn den beri sk sk bu kitab kantryorum . Tanpna^n iirlerini tekrar tekrar oku yor, iir anlay zerinde dnyorum. Tanpnar'n iirleri, iir anlay, kendi airlii ile ilgili olduu lde, yeni iirimizin teden beri tartlan, genel meseleleri zerinde de yeniden dnd ryor beni. nce u var: Bugne kadar Tanpnar, dergilerde kimini okuduum uz kimi ni gremediimiz daha ok antolojilere girdii iin tekrar okumak frsatn bul duumuz, ya da hafzalarmzda yer ettii iin tekrarladmz "H atrlam a", "Btn Yaz", "D eniz Ufkunda Batan G ne", "N e indeyim Zam ann", "Bursa'da Zam an" gibi drt be iiriyle bilinir, hatrlanrd. Kitap halinde okununca, Tanpnarn airlii daha bir nem kazanyor. Haim 'den bu yana gelen iir kuaklan iinde, Tanpnar'n yeri doru snrlan ile grnr duruma geliyor. iirim izde bal olduu, etkilenip devam ettirdii iir anlay, kendisinden sonra gelen airlere etkileri, aka beliriyor. Bunun yann da, Tanpnar'n krk yla yaklaan airlik hayat boyunca, benimsedii iir anla yna ball, sesini, beenisi, kararszlklara kaplmadan srdregelii olum lu bir tutum olarak gze arpyor. Tanpnar'n bu tutumu, airlerim izin oun da grlen birleik bir tutumla, sk sk deime, evresindeki airlere, ortak iir beenisine uyma abasyla, lanpnar'n tutumu arasmda karlatrma yapma mza yol ayor. Tanpm a'n airlii, Ahm et Haim 'in iirde vard yerden balyor. Tanpnar, Haim'in sesini devam ettiriyor. H aim'in u iirini hatrlayalm:

7 8 T a n p n a r U e r in e Y azlar

TAHATTUR

Bir nccm bahesi bir seccade Doldurmt havz ateten bde. Ne kadar gaml bit aknm vakti Bakn benzemiyor utde Gok yeil, yer san mercan dallar Dalm stndeki kular yde Bize bir zevk-i lalattnr kald Bil snen glgelenen dnyada
Bir dc Tanpnar'n "U yanm a" adl iirini okuyalm:

Bil akam, bu tenha saili mrn Uzak servilerin arkasnda gn Bu gne denmi bcdmr bahesi Suynn uzaklaan yaklaan sesi Ve yank trlisii dalda blbiiHin Ateten emberi stnde gln
ki iir arasndaki akrabalk aka grlr. Tanpnar'n airlii, Haim'in "Tahathjr"undan ve yine bu anlayta yazlm, "S vari", "B ir Gnn Sonunda Arzu", "A kam ", Bir Yaz Gccosi H atras", "Sonbahar" gibi iirlerinden do mutun Denilebilir ki, Ilaim 'in airlii, dili zamana uyarak daha sadelemi, Maim'e zg acln yitirerek Tanpnar'n hayatla bark yaratlna uymu olarak, Tanpnar'n iirlerinde devam etmitir. Haim'in, son klarla bulutlarn cenk ettii, uutuu ateli akam havalan, yaz geceleri, mercan dallan, glleri blblleri, baheleri, stanbul'un grltsz bir kesinde eski bir yal gibi, Tanp n afa miras kalmtr. Nedir ki, bu baheler, imenler, mehtaplar, H aim 'in iirletirdii baheler den, m ehtaplardan bir bakma ayrdr. Haim:

Oklar gibi saplnnnadn kalbe Dtke semdan yere mehiap

der. Karamsar, aldr. Ahm et ITamdi Tanpna^n iirlerinde bu yalnzlktan i kyeti ses yokt-un

T n n p n a r n iir le r i 7 9

H ATIRLAM A

Sen akamlar latdar byl scak Ryalarn kadar sade gzeldin Babaa uzandk gnlerce slak imenlerinde yaz bahelerinin mrn bahesinde skn, aydnlk Boanan bir seldi avularndan . Bir masal meyvesi gibi paylatk Mehtab krlm dal ularndan.
Belki de Tanpm a' H aim 'den ayran, bu iirinde olduu gibi, sadece hayat la daha bark yaratl deildir. Tanpna/n H aim 'in yannda usta belledii daha baka airler de olmutur. Ayrca Tanpmar, dz yazlarndan daha ak an lalaca gibi, H aim 'den ayr bir dnya grne, bir dnce eitim ine ula mtr. Tanpnar'n iirlerinde H aim 'den baka, bu nrinde, daha baka iirlerin de olduu gibi (Bir Gl Bu Karanlklarda) Valery, Verlaine (Gezinti; Mavi, Ma viydi Gk)mz), biraz da Yahya Kemal (Bir Gn cadiyede) etkileri grlr. Fa kat gene de, Tanpnar' Haim 'den, br ustalarndan, duygu dnce btn ile ayran, iirlerinde kalan bu ek etkilerdir denilemez. Tanpnar' iirdeki usta larndan ayran tarah, yazmn biraz daha ilerisinde belirtm eye alacam gibi, dzyazlarnda aka grlen dnr kiiliidir. Yazma niye Tanpnar'n kapld etkileri sralamakla baladm? iirden ok dedikodusunu sevenler, bu yarglarm Tanpna^n iirini kltmek iin ne sr dme yorabilirler. Bu trl bir yorum olsa olsa beni zer. Szm onlara deil. Tanpnar'n iirleri. nce, Cum huriyet'ten bu yana, iirim izde ortaya kan iir anlaylar tartmalar zerinde yeniden dnmek, iirimizin gelimesini karlatrmal olarak inceleyebilmek, daha zlmemi baz iir m eseleleri s tnde bir sonuca varmak iin iyi b ir frsat gibi grnyor bana. Konumu bu yzden uzun tutuyorum. Tanpnar'n iirleri, hececilerin beenisinin en yaygn olduu bir srada der gilerimizde grnr. O gnlerin hakim beenisi iinde, bah olduu hece l syle, Tanpmar iirlerinde hececilerden ok deiik bir sese ular. Bu bakmdan kitabnda iirlerinin altna yazld tarihleri eklemesi ne kadar yerinde olurdu. Hececilerin alatxrka havas iinde "Yava Yava Aydnlanan" iirinde olduu gi bi, hece lsne Batl bir beeni, bir btn kazandrmak, nemli bir ustalk sa ylm ak gerekir. Sonra u da var: Tanzimat'tan bu yana, iirimizin yenileme. Batllama a- bas iinde, hemen hemen her air. Bat'dan, zellikle Fransz edebiyatndan sev-

8 0 'l';n p m iir z e rin e Y a::l;r

dii airleri kendine usta bellen:\itir. Yakn zamanlara gelinceye kadar bir airin kapld etkileri incelerken, bizde l airin ne derece etki altnda kalp kalm a d deil, ne trl bir airin etkisi aUnda kahp kalmad olmutur. air, usta larn iyi seip sememekten sorumlu tutulmutur. Geleneklerinden kopup yeni gelien bir edebiyatta, bu trl bir lnn uy gulanmas elbette ki yerinde bir hogrlk olur. Tanpnar 1 laim 'i, Yahya Ke mal'i, Valery ile Verlaine'i usla semi, sonra da iir beenisi iir bilgisiyle, gir dii edebiyat dnyas iinde bulduu malzemeyi iyi kullanm bir airdir. By le olduu iindir ki, ustalarndan etkilendii lde, kendisinden sonra gelen airlere etkisi dokunmu bir airdir. Ahm et M uhip'in, Ziya Osman'n, daha sonralar Oktay Rifat ile Orhan Veli'nin ilk iirlerinde Tanpna'n heceye getirdii ses aka grlr. rnek ola rak, Oktey Rifat'n "G nler Gemi Buradan" adl iirini okuyun, Tanpna^n "H er ey Yerli Yerinde" adl iirini hatrlamadan edemezsiniz. Ahmet Muhip,

"Sen bir masah halrlah/orsun"

derken, Tanpnar'n:

"Varsn baucunda gezinsin dursun Zalim ivalan bir susuzluun"

(Gller ve Kadehler) deyiine yaklar. Orhan Veli'nin ll uyakl "Kurt, Buday" gibi iirleriyle. Ziya O sm an'n baz iirlerinde hep bu ses yaknln duyabilirsiniz: Tanpmaf'n iirlerini okuduka, hemen hemen her iirinin, kendisinden son ra gelen airlerin en iyilerine yeni iirler yazma olanaklar salad grlr. Daha sonralar bu etkinin devamn baka adan grmek mmkndr. Tanpnar'n iirlerinin ilk yaynland gnlere eriememi airler, Tanpnar'dan et kilenmi airlerin aracl ile onun iiliinden, ustalndan faydalanmlardr. Tanpnar, ok yazan bir air deil. Kitabnda 37 iir var. iire emek verdii yllar dnlrse, Tanpnafn verimi ylda bir iiri amyor. Elbette ki hayat boyunca iirle uram bir air iin kusur bu. Fakat nedir ki, her iirinin kendi airlik izgisinden aaya dmeyii, Tanpnar'n ksr olduu lde ters oran tl olarak etkin olabilmi bir air olmas, az yazmasn bir dereceye kadar unut turuyor. Byle olunca Tanpna/n bu taraf zerinde durulmamak, durulursa da baka bir adan bu tarafn ele almak gerekiyor. Tanpna^n iir dnyas, snrl, dar bir dnya. Allagelmi deyimiyle Tanpnar "Pildii kule" airi. Hemen hemen Haim'den aldna kendisi pek bir ey eklemiyor. Batl ustalarnn etkileri de bu dnyay geniletm itir denilemez.

T a n p n a r 'n iir le r i 81

iirlerinin konulan duygulan belirli, bilinen tekrarlanan konular; Zamann gemesi, eyann kalcl, akamlar, stanbul sayfiyelerinde gemi gnlerin ta d. Bu iirlerin okuyucuya tantt kii, kitaplar, be sevdii dostu ile kendi kesinde yaamay seven bir kimse olarak grnr. Arad, bu dnyadan bek ledii, bir parack "huzur"dur, o kadar. Gerekten Tanpnar'n dnyas bu kadar dar mdr? 27 Mays hareketinden sonra yazlm yazlarn en gzellerinden biri nn dr. ou airler, hareketi iirle selamlamlardr. Tanpnar bir gerileme devri nin acsn o gnlerde Cumhuriyet gazetesinde kan bir yazsyla boaltmtr. Onun Tevfik Fikret hakknda yazdklarn okuyun. XIX. Astr Trk Edebiyat Tarihi'ni okuyun. Daha bunun gibi dzyazlarnda, bir dnr olarak, inceledi i edebiyat anlayn, devrin sosyal yaps, genel dnce akm lan ile balanth olarak aklar. Belki de yukarda adn verdiim iki eseri, benzerleri arasnda en derli toplu yazlm eserler saylmak gerekir. Fikret'in heyecanlarn, isyanlarn Tanpnar kadar iyi anlam bir airin ken di iirlerinde bu trl isyanlara, heyecanlara yer vermeyii nedendir? Yazar ola rak, dnr olarak, Tanpnar hi de etrafnda olan bitenle ilgisiz bir kimse de ildir. iirini eninde sonunda tkenen be dar konuya hapsetm esi neden ile ri geliyor? Tanpna/n bu tutmunu iki sebeple aklamak mmkn. Ya airlii her tr l duygularn, dncelerini aklayacak gte deildir. Ya da Tanpmar, dn celerini ancak dzyazyla aklayabileceine, her dncenin iire konu olamaya cana inanyor. Byle olunca da srasnda iire, srasnda dzyazya bavuruyor. Fakat iirleri zerinde durulursa byle bir ayinm n yanll kolaylkla an lalabiliyor. Tanpnar'n air olarak da bir dnce dnyas var. iirlerinin belli bal konusunu zaman meselesi kaplyor. "N e indeyim Zam ann", "Bendedir Korkusu", "Siyah A tla" gibi iirlerinden balayarak, "Bursa'da Zam an", "B ir Gn cadiyede" gibi iirlerine kadar, syledii szler, diziler hep dnce r ndr, gerekirse dzyazyla da sylenilebilecek dncelerdir. Tanpnar, okluk tabiatn, eyann kalcl yannda kiinin lm lln dnr. Hayat hak knda iirlerinde dnd:

Bir baka gzle bakarsn mr denen uykuyu

(Bir Gn cadiyede) gibi szlerdir. Aratrlrsa Hegel'den nce gelmi dnrlerin didik didik ettii dnce lerdir bu konular.

82 T ip n a r zerine Yazlar

u halde, dncenin iire konu olannayaca savma dayanan bir iir anlaymn doruluunu kabul etmek gtr. Hegel'den nce gelen dnrlerin ka fa yorduklar meseleler nasl iire konu olabiliyorsa, Hegel'den sonra gelen d nrlerin ilgilendii meseleler de ylece iire konu olabilirler. iiri birtakm lm sz sanlan konulara zg sanp, dzyazy airin kendi ni daha yakndan ilgilendiren konulara ayrmas, olsa olsa Tanpna/n iirlerin de olduu gibi, sanatnn kiiliinde bir elime, birbiriyle badamaz bir ikilik yaratr. Sanat, air olarak baka dnceler, yazar olarak baka dncelerle urar duruma der. Burada, her dncenin iire konu olamayacan savunan airler iin bir zr hatra geliyor. Dilimizin henz her dnceyi aklamaya yeterli, kararl bir dil olmay, gelime halinde olmas, iirin ise deneme dneminin geirmi bir dile dayanm as gerektii. Fakat bu zrn de savunulan anlay karsnda yetersizlii aktr. Gnmzn airini dndren meselelerin iirlere konu olup olamayaca meselesi baka, dilimizin bu meseleleri iirle aklamaya ye terli olup olmad meselesi bakadr Bizim Divan edebiyatmzn da, halk ede biyatmzn da bir iir dili vardr Her iki edebiyatmzn da konular snrldr. Bir taraftan byle soyut, humaine olmaktan uzak eski edebiyatmzla balarm z kesip. Bat anlayna uygun bir edebiyat kurmak isterken, bir taraftan da es ki edebiyatmzn iir diline bal kalmak, kendiliinden airin verimini kstek ler, gnmzn airini, bir baka ynden. Divan airinin, halk airinin dar dn yas iinde brakr. Tanpna/n iiri iin de byle demek hakszlk olmaz. Tanpnar "iir dili" ile yazyor Kulland iir dili de bizim eski iir dilimiz. Eski iir dilimizin iir y k kazandrd kelimelerden faydalanyor Sk sk kulland kelimeler; Rya, ufuk, mercan, sonsuzluk, hlya, ayna, gl, billr, rzgr, skt, zaman, renk, uu, fecir gibi kelimeler. Bu kelimelerden birini ya da ikisini n her iirinde bulabilirsiniz. rnein, rya kelimesi, kitabndaki 37 iirinde 19 defa geiyor. Hatt ''Bursa'da Zam an" iirinde bu kelimeyi defa kullanyor Son kuak airleri ile Tanpnar'n iir anlay arasnda bu bakm dan bir bir lik var. Son kuak airleri de kendi aralarnda bir "iir dili" ile anlayorlar On lar, ehir adlarn, yabanc adlan kullanmaktan holanyorlar Sk sk Babil diyor lar, Anadolu'nun il ile adlarn sayyorlar simleri sfatla birlikte kullanmakta iir buluyorlar Son kuak airleri ile Tanpnar'n iir anlay arasnda bir karlatrma ya plrsa, Tanpnar, anlaynn gereklerine daha ok uyuyor iir diline dayanan bir edebiyat, konuma dilinden ayrld lde hayattan kopmak, ekilci olmak zorundadr. Tanpnar'n iirleri ll uyakl, salam iirler N e bir kelimesini karabilirsiniz, ne de bir kelimesini deitirebilirsiniz. Ayrca ilk kelimesinden

T a n p iia r n iir le r i 8 3

son kelimesine kadar gelien, bir btne ulaan iirler. rnein "B ir Gl Bu Ka ranlklarda" iirini okuyun. Bu iirdeki drtlkler, halk edebiyatnn drtlkleri deildir. Bir.konuyu gelitirir. airin drtlklere verdii sra, gerekli, btn ge litiren bir sradr. Son kuak airlerinin iirlerinde ise ok defa bu yok. Bunun iindir ki Tanpnar, diliyle eski edebiyatmzn iir dilini aamam da olsa, az sayda iirleriyle gene de yeni bir air kalyor. iirleri, ilk karlatmz gndeki zevkle okunabiliyor. Kendi payma, konuma dilinden ayr bir iir diline karym. Fakat bana ka lrsa, son kuak airleri Tanpm a'n iirleri zerinde durmallar. Onun ekil an lay dnda, iir diliyle salam iirler yazlabileceini sanmyorum.

(Varhk, Say 548,15 Nisan 1961, s. 153-157).

 a ir

i-ikret rgp

Sim enon'un neige etait sale piyesinde, evresine ancak ktlkle intibak edebilen ve bizlerin soyumuzdan olan Frankm babas, oluna bir tek lf syler, Tank'n hayat kapatld zaman, "nsanlk meslei g meslek olum " der. Ahmet Hamdi bu g meslei btn gzellikleri ve btn ilesiyle yrLp de sanki hi g deilm i gibi gsteren adamdr. Yzndeki izgiler ite, hikyesi ni okutur. stelik air, air olarak, insanln yaar. nsanl yayar. Herkesle be raberdir. Ben heyecanl dnce ile yazdm kabul ederek diyebilirim ki i lamdi bizimle kaynarken, asl insanlk bidesine birey ilve etmek istiyordur. Bu yzden de btn tesirleri, tepkileri hatt bakalarndan almalar kabul eder. nk yolu byktr. Herkesle beraber olduu iin herkeslere vereme?, ama, benim tandm hibir kimseyle kyas olunamayacak kadar yaylmtr. Bunu sylediim zaman kendisine, boynunu iine ekti. Anlalmas g bir g lmsedi. Ne kadar sever insanl! Ben bylesini grmedim, l lem de iddiaszdr. s telik air. Yani kelimelerden yeni bir lem yaratmak peinde. Bu da g bir mes lek, ama insanlk kadar deil. Ondaki insan sevgisi mek ve sevinmektir. Tam knlar insanlk ailesine. ok sevgiyi bir tek kiiye msamaha demektir. Karsndaki gibi duymak, zl tekisinin duygularyla. C) kadar aktr ve o kadar ya Yaylm olduu iin de belki ok yalnzdr. Bu kadar balayamad iin bekr ve yalnz.

Korkuyorum ve benzetmek istemiyorum. Benim duygularmda Sait Taik'le birleen bir taraflar var. O gitti, Hamdi kalsn istiyorum. Hamdi bugn Trkiye'de eine az rastlanan kendi kendini yetitiren insan lardan biridir. nsanl merak ettii iin, aratrm, okumu, kendini yapmtr. Bu yolda yrrken insanlk lsnn en yksek basamaklarndaki airlere ta

ii ir 85

klmtr. Baudelaire, Valery, Mallarme. Valery ile luhaf bir alverii var. VaCTy ki lrken "F,n gl duygularla yaamakt" der. 1lam di de onun iin mi bilmiyorum, yahut da lam aksine mi, duygularndan, yahut da ondaki insan sevgisi nin dayanlm az iddetinden kurtulmak iin zeky semitir. Ryann ilham pa y ok olsa da iirleri zek ile ilenmitir. iiri Valery ve Mallarme soyundandr. u var ki, yzde yz bizden, stanbul lu, Trkiyeli, arkl olduu iin silkememi hassasiyeti, incelii, bir tuhaf doku nakl oluu. Halbuki istemi Valery gibi, Mallarme gibi kelimelerden mcevher ilemeyi. Burada; onun iirinden sz amak islemiyorum. Kendisini anlatmaya al yorum. Yine de, ne sylesem adi olacak. Ona "tath adam" denir mi m esel? Tat ldr sahiden anaa bu deyi onu kalplandrmaz. Yanna sokulanlara rahatlk ve rir. ncedir. Unuttuum uz bir zamandan miras kalm sanki. ncedir nk te kilerden sorum lu gibidir. stne alm insanlk ailesinin dertlerini, sevinlerini. Onlarla paylap durur. 15u davran yledir ki havuzun suyuna atlan bir ta gi bi halkalar yayhr da yaylr. Hamdi'nin bir davran, bir lf, bir yz ifadesi, sevgi ve anlay yayar evresine. Bu kadar verebilen insan onun iin yaszdr. Yirmi bir senedir tanyorum. O subayd, ben gemi doktoruydum, filinde Bernard Shavv'un piyesleri vard. Ben bir lf attm. Takldk birbirimize. Dost ol duk. Ondan beri dostluumuz bozulmad. Zaten H amdi'nin kim seyi krdn bilmiyorum. O belki de ilemedii sularn azabn ekiyordur. Bazan yznden yle okunur. O zaman yzn baka trl izgiler kaplar. Ama, gzlerinin ii ne lktr. Bir ksrr, kendini toplar, sizinle beraber olur hemencecik. Beraber olun ca yalnzlndan kurtulur. iirini yanda brakr. nk o zaman insanlk iirini yayor; ona itirak ediyordur. Siz rahatlayp gittikten sonra zeknn iirini yaz maya devam eder. Sanki bu kadar bulamaktan ve yklan bir insanlk iin cefa ekmekten kurtulm ak, insann aslnda byk ve yaratc olduunu yaymak is ter gibi. Bu am acna ne kadar vardn bilmiyorum. Onu edebiyat tarihileri d nsn ve incelesin. Ben onu bu yolda gryorum. M alraux'nun hatrlatt byk aydnlattan, insan kolunun gkyzn kefederek kendi hesabna mrldanndan beri kurulan bideleri hatrlyorum. Oraya bir ta koymak amac yahut da bir imzack. Bu arnacn yannda, gerekle bu kadar ballk, yani gn gnne insanln sevinleri, kederleriyle onlar gibi duygulanmak? Anlamas zor. Bir tek lfta toplamak mmkn olsa, Hamdi iin "m erak ediyor" derdim. l gilenmek, merak etmek huzursuzluk yaratr. Ama lme kar gelmektir. Dn ya ve insanlar kendi bana kefetmeye ktr. Sahici airin de yle olmas l zm ki yeni bir lem yaratabilsin.

8 6 T a n p m a r z e rin e Y azlar

Hamdi buray, tesini, insanlk encamn merak ediyor. Dnyamz ve insan lar ylesine seviyor ki, teye gitmek istemiyor, btn merakna ramen istemi yoruz biz de teyi kurcalamay. Yaamak ve mmkn olursa bakalarn kurta rp yaamak ve yaratm ak amac bizleri ayakta tutuyor. air, edebiyat hocas, entellektel Hamdi'nin dostlarnn ou, ben de dahil olarak doktorlardr. Yani, ideal bakmndan, insanla yardm etmek, dertlere deva bulm ak, bunam ay ve hatt lm geciktirmek yolunda savaa girimi ol malar lzm gelenlerdir. Hamdi ilkin balar karsndakinin btn sularn, tersliklerini, zavalln. Sonra, onu alr scaklna. yi eder. Sahici doktordur. M thi anlayl gzleri, satr satr okunabilen yz izgileri vardr. Kitabn kartrrken gznn nnden gitmedii iin iire deil de insanla ve ona ta kldm. iir nedir, sanat nedir? Bir alay lkrd edilmi. Diyelim ki kendi yaadk larndan habersiz yaayanlar yannda, olaylar ve tesini grp de ancak biraz ck bize anlatabilenler vard. Bakalarna bu maceray ancak zel sembollerle, yani kendi dillerinde anlatabilirler. Bunun da bir snn vardr. Bir yerden sonra ya kadar gitmez, nk byk aydnlanmadr. Tam tamna anlatlam az ki. I lamdi'nin ustas M allarm e'nin dedii gibi "Sanat, yaplmayandr. iir yazlmayan dr". ok kr ki yaplan bizlere yetiyor, yaklatka aslna.. Ahm et Kutsi Tecer'in Varlk'da bir yazs kt: "Zam an zerine". Bence do kunmu yerine. airin farkna varp ta iinde yaad insan kaderinin zaman ile alveriine. Ama, ben baka bir ey sylemek istiyorum. air Hamdi gzlerimin nnde. Tatl glmsemesi, kelimeleri aznda inemesi, anlay ve sevgi dolu gzlerinin stndeki bir tuhaf kalar, zeks ve sonra tabii olduu kadar, rast landka insan sarsan o mesele; ruhu ile. Okuyuculara, H am di'nin iirlerini deil sadece, hikyelerini, Be eltir'i, Ondokuztncu Asr Trk Edebiyat Tarihi'ni candan tavsiye ederim. Ziyan etmez kr ederler. Asl kendisini tavsiye ederim. Ama, daha dn grdm. Brakn kendi leminde. Rahatsz etmeyelim. O da deil. Yine de, pis dnyann bin bir elme sini yiyerek duym ak ve dnmek bizin iin g gelen bir duruma dmse niz, kapsn aln. yle bir insanla dnersiniz ve sevinirsiniz.

(Yeditepe, say 43, Temmuz 1961, s. 4).

KARA ATLAR
O ktay Akbal

Son yolculuun kara atlan erge gelecek. stesen de istemesen de. Kurtulu yok, bunu en iyi bilenler, airler elbet. Yllarca nceden grrler, duyarlar, yaar lar lm. lm onlar kandramaz, lm onlar gafil avlayamaz. Gerek bir a iri erm ie yaklatran bu derin duyarlktr. Grm eden, duymadan, yaamadan nice konular grlm, duyulmu, yaanm klan, hatt bakalarna grdren, duyduran, yaattran bu stn gleridir. Kara atlar gelir, gtrr onlar, ap kalan sadece bizlerizdir. O atlar ne g ren, ne de duyan bizler! Atlara binerek uup gidenlerin ardndan i dkm ek ge lir sadece elimizden. Gereksiz szler yazmak. Kendimizi avutmak iin airin ge ici ynleri zerinde konumak. te yle yapard, byle derdi diye yazmak. Tanpnar' da kara atlar ald gtrd. Arhk Ahmet Hamdi Tanpnar yaam yor aramzda. Gzlerini kapatt andan sonra o bir an sadece. Sesi, gl, y ry gnler getike silinecek, unutulacak. Aramzda yaam bir kii olarak zamann sonsuzluunda yok olmak. air de herkes gibi bir insan lm karsn da. Gem i alardaki airlerin yzlerini kim hatrlyor? Yzler, gzler deil ha trlanan. Unutulm ayan, airlerin anlamlardr, bizlere brakt bildirilerdir. Tanpnar'n anlam iirleriyle, ykleriyle, romanlaryla kalacak, yaayacak...

Ne iinde/iv zamann hJe de bsbHin dnda Yekpre geni bir nm Paralanmaz aknda
Paralanmaz o bir tek geni an birden milyonlarca paraya b ln veriyor. nsan kendini zamann bsbtn dnda, tesinde buluveriyor. Ak kopmu tur, soluk alan, yryen, konuan kii bir glge gibi silinivermitir.

8 8 T rin p a r z e rin e Y azlar

Tanpna'n lm iirseverleri ok zecek. Nedense airlerin lm baka lmlerden daha ac oluyor. Onu olanca derinliiyle duyuyoruz. Hepimiz bir eyler yitirmi gibi gszleiyoruz.

Kk bende bir sarmak Olmu dnya sezmekteyim

diyen bir insann durup dururken o sarmak dnyadan kopmasna inanmak zor. Buna kendimizi altrmak ise daha da zor. Ahmet l lam di Tanpna^n tek iir kitabn karfaryorum. Hepsi bildik ms ralar. ou ezberimde. Dilime bir msra taklyor: "Bendedir korkusu biten ey lerin". airin lmn duyduumdan beri tekrarlyorum. Biten eyler, balayan eyler, balamadan bilen eyler, bitmeden balayamayan eyler, hepsi, hepsi kar makark. Daha yaarken biten eylerin korkusunu duyan airin ne demek iste diini tam olarak anlamak istiyorum. Anlyorum, anlayamyorum. Dnceler den dlere geiyorum durmakszn. Bir gerek var karmzda: Ahmet Mamdi Tanpnar artk yok. Kara atlar onu da gtrd aramzdan. Bekleyen birini, beklemesi gerekliini bilen birini gtr d. Ama giden sadece onun geici varh. iirleri kahyor ardnda. Yaayanlarn mal olarak. Bizlerin, hepimizin iine sinmi olarak, l.^rge bir gn bilecek bir ey iin zlmenin bir anlam var m? Yok olmamal. air bunu yllar nceden gr m, sezmi.

Beklersin kenie sessiz ve yorgun Siyah nilarm son yolculuun (Vatan, 25 Ocak 1962),

TANPINAR
A hm et M uhip Dranas

Sessiz sedasz, daha garibi, arlmaksjzn, kla glge aras bir kuylilukla yok oluvermek gibi, bir lm, silik ve uzak! lam d i'n in hayattaki gibi lmde ki kaderi de bu oldu. Kendi lmne ahit olabilseydi, r e balangcna ne deva mna uygun bu bilii kendi de beenir; kusursuz, hatt mkem mele ulak e kilde tamamlandm diye memnunluk duyard. Anlamlarn bakalarna brakt , sadece kelim elerine ve kelimelerin terkibiyle imajlarna nem verdii iirle rinin her el atana almayan kaplarndan birinin ardnda kayboluyor gibi bir yok olu. Bu yzden, dn gece kitabn kartrrken iirlerinin penceresinden, yar aydmhk yar karanlkta, yitik bir pejmrde yz ile hep beni seyrediyormu gibi bir duygu geldi iime. Yaarken yayor gibi deildi, lnce de lm gibi olmad. Bana gelen bir duygu bu. lm haberini gazetede okuduum za man iimin burkun tuundaki aclk bana bir baka aclkt; belki de tada benzer bir ey. lm, ilk defa, uysal, yatkn, dosta yaklamt bana. H am di'li lmn adeta bir lezzeti var gibiydi. iirlerinin tad sinmiti belki lm e de. Ama ne olursa olsun, bu marifeti gsterm ekte acele etmesine mahal yoktu. Hayatta, sa ndan trnana kadar vcudunu dahi dnceye komu olmann sonsuz tem bellii iinde yaamaya ahkn Hamdi'nin, lme giditeki bu tazeliini bir tr l akl almyor. En acele etmemesi gereken tek konu buydu. H am di'yi ilk grdm gn daima hatrlayacam. Bundan otuz yl nce ki belki daha eski A nkara'nn ta lisesinde, imdiki Yeniehir'e; fakat o zamanki deve dikenli tarlaya bakan bir snf odasnda bize ilk dersini vermeye geldii gndr o gn. O ilk dersten u anda tek hatrladm krk be dakika mddetle bize sadece Jokonda'nn ellerini anlatmasdr. Benim sanata tutkunluum Jokonda'nn ellerine o gn duyduum akla balar. Hamdi gen bir adamd; ve elleri durmadan plere bouyormu gibi anlatyordu. Zavall Jokonda! imdi o el lerle yzn kapad m?

yo T a n p n u r z e rin e Yiizlar

Onu kinci defa, lisenin ek binalarndan birinde bekr odasmda grdm. Yerler gelii gzel atlm kitaplarla bir kitap mezarl gibiydi; Bir yn garpl yazar. Bunlardan bir tanesini elime tututurdu ve "bunu mutlaka okuyup anla m alsn" dedi: Baudelaire'in Ktlk iekleri. O akam yabanc dil renmeye baladm, kald ki Hamdi ile dostluumuz da balamt; asl bunu tercih ede rim. Hamdi, benim iin ok byk bir adamdr. O bana, tabiatn bana verdiin den biraz daha fazlasn vermitir; bana benden bakalarm vermitir. Bana tabi at st sevginin anahtarn verm itir O anahtar lnceye kadar kullanacam. Son grm em iz be alt ay ncedir. Uzun bir sre, ama hayli uzun, birbiri mize rastlamyorduk bile; o bir ehirde ben bir ehirde, biraz da zamanm ve m e safelerin verdii yabaniliin, alkanszln iinde, birbirimizi unutmu gibiy dik. Grmemiz de pek tatl gemedi zaten, fakat yine de kucaklaarak ayrl dk. Siyaset denen eytann, en yce duygularla ve mahz aklla kurulmu dost luklar bile bozabileceinden ilk defa o gn korkmutum. Ama heyhat! lm hatrlamamtm.

(Zafer, 27 Ocak 1962).

TANPINAR
N uri yem

Bu gne dek, topraa braktmz dostlan lm lerimiz olarak anmyorum. Benim iin, onlar, sanki bir yerde, bir baka yaamann peinde, gnlerini gei riyorlar. Bir daha onlar gremeyeceim halde, bu duygumu yitirm iyorum . By lelikle dayanma, lm gereine kar bir direnme yordamn da bulduumu bi lirim. Ama Hamdi Hocay gremeden edemezdim. Galiba, O 'nu grmek ve tan mak, evet tanmak mutluluuna erenlerin hibiri, buna dayanamazd. Bizim iin, andan baka bir ey daha olmayan, gemi gitmi imparatorlu un, t iinden yetimi, nadir dnrlerimizden biri idi o. O soydan gelebilen lerin sonuncusu Hamdi Hocadr halbuki, 1 9 0 l'd e domutu. Ama bir sisin ar dnda kalan o gerei, o yaanm byk gerei, duyabilmiti. stelik dehetli k ile birlikte. Bat, O'nun iin vazgeilmez bir sorun olmusa; sebebini, o k kuvvetle duymu olmasmda aramalyz. Bir aratrc idi Hoca: En gen dimalardan, eitli ailelere, topluluklara ka dar, hayatmzn her yan ve yresinde, bir umut araycs idi. O'nun iinde olup da, bizde de bulmak istedii ne idi? N e aryordu? Paris'te sadece eskiden bulunmu Trklere ait dnceleri kovalamad. Bu gn epey kalabalklaan ressam ve dier meslektekileri de yaam alar iinde iz ledi. Dnnde, Bat musikisini dinlerken buldum Hocay. Ve hemen her gidi imde "N e dinleyelim ?" dediini sylemeliyim. Eski musikimizi, byk kk btn ustalar ile birlikte, iirimiz gibi ok iyi bilirdi. Bir sre sonra m utlaka mu sikmize yeniden deinecekti. Ama olm ad ite. Aziz Hocann trl dnleri arasnda, bu da kald. O, havada, rya iinde bulunan bir idealist gibi grnmtr oklarna.

9 2 Tanp-var z e rie Y a a la r

Oysa ki, hayret edilecek kadar salam ve doru olarak gerei kuatabili yordu. Hibir saknca grmeden syleyeceim; Haim 'den, Yahya Kemal'den, bariz bir suretle ayr idi. Benim umut dediim de, buradan itibaren Hamdi Plocamz kuatyordu. H ayalm zm trl kademeleri iinde, bu umudunu grmek, gzle ri ile grmek isterdi. Bahtiyar sayarm kendimi; 1934'den beri O'nun talebesi olduum iin. Akademideki krssnden, "yaadm zn, yaamakta olduumuzun de lilleri sizler olacaksnz, mes'uliyetinizi idrak edin" demiti. Bu szlerinde, dol duracam ileyi kuvvetle duymutum. O her zaman, bizler iin bir kaynak, bir Tan pnar idi. Gnlk gnelik bir yaama sevinci iinde, lme, hayatn olmayan bir yn olarak bakar, "zam an" zerinde dururdu. O'nu idrak etmemiz iin ne gzel kuatc syleyileri vardr Hcanm. Bizim kuan bir tedirgin, bir huzursuz hali varsa, -Paris'tekilerin bi le- Mamdi Hocanm talebesi olmalarndandr. Anlatmakta, gereklen ciz olduum, fakat bir direnme ve yaama gc ola rak daima ihtiya duymu bulunduum, O'nun muhteem lemini, birden yitir dim. Daha dorusu, hepimiz yitirdik. Artk kitaplarnda, iirlerinde, duygu ve dnebilme gcmle, onu bir da ha bir daha yaamakla yetineceim. Trkler iin, bu toplum iin A. Hamdi Tanpnar bir yeniden domann sa lam admdr. Bu milletin byk dramn, etinde kemiinde, duyu ve dnce lerinde yaam, nadir insand o. Zor buluruz bylesine insan bir daha. Bir eini daha gremeyeceimiz geni soluklu insand o. Kinleri ve nefretleri iinde, trl dzenbazhklan ile grd halde, tiksin meden insanlar sevebilen adamd. nsanlar bir yana ya, onun grp de mna ile her eye bal, manev deerleriyle zengindi. Gz tok bir dervi, olgun bir insand. Eserleri, bu olgunluun her alandaki sonulandr. Trkiye'nin, kalbi insan sevgisi ile arpan byk ocuu, gzlerini bir b yk bir uzun uykuya girmek iin yumdu. Ardndan kim alamaz ki? O'nu bir daha grmemek, katlanlacak, isyan edilmeyecek azap mdr? Trl yorgunluuna ramen O'nun dinlenmeye ekileceini, hi mi hi d nememitim. Boulur gibiyim. Seni sayg ile minnetle ve kranla, iim yanarak daima anacam. Aziz Mocam.

(Hr Vatan, 30 Ocak 1962).

AHMET HAMDI TANPINAR

M elih Cevdet A nday

Son grmemizde, aa yukar bir ay oluyor, Ahm et Hamdi Tanpnar'a, ok sevdiim "Btn Yaz" adl iirinin bir szcn, kitabmda neden deitir diini sormutTim. Kim bilir, her grmemizde o iiri anmamdan belki de skl mtr. Yenilerin, en yenilerin deil, bizim kuan, kendisini ska getii kansn da idi sanrm, bu yzden de btn iiri zerinde deil, iirlerinden biri ya da bir ka zerinde durulmasna, iinde belli belirsiz bir yadrgamann gizli oldu u, ama grnte alak gnlle benzeyen bir sessizlikle bakard. Gerekten de Ahm et Hamdi Tanpna'n iiri, bizim yaadmz akm lar iinde, tad e itli nesneleri ivecenlikle kapm gtren bir suyun hzndan ayr derek, nasl sa bir alla, bir taa taklp kalm, orackta tek bana direnen prl prl ama gzlerden uzak bir iee benzerdi. Byle ozanca benzetm eli bir tm ceyi yaz m am n nedeni de, belki, u anda kafamn onun kiilii ile dolmu olmasdr. Nurullah Ata olsayd, "Edebiyat d kalm t" der geerdi, yle de dedi. Yalnz bi zim kuakla bizden sonrakiler iin deil, Ahmet Hamdi Tanpnar, kendi kua iinde de biraz yle kalmt. Ancak bu durumu belirtmek, hi de Ahmet Ham di Tanpnar'n sanatn kmsemek anlamna gelmez. Gerekte Ata da "Ede biyat d kald" derken, Tanpna' vmek istemi, gzlerimizi onun iirine e virmeyi dnmt. Gnnn bol bol sz konusu olan, n daha yaygn ozan lar yannda, bir sessizlik, bir unutulmuluk rts iine kapanm sanatlarn, ilelerini tek balarna, stelik bir ilgisizlik iinde srdrp gtrmelerinde, sa nata ve kiiliklerine inan bakmmdan yce bir yan vardr. Bu trl ozanlar beride sadece sayg uyandrmakla kalmamtr, onlar oku yup tandka, sanatn, iirin, sanatdan, ozandan ne denli karlksz bir ser dengetilik istediini dnm, buna varmann esiz tadn dlemiimdir; y le ki, onca yllk emek boa gitse, bir baarya erilmese de ne kar! Gerekte sa natta baarya erm ek ne demektir? ne sana ermek, almann rnlerini top

9 4 1 a n p n a r z e rin e Yzlar

lama diye gsterilen eyleri bir yana brakrsak, sanahn sanatya salad ba ar, kolayca tanmlanabilen bir ey olmasa gerektir. Bugn dnceleri, sezgile ri, duygular, az ya da ok etkilemi btn sanatlarn, ozanlarn yarnlar ze rinde kesin yarglar vermekten bir lde uzak durmalyz. nk zamann ne yi, ne biim de yeniden deerlendireceini imdiden kestiremeyiz. Bir sanat, bir ozan, yaad gnn sanatna, iirine kar taknd davranla daha a, gemiten gelip ileriye doru giden ve btn sanatlarn birer emekisi bulun duklar, ok yanl fakat gene de ortak sanata katt ile vardr. Bu ise, bizim iler den, nasl olutuunu kesinlikle bilemeyeceimiz deiken gzel kavram ile kolayca deer]endirilemeyecek bir abadr. Ahm et I lamdi Tanpnaf m sadece unutulduu deil, beenildii gnler de olmutur. Ama Ahmet Hamdi Tanpmar bilgi, sanata inan ve sabrla ykl kii liinin koruyuculuuna gvenmesini bilerek, sanatnn ona verecei mutluluu da, belki sessizce, ama yaamtr sanyorum. Grltden adnn duyulmad dnemlerde hayranlar arasnda en katksz aydnlar yer almlardr. zenle ge en yl yaymlad iir kitabnn evresinde hakl bir ilgi, bir deerbilirlik top landn grd. Kitab basan Hsamettin Bozok, Tanpna'n provalar zerinde yeniden de itirmelere kalktn, provalar evinde gnlerce alkoyduunu sylyordu. Gerekten de Ahm et Hamdi Tanpmar, ilk yazdklarndan son yazdklarna de in btn iirlerini bkp usanmadan bir daha, bir daha gzden geirirdi. Buna bakp da, demek o iirler bitmemi, olmam, son biimlerini almam diye d nmek pek ucuz bir yarg olur. Gerekte o, eski olsun, yeni olsun, btn iirle rini, belki de dorusu bir iirini, deitire deitire her an yaayan, iirine bir canh nitelii vermek isteyen, bylece zaman sadece iirlerinde deil, yaam n da da "yekpare, geni bir an" durumuna getiren bir ozand. Sabahattin Eybolu, Tanpnar'la gene o konumamz srasnda, "H am di'nin iirinde zaman soru nu vardr" derken bir geree dokunuyordu.

Ne iindeyim znnamn Ne de bsbtn dnda Yekpare, geni bir nn Paralanmaz aknda

Benim o ok sevdiim "Btn Yaz" iirinde kitap baslmadan nce.

Sanki mehtapl gecede Hli/an, eii almaz Bir saray gibiydi bize

A h m e t H nm di 'l a p n a r 9 5

parasnn bir yerini' deitirmi, o paray:

Sanki mehtapl gecede Hlyan eii almaz Bir saray olmutu bize
biim ine sokmutu. Bunun nedenini sorunca: "Sanki ile gibi'yi bir arada istem e dim " dedi. Ben de daha sonra gelen "H apsolm u gibiydim bense" dizesindeki "oIm u"un, "B ir saray olmutu bize" dizesine yeni giren "olm utu" ile takaca n sylemitim. Kim bilir, o takmay yadrgad ise, belki de iiri yeniden d zeltmeye kalkacakt. Tanpnar'n iiri iin "dnce iiri" diyenler vardr; dorusu o deyimi pek anlamyorum. Sonra, zaman gibi bir kavram sk sk ele alp istemesi, genel ola rak duygularla, duyarlklarla rl iirimizin iinde, onun iirine felsefi diyebi leceimiz bir grn veriyordu. Szcklerle bkp usanm adan uratn bil memiz de, onun byle bir zellii olduu kansn olduka glendirir. Ancak, zenle son yllarda onu sk sk yataa dren hastalnn bir ate nbetini an latrken, arkadalarndan birine, "Ateim krka kadar kt da bir msra bile gel m edi" demesi, esini (ilham) yadsmadn, tersine ona ok gen bir ozann, ya da au (zehir) kullanan bir takm Ondokuzuncu yzyl Fransz ozanlarnn d knl ile dkn olduunu, bylece iiri, us yolundan deil, gene de gizleri bilinmez kaynaklardan rastlantlarla karmak istediini gsterir, diye dn yorum.

Kk bende bir sarmak Olmu dnya sezmekteyim Mavi, masmavi bir jtk Ortasnda yzmekteyim. (Yeditepe, say 56,1-15 ubat 1962, s. 3).

YNE TANPINAR
A hm et M uhip Dranas

Yazk olsun! Hepsinin, lmlerinden sonra deerini bileceiz. Maklannda, on yl, yirmi yl, otuz yl, krk yl haksz yere susmu kalemlerimiz birden bire boanacak, ardlanndan en ili allarmz yazaca/,; "kadrini il" elmek iin elimizden geleni yapacaz. Bunu yaparken bir taraftan da, kendimizi beendir mee, ne vefal olduumuzu belirtmee, anlaymzn geniliini buldurtmaya, okuyucuyu zorlayacaz. Yaarlarken, yalnzlklarnn kaplarn almadmz, hatt sokaklarndan gemediimiz fakat ldkleri gnn ertesinde evlerinin nne "ah ve vah" ile doluuverdiimiz bu adamlar, yas gsterilerinden de belli ki, karnca kaderince iyi ve faydal iler grm kiilerdir. Geri, tabutlarnn peine taklan kalabahn daha az ya da daha ok oluu, grdkleri ilerin bykl ve karhkszh nisbetine gre ayarl deildir; ama ne de olsa, hayatta grdkleri vefaszlkla az ok ters orantldr. Hulsa, kazansz ilere adanm yaamalarn tek dl, tabutunun arkasna toplayabilecei bir kalabalkla, hakknda, be gn sre cek bir yaz izi salayabilmek oluyor. Yazk olsun! Yaarken bu adamlarn sevilmeye, anlalmaya, ilgilenmeye, evklendirilmeye hi mi ihtiyalar yoktur, olur mu byle ey? Dnce adamna, sanat ada mna; insanl bilgilendirm eye ve yceltmeye, yaamay manalandrmaya ve gzelletirmeye ynelik uralarn adamlarna sevgiden, ilgiden, anlalma zev kinden ve bir de evkten baka ne verebilirsiniz, ki ona gnlsz olsun. Bunla r, Ahmet Hamdi Tanpnar dolaysyla dndm belirtmeliyim. "Yazk olsun" esef ve pimanlnn ilk oklarn kendi kalbime saplyorum. Hoca olarak, dost olarak, usta olarak ondan edindiklerimin karl yzde yz zimmetimde. H ayatta deyemediklerimin banda Tanpnar'a olan borcum ge lir. Bakalarnn, H am di'ye ve onun gibi nicelerine olan borlar, benim bu zim met suumu hafifletemez. Son grmemizde saklamaya zendii bir gcenir-

Y in e T a n p n -.r 9 7

likle bunu ima da ettiydi bana. yle ya, iirlerini, kocaman estet ve mnekkit ge inir bir zat, hem de arkada ve bu arkada ve kuakda, gln bir bilgilik le kmser, en yakn bir dostu sadece anlamsz bir vgye benzer, falan veya filan ya susar, ya susmaktan beter bir hobe zoru gsterir... se elbet I lam di de, ei dostu, airi yazan, edebiyats, tenkitisi, hepsinden, matlup hanesi azna kadar dolu olarak, lp gider. Ahm et Hamdi Tanpnar'n Trk iirindeki yerini, Trk nrinin bugnk ge limelerindeki roln kim se anlam ve belirtmi deildir. Oysa ki, Malaparte'nin, insan, eski Yunan yaratmtr, demesi gibi bizde de garpl iir anlayn liam d i yaratt dense yeridir. Brakn onu, Yahya Kem al'in kohsal fakat kaba ya pl arnk fakat yalnkat iiri yannda H am di'nin kk, ufak dengeli, kibirsiz fakat mesafeli iiri, kuytulukta gizlenmi kadm Yunan harabesi gibi her gze grnmemi ve fazla aranp dile getirilmemitir. Ah! Bir gn frsat elvermeli, H am di'ye olan byk borlarm z denmeli.

(Zafer, 3 ubat 1962).

HAMDI HOCA
N uri yem

Artk l lamdi Hocay grmek, szn sohbetini tatmaktan yoksunuz. imdi eserleri ve anlarmzda kalan ile onu kuatmaya zorunluyuz. evremde onu sevmeyen grmedim. Hele, u buruk gerekten sonra, hepimiz yanyoruz: "M e er ne ok severm iim '', bu szleri her grdm insandan duyuyorum. Bakalarndan da duydum, fakat asl kendi kanlarma dayanarak sylyo rum; onu anlayabilmek abasn gsterenler, iyi ve gzel dersler ahrlard Hamdi Hocadan. Hamdi Hoca iin, yaamak nemli idi. Bu yzden, nce inanp sonra reddi ye yazd hibir dn grlmezdi kendisinde. Geliir, serpilirdi durmadan. Nedir ki temel inanlarn yitirdiini hi grmedim. ou kim seye ryalar iinde bir idealist gibi grnmtr. Oy.sa; gerei, yaad evren iinden doru olarak kuatrd. Ne Ata gibi bir dnden te kine arpa arpa giderdi, ne de Yahya Kemal gibi yapacan yapm bir insan d. Tkenmemiti asla. Ata, Hamdi Hocay anlard, anlard ama knard da; onu kendi safnda g remedii iin. Hamdi Hoca, hibir zaman kimsenin safnda olmad. Ahmet Maim'den ve Yahya Kemal'den aka ayrlrd. Ama, Ahmet Haim'e ya da Yahya Kemal'e, bir sevgi ve sayg duyard. Daima ycelterek verdi onlar. Yalnz bu halini, de rinden kuatabilenler, Tanpna/n - iirlerini anlamasalar bile - bir baka dnya s olduunu grebilmilerdir. Yeniden var olabilmek iin, neleri idrk etmemiz gerekir? Hangi temelden bu kalknma olabilir? N e yazm, ne sylem ise hep sinde bu duyu ve dnceleri, yaanan birer gerek olarak gzlerimizin nne sermitir. O, kmz, imparatorluun ta iinde hazrlana duran k mz, 1 9 0 rd e domasna ramen deta yaamt. Batya hangi zorunlulukla

H n d i H o c a 9 9

yneldiini anlamamz gerekir. Ne falan sanatnm, ne de u devrin etkisi altmda kalacak insan deildi. Bir gemi devrin hasreli iinde olmaktan ok, bir salam gelecein hasreti ni, umudunu izledi durdu. Nasl yreklen pek az kimseye ksmse, belli bal dnrlere de ak ol makla beraber, nsan duyu ve dncelerine uygulayamayacan kaldrr atard. Ne saklayaym ; benim iin Hamdi Hoca, 1934'den beri, ihtiya duyup dn yasna kotuum byk bir insand. Ondan bir yaama ve direnme gc ald m sylemeliyim. Ne yazk, ne yazk, brakaca birok duyu ve dnceyi bir likte gtrd. Onun yokluunu giderecek eserleri kald kalmasna, ama o dostluun ken dine has enisi vard. Gcm yelm iyor onun varlnn nemini anlatmaya. Tan pnann hi tketmedii halde nice aramam? Nasl yanmam?

(Yeepe, say 56,1-15 ubat 1962, s. 8).

b ir k it a b in h i k a y e s i

H sam ettin Bozok

Tanpnar ilk iirlerini Mtareke yllarnda (1921) Dergh dergisinde yaymla maya balamtr. Bu krk yllk sre iinde bir iir kitab karmaktan daima ka nm ve belki kendisine yaplan teklifleri de hep geri evirmitir. Bu, onun, i irleri zerinde nasl allmadk bir titizlikle durduunu gsterir. Gerekten de Tanpnar, ok zaman nce yazm olduu bir iirin, yllar getikten sonra yalnz msralar zerinde deil, bazan kelimeleri zerinde de usanmadan dnr, on lar, bitmemi, tamamlanmam, en gzel eklini henz bulmam sayard. Ken disi iin, btn yazdklar, olgunlama yolunda kaleme ahnm birer taslakt. Bir iir kitab yaymlamaktan ekinmesi, kanmas, hatt rkmesi de bu yzdendi. Onca, en kvamn bulmu, kesinlemi bir iiri bile, belki bir gn yeni bir d zeltmeye yol aabilirdi. O halde onu, bugnk yarm kalm, haliyle, bir kitap sayfasnda niin dondurmaya kalkmalyd. airin bu kaygsna kk bir rnek vermek gerekirse, en nl ve en gzel iirlerinden biri olan "Bursada ZamaV'n yllar boyunca urad deiikliklere gz atmak yeter. Bu iirin daha nce an tolojilerde kan msralar. iirler kitabnda az veya ok deimi, airin elinde daha baka kalplara sokulmutur. "Sanki bir htra serinliinden" msra kitap ta "yzlerce emenin serinliinden" olmutur. "Yekpare bir anda gn, saat, m evsim" msra "Sanki tek bir anda gn, saat, mevsirn" olmutur. "nlyor bu eski zaman vehm iyle" msra "nlyor bir sonsuz devam vehm iyle" olmutxr... "anl menkbesi binlerce erin" msrandaki "m enkbesi" szc "hikyesi" ile yer deitirmi, "Sesi ara kan hengmelerin" msra "Sesi nabzm olmu hen gmelerin" olmutur, vb.. Hatrmda kaldna gre 1958 sonlarnda veya 1959 balarnda bir gece ve gene yanlm yorsam . Aliye Berger'in bir toplantsnda karlamtk. Misafirler pek oklu, herkes ayakta oradan oraya dolayor, yiyip iiyor, birbiriyle konuu yor, bir salondan tekine yer deitiriyordu. Tanpnar, o hengme iinde, iirle

B ir K ita b n H ik y e si 101

rini artk bir kitap halinde bastrm ak istediini ve bu ii de Yeditepe'ye seve se ve brakacan aklad. ok iten konuurdu ve o gece de yle konuuyordu. Tatl tatl omuzumu okuyor, o kalabalk iinde tekiyle berikiyle ene almaktansa bu kitap iinde derinlemek zere benimle konumay tercih eder grn yordu. Hatt bir ara "gel editrm " diye benimle karhkl bir fotoraf ektirme yi bile ihmal etmemiti. Tanpnar', uzun yllar sabrl bir bekleyiten sonra bu karara gtren sebep ler zerinde durmak gerekli midir, bilmiyorum. Belki bilm ediim iz birok se bepler vardr veya yoktur. Eer mutlaka b ir sebep aranacaksa, byk bir sayg ile bah bulunduu Yahya Kem al'i o sralarda kaybetmi olmas ilk akla gelen ler arasnda olacaktr. Belki kimseye sylemedii, hatt kendi kendine bile itiraf tan ekindii bu lm, byle bir karara gtrmtr onu. Kim bilir.. Kitabn ad "N e indeyim Zam ann" olacakt. 16 ubat 1959'da karhkl olarak imzaladmz yazl anlamada kitap bu ad tayordu. Nitekim daha sonra, kncaya kadar da bir mddet byle iln edildi. lkin btn iirlerini bu kitapta toplamay dnmt. Sonra, yalnz hece vezniyle yazdklarn almak istedi. Serbest l ile yazdklarn da ikinci, baka bir kitapta toplayacakt. Bu kitaba bir ad da dnmt.. Kitap zerinde almalarmz bu kadar kesinletii halde onun iinde hl bir kararszlk tohumu vard. Bunu seziyor ve zaman zaman filizlendiini gre rek de zlyordum. Bu kararszlklarn ufak tefek davranlar hahnde ortaya da karyordu.'M sveddeler m atbaaya verilip de ilk kolon tashihleri alnnca, bunlar kendisinde on be gn kalmahyd. Bunu en batan art komu, hatt an lamaya bile koydurmutu. Kolon tashihleri zerinde gnlerce dnp, yazp bozmann tadn karmak istiyordu. M atbaalann teknik zorunluluklarn bildi im iin, ii srncem eden kurtarmak amacyla, ben de anlamaya u kar ar t koydurdum: Bu on be gnlk sre bittii halde tashihleri iade etmezse, ese rin orijinal ilk msveddesini esas tutup - ama gene yanlsz olarak - kitab bas tracaktm. Kitap m atbaaya verildii zaman bu on be gnlk zaman iki aya ka dar ktyd. Bu arada asistan, birka defa bana kadar gelmi, "H ocann unu is tedii, unu istem edii" veya "Tashihleri unun iin geciktirdii, ancak u gn u saatte m uhakkak teslim edecei" bildirilmiti.. Tanpnar 1959 maysnda uzun bir Avrupa gezisine kt. Sanrm bir yldan fazla da Paris'te olurdu. Kendisi burada olmad zaman kitabn baslamayacana iyice inandm iin beklemeyi daha uygun buldum. Onun bu gecikmeden ayr bir tad aldn biliyordum. air mizacna saygm da bykt. Sessizce memlekete dnn bekledim. Avrupa'da iken kendisinden bir ka mektup aldm. Bunlardan ikisinde, o s ralarda sata kan "iirimizin Drt Ahmedi" adh bir kitaptan duyduu znt

1 0 2 'la n p r l j;'e r i n : Yzhr

y belirtiyor, islersem , bu izinsiz basky noter eliyle protesto edebileceimi ya zyordu. Ayn mektupta, stanbul'da bulunan kardeine bir vekletname gn derdiini sylyor ve "Beraberce noterim ve dosh-im Mamdi Seluk Beye gidin, meseleyi konuun" diyordu. Bu meselenin onu bu kadar derinden zeceini tahmin etmemitim. Bana yazd mektupta yle diyordu: "ll sa m kardeim, m ektubunu aldm. Tabii ok canm skld. Bu kitap (yani basacamz iir kitab demek istiyordu) benim iin kitaptan baka bir eydir". Evet, kendisi, ok gzel bir cinlatm biimi bul mutu: Bu, bir kitaptan baka bir eydi onun iin. Bir hayat serveni, mrnn son bir iki yln, gece ve gndz tka basa dolduran, kanlmaz ve vazgeilmez bir eydi. Bu uurda nc uykusuz gecelere, ne dndrc saatlere katlanmaz d ki.. Mekliaplannda da bunu kolayca belli ediyor, bu iir kitabnn basks iin de ne kadar inceden inceye dndn ve teferruat zerinde kendini nasl bo yere yorduunu aka gsteriyordu;

Motel de Versailles, Boullevard de Montparnasse, Paris 15

7 . 9.1959

Aziz kardeim ve dostum. Seyahate ktm gndenberi sana yazmak istedim. Fakat olmad. Belki hastaln tesiri, belki de iklim deitirmenin, bilhassa mnevi havay deitir menin neticesi. Bu iki ay iinde hibir ehemmiyetli mesele ile megul olamadm. Ktphanelerde, mzelerde otomatik vesika almalarndan baka bir ey elimden gelmedi. imdi yava yava alm gibiyim. On gnden beri Paris'le kendim olarak almaya baladm. te bu almann iinde, onun heyecanyla bu selm gnderiyorum. Seyahatim in im diye kadar olan ksmndan memnunum. Paris, Londra beni ayr ayn yakaladlar. imdi artk altm. Mukavelemize gre kitabn kma za man yaklayor. Ve bu beni ok dndryor. Dinlenmenin, birtakm abes pa ra ilerinin arasndan kmann verdii bir sknetle kitaba bakyorum, onu g zmn nnde tutuyorum, dorusunu ister misin pek beenmiyorum, hatt korkuyorum. Bana bir kitap haysiyetiyle tamamlanmam, birtakm itinalara, daha mahiyetlerini bilm ediim dikkatlere, hlsa zerine bir mddet kapanma ya muhta gibi geliyor. iirlerimin aleyhinde bulunduum u sanma. Bu i tak vim yapraklarn daima kendileri olarak aldm ve sevdim. lac Bayram'n iirin deki ehir gibi onlar sylerken ben kendimi yaptm. imdi yle ki hangimiz hangimizin ocuuyuz pek bilmiyorum. Fakat hayatlarndan ve bilha.ssa kitap denen toplu hayatlarndan daha ziyade benim mestl olduum aikr. Kitap b tnl mhim bir ey. Bunu sen benden iyi bilirsin. Hlsa bir daha gzden

B il K ita b n H ik Sy esi 1 0 3

geirmem, tasfiye edilecekleri tasfiye etmem, deitirilecekleri deitirmem, de itiremeyeceklerime raz olmam lzm. Ne yapabiliriz. Zannetm e ki bsbtn brakmay teklif edeceim. Bu iirle rin kmasn istiyorum. Yerlerine yenileri gelecekler. Onlardan kurtulmam be nim iin en byk shh art. Fakat en iyi artlar altnda, mmknn en iyisiyle olmasn istiyorum. Hatrma ey geliyor: 1) Gelecek seneye, dnme b rakmak. 2 ) Nisana veya maysa brakmak. 3) M utlaka yaknda kmas lzmsa knunu saninin ortasnda karmak. Birinci art kabul edersen byk bir m esele yok demektir. Ben haziranda dneceim. Allah izin verirse kitap gelecek terini sanide kar, (Tasavvurum budur, asl bunu tercih ediyorum). Bu olmad takdirde nerinden bir buuk ay evvel m sveddeleri bana gndermeni (yani dizgi provasn) rica edeceim. Bu takdirde dc mays beklem eyi, yahut nisan beklemeyi fazla grrsen o mart da kabul etmezsen, hi olmazsa knunu saninin on beinden sonray kabul et. Ve knunu evvelde dizgileri bana btnyle gnder. On beinde btn deiiklik leriyle elinde olur. ... Aziz Hsam ettin, btn bu olanlar, benim isteimle olm am eylerdir. Buna emin ol. Adresimi yazyorum. Mektubunu beklerim. Yanl yazdm, sabr szlkla bekliyorum diyecektim. Kn iyi hal tarzn seeceine eminim. Ayrca da verilmi szm var. Yalnz kitabn her zaman senin olduunu dn. Hasretle, muhabbetle gzlerinden perim kardeim, efendim, A, H. Tanpnar (Fikret'e ve dostlara selm) (Silintileri affet). Aziz kardeim ve dostum, 1.3.1960 Sana yazmakta biraz geciktim . Drt Ahm et'lerin maceras sinirlerimi yle bozmutu ki.. air olduuma nerede ise esef edecektim, llalb u k i iir, insanlar dan sonra, belki de beraber, tek sevdiim eydir. Mart geldi. Kitab ne yapacaz? Adalet phesiz sana sylemitir. Kitab ey ll sonuna kartm am z ok iyi olacak. Hem ben stanbul'da olurum, sana yar dm ederim. Tashih ii mhim i. Hem de elimdeki manzumeler biter; deiecek ler deiir. Bilirsin baka memleketlerde msveddelerin kendisi, yani provalar byle birka ay muharrirde kalr. Hangi artlarla altmz bildiim iin bit tabi byle ey mevzuubahis deil. Yalnz daha bence kitap, eklini bulmad. Bu sene dershaneden mektepten uzak, iirle babaa kalmak frsatn buldum. Bu bende birtakm eyleri tazeledi. Hem de devam ederken kesmiyelim, diyorum.

1 0 4 T :n pibir z e rin e Yiizlr

... M utlaka bu bahar kmasn istiyorsan bana derhal bir mektup yaz. Ve sen de eUndeki m sveddeleri matbaaya vermiye hazrlan. Ben sana bir hafta iinde yani Mart 12'yc kadar -yahut mektubunu aldktan bir hafta sonra iirlerin sra sn, sayfa adetlerini, ksmlar ve deitirdiim yerleri, yeni bir iki iirle beraber gnderirim. 13ylece mabaaya verilir. Provalar Paris adresime gnderirsin. Ben mukavelemiz esasmca on be gn sonra iade ederim. Doentim Faruk, Doktor Niyazi Ak beraberce tashihe bakarlar, l larfleri sen tyin edersin. Ve mmknse Kutsi'nin yahut Adalet'le Mehmet Ali'nin (daha iyi olur) reyini alrsn. Tashih ok mhim i olduuna gre iki takm prova gnderirsin. Ben birini tashihi ya pacak olan Faruk'a, brn sana deimelerle beraber iade ederim. Bylecc nisan onda kitap kar, on veya on be... Oras stanbul'daki alma ya bakar. Aziz Il sam , seni ok severim. ok mkl zamanmda bu kitab almtn. Yalanc kmak istemem. Fakat bu baharda kacaksa behemehal bu artlarla k masn da islerim. imdi fikrimi bir daha syliyeyim: Sen bu sene epeyce kitap nerettin. Beni dinlersen sonbahara brak... Bir kitapnn muharrir veya aire msamahas ge rekir. Ayrca da mesuliyeti onlarla paylamas bana daha mkul grnyor, f ler ekilde bana cevabn bildir. En samimi hislerle, en derin, dost temennileriyle gzlerinden perek. A.H. Tanpnar 26 Ocak 1961 Cuma (Yeditepe, say 56, 1-15 ubat 1962, s. 9-10).

b ir

YILDIZ DAHA

H alide N usret Zarlutuna

Trk edebiyat gklerinde bir yldz daha snd. Bir yldz ki yldzlara ben zemez, bir yldz ki, brakt boluk belki asrlar boyu doldurulamaz. Ahmet Hamdi Tanpnar, muhakkak ki byk bir airdi: Manzumelerinin her msra ile air; romanlarnn her satr ile air; kalbi ile, kafas ile btn varl ile air. Ahm et Hamdi; stanbul'u candan seven; eski, gerek stanbul'u; btn zev ki, sanat, gelenei, kltr... Btn maddesi ve mns ile duymu olan airdi. Sadece stanbul'u mu?... Hayr! M slman Trk ehirlerinden birou; camile ri, trbeleri, evliyalar ile; btn tarili ve elsanesiyle; esiz sanat eserleri ve eri ilmez mnlar ile, prl prl, Hamdi'nin msralarnda, yaar. Sevgi ve iyilik dolu kalbi, imdi gsnn altnda arpmaz olmu. Ne kar?... O kalb onun msralarnda, onun eserlerinde daima gmbr gmbr ar pacak ve duyan kalbleri evk ve heyecanla arptracaktr. Yetmez mi?.. Su sesi ve kanat nkrhsmdan BiUr bir avize Bursa'da zaman. Ahmet Hamdi Tanpnar; btn mrnde, yalnz Bursa'y bir renk, k ve name cihan halinde bize sunan u iki msra yazm olsayd gene "Byk air" diye edebiyat tarihimize geirdi. Arkadalar arasnda benim kadar eskisi yoktur sanrm. Tanklmz ya rm asrn gerisinde balar. Rahmetli babam Kerkk M utasarrf iken, rahmetli babas orada X a d - yani Hkim - imi. kimiz de dokuz-on yalarnda ocuklar dk amma, o zamanlar, bilhassa oralarda, kz ocuklarla erkek ocuklarn arka dalk e(mesi det olmad iin, arkada olamamtk.

1 0 6 T 'iin p n ar z e rin e Yiizlav

Sonra, niversitede karlatk. Mtareke yllarnda, Kerkk'teki tankl mz bana o hatrlatmt. Ne kadar halm selm, ne kadar gsteriten uzak; ilme, sanata, memlekete ne kadar k ve nasl "Ffen d i", bir insand! Tepeden trnaa "Kfendi". llam d i ile 1946'da Mara'ta bir grmemiz olmutu. O zaman o, Mara milletvekili idi, kocam da Kolordu Kumandan. Kahraman ehrin, "Kurtulu Bayram"n hep birlikte kutlamtk. Orada, samim bir znt ve bezginlik iin de bana syledii u szleri hi unutmadm: "Sokak politikas, kahvehane politikas yapyorum kardeim ve bundan nef ret ediyorum. Benim iim deil bu". Hi phesiz onun ii deildi. Sonra, niversite kendine yakan yeri oldu ve o hava iinde, yle sanyorum ki bahtiyar oldu ve bahtiyar ld. Amma ok er ken. Bir sra adam iin deil belki, fakat Ahmet Hamdi Tanpnar iin ok er ken!.. Kiden ne gehr ki?., l lak'dan rahmet dilemekten gayri?... (Dnen Adam, 8 ubat 1962, s. 9)-.

AHMET HAMDI TANPINAR

H ilm i Ziya lken

ok deerli bir air, bir nesir stad, bir romanc, bir edebiyat tarihisi ve bir mnekkit, btn cepheleriyle bir sanat adam, gnden gne olgunlaan eserinin dnyasn rerken, anszn aramzdan ekildi. Ahmet l lam di Tanpnar, bu der mansz bedeninin iinde bu son derecede canl ruh artk bir daha ince nktele riyle meclisleri dolduramayacak, bir sr tevdi eder gibi mahrem ve gnlsz i irlerini okuyamayacak, ama biz insanlar onun eserini kana kana paylaacaz. Cigarann sarartt ince dudaklar hayatn glnlklerini bir cmleye sk trmak iin almaya hazr, sizde utanla nee arasnda bir duygu uyandrrken alnnn derin krmas bu iinden klmaz yaama bilm ecesinin srlan nnde ki hayret ve endieyi sizde, hepimizde dourmuyor muydu? kvrantsrve ze k parlts onda yan yana idi: Bu kvrantdan kurtulmak iin zek bir hayat se vinci, hatt epikuriyen hazz ekline brnmekten ekinmezdi. O bir camdan seyredilen peyzaj gibi dmdz vazh ruhlardan deildi, ama onlarn hasretini ekerdi. dnyas kat kat iie idi, labirent gibi ilerledike derinleir, kvrla kvrla bizi klm az bir ln ortasnda brakr gibiydi. Fakat eseri bambakay d: Orada billrlaan arzularn prlts, sularda seyredilen bir yzn kacl ile karr, rya hayatn iine sokulur, buruuk ve buruk hayat tatllahrr, bu et refil ve dikenli yol "rzgrda uan ty" haline gelirdi.

Sembolizm
Sembolizm ilk defa onda bir nazariye olmaktan km; airin konuma dili haline gelmiti. Sem bol artk ne "tebih" ne "istiare" idi. Gndelik dile evrile meyen i dnyasnn btn ifade edilemez srlarn ifade eden yeni bir lisan ol mutu. Bu i kvrantsn, rya ile gerein temasa geldii bu ruh kinatn yaa mayan, zeknn ile onlarn parltsn gremeyenler iin sembolizm bir dev rin modas veya nazariye gibi grnebilir. Byleleri Ahmet Mamdi'yi anlaya mazlar fakat Ahmet Hamdi onlar anlard. nk zeknn tesinde ruhu oldu

1 0 8 T iip a r z c rii Yo/lu'

u in bu kla ruhun harikalann aydnlatt gibi zeknn aasndaki eyle ri, gndelik drt ke hayat da grrd. dnyann dramn yaarken istihzas nn ince silah ile kendini kr ve kat geree kar korurdu. Yaama sevinci onda o kadar basit ve kolay tamyordu. Hibir zaman Verlaine'e hayran olamad. Valerynin hayal mimarhna bayld; fakat eer, zek ve hissi iki kanat gibi kullana cak kadar olsun i kvranlsn dindirmi olsayd Baudelaire onun hakik stad olabilirdi. kilik ki Mamdi vard: fade edilemezi yaayan ve gerei mhendis gibi gren. Birinde air tekinde muhakemeci idi. kincisine getii zaman hdiseleri ber rakl ile grr ve bir kad gibi muhakeme ederdi. air ve lim iki ahsiyeti bu iki insan paylam olduu zaman onu rahat rahat takip edebilirdik. Fakat bazan bu iki insan yanyana geHr ve bouurdu. Ayn hikyede, ayn nesirde iki dnya gr, iki stil birbirini kovalar, airden muhakemeciye gei bizi ar trd. I3azan da nc bir Mamdi beliriverir: Mdiselerin katlndan rahatsz olan air kendi gndelik varlna ve dnyaya istihzann ac neterini batrr, yu muak ltifeden hicve kadar bunun her eidini kullanrd. Ama ayrca sosyal hayatta da iki Mamdi vard: Biri klksz teki k, biri pe rian teki muntazam, biri kanaatkar teki haris, biri rahatna dkn teki son derece alkan, biri zayf ve dermansz teki kudretli ve iradeli. Bu iki Hamdi sanki ruhla beden gibi yanyana yaar, birbiriyle dvr, bir trl henge gire mezdi. Ayn ikilik yaknlarna kar son derece bal, vefah ve sorumlu olan Ham di ile kendine kar bile alkasz, kaytsz Hamdi arasnda da grlmez miydi? atm a Ama bu iki Hamdi ve onlarn sava olmasayd, her biri birer prlanta olan eserlerinden mahrum kalrdk. Sanatkr, i kvrants iinde "huzur" arayan ve bu serapta hayalinin bidesini ren insandr. Dermansz bir beden ve canl bir ruh! O bu bitkin at son hzyla kotururken yar yolda kapakland kald. Ne mutlu bu svariye! Daha yeni mezun olmu Rrzurum Lisesi edebiyat muallim liine tayin edilmiti. Uzun bir yolculuktan sonra bitkin. Lise mdrnn oda snda koltua kt zaman, mdr Cevat Dursunolu yle sormutu: - Ne dnyorsunuz Mamdi Bey? - Tekatlm ne zaman gelecek diye dnyorum. Hayat yk ve beden bitkinlii atmasnn acln bundan tatl ifade etmek mmkn m? Dursunolu, Mamdi'ye o dakikada k olmutu. Bu derin duygulu ve geni anlayl insana hepimizin sevgisi onun gibi eski ve kkldr. (Vatan, 9 ubat 1962).

sa a tleri ayarlam a

ENSTTS

M ehm et Kaplan

A. H. Tanpna'n eserlerinde "zaman m eselesi" ok mhim bir yer lular. O, hemen hemen her eyi, mekn ve cansz eyay dahi - Trkenin en gzel iir lerinden biri olan "Bursa'da z am ar" hatrlaynz - zaman ile mnasebeti bak mndan ele alr. iirlerinde, hikyelerinde, romanlarnda, lm aratrma ve de nemelerinde, insan hayatnn bu temel nefiumu, en mcerret eklinden en m ahhas tecellilerine kadar binbir gr iinde karmza kar. 1954 ylnda Ye ni stanbul gazetesinde tefrika olunarak, son gnlerde kitap halinde baslan Santleri Ayarlama Enstits adl romannda da "zam an" gerek sembol, gerek hayat manzaras olarak n plnda bir yer igal ediyor. Fakat yazarn burada, "zamaV'a bak tarz, dier eserlerinden taimamyla farkldr. Tabir caizse, bu romanda "zam an"n karikatr yaplm , arpk ayna lardaki acayip akisleri tasvir olunmutur. Bergson'un felsefesinde olduu gibi "zam an"] bir ak, bir "sre" telkki eden Tanpnar, Saatleri Ayarlama Enstits'nde, bu srenin iinde bir ada gibi donmu kalm, veya onun dna kmak iin delice rpnan insanlar ve evreleri canlandrmaya alyor. Bu donmu veya paralanan bir saat gibi rndan km olan zamann esas kahraman, Trk cemiyetidir. Yazarn asl gayesi, Trk cemiyetinin son elli yl zarfnda, nasl donm u bir hayat ekli ile onu gln ekilde amak isteyii ni anlatmaktr. Eser, buna gre balca iki veya aradaki gei devrini de hesaba katarsak, ksma ayrlmtr. Romann kahraman Hayri rdal'n ocukluk yllarna rastlayan birinci mer halede - bu devir istibdat devridir - insanlar bir ark ortaann masal havas iinde yaarlar. Yaanlan gerek zaman ile insanlarn kapal bir kavanoza hap sedilmi gibi yzdkleri masal atmosferi arasnda tam bir tezat vardr. Mepsi de kendilerini m usallat bir fikre kaptrm olan bu insanlarn gerek ile hi bir ilgi leri yoktur. Duyulan d leme kapah olduu iin, uurlarna acayip bir takm

110 ranpm ;!!' ^evc Ya^Lr

hayaller, ryalar, mitler, yani gayriuur hkimdir. Mayri rdal onlarm bu duru munu u cm lelerle anlatr: "Onlarn, grdkleri, elleriyle yokladklar, duygularna cevap veren eyle re herkes gibi inanmamaktan baka hi bir gnahlar yoktu" (s. 44). Fakat hayat karsnda ilenilebilecek en byk gnah bu deil midir? B tn ark asrlarca gzlerini d dnyaya kapayarak, kendisini gayri uurun icat ettii bir masal lemine kaptrmam ve bu yzden gerek lemde deien za mann farkna varam ayarak bindii geminin parampara olduunu grmemi midir? kinci merhalede, yani II. M erutiyet devrinde ve Birinci Dnya ?iarbinden sonra, imparatorluk tamamyla dalm, fakat insanlar yine de yaadklar a n vazh uuruna ulaam am lardr Romanc bu merhaleyi kahveliane ve spirtizma Cemiyeti sahnelerinde ok gzel tasvir eder. D dnya, eski masallarda olduu gibi, burada da, irreel bir hayal lemi eklinde grnr. Fakat bu esnada masal ok abes bir rya ekline girmitir. Mayri rdal, bu sralarda duyduu ruh halini u satrlarla ifade eder; "Bu daima byleydi. Ne kadar ciddi balarsa balasn burada her i en bek lenmedik neticelerle biterdi. Bu kahvenin bir adm tesinde yzde yz gibi ba klan bir hesap, burada birdenbire en hafif ihtimal ekline girer, bir yn gidip gelmeden sonra talihin bir alay olurdu. Hlsa bu abes denen eyin batakh idi. Ve ben farknda olmadan boynuma kadar ona gmlmtm. Sanki ok tyl, yumuak bir yn kol ve kanatl, insan adeta bilm ez tken mez gdklamalar, ksk gller ve haz baygnlklar iinde smrp tketen bir hayvann eline dmm gibi bu mnsz leme gmldm. Mibir eyin bir birini tutmad ve her eyin en artc ekilde birbirine bah olduu bir dn yada, bilmediimiz bir yerde kopan bir frtnann getirdii enkazdan yaplm bir panayrda imiim gibi yaamaya baladm. Bu frtna nerede kopmutu? l langi tuhaf ve ztlarla dolu lemleri yama etmi yahut nasl karmakark bir armaday byle didik didik savuturmu ki bize kadar getirip nmze yd eylerin hibirini asl kendi ehrelerinde tanmamza imkn yoktu. Her ey bir hokkabaz apkasndan kar gibi birbirinin peinden birbirine takl geliyordu. Bu yaanrken ok rahat, sonradan zerinde dnlnce bir kbus gibi skc bir eydim " (s. 140). M etinde "abes" kelimesi koyu harflerle baslmtr. Filhakika bu kelime ro manda tasvir olunan btn hayat izah eden bir anahtar - kelimedir. Roman, batan sona kadar, realitienin dnda yaayan insanlarn "abes hayat"n anlatr. F'akat "abes", en kuvvetli ve en gln tezahrn, romann Cumhuriyet dev rine tekabl eden nc ksmnda bulur.

S a a tle r i A y a rla m a E n sd c s 111

Saatleri Ayarlama Enstits'\n kurulu ve almasn tasvir eden bu ksm, bu devrin zihniyetini gsteren bir sembol olarak Trk edebiyatnda heser de nilebilecek bir kudreti haizdir. Bu blm de hayat sistem haline getirdii slogan larla deitirm ee kalkan Mefisto benzeri bir tiple karlanz: Halit Ayarc, hi bir tima, ahlk ve din kymete inanmayan korkun bir arlatandr. O da bir masaln peindedir. Bu gerekle hibir ilgisi olmayan gya ileri, m odem bir ma sal, daha dorusu bir slogandr. Sistematik olarak ilenen bir slogann ne kadar gln bir ekle girebileceini. Saatleri Ayarlama Enstits ok gzel ifade eder. Bu sembol zerinde dnenler. Cumhuriyet devrinde kurulmu bir ok itimai messeseye hkim olan zihniyetin harikulade bir karikatrn greceklerdir. Saatleri Ayarlama Enstits ilk bakta bir fantezi, bir alay gibi grlm ekle be raber, byk bir ciddiyetle okunmas ve zerinde derin derin dnlmesi l zm gelen bir eserdir. Ahm et Hamdi Tanpnar bu romanyla bizim itimai haya tmzn gizli noktalarna kuvvetli bir projektr evirmitir. Okuyanlardan biroklarmn gzleri bu ktan rahatsz olacaktr. (ar, say 49, ubat 1962, s. 1-4).

s a a t l e r i a y a r l a m a e n s t it s

Tahsin Ycel

Ahmet Hamdi Tanpna'la ilk kez 1955 ylnda. Varlk Yaynevi'nde karla mtk. Hangi nedenle, anmsamyorum, benim bakmsz odama gelmiti. Be on dakika sresince, Fransz yaznndan, zellikle de Nerval'den szetmitir. Ba na o gn imzalad Yaz Yam urunun zerine "Tahsin Ycel Beye, gen meslek tam, beraberce Nerval'dan konualm. Sevgilerle" diye yazmt. 1961'de, Ede biyat Fakltesi'nde asistan olarak greve balamamdan sonra, daha sk grme ye baladm onu. Hocalarmn, Sheyla Bayrav'n, Neterin Dirvana'nn, Adnan Benk'in yakn dostuydu, sk sk bizim blme urard. Bir gn, elinde birka Sa atleri Ayarlama Enstits'yle geldi, uzun sunularla imzalayp verdi dostlarna. Yanbanda dikiliyordum. "H ocam , bana yok m u?" diye sordum. Rahatsz olmu gibi grnmedi. "Kusura bakma. Remzi ne cimri adamdr, bilirsin; elinden kitap alamyorum ki" dedi. eytan drtt. .; "Yazk, ben de Varlk'a bir yaz yazacaktm " dedim.

Ahm et Hamdi Bey kolumdan tuttuu gibi Trkoloji Blm'ndeki odasna gtrd beni. Bir dolap at, burada st ste, yan yana dizili yelmi seksen Sa atleri Ayarlama Enstits'nden birini ekti, adma imzalayp verdi. Dorusunu sylemek gerekirse, kitap zerine bir yaz yazmay dnmyordum. Yazk ki aradan iki hafta bile gemeden Ahmet Hamdi Bey ld: yazy yazdm, ama bir borcu yerine getirmekten ok, iten bir hayranl dile getirdim sanrm. im di, bunlar yazarken, biri belleimde, biri gzlerimin nnde duran iki grnt iimi szlatyor. Birincisi, Sleymaniye'nin avlusunda, Ahmet Hamdi

S a a tle r i A y a rla m a E n stit s 1 1 3

Bey'in cenazesinde, sevgili hocam Sabahattin Eyubolu'nun anlatlmaz bir acy la glmseyen yz; kincisi, bunca yldan sonra, ancak im di, u anda ayrm na vardm bir ayrnt: Ahmet Hamdi Beyin bana imzalad Saatleri Ayarlama Enstits'nn. zerine koyduu tarih: 10.2.1962. Unutulmaz usta 24 Ocak 1962' de ldne gre, lmnden 17 gn sonrasnn tarihi, nerdeyse aadaki genlik yazsn yazdm tarih.

Saatleri Ayarlama Enslits'n okumaya balayan okurun, sayfalan evirdik e bir kararszlk, bir duraksamadr balayacaktr iinde; bir tuhaf rahatszhk duyacaktr. Kitabn yle g anlahr, g okunur bir roman olmasndan deil dir bu. Ahm et Hamdi Tanpna/n hangi eseri skcdr ki Saatleri Ayarlama Ensti ts de skc olsun! Bu kararszlk, bu duraksama, bu rahatszlk romandan ok, okurun kendisiyle ilgilidir. Btn bunlarn sebebi, okurun roman karsnda kendine belirli bir nokta seememesi, daha ak bir deyimle, romana hangi a dan bakmas gerektiini tam olarak kestirememesidir. Esere belirli bir adan bakmak, okura bir kolaylk salar. En basitinden bir rnek vereyim: Okunan ro man gzler nne olaylar olduklar ya da olabilecekleri gibi gsteren ya da gs termek isteyen bir eser midir, yoksa gerek olamayacak olaylardan, kiilerden szeden bir eser mi, okur bunu kolayca grebilir, grdkten sonra da roman de erlendirmesi, romanla kendi arasnda daha sk bir yaknlk kurmas kolaylar. Ama Saatleri Ayarlama Enstits'nn okuru, onu bu iki snftan birine yerletir m ekte glk eker. Seyit Ltfullah'n, Aristidi Efendi'nin garip dnyalar, tam mezara gm lecei srada tabutundan ban kaldrp dosdoru eve gtrlme sini syleyen, alklar, slklar arasnda evine geldikten sonra sala kavuarak bambaka bir mr srm eye balayan ihtiyar hala, Avrupa'da okum u bir he kimden beklenm eyecek derecede sakat ruh hekimi Ramiz, sonra her yanyla Sa atleri Ayarlama Enstits adl kurum. Bunlar da, bunlara benzeyen baka birok eyler de, ilk bakta gerekle ilgisi bulunmayan bir hayal lke, bir hayal oyunu izlenimi brakyor. Buna karlk, yalnz yazarn ustalndan, inandrma gcn den gelmeyen romann her satrna sinmi bir gereklikle kar karya gelirsiniz durmadan. Kitaba gerek asndan m, hayal asndan m bakacanz kestire mezsiniz. Bir karara varmak iin biraz daha beklemek, biraz daha ilerlemek, d nmek gerekir. Gerek ile hayalin basit birer rnek olduklarn yukarda belirtmitim. Tanpma^n roman da ok gzel gsteriyor basitliklerini. Gerekten de. Saatleri Ayarlama Enstits'nn okuru, bu iki adan birini benim sem eye kalkt m, b yk bir yanlla dm ekle kalmaz, roman anlama im knn da yitirir. nk Tanpna/n anlatt ne dar ve geni anlamlaryla gerek, ne de dar ve geni an lamlaryla bir hayal dnyadr. Elbette hayalden, hayal oyunundan ok, bir ger ek sz konusudur, ama bu gerek Ahmet Hamdi Tanpnar'n kiiliiyle zengin

1 1 4 T p n a r z e rin e Yazlar

lemi, "gerek" kelimesinin kapsayamayaca kadar genileyip younlam bir gerektir. Ahmet Mamdi Tanpma'm grd, duyduu, hatrlad, dn d gerektir, Ahmet Hamdi Taipnar gibi "ili", son derece bilgili bir sanat nn szgecinden geip roman olmu, ok ynl bir gerektir. Byle yazyorum ya fazla bir ey anlatamamann, konunun zne varamamann sknts iinde yim, btn bunlarn hemen hemen btn gerek sanatlar iin sylenebilecek eyler olduunu da iyi biliyorum. Belki de btn glk bu "gerek" kelimesin den douyor. nk Ahmet Hamdi Tanpna/n anlatt, bir gerekten ok, bir dncedir, bir fikirdir. Ne var ki hayatla, hayatmzla ilgili bir fikir ya da fikir ler sylenmesi, bu fikirlerin de olaylarla, kiilerle verilmesi, fikri gerekle i ie, st ste getiriyor. Karklk da bundan douyor. Yakndan baklnca grlebilir; Ahmet Hamdi Tanpnar^n anlatt o unu tulmaz, ama gerek olamayacak kadar benzersiz kahve, gerek bir kahve deil dir, Tanpnar'n kahve fikridir. Doktor Ramiz yalnz budala, tuhaf bir hekim de ildir, Tanpnafn bir takm ruh hekimleri zerindeki fikridir (onlarla alaydr da.) Saatleri Ayarlama Enstits de, onu kurup srdren insanlar da, Tanpnar^n amz, memleketimiz zerinde, amzn, mem leketimizin insanlar zerinde grleri, her eyi her yanyla kavrayan dnceleridir. Romann ba lca kahraman Hayri rdal da herhangi bir roman kahraman olmaktan ok, Tanpna/n insan zerindeki, insann durumu zerindeki fikri, bir canllk, bir kii lik kazanm grdr. Bu rnekler alabildiine oaltlabilir. Bir romanda kiilerin, olaylarn her eyden nce belirli bir fikrin anlatlmas iin kullanldklar ok grlm bir ey. Ama Tanpnar bu kadarla yetinmiyor, bir yeri, bir insan dorudan doruya bir fikir, bir dnce, bir gr olarak su nuyor. Soyut dnceleri, duygulan, kavramlar sorhutlatrarak, bir yerin, bir insann, bir olayn biimi, rengi, kokusu, hareketi iinde veriyor. Her fikir, her kavram, her duygu canl varlklarn ya da nesnelerin biimine, rengine, kokusu na, scaklna brnyor Tanpnar'n son romannda. Okura da bu somut ey lerden ze, kaynaa, yani fikre gitmek dyor. Mesel, romann bir yerinde, Tanpnar kumar oynayan birinden yle szediyor: "Oyun, dardan yapt bir hareket deildi; onun iine girmi, btn vcudunu ayr ayr altryor, bireyleri didikliyor, gagalyordu. Yamal kundurasndan orabnn yrt grlen sa aya masann altnda bir diki makinesinin kolu gibi iliyor, grtla durmadan etrafa hcum ediyor, parm aklan engel gibi muttasl bireylere taklyor, bireylere aslyor; dudaklar etraf somuruyor, ene onlarn somurduunu kusuyor ve burun acayip hom urtularyla btn hayat korkutmaya alyordu." Aka g rlyor; Oyun canl bir varlk oluvermi, kum ara da kumar oynayan bir insan dan ok farkl, nerdeyse bir garip canavar diyecei geliyor insann. Bunun by le olmas, kumar oynayan adamn burnunun burundan farkl bir ey, enesinin eneden farkl bir ey olmas, bu burnun, bu enenin bir fikrin, bir grn re-

S iia cleri A y a rla m E n stit s 1 1 5

sim halinde, grnl- halinde birer unsuru olmasndandr. Tanpmar'n bu tutu mu, Saatleri Ayarlama Enstits'x\r\ saysz kiilerinden biri olan Madmazel Afrodili'nin portresinde elle tutulacak derecede belirli bir duruma geliyor: "Afroditi, sm sk bir ten, her azn ata bir ispirto alevi gibi parlayan otuz iki di, uzun kirpikleri arkasnda telkinleri bir ufuk gibi derinleen baklar, ko nutuka sizin boaznzda dmlenen, talyan babasndan kalm adal, har dal gibi sert ve dik, yine de son derece tatl bir ses, isteyerek olpalatrd ha reketleriyle bir rmcek gibi drt bir tarafnz saran eller, bir yn cazibe ve dostluk, hulsa belki de farkna varmadan hareket ve hcum halinde btn ka dnlkt." Afroditi, belki sylemek bile fazla, M admazel Afroditi olmaktan ok, smsk bir ten, otuz iki di, tatl bir ses, insann drt bir yann saran iki, belki de birok el, bir yn cazibe ve dostluktur. Btn bu zellikler, nitelikler, daha do rusu izgiler, dala baka izgilerle de birleerek "btn kadm hk" oluyor. Afrodill adyla, smsk bir tenle, parlak dilerle, hardal gibi sert ve dik bir sesle, bir yn cazibe ve dostlukla somutlaan, bir cisim olarak izilen kadn fikri oluyor. Bu rnekler de alabildiine oaltlabilir. Ama btn bunlar geliigzel ylm, i olsun diye sralanm fikirler, g rler, duygular, izlenim ler deil. Romana adn veren Saatleri Ayarlama F.nstils'nn pek de fazla bir yer tutmamas,bu garip enstityle o kadar ilgili gibi grnmeyen olaylarn, insanlarn daha geni bir yer tutmas bizi yanltmamal. Her ey bir ana fikrin evresinde belirli bir denge iinde yer almakta, her ey bu ana fikrin, anlam sz insan, anlamsz dnya fikrinin birbirlerini tamamlayan, ay r ayr yanlardr. Tanpmar amzn balca konularndan biri olan bir fikri, in sann, dnyann, hayatn anlamszl fikrini, gnmz insannn artk yeterli bulmad, anlam bakm ndan da pek yoksun grnen bir evrenin iki ayr a iinde ele almakta, sanatnn aynasndan gzler nne sermektedir. Bu ana ko nunun evresinde Ahm et Hamdi Tanpna'n dnya grnn gzlerimiz n ne serilmesi, beklenm edik lmnn uyandrd byk ac karsnda son ki tabn bizim iin kmsenmeyecek bin avuntu haline getiriyor. (Vnrhk, say 568,15 ubat 1962, s. 9).

e d e b i y a t t a r i h is i

AHMET HAMD TANPINAR

H ikm et Dizdarolu

Sanat, Tanpnar rnei, her kiiye ak olmasa bile, yine de onu anlayan, ondan tad alan bir okuyucu topluluu bulur. Ad, belirli bir snr iinde, bilinir. iirinin soyut dzeni nnde duraksayanlar, aradklarn hikyelerinde bulma umudunu tarlar; hikyeleri kendilerini doyurmazsa, romanlarn okuyabilir ler. Bylece, sanat, birinden biriyle okuyucuyu kendi dnyasna eker, bir kar lkl konumaya arr. Fakat bilim ve dnce adamnn serencam hi de byle deildir. O, bir mr boyu alarak meydana getirdii eseriyle, daha balangta, bir aznl setiini belli etmitir. Dnyann her yerinde ve her zaman, "bilim "in alcs az dr. Bu yzdendir ki, sanat Tanpna' tanyanlarn iinde, bilim adam ve ede biyat tarihisi Tanpnar"n varlndan habersiz olanlar grrsek buna hi a mamalyz. Bugne dein, kiiliinin bu yn zerinde kimse durmad, inceleme niteli ini tayan tek yaz kmad. Sadece bu neden, Tanpnar'n edebiyat tarihilii ni behrtme abasnn gerekliliine yeter de artar bile. Biz, byle bir denemeye gi rieceiz. Edebiyat tarihi anlay deilike, bu anlaytan doan yntemler de dei m ekte ve gelimektedir. Gnmzdeki edebiyat tarihi aratrmalar, balca iki yntemle yaplmaktadr. Birisi tarih, teki estetik yntem. Fransz edebiyat ta rihilerinden Bernard Fay, bunlar "Bir yandan, bilimsel olmak eilimini gste ren bir temel zerine kurulmu tarihi disiplinler, te yandan, sanatlca bir teme le dayanmak isteyen tamamyla edeb teknikler." diye tanmlar. Tarih gre bal olanlar, "az ok kesin ve inceden inceye aratrp elde edilen sonulara dayanarak, edeb incelemelerin temelini, ok sayda, birbirine

E d e b iy a t T a r ih is i A h m e t H a n u li T a n p n a r 1 1 7

bal ve doru tarih olaylarn olul-urduunu" kabul ediyorlar. Tarih grten yana olanlarn nem verdikleri ey estetik gzellikten ok, gerein kendisidir. Yani onlarca "Edebiyat tarihine ait bir eserin deeri, kesin bir sonuca varp var madna, bir olguya dayanp dayanmadna baldr." Fransz edebiyat tarih ileri Daniel M ornet ve Paul Van Tieghem ile Columbia niversitesi profesrle rinden Spingarn ve daha bakalar bu gr savunurlar. Kimi edebiyat tarihileri ise, bu dnceye kardrlar. Szgelimi profesr Bernard Fay, tarih yntem in yerine estetik yntemin uygulanm asn ister. Ona gre, edebiyat tarihisi kesin birtakm sonulara varmaa almamal, "hereyden nce gzel olan eyi aratrmal, sosyal baarlar ya da belgeler ardndan komamahdr." Bu anlayla yazlan, "... iddiasz, esnek ve sanatlca bir edebiyat tarihi, edeb zevki gelitirmek iin en iyi aralardan biri olabilir." Londra niversitesi profesrlerinden Rene Bray da bu kandadr. O da, tari h yntemin ar basmas yznden, "tarih dncesi"nin "edebiyat dncesi ni tamamyla geride brakt" inancndadr. Edebiyat tarihisinin "in san " deil "sanat"y incelem esi gerektiini syler. nk, "Edebiyat tarihi, bir eserin ki min tarafndan yazldn aratrmak zorunda deildir, bu eseri inceler. - Edebi yat tarihi sanat eserlerinin tarihidir... Btn gerekleri aramamz gerekli deil dir. Gzellik alannda gerei aramak yeter." Yukardaki grleri zetleyen Phlippe Van Tieghem de estetik yntemden yana grnmektedir. Diyor ki "Edebiyat tarihinin erei, yazlan hereyi deil, edeb eserleri; insan deil, sanaty daha iyi tanmakhr; edebiyat denildii za man, gzellii olan, veya hi olmazsa gzellie ulamak ereiyle meydana geti rilen eserler anlalmaldr." Her iki yntem, uygulanmasn bilen ellerde, baarh sonular verebilir, ver mitir de. Ancak, herbirinin, tek bana yetmedii yerler de olabilir. O zaman, edebiyat tarihisi, her ikisinden yararlanma yoluna girecektir Tanpmar, XIX. Asr Trk Edebiyat Tnrihi'ndeki tutumu ve eserin her iki bas ksna yazd nszlerle, tarih ve estetik yntemlerden birini tekine ye tut mad izlenimini vermektedir. Geri mizac ve eilimi ile estetik gre yakn dr; uygulam ada da bu yn ar basar; fakat, dncelerini szleriyle aa vur maz. Hatt, "Edebiyat vkalarn zaman erevesi iinde olduu gibi sralamak, birbiriyle olan mnasebetlerini ve dardan gelen tesirleri tayin etmek, byk zevk ve fikir cereyanlarn ayrmak, hlsa her trl vesikann hakkn vererek bir devrin edeb ehresini tesbite almak, edebiyat tarihinden beklenen eyle rin en ksa ifadesidir." derken, sanrsnz ki, tarih gr benimsemitir. Oysa bu, madalyann bir yzdr. teki yznde, estetik gr savunan kiiyi bu luruz: Sanat eserinin ve sanatnn yan bandadr imdi. Edebiyat tarihisi, ye rini, sanatya brakm tr sanki. Bir air duygululuu ve cokunluu ile, estetik

1 1 8 T iin p n a r z e rin e Y azlar

sorunlara ynelir; edeb eserlerin edebiyat tarihinin oluumundaki rolne dik katimizi eker. "Bir edeb eser de hereyden evvel kendisidir ve getirdii duygu, gr ve dn ykdr." Bunun gibi, sanat da "... ortaklaa bir mahsul olduu kadar ferd bir vka, hatt ferde ait bir talihtir." Bu szler de estetiki grn yank' sidir. Tanpnar, iki yntem arasnda bir seme yapmaz, "m etotta ok seyyal kald " syler ama, eilimi, davran ve tutumuyla estetik gre kaydn sezer siniz yine de. "bdam fantezisi karsnda alnabilecek en iyi vaziyet, onu oldu u gibi kabul etmektir. Binaenaleyh tarih erevesi iinde tasnif ettikten sonra edeb eseri, sadece kendisi olarak grmek en doru usuldr. "Bu, izlenimciliktir ve makbul bir izlenimciliktir. nk, Gustave Lanson'un deyimiyle, "Bir kitap okuduu zaman, kendi iinde geen eyleri tasvir etmekle ve baka fikirler ve savlar katm ayarak yalnz bu iten tepkilerle yetinen kimse, edebiyat tarihine, okluundan hibir zaman yaknamayacamz deerli tanklardan, belgelerden birini kazandrr." Oldum olas dogmaclktan kanan Tanpnar, mizacna en uygun yolu, edebiyatmzn servenini sanat asndan deerlendirm ekte bul mutur. Tanpnar'n izlem cilii duyu ve duygulara dayanan yalnkat bir duyumcu luk deildir; sanaty ve eserini incelerken, eletiri dncesinden hibir zaman uzaklamamtr. "... Sanat eseri karsnda bilhassa tenkid fikrini gzden kay betm em ee" dikkat ettiini kendisi sylyor. ldebiyat, "hereyden nce ve bilhassa" bir "zevk ve haz m eselesi" sayd iin, "ondan alnacak en byk dersin sadece bir zihn zevkler yetisini gelitir mek suretiyle kendi kendini yetitirmek" olduuna inanmaktadr; eserini bu amac gerekletirecek yolda hazrlamtr. Gerekten, XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi'nde, Tanzimat ve sonras edebiyatmzn geni biim de yaplm bir z mn bulmakla kalmyoruz; ayn zamanda, "h alis"i "kalp"tan ayrmasn ok iyi bilen bir zevkin belirtilerini de paylayoruz, ldebiyat tarihimiz, okuyucu ya bir telkinde bulunmuyor; zevkini kabul ettirmek iin zorlama yapmyor. Bir takm neriler ortaya sryor; tartlsn, byle bir sorun da vardr, ya da olabi lir diye uyaryor bizi. Ama, ylesine bir nerme ve uyarm adr ki, ou zaman, doruluklar zerinde tartmay gerekU bulmuyor, onlara katlyoruz. Bu, ede biyat tarihisinin, kendi szyle, okuyucunun "zihn zevkler yetisini gelitirme si" deil de nedir? Gustave Lanson, u satrlar Tanpnar iin yazm gibidir: "Sanatta olduu gibi, edebiyatta da iki zevkimiz olmaldr: Bunlardan biri, bize haz verici eyle ri, evremizi kuatm olan kitaplar ve tablolar setirecek kiisel zevk; teki de aratrinalanm za yarayacak olan tarih zevktir; bu son zevk ylece tanmlana

E d e b iy a t T a r ih is i A h m e t H am cli T a n p n a r 1 1 9

bilir: Deyileri ayrdetmek ve her eseri, yazlm olduu deyite - o deyiten al d etkinlik lsnde - duymak sanat." Kiisel zevkten yana da, tarih zevkten yana da Tanpnar mutlu bir kiidir. Bu iki erdemi varlnda toplam kii, bir edebiyat tarihisi iin gerekli nitelik leri tayor demektir. O yzden, XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, okuyucuya, top luma "... yeni b ir duyu, bir dn ve anlat tarznn, yeni bir dnya ve tabi at grnn ve insan anlaynn geldii" bir dnemin tarihini elden geldii l de "ak ve doru" biim de vermekle birlikte, o dnemin sanatlarn ve eser lerini, sekin b ir zevk asndan deerlendirmeyi de baarmtr. Kimi zaman, bulgu niteliinde ve gzlerinizi drt atran grler karsndasnz. Tek bir cm le ya da birka paragraf, nm ze yepyeni ufuklar aar. Sanat ve eseri, apayr - ama ,doru - bir grn nda bir baka kimlik ka zanr. nk o, yerlemi yarglar bir kez daha tekrarlayan "nakilci"Ierden de ildir; yarglan, dorudan doruya eser ve sanat ile deinmenin salad iz lenimlere dayanr. S z konusu Cevdet Paa m? "O , bir teredddn adamdr." Hayatnn he men hibir dnem inde kararszlktan Kurtulamamtr. lkin cami ile dergh ara snda sallantdadr. Sonralar, Reit Paa konandaki hayat gelir; burada da, "kat'i dn kararn her n geciktirecek bir eikte imi gibi" kararsz ve yalnz dr. Yalnzdr. nk "ulem a snf iinde asrn tanm ve sevm i" tek kii odur; fakat, "arkadalar olan paalar arasnda zmresinden kopmu insan sfatyla" da yalnzdr. Cevdet Paa, kiiliinde bamszlk olmayan adamdr. "Kullanan elle ah siyeti deta deiir. Tanzimat ondan arkada istemiti; o, arkada oldu. Abdlhamit'in sadece, lete ihtiyac vard; Cevdet Paa let oldu." Ama Cevdet Paa'nn erdemlerini de saklamaz: "H ayat, iin terbiyesi, iin zaferidir" der. yle ki, "O devrin en byk alma cihazlarndan biriydi ve b tn mrnce gsterilen ihtiyalar karlamt." inasi mi? "inasi her haliyle cemiyetimizde yeni insan'n balangcdr. Ya zk ki, bu balang, ok defa b ir nokta gibi kendi stne kapal grnr". Namk Kemal mi? "O btn eserinde plnl ve plnsz bir yaylmadr." "Bln takn grnlerine, saflklarna ramen kendisine hs vuzuhlu bir gr vardr. Ayrca okuyucu karsna ok nazik vc terbiyeli kmasn biliyordu." Hmit mi? "Onun sanat muayyen bir devirden sonra daima cezir ve med halinde ilk zamanlarn hamlesini tekrarlar." Tanpnar "resim ci"dir, perspektive - bu szc ok severdi - nem verir. Bir an genel tablosunu izer, ya da bir sanaty deer lsne vururken, tam bir ressam gibi davranr: Renkli ve prltl bir deyi, eleim samann yedi rengini

1 2 0 T a tp iiir r e r in e Ynzlac

nnze serer. Anlarz ki, byle yerlerde, edebiyat tarihisinin yerini, sanat Tanpnar almtr. Nedim'i canlandran u satrlar birlikte okuyalm: "Alelade pitoreskte kalmayarak, yksek resme erimi, lirizmine o zamana kadar tatmadmz hususiyetler katm ve zaman zaman olsa da, hayat ve tabi at karsnda eski sanatlarmza hs olan o ok bilgili ve hesapl safderunluktan, -ki btn orta zaman sanatlarnda mterek bir vasftr- syrlmann yolunu bul mutur. Onunla i lemini ve duygulannn verimlerini kitaptan gelen modaya gre tanzim eden airlerin arasndan karz. Bu byk sensilif duyduklarn ol duu gibi vermeyi tercil eder. Gzn, kulan, derinin verimlerini mcerret bir tezyini motif olarak kullanmaz, onlar yaar: grr, iitir, derisinde duyar. Bize bir nevi modern ruh gibi grnmesi bu yzdendir. Medrese akasnn ve gre nein dnda, ok canl bir sensualite, onun iirini, eine ancak baz kadm air lerde veya ok yeni Garpllarda tesadf edebileceimiz bir nefes ve cazibe ile doldurur." (Birinci basm, s'. 41). imdi sorabiliriz: Mangi edebiyat tarihimiz bylesinc resimci olabilmi ve gerekleri yitirm eden, sanaty ayrnhlara inerek verebilmitir? Sanatya hay ranlmz belirtirken, edebiyat tarihisinin hakkn yemeyelim; Tasvirlerinde ve yarglarnda olgular hibir zaman deitirmemi, edebiyatmzn gelime ta rihinde rol olanlara "hak ettikleri yeri vermek" amacndan uzaklamamtr. Deyi zellii ve kiisellik, anlatmda onun iki ayrc niteliidir. Bu bakm lardan smail Habip Sevk ve Mithat Cemal Kuntay' hatra getirir. Nedir ki, de yi, onlarda ba kaygdr; yle ki, kimi zaman, bilimsel gerekleri glgeleyecek, olgular deitirecek duruma girer. Tanpnar'da bu yoktur, edebiyat tarihinin ve rileriyle sanatn gereklerini en gzel biimde badatrmasn bilmitir. Alt yz sayfay akn eseri okuduunuz srada, bir edeb eserdeki scak ve ekici havay bulursunuz. Tanzimat dnemi Trk edebiyatnn servenini byle bir kalemden dinlemek gerekten bir zevk ve mutluluktur. Bizdeki edebiyat tarihleri, hep tarih yntemle yazlmlardr; o yzden, an latmda kurulua dmekten kurtulanlar azdr. Trk Teceddt Edebiyat Tarihi ve ondan sonraki deiik basklaryla smail Habip Sevk deiik bir dzene yer verirse de, gereinden artk bir znel davrantan teye geemez. lk kez Tanpnar"dr ki, her iki yntemi kaynahrarak kitaplmza, bilimsel deeri yannda sanat deeri de stn bir edebiyat tarihi kazandrmtr. Yazk ki, ikinci cildini tamamlayamadan dnyamzdan gt ... Ans nnde sayg ile eiliriz. (Trk Dili, say 126, Mart 1962, s. 345-348).

AHMET HAMDI TANPINAR

Birol Emil

Geri o da lm meleinin sinsi ve src soluu ile peine dtn, ka derin byk arknm bir zamandan beri kendisi iin de dnmeye baladn liissetmili. Fakat hi kim se ve hi birimiz kaybnn bu kadar birdenbire ve kat'i olacan dnemiyorduk. Bu sebepsiz deildi. N e kendisi lm e bylesi bir sonla ve vakitsiz raz olanlardand, ne de bizler hayatmzda grm ee alt mz insan artk sadece bir hatra olarak yaatmaya alabilirdik. Bununla beraber niversitede, son snfa yapt dersleri dikkatle dinleyen ler ve baz konum alarna ahit olanlar garip bir srarla lm fikri zerinde na sl durduunu, Yahya Kemal vesilesiyle nasl bu fikrin vehim ve korkularnda hapsolduunu hatrlayacaklardr. Lkin, her eye ramen, lm iin kendini he nz gen buluyordu. Elinin altnda ve tasavvur halinde daha pek ok almas vard. Fakat bizim fni zaman ve kinatmzn nizamndan ok baka trl ku rulu olan kader saatinin, bu defa, onun iin almas mukaddermi. ld ve biz, nce en korkun bir hayretle vurgun, sonra da ne yapacan bilmeyen insanlarn perianl iinde sevgimiz, hasretimiz ve artk onun her e yinden mahrum talihim izle babaa kaldk. Talihimizle derken hi de mbalaa etmiyorum. Filhakika, tahh dediimiz eyin, neticede m r boyu kazandacak bir ka insana, bir ka byk ve zengin letirici tecrbeye, baz dayanak noktalatma sahip olmak, en gzel ve en asil ekliyle birka ahsiyeti sevebilmek mnsna geldii dnlrse bu kelime kendiliinden bir anlam kazanr. O halde tereddtsz syleyebilirim; Ahmet Hamdi Tanpnar benim ve be nim gibi daha nicelerinin hayatma sadece o parltl msralar, sadece o harikula de nesirler, bir ka roman ve hikye kitab, "B az dikkatler" ve hkmler eklin de deil, belki bunlann hepsini kapsayan, yahut da bsbtn baka bir talih ola

1 2 2 T n p n a r z e rin e Y azlar

rak girmiti. Yakalad anda bize kendini kabul ettiren ve bir daha ayrlmak is lemediimiz salam , gzel vc zengin, ok defa da artc, sevgi ve rya dolu bir talih.. Ben bu talihi bo vc hlyah saatlerimi H u zu /u n sayfalarnda dinlendirirken, sevdiim insanlara "riatr]am a"nn veya "Bursada Zam an"n msralarn tekrar larken, yahut baka bir ekilde o, kendine has jestleri, daima yumuak ve hiddet anlarnda bile gzel baklar, bazen heyecanl, bazen bitkin sesiyle karmzda konuurken hissettim ve yaadm. Gene bu talih ok zaman ncc ve nasl olduunu hl anlayamadm bir te sadfle hayatma girmiti. O vakitler, yolunu henz tam bulam am , ufkunu arayan, baz deerlerin peinde ve bir takm yeni tecrbelerin eiinde olan bir niversite talebesiydim. Ahmet Hamdi Tanpnar bir buuk aydan beri hocamd. Kendim iin ok ykl bulduum derslerine almaya alyor, her yeni ve g zel olana duyulan o hayranlkla cmlelerinden, konumalarndan parltlar kap mak istiyordum. Fakat anlyordum ki o sadece derslerinden ibaret deildi. Ken disini derslerin dnda, baka yerlerde de aramak lzmd. Bir gn, ok sevdi im bir arkadamn tesadfen mrldand "Bursada Zam an"n msralar o vakte kadar farknda olmadm bir gzellik duygusuyla iime yerleti ve o an dan itibaren ben, gittike derinleen bir hayranln ve sevginin bir eit talihim olduuna inanmaya baladm. Ka kere, cebimde, onun iirlerini itina ile yazdm kk mavi defter, iim az evvel okuduum msralarn tahasssleriyle zengin ve bam hlyah Yksek retmen O kulu'na dndm. Ka defa yalnz bana ait zannettiim duygular, hatt kelime ve cmleleri bile, bir baka sefer, onun eserlerinde bularak zerim deki tesirine hayret ettim. Hzur'u okuduum gnler zaman itibariyle en zengin hatralarmla ykldr. Edebiyat Tariln'ne uyank bir dikkat ve her cmlenin ta dn kara kara, slbuna kaphp sonra tekrar batan ala ala sarldm saat ler.. Hikyeleri, gazete ve dergilerden ezberlercesine okuduum makaleleri.. Ve hepsinin stnde Be ehir... Ahmet Ham di Tanpnar irdi. Ancak bir ksmn yaynlayabildii iirlerin den yarna kalacak olanlar sanldndan fazladr. "E ik ", "Bursada Zam an", " ler ey Yerli Yerinde", "Zam an Krntlar", "H atrlam a", "N e indeyim Za m ann", "M u siki", "M avi Maviydi Gkyz", u anda sadece yazabildiklerimdir. Bununla beraber, sanatta kolay arayan ve accle yaamak isteyenler bu iir lerde aradklarn bulamazlar. Ancak sanatn ciddiyetine, yarat kadar anlayn da bir ile olduuna inananlar ve iiri allmn, basma-kalbn stnde d nenlerdir ki Tanpnar'n msralarnda kendi i-sorularnm cevaplarn, kendi zevklerinin tatminini ve nihayet kendi "G k bahelerinin tlsml glleri"ni bu lacaklardr.

A h m e t H a m d i T a n p n a r 1 2 3

Renk, parlt, im aj, peyzaj, dnce, duygu, ihsas, ritm ve btn bunlar i ten ie idare eden m usik onun iir dnyasn dokrlar. Msralarn, ok defa, ilk okunuta kendilerini vermemelerinden de anlalr ki, kelimeler, daha da zen ginletirici bir esrara brnmlerdir ve bu itibarla onun iiri en geni mnsy la bir telkin estetii, yar uur, yar i dnya ve rya muhtevasdr. "M U SK "yi okuyalm: Bu lgn uyan her dnceden st ste ve zlim, bir kader gibi, Bir melek uzanm siyah geceden M ahur sularnda tututu gemi. Kimdir ykananlar bu lo emede Tekrar doar gibi ay ndan? Bir altn uurum derinlemede Ve mehule doru szld kervan. Ey bitmek bilmeyen hnc zamann! Her ey bana kar kendi iimde, Renk ve bysyle baklarnn M usiki htran gibi peimde. Ahmet Ham di Tanpnar byk nairdi. Hatt denebilir ki kendisinin asl vasf budur. irliinden, dili bir kuyumcu titizlii v e sabryla ilemesinden ge len bu vasf, onun ahsiyetini veren tarafdr. Be ehir ve Huzur'un o k ve renk klesi halinde kendi parltlarnda kamaan cmlelerinden gazete makaleleri ne kadar her eserinde bu slp cehdini grmek kabildir: " ok defa Osmanh inkrzm dnrken hatrma 1914 yaznda son meh tap lemlerinin bakalarndan dinlediim hikyesi gelir. Ve yklan imparatorlu u, ay nn altn bir uurum yapt sularda saz sesleri arasnda batan bir ma sal gemisine benzetirim " cinsinden cmlelerin sanatkr, hi phesiz, Trk nes rinde mstesna bir yeri fazlasyla hak etmitir. Ahmet Hamdi Tanpnar romanc ve hikayeciydi. Kitap halinde yaynlanm Huzur (1949), Saatleri Ayarlama Enstits (1961), yarm kalm M hur Beste (194445) romanlar ve Abdullah Efendinin Ryalar (1943), Yaz Yamuru (1955) gibi hi kye kitaplar onun bu cephesini ortaya koyan eserlerdir. nsan olarak ferd uur-alhmzn derinliklerine inmek, i-lemlerimizin telerinde kefedilmi bir ta km gerekleri uurun aydnlnda grmek istediimiz her an, bu eserler bize kendiliklerinden geleceklerdir. Ayrca, millet halinde "kendi kendimiz olmak" meselesinin en zengin zmn, yeni Trkiye'nin hayatnda ark ve Garb'n

1 2 4 T iinpna r e r in e Yazlrtr

paylarn, sonra tima hicvin en gzelini Be e h i/le beraber bu eserlerinde bu lacaz. Trk edebiyatnda Saatleri Aynrlnmn Enstits kadar cemiyetimizi ve messeselerimizi kendi glnc iinde yakalayan ve ok keskin bir zeknn hic vine teslim eden bir baka eser hatrlamyorum. Ahmet Hamdi Tanpnar fikir adam, edebiyat tarihisi ve denemeciydi. Fi kir, onda duygunun iine sinmi ekliyle de olsa, iir ve nesrini besleyen ana kaynaktr. Ancak bu basm a-kalp, tkz ve tekrardan ibaret bir unsur deildir. Mer an deien ve bir ncekinden daha yeniye doru alan bir diman mah suldr. XIX. Astr Trk Edebiyat Tarihi (lk bask 1949, 2. bask 1956) her satrn da ilim ve sanan birlikte yrd byk terkip eseridir. Edebiyat tarihimiz sahasnda belki pek az ey, bu kitabn bin sabrszlkla beklediim iz ikinci cildin den mahrum kalmz kadar telfisiz bir kayp olmutur. 1. cildin ikinci bask sna ilve edilen "G iri" ksmn dikkatle okuyanlar, Ahmet Hamdi Tanpna^n Eski iirimizi nasl deerlendirdiini greceklerdir. imdiye kadar ya d artlar iinde eritilerek bir tarih ve medeniyet vkas eklinde, ya yalnz bir mazmun edebiyat olarak, yahut da son derecede yuvarlak ve sath birtakm hkmlerle ele alnan Eski edebiyatmz, onun "teklif" adn verdii grleriyle bambaka bir zaviyeden mtala edilmitir. Eski iirimizdeki mazmun ve hayaller dnya snn bir saray istiaresi etrafnda kurulduunu, bu edebiyatn Trke aruz msra'nn tekml olarak ele alnmasn sylediinden beri Eski edebiyat mte hassslarmzn nnde yeni dikkat ve inceleme sahalar almtr. Bu arada unu da syleyelim: Biz Divan edebiyatnn da bir estetii olduu nu ondan rendik. Baz derslerinde Eski iirin bahelerinden yle iekler top lar ve onlar o kadar canl renklerle nmze sererdi ki hayret ederdik. Hele bir iki cmleyle en zl mnlarn verii? Filhakika biz, baz msralar onun sanat kr zevkinin ve seiciliinin telkinleriyle birleip hfzalarmza mal olduktan sonra sevm eye baladk; Byle b-hlet deildi grdm sahr-y ak Anda mecnn bdler vre clar var idi Hac yollarnda ne'ale-i krban gibi Erbb- ak iinde nmyansm ey gnl Bel mevc-ver-i girdb- hayret nhd nbd Adem sahillerin tuttu dirga bang-i n mevcd Kalkm Huda'ya doru alm sefinede Erbb- ne'e mest gider nhd ier

A h m e t H a in d i T a n p n a r 1 2 5

gibi beyitleri ve mesel: Perin-yi gam m enrum tura mym bilmem veya: N eler eker bu gnl sylesem ikayet olur cinsinden m sra'lan onun azndan dinlememi olanlar, eer edebiyat iseler, kendilerini pek talihli saymasmlar. Be eh ird en bahsetm eye lzum var m? Pek az eser kendi nev'inde yegne olan bu aheser kadar yaratcsna daha hayattayken ebediyeti vade imi tir. Onu sadece bir kltr denenresi saymak yanltr. Bu kk kitap bizim kltr ve m edeniyet maceram z o prl prl slbuyla anlatan para para bir romandr. Zira Tanpnar grdklerini ve bildiklerini ne bir ilim adam katl ve ne de yal nz bir vaka tesbitisi uygusuzluu ile vermitir. Kendisinin bir kalb adam ol duu en ok bu eserde bellidir. O be ehrimizin macerasnda, btn tarih ve medeniyetim izi bir ryada gibi yaam, deta kannda duymu, nabznda his setmitir. En iyisi, 2. baskya koyduu nszden u paray okumaktr: "Fakat ben bu meselelere hayatmn arasnda rastladm. Onlar bana Anado lu'yu dolduran Seluk eserlerini dolarken, Sleym aniye'nin kubbesi altnda kldm hissederken. Bursa manzaralarnda yalnzlm avuturken, di vanlarmz dolduran kervan seslerine karm su seslerinin gurbetini, Ilr'nin, Dede Efendi'nin musiksini dinlerken geldiler. Bir kelime ile benim iin bu meselelerin kendileri kadar onlarn bana geli leri, ruh hallerim i benimseyen iimdeki yryleri de mhimdi. Zaten kitap, para para yaanm eylerden dodu.." Nihayet Ahmet Hamdi Tanpnar bize milliyetiliin sanat plannda ne oldu unu reten ndir sanatlanmzdandr. Onun nazariyesi gsteriten, slogan dan, yaygaradan uzakt. Bir millet tarihiyle, m azisiyle, sanat deerleri ve ecdat portreleriyle nasl sevilir, btn bunlar ahs bir macera gibi nasl yaanr ve sonra nasl dilin nadide m sralar ve en gzel nesirleri halinde iirletirilir... Bu sorularn cevabn hep onun eserlerinde bulduk. Huzur, Be ehir v e stanbul'un kendine ait ksmn okuyan tek bir aydn tasavvur edilemez ki tarihine, mzisine, diline ve sanatna kar derin bir sevgi duymasn. Tanpnar m ektebinden ge en tek bir kimse dnlemez ki mazi dsslas denen, bizi bazen bir eski bes tede, bazen bir m sra'da, kh bir kitbe ve bir trbe karsnda, kh bir ecdat ya digr ehirde birdenbire zapteden bu hasret duygusunu hissetm emi olsun.

1 2 6 r n p a r z e rin e Y azlar

Fakat neden onu mutlaka eserlerinde aramal? Bunlann hepsi sanatm ebed semasmda nasl olsa birer yldz talihiyle burlarna ekilecekler. Nasl olsa, saf iire susadmz her an, onun msra'larnn billrundan boanan pnara gene koacaz. Gene Yeil Cam i'ini veya Trbesini dolarken kendim izi bir lednni bahar ortasnda zannedecek, sevdiimiz gen kz, Bursada Zaman'n telkinle riyle daha gzel, daha mnh ve daha vazgeilmez bulacaz. Ve bir aktan ar ta kalanlar, hazanlam sevgilerini "H er ey Yerli Yerinde"yi hatrlayarak ileneceklerdir: Her e]/ jerli yerinde... Bir dolap uzaklarda Azapta bir ruh gibi gcrdyor durmadan, Bir eyler hatrlyor belki maceramzdan Kuru gz yapraklar uuuyor rzgrda. Lkin kalb ile diman o kadar zengin ekilde ahenkletii, o sevginin, sanatn ve kltrn terkibi olan, o herkesi sevmeyi ve affetmeyi bilen insan... Bundan sonra stanbul manzaralarndan, sisten ve lfer avlarndan, yanndan bizim grmemek iin bamz evirip getiimiz Hali akamlarndan, Yeniky m ehtaplarndan. Bursa saatlerinden kim bahsedecek? "N ev"nm ve "Ferahfez"nn "hayret burlan"n artk kimin kaleminden bir musik dinler gibi okuya caz? Ve kim, bundan sonra, ehirlerin sadece bir tarih deil, ayn zamanda bir sanat hadisesi olarak fethedilebileceini Bursada Zaman gibi bir zaferle gstere cek? Bir milletin kltrnde belki en byk talihsizlik, tek bana bir kinat kur mu ahsiyetlerin, arkalarnda ancak kendi mevcudiyetleri ile doldurulabilen bir boluk brakarak gmeleridir. Ahmet Hamdi Tanpnar'n lm, bizim kl trmzde bu boluu bir defa daha at. imdi onun kinatndan arta kalanlar, bundan byle, yalnz "gvercin topuklu skt"un dolat o muzlim bolukta htrasnn ve eserlerinin kaybolmamasna ahacaklardr. (Trk Yurdu, c. 111, say 5, Austos 1962, s. 49-50, Trk Kltr ve Edebiyatndan - ahsiyetler, Ankara 1997, s. 375-383).

TANPINAR'DA ABES DUYGUSU

Fikret rgp

lmnn yl dnmnde rahmetli Hamdi'yi eitli anlarla anm ak mm kn. u var ki, daha nce Yedifepe'de kan iki yazmda onun eserini deil de, ki iliini anlatmtm. iirlerini inceleyim derken air portresini izmiim, ikinci yazm Saatleri Ayarlama Enstits zerine olacakken, araya onun lm girmi, ben de onun hakkndaki duygularm yazmtm. Eserleri zerinde istediim gi bi durmak frsat olmamt. Yine de onun iirinin ve baka eserlerinin dikkatle incelenmesi iini, edebiyat alannda yetkili kiilere brakyorum. Bu yazda Tanpmar'n bir grn ve ondaki "abes" duygusu zerinde duracam. Benim mesleim insann konumas kadar, grnne, yz ifadesine, dav ranlarna bakp mna karmaktr. Tanpnar da bakp grmesini bilirdi. Birbi rimize baklanm z aramzdaki balan kuvvetlendirmiti. Her ne ise! nmde benim resim sergimde ekilmi olan bir fotoraf var. Tanpnar, ressam Sabri Bcrkel ve ben. Sabri Berkel bana bir ey soruyor olacak. Fotorafta onunla beraber profilden grnyoruz. Yzlerimizden pek mna kmyor. Hamdi kardan bakyor ve konumay yle bir dikkatle, ilgiyle ve kendine mahsus humour'la dinliyor ki, gznden hibir ey kamad belli. Se vimli bir eytana benziyor. Sylediim gibi, bakmasn bildii grlyor, dinlemesini de ok iyi bildii gibi. air mizac kendini dinlemek deil sadece, evresiyle ve teki insanlarla son derece ilgili. Dalga gemenin tam aksi uyank bak var. Kalar sceptique (pheci) ince bir aka, tatl sert bir tenkit veya zel bir bu lu kmak zere olan dudaklarnda inanmakla ciddiye almamak arasndaki te reddt var. Yznn sa tarafndaki kvrmlarda, onun eytani diyeceim abes'in (absrde) ifadesi var. Bu yzden, ou zaman olaylar ve szleri ciddiye almaz grnr, kendisiyle alay eden bir hali olurdu. Bakalar onun bu mahvi-

1 2 8 T a n p n a r z e rin e Y azlar

yetkrln yanl anlar da mesel iirini kk grecek olurlarsa, birdenbire durum deiir ve Hamdi, karsndakini yerine oturtmasn bilirdi. H am di'nin iirinden baka btn eserlerinde "absrde"n pay vardr. iirinde, "absrde" deil de imknszlk ve zamanla mekndan ayrl var dr. Huzur romannda ak vardr, tabiat vardr, dnce vardr. Btn bunlarn yannda, ak hisseden roman kahraman, yer yer kendini ciddiye alamaz ve "absrde" duygusundan kurtulamaz. Saatleri Ayarlama Enstits absurde'n romandr ve bunu, evremize ve kur tulamadmz bir zihniyete aksettirmitir. Abdullah Efendinin Ryalar absur de'n gerekle kart srrealist hikyelerdir. "A bsurde"den phecilik ve inanszlk mnas karlmamaldr. Hamdi, insanlara hrmet eder ve inanrd, kendisine de inand gibi. Fakat insan duru mundaki "absurde" hissetmekten kurtulamazd. indeki eytan da buydu. Onun eserine olduu kadar bakalaryla m nasebetlerine de karan bu duygu nerden gelmiti bilmem. Modern edebiyatta, Kafka, Sartre, Cam us ve bakala rnda rastlanan bu "absrde" duygusu, Ham di'yi de bu gibi yazarlara balar. Ad geen yazarlar ve benzerleri, artk herkesler gibi k olamaz, felsefeye ve bilime bakalar gibi kaplamazlar. Mamdi'yi kurtaran iire ve kendi iirine inan c idi. te o fotorafn dndrdkleri. (Yeditepe, say 79, 16-31 Ocak 1963, s. 9).

s a a t l e r i a y a r l a m a e n s t it s

A hm et Kutsi Tecer

Saatleri Ayarlama Enstits yaymlanal bir yl oluyor. Kitabn henz vitrinle re konmasndan bir iki hafta sonra Tanpnar "Siyah A tlar"la dnlmez sefere kh. Hepimiz bu beklenm edik acyla akna dndk. Bu roman stne o za man kan bir iki yazdan baka hakknda geni bir yank olmad. airin kayb yannda romanc unutuldu. Oysa ki Tanpnar roman, hikye, deneme, makale, mektup, ksaca btn eserlerinde air kalmasn bilmitir. Byle derken, iirden baka trlerde airin ayak srdn sylemek istemiyorum. Esasen iir, Tanpna'a gre, btn sanatlarn mayasdr. Resim, heykel, mzik... sanatnn getir dii her yaptta insan ruhunun bir parlts vardr ki iir odur. Sz sanatlar iin de byledir. N azm olsun nesir olsun sz ve yazyla baarlan her eserin sanat deeri varsa, elbette onun da bir iiri vardr. Saatleri Ayarlama Enstits yaymland gnlerde Dunya'daki bir makalesi ni buna ayran sayn Reat Nuri Darago, Saatleri Ayarlama Enstits'nden ziyade Huzur roman zerinde duruyor, bylelikle Saatleri Ayarlama Enstits'nde Huzur'da olduu kadar iir elem an bulunm adn belirtmek istiyor. Buna karhk gen romanc Tahsin Ycel, Varhk'ta kar bir yazsnda Saatleri Ayarlama Enstits'ne slp ve iir stnl gryor fakat romancnn objektifliinden p he ediyor. Rom ana evrilen bu iki zd bak Tanpna^n okuyucular arasnda da bllm olabilir. phesiz Saatleri Ayarlama Enstits, Tanpnar'n btn ya zlar arasnda zel bir yer alr. Bu roman, Trk okuyucusunun pek de alkn ol mad "hom our" dediim iz ince bir mizahla yourulmu gl bir tahlil roma ndr. stelik bu romanda, bundan nceki roman ve hikyelerinde ikinci plnda braklan sosyal olaylara ait gzlemler, kk bir tebessm arkasnda fertlerin psikolojine ait ince tallillerle ayn plnda yrtlmektedir. Saatleri Ayarlama Enstits Hayri rdal'n htralarndan tandmz kadnl erkekli olduka geni bir evrenin gnlk olaylar arasna karan zel macerala-

1 3 0 T ;in p n ;r r e r in e Ya?.l:!i'

ndr. Ne var ki Hayri rdal phesiz manyak bir adamdr. Etrafnda olup biten leri de onun prizmasndan grdmz iin elemanlara ayrlan realite, objektif ve sbjektif iki tayf gibi Lamamiyle birbirlerini rtmez. Esasen realite dediimiz ey birok elemandan meydana gelen bir terkiptir. Bu elemanlar Mayri rdal'n prizmasndan szarak onun "ego"su etrafnda yeniden bir realite haline gelnektedir. Bununla beraber gerek Hayri rdaln itiraflarnda, gerek etrafnda olup bi tenlerin tahlil ve tasvirinde romancnn eksiksiz bir objektiflikle yrd gr lr. Romanc anlatmasnda en kk ayrntlarna kadar gzlemlerine dayan maktadr. Kiilerin baz davranlar zaman zaman mbalaaya veya mistiklie kaar gibiyse bu onlarn realiteyi aan gzlem d eyler olduu iin deildir. Unutmayalm ki roman Hayri rdal'n hayat hikyesidir. Romanda mbalaaya ya da mistiklie kaan ne varsa Hayri rdal'n ocukluktan beri iinde yaad geleneklerin neticesidir. Saatleri Aynriamn Enstits'nn konusu, byk lde bir dolandrclk ola ydr. Sonunda kendi yalan zerine yklveren bu Enstit, Mayri rdal'n anlat tna gre, Halit Ayarc'nn dehasndan fkran bir fikirdir. "Enstit", bu fikre ve 1 lalit Ayarc ile Hayri rdal'n teebbslerine ilgi gsteren bir ortam iinde, birok tufeyliyi memnun etmek suretiyle gitgide somut bir kla giriyor, kurum oluyor, Halit Ayarc'nn ynetimi altnda resm sektre de giriyor, hatt parlak gnler geiriyor, bu sre iinde pek ok insan devlet btesinden yararlanyor, ama gnn birinde Enstit bir iskambil kad gibi kyor, yenen yeniyor, ii len iiliyor. te bu maceray Hayri rdal'n htralarndan dinliyoruz. Romancnn ele ald konu, bu dolandrclk ebekesinin meydana karl mas veya adalete kar hesap vermesi deildir. Snatkri Ayarlama EnstUiis, psiko-sosyal bir kompleks, aprak bir olaydr. Romanc byle bir yalann nasl bir ortamda, ne tip insanlarla gerekletiini gsteriyor bize; byle bir konuyu ile mek iin de Hayri rdal gibi kendi yalanna samimiyetle inanan bir manyak adam tipini roman kahraman olarak seiyor. Bu dolandrclk dzeninin asl sorumlu kahraman olan Halit Ayarc ise bambaka bir tiptir; Ayarc, bizim g zmzle, terbiyeli bir kstah, "affairiste" bir adam, bir psikopattr. Uzak vadeli plnlar kurmay, adam kullanmay bilir. Ayarc belki de cemiyet hayatna nor mal bir yoldan girememi olduu iin daima ve ne ekilde olursa olsun, insan larn zaaflarndan faydalanmay isteyen biridir. Ama Hayri rdal'n gznde "velinim eti", idealist, moralist, romantik bir insandr. Saatleri Ayarlama Enstitiis'i'nde romann kiilerinden bir ounun iinde bulutuu, tant bir "Kahve hane" anlatlr. Birinci Dnya Savandan sonraki yllara rastlayan bu kahveha ne sahibi, mterileri ve iinde geenlerle beraber tamamiyle gzlem mahsul dr. Aslnda romancnn hareket noktas bu kahvehanedir. Romann kilit ta olan ehzadeba'ndaki bu kahvehane, Hayri rdal'n hayat yolu zerinde bir dnm yeridir. O, binbir sknt iinde bunald bir srada "velinim eti"ni orada

S iin tle ri A y a rla m a E n stit s 131

tanmtr. Bu kahvehanenin garip bir lemi vardr: M terileri serbest meslek erbab, memur, tccar kiilerle bir ksm isiz gsz ehir ua veya aydnlar dr. te Halit Ayarc da bu mteriler arasndan biridir. Romanda "Saatleri Ayarlama Enstits" memleket realiteleri arasnda gs teriliyor. Okuyucunun belki en fazla gocunaca nokta budur. phesiz memle kette "Saatleri Ayarlama Enstits" diye bir kurum yoktur. Byle bir "mme hizm eti" yaratm ak da fanteziden ibarettir. Fakat acele hkm vermeyehm: Ad ve fonksiyonu ne olursa olsun, sahte sosyal deerler, sahte ekonomik deerler zerine kurulan nice kurumlar, irketler, bir takm menfaat dolaplar yok m uy du? Ya mideleri, yahut da iyi niyetleri smren byle sahte dzenler iin, ya murdan sonra fkran mantarlar gibi, mnevi buhran geiren her cemiyette bir yn psikopat, manyak veya sadece tufeyli tipler her zaman vardr. Bu roman, yazk ki, Tanpna'n bir ayrlk mesajdr. Bizim iin bu roman "Aydnlk a"nn byk yazar Voltaire'in Candide'i yahut da ada byk Ingiliz romancs Aldous Huxley'nin Yeni Dn/a's gibi taze bir hava tayor. Bence Saatleri Ayarlama Enstits edebiyatmzn gelecei iin yeni ufxtklar geti ren bir eserdir. (Cumhuriyet, 24 Ocak 1963).

TANPINAR'DA ZAMAN
S a b a h a ttin E y u b o lu

air Ahmet Hamdi Tanpnar da ld: O da imdi bir yaz denizi gibidir. O da imdi ne iindedir zamann, ne de bsbtn dnda: Yekpare, geni bir nn paralanmaz aknda. Dostlarna ne kadar ac da gelse, bir ozann lm gerekten daha engin bir yaamaya geitir. Japon ozannn bir yaz denizine benzettii lm, aslnda Tanpna^n "yekpare, geni bir an", Oktay Rifat'n "Birden bire balayan gk yz" dedii varlk duygusuna hi de yabana deildir. Sz cann t kendisi, can da dnyann bir yanks olduuna gre szn sr larn kurcalayan ozan, varln da srlarn kurcalam aktadr Bir insancn solu u olan iirin kimi zaman evreni kucaklar gibi olmas, dncemizin kabuklar n birden krp bizi dnyaya, dnyay bize yaklatnverm esi bundan olsa gerek. Akna kaplp gittiimiz, uzunluu ksalyla kayglandmz, saatlere blp kendimizce ayarladmz zamann greceliini, bir na bin yln sabileceini, sonsuzluun sonlu, sonlunun sonsuz olabileceini ozanlar sylemedi mi bize bilginlerden de nce? Ahmet Mamdi Tanpnar, yaarken de, yazarken de, duyguyla dncenin, dle gerein tam ortasnda bir yerde, zamann hem iinde hem dnda ya yordu. Bir eyin bitip bir baka eyin balar gibi olduu kaypak, kldan ince s nrn stnde, dnle bugn aras alaca karanlkta duraklyordu ok zaman. Pa ris'te stanbul'u, stanbul'da Paris'i, Bk'de Valery'yi, Valery'de Bk'yi zleme si, Debussy ile Itr'yi, Proust'la Evliya elebi'yi bile bir arada tad bundand belki. Yetitii evrenin ve zamann da besledii bu ikilikler Tanpna/n iirinde zaman zaman byl bir dengeye kavuuyor ve trkeye umulmadk bir tad kazandryordu. Tanpna'da iir bir eit tapnmadr: Ama Tanr'ya, dnya tesiie deil, in sann t kendisi olan Zam an'a, yaanan geree ynelmi bir tapnma. Varln

T a n p n a r da Z am m 1 3 3

srlan, Tanpmar iin, kendi ocuklarn yiyen Kronos'un, Zam an'n srlandr. Bu srlaraysa yalnz iirle deinebilir insan: Szn, dolaysyla insann z olan i irle. Yalnz "Zam an Krntlar" sz stnde durmakla Tanpna'm varl za manla bir saydn grrsnz. Her krnts bir insanda prldayan zaman so mut bir btndr, tlsml, masmavi bir btn, billr bir avize, ya da bir yldz kervan. Tanpmar sevdii ehirleri, insanlar, baheleri hep bu somut zamann aynasnda grr. iir, dnyay bize bu aynada yeniden gsteren bir bydr onca. Tanpmar rom anlarnda da az ok bu aynadan seyreder dnyay. Her anlatt nda bir gemi zam an tad olmas, yaad gn bir nn nda grmesi bundandr. Proust'u sevmesi, Sartre' yadrgamas da bundan. Yeni kelimelere de onun iin snamad bir trl. Bununla beraber Tanpna'n iirinde bir ge mi zaman zlemi de bulamazsnz. Arad ey eski gnler, yitirilmi cennetler deil, bugn yaad nn zaman ykl olmasdr. Bu bakmdan Yahya Ke mal'den ayrlp daha ok Ahm et Haim 'le uzlar. Bir kuyumcu titizliiyle silip parlatt anlarnda yaknan, vahlanan bir lirizm deil, bir sr zme kaygs, bir alimist abas var gibidir. Eski kelimelere ball da, eski dnyamza ball ndan deil, bu kelimeleri birer zaman krnts olarak grmesindendi. Mcev her, billr, avize gibi kelimeleri birer baba yadigr deil, Zaman Tanrnn sem bolleri diye, somutlam sreler diye gryordu sanki. Bu bakmdan Yahya Ke mal'in eskiye ballyla Tanpna'nki arasnda benzerlik yoktur. Gemi za manlar zlemek baka, zamann rengini, kokusunu duymak baka eydir. Tanpna'n yeni kelim eleri, deyimleri yadrgamas Osmanl efendiliinden deil. Zaman ozanlndan geliyordu. Yeni kelimeler onun gznce zaman d, dola ysyla iir d gerekler, yontulmam talar, bysz gerelerdi. Bu kelimeleri yeni bir insan scaklyla doldurmak isteyen yeni ozanlarn abasna katlmyor, katlamyordu. Hi gerici olmad halde dil konusunda devrimcilerden ayrl mak zorunda kalyordu. Tanpmar iin zaman yaamak, an yaamak deildi. Geri zaman gibi a nn da, ada politika sorunlarnn da ne iinde ne de bsbtn dndayd, milletvekili olarak byk M illet Meclisinin, partili olarak H alk Partisinin ne iinde, ne de bsbtn dndayd; eikte durmak genel bir davran olmutu onun iin; ama kendi a da, btn alar da onun "yekpare geni bir an" de dii boyutlu Zaman varl karsnda nemini yitiriyor, insann z ve Za mann aynas sayd iirin lkesine giremiyordu. Bununla beraber Tanpmar hi bir eserinde metafizik inanlara srklenmi deildir. Zaman tanrlatrmakla, insan, bir anda evreni duyabilen insan tanr latryordu Tanpmar. ann grececi (relativiste) dnne bu yoldan kat lyordu, Valery gibi. "D eniz M ezarh" iirinde Valery de zaman somutlatrr ve "her an yeniden balayan deniz"de varhn t kendisini grr. Onun iinde varhklar zamann krntlar, "rzgrda uuan yapraklar"dr. Tanpnaf n iiri

1 3 4 T a n p n iir ie r in e Y azlar

ada bir dnn bayra deildi, ama varln gizleriyle insann adaa bir al veriiydi. Evreni Tanrsz dnmek kolay i mi? Einstein bile son gn lerinde duraksad evrenin tanrsz olduunu sylemekte. Kimi ozanlarsa, a mzda, varln karsna tanr szn etmeksizin kabiliyorlar: Tanpmar bu ozanlardan biridir. Bu ozanlar yarnn tanrsz tabiat kavramn hazrlyorlar. Bu yolun ilk kararl yolcusu, "Correspondances" (Kaynamalar) adl iiriyle Baudelaire oldu denebilir. Tanpna'n zellii, varl her eyden ok zamana, zaman da yalnz insana balamasndadr. nk yalnz insan zamann ne iinde ne de bsbtn dnda olabilir. Bsbtn dnda olan Tann'dr, Tanr ise Tanpmar'n iirinde inkr edilmeksizin n-mevcul'tur. Gnl istiyor ki ozanlar, sanatlar yaptlarnda vardklar varlk felsefesini gndelik yaaylarnda, dostluklarnda, politika davranlarnda da gstersin ler. ok az aryor, ya da bulabiliyor bylesine tutarl olmann yolunu. Bakyor sunuz, insanla evrenin, dnle bugnn, bugnle yarnn ilikileri stne en ba msz dncelere ykselen ozan, toplumla, anas, babas, kars, kzyla, ei dostuyla olan ilikilerinde en baml, hatt bazen en aalk yollara sapyor. Tanry iirinden kovan Baudelaire anasndan, Tann'ya inanan anasndan arap paras bekliyor; devlete kar fakir fukara ile birlikle kafa tutan sanat, devletin fakir fukaradan toplad paray karsnn kara borsadan alaca krk iin isti yor, verilmezse iir adna devlete kzyor. K ular yazan Aristophanes, Maher gnn yapan Mikel Angelo, Macbeth'i yazan Shakespeare, Cimri'yi oynayan Moliere, l Canlar'la, M fettile iinde yaad dzeni temelinden sarsan Gogol en geri kurum lann emrine giriyor. Para babalaryla alay ettii iin halkn sevgilisi olan arlo, para babas olup ne yapacan bilemez oluyor. Bankerlerin dnyasn estetiiyle birlikte ykt iin ba tac edilen Picasso, kimlerin gcy le ykseldiini unutup, bankerlerin bankeri oluyor. Yoksullarn hyla ykselen Hristiyanlk Vatikan'da kral saraylarna kurulup yoksulluk lfn edenleri afo roz ediyor. Demek istediim u: Ozanlardan, sanatlardan, rnein Ahmet Hamdi Tanpna'dan hesap sorarken, daha dorusu hesap sormazdan nce, ortada kalan, halka sunulmu olan yapta bavurmamamz, bu yaptn ak ya da gizli kapak l, bilinli, bilinsiz ya da yan bilinli bildirisini zetlememiz ve bu bildiriyi dn yann ve yurdumuzun insan tarihindeki yerine koymamz gerekir. Ozan iiriyle babaa kald zaman ozandr, sizinle benimle lf atarken, nutuk ekerken, ders verirken, oy verirken deil. Tanpmar gericilerle ibirlii yapm deildir, ama gericilerle i birlii yapm, yapmakta olan ozanlarmz, hem de iyi ozanlarmz vardr. Ama kt bir ozan ilerici bir politikaya girmekle nasl iyi bir ozan ola mazsa, yi bir ozan da kt bir politikaya girmekle kt ozan olmaz. Bu dedi im, kt insan iyi ozan olabilir demek deildir. nancm bunun tam tersidir: Yalnz iyi insan iyi ozan olabilir. Gel gelelim insanlarn politika alanndaki dav

T .n p iv a rd a Z a m a n 1 3 5

ranlar her zaman iyilik ya da ktlklerinin ls olmuyor. Politikada bizim Necip Fazl'nkine b ir azck benzer bir tulumu olan Gogol, devrim cilere k in tan bir romanc ve tiyatrocuydu. Onun lam tersine, politikada devrim ci olan ve az kalsn gericilerce kurna dizdirilecek olan Dostoyevski'nin (Tanpma'n sev gilisi Dostoyevski'nin) romanlar devrimci Rusya'da yasak edildi bilm em ne ka dar zaman. yi sanatnm gericilerle, kt sanatmn ilericilerle bilmeyerek ibir lii ettii; daha dorusu ayn politika oyunlarna dt oluyor. Olmasa ke ke, ama oluyor ite. Neden mi oluyor byle? Yirminci yzyl krknc yzyla gre ok, ama ok geri de ondan. Bizim amzda henz sanatn ve bilimin en ilerisine giden adamla politikada szn geirebilen adam i birlii yapamyor. Dnyay yne tenler, dnyann yetitirdii en deerli kafalar ve yrekler deil henz. Nerde! ok yerde devlet kendi yetitirdii kafalar yiyor bile. Bylesine tutarsz bir dnyada ozann sadece iirinde tutarh ve kendine sa dk kalabilmesi byk baar saylr. Tanpmar bu baary olsun salayanlardan dr. Az ozan onun kadar iire saygl kalm, iire onun kadar cmerte, karlk sz cann, zam ann ve btn titizliini koymutur. O kadar ki Tanpna'n ozan olarak bildirisi "iire Sayg" diye zetlenebilir. Onca insann kendini satmama s; iirini satmamasyd. Onun iin iir bir eye ulamann arac deil, ulalacak eyin t kendisiydi. (Yeni Ufuklar, say 130, Mart 1963, s. 1-5).

HAFTANIN KTABI: YAHYA KEMAL

M em et Fuat

Kendi Gk Kubbemiz'm yaymlanmas edebiyat alannda umulan yanklar uyandrm am b. Eski iirin Rzgryla daha da sessiz geldi. Bir bakm a kt, ama bir bakma da iyi, air iin. Yahya Kemal uzun yllar hayranlarndan, ken disini olduundan byk gren, gsterenlerden ok ekmi, onlarn arln tamak zorunda kalm bir sanatyd. Bo vgler, iirm eler bir yandan, ks kanlklar, gereksiz yergiler, saldrlar bir yandan... airin gerek deerinin, ne minin ortaya konmasna, eletirinin ilemesine engel oldu. Onun iin de bu yankszlk, sessizlik bir bakma iyi, diyorum, air iin... Ahm et Hamdi Tanpna/n kitabn elime alrken hayli umutluydum. Ama onun bile -yazd gnlerin havasndan kurtulamayarak- bir vg emberinden kamadn grdm. Basit, kolay bir vg deil, son yllarn en deerli, en g l edebiyat tarihilerinden olan, ayrca airlii, romancl ile sanat izgisinin altna hibir zaman dmemi bir yazarn vgs. Bataki ksa yazda, "O na kendi sevgimden bir lrbe yapmak iin," diyor Ahmet Mamdi Tanpnar. Bu sev gi yznden de - ne yazk ki - Yahya Kemal, kendisine eletirinin trbesini ya pabilecek nitelikteki eletirmenlerin belki de en bata gelenini yitirmi oluyor. Kitabn daha baka kusurlar da var, dank, dzensiz, oransz. Ama bunla rn szn etmemek gerekir, nk "Yahya Kemal'in salnda yazlm maka lelerin" geniletilm esiyle hazrlad eserine son biimini vermek frsatn bula mam yazar Ayrca, bulabilse de o damkhktan, dzensizlikten, oranszlktan kurtulma abas gsterir miydi? Sanmyorum. yle bir tarz semi. Kitabn tad biraz da bu kusurlarndan geliyor. Eletirmenin sanatlara yaraan bir savruk luk iinde kendini konuya kaptrmas. yle ki eseri batan sona byk bir rahat lkla okuyuveriyorsunuz. Merakl bir roman okur gibi. Hlinizden brakmak, ara vermek istemeden. Bunda slbun da etkisi olsa gerek. Kitabn sonuna ekledii

H a fta n n K ita b ; Y a h y a K e m a l 1 3 7

ksa yazda. Prof. Dr. Vehbi Eralp, "Tanpna'm nefis ve akc slbu" diyor... Szckleri seiinde, cmlelerini youruunda, "ve"lerin yuvarlaklna sn nda, sevmediim, sevemeyeceim trl slp oyunlarna giriinde, Ata'tan bu yana gelien kuan anlayndan ok uzaklara den, ok gerilerde kalan Ahmet Hamdi Tanpnar iin, M. Vehbi Eralp'in szn kabul etmek zorunda ym. ada eletiri anlaymzn elindeki llere gre "yaplm as gereken" onca ii yapp gene de "nefis ve akc" bir slba ulamakla sanatn gcn du yuruyor Ahm et Ham di Tanpnar Bu noktada eletirmenin ehnden gelen, l lerini bir yana brakp sanatnn sunduu tatlara almaktr. Kitapta blm ler yok. Gene de blm denebilir. Birinci blm de Ahmet Hamdi Tanpmar'n Yahya Kem al'in kiilii karsndaki yaantlarn, ikinci ve nc blm de ise bir yakn alma ynteminin nrlere yneliini buluyoruz. unu da syleyeyim ki Yahya Kemal bu kitapta -kimilerinin sand gibi- a nn iine oturtulmu, yle ele alnm deil. Bir kltr ile edebiyat ortamnn ii- ne oturtulmu, o kadar. Okurlar Ahm et Hamdi Tanpmar'n Yahya Kem al'inde bulamayacaklar eyle ri zleyerek balam azlarsa, bir sanatnn baka bir sanatya "sevgisinden bir trbe" kurduunu bilerek yola karlarsa, d krklna uramayacaklardr sa nyorum. Yoksa daha kitabn yirmi ikinci sayfasnda -hi gerei yokken- Yahya Kemal iin "Bizim en byk airimiz phesiz odur" deyiveren; yz yirmi birin ci sayfada bunu unutup, "Hki ile Fuzuli phesiz en byk airlerim izdir" di ye byklk datm akta akna dnen bir eletirmenin savrukluklar arasn dan eserini yerecek kusurlar, aksaklklar bulup karmak ok kolay. (Yn, 27 Mart 1963).

TANPINAR'I ANI
N uri yem

Ahmet Ilam di Tanpnar'm lmnn zerinden bir yl geti. Unutulmaya doru bir yl m? Kendisini tanm olanlarla, sk sk anlan bu duyu ve dnceleri sz konusu bir insan olarak elbette ki srp gidecek. Ama yaptlar ile, yle sanyorum ki uzun bir sre sz konusu olmayacak. Geri az sayda birtakm genlerin onun syleileri zerinde durduklarn gryorum. Bamsz bir adan, n yarglardan kurtularak yaptlara sokulabilmeyi becerebilmi - ama aznlkta olan kimselerden bakasn, sanrm o da ummam ve dnmemiti. Umursamazd da bu yn. Benim syleyebileceklerim ise, birer kiisel yorumdan fazlas deil. Elbette ki I-locamzn sanat zerine konuulabilecek yetkide deilim. Duyabildiim ka dar ile ve hepsi de bana gre, benim yetersiz anlaym iinde olacak. yle ise, ne gerei var bunun? Hi. Sadece ona olan saygmdan gelen, bir kar konmaz istekle yazyorum bunlar. Benim iin, bana gre. Hocamz, duyarla tutkundu. Vazgeilmez bir ba ll vard duyarla. Ama bu duyarlk lszlk ve formlszlk iinde da lp giden duygululuk da hi deildi. Nedir ki, yle sanld, yle yorumland. Oysa, ondaki yce ve iyi bir biim yaratmak heyecan da oluyordu. Gel gr ki, bir eit "airane" eylem sanld. Bunda, yeni kuaklarn, kendi seslerini du yurabilmek iin, kyasya yaptklar saldrlar kadar. Ata ustann da lsz, hnl klarnn pay vardr. Belki de yanl dnyorum, ama bana ou za man yle geldi ki. Ata usta kendini yaptsz grmekten kurtaramad. Btn dengeli ve duyarlk dolu dncelerine kart, sanrm iten ie bu eksiklii du yuyordu. Ya da bir eksik yn gibi gelmiti ona. Byklne yaramaz bir duygunun etkisi ile, kendi kuan yerip durdu. Kmsedi onlarn ilerini, ey lemlerini ve kiiliklerini.

T a n p n a r A n 1 3 9

Geenlerde Ulvi Uraz, Tanpna'n stikll savamza, bu gne dein giril memi, baklm am bir adan ele alnm sahne yaplndan sz el ti. Uraz, bu ya pt ancak yeterli olanaklar ve koullar iinde tiyatro ya da sinem ada uygulamak iin saklyormu. Ulvi Uraz anlatrken, gene Hamdi Hocann tutumunu hatrlyordum: ok kiiye romantizm gibi gelen bir davran, onda konuyu itenlikle ve gle r mek iin, genel heyecanlar ele almaktan ok, iine gle girebilecei yn se mi olduunu gsteriyordu. Yani Kurtulu Sava'na bireyin dnyasndan bak mt. N edir ki, onun bu eit davran gene gzlemciliktir. Ona dayanr. Sz geli i Saatleri Ayarlama Enslits'ndeki Hayri rdal, elbettteki - kimilerinin sand gibi - Tanpmar'n kendisi deildir. Ama bir ortamda, belli koullar altnda geli mi acayip bir tipin, Hamdi Hocann iyiden iyiye izleyebildii, yaamma sokulabildii lipin, her yn ve yresiyle gereklen kuatlm olduunu ve ylesine anlatlm bulunduunu grebiliyoruz. O kadar ki "yoksa bu halleri Tanpnar yaad m ?" sansna kaplanlarmz oluyor. Oysa Hayri rdal, ehzadeba'nda "Drttalim-i M usiki"nin konserler ver dii zamanlarn ncesinden. Cumhuriyet devri iinde de pek deimeden srp giden bir ortamda grlegelen bir lipin ilen ve kklerden kavrandr. Hayri rdal tipi u sra Trkiye'de h l bol bulunandr. Bu eit ylk ve ezik bireyin ba ndan geenler, gene u sralarda srp giTnektedir. Bu romanda, Mayri rdal' yaratan ortamn, toplumun baka katlarndaki bireylere de ne gibi koullar ve olanaklar salad ve onlarn da nice psikolojik bir knt iinde yuvarland anlatlmtr. El ahlamayan, onarlamayan - h e r kattaki - bireyin, psikolojik gereine deinilmitir. kntnn byk ve gerek alanna, hi zora koulmakszn, byk ehir apnda girilmitir diyorum. Grd knty, gere in, olaylarn iinde, yaanmasna anlatmtr. Bu se onun toplumumuz ze rine olan yargsdr. Umudunu Hayri rdal'dan ve ortamndan uzaklaan yeni kuaklarda aramtr. Hayri rdal'n olu bile, babasndan, babasn yaratan or tamdan uzaklamakladr. iirinde ise: "Kk bende bir sarmak - Olmu dnya sezm ekteyim " diyen Hamdi Hocaya gre, menei ne olursa olsun, her duyuu ve dn belirten szler, onun iinden geerek bize gelenlerdir. Ama biz okurlar, imdilerde biribiri ardndan biribirini iteleyerek gelen ku aklarn verdikleri heyecanlarn peindeyiz: Birinci yeni, ikinci yeni,''derken, an lamsz.. Sz gelii, "Yava Yava Aydnlanan" iirinden u blmler:

1 4 0 T im p r z e rin i; Y azlar

Aydmin hendesesi Sonsuzluk bahendir senin; Dinleyin geliyor sesi Anlarla bceklerin!.. Bilirim kimse iemez st ste ayn pntardan, Bir veda gibi her nefes Allm kylardan. u sra iinde bulunduum uz iir heyecanndan ok uzaktr. yle olmasna karn, bunlarda duya geldiklerimiz, Hamdi Hocann anlatmak zorunluluunu duyduu birtakm dnceleri midir? Sanmyorum. Bunlar daha ok bir duyguyu dile getiriyor, ylesine ki biz on larda bir gr, bir anlay kavram bulunuyoruz. Bir an iir dzeni iin de, uyumu ve belli bir ritmi ile bize ilettikleri iirden bakas deil. Hamdi Hoca, benim gzmle bir empresyonist ressam gibi, duygularn ala bildiine bamsz koyar. Ama ona, empresyonistleri yceliten alkoyan form suz sanat diyemeyiz. Onun cokun ve bamsz duygular, devrinin iir for munun en iyisi ile kuatlmlardr. O cokunluk, kendine zg bir yaam felsefesini ve yaam zerine olan yar glarn zorlanmakszn kuatr, dile getirir. Yaam, lm - kym, uyumsuzluk atma, boyun ei - hepsi, "ceyln bakl" zaman temas yresinde, scak in san duyu ve dncelerinin rgleri, o iirlerin zdr. Uzak, ok uzaz imdi ktan ocuk sesinden, gl ve sarmaktan. imdiye dek sylediklerim, bir okur olarak, benim hocamzn sanat zerine duyabildiklerimd i r. Ama, 1933 ya da 1934'lerde Gzel Sanatlar A kadem isi'nde renci bulunan benim gibileri iin, o ayrca hoca olarak da gerek ve byk bir deer tar Kendi iim de ne bihyorsam, ona, onun uyarc derslerine borluyum diyebi lirim. Her hatrlaym da yreim szhyor. Daarcnda birok gzel duyu ve d ncelerini aa vuramadan gitti diye. Keyifli ve shhatli olduu gnler, hep daarcnda, gelecee braklm, ylesine gzel konumalar yapard ki.. (Yeditepe, say 84,1 -3 0 Nisan 1963, s. 9,14).

TANPINARl HATIRLAYI
M unis F aik O zansoy

lmnden hemen sonra yazdm bir yazda Tanpnar'n: Ne iindeyim zamann Ne de bsbtn dnda, iirini hatrlayarak "Ahm ed Hamdi, hayatn da ne tam am iyle iinde, ne bsb tn dnda idi. Pek yaknlarndan baka hi kimse dn onun yaadndan pek haberdar deildi, bugn lm olduunun da o kadar farknda olmayacak. He le okuyucunun gznde Tanpnar, yaayan bir vcud eklinde hibir zaman var olmamtr ki lnce yok olabilsin... Ksacas Ahmed Hamdi Tanpnar, okuyucu iin yalnz gzel bir ka iir ve nesir, yani bir "Eser"di - ve yle kalacaktr: l mn gc ESER'i yok etmeye yetim ez." demitim. Bu szleri iki yl sonra da tekrarlaym, Tanpna^n, kalabalktan kaan, yalnz ve sessiz yaay gibi ese rinin de gnlk zevklerin ve llerin dnda kaldna inandm iindir. Gerekten Tanpnar, adalar arasnda, daha yaarken "klsik" saylma hakkn, eserlerinin "zam an d" bir deer tamasyla elde etmitir. Hal tahlil ci bir tenkidden yoksun bulunuumuz bir ok byk yazarlar gibi, Tanpna'n da edebiyatm zdaki ehresini yeni kuaklara gerek buutlar ve belli izgileriy le aksettirmeye - belki daha uzun yllar - imkn vermeyecektir. nk Ahmed Hamdi, lmnden iki yl sonra da, bir oklarmz iin sadece nl bir ad, anto lojilere gemi bir ka iirdir. Onu hikyeleri, romanlar, denemeleri ve eletir meleri ile, ka kii tanr? Halbuki Ahmed Ham di'nin airlii dne aiddi. Bir de fa benimsendikten sonra bir daha zerinde durulmaya lzum grlmeyen ha zr yarglar ve s bir tenkid ortam yznden, btn dnce ve bilgi gcyle bugnn, hatt yarnn adam olan bir byk yazar, orta bir airin glgesinde b raklmtr. Oysa nsir ve dnr Tanpnar, air Ahmed H am di'yi geride bira-

1 4 2 T a n p n :r z e rin e Yazlr

kah otuz yl olmutu. Yerinde sayan eletirme kansnn bu ilerlemeyi izleyememi olmas alacak birey deildir sanrm. Ahmed l lam di edebiyata Ahmed }laim 'le Yahya Kem al'in glgesinde gir miti. iirimizdeki yeri de bu iki airin arasndadr: Zevki ne birine ok yakn ne tekinden fazla uzak... Renkleri yumuatan glgeyi birinden, ekilleri belli eden tekinden almtr. Bu iki std'n sanatn beslemi olan 1-ransz airlerini de okumu, M allarm e'den ve Valery'den iire dair ok ey renmiti. O byk ustalarn soluuna sahip olmadka, bu bilgi ve hner karm ile bir "fresk" yapmak mmkn deildi, ama pastel yumuaklnda bir kk eser pek kolayhkla vcuda getirilebilirdi. Ahmed Hamdi de yle yapt. Onun iirleri pastel ve ya sulu boya benzerliindedir; zarif, yumuak... ama pek hacimli deil! Bu a dan deerlendirerek diyebiliriz ki Tanpnar, hafzalarda yer eden gzel msralar brakm; fakat iir tarihimizde btn ile ar basan bir eser verememitir. Buna karlk nesrimizdeki yeri, edebiyat tarihimizin her andaki stadlarla bir hizadadr. nk burada sanatnn malzemesi de, zevkinin ls de kendisinindi. Roman ve hikyelerindeki cmlelerin uzunluuna bakarak onda bir Malid Ziya etkisi grenler olmutur. Bu, bence, dzeyde, hatt bolukta kalan bir yargdr. Hikayeci Ahmed Hamdi elbette en byk romancmzn tekniine ol duu gibi slbuna da yabanc kalamazd. Ama Abdullah Efendi ne kadar Ah med Cemil deilse, onun Rya'larn anlatan cmleler de Mni ve Siyah'n terkip leri zlm cmleleri olmaktan o kadar uzaktr. Tanpnar'n hikyelerinde dnceyle birlikle yryen, hareketleri ve du rular yakndan izleyen, yerine gre kvrak, yerine gre temkinli bir slbu var d. Msralar zerine bir akam havas gibi serpmeyi pek sevdii glgeden tah kiyelerinde bir iz bulamazsnz. Cmle yaps salam, duraklar ll, tahlille ri ak, kelimeleri aydnlktr. Ne eskinin alkanlna nc de yeninin modasna kalemini let etmemeyi bilen sayl yazarlarmzdan biri idi. Son devrin aldan yaptrma ucuz sslerle ykl "Rokoko" mimarisini andran soysuz yazlan arasnda, Yahya Kem al'in iiri ile Ahmed Hamdi'nin nesri, izgilerinin zariflii ve mermerinin parlak plakl ile yetinen Yunan heykelleri gibi, asil bir yalnz lk iinde sivrilmi grnrler. Ahmed Hamdi Tanpnar', iirlerinde ve hikyelerinde, sanatnn yalnz bi rer yz ile grrsnz. Onun ahsiyeti, btn buutlar ile, ancak denem elerin de grnr. air mizacn durup dinlenmeksizin besleyen okuma alkanl, da ima tahlil gc ile birlikte almay bilen terkipi zeks, eletirme ve deneme yazlarnda onu adalarnn stne karan vasflard. Tenkid hafzamz unut kan olmasa, sadece onun gazele ve dergi stunlarnda kalan yazlarn hatrla yarak, batl anlamda yaratc eletirmenin ilk rneklerine olsun kavutuumu zu biribirimize mjdeleyebilirdik.

T a n p n n r H a trla y 1 4 3

Tanpnar, Ruen Eref, Yahya Kemal ve Abdlhak inasi gibi bir stanbul ; tarihimizin, sanatlarm zn, geleneklerimizin uurlu bir hayran idi. Be ehir'de, Tanpnar"n gzel slbu ile konuan, btn sanat tarihimizdir. Yalnz "stanbul'un Mevsim leri ve Sanatlarm z" yazsn okumak, onun air mizac ve tabiat sevgisi yannda nasl derin bir sanat kltrne sahip olduunu ve Trk dilini, btn incelikleriyle, ne gzel kullandn anlamak iin yetiir. Trke, hibir nairin kalem inde, bundan daha przsz bir gzellikle var olmamtr. Ksacas, Tanpnar, bizim byk yazarlarmzdan biri idi. Bu byklk, ba tl deer llerine vurulunca da hibir ey kaybetmez. te nemli olan, onu benim gzm de adalarnn stne karan da budur. (Hisar, say 1, Ocak 1964, s. 6-7).

TANPINAR'IN SELAMI
A hm et Kutsi Tecer

yl nce bugn 24 Ocak 1961'de Tanpna^ kaybettik. Vakitsiz bir lnnd bu; arka arkaya birok eserler vermeye hazrlanyordu bize... Geni bir kl trle beslenen sanat, sohbetlerinde bile dokunduu her konuya emsalsiz bir i ir enisi verirdi. 1959'da yapt ikinci Avrupa gezisinden dndkten sonra d zenli bir alma iine gmlmt; durmadan yazyordu. Fakat yle titizdi ki yazdklarnn baslm asna raz olmas iin zaman lzmd. Geri o imdi mutlak zamana, ebedlie eriti, ama mr denen zamann ihanetine urad; bir ksm eserlerini tamamlayamad. Yine de bize kalan eserleri onun kudretli kiiliini yaatmak iin yeter: Be ehir, Abdullah Efendi'nin Ryalan, Huzur, Yaz Ynnunt, Saatleri Ayarlama Enstifiis... Bunlar lmez eserlerdir. Menz kitap halinde top lanmam olan denemeleri, makaleleri apayr birer lezzettir. kinci bir kitapta ta mamlamay dnd iirler ise sanatnn en ar iekleridir, asla solmayan i ekler. Bu ieklerin trini duyduka Tanpna/ bugn de, her zaman da anaca z. Ama, o bizden daha ok vefal bir dost, okuyucularna kar ilgisi tkenmez bir cmertliktedir. Onu ne zaman hatrlasak, uzaklardan, telerden hemen sel m gelir. Sdm olsun bizden gzel diimjaya Bahelerde hl gller aar mt Selm olsun sonsuz gnee, aya Ildar, glgeler stuia oynar m H epsi gzeldi kar, tipi, frtna Gnlerin geii ard ardna Hasretiz bir kanat akrtsna Mavi gkte kular yine uar n

l a n p n iirn S e l m 1 4 5

Uzak, ok uzaz imdi ktan ocuk sesinden, gl ve sarmaktan Dnmeyen gem iler olduk aktan Admz soran, arayan var m ki yldan beri bu iiri ne zaman okusam iime bir rperm e gelir. Onun bu "gzel dnya"ya, gnee, aya, sudaki klara, mavi gkteki kanat akrtsna, ocuk sesine, btn bu yaarken kadrini bilmediimiz eylere, hele dost yz ne zlemi, bugn bizim onun iin duyduumuz zlemden daha baka, deta a rtc. Yahya Kem al'in ebed yolculuktan evvel tedekilere gnderdii selm ha trlarz: mrn u biten nevesi tam olsun erenler Son meclisi cmn stne cm olsun erenler kranla veda ettiimiz cm- fenaya Son pendimiz ahlfa devam olsun erenler Dnyada bu iksir ile mes'ud olan ervh Ukbda da sermesf-i mdm olsun erenler Caizse harbt- lhde de her eb Yrn yine rindn- kiram olsun erenler Tekrar mlki oluruz bezm-i ezelde Evvel giden ahbaba selm olsun erenler. Bu selmn bir replii olan Tanpnar'n selm Yahya K em al'in ihtiyar "rindne"liine karlk gen bir "rindne"liktir. Yahya Kem al'in iirinde "m rn bi ten nevesi"nden "cm stne cm " alarak "kran"la bu dnyaya veda edili yor. Yahya Kem al iin artk br dnyada rindlerin birlikle lhi "ik sir"e devam etmekten baka istedii bir ey yoktur. Tanpma'da ise btn scakhyla "gzel dnya"nn zlemi vardr. Bu gr ve duyu aynh iki byk airin hayat fel sefesinin baka oluudur. Tanpna'n iirindeki yaama zlemi airin ana temalarndan olduu iin hi de artc deildir. Beni asl artan ey, kitaptaki oluz yedi iir arasnda bu iirin "ed " bakmndan brleriyle hi de ilgisi olmamasdr. phesiz halk i irinin, zellikle m istik halk iirinin ince lezzetlerini tatmasn bilen Tanpna'n bu edy stn bir baar ile kullanmas pek tabiidir; fakat kitabna alaca iir leri semekteki titizliine ramen benimsedii iir estetiine yabanc kalan bu iiri, ne kadar ustaca sylenmi olsa bile kitabna almas bir muammadr. Garip tir ki Tanpnar'n hemen btn iirlerini, baslm veya baslmam olsun, tanr, bilirim. nk babaa yapmz sohbetlerin en nde gelen konularndan biri

1 4 6 T ;n p v .r z e rin e Yn;:lr

iirdir. yleyken bu iiri ne zaman, nerede, hangi etkiler altnda sylediini, ev velce baslm olup olmadn hatrlamyorum. stelik, kitabn hazrhklan ya plrken btn msveddeleri, daha sonra da m atbaa kopyalarn grdm, daha dorusu yle sanyordum, nk bu iire o zaman da rastladm hatrlamyo rum. imdi vakitsiz lmnden sonra bu iir anszn bambaka bir anlam kaza nyor. tede bile bu dnyay, burada tabiatn insanoluna balad nimetleri zleyen Tanpmar, bu iiri ile deta vakitsiz lmne isyan ediyor. Bu iirin ilha m, acaba bir nsezi midir? Kitap ktktan sonra da bu iir hakknda ne ben sor dum, ne o syledi. Bu da bir muamma. Meden? Evet, bu iir hi de onun iir estetii ile, daha dorusu bu kitaptaki iirleriy le badamayan bir iir; fakat kiiliiyle sk skya ilgili. Burada, bu iirin duygu alannda getirdii yenilie iaret etmeden geemeyeceim: Bizim halk mistikle rimiz, genel olarak k Paa'dan, Yunus'tan kopan, bir gelenee gre "fn i" dnyadan lh lem e geii "sevgili"ye erime, "kavum a" olarak vasflandrr lar. Onlarca bu dnya bir "gurbet"tir. Halbuki Tanpmar'da zlenen bu dnyadr Arad eylerin hepsi buradadr. Bu iirde Tanpmar bir "pantheiste" olarak kar mza kyor. Ona gre lah varlk kinatn, lemin her zerresinde tecell eder. Tanpnar'n "gzel dnya"s byle mistik bir dnyadr. Gzeldir, nk lh gzelliin gerek tecellsidir. Byk idealist air, baka iirlerinde bu iirde ol duu gibi, kendini ele vermese de yine bu lh gzelliklerin airidir. Tanpnar'n selm na selm! (Cumhuriyet, 24 Ocak 1964).

AHMET HAMDI TANPINAR: ESERLER ZERNDE DNCELER

Tahir Alangu

ocukluk hlyalarn ve dlerini kucaklayan, anlarda kalm renkli yaan tlarn kopuk kopuk yanstan, saplant halinde gemie dnk, bir yandan Yah ya Kemal ve Abdlhak inasi Hisa^n anlaylarndan geen bir slpla, gerek yaamanm kargaasndan rkm; kendi iini dolduran dlerini, zaman za man kendi dnyasna girmi veya deinmi kiilerden kalma izlenimlerini, z lem dolu bir masal havas iinde, ksk ve bouk, ili ve mahrem bir sesle hik ye ve rom anlarnda anlatr. Hikyelerindeki btn kiiler, evreler, manzaralar ve dlerle kolkola yryen olaylar, ocukluundan ilk genlik yllarna doru ruh ve dnce gelimelerinin merhalelerini izleyerek eserlerine yansmakta, btn kiisel oluum larn ve atmalarn dorudan deil, dolayl genelleme lerle sembolik ifdeler altnda vermee almaktadr. ocukluk ve ilk genlik yllarnn evreleri ve olaylar, okuduklar ve yaadklar, onu, mizacndan da gelen bir musallat srklenile hep kendi iine kapanmaa ve hlyalara doru itelemiti. Hikye ve romanlarna yansyan unsurlara baklnca, ocukluunda babasyla birlikte dolat diyarlarn, Kerkk ve M usul'un, yol zeri geerken uradklar H alcp'in, Antalya ve Sinop'un, mahall zellikleri ile onun hlyala rn gcklad iyice anlalmaktadr (Antalya Mektubu: M. Kaplan, Tanpmar'm iir Dnyas, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1963). Ondaki bat etkilerinin daha sonradan eimle gelmi olmasna karlk, dou etkilerinin hayatnn daha ilk basamaklarnda, dnn,dan doruya yaama ev resinden geldiini, kiiliine damgasn basacak kadar gl olduunu, hayal na ileyen ve onu btnl ile derinliine niteleyen temel bir anlam tad grlmektedir. Onun hikye ve romanlarnda grdmz dou unsurlar ve lejand motiflerinin ounun hep bu ocukluk yllarnn anlarndan szlerek, orada yllarca evrilip kmelenerek, somutlaarak geldiini grrz. Ahmet Hamdi, kendi kiilerinin saplant hlindeki dl yaantlarn anlatrken, btn

1'18 T a n p n r r e r in e Yazlnv

anlatm malzemesini, bu anlar hzinesinden karr, evrelerini daima piloresk kelerden seerek glgeli bir manzara hlinde gsterir. Bu manzaralarn iinde yalnz kendi hayal deil, kiilerinde kendi romanlarn tayan, yazara ml ol mu, onunla birlikle yaayarak dolam kimselerin hayatlar da vardr. ocuk luk dnyasnda tand bir ok kiilerin yerli masallara, eski mitolojilerden kal ma bhi inanlara kk salan servenleri, onun "gem i zam an" zorlaylarnn arasndan eserlerine doru bir yol bulduunu gryoruz. Nitekim Kerkk'teki byk evlerine sk sk gelen "Glby H anm "n serveni, onun ilk byk hik yesi "Hvin Sahibi"nin balca kayna olmutu (Abclllnh Efendinin Riiynlnr, stanbul, 1943). Muhayyilesinin en alhnda yer eden bu saplant temanm evre sine bir birikme ve ylma olmu, eser klna gelinceye kadar yrmtr (Kerkk Hatralar. M. Kaplan, 'Icnpmnr' iir Dnyas, stanbul, 1963). lk hikye kitab AbduUnb Efendinin Rjnlan (1943)'ndaki btn kiileri, ayn ad tayan hikyesindeki Abdullah Efendi, ilerinde yaayan "mtece.ssis, gay ri memnun ve zlim " bir "ikinci adam "n varhndan bezgin ve huzursuzdur lar. Bunlar, kendilerini "aJt katta geen btn eyleri merakla takibeden bir st kat kiracs" olarak duyarlar. Daha dorusu onun hikyelerindeki bu "ikinci adam ", kirac deil, evin asl sahibi, efendisi, st kattaki bize tahakkm eden mutlak hkmdardr. Zavall Abdullah Hfendi bu sessiz, ama musallat seyirci nin gzcl altnda yaamak zorundadr. Bu "ikinci adam ", her admda, gn delik hayatn yaamak istey.en zavall Abdullah Hfendi'nin yryn elmeleyen bir engizitrdr. "O nu bir uyutabilse ve sarho edebilseydi", Ahmet I lamdi'nin kiileri dnya nimetlerinin sofrasna yepyeni bir adam olarak oturabile ceklerdi.. Ve onlarn iinde Ahmet Hamdi'nin ta Kerkk'teki ocukluk gnleri nin korkulu masallarndan gelen, "ar ve kaypak halkalarn b tn vcuduna doladktan sonra zehirli diini" hayatna geirmee hazrlanan, ama bir srekli tehdit hlinde daima duran, zaman zaman uyuup hayatna birer nefeslik za manlar kazandran bir "Evin Sahibi", yaradln o eski bilm ecesinden kalm bir evrensel ylan vardr. Ahmet Hamdi'nin hikyelerindeki kii, ta ilk hikye dene melerinden gelierek son romanna kadar musallat ve srekli bir "H ayri rdal" veh-ni iindedir. Denilebilir ki, yazar, hep o ayn "vehim ve hly adam "n, za man zaman hikyelerinden romanlarna aktararak, gerekle son gnlerine ka dar kendi iinde tayarak gtrmtr. Abdullah Efendinin RyaInn'ndaki Ab dullah Efendi, Huzur romanndaki Mmtaz, Semtleri Aynrlnua Enstilsii'ndeki 1 layri rdal, hep birbirleri iinden kan ayn insann metamorfozunu tasvir ederler. llzyonlar altnda bunalan, alglan srekli olarak kendi dar evresinde alp kapanan, yaarken tempolu dler gren, sinir ve ruh buhranlar iinde yuvarlanp giden hep ayn ruh hastas kiidir bu. Hep ayn kzgn ve iri kaya parasn kaygan bir yokutan yukar srp karmaya mahkm edilmi "Sisyhpus"tur. Ahmet Hamdi, insanolunun kaderini kendi kiilerinin yaamalarnda tanmlarken Cam us'nn bat dnyasnn artlan altnda ele ald ayn temay.

A h m e t H ain d i T iin p n a r- E se rleri z e rin d e D n c e le r 1 4 9

yaamann ve insanolunun kaderinin sama ve anlamsz oluunu, bizim dn yamzda aramaya giriti. Abdullah Efendi srekli olarak ya kuyunun dibinde gerekle yz yze, ya onun iinde, ya yokuta kayay srerken ezilmi, ya da tam tepede sam alkla yz yze, dehete dm, kuyuya dme hlinin bir adm ncesindeki paniklem e ortamnda tasvir edilmitir. Onun btn "Abdul lah Kfendileri" glgeleriyle yaayan, onlardan synlam ayan, ylanlarn sanclar iinde kvranarak gmleklerinden syrllar gibi, hep yeniden ayn lnetli gm lei giymek zere snrlanm ve nleri kesilmi kurtulularn abas iindedir ler. Onun kiileri "baka bir yldzda domu kadar bu topran hesaplarna ve zaruretlerine yabanc" idiler. zmleyici ve hasta dikkatleriyle eyaya ve hare ketlere ilem ee alrlar. Ama aslnda ileyebildikleri, eya ve hareketlerin ger ek dnyas deil, hasta ve arpk bir muhayyilenin gznden seyredilen ve himler ve yanlm alar dnyasdr. Ahm et Hamdi, insanlarla madde dnyasnn ilikileri ve bundan doan ger ek atmalardan bilerek ve isleyerek uzak kald. Onun hikye ve romanlarn da denge ve ilikileri alt st olmu, dzenine ilenmesi imknsz, daha dorusu dzen d bir yaamann m aher kargaal var. Onun kiileri, bizim gereki lerimizin anlattklar, gndelik yaamay srdremezler. Btn eya ve m anza ralarn, hayatn ardnda kendi hasta muhayyilelerinin yarattklarn grrler. Psikanaliz seanslarndaki boalma sayklamalannn notlarnda grlen, mantk balantlarndan uzak, bazan srrealist ressamlarn tablolarmda seyrettiimiz sululuk saplantlarnn geni bir tasvirini bunlann gzlerinden seyrederiz. Bunlar, kurulmasna ve dzeltilmesine kendi abalan ile katlmadklar bu dn yadan kurtulmak, baka trl bir zaman yaamak, alelde fnilerin yaadklar zamann snrlar dna kmak sevdasndadrlar. Ahmet H am di'nin btn kii leri kendilerini buna zorlarlar, buna mahkmdurlar. Karlarna kan her dne mete, evreye ve gndelik dengeye balanan insanlarn normal bir tempoya uyarak yrdkleri zamann dna kar, bir baka kapdan girdaph yeni bir za man temposunun iine girerler. Onun hikyelerinde, derinlemesine ileyen bir ruh analizini deil, srekli ve yzeyden uzayp giden bir imajlar, yorumlamalar, sapk grntler dnyasn gryoruz. Ahmet Hamdi, bir yandan "eskiye dnk ve zlemle bal" dnya gr ile Abdlhak inasi'ye, bir yandan "dengesiz ve huzursuz stn adam" anlayyla Peyami Safa'ya balanrken, yzeyden genilemesine yaylan ve her-, eyi kucaklam ak isteyen zaman d dl yaantlarna dknl ile de ada makll onlardan ayrlmakta, ada bat yazarlarna balanmaktadr. Bunu da ayn adam, dzenli yaamadan zaman ve mekn dna kararak, zamann te sinde; meknn dnda kopuk zaman eritlerine, birbirleri ile ilikileri olmayan evrelere aktararak yapyor. Normal insanlarda bulunm ayan, ancak hasta sanat lara has, abartlm duyusal byk bir ileyile, eyalarn tesinde btn sana

1 5 0 T iin p n a r z e rin e Y azlar

t ile bir hayal dnyas kuruyor. Bu dnyada ancak hasta duyarlklar iinde te dirgin, huzursuz toplunlarn kargaas iine skm aydnlarn grebilecei dleri seyrediyoruz. Onun ayn kitabndaki "Gem i Zaman Elbiseleri" adl hikyesinde yine ay n temay iledii, "kafasnn kuyusuna gmlm zavall bir otom atn" esrarl dnyasn ilemek, srekli olarak bu soy kiiler ve hayatlar peinde olan bir ar tistin, bu ynde gelien denemelerini yanstmak abaisnda olduu grlmekte dir. Bu hikyesinde musallat yanlmalar iinde rpnan insanlarn yannda, ger ek kiiler, tutkulu kumarbazlar da var. Ahmet Mamdi'nin Dostoyevski asn dan kumarclara zel bir ilgi duyduu anlalmaktadr. Ama bu hikyesinde da ha ok byk annesinin masal dnyasna yuvarlanp kayan, gerekler dnya sndan en kk itililerle syrlp masal dnyasna snanlar anlatyor. Burada eski zaman elbiseleri iindeki eski masal kadnlarn anlatrken, Abdlhak inasi'yi/ zaman zaman andrmakladr. Gazi Eitim lnstils'nde kald sralarda ki ruh yaantlarn bize nakleden yazarn psikolojik biyografinin bir paras sa ylabilir bu hikye. Yine bu kitabndaki "Erzurum lu Tahsin" hikyesi, Ahm et Hamdi Tanpnaf'n Erzurum'da bulunduu sralarda (1923-24) yaad byk zelzele olay nn grg izlenim lerine dayanmaktadr. ehrin o gnlerdeki hli ile birlikle. Ha an Tahsin Hfendi'yi de, kendi sanat anlayna, olaylara ileyi ve onlar yorunlaytaki zel asna balanarak gerekten grm, ansnda tayarak germiti. I-lasan Tahsin Efendi'nin byk olaylarn basks altnda altst olmu m hu ve kafasnn onu srkledii toplum d vahi ve dervie yaay, ona, sarsntlar ve depremlerle titreyen ve insanlar dehete salan topran bir ifadesi gibi g rnm, deprem iindeki toprakla bu mecnun insan arasnda ayn sarsnt ve dalgalanmalara bal bir denge kurmaa almt. Savalarn, bakmszlklarn, yoksulluklarn kemirdii bir blgede, uzun sren savalarn etkisi altnda bir in sann dengesini yitiriini, artlarn ezici ve bunaltc basksna deil, daha ok es ki doulu feylesoflarn, dervi ve mnzevlerin meczup felsefelerine doru yorumlay, onun en ac gerekler ortasnda bile "hlya canbaz" olmay brakm a dn gsteriyor. Onun bu hikyesi, dle gerek arasndaki havas, tabiatla in san ilintilerinin esrarl dmn zorlayan felsefe yaps ile Anadolu insannn tabiatn ar basks altndaki mistik ve mazlm melankolisini yanstan en gzel hikyelerinden biridir. Hikyelerinden en gzeli, romana doru gelieni, onun sanat anlayn ve biyografisi ile iliikli ruh oluumunu yanstan, "Evin Sahibi" (1943) adndaki uzun hikyesidir. Daha ocukluk gnlerinde iine yerleen dler, masallar, yer li alt - mitoloji unsurlarnn birleiminden meydana gelen bir yumak, yllar bo yunca bu hikyede ifadesini bularak kmtr. Bu hikyesinin; asl ekirdeini, dads olan "yar isterik, delimen, hosohbet" bir kadndan dinlemi (bk: "Ker

A h m e t H am d T a n p n a r ; E se rleri z e rin d e D n c e le r 151

kk H atralar"). Ona gre Glby Hanm, "bir roman olan insanlardand". Da ha dorusu m asal olan bir insan. Ona gre insanlar "m asal ve roman olanlar veya olm ayanlar" diye ikiye ayrlyorlard. Glby Hanm, kendi romann sk sk bir masal slbu iinde ocuklara anlatyordu. ok zengin bir ilenin kzy ken gzel bir delikanl ile nasl nianlandn, daha nian gecesinde ryasna gi ren bir ylann kendisine nasl k olduunu, onu kendi mal sayarak evlenme sini yasak ediini anlatm. Bu ylan, Glby Hanm', yava yava ylandan g zel bir delikanl klna dnerek, dlerinde ziyarete balam. Bu srl bulu malarn bakalarna anlatmaktan da onu yasakhyormu. Nikh zaman gelince, Glby Hanm, bu serveni ev halkna amaa mecbur kalm. Ev halk bir sa bah gzleyerek ylan yastnn altnda yakalamlar ve ldrmler. Bu olayn hemen ardndan nce kzn babas, sonra nianls lm, bir kardeini vurm u lar. Glby Hanm 'a ise sa^a illeti gelm i,bir gz kapanm. Ylann btn do u mem leketlerinde olduu gibi Kerkk'te de halk arasnda meydana gelmi ve szl gelenekte yer etmi yaygn alt mitolojisinin bu hikye yolu ile Ahmet Mamdi'nin ocukluk muhayyilesine yerletii, bir ok rivayetler ve eski hikye lerle yava yava birletirilerek, bir ok biyografik izgilerin de eklenmesiyle; bir aileyi iki nesil boyunca saran bir me'um kader hikyesi hlinde gelitirildii anlalyor. Kerkk'teki evlerinin asl sahibi bir ev ylannn hayatlarn tyin eden servenini, btn bir ilenin hayatn kaplayan bir byk hikyenin yap sna halka halka balayarak yrtyor. O, Glby'un mcersn yllardan son ra yeniden iinde canlanan, baka olay, m otif ve ruh yaantlar ile kat kat by yen ve yryen yeni kompozisyonu ile iinde kendiliinden gelimi ve kurul mu olarak buldu. M usul'da gen yandayken len annesinin, ocukluunun ilk zdrapl anlarna karan ve iinde yer eden servenini de Glby Hanm'n hikyesi ile birletirdi. 1937 ylnda yamurlu bir havada. Kk Bebek'te "Y lanl Yal"nn saa altna snm beklerken, o pusulu havann her eyi bir d perdesi altnda gsteren ekrannda, nnden akp giden bir ylan grnn, kendindeki bu eski anlar uyandrm bir mektubunda anlatyor (bk: Mehmet Kaplan, Tanpnar'tn iir Dnyas, stanbul, 1963, s. 178). Ahmet Hamdi, "bir eser mrmz boyunca bizde mevcuttur. Tpk hareketlerimiz gibi icraatnn tesa dfleri ona m uayyeniyelini verir" demektedir. A.H. Tanpnar, Glby'un ser venini olduu gibi yazarsa, baz yazarlarmz gibi "folklora debilecei" endiesindedir, "her eserimde istediim eyi, o sembol kymetini kaybederdim " de mektedir. Budan dolaydr ki bu hikye.sini ocukluundan balayarak kendi ve ailesinin yaad evreler, evler ve olaylara, kendi sanat anlayna balayp yorumlayarak ilemektedir. Hayat ve lm, ruh ve madde ilikileri zerinde s rekli olarak dnmekten gelen bir alkanlkla duyarlmn ve m arazi bir ince likle gelien zmleyici abalarnn sonunda "lm le birlikte gezm ek", "kor kuyu, kapah odalardan dalan siyah dalgalar halinde" dar szdn grecek kadar marazileen bir dikkatle yazlan bu hikyesinde garip, esrarl, etkileyici

1 5 2 T a p n a z e rin e Y azlar

bir by havas vardr. Ahmel l lam di'nin hikye sanalnda ulam ak istedii so nu da zaten bu idi. Bu hikyesinde ylan tanmlayndaki o tutkulu anlatna baklrsa, Ahmet Hamdi'nin eser verme basamanda ne soy bir bylenm e ha linde bulunduunu anlayabiliriz; "... kehkean csseli, siyah derili, yldz pullu ylan, annemin boazna sarlp ldren ylan, evimizin sahibi, dncemizin efendisi, btn bir ev halkna her trl gndelik hareketlerden her geceki rya larna varncaya kadar hepsini tayin ve kabul ettiren korkun eser, harikulde m evcut..." Gski ve ilkel szl gelenein, alt mitolojiden kalan esrarl etkilerin b tn bir aileyi nasl byledii, btn eski rivyet, gelenek, treler, ahmeran hi kyeleri, masal krntlar ile tpk bir mozaik gibi derlenip ilendiini, yar bi yografik bir hikyeye nasl ustaca balanarak anlatldn gryoruz. Mayatlar srekli bir lm hikyesi, masala yceltilmi bir vehimden baka bir ey olmayan insanlarn hikyelerini yazarken, onun kendisine yakn duran btn yazarlar, Peyami Safa'y, Nahit Sm 'y , Abdlhak inasi'yi, ustaca anlat, byk ve srekli almas ile ok at aka grlmektedir. Onun Yaz Yamuru (1955) adndaki ikhci hikye kitabndaki hikyeleri iin de en gzeli "Yaz Yamuru" adm tayandr. Bu hikyenin Huzur (1949) ve Santleri Ayarlama Enstits (1961)'ndeki kiilerine ve anlatna baland grl mektedir. Yaamay da lpk rya gibi hareketsiz ve iradesiz kabul eden, gnlk yaama ve atmalar dnyasna bal zamann dnda, dern bir baka hayat yaayan kiiler bunlar. Bu hikyesindeki, kitaplklar dolaarak bir eski a aratran, gnlk yaamalar dzenine bal ahlk ve sorumluluklarn stnde kalan bir "Sabri", Huzur romanndaki "M m taz" ile. Saatleri A/arlava EnstitiiS/'ndeki "1 layri rdal" arasnda kalan bir basamaktr. Ahmet Mamdi, aslnda, bu kiilerinin saplantlarnda hep kendi musallat kiisini, iine oturmu, hayat ya amasna yol verm ektense onu srekh olarak ancak yorumlamaa iteleyen, ken di "ben"ini anlatmtr. Karsna kan ortak yaamalarnn sorumsuz ve stn yarat, sekin kadn da, kaybolmu ve yanm bir eski dnyay srtna ykle nerek dolar bir hlde tasvir ediyor. Bu kadn Sabri iin ekici yapan g, bu gemi zamann iinden kp gelmi olmasnn bysdr. Bu hikyede ikisi nin yaadklar bir hayat deil, det ayrntlarna kadar, gerek dnyann er evesine oturtulmu, gnmzn na aktarlm bir rya-oyundur. Ilikyenin temelinde, kadnn srtndaki o byk ykn stnde, Boazn kar yaka snda srtn ormanl bir yamaca dayam, eski bir yalnn iinde kaybedilmi bir dnya, byl bir yaamay srdren bu yalnn yanmas ve ilenin snp t kenii vardr. Bu hikyesinde, Ahmet Hamdi'nin iten baland sekin, hlya l bir gzellik iindeki, bylere ve dlere karm kendi kiileri ve dnyas var. Onun bu hikyelerinde erkekler byk meselelerin yk altnda ezilir ve bunalrlarken, kadnlar daha hlyal, esrarl bir karanln iinde pasif ve zebn dolarlar.

A h m e t H am d i T n n p rm r: E serleri z e rin d e D n c e le r 1 5 3

"Acbademdeki K k" hikyesinde de zel tutkulan olan, mekanik dzen de ileyen bir dnce yapsndan dl kurunL-ulara kayp giden bir emekli teknisyen tasvir ediliyor. Bu eski teknisyenin saplantya dm azgn hayl g cn anlatrken, dl yaantlara kayp gerekten kurtuluunu tasvir ederken, nl Amerikan hikayecisi Jam es Thurbe^in VVa/fer M/tfy'sindeki baarya ula yor. VValter M itty'nin gizli hayatnda, J. Thurber bize, gndelik yaaym bask l dnyasndan, karsnn terrnden, hly mekanizmasn olduo yerde he men ileterek syrlmay sk sk kullana kullana bir yaam a teknii hline geti ren birisini anlatr. Onun bu kitabnda imdiye kadar ortaya koymaya altmz anlat tekni inin dnda kalm biricik hikyesi "Bir Tren Yolculuu", Anadolu kasabala rnda turneye kan gezginci tiyatro kumpanyalarnn insanlar ile bir trende karlamasn, gerek d, dsel yaant zmlemelerine gitmeden, yaln gzlem seviyesinde anlatmaktadr. Bu hikye, onun, bakanhk mfettilii yap t sralardaki yol izlenimlerini yanstmaktadr. Eer gerekli grseydi, bu dn yann ve iinde yaad gerek zamann kiilerini ve atmalarn anlatmada da baarl olabileceini yine bu hikyesinden anlyoruz. A.H. Tanpnar, Antalyah bir gen kza yazm olduu, eserleri ve sanat anla y zerindeki grlerini anlatan nl mektubunda (Mehmet Kaplan, Tanptnar'n iir Dnyas, stanbul, 1963, s. 178): "...iirde dolaysyla kendimin, hikye ve romanlarmda kendim le beraber mmkn olduu kadar hayatn ve insanla rn -benden bakalarnn- peindeyim. Yahut bakalarna ait zamann peinde..." dedii halde; byk hikyelerinden balayarak M ahur Besle (1944-45) ve "Evin Sahibi" (1943) gibi btn roman hazrlklarnda. Huzur (1949) ve Saatleri Ayarla ma Enstihs (1961) gibi iki byk romanda da hep kendini, kendi dsel yaa masn, i dnyasn ve dlerini anlatmtr. D dnyaya ve kiilerine objektif deil, hep yeniden ve durmadan kendine dnmek iin bakm, d dnya ve ka rk bir zaman m ekanizmasnn iinde kendini kaplayan ve yaayan rya hali ni srdrm, evre ve zamana balanlarnn uurunu yaayamayan insanla rn anlatrken, her yerde ve herkeste kendisini seyir ve tasvir etmitir. Huzur romanna gelmeden nce hikyelerinde, "Evin Sahibi" (1943) gibi hi kyelerinde, M ahur Beste (1944-45) gibi roman denemelerinde, kendini uzun uzadya bu yola hazrlamt. airliinden ve sanat kiiliinden gelen, batnn son roman akmlarn izledii belli olan, kendine zel bir anlat, byk bir sa brla gelitiren romanlar, onun hayatna ve i yaayna alan bir kapyd. Onun hikye ve romana yneldii sralarda, bu iki byk tirn byk lde halkn ve kylnn yaamalarna ve gereklerine ve sorunlarna ynelen geni bir akm halinde gelimi olmas, onun hikyeci ve romanc olarak kenarda kal masna, stelik o gnlerin nc hikyeci ve romanclarn etkilemeyiine sebep olmu, bu yolda ifade etlii deer ancak lmnden sonra bir dereceye kadar

1 5 4 T :u p n ;r r e r in e Y azlar

anlalm ve anlatlabilmili (bk. Mehmet Kaplan, Bir airin Roman: Hu7.ur, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi. Ahm et Hamdi Tanpnar Anma Says, cilt-. 12. 31 Arahk 1962). anda anlalamayn o. Varlk Yaynevi'nin kard bir anket kitabnda da kapal bir ekilde belirtmi; "...hikyede ve romanda daha geni, mevjii ereveleri krm, insann taliini daha byk merhalelerinde arayan eserleri daha bir mddet bekleyeceim izi..." sylerken, o devirdeki gereki ak mn "sanat gereinden ok ihm al" ediine deinmek istemiti (ldebiyatlarmz Konuuyor. Varlk y. - stanbul 1963, s. 63-66). Bundan dolaydr ki, 1942 den sonra hikye ve romanclmzda gelien gereki akmlarn karsna, o bir baka sanat anlay ile, rasyonel ve toplumcu zorlamalarn insan ve hayat s nrl bir yere kadar tanmlamasndan daha telere ulaabilecek, amz ehirli insannn gerekst, uurd yaamalarn da kucaklayacak genilikte bir yeni anlatm ve ifade ekli getirmee alm, bu yolda baarl nc eserlerini ver mesine ramen, 1954 yllarndan sonra gen nclerin "bunalm anlatm"na y nelirken "A. Gamus, Sartre, Kafka" rnekleriyle etkilenmelerini grm, bu ba tl yeni akmlarn Trkiye'deki asl baarl uygulaycsnn kendisi olduunu anlamaylarndan, yeni ve gl bir roman r aamayndan zgn olarak gmt. Huzur (1949) romannda "M m taz"n dsel servenini, "kendi dern ve snrsz zaman iindeki tasar yaamasn" drt byk blm (hsan, Nuran, Su at, Mmtaz) ve 36 para halinde anlatrken, "Evin Sahibi" ve M ahur Besfe'deki taslaklarn roman btnlne doru derinletirmi ve geniletmiti. ocuklu unun nemli bir devrinde ok yalnz kalan ve kendi kendisiyle konumay se ven "M m taz"n evresindeki kiilerin "ou eski konak ve yallarn ortada b rakt kimselerdi. Bu romanda amcasnn olu hsan olarak tantlan, kendisine hem hocalk, hem de arkadalk eden kimsenin bir ok zellikleriyle Yahya Ke m al'den izler tadn gryoruz. Albert Sorel'in bir cmlesini "Dnya gmlek deitirecei zaman hadiseler saknlmaz olur" diye delil olarak zikreden tarih hocas hsan'n kiiliinde, bir zamanlar Paris'te ayn nl profesrden ders alan Yahya Kemal'i tanmak hi de g bir i deil. Kimhi aka belli olmayan di er kiilerin de onunla biyografik ilgileri olduu tahmin edilebilir. Nitekim bu romann bir devam denilebilecek Saatleri Ayarlann Ensiitiis'ndcki kiilerin bir ksmn da tanmak kabil oluyordu. stelik onda tehis ettiimiz kiiler yalnz o kimseler deil, yazarn yar yarya kendisidir. Onun yakn evresindeki btn kiiler lmn eiinde, hasta, yar deli, ller, sinirli ve sa^ahlar, eski bir paa konann saltanatl hayatndan dklen, satp savarak o eski kibar ve byk dzeni srdrmee, direnmee alan kimselerdir. Ancak hlyalar ve dler iinde dengesini bulabilen, yar bulank bir sanat dnyasnn boluunda salla nan, yazlar kitaplklarda terleyerek alan, lmeden nce eserinin birinci cildini bitirmek isteyen, ince ve kargack burgack, kadn yazsna benzeyen satrlarla

A h m e t H ain d i T a n p n a : E se rleri z e rin d e D n c e le r 1 5 5

ktlar dolduran hsan, Ahm et H am di'nin ta kendisidir. Henz yaynlanma m, eski bir an defterinin sayfalarn kartrrken, hem romanlarndaki b ir ok ayrntlarn, hem de bu romannda belirlenen "kargack burgack" yazlarn ger ek sahibinin o olduunu anladm. M m taz'n benlii sular altnda uyuklayan, zaman zaman kmldanan yle dalgal bir dnyadr ki, daha ocukluunda ii ne reklenmi bir ylann, kk kalbinde olan byk bir korkunun vehmi altn dadr. "Evin Sahibi"nde iledii bu byk "tedirginlik". H uzur romannda daha byk bir yaant iinde M m taz'n kaderine sarlarak yrtlmektedir. Roma nn ba blm leri, Ahm et H am di'nin ocukluunda yaad yolculuklan, g leri, bozkr gecelerini, deve katarlarn, hanlarda konaklam alan, iine sinen gur bet duygularn tasvir etmektedir. M m taz'n igal ve i-sava yllarnda kasaba dan kasabaya dolaan hayatn tasvir ederken, Ahmet Hamdi geni lde ken di ocukluk anlarndan yararlanm, igal yllanndaki Antalya'y anlatmtr ki, bu blm ler M tareke yllarnda niversitede okurken, ailesinin orada oturdu u sralara rastlamaktadr. Bu kitabna ald btn anlar, aslnda dler; kiile rinin hlyal yaamalarn birbirlerine balamak ve romanda birlii salama yo lunda kullanlmtr. Bundan dolaydr ki, deien evreler, kiiler ve olaylar, gerek bir yaam a ve hareketi deil, srekli bir dn ve tasar yaantnn d zenli yrtlnde dengeyi salamak iin kullanlrlar. M m taz'n anasnn lm, stanbul'a gidii, bir aya sakat Ihsan'n onu karlay, ehzadeba'ndaki evdeki almalar, Galatasaray Sultanisi, evdeki zengin kitaplkta hsan'n ynetim inde almalar, tarih ve eski musikiye, stanbul'un imparatorluk miras geni kltrne alann anlatrken, gemi zaman zlemi (imparator luk vehmi) ile gerek zaman iinden kaan yaamasndaki ayrntlar okurken, bir tek M m taz deil, evresi ve yaknlar ile birleen ve tam amlanan bir Mm taz kyor karmza. Zaman zaman Ahmet H am di'yle birleen, zaman zaman onu ok aan bir M m taz'dr bu. Belki de Ahm et H am di'nin yaad deil, onun iinde kapal kalm, hayata kamam bir baka Ahm et H am di'dir bu. tima doktrini tarihten toplamak isteyen bir sultani hocas olan hsan'da byk bir Trk tarihi yazmak merak, Yahya Kemal'den Ahmet H am di'ye geen bir an layla, m esseseler ve m eseleleri anlatmak isteyen bir anlaya nasl yneldii ni tasvir ederken. Mmtaz - Almet Hamdi - Yahya Kemal dorultusundan ge len etkilerin bykln ortaya ko 3nayor. hsan'n yaratc eiliminin sanala deil, tarih ve ekonom iye yneliini anlatrken, hocas Yahya Kem al'de olmayan bir eksiklii kiisinde tamamlamak istediini belli ediyor. Yahya Kem al'in kro niki uygarlk tarihi anlaynda ekonomi temeHne yer verilmemiti. Ama Ah met H am di'nin lmeden nce son basksn tamamlad edebiyat tarihinde yer yer bu anlaya ulat sylenebilir. Eserinin en canl ve baarl yerleri, M m taz'n, iinde dlerini yaad s tanbul manzaralarnn tasvir edildii yerlerdir. Bayazt Sahaflar ars'ndan gi

1 5 6 T an p n r z e rin e Yv\zlar

riyor, eski sala dkknlarda otum p yazma mecmualar kartryor, eski insan larn neler dndn, nasl yaadklarn tasarlyor, oradan Bit Pazan'na ge iyor, stanbul'un drl kesinden derlenip gelmi dknt eyalar, eski sahip lerinin hayatlarna balayp yorumlayarak yapt gezinti, eski yazma sayfalar ve cilt kapaklarnda ve Bit Pazan'm n dkntlerinde seyredilen bir gemi za man yakalay, aklc anlay ve idrkin tesine atlay, Ahmet Hamdi'nin en ustaca anlatt blmlerdir. Bu evre tanmlamasn yaparken, onun kiileri, a n ve toplumun sorunlarndan ve basklarndan "kam a"nn bir eit m ekaniz masn iletm i oluyorlar, hayatn btn gzellii de zaman zaman nmzde bir eski zaman kalntsnn gsterdii izden alan bu "ka" im kn ve frsatlarndandr. Sonra Kapalar, adrclar, Bitpazar, eski plklarda nlayan eski bir musikinin peinden srklenii. Bedesten. Gemi zamann eiinde her e yann stne eiliyor, bunlarn derinliklerinde kapanm kalm bir hayat, bir kuyunun iine bakar gibi endielerle seyrediyor. Sonra ekm ece'de balklar ve kr kahvelerini anlatrken, Mmtaz'n gznden hayat ve evreyi bir resim gibi aldn gryoruz. Ondaki evre, gereki romanda grld gibi insan ta mamlayan ve niteleyen bir roman unsuru deil, bizi ryadan ryaya gtren bir aracdr. M ahur Besten m tariJi ve uygunsuzluu zerindeki eski hikyeleri an latrken, hayl ve dlerinin kkndeki korkular ve kuruntularn varlk roma nn yazma bir kenara brakyor, stanbul'un bir kronikisi, stanbul'da eski za mann donup kald ve biriktii kelerin bir lasvircisi olup kyor. Nereye ba karsa kendi iindekini gren M m taz'n kafas, "...stvanesi altndan geen her eye kendi iindeki ufuneti basan, bylece manasn ve eklini rtp kaybeden" bir cehennem makinesi abukluu ile ilemektedir. Onun d lemle balants byle kurulmaktadr. M m taz'n, daha dorusu btn hayatmca bekr kalm Ahmet Mamdi'nin, gzel kadnlar karsndaki durumunu anlatan blmlere (s. 55) baklrsa "gzel kadnlar, onu bunaltr, hiddetten kine, en siyah lme kadar getirir", onu kskvrak balyarak hayatndan ulanacak durumlara sokar. ste lik M mtaz'n "benim " diyebilecek bir hayat da yoktur. "H ep tezad halinde bir birini kovalayan ehrelerin ikliminde" srklenerek yaar. 1 li kimse M m taz' bu battan, bu srkleniten kurtaramaz. Bundan dolaydr ki, mthi bir kadn zlemi iinde ve yine de onlardan uzaktn Bir haylet gemi durumunda olan Mmtaz', kitaplar, sokaklar ve stanbul pitoreski iinde dl tasarlarn tarken ayakta tutan nedir? Bu derin duygulu hlinin yannda bir de zihn derinlii var dr ki, ona denge salamaktadr. Onun bu dnen yan olmasa mahvolacaktr. h n hurda olaylar ve zlemler karsnda zmleyici dern bir yaamaya ekilen, bu dzende yaamann penesi altnda bir nefeslik gerek hayat lezze tinden yoksun, yorgun ve zebn olan Mmtaz, uykulu bir kapanla derinlere doru kayarken, eyalarn zne de ileyebilen bir soy uyanklk arasnda den gesini bulamayan, bizim edebiyaumzda gerekten bunalan bir rnek kiidir.

A h m e t H am ili T a n p n a r : E se rleri z e rin d e D ;; ce le r 1 5 7

Son yllarda "A . Camus, J.P. Sartre, F. Kafka" lsnden aktarlarak anlatlan bunalm, bat kopyacl yolundan deil de, bizim artlarmz ve sorunlarm za uygun bir anlatta, M m taz'n kiilii ve dsel yaantlarn tasvirde baar gsteriyor. M m taz, byk ykl, kurulu, kltr deitirme sarsntlar gei ren bir evrede, srekli kurulu ve ykllarn ortasnda idrakinin ve kltrnn keskinliinden dolay bunalmaktadr. Bu romanda, ileri kat kat kltrle dolup taan kiilerle birlikte eski stan bul'un yaayndan gelen, byk bir kltr kucaklayan evrelerin de tasvirle ri vardr. M m taz'n evi Em irgn'n arka taraflarmdadr. Ahm et Hamdi de bir zamanlar orada oturmutu. Romanlarnda evreyi hep byle pitoresk keler den al, yazarn romanlk kiileriyle birleen yaaynn bir sonucudur. Ahmet Hamdi, kitabn, ba kiisi M m taz'n evresinde toplanan, ona kat lan, ona grlerini eitli plnlarda anlatma imknn veren kiilerin adlarn tayan drt blm e ayrm. Aslnda bu drt blmn hepsinde M m taz anla tlmaktadr. Onu etkileyen, kiiliinde ve hayatnda yer alan, onun kaderini ya pan ve kuran kiilerin onun hayatndaki yerleri anlatlmaktadr. Bu drt blm de de M mtaz, onlara bal ikinci plndaki kiilerle birlikte, onlarn yklerini ta yarak, yaamlarna balanarak yryor. Drt byk blm ve 36 paralk bu romanda batan baa M m taz, bu kiilere ve evrelere dokunarak, dnerek, anlatarak, balanarak, herkese yansyarak anlatlyor. Onun baarl romancl nn bir yan da, bu ikinci sradaki anlatm halkalar ve kiilerinin tasviri ve ze balanmasnda kendini gsteriyor. Bu kiiler ve hayatlarn ayrntlara varncaya kadar ok canl bir ekilde ilendiini gryoruz. Onun erkek tipleri anlatmak ta gsterdii baary yer yer kadn kiilerini anlatmakta da gsterebildiini be lirtmeliyiz. A.H. Tanpna'n eserlerini gzden geirirken onun sanat anlaynda ba ye ri "rya"nn aldn grrz. Srekli bir "yalnzlk" duygusu ile birleen, at t her yerde gerein ham ve yaln plakl karsnda, ryalara snp kayan bir yaam a slubunun hznl havasn, iirlerinde, hikye ve romanlarnda buluruz. Ama bu "ryaya snm a", airane bir uyuukluk, d dnyaya bulank bir pencereden bakarak rahatlama abas deildir. "Gerein ie yansm as" h lini yazmaa ynelince, onun, sreli, gl bir gzleme ulatn gryoruz. Bundan dolaydr ki, "r y a" deyince, gen nclerin ounun anlat "bulank la" derken, onun "anlat"nda zmleyici ve titiz bir "dnce aydnl", karanlk ve bezgin ifadeler yerine, ok dikkatle dnlm ve hakk verilmi bir "Trkeyi aray ve deerlendiri" grlyor. A. H. Tanpna'n iiri, insandan uzaklap, evreye, oradan.soyuta yneli yordu. Roman anlatnda da bu temel anlayndan uzaklam ad halde, bura da, iirde syleyemediklerini anlatabiliyor. iirde kendisi ile byk dzenin il

1 5 6 T a n p r a r z e rin e Yiizlni'

gileri, hikye ve romanda ise, yine kendisi ile birlikte yaantlarna ve evresine ynelmek zorunluluunu duydu (Antalya Mektubu, gst. yen). Abdullah Efendi nin Rii/nlar'-nda, hikyelerinde, Huzur romannda kendi hayatnn tabiat ve top lum evresine yansyan baka kiilerle birleen ortak yaantlarn anlatmt. D evreye, insana, gndelik hayatn ortaklna yneli, Snatlcri Ayarlama Enstits'nde, temeldeki "rya" anlayna bal kalarak, en olgun ekline ulat. Hayri rdal'n dle gerek arasnda sallanan ackh ve merakl hayat, A. H. Tanpna^n kendi zengin hayat hikyesinden taarak, iki dnya sava aras Trki ye meselelerinin yze gelen sivrilerine ve aydnlarnn zellikleriyle karyor. Bu romanda, yksek politika ve niversite evrelerinin olaylar ve kiilerini, Hayri rdal'n dnyasna yansm olarak, bir takm alegorilerin altnda tanya biliyoruz (Hayri rdal, Vefa sralarndan bir arkadann, paraoniaya dm bir zavallnn, klinik gzlemlerden karlm hikyesidir). Hayri rdal, derinlemesine ileyen hayal gc, gndelik hayatn gerekleri ile anlaamayan, ancak bir yne doru ileyen zeks, srekli atma halindeki kiilii ile, am z Trkiye'sinde, yenilmiliini doumu ile birlikte getiren bir insandr. Bu soy kiilerin dknlkleri, felketleri, karsndan boanm as ve o lunun lm, soya ekimden gelen erken bunama ile uyankhk halleri... Gerek lerin aclndan, hayatn kargaalndan, yaamaya srekli olarak musallat olan "sam al"ndan altaki cokun neesi, km ve ezilmi sanlan bir Hayri rdal'n kiiliindeki alacak direnme gcn anlatyor. Bu Hayri Irdal'm evresinde dnen kiiler ve olaylarda yer yer roman anlatmndan kn da, "epik veya tiyatroluk" bir arlk var. Dle gerein birbirlerine dolanp masal slbuna kaylan bereket versin sreli olmuyor. Bu romanda ok kara ve zalim bir "kad er"in zerine yklendii Hayri rdal'n, btn an yeniliklerin saldrdklar bir evrede, kendi hlyl yaayn inatla srdr, bask altn da olmasna karlk, neeli bir direnme ile yaay, cahillik-ve geriliin ortasn da bocalayan son eyrek yzyln aydnlarn ifade ediyor. Aydnn silhlan top lumun zorunlu ve devrimci yklenileri karsnda henz gcn yitirmemitir. Ama Tanpnar'a gre, Hayri rdal, elimsiz ve doutan yeniktir. Bakalarnn verebilecekleri btn azaplar nefsine uygulayarak bir soy muafiyet kalkan ar dna ekilir, her an hazr bir kirpi kiilii ile, insanlar merak eden ve izleyip gz leyen bir insan kakn, aramza baka alardan dvermi bir yalnzdr. Hay ri rdal'n kiiliinde babalarmzdan, bizden ve ocuklarmzdan izgiler var. Aslna baklrsa, Hayri rdal'n maceras, psikanaliz klinii gzlem notlarn dan karlm, bir hastann evresini ve kk dnyasn anlatyor. Bireyi anla tr grnmekle birlikte, genilemesine toplumcu. Hayri rdal'n yaantlar her admda evresini de yanstarak geniliyor (Hayri rdal zerine M ektup, yayn lanmam).

A h m e t H am d i T a n p iia r ; E se rleri z e rin d e D n c e le r 1 5 9

amzn bizi de iine srkleyen gelimeleri, olgun ve dengeli insanlara has olan, dnya zerindeki evrimi bylesine yryp gelen sanat, yava yava asl yolundan kaydrp, deliler ve ocuklarn eline dryor. Sanat ve dnce, tm ile, bizim gibi byk devrimlerin frtnas iinde bocalayan memleketler de, tam ortadan, denk ve uurlu dnce yapsndan koparak, dejenerenin, sa pn, ruh hastasnn ifadesi haline gelen bir yeni yola girdi. A.H. Tanpnar, kita bnda bu gelim eye kar bir protestoyu, bu gelimenin unsurlarm kucaklayan yeni ve psikanalizci-zmleyici bir yoldan ifade etmeye alyor. Bizim insanm z, btn ile aydnlarmz, ruh ve kafalar ile srekli bir dev rim frtnas ortasnda, psiko-sosyal bir deirmenin iinde yayor. Deliliin e itli grntleri, ruh sa^alan, basklar altnda giriftleen m eseleler maherinde bouuyor. Hayri rdal, son yllarn "bunalan kuaklar"nn zleyip ulaam a dklar bir kii. Yeni edebiyatmz, bunalan kiinin varln sezdi, ama onu Tr kiye'nin yaam a gereklerine oturtamadndan, batl yansmalarn zentisine sapland. Tanpma'n ocukluundan, btn hayatnn akp geliinden, byle bir ro mana hazrland anlalyor. Bu bakmdan, ayrntlara varncaya kadar yazar nn hayatn da iine alan, geni bir tip derlemesinde, amzn aydn kiisinin ortalama ifadesi var. Bu Hayri rdal, dnyasn, yalnz kendine deinen olaylar ve tabiat evresi ile deil, teptii ve kabul ettii veya kendisine yansyan kiiler le kuruyor. A. H. Tanpnar, artk eski roman ustalarna ulalamayacan anlam. Mi za ve sanat anlayna uygun yeni bir anlat aramaa yneliyor. Bu gnn ba t romannda da grld gibi roman, kiinin yeni evrimini, zaman-evre-toplum dorultusu iinde anlatan bir soy kronikaya gtryor. Aslna baklrsa, Hayri rdal'n kendi ann kiisi deil, ann darda brakt "bir eski u", bir dknt olduunu gryoruz. Hayri rdal, gelecei ifade eden bir "yeni in san" deildir. Byle olmas da pek doru, nk gereki roman, ancak evrimi ni bitirm i kiileri anlatabiliyor. Bir intibaksz, btn sinmi grnne ra men, btn saldrlar karsnda, snacak ve savunacak yerler ve deerlere smsk yapan bir kii. Bu romanda, Hayri rdal lsnde an ifade eden byk rnek kiiler srasnda olmasa bile, onun d-gerek dnyasn kurmada kullanlan birok insan var: M uvakkit Nuri Efendi bunlardan biri. Bir cmi muvakkithnesinde, eski saatlerin tiktaklar ortasnda, zamann dna kurduu k k savunm a dnyasna kapanm Nuri Efendi'ye, Hayr rdal'n besledii ar saygda. Mtreke yllarnn ykl maheri.iinde, Yahya Kem al'in tarih sohbet lerine snan gen Ahmet H am di'yi hatrlatan birok unsurlar var. A. T. Tanpna'n, btn kiileri, "gerek duvar"nm tesine gem ek iin bi rer delik bulmular. Btn devrim Trkiye'si aydnlan bu duvarn dibinde he

1 6 0 Tvn pn iir z e rin e Y;v.l:>r

nz dnyorlar Onun kiileri, gnlk yaamann sillelerine pek aldrmadan, btn felketleri tebessmle karlayarak bir soy mutluluk iinde yayorlar. Mtreke yllarndan bu yana, bizim edebiyat, yksek politika ve parti kad rolarndaki dnce akm lan, niversite evresinin kapal dnyas, derinlemesi ne bir zmleme, tatl bir mizah anlat ile bu romanda yer alyor. (Cnuhtrh/e.t'ien Sonra Hikye ve Roman, C. 111, stanbul 1965, s. 583-598).

AHMET HAMDI TANPINAR

A dalet Cimcoz

"H ayatm n tek mnas stanbul sevgisidir!" Bu tmceye sk sk rastlammdr mektuplarnda. Paris'ten yazd baka bir mektubunda da u satrlar var: "Paris trajik bir ehir, ne'esinde bile bu var. Fransz arklarn ehrin bu taraf n yakalamadan anlamak imknsz. akam stste metronun ak ksmyla mahalleme dndm. Btn bu sokaklar, yamur ve sis altnda bana nasl sevdi im airi Baudelaire'i hatrlatt: Bir airin bu ehirde byle yaamas ne gzel; ne yazk ki, sanat her zaman hayatla bu al-verii yapmyor." Tanpnar, ellisini getikten sonra gidebildi Bat lkelerine. Belki stanbul'u ok sevdiinden, belki de yaam kaygsndan gidememiti genliinde, bilmiyorum. Korkard yalnz kalmaktan; gene de bir trl evlenemem iti; oysa gen dost larna: "Sakn benim gibi bekr kalmayn, evlenin" diye az m t vermiti! Gerekten korkard yalnz kalmaktan, bu yzden de deiik evrelerle dostluk lar kurmutu. Gene Paris'ten yazd bir mektubunda yle diyor: "Benim tez ghm, laboratuarm hep kafamn ii. Galiba ondan sklyorum. Franszlarla dost olamadm. Tesadfn getirdiklerini ben beenmedim, srar etmedim. Me sel M alraux'yla, Sartre'la, Cam us'yle dost olabilirdim. Fakat onlar kk kral lar. Benim haddimi amlar. Beynelmilel hretleri var. te bu yalnzlk yok mu? nsan ldrtabilir. Kendi nesline dahi sonradan iltihak edilemiyor. Halbu ki onlarn, genliinde ben de burda olsaydm, imdi bir yn dostum olurdu. Bir ey kalyor: Kaytsz, artsz beendiin ve sevdiin adama gitmek! Bugn k Fransa'da benim iin byle bir ey yok. Ve yalnzhk yoruyor." Bir yerinde de: "A h bu ya meselesi, bu iimizden kendimize tuttuumuz korkun ayna. Hibir ey onun kadar zalim olamaz. Bu yamyam, bu korkun maske, hayatmn her dneminde karma kyor." Btn sanatlar gibi duyguluydu elbet, btn sanatlar gibi de eletirilm e e pek kzard. Kendi eletiri yazlarnda bile, sanaty krmamak iin bin dere

1 6 2 T iip n a r z e rin e Y:zl;ir

den su getirirdi. iirden anlamas doald elbet, ama resimden onun kadar anla yan az grdm; m ektuplarnn birinden aktardm blm bunu aklar: "Snobizim den nefret ettiim iin modern ressamlarn karsnda serseme dndm. Ressamlarn ou ahsiyetten mahrum, ocuk. Memen hemen cahil, ezberden konuuyorlar, fakat arkalarnda Fransa vc azlarnda Franszca var. Bazen bu Montparnas hi houma gitmiyor, istidatlar ifls ettirme makinesi gi bi geliyor bana. te dn Piyonon'un sergi.sindeydim. Herif ala ala kendisi ne bir kbus lemi tedarik etmee muvaffak olmu.. Fakat yalnz kt ve tuval zerinde, ordan kp insana yapmyor. Allah verdii nisbette sanatkr olabili yoruz. (...) Gelelim burda yaayan bizim ressamlara: F. Zeyil durgun ve ok ken di kendisiyle dolu kalyor. Fakat gzel resimleri var. Fransz camclndan ka bilecek, kartlabilecek her eyi alma benziyor. imdi de figrasyona doru gi diyor. Herhalde baz tablolarnda son binbir gece masallar. Hepsinde deil, b yk ve kompoze eser yapnca dyor, istiyor ki, buna figratif hikye yetisin, musiki olsun, llalb u k i, tabiatnda yok bu istedii ey. Mamafih son almalar gzel; non-figratif, kk nisbetlerini bulmu eserler iin ok gzel. ^ "N eden bizim arkadalar zorla dev olmak istiyorlar? (Ah Nuri, burda olsa, neler yapar, nasl sevilir!) Abidin'in baz resimleri ok gzel, fakat o da dev ol mak iddiasnda. Benim Abidin'de tenkil ettiim nokta u: Bazen fazla ikin olu yor. izgiye kendisini fazla teslim ediyor ve belgata dyor Sonra renklerini az deitiriyor vc nihayet hep ayn mihverin etrafnda kalyor. Kk tablolarn da baz figrlerinde ok gzel neticelere varm. uras var ki, Abidin bugn Pa ris'te yaplan figratif resmin ve bilhassa konuan resmin en iyilerini yapm gi bi grnyor. yi sat yapt, desenleri ok gzeldi ve hemen hemen kapld. "Avni de ayn derecede muvaffak, l'akat ocuk, hem fazlasyla. Mnasebet lerini idare edemiyor, oalma raz olmuyor, bu an iinde mahpus gibi. e kingen, muayyen hudutlarda durmu. Resimleri iinde inci gibi gzeller var ve slbu derlal tannyor. Ummadk bir yerde grdm, derhal Avni dedim! Bizim Anadolu yaylalarnn balarlarna benzeyen ince bir renk anlay var. Siyah koymu ve ala gibi yumuak koymu, arasndan kyor. Selim 'in resimlerini daha grmedim, o kadar gizli ve ekingen ki; beni bir iki defa arad, bir trl babaa konuamadk. O da ok beeniliyor. Mbin yava yava mehur oluyor. Nonfigratifilikle arasnda baya bir eyler var sanyor. ok gzel, zevkli., bi raz fazla zevkli, fakat gzel tablolarn grdm. Bana burada kalamaz gibi geli yor, zaten iki seneden beri ok deimi. "im di burda Poliyakof isminde bir ressam pek moda. Halbuki hibir eyi yok herifin. Burda re.sim sadece moda. Hayatn ve ehrin bir istihzas gibi bir ey. O Bernard Buffet'yi grseniz, kusarsnz. Beni baars tuttu! Hakikatte re sim durgun, non-figratif terazisi kopmu. yle bir huzursuzluk getirmi, o ka

A h m e t H iim di T n p n a r 1 6 3

dar phe ym ki etrafa, ressama kmldama imknn vermiyor. Sonra tam bir skenderiye devri hkm sryor. Zaman iinde birbirini takibeden her ey birbirinin yanbanda. Tarih bir horizontal olmu. Diyebilirim ki, bizim kiler en kuvvetli. Dn M bin'le Fikret M uall'y ziyarete gittim. Berbat ve biare. Fakat lreti balam . Fikret, Paris hayatnn hakiki airi gibi bir ey. Sol Sahil gale risinde birok resmi var. ok insan hayran, fakat kendisini grseniz, acrsnz, o kadar ocuka sefil ve perian, tam garip ku ve bir ku gibi bunun farknda deil. "Paris m thi bir ey: Aktr, hoca, yol gsterici hep o. Onun saraynda, onun etraftnda didiiliyor," (Mektubun tarihi; 1955). Btn sanatlar gibi Tanpnar da kalmt etkisinde Paris'in, am a dnya bir yana stanbul bir yanayd gene de. "Paris'in hasreni eker miyim, sanmyo rum!" diyor bir mektubunda ve stanbul zlemiyle nasl kvrandn uzun uzun anlatyordu. ok sevdii Boazii'ni, martlar, gece "kandil kandil denize d klen lfercilerin klarn" balyordu cokunlukla anlatmaya. Aa yukar grrz iirlerinde stanbul sevgisini. stanbul'a doyamadan gt Ahmet Hamdi Tanpnar, hem de her iinde olduu gibi, hepimizi artarak.. 24 Ocak 1962'de ayrld aramzdan. Benim evrem onu ok sk anar ve hemen her vesi leyle arar Gene bir yerlere gitmi de dnecek kans vardr iimizde. Kolay unu tulur kiilerden deildir Tanpnar. (Varhk, say 710,15 Ocak 1968, s. 5).

DNR BR ARN EDEBYAT TARH

I-ilmi Ziya lken

Edebiyat tarihine air ve rom ana olarak girecek AhmeL Hamdi Tanpnar, bu adlarn yanna bir de edebiyat tarihisi adn katt: 19. Ahr Trk Edebiyat Tarihi hem hacmi, hem ele ald konuyu ileyii bakmndan nceki eserlere hi ben zemeyen yeni grlerle geldi. 13u, "Tezkere-i u ar'arn dar havasndan kur tulmak iin airin sosyal evresine deer veren, fakat bu yzden asl hedefi, i iri ve airin kendisini kaybeden yeni edebiyat tarihlerine hi benzemiyor. Bir gn ayn yere kendinin de gireceini bilen bir air duygusuyla, grdklerini kendi sbjektif adesesinden geiren bir edebiyat rnei de vermiyor. Tanpnar, bu kitapta kendi airliini, hikyeciliini, rom ancln bir yana brakm , fa kat objektif bir tarihinin kuruluuna da raz olmam bir fikir adam gibi dav ranyor. Son zam anlarda Augustin'i, Novalis', Pascal'i, daha yenileri, edebiyatla fik rin snrnda olanlar, mesel Meine'yi, Rilkeyi okurdu. Bununla da yetinmez, edebiyat tarihine daha yukardan bakabilmek iin felsefe ve sosyoloji grne merak ederdi. Bu yeni m eraklan son kitabnda da toplanm gibidir. Mamdi'nin bu gayreti bizde ok eksik bir eyi kendini tenkidi bulmak iin yaplm byk bir abadan geliyordu, bunun iin ok deerliydi. 2,9. Asr Trk Edchiynt Tnrihi'mn umum havasnda hkim olan radikal tenkit ruhunu, byle bir tenkide alkn olmayanlar yadrgayabilir. Her alanda olduu gibi edebiy.'.'T da klie hretleri "em ri vki" halinde benim semek, sylenenle ri balan sylem ek, kendimize kendi dmzdan bakamamak, kusurlarmz g rememek, dzeltm e yoluna girme zahmetine katlanmamak yle rahat ve uyu turucu bir reklenme hali douruyor ki, bunun dnda baka gr alarnn olabileceini aklmzdan geirmiyoruz. Ve ayet biri bu alardan biriyle bakma ya kalkarsa onu yadrgyor, "buna da ne oluyor! Ne garip iddialar!" diyebiliyo-

D n r B ir a ir in E d e b iy a t T a r ih i 1 6 5

TUZ. Ya gemii toptan inkr etmek, ya lszce gklere karmak bu hakik

tenkil ruhunun eksikliinden ileri geliyor. Prederic N ietzsche'nin filolog gzy le Yunan trajedisine bakt ilk eserlerinden balayarak mr boyunca Bal kl trnn kklerine evirdii iddetli ve derin tenkit projektr Bat fikir dnya snda ne derin izler braktn sylemeye lzum var m? Fransa'da Kenan'n, Taine'in, Anatole France'n, Paul Valery'nin tenkitleri mtebahhir, filozof, ro manc ve air olarak ayr alardan yaplm olm asna ramen fikrin stn bir se viyesinde ayn noktada birlemektedirler: Hepsi Bat'nn kltr ve edebiyat ile neyi ifade ettiini, neyi etmediini gstermeye alyorlar. Ne edebiyatmz, ne felsefemiz bu tenkit seviyesine ulaabilmitir. Bunu he nz deniyoruz. Eski "m ethiye" veya "hicviye"lerin safdilliinden kurtularak fi kir dnyasna cidd tenkidi getireli pek az zaman oldu: Galiba ilk denemeyi Merutiyet yllarnda Baha Tevfik yapt. lsz batrm a-ve karmalardan, bunlarn sbjektif ve ocuka bulanklndan kurtulmak iin daha pek ok a balara ihtiyacmz var! Bu ksrlk iinde Tanpnar'n kitab bize bugn de mit verici bir k gibi geliyor. Eserin ikinci basks bibliyografyah ve byltlm olarak (614 sahife, 1956) kmt. Yazar burada son yzyl edebiyatmz incele mek iin pek ok kitap kartrm. Hi de alkn olmad bir erudition dnya sna girmi. Bunu acaba hakikaten yapabilmi mi? Bu noktay, iin ustalna kendilerini vermi olanlara sormal. Ben bu konuya kenardan bakmakla beraber, baz eksiklerine ramen, yapabilmi diyorum. Ayrca bu kitabn ele ald konu nun ancak yars olduunu (kapakta: Cilt 1 deniyor) unutmamal. Bir yol am, onu tamamlamak yetitirdiklerine dyor. Cevdet Paa iin syledikleri, birin den bahsederken mizac ile nesri arasndaki mnasebeti incelemesi ok alt mz klie szlerden kurtulmu. Yalnz bu bile onun eserini tamamlayacak olana izilmi gzel bir pln olarak kalabilir. airden bahsederken, yazar bu araya kendi felsef grsn, yahut airce felsefe yapn katyor. Ama bu kat uka llk hissi hi vermiyor. nk o, bahsettiklerinden sanki onlarla tartyormu, onlarn zam annda yaam ve kendileriyle ekimi de imdi bu ekimeleri hatrlyormu gibi bahsediyor. Bu hal esere bir diyalog enisi veriyor: Sahnede da ima iki adam gryorsunuz. Biri geen asrda yaam bir air veya romanc, teki Hamdi Tanpna/n kendisi... Fakat eserin en dikkate deer taraf, bence, giri ksmdr. Burada Ahmet Hamdi yalnz son asr edebiyatmza deil, btn edebiyatmza toptan bakyor ve onun hakknda toptan hkmler veriyor. iirinde ve dncesinde Yahya Ke m al'in byk pay olan Tanpnar bu giri ksmnda edebiyatmz hakknda ver dii hkmlerinde de onun tesiri altndadr. Fakat, hemen iaret edelim, bu te sir Tanpnar'n ahs gr iinde erimi, kendine mal olmu, hatt baz nokta larda ondan ayrlan yeni bir ekil almtr. Yazarn bu konuda ileri srd fikir, yanlmyorsam, yle zetlenebilir: Trk edebiyatmn slm devri, btn Orta-

1 6 6 'l a n p n iir ^ e in e Y azlar

a devirleri gibi, bir lh saltanat devridir. Bu cemiyet ehramnn zirvesinde hkmdar deerler dzeninin mihrakdr. Her ey ondan kuvvet alr ve onun glgesidir. iirde sevgi hkmdar nndeki kulluun ayndr. Sevenden sevile ne, kuldan hkm dara dorudur. Sevilen yalnz ltfeder. Bu iir dnyasnda gerek duygusu yoktur. nk saray btn cemiyeti yutmutur; insan, hayat, yaamamaktadr. nsann varl mutlak nndeki sfr gibidir. Kadere balan ma, kulluk, nihayet Allah'n mutlak varl nnde dnyay glge saymadan ibaret ad hayat tecrbesini aan bir tasavvuf tecrbesi vardr ki, bu da gerek duygusunun yokluu yznden insann bulduu bir firar (evasien) aresidir. Bu dnyada zaman yaanmyor. Zt kuvvetlerin atmas ve trajik his yoktur. Kader nnde ezilme trajediyi siler. ark, balca slm lemi bir masal dnya sdr: "Binbir gece" den "M uhayyelt- Aziz Efendi"ye kadar btn misaller, Tanpnar'a gre, bu dnyada gerekten mahrum bir fantezi havasnn hkim ol duunu gsterm iyor mu? Ben olsam kronolojik seyahatte biraz daha ileri gider ve Abdullah Efendinin Riujnar'na kadar derdim. Ahmet H am di'ye gre edebiyatmz Arap ve Fars edebiyatlarnn tesiriyle yourulmutur; onlar devirlerini tamamladktan sonra bu kafileye katld iin ge kalmtr, diyor. Fakat ayn ey Bat edebiyat yoluna giren Trk iiri ve ede biyat iin de sylenemez mi? rneklerimizi daima geriden, hatt devrini kapa m olanlardan almyor muyuz? Bu eer byk bir saknca ise (Bu kelimeyi Mamdi phesiz kullanmazd), o edebiyatmzn btn alan iinde, bugn iin de vardr. Tanpna/a gre edebiyatmz kendi dilinin bnyesine uymayan bir vezni benim sem ek iin asrlarca bocalam durmutur. rneklerini taklitte ge kalmas da onu yormu ve tecrbelerini adm adm tamamlamasna engel olmutur. iirimiz "m sra" iiridir: Bu, nceden hazrlanm mcevherleri ve malzemeyi ileyen bir kuyumculuk sanatdr. iir bizde bir coturma sanal de il, yalnz "bilen "lerin takdir ettikleri bir maharet halini almtr. Kelime oyunu, lfz sanat iiri zaman zaman bilmece haline getirir. Saray asla cemiyeti yaama d iin iiri besleyemez. Bununla beraber halkn ve sokan sesi Arap ve Fars kltrleri basksyla domu bu yapma dilde bazan airin kulana kadar gelir: te z iiri ve feryad, cokunluu yalnz o zaman buluruz. M inyatr nasl renk ve gereklik bakmndan fakir ise, hah desenleri nasl stereotype tekrarlardan ibaretse, iir de o havann hkm altndadr Eski edebiyatmzda nesir yoktur. nk nesir (yani tiyatro, roman, hikye, hatrat ve fikir halinde btn edebi yat) cemiyetin ifadesidir. Sanat cemiyeti yaamaynca nesir nasl doar? Vaka Tanpnar tam bu kelimelerle sylemiyor, fakat galiba bunu demek istiyor. Tarih uuru "kutsal tarih"in tesine geemez. Baka medeniyetler ve lkelerden efsa ne gibi bahsedilir. Yunan iiri ye trajedisi, Ltin nesri, antik dnyann plastik sa natlar slm dnyasnca m utlak olarak bilinmemektedir. Kaderci dnya gr trajik duygunun gelimesine en byk engeldir. Bunun iin trajedi, dram, ro

D n l B ir a ir in E d e b iy a t T a r ih i 1 6 7

man, hikye, biyografi, hsl btn edebiyat doamamtr. iir ise hi bir za man manzumeye (poeme'e) ykselememitir. te Tanpnar'm neteri ile erhedilen edebiyatmza ku bak. Bu tenkitler serttir, acdr, fakat birok doru noktalar vardr. Doruyu sylemeden asla e kinmemeli. Zaten, yazara gre, btn bu "y ok "lan n mhim bir sebebi de tenkit yokluudur. te bunun iin onun kaleminden kan, kendi de dahil, Trk ede biyatna ait tenkitleri toleransla karlamal ve bu derdin devasn aramaldr. Btn bu tenkitler ve tehisler bizim neslin kulana yabanc deil. Yahya Ke m al'in sohbetine devam edenler onlardan ounu sk sk dinlemilerdir. Zaten Hamdi Tanpnar da bazan onun adn zikretmiyor mu? Yalnz ayrldklar m him noktalar var. Ahm et H am di'ye gre bu kusurlardan birou slm dnya grnden geliyor. Yahya Kem ale gre, tam tersine, slm ve tasavvuf mede niyetimizin, milliyetimizin temel stunlarndan biridir. Ahm et H am di'ye gre aruz bize uygun deildir. Yahya Kemale gre biz aruzu ok iyi benimsedik, Arapa'dan ve Farsa'dan ayr ona mill bir eni verdik. O, bunu yalnz iddia ile kalmyor, eseriyle isbat ediyor. Bana yle geliyor ki, deerli air ve romancnn sezgiler ve bulularla dolu olan kitab okuyucuya birok dnceler ilham ediyor. Fakat daima neticeler zerinde duruyor ve sebeplere kadar giremiyor. Bu sanat sezgisi gz kamat rc olsa da doru deildir. Bunun iin Bat cemiyeti ile Dou cemiyetini karlaLrmah idi. Bu, onu sosyolojik bir aratrmaya gtrecekti. Orada btn sez gilerinin ilk dmlerini bulabilecekti. Augustin var da. Gazali yok mu? Gazali hakknda hkm pek dar ve netice olarak yanltr. Pascal' beeniyoruz. Kay na Gazali'dir. Bunu spanyol bilgini Palacios Miguel Asin derin aratrmalar ve metin karlatrm alar ile gsterdi. Gazali de, Augustin de birok noktalarda ayn eyleri sylyorlar. Tanpnar, Kelmclar serbest kalmamlar, diyor. Dilleri koparlan bir ksm filozoflardr. Kelmclar son zamanlara kadar rahata konu mulardr. Bat'da tasavvuf (mysticisme) yok mu? Matre Ekhardt, Jacob Boehme, Newmann yok mu? Theosophe ve anthroposophe'lar bugn bile yetiiyor. Tarikat derseniz, o da yle! Hristiyanlkta kader fikri yok mu? Leibniz Fatum M uhamm etanum 'dan bahsediyor ama, Calvin'de, Jansiniste'lerde, Bossuet'de Predestination fikri hkim deil mi? "A sl gnah", Adem 'in cennetten tard, in sann sorumluluu halinde Ku'anda yok mu? Peri masallarnn Bat folklorun daki yeri de kmsenemez. Hristiyanln ekamen de conscience'na gelince Hris M uhasib'nin adndan balayarak btn eserleri bunun parlak ahididir. Hristiyanlk 1000 yl Bizans'ta donmu bir medeniyet brakt. ark kiliselerinin hali nedir? Afrika hristiyanl ne seviyededir? Buna kar Abbas ve Endls devrinin kltr canll, Seluk devrinin fikir canll ve toleransn grmemek iin fazla miyop olmak lzm! Bugnk duruma, yani kltr knn netice lerine bakp sebepleri hakknda hkm vermek doru deildir.

1 6 8 T ip n ar v:c in e Y-.zlnr

Eski hayatmzdan niin bir trajedi, daha dorusu sahne eseri domamtr diye sorm ak yerinde olur. Fakat bunun sebebini islmhk - hristiyanhk farknda buhnak soruyu zemez. Bal Ortaann "M artyre," "M iracle" denen din ti yatrolar vard. Onlara karlk ran'da "Kerbel" sahneleri temsil edilirdi. Bizde "O rta oyunu" vard. Neden bu sahneler yazl bir dram ve komedi edebiyatnn domasn salayam ad diye sorulabilir. Bunun sebebini dinde buluverm ck g tr. nk Bat'da da bu "M iracle ve "M artyr"ler yzyllarca tulat olarak oy nanm, sonradan yazlmaya balamtr. Yunan medeniyetinden ilim ve felsefe yi alrken plastik sanatlar ve edebiyat brakmamz elbette bir eksiklikti. Fakat Bat'da da Yunan'a dn'n ancak 15. yzyldan sonra gerekletii, ilim ve fel sefenin Sicilya ve Hndls yolundan islmlar ehyle ve arapadan ltinceye evi rilerle elde edildii biliniyor. Merutiyet yllarnda "din mni-i terakkidir" diyenlerin tezleri de bu idi. Genel olarak bu szn kltr tarihine aykr olduu meydandadr: Sosyoloji ve kltr tarihi gsteriyor ki btn toplum kurum lan dinden domu olduu gibi gzel sanatlar, iir ve edebiyatn ilk ekilleri de dinden domutur. Baz teokra tik devlet ekillerinde rhip snflarnn basklan bu gerein grlmesine mni olmamahdr. zel olarak slmlk ve hristiyanhn karlatrlmas da yanl olur. Abbas devri, Trkistan kltr, Anadolu Seluklular zaman ilim, felsefe ve sanatta byk eserlerin yaratld devirlerdi. Sanal ve fikirde tolerans gr mek iin 12 nci yzyl Anadolusuna, Mevln, bn-i Arab ve ahabeddin Shreverd'ye bakmak yeter. Buna kar ayn yzyllarda Avrupa'da karanlk devri hkimdi. slm medeniyetinin durmas, Bat'nn parlamasnn bsbtn baka sebepleri var ki bunlar burada incelemeye yazmz elverili deil. Tanpnafn dnceleri baz eski makaleleri hatrlatt: Cenap ahabettini Sa ray edebiyatnn sbjektivism 'i ile halk edebiyatnn objektifliini, fakir de olsa geree balln karlatryordu ve bence bu, byk bir nisbette, hakl idi. Divan iirinin kk olan ran sanatnn sbjektivism'i arap, trk ve mogol ida resinde bu lkenin kendi realitesini kaybederek bir nevi kendinden kana (evasion) iinde bulunmasndan geliyordu. Trk saray ise, Tanpnaf m dedii kadar gerekten uzak deildi. Padiahlarn fermanlar, mektuplar bunu gsteriyor. M inyatrmz ran'dakinden ayran balca vasf realism'idir.^ Mal desenleri tekrar deil stilletirilm i sanattr. Yaz dekorasyon deil abstre resimdir.^ iire gelince, az da olsa, srf msrachk deil manzume btndr: Bk'nin mersiye sinde, N ev''nin baz iirlerinde. Yunus'ta, fakat balca Trk m imarlnda, S-

' -

a h a b ettin , " l' rk e d e b iy a ln d a sem b o liz m ve re a liz m " fPe/nu- Snimh, 1918). S u u l K e m a l Y elk in , T rk Mm /ntiin'i (19,58-63'de A v ru p ada k o n fera n s o la ra k v e rilm i v e y a y n la n m Ur).

^ sm ail I la k k B a lla c o lu , Tfirklcrdc Yaz SniM, 1958.

D n r B ir a ir in Etlebi^Mt T a r ih i * 1 6 9

leym aniye'de bu btnlk gzelliini grmemeye imkn var m? Bunlar hal ve kuyumculuk deildir. Bu byk sentezleri yapan sanat dehasnn l olarak alnmas doru olmaz m? Masal dnyas ile insan iradesi ve kader arasndaki trajedinin karlatrlmasna gelince, bu Bat ile slm dnyalar arasnda deil insanlktaki mhim bir merhaleye ait olduu iin geni lde ele alnmas ge rekir.'* Bu iaretlerim Tanpnar'n eserinin ne kadar dndrc olduunu gste riyor. Bizde ilk defa bir edebiyat tarihi bu kadar dndrc olmutur.

(Yeni nsan, say 66, Haziran 1968, s. 5-7).

^ H .Z . lk e n , VarJk vc O lu, 19 6 8 , y a y n la n m a k ta d r.

BE EHR' OKURKEN
M ehm ed avuou

Ne zaman Rum clihisan'na varsam Yahy Kemal'in ve Ahmed Hamdi Tanpna'm ; milletimizin kltr ve medeniyetini asrmza hediye ettii bu iki ocu unun ruhlarma bir fliha okur ve kabirlerini ziyaret ederim. Yahy Kemal'in kabir tamdaki yazy bir oklar bilir, Rindlerin lm adl iirinin ikinci kt'asdr:

him sde bahr lkesidir bir rinde Gnl her yerde buhurdan gibi yllarca tter Ve serin serviler altnda kalan kabrinde Her seher bir gl aar, her gece bir blbl ter...
Bu kt'ann ifade ettii mnnn kltr ve medeniyet deeri bir yana, ikinci msradaki buhurdan kelimesi, bence Yahy Kemal'in trkemizi nasl deerlen dirdiini, Tanpna/n tbiriyle "esk"den hangi noktada ayrldn ortaya ko yar. Bu kelim e bir divn irinde veya klsik edebiyat dilinin kaidelerine sk s kya bal olan bir irde, burada kullanlyla hi de ho kabul edilmeyecek bir zihaf hats olarak telkki edilecek, fakat ekseriy buhrdan eklinde ve burada olduu gibi fe'ln vezninde deil, mefiln vezninde kullanlacakt. Kaidelere riyet edilince doru olan da bu ikinci ekil idi. Fakat Yahy Kemal Trk halk nn kulland ekli seiyor, klsik irlerimizin aksine, syleyii vezne deil, vezni syleyie uyduruyordu. lilhssa, Tanpnar'n onun hakknda yazd ki taptan rendiimize gre, m rncc bu iir dilini aram ve bulmutu. Bu yz den bir ok kelim e lgattaki buhrdan ekliyle deil halkn dilindeki buhurdan rneinde grld biim de onun iirine yerlemilerdi. Yahy Kem al'in baucunda yatan Tanpna'm mezar tanda onun btn fik r hayatn, belki de bir bakma estetiini veren u beyit yazldr:

B e e h i r i O k u r k e n 171

Ne indeyim zamann Ne de bsbtn dnda...

Bu beyit, onun bizzat konutuu eserlerinde, Yahya Kemal'de, Edebiyat zeri ne M akalele/de ve bilhassa Be eh i/d e hayatmza, insanlarmza ve her yny le trihimize bakm hulsa eder gibidir. Ayrca bu beyit eer talardaki yazlar altlarnda yalanlan anlatmak iin yazlyorsa bir mezar ta yazs olarak m kemmeldir. Onun iindir ki; Tanpnar benim indimde bir bakm a mezar tana yazlacak beyti olan irdir.

Be ehir'de Tanpnar bu beyitte en zl ifadesini bulan bir tavrla grnhektedir. Zam ann ne iinde, ne de bsbtn dndadr; 1071'de kesin olarak Anadolu'ya giren "m dhi O uzlar"n -bu tbir rahmetli Rem zi Ouz Ark'ndr- zaman zaman at stnde klla, topuzla, kargyla, okla; zaman zaman attan inerek, kazmayla, ekile, ta ve hattat kalemiyle, kayalarla, mermerle, amur la, otlardan topraklardan devirilmi boyalarla bir vatan ve o vatan stnde bir medeniyet kurularnm mcersm yaamaktadr. Yaay ve yaadn bize nakledii o kadar canhdr ki, onun da ad geen mcersmn cereyan ettii "asr lar" kelimesiyle ifade edilebilecek zaman kavramna nisbetini ancak bu beyit if de edebilirdi. Be ehir'i okurken Tanpnar'n drt sahifeye sdrd, hakikatle bir kitap
lk nsznde baz rh hallerini ben de duydum. yle diyor Tanpnar: "Bizden evvelki nesiller gibi bizim neslimiz de bu deerlere imdi medeni yet deimesi dediimiz, btn yaama mitlerimizin bal olduu uzun ve sar sc tecrbenin bizi getirdii sert dnemelerden bakt. Yz elli senedir hep onun uurumlarna sarktk." lkokul yllarndan bu yana okuduum tarih kitaplar gzlerimin nnden, sayfalan devrile devrile bir kere daha geti. Ne vard oralarda? Savalar, bar lar, antlamalar, tarihler, tarihler, tarihler... ehir, memleket, nehir ve pdih, kral, vezir, kumandan isimleri: simler, isimler, isimler... Yerli yabanc trl tr l isimler. Ve bugn trkolojinin bir blmn, eski trk edebiyatn i edinmeseydim ne bilecektim ? Dorusunu sylemek gerekirse btn o isim lerden bir ksmyla ayn millete m ensub olduumuzu bilmekten ve nfus kdmdaki "m illiyeti: Trk" ibaresinden baka benim ve neslimin, Tanpma'm destann yazd Ankara'y, Erzurum 'u, Konya'y Bursa'y, stanbul'u bizim yapan insan lara nisbetimizi belirtecek neyimiz vard? Bu som larn cevab Hamdi Bey'in yu karda aldm cmlesindeki "uurum " kelimesindedir ki, onun ve onunla ara mzda bulunan neslin bakt uurumdan daha derindir. Ve devam ediyor Tanpnar:

172

T a n p n a r z e r in e Y a zliir

"Gideceim iz yolu hepimiz biliyoruz. Fakat yol uzadka ayrldmz lem bizi her gnden biraz daha megul ediyor imdi onu, hviyetimizde gittike byyen bir boluk gibi duyuyoruz, biraz sonra bir kede brakvermek iin sa brszlandmz ar bir yk oluyor rdemizin en salam olduu anlarda bile, iimizde hi olmazsa bir sz ve bzen de, bir vicdan azab gibi konuuyor." Tanpna'n iinde duyduu o boluk da taarak bizi ve bizden sonra ge lenleri iyice kuatmtr, o sz gitgide byyerek kvrandrc bir sanc olmutur; fakat vicdan azabnn sesini duyan ka kiidir? ki elin on parman doldurur mu? "M z dim mevcuttur. Kendimiz olarak yaayabilmek iin, onunla her n hesaplamaya ve anlamaya mecbruz" diyor l landi Bey; ok kii bu hesapla may yapt, Nmk Kem al'in Tahrih-i Hayabat'md^n bu yana birok eser ve hare ket adam, nzyi, ilerinde dim mevcut bir vaka olarak deil de, deitiril mesi mmkn bir kyafet, bir madd unsur telkk ettiler ve akl almaz bir aa lk duygusuyla onu hep tekmelediler, iteleyip kakaladlar; durmakszn ondan kurtulmak istediler; hesaplamay byle anladlar, byle yaptlar, anlamay d nm ediler nk "kendim iz"den kayorlard, bunun akl ynnden, mantk ynnden, yani ilim ynnden imknsz olduunu kavrayamadlar. Tam yeri dir, bir kere daha tekrar edelim o mezar ta yazsn:

Ne iimteyim zammn Ne de biisbnin dnda

nsann yaad zaman hayat ise milletinki de tarihidir. Beynine bir neter vurularak hafzas yok edilen insan ad ayn kalsa bile o insan mdr? Milletin yaad zaman, yani tarihi hangi neterle yok edilebilir? Byle bir ey olsa bile ad ayn kalmakla beraber millet ayn millet midir? Kendimiz olarak yaamak tan bizi utandran ne olabilir ki, mzinin, daima mevcut olduu gereini unut maya o kadar gayret ettik?

Be ehir, ite bu beyhde gayretin mnszhn, hiliini, ne kadar zalimce olduunu ortaya koymaktadr. Onda kendimizi btn gzel, deerli, gurur ve rici ynleriyle buluyor; yeniden, ama apayr bir hesaplama ve anlama ihtiyac duyuyoruz.
Yahy Kemal, ok eski yazlarndan birinde, "Hzansz Sem tler"de bir sabah ezanyla kendisine dnn anlatr ve ezan sesini tand iin onun arsna uyduunu, halbuki ezansz semtlerde doanlarn byle bir imkndan mahrum olduunu ifde ed er O zamanlar I lamdi Bey henz fikir ve san'at meydannda yoktu. Yahy Kem al'den en az eyrek asr sonra, stad ve hocas olan bu byk adamn duyduu arya koar. aran bu sefer Yahy Kem al'in hafzasnda kalan ezan sesi deil, milletimizin madd ve manev hayatn yapan bir takm unsurlardr, kendi ifadesiyle, Anadolu'yu dolduran Seluk eserleridir, Sleym-

B e e h ir 'i O k u r k e n 1 7 3

niye'nin kubbesidir, Bursa manzaralarnn yalnzldr, divanlarmz dolduran kervan seslerine karm, su seslerinin-gurbetidir, Itr'nin, Dede Efendi'nin mu siksidir ve nihayet Uluda'da bir sabah saatinde dinledii oban kavabna bir birini aran ko 3on ve kuzu seslerinin sarldr. Bu arm lar be nemli ehrimizdeki dier saysz unsurlar ardna takar ve Tanpnar hocas ve stad Yahy K em al'in btn mrnce iirde ve dz yazda, sohbetlerinde yapt eyi yapar, onlarla hesaplar. "lzansz Sem tler" bir tesbil yazsyd, Mamdi bey onu aarak tahlile ve terkibe gider, bir kitap meydana getirir.

Be ehir, sadece bir kitap olsayd, isminin bir oklarna zannettirdii gibi corafya kitab veya herhangi be ehirde geen bir yolculuun intiblann nak leden bir seyahatnam e olsayd, Ahmet Hamdi Tanpnar gibi bir san'at ve fikir adamnn kaleminden kt iin yine okunurdu, okunmalyd. imdi olduu gibi nc basks yaplmalyd. nk Tanpna'm eseri olduu iin her entellektelin kitaplnda bulunmas lzm gelirdi. Fakat o kitaptan fazla bir eydir, bir ardr. Yahy Kemal'in duyduu o sembolik ezan sesidir ki, bugn eitli m eslekler dnda milletvekili sandalyesine, bakan koltuuna ilk temsilcilerini gndermi olan benim neslimi, ortasnda bulunduumuz boluu, iimizdeki szy duymaya, sonunda konumas muhtemel vicdan azabnn azn kapama ya, mznin dima mevcut olduunu anlayp kendimiz olarak yaayabilmek iin, onunla her n hesaplamaya ve anlamaya davet etmektedir. Ve Be ehir'in byle bir vasf olduu iin, sadece entelleklellerin kitaplnda deil, okuma yazma bilen herkesin baucunda bulunmas gereklidir.
Hocam Tanpna'n Be ehir adl kitabn okurken bende kalanlar yazacak tm. Konya'y, Bursa'y, Ankara'y, grdm bu ehri ve iinde yaadm stanbul'u bu an-ese'i okuduktan sonra bir kere daha nasl kefettiimi, ken dimi bir ferd deil, millet olarak duyuumu, Yahy Kemal'in "Kk mzde olan tiyim " msran yaaym ve daha bir ok eyleri, insann millet kavram na istihalesini; biraz Ankara, Konya, biraz Bursa, birok stanbul oluunu anla tacaktm. Daha nszde elenip kaldm.

(Dirili, say 3, Arahk 1969, s. 19-25).

AHMET HAMD TANPINAR ve GZEL ESERN TEMEL

M ehm et Kaplan

Gltekin Smanolu, yeni kan bu dergi iin, lmnn 10. yl dolaysy la, Tanpnar hakknda bir yaz isteyince, aradan geen zamann akna hayret ellim. Biz onu sevenler ve stanbul niversitesi Kdebiyat Fakltesi'nde hemen her gn eserleri iinde yaayanlar iin Tanpnar, lm deil, uzak bir yerlere se yahate km hissini verir. Gereklen de aramzdan eksilen onun sadecc vcu dudur. Duygusu, ne'esi, fantezisi, zengin dnce ve hayalleri ile o, eserlerin de bugn de dipdiridir. 1939 ylnda mezun olduktan sonra. niversite'de asistan olarak kaldm ve o yl niversite'ye Yeni Trk Edebiyat Profesr tayin edilen Tanpnar'm asis tan oldum, Tanzimat'n 100. yldnm dolaysyla, stanbul Edebiyat Faklte si'nde bir Tanzimat Edebiyat Krss kurulmu ve bana isabetli olarak Tanpnar getirilmiti. Drt yl Prof. Fuad Kprl ve Prof. Ali Nihad Tarlan'dan ders okumutum. Kprl, Trk edebiyatn Destanlar devrinden alarak Tanzimat'a kadar getiri yor. Tarlan, Divan edebiyat metinleri erh ediyordu. Bu iki byk hocadan da ok faydalanm, fakat hlis edebiyat hakknda canl bir fikir edinememitim. Tanpnar, ir, romanc ve hikayeci idi. Bat edebiyatn, tarihi ve gzel sanatlar ok iyi biliyordu. Onun yannda ada edebiyat ve m edeniyetin derinliklerine daldm. lm ne kadar, yirmi yldan fazla, hemen her gn saatlerce konutuk, dndk, aratrma yaptk. Bir gn bile ondan bkmadm. Bitmez tkenmez bir tecesss, okuma itihas, konuma evki ve her an yeni nkte yaratma g c vard. Scak bir ahsiyeti, ne'eli bir mizac, stn insan m eziyetleri vard. Tanpnar ile beraber ve Tanpna^dan sonra, son a Trk edebiyat tarlasn her gn sren birisi olarak, tam bir inanla diyebilirim ki, geni kltre sahip

A h m e t H am d i T a n p if ia r v e G z e l E se rin T e m e li 1 7 5

1 lalid Ziya, H alide Edib, Yakup Kadri, hatta hocas Yahya Kem al dahil, Tanpnar kadar ok okumu, okuduklarn ahsiyetine sindirmi baka bir Trk edebiyat s yoktur. Yalnz Peyami Safa kltrnn genilii bakmndan onunla boy l ebilir. Fakat Peyam i Saf'da Tanpnar'da bulunan tarih ve plastik sanatlar zevki yoktur. Bugn, kltrn derinletirmek isteyen bir Trk gencine tavsiye ettiim ahsiyetlerin banda Tanpnar gelir. Onu dikkatle okuyan enginlere alr ve da ha telere gider. Zira Tanpna'n balca zellii, kendisini okuyanlar iyi bir rehber gibi, byk kaynaklara, tarihe, tabiata, sanata ve Tann'ya gtrmesidir. Tanpnar sadece iyi bir ir, romanc ve hikayeci deil, iyi bir tenkididir de. Onun XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi ile Edebiyat zerine Makaleler'i her Trk ede biyatsnn hi bir zaman vazgeemeyecei eserlerdir. Bir yn fikir ve dikkat le dolu olan yazlarnda Tanpnar'n srarla zerinde durduu kavram vardr ki, bunlar ona gre gzel edeb eserlerin temel unsurlarn tekil eder. Bunlardan birincisi Dil, kincisi Hayat Tecrbesi, ncs M kemmeliyet'dir. Edebi eser, dil ile vcuda geldiine, dile dayandna gre, Tanpnar'n en bata buna ehem m iyet vermesi gayet tabiidir. Tanpnar gnlk hayatta kullanlan kelimelere inanr. Dilde onun iin m him olan, kelimelerin menei deil, millet tarafndan kullanlr olmasdr. Tarih ve gelenee byk deer veren Tanpnar, edeb eserlerde kullanlan kelimeleri de zevkle kullanr. Onun aheserleri olan Be ehir ile Huzur, hayat ve kltr inkr etmeyen olgun bir dil ile yazlmtr. Yahya Kem al'in, H alide lEdib'in, Ya kup Kadri'nin, Reat N uri'nin, Peyami Safa'nn, Sait Faik'in kullandklar dil... Kim trkeyi bu byk sanatlardan daha iyi kullandn iddia edebilir? Tanpnar, onlarla beraberdir. Tanpnar, bir yazarn, hayat en iyi kendi ahsiyetinde idrak edeceine ina nr ki, bunda da hakldr. Biz bakalarn dardan grrz, kendim izi ise iten tanrz. Edebiyatn ham malzemesi, duygular, ihtiraslar, ryalar, gzyalar, zntler, mitler ve korkular deil midir? Biz bunlar ancak kendi benliimiz de, bir de ok yaknlarmzda tanyabiliriz. Bakalar hakkmda sylediimiz her ey sathi ve gyabidir. Tanpnar, edebiyatya mistikler gibi, "kendine bak, ken dinde btn insanl ve Tanr'y bulursun" der. Fakat insan kendisini muayyen bir kltr seviyesine ulamadan tanyamaz. Zengin bir lgati yoksa, syleyecekleri birka basit kelimeden ibaret kalr. nsan, insanln byk eserlerinde kendisini bulur. H er insan kendisinde btn insan l tad gibi, btn insanlkta da kendisinden nee yaanm, tasvir ve tah lil edilmi, kendisininkine ok yakn ruh halleri kefeder, Be ehir ve Huzur'u okuyanlar Tanpnar'n hayat ve ahsiyetinde kltrnn tuttuu geni yeri g rrler.

1 7 6 T a n p n a r z e rin e Y hiIuv

Tanpmar'm ehemmiyet verdii nc kavram "M kem m eliyet"lir, demi tik. Gzelliin balca almeti mkemmeliyettir. Mkem meliyet nedir? Duygu ve dncelerin alm as, gelimesi, dal-budak salmas kendi imknlarnn son haddine ulamasdr. Bu, kullanlan ifade vstalarna hkimiyeti icap ettirir. Mkemmeliyet, ayn zamanda karmakark olan hayat tecrbesine ekil ve ni zam vermek demektir. Sleymaniye Camii mkemmeldir. Zira burada kaba madde ilh bir trk haline gelir. Mkemmeliyet, hayata ve maddeye ekil ver mek demektir. Bu, ayklamay, semeyi, birletirmeyi, yoklamay, denemeyi icab ettirir. Kimse birdenbire mkemmeliyete ulaamaz. Tanpmar'm eserlerinde grlen gzellik, zengin hayat tecrbesi ve kltr ile beraber, onlar srekli youran bir iradenin eseridir. Tanpnar, bu sabr usta lar olan Paul Valery ile Yahya Kemal'den renmitir. Tanpna'n kendisi de gen sanatlar iin bir rnek olabilir.

(Trk Edebiyat, say 1, Ocak 1972, s. 6-7).

HUZUR
Fethi Naci

Huzur, Trkede okuduum en gzel ak roman. stelik sadece tek akm,

bir erkein bir kadma olan akmm roman da deil, i ie iki akm roman, bir birini besleyen, gelitiren iki akn: Mmtaz, N uran'a olduu kadar, stanbul'a da ktr. Huzur'da stanbul sadece bir gzel ehir, roman kiilerinin iinde ya ad bir evre deildir; bal bana bir roman kiisidir, bir sevgilidir. N e diyor du Be ehir'de Ahm et Hamdi Tanpnar: "stanbul, ya hi sevilmez; yahut ok se vilmi bir kadn gibi sevilir. Yani her haline, her hususiyetine ayr bir dikkatle ldrarak." Mmtaz da yle der: "Birbirim izi mi, yoksa Boaz' m seviyoruz?" (Huzur, Tercman'n 1001 Temel Eser Dizisi, s. 187). "... arhk ne stanbul'u, ne Boaz', ne eski musikiyi, ne de sevdii kadn birbirinden ayrmaya imkn bu lamazd." (s. 188) Byle bakar Tanpnar stanbul'a; bunun iin de anlatt ev relerin roman kiilerini aklamaya yarayp yaramadna, romanda bir e ola rak grevleri olup olmadna bakm az; bir Mmtaz gibi, bir Nuran gibi, bir h san gibi anlatr stanbul'u. Ama ne gzel anlatr... Tevfik Fikret'in "fcire-i dehr"i, zerindeki yzeysel irkinlikleri, sefillikleri Tanpna/n romannda birer birer soyunarak zndeki gzellii, tarihle tabiatn sarma dola olduu o eri ilmez uyumu gzler nne serer. Tanpnar, dnyann en gzel "striptiz"ini yaptrr stanbul'a. Ve biz onun gzyle Beyazt', Sahafla', Bitpazan'n;

T e rc m a n 'n 3 5 6 sa y fa lk b ir ro m a n a 10 lira fiy a t k o y m as, T a n p n a ' o k u m a k iste y en lere g erek b ir h iz m e t. N e v a r ki b ir kitabri y a n lsz b a slm a sn a z e n m e k d e en a z n d a n fiy at k a d a r n em lidir. e n m e y ip te sb it e tti im d iz g i y a n lla rn n sa y s tam 961 A yrca, 122. sa y fa n n 6 . s a trn d an so n ra b ir a tla m a var. Bir d e o k feci b ir d iz g i y a n l v a r k i Saatleri Aynrintta Eustitsii'nn 204. sa y fa sn d a " S a b r iy e " y e rin e " S a m iy e " d e n d i in i b ilen o k u rla r b u y a n ln su u n u da TanpnaK a y k ley e b ilirle r. 7 4 . sa y fa n n 10. sa trn d a " h s a n " n ad g e iy o r v e o k u rk e n T a n p n a 'n "M m ta z " y e rin e d a lg n lk la " h s a n " d e d i in i sa n y o ru z . R em zi K ita b e v i'n in y a p t ilk b a sk y a b ak n ca b u n u n d o ru su n u n " h s a n " d e il "n s a n " o ld u u g r l y o r! (E N .)

1 7 8 T in p ci r z e rin e Y ;zlar

Ada'y, Boa^', sk d af, ekmeceler'i, birtakm camileri, medreseleri yeniden grrz. "A k rom an"... Bir bu deil, elbette. Huzur. Birtakm sorunlarn zellikle tartld, temel sorunun Bat-Dou atmas biiminde grld bir tarihsel dnem iinde gerek bir "huzur"suzluu yaayan bir aydn kuann (Cumhuriyet'in yetitirdii aydmlar olmasalar da bunlara, gr ufuklar bakmndan, "Cum huriyet aydnlan" denebilir, bence) kendilerince bir yeni bileime varmak abalarnn ok belirgin olduu bir roman... Tanpnar, zaman zaman, romann bu yanna arlk vermek istemi gibi grnyor; fakat, Tanpnar'a ramen, ar basan Mmtaz - Nuran kilisinin ak oluyor; yalnz ar basan da deil. Huzur'u bir roman olarak yaatacak, srdrecek olan da... f- > { )f

Huzur drt blm. Birinci blm, Mmtaz'n amcasnn olunun adn ta yor: "hsan". "Bir aya sakat, iekbozuu, gzlerinin ii glen bir adam." (s. 33): M m taz'm ilk izlenimi budur. hsan hakknda ufak tefek bilgiler veren bu blm (hsan'n asl kiilii sonraki blmlerde ortaya kar), gerekte, Mmlaz'm ocukluk yllarn, kiiliinin olumasnda etkisi olan olaylar, hsan'la karlatktan sonraki fikr gelimesini anlatr.
Roman, 1938 ylnda, bir "austos sonu sabah" (s. 16) balar. Sonra, 19. say fada, bir geriye dnle M m taz'n ocukluu anlatlr. M mtaz, ocukluunda, savan dehetini yaam, vurulan babasnn ve ksa bir sre sonra len annesi nin lmn grm, mahzun, yalnzl ve hayal kurmay seven bir ocuk... "Bir faciay bir roman gibi ve tesiri daima taze kalacak bir yata yaam t" (s. 37). Tanpnar, okurunun merakn uyandracak birtakm ip ular verir bu b lmde; ehov'un bir szn anarak syler.sek, ilerde patlayacak tfei urasn dan burasndan gsterir. Szgelimi Nuran'n ad ilk defa 17. sayfada geer: "M mtaz, bir yaz evvel bu sokaklarda, belki bugnklerden birinde, N urana dolatn, Kocam ustafapaa'y, Hekimalipaa'y gezdiklerini dnyordu." Sonra, be-alt defa daha Nuran'dan sz edilir; okur, bir sonraki blm e hazr lanr. Ve birinci blm, N uran'n boanm olduu kocas Fahir'le bart habe riyle biter: "Yarn zmi^e gidiyorlar. Nikhlar orada olacak." (s. 64). Tanpna^n bu blmde anlatt bir kyl kz vardr, birka satrla bir insan gerei ancak bil kadar ustalkla izilebilir. Birinci blmde, ayrca, patlamak zere olan sava karsnda Mmtaz'n duyduu dehet, hsan'n hastalyla bsbtn sarsl, romann sonunu hazr layan ruhsal durumlar (46. ve 52. sayfalarda M m taz'n ldrmann eiinde ol duu sezdirilir), M m taz'n bezginlii ve lme bir "kurtulu" (s. 58) diye bak mas belirtilir.

H uzur 1 7 9

"N uran" adm tayan ikinci blm yle balar: "Bu, dnyann en basil, deta bir cebir muadelesini hatrlatacak kadar basit bir ak hikyesidir. / Mmtaz'la Nuran bir sene evvel, bir Mays sabah Ada vapurunda tanmlard." (s. 66 ). Yahya Kem al'de olsun, Tanpnafda olsun, Ahm et M uhip'de olsun, yazdr aklarn mevsimi. "Rya gibi bir yaz" (Y. Kemal) anlatr Tanpnar... Tanpna'n iirlerini bilenler sk sk unutulmaz bir,"yaz"dan sz edildiini hatrlayacaklar dr:

Ne gzel geti btn yaz Geceler kk bahede...

(Btn Yaz)

Babaa uzandk gnlerce tslak imenlerinde yaz bahelerinin.

(Hahrlama)

Mavi, maviydi gkyz Bulutlar beyaz, beyazd Bohu ve znts inde ne garip yazd...
(Mavi, Maviydi Gkyz) Tanpma/n byk lde kendi yaantsndan yararland belli M mtaz' yaratrken. M m taz biraz da Tanpnafdr. kinci derecedeki kiileri bu kadar canh izm esine ramen M m taz'n kiiliinde yer yer bulank yanlar kalmas, belki de, bundan. nk ikinci derecedeki kiiler genellikle gzlem sonucu ya- ratlm kiiler izlenimini veriyor; oysa insan ayn yntemi kendine kolay kolay uygulayamaz. N e var ki Tanpnar'n yaantsndan yararlanmas, zengin bir ay rnt daarcn byk bir ustalkla romana mal etmesini salyor; bu da roma na elle tutulurcasna bir gereklik duygusu veriyor.

Huzur iin "ak rom an" dedim. liklemek gerek: Deiik bir ak roman. Tanpnar, bir yerde, yle der: "Tevfik beye gre, uzviyetlerin birbiriyle tanmasn dan evvel sevimek imknszd. Romanclarn kabahati, hikyelerini, asl bala mas lzm gelen yerde bitirmeleriydi. nk asl ak, uzviyet tecrbesine daya nan, onunla devam eden akt." (s. 180). Tanpnar, hakl olarak, "tenin ve ruhun birlikte harekete gem esi" (s. 102) zerinde duruyor. Fahir'le N uran'n ayrlma larn aklarken de "ikisi de birbirini ok sevmiler, fakat vcuta hi tanma mlar," d em iti (s. 66) Ama Tanpnar, aydn bir kiinin akn pekitirecek e leri de belirtm ekten geri kalmaz: "Nuran sade gzel ve seven, sevilmekten ho-

1 8 0 T a n p iiir z e rin e Yiizla

lanan kadn deildi. Mer eyden evvel ok iyi arkadat. Garip bir anlay, g zel eyleri bilerek tad vard. Musikiden iyi anlyordu." (s. 129) Bu, M mtaz'n N uran'a bakdr. Bu da N uran'n M mtaz'a bak: "nk sevdii adamn dncesini paylamak, onunla yol arkadal yapmak akn bir nev'iydi. (...) Gen kadnn M m taz'a kar olan sevgisinde annelik hissi, ak, hayranlk ve bi raz da minnet vard. Bunlar kendisi iyice tahlil etmiti. Beni kefetti...' diyordu." is. 166). Tanpnar, ak, ou romancnn yapt gibi, gnlk hayatn ayrntlarn dan, evreden soyutlayarak, sadece bir kadnla bir erkein bam sz ilikisi ola rak anlatmaz. Ak, Tanpna'da, soyutlanm bir duygu deil, gnlk yaama nn bir parasdr. N uran'a "cIl realist romanclar gibidir. Gnlk eylerden bakasndan bahsetm ez." (s. 98) dedirterek "realist romanclar"a biraz yukardan bakan Tanpna'n Huzur'da en baarl olduu yerler "gnlk eyler"in anlatl d yerlerdir. Huzur yazlmasndan yirmi drt yl sonra hl zevkle okunuyor sa "gnlk eyler"in baaryla anlatlmasna borludur bunu. kinci blm hep o mutlu yaz anlatr. Mmtaz, stanbul'un gzellikleri, be lirli bir kltr dzeyi, bir gem i sevgisi iinden bakar aka. M m taz'n ruhsal zmlemelerinde Tanpna'n ulat baar, Trk romannn yzn aartan bir baardr. Bu blmde M m taz'n gemii deerlendiriini, kimi sorunlara bakn da grrz. Tanpnar, bu arada, ikinci derecedeki roman kiilerini bir-iki cmle iinde, artc bir ustalkla izer. te Adile: "Yalnzlktan korkard, yalnz kalmaktan k ^ t u u iin, tand insanlarn kendisine muhta olmamalar onu ldrtabilirdi." (s. 75). te N uran'n kz Fatma: "Kz ok gzeldi, fakat garip bir hrn lkla bu gzellik kaybolm utu." (s. 77). te Sabih: "Sabih'in fikri olmasna l zum yoktur, nk gazete vardr. Her cinsten gazete, onun hem okyanusu, hem gemisi, hem pusulas ve kaptandr. Onun iin baz miza deiiklikleri hari, o gn okuduu gazete ile beraber tabedilmie benzer." (s. 132) Tanpna'n bu ala bildiine usta ii tespitlerini okurken hep sinemadaki "optik kaydrm a"y d nyorum; kalem iyle yapyor Tanpnar bu ii: "Uzaktan gzle ayrt edilemeyecek bir varlk, bir durum, bir ayrnt zerine hzl bir optik kaydrma bu varlk, du rum ya da ayrnty bir anda seyircinin gz nne serer ve arpc bir etki ya ratr." (Nijat zn). Tanpnar bilincindedir yapt iin: "Ah, bu kk teferru at... iki izgi, birka konuma paras, ite size btn bir hayat..." (Saatleri Ayarlama Enstits, s. 266) Yazn bitm esi sanki M m taz'la Nuran'n aklarnn da sona ermesidir: "Te rin ortalarna doru saadetleri yava yava glgelenmeye balam t." (s. 190) "(M mtaz) Yaz masasn, lambay, kitaplarn dnd. Plaklarn gzden ge irdi. Hepsi can skcydlar. Hayat, ok defa bir eye aslmakla kabildir. Gen adam bu mucizeli balan hi bir yerde bulamyordu." (s. 205)

H uzur 181

nc blm "Suad"dr. Suad'n, "Evet, bir admda eski, yeni r e varsa hepsini silkip frlatmah. Ne Ronsard, ne Fuzul..." (s. 82) dediini biliyoruz; bu szler, onun kiiliine k tutar. Birtakm sosyal sorunlarn tartld bu b lmde uzun uzun bir musiki gecesi anlatlr. Ve Suad'n bir Dostoyevski kiisini andran kiilii belirtUir. hsan, Suad iin yle der; "Dostoyevski Suad'dan sek sen sene evvel bu azab ekti. (...) Suad' itham etmiyorum. Fakat onun mesele lerinin, kendi gnmzn erevesine giremeyeceini sylyorum ." (s. 273) Nuran'n M m taz'dan uzaklar gibi olmas. Adile ve Yaar evresinde ge en geceler. M m taz'n aclan, "yar vakitlerini yaz hatrlam akla" (s. 296) geir meleri ve sonunda Suad'n bir Dostoyevski romanndan kp gelmie benzeyen davran; M m taz'n evinde kendini asarak N uran'la M m taz'n akna son darbeyi indirmesi... hsan, Suad iin, "kendisine gre bir cazibesi, bir nevi zeks olduu muhak kak. Ama nereye sarfedeceini bilmeyen takmdan," diyordu (s. 215); bu yarg, uzaklan uzaa, Stavrogin'in intiharndan nce yazd mektuptaki bir cmlesi ni hatrlatyor: "A m a gcm uygulamam iin gerekli alan seemedim ve hl semi deilim ." Ne var ki Dostoyevski'de intihar; topluma bir bakaldrma bi imidir; baka trl bir ey yapm ak imkn olmayan insann kendini yok etme si biiminde ortaya kan bir kafa tutma, bir protesto biimi. Stavrogin'de sosyal anlam olan bir hareket, Suad'da bireysel ktlk biim ine dnyor. Nedeni ak: Suad'n intihan bir "eviri intihar" olmaktan teye gidemiyor! Nuran, M m taz'la evlenecekleri gn grd bu sahne karsnda yklr, alr ban Bursa'ya gider. Suad, yaarken yapamadn kendini ldrerek yap mtr. "(M mtaz) Nihayetinde Suad'n da artk kendisini brakmayacan, onun da realiteleri arasna girdiini anlad." (s. 305) Ve romann 66. sayfasnda balayan geriye dn 306. sayfada biter. Drdnc blm "M m taz"dr, ilk blmn "m uhassala"s olan M m taz. M m taz'da Suad saplants ve ruhsal dengesizlik balar. N ura' kaybetmi tir; "H uzuru N uran'da deil, iimde aramalym. Bu da ancak feragatla olur," der. (s. 322) Sava zerine arkadalaryla yapt konuma... Doktorla konuma lar... M m taz, N uran' kaybederse ldracan daha 166. sayfada sylemiti. Ro man boyunca Tanpnar, arada bir, bu ldrma zerinde yle bir durup geiyor du. Ve M m taz, N uran' kaybetmitir. Mmtaz iin delet verici olan ikinci ey, savan balam as, kitabn son sayfasnda gerekleir; "Yan pencerelerden birin de bir radyo, Hitle/in o gece verdii hcum emrini tekrarlyordu." (s. 356) hsan da iyilemeye balam tr; yani M m taz' ayakta tutmaya yarayan sorumluluk duygusu da dayanan yitirmitir. Tanpnar, artk huzur iinde, istedii sonuca ulaabilir: M m taz ldrr.

1 8 2 T anp n v r z e rin e Ynzlur

Suad'n kendini asmas gibi Mmtaz'n ldrmas da romann verdii ger eklik duygusuna pek de uygun dmeyen bir durum izlenimini veriyor.

Tanpnar'm kendine zg bir anlatm, bir slbu var. Bu kendine zglk belki gereinden de fazla belirgin; nk giderek roman diliyle eliir duruma dyor. Romanda dil, okurla roman arasna girmemeli. Oysa Tanpna^daki s lp kaygsnn sahnede "rol alan" bir oyuncunun bir anlk beenilme uruna oyunun btnne zarar vermesi gibi bir etkisi oluyor. slp kaygs, kiileri, olaylar izlem eyi gletiriyor. "airane" sz etmek merak roman slbuyla badamyor. u rneklere bakn: "M acide yumuak ve taze imen ryas sesiy le cevap verdi." (s. 14); "Yosun bakl uurum " (s. 28); "Etrafa ken hznn, o hatra renkli " (s. 51); "Beyaz bir ryay andran yzn" (s. 68): "Aydnl n btn sazlar gnein veda arksn sylemeye hazrlanyordu." (s. 114) vb... Tanpnar, hzn alamyor, iirlerinde kulland kimi dizeleri de cmlelerine so kuturuyor: "Bir masal meyvasnn yarm dilimine benziyordu." (s. 163. Bkz. i irler, Yeditepe Yaynlan, 1961, s. 34); "Anlar birletirip dz ve yekpare zaman kurabildiim iin!" (s. 217. Bkz., a.g.e., s. 7) (Byle bir yazarlk zaaf var Tanpnar'da; kimi sz "bulu"larna pek hayran, onlar tekrarlamaktan alamyor ken dini. Szgelimi "Yaz Yamuru" adl hikyesi yle biter: "H ayatna btn m dahalesi kendi kendisini gz hapsine almaktan ileriye gidem iyordu." Bir baka romannda da. Saatleri Ayarlama Enstitiis'nde, 145. sayfada u cmleyi okuyo ruz: "Bunlar hatrlar hatrlamaz, oraya, kahveye, az ok benden baka trl ya ayanlarn, kendilerini hi olmazsa benim gibi gz hapsinde tutmayan insanla rn arasna gidiyordum ." Bir karikatristin daha nce izdii bir karikatrdeki izgileri tekrarladn dnn; Tanpna^n bu tutumu onu hatrlatmyor mu? Oysa sanat, yalnz bakalarndan deil, kendinden de "inhal" yapmaz.) airane ve ssl sz etmek merak roman kiilerinin konumalarna da za rar veriyor. Bsbtn ayr bir kiilikte olan Suad bile, bir bakyorsunuz, "Bir in gene bize iftenrasyla gl yzl fecri gecenin iinden yava yava tulumbadan su eker gibi ekti," deyivermi! (s. 259) Mmtaz, "Ak... Hayatn glmseyen yz" m dedi, N uran'n cevab "Ayn amarlar ykanyor"dur (s. 168). B tn romaj kiilerini ayn biimde konutxrmak, Kemal Tahirde olduu gibi, Tanpnar'da da hemen gze arpan bir kusur. Bir de "felsefe yapm ak" ya da 'l^yk lf etm ek" merak var Tanpna^n, fe lket! yle cmleleri var ki okurken insann tyleri diken diken oluyor. Szge limi gvercinleri anlatrken, "Oburluklarna, insan sevgisini fazla istismar etme lerine ramen, gzel eylerdi. Bilhassa insana itimat etmeleriyle gzeldiler" mi dedi, brakm yor burada, roman iin gerekli bu iki satrdan sonra u gereksiz do kuz satn yazmaktan alamyor kendini: "nsanolu byleydi; kendisine emniyet

H uzur * 1 8 3

edilmesinden holanrd. Bu onu hayatn efendisi, byk ve tek yapcs vasfla rnda iten doyuran duygu idi. Ksa ve strapl mrne, budalalna ve hodbin liine ramen bu sakat ve eksik domu Tanr bu emniyeti kendisi iin tek iba det bilirdi. Buna ramen onu yalanc karmaktan da holanrd. nk dei mesini, kendisini ayr ayr anlarda, vaziyetlerde idrak etmesini de severdi. n k hodbindi; nk iindeki konuma bir tarafl deildi." (s. 40) Ben de "A da nal A rif' gibi syleyeyim: "yi mi efendi?" - rnekleri istediiniz kadar artrabiHrsiniz. yle sanyorum Tanpnar da bu zaafnn farkndayd. 62. sayfadaki "nizam sz dnceler" sz; Suad'm mektubunda M m taz'a "o acaip slbunla" (s. 312) diye kmas; M m taz'n, ldrmak zereyken, Suad'n hayaline "Brak bu mnsz benzetmeleri... Bir eyi brne benzetmeden konuamaz msn?" (s. 353) dedirtnesi, bir bakma, Tanpnafn zeletirisi olarak alnabilir. Ayrntlar seviyor Tanpnar ve alabildiine ustaca kullanyor. M thi bir "g z" var Tanpnar"n. Romann bir yerinde "pencereden bir ftrist tablo gibi sade gz, sade kulak ve tecesss, yahut arzulu kadm balar uzanyor," der. (s. 26) Tanpnar "b ir ftrist tablo gibi" diyor; sinemann bylesine yaygnlk ka zand gllm zde yaasayd "ayrnt ekim i" derdi, sanyorum. nk, Huzur'u okurken, Tanpnaf' yaz yazarken deil de hep elinde kamera alrken dndm; dikkati zellikle "ayrnt ekim i"ne ynelik bir sinemac... Tanpna^n kulland ayrntlar, romann zenginletirici, gereklik atmos ferini younlatran, arm ve anlatm gleri olan ayrntlar. Am a bazen, ay rnt dknl yznden, anlatt kiinin o andaki ruhsal durumunu unut tuu da olm uyor deil. Szgelim i, Mmtaz, hasta bakc aramak iin gittii bir evden bu evde rendii "aile facias"n dnerek karken, bir iki satr aa da Tanpnar M m taz'a u gzlemi yaptrmaktan kendini alamaz: "(Evin) Dar dan dklm boyasna ramen ne kadar itinal yapld grlyordu. Pence re kenarlar, cumbalar, at, hep inceden inceye yontulmutu. ki yandan be ayak merdivenle kapsna khyordu..." (s. 17) Bir "aile facias" ile zgn bir ki i, yle sanyorum, o anda pek farkna varamaz bu ayrntlarn! Tanpnar kadnlan da byk bir ustalkla anlatyor; hem ruhsal zmleme lerde o byk ustaln srdryor, hem kadnlann d grnlerini anlat makta. Tanpnar'n kadn giyimi konusundaki dikkatini hibir "erkek roman,c"m zda grmedim (Bkz. s. 63,103, 110,131).

Tanpna^n roman kiilerinin azndan aklad sosyal grleri zerinde topluca durmak isliyorum. Tanpnar'n roman kiileri aydnlar (hsan lisede tarih retmenidir. Mm taz Edebiyat Pakltesi'nde asistandr), eski konaklardan, yallardan kalan d

1 8 4 T a n p n a r z e rin e Yazlai'

kntlerdir; byk ehrin yalnzl iinde yaayan insan tekleridir; halkla en kk bir ilikileri yoktur. Halktan kiiler, romana, M m taz' sandalla gezdir mek iin girebilirler ancak. Mmtaz'n gznde halk "H ayatlarn, hibir zaman renemeyecei insanlard." (s. 309) Bunun iin, onlar tanmak yerine onlara gnlnce biim ler vermeyi yeler; "O (Mmtaz) btn balan Hayyam'n anlath testici gibi eline alyor, iten ve dtan iliyor, izgilerini deitiriyor, boyuyor, vernik, cil sryor, gzleri dalgn, dudaklar daha yumuak yapyor, gz lere hasretten, mitten yepyeni klar koyuyordu." (s. 105) hsan da halktan uzaklnn farkndadr, "H alkm za ve hayatmza ne kadar yaklarsak o kadar mesut olacaz," der. (s. 275) Plklemek gerek: Halk trkleri dinlerken syler bu nu! Ne var ki bu evrenin 1937-1938 yllarnda yaadn, dndn, tart tn unutmam ak gerek.

H uzurda, Cum huriyet aydnlan, yaama koullarnn deitirilmesi yolun da Cum huriyet dneminin urad baarszlklar karsnda, bu baarszlkla rn nedenlerini tartyorlar, bir k yolu aryorlar. hsan, "Yeniye bandan iti baren bizim olmad iin phe ile, eskiye eski olduu iin ie yaramaz gzy le bakyoruz," der (s. 223); "Yeni" dedii "B al", "Eski" dedii "D ou", daha dorusu "kendi gemiimiz"dir. hsan, "N e yapm al?" sorusuna, "Zaten yapla cak eyin ne olduunu bilsem burada sizinle konum an," der, ama, zm yol lar nermekten de geri kalmaz. hsan'a gre zm yolu ikidir: 1) "Evvel insa n birletirmek. Varsn aralarnda hayat standard yine ayr olsun; fakat ayn hayan ihtiyalarn duysunlar... 2) Mzyi ihmal edersek hayatmzda ecnebi bir cisim gibi bizi rahatsz eder, terkibin iine ister istemez sokacaz." (s. 227) Ge ne hsan'n bir dncesi: "Tabi ekilde ihtill, halkn veya hayatn, devleti ge ride brakm asyla olur. Bizde ise hayat ve halk, yani asl ktle, devlete yetimek m ecburiyetinde." (s. 293).
Grlyor ki hsan toplumun bamsz bireyleri olarak bakyor insanlara. Su nelerden meydana gelir? Oksijen ve hidrojenden. Toplum? nsanlardan. Budur hsan'n topluma ve insana bak. Bunun iin insanlar arasnda sadece "ha yat standard" fark gryor. Hayatn ve halkn "devlet"e yetim ek zorunda ol duunu sylemesi de ok ilgin. Tanpnar'n Dou-Bat bileimi ad altnda yapmaya alt ey, gemiimi zi toplan yadsyan kk burjuva brokrat gr ile gemiin kltrn tan m ve evmi, "kk mzde olan l" (Yahya Kemal) olmak isteyen aydnn g rn uzlatrm aya almak gibi grnyor ilk bakta. Ama "uzlatrm ak" bile denemez buna; kk burjuva brokrat grnn zne hi dokunma dan, bu grn halk ynetimin dnda bir "nesne" gibi gren anlayn oldu u gibi alarak, sosyal snflarn varhn yadsyan grn olduu gibi alarak.

H uzur 1 8 5

"devlet"i kk burjuva brokratyla zdeletiren grn olduu gibi ala rak, "m zf'y i bu gre bir pudra gibi, bir allk gibi srmek, byleee bu gr (Trkiye gereklerini grebilmek ve doru dnebilmek iin yanlglar ve ger ek nitelii gsterilerek tarihin p kutusuna atlmas gereken bu gr) daha sevimli hale getirmek abasna girimek... Nesnel adan deerlendirince, Tanpna'n yaptnn bundan baka bir ey olmad grlyor. (Tanpnafn 194246 yllarnda C.H.P. milletvekili olduunu hatrlayalm!) Tanpnar, bir ekonomik kalknma m eselem iz olduunu biliyor, ama ekonomik kalknmann sadece teknik-ekonom ik bir mesele olmadn, her eyden nce bir siyas iktidar meselesi olduunu ve bu iktidarn i sosyal glerle ve dnya ile ilikilerini anlamaktan ok uzak. Bunun iin de, genellikle, meseleleri "ha aa" koyuyor; temeldeki bozukluklarn yzeydeki belirtilerine gene yzeysel (daha dorusu sl-yapsal) zm yollar aryor. Ve bu zm yollarn da sadece sohbetler iinde aryor; memleketin bunea meselesini tartan aydnlarn en kk bir eyleme niyetleri yoktur. M mtaz, "dnyay slaha kalkm amay" (s. 113) bir erdem olarak grr; bylesi insanlar "nefislerine sadk olarak yaamann srrn bulmular. brleri^ kendilerini aldatyorlar gibi geliyor bana..." der. (s. 113). Bir romanda bir m esele konmak isteniyorsa, bu m eselenin doru konmas bile bal bana nemli bir eydir; zm yanl olabilir, o baka mesele. Ama Tanpnar, meseleleri, zmek bir yana, doru da koyamyor. Bunun iin o sayfa lar boyu tartmalardan bizde kalan tek ey u oluyor: Cumhuriyet aydnlarnn Cumhuriyet dneminin baarszlklar karsnda soyut dnce dzeyinde ka lan tedirginlikleri, tepkileri, araylar, "huzur"suzluklar... Ama bu tedirginlik lerin, bu araylarn bir "ka"la iie olduu da pek ak: Tarihe ka, m usiki ye ka, stanbul'un gzelliklerine ka...

Sosyal z bakmndan yetersizliklerine, Tanpna/n ssl cmle yapmak merakna, byk laf etmek tutkusuna ramen H uzuru seviyorsam, bu, Mmtaz'la N uran'n byk bir sanat gcyle anlatlan o unutulm az aklarnn etki sinden olsa gerek diyorum. Bir de ehir romann, aydn roman kahramanlarn zlemenin etkisi olabilir. u iinde yaadmz "huzur"suz dnem de, "ak bu kt dnyamzda tek kurtarc" (s. 201) sayan bir roman okumann aeaba bize farknda olmak istemediimiz bir "ka" (geici de olsa) salamasnn da pay yok mu diye de dnm yor deilim... Gene de, hemen hemen, her akam st yryerek getiim Kpr'den, imdi, Tanpna'n o ok sevdii skdar'n sisli klarn seyrederek geerken, MmLaz'la N uran'n o mutlu yazn, hayadannn o bir "m sra- berceste"ye ben-

2 Ynni d n y a y sla h a ka lk a n la r. (F.N .)

1 8 6 T a n p n a r z e rin e Y azlar

zeyen m evsimini dnyor ve Ehrenburg'un yllarca nce okuduum bir romanmdan bende yaayan tek cmleyi hatrlyorum: "Benim sana rastlamam gkyznde bir yldzn bir baka yldza rastlamas kadar gl; kaybetmek iin mi buldum ben seni..." Ve bir eyleri yitirmi olmann acsyla bir eylerin bulank zlem inin birbirine kart bu akam saatlerinde, "im ek"le "okum ak" arasmda sem e yapmann alabildiine gletii bu saatlerde, hep Ahmel Muhip'in nicedir aklma gelmeyen iki dizesini tekrarlyorum:

Aklar uup gitmi ohmit bir yazla Halay eken kzlar misali kolkola (Yeni Dergi, say 102, Mart 1973, s. 22-37).

TANPINAR z e r i n e NOTLAR
Selhattin H ilv

"stanbul ve vatann her kesi bir istihsal program istiyor." Huzur, s. 155.

Kltrlerin atmas ve deolojii I

Ahm et i lam d Tanpnar, bat-dou sorunnu derinlem esine yaayan ve d nen bir yazar. Bat-dou atmas iinde, Trk toplumunun yz elli yldr ya ad bunahm, m add-m anev deer kargaas ve kltr kayb, Tanpna'n bi ricik konusu. Ama iin ilgi eken yan, Tanpna'n birok Trk yazar ve d nrnden farkl olarak kolay bir zm yolunu benimsemeyii. Tanpnar, kapi talizmin darbesi altnda ufalanan geleneksel Asya-Osm anl-Trk toplumunun madd ve m anev paralanna, bir kltr yokluuna mahkm oluuna are ararken, yllardr ileri srlen ve genellikle kabul edilen ideolojik reetelere kan myor. Tanprar' bu reeteler asndan deerlendirecek olursak, kaybolmu bir dnyann zlemini eken, gemie dnk ve ktm ser bir yazar olarak grme miz mmkndr. H att anlamlar zerinde, ancak resm ve ideolojik grn elverdii lde dnmek artyla (yani eletirici ve bilimsel dnceyi bir ya na atarak) "sac" ve "gerici' kelimelerine sarlp, Tanpna'n "sac" ve "geri ci" bir yazar olduunu da syleyebiliriz. Ama byle bir iddia, yalnkat bir deer lendirme olmaktan kurtulamaz. Eserlerinin kendilerini bize aan dolaysz ve so mut varlna yaklam ay; teke tek hesaplamay gze alrsak ve kalp dnce-

'

"d e o lo ji" d e y in c e , ta rih v e to p lu m h iik km d a ile ri s r le n , k ita p la rd a k a lm a y p y a y g n la a ra k g n l k v e so m u t b ir g e r e k h a lin e g e le n , k iilerin b ilin c in e y e rle e n v e o n la rn d n y a g r y le d u y g u h a y a tn u ya da b u b i im e so k a n , b e lirle y e n , a m a b ilim se l o lm a y a n b t n g r leri.

1 8 8 T a ip n a r z e rin e Y azlar

lerden kurtulursak, bu "sacln" ve "gericiliin" altnda, Trk toplumunun iine dt bunalm sonuna kadar yaayan, dnen, esiz bir tarzda dile ge tiren ve doru zm yollarn sezen Tanpma'n gl sanatyla ve aklc iyim serliiyle karlarz (bu zelliklerin, iirlerinden ok romanlarnda, denemele rinde ve incelemelerinde grldn belirtmek gerekir).

II
Resm ideolojik gr, madd artlara yani ekonom ik ve sosyal artlara do kunmadan, Trk toplumunun dou medeniyetinden bat medeniyetine kolayca geeceini ileri srer. Bu amac gerekletirm ek iin, emir vererek ve otoriteyi seferber ederek st yapda deiiklikler yapmaya kalkmann yeterli olduunu sanr. Resm ideolo jik gr asndan, insan, belli bir toplumda ve belli m add artlar iinde yaa yan, bu madd artlarn oluturduu manev bir dnyaya organik olarak bal bulunan bir fert deildir; emir yoluyla veya taklit mekanizmasyla dnyasn deitirebilecek bir m akina-insandr Oysa i bu kadar basit deil. Bizde grld gibi, byk kltr ikilikleri ve yrtllar sz konusu olduu zaman, gemile, her adan hesaplamak gerek. Yani hem m add (ekonomik) artlar hem de manev deerler bakmndan bir he saplamaya ve ama hareketine girimek zorunlu. "D ebussy'i, Wagne/i sevmek ve Mhur Besteyi yaamak, bu bizim lalihim izdi," diyor Tanpnar. (H. s. 127).2 Bu ikiliin kkl bir atlla ve bir sentezle
k ast ed iy o ru m . S z g e lim i, lk e m iz d e , y z elli y ld r g e e rli v e y ay g n o lan id e o lo ji, id e a list bir d n y a g r n e d a y a n r (zaten , id e o lo jile rin tem el z elli i id e a list b ir fe lse fe z e rin d e te m e lle n m esid ir). Bu g r , to p lu m u m u z u n iin d e b u lu n d u u b u n a lm a , "a h l k " n y a da "e itim " in d a ha iyi h a le g e tirilm e siy le z m y o lu b u lu n a ca n ileri srer. Ya d a d in taa ssu p o rta d a n k a lk t z a m a n a d a u y g a rlk d z e y in e u la a ca m z sav u n u r. A m a d in ta a ssu b u n o rtad an k alk m a sn n y an i "la ik lik "in g e r e k le m e s in in e k o n o m ik a rtla rd a k i k k l b it d e iik lik le d e il, fikir, h u ku k v e id a re p l n n d a g e r e k le tirile c e k te d b irle rle sa la n a b ile ce in i s y ler. L a ik li in g e r e k lem esi, p h e siz ki, to p lu m u n ile riy e d n k g e lim e sin d e a lm as z o ru n lu b ir u rak tr. d eo lo jik g r , la ik li in (ay n z a m a n d a a h l k n , e itim in , v b .) z e rin d e d u ru rk e n , bu a d a n , h ak ld r; a m a , laik li in sa d e ce fik ir p la n n d a , y an i e k o n o m ik a rtla ra d o k u n u lm a d a n g e r e k le e ce in i ile ri s re rk e n h a k sz d r. K sm b ir h a k ik a t z e rin d e sra r ed ilirse, y a n lm a y a d m e k ve d rm e k k a n lm a z b ir so n u tu r. L a ik li in , a h l k n ya d a e itim in n e m i, a n ca k , b t n sel (to la le ) b ir g r te, y a n i tarih , e k o n o m i v e to p lu m g e rek lerin in o rg a n ik b irli i i in d e ele a ln rsa b ilim se l b ir d e e r tar. D em ek ki id e o lo ji, tarih ve to p lu m k o n u su n d a ileri s r le n b t n g r le ri k ap sa y a n b ir k a v ra m d e il, b u k o n u d a k i b ilim se l o lm a y a n b t n g r leri k a p sa y a n b ir kav ram d r. B u na k arlk , ta rih v e to p lu m a ilik in h i bir b ilim se l g r (asln d a, bu k o n u d a b ir tek b ilim sel g r v a rd r), id eolo ji d e ild ir. "T a n p n a r z e rin e n o tla r" o k u n u rk e n b u a y rm n n e m le g z n n d e tu tu lm a s gerekir. 2

H uzur " H " , Edebiyat zerine M akaleler " M " , B e diir " B " , Saatleri Ayarlnma Erslitiisii " 5 " olarak
g sterild i.

T a n p n a r z e rin e N o tla r 1 8 9

almad her yerde kltr yokluuyla, taklitle, ii boalm bir dnyayla ve bu dnyann insanlaryla karlamak kanlmaz bir ey. Tanpnar, kltr yokluu nun, yani sentez eksikliinin; taklitten doan zavallln zn yakalam. Yakn tarihimizin Tanzimat ve kinci M erutiyet gibi en nemli tarih olaylarndaki bu eksiklii ve taklitilii; kiilerde ete kemie brnm olarak, yani romancnn gerek devi olan somutlamalarla ve ayrntlarla vererek eletiriyor: "Tevfik Bey kk bir hsnniyetle ie balayp kk zevk dknln de ehresini tamamlayan Tanzimatt. "Onun rahatl, kaytszl, ahnm neesiyle yayordu. Yaar Bey daha ziyade, kinci M erutiyetti; onun huzursuzluklar ile doluydu. Garip idealizm leri, kk aalk duygular ve onlarn yerini bir dalgann yerini bir bakasnn al gibi dolduran silkinileri, hlsa en cokun heyecanla hi km ldamaya im kn brakm ayacak bir yeis arasnda gidi gelileri vard." (H. s. 142). Ebuzziya merhum, bizim genliimizde bir takvim karrd. Bilmezsiniz ne acayip eydi. Frenkeden tercme yemekler, Beyolu lokantalanndan satn alnm ariyet reetelerle doluydu. ki nshasn grnce hiddetimden ldr dm ." (H. s. 141). "Tanzimat mimarisinin zevksizlii." (B. s. 185).

Ekonominin ve retimin nemi

"Senin dediklerini anlamyor deilim; sen, tima (toplumsal) bir mcadele nin getirecei deiiklii istiyorsun. Bu, istediin zaman olacak ey deildir. Ona varabilmek iin aradan bir sr perdenin, engelin kalkmas lzm. mparatorlu un (Osmanl mparatorluunun) dayand iktisat sistemi deimeli. Sonra, bu deimenin getirecei halk tenevvr (aydnlanmas) senin istediini yapar Halktaki hak fikri deiir, mcadele balar. Fakat bu zamanla, merhalelerle olacak eydir."

Mhur Beste, lk Mecmuas, (17. tefrika).

I Tanpnara gre, kltr ikiliinin ve yrtlnn almas, yeni bir yaama ve deer sisteminin getirilmesi, yani gerek bir sentezin yaplmas sadece fikir pl nnda ve manev dnyada gerekleecek bir ey deil. Tanpnar, styapyla ili kili bu sorunlarn alhnda m add artlarn ve retimin yattn sezmi. Ancak retimin, yeni alma artlarnn ve bunlardan doacak bir yaama eklinin, bu ikilii, atmay, yrhl ye taklidi aabileceini aka sylyor:

1 9 0 T a n p i r z e rin e Y azlar

"Sonra senin iyi dispanserler, hastaneler dediin eyler kolay i deil. Hep si, arkalarndan tam bir istihsal, refaha yakn bir hayat, alma hznn, yalnz onun getirebilecei bir ahlk ister. Benim artlarn deimesi dediim de bu dun" (H. s. 173). "B ir eyler yapmak, bu hasta insanlar tedavi etmek, bu isizle re i biilmak, mahzun yzleri gldrmek, bir mzi art halinden karm ak." (H. s. 155). "nsanlar alrken ne kadar mesut oluyorlar. Yaratmann hz, onla r ilerinden kavrayp kurduu zaman bu lm makinesi ne gzel, ne temiz bir ahenkle iliyor... Hi bir ey kendi alnteri kadar insan tatmin edemez. alan insan, kendi varlnda hkm sren bir ahengi btn kinata nakleder. Haya tn biricik nizam, bu ahengin kendisi olmahdr... Ona (milletimize), iinde ken disini gerekletirecek byk, planh bir i hayatn amak lzm. (B. s. 65-66).

II
retim, emek ve ekonomik artlar Tanpna^n gznde manev dnyanm yaratc ve ac bir ekilde yenilenmesinin, senteze ulamasnn temelinde bulu nan gerekler. Yazar ileriye dnk dncelerinde kulland bu kavramlar, gem i olaylar aklarken de birer ilke olarak ele alyor ve uyguluyor. Erzu rum'dan sz ederken "servetin ve almann bulunduu yerde tima nizam kendiliinden doar" dedikten sonra, ahiliin ve zanaatkr zmresinin bu eh rin hayatnda oynad nemli rol zerinde duruyor. Tanpna^ iirlerinden tanyan, bu yazar; "saclarn" iddialarna ve "ilericiler"in sulayc sktuna dayanarak deerlendirmek zorunda kalan okur ba kmndan bu aklam alarn artc olduunu biliyorum. Ama yazarmzn ro manlarndaki ve fikir yazlarndaki hakikat gerekten artc. Nitekim, Tanpnar, stanbul'un eski hayatn ve bu hayatn deiiklie urayn da, retim, za naatkrlk, dnya ticareti, vb. gibi ekonomik ve sosyal kavramlar kullanarak aklyor: "...stanbul gerektii gibi dzenlenmesi zaman isteyen bir istihsal hayatyla geinmeye balad. Ksacas, byk mstehliklerin ehri, kk mstahsilin eh ri oldu. Yarnki stanbul, bu istihsalin artlarna, ekillerine baldr." (B. s.l49). "Bu terkibin arkasnda Mslmanlk ve im paratorluk messesesi bu iki mihveri de kendi zaruretlerinin arknda dndren bir ktisad artlar btn vard." (B. s. 150). "Bir yandan ktisad artlarn deimesi, br yandan bu zevkin kalmama s, dardan gelen bir yn yeni modann ve hasretin her gn bizi birbirimizden ayrm as..." (B. s. 157). Tanpna'n Osmanh mparatorluunda servet birikim inin Batda grld gibi gereklemediini aklarken unlar sylemesi de ilgi ekici: "len ve

T in p iv .r z e r in e N o tla r 191

ya ldrlen devlet adam lannm mallarna el koyma usul yznden servet bir trl toplanam yordu." (B. s. 196). Bu aklama, Engels'in u szlerine alacak derecede uygun dyor: "Gerekten de, hpk btn teki dou egemenlikleri gibi, Trk egemenlii de, kapitalist toplumla uzlamayacak bir eydir. nk el de edilen artk-deeri, zorba-valilerin ve gz doymaz paalarn penesinden kurtarmak imknszdr. Burada, burjuva mlkiyetinin ilk temel artnn, yani teearn ve mahnu emniyet altnda bulunmasnn sz konusu olmadn gr yoruz." (Nene Zeit'de 1890'da yaynlanan "D as Ausvvartige Politik des russichen Zarentum " adh m akaleden). Bu arada, Osmanl m paratorluu'nda mal ve ml kn en sonunda, zorba-valiler ve gz doymaz paalar tarafndan deil m erke z ynetim tarafndan alndm belirtmek gerekir. Engels, temel bir olguyu do ru olarak gzledii halde ayrntda yanlm.

Bat le Dou'nun Temel Fark I

Tanpnar, Bat ile Dou arasndaki farkn tem ellerine inmeye, bu farkn en genel belirlenim lerini (determinasyonlarn) bulmaya da alm. "ark ile Garp Arasnda Grlen Esasl Farklar" adl yazs bu adan ilgi ekiei (M. s. 132). Ya zar, iki medeniyet arasndaki genel ve temel fark, bizde eskiden beri yapld gibi zihniyetin zde olmayna, dounun tem belliine ve boyun eiine; bat nn alkanlna ve atlganlna balamyor. Daha dorusu, bunlarn birer sonu olduunu biliyor ve altlarndaki belirle yici nedenlere inm eye alyor. Tanpnar'n ana grlerini aklamas ve eseri nin anlalmas bakmndan bir eit anahtar devi grd iin bu yaz ok nemli. Yazar, Bat ile Dou arasndaki fark, insann d dnya karsndaki tavr ve faaliyeti; bu dnyay deiiklie urat tarz asndan yani m add (ekonomik) ilikiler asndan ele alyor. "Eyaya tasarruf edi" (bu sz kullanan Tanpna'dr) tarznn, bu iki medeniyet arasndaki fark akladn sylyor. Tanpnar'a gre, "denebilir ki. ark eyaya ancak umum ekilde tasarruf eder. Hatt bazan onu tabiattan sanki dn alr." Bundan u sonucu karabiliriz: Tanpnar iin, insan olunun, dnyay kendinin mal haline getirmesi, ona tasarruf etme si ve bu amae salamak iin gsterdii etkinlik, yani ekonom ik aba ve harca d emek; ksacas, insanolunun "pratik"i, byk nem tayor. Bylece, Tanpna'n, nl "praksis" kavramma ilkel ve bulank bir ekilde de olsa yaklat n gryoruz. Tanpnar, zne ile nesne arasnda "tasarruf" edi yani praksis asndan mevcut olan fark, iki uygarlk (Bat ve Dou) arasndaki fark olarak gryor. Dou, bu praksis asndan geri kalm, oysa Bat ok gelimi ve hem ayrntlara giren, hem de derine inen bir tasarruf tarzna ulam. Tanpnar, sos

1 9 2 T d ip n ;r z e rin e Yazhr

yal ve Larih geliimi, praksisin gelime aamalarna bal olarak aklayan bi limsel gre yaklayor. Edebiyat alannda, nsan dnyaya (insann duygu ve dnce dnyasna) tasarruf edite, ayrntya ve derine inmeyiin sonucu ola rak, Dou ve Bat hikyecilii (ve genellikle roman) arasnda kkl bir fark ol duunu syleyerek iki medeniyet eidiyle ilgili genel dncelerini zel bir alana yani edebiyata da uyguluyor. Tanpna'a gre, nsan dnyaya derinlemesine tasarruf edemeyen Dou, za man ve mekndan syrlan; ayrntya ve somuta inemeyen bir hikye (ayn za manda roman - eer Dou'da roman sz konusuysa) ortaya koymakla yetinmi tir. (Bu gr, yzyllarca nce Japonya'da yazlm ve roman trnn ilk r nei olarak kabul edilen "Prens Gcnji"; Makamat"; Binbir Gece Masallar}" gibi yakn-dou rnleri; "Satyricon" gibi Ltin klsikleri ve ok daha yeni olmasna ramen bizdeki "Hikyc-i Tayjarzde" ya da "Muhayyelt" gibi eserlerle karlararak irdelemek gerekir). Bat ise tasarruf tarznn farkl oluundan tr, so muta inen, ayrntya nem veren, tek tek varlklarn yani tikelin zerinde duran, kiinin bilincinde ve iebak ynteminde kaynan bulan hikye trne (ve ta bi romana) ulamtr. Tanpna^n ileri srd grn doruluu zerinde tartlsa bile (slelik bu gr, kapsayc ve eletirici bir aratrma yaplmadk a, ilk azda doru grnmektedir), genel dnceleri ile zel bir konu hakkndaki ileri-srleri arasnda, bizde pek rastlanmayan m antk bir ilke-sonu ili kisi kurmu olduunu kabul etmek gerekir.

atm a ve A m a
"N e arka, ne garba, ne falana femekna balym; bize balym " Mahur Beste, lk Mccmunst (17. tefrika)

ki ayr dnyann yani Bat ile Dou'nun, yeni ile eskinin att yerde, bunlardan sadece birini seerek zm yolu bulunacana inanm yor Tanpnar. Yeni bir yaam a tarznn, dolgun ve anlaml bir hayatn, sadece gemie ve de erlerine dnle ya da sadece yeninin yzeyinde kaan bir taklitle deil, eko nomik ve sosyal artlarn kkl bir deiime uratlmasyla; manev dnyann ve kltrn, eski ve yeni unsurlar kapsayan bir senteze ulatrlmasyla m m kn olacan ileri sryor. Bu, Tanpnar'n, zerinde nemle durduu ve eit li ekillerde dile getirdii "am a" (Almanca: Auflebung, Franszca: depassement) fikridir. Yani, ister ekonomik ve sosyal hayatta, ister fert ve kltr dnya snda olsun, gerek yeniliin, ancak eskiye dayanarak, onu hem olumsuzlayp (inkr edip) hem iinde eriterek yksek bir dzeye karmas artyla, yani diya lektik bir srele gerekleebileceini dnyor. Bundan tr, Tanpnar, eskiyi

T n p n a r z e rin e N o tla r 1 9 3

sadece bozan ve onu amadan aldatc ve yalnkat yenilikler getirmeye ynelen abalan u szleriyle hakl olarak eletiriyor: "Bu insanlara yeni hayat ekilleri hazrlamadan evvel, onlara hayata tahamml etmek kudretini veren eskilerini bozm ak neye yarar." (li. s. 172). Ama yukarda belirtmeye altm gibi, Tanpnar, sadece eskinin iinde kalmyor; onun yaratc unsurlannn daha yksek bir dzeye nasl karlacan, nasl yaatlabileceini aratrrken yle diyor; "Ben bir kn esteti deilim. Belki bu kte yaayan eyler aratnyorum. Onlar deerlendiriyorum ." (H. s. 156). "Fakat srayabilm ek, ufuk deitirmek iin dahi bir yere basm ak lzm. Bir hviyet lzm. Bu hviyeti her millet mazisinden alyor." (H. s. 155). Toplum karsnda ferdin ayr d zerinde durduktan sonra bu ferdin gerek kimliim kazanmasn salayacak yolu da Tanpmar yle aklyor:"Bunlar, sonu cem iyete dayanan realiteler olsa bile, bizi kendimizi inkra deil, artlan deitirmeye gtrm elidir." (H. s. 39).

Smf Sorunu
I
Ekonomik ve sosyal artlara verdii nem e, maddeci bir tarih ve kltr fel sefesine yaklam asna ramen, Tanpna'n tam anlam yla bilim sel bir gre ulat; dncesiyle, duygu dnyas ve sanat arasnda salam bir lutarlhk bulunduu sylenem ez. Bunun belli bah nedenlerinden biri, Tanpmai'n iyice yaklat tarih ve toplum felsefesini gerektii gibi derinletirip gelitirememesidir. Bu eksiklik, Tanpna'n en genel felsefi grleri ile (ilerde greceiz), ta rih, toplum ve estetik alanndaki grleri arasnda organik ban ve salam bir mantk birliinin ortaya kmasn engellemitir. Ama bu kusur, Tanpna^n baarl romanlar yazmasna (zellikle Saatleri Ayarlama Enstits gibi) engel olmamtr. Bilimsel bir dnya gr, phesiz ki, sanatnn yaratnda, olumlu sonular almasn salayan nemU etkenler den biridir. Am a bilim sel grten yoksun olan bir sanatnn mutlaka kt eserler verecei sylenemez (bunun klsik rnei, gelmi gemi en byk ro manclar arasndan yer alan "K atolik", "K ralc" ve gerici Balzac'tr. Toplum olaylar hakknda bilim sd ve berrak bir dncesi olmayan Proust'u, Joyce'u, Kafka'y, M usil'i ve ada Bat dnyasnn birok nl romancsn da bu ara da sayabiliriz.) Benim burada zerinde durmak istediim nokta, Tanpna^n, retim kavram na nem verdii halde, "retim tarz" kavramna yaklaamamas ve toplum kavram zerinde durduu halde, "snf" kavram na ulaamamas dr. Tanpna^n byle bir "kavram derinletirmesini ve inceltm esini" baaram aynn nedenlerini, kiisel zelliklerinden ok, iine dm olduu siyasi ev

1 9 4 T anp n iir z e rin e Yazliir

rede ve resm ideolojinin zorlayc etkilerinde aramak gerektiini sanyorum. Ama durum ne olursa olsun, sonu deimiyor. retim kavramna ok yaklal halde, Tanpnar, genel "ekonomik artlar" kavramndan, global ve soyut "re tim " fikrinden kurttlamyor. Bu kavramlarn altnda yatan ve onlar soyutluk tan kurtararak zel gereklerin anlalmasn salayacak olan "rclim tarz" kavramna ulaamyor. Ayn ekilde, toplumu snflar ve atmalar olarak deil, genel ve soyul bir "im paratorluk", bir "devlet" ya da bir "milleV" olarak gr yor. Tanpnar'n byleee "ortada" kal, onun romanlarnda, doklar farkl ol makla birlikte, hemen her zaman kaynam halde bulunan "ka" ve "m izah" (gldrmeyi deil, eletirmeyi ve dndrmeyi ama edinen mizah) unsurla rnn varln aklayabilir. Tanpnar, snf sorununu gremedii iin, temel var lk felsefesinin (Tanpna'n varlk fel-sefesi tabiat bir panteizmdir) gerektirdii btn iyimserlie ramen, toplum gerekleri karsnda lam anlamyla .sava kan ve devrimci bir tavr benimseyememi; Batda, romantiklerde ya da ada romanclarda grlen bir "znellik" (sbjektivite) ve "ka" edebiyatna ynel mitir. Ama yine romantiklerde ve Batl ada romanclarda (Kafka, Joycc, Musil) grld gibi, etkili bir mizah ve eletirmeyi de gerekletirmekten geri kahnamtr. (Bu zellik, yazarn belki de en baarl eseri olan "Saatleri Ayarla ma Ensfitsii"Y\dc aka ortaya kar. Franszlarn ok sevdikleri ve sk sk kul landklar klyutm azhk - lucidite - kavram asndan ve ayrca resm ideoloji nin tesine geip, kendinin bilincine ulamak, dnyaya mizah duygusu asn dan bakma ve eletirm e konusunda Tanpnar kadar baar gsterm i Trk ya zarlarnn says iki ya da gemez.)

II
Ne var ki, Tanpna'n snf sorunu diye bir ey bilemediini sylem ek de pek doru deil. Sadeee, yazarmzn, bu kavram, fikir ve sanat dnyasna te mel ta yapacak kadar gelitirmemi olduunu ileri srebiliriz. Nitekim, "Biz de Roman" adl yazsnda, Tanpnar, herhalde, tam anlamyla sosyal ve felsef bir konuya dokunm ak zorunda kald iin olacak, "snf" kavramn kullanmak uyankhn gstererek yle diyor: "Benim grebildiim ikinci mesele, snf meselesidir. Bizde snflarn vazh ve kat' ekilde mevcut olmamas, mnevveri ayr bir snf haline getirmekledir ki, Trk romancs muayyen bir hayat adam olamyor, sadece fikirlerle yayor. Ve bu bizde pek fazla olmad iin umumi hayata istikam et veren fikirlerin iinde kalyor. M erutiyet'ten beri edebiyat, umum hayatn peindedir; halbuki baka memleketlerde umum hayal, edebi yat glkle takip eder." (M. s. 39). Tanpnar, geni kltr ve derin sezgisiyle, bizde snflarn (zellikle gemite) tad ayrt edici vasflar ok iyi grm. Snflarn "vazh" (ak) ve "k al" (kesin) bir ekilde m evcut olmamasnn ve bu durumdan tr zellikle yazarn ve genellikle aydnn ne id belirsiz bir

T n n p n a r z e rin e N o tla r 1 9 5

zmre halinde kalmasnn zerinde hakl olarak duruyor. Geleneksel AnadoluTrk toplum unda snflarn akkanln (seyyaliyeti) ve bundan tr birbirleriyle lm kalm savana girimemesini, baka bir yerde aklayp gelitirmeye almtm (Bkz. Felsefe El Kitab, V. Blm, Gerek Yaynevi). Bu durum, genel likle aydnn ve zellikle yazarn (ayn zamanda romancnn) belli bir taraf tu tup, belli bir dnya grn sonuna kadar yaayan ve savunan bir "fert" olma sn nlem itir (hi olmazsa son zamanlara kadar). Bundan t-r, bizde yazar, kendi zel fikirlerinin deil "um um hayatn" yani toplumda geerli olan hayatn ve bu hayatn tad yaygn fikirlerin (ba ka bir deyile, zerinde nemle durduumuz "ideoloji"nin) izleyicisi olmu; bu kstlayc ereveyi krp peinden gidilecek bir fikir ve duygu dnyas kurama mtr. Bu iddia, felsefe alannda olduu gibi sanat ve edebiyatta da genel olarak geerlidir. Birka istisnann bulunmas, bu genel yargnn yanl olduunu gs termez.

Ka Sorunu
I
Tanpna'n belh bir anlamda ve belli bir dereceye kadar "ka" edebiyat yaptn sylerken, bu kavramn tad klsik anlamda, somut hayat tama men olum suzlayan, soyut bir dnyaya (mesel tek bana ele alnm bir gemi e, havada kalan bir hayal lemine, gereklemeyecek bir topyaya ya da bir mi tosa) yneldiini sylemek istemiyorum. Tanpnar, somut duygusunu hibir za man kaybetmeyen, hayata ve insana inanan, gelecee gvenle bakan bir yazar. Yahya Kem al'in, "insan, insann ufkudur" szn sk sk tekrarlamaktan hola nr. Nitekim, Birinci Dnya Sava'ndan sonra dnya edebiyatnda genellikle or taya kan umutsuzluu belirttikten sonra yle diyor: "H albuki insan, insanla yaar. Onu grr, onu arar, onda ve onunla kendini bulur. Hakik ve biricik uf ku - byk airimizin, Yahya Kemal'in dedii gibi - yine insandr. nsann kal binde midin aacn kesmeye kimsenin hakk yoktar. lm bile bunu yapa m az." (M. s. 44). Tanpna'n zerinde nemle durduu ve mutlak bir znellik ten syrlmak iin kullandn sandm "insan, insann ufkudur" sz, nl bir Franszn "insan, insann geleceidir" (l'hom m e est l'avenir de l'hom me) sz11 hatrlatt bana. Bu noktaya gelince, Tanpnar'daki "ka"n ayrt edici zelli i zerinde durmak ve bunu aklamak gerekir. Bence, Tanpna^n "ka"n genel fikir plnnda deil, estetik plnda, yani dnyay gzellik asndan gren ve bu gre snan; "hayal" ve "rya"nn estetik deerine ynelen; mizah ve eletirmenin yan sra, bu deeri de, gnlk hayatn yabanclam ve insanlk-

1 9 6 Tiinpmr z e rin e Yv,:lr

d gereklerinin karsna karan tavrla aramak gerekir. Burada sz konusu olan kapsayc bir ka deil, snrl bir snmadr.3 Tanpnar, sanat alannda "hayal" ve "rya" zerinde temellenen ar estetik dknl (cstetizm) ve bunun dourduu "ka", hem fikir hem de yine sa nat plnnda gerekletirdii "m izah" ve "eletirm e" ile dengelemi, bunlar ara snda hem elime hem eitlik kurmu bir yazardr Geni bir hayal ve duygu dnyasna ynelm e (estetik deeri yceltme) ve ayn zamanda hem mizah hem de eletirme aracl ile dnyann karsnda, "ka"n tam tersi olan bir tavr alma, zellikle Saatleri Ayarlama Enstitsnde en olgun rneine ular.

II
Tanpna^daki "ka"n edebiyat alannda dile geliinin zel biimi (formu), hem Trk fikir hayalnda hem de sanatnda yzyllardan beri rneklerini grd mz kklemi bir belirlenmedir; yani "m azm unculuk"tur Bizde, manev dnyann yabanclam as, ii boalm ve soyut fikir ya da imgeler (hayaller) evresinde btn bir somut dnyann toplanp zetlenmesi; somut dnyann s nrsz zenginliinin yerine soyut merkezlerin gemesi eklinde gerekleiyor Bu manev yabanclam ann en gzel rnei. Divan edebiyatdr. Ne var ki, tarihin ve sosyal hayatn getirdii bu ldrc ve kurulucu arlktan, ada edebiya tmzn ve bu arada Tanpnar gibi bir yazarn bile kurtulamadn gryoruz. Fikir plnnda ele alnd zaman, bugn, "ilericilik" in bile, hayatn gereklii ne deinmeyen, soyutlanm, kendi iine kapanm ve somut gerein yerine gemi bir "kristallem e" olduu ileri srlebilir. Tanpna^daki "mazmunlam a"ya gelince, bu olayn, tpk Divan edebiyatnda grld ve daha sonra da sregeldii gibi, belli birtakm imge, kavram ve kelimeler evresinde bir eit

B u n d n n t r , so m u t d n y a n n y e rin e , b u d n y a n n tek b a n a e le a ln m b ir pn rn sn veya ta m a m en h a y a l g c n e d a y a n a n v e g e r ek lem esi im k n sz b ir g e r e i k o y m a y a a la n k a a b a la n ile, Tanpna^n " k a " a ra sn d a b y k b ir fa rk vardr. S z g elim i, z e llik le a d a e d e b i y a tla g r ld gib i, so m u t d n y a n n v a z g e ilm e z b ir p a ra s olan erotizm'] ya da cin se l h ayat, b u d n y a n n t m v e b iric ik a n la m g ib i o rtay a k o y m ay a a lan e ilim le r (H e n ry M ille 'd e vb. g r ld g ib i); in s a n n d u y g u d n y a sn n bir p a ra sn d ile g e tiren ser v en v e id d et y o lu y la e g e m e n lik k u rm a gib i d u y g u la r, b iric ik h a k ik a t o la ra k kab u l e d e n e d e b iy a t a n la y la r (H em ingvvay'in s e r v e n d k n l ya da a v c l ); d g ere i p a r a la y p e ritere k b t n o rtak in san a n la m la r y o k e d en b ir z n e lli e g m lm e e k lin d e ortaya k an p sik o lo jik ara trm a ve a n a liz tu tk u n lu u (L u k a cs, bu tu tk u n lu u e siz b ir tarzd a a k la r); b iim c ilik (fo rm a liz m ) z e rin d e te m e lle n e rek , e d eb iy a t b ir dil a ra trm a s ve o y u n u h a lin e g e tire n tu tu m la r (Jo y c e 'u n b a z ese rle rin d e vb. ra stla n d g ib i); g e ri g e lm e y e c e k b ir g e m ii ya da m u tlak a a la ca k o la n din d n y a sn b iric ik "y a a n t" o la ra k k a b u lle n en a n la y la r; a d a ed e b iy a tm z d a sk sk rastlan an v e h ayli y a y g n la a n "y a ln k a t d e n iz ve d e n iz cilik z le m le ri", "b a lk ro m a n tiz m i" ya da "e sk i Y un an h a y ra n l " g ib i tem alar, T a n p n a r'n k in d en o k farkl o la n y z d e y z k a rn ek lerid ir.

T iin p n r z e rin e N o tla r 1 9 7

"donup kalm a" olduunu gryoruz. Tanpnar, btn yazlarnda hemen iki sayfada bir geen "alh n ", yine sk sk kulland "m cevher", "m acera", "salta nat", "billur", "tlsm ", "m eyva" ve "rya" kelimeleri evresinde tam bir maz mun dnyas kurmutur. (H. s. 74, lO l, 1 0 4 ,1 0 6 ,1 6 4 ,1 6 6 ,1 6 8 ,1 6 9 ). Bunlara "m a sal", "iklim ", "bahe", "hlya", "zam an", "gm ", "sedef" ve benzerlerini de eklemek gerekir. Byle bir dnyaya ihtiyac olmad halde Tanpna'n, "m azm unculuk", ge reksiz bir "kuyum culuk" ve "slpuluk" abasna kaplmas; bktrc ve "de kadan" bir edebiyat yapmas (tabii yer yer), Ahmet H im 'in ve Yahya Kemal'in bu konudaki kt etkisiyle aklanabilir. "Bu konudaki" dedim; nk, Ahmet H im 'i.bir yana braksak da, Yahya Kem al'in, Tanpnar zerinde, geleneksel kltrle ve birikim le hesaplama, bu kltr ve birikim i ama konusunda olum lu bir etkisi olduunu da unutmamak gerekir. Nitekim, Tanpnar, gelenein ve birikim in getirdii gereklerle "hesaplam akszn" soyut bir ekilde kaynaa dnlerek gerek bir edebiyatn yaplabileceini ileri sren Ziya Gkalp'n de il, byle bir eyin olamayacan snrl ve eksik bir ekilde de olsa savunan Yahya Kem al'in yolundan yrmtr. Tanpna^daki tarih duygusu ve ama fikri, phesiz ki, baka kaynaklarn yan sra, byk lde Yahya Kemal'den gelir ve olumlu bir etkidir. (Trk iirinin hem muhteva hem de biim bakm n dan tad btn zenginlii kendi sanatanda eritmeye alan ve ancak bu iin stesinden gelindii zaman orijinal olunabileceini ok iyi bilen Nzm Hikmet, ayn sorunu bambaka bir planda ve kkten zmtr.) Tanpnar, belki de ok derinden duymad ve tam anlam yla benim seyem e dii iin, "ka" abasnda "m azm unculua" dmtr. Bu, sanat olarak Tanpna'n en zayf yandr. Buna karlk, belli kelimelere taklmad, yapm a ck bir slp ve mazmun evresi iinde kalmad zaman, Tanpna^n tarih ve toplum gereklerini derin bir duyarlkla algladn ve etkili bir ekilde canlan drdn gryoruz. Tanpnar, m azmunculua dmedii zaman, ister gemii, ister onun bir uzants olduunu ok iyi bildii bugn, mizah ve eletirme a sndan ele ald zaman ne kadar baarlysa, estetik bir nesne olarak ele ald zaman da o lde baarldr. ("M izah" ve "eletirm e" unsurlarnn Tanpna'daki nemini ve roln, bu notlarn daha ilerki blm lerinde ve genellikle "rom anda, kiinin sahih - authentique - bir dnyay aratrmas" sorununda; ya ni modern anlamyla romann zn meydana getiren belirlenmenin incelen mesinde ele almak gerekir. Baka bir deyile, Lukacs ve Lucien Goldmann'n aratrmalar asndan, yani roman teorisi ve sosyolojisi asndan genellikle Trk romannn ve zellikle Tanpna'n romanlarnn analizine girimek zorun ludur.)

1 9 8 T a n p m ;u z e rin e Y azlar

Baz Temel Felsefe Sorunlar I

"nsan ve cenniyet deimedii iin felsefe ve dnya gr deim ez". Edebi\/at zerim; Mnknkler, s. 50. Tanpmar, tarih ve toplum konusunda, maddeci, yani ekonomik artlarn n celiini ve belirleyiciini kabul eden bir gre aka yaklayor Ama, en genel felsefe grlerinde, yani varlkla ilintili sorunlarda, "tabiat bir panteizm" an layndan ileri geem iyor Btn varlklarn birlii ve tek bir kaynaktan tremi olmas gr, Tanpnar'da, "gne" sembolnde dile gelir Yazar, bunu Be e hir adl kitabnda ve baka yazlarnda sk sk anlatr. H uzurda yle diyor: "N e kadar m ustarip olursanz olun, gne bu strabn arasnda erge bir atlak bu luyor, oradan altn bir ejder gibi kayyor Sizi i mahzeninizden karyor, bir yn imkn bir masal gibi anlatyor Sanki, bana inan, ben her mucizenin kayna ym, her ey elimden gelir; topra altn yaparm. lleri salarndan tutup silker, uykularndan uyandrrm. Dnceleri bal gibi eritir, kendi cevherime ben zetirim. Ben hayatn efendisiyim. Bulunduum yerde yeis ve hzn olamaz. Ben, arabn neesi ve baln tadym." (s, 26). Bu tabiat yani natralist pante izm gr, Tanpnar'n zerinde nemle durduu kadn-erkek ilikisinde ya da baka bir deyile akta da kendini gsterir Kadn-erkek, kkl bir birliin daha sonradan ayrlm paralar gibidir Tanpnar'n panteizmi, ruhu ve ktmser yan ar basan bir panteizm deildir; aydnlk ve iyimser bir panteizmdir (H. s. 128). Ayn zam anda cinsel bir zellik tayan bu panteizmi, Tanpmar baka bir yerde yle dile getiriyor: "Onun iin, sevgilisine en doyduu zamanlarda bile yine ona a grnr, dncesi ondan bir lhza ayrlmaz, ona gmldke tamamhna ererdi." (M. s. 148). Bu dnceler, nl ngiliz romancs D. H. Lawrence'n, grlerini hatrlatyor. Nitekim birka sayfa sonra Tanpnar'n Lawrence'tan st kapal olarak sz etmek istediini sanyorum: "O da, asrmzn byk rom anclanndan biri gibi, bir kadna dayand zaman yaadn duy maya balam t." (H. s. 152). Bylece Tanpnar'n temel grlerini zetleyecek bir noktaya gelmi oluyoruz. Tanpmar, Spinoza'da olduu gibi, maddeci bir fel sefe eklinde yorumlanmas mmkn olan tabiat (yani tanr fikrinden yok sun), cinsel yan ar basan aydnlk ve iyimser (gnah fikrinden ve bedenin hor grlmesinden uzak) bir varlk grn, gler yzl ve insani bir panteizmi benimsemi. Bu onun en genel grdr, yani temel felsefesidir Tarih ve top lum alanmda ise daha nce akladmz gibi maddeci felsefeye hayli yakla yor Sanat konularnda ise bu eitli grler arasnda dolayor ve kimi zaman tam tutarszla dmesine yol aan bir estetik dknlne, mazmunculua, slpulua kaplyor. Ama eitli eserlerinde, bu grlerin ve tutarszln, farkl llerde kendini gsterdiini unutmamak gerekir. Mesel bu adan ele

'l iin p n a r z e rin e N o tla r 1 9 9

alnd zam an Hzur ile Snntleri Ayarlama EnsiUsii arasnda, tutarlla doru, ikinci eser lehinde byk bir ilerleme olduu aka grlr. Btn tutarszlk larna ramen, zetlemek gerekirse, Tarpnar'n, felsef idealizmden, banaz di n dnceden, tepeden inmeci ve otoriter siyasi grlerden her zaman uzak kalmasn bilmi bir yazar olduu sylenebilir.

Roman ve Baz Teorik Sorunlar

. Tanpnar, romanc olarak, insan-insan ve insan-eya ilikilerinde ortak bir anlamn bulunduuna inanyor. Yani ada Bat romannda Proust ve Kafka'dan bu yana ortaya kan bir sorun, Tanpnar iin tam anlamyla sz konusu deil. Bu sorun, insan-insan ilikisinin, manev deerlerin ve insan-eya ilikisi nin anlamn kaybetmesi; kavramlarn, duygularn ve ilikilerin ortak anlamdan yoksunlamas sorunudur. zellikle son yllarn Fransz romannda apak ortaya kan bu sorun (Robbe-Grillet, Sarraute, Butor, vb. yani "anti-rom an" ya da "roman objectal" akm), bizde pek sz konusu olmam (bunun zel nedenleri vardr) ve ancak son on be yl iinde derine inemeyen baz taklit ve zenlilere yol amtr. Tanpnar iin de, "anlam kayb" sorununun tam anlamyla sz konusu olmadn syledim ama Tanpna'n "anlam "nn, hazr, sunulmu ve dolaysz (immediate) bir an lam olduunu da ileri sremeyiz. Tanpnar iin ortak insan anlam, gnlk ha yatn bir verisi deildir; gizli ve olabilirlik (imkn) halinde bir anlamdr. Bu an lamn aratrlmas, ele geirilmesi ve belki de yaratlmas zorunludur. (Tanpnar'n umutlu bir yazar oluu, bu sorun karsndaki zel tavrnda da kendini gsterir). Tanpnaf yukarda szn ettiimiz yazarlardan ve akmlardan ay ran zellik, anlamn tamamen kaybolduuna ya da bulunam ayacana inanmaydr. Bu tutumun, romanc tarafndan kullanlan teknikleri belirlemesi kanl maz bir sonutur. Nitekim d dnyaya oranla znenin ar bast roman trn den kullanlan teknikleri (i monolog, geriye dn gibi) uygulad halde, Tanpnar ortak d dnyann hemen tamamen ortadan kalkt ve buna paralel ola rak znenin de birliini kaybederek sadece tek tek izlenim ler haline girip, kar sndaki tek tek eyann "bysne" kapld roman trndeki (yani "roman objectal") salt nesnel tasvir tekniini kullanmaz. Baka bir deyile, Tanpnar'n eserlerinde, ortak nsan anlamn tamamen kaybetmi bir dnyay ve birbirin den kopuk tek tek nesneleri dolaysz varlklar iinde vermek amacn gden tasvir metoduna rastlamayz. Tanpnar gibi, roman sanah konusunda geni bil gi edinmi ve derin dnm bir yazarda, muhteva ile muhtevann sunulu tarz arkasnda uygunluk olmas tabiidir. Tanpu^a'n hem nesneye, hem zneye ynelen ve nanslarla ayrntlar yakalayan teknii, arasnda "anlam "m bulun

20 T m p n r ^ e rite Y azlar

duuna inand gerekleri ve varlklar canlandrmaya ynelen bir tekniktir. Baka bir deyile, ada Bat roman asndan ele alnnca, Tanpnar n, bu ro mann geirdii serveni Proust dzeyine kadar izledii grlr. Nitekim Tanpnar, byk hayranlk duyduu bu romancy rnek almak istemitir.

II
Tanpnar, duygu ve dnce dnyasnn irdelenip canlandrlmasnda usta olduu gibi, d gereklerin dile getirilmesinde de baarl. Romann, tamamen "psikolojik" gerekleri dile getirdii, ya da her eyden nce zne zerinde du ran bir roman olduu sylenemez. Tanpnar'da "da dnk gerekilik" diye adlandrabileceimiz anlayn baarl rneklerine sk sk rastlanr. Bununla bir likte onun romann, tarih roman trne de, tre roman trne de sokamayz. Kimi zaman, gerek kiileri romanlatrlm tarzda canlandrd halde, "anah tarl rom an" (roman cles) yazdm da syleyemeyiz. te yandan, kahramann dnya karsnda gsterdii tutumun gelimesini ve eitilerek olgunlamasn dile getiren "Bildungsrom an"dan tam anlamyla uzak olduu da ileri srle mez. l'serlerinde gerek-d unsurlarn ve haylin ar bast gznnde tutu lursa, "fantastik rom an" trne yaklatn iddia etmek imknsz deildir. Fikir yan her zaman ar bast ve belirli grlerini eserlerinde ustaca ileri srd bir gerektir ve bundan tr tezli roman yazd sylense pek yanl olmaz. Ne var ki, btn bunlara ramen, Tanpmar'n her eyden nce, bilin, dnce ve duygu hayatn dile getirmek isteyen bir romanc olduunu kesinlikle ileri srerek, bir "zihin rom an" ya da "fikir rom an" (ngilizlerin deyiiyle "novel of ideas") ortaya koymak amacn gttn ve bunu gerekletirdiini syleme miz daha doru olur. Nitekim, gerekletirmek istedii bu roman kendisi "i ro m an" diye adlandrm tr ve bu bizde pek az denenmi ve pek az baarl olmu biz roman trdr. Bu temel dnce ve ama evresinde, Tanpna'n romanda "olayn nem sizlii", "fert olmann ve ie bak metodunun rol", bizde, "da dnk gerekiliin yeterince baarl olmay," "A nadolucu roman ve s ger ekilik", "rom ann dardan gelmesi ve i evrimin rn olm am as", "Baty taklit", "Kadnsz toplum ve rom an", "Sosyal hayattaki durgunluk ve genellik le hikye trnn derinlem eyii", "dilin imknlar ve rom an", vb. gibi konular da ilgi ekici dnceler ileri srd grlyor. Bunlar, teorik plnda ve Tanpnar'n romanlarndaki gerekleme dereceleri ile iliki haline getirilerek ince lenebilir. Ne var ki, byle bir inceleme, yazar hakknda, bu N otlar'n erevesini aan daha geni bir almann yaplmasn gerekli klar. Yeni Dergi, Say 106, Temmuz 1973, s. 26-41).
B u nrnd< Tnnpn.n'n e se rle rin i y e n id e n b a sm a k v e ta n tm a k iste y e n le rin a b a la rn a (!) da d e in m ek (gerekiyor. H uzu'un so n b a sk sn d a k i d iz g i h a ta lar sa y la m a y a ca k k a d a r o k . F e th i N aci,

AHMET HAMDI TANPINAR ve MARKSZM

H ilm i Yavuz

I
Ahmet Hamdi Tanpna^n Huzur romannn yeni basm dolaysyla yaym lanan bir yazda,! Tanpna'n "belirli bir dnya grne yaklat" ne sr lyor. Bu dnyagr, Toplumculuktur.

Yeni Ortam gazetesinde yaymlanan bu yazsnda Selahattin Hilav yle de mekte; "retim , em ek ve ktisad artlar Tanpna'n gznde, manev dnyann yaratc ve ac bir ekilde yenilmesinin, senteze ulamasnn temelinde olan gereklerdir". Hilav, Althusser'in yeniden formllendirilen bir yapsal kartla, ideoloji/bilim kartlna dayanarak Tanpna/ bu ikili alan iinde bir yere oturtmaya alyor. Bu incelemeyi okumam olanlar iin Althusser'in bilim d ncesi ile ideolojik dnceden neyi amaladn ksaca belirtmekte yarar var. A lthusse'e gre ideoloji, "bir toplumda yaayan imajlar, mitoslar, idealar ya da

" e n m e y ip tesp it etti im d iz g i y a n lla rn n sa y s tam 9 6 !" diyor. (Yeni Dergi, M a rt 1973) B a ka a tla m a la rd a n v e y a n lla rd a n da s z ed iyo r. Edebiijat zerine M akaleler d e , d a h a n ce b a slm m etin lerd en m e y d a n a g e ld i i h a ld e y a n lla rla d o lu . S a y fa 11 8 'd e , "a r u z a , H a y y a m ru b a isin i ter c m e e d e c e k k a d a r h m ik o lan O rh a n V eli" d iy e, ilgi ek ici b ir sz var. B y le ce O rh a n V eli'n in yen i b ir z e lli in i (y a n i "h k im " o lm a k d e il d e h m ik " o lm a k ) d ah a re n iy o ru z ! Fu ad P a a 'n n , T a n p m a r ta ra fn d a n o k sev ilen c m lelerin d e n b iri ("A h m e d V efik P aa b in e k ta c esa m e tin d e b ir elm a str; n e y z e taklr, n e d e so k ak ta b r a k lr ", slm Ansiklopedisi, c ilt 1, s. 209), M a k a le ler d e u h a le ge lm i: "A h m e t V efik P aa b in e k ta c e sa m e tin d e b ir e lm a str; n e y k s e taklr, n e d e so k a k ta b r a k lr " A z iz E fe n d in in M n ha/yelt'n daki n l tip lerd e n b iri R e c e p (R eceb ) B e e 'd ir (A li A z iz E fen d i, Mha/yelt, sta n b u l, 12 8 4), F a h ir z d e. Eski Trk Edehi}/atmcia N e s i r d e , k a h ra m a n n a d n R e c e p B e e e k lin d e a lr (s. 3 9 1). T anp m ar, A z iz E fe n d i'y le ilg ili olan ve slm A tsiklopedisi'nde y a y m la n a n y a z sn d a (cilt 11, s. 156) R ec ep P e e diyor. " A a " an lam a g e le n b u k e lim e n in h em "B e e " h em " P e e " e k lin d e s y le n d i in i b iliy o ru z . A m a a y n y az Ede biyat zerine M akaleter'e a k ta rlrk e n "P e e " , " P a a " o lm u v e o rta y a b ir " R e c e p P a a " k m (s. 185). Bu rn ek le r, "T a n rm b en i d m a n la rm d a n d e il, d o stla rm d a n k o ru !" s z n n d o ru lu u n u b ir k ere d a h a isp atlyor. S e la h a ttin H ilav, "T a n p m a r z erin e N o tla r", Yeni Ortan G a z etesi, 31 M a r t 1973 - 9 N isa n 1973.

2 0 2 T iin p n a r U z tr in e Yazr

(yerine gre) kavramlardan oluan bir iasarnnlar (representations) sistemidir." Bu sistem, m add yaam din, ahlk ve bir anlamda da felsefe dncesiyle aklayan tasarm lara ilikindir. Ksaca ideoloji, bilim -ncesi dncedir. Bilim dncesi ise, (arihi ve toplumu, madd yaamn (emel koullarna dayal bir sorunsalla aklam aktn Althusser, ideolojik dnceden bilim dncesine ge iin epistem olojik bir kesikle ('coupure epistem ologique') gerekleeceini; bu kesik sonucunda .soyul, (emel ve kuramsal kavram lara dayanan bir yntem aracl ile somut olann, yani Tarihin ve Toplumun aklanabileceini syle mektedir. Allhusser'in grlerini zetledikten sonra Milav'n sylediklerine geebili riz: Yazsnn banda ideoloji/bilim kartln koyan vc yazs boyunca okur dan bu kartln "nem le gznnde tutulmasn" isteyen Hilav, bata syle diklerine ke.sinlikle ters den sonulara varyor, l lilavdan yaam n madd ko ullarna arlk verdiini syledii Tanpnar'm ideolojik dnceden, epistemo lojik bir kesikle, bilim dncesine nasl getiini gstermesini bekleyen okur, sonunda d krklna uruyor. nk liilav 'n btn syledii, Tanpnar'm, 'resm ideoloji'den koptuudur! Burada, cumhuriyetin resm ideolojisinden 'kopma' ('ideolojik kopma') ile Althussor'in, epistemolojik ke.sik adn verdii kopma birbirine kartrlyor. Oysa 'resm ideoloji'den kopma, ya da 'resm ideoloji'yi ama (depassement), Althus.ser'in kulland anlamda 'bilim ' dncesi ne gemeyi iermez. Baka bir deyile kltr tarihimizin irdelenmesi konusun da 'resm' ideolojiden kopmu olsa bilcTanpnar, Toplumu ve Tarihi bilim-nce si tasarmlar sistem iyle kavramak anlamnda 'ideoloji'den kopmu deildir. (Bu arada, bir ayra aarak, Hilav'n 'ama' kavram konusunda sylediklerine de deinelim. A llhusse'e gre, tarihsel olarak belirlenmi eski bir durumdan tarih sel olarak belirlenm i yeni bir duruma gei anlamnda 'am a' 1 egel'den kalan 'ideolojik' bir kavramdr. Althusser, bu yzden 'ama' yerie, 'epistemolojik ke sik' kavramn kullanmay yelediini belirtir.) Tanpnar'm, 'ideoloji'nin snrlar iinde kaln yle aklayabiliriz. Hu zu ru n kiilerinden hsan'n dile getirdii 'retim' ve 'em ek', hi kuku yok, Marksist ekonom ipolitiin temel ve kuramsal kavramlar ('theretical concepts') deildir. M arksist sorunsal soyuttan somuta giden yntemiyle, "som utun soyut ta yeniden-retilmesiyle temellenir. Tanpna^da ise, 'em ek' ve 'retim ' madd yaam bir bln olarak kavrayp aklayan kuramsal kavram lar deil (ki 'bilim sel sorunsal' bunu gerektirir), ahlaksal bir durumu lemellendirmeye yarayan ideolojik nosyonlardr. imdi, Huzur romannn ideologu olan hsan'dan szedelim. Unutmayalm ki Hilav'n, "em ek, retim ve ktisad artlan, manev dnyanm yaratc ve ac bir ekilde yenilenm esinin" (ab) temelinde grd dnceleri dile getiren, hsan'dr. hsan, romann bakiisi Mmtaz'n byk sayg duyduu bir aabe-

A h m e t H ain d i T a n p n a r v e M ark sizm 2 0 3

y, akrabas ve Galatasaray'dan retmenidir. Romandaki ipular bize hsan'n kimlii konusunda bir fikir verir: "M m taz o zaman ona (N uran'a) hsan aa beyi anlatt. Genliinde Paris'te Jores'in (Jean Jaures'in) peinden bir zamanlar nasl ayrlmadm, sonra Balkan Harbi iinde stanbul'a dnnde birdenbire nasl deitiini, nasl kendi hayatmzn kaynaklar etrafnda dolatm, onlar ahs bir tecrbe gibi yaamaktan nasl bkmadn syledi. Bende hsan'n tesiri byktr, asl hocam odur, dedi."^ hsan, Tanpnar'n "iirde ve fikirde ilk ve galiba yzn grdm son hocam " dedii^ Yahya Ke mal'dir. Yahya Kemal de "fikirlerinin teekklnde bir zaman hayran olduu Jaures'den" szetmi'^ ve bir "sosyalist devir geirdikten sonra evvel an Turan c olduunu ve nihayet Fransz milliyetiliinin fikirleriyle milletimizin hakiki erevesini bulduunu sk sk tekrarlam"tr.5 Huzur'da ayrca, ihsan'dan "Sorel'in rencisi" diye szedilir.6 Yahya Kemal de Paris'te Albert Sorel'in renci siydi; "P aris'le yaad, srasna gre alkan ve derbeder sanatkr hayatnn, Ecole des Sciences Pliliques'le Albert Sorel ve Camille Julian gibi hocalardan al d tarih disiplininin tesirleri olacakt."^ Yahya Kemal, sadece kimlik olarak deil, kiilik olarak da hsan'a modellik eder. hsan, stanbul'un bir tketim kenti olmaktan kp bir kk reticiler kenti olmaya balam as olgusunu yle belirtir: "te stanbul. Daha dn bir yksek m stehlikler ehriydi. Bin Yakn ark buraya akard (...) Yanya'nn iftlii, Yenice'nin ttn, Msr'n pamuu, hulsa slm dnyasnn yarsnn istihsali b ehirde harcanrd. imdi nfusun onda sekizi kk mstahsilden ibaret".^ Bir de Yahya Kem al'in 1935 ylnda, 'stanbul'un m ar' dolaysyla d zenlenen bir toplantda yapt konumadan u blm e bakalm: "im di mill uur, yeni stanbul nedir? Bunu anlamak lzmdr. Evvel imar bu ehrin halk yapacak ve ehrin istihlk kabiliyeti ne kadarsa im ar o derece olacaktr. Bunu anlamak lzmdr. Bilirsiniz ki Osmanl m paratorluu'nun hududu Avrupa'da Avusturya'ya varyor, Rusya tarafnda da Kam inie'ye kadar gidiyordu. stan bul'a cenuptan imale doru azim ve para akyordu. stanbul'da imparatorluk dahilindeki halk, istihlk ile parann ksm- zamini aktan harice aktyordu.

A h m e t H n m d i T an p n ar, Huzur, T erc m an 10(11 T em el Eser, sta n b u l, ( ? ) , s. 169. A h m e t H n m d i T nnpm ar, Edehit/al zerine M akaleler, M E B y a y n , sta n b u l 1969, s. 572.

4
5 ^
7

i.g.y., s. 111. A h m e t H a m d i T an p n ar, Huzur, s. 39. a.g.y., s. 233. A lm e t H a m d i Tanpnar, Ynhja Keunl, Y ahya K e m a li S e v e n le r C e m iy e ti N e riy a t, stan b u l 1972. s. 154. A h m e t H a m d i T an p n ar, Huzur, s. 225.

2 0 4 T iin p n a r :;e rin e Yiizlr

stanbul bir istihlk ehri idi (...) stanbul btn bu ktisad eraiti kaybetti. s tanbul imdi istihsal ehri olarak yaayacakhr.''^ Hilav'm 'em ek' ve 'retim ' szcklerini kulland diye somut, madd yaamm elikilerini derinden kavradm ne srd Tanpmar, asimda, hsan'm azndan Yahya Kem al'in dncelerini dile getirmektedir. Bu dnceler ise Yahya Kem al'in onlar aracl ile milletimizin hakiki erevesini bulduunu syledii Fransz milliyetilerinin dnceleridir. Fransz milliyetileri de, XX. yzyln balarnda Action Fmnaise evresinde birleen an m uhafazakr ve sac Fransz yazarlar, zellikle de Charles Maurras ve M aurice Barres'tir. "H al ka dayal bir retim, byk ve planl bir i hayat alm as" konusunda hsan'm dile getirdii dnceler, Charles M aurras'm Action Fmnaise'de savunduu d ncelere tastam am uyar. M aurras'a gre, devlet ynetiminde m erkez "hk metin yetkileri iyice kstlanmal ve "yeni bir ynetici snfn ortaya kmasn salamak iin byk toprak iletmeleri ve sanayi korporasyonlar kurulmal dr.!'^ Onun, zellikle, korporasyonlar zerinde srar etmesinin Tanpma'ca na sl formle edildiini ilerde greceiz. M aurras'm , daha ok, Fustel de Coulanges'n La Cife An{ique'mden yararlanarak oluturduu ve aile, ky, vb,, gibi "adem -i m erkezlemi cem aatler"den meydana gelen orta snf ideali, tam ter sine, sanayi burjuvazisini, iinde yaad elikilerden arndrma, amacna y nelmiti. M aurras'm Fransa'da sanayilemenin getirdii derin toplumsal sarsmtlar karsnda, bu sarsntlardan sorumlu tuttuu burjuva snhn yerini alacak bir "cemaat- ideali" ardnda olduunu unutmamak gerek. Tanpm a'a gre ise, Trk toplumu, M aurrasm Fransada, ardna dt bu cemaat idealini gerek letirebilecek bir yapya sahipti. Huzur romannda hsan'm snf mcadelelerin den szelm csini bu balam iinde ele almak gerekir. Bunu yle aklayabiliriz; Bal lkelerindeki tarihsel ve toplumsal dnmler, kanlmaz olarak, burjuva snfnn egemenliini ortaya karmtr; bu yzden de batda, M aurras'm zle dii 'cemaat ideali'nin gereklemesi olanakszdr. Oysa geleneksel Trk toplu mu, batdaki snf mcadelelerinden gemedii iin, daha bandan beri zgr dr. hsan, bu zgrl "babozukluk" olarak niteleyen Suat'a verdii yant ta yle diyecektir; "Hayr, evvel hr. Sitede esirin bulunmam asna ramen da hi hr. Fkh, insann hrriyeti zerinde srar ediyor" (...) "Ben asl temelden bahsediyorum. arkta, bilhassa Mslman arkta cemiyel bu hrriyet fikri ze rinde kurulur".!! Tanpmar, ayrca Yahya Kemal zerine yapt incelemede, Yah ya Kemal'in Paris'ten dnn izleyen yllarda yazd yazlardan .szederken de yle diyor. "Bu yazlarda tpk M aurras'ta olduu gibi, fonksiyonlar sk sk

Y ahy a K e m a l B ey n tl, A ziz Ufmbtl, Y ahya K em a l E n s til s Y a y n la n , sta n b u l, 1964, s. 164-165. A lfred C o b b n n , A H istoy o f Moiert Frncc, cili: 3, P elica n B o o k s, L o n d ra , 1965, s. 86-90, A h m et H a m d i l'anpnar, H uzur, s. 257.

A h m e t H a m d i T m p n a r v e M rk sizm 2 0 5

deimek artyla Medine, site ve barbar kelimesinin tuttuu yer, olduka d nlecek bir meseledir. Vka bu devir Fustel de Coulanges'm La ite Antique'iuin garbda da ok okunduu bir devirdir ve bu kitap bizde de Medine-i Ul diye ter cme edilmitir." (ab)i2

Huzur'da Ihsan'n, "bizde orta snfn teekkl edem emi" olmasndan szedii de,^3 soruna byle bakldnda, bunu (orta snfn 'teekkl edememi' ol masn) olumsuz deil, tam tersine, olumlu bir gelim e saydn gsterir. yle de denebilir; Tanpnar, bizde orta snfn (burjuvazinin) egemen bir snf olarak ortaya kmaym, M aurras'm zledii ccmaat idealinin temellendirilmesi iin uygun bir ortam kabul eder. Ortaa Trk toplumunun esnaf loncalar, Tanpnar'n gznde, bu cemaat ideali'nin tipik bir rnei olur. Ama, gene Tanpnar'a gre, ortaa esnaf loncalarndan M aurras' cemaat ideali'ne (sanayi korporasyonlarna) geilem em esinin balca nedeni, tasavvuf dncesinin gsterdii dnmlerdir. El emeinin yceliine ve ruh eitimi alanndaki deerine daya nan lonca ahlk, yerini, yava yava tembellie v c dnyadan elini eteini ek meyi tleyen ar bir zhdlie (ascetisme'e) brakmtr: Yahya Kem al'in lon ca ahlknn yklnda byk pay olduunu dnd bu tr tasavvuf d ncesini Tanpnar yle anlatr: "Ka defa bana 'eer tasavvuf ve melamlik araya girmese idi, tpk ngilizler gibi, iinde ve ibadetinde, alkan insanlarn cemaat olurduk' demiti. Kendi kendine zenaatkr ve snn, elinin iiyle gei nen bir halk tipi, bir nalnc Ahmet efendi tahayyl etmiti. Ona (Yahya Kemal'e) gre bu, alkan, namuslu, iinde gcnde insand" (ab).i'' Buradaki 'alkan insanlarn cem aati' deyii Yahya Kem al'in, dolaysyla da Tanpnar'n ideal top lum anlayn aklkla ortaya koyuyor: Onlara gre, ortaa Trk-slm lonca lar dzeni, M aurra ve teki muhafazakr Fransz milliyetilerinin amaladk lar ideal cemaatin ta kendisidir.
imdi de bu balam da Tanpna/da 'em ek'in ne anlama geldiini grelim. Kuku yok: 'F.mek' kavramnda M arx' ekonomipolitikteki anlam baka, kla sik ekonomipolitikteki anlam baka, szgelimi; ortaa esnaf ahlk balam iindeki anlam ise bsbtn bakadr. Daha nce Tanpnar'n, emei, ruh eiti mi arac sayarak bir ahlaksal temellendirmede kullandn sylemitik. N ite kim Tanpnar'a gre 'em ek', belirli bir alma disiplininin getirdii i eitimine balanr. Bu eitimse, insan ruhunun ktlklerden (eski deyimle, 'nefs-i emmre'den) arnmas ile sabr ve sebata dayanan bir ahlk sorum luluunu da bir likte getirir, lie ehir'de Tanpnar, Erzurum ahilerini anlatrken, 'em ek'ten neyi anladn, kukuya yer brakm ayan aklkla belirtir ve ahileri "i terbiyesi al-

A h m e t H a m d i T anpnar, Yahya Kemal, s. 53. 13 A h m e t H a m d i T anp m ar, Huzur, s. 228. I"* A h m e t H a m d i T an p n ar, Yal/a Kem al, s. 4 4 .

2 0 6 T a n p ;r z e rin e Yii:;l;r

m, eli ledii, yaraU iin nefsine sayg duygusu yerlemi, ahsiyelli ve ken dine gvenir" (ab) insanlardan oluan bir topluluk olarak niteler. H uzu/da Mmtaz, Smbl Sinan'dan szederken "bunlann hepsi m anev vazifelerine inanm, muayyen bir ruh nizamndan gemi, nefislerini terbiye etmi insanlar d" diyecektir.^* Demek ki Tanpnar'da 'em ek', 'ruh saltanat', ya da 'i lem me deniyeti' dedii ahlaksal, dolaysyla da ideolojik bir nosyon. Tanpnar'da eme in, retim tarznn temel esi, ya da toplumsal retim srecinde deer yara tan etkinlii szkonusu deildir; o, sadece emei insan ruhunu eiterek (nefsini terbiye ederek) belirli bir ahlk oluturan bir ara olarak grr. Dolaysyla Tanpnar, emein ahlksal deeri zerinde durduu iin, ortaa slm loncalarnn amalad idealleri benimsemekle yetinir. Prof. Sabri lgener, ortaa esnaf ah lakndan szederken, sanki, Tanpna^n dncelerini dile getiriyormu gibidir: "Aslnda ehir medeniyetinin bir paras olan ortaa ahlk, yine yzde yz bir ehir messesesi olan esnaf tekiltna z mal gibi gururla bakmakta, asl ve ne sebi belli olmayan gezginci tccar ve sermayeciye kar sanatkr el stnde tut makta elbette haksz deildi. Btn bu sebeplerle el iilii, ni kazanlarn ok stnde bir deere sahipli; hatt, sahibini aza, kanaate, sabr ve tevekkle zor lamakta bir nevi terbiye edici, nefis korletici fonksiyonu vard. Mevlan Cami, bu dnce ile olacak ki, 'kisb-i akvat- yevmiye iin cehd ve sy ile taabdan el de hsl olan nasrlar nefs-i emmreyi terbiye ve slah iin gya bir trpdr' de miti. ll iiliinin terbiyev deerini ykselten baka sebepler de vard. (...) El iilii, Knalzde'nin dedii gibi, sahibini soygun ve vurgun peinde kotur mayan, dilencilikle yzn yere getirmeyen, ifrattan da tefritten de uzak olduu iin vasat ve itidal lsne en fazla yaklaan ve o yzden de en ok vlmeye hak kazanan geinm e tarzdr" (ab).i7Hz/r'da hsan ise, bu lonca ahlknn bir baka ynn yle dile getirecektir; "Ben strabmla insanlkla baryorum. Onu muztarip olduum zaman daha, iyi anlyorum. Aramza o kadar scak birey giriyor ki... O zaman mesuliyet duygumu daha iyi idrak ediyorum. strap gnlk ekmeimizdir. Ondan kaan, insanl en zayf tarafndan vurmu olur; ona en byk ihanetin straptan kamaktr. Bir rpda insanln taliini deiti rebilir misin? Sefaleti kaldrsan, bir yn hrriyet versen yine lm, hastalk, imknszlklar, ruh didimeleri kalr. O halde straptan kamak kaleyi ierden ykmaktr" (...) "nsan tahinin mahpusudur. Ve bu talihin karsnda imandan ve bilhassa straba katlanmaktan baka silh yoktur."

A h m e t H n m di Tnnpnar, IScf ehir, B n bn kiinh k K lt r M ste a rl K lt r Y ny n ln n , stan b u l, 1972, s. 36. A h m et H a n d i '['anpnar. H uzur, s, 171, S ab ri lg e n er, ktisad nhitat Tarihimizin A hlk vc Zihniyet Mcaclelcri, k tisat F ak ltesi Y ayn, sta n b u l, 1 9 5 2 , s. 72. A h m et H a m d i T anpnar, H uzur, s, 264.

A h m e t H a m d i T a n p n a r v e M a rk siz m 2 0 7

Tanpmar, kltrmz temellendirirken de, soruna bu perspektiften yakla r. Ona gre "insan nnedeniyetinin felsefe devri diyeceimiz devirden kar k maz bu m edeniyet sanatn yerine zenaat koyacak kadar folklorlam "tr (ab).i9 Ortaa slm loncalar kltrnn, sanatn yerine zenaat koyarak "m uayyen bir m kem m ellie" ulatn belirten Tanpna'n kansnca, gemi kltrmzn yetkinliini, 'i lem medeniyeti '20 adn verdii rul eitimini salayan lonca ahlknda; zenaaty, yaratt yaptta kendi kiiliini yadsma ya gtren inceliklerde aramaldr: "Bir Beethoven, bir VVagner, bir Debussy, bir Liszt, bir Borodine bu grd ebediyet yldzndan (Emin Dede'den) ne kadar ayr insanlard. Onlarn lgn hiddet ve kinleri, btn hayat kendisi iin hazr lanm bir sofra zanneden itihalar ve bunlan tek bana yklenebilmek iin im knsz bir Atlas gayretiyle gerilmi gururlar, hi olmazsa ahsiyetlerini deiik planda gznne koyan bir yn nazariyeleri, garabetleri, yumuakl bile et rafndaki her eye bir arslan penesi gibi geen m izalan vard. Halbuki bu h retsiz derviin (Emin Dede'nin) hayat, st ste kendi ahsn inkrdan ibaretti. Bu inkrlar, m utlak'a kar beslenen bir akta ve hayatn umum grlts iin de bu ifte kaybolm a karar, sadece Emin Bey'e ait birey deildi. Bu kendi ira desiyle, yahut medeniyetinin terbiyesiyle silinmi ehreyi sonsuz itilerle geriye . doru gtrerek ondan bir Aziz Dede, bir Zeki Dede, bir smail Dede, "bir Ha fz Post, bir Itr, bir Sadullah Aa, bir Basmaczde, bir Kmrc Hafz, bir Mu rat Aa, hatt bir Abdlkadiri Meragi, hulsa bizim bir tarafmz, belki en zen gin his tarafm z yapan insanlarn hepsini karmak m m knd" (ab).2i Zenaat bir sanat dzeyine ykselten ortaa ahlk karsnda Tanpna^n tavrn lgene'in u szleri de kesinler: "Buraya kadar ki izahlarn ve misllerin al tnda ortaa ahlknn sanat anlayn ve sanata verdii kymeti daha yakn dan grebiliriz. Gzetilen gaye ksaca udur; Kendine uygun bir sanat semek, fakat bir kere oraya ayak bastktan sonra sabr ve teenni ile tam bir olgunlua, kelimenin hakiki m nasyla sanatkrla ermek! (...) Gerekten mazisi ve gele nekleri din-ham as kymetlerle hlelenen bir sanat topluluuna mensup olma nn tattraca eref ve itibar (meslek gururu), mstahsih sanatnda en yksek ol gunluk seviyesine tevik eden millerin banda gelir. Sanatkr, madd ve mane vi varh ile katld, adet ferdiyetini iinde erittii sanatn erefini her eyden stn tutmakla mkelleftir. O sebeple meydana koyduu eser her bakmdan mesleinin yzn aartacak "bir mkemmellikte olm aldr" (ab).^^ (H uzu/da M m taz'n, Sm bl Sinan'dan szederken sylediklerini anmsayalm: "Bunla-

A h m e t H a m d i T an p n ar, Yahya Kemal, s. 19. 20 A h m e t H a m d i T anpnar, Huzur, s. 136. 21 a.g.y!, s. 2 3 5 -2 3 6 . 22 S a b ri lg e n er, ktisad nhitat Tarihimizin A hlk ve Zihniyet M eseleleri, s. 78.

2 0 8 T a p a r z e rin e Y<i il:r

rm hepsi manev vazifelerine inanm, muayyen bir ruh nizammdan gemi, ne fislerini terbiye etmi insanlard. Onun iin ahsiyetlerini lmden tede bile ka bul ettirdiler." (ab)23 yleyse unu kesinleyebiliriz: Tanpma'n Hwzi(r'da 'retim ', 'em ek' ve 'k tisad artlar'dan szetmesi, "m anev dnyann yaratc ve ac bir ekilde yeni lenm esi" anlamna gelmiyor. nk bunlar (bilimsel) M arksist ekonomipolitiin kuramsal kavram lar olarak kullanmyor Tanpnar; ideolojik (ahlaksal) bir sorunsal temellendirmek iin kullanyor. Bunun byle olmadn ne srmek, Tanpnar' btnyle yanl deerlendirmek olur diye dnyorum.

AHMET HAMDI TANPINAR ve MARKSZM II

Yeni a dergisi'nde Ahm et Hamdi Tanpnar zerine bir yaz yaymlam,^ S. Hilav'n Tanpnar'la ilgili yorumlarn eletirmitim. Yeni Dergi'nin Temmuz 1973 saysnda S. Hilav, bu yazm yantlyor. Burada, onun syledikleri tartl maya allacak.
1. S. Hilav, nce, benim Althusser'den yaptm alnty ele alarak ideoloji'nin tanmnda bir eviri yanhhnm bulunduunu ne sryor. Ama benim yanlm bulmaya ahrken, kendisinin yanlha dtnn farknda grn myor. Baknz nasl: Althusse^in elimdeki ngilizce metne gre verdii 'ideolo ji' tanm: "It vvill suffice to know very schematically that an ideology is a system (with its own logic and rigour) of representations (images, myths, ideas or concepts, depending on the case) endovved vvith historical existence and role vvithin a given society"dir.2 Benim ilk yazmda verdiim eviri ise, szc sz cne yaplm bir eviri deildi. Amacm, sadece ideolojinin bir toplumdaki "imgeler, mit'ler, fikirler ya da kavramlardan oluan bir tasavvurlar sistemi" ol duunu vurgulamakt, yoksa bu tanm szc szcne evirmek deil! Bu na karlk S. Hilav benim 'bir toplumdaki' yerine, 'bir toplumda yaayan' de mi olmama taklarak yle diyor. "H. Yavuz, evirisindeki 'yaayan' sfatyla, imajlar, mitoslar ve kavramlar belirlemi; oysa Althusser^in metninde bu sfat sistemi belirtiyor. stelik 'yaayan' sfat da tamamen yanl." Burada unu anmsatmakta yarar var; Althusse'in metninde sistemi, (yani, bir 'tasavvurlar sistemi' olarak 'ideoloji'yi' belirleyen, 'yaayan' sfat deil, 'yaanan' szc dr. Althusser'e gre ideoloji, 'yaayan' deil, 'yaanan' ('lived') bir ilikidir. n-

A h m e t H a m d i T an p n ar, H uzur, s. 171. 1 2 Bk z: 'A h m e t H a m d i T a n p n a r v e M a rk siz m ; I'. L o u is A lth u sser, For M arx, P en g u in U n iv ersity B o o k s, L o n d ra , 1969, s. 231.

A h m e t H a m d i T a n p n a r v e M ark sizm 2 0 9

gilizce metinden rnekler vereyim: "so ideology is a m atter of the lived relation betvveen men and their vvorld";^ "M en live their ideologies"^ vb. Grlyor ki S. H ilav'm " 'yaayan' sfah, sistemi belirtiyor" sz, temelden yanl. Benim kul landm bu sfat ('yaayan' sfah), elbette, sistemi deil, tek tek imajlar, mit'leri, kavramlar, fikirleri belirtiyor. 'Yaayan': mit'ler, imajlar, fikirler ve kavram lar; 'yaanan' ise: bir ilikiler sistemi olarak ideoloji'dir; ikisi ayn ayr eylerdir. S. Hilav, Althusser'in sistemindeki bu incelii gzard ederek, doru eviriyi yanl sanm... (lgin bir raslant; sayn Cemil Meri'in. Hareket dergisinde^ Althusse'in 'ideoloji' tanmn btnyle evirdiini grdk. Sayn M eri'in evi risi yledir: "A lthusser iin ideoloji kendine gre bir mant ve tutarll olan, belli bir toplum iinde tarih bir grevi bulunan bir tasavvurlar (imajlar, mitler, fikir veya meflaumlar...) btndr." S. Hiiav, sayn M eri'in evirisi ile kendi evirisini karlatrrsa "tarih bir varl ve tarih bir grevi bulunan" deyiinin, tasavvurlara m, yoksa sisteme m i ait olduunu kolayca grebilir.) 2. S. Hilav, "H . Yavuz Althusse^deki ideoloji/bilim ayrl gr e benim Tanpmar'daki resm ideolojiden kopma ve bilimsel dnceye yaklama tezle rim arasnda paralellik kurarak hereyi birbirine kartryor" demektedir. Aca ba hereyi birbirine kartran kim? Bir bakalm. S. Hilav, bana verdii yantta, Althusser'e dayanmadn, "m addeci bilimsel felsefenin ok daha salam olan kaynaklarma dayandn" beUrtiyor. S. Hilav, resm ideolojiden kopmak ve bi limsel dnceye yaklam ak konusundaki tezini maddeci bilim sel felsefenin kaynaklarndan karm ad sylemek istiyor. Oysa, m addeci bilim sel felsefenin ok daha salam olan kaynaklar" (bu arada, zellikle, S. H ilav'm bir blmn dilimize evirdii 'Alm an deolojisi'), H eel'ci idealizme kar karak bu ide olojiden kopan (daha dorusu, koptuunu sanan) gen-H egelci'leri eletirir. Tanpnar da, bir bakma, gen-H egeld'Ierin konumundadr: Nasl ki gen-Hegelci'ler, "m etafizik, politik, hukuk ve ahlk tasavvurlar, din ve teolojik tasav vurlara" balym gibi gsteriyor idiyseler, Tanpnar da Huzur' e k o n o m i k "tasavvurlar" (burada 'em ek', 'retim' vb. gibi kavramlar) 'ruh terbiyesi', 'i lem m edeniyeti' gibi ahlaksal "tasavvurlara" balym gibi gsterir. Benim be lirtmek istediim de buydu. 3. Tanpnar"n 'em ek', 'retim ' vb. gibi szckleri m add yaam bir btn olarak kavrayp aklayan temel, kuramsal kavramlar olarak deil, tam tersine, ahlaksal bir lky (ideali).temellendirmeye yarayan ideolojik nosyonlar olarak kulland konusundaki grm, burada, bir kez daha yineleyeyim. S. Hilav, bilim sel gre 'iyice' yaklam olduunu ne srd Tanpma^n bu kavram-

a.g.y., s. 233. a.g.y., s. 233.

C e m il M e ri , m ra n d a n U y g a rl a , t k e h N e riy a t ( n c b a sk ), sta n b u l, 1979, s. 238.

2 1 0 T a n p m r z e rin e Y azlar

lan hangi sistemin balam iinde kulland gibi ok nemli bir noktaya hi de inmiyor. Oysaki Tanpnar'n 'bilimsel dnce'ye iyice yaklap yaklamad, onun 'em ek', 'retim ' vb. gibi szckleri salt kullanp kullanmad ile deil, bunlar bilim sel maddeci sistemin zel anlamlaryla kullanp kullanmad l alnarak belirlenir. Hilav, bunu dikkate almakszn, yazlarnda ya da romanla rnda salt 'retim' ya da 'em ek' szckleri geti diye, Tanpna^ bilimsel madde ci dnya grne iyice yaklam sayyor! lk yazmda da belirttim: 'emek' kavram Tanpnar iin, toplumsal retim srecinde deer yaratan kategori deil, insan ruhunu 'terbiye' etmeye yarayan ahlaksal bir nosyondur; bu anlamda 'em ek', lonca ahlk sistem iyle btnleir. Saatleri Ayarlama Enstits'nde, Hayri rdal'n u szleri bu balamda yeniden dnlmelidir: "zenaatkrn yerini tccarn almas acnacak eydir hakikaten, dedim";*^ "Eskiden, dedim, bu cins iler sadece sermaye meselesi deildi. Seven ler ve iin iinde yetienler yaparlard".' Tanpmar'da lonca ideali sorunu, bu tr rneklerin altnda deerlendirilmeli, diye dnyorum.

(Felsefe ve Ulusal KlHir, stanbul 1975,, s. 36-55).

A h m et H n m d i Tnnpiiar, S m tim Ayarlama E<;titisi, R em z i K ita p ev i, sta n b u l, 1961, s. 195. '' n.g.y., s. 196.

KURUNTUYA DAYANAN ELETRME

Selhattin liil v

"Mesuliyetini tayacan fikrin adam ol! Onu kendi uzviyetinde bir aa gibi yetitir..."

Huzur, s. 303

Genci Kuruntular
Yeni Ortan gazetesinde yaymlanan "Tanpnar zerine N otlar" adl yazm da (31 M ari - 9 Nisan 1973), bu yazarmzn eitli konulardaki grlerini ve ro mancln ele almaya, gzden kam zelliklerini gstermeye altm. Baz konularda, belirli gr ve dncelere (tarih ve toplum alannda maddeci d nceye) "yaklatm ", romanlarnda belli birtakm tutumlar benimsediini ve eilim ler gsterdiini (eletirme, mizah) ileri srdm. Aynca, yazarn dnyasn da bir tutarszlk (tarih ve toplum alannda maddeci gre "yaklam a", ama varlk felsefesinde naturalisi bir panteizm; sanat ve estetikte, rya, ka ve mazm unculuk'un yan sra eletirme ve mizah) olduunu syledim. Btn tutarsz lna (herkesten tutarllk bekleyemeyiz) ramen, derin, geni ve sindirilmi kltryle, lkemizin eitli sorunlarna, zel artlarmz gznnde tutarak olumlu zm yollar getirmeye altna, resm ideolojiden ve kalp dnce lerden syrldna ve ok baarl bir romanc olduuna inandm Tanpmar'n bu zelliklerini, nesnel bir inceleme ve eletirmeyle gstermeye ahtm. Tanpnar'n "toplum cu" ya da "solcu" olduunu sylemedim. Tam tersine, "bilimsel bir gre ulat sylenem ez" dedim (Notlar, Snf Sorunu 1). Hem de apak bir biimde:
Oysa Hilmi Yavuz, Yeni A Dergisi'nde (Mays, Haziran 1973) ve M illiyet Ga zetesinin Sam t Dergisi'nde (18 Mays 1973), Tanpma^ "toplum cu" (herhalde "sosyalist" demek istiyor) ve "solcu" bir yazar olarak grdm ve gsterdi imi yazd. "Tanpnar zerine N otlar"a gz atan herhangi bir okur, yazarn "toplum culuundan" ya da "solculuundan" sz etmediimi, eserlerindeki e

2 1 2 T :u p n ir r e r in e Ynilnr

itli ve kimi zaman uyumayan yanlar ortaya koyarak, grmezlikten gelinen olumlu dncelerini belirterek ve hepsinin hakkn vermeye alarak Tanpnar ! yerine oturtmaya ve deerlendirmeye yneldiimi grecektir. Aslnda okur, sadece H. Yavuz'un yazlarndan bile, benim byle bir ey sylemediimi anlayabilir. ?J. Yavuz, benim tezlerimden sz ederken, iddialarnn doruluu nu gsterecek ahntlar yapamyor. Tanpma'n "toplum cu" ve "solcu" olduunu sylediim bir tek cm le veremiyor. Var olmayan bir eyi nasl versin! Ayrca A Dergisi'ndeki ilk yazsnda benim aklamalarmdan sz ederken yle diyor: "Tanpmar'n (...) belirli bir dnya grne yaklat ne srlyor. Tanpnar'a yaptrlmak (herhalde "yaktrlm ak" olacak; nk 'dnyagr yaptr mak' szn hi duymadm) istenen bu dnya gr, toplumculuktur." Bir insan, nasl olur da hem bir dnya grne yaklar hem de o dnya gryle nitelenen bir insan olur? Baka bir deyile, Tanpnar, benim gzm de gerekten toplumcu olsayd, yaklam deil, "ulam " derdim. Oysa ben, ulam demi yorum, "yaklam " diyorum. Demek ki, Tanpnaf' toplumcu olarak grmyo rum. Sam t Derg/s/'ndeki yazsnda da H. Yavuz, Tanpnar iin, "styapyla ilgi li kltr ikilii sorunlarnn altnda madd artlarn ve retimin yattn sezen bir toplumcu yazar olduunu sylediimi ileri sryor. Toplumculuun temel ilkesi olan bir gr sezmekle kalan kimse nasl toplumcu olur? Gerekten top lumcuysa, sezmekle yetinmi olabilir mi? Ben, bizde rneine ok rastlanm as na ramen, "sezgici toplum cu" kavramnn bir mantk elime olduunu san yorum. Btn bunlar, II. Yavuz'un benim yazmda bulunmayan bir iddiay var sayarak ve benim ileri srdm bir tezi deil, kendi kafasndaki bir kuruntu yu gerekmi gibi kabul ederek eletirmelere giritiini daha ilk admda aka gsteriyor. Ayrca, H. Yavuz, szn ettiim yazlarnda, Tanpmar'n Huzur adl roma n incelediini sylyor. "A hm et Mamdi Tanpmar'n Huzur romannn yeni ba sm dolaysyla yaymlanan bir inceleme yazs" diyor (A Dergisi, M ays 1973). Sanat Dergisi'ndeki yazsnda da, "Tanpnar zerine N otlar" sadece bu roman la ilgili bir yazym gibi gsteriyor. Oysa yazmn balndan, muhtevasndan ve bir notta yaptm aklamadan, sadece Huzuru deil, Tanpmar'n baka eserlerini de incelem eye altm anlamak pek g olmasa gerek. M. Yavuz, bu apak gerei yine kendi istedii gibi grm, yine bir kuruntuya kaplm. H. Yavuz'un bu genel kuruntularndan sonra, zel birtakm konulardaki yanlgla rn ve kuruntularn aadaki blmlerde aklayacam.

Kitaplar Dcf^/'s'nin b irin ci sa y sn d a , K o n u r E rto p 'u n A lm ed H am d i z e rin e ilg i ek ici bir y a z

s y e r alyor. Ynzar, h e r z a m a n k i Lilizlii, sa d u y u su v e h a k ta n rl y la e !e a lm Tanpnat^. A m a z e rin e k o n a n im z a sz a k la m a d a , h i b ir k a n l g sterm ed en ileri s r lm e d e b iy a t d su la m ala r v e k a r a a lm a la r var. ste lik b u y a z d a , K o n u 'u n s y le d ik le riy le e lie n id d ia la r ileri s r lm . Y azarn g z d n y a y g rm y o r. m z a sz yazar. F e th i N a c i'y i ve b en i k a ste d iy o r h erh al-

K rn ty n D a y a n a n E le tirm e 2 1 3

H. Yavuz, benim, "A lthusser tarafndan yeniden form llendirilen bir yap sal ikilie, 'ideoloji/bilim ' ikiliine" dayandm sylyor (A Dergisi, Mays 1973). Beni, A lthusse'd yapmasna, sevinm em mi, zlmem mi gerektiini kestiremedim. Ama unu aka sylemeliyim: Ben Althusser'in grne dayan madm. Bu gr yani ideoloji/bilim ikilii bilirhsel maddeci dncenin temel ilkelerinden biridir ve yDarca nce dilimize evirdiim Alnan deolojisi'nda aklanmtr. Bu konuya zel yorumlarn getirmi olan Althusse'e bavurm an gerekmiyordu. nk maddeci bilimsel felsefenin ok daha salam olan kay naklar yetiyordu bana. stelik Althusser'in "yapsalc" yorumu bana uygun dmyordu. (Benim, sz geen kaynaklara dayanarak ve toplumumuzdaki egemen ideolojiyi de rnek alarak yaptm tanm ve aklama "N otlar"n birin ci blmndedir.) Bu konular aydnlatmak iin, okura A lthusse'in felsefesi hakknda bilgi vermem gerekiyor. H. Yavuz, Althusse'in "ideoloji' anlayn aklarken bir alnt yapm. Ama, bilmem neden, alntnn kaynan belirtme mi. Oysa, kaynak gstermek, bilimsel aratrmann temel kurallarndan biridir. Kayna ben syleyeyim: "Pour Mnrx, s. 238, Franois Maspero, Paris 1969", n gilizce eviri, "Tor Marx, s. 231, Ailen Lane, The Penguin Press, 1971". Yazk ki, bizde ad duyulduu halde felsefesi hakknda pek az ey bilinen Althusse^i or taya atan ve beni de Althusser ci yapan H. Yavuz, bu bir tek cmleyi hem eksik alm hem de yanl evirmi. yle diyor Althusser; "11 suffit de savoir tres schem atiquem ent qu'une idrlogie est un systeme (possedant sa logique et sa rigeur propres) de representations (images, mythes, idees ou concepls selon les cas) doue d'une existence et d'un role hisloriques au sein d'une societe donnee." H. Yavuz bu tek cmlenin iindeki ilk sekiz kelimeyi, birinci parantez iindeki kelimeleri ve "d 'u n rle historiques" szn atlam. H i olmazsa nokta ko yarak belirtmeliydi. Ayrca, atlad son iki kelime grubu, A ltlusse'in tanmn oluturan szler. Bunlar atlannca ve stelik yanl da yaphnca, Althusser'in ta nm verilmemi oluyor. Hilmi Yavuz'un evirisi yle: ideoloji, "bir toplumda yaayan imajlar, mitoslar, idealar ya da (yerine gre) kavramlardan oluan bir tasarmlar (representations) sistemidir." H. Yavuz, evirisindeki "yaayan" sfa-

d e ; am a a k a b elirtem iy o r. K a ra sa trla rn y a z a r b u k o n u la rla u ra a c a m a , k e n d is in in y a da y a n n d a k ile rd e n b irin in y a z m o ld u u b a sit b ir h a b erd ek i c e h a le t a n tn a d ik k a t etsey d i d a h a iyi o lu rd u . Bu d e rg in in b e in ci sa y fa sn d a , y a sa k la n a n b ir ki tap lan s z ed iliyor. K ita b m ad The M nrxin R evolliotanj iden. y le ev rilm i: M arksist htill lks. n c e , "m a r x ia n " k e lim esi "m a rk s is t" te n fa rk l b ir a n la m tar. M a rk sist d e m e k iste sey d i, y a z a r k ita b n n a d n d a n g iliz c e "m a rx is t" k e lim e sin i k u lla n rd . "M a r x ia n " k e lim esi, M a rx 'n m e to d u n u v e re tisin i, a lla g e lm i v e g e n e llik le k a b u l e d ilm i y o ru m la rn d n d a ; k iisel b ir b i im d e k u lla n a n a ra trc la r, d n r leri v e b u n la rn ileri s rd g r le ri b e lirtm e k iin k u lla n lr. "d e a " k e lim e sin in ise " lk " ile h i b ir ilik isi y o k tu r. " I d e a " , fikir, d n ce, k a v ra m a n la m n a gelir. " lk " ise b ilin d i i gibi "id e a l" d e m e k . ste lik "r e v o lu lio n a ry " sfa t d< isim o la ra k ev rilm i. k e lim e d e y an l. K rlm a s im k n sz b ir reko r!.

2 1 4 T a n p n a r z e rin e Y azlar

tyla, majlar, mitoslar, kavramlar belirlemi; oysa Althusserin metninde bu sfat, sistem i belirliyor. stelik "yaayan" sfat da tamamen yanl. Althussser, "doue d'une existence et d'un role historiques" diyor. Yani, "tarih bir varolua ve role 'sahip'; "tarih bir varolula ve rolle 'donatlm ' ya da 'donanm '; tari h bir varolu ve rol 'edinm i' " demek istiyor "Yaayan"la hi bir ilikisi yok. ngilizce eviride de, bu anlamlara gelen "endovved" kelimesi kullanlm. A t lanm blmlerle, yerli yersiz konmu parantezlerle ve belirttiim yanllarla, bu eviri, AUhusse^in ideoloji tanmnn evirisi olmaktan kyor. Bu cijm le yle evrilebilir: "... ideoloji, belli bir toplumda tarih bir varolu ve rolle dona tlan ve tasarmlardan (yerine gre, imajlar, mitoslar, fikirler ya da kavramlar) oluan bir sistem dir (bu sistemin, kendine zg bir mant ve katl vardr)". "N otlar"n birinci blm nde yaptm aklamada, ideolojinin, dnya ve top lum hakknda, kiiyi yanltya dren, gerei arptan, btn bilim-d gr ve dncelerin tm olduunu syledim; rnekler verdim. Tanpna/m bizdeki zel ideolojiden koptuunu, bilimsel baz dncelere "yaklatn" syle dim. H. Yavuz "resm ideolojiyi amak (depassement) Althusse^in kulland anlamda "bilim, dncesine gemeyi iermez diyor." Daha nce de belirttiim gibi ben, "N otlar"d a Tanpna^n, bilim dncesine getiinin sylenemeyece ini aka yazdm. Bundan tr H. Yavuz'un bu iddias zerinde durmuyo rum. Burada nemli olan nokta, H. Yavuz'un, Althusse'deki ideoloji/bilim ay rl gr ile benim Tanpna^daki resm ideolojiden kopma ve bilimsel d nceye yaklama tezlerim arasnda bir paralellik kurmas vc her eyi birbirine kartrmasdr. Althusser, marksizme, yapsalc (structuraliste) bir yorum getir mi hatt marksizmin bir yapsalchk olduunu ileri srm bir filozoftur. Tez leri zerinde, hem marksist evrelerde hem de bu evrelerin dnda ok tartl d. Bilindii gibi, gnmzde, eitli bilim dallarnda bir metot olarak byk et ki gsteren yapsalclk, incelenen herhangi bir gerein, her eyden nce iinde bulunduu btn, ereve ya da yap asndan ele alnmasn ve ancak byle davranlrsa anlalabileceini ve aklanabileceini ileri srer. Baka bir deyile, yapsalclk iin, herhangi bir gerein ortaya k ve kayboluundan yani olu ve tarihten ok, bu gerein iinde bulunduu btn, kapal sistem, ereve ve yap nemlidir. Okur, hegelci ya da marksist diyalektiin btnsellik (totalite) kavram ile bu gr arasnda bir yaknlk olduunu sezecektir. phesiz ki, bir gerein incelenip aklanmasnda, bu gerein iinde bulunduu btn, eit li etki ve tepkileri mmkn olduu kadar geni ve ayrntl bir biimde ele al mak, diyalektik mantn da en temel ilkelerinden biridir. Ama diyalekdk man tk, bir gerei ortaya karan, oluturan ve ortadan kaldran kuvvetleri, baka bir deyile bu gerein almasn, belli yanlaryla ve nitelik deiimine uraya rak daha yksek bir dzeyde, yeniden ortaya kmasn da gznnde tular. Bu da, diyalektiin en temel ilkelerinden biridir, yani deime ve olu ilkesidir Ya

K u ru n tu y a D a y iin a n E le tirm e 2 1 5

psalclkla maddeci diyalektik arasndaki temel fark, birinci grn olu, tari hilik ve ama ilkesine nem vermeyiidir. imdi, yapsalc gr, fikir ve bilim tarihine uygularsak nasl bir sonucun ortaya kacan kavramaya alalm. phesiz ki, byle bir gr, fikir ve bi lim tarihindeki byk ilerlemeleri ve aamalar; birikimler, deimeler, nitelik sel gelimeler ve "am alar" olarak grmeyecek, sadece kopular, kesintiler, ilintisiz kademe olum alan, birbiriyle ilikisi olmayan btnler, ereveler ve yap lar olarak grecektir. Bylece, bilimin, bilim-ncesi kavram lar ve atflar (refe ranslar) erevesinden yani ideolojik fikirlerden kesin bir kopu ve srama so nunda ortaya ktn syleyecektir. Bu btn bilim lerde olduu gibi tarih, sos yoloji ya da ekonomi bilim inde de byledir. te Althusser, bu yapsalc gr, maddeci diyalektikle kaynatrmaya alm ve aratrma m etodunu her ey den nce, tarih ve ekonomi alannda bilimsel devrimi gerekletirdiini dn d M arx'a uygulam ; onun fikr gelimesini bu adan aklamaya ahm ve hegelcilikten ne zaman ve ne tarzda kesin olarak kophunu ortaya koymak istemitir. Bachelard'n ortaya att, Canguilem ve Foucault'nun kulland "coupure epistem ologique" ("epistem olojik", yani bilgiye ilikin "kesiklik") de yimini de bilimsel bilginin ortaya kndaki bu kopuu belirtmek iin kullan mtr (Bk. Pour Marx, Aujourd'hui I, II, s. 4 1 ,1 6 8 ,1 8 9 ,1 9 6 , 255). H. Yavuz'un bi limsel dnceyi benimseyen herkeste mutlaka gerekletiini ve bundan tr aklanp ortaya konmas gerektiini sand "epistem olojik kesiklik" kavram, ite budur. Althusser, M arx ile hegelci dnce ve klasik ekonomi arasnda by le bir kopu olduunu M arx'n bu "epistem olojik kesinti"yi gerekletirerek, ya ni genellikle kabul edilmi tezin tersine I legel'den hi bir ey alm ayarak (bu id dia, M arx'm sylediklerine aykr der) tarih ve ekonomi bilim ini kurduunu syler. H. Yavuz, biHmsel dnceye ulam bir kimse olarak grdm san d Tanpnar da da bu "epistem olojik kesinti"yi gstermem gerektiini ileri s ryor. Okur, yukardaki aklamalardan sonra, bu iddiann glnln hemen kavrayacaktr. nk, burada sz konusu olan ey bilgilerin genel geliimi ile il gili bir teoridir. Bir bilimin nasl olutuunu ve temel zelliklerini aklama ama cn gder. Tarih ve ekonomi bilimini yaratmadna gre (yoksa H. Yavuz be nim byle dndm sand da yazmad m!) Tanpma'n "epistem oloji kesinti"den getiini aklamam garip olmaz m? Bilim dncesi ya da herhangi bir bilim, bir kere olutuktan sonra, herhangi bir kimsenin bu dnceyi ya da bilimi benim sem em esi bir kltr, eitim ve pedagoji sorunudur. Oysa yukarda sz geen "epistem olojik kesinti" kavram, bilimsel dncenin ve bilimlerin ortaya kn aklamak iin kullanlan ilevsel (yani, olgular bilimsel bir bi imde aklamamza yarayan) ve metoda ilikin olan bir kavramdr; felsefe, sos yoloji ya da tarih aratrmalarnda kullanlr. kisini birbirine kartrmamak ge rekir.

2 1 6 l a n p n a r z e rin e Y nzlar

A m a K a v ra m v e A lth u s s e r'in E le tir ilm e s i H. Yavuz, benim zerinde nemle durduum "am a" (Auflebung) kavrammn "ideolojik" yani bilim dncesine aykr bir kavram olduunu sylyor. Bu ileri-sr, szn nereden geldiini bilmeyen ama maddeci felsefeyle yakn l olan okuru artacaktr. nk, byle bir okur, "A m a" teriminin, diyalek tikteki "olum suzlam ann olum suzlanm as" ve "sentez" kavramlarnn baka bir ad olduunu bilir. Maddeci diyalektiin en temel ilkelerinden biri olduunu da renmitir (Materyalist Felsefe Szl, s. 39, Sosyal Yaynlar; S. Milv, Felsefe El Kitab, s. 139, Gerek Yaynlar). H. Yavuz, acaba birdenbire, ama kavramnn ideolojik bir kavram olduunu niin ileri sryor? Aklayaym: H. Yavuz, beni Althusse^ci yaptktan sonra, kendi de Althusse^ci olmu. "Hpistemolojik kesik lik" kavramn hi eletirm eden ya da eletiremeden alp benimsiyor. Sonra, yi ne hi eletirmeden Althusse^in ama konusundaki grn de kabulleniyor. (Oysa H. Yavuz "hm anizm a" zerinde birok yaz yazmt. Acaba o zaman Althusser'ci deil miydi? Bu filozofun, "hm anizm a"y ideolojik bir kavram olarak red ettiini biliyor muydu? Dorusu, iin iinden kmak zor!) Althusse^in bu "am a gr ok nldr; zerinde tartlmtr. Tartma, zellikle marksistler, marksgiller (marxien) ve marksologlar arasnda kmtr (Bk. Le Centenaire du "C apital" de Lucien Goldmann'n deologie et Marxisme adl ince lemesi; Jean Lojkine; Pour ime Theorie Marxisie des Ideohgies", Centre D'Ktude el de Recherche Marxiste). H. Yavuz biraz dikkatli olsayd, "am a" kavramn, Allhusse^deki ok zel ve tartmal haliyle, olduu gibi alp, mutlak bir hakikat miesine ileri srmezdi. Goldmann, szn elliim incelemesinde, Althusser'in yapsalcln eletirirken bu kavram zerinde de durur. Goldm ann'a g re, Althusse^in yapsalcl, marksizme "sokulm u" drt ideolojik unsurdan sonuncusu ve en nemlisidir. Niin ideolojik bir unsurdur? nk, Althusser, "yap', "ereve" ya da "btn" kavramn, gereinden fazla abartmakta, her hangi bir olayn ya da gerein, sadece iinde ortaya kt "btn" (yap) a sndan ele alnmasna ynelmekte; bu olay ya da gerein bir tez-anlitez ve sen tez sreci iinde ortaya km olmasn, yani olu, deime ve tarih boyutunu bir yana itmekte, bundan tr "pozitivizm e" (yani yzeyde kalan bir bilim an layna) dm ek tehlikesiyle karlamaktadr) (deologie et Marxisne, s. 300). Yapsalchn ancak olu ve tarih boyutu da hesaba katlarak yararl bir aratrma metodu olacan syleyen ve almalarnda bunu gsteren Goldmann, kendi grne, bundan tr, "jenetik yapsalclk" adn verir. Gereklen de, Althus ser'in yapsalclnn teki kavramlar gibi, "am a" kavram da, maddeci diyalekin kaynandaki gre hayli ters der. Ne var ki, Althusse^in, bu ar tc tezleri ileri srerken, gerek bir bilim adamna yakan ciddi ve ihtiyatl bir tavrla, vard sonularn mutlak hakikatler olmadn ve daha sonra dzelti lebileceini ileri srdn (For Marx, s. 9) belirtmek isterim. H. Yavuz, Althus-

K u ru n tu y a D a y a n a n E le tirm e 2 1 7

ser'ci olduu halde, Althusse'in gsterdii bu ihtiyat benim sem ek gereini duymam. te yandan J. Lojkine de, A lthusse'in "kesinti", "kopm a" ve "sis tem " kavram lannm m ekanist ve idealist kavram lar olduunu, diyalektie ayk r bir gr d ile getirdiklerini ileri srer (ad geen inceleme). Buraya kadar, H. Yavuz'un benim yazm konusunda dt genel kurun tular ve belli birtakm felsefi sorunlardaki yanlglarn akladm. Bu tr daha baka yanlglar da var. Am a onlar ikinci yazmda ele alacam ve burada, son olarak, H. Yavuz'un, Tanpna' gemi zlemi eken, felsefe asndan idealizmi benimsemi bir kim se olarak gstermek isterken ne gibi yollara bavurduunu aklayacam.

Hilmi Yavuz ve Mehmet Kaplan

H. Yavuz, Tanpna'm grlerinin sadece "bir yan" zerinde duruyor; aln tlarnda onlar kullanyor, onlan deerlendiriyor. Nitekim, Huzur'un balca kahramanlarndan "hsan"n belli birtakm szlerini seip kulland halde, "ilk bakta" onlara ters der gibi grnen baka szlerini atlayp geiyor. Huzur'daki hsan', Tanpna'n etkilendii bir kiiliin sembol olarak grmek yanl olmaz. Baka bir deyile Ihsan, Tanpna'n belli bir adan ve belli bir l ye kadar etkilendii Yahya Kemal'i bir bakma temsil eder. Ama Huzur'da Mmtaz da var. Ve M mtaz, Tanpna'n kendisidir. N e var ki, H. Yavuz, birinci yazsnda, M m taz'dan pek az alnt yapyor. hsan'a uygulad m etodu ona da uyguluyor. Yani M m taz'n sylediklerinden, sadece iine gelenleri alyor. Oy sa, "Tanpnar zerine N otlar"da gsterdiim gibi, hem Mmtaz hem de hsan, gemiteki olumlu yanlan arayan, ama gemile yetinmeyen, gemiin olumsuzlanmasn ve almasn isteyen, gerek bir kltr hayatnn baka trl ku rulamayacan dnen kimselerdir. Okur, "N otlar" da, bu ileri-sr belge leyen birok alnt bulacaktr. Birka rnek daha veriyorum: hsan, H. Yavuz'un ileri srd gibi, Yahya Kemal araclyla Maurras ve Barres'ten aktarlm bir kalknma modelini yani lonca ideali'ni savunmuyor: "H albuki Trkiye yalnz bir ey olmaldr; o da Trkiye. Bu ancak kendi iarlar iinde yrm esiyle ka bildir." (H. s. 224). stelik bu sorun, kesin cevab olmayan, kendi artlarmzn bilinmesi yoluyla zm e ulatrlabilecek bir sorundur: "Aileyi, evi, ehri ve ky tekrar kuracaz. (Bunlarn hepsi, H. Yavuz'un Tanpna'a atfettii lonca ideali zerinde herhalde kurulamaz!- S.H.) (...) Yava yava cihan piyasasna kmaya balayacaz. (Lonca ideali'yle mi?! S.H.) (...) Bunlar yaparken insan da yapm olacaz. imdiye kadar insanla yapc olarak megul olmadk, bir y n inklbn peinde idik (Tanpnar, kke inmeyen biim sel devrimleri eletiri yor.- S.H.) Bu bina (yani Trkiye'nin yeni ekonomik-sosyal-kltrel dzeni.S.H.) ne olacak? Yeni Trk insannn llerini kim biliyor? (Tanpna^n eskiye

2 1 8 T a n p iia r z e rin e Y azl.r

dayanarak yeniye ynelme dncesi, yani "am a" gr ve byk yazar Ke mal Tahi/le ortak olan bir yan.- S.H.) "Yalnz bir eyi biliyoruz. O da birtakm kklere dayanmak zarureti." (H. s. 226/227). zellikle son iki cm lcye okurun dikkatini ekmek isterim. hsan, H. Yavuz'un ileri srd gibi hazr zmler getirmiyor. hsan, gemiteki bir dzenin, bir idealin Trk toplumu iin bir r nek olmayacan; geriye dnmenin imknszln ve Trkiye'nin yaratlmas gerektiini, bir soruya verdii cevapta, kesin olarak vc bir kere daha aklar: Peki nedir bu Trkiye? hsan iini ekti: -te mesele burada. Onu bulmakta..."(H. s. 231). Tanpnar, Htmr'ur\ 222-227. sayfalarnda, hsan'n azndan, Osmanh m paratorluu'nun eski ekonomik artlarmm kkl bir deiiklie u ratlmas, topran geni anlamda ekonomi hayatna girmesi, planl alma ve retim siyasetine ynelmek, topra ve insan ekonomik ve sosyal hayata a mak, i piyasay geniletmek, i mbadeleyi arttrmak gerektiini apak bir bi imde dile getirir. Btn bunlar, bir "lonca ideali"nin karl olan, onunla uzla mayan gr ve eilimlerdir. Yukarda belirttiim gibi, bu tr baka rnekler "N otlar"da ve Tanpna/n teki eserlerinde bol bol bulunur. Burada sadece hsan'm sylediklerinin zerinde durmam rastlant deildir. Bylecc, Tanpnar'n teki eserlerine pek rabet etmeyen ve kendi grlerine uygun dnceler ile ri srdn sanarak hsan'n zerinde duran H. Yavuz'un Tanpnar konusun da yapt aklama ve yorumlarn, hsan asndan bile doru olmadn gs termi oluyorum. Aslnda, "N otlar"da grlecei gibi, Tanpnar, Yahya Ke m al'in her adan ve tm olarak etkisinde kalamayacak kadar zengin, derin ve sindirilmi bir dnce dnyasna sahiptir. Eserleri tm olarak incelenirse, Tanpnar'n dnce dnyasnn Yahya Kemal'e de. H uzurda onun temsilcisi olarak kabul edebileceimiz hsan'a da, tm olarak indirgenemeyecei aka grlr. H. Yavuz, Tanpna^n Yahya Kem al'e bal olduunu, bundan tr gemi z lemi eken, idealini gemite bulan bir yazar olduunu sanyor; gericidir deme ye getiriyor. Oysa Tanpnar, Yahya Kemal'e de kendi zel asndan bakar ve u artc yorumu yapar; "Yahya Kemal gemiin zlemini deil, tam tersine ya rnn zlemini duyan bir airdir," (Makaleler, s. 560). Bu grn doru olup ol mad zerinde tartlabilir. Burada bizi ilgilendiren nokta, Tanpnar'n nl air hakknda allmadk bir yorum getirmesi, bu yorumu benimsemesi, ona bu adan bakmas; ondan, bu bakmdan etkilenmesidir. Bu tutum, Tanpna/n, "N otlar"da akladm "ac" grne uygundur ve Yahya Kemal'den belli bir ynde, belli bir lde ve kendi grleri bakmndan etkilendiini gsterir. yleyse, M. Yavuz'un yapt gibi, hsan'n dncelerindeki bir tek yan ele ala rak (yani soyutlayarak) ie balamak, bylece Yahya Kem al'le ilinti kurmak, Tanpna'm kendi syledikleri varken, Yahya Kemal hakknda yazd kitapta, airin dncelerini, Tanpnar'n z dnceleri gibi gstermek, daha sonra bu yoldan, M aurras'la, Barres'le iliki kurmak, bu yazarlarn grlerini uzun uza-

K u ru n tu y a D a y n n a n E tu ;(irn e * 2 1 9

dya anlatmak, bunlar gerekli belgelemelerle yani Tanpmar'm eserlerinden ya placak nesnel alntlarla desteklemeden Tanpmar'n dnceleriymi gibi gs term eye kalkmak, giderek Sabri lgener'e ve Mehm et K aplan'a bavurm ak bi limsel temelden yoksun, beyhude ve yanl aklamalardr. Yukarda, H. Y a - vuz'un, hsan'n szlerinden alntlar yaparken dncelerinin sadece belli bir yann yani kendi iine yarayacak yan setiini ve dolaysyla Tanpna'm d nce dnyasn sakatladn syledim. Belli ki H. Yavuz, Tanpna' bir kere "gerici' bellem i. Okuru da bm a inandrmaya alyor. "G erici" olmayan bir kimsenin de mutlaka "toplum cu" olmas gerektiini sanyor. Benim, Tanpna' "toplum cu" ve "solcu" bir yazar olarak kabul ettiimi (oysa ben byle bir ey sylemedim) sanm asnn kaynandaki kuruntu, en iyi ihtimalle, bu "hep ya da hi"i; "evet ya da hayr"c metafizik ve m ekanist dnme alkanhdr. Oysa, varlklar, olaylar, fikirler ve kiiler, sadece, "ak ya da kara", sadece "u ya da bu" deillerdir. Var olan her ey, derecelenmeleri, yeninin ve eskinin karmn, olumsuzun ve olumlunun atmasn, kartl ve elimeyi kapsayan karma k bir gerektir. En basit gereklerde olduu gibi en basit dncelerde ve eser lerde de bu karm akl grrz. nemli olan nokta, atan unsurlann, olum lu ve olumsuz yanlarn, derecelenmelerin ve kartlklarn ne lde varolduu nu ortaya koymak ve aklamaktr. Her gerek (fizik, ekonomik, tarih, sosyal ya da artistik) ancak bu karmakl gznnde tutan diyalektik bir grle ince lenebilir, yerine oturtulabilir ve deerlendirilebiHr. Bir geree (burada sz ko nusu olan Tanpmar'n dnce ve sanatdr) nyargyla yaklar, onu daha nce den hazrlanm bir kalba sokmaya kalkar; tm karmakh iinde deil de sa dece grmz destekleyen yanlar asndan ele alrsak, incelediim iz konu ya kar hem hakszlk etmi, hem yanlm, hem de bakalarn yanltm olu ruz. Bundan tr, yukarda szn ettiim metafizik ve m ekanist tutumu, H. Yavuz gibi, ilericilik (burada altn izerek belirttiim ve yazlarmda aklamaya altm "ilericilik", bilim sel dnceyle hi bir ilgisi olmayan ve bizde Cum huriyet devri ideolojisi iinde yuvalanan, kendini "ilerici" sanan; yani sadece znel bir nitelik tayan, ama nesnel olarak hkim snf ve zmrelerin iine yara yan soyut, biim ci ve halka-kart "ilericilik"tir) adna deil de, bambaka bir gr desteklemek iin kullanan Mehm et Kaplan ile H. Yavuz'un ayn dn cede bulum asna am am ak gerekir. H. Yavuz'un, Tanpnar'la ilgili yazlarnda, Kaplan'm aklamalarna dayanmasnda da alacak bir yan yoktur. Ynler de iik olsa, daha dorusu deiik sanlsa bile, bu sonuca varm ak kanlmaz bir eydir. Ayrca, M ehm et Kaplan'm , kendi grnn z gerei, byle bir metot kullanmasnn tabii olduunu ve bundan tr metodu ile am alar arasnda H. Yavuz'a oranla daha byk bir tutarlhk (bu, tamamen m antki ve biimsel bir tutarllktr) bulunduunu belirtmek isterim. in ilgi eken yan, z gerei, gerein ve hakikatin sadece bir blmn grebilen ve bundan lr yanlg-

2 2 0 T a n p n n r z e rin e Yiizhr

ya den "gerici" dnce ile, zne aykr olarak ama farkna varmadan ayn gerein bir baka blmn gren ve tmn kavrayamayan "ilerici" gr arasmda, son kertede, hi bir farkn olmaydr. lkemizde, sosyal hayatn her dzeyinde, son iki yz yldr srp giden kr dv ve tekrarlar bunun apa k bir kantdr.

(Yeni Dergi, Say 106, Temmuz 1973, s. 42-52).

s a h n e n in

DIINDAKLER

Selim leri

stanbul'da Zaman
"Zalim mazlma, ldren lene skca yapm, selin ortasnda onunla be raber akp gidiyorlard." (s. 255). Kurtulu Sava balangcnda stanbul'u byle tanmlyor Cemal, Sahnenin Dndakile/de. stanbul olanca kokumuluuyla, iki yzllyle, salkl de er llerini yitirm iliiyle karmza kyor. Sabiha'nm tiyatro oyuncusu ol ma merakn bir yana brakrsak; kitabn ad, kavgann, daha belirgini lm-kalm kavgasnn dna dm insanlar anlattndan Sahnenin Dndakiler. lm-kalm kavgasna yn verenler, kk salon toplanhlarmda ynetmekte dirler ii. Bir adan sulam adr Tanpnafn roman. Gerek aydn, gerek kavga adam olamamlar sulamadr. Cem al'in gzyle kiileri tanrz. Blk-prk, kopuk anlar dizisinde kiiler karmza kar. hsan'n olumluluu bile aldatc dr. Tanpnar, Huzur'da btn sinmiliiyle, kavgadan vazgem iliiyle verecek tir hsan'. Rom ann banda C em al'in ocukluk ak Sabiha'ya kaplyor okur. Sabiha, neredeyse diyalektik zm lem elerle bir yol ac gibi grnyor. C em al'le unu tamadm bir konumalar var (s. 123-131). Bir sylediinin ardndan bir de kartln yokluyor Sabiha. Sevgiyle sevgisizlik arasnda gezinirken, Sabiha'nn ruh dnyas inili-kl, korkun etkileyici bir grafik iziyor. Kendisini hsan'dan kskanan Cem al'e "Benim seveceim insan sen de seveceksin deil m i?" diye soruyor; kirpikleri slanyor, vargcyle hsan' sevmesini yineliyor. hsan' da ok sev. O da seni sevsin, brn de sevsin!' Oysa sevgi savunucu luunun, lm-kalm gnlerinde, ie yaramayacan bilm ektedir Sabiha: "Am a bir gn muhakkak seveceim. Bizim mem lekette insanlarn yapaca tek i budur, hele kadnlarn-. Bir gn birisini ok seveceim... Onu iyi biliyorum. Sabiha, romann sonunda uar, heveslerine yenilmi, dirilikten vazgem i olarak kar-

2 2 2 T a n p m a r z e rin e Ynzlar

miza kacaktr ama, sahneye kmakla, iyice, sahnenin dna decektir. Kur tulu Sava'na karar gnlerinde Sabiha'nn Nuri Adil kumpanyasnda sahneye kmas hayli ilgintir. Tanpmar, eeledii kiileriyle olumsuzlua bel balam bir yazar mdr? Sanmyorum. Byle bir ileri sr, en azndan Sahnenin Dndakiler iin ok yer siz, ok yanl olur. Kimi zaman Dostoyevski'nin Cinkr'ini hatrlatyor roman, olumsuzlua bel balayyla, ancak zellikle biri zerinde durulmu iki roman kiisi, olumsuzluk savunuculuunu toplan ykar; Aliyeli Ahmet ve Ekrem Bey. Ekrem Bey, eserin silik kiilerinden biri gibidir. Anlardaki insan kalabal na, figran gibi sokulmutur. Gene de itenliiyle ne kar, kiilii harcanamaz bir nitelik kazanr. M emleketin iinde bulunduu kargaaya ttihat ve Terak ki'nin sebep olduu kansndadr Ekrem Bey. Tek zm yolu grmektedir; " l drrm." (s. 233) Ekrem Bey, gz kapal ldrmekten yanadr. Kat, acmasz dnceleri ok gemeden bakalar. Ayn toplantda, ayn srete btn akhyla sayklar Ekrem Bey: "Ben sadece mtereddit ve zayfm. Srkleniyo rum. Mazim beni srklyor. Yoksa yaptklarmn hibirine inanmyorum. Za ten siyas mahiyette hibir ey yapmadm. Fakat ayrlamyorum da... ok rica ederim beni kendinizden addetmeyin! Yaplan ilerin hibirini, yardmmla oldu diye sevinerek hatrlam yorum ..." Ekrem Bey, stanbul'daki zamanda, gszl n ve ie yaramazln bilen, itenliiyle olumluluk kazanm bir yar aydn dr. stelik yan aydn olduunun bilincindedir. Bilinlilik adna hareket eden bilinsiz insanlarn yaad ortamda olumlu, cevherli hibir ey yoktur Tanpna^a gre. "Artk dmandan ziyade kendimiz le m cadele" (s. 210) etme durumuna drldmz anlatr yazar. Bu kar gaalkta, zalimle mazlumun birbirinden ayrlamad bu irkefte aydnlk, sa lkl, her adan olumlu tek odak noktas Anadolu insannn tad potansiyel dir. Akam aylarnda birleen sahnenin dndakilere "A nadolu acdr," diyor Cemal. "Eliniz kesildii zaman, bir yere arptnz zaman duyduunuz ey yok mu, ite onu ok byltn, tahamml edilemeyecek hle getirin, ite Anadolu odur..." diyor, (s. 238) Sonra Aliyeli Ahm et'in servenini, Sabahattin Ali'nin ok sevdiim hikayelerini andran acl yaamasn anlatyor (s. 240-242) Okur, bir an Ahm et'in niin anlatldn kavrayamyor; incelikli, ama yersiz, btn den ayr dm bir ayrnt sanyor. Oysa romann irdeleyici blm lerinde Al iyeli Ahmet, cevherli kiiliiyle memleketin kurtuluu iin tek bir neri gibi kar mza kacaktr (s. 312-316). Tanpna'n, edebiyat eserinde btnlk araynn gl bir kant olarak stelik. Dsel aynadan yzlerin arasnda Aliyeli Ah met, yani Anadolu insan nice mucizeler, arnmhklar, isyanlar, onurlar, boyun emeler, simgelemektedir. Cemal belleinde geit yapan br yzlerin kaybol masn, toptan yok olm asn diler sanki. Her ey Anadolu insanyladr.

S a h n e n i n D n d a k ile r 2 2 3

Anadolu insanna bakyla, dnemindeki yazarlardan ayrlyor Tanpnar. Dnemindeki yazarlar demekle, Tanpnar'n benim sedii yazarlar sylemek is tiyorum belki de. rnekse Yahya Kemal'i. nk Anadolu insanna bakyla. Memleketimden nsan Manzaralar'nda Nzm H ikm et'in duygularyla zdelei yor. Sonra Tanpnar'n Kemal Tahir'le zdeletirebileceimiz yanlar var. Sahne nin Dndakiler, Kemal Tahir'in "Esir ehir",lsndeki dnya grne bs btn uzak bir kitap saylmaz. Yalnz Tanpnar, bir kavga yazan deildir. Bugn, sa ve sol evrelerin Tanpna/, kavgann dnce adamlarndan gibi gsterme lerine katlamyorum. Alabildiine iten, kendisiyle hesaplamasn bilmi, bi reysel bilincini baaryla okura iletmi yazarlardan Tanpnar. Ama o kadar. Do laysyla Nzm l likm et'le, Kemal Tahi^Ie oranlamam bile sama oluyor. zlecek mesele, bunca yl Tanpnar'a saclarn sahip km olmasdr. Szgelimi Sahnenin Dmdakiler, son hesaplamada, edebiyatmzn yetkin, gzel romanlarndan biri. Tefrika edildii 1950 ylndan bugne dek kitap biiminde yaymlanm am olm as szde ilerici yaynevlerimiz iin - zellikle yerli yazar avcl yapan yaynevlerimiz iin - bir utantr bence. Sahnenin Dndakiler'i pa avra gibi basan Byk Kitapla ne demeli? Her sayfas dizgi yanllaryla do lu eserin. Sahip ktklar yazara, saclarn duyduu sayg da bu herhalde.

Sahnenin Dndakiler, salt z asndan deil; biim olarak da ilgi ekici bir
roman. Cem al'in savruk, ilk bakta geliigzel sralad anlanndan oluuyor. Oysa Cemal kiiliine brnm yazar, bu savruk anlar ok arpc bir anakro nizmle sralam. Okuyucunun eserle ihki kurmasn, bilinli isteklerle zorla trm. Zora srm okuyucuyu. Dndrp birka kez okutmak istedii yerler de yapm bunu. Sabiha'nn tiyatro oyunculuuna varan sonunu daha batan hissettiriyor Tanpnar. Polisiye roman ucuzluunu, ekiciliini ykyor. Ama Sabiha'y sahne ye srkleyen nedenleri anlatyor. Bir rpda harcamyor; ar ar, sindire sindire, hatt m eraklandrarak anlatyor. Bir de hsan, hsan'n sondaki olayla ilin tisi. N sr Paa'nm ldrlmesi olaynda hsan' bir bana brakverm i Tanpnar. Artk sahnenin dnda deil gibidir hsan, Huzur'a varan izgisini grmez den gelirsek tabi. N sr Paa'm ldrlmesini ve hsan'n olay karsndaki gi diini gelitirmeden, anlatmadan bitirir roman yazar. Sahnenin Dndakilerin sonu, roman alannda - bizde - bir aamadr bence. Okuyucunun kafasndaki soru iaretlerini cevaplamaktan te bir sondur bu. Anlar, Cem al'in anlan btn danklklaryla roman kiilerini ortada brakmlardr. Biim, zle sk skya dm lenir bylelikle. Cemal, yar bilinliiyle zm getirememi, sadece an larn ifade etmitir. Anlar, kimi yerde, bilinaltn eeleyen i monologa dnyor eserde. Sim gesel deerlere bile bavurulmu. rnekse aynadan geen yzler... N sr Pa-

2 2 4 Tnpm ur zerine Ynzlar

a'nn evrak yaklrken Cemal'in anlatn kbustan, kara dten yararlanr. Abartma u noktasna tanr. Olay yorumundan izler Cemal. Yanan fotoraf larda, mektuplarda, notlarda yanan bir stanbul'u grmek mmkndr. z de erlerini yitirm i bir stanbul'u. Deer ats kmektedir dpedz. Bu k, bireysel yapsnda en ok duymu yazarmz Tanpna/dr der sem saysz kar kmayla karlaacam biliyorum. Gene de denmeli. tenli iyle, bireysel ahlkyla, ruh dnyasndan szm depremli kiiliiyle kantlar dediimi Tanpnar. Roman, gzel rneklerinden bunun. Tanpna' nemli klan, vazgeilmez klan zellii atrty duymu ve duyurmu olmasdr. Romanla rnda, hikyelerinde. Dzyazlarnda daha kukucu Tanpnar, daha cesaretsiz. Gnccl politikann isteklerine boyun emi gibi. "Diyalektik, insan tarife al t." cmlesini hep tylerim diken diken okumuumdur (Yaadm Gibi, s. 13). Diyalektiin elerini romanlarnda kullanp incelemelerinde saa sola yalpala masn, kiiliindeki tedirginlikte aramal. Tanpnar kavgaya inanm, kavgaya katlamamann sanclaryla yaayan yi tik insanlarn yazardr. "Ben lrsem benden daha genci var" dizesini, Anado lu trkleri iinden seip Sahnenin Dndakiler'e yerletirmesi, baka trl yo rumlanamaz. Kavgann sreceini bu denli inceliklerle aklayan bir dizeye rast lamak gtr. Duyduum kiisel yaknlklar tesinde, Tanpnar'a sk sk dnp bakmak gerektiini sylemeden geemeyeceim.

(Yeni Dergi, say 104, Mays 1973, s. 59-62).

AHMET HAMDI TANPINAR'IN ESTET ZERNE

H ilm i Yavuz

Huzur romannn dnse] yaps, Tanpna'n Nietzsche'den esinlendiini gsteriyor. Tanpnar'n estetii, zellikle onun mzik ve plastik sanatlar kar sndaki tavr, dorudan doruya, Nietzsche'nin sistemine balanyor.
Eski Yunan kltrn temellendirirken Nietzsche, bu kltrn tragedyaya dayandn belirtir ve tragedyay, mitlerden yararlanarak zmler. Nietzsche'ye gre, sanat srekli evrimini. Yunan mitolojisinin iki tanrsna, Apollon ile Dionysos kartlna borludur. Tragedyann ilk tanrs, "deim elerin ve a kavumak isteyen llerin tanrs" olan Dionysos'tur: "Bu tanr erefine tertip lenen trenlerde ehvetli vecd, sevin, ama ayn zamanda korku birbirine kar mtr (...) (Bu trenlerde) ruh, kendine izilmi olan smrlar aarak tabiatn b tn iinde eriyor. Nietzsche'nin dedii gibi, bylece, Var-olann Analarna, eylerin gizli yreine' gtren yol alm oluyor. Dionysos'u ve klt'n karakterlendiren hal, taknln deta sembol olmu o an sarholuktur, ona en uygun olan sanat dal da, rasyonel unsuru en az, heyecan unsuru en ok olan Mzik'tir. Demek ki gerek sanat bir bakma, Dionysos'luk (dionpsisich) olacaktr. Fakat Dionysos tarafndan temsil edilen bu takn i-gdnn yannda, bir de gzel ekilleri yourmada temel olan, gzel deyince bundan denge ile l y anlayan, bir ikinci i-gd vardr ki, insan taknhklardan kurtarr (...) ferdi, kendi snrlan iinde tutar. Bu ikinci i-gdy karakterlendiren hal ryalar le midir, ona tekabl eden sanat dal da Plastik sanatlardr. Bu i-gdy Nietzsc he gne, gzellik, l ve denge tanrs Apollon'un adna balayarak (apollinisch) diye vasflandrmaktadr.
^ Prof. N usret Hzr, Yutnn!hnn Trajik ntin Felsefe (evirenin nsz), Bankas K ltr Cep K itaplar, A nkara, 1956, s. X)I-XIV.

2 2 6 ran p v .r z e rin e Y azlar

Tanpnafn estetiinde dc, genel anlamda mzik, byk bir yer tutar. Ona gre, zellikle eski musikimiz, "o kadar sk nizamlar iinde kvranan, frtna ve gl yam urlan boaltan diyonizyak cmb ile " ,2 szgelimi Seyit Nuh'un nhft bestesinde olduu gibi, "ruhumuzdaki sonsuzluk itiykm, gnee, aydnlac ve yakc eylere doru kanatlanmay" (ab) simgeler. Bu kanatlanma da "asl hamlesi hcreyi ilga eden aydnla doru uu olan i lem medeniyetinin zdr".- Tanpnar'n mziin getirdii duygusal cokuyu nitelemek iin diyonizyak cmb deyiini kullanmas raslant deil. Seyit N uh'un nhft bestesi ni anlatrken dc yle diyor: "orada yalnz bir kamama, kendini tketme iste niyordu. nsanolunun sonsuzluu da bir rpda soyunup katksz bir ruh ol maktayd. Onu dinlerken maddemizden ayrlyor ve bu yzden lm, kendini bir uta, btn kinatla mutabakat halinde, idrakten ibaret bir hayatn nnde, onun tlsml aynas, gler yzl kardeiyle sarma dola yaayan mahzun kar dei oluyordu".'* Bu szler Nietzsche'nin Tragedya'nnt Do^ujK'ndaki Dionysos'u cokuyla "kendi kendini ilga" ederek doayla birleen insann^ "eylerin yreinin sesini"' duymaya balad blmleri anmsatr. Mehm et Kaplan, Huzur roman zerine yapt incelemede, romanm bakiisi M m taz'n "btn ruhu ile zledii" eyin "topyekn varl iine alan bir btnle kavum ak" olduunu belirtir ve yle der: "saadet anlarnda ve eski Trk musikisini dinlerken bu "birlie yaklatn hisseder".^ Hztrda Mmtaz'm N uran'la Sabih'lerin evinde bulutuklar gece "asl ruh iklim leri"ni kuran klasik besteleri dinlerken kapldklar byk cokunun, bir iki leninde yaan mas da rastlant deil: kukusuz, burada, Dionysos taknln imleyen sarho luk durum vurgulanmak isteniyor. Tanpnar mzii, N ietzsche'nin takn igdyle betimledii Dionysos'uluk olarak grrken, plastik sanatlar, zellikle de, denge kavramnn somut bi imde ne kt mimariyi (Osmanl mimarisini), yine N ictzsche'nin tasarlad anlamda, Apollon'culuk olarak grr, nsan Doa'nm btn iinde erime ye gtren mzik zamann anlamn veriyorsa, mimari dc meknn anlamn ve rir. Bylece Tanpnar musiki ile zaman, mimari ile de mekn arasnda bant kurar; N ietzsche'nin eski Yunan kltrnn temelinde grd Dionysos/ Apollon kartln, eski Osmanl kltrnn de temeline yerletirir. Eski Os-

2
^ ^ ^

A hm et Hamcti Tanpnar, Huzur, Terciiman 1(101 Tomol Fiser, stanbul, s. 188. a.g.y., s. 1.36. a.g.y., s. 136. K Niotzsche, The Birtl o f Tngcd/, Doubleday A nchor Books, N ew York 1956, s. 24-25. a.g.y., s. 126. Prof, M ehm et K aplan, "B ir airin roman: H uzur", . ld. Fak. Trk D ili vc Eichijnt Dr^isi, cilt: Xn (1962).

A h m e t H m di I an|7inrn E steci i z e rin e 2 2 7

manh yksek labaka kltr (kent kltr), cokunuri lszln dile geti ren musiki ile, bu cokuyu dengeli bir lllkle snurlayan mim ari arasndaki uyumla belirlenir. Baka bir deyile, Osmanl yksek kltr, Tanpma'a gre, mziin takm duygululuunu lllkle dengeleyen mimari ile, zaman ve mekn iindeki uyumlu btnln kazanr; tpk eski Yunan kltrnde ol duu gibi, OsmanlI kltrnde de Dionysos'la Apollon birleir. Mehmet Kaplan, szn ettiimiz incelemesinde "u muhakkak ki. Huzur romannn temel unsurlarndan birincisi zaman ise, kincisi m ekndr" diyor ve "Tanpnar /-/liZMr'da hayat hem zaman, hem de mekn iinde kavramaya al r" diye ekliyor. Romann kahram anlan Mmtaz ve hsan, "eski slm muta savvflarnn vahdet-i vcut felsefelerine benzeyen bir gr" savunurlar. Bu gr, slm tasavvufuna, olduu kadar, Nietzsche'nin, Dionysos'u bir cokuy la "ruhun kendine izmi olduu snrlar aarak" Doa'nn btn iinde eri m e anlamndaki Panteizm ine de yaklar. (Burada bir ayra aarak unu belirt meliyim: Tanpnar, Edebiyat zerine MaMeler'de, 1932 yllarnda Schopenhauer ve Nietzsche'yi ok okuduunu belirtir; yine bu kitapta "N ietzsche'den sonra herkes biliyor ki, her sanat eseri mevcudiyetini bu iki Tanrya (Dionysos'la Apollon'a) ayn derecede borludur"^ der. Dahas, Tanpna'n, Yahya Kem al'in iir lerini (zellikle erefbd' ve Kadri'ye Gazel'ini) yorumlarken, Dionysos/ Apollon kartlndan yararlanm olmasdr. Yahya Kemal adh kitabnda Tanpnar'n, N ietzsche'yi gerekten zmsemi olduunu gsteren yerler oktur: "Bu rada N ietzsche'nin byk buluu Dionysos-Apollon karlamas -yahut birle mesi- tekrar kendiliinden ortaya kar. Dionizyen espri, igdlerimize, ihti raslarmza veya onlara yakn ruh hallerimize teslim olmay ister. O, hilkatin hengine ramen azan labiattr. Apolloniyen espri ise, bu ahengin kendisidir, yahut bizdeki ehresi ile akldr. Dncenin, hakimiyetini fster."i Tanpmar'n, giderek Cem it ile Dionysos arasnda koutluklar kurduunu da, biliyoruz.) Panteizmden szederken bir noktaya deinmek gerekiyor. Yukarda da be lirttim: Tanpma^n konumu Nietzsche'nin, dolaysyla da Spinoza'nn Panteiz mine yakndr. Selahattin Hilav yazsnn bir yerinde, "Tanpnar, Spinoza'da ol duu gibi maddeci bir felsefe ekhnde yorumlanmas mmkn olan tabiat (ya ni, tanr fikrinden yoksun) bir varlk grn benim sem i" diyor. Bu durumda Spinoza "tanr fikrinden yoksun" bir panteizmi savunmu oluyor. Spinoza, Elito'snda tekil Tz'e, Deus sive Natura ('Tanr ya da Doa') adn verir. Dolaysy la, Doa'nn Tann'ya indirgendii bir Vahdet-i Vcut dncesi yerine, Tan-

Ahm et H am di Tanpnar, Edebiyat zerine M akaleler, MED yayn. stanbul, 1969, s. 572. a .g .y .,s.3 3 2 . A hm et H am di Tanpnar, Yah/a Kemal, Yahya K em al'i Sevenler Cem iyeti N eriyah, stanbul 1972, s. 154.

2 2 8 T iin p n r z e rin e Yazhr

r'nn Doa'ya indirgendii bir Vahdet-i Mevcut, yani bir Panteizm dncesi nin, Spinoza'nm felsefesini kuatt sylenebilir. Hilmi Ziya lken de. Tasavvu fun Vahdet-i Vcut kavray ile Spinoza'nm n arasnda esasl bir ayrlktan szediyor. Lucien Goldmann'n ise, bu ltlerden kalkarak, Spinoza'y "tan rtanm az" saydn biliyoruz .12 Spinozada Deus, yani Tanr, Doa'ya ikin ol duu, bu yzden akn (transcendent) bir Tanr dncesini iermedii iin, s lam dnrlerinin ounca, tanrtanmaz (Muattile) saylmtr. Ferid Kam, Vahdet-i Vcut'tci yle diyor: "Garp melliflerinin bazlarna gre panteizm; Na mtenahinin mtenhide, Cenb- Hakkn tabiatta indimcmdan ibarettir. Baz larna gre de: Mtenhinin namtenahide, tabiatn Cenb- Hakta fni ve ms tehlik olmasdr. Muasrlar, mehur Spinoza'y Atheisme ad verilen Muattile'den s a y a r la r " .S a n r m Hilav, "tanr fikrinden yoksun" derken, 'tanrtan maz' demek istemi olmal. nk strictu scnsu, Spinoza'nm sistemi, Hilav'n sand gibi, "Tanr fikrinden yoksun" deildir: Deus sive Natura, Tanr'y, ama akn (transcendent) olmayan bir Tanr'y imlemler nk...

(Yeni a, say 15, Haziran 1973, s. 1, 5).

H. Z. lken, EHkn, Spinoza ve Elika evirisi zerine birka sz. lken Yaynlar, 1984, s. 6.: "s mail Fenni Efendi bu esasl fark belirtm i, Ibn Arabi rm Bat'nn Pantlism e'indcn ayrmak iin ona Panth^ism e dem iti. sm ail H akk zm irli'ye gre Vahdet-i V cut'ta Tabiat Tann'da ol duu halde, Panthism e'de Tanr Tabiat'tadr: ki r arasndaki bu temelli ayrlk, birincisinin Tanr'y Tabiat'la aklayan bir sistem olduu halde, kincisinin tersine, Tabiat' Tanr ile, Tanr'nn grnm ez glerine, akl erdirilm ez srlarna gre aklayan 'gaybi' bir felsefe olm asna se bep olu r". Lucien G oldm ann, The Hiddcn C od, Routlcdge Kegan and Paul, Londra, 1977, s. 29. Goldmann yle diyor: "T he great seventeenth century rationalists, D cscartcs, M alcbranche and Leibnitz, certainly stili talk about morality, w ith the possible exception o f Spinoza, they stili believe in G od." M derris Ferid (Kam ), VahHct-i Viictt, stanbul, h. 1331/m. 1913, s. 3-4.

SAHNENN DIINDAKLER
Fethi N aci

I
hsan, romann 167. sayfasnda yle diyor "Orada (Anadolu'da F.N) mca dele var, muharebe var. M ukadderatmz orada halledilecek! Asl sahne oras. Biz burada m aalesef sadece seyirciyiz. Sahnenin dndayz." Romann ad bura dan geliyor: Sahnenin Dndakiler. Biraz aldatc bir ad; buna bakarak Ahmet Hamdi Tanpna'n "sahne"yi ya da "m cadele"yi b ir lt olarak ald, dei ik de olsa, bir "M ill m cadele" roman yazmak istedii sanlabilir. Oysa Tanpnar iin nemli olan sahnenin dnda ya da iinde olmak deil; tand birta km insanlar anlatmak. Bir de, belki, bu insanlar anlatarak bir eyleri aramak, bir kn iinden bir aydnlk kapya, bir yeni insana ulam aya almak. Ama unu hemen belirtm ek gerek: Tanpmar, gelimeyi gsterirken deil k gsterirken, umudu ve beraberlii anlatrken deil umutsuzluu ve yalnzl anlatrken, sevinci yazarken deil hzn yazarken usta ve byk, hatt eriil mez. "stanbul'a 1920 yl Eyllnn sonunda yamurlu, kapank bir gece yans gelm itim ." cmlesiyle balayan roman Cem al'in anlan biiminde. Cemal, da ha ilk sayfada, bir geriye dnle, Behet Bey'den sz aar. Behet Bey'in evlili ini tek cmleyle zetler: "Kar koa senelerce yanyana uzatlm iki denek gi bi yaam lard." (s. 14) Sonra, sayfalar boyu, Sabiha, hsan, Kudret Bey, Behet Bey, Atiye Hanm, Nuri Bey, Tevfik Bey, Sleyman Bey, Sakine Hanm... Sahne nin Dtmdakiler'deki baz kiiler Huzur'da yaamaya devam ederler. H uzu/un iki nemli kiisi, M m taz'la Nuran da, bu romanda yle bir grnrler. Birinci K sm, bu insanlarn tantlmasyla biter. Tanpmar, Birinci Ksm 'da tand insanlar, acele etmeden, sakin sakin, b yk bir ustalkla anlatr. Bu insanlar, kiiliklerinde, bir toplumun yakn tarihim somutlatran insanlardr; onlar izlerken 1920'lere nerelerden, nasl geldiimizi de izleriz. Gerekli yerlerde hsan alr sz, daha kesin, daha ak seik zetler

2 3 0 T iin p n a r z e rin e Y a d la r

yapar. Bu K sm 'da Cemal, gemie, anlarn yazd yan olgunluu iinden bakar. nk Birinci K sm 'da "im diki zam an" yok gibi ya da ancak gemii aydnlatabildii lde vardr. Tanpmar, bir yazsnda, yle diyor: "Bu firari za man, halsiz zaman, bana deta sanat iin bir metod gibi grnd" (bkz. Yaadtnn Gibi, s. 315). Gem i zaman, dank anlar biiminde ama renkli bir anlatm la gzler nne serilir. mparatorluk kldke klen evler, M ahm ut evket Paa olay, ttihat ve Terakki, Balkan Muharebesi, Enver Bey'in, Cemal liey'in paalklar ve ardndan Harbiye, Bahriye Nazrlklar, yeni bir savata "Alm an ya'nn kucana" d kaygs... Cemal, bunlar, grd, yaad zamana g re deil alglad zamana gre anlatyor, bunun iin de gemi zamanla imdi ki zaman hep i ie. Szgelimi Atiye teyzesini anlatrken, "Mlinde, sorrnnn okuduum (Vurgulama benim -F N.) Edgar Allan Poe hikyelerinin kadn kahra manlarn andran bir ey vard, (s. 15) diyor. Oysa kinci K sm 'da deien bir ey var. Cemal, sanki tiyatrodaki anlatc grevini brakm, kendi rolnn ge rektirdii kyafete ve yaa brnerek sahneye kmtr. Tanpnar arada srada sze karrsa da bu genel durum pek deimez. Artk "im diki zam an" vardr. 169. sayfada hsan'n syledii bir cmle kinci Ksm 'daki zaman deiimini zetler gibidir: "Ben size bu gne, bu na ait iten bahsediyorum ." rnekse, kinci Ksm 'da, 208. sayfada, Sam i Bey yle sz eder babasndan: "Onun yaa d zam anlarda insanlar bizim kadar etrafndan mesul deildiler yi olmalar iin kendilerini korumalar kfiydi." Cemal iin bu sadece bir "konuna"dr: Oysa, Birinci Ksm 'da, deerlendiren yarglayan bir Cemal vardr, olgunlam bir Cemal; evlerindeki bir toplantda geen konumalar anlatrken yle der. "O devirde daha meseleler bugn olduu gibi insanlar kendiliinden zorlam yordu. nsanlarn onlara gitmesi lzmd. Onun iin dnyann her tarafnda namuskr vatanda denilen insan tipi az ok Nuri Bey'e benzerdi." (s. 145) Sahne nin Dndakiler, romanda zaman sorunu zerinde insan dnmeye zorlayan bir eser. 155 sayfalk Birinci ksmda ancak iki sayfa ile deinilen igal altndaki stan bul, artk, romandaki yerini almaya balar. "stanbul esirdi" (s. 279) szckleri, uzaktan uzaa, ayn dnemi anlatan bir baka romann adn anmsatr: Esir elh rin nsanlar, ilgin bir rastlan: Sahnenin Dndakiler, Yeni stanbul gazetesinde 10 Mart 1950 - 26 M ays 1950 arasnda tefrika edilir. Esir ehrin nsanlar da yan l anmsam yorsam , bir yl sonra ayn gazetede tefrika edilir (Nurettin Demir takma adyla). Ne var ki ikinci ksmda Tanpnar yorulmu gibidir; geri yer yer harikula de sayfalar yazar, ama birtakm olay balanglarn olduu gibi brakr, gelitir mez ve bana yle gelir ki romann bitirmeden 374. sayfaya "So n " szcn yazar.

S a h n e n i n D n d a k ile r 2 3 1

II
Cemal, alt yllk ayrlktan sonra dnd stanbul'da bir tek eyin ardndadr: Sabiha. Oysa gvendii insanlar, onu birtakm olaylarn iine iverirler. Bulunduu iledeyken "gnll olarak Anadolu'ya, yukarlara gem ek" (s. 17) istemise de, stanbul'da, gerekle. M ill mcadele pek de umurunda deildir Cemal'in. rnekse, hsan'n istedii bulumaya, yetimemek iin elinden geleni yapar: "H atl ayplamazsanz, vapuru karmak iin elimden geleni yaptm da ilve etmek isterim ." (s. 212) Durumunu bilir: "H akikatte ben garip bir tem bellik iinde idim. Uzleti, sknu, hlyay aryordum ." (s. 213). Romann kiile ri hakknda kimi gerekleri M uhta'a syleten Tanpnar, Muhtar'n azndan Cem al'e bouna "B ir somnambl gibi ortalkta dolayordunuz!" dedirtmez. Ce mal, "rzas ve fikri sorulmadan, ahs zerinde pazarlk" 1ar yaplrken, iradesi dnda katld eylemlerin iinde bir uyurgezer ilgisizliindedir. Tek ilgi mer kezi olan Sabiha ile ilgi duymad olaylar arasnda bir saat sarkac gibi gider ge lir. Ama yaanan dnemin genel havas ve evresindekilerin etkileri ar basa caktr; roman biterken, son sayfada, yle der. "Sabiha'y unutmulum artk. Et rafm alan insanlar bana, onu dnmem iin imkn brakmyorlard. stan bul'a geldim geleli bu hep byle olm utu." (s. 374) Cem al'in, yazarlarnn dn ya grleri bir yana, roman kiisi olarak, uzaktan uzaa Camus'nn Ynbana'sn d an izgiler tad bile sylenebilir belki. Gnlk eylemler iindeki ilgisiz Cemal, daha kkl bir eylerin, bir arann ardnda, bir baka insan olm ak zleminde grnr. "A rzular ve ihtiraslar gein ce, her ey zalim ve m leanz yokluun aynas oluyordu. Yalnz bir yerde, haki ki sevgide onu yenebiliyorduk" (s. 310) diye dnr. Cemal iin, "yokluu ye nen gerek sevgi"nin simgesi Aliyeli Ahmet'tir. Ve Cemal, Aliyeli (Alanyah F.N.) Ahm et'in o unutulm az hikyesini, o gerek tragedyay anlatt insanlara hikyenin bir blmn anlatmaz; "yaldz ssl salonda kendi hodbinliklerin de mumyalanm insanlar" (s. 240) lyk bulmaz buna, onlarn bunu anlayama yacan bilir. " sene kadn vcudunu tanmadan yaadm. Yalnz onu d nyordum. Ondan sonra, ondan bakasyla sevim ek bana ar geldi. Zaten onun bam a gelen ey, bana bu ilerin zannettiimiz gibi olmadn retmiti. Sonra kendisiyle konuunca bu ite sade gnahsz deil, temiz olduuna da inandm, hepsini anlatt. Nasl olduunu bilmiyorum diyordu. Fakat hep ka yordum. Sanki o yatakta, o adamlarm kollan arasnda deildim. Hep benimle berabermi. lm sand benimle berabermi. imdi o l; ben de onunla be raberim." (s. 312) Cemal hep Aliyeli A hm et'i ve karsn dnerek aryor o aydnlk kapy: "nk hayat dediimiz ey Aliyeli Ahm et'in sadk kpeidir, hl stne bindii kr attr, sevdii kadndr, nefes aldka trksn syledii ssz dalar dr." (s. 313) Bir gen orospuyu dnrken aklnda gene Aliyeli Ahm et'in ka-

2 3 2 T tin n n r z e rin e Yiviilar

ns vardr. Aliyeli Ahmet'in karsn kurtaran o ok kk eyi, o ok kk mucizeyi yklenebilirse, her ey deiebilir, (...) nk hayat da, lm de sev din mi, affetin mi yenilebilir." (s. 314) Ve Cemal'in vard sonu: "nsan hayat la dvt zaman ona baka trl bakyor imdi Anadolu'da dvenlerin hepsi hayata baka trl bakyorlar. Hepsinde Aliyeli A hm et'e benzeyen bir ta raf var." (s. 314) Bu bakmdan, romann ad Sevginin Dndakiler de olabilirdi di ye dnyorum. Sevginin dndakiler, yaamann dndakiler... Sevgisizler, yaamaszlar... nk anlatlan kiilerden bazlar "sahnenin iinde." (bkz. 187. sayfada Tevfik Bey'in Cem al'e anlattklar.) Cem al'de bir "yeni insan" olmak zlemi vardr; akhyla bunun yolunu bul mu gibidir "Kendim den syrlmam lzm. Onlar gibi (Anadolu'da dvenler -F.N.) aln ve plakln iinde, mil kaftanlarn giymem lzm. Bir de ken dime herkesi tercih etmem lzm." (s. 316) Ama umutsuzdur "nk ben haya ta ok yaldzl bir mzi aynasndan bakyorum ." (s. 316) "M azi aynas" ile Sabiha'nn gzlerinde seyrettii, Aliyeli Ahmet'in trklerinde dinledii "baka ay nalar" arasnda bocalar; btn roman boyunca srer gider bu bocalay: Kiisel kayglar ar basarken, "yaam a lezzetini" kaybetmiken, bakarsnz, bir konu ma ile "tim a insan tekrar uyanr, onu ahsna ait dncelerden, endielerden kurtarr." stanbul'a dnd zaman kiraclarnn hali, Asaf Bey'in karsnn szleri, hsan'n esaret yaam, btn bu deiiklikler sarsar Cem al'i ve bunla rn hemen ardndan gelen paragrafta Tanpnar, Cemal'in deime karsndaki korkusunu nefis bir saplam ayla verir. "M andal ekerek kkn bahe kapsn atm ve ieriye girdim. ocukluumdan beri tandm aalan yerlerinde g rnce iim ferahlad." (s. 182) Ama bir yandan da unlar syler: "Kafamn bir kesinde, Aliyeli Ahmet'in trkleri ve htras, iyi beslenm i, mesafelere su sam atlar gibi bekliyor. Bir gn onlara atlayacam." (s. 316) Sabiha'nn "Sizler yle seversiniz. Uzaklan alamak iin." (s. 129) szlerini unutamaz bir trl. unlar da: "Babam n syledii o hapishane trkleri var ya! Yahut oyun hava lar... ite onlarn insann severim. Siz hepiniz bizim saatin K tib'ine benziyor sunuz" (s. 128) Cemal, i dnyasna snan, kendine zg bir "ka" yaayan biri; itildii olaylarn iindeyken bile yle. Bunun iin bir "baka insan" olmak onda hep bi reysel bir zlem olarak kalr, hep zihinsel bir aba olarak kalr: Olmak istedii in sann niteliklerini halkta arar ve bulur Sevmek, affetmek ve hayatla dvmek gc... Oysa sonunda vard gerek u: "Ben btn mrmce proje kurmu, ta sarlam, onlarn vcut bulma hayalleriyle yaam bir adam m." (s. 18) Sabiha'nn baka insanlar iin syledikleri Cemal iin de doru kmtr: "Btn bu insanlar bana yle geliyor ki, olacaklar eyi olam am lar.. Bir duvar nnde asl yollarn deitirmiler, yahut da olduklar yerde kalmlar" (s. 51) Cemal, k k burjuva dnyasnn dar, skc, ama kolay ve rahat snrlarn kram am tr

S a h n e n in D n d a k ile r 2 3 3

"ocukluum dan beri tandm aalan yerlerinde grnce iim ferahlad": Cemal budur ve byle kalr. Eksik bir Oblomov. Bunda Ihsan'n "Fikirler arkala rnda kendi kalabaln isterler. Onu bulamazsa konuan hr olm az" (s. 65) s znn etkisi var m, belli deil. Tanpnar, tarihsel geliimle ezamanl olmayan, toplumsal dayana bulunmayan deime, baka insan olma zlemlerinin ay dnlk bir kapya deil de bir bolua kacan m belirtmek ister? O da belli deil. Sabiha'y daha ok, ocukluuyla tanyoruz. Cemal, Birinci Ksm 'da, uzun uzun anlatr Sabiha'y. kinci Ksm 'da ise Sabiha'nn varln dolayh olarak bu luyoruz; 156. sayfadan 374. sayfaya kadar sadece alt sayfada grnr, ama ba ka insanlar zerindeki etkisiyle, Cem al'in sevgisiyle, M uhta'm Sleyman Bey'lerin yaamlaryla. Haan Bey'le, Leyla ile, salonlarda adnn gemesiyle keskin bir "Sabiha atm osferi" roman boyunca arln srdrr. H er yzde, her konumada, her olayda Sabiha'dan bir yank vardr, yzn grmediimiz Godot gibidir Sabiha, roman doldurur. Sabiha'y izerken zaman zaman gereklerden uzaklayor Tanpnar, br kiilerini anlatrken ulat baar dzeyine ulaamyor. Yllar sonra, hsan yeni doan kzna Sabiha adn verir; C em al'le Sabiha'y konuurlarken, C em al'in "Talihi benzem esin!" demesi zerine hsan'n cevab yledir: "Evet, talihi benzemesin! Fakat kendisi benzesin! Bunu ok istiyorum. O hayat itihasn, o dikkati istiyorum. Onun gibi konuurken karsndakine kendini buldursun!" (s. 130) "O hayat ilihas.." yle grnr Sabiha canl, ha reketli, sorular soran, annesi gibi alelade bir "ikyet m akinesi" olmak isteme yen, bir eyler yapm ak isteyen... Gene de bana hep Behet N ecatigil'in o unutul maz dizesini anmsatyor: "Solgun bir gl oluyor dokununca." Tanpnar, Sabiha'ya "konuurken karsndakine kendini buldurm ak" g revini ykleyince, ister istem ez Sabiha'y ideahze etm eye balyor. Sabiha'ya o yata b ir ocuun syleyem eyecei szler syletiyor. Szgelim i bizde yaz yazanlar hakkm daki gzlem i (s. 65), kadn sorunu hakkm daki szleri, (s. 82), hsan hakkm daki szleri (s. 127) o yataki bir ocuun syleyebilecei szler deil. Sabiha'y izlerken bulank bir Dostoyevski etkisini grmemek m m kn de il. Cem al'le 128. ve 129. sayfalardaki konumalar, sevdii Cem al'le deil de sevmedii Muhtar'la evlenmesi, kocasn terkettii halde "Asl fenas, arsa gi deceimi, tekrar o cehennemde yaamaya raz olacam bilm ekliim ." (s. 359) sz... Dorudan doruya belirli bir Dostoyevski kiisine benzetmenin yanll n biliyorum, gene de Tanpnar'n Sabiha'da bulduu "yarathtan gelme kaytszlk"la (s. 43) Dostoyevski'nin "Nastasya Filipovna'nn hibir eye, zellik le kendisine deer vermedii anlayordu." (Budala, Nihal Yalaza Taluy evirisi.

2 3 4 T ;\ p n ar z e rin e Yzlav

Cem Yaynevi, I. CilV, s. 52) sz arasnda bir balant kurulabilir belki, Sabiha, Nastasya Filipovna'nn yapLklarn yapabilecek bir kadn olarak dnlm gibi geliyor bana; Nastasya Filipovna'nn 1920'lerde stanbul'da yaayan, ayn hamurdan iki kadn... Herkesin k olduu Sabiha hakknda en doru yargy galiba M uhtar verir: "O da baka trl hasta idi. liklerine kadar hasta idi. ah siyetinin ve im knlarnn hastas idi. Onu ldrlm tnz." (s. 346) Muhtar da Dostoyevski'nin romanlarndan kp gelmie benzer. Tiyatrolardaki "misafir oyuncu" gibi bir eit "m isafir roman kiisi!" Can skntsndan lmemek iin atele oynamaktan baka aresi olmadn syleyen, "Ya hep, ya hi" diyen, Cemal'in pansiyonuna Kudret Bey'in yazmalar ya da cinayet yazs iin deil de Cem al'e "Siz de benim kadar fenasnz..." demek iin giden, hem "Sabiha"dan kurtuldum " diyen, hem de Sabiha'nn arkasn brakmayan. Kudret Bey'i dolan dran,., (Belki bir DimiLri minyatr denebilir.) Kudret Bey, "gln ile mkuln snrlarnda beraberce bulunan, fakat ara larn dolduram ayan" (s. 103), "bir adm atnca en ar ve boucu gereklen hl yaya gemenin srrna sahip" (s. 249) bu insan, romann en iyi izilmi karakte ri. "A h Cemal, ben hibir ey yapamadm ve yapamayacam da." (s. 104) sz leri Kudret Bey'i zetler. Bir toplumsal kn ete kemie brm grn dr Kudret Bey. Tanpnar'n Sakine Hanm'n Kudret Bey'i evlendirmek isteyii ni, Kudret Bey'in ilkin buna kar kn, sonra boyun eiini, sslenip pslenip, "btn yol boyunca hibir aynay veya bu ii grecek hibir parlak, kendi iinden cill nesneyi ihmal etmeyerek" (s. 97) Sakine H anm'n evine gidiini, orada "kpkrm z yznden shhat, azim, otorite, hlsa gzellikten baka her ey akan mull bir kadnla" (s. 106) karlamasn, d krkln ve akn ln anlatt sayfalar edebiyatmzda kolay kolay eriiIrheyecek bir mkem melliktedir. Romann ilgin kiilerinden biri de Tevfik Bey. Bu eski ttihat bir yandan ti caretine devam eder, bir yandan Mill mcadeleye yardm eder. Ve Mill mca deleden sz ederken, ayn rahathkla, akam raksndan sz etmeye balar: "Ya ni stakoz getirecekti. Bulamam, snepe herif. Fakat strati gzel barbunya ge tirdi. Adam dr u stra vesselm!" (s. 189) nsanlar hakknda kendine zg l tleri vardr Tevfik Bey'in; mesel Cem al'i beendiini yle belirtir: "Sen de az adam deilsin... Bir kere iyi iiyorsun." (s. 206) Fakat Tevfik Bey'in asl bir "m u siki yoluyla m cadele"si vardr ki Tanpnar bunu harikulade anlatr. Boaz'da Rumlarn sandallarndan gelen gitar ve mandolin sesleri. Kanlca koyundaki bir istim botta kendilerine balalayka aldran Amerikan askerleri,,. Cemal anlatyor: "Bu nasl oldu, ben de anlayamadm. Kanlca koyundan tam kmak zere idik ki Tevfik Bey birdenbire Yani'ye: 'dn! dedi, u heriflere bir ders verelim!' Ve birdenbire denizin ortasndan aya kar bu toprakta, bu ehir de yaayanlarn sesi, kendi medeniyetimizin sesi en geni ekilde ykseldi. (...)

S a l n e n in D n d k ilc r 2 3 5

lknce gitara ve mandolin sesleri susLu, sonra istinnbottakiler sustular, sonra btn etraf sustu. Tevfik Bey'in sesi Boaz' tek bama zapletm iti" (s. 197) Son ra Tevfik Bey, Yani'ye, "Bebek'e ek!" der. br sandallar arkalarna taklr. Bir gazel, "ve hemen arkasndan halkmzn btn hzn ve hasretiyle dolu bir m a ya" (s. 198). Tevfik Bey sesiyle temizler Boaz'. fkesi neifistir: "Pis herifler... Burnumun dibinde bana bu ii yapsnlar ha! Boazii'nde bu kepazelik! Yani, syle bu heriflere, bir daha byle rezalet istem em !" Cemal ekliyor: "Btn bun lar o kadar ltif eylerdi ki, eve dnnce dayanamayp kendisine syledim. l knce biraz hiddet takhdi yapt, sonra vazgeerek kendisi de gld." (s. 200) Ya ayan insandr Tevfik Bey. Akhyla ve be duyusuyla; hayatnn eitli faaliyetle ri arasnda yapmack duvarlar yoktur. Tanpnar'n m usikiye zel bir nem verdiine deinmek gerek, hsan'a "B a na musikimiz, tek balan noktas gibi geliyor. Kim bilir, belki bir gn yalnz onunla kendimizi anlayacaz" (s. 149) dedirtir. "K onya"y anlahrken de "A na dolu'nun romanm yazm ak isteyenler ona mutlaka bu trklerden gitmelidir ler." diyordu (Be ehir, s. 105). Bir yazsndaki u cm le de ilgin: "M usiki ba ka kltrlerde romann, resmin, tiyatronun itirakiyle yapt tesiri bizde tek bama, iyi kt kendi hamlesiyle yapyordu." (Yaadm Gibi, s. 317). Romann unutxlmaz kiilerinden biri de Nsr Paa. Tanpnar, zellikle, Nsr Paa araclyla dileri mesleinin nefis bir yergisini yaparken (s. 225-227) ve Nsr Paa'ya birikmi evrakn yakhrrken (s. 322-330) stn bir baanya ular, yle sayfalara az rastlanr Trk romanlarnda. Tevfik Bey, 306. sayfada, Cem al'e "Nsr Paa'ya yle, ok dikkatli olmas icap eder. hsan da yle... deiti. imdi stanbul'da zmreler deil, fertler mcadele ediyor." derken Tanpnar bir sonu ima eder gibiydi. Ve roman Nsr Paa'nn ldrlm esiyle biter.

III
Oysa, ben romann gerekten bittiini sanmyorum. Bana yle geliyor ki Tanpnar yorulmu romann yazarken, anlataca eylerin hepsini anlalTnaya gc yetmerii ve romann bir yerde brakvermi. Bunu romandaki baz sz lerle aklamak mmkn. Szgelimi 268. sayfada u cmleyi okuyoruz; "lerde anlatacam gibi bu ba lkhanede bizzat ben de bir gece kaldm ." Tanpnar, "ilerde anlatacam gibi" di yor, ama roman bitiyor ve hl anlatmyor. 287. sayfada yle diyor: "Muhta^sa ihtiyar adamn yazma eserleri, yaz ko leksiyonu, ini, em-i blbl gibi eski aile yadigr eyas ve bilhassa evinde yersizlikten stste bir kenara yd on, on iki kadar Ay vazovski ve Corot tab lolar etrafnda dolayordu. Bunu sonra anlatacam." Oysa, "sonra", sadece "yazm a eserler" konusunda bilgi veriyor.

2 3 6 T a p tn iir z e rin e Y azlar

347. sayfada yle diyor: "O gnden sonra Muhtar"!, bu htralar bitirecek son tesadfe kadar grmedim. Fakat onun hakknda sras geldike anlatacam bir yn ey rendim ." Oysa bu "bir yn ey"den sadece ikisini anlatr. Muhtar'n mum fabrikas ile amarhaneyi gvenilir iki adamna devretmesini ve Sabiha'y bulm ak iin Nsr Paa'Iara gidiini. 353. sayfada "M uhtar'n lmnden sonra" szleri geer, oysa romanda M uhta'n lm hakknda tek satr yoktur. Btn bunlar, ayrca baz olaylarn sadece bir balang olarak kal ve ro mann yapsndaki danklk Sahnenin Dmdnkiler'm tamamlanmam bir ro man olduu izlenimini brakyor. Kitaba bir nsz yazan sayn Prof. D r Mehmet Kaplan Tanpna/n almalarn yakndan bilen bir aratrmacdr, sanyorum, bu konuda aydnlatc aklamalar olabilir. (Ama yazd nszde Sahnenin D ndakiler zerine tek sz etmediini belirlmeden geemeyeceim.) Ayrca, Tanpna^n Sahnenin Dtntdakiler'i sahnda kitap halinde yaymlamay da ilgin, benim iddiam destekler nitelikte bir tutum.

IV
Tanpnar, Sahnenin Dndakilerde, bir k belirtirken, Cem al'in zledii biimde deil, daha deiik bir biimde, bir gelimeyi de, bu gelimenin "yeni insanlar"n da belirtiyor. Cem al'in zledii "yeni insan" olduka soyuttur, oysa brleri ayaklarn topraa, daha dorusu, tarihsel ve ekonomik gereklie ba san insanlardr. Kudret Bey, Sleyman Bey, Behet Bey, Nasr Paa mparatorlukla birlikte kerler ve gerler, onlarn kiiliklerinde belirli toplum katlan da kmekte, gmekte. Buna karlk ticaret burjuvazisinin douu da grlr. te brahim Bey: "im di o mthi zengin. Nasl para kazand biliyor musun? Babandan Kudret Bey'e olan borcunu demek iin ald altm yedi altn vermedi. Kud ret Bey'e bu borcu affettirdi. Onunla bir bakkaliye dkkn at. Sonra seferber likte eker ilerine filan girdi. Hlsa yapmad kalm ad." (s. 175) te Haan Bey: "H aan Bey, Nsr Paa'nn akrabasndandr. eker iinde ok kazand. Son ra babadan kalma ticaretleri olan deirmencilie dnd. (...) Dnk gazeteleri okudunuzsa Haan Bey'in ihtikr suundan divanharp kararyla beraat ettiini grmsnzdr (...) Nsr Paa'nn nfuzuyla." (s. 247) Tanpnar, bir deiimi somutlatran bu iki kiinin dnda, genel aklama lara da girer. gal ordularnn ehre dkt para, kazan ekillerini altst et mi, refah seviyesi tasavvur edilmeyecek derece el deitirmiti. Yabanc kuv vetlerin etrafnda onlarn gndelik ihtiyalar iin hemen bir yn yeni i k mt. Biraz atlgan, cerbezeli yalmt deerlere kar ok az kaytsz insanlar bu i

S a h n e n i n D n d a k ile r 2 3 7

lere sarlmlar, kaybedilm esi, kazanlmas kadar kolay servetler elde etmilerdi. (...) Daha harp iinde el deitirmeye balayan servet, tima hayalm nizamn bozmu, be alt sene evvel mreffeh sanlan ve eski payitahtn asl hayatn ya pan btn bir orta snf harap etmiti. (...) Fakat asl kazan byk i adamla rnda ve onlarla ibirlii yapm her cinsten atlgan, vesvesesiz, binaenaleyh ky m et fikri az insanlarda idi. Bunlarn ou uucu bir yldz gibi parlayp snyor lard, bir ksm ise tutunmasn biliyorlar, yava yava abuk kazanlm para yer ve el deitirmesi olduka g olan emlk ve akarla deiiyordu." (s. 279-282) Tanpnar; "Beyaz Rus akmnn ok baka mecralar ve ekiller verdii byk bir elence hayat" zerinde de durur.

Tanpmar, Sahnenin Dtmdakiler'de, kiilerini genellikle byk bir canhikta yaatyor; bir ayrnt ile bir insan verebiliyor, kiiler arasndaki ilikileri byk bir ustalkla gelitiriyor. Ne var ki, usta ii inceliklerinin okurlarca kavranamayacan sandndan mdr, nedir, kimi zaman, bakyorsunuz, kiilerinden biri araclyla bu incelik leri aklamaya kalkyor. rnekse Aliyeli Ahm et'in hikyesinde bir yer var dr; karsn ldrdkten sonra m ezar kazn yle anlatr, Sonra akama ka dar mezar kazdm. ok derin olmasn istiyordum. nsan eli demesin istiyor dum. O kadar derin kazdm ki kendim de iinden kam ayacam sanyordum." (s. 241) ok ustaca tespit edilm i bir ruhsal durum. Ama sayfa tede Cemal'e yle dedirtir: "Onun Em ine'sini kt insan elinden korumak iin hazrlad... mezar hatrmdan kmyordu." Gereksiz. Okur da farknda Ahm et'in mezar niin derin kazdnn. Bir baka rnek Nsr Paa'nn bir hikyesini Cem al'in azndan anlatr, sonra da Cem al'e yorumunu yaptrr: "B u sinizm , hodbinlik ve hamakat seli." (s. 227) Kudret Bey'i sayfalar boyu anlahr, sonra Kudret Bey'in azndan Kudret Bey'in kiiliini zetler (. 103). Bu gereksiz aklamalar, anla tlanlarn etki gcn azaltmaktan baka bir eye yaramyor. Ama Tanpmar bazen de, tam tersine, bir soruyu havada brakyor, aklama sz, yorumsuz, gelimesiz, bilinle yapyor bunu. Mesel Tevfik Bey Ihsan' an latrken "Bizim tekiltn ruhu odur. Ah, raz olsa...'nm gerisini bir daha ondan dinleyem edim ." Burada Cem al'le birlikte okur da o szn gerisini merak ediy or ve bu romana ayr bir tat katyor. Tanpmar okurun m erakn uyandrmak iin zaman zaman birtakm ustalk lara bavuruyor.

Sahnenin Dndakler'in dili. Huzur'a oranla, daha sade. Ama Tanpmar ssl cm leler kurmaktan gene de alamyor kendini. Yazda bulular ok seviyor. Szgelimi "B ir Hseyin Rahmi romannn sesle illstrasyonuna benzeyen moda

2 3 8 T a n p u iir z e rin e Y azlar

arklar" gibi bir cmle yakalad zaman nasl sevindiini farketmem ek mm kn deil. Tanpnar'n "felsefe yapm ak" merak. H uzurdaki kadar olmamakla birlikte, gene devam ediyor.

Sahnenin Dndakiler, yer yer danklna ve savrukluuna ramen, Trkede yazlm romanlarn en gzellerinden. Son birka ay iinde iki defa oku dum, ayrca birka defa okuduum paralan oldu. Gene de okuyabilirim. Tanpma'n bu gc, anlatt "insan", hibir zaman yalnkatla dmeden, btn karmaklyla, btn derinliiyle vermesinden geliyor. (Yeni Dergi, say 110, Kasm 1973, s. 24-34).

AHMET HAMDI TANPINAR

Glten Akn

NE NDEYM ZAMANIN

Ne iindeyim zamann, Ne de bsbtn dnda; Yekpare, geni bir nn Paralanmaz aknda. Bir garip rya rengiyle Uyumu gibi her ekil Rzgrda uan ty bile Benim kadar hafif deil. Bam sktu ten Usuz, bucaksz deirmen; im muradna ermi Abastz, postsuz bir dervi; Kk bende bir sarmak Olmu dnya sezmekteyim. Mavi, masmavi bir k Ortasnda yzmekteyim.
Ozanlar vardr, dotunlan, lmleri, yaamlar ilgilendirir bizleri. Yalnz i irleri stnde alm ak istediimiz zaman da ilgilendirir. Tanpnar'm iirlerini topluca okuduumda grdm ki, bu ozan, bir srenin, bir yerin ozan deil. Sanki N ecatigil, szlnde onu i olsun diye 1902-1962 yllarma yerletirmi, aray baz bilgilerle doldurmu.

2 4 0 T n p n r z e rin e Y azlnr

Ayn odaktan km 37 iir. Birbirini btnlem iyor iirler. Her biri kendi iinde bir btn. Ama, sylediim gibi, k yeri bir. Yukarya aldm, "N e in deyim Zam ann"da yakaladmz bu odak noktasn her iirde grebiliriz. N e dir bu? Zamanla btnleme, sonsuzlama. Kendisini, yaayan, fiziksel durumu ko numu olan her eyi, onlarn izlenimlerini soyutlatrma. Soyutlatrma szc yetmiyor. Arlndan kurtarma, yoka vardrma de mek gerekir. Dn kkenini gizemcilikle aklayabilir miyiz? Bir inanla ilgili deil. Din sel kkenli deil. Ama, bir yandan Hegel eytiimciliine, te yandan Bergson'un sezgici dnyle, dou gizemciliine kopmaz engeller atyor. "N e indeyim Zam ann", "Bendedir Korkusu" gibi iirlerinin konusu, do rudan kendi dnya gr. tekilerde, dnce konuya yakn konumda elik ediyor. ou zaman, imgeleri oluturan, nesneleri silen bir ara oluyor. Bu sylediklerim ize gre iirleri irdeleyelim;

NE N D E Y M ZAM AN IN: "Ben, zamann ne iinde ne dndaym. Ona edeim nk. Kendimi bir yere bah duymuyorum, onun iin arlm yok. Zaman gibi. Yaptm i, bir usuz bucakszhkta sessizlii tmek. Sonsuzluun simgesi mavilikte arlk sz olduum iin yzm ekteyim ." diyen ozan, zaman, yeri, arl, sesi yok et mekte. Sessizlii, sonsuzluu, arhkszh egemen klmaktadr. O, kk kendi dncesinde olan bir sarmaktr. Ama bu dnce bilinen anlamda bir dn ce deil, bir sezgidir ancak.

B E N D E D R K O RK U SU t 1. dize: "Bendedir korkusu, biten eylerin" Bu iir bir anahtar iirdir. Ozan bu iirle dnya grn, daha dorusu sez gisini niin setiini, niin kendisine yaktrdn, neden baka bir kiilii ol madn aklar:

Onda biten eylerin korkusu vardr.

Bu korkuyu sanrm her insan yaar. Am a srekli deil, zaman zaman. S rekli yaand zamansa bolua, anlamszla girilir. Nevroza varlr. Bir de sa nata. (Naslsa kyya varlacak, kyya vardnda "deilsin artk gem ici" diyen Edip Canseve'de de, ayn nedenle bir simge olarak denize alma isteinden ca-

A h m e t.H a m d i T a n p m a r 2 4 1

yld grlr. Baka ozanlarda da sk sk karlarz bu bitme, sonuna varma korkusuyla.) Nevroza deil de sanata nasl varlyor? Ozan onu da aklyor:

elik gagasnda fecri tayan Mavi kartal benim Penelerimde Aslm bir zmrt gibidir hayat.
Gldr o. Bir kartal kadar, zmrt deerinde yaam, penelerinde tar ken drmekten korkar elbet. Ama, drmeyeceine de inanr bir yandan.

Sonsuzluk srr gzel kavsimde Susam bir ceyln gibi zaman

Yaratcdr, ozandr o. Sonsuzluk, susam bir ceylan gibi, yannda, yresindedir. Kendisini izlem ek zorundadr. Zaman ierek izlemek. Zaman sonsuzlu a iiren yani zamamn bitiinden kurtulan ozan, hayatn, penesinde tama gcn sonsuza dek srdrecektir. lmszdr. Tanrln bildirm iyor da Dalarca gibi. Tanry yok sayyor. iiri ilk okuduumda, sondan ikinci dizede "kavs" szcn niteleyen "gzel" szcnn i olduunu, "kav is"i nitelemek iin, daha dolayl bir an latmn ozana yakacan sanmtm. Sonra anladm ki, bilinle yaplm. "K a vis", "iir"d ir nk. Byle bir dnce iirinde, "iir"in nitelenmesinin, arac anlatmlara gereksinmesi yoktur. "G zel" demek yeter ve gerekir.

SABAH : Kskanlktan bile arnmann iiri. Ozan, sevdiini alp salmaya ar yor. nk sevdii, "plakl bir baka bahar olan"dr. yleyse, dardaki ba harla btnlemelidir. planarak. Kskanla yer yok. nk : "boyun, sa, m em e"yi, okayacak olan "esir"dir. "r"d e, ozann sonsuzlukla btnleme sezgisini, yarn ve iklim kaygs tamadm bir kez daha reniriz. "Bendedir Korkusu"dan sonra, yazlmasa da olurdu gibi geldi bana. Yalnz, sylenmeden geilmeyecek iki dize:

Sarn buday ryalarmzn Seni barmzda eker bieriz

2 4 2 T a n p iia r z e rin e Y azlar

iirlerde zannan olarak, daha ok, gn doumu ve gn batm seilmi. "U yanm a", "Deniz U fkunda", "Sabaha K ar", "Bir Gl Tazelii" "Rhtm da Uyuyan G em i"de olduu gibi. tekilerde ise, akam, gece, ay aydnl, yar ay dnlk var. i k yok. Ozann ii gc, tatl n yeryzne etkisini, nesneleri deitirimini, onla rn, kendi benliinde oluturduu duygular anlatmak. N esneleri yoklatrarak, deitirerek. Soyut kavramlar canlandnp, onlara edim ykleyerek. "Raks" dan aldm u drtle bakn:

Her an deiiyor, yelken, gl, kanat Btn burlaryla uyanm gece Defneler nnde aha kalkan at Zihnin eiinde rkek dnce.
"A kam "dan da bir drtlk:

Siyah, dank bir bulut Kar srtn zerinde Birden deiti ve yakut Bir ku gerindi derinde.
Belli szckleri ve tamlamalar var Tanpnar'm. Bunlar H aim 'in de szck leridir. Ate, batan gne, su, bahe, ufuk, mercan dallar, rya, ay , yldz, hayal, gl, blbl ve zaman. "Sabaha K ar"da deiik bir yntem uygulanm. Andaki kadn somutla trlp yaknlatrlm. stelik glyor.

Bir kadn ba duvardan Uzanm glyor bana

Ozan bu kez de parmaklarn eritip, aydnl mumyalyor.

Eriyen parmaklarnda Mumyalanyor aydnlk

Canlandrd ya bir eyi. Karlnda yok edilen, edimsizle tiril en bir nesne olmal. "Selm 01sun"d a imgeler, oyunlar en yahn, en canh. Da dnk bir iir. a rmaya kalmyor, bakyoruz ki bir l azndan sylenmi.

A h m e t H a m d i T a n p n a r 2 4 3

Seltn olsun bizden gzel dnyaya Bahelerde hl gller aar m?

"Yollar ok Erken"de, ozann eyay silme, yok etme zelliini belirten en iyi rnei buluruz. Yollan ilk akamda siler. yle siler ki, yitme umudu bile kal maz. Um udu yok eder, ayak seslerini rter. Baheleri sylemez de "bahelerin inkr"n syler. Son iki dizesi anlmaya deer:

Krmak iin bir dal bile bulamtyan Souk rzgrlarda kuruldu evin
Bu nasl eve benzem ez evdir ki, souk rzgrlara kurularak ilevinden kur tulur. Bu nasl rzgrdr ki, krmak iin bir dal bulamaz. "Siyah A tlar" s, nemsiz bir iir bence.

B R H EYKEL N : Bir heykelin olum suzluu ancak bu denli baarl verilir. Yoktur hi bir nes ne canlln simgesi olabilecek. N e ay , ne bir tek su nergisi. Akmayan za man nehrinin sularnda uan bir krlang bile yoktur. Kumsalnda sedef, ateler pskrerek dolaan ejderha. Onlar da yoktur. Lotus iekleriyle derinleen bir baheyi de hi aramayn. Ejderha, lotus iei, N 'in simgeleridir. Genilii anstmasyla, heykelin kaplad dar alana kart olsun diye verilmi. Am a heykel yine de sonsuzluun iinde, canl gibi glmsemektedir. "Baka Bir Yldzda"da, lm sonrasnda, yaamn nesnelerine dnyaya ba k anlatlr Bir lamba, bir ayna, yemyeil dallar falan.

Dmlenen nefesinden Sarmaklar, derin gller Arasndan dem ekerek Doup len gvercinler
Sonuta der ki:

Beyhude hattrhyoruz Bu hi olmam eyleri.

Yok edim. Sonsuz bir yok edim. Tanrdan, doadan hn alyor sanki. Onur lu. Kendi yok edecek, brakm ayacak yok olmaya.

2 4 4 T a n p n a r z e rin e Y azlar

"Sesin" de yle. Sevgili bir sesten alnan haz, sesin kesilmesiyle bir de d nr. Ses, sonnut bir nesne iken, birden irkilmesiyle ozann; aynann te yz ne geip, soyut bir grnt olmutur. Bu yan bin zlemle delik deiktir.

VE ZAMAN HEP NESNELEMTR. Sonsuzluu srtlabilir bir eydir. Aralanacak bir kapdr. Bylenmi bir ceylan da olabilir G EZN T:

kiz hayaletler gibi yrdk Puslu aydnlkta o bahar gn

ile balyor. Pes diyor insan. Bir sonsuza aktarl uruna, kendini ve sevgiliyi hayalete dntrmek. Yldzlarn parltsn ssz gece suda yineliyor. Ozan, asl canl olana deil, bu suda yinelenene; imge, dnce, d olana bakyor. "H atrlam a" da hep bilinir iki dize :

Bir masal ncyvast gibi paylatk Mehtab, krlm dal larndcn

Dizeler, esiz benzetm elerle dolu. "kinci Yeni" akmnda yeniden canland rlm olandr bu. "H er ey Yerli Yerinde", bir le sonu sessizliinde, anlk bir yaz yaants nn izlenimleri. Dz bir iir. zgnl olmayan iirleri atlayp geiyorum. "Brak Aydnla"dan bir dize kalyor, onu topluyorum;

Git uzak akamda dat kendini

BU RSA 'D A ZAM AN: Tanpnar'n en nl iiri. Onunla, batan beri iirlerinde izlediimiz dnya anlayn, seziini somutlatrmtr. Bir kez daha ansmtk Dalarca'y balar da. Ondaki "Tanrlm duyurm a", Tanpna'da Tanry silerek, kendi yaratcl n ortaya koyma biim inde grnmekteydi.

Kk bende bir sarmak Olmu dnya sezmekteyim

A h m e t H ain d i T a n p a r 2 4 5

"O vann yeilini, gn sonsuz mavisini, mimarlerin en lhisini" kendin de toplayan, "sessizliin, sonsuz zaman vehmiyle m lad" Bursa, bu anlayn lm yeri olmaldr elbet.

Bir ilh uykusu olur elbette lm bu tlsml ebediyette

O yzden ozan, "bu eski yerde" sevdiiyle babaa son uykusunu uyxmak ister. "Bursada Zam an" Tanpmar sezgisinin, iirinin sonu olmaldr. Ardndan bakalar yazlm olsa da.

(Trk Dili, say 272, Mays 1974, s. 654-659).

MAHUR BESTE
R au f Mutlun}/

M ektuplarndan birinde Tanpnar Hoca, tam kendisine yakan bir sanat saflyla yle der; "... Sana Ankara'daki kzdan bahsetmitim. skdar'da bir mddet dolam am a ramen kendisini grememitim. aramba gn M aarif Mdrlnden karken rastgeldim. Bir mddet konutuk. Kza epeyce serze ni ettim, beni pekl be on sene bekleyebilirdi, acelesi ne idi?.. Dn Beyolu'nda ona gene rastladk. Yannda ksa boylu bir adam vard; kocasym.. He rif o kadar elimsizdi ki, nnde durduumuz ttnc dkknnn aynasnda uzun mddet ve hi de mtevaz olmayan bir hazla kendi yzm seyretm... (Tanpnar'n Mektuplar, 26). Ahm et Hamdi Tanpnar hi de yapl, iri yan deildi; yleyken kendisini honutlukla seyretmesi iin kim bilir o koca nasl bir ldedir. te burada ro manc muhayyilesi ortaya kar., ve Tanpnar, kendisini bir yana brakmay bi lip, ilk roman olan Mahur B ested e ite o elimsiz adam, onun dramn yazma a giriir. Gerekten 1944 tarihli mektuplarndan birinde Mehmet Kaplan'a y le dem ektedir "Mahur Beste adl bir yolculua ktk, Ukii'de. Canm neler, ne tembellikler isliyor, ben neler yapyorum. ok yorgunum. Bamda bir de Erzu rum yazs var..." (261-262). Btn mrnce dileince alamamaktan, yntemsizlikten balayp bitirememekten, ksrlktan, verimsizlikten yakmacaktr Tanpnar: "... Mesut ekilde mklpesent ve bedbaht ekilde ksr..." (275). Gerekten lkii'nn 1944 sayla rnda (56-92) tefrika edilen 28 para iin "tefrika yarm kalm tr" kayd kon mutur (Trk Dili ve EdebiyntJ Dergisi, XII, 31 Aralk 1962, . F. Akn). imdi o metnin kitaplam biimi karsndayz. Bir ilk romann kanlmaz sakncalar vardr genellikle. Yazar, nce kendisi ni grmekte, hep kendisini hatrlamaktadr; stelik hakl kmak kaygsyla. Ma hur Beste, bu kural bozan rneklerden. Belki "bkr" Tanpna^n krk ya sonra-

M a h u r B e s te 2 4 7

smdaki yenilgilerinden baz izler tad ileri srlebilir; ama yazar bu izleri sil meyi, yenm eyi bilir. "Behet Beyefendi'nin, huylan ve alkanlklar, kaltm eleriyle beenileri kendisine benzeyen o kk ve zarif adamn yalnzln dan, ryalarndan ie giriir. Bu gereklen kendi dedii gibi bir yolculuktur ve onun btn srprizlerini tar. Romana Cavide'nin gireceini, bir eit "Akam Gnei"nin geleceini sanrsnz; birden bir kuak geriye, baba smail Molla ile onun dnr Ata M olla'ya geiliverir. Abdlham it dneminde Aziz, giderek Mecit yllarna doru bir gerileme. Ve burda, "N e iindeyim zamann / Ne de bsbtn dnda" diyen Tanpnar m, 19.yy.'n edebiyatyla o kadar ili dh olmu bilirn dikkati, kendisine yeni kap lar bulur. ki kazaskerle eski stanbul'un konak yaamna dalp ktktan sonra A tiye'nin, bu zgeil ve cm ert kader kurbannn aksz yaamna sra gelir. Her yenilgiden bir kurtulu bulma umudu ile Behet Beyefendi'nin siyasal yaam na geilecei srada o inanlmaz Sabri Hoca portresine gelir dayanr. z babas nn zenginlik konanda adsz bir konuklua raz olan (O, bu evden sadece ken di hayatnn artk elde ettiini sand uurunu gtrecekti, s. 111) Sabri Hoca'nm bileim ci konumasyla smail M olla'nm zmleyici aratrlar arasn da. "Behet Beyefendi ne oldu, ya A liye" sorusunu bouna soracaksmz artk. Hepsi ikinci plandadr. Ray deitirmi bir tren gibi yepyeni bir yola dalan Tanpnar Hoca, Behet Beyefendi'nin evresine girer ve yolunu yitirir bundan son ra. "H sm Akraba A rasnda" adl blmden balayarak son m ektuba gelinceye dek, Tanpnar'n hereyin ba sayd ince dikkat noktalarnn ilgin portreleriy le karlaacaksnz. "Bir mektup, ne olsa bitmesi lzm gelen bir ey" sz de Tanpnar"indir (s. 46). Bir roman da yle. stelik tembeUii zleyen, ok yorgun olduunu syle yen bir yazar iin; zellikle Tanpnar mizac iin. Bylece son blm de yazar ola rak roman kahramanna hesap verir. Neden yoldan ktn, eserini niin bitire mediini itenlikle itiraf eder. Yarm, eksik, stne dlmemi, teknii zayf, datlm bir romandr Mahur Beste; doru. Ama bu kitab okurken duyduum hazz, Trkenin olanaklarn en gzele doru gtren abay, nesrini cmle cmle (hpk dizeler gibi) yazdn birka kez tekrarlayan Tanpna'n biem (s lp) uran, insanlara bak gzelliiyle durum lari yanstma gcn anlatabil mek iin neler demeliyim? En dorusu unu. Hikye, roman gibi anlat trlerin de eser verm ek isteyen herkesin, ne olursa olsun, bu hayranlk veren almay grmeleri gerektiini. Nasl musiki eserleri "m ek edilerek" renilirse, bir dilin anlatm gc de ylesine gzle grlecek biim de burada izlenebilir. izdiim yerleri tekrar tekrar okumak zere bu deer biilmez kitab hemen ba ucuma yerletiriyorum.

(Cumhuriyet, 26 Haziran 1975).

TANPINAR'IN R
Cem al Sreya

Tanpna^n iiri bir yerde rahat bir simetriye dayanr. yle ki, bakla bu i iri ikiye bolseniz, iki parann iirsel gerilimlerinin birbirine eit olduunu g rrsnz. Ahm et Hamdi Tanpna/n iirini yermek anlamna gelmiyor elbel. stelik kendi lleri iinde onurlu ve baarl bulurum ben onun almasn. Sevmiimdir de. Am a bir sra iinde sevmiimdir. Birka ad sayacak olsam onun adn da kalmmdr aralarna. Ksacas, yaln bir tutku, zel bir sevgi olmam tr bu. Bakml bir iir Ahmet Hamdi'nin iiri. Aydnlktan alyor mayasn. Doa iinde ufak ufak geriniyor. Ashnda onun iirimizdeki eylemi kendi iirlerini a maktadr. iirimize an iinde deil de; sre iinde bakmaya alalm, bakn bu gerei nasl greceiz. iirimize an iinde bakarsak, Ahm et Hamdi pek yle bir varlk gstermez. Ama gelime iinde baktmzda, onun lif lif, damar damar trl airlere yaylm olduunu greceiz. Bu bakmdan, btn yapc airlerin zelliklerini tar. Bir yerde Yahya Kemal'den ald espriyi Oktay Rifat'a ula trmay bilmi, becermitir. iirimizdeki rol daha ok bu noktadadr. Grnmez bir biim de eski iirle yeni iir arasnda gvenli bir kpr olmutur. Bugn hece iirinden kala kala bir iki ad kald. Bir o, bir de Necip Fazl Ksakrek. Belki de bir Faruk Nafiz amlbel. Dar bir evren Tanpnar'n evreni. Ancak iir beenisi yle yksek ki bu dar evren iinde dili en iyi, en titiz olanaklarla yourmutur. Orhan Veli akmndan nceki Trkenin en yksek beeni dzeyi, Ahmet Hamdi Tanpnaf n iirinden gemektedir. O, yalnz Trkeyi yakalamakla kalmam, yer yer etkilemitir de. Ancak son yllarda st ste gelen iir dalgalan, Trkenin iir iindeki anlamh blgelerini, nirengi noktalarn altst etmi olduundan, o eski gzellik lleri ok deimemitir. Bu arada birok air gibi Ahmet Hamdi Tanpnar'n iirinde ki elektrik de kalkt, utu yer yer.

T a n p n a r n iir i 2 4 9

Dinlendiren bir iir. Duru, mavi-beyaz> edilgin Divan iirini, Yahya Kemal'i, M allerm e'yi yaar. Bir yerde daha yeni airlerde yaamak ister. Tkezlemesi da ha ok bu istei duyduu ve uygulamaya kalkt zamanlardadr. Aile dergisin de yeni airler gibi yazd birka iirine. Ata, veryansn etmiti. Gerekten de, iyi, baarl rnler deildi bunlar. Aldan yaplm kumbaralara benziyordu. zgr kouk gitm em iti Ahmet Hamdi Tanpnaf a. Necati Cumal bundan on be yl nce bir dergide "Tanpma/tn iirleri" ba lkl bir yaz yaymlamt. Bu yazsnda Tanpnat'n dizelerinin son derece dar szlkl bir iir diline dayandm syleyerek, "Son kuak airleri de kendi arala

rnda bir iir dili le anlayorlar, onlar ehir adlarn, yabana adlar kullanmaktan ho lanyorlar; sk stk Babil diyorlar, Anadolu'nun il, ile adlarn sayyorlar," diyor, onlar
la Ahm et Hamdi arasmda benzerlik buluyordu. Oysa, bence, Tanpnar ile Cum al'nn son kuak airleri dedii 1950 kua airleri arasnda tam bir kartlk sz konusudur, Valery ile Rimbaud kadar bir aynm vardr aralarnda. Hatta da ha da fazla. Tanpmar, gzelin mapusanesinde mutlak ve benim senm i bir Tan rya krler eden yumuak bal bir bilge kimliindedir. 1950 kua airlerinin yadsma, inkr tavrlar yoktur onda. Her ey bir yana, titiz bir ustayd Tanpnar ini seven, iini iyi bilen bir us ta. Bugn aram zda ka kii var onun gibi tutkuyla, vazgeile, akla sanata sa rlan? nemi tartlmtr. Tartlacaktr. Bugn ok nemli bilinen baz airler sarslabilir, hatt yklabilir ilerde. Ahmet Hamdi Tanpnar hibir zam an ok nemli olmad, ama olduu kadaryla kalacaktr.

(Politika, 24 Ocak 1976).

OLAANST BR OGRETCt AR, HKYEC ve ROMANCI...

Atill zkrml

ld gn hatrlyorum. Koridorlarda dolayor hocann yolunu gzl yorduk. Daha gelmemiti. Ocak aymdaki dersleri de hemen hemen bo gemi ti zaten. yice tmt, son grdmzde ksryordu. Bir sylenti dolat o sra: "H oca dn Kurul'da fenalk geirm i." Ardndan kara haber patlad: "Tanpnar lm. Kalp... H aseki'deym i." Aylardan ocakt, 24 ocak 1962; gnler den de aramba. Haseki'yi de hatrlyorum. Kapdan brakmadlar bizi. Yaplacak bir ey yok mu artk. Hastanenin morgundaym. Sonra kzarm gzler... Cenaze treninin dzenlenii... Sleym aniye'den alnp Rumelihisarna gtrl... Hocas, dos tu Yahya Kem al'in yanna gml...

SIRA D A N B R R E TC D E L D Bir retici olarak ylesine uzakt bizden ve ylesine eriilmezdi ki... Baba can grnlyd, byklenmezdi, seminerlerde sigaras azndan dmezdi, kimi zaman akrkeyif olurdu. Ama yle eyler anlatrd ki, tek kelimesini anla mazdk. Ahmel M idhat diye balard derse; bir de bakardk Balzac'tan, Dostoyevski'den sz ediyor. Ya da Madam Bovary'nin bir davrann, sz gelimi o cukken apkasn havaya frlatn anlatyor, bu davrannn nedenlerini akl yor. te eriilmezlii buradayd. Couyor, kendinden geiyor, dersi unutuyor du. Onun sradan bir retici olmadn, kurallar inediini, basmakalb yk tn seziyorduk. Ama bu sezgi, bilinli bir kavraya dnemiyor, dnemedii srece de onu olaanst klyordu. Bu olaanstlk bir bilgi deposu ol masndan deil, engin bir kltr btn benliiyle yaamasndan geliyordu.

o la a n s t B ir r e tic i, a ir , H ik a y e c i v e R o m a n c 2 5 1

Btn hayat, 1942 - 46 yllar arasndaki milletvekillii dnda, retim kurum lannda gemiti. Babas kad olduu iin ilk ve orta renimini deiik iller de yapm, deyim yerindeyse, ocukluu im paratorluun snrlar iinde dola makla gemi, Baytar M ektebi'ndeki bir yllk denemeden sonra da Edebiyat Fakltesi'ne girmiti. Faklteyi I923'te bitirdi. Erzurrn, Konya ve Ankara lisele rinde, Gazi Terbiye'de, Kadky Lisesi'nde edebiyat retmenlii yapt. Ahmet Haim lnce (1933) de Gzel Sanatlar Akadem isi'ne, ondan boalan yere atan d. Sanat tarihi, m itoloji ve estetik okuttu. Daha sonra Haan li Ycel tarafn dan Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Yeni Trk Edebiyat profesrl ne getirildi (1939). Krk alt seim lerinde CH P'nce aday gsterilmedi, M.E.B. mfettiliine atand. ok gemeden A kadem i'deki derslerine dnd, 1949'da da bir kararnam eyle lmne kadar srdrecei Edebiyat Fakltesi'ndeki eski grevine getirildi.

SANAT ANLAYII Tanpmar, incelemelerinden iir, hikye ve romanlarna kadar yansyan sa nat kiilii ve yaptlarna egemen olan sanat anlay zerine unlan syler; "M usul'da 1916'da bir tesadfle Haim 'in birka iirini, bilhassa i'r-i Kamer'leri okumu ve onun garip, akc, maddesiz hzn iime km t." Bu ilk etki Yahya Kem al'le btnlenir: "Yahya Kem al'in zerimdeki asl tesiri iirlerindeki mkemmeliyet fikri ile dil gzelliidir." Antalyah Gen Kza M ektubunda da asl estetiinin Valery'yi tandktan sonra olutuunu ve bu estetii rya szc yle "uurla alm a fikirleri" evresinde toplamann mmkn olduunu be lirtir. Ya da "m usiki ve rya." Sonra iir aayn tanmlar: "En uyank bir gay ret ve alma ile dilde rya halini kurm a." Bu anlay, kukusuz bir biim disip linini gerektiriyordu. Tanpmar da heceye ynelir. nk amac, bizim kendim i ze zg sesi yakalayabilmektir. Yine ona gre, "kendi benliim iz, hayat tecrbe m iz" bu sesle dile gelmektedir.

R SU SM A D R nce bir airdir Tanpmar, hikye ve romanlar iirlerini izler; "iir, syle mekten ziyade bir susma iidir. te o sustuum eyleri hikye ve romanlarmda anlatrm. Onun iin mmkn olduu kadar kapal lemler olmasn istediim iirlerimin anahtarlarm roman ve likyelerim verir. M am afih roman anlaym iir anlaymdan fazla ayrlmaz. Orada da rya kelimesi iin sylediim eyler, hatt ryanm nizm hkimdir. u farkla ki, iirde dolaysyla kendimin, hikye ve romanlarmda kendimle beraber mmkn olduu kadar hayatmn ve insanla rn -kendimden bakalannm - peindeyim. Ve bakalarma ait zamann peinde..."

2 5 2 T a n p n a r z e rin e Y azlar

Bylece hikye ve romanlarnda insann i dnyas, psikolojisi, nesneyle ili kileri zaman ve rya temlerinin gdclnde kimi zaman bilinaltna yne len bir anlatmla verilir. Anlatt insan toplumdan soyutlamaz; onu toplumsal bir ereve iine yerletirir. Onda her ey biraz da "tecrbe"dir. Hikyelerini de, romanlarn da kendi hayat tecrbesinden karr. Kendisiyle, kendi dndaki hayatla hesaplar bir bakma. Selhattin Hilav, onun "h er eyden nce, bilin, dnce ve duygu hayatn dile getirmek isteyen bir romanc olduunu" syler ken hakldr. Tanpna'n ilk iiri Cell Sahi/in kard A ltna Kitnp'ta yaym lanr (Mu sul Akamlar, 1920). Bunu 1921'de Dergh'taki iirleri izler. lk makalesi Gr (iir H akknda, 1930), ilk hikyesi de Aa dergisinde yaymlanr (Gemi Za man Elbiseleri, 1936). nce Tan'da ve 1938'den balayarak Cumhuriyet gazetesin de srekli yazlar kar. lk kitab ise bir monografidir: Tevfik Fikret, 1937. Roma n 1944'te gelir, ama lk'deki tefrika tamamlanmaz (Mahur Beste).

BYK B R R O M A N C ID IR DA nceleri iir, deneme, eletiri ve incelemeleriyle kendini kabul ettiren Tanpna'n hikye ve romanlar, uzun sre belli bir okuyucu snrn aamam, ay dnlarn dikkatini ekmemitir. Oysa lmnden on yl sonra H uzurun ikinci basm ilgiyle karlanr ve deiik evrelerde tartma konusu olur. Onu bir ro manc olarak deerlendirenlerin hepsi, temelde ayr dnceler ne srseler de bir noktada birleirler; Taipnar Trk edebiyatnn gelmi gemi en byk ro manclar arasndadr. Bu yarg ne yanltr, ne de artc. Ama bir yanlln altn izdii iin il gintir: nyarglarn ve toptanc genellemelerin yanlldr bu. Romanc Tanpnar 1972'de anlalabilmitir. Ne yazk ki slpu oluu, dil yoluyla bir b)mye ulamak istemesi, tefrika olarak kalan romanlarn yeterince ileyememesi, okur la balant kurarak yaygnlamasn nleyen en nemli engeldir. Anlattklaryla yaad dnemi aan Tanpnar, diliyle gnmzn gerisine dmektedir.

(Cumhuriyet, 24 Ocak 1976).

AHMET HAiyiID TANPINAR'IN R

kran Kurdakul

Ahmet Ham di Tanpnar, ilkin Dergh dergisi (1921- 23)'nde yaym lad iir denemeleriyle yolunu arayan bir air kim liinde grnd. Yahya Kem al'in de belirttii gibi, dergide Mustafa ekib (Tun, 1886-1958)'in felsefe ynteminin iz leyicisi durumunda olan yazarlar, airler toplanmt.^ Mustafa ekib, Fransz dnr Bergson (Henri, 1859-1941)'un grlerine dayanan bir felsefe anlay n yerletirmeye alyordu. Yzyln balarnda felsefe ve edebiyat adamlar zerinde (zellikle Marcel Proust) etkisi grnen Bergson, Madde ve Bellek adl kitabmn banda Berkeley'in adn anmadan dnyann ancak bilincimizde mevcut bir imgeden ibaret olduunu yazmt. "dealizm inin temeli, saf ve madd olmayan bir sre kavramma dayanyordu. Sre bilgisi ise ancak sezgi yoluyla elde edilebilirdi. M usta fa ekib'in de Dergh'taki yazlarnda Bergson gibi, "ruh"u n yalnz "Zek ve akldan ibaret olm ad" savn felsefesine temel ald grlr. Zek ya da akl "Ruhun katlam bir tabakas" olarak tanmlar. "Ruh yal nz akldan ibaret deildir ve bu kabuun altnda her dakika kaynayan ve her an deimeden yaayamayan bir ate bulunur. Ruh temelini oluturan bu ate ten yoksun kalrsa zeknn da var olma gc kalm az." "R uha Bir D ikkat", Der gh, say 4). Ahmet H am di'nin de, hocas Yahya Kemal gibi, geliimi iinde iirini Berg son idealizmine dayanan bir dn dnyasnda aradn syleyebiliriz, Yahya Kem al'in iirlerinde "rul" kavramnn geni lde ilenerek sonsuzluk ve l mezlikle zdeletirilmeye alld grlr. Ahm et H am di'yse zaman kavra mn iler.
^ "Son neslin feylesofu M ustafa ekib Bey ki, biz bu m ecm uada usl-i felsefesinin peyreviyiz." (Dergnh, 20 M art 1922, Edebiyata Dair, sf. 121,1971).

2 5 4 T a n p iiir z e rin e Y azlar

"Bergson'un zaman kuramnn btnyle zaman aradan kaldran bir ku ram olduu" grnde birleilm ilir (B. Russel). Bu, Ahm el H am di'nin iirine "N e iindeyim zam anm - Ne de bsbtn dm da" (iirler sf. 7) biim inde yan smtr. Bergson, sre bilgisinin ancak sezgi yoluyla elde edilebileceini syler. Bu Ahmet H am di'nin iirinde, "Kk bende bir sarmak - Olm u dnya sez mekteyim ." (sf. 7) biim inde grlr. "H er ey Yerli Yerinde" iirinde (sf. 41) ise "Eyay tlsml bir uykudan" "aksetm i gibi" varsayarak idealizm e balln ortaya koyar te yandan iirlerinde srekli bir rya ortam yaratmaya alm tr Ahmet Hamdi: "Bir garip rya rengi" (sf. 7), "Baucunda her ryann" (sf. 12), "Sarn bu day ryalanm zn" (14), "Akam n mercan dallar gibi - Suda olgunlaan rya s" (17), "Rya iiliinde" (24), "O st ste rya" (26), "Bittii an bu ryann" (31), "Ben her ryay zamana tayan yldz kervan" (33), "Belki ryalarndr bu taze am gller" (42), "Ryas mrmzn nk eyaya siner" (42), "Rya syla sanki kanl bir iek" (50), "Bir ryadan arta kalmann hzn" (59). "Belki de ryas byk cedlerin" (61), "llerin ryas" (63), "Srrn gecesinde ryaya daldk" (64). Bu rneklere bakarak 37 paradan oluan bu kitapta de bal temalarn ilendii iirlerin say ynnden de byk oranlara vardn dnebiliriz. Bu dsel ortam, doaya bakarken de, nesnelerin bile "Bir garip rya rengiyle" de itii sanlarna gtrr Tanpna'. Buradan itibaren, "klim ler dnda ezel bahar" ve "M evsim ler iinde tkenmez yarn" (sf. 14) varsaymna kaplarak, "Yldzlarn altn bahesinde", "Ebediyetinle geldik diz dize" (sf. 15) avuntusu nu yaam gr haline getirmek kanlmaz olur. Belki bu nedenle ok dar bir iir dnyas iinde kapanm, bireysel duygu lar ilerken bile duyumlar genilie ulaamamtr. Kulland szckler ara snda, zaman, rya, hlya, ate, gne, bahe, ufuk; yldz; masal; mevsim abuk dikkati eker. Bu szcklerden birinin gemedii iir yok gibidir. Benzer tema lara dkn olm asndan gelir bu durum. Buna bal olarak tamlamalar da bir birine ok benzer. "Sktun bahesi". "Yldzlarn altn bahesi" (sf. 14), "Yosun baheler" (sf. 27), "Yaz baheleri" (sf. 36), "Kk bahe" (sf. 43), "Siyah Bahe" (sf. 64). "Zam an baheleri" (sf. 74), "m rm n sabah" (sf. 25), " m rn embe ri" (sf. 23), "m rn gecesi" (sf. 26), "m rn gecesinde" (sf. 49), "m rn gece sinde ve kader rzgrnda" (sf. 55). Kolayca oaltlabilecek olan bu gibi rneklere bakarak tekrarlarn airi di yebileceimiz A. Hamdi, dsel imgelerin bolluuna karn yalnz bir iirde (Bursa'da Zaman) geree yaknlamaya ahmtr. air "B ursa'd a" szcyle balad bu iirde "M ekn" izim inde gerekli olan eleri kullanrken, bu elerin tarih iindeki yer ve anlamlarn daha n

A h m e t H a in d i T a n p n a r n iir i 2 5 5

ce kimliinde duyan bir kiinin alkanl iindedir. Bu nedenle ilk kez karla mann olaanst coku halleri yoktur. Aksine olaan bir duyarl yaarken, "cam i avlusu", "kk adrvan", "Orhan zamanndan kalma bir duvar", "yz lerce em e" gibi insan yaps elerin, "ovann yeili, gn m avisi" dizesiyle, doadaki yerini belirler. Yaanmakta olanla, yaanm olan birlikte duyarak, aama aam a artan bir ilgiyle "gem i zam an" alglamaya balar.

"Bir zafer mjdesi btrda her isim Sanki tek bir anda gn, saat, mevsim Yayor sihrini gemi zamann Hl bu talarda glen ryann Gvercin bakl sessizlik bile nlyor bir sonsuz devam vehmiyle"
Eski kent, bir trbenin, cami ve emelerin yaratt armlarla airin g znde tarihle zdelemi, "bir mucize" deeri kazanmtr. be szcn anlam ve ses birliinde bir olaanstl sergilem e becerisi gsterir.

"Su sesf ve kanat akrtsndan Billur bir avize Bursa'da zaman"

iirin ikinci blm ndeyse air, yaama hevesli olma anda, "inilere si nen Kur an seslerini" duyarak "havay dolduran uhrev ahenkle" etkilenir. Ama,

"Bir ilh uykusu olur elbette lm bu tlsml ebediyette."

dizeleriyle sonsuza ulamak ister.2 Sonsuzluk kavram, "R ak s", "Yava Yava Aydnlanan", "Bendedir Korkusu" gibi iirlerine yansmtr. A. Hamdi, drt iiri dnda drt'l kurulularda rahat eden bir airdir. Genelhkle hecenin 6+5 ve 4+4 kahplarm kullanrken lye smmaz. Szck lerdeki sesli harflerin uyum unu gznnde tutarak iten ie bir musikinin pei ne dt bellidir. Kendi deyiiyle, "Dilin asil ve saf oyunlar" na aykr grd engellerden, przlerden kurtulmaya alr. Sabrl bir szck araycsdr. Uzun deneyler, yazp bozm alar sonunda okuyanlarda, "hayret ve heyecan l-

ikin 1944'le kan "B u rsa'd a Z am an" iirini Tanpnar kitalpna 7 dizesini deitirerek almtr. "Sanki b ir htra sessizliinden - Yzlerce em enin serinliinden" (8. dize); "Yekpare bir anda gn saat m evsim - Sanki tek bir anda gn, saat, m evsim " (12. dize) yannda "B ir bahar uykusu olur elbette" dizesini "B ir ilh uykusu olur elbette" biim ine getirerek, "bah ar uyk u su " yerine "lh u yku su" gibi ok deiik b ir anlam a gtrm tr.

2 5 6 Tnpm r z e rin e Yazlar

" koparacak dzeyi bulduu kansna varana kadar srer almas. Bu nedenle kitabndaki birok iiri, dergilerde ktktan sonra, dzeltmelerden geirmitir. Kimilerinin adlarn bile deitirir. "Bendedir Korkusu" ilk knda "Ylan" (Varlk dergisi, say 31, 15 Ekim 1939)" "U yanm a" ilk knda "Bahar" (Vnrhk dergisi say 51, 15 Austos 1935), "Yava Yava Aydnlanan" ilk knda "Sfenks" (Varlk, say 22, Haziran 1934) "D n" ilk knda "Blbl" (Olu dergisi, say 9, ubat 1939) adlarn tayordu. Ahmet H am di'nin iirlerinde uyaklar ounlukla zgndr. Anlam bozm a dan, kendisinden nce kullanlmam uyaklar bulmaya zen gsterir Faruk N afiz'de belli bir dzeye gelen hece ls, Ahmet 1-lamdi'de evrimi nin daha yksek aamalarna ulam, zellikle Ahmet Muhip, Cahit Stk gibi airlere rnek olmutur.

(Cumhtyhjet, 24 Ocak 1976).

MAHUR BESTE'NN BTMEMLG

Ouz Demiralp

Kimi yazarlar vardr, bize braktklar taslaklar, bilm em i metinleri, en sra dan szleri bile deerlidir, yaptlarmm btn, ya da olu sreci iinde anlam ldr. Kusurlu ya da yarm kalm yazlanyla okuru kendilerinden soutmazlar, tersine, daha ok ekerler. Kii, dncenin binbir trl devinimini grr bu sa trlarda. Zihninin, imgelemin almlarna, atlmlarna tank olur. Yazarn br yaptlarn, giderek yaznn tmn dnr, beslenir, zenginleir. Bence, Ah met Hamdi de bu yazarlar arasnda yer alr. Onun iin, bitmem i roman Mahur Beste, olumsuz yarglara yol amyor. Tersine, hele Behet Bey'e yazlan mektu bu okuduktan sonra, Tanpnar'n acununda epey yol aldryor kiiye. Bence, bir yapt bitm em ise iki genel nedenin birinden trdr: Ya yazar is teyerek yazm ay brakr, ya da yaptn kuruluu bitirilebilecek, btnlenebilecek biim de deildir. Mahur Bestenin bitmemilii ikinci nedene bal. Bitemezdi bu roman, nk anlatnn bel kemii olabilecek, evresinde bir btnlk kurabile cek bir durum, bir olay yok; A. H am di'ye gre romann temel esi olan tek bir birey hi yok. nce Behet Bey'in yks, sonra en yaknndan en uzana tr l hsm akrabann ki; birok durum, birok kahraman. Yazar, aile aacnda dal dan dala iniyor. N e var ki, her kiinin yaamasndan ayr bir roman kabilir. Behet Bey, A tiye Hanm, Ata Molla ve tekiler, hepsi romansal adan edeer li. zek olabilecek, tek ba kii yok. Yanl anlalmasn: ok kahramanl roman olamaz, demiyorum. Ama bu eitlilik, "modern roman ferdin zerinde dner" di yen A. H am di'nin roman anlayyla uyumuyor. Ayrca, "bir romanda, anlatlabi

lecek eyin azamisi ferttir. Muayyen bir cemiyetin, muayyen bir zmresinin, muayyen bir tarihi onda yaam olan fert..." demesi, yazarn romandan ne anladn iyice
ortaya karyor. 189 sayfa boyunca birok bireyin ve tarih diliminin belirmesi, bir romann kurulmasm olanakszlatryor.

2 5 8 T a n p tn a r z e rin e Yzirtr

Ahmet Hamd, Behet Bey'e, "Ben sizin ayalnm yazmak istedim. Roman ayr ey" diyor. Bir an bu sze ncelik tanrsam, varacam sonu: dem ek ki roman yazmak niyetinde deildi, olur. yleyse neden, yalnzca Behet Bey'in yaamn yazmad? Bence, Behet Bey'in kiilii elvermez buna. Tanpnar, "rom an yazm yorum " dese de; anlatmyla, yahnkat bir yaam yksnn deil, bir romann eiinde. Roman yazmasysa, Behet Bey'in yapntlamasn, A. Hamdi'nin de yiiyle "fertij)" olmasn gerektirecek. Behet Bey, yazarn gznde iki trl ya yor; "ihtiraslarnjle" bir birey olarak, ve "maeri ehresiyle" bir sim ge olarak. Ro manc, bu ikinci yzden karak, "cemiyet hayatmm en mhim, en gze arpan bir kademesinde grd" Behet Bey'in yaamn "oradan seyrettii manzaralara" ka rtracak. Gene, A. H am di'nin roman anlay su stnde: bireyle birlikte, birey den karak a anlatmak. Bireyin azndan yapacak bunu, ama bireyi kendin ce bir bireim haline getirerek. "Romanc... kendi mahedesinin ve icadnn kalbna brnmei, onun ahsiyetini benimseyebilmei yapabilen adamdr." diyor yazar. Beh et Bey "mahede" mi, "icat" m? steyen yant arayabilir bu soruya. Saint-Beuve eletirisi 19. yzyla gmldne gre, hi nemli deil artk. nemli olan, ya zarn Behet Bey'in kiiliine brnmesi gerektii. Ama, bunu yapabilmesi pek kolay deil. "Romanda anlatlabilecek eyin azamisi ferttir... bu fert de bizzat romanc nn kendisidir." diyen Ahmet Haindi, "Siz bir terkipsiniz Behet Bey" demeden de edemiyor. Aka grlyor ki, kahramann da yazarn kiiliine, benliine b rnmesi gerekecek. Onun elinde yorulacak, yeni, romansal bir varlk olacak. Ne var ki, Behet Bey'le Tanpnar'n kolayca kaynamas mmkn deil. te, bu kertede, yazar - kahraman atmas ortaya kyor. Patolojik Behet Bey, kendine snak yapt sinirceli, dar yaamnn dna klsn istemez. stelik, yaamas, "gelecei, gemii grmeye yarayan bir rasat ku lesi" olan " h rd en yoksundur. Bu etmenler gz nne alnnca, bireyin iinden ok bireyin olduu yerden aa bakmaa ynelik bir roman rm ek epey gle iyor. Ama Behet Bey'in bir nitelii, yazara yeni bir olabilirlik kaps ayor; imdiki zaman, salt anmsama. Bu zellik, A. H am di'ye "deta sanat iin bir metod gibi"^ grnyor: Behet Bey'in anlarn izleyerek tarihte geriye doru inme e balar. Elbet, kendince yeniden kurar bu anlar, aar, derinleir. Yaam, "fert olarak" Behet Bey'den "sembol olarak" Behet Bey'e gemek, tarihe, corafyaya yaylmaktadr. Ama, Behet Bey'in, bu geii romansal btnlk iinde salama s iin zamann iinde olmas gerek. Oysa o, "zamann dna frlam". Sinirceli dnyas "veld", ama yazarn iini kolaylatracak biim de deil. Tanpnar, ya Behet Bey'in tekil tragedyasn anlatacak, ya da a, bu tragedyay geriye ite rek, yalnzca bir k noktas yaparak anlatacak. Behet Bey'in patolojisi ba edi lemeyecek denli zorlu. Rom ana fed edilmek istemiyor. Bu engeli aamayan sa-

Yazarn, nslndn rom an yazm a am alad, bu tm cede aka ortaya kyor.

M a h u r B e s ce n in B itm e m i li i 2 5 9

nat, yaam dorultusunda baka bir yntem de bulamaymca yeni, deiik kahramanlara bavuruyor, bunlar pamuk ipliiyle birbirine balayp yapay bir sreklilik salyor. Bir de herkesi, her yeri, her zaman anlatmak ital var. "Tek kabrmnanl hikyeler artk camm skyor" dedirtecek denli gl bir itah. Behet Bey'in elverisiz kiiliine bu da eklenince, roman yapm ak iyiden iyiye gle iyor. Aslnda, Behet Bey'in, arkasndan "Byk bir kalabalk sahneye karmas" A. Ham di'nin iine hem geliyor, hem de gelmiyor. Geliyor, nk tek bana Beh et Bey'le kalmak niyetinde deil, kalmasna da olanak yok. Gelmiyor, nk "bu kadar kalabal bir insan etrafnda toplayamyor", yapmak istediine uygun, kahra m anla y azan uyuturacak bir yol bularruyor, roman oluturamyor. Sonunda, yaanan "devirlerin hikyesi" kyor ortaya. Bir roman olm uyor belki, ama ken dini zevkle okutturan, bir yaz'nn varl duyurtan bir yaznsal altrma oluyor. Altrma szc, dncem i srklyor. nk altrma, bir eye hazr lktr hep. Mahur Beste de, Saatleri Ayarlama Entits'ne hazrlk, bence. Yazar, "H offm an'm , Poe'nun eline dseydiniz baka trl olurdunuz." di yor. Doru elbet. Kahraman, eninde sonunda yazara gre bir kii, bir yapnt. Grdmz gibi, Tanpnar kendi kiisiyle baa kamyor. Neden baa kama dnn stnde durabildim, sanrm. Kanmca, yazarn kahramana yaklam bi iminin stnde de durmak gerek. Behet Bey'in sinirceli dnyas, Poe gibi bir fantastik elinde b ir m asal olurdu. A. Hamdi, masal sanatnn gizine sahip olmadm sylyor, ama Abdullah Efendinin Ryalar'nda fantastie olduka yakn. Masal sanatn bilm ediine inanmak g. Asl amac baka: "Freud ile Bergson'un beraberce paylatklar bir dnyada" eklin bysn bir izahla krmak" istiyor. "Sa dece bir lezzeti bulmas lzm gelen yerde bir takm gizli eyler renmek" uruna, nerdeyse doast bir anlatm yerine bilimsel bilgiden kaynaklanan bir sylevi se iyor. Ama bunu yaparken yalnz fantastie deil, kendine kar kyor. nk, A. H am di'nin estetiinin gbeinde "rya" var. Hem de Freud'un d kuramn dan ok, Bergson'un tinselci ruhbiliminden esinlenen bir "mavi, masmavi dnya". Kiinin acunla btnletii, yerekiminden kurtulmuasna yenildii byl bir "murakabe (iedalma)" n ve ancak bu anda, usa vurarak deil, duyarak gizi ne erilen gnlerin, saatlerin blemedii, ak "yekpare bir zaman". Ruzur'da ve Sahnenin D m dakile/de bu an gl bir leitmotiv. Bu iki romann kahramanlar, A. H am di'nin nrlerindeki duyarl blen kiiler. Yazarla uyumalar kolay oluyor elbet. Denilebilir ki, Tanpnar dzyazda mayalayp iirlerinde piiriyor bu n. Behet Bey'le bunu yapamyor. Behet Bey, zam ann boyutunu birden yaayamad iin ayrlyor teki kahramanlardan, ama sanatnn yazn anlay nda baka bir kola balanyor. Ahmet Hamdi, iir ve dzyazy birbirinden ayrr; iir, "ruhun saf bir lisan", "nesir, yevnhayatmzn aynas" der. ki ayr dile, iki ayr insansal ilev ykler. i ir, "b en "i "z olarak" verecek, roman ise, zaman ve mekn boyutlar iinde her

2 6 0 T a n p m a r z e rin e Y azlar

kesin yaamn anlatacak. Ama bu anlay, bir ikilik dourur. Ahmet Hamdi Yahya Kem al'in en byk yan olarak, "cemiyet fikriyle saf estetii atbaa yrtme sini, hatt birbirinin tamamlaycs yapmasn" grr. Kendisi iin, "bandan beri iki ye blnm yaadm der. Hereyin btn iinde olduu tan anlar, yaamn kaynan, bengi dznn bulgulad mavi anlar, yetmemitir Tanpnar'n toplumla kaynamasna, tekil yann doyurmutur ancak. Huzur'da ve Sahnenin Dndakiler d eki kahramanlar, bu ikiliin kskacndadr. Mmtaz kurtulamaz, anlatnn sonunda, ba dizlerinin arasnda kendi karanlna gmlrken, rad yo herkesin sesiyle, ondan ayr konumaktadr. Cemal ise, ancak romann so nunda sahneye girer. ki romanda da bir bireim gzlemlenmez. Kahramanlarn A. H am di'nin duyarln paylamalar, imgelerle, eretilemelerle, byl anla rn izilmesine, iki ayr dilin yanyana gelmesine yol aar, birlem esine deil. Behet Bey'in "gndelik hayata kaplarn kapatm" zaman, ilk bakta byleyi cidir. Ama, tek boyutlu bir zaman olmas, br kahramanlardan ayrr onu, ya zara ters drr. Mmtaz ile Cemal, bu ikilii ortadan kaldrmasa da stnn rtlmesine izin vermektedir. Sz konusu Behet Bey olunca yazar, dilin iki kutubu arasnda (eretileme ile dzdeimece, ya da iir ile dzyaz) pek gidip ge lemez. kiliin birinci yanndan vazgeer, kahramann yalnzca simge olarak alr. Bu kez de, Behet Bey'in bilinen zamann dna km olmas, yazarn aya n balar. Am a, nemli olan, sanatnn bu kahraman, ikiliin ikinci yannda kullanmaa almasdr Mahur Beste'de anlatm, br iki romannkinden epey ayrmldr, dil daha az iirseldir. Betiin ad by armlar dourduu hal de, betiin kendisi bunu yapmaz. Behet Bey'in zaman engel olur, elbet. Sonra yazar, kahramann tekiliinden geer, onu zamann iinden konuturmaa al r. N e var ki, Behet Bey'in yeri buras deildir. n kesilen yazar, baka kah ramanlarla zam an anlatrriaa giriir. Mmtaz ile Cemal zamann snrlarnda, Behet Bey ise zamann dnda kiilerdir. Toplumu anlatmak iin zamann iin de bir kahraman gerektir. Bu kahraman, Hayri rdal olur. Saatleri Ayarlama Enstits'T\de bakii; zamandan, mekndan kurtulabilen, "z olarak" yaayabilen bir kii deildir. Sradan, zamann gbeinde bir insandr. Anlatm da O 'na uygun dur. Bergson'un zaman anlaynn ve simgeci airlerin esinledii iirsel, gizem li havay burada bulamayz. Ama Mahur Beste'de baarmak istedii eyleri bu romanda gerekletirdiini grrz. Anlat, gene tek kahramanl, gene kahra mann azndandr. O syler, A. Hamdi yazar. Yalnz, Hayri rdal sapnsz bir bireydir, elverir bir kiidir. Hibir engelle karlamaz yazar, onu kolayca bir bi reim haline getirir. Tek kahramandr belki, ama tekil deil ouldur. Geni bir tarih aralnda, toplumun btn katlarnda gezinir. Birok kiinin yaayabile ceini, tek bana yaar. Talihi yaver giden ortalama bir insann grebilecein den ok daha iyi grr evreyi. Boyutlar, kimi zaman inandrclklarm yitire bilecek denli byktr. stelik, A. Hamdi karmza, allmadk bir biim de, bir alay ve yergi ustas olarak kar. Bys sfrdr, salt toplumsaldr bu roman da.

M a h u r B e s te n in B itm e m ijli i 2 6 1

Bunlar yaparken, kuramyla klgsyla Rom an'nn dnda deil, doruuna kar. Mahur Bcste'de baaram adn baarr. Yaad devirleri", zamann ortalk yerinden anlatr. N e var ki, ikilik altedilmemi, bir yan alabildiine ar basm tr. iir-roman, ulus, tarih-saf estetik, zam anszhk-zamanlhk ikilii, dorusu dnya grndeki ikilik (sanat anlay dnya grnden kesinlikle ayrla m ayaca iin), zm sz kalr. Bu ikilii hi aamam mdr? Bence, amtr. ncelikle, Bursa zerine yazd metinlerde. Farkndaym: yukarda sylediklerimin hepsini amak gerek, eletirinin, A. Hamdi'nin bereketinden uzunca yararlanmas gerek. Ama bu deneme, Tanpna'n baz metinleri zerine yapacam bir almann dllerini tayor, yalnzca.

(Soyut, say 89, Mart 1976, s. 31-36).

s a a t l e r i a y a r l a m a e n s t it s

Berna M oran

Saatleri Ayarlama Enstits iki uygarlk arasnda bocalayan toplumumuzun yanl tutumlarn, davranlarn, samalklarn alaya alan, eletirel bir roman dr. Yapt, ocukluu Abdlhamit dneminde geen. M erutiyet ve Cumhuriyet dnemlerini de yaayan Hayri rdal'n anlar eklinde verildiine gre sz ko nusu hicvin son elli yllk Trk toplumuna yneltilmi olmas gerekir. Prof. M eh met Kaplan bu kanda.^ Ama aldanmyorsam, Tanpnar rdal'n yaam iine s ktrlan bu elli yllk zaman diliminde, toplumumuzun ok daha geni bir tarih sreci iinde geirdii bunalm anlatmaya almaktadr. Drt blm e aynim roman: "Byk m itler"; "Kk H akikatler", "Sabaha Doru" ve "H er Mevsi min Bir Sonu Vardr". Yorumum doruysa birinci blm Tanzimat ncesini ele almaktadr, ikinci blm Tanzimat dnemini, ve drdnc blmler de Cum huriyet dneminin balarn ve devamn. Yazar sz konusu dnemleri gereki bir yntem le yanstyor demek istemiyorum tabii, toplumumuzun o dnemler deki baz zelliklerini dolayl bir yoldan dile getirip hicvettiini sylemek isti yorum. Saatleri Ayarlama EnstitsU'nde ne tr hiciv yntemi uygulanyor?
Yazarlar romanda hiciv iin eitli yntemlere bavurmulardr: Parodi yn temi (Cervantes); utopio yntemi (Huxley); hayvanlar dnyasn alegorik olarak kullanma yntemi (G. Orvvell); topluma bir yabancnn gzyle bakma yntemi (Montesquieu)... vb. Tanpnar, Saatleri Ayarlama EnstitsU'nde bu sonuncuyu bi raz deitirerek ve daha karmak bir biime sokarak kullanr. Hiciv, gerekte olan durumla; olmas gereken durum arasndaki fark belirtm ek iin yapldn dan, bu yntemi seen yazarlar, iinde yaadmz toplumun altmz, kank sadmz bozuk ve kt yanlarn bize taze bir bakla sunmak, bizde bunlar sanki ilk kez gryormuuz duygusunu uyandrmak isterler. Bunun iin uygun

ar, ubat 1962.

S a a tle r i A y a rla m a E n stit s 2 6 3

bir yol, bozulm am mant ve saduyuyu temsil eden, o topluma tm yaban c birine, o toplumda ilerin nasl yrtldn, insanlarn nasl davrandn anlamak ve onun tepkilerini, dncelerini belirtmektir. rnein yazar, ok ya banc bir lkeden bir adam hicvedilecek toplumu getirip gezdirir ve o toplum daki insanlarn inanlarna, geleneklerine, davranlarna onun salkl mant, ocuksu safl ile bakar. M ontesquieu Les Lettres Persanes'da (1721) bu i iin bir ranly semiti; Goldsmitl ise Citizen of the World'da (1762) bir inliyi. Bu yn temin bir benzerinin, imdi aklma gelen bizdeki bir rnei de, Haldun Tane/in Ha Bu D iya/da kulland 'anachronisme' yoludur. Evliya elebi bugnn An kara'sna gelir ve kendisiyle konuanlardan modern Trkiye'yi dinler. Yazar, bylece, gem i zamandan getirdii bir adama yaplan aklam alarla imdiki toplumu hicveder. Tanpna'n yntemi de toplumu bir gzlemci kullanarak eletirmektir. Ne var ki rdal ne uzak bir lkeden gelmi bir yabancdr ne de br dnyadan ara mza inmi, gemi bir an adam. rdal eletirilen toplumun bir yesidir; o in sanlarla birlikte yaar, ama yine de aynhr onlardan. Bir kere doutan farkl ol duu, onlara benzemedii iin tam anlamyla onlardan biri saylamaz. Yalnzdr, 'hayat d'dr. ocukluundan beri nasl trbelere gtrldn, nefesi kes kin kiilere okutulduunu kendisinden dinleriz. Dr. Ram iz'den sz ederken, di yor ki: "H akkm daki kanaati herkesin kanaati idi. Yani bana (...) hep baz husu si meziyetleri de bulunan biare bir meczup, kabiliyetsiz bir adam, bir hayat d gz ile bakt2". te rdal'm bu ocuksu safl, yar meczup garip kiilii, ii ne kapall ile toplumun yar iinde yar dmda yaayan bir adam olmas, ona, topluma dardan, farkl bir adan bakmak olanan salar. Fatih Rtiye si'ndeki rencilik yllarndan sz ederken: "nsan ilerine .uzaktan bakmay oradan rendim ," der (s. 24). Baka bir yerde "H ayatm dndke....daima kendimde seyirci haleti nahiyesinin hakim olduunu grdm " (s. 67) diyen r dal, bu seyirci rol ile, hiciv edebiyatnda topluma dardan gelen yabanc gele neine balanr. Tanpna'n bu yntemi daha karmak bir biime soktuunu sylemitim. Dier romanlarda yazar, kulland yabanc kiiyi o toplumun eitli kesimleri ne ya da kurum larna sokar ve toplumun o gnk durumunu eletirir. Saatleri Ayarlama Enstits'ude ise rdal'm evresindekiler fazla deimez, ayn kiiler dir hemen hemen. Kraathanedekiler ve Spiritizma Cemiyeti'ndekiler, daha son ra Saatleri Ayarlama Enstits'nde grev alan kiilerdir. Bundan tr roman da, ksa bir zaman dilimi iinde eitli kesimlerdeki insanlarla karlamayz da, ayn insanlar farkl dnemlerde izleriz. Bunlarn geirdii deiiklik, o dnem-

Santleri Ayarlam a Enstih'is (Rem zi Kitabevi, 191) s. 35.

2 6 4 T a n p n a r z e rin e Y azlar

lerdeki toplumun zelliini belirler. Ayn ey rdal iin de sz konusudur; top lumun bir paras olarak o da deiir dnemlere gre. 1-liciv gelenekse], toplumsal ve ahlaksal deerlerle, yaamda bunlara ters den davranlarn yaratt uyumsuzluktan kaynaklandna gre etkili olma s iin yazarn okurla paylat rasyonel bir normlar sisteminin bulunmas art tr. Yazar bu normlarn dna kanlar kendisine hedef alr, nk amac bu bo zukluklar, aksayan ynleri gln drerek dzeltilmelerine yardmc olmak tr. Bozukluklar da eitlidir; Gurur, ikiyzllk, aptallk, bencillik, para hrs, smr, zulm, hakszlk, vb.

Saatleri Ayarlama Enstits rdal'n azndan anlatldna gre rdal'n ki ilii, toplumu ne adna hicvettii, normlarn ne olduu nemli. Eer rdal ger ekten tam bir meczup veya delinin teki ise yapt gzlemlerin ve eletirilerin bir anlam kalmaz. Yok gerekte meczup ya da safdil deil de ii safla vuran bir sahtekr. Konur Ertop'un deyiiyle "kendi yalanna kendini kuvvetle kaptr m bir dolandnc^" ise, ahlk ltleri bizimkinden ok farkl olacaktr. Yoksa rdal, ocuksu safl iinde kuvvetli saduyusu ve temiz yreiyle, insanlarn zaaflarn, kusurlarn nmze sergileyen bir gzlemci mi? rdal'n, bu sayd mz kiiliklerden zaman zaman birine ya da tekine uymas durumu biraz ka rtrmaktadr. Tanpnar en etkin glmeceyi elde etmek iin rdal' bir gere gibi kullandndan, kiiliinin tutarl olmamasna aldr etmez. Bu tutarszlk, son ra belirtm eye alacam gibi, bir yerde okurun yapt anlamasn gletirecek kerteye varr Ama romann byk bir ksmnda rdal, saf, iyi kalpli, saduyu ve mantk sahibi, kendisi de dahil drstlkten aynlanlan eletiren, geleneksel de erleri savunan bir adamdr.

"Byk m itler" baln tayan ilk blmde rdal' iki evre iinde gr yoruz, Biri kendi aile evresidir, biri de babasnn dostlarnn evresi. Bu iki ev rede de din ve hurafe motifleri, bo inanlar dikkatimizi eker. rdal'n babas nn dedesi bir cami yaptrmak istemi, paras yetmemi ve bu ii bitirmesini o luna vasiyet etmi. te bu yzden aile usunu busunu sata sata gittike yoksul lam ve sonunda rdal'n babas cami kayyumluuna kadar dm. Yaptrla cak cami iin alnm olan ayakl duvcir saati, kap perdeleri, yaz levhalar ve yer hasrlan, oturduklar eve kk bir mescit havas vermitir. "M barek" adn taktklar saat rdal'n annesine gre tekin deildir ya bir evliyadr ya da iyi sa atte olsunlar arpm tr onu. kinci evreyi de dinsel motifler ve bo inanlar be lirler. Bu evrede, kalabalk, byk bir konakta yaayan, insan canls, "hafife komik bir operet am casna" benzeyen Abdsselm Bey; Eczac Aristidi Efendi

^ Trk Di/i, Rom nn zel Says, Temm uz 1964, s. 595.

S a a tle r i A y a rla m a E n stit s 2 6 5

ve dua yoluyla Kayser Andronikos'un hzinesini bulacan, gaipler dnyasy la alverite olduunu syleyen Seyit Ltfullah yer alrlar. Bn insanlar iki eyin peindeler: Altn yapm ay baarmak ve Kayser Andronikos'un hzinesini bul mak. Abdsselm Bey tkenmekte olan servetini yeniden elde edebilmek iin bir yandan eski yazm alarda bulduu bj ve sim ya karm formlleri Aristidi Efendi'nin laboratuarnda denetirken bir yandan da Ltfullah'n gaipler dn yasyla olan ilikisini gzeterek hazine iini kovalar. rdal'n babas da dedesinin vasiyetini yerine getirebilmek iin btn umudunu Seyit Ltfullah'a balam tr. Grld gibi, bu evrenin bir zellii, gittike bozulan mali durumlarn dzeltmek iin, by, tlsm, simya gibi akl ve bilim d eylere gvenmeleri. "Onlar iin 'im kn' denen eyin hududu yoktu. H er eyin mmkn olduu bir lemleri vard. Eya, madde, insan, her ey bu hudutsuz im knn eiinde, her an kendisini deitirecek mucizeli kelimeyi, forml, duay, yahut ameliyeyi bekliyordu" (s. 44). Eer bata sylediim gibi rdal'n yaam , Tanzimat ncesi, Tanzimat sonras ve Cum huriyet dnemlerini anlatmak iin kullanlmsa, sz konusu ocukluk dnemi, Tanzimat'tan nce, Bat'daki bilimsel ve ekonomik gelimelerden habersiz, dine ynelik, gereki olmayan bir a simgeliyor diye biliriz. Bu a, Tanpnar Ondokuzuncu Asr Trk Edebiyat Tarihi kitabnda yle zetler: "Rnesans ve onun hayata getirdii fizik deiiklikleri idrak eden (...) bir Avrupa karsnda, lm hayat durmu, ktisad nizam ve istihsal kuvvetleri (...) altst olmu, birok sahalarda tekmln mucizesini unutmu bir Osmanl im paratorluu mevcuttu."^ rdal ocukluunda beraber olduu bu insanlarn hayatn paylar, arasra Seyit Ltfullah'a 'gaip lemle' iliki kurmada yardm eder, onlarla birlikte bir' rya iinde yaam aktan holanr. Ama yine de bu ilere dardan bakmtr hep. Sonradan unlar syler Dr. Ramiz'e: "Ltfullah biare bir meczuptu, syledik leri, yaptklar beni elendirdi" (s. 112). Demek biare bir meczup olarak tand mz rdal onlardan daha akll, ama o da, iinde yaad evre gibi gereklik ten kamakta bulur m utluluu ve biraz byynce bir tuluat kumpanyasna ka tlarak baka bir masal dnyasna atlr. "Kk H akikatler" baln tayan ikinci blm, romanda Tanzimat son ras dnemine ayrlan ksmdr. rdal'm savatan dndkten sonra mutlu ilk evliliinin, bana gelen felket lerin, karsnn lmnn ve ikinci evliliinin yer ald bu blm de, ehzadeba'ndaki bir kraathaneyi anlatan uzun, nemli bir ksm vardr. Bu bahsi ister sek alayc bir dille anlatlm bir kraathane betimlemesi gibi okuyabiliriz. Ama

Oidokuzmctt A sr T rk EHcbiyat Tarihi (1956), kinci bask, s. 8.

2 6 6 T ip n a r z e rin e Y-.zlar

gerekle Tanpnar, hi kukusuz, kraathane halkn anlatrken toplumumuzun Tanzimat'tan sonra iki uygarhk arasndaki bocalayn da dile getirmektedir. Kraathane bahsini doru anlamak iin "M edeniyet Deitirmesi ve insan" adl makalesinde sylediklerini hatrlamamz gerek. Biz, tarih ve coraf bir zo runluluk gerei Tanzimat ile Bat'ya ynelmiiz, ama ne eskiyi brakabilm i ne de yeniyi tam olarak alabilmiiz. Mimarimizde, ev eyamzda, kyafetimizde, hayat tarzmzda bir ikilik domu. Kraathanenin anlatlan gnlk yaamnn altnda bu ikiye blnmlk yalar. Sahibi yar yerli, yan Batl grnyle ga rip bir adamdr. "Kendisine mahsus eski ile yeni arasnda bir dil, hemen hemen o kadar yapmack bir kyafet ve bata Frenk taklidi sivri bir sakalla bir ehre" uydurmutur (s. 128). Szn ettiim makalede, Tanzimattan sonra en nemli sorunlarmz bir aka haline getirmemizden yaknr Tanpnar; "B izi sadece yaptm z ilerden deil, onlarn hz aldklar prensiplerden de phe ettiren, mhim ve hayat meselelerimiz yerine bir aka denebilecek kadar hafif eylerle uratran, yahut bu mhim ve hayat meselelerin mahiyetini de itirip bir aka haline getiren bu buhrann sebebi, bir medeniyetten brne gememizin getirdii ikiliktin"^ Kraathanedekiler de byledir, onlar da ciddi olan aka haline getirirler: "H akikaten yeni bir fikir veya meselesi olanlarn sz ilk defalar sadece ne zaket ve biraz da tecesss yznden dinlenirdi ve daima uyank olan m uhil mu hayyilesi onu, akaya en ok msait tarafndan yakalayana, yahut kendi seviye sine indirene kadar yle kalrd. Btn, ciddi eyler byleydi." (s. 130) Tanpnaf a gre, yaptklarmza kar beslediimiz bu phe "bir neslin hal ledecei davalar nesilden nesile havale eden, en basil meseleleri bir trl alla namayan eikler haline" getirmitir.^ Kraathanedekilerin de zellii budur, on lar da "bir ayaklar daima eikte" yaarlar. "Hakikaten buradaki hayat, asl ka pnn dnda bir hayatt. Ve onu yaayanlar, o ekilde, yani hi ieriye girmeyi dnmeden, yahut da bir ayaklar daim eikte, yayorlard" (s. 134). rdal'a gre bu insanlar hakknda en doru sz sylemi olan Hali t Ayarc yle zet liyor onlar; "Bu insanlar hep bir eit aralkta yayorlarm gibi dndm. s lerseniz onlara kapnn dnda kalanlar da diyebiliriz. Muasr zamana gireme mi olmann aknl iinde yar ciddi yar aka, tembel bir hayat" (s. 133). rdal'a bu kraathaneyi tantan Dr. Ramiz de, bir yandan Freud'a tapan, bir yan dan da bizdeki eski rya tabirnamelerine merak sarm, eii allayam am bir adamdr.

5 "M ed eniyet Deitirm esi ve n san", Yaadm Gibi (Trkiye K ltr Enstits Yaynlan, 1970) s. 27.
^ a.g.y. s. 24.

S a a tle r i A y a rla m a E n stit s 2 6 7

rda] tam am yla isiz ve yoksulluk iindeyken Ayarc'ya rastlar ve yaam n da yeni bir dnem alr. Herkesin horlad, aalad rdal, "Sabaha Doru" bahn tayan nc blm de Ayarc'mn kurduu Saatleri Ayarlama Enstits'nde nemli bir m evkiye getirilince rahata, paraya, ne kavuur. Bu, hi kukusuz Cum huriyet dneminin gemile balarn kopararak yeni bir Trk toplumu yaratmak abasnda dt hatalarn hicvine ayrlm olan ksmdr. Bu dnemin zellii eski ile yeniyi bir arada yaamak yerine eskiyi tamamen atp yeniye sarlmaktr. Ya^ann bir makalesinde syledii gibi "1923'de bala yan tasfiye eski ile yeni arasndaki bu denksiz mcadeleye son verir"/ Saatleri Ayarlama Enstits ne i grecei belli olmadan kurulmu, yeni ye ni kadrolarla ubeler ap gittike genileyen ylesine sam a bir kurum dur ki, Tanpnar bu enstity ele alarak birok konuyla alay etmek olanan bulur: Po litikaclar, st yapda yaplan kksz devrimler, brokrasi. Bat taklidi yaam bi imi vb. Enstity kuran Ayarc'mn inand ana ilke yeniliktir. "Yeninin bulun duu yerde baka m eziyete lzum yoktur" (s. 220) diyen Ayarc'mn dnyaya bak rdal'nkinin tam tersi. Bu yeni dnce tarzna bir trl alamayan rdal, alt Saatleri Ayarlama Enstits'nde yaplanlara ayak uyduramayp kar lat eylere saduyusu ile zaman zaman kar ktka 'yeni'yi anlamamakla sulanr. Ayarc onun iin Dr. Ram iz'e "Bir gn kervann dnda kalnca anlar! Bu dnyada yeni diye bir ey var! Onu inkr edenin vay haline! Zorla deitiremeyiz ya! Saduyusu kendine mbarek olsun! Biz canl hayatn peindeyiz!" (s. 279) diyerek yeniyi yaratmann, olaylara, sorunlara yeni bir ekilde bakmakla mmkn olabilecei fikrini tekrar eder. Tanpnar, bildiim iz gibi, kendi kkleri mizden kopm adan yenilemekten yana. Yeni yaam biim lerini yine Trk toplumunun yaratmasn ister. Bunlar yaratrken, kendi gemiimiz ve Bat, vazge emeyeceimiz iki kaynaktr. Cum huriyet'te gemie srt evirerek Bat uygarl n kopya- edebileceimize inanmakla aldandk. stelik o zaman bile yeniye tam inanm deildik. Bundan tr, Tanpnar, yeniye inanm gibi grnen, ama gerekte karlarn dnen politikaclar da, brokratlar da, aydnlan da romannda kendine hedef alr. Geri Saatleri Ayarlama Enstits'n kuran Ayar c kar peinde kotuu iin yapmaz bunu; o, yeni bir ey yaratmak isteyen ve bunu baarmak uruna saduyuyu, mant, doruluk ltlerini elinin tersiy le bir yana iten bir eylemcidir. Sabriye Hanm'n dedii gibi "sporu sever, men faati deil". "Yaratm ak yaamann ta kendisidir" diyen Ayarc yaptna inan mtr. Hatta bir gn kendisine kar kan rdal'a "H ibir zaman benim kadar temiz ruhlu olmadnz! nk ben bu ilerin stndeyim " cevabn verir (s. 341). rdal, Saatleri Ayarlama Enstits'nde m dr yardmcs olarak almay kabul etmekle, inanm ad bir ie kahim olmakla kalmaz, orda dnen dolapla-

^ "A sl K aynak" Yaadm Gibi, s. 33.

2 6 8 T iin p n a r z e rin e Y-.zliir

ra, sahtekrlklara, yalanlara bulam olur. Ama gzlemci roln de srdrr. "H erkes benim gibi ni, yoksa biraz farkl m? Bunu renmek iin srar ediyor dum. Mayr onlar da, benim gibiydi, hatta daha beterdiler" (s. 363). Bu kurum da alanlarn hepsi karn dnr, dn verir, 'yeni'yi kendi karlarna do kunmad srece savunur, alklarlar. Hiciv ok daha serttir bu son blmde. Halann evindeki daveti "Byk salonda ve holde dans btn hzyla devam ediyordu. Pudra, lavan ta, ter kokusu, plak omuz, vck vck koltuk alt, tebessme bulam ruj, ha vay bir macun gibi kesifletirm iti." (s. 330) szleriyle anlatan parada tiksinti uyandran fiziksel eler, gerideki moral kntnn sadece d grndr. rdal artk kendisinden de evresinden de irenen bir adam olmutur. Enstity byk bir heves ve inanla kuran Ayarc romann son blm nde yannda alanlarn ihanetine urar. nk yaplanla ra itenlikle inanm insanlar deildir bunlar. Gerek bir ilevi olmayan Enstit, Amerikal uzmanlarn verdikleri rapor zerine lavedilir. Ayarc da aldandn iHraf ederek kaybolur ortadan. Romann tmne egemen bir duygudan sz etmek gerekirse buna 'abes'in duygusu diyebiliriz. 'Sam a' yaamn kendisinde vardr ve rdal hayat boyun ca buna sk sk tank olur. Fakat ayrca, Trk toplumunun karlat uygarlk sorununun yaratt blnme, bu toplumu rasyonel olmayan davranlara ve sama tutumlara iter ve romanda genel izgisiyle hiciv, toplumun bu yzden ii ne yuvarland 'abes'i, rdal'n bir gzlemci olarak sergilemesiyle salanr. Bir birini izler sama eyler. rdal'n ocukluk dnemi cin peri masallarn andrr zaten. Genliinde yakndan tanr samay: ("erbetiba Elmas hikyesi bana 'abes' denen eyi retm iti"). Kraathanedeki hayata gelince "bu abes denen e yin batakl idi ve ben farkna varmadan boynuma kadar ona gm lm tm " (s. 140). Saatleri Ayarlama Enstits'nde de her ey "ters ve tannmaz bir mantk iindedir (s. 242). Bundan tr rdal' en ok isyan ettiren ey, onu srekli ola rak boan, bazen adeta ldrtan ey yaamdaki bu anlalmaz 'abes'dir. rdal gi bi Tanpm a'n kendisini de rahatsz eden, yaamda gzlemledii bu samalkt. "Kelim eler Arasnda Elli Yl" adl makalesinde unlar okuyoruz: "Asrm zn yarsndayz. zerim de birdenbire bu elli senenin arln km buluyorum. Yknden ziyade, iinden klmaz 'absurdite'siyle ezen bir arlk". Ancak bu rada, zerinde durmadan unu da belirtmekte yarar var ki, Tanpna^daki sa ma kavram Varoluuluun 'sam a's deildir.

a .g .y .s .7 6 .

S a a tle r i A y av lam a E n stit s 2 6 9

Buraya kadar daha ok Saatleri Ayarlama Enstits'ndeki hiciv korular ze rinde durdum. Ama hicivde iki eyin var olmas gerek: Biri hicvedilecek konu, biri de glmece. nk bilindii gibi, hiciv, saldu-ya geen, ya da Frye'n deyi iyle militan mizahtr. Tanpna^n hiciv iin ana yntem olarak seyirci yntemi ni kullandn bala sylemitim. Ama bu yntem iinde glmeceyi ve eletiri yi salayacak eitli teknikler yer alr ve bunlara bal olarak hicvin iddeti de azalr ya da artar. Zaten yazar okuru bir eyi eletirmeye yneltirken okura sun duu hedefin nem ine gre birtakm duygular uyandrmak ister. Bazen okurun ona sadece glm esini ister, bazen onu aalamasn, bazen ona kzmasn, bazen ondan tiksinmesini ya da nefret etmesini. Bunu yaparken kullanaca militan glmeceyi de, bu duygu yelpazesine gre ayarlar. Krc olmayan bir alaydan balayarak ac bir alaya kadar derece derece artan silahlar kullanr. Saatleri Ayar lama Enstits'ne alay lathdan acya doru gelimekte ve sonunda ak yergi ye varm aktadr demek yanl olmaz sanrm. Byle bir romann deeri, byk lde, glmeceye dayandna gre Saatleri Ayarlama Enstits'nn, aklanma s ok daha g olan bu ynne eilmek ve Tanpna'n kulland eitli teknik lerden bazlarn belirterek bu adan zenginliini rneklerle gstermeye al mak yerinde olacaktr. nk szn ettiim eitlilik olmasayd, byle uzun bir romanda glmece tek dze olmaya ve etkisini yitirmeye balard.

Saatleri Ayarlama Enstits'nde glmece bazen olaylarn kendi komikliin den doar. Yani bir durumun beklenm edik ve sama bir ynde, gittike kara rak gelimesinden. Bazen komik bir durumu, rdal'n farketmeyerek ciddi bir ta vrla anlatmasndan (understatement). nc bir teknik bunun tam tersi bir yntemdir; rdal bir durumu zellikle komikletirir. Bir baka yntem ak istih za yntemidir. Bazen de abartma (szde vg) yoluyla ironie'ye bavurulur.
Olaylarn gelim esine dayanan ynteme en iyi rnek belki erbetiba El mas hikyesidir. rdal askerden dnnce Abdsselm Bey onu, kendi konan da yetimi bir kzla. Emine ile evlendirir ve konana ahr. Abdsselm evinde kalabalktan holanr, ama onun bu ar insan dknlnden bazen kendi, ocuklar, gelinleri ve damatlar birer ikier konaktan kaarlar: Sonunda, yalan m adam brakm aya bir trl gnl raz olmayan rdal ile kars kalr konakta. Abdsselm, rdal'n doan ocuuna ad koyarken rdal'n annesinin ad olan Zaide yerine yanllkla kendi annesinin adn koyan Zehra. Olaylar gelitike durum kom ikleir; Abdsselm artk bunam gibidir ve kk Zehra'y kendi annesiyle zdeletirm eye balar. Evin; her taraf Abdsselm'm, olmayan ser vetini rdal'n kz, kendi annesi Zehra'ya braktn bildiren vasiyetnamelerle dolar. Abdsselm lnce brakt bu garip vasiyetnameler mahkem eye yol aar ve yarglara dert anlatana kadar gbei atlar rdal'n. Ne var ki bununla da bitm ez i. Abdsselm 'm nasl bor bulabildiini renmek iin kendini s ktran birine rdal, alay olsun diye, "farzet ki erbetiba Elmas kendisinde

2 7 0 T tin p n a r z e rin e Y azlar

olsun" der ve buna dayanarak bor alabilmi olacan ileri srer. Bu kez yeni den iler karr; elmas dedikodusu dallanp budaklanr ve yine mahkemeye d en rdal bu sefer erbetiba Elmas'n almakla sulanr. Sam alk bununla da bitmez. rdal m ahkem ede fkeden kendini kaybederek syledii eyler yzn den deli diye adli tbba gnderilir; orda da kak Dr. Ram iz'in eline der. Bylece basit bir ekilde balayan bir olaylar dizisi, bir yanhlklar komedisi gibi, ol mayacak bir biim de gelierek kartka karr ve komik bir Kafka durumunu hatrlatan 'abes'e ular. Glmece asndan ok ustaca anlatlan bu olaylar dizi sinde, ayn zam anda, iyi kalplilii ve talihsizlii yznden felkete urayan rdal'n davranlaryla karlatrmamz ve eletirmemiz iin bakalarnn bencil lii, ikiyzll, yalancl, "insann insana hcumu o hi yere dmanlk" or taya konur. Onun iin bu 'abes' komiktir ama glerken buruk bir tat brakr a zmzda. rdal'n adli tpta Dr. Ram iz'e teslim edilmesiyle baka bir hiciv yntemi kar karmza. Bu psikanaliz bahsinde glmeceyi oluturan, olaylarn sama ge liiminden ok, psikanalizle bozmu Dr. Ramiz'in kiilii, psikanalizi gln ha le sokmas ve bunlarn bize sunulu tekniidir. Bir sr felsefe okullar, bilimsel kuramlar Yunan edebiyatndan bu yana hiciv yazarlarnn im eklerini zerine ekmitir. Lukianos Hayatlarn Saht'nds belli felsefe okullarn temsil eden filo zoflar kle olarak mezata kartm ve bunlarn ne gibi yararlar salamak iddi asnda olduklarn belirterek alay etmili onlarla. Erasmus skolastikleri, Samuel Butler, Darw in'cileri, Voltaire ve Leibnitz'in iyimserlik felsefesini ele almlard. Le Mariagc Force'de iki filozofu glmece konusu yapm t Moliere. Northrope Frye'n dedii gibi felsefe sistemlerinin ve genellemelerin hicve yatkn olmalar nn nedeni, aklam ak iddiasnda olduklar yaamn karmakl, insan davra nlarnn sonsuz eitlilii karsndaki basitlikleridir. Filozof, yaamn zengin liinin iinden iine gelenleri seip dierlerine gzn kapayarak yaamdan bir soyutlama yapar ve yapt bu soyutlama ile her eyi aklad iddiasndadr Hiciv yazarlar bu dogmatizmin zayf yanlarn yakalayarak byk iddialar g ln drmek iin gerek yaamla bu soyut kuramlar arasndaki uyumazl meydana koyarlar.^ Tanpnar psikanaliz bahsinde byle bir glmece konusunu iliyor Kimdir Dr. Ramiz? Avrupa'da psikanaliz okumu, gz baka bir ey grmeyen, ama psikanalize, hastaya "tatbik edilecek bir usulden ziyade btn dnyay slah edecek bir vasta" olarak bakan bir bilim adam. Ona gre bu yeni bilim her ey dir: "Crm , cinayet, hastalk, ihtiras, paraszlk, sefalet, talihsizlik, sakat do ma, dmanlk, hlsa insan hayatn bizim irademizin dnda cehennem ya9 A alom y o f C ritids, s. 229-230.

S a a tle r i A y a rla m a E n stit s 2 7 1

pan eylerin hi biri yoktu. Yalnz psikanaliz vard. Hepsi dnp dolap ona ge liyorlard. O hayat m uammasnn biricik anahtar idi." (s. 101). Dr. Ram iz Trkiye'nin toplumsal sorunlaryla da ilgilenir, ama dnd l kesinde kendisine btn sorunlar zebilm e frsatm salayacak bir mevki ve rilmedii iin kskn bir gentir. in bu yan bir tarafa, Tanpmar, komik eyi yakalam ak iin Ramiz ile rdal' nasl kullanyor bu bahiste? Adli tpta Dr. Ram iz'e havale edilince, hi iit medii bu yeni bilim le karlar. Doktoru deli olmadna inandrmak iin r pnr durur, ama, "psikanaliz khktan sonra herkes az ok hastadr" diyen Ra miz ilk hastas olan rdal' gnlerce sorguya ektikten, yaamn rendikten sonra bana gelen tm felketlerin nedenini bulur: "- Demin de dedim ya... Siz babamz beenmiyorsunuz... Beenmemisiniz. - Aman doktor! . - Dinleyin, dinleyin.. Beenmedikten sonra kendiniz onun yerine geecei niz yerde, kendinize durm adan baba aramsnz... Yani reit olmamsnz. Hep ocuk kalmsnz! yle deil mi? Yerimden frladm . Bu fazlann fazlasyd. Dpedz iftirayd, hainlikti, za limlikti, beni bir kalem de insanln dna karmakt. - Hi aklmdan gemez. Gemedi de. Sama, budalalk! Ne diye bir baka ba ba arayaym! stesem de istemesem de onun oluyum... Babam nasl inkr ede rim?
(...)

- Sakin olun!., dedi. M aalesef beenmiyorsunuz. nkr deil, beenmemek. ler sizde ok karm... Evvel Mbarek ii kartrm. Hikyesi dolaysyla evde deta m uhterem, mukaddes bir yer alm... Evin iinde kymetler altst ol mu... Babanz ikinci dereceye atm... - Saat m i? Biare bir ey!.. Eski, ihtiyar bir saat... Aile yadigr. - Grdnz m. Biare, eski, ihtiyar... Ondan hep insanm gibi bahsediyor sunuz. (...) - Yani?..

10 Dr. R ainiz, A vrupa'da okum u ve orda rendikleri b ir sistem ile Trkiye'n in sorun lann z

m ek iddiasnda olan baz 19. Yzyl aydnlanm z da andrm yor m u? Kim i pozitivizm e inanm v e Trkiye'n in bu yolda bir eitim le kalkm aan savunm utu; kim i "h r teebbs" v e A ngloSaxon tipi eitim i savunm utu vb. Dr. R am iz de V iyana'da rendii psikanalizle T rkiye'nin btn sorunlarn zebileceine inanr.

2 7 2 T a n p n r z e r in e Y azlar

- Yani ocukluunuz bu saatin eve getirdii hava iinde gemi... Babanz bi le onu kskannn... Anneniz M barek adn verdii halde babanz "m enhus" adn koymu, nasl oldu da paralamad ayorum. nk babanz sizden ev vel tehlikeyi grm. - Paralam ak deil ama, satmak istiyordu. Doktor sevinle yerinden frlad. Davasnn bir ispatn daha vermitim.
(...)

Yeniden kuvvetlerimi topladm. Yeniden anlatmaa altm. Baka ne yapa bilirdim? - Doktorcuum ltfet! Bunlar mkul eyler deil. Adamcaz azndan iki kelime kard diye... Saat kskanmaz... Eya kskanlr m hi? Bakasnda olsa anlarm. Kendi mahu insan kskanmaz, belki beenmez, bkar, atar, satar, yakar, mahveder, am m a..." (s. 109-112). Gerekte biraz kak olan doktorun kendisi tabii. Garip huylar ve merakla r vardr. Her eyini antasnda tar, ceplerine bir ey koymaz. Cgarasn her defasnda antasndan alr, yakar sonra paketi geri kor ve antay kitler. Derken ayn ey kolonya ile tekrar edilir, sonra trnak makasna gelir sra. Btn bunla r anlatrken rdal kendi telandadr, ciddidir ve bundan tr ne grr ne vur gular komik eyi. Tersine, Ingilizlerin understatement dedikleri yolla, yani sy lenebilecek olann tmn, hakkn vererek sylemek yerine, hafifleterek nemsizletirerek, durumu farketmemi bir adam olarak anlatr. Bylece Tanpnar, Ramiz'in glnln okura, durumu kavrayamayan cahil ve saf rdal'n an latyla sunarak glmecesine hem incelik hem de g kazandrr. Dr. Ram iz'in rdal ile birka yl sonra, yine M barek ile ilgili baka bir ko numasna bakarsak glmece tekniinin baka olduunu grrz, irdal'n hala s verdii bir davette Trk ve yabanc misafirlere ssl psl byk bir saati Mbarek diye takdim eiTnektedir: "in garibi saatimizi o kadar iyi tanyan, gnlerce ziyaret eden, sathm ya kndan bilen Dr. Ram iz'in Mbarek'teki bu deiiklik karsnda hayretiydi. N i hayet dayanamad beni bir keye ekti, gayet mahrem ve endieli bir sesle: - Kardeim, dedi bu gece ben Mbarek'i ok deimi grdm. Nasl diye yim, fazla ssl gibi geldi bana! Elimdeki viski kadehini ona tututurdum: - Doru! diye cevap verdim. Para, refah, fazla kazanmak hrs hepimiz gibi onu da deitirdi. - Ama onunki biraz fazla! dedi. Eskiden daha sade ve gzeldi. nne gee miyor musunuz?

S a a tle r i A y a rla m a E stitilsii 2 7 3

- Kabil deil! H ibir ey yapamyoruz. Yapamayz da.. ok nasihat verdim, bir trl dinlemiyor.., - Herhalde bir aresini aramal! Hibir ey yapamasak bile o nian gsn den kartmaa raz etmek lazm! - stersen sen dene. Bana Sultan Aziz verdi diyor, baka bir ey demiyor. Ha lam grmyor musun? O yataki kadna yakacak kyafet mi o? Bizim aile by le! Yalandka azyoruz. O da ne olsa, aileden sayhr. Sana dorusunu syleye yim mi? Ben bile bunadm zaman neler yapacam diye korkmaya baladm. Burada aziz dostum isyan etti; - Hayr, dedi. Ben varken sen hi korkma! Zaten seni tedavi ettim ." (s. 323324). Burada Ram iz'in glnl ve budalal nceki rnekte olduu gibi rdal'n saf bir kii olarak kullanlmasyla belirtilmiyor. rdal'm rol deimi; imdi Ram iz'in budalal ile alay eden, onu belirginletiren rdal'm kendisi. K - . saas istihza yntem iyle yaplan glmecedir bu. Tanpnaf n kulland, buna yakn baka bir yntem, bir durumu komikle tirerek betimlemektir. rnein konferans sahnesi. rdal bir ara Dr. Ram iz'in kur duu, kendisinden baka doktor yesi bulunmayan Psikanaliz Cem iyeti'nin mdrln stne alr. Dr. Ram iz'in burda verdii bir konferansta uyuyan dinleyicilerin karttklar hrltlar ve horultularla konferansmn sesi arasnda ki savam yle betim liyor rdal: "Dr. Ramiz, bu kollektif ihanetle elinden geldii kadar mcadele etti. Hibir zaman onu bu kadar kahraman ve vaziyete hakim olma kararnda grmemi tim. Sesi, Asaf Beyin mrltlarnn her lhza yeniden yetitirdii yumuak otlar ve nebatlar arasndan kkremi bir aslan gibi frlyor, saa sola en beklenmedik ekilde hcum ediyor, grnmez dmanlaryla bouuyor, atlyor, yakalad n bouyor, boam adn sindiriyordu. Yz ter iindeydi, elleriyle durmadan iaretler yapyor, sanki yirmi azdan birden zerine hcum eden horlam alan iterek, kakarak kendisine yol amaa alyor, kelimeler, dudaklarndan krba akrtlaryla kyor, ateli kseler gibi drt yana frlyor, itfaiye hortumlar gibi saa sola uzanyordu. Fakat, bir insan tek bana bu kadar ok, bu kadar terbi yeli, kamasn, deimesini, sinmesini bu kadar iyi bilen bir dmanla nasl mcadele edebilirdi!
(...)

Ve Dr. Ram iz'in sesi, her an uyank, her an tetikte her hadiseyi annda kar lyor, durmadan ekil deitiriyor, yalvaryor, vadediyor, tehdit ediyor, st ste en beklenm edik nizam lar kuruyor, rf idareler iln ediyordu." (s. 147).

2 7 4 T a n p n a r z e rin e Y azlar

Konferans veren Dr. Ramiz'in dinleyicileri uyutmas, tek bana ucuz bir gldr olurdu. Onun iin Tanpnar bununla yetinmek yerine, sahneyi tabii yi ne rdal'n azndan, sesler arasndaki korkun bir savam eklinde canlandr yor. rdal'n bu parada da, grdn saflkla anlatan bir adam olmad ak. Komik ge, rdal'n durumu hnzrca komikletirmesinden, yani alayl sunuun daki hnerinden geliyor. Buraya kadar verdiimiz rneklerde Ramiz'in glnl hicivden ok m i zah konusudur. imdi Tanpnar'n baka gln bir tipi, toplumu hicvetmek amacyla nasl kullandn grelim. rdal'n evlere enlik bir baldz vardr. Bu kz iyi ark sylediine inandndan arkc olmak merakndadr. Ama ne sesi vardr ne kula; makamlar birbirinden ayramaz; nllerin hepsini taklit eder ama hepsini ayn sesle. Baldz bir bakma, dnya hiciv edebiyatnda ok ilen mi olan Ramiz kategorisindendir. Sahip olmadklar birtakm meziyetleri ve zellikleri kendilerinde var sanan bu budalalar, kendilerini olduklarndan ya daha akll, ya daha gzel, ya daha yetenekli sanrlar. F gibi terleye terleye, parmaklarn atrdata atrdata ark syleyen bu irkin kz, rdal, Ayarc'ya hi abartmadan olduu gibi anlatr. Bu gln kz biz de, rdal'n paylatmz l tleriyle yarglar ve sanrz ki bu ltler akl banda herkesin ltleridir ve kz, bizim gibi, iinde yaad toplum da gln bulur. Ama Tanpnar durumu beklenmedik bir ekilde dndrerek hem yeni bir glmece konusu yakalar hem de hicvin ynn deitirir. rdal' dinleyen Ayarc, kzn bu nitelikleriyle gerekten byk bir hret ola bileceini iddia ederek artr bizi: "irkin, diyorsunuz; bugnn telkkilerine gre sempatik demektir. Sesi kt diyorsunuz; u halde dokunakl ve baz havalara elverili demektir: Kabi liyetsiz diyorsunuz o halde m uhakkak orijinaldir. Yarn baldznzla megul olu rum. Yarndan itibaren baldznz sahnededir." (s. 223). Gerekten de kz, beenilen nl bir arkc olur kar. imdi artk hiciv ko nusu olan yalnzca kz deil, onu beenen, zevki bozulmu bir toplumdur. Tanpnar. Dr. Ramiz gibi bir tipin glnln gsterirken, Ram iz'i ciddiye alma yan kendi toplumunun normlarn kurtarmt. Ahm et M ithat'n, Recaizde Fkrem'in, Hseyin Rahmi Grpnar'n zppe tipiyle alay ederlerken yaptklar gi bi. Feltun, Bihruz ve Meftun kendi toplumlarnda alay konusu kiilerdir. Oysa baldz toplumca beeniliyor. Baka ekilde sylersek, kendini iyi arkc sanan kzla alay, sonunda, toplumun benimsedii normlarn hicvine dnyor. Asl hedef kz deil toplumdaki deer kargaas. Dahas var. Tanpnar, Ayarc'ya modern zihniyetin savunuculuunu yaptra rak, yeni toplumun ideolojisini (eer buna ideoloji demek doruysa) hicveder. rdal baldzn tm kusurlar ve gerek yzyle anlatt iin gereki olduunu syledii zaman Ayarc'dan u cevab alr:

S a a tle r i A y n rla m a E n stit s . 2 7 5

(...) Realist olmak hi de hakikati olduu gibi grmek deildir. Belki onmla en faydal ekilde mnasebetim izi tayin etmektir. Hakikati grmsn ne kar? Kendi bana hibir mnas ve kymeti olmayan bir yn hkm vermekten ba ka neye yarar? (...) Hakikati olduu gibi grmek... Yani bozguncu olmak... Evet bozgunculuk denen ey budur, btmdan doar. Siz kelimelerle zehirlenen adam snz, onun iin size eksiksiniz, dedim. Yeni adamm realizmi bakadr. Elimde bulunan bu mal bu nesne ile, onun bu vasflaryla ben ne yapabili rim? te sorulacak sual (s. 221). Baka yerlerde de "Bu meselelerde yalan veya hakikat diye bir ey yoktur. Ashna uymak, onun adam olmak vardr"; "Bilgi bizi geciktirin Zaten ne sonu, ne de gayesi vardr. M esele yapmak ve yaratm aktadr" trnden laflarla deer yarglarn tersine evirir Ayarc. Onun iin rdal'n norm lar ile Ayarc'nn normlar ahr durmadan. Biri akl, mant, saduyuyu savunur, teki yeniyi, yararly, eylemi. Bylelikle romann son iki blm nde yazar, samalklar ser gilemek iin gzlemci rdal' kullanmakla yetinmiyor, ayn zamanda Ayarc'ya yeninin savunusunu yaptrarak yeninin dayand gr de hicvediyor. Romann sonlanna doru hicvin iddeti artar. Biraz yukarda szn etti im duygular yelpazesinin tiksinti ve nefret basamaklarna varrz. Kokumu evreyi bize ac bir alayla verir rdal. Hatta bazen Cemal Bey'le ilgili paralarda olduu gibi ak yergiye bavurur. Cemal Bey gln deildir; o, "sevimsiz, huysuz, geimsiz, hodbin (...) insanlar iinde byk bir akrep gibi, saa sola kuyruunu arpa arpa dolaan" acmasz bir yaratktr (s. 306). Ne var ki rdal'n kendisi de deimitir. Saatleri Ayarlama Enstits'nde a lmaya baladktan sonraki rdal, ezilen, beceriksiz, yoksul rdal deildir; ele tirdii kokum u evreye ayak uydurmu bir rdal'dr. Bununla beraber okur; evresindekilere duyduu tepkiyi ona duymaz, acmakta devam eder. Yazar, rdal' brlerinden byle ayrabildii iin de onun azndan eletirisini srdr mek olanam bulur. Nasl oluyor da rdal yaptklarna ramen okurun gzn-, de aahk bir adam olmuyor da zavall bir adam oluyor? Sanrm iki nedeni var bunun. Birincisi rdal'n, kendisini aldatmak yle dursun, acmaszca vazgee meyecek kadar zayf olduunu itiraf etmesi. kinci neden romann rdal'n a zndan anlatlmas. Biliriz ki romanda bir karakterle ili dl olur, onu belli, dav ranlara iten nedenleri iyice bilir, i dnyasn yakndan tanrsak onu yargla makta glk ekeriz. Hele romann bu kiisi kendini yine kendi anlatyorsa, olaylar, yaptklarn onun asndan grrz ve ister istemez onun kusurlarna, sularna, kar daha yumuak bir tutuma gireriz. Anlam ak balamaktr. Bun dan trdr ki, liciv edebiyatnda, eletirilecek kii uzun bir zaman sresi iin de; gelimesiyle birlikte sunulmaz, ksa bir zaman sresi iinde, belli bir davra nn adam olarak, balanmasma frsat verilmeden gsterilir. Oysa biz rdal'n

2 7 6 T a n p m iir z e rin e Y azlar

ocukluurdan beri neler ektiini, ailesi ile birlikte sefalete nasl dtn adm adm izlemiiz. Bu durumda okurun rdal' nefretle yarglamas olanak d dr. Tanpnar da yle olmasn istemiyor mu? Onun amac rdal' yarglamak deil, dn verm eyen insan kolay kolay yaatmayan toplumu eletirmek. Ba bas gibi olmak istem eyen, dn vermeye yanamayan Ahm et iin de rdal, "Ba ri olabilse... Hibir tavizat vermeden yaayabilse! Fakat imkn var m ?" diye dnr (s. 327). Son bir hiciv yntemine daha deinmek istiyorum. Gzden geirdiimiz e itli teknikler rdal'n da kiiliinde deiiklik gerektirir. Grdmz gibi ba zen olanlar kavrayamayan saf bir adamdr; bazen alay eden keskin bir gzlem ci; bazen kendisini ve evresini acmaszca eletiren, tahlil eden bir zek. Fakat bu deiik rdal'lar okuru artmaz; nk btn bu durumlarda rdal'n han gi deerleri temsil ettiini biliriz. Romann banda kullanlan hiciv tekniine gelince, yle sanyorum ki bu teknik, okuru, yapta nasl bakaca konusunda aknla dryor. Grdk ki romann sonlarndaki rdal yaptklarndan t r kendisini de sulayacak kadar drst davranan mutsuz bir adamdr. le bu rdal oturup anlarn yazmaya karar verir ve bylece elimizdeki roman meyda na gelmi olur. imdi, romann bandaki ilk yirmi sayfaya bakacak olursak ne grrz? Bu, rdal'n bize kendini ve Halit Ayarc'y tantt, anlarn niin yaz dn aklad bir eit "giri"dir. Tanpnar burda hiciv iin "abartm al szdevg" yntemini kullanyor. rnein rdal, Saatleri Ayarlama lnstits'nden "asrmzn belki en byk, en faydal m essesesi" diye sz eder. Ayarc ile ilgili olarak yle bir parayla karlarz: "Kendi kendim e yatamda uzun zaman dndm. "Mayri rdal dedim, ok ey grdn, geirdin. (...) Etrafnda sade irkinlik, fakirlik, sefalet gren bir adam iken birdenbire insana lyk bir takm asil zevk ve saadetlerin bulunduu nu duydun ve insan ruhunun asilliini anladn. Yakn sevgisini rendin. Karn Pakize'yi bile asil yz ile o sana tantt (...)" Dikkat ediniz ki, bir eyler yapmak tan, insanlara faydal olmaktan hi bahsetmedim. Zaten H alit Ayarc'y tanya na kadar bu cinsten bir zevkin farknda bile deildim." (s. 13-14). Gerek bunun tersi; rdal insan ruhunun asilliini deil bayaln anlat mtr; "doru drst yrmesini bile bilm eyen" kars Pakize'nin de zprn bi ri olduunu sonra reniriz, rdal'n faydah bir i yaptna inanmadn da. Yani bu, ironie yntem iyle yaplan hicivdir. Yazarn syledikleri kastettiinin tam tersi demektir. Geri iin iinde olay olduunun farkndayzdr ama gerek le yalan ayrt etmemiz kolay olmaz. Hicvi yapann normlarn da henz bilm i yoruz. Fakat rdal'n kiilii hakknda bu ilk sayfalardan edindiimiz izlenimi yle zetleyebiliriz kanmca: rdal, Ayarc'nn idare ettii pheli birtakm ile re karm, insanlar aldatarak para kazanm bir sahtekr. evirdikleri dolap lar, byk altndan glerek anlatan, sinik, anasnn gz bir dolandrc. Roman

S a a tle r i A yarivm a E n stit s 2 7 7

boyunca tanyacam z iyi yrekli, saf rdal'dan da, para kazanmak iin onayla mad ileri yapt iin kendini sulayan mutsuz rdal'dan da ok farkl bir ki i. Okur romana akgz ve sinik bir rdal izlenimiyle balad iin rdal'n anlatlklarna hangi adan bakacan kestirebilene kadar zam an zaman bocalar. Tanpmar bala, rdal' "gvenilm ez-anlatc" olarak kullanm akla, sanrm, oku ru gereksiz yere yanltm, iini gletirmi oluyor.'i Trk loplumunun belki son iki yzyl iinde aksayan ynlerini eletiren Tanpmar acaba bir kar yola iaret ediyor mu? Denebilir ki romanda alay ya da hiciv konusu olmayan ama dikkatimizi eken iki kii var: Saati Nuri Efendi ve rdal'n olu Ahmet. rdal'm, ocukluunda, yannda rak gibi oturduu Nuri Efendi, iyilik sever, drst, temiz yrekli, sakin tabiatl, yar evliya bir adamdr. Ahmet, babasnn yaptklarn hi onaylamayan, servetinden yararlanmay red dedip, eitimini devlet snavlarn kazanarak srdren ve doktor kan bir gen tir. Eski zaman adam Nuri Efendi ile bu Cumhuriyet genci arasnda ortak bir yn var; "iin nizam ndan" gemi olmak. inin sorumluluunu yklenen in san belli bir ahlk terbiyesinden geer. " insan temizliyor, gzelletiriyor" (s. 353)^2 szleriyle dile getirir bu dnceyi rdal. te Nuri Efendi ile Ahm et'de bu i sorumluluu ve sevgisi vardr. rdal, ustasnn "bozuk bir saate, bir hastaya, bir muhtaca bakar gibi" baktn sylyor; onda "saat sevgisi bir nevi ahlkt" diyor (s. 33). Babasn "hakiki almann nizam ndan" gemedii iin eletiren

Berel^et ki Hlit Ayarc'nm azndan Dr. R am iz'e yazlm rdal hakknda m ektup rom ana kon m am; yoksa rom an iinden klm az bir hal alrd. Bu m ektup Turan A lptekin tarafndan. Bir K ltr Bir nsan adl kitapta, roman aklayc nitelikte grlerek yaym lanm tr. K onur Ertop da m ektubun, Snntleri Aynrintia Enstiliis'nn "yeni basklarna m utlaka eklenm esi" gerektiine inanyor (M illiyet Savat Dergisi 2 Temm uz 1976), Bu m ektuptan reniyoruz ki rdal m eer Ram iz'in tedavisindeki bir paranoya hastasym . rdal'n an biim inde yazdklarn, R am iz onun lm nden sonra ktlar arasnda bulm u ve Ayarc'ya yollam. O da bunlar yaym lam asn neriyor R am iz'e. Yine bu m ektuptan anlyoruz ki ne Ram iz rdal'n gsterdii gibi bir budala d r ne de Ayarc bir sahtekSr. M ektup rdal'n lm nden sonra yazldna gre Ayarc, rom an da olduu gibi bir kazada lm filan da deil. rdal'n kalem inden kanlar bir hastann uydur malar. N eyin yalan neyin doru olduu belli deil. Oysa Saatleri Ayarlam a E nstilisii'n de anlat cnn belli bir kiilii var ve biz rom anda sergilenen hiciv konularn yarglarken rdal'n norm larn paylatm z ya da bildiim iz iin yapabiliyoruz bunu. A m a rdal' bir paranoya hastas olarak kabul edecek, ne kendi ne de bakalar hakknda anlattklarna inanam ayacaksak glm e ce kalsa da hiciv ordan kalkar. Daha da kts durum bsbtn tersine dnebilir. im di sahte kr, yalanc, iftirac durum unda olan rdal'dr ve brleri tem ize kar. Bu durum da artk rom a ......................nn toplum sal hayatm z ele alp eletirdiini de syleyem eyiz. Tanpm ar bu m ektubu belki de romanda devrim leri eletirdii iin bana b ir i alabileceini dnerek kitabn bana ya da sonuna eklem ek zere kalem e alm t. A m a sonra gerek grm e m i olacak ki rom ana eklem ekten vazgem iti. Tanpna'n el em ei ile ahlk arasnda grd iliki iin bk. Selahattin Hilv, "Tanpm ar zeri ne N o tlar", Yeni Dergi, Temm uz ' 1973, s. 28-29 ve Hilm i Yavuz, "TanpnaKn Solculuu Efsane si" Yeni n D ergisi, M ays 1973, say 14, s. 11.

2 7 8 T a n p n a r z e rin e Yazlar

Ahm et'de, Nuri Efendi devam ediyor gibidir. Nuri Efendi saate bir hastaya ba kar gibi bakyorsa, Ahmet de hastaya onun saate bakt gibi bakar (s. 55). Tanpnar bir hiciv romannda, Trkiye'de ne yaplmas gerektii hakkndaki dncelerini, dier yazlarnda, hatt rom anlannda yapt gibi aklayamazd. Ama Nuri Efendi ve Ahm et rneklerini, baka yazlarnda ve romanla rnda syledikleri ile tamamlayabiliriz. Bildiimiz gibi "i" kavram Tanpnar'n dncesinde nemli yer tutar. Yalnzca bireysel ahlk asndan deil, kltr ve uygarlk asndan da. nk bu sorunlarn zmlenmesi retim sorununa baldr. "Btn skntlarm z, mitsizliklerimiz istihsal azlndan meydana gelmektedir. Binaenaleyh tam bir iktisadi kalknma (...) ancak mevzuunu iyi kavrayan bir bilgi ile yaplan ok geni bir istihsal hareketi ile kabildir. Aksi tak dirde ehir hayatmz, tefekkrmz suni bir kabuk vaziyetinde kahr.^^ Bundan tr kendi uygarlm z, kendi yaam biimlerimizi yaratmak iin her eyden nce, kendi gerekliinize uygun bir retim programna ihtiyacmz var. "Bizim iin asl olan miras, ne mazidedir, ne de Garp'tadr.''' Bat da Dou da gerekli imizin iindedir ve biz bunlarn ikisinin, lkemizin gerekliine uygun, kendi mize zg bir bileimim yapmak zorundayz: "Birbirini anlamayan iki lemin ortasnda, bir dm noktasnda yaam olmann bize yklettii zahmetler, o zaman gerek ve n safta hayatn nimetleriyle d e n e c e k t i r " . '5

(Birikim, say 37, M art 1978, s. 44-55).

"A hm et H am di Tanpnar Diyor K i..." Ynndm Gihi, s. 42. Tnnpm ai'da alt yap, .st yap sorunu iin bk. Selnhttin Hilav, ad geen yaz. "A sl K ay nak ", Yaadn Gibi, s. 35. Ayn yer.

b ir h u z u r s u z l u u n

ROMANI:

HUZUR
Berna M oran

"... iir de roman da hikye de ancak tekniiyle beraber doan eserde mev cuttur". Byle diyor Ahm et Hamdi Tanpmar "Edebiyatm zda Duraklama m Var?" adl syleide. Kendisi, gerekten de, yazd her romann gerektirdii bi im ve teknii aram ve biim sorunuyla, yazarlarmz arasnda az bulunur bir titizlikle uramt. Yazarken sanki okuru unutmu, romannn zm bekle yen teknik sorunlaryla cebelleen^ hereyden nce kendini tatmin edecek bir sa nat yapt yaratm ak isteyen bir hali vardr. Tanpmar yalnzca estetik yap pein dedir demek istemiyorum, nk, 'tezli' roman yazmak istem ese de 'meselele ri' olan bir romancdr ve arad teknik, romanda gdlen amacn, 'meselesi nin' gerektirdii tekniktir. H uzurda romann 'm eselesi'ne en uygun teknii ve yapy arar Tanpmar.
Buadan tr, H uzu'u doru deerlendirebilmek iin romann anafikrini ve bu fikri aktarabilmek iin gelitirilen teknii ve yapy aratrmak da eletiriciye d en bir grev. H u zu /d aki anafikri ksaca ortaya koymak istersek, birtakm de erler arasndaki atmay sergilemek ve bu atmann yaratt bunalm Mmtaz'n kiiliinde dile getirmektir diyebiliriz. Yani, estetik deerlerle sosyopolitik deerlerin, ya da romandaki somutlam ekliyle, M m taz'n kiisel mutluluu ile toplumsal sorumluluunun atmas. Bu deerler atmasn sahnelemek istei romann anlatm tekniini de belirler, yapsn da. Anlahm teknii- ile balayalm. Tanpmar, hem dnyaya estetik b ir hatumla bakmann ne demek olduunu, gereklerden kopmu, ryay andran bu duy gusal yaklamn nasl youn ve deerli bir yaant kazandrdn okura duyu-

Ynadt G ibi (Trkiye K ltr Enstits Yaynlan), 1970, s. 322.

2 8 0 T iin p n u r z e rin e Ynzlur

rabilmek hem de bu tutumun, insann topluma olan sorumluluu ile alarak nasl bir bunalma yol atn gsterebilmek iin M m taz'n i dnyasn bln zenginlikleri ve elikileriyle seyrettirir bize. M m taz'n gzleriyle dnyaya bakmann yaantsn okura aktarabilmek ise bir anlatm teknii sorunu. Hu zu ru n otobiyografik olduunu, yazarn romanda daha ok kendi yaantlarn, kendi akn, kendi sorunlarn anlattn biliyoruz. Bu durumda akla ilk gelen yntem, birinci kii azndan yazmaktr roman. Ama Tanpnar herhalde roma n kendinden uzaklatrmak, nesnelletirmek istemi ve bu nedenden tr nc kii tekniini semi. N e var ki bu yntem, M m taz'n asndan dnyaya bakmann yaantsn okura aktarmada ister istemez anlatc-yazan araya sokar ve dolayh bir ekilde, naklen verilmesini zorunlu klar. Geri i monologlar yolu ile bu sakncay bir dereceye kadar giderm ek mmknse de birinci kii azndan anlatld zaman ki yaknl, canll ve gerekilii salamak olana yoktur. Tanpnar i mono log tekniinden baka yer yer bu yollardan da yararlanyor, ama okuru d dn yaya, olaylara M m taz'n gzleriyle baktrmak, bunlar onun alglaylar, du yular, izlenimleri, duygular ve dnceleri arasmdan gsterebilmek iin il gin bir teknik incelik bulmu. Huzr'dc anlatc-yazann kiilii ile M m taz'n kiilii hemen hemen zde. Maksadm, bilinen bir eyi tekrarlamak, yani M m taz'n Tanpna^a benzediini sylemek deil. Huzttru Tanpnar'm yazd n bilm eseydik de anlatc ile M m taz'n zdeletiini syleyebilirdik; nk m esele anlatm teknii ile ilgili. yle syleyeyim: romanda, bazen; nc kii azndan anlatlanlar ayn zamanda M m taz'n bilincinden geen eyler oluyor. Aadaki betim lem eye bakalm rnein. Yazar, M mtaz ile N uran'n gece Boaz'da kaykla gezintilerini anlatyor: Darya ktklar zaman mehtap epeyce ykselmiti. Fakat aym etra fnda gene kuzah renklerle perde perde alan ok hafif bir duman taba kas vard. Bu ancak musikide ei aranabilecek gecelerdendir. Yalnz orada, onun nizam iyle elde edilebilirdi. (...) Sanki kinat, Shelley'in dedii gibi akc bir ihtiam olmutu. Yahut zihnin eiinde, ok cmert ve byle olduu iin henz son kvamn bulamam bir dnce gibi, her hususiliini da ha cazip yapan bir m phemlik iinde bekliyordu. Bu aym perevi idi. Saysz dudaklar onu maddesiz neylerden flyorlard. (...) (...) Sradan, ince ve effaf dnya, kendi musikisine, asl sazlar belki ok derinde alan o acayip dinleyie kapand. Mmtaz ceketini N uran'n omuzlarna atarken:

B ir H uzursuzluun R o n n H uzur 2 8 1

- Ayn Ferahfeza Perevi, dedi. talcikaten Dede'nin Ferahfeza Perevi'nde olduu gibi, fakat grn meyen neylerden yaprak yaprak dklen bir dnyada idiler. Etraflarnda her ey ney nam esi gibi yumuak, derinden ve eriilmez srlarn aynas idi. Sanki ok rahman bir dncenin, her zaafn yenm i bir akm st s te kavislerinde dolayorlar, z halinde bir yn baharn arasndan gei yorlard. - Hatta neredeyse N eat'nin beytinin dnyasna gireceiz. Etlik o kadar ref-i taayyn ki Net yine-i pr-tb- mcellda nihnz (s. 174-175)2 Yukardaki parada anlatc-yazar. Mmtaz ile N uran'n kaykla dolatklar geceyi betim liyor; bir ara musiki ile arada benzerlik bulduu gece iin "ayn pe revi" diyor ve im geler birbirini kovalyor. Derken u cmleleri okuyoruz: "M mtaz ceketini N uran'n omuzlarna atarken, 'Ayn Ferahfeza Perevi, dedi" O zaman anlyoruz ki gecenin anlatlan izlenimleri, pereve benzetilm esi ayn zamanda M m taz'a aittir. Sonra yazar yine kendisi betimlem eyi srdryor, ama birden M m taz, "H att neredeyse Neat'nin beytinin dnyasna girece iz" diyerek beyti okuyor ve biz de farkediyoruz ki denizi, ay n eriilmez srlarn aynas olarak gren, rahman bir dnceyle birletiren gerekte Mm taz'dr. "H att" diye sze balamas iin bunlar N uran'a da sylemi olmas l zm. Ksacas anlatc-yazar M m taz'm bilincinden bakyor geceye. Bu tekniin ilgin baka bir rneini daha vermek istiyorum, nk Trk ro manna yeni bir ey getiriyor Tanpnar. Mmtaz ile Nuran Boaz'a giden vapur dadrlar; anlatc-yazar bize vapur halkn ve etrafa yaylan sessizlii anlatyor: "Vapur hncahnt. ehirdeki ilerinden dnen kk m emurlar gezmeler den, uzak plajlardan gelenler, gen mektepliler, zabitler, ihtiyar hanmlar (...) kendilerini bu akam saatine teslim etmie benziyorlard. (...) Hazan bir kalaba lktan biraz fazla grltl bir kahkaha ykseliyor, uzakta, t bata, yal ocuk lar az alglar alyorlar, tecrbesiz seslerle ark sylyorlar, beraber yolcu luk yapmaa alm olanlar birbirlerini aryorlard. Fakat bunlar pek az s ryordu. Bir nevi bekleyie benzeyen sessizlik yeniden sonsuz yaprakh aacy la byyor, hepsini rtyordu. Bu aacn kk, orada, ufukta ince bir H erat cildinin tezhipleri arasnda kp krmz kavsi, bu altn oyunlarn gittike daha derin ekilde aydnlatan, her n eritip yeniden kendi fantezisine gre dken gneteydi. Oradan dal dal etrafa yaylyordu. Nuran bu aydnlkta sertlemi yz, darlmaa hazr gibi duran

A lnhlar H uzur'un Rem zi Kitnbevi tarafndan 1949'da yaym lanan ilk basksm dnndr.

2 8 2 T a n p n a r z e rin e Y azlar

kk ve toplu enesi, ksk gzleri, antas zerine kilitlenen elleriyle, bu skt aacnn bir meyvas olmutu. O kadar ki akamn bahesinden sarkm gibisiniz... O sner snmez, yere deceksiniz, sanyorum ." (s. 110 -111). Bu parada vapur halkn anlatan, etraf kaplayan sessizlii de bir aaca ve Nuran' "bu skt aacnn bir m eyvas"na benzeten yazarn kendisi. Bildiimiz eitten bir betim lem e. Fakat arkasndan M m taz'n N uran'a damdan der gi bi "O kadar ki akamn bahesinden sarkm gibisiniz" diyebilmesi iin, onu sessizlik aacnn m eyvasma benzetenin Mmtaz olmas gerekiyor. Hem de yal nzca aklndan geirmi deil N uran'a da sylemi. Bylece yukardaki parala r hem anlatc-yazarn betimlemesi gibi okuyoruz, hem M m taz'n bilincinden geenler olarak, hem de ksmen, Mmtaz'n Nuran'a syledikleri olarak. Biri nerde balyor teki nerde bitiyor belli deil. Bylece Tanpnar romann birinci kii azndan anlatmad halde, M m taz'n duygularn, mizacn, kiiliini, byk lde, sanki birinci kii azndanm gibi, bize, dolaysz bir ekilde, canh olarak sunmay baaryor.

H uzu/un yaps da, anlatm teknii gibi, romann anafikrini verebilmek d ncesiyle kurulmu bir yap. Roman, "hsan", "N u ran", "Su at" ve "M m taz" balklarn tayan drt blmden oluuyor. Ama blmlere bu kiilerin adlar nn verilmesinin nedeni, bu blmlerde bu kiiler anlatld iin deil, yaptn kahraman M m taz'n hayatnda oynadklar rolden tr. Daha nemlisi, bu drt blmn bir mzik yaptndaki (zellikle belki bir senfonideki) blmlerin ilevini yklenmesi. Hi kukusuz Tanpnar H uzuru bir mzik formuna gre dzenlemeye alm. Blmlerin her biri belli bir duygunun, bir ruh halinin egemen olduu "m ovem ent"lar gibi kullanlm. Ukalca bir kesinlik iddias gtmeden diyebiliriz ki birinci blm sknth, kincisi neeli, ncs melan kolik, drdncs ok skntl. Bununla da yetinmiyor Tanpnar; gstermeye alacam gibi, byk bir titizlikle her bir blm beHi temalar etrafnda ku ruyor ve birtakm motiflerle destekliyor. Dikkat edilirse birinci blmde sava tema's ile temsil edilen toplumsal sorun ile ikinci ve nc blmlerde ilenen estetizm, drdnc blm de bir deerler atmas halinde karlatrlyor. Ba ka ekilde sylersek, romann sonunda M m taz'n bunalmna yol aan deer ler atmas romann yapsna da yansyor. Huzura, btnlk kazandran biraz da bu temalarn ve motiflerin ele aln biiminin, yapy bir m zik formuna yaklatrmas.
Bu sylediklerimin zorlama bir yorum olduu, Tanpnar'n aklndan geir medii eyleri, yapmad hesaplan ona yaktrdm dnlebilir. Bu kuku yu ben de beslem edim deil, ama sanat anlayna yle bir baktm zaman bu sorunlara ne kadar bilinli olarak eildiini grdm. Tanpnar'a gre 19. yzy

B ir H uzursuzluun R o m a n H uzur 2 8 3

ln ikinci yansndan bu yana iirde, edebiyatta, resim ve heykelde etkili olan mziktir. "Btn sanatlar musikinin peinde-'^dir ve bir sanat olarak Tanpna'm kendi de. Yaar N abi'ye yazd bir mektupta bu konuya deinerek ken di yaz-yntem i hakknda u nemli aklamay yapar: "Fakat hayatmda asl alma devresi, garp musikisini tatmaya baladm zaman ald (...) Kompo zisyon iin de rneim musiki olmutur".^

Huzur bir Austos sabah, kinci Dnya Sava'nn ilnndan hemen hemen yirmi drt saat nce balar ve drdnc blmde, yirmi drt saat kadar sonra sava iln edilirken biter. kinci ve nc blm ler bir geriye dnle son bir yl anlatr. Bu arada, birinci ve drdnc blmlerde de geriye gidiler vardr.
Birinci blm de olay denecek bir ey yok gibi. Babas ve anas ldkten son ra M m taz' yanna alarak byten hsan (amcasnn olu) zatrreeden ar hastadr. Evin ii kedere ve korkuya boulmutur. M mtaz sabahleyin bir has tabakc bulmak iin evden kar, birka adrese urar, dner, leden sonra da bir dkknn kirasn almak i Eminn tarafma gider. Yazar bu arada bir ge riye dnle bize M m taz'm ocukluunu, yetiiini anlatrken onun zerinde derin etkiler brakan olaylar ele olmak frsatn bulur; hsan, kars ve ocuklan hakknda bilgi verir; hsan'n M m taz'm yaamnda oynad nem li ve olum lu rol belirtir. (Biliyoruz ki, hsan birok ynleriyle Yahya Kemal'dir). Bu geri ye gidileri bir yana brakrsak, birinci blmde' Tanpna^m amac bizi Mmtaz'n i dnyasna sokmak, iinde bulunduu ruh halini zmlemek ve btn blm kaplayan, sknth, kasvetli bir duygu atmosferi yaratmak. M m taz nedenden tr znt ve sknt iindedir; hsan'n hastal, N uran'dan ayrlm olmas ve sava tehlikesi. Bu neden, tema halinde M m taz'm sabah ve leden sonraki dolamalar arasna rlerek istenen duy gu atmosferini salam ak iin kullanlr. Sabahleyin M mtaz evden kmadan nce hsan'n yanna girmitir: "H asta eliyle mphem bir iaret yapt. M mtaz yataa eilerek: - Daha gazeteleri okumadm. Zannetmem ki korkulacak bir ey olsun., dedi. Hakikatte harbin patlamak zere olduuna em indi." (s. 12 -1 3 ). Bylece sava tehlikesine ve beslenen endieye ksaca deinilmi olur. Daha sonra M mtaz'm hastabakc bulm ak iin gittii adresteki kz, reniriz ki he-

3 Edebiyat zerine M akaleler (Milli Eilim Bakanl D evlet Kitaplar) 1969, s. 550, 557. a.g.]/., s. 549.

2 8 4 T a n p a r r e r in e Y azlar

nz hastabakclk kursuna devam etmektedir nk, savaa girm emiz olasl var: "H arp olursa bir ie yanyaym diye (...) Aabeyim askerde ... onu dne rek" (s. 14). Yine ayn tema'nn bir yanks. leden sonra M m taz'n, Beyazt'da bir asker kt'ann geii nedeniyle tramvaydan inip yoluna yaya devam ettiini grrz. Sahaflardaki kitapyla konumas srasnda yine yaklaan savatan, halkn bankalara hcum undan sz edilir. Kiray alm ak iin gittii dkknda tank olduu bir telefon konumas dkkncnn piyasadan kalay topladn anlatr M m taz'a. Bylece sava tem a's gazete haberleri, konu malar, sakaklardaki asker sevkiyat, artan im endifer ddkleri, karaborsa iin ileyen telefonlar halinde yer yer grnr ve kaybolur; arkasnda kaygl bir hava brakarak. M m taz'n iinde bulunduu ruh halini belirleyen Ihsan'n hastal ve so runlar da yine mzik tem a'lar gibi birinci blmn iinde dolarlar. Ve iki yer de yazar bu l anahtar kendi verir elimize. "Fakat hsan hasta idi. Nuran, onunla dargnd ve grd gazete manetleri gergin vaziyetten bahsediyorlar d. Sabahtan beri dnmemeye, zihninin bir tarafna atmaya alt eylerin hcumu altnda idi" (s. 17). Yirmi be sayfa kadar sonra, yine, M m taz'n kafa snn e blndn, bir tarafyla hsan', bir tarafyla N uran', bir tarafyla da sava dndn syler. Hele bunlar birlemeye grsn; "En korkuncu nn birden birlemesi, iinde acayip, muztarip, muzlim terkiplerini kurmasyd" (s. 42). N eesiz ve kaygl olan yalnz Mmtaz deil, "H erkes neesizdi. Herkes yarn, byk kyameti dnyordu" (s. 17). Bu zntl, skntl havay Tanpnar; perian mahalleler, fakir eski evler, yoksul, ezilmi insanlar, dilenciler gibi ikinci derece motiflerle besler. M m taz'n o gn hastabakc ararken ve dkkna giderken getii yollar ve evre bu eit elerle dokunmutur. Hasta olan yalnz hsan m? M m taz'n etrafnda "hasta yzl" bir yn insan vardr ve yalnz insanlar deil yollar bile hastadr: "Yol, gnein altnda harap evleri, ak kaplar, darya sarkm cumbalar, amar serili balkonlaryla harap ve bitmeyecek korkusunu verecek kadar uzun, bembeyaz aydnlkta deta derisi soyulmu gibi uzanyordu (...) "Hasta bir yol..." diye dnd; bu manasz bir dnce idi. Fakat ite zihnine ekilmi ti "H asta bir yol...", bir nevi czzama yakalanm, onun tarafndan iki yana s ralanm evlerin duvarna kadar yer yer oyulan bir yol..." (s. 59). Birinci blm de sadece Mm taz'n karanlk ruh halini anlatmak ve bir skn t ve endie atmosferi yaratmak iin kullanlan bu tem a'lar ve motifler, romann drdnc blm nde tekrar ele alndklarnda, greceimiz gibi, deerler at masyla ilgili olarak yeni bir anlam ve ilev ykleneceklerdir. Birinci blm M m taz'n, Em inn'nde, Nuran'n arkada iki gen kzdan, Nuran ile eski ko casnn bartklar haberini alarak son darbeyi yemesiyle kapanr.

B ir H uzursuzluun R o m a n H uzur 2 8 5

"Nurar" baln tayan ikinci blmde, bir yl kadar geriye dnle. Mmtaz ile N uran'n ak anlatlyor: Bu blm, son sayfalar dnda, birincinin tersine nee ve mutluluk duygusu ile dolu. Birincideki gibi, burda da, Mmtaz'n ruh haliyle ilgili tema var; ak, doa ve sanat. Bu birbirine skca rlmtr, nk ak. Mm taz iin, doa ve sanat karsndaki yaantlarla bir leen, daha dorusu onlar kat kat arttran bir eydir. Yaamn anlam, am ac nedir? Sanat ve akn yaamda yeri nedir? gibi soru lar hakknda M m taz'n ne dnd bu sayfalarda kar ortaya: M m taz iin ama sanatkrca yaamaktr. Herkes dhi deildir, bir Fatih ya da Descartes ola maz, ama byk iler yapmadan, byk yaptlar vermeden de insan i dnya snda youn yaayabilir. "K esif yaasnlar yeter" der N uran'a. "H erkes bir ey yapmaya mecbur. Herkesin bir talihi var. Ne bileyim, ben, bu talihi kendinden, i dnyasndan bir eyler katarak yaamay seviyorum. Yani.sanat seviyorum" (s. 119). te M m taz'n o gnlerdeki felsefesi; insan eitli alanlardaki gzeli kavrayarak youn bir duygu hayat yaamal. Gzel ve cazip bir kadn olan Nuran, ayn zamanda, ocukluundan beri es ki musikim izle bym , halk mziini ve oyunlarn da bilen, Boaz'da sade ce oturmam, onu yaam , gzel eyleri bilerek tadan bir kadndr. M m taz ile N uran' birbirlerine balayan, aklarmn bedensel ynnden ok Boaz, mzik, sanat gibi konularda ayn duygulan paylamalar. Onun iin M m taz'n, arasra, "birbirim izi mi yoksa Boaz m seviyoruz?" diye dnd olur. kisi o yaz Boaz'da gezer, ay nda kaykla dolarlar; stanbul semtlerini, eski cami leri gezerler, mzik dinler, ark sylerler. Doann, sanatn, akn gzelliklerini tadarak geirilmi, bir yazdr bu. Birinci blm deki perian mahallelerin, eski harap evlerin, "hasta y o ria rn yerini im di Boaz'daki gzel baheler, kkler, denizde ay ve eitli este tik objeler alr. Her ey bakadr bu ak dnyasnda. Birinci blmde Mmtaz Kocam ustafapaa'dan geerken "etrafnda bir yn perian ve hasta yzl in san" gryordu. Oysa bu blmde, yani bir yl nce Nuran ile aym sokaklardan geerken iinde bulunduklar ruh hali bambakadr. Gzel grnr her ey: "nlerinde yryen o tek ayakl adam, yann veya hastaln jizn batan aa sildii, yalnz tek ve strapl bir gz danda brakt ocuk bile gzel di" (s. 188). Nuran ile olan ak, sanatkrca youn yaamay kat kat artrd iindir ki ay r bir anlam tar ve hatt denebilir ki ak, tm gzellikleri bir btn olarak kav ramada bir ara rol oynar. Tanpnar "Ak ve lm " adl yazsnda, gerek a kn, iimizdeki bir k gibi her eyi aydnlattn, birbirine baladn syler. "N asl d lemin domas iin gnein yaratc temas lzmsa, bu lemin kendimize, sath bir temasn dma kan bir zenginlikle ilve edilmesi, bizimle

2 8 6 T a n p n n r z e rin e Y azlar

kaynamas, bizim olmas iin de bu derun aydmia ihtiyacmz vardr. Onun sayesindedir ki, byk hakikatleri kavrarz, m evsimler bize gler, eyada uyu yan gurbetzede ve skit ruh bizim le konuur, zaman srrn aar ve derin bir an lamada btn uzaklklar silinir; btnn terkibi kendiliinden kurulur."5 Nuran ite bunu salar Mm taz'a. Romandan aaya aldm paralar, yal nzca Nuran aknn olumlu etkisini anlatmas bakmndan deil, yaam a este tik adan bakmann M m taz iin ne kadar byk bir deer tadn dile getir mesi bakmndan da nemli. nk dediimiz gibi, bu deer, son blmdeki deerler atmasnda terazinin bir kefesine konan kiisel mutluluun anlamn aklar bize: "Sanki Nuran kafasnda ve etrafndaki eylerin arasmda; bir k klesi imi gibi hepsi onunla aydnlanm, en dank unsurlar bir terkip haline gelmiti (s. 161). Fakat halita onun zannettii kadar sath olmad, Nuran, hayatna birden bire geliiyle kendisinde teden beri mevcud olan, ruhunun byk bir tarafn yapan eyleri aydnlatt (...) iin artk ne stanbul'u, ne Boaz', ne eski musi kiyi, ne de sevdii kadn birbirinden ayrmaa imkn bulamazd (...) ayn ayr nizamlarda gzelliin, sanatm, sevilen tabiatn ve hi bir cazibesi kaybedil meyen kadnn birbiriyle kendi ruhunda nasl kartn, ne acayip, byye ve ryaya yakn bir kyaslar lemini bir tek realite gibi yaadn kendi de farkederdi" (s. 199). Nuran ile olan ak sayesinde M m taz'n zellikle sanat, doay ve kadn bir "terkip" halinde grebilmesi, bunlarn hepsinin bir btn oluturduunu kavramas onu bir eit sanat panteizmine ulatrr. Youn yaam ak isteyen Mmtaz iin bu cokulu btnlk yaants, yaamn amac olacak en byk de er ve iiphesiz kendisinin eriebilecei en byk mutluluk. Nasl birinci b lmde neesiz, skntl hali evresine de yaylmsa, bu blm deki nee ve mut luluu da genelleir. "Btn mr boyunca etraf bu kadar m esut" grmediini syler. M m taz'n ruhunda doa, kadn ve sanatn, ak sayesinde bir tek gereklik mi gibi yaanmas, blmdeki imgeleri de etkiler. Kafas bu gzellik dzeyi arasnda mekik dokur, benzeyiler bulur, balar kurar. N uran' anlatrken 'y znn mahmur stanbul sabahlarn hatrlatan rtller"inden sz eder. Nuran'n gzlerinde k "Boaz sabahlar gibi perde perde" deiir. Baka bir yer de Nuran, Renoir'n bir tablosundaki kadn anmsatr; baka bir nnda "Girlandajio'nun M abede Takdim'indeki Floransal Kadn." "O nun vcudunda eski Venedik ressamlarnn ten cmb ile akrabalk" da bulur M mtaz. Resimle benzeyiler m zik iin de sz konusu. Ferahfeza; M m taz', Fra Flippo Lipi'nin

Ynadm Gibi, s. 105.

B ir H uzursuzluun R o m a n H uzur 2 8 7

"G ller inde ocuk sa" tablosunu andran bir evren iine sokar. Ayn zaman da Boaz'daki ay Ferahfeza bestesine benzer, M m taz'a sorarsanz Nuran ile yaadklar ev de Acem airan bestenin son beytindeki cennettir. Tevfik Bey'in sesinde, eski Seluk camilerindeki "kandilleri, eski rahlelerin zamanla anm tahtalarn andran" bir tad bulur. Nuran ile birlikte Boaz'n baz kelerine yaktrdklan bestelerin adlarn verirler. Bu ak blm nn gc byk lde, Tanpna/m eski bir arab yudum yudum tattrr gibi, bize stanbul'un trl gzelliklerini, tarihiyle karan iirsel liini duyurabilm esinden geliyor. Ne var ki bu blmn zayf yn de ayn ne denden kaynaklanr; M m taz'n estetizmi romann estetiini zedeler. nk Tanpnar yaam olduu bu az bulunur akn ayn ayn anlarndaki duygular n, yaantsnn ince aynntlarm , eritii bu "ruh saltanatn" anlatrken ylesi ne coar ki bir romanc olarak malzemesinin iinden gerekli ayklama yapacak yerde kendisini yaantlarnn ansna kaptrp gider. Boaz geceleri, klasik Trk mzii gibi konular tekrar tekrar ilemesi dengeyi bozan bir lszle var yor kanmca. Bir de slp sorunu var. Tanpnar szn ettiimiz yaantlar an latrken, zerinde ok uralm duygusunu uyandran, im gelerle ssl ve bundan tr gereinden fazla ykl, fazla airane bir dil kullanyor. Bundan tr Selhattin Hilv da. Fethi Naci de Tanpnaf eletirirler.^ Ne var ki "N u ran" blm ndeki, yer yer rahatsz edici bu an slb'a ne Tanpna'm baka romanlarnda rastlarz ne de hatt H uzurun teki ksmlarnda. Fethi Naci, ro manda Suat'n bu slpla alay etmesine dikkati ekerek, Tanpna'n kendi ku surunun farknda olduunu syler. Ben daha ileri giderek, Tanpnaf'n bu aira ne anlatm biraz da kasten abarttn syleyeceim. Yazmn bandaki ay ahntsn rnek alarak gstermeye altm gibi, anlatmdaki bulular, airane benzetm eler M m taz'n izlenimlerinin, duyularnn sonucu kafasndan geen eylerdir. Bundan tr "N uran" blmnn abartlm airane anlatmn, ol duu gibi Tanpnafa mal etmek yerine, M m taz'n, yetersizliini daha sonra kendisinin de itiraf edecei estetizminin, slba yansy olarak grmek daha doru olur kansndaym. Romann sonunda yalnz bu slbun deil estetizmin de eletirildiini unutmayalm. M m taz'n gzellik dzeyini bir arada yaa masnn, yukarda rneklerini verdiimiz benzetmelere yol amas da ayn soru nun baka bir yn. Bununla beraber Tanpnar byle slpuluu, o dnemdeki M m taz'n tu tumunu, yaantlarm ve yneldii deerleri daha iyi belirtmek amac ile yapm da olsa, romanc olarak ly kardn, kendinin de dkn, olduu gzel likler karsnda kendi cokunluunun kurban olduunu syleyebiliriz.

Bk. Selahattin Hilv, "Tanpnar zerine N otlar", Yeni D ergi, Tem m uz 1973, s. 36-37; Fethi Naci, "H u zu r", Edebiyat Yazlar s. 87-88.

2 8 8 T iin p n n r ze i'ie Yazln

kinci blmn sonuna doru, yaz biterken. Mmtaz ile N uran'n ak dn yas da bulutlanm aya balar. N uran'm ocuu, ailesi, evresi ve Suat bu gzel ilikiyi zehirleyen ve evlilikle sonulanabileceini pheye dren etkenler olarak belirir. nc blmn melankolik diye nitelendirebileceimiz duygu atmosferini, M m taz'n zntleri, kukulan, korkulan, kskanlklar olutu rur. Mmtaz ile N uran'n ilikilerine son darbeyi indiren Suat, bir zamanlar Nuran'a k olmu, ama yllardr bakas ile evli, birok bakmlardan Mmtaz'n tam tersi bir adamdr. Yepeni bir insann yaratlmas iin her eyin yklp atlmasn isteyen, ok okumu, zeki, ama ayn zamanda sinik, hem ruhen hem bede nen hasta bir adam. N uran'n M m taz'la evlenmek zere olduunu bildii hal de kadna bir ak mektubu yazar. stanbul'a gelir ve bir gn M m taz'n evinde kendini asar. Mmtaz ile Nuran eve gelip onu asl bulunca, Nuran, aralarnda bu lm varken mutlu olamayacaklarn dnerek terkeder Mmtaz'. Suat karakterinin ve onunla ilgili bahsin, romann genel havasna ve bala mna yabanc dtne ve Suat'n Dostoyevski'den gelme bir karakter olduu na Mehm et Kaplan da 1 ^ ethi Naci de iaret etmilerdi.^ Fethi Naci, Suat'n intiha r iin "eviri intihar" diyor ki, belki tahmininden de daha dorudur bu yarg. nk gerekte Suat'n intihar A. Huxley'in Point Comter Point (Ses Sese Kar) romanndaki Spandrel'in intiharndan esinlenme. Spandrel lrken Beetho ven'in La M ineur Drtls'n almaktadr; Suat da Beethoven'in keman kon ertosunu dinlerken asar kendini. Bu benzeyiin bir rastlant olmad besbelli, nk Tanpnar Huzur'da Ses Sese Kart'mn bu son sahnesine deinir ve Huxley'in, M m taz'n ok sevdii bir romanc olduunu da syler (s. 269). Suat'n dinledii konertoya, Tanpnar baz anlamlar da yklemek istiyor gibi. Daha sonra bu konertoyu Mmtaz ryasnda dinledii duygusuna kaplr ve hsan'a getirecei doktorun evine gittiinde doktoru ayn konertoyu dinlerken bulur. Ama zaman zam an simgeleen ve roman boyunca balayc bir m otif gibi kulla nlan m zik yaptlarnn H uzurdaki ilevi ayr bir inceleme konusu. Nuran ile Mmtaz ilikisinin nasl sonulandn rendiimiz bu blm de ak ve sanat tem a'larnn yan sra, drdnc blmdeki atmay da hazr layan, lke sorunlar, ya da ksaca, Bat-Dou sorunu ele alnr. Tanpnar gerek teki romanlarnda, gerek makalelerinde zm arad bu sorunu H uzurda h san, Mmtaz ve arkadalarna tarttrrken kendi grlerini daha ok romann en olgun kiisi hsan'n azndan dile getirir ve gen asistan M m taz'n bu ko nudaki bilgi ve dncelerini hsan'dan rendiini syler bize. Yazarmzn Ba-

^ Fethi N aci, a.g.y. s. 86-87. M elm ef K aplan, "B ir airin Roman: H u zur", T rk Dili w Edebiyat D er gisi, 31 A ralk 1962, s. 37-38.

B ir H uzursuzluun R o m a n H c r 2 8 9

t-Dou sorunu zerindeki grlerini, dier yaptlarndan da yararlanarak^* yle zetleyebiliriz: Osmanh nr\paratorluu'nun gerilemesini durdurmak iin bir are olarak g rlen Batllama hareketi, zellikle Tanzimat'n programszh, bilgisizlii yan sra gittike hzlanan ekonomik knt yznden, bir kltr ve uygarlk buh ranyla sonuland. Hayatmz ikiye blnd. Bat'nn sanal, ev eyas, elence tarzlar, muaereti bizimkilerin yan banda yer ald. Ynetiei snfn ald ka rarlarla giriilen bu Batllama hareketi 1923'den sonra daha da hzland ve 'es-^ ki' ile balarmz kestik; kendimize zg yaay biimlerimizi, (Tanpnar'n de yii ile hayat ekillerimizi) yitirdik; ynetici snfn uygun grd yabare e killer aldk, ama Lam anlamyla Bat uygarlna da geemedik. Oysa "tabii e kilde ihtill, halkn veya hayatn, devleti geride brakmas ile olur. Bizde ise ha yat ve halk, yani asl ktle, devlete yetimek mecburiyetinde. Hatt ok defa mnevver ve devlet adam bile... "Dneenin hazrlanm yolunda yrmek! En aa, 1839'dan beri bu byle" (s. 312). Ne yapmal bu durumda? Hayatmza yeniden ekil vereceiz. Bat da. Do u da bizim gerekliimizin bir paras olduuna gre bunlarn ikisi de yeni bi reimin iine gireeek. Aneak, bize ait olan yeni hayal ekillerinin yaratlabilmesi iin toplumun yaratcln yeniden kazanmas gerek. te m dahale asl bu amala yaplacak, nk toplumun yarate klnabilmesi baz engellerin orta dan kaldrlmalarna, yani ekonomiye baldr. "H ayat (...) o bolluk, yaratchk iinde deil ki bize kendiliinden ekiller ve kymetler teklif etsin" (s. 238). H l ifti Osmanh m paratorluu'nun ekonomik koullar iinde bocalyoruz. O halde ekonomik kalknm aya ihtiyacmz var. Yurdumuzdaki kaynaklar deer lendirebilir, "yar zirai, yar snai bir i hayat temin edebiliriz". Az buuk bir re fah salandktan sonradr ki aneak, toplum kendi deerlerini, kendi koullarna uygun hayat ekillerini yaratacak hale gelir. Anlalan Tanpnafa gre toplumun yarataca yeni hayat, kltr ve uygar lk, kendi kklerimize bal kalacak, kendi damgamz tayacak, eskiyle bir s reklilik gsterecek. Grld gibi ve daha nce Selhattin H ilv'n da gster dii gibi;9 Tanpmar st yapya ait kltr sorunlarnn alt yapyla ilgili olduunu sezmiti. Bununla birlikte, retim tarz yerine genel bir retimden v e snf kav ram yerine soyut bir toplumdan sz ettii iin, resm ideolojiden ayrlmasna ramen kendisine toplumcu diyemeyeceimiz de ortaya konmutu. Ne var ki onun Bat-Dou sorununa cevap arayan dier romanclarmzdan ayrld nok tay saptamazsak Tanpnar' doru anladmz syleyemeyiz. Tanpma^ top-

8 Bu konuda zellikle bk. H uzur s. 85-90, 183-185, 233-247; Yaadm Gibi, s. 16-35; M ahur B efte, s. 115-131.
5 a.g.y. s. 3 4 -3 5 .

2 9 0 T a p n a r z e rin e Yazlur

lumcu yaklamdan da, Halide Edip Advar ve Peyami Safa gibi Dou'ya ve kendi deerlerimize bal romanclarmzn tutumundan da uzaklatran; bu so runlara estetik kayglarla eilmesidir. "H ayat ekilleri" derken ne dnyor Tanpnar? Bu deyimin anlam Tanpnar'da btn bir kltr ve uygarl iine alacak kadar geni. Kltrmz, sa natmz, geleneklerim izi, muaeretimizi, elence anlaymz, trenlerimizi, oyunlarmz, tmn kapsar; ve btn bunlar Tanpnar iin bir estetik, daha dorusu bir beeni sorunudur. Eskiye ball da hem eski sanatmzda (zel likle mzikte) bulduu deerlere, hem de eski hayat ekillerinde bulduu (ve te melde birinciden pek ayrlmayan) ayn estetik deere ballktr: Tanpnar hayat ekillerine estetik adan bakar, nk belli bir uygarln iinde, halkn bilm e den yaratt bu biim ler bir sanat yaptna benzer; onlar da baka bir yerden alnmam, kendimizin olan "authentique" biimlerdir ve Tanpna^a gre zentisiz, itenlikle yaratlp yaanan eyler bir sanat yapl gibi gzeldir H/z/r'da Mmtaz, niin "vaktiyle yaanm hayatlarn peinde" olduunu aklarken, "uras muhakkak ki, bir insann hayat bazen bir sanat eseri kadar gzel olabili yor" (altn ben izdim) dedikten sonra rnek olarak eyh Galip'i ve ed e'yi ve rir; "H ayatna bakyoruz, herhangi bir hayat. Fakat sade kendisinin" (s. 119). Taklit bir sanat yapt nasl deersiz ise, gzel olamazsa, takht yaay biimleri de yledir. Tanpna'n "h alis", "kendim ize has", "bize m ahsus", "authentique" gibi szcklerle dile getirdii kavram, denebilir ki dncesinin anahtar kav ramlarndan biridir. Bir uygarln nemli yan olarak bunu grr: "Dedelerim i zin byk meziyetlerini, hayatlarnn kendilerine has ve gerek oluu yapyor du. Garp medeniyetinin byk meziyeti de bir realitenin m ahsul olmasnda ve inkiafn onunla beraber yapmasndadr".''' Baz dnrlerimiz gibi baz ro manclarmz da Batllama ile ahlk yozlamay hemen hemen e anlaml sa yarlar ve bir yerde, Bal-Dou kartln, madd deerler ile manev deerler kartlna indirgerler. Tanpnar ise, dnyaya estetik adan bakt iin, byle bir kartlk grmez. Ona gre kartlk, gerek (halis) olanla sahte (taklit) olan arasndadr. rnein 19. yzyl sonlarnda parlayan Beyolu'nun Bat tarz e lence hayat edebiyatmzda ahlk asndan eletirilmitir. Tanpnar ise, onu, zgn bulmad bir sanat yaptn eletirir gibi knar. "stanbul semtlerinde kar mza kan her ey daha iyisi baka yerde olmayan eylerdir. Halbuki Beyolu'nda bulunan her eyin daha yenisi, gzeli ve hakikisi dardadr. Beyolu k k ve orijinalite damgas oktan kaybolmu, hatt bu damgay stnde bir de fa duymam en ucuz cinsinden bir 19. yzyl Avrupa'sdr. Orada ucuz eya maazaclarnn dedii bir apartmanda oturulur gibi yaanr; yani, ilk frsatla taklidin, rn yerine hakikiyi ve salam koymak h lyasiy le"."

Yaadnn Gibi, s. 34-35. Be ehir, (A nkara, 1946), s. 170.

B ir H uzursuzluun R o m a n H uzur 291

Htizur'da da Mmtaz, sadece sanata deil tm yaama bir "zevk" sorunu olarak baktm kendisi syler: "ki eyi birbirinden ayrmam z lzm. Bir taraf ta sosyal kalknma ihtiyacmz var (...) kincisi bizim zevk dnyamzdr. Hatt ksaca dnyam z" (s. 165). Demek ki ekonomik sorunlarn dndaki tm yaa mmz, hayat ekillerimiz bir beeni sorunu oluyor. Belki denecektir ki, Tanpnar birok yerde dinden, "btn hayata istikamet veren" Mslmanlktan, onun uygarhmza bast damgadan, sanatmza, ya aymza yapt derin etkiden sz ettiine gre "zevk dnyam z"n stnde en azmdan dinin bir yeri vardr. N e ki Tanpnar M slm anhn kendisine de bir yaam biimi, bir sanat ii, ksaca ince bir zevkin dourduu gelenekler, detler, yaptlar toplumu olarak bakar. Bu gr, en gzel ifadesini Mahur Beste'de, Tanpnar'n fikirlerini, 19. yzyl sonunda konuan aydn bir Trk'n azndan di le getiren smail M olla'nn Mslmanlk anlaym aklad parada bulur. s mail Molla dostu Sabri Hoca ile tartrken: "Ben arka bah deilim, eskiye de bal deilim; bu memleketin hayatna balym. Bu M slm anlk mdr, arkl lk mdr, Trklk mdr? bilm iyorum ," dedikten sonra, M sr'da, am'da, Mekke'de, M edine'de grd Mslmanln baka baka olduunu syler ve yle srdrr konumasn: " - (...) Daima ayn olmas lzm gelen bir ulhiyetin ehresi benim iin de iti. Yava yava o hale geldim ki bir kandil rei, bir ramazan mnisi, iyi ya klm bir mahye (...) benim iin mslmanhn ta kendisidir. Gene anladm ki bizim ark; m slmanhk, u bu diye tebcil ettiimiz eyler bu toprakta kendi hayatmzla yarattmz ekillerdir. Bize ulliiyetin ehresini veren Ham dul lah'n yazs, Itr'nin tekbri, kim olduunu bilmediimiz bir iinin yapt mih raptr. - Dikkat et, halis mslman gibi dnmyorsun Molla bey. - Bilkis, tam bir mslman gibi dnyorum, fakat mcerret bir msl man gibi deil de bu ehrin etrafnda, hlsa bu m emleketin iinde yaayan bir mslman gibi... ki yz yl bu memleketin hayatna kanm yaayan dedele rimden bana m iras kalm bir mslmanhk. Bu m slmanlkta Tekirda karpu zunun, Manisa kavununun, Amasya kayssnn, Hacbekir lokum unun. Itr bes tesinin, Kandilli yazmasnn. Bursa dokumasnn hisseleri vardr. Bu mslmanln ehresi otuz krk senede btn etrafyla beraber deiir; ramazan sofras, cami sebili, Fatih kahveleri, Kkpazar ars, Divanyolu... Bu mslmanhn benim de herkes gibi inandm akideleri vardr, Fakat onlarn arkasnda kendi lerini aydnlatan, m anlarn yapan hayat vardr. Asl sihrini o yapar. O ne med reseden, ne tekkeden, ne eyhlislm kapsndan, ne kazasker konandan gelir; halkn hayatndan domutur. Onun iindir ki o hayatn emrindedir, ruhaniyeti onunla beraber yrr. ine Firenk icad bile girer, fakat m anzaras bizim kalr.

29 2 T anpiiir cerine Y.zlar

(...) te benim sevdiim inandm bu hayattr. Din, akide, hepsi bu hayatta ekil ahyor, deiiyor."i2 Demek ki smail Molla Mslmanl sanat yaptlarnda, ince bir slp ve zerafette, kendimizin olan hayat ekillerinde buluyor. Dediim gibi Tanpnar iin M slm anlk temelde estetik bir sorun. Onu ilgilendiren, btn Mslman uluslar iin akideleri ortak soyut bir Mslmanlk deil, sanat eserleri ve hayat ekilleri haline gelmi, bize zg, taklit olmayan somut bir Mslmanlk. Bat-Dou konusunda o da; teki romanclarmz gibi bir bireimden sz eder, ama Bat'y anlay ve ona kar sanat tutumuyla yine baka bir ey sy lemektedir. Bat, Tanpnar iin, Halide Edip Advar ya da Peyami Safa iin oldu u gibi manev deerler asndan Dou'dan geri kalm, zellikle madd alan da ilerlemi bir toplum deildir. Bat uygarh ortaadan gemi, Rnesans'm yaam, sanayi devrimini yapm, sreklilik gsteren ve bu sayede kendine z g yaam biim lerini, kendi madd ve manev deerlerini yaratm olan bir btndr.3 zendiim iz Bal yaam biimleri onlarn kendileri iin "hakiki"dir ama bizim iin zentidir. Tanpnar, Bat gibi bizim de, sreklilii olan bir uygarhk oluturmamz ister. Bunu yaparken "esk i" ister istemez deiemez, alacak tr. Ancak yeniyi yaratrken hem eski'den yararlanacaz hem de iine girmi ol duumuz Bat uygarhndan. "Mele mazi ile balarmz kesmek. Garb'a kendi mizi kapatmak. Asla!" (s. 87). yleyse Tanpna^n istedii, eski'ye dnmek de il, yeni'yi temellendirmede eski'den yararlanmak. Mmtaz H uzurda "Ben bir kn esteti deilim. Belki bu kte yaayan eyler aryorum. Onlar deer lendiriyorum " (s. 165) diyerek kendisi iin eski'nin bu anlamn aklar. Benim anladm kadar, Tanpnar adalamaya deil kkszle ve dolaysyla zevksizlie kar. Belki bazlarnn kendisini gerici saymalarnn gerek nedeni, toplumsal sorunlara byle estetik kayglarla bakmasnn yaratt kukulardr. O noktada da aldand aslnda. Sanayilemi bir lkede doacak hayat ekillerine, orada egemen olan ekonomik dzenin yarataca ideolojinin yn vereceini grmeyerek, bunlarn, otomatik olarak kendi damgamz tayan, ince bir zev kin rn hayat biimleri olacana inanmakla aldand. Tanpnar'n toplumsal sorunlarla ilgili dnceleri zerinde uzunca dur dum, nk bunlara estetik endielerle yaklamn ortaya konmas; hem Huzur'da M m taz'n iine dt bunalm, hem de Tanpnar'n bu konulardaki kendine zg tutumunu daha iyi anlamamza yardmc olacaktr sanyorum.

M ahur Besle, stanbul 1975, s. 123-127. Yaarlm Cihi, s. 34-35.

B ir H uzursuzluun R o m a n H uzur 2 9 3

Drdnc blm birincinin bittii yerden, yani M m taz'n, N uran'm koca s ile bartn ve l^m i'e gideceini rendii noktadan balar ve bir senfoni gibi birinci blmn formunu ve tema'Iarm ele alr. Birinci blm n aksiyonu nu M m taz'n iki kez evden karak dolamas oluturur demitim. lk k hastabakc bulmak iindi, ikinci k dkknn kirasn almak iin. Drdnc blmde kiray alp eve dnen Mmtaz yine iki kez sokaa kar. lki doktor aramak iindir, kincisi ila almak iin. Baka paralellikler de var. rnein birin ci blmn sonlarnda Mmtaz sokakta yrrken fenalk geirir ve lmn bir kurtulu olacan dnr. Drdnc blmn sonunda yine sokakta giderken bir ruhsal kriz geirir ve yine lm ekici bir kurtulu yolu olarak belirir. Ayn tema (Nuran'dan ayrlm olmak, hsan'n hastah, sava tehlikesi) bu blm de de kar karmza ve Tanpnar yine M m taz'n bunlarn etkisi al tnda ezildiini de aka syler (s. 345, 369, 376). Birinci blm de skntl at mosferi besleyen fakir, ezilmi insanlar motifini de buluruz: yknn altnda ezilen hammal (s. 327); yatacak yeri olmad iin geceyi Suat ile geirmi olan gen kz (s. 330); cami avlusundaki fakir kadn (s. 333); gece alan tramvay i ileri (s. 350); eczanenin kapsnda bekleyen fakir kadn (s. 371). Birinci blm de atmosferi salam ak iin kullanlan bu m otifler ve temalar, drdnc blm de, karlarnda belli bir tavr alnmas gereken konulara dnrler. Tanpnar ok ustaca yapar bunu bazen. rnein birinci blmde bit pazarndaki bir dk knn vitrininde grd ucuz gelinlik elbiseyi yz sayfa kadar sonra, M m taz kafasnda, kocas askere giden kadnlara giydirir. Yazar bylece hem motifi tekrarlar hem de ona yeni bir anlam kazandrr (s. 53, 332, 337). Youn yaam a felsefesini savunan Mmtaz geri lke sorunlaryla da ilgile niyordu, ama bu ilgi teorik dzeyde kahyor, davranlarna yansmyordu. Top lumsal konulardaki dnceleri ne olursa olsun. Mmtaz kendi kiisel mutlulu unun peindeydi. Drdnd blmde durum deiir ve M m taz'n kendisiy le hesaplamasna tank oluruz. Zira Tanpnar, M m taz'n felsefesinin bir eit ka olduunu, baz sorumluluklar yklenmekten kanm ak anlamna geldii ni bilir. Nitekim daha ikinci blm de Nuran, iinden M m taz'n tutumunu ele tirir ve savunduu deerlerden baka deerler de bulunduunu, oysa Mmlaz'n bunlara gzn kapadn, skda/ sevdii halde orann fakir halk iin, lkesindeki mahzm insanlar, hastalar, isizler iin bir eyler yapmay ak lndan geirmeden. Acemairan, Sultani yegh diyerek rahata yaadn d nr (s. 164). M m taz ile N uran'm aralar aldktan sonra hsan da, "M esuliye tini tayacan fikrin adam ol!" diyerek sular onu. nc blm n sonu ile drdnc blmde bu 'm esuliyet' fikri Mmtaz'n kafasndan l<maz hi: "H a yat benden fikir ve belki de mcadele stiyor? Hiss durular deil," diyerek hak verir hsan'a.

294 T v n p n ar

z e rin e Y azlar

M m taz'n bunalm, iinde bulunduu koullarn basksyla arttka artar ken, kafasnda bir saplant haline gelen Suat' hesap vermesi gereken bir kii ola rak kabul etmeye balar ve kendini eletirirken bu eletiriyi yapan yn Suat ile zdeleir Bunun nedeni belki Suat'n hibir zaman M m taz' beenmemi, onun grlerini, hayata yaklamn gln bularak onunla srekli alay etmi olmasdr. Ayrca, intihar eden Suat ile, Mmtaz'n kafasnn lm isleyen bir yan arasnda yaknlk da var. Yani Suat onun davranlarn yarglayan ve kurtu luu lmde arayan "teki ben"ini, ya da bir eit bilin altn temsil etmektedir. Kitabn son sayfalarnda Mmtaz eczaneden ald ilalarla sabaha kar eve dnerken ruhsal bir krize girerek l Suat'n yanbanda yrdn grr ve konuurken ona kar kendini savunmaya alr. Mmtaz birka saat nce rast lad hammal dolaysyla (bu hammal btn cahil ve zavall halkn simgesidir) sava karsndaki sorumluluu zerinde dnm ve Hitler ile dvmesi ge rekliine inand iin, ne uurda leceini bilmeyen hammal da malzeme gibi kullanarak lm e yollamay kendinde hak grm (s. 328-334) ve "fikirlerim in mesuliyetini zerim e alyorum " demiti. Fakat Suat, yani "teki ben"i ile bu son hesaplamasnda, yukardaki tutumunun itenliinden, ikiyzllk edip etme diinden kendi bilin altnda bir kuku yattn grrz. Mmtaz yanndaki Suat hayaline dokunm aktan ekinince Suat acmaszca yklenir Mmtaz'a: " - Korkacan biliyordum... dedi. Bari hammala syle de o gelsin yoklasn! Yalut M ehm ed'e, Boyackyndeki kahveci rana! Bugn lm e gnderdik lerine. M m taz t, iinden sarsld: - Onlarn ne ii var aramzda? - Onlar senin yerine bana dokunurlar. - Ben onlar yalnz gndermiyorum, kendim de gidiyorum. - Fakat leceini hesaba katmadan. Onlarn lmne muhakkak gibi bak yordun ve lm ee kandryordun! - Hayr! Hayr... - Evet yle... Suat, ok zalim bir tebessmle stne eilmi glyor, onu hr palyordu, -Yahut hammalm kars. O senin yerine dokunsun. - Hayr, diyorum sana. Ben de gidecektim? Gideceim, onlar, kendimden ayrmyorum. - Ayryorsun, kk bey ayryorsun: lsnler diye pazarlk ediyordun. Kandrmaa alyordun." (s. 376). Sual ile konumasnn geriye kalan ksmndan, M mtaz'daki Suat saplant snn bir lm saplants olduu daha ak anlalyor. Suat' son derece gzel

B ir H uzursuzluun R o m a n H uzur 2 9 5

lemi bulmasn, onu sevmesini, N uran'dan ok onu dnmesini ancak byle aklayabilir. imdi Suat'm iinden bir ey ona doru akar, onu eker (s. 374) ve Suat gerekte ne kk hesaplar peinde olduunu M m taz'n yzne vurduk tan sonra, onu btn sorunlarmdan kurtararak alp birlikte gtrmek ister: Gel... Hem onu aryor, hem de kan dondurucu bir glle glyordu. Mmtaz: - Bari glme! nolur, glmekten vazge! diye yalvard. - Nasl glmiyeyim? Her eyi o kadar kendi hadlerine indirmi, o kadar ken dine benzetm isin ki... O kadar kck yarlnla, onun hesaplarna balsn ki. Sonra o yaam a iptiln, ll merhametin, kk straplarn, mitlerin, o ka lar, tapnmalar... Mmtaz kollarm sarktr. - Zalim olma Suat, dedi ok strap ektim. Suat tekrar o geni kahkahayla glmee balad. - Peki, yle ise haydi gel, seni kurtaraym. - Gelemem, yapacam iler var. - H i bir ey yapamazsn! benim le gel. Hepsinden kurtulursun. Bunlar senin tayamayacan ykler... Mmtaz yolun ortasnda bir daha durdu ve Suat'a bakt: - Hayr, dedi. Ben ykmn derecesine ykselebilirim. Ykselemezsem al tnda ezilm ee razym. Fakat seninle gelmem. - Geleceksin! - Hayr, alakhk olur. - yle ise kal mezbelende... Suat kollarm at ve onun yzne iddetle vurdu. Gen adam sendeleyerek yere dt. Kalkt zam an yz, gz kan iindeydi. la ieleri avucunda kmlmt. Bununla beraber yznde garip, ok ince bir tebessm vard. Yan pencerelerden birinde bir radyo Hitler'in o gece verdii hcum emrini tekrarlyordu. Btn m aceray.unutm utu." (s. 377-378). Geri M m taz sorunlann zememitir, ama intihar fikrinden kurtulmu olarak yaam macerasn, yklerinin altmda ezilmek pahasna da olsa srdre ceini anlyoruz. Melmet Kaplan, M m taz'n romann sonunda ldn syler, ama bu yo rumu neye dayandrdn anlayamadm. Fethi Naci ise M m taz'n ldrdna inanmaktadr. Geri Suat'n hayali ile konumas ve romann son satrlar byle

2 9 6 T a n p n r z e rin e Ynzlav

bir yoruma yol aabilirse de yle sanyorum ki Suat'n intiharndan sonra bir de M m taz'n ldrmas hem Tanpna^dan bekleyemeyeceimix fazla melodramalik bir biti, hem de romann anlam bakmndan gereksiz olurdu. Anladm ka daryla Huzur, M m taz'n bir masal dnyasna benzeyen, gzelliklerle dolu cen net hayat ile ezilmi insanlarla dolu ach gerek dnya arasndaki huzursuzlu unu, yani bir kk burjuva adamnn esletizm dc bulduu kiisel mutluluu ile topluma olan sorumluluu arasndaki bocalayn dile getiriyor. Tanpnar, M mtaz' toplumsal ve siyasal ykmlkllerini stlenen olumlu bir kahrama na dntrerek kolay bir zm yoluna gitmez. Bu huzursuzluk M m taz'n kaderidir, nk bulunduu ikilemden kurtulamayacam bilir: "Birinden birini semek lzmd. Fakat Mmtaz ikisinin ortasnda sonuna kadar sallanacan biliyordu. Ne ferd saadetinden vazgeebilecek, ne de etra fndaki hayatn korkun icabn (...) unutacakt." (s. 324-325). Bununla birlikte unu da eklem ek gerek: romandaki atm a gl bir an latmla somutlatrlm saylmaz. Mmtaz'n gereklen bir seim karsnda kaldn okur yeterince hissetmedii iin M m taz'n ikilemi gereken arl kazanmyor. Ilerhalde bugn H uzuru okutan, romandaki bu atma deil, Tanpnar'n dnyaya ve yaam a belli bir kltr dzeyinden, ince bir zevk ve duyar lkla bakdr. Nitekim yazarn, bir roman olmayan Be ehir kitab da ayn tr den bir ilgi ve zevkle okutur kendini. Son blmdeki deerler atmasnn ro mana bir katkda bulunmadn sylemek istemiyorum. Geri Mmtaz'n ikilemi olarak yeterince gl deil, ama M m taz' gzellikler iinde youn yaamak tan baka bir ey dnmeyen bir estet olmaktan kurtararak ona ok ynl bir kiilik kazandrm as bakmndan nemli. nk bu, Tanpnar'n, dnyaya este tik adan bakm ann yetersiz ve gerekliin daha karmak olduunu kendisi nin de farkettiini gsterir ve dolaysyla Huzuru da snrl ve basit bir felsefeyi yanstan'bir roman olmaktan kararak, daha zengin ve olgun bir anlayn dile getirildii bir yapt yapar.

(Birikim, say 46-47, Aralk 1978- Ocak 1979, s. 111-122).

ATA ve TANPINAR LE TANIMAM

Suut Kemal Yetkin

Bugnk adyla Gazi Eitim Enstit-s'nde bana ok geni bir oda ayrlm t. Bir demir karyola ile bir masadan ve iki sandalyeden baka mobilya yoktu. Ama bu geni odann geni bir balkonu vard. Yorulduum zaman buraya kar, toz bulutu arasndan bir kasabay andran Ankara'y seyrederdim. O zamanki Ankara'nn merkezi olan Ulus M eydan'na gitmek iin, tozlu bir lden bata ka yrmek gerekiyordu. Onun iin haftada iki gnm burada, gerisini Lise de geirecektim. Am a Lisede oda ii biraz sarpa sarmt. O zamanlar Lisenin bamuavini, biraz sonra mdr, daha sonra da Orta retim Genel Mdr olan iyi insan Hayri Ard Liseden enstitye gidip gelmenin ok g olacan kendisine sylediim zaman hak vermi ve bir oda bulacana sz vermiti. retmenlerin yatp kalkmalar iin, iinde lisenin bulunduu geni alann sol k esindeki pavyonun st ikinci katnda yanyana sralanm, bir koridora alan 10 oda bulunuyordu. Buraya, dardan tahta bir merdivenle klyordu. Ama bunlarn sahipleri vard. Sonradan Hayri Bey'in bana anlattna gre, odalarna ikinci bir karyolann konulmasna on kiiden hi biri raz olmam. Bunlardan biri de Edebiyat retmeni Ahm et Hamdi (Tanpnar) imi. Ama bir iki gn son ra Hayri Ard bizi birbirimize tantnca, ertesi gn H amdi'nin odasna ikinci bir karyola girdi. Onunla 1930 Austos aynn sonlarnda balayan dostluumuz, lm tarihi olan 24 Ocak 1962 tarihine kadar, en ufak bir anlamazlk olmadan srp gitmitir. Hamdi ile tantktan sonra, yllardan beri tanyormuuzcasna senli benli olmamz iin bir hafta yetmiti. Bu arada gelecein nl denemecisi Nurullah At (Ata)'y da tanmak ola
nan b u ld um . stanbul'da P ertevniyal L isesi'n e atan m asn bekliyord u . K end i siyle ilk defa karlaacaktm. Aldanmyorsam gnlerden pazard. Ulus'daki o

dnemin aydnlarnca tek buluma yeri olan stanbul Pastahanesi'nde Ahmet H am di'yi bekliyordum . Biraz sonra yannda atk kal, sinirli olduu her halin den belli olan biriyle geldi. Bu, Nurullah At'dan bakas deildi. te tanma

2 9 8 T anp n v r z e rin e Ynzlnr

mz byle oldu. Bir de onunla yldrm hzyla kaynamamza deineyim. O gn Nurullah sinirini bozan olay hemen anlatmaya balamt: - Efendim, ben durmadan fikir deitiriyormuum, bugn ak dediime ya rn kara diyormuum; derim a! Ne karrlar iime! Bu szleri sylerken adeta tkanyordu. Hamdi, ahk olduu anlalan by le krizler karsnda susuyordu. Kendisini yattrmak, gergin havay biraz yu muatmak iin, o sralarda ok okuduum, ok sevdiim spanyol romancs ve denemecisi Miguel de Unam uno'nun u szn anlatverdim. Sis romancsna ayn sulamay yapm lar ve eldiven deitirir gibi fikir deitiriyorsunuz, de miler. O da istifini bozmadan: - Ne yapaym, eldivenlerim ok da ondan! yantn vermi. Bu sz, N urullah'n ykselen gerilimini drmee yetti, bana da birden sevgisini salad. te Ata houna giden bir szle, bir hareketle insana balanr, houna gitmeyen bir szle ondan ayrlrd. u var ki neyin houna gideceini nceden kestirm ek kolay deildi. Birka gn sonra kararname imzadan kt ve Ata (daha Ata deildi, ama ben yine de byle diyorum) Perlevniyal Lisesi'ne Franszca retmeni olarak, Ankara'dan ayrld. 1933 ylnda, onunla yine buluacaktk. Lise'de ve Enstitde dersler balamt. Dersler bitince Hamdi ile birlikte o dnemin bir antiyeyi andran Ankara'snda, Ulus M eydan'na kadar uzanan tozlu ve bo yoldan geerek Ankara Palas O teli'ne gider, buraya snan Haet Kitabevinde yeni yaynlara bakar, ilgimizi eken bir eyler bulursak onu alr, sonra stanbul Pastanesine kendimizi atardk. Orada bir iki arkadaa rastlad mz olurdu. Bunlardan imdi, yalnz Doktor zzettin adan ile Samih Nafiz'i anmsyorum. Bir lokantada karnmz doyurduktan sonra, otobse binerek oda mza giderdik. Bizim iin yaam o zaman balard. Sanat ve edebiyat zerinde ki konumalarmz, okuduumuz yeni kitaplar zerine birbirim ize bilgiler ver memiz, ge saatlere kadar srp giderdi. Aradan yllar geti, Hamdi ile geen bu gnler, bana sonradan verdii resminin arkasna yazd, "byk ve mesut ve ok tembel gnlerimize hasretle," dedii, ama gerekte en verimli olan yllardr. Ahmet Hamdi ile geen bu yllarm hi unutamam. Bu konum alarm zdan birinde, Anatole France'dan bir eyler okuyup oku madm sormutu bana. France'n Birinci Dnya Sava'ndan sonra yldz snmee balam t. Ama daha okunuyordu. - Anatole France'dan sadece iki roman okudum, dedim, biri Krmz Zambak, biri de Thais.

A t a v e T a n p n a r le T a n m a m 2 9 9

Bu szler zerine Hamdi: - La Vie Littcraire'i okumadn m? Diye sordu. - H ayr okumadm. yleyse oku, bende var sana vereyim, dedi ve yanmdaki dolaptan La Vie Litieraire'm drt cildini bana uzali. Hamdi Konya'da retmen bulunduu sralarda, bu kitaplar stanbul'dan alm ve Konya'da okumu olacak. Kitabn birinci cildinde, eski harflerle Konya szcnn yan bana bir de imzasn atm, altna da 18.12.1926 tarihini yaz mt. Bu eletirilerin ilk cildini, o gece okumaa baladm. Tatl bir dih vard, A. France'n. Okuduu kitaplarn kendisinde brakt izlenimlerim anlatyordu. Ben ge saatlere kadar okuduum iin Hamdi uyumutu. Ertesi gn, nasl bul dun? diye sorunca: - Rahat okunuyor, insan skmyor. Gncel sorunlar zerine dncelerini sylyor, ama dndrmyor. Tasasz, yzeysel bir yazar. Ben, Anatole Fran' ce'da C ide'nin dedii gibi, bir titreme grmyorum. Oysa titreme (das schaudern) insann en iyi yandr. Szgelimi bir Andre Gide'in, okuyucuyu tedirgin eden derinlii yok onda, yantn vermitim. Buna karn bu drt cildi bana he diye etmiti. Sanrm, sonradan A. France'dan souduu iin bana La Vie Littcra ire'i vermiti. Sonradan onlar ciltlettirdim, kitaplmn en deerlileri arasna yerletirdim. Arada bir onlardan birini ap sayfalar zerinde gzlerimi gezdir diim zaman, o da yanmda, ayn sayfalar okuyor gibi gelirdi bana. Liseye geliimin sanrm nc ayndaydk, o sralarda Fransa'da kendisin den ok sz edilen bir romancdan, Paul M orand'dan sz atm. Tam amzn adam dedi. 1931 Ocanda Gazi Eitim Enstits'nde kaldm gecelerden bi rinde okuduum Pnpiers d'identite adndaki deneme-eletiri kitabn okumas iin ona uzattm. Kitab o gece hemen okumaya balamt. Birka gn sonra bi tirince bana zellikle H z zerine (Sur la Vitesse) olan denem eyi pek sevdiini syledi ve bunu Trke'ye birlikte evirmemizi benden istedi. eviriye hemen baladk ve Hz zerine'yi 10 gn iinde bitirdik. Birlikte yaplan bu ilk eviri nin bizi biribirim ize daha da yaklatrdn hemen sylemeliyim. [6 yl sonra Sabahattin (Eybolu) ile birlikte yaptmz La Confession de Minuit ortak evi risi de ayn duyguyu uyandracakt bende] Ama bu eviri. Kutsi Sivas'ta oldu u iin, ne yazk ki tam bir yl sonra GV^'n 1932 yl ubat ay saysnda, kor kun bir gecikme ile kabilmitir. Bu drdnc say da son say oldu. Genel ola rak her gerek sanat ve edebiyat dergisinin alnyazs budur.

3 0 0 Tiin piiir z e rin e Yzhr

B R K A D IN B A I Bu son sayda H am di'nin ok nceleri bana okuduu "B ir Kadn Ba" ba lkl iirinin bana verdii heyecan unutamam. Bu yazy yazarken birka kez ge ne okudum, gene ayn heyecan duydum. Bu iiri M allarm e'nin en gzel bir i iri yanna koyabilirsiniz. Olduu gibi buraya alyorum: BR KADIN BAI

Bir kadm ba duvarda Uzanm szmekte beni, Ve gln kular dallarda Krpyor kirpiklerini. Uzayan parmaklarmda Mumyalanyor karanlk, Sesler glyor yanmda Hatralar kadar dank. Yzler asl dallarda Kk, sska, kandil yzler, Onlar alyor kemanda. Ve znt dolu gzler. Bir kadn ba duvardan Uzanm glyor buna. Glyor la uzaklardan Sabahn bo aynasna.
(Ahmet Mamdi Tanpnar) H am di'nin beenileri ile benimkiler arasnda byk yaknlklar vard. Hele Prcust, Gide, Valery zerindeki deer yarglarmz lamanyla aynyd. u fark la ki ben Gide'i baa alrken, o Proust'u, ya da Valery'i baa alyordu. ok son ralar, benim Gide'in deneme ve eletirilerinden yaptm bir semeyi Trke'ye evirmem, (A. Gide, Seme yazlar, 3. basl, 1965) H am di'nin de Valery tarafmdan Monsieur Tesle'in ngilizce evirisine yazd nsz' evirmesi (Tercme Dergisi, Say 55, 1953) sadece bir ayrnt ayrln gsterir. Bununla birlikte, ya ayan (o zaman) airler arasnda yine de en ok sevdiim Paul Valery'di. Bu sev gimi grm olmal ki bir gn bana hediye ettii, lks kda baslm, maroken

A tn v e T n p n r le 'r a n a m 3 0 1

ciltli, numaral, 1922 tarihli bir Clmrmes basksnn ilk yaprana unlar yazp imzalamt; Suut'a Gle gle kullansn diye. imdi dnyorum da, ne mutlu gnlermi, en byk armaann bir kitap sa yld p glgesiz saf gnler; o zamanlar hepimiz Atatrk sevgisinin mutluluu iinde yayorduk; edebiyata daha siyaset karmamt, bylesine kinci olma mta herkes. air iin her konu akt. Sevgiliye duyulan ak, gemi gnlere z lem, ayrlk acs, lm korkusu. Tanr korkusu, yurt sevgisi, doaya tutkun luk......her ey iire dnebilirdi. aire, gelecek dnyann mhendisleri gzy le daha baklmyordu. Daha dorusu, esininde zgr olan airin, yazd iir ol duu srece, okujnjcuyu oluturacana inanlyordu.

(Meydim, say 568, Nisan 1979, s. 26-27).

AHMET HAMDI TANPINAR'IN EN BEREKETL YILLARI NARMANLI YURDU'NDAK BEKR ODASINDA GET
Haldun Taner

Sait'i Burgaz'a, Behet'i Beikta'a, ne bileyim ben, Abdlhak Hn^id'i M a ka'ya, Abdlhak insi'yi am lca'ya; Kemal Tahi^i bir semte bile deil de, an cak ve ancak evine, hapishane ahkanh ile hi dma kmad odasna bala mak bir derece mmkn de, Ahmet Hamdi'yi bu sevdii her yerle hemen zdeleiveren, hayalini bir m knats gibi eken o semte -srtnda yumurta kfesi yok ya- tm ailesiz bekrlara vergi bir manevra rahatl ile koan, at burda at ka p arkasndaki bu gezegen hedonisti sade bir semtle anmak o kadar kolay deil. Evet mrnn en bereketli yllar Narmanh Yurdu'ndaki bekr odasnda geti ama, mbarek, ayaklan ile olmasa bile cva gibi zeks ve hayali ile at burda, at kap arkasnda olurdu ou zaman. Bakarsnz bir gn eser, K bnsl Yalsnn lo salon ve sofalarnda bir yzyl ncenin havasn koklamaya kalkar, yine ba karsnz bir baka gn amlca'dan Kplce'ye yryp bir yaz uzantsnn hem gneli, hem hznl uuculuunda, doa ile kadn gzelliinin ortakl n kefeden Giorgionne'nin cokusunu paylard. Bursa, mesel, Ahmet Hamdi'siz dnlebilir mi? Biz hepimiz Bursa'y onun iirlerinden, yazlarndan, sohbetlerinden sonra daha iyi anlamzdr. O rltl ehirde zaman iinde za man kefetti. O sularn sesinde geen zamann vurgulann olduu kadar, du ran tarih zamann saygn uultusunu da duydu. Ve bize duyurdu. Hangimiz Ankara'ya, Konya'ya, Edirne'ye, stanbul'a onun gibi bakabildik? Kim onun ka dar duygulanarak o kentlerin tm tarihini iliinde duyarak, bunu kltryle yourarak, bize sunabildi. Sade kentler, semtler deil, klasik mziin, sanat tarihinin, edebiyat dnya snn aheserleri de, bu manev semtler ve iklimler de, zaman zaman onun tut ku alannn iine girerdi. Bakardnz bir sre Beethoven'in Beinci Senfonisi'ne

A h m e t H a m d i T a n p n n r n E n B e r e k e tli Y lla r 3 0 3

ya da Valery'nin MonSieur Testine ya da Selim iye'nin K ubbesi'ne tutulurdu. Ve bu tiryakilikler belli bir zaman srerdi. Btn bunlarda bakalarmm bulduun dan baka eyler bulm asn bilerek. Sevgili Ahm et Hamdi.

PLAK ve KTA PLA RIN IS IT T I I O D A SIN D A Ama tm tutkularndan dnp dolap geldii, yine N arm anl Yurdu'ndaki o bekr odas olurdu. Plaklar ve kitaplarmn stt o odada hibir zaman yal nz kalmayarak. Hep zihnini bir eylerle oyalayarak, ona zevk verecek bir yaz, bir resim, bir m zik ya da zengin yaantsmm bir hayalini yatam a alarak... A n hzl yaadm eve sabahlar saat altda dndm bekrlk dne mimde bana Tnel'de rastlamt. Karaky'den yukar birlikte ktk. - Kim bilir nereye gidiyorsun, dedi. Kim bilir ne gzeldir sevgilin? Ben elenm eye gidiyordum, o yatmaya, evine... - yi geceler, dedi bana. Emin ol sana gpta etmiyorum. Benim sevgilim bu rada. niversitedeki adresine yeni gelmi jelatin kapl bir Skira cildini zenle kol tuunun altndan ald. Gsterdi. imdi tam hatrlayamyorum. Ama uzun za mandr smarlayp bekledii bir kitapt. Ya Bruegel ya El Greco. Gzleri parl yordu. Gerdee girecek bir damat gibi heyecanl idi. H ak verdim iimden ken disine. Kitabn jelatin kabn aarken onun duyaca byk m utluluun bir ka dn soyarken duyulandan daha youn ve yce olduunu biliyordum. - Asl ben size gpta ediyorum, dedim. N um ara yapyorum sand. Alayla glmsedi. Oysa ciddi idim. N e var ki, bunu belgelem ek iin direnmedim. Vaktim yoktu. O zam an, bugnk gibi par maklklar olmayan, koca duvarl sve Sefaretinin nnde birbirimizden ayrl dk. O, Narm anl Yurdu'nun kapsndan bir omuzu yukarda ieri szld, ben kh Beyolu'na doru yrdm. Narm anl Yurdu, hep bilirsiniz, Narmanl Yurdu olmadan ok nce Rus Konsolosluu idi. Sonra konsolosluk o zamanki sefaret olan imdiki binaya, se faret de Ankara'ya tand. Narmanl Yurdu'nun ilk ekli bugnknden ok farkl idi. Beyolu Caddesine bakan cephesinde yine dkknlar vard. Ama bun lar daha ok gm, antikac, halc dkknlar idi. Cm le kapsndan iekli, bakml bir baheye girerdiniz. imdiki Noterlik o zam an evdi. Narmanl Yur dundaki baheyi evreleyen binalardan sa taraf, ailelere kiraya verilmi daire lerden. oluurdu. br taraflar ve caddeye bakan odalar, bir i han olmaya ba lamt. Ahm et H am di'yi buraya eken sade bir tesadf olamaz. O eski levanten Pera'nn bu gngrm binasnda kendine gre m uhakkak bir ekicilik bulmu

3 0 4 T a n p n a r z e rin e Y azlar

olmaldr. Uzun zam an burada bir kk dairede oturdu. Burada en sevdii ey ortasnda iek tarhlar buJunan ve ilkbaharda m or salkm lan ile doay ehrin ta gbeine getiren bahe idi. Bir de Perapalas'n sahibi M isbah'n yine bu klliye iinde sa kedeki antikac dkkn. Misbah burada zellikle yabanc turistler iin hal, eski antika mbleler ve mcevher satard. Ahmet H am di'nin hayal dnyasn bir antikac dkkn kadar tahrik edecek, hele eski bir stanbul efen disi grgsndeki Sryani Misbah'n kiilii kadar saracak bir atmosfer, aransa bile g bulunurdu. Bundan tr buraya sk sk uramasn, uzun saatlerini orada geirm esini doal karlamak. Yine buradaki komular iinde Sokolski1er, kltrleri, grgleri, raffinem ent'lar ile onun kltr ve incelik dzeyine ok uyan dostlard. O tarihte daha ne Aliye Berger, n cepheye bakan drt odalk atlyesine yerlemi, ne de Bedri Rahmi daha sonra stanbul boheminin en scak odaklarndan birini tekil eden lokaline gemiti. Bedri'nin atlyesi o sralarda yine Tnel'de, Narm anl Yurdu'ndan drt sokak uzaklkta bir yerde idi.

Bohemler Odas
Ahmet H am di'nin Narmanl Yurdu'ndaki odas, sofas, hatta m utfa, stste derbederce yl kitaplarla dolu idi. Evin pek temiz olduu iddia edilemezdi. Ahm et H am di'nin o zamanki ziyaretileri iinde Zeki Faik zer, Zht Mridolu ve ei. Dr. Fikret rgp ilk hatrladklarm. ou niversiteden gen asistan lar ve renciler de stadn kltrnden ve sohbetinden km almak iin bu da nkln iine girmeyi gze alrlard. A hm et Hamdi, buraya Ankara'daki mebusluk serveni bittikten sonra tek rar niversiteye dnd sralarda gemiti. Sonra buradan kt Tavuk Umaz'da bir yer tuttu. Cihangir'in altndaki bu nefis manzaral yoku, onu daha ok adndan tr ekerdi. Benim o zaman Moda'da oturduum (Posbyk So kak) gibi bu (Tavuk Umaz Sokak) da onca, Trk halk mizahnn sokak adlam simgeleriydi. Narm anl Yurdu, asl Ahmet Hamdi oradan ktktan sonra bir bohemler oda oldu. Aliye ve btn avenesi, Bedri ve btn talebeleri, ahbaplar, buray yol geen hanna dndrdler. Sabahattin Eyubolu'nun, M ehm et Ali ve Ada let Cim coz'un ve dolaysyla Galatasaray'daki M aya'nn mdavimlerinin bir aya hep buradayd. Artk ifter ifter kapclar, bahvanlar, artk ortadaki i ek tarhlar ve artk Misbah o gzelim antikac dkkan yok olmutu. Narmanl Yurdu'nun 1934'ten bu yana orada oturmu eski kiraclar ya lm, ya da da irelerini terk edip baka yerlere gitmilerdi. Arhk A liye'nin, Bedri Rahm i'nin atlyelerinde -ki Ahmet H am di'nin eski dairesi idi- olmu sanatlarla henz iei burnunda raklar ve hevesliler, sa mimi sanat hayranlar ya da ukal snoplar, sigara ve pipo ttnlerinin buusun

A h m e t H a m d i T a n p n a r n E n B e r e k e tli Y lla n 3 0 5

da, dnyann sanat, politika, ekonomi ve sosyal konularn zmleyen (!) co kulu tartmalarla belki bo, ama kendileri iin ho, youn ve m utlu saatler ge iriyorlard. Ahm et Ham di dneminden sonraki Bedri Rahmi dnemi de ok gerilerde kald: artk. Bugn de yolum sk sk oradan geer. Eskilerin yinelene yinelene hav atm bir sz vardr: "Bki kalan bu kubbede bir ho sad" imi derler. Oradan her geite benim de dudaklanm a bu yavan m sra yapr nedense. Hey gidi gnler hey. Geri gelmeyecek gnler. Acdm hangisidir bilemem! O dolu gnler mi? Dnyay brakp giden dostlar m? Yoksa genliim mi? Belki hepsi birdendir.

(MiJlhjet Sanat, say M, 15 Aralk 1980, s. 26-28).

AHMET HAMD TANPINAR'IN A ve TOPLUM HCV: SAATLER AYARLAMA ENSTTS

Grsel Ayta

"Bursa'da Zaman" iri ve Huzur romannn yazar Ahmet Hamdi Tanpnar, XX. Yzyl Avrupa edebiyatnn ortak problemi saylan "zam an" kavramyla, hem konu hem de anlatm teknii bakmndan ilgilendiini gstermitir. Saatle ri Ayarlama Enstits (1961) adl romanda modern an, insan saate tutsak eden yaama temposu bata olmak zere toplum mekanizmasnn eitli unsurlarn hicivci bir bak asndan ele alr. "Modern Romann Kurgular" (Strukturen des modernen Romans) balkl bir
karlatrmal edebiyat aratrmasnda Theodore Ziolkowski^ modern Bat ro mannn be ana konusundan biri olarak "zaman kavramn tesbit ediyor. Ede biyat ve kltr tarihi bu adan incelendiinde grlyor ki XVII. Yzyla kadar insan varl, Tanr'nn ebed dzeni iinde sarslmazln korurken zaman kav ramnda deta bir hiyerari vard: nsann lmllyle balayp Tanr'nn lmszlne doru ykselen bir hiyerari. nsan zamanla ilah zaman ara snda herhangi bir eliki sz konusu deildi, nk lmszlk", btn insan larn ulamak istedii en son "deer"di. "znel zaman" (subjektive Zeit) zerinde durulmuyordu. Descartes'in "cogito, ergo sum" (dnyorum, o halde varm) dsturundan sonra insan bilincindeki inklp, zamanda tutarl bir ardardahktan uzaklap "znel zaman" anlayn n plna kard. Faulkner, Jam es Joyce, Rilke, Kafka, Thomas Mann ve Dblin'de nesnel sa atle znel saat arasndaki uyumsuzluk probleminin eitli imajlarla dile getirili i bir rastlant olmasa gerek.

Theodore Ziolkovvski, Strukturen des moHeme Romans, M nchen, 1972.

A hm ec H ain d i T a n p n a r m a v e T o p lu m H icv i 3 0 7

Hayat temposunun belirgin deiikliiyle birdenbire byk nem kazanan zaman kavram, zaman lme leti saati yalnz edebiyatta deil, resim sanatn da da ilek bir m otif dzeyine ykseltmitir. Salvador Dali'nin srrealist manza ralarnda yer alan "yumuak saat"lerini oumuz biliriz. Toplum hayatnn za man dzenini; i, bilim ve gnlk ilikiler dnyasnn zaman dzenini semboli ze eden saat, XX. Yzyl edebiyatnda ilgi ekici bir ekilde karmza kyor: Ya bozulm u, ya krlm, ya eksik ya da arka plna atlm hliyle. Kafka ve Joyce'da insann "i saati" d dnyann "resm saatiyle" hi uyumaz. Thomas Mann, nl roman "Zauberberg" (1924)'de kahraman Hans astorp'a hafta lna geldii halde yedi yl kalaca sanatoryumda saatini yatamm baucundaki konsoldan drtp krdrr. nk kendisi iin yeni ve da kapal (hcrmetik) bir dnya olan Zauberberg sanatoryumunda resm saate gerek duymaya caktr. Keza "Berlin Alexanderplatz" (1929) romannda Dblin, kahraman Franz Bieberkopf u hapishane dn eski, ypranm saatiyle gnlerce uratrr. Faulkne'in The Sound and ihe Fury (1929)'sinde Dilsey'in saatinde akrep ve yelko vandan yalnzca biri m evcuttur ve ok ar iler. Ve nihayet Alman sembolistle rinden Rilke, biim ve teknik asndan XX. Yzyln r ac roman saylan Die Aufzeichnungen des Malte Laurilz Brigge (1910) adh romannda bir "zaman enstitstT'nden sz eder. Roman kahraman, St.Petersburg'daki bir otel komusunu, Nicolaj Kusmitsch adndaki bir kk memurun ilgi ekici tasavvurunu hatrlar; Alelade bir Pazar gn bu ahs, elli yl daha mr olsa, bunun ka gn, ka sa at ve ka dakika daha yaayaca anlamna geldiini hesaplamaya koyulur. Son ra bunun muazzam bir serm aye olduunu ve nasl harcanmas gerektiini, na sl tutumlu olunabileceini dnrken farkeder ki, para konusundaki terimler bu alanda da uygun dyor. O zaman bir "zaman bankas" (Zeilbank) olmas ge rektiine inanr. ehrin adres fihristini kartrmaya balar ve byle bir banka ya da bir "mparatorluk Zaman Enstits" (Kaiserliches Zeitinstut) arar. Tasarrufla rn deerlendirm ede kendisinin danmak istedii bir kurum dur bu. "Zaman" gibi soyul bir kavram, "m aliyecilik", "bankaclk" alannda kelimelerle somut latrma deneyi, sem bolist bir yazar olan Rilke'nln yaratclk kurallarma uygun dyordu. XX. Yzyl Avrupa romanna bir-iki izgiyle deindikten sonra Ahmet Hamdi Tanpna'n bu ada ortak konuyu Trk romanna nasl getirdiine bakalm. Romann bal. Saatleri Ayarlama Enstits, zaman kavram na ilikin fan tastik (hayal gc rn) bir bulu. Roman dokusu iinde hem "saat", trl ba k alar ve benzetm elerle "odak motif" niteliinde, hem de "saatleri ayarlama" dncesi bir "Leitmotiv" gibi batan sona varln srdryor. te yandan "sa atleri ayarlam a" ii iin bir enstitnn kurulmas, almas, uyandrd ilgi, varln kormas, geni anlamda bir toplum hicvi oluturuyor.

3 0 8 T a n p in a r z e rin e Y azlar

Drt blm l, 371 sayfalk bu roman, birinci ahs anlatmla yazlm. B lmlerin balklar yle: "Byk mitler", "Kk Hakikatler", "Sabaha Doru" ve "Her Mevsimin Bir Sonu Vardr". Her blm farkl sayda ve numaralanm alt blmlere ayrlyor. Romann anlatc kiisi, Hayri rdal adnda sradan bir adam. Hayatn kalem e aln yle aklyor: "Hayr, htralarm yazmaktan kastm, kendimi anlatmak deildir. Sadece ahidi olduum birtakm vakalarn unutulmamasna yardm etmektir. Bir de hafta evvel topraa gmdmz aziz insan anlatmak ve a n m a k . " 2 Hayri rdal'n hayatn bir anda deitiren ve onda, unutulmamas gerektii iin yazma hevesi uyandran ilgi eken insan H alit Ayarc'dr. Onun, hayatnda ki nemini roman kahraman yle zetliyor: "Kendi kendime, yatamda uzun zaman dmdm. Hayri rdal dedim, ok ey grdn, geirdin. Yan ancak altm olduu halde birka insann mr n birden yaadn. Sefaletin, bir keye atlm olmann her trl acsn tattn. kbalin merdivenlerinden evik ve lak ktn. Hibir zaman ve hibir kuvvetin halledemeyecei meselelerin halloldu. Btn bunlar hep H alit Ayarc'nn saye sinde oldu. Seni m ezbeleden o ekip kartt. Hayatn iin, dncen ve rahatn iin hakiki dman olan her eyi ve herkesi o sana dost yapt. Etrafnda sade ir kinlik, fakirlik, sefalet gren bir adam iken birdenbire insana lyk birtakm asil zevk ve saadetlerin bulunduunu duydun ve insan ruhunun asilliini anladn." (s. 13). Hayri rdal'la Halit Ayarc'y bir araya getiren motif, saat merakdr. Hayri rdal, asl hayatnn daysndan snnet hediyesi olarak ald saatle baladn sylyor. Saat merak, saat zevki konusunda Trk toplumunun zel bir durumu olduunu ileri sryor: "H erkes bilir ki, eski hayatmz saat zerine kurulmutur. Hatt sonralar M uvakkit Nuri Efendi'den rendiime gre Avrupa saatiliinin en byk mterisi daima m slmanlar ve onlar iinde en dindar olan memleketimiz halk imi. Gnde be vakit namaz, ramazanlarda iftar, sahur, her trl saatle idi. Saat Allah' bulmann en salam aresi idi ve bu sfatla eskilerin hayatn ida re ederdi." (s. 26). Romanda dikkatimizi eken eitli saat tasvirleri var. Saat deta ailenin, evin, sahibinin yaama biimini, hayat dzeyini, zevkini, ksacas dnyasn ak settiren bir sembol. Mesel Hayri rdal'n baba ocandaki saatin hikyesi, bir eit aile gemiinden ilgi ekici bir kesit. Dedenin, yaptrmaya niyetlendii bir

2 A hm et H am di Tatpnar, Snatleri Ajarhmn Enstits, Renizi Kitabevi, stanbul, 1961 (M etindeki alntlar eserin bu basm ndan verilm itir).

A h m e t H am d i T a n p n a r m a v e T o p lu m H ic v i 3 0 9

cami iin dnp saln ald bir saat, dilei gereklemeyince oluna kalm, ama "alm t" olduu hakknda konu komu arasnda dedikoduya sebep olmu tur. Aile iinde bu saatin yeri; nemi hakknda unlar reniyoruz: "H albuki gzel saatti. Kendi hlinde, hi kimsenin iine karmadan, kerva nn kaybetmi bir m ekkre gibi ba bo, dalgn dalgm yry vard. Hangi takvimle hareket eder, hangi senenin peinde koar, neleri beklemek iin birden bire gnlerce durur, sonra ar, tok, etraf dolduran sesiyle hangi gizli bir mhim vakay birdenbire iln ederdi? Bunu hi bilmezdik. nk bu bam sz saat ne ayar, ne slah ve tam ir kabul ederdi. O ban alm giden, insanlardan tecerrt hlinde yaayan hususi bir zamand. (.....) Annem onun bu ihtiyar hallerini hi iyiye yormazd. Ona gre bu saat ya bir evliya idi, yahut da onu iyi saatte olsunlar arpmt. Bilhassa brahim Bey'in vefat ettii gece, belki birdenbire en derin sesiyle vurmaya balamasn dan sonra bu korku hepimizin iine yerleti." (s. 29). Hayri rdal, snnet hediyesi saati, nasl ilediini renmek iin paralarna ayndn, bununla "ziln hayatnn birka merhaleyi birden atladn" (s; 31) yazyor. "Bu tecrbeden elimde iki ey kald. Her grdm saati zmek ve iine bakmak hevesi, bir de saatten gayri eye alkaszlk." (s. 31). Ortaokuldan sonra Nuri Efendi'nin "m uvakkithanesi"nde almaya bala yan Hayri rdal, ustasndan saate insana davranr gibi davranmay renir. Us tasn bir saat doktoruna benzetir, hatt bir teolog, bir filozof gibi konuturur: "Zaten saatle insan birbirinden pek ayrmazd. Sk sk 'Cenab- Hak insan kendi sureti zere yaratt; insan da saati kendine benzer icat etti.' derdi. Bu fik ri ok defa yle tamamlard: 'nsan saatin arkasn brakmamaldr. Nasl ki Al lah insan brakrsa her ey mahvolur.' Saat hakkndaki dnceleri bazan daha da derinleirdi: 'Saatin kendisi mekn, yry zaman, ayar insandr... Bu da gsterir ki zaman ve mekn, insanla mevcuttur." (s. 33). Roman kahram an, kiiliinin oluumunda iki kiinin pay olduunu syler: Nuri Efendi ve Halit Ayarc. "Birisini ok genken, insanlara ve hayata gzlerim henz ald srada ta ndm. br her eyden mit kestiim; hatt mr defterimi tamamlam san dm bir zamanda karma kt. Fakat bu ayr meziyette, ayr zihniyette insan lar btn zaman ayrlklarmn stnden hayatmda bir daha ayrlm am ak arty la birletiler. Ben onlann bir m uhasalasym ." (s. 36). Nuri Efendi'nin ilgi ekici bir tutumu, zaman konusvmdaki rahatldr:

3 1 0 T a n p m a r z e rin e Y azlar

"Nuri Efendi bana fazla i vermez, verdii iin de behemal yaplmasn iste mezdi. Aceleye lzum yoktu. O, zamann sahibi idi. Ona istedii gibi tasarruf eder, yanndakilere de az ok bu hakk tanrd" (s. 37). Roman kahramann ocukluk-ilk genlik yllarna yn veren, kendisine rnek ald ustann bu raliatlnda yazar, bir nceki kuam hayat temposunu duygu sal bir yaklamla dile getirirken, Halit Ayarc'nm saatleri ayarlama enstitsnde an "dakik olm ak" zorunluluunu sembolik ve hicivci bir slpla iliyor. Hayri rdal'n ikinci kars, sinema modasnn en hararetli olduu yllarn yaratt ruh hastas tiplerden biridir. Kendini film kahram anlan ya da sinema artistleriyle zdeletiren ve sk sk kiilik deitiren karsn Hayri rdal iyim serlikle anlatyor; "Bununla beraber iin elenceli, hatt faydal taraflar da vard. Karm, de diim gibi sinem a ile tatmin oluyordu. Vaka A dolf Menjou gibi en aa yz otuz kat elbisem olduu iin artk dmelerim dikilmiyordu. Fakat ceketimin dirsek yerlerinin ktn da pek farketmiyordu. Grd filmlerdeki her ey bizimdi, atolar, elmaslar, baheler, asil, kibar dostlar..." (s. 150). Romann bu figr, 50'li yllarn sinema tutkusuna kaplm toplum kesitini hicivci perspektiften canlandran kiisidir. Eserin ilk iki blm, kahramann e itli ilerde aht, bir eit sefalet denebilecek hayatnn dnm noktasna kadarki saflalarna aynlmtr. Halit Ayarc'y tanyncaya kadar geirdii hayat tecrbelerinden edindii udur: "nsanolu insanolunun cehennemidir. Bizi ldrecek belki yzlerce hastahk, yzlerce vaziyet vardr. Fakat bakasnn yerini hibiri alam az" (s. 177). Kahramann Halit Ayarc'yla dostluk kurmas, bir saat tamiri vesilesiyle olur: "- ki aydr ilemiyor. Baba ydigr... Onun iin ok severim. Nesi var aca ba? diye tekrarlyordu. Hata, dedim. Hem de byk hata... Elbette ilemez. Kordonsuz saat, yularsz hayvan, nikhsz kadn gibidir. Saatini seven evvel bir kordonla kendisine balar" (s. 188). Hayri rdal'n saat sevgisini, ona inanm bir kii olduunu konumalar ilerledike anlayan H alit Ayarc, onu yanna alp daha nce saati tamir ederken yedek parayla bozan ilk tamircisine, ordan da yemee gtrr. Yolda meydan saatlerine baktklannda Hayri rdal herkesin tesbit ettii u gerei syler: "- Bilir m isiniz ki ehrin hibir saati birbirini tutmaz. sterseniz Eminn'ndekine, sonra da Karaky'dekine bir bakalm ..." (s. 194). Daha sonra saati dkknna gittiklerinde saat konusunda ustasnn zde yilerinin en etkililerini konumalar arasna serpitirir. Mesel:

A h m e t H am d i T a n p m a r n a v e T o p lu m H ic v i S i l

"...bu saatler.nazik letlerdir; byle tartaklanmaa gelmez; bakn unun ar kasna, bu fabrika ii deil, el ii... Sanki ustadan ustaya mektup, ama belli ki si ze yazlm am ..." (s, 195). Yemek srasnda ilerleyen sohbette de Halit Ayarc ile Hayri rdal; ortak ko nulan olan saat merak sayesinde iyice dost olurlar. Ayarc, bir filozof kefettii ne inanr; "O lur ey deil... diyordu. Byle bir adam, aramzda bulunsun... Moner, bu tam filozof, hem de muhta olduumuz filozof... Zaman felsefesi... Anladnz m? Zam an, yani alm a felsefesi... Siz de filozofsunuz Hayri Bey, hem hakiki bir filozofsunuz! diyordu" (s. 216). Roman kahraman bu olaym hayatndaki roln yle anlatyor; "Elbette byle bir adamla karlama, gz gze gelme bir uur, bir saadetti. El bette insana bu yzden birtakm iyilikler gelecekti. Nitekim yle oldu. O geceden sonra hatt o gece iinde hemen hemen hayatmn mahreki ve mnas deiti. Bu evvel zerim den bahsettiim arln kalkmasyla balad. Sonra yava yava mantm deiti. Hatt dnyaya bakm, eyay grm, insanlar an laym deiti" (s. 214). Hayri rdal'n ailesini anlatrken kznn, kansnm , baldzlarmn dertlerin den sz etmesi srasnda Ayarc btn ikyet konularn akla gelmedik iyi yan larndan ele alarak deta birer fazilet, birer kabiliyet kefeder. Mesel Hayri rdal'n "sesi irkin, sonra kabiliyetsiz, ...Sonra cahil. Daha sfahanla Mahuru, Rastla Acem airan, birbirinden ayramyor." (s. 219) dedii, ses sanats olmak isteyen baldzn orijinal bulur. M zik ve ses sanats konusunda aralarnda ge en konuma, Ahm et Hamdi Tanpna'n, gnn mzik kalitesine ynelttii in ce bir hiciv rneidir: "im di artk o klasik devirde deiliz. sfahan'la acemairan birbirinden ayrmak kimsenin aklndan gemez. Siz bana syleyin, kimi taklit ediyor? - M ehurlarn hemen hepsini... Fakat hepsini aym sesle, ayn makamdan, ay n ekilde sylyor. - Demek son derecede ahsi! Mesele halloldu. Orijinal ve yeni... Dikkat edin, yeni diyorum. En byk harflerle yeni! Yeninin bulunduu yerde baka m eziye te lzum yoktur. H alk musikisi mi, alaturka m? Yoksa alafrangaya kaan halk musikisi m i, yahut halk musikisine kaan alafranga m ?" (s. 220). Daha ilk tantklar akam aralannda kurulan do.stluk ba, Ayarc'nn nemli kararyla i arkadalna dnr; "Bakm Hayri Bey, ben karar verdim, beraber alacaz bundan sonra... Onun iin anlamamz lzm. Realist olmak hi de hakikati olduu gibi grmek deildir. Belki onunla en faydal ekilde mnasebetimizi tayin etm ektir" (s. 221).

3 1 2 T a n p n a r z e rin e Yazliir

Romann 3. ve 4. blmleri boyunca zerinde durulacak ve hicivci bir tu tumla ilenecek olan ite bu dnya grdr: Pragmatizm. Hayri rdal'm deyi iyle Ayarc ona "drbnn baklacak yerini gsterm iti" (s. 223). Deiik bir perspektiftir sz konusu olan. Hereyi deerlendirilecek bir yann bularak fay dal bir hale sokmak esasna dayanan bu tutumun romanda eitli rnekleri ser gileniyor. Halit Ayarc, bu tutumuyla toplumda "baarl insan"dr. Mayri rdal'n baldzn "ses sanats" olarak bir yere yerletirir. Sonra "Saatleri ayarla ma enstits"nn ekirdei olan kk daireyi aarlar. Bu enstitnn al, ge limesi, alma havas, memurlar, reklamlar, her eyi brokrasinin hicivci an latmla gzler nne serilmesidir. Mesel dairelere ahnan memurlarn ncelikle hsm akrabadan seilmesi, kadn memurlarn iyerinde rg rmesi u tabloy la karmza karlyor: "H aht Ayarc'nn akrabasndan olduunu bildiim kalem efimiz Nermin Hanm beni grr grmez krk yllk ahbap gibi sevindi. iin elindeki rgy bile brakmt. Nermin H anm 'n daha o gn ya rg rdn, yahut konu tuunu rendim. Daha dorusu daima konuur, yalnz kalnca rerdi" (s. 224). Ahnan prensip karar gereince kadrolarn akrabalara tahsisini ileyen pa sajlar sayca ok, ama her birinde ayr motifler, ayr bak alar var: "Zehra enstitde pek az kald. O ayar istasyonlarnda almay tercih etmi ti. Ve c sayede evlendi. Ve tabii evlenir evlenmez kocasn yelkovan ubesi efi ve mtehasss yaptk. Damadm da darda brakacak deildim ya! Kk bal dzm, Zehra'dan bo kalan yere tayin edilmiti. Onu da enstitmzde i arayan tavsiyesiz bir gen, m esseseye girmek iin baka are kalmadn anlaynca, hemen o gn istedi" (s. 254). Btn eksiklikleri tamamlayp donatldktan sonra enstitnn ilk ii, zaman ve saatle ilgili zdeyileri toplamak, biner adet basmak ve ehre datmaktr. o unluk Hayri rdal'm eski ustas Nuri Efendi'ye ait bu szler, slogancln mo dern toplumdaki etki gcnden yararlanarak enstitye ilk "ura" olur: " 'M aden kendiliinden ayar kabul etmez', 'Ayar saniyenin peinde ko maktr'. Bazan bunlara Haht Ayarc'nn kendi bulular da karyor ve onlar da ha mnah oluyordu: 'Mterek zaman mterek itir , 'Hakiki insan zaman uuru dur", 'Refahn yolu salam bir zaman anlayndan gee' gibi eylerdi bunlar. (.....) Bylece hi ii olmayan enstitmz yava yava kendi varlnn etra fnda bir yn i peydahlam oldu" (s. 226). Belediye bakannm yardmclaryla birlikte enstity ziyaret edii ve yapa cak ii olmayan, srf hsm akrabaya iyeri halinde ayakta tutulan enstitnn, mteebbis Halit Ayarc'nn sunu biimiyle nasl ciddi bir etki brakt ve var ln garanti ettii gzel bir hiciv rneklerinden biridir:

A h m e t H am d i T a n p n a r m a v e T o p lu m H ic v i 3 1 3

"Tekrar bizim odaya getik. Belediye reisi bo klasrlere, klflar iinde uyu yan yaz m akinelerine ve byk siyah defterlere bir mddet bakh. Duvarda slo ganlar okudu: - Ayar saniyenin peinde komaktr... Mhim sz bu Halit Bey!... - Tahmin ederim efendim... Halit Bey hi de mtevaz deildi. Mamafih belediye reisine, Nuri Efendi'nin adn sylemeden, eski saatilerimiz tarafmdan bu cins birok szlerin sylendi ini ve bu adamlarn cemiyet ve ahma ilerini ok iyi bildiklerini, enstitm zn gayelerinden birinin de bu ustalan halkmza tantmak olduunu anlatt. - Neriyat bromuzun vazifesi bu olacak..." (s. 233-234). Kadrolann "gereklilii", "ihtisas dallar", "koordinasyon m eselesi" hep be lediye bakannn ziyareti srasnda kararlatnlarak enstitnn resmiyeti temel lendirilir. Belediye bakanmm baz "cidd" kukulan vardr; "Bu kadar m te hasss nereden bulacaksnz?" Ayarc, "Personelim izi kendimiz yetitireceiz" gibi idealist bir cevap bulur. Personel seimi konusundaki tereddd de yle giderilir: "H alit Bey bir el iaretiyle bu vehimlere son verdi: - Biz bu meseleyi hallettik. Messesemize tam referans olmayan, iyi tanma dmz kimse giremez. Bunun iin de prensibimiz gayet salam. Memurlarmzm yans, kendi akraba ve yaknlarmz olacak. Yars da dardan gvendiimiz yksek insanlarn tavsiyeleri. Bylelikle her nevi dedikoduyu nlemi olaca z... Herkes kefaleti umum iye altnda alacak. Belediye reisi bunu ok beendi." (s. 239). Bir kuruluu ilevi asndan eletirmek, hereyden nce ona gerek var m sorusunu yneltm ek geleneinin olumadn, bir kere kurulmusa artk yaa ma hakkn garanti ettii inancyla onu e dost, hsm akraba iin ekmek kaps olarak kullanma alkanln hicveden Ahm et Hamdi Tanpnar, bu kurulularn ileyiiyle de ilgili ilgi ekici tablolar vererek hiciv alann gittike geniletiyor. Bunlardan biri m esel istatistik dzenlenmesi. Roman kahraman bu konudaki acemiliinin de drt gn iinde Ayarc tarafndan giderildiini anlatyor. Ayarc, renklerin seim inde sekreteri Nermin H anm 'dan yardm grdkten sonra renkli stunlardan oluan hazr bir tabloyla gelir ve sra ile her renkli s tuna bir meslek ad koymaya balar. Sz konusu grafik, saat ayarnda meslekle re gre bir tesbittir; Am an beyefendi, dedim, bu tam tersi olmuyor mu? Yani evvel inceleme ler yaplr, rakamlar, yani neticeler elde edilir. Sonra onlarn ifadesi olan kolon lar tanzim edilir. H i olmazsa benim bildiim byle...

3 1 4 T a n p n a r z e rin e Y azlar

Halit Ayarc ilk defa gryormu gibi yzme bakt: - Eski usul, dedi, eski ve mnsz. Mthi zaman yer. Sonra hibir neticeye gtrmez. Bylesi daha dorudur. Yanlma ihtimali bunda azalr. nk kont role imkn verm ez." (s. 243). Roman kalraman Halit Ayarc'nn kiiliinde dorudan doruya "baarl insan" bulur. Onun yannda "yetim ek"te kararldr: "Btn mesele burada idi. Halit Bey rahat insand. Bu para meselesi filn de ildi. Alelade kendine gvenme hissi de deildi. Daha baka bir eydi. Hayatla, herhangi bir eyle oynar gibi oynuyordu. Onu tandmdan beri ister istemez hep onun verdii ereveler iinde dndm, hatt onu takht ederek yaa dm bir daha anladm ." (s. 256). Baarya gtren mekanizmay Hayri rdal ok gemeden kavramtr. Usta sn sevindiren ve onu kefetmi olmasyla gururlandran "bulular" birbirini kovalar. Bunlardan biri gezici ayar istasyonlar oluturmak, personelini bayanlar dan semek, onlara niforma giydirmek, mteriye hitap tarzn belirlemektir; "Yani bir nevi otomatizm... Asrmzn asl byk zaaf ve kudreti. ten ie hazrlanan aydnlk ve dzenli yeni Ortaa'n temeli ve belkemii. Haklsnz Hayri Bey... Hayri Bey siz bir dhisiniz. yle bir ey buldunuz ki... Tam alar sa at gibi konuup susacak insanlar, deil mi? Plk insan... H arika!" (s. 251). Halit Ayarc ile Hayri rdal arasndaki iliki romann yine b i baka hiciv ala nn oluturuyor: M enejerlik messesesi. Halit Ayarc, bir kabiliyet kefetmi, onu topluma gstermek, kantlamak ve yzde yz ilerletmekte kararl b ir menejer tipidir. ou zaman "em ri vaki" hedefler koyar. Hayri rdal'n ufak tefek iti razlarndan sonra bu hedefe doru ilerleyeceinden emindir. Mesel ilk tantk lar srada ondan hikyesini dinledii saati ustasn kafasnda bir zaman filozo funa dntrr ve beklenmedik bir anda belediye bakanna Hayri rdal'n "Ahm et Zaman Efendi" zerine bir etd hazrlamakta olduunu syler. Bu bir grevlendirmedir, rdal iin bir hedef olacaktr: "- Ahm et Zaman Efendi mi? Hi iitmedim... - Onyedinci asrn mehur limlerinden... Drdnc Ahmet devri adam. Tam klsik devrimizde... - N e yapm bu adam? - Devrinin en byk saatisi... Hatt Graham'dan evvel rabia hesaplarn bulmu diyorlar. Hayri Bey dorudan doruya onun mektebinden gelen bir za tn talebesidir. M uvakkit Nuri Efendinin..." (s. 263). Romanda hiciv konularndan biri de basn. Saatleri ayarlama enstitsnn yanklar. "Bu kadar mhim iddial bir messesenin bu cinsten bir i adamna verilmesi"ne aan yazlarn yansra Hayri rdal'n z gemii de konu ediliyor:

A h m e t H nm di T a n p m a r 'n a v e T o p lu m H ic v i 3 1 5

"Ertesi hafta gazetelerden birinde dnyann en garip balkl makalelerin den biri vard. 'Hayri rdal'n raklk seneleri' diye balayan bu yazda benim yamdan itibaren saat ve zamanla megul olduum anlatlyordu" (s. 272). M enejer Halit Ayarc'nm bu geliimleri deerlendirii, konuya baka bir ynden bakp baka hiciv odaklan kefetmesidir yazarm: "Voltaire'e veya Faust'a benziyorsanz kabahat benim mi? Yahut benzetiyor larsa... Onlar da bizim bir eylerim iz olmasn istiyorlar. Elli senede bir medeni yete btn tarihiyle yetimek kolay m? in iine elbette biraz m bala gire cek! Nasl filn romancmz Balzac'a, brn Zola'ya benzettilerse, sizi de ba kalarna pekl benzetirler" (s. 273). Hayri rdal'n sinema dnyasyla yaayan hayalci karsnn da peine den gazeteciler onunla kocas hakknda bir rportaj yaparlar. Geree hi uymayan bir Hayri rdal imaj veren bu yazdan sonra Ayarc, bu kadmda da byk bir "kabihyet" kefeder ve bir gazete karmak, ynetimini de ona vermek iin he men harekete geer. Sz konusu rportajn verdii yanl im ajm dnda baka zellikleri de vardr: "H akikaten rportajdaki resimlerin birou benim deildi. Beni at stnde gsteren resim aikr ekilde ngiliz manzarasmm ortasnda idi. Ktphanem diye tanhlan yeri btn mrmde grmemitim, gremezdim. Saat koleksiyo num hayalimden bile geem ezdi" (s. 284). Roman kahraman, menejerinin grevlendiriliiyle "eyh Zam an'nin Hayah ve Eserleri" adl kitabn hazrlar ve yaynlar. 17. Yzyla yerletirdii bu ha yal rn biyografinin uyandrd yank yine bir toplum hicvi tablosudur: "...hakikaten byk bir tevecchle karland. Haht Ayarc'nm bir rpda bulduu bu mhim ahsiyet etraftan derhal kabul edildi. Pek az insan Graham hesaplarnm bundan iki yz sene evvel ve bilhassa aramzda yaam bir adam tarafndan bulunup bulunam ayacan dnyordu. Esasen Halit Ayarc'nm sraryla ecdadn riyazi bilgilere olan merak zerinde o kadar geni tafsilt ver mitim ki Ahm et Zam an'nin kefi, kendiliinden herhangi bir hesap ameliyesinin en tabi neticesi oluyordu" (s. 296). Romanda baka vesilelerle gzler nne serilen "spiritizm a Cemiyetle ri" nin bu "eser"e tepkisi de ilgintir: "kincisi, eski spiritizma Cemiyetindeki baz dostlarn b ir ay geceli gndz l bir uramadan sonra Ahmet Zaman'nin ruhunu armaya ve onunla ko numaya muvaffak olmalaryd. Bu konumada Ahmet Zaman Efendi de kita bmn bz yerlerine itiraz etmiti. Ezcmle peltek ve kekem e olmay reddedi yor, nisbet ve tarikat hakknda daha geni malmat veriyordu. Gazeteler bunu da yazarak ii biraz daha alevlendirdiler. Asl garibi bu m lkatm merhum tara fndan bana bir teekkrle bitm esiydi" (s. 298-299).

3 1 6 T iin p n a r z e rin e Y azlar

Tanpinar, hicvin abartma boyutlarn sonsuza gtrm eyi denemiyor. Haki kati savunan insanlarn az da olsa var olduunu sezdiren bir belirtiye yer veri yor: "Yazk ki etrafn gsterdii ok dosta ilgiyi birka lim tasla bozmaya kalkt. Byle bir insann mevcut olmadn, kitabmn batan aa uydurma ol duunu sylem ek kstahlnda bulundular" (s. 298). Kurulularn varlklarn srdrebilmek iin modern toplumda "yenilik" ve "bulular" la alm as, aktalitelerini korumalar gerektiine saatleri ayarlama enstitsnn alma tarz ilgin bir rnektir. Bu "enstitnn" birbiri ardna ger ekletirdii "atlm lar" ayrntlaryla ilendikten sonra bir ara yle zetleniyor: " gn sonra ikramiyesiyle, piyangosuyla, zamlaryla, tenziltyla nakit ce za usulmz btn bir sistem olumutu. Halit Ayarc benim kefimi tam Hollywood m etodiyle iln etti. Birka hafta iinde Ahmet Zaman Efendi'yi herkes unutmutu. Saatleri ayarlama enstits ilk kurulu anlarnda dahi eriemedii bir tevecch ve m uhabbet kazand. Bunun arkasndan Saat Sevenler Cemiyeti vastasyla tesis ettiimiz kyler iin saat ayar ekipleri geldi. Zaten saat ayar is tasyonlarmz oalmt. ehir bizimdi. Bir yn gen kz ve erkek, srtlarnda Samiye H anm 'n icad niformalar, yakalarnda rozetlerimiz, gidip geliyorlar, umumi hayata nee katyorlard" (s. 304). Ahmet Hamdi Tanpinar, Saatleri Ayarlama Enstits'n bir toplum hicvi ol makla snrlandrm ak istemiyor. Hicvettii brokrasinin yalnz bizim toplumun problemi olmadn, "evrensel" olduunu saklamyor: "B u asra birok ad verilebilir. Fakat o her eyden evvel brokrasi asrdr. Spingler'den Kayserling'e kadar btn filozoflar brokrasiden bahsederler. Ben hatt derim ki, brokrasinin asl kemal a, istikll devri, bu devirdir. Bunu an layan adam mhim adamdr. Ben mutlak bir m essese kuruyorum. Fonksiyo nunu kendisi tayin edecek bir cihaz... Bundan mkemmel ne olabilir?., (s. 271). Romann son blm enstitnn yan kuruluu "Saat Sevenler Cem iyeti" araclyla Trkiye snrlar dna yaylmasn iliyor. Alt Gney Am erika eh rinde kurulan bu "cem iyetlerin" stanbul'daki "Saat Sevenler"le bant kurma sndan sonra: "Saatleri Ayarlama Enstitsnn esbab mucibe lyihasiyle nizamnamesini istediler. Bunu uzak ve yakn arkta, baz Avrupa mem leketlerindeki hareketler takip etti. Bylece iki buuk sene iinde yurt dnda otuzdan fazla Saat Seven ler Cemiyeti ve enstit kurulmu bulundu. in garibi, enstitnn kurulma sn kabul etmeyen memleketlerde bu hususta efkr umumiyeye sarih sebep gsterilerek izahat verilmesiydi. Filhakika hemen hepsi 'sanayi hayat kfi dere cede gelimi olduu iin byle bir messeseye ihtiyacm z yoktur" diyorlard" (s. 345).

A h m e t H am d T a n p n a r m a v e T o p lu m H ic v i 3 1 7

ada toplumlarda saatin odaklat hayat temposunda "saat ay an ", top lum iinde yaayan insanlann birbiriyle ilikilerinde koordine ahmalarmm ilk artdr. an gerei olan bu "nesnel zam an"m dakik ve tutarl lm iini Ahmet Ham di Tanpna'n hicivci tutumla ve brokrasiyle iie ilemesi onun "i zam an"a deer veren romantik ruhlu sanatlyla aklanabilir. Ama bu ereve iinde hicvettii toplumsal ve evrensel, dala dorusu ada zaaflar, onun ayn zam anda eletirici, dolaysyla aklc-gzlemci yanmm da gl oldu unu kantlar.

(Mill Kltr, C. 111, say 5, Ekim 1981, s. 7-13).

AHMET HAMD TANPINAR: ROMANCI KL ve GEMLE HESAPLAMASI

Konur Ertop

Ahm et Ham di Tanpnarn ozan, denem e yazan, edebiyat tarihisi, d nr yanlar yk ve roman yazan kiiHini beslemitir. Gerekte onun rn verdii btn dallarda karlkl etkiler sz konusudur. Denem esinde iirinin, edebiyat tarihinde denemeci kim liinin, rom annda dnr ynnn byk pay yardr. yklerinde insan konu edinirken bilinalt servenini, dler evrenini ge ni biim de ileyen Tanpma'n romanlarndaki kahramanlar da sk sk zengin arml dler grrler. Bu nokta onun yk ve romanlarn iirlerine bala maktadr. yklerin ve romanlarn tarihimizi, uygarlk deiimimizi konu edinii ise bu trlerdeki rnlerini yaptnn btnyle birletirmektedir. Tanpnar yaammza tarihin tad sorunlar zerinde en geni biim de durmu yazarlanmzdandr. Eski uygarlmzn nitelikleri. Batllama srecimiz, ada uy garlmz kurabilecek elerin aratrlmas onun hemen btn yaptlarnn te melini oluturmutur. Birbirini tamamlayan, ortak kahramanlar evresinde geli en roman (Mahur Besle - Sahnenin Dmdakiler - Huzur) Krm Sava'ndan 11. Dnya Sava'nn kna kadar gelen sre iinde uygarlk deimesi bunalm n ele alr, gemii ve "im di"yi trl ynlerden karlatrr, zm ve yarglar getirir. Toplu yaptndan gelen sonu onun u szlerinde zetlenmi saylabilir: "Teklif ettiim ey ne trbedarlk, ne de mazi hrdavatldr. Bu topran ma cerasn ve kendi m aceramz bilmek, onun iinden bymek, onun iinden ta bii ekilde yetim ek ve Batl anlayla Batl ustalar severek eser vermektir."

Mahur Beste romanmn kahramanlarndan smail Molla da yazarn grle riyle btnleecek biimde, "Ben Douya bal deilim, eskiye de bal deilim, bu memleketin hayatna balym. (...) Bizi yapan bu hayattr. Btn zellikleri

R o m a n c K iili i v e G e m i le H esap lam as 3 1 9

m iz oradan gelir. Bu ise kitapta okuduklarmz gibi bir kere iin olup bitivermi eylerden deildir, daim a deien, deitike bizi de deitiren bir eydir. (...) Din, inan, hepsi hayatta ekil alyor, deiiyor. (...) O (bizim hayahmz) deiir. Deitike de yaratr. Arkasnda kendisini yapan kuvvetle o duruyor. (...) N e ka dar deiirsek deielim, yapacam z her yeni eyde bu memleketin kendisin den gelen bir damga olacaktr. Onu douracak olan bu anadr." diye konuur.

"SA A T L E R AYARLAMA E N ST T S " Tarihi, eski uygarlm z, deiimini, deimeyle yeni bileimin zellikleri-' ni Tanpnar'n yk ve romanlar canl gzlemlerle ve zengin bir kahramanlar kadrosu araclyla konu edinir. Bu yaptlar arasnda konuya en youn biim de Saatleri Ayarlama Enstits, roman teknii bakmndan da trn bizdeki geli imi iinde nemli bir yer tutmaktadr. Gerei allm emalarn dna taa rak irdeleme bakm ndan Ouz A tay'n, gnmzde Nazl Eray'n sanatlaryla SAE romannn akrabal bulunduu kesindir.

SAE'de tarihsel, kltrel toplumsal eletiri boyutlar Tanpnarn sanatnda nemli yeri olan iki eyle daha birlemektedir. Bu eler iin yazar, "Antalya lI Gen Kza M ektup"unda, "iir ve sanat anlaymda Bergson'un zaman anla ynn nemli bir yeri vardr. (...) Rya sorunlar beni Freud'a ve psikanalistlere de gtrd." demitir. Mahur Beste romann tamamlayan "Behet B e/ e Meklup"ta da "Freud ile Bergson'un paylatklar bir dnyann ocuuyuz. Onlar bi ze srr insan kafasnda, insan hayatnda aramay rettiler." denmektedir. SAE roman ise Bergson'un zaman felsefesi ile psikanalizcilie, Tanpnar'n baka ya ptlarn beslem i bu iki kaynaa yergili eletiriler getirmektedir. Ayn davran deiimi tarihe bak iin de ileri srlmektedir. Bu noktaya Prof. M. Kaplan'n Tanpmar'm iir Dn/as yaptnda yle deinilmitir; "Tanpna'n genliinde Yahya Kem al'in etkisiyle benimsedii, uzun yllar gzel yanlarn birletirerek muhayyilesinde yeniden kurduu ve zeDikle dzyazlarnda gelitirdii .este tik tarih grnde daha sonra baz sarsntlar olur. Osmanl tarihinin etkileri, bugne kadar gelen eski; gln ve 'dekadan' yanlar zerinde daha fazla srar eder ve gnlk olaylarn skntlarn daha kuvvetle duymaya balar. SAE romanmda bu gr deiiklii kuvvetle duyulur Bu esere hem eski uygarlk eklini hem imdiyi kapsayan ironik bir davran biimi, hatt bir abeslik duygusu ege mendir. Gem ie bak ynnden 'Be ehir' ile S/4'nin gem ile ilgili sayfalar arasnda tam bir eliki vardr."
E L E T R TEZG H IN A YATIRILAN B R O K R A S Tanpnar'n tarihe baka yaptlarnda ve SAE'de ayn biimlerde baktn ileri srmek bizce doru olmayacaktr. nk o yukardaki alntda sz edilen

3 2 0 T a n p m r z e rin e Y azlar

Be ehir'de bile kalplam, geleneki, tutucu bir davran iinde olmad ak

tr. Bu yaptn nsznde gemiteki dnyamz ve uygarlmz iin yle den mektedir: "im di onu, kimliimizde gittike byyen bir boluk gibi duyuyo ruz, biraz sonra, bir kede brakvermek iin sabrszlandmz ar bir yk oluyor. rademizin cn salam olduu anlarda bile, iimizde hi olmazsa bir sz ve bazen de, bir vicdan azab gibi konuuyor. Yalnz ulus ve toplumlarn deil, kiiliin de asl anlam ve kimliini, ekir deini tarihsellik denen eyin yaph dnlrse, bu i didime hi de yadr ganmaz. Gem i daima vardr. Kendimiz olarak yaayabilmek iin, onunla her an hesaplam aya ve anlamaya mecburuz."

SAE, yazarn gndeminde her zaman yer tutmu bu hesaplamann rnle rinden biridir.
Romann Yeni stanbul Gazetesi'nde tefrikas balarken Azra Erhat yazarla bir konuma yapm, roman kahraman Hayri rdal iin Tanpnar yle demi tir: "ehir saatlerinin birbirini tutmamas yznden vapuru kardm bir gn de Kadky iskelesinin saa alhnda birdenbire onunla karlatm ve bir daha beni terketmedi." Hayri rdal, romana adm veren enstitnn on yl mdr yardmcln yapmtr. ehir saatleri birbirini tutmad iin kurulan bu ayar enstits, "Ayar saniyenin peinde kom aktr", "Mterek zaman mterek itir", "H aki ki insan zaman uurudur", "Refahn yolu salam bir zaman anlayndan geer" gibi sloganlar yayar. Saatleri doru olmayanlara bir videolu parasal ceza siste mi uygular. Ayar istasyonlarna sahiptir. Bir Saatleme Bankas, alanlar iin Saat Evleri vardr. Uluslararas saatsevenler kurultaylar dzenler. Btn bu sis temin kanmaya ve kandrmaya dayanan boa dnm bir ark olduu on yl sonra anlalacak, fakat kuruluun lavedildii emrini enstitde alan 300'e yakn kiinin grev alaca "daim i tasfiye kom isyonu"nun kuruluu izleyecek ve bouna dnen ark, devinimini srdrecektir. Romann btn iinde ancak yzde krk yer tutan bu enstit serveni romann eletiri kapsamna ada "brokrasi"yi de eklemektedir. Yzylmzn bir brokrasi yzyl olduu vurgulan makta, "Spingler'den Kayserling'e kadar btn filozoflarn" sz konusu ettii brokrasi, tarih ve uygarlk deiimi sorunlaryla birlikte eletiri tezghna yat rlmaktadr. Si4E'nin eletiri tonu fanteziyle, gerekdyla birlemektedir. Bir an kitab olarak dile getirilm i olaylarn kahraman Hayri rdal bir sre akl hastas olarak gzlem altnda tutulmutur, ama anlattklar kendi asndan tutarldr. Anlat lanlarn samal ise bize akland kadaryla, iinde yaanan olaylarn, iliki lerin arpklklarndan, artclklarndan gelmektedir.

R o m a n c K iili i v e G e m i le H esap lam as 3 2 1

G E R E K D IIN A UZANAN Y ERG Romann yzde altmn oluturan blm, rdal'n enstit kurulmadan n ceki yaam yla ilgilidir. Bylece II. Abdlhamit dneminden 1945'lere kadar uzanan bir dneme ait olaylar ve kiiler, zellikle gemiteki dnyamz, tarihi miz, eski kltrm z ele almm olmaktadr. Btn bunlar bize yaanm ger ekler diye sunulmaktadr. Ancak, kahramann dedii gibi "H er insann haya tnda hibir m uhayyilenin icat edemeyecei kadar aksaklk vardr." Bu aksaklk lar stste gelince inanlm az bir tablo olumakta, roman gerekdna uzanan bir yergi nitelii kazanmaktadr. Hayri rdal, geen yzyln sonlarnda Edirnekap'da M ihrimah Camii'nin yannda bir evde domutur, bir kayyumun ocuudur. Babasnm dedesi Takri bi Ahm et Efendinin yaptrmaya hazrland camiyle ilgili eya arasnda yer alan ayakl bir saat kahramann servenini hazrlam ve kiiliini belirlemitir. Onun ocukluunu ve ilk genliim kuatan evre eski kltrmzn tutarsz lklarn, bozukluklarn, samalklarn gzler nne serer. rdal bu evrenin in sanlar iin "O nlarn ryalar iinde yaadm... Mizalarn benim sedim ." de mektedir. Bu insanlarn iinde yaad olaylar ise "Bunlar o cins eylerdir ki, ne hakikatini, ne de gln tarafn bugnn insan anlayam az" diye tanmla maktadr. "ehzade Cam ii'nin biraz aasnda, Burmalmescit taraflarnda a boyal, cephesi bitmek tkenmek bilmeyen bir konakta atl arabal muhteem bir hayat sren Tm usluzade Abdsselam Bey" bu kahramanlardan biridir. Abdl hamit dneminde hafiye damadmn kendisi iin, onun da damad iin verdii jurnallar dnemin portresinde bir yan oluturur. "Vefa ile Kkpazar arasn da, bir yokuun zerinde Ltfullah" topluluun baka bir yesidir. "A kl orta dan kaldrmadan geree ermenin im knszln" syleyen Ltfullah yazarm "Kerkk HatiTalan"nda szn ettii uaklar Seyyid Abdullah'la, Cemalettin Efgan'den alnma izgilere sahiptir. Tlsml Andronikos hzinelerinin peinde olan Ltfullal'a karlk "Vezneciler'de bir eczane ileten Aristidi Efendi kimya yoluyla cvadan altn yapma iine kaptrmtr kendini. Yalan, masal, d btn bu grubu yaamn ve gerein dma itmitir. Hayri rdal'n, yannda rak ola rak alt saat tamircisi yan evliya muvakkit Nuri Efendi gem iin ar-duru bir yann yanstr ama o da yaamn iinde eylemli yer alacak gte deildir. mparatorluk dnemine ait dnyann sergilendii blmde stanbul'un tr beleri, yatrlar, gem iin eski tp, cefir, ilm-i menafiyl-jz, ilm-i havas, ilm-i huruf gibi akld bilgileri sralanr. Hayri rdal, "srf yalan olduu iin kendiliinden bana gzel grnyordu" dedii tiyatro dnyas iinde de ksa bir sre yer alr. Ama onun asl canl gz lemleri "bazen btn gn geirdiini" syledii Edirnekap veya ehzadeba kahveleriyle ilgilidir. Romancnn kendisi Mtareke yllarnda bazlar Sultanah

3 2 2 T a ip r z e rin e Y azlar

met ve N uruosm aniye'de bulunan bu tr kahvelerde uzun sreler bulunmutur. SAE'de kahve insanlar anlatlrken, buralarda yaayan aydnlarmzn davra nlar, dnceleri sergilenip eletirilm itir saat sren Hazret-i Ali Cengi hi kyesinin sahibi m ehur tarih stad, yllardan sonra bakan koltuuna oturacak kahve mterisi; Mkrimin Halil Yinan, Haan li Ycel gibi gerek kiilere dayanan portreler olutururlar. Bu kahvelerde toplananlar "topluluk halinde r ya grmektedirler." Hayri rdal, onlarn arasnda geirdii yllar, "N e kadar ciddi balarsa balasn burada her i en beklenmedik sonularla biterdi. Bu kah venin bir adn tesinde yzde yz gibi baklan bir hesap, burada birdenbire en hafif ihtimal biimine girer, bir yn gidip gelmeden sonra talihin bir alay olur du. Hlsa bu abes denen eyin batakl idi. Ve ben boynuma kadar ona gmlm lm ." diye anlatr,

T E D R G N L E BO U LM U AYDIN T F Abdsselam Beyin yetitirdii aydnlk yrekli Em ine'yle evlenen fakat yah adamn artk yoksullam konandan ayrlamayan Hayri rdal, onun l mnden sonra varolmayan bir mirasn hesabn vermek zorunda kalr ve erbetiba elmasndan szeden bir yalan dolaysyla Adli Tp'ta gzetim altna al nr. Burada karlat Doktor Ramiz; Viyana'da okumu, yurda dnnce haketlii yere getirilemedii sansyla tedirginlie boulmu bir aydn tipidir. Psi kanalizi "hayat muammasnn biricik anahtar" saymaktadr. "Bu mucizeli kal drala btn m emlekete eksen deitirtecek bir mevki ve imkn yakalamaya almaktadr. rdal'n onun araclyla girip muhasibi olduu spirtizmaclar Kulb mdrln yapt Psikanaliz Cemiyeti bir ynyle Freudculuun yar aydnlar tarafndan deerlendiriliini, hatt retinin kendisini eletirir. te yandan da byle bir "kolektif yalan"la vakit geirip avunan evreleri alaya alr. Romann kahraman bu evreler iin "byle dernekler daha ok beraberce yalan syleyip beraberce aldanp hoa vakit geirmek isteyenlerin iidir." der. rpirtizmaclar Kulb'nn rdal'a tantt insanlarn (Nevzat Hanmefendi'ye tutkun Cemal Bey, Cemal Bey'e tutkun medyum Sabriye Hanm, Matma zel Afroditi) servenleri karmak sevgi cinayetlerine yol aar: Zeynep Manim Nevzat Hanma tutkun kocas tarafndan ldrlmtr. Cemal Bey, Zeynep Hanmn kocas Tayfur Bey tarafndan ldrlr. Kulp yelerinden Pakize'yle evlenen Hayri rdal, yaamn "sinemann yalnz terbiye deil, tatmin de ettii bir insanla" birletirm i olur. lk ei Emine'nin lmnden sonra ailesine ses sa nats olma sevdasnda bir byk baldzla gzellik kraliesi olma hevesinde bir kk baldz da girmitir. Ama yaamn deitirecek olan Saatleri Ayarlama Enstitsnn kurucusu Halit Ayarc'dr. Saat onarmnda usta olan, eski klt rn zaman felsefesine yle byle yaknl bulunan Hayri rdal, "H epim iz Ha lit Ayarc'nn elinde bir kukla gibiydik. O bizi istedii noktaya getiriyor ve ora

R o m a n c K iili i v e G e m i le H esa p la m a s 3 2 3

da brakyordu." diyecektir. Halit Ayarc, Ayarlama Enstits'n kurar ve rdal'la birlikte btn bir toplumu bir yalann arkasna yerletirir. On yl sren se rven, enstit alanlar iin yaplacak konutlar dolaysyla bysn yitiriverir. Enstit binasnn yapmnda alabildiine geniletilen fantezi enstit alan larnn kendi oturacaklar evlerin yapmna uygulanmak istenince itirazlarla karlanr. "Yenilii kendilerine ucu dokunmamak artyla seviyorlard... Fakat hayatlarnda emniyetli ve salam olmay tercih ediyorlard. Kendi menfaatleri ortaya konunca birdenbire dnm lerdi." Yeniliin, dnmn, devrimin ger ekleme sreciyle ilgili saylabilecek bu eletiri "Bir insan, iki trl dnr m? ki trl mantk bir kafada bulunur m u?" sorusunu getirir. Halit Ayarc, "Bir yerde aldandm ... Nerde?" diye dnmektedir. ntihar da dndrecek bir otomobil kazas yaamn ve romann bize anlatt serveni sona erdirir. SAE'de zam an, gemi, tarih konularnda trl eletirilerle karlarz. Dr. Ram iz'e gre "tarih gnn emrindedir." Ona gre gemiten yaknmamz ge mii deitirmek istememiz, "baba kom pleksi"yle aklanabilir, "u Etilere, Frikyallara bilm em ne kavimlerine muhabbetimiz nedir? Baba kompleksinden baka bir ey m i?" Romanda sk sk "eskileri ok az bildiim izden" yaknlr. Fa kat Ayarc'nn destekledii, rdal'n kaleme ald tarih ahmas apak bir ya landan baka bir ey deildir. "Saatilerin pri eyh Ahmet Zamani Hazretleri'nin hayatn ve keiflerini" anlatan bu inceleme tarihi aratran, onu yeniden kurmak isteyen aratrmalara ynelmi bir yergidir. Tanpna'n Huzur romannda M mtaz eyh Galip'in ya amyla ilgili bir roman iin kitaplklar dolar, incelem eler yapar; Yaz Yamu ru yksnn kahraman Sabri de XVlI.yy' konu edinen bir roman iin aratr malarn srdrmektedir. Hayri rdal'n tutumu onlardan btn btne aynhr. O, bir yalan ispatlam ak iin bir gemi yaratmtr. Roman kahramanlarndan birinin syledii "H erkesin ayr bir gerei vard. Ve herkes zemin ve zamana gre onu yava yava yeniden yaratyordu" sz, gemii deerlendirmedeki tutum iinde geerli olmutur. Halit Ayarc uygarlk deiiminin yaratt bunalm karsnda "Elli ylda bir medeniyete btn tarihiyle erimek kolay m ?" diye konuur. Eski uygarhn k dneminin bo inanlar, insan ilikilerinin bozukluklar ve boa kan um utlan "stste devrim ler yapm, trl zmreleri ve nesilleri geride braka rak doludizgin ilerlem i" toplumda da tekrarlanacaktr: "Politikadaki hrriyet, bir yn hrriyetsizliin anahtan veya ardna kadar ak duran kapsdr."; "Si yasal inanlar ise ok defa u ya da bu nedenle gizlenilen eylerdir. Hi kimse ortada o kadar kanun yaptrm varken elbette durduu yerde, 'Benim dn cem u d u f diye barm az." Hayri rdal "Dodum doal herkes bana drbnn ters tarafndan bakm a y teklif ediyordu" diye yaknr. Bir yerde de u itirafta bulunur; "Yalana alm-

3 2 4 T a n p n a v z e rin e Yazlnr

lm. Hayatm denen bu kalp akeyi baka trl sremezdim. nsanlar benim byle olmam fstem ilerdi." S/lE'nin iki basksmda da yer almayan ve Turan Alptekin'in Bir Kltr, Bir nsan (1975) kitabmda yer alan "H alit Ayarc'dan Doktor R am iz'e" balkl mek tup biim indeki yaz rdal'n "yalan"m m niteliini acaba aklayabilecek midir? T. Alptekin bu yaz iin "rom ann yaynland gnlerde, Hamdi Bey, ya syle yecei son szn bitmeyiinden ya da esere bir reklam zemini hazrlamak ama cyla mektubu yazdrm, fakat sonra yaymlamaktan vazgem itir" diyor. M ek tuptan daha nce Tahir Alangu da sz etmitir fakat ilk yaymlayan T. Alpte kin'dir. Yarm kalan Mahur Beste romann da byle bir mektupla sonlandran Tanpnar'n SAE iin Halit Ayarc'nn azndan kaleme ald m ektuptan rdal'n bir "paranoyak" olduunu reniyoruz. Ayarc Vefa Lisesi'nden arkada rdal'la Ankara'da yeniden beraber olmutur; o sralarda kendisi bankada. Dr. Ramiz Numune H astanesi'nde, rdal da Baro'da almaktadr. Ayarc, arkada rdal iin "realitenin aclndan, insicamszlndan ve hayata hkim abesten (sama) o kadar gzel intikam alan bu acaip zek..." demektedir. Dr. Ramiz'in kliniinde yllarca tedavi grdkten sonra yaam son bulan rdal, SAE adl bir yaptn msveddelerini brakm tr arkasnda. Ayarc'nn bu m sveddelerle ilgi li yargs yledir. "H ayri'nin zeksnda ve konumasnda daima spektakler bir taraf vard... Gnderdiin msveddelerin o konumalara benzemesini, reali teyle yle sarm a dola yrmesini, abes bir masallatrmaya dmeden hayat tan intikam almasn ben de ok isterdim. Bu muhayyel hatralarn asl hznn, ifrata ve kendisine evrilmi bir tr k tye kullanma duyusu olduu muhakkak." Hayri rdal'n hastal toplumun onun anlattklarna yansyan hastalkla rndan daha ar deildir. Tanpna^n eletirisi Ayarc'nn zlemine uygun bi imde gereklerle sarm a dola yrm, abes bir masallatrmaya dmeden gemii ve gnceli dile getirmitir. frata ve toplumumuza evrilmi hibir kt ye kullanma duygusundan hz almamtr. Ama gemile hesaplam, onun l meye yargl ynlerini, "h l"in de yaama gc tamayan aksaklklarn cesa retle sergilemitir.

(Milliyet Sanat, say 40,15 Ocak 1982, s. 19-21).

HUZUR'DA AYDIN TP
Sevim KantaraoJu

Ahmet Ham di Tanpmar, Huzur adl romanda, yklan koca bir im paratorlu un, muhteem bir gemiin enkaz zerine ina edilen son Trk devletinin m add ve m anev deerlerin sorumluluunu yklenecek olan yeni Trk aydn tipini yaratmtr. Romann z, "hal'in arz ettii sefalet ve zlm bir klt rn deerler anarisi iinde bile ihtiamn koruyan bu gemiin bysnden kurtulabilen M m taz'n ruhi byme srecidir." Bu sre iinde Mmtaz "ge mi uurunu" 'tarih uuruna' dntrecek, yani asrlar boyu byk bir mede niyete hayat kayna olan gelenee aklc ve eletirici bir tavr gelitirebilecek, onu am uuru ve tecrbenin hamurunda yourup yenileyecektir. Ksaca bir topluma hviyetini kazandran deerlerin ekilce deiik zde yaamasn sa layabilecek yeni bir senteze ulaacaktr. Yeni Trk devletinin kltr krizine zm getirecek olan yeni aydn Mmtaz, kendisini dnyadaki medeniyet halka larn oluturan kltrlerin aydnlarndan daha sorumlu bir mevkide bulmakta dr, nk yeni Trk toplumu kendisine yeni bir hedef izmitir. Dou medeniyet dairesinde asrlar boyu gelitirdii deer yarglarn bat medeniyet dairesini oluturan zle yenileyecek ve Tanpna^m dedii gibi, kendi kltrnde geikmi de olsa, bir Rnesans yaratacaktr; hem mill, hem evrensel olan sentezi, har s oluturacaktr. Tanpmar, H uzu/da, M m taz'n ruh geliim srecini, ada bir felsefe olan Yaratc Evrim Teorisine ve Bergson'un "duree" kavramna uygun olan "uur ak" tekniiyle verm ekle, eserinde z ve biim rgsndeki teklii salam ve ona organik bir btnlk kazandrmtr. Kltrde evrim, 'gem i'in "harfin po tasnda eritilerek sebep ve netice zincirinin dnda oluturulan sentezlerde ger ekletiine gre, M m taz'n tarih uuru da, hem "gem i'"i ok iyi bilmesiyle, hem de onun salam kklerine yeni gvdeler alayarak sebep-netice determi nizmini amasyla mmkn olabilecektir. Bu bakmdan M m taz'n ruh geliim

3 2 6 T iin p n r z e rin e Y azlar

srecindeki sentez yapma alanlarn (epiphany), yani dikine sramalar al mak, Tanpna/u eserinde sunduu deerler hiyerarisini veya perspektifini or taya karmak demektir. Tanpnar'n H uzuru, hem psikolojik bir roman, hem de bir iki romandr. Ya zar eserinde hem ba karakteri M m taz'n herhangi bir birey olmasn, hem de btn Trk aydnlarnn temsilcisi olmasn salam, yani bir tip de yaratmhr. Huzur, otobiyografik bir roman olduu halde otobiyografi deildir. nk ese rin btnln iindeki mantk dokusuna zarar vermeksizin, yazarn dnya grn ve sosyal gereini bir btn iinde sunulabilen hayal gc sala maktadr. M m taz'n fizik varlnn uuruna varndan evrensel sevgiye y celiine kadar yaad uur patlam alannn, ulat sentezlerin, anlam ve ne mini anlayabilmek iin, eserde yazarn kulland kinaye mesafesini dikkatle ta kip elm ek gerekmektedir. Yani M m taz'n balangta olduka dar olup gittike genileyen gr alaryla, roman dnyasmdaki mutlak gr asnn arasn daki mesafeyi gzden karmamak gerekmektedir. H^zur'da bu kinaye mesafe sini takip etmek ok zordur. nk Tanpnar da. Mmtaz gibi, gemiin ihtiam ve bysne kaplmakta ve okuyucu da kendisini bu iir dnyasnn akna ko layca terk edivermektedir. Tefsirde romann perspektifine sadk kalmann tek yolu, M m taz'la Tanpna/n gr alarnn akt anlar karmamakla mmkndr. Aslnda Tanpnar, bu otobiyografik eserde kendi gr asn temsil edebilecek bir tip daha yaratmtr. Bu da, eski kuvayi milliyecilerden ta rih retmeni Ihsan Bey'dir. Yazar, eserdeki fikir atmosferini yaratmak iin kul land fon karaktere (background characters) gr alarn ifade etme frsat n verdii anlarda, kendi normlarn da hsan'a ifade ettirerek okuyucuya yine kendi tercihlerinin objektif bir ekilde verebilmektedir. hsan, tip olarak, hem Trk aydnnn, hem Trk toplumunda norm olan ai le babasnn, hem de yklendii byk mesuliyetleri yiite tamasn bilen, ye ni Trkiye'nin geleceini emanet edecei genleri yetitirmeyi eref bilen Trk retmeninin semboldr. Gerek ve sembolik anlamda, hemen hemen ou yetim olan Trk genlerinin onun gsterdii kl yolda ruh ve beden potansi yellerini en ksa zamanda gerekletirebilmeleri mmkndr. te hem gerek iem de sembolik anlamda yetim olan Mmtaz'n tek talihi, byle yce ruhlu bir insann mridi olmasndan ileri gelmektedir. O halde insan karakterini en belir gin izgileriyle tanmak, M m taz'n kendisini gerekletirme srecini yanlma dan takip etmek iin arttr. Bat m edeniyetinden nasibini alm ve mill deerlerin zyle onu birletire bilmi olan hsan iin evren, bir madde ve ruh sentezidir. Yine ruh ve beden sen tezi olan kendi varlnn m ucizev btnln Tanr'nn varlna delil olarak gren hsan'a gre en byk mutluluk, insann lm uuruna ramen kendisi ni bilm esi, kendisine sadk kalmas ve kendisiyle bark yaamasdr.

H uzu rda A y d (r T ip i 3 2 7

hsan'n gr asndan huzur, daha sonra M m taz'n kabul edecei gibi, hayata lmn her eyi yerli yerine yerletiren gr asndan, yani iman sevi yesinden bakm akla mmkndr. Kendi ruhunda ruh ve beden hiyerarisini kurmu, reddetmeyen inancn ve yksek uurunu karar ve seimlerinin kayna yapm olan hsan, kendi vicdannda inand sistemin bir rneini yaratabil dii iin hr iradeli bir kiidir. hsan bu konudaki fikirlerini yle ifade ediyor; "nsan iin asl saadet b u .... Sonunu bile bile ve o sona ramen, kendisini id rak etmek. Kollarm gsmn zerinde kavuturuyorum. Adalelerimi yokluyorum. Basit bir ey. Fakat btn lm arkna ramen kendimi ikrar ettim. Varm, diyorum; fakat yann olmayabilirim, yahut bir bakas, bir budala, bir bunak olabilirim... Fakat u dakikada varm.. Varz anladn m M mtaz. Varl n sevebiliyor musun? Uzviyetine dua edebiliyor m usun?" (Huzur, s. 216-217). Yine ayn konuda hsan, M acide'nin "Varlk yalnz A llah'in deil m idir?" sorusuna verdii cevapta m add varhn Tanr'nn varlna delil olarak gs teriyor; "..am a biz de varz; belki biz var olduumuz iin o kuvvetle var" (Huzur, s. 217). Kendisini, iinde doduu kltrn gerek deerlerini hl aramakta olan M m taz'n "B iz neyiz?" (Huzur, s. 221) sorusuna, biz "Nevakrz. Bu mahur bes teyiz, bunlara benzeyen nice nice eyleriz! Onlarn iimizdeki yzleri, bize ilham edecekleri hayat ekilleriyiz" (Huzur; s. 221) olarak cevap veren hsan, kendi benliinde ruh ve beden dengesini kurabildii gibi, zamanla da "gem ile hal" arasndaki mucizev kpry kurabilmi, 'gem i'in hal'de var olduunu "h al"i inkr etmeksizin kabul etmi bir kiidir. Tanpnar gibi, kltr bir devamllk iinde dnen hsan, deime olgu sunu yaam ann art olarak grmektedir. Toplumda ekonomik kmazlarn a labilmesi iin, o toplumun nce kendi hviyetini bulmas gerekmektedir. H vi yetini arayan bir toplum ise, onu ancak gemiin enkaz iinde bulabilecektir. O halde, yaama gc olan gelenek deeri an uuru iinde yenilenmeli ve duy gu hayatm zn bir paras olarak dinam izm kazanmaldr. Toplumca payla lan ada bir perspektif iinde an deerleri kadar gem iin deerleri de nem li ve anlamldr. A ncak byle bir kltr zem ini, b ir toplum u ekonom ik refaha gtrebilecektir. hsan'a gre, dou-bat sentezini oluturabilm ek iin, Trk aydnnn nce reaksiyoner olmaktan, yani hem gem iinin bysne ka plp zam ann gereklerini inkr etmekten, hem de kendisini bilm eksizin anla yam ayaca batnn hayran olm aktan vazgem esi gerekmektedir. hsan bu ko nuda yle diyor: "G lk var. Fakat imknsz deil. Biz imdi bir akslamel devrinde yayo ruz. Kendimizi sevmiyoruz. Kafamz bir yn mukayeselerle dolu; Dede'yi,

3 2 8 T a n p n a r z e rin e Y azlar

VVagner olmad iin, Yunus'u, Verlaine, Baki'yi Geothe ve Gide yapamad mz iin beenmiyoruz. Usuz bucaksz Asya'nn o kadar zenginlii iinde, dn yann en iyi giyinmi milleti olduumuz halde rplak yayoruz. Corafya, kltr her ey bizden bir yeni terkip bekliyor; biz m isyonlarmzn farknda de iliz. Baka milletlerin tecrbesini yaamaya alyoruz." (Huzur, s. 228). Bu byk sentezi oluturacak olan Trk aydnnn, nce kendi benliindeki btnl oluturmas, kalp ve dima, duygu ve dnce birliine sahip olma s ve gerei grm esi gerekmektedir. Eylem adam olmann da art, duyguyu dncede ve dnceyi de duyguda yaamaktr. hsan yle diyor: "u tefsir yok mu, bir eserin zerinde durmak ve onu sende yaayan insan tecrbesine mal etmek; bir ona balasak. te onu yapamyoruz. Demin sevmek dedim, fakat sevm ek de kfi deil; daha teye gemek lzm. Fikri ve duyguyu canl bir ey gibi yaamay bilmiyoruz. Halbuki halkmz bunu istiyor." (Huzur, s. 228). Gerekilik konusunda hsan da Tanpnar gibi dnmekte ve btn ideolo jileri tek bir hkmn zerine ina edilmi, insan nihilizme gtren fikir dizileri olarak grmektedir. Geree ise ok ak bir yaklamla varlabilir. dealizm a mzn geride, XIX. yzyln sonunda brakt bir felsefedir. hsan'a gre Trk aydn kendisini bu soyut ideolojilerden arndrp gerei btn benliiyle kucaklamal ve onu btn boyutlaryla grmelidir. Yarnn Trkiyesini byle ger eki aydnlarn kuracan syleyen hsan gerekiliini yle ifade ediyor: "Ben Trkiyeyim , Trkiye benim adesem, lm ve realitemdir. Kinata, insana her eye oradan, onun arasndan bakmak isterim." (Huzur, s. 231). te M m taz'n hayatnn en kritik gnn, yani 1938 ylnn bir austos g nn onun uur akna ereve tekil eden olaylaryla birlikte yaarken okuyu cunun gz nnde bulundurmas gereken Tanr, insan, kltr, deim e ve ger ekilik kavramlar bunlardr. nk okuyucu, yirmi drt saat iinde, Mmtaz'n gemii 'hal'in potasnda nasl eritip onun yaratc bir gelecee doru uzanmasn saladn, yani byyp gerek bir aydn oluunu ancak bu a dan bakarsa aka anlayabilecektir. Tanpnar, eserin kusursuz mantk dokusu nu olutururken, bizi M m taz'n uur akna terk ediyor ve onun hviyetini be lirten potansiyeller vurguluyor. nce kendimizi, M m taz'n uur ak iinde ana ve babasn bir hafta arayla kaybettii Osmanh m paratorluu'nun batl devletler tarafndan paylalp istil edildii gnlerde buluyoruz. S'nin igal edildii gece ldrlen kocasn gmdkten sonra yavrusunun elini smsk kavrayarak gelecee doru kararl admlarla yryen Trk anasndan Mmtaz'n ilk rendii ey, kararllk, sebat ve tahammldn M m taz'n mr bo yu hatrlad gemie ait sahnelerden biri yle ifade edilmektedir: "H afzasnda gerisi gelmeyen birka hayal vard. Bunlardan biri, annesinin yola kar kmaz,deimesiydi. Artk o, kocasnn ls zerinde alayan, sz

H uzurd a A y d n T ip i 3 2 9

layan kadn deildi. Yola km, olunu ve kendisini kurtarmaya alan kadn d. Sessiz, sedasz, kk kafileyi idare edenlerin dediklerini yapyordu. Olu nun elinden sk sk tutmu, yrtyordu. Mmtaz avularnda hl bu kilit lenmenin, belki lmn tesine kadar srecek kavrayn duyard." (Huzur,
S.21).

M m taz'n gelecekte ahsiyetini bulmasnda ok byk bir rol oynayan tec rbelerden birisi de, S'den kaarken yolda kafileye karan gen kzn kollarn da geirdii gecedir. lk genlik ann daha balangcnda olan Mmtaz, sade ce fizik olan bir ak tecrbesinde bile zaman ve mekn iinde bir eit sembolik l ve dirililerin insan varhn btnyle birletiren bir yn olduunu fark ediyor ve ayrca kendi fizik varhnn uuruna eriyor. Ayrca Mmtaz bu ruh l ve dirililerle babasnn madd yok oluu arasnda da bir iliki kurmakta ve ak seik anlayam asa da hayatn mutluluk ve keder, dou ve l gibi birbiri ne zt unsurlardan meydana geldiini sezebilmektedir. Tanpnar, M m taz'n ruh halini yle tahlil etmekledir: "Ve bu arzu en son haddine, uurun kaybna vard insan ve etrafn deta birletii anda btn o yorgunluk ve aclarn harap ettii beden birdenbire uy kuya geiyordu. Gariptir ki, uyku balar balam az hep bir gece evvel bayld zamanki ryay, babasn, byk kesme billr petrol lmbasyla gryor fakat hayal kendisini ilk defa doyuran acyla beraber geldii iin onu ok defa iddet le uyandryor. O zaman iindeki ac, kucanda yatt gen vcuttan btn uz viyetini kaplayan hazla birleiyor, garip ift mnh ve vcutlu bir ey oluyor du." (Huzur, s. 23). Bylece sadece fizik varlnn srlarna alan M m taz, ondaki suda hayat boyu arayaca daha yksek seviyedeki gerein tomurcuklarn buluyor. Pek ok kiinin hibir ekilde ulaamayaca bu gerein daha ok kk yata Mmtaz tarafndan renilmesi gelecekte varlacak hedefler asndan ok olumlu bir balangtr. Fizik varln farkna varan Mmtaz, bedeniyle olduu gibi tabiatla da b tnleebilme, o muazzam btnn bir paras olabilme potansiyeline de sahip tir. Eserin m ensur iir olan bir paragrafnda M m taz'n, annesiyle beraber kap snd B'de, tabiatn bysnde kaybolduu bir an yle anlatlmakladr: "nk gndzleri, sadece yosunlu, rzgrn, yamurun snger gibi delik deik ettii ta paralan olan kayalar, bu saatte birdenbire canlanrlar, birdenbi re, kudretleri ve csseleri insann ok stnde, talih gibi susan ve yalnz varlk larnn iim izdeki akyla konuan bir yn hayal varlk, M m taz'n etrafn alrd. Ve M m taz onlarn arasnda kk cssesiyle, iinde genileyen hayat id rakiyle btn benliini saran o acayip, kk ok derinlerde, korkunun rzgrn da dalmaya alrd." (Huzur, s. 27).

3 3 0 T a n p n a r z e rin e Y<ul;r

Mmtaz'n kendi gereini aarak sosyal gereklere, bakalarnn dnyala rna szabilm e potansiyeli ise, lm deindeki anasna yavrusunun gelecei hakkndaki gizli strap ve endielerini, btn Anadolu kadnlarnn ortak mal olan bir trknn szlerinde hissediinde vardr. Bu ortak uuru Tanpmar u msralarda yanstm:

Akam oldu /akanmdm gazm Kadir Mevlm byle yazm yazmt, Doya doya sevemedim kuzumu, Ben lrsem yavrum seni dverler. (Huzur, s. 30)
Byk bir sevm e ve kendi dnda bir btnle birleme potansiyeline sahip olan M m taz iindeki sevgi filizini bytecek ilk kadnn, anasn yitirdikten sonra tabiattan kopmakta ve orkestra ve ona yabanclamaktadr. Kendisinin gnein tabiatta kurduu onun datt yaama sevincinin ve d dnyayla ba rk yaamasn daima sevgi ba iinde grmekte, sevgisiz her varln kendi iinde paralanp, tabiat ve gerekten kopuunu M m taz'n duygularnda y le ifade ediyor: "Bu gne gzlerine batyor, paylaamad bir nee onu rahatsz ediyordu. ok karanlk, ok siyah, sessiz bir yer istiyordu. Tpk annesinin m ezar gibi bir yer." (Huzur, s. 32). Amcaolu hsan'm bir baba figr olarak hayatna girm esi bile Mmtaz'n kendi iindeki bu paralanma ve d dnyadan kopuunu tedavi edemez. hsan'n, Macide gibi "etrafndaki her eye kendi saadet duygusunu geiren" (Hu zur, s. 34) bir kadnla evlenmesi, evi yuvaya dntrp onun bireylerini gl bir sevgi ba ile btnletirir. M m taz yeniden 'kendisini yeni bir hayatn iin de" (Huzur, s. 34) bulur ve bir btne ait olma duygusunu tadar. Kalbini M acide'nin sevgisiyle, diman hsan'm aydnlk saan fikirleriyle besleyen. Dou ve Bat'nn en sekin eserlerini renerek yetien Mmtaz, Nuran'la 4 M ays 1937'de tant zaman, Tanpurta'n szleriyle, "zihni aka ve d nceye" (Huzur, s. 36) alm, doktora tezini yeni tamamlam gen bir biUm adamdr. N uran'n "insana aydnlktan ve arzudan biilmi libaslar giydiren' bakyla "altn bir tepside veya kadife bir yastkta bir galibe uzatlan o eski ka le anahtarlar gibi" (Huzur, s. 79) btn benliini bir bak ve tebessmle uzat n kucaklamak iin oktan hazrd. Daha Nuran'la karlat Ada vapurunda N uran'n btn mevsimleri kendisinde toplam olan kumral ban sever ve a k btn kinatn z ve birletirici gc olarak her trl ideolojinin stnde grr. (Huzur, s. 78).

H uzu rd a A y d n T ip i 331

Ancak bu birletirici g, zaman zaman youn tefekkr anlan, zaman za man da olaanst hassas yapsnm gerektirdii okulu anlar yaayan Mmtaz'n benliinde ruh-beden, kalp-dima dengesini kurarak btnlemesini sa layamaz ve bazen "Dnyorum , yleyse v anm ", bazen de "Hissediyorum, yleyse v an m " diyen bir idealist olmasm engelleyemez. Her romantik air gibi Mmtaz da, gerein daha ok metafizik boyutlann grmekte, onun zek ve mantndan ziyade duygulan ve hayal gcyle yorumlamakta, ksaca gerei idealize etmektedir. O insan tanrlatrp onu evrenin merkezi ve deerin kay na yapan romantik bir hmanisttir. Eserin banda Mmtaz insan tanrlatr makta, insann bykln szl gelenekte yaayan destanlarn yiitlik ve kahramanlk kavramlaryla aklamakladr. N uran'la tanh gn A da'da arka dalaryla ve hsan'la buluan Mmtaz bu konuda yle demektedir: "ir olsaydm tek bir manzume yazardm. Byk bir destan. ki aya s tne kalkan ilk ceddim izden bugne kadar insanln macerasn anlatrdm. lk dnceler, ilk korkular, ilk sevgi, kinat gittike ihata eden, kendi balanna mevcud olan her eyi birletiren zeknn ilk kmldan, tabiata izafe ettiimiz bir yn zenginlikler. A llah' etrafm zda ve kendi iim izde yaratm am z. Evet tek bir m anzum e yazardm . nsan teganni etmek istiyorum, derdim; maddeyi uykusundan uyandran ve kinata kendi ruhunu geireni teganni edeceim, ey btn bykl ihata eden lisan! Sen bana yardm et... Daima leceiz ve ldreceiz. Daima bir tehdit altnda kalacaz. Ben trajedinin kendisini sevi yorum. Asl byklk lm uuruna ram en gsterdiim iz cesaretle" (Huzur, s. 85). M m taz'n lme meydan okuyan hezeyan ve trajik cokusuna hsan'n verdii cevapta Tanpna'n bu konudaki grn bulmaktayz. Yiitlik ve ce saret, dvmek, lmek ve ldrmek deildir. hsan'n gerek yiitliinin ayna s kurduu medeniyettir. Savalarla bunu tahrip etmek, insann geldii ilkel ba langca "gorile doru" dnnden baka bir ey deildir (Huzur, s. 85). Ruhi bym esinin bu saflasnda M m taz'n gemie kap hlin som m luluklarmdan kurtulmasn salayan "erdisyonunu", Tanpnar "garip" bulmak ta, bunu bilgiden ziyade "vaktiyle yaanm hayatlarn peinde olm ak" eklin de ifade etm ektedir (Huzur, s. 112). M m taz'n radikal bireycilii, yani insana toplumun stnde yer vermesi de, onun romantik idealizminin ve hayalciliinin bir ifadesidir. Tanrh insan da bulan M m taz iin hayatn gayesi, insann sadece kendisine sadk kalarak kesif ekilde yaam as ve kendi zndeki potansiyelleri gerekletirerek sonu ta kendisinde balayp kendisinde bitmesidir. Ruhi geliiminin bu saflasnda M mtaz, insann sosyal mecburiyetlerini gremedii gibi, sanat lm karsn da duyulan endie ve korkuya are olarak grmektedir. M mtaz bu konuda g rlerini yle ifade ediyor:

3 3 2 T a n p n a r z e rin e Y azlar

"H erkesin bir talihi var. N e bileyim ben, bu talihi kendinden, i dnyasn dan bir eyler katarak yaamay seviyorum, yani, sanat seviyorum. Belki o bizi lmn en iyi, en rahata kabul edebileceimiz ehreleriyle karlatryor. u ras muhakkak ki, bir insann hayat bir sanat eseri kadar gzel olabiliyor." (Hu zur, s. 113). Romantik ir M mtaz, sanatn insan kendisiyle ve lm fikriyle bartrd na ve sanatnn kendi zne sadk kalarak hayatn da zn rendiine inanmakla, btn romantik irlerin iledii hatay ilemektedir. Tanpnar'n Mmtaz ve onun gibi aydn olmaya namzet kiilerden bekledii ey, gerek ara ynda M m taz'n bittii noktada balamaktr. Tanpna'a gre kendi gereini renen insan, nce sadece sosyal gerekleri renmeye ve sosyal sorumluluk larn yklenm eye hazrlanm bir kiidir. stelik insann bym e sreci, sosyal ve rasyonel bir varlk olmakla da tamamlanmamaktadr. nsann hayata "lmn terbiyesinden" bakabilmesi, doruyu doru olduu iin yapmas ve lm yaa mann art olarak evrendeki olu srecinin bir paras olarak grebilmesi de ge rekmektedir. Halbuki Mmtaz iin mitsizlik, 'lmn uuru'dur. (Huzur, s. 114). Mmtaz, 'hal'den ziyade 'gem i'in bysnde yaamakta zamann gerek lerinden ve kendi sorumluluklarndan kamaktadr. Tanpnar, IV. M urat'n gz desi iin yaptrd konakta sadelik ve ihtiam yan yana bulan ve onun by snden kendisini kurtaramayan M m taz'a sempati duymaktadr. Gemiin ih tiam belki bir ahlk seviyesinde neler yaratmaya muktedir olduumuzu gs termek asndan deerlidir. Pakat Mmtaz bu iirli ve byl lemden kurtul mak ve kendisini bekleyen gerekleri grmek zorundadr. Tanpnar, Nuran'n gerekliiyle M m taz'n gemi tutkusunu karlatrmaktadr. Gemiin kbal'i olmak istemeyen Nuran yle diyor: "..Hayr, istemiyorum. Ben Nuran'm . Kandilli'de oturuyorum. 1937 sene sinde yayor, aa yukar zamanmn elbisesini giyiyorum. Hibir elbise ve h viyet deitirmeye hevesim yok. Hibir umutsuzluk iinde deilim ve bu ayna lar beni korkutuyor." (Huzur, s. 116). Tanpnar, M m taz'n radikal bireyciliine taknd kinayeli tavra ramen, onun kendisi olm ak ve nce kendi gereini bilmek iin gsterdii srar takdir etmektedir. M m taz'n iine doduu kltrn gemiini renme tutkusu ve yine kendisini iinde bulduu evrenin btnln anlayabilm esi, onun ruhi byme sreci iinde "gem i"le "h al" arasnda bir kpr kurabilm e ve evrenin bir paras olabilm e kapasitesini vurgulamaktadr. M m taz evrendeki btnl yle aklyor; "H akikatte bu konserde byk kk yoktur. Her ey ve lierkes vardr... Tp k etrafmz gibi. Hangi dalgay, hangi atabilirsiniz? Onlar kendiliinden ya narlar, snerler... Gelirler, giderler, tezgh durmadan iler." (Huzur, s. 117)

H zurda A y d n T ip i 3 3 3

H uzu/un dokusuna mutluluk ve renk katan, Tanpnar'm kutsal bir tecrbe olarak sunduu nsan ak, insann nce kendinin fizik varlnn srlarna er mesi, kendi varl iinde btnlemesini ve kendi kk zindannn duvarlar n aarak evreni anlam asn salamaktadr. Tanpnar, 'M mtaz, oluun bu zerre si, imdi kendisini kinat kadar geni, sonsuz buluyordu. N uran'n varlyla kendi varln bulmutu' diyor. (Huzur, s. 118)
Tanpna'a gre ak insanda ruh ve bedenin sentez oluturduu lh bir tec rbe, bir yindir; vuslat, zaman ve meknda bir l ve bir dirili, insann ruh ve bedeni arasnda kurduu kusursuz denge sayesinde niha gerein bir ben zeri olduu bir "m ira" ndr. nsan ak, lh akn zaman ve meknda yaa nabilecek bir benzeridir. Mmtaz bu konudaki duygu ve dncelerini yle ifade ediyor: "Bu derinden kavumalar ve braknca duyulan hasret tek bana bir mre smazd. Bu ancak derin ve karanlk zamanda biz bilmeden, mevcut olmadan evvel hazrlanm eylerin neticesi olabilirdi. Tek bana tabiat bu yaknla va ramazd. Bir insan kendi iinde bir baka insan bu kadar kuvvetle bulabilmek iin sadece tesadfler kfi deildir." (Huzur, s. 128). M m taz'n idealizmirii ve mistisizmini anlamak iin; onun benliini you ran medeniyetin zne ve bu z en gzel bir ekilde ifade eden Trk musiki sinin baz eserlerine onun asndan bakmamz gerekiyor. M mtaz, bizi en iyi ifade eden Seyit N uh'un "N hft Bestesi"nde, "ruhum uzun sonsuzluk itiyak n ", yani ideal ve kusursuza duyduumuz zlem ve ona doru kanatlanmay buluyor. Bu m usiki parasnda ifade bulan en kuvvetli duygu, maddeden syr lp katksz bir ruh olmak arzusudur. Ancak ideali temsil eden bu fiziktesi lem, fizik lem in lmden sonra ulalan "tlsmh aynas"dr. (Huzur, s. 136). Bundan dolay sanat eserlerinde de, zamanla ebediyetin kesitii anlarda sanat, hem bu strapl mirac, hem de ideale var nndaki cokuyu terennm etmek tedir. te Mmtaz, byle bir medeniyetin ekillendirdii bir ruha sahip olduu iin, iire yer verm eyen kat, madd bir dnyada ideallerinin ve hayallerinin kurban olmak durumundadr. Ayn ekilde, M m taz'a gre, Dede'nin "A cem Airan Yrk Sem a"sinde pek ok ruh ra fta Tanr'y aramakta, onun bulunduu yeri Cennet kabul et mektedir. Bu eserde de ruhun maddeden soyunuu, ideali aray vardr. Dede'de Tanr ve insan birbirlerinden ayr dnld halde M mtaz, N uran'n bulunduu yeri Cennet kabul eden bir romantizm iindedir. (Huzur, s. 136). Tanpnar'a gre, Trk aydrann bugnk zaafn tekil eden bu romantik idealizm, ondaki adalet ve eylemsizliin kaynadr. Yani M mtaz, 'Yrk Sem a'yi yine kendi terimleri iinde yorumlamaktadr. Dante'nin Beatrice'i, Petrard'n Laura's gibi, sevgiliyi Tann'ya giden yolda basam ak yapm as gerekir ken, Mmtaz N uran' evrenin merkezine oturtmak kusurunu ilemektedir.

3 3 4 T a n p n a r z e rin e Y azlnr

Tanpnar M m taz'n Nran merkezli dnyasndan bahsederken, "O na gre Nuran, hayatn zkayna, btn gereklerin annesiydi" (Huzur, s. 1489 demek ledir. Yine Tanpnar, "H akikatte N uran'n ak. Mmtaz iin, bir nevi dindi. Mmtaz bu dinin tek bidi, mabedin en mukaddes yerini bekleyen bir oca da ima uyank tutan barahibi, byk mabudenin srnn yerini bulmas iin insan lar arasndan setii tek fniydi" (Huzur, s. 150) diyor. Bylece Tanpnar Mnlaz'n henz slm musikisinin Tanr merkezli geleneini anlayamayn, kendi pagan hmanizminin iinden kamayn ok zor anlalr bir kinaye ile ima ediyor. Bununla beraber Tanpnar, akn sihirli ba iinde ve bu sevginin gelii kes kinletirdii melekeleri sayesinde Mmtaz'n gerek halkasn genilettiini ve eyann srlarna da varln vurgulamaktan geri kalmyor ve bu esiz tecrbe nin insann gerek araynda almas gereken bir merhale olduunu vurgulu yor. Tanpnar yle diyor: "O vakte kadar epeyce ey okumu, az ok dnmt: fakat imdi onla rn hayalna daha kudretle getiini, N uran'a olan sevgisiyle canl hayata ktk larn anlyordu. Sanki Nuran, kafasnda ve etrafndaki eylerin arasnda bir k klesi imi gibi hepsi onunla aydnlanm, en dank unsurlar bir terkip hali ne gelm iti." (Huzur, s. 152). Eserde "gem i"in kltr mirasna sahip kan, onun "h l"e yn verip "gelecei"de renklendirdiini kabul eden M m taz'n, ayn zamanda "gem i"in gemiliini de anlamas ve iinde yaad zamann gereklerine de uyank ol duunu ifade etmesi, onun ruh gelime sreci iinde ok nemli bir safladr. Mmtaz yle diyor: "Elbette stanbul sonuna kadar sadece marul yetitiren bir memleket olarak kalmayacaktr. stanbul ve vatann her kesi bir istihsal program istiyor. Fakat bu realiteler iine m aziyle balarmz da girer. nk o, hayatmzn bugn ol duu gibi, gelecek zamanda da ekillerinden biridir." (Huzur, s. 155). Bylece M m taz'n gemi uurunu, iinde yaad zamanm gereklerini de kabul ederek "tarih uuruna" dntrldn gryoruz. Bununla bera ber, Mmtaz, hl her eyi bilen bir dima, kusursuz bir hfza olmaktan kur tulmu deildir. Canl ve somut olan her tecrbeyi analitik zeksnn szgecin den geirip, duygu tecrbesini bile beyin hcreleriyle yaam aya alan Mmtaz'n duygudan kopuk bir dnce hayatn temsil edii, ondaki ruh ataletin ve sbjektifliin sebebidir. Kahveci ra Mehmet bile, hayat btn sadelii ile b tnlk ve canhina zarar getirmeden yaarken, M m taz'n gerei ayrtrd zerrelerde yaamas N uran'n dikkatini ekmektedir. M m taz'daki bu ruh duru muna doru tehis koyan Nuran yle soruyor: "Niin bugn yaamyorsun sen, Mmtaz!

H uzu rdn A y d n T ip i 3 3 5

Neden, ya mazidesin, ya istikbaldesin? Bu saatte de var" (Huzur, s. 163). Bylece M m taz ilk defa kendisini ok sbjektif bir anm iine hapsettii ni anlyor ve kiiliindeki paralanm anm uuruna varyor. Durumunu yle aklyor: "Bu n yaam yor deilim. Yalnz bana o kadar beklenm edik bir zamanda kadn ve hayat tecrbem o kadar azken geldi ki, ne yapacam bilemiyorum. Dnce, sanat, yaama ak, hepsi sende topland. Hepsi senin hviyetinle birleti. Senin dnda dnememek hastalna m ptelym ." (Huzur, s. 163). M m taz'm gem ie aklc ve eletirici bir tavr taknabilmesi, gemie olan hiss ballndan kurtuluunu ifade etmesi bakm ndan ok nemlidir. M m taz, artk gem iteki ihtiamn yannda sefaleti de grebiliyor. Bugnde srp giden sosyal dengesizliin i actan manzaralarn bln dehetiyle kavrayabili yor. Aadaki blm de stanbul'dan alnan kk bir kesit, btn Trkiye'nin m add ve m anev sefaletini ve toplumun nasd her trl deerden yoksun bir g ruh haline geldiini ok gzel bir ekilde ifade etmektedir: "stanbul'un bu semtleri bu austos gnnde, pislikten, tozdan, scaktan bi tapt. H er yerde harabe enisi, scan arttrd bezginlik, bir yn hasta ve yorgun ehre, fizyolojik k gze arpyordu. ehir iinde oturanlar, o kadar birbirlerine benziyorlard ki, yorgun gz veya vcutla drt, be metre murabbana sdrlm, tahtalan morarm, kiremitleri krk, cssesi yana doru yatm evler birbirini tamamlyorlard; ikisi de iinde doduklar ehri tanmasa, bir se naryo iin hazrlanm sanabilirlerdi. Arasra tpk caddedeki insanlar ite-kaka geen hususi otomobiller, lks arabalar, bu ykk, bir taraf arplm pencereleri ssleyen sardunyalara vanncaya kadar sefaletin kemirdii evlerin yan banda beyaz tahini boyal bir ko nak yavrusu, mazideki zenginliin, hayatn iei lksn, hl artc bir art gibi grnyordu. Onlarn da ou beyazd. Ak, perdesiz pencerelerden bu mzi arbklanyla hi de uyumayan bare balar uzanyordu." (Huzur, s. 170). M m taz'm uur akn takip ederek hem en hem en on bir ay sren bir ili kiyi ve bu ilikinin M m taz'm ruhunda m eydana getirdii deiiklikleri ince ledikten sonra, bu ilikinin niin bitm ek zorunda olduunu anlam akta zorluk ekm iyoruz. M anev deerlerini yitirm i, onun yerine yeni deerler koyam a m, baty ekilce tanyan atalet iinde bir toplum un N uran-M m taz iHkisine fon tekil ettiini gryoruz. Tanpmar, teki deerleriyle birlikle sevm eyi de unutmu ve tek elencesi rak sofralarnda dedikodu yaparak yalnzlklarn unutm ak olan Sabih, Adile, Yaar ve Suat gibi boyutsuz karakterlerini, yarat c gten m ahrum bir toplum da tahrip edici bir enerji unsuru olarak kullan maktadr.

3 3 6 'rn n p v .r z e rin e Y azlar

le yandan Nuran, kendisini byle bir topluma kar bile savunm ak g ve cesaretinden yoksundur. Onun iin "huzur" ok kinayeli bir ekilde, bu sosyal baskdan kurtulmak. Kendi mutluluunu feda ederek "baba" olm ak sfatndan yoksun bir adamn szde kocaln kabul etmek ve onun szde babalna s nmaktr. M m taz ise, Tanpmar'n eserin bandan beri vurgulad gibi, sade ce fikir ve duygu adam olarak atalet iinde, gnlk gereklerin akyla baa kamayan bir adamdr. Tanpmar'n dedii gibi "kendisine gvenemedii, hayat ta kendisi iin tek adm atamayacak kadar" (Huzur, s. 201) zayf olduu iin bir mr boyu srdrebilecek mutlu bir beraberlikten yoksun kald. M m taz'n hsan'n temsil ettii norma ycelmesi, yani kendisini aarak gereki ve yapc bir aydn olabilmesi, eserde ok nemli bir yer igal eden bu ilikinin bitm esinden sonra olmaktadr. Mmtaz, nce iman ve mefkure ile insa nn gnlk boyutta karlat meseleler arasna kesin bir izgi ekmekle, by me sreci iinde byk bir srama yapmaktadr. Mmtaz zaman ve meknla, her ey deilse de, pek ok eyin insan akhnm nda zlebileceine karar verir. nsan, talihsizliklerinden dolay imann, vatan ve millet sevgisini yitirmemeli, sosyal m ecburiyetlerinden kamamaldr. nsan, imann ve mefkresini hayatm kaosu iinde kendisini aan ve kendisine strap veren olaylar karsn da yitirirse, zaten strapl bir yolculuk olan hayatta desteksiz ve rlplak ka lacaktr. Bu konuda Tanpna^la ayn gr paylaan M m taz yle diyor: "lerim iz iyi gitmiyor diye. Tanrlara kzmayalm. lerimiz, bizim veya bi ze benzeyenlerin kk sakatlklaryla, tesadflerin ihanetiyle, her zaman bozu labilir. Hatt birka nesil iin bozuk gidebilir. Bu bozulma, bu dzensizlik i ky m etlerimize kar vazifemizi deitirmemelidir. ki ayr eyi birbirine kartrr sak plak kalrz. Hatt zaferlerimizi bile Tanrlardan bilmemeliyiz. nk ih timallerin cetvelinde malubiyet de vardr. Amcamn mahkemesinin uzamasy la bu vatan zerinde tarih haklarmzn, kz kardeinin evlenm esiyle Sleymaniye'de okunan sabah ezannn ve Mslman bir babadan domamzn... bizi biz yapan byk realitelerde ilgisi nedir? Bunlar ou cemiyete dayanan realite ler olsa bile, bizi kendim izi inkra deil, artlan deitirmeye gtrmelidir. El bette ki bizden mesul memleketler ve vatandalar vardr: elbette ki asrhk hezi metlerin, kntlerin, henz kendi artlarn bulamam bir im paratorluk art olmamzn bir yn neticesini hayatmzda, hatt etimizde duyacaz. Fakat bu strabn bizi inkra gtrmesi daha byk bir hezimeti kabul deil midir? Vatan ve millet, vatan ve millet olduklar iin sevilir; bir din, din olarak mna kaa edilir, red veya kabul edilir, yoksa hayatmza getirecekleri kolayhklar iin deil." (Huzur, s. 38-39). zetle M mtaz, bireyi aan meselelere ve bahtszlklara dayanabilmek ve yeni Trkiye'yi kurabilmek iin gereken gc imandan, vatan ve millet sevgi

H uzu rda A y d tn T ip i 3 3 7

sinden alnabileceini sylem ekte ve zaman ve mekndaki meselelerin aklc m etotlarla zlmesi gerektiini ifade etmektedir. manda batl itikatlarn gereklerden ka ve "im kn bolluu" (Huzur, s. 46) yaratmak olduunu syleyen M mtaz, kendi ruhundaki ataletin de farkna var makta, onun da bir eit ka olduunu kabul etmektedir. Tanpna^la ayn g r asn paylaan M mtaz, gerek imann insandan mesnetsiz objektif dnya da karl olm ayan dnceyi brakp gereklere aklc zm ler getirmeyi beklediini anlamaktadr. Buram buram vatan sevgisi kokan bu eserde stanbul btn bir Osmanh m paratorluu'nun sembol olarak, onun anari iinde ylp kalm, tasnif bekle yen deerlerini iinde topluyor. Mmtaz, am uuruna uygun yeni bir sentez le yeni Trkiye'nin deerlerini oluturmak iin, bu tasnifi kendisinin ve kendisi gibi aydnlarm yapmas gerektiine inanyor. hsan ve Tanpnat'n eritikleri u ura erien M mtaz, hayatn bir deime sreci olduunu, deimenin yaam a nn art olduunu, her eyin nce kabuk baladn, sonra da grnmez bir e kilde etrafnda olanlardan ayrldn, yani Heraklitus'un nehri gibi hibir nm bir dierine benzem ediini dnyor. (Huzur, s. 49-50). M m taz'n uuruna vard dier nemli bir gerek de kiiliindeki para lanmadr. M m taz'n hiss ve sbjektif bir yaklamla gerei arpttn anla^ mas eserde yle ifade ediliyor: "A rtk etrafna bakmyordu; zaten ne var, ne yok biliyordu, "imizdekini grecek olduktan sonra..." Aylardr her tarafta yalnz iinde olanlar gryordu. (Huzur, s. 52). k M m taz'n akn evrene merkez yapan sbjektif yaklamn, aksz M m taz'n hiss tabiatmm yaratt cehennemi azab takip etmekte ve sonunda M mtaz, daha derin daha geni bir senteze veya gerek seviyesine varmaktadr. Onca aksz hayatn "bir kbus", "yanm kalm bir fikir" (Huzur, s. 57) olduu nu dnen M m taz, eritii yeni uur seviyesinin hayata baknca, akn insan ruhunu zenginletiren, yaamn gerekli bir tecrbe olduunu anlamakta, fakat akn evrenin okluktan olumu tekliinden pek ok tecrbeden sadece bir ta nesi olduunu da kabul etmekte ve hayata bir "talih ve m ucize" (Huzur, s. 40) olarak bakmaktadr. Ruh geliiminin son saflalannda Tanpna'la ayn "gerek" kavramn pay laan Mmtaz, gerei ruh ve m adde sentezinden olumu kusursuz bir kre, hayat da hi durmadan akan ve deien bir rmak olarak tanmlamaktadr. n sann byle akkan bir gerei kavrayabilmesi ise, ancak kendi ruhunda d le min btnln yaratabilmesi, yani ona benzemesiyle bu akkan gerei b tn melekeleriyle kucaklamasyla mmkndr.

3 3 8 T a n p n a r z e rin e Yar.lar

Bu seviyede uurlanan M m taz, Tanpnar gibi amzda Batnn ve kendi kltrnn iinde bulunduu hastala da doru tehisi koyabiliyor. Ebediye* tin hi durmadan akan rmanda "hayat" ve "lm " bu ak srecinin vazgeil mez saflalan olduu halde, kronolojik zamanda yaayan, tabiat ve inantan ko puk insan, gerei ya sadece hisleriyle, ya da sadece zeksyla anlamaya al makta ve somut btn ayrtnp, nisb deeri olan soyut genellemelerle bir tut maktadr. Yani som ut organik gerein yerine soyut fikri koyan insan, kendisini hapsettii uuru iinde hayatta lm demek olan bir varlk srdrmektedir. M mtaz'n bu fikirlerini Tanpnar yle ifade ediyor: "Yalnz insanolunda idi ki, yekpare ve mutlak zaman iki hadde ayrlyor, iimizde bu kk idare lambas bu isli aydnlk rpnd, ok basit eylere kendi mdil riyaziyesini soktuu iin, sreyi topraa den glgemizle lt mz iin, lm ve hayat birbirlerinden ve kendi yarattmz bu iki kutbun ara snda dncemiz bir saat rakkas gibi gidip geliyordu. nsanolu, zamann bu mahpusu, onun dna frlamaya alan bir biare idi. Onun iinde kaybolaca biteviye akan nehrinde her eyle beraber akaca yerde, onu dardan seyre a lyordu. Onun iin strap makinas olmutu. Bu itili, haydi lmn uunda yz; herey bitti. M adem ki sfrn btnn krdk, adet olmaa raz olduk, bu nu kabul etm ek lzm ." (Huzur, s. 62). Mmtaz da, Tanpnar gibi ada insann cehennem azabn, onun gerei lm bulgularla snrlandrma veya ilmi, gerein btnn yerine koyma abas na atfediyor. Hastaln tedavisi konusunda da Tanpnar'la ayn gr payla an M mtaz, bilim ve zeknn bulgulann inkr etmeksizin gerei btnyle anlamak iin, onlarn snrlarnda balayan ebed aydnha frlamann gerekli ol duunu vurguluyor. M m taz yle dnyor: "uurla var olmay, gerekten var olmay dyordu. Fakat insanolu bu nunla kalmyor, bu byk, deimez zaruretin yannda kendi de yeni batan tahliller icad ediyordu. Hakikatte bunlar hep o varlk vehminin ocuklaryd. nk hakik lm strap deildi. Kurtulutu. Hepsini hepsini brakyorum, sonsuzlua karyorum. Akln bittii yerde parlayan byk incinin kendisi ol dum. Ondan bir zerre deil, kendisi. Akln serhaddinde hibir aydnln glge lenmedii yerde kendi iinden aydnhk, prl prl tutuan byk su nergisiyim. Fakat hayr, o bunu dnecei yerde, "madem ki dnyorum, o halde varm, madem ki duyuyorum, o halde varm. Madem ki harp ediyon.m, o halde varm, diyordu." (Huzur, s. 62). Sonu olarak M m taz, gerekten var olmay makrokozmik bir seviyede bir ahlk dzeninin, Wr btnn hem benzeri hem de paras olmak olarak tanm lyor. Vicdann btn insanln refah ve mutluluunu isteyen bir ahlkn ayna s ve evrensel bir sevginin kayna yapnca, yani kendi dnda bir dvann g

H uzu rda A y d n T ip i 3 3 9

nll fedaisi olunca hr iradeye de kavuuyor. "Evet hayat yapm ak isleyenler, kendilerini cm erte ona balam aldrlar" (Huzur, s. 305) diyor. deallerle gereklerin uyumazln, Trkiye gereklerinden kan kl tc olduunu hamaln strabnda gren Mmtaz, kendi yum uak elleriyle ha maln sert nasrl ellerini m ukayese edince, kaybettii zamandan dolay utan duyuyor. Bu, yaadklar straba ve tadklar yke ramen, yurt gereklerin den kopuk ideahst aydn iin, glgede kalan muzdarip Anadolu halknn ilesi, kaderiydi. Onlarn varlklar, Tanpna'm szleriyle "bir haner veya Bursa ba nn ksa parlts getii veya bir knt altnda kaldklar iin, bir saniye ay dnlanr, sonra yine unutulur." (Huzur, s. 309). M m taz'n kendi kk hcresin den kp, kendi toplumunun strabn ekmeye balamas onlarn gereklerini kendi gerei yapmas, onun ruh bym e srecindeki en son m erhalelerden bi ridir. M m taz'n diergmln, onun eritii sosyal uuru anlatm ak iin, Tanpna'm izdii hamal portresi tek bana bir aheser ve bir strap bidesidir. "B ir hamal, srtnda ok havaleli bir ykle ona doru yava yava geldi. Adamn boynu ve gs ykn altnda eilmiti. Yokuun stnden, kendisine doru, iki kolunu yanna sarktm, sanki ok cesur bir izgi kstlam asnda alnyla elm ack kemikleri birlemi ve ene kaybolmu yryordu. Belki de bu izgi kelimesinin uyandrd bir arya Puget'in Cariatide'lerini hatrlad. Fa kat hemen arkasndan dncesinden phe etti. "Hakikaten byle bir ksaltma var m yd?" Hamal daha ziyade, yolunu grmek iin, btiin yz meydanda yryordu. Yalnz ba om uzlannm stnde deildi de, gsnden kma ben ziyordu. 'Evet gsne eklenmi bir bat bu. Hatt yle de deildi. "Grm yo ruz, dikkat etmiyoruz; ezberden konuuyoruz." Adamn alnnda iri ter ianeleri akyordu, tam M m taz'n yanbanda bu damlalar gzlerini rtmesin diye, eliyle alnn silmi. Mmtaz, kaln, esmer elin hareketini iyi hatrhyordu. Tek bana bir kbus olabilirdi. Btn uzviyetinde admlarn hesap eden bir hal olacakt. Gzleriyle gr yor, admlaryla yokluyor, tarhyor dnyordu. Hayr, belki de dnmyor, sadece yokluyordu. Tekrar durdu, arkaya bakt. Hamal henz yedi sekiz adm tedeydi. ri, tahta sandn bittii yerde, beyaz, bez pantolonunun yamah, bol ekilsiz d geliyordu. "H i de Puget'in devlerine benzem iyor Onlar geril mi adalenin, btn vcutta akan kudretin ifadesidirler. Bu biare ise, srtnda ki yk tarafndan yutulm u." Adamn yzn btn vuzuhiyle zihninden bir daha geirdi. Hibir kuvvet ifadesi, hatt hibir dnce yoklu. Sadece bir adm, bir adm daha diyordu. Kk kendi ayaklarnn admlaryla para para ya yordu. Yalnz ellerinde garip bir sertlik vard." (Huzur, s. 308-309). Tanpnar, M m taz' sadece bu lkenin yoksulu iin deil, btn deerlerini yitirmi, hayatta ne yapacan bilmeyen, onu tanmas gereken bir yk olarak

3 4 0 T a n p n a r z e rin e Y azlar

gren, XIX. yzyln sahipsizliine kaplm nihilist diplomahlar iin de strap eken bir sa figr olarak gsteriyor. Toplumun btn tabakalar iin azap e ken sulu bir vicdandan kurtulmayan Mmtaz yle dnyor: "Fakat onun (kendi) d cri hamalnkilcr gibi deildi. M m taz'n elleri hayat la dorudan doruya temasa girmemiti. Onun frnnda pimemiti. "Benim ki ler, beyaz, itinal ve yum uak..." ve ellerine byk bir dikkatle bakt. Ve birden bire yine Em irgn'daki geceyi, yoku banda Suad'dan ayrld n hatrlad. Ellerini Suad'n ellerinden nasl zorla ekmiti. "Ve gzlerine de bakamyordum. Yarabbim bu yoku bitm eyecek m i?" Yoksa bu benim arml yolum mu? Suat benim salibim m i?" (Huzur, s. 311-312). Yahya Kem al'in dedii gibi. Mmtaz da, caminin temsil ettii ruh erevesi nin, topluma hviyetini kazandran ve onu ayakta tutan deerleri bir arada tutan imento olarak yaamasnn gerektiine inanyor ve insan iradesinin bireyin yk lendii sorumluluklar lsnde insanln vazgeilmez bir paras olarak gren Mmtaz, "nsan btn kinattan mesuldr." (Huzur, s. 312) hkmne varyor. Sonu olarak romanda Tanpma'n yaratt yeni Trk aydnn temsil eden Mmtaz, nihayet "huzur"un insann kendi iinde olduu gereini kavryor ve "huzur"u "feragat" kavramyla eanlamda dnyor. Bundan byle Mmtaz, muhteem bir gemiten kendisine miras kalan salam kklere yeni kkler a layacak, yani asrlarca bir millete hviyetini kazandran, onu ayakla tutan sa lam deerlerin zde yaamasn salayacaktr. Bu deerleri kendisine iman ve vicdan edinen M mtaz, kendi hviyetini yitirmeksizin iradesini bu imann em rine verecek ve yeni Trkiye ve btn insanlk iin iyi, doru ve gzeli gerek letirmeyi misyon edinecektir. Trkiyesiz bir dnya, Trk deerlerinin katks olmayan evrensel bir deerler sistemi dnemeyen M mtaz, vatanseverlii, milliyetilii an gereki temel doktrini ile birletirecek, kendi toplumunun ve insanln m eselelerini yaklafm eitlilii iinde, objektif boyutlaryla gre cektir. Dou ve bal medeniyetlerinin zne, bu medeniyeli oluturan kltrle ri alarak vakf olan M m taz'n kendisi hl "yapk kardeler grubu halinde, bir yz mara, bir yz marba bakar, iki vcudu ve drt ayayla yan ya na yrr gibi" grmesi, yeni Trk aydnna den misyonun ne lde g ol duunu, M m taz'n hl bir senteze varamadn en ak bir ekilde ifade et mekledir. M m taz'n meziyetlerine sahip olan bir aydn iin bu senteze ula mak, gereklen baarlm as zor fakat imknsz olmayan bir hedeftir.

(Mill Kltr, say 8, 9; Ocak, ubat 1982, s. 22-25,15-18).

TANPINAR'IN MRASI
Mehmet Kaplan

Bir milletin kltr sanatlarnn, edebiyatlarnn ve fikir adamlarnn v cuda getirdikleri eserlerle zenginleir ve geliir. Bundan dolay onlara kar say g duym ak, eserlerini korum ak ve zaman zaman htralarn anmak lzm dr.. Bundan 20 yl nce bu dnyaya gzlerini kapayan Ahm et Hamdi Tanpnar byk bir yazard. M tevaz hatt fakir denilebilecek bir hayat srd. Fakat tariline ve sanatna hayran olduu Trk milletine ok deerli, zengin bir miras b rakt. Ben bu ksa konumamda Tanpnar'n bize brakm olduu bu mirastan, onun mahiyet ve deerinden balsetmek istiyorum . nce bu mirasn bir bilanosunu yapalm: Tanpnar ok ynl bir yazard. O, tiyatro mstesna iir, hikye, tenkit, deneme ve edebiyat tarili konularnda, hepsi de deerli eserler verdi.

Bursa'da Zaman" iiri, bugn herkesin bildii harikulade bir eserdir. Fakat Tanpmar, onun dnda da gzel iirler sylemitir. Konumalarn sonunda Dev let Tiyatrosu sanatlar bu iirlerden bazlarn okuyacaklardr.
lk iirlerini 1922 ylnda Yahya Kemal'in banda bulunduu Dergh mec muasnda nereden Tanpnar, ayn zamanda Darlfnunda hocas olan Yahya Kem al'in tesiri altnda kalm, fakat onu taklit etmemitir. Yahya Kem al iirleri ni aruz vezni ile yazar, iirlerinde ok nemli bir yer tutan dil musikisini divan iirinden alr. Tanpnar, hece veznini kullanr. Heceye aruzun ahengini vermee alr. Bu zor bir iti. Tanpnar, on yl uram ak suretiyle hecede kendisine has, yeni bir henk yaratr.

Tanpna'm 20. lm yldnm dolaysiyle M ill K tphane'nin A nkara'da yapt anm a tre ninde yazarn konum asna esas olan m etindir

3 4 2 T a n p m a r z e rin e Yazlr

Tanpmar'n iir dnyas da Yahya Kemal'inkindcn farkldr. "Bursa'da Za m an" iiri ak, tarih ve tabiat temlerini birletirmesi bakmndan Tanpmar'n Yahya Kem al'e en ok yaklat iirdir. Fakal asl Tanpmar bence derin ruh hal lerini ve hayat karsnda ald Vavn sembollerle ifade ettii dier iirlerindedir. Tanpmar hayallere ve sembollere verdii nem dolaysyle Ahmet H aim 'e yaklatnlabilirse de, iirlerinin dili, yaps muhtevas bakmndan Haim'den de farkldr. "Yava Yava Aydnlanan", "E ik ", "Zaman K rntlar" balkl iirleri ile Tanpmar, Yahya Kem al'den, Haim'den de ayrlr. Bunlar Trk edebiyatnda daha nce benzeri olm ayan, gzel, derin mnh iirlerdir. Tanpmar, roman ve hikye nevilerinde de gzel eserler vermitir. Biroklan Tanpma/n m ensur eserlerini iirlerinden daha stn bulurlar. H er edeb eseri, kendi nevi iinde deerlendirmeyi doru bulduumdan ben bu fikre katlmam. Fakat Tanpna/n hikye ve romanlarnn da iirleri kadar yksek bir deer ta dklarna kaniim. Tanpmar'n roman ve hikyeleri sadece estetik bakmdan gzel deillerdir. Onlarda ok zengin psikolojik, sosyal, metafizik ve kltrel deerler vardr. Bu deerlerin btnn ilk okuyuta anlamak ve kavramak mmkn deildir. On lar estetik bakmdan ne kadar gzel iseler, muhteva bakmndan da o kadar yo undurlar. Tanpmar'n iirleri gibi hikye ve romanlar da ne kadar ok okunur sa, insana o kadar deiik ehre ile gzkrler. Bu eserlerde ak, tabiat, musiki, tarih, insan kaderi, ferd meselelerle sosyal meseleler i iedir ve birbirine bal dr. Tanpmar, Trk edebiyatnda eserleri en youn ve en karmak olan yazardr. Bundan dolay onlar, tam mnsyle ancak tekrar tekrar okunmak suretiyle anlahrlar. Hatt onlar bir kiinin tek bana anlamas gtr. Biz stanbul'da Sa atleri Ayarlama Etstitsii romann, asistan, doent ve doktora rencileriyle be raber bir smestr inceledik ve bundan byk bir zevk aldk. stanbul'da baka Tanpmar hayranlarnn da onun romanlarn ortak bir tartma konusu yaptkla rn rendim ve buna memnun oldum. Zira Tanpmar'n romanlar bizi kendi m edeniyetimiz, sanatmz ve kltr deerlerimiz zerinde dndren en g zel eserlerdir. Onlar okuyanlar hem derin, srekli bir gzellik duygusu hisse derler, hem de zengin bir dnce lemine girerler. Tanpna^m roman ve hikyelerinde, basma-kalp tipler deil, her biri ayr zellikleri hiz ahsiyetler vardr. Ressamlara has bir tasvir gcne sahip olan Tanpmar onlar madd veya manev zellikleri ile dikkate ayan yapmasn bilir. Tanpmar'n kahramanlar umumiyetle entellektel tabakaya mensup olduklar iin, ileri srdkleri fikirlerle de dikkati ekerler. Tanpmar, romanlarnda sadece gzlem ve hayal gcnden istifade etmez. O ann fikir akmlarn yakndan takip etmi bir yazardr. Tanpmar batl res samlar ve musikiinaslar ve edebiyatlar kadar fikir adamlarn da biliyordu.

T a n p tn a r n M ira s 3 4 3

Bln eserlerini hatmettii Paul Valery ve Marcel Proust'un yan sra, Freud, Jung ile beraber Sartre, Bachelard gibi Fransz edebiyatnn byk fikir adamla rnn eserlerini de okumutu. Eserlerinde bunlardan szlerek gelen ok ince ve derin dnceler vardr. Tanpna^m kaynaklarn aratracak bir mukayeseli edebiyat tedkikisi b yk emek harcamak zorunda kalacaktr. Tanpnar'n roman ve hikyelerinde iir duygusu nemli bir yer tutar. Tanpnar'n kendisini anlatt romanna batan sona kadar iir duygusu hakimdir. Tanpnar bir gn bana "benim bir gzm alarsa, bir gzm gler" demiti. Gerekten o, hem son derece duygulu, hem de glmesini bilen bir insand. Saat leri Ayarlama Enstits adl romam, Trkede benzeri olmayan bir eserdir. Tanpnar bu ironik eserde, Trk toplumunun btn meselelerini ele alr ve Trk toplumuna ve insanlarna arptc dev bir ayna tular. Tanpnar fazla roman yazmamtr. Fakat Huzur ile Saatleri Ayarlama Enstit s hi phesiz Trkenin aheserleri saylmas gereken eserlerdir. Tanpnar'n Be ehir adl kitabn okuyanlar onun denem e'sahasnda da e siz bir yazar olduunu itiraf ederler. Tanpnar bu kitabnda yakndan tand be ehri, Ankara, stanbul, Konya, Bursa ve Erzurum 'u tasvir etmitir. Fakat ne tasvir! Bir Trk atasz "gz grm ez akl grr" der. Tanpmar sadece gze ve zekya deil hayal gcne, tarih duygusuna, sanat kltrne de sahiptir. Trk1er Trkiye'de asrlar boyunca ok zengin, ok gzel, kendilerine has bir mede niyet vcuda getirmilerdir. Tanpnar, Be ehir adl kitabnda bu medeniyeti b tn zenginlii ile ortaya koyar. Fakat bu kitap ilm bir eser deildir. Tanpnar il mi kendi ahsiyetinde erilm i bir insand. iir, roman ve hikyelerinde olduu gibi, bu kitabnda da bln zellikleri ile Tanpna' buluruz. Tanpnar, ok sevdii hocas ve stad Yahya Kemal iin de bir kitap yazm tr. Tanpnar, Yalya Kem al'in Trk dili, Trk edebiyat, Trk kltr bakm n dan tad deer ve nemi ok iyi biliyordu. Yahya Kem al'i tanmak iin bu ki tab mutlaka okum ak lzmdr. Fakat bu kitap ayn zamanda bize Tanpnar' da tantr. Sevgi, sayg, zek ve kttr muhtevasn bu kitabnda da btn zengin lii ile ortaya koyan Tanpnar, Be ehir ve Yahya Kemal kitaplarnn dnda da ha pek ok deneme yazmtr. Bunlar da zevk ve isfade ile okunacak yazlardr. Tanpnar bir lise hocasyd. 1939 ylnda Tanzimat'n OO. yldnm dolaysyle stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi'nde bir Yeni Trk Edebiyat Kr ss tesis edildi, bunun bana da Tanpnar getirildi. O yllarda henz akademik kariyerden yetienler azd. lk edebiyat doktorasn Ali N ihat Tarlan vermiti. kincisini Tanpna^n zam annda ben hazrladm. Bu mnasebetle Tanpnar' ya kndan tandm. O bu krsnn bana getikten sonra, deta liyakatini isbat iin XIX. Asr Trk Edebiyata Tarihi adl kitabn yazd. Bu kitap, Tanpnar'n ger

344 T anpm r zerine Yazlar

eklen niversitede bir hoca olmaya lyk bir ilim ve fikir adam olduunu isbat etmitir. air, hikyeci ve romanc olan Tanpmar edeb eserleri ok iyi tahlil et mesini ve deerlendirmesini biliyordu. Ayrca o, zengin bir larih, sosyoloji ve psikoloji kltrne de sahipti. Tanpma'n XIX. Asr Trk Edebiyat Tttrihi adl ki tab bugn de deerini muhafaza eden bir eserdir. Bir yazar ancak eserleri okunmak ve tekrar okunmak suretiyle anlalabilir. Tanpmar Trkede eserleri bir btn olarak tekrar tekrar okunm aya deer ya zarlarn banda gelir. O Trk m illetine gerekten zengin bir kltr miras brak mtr. Szm Tanpna'r ac bir nktesi ile bitireyim. Hayat bor iinde geen Tanpmar, bir gn yle demiti; "Zengin lkelerde devlet yazarlarna ve sanat larna yardm eder. Fakat Trk devleti o kadar muhta bir durumda ki bizim ona yardm etm em iz lzm ." Tanpmar gerekten bu szn tuttu ve Trk mille tine aldndan ok fazlasn verdi.

(Trk Edebiyat, say 101, Mart 1982, s. 15-17).

SAHNENN DIINDAKLER
nci Enginn

Ahm et Hamdi Tanpna'n bu roman 1950'de tefrika edildikten sonra ancak 1973'te kitap olarak baslmtr: Mahur Beste, Sahnenin Dndakiler' ve Huzur bir nehir romannn paralar olarak ortaya kar. Bir medeniyet krizi iinde yaa nan bir akn roman olan Huzur'un ncesi Sahnenin Dndakiler ve onun da n cesi Mahur Beste'de yer alr. Sahnenin Dndakiler ve Mahur Beste, yazarn teki iki roman Huzur ve Trk edebiyatnn bir mizah aheseri olan Saatleri Ayarlama Enstits kadar dikkati ekmemi ve zerinde durulmamtr. Yarm kalm bir rom an olarak grlen ve rom ancnn da bir trl bitire m ediini, roman kahram anlarndan Behet Bey'e yazd bir m ektupla ifade ettii Mahur Beste'nin tam am laycs olan Sahnenin Dndakiler okundukta;n sonra. Mahur Beste'yi - bir mnda - bitm em i b ir rom an olarak dnmek glemektedir.

Sahnenin Dndakiler de zaman 1920 yldr ve mekn stanbul'dur. Trk m il

letinin yaad bu ateten gnlerde stanbul hem sahnedir, hem de sahnenin d . Asl aline Anadolu, bu sahne d stanbul'da pek az grnr, deiik ayna lardan grlr. Eserde "sahne" kelimesi hem tiyatro kavramma bal olarak kul lanlr, hem de geni m nda olaylarn getii yer olarak.

Huzur kahramanlarnn genlik yllarn iine alan bu roman, onlarn ilk ol gunlama tecrbelerinin balangcdr. hsan henz gentir ve M ill M cadele'ye stanbul'dan yardmc olmaya ahmaktadr. Nuran ve M m taz henz kk birer ocukturlar. Mahur Beste'den gelen Behet Bey, Talt Bey, Atiye Hanm ma ziden uzanan glgeleri ve maceralaryla bu eserin aklarn da idare ederler. Sa-

Sahnem n Dndakiler, Yeni stanbul gazetesinde tefrika ed ilm itir (nr. 1 7 7 ,1 0 M art 1950 - 28 Ma ys 1950). Zikredilen sayfa num aralar 1973'te baslan kitaba aittir.

3 4 6 Tanpiv.r zeriie Yazliir

biha - Cemal ak bir eit Atiye Hanm - Dr. Refik akna dner, H uzurda bu bedbaht aklara bir yenisi Mmtaz - Nuran ak da katlacaktr.

Sahnenin Dndakilerd e ahs kadrosu hayli kalabalktr. Hikye Cemal'in

azndan anlatlr. Cemal'in annesi ile Atiye Hanm teyze ocuklardr ve Cemal anne tarafyla Atiye Hanm - Behet Bey evliliine ve D r Refik ile Atiye H anm 'n aklarnn kbetine vristir. Babas, drst bir devlet memurudur. ttihat ve Terakki'nin son gnlerinde, kendisine Anadolu'da verilen bir grevi kabul etmi. Bat Ana dolu'da bir sahil kasabasna yerlemitir. Cemal stanbul'a tp tahsili yapmak iin "1920 Eyllnn sonunda yamurlu, kapank bir gece y an s" gelir. Cemal, ocukluunun gem i olduu "ehzadeba ile Horhor arasndaki Elgz Mehm etefendi" m ahallesindeki evlerine gider ve daha sokaa kt andan itibaren, son alt ylda stanbul'daki deimeleri grr. Birincisi bu ehir dman igalindedir ve her kede bu durumu gsteren sahneler yer alr. kincisi ehrin kendi sinde vuku bulan deiikliktir; "ehir, hi de braktm ehir deildi. Bana in sanlar deimi, hayat deimi, evler, sokaklar ihtiyarlam, ypranm gibi gel di. Daha sonralar stanbul sokaklarnn cazibesinin bir tarafn yapan satc ses lerinin bile eski satc seslerine benzemediklerini farkettim. Drt muharebe senesinde birka nesil birden askere alnd iin, ananeleri yeni gelenlere retecek insan kalmamt. Uzun sren bir ktan sonra, buzlar altnda filiz sren otlar gibi her ey yeniden filizleniyordu" (s. 20). Cemal, geldii andan itibaren bu deiiklii somut olarak insanlarn hayat larnda, yaaylarnda grr. Kendisini beklemedii bir ekilde olaylarn iinde bulur Bu olaylar. M ill M cadele'ye kendi aplarnda yardm etmek iin rp nan milliyetilerin giritikleri faaliyetlerdir. Cemal, ocukluundan beri hayran olduu jhsan'n emrine girer, ona ne kadar az bilirsen o kadar iyi olur derler ve Cemal srekli oradan oraya dolar Cem al'in ne yaptn kesinlikle bilm emesi, hatt ou zaman yaptklarn budalaca bulmas, mnsna ulaamamas bir ba kma onun dikkatini canl hayat sahnelerine evirmesine imkn verir. Kk zhraplar iinde byk olan insanlar grr. Cemal'in bu dolamalar ile verilen 1920 stanbul'unun karkl, romandaki ahs kadrosunun saysn arttrr. Bunlarn iinde, gzden dm fakat kendilerinin her an hatrlanaca umu duyla yaayan devlet adamlar, harp vurguncular, idealistler, hainler, fedakr kadnlar, dm kadnlar, deien hayat artlar iinde yerlerini arayanlar, ztrabn hayatlarn karartt insanlar yer alr. "M ehlika Sultan'a k yedi gen" msra ile tantlan Mehlika Sultan Sabiha, mazinin aynasnda grlen bir ocukluk arkadadr. Kendi iine kapal Cemal, bu serbest, canl, gzel ve akll kz sever. Sabiha'nn kendinden byklerle an lamas, dostluu Cem al'i kskanlk iine atar. Cem al'in ailesiyle birlikte stan

S a h n e n in D ndakiler 3 4 7

bul'dan ayrlmasndan sonra, Sabiha, yakkl fakat ahlksz bir adamla, Multa'la evlenir. Bu evlilik, ocukluunu bir cehenneme eviren evinden kama gi bidir. Hasta, fakat kocasnn hayatn cehennem eden bir anne ile, sorumsuz, e lence ve iki dkn babann sonsuz kavgalar iinde byyen Sabiha, evlen mek iin de babasna benzer bir erkek seer. Cemal stanbul'a geldikten sonra, Sabiha'y arar. Fakat ekingen gen ak tan aa onun nerede olduunu sorup renemez. ekingen mizacna uygun, ekingen sorularla ve bilhassa tesadflerin yardmyla toplad bilgi krntla ryla onun hakknda bilgi edinir ama onu yine gremez. Nihayet mazisini yakar gibi, btn eski kt ve resimlerini yakan Nasr Paa'nn Cem al'e verdii Sabiha'nn resmine kavutuu gn; Kadky iskelesinde Cemal, Sabiha'nn kendisi ne seslendiini duyar. Fakat bu bir buluma, kavuma deildir. 374 sayfalk ro mann 331. sayfasnda nihayet vuku bulan bir karlama yeni bir kbusun ba langcdr. Bu andan itibaren olaylar hzlanr Muhtar, kendisinin bir cinayet su lusu olduunu telm ih eden bir yazs dolaysyla Cem al'i grm eye gelir. Ona g ya bir gazetede i teklif edecektir Bu gazete zengin bir diplom at olan Kudret Bey'i soymak iin Muhtardn giritii son oyundur. Cemal, Muhtar'n syledikle rine inanmayp onu kovduu zaman. Muhtar Cem al'i de sular; "Bir kadnla evlendim diye btn ehir benimle megul... Herkes benim pe imde... Hepiniz kskanlktan ne yapacamz bilm iyorsunuz..." (s. 344). Muhtar "hayatla oynam "tr ve yaptklarnn sonulann "yklenecek ka dar" kuvvetlidir (s. 348). evresindeki "ahm ak insanlar" onu kk yamdan beri her eyden bktrm ve can skntsnn iine atmlardr. O da kendi haya tyla kumar oynamtr. Evlilik de onun iin bir kurtulu olmamtr. Sabiha da "ahsiyetinin ve imknlarnn hastas"dr. Muhtar, Cemal bata olmak zere Sabiha'ya k olan herkesi, hsan', MuIis Bey'i, Kudret Bey'i de sular (s. 346). Sabiha, beklenm edik bir anda, bir gece, bir karar arifesinde Cem al'e gelir. Kocasndan aynlm hr fakat M uhtar yine de peindedir. Sabiha'nn sahneye k mas ile, bir ara evine snm olduu Nasr Paa'nn ldrlmesi ayn zamana rastlar. N asr Paa ldrld gn, yannda sadece hsan vardr. Rom an bu ha berle biter. N asr Paa'y kimin ldrd belli deildir. H atrat yerine birtakm nemsiz belgeler vererek aldatt hsan'm da, karsn evinde saklad iin M uhtar'n da onu ldrmek iin sebepleri vardr. Fakat ne gazetedeki haberde ne de Cemal, M uhlis ve Kudret Bey'in konumalarnda, hsan sulanr, fakat ya knlan onun bu iten hayli sklacan bilmektedirler ve ona yardmc olmak iin giderler. Roman, gnlk hayatta olduu gibi bin bir teferruatla doludur, bu bakm dan belirli, gelitirilm i bir vakadan bahsetmek mmkn deildir. Romann anafikri, kendisini "bir yn gizli kuvvetin elinde esir" hisseden (s. 334) ve "et

348 T anpnnr zerine Yazlar

rafnda herkesin bir glge gibi kaybolduunu" sanan Cem al'in aray ve keli meleri arkasndaki mnlar reniinin hikyesidir. "Biz evvel kelimeleri reniriz. Sonra yaadka teker teker mnlarn" (s. 364). Cemal alt ayhk bu do lamada "tezatlar kendinde toplayan" insanlarla tanr (s. 363), "btn hayat stne ylm gibi"dir. O kendi oyunlarn kendi balarna "hayatlar" pahas na oynayan insanlarn arasnda, onlarn oyunlarna katlamadan, daima "sahne nin dnda" kalarak onlarn maceralarn tanr. Fakat bu insanlar tanmak de mek midir? Sevgi, merak, ballk Cem al'e birok ii yaptrr, fakat o iinden ge enleri kimselere anlatamaz. En ok sevdii kiilerin yannda bile kendini yalnz hisseder. Onlarn yannda, hatt Sabiha'nn yannda bile "biare"dir. Niin sevdiklerimiz, bizim iimizden geenleri merak etmezler? Niin insa nolu, insanoluna her ekilde kapaldr? O dakikada, her zaman olduu gibi Sabiha iin seve seve lebilirdim. Fakat Sabiha'nn zihninden geen eylerin bir tanesini bile bilmiyordum. Hele ona, ikide bir, o gece: - Ah, bir karar verebilsem... dedirten eyin ne olduunu hi bilmiyordum" (s. 369). ile d arasndaki tezadn ve atmann kuvvetle anlatld bu romanda, insanlar arasnda kurulan ve kurulamayan balar zerinde durulur, derin psi kolojik tahliller yer alr. Ayn zamanda zaman bakmndan stanbul'un ok muztarip bir dneminin perianl, bu biare insanlarla btnleir. Kuvvetli bir re sim zevki olan Tanpnar'n bu romannda hemen her paragraf bir tablo gibidir. Ayrca, yazarn insan uzuvlarna dikkati bu romanda bilhassa gze arpmakta dr. Bu uzuvlar, el, gz ve burundur. Gz zerinde romancnn durmas, her bi ri kendi oyununun oyuncusu olan kahramanlar seyreden "sahnenin dndakiler"in farkl baklarna tekabl eder. (ingenenin) "gzleri simsiyaht ve btn yznde ancak uzun riyazetlerle elde edilebilecek bir kudret, bir ekili vard" (s. 311). "Aliyeli Ahm et'in gzleri de bu ingeneninkiler gibi, debboydaki hapisha nenin karanlndan insan ldrtacak ekilde apak bakyorlard. Fakat bak lar ve insanlar ayn deildi. phesiz hi ayn deildiler.. O, ifte lmnn arkasndan btn hayata bakyordu. En ince ve mnsz teferruatna kadar grd hayata bazen gremeyi gzne kestirdii bir dev, bazen banda bekledii bir hasta gibi bakyordu. Sleyman Bey de bakyordu. Itiha ile, hrsla, phe ile, zaman zaman p hesiz vicdan azabyla bakyordu. Ne garip, bu yaayan adam, yaayan ve elenen, dt bataklkta bir ner gis tarlasnda otlar gibi hazla dolaan ve lezzet alan adam bir l gibi bakyor du. Sade bir l gibi bakmyordu. Bakt her eyi bu baklarla ldrecek gibi bakyordu...

Sah n e n in D ndakiler 3 4 9

Halbuki l olan Aliyeli Ahmet, benim iimden btn hayata glerek ba kyor" (s. 3 1 3 ). Sleyman Bey'in odasmdaki kaz, "talihinin arkasmdan bakyor. Domam ocuklarnn gzleriyle bakyor" (s. 314). "Behet Bey, sabahleyin bol zeytinyanda yzdn grdm balklann gzleriyle bakyor. Ama, muhteem yaldz ereveli aynann iinde Talt Bey'in hi grmediim gzleri, bana bu aynay hediye eden Behet Bey'den ok baka trl bakyorlar. O da hayatn gzleriyle ve hayata bakyor. Affettii hayata ba kyor. M ahur beste'nin lm yenen yan akam kzll iinden bakyordu. nk hayat da, lm de sevdin mi, affettin mi yenilebilir." "im di A nadolu'da dvenlerin hepsi hayata baka trl bakyorlar" (s. 314). "Etrafm da ok gz var! Hepsi bana bakyor... Bir hafta evvel mahkemede grdm adamn baklar sadece gizlenecek yer aryor; Muhlis Bey'in bak lar, ben hayatn efendisi olmak isterim, diyor. hsan'n baklar sadece dn yor. Ben bu saati iyice zmeden, hi bir i gremem diyor." "N asr Paa'nn baklar hayalindeki talyan bahelerinden kendisiyle le cek bir m aziye bakyor. Kudret Bey, borlarnm, birikmi kinlerinin> hacletlerinin arasndan ok klm , bare bir mahlk gibi bakyor. Sabiha'nn baklar M ahur beste'nin arasndan, daha imdiden Atiye teyze nin, Talt Bey'in baklaryla bakyorlar. Bazen de bana ebediyen darlm gibi bakyor. Bir akamst, yamur altnda yzme bakm adan bakt gibi bak yor" (s. 315). evresindekilerin bu baklarn yakalayan Cemal ise, "bir mzi aynasn dan" hayata bakmaktadr: "Ben bir mzi aynasndan, benim olmayan bir ayna dan, benim olmayan bir yn aynalardan hayata bakyorum " (s. 315). Bu baklarda hayat ile lm tezad derhal kendisini gsterir. Sanat, lm aan bir kapdr ve M ahur beste'nin yaratcs kadar, kendilerini bu sanat eserin de bulanlar da lm amlardr. Halbuki yaar grnd halde, len ve ba klarnn dedii her eyi rtenler de vardr. Romann ad ve ana fikriyle yakndan ilgili olduunu sandm bu "gz" imaj, Cem al'in geirdii bir buhran nnda youn olarak evresini saran binler ce gz ile verilir. Romann iinde ise serpilmi olarak bulunur ve romann bt nnde Cemal ile birlikte yryen gzler vardr. Eserin, saf, nazik diplom at Kudret Bey'in burnu ile ilgili para ise, romann en ironik blm n tekil eder. Tanpnar burada, bir uzuv ile ahsiyet arasnda ki mnasebeti, o kiinin btn davranlarn, hatt yaayn iine alacak ekil de ortaya koyar (s. 115 120).

350 T an p iiar zerine Y anlar

ki ana blmden oluan romann birinci ksm, Cem al'in ocukluunu an latdr. kinci blm "hadiseler" adn tar ve Albert Sorel'in u cmlesiyle balar: "Dnya gmlek deitirecei zamanlarda, hadiseler saknlmaz bir kader halini alrlar" (s. 156). Blmn bu bal, Cem al'in stanbul'daki eitli kiiler le ilgili, ilk bakta birbiriyle ilgisiz grnen hadiselerin hikyesini aklar. Bu hadiseler C em al'le dorudan doruya ilgili olsun veya olmasm, btnde onu zenginletiren hayat tecrbeleridir. Ve kader, bu ufack hadiselerin iine gizlen mi olarak, insanlarn, Tanpnaf'm ifadesiyle "gnlk ztraplannda byk olan" insanlarn hayatn idare eder. nsann, etrafndaki terkibin bir paras ol duuna inanan yazar, onlar geni evreleriyle, bir ufack hadisede derinletiri len psikolojileriyle verir. Bunu yaparken de imajlarla zengin, Trkenin en yk sek m izah ve ironik slbuyla, onlar ve hayat karsndaki tavrlarn anlatr.

(Mill Kltr, nr 34, Mays 1982, s. 38-40).

"NE i i n d e y i m ZAMANIN, NE DE BSBTN DIINDA"

Haldim Taner

Yaamay bylesine seven, onu bir sanat haline getiren, her nnn tadn karmay bylesine det edinen az insan tandm. Bence, hoca, air, romanc kiiliklerinden nce, onun bu yaam a sevinci dolu bohem yan, m rn este tik ve dnsel bir youn yaantlar halkas yapm ak isteyen yan, daha ar basard. Bu yandr ki, btn br kiiliklerini zenginletirir, bylesine iten ve scak yapard. Ahm et Hamdi Tanpnar, bende her zaman kurak topraa dm bir bitki hzn yaratmtr. Adilikler, sathilikler, gelgelilcler, vurdum duym azlklar iin de bir ortam da, onu m lteci bir Orta Avrupah, rnein bir M acar yazara benzet tiim de ok olmutur. Sala solla, titiz bir ynm yapmadan her nne kan bi raz kafas iler insanla dost sanl, hep bu yalnzlndan, kendine bir tutamak aramak, hi deilse tamak ihtiyacnda olan engin dostluuna birtakm yank adacklar bulabilm ek zorunluluundan douyor olmal idi. Bir de u var: Belki de insanlara, kardan uzak, alabildiine iten bir ya knlk gstere gstere bunun zevkine erge onlar da vardracan um m u ola bilirdi. Onca, dnyay srf onun gibi gzele tap, insanla, dostlua onun gibi ina n kurtarabilirdi. Bu bakm dan byle bir dinin havarilii sayabiliriz arkadalm, hocaln, yazarln ve her ynn.

Durmadan Dnen, Duyan Bir Varlk

Omzunu arptp, sa kolunu gererek, ehnizi drst v e smsk yle bir kav ray vard ki, bu avucun iinde sanki onun dost kalbinin scak atn duyard nz. Bir ocuunki kadar temiz gzleri parlar ve hafife yaklap bir sr syler gi

3 5 2 T an p n ar zerine Yiiztr

bi balard konumaya. O ksk, ona ok yakan, onun itenliini daha bir vur gulayan sesi ile. Size rastlam adan, kendi kendine, ou zaman o gnk bir rastlant veya ya antnn arm ile dald bir dnce silsilesinin son halkasn size averir, bandan, gelimesinden habersiz olduunuz bu fikir yolculuunu sanki siz de onunla birlikte katetmisiniz gibi sonucuna sizi de ortak etmek isterdi. Kendi dncelerinizle, sokan ve evrenin grltleri ile gnlk knygularla bunal m kafanz birden bu sylenenle bir balant kurmakta gecikir, anlasa bile ilkin onun anlatt scaklkta alglayamaz, ama yava yava onun iklimine, onun dnyasna, girince, bu sylenen, ou zaman yeni, aranp duyulup varlm yarg ya da btlguya, onun isledii ilgiyle yaklap, ou zaman bunu benimser, ondan ayrldktan sonra da yolunuza bu dnce ile ya da ona katlan yeni arm larla devam eder, sizi skan eylerin basksndan bir sre uzaklam olurdunuz. lmnden birka gn nce Hachette'de rastlamtk. Ayakst son roma nndan konutuk: Eli elimde, "Dn gece sizinkilerde idim " dedi. "Bezik oyna dk. Tevfik Salam Paa, Osman Morasanl, Fahri Arel, Hamit Nafiz, lhami Bey... Yedi buuk liralarn aldm ." " zlm lerdir" dedim. Gld. Ban sallad. Sonra yine eli elimde, "Yahu ne temiz, ne przsz, ne berrak insanlar" dedi. "Onlarn yannda kendime ba kyorum da ne arkl olduumu anlyorum. Biz ok gllglyz yahu, onlara k yasla, li de benim gibi idi." Sevgili Ahmet Hamdi... Kendine iftira ediyordu. Gllgl adam bunu dnebilir, dnse de syleyebilir mi idi. "Estafurul lah" demedim. Bu szlerinde bir estafurullah avcl aramak kadar onu tan mamak olamazd. O bunu srf o be dostuna duyduu hayranla yeni bir renk katmak sevinci ile yapyordu. Ne kadar drst ve gllgsz olduuna ok rnekler verebilirim. O her zaman kendi kendine sadk ve tutarl kalabilmi bir kiilikti. 27 M ays subaylarnn, karc jurnalcilerin kkrts ile niversitenin en deerli hocalarn krslerinden uzaklatrdklar zaman da Ahm et Hamdi badireden kurtulm u olm asna kar n, bu zorbal bir gn onaylamad, jurnalci hocalara kst. Onlarn yaptn dan utan duydu. Bunu her frsatta belli etti. Bir polemiki, bir savam insan deildi. Btn bunlar kendi kendine lutarl kalmak iin yapyordu. Baka tr ls onu kahrederdi. Tek kalesi kiilii olan her insan gibi.

Aklar
Herkesin scak evine, kendini bekleyenlerin yanna dnd akam vakit leri Ahm et Hamdi'yi Narmanh Yurdu'ndaki bekr odasnda yalnz plaklar ve kitaplar beklerdi.

N e indeyim Z;n:nn, N e D e Bsbtn D ijind ii 353

Snrl hoca aylnn yarsn her ay kitaplara yatrr, kitap paketine sevgi ile smsk snrhr, sayfalarn, bir kadn soyuyormu gibi gzleri parlayarak ehvet le aard. Gzele alabildiine ak ruhunun kadmlara ilgisiz kalmayaca muhakkak t. Ne var ki, bu aklarn ou platonik kalrd. Hatt k olduu hanm larn ba zen bundan haberi bile olmazd. Freud'un Sublimation retisine Ahmet Ham di'den gzel rnek sanrn ko lay bulunamazd. Tanpnar, bu platonik aklar somutlatrmaya kalksa idi, bu Tanpmar olur mu idi? Btn bu yaanmam, kursakta kalm hayali aklar, ona yaratmalarnda en scak iti oluyor, bir Bursa trbesinde bir gen kzn uucu g lmsemesi, san salarn balerinler misali topuz yapm hayal gibi bir gen ka dnn Maya Galerisi'nin ahap merdivenlerinden inii Ahmet H am di'nin belle ine ve ruhuna yapp kalarak, sca abuk gemeyen bir ini soba gibi onun i iklimini uzun sre styordu. Mahur Beste'nin, Huzur'un nice iirlerinin arka fonunda hep byle sublim e edilmi sevgililer bulmak mmknd. Tekrar edi yorum. Onlara daha yaklasa, et ve kemik temasn gze alsa, onlar somut birer varlk olarak yaasa, onlara doysa, belki, belki de ne kelime, m uhakkak ki bu cokusu, hayranl pek kalmayacakh. Baz eylere uzaktan bakmak, onlara on larda olmayan bir boyut kazandrr. En azndan ona bakann ona giydirdii var ln boyutu. Onlar konumamaldrlar. Konumadka byrler. Onlara yaklamamaldr. Yaklanca her gnk gerek ve ou zaman yavan yanlarn da ele verirler. stemeden o romantik n yaratt imaj yalanlarlar. Ahm et Hamdi, edeb baarlarnn olgun ve orijinal bulularnn sevdii kadnlar tarafmdan takdir edilmesini beklem ek safln gstermi midir, bilmiyorum. Flerhalde bu nu bekledii zam anlar olmutur. Kadnlar kendileri iin dnlen her gzel e yi severler. Onlarn resmini, heykelini yapan sanatlar takdir ederler. lham kayna olduklarn renmek, onlar her zaman ok mutlu eden N e kadar g zel olurlarsa olsunlar, daima bir yerinden eksik olan gvenlerini glendirir. Bunlar dorudur, dorudur da ou kadnlarn beenisi kendi kiisel alanlar nn dna pek taamaz. Ahmet Hamdi bir ak airi deildi. Romanlar, deneme leri hep kltrle ykl ve Ahm et Hamdi'nin kiilii kadar ok yanl, zengindi. Bu romanlarda, yazlardaki seviye ile sevdii hanmlarm hayranln kazanma s, rnein bir Paol Geraldyn'in Toi et M oi's ile -nk hanm lar hemen Geraldyn'in Toi'si ile zdeleiverirler- kazand kolay beeniyi kazanamazd. Ahmet H am di'nin, Yahya Kem al'le Ahm et Plaim'in, bu iki birbirini ekemezin kiiliklerini kendi imbiinde eritmi bir air kiiliinde ok ar basan bir de Ah met H am di kiilii vardr. Bu kiilik yukarda saydklarmzn dnda, rnein bir Paul Valery'den de byk apta etkilenmitir. Thomas M ann' vdne rastlamadm. Thomas Mann da, eer okudu ise onun hayranln kazanacak soydan baka bir romanc idi. Edebiyat ve mimariden sonra en ok sevdii sa nat mzik olduu iin, Trk romanclar iinde arkitektonik yap ile romann ol

3 54 T a n p n ar zerine YiViilar

duu gibi, mzikal yap ve fugue sanal ile romann yakn ilikisini de ilk kefe den o olmutur.

En Byk Hizmeti
Ahmet H am di'nin bir byk ve deerli zellii de, ustas Yahya Kemal'in et kisiyle Trk gemiinin ve bugnn sentezine ynelik bir yaklam iinde bulu nuu idi. Sanat tarihimizin inceliklerini edeb bir dille, onun kadar sevgi ve vu kufla okuyucuya getiren bir benzerini tanmyorum. H epimiz Ankara'ya, stan bul'a, Konya'ya, Erzurum'a, Bursa'ya onun gzyle baktm z zaman hem ulu sal, hem kiisel zenginliimizden vn duyarz. Ulusal, nk o ehirlere nite liklerini veren her ey bala sanat yaptlar olmak zere, Ahmet H am di'nin scak kaleminde dile gelir, iimize iler ve onun ok zerinde durduu o mekn ve za man sanki beyaz ktla canlanr. Kiisel, nk bu sihirbazn kalemi bizim ii mizde ona akraba telleri kprdatr, onunla aramzda da bir ortaklk vc ya ratr. Bursa'nn akarsular onun sayfalarnda akrdamaya balar. Sleymaniye'nin minarelerinden kopup gelen lk bir rzgr yznz okar. Bence Ah met H am di'nin en byk aheseri Be ehir adl lmez yaptdr. Bu be ehir durduka, bu yapt da onun en ilen yorumu olarak ayakta kalacaktr, kansn daym. Bir yazarn ulusal kltr ve gemiinin kahtm ile bu rtbe zdele mesinden ve onu yurttalanna bylesine ustalkla yaymasndan byk bir yurt ve kltr hizmeti dnlebilir mi?

Yce Bir Oyunun Peinde

Ahmet Hamdi, sadece bu yce kaltmn dnyasnda onun byk mimari eserleri iinde, ehirlerin kendilerine zg zamanlarnn ve slplarnn mzi inde deil, doann tm olanaklarna da apak, onun btn gzelliklerine de a ve onun ikinci elden deerlendirilmesi olan dnya resim aheserlerine de hayran yaad. Kadn gzelliini doa gzelliine benzeten ressamlara, kafa ile deil, ya ant ile hak verdii bir gn unutamam. Yaz sonlarnda bir gn Kplce arka larnda uzun bir yry yapm, hem gneli, hem de hznl doann kac birka nn yaarken, bu benzetii kendi kefetmi olmann mutluluuna var mt. lrtesi gn beni fakltede bulmu, o yaantmn etkisi uup kam adan, ale lacele Giorgione'nin Vens'n grmek, ona bir de dnk yaantsnn asn dan yeni bir olgunlukla bakm ak istemiti. Doa, kentler, mimari, kitap, mzik, resim, heykel, koca sanat tarihi, onun iin yeni yaantlar, grnmleri ile, a heserleri ile dorulayan, destekleyen bir byk kaynak oluyordu. Bu geici hayat iinde, insan kendine bundan seviyeli bir oyun bulamazd.

(lrse Ten lr Canlar lesi Deil, stanbul 1983, s. 28-33).

TANPINAR'IN MEKTUPLARININ PENDE

Zeynep Kerman

Yl 1965. Trk Dili ve Edebiyah Blm nc snf rencisiyim. Prof. Dr. Mehm et Kaplan ile tez konusu hakknda grmee gitmitim. Hoca, Ahmet Hamdi Tanpm a'm m ektuplarn toplamam tavsiye et. Liseden edebiyat ret menim olan rahm etli hanm Behice Kaplan iddetle itiraz etti ve kimsenin zel hayatn demee hakkm olmadn, kendisine yazd mekttplar vermeyece ini syledi. Bu beni yldrmad, belki de, ok sevdiim ve sayg duyduum Be hice H anm 'a, kendim i isbat edebileceim bir frsat deerlendirmek istedim. Kaplan Hoca, rahm etli Cevat Dursunolu, Dr. Tark Temel ve Prof. Dr. Bedrettin Tuncel'e mracaat etmemi syledi. O zam anlar eski yazm pek iyi deildi. ki gn, lgatlann yardmyla rah metli Cevat Dursunolu'na eski yaz ile bir mektup yazarak, tezimin konusunu, gayemi anlattm ve Tanpma'n kendisine yazd m ektuplan veya fotokopileri ni gndermesini rica ettim. Bir hafta kadar sonra im anca bir zarf geldi. Rah metli Dursunolu, drt mektupla yetinmemi, Tanpma'la tanmalarn, eitli hatralarn da dile getirmiti. Birka ay sonra Ankara'ya gittiimde, bu olgun, kltrl, vatanperver beye fendiyle tanma erefine eritim. Gnderdii mektuplarda birka kelimeyi ka raladndan dolay zr dilemesi beni ok mtehassis etmiti. Prof. Dr. Bedrettin Tuncel'den aabeyimin okul arkada olan olu vastasy la bir randevu talep etmi, gayemi de belirtmitim. "Grecek bir eyim yok" cevabn alnca, hayretler iinde kaldm. Bir niversite talebesine byle bir cevap veren hocay ok m erak ettim ve deta baskn diyebileceim bir tarzda, bir le vakti evine gittim. Kapy kendisi at, akmin atamadan "Grm ek iste mediiniz renci benim " diyerek ieri girdim. Kapdan doru alma odas

356 T iin pn ar rerin e Yiilar

olarak da kullanlan geni bir salona giriliyordu. Yan kaplardan birinden han m ieri girdi. Bedrettin Bey "Bana mektup yazm ad" cmlesini syledii anda hanm "u ekm ecede deiller m iydi'!' dedi. Bedrettin Bey ok hiddetlendi ve kmas gerektiini syledi. Bu, benim yardmsever, daima talebeyle megul olan, hatt ahs dertlerini de halletmee alan hocalarmdan ok farkl bir ho ca tipiydi. stanbul'a dnnce. Dr. Tark Temel'e gittim. Beyolu'ndaki geni muayene hanesinde bana randevu vermiti. Yannda, genliinde ok gzel olduu belli, eskilerin "m ihrap yerinde" dedikleri bir hanmefendi vard. Beni kk gren, istihfaf eden bir tonla karlad ve hocam aleyhinde konumaa balad. O za man dayanamadm ve genliin de verdii bir cretle "Tanpnar Huzur'u size nasl ithaf etmi, atm " dedim. O gn alayarak Kaplan H oca'ya byle devam ederse mezuniyet tezini biti remeyeceimi, bana baka bir konu vermesini rica ettim ve fakat mektuplar mutlaka toplayp neretm ekte kararl olduumu syledim. Bunun zerine Tanpnarn "Edebiyat zerine Makaleleri"ni toplamaa bala dm. Mezuniyet tezimin metin ksm 1968'de ben faklteyi bitirm eden. ada Trk Yazarlar Serisi'nin ilk kitab olarak yaynland. Kitabn piyasaya kndan az sonra Dr. Tark Temel beni telefonla arad, g rmek istediini syledi. tiraf ederim, biraz ekinerek gittim, zira sa solu belli olmayan, ne yapaca , nasl davranaca bilinmeyen bir insand. Sinirlenince, ben de biraz yleyimdir. Yine m uayenehanesinde bulutuk. Kitab okumu. Tanpnar'n her biri bir mcevher kymetinde, derin bir kltrn izini tayan makalelerinin bir araya getiriliini ve zellikle blm lendirilm e eklini ok beendiini syleyerek ilti fat etti ve nceki tatsz ve sevimsiz konumamza temas ederek "ok gensiniz, becerebileceinizi umm uyordum " dedi. Sonra masasnn gznden mektuplar la birlikte bir tabanca kard. Korkmadm ama ardm. "Bunlarda pek ok in san rencide edecek dedikodular var, eer onlar olduu gibi neredersen seni vururum" dedi. Gldm ve beni ilgilendiren eyin dedikodu deil, edebiyat ol duunu syledim. Adeta ilk seferki davrann affettirmek ve sevdii bir dosta vazifesini yapm ak istiyordu. Asl gzel mektuplar Adalet'tedir diyerek telefona sarld ve ona "Sana hemen gen bir hanm gnderiyorum. H am di'ye hi birim i zin yapam ad hizmeti yapt, btn mekttplar ona ver" dedi. Akam styd. Adalet Cim coz'un M ecidiyeky'deki zevkle denmi geni at kat dairesine gittim. Yam gstermiyordum. Belki bu yzden, belki de bizim neslimizin eski harfleri renmesinin mmkn olamayaca umumi kanaati. Adalet Hanm'da da vard, nce birka satr okutarak beni imtihan etti, akn bir sevinle kocas M ehm et Ali Bey'e seslendi. Benim bu davran normal karlamama da ard-

T a n p n a 'n M ektuplarnn Peinde 35 7

1ar. Oysa, ben ve arkadalarm , ktphanelerde, eski dergi ve gazeteleri tarar ken, genellikle em ekliler tarafndan sk sk imtihan edilmee alktk. O gn, hayahmn en m esut gnlerinden birini yaadm. Tank Temel'den on . Adalet Hanm'dan otuzdrt mektup aldm, ayrca beni Sabahattin Eybolu'na da tav siye etti. Adalet Hanm bir hayli iltifattan sonra mrm byle eski yazlar iin de geirmek yerine aktris olmak isteyip istemediimi sordu. Byle bir hevesim olmadm duyunca da hayret etti. Sabahattin Eybolu'nun Karakol durana yakn evine gittiimde bahe deydi ve mektup yanndayd. Konumak istemedi ve hemen mektuplar uzatt ve yzm e bakt. Gitmemi istediini anladm ve msaade istedim. Byk bir cmertlikle mektup verenlerden biri de rahm etli Ahmet Kutsi Tecer'in hanm M eliha Hannnefendi oldu. Kaplan Hoca ile ziyaretine gittiimiz bu stanbul hanm efendisi, Tanpnar'n samimi bir okuyucusu idi. Gzel htra lar vard. Kaplan H oca'nn verdii m ektuplar ise, bence, birer sanal aheseriydi. Talih her zaman insana yar olmuyor. Mektup yazdndan emin olduum pek ok dostu veya yakn, belki cimrilikten, belki ahs olularndan veya eit li sebeplerden vermekten ekindiler. Kardei merhum Kenan Bey, oiu z be ka dar mektup ve kartn bana getirdi. Bunlar daktilo etmee baladm, fakat zan nederim onuncu mektuptaki "Bunlar saklama, kimsenin eline gemesini iste mem, saklayabilecein cinsten mektup istersen ayrca yazarm " cmlesi bana bir vasiyet gibi geldi. Bunlarn hi birini kitaba dahil etmedim. Yine de iki yz elli sahifelik bir kitap ortaya kt. Bu eserin yaynlanmasyla baz dostlarnn ba na ellerindeki m ektuplar vereceklerini mit ediyordum, fakat yanlmm.

Mektuplar'm insan ve sanatkr olarak Tanpna^ eitli ve bilinmeyen cephe

leriyle aydnlattna ve ona olan ilgiyi arttrdna kaniim. Avrupallar mektup nev'ine ok nem verirler ve edebiyatlarnn mektuplarn mutlaka nereder ler. Bizde bu gelenek m aalesef henz kurulamamtr. Cahit Stk'nn Ziya Os man Sab'ya yazd m ektuplarla Tanpna'mkiler gerekten muhteval, sanat deeri olan eserlerdir. Yaknda yeni bir basksn yapmay dndm Mektuplar'm zenginleme si en byk temennimdir. Tabii Tanpna'n dostlarnn yardm ve himmetiyle.

(Trk Edebiyat, say 121, Kasm 1983, s. 50-51).

AHMET HAMD TANPINAR HOCAM

Samim Kocagz

Zeynep H anm Kona dedim mi,^ Ahmet Hamdi Tanpnar Hocamdan sz etmeliyim : u yazy yazarken, bam kitap rafna evirdim mi. Hocamn 614 sayfalk, XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi kitabn gryorum. Bu birinci cilt. kin cisi kamad sanrm. Ahmet Hamdi Tanpnar, bylesine bir tarih yazmtr ama derslerinde ounlukla Fransz iirinden sz ederdi. Bizim son ylmzda Tanzi mat Edebiyat Hocamzd. Fakltede bitirm e snavlarna girmeden son ylm z da, bir bilimsel alma yapma zorundaydk. Bir tez yazacaktk. Hocalarm ko nu olarak 'Tanzimat Devri Dil Hareketleri' zerinde almam nerdiler. Ahmet Hamdi B e/ le gr, onun gzetiminde tezini yaz, al... Dediler. Hocay ders ten derse gryorum. Ders sonras ne zaman bana vakit ayrmasn istesem, u iim var, bu iim var, haftaya bu konuyu konualm diyor. Ben bir yandan k tphanelerde hazrhk yapyorum, bir yandan da Sahaflar'da kitap toplamakta ym. Ahmet M ithat Efendi'nin yirmi be ciltlik Letif-i Rivyt balkl hikyele rini, inasi'nin, N am k Kem al'in kitaplarn, bende de bulunsun diye alyorum Sahaflar'dan. Bir yandan plan yapyor, bir bir kitaplar okuyorum. N e var ki bir trl Ahm et Hamdi Tanpnar Hocam yakalayamyorum. stelik Tanpnar, be ni, hikyelerimden biliyor. Cumartesi toplantlarna da geliyor. Ama toplantlar da bilimsel (!) konumann olana yok. 'ikyet gibi olmasn ama halim nice olacak?' diye Prof. Rap H ulusi'ye gittim. O da haklsn, Trk Dilleri Hocas Caferolu'na git, kabul ederse, onun gzetiminde tezini hazrla, okuyup imza layacak hocadan biri de ben olurum dedi. Caferolu, 'getir ne hazrlk yap msan greyim ..' dedi. Uzatmayaym, Ahmet Caferolu'nun gzetiminde tezi mizi yazdk. Rap Hulusi Bey Hocam, didikleye didikleye okudu. Her konuda ok titizdi. H iid'in yakas almadk birka Osmanlca szcn yanl evir-

Zeynep Hanm K ona, 1940'lan n Edebiyat 1-akltosi'nin bulunduiju bina. Sonra yand.

A h m et Ham di T an p in ar H ocam 3 59

miim. Hoca, u anlama da gelir, byle uygundur diyerekten dzelterek tezi im zalad. Ali N ihat Tarlan, Qivan Edebiyat Hocamz olduundan usulen imzala d. Eh.. Rap Bey'in, Ahm et Bey'in sk denetimiyle tezim hazrd. Geldik tezi mizin savunmasna. Btn hocalarmz bir salona topland. Elbet Ahmet Hamdi Tanpinar Hocam da beni snava ekm eye hazrd. 'G el!' dediler, salonun kapsn dan bir de ieriye girdim ki ne greyim... Ahmet Hamdi Hocam, fkeyle aa be yukar dolamakta, teki hocalar da onu korkuyla, gzleriyle izlemekte1er. Durakladm. Caferolu, "G el hele yakla.." dedi bana, Tanpm a'a da, "Sen de gel Hemdi!"^ diye ses lendi. Gel! denildi, bir dn dnp bana doru bir yrd ki Hoca, 'eh..' de dim kendi kendime, bu yata hoca daya yiyeceiz,.,' "Syle bakalm, nelerden, nerelerden yararlandn tezini yazarken?' diye barrcasma soru sordu. "Efendim , almamm sonunda yararlandm kitaplarn listesi yar..." diye kekeledim. "Benim soracam bu kadar; buyurun siz soru sorun!" Diye teki Hocalara sylendi, arkasn bize dnp oturdu. Tezimde Abdlhak Hm id'in dz yazda bir sahne dili getirdiini savunu yordum. rnekler veriyordum.. Prof. R.ap H ulusi'nin dikkatini ekmiti bu ko nu. Bu yolda bana sorular sormaya balad. Bir rnekte Hmid, -Finten'de ola cak- 'Olunuzun gafletini gryorum! Leydi Dik!' Diye yazyordu. Byle rnek ler oktu. Bu konuda bir hayli konuuldu. Ahmet Hamdi Tanpinar Hocam bir den bana dnd; "Bu cmlenin Tanzimat Dneminde neden nemi vardr?" diye sordu. Hocamm soru sormasna sevinmitim: "Bu cm leyi, benzerlerini, eer inasi, ya da Namk Kemal yazm olsalard, yle yazarlard: "A Leydi Dik, olunuzun gafleti apaikr m eydanda!" Bir uzunca tartma oldu Hocamla aramzda, ama bana hak veresi gibiydi. Sonunda Rap Bey, "Sen Tanzimat Dnem i'nin pf noktasn yakalamsn.. Tezin kabul edil mitir, k darya!" dedi. ktm darya ama darda bir yarm saat ldm ldm dirildim. Tezimiz kabul edildi mi, edilmedi mi? Birden kap ald, Ahmet Hamdi Tanpinar Ho cam fkeyle dar ktr. Beni kar kede grnce.

2 Prof. A hm et Caferolu A zerbaycanlIyd, Azeri ivesiyle konuurdu.

3 6 0 T an p n a r derini; Ynzlar

"Gel buraya!" diye bard. Yaklalm, "Sen," dedi, "git hikye roman yaz! Bir daha byle bilim ilerine burnunu sokm a!" Yrd gitti. teki Hocalarm dan rendim ki, Ahmet Ilam di Tanpnar, 'Vay ben Tanzimat Hocas olaym da byle bir tezden haberim olmasn! Diyerekten ok kzm. Ben bu tezi imzalamam, kabul etmem!' Diye dayatm. teki hocalar, baarl bulduklar iin benden yana kmlar Sonunda, imzalam ama bana ok danim. Ahmet Caferolu, "nnde bitirm e snavn var. Aznla ku tutsan seni geirmez. Ama Hemdi air adamdr. fkesi biraz yatsn, get gnln al!" Dedi. Ahmet l lam di Tanpnar Mocam m haklyd, ben mi hakhydm? Keke bir likte almak iin balan ii daha sk tutsam, ne yapp edip tezimi onun gze timinde yazsaydm diye dnmmdr. Gnln almaya elbet alacaktm, ile r eyden nce bir sanat olarak Hocama, saygm ve sevgim vard. airdi, ro mancyd Ahmet Hamdi Bey. yi ama gnln nasl alacaktm? Bugn dn yorum da onun yazd Edebiynl Tarihi aklma gelince, hak veriyorum: Ahmet Hamdi Tanpnar, o sralar yazaca bu tarih iin yardmc aryordu herhalde. Bizde de o zam anlar genlik, heyecan var. Bir yandan snava hazrlanyorum, bir yandan da bu dargnhk iini dn yorum. Fakltedeki renciler, hocalarla birlikle vapurla Boaz gezisi yapacak dediler. Gzel bir bahar sabah -yoksa Sonbahar myd?- Galata Kprs'nn al tndaki iskelede bululxk. renciler kalabalk, hemen hemen btn hocalar mz da var. Sanrm Anadolu yakasnda, Boazii'nin bir kynde yemek yedik. Dnyoruz, Ahm et Hamdi Tanpnar Hocam, dnp de yzme bile bakmyor. Arkadalar trkler, arklar sylyorlar, iirler okuyorlar; ben ne halt edecei mi dnmekteyim. Vapur bir iskeleden kalkarken Yahya Kem al'den sz ald. Kimi arkadalar blbl gibi Yahya Kemal'den iirler okumaya baladlar. Bak tm Tanpnar, pencerenin yannda somurtmu oturuyor. Bu srada Caferolu, "Yahu!" dedi, "btn airlerden iirler okumsamz, hi Hemdi hocanzn air olduu aklnza gelmez mi?" Herkes dnd Ahm et Hamdi Bey'e bakt. O denize bakyor. Caferolu da 'hadisene!' gibisine bana bakyor. Anlalan ya cesaret edemiyorlar ya da ezber lerinden Tanpnar'n iirlerini bilmiyorlar; Arkadalar susuyor. yle bir dorul dum: Galiba o yllarda bir dergide, bir yerlerde yaynlanm bir iirini okumaya baladm. 'Sen akamlar kadar byl, scak,/ Ryalarm kadar sade, gzeldin.' Diye balayan 'Flatrlam a' iiri miydi? Bilemeyeceim imdi aradan neredeyse krk be yl geti. Ne ki o yllarn genlik ateiyle (!) sevdiim bir iiri, bir iki kez okusam aklmda kalrd. Bu kez herkes dnm bana bakyordu. Bir de arkada lar iiri mi, beni bilm em , alkladlar. Tanpnar Hocam, gzlerini iri iri am, g lmseyerek bana bakyordu. Bu sefer de hocalar, arkadalar dnp ona baktlar. Mendilini karp yle bir yzn sildi:

A h m et Hamdi T a n p n a r H ocam 361

"Bre yezit; seni baladm !" Dedi. Byk bitirm e snav geldi att. O zamanlar btn yardmc derslerin bitir me snavn verenler, edebiyat derslerinin son snavna toptan girerlerdi. Uzun bir masann bana Dil hocalar. Divan Edebiyat hocalar, Tanzimat Dnemi Edebiyat hocalar otururlar; adam toptan snava ekerlerdi. H er blmn ho calar, rencileri alr, soru sorar sonra deiirlerdi. En son Tanzimat Dnemi hocama sra geldi. Tek bana uzun masann berisindeki kk bir masada otu ruyordu. Biraz geriye sandalyesini koymu, Mehmet Kaplan da oturuyordu. Bizden bir yl nce olan Kaplan, Ahmet Hamdi Tanpnar'n yeni asistan olmu tu. Tanpnar, karsnda beni grnce, yle bir doruldu. Biraz dnd: "Syle bakalm ," dedi, "Ruhi Badadi'nin terkibibenti ile Ziya Paa'nn terkibibenti arasndaki ierik (muhteva dedi hoca,) fark nedir?" Ayrntl karhk verdim. Daha bakaca sorular da sordu.

(Unutulmayan retmenler, haz. Zeki Sarhan, Ankara 1984, s. 76-78).

TANPINAR ve TRKLER
Cemal Kurnaz

Ahmel 1 lamdi Tanpnar, kltrmzn her sahasn yoklayan tecesss ile dikkati eken bir fikir ve sanal adamdr. Roman, hikye ve makalelerinde zen gin bir muhteva vardr. O, kurulacak yeni terkibin peinde koarken, nazideki kltr deerlerimizi eitli ynlerden deerlendirmeye tbi tutar. te, trkle rimizin asl anlam ve nemini de bize reten o oldu. O, zaman zaman eitli eserlerinde trkler zerinde durmu, onlar yorumlamtr.

Huzur romannn kahraman hsan, "H er ninnide milyonlarca ocuk ba ve ryas vardr" diye dnr.^ Tanpnar da her ocuk gibi ninni ve trklerin ha vas iinde bymtr. Trklere olan ilgisi ve sevgisi ocukluk gnlerinin ha tras ile beslenir. Bir ok trky, ocukluundan itibaren ahidi olduu sefer berlik yllarnn sefalet tablosu iinde hatrlar:
"Bu Anadolu trkleriyle ben ilk defa seferberlik iinde karlatm. 1916 yaz sonu idi. (...) Bir akam bilmem niin gittiim -bilhassa niin geciktiim- is tasyonda kim bilir hangi cepheden brne asker nakleden katarlardan birine rastladm. Yk vagonlarnda isli lambalarn altnda bir yn soluk ve yorgun benizli ocuklar birbirine yaslanmlar, bu ezik, eritilmi kurun gibi yakc ve yakt yerde yle klelenen trklerden birini sylyorlard. Bir Rambrant tablosu kadar gzel ve hznl tasvir edilen bu seferberlik hatrasnn bir benzerini yine Huzur'da gryoruz;

"Gide gide iki duvar aras Kimi kurun kimi bak yaras

^ A hm et Ham di linpar. Huzur, stanbul 1972, Tercman 1001 Temel Eser. s. 17. 2 A hm et Hnmdi Tanpmnr, Be ehir, stanbul 1969, s. 103.

'l'anpnar ve Trkler 363

M m taz bu lrky tanyordu. Geen byk harple babasyla Konya'da iken akamlar uradklar istasyonda, nakliyat katarlarnda sevkedilen askerler, sabaha doru araba ile ehre sebze tayanlar hep bunu sylerlerdi."3 Tanpna'a gre trkler, hayatn sreklilii iinde bir yn deimeye ra men daim kalan asl yanmz ifade ederler. Nitekim, Huzur romannn ba kah raman Mmtaz -phesiz yazarn kendisi- "A kapy bezirgan ba" diye tr k syleyip oyun oynayan ocuklar grnce yle dnr: "N uran bu oyunu ocukluunda muhakkak oynamt. Ondan evvel anne si, annesinin annesi de ayn oyunu oynamlard. Devam etmesi gereken ite bu trkdr. ocuklarmzn bu trky syleyerek, bu oyunu oynayarak by mesi... Her ey deiebilir, hatt kendi iradem izle deitiririz. Deimeyecek olan, hayata ekil veren, ona bizim damgamz basan eylerdir."'^ Trkler bir milletin fikir ve hissiyatnn btnyle yer ald eserlerdir. Bu sebeple hsan; "H alkm za ve hayatmza ne kadar yaklarsak o kadar mesut olacaz. Biz bu trklerin milletiyiz."^ eklinde konuur. hsan trklerde yer alan "strab"n mahiyeti hakknda da tesbitlerde bulu nur. Ona gre, trklerde strap vardr, doru; fakal, trklerde sadece "syle yi", vardr. Zira onlaru "kederleri hakiki olsa insan kalbi yarm saaV tahamml edemez. Burada bir kalabalkla kar karyayz. Tecrbe bir kiinin deil btn medeniyetindir."^ Tanpnar, trklerdeki alayan, szlayan syleyii de kendince yorumlar; "N e garip! Halka szlanmak ve ikyet etmek yakyor ve hatt affediliyor... Ge en harbin trklerine bakm, ne muazzam eylerdir onlar. Daha eskileri de y le. Mesel, Krm iin kan trk gibi. Fakat, mnevverde ho grlmyor. De mek ki, onun szlanma hakk yok. Demek ki mesulz."^ Yahya Kemal, "Bizim romanlarmz arklarm zdr." diyor. Tanpnar da tr klerin arkasndaki drama, asl hikyeye intikal etmesini bilir. Zira, bizim insa nmzn roman onlarda gizlidir. Konya trklerinden bahsederken, "A nado lu'nun romann yazmak isteyenler, ona mutlaka bu trklerden gitmelidirler."

3 Huzur, s. 320.

Ayn e., s. 17-18. Yazar, Huzur romannda M m taz'a sylettii bu fikirleri, bir m akalesinde aayukar ayn ekilde lekrar eder: Zam ann ritmi, yaam a zaruretiyle bizi deitirse de hayat devam etm esini bilir. Bu trkl ocuk oyunu yz yllar nce olduu gibi im di oynanm akta, yz yllar sonra da oynanacaktr. Tanpnar, "H er ey deiecek, fakat o kalacakt ve olduu gibi kald iin
biz de, bir yn deiiklik stnden, yine eskisi olarak kalacaktk" d er ve bu sreklilii hayatn m ucizesi olarak g rr (Yanduu Gibi, stanbul 1976, Dergh Yaynlan, a. 199-200). 5 H mzui', s. 275. ^ ,4y if e-, s. 275. 7 Ayn e., s. 320.

Be ehir, s. 105.

3 6 4 Tiinm r zerine Yazlar

der. Erzurum'u anlaVrken de unlar syler: "Yemen trks ile ona benzer tr kler Anadolu'nun i romann yaparlar. Di gel di gel daaa gel!...' diye atlan lklar, bu topran stnde yaayanlarn asl romann (...) verirler."^

"erden pten yuva kurdum Uurmadm bala ben

beytinin btn bir hayat destan olabilmesi iin bir an gerek bir romanc mu hayyilesine arpmas yeter."i Tanpnar'n romanlarnda trkler bir fonksiyona sahiptir. Roman kahra manlar, iinde bulunduklar olaylarn ak ve psikolojik durumlarna gre tr ky m nalandnrlar. Trk, muhtevas ve havas ile az sonra ortaya kacak bir duruma zemin hazrlar. Roman kahraman ok dikkatlidir. En kk ayrn tlar bile gzden karmaz. Bu, iinde bulunduu youn ruh hlinin icap ettir dii bir hassasiyet olsa bile, tabii ki konuan yazarn bizzat kendisidir: "Akam oldu mu pencerenin yanna otururdu. Ka gndr sokakla bir ocuk peyda olmutu. Her akam elinde bo bir ie veya bir kap, evlerinin nnden tr k syleyerek geerdi. Mmtaz, daha sokan bandayken onun sesini tanrd:

Akam oldu yakamadm gazm Kadir Mevlm byle yazm yazm Doya doya sevemedim kuzumu Ben lrsem yavrum seni dverler
Mmtaz, annesinin her ban kaldrdka stne dikilmi baklarnda bu trknn gftesine benzer bir mn bulduunu zannederek ii szlard. Bunun la beraber, onu dinlemekten de vazgeemezdi. ocuun sesi gzel ve grd. Fa kat, henz ok kk, onun iin tam namenin ortasnda alaya benzeyen ga rip yrtllar olurdu. Evlerinin biraz ilerisinde, aaya doru giden sokan tam banda trk deiirdi. Ses birden bire ykselir, aydnlanrd. O kadar ki evin duvarlarnda, yolun stnde, hatt havaya arptka sanki o parlak akislerle krlrd;

u zmir'in minaresi sedeften annem sedeften Sen doldur ben ieyim kadehten annem kadehten

^ Ayn e., s. 56-57.

Ay? e., s. 57.

Tnnpiiir ve T rkler 365

M mtaz, bu ikinci trk ile kck mrnn henz mnsn dahi kavra yamad kederlerin iinden kar, birden bire ok kl taptaze, fakat bununla beraber yine hasret ve strap dolu baka bir dnyaya girerdi. Bu, bir ucu z mit'in Kordonboyu'ndan balayan, br ucu babasnn hi anlayamad l mnde biten dnya idi. Orada da kendi ocuk m uhayyilesine smayan bir yn ey, orada da lm ve kan, yalnzlk ve iinde reklenen o yedi bal ejder hzn vard. Kim olduunu bilmedii, fakat annesinin de iitecei korkusu ile rpererek yolunu bekledii ocuk geince, Mmtaz iin gn denen ey kapan kapat yordu. Ondan sonra da ertesi akama kadar yekpare bir zaman vardV'i Bu parada yer alan trk, ocuun hasla annesi -ki bir hafta sonra lecek tir- ve babas ile ilgili duygt ve endielerine uygun olarak seilmitir. Bu ekil de, annesinin lecei adeta nceden hissettirilir, buna zemin hazrlanr: Aadaki trk de bir ayrln habercisi gibidir. Nitekim, romann bunu ta kip eden satrlarnda. M m taz ile Nuran, Suat' evde kendini asm olarak bula caklar ve Nuran, "aram zda bir l var" diyerek M m taz' terkedecektir. "Kapcnn byk olu bahede stmal sesiyle her zamanki arksn syl yordu:

Erzincan' sel aldt da Bir yar sevdim el ald."^'^ *

Tanpnar> sezgi gcyle trklerin ardndaki riyeti yakalayarak bize yo rumlar, her gzn grem edii incelikleri, gzellikleri gsterir. Bylece, her za man dinlediimiz trkler bir baka mn kazanr: Mesel, u satrlarda oldu u gibi: "Suyun olduu her yerde, muhakkak ieklerin yarm kalm trksn, salarnn dank ryasn bir edebiyete gtren bir Ophelia vardr. Bu suyun ve aydnhm lm ryasdr. Bunun iin bir Shakespeare'i beklemeye lzum yoktur. Shakespeare olsa olsa bu ryay bize zmtr. Aydnlkta kabaran her suda bu masal mevcuttur. Nitekim her ky ehrinde -nehir veya deniz- daima suyun gtrd bir gzel vardr. Eski stanbul trksn hatrlamak lzm m?

Gveyi sarayda sarm dzeltir Gelin gelecek diye yolun gzetir Gelinin salarm dalga dzeltir

Huzur, s. 30 - 31 . 12 Ayn e., s - 299.

3 6 6 l anpnitr zerine Yazlar

Byle salar dalgalarla dzeltilen, kendi zamannnz ve ryalanmzdr. Biz onun iekli bir dal gibi suda akna o kadar almzdr ki, k gnlerinin ka pal havas bize onu iade ettii zaman, kendiliinden en koyu bir i lem dram na deriz, yahut da boluun ta kendisine.''^ "Yayla Trks"nn O'nda uyandrd arm ve duygu zenginlii, hi phesiz ki his dnyas ve muhtevasnn eitlilii ile ilgilidir:

"Yaz gelende kam yayla bana Kurban olatn toprana tama Zlim felek au katt nnna Aam, nerden aar yolu yaylann?
diye balayan bu acaip, kudretli strap, hangi mitsiz gurbetten domutur? Hangi zindanda havaszlktan boulduktan sonra, ruh birden bire bu geni, bu hr havaya kavuur; bu imen, taze salm st, koyun srs, kr iei koku sunu, bu dalga dalga-byk dalar rzgrn nereden bulmutur? Sla hasreti bu kadar geni bir bayra pek az amtr. Ses bir kartal gibi szlp ykseldike ruhumuzu da beraberinde srklyor. Yolda sevdiklerini eke eke, kendini 5uehri'nde veya Sivas'ta bulmu hangi bare, sadece hatrlamann kuvvetiyle bu yksekliklere eriti?'''^ Tanpnar'n kaleminde "Yldz Trks" de kozmografya-tahh m nasebe tinden doan esrarl hurafeler arasmda yorum kazanr: "Bu trkde insan sesi yldz panitlaryla, onlann bu iklimde her eye sindir dikleri talih seziiyle, bir nev'i hurfeyi andran bir korkuyla dolup boalr Sonu na doru eit eit renkler her yannz esrarl bir afak yla sararlar. Bir billr prizmada nrt ryasn seyredersiniz. Szlerinde sert, hoyraL Tanr ehresiyle geen Kervankran'a ramen bu trkde hi bir byklk kaygs yoktur. Daha ziyade, penceresinden ay ilk defa gren bir ocuun mrldand gibi, yan du aya, yan trkye benzer, l'akat, belki de bunun iin bizi srrn t ortasna a ta r ."i5 Tanpnar, "Odasna varlmyor kpekten" szleriyle balayan "haysz oyun havas"n dinlerken szn ve namenin ardndaki asl hikyeyi kefe alr: "Bu trknn havas ve ritmi kadar ten hazlann zlim ce tefsir eden baka eserimizi tanmadm. Sanki btn mrn en temiz ve saf dualarla hep ba sec dede geirdikten sonra naslsa bir kere gnah ileyen ve artk bir daha onu unu tup hidyet yolunu bulamayan ve en keskin pimanlklar iinde hep onu d-

Ya^nritn Gibi, s. 122. Be cUiv, s. 55.

^5 A jm c.,s.58-59.

T a n p n a r ve T rk ler 3 6 7

nen ve hatrlayan bir lnetli vel tarafndan uydurulmutur. O kadar ten kokar ve ykc gnahn arasndan o kadar bsbtn baka eylere, artk hi erieme yecei eylere kanat aar."'* Tanpnar'n sz konusu ettii trkler bunlardan ibaret deildir. Mesel, "Gezi balarnda bir top glm var" trksn "h i farkedilm eden yutulan bir avu zehir"e benzetir.^^ Aliyeli Ahmet'in syledii trklerin insanda deiik ililer uyandrdm belirtir. Onlar dinlerken olduunuz yerde hi grmedii niz insanlara dost olur, bilm ediiniz llerin banda beklerdiniz. Bilmediiniz gidenlere alardnz."^8 Sleym an Bey'in trklerini dinlerken insan kendini byk da balarnda rzgrlarn elinde hrpalanrken grm ek ister.^ Onun trklerinden biri de "Tuna'nn Evleri"dir.2i>

Huzur i-omannda "Bulut gelir pre pre" diye balayan Rumeli trksnn tamam yer alr. Roman kahramanlarnn bu trk hakkndaki duygu ve dn celerine yer verilir.^
Bunlardan baka yazarn -canlandrm a kudretine hayran olduu- Sar GeHn ile Ey Gziler ve Yemen Trks de sz konusu edilen trkler arasnda sayla bilir. Son olarak Onun "m ahall klsik" diye vasflandrd Billur Piyle'den-de bahsetmek lzmdr: "Bin trl acemilii, safl iinde, bu kk para batan aa incelik, zevk, lezzettir. Gerekten billur bir kadeh. Belki byk bir gelenein son tezghnda yapld iin kk b ir atlakl, tadn artran bir donukluu var. Fakat, mese l Bihzd'n elinden km bir minyatr kopyas gibi btn bir tarz, btn bir edadr. Asl gzel taraf, bu kk billurdan btn zevki, hayat, dnceyi, za man telkkisini fkrtan bestedir."^^ Sonu olarak, Tanpna'n sz ve name olarak ele alp yorumlad trk lerde sanatkr duyarll ile iiriyeti yakalad; onlarm karakteristik yan ve mahiyeti hakknda dnd; bilhassa arka plndaki hikyeye intikal ederek A nadolu'nun i romanna ulat sylenebilir. O, bu hususlar makale ve dene m elerinde iledii gibi, romanlarnda da kahramanlarnn ve vak'ann yapsna uygun olarak fonksiyonel ekilde kullanmtr.

(Mill Kltr, say 44, Mart 1984, s. 44-47).

Aifit e., s. 104-105.

s. 104. A hm et H am di Tanpnar, Sahnenin Dndakiler, stanbul 1972, N aklar Yaynevi, s. 239. 19 e., s. 49. 20 Ayn e., s. 50. Ayrca bkz. Yaadm Gibi, s. 47. 21 Huzur, s. 275-276. 22 Be ehir, s. 58.

NE NDEYM ZAMANIN...
Melih Cevdet Anday

Ahm et Hamdi Tanpma'n 25. lm yldnm dolaysyla geen hafta ar amba akam televizyonda dramatik bir belgesel vard, yazk ki izleyemedim. Belki de iyi oldu izleyemeyiim, nk filmin hem dramatik hem belgesel oldu unun sylenm esi biraz aklm kartrd. Tanpnar'n genliini Hakan Dikmen, daha sonraki yllarn ise Selim Nait canlandryor diye yazl idi gazetede. Na sl olur, sanatmzn yz, sesi, boyu bosu daha belleklerden silinmi deil ki! Kimi gn onunla kar karya olduumu kurarm da, btn kiilii ile geliverir gzlerimin nne; z niteliinin, rasnn gcndendir bu. Ya televizyondaki oyuncularmz bu imgeyi bozar, datrlarsa? Belleklerde yalnzca ad kalm ta rihsel kiiler iin bu tr bir canlandrma rahatsz edici olmayabilir, ama Tanpnar iin g, ok g! Kimse kendisini ona benzetemez, nk kim seye benze mezdi o. Ahm et Hamdi Tanpnar, deeri ldkten sonra anlalm ozanlarmzdan, yazarlarmzdan biridir. Bu sz ya da buna benzer szler eskiden btn sanat lar iin bol keseden kullanlrd ve elbet yanl olurdu byle denmesi. nk de eri ldkten sonra anlalm sanat, ozan, yazar, yalnz bizde deil, dnyann neresine gitseniz, azdr. Ama bunun tersi, demek ldkten sonra unutulma r nekleri boldur. Szgelii Abdlhak Hmid bunlardan biri ve en nlsdr. Onu bugn hi kim se okumuyor artk, bir ad kald ortada. Yanl anlalmasn, Ah met Hamdi Tanpnar yaarken sevilmezdi, sevilmiyordu demek istemedim; tam tersine, dostlarnn, arkadalarnn, rencilerinin saygsn, sevgisini kazanm t, konum alar can kula ile dinlenirdi, edebiyat, edebiyatmz stne yazdk lar dikkatle okunurdu. Bu arada XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi adl byk yap t hayranlk uyandrmtr. Hele dostluu, arkadal sz konusu olursa, ona gsterilen sayg ve sevgi daha ok artar. En azndan benim iin byledir bu. im di dnyorum da, tandklarm iinde en ok sevdiklerimden biri imi Ahmet Hamdi Tanpnar. Dncelerini yaayan, bizde ender grlm kiilerdendi.

Ne indeyim Zamann... 369

Onun iin " ldkten sonra deeri anlalm sanatlarmzdan" szn ne den kullandm yleyse? ok ak, iirlerini, romanlarn dnerek kullandm. Hele romanlar, bir sre sonra gen yazarlarmzca ok tutuldu, hatta gklere karld; dahas onlarda ilerici, solcu bir yaklam bulunduu bile sylendi. By le midir, deil midir, kesin bir ey syleyemeyeceim. Okuduum ca, Tanpnaf'n romanlarnda roman yazma tekniine ilikin bir yenilik, bir kayg bulamammdr; allm, romana benzer, edebiyata benzer bir anlatm vardr. Ama Tanpna^n romanlar iin gsterilen bu ilgi, nedense iirlerine kar uyanmad, onun iirlerini yeniden deerlendirmeye kalkan olmad hi. Geri kimse iin olmaz bizde bu. Allan kanlar, yarglar srdrlr; dahas lenin yazdklar bir daha almaz. Ama Tanpna'n romanlar iin byle olmad de mek istiyorum. Bunlarn iinde en beenilen Huzur adl romaudr. Am a Saatle ri Ayarlama Enstits'n ya da Mahur Besteyi ondan daha ok sevenler olduu nu bilirim. XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi adb yapt ise romanlarndan da iirle rinden de ok beenildi, stn bulundu, vld. uraya dein sylediklerim, Alm et Hamdi Tanpna'm kltrel kimliine ilikin bir im ge uyandrm tr sanrm. Edebiyatmz, zellikle geen yzylki edebiyatmz ok iyi bilen, karlatrmal dnebilen, dncelerin yaantlar dan doduuna inand iin yaarcasna dnen, romanlarnda birey-evre ilikisine dikkati eken bir romanc, iirimizi hececilerin duyarlndan kurtar mada pay olan bir ozan. Kameramz bu has adama biraz daha yaklatralm: birka yl Narm anl H an'da oturmutu. Beyolu'nda karlatm z bir gn ko luma girip beni evine gtrd. Byk odann tam orta yerini kaplayan byk 'masas kifapla, ktlarla karma kark dolu idi. Bu karklk iinden bir kt bulup ekerek bana yarm kalm bir iirini okudu. "Yarm kalm iirler okun maz, bilirim ama ikirriiz de eczacyz" dedi. Byle hep yarm kalm iirleri var d, dncesinde hep onlarla megulm izlenimini uyandrrd, iirle, roman konularyla yaard. O yllar, genlik yllar, Tanpnar hangi ozanlarmzn etkisinde kalm olabi lirdi? Dnecek ne var, elbette Yahya Kem al'in ve Ahm et Haim 'in. Ama Yah ya Kemal, niversiteden hocas olduu iin onun etkisi daha bykt zerinde. Gemiimizle, tarihimizle, gemi sanatlarmzla ilikili bir etki idi bu. Ancak Tanpnar buna nem li lde Bat uygarlnn etkilerini katyordu. yle ki, ko numalarnda da, yazlarnda da gem i sanatmzm nl kiileri ile, bat sanat larnn adlan yan yana geer, diyelim Itr, Bach ile anlr, Levn, Donatello ile. Ama bunlar arasnda benzerlik kurulmaz elbet, kurulamaz da ondan, uygarlk lar aras koutluklara nem verir. Yahya Kem al'in aradn yaamak ister ibidir Ahm et Hamdi Tanpnar. Bylesi bir etki ve etkilenme aranacak bir eydir el bet. nk Yalya Kem al'in ancak temelde kulland Bat, yzeye km olur bylece.

370 'ran p na zerine Yazla-

Ahm et Hamd Tanpmar'n edebiyatmzdaki yeri kendine zgdr diyebili riz. l^oslum kran Kurdakul'un airler ve Yazarlar Szl adl ansiklopedik yaplmda Ahmet Hamdi Tanpnar'a ayrlm blm okurken, orada biz szmle karlatm, nerede yazm m bulamyorum. Demiim ki Tanpnar iin, "...bir akarsuyun hzndan ayr derek, naslsa bir alha bir taa taklp kalm ora ckta tek bana direnen prl prl ama gzlerden uzak bir iee benzer." Ger ekten de Tanpna' edebiyatmzdaki, iirimizdeki akmlardan birine kolay ko lay yeri e tirem eyiz; ald etkiler de onun zgnln bozmaz. Diyelim "z a m an" Yahya Kem al'de "lm "dr, lmn benzeridir; ama Ahmet Hamdi Tanpnar'da bir "tem a" olur kar.

Ne iindeyim zamann Ne de bsbtn dnda Yekpare geni bir nn Paralanmaz aknda

Tanpna'n "zam an "a yabanclamas, onu egemen tanmasndan kaynakla nyor, gerekte "zam an" farknda olmadan yaanr ancak. Tanpnar da Necip Fa zl Ksakrek de "zam an " kabul etmilerdir, btn skntlar da buradan kay naklanr, yadsyam adklan iin ne yapacaklarn bilemezler onu.

Nedir zaman nedir Bir su mu, bir ku mu? Nedir zaman nedir ni mi, yoku mu?
(N. F. Ksakrek) "D eniz Ufkunda" adl iirde Ahmet Haim renklerini bulanlar olmutu.

Deniz ufkunda batan gne Ve keskin l kularn Rabbim bu uultu, bu ate Ve bu mitsiz uularn Doldurduu akam havas Akamn mercan dallar gibi Suda olgunlaan ryas.
Eski bir dedikodudur.

Durgun suya bir bak greceksin Mehtap iri gller ve senin en gzel aksin

Ne indeyim Zamann... 371

dizelerinde, Yahya Kem al'in Ahm el Haim'den, onun

Durgun suya baktm ve dedim ah lebilsem Madem ki yok alayacak mevtime kimsem
dizelerinden esinlendiini syleyenlere kar, hi unutmam, Nurullah Ala, "O zanm biri durgun suya bakh diye baka hibir ozan bakm ayacak m artk?" diye yazmt. Dorudur, ancak gcn nceliinden alan yle syleyi mhr leri vardr ki, kendilerini unutturmazlar, krmz, kzl, mercan, yakut da byledir. Ahmet H aim 'i anstr o an. Ama ne var bunda! H aim 'le balayan bir renk geleneksellem i ise, bundan iirimiz kazanl km demektir. Bir grnmn srp gitmesi im ge hzinem izi zenginletirir. Dorusu ben.

Gel uzan sevgilim benimle yere

dizesi ile,

Babaa uzandk gnlerce tslak imenlerinde yaz bahelerinin

dizeleri arasnda hibir benzerlik bulamyorum. Yoksa "Erenky'de Bahar" iiri dururken artk o gzel "Btn Yaz" iirini okuyam ayacak myz? '

Ne gzel geti btn yaz Geceler kk bahede... Sen zambaklar kadar beyaz Ve rkek bir dncede. Sanki mehtapl gecede Hlyan, eii almaz Bir saray olmutu bize; Hapsolnu gibiydim bense, Bir zlmez bilmecede. Ne gzel geti btn yaz. Geceler kk bahede. (Cumlmriycl, 6 ubat 1987).

HOCAM, USTAM: AHMET HAMDI TANPINAR

Turan Alptekin

"Bykannemin melankolisi vard. Bahtiynrd, amn nostaljisi vard. Halk edebiya tm, iyi bilirdi. Evimizde masal hkimdi. Bir kadn vard; hem ok gzel lrkii sylerdi, hem ok gzel masal anlatrd."
Tanpmar, edebiyat aratrm alannda ne karlan anlamyla bir halk edebi yatna, Baki Sha'nn da behrttii gibi, ilgisiz grnyordu. Fakat ehirli yaa ya ait halk kltrn iyi tanyordu. Be ehir bunun tandr. Ablas Nigr H a nmn anlatt masallar da aile iinde not ettirmiti. Kendi el yazs ile ekledii dikkatleri, bu masallarn. Batl rneklerle karlarmah bir yaynn dnd gstermektedir. Bu hikyelerin bulunduu - eski yaz ile yazlm - defteri bana gsterirken kardei Kenan Tanpmar, Hamdi Beyin Tntinme'yi de ok sevdiini, hatla ciddi bir yaymn dndn sylemiti. Pertev Boratav, o gzel baskh Trk Masallar'r\ Fransa'dan gnderdiinde, kitaba ne kadar sevgi ile baktn biliyorum. Bu yalnz. Necip l-azl'm gazete sinde Tanpma^ thmetlemek iin kullanlan, o yllarda niversitede bir bask yaratlmak isteniyordu, bir dostluun ilgisi deildi. Zaten N arm anh'da, herkesin evine serbeste girip kt, Tanpna/n, her zaman bir yn dostluu ve ilikisi olmutur. yi ki Haldun Taner, bu Narmanl yllarn yazd. - Belki de yaknda yok olup gidecek. N arm anl'daki eve benim ilk gidiimde kendisi daha gelmemiti. Dolab a tk, biraz vermutla elma bulduk. Yolda giderken Kenan Hoca anlatyordu: "Bir gn Cahit Stk ile dn paramz kalmaynca yine aabeyime gelm itik." Ve birok sanat dostlar.

Hocnm , U stam : A h m et Hamcli T an p m ar 3 73

Serbest nazmla yazd "A ltn gzeldir" bu yllarda, Adnan Benk'in ynet tii Kk Dergi'de, "Son Yam a", Mesih Akyiit'in kard MiUt Mecmua'da yaynland. Fakat serbest nazma sanyorum, Tanpmar yabanclk duyuyordu. Genleri beeniyordu, onlara kar deildi, Orhan Veli'yi, Melih Cevdet'i, Oktay Rifat' elbette seviyordu. Baaran ve zdemir Asaf gibi daha gen airleri sanrm bi rincisini imajlar, kincisini zihinsel yan dolaysyla deerlendirmelerinde ok dikkatli davrand derslerinde bile sz konusu edecek kadar ilgiyle izliyordu. Ancak, serbest nazm a, kendi iirinde phe ile bakyordu. O, veznin ve eklin airi idi; genler de onu bu iir izgisinde beeniyorlard. Rfat lgaz'n Tanpnaf a ithaf ettii;

"Bu mitsiz k akamlartnda madem ki /Iltk sabahlarn tahayyl/le susmaktasn j Vaktiyle hlyan dizdiin ince dallarn / Alevrinde sn"
msralarn unutabilir misiniz? Ahmet Hamdi Tanpna' ilk olarak bu iir yllarnda dinledim, O zaman Fndkh'da bulunan Edebiyat Fakltesi'nin giri katmdaki soldaki anfide. Ede biyat Fakltesi ve Gzel Sanatlar Akademisi rencileri ve biraz da bu branlar daki sekin gzellikler dolaysyla Teknik niversite ile br fakltelerden ge len genler, ou ayakta, Tanpmar'n yumuak-ksk sesini dinliyorlard. Hoca da krsde ayakta konuuyordu. Faklteye girdikten sonra da, sert ve zaman zaman sinirli grnl elinde geni kenarl gri ftr ile acele hareketli, koridorda grnmesi ile kaybolmas bir olan, belki de henz milletvekilliinin havas zerinde, bana ok esrarengiz ge len hocann, daha ok artist yannn peinde, st snf rencilere ait birka der sine daha katldm. Bu derslerde kat izgileri yumuatan birletirici ve ruhlar bir potada eritip sonra yeniden ekillendiren bir konumann srrn grdm. Yoksa - Tank Bura'nn da yllar nce bir bayram karlamamzda syledii gibi - Tanpmar, n ceden hazrlanm dzenli konumalarn adam deildi. Baz gnler kendini toparlayam ad iin, baz gnler de direktif verici kesin ifadelerden kanma en diesiyle cmlelerini tam am lam ad anlar bile oluyordu ve hep kendini silmek ister gibi sessizce konumaya alyordu. O sralarda renci arasndaki ad da "A l C apon"du. Bu adn apkas y znden verildiini sanyordum. Fakat, Kenan Tanpmar H oca'yla bir gn Narm anl'aki evine gidince grdm ki, Hamdi Bey, ngilizcesini glendirmek iin, ou Agatha Christie olmak zere her gece bir polis veya gangster roman devi rip yle uyumaktadr.

374 T an p n a r zerine Yazlar

Zaten uyumak, onun iin biraz g bir olayd. Gece ge yatar, bazen sigara s ktlajm n veya bir kitabn zerinde snerken uyaklard. Fakal sabahlar, zellikle Gm suyu'ndaki eve tandktan sonra, erkenden kalkyor ve alma masasnm bana oturuyordu. Gm suyu'ndaki daireye 1953 Paris yolculuundan sonra tand. Cadde zerindeki N im et Apartm an'nda da Abdlhak inasi Hisar oturuyordu. Dost larndan Dr. Safder Tarim'in evi de o civardayd. Park O tel'e de yaknd. XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, Yaz Yamuru'r\d<iki hikyeler. Saatleri Ayarlama Enstit s, stanbul ve birok makaleleri. Be elr'in ikinci basks, bu gneli apart manda kaleme alnd. Birlikte altmz zamanlar, saat on sralarnda urardm. ayl sigaral bir alma ile leyi bulurduk. Bazen bir Mozart, bir Vivaldi dnerken, rprodksiyonlan incelerdim. Ker bir dostu varsa, -Zld Mridolu, Nuri yem u an da aklma geliyor- konumalarn dinler, yararlanrdm. Dersi yoksa yemei ge ciktirir, -bazen evde, bazen civardaki Rus lokantasnda, krk ylda bir Degstasyon'da- bir eyler yedikten sonra, gerekiyorsa, birlikte faklteye geerdik. Gece uykularn da ikindiye doru bir ara karlamaya alrd. Byle bir ikindi zeri, lmnden birka gn nce uradmda, kendisini uyanm iskambil fal ayor buldum. "Fal kapal kyor olum " dedi. "H ile ya pn, hocam !"dedim . "Olm az bana yakm az!" diye cevap verdi. Tanpnar H oca'dan bu yllarda neler aldm dnyorum. M ehm et Kap lan, Ali N ihal Tarlan ondan daha fazla retici idiler, fakal ben iiri ve Tanpna/n rakln semitim. Bilimin m etcdlar fikrine de Hilmi Ziya lken, Takyeddin M engolu, Joachim Ritler gibi, felsefeci hocalarla ulatm. Hatta Tanpnaf n "Edebiyat Tarihi"ni ona yardm ederken deil, bu m elodlara uyan dktan sonra kavrayabildiimi sylemeliyim. Ancak bizi bu problemlere gnde ren ve Batl bir tavr kazandrmaya alan yine Tanpna/d. Her eit bilgide daima esas kaynaklara inmeyi, insana ve kltrlere nyargsz ve "laassub"suz bakmay, kendini aramay, kendi i dnyamzda bir uyum kurma fikrini, hr, adil, drst, iyi ve "flexible" olmay bize o "telkin" el. imdi Trkiye'de u mantk geiyor: Bir insan, ya sadadr, ya solda. Sada deildir, yleyse solcudur veya aksi. Hayr, Tanpnar, Fikret rgp'n de dedii gibi "insan olma sanat"n biliyordu. Bu yzden o hibir zaman rencisine kar tavr almad. Zaten, bir hoca, elindeki malzemeyle, insana kar olabilir mi? imdi Tanpnar'I, Selhattin Hilv'n dedii ekilde, dorudan doruya M arksist yoruma kaydrabilir miyiz? Nazm Hikmet gibi gerek bir airin yalnz M arksist hareketin m ar gibi okunmas ne acdr. Yine Hilmi Yavuz'un Nietzsche'ci yorumu da bir snrlandrma deil midir? Yalnz Tanpnar, unu iyi biliyordu: Kant', N ietzsche'yi, H egel'i, M arx' vb. byk dnrleri bir yana alarak hibir yere gidemezsiniz.

H acm , U stam : A h m et Ham di T an p m ar 3 75

Bir konum am zda Espoir'a yasak koyan bir kltr politikasm anlayamadm sylemiti. - Daha sonra galiba bir serbestlik geldi ve Trkeye evrildi. Bir konumamzda da, Kapital'i ktphanesinde bulamadmz bir niversite de felsefe ve ilim yaplabildiinden bahsedebilir misiniz? Demiti. Tanpmar bir "hum anite"nin iinde ve bizim insammz olarak konuuyordu. Bu yzden kltr deerlerimizin savunmasna daima ehem m iyet verdi. Bir defasnda, "Seluk'u ben de severim, fakat Osm anh'dan ok sevmeyi an lam am " demiti. Ben, "Osm anh'nn kurulu dnemini daha ok seviyorum " de diim zaman da "Hayr. Nazm da byle dnyordu, doru deil. Kltr mz, Osmanlya bir btn olarak borlu olduumuzu unutmam ak lzmdr" diyerek cevap vermiti. Patrona Hamam olarak tannan yapnn yklmas sz konusu olduu za man da, Osmanl politik;asnn mimarlk eserleriyle kalc klnan bir milliyet an-' layna dayandn, bu topraklar bize ait yapan mimarinin yer yer bertaraf edilmesi halinde uluslararas planlara ulaabilecek ve hi islem eyeceim iz kl tr problemleriyle karlaabileceimizi sylemiti. Eitirride, M erutiyet'ten beri tartlan "Tb A ac" grne, yani niver siteden aaya doru bir aydnlanmaya inanyordu. Bu yzden Haan li Ycel'e duyduu btn sevgiye ramen Tongu'u ve ky enstitlerini tutmad. NuruUah A ta'n aym gr savunan "Prospero ile C alliban" adl yazsm bu sebeple ok beenmiti. "147'ler 01ay"nda da u veya bu kiiyi deil, niversiteyi savunmak iste miti.

"Bizde niversite, belki de tarihinin yenilii yznden efimr- ummniyeye br mem leketlerden baka trl mal edilmitir. Cemiyet bayatmda grd erefi vazifeler ne olur sa olsun, bu propagandalar onu daima kaynayan bir kazan gibi gstennitir. phesiz ki niversitelerimiz bu huzursuzluu iten besleyen unsurlardan kurtulmnmn kanuni im kanlarna sahipti. Fakat bu cinsten kkten tedbirlerin de mahzurlarm gz nnde tutu yordu. Filhakika messeseler cezri tedbirlerle deil, gelimelerine imkn veren dikkat ve bir nevi itimai efimtle istenilen ekle varrlar. Cemiyet hayatnda olduu gibi, fikir hayatn da da en byk yapc istikrar, devamllk ve emniyettir."
Nitekim bu bireyin yaam iin de byle deil midir? Onu "dnm eden ita ate" zorladnz bir anda btn gelimeyi de durdurabilirsiniz. Ve bugn, biz bireyin zgrlne, her eyden ok deer vermek zorunda deil miyiz? "H ibir eyi kendimize kader yapm aya hakkmz yoktur. Hayat o kadar ge ni ve insan o kadar byk meseleler iinde ki, onu kavramak iin dnceleri mizde ve hayahmzda, hr olmahyz."

(Gsteri, say 76, Mart 1987, s. 25-27).

TANPINAR'IN DURMU SAAT

Enis Batur

Tanpnar'jn kanmca trajik zellii ar basan iir servenini idi eden iki "baba" vardr; Yahya Kemal ve Paul Valery. iirlere sinmi cretsizliin altnda bu iki dev glgenin ezici varl okunur: Tanpna' iire aran da, ona iirini yazdrtmayan da onlarn biricik, ftursuz, hatta yapayalnz "duru"lardr. Yahya Kem al'in eiinde iire balayan Tanpnar, gecikmeden Valery'nin dnyasna aklr. ki rnek de, bir an bitiiyle yenisinin balay arasnda kpr ilevi gren, stelik geii grmekle yetinmemi, bir bakma bunu sala m olma ayrcalm da tayan bir konumdadrlar. Onlar hazrlayan, te yan dan da kopua zorlayan depolarla da yakndan ilgilenir geri Tanpnar; Hem Di van iirine, hem de bata simgeciler olmak zere Rom antizm'in geni yelpaze sine enikonu hakimdir. stelik bu konuda, yan rneklere (Heredia, Coppee, Regnier) saplanan Yahya Kemal, Tevfik Fikret ve Ahmet H aim 'den farkl olarak Baudelaire'i, Rimbaud ve M allarm e'yi doru mercekle grmeyi de baarr. (Bu gn yeterince nemi kavranamayabilir bu farklln; oysa pek ok adan dz yazda nclk etmi olan Halit Ziya'nn Sanata D airde toplanan yazlarnda simgeci airlere yaklamna bir gz atmak bile bu yazarmzn bakn dala m "H achette Ideolojisi"ni apak klmaya yetecektir.) Ne olursa olsun, bu lakimiyet Tanpnar' kktenci bir ka zorlamamtr. Yahya Kemal ve Valery'de ortak kayg olarak grebileceimiz matematiksel arh hedef tutmu, ama ne il kinin sancsn, ne de kincisinin souk cebirinin u noktaya gidiini kendi iiri ne aktaramamtr. Aslna baklacak olursa, gzmzn nnde dzyaz rnleri olmasayd, Tanpna^n iirleri zerinde bu adan uzun uzadya durmay gerektirecek bir neden de kalmayabilirdi. Oysa romanesk dnyasnn iskeletini oluturan birey sel sanclarn hasl, bata Be ehir olmak zere denemelerinin pek ouna so kulan, hatta yer yer byk hovardalkla satrdan satra geen poetik ilemin yo

T an p n arn Durmu S aati 3 7 7

unluu bizi skalanm bir iirin karsmda kvrandracak trden iaretlerle do ludur. Ouz Demiralp'in, deli samas bir yn kitabm kabildii lkemizde hl yaync bulamam "Kutup hJoktas - Tanptnar'm Dnyasna Giri"de byk ustalkla zerinde durduu "yalnzl", m ahur bestecinin nesrine zg bir ko num olarak gryorum ben: iirlerini kurarken gsterdii cesaretsizlik,'aslnda hayatn da dam galayan "oyalanm a" ve "gecikm e" eilim lerine kout olarak okunmaldr: Yahya Kem al'den kurtulmakta, Paris'e gitmekte, romanlarn yaz m akta ksacas "aray" tan -onu phesiz btn btn terketmeksizin- "bu lu "a gemekte gsterdii gecikme dirayetini neyse ki denemelerinden geni apta esirgemitir. Ne var ki, Tanpuar'n yalnzl bir tek o burta dorulanabilmitir. Yahya Kemal ve Valery'nin ktklar doruklarda, ister "byk ve gaml bir ku", ister "vakur ve soytar m essese" olarak grlsnler, oraya kmak iin giyindikleri korkusuz edann eliinde doymu (ve doyurmu) olduklar kansndaym ben. Tanpna'a gelince: "Parricide"e uzanamayan el iire de uzanamamtr.

(iir At, say 3, Nisan 1987, s. 25-26).

IR'DE YARIM KALMANIN GRKEM

Ali Gnvar

I
air kimlii asndan Tanpmar, Trkiye edebiyatnda garip ve byk l de grotesk bir konumda kalmtr. kinci derece edebiyatlar air kimliini n plana karm ve onun bir estet, edebiyat tarihisi ve romanc kimliini ikinci plana itmilerdir. Birinci dereceden olanlarsa, iirini iinde kurduu mecray gzard ederek, iirindeki oturmam unsurlar nedeniyle Tanpnar' "ikinci snf bir air" nitelem esiyle bir keye atmlardr. Oysa iir konusunda ne kadar duyar l ve bilgili olduunu yazlarndan anladmz Tanpna^n nasl olup da kendi iirini oluturmada bylesine zmsz kaldn sorgulamaya kimse yanamamaktadr. Kald ki bir ka iirinde ulam olduu olaand baar ve estetik deer yukardaki soruyu daha da glendiriyor. Evet, Tanpmar "ikinci snf air"dir, ama gerek iirin kapsndan dnm bir "ikinci snf" "air"dir. Bunu anlayabilmek iin yaad dneme yle bir gz atmakta yarar gr yorum. 1901 ylnda doan Tanpmar, on yedi yanda igali, onsekiz-yirmi ya arasnda Kurtulu Sava karmaasn stelik stanbul'da yaam ve yirmidrdnde cum huriyetle tanmtr. Bu kronolojinin ematik haliyle hibir nemi yoksa da edeb etkilenm eler asndan durumun ciddiyeti su gtrmemektedir. Tanzimat ve Merutiyetle nemli bir dnme urayan iir bu yllarda tam Edebiyat- Cedide, Fecr-i At ve "M ill iirin" (neyse!) ara yerindedir. Dier yan dan Yahya Kemal Bey atl hibir akma baml olmayan bir kltr ve edebiyat ant halinde durmaktadr. Bir postniin edasyla evresine toplad kiileri b yk bir bask altna alm ve bylemitir adeta. Ancak dnem tam anlamyla bir aray dnemidir. Edebiyatta her ey denenmekte ve yaplan her ey kar lksz kalmaktadr. Yalnzca Cumhuriyet sonrasnda oluan ve Ankara evresin de toplanan yeni brokrasi "resm ideoloji"nin rtkanln yapan bir takm edebiyatlar barna basm ve bunlar her alanda ne srm eye balamtr.

 iirde Yarm K alm an n G rkem i 3 79

Ankara evresinde milletvekili payesi verilerek barndrlan ve ou nlerini rnlerinden ok bu destee borlu olan bu yazarlar bir kyya brakrsak, s tanbul evresinde ve gdml "m ill edebiyat" akmlarndan kendilerini kesin izgilerle ayran iki temel eilim hkm srmektedir. Bunlardan birinin ustas Yahya Kemal, dierininki Ahm et Haim'dir. Yahya Kem al'in temsil ettii estetik kuram ve tarihsel temel olarak kukusuz ok gl ve direnlidir, ancak Haim 'in iinde akt mecra da, hi de hafife alnacak bir bileim deildir. Zira b tn aklayc kuram sal-tarihsel yaklamna karn Yahya Kem al'in iirde yap makta olduu anlam ve mitos dzeylerini atlayp iirin kodlarna girmek ve bu kodlarda at oynatmaktr. Ancak Y. Kemal bunu yaparken, nemli bir beceriyle, anlamla m askelem e ilemini de baarmtr. Lkin, bu yapt kendisini yazabi lecei daha pek ok iirden etmitir. Oysa Haim de ayn eyi yapmakla, ama an lam m askelemesine gerek duymamaktadr. Bir takm kodlarn im geler melodi sinde kalmalar ve daha teye gememeleri yetmitir kendisine. Bir baka deyi le Y. Kemal her dizesini bir m sra- berceste, her beytini bir beyt-l gazel yapma ya abalarken, Haim daha radikal bir yaklamda bulunmu, bunlardan vazgeebihni ve "m an" ve "vuzuh" kaygsn birinci plana alanlara "dn airler" di yebilmitir. Ancak bu "dn airler" grubuna Yahya Kemal dahil deildir, zira Yahya Kem al'in "m an" ve "vuzuh" kaygs (eer var diyebilirsek) iirsel kod lardan sonra gelmektedir. Bir estet ve edebiyat tarihisi olarak Tanpmar, kanlmaz bir biim de Yahya Kem al'in etkisine girmitir, zira hazret hem hocasdr hem de "delili keskindir". Bu bir edebiyat tarihisi olarak Tanpnafn zirveye kmas olmusa da, iiri a sndan bir katastrof tur. nk iisra dizginlenmesi g bir patlay iirini Ha im mecrasna aktrken, akln ve bilgisini iirinin nne almaz bir engel bii minde koymutur. Sanmca, Tanpna'n iiri bu gne kadar deerlendirilegeldii gibi deil de, Yahya Kemal izgisinden ok Ahmet Haim izgisinde deerlendirilse gerektir,

Bendedir korkusu biten eylerin Siz ki aydnln hendesesinde Mabbus yaarsnz benden habersiz, elik gagasnda fecri tayan Mavi kartal benim... Penelerimde Aslm bir zmrt gibidir hayat
ya da

Bir gl, bu karanlklarda Skta kendim mercan Bir kadeh gibi sunmada
dizeleri hangi izgide deerlendirilebilir yoksa?

38 0 T anpm n r zerine Ya^lir

II
imdi Tanpnar iirine bir de yalnzln konumlandrlmas asndan baka lm. Tarih boyunca, bir bakaldry sergilemitir iir. "Bireyse!"in "siy asaFa ba kaldrsn (Bkz. Sanatta Topluculuun Olabilirlii zerine Bir Deneme, iir A h ll) . imdi bu bakaldrnn nasl olduunu ve yalnzlkla ne mene bir ilintisi olduunu grelim. Tm sanatlarda olduu gibi iirin oluturulmas da ciddi bir paradoksu barndrr. Bu paradoksu yle ortaya koyabiliriz. air olmak, iir oluturma yetenek ve becerisine sahip olmak dem ektir ve iir ancak bu yetenek ve beceri varsa oluturulabilir. Buraya kadar sorun yokmu gibi grnyor, ama iir oluturulmadan da byle bir yetenek ve beceriye sahip olunduunun aa kmas m mkn deildir. Daha sadeletirirsek; air olmadan iir oluturulamaz ve iir oluturmadan air olunamaz. Bu paradoksun alabilir olduu ve gzden yittii anlar airin iirini ya da iirinin airi iledii anlardr. Bu bakm dan airin ve iirinin arasnda bir zne-nesne ilintisi kurabilmek mmkn deil dir. kisi bir btndr ancak cepheleri farkldr. Hegelcil bir terminolojiyle air cephesinde kendisi -iin- ey, iir cephesinde bakas-iin-ey olan btn kendiiinde-ey niteliindedir. Bu bakmdan dtan bir mdahale kabul edemez. mdi bu bak as bir baka noktay daha aa kavuturur, bireyin air ol ma nitelii yalnzca iirini ilerken vardr, yani kii ancak iir anlarnda airdir. (Bu anlar dnda air diye adlandrlmas bir eretilemedir yalnzca.) te bu an larda kii mutlak yalnzln tadn yaamaktadr ve kendisi iin yaam, lm, ahlk, yozluk, doru, yanl, iyi, kt vb... ayrm ve yarglarn hibir anlam kal mamtr. iir anlan dnda ise Mr. Hyde, Dr. Jekyll'a dnmtr: Bir farkla, Mr. Hyde olduu anlar anmsamaktadr. Bylece gerekliin dna den kii, ar tk iir anlar dnda da yalnzdr, stelik toplumsal yarg ve deerlerle eliki ye dt iin iliklerine kadar yabanclamtr. Bu konumdaki bir kiinin yalnzlk ve yabanclama karsndaki tutumu trldr: Etkin, edilgin ve ntr... Etkin tutum Yahya Kemal, Bak, N ef ya da Nazm H ikm et'te olduu gibi bakaldrd deer ve yarglara kar mcadele ederek, snrl da olsa, kendi ta sarmsa! gerekliini onaylatr. Ve ant iirler retir. Edilgin tutum Haim, Fuzul, Talcal Yahya, ya da zzet M olla'da olduu gibi bakaldrd deer ve yarglar yoksayar. Bunlarn ar etkisinden bunald nda iir anlarnda dinginlie ulamaya alr. Ve savszm izlenimini veren imge ykl iirler retir. N tr tutum, Tanpnar rneinde olduu gibi ne dntrm e abas gsterir, ne de iir anlarna snr. Su durumda bakaldrs kendini kurutup harcayarak

iir'd e Yarm K alm an n G rkem i 381

olur. Bu anlamda bakldnda Tanpmar'n iirindeki kurum ann en byk m sebbibi olarak Yahya Kem al'in kar koyulmaz basksn grebiliriz. Oysa gerek Tanpmar iiri edilginlikte oluabilecek bir tutum sergilemektedir. Bu gne dek Tanpna'n "en gzel iiri" olarak zihinlere yerletirilmeye allan "Bursa'da Zam an", Yahya Kem al'in "Itr"d eki kurgusunun hece vezninde bir janelenm esidir belki, ama Tanpnat'n airlii aadaki dizelerle daha orantldr bence:

Bu akam, bu tenha saati mrn, Uzak servilerin arkasnda.gn. Bu yaprak deli hazan bahesi. Suyun uzaklaan yaklaan sesi Ve yantk trks dalda blbln, Ateten emberi stnde gln... (iir At, say 3, Nisan 1987, s. 27-31).

TANPINAR'IN BTMEM ROMANI: AYDAK KADIN

Orhan Pamuk

Tanpna'n yann kalm son roman Aydaki Kndn bir ryadan uyanla ba lar ve iinde "rya" kelimesinin getii bir cmleyle yanda kalr. Kitapta en ok geen kelimelerden biridir "ry a"; roman da adn edebiyatm zda benzeri az bulunur bir m izahla kurulmu esiz bir ryadan alr. Tanpnar'n roman ve iir lerini yakndan tanyanlar iin Aydaki Kadm'm batan aa bir rya dili ve at mosferiyle kurulduunu sylemek de artc olmayacaktr. Ksaca Aydaki Kadn daha ilk sayfasndan anlalaca gibi okuyucuyu o bildik Tanpnar dnyasnn hazlarna hemen gtren bir roman. Ote yandan, tamamlanmam kitabn dn yas, ekleri ve dikileri gzken; bu yzden de Tanpnar'n kimi romanc srlar n, kararszlklarn ve etkilerini aa vuran bir dnya. Kitabn balarnda bir yerde benim Tanpna'a yaktramadm bir "A kde nizliyiz!" heyecanyla yazlm ireti bir "M arm ara'da frtna" sahnesinden son ra Tanpnar kendi gibi romanc olan kahraman iin yle der: "Selim daha ziyade...le beraber okuduu i//sses'in tesiri altnda idi." Az sonra 1920'lerin lise rencisi Selim in Joyceun U/ysses'inii deil, Odissea'nn etkisi altnda olduunu kefedersiniz, ama edebiyatseverlerin tat alaca mutlu bir kalem srmesidir bu. Bu kalem srm esiyle Tanpnar, Aydaki Kadm'\ yazarken aklnda Joyce'un Uiysses'i olduunu sanki farknda olmadan okuyucularna duyurm ak istemitir. UIysses gibi Aydaki Kndtn da geni lde armlara dayanan i monologlarla kurulmutur: Uiysses gibi Aydaki Kadn da kahramannn bile doluluuna at tk tk olaylarla ve anlarla ykl bir gnde geer. Joyce'un kahraman Bloom gibi Selim 'in de iine savrulduu d dnyadan ok kendi i dnyasnda yaa dn dnmeye baladnda ise benzerliin sizi yanlttn sezersiniz. n k Aydaki Kadn'm bakiisi Selim baka hibir etkiyle aklanamayacak, tam bir Tanpnar kahramandr. Kiilik sahibi kuvvetli romanclarn kitaplar, karla trmalarla ancak bir noktaya kadar anlalabilir.

T a n p n a rn B itm e m i; R om an Aydaki Kadn 383

O noktadan tede ise romancnn hibir etkiyle deitirilemeyecek ve ree tesi ancak romann kendi iinden karlabilecek kendi dnyas vardr. Aydaki Kadtn'm daha ilk sayfalarnda Tanpna'n teki romanlarndan bildiimiz dn yay tanyoruz. eitli ara renklerle de olsa kahramanlarn ikiye ayrld bir dnyadr bu: "Kendi meseleleri iinde kaybolanlar" ve "daim a darda, daima uyank olanlar". teki Tanpnar romanlarmda olduu gibi, birinci trden kah raman (Selim) kendi sorunlan ve danklyla n plandadr. Bir gemile ba l olduu ve hl arzulad kadm (Leyla) ise ikinci trden kararl, ne yaptn bilen salam bir erkee (Refik) balanacaktr. Btn kahramanlarn gemileriy le birlikte bir araya geldii ve romann ikinci yansn kaplayan o elenceli da vette (anlatrken Tanpnar n da elendiini anlarsnz) Selim'in Leyla'sna bir an nce yaknlam ak yerine davetin verildii yalmn odalarn bir m zesever gibi gezmesi, Tanpnar'n da kahramanyla birlikte bu "sanat tarihi" gezisine katl mas da elbette ok Tanpnarcadr. stelik M ecnun'un Leyla's yerine nce onun bir resminin, daha sonra ise duvara asl fermanlarn, antika konsollarn, kk dere peyzajlarnn, yazh levhalarn, Hamdullah yazm as Kuranlarn, renkli camlarn artrd ryalara dalmas, sevgiliyle sanat eserleri arasndaki bu kk yer deitirm e, teki romanlarda kefedemediimiz bir Tanpnar srrn bize sezdirir; Gemi kltrn gzelliklerine ilgi, sanki Tanpma^n romanlarn da etkilenmi bir cinselliin ve yaanmam bir hayatn yerini almaktadr. Otobiyografik zellikler tad ak olan son ve en yal bakahram an Selim 'in bu iki u (hayat-sanat) arasnda gidip gelen gzlemlerin doal dankl yla sergilemek iin Tanpnar'n yararland monolog ayrca kitaba hkim olan ryams atmosfere de hizmet eder. Romann yazld yllarda Trk okuru iin iyice yeni olan bu yntem Tanpna' yeni bir roman tekniinin heyecanlarna srklemez, hatta arada srada roman yazar olan kendisinin deil, kahraman larnn aklndan geenleri yazmas gerektiine aldrmadn da farkedersiniz, ama zevkle okunan bu Tanpnar paracklar romann her eyi sarp sarmalayan o ryam s atm osferi iinde erirler. yle ki, kimi kahramanlarn o gncel siyasi, iktisadi "Nereye gidiyoruz?" heyecanlarnda bile romann "D em okrat Parti'nin Gzel a" denebilecek bir hava kokan ampanyal, yeni zenginli, skandall ve suistimalli atmosferine denk den bir dili vardr. Sk sk tekrarlanan baz Tanpnar kelim eleriyle (uzviyet, bununla beraber, fakat, her ey, bu tam...) kurulan cmleler de dikkatle kunlm bir hikyenin ini ve klarn deil, daha k cmlelerin kendi gzellikleriyle oluturduklar bir dile, bir rya atmosferine ia ret ederler. Bu atmosferin ayrntlar ise romann ilk plannn aksine sahnenin dnda kalmay seen (anlalan roman ilerledike bu kahraman ne kmtr) Tanpnar kahraman Selim 'in gene "Tanpnarca" diyeceim bir seyretme zevkiyle sahne den derledii grntlerden, hatta resimlerden oluur (Bir rnek; kayn "ba

3 8 4 Tnn pn ar rerine Yazlar

nda oturan gen bir kadn, arkasnda gnein bikini bir mayonun stne bir elbise geirdi: Korsajnn ve eteklerinin altnda bir yn acele ve esrarl hare ket yapt, sonra ayaa kalkarak bir taraf hep gnete salarn dzeltti.")- Sanki en sradan grntden bile dikkat edilip zevkle tasvir edilirse, bir resini tad ahnabileceine karar vermi gibidir Tanpmar. Deil yalnz Trk romannda, dn ya romannda da resim sanatna ve ressamlara bu kadar ok gnderme yaplan baka bir romann olduunu hatrlamyorum ben. Sanki modern Trk edebiya tnn gemi kltre en derin dikkati gsteren ve en "Batl" yazan Tanpmar, ge leneksel kltrmzde eksikliini hissettiimiz resim ve seyretme zevkini ro mannn dnyasyla doldurmak istemitir. Belki de bu yzden yarm kalm bu kitabn en baarl yerleri Tanpna^n birer fra darbesiyle izdii portrelerdir: Sahnenin Ditndnkile/T\ Kudret Beyi'ni hatrlatan Nait Bey, Hulki Bey, Rza Bey, ifa... ve dierleri. Kitab bitirip kapadnzda ise, bu resmin tadnn da etkisiyle. Aydaki Kndn'daki dnyann teki Tanpmar romanlarndaki dnyaya ne kadar yakn ol duunu dnrsnz: Bir yanda hrslar, tutkular, alkanlk ve tuhaflklary la srekli hareket eden, kendilerine zg jestleriyle kprdanp konuarak gn lk hayatlarn yaayan insanlar vardr, dier yanda ise gemileri ve yaadkla r evreyle birlikte bu insanlarn oluturduu bir dizi gzel grnt. Bu iki dn ya arasnda kararsz Tanpmar kahraman Sehm'in bu iki dnyadan derledii ay rntlardan alacam z tatlar, karacamz anlamlar roman bitip btnleseydi bile sanrm fazla deimezdi.

(Cumlnriyet, 12 Kasm 1987).

TANPINAR'DA GRNMEYEN
Nurdan Grbiek

H atrlam ak isteyen her modern bakm tad bir risk var. Gemii, hatr layann kurgusundan ibaret klmak; dalp gitmi bir gemie, bugnn ihti yalarn karlam ak zere, bugnn znelliinden bakmak. Belki de bu jrzden hatrlama abalarnn ou, hatrlayann hlyalarna ayna tutacak bir kken ara yna dnr bugn anlaml klacak, sreklilii olduu dnlen bir klt rn savunusuna, hatrlama abasmn kendisini savunmaya varr. Gemie bak mak, onun dnp bize bakmas demek deildir her zaman. Yzmz gemie dnmek, onun yzn bize dnmesi anlamna gelmeyebilir. Ahmet Hamdi Tanpmar bu riski ald, sanata dntrd. Sanat, "m aziyi aacak bir anahtar" olarak grd; gerekletirdii ise, gemi kaybn, sanat besleyen bir kaynaa dntrmekti. Bu yzden Tanpna'da gemiin kendi sinden ok yokluu, brakt boluk nem kazanr; "H ayr," der, "aradm ey ne onlar, ne zam anlardr." Gemi, "aradklarmz yerlerinde bulamadmz iin" eker bizi; "H ayr muhakkak ki bu eyleri kendileri iin sevmiyoruz. O rta da izi bulunsun veya bulunmasn, iimizdeki didim ede kayp olduunu sand mz bir tarafmz onlarda aryoruz. Merkez Efendi hayatta iken olsa olsa onun bir dervii olabilirdim. Yahut da onlardan yolum ayrlr, mcadele eder, veya sa dece lakayt kalrdm. imdi ise onu ve emsalini baka bir gzle gryorum. Hepsi idealin serhaddinde susm u bu insanlann hikmetinde kaybolm u bir dnyay aryorum. stediim e onlarla eriemeyince, iire, yazya dkyorum."^ Varla, zenginlie dntrlebilecek bir kayptr bu; yceltilebllecek, g zel bir dile tercme edilebilecek bir kayp. Tanpna/n Osm anh mimarisini "duygusuz m adde"yi konuturduu, "susan ta"a ruh katt, taa ta olduu-

"stcinbul", Be ehir, Dergh Yaynlan, 1979, s. 110-11.

38 6 'f npnar zerine Yozlar

nu unutturduu iin sevdiini hatrlayalm burada. Kendi sanatnda da benzer bir yan var; Tatan d,2 yokluktan zenginlik, uyumsuzluktan uyum karm; yokluu, sanat besleyen bir kaynak haline getirmitir Tanpnar. "Gzel ld... Gzelle beraber insan da ldrdk!"' Tanpnar'n gzel ro manlar yazmadn sylemek ok zor. Uyum ld, yaasn uyum! Yokluun, paralanmln, kaybn karsna biimi karm, karanlktan aydnhk bir dil bulup karabilm itir Tanpnar. Kayb dile getirii bile bir "gzel" sanat savunu sudur. Her eyi daha derindeki bir "asl"a iade eden, varl topyekn iine alan bir btnl hatrlatan; zengin, doymu, doyuran bir dil. Yok olup gitmi bir gemie, dilsiz doaya, susan taa kar borcumuzu dediimizi dndren bir ey var burada. Sanatn kurtarc taraf, sunduu teselli belki de budur: Yokluktan zenginlik kabilir, yoksunluk gzellie tercme edilebilir. yle demiti bir yazsnda: "Sanatn en karakteristik efsanesi Orphee efsanesidir. Her saz, asl sesini geriye bir eyler ard, bir ehrenin veya bir nn etrafnda lm kaderini krd zamanlar bulur."'* Saznn kuvvetiyle doay ve Hades'i byleyen, Eurudike'yi lm diyarndan kurtaran Orpheus'un yksnn sonraki blm Tanpnar'da yer almyor. Eurudike, arkasndan geldiinden emin olmak isteyen Orpheus'un dnp kendisine bakmasyla bu kez sonsuza dek yitirilir. Geriye saz kalr. Ama sazn; sanatn, biimin de unutkan bir yn olmal. Bir "huzursuzluun roman"^ olan Huzur'da insana huzur veren bir yan yok mu dur? Ya da "sapr sapr dklen bir dnya"nn roman Aydaki Kndnda okuyan btnleyen bir ey? Orada, btnln kaybetmi bir dnyada, ,"ikiz m r" sren birini grrz; onda, kendi kaybolan tarafmz buluruz; bu bize yeter. Tanpnar'n hep bir kimlik bunalmyla birlikte, bu bunalma zm aranrken hatrlanmasnda elbette bir okuma alkanlnn pay var. Ama, bunu aan bir ey de var. Tanpnar yzn gemie dnm, blnm olduumuzu syle mitir bize. te yandan, bu blnmle ramen, kendi iinde tam, anlam do lu bir hayat dom utur yokluktan. u soruyu sormutu Tanpnar: "Neden gemi bizi bir kuyu gibi ekiyor?" Nerede olduunu hatrlayamadm bir yerde Nietzsche sylemiti sanrm:
Ouz Deniralp, "Tatan I3 karm nk", Ol, say 25/67, Kasm 1979. Buradn hemen belir teyim: Bil yazy yazdm da, Ouz D em iralp'in Kh/ Noktas (Yap Kredi Yaynlan, 1993) adl kitab henz yaym lannanl. Yazy gzden geirip yayna hazrlarken yalnzca syleyile ilgi li dzellm elerle yetindiim iin, D em iralp'in bu alm asnn bende at yeni ufuklara burada yer verem iyorum . 3 '*
5

"Lodosa, Sise ve Lfere D air", Yaadm Gibi, Trkiye Kltr Enstits Yaynlar, 1970, s. 145. "Boazii M ehtaplar", FMehhjat zerine Makaleler, Dergh Yaynlar, 1992, s. 410. Berna M oran, "B ir H uzursuzluun Rom an: H uzur", Trk Roaa Eletirel Bir Bak, 1. cilt, le tiim Yaynlar, 1987, s. 260-287.

T anptnar'da G rnm eyen 3 8 7

"nsan bir kuyuya bakarsa, kuyu da ona bakar." Suyu ekilmi, kurumu bir ku yu olmal N ietzsche'ninki. Tanpna'r kuyusunun dibinde ise hep bir su biri kintisi vardr; tpk bir ayna gibi, bakana kendi yzn yanstr. Sanat ile nesnesi arasnda baka tr bir yaknlk, baka tr bir yaan olmu mudur? Bunun cevabn, Tanpnar gibi, gemi imgesini dncesinin merkezi ne yerletirmi, gene onun gibi deneyimi ya da "ahsi tecrbeyi" nemsemi bir baka yazarda, Walter Benjam in'de arayahm imdi. Benjamin, znellikle snrl kalmayabilecek bir deneyim tanm aramt. Bu onu romana deil, yok olm akta olan hikye anlatclna gtrd. Sanat ile nes nesi arasnda henz bir uurumun deil, bir uzakln, karlkl bir bakmann, bir "aura"nn olduu bir dnya. Benjam in'e gre, hikye anlatcs gcn bu uzakhktan, kiisel ve kolektif gemi arasndaki bu bulum adan, gelenekten ahr. Uzaklarn bilgisiyle gemiin bilgisini aktarrken, kendi ya da bakalarnn de neyimini anlatrken, bunu onu dinleyenlerin deneyimi haline getirebilir. Ama bir mesafe, hikyesi ile kendisi arasnda hep bir mesafe vardr. Geri "m leki nin parmak izleri anaa nasl yapp kalrsa, anlatc da hikyesinde yle iz b rakr", ama bu iz hikye anlatcsnn kendisini silmesiyle m m kndr ancak: "H ikye anlatcs... O, hayatnn fitilinin, hikyesinin tatl alevinde yanp yok olmasna izin veren adamdr." Bu kendini sili, hikyeyi dinleyen kii iin de geerlidir: "Dinleyici hikyeyi dinlerken kendini ne kadar unutursa, dinledikleri hafzasnda o kadar yer eder."' Hikyenin ancak anlatan ve dinleyenin birbirine yabanc olduklann fark et meleriyle, hafzann ancak bir unutula, iz brakmann ancak bir silinile birlik te mmkn oluu, bugn bizim anlamakta glk ektiimiz bir kartlk. n k bizler bugn hafzay hep bir znenin hafzas olarak, hep bir mutlaklk d ncesiyle birlikte dnm eye yatknz. Benjamin ise hikye anlatcsnn "yet kisini" lmden aldn sylerken, hafzann ancak fanilik duygusuyla birlikte, lmn toplum hayatndan henz silinmemi olduu bir dnyada mmkn olabileceine iaret eder. Benjamin'in deneyim tanm, hikye anlatclmda var olduunu dnd deneyim aktarm, modern yaantda fark edilmi bir eksikhin altn izdii iin nemli. Oysa romandan sz edeceiz biz. Oradaki deneyim, hikye anlatclndaki deneyimden izler tayabilir, ama ondan tmyle farkhdr. Fanilik duygusunun zayflad, ortak bir hafzann olmad bir dnyada, hatrlamaya

VValter Benjam in, "H ik y e A nlatcs", eviren: N urdan G rbilek - Sabir Ycesoy, Som Bakta Ak: VJalter Benjamin'den Seme Yazlar, M etis Yaynlan, 1993, s. 77-101.

388 Tanpm- zerine Yazlur

mahkmdur zne. Zaten romanm da asl konusu bu deil midir, hayabm anlamm burada aramaz m roman? "A ura"d an sz etmitik: Benjam in'e gre, "aura"y m mkn klan deneyim, zne ile nesnenin birbirlerinin bakma cevap vermesiydi. "Bakta, baklandan bir karlk grme beklentisi vardr" diyordu: "...baklan ya da bakldna ina nan, bu baka karlk verir. Bir grntnn 'aura'sn duymak, ona baka kar lk verme yeteneini tanmak demektir."^ Bu karlkl bakma, zne ile nes nenin dnyalarnn birbirinden tmyle koptuu modern toplumda mmkn deildir artk. Romanda bu deneyimin gerekletii, btnln yeniden kurul duu tek bir yer vardr: Rya. Tanpna'a dnebiliriz artk. Tanpnar'n, estetiinin temel kaynaklarndan biri olarak sz ettii Valery sylemiti: "Ryada grdm eyler beni, benim onlar grdm kadar grr." Tanpnar'n btn imknlaryla denedii "rya estetii"nin temeli gibidir bu cmle. D dnyann znenin bakna cevap ver mesi, isellii uyarmas ancak ryada, hayal ehir stanbul'da, zihnin yeniden kurduu bir tarihte mmkndr. Gemi, susan ta, duygusuz madde, eski ve braklm eyler, eski ehreler, hepsi ryann dilinden baka bir dille konuabi lir, kendi gzleriyle de bakabilirlerdi. Ama ryadan sz ediyoruz imdi: Orada d dnya, orada dars yoktur; dars, rya grenin gemiini aydnlatan simgelere, terimlere dnmtr oktan. Orada dars bir aynadr; aynada g rlen, bakann kendi yzdr.
<

Tanpnar'da gemi, bir "akis"tir bu yzden. Be ehirde, "stanbul"da da bunu syler zaten: "uras var ki tpk kendimiz gibi gemi zaman da, bizdeki aksiyle tekevvn halindedir. Kinatmz nasl kendi akislerimizle yaratrsak, maziyi de, dncelerimize, duygularmza ve deer hkmlerimize gre yara tr^ deitiririz." ehrin kendisini de bir "sihirli ayna" olarak grmtr Tanpnar. stanbul szcnden taan aydnlk, ehrin kendi yzeyinden yaylan bir k olmaktan ok, "kendi ruh haletlerim ize gre setiimiz, mzi hatralarnn, hasretlerin ay dnldr". stanbul, "byye ok yakn bir m uhayyileyi" ayakta tutan, bize ruhsal ehrelerimizi gsteren bir aynadr. Bursa iin de geerlidir bu: Orada su sesleri, "m evsim lerin ve dncelerin ezel aynas"dr. Yine suya, suda kendini seyreden varla, kendi imgesiyle bylenmi Narkissos'a dnyoruz burada. Be ehir'in yazar Tanpnar gibi. Huzurun M mtaz' da kendi imgesini seyreder ehirde. stanbul'da dolarken Mmtaz'n iinde konuan "grdkleri deil,

VValter Benjnmin, "Baudelaire'de Baz M otifler", eviren: Ahm et Douknn, Soj; BnkifM Ak, s. 148-9.

T a n p n a rda G rnm eyen 3 89

kendi hayat tecrbesi"dir: "u dakikada iyi bir Bonnard'n karsnda bulunsa, yahut Beylerbeyi saraynn st katndan denize baksa, Tab' M ustafa Efendiden bir beste dinlese veya ok sevdii Sihirli Flt' alsalar, yine buna benzer eyler duyacakt." Ryada yaant, grnenden, gze arpan nesnelerden bam szla m tr.

Be ehir'in "stanbul"unda Beylerbeyi'nde rastlad bir gen kzdan sz eder Tanpnar. "...alelade gazete tefrikalarndan duygu hayatn tatmin eden, ay n sinema yldzlarn seven ve hayran olan ve hayatn fakirlii iinde ayn ekil de can sklan" bir kz. Kltr, gemii, derinlii seven Tanpnar' uyarmaya cak, onun bakna cevap vermeyecek bir kzdr bu. Ama stanbul'da, Beylerbe yi'nde yaamas, bu "alelade" kz Tanpnar iin anlaml bir yz, Tanpna'a ken di imgesini yanstan bir ehre, yitirilmi bir yaantnn simgesi klmaya yeter; "11. M ahm ud'un debdebeli binilerine ahit olduunu bildiimiz ve btn o k k saraylarda, yal ve kklerde yaplan m usiki fasllarndan bir eyler saklad n zannettiimiz bu sokaklarda ve meydanlarda yaad iin bize daha baka ve zengin bir lemden geliyor hissini verir, onu daha gzel deilse bile bize da ha yakn buluruz."
Bir ryann iine eker kz Tanpnar, tanmad, sradanl ve kltrszl yle onu cezbedem eyecek bu kz bir kurgunun, kendisini aan bir tarihin, de rin ve btnlkl bir gemiin paras klar. Saltanat tarihinin iine; sarayn, ya l ve kklerin, musiki fasllarnn tarihine, kzm hi tanmad, devam olama yaca zengin bir gemiin iine yerletirir. Artk bir ayna olm utur kz: Orada, kendi ruhsal ehresini, hasretini, "saadet hlyalan"n grecektir Tanpnar. K zn, bu baka cevap verip vermediini fark etmeyiz. Her eyin birbirini btnledii, i ie durduu, birlikte hepsinden derin, hepsinden zengin bir baka varhn ifadesi olduu bir mekndan, "yerli yerinde duran" bir ryadan, stan bul'dan yaylan k kz karanlkta brakmtr. Kendi imgesinden kopamayan znenin bak, baklan nesne ile bir olma, tek olma arzusu baklan dntr m, hatrlama nesnesini yok etmitir artk. Dilinin btn grselliine ramen, rya genellikle grsel bir deneyim deil dir Tanpmar'da. "iir ve Rya" adl yazsnda, rya gren kii iin, "kulayla gryor, nabzyla iitiyor" den Rya grlmez, dinlenir Tanpna^da. Tpk stanbul'un dinlenmesi gibi, "g zleri kapal". *

Huzur'dan u blm: "Tevfik Bey kk bir hsnniyetle ie balayp kk

zevk dknlnde ehresini tamamlayan Tanzimatt... Yaar Bey daha ziyade kinci m erutiyetti..." Geip giden zaman genellikle erkek, gemise kadndr Tanpna^da. Erkek unutkan; kadn biriken, biriktiren, "velt" ve "yekpare" zaman. "Bursada Za

390 T anp nn r zerine Yazlnr

m an"da, Bursa'da bir "ikinci zam an" olduundcin sz eder Tanpnar; "Yaad mz, glp elendiimiz, altmz, sevitiimiz zamann yanbanda, ondan daha ok baka, ok daha derin, takvinnie, saatle alkas olmayan; sanatn, ihti rasla, imanla yaanm hayatn ve tarihin bu ehrin havasnda ebed bir mevsim gibi ayarlad velt ve yekpare bir zaman..." te bu zaman diildir, kadndr Tanpnar"da; "m azisinde yaayan bir gemi zaman gzeli gibi htralarna ka panm olan ehrin" nabznda atan bu diil zamandr. Tanpnar ayn yazda, ku rulu ann havasn koruyan kken ehir Bursa'y "erkei tarafndan unutul mu, bo saraynn odalarnda tek bana dolap ilenen, gm kapl kk el aynalarnda salarna dmeye balayan aklar seyrede ede ihtiyarlayan eski masal sultanlan"na benzetir. Romanlarnda, zellikle de Huzur ve Aydaki Kndm'ds. bu imgeler, neredeyse anlatnn atsn kuracak kadar geniler: Unutkan, bu yzden de hatrlamaya mahkm erkein; saklayan, koruyan, dourgan ka dna ynelmesi, gerek zamann dmdaki "ikinci zam an"a, gemie dnmesi. Tesadf olmasa gerek: Tanpna'da gemie, kltrel btnle, sreklilie du yulan istek hep akn, kadna duyulan akn terimleriyle dile getirilir. Tanpnar'n romanlarnda kadnlar, geri dnlmek istenen bir gemiin, s reklilii kurulmak istenen bir kltrn ya da ulalmaya allan bir btnl n, hemen her zaman kendilerini aan bir hakikatin simgeleri olarak kar kar mza. Sevilen kadn, gemii aacak anahtardr; gemi, sevilen kadnn ehre sinde kendini gsterir. Btn bunlar; gemi, kltr, ak, hepsi i ie yaanan, organik bir btnlk oluturan, birbirinden ayrlamayacak yaantlar, birbirini yanstan aynalar, yitirilmi imgesel birliin ifadeleridir. Her biri, ancak bir die ri mmknse gerekleebilir. Huzttr'da Nuran, Mmtaz iin "btn eski ve g zel eylerin" simgesidir: Boaz, Mahur Beste, Trke'yi teganni eder gibi konu mak, bunlarn hepsi Nuran'da cisimlemitir. Sevgiliye, eski musikiye ya da ge mie duyulan hasret ortak talihi olan tek bir yaantda birleir: "... artk ne stan bul'u, ne Boaz', ne eski musikiyi, ne de sevdii kadn birbirinden ayrmaya imkn bulam azd." Sanat, doay ve sevdii kadn tek bir gerekmi gibi yaar o zaman M mtaz, "byye ve ryaya yakn bir kyaslar lemini tek bir realite gibi yaadn" fark eder.

Aydaki Kadn, Hzur'un bittii yerden balar; birok adan da Htzurn de vam gibidir. Huzur bir ryann romanysa. Aydaki Kadn bir uyann romandr: "Uyandm . Uyanyorum. Zihnin oyunu bitti. imdi kendi kapmdaym. Biraz sonra ieriye, oradan dnyaya gireceim ." Artk hibir zaman "yekpare" oluna mayacann anlald, d dnyann, bugnn ar bast, paralanm bir dnyadr uyanlan. zne kendi kapsndadr; d dnyayla yalnz kalmtr artk.
Btne dnmenin imknszln bandan hissettiren bir romandr Aydaki Kadn. Ama kadnlar, bu paralanm dnyada da, imgesel birlik arzusunun ci-

Tanpnar'cia G rn m eyen 391

simlelii birer sim ge olmaya devam eder. Esas hayatn tpk H uzu/un Mmtaz' gibi zihninin bir kesinde srdren Selim iin Leyl, yarm kalm bir ka vuma, bir btnlem e vaadinin, kltrn ve gemiin birlikte vaat ettiklerinin ehresidir; tpk H uzu/un N uran' gibi. Hep bir sanat eseri, bir yal ya da bir ko nak gibi hatrlanr Leyl; "Kaplar, pencereleri, duvarlar hep som Leyl saray." Bazen de bir saltanatn simgesi olur: "O benim sonsuz im paratorluum du." Nuran'; Boaz'da ya da M ahur Beste'de tanrz; Leyl'y bir yahda, antika bir kon solda, eski bir yaz levhasmda, bir tabloda, elyazmas bir Kuran'da. N uran'm "gzel ve biim li bst"nn, "beyaz bir ryay andran yz"nn dmda, fizik sel zelliklerinden hi sz etmez Tanpnar. "Btn kadnlar"a benzediini rendiimiz Leyl'y da Boaz'da bir yalda asl duran, "ne ehresi ne baklar belli" bir kadn portresinde tanrz. Portrenin ad "Rya"dr. ahsi tecrbe, i ya ant ancak ryada gerekleebilir; "Ryada grdm eyler beni, benim onla r grdm kadar grr," Birer sim gedir Tanpnar'da kadnlar. Simgede ise nesne, onu iinden aydn latp anlamh klan bir ruha teslim edilmitir. Bu yzden ne N uran'm , ne de Ley l'nn bir yz vardr. Onlar, bir bakasnn, onlara bakann, yazarn, onunla bir likte okurun grd bir rya olarak kalr. Yalnzca baka kadnlarn, darda ki kadm lann, aklaryla bir "kltrn m iracn" vaat etmeyen kadnlarn yzle ri, baklar bellidir. Aydaki Kadtn'da, kendisini simgeletirebilecek yegne eyi, Selim 'in kendisine yazd ak iirini "sanki manasz bir bcei, ok pis ve teh likeli bir ey ldrr gibi" geri eviren, o an btn baklar ve yz izgileriyle beliren Zm rt H anm 'n yz vardr. Bir de plakl, tensellii, yaama heve si, "o acayip ve bouk ekilde akrdayan Trkesi" ve kltrszlyle Ley l'nn kart olan M arie'nin. nk onlar birer yzeydirler; bir btnlk, bir derinlik vaat etmeyen, yalnzca "m aruz kalm an", ryas grlemeyecek kadn lar: " 'Kim bilir belki ryamda annemi, yahut Nevzat' veya Leyl'y grmmdr.' Herhalde M arie'yi deil." Tanpnar hep ayktr ryalarn anlatrken. *

Be ehir'de "Tabiat bir ereve, bir sahnedir" der Tanpnar. Demek ki, o da kendi bana bir varlk deil, "hatralarn iimizde konum asna" izin veren bir zemindir. Bir yazsnda da llenin eski zevkteki yerinin kaybolmasna zl r "N e air onun renginde sevgilisinin yanann rengini hatrlyor, ne nakka ini ye, mermere, yahut parmakln iyi dvlm madenden dantelsna onun bir lik iaretini, bir 'lm elif in bkl ile Allah'dan gayn her mevcudun varlm ortadan kaldran sessiz belagatn geirmeye alyor ne de yaz ustas, eski lm 'larn kavsinden onun effaf fanusunu tututuruyor. Lle imdi zevk dedii

3 9 2 T apnn r zerine Yazlav

miz terkibin dnda, arkasndan tanrs ekilmi herhangi bir ekil gibi sadece bir iek olarak mevcuttur." Arkasndan tanrs ekilmi bir ekil, sadece bir iek! Belki de diyebiliriz, belki de lale ilk kez o zaman grnebilirdi. Oysa Tanpnar iin, bir ruhun aynas, bir kltrn simgesi olmadnda bir ekilden ibaret kalr doa. "Eski ve bra klm eylerin hlyas"ndan sz eder, ama eski ve braklm eyler, onlara ba kann "saadet hlyalar"n besledii srece simgesel dzende yerini alr. Boaz; meltap sefalarn. amlca gezintilerini. Boaz mesirelerini, "zengin fakir her s nfn" birlikte elendii "m terek" bir hayat, "yekpare" bir zaman hatrlatt lde nem kazanr. Nesnelerin en eskisi, en nce braklm olan doa, klt rn erevesidir Tanpnar'da. Kandilli, gze arpan "birka bahe ve be on ka yk, bir de ky boyunca krlm bir orgu andran harap rhtm lar"da deil, a ir Vecd'nin "gem i debdebeyi zamanla beraber bizde yaat(an)" dizelerinde sevilir. Beylerbeyi'ndeki "alelade" kz, saltanat tarihinin iinde gzelletirilir. Sevgili, yitirilmi btnl hatrlath lde nem kazanr. Her eyi ancak be risinde kefettii anlamla sever Tanpnar, bir kltrn paralanmasyla etrafa savrulan, bir yzeyden ibaret kalan, zayflayan klaryla yalnzca kendilerini aydnlatan, "arkasndan tanrs ekilmi ekil"leri sevemez, benim seyem ez bu yzden. Bunlar ancak "artk" szc ile karlanr; "m azi artklar"dr bunlav, "ziyafet artklar"dr, "bir ryadan arta kalm ak" tr. Hakszlk etmeyelim. Doann bir ereve ya da artk olmaktan kurtulduu, susan tan yazarnkinden baka bir sesle konutuu yerler de vardr Tanpna'da. H uzu/un balarnda bir yerde M m taz'n A kdeniz'i, denize inen byk kayalklar, suyu, gnei, , dalgalar, "yosun bakl" uurumu, kayalarn arasndaki deniz maarasn anlatt blm dnelim: "nk gndzleri, sadece yosunlu, rzgrn, yamurun snger gibi delik deik ettii ta paralar olan kayalar, bu saatte birdenbire canlanrlar, birdenbire, kudretleri ve csseleri insann ok stnde, talih gibi susan ve yalnz varlklarnn iimizdeki aksiyle konuan bir yn hayal varlk, Mmtaz'n etrafn alrd." Burada da sz konu su olan akistir geri. Ama artk nesneler, yazarlarnn onlara ykledii sfatlar terk elmi, kendilerini kendi adlaryla aksettirmektedirler: "Denizin oyduu ka ya paras iinde, dalgalar ekildii zaman durgun, az derin, dibindeki balklar, kaya kenarlarndaki yenge ve bcekler grnecek kadar berrak sulu, son dere ce tabiye benzer yaplm rokay bir havuza benzeyen glceiz, ortasndaki k k ta paras adasiyle kalyordu."

Be ehir'in altncs bir Akdeniz ehri, Tanpna'n ocukluunun getii An talya olabilirdi. Oysa Akdeniz'e ilikin yazdklar olduka snrh Tanpma'n.

"sttinbul'un M evsim leri ve San'atinm z", Yaadm Gibi, s. 115.

Tiinpnar'da G rnm eyen 393

H uzu/un balarndaki blm, Sahnenin Dndakiler'in gene balarnda birka

cmle, bir de Antalyal gen kza yazd bir mektup var. Bu mektupta, yeniden dner A kdeniz'e Tanpnar: "Denizin iki manzaras beni ldrtrd. Biri bu kaya larn sahile bakan bir yerinde sabal ve akam saatlerinde durgun denizin y la dipteki ta ve yosunlarla ald manzara, bir de le saatlerinde gne vuran suyun elmas bir havuz gibi genilemesi." Mektupta, "grdklerim i zihni hayatma nakledebilecek bir bilgim yoktu" der Tanpnar. Bizlerse, belki de bu yzden grmtr; henz hayal ehir stan bul'a, saltanata, kltre almam olduu iin grebilmitir, diye dnebiliriz. Belki de stanbul'un tersine Akdeniz'in, Tanpna'a hatrlatabilecei, kendinden derin, btnlkl bir tarihi, bir saltanat yoktur. Belki de ocukluunun mekn olan Antalya sz konusu olduu iin, doaya kltrn dndaki bir konumdan bakabilir Tanpnar. Bakabilir, bakm asna da, grd nedir orada? Kltr geriye ekildiinde, btnlk ve "saadet hlyalar" geriye ekildiinde, ne grr orada? Varlk de ildir artk grnen, "yosun bakl uurum"dur, lm, yalnzlk ve boluktur.

*
Tanpnar, blnm bir dnyann rom anlann yazd. Gem ile bugnn, r ya ile d dm yann, akla tenselliin, derinlikle yzeyin; kendi simgeleriyle sy lersek Boaz ile Beyolu'nun, Leyl ile M arie'nin uzlaamad, iki dnya ara snda hibir geiin m mkn olmad romanlar. Tanpnar bu uzlamazl, d dnyay ve yzeyleri ryann iine ekerek, nesnelerin kendi yzlerini silerek, onlar derin ve youn bir dille kuatarak amaya alt: Blnmln z mn, sanatn uyum ilkesinde arad. Ama bu uyum araynn, uyumda direnmenin, ardnda, bugn bizim anla makta glk ekeceimiz, artk bizden uzaklam, uzam zda tutmaya al tmz bir ac olduu dnlebilir. Rya biter, by bozulur, ayna krlr, o za man artk deneyimin de nesnesi kalmaz. Bu yzden Tanpia'da dars yokhr aslnda. Dars ancak ryann iine ekilebildii, znenin nesneyle imgesel bir lik umudunu besledii lde var olur. Ryann dnda, darda ise koskoca bir boluk vardr. lmn, yalnzln elik ettii bir boluk. Tanpnar'n roman lar hep bu bolukta biter. Belki de en ok iirlerinde dile getirdii bir boluk: "Beyhude hatrlyoruz. Bu hi olmam eyleri..." Bizi, roman okurunu bu bo lua eken, orada iimizi stan bir eyler bulmaya iten ne? Bir metin hakknda kurulmu bir cmle, o metin hakknda olduu kadar, bir okuma alkanl hakkndadr da. Bu yzden Tanpna^da grnmeyen, belki de Tanpnafda bizim grmediimizdir. Tanpnar znenin kendisini unutamad bir hatrlayn romanlarn yazd, ya da biz onu yle okuduk. Kendini unu tup hafzasnda bakasnn deneyimine yer aan hikye dinleyicisinin tersine.

394 T an p m ar zerine Yaklar

roman yutarcasna okuyan, kskana sahiplenen, okuduklarn kendi hayat nn terimleriyle ten, tketen, onlarda hayatnn anlamn arayan roman oku ru da aslnda ayn hatrlay tekrarlar. Byle bir okumann kendisinde de bir r ya vardr. Yazarla baktm z, bizi grdn, bakmza cevap verdiini his settiimiz bir yer. Bizi bu bolua eken de bu rya deil mi zaten? Yabancln ald, snrlarn eridii, bizi Tanpna^dan, Tanpna^ bizden ayran mesafenin yok olduu, "lm n kaderinin knld"n, bir kayb paylatmz dnd ren bir yer. "Rom ann nemi, bakasnn kaderini belki de retici bir biim de bize sun masnda deildir," diyordu Benjamin: "O iimizi str; kendi kaderimizden asla salayamayacamz, bir yabancnn kaderini tketmi olan alevin verdii scakhkla. Okuru romana eken, rpertilerle dolu hayatn okuduu bir lmle st ma umududur."'^

Htzur'da iimizi stan bir yan var. (Defter, say 5, Haziran - Eyll 1988, s. 97-105).

"H ikye A nlatcs", a.g.e., s. 100

TANPINAR'DA KENT SMGES

Adalet Aaolu

Kentler; kentlerin mimari yaps, yaplanmas, mevsim mevsim, saat saat ya ay ve deiimi Tanpnar' srekli ilgilendiren konulardan biri olmutur. stanbul,Bursa, Konya, Erzurum, Ankara, onun Be ehir adl kitabna, olaslklar la dolu bir deerlendirm e, ses ve k, dn, bugn ve yarn btnlnde ok boyutlu bir grntleme ile konukturlar. Konuk, dedim ama, bu doru deil. nk yazar, kentlerdeki duygusal, dnsel gezintilerini yalnzca Be ehir'le bir seferlik balayp bitirmez; ayn ilgiyi baka yazlarnda da sk sk srdrr. Tanpmar'da kent, sanki hayahmzdaki kopuk kopukluun, 'eskiye de, yeniye de dirensizliin' bir simgesidir. Bu ilginin nostaljik olduu ok sylenmitir. Oysa yazarmzn kentlere ba kn yanstan her satn da, nmzdeki zamann kayplarna kar uyarlarla doludur. Onun kaygs, hibir ey deimesin, toplumsal hayat deise de, eski kent olduu gibi kalsn, balamnda, sadece bireyin kendi zlemlerine yant oluturmas beklenen bir kayg deildir. Tanpnar'n topluma, toplumsal hayata verdii nemi, daha ta 1944'de lk Dergisi'nde kan nsan ve Cemiyet balkl yazsnda bile apak grebiliriz. yle diyor: "(...) Ebedilik boyunca yaayacak olan fertler, hatta nesiller deil, cemiyettir." (Yaadm Gibi: Trkiye Kltr Ens tits Y., 1970. s. 13-15). Tanpnar, kkszlk, temelsizlik stne kurulmaya kalklan yeni hayatla ra, yeni yaplara kar uyarlarla dolu yaklamn bence asl, ehir balkl yaz snda vurgulamtr. Zaten amacm, burada, bu yazdan sz amakt.

ehir de, onun lmnden sonra dzenlenip yaynlanan Yaadm Gibi adl denemeler kitabnda yer almaktadr. Ashnda Tanpnar bunu bir radyo konu mas iin yazm, fakat lm nedeniyle bu son konumay yapamam. ehir, herhalde bir 'son yaz' olarak ilk defa Varlk Dergisi, M art 1962 Says'nda ya ymlanmtr.

3 % T iinpnar zerine Yazlr

Tanpnar bu denemesinde, gneli bir k gn, yakn bir dostuyla Yldz Park'nda kt gezintiyi anlatr. (Ola ki bu dost, yazarn kendisidir.) Gezinti ar kada, yazarn gznden en kk ayrnts kamayan evreyi bir yana koy mu: "Sence sanat meselelerimizde en g dvamz hangisidir?" diye soruyor. Tanpnar, 'dv' gibi kartlklar, olaslklarla ykl bir konuya ayakst girmek niyetinde deildir. Gzleri ldayan denizde, gelecek kuaklar iin bugn yaa yanlarn en ayrc zelliinin devaml bir atma olduunu dnmektedir o. Ama dostu, sorusunun peini brakmaz: "N edir sanattaki en g dvam z?" M i mari mi? Hayr. M zik mi? Pek deil. iir mi? "iir artk umumi bir m esele ol maktan kt. Altm yldr btn dnyada iir, airler iin yazlyor artk." Peki nedir? Tanpna'm dostu, kendi sorusunun yantn yine kendisi veriyor: "Valery, her sabah dncelerini yazd defterlerinden birinde, gen bir meslektana yle sorar: Her eyden nce bana syleyin, mukavemetiniz nedir? Nelere kar koyuyorsunuz? Bence, ileriye hamle kadar, ki hayatn btn yaratc srr oradadr, bu mu kavemetin de bir yeri vardr. (...) Gittike artan teklifleri, o mukavemet sralar ve seer. te biz bu mukavem et fikrini kaybettik (..) N e yeniye, ne eskiye, hibir e ye mukavem et edemiyoruz. (...) Bilir misin ki biz ehrin sahibi deiliz, sadece iinde oturuyoruz. Devletin ve Belediyenin bir misafiri gibi..." Evet, 'gittike artan tekliflere kar' dirensizlik. Paraya, ne, akaklanmaya, bol olsun da nasl olursa olsun oy'a, makama ve tabii yoksullua, ama Tanpnar bunu da teki dirensizliklerin bir rn sayar. Tanpmar'n dostu iin 'm ukavem et', her an uyank olmak demektir. Kente gelince, o, 'Bir terbiyenin ve zevkin etrafnda teekkl eden mterek hayat." imdi bir de dnp bugn evremizde olan bitenlere baknca, Tanpna'n

ehir'de dostuna sylettiklerinden daha iyi ne syleyebiliriz acaba? (Milliyet, 9 Eyll 1988).

AHMET HAMDI TANPINAR'IN RNE DR

Birol Emil

Baz iirler vardr; Onlar yksek sesle okumak, hatla yksek tonda bir bela gat ve hiibetle anlatmak lzmdr. Eski iirimizin "N e f iyne" eds buydu. Sa dece iirinde deil, roman ve tiyatrosunda bile haykran Namk Kem al'in tonu da byledir:

Cibnn titrer sebt- py- erbb- metnetten Cihangtrne bir devlet kardk bir airetten Hakk'a kar duralm er kii niyyetine
Bu msralar ve benzerleri ksk sesle okunamaz. nk onlara yklenen m ny ve ruh halini kelimelerin, hatta hecelerin ses yapsndan anlamak mmkn dr ve bu cins iirler yeleli bir mizacn ifadesidir. iir estetiinde "orkestrasyon" ve "intonation" denen ey budur. Duygularn iddeti, ayn derecede iddetli ve yksek perdeli bir ton ve eday gerektirir. Fakat baz iirler de vardr ki, hi bir hitbet ve belgate gelmez. Onlar okur ve anlatrken adeta sktu andran bir fslt lzmdr. Bunlar birincilerin tersi ne, pelerinden sessizliin, hlyann, yalnzln, kendi iine kapanmann gel mesini bekleyen iirlerdir:

Tenha bir ucunda gecenin bir sr gibi Fsldanan adn karde, dost ve sevgili.
(Tanpnar - "Karan Saatler inde")

398 Tap\iir zerine Yazlar

Bu cins iirler "derun"dirler. Yalnz irin i-lemini vermezler, bizim de ii mizde yava yava kurulan ve gitgide genileyen bir dnya yaratrlar Onlar okuduumuz anda, Abdlhak inasi Hisar'n Boazii gecelerinden bahseder ken yapt istiare ile, mehtap arpm gibi oluruz. Bu ruh halinde gnein vu zuhu, keskin aydnl yoktur. Ancak zamanla aydnlanan bir mphemlikle ii miz gzel, derin, hlyal duygularla dolar. lk anda onlarn mnsn sadece his sederiz. dnyam z yava yava parltl akislerle dolar. Ve sonra birden, zihni mizin bir kesinde, gne vurmu gibi bir vuzuh peyda olur. Ancak o zaman onlar zerinde dnm eye, ilerindeki derin hakikatleri kavramaya balarz. Sembolizmin saf iir nazariyesi bunun iin iiri duaya benzetmitir. ten yap lan dua, derun iir gibi, bir murakabedir, mutlak bir skt ve derunliktir. Eski ve yeni iirimizde bunun pek ok rnei vardr. N ev'i'nin:

K efkef geer denizler nk ile muzdarib-hnl Dalar ikyet e/ler sabr u skn elinden
beyti, hakikatte kinatn "lisan- hal" ile dile gelmi sktudur Fuzul'nin han gi iiri yksek sesle okunabilir? Meer ki feryad edilsin. Yahya Kem al'in baz i irlerine "skt m usikisi" hakimdir:

Sussun bu musik-yi semav iinde saz Leyl-i tnrabdn bir dahi nzrb uyanmasn.
Bu byk irler kinatn musikisi demek olan kozmik ahengi derinden duymu, sadece dilin sesleriyle ifade etm ilerdir Esasen halis iiri nesirden ayran en mhim fark buradadr iir susmak, ie doru derinlemek, nesir konumak, da doru genilem ektir Eskilerin KAAL'e (sz konuma) deil HAL'e (ie dalma, murakabe, derunlik) nem verm e leri, tasavvufu bir bakma iir sembolizminin ta kendisi yapmtr. Bunun iin dir ki tasavvuf, insan ve kinat ulhiyetin bir eit semboller lemi olarak gr mtr. Bu yar mistik, derun ve skt iirin ve iir hallerinin Cum huriyet devri Trk edebiyatndaki tek iri Ahmet Hamdi Tanpnar'dr. Geri bunu sylerken bir baka byk irimizi. Necip Fazl Ksakrek'i unutmuyorum. Fakat orda, akln hudutlarn zorlayacak kadar gerilmi bir fikir, duygu ve heyecan zembe rei durmadan da doru boanr. Necip Fazl, mistik ve patetik ruhunu bir sa anak gibi kalabalklarn stne boandrr:

Durun kalabalklar; bu cadde kmaz sokak!.. Haykrsam kollarm makas gibi aarak...

A h m et Ham di T an p n o r'n iirin e D ir 3 9 9

Necip Pazl'da esas olan ruhun darya doru hamlesi, aksiyonudur. Onun "aksiyon" kavramna verdii mn, kendi sanat grn de izah eden u aklamasndadr: "Fikrin, eya ve hadiseler zerinde nak... Fikrin, d lemde, eya ve hadi seler zerinde kurduu mimari, yonttuu heykel... Fikir kknn d plan dedi imiz m adde ve i aacnda verdii yemi... Bir baka ve ok yerinde tebihle, ruhun eya ve hadiselere evirttii film, oynatt tiyatro... Ruhun eya ve hadi selere sinerek madde, b u u t,h'acim, ekil, renk ve ses kazanmas... te aksiyon." Tanpnar'da ise herey itedir. Hareket deil skt ve sknet hakimdir. Ru hun darya ham lesi deil kendi zerine katlanmas esastr. iir bir "i lem " meselesidir. " lem " veya "i insan"... Dernlik budur: "...Tabiat itibariyle toplu olan iir, fikir iin her eyden evvel dar bir ere vedir. Bsbtn baka b ir nizamn birletirdii bu kesik cmleler, sze kh yon tulmu b ir mermerin dzgn salbetini, kh bir m anzarann renk ve glgelerini veren ve her an tarifsiz b ir musikiyi peinden srkleyip gtren deiiklikleri ile hi bir nazariyeyi izaha ve hi bir davay ispata m sait deildir O, b ir ylan gibi kendi stne reklenen ruhun bir an iin kendi kendini temsndan do an bir m kem m eliyettir ki, alatmak ve dndrmek ona terettp etmez... ... Bu (iir), belki ni bir cehtle kendini bulan ruhun, insandaki ezel hakikat le temasndan doan bir konumadr; belki gzellik dediim iz idealle bir lhza babaa kalmann verdii mestidir. Bu mnda denebilir ki; iir ve alelumun sa nat, ferdin en mutlak ve hr surette kendini idrak ettii zirvedir." Tanpnar'da bu iir halini kuran, hatta iirlerinin yapsn tayin eden iki un sur, rya ve m usikidir Bunu hem kendi iirini izah eden ifadelerinden, hem de baz iirlerinin delletinden anlyoruz. O, iirin kaynan ve ilhamlarn dta, cemiyette, yaanan hayatta deil, ite, insann ve kinatn "ezel hakikatleri"nde bulmutur. "D insan"a, gnlk, geici hayata ve cem iyete ait her eyi nesirle rine brakmtr. Son yazlarndan birinde yle der: "iir sylem ekten ziyade bir susma iidir. te o sustuum eyleri hikye ve romanlarmda anlatrm. Onun iin mmkn olduu kadar kapal lem ler olma sn istediim iirlerim in ana hatlarn roman ve hikyelerim verir... iirde dola ysyla kendim in, hikye ve romanlarmda kendimle beraber mmkn olduu kadar hayatn ve insanlarn, benden bakalarnn peindeyim. Yahut bakalar na ait zamann peinde..." Zaman, Tanpnar'da, kendisine "zam an iri" sfatn verdirecek kadar m him bir yer tutar. Fakat bu kavramn mns, onda, bilinenin ve alelade hayat boyutlarnn ok dndadr. Tanpnar rya ve musikiye biraz da zaman ilga et tikleri, gemi, bugn ve gelecek boyutlarn sildikleri iin, ebedlie doru yek pare bir ak vcuda getirdikleri iin nem verir:

4 0 0 'rnnpniir r.erine Yzlr

Ne iindei/im zammm Ne de bsbtn dnda, Yekpare, geni bir nn Paralanmaz aknda...

msralar, kendi varln "ebed bir n"n, yahut "ebediyet kadar derin bir n'n iinde hisseden insann ebedlik zlemidir. Sanatn rol de buradadr. Tanpna'a gre ebediyet sanal eserlerinde yaar. Tarihin herhangi bir nnda vcuda getirilen her sanat eseri hem sanatkrn, hem de insanln ebedlik ryasdr. Sanatn ve sanatta yaatlan gzelliin sembol olarak kulland "G l" motifiy le, Tanpnar bunu anlatr;

Gl, ey bir na sm ebediyet ryas!..

te rya ve musiki alelade hayat, fanilik duygusunu, hatta lm fikrini or tadan kaldrd, ebedliin kendisini deilse bile vehm ini verdii iin sanatn kaynadr. Ve sanat, bunun iin lmden sonraki hayattr. lmn trajedisi r yalarmzda ve byk musiki eserlerinin iimizde uyandrd hayal ve duygu larda son bulur. Bu bir teselli de olsa gerekten doru bir fikirdir. Mangimiz kay bettiimiz sevgili varlklarnz yeniden ryalarmzda bulmayz? Ryalarn vehmi bizi ruhun varlna ve ahirel dncesine bir defa daha gtrr. Kaybet tiklerimize ryada kavutuktan sonra onlarn hakikaten ldklerine inanabilir miyiz? Sanat ebed hayat zlemi olduuna gre rya elbette ki sanatn tken mez bir kayna olacaktr. Psikologlar istedikleri kadar ryalar uur-altnn sembolik ifadeleri olarak izaha alsnlar. Bu ilmin izahdr ve ok defa arkasn dan patolojik tehisler gelir. Bu izahlar ve tehisler llerimizi bize geri verebi liyor mu? O halde biz bir vehim de olsa, yine ryalarmza dnelim ve onlarda var olan tek bir ebediyet vehmini bin hakikate tercih edelim. Dahas var: Tanpnar'a gre, d leme ait varlklar ve vakalar bile duygula rmzn, ruh hallerimizin, hayal ve dncelerimizin da vurmu glgeleri ya hut sembolleridir. Bu noktada Tanpnar bir baka yoldan; artc ekilde Eflatun'un "idealar" nazariyesine yaklar. Kinata mn veren, onu yorumlayan in sandr. Biz d dnyay kendi ruh hallerimize gre idrak ederiz. Btn hakikat ler itedir; d varlklar bunlarn objelemi ekilleridir. nsann ve kinatn sr lar ryalarda if olunduuna gre d lemde grdmz her ey, ryalar mzn dtaki akisle objeleri, ekilleridir. "Mer ey yerli yerinde" iirinin u ms ralarn baka trl anlamak gtr:

Belki ryalarndr bu am taze gller Bu yumuak aydnlk dallarn tepesinde Bitmeyen ak trks kumrularn sesinde Ryas mrmzn nk eyaya siner.

A h m et Hamdi T an p n ar'n iirin e D ir 401

Tanpma/n musiki anlay da byledir. Musiki de, tpk rya gibi, insan ve kinat derinden kavrayan bir ifa sanatdr. Byk musiki eserleri insann bir sonsuzlukta kendini idrak etmesidir (fade Tanpna'indir.) Yahut bu idrakten doan ruh halidir. "Sanatlarn sanat" (Tavsif Tanpna'indir) olan musiki bnun iin insan ebedliinin ve insann ebed zlemlerinin sanatdr. Baka hi bir sa nat, insandaki sonsuzluk hissini, ebedlik vehm ini musiki kadar uyandramaz ve musiki kadar mistik tecrbeye yakn deildir. Bu tecrbe phesiz musikinin uyandrd ruh hallerine baldr. Tanpnar'n m usiki hakkndaki makalelerini okuyanlar, hele Huzur romannda kahramanlarna Dede Efendi'nin M ahur bes tesini dinletirken yapt o inanlmaz derecede m uhteem tahlili hatrlayanlar bmun byle olduunu teslim edeceklerdir. Klasik Trk musikisinin, hatta Bat musikisinin bizde en byk yorumcusu Tanpmar'dr. Orkestra idare etmeyi, kompozitr tannmay; bu sayede unvanlar almay musiki otoritesi saylmak ve ya musiki kltrne sahip olmak zannedenlerin Tanpmar'dan renecekleri pek ok ey vardr. Tanpnar'da m usiki bile uyandrd duygular ve hayallerle adeta uyank halde grlen rya gibidir. "iir ve Rya" m akalesinin u cmleleri musikinin insanda btn ferd ve beer duygulan harekete geirdiini anlatr: "D ede'nin M ahur bestesini ilk defa dinlediim zam an, birdenbire gzleri min nnde plak bir manzaraya tek bana hakim olan byk bir aa canlan d. Bu hayal musikinin rzgryla bende doan bir eydi. Eyyubi Bekir A a'nn N hft bestesini dinlerken, topraktan ayaklarm kes meden, mehul ve her an beni ilgaya hazr bir haz tufan iinde ar bir k his sini kendim de duyarm... Yine Eyyubi Bekir Aa'nn M ahur bestesi bende ne zam an grdm bil mediim bir kadn yzyle birleir..." Bu hayalin karl olan duygular srasyla: Yalnzlk, mistik itiyak ve ferd saadet hasretidir. Ve Tanpnar devam eder: "... de ani bir duyu altnda ekillenmi ryadr." Bununla beraber rya ve musikiye ve ikisi arasmdaki m nasebete bizim altmz m nlan vermeyelim. Unutmayahm ki Tanpnar tam bir estettir ve en derin m nda "vizyon" sahibidir. Rya ve musikinin iir hallerine dnme si, iir kimyasnn terkibine girmesi, derun ve skut iirin z olmasnn mn s Tanpnar'da ok bakadr: "'... (bunun) hakiki ryann tesadfleri ve tuhaflklar ile alkas yoktur. Za ten ryanm kendisinden ziyade, benim iir anlaymda, baz ryalara iimizde refakat eden duygu mhimdir. Asl olan bu duygudur. M usiki burada ie girer. nk bu duygu, m usikiinas olmamak artyla m usiki sevenlerde bu sanatn uyandrd hisse benzer. Bunu yaadmzdan baka bir zamana gitmek diye

4 0 2 Tvnpiiir zerine Yazlor

tarif edebilirim. Baka trl ritmi olan ve meknla, eya ile ilen kaynaan bir zaman..." "Yaadmzdan baka bir zamana gitm ek..." Yani ebedlie ulama cehdi... te Tanpnar'n sanattan bekledii... O ryann, musikinin, iirin insan hayatn da ve sanattaki yerini byle anlar, byle anlatr ve girift bir estetiin esas yapar. stad Valery'nin bir cmlesinden hareket eden Tanpna'n estetii, kendi ifa desiyle udur: "Bu estetii veya iir anlayn, rya kelimesi ve uurlu alma fikirleri et rafnda toplamak mmkndr. Yahut da musiki ve rya... Valery'nin "velev ki ryalarn yazmak isteyen adam bile azami ekilde uyank olm ahdr" cmlesini "en uyank bir gayret ve alma ile dilde rya halini kurm ak" eklinde deiti rin, benim iir anlaym kar." Ve nihayet u cmle: "H er iirimin banda bizden veya Garb'tan bir musi ki eseri vardr." Hayatn, tabiatn, akn gzellii, mistik ykseli, varl ama, lm trajedi si, fakat gzellik, ak ve sanat vastasyla alelade hayatn ve zamann dna k ma, lm ve fanilik korkusunu yenme, ebedlie ulama... ir Tanpnar dilde "rya hali"ni kurarak bu derin beer duygular Trkenin en gzel msralanyla ifade etti. Hl yaasayd onun iiri, bugnn orak ve kurak edebiyatnda "plak bir m anzarann ortasnda tek bana duran byk bir aa" gibi ykse lecekti. Bir seviyesizlik ve zevksizlik hercmercinin ortasnda gzellie ve asa lete susam ruhlar onun iirinin pnarna koacaklard. Bu pnardan imek p hesiz zordur. Fakat zorluu nisbetinde gzellik, zevk ve asalet gibi edebiyatn nadir deerlerine ve tatminlerine ulamak zenginlii vardr. Tanpna'm "kapa l lem ler olm asn" istedii iirlerini anlamak kadar anlatmak da phesiz g tr. Buna bir tek insan muvaffak oldu: Prof. Dr. Mehmet Kaplan... Ayn ay iin de bir gn ara ile ldler. Aziz hocam, yaynlanan son yazsn Tanpna'n lm yldnm dolaysyla yazmt. Ve bir gn sonra ld. Bundan byle Tanpmr'm iir Dnyas'm okuyanlar iki byk ruhla babaa olacaklardr. Byk eserleri okumak byk ruhlarla konumaktr. imdi ikisi de, Tanpna'm:

Yeiev bysne aldandmz Gnein... Biraz da yalnzlmz Kendi aynasnda glsn gerinsin Gvercin topuklu skt gezinsin
diye zlem ini ektii ebed lemde nur iinde, asude uyuyorlar. kisi de hayatn ve zamann dna ktlar. Bu demektir ki ikisi de ebediletiler.

(Trk Edebiyat, say 183, Ocak 1989, s. 23-25).

HAMDI BEY' NASIL TANIDIM

Mehmet Kaplan

(Prof. Mehm et Kaplan'n Ahmet Hamdi Tanpma'a dair hatralarndan)' Zamanmzn tima ve fikr hercm erd iinde, sanat lyk olduu vehile takdir edilmeyen, fakat istikbalin antolojilerinde daima yerini bulacana inan dm Ahm et Hamdi Tanpmaf'n buuk senedir bana grnen tarafna ait in tihalarm yazm ay faydal buldum. Samimi ve bitaraf olmaa alacam aa daki satrlardan anlalacaktr. Yalnz bunlarn onun ahsiyetini "aynen" tesbit etmekten uzak olduunu hemen sylemeliyim; zira, fikrimce, bir insan hakkn da etrafndakilerin bildikleri ey, asl varha nazaran bir hi mesabesinde kalr. Oysa ki, benim Ahm et Hamdi Tanpmar'la temasm, hayatna nisbede pek az bir zamana inhisar eder; ayrca profesrlk-asistanlk dolaysyla birbirim ize kar taknm olduumuz tavrlarn da araya kaln bir perde gerdii dnlmelidir. Mizacm ve prensibim dolaysyla bakalaryla aramda daima uzun bir mesafe kaldndan Ham di Bey'le "ili-dh" olduumu iddia edemem. Hlsa ben bu gzel m sralar sahibinin pek az tarafn, kark intibalar arasndan verebilece im. Onunla temas ettiim saatleri sca scana aynen kaydetmek phesiz daha iyi olacakt, buna mteaddit kereler teebbs ettimse de, birok sebepler dolaysyla muvaffak olamadm. Burada anlatacaklarm, kuvvetiyle hi bir za man vnem eyeceim hafzamn tutabildikleridir. ntihalarm danklktan kurtarmak iin, suni bir takm ksmlara ayrmaa mecburum; bunlar yazdktan sonra unuttuklarm veya kendisiyle bundan sonra yapacamz temaslarda du yacaklarm kark olarak ilve edeceim. lk tanma - Ham di Bey'i Yksek M uallim 'de talebe iken, bir tesadfle tan dm. Necip Fazl'n kard Aa mecmuasnda. Kltr Haftas mecmuasnda

El yazsyla b ir d eflere kaydedilm i bu kk gnlk, m erhum Prof. Dr. M ehm et K aplan'n ev rak arasnda bulunm u ve aynen yeni harflere evrilm itir. (Zeynep Karm an)

4 0 4 T iin pm iu zerine Yaxlar

onun iirlerini, yazlarn ve tercmelerini okuyor, beeniyordum. Arkadalarm li ve Cahit, bilmem nasl, onunla konumu, grmlerdi. -Galiba prevan toryumda bu i oldu. Hamdi Bey o zaman istirahattayd, bizim Emin ve Mamdi isminde iki arkadam z da rahatszdlar; onlar Hamdi Bey'le dost olmular ve kendilerini ziyarete giden li ve Cahit bu vesileyle onu grmlerdi.- Bir akam, Kadky iskelesinde Hamdi Bey'e rastladk, yazd, stnde beyaz bir elbise var d, elinde (...) gazetesini grdm hatrhyorum. Vapura beraber bindik. li, beni ona iirle megul diye tantt. Kendisine, o sralarda yazdm bir iiri oku dum, m sralanm dan bazlar enjambement'l idi; bunu iyi bulmuyordu. Divan msra gibi toplu, bir hamlede okunan msralar seviyordu. Onun bu nasihatini bilhare tuttum ve zerinde dndm. iirimde dokunduu noktalardan biri de "m elankolik" kclimesiydi. Konuurken pek ok Franszca kelime kullanan air, iirde buna tahamml edemiyordu. Geceyi, karanlk yelkenli bir gemiye benzetiyordum. Mitolojide byle bir ey varm, o zamana kadar haberim yok tu. Bu imaj kullanmamdan holand. Ondan sonra kendisini Kllk'te birka kere grdm. Sohbeti fevkalde geliyordu. Bir gn M krim in Halil ile memleketin akbeti hakknda konuuyorlard. Onda iki fikir sezmitim: Bir taraftan Osmanl m paratorluu'nu, eski iir ve musikiyi, tarihi ananeleri ok beeniyor dier taraftan garba, garbn her eyine baylyordu. Ayr ayr zamanlarda bu fikirleri, birbirine zt neticelere gtrerek olmadk paradokslar yapyordu. Kendimize dn meselesinde, bu atele su ka dar birbirine aykr fikirlerin nasl birletirilebileceini sordum. Verdii cevab vzh olarak hatrlamyorum. Onun ark hakknda, garp hakknda neler dn dn bilhare ok iyi rendim. Fakat hibir zaman bir senteze ulatn bil miyorum. M esele onda aprak olarak yayor, bir neticeye varmyordu. htimal imdi de yledir. Uzun zaman da byle olacaktr. arkla garb, eski ile yeniyi, dnle bugn nasl birletireceimiz meselesi henz kimse tarafndan halledile memitir. niversitede asistan kalmaklm takarrr etmekle beraber, kimin yannda kalacam belli deildi. Kprl Fuad deniyordu, Ali Nihad deniyordu. O sra da Fuad Bey mebus olarak Ankara'ya gitti, dersleri paraland. Bir Tanzimat edebiyat krss tesis edildi. smail H abib'in, Mustafa N ihad'n profesr ola caklar ayias kt. Onlar gelirse ben Nihad Bey'e yanaacak yahut taraya gi decektim. Hamdi Bey tayin olunuverince, bayram yaptm. Onun gelii kaderimi tayin eLti. Fizyoloji: Hamdi Bey'le ilk tanmam anlattktan sonra, yukarda syledi im intibalar nitelere ayrmak hususuna geleyim. Hamdi Bey'in ahsiyeti, fiz yolojisine ok bal grlyor. Prevantoryum mdavimi olduu ilk intibaima hakim bulunduundan m nedir, Hamdi Bey bana, daima shhati bozuk bir in san gibi geldi. Ortadan daha ksa bir boyu, gevek, imana yakn bir vcudu

H am di Beyi Nasl T an d m 405

var. Yznn rengi belki tabii olarak byle, hasta sars gibi grnr. Dolgun ve be alt kere boazn gcklayan ksrk ona daima refakat eder. Hamdi Bey'in kendisinde de shhatine dair bir vehim vard; cierlerinden korkar, ikide bir si garay brakacandan bahseder, brakmaz, iki itikten sonra rahatszlanr, uy kusuzluk, baars ve rzgrlar onun daimi ikyet m evzulandr. M temadi yen feveran halinde bulunan, tabiatn tesirlerine kar ok hassas olan bu vcut, onun mizacn idare eder. Fakat bu aprak fizyoloji zerinde zengin bir beyin vardr. Bu beyin bu fizyolojiden ayrlmasn, onun Ucalarna kaplmadan hatt kapld zam an bile veya akabinde onu yabanc bir varhk gibi seyretm esini bi lir. Hamdi Bey huylarn "hum our" mevzuu yapmak kudretini haiz bir adamdr. Bir gn Trkiyat'ta yine uykusuzluundan, rzgrlardan, yukarsndan tepinen komulardan, hararetinden bahsediyor, nkteler, kom iklikler yapyordu. Gen lerden biri: "Kendinizle ok alkadar oluyorsunuz" dedi. Hamdi Bey, daima ol duu zere derhal komii buldu: "Daha enteresan bir mevzu bulun da onun zerinde konualm " diye cevap verdi. Kendi hesabma iten, dtan, en kk tahriklerle renk deitiren bu mizacn, onun m uhayyilesine her an yeni ihsaslar verdiini, uurunu ve ruhunu uyank bulundurduunu, m uhayyilesine mevzu lar verdiini mteaddid kereler dndm; hl da ayn fikirdeyim. Ben Ham* di Bey'de grdm tedai zenginhini, tahasss iiriyetini ve bir kaleydoskop gibi her eyi deitiren muhayyileyi bu fizyoloji ile ok yakn m nasebette g ryorum. Onda supertisyonlara kar iddetli denilebilecek bir alka var; bunu da ayn eye balyorum. Bu fizyolojinin grd ryalar ok enteresan olacak tr ve Hamdi Bey ryalarn seven, tahlil eden, onlarda hakikatler arayan bir adamdr. Bergsonizrn ve Freudizm onun bu itikadn beslemitir. O, atavizme de inanr. Shhatli bir Hamdi Bey, yle zannediyorum ki, bambaka bir adam olacakt. Hamdi Bey vcudunu, kendi hastalklaryla yalnz brakmaz. M teharrik vas talarla tahrik eder. "ki" ona gre sanatkr iin "elzem " bir unsurdur. Bir gn kendisine iki, uykusuzluk ve dier tahrikler iin, "Bunlar bir nevi metod gibi kullanyorsunuz" dedim. Tasdik etli. Bir hafta kadar evvel bize gelmiti. Nedim, Galib divanlarndan gazeller okuyarak cotu. Mufassal bir sofra hazrladk. ti ve konutu. Genliinde birka kere oprium kullanm. Onlarn kendisinde b rakt intibalar anlatt. Harikulade eyler sylyordu. Karmda N ie'yi gr yorum sandm. airin btn vcuduyla beraber uuruma, karanla daldn rpererek seyrettim ; o tabiatn hercmerci iinde konuuyordu. Karanlkta faz la kalanlar, aydnl takdis ederler. Hamdi Bey, yaaynn aksine, "shhati" gzel bulur. Sabahn, gnein, ay dnln onun zerinde harikulade tesirleri olduunu mahede ettirh. Gne, onu bir ocuk gibi sevindiriyordu. Bir sabah, "H er sabah gnele beraber, dn yay ben yaratyorum gibi geliyor" diyordu. Bir gn, fakltenin (Dolmabah-

406 T an p n a r zerine Yzlar

e'deki binann) oturduumuz odasna giriverince, byk pencerelerden eitli aalar grd. Gne, onlar bambaka yapmt. Bki'nin bahara ait msralaryla haykrd. "airlerin niin sarayda yaamalar lzm geldiini anladn m?" dedi. Onunla denizde, sahilde, tepede, m uhtelif saatlerde bulunduk. Harici le min btn deimelerini zevkle seyrediyordu. Bir ikindi, Marmara gazinosu nun taraasnda, aydnlkta erimi deniz ufkunu gsterdi: "Byle msralar yaz mak istiyorum " dedi. "Abdullah Efendi'nin Ryalar", "Evin Sahibi" hikyele ri, Hamdi Bey'in z intihalaryla yorulmulardr.

26 Nisan 1943 Dn sabah Hamdi Bey'in, Tnel civarnda, Narmanl Yurdu'ndaki evine git tim. Oda her zamanki gibi iinden bir zelzele geirmi gibi periand. Yataktay d. Yatann baucundaki elektrie abajur yerine bir gazete geirivermiti. Ge ni masada, yerde ktlar, kitaplar darmadankt. Mamdi Bey komple bir be krd. Girdii yeri nizamsz olan itiyatlarna gre darmadank ederdi. Bize gel dii zaman da yle yapard, karm o gittikten sonra eyay yerli yerine koymak iin bir hayli zahmet ekerdi. "Bekrlk"m sanatkr zerinde ne tesiri vardr? Bekrlk phesiz bir sebep olmaktan ziyade bir neticedir. Hamdi Bey gebe bir ahsiyettir. Pek az bir yerde durur. Dostluk mnasebetleri oktur. 11er saati ba ka bir mekn ve muhit iinde geer. Evlilii herhalde bu gebelie mni olaca iin istememitir. Mamafih, ihtiyarlk saati yaklatka, hastalklarna el uza tan bir kadn ihtiyacn iddetle duyuyor. Bir gn bana "hayatm da byk bir in klp yapacam Kaplan, olm uyor" dedi, Hamdi Bey'in nesirlerinin kark ni zamyla hayatnn kark nizam arasnda ne kadar yaknlk var. Bu sabah bana mesut musun? diye sordu. (Evleneli iki- ay oldu). "Paradan baka byk bir skntmz yok" dedim. Para dedi. Onun skntsn kim ekmiyor, mesele mesut olmakta. Ben ite ne mesudum, ne de param var. Mara mebusu bu saatte cebin de bir metelik tayor. Para bulacam, bulabilirim, fakat saadeti nerede bulmal?" Yahya Kem alin "Ses" iiri zerinde Spitze'vri bir etd yaptm syle dim. "Bir sz syleyeceim , zerinde dn" dedi. "Bizden evvelki nesil ve biz, Avrupa'y bize tatbik etmedik. Onun iinde terbiye grdk. Sonra bu terbiye ile bizi ele aldk. Acele tatbiklerden sakn. Tatbik deil, terbiye al!" Sonra hemen tedkiki istedi, acele ile okudu ve beendi, neretmemi syledi. Hatt Tasvir-i Ef kr'a bir kart yazd. On ikiye kadar karm gelecekti, szlemitik. Hamdi Bey, va liye gidecekmi, kalkt gitti.

(Dergh, say 1, Mart 1990, s. 23).

AHMET HAMDI TANPINAR'DA ERKEKLER ve KADINLAR... SAHNENN ZERNDE

Fatih zgven

Tanpnar'n Saatleri Ayarlama Enstits dnda kalan byk roman. Sah nenin Dndakiler, Huzur ve Aydaki Kadn, onlardan ayr dnlemeyecek, fakat daha ok bir giri rom annn, bir ur-roman'n fragmanlar niteliini tayan Ma hur Beste'yle birlikte, ok sk olmayan -belli ki gevekliinden nemli bir eyler de murad edilen- bir btn oluturur. Tanpnar, kendi kronolojik mant iinde Mahur Beste'yle balayp Sahnenin Dndakiler'le Huzur'dan geerek Aydaki Kadtn'a varacak bu drt romanlk dizide, bir ailenin ya da belki daha dorusu, "edeb" -varln sadece yazda srdren- bir klann birbiriyle gevek'biim de rlm talihlerini konu edinir. Talt Bey'in umutsuz bir akn ansma yazd Mahur bestenin kendisinde "billrlaarak', "ahenkH" bir "itim ai hayat" fikri nin evresini saran bu talihler, bir sim ge niteliindeki m ahur bestenin de dn drd zre sadece insanlarn deil, bir imparatorluun, bir medeniyetin, bir kltrn de talihidir. (hsan, Cemal'e; "Bana musikimiz tek balan noktas gi bi geliyor. Kim bilir belki bir gn yalnz onunla kendimizi anlayacaz"). Elbet te, Tanpnar, kt tez romanclarnn aksine, "kltr", "m edeniyet", "im parator luk" kavram larm bize, ancak kiilerinin talihleri araclyla hissettirir. O, tarihi eline alp kiilerine bundan gndelik esvaplar bien kostm e romanclardan de ildir. "B illr", "ahenk" gibi sevgili Tanpnar kelimelerine bir de unu ilave etme li. Terkip... Tanpnar' ok ilgilendiren bu kavram, eitli leklerde birok anla ma gelir. Romanlarnn kahramanlarnn kendilerini sk sk "bu terkibin dn da" cm lesiyle ifade etm elerine amamak gerek. "Terkip", onlar iin Boazi i'nde bir akam st saatinin uyumundan mahur bestenin ta kendisine, oradan bir sr kltr iinde barndran koca bir imparatorluun, ileyiine akl sr er

40 8 T an p iia r zerine Yazlar

dirmekten oktan vazgeilmi -ama bozulmasmdan her an gizliden gizliye kor kulan- dev bir saatin i mekanizmasma kadar eitli anlamlara gelir, f lepsi de i ie olan bu anlamlar, her an birbirini dourur, srekli bir ak iinde birbirini ha trlatr dururlar. Diyelim kusursuz bir el yazmas karsnda kiinin duyduu es tetik heyecan, Tanpna/da bize daima geri.sindeki kltr ykyle ular, onu d ndrr ve yeniden seyredene dner bu ikisi, kiisel ve kltrel unsur roman kiisinin kimliiyle o anki yaantsnda benzersiz biim de kavuarak bir eit "terkib"e ynelirler. Bu dpedz hayattr, hayata bak, onu alglaytr, daha geni anlamda ise bizim hayatmzdr, bir toplumun hayat. "Eski stanbul bir terkipti", der rnein Be ehir'de stanburu anlatan Tanpnar, "Bu terkip kk byk, m anal manasz, eski yeni, yerH yabanc, gzel irkin -hatta bugn iin baya- bir yn unsurun birbiriyle kaynamasndan domutu... Bizim ocuk luumuzdan ok evvel de bu byle idi. Fakat byk orkestrann iinde mnfe rit sazlar kendiliklerinden kaybolurdu. nk asl yay eken ve ahengi gste ren eyler bizim di."

Sahnenin Dtndakiler'in, H uzurun ve Aydaki Kadtn'm, nn de bu "terki bin" dengesinin bozulduu ya da bir deiimle kar karya kald tarih dilim lerinde gemesine amam ak gerek; Sahnenin D ndnkile/deki igal stanbul'u, Huzur'daki kinci Dnya Sava belirsizliinin stanbul'u ve Aycinki K adndaki 17 M ays ncesinin, gerilimli "garden parti" stanbul'u... Bu romanlarn nde de roman bir utan tekine dolaarak, bu "terkibin" encamn -yeniden yeni den- dnen, onun iin kayglanan, etkin olmaktan ok edilgin, eylem adam l ndan ok bir kltrn taycs roln, neredeyse bir sism ograf ilevini st lenmi bir kahramanla karlarz. Sahnenin Dndakilerin Doktor Cemal'i ken dini, "Ben, btn mrmce proje kurmu; tasarlam, onlarn vcut bulma ha yalleriyle yaam bir adam m" diye tanmlar. Tanpnar, zr dolaysyla mca deleye katlamayan kahramanna igal Istanbulu'nda geri ufak tefek iler verir, ama Doktor Cem al'in romandaki asl grevi, sarsntya uram "terkib"in dire niini ya da kendini onarma abasn gzlemek, btn bir "itimai hayat"a ya ylm bu terkip dalgalanmasn kendi ahsi hayatnn "terkib"indeki deiim le re paralel olarak izlemektir. Sahnenin Dndakilerin ilk blm "M ahalle ve Ev" baln tar. Romanda belki de hayata -en azndan igal ncesi hayata- "btn ayarn veren" en kk birim olan "m ahalle", Elagz M ehm et Efendi Camii'nin etrafna toplanm birka sokaktan oluan bir mikrokozmostur. Doktor Cemal'in ocukluundan tand ve babasnn srgnle gittii Ege kasabasndan igal stanbulu'na dnte darmadan bulduu, cami merkezli mahalle u szlerle an latlr; "Bundan otuz, krk sene evvel insanlar i ya da elence iin bir araya gel mezlerdi. J-latta asl birletirici olan ey bunlar deil, ibadetti. man dediimiz duyguyu iinde duysun veya duymasn herkes evinden karken onun kisvesi ne brnrd. man sadece bizi Allah'a balayan ba deil mterek kyafet.

Erkekler ve K adnlar... S ah n e n in zerinde 4 0 9

yz fadesi... merasimlerin, karlkl mnasebetlerin tek kaynayd. Onu ile

rinde gerei gibi bulamayanlar ya da ona gerei gibi itaat edemeyenler, sanki her evin talmda veya kapmn yanbanda kk bir dolap varm gibi, onun hallerini yzlerine geirmeden darya kp insan iine karm azlard." Cemal iin bu mikro kozmosun eksenlerinden biri lilagz M ehm et Efendi Camii ise te ki aykr eksen de Tanpnar kadnlarnn hafife deli, ama sonuta bilge, bann buyrukluunu iinde tayarak bu ileyiiyle ekici fakat belki de gnn dol durmu, duraan ahengi paralamaya yeltenen ocukluk ve m ahalle arkada, ak Sabiha'dr. Bu neredeyse Osmanl milletler katalou denecek kadar tipik ki ilerle dolu olan -ama bir Karagz emalizmine hi varmayan- mahalleye sonra dan yerleen bir ailenin kz olan Sabiha, sadece o, erkeklerde hele Cem al'de hi grlmeyen bir deim e ve terkibi snama arzusuyla yanar. Cem al'in deyiiyle, "belki bandan beri bir ifti ailesinden gelmesi ona ehir hayatm yadrgatm, (onda) bir nevi ok bir fert ve cemiyet problemi ortaya atm t" ya da. dpedz, 'Ijelki de tabiatnda bir isyan hissi vard: Sabiha ise kendi problematiini yle dile getirecektir: "Ben bu insanlar sevmiyor muyum sanyorsun Cemal, ben de senin kadar seviyorum, ama kendim olarak istiyorum bir ey olmak... ben ken dimi yapmak istiyorum .. (burada) hibir ey olamam, o kadar hepimiz birbiri mize benziyoruz ki". Sahnenin Dndakiler'de, "klann" ya da Tanpnar ailesinin btn kiileri daha sonra Huzur d< yeniden greceimiz hsan, N oran'n ocuk luu, Mahur Beste'nin kahramanlarndan. H uzurda son bir kere grnp kaybo lacak olan Behet Bey imdinin, gelecein ve gemiin "halleri" olarak, gevek rl "gerek" ailelik balan iinde, ama roman kahram anlan olarak aralarn daki akrabalk balar daha da glenerek gzlerimizin nnden geip giderler. Tanpnar'n igal Istanbulu'na ilikin gzlemleri hep terkip dorultusundadr. Tanpnar, stanbul denen "terkibin" btn insan unsurlaryla nasl direndiini, igal askerlerini dahi kendi iinde eritecek bir gle gndelik hayata yaylacak dmana kar btn bir organizma gibi nasl direndiini ok gzel bulunmu, komikle dramatik unsurlar ustaca dengeleyen sahnelerle anlatr, "...itim ai tu la veya kiremit, binann kendisi olmu, fertler tek balarna, ilerindeki kymet hkmleriyle yayorlard". Oysa, Cem al'in dnd mahalle ocukluundan hatrlad Elagz M eh met Efendi'nin esirgeyicilii altndaki mahalle de deildir. Evler dalm, in sanlar drt bir yana savrulmutur. Terkip, kendini savunacak, yabanc maddeyi srp atacak bile olsa onda temel bir ey "bozulmu"tur. "D evlet ihtiyard, ar kasnda sade kendi alt asrlk mazisi deil, btn bir ihtiyar ark vard," diye dnr Cemal; "m uhafazakr zihniyeti ne kadar iyi anlarm, onun bir yz ok yrtc bir didimeyse, bir ucu da ...phedir. Bu pheyi dnyanz deitir mekteki cesaretsizlik, o gvensizlik besler. Meer ki ufuksuzluk olm asn." Para doksal biimde, eski mahallenin terkibindeki o bellibal uyumsuzluk unsuru

4 1 0 T a n p n a r zerine Ynzl.r

Sabiha, terkipten eser kalmam igal mahallesinin bozgununda yer almaz. Ce mal bu yeni stanbul'da eitli kaplarm ipini ahp, hsan'dan Sakine Hanm'a, Nasr Paa'dan Sabiha'nn babas Sleyman Bey'e kadar herkesi grrse de Sabiha'y son sahnelere kadar gremez, sadece ok gzel ikinci az sahneleri ara clyla "d uyar", roman kahraman olarak kendisine yakan bir edilginlik ve katlanla onun "izini srer." Terkibin bu aykr unsuru, bu yeni oluma aam a snda, igal stanbulu'nda srlara karm bir arzu nesnesi olarak alr "sahnenin d"ndaki yerini. (Tanpnar, Cem al'in dnn izleyen b ikinci blmde Sa biha'y hayatna karm erkekler araclyla, kendi verdii ipucuyla sylersek bir tr "M ellika Sultan'a k yedi gen" buluuyla gizler/izler). Sonunda orta ya ktnda da kendisine yeni bir rol biilecektir zaten; "oyunculuk." Cemal, romann sonunda bir tiyatronun el ilannda onun "sahneye kan ilk Trk kad n" olarak fotorafn grr. Sabiha, nne geilmez "kendisi olm a" arzusunu paras olduu bu Mslman-Trk terkipte yeri ve gelenei olmayan ama ken disini ocukluundan beri "sonsuz imknlaryla" bylediine tank olduu muz oyunculuk m esleiyle gerekletirmeyi seecektir. Romann adnda, belki de hayata sadece gemiten, "daima aynalarn ardndan" bakmay sanat haline getirmi Cem al'in bile deerlendiremeyecei bir ironi gizlidir. Sahnenin hmdnkiler, sadece Anadolu'daki mcadeleye fiilen katlmayan stanbul deil, roma nn, hl eski terkibin, sarsntdan nceki terkibin peinde olan kiileridir. zel likle de erkekler. airane edilgenlii iindeki Cemal, sonuta em atik bir eylem ve kltr adam olmaktan ileri gidemeyen hsan, ireti bir "m al du siecle"in penesinde, "Dostoyevskien" bir atele yanan Sabiha'nn kocas Muhtar... "Sahne"ye kan Sabiha olur.

Sahnenin Dndakilerin bizi en ok saran, sarmas gereken yan Sabiha-Cemal

ilikisi sanyorum; bir kltrel ahengin, deien zamanlarla birlikte, deien bir metropolde -ya da isterseniz pay-i tahtta- geerliliini de yitiren bir Leyl ile Mecnun simetrisinin, bir "disonans"n anlatm, daha sonra en olgun biimini Htztr'un M m taz-Nuran ilikisinde. Aydaki Kadn'm Selim 'le Leyla"snda bula cak olan bir temann eitlemelerinden biri, ilki... Evet, Tanpnar "kendi" igal stanbulu'nun bir "spectacle" tad tamasna, bariz biimde "aksiyonlu" olma sna alm -romandan yola karak bir senaryo hazrlam olmas da bunu destekliyor- kiiler, buna uygun olarak, sahneye kimi zaman sevimli bir sra savma tela iinde girip, "cm lelerini" syleyip kmyor deiller. Kendini Tanpnar "prist"i sayan okur, bunlar ne srp mzmzlanabilir. Ama romann "yayn eken" gene de o ok salam Sabiha-Cemal ilikisi, "itim ai hayat"la "ahsi hayat"n suya atlan tan birbirinin iinden kard halkalar gibi genilemesi, birbirini dourmas... Ve Tanpna'n kendi "m istik sevgili", "M ehlika Sultan", "arzunun belirsiz nesnesi" - adna her ne derseniz deyin - modeline benzersiz bir dinamizm, ileriye doru iaret eden, neredeyse pre-feminist diyeceim bir anlam, ierik kazandrmas...

Erkekler ve K adnlar... S ah n e n in zerinde 411

Sabiha, romanda "Sizler yle seversiniz. Uzaktan alamak iin" derken, sa dece Cem al'i, dolaysyla onun -uzaktan, daima uzaktan- akrabas olan Talt Bey'i ve onun eseri nl "M ahur Beste"yi deil, Tanpnafn erkeklerinin hayat karsndaki gsterili iktidarszlklarn da sular. Bu sulamayla birlikte bir yanda, "m ahur beste"nin, yazmalarn, saatlerin, ksacas o muhteem "terkibin" bekiliini yapm aktan kprtszlam, o biraz dnceli, biraz hznl, biraz ocuksu erkekleri. Behet Bey'i, Doktor Cem al'i, M m taz', ayn anda onlarn kar ucunda da hayat kt bir akaya kurban giden Atiye H anm ', Sabiha'y, Huzur'un kk Sabiha'sn, tmyle "m odem " N uran', "Yaz Yamuru" hik yesinde bir sabah yam ur sonras bir Boazii bahesinde "beliriveren" isimsiz, sanki Acbadem 'deki o tulaf ve elenceli kkten kam gerek anlamda "uuk" kadn kahraman grrz. Bu kadnlar da tpk bu romanlardaki erkek ler -ve hatta ocuklar- gibi o muhteem terkibin etkisi altnda, onun "terbiyesiy le" vaktinden nce olgm lam gibidirler, ama dnyaya baklarmdaki "bir ey" onlar korumaya, gzetmeye deil, daima ykp gemeye, tepkiye arr. Sabiha, belki de srf tepki olsun diye, bu erkeklerden biri yerine, en akla gelme yecek bir namzetle, "serseri" M uhta'Ia -en azndan oyunculuu seinceye ka dar- evlenir. "kiniz de birbirinize benziyorsunuz. Sen (Cemal) beni kendinden ok byk gryorsun, o (hsan) kendinden ok kk gryor. Onun iin iki nizden de vazgeebilirim... Ama bir gn muhakkak seveceim, bizim memleket te insanlarn yapaca tek i budur, hele kadnlarn... Biliyor musun Cemal, ben nasl bir insan sevebilirim? Babamn syledii o hapishane trkleri var ya ya da oyun havalar, ite onlarn insann sevebilirim!" Byk olashkla hakldr Sa biha; bilm edii bir ey varsa, o da byk romanlarn "sevgililerinin" hibir za man dengi dengine seilmediidir. Onlar, kendi ok zel terkibinin peindeki yazarn zihnindeki belli bir kartln oyunculardr n k ....

(Cumhuriyet Kitap, say 47,10 Ocak 1991, s. 6-7).

TANPINAR N PORTRE DENEMES

Enis Batur

Ahm et Ham di Tanpmar leli tam 30 yl olmu. N ecatigil'in Edebiyatmzda simler Szl'u ayorum nme. Zihnim durmadan kelimelerin, satrlarn, kitap balklarnn arama snm kk boluklara szyor; orada, bir hayatn ansiklopedi m addelerine gemeyen arz ve tl iinde geziniyorum: Bir netlei yor Tanpna^n yz, bir bulanyor. M odem ler, edebiyat metnini hakl olarak tek hedef sayarken, bir yazar tan mann onun kitaplarn okumaktan getii gereinden yola kyorlar. Okur olarak bu yaklamla baramadm bir trl ben. Bir yazan tanmak, bir yandan da onun sanclarna yaklamaktr. Sonuta, sancnn en iyi aynasnn yapt oldu unu kabul etsem bile, bununla yetinmeyi renemedim. Bu ksa 'okuma denemesi'nde metnin yakn evresine, arasra da iyice tesine uzanmam, yayor ol sayd, Tanpmar balard sanyorum. air Tanpmar zerinde, bir baka denememde, 'haba katli'nden yola karak durmutum. Yahya Kem al'i (ve bir lde de Valery'yi) kendisinde ldrmeyi, hi deilse belli bir noktadan sonra deneseydi, n alabilecekti. Oysa Yahya Kem al'e ynelik bu tr bir giriimi oldu da: "Sessiz Gem i" airi 1958'de lnce masaya oturabildi ancak. Tanpmar'n, kanmca bizim edebiyatm zda bir air zerine yaplm en derin zmleme olan Yahya Kemal'i basmevinden kar ken, yazar lm deindeydi. Yazp kurtulmutu ondan. Hem biricikliini oluturan geometriyi serimleyerek, hem de tkanan bir ana damara iaret ede rek. Ne var ki; bu kitab Yahya Kemal yaarken yazamazd Tanpmar. Baba'ya hi diklenememiti. lnce yazd: Yahya beyin bu kitab gremeyecei kadar gecik tiini sylyordu; tam tersine, kendi iirine vakti kalmamt. Tanpmar, 37 iir ieren tek kitabn lmnden bir yl nce, Yahya Ketal in celemesini bitirirken yaymlam. Dranas da ok ge karmtr rler'ini. Tanpmar'da karar ve kararszlk, btn hayat boyunca ylesine hazin bir diya

T aip n ar in Portre D enem esi 41 3

log kurm utur ki, iirle/i yaymlama karan zerinde enikonu oyalanmak gere kir. Abartl bir dnce mi, olsun: Yahya Kem al'i burada da beklemi midir? Bir kitaba daha yryebilm ek adna, neredeyse 40 yldr elini kolunu balayan iir lerle arasna nihayet mesafe germeyi kabullenmi olabilir mi? Ahmet Kutsi Tece'e yazd mektuplarda iir konusunda biraz olsun al mtr; " takvim yapraklan" olarak grr bu kristal almalarn. iir zerine birebir dndklerini, daha ok Fuzuli ve Valery iin yazarken ortaya koymu tur bana kahrsa: A nnm a matematii. Yaltrken szn onu bir kede sktr mtr. Nereden baklrsa baklsn; Tanpna'da byk bir air beklemi, ama i ir, yerinde duramayp, nesre uzanmtr. Onun ince yksek k kmltlarndan yoksun takvimi, rom anlannda ve denemelerinde boy atmtr, diyemez miyiz?

Mahur Beste, Huzur, Be ehir, Edebiyat zerine Makaleler'in bir bl, Mallarm e'nin nl "slp zerinde her byle aba gsteriliinde, bir msra ahmas yaplyor dem ektir" szn dorulayan rneklerle doludur. Cm lesini hep alm tr Tanpnar. airaneliin penesine dm eksizin im ge donanm salar ona. G ibi'leri trmalamaz. Dzyazm za iirinin m etafor gcn arm a an etmitir.
lmnden sonra, sada ve solda sanclar snrland. Kltrel duruu, ede biyata ilikin tercihleri phesiz nemliydi. Gelgelelim, bir odaa ya da bakas na yerletirilmesi en hafifinden derinlii ve inceliiyle eliiyordu. Bir de biriki mi vard-. Kendisiyle ayn rakm a sahip olmann hayli berisindeydi yorum cula rn ou. Yceltm eye ya da indirgemeye yneldiler Tanpna', oysa yaad s rece anlamaya, anlamlandrmaya almt. Benim gzmde, "tam edebiyat adam " Ata, oturduu dorukta yalnz de ildi. Durmadan takt, ara sra kmsedii Tanpnar ile 1940-60 dneminin byk yol ayrmlarn paylamlard. Ata'taki cret, kktenci yenilikilik, ef faflama ustal Tanpna'da bambaka zelliklerden gelinir. M ahur besteci ora nnda edebiyatn derin sularmda dolaabilmi ikinci bir yazarm z olduunu sanmyorum. kisini de hakkyla okuyamadk. Son 30 yl, edebiyattan, baka yerlerden nektar toplamak adna uzaklalan bir dnem oldu. Batan uca; deer yarglar, ltleri, kaynaklar, en nemlisi de sanclar zenle gz nnde tutularak oku nurlarsa, ardmzda, bizi kprdatabilecek iki klavuzun bekledii anlalabile cektir. Ansiklopediler, Tanpna'n Monsieur Teste evirisine soyunup tamamlama dan bir kenara braktn yazmyorlar doal olarak. Onun btn yaz serveni, aslnda, 'bir gn okurunu bulabilir' umuduyla gz gnne kapal bir edayla kurulmu gibidir. Partnerini gelecek zamana erteler. M onologunu, ikide bir, "kabile"ye ilikin ssz yoklamalarla deler. Som bir yalnzlk burcudur.

414 T anp m ar rerin e Y alar

Dnp yeniden, nemi yeterince kavranamam Mahur Beste'ye ve Behet beyin dnyasmda zonklayan lm, ak, kaybolu, zaman, d, kefaret, teslim denklem lerine bakm ak, Tanpmar'm bizim geleceimizi de etkileyebilecek geleceine oradan bir kez daha girmeyi denemek iin ok mu ge? Edebiyat sahiden de sevmiyorlar m arlk?

(Cumhuriyci, 23 Ocak 1992).

AHMET HAMDI TANPINAR

-B R M O N O G R A F D EN EM ESM .

Orhan Okay

III K TAPLA R ve HZNL YILLAR Tanpna'da okuma zevki ne zaman balamtr? Buna belki de okuma ihti ras demek lzmdr. "H ibir zaman alkan bir talebe olm adm " diyen Tanpnar, okumaya ve edebiyata balanm deta bir kader gibi karlamhr. Yaar N abi'ye yazd bir mektubunda (Varlk dergisi. Aralk 1951; Varlk yaynlarn dan "Edebiyatlarm z konuuyor", stanbul 1953) bu duygusunu yle ifade eder: "H ayatm n hangi devrinde edebiyat olmaa karar verdim? Bunu pek syleyemeyeceim. Hatt byle bir karar verdiimi hatrlamyorum. Daha iyisi yle dnelim: Gnn birinde kendimi edebiyattan baka bir ie yaramaz buldum. Ama, o gnn tarihini benden isteme. Hususi istidatlara inananlardan deilim. Hatt insann biraz da artlarnn esiri veya mahsul olduuna kaniim. Benim artlarm beni edebiyata gtrd". Tanpnar, okum a zevkinin ok genken baladn da sylyor. Hatrlaya mad kadar kk bir yata Namk Kemal'in Celeddin Harzemah'm ve Cezm'sini, Cevdet Paa'nn Ksas- Enbiy'sm okumutur. Fakat mahede zevkine ilve olarak kitaba ve bilgiye almas Kerkk ve Antalya yllarna rastlar. Ailenin Siirt'ten ayrlp Kerkk'e gitmesi 1914 temmuzundadr. Birinci dn ya savann patlak vermesinden bir-iki gn evvel bu ehre gelmilerdir. Siirt'te olduu gibi burada da yazn, evlerin dz olan damlarnda yatlr. Geceleri, rutbetsiz tabiat ortasnda gkyzn, yldzlar, bu harikulde ve sonsuz kinat seyrede ede uykuya dalmak, on yainda, m rhikliin snrnda bir ocua kim bilir ne zengin hlyalar dnyas kurdurmutur. Antalya M ektubu'nda, Si irt'teki Smer rahibi tahayylnden sonra, Kerkk'n bu tarafn drt kelimey le anlatr: "Yine gece ve yldzlar..."

4 1 6 Tiipnar zerine Yazlr

imdi Kerkk idadisinde okuyan Ahmet H am di'nin kitaplara gmld yllardr. Fakat ne yazk ki burada da fazla kitap yoktur. em seddin Sam i'nin Knmus- Fmnsev'siyle deta didierek, kavga ederek Franszcay skmeye urar. stanbul'dan gelen iki ciltlik Bin Bir Gece Hikyeleri ise, ona zaten "ki adm te de" olan Badadn esrarl havasn teneffs ettirir Kerkk'n eski ilelerinden Krda'lann Necip ve Saffet adl iki oullaryla arkadal vardr. Bunlar, akra balarndan, stanbul'da Tbbiye'de okuyan Llfi Beyin (sonralar stanbul valisi ve salk bakan olacak Ltfi Krdar) ktphanesini Ahm et H am di'ye aarlar Okuduklar arasndan Cell Nuri'nin baz kitaplarn hatrlayabiliyor. Bir de NevsH Mill'de Ahm et Rasim 'in, Yakup Kadri'nin yazlan, Ahmet H aim 'in i irleri. Belki daha da nemlisi, Sleyman Nafiz'in bir yazsnda hayat boyunca stadln, m ridliini benimseyecei Yahya Kem al'in adyla karlamasdr. Unutmad, Tanpnar hakknda bizim de unutmamamz gereken baka bir ko leksiyon, matbu Osmanh tarihleridir. Edebiyat tarihi anlayn, tarih ve mede niyet yorumlaryla paralel olarak temellendiren Ahmet Hamdi, Kerkk'te he men btn Osmanh tarihlerini hatmettiini syler. Siirt-lrzurum yolculuu srasnda kk Hamdinin kulana masallar, ef sneler fsldayan bykanne Kerkk'te onun gnlnde saltanat kuran bir ihti yar dost olm utur Kk kz kardeiyle beraber byk annenin de dahil oldu u oyunlar kurmulardr; "Bu ev muhayyilemde byk annemin evidir Onun korkular, vehimleri, unutkanlklar, memleket hasreti ve Yunus lhileri ile do ludur" (Kerkk Hatralar). Tanpma'n bykannesi iin "hem en hemen kendi bytt torunuyla bir yabanc gibi konutuu"nu sylemesi de, yarm asr dan fazla ya fark olan bu iki dost arasnda daralp alan mesafeyi iaret eder. Bykannenin melankolisi vardr. Kendi etrafnda bir bahtiyarlk dairesi kur mutur, fakat nostaljisi vardr. Tanpniar, yllar sonra bu liatralarn anlatrken ir siyet diresi veya evre yoluyla kendisine gemi bir mizac m aklamak isti yordu? Yoksa yine ilk hatralarnda olduu gibi, yllar sonra elde ettii empres yonlar myd bunlar? Fakat burada, empresyonlarn dnda, otantik olan bir ey daha vardr: Byk anne lalk edebiyatn iyi bilir, ev deta bir masal dnyas ol mutur. Ancak, Tanpm a'n halk edebiyatna sempatisi bu yllarda kalr. Byk ve elit kltrn peinde olan air iin folklor, m uhakkak almas gereken bir malzeme hviyetindendir. Aada kuruluundan bahsedeceim "Evin Sahibi" hikyesinin kahraman olan Glbuy, Kerkk'te tand bir kadndr ama hik yeye, macerasyla fakat deform e olarak girmitir: "Bunlar hikyenin hemen ak lma gelen bendeki balanglardr. Dnsem phesiz hatralarm arasnda ona balanabilecek birok eyler bulabilirim. Gerei u ki, bir eser bizde mr mz boyunca mevcuttur. Tpk hareketlerimiz gibi icraatnn tesadfleri ona muayyeniyetini verir Niin Glbuy'un hatrasn olduu gibi yazamyorum? Fakat byle yapsaydm, folklora derdim. Ve her eserimde islediim eyi, o

Bir M onografi D erlem esi * 4 1 7

sembol kym eti kaybederdim. Onun iin hikyenin kahraman ve muhitini de itirdim ". Hi phesiz, btn byk yazarlarda olduu gibi Tanpm afda da folklor, halk kltr mhim bir yer tutar Ancak bunun tehzibe, sembolik deer lere ykselmesi gerekmitir. Tanpma^m bunun dnda, adalan ve yatlarn da olduu kadar bile, mesel halk iirinin motiflerinden, nazm ekillerinden faydalandn zannetmiyorum. Zama\ zaman yazlarnda birka motif, birka msra zikredecei Yunus Em re'yi ise hep divan airleri arasnda saymtr. (Bu malzeme ve bu temel dnce ona 1943'de, "H alk Sanatlarndan Edebiyata" ad l iki nemli m akale yazdracaktr). Hayat boyunca bekr kalan Tanpnar'da ev, hatta kk aile saadetleri, roman ve hikyeleri arasnda serpitirilm i motifler halinde okuyucuya sezdirilmitir. Bu zlemin de yukarda bahsettiim byk anne etrafnda teekkl etmi olduunu zannediyorum. Bylece Tanpmar'n es tetik dnyasna, Kerkk'ten itibaren ev ii, evin scakl-soukluu, huzuru-rperticilii, mim ari formu, eyas ve insan unsurlaryla girmee balamtr. Onun ilk defa, Kerkk'te kaldklar evin ayr ayr ve zerinde durulmas ge reken teferruatl tasvirleriyle balayan dikkati, ok deiik ve zengin ekil ve imajlarla hikye ve romanlarnn ouna aksetmitir. Saatleri Ayarlama Enstits'ndeki bina projeleri ile "Acbadem deki Kk" hikyesinde Sni beyin kk nn tasvirinde, bu Kerkk evlerinin izleri bulunduunu sanyorum. Evlerin dnda, insanlar ve onlann etrafndaki maceralar, efsaneler de Tanpna'n hikyelerinde yerlerini almlardr. "Evin Sahibi" hikyesindeki Glbuy, ismiyle ve macerasnn byk blmyle, Kerkk'te hizmetlerine bakan kadndr. "Btn scak memleketlerde olduu gibi, ylann K erkk'te de bir mu hayyile saltanat vardr" dedii (Kerkk Hatralar) ylan, ayn hikyenin zengin arml motifi olmutur. Ahmed Hamdi'nin babas Hseyin Fikri Efendi, Kerkk kads olmakla bera ber ayn zamanda mutasarrfa da veklet etmektedir. Birinci dnya savann ba lad, OsmanlI devletinin de savaa girecei sylentileri arasnda skntl bir g rev yklenmi olan babasnn durumunu, gazetelerin resm teblilerini, cephe ha berlerini takib eden Ahmet Hamdi'nin hatra satrlar arasmda endieli intibalar sezilir. Basra, Badad ve Erzurum'un dtn bu haberlerden renmilerdir. Halide Nusret Zorlutuna, hatralarndan (Bir Devrin Roman, 1978) "Merhum Ahmet Ham di ile ocukluktan tanrmz. Babam Kerkk mutasarrf iken, onun babas da orada kad imi. Bunu bana hatrlattktan sonra arkadalmz daha da sam im ileti" der. Burada bir anakronizm olmah. Ahm ed Hamdi'nin ba bas K erkk'e geldii zaman, Halide Nusret'in babas Avnullah Kzm bey, ora dan ayrlm bulunuyordu ve mutasarrflk makam botu. Yoksa Hseyin Fikri efendinin m utasarnf vekillii de bahis konusu olmazd. N eticede her iki aile komu olm amlardr ama, Tanpmar'n anlatt, oturduklar ilk ev, Avnullah Kzm Beyin ailesiyle oturduu evdir. Ahmet Hamdi de, bu zatn efsanev var

4 1 8 T iipn ar zerine Yazlar

ln O ocuk yalarnda iitmi ve unutamamtr: "Onun hakknda sylenen leri imdi hatrladka, eski imparatorluun devamn salayan, o tuttuunu ko parr, akr-pene memurlardan biri olduunu dnyorum. ehre ve havaliye sknet getiren, devlet otoritesini koruyan bu cins memurlara eskiden halkmz bir nevi keramet, hi deilse bir dindarlk, riyazet izafe ederdi. Avnullah Kzm iin de byle olmutu. Mektep arkadalarmn ou, onun geceleri soyunmadan bir post zerinde yorulana kadar ibadet ve dua ettiini ve orackta kvrhp uyu duunu, sonra atna binip ekya takibine ktn anlatrlard". Ahmet Mamdi, babasnn "baz geceler ge vakit, nde kocaman fener, arka da iki zaptiye geri gehini" de hatrlamaktadr; "Kapnn olduka derin kemeri iinde kvrlan fenerin aydnln, fener taycsnn beyaz abal immeli Mint prensi kyafeti, babamn sark cbbesi, zaptiyelerin uyku ile prsm yzleri, bu dn benim iin gnlk eylerin stne karrd. Sonralar Rem brandl' tanynca onun 'G ece Devriyesi'ni sevmee, ocukluumun beni ok evvelden hazrladn anladm ". Tanpna^n, pekok eyin kendisi iin bir kader gibi kar sna kt inancna, biraz da kendisini ne kadar hazrlad, talihini daima gizli ve esrarl karanlklarda arad, bunu da miza haline getirdii grlyor. Yine "Hvin Sahibi" hikyesindeki hasta dedenin gece yryleri, bir taraf tan bu devriyeden dnen baba armna balanrken, bir taraftan da bana uzaklan uzaa Chateaubriand'n ocukluk hatralarn dndrmtr: "Git gide bu yle bir terbiye olmutu ki, sadece kulamla, uyanrdm, diyebilirim. Yamurlu ve rzgrl gecelerde bile, etrafmdaki grlt iinde, yattm yerden bu ayak seslerini, kalabalk bir caddede kaybedilen bir dostu arar gibi arar, bu lur ve onlarn vastasyla dedemi evin herhangi biri noktasna yerletirirdim. nk bu SL'Ser, evin sszl iinde, karanlk ve bo gecede parlayan mnzevi aydnlklar, yahut eski kale nbetilerinin saat balarnda yksek sesle tekrarla dklar parolalar gibi, uzaklklar ve yaknlklar ile benim iin btn bir mesafe ls vazifesini grrlerdi." 1916 balarnda Antalya kadlna tayinle beraber, ailenin g yeniden balar. Sava yllan, ayn zamanda sefaletin ve salgn hastalklarn, aln yayl d anlardr. Ahmed H am di'nin annesi N esime Bahriye Hanm bu yolculuk s rasnda hastalanr. Tifse yakalanmtr. Tedavi iin bir mddet M usul'da kalr lar: "Sonradan zerinde dnnce insan talihi ile ilk defa bu aylarda karla tm anladm ." Bu talih, on be yanda bir gencin gzleri nnde aln, se faletin, sava malbiyetlerinin sahnelenmesi demektir. Bu talih Ahm et Hamdi'de, biraz da corafya ile birlemitir: "Arap m em leketlerinde daha yank ve ok ezici olan ezan sesleri, sellar, lm dncesini det iime hakkediyordu. Her kmldanta hastalkla, alkla kemirilmi insan yzleri gryordum ." (Ya ar N abi'ye Mektxp). 1920'de yaynlanan "M usul Akam lar" iiri bu duygula rnn mahsuldr...

Bir M onografi D enem esi 4 1 9

Sularda ahr fni iekler, Uflm ezanlarn ykselir h. imdi bo sahili, gurbette bekler, Kimsesiz llerin yorgun seyyah. Karanlk dalr artk beldeye; Bir esrarl hayet gezer her evi... Nedeler okur inen geceye llere alan gamsz bedevi...
Bu msralarda "i'r-i Kam er"lerden sesler, imajlar hatrlayacak olan okuyu cu haksz deildir. Ahmet Hamdi'nin annesi tifsten kurtulamam ve onu Mu sul topraklarna brakmlardr. Ayn corafya iinde, yine Dicle kylarnda, yi ne ocuk yalarda, yirmi sene kadar evvel annesini kaybetmi olan H aim 'le ka derleri birlemitir. "M usul'da bir tesadfle Haim'in birka iirini, bilhassa i'r-i K am er"leri okumu ve onun garip, akc, maddesiz hzn iime km t" (Ya ar N abi'ye Mektup). Kader ve talih gibi, tesadf kelimesini de Tanpmar ok se viyor. Bunlar byk felketler karsndaki snaklanmzdr. Burada ise bir te sadften ok, ayn kaderi paylaan iki ruhun karlamas dem ek daha doru olacaktr. Btn hayat boyunca salndan ikyeti olan Ahmet Hamdi, annesinin hastal srasnda "ksa faslalarla tekrarlanan bir hummaya tutulduunu" sy ler. Yine "Evin Sahibi" hikyesine, biraz deforme olmu halde bu hastalk ve lm hadiseleri girmitir: "Bunlar phesiz korkun eylerdir ve doktorlarn ba na bunlar fazla dnmememi sylemekte haklan var. Fakat ben ki lmlerin en korkuncunu yllarca kendi etrafmda ok sk bir hava gibi teneffs ettim; bu dehetler bana o kadar yabanc gelmiyor. nk ben gen annemin lmn, yan deli bir arap halayndan btn ldrtc teferruatyla senelerce dinle dim ..." 1921'de Dergh mecmuasnda kan "Annem in" nri ise, bu topraklara ve sevgililere, hem Tanpna^n, hem de milletimizin son hazin m ersiyelerinden bi ri olur: Annem in

Bir gnmz bile sensiz gemezken imdi mezarna hasretiz anne...

4 2 0 T an p n a r zerine Yazlar

Jsssz bir mezarlk, kimsesiz bir yer Glgesinde ulu, lo bir mabedin Bir yn toprakla bir para mermer Srryla harolmu orda ebedin. Bir yn toprakla bir para mermer, stnde yazl yanla adn; Ba ucunda matem renkli serviler Hznyle titreir sanki bayatn. Seni gmdk anne yllarca evvel Gz yalarmzla bu ssz yere Kimsesiz bir akam ziyaya bedel Mtem datrken hasta knlblere Kimsesiz bir akam, ezelden yorgun Hznyle erirken Dicle de sessiz. kszlk denilen acyla vurgun Bir baka lydk bu toprakta biz.

IV EFS N EV ADA ANTALYA "Ben hiss mizata yaratlm adamm". Antalya, Tanpnar iin zengin genlik hatralarnn taaca bir kaynak olur. 1916-1918 yllandr."'Annenin lmyle noktalanan hummal Kerkk ve Musul corafyasndan sonra Antalya'nn, zellikle denizin ona bambaka bir medeni yetin al gibi grneceini tahmin etmek zor deildir. phesiz yine sava yllardr. Fakat ne hatralarnda, ne mektubunda, ne ro manlarna kadar aksetmi olan Antalya dnyasnda Tanpnar iin savaa yer vardr. Kerkk'n, Myjsl'un aclan, Badad'n, Basra'nn, Erzurum 'un dm olmas, sanki annesinin lmyle beraber kapanm birer trajedi perdesidir. Ve delikanl Ahmet Mamdi, belki de bir rfulmanla btn bu skntl yllar arka snda brakm ak istemitir: "Bununla beraber sklmtm. lm, Arap memle-

'rn n p nr'n A n tn lyn 'd n b u lu n d u u ylln r buln nk. Alnl/n M ek tli'n u n b ir kop y nsnd n 1916-18, d i e rin d e 1 9 1 8 -1 9 nrnsndn b u lu n d u k la rn ; ik in ci g e lif Inrihi ise fiyn m eklu p ln rn g re 1921, M u sInfn Bnydnr'in yiip t b ir mlfikiitl.T (V arlk m ecn u n s, 1 A u sto s 1955) 1920 olnrnk griin y r.

B ir M onografi D enem esi 421

ketlerinde hain oluyor; insanda hibir mukavemet hissi brakmyor. ocuklu umun belki en garip hatras, bu seyahatin sonudur. Terin-i evvele doru An talya'ya gelirken, denizi ilk grdm yerde, ailece her zam an yaptmz gibi, arabadan inmitik. Ben sevincimi gstermek iin havaya bir el rvolver sktm. Annemin lmn bir trl unutamayan ve yllarca bize yannda glmeyi me neden babam, beni tokatlad. Hakk da vard. Ben gerekten bu yolculukta gr dklerimin, duyduklarm n hepsini, hatt annemin lmn bile unutmak isti yordum. Akdeniz iklimini, denizi grmtm. Yeni bir hayat balyordu" (Yaar N abi'ye mektup. Aralk 1951). Evet, yeni bir hayat balayacakt. nk denizi grmt. stanbul'da do up denizi gremeyen, Sinop'la dalgalarn sahile vuruunu unutamayan Tanpnar'm A ntalya'da grd baka bir denizdir. Bu Yahya Kem al'in "bin mara az aan". Nazm H ikm et'in "m avi aynasnda grnmek istedii", Orhan Veli'nin "Gem lie doru" grd. Necip Fazl'm , "takvim deki resim "de buldu u ve daha nice airin muhayyilesinden yeniden yaratt ezel denizdi. airi l drtan cleniz. Tabii Tanpna/n bu ilk deniz tutkusu zerine verdiklerinin, yine seneler sonraki birer empresyon olduunu tekrarlamaya gerek yok. yleyse, onun ok sevdii, roman ve hikyelerinde defalarca kulland Debussy'nin sen fonik poem i Deniz'i bu empresyonlarla hatrlayabiliriz: Byk, beyaz yelkenler gibi yrtlan deniz. Btn bu tem (contemplation) zevkinin, btn hayat nevesinin arkasn da hep o felketlerden kurtuluunun cokunluu hissedilir; "A ntalya'ya giriimi zi de unutamam. Beyaz kire sval Anadolu evlerinin duvarlarnda, camlarnda akam klar vard. Bu k arasnda arabamzn sarsnts bir zafer mjdesi idi. Her taraf det gne kokuyordu. Sonradan bu yolculuk zerinde ok dn dm. Yani Akdeniz'e inmenin mns zerinde..." (Yaar N abi'ye Mektup). Bu cmleler zerinde biz de sonradan dnelim. Huzur romamnn ilk b lmnde, drdnc alt blmn hemen tamamn M m taz'n Antalya hikyesi doldurmaktadr. "Buras Akdenizdi" diye balar. Tanpnar'n Antalya sevgisi, ilk delikanllk, ilk ak, ilk hlyalar, "iire adamakll kendini verdii" ilk hevesler le beraber domutur. Fakat yine empresyonlarla deerlendireceimiz baka bir duygunun balangcdr. Antalya'y, zellikle "A kdeniz" olarak vurgulamasn da farkl bir m edeniyetin, havza medeniyetinin kokusu ve lezzeti olmaldr. Bu telkki, hocas Yahya Kem al'in ve dostu Yakup Kadri'nin nevyunniliinden, kendisinin Gzel Sanatlar Akademisindeki hocalna, bu hocal srasnda Yu nan sanatna eilm esine (Zhd Mridolu ile beraber bir "Yunan H eykeli" ter cmesi, ayrca Euripides'ten tercmesi var) kadar bir hatralar zincirini pe inden srkler. ok yazsnda Akdeniz, Yahya Kemal, Yunan sanat ve apolonyen-diyonizyak im ajlar tuhaf bir ekilde birbiri iine girer veya birbirini ar trr. Yahya Kem al'in

4 2 2 T a n p a r ie in e Yazlar

Garbn ucunda son kydan en grltl Bir med zaman gk/z kurunla rtl
M sralarn H om iros'a lyk bulmas (Makaleler s. 335);

Saf uykusunun salncanda Salland balk sesleriyle

m sralannn "A chille'in silhlar gibi lhi rslerde bir kvlcm tfannn dnd alar" hatrlatmas (Makaleler s. 242), Hazan Gazeli'nde:

arb mahzeni Cem'den sebt sebti dklr

msrana diyonizyak mn vermesi, hatt Yahya Kemal'in birok msrandan bahsederken yontulmu mermere tebih etmesi; zihnimizi ayn medeniyet anla yna sevkeder. Tanpna'daki Antalya sarholuu, bana havza medeniyeti ile beraber geldii iin, imdi asl Antalya'y bir tarafa brakp Akdeniz etrafnda dolanmak zorunda kalyorum. Tanpnar ltin. Yunan veya slm kaynakl, her ne ise, hep bir Akdeniz dehsnn peinde olmutur. lmnden birka ay ev vel, Yahya Kem al'in Kendi Gk Kubbemiz kitab iin yazd bir m akalede unlar sylyordu: "O , kltrm zn, vuzuhuyla ve kader karsndaki davranyla Akdeniz kltr olduunu biliyor, bunun uurla gelimesini ve devam etmesini istiyor du... te Yahya Kem al'in sanatnn srlarndan birisi de, bu teksif, bir veya iki msraa btn bir ruh hlini sktrmaktr. slm veya lalin, Akdeniz dehsnn cn byk taraf olan bu teksif ve onu bekleyen dikkat sayesinde, Yahya Kemal Trkede zaman buudunu iine alan bir sanat yaratt". "Yol Dncesi"yle havzay terkettiini bildiim iz Yahya Kem al'i brakp Tanpnar'a dndm z zaman, onun Akdeniz dncesine hocasndan daha ok balandn grrz. Burada, bir nev-yunani zihniyetten ziyade, corafya nn ve iklimin m edeniyetlere kazandrd karakterin nemi zerinde durmak doru olur. M ustafa Baydar'la yapt bir mlakatta (Varlk dergisi, 1 Austos 1955) bu tavr daha da netleir: - "... Toprak elbet besler, fakat yalnz kk besler, tohumu rtr, o kadar. zm ve buday ise, gnein altnda olur. te onun iin sanatta ekilciyim, ya ni kendi kendimle mcadeledeyim.

- Demin zm ve budaydan bahsettiniz?

B ir M onografi D enem esi 4 23

- Zeytin ve inciri de koyabilirdim. Biz Akdeniz insanyz. Trk kltr Ak denizlidir. Eski medeniyetimizin modalara mukavemeti, onlarla mcadelesi de buradan gelir... - Akdeniz size birok eyler duyuruyor ve dndryor galiba,.. - A dalar denizinde bir dolam, anlarsnz, Ben, 1920'de Antalyaya denizden gittim. Hem on gn srd bu yolculuk. Vapurla gittik ama, b ir yn i kt. Bek ledik, yava yrdk. O zaman ok cahildim. Fakat kr deildim tabii, grdm. O gne altndaki vuzuhu grdm. Ne hcet, stanbul, btn sahillerim iz by le. Ve her adann t uzaklardan k, btn kenarlaryla byy, o artc nisbetler ve renkler. nsan ister istemez, hereyi, kendi zihninden ve elinden k m gibi kabul ediyordu...". Grld gibi, biraz hmanist, biraz grekolatinist, biraz Trk-slmi cev herlerinin, tahlili mkl, eklektik bir terkibi karsndayz.

Huztr'm M m tz' da, Tanpna^dan daha kk yalarda Antalya'y yaa m, fakat yine de ayn duygularla dolmutur.
"Buras Akdenizdi. Mmtaz Akdenizin ne olduunu, nasl bir hayat rahathyla insan kavradn, gnein,.berrak havann, ufkun izgisine kadar uzanan her dalgay, her kvrm kendi kenarlaryla gze nakeden sarahatin, insan na sl terbiye ettiini, ruhumuza nasl dolduunu, hulsa zmle zeytini, mistik il hamla'vzh dnceyi, en etin ihtirasla ferd huzur endiesini elele yrten ta biatn m hiyetini sonra kitaplardan rendi. Fakat onlar o yata bilmemesi on lardan lezzet almamas demek deildi". Bu ifadelerde, latin, grek, skenderiye mekteplerini. Ahdi Atik dncesini, slm mistisizmini, felsefeyi, matematii, plstik sanatlar sezmek iin muhayyi leyi biraz zorlam ak yetecektir. uras da var ki, H u z/d aki Antalya, talyan igali srasna aittir. Eer Mus tafa Baydar'la mlkatnda Tanpnaf n verdii tarih doruysa, yani 1920 yln da, yaz tatilinde Antalya'ya gelmise bu igali de grm demektir. Am a Antal ya mektubunda bahsettii ekilde bu gelii 1921 yaznda ise, yine de bu igahn son gnlerini yaam olmaldr. (talyan askerinin Antalya'y terkedii 9 Tem muz 1921). M m taz, Antalyablarn, bu igali, belki geici telkki etmelerinden, belki asrlk medeniyetlerin yeniden zeytin daln yeerteceklerine inancndan gelen bir umursam azlna katlmakta mdr? Romann sekiz sayfalk Antalya bahsinde, bu igal intiblan ancak yarm sayfay bulur; "H er gn ehir yeni bir havadisle alkalanyor, bugn yukarlarda byk bir isyandan korku ile bahsediliyor, ertesi gn akam st unutulacak bir zaferin mjdesi sokaklar nee ile dolduruyordu. Hemen her sokak banda mnakaa lar oluyor, geceleri yar gizli sevkiyat yaplyor, malzeme gnderiliyordu. Evle rinin karsndaki otel her gn yeni batan dolup boalyordu".

42 4 Tiinpror zerine Yazlar

Fakat bu tell, heyecanl ve biraz korkulu satrlar bu kadarla kalr. Mm taz, yukardan beri zerinde durduumuz Akdeniz iklimine, corafyasna, g neine, denizine, zeytin ve incirine bir an evvel dnebilmek iin, igalde bile bu canlln bir tezahrn grmek ister: "H ayat her zntnn stnde cvl cvl tyordu. le r gn bir iki vapur ve bir yn deve ve mekkrenin tad ykler, yolcular, evlerinin karsndaki otelin nne indiriliyor, denkler alyor, tekrar ykleniyor, ivileniyor, tahta sandklara mden kuaklar vuruluyor, yolcular kapnn nndeki iskemlelere oturup konuuyorlar, pencerelerden bir ftrist tablo gibi sde kulak ve teces ss yahut arzulu kadn balan uzanyor, arsz talyan neferleri isizlikten kap larn nndeki ocuklarla saatlerce oynuyorlar, Caromio diye onlar aryor lar, frnlara ev hanmlarnn yaptklar brek, baklava tepsilerini tayorlar, bi raz arszlk edip de azarland zamanlarda pek mahcup olmu gibi balarn eiyorlar ve arka sokaktan dolap gelmek iin srta srVa uzaklayorlard. Deppoyun nnde dnyann en sulhperver hayvanlarna, iri develere gre yaptryor, tabiatn bu lsz ve sakin mahlklarn insan aklna uymu gr mekle herkes mesut oluyordu. Geceleri kz, erkek ocuklar arampol'a, daha baka taraflara ay nda ve zifiri karanlkta evlerinin bahesine su balamaa gidiyordu. Flulsa hayat dar, fakat tabiat geni ve m unisti". Mmtaz da, Tanpmar gibi, tabiat geni ve munis yapan gnei ve denizi se viyordu. H uzurun Antalyasmda mitolojinin zengin imajlar dnyas arkasndan, gnein ve denizin yaratt mucize, satrlar arasndan del fkrr gibidir. G ne "bana inan, ben her mucizenin kaynaym, herey elimden gelir, topra al tn yaparm. lleri salarndan lutup silker, u ykularndan uyandrrm. Dn celeri bal gibi eritir, kendi cevherime benzetirim. Ben hayatn efendisiyim. Bu lunduum yerde yeis ve hzn olmaz. Ben arabn ve baln tadym" der. Deniz ise aktan ve ihtirastan daha gl sesiyle insan mehul lkelere arr. Tanpn a fn Antalya tutkusu, ilk genlik hatralaryla beraber btn bir hayat ve me deniyet grne yn verdii ve bu gr sembolize ettii iin de nemlidir. "Be ehir" arasnda Antalya yoktur ama, Antalya onda her zaman zengin teda iler uyandrmtr. Baki Sha l^dibolu ile ilk tantklar pastahanede, onun An talyalI olduunu renince, "Ya, yle m i?" diye, dost grubu arasndan syrlp hemen Baki Sha'nn yanna sokulmu, artk tkenmez bir hasretin alan kap sndan scak portakal baheleri, alayanlar. Gvercin maaras, masmavi da lar ve denizler girmi, girmitir; "- Ah! imdi A ntalya'da olsaydk (Bunu syledii zaman Beyolu'nun sisli, puslu bir ubat akamdr) ve benim yam onyedi olsayd... Derhal mektepten kaar, sahile gider, bir kayann zerine oturur, sevdiim kz dnrdm. M el tem rzgrlarna kar gzlerimin ya kururdu" (Baki Sh Edibolu, Bizim Ku ak ve tekiler). Tanpma^n lmnden sonra dosyalar arasndan kan ve "An-

Bir M onografi D enem esi 4 2 5

talyah Gen Kza M ektup" veya "Antalya M ektubu" diye bilinen m etin, onun hayatn, dnya grn, yetimesindeki nennli noktalan, sempatilerini, sanatmm bz taraflarn iaret etmesi bakmndan byk nem tar. Bu mektubun ne iin ve kime yazld, hatt mulatabna ulap ulamad da bilinmemekte dir. M ultemelen, lise kompozisyon veya edebiyat derslerinde, rencilere yap trlmas mutad olan, m ehur edebiyatlarla mlakat, rportaj, anket vs. al malar srasnda, bir rencinin yazd mektuba cevap mhiyetinde olduu an lalmaktadr. Bu harikulade diyebileceim yaz, bana gre, kendisiyle daha cid di, hatt kendisi gibi edebiyatlar tarafndan yaplm dier m lkatlarnn hepsinden daha gzel ve daha nemli olmutur. Ve kendisi hakknda en ok ko nutuu, rahat ve sam imi konutuu bir yazs olur. Bu aln hi phe yok ki psikolojik bir sebebi, dierlerine gre bir itme gc olmaldr. Antalya lisesi rencisinden gelen mektup sanki onun hafzasnn, hatralarnn, belki imdi da ha yerinde bir stlahla, uur-altnn zembereini yerinden oynatm, hi yapm a d kadar konumu, konumutur: "Benim gibi A ntalya'da okuyan ve beni merak eden bir genci hibir ekilde bekletmek istem ezdim " diyor Tanpnar. "Bu lunduumuz memleketin... hayatmda mlim bir yeri vardr. Sizin sahilleriniz de, o denize bakarak, o lodos dalgalarn seyrederek, benim genliimde imdi kinden ok daha az verim li olan m eyve bahelerinde dolarken ilk iirlerimi ta savvur ettim ve edebiyattan baka bir ey yapamayacam anladm ". Bir airin douu, daha iyisi bir iirin douu iin ne kadar derinlerden ge len yanklardr bu satrlar. Bu bir poetika deildir phesiz. Fakat Tanpnafn i irine ve sanatna yaklaabilmek iin ne kadar iaretlerle, mnlarla ykldr. Bu iaretlerin en mhimi, bana gre, empresyonlardr. Bu yazlarmda zaman za man bu kelim eyi kullanma ilatiyacn hissediim, zerine eildiim konudan, yani Tanpna^n mizacndan kaynaklanmaktadr. O da ya bu kelimeyi veya bu kavram verecek, artracak baka kelimeleri konuma ve yazlarnda sk sk tekrar etmitir. Hem iir, hem musiki, hem de resim alannda kullanlm bir te rim olan bu kavram, Tanpnar iin ayn zamanda duyumlarla ilgili psikolojik bir deer olarak da mhimdir. imdi, bu kavramm arkasndaki karmak mnlarm da delletiyle, mektuptaki deniz empresyonuna bakalm; "Denizin iki manzaras beni ldrtt. Biri bu kayalarn sahile bakan bir ye rinde sabah ve akam saatlerinde durgun denizin yla dipteki ta ve yosunlarm ald manzara, biri de le saatlerinde gne vuran suyun elmas bir havuz gibi genilemesi. Bunlar benim muhayyilem iin byk mnlar olan eylerdi. Bu mnlar sde gzel deildiler, bana bir trl zemediim bir hakikati veya srr anlatyorlard". Daha sonra bir arkadann eviyle, aradaki boluktan gr d durgun denizde gnein oyunlar, 1921'deki geliinde Gvercinlik m aa rasndaki renk ve k muammlar onu byledi. Btn bunlar, bir kaleydos kopla ilk karlaan ocuun aknlk ve hayranhyla Tanpnar , kendi dnya

42 6 T;npn; zerine Yazlar

sna it bir s rn r eiine kadar getirmiti. Mektupta bu aknl ve srrn z m iin zorlanmay sezeriz: "Zaten grdklerimi zihn hayatma nakledebilecek bir bilgim yoktu. O de virlerde bu, iire adamakll kendimi verdiim devirdi. ocuk denecek bir sevi yede ve sadece roman okumay seven bir adamdm. Bununla beraber zlme si gereken psikolojik bir muamma karsnda bulunduumu ve bunun, benim grdmle kaynaan ey arasnda halledileceini sezdim. Bu manzarann sr rn zebilsem, zersem, zebilirsem kendim iin hereyi halletmi olacama kani idim. Bu ancak bylenme kelimesiyle anlatlabilecek bir histi. Fakat gali ba bu da yetmez, hakikat u ki, zerimde bir trl zemediim bir sr, gelecek zamana it bir ders tesiri yapyorlard". Tanpnat'n bu ruh maceras ile Mmtaz'n Antalya intibalar arasnda b yk paralellik var. Her iki metinde de Gvercinlik maaras, ayn sanat gcy le verilmek istenmitir. Bunlar her okuduumda beni Efltun'un maara isti aresine, oradan da aretiplere srkleyen arm, yle zannediyorum ki Tanpnar" 1 da sarm olmaldr. Antalya'da biraz da gen adamn d dnyasna bakalm. Mektupta, bugn bilmediimiz dostlar Ali Kemahl ve Nail'den bahis vardr. Onlarla denize, ta biata, kayalklara, tepelere almalar, dama oynamalar anlatlr. Antalya lisesin den mezun olan Tanpna'n kitap merak burada, Kerkk'ten daha zengin bir genileme alan bulur. Yaar N abi'ye mektubunda kira ile kilap veren bir ktp haneden, ayrca Ahmet Bey adh kitap merakls bir komusundan faydaland n, bylece hemen btn Servet-i Fiinun koleksiyonunu ve pek ok tercme ro man okuduunu yazar. Herhangi bir seim yapmadan, "rekor krar gibi" okur. zellikle belirtmek istedii isimler arasnda Yeni Mecmun'da. Ziya Gkalp'ten, Yahya Kem al'den okuduklarn anlatr. Daha sonralar mill eitim bakan ola cak Avni Baman (1887-1965. O yllarda mfetti veya Antalya m aarif mdr olmaldr) ona Yahya Kemal ve Halide Edip'in neminden bahsetmitir. Tanpnar Avni Bam an'la olan sohbetlerini de hep lezzetle hatrladn syler. Faruk Akn, Tanpnar'dan ifah bir nakle dayanarak, Antalya lisesinde tarih hocas olan Sleyman Fikri Bey'den de ok ey renmi olduunu kaydeder. Bu zat, hn-i Beigatten Beynn ve Bedi' Hulsas adl kk bir risalenin sahibidir. Ay rca Ahmet Hamdi'nin renciliinden birka sene sonra da Antalya Livas Tari/j'ni yaynlamtr. Kendisinden ok ey rendiini sylediine gre, tahmin edilebilir ki, birinci kitab ile Tanpnar'da eski edebiyatmzn estetiine, kincisi ile de, zten uyanmaya balam olan tarih tecesssne yol am olmaldr. Tanpnar m bu kadar sevdii ve bitmeyen bir hasretle and Antalya, iirle rine ne kadar aksetmitir? Ak bir tesir arayanlar bunu kolay bulamayacaklar dr. Fakat, Antalya ile ilgili bu bilgileri bir defa elde ettikten sonra, ok iirinde

Bir M onografi D enem esi 4 27

majlarla ykl bir lakm msralar bu yllanna/ denize, gnee ve onlarn k, renk ve rayiha oyunlanna balam ak o kadar zor olmasa gerek.

Mavi masmavi bir k Ortasma yzmeiiteyim

Ne indeyim Zamann

Yava yava aydnlanan Bir deniz ait lemi, Yosunlu bir boluktan ekiyor kendine beni
Yava Yava Aydnlanan

Biliyorum glgede senin uyuduunu Bir deniz maaras kadar kuytu ve serin
Herey Yerli Yerinde Antalya, airin tam mnsyla kendini iire verdii yllardr. lk iirlerinden olan "Sonbahar" bu yllarn meyvasdr. 1921 nisannda Dergh'ia kan bu iiri ni, salnda bastrd iirler kitabna almamtr.

SO N BA H A R

Antalya'nn Denizine Sahillerin yasta, ufkun btn sis; Deniz, bu akam bir matemin ini var? Sularnda soldu son aan nergis, Yaza mersiye mi ufkunda rzgr? Ve yorgun inliyor sahilde sesin! R^hunun hicran akamla e mi? Neye bir veremli hasta gibisin. Ruhunla ztrap yoksa karde mi? Kar ormanlardan geen atl kim? Deniz, uzaklarda yanan bir ey var... Ufkun sknuna lm m hkim. Niin sustu demin inleyen rzgr? Vahetle tutuan gzlerinde kin Mevsim mi bu geen yoksa lm m?

4 2 8 T a n p n a r zeriie Yazlar

Yolunda cnn veren hznl, bitkin Bir glgedir imdi yaprak dkm. Hayata srtan iskeletiyle Son kalan dallar kryor eli Sularda eriyen kan ve etiyle Ufukta kerken yazn heykeli

ik b a l

YILLA RIN D A ve D E R G A H T A

A B A SIZ P O STSU Z B R D ERV VI Btn gzel sanatlar gibi ve belki daha ok edebiyat, zellikle iir, gelime sini, yaylmasn hatt tenkidini dost sohbetlerine borlu olmaldr. Kitab sev mek ve okumak muhakkak gzel eydir. Ama edebiyatn temelinde ifahi kltr vardr. Hi olmazsa bizde, matbaann giriine kadar iiri syleyerek, dinleterek yayma gelenei daha itibardayd. Bence musiki gibi, edebiyat da puan-kontrpuan'larla zenginleir ve bunun esasnda da sohbet yer alr. Bu bakmdan, edebi yat aratrmaclar iin, bilhassa edebiyat sosyolojisi asmdan edebiyat evrele rini tanmak kanlmaz bir mecburiyet olur. lski edebiyatm z iin birinci derecede evre, sarayd. Bunun dnda tekke lerin, zevk ehli esnaf dkknlarnn da birer iir meclisi olduunu uar tezkire leri haber veriyor. Tanzimattan sonra konaklar ve yallar, bir mddet sonra da matbaalar kendiliinden birer edebiyat mektebi tekil etmilerdir. Fakat yakn devrin bu fonksiyonunu yklenen asl odaklar, yine Tanzimattan balam ak ze re son yllara kadar hayatiyetini devam ettiren kahvehaneler olmutur. (Salh Birsel, Kahveler Kitab'nda, Ahmet Rasim yolunda, derinlemeye, kaynak tahkik etmeye msaade etmeyen slbuyla bunlarn tarihesini anlatr). Bir devirde bu kahvehanelerin dier adnn "kraathane: okuma salonu" olduu hatrlanrsa bu fonksiyonlar daha iyi belirtilmi olur. Ahmet liam d i Tanpnar, daha rencihinin ilk ylndan itibaren, birer aka demi karakterinde olan bu kahvehaneleri bulmakta gecikmemitir. Snf ve di er blm arkadalaryla beraber bunlardan bir kann m davimi olurlar. Yah ya Kemal iin yazd kitapta bu kahvelerden bazlarn anlatyor: "... Sultan Ah met'teki setli kahvelere altk. Ara sra Beyazt'ta, sonradan Haan Efendi adn da birinin bakkal dkkn olan ve o zamanlar Drttlim heyetinin haftada bir kere musiki konseri verdii derince bir kraathaneye de giderdik. ktisad k ler ve stanbul'un bitm ez tkenmez im n, ehri henz kahvesiz brakmamt ve

Bir M onografi D enem esi 4 29

gen edebiyatlar da bira ile sandvi yiyerek konumaya almamlard. Kz ar kadalarmz bu kahvelerde de beraber bulunamadklar iin baya zlrler di. Daha sonralar geceleri de ayn kahvelerde bulutuk." (s. 14).

Be ehir'de bu kahveleri ve mdavimlerini biraz daha teferruatla anlatr. Sultan A hm et'te, tam kedeki kahveyi nce felsefe rencileri kefetmi, adn da Haan li koymutur: Akademi. Tanpnar, Zeki Faik (zer) ve Elif N aci'yi bu rada tanm, bir ram azan gecesi zeybek oynayan, Yahudi taklidi yapan Rza Tevfik'i de burada seyretmitir.
Tanpnar, Trbe'deki ark Kahvesi'ne, M lkiye rencisi Hilmi Ziya ile be raber gittiklerini, orada Yahya Kem al'in m asas etrafnda toplananlar arasnda Sleyman N a z if i de tandn yazar. Gndzleri gittikleri yerlerden biri de Divanyolu'ndaki Yldz Kahvesi'dir. kbl Krathnesi kefedildikten sonra btn buralar ikinci plna der. Kapalar'nn Nuruosm aniye kapsndan kp caminin avlusunu da geince sa tarafa sapan yol, Vezirhan caddesidir. Bu sokakta N uruosm aniye caddesi nin kesitii kede 1965'den sonralara kadar canlln muhafaza eden byk e bir kahve salonu vardr. te buras, pek ok edebiyatnn hatralarnda yer alan kbl Krathnesi'dir. O tarihten birka yl evvel, askerden yeni terhis ol mu iki karde tarafndan ald bilinen kraathne, bir yandan Edebiyat Fa kltesine, Sahhaflar arsna, dier taraftan kitap ve matbaa muhiti olan BabI li'ye yaknl sebebiyle ksa zamanda bir entelektel oca hlini almtr. Be ehir'de kbl'i anlatrken, iki cmlede, bugn tarihe merakl olanlarm bile haf zasn artacak kadar byk deimeleri de sylemi olur: "kbl'i evvel ti hat matbaas karsnda, bir vakitler Gzel Sanatlar Akademisi olan binda bu lunan, sonra da Bezm-i lem Vlide Sultan konana - imdiki stanbul Kz Li sesi - tanan Yksek Muallim Mektebi talebeleri, bilhassa Haan li Ycel'le Hikmet kefetmilerdi. Biz devama baladktan sonra Yahya Kemal de beendi." 1921'de Dergh mecmuas kmaya balaynca kbal Krathanesi'nin talih yldz da birden parlar. Kraathane, derginin karargh olmutur. Gen kabili yetlerden baka, onlardan on, on be ya daha byk ve o yllarda bile hret yapm Yahya Kemal, Bergsoncu Mustafa ekip (Tun), biraz poplist bir yazar da olsa sevilen Osm an Cemal (Kaygl)'in sk sk burada grnmeleri, mritle rin saysn arttryordu. Hatt o srada memur olarak alt Dyn- Umumi ye binsnn (imdiki stanbul Erkek Lisesi) yaknlndan faydalanarak Ahmet Haini de le aralar ve akam zerleri uramaktadr. Btn titizliiyle byle kahvehane gibi yerlere pek uramayan, ama Haim geldii iin ara sra ziyaret eden Abdlhak inasi de. Nihayet, hepsinden daha yal bir divan airi bakyye'si, Farsa muallim i Tahir Nadi (Divrikli). kbl, btn bu ou parasz ve be kr insanlarm lokantasdr da. "Be kurua simit, ay, ite le yemeklerini yle geirebiliyorduk." (Mustafa N ihal zn'le Konuma Ulusal Kltr, nr. 4).

430 T iipnr zerine YiizUr

Deygh'm karlmasna da burada karar verilmitir. Derginin mli patronu Mustafa Nihal "Edebiyata, iire, hikyeye dkn birka kii bir araya geldi mi, "Haydi bir dergi karahm " derler. Bizimki de aa yukar yle oldu" der. Der gi karma fikrini nce Halil Vedat (Frath) ortaya atm. Bir yn isim listeleri yaplm. Yahya Kem al'in teklif ettii Dergh kabul grm. Bir ara Zaviye ad zerinde de durmular. Dergi ktktan birka say sonra kbl'e urayan Ahmet Haim bu ad beenmemi, 'keke Hah (Tanpna'a gre Haha) koysayd nz' demi (Her iki ad da, isim babalarn, biri Yahya Kem al'i dier Haim'i ne gzel aksettiriyor).
Yukarda, kbl'de toplananlar iin mritler, dedim. imdi mecmuann ad nn Dergh olmasyla bu isim daha da yerine oturmutur. Yalnz bu isim bile, 1908-1923 aras insanmzn araylarnn bir paras olarak ayrca zerinde dur maya dem ez mi? (Dergi'nin ad, araylarn menei, Yahya Kem al'in "th af" i irinin deerlendirilm esiyle ilgili birbirinden ok farkl, dikkate ayan iki ayr yo rum iin bk. Beir Ayvazolu, Eve Dnen Adam, s. 87-103; Cahit Tanyol, Trk Edebijaimda Yahya Kemal, s. 80, 84-86, 93,182). Ad ister Dergh, isterse Zaviye olsun, bu kavramn, bir tarafyla eski gelene imize, ruh hayatm z iinde bir yere baland muhakkaktr. Fakat kbl'de ve Dergh dergisi etrafnda toplanan genlerin de, hatt onlarn stadlarnn da, haydi imdi kendi terminolojisi ile konualm, eyhlerinin, pirlerinin de otantik bir dergh zihniyetiyle pek ilgileri olmad muhakkaktr. Bu, eski derghn ka pandn, yerinin bo kaldn, ama muhakkak ayn kaynaktan beslenecek ye ni ruh m ekteplerine de ihtiya olduunu gsteren bir hamledir. Dergh mecmu asnn k yllarn da iine alan, nceki ve sonraki yllarda, bu ve benzeri kav ramlarn farkl istikam etlerde kullanld mecaz ifadeler bir layli yaygndr. Yahya Kem al'in 1919'da yaynlanan "th af" iiri byle bir arayn ifadesiydi: "A b var, post var, meydanda er yok." Tanpnar'n:

tvn muradna ermi Abasz, postsuz bir dervi

m sralar, Yahya Kem al'in bu lnn on drt sene sonraki aksisadasna ben ziyor. Ancak bir negatif klie gibi. lkinde mridini arayan bir eyh, kincisin de eyhsiz olarak m esut bir mrit. lkinde bir meydan okum a, kincisinde bir tevekkl.

Dergh mecm uasnda smail Hakk (Baltacolu)'nn "Kerbelya giden der

vi" yazs, Yakup Kadri'nin "Erenlerin Bandan" diye srdrd mensur i irleri, hatt yine o yllarda kan mid dergisinde Nazm Hikm et'in "Derghn

B ir M onografi D enem esi 431

K uyusu" iiri de hep ayn mecazn uzanhiandr. Galiba bunlarn en aykns, k bl ve Derg/t cemaatinin talihsiz mridi Haan li'nin, Cum huriyetin ilk ylla rnda (1925) yazaca "Yeni H ayat" iiri ve zellikle onun son msra olacaktr: "Biz yeni hayatn erenleriyiz." Yine Yahya K em al'in "th a f" iirine dnelim , nk bu aray hareketleri nin mhim m erkezlerinden biridir. Tanpmar yazlarnda bu iirden birka de fa bahseder, ondan m sralar zikreder. Dergh'm, klsik dergh kavram ndan daha farkl istikam etlere srklendiini gsterm ek iin, onun, Yahya Kem al'in bu iirinde geen "D olatm h deyip dergh dergh" m sra zerine syledik lerine bakahm : "...dergh kelim esini kaynaklar diye tercme edin. Yahya Kem al'in aratr ma susuzluunu, bu aratrmann mhiyetini, hatt tabirim i kabul ederseniz, metodunu bulursm uz. Bizi etrafna toplamak iin kartt Dergh mecmuas nn ad da bu manzum enin havasmdan gelir" (Yahya Kemal, s. 23). Derginin kmasyla, kbl Krathnesi ve Dergh ad aynlemitir. Vk krathnesi harp mall subaylardan, eski devlet ricalinden, Dam at Ferid'in casuslanndan satran, tavla, bilardo oyuncularna, hatt mandolin alp para toplayan niformal bir Beyaz Rus subayna kadar (Hseyin Avni anda, "M tareke Yllarnda Yahya K em al") deiik insanlar ve gruplar vardr. Kapsnn nnde de ngiliz polisi dolar. "Fakat Yahya Kem al'in konumas ve kahkaha larmz kznca halka geniler, btn bir yan" igal ederler (Be ehir, stanbul XI. Blm). kbl'de.nceleri sa tarafta m ermer bir masa tutan Derghlar, son ralar krathnenin yansn doldururlar. Yahya Kemal konuurken tavla ve steka sesleri de kesilirmi. Tanpmar bunlar "kck fikir m angamz gerek de er sandm z insanlarla oaltmaa alyorduk" ("Dostlua ve Nurullah Ata'a D air", Makaleler). Mustafa Nihad Dergh', Damad Ferid'in yaveri Tark M m tazn (Gztepe) kard, stanbul hkm eti taraftan mid mecmuasna tepki olarak kardkla rm da ilve eder. (Bu ztn yakn yllarda yaynlanan Vahdeddin adh kitabnda Dergh mecmuasndan sitayile bahseder grnmesine ram en yazarlar hak knda kmseyici tavr taknd da hissedilmektedir). Bu demektir ki Dergh Anadolucudur. Bunu, bata Yahya Kem al'inkiler olmak zere, iindeki yazlar dan anlamak zor deildir. 42 saylk koleksiyonu arasnda yer yer igal kuvvet lerinin sansrne urayarak beyaz kalm sayfa ve stunlar da ayn tavrndan kaynaklanr. Tanpmar "B u m ecm ua. M ill M cadele devrinin bence en ehemmi yetli vesikasdr" der. Ahmet H am di'nin Be ehir ve Yahya Kemal kitaplarnda. Yaar N abi'ye mek tubunda, Hair, Nurullah Ata, Yahya Kemal ve smail Habip zerine yazla rnda, Dergh'la, kadrosuyla, burada tand insanlarla ilgili epeyce hatra var

4 3 2 '1anpnnr zerine Y ajliir

dr. H aim 'le A la'la tanmalan burada olmulur. Yahya K em al'le liaim ara snda dostlukla balayp husumet ve kskanlk kri^lerine kadar varan ekememezliklerine burada ahit olmutur. Aradan uzun yllar getikten sonra da Dergh'n hafzalardan.siHnmediini, biroklan gibi Tanpnar da sk sk tekrar edi yor: "Bir fantezi adam olan Haim, Yahya Kemal ile olan btn ihtilflanna ve nihayet dargnhma ramen Dergh'a sonuna kadar sadk kald. lmnden birka gn evvel bana gene ondan ve o gnlerden bahsediyordu. ("Ahmed Haim 'e Dair", Makaleler). smail Habip'ten sz aarken de "Evinde yapt toplan tlara dergh adn vermiti. Bu phesiz Mtkere senelerindeki Dergh mec m uasnn bir hatras idi. Habip bu derghn eyhi idi" (Dostum smail Habip"

Makaleler).
kbl ve Dergh yllar; Tanpnar'n romanlarna pek aksetmemi gibidir. Yal nz, yine Sahnenin Dndakiler'e birka kk not, M tkere yllarnda Tbbiye talebesi olan Cemal, "M. nin bir gn kendisini Nuruosm aniye'deki kbl'e g trdn, orada Yahya Kemal ve Haim'i bir arada grdn" anlatr. Ayn romanda Ahmet H aim 'le tanmas sahnesi de yle gsteriliyor: "Bir gn Muhlis Bey, beni Ahmet Haim 'le tantrd. Gl airinin bir ucu kalkk kalarnn altndan insana ocuka bir nee ile bakan gzleri, el iaretleri houma gitti. Onun da burnu. Kudret Beyinki gibi m arifetli bir burundu ve o da, baka ekilde olmakla beraber szlerini burnunun hareketleriyle tamamhyordu. Konumas ise batanbaa srprizdi." (s. 273). 1950'de tefrika edilen bu romana, 1933'de Haim'in lm zerine yazd makalesinden bz kk intiblarn aksettii grlyor; "Nihayet bir gn arkadalardan biri Haim'in le yem einden sonra kbl'e geleceini haber verdi. Ben gittiim zaman onu her vakitki kemizde, nnde bir nargile, kalarn kaldra kaldra konuur buldum. ... Konuurken mbalal ve muttarit el hareketleri yapyor, fakat cmlelerini azndan ziyade deta yznn mteharrik izgileri ve gzlerinin bak tamamlyordu... ok ocuka olan mizac ekseriya bu dikkati aldatyordu... Sze ilk nce lalettayin ve hatt biraz glkle girer, karsndakinin alkasna gre canlanrd. Eer bu alka tam ise ve bu insanlar sevdikleri ise bir iki sun'i sraytan sonra mucize balard. inde en bkir imajlarn imekler gibi birbirleriyle arpt, eyann sonsuz bir deimeye maruz kald bu hkm renk, hava tezatlaryla dolu ko numa bir ryaya o kadar yakn ve alelade szden o kadar ayr idi ki, baz dost larnn btn gayretine ramen Ahmet Haim 'in szlerinin nakledilebileceine kani deilim ." ("A hm et H aim 'e Ait H atralar", Makaleler).

Dergh' bu kadar seven Tanpna^n bu dergideki almalarnn pek de fazla olmadn sylemek artc olacaktr. Gerek Yaar N abi'ye, gerekse Antalyal Gen Kz'a yazd m ektuplarnda o yllarda sadece bir "iir dili"nin peinde ol

Bir M onografi D enem esi 433

duunu syler. Filhakika burada Tanpnar, Dergh'ta eyhinin (veya eyhlerinin) her hareketini, her szn takip eden, bunlar arasndan kendi gelecei iin bir seim yapmaya alan yumuak bal, itaatli bir mrittir. "Genlerin Dergh'ta byk bir hissesi olmad. Biz orada sadece kanat rpyorduk. Asl bizden b ykler, Yakup, Haim, Mustafa ekip ve bilhassa Yahya Kemal, m ecmuann ha vasn yapyorlar ve kalacak eserleri veriyorlard." (Yaar N abi'ye Mektup, Ara lk 1951). Bu yzden, her eyden nce nesir yazmamaya, hi olmazsa u devre iin ka rarldr. Msy Jourdain'in sfiyne dncesinde olduu gibi, nesir gnlk hayatmzm dili olduundan, onda sanata, ulamann zor olduu korkusunu ta maktadr: "Ben bu mecm uaya hi nesir yazmadm. lk hamleyi daima yenmee alk tm. Kendimi hazrlksz bulur, vazgeerdim. Bence nesir, iirden gtr. nk her an elimizde olan eydir, aldanabiliriz." (Ayn mektup). Nesir yazm am tr ama, yazd iirlerin says da fazla deildir. 42 say de vam eden Dergh'ta, Tanpma'n iirleri sadece 11 adettir: Sonbahar, Madalyon, Hicret, Annem iin. Isfahan, Kerem 'e. Odalarda Akam, Beyaz Ta, Kalbim, Bir Yolcuya, Senenin Son Gecesi. Bunlarn hi birini de, salnda toplad iirler kitabna almamtr. Halbuki hocas Yahya Keml bunlardan sfahan hakknda baz dier iirlerle beraber "nad ir sylenebilir rlerdir" diye iltifatta da bulun mutur (sfahan'n k tarili 20 Ocak 1922; Yahya Kemal'in, yazs: Vezinler 1, Dergh mec. 5 ubat 1922). Hatta derginin kuruluunun ilk yldnm vesilesiy le yazd bir yazda "A hm et Ham di ise fazla ili grnen ve mell zemzemelerin srrn bilen bir gentir" dem itir ("Dergh m ecm uas", kdam, 8 Nisan 1922; Ayn yaz Devrin Yazarlarnn Kalemiyle Mill Mcadele ve Gazi Mustafa Kemal, s. 828-831). Aradan yllar getikten sonra Tanpnar'n bu iirler hakkndaki kanaati ise yledir:

"Dergh'ta birka 'manzume nerettim. Bunlar neretmemi olmay imdi ok isterdim. Hatt o zaman da iimde bir hat ilediim hissi vard. Fakat bir kere kendim e kar zayf davranmtm. Admn tannmasn istiyordum. Ondan sonra devam ettim ve hemen hemen her msveddemi nerettim. Herkes beni bir fildii kulede yayorum zanneder. Heyhat! Gryorsunuz ki, camdan bir evde oturmuum. Hayatmn en mhim hdiseleri birbiri ardnca kendi airlerimi bulmam olmutur, diyebilirim ." (Ayn mektup).
"Biz orada sdece kanat rpardk."

(Dergh, say 26, Mays 1992, s. 8-9; say 27,

Haziran 1992, s. 8-9; say 29, Austos 1992, s. 8-9).

AHMET HAMDI TANPINAR ve TRK MODERNZM

Orhan P am ut

Konumuz Ahm et Hamdi Tanpmar ve Trk modernizmi. Modernizm i bir kstas alarak Ahmet Hamdi Tanpnaf'n eserinin baz temel zelliklerini irdele mee alacam. Ahm et Hamdi Tanpma'n bana rettiklerinin, Trk edebi yat ve roman iindeki arpc ve zgn yerinin ne olduunu anlat deselerdi s z "m odernizm "e getirmezdim ben. Modernizm, Tanpmaf'n eserinin ruhuna girebilmemiz iin elverili bir anahtar deil. Konumamn ana fikri de aslnda bu. Ama burada Trk modernizmi hakknda konuuyoruz ve bu kavram son elli yln Trk edebiyatnn zellikle yeniliki yanlarn anlamak iin kullanyo rum. Bana kalrsa "m odernizm " kavram amamz gereken kapy aabilecek iyi bir anahtar deil. Gene de bir anahtar ve u ara ok sk bavurulan bir kavram; onunla istediim iz kapy aamasak bile en azmdan neden bu kavram n yeterli olmadn konuurken pek ok eyi irdeleyebiliriz. nce biraz kavramlar berraklatrmam gerek. Sk sk "m odern" ya da "m o dernizm " gibi kavramlarla anlatlmak istenen yakn bir ekilde ilikilendirilen iki durum var. Bunlar nce birbirinden ayracam sonra da bu kavramlar. Yaadmz a kendi anlamn arar, kendini gemiine bakarak irdeler ve tarif ederken bilim de ve sanatlarda oluan baz yenilikleri tayin edici zellikler olarak grd. Bu zellikleri, bu yenilikleri bizim yeni bir aa, dneme -her ne derseniz deyin- girdiimizin iaretleri ve belirtileri olarak anlamak istedi. Ge miten bilim, teknoloji ve sanatlar araclyla u veya bu ekilde kopmutuk. Bu kopuun, yeniliklerin tmnn daha ok olumlu bir ekilde karlanan bir l-

Yazarn 1994'te BLA R'da "M odernizm ve Edebiyat" bal altnda dzenlenen sem inerde yap t konum ann kendisi tarafndan yazlatnlm eklidir. (Defter)

A h m et Hamdi T an p n ar ve T rk M odem izm i 4 35

ts, vaat ettii bir heyecan vard. Yaadmz bugn ya da yakn zamanla ilikilendirilen bu heyecann ve yeniliin kaynana Latiriceden Franszca aracly la dnyaya yaylan bir kelimeyle "m odern" dendi. Bu balam da kelimenin en geni anlamyla son yzyllarn rn ve insan yaps her eyin m odern olduu sylenebilir. Benim imdi konutuum bu mik rofon, zerimdeki kyafet, sizin burada bir edebiyat toplants iin toplanm ol manz, odamzn kaps; penceresi, u akmak, bu gzlm; aa yukar her ey bu anlamda "m odern"dir. Btn bu eylerin, kurumlarn ve bunlarn uzan ts bir dilin kendi aralarnda oluturduu duruma da "m odernlik" diyoruz. He pimiz u veya bu ekilde modernliin bir parasyz. Ama bu bizlerin birer modernist olduumuz anlamna gelmez. Kelimenin yaygn kullanyla byle olabilmemiz iin modern olan eylere, modern yn temlere, yollara zel bir sevgimiz, olumlu bir yaklammz, modern olan tutar l bir ekilde benimsememiz gerekir. Edebiyatla modernizmden ise, bu szn ettiim kavramlarn iaret ettiin den bambaka bir eyi, snrb bir edebi akm anlyorum. 20. yzyhn balarnda yaygmlaan, zellikle Birinci Dnya Sava'ndan sonra belirginleen baz edebi yntemlerin, yollarn, duyarlklarn tarif ettii zel bir edebiyat anlay: Edebi yatta modernizm deyince aklma ilk gelen adlar: Joyce, Rilke, WooIf, Kafka, Faulkner, Proust, T. S. Eliot, Valery, Beckett. Bana kalrsa bizde gerek anlamyla bir modernizm olmad. Biz genel olarak "m odern" kelimesini "babadan kalma olm ayan", "geleneksel olm ayan" anla mnda kullandk. Kimi zaman "Bath" anlamnda da kullanlmtr. " ok mo dern adam; karsnn bakasyla dans etmesine izin veriyor" derlerdi eskiden. Bu kullanm gnlk hayattan ta edebiyata kadar szmtr. Yeni, ilgin temalar, konular, yntem ler zaman zaman edebiyat eserlerinde ele ahndmda eserin modern olduu syleniverir: Belki bu byk bir yanllk deil. Ama m oder nizm bam b ak ab ir ey. Edebiyatta modernizmden yalnzca geleneksel olana bir kar k deil, genel olarak toplumun 'ruhundan, cemaat havasndan uzaklamay anlyorum. Modernist edebiyat geleneksel edebiyatn en gl yn olan "tem siliyet" iliki sini kopard. Artk edebiyat gereklii temsil etmiyordu, yaz hayatn aynas de ildi. Hayata kar yaplm bir faaliyet, kendi bana kendi rgsyle ayr bir lem, yeni bir dnya olmutu yaz: Modernist yazarlarca retilen metinler m ev cut dnyann yansd, kurallarnn ve srlarnn akland yerler deildiler Modernist edebi faaliyet; hayatn kendisini olduu gibi yakalam ak iin yaplan bir yaz faaliyeti deil, bizzat kendi bana yaplan ve anlam kendi ie dnk lyle ortaya kan bir itir.

4 3 6 T anpnnr zerine Yazlar

Tabii bu, bizde yaygn olan deyiin iaret ettii anlamda modernistlerin "ha yattan kopuk" olduu anlamna gelmez. Joyceun (i/ysscs'inin ya da W oolfun Mrs. Dnlooay'inin ne kadar hayat- hakikiye sahneleriyle dolu olduunu, bu ro manlarda Dublin'in ve Londra'nm renklerinin, harflerinin, kokusunun olanca gcyle nasl hissedildiini grmek iin sayfalarna yle bir gz atarak okumak bile yeter. Edebiyat eserinin yaratcsyla yararland hayat arasndaki ilikinin yaknl ve dorudanh balan bir kenara itilebilecek kadar anlamsz bir l deildir. Ama bu iliki, bizdeki gibi okuma alkanlnn gelim edii, okuman bir mantk yrtmek ya da bir anlam bulmak abasndan ok bir aynaya ya da drbne bakp hayatn gstermediklerini, hayatn alkanlklar ierisinde gr vermek olarak anlald kltrel evrelerde ou zaman bambaka bir yoru ma, tepkiye yol aar. Zor, karmak, i rgs zengin, gcn dokusundan alan metinleri "hayattan kopuk" sanmak. Edebi modernizmin bizde ilk alglan ekli buysa -bu yalnzca bize zg de il, bizim okuma ve dnm e alkanlklarmz tayan baka yerlerde, szgeli mi eski Sovyetler Birlii'nde ya da Ms^da da, grlebilir- dier bir baka yay gn anlay da m odernist metinlerin arkalarnda yatan yntemlere, tekniklere gereinden fazla nem vermektir. Modernist romann ska kulland teknikleri, yntemleri, anlatma usulle rini yle bir hatrlayalm: Bilin ak ya da bilinlilik ak denen ey, kk ta Dada'ya kadar giden kolaj ve yan yana getirme yntemleri, uzun cmleler, bun lara bal olarak anlatc denen merkezin dalmas ve eitlenmesi ve gene bun lara bal olarak hatrlayan bilincin zlmesi ya da anlat zamannn bildiimiz dorusal zaman akndan sapp bir ileri bir geri giden sramalara bavurm a s... Her biri gerek anlamda birer "bulu"; birer entelektel yaratclk rnei olan bu yeniliklere bavuran, onlar gelitiren modernist yazarlar bunu yapar ken yaadklar an ruhuna da gnderme yapyorlar, yntemlerinin arkasnda Freud'un, Bergson'un, Einstein'n grlerinin bulunduunu ima ediyorlard. Yeni, parlak, hi denenmemi anlatm yollan gelitiren edebiyatlar meruiyet aray iersinde bu tr desteklere, bilimin, felsefenin poplerlemi bir yoru munun desteine sk sk bavururlar. Trkiye'ninkine benzer kenar lkelerde Bat etkisi altnda srdrlmeye a llan edebiyat hayatnda, bir tr merkezi otoritelerin kiilikleri ve efsaneleriy le desteklenen edebi yntemlerin alglan bir eit bylenme, bir eit sayg duymann ciddiyeti iinde olur. Metinlerden zevk almak yerine onlarn otorite leriyle byleniriz daha ok. Bu da demin szn ettiim edebi bulu ve yn temlerin ocuksu, oyuncu, alayc ynn skalamamza, onlar, hayata kar ya plm bir i olarak grmektense, hayat daha iyi taklit ve kopya etmek iin ge litirilmi birer teknik olarak alglamamza yol aar. Tanpnaf n LZ//sses'den il-

A h m et H m Ji T n pn ar ve T rk M odcrnizm i 4 37

hamla ypzd Aydaki Kadn roman buna iyi rnektir. Bu roman yarm kald iin yargmda biraz iskonto yapmam da tabii, gerekir. Modernist yazarlarn, romanclarn ne karmak islediim yan eserlerinin isel rglerinin zenginlii ve skldr. Bu rg, bu younluk, kitabn dnyaya ' deil de kendi unsurlarna srekli gndermeler yapnas yle temel bir zellik tir ki, bu romanlar kolayca dierlerinden ayrmamza yol aar Burada, daha de rindeki edebi bulu yeni bir tutumun kefidir. "Yazy, onun isel zenginlik im knlarn ve bunun nmde at yaratclk ufuJclarn o kadar seviyorum ki," der gibidir m odernist romancmz, "hayata dorudan gnderm e yapmaya gn. lm raz olmuyor." M odernist rom anclar romanlarnn merkezini ve btnln br sis per desi arkasna gizlemilerdir. Bu metinlerde okuyucu btnle ancak rastlant sal grnm l paralarn kendi aralarnda tutturduklar bir fsltyla, bir tr ili kiyle, demin szn ettiim karmak rgler ann nitelii hakknda dne rek varabilir. Dnyann btnl ve anlam ve bu anlamn bilinci modernist romann iinde deildir. U/ysses'i okuruz ya da ato'yn okuruz, ama dnyann ne olduunu, nasl bir yer olduunu bu kitaplar bize dorudan sylemezler. Biz kitab kaparz, sonra sezgiyle bu bilgiye varmaya alrz. M odernist metinlerin tepki duyduu romanda ise, szgelimi Zola bize aslnda ok da fazla arkaya giz lenmeden kulamza babaca bir efkatle, gerein ne olduunu hafif hafif gs terir. Bizim ok fazla sezmemize, dnmemize gerek yoktur. Zola'un metni bir babann elimizden tutarak bize "Bak u binaya ve dn," dem esine benzer. O binann anlamn belki apak sylemez, ama sezdirir. Joyce'un metni ise bizi, o binann duvarna arptrr. Metin uzaktan glmseyerek bakar ve karsmda ya payalnz kalrz. Bu sylediim zelhklerden dolay modernist romanclarn belirli bir tutu mu, bir tavr, edebiyat iersinde belirli bir stratejiyi benim sedikleri grlr. Modernistler hayat temsil eden bir metin yaratmak istemeyerek, hayatn btnl n yanstmay reddederek aslnda hayata kar bir tutum iine girdiler. Cem a ate kar, topluma kar bir ey yaptlar. Aralarnda gelitirdikleri ahlk, metnin etrefilliine, kapallna, srlarn kolay ele veren bir metin retmemeye, dn yann ne olduunu, dnyann niteliklerinin ne olduunu -bir lde- bilm iyor mu gibi yapmaya, bir lde dnyann karmaas karsnda bylenmi, a knla uram gibi yapmaya dayanr. Ama te yandan, kuvvetli bir iradeyle dnyay bir kesinden yakalayarak oradan sezgisel bir iire, bir btne varma niyeti gstererek, modernistler, kendilerinden nceki dz yaz yazarlarna gre daha derin bir biim abas gsterirler. Bu birazck Alman ve ngiliz romantiklerinden renilmi bir davrantr; Yani sanatn topluma hizm et eden, toplumu besleyen, topluma bir eyler sunan.

43 8 T anpiniir rerine Yazlar

reten bir eitim arac olmadn sylerler. Sanatlannm topluma kar bir di renme arac, insann iinde olduu varsaylan kimi duygularn, sezgilerin kuv vetli bir ekilde bir iradeyle davurum arac, hatta bir varolu tarz, zel, ayr calkl, sezgiyle donatlm bir zengin isel dnya, gelimi bir yaama tarz ol duu dncesini bize yayarlar. Bugn poplerize edilen ve bytlen; efsaneleri yaratlan aslnda modernizmin rn ama artk modernizmden de kopmu olan "y ce", "kendini feda eden sanat" kavram meruiyetini nce romantiklerden almtr. Romantikler birazck sakat, birazck kmsenen, toplumda marjinal kalm yaratclard. M odernistler ise, romantiklerden aldklar, kendini yakan, topluma kar kan, topluma hizmet vermeyen, uyuturucularla, alkolle ilikisi yine bu tutumdan kaynaklanan, kendini yakmay seven sanat imgesini nce 20. yzyln ilk ey reinde tekrar ortaya kardlar, gndeme getirdiler, dayattlar. 1950'lerden iti baren dnyadaki akadem ik patlamayla, akademizmin zellikle de Arrierika'da glenmesinden sonra modernizm 20. yzyln temel edebi talarndan biri, ka bul edilen bir ey oldu. Artk edebiyatn temel kurallarndan biriydi modernizm; edebiyat mzesinin ayrlmaz paras haline geldi. Modernistlere, romantiklere yapld gibi burun da kvrlmad. Modernistler bugn 20. yzyl edebiyatmn en ok meruiyet kazanm, en sayg gren temel talardrlar H epimiz biliyo ruz, dnyada yalnzca Anglosakson lkelerde deil, Joyce'un kitaplar, Kafka'nn kitaplar yalnz btn niversitelerde deil, liselerde de okutuluyor, Bu balamda, bugn modernizmin aslnda yalnzca kurulu edebiyat ideolojisinin deil, kurulu ideolojik dnyann da bir paras olduu sylenebilir. Modernizm bu balamda, tarihin iine girmi, tarihi yapm, kendi antlarn retmi, mze lerini kurmu ve artk kafamzdaki dnya resminin, o ideolojik yanlsamann bir parasdr, ou zaman da kendisidir. Bu metinleri okumu olanlar aslnda ne anlattm daha iyi anlayacaklardr. Bu kitaplarn keke hepsi Trke'ye evrilmi olsayd, hepimiz hepsini okumu olsaydk. Ne yazk ki evrilmedi. Uiysses daha Trke'ye kim bilir ne zaman ev rilecek? Thomas Mann'dan biraz bir eyler evrildi, Virginia VVolff tan biraz ev rildi. Proust hl az biliniyor. imdi Tanpnar'n ne kadar m odemist olduuna, yazdklarnn ne lde modernist m etinler olduuna bakacam. Ne kadar modernist tutuma, ahlka girdiini, Tanpna^n ne yaptn kabaca gstermeye alacam. Benim byle durumlarda sevdiim ey, yazar temsil eden bir metin parac bulup kar mak. Onu okuyacam imdi ve ondan sonra bu tartmalar balamnda bir ey ler gstermeye alacam. Hepiniz biliyorsunuz, Tanpnar'n en gzel roman larndan biri Huzr'duT. Roman bir ak romandr, stanbul'da geer... bunlar sylemeye gerek yok. Size H uz/dan iki para okuyacam nce. Birincisi, Ter cman, 1001 Temel Eser basksnda 258. sayfa. Huzur'un sonlarna doru bir yer.

A h m et Ham di T an p n ar ve T rk M odernizm i 4 39

Bir paragraf okuyorum, tadn karmaya aln. "Sade burada deil, belki dn yann drt kesinde her lamba altnda.."; tadn karmaya aln dedim, yani ben kt okurum da ondan: "Sad e burada deil, belki dnyann drt kesinde her lamba altnda buna benzer eyler olurdu. Ademolu sakard, bu yzden hakikaten talihsiz oluyordu. En iyi arzulardan bile bir ym manasz znt doard. zntler, kk zntler... ini ekti. "Suad bu gece bir eyler yapacak. Sade bunu d nmem bir krizi hazrlamaktr. Politika byle deil mi sanki? Korku ve mda faa gayreti, onun karl... tpk musikide olduu gibi... ve en sonunda bir altm frtna gibi m uhteem final..." Birdenbire alaturka musikinin iinde uyandrd ruh halinden dncesinin garp musikisine gemesine kendisi de ard. "N e kadar garip.. ki dnyam var. Tpk Nuran gibi, iki lemin, iki akn ortasndaym. Demek ki bir tamhk deilim! Acaba hepimiz byle m iyiz?." Belki do Tanpnar bu paragraf yazarken yle dnmtr: "te romann tematik bir zeti oldu." Romanlarda olur, bir metni yazarken romanc aa yu kar romann oluturan esas unsurlarn yle kendiliinden, kendisi dillendir meden, bir anda bir kahramann bir szne, bir dncesine taklabildiini, ya ni romann tematik zne ilikin, roman oluturan temel temalarn atmasna ilikin kelimelerin kendiliinden dkldn hisseder. Burada nemli olan, Tanpnar'n kendi anlatsnn dna kp bu durumun bilincinde olmas. imdi kitabn daha balarndan bir yerden, daha uzunca bir para okuyaca m ve sonra o paraya tekrar dnerek baz cmleleri, Tanpna'n ne yaptn anlatmaya ahacam. "O nun iin ara sra kendisine sorard: "Birbirimizi mi, yoksa Boaz' m se viyoruz?" Bazan lgnlklarn ve saadetlerini eski musikinin getirdii cokun lua yorar, "bu eski sihirbazlar bizi ellerinde oynatyorlar..." diye dnr ve N uran' onlardan ayr dnmee; yalnz kendi bana ve kendi gzellikleri iinde aramaa alrd. Fakat halita onun zannettii kadar sath olmad, Nu ran, hayatna birdenbire geliiyle kendisinde teden beri m evcut olan, ruhunun byk bir tarafn yapan eyleri aydnlatt, deta kendisini kabule hazr eyle rin arasnda saltanahn kurduu iin, artk ne stanbul'u, ne Boaz', ne eski mu sikiyi, ne de sevdii kadn birbirinden ayrmaa imkn bulamazd. nk Bo az onlara mazisiyle, hi olmazsa baz mevsimlerde kendiliinden ayarlad gnn saatleriyle, o kadar canl hatrann konutuu deiik gzelhiyle, hazr bir hayat erevesi getiriyordu. Eski m usikiye gclince, o kadar sk nizam lar iinde kvranan, frtna ve gl yam urlarn boaltan diyonizyak cmbyle, insana telkin ettii btn mrnce tek dncenin, tek ihtirasn av ve nezri ol mak, onun ocanda yanp kl olduktan sonra/ tekrar yanp tekrar kl olmak iin dirilmek fikri ve birbirlerini ok eski ve deta unutulmu gzelliklerin iin

44 0 T.npm nr zerine Y<zlr

den arayp bulmak zevkiyJe bu hazr ve trl ihtimali karlayacak derecede zengin hayat erevesini doldurmaa tevik ediyor, bunu yapabilmenin yolunu gsteriyor, onu yaamaya iten onlar hazrlyordu. Kald ki, eski musikimiz insan yok eden, yahut bu hayranlk duygusunda tketen sanatlardan deildir. Btn o evliya ruhlu ve tevazulu ustalar, sanatla rnn zirvesi ne kadar yksek olursa olsun, insan hayatnn iinde kahyorlar ve onu bizimle beraber yaamaktan holanyorlard. Bylece Nuran, M mtaz iin, benliine smsk balanan bu iki yardmcnn sayesinde btn eski, gzel ve asl eylerin fni varlnda hayata dnd, ya ad esrarl m ahlk, zaman kendi nefsinde ve gzelliinde yenmi nizamlar n buluyordu. Onun yanbamda bulunmas, onu kucaklamas, sevmesi; gen kadnn varln aan kudret haline gelmiti. te bu gece dnlerinde M mtaz' o kadar ldrtan ey, gen kadnn ken di muhayyilesinde ald bu masal ve din ehresiydi. M mtaz, N uran'n akiyle bir kltrn miracn yaadn, Nevakrn na k ve izgisi daima deien arabeskinde. Hafz Post'un rast semai ve bestelerin de, Dede'nin uultusu mrnden hi eksilmeyecek byk rzgrnda onun ay r ayr ehrelerini, ayn Tanr dncesinin brnd deiiklikler gibi grd n syledii zaman, hakikaten bu topran ve kltrn asl yapclarna bir bakmdan yaklayor ve N uran'n fni varl gerekten, bir yeniden douun mucizesi oluyordu. nk bize mahsus, t cedlerimizden beri gelen ve terbiye si en tene bal trklerimizde bile hi olmazsa kanl bir ehvet ryas halinde tekrarlanan sevm e tarz, sevgilide btn kinatn toplanmasn isterdi. stan bul'un, Konya'nn, Bursa'nn, Krehirin evliyalaryla halk trklerinin anlatt efe, dada aklar, ocukluuna kulak verdii zamanlar unutulm u senelerin iinden gelen btn o gr, hasretle arzuyla, kendisini tketmek ihtiyacyla dolu namelerin, Bingl ve Urfa azlarnn, Trabzon ve Rumeli trklerinin kanl ve bakl maceralar bu sevm e tarznda birleiyorlard." Tipik bir Ahmet Hamdi Tanpnar sayfas okudum size. stanbul kltrn merkez alan, Anadolu'ya stanbul'dan bakan, ok renkli Trk-Osmanl kltr n ve musikisini tadn kara kara tanm Ahmet Mamdi Tanpnar'n pek ok ak sahnesinde yapt gibi, aklar ile sanat hafife, ustaca yer deitirerek, be lirli bir atm osfer yaratt bir sayfay okudum. Cmlelerin ok fazla olmasa da karmakl, artk hafif hafif kalplam ha le gelen Ahmet Hamdi Tanpnar cmle konstrksiyonlan, kurulular ve mazmunlam olan Ahmet Hamdi Tanpnar kelimeleri. Bunlar bir manta boyun een, aklc ve bir anlama dorudan iaret eden cmleler olmaktan ok, kendi lerini oluturan baz zel kelimelerin ve yapcklann kendi aralarnda -tpk bir resimde renk lekelerinin olaca gibi- oluturduu istif ilikileri yznden bizi

A h m et Hamdi T an p in ar ve T rk M odernizni 441

etkiler. Tanpnar'n cmlelerine hkimiyeti burada kuvvetli deildir; fakat cm leleri oluturan unsurlarn, kelimelerin, Tanpinar m azm unlannm yan yana geli i ve bunlarn sralan. Osmanh resminde olaca gibi - istifi nemli. Yeniden baa dnerek bu cmleleri okuyarak ilerleyeceim. Tanpna'n ne yaptn, tutumunun ne olduunu gstermeye alacam. Ama ilk okuduum uzun paragraf atlyorum. "Onun iin ara sra kendisine sorard: Birbirimizi mi, yoksa Boaz' m sevi yoruz?" Bu, temel bir Ahm et Hamdi Tanpinar yer deitirmesidir. ki kii birbirini sever, sonra ak ile kltr yer deitirir. Ahmet Hamdi Tanpnar'da Osmanh kl trnn huu ile yaplan bir mze gezintisinde tek tek grlp, tannp sevile cek olan unsurlar, ak ile hafife yer deitirirler. Bylelikle kahramanlar yal nzca birbirleri tarafndan bylenmezler, gezdikleri Boazii, Osm anh musiki si, evlerde grdkleri eski eyalarla da bylenirler. Anlatc ve okur akn etra fn bir hle gibi saran bu nesnelerin, -ironik bir ekilde sylersem - bu kltrel gezinin unsurlaryla evrilir. Bylelikle ak, kafamzda bir ekilde yerini eski kltrn ayrntlarna ve kaybolan bu kltrn giderken yerine gelenler kar sndaki akl karklna brakr. Ak bylece bir kltrel yer deitirmenin es rarna, kltrel yer deitirmenin aknlna bulanr. Bylelikle de kahraman lar arasndaki gerilim yeni bir boyut kazanm olur. Bu Ahm et Hamdi Tanpna^n en byk numarasdr. imdi bu ilk paragraftan sonra una bakalm. Metinde kim konuuyor, ne konuuyor, bize ne gsteriyor, hangi otoriteyle konuuyor? Bize bir eyler gs terirken aslnda neyi ima ediyor? lk uzun paragrafta Tanpinar ak ve kltre yer deitirtti. Dediim gibi, cmlelere mantkla hkmetmesi nemli deildi. s tif ettii imgeler nemliydi. imdiki, btn bu fikirleri syledikten sonra ekli yor; "Kald ki, eski m usikim iz insan yok eden yahut bir hayranlk duygusunu tketen sanatlardan deildir..." imdi u soruyla karlayoruz: Burada kim konuuyor? Hemen diyebiliriz ki, burada anlatc konuuyor, nk bu nc tekil ahsla anlatlan bir ro mandr. Yazar konuuyor. Ama yazar da Ahmet Mithat Efendi gibi konumuyor. Yani okuyucuya, "durun imdi size bilgi vereyim ," deyip m usikim iz hakknda deneme yazmyor. nk yazarn, anlatcnn bilinci, temel kahraman Avrupallar'n protagonist diyecei M m taz'a ok yakndr. Biz undan emin deiliz: Mmtaz m byle dnyor, yoksa Ahmet Hamdi Tanpinar m byle dn yor? Hayr; ikisi arasnda bir yerden dile getiriyor dncesini Tanpnar'n anlahcs. Diyor ki, "Kald ki eski musikimiz insan yok eden yahut bir hayranlk duygusunu tketen sanatlardan deildir." Eer bu yalnzca M m taz'n dn cesi olsayd -burda Ahmet Hamdi Tanpinar olaya birazck Ahmet M ithat gibi

44 2 T iin p n ar zerine YaztIar

mdahale ediyor- yle yazajrd: Kald ki, eski musikimiz insan yok eden yahut bir hayranlk duygusunu tketen sanatlardan deildi. Biz o zaman burada Mmtaz'n dnd sonucunu karacaktk. nk nc tekil ahsla anlatan yazar, kahramanmn dncesini di'li gemi zamana evirip sylemi, onun byle dndn ima etmi olacakt. Devam edelim: "Btn o evliya ruhlu ve tevazulu ustalar, sanatlarnn zir vesi ne kadar yksek olursa olsun, insan hayatnn iinde kalyorlar ve onu bi zimle beraber yaamaktan lolanyorlard." Biz kim? Burada temel soru, bu "biz"in kim olduu. Ahmet Hamdi Tanpnar anlatya mdahale ediyor. Yani, anlat temel kahramann bilincini izlemeyi brakyor, Ahm et Hamdi Tanpnar kahramamyla kendisini ayrarak bir "biz"den bahsediyor. Yani anlatc olarak Tanpna^n kendisi daha da ortaya kyor. s telik bunu; Joyce'n Uiysses'inin bir blmnde 18. yzyl ngiliz yazarlarnn parodisini yaparken yazd gibi yapmyor. Burada Tanpnar, konusunun heye canyla bir "biz"d en sz ediyor. Burada yle diyebilirdi: "Btn o evliya ruhlu ve tevazulu ustalar, sanatlarnn zirvesi ne kadar yksek olursa olsun, insan ha yatnn iinde kahrlar ve onu halkla beraber yaamaktan holanrlard." Ama "bi zim le" diyerek, Ahm et Hamdi Tanpnar, romanlarnda srekli olarak yapt gi bi hi de rastlantsal olmayan bir kavram araya sokuvermi oluyor. imdi biraz ona girmeye alacam. Ahmet Hamdi Tanpnar bir cemaat in sandr, bir romanc olarak iinde yaad cemaatin sorumluluunu btnyle ruhunda hisseden biridir. Sezgisel olarak o cemaatle yle bir ekilde zdeleir ki, roman yazarken bile, son derece iyi bildii 19. yzyl tarz bir roman yazar ken bile -yle yapp yapmadndan bahsetmiyoruz imdi- Stendhal'n bile yap mayaca bir ekilde kahramanyla okuyucusu arasna girer. stelik bir noktada kendisi, Tanpnar olarak btnyle oradadr. Hibir edebi ironinin olmad so rumlu bir cemaat yazarnn ciddiyetiyle. Bir biz'den, hi tarifi yaplmam ama belki de romanlarnn btn hayat boyunca zelliklerini arad bir biz'den kendiliinden bahsediverm esinin nemi budur. Devam ediyorum: "Bylece Nuran, Mmtaz iin, belleine smsk balanan bu iki yardmcnn sayesinde btn eski, gzel ve asl eylerin fani varlnda hayata dnd, yaad esrarl bir mahlk, zaman kendi nefsinde ve gzelli inde yenmi nizamlarn buluyordu." imdi bir baka temel noktaya geldik. k kahraman, kadna bakyor, onda Boaz'n, eski kltrn gzelliklerini gryor. Yine durumu zetleyen, anlatc nn dedii gibi, "onda sanatnn", yani bu, eski, kaybolan btn geleneksel sa natlarn ve kendi "i leminin nizamlarn buluyordu". Burada benim dikkatimi eken, size de parmamla iaret etmeye altm ey, bir i leminin ve bir kendi sanatnn dzenlerinden; nizamlarndan, Ahm et Hamdi Tanpna^n ken

A h m et Ham di T an p n ar ve T rk M odcrnizm i 4 4 3

dini U anda, anlatmn u noktasnda, bilinle geriye eken anlatcnn i lemi nin ve anlatm nizam larndan sz etmesidir. Buna unun iin dikkatinizi ekme ye alyorum: Burada sanatn ve kahramanlarnn isel dnyasnn karmak lndan sz etm iyor Ahm et Hamdi Tanpnar, bir m odernist romancnn yapaca gibi. Bu karmakl gsteren bir metin de retmiyor. Bilakis, bir 19. yzyl ya zar gibi, hatta tumturakl bir Goethe gibi srekli baz nizam lar bulmaya, nizam lar arasnda bir ahenk bulmaya ahyor. Dnyann karmaasn estetize ederek ona bir dzen, bir nizam bulma alkanl ^neredeyse refleksi- var. stelik bu nu kavramlarla yapyor. Devam ediyorum: "te bu gece dnlerinde M m taz' o kadar ldrtan ey, gen kadnn kendi muhayyilesinde ald bu masal ve din ehresiydi." im di gene burada kadnn, kahramann hayalinde ald bu masals ya da neredey se dinsel zellii, dinsel armlar Ahmet Hamdi Tanpnar bize kendi metniy le gstermiyor: O bize bunun byle olduunu yalnzca sylyor. M m taz'n ka fasnda N uran'n dinsel ve masals bir a bulandn, bir hle kazandn sylyor bize; Jam es Joyce gibi modernist bir yazar ise byle bir durumda bu masals nitelie kout decek, ama onu tems etmeyen, onu yanstmayan kar makark bir doku olutururdu. O sayfalar okuyup kitabmz kapadmzda M mtaz'n kafasnda sevgilisinin ald zellie kout bir eyler okuduumuzu, yazarn bunu bize parm ayla gstermediini, ama bundan yola karak bir do ku oluturduunu hissederdik. Eer sabrl bir okursak, iyi bir okursak, yazann; k olunan kadnn ehresinde beliren masals ve dini niteliklerle ilikili bir do ku oluturduunu, yazarn amacnn bu olduunu dnrdk. Am a yazarn bunu -biraz abartarak syleyeceim- kr kr parmam gzne sylemediini dnrdk. "M m taz' o kadar ldrtan ey, gen kadnn kendi muhayyilesi ne ald bu masal ve din ehresiydi." Modernist bir metinde biz M m taz' o ka dar ldrtan eyi grrdk. Buradaysa Ahmet Hamdi Tanpnar onun ne oldu unu yalnzca sylyor. Temel olarak, Ahm et Hamdi Tanpnar aslnda bir mo dernist olmad iin, temel olarak bir 19. yzyl romancs olduu iin, k ile k olunan kadn arasndaki ilikinin niteliini elimizden tutup, bize babaca, "bakn, ocuklar, bu byle, onlar arasndaki ak ilikisi byle," diye sylyor. imdi okuyacam cmle iin sizi biraz hazrlamak istiyorum. Birazck Tanpnar'n bir yazar olarak stratejisinden sz edeyim size. imdi aktan bahsede cek. imdi bizi -anlalmas iin abartarak sylyorum- bir mzeye sokuyor. O mze hakknda, pek oum uzdan daha fazla bilgili. O mzede gezerken onun bilgisine, taknd tutuma, yani onun gemi kltrden gelen nesnelere; sanat objelerine gsterdii saygl, alakgnll hayranla, biz de onunla birlikte ilgi duyuyor; sayg duyuyor ve bu saygdan byleniyoruz. Okuyacam cm le bu havay verecek. Bylelikle bizim bylenmemiz Mmtaz ile N uran'n akna bulaacak ve bylelikle o ak, sradan bir aktan daha derin, daha m etinsel ve zengin bir hleye kavuacak.

4 44 T iin p n ar rerin e Yazlar

"M m taz, N uran'n akiyle bir kltrn miracn yaadm, N evakhn na k ve izgisi daima deien arabeskinde, Hafz Post'un rasi semai ve bestelerin de, Dede'nin uultusu mrnden hi eksilmeyecek byk rzgrnda onun ay r ayr ehrelerini, ayn Tanr dncesinin brnd deiiklikler gibi [birden tasavvufa geti, O.P.] grdn syledii zaman, hakikaten bu topran ve kltrn asl yapclarna [birden son derece milliyeti bir noktaya geti, O.P.] bir bakmdan yaklayor ve Nuran'n fni varl gerekten, bir yeniden dou un mucizesi oluyordu." imdi bundan sonraki cmle u ifadeyle balyor; "nk bize m ahsus" - Bu "biz" kim? Trkler, Osmanllar, stanbul'da ya ayanlar, bu metnin olumasn istedii bir millet, bir kltr; bir evre; btn bunlar belli... Bu "biz" sesini duyduka, her duyuumuzda, "b iz" varolmaya balyoruz. Bunu Tanpmar yaratyor. Deminki mzenin tek tek unsurlar "biz" de bir "biz" fikri oluturuyor. Bu metin o zaman birdenbire yalnzca iki kii ara sndaki bir ak anlatmaktan kyor, o ak dikizleyen, o ak hakknda kulakla rna bir eyler sylenen bizi, bir cemaati tarif ediyor. Ahmet Hamdi Tanpmar da bu cemaatin btn manevi ykn tayor. Bu cemaatin bir anlam da imam, yol gstereni. Btn sorunlar iin strap ekiyor. Hepimiz iin iyi eyler dn yor ama btn bu tutumu yznden, bu babaca retmenlii yznden hi de modernist bir yazar deil; modernist bir metin retmiyor. Bizler iin, bizlerin duyarllmzn gelimesi, bizim gemiimizi tanmamz, onun gemie baka rak bir klt-r tarif ederken bizi tarif etmesi, btn bunlar roman ilerledike oluuyor. Bylelikle biz N uran'la M mtaz'm ak iin ilerlerken, onlarn iinde yaad musikiyi, Boaz', evreyi tanrken aslnda usul usul, ta derinden bir kltr, bir millet, artk ne dersiniz deyin, hayali bir dnya oluuyor. Okuyorum: "nk bize mahsus, t cedlerimizden beri gelen ve terbiyesi en tene bal trklerimizde bile hi olmazsa kanl bir ehvet ryas halinde tekrar lanan sevm e tarz, sevgilide btn kinatn toplanmasn isterdi." (tene en ba l demek istiyor.) unu sylemek istiyorum; Burada tarif ederken temel talarm oluturduu bir kltr ereveliyor Ahmet Hamdi Tanpmar. Ama bunu yaparken "biz" di yerek, o kltrn tarif ettii, bir millete sesleniyor. Sesleniiyle onu belirliyor. Bu tutumuyla yalnzca bir cemaat adam deil; adam olduu cemaatin ideolou da. Topluma kar, toplumun ya da cemaatin temsil ettii eylere fke duyan, toplumun dmda bir insan, bir "m odernist" deil. Topluma duyduu fkeden ya da toplumun ona verdii eylere kar duyduu bir iddetten, topluma kar zor, anlalmas g bir metin yaratan birisi deil. Toplumla ilikisi bir retmen ve ideolog ilikisi. Ne yazk ki Ahmet Mithat Efendi gibi, derleyici, toplayc, bir eit ahlk ve kltr retmeni gibi bu satrlarda Ahmet Ham di Tanpmar. De

A h m et Ham di T an p n ar ve T rk M odernizm i 445

vam ediyorum: "stanbul'un, Konya'nn, Bursa'nm, K reli'in evliyalaryla halk trklerinin anlatt efe, dada aklar, ocukluuna kulak verdii zaman lar unutulm u senelerin iinden gelen btn o gr, hasretle arzuyla, kendisini tketmek ihtiyacyla dolu namelerin; Bingl ve Urfa azlarnn, Trabzon ve Rumeli trklerinin kanl ve bakl maceralar bu sevme tarznda birleiyorlard." Artk bu laflar kimin syledii hi belli deil. Eer yazar alayclkla bir 19. yzyl yazarnn sesini taklit etmiyorsa. Burada sz iyice Ahm et Hamdi Tanpnar ald. Belki bu onun yaratclmda dk bir an diyebilirsiniz. Deil. Tipik bir an. Anlatt ak byk kltre balamak iin artk gazn pedalna son bir gayretle bir kez daha basyor: Trabzonlula', Rumelile^i de Mmtaz ile Nuran'n akna, bu ak araclyla kurmaya aht kltrel evreye, bir kltr ve millet grne balyor. imdi btn bunlar anlattktan sonra, temel olarak sylemek istediim u: Eer demin szn ettiim modernizm tarifi doruysa, Ahm et Ham di Tanpnar modernist deil. Bunun Tanpna' anlamak iin nemli bir nokta olmad da dnlebilir. nem li olan onun modernizmden haberdar bir cemaat adam kimlii. Bu ikilem in sorunlar ise onun dzyazlarndaki tutumunu belirlemek te nemli. Ahm et Hamdi Tanpnar' bizim iin bu kadar deerli, bu kadar istisnai, bu kadar byk yapan ey, onun bu kadar kltrl, bu kadar incelmi, bu kadar duyarl, bu kadar bilgili olmasdr. Ahmet Hamdi Tanpm a' Ahm et M ithat'tan ayran ey ise u: Ahm et M ithat Efendi toplmun bir eit ansiklopedik ret meniydi. Ahm et Hamdi Tanpna'n ise hassasiyetin, kltrn, duyarlln bir eit A hm et M ithat Efendisi olduunu syleyebiliriz. Yani Ahm et M ithat Efen di, toplumun her tr zelliini, toplumun da zne ok kolay nfuz ettiini sa narak otoriter bir ekilde yarglarken, Ahmet Hamdi Tanpnar kendi bilgisinin snrlarndan fazlasyla kukulu, toplum hakknda verecei yarglarda dikkatli, medeniyet deitirm enin btn sonm laryla kafas bulanklam , kendi krl ganlnn farknda ve belki de bu krlganlktan estetik tatlar alan, iki dnya arasmda olm asn nemseyen ve hibir zaman bu bakmdan Ahmet M ithat'n kartt otoriter sese varmayan, ama te yandan, yine de bir cem aatin btn y kn om uzlarnda tayan, ceinaat iin yazan ve bir cemaatin paras olan bir yazar. Yazsyla topluma kar bir tutuma girmeyen; topluma hijzmet eden, kar mak bir metin retmek yerine, toplumun btn sorunlarnn zenginliini tarif etmeyi, yani m zeyi tarif etm eyi n plana alan bir hizm et adam kim liiyle karmza kyor. H izm et adam kimlii ise, modernizmin temel tutumlarn dan, temel davranlarndan, m odernist metinleri reten ahlka, tutuma uyan bir ey deil. Ahmet Hamdi Tanpna^, esrardan kafay bulmu, datm ve herkese fkeyle sven ve yanan bir adam olarak dnemiyoruz. Bu sylediim eyleri biraz daha yaygn bir imgeyle anlatmaya alrsam; Ahm et Hamdi Tan-

4 4 6 T an p n a r zerit Yazlar

pna' gnah fikriyle har neir olmu, eytanla ibirlii yapan bir insan olarak dnemiyoruz. Onun demin kendisinin de eski musikimizin ustalarndan, eski evliyalardan bahsederken, "eski musikimiz insan yok eden yahut bir hayranlk duygusuyla tketen sanatlardan deildir. Btn o, evliya ruhlu ve tevazulu ustalar..." deyi ini hatrlayalm. Ahmet Hamdi Tanpnar evliya ruhlu bir hizmet adam olmak istiyor, tevazulu usta olmak istiyor Modernistlerdeki eytani kurnazlk, toplu ma kar kma, yer yer tevazuyu reddetme, dnyaya meydan okuma, glerini yalnzca yarattklar metnin kendi iine dnmesinden alma, yalnzca -hatta ekspresyonistlerin yaptklar gibi- kendi isel dnyalarn da vurma zgrl n arama gibi tutumlar ve bu tavrlarm ima edecei metinleri onun kitaplarda, onun eserinin btnlnde aramak bouna bir zahmet olacaktr. imdi, sylediklerimi zetlemem gerekiyor. M odernizmin ne olduunu, modernist romann ne olduunu kendimce anlatmaya ahhm. Ahm et Hamdi Tanpna^n kck bir paracndan yola karak neden m odernist saylam a yacan, neden onu modernist grmediini anlattm. Bu kadar iddiah konutuktan sonra bari gemi azya ahp bizde modernizmin aslnda hi olmadn tekrarlayaym. Romanda, bana kalrsa, bizde nodernizm olmad. Bizde modernizmden haberdar yazarlar oldu. Onlar okudular, modernizmden haberdar olarak bir eyler yaptlar, yazdlar ama yaptklar hi de modernizm deildi. Hibir zaman modernist edebiyatn rzgr bizde -gl bir e kilde bile demeyeceim- esmedi. Hegel bir yerde, "M inerva'nn kuu, olaylar olup bittikten sonra, gece yars uar" der. Yani, tarihin, ya da olup bitenlerin an lam, her ey olup bittikten sonra dile gelir, anlalr, der. Bizim modernizmle ilikimiz aslnda bu balamda -alayc bir ekilde sylyorum - Hegelci bir iliki dir. Biz modernizmi ieriden yaamadk, onu iselletirip iddetini ve fkesini duymadk. Modernizm Bat'da btn iddetiyle yaratclar tarafndan yaanr ken bizim yaratclarm z kurulan cumhuriyetin, emekleyen solun toplumsal so runlaryla iyi niyetli retmen tutumuyla ilgiliydiler. Modernizm yaanrken bu onlara bir arlk, bir tuhaflk olarak grnd. dealist retmenler Bat'daki eytani ruhu grmek isteseler bile belki de btnyle gremezlerdi. Moderniz mi, mzeleri kurulduktan, ansiklopedileri yazldktan sonra rendik ve imdi de belki de u son be-alt yldr onun hlesiyle gemite yaptklarmz anlama ya ahyoruz. Kendim ize modernizmin aynasnda bakmaya alyoruz. Bence yaanmam bir hayatn olmayan bir izdmn bouna aradmz yanl bir ayna. M odernizm in sanki bizim gemiimize de srlm olsun, bizde de byle eyler yaplm olsun istiyoruz. Bunun arkasnda "keke bizde moder nizm daha etkili olsayd" trnden bir istek var. Ama olmad ite. Bizimki gibi bir lkeden ya da bir kltrel ikilemden gelen bir yaratc, mo dernizmin temel metinleriyle karlat, modernizmin etkisi altna girdii -ya

A h m et Hamcli T an p m a ve T rk M odernizni 4 4 7

da daha ileri gidiyorum- modernist olmaya, yani hafife cemaat ruhundan sy rlmaya ve bu cemaat ruhundan syrlmann kendisine salayaca yaratc z grln im knlarndan bilinle, zgrce yararlanmaya karar verdii zaman bir ikilemle karlar. Bir yandan eytani olmann, cemaat ruhundan syrlm a nn verdii im knlar yaamakta kararldr. te yandan da kendisini yapan m al zemeye, iinden geldii kltrel iklime geri dnd zam an yznde o eytani n kalm adn sezer: Yz bilmeyenlere bir ey retmek isteyen bir ret menin nurlu yzne dnmtr. Yani, baka bir kltrden, baka bir iklim den renilmi; edinilmi maskeyi aldmz zaman, yzm z kendi kltr mze dndm zde o maske ounlukla eytani niteliini kaybeder, sz ko nusu kiilik retici bir nitelie dnr. Trk modernizminin ya da bizim ki gi bi lkelerde (Pakistan modernizminin ya da M sr m odernizminin, zaman za man Latin Amerika lkelerinde de) modernizmin temel sorunu bu olmutur. Ya ratc toplumu karsna alp kendi ruhsal dnyasnn zerkliine, sonuna kadar gidemez. nk karsna almak istedii dnyayla ilikisi bir anda yine reten bir adamla bilm eyenlerin ilikisine dnr. Bizde, modernizmin olmamasnn ya da m odernist rzgrn gle esmemesinin nedeni, modernizmi bizim renemememiz ya da anlayamamamz deildi. Sorun, yazar ile okuyucu arasndaki verili geleneksel ilikinin knlam am as, deiememesidir. M odernizm in rzgr larn Bat'da cierlerine dolduran yazarn kendi kltrne dnnce birdenbire kendini bir cem aat adam olarak hissetmesi, bir cemaatin paras olmaktan bir trl kurtulam am as ve sonunda, u veya bu ekilde, pek ok dolaym yzn den kendini Ahm et Hamdi Tanpnar gibi bir retmen durumunda bulmasdr. N e kadar hassas, ne kadar ince ve yetenekli olursa olsun byledir bu. M odernizm anahtar yeniliki Trk romann anlamaya yaramaz. Anahtar demekle ne kastediyorum? Teorik ereveler, kuramsal aralar aslnda kitaplar anlamaya, onlara nfuz etmeye, onlarn birliini, btnln, onlarn kendi aralarnda oluturduklar sesin ima ettii daha derindeki anlama ulamamza yarar. Toplum hakknda konumamza, dnya hakknda konumamza yarar kuramlar. Am a kuram lar her zaman genel geer aralar deillerdir. Bir eyi an lamak iin iyi anahtar vardr, kt anahtar vardr. Bana yle geliyor ki, moder nizm bizim edebiyabm z iin yanl bir anahtardr. Rom anm z iin ise iyice kr bir anahtardr, kr bir kilittir. Lessing de 1700'Ierin ortasnda "biz m odernler" diye bahsediyordu kendinden, ama Eski Yunan'la karlatrd iin. M odem dedii iin kendine, kendini ileri buluyordu. Bu anlam veriyorsak modernizme, her ey modernizm haline gelir. Modern yazarlar deriz, olur biter. Ama moder nizm deyince sorun bambaka. Bizde belli belirsiz esmi, zaten temel kitaplar yeterince evrilmemi, etkisini Trk edebiyatna duyurmam bir akm. Tanpnar hakknda yapmad eylerden bahsederek konuyu tketmek iste miyorum: Ama m adem Bilal'daki bu uzun seminer dizisi "M odernizm ve Trk

448 T an p n ar zerine Ymlar

Edebiyat", ben diyeceimi dedim, anlayanlar anlad. imdi birazck da Tanpnar hakknda konuurken, yaptn olumlayarak anlamamza yol aabilecek doru kuramsal anahtar sezmeye alalm. Tanpm af 1 benim iin deerli klan, onu benim iin retici, ufuk ac, istis nai yapan ey; balan beri sylediim ikilemleri, hem bir mze kurma, "gem i kltrm z" m zesini otorite ve aaa ile kurma arzusunu, hem de aslnda UIyssesi Franszca evirisinden okuyup, "Bat bunlar yapyor, ben burda neler yapyorum " dncesini, iinde hner ve acyla birlikle tamasdr. Biraz nce bu romandan okuduum bir sayfada, her iki dnyadan haberdar, ''tpk Nuran gibi iki lemin, iki akn ortasndaym. Demek ki bir tamlk deilim " diyen, di yebilen, -bunu Ahm et Mithat asla yapmazd, o her eyi bilirdi- bu belirsizliin acsn hisseden, ama bu acy estetize ederek, bu acnn verdii ikilem lerin ze rine cesaretle giderek kendine bir dnya kurabilen Tanpna/n sorunlarn ben de btnyle iimde hissediyorum. Tanpnar yaratc dnyasnn arlk nokta sn bu iki dnyann ortasna yerletirmekle her iki dnyann zengin unsurlar n uzanp uzanp devirebilecei ve onlar kitaplarna yerletirebilecei bir nok tay kefetmitir: Bugn saf bir tekiliin, her eyi tek kaynaa, tek nedene in dirgeme ve aklama isteinin bir hayal olduunu artk belki anlamzdr. Kim lik ve kltr tariflerinin boluunu da. ki dnya arasnda kararsz kalan, ama bu kararszl bir slba evirerek kararllkla benimseyen Tanpnar, aslnda ya ad evre ve bu evrenin imknlar konusunda adalarnn oundan daha akll ve kararl davranmtr. ki dnyann arasna kendini yerletirerek, her iki dnyadan semeli bir ekilde yararlanabilmitir. Ahmet Hamdi Tanpnar' anla mamza yol aacak anahtar, bu setiklerini yan yana getirmesindeki zel slptur.

(Defter, say 23, Bahar 1995, s. 31-45).

TANPINAR: BR TEREDDDN ADAMI

Ahmet Oktay^

Yahya Kem al'in D m lfannn'daki ilk dersini yle anlatr Ahm et Hamdi Tanpmar: "Sanki kendini anyordn. Pek az sonra herhangi bir dersi dinlemedii mizi, daha dorusu bir dncenin solosnnu seyrettiimizi anladk. Yahya Ke mal'in dncesi, nmzde bir eit Nijinski olmu, 'Kurdun lm 'n, daha dom su, arkasmda btn bir tarihten ve zdraplarmzdan bir fon, stikll M cadelesinin ackh ve erefli raksm yapyordu. Daima bir terkibin peinde kotu u iin btn mill tarih, insan evolution'n ile beraber ordayd. M alazgirt muha rebesi stanbul fethiyle. M ill mcadele Fransz ihtilaliyle omuz omuzaydlar." Kukusuz bir Nijinski olmam mmkn deil. Ama, bir ana gvde evresin de, belirgin bir dorultu izlem eksizin dnp duracam iin, bu konumann da dansa benzetilebileceini sylemeliyim. Figrlerini bulmaya alan bir dans. Hep dnmmdr: Yahya Kem al'in iirini kuatmak istedii metni niye Nijinski'nin imgesiyle amtr Tanpmar? Sray, yere bas ve dn kavramlar evresinde kurulan bu eretilemenin, bir uygarlk ve kltr deimesinin yarat t bunalm derinden yaayan ve zm "kk m zide olan ti" dncesin de bulmaya alan Yahya Kem al'in giriimine k tuttuu kesin. Am a Nijinski, acyla, sevinle, korkuyla, hazla kvrlan, kaslan bu gvde, ayn zamanda Tanp n af n kendisinin aklamasdr. Nijinski, Yahya Kemal'den ok Tanpnar'n dncesinin ve biim inin cisimlemesidir. Dans nk, bir araytr. Gvde devinirken bulur. Hibir figr nceden verili deildir. Dansnm gvdesinden ve ilhamndan baka dayana yoktur. Bulduu bir ana figr evresinde gelitirir koreografiyi, Tanpma'da da durum byledir.

'

Yazarn 1994'te stanbul B LA R 'da dzenlenen "M odernizm ve E debiyat" sem iner dizisinde yap' t konum ann metnidir.

4 5 0 T anpnr ic rin e Yazlar

Biem, bir gsteri arac deildir asla. Dili vlk edinmek ister sadece. Szckten cmleye doru giderken oluur dnce. Arada durur: evresine baknr, sra yaca, doldurmas gereken boluu grmeye alr. Bir tereddt n geirir: Bul dum mu bulmadm m? Doalamann olduu gibi, dncenin dc ilhann ge reksinimi vardr. Yazar Nijinski. Ama bir kargaa ortamnda belirir bu yazar: Birinci Dnya Sava'nn ertesin de, igalin ve M ill M cadele'nin kanl gnlerinde. Bir Aradalk durumudur bu. Tuhaftr: Yahya Kemal, tam da bu gnlerde "hakikatin ta kendisi budur ki, yal nz Ltin nesrine mensup olan milletler iyi yazmay bildiler" diye yazacaktr. Ustasnn o yazsn herhalde okumutu Tanpnar. Fazla sanatldr bicm i ama Yahya Kem al'in "lgatfruluk, stlah-perdazhk" olarak niteledii zaaflarla ya da koflukla ilgisi yoktur. Gitgide unuttuumuz edebiyat dilidir, biemidir. Ltin nesri: Eretileme vc benzetmeye yasl dnce. Kaos ve Dzen.

Alfred dc Musset, 1836 ylnda yaymlanan Bir Zamane ocuunun tiraflarf'nda unlar yazyor: "Bu an btn hastal iki nedenden kaynaklanyor: 93 ve 1814'ten geen halk, yreinde iki yara tayor: Olmu olan arlk yok; olacak olan henz ortada yok. Aclarnzn gizini baka yerde aramayn." le Aradalk durumu budun Bu, Hlderlin'in iirini yorumlayan Heiddege^in; M usset'den neredeyse yzyl sonra N ietzschc'nin Dionysos figrnden dolaymlayarak vurgulad sorundur: "Uup gitmi Tanrlarn Arhk-Olmay ve Gelmekte-Olan Tannnn daha-gelm em ilii." Habermas da Manfred Frank'tan kalknarak Dionysos'un delirdikten sonra "vahi bir Satirler ve Baksler s rsyle dolatn" ve "bir gn dneceinin, dehlikten kurtulacann farzedildiini" belirtir ve "Dionysos'un, tm br Yunan tanrlarndan yokluuyla, d n hal gereklemeyi bekleyen tanr olarak ayrldn" yazar. unu da ekler Haberrias: "Gelmekte olan tanrya ynelik bu topyan tutum, N ietzschc'nin giri imini reaksiyoner kkenlere dn arsndan ayrr." Tanpna'n yaptnn durduu alan, byle trajik bir anda olumutur, dolaysyla, bu yapt, Heidegger'in H lderlin'in iirini betimlerken kulland szcklerle "btnyle tarihsel'dir. Yklanla kurulacak olann ifte olumsuzluu: Giden ve Gelmeyen. Bir Te redddn Adam'nm biimlenecei zemin budur ite. unlar yazar Tanpnar: "Cesaret edebilseydim, Tanzimat'tan beri bir nevi Oidipus kompleksi yani bilmeyerek babasn ldrm adamn kompleksi iinde yayoruz derdim. "M uhakkak olan bir taraf varsa, eskinin hemen yanbamzda, bazan bir mazlum, bazan kaybedilmi bir cennet, ruh btnlmz salayan bir hazi ne gibi durmas, cn ufak sarsntda serao parltlaryla nmzde almas, bizi kendisine armas, bunu yapmad zamanlarda da, hayatm zdan bizi phe

T a n p n ar B ir Teredddn Adam 451

ettirmesidir. Tereddt ve bir nevi vicdan azab.. (Bize akseden ehresiyle yanl yapma korkusu)." lmmz deneyimleyemeyiz. Ama kltrel kklerden kopuun bolu unu, iimizde at yaranm acsm deneyinileyebiliriz, Tanpnar, "m edeniyet deitirm esi" dedii olgunun okunu atlatmak istemez sadece, oku kendi insa^ nal varlnda duyumsamak, onu kurmak ister. Eric Hobsbavvm, Devrimler a adl yaptnda, toplumsal ve dnyasal uyu mun bozulduu bir dnemde beliren Romantizmin nnde kaynak olduu nu vurgular: Ortaa, yabanl insan ya da onunla e anlaml egzotizm ve folk ve Fransz Devrimi. Ortaacln daha ok Romantizmin gerici kanadna ekici geldiini belirten Hobsbavvm bir solcu ortaaclk da bulunduunu ekler ve bunun "popler radikal hareket iinde" belirdiini anmsatr. Ayn ekilde, ilkel cilik de ounlukla "daha ok solcu bakaldrlara bitiir" Hobsbavvm'a gre. Bu eilimlerin "salam biim de gemie demirlemi idealler" olduunu da vurgu layan Hobsbawm, gelecee sadece Devrim'in sahip ktn syler. Hobsbavvm, "gelim e" karsnda da iki tutum ayrt eder: Gelimeye kar tutuculuk ve gelimeye kar devrimcilik. Burada, gelime szcnn ayn za manda modernleme anlamna geldiini belirtmem, bilmiyorum gerekir mi? Tu tuculardn gem ie ait toplumsal dzeni "ideale yakn olan uygulanabilir toplum olarak grme eilim i" tadklarn belirten Hobsbavvm, Devrimciler'in ise, var olan toplumlardan hibirini yeterli bulmadklar iin "ilerin halk iin yolunda gittii tarihin derinliklerinde kalm bir Altna dndklerini" ne srer. Bi ri egemen snflara teki ynetilen smflara ait olan bu iJ<i grn, son zm lemede "eski dzenin yeni dzenden daha iyi olduu noktasnda gr birlii iinde" olduunu da vurgular Hobsbavvm.

* * *
imdi zorunlu bir ayra gerekiyor: Alain Touraine'den uzunca bir ahnt ya pacam: "M odernliin tanm konusunda en azndan tek bir genel ilke kabul edil meksizin modern toplumdan sz etmek mmkn olabilir mi? H er eyden nce kendisini, bir kutsal vahiye ya da ulusal bir ze uygun olarak rgtlemek ve bu ynde eyleme gemek isteyen bir toplumu m odem olarak nitelem ek olanaksz dr. Modernlik, salt deiim ya da olaylar silsilesi de deildir, aklc, bilimsel, teknolojik ve idr etkinliin rnlerinin yaygmlatrlmasdr. te bu nedenle m odernlik toplumsal yaamm eitli blm lerinin giderek artan farkllamasn ierir. Bu blmler ise, siyaset, ekonomi, aile yaam, din ve zellikle sanattr, n k arasal aklclk belli bir tr etkinlik iinde ilerlik gsterir ve bunlarn her hangi birinin dardan, yani genel bir gryle btnlem esi bir toplumsal tasa rnn gereklemesine bantl olarak rgtlenmesi fikrini dlar. Modernlik her

4 5 2 la n p n iir zerine Yazlar

tr erekilii djlar. VVebe'in szn ettii ve modernlii entelektellemeyle tanmlayan dnyeviletirm e ve by bozumu her zaman iin, kutsal tasarmn tam anlamyla gereklemesi ya da yoldan km ve grevine ihanet etmi bir insanln yok olmas gibi tarihin sonuna arda bulunan dinsel ruhun ereki liiyle bir kopmay ifade eder. Modernlik fikri, tarihselciliin byk dnrle ri olan Com te, Hegel ve M arx'n da tanklk ettii gibi, tarihin sonu fikrini dla maz ama tarihin sonu aslnda bir tarih-ncesinin sonu ve teknik ilerlemeyle, ge reksinimlerin zgrlem esiyle ve Tin'in utkusuyla birlikte gelen bir gelimenin balangcdr." (Vurgulamalar benim.)

Tanpna'n m odernlem e karsndaki tavr, sreci bir Aradalk durumunda deneyimledii iin, daima ikili ya da baka bir syleyile eklektik olarak algla nabilir. Am a bana kalrsa gerek dnce yazlarnda gerekse romanlarnda g rlen dalite, yaanan olaylara da deneyimlere de araylara da uygun bir eli kin birlik kavramn nesnelletirmektedir. unu hemen vurgulamak gerekir: Bir Osmanl Tutucusu, bir Gerici, bir Maziperest deildir Tanpnar. Modernleme'nin getirdikleri ile, gtrdkleri ara snda bir i uyum salamay isteyen, ama bu aray srasnda yenilemenin za aflarn eletirmekten de kanmayan bir Devrimcidir. Ama dikkat: Marksist bir devrimcilik deil szkonusu olan. Abdlhak inasi Hisar, ilerlemeye kar tutucu bir tavr yanstr bir anlam da. Hi kukusuz, gndelik; madd yaamnda modernlemenin nimetlerinden yararlanr. Am a dnsel ve estetik dzlemde gemie demirlemitir. Yaanan gn, ona hibir anlam ifade etmez. imdiki Zaman, tmyle negatif ieriklidir. Meknlar, Eyalar ve Bedenler asl anlamlarn, kendi szleriyle o bir trl "ih tiyarlayp bunamay bilm eyen" m azide kazanrlar. Eros bile, o da ayn anda hem bastrlm hem de aknlatrlm yani Reel ve deal dzlemde, tek bir kez air Nigr H anm 'n evine gidiini anlatt fragmanda belirir. Hisar'n tersine, hem imdi hem Gelecek ile ilgilidir Tanpnar. Hemen syle meliyim: Arkaizme eilimli olmad gibi ftrizme de eilimli deildir. Yaamm bir gelenei gereksinmesi kadar bir gelecei gereksinmesi gerektiini de bilir. Aslnda, bizim bugn belki de gereinden fazla somnlattrdmz, bir anlamda gereksiz bir kan davasna dntrdmz Dou/Bat ekimesini kendi doal yatana dndrmeyi amalar. Gadam e'den bir alnt yapacan: "Gelenekten syrlmak ya da kurtulmak, gemie kar olan tutumumuzun ilk kaygs olamaz - o gemie ki, kendimiz tarihsel varlklar olarak hi durmadan katkda bulunu ruz. Tan tersine, miras alnm bir 'klt', bir gelime (bir ekin) ve hepimizi bir birine bnImjan som ut bir kprnn devam olarak bakm alyz."

T an p n ar Bir Teredddn Adam 4 53

Tanpmar "kl arb" olarak niteledii eski/yeni kavgasn, deyim tuhaf karlanmazsa kendi kaotik btnlne kavutrmay ngrr. Bu kimlik, hatta Benlik blnmesini am ak iin, gelenei yeniden icad etmeye giriir: Tanpnafm anmsamasnn, Benjam in'in Proust'un zaman ve bellek anlayn zmlerken vurgulad zre, bir isten ii bellekten kaynaklanan bir anmsama (memoire volonlaire) olduunu dnyorum. Buna karhk, H isa'm anmsamas isten d bellee (memoire involontaire) aittir. Tamamlamak zere, Benjam in'in Otto Reik'ten yapt bir alnty anacam; "Bellein ilevi izlenimlerin korunmas dr; an ise bunlarn paralanmasn amalai-. Bellek koruyucu, an ise ykcdr." Tanpnar, "A sl Kaynak" adl yazsnda yle der: "1923'te balayan tasfiye, eski ile yeni arasndaki denksiz mcadeleye son verir. im izdeki yaayan yar l hayat ekillerini, yeni terkipte fonksiyonu kalmam baz messese artkla rn hayatmzdan karnca, birdenbire onu (ayn gemii -A.O-) byk hakikatnda grmeye baladk. Bugn her tarafta hakh bir mazi saygs balad. Artk aramzda, dedelerim izi m uasr Fransz romann tanmadklar, 'Shakespeare'i veya Tolstoy'u bilm edikleri, Bergon veya Freud'dan ayn yksek ihtisas uuruy la derin derin konumadklar, bri oynamadklar iin ilham edenlerim iz azdr. Bilakis bunun yerine, onlar kendi devirlerinde, kendi hakikat ve imknlarnda mtaladan holanyoruz. Kendilerine mahsus bir hayat yaratm olmalar ve onu sam im ilikle yaamalar, her trl zentiden uzak, asillii yalnz kendi ya rattklar eylerde bulmalar houmuza gidiyor." Alafranga zppeye kar maziperesti karmaz ama Tanpmar. Yakup Kadri'nin Tahinci Zade Hac Emin Efendi'si, "apka kanunu kt gn" evine ka panr ve bir daha "darya ayak atm az". Oysa; Tanpnafn kiileri de kendisi gi bi sorgulayan insanlardr. Dahas, Tanpnar gelecei bolamaz hi. Andm yaz sndan bir alnt daha yapyorum; "N e maziyi sevmek, ne G arb' tanmak ve ona hayran olmak bizim iin kfi deildir. Mazi, nihayet gemi bir zamandr; bizde, ancak kendisine iimizden bir eyler katarsak hakkyla yaayabilir. Biz ise 'Bugn bile' deiliz; yarnz. Her neslin asl vazifesi kendi tesinde gelecek iin olan hazrlarken balar. "Bizim iin asl olan miras, ne mazidedir ne de Garp'tadr; nmzde zl memi bir yumak gibi duran hayatmzdadr." te Tanpnar, bu yuman iinde adm adm ilerleyerek gelenei, estetik ve dnsel adan icad ya da ina eder. Gelenein icad: yle diyor Hobsbavvm: "H zl toplumsal deiim sonucunda toplumda 'eski' geleneklerin iine oturdu u toplumsal rntnn zayflamas veya yok edilmesi durumunda, tarihsel malzemenin tmyle yeni drtlere cevap veren geleneklerin icad iin kullanl m as." Yapt budur Tanpm af m. Tarihsel m alzemeye yeni bir ierik kazandr mak ister.

454 T a ip n a r zeriie Yazlar

Gram sci'nin toplumsal mcadeleyi gelenek iinde dnmeye nem verdi ini anm satacam bu noktada. Ayn ekilde Raymond VVilliams da gelenein "gne uzatlm as" (extension) gerektiini vurgular. Hi kukusuz, bu iki d nrn gelenek karsndaki tavr Gadamer'in izgisinden siyasal/ideolojik d zeyde farkldr. Ama, gelenek sorunu her zaman ikirciklidir. Tam da bu yzden, E. P. Thompson, VVilliams'n gelenek konusundaki kimi dncelerini eletirir ken, sreklilik kadar kopu'un da sz konusu edilmesi gerektiini belirtir ve dniitrme kavram na ncelik verilmesini ister. Tanpnar gelenein srekliliini, tam da Touraine'in vurgulad gibi dnye vileme balam nda kurgulamaya alr. Bu yzden dini hibir zaman Mehmet Akif gibi anlamaz: Dinsel alan, dnyann knvmmlmns sorununun dnda kalr. Mibir imana snmamay semitir Tanpnar. Peyami Safa, Abdlhak inasi gi bi yazarlar bir yere koymulardr kendilerini. Oraya aittirler. Tanpna'n duruu redle kabulun arasndadr. Eski ile yeni arasnda bir kpr olarak dnd musiki sorununu alalm rnein. Peyami Safa'nn Fntih-Harbiye'de yapt gibi klasik Trk musikisine bir ncelik payesi vermez. Evet, hayatmzn bir paras dr Itr de Dede Efendi de. Ama bu manev hayatn bir baka paras da Bach'tr: "D ede Efendi ile beslenmi bir ruh iin Bach sadece bir kardetir." Abdlhak inasi'nin gemie ball bana belirgin biimde maraz grn yor. Am a hemen eklemem gerek: Yazsna grkemini veren de bu maraziliktir. Gemile ilikisi ilecidir Hisar'n. Tanpnar ise terkip, bireim arayndadr. Ge lenei bugne uzatm aya alt kadar gerekli kopu noktalarn da grmeye ve gstermeye alr. Caminin ve musikinin olduu kadar narn ve selvinin de Hobsbavvn'n vurgulad gibi yeni drtlere yant verecek ve gelenek olutura cak biimde kullanlmas ve deerlendirilmesi gerektiini dnr.

Tanpnar'n yaptnn modernizm sorunsal iinde biimlendiini dnyo rum: Islam-Osmanh olana duyduu ilgi, son kertede estetik bir ilgidir ve pek sevdii szlerle belirtirsem manev iklime iHkindir. Bunun tesinde Tanpnar'n entellektel eilim leri ve ynelileri modernliin dnda pek anlalamaz. lkin, felsefe ve eletirel dnceye yapt vurguyla dikkati eker Tanpnar. Tasavvufun geleneksel kltr katlediini belirtir: Tasavvufun "insanla hayat arasndaki trajik duyguyu" ve gerilimi yadsdn vurgular 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi'nde: "Bu saydm z eksiklikler iinde phesiz en mhimi, asl felsefi hare keti ve endieyi douracak olan kelm ilminin durdurulmasyd. Her din gibi s lamlk da getirdii tatminin yannda kendiliinden bir yn huzursuzluk uyan drm, bir yn meseleyi ortaya atmt. Tasavvuf felsefesi bu huzursuzluu mutlak vcuda kavum ak itiyakiyle toptan reddediyordu. Kaza ve kader me seleleri bir yn pheyi ve mesuliyeti kendiliinden douruyordu. Tasavvuf

T an p n ar Bir Teredddn Adam 45 5

bu endieleri de ortadan kaldryor, daha dorusu onlara bsbtn baka yn ler veriyordu. Ayn m utlak varln yine kendisine dnecek deiik ve geici te zahrleri olan bir dnyada elbette trajedi olamazd. Ak bile ne kadar velveleli balarsa balasn, bu sistemde muayyen bir merhaleye eriir erinez sadece/n objesini deil, duyan benlii de beraberce ortadan caldtran hir ayniyette kendiliin den deiiyordu. Hlsa eski medeniyetimizde insan, kendi kaderi olacak ile b yk mnsnda kar karya kalmak frsatn bulam yordu." "Rom ana ve Romancya Dair N otlar" adl yazsnda da, romann OsmanlI lara ge girmesinin altnda yatan balca nedenin "insan ve haric lemi redde den" anlay olduunu vurgulayan Tanpnar, romann eletiri dncesiyle ba lantl olduunu ve "ferdin evresinde dndn" de sk sk anmsatr. Eleti ri duygusunun ve bireyliin gelimemiliine yaplan bu vurgu, "ferdi inkr eden ve hayata gzn yuman telakkiye" ilikin itiraz, Tanpnar abasnn m o dernleme sorununa bal olduunu yeterince gsterir. Tanpnat'n romanlarnn arka-alanna, toplumsal/siyasal olaylara ve iliki lere yaplan gnderm eleri anmsadmzda, bireylerin ancak bu ardalan a ra l yla grnr klnm ak istendiini de anlarz. H uzu/un M m taz'ndan Aydaki Kadn'm Selim 'ine kadar, Tanpnar'n birok birincil kiisi belirgin bir paralan may yaarlar. Toplumsal ve Tinsel dzeyde. Yazglaryla srekli mcadele iin dedirler. Tragedya'nn doduu nokta. Burada, bir ayra gerekiyor: Sabri lgener ktisad zlmenin Ahlk ve Zih niyet Dnyas adh yaptnda, zlme dnemi insannn portresini zmlerken unlar yazar: "Bol ve ferah yaamann tattraca haz ve zevkin (veya zlemi nin) hibir zaman yabancs olmamakla beraber, o uurda acele ve teltan ho lanmayan, yolunu ve ynn tayinde grenek ve otorite balan ile evrili, da ve 'yaban'a kapal ve nihayet iinde ve hesabnda gtr insan" (Vurgulamalar be nim). lgene^in bu betim lem eyi tasavvuf dncesinin ekonomik yaama yans yan ve neredeyse yaplam elerinden kardn anm sadm zda Tanpnaf'n tasavvufun ve slm ilkelerin kstlayc niteliine ilikin yorumunun doruluunu daha iyi grebiliriz. Bu kstlayc seferin dna klmas sorunu ise dorudan doruya modernizme aittir. Tanpnar bu "gtr insan"a kar retken insan' koyar. Hem dnce yaz larnda hem romanlarnda ekonomik boyutu srarla vurgulayan Tanpnar, Hu zur \r\ Yahya Kem al'den izgiler ierdii kadar kendisinin yetkilisi kld kiile rinden hsan'a unlar syletir rnein: "Biz bir taraftan bir medeniyet ve kltr buhran iindeyiz; bir taraftan da bir iktisad reforma ihtiyacmz var. hayatna alm am z lzm. (...) Biz her eyi irademizle yaratacaz. Yava yava cihan pi yasasna kmaa balayacaz. Kendi piyasamz kendi istihsalimize aacaz.

45 6 Tupv.u rerine Y;\zl;r

Aileyi, evi, ehri ve ky lekrar kuracaz. Bunlar yaparken insan da yapm olaca/'" (Vurgulamalar benim). retken insan, Tanpna'm dncesinin nm fi grlerinden biridir. Malra Defleri'nde tek yolun "kalknma ve plan olduunu" da bu figrden yola karak ne srer.

Tanpnar'n birincil kiilerinin trajik karakterlerini vurguladm. Bu sorun son kertede Batldr. nk Daenon'un varlnn kabuln gerektirir. yi ile Kt, Ak ile lm. nsann, bireyin eleridir bunlar. Bizdedir. Birlikte vardr. Asln da Tanpnar'n Daemon'u tanmaya alrken ktle daha yakn durmak is tediini dnyorum. Kukusuz, erdemden ve iyilikten yanadr. Ama bir tat szlk bulur gibidir erdemde. Reat Nuri'nin 7h Paras adl oyunu iin yazdk lar artcdr: "Ufak bir cesaret Tn Pnrn'sim hakiki bir aheser yapabilirdi. Fakat Reat, Halid Ziya'nm korkmad eyden korktu. Halbuki piyesin ats kendiliinden memnu bir ak, vey anneyi sevme ve kskanmay ister. Fakat bunu eserine ko yabilmek iin hakikaten moraUst domak ve insanlara, insan yaradlna dar dan, belki de hakiki hir gnah duygusunun arasndan bakmak lzmd. Halbuki o temiz ve musaffa bir insanln peinde idi. Ve iyi ile ktnn behemahal nyr saflarda arpmasn istiyordu." Bir de Aydaki K a d n ' bakahm: Selim, evde alan kk Atfe ile ilgili d nceleri arasnda birden neredeyse travnaiik bir sezie rastlar: "Arabada bs btn baka bir tecrbe onu karlad. Atfe'nin baklar hep zerinde idi. Bu baklarda birka gn evvel arad, istedii eylerin hemen hepsi vard. 'Birka gn evvel, hatta bu sabah' diye kendi kendine sylendi. O zaman bu birka sa atin araya koyduu eyin ehemmiyetini bir daha anlad.' Zina... Gnah ve zinn... " 'Zina!' Hem de kiminle? Birdenbire iine dt vaziyetin vehametini anlam gibi rperdi. Bu kk kz kendisini sevmeye balam t." Selim, kurtulmaya alr bu dnceden, ama "niin olm asn?" diye zaman zaman sorduunu da anmsamadan edemez. Bu Daemon dncesine sahip oluu dolaysyladr ki Hmid'in iirinde Eros'u ilk gren olur: "H m id'de eski iirin Zhre'si Vens olur. Eros, Trke'de oklarn denemee balar; bazan an nesinin ayann ucunda bile uyur" diye yazar Hmid'in "Uyurdu lfl- sevd makdeminde" dizesini anarak. Abdlhak inasi'de E'ros neredeyse hadmdr. ok az yerde, o da kat kat perdeler arkasndan grnr. Tanpmar bir bedeni olduunu bilir Bedenler oldu unu. Bu yzden gemii de Hisar gibi ileci balamda deil haz alarak duyum sar, hatta deneyimlemeye alr Kltrel/felsefi ardalann yitirmeksizin Hedo nist'tir. Ama Eros'un Thanalos'la ilikisinin de farkndadr. Yahya Kemal iin

T an p n iar Bir TeredcIiidCin Adam 45 7

yazdklarna bakalm : "Yahya K em arin edonizmi de arkasndaki Rind archetype'i ve Cemid benzem esi ile bizi lmn hazrlad zem ine gtrr." Tanpna'n Cemid ile Dionysos arasnda kurduu balant da, gelenei nasl Bat erevesi iinde dndnn bir baka gstergesini olulurur. Bat yaznnn ayrmtlarm bulua, bugn iin bile artc nitelikledir. Daem on'un varhn lahi Komedya'da Francesca de Rim ini'nin yksn anlatarak belirtir daha 1941 ylnda: "Francesca bedbaht k ile beraber kendisini srk leyip gtren kzgn alevlerin arasnda, aire ksaca, kocasnn kardeiyle bir ak hikyesi okurken nasl sevitiklerini ve ikisinin birden onun tarafndan nasl l drldklerini anlatrken, beeriyet yeni bir tahasss devrine girer, ak yeni bir gzle grlm olur."
* * a -

Roman kiileriyle yazar zdelemeyelim. Doru. Ama, nnde sonunda metnin reticisi, romann gdm kurgusunun dzenleyicisi olduu iin, yazarn da son kertede kahramanlaryla bir ilikisi olabileceini, bazlaryla su ortakl kurabileceini ve kimi kiilerini kendisinin yetkilisi klabileceini de kabul edelim.

Aydaki Kadn'm birincil dzeydeki kiisi Selim, daha romann banda, ge miini, kardelerinin lm ve delilikte sonulanan dramlarn anmsar, aralarn daki dayanmann clzlna hayflanrken "Ben ancak m ahit olarak yaa yanlardanm " der. Selim 'in kendisiyle ilgili bir baka yarg-gzlemi de yledir: "Daim a evin uslu ocuu olarak kaldm. Kendimi gizledim ve dndmden baka trl hareket ettim. Daha dorusu katm. Daima zihnimin bir kesinde yaadm ." Sahnenin Dtmdakiler'm anlatcs Cemal de yle der bir yerde; "Ben bir ma
zi aynasndan, benim olmayan bir aynadan, benim olmayan bir yn aynalar dan hayata bakyorum ." Bu gzlemcilik ve zihninin bir kesinde yaamak, Tanpna/n temel zelli i olarak grnyor bana. Bir tereddtn adam: Kabulle reddin arasnda. Sade ce gemi ve gelenek balam nda deil, yaad zamann balamnda da. Ne gemii ne de zam ann ne tam kabullenir ne tam reddeder. Selahattin Hilay, yllar nce vurgulad. Alntlyorum: "Trk toplumunun yz elli yldr yaad bunalm, m add-m anev deer kargaas ve kltr kayb, Tanpna'n biricik konusu. Ama iin ilgi eken yan, Tanpna'n birok Trk yazar ve dnrnden farkh olarak kolay bir zm yolunu benim sem eyii: Tanpnar, kapitalizmin darbesi altnda ufalanan gele neksel Asya-Osm anl-Trk toplumunun madd ve manev paralanna, bir kltr yokluuna m ahkm oluuna are ararken, yllardr ileri srlen ve genel likle kabul edilen ideolojik reetelere kanmyor."

4 5 8 T apnn r K tin e Yazlar

Tanpmar, hpk Nijinski gibi dncelerin arasnda dolayor, aryor. Her ye ni figrde nndeki yuman bir ipliini daha aabilmeyi umuyor, isliyor. man ve rahatlama deil arad. Bilmeyi ve anlamay istiyor aslnda. Dnsel ve i sel huzursuzluktan asla korkmuyor. nk modernizmin iinden bakyor yaa ma ve topluma. Sorunlar ele al biimindeki zgnl ve dnemi asndan tad yenilii ancak bu erevede anlayabiliriz.

Sray ve yere bas edimlerine dikkati ektim .daha nce. H uzurda unlar okuruz; "Fakat srayabilmek, ufuk deitirmek iin daha bir yere basmak l zm. Bir hviyet lzm. Bu hviyeti her millet mazisinden alyor."
* * *

Bu kendi figrlerini arayan szel dans srasnda, Tanpnar'n yaptnn mer kezine yerletirdii iiri gzden kardk gibime geliyor. Ksaca deinebileceim ancak: Abdlhak Mamit, kendi zamanna kadarki iirin zeminini bir anda Bat ya aktarr. Mitologyay, Tarihi ve Corafyay. Ve Kahramanlar. Shakespeare, Mugo, Byron'dan esinlenir. Modernlemek isterken yabanc bir dnyada bulur kendini. Daha nemlisi u: Deneyimleyemedii, yapay bir iire geer. Ama dil ve biem asndan farkllamaz pek fazla. Mazmundan kopar belki ama son kertede, geleneksel iirin kalplar ve eretileme dnyas iinde dolamak duru munda kalr. Dzyazya zg bir anlama eklemlenir. Ayn ey gerek anlamda ilk modernist olmasna ramen Yahya Kemal iin de ne srlebilir diye dnyorum. Biimi yetkinletirir elbet, ama hep bir ey sylemeyi ister. Dilin ve i ses'in nemini ilk kavrayandr. Ama, imgesel/dlemsel adan olsun dnsel adan olsun gelenekten ok fazla uzakla amaz. Anlamdan da. Bu noktada asl modern iire H aim 'le girdiimiz syle nebilir. Tanpnar"n iiri, tam da bu yzden hocas Yahya Kem al'e deil Haim'e yakndr, diye dnyorum. Tanpmar, iirinin Valery ve M allarm e'den beslen diini yazar "Antalyal Gen Kza M ektup"ta ve asl estetiinin Valery'yi tan dktan sonra biimlendiini vurgular. yle tanmlar iirsel abasn: "E n uyank bir gayret ve alma ile dilde bir rya halini kurm a." Daha aada da unlar ekler; "iir, sylemekten ziyade bir susma iidir. te o sustuum eyleri hikye ve romanlarmda anlatrm. Onun iin mmkn ol duu kadar kapal lemler olmasn istediim iirlerimin anahtarlarn, roman ve hikyelerim verir." "iir Hakknda" adl yazsnda yle der: "H akiki iirin ken di varlndan baka bir hedefi yoktur. Kendisinde balar, kendisinde biter. B tn asaleti de buradan gelir. Ondan beklenebilecek yegne ey, bizde bedi al ka dediimiz ve hayatmzn madd taraflaryla, gndelik endieleriyle mnasebetdar olmayan saf bir alka uyandrmasdr." Belki de bu aforistik tanma ok fazla uymak istemesi yznden, bana yle geliyor ki Tanpmar kalbi iirinden ok romanlarnda, yklerinde ve ne tuhaftr ki, dnce yazlarnda arpyor.

T an p in ar B ir Teredddn Adam 4 5 9

Modernlemenin elikilerini modernleerek amaya alan ve "sapr sapr dklen bir dnyada yaam ann azabm i" ekeri H^npina'n Hahra Defteri'nden be satrla bitireyim: "Saclara gre ben angajmanlarm -Huzur ve Be ehir^ hilafnda sola kay yorum, solu tutuyorum. Solculara gre ise ezandan, Trk musikisinden, kendi tarihimizden bahsettiim iin rklarn d e jilse bile, saclarn tarafndaym. "H albuki ben sadece eserimi, ahsen yapabileceim eyi yapm ak istiyorum. Ben maruz ve mahidim. nklplarn taraftarym ve dil meselesindeki ifratlar hari, geriye dnmek, bir adm bile, istemem. Feda edem eyeceim birtakm ey ler var: Salara kar hi olmazsa inklplarn bugnk stats. Sollara kar Trk milletinin istiklli ve tarih hakk. Allah'a inanyorum. Fakat tam mslman mym bilmem. Garplym. Hristiyanln daha zengin m iraslarla ve daha derinden ilendiine eminim. Burada kendi kendimle aikr ekilde tezattaym ." Ve son sz, yine H uzu/dan. "Ben bir kn esteti deilim. Belki bu kte yaayan eyler aratryorum " (Vurgulamalar benim).

(Defter, say 23, Bahar 1995, s. 49-60).

HASTA SAATLER, BOZUK SIHHATLER: ENSTT SORUNUNA BABASIZ BR YAKLAIM

Sha Ouzertem

"Zaman denen ey onun iin akclm kaybetmiti. Her gelecek lhza ayr bir korku iinde byr, yle karsna kard." (17. nota baknz)
Krk yl nce yazlm ve teden beri hep vlmse de, hakknda yazlan lar okuduum da Saatleri Ayarlama EnsfitUsii'nn doru drst anlalabildii sonucuna varm akla gtk ekiyorum. rnein romann psikanaliz seanslary la ilgili blmn deerlendiren eletirmenler burada olanlar abes ilan etmek le kalmyor, byle yapmakla yazarn asl niyetini kavradklarna da inanm g rnyorlar. Bu yorumlarda, analizin znesi olan Hayri rdal'n ayn zamanda kurmaca bir metnin bakiisi ve anlatcs olduu gzden kayor, Tanpma'n sonradan paranoya balamnda szn ettii Hayri rdal, anlalmas g bir grev hissiyle hi de inandrc olmayan bir safla brndrlyor, yazarn ro mana yazd eki nem sem em ek doru bir tercih saylyor. Bu tuhaf durumun varoluuluun (metinde sz geen) abesine itiraz edilirken olum as komikse de, kltr yaam nda srarla karmza kan baarsz yorumlarn basit neden lerden kaynaklanm adn dnmek yerinde olur. Nitekim, szn ettiim ti pik alglay ekli ile Tanpnaf'm 1954'Ce tefrika edilen romanna ynelik yorum larda sk sk ne srlen "toplum sal eletiri", "tarihsel yorum ", "h iciv ", "protes to" trnden ierie ilikin temel saptamalar arasnda bir sreklilik olduu gz den kamyor. Tanpna'n dier roman ve yklerinde bu tr saptamalar des-

Burnda A yvazolu, K aplan, Kutlu, M oran ve Tim ur tarafndan yaplan bu grleri ksm en ya da btnyle n e sren yorum lan gz nnde bulunduruyorum . M oran'm kapsam l yorum un daki nem li tartm a konularna aada deineceim . Bu deerli eletirm enin itenlikle dile ge-

Hasa SiVJtler, Bouk S h h a d e r 461

tekleyecek verilerin ancak ikincil bir rol oynad, varolusal i atmann araz lar ve bunlara uygun den metafizik blnmelerin ise fazlasyla belirgin oldu u ksmen de olsa biliniyor. Bu durumda, kitabm eletirileriyle yetinecek olsak, ya Saatleri Ayarlama Etstits'nde Tanpnar'm kendisine bsbtn yabanc bir sanat anlayn benim sedii sonucuna varacaz ya da bambaka metinlerden sz ediyor olacaz. Yine de, romann bundan nceki yorumlarn hafife almamak iin en az iki nemli neden var. Bunlardan biri romann allmam, modern Trk edebiya tnda hl ei olmayan bilmecemsi nitelii. Okur olarak romann zel diline ya banc kaldmz, bu zellie dikkat eken gndermeleri atladmz oranda bu niteliin iyice belirginlemesi kanlmaz. Dier neden ise Tanpna^la yaam hakknda temel baz ahlaki nosyonlar paylatklarn varsayan ve romanda bunlarn savunulduunu dnen eletirmenlerin iyi niyeti. rnein Mehmet Kaplan, rom ann en nem h karakterlerinden biri olan H alit Ayarc'y "hibir itim ai, ahlaki ve dini kym ete inanm ayan korkun bir arlatan" olarak tanm larken hocasnn yazd bu Trk edebiyat "ah eseri"n in (Kaplan, 143) dayan d hiciv ilkesini kavradn dnyor, bu karakter ile bakii arasndaki i balar (280, 297) hesaba katm yordu. Ayn ekilde, H ayri rdal' "rom ann b yk bir ksm nda... geleneksel deerleri savunan bir adam " olarak gren Ber na M oran, onu kolayca zdeleilebilecek bir figr olarak deerlendiriyor, ama yine de, yazsnn bir yerinde, Tanpna' "bata ironi'ye dayanan bu hiciv yn temini kullanm akla, sanrm , okuru gereksiz yere yanltm , iini, gletirm i oluyor" diye eletirirken yaptn deiik yorum larna kapy aralyordu (Mo ran 312, 327, 329). Bu yazda daha nceki yorumlar tek tek ele almamam Saatleri Ayarlama Enstitiisii'ne yaklammdaki temel farkllk nedeniyle hogrlr sanyorum. Ksaca sylersek, Tanpna'n bu romannn btn yaptlar iinde bir istisna ve yazarn dier kurmacalarndan daha "tarihsel", daha "toplum sal" ve daha "eletirel" ol duunu dnm ediim gibi, bu dorultudaki verilerin zayflna bakarak, bu romann "hiciv" olarak tanmlanabileceini de sanmyorum. Enstit'y iyiden iyiye bir sorun yuma haline getiren, bir yandan mulak benzeimlere, dier

tirdii elikiler rom ann ahm lanm asndaki temel sorunlara da dikkat ekiyor. Bu yaznn ilk su nuluundan sonra elim e geen kitabnda, O uz D em iralp'in d e E n stit y yorum larken (101-10) d ier eletirm enlere paralel grler ne srdn grdm ; ancak D em iralp'in Enstit yoru m unu etkilem em i olsa da; alm asm m zellikle ayna, ana ve narsisizm den sz eden blm n de (28-38) benim de Tanpnar yorum unda nem li saydm konular stnde durm asn m em nuniyede karladm belirtm ek isliyorum . Tarihi Tim ur'un yorum u ise rom ann tefrika tarihine d ikkat etm eyip onu 1961'de yazlm gibi ele alm as ve toplum sal-siyasal "zm lem esin i" bu hatal tarih stne kurm asyla dikkat ekiyor. Tanpnar'n romana yazd ek, A lptekin'in Tanpnar aratrm alarna nem li katks olan kitabnda yer alyor (32-36).

4 6 2 T anpnnr zerine Yazlar

yandan lafz dzleminin tesine uzanmayan okumalara dayanan yorum tr ise belli bir kltrel oluum ve tarihsel dnemin paras saylabilir sanyorum; ne de olsa okur/eletirm en sanat yaptlarn, belki de kanlmaz olarak, tand rneklere bakarak deerlendiriyor. yleyse, roman konu alan isabetsiz yo rumlar dizisinin bir okuma kuramcsnn deyiiyle, "kurallarn yanl uygulan masndan deil, yanl kurallarm uygulanmasndan" kaynaklandn dne biliriz (Rabinowitz, 175). Bu yazda Tanpma^n sregelen geleneksel ya da neoklasik imgesi sorgula nacak ve daha dikkatli okuma stratejileri nerilecek. Bu yzden, aceleyle her e yi anlam grnme yerine, roman daha yetkin bir dzeyde anlamaya giden yolda imdilik yeterli saydm bir erevenin zorunlu elerine dikkat ekile cek. Romanda geen bir cm le okuma giriimleri iin uyarc saylmal ve ciddi ye alnmal kanmca: "Bizde stnkr okumak dettir" (286). Tanpnar kurm acasnn dayand temel estetik pratiklerin yeterince anlal mam olmasnm yorum giriimlerine byk bir engel oluturduunu ncelikle vurgulamak istiyorum. Mahur Beste incelemesinde simgeleme ve edeleme tek nikleri olarak zetlediim bu pratiklerin dourduu ve kurduu zel dilin far kna varmadka Enstit yorumumuz stnkr okuma ve ilk tankhk dze yinde kalacaktr. Bu pratikler yoluyla iletilen rtk anlamlara duyarl bir okuma ise yorumumuzu hi olmazsa daha kta kusurlu olmaktan kurtarabilir. Saatle ri Ayarlama Enstits'nde olanlarn imdiye kadar anlalp aktarlandan epey farkl bir dzlem de gelitiini kabul edecek olursak, romann trn saptarken, aceleyle yaktnid anlalan "toplum sal eletiri" ve "hiciv" terimlerinin yeri ne, Tanpnar'n felsefe ve sanatsal sorunlaryla da uyum iinde olabilecek kate goriler arayabiliriz.

1. Simgesel Hakikatler
Saatleri Ayarlama Enstits sorununu zmeyi hedefleyen bir okuma, kitab
batan sona saran simgesel kullanmlarn farkna varmak zorunda, hepsinden ok Tanpnar'n bu roman iin gerekli bu. Eer romandaki simgesel kullanmla r belirleyebilir ve bunlar araclyla dile getirilen ksmi hakikatleri doru yo rumlayabilirsek roman sarmalayan gizem perdesini aralama ansmz doabi lir. Burada "sim ge" derken, balangta ve hemen anlalandan farkl anlamlara gnderme yapan kullanmlar kastediyorum. Mahur Beste'nin gndeme getirdi i "ev ", "kitap", "saat", "servet" ve "ark" gibi simgelerin zmlenm esinde or taya kt gibi, Tanpnar'da simgesel kullanmlar belirleme ve yorumlamann eitli glkleri var. Mepsi bir dnce ya da dnceleri anlatsa da, bu simge ler, imge ve kavram eklinde ortaya kabilir, bir figre yaktrlm olabilir, bir karakterin ya da sosyal varln adnda gizlenebilirler; kken bakmndan her

Hasta Saatler, Bozuk S h h a tle r 4 63

hangi bir szck grubunun paras olabileceklerinden balangta yazarn all m anlahm iinde belirginlemezler. rnein bir zamanlar benim durumumda olan deneyimsiz bir Mahur Beste okuyucusu, bu romanda "ark"n , "ev " gibi, as lnda annenin varl ile ilgili olduunu dnmez; "kitaplar"n kadn giysileri ne gnderm e yaptn fark etmez; bozuk "saatler"in bedensel egdm eksik lii (ahenksizlik), zdenetim zayfl ve paralanm beden imgesi ile ilgih ol duunu aklna bile getirmez. te yandan, bu simgelerin dnsel karlklarna varabilmek iin bunlarn metinde beklenilenden farkh, dolayh ve balam d yollarla, rnein anlamh suskunluklar ve tuhaf yinelemelerle ya da aka belir tilmi mecazlarla anlatlm olmalar gerekmitir. Gerekli balantszlama bir kez gerekletiinde, yani belirli bir anlatm, iinde yerald allm kullanm lar balam ndan kopup kendi bana bir varlk haline geldiinde, burada "sim ge" adn verdiim grng ortaya kyor. Hayri rdal, yine balamndan ko partlm bir anlatmla, "H ayatm kelime renmekle geti. Hemen her safhasn da szlm yeniden yapm tm " (146) derken aslnda "anlar"m m dayand simgesel zel dile gnderme yapmaktadr. Simgenin ortaya k tarz Tanpnar estetiinin dier temel pratiini akla getiriyor; edeleme ve ikileyerek oaltma. Edein de kkeninde bir balamszlama gze arpar. Daha nce tanm olduumuz bir figrle birdenbire ye niden karlarz. Yeni figrn birok zellii ncekiyle rtmektedir. te bu yzden Tanpmar'da tam anlamyla bireysellemi karakterlere deil, bazen u, bazen bu ad evresinde toplanm yinelenen kiilik zelliklerine rastlarz; bunlann kimlikleri psikolojik bakmdan "arkaik" yanslama ve blnme srelerine uygun olarak oalr ve birbirine kanr. Tanpnar'n bu simge ve edeler yo luyla anlatt felsefi ve psikolojik dnceler ya da znel hakikatler yazarn di er kurmaca metinlerinde olduu gibi burada da srekli olarak sorunlu, kank bir kiilik oluum una, asl tekine duyulan imknsz bir zleme, hep aile roman s temelinde gelien nafile ak/nefret ilikilerine iaret ed erler.. Epey basitletirilm i olsa da Saatleri Ayarlama Enstits'm oluturan sim ge leri tek tek saptayabilmek ve zmleyebilmek iin bu tr bir hazrhk gerekiyor. Romann sunduu ve birok okuru tam anlamyla artan deer karmaas, ka bul edilmek istenmeyen varoluu abes duygusu, unutturulm aya allan ekte ocuksu, dsel ve patolojik olann tam da Freud'daki gibi buluturulm as, tm bunlar romann ieriiyle balantl olmakla kalmaz, onun ana sorunlarna g trrler bizi. rnein, anlatc bakii Hayri rdal'm dt mahkemede ve grd tedavide yanllklar komedisi yalnzca bir grnm olarak vardr. nk biraz dikkat edince, bu olaylarn Trkiye'yi ya da psikanalizi hicvetmek iin Tanpnar'a birer vesile saladn varsaymak yerine, burada ciddiye almmas gereken, stelik yazarn baka yaptlarnda da dikkati eken znel simge sel hakikatlerin dile getirildii fark edilebilir. yleyse, yetkin dzeyde bir yo

4(S4 'I'anpn-.r e in e Yiizlr

rum iin romann simge daarcmm saptanmas ve simgelerin dnsel kar lklarnn bir envanterinin karlmas gerekiyor. Bu yazda byle bir eyi hedef lemediim iin romann ksa bir blmne biraz daha yakndan bakmak ve bu rada dikkati eken simgesel kullanmlarn romann dier blmlerindeki baz yanklanmalarn izlem ekle yetineceim. Batan beri gndemim izde olan ve romann ahmlanmasm iyice karmaaya dren terapi seanslar byle bir giriime uygun grnyor. Bu seimin ksmen de olsa keyfi olduunu teslim etmekle birlikte, Tanpnar'n kurmaca anlatlar nn (yazarn dillere destan olduu oranda srrn bir trl renemediimiz "za man felsefesi"ne karn) hep uzamsal nitelikte olduunu, bu ezamanl duru mun kurmaca yaam yklerinin sergiledii ilerleyen zaman benzetisince gizlenemediini ve olay rglerinde doruk ve zm gibi ayrcalkl ksmlar bulun madn gz nnde tutarsak bu seimin mantn fazla sorgulama gerei duy mayz. stelik romann bu blm simgesel kullanmlar asndan epey zengin dir ve "shhat" ile "saat" btnyle simgesel, yani mecazi olmayan bir.ekilde buluturulmutar.2 Hayri rdal, akl yeterliliinin saptanmas iin gnderildii Adli Tp'ta Dr. Ramiz ile karlar. Kendisini oraya getiren durumada stne atlan imgesel su, imgesel bir miras imgesel olarak i etmi olmaktr. Grnte hep kom ik tir bunlar. Zaten bu noktaya kadar Hayri rdal'n yaamndaki olaylarn sim ge sel anlam farsa benzer bir ak iinde baanyla gizlenmitir: birdenbire kefedi lecek hazineler, by ile retilecek altn, stne konulacak miras; bunlarda hep azametli yanlsam alarn cazibesi ve yoldan karcl anlatlmtr. Zaten bu ilk blmn tefrikadaki ad da "Byk Dler"dir. Daha nceki okumalarn, bylesi artm, baka trl olamazm gibi, bu blm de bir tarihsel dnem, bir Tan zimat ncesi bulmakta epey srar ettiklerini biliyoruz. Oysa baka modernist ve varoluu anlatlar gibi Tanpnar anlatlarnn da genelde doruksuz oluu, ondaki kii sorunlarnn "ebedi" ve "evrensel" nitelii, romann blmlere ayrlmas-

"M barek" figrnn bu bulum ay lem sil etliini aada greceiz. "Shim t" ile "sa a t" arasn daki sim gesel ilikinin, "saatler olsun!" ve "saatinize!" gibi standart olm ayan kullanm lardaki bozulm ada "sa a t"in gsteren olarak zgrlem esi ve kendine zg b ir yaam edinm esinden kaynakland anlalyor. Bu yzden romanda geen "Sen saatinden ikyet ediyordun" (154) cm lesinde "sh hat" anlannn sim gesel dzeyde korunabilm esi m m kn oluyor. Bu ekilde z grleen "sa a t" artk zel .nnlaminr kazanabiliyor, rnein birok yerde (27; 40-41; 155-57) fallik arm lar tayor. Bu sre, m odem iirde imgenin dnen roln anm satm akta; Karsten H arries'in belirttii gibi, "m ecazi ilevi belirsizletike, im ge tuhaf ekilde inat bir yer edinm ek tedir" (78). Sim gesel ilem in yan sra, Snatkri Aj/<i'ln/a Enslit'isii'nde "saat"in aka belirtilen m ecazi kul lanm lar da var. Bunlarn en nem lisi, Nuri Efendi'nin bozuk ve ayarsz saatleri hasta insanlara benzetm esi. H ep m ecazlarla konuan bu adamn (29,31) yal bir bilge olarak betim lenm esi dik kat ekici (3. nota da baknz).

H asta S aatler, Bozuk S h h a tle r 465

nn mutlaka "dnem lem e" anlamna gelmeyebileceini dndrebilirdi. Ne de olsa Tanpma]/da "dnem ", yani kahramanlarmzm hep tutsa kaldklar o cukluklar, yaam n tm n kapsar. "Byk D ler"de anlatlan giriimlerin simgesel ierii ise tek tanrl dinlerin, idealist, mistik sistemlerin ve romantik sylemlerin dogm atik vaadlerinde gsterir kendini; bir anda ve toptan varlk edinme (varla kavuma), hazr zenginlie konma, tmden erime. Ve tabii vadedilen hep baka bir yerde, baka bir zamanda ve bakasmdadr; ona ulama nn, gereklik terbiyesi ve yaam deneyimi ile badamayan arkaik, imkn d, yollan ise hem akl hem etik asndan kukuyla karlana gelmitir. Uyankken grlen ocuksu dlerdir bunlar; Freud'un diliyle sylersek, bu dlerde zih nin birincil sreleri olan bititirme ve kaydrma, zaman ve uzamdaki kopma ve atlamalar, ikincil sreler olan dnme, renme ve anmsam ann yerini al makta, bu arada ahlkn em ek verme, hak etme, hakkyla edinme gibi ltleri ne de yan izilmi olm aktadr ki Tan'pnar zaten metinde bu sonulan sezdirir (62, 77).3 Terapistiyle ilk bulutuu anda Hayri Irdal'n "kars" Em ine'yi dnyor olmas son derece nemli. Biraz sonra olacaklar yznden bu pasaj rahatlkla gzden karabiliriz; nk biraz sonra doktor, Hayri rdal'da bir "baba komp leksi" tehis edecek (Freud'da bu kavrama rastlanr); doktor ile hasta arasndaki

Bu blm deki etkinliklerin akl ve imkn d nitelii, birok eletirm eni kestirm e yoldan Tanzi m at ncesi ile benzeim kurm aya itm iti (M oran, 309; Kutlu, 334, vb.). Olgusal tem eli olm ayan bu gr kolay bir aklam a olarak poplerlik kazanm sa da, titiz bir eletirm en olan M oran'n bu dnceyi ne srerken "aldanm yorsam ", "Yorum um d oru ysa", "... kullanlm sa" (309, 313) gibi tereddtl ifadeler kullanm olduu dikkate ahnm al. Rom an tarihsel d nem ler a sndan deerlendirirken eletirinin gzden kard, H ayri rdal ve edelerinin yaam lar b o yunca ayn dler peinde kom alar, dier bir deyile, zam anlannn akm am asdr (17. nota ba knz). N asl m utlakn peindeki bir idealist ve kahram anm zn edei olan Seyit Ltfullah'n hep'i elde etm ek iin 'h i'in ksr lnde yaam ay tercih" edii (43) sonrada.n bir dnm e u ram azsa, "id ea list" (18) ve "m utlakn peinde" (202) olan Hayri rdal da hep ayn d lerle zehirlenecektir (4 6 ,1 4 3 ). nceden kestirilem eyecek ve srekli yenilenen ekillerde olsa da, "asl var ln" peindeki im knsz aray btn roman kaplar: adndan da anlalaca gibi,'M u rat'ta bir halsinasyon olur; A froditi'nin yaam yks, H ayri rdal'm kinin batan yineleniidir; Nevzat Hanm farkl b ir kiilik sergilem ez, vb. Bu arada, rom ann "birincil s reler"i anlatan bir dizi an latma yer verdii gzden kam amah; " st stelik " (73), "birbirini tutm am a" (117), "lehim len m ek ", "k ay nam ak ", "h u l l" (174), "m knatslanm a" (175), vb. Tanpnar'n sonradan yazd ek te "tm arhan e", "n u rse[r)y " ve "beikler"d en (Alptekin, 35) sz etm esi de, rom annda triin ta rihinden ok, belki de yalnz, bireyin gelim esi nndeki engeller stnde durduunu dnd ryor. A slnda d ikkat edilirse, her eyi otom atik olarak "toplum sal soru n " sayanlarla kahram a n araclyla inceden inceye alay etm ekte, rnein Dr. R am iz'in "bilhassa itim a[] m eselelere olan byk ilg isi"n d en (85), "tim a tenkid" m erakndan (110) sz etm ek ted ir Ayn eyi, Nuri Efendi'nin "h ib ir ak gelitirm e yapm adan" ne srd grlerin H alit Ayarc ve Dr. Ram iz tarafndan "h ak ik felsefe" (30) olarak grlm esinde d e akla getirm ekte, liabii ki "baba dostu" (171) Nuri E fendi'nin hikm et felsefesi Seyit Ltfullah'n saf m etafiziinden ok farkl.

4 6 6 T a n p n a r :e r in e Y azlar

komik diyalog grnte kahramann babas ile ilikileri stnde younlaacak; terapist, kendini r-reud dinine adam bir fanatik gibi grnebilecektir. Baba so rununa gelmeden nce Hayri rdal'm aklndan geenler ise "kars" ile ilgili: "B ir an, bt davann devam boyunca korktuum ey tekrar aklma geldi. Ya karm da bu ie kantnrlarsa? Hakim im diye kadar garip ekilde onu darda tutmutu. Bu bir mitti. O halde bu ithamn ciddiliine inanmyordu. y leyse ne diye beni buraya gndermiti? Hayr, bekliyordu. Em ine'yi de bu kor kun aa sokacaklard." (84) Roman boyunca Hayri rdal'm duygu dnyasnda Em ine'nin zel bir yeri olduunu biliyoruz. Onunla evlendiinde bir yabancyla deil tand biriyle evlenmitir (69). Emine, "ev"in da kapahhn ve tutsakl dndrm ektedir (70). Daha ilerde Hayri rdal, "Btn bunlar hayatmda tek bir hadisenin dour duu eylerdi. Emij lmeseydi hibiri olm ayacakt" (296) diye yaknacaktr. stelik Emine'nin hastal ve lm (118) bize Hayri rdal'm annesinin hastah ve lmn (47-48) anmsatacaktr ki Tanpna'da bu balantnn rastlantsal olduu sylenem ez. * Tm bunlar Hayri rdal'm terapi ncesindeki kayglarnda ne derece hakl olduu sorusunu uyandrr: acaba korktuu gibi sonuta "kar s" da bu ie kartrlr m? Bu soruya olumsuz yant verm ek iin btn neden ler var gibi; Emine grnte doktorun tehisinin dnda kalr. Simgesel dzey de olan ise tam tersi; Emine'nin rtk olarak temsil ettii hakikat aslnda terapi nin konularndan biridir. Terapinin ilk "kom ik" olay Dr. Ramiz'in obsesif-kompalsif davranlardr. Kendisini bir ritele kaptrm olarak antasndan bir eyler karr, kullanr; ye rine koyar, antay kapatr. Kahramanmz nce doktora antasndakileri stn de tamasn syleyecek (88), sonra bunlar cebine koymad iin kzacaktr (96). Masum olduu sylenen Hayri rdal ile "herkes gibi" zdeleecek olursak terapiye gereksinimi olann doktorun ta kendisi olduunu dnm ek zorunda kalrz. Sorunun doktorun davrannda deil, Hayri rdal'm alglaynda oldu u, doktorun belki de hibir zellii olmayan bu davranlarna tepkisinin sim gesel anlam ise sonradan ortaya kar. Hayri rdal'm ocukluu stnde durmaya balayan doktorun ilgisi roman boyunca greceimiz ve annesinin Mbarek adn verdii saate evrilir. Bir

Tnnpnar kurm acasndnki "an n e-e" bTmi ve buna ilikin so n jn lar O uzertem 'd e tartlyor. Es/Jf'nn sim gesel yaps asndan burada bizi ilgilendiren, kahram ann "k ars"n n bu birimi bir kez daha gndem e getirm esi. Franszca'da m ere ve m er arasnda bulunan ve baka sanatla rn da yararland iliki yznden, Hayri rdal'm, "k arsn " dnm eden n ce "d en iz") dn m olm asn da (84) bir rastlant sayam yoruz. Bu balam da Tavynr'n iir Dnyas'r\da M eh met K aplan'n Tanpnar'daki ana zlem inden biyografik bir ayrnt olarak sk sk sz ettii anm sa nabilir.

H;stD S aatler. Bozuk S h h a tle r 4 6 7

"yangn"dan kalm olan bu "ayakl" saat, adndan da anlalabilecei gibi, d zensiz ve keyfi davranlaryla dikkat ekmekte, ancak annenin tersine, baba ta rafndan satlm ak istenm ekte (23), uursuz saylm aktadr (25-26). Tabii ki dok tor saatin insan biim sel zelliklerini de, anne ve baba tarafndan farkl deer lendirmelere tabi tutulduunu da fark eder. Metnin aka belirtm edii ise Hay r rdal'n yaamyla M barek'inki arasndaki paralelliktir; kahramanmz yaa m boyunca ikinci benlii ya da glgesi gibi izleyecektir bu saat. rnein Hayri rdal "iyileip" evine dndnde M barek de "tertem iz, prl prl, btn aza metiyle kurulm u"tur ve evdeki boluu doldurmaktadr (105). Ayn ekilde, aralarna dnd arkadalar sanki Hayri rdal'nkini sorarlarmasna Mbarek'in hatrn sorarlar (109).5 Dolaysyla, bir kez M barek'in kahramanmzn edei olduunu saptadktan sonra doktorla hasta arasndaki konumalarn r tk anlamna yabanc kalamayz. Artk Dr. Ram iz'in M barek'in "bozuk" ve "bakm sz" (87) oluunu nem sem esine tepkimiz deneyimsiz bir okurunkinden farkldr. Tanpna'n zel dilinde "bakm "n farkl anlam lan (bak; ilgileni) birbirleriyle yer deitirebildikleri gibi anlatlan eylemlerde znenin yanslama sonucu kendini nesnede yitirm esi, ya da bu etkinliklerin olmad yerde-varolmamas sz konusudur. znenin yokluu ya da yitimi, bu dildeki iyelik, sahip olma ve ekonomik alveri nosyonlarnda da dikkati eker. Bunlar gz nne alndn da Hayri rdal'n M barek'i doktora "satm a" arzusu ["gzlerine satn alr mi diyle bakyordum " (86)] ve babasnn M barek'e para harcamak istememesi (87), simgesel anlamlara dikkat edilmezse anlalmayan yepyeni ve zet anlam lar kazanrlar. yle ki, bu "alveriler" kahramanmz asmdan kltc (ahsiyeti silici) olmasa, o, ironiyle "Bu hale girdiim iin teekkr ediyordu" (87) demeyecekti. Yine D r Ramiz iin "Batan aa irade ve dikkat kesilmi, y zme bakyordu" (88) diyen kahramanmz burada kendisini kaybettii,, kimli inin karmaaya dt bir an betimliyorsa da ayn zam anda arzusu yerine gelmekte, "bakm " elde etmektedir.'^ Bunlar bize "bakm "la ilgili baka bir ko nuyu, Hayri rdal'n "zgr" ocukluunu anmsatr. zgrlkten "ocukluu-

M iibarek'in nem li rolleri .nrasndn Hoyri rdal'n "h ala"s ile yakn ilikisini, daha sonra da Enstit'nn binasn esinlem esini sayabiliriz. Tnnpm a'n dier anlatlarn da gz nnde tutan bir okum a mlann "v a rlk l" ve/fakat "h asis" (verici olm ayan) anne im geleri serisinin paras oldu unu dndrr. Son blm de anlatlan bina ise ilettii anlam bakm ndan ciddi olm am ak y le dursun rom anm sim ge sistem ini btnlem ekte. G enel olarak rom an, zel olarak da bu bl m doru yorum ladm zda, Hayri rdal'n m im ari tasarm nda son derece isabetli olduunu fark ederiz. Bu insan biim sel klliye, kastne bir kurbann, iindeki "bo lu k "la dndaki "yokluk"u buluturan srpriz bir grntsn izer. R om ann daha kapsam l ve derinlem esine bir okum as bu "alveriler"d e bir trl karlanam a yan ilgi ve bakm talebinin dourm ak zorunda olduu kltc sonu lan, narsisizm , m azo izm ve hipokondriya asndan ele alm ak zorunda.

4 6 8 T nn pn ar zerine Ynzli-

mun belli bal im tiyaz" (20) eklinde sz eden kahramanmz aslnda ocuklu undaki yalnzlm, bakm grmeyiini anlatmakta, o zaman ihmal edilii ile ilerde, yaamda seyirci konumunda kalmas arasnda bir ba kurm akladr (21). Tanpna'da yinelenen bu izlek Hayri rdal'n olu "A hm et"in bakm grmeyiinde bir kez daha gndeme gelir (152-53)7 Demek ki I-layri rdal'n, Mbarek'in ihmal edilmi olm as, doru drst i lememesi, "ev"deki yeri vb. hakknda syledikleri, izini srdmz zgl an lam sistemi erevesinde son derece nemli. M etnin "baba kom pleksi" tehisin den nceki blm nn gsterdii, "anne-e" birimi ve bununla ilgili zlem ve ikilemleri simgeleyen Em ine'nin Hayri rdal'n hararetle yadsd hastalyla yakndan ilintili olduu. Yani grnenin tersine, hem kahramanmz hem de doktoru Em ine'yi "bu korkun aa" sokmu oluyor. Asl ironi, bunun iyicc a a kmasnn Hayri rdal'n davadan da terapiden de kurtulmasn izlemesin de. Kahramanm zn grd bir rya bize bunu anlatr. Bu bilginin terapi sra snda doktor ile hastann anlat rtk dilde anlatmn fark etmek ise neredey se olanaksz khnmtr. Ancak doktorun kulland, sradan, fakat balam iin de tuhaflyla dikkati eken birka szck nemli ipular verir. Hayri rdal'n "Doktor, karm hasta. Yznden belli, hasta. Beni buradan bir an evvel karn" eklindeki szlerine Dr. Ramiz (tefrikadakinden farkl olarak) u yant verir: "O ayr ey, dedik ya!" (90) lk bakta yersiz gibi grnen bu yantn anlam dokto run "baka" ve "ayr" szcklerine yapt vurguda gizlidir Bu da ister istemez Dr. Ram iz'in Hayri rdal'a anlamsz bir ritel gibi grnen, nesneleri "ayr tut ma" davrann anmsatr. Demek ki esas terapiye gereksinimi olann Dr. Ramiz olduu sonucuna varm akta acele etmemek, tersine Hayri rdal'n, Emine'nin temsil ettii teki'nden "farkl" olmaya katlanamamak, bamsz bir kimlik oluturamamak; bakalaryla ilikide snrlar ve mesafeleri ayarlayamamak gi bi ciddi sorunlar olduunu dnmek gerekiyor. Nitekim romann bir sonraki blmnde aktarlan ve yanslama zdeliinden psikolojik doumu anlatan arpc dte, kahramanmz ile Emine ok ach ve korkuyla dolu bir teki'nden "ayrm a" sahnesinin baoyuncular olurlar (102-104); ayrlmann, dier bir de yile bym e ve bam sz bir kimlik edinmenin gereklilii ile korkusu arasnda ki elim e hep yinelenir Tanpna'da.8

Buradaki "bak m szlk" ve "ocukluk yalnzl" izleklerliin Tapnnr'dn ilk kez karmza kt n syleyem iyoruz. Yeri gelm iken, daha kapsam l bir okum ada "A h m et" adnn metindeki dolam stnde durulm as gerektiini de belirtelim . Rom ann btnn tartm ay hedefleyen bir alm a, nnlatnn asl odan oluturan ve glge, klk, m aske ve rol gibi izlekler araclyla ilenen blnm benlik ve kendi olm am a ile ilgili so runlarn nedeni ve nasl stnde durm ak durum unda. Rom ann, her eyden nce, "henen an ladm z"; nk "zaten bildiim iz" kltrel kimlik. Batllam a, vb. sorunlar ile uratn varsaym ak, kolay grnd oranda aldatc sonular verm ekte, bu arada m etnin temel vara-

H astil Snntler, Bozuk Shh tler 469

Terapinin onuncu gnnde Dr. Ramiz, komik grnne karn romann btn iinde hi de hafife alamayacamz tehisim bildirir. zelle yle der: "Sizde tipik bir baba kom pleksi var. Babanz beenm em isiniz... Bu o kadar mhim deil. Reit olmak iin belki de en ksa yoldur. Fakat siz daha mhim bir ey yapmsnz... (...) Beenmedikten sonra kendiniz onun yerine geeceiniz yerde, kendinize durmadan baba aram snz,., Yani reit olamamsnz. Hep ocuk kalm snz!"(92) Flayri rdal'n bu yorum lan bir tr taarruz olarak deerlendirmesi, ikide bir araya girmesi, kurtulu midiyle kendini iyice kltmesi, mecazi anlama deil plak kelimelere tepki gstermesi konumay tam bir sarlar diyaloguna evi rir. Hasta, kendini savunduunu sanarak doktorun tezlerine yeni kantlar sala makta, doktorun ilevi ise komedinin mantna uygun sramalarla inandrc lk ve dogm atik katlk arasnda gidip gelmektedir. Ara sra, rnein hastasna grecei ryalar smarlarken (98), iyiden iyiye sam alar doktor. Bu yzden her dediini kukuyla karlayabilir, ksa ve kestirme szlerinin otomatik ve anlam sz olduunu dnebilir, romann ekindeki vc szleri hie sayp yan cahil bir ilgisizlikle Tanpnar' psikanalizin karsnda grebiliriz; Oysa okuma dene yimimizin daha zenginlemesi iin Dr, Ram iz'in szlerinin romann dolayl yol dan ilettii sim gesel hakikatlerle eklemleniini izleyebilmeliyiz. Biraz dikkat edince doktor ile hastanm hibir zaman anlaamadklarn dnmek yerine, farkl yollarla da olsa ou kez ayn eyi syledikleri fark edilebilir. rnein Dr. Ramiz, anne, baba ve M barek'ten oluan gende babanm "ev " ile "saat" ara sndaki ortakyaama ilikisini krmaya altn tam da hastas gibi anlar. Bu yzden "Yani evden uzaklatrmak istiyordu" der (94). Hayri rdal'n buna ya ntnda, babann saat iin "Evim i deta zaptetti" (94) dediini reniriz ki dik kat edilirse burada hem doktor hem de hasta ayn, batan beri varolan "ev " sim gesini kullanrlar. Ayn ekilde, Hayri rdal'n babasnn "saat"i kskandn syleyen Dr. Ram iz'in bu dncesi ("saat"in ta kendisi olan) Hayri rdal tara fndan yalnz grnte yadsnr. nk "Saat kskanlmaz... Eya kskanhr m hi? Bakasnn olsa anlarm. Kendi maln insan kskanmaz[;] belki beenmez, bkar, atar, satar, yakar, mahveder, amma..." (94) derken Hayri rdal'n ilettii, kendi varoluu hissiyatndan baka bir ey deildir. Romann baka yerlerinde de belirtildii gibi (146,155), o kendisini edilgen bir nesne, duyarsz bir otomat, bakalar tarafndan sahip olunan, kullanlan, atlan bir eya olarak grebilmek tedir. Yine benzer ekilde, terapi srasnda gndeme gelen vodvil tr karklk lar, kzn anne ile kartrlmas, Hayri rdal'n kendi annesi olmadn belirt mek zorunda kalm as (94-95), bu grn Dr. Ramiz tarafndan dorulanmas

lusal dokusunu oluturan dzm ece, yalfin, kurm aca ve fantazinin doasna ilikin i atm alar yok saylabilm ektedir.

4 7 0 T iin p n a r z e rin e Y azlar

(ama hangi anlamda?), bunlar hep romanm odandaki psikolojik sorunlarm simgesel hakikatler dilindeki karlklardr. Farkh kuaklar ve cinsiyetler ara sndaki bu karmalar, Hayri rdal'n kiilik snrlarn belirleyem emesi, zlem den de te, kendisini annesiyle kartrmas ve kz sanmas ile ilgilidir. Romann, sonraki blm lerinde bunlarn birou veri olarak gndeme gclecek, romann btn ana izleklerini esinleyen kark kiilik sorunu ("kark" szcne dik kat), spiritizma Cem iyeti'nde olduu gibi, klk ve kiilik deitirme eklinde su yzne kacaktr. Son olarak, hem doktorun hem de hastann stnde anlat bir nokta olan Hayri rdal'n babasn kskanmamas stnde duracak olursak (95), burada bir kez daha romann simgesel sisteminin rtk olarak ama srarla vurgulad gerei grrz. Anlatc-kahramann i atmalarn belirleyen karmaa "baba kom pleksi" kavramnn artrd dipal ekime deil, nor malde birey evriminin daha erken aamalarnda grlen farkllk/aynlk atmasdr.5 Ksacas, Saatleri Ayarlama Enstits'nn burada irdelediimiz psikanalitik terapi blm, romann dier ksmlar (ve Tanpnar"n burada deinmediimiz dier yazlar) asndan deerlendirildiinde; kahramanmzn komik grn l trajik "talih"inin odanda daha nce "itham n ciddilii" (84) balamnda s z geen "kars" Emine'nin bulunduu sylenebilir. Dier bir deyile, hl bir "baba kom pleksi"nden sz edecek olsak bile bunun ad konmam fakat dolay l olarak anlatlan ve simgesel dzeyde son derece belirgin olan bir "ana komp leksi" nin stne alanm olduunu kabul etmek gerekmektedir. yleyse ro mann terapi seanslaryla ilgili blm kahramanmzn i dnyasnda Kmine'nin temsil ettii hakikati ortadan kaldrmam, tersine, psikanaliz bunu do layl olarak vurgulamann bir arac haline getirilmitir. Biraz ilerde anlatc bu nu hileli bir dille de olsa aka syleyecektir: arkadalar Mayri rdal'a "baba psikozu dolaysyla" (evet, bu yzden!) " ksz" adn takacaklardr (109).

2. mknsz Anlamlar
Yukardaki zm lem e SaniJeri Ayarlama Enstitus'r\n zengin simgesel ya ps ve zel diline dikkat ekerek bu yaptn toplumsa] bir hiciv gibi okunuunu sorgulamay hedefliyordu. Bu yorum, yazarn, balangta hayal bile edemeye ceimiz hakikatleri ayn anda hem gizleyen hem de aa vuran kompozisyon teknii ile okum a stratejimiz arasnda daha byk bir uyum kurma gereksini minden domutu. Tanpnafn baka yaptlarnda olduu gibi bu romannda da olann grnenden, kastedilenin sylenenden hemen her zaman farkl olduu-

Kahrnmnnn gzndeki birok arkaik zelliinden dolay Hayri rdal'n bnbnsnn Inm bir "dipnl bab a" olm ad ne srlebilir sanyorum .

Hnsta S aatler. Bozuk S h h a tler 471

nu gz nnde bulundurm ak nceki yorumlarn kmazlarndan koruyacakt okuru. Romann sylenen ile kastedilen arasndaki ilikiyi ne lde kopard n fark ettiimizde, ksa bir blm stnde drsa da, yukardaki trden bir oku ma, metnin yaps, izlekleri ve imgeleriyle ilgili grleri deitirm ekle kalmaz, bizi byle bir metnin trn yeniden saptamaya zorlar. Yaptlarn srekli gz den geirilm esi ve trlerin yeniden belirlenmesi edebiyat aratrm alannn ayrl maz bir paras olduundan, Tanpna'n bu roman hakkndaki son sz syle diim gibi bir yanlsamaya kaplmadan, VVayne Booth'un bu tr yol ayrmlarn da esin verebilecek szlerini aktaracam: "Okurlar yaptlan tre ilikin beklen tilerinin olanaklar dorultusunda yorumlasalar da, yaptlar sonuta geerli ola cak kmaz sokak levhalar ve yn oklar koymaya urarlar" (435).

Saatleri Ayarlama Enstits'nn trne ilikin tartmada sorun douran ko nu bu yaptn roman stats deil. Modern Trkiye edebiyatnda yanllkla "rom an" ad verilen baka baz yaptlarn tersine, ve btn zgl niteliklerine karn, bu yaptn sunduu yaanm zaman, bireysel karakter ve am pirik gereklik benzetilerini, modernist roman da iine alacak geni kapsaml bir roman paradigmas asndan sorgulama gerei duymuyoruz. O halde tartlmas ge reken, yapttaki baat temsil yntemi ve yazarn anlats ile kurduu ilikinin ni telii. Saatleri Ayarlama Enstits'nde sylenen ile kastedilen arasndaki srekli ve sistemli kopu, bu ilevi kendi farkh kurallarna gre yerine getiren iki tr reto rik tekniiyle ba baa brakr bizi: alegori ve ironi. Alegorik anlatlar anlamlama dzlemlerinin yatay blnmesiyle tannrlar; ironide ise szn kendi iinde bir anlamazlk gizlidir. Konuyu fazla uzatmadan; Tanpnar'n romannda her iki stratejiye de yer verildiini syleyerek yaptn baat temsil ynteminin "ironik alegori" ya da "ironi kipindeki alegori" olduunu syleyebiliriz. Ancak bu temsil yntem lerinin edebiyat kuramclar tarafndan farkh ekillerde deerlen dirildikleri gz nnde tutulursa, bunlarn Tanpnarn romanna uygulannda belli bir isabet kaydetm ek iin baz aklamalar gerekiyor.
Alegorinin kendisi farkl yorumlara ak bir yntem olduu gibi (De Man, Van Dyke, VVbilman) Tanpmar'n anlatlarnda alegorinin tam olarak nasl ile dii de stnde uzun uzun durulabilecek bir konu. zellikle alegoriden baz Ortaa ve Rnesans yaptlarndaki gibi soyut kavramlar aka kiiletiren an lat sistem leri anlalyorsa, byle bir eyin Tanpna/da grlmedii ak. te yandan, Erich Auerbach'n "tarihin temsili yorum u" (75) ya da "tem sili gerek ilik" (196) diye adlandrd, Dante'nin byk yaptnda rneklenen, ilahi d zen ile somut dnyevi tecellinin hem ayr tutulabildii hem de dikey olarak ba lantl klnabildii daha incelikli alegori tarzlar bulunduunu anmsamakta ya rar var. Eer srekli olarak "asl" yk ile dikey olarak balantl baka bir sy lem dzlem ine sistemli gndermeler yapan kom pozisyonlarda alegoriyi anm

472 T an p n ar zerine Yazlar

satan bir ey olduunda srar edersek, Auerbach'n "tem sili gerekilik" ile ale goriyi birbirinden ayrma dileine saygszlk etmi olm ayz.'" yleyse Saatleri Ayarlama Enstitsnn yalnz bu anlamda bir alegori saylabileceini, yani ro mann "birincil" ve "ikincil" dzlemlerinden birinin, dieri anlaldnda vaz geilebilecek bir fazlalk (Van Dyke 215) olmamasna karn, "asl" yknn an cak "teki" yknn izdm olarak kavrandnda doru drst anlalabildiini belirtmeliyiz. Yalnz bu; iki dzlem arasnda saydam bir iliki olduunu, iki paralel izgi stndeki noktalarn bire bir karlklar bulunduunu dn drmemen. Ben bu romanda daha ok her zaman ve her yerde geerli iki dz lem varm gibi dnyor, stelik simge sistemi zldnde farkna varlan "st" anlatnn srekli mdahalesi nedeniyle, insan etkinliine dayal ve srek lilii olan bir olay rgs bulmakta glk ekiyorum. Tekrar tekrar yazd ya da yazmaya alt iin, Tanpnar'n yaptlarnn "arkasndaki" (ya da "stndeki") yknn ne olduunu biliyoruz. Hikyekr'de yer alan ve nl miti mesel tarznda yeniden anlatan "A dem 'le H avva" yks dr bu (126-35). Tanpna'n yeniden anlatmnda bu mitin psikanalizin nesne ilikileri kuramn (BuckIey, Kernberg, Mahler) akla getiren bir aynma-bireyleme yks, bir eksik doum, psikoseksel ve metafizik d (cennetten kovu lu) yksne dntn gryoruz. Bu yky bir prototip saymamn ne deni, ayn izlei farkh ekillerde yineleyen bir dizi yk iinde yazarn en ok bunu ilemi olmas. Yukarda sz edilen; Hayri rdal'n "kars" Em ine'den ayr(ama)masn anlatan d; "D eli" Seyit Ltfullah'n geici olarak ayrld ve bir gn kavumay dledii halsinasyon rn sevgilisi, o ahane, baka dn yal ve hariklde Aselban (38-39), hep ayn balang hayalinin rnler. Bir romans yks" deil (melodram artrmasn diye "rom antik yk" demi yoruz), romansn ta kendisidir bu: imknsz, umarsz, narsisist ve, baya da ol sa, ensesti dndren bir ak.i2 Dolaysyla; Tanpmar'daki simgelerin oun lukla bu hayali balang (ev, deniz), bunun yokluu (saat) ve onu yeniden elde etme abas (ayna) ile ilgili olduunu sylersek abartm olmayz. Tek tek sim geler ve simgesel kullanmlar teki ("st") anlatya iaret ederken, o anlatdan

D.nle'nin ynptm m alegori ile ilikisini ele al.n yararl bir tartma iin Vfin D yke'n kitabna ba knz (205-46). "A sl ben"i artran "A selban " ad daha sonra Emine'n'n H ayri rdal'a (ifl anlam l) sesleni inde yanklanacaktr: "K endine g el" (119), Tanpnar'da ska rastlanan dier edelcne durum larnda da olduu gibi, anlatclar, karakterleri ve bunlar gsteren zam irleri duru drst ciyrt edemezler, ya da byle yapm aya zen gsterirler. Bu rom ans deerlendirm esinin Deni de Rougem ont'nn klasik yaptndan esinlendiini belirte yim . Tnics o f Lovc (H istoircs d'anar) adl yaptnn ada anlaty ele alan blm nde Georges Bataille'n Ma M erc adl kitabn tartan Julia Kristeva, buradaki ann e figrnn tabu tanm ad n, predipal ve arkaik olduunu, m m kn bir kimlii elinde tuttuunu ve psikoza srkle yebileceini belirtir (371).

H asla Saatler, B o k S h h a tle r 4 73

haberdar olmamz onun "alt" anlat stndeki dnltkrc etkisini grmemize olanak salar.^ Bu noktada alegorinin doas hakknda genellemelere girim e nin ekiciliine direnm ek zor grnyor; genelde dndrd niteliksiz in san ilikileri, iinden kamad zaman sorunu, dngsel m ant, sylediinin tersine saplantl derecede "dnyevi" oluu, vb. Tanpna'n romannda bu g rlere hakllk kazandracak pek ok rnek bulabilir, istersek alegorinin gayriahsilii ile insann ve dnyasnn "saat gibi" ilediini dnme arasndaki, pa ralellikten yola kabiliriz. Bunlar bir yana brakp, sahte bir olay rgsne sa hip "st" anlatnn "alt" anlatdan daha anlaml olmad gibi onu aklamasn da bekleyemeyeceimizi vurgulamak istiyorum. Tanpnar'n alegorisi, zne ve nesnenin yokluunda anlalamayacak ve anlatlamayacak bir eyi anlatyor mu gibi yaparak kltrle alay etmekte, onu mmkn klan dille oynamaktadr

yalnzca.14 Saatleri Ayarlama Enstits'ndeki ironi stnde durmak onu bir alegori ola rak okumaktan daha kolay grnebilir; nk daha nce eletiri, onaylamasa da, bu konuya dikkat ekmitir. Roman bir hiciv olarak deerlendiren Berna M oran'n itenlikle dile getirdii kararszlklarda romann tr konusunda var d kararn sorunlar iyice belirginleiyor. Moran, hicivden beklenenlerin ne ol duu konusunda son derece ak; "Hiciv, geleneksel, toplumsal ve ahlaki deer lerle, hayatta bunlara ters den davranlarn yaratt uyumsuzluktan kaynak landna gre, etkili olmas iin yazarn okurla paylat rasyonel bir normlar sisteminin bulunm as gerekir" (311). te yandan, anlalc-bakiinin gvenilmez oluu ve deerlerinin mulakl yznden tam bir hicivci rolne brnemediini fark eder. Bunlar M oran'a gre "durumu biraz kartrm aktadr" (312); hat ta i "bir yerde okunan eseri anlamasn gletirecek kerteye varr" (312). Yine de Moran "rom ann, byk bir ksm nda" (312) Hayri rdal'a gvenm eye karar verir. Yazsnda eitli hiciv tekniklerini rnekleyen Moran, sona doru romann giri blm ne dner ve buradaki ironi tekniini "okuru, esere nasl bakaca konusunda aknla dryor" (327-28) diye eletirir. Bu bak asna gre, kullanldnda artc olsa da. Saatleri Ayarlama Enstits'nde ironinin ok s nrl bir yeri vardr. Moran ironinin btn romana egemen bir strateji olduunu

"Sim g e" kavram na yklenen son derece deiken anlam lar yznden ve Tanpnnr anlalsm m zel gereksinim lerini gz nnde tutarak, burada sim geyi alegorinin kuruluunda rol alan tek b ir anlam lam a birim i olarak ele aldm belirteyim . Bu kullanm sim geye zam an zam an ykle nen arm c, benzeim e! ve -vurgu yer deitirm e deil de kyaslam a ilevine yaplyorsa- m e cazi grevleri ikinci plana atm akta, romann anlalm as iin szcn kkszletikten sonraki serveni stnde younlam aktadr (2. nota da baknz). Tam da bu nedenle, "an lar"n n ilk sayfasnda Hayri rdal'n "balangcn bilm ediim ok m -. him m eseleler"den (9) sz etmesi rastlant gibi grnm yor. "O y n am a" izlei ise sona doru be lirginleir (2 9 9 ,3 0 1 ).

4 74 T nnpnar zerine YazUr

dnmez, bu yzden "Tanpnar, bala ironi'ye dayanan bu hiciv yntemini kullanmakla, sannm , okuru gereksiz yere yanltm, iini gletirmi oluyor" (329) diyebilir. Eletirmen ne de olsa genelde Hayri rdal'n "hangi deerleri temsil etliini biliriz" (327) diye dnr.

Saatleri Ayarlama Enstits'ne daha "kararl" bir yaklamn ortaya kabil

mesi iin bence vazgeilmesi gereken, ironi tanmlamas deil, hiciv tanmlama s. Romann grnte anlattklarnn simgeler araclyla srekli olarak baka bir dile aktarlyor olmas, yani "teki" anlatnn varl, bizde Hayri rdal' pek tanmadmz, (varsa eer) deerlerini bilmediimiz, hatta "deer" diye bir e yi nem sem e kapasitesine sahip olup olmadna karar veremeyeceimiz ek linde kukular uyandryor. Belki de yazarn bu konuda okuru uyarmaya al t bile sylenebilir. Romann tefrikas balamadan nce yaplan bir grmede, kendisine yneltilen "Bu kitabn bir mizah ve hiciv taraf var, deil m i?" sorusu na Tanpna'n yant, "Belki... Hayri rdal ne'eli adam, galiba biraz da grme sini biliyor Kendi aleyhinde olsa bile, konumaktan holanyor" olmu (Tanpnar, "Ahm et H am di", 554). Romann hiciv eklinde okunuunu kukuya d rebilecek bu yant ayn zamanda "kurban"n kim olduunu da aka belirtiyor; Hayri rdal'dan bakas deil bu. Ne de olsa roman hakszlk ve dzmeceyle mcadeleyi deil, romann ekinde de srarla stnde durulduu gibi (Alptekin, 33), Hayri rdal'n benliinin eitli versiyonlaryla i mcadelesini anlatyor'^ Bu yzden; anlatcnn yadsma tutkusunun, alay, karikatr, nefret ve irenme sinin boy hedefi olan nesneler en iyi ihtimalle ksmi nesneler olmaktan teye git mezler. Hedeflerin bir ayncalkh seimi, "olum suzlam a" gibi grnen tavrn ter sinde, yani karakterlerin bitime ve kaynama durumlarnda da geerli. Dier bir deyile, karakter, "ak"nda da, nefretinde de, imgesel zdelie dayal edelenme sreci tarafndan tutsak ediliyor, yutuluyor. Hem ben, hem de teki, s rayla, ayn ekilde ve ayn nedenlerle yadsndnda, hiciv ve paras olduu etik evren ile birlikte terk edilmesi gereken, farkl benliklerin iliki iinde olma larn anlayan model oluyor Bu model, kurmaca insan balantlarnn mant n ve kaos sonucunu douran ironinin zgl niteliini kavramamza yardmc olamyor.

nda Bat dnynsdn hicvin ekiciliini byiik lde yitirm i oim ns, iisLiinde durulnnya deer bir konu. Hicive zam an zam an gsterilen refleks tepkiler kltrn dier eilim leri ve ge nel durum u ile balantl olm al. Bu konuda tipik dcncbilecek bir itiraz, talo C alvino'dan gel miti: Calvino, hicvin "ahlaklm " yeriyor, hicivdeki "sorgulam a" ve "aray " yoklna dik kat ekiyor, bu tarzn snrl ve tek yanl olduunu dndryor, onu "tikel olana kar yeterin ce m esafeli" bulm uyordu (62-63). Eletiriye ak olan bu grler, yine de, Tanpna^n rom an nn tr hakkndaki tartm ada isyanc bir ilev grebilirler. C alvino'nun hicivde bulunm ad n syledii zellikler Tanpnar romannda fazlasyla vardr.

Hasta S aatler, Boztk Shh-.tler 475

Romandaki anlamlama etkinliini karmaaya drerek "abes", "korkun" ve "kaka" sonular douran ironi, kiinin szde vg, sahte tevazu, ya da ha fifseme tr yntem lerle sylediinin tersini kastettii masum bir sz sanatmn zekice kullanlm as deil. rnein anlatcmn Dr. Ram iz'e sylettii ve hicivle pekl badaan "ilim azdan nakledilir" (101) sznden bu tr sonular do muyor; kastedilenin tersinden sylendii belli burada; ironist kendisiyle "bulu uyor", ironi aldatc olmuyor. Ancak "ayn" Dr. Rarruz, grnte budalaca fa kat sim gesel "hakikat"i dile getiren szler sylediinde, yani anlatc ona ba langta anlalandan farkl olmakla birlikte yine de anlamsz szler sylettiin de kaosun domas kanlmaz. Burada sz konusu olan, kastedilenin tersinin sylenmesi deil, sylenenlerin herhangi bir anlam kastetmemesi; anlamn farkh bir yere konmas deil, yersiz kalmas. M istisizm de zaten "asl varlk"la bulumann "kastsz" olduunu, kasttan vazgemekle mmkn olabileceini sylemez mi? "K ars"nn hasta olduunu syleyen Hayri rdal (93) kars "hak knda" deil, kars "olarak" konuurken, Tanpnar kurmacasnn tipik "rya dzeni" devrede deil midir? Son zmlemede anlam olmayan bu ses kar ma etkinliinde onu bulmak olanakszdr. O kadar "biare" ve "yer"d en yok sundur ki o, kendisi olarak bir anlam ifade edemez. Kimliklerinin oal yal nzca yokluunu garantilemektedir.^ Bildiim kadaryla, "alegori ile ironi arasnda retorik tarihi boyunca grlen rtk ve bilm ecemsi balant"ya (208) ilk dikkat eken Paul de Man olmuta. De Man, bu balanty zellikle Alman romantizminde buluyor, daha sonra Baudelaire'in comiqu absolu'snden yola karak, ironiyi, ampirik benliin otantik ol maynn bilincinde olmas ekhnde yorumluyordu (214). De M an'a gre "m ut lak ironi, kendisi tm bilincin sonu olan deliliin bilincidir; bilinsizliin bilinci, deliliin iinden delilik stne kafa yorutur" (216). De Man yle srdryor du: "[roninin] aa vurduu zamansal boluk, alegorinin hi ulalamayacak bir eskiyi antrm asm da karmza kan boluktur. Dolaysyla alegori ile iro niyi yan yana getiren ortak keif insan kaderinin tam anlamyla zamana bam lldr" (222). De Man bu kaderi, "blnm benlik tarafndan art arda kopuk anlar olarak yaanan varoluun dzmece nitelii" (226) eklinde deerlendiri yordu.^^
D aha geni bir deerlendirm e; anlam lam a edim inin byle b ir yok olma tehdidi altm da yaam a snn, romanda zgl izlekler halinde karmza kan irade, karar, yarg, deer verm e ve inan m a gibi edim lerin de iinde olduu geni bir kltrel kazanm lar yelpazesinin krize girm esiyle ilgili olduunu gsterebilir. rnein, H ayri rdal'n babasn "be en m em esi" zel b ir durum ol m aktan ok bir norm olarak grlebifir (120) ve kahram ann hayranlk, im renm e, kskanm a, kor ku ve nefret gibi hislerin tesinde, rnein saygy da ierebilecek bir beenm e ilikisine zaten hibir zam an girem edii gsterilebilir. Rom an bu tr bir "zam ana bam l kader" tanmna N evzat H anm 'n anlatld ve tefrika m e tinden sonradan kanid anlalan bir blm de iyice yaklam grnyor. Baka Tanpnar ka-

476 T iin p n r zerine Yazlar

Saatleri Ayarlavm Enstittis'j\n hiciv eklinde yorumlannda yazar ile an latc arasndaki ayrmn neden sk sk gzden kat da anlalabiliyor. Anm sanacak olursa, modern kurmacada yazarn (artk "geleneksel", dolaysyla faz lalk saylan) kiisel sesinin boulmas ile her kla girebilen anlatcnn sahne yi tmyle doldurmas arasndaki balant, tarthmz romandaki trden "z gr", "h a fif ve nihilist ironi erevesinde ele alnm ve belgelenmiti (zellikle Booth; De Man, 219, 227). Bu dnmn Tanpnar'n romanndaki yansmas, kendi kendine konuma ideahni gerekleyen bir "i diyalog" dnyas kurmas olmutur. Okuma stratejimiz, tam da bu yzden, evresi duvarlarla rl ve s rekli kendisiyle megul olan bu "kiisel dil"in dnyasnda, syleyen, sylenen ve sz edilen arasndaki ayrmlarn silinmesine, yer deitirmesine ve birbirine karmasna uyum gstermek zorunda. Bu balamda yazarn romana yazd ekte Hayri rdal'n bir salk evinde, yataa oturmu, ba elleri arasnda, d dnyadan habersiz kendi kendine konuurken gsterilmesi (Alptekin, 33) son derece nemli ve ister istemez De Man'n szlerini dndryor. Asl yoksa, ben de yoktur. yleyse, romanda birok kez gndeme gelen ve aknhk ile de er ihllini buluturan "yokluk" izleinin (147, 238, 245) Saatleri Ayarlama Enstiiris'nn ifresini zebileceini syleyebiliriz. Bu durumda, "anlar"n hiciv gi bi okutmas, Hayri rdal'n "hayattan intikamn alm as"nn bir uzants mdr acaba? Onun "kendine (evirdii) i'tisaf hissi"ni, okurun farknda olmadan top luma evirmesi yerinde bir tepki midir?i8
ubat 1995

Kaynaklar
Alptekin Turan, Bir Kltr, Bir nsan: Ahmet Hnmdi Tanpmnr ve Edebiyatmtzn Baklar, stan bul N aklar Yaynevi, 1975. Auerbach, Erich, Mimessis: The Representation ofRealily in Western Literatre, ev. VVilliard R. Trask, Princeton: Princeton U P, 1968. Ayvazolu, Beir, "Saatleri Ayarlama Enstits Yahut B irnbraz Felsefesi", Tanpmar, Saatle ri, 340-54. Booth, VVayne C. The Rhetoric ofFiction, 2. bask, Chicago; U. O f Chicago P., 1983. BuckIey, Peter, ed. Essentini Papers on Objent Relations, New York; New York U.P., 1986. Calvino, talo, "D efinitions of Territories: Com edy", The Uses of Literatre, ev. Patrick Creagh, San Diego; HBJ, 1986, 62-64.

rnkterleri gibi N evzal H .nm da "ryalarna dikkat ede ede, uyank hayatyla onlar kartr"m aktadr. Bu karakteri anlatan iki cmleyi epigrafta kullandm (Yeni stanbul (1954); tefrika no. 38). (Rom ann yeni basm larnda, atlan bu blm lerin yan sra A lptekin'deki eke de yer ve rilmesini arzuluyoruz.) Bu yaznn olum as srasm da desteini grdm Yasemin A lptekin-O uzertem , VValter G. A ndrew s, Saral M . At, lhan Bagz ve John M. Crofoot'a teekkrler.

Hasta S aatler, Bozuk S h h a tle r 4 7 7

De M an, Paul. '"T h e Rhetoric of Tem porality", BUndness and Insight: Essmjs in Ihe Rhetoric of Contcmporanj Criticism, M inneapolis: U, of M innesota P., 1983/187-228. Dem iralp, Ouz, Kutup Noktas, stanbul: Yap Kredi Yaynlan, 1993. Harries, Karaten. "M etaphor and Transcendence", On Mctaphor, ed. Sheldon Sacks, Chi cago: U of. Chicago P, 1979. 71-88. Kaplan Mehmed. "Saatleri Ayarlama Enstits", Edebiyatmzn inden, stanbul, Dergh Yaynlar, 1978,140-13. - Tanpmar'tn iir Dmjast, 2. bask, stanbul: Dergh Yaynlan, 1983. Kernberg, O tto F. Objcct- Relntions Theoty and ClinicnI Psychoanalysis, N ew York: Jason Aronson, 1977. Kristeva, Julia, Tales o f Love, ev. Leon S. Roudiez, New York: Colum bia UP, 1987. Kutlu, M ustafa, "Tanpnar'm Yalan D nyas", Tanpmar Saatleri, 332-39. Mahler, M argaret S., Fred Pine, Anni Bergman, T/e Psychologicni Birth ofthe Human nfanl, New York: Basic Books, 1975. M oran, Berna, "A hm et Hamdi Tanpnar'm Saatleri Ayarlama Enstits", Tanpmar, Saatle

ri, 309-31.
Ouzertem, Sha, "The Dead Tree of Compassion: Existence, Im agination, Love, and N arcissism in Tanpm a's Mahur Besle", doktora tezi, Indiana University, 1994. Rabinow itz, Peter J. Before Reading: Narntive Conventions and the Politics o f Interpretation, Ithaca: Cornell U.P., 1987. Reugem ont, Deni de, Love in the Western Word. ev. M ontgom ery Belgion, 2. bask, New York: Fav/cett Premier, 1956. Tanpmar, Ahm et Hamdi. "A hm et Hamdi Tanpmar Yeni Eserini A nlatyor". 1954. Kon. Aye Nur, Edebiyat zerine Makaleler, der. Zeynep Kerman, stanbul: Milli Eitim Bas mevi, 1969, 553-55. ............ . Hikyeler, stanbul: Dergh Yaynlar, 1983. ............ . Mahur Beste, 1944, stanbul: Dergh Yaynlar, 1975. ............ . Saatleri Ayarlama Enstits, 1954, Dergh Yaynlar, 1987. eletiri yazs ier mektedir. Timur, Taner, Osmanit-Tiirk Romannda Tarih, Toplum ve Kimlik, stanbul: Afa Yaynlan, 1991, zellikle 321-29. Van Dyke, Carolynns, The Fiction ofTruth: Structures o f Meaning in Narrative and Dramatic Allcgory, Ithaca: Cornell U.P., 1985. VVhitman, Jon, Allegory: The Dynanmics of an Ancient and Medieval Techinicjue, Oxford: Clarendon Press, 1987.

(Defler, say 23, Bahar 1995, s. 65-83).

TANPINAR'LA ZAMAN
Selim leri

25 Ocak 1962 Ahmet Hamdi Tanpna'n lm tarihi. Tanpmar okumaya abalamalarm da herhalde o tarihe yakm. Bir yaz mev simi. Enitem Dr. Talat Akda'm zengin kitaphmda, Varhk Yaymlar'nn yan yana dizildii kede, kenarlanna kavunii eritler geirilmi, lacivert kapakl, ad Ynz Yamuru olan bir kitapla karlayorum. Yazarn adn ise hi iitmemi im: Ahmet Hamdi Tanpmar. yk yle balar; Kapdan girip de gen kadn bardaktan boanrcasna yam urun altnda, bir eli bahenin ortasndaki kurumu palmiyenin gvdesine dayal, yznde her eyden habersiz, ok mesut bir glmseme, adeta onu okar grnce haki katen ard ve kendi kendine gld: Bu da bir baka trls olacak... Ne dersin Hacivat'm! Hacivat omuz silkti: Benim mecanin taifesiyle iim yok. Ben Karagz gibi akl ve zevat iste rim." tiraf edeyim ki, okuduklarmdan pek bir ey anlamamtm. Bir defa, ilk cmle ok kark gelmiti. Kapdan giren kimdi? Hacivat'la konuuyor, Hacivat da onu yantlyordu. Sonra 'mecanin taifesi...' Hi bilmediim bir ey... Ne?.. Bununla birlikte yam ur bardaktan boanrcasna yayor, bahede bir gen kadn, dalgn, glmseyerek duruyordu. Kurumu bir palmiye vard. Bunlar yetip artyordu. Szlk, 'm ecanin' iin: "Deliler, lgnlar, aklndan zoru olanlar" diyor. De mek szck o zam anlar bile snmt. Hem sonra, yamur altnda duran kadn

T a n p n a r 'ln Ziim im 4 7 9

lgnlar arasnda saylyor da, Hacivat'la konuan kii lgn, H acivat'n yantlay lgnlk saylmyordu... Belki bunlar da bylemili. Bylenmeme karn "Yaz Yamuru" yksn batan sona uzun yllar okuyamadm. mgeler, sanrlar, hep o yaz yam uru ve resimlerdekini andrr birtakm fig;rler, sayfalar arasnda belirdi kayboldu, aydnland karard. Ama bu uzun yky pek ok seviyordum. Yaznsal metinlere ahnyazs bimeye kal ktmdan, tlsml "Yaz Yamuru"yla aramda bir gnl ba kurulacan duyumsuyordum. Ola ki u cmle: "ocukluundan beri onun Karagz ve H acivat'la konu mak adetiydi." Ve devam; "U zun sren bir hasLalk boyunca onlarla yle har neir olmutu ki aradan otuz sene getii halde yine benliinin ayrlmaz para lar gibiydiler." Benzeri bir yaam izgisinden gelmiyor muydum? ocukluum boyunca ateli hastalklarda resimli roman kiileriyle, arlk Karagz ve H acivat'la deil de. Hrriyet gazetesinin her gn yaymlad "Fato"IarIa, "Gngrm ler"le dostluk kurmam mydm?

Bir yknn Gizi

"Yaz Yamuru" iin ilgin ve ncl bir yorum Tahir Alangu'dan gelir: "Bu hikyenin Huzur (1949) ve Saatleri Ayarlama Enstits'ndeki (1961) kii lerine ve anlatna baland grlmektedir. Yaamay da tpk rya gibi hare ketsiz ve iradesiz kabul eden, gnlk yaama ve atmalar dnyasna bal za mann dnda, dern bir baka hayat yaayan kiiler bunlar. "(...) Ahm et Hamdi, aslnda bu kiilerinin saplantlarnda hep kendi musal lat kiisini, iine oturm u, hayat yaamasna yol vermektense onu srekli ola rak ancak yorumlamaya iteleyen, kendi 'ben'ini anlatmtr." yk bir ak yks gibi geliir. ocukluundan beri H acivat'la, Karagz'le i syleilere dalm ay ahkanlklar arasna katm Sabri, yaz yamurunda tan d gen kadna tutulur. Ancak bir mevsim boyu, mevsim sona erinceye kadar srebilecek bu ak, tpk hayat gibi, tpk her gnk ilikilerimiz gibi devingen, canl, kprdak deildir de, bir hlya paralanmlndadr. Gen kadn, dahas, Alangu'yu izlersek, "kaybolm u ve yanm bir eski dn yay srlna yklenerek" bu Boazii bahesine gelmitir. Onunla birlikte bt nyle silinmi m azi bir kez daha dirilecek sanrz. Ama bu diriltme abas da he pi topu bir sanrdr.

4 8 0 T a n p i' z e riio Ya?.hi'

Gen kad]]-, Sabri'nin gznde "ipi kopmu bir uurtma hayali"yie geldii gibi ekip gidecektir... Bir ak yks, ama kltr gmlei deitirmenin sanclar zerine esiz bir sylence de. "Yaz Yanuru"nu nihayet sonuna kadar okuyabilmitim. Sonra birok kez yeniden okudum. Bir zaman geldi ki, ar akn ben de yaamaya koyulmu tum. Tanpnar ie ileyen yazard. Szgelimi Sabri'nin dolat kitaplklar, yaz scamda bu kitaplklarn se rin havasn ben de dolamakta, ben de hissetmekleyim. Ben de Sabri gibi ge mi yzyllarda geen bir roman yazma abas iinde gibiyim. Tanpnar: "Plaj tenha ve scakt. Beyaz alev dalgalar iinde kavruluyordu. Pakal biraz evvel ktklar kabine slak, lo ve serindi" der. te birdenbire, g zmzn nnde stanbul plajlar tekrar yaamaya koyulun Sabri'nin yazda yaratmaya alt gemi, imdi bizim iin, o yitip gilmi plajlar dnrsek, okumada yaatm aya altmz bir ey olmutur... Belki bu yzden "Yaz Yamuru"na gizemli, gizleri olan bir ykye yaklarcasna eilm ekte yarar var. Tanpnar' bu ykyle tandm. Onu hi okumam okurlara, "Yaz Yam uru"yla balamalarn salk veririm. Gnl ba bir mrboyu srebilir. Ama yalnz "Yaz Yamuru" mu? Ahmet- Hamdi Tanpnar, eseri bugn de olanca yaarln koruyan bir ya zar. Oysa dneminde okurun ilgisine yeterince sunulmam. Henz btn ya ynlanmam gncesinde yaknyor: "Tenkitlerden eser yok." Gnceyi basma hazrlayan nci Enginn'n nemh aklamasn da alntla mak isterim: "Tanpnar, iir kitab ktktan sonra tenkit beklemi, fakat bir sessizlik kar lamtn Daha sonra kacak birka tenkidin onu ocuk gibi sevindirdii anla lmakla birlikle, bu sessizlii, hatralarnda birka kere tekrarlad 'Skl su ikast' diye nitelendirmitir." Hemen Tanpna'a dnelim: "(...) muhakkak olan bir ey varsa yirmi sene evvel bir hretim olmu. Kitap neretmemek, ayn muhitlerde yazmamak bu tesirin devamn men etm i." Ayn muhitlerde., evrelerde yazmamak. Belki de evreler zerinde durmak gerekiyor. Tanpnar ne san, ne solun insandr Ne muhafazakrlarla tam bir dn ce birlii iindedir, ne de devrimcilerle. iirinden yksne, yksnden dene me yazlarna, birer ant deerindeki romanlarna gnlden eildiimizde bu

T a n p n a rla Zam an * 481

usta, karmak, yetkin yazarn, kendisinden sonra da sreceini bildii bir 'sen tez aray' peinde olduunu saptarz. Dou'dan ve Bat'dan gelgitler, onun yazsnda yaptnda, en grkemli say falara alr. Sentezi noktalayabilmi midir? Bu ayr konu... Ne var ki bizi soru larla donatmtr, can alc sorular, sorunlarla: "Tesadfen Dede'yi tanmtm. nsanln ayr bir yzn renmitim. Yu nus diye bir airitn, Naci diye acayip bir airim var, o halde niin bilmiyorum!.. Bilmesem rahat edebilir miyim!.. Ve mesele kendi kendim e oh bugn bu Dede Efendi'yi de unuttum , yarn da Itri'den kurtulsam.. diyebilir miyiz! Dememiz doru m u?" Tesadfen tanlan Dede, o gnn m uhafazakrlarnca bilinmekte, ama gncel hayatn klgsna geirilememektedir. Kar kanat ise Dede Efendi'den aUnabilecek bir tadn, yeni zamana aktarlabilecek bir estetik deerin kalmad n ileri srer. Tanpnar her kanatta yapayalnzdr. Bu yapayalnzla karn yazarn; bildii, inand dnya grnde tek ba na yol ald imdi daha ak seik kavranabiliyor. Yaymland dnemde ar dl kmam grler, savlar, dnceler bugnk kargaaya, toplumsal a mazlara klavuzluk edebilecek, byk olaslkla: "Tenkidin, bir yn inkrn, tekrar kabul ve reddin, m it ve hlyann ve za man zaman da gerek hesabn ikliminde yaadmz bu macera, daha uzun za man, yani her manasnda verim li bir almann hayatmz yeniden ekillendi recei gne kadar Trk cemiyetinin hakiki dram olacaktr. "Gideceim iz yolu hepimiz biliyoruz. Fakat yol uzadka ayrldmz lem, bizi her gnden biraz daha megul ediyor imdi onu, hviyetim izde gittike byyen bir boluk gibi duyuyoruz, biraz sonra, bir kede brakvermek iin sabrszlandmz ar bir yk oluyor. rademizin en salam olduu anlarda bi le iim izde hi olmazsa bir sz ve bazen de bir vicdan azab gibi konuuyor"

D en g e ve ik ilik le r

Be chir'den bu saptaymlar. Be ehir, Ankara'y, Erzurum 'u, Konya, Bursa ve stanbul'u dile getirirken jm rdun, yurt insannn bir "h is tarihi,"ni de yazar. Tanpnar, hayatm zn, "gerek bir sorunun szgecinden" geirilmesini ner mekte, belki de talep etmektedir.
Sorgu ve i sorgu. Huzur romancsnn ada Trk toplumuna sunduu tek klavuzdur. Be ehir, imparatorluk bakenti stanbul'u yeni bakent Ankara'ya sk skya kenetlerken, bir yandan da toplumsal-tarih uyum aranr, bu uyumu iddetle gereksinir.

482 T iin p n ar rerin e Yiizlur

Httzur'a gelince, roman, dpedz bir tedirginliin, huzursuzluun roman

deil midir? Dengeyle ikilik daima yan yanadr. Sabahaltin Eyubolu sebebi zmlyor: "Ahm et Hamdi Tanpnar, yaar ken de yazarken de duyguyla dncenin, dle gerein tam ortasnda bir yer de, zamann hem iinde hem dnda yayordu. Bir eyin bitip bir baka eyin balar gibi olduu kaypak, kldan ince snrn stnde, dnle bugn aras alaca karanlkta duraklyordu ok zaman. Paris'te stanbul'u, stanbul'da Paris'i, Bki'de Valery'yi, Valery'de Bki'yi zlemiti, Debussy ile Itri'yi, Proust'la Evliya elebi'yi bile bir arada tad bundand. Yetitii evrenin ve zamann da besle dii bu ikilikler Tanpnar'n iirinde zaman zaman byl bir dengeye kavuu yor ve Trke'ye um ulm adk bir tat kazandryordu." kiliklerden habersiz grnmeye yanamayan, bir yandan da denge gereksi nen bu artc yazar, dengeyi herhalde yazsnda izisinde bulabilmiti. Dene melerinin bayapt saylabilecek Be ehir'de iz srersek, stanbul, kendine ili kin sayfalarda, boyuna 'kalc' olan saptamaya alr "H ayatm zda hkm s ren gmlek deitirme tela iinde" bir trl gnl gzyle gremediimiz, grmeye frsat bulamadmz bu kalclklar, te yandan ehirden hzla silin mekte, yok olmaktadr. ylesine derin bir kartlk karsnda, i dengenin koru nabilmesi neredeyse imknszdr. Ama yaz denge ve uyumla rldr. Bakn, bir cami ve bir ayazmadan ge riye kalanlar ykm yazsnda yan estetik uyum: "Sm bl Sinan'n halifesi Merkez Efendi, surlarn dnda kendi yaptrd caminin ve kendi bulduu bir ayazmann yannda yalar. Yazk ki ocukluu mun hatralar arasnda kuytu ve hayetli rahmaniyetini glkle yaklalan bir krs gibi parldayan bu Mslman asklepion'u artk kaybolmutur. Ziyareti o kadar karanlk yapan aalar kesilmi, avludaki dergh hcreleri yklm, kuyu kapatlm, hulsa srrn kendisini yapan unsurlar ortadan kalkmtr."

Banazla kar kltr

Peki ama srrn yerini ne almtr, diye sorabiliriz. Tanpnar Merkez Efendi yaplarnda, bir de "m imarisiz, dz bir kla odasmda yatan birka l ile ayazmann derindeki havuzuna bakan silik yaldzl kafesi ancak grlen ile odas"n grr Edebiyatnn belli bal grntleri, burada olduu gibi, yitirilmi, snm, silinmi, yldzsz eylerle donanmtr. Tanpnar, bylesi grntleri yaratan et kenleri, fiziktesinde deil; dorudan doruya somut koullarda arar. Her ey

T a n p n a rla Zam an 483

den nce iktisadi k ve yenileniteki verimsizlik. "H ayatm zda yaratc ola camz gne kadar", btn grebileceimiz, "bir hortlak hikyesinden km a" benzeyecektir. Yazar birok 'son' eyin ardna taklmtr. Bir rnek: "Son atlkarncay Ka drga m eydanmda birka yl evvel grmtm." N e var ki 'son athkarnca'nn grlecei zaten bilinmektedir. Gem i bir da ha yaanmak iin deil, sadece kltrn sreklilii adna korunsun istenilmek tedir.

Be ehir'de Konya sayfalar M evlna'y bir de iktisadi koullar ortasnda yo

rumlar: "M ool tahsildarlarnn korkusu ile kovuklarda, m aaralarda yaayan, o mthi 699 yl ktlnda kemirecek ot bulamayan, zulmn, vebann, her trl felaketin harap ettii Anadolu zerinde bu ses bir bahar rzgn gibi dalgalanr. Dardan o kadar ok eyin ykt insan onu dinlendike kendi iinden yeni den doar." Yklan Osm anl m paratorluu'na Tanpnar herhangi gemiseverin kede riyle bakm yrdu. Kltr deerlerinin nda verimli bir yarn arayyd endi esi. Bu endiesi, bu sylemi yazk ki uzun yllar rtk kalr. Tanpnar belli bir ke simin ya okumad yazardr; ya da, kart kesimin okur grnd... Kargaada, Saatleri Ayarlama Enstits gibisinden gz kam atrc bir ironi de yllar yh rak kalr. Huzur'da "kendi iinden yeniden" doamayan birey-toplum anlatlmsa. Saatleri Ayarlama Enstits'nde de, alma hayatnn, retimin durduu toplumda ahlanan ackl gldrye yer verilir. Yalan dolan iler m e kanizmasnda, Tanpnar, Trkiye'nin bugnk rantiye, batak hayatn grm gibidir.

Saatleri Ayarlama Enstits alma ahlkndan yoksun toplumun genel g

rnmn betimler. "Eer yaamak keUmesinin manas her eyden mahrum olmak ve strap ekmekse, her an klmek ve bunu nefeinde her lahza duymaksa, bir trl aa mayaca bir em berin iinde durmadan u-pnmaksa, phesiz ben de benim kiler de en derin ekilde yayorduk. Yok, bu kelimenin iinde biraz ruh ve im kn genilii, birtakm haklar duymak, o iten sevinmeler, da kar bir para ck gven, etrafm zda m savi artlar iinde rahat bir karlama filan varsa, o zaman i ok deiir. Dikkat ediniz ki, bir eyler yapmaktan, insanlara faydal olmaktan hi bahsetm edim ."

48 4 T nnpnnr ^ r in e Yamla-

Kaybolduktan sonra
Tanpinar, kaybolduktan sonra gelecek olan satr aralarnda sylemitir. Tah lil etmek bugne dyor. Grd son resim de oktan deimitir; "Birdenbire hi beklemediimiz bir yerde mermer bir eme aynas veya ka p erevesi, iyi yontulmu talan beyaz bir duvar size glmser. ki servi, bir akasya veya asm a, kk ve slpsuz bir trbe, yahut kk bir bahe sanaca mz bir mezarlk, orada tatl bir ke yapar" oklan deimelere karn, burada anlatlmak istenenin bir kltr barkl olduunu nasl yadsyabiliriz? Ve zaten asl ngr o kltr barklnda odaklanmyor mu? Tanpna'm kltr barkl, eskiyi reddetmekten gemedii lde, yeni ye leen d e' duygusu katabilecek kadar anlamldr. te Be ehir'in 'Ankara'sn dan: "Atatrk'n hemen herkesin grd mektep kitaplarna kadar gemi bir fotoraf vardr. Anafartalar ve Dumlupna^n kahraman son muharebenin sa bahnda tek bana, aznda sigaras, bir tepeye doru ar ar ve dnceli kar. Ankara kalesi muhayyilemde daima mrnn en gneli saatine byle ya va yava kan byk adamla birlemitir." Tanpinar son yirmi ylda gndem oluturan yazarlardan sayld. Onun ese rini irdeleyen nemli yazlar, incelemeler yaymland. Bu eser evresinde tartl d. Tanpna^n emei deiik dnya grlerine bal yazarlarca deerlendirildi. Ama Huzur yazar okura gerekte ulatrlabildi mi? Yahya Kemal-Tanpnar ilikisi zerinde duruldu da, bir bekte grlebile cek teki ilikilere, szgelimi Peyami Safa, Abdlhak inasi, Nahit Srr ve Samet Aaolu izgilerine hi deinilmedi. Sanrm gndem de usul usul elayak ekti. Tanpinar apnda byk bir ya zar, bana kalrsa, okurlarmza btn bir ders yl boyunca okutulmaldr. Bu ya zar ve eseri, yaadm z topra kltrle, kltr barklyla donatmaya de vam ediyor. Oysa kendisi, besbelli, ok ac ekmi: "H ayat acayip bir yol., sizin braktnz bir bakas yakalyor. Bylece sah ne deiiyor. Ve fakat aktrler gznzden kayp oluyor."
(Cumhuriyet, 25 O cak 1996).

AHMET HAMDI TANPINAR'IN ZAMAN ANLAYII

Erol Krolu

20. yzyln sonlarna yaklatmz gnmzde "zam an", zerinde ok da tefekkre dalmadan, sanki yekpare ve sorunsuz bir eym iesine yayoruz. Gndelik yaammzda onu, ya "su gibi akp gittiinden" ya da "hi gemek bil m ediinden" dem vurarak suluyoruz. Aslnda ne kadar farkl, birbiriyle elien ekillerde yayoruz onu. Bu farkllk ve eliiklii Reha amurolu yle rnek liyor; "'N argile im ek' ile 'Borsa broker'h' yapmak ayn insann farkl zamanlar da yapabilecei iki farkl 'i' midir yoksa bizatihi iki farkl zaman mdr?

anakkale ehitleri ile, herhangi bir 'milli ma'ta 'm akkak Geilmez' taktii uy gulayan futbolcularn, iinde hareket ettikleri zaman ayn mdr? Bakasnn zamanm yaayabilir misiniz? Yzlen derisini srtlayp yryen Nesntnin zamann tanyabi lir misiniz? Brakalm bakasnn zamanm, kendi 'zamanlarnz' hakknda ne hissedi yorsunuz? ocukluunuz sizin gemiiniz mi? Yoksa bir ocuun kendi iimlisi miydi? Size taviz vermeye hazrm, ilk genliinize kadar gelebilirsiniz, o gencin zaman - im di erikin olduunuzu varsayarsak sizin gemiiniz midir? Her zaman 'ilk kez' k ola bilir misiniz? Ne zaman koptu zaman? Nerede knidt? Akyordu da bir engel mi kt nne? Nerede blndk? Neden paralandk? Baknca niin paralar gryoruz? 'A knz bu kadar uztrisre nasl srdrdnz?' Uzun mu? Ayn sreden mi bahsediyor sunuz? Peki bu srenin niteliinde anlamak zorunda myz? Benim yinni (sayyla 20) ylm size ne anlatr ki? f.../''
am urolu'nun sorularn genilete genilele, sadece zamanla ilgili sorular dan oluan y zlerce sayfa yazmak mmkn. Zamanla ilgili bu kadar soru/n

Reha am urolu, D nyordu: Bektalikte Zaman Kavrayt, stanbul 1993, s. 7-8.

486 T iin p n iir zerine Y;;:lar

varken onu nasl tek paraym gibi yayoruz? Bu son sorunun cevab basit; Za mann paralln anlamaya alrken iyi kt sregiden dengemizi yitirme mek, zamann paralarn btnlemeye alrken kendi btnlmz para lamamak iin. Antik uygarlklardan 20. yzyl ba Bat dnyasna gelene kadar yaanan zamanla bizim zaman yaaymz arasnda bir fark var. O dnemlerde yaanan zaman gerekten de organik, btnlkl bir grnm sergiliyor. nsanlarn za man da yaam da alglaylar sorunsuz. nk dnce alannda mutlaklk hkm sryor Gerek tektanni dinler ncesinde, gerek sonrasnda, gerekse Avrupa'y O rlaa'dan karp insan evrenin merkezine tayan, insana gveni ve gelecee umudu inanlmaz boyutlara ulaan Aydnlanma dnem inde kuku ya yer yok. Kuku 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren ortaya kyor ve mut lak yerini izafiye terkediyor. 20. yzyla gelindiinde zaman anlay tekil deil, ouldur artk. Bilimin, zellikle de fiziin zaman, kutsaln zaman, masallarn zaman, evrenin zaman, tarihin zaman, edebiyatn zaman ve "asr yaam n" zaman, daha dorusu bunlarn zamandan anladklar, deiik zellikler gste riyor. Artk "her eyin bir zaman var"! Bu almada hedefimiz, Trk Edebiyatnn zamanda yolculuuna kilomet re talan dikm i Ahm et Hamdi Tanpma'n zamana yaklamn anlamaya al mak. Tanpna'n "zam an"la bir sorunu var myd? Onunla ilikisi elimesiz, uyumlu muydu? Yoksa takld, kurcalad bir ey miydi zaman? Tanpnar ve zaman szckleri birlikte anlnca, insann aklna iki ey gelir ilk anda: "N e iindeyim zam ann" iiri^ ve Be ehir kitabnn ikinci blmn olu turan "Bursa'da Zam an" yazs.^ Tanpnar biri nazm, dieri nesir bu iki eserin de de, Bergson'un "sre' kavramn andran bir zamandan bahseder. Zamann "ne iinde", "n e bsbtn dnda" olmayp, "yekpare, geni bir nn paralan maz aknda" olmak. Tanpnar meseleyi burada braksa, eserlerinde hep bu gi zemli zaman anlayn yeniden retseydi, ortada uzun uzadya tartlacak pek

"Nc iidejit zntm / N e dc l>iixltiiliUt dnda: Yckprc, geni bir n j Pnralnnnz nkmdn.. Bir f;nrip riiyn rcgi\jle j Ll^nu g ib i her ekil. Ruzgnrrin nr lii]/ hile / B oim kadar h afif deil Bam siik'l filen / Usuz, bucaksz deine; im radn erm i / Ab/tsz, postsuz bir devi;
K k b en d e b ir s a r m a k / O in u diint/n sczn ektejim , Mnz'i asm nvi bir k / O rtasn d a yiizm eklcji.

A hm el Hnndi Tnnpnar, Uiilii iirleri, hnz. nci Enghn, 3. b.s. (Islanbul Dergh Ynynlan, 1989), s. 19. A hm et H am di Tnnpnar, Be ehir, 6. bs. (stanbul: Dergh Yaym lan, 1979); s. 113-139. TanpnaKn ayn bal tayan iiri iin, bkz. Tanpnar, BtVii iirleri, s. 50-51.

A h m et Hamdi T a n p n a rn Zam an A nlay 4 8 7

bir ey kalmayacakt. Ama orada kalmaz Tanpnar; yalm kat deildir. Edebiyatn alan dna taan pek ok ey zerine dnr; fert, cemiyet, mnevver, gzel lik, sevgi, ak, rya, mzik, mimari, tarih, ark, garp ve m edeniyet deiiklii gi bi pek ok kavram zerine. Bu durum, biraz da onun ilgilerinin ok ynlln den kaynaklanr. Tanpnar air, romanc ve hikayeci olduu gibi, edebiyat ele tirmeni ve tarihisi, denem e yazan, mzik ve gzel sanatlardan anlayan bir es tettir de. te yandan, Tanpmar'n ilgi alanlar birbirinden kopuk, ayr ayr akan nehirler de deildir. O, bir alandan dierine geerken balantlar kurmaya, ya ad hayat daha zengin bir biim de anlamaya ve aklamaya alr. Tm eser lerinde bir btnln peindedir "Yekpare zam an"m ve onun ortaya karaca "i insan'n. Tanpna^n bu btnlk arayna, yine onun yazd bir makaleden, "Ten kit htiyac"ndan4 yola karak bakalm. Tanpnar bu yazsna tenkit ve mnek kit kavramlarmm edebiyatmzdaki grnmlerini aklayarak balar ve kendi ideal m nekkit tanmnn izini srer. Bizde Tanpnar'm arzulad mnekkit yoktur, nk nesiller arasnda bir devamszhk sz konusudur: "Ve her nesil bal bazmdir, yalnzdr, maziden kendisine hibir e\/ kalmadan san'ata girer. Silinmi tahta stnde kendi mnh veya mansz edebiyatn yapar. Hal buki hakikatte byle bir ey olamaz. Hakikatte her memlekette olduu gibi bizde de her yeni eserin mspet veya menfi, kendisinden evvel gelenlerle bir yn mnasebeti, alkas vardr. (...) H ayatta her eyde olduu gibi san'atta da 'devam ' denen bir kudret vardr. Bu fizyoloji olduu gibi cemiyet hayatnda da fikir hayatnda da esastr. Benim yokluundan bahsettiim mnekkit, bu devam sabryla arayacak mnekkittir."5 Ouz Demiralp, Tanpnar'n eserlerini yorumlamaya yneldii kitabnda bu durumu yle saptar: "'D evam ', yani sreklilik kavram, Ahm et H am di'nin d nce dnyasnn ortadireidir. Zaman, kltr, yaam, sanat anlaynn ortak paydasdr. iirlerinde ve dzyaznn iirsel blm lerinde iledii zaman ve an kavramlar, kesintisiz bir ak anlatmakla sreklilik dncesine kathrlar. Kl tr ve toplumsal deiim e ilikin dnceleri gene sreklilik izleine baldr. Bireyin acunla (evrenle) birlii ya da toplumla bark olmas srekliliin belirli biimlerde yaanm asna dayanr."^ Demiralp'in szn ettii Tanpnar'm sreklilik anlayn rneklem ek ok kolay. rnein "cem iyet-fert" ilikisini tanmlarken balayc unsur olarak sreklihkten bahseder:

^ 5 6

A hm et Ham di Tanpnar, "Tenkit htiyac", Ectchijal zerine M akaleler, haz. Zeynep Kerm an (s tanbul M illi Eitim Bakanl Devlet Kitaplar, 1969): s. 62-64. A hm et H am di Tanpnar, a.g.m ., s. 63, (Vurgulam alar bana ait) O uz Dem iralp, K hp N oktas: A hm et H aindi Tanpnar'm Yapt zerine Eletirel Bir D enem e (stan bul: Yap Kredi Yaynlar, 1993), s. 61.

4 8 8 Tiinpnnr zerine Yzlnr

"Cemiyet fikri ie karnca Icner trajedisi azalr. nk cemiyet iin fertte olduu gibi lm yoktur. Orada sreklilik vardr. Zincir ebedilik boyunca uzanp gider. Par a para oJsa inle bir sonraki, kendinden nce geleni tamamlar. Cemiyet hayat, topluluk iin olduu gibi, fert iin de lm dncesini yener. nk kurduu deerler zincirin de lmn de bir yeri vardr. Fert iin bir biti, bir son olan lm, ok defa cemiyette bir balangtr. Hakiki fert iin lm hiliktir. Hiliin vasf olmaz. Kahramanca veya ona benzer herhangi bir vasfj olan lm, artk hilik olmaktan kar ve yeni bir ekle brn m bir varlk olur. Bu yeni varlk fikri ahsa ait olandan cemiyete doru ykseldike, dorudan doruya alakal ahslarn - dost, ana, baba, karde, sevgili, evlat - hatrasn dan cemiyetin hatrasna gittike salamlar. Yani fert, ferdi hayatndan ayrldka ce miyet onu devam ettirir. Bu ayrl ahsiyete ait hususiliklerin inkr deil, aksine, bu hususiliklerin deer kazanmasdr. Tarihinin manaland yer, bu hatralarla topluluk uurunu devam ettirmesidir. Tarih, sannt eserleri, gelenekler, hepsi cemiyetin sreklilik uurudur (...) 'Ta hara kadar sz, aklan aa o gn iin yazlm eski kasidelerde bile en ok geen tabirlerdendir. Hara kadar, yani ebedilik boyunca... Ebedilik boyunca yaa yacak olan fertler, hatla nesiller deil, cemiyettir. Kaderin ve zamann karsnda ancak cemiyet ve onun tarihi varl olan milliyet durur."'^
Tanpma^n dncesinde sreklilik niin bu kadar nemli? Neden ste basa basa yaamn her alannda zellikle de "cem iyet"te sreklilik zelliinden sz ediyor. Bu sorunun cevab onun neredeyse tm eserlerine egemen olan "m e deniyet deiim i" meselesinde yatyor. Trk toplumu Tanzimat'tan balayarak bir medeniyet deiimi geirmi, bu deiim toplumsal yaamdaki sreklilii paralam ve denge durumunun olumasna her zaman engel olmutur. Tanpjnar bu sorunun zm yolu olarak toplumsal yaamn her alannda srekliliin tekrar salanmasn grr, fakat bu o kadar kolay deildir. Tanpnar, srekliliin krlmas durumunu en ak biimde, "M edeniyet Deitirmesi ve nsan" ad l denemesinde ortaya koyar:

"Bizi sadece yaptnnz ilerden deil, onlarn hz aldklar prensiplerden de phe ettiren, mhim ve hayati meselelerimiz yerine bir aka denebilecek kadar hafif eylerle uratran, yahut bu mhim ve hayati meselelerin mahiyetini deitirip bir aka haline getiren bu buhrann sebebi, bir medeniyetten brne gememizin getirdii ikiliktir.i...) Bu ikilik, evvel nnumi hayatta balam, sonra cemiyetimizi zihniyet itibariyle ikiye ayrm, nihayet ameliyesini derinletirerek ve deitirerek ferd olarak da iimize yerle mitir."^

^ ^

Ahnit Hnndi Tnnpnar, "nsnn ve C em iyet," Yaadn Gibi, lifiz. Birol Emil (st.nbul: Dergh Yaynlar, y.I. y.), s. Vurgulam alar bana ait). A hm et H am di Tanpnar, "M ed eniyet L5eitirmesi ve nsan", Yaf/ift Cihi, s. 24.

A h m e t Haindi T iin p n a r n Zam an A nlay 4 89

Denemenin ilerleyen blnnlerihde, "m edeniyet deitirmesi hastal" ad n verdii durumun ortaya km Tanzimat'tan itibaren yaplan yanllara ba layan Tanpnar, varlan noktay yle ortaya koyar:

Bugn umumi lwyahm zda herhangi kkten bir ameliyeyi yapabihnek iin lazm gelen artlardan adeta nahnm gibiyiz. Bizi deitirecek eylere kar ne bir muka vemet gsterebiliyoruz, ne de ona tnmamiyle teslim olabiliyoruz. Sanki varlk ve tarih cevherimizi kaybetmiiz; bir kymet buhran iindeyiz. Hibirini byk manasnda ken dimize ilave etmeden her eyi kabul ediyor; ve her kabul ettiimizi zihnimizin bir ke sinde adeta kilit altnda saklyoruz. Bir medeniyet bir btndr. Messeseleri ve kymet hkmleriyle beraber inkiaf . eder. Onlar lzumsuz bulmaz, phe de etmez. (...) Umum hayat deitike, medeniyet de messeseleriyle ve kymet hkmleriyle deiir. Bazen bunlarn bir ksmm tasfiye eder. Fakat btn bu deiiklikler insanla beraber olur. Kk, byk buhranlar, anlaanamazhklar, huzursuzluklar, sray devirlerinde ihtilaller, teknik terakkiler, keif veya tabii inkiaflar bu tasfiyeleri yapar. Garp'ta Ortaa insan, rnesans inam, makine sa nayii devrinin insan, bugnn insan medeniyetiyle, messeseleriyle beraber teekkl etmi e'n ve tarihi vakalardr."^
Deiimin doallm eski medeniyetimiz iin de vurgulayarak ilerleyen Tanpmar, Trk insannn yerletii tarihsel dneme gre farkllklar sergiledii ni, fakat yine de srekliliin devam ettiini vurgular:

"Btn bu insanlar ne kendilerinden, ne de bir evvelkilerden phe ediyorlar, haya t, dnceyi, kendilerini idare eden deerleri kids bir emanet gibi kabul ediyorlar, ara larnda nesil farklarn tabii buluyorlard. Onlar paralanm bir zaman yaamyor lard. Hal ile mazi zihinlerinde birbirine balyd. Birbirlerini zaman iinde tamam ladklar iin, gelecek zamanlan da, kendi dnce ve hayatlarnn muayyen olmayana den bir aksi gibi tasavvur ediyorlard.
Tanpmar bu sreklilik ve btnln yitiriliini Tanzimat sonrasna balar. Tanzimat'la birlikte hibir ey yaplmam, deildir. Fakat bunlarn, kuaklarn birbirini tamamlamas biim inde deil, eksikliklerin, tarihsel koullarn zorla masyla olutuunu vurgular. Tanzimat sonras toplum yaamnda ikilik ve onun neden olduu kuku kanlmazdr. Kuku ve kararszl rnekleyerek ilerleyen Tanpmar sonuca yle ular:

"Muhakkak olan bir taraf varsa, eskinin, hemen yanbamzda bazan bir mazlum, bazan kaybedilmi bir cennet; ruh btnlmz saklayan bir hazine gibi durmas, en ufak sarsntda serab parltlaryla nmzde almas, bizi kendisine armas, bunu

A.g.., s. 25-26. A.g.m ., s. 26. (Vurgulam a bana ait)

49 0 T anpnr zerine Yazlar

yapmad zamanlarda da, hnyatunzdan bizi phe ettirmesidir. Tereddt ve bir nevi vicdan azab... (Bize akseden ehresiyle yanl yapma korkusu) Bunlar phesiz balang noktalardr. Ve her balang noktas gibi yzlerce kla girerek hayatmza tesir ediyor, nesiller boynca bir trl insan ve cemiyetimizi gerektii gibi dzenlememize engel oluyorlar Bir neslin halledecei davalar nesilden nesile havale eden, en basit meseleleri bir trl atlanamayan eikler halinde getiren, kendi ha reketlerimizin neticelerini bize o kadar yabanc kdk altnda gsteren, hlasa bize z bir hayat yerine, srasna gre on, on be, yirmi yl, bazen daha fazla sren tecrbe devrele ri yaatan hep bu medeniyet deitirmesidir."^^
Toplumsal, kltrel, sanatsal alanlarda varolmas gereken srekliliin Do udan Batya ynelen bir medeniyet deiiklii srasnda kayb ve tekrar elde edilemeyii. Bu izlek Tanpna^n sadece bu yazsnn deil, hemen btn al malarnn eksenini tekil eder. Peki ama Tanpnar, bu durumu saptayan ve ze rine giden tek kii midir Trk edebiyat ve dnce tarihimizde? Elbette ki, ha yr. Tanpnar'n da deindii gibi, bu durum yz yl akn bir sredir yaan m akladr ve Dou-Bat, muhafazakrlk-ilericilik, devrim cilik-ilericilik vb. bi imlerine girerek her dnemde tartlm, ilenmitir. O halde, Tanpna^n ko numunu farkh klan koullar, onu ortaya karan dnceler nelerdir, biraz da onlara ynelelim.

BATILILAM AYLA BALAYAN Osmanh m paratorluu'nun gerilemeye balamasyla birlikte, zellikle sa ray ve devlet adamlar kan kaybn durdurma yollarn Bat uygarlnda arama ya balamlard. Gel gr ki, derde deva olmas amacyla denenen her yenilik ge leneksel yaamda bir yara ayordu. Batya yneliin ilk anlarndan, daha yeni eriliin ilgas ve hatta Lale Devri'nden itibaren bu durum geerliydi. Tanpna'n deyiiyle "devam zincirinde" krlmalar oluuyordu. O zamanlardan ba layarak grlen muhafazakr-Batc ayrmas bir trl zlmeden devam etti. Bu kavga srasnda iki referans noktas nemlerini muhafaza ettiler. Bunlardan birincisi Batnn teknolojik, ekonomik alardan stnl idi. M uhafazakrlar da Batlamaclar da bu noktada hemfikirdi. Yalnz m uhafazakrlar Batdan kendi bnyem ize uygun olan ahp, gerisini brakmay savunurlarken, dierleri Batnn yekpare biim de kabuln istiyorlard. kinci bir nokta ise, Trk tarihi nin konumu idi. Yani gemiin ne yaplaca meselesi. Bu meselenin ele aln da iki kutupluydu. Bir grup gemii "altn a" olarak alr ve bugn ona daya narak eletirirken, dieri gemiin "ktln" sz konusu ediyordu.

A s . m . ,s .3 0 .

A h m e t H am d T a n p n a r n Z a m a n A n la y 4 9 1

Burada biraz durmak gerekiyor. nk bu noktada iin iine tarih kavram karyor. alar boyunca zaman kavram ve zaman lme biimleri deiirken, tarih anlay da deimekteydi. Yani yirminci yzyl insannn tarihi kavray yla, diyelim 15. yzyl Osmanl insannn tarihi kavray aym deildi. Osmanl tarihilii "vakanvslik" biimindedir. Olaylar srasyla ve tm ayrntlaryla anlathr, fakat bunlar arasnda ilikiler kurulmaya ve bu olaylar yorumlanarak baz sonulara varlmaya allmaz. Aslnda Avrupa tarihiliinin durumu da 18. yzyla kadar pek farkl deildir. 18. yzylda. Aydnlanma dncesinin et kisiyle modern anlamda tarih anlay domaya, tarih zamansallamaya balar. Zamanlaan, yani gem ie imdinin yorumunu tayan tarih anlay. Bat nn dier btn aralar gibi. Bat dnda kalan, trnak iinde geri uygarhklan da etkileyecektir. Batnn etki alanna giren dier toplumlar, o zamana kadar kendileri iin bir sorun tekil etmeyen gemilerine rahatsz bir ekilde yakla maya balayacaklardr. Batllama ncesi toplumlarda, tpk tarih kavram gibi, gelenek de sorun suz bir anlam tar. Bu toplumlar iin gelenek, toplumun srekliliini salayan ve kesintilere uramakszn, kendini deitirip gelitirerek sren bir kurumdur. Toplumun btn kesim lerince homojen bir ekilde alglanr ve yaanr. Fakat ya banc etkiyle karlaldnda, gejenek o toplumda yaayan iin tad "birle tirici ve devam ettirici kuvvet" anlamn yitirecek ve "yeni"den saknm ak iin kullanlan bir zrh, bir kalkan grevi grmeye balayacaktr. Abdullah Laroui, Arap toplumlarnn Batllama sorunlarn ele ald TarihselciUk ve Ge/cMefc adl kitabnda , 12 Batyla karlama durumunda toplumda iki tr aydnn ayrtn vurgular. Laroui'nin tabiriyle bunlar, gelenekselci (traditionalist) ve liberal aydnlardr. Laroui'nin buradan yola karak ortaya koydu u bir dier ayrm da "gelenek" ve "gelenekselletirm e" arasndadr. Gelenek, toplumsal yapnn uyumlu bir biimde srmesi asndan, vazgeilmez bir un sur olarak her zaman vardr. Fakat Batnn siyasi, ekonomik ve askeri gc kar snda gerileyen ve kendisine zorlanan reformlar gerekletirmeye ynelen "geleneksel" devletler, kendi toplumlanndan doan tepkiyle de karlaacaklar dr. Bu muhalefetin kayna genellikle, kltrel sekinlerden oluan "ulem "dr. Ulemnn tepkisi toplumun gelenekselletirilmesi srecini balatacaktr.

"Bu sre iinde 'gelenekselci' reform taraftar aydnlarn savunduu ideolojik ko num nedir? Savunulan konuma gre, Avrupa olgunlua erimi oUnaktart uzak, som a dan grme bir kltr simgelemekledir. Bugnk gcn in, Hint ve slam gibi eski kltrlerin gemi zenginliklerinden ald ilhama borludur. Bu eski ve deerli kltr-

A bdullah Laroui, Ttrihselcilik ve Gelenek: A rap Aydmlnnnn Krizi, ev. Haan Bacanl (Ankara: Va^ di Yaynlan, 1993)

4 9 2 T n p iiir z e rin e Ynzlnr

ler gemite belli bir bilim birikimi saladktan sonra, bu birikimi bilinli bir tercih ile aarak kltr insan ruhunun sonsuz zenginliklerine yneltebilme/i baartntlarclr. Bu toplumlarm bugnk dm olduklar durum teknolojik gerilikten deil, tarihsel fela ketler sonucu manevi bir dn sonucunda ortaya kmtr. O halde nemli olan si yasal ve askeri reformlardan ok bir ahlak reformudur. Ne var ki, nemsiz birka istisna dnda, Avrupa teknolojisi dlanmamaktadr Btn kltrel mmtlardan arndrld srece, bu teknolojinin ithali nemli, hatta gerekli grlmektedir. Bu bak as ister istemez ciddi bir ikilemi dourmaktadr. Bir yanda gelenekselci ller iimle amac be lirleyen siyaset ve ahlak boyutu, te yanda salt bir ara olarak baklan Bat teknolojisi".^^
Bu gelenekselcilik yanls aydnlarn karsnda Bat liberalizminden etkile nen bir aydnlar topluluu olumaya balar. Laroui bu kesim iinde de iki fark l grup saplar: Yabanc dil bilen, Avrupa'ya gitmi (asimilc* olmu) aydnlar ile Bat bilgisini kendi dilindeki evirilerden renen (geleneksel kkenli) aydnlar. Asimile aydn - ki bizim modern edebiyatmzdaki "zppe" tipinin k nokta sdr -, Avrupa kltrnn yaltlm ynlerini kendi geleneksel kltrne par a para yamamaya alrken, geleneksel aydn, geleneksel sistemi Bat ile kar latrarak kendi iinde tutarl yeni bir yap oluturmaya alr.'* Sonuta bu ikisi arasndaki fark ton farkdr ve liberal aydnlar, gelenekselci aydnlarn zd dna tamamyla Batya ynelinmesi zorunluluunu vurgularlar.

"[Liberal aydn], toplumun gemiini sert bir ekilde yarglamaya geti. Bu toplu mun baarszl 'Dou Despotizmi'ne yklendi. Avrupa medeniyetinin maleryalist olduu eklindeki geni lde kabul gren gre verdii cevabnda insan emeini ma kineyle deitiren, bir medeniyetin, makinenin rekabetinden korkan bir medeniyetten daha manevi olduu karhm verdi.'"^^
Kukusuz, Laroui'nin yorumlarnn merkezinde Arap toplumlarmn Batl lama sreci vardr. Ama bu srecin Avrupa d kltrlerde ana batlaryla da ol sa, benzer bir ekilde ilerledii dnlrse, gelenekselci/liberal aydn farkl lamasnn bizim kltrmzde de grld sylenebilir Tanzimat'tan (hatta 1839 ncesi yenilem e hareketlerinden) itibaren her deiim/dnm evresi etki-tepki ilikisi dorultusunda ilerlemitir. Bir kesim geride kalan her eyi y celtme eilimi gsterirken, bir kesim gemiin btn unsurlarm reddetme tavr na ynelmitir. Gelenekselci aydn iin gelenek "yitirilmi cennet" iken. Batlla mac liberal aydn iin akla, bilime kar direnen, balayc, kstekleyici bir gtr. Bu ksr gelenekseld/Batllam ac ekimesini amaya ynelik ilk adm an cak, 1921 ylnda kmaya balayan Dergh dergisi evresince atlr. Dergh der-

Kem al nan, " n c Dnya; Taralktan Evrensellie". A bdullah Laroui, a.g.e.,'in iinde, s. 16. A 5 ./.,s . 19. A bdullah Laroui, n.g.c., s. 144.

A h m et Haindi T ;m p u ar'n Zam an A nlay 493

gisini karan aydnlar, dnsel alanda Bergson'a duyduklar yakn ilgiden do lay, "Bergsoneular" olarak anlacaklardr. "Bergsonizm sistem li olarak ve 1905'ten 1918'e kadar kuvvetle hkm sr m olan, pozitivizm ve mekanik evrimeilik akmna tepki halinde ilk defa bir gen profesr ve yazar zmresi tarafndan savunulmaya baland. Bu zmre Dergh dergisini kard (1921). Burada birbirlerinden pek az farkla smail Hak k, Mustafa ekip, Mehm et Em in'in rolleri vardr. Bu yeni evre yalnz Bergson'u ileri srmyor, Gkalp'in sosyolojik felsefesine tepki halinde E. Boutroux, W. Ja mes ve Bergson'a, yani evrimeilik ve zihineiliin karsndaki anti-intelleetualism 'e dayanyordu, i ler filozofun ortak vasf, zihincilie olduu kadar me kanizme kar ve plralist olular idi. Gen Trk dnrleri de bu yeni akm nnde her noktadan birleik deildirler. Ortak cepheleri yalnz pozitivizme kar vaziyet almalarndan idi. Her de Trk pozitivizmine hcumda birleiyorlard. (...) Dergh, umumi hatlarnda az ok birlik m anzaras gsteriyordu. Bu birlii meydana getiren iki neden vard. Birincisi Gkalp'e kar olu, kincisi Kurtulu Sava cephesinde birlemek. Bu hareketin hakim gr u idi: Bat istils karsnda direnmemiz byk bir lm-dirim anndan ve bunun uyan drd son derece iddetli bir hayat gerginliinden ileri gelmektedir. Baarm zn srr rakam, l ve mspet ilim deildir. Bunlarm yalnzca vasta deeri var dr. Baarmzn srr eanhlarin hayat mcadelesindeki hakim gleri olan ig dlerden, 'hayat ham lesi'nden (elan vital) gelmektedir. Bu ana fikir etrafmda toplanan gen nesil Kurtulu Sava'nn zaferini nicelie kar niteliin, meka nizme kar yaratc hamlenin zaferi sayyorlard."'^ Mustafa ekip Tun, Yalya Kemal, Ahmet Haim, Abdlhak inasi Hisar, gen Ahmet Ham di Tanpnar ve daha birok aydn evresinde toplayan Dergh dergisi allm gelenekselci tavr aan, daha aratrc bir yaklam gelitirmeye alr.'^ Tanpna'n zaman anlay, tarihi bir sreklilik olarak grmeye alan ve "sreklilik iinde deiim, deiim iinde sreklilii" savunan bu evrede, zellikle hocas Yahya Kemal Beyath'nm etkisi altnda geliecektir.

G E M E BA K ILA R : YAHYA KEM AL, A. N A S H SA R , A. H. TANPINAR Yahya Kemal Beyatl, Tanpnar'n hocas, fikirlerinin babasdr. Trk Edebiyatnn en byk airlerinden biri olan Yahya Kemal, sistemli bir dnr deildir. Dncelerini, lmnden sonra kitaplatnlan gazete ve derH ilm i Ziya lken, Trkiye'Ac ndaf Diliincc Tnrihi, 4. bs. (stanbul: lken Yaynlar, 1994), s. 375376. 17 Necmi Zek, "H atrlam a ve Tarih", Defter, s. 1 (1987): 12.

49 4 T an p n ar zerine Yazlnv

gi yazlarnda ifade etmitir. Fakat onu yaad dnen:\in aydnlan ve zellikle Tanpnar iin bir dnr seviyesine karan neden, bu dank dnceleri ok baarl bir biim de iirlerine yedirmesidir. Tanpna^n zaman anlay ve srek lilik araynn kkenleri, Yahya Kemal'in ok bilinen, ksack bir iirsel ifadesin de yatar; "Kk m zde olan Yahya Kemal, Bergson'un sre kavramn anmsatan bu dnceye ilgin bir dnsel serven sonucunda ular. Genlik yllarnda Laroui'nin "asim ile ay dn" tanmlamasna uygun bir grnm sergiler. ok gen yata gittii Paris'te on yl geirir. Paris'te eitli edebiyat ve entelektel evrelerine girip kan Yah ya Kemal, yurduna beklenilenden farkl dncelerle dner. Uzun Paris yaam onu geleneksel edebiyattan koparacana, ona daha da yaklatrmtr. "Nev-Yunanlik" gibi bir ara dnemden sonra Osmanl gemiine iyiden iyiye sarlr. Yahya Kem al'in Osmanl tarihine ilgi duymasnn temelinde m esleiyle ilgi li bir aray yatar. iirini en mkemmel biimde yaratmasn salayacak malze meyi, yani dili aramaktadr. Onun iir iin elverili bulduu dil. Bat etkisiyle yoktan varedilen bir dil deil, Trkln Anadolu'ya giriinden itibaren yaa mn tm alanlarnda sregelen dildir.

"Yahya Kemal, 'eskiye doru zihni gidiinde' gcuifer, zellildede gemiin iirin de 'edebi' sayd, deimeyen deerleri edinmeyi ngnnekfedir. Bunlarn banda da Trke gelmektedir. Evde, sokakta konuulan Trke. 'Cedi Galip Dede candan yln', 'Gklere hnasun eller ki dnnndadr', 'Bugn dm ki yr alar bcnimn', 'A larm htra geldike giUiidiiklerimiz' dizelerini, 'eski edda' olsalar bile b Tiirkenin riinii saymaktadr. iirinde hep b sesi arayacak ve bulacaktr."
Yahya Kem al'in sreklilik aray, dil alanndan balayarak tm siyasal ve sosyo-kltrel alanlara yaylacaktr. Osmanl tarihine, cum huriyet rejimine, mi mariye, mzie ve edebiyata bakn bu aray belirleyecektir. Nitekim, "kk mzde olan atyim " dizesinde vcut bulan sreklilik merak evresini de etki leyecek ve Ziya Gkalp'in pozitivist/sosyolojist bakndan sklan gen aydn larn katlmyla Dergh dergisini douracaktr.

Dergh't buluan aydnlar, Mustafa ekip (Tun)'un tantmn yapt Bergson felsefesi dolaymyla bir Dou Rnesans yaratmaktan sz ederler. Bu d ncenin temelinde, btn medeniyetlerin temelinde Dou'nun yattna olan

*** Bu ifndenin yks, Ynhyn K em al'in ynnct dnem deki konumu asm dnn nem lidir; "B ir gn Ziyn Gknip, onun Osmiinh tarih ve kltrlerine dknln im a ederek u beyti syler; Hnrlvsi lnrM li dcihijG zii itzitfedir o t deilsin. Yahya K em al ise 'irticni dedikleri ndir tesadfn evkiyle' yle cevap verir; "Ne lnrb c hnrnbHyi/Kkii zde oln ntjim." Beir Ayvnzolu, Ychja Kcnl: Eve Dnen Adan, 2. bs. (stanbul; liiken Neriyat, 1995), s. 71 A hm et Oktay, O m h u riyel D nem i Edebii/nt: 1923-1950 (Ankara: K ltr Bakanl Ynymlar, 1993), s. 416.

A hm it Haindi T an p n n rn Zam an A lay 4 95

nan vardr, fakat bu inan daha nceki gelenekselci aydnlarn gemii ideaiize edileriyle benzemez. Dou Rnesans, znde Bergson'un yaam atlm (elan vital) kavram n iermektedir:

"Yahya Kemal'in ve ted Derghlarm anlad manada Dou Rnesans, medeni yetimizin l taraflaryla deil, bir zamanlar ona hayatiyet kazandran ruhuyla dirilme si ve yepyeni bir hayat hamlesiyle an kucaklamas demekti. Ksaca, bu dirili ne ge miin tekrar, ne de inkryd, bir imtidad'd. mtidad, Yahya Kemalin lgatinde, srek li bir deime'iinde deimeyenin, yani asl hviyetimizin muhafazas manasna geli yordu.
Yahya K em al'in kulland imtidad kavramyla Bergson'un sre kavram arasnda yakn iliki vardr. Gemiin hi kaybolmadan imdiyle birlemesi ve gelecei oluturmas biim inde tanmlanan, aklla deil, sezgiyle anlalan ger ek zam andr sre. "Yahya K em al'e gre insanlar zam an bir vehm e uyarak gem i, im di ve gelecek diye e blm lerdir. H akikatte bunlarm de yoktur, yryen bir ey vardr, imtidad vardr. 'Bu imtidad hattnn ortasnda, hal iinde yayo ruz; gelecek ksm n grem iyoruz. Gem i olan ksm n ise tarihilerin bize naklettikleri gibi biliyoruz, yahut o ksm n bize kalm eserlerini gryoruz. M ill varlm zdan yalnz gem i olan devirler m uhayyilem izde bir yekn ha linde duruyor."2i

"Yahya Kemal, milli muhayyilenin gemiine, yani Trk tarihine hep bu imtidad ve hayat hamlesi asndan yaklaacaktr. Beyntl iin tarih bireysel bir ey deil, "anonim ve koUektif bir sretir. "Yahya Kemal'in iirinde Osmanh tarihinin zaferleri, askeri ve medeni menkabeleri, meydana geldikleri, devrine ait olduklar hkmdara atfedilmeyen, onlardan bahsedilmeden, onlar dmda, kollektif bir ze irca olunarak ilenmitir."'^'^
Yahya Kemal iin, Trk tarihinde gerekleen yaam atlm anlan nemli dir: 1071 M alazgirt Sava, stanbul'un fethi, Yavuz Sultan Selim 'in baarlar, Lle Devri ve gelinen son noktada Trk Kurtulu Sava. Bunlar Trk kltr nn devamn salayan atlm anlardr. Beyatl'da, tarihte yaanan atmlarla sregelen Trk kltrnn dsim letii corafya stanbul'dur. "stanbul, gemi zamann zafer ve yenilgilerinin a rmlarna ak semt ve insan adlaryla, yaplaryla, doasyla bir sreklilik ola-

20 B eir Ayvauolu, n.g.c., s. 101-102. 21 s. 103-104. 22 m er Faruk A kn, "O sm nni Tarihi Karsnda Yahya K em al'in iiri," liim nin 25. YUudn Yal ya Kem al Bcyatl (Trk Kltrn Aratrm a Enstits Yaynlar, 1983), 77'den alntlayan Ahm et O k tay a.g.c., s. 416.

4 9 6 Tanpv.r zerine Yavlar

rak tasarmlanmaktadr. Bir gemie sahip olduu vurgulanmaktadr elbet, ama yaanan, yaand iin de bir anlamda olumlanan bir imdinin iinden almlanan bu gemie bir gelecek boyutu da kazandrlmak istenmektedir. Kenti, ge mi/imdi/gelecek m omentlerinde yeniden kurmak istemektedir Yahya Kemal
(...)" 2 3

Gemiin imdi ve gelecekle balantl olarak sregelmesi nemli bir nokta. nk bu l balant Yahya Kem al'i dipsiz bir nostaljiye, maziperestliin a na dmekten koruyor. Gemi, im diye ve gelecee olan olumlu etkisi bala mnda vardr, bugn zenginletirdii srece anmsanmaya deerdir;

"Trk stanbul adh konferansnda, gemii bir ktle halinde, olduu gibi sevmenin yanUhi stnde durur. Bizi gemie balayan onun gzellikleridir. Nas yaadma zaman kesitinde, irkinliklere, aksaklklara, bozukluklara kar bir tavr almak zorunda yz. Bu, gelecek iin de byledir. Eski medeniyetimizi yaratan Trklk, Dou medeniyeti iinde yaad iin, onun manevi havasyla, ahlk ve muaeret kaideleriyle, hayat artlaryla kuatlmt. imdi ise Bat medeniyetinin havas hakimdir. O halde, ona gre bir yaama slbu, bir mes ken, bir semt, bir ehir yaratmak mecburiyetindedir. Eer Trklk mill uuruna sahip olursa, hayat ve varlk manzaras baka slpta, fakat yine mill ve eskisi gibi gzel ola caktr. Bu bir kopu deil, hakiki manasyla bir imtidad'dr. Eski medeniyetimiz, kendi artlar iinde esiz bir mkemmeliyete ermiti. Bugnn artlan iinde, gemii tekrar lamak, mesel Sleymaniye'nin bir benzerini ina etmeye kalkmak, manaszdr. Esasen Sleymaniye'yi yaratan artlar bugn mevcut olmad iin onun eritii mkemmeli yete erimek de mmkn deildir. Byle bir teebbs gelimeyi ve deimeyi inkr ma nas tar.
Ksacas, Bergsoncu sre ve yaam atlm kavramlarndan beslenen Yahya Kemal, gemie takl kalmayan, gemiin i srekliliini bugne ve oradan da gelecee tamay am alayan bir zaman dncesi ortaya koyar. Aydnlara d en grev mzik, mimari, edebiyat gibi kltr alanlarnda gemiin getirdii so luu gnn artlarna uyarlayarak srdrmek ve gelecee ulatrmaktr. ren cisi Tanpnar da bu dnceyi olduu gibi alacak, onu Yahya Kem al'in deneme dii roman, hikye, eletiri ve edebiyat tarihi gibi alanlarda yeniden retecektir. Yahya Kem al'in gem ie bak bir uta yer alyorsa, edebiyatm zda dzya zyla gemiin iirini yazan Abdlhak inasi Hisar onun tam karsndaki uta yer alr. Yahya Kem al'de gemi, imdi yaanan ve gelecekte yaanacak hayata anlam katt, zenginletirdii srece vardr; gemi imdi ve gelecei hor gr-

23 A hm et Oktay,

s. 418-419.

2'! Beir Ayvazolu, n.g.c., s. 73-74.

A h m et Ham di T a n p n a rn Zam an A nlay 4 9 7

mez. Oysa inasi Hisar, im di ve gelecekten umuduiu kesmitir ve kendisiv imdinin tm irkinliklerine kart bir gemi zaman cennetine kapatr.

"Gereklie neden kar kyor Hisar? /e dil/eim, balang olarak Cumhuriuet ideolojisinin giritii gemi ile gbek ban koparmak ilemine kar k bu. Batya yknme, imrenme dneminde unutulmasn, istiyor, Osmanl uygarlnn fosfor gibi parlay, son yllarnda, Boazii'nde. Sonradan grme kentsoylularmza kar bir kk l, aksoylu, bence, ince stanbul soylu bir evren karmak abasnda."^^
Hisar, im dinin insanna kar Tanzimat'la ortaya kan bir stanbul efendisi tipini yceltir, gemii hatrlaym bunun evresinde ina eder. Benzer bir du rum Yakup Kadri Karaosm anolu'nda da vardr.

"Yakup Kadri, 1922'de yaymlanan Kiralk Konak adl romannda zlmeyi, 's tanbul'da iki devir oldu: Biri stanbulin; dieri redingot devri' diyerek tanmlar ve birin ci dnemi Osmanl ile Bath'mn bireiminin, ikinci dnemi ise yozlamann ve kn rnei sayar. kincilerin elinde 'stanbul'un konak hayatnn birdenbire kk hayatna intikal ediverdiini' belirten Yakup Kadri, Avrupa yknmeciliinin yol at gelime yi yle vurgular: 'Abdlmecid devrinin o ar, zarif ve iin iin geleneki Osmanlln dan eser kalmad.' Artk yitirilmi dzenin yeniden kurulamayacan gren Yakup Kad ri, tm bireim umutlarn terk ederek Anadolu'ya geer ve bunalm amann biricik yo lunun unutu olduuna inanarak ve 'iin iin geleneki Osmanlla' en ufak bir prim tanmayarak mrnn sonuna kadar hep kopuu antran (ima eden) otantik Kenalizme bal kalr. Kopmas son derece kktenci (radikal)dr. Nostaljinin tam kartndan ko nuur Yakup Kadri.'"^^
Yakup Kadri olumlu yaklat Tanzimat devrinin yozlamas nedeniyle tam bir kopu yaar ve yeni rejimin ideolojisi dorultusmda dnr. Yani gemi ten koparak, ileriye bakar. Hisar',da bunun tam tersi izlenir. O da bilir gerek ya amda, o eski gzel gnlerin tekrar yaanamayacaun bu yzden de gemii anmsayarak yaratmaya ynelir. Bellei araclyla yaad bu gemi tm olumluluklarn membaidr.

"Mazimiz, ocukluumuz ve genliimizle birlikte sevgili llerimizle bulutuu muz mukaddes bir diyardr. Mazi hepimiz iin Adem'in kovulduunu hatrlad Cennettir.(...) htimal ki bu gemi zamanlar hayalimde bylterek daha ziyade gzelletir mi, ihtimal ki gzelliklerini mbalaa etmiimdir. Zaten bu da ihtimal ki yaadmz zamanlarn bir neticesidir. Zira bu zamanlar bizi hep mbalaalara sevkediyor. (...) Mu hayyel bir ti namna gemite milli ve gzel ne varsa hepsinin tahrip ve tezyif edildii ni grdk. Ben de, bildiim bir zaman ve iindekileri olduklar gibi hatrlamak ve vmek

O uz Dem iralp, O km a D efteri: Eletirel D cn em ekr (stanbul; Yap Kredi Yayninn, 1995), s. 83.

26 A hm et Oktay, Zamam Sorgulam ak (stanbul: Rem zi Kitabevi, 1991), s. 49-50.

4 9 8 T iipn - zerine Yazlar

stedim. Zir onlar bi olmazsa cidden mevcud olmulard ve bnzjinr: bize bayat bckkmda yksek ve asil bir fikir vermilerdi. Onlar yaamlard. Mazi yle bir zamandr ki ruhumuzun kinatnda ziyan olup gemez. Mazi ihtiyar layp bunamay, bozulup heba olmay bilmez. Mazide 'gl solmay, mehtap azalp bitme yi bilmez!' Maziyi yerinden oynamad ve kmldamad iin severiz. Zira analar, babalar lr; sevgililer gider, sevgililer geer; vcd ihtiyarlar, ruh ypranr. Fakat yere eilen, yere den adamn hafzasnda ve ydndaki mazi cennetine bir ey olmaz. lm b tn akrabalarmz, snm btn aklarmz, gemi btn ihtiraslarmz yerine bize ancak bu mazi Cenneti kalr. (...) Bugn eskiden olduu gibi, mehtabn mstakbel ma nalarla zengin ve takn halini artk gremiyorum. Zira istikbalin zengin vaitleri benim iin artk parldamyor. Fakat bugnk mehtap yerine eskiden grdm mehtaplar hatrlasam bir fsn dnyasnda gya ben de: 'Al Susam!' demiim ve szm tesirini gstermi gibi btn bir ihtiam leminin tlsml kaplar alyor ve altn mehtaplar, gemite olduu gibi, tekrar tinin dolgun, takn manalaryla manevileerek yeniden harikulade kymetlerle parldamaya balyor. Bugn grdklerime deil, hatrmda kalan o sihirli mehtaplara baksam onlarn yine, iri gller gibi alm, yerli yerinde, mfik ve ah! o kadar muhabbetli o eski yzleriyle parldadklarn gryorum.'"^^
A. inasi Hisar masaldaki kahraman gibi "A l Susam !" der ve tm zengin liklerin kayna olan gemiinin kaplarn aar. Bu gemiten anmsad eyle ri bir masal tadyla kada dker. Hisar yazarak anlatan bir eit anonim hikye anlatcsdr. Yapt i, yani roman, an, zyaamyks yazmak modern bir u raken, bunu yap biimi anonim halk hikyelerini anlatanlarn yapt biimde, yani gelenekseldir. Hisar'n yapt ey yazmaktan ok, kendini adamaktr: Hdebiyata, yazd esere, yaad gemie ve orada kalan her eye adanmak. Ta rihsel bir bak deildir onunkisi. Gemite olan bilenleri imdiki durumdan yo la karak yorumlamaz. Sadecc aktarr Oysa grdk ki, Yahya Kem al'in yaph, eserinin i dnyasyla dardaki dnyay uyumlu hale getirmeye almaktr. Gemie getirdii yorumla imdinin iirini yazar. Halbuki Hisa/n eserinde tek bir zaman kipi vardr; Gem i zaman. Bu durum, Hisar'n eserinin konumunu da belirler. Sha Ouzertem "M o dern Edebiyat ve Abdlhak inasi Hisarn Szl Yaz S er v en i"2R balkl ince lemesinde H isar ile Tanpnar'n eserlerinin ayn dorultuda deerlendirilmesi nin yanlln vurgular. Ouzertem, Hisar'n eserlerinin yalnzca Tanpnar'dan deil, genel olarak modern edebiyattan farklar zerinde durur:

Abctlhak innsi Hisnr, Boazii M ehtaplar, (jslabul: Varlk Yaynevi, 1967), s. 276-280. Sha O uzertem , "M odern Edebiyat ve Abdlhak inasi H isar'n Szl Yaz Ser ven i", Defler, s. 18 (1992): 114-127.

A h m et Hamdi T a n p m a rn Zatnan Anlay 499

"H isa/m yazdklarm byleyici ktlan zellik, yazarn, ocukluunun masals, fantezili dnyasn kendisiyle birlikte ileri yalara tam olmas ve bunu yaparken de Tr kiye'nin modern yaantsna, onun 'adiletiini' sylemek dnda, en ufak bir ilgi gs termemesidir. H isa/da gemi, bellek araclyla blnmeden bugne tand, yani zaman bilinci farkllamam bir sreklilik gsterdii iin modernlemenin getirdii ge miten kopma ve imdiki zamana deer verme anlayna rastlanmaz."^^
Dolaysyla, Hisar yalnzca modern yaama biim ine deil, onun yansra gelen modern edebiyat tekniklerine de kar koyar. Hisar, malzemesiyle arasna mesafe koymaz ve bunun sonucunda eserlerinin trn saptam ak zorlar. Mal zemesini imgelem i araclyla ileyip kurmaca haline getirmez, belleinden akan anlar hikyelem ekle yetinir. Eserlerinde modern edebiyatn gerektirdii entrika (plot) grlmez; olaylar arasnda bir sem e yapmadan onlar bir mozaik oluturacak biim de yan yana getirir. Anlatt kiilerle arasnda farkllama yoktur. Yani yazar ve yaratt kurmaca kiileri hiyerarisine ynelmez, kendisi ni bu kiilerle bir tutarak, aynm am bir "biz"den bahseder. Olaylara belli bir perspektiften bakmaz. Olaylarn srasn dzenlemez, tm olaylar art arda bir gibi geliverir. Oysa modern anlat yazan olaylar gemi-im di-gelecek izgi sine yerletirdikten sonra onlarla oynar, yerlerini deitirir veya olduu gibi b rakr. Halbuki H isai'n zaman dngsel bir zamandr. Hep tekrarlanr, hep ay n biim de tekrarlanr. Yani zainand, izgisel ilerleyii grlemeyen muazzam bir geni zam andr bu.

"Hisar'n yaptlar kronolojik bakmdan yeniden - retim ana ait olsalar da kl tre} bakmdan hikyecilik ann derinliklerinden kopup gelirler. Dolaysyla, yazarla okur arasnda geerli modern szleme hkmlerinin dnda kalrlar. Evvel zamanlara
aittir onlar."^o

H isa'm , modern yaamda yitirilen btnl mazi cennetinde aramas, M arksist dnr Gyorgy Lukacs'n btnlk kavramn bsbtn farkl ama larla 1930'Iarda ele alyla benzerlikler tar. Lukacs tarihin btn olduunu, salkl bilginin btnn bilgisi olduunu, gereki sanatn btn yanstmas gerektiini savunur. Edebi biimlerin modernlik ncesi dnemlerdeki durumu nu yle yorumlar:

"Bir zamanlar bugn biim adn verdiimiz, tutkuyla aradmz ve sanatsal yaratnm souk heyecanlaryla bayatn akndan ekip kartmaya altmz ey, insanln n iine doan eylerin doallkla dile getiriliinden ibaretti; boulmam bir lk, bir rpn annn dorudan dile getirilii. te o zamanlar biimin doas hakknda sorular sorulmazd. Biim, maddeden ya da hayattan ayr tutulmaz, biimin farkl bir hayt ol-

115.

3 A .g.m .,s.\27.

5 0 0 T an p n a r zerine Yazlar

duu dnlmezdi. Biim, birbirine yabanc olmayan iki ruhu bir araya getiren, air ile okuru birbirine ulatran en ksa, en dolaysz y o l d u . .
Modernliin yaanmaya balamasyla birlikte bu btnlk krlr. Modern lik ncesinin hikye anlatcs, ok uzaklardan ve ok uzun bir aradan sonra da olsa evine dner ve deneyimlerini onu anlayan kiilerle birebir, dorudan payla r. H er zaman dnlecek bir ev vardr. Modernliin btnl krmas bir an lamda evin de kaybedilmesi demektir. 20. yzyl ba Trkiye'sinde yaayan ay dnlarn ou evi yitirmilerdir ve hepsi bir anlamda o eve ulama isteiyle ha reket ederler. Ama varlan ya da varld sanlan ev, ayn ev olmayacaktr. Yani btnln eskiden olduu gibi salanmas imknszdr. O yzden, paralar uyuturmak bir ara zmdr. Yahya Kemal'in yapt budur. Beir Ayvazolu'nun Yahya Kemal: Eve Dnen Adam adl kitabnda ortaya koyduu kadar basit olamaz mesele. Ev artk yklmtr; onu ancak bellekte kalan izler dorultusun da yeniden ina edebilirsiniz. na edilen yeni ev, eskisini artrabilir, ama ay ns olamaz. Yahya Kemal de, eskiyi artran, ama yeni bir ev ina etmeyi de nemitir. Halbuki inasi Hisar; yeni bir ev yapmay reddeder ve belleinde capcanh durduunu iddia ettii m alzemeyle hayali bir ev kurar ve orada yaar Ya ni bir yanlsama yaratr, gerek yaamdaki btnl salayamaz. Yahya Kemal, A. inasi Hisar ve Tanpnar'n yitirilmi btnl bulmaya ynelik ortak bir abalar vardr. Fakat Tanpnar'n zamana bu aba dorultu sunda bak Yahya Kem al'e yakn, Hisar'a uzaktr. Tanpnar, Yahya Kemal'in "gem iin gzelliklerini sevm e", tarihte sreklilik adna bir sem e yapma anla yna daha yakndr. Tanpnar'n, k noktas Beyath'da bulunan yaklamnn en ak ifadesini "Asl Kaynak" adl denemesinde buluruz:

"yle sanyorum ki, ne maziyi sevmek, ne Garb' tanmak ve ona hayran olmak bi zim iin kfi deildir. Mazi nihayet gemi bir zamandr, bizde, ancak, kendisine iimiz den bir eyler katarak hakkyla yaayabilir. Biz ise 'Bugn bile' deiliz; yarnz. Her nes lin asl vazifesi kendi tesinde gelecek iin olan hazrlarken balar. Bizim iin asl yapl mas lzm gelen, memlekette yeni hayat ekilleri yaratmaktr. Biz ark'a veya Garb'a ancak birbirinden ayr iki kaynamz gibi bakabiliriz. Her ikisi de bizde ve geni bir e kilde vardr; yani realitelerimizin iindedirler. Fakat onlarn mevcudiyeti kendi balar na bir deer olamaz ve sadece byle olmas bizi, kendi hayatmzda, kendimiz iin kendi mize mahsus bir hayat, geni ve mll bir terkibi yaratmaya davet eder. imizdeki kaynama ve karlatrmann verimli olmas iin bu hayat, bu terkibi dourmas art tr. Bu da asl nc kaynaa, 'memleketin realitesi'ne varmakla kabildir. Dedelerimizin byk meziyetlerini, hayatlarnn kendilerine has ve gerek oluu ya pyordu. Garp medeniyetinin byk meziyeti de bu realitenin mahsul olmasnda ve in-

31 Lukacs'tan nktarnn N urdan G iirbilek, "Paralanm Zam ann A k n d a", Defter, s. 1 (1987); 90.

A h m et Handi T an p n ar'n Zam an A nlay 501

kiaftm onunla beraber yapmastndadr. Bizim iin asl olan miras, ne mazidedir, ne
de Garp'tadr; nmzde zlmemi bir yum ak gibi duran hayatmzdadr.

Onu yakaladnmz, onun meseleleri zerinde durduumuz, onlarla yorulduumuz, bu meseleleri fikir Imyattmtztf zaruri yol uraklar gibi deil, temeli olarak kabul ettii miz zaman tarihin ve hususi corafyamzn bize ykledii byk role erieceiz. O za man devam'm zinciri tekrar iimizde balanacak ve. biz muasr dnyada, birletirici ehremizle ve bu ehreyi tekil eden hayat erevesi ile kendimize layk yeri alacaz.'"^^
Hisar'nkinden ok farkl bir bakla kar karyayz. Tanpna'm asl ilgisi imdide sren, "nm zde duran" yaama yneliktir. Gemi nostaljik tonlar ieren bir biim de anmsanr, fakat bu anmsamann asl hedefi imdiye ula maktr: "Eski stanbul bayram lar ok baka trl idi. Bayram sabah gne bile ba ka trl, adeta ruhani doard. nk eski hayatmzda takvim semavi bir ey di. ehir, daha birka gn nceden bayrama hazrlanrd. Eer gelen eker bay ram ise bu, sadece bayram yerlerinin hazrlanmasndan ibaret kalr. Ramazann hususi hayat, enlikleri birdenbire bayrama evrilirdi. Dolaplaryla, all karn calaryla, gm krbal erkes eerli prl prl atlaryla, bin trl srprizleriy le bayram yerleri ehre gndelik hayatndan ok baka, ok renkli bir grn verirdi. ocuk bu gnlerin tek hakimiydi; Bu grdm bayram la eski bayram larn hi alkas yoktu. Son atl karncay Kadrga meydannda birka yl evvel grmtm. ocuk luumuzun bu eski dostlar ne kadar ypranm, nasl biare eyler olmutu! Atn kulaklar dm, iki aya krlmt. Zrafa btn zarifliini kaybetmi, uzun boynu adeta ip gibi incelmiti. Hepsi de zaman mahzeninde bir nevi czzama tutulmu gibi zavall ve halsizdiler. Uzaktan bara:

'-Ya, ite byleyiz, bir ryadan arta kalmann sonu budur...' der gibi bakyorlard. Gzlerimi etraflarndaki kalabala evirdim: Onlar da bir ryadan arta kalm parala ra benziyorlard. Hayr, stanbul'a yeni hayat; yeni bayram, yeni elence ekli, yeni zaman lzm. s tanbul artk bundan byle ekmeini alarak kazanan bir ehirdir. Her eyi ona gre d zenlenmelidir."^^
"Bursa'nn Daveti" adl denemesinde, "Bursa'ya zamanmzn grltsn den uzaklamak, bir ham am nlaymda kendimizi kaybetmek iin gitmiyoruz. Eskiyi zorla, san'atkrca bir rya temini iin sevenlerden deiliz."34 diyen Tan-

Tanpnar, Yanin Gibi, s. 34-35. (Vurgulama bana ait.) Tanpnar, Be ehir, 6. bs. (stanbul: Dergh Yaynlan, 1979), s. 30 3^ Tanpnar, Yaadm Gibi, s. 201.

50 2 T ..n p n a r ze ine Yaklar

pnar, tpk Yahya Kemal gibi, sanatyla, toplum vc kltrn yaam atbmm gerekletirm eye alr. te yandan, Tanpna^m Yahya Kem al'den ayrld noktalar da yok deildir. Beyall zgn slbuyla, parltl bir tarihin destann yazar; tek olanla yani bireyle deil, oul olanla, yani toplumla urar. Toplu mun tarihini anmsar. Onun iirinde btn bir ki'dtir uyum iinde, tek bir sesle konuur. Oysa Tanpmar'n poetikasnn merkezinde ikili bir yap grlyor. Yaam mzn blnmln yanstr bir biimde, birey ve toplum karlkl bakr lar. Tanpnar, zellikle iirlerinde bireysel olanla ilgilidir; dzyazlarnda ise top lumun n planda olduu sylenebilir. Bu ikiliin varl eserlerinde her zaman mevcuttur. Buna geri dneceiz, fakat ncelikle sreklilikle ilgili u saptamaya gz atalm:

"Bir eyin srmesi o eyin bitmemesi deneklir. yleyse deiimde deimeyen bir merkez bulunmaktadr. Sreklilik dncesi iki boyutludur: Sreklilik hem diakronik hem de senkroniktir. Hem zaman iinde srmesi gereken zdr, hem de belirli bir zaman kesiminde btn kltrel yapy biimlendiren, trde klan soluktur. Bu da Ahmet Hamdi'nin kltrden anlad doay kendine uydurma, 'maddeye' kendi 'ruhunu' ge irme savnn bir sonucudur. Kavramsal dzlemde Ahmet Haindi iin, tutarl kltih- bu senkronik btnl salam kltrdr. Osmcnh kltrnn en nemli nitelii ger ekleir bylece, 'hayat bir ve btn olur.'"^^
Bu saptamada birey ve toplumla ilgili nemli belirlemeler yatyor. Tanpnar toplumu tarihsel dzlemde, artzamanl (diakronik) olarak dnr. Gemiimdi-gelecek, Bergsoncu zaman anlay dorultusunda birbirlerinin iine aka rak, birbirlerini dourarak ilerlerler. Bu, homojen, srekli kltrel yapy dou racaktr. Birey dzleminde ise, aranan ey "i insan"dr. insan, dngsel ve izgisel zamanlarn ikisini birden kendisinde btnletiren, yekpare bir evrensel zaman duyum sayabilen bireydir. Birey, doann ve kltrn srekli ilerleyile rini birbirine uyumlu bir biimde, ezamanh (senkronik) olarak yaamay baar d anda btnlk salanm olacaktr. Bu i insan anlay, Tanpmar'n zellik le iir sanatn temellendiren "rya estctii"nde de bulunabilir. "iir ve Rya'da yle diyor:

"teden beri ryann ikinci bir bayat olduu syleniyor ie iki oda gibi, uyank hayat ile rya hali ynn yana' dururlar. (...) nsan yaplnm bu iki hali birbirini tamam layan bir zt tekil eder Tamamlarlar: nk kozmik niza?n ta kendisi olan rit ancak hu ztlkla kabildir. Ztinlar: nk ayr ayr kaynaklardan gelirler. Uyank bayat gnein adna sylenmi bir kasidedir; hareket, ihsaslarn verimleri, dnce, mantkl tedai, devam, ibda, deime hep oradadr.

Ouz Dem iralp, Kutup Noktas, s. 93-94.

A h m e c H am d i T n n p n a r n Z a m a n A n la y * 5 0 3

Ujku ve rya, gecenin yani kendisini ilgadan holanan bir tamamhm ocuklaruhr; unutmalar, ani hatrlamalar, skn ve,eyaya temessl, maddenin mutavaatkr hayat na itirak onun tlsml mntkasnda kabildir. Gne kanmzda dolat iin yaar ve hareket ederiz. Geceyi ve onun nizamm kendimizde bulduumuz iin uyuruz. Gece biz de konutuu iin rya grrz."^^
Gndilzleri toplumsal zam an yaayan insan, gecenin geliiyle kendisini ev rensel zamanm iinde bulur; "Benlii, kk ve yapra birbirinin ayn bir aa, kozmik bir sarm ak ol mu zamann bu'dunda yzyor. Onun iin mazi, hal, istikbal bir hatradr. Bizzat kendisi, binlerce varhm, saysz varlklarn terkibini nabzyla idare ediyor.(...)

Zaman mefhumu artk onun iin yoktur. Saniyeler bu glgeler leminde ebediyet ka dar uzundur yahut daha iyisi, mahbus ve mnfa yaratcs olduu bu dnyada tasav vur kendi bana bir andr."^'^
Tanpnar'n i insan "gndz" yaamna ait nesne, kltr, madde odaklar n, "gece" yaam na ait zne, doa, rul odaklaryla btnleyen bir idealdir. te yandan Tanpmar, bu idealin gerekte var olmayan, fakat var edilmek iin m ca dele edilmesi gereken bir ey olduunu bilir. iirlerinde bu ideali seslendirirken (Ne iindeyim zamann! Ne de bsbtn dnda/ Yekpare, geni bir nn! Paralanmaz aktmda) dnsel yazlarnda bunun gerekliliini ve yollarn tarhr. Kurmaca eserlerine ise bu btnln aran hakim olur. Tanpna'n tarihe baknda, ta rihsel olanla evrensel olann birletirilme abas grlecektir. Osm anl'y bu b tnln ideal rnei olarak yorumlan Bu durumda, Tanpna'n Yahya Kemal'den ne fark kalyor? kisi de Osmanl kltrnde cisim leen uyumlu sreklilii aramyorlar m, o zaman? Ro manc Orhan Pamuk, bunun byle olduuna inanmakta. Tanpna'm modernist bir romanc saylp saylamayacan tartt bir konumasnda, A. H am di'yi cemaate arlk veren bir yazar olarak deerlendirir. Pamuk, Batl modernist ya zarlarn cemaatten ayrldklarn, topluma kafa tutan bireyler olduklarn vurgu layarak, Tanpnaf'n romanlarnda hep bir "biz"in peinde koulduunu syler.

"Yazsyla topluma kar bir tutuma girmeyen, topluma hizmet eden, karmak bir metin retmek yerine, toplumun btn sorunlarnn zenginliini tarif etmeyi, yani m zeyi tarif etmeyi n plana alan bir hizmet adam kimliiyle karmza kyor. Hizmet adam kimlii ise, modernizmin temel tutumlarndan, temel davranlarndan moder nist metinleri reten ahlka, tutuma uyan bir ey deil. Ahmet Hamdi Tanpmar', esrar-

Tnnpnar, " iir ve Rya - 1," Eclebjnt z'rine M n h lc k r , s. 16. A .g.m ., s. 17.

5 04 T a ip n a r rerin e Y:zlr

dnn kafay bulmu, datm ve herkese fkeyle sven ve yanan bir adam olarak dne miyoruz. (...); Ahmet Hamdi Tanpnar' gnah fikriyle har neir olmu, eytanla ibir lii yapan bir nsan olarak dnemiyoruz."^^
JBat kltrnn zgl tarihindeki dnmler sonucu vard edeb modernizm konumu asndan ele alndnda, Tanpna/n farkl bir grnm sergile yecei aktr. Tanpna/n durumu bizii kltrmze zgdr; Batllamann yaratt blnml iler. Bu anlamda ne Hisar gibi gemiin mkemmelli ine snmakta ne de ona bsbtn srt evirmektedir. Orhan Pamuk da bunun farkndadr ve Tanpnaf'n neminin buradan kaynaklandn vurgular:

"ki dnya arasnda kararsz kalan, ama bu kararszl bir slba evirerek, karar llkla benimseyen Tanpnar, aslnda yaad evre ve bu evrenin imknlar konusunda adalarnn oundan daha akll ve kararl davranmtr. ki dnyann arasna kendi ni yerletirerek, her iki dnyadan semeli bir ekilde yararlanabilmitir"^^
Ahmet Oktay, bu ikilii aradahk olarak niteler:

"Alfred de Musset, 1836 ylnda yaymlanan Bir Zamane ocuunun tiraflan'nda unlar yazyor: 'Bu an btn hastal iki nedenden kaynaklanyor: 9.3 ve IS li'ten geen halk, yreinde iki yara tayor: Olmu olan artk yok; olacak olan henz ortada yok. Aclarmzn gizini baka yerde aramayn.' te aradahk durumu budur: Bu, Hlderlin'in iirini yorumlayan Heiddeger'in, Musset'den neredeyse yz yl sonra Nietzs.che'nin Dionysos figrnden dolaymlayarak vurgulad sorundur 'Uup gitmi Tanrlarn Artk-Olmay ve Gelmekte-Olan Tanr'nn daha-gelmemilii". Tanpnar'n yaptnn durduu alan, byle trajik bir anda olumutur, dolaysyla bu yapt, Heidegger'in Hlderlin'in iirini betimlerken kullan d szcklerle 'btnyle tarihseldir. Yklanla kurulacak olann ifte olumsuzluu: Giden ve Gelmeyen. Bir Tereddtn Adam'mn biimlenecei zemin budr."'^^
Tanpnar, gidenle gelmeyen arasndaki kopukluu tekrar balayabilmek iin, tarihsel malzemeye, yani Osmanl gemiine yeni bir ierik kazandrmay amalar. Burada yeni szc nemlidir, nk Tanpna'n Osmanl musikisi, mimarisi ve edebiyatyla ilikisi, bunlar annda yaayan Osmanl insannn ili kisinden farkldr. kiliin, ayrlmann grlmedii o dnem de bunlar toplum sal yapnn doal unsurlardr. O zaman yaayan bir bireyin bunlarla, yani kl-

Bu konuda lam aksi dnen ve Tanpnar' m odernist bir rom anc olarak yorum layan bir gr iin bkz. Sha O uzertem , The Deod Tree o f Conpnssia: Eyislence, hnagintion, Lovl', nd Nnrcissisn iu Tnipnnr's Mnh- Besle, (Doktora tezi, ndiana Universily, 1994) ve Sha O uzertem , "Ficlions of N acsissism : M etaphysical and Psychosexual Conflicts in tle Stories of A hm et Ham di Tanpnar," The Tutkish Stndics Asuodatio Bnlleth c. 14, s. 2 (1990); 223-233. Orhan Pam uk, n.g.m., 45. '*0 Ahm et Oktay, "Tanpnar: Bir Tereddtn A dam ," Defter, s. 23 (1995): 50.

A h m et Haindi T an p n ar'm Zam an A nlay 505

trle ilikisi gayet dorudan, gayet organiktir. Oysa Tanpnar, bu kltre getir dii yorumla, imdinin bakm gemie tam olur. Yapt i, gelenei, estetik ve dnsel adan icat ya da ina etmektirr^

"Merkez Efendi hayatta iken olsa olsa onun bir dervii olabilirdim. Yahut da onlar dan yolum ayrlr, mcadele eder, veya sadece lakayt kalrdm. imdi ise onu ve emsali ni baka bir gzle gryorum. Hepsi idealin serhaddinde susmu bu insanlarn hikme tinde kaybolmu bir dnyay aryorum. stediime onlarla eriemeyince iire, yazya d nyorum. Onu musikinin kadehinden istiyorum; kadeh boanyor, susuzluum olduu gibi kahyor; nk sanat da, ak gibidir, kandrmaz, susatr. Ben seraptan seraba kou yorum. Her bana kotuum pnarda muammal ehreler bana uzanyor; bilmediim, seslerini tanmadm dudaklar benimle bitmez tkenmez iaretlerle konuuyorlar, fakat hibirinin dediini anlamyorum; ruhum dudaklarndan ayrlr ayrlmaz hibir eyin deimediini gryorum. Belki onlar da bana kendi tecrbelerinden, her admda kar larna kan sert duvarlardan bahsediyorlar; (...)' En byk meselemiz budur; mazi ile nerede ve nasl balanacaz, hepimiz bu uur ve benlik buhrannn ocuklaryz; hepimiz Hamlet'ten daha keskin bir "olmak veya ol mamak" davas iinde yayoruz. Onu benimsedike hayatmza ve eserimize daha ya kndan sahip olacaz. Belki de sadece aramak ve btn kaplar almak kfidir.. nk bu dassla'nn kendisi balbana bir lemdir. Onunla gemi hayatn en iyi izahm ya pabiliriz; bu sessiz ney namesinde llerimiz en fazla bal olduumuz yzleriyle can lanrlar ve biraz da byle olduu iin, onun nda daha ili, daha kendimiz olan bir bugn yaamamz kabildir."*'^
Grlyor ki, Ahmet Hamdi Tanpna^n gelenei yeniden ina etme abas nn odanda Osm anlI'nn kltr, yani dini yaay biimi, mzii, mimarisi, dili ve edebiyat yer almaktadr. rnek olarak onun mzie yaklam n alalm;

"Musiki daima olu halindedir. Zaman gibi ve onun nizamiyle kendi kendisini yi yerek byr, kendinde doar ve kendinde kaybolur. (...) Musiki giydirilmi zamandr Dier san'atlarn hemen hepsinde tabiattan bir ey var. Musiki sadece alr, zaman gibi onu da her eyle durdurabilirsiniz. Maddesizdir, sesten yani heyecanlarn en iptidai ia retinden yaplmtr. Onun iin daima iptidaidir. Dnceyi deil, nabz idare eder. Bir kltrn musiki anlay, zeksnn zamana en yksek tasarruf ekli, yani kudretini har camak tarzdr. Onun iindir ki, deimesi ok gtr."*^
Alntda geen "m usikinin iptidailii" ibaresi basitlii deil, onun birincilli ini anlatmaktadr. M zik sesten yaplmtr. Ses m addesiz olduundan, zaman gibi daima olu halindedir, yani Bergson'un sresiyle ilikilidir. Zamanda par-

*1 a.g.m ., s. 54. Tanpmar, Be ehir, s. 111-112. Tanpmar, " iir v e Rya -11", Edebiyat zerine Makaleler, s. 24.

5 0 6 T a n p n a r e rin e Yzlar

alara aynlam ayan, srekli ak halindeki sesle ina edilen mzik bu yzden bi reyin tarihsel ve evrensel zamanlarla uyumlu hale geliinin bir iaretidir. Mzik, bir kltrn bllinlk servenini tamamlayan unsurdur. Tanpnar Osmanl m ziine ok bahdr, nk onda paralanm bir zaman yaamayan Osmanl kltrnn insan-evren, doa-kltr kaynamasn, btnln bulur. Burada baka bir nokta daha var. Tanpnar hem Osmanl musikisini hem de klasik Bat mziini dinler. Bunlar birbirinden farkldr. Ama ikisi de ses unsu ruyla yapldndan ve kltrn btnln cisimlerdiklerinden, bir araya gelileri ya da bir araya getirilme denemeleri gidenle gelmeyen arasndaki ko pukluu kapatabilir. Tanpna^n mimariye bak da btnlk anlay balamnda anlamldr. Evrenle btnlk iinde yaayan bireyler toplumu ortaya karrlar. Toplumun olu iindeki, btnsel zaman yaayyla da kltr doar. Kltrn, yine b tnlkl bir olu sergileyen doayla etkileiminden mimari ve kent ortaya ka caktr. Yani nihai btnle, doa-kltr btnlne ulalacaktr:

"Yeil Cnini bu hayranla hem de fazlasyla layktr. Onun iin mimarimizin en mkemmel eseridir demek phesiz mbalaa olur Fakat Beyazid ve Sleymnniye'nin mkemmeliyetine ve ihtiamna doru yol alan olu halinde bir tekniin bu camide en gzel ve en fazla telkin edici tereddtlerinden birini geirdii de muhakkaktr. O iki ay r anlay ve zevkin sadece tebessmden ibaret olan bir mcadelecisidir. Ve daha ziyade ileriye doru yrrken geriye atlan son bir baka benzer. Fakat bu bak ne kadar hesaph bir tecrbe ile doludnrI Gelenek ona erimek iin ne kadar zenginlemi, ne kark merhalelerden gemitir Bu hendesenin gnn birinde bu vuzuh ve nispet iinde bu ka dar sade bir oyunda kendini gstermesi iin, ihtiyar Asya yerinden oynauu, medeniyet ler birbirine girmi, insan cemaatleri en geni manada deiikliklere uramtr. Kap dan girer girmez drt yanunz kaplayan yeil hava iinde Net'nin turfa muamma di ye adlandrd insan ruhu, en tabii iklimlerinden birini bulur (...) nsan ancak Yeil'i ve muasr eserleri gezerken III. Selim tarafndan yaptrlm olan Emir Sultan trbesinde - ve ona benzer dier baz binalarda - kaybedilen eyin ne olduunu daha iyi anlyor Zengin malzeme ile hamlesiz bir nizamn mahsul olan hu binalar sadece bir kalp, bo. manasz bir cmle gibi zeky bir mddet yorduktan sonra 'ben bir hiim' diye zaafn itiraf ediveriyor."'^'^
Osmanl m im arisi, mzii, dili, btnln, srekli oluun rnekleridir. Halbuki Tanzimat'la birlikte ikilik doar. Yani Adem ile Mavva ayr der ve yeryzne s a l n r l a r . ' ^ s p^t etkisinin Osmanl yaamnda at en byk yara

'1'^ Tanpnar, Be ehir, s. 128-129. Tnnpnar tm eserlerine hnkim olan 'btnlk - kopu - btnln aranm as" tem asn, en ak ekliyle "A dem le H av va" adl yksnde ilemitir. Bkz. A hm et Ham di Tanpnar, H ikyeler: Yaz

A h m et Hatndi T an p n arn Zam an A nlay 5 0 7

imanm yok oluudur. Buradaki iman sadece dinsel ierikli deildir. Kltrn ve
toplumm btnlnden kuku duymama anlam da vardr.

"Bu ehirde muayyen bir aa ait olmak keyfiyeti o kadar kuvvetlidir ki insan 'Bursa'da ikinci bir zaman daha vardr" diye dnebilir. Yaadmz, glp elendiimiz, altmz, sevitiimiz zamann yambanda, ondan ok daJw baka, ok daha derin, takvimle, saatle alkas olmayan; sanahn, ihtirasla, imanla yaanm hayatn ve ta
rihin bu ehrin havasnda ebed bir mevsim gibi ayarlad velt ve yekpare bir, zaman. Dardan baklnca ok defa modas gemi gibi grnen eylerin bugnk ha

yatmzda artk lzumsuz zannedebileceimiz duygularn ve gzelliklerin malt olan bu zaman bildiimiz saatler saymaz, o sadece mazisinde yaayan bir gemi zaman gzeli gibi hatralarna kapanm olan ehrin nabznda kendiliinden atar."^ ^
M slm anhk da btnln, srekliliin bir paras olmas asndan nemlidir. Osm anl yaamnn temel dzenleyicisidir din; zaman tasarruf eklidir.'i7 Bu yzden de, btnln harc olarak grr Tanpmar dini. Osmanl in san diniyle, mziiyle, mimarisiyle, ksacas kltryle birlikte btnlkl ve kukudan uzak bir yaam srmtr. Bat etkisinin girdii andan balayarak bu cennet paralanmtr. Yaplmas gereken, bu btnlkl gemie iinde bulun duumuz andan bakarak rnek almak, yani bireysel ve toplumsal imdimizi b tnlkl gemii anm sayarak zenginletirm ek ve yine btnlkl bir gelecek cennetini ina etmeye almaktr. Tanpma'n zaman anlay ite bu btnlk aray evresinde biimlenecektir.

(Cogito, say 11,1997, s. 201-222).

Yamuru - A b d u lh h Efendinin Riiyalnn - Kitaplanam Hikyeler, 2. bs. (stanbul; D ergh Yaynla r, 1991). ykye ynelik zm lem eler iin bkz. M ehm et K aplan, "A d em le H av va," H ikye Tah lilleri (sLanbul: Dergh Yaynlar, 1979), s. 154-165 ve Sha O uzertem , n.g.m. Tanpmar, Be ehir, s. 114. (Vurgulama bana ait.) D em iralp, Kltp Noktas, s. 87.

TANPINAR ve AYDAK KADIN" Fsun Akat

Ahm et Hamdi Tanpna'n lmylfe tamamlanmadan kalan Aydaki Kadn adl roman, titiz bir edebiyat aratrm aasm m youn emei sonucu kitaplklar mza ulaabildi.

Huzur ve Saatleri Ayarlama Enstits ile, birbirinden olduka ayr yaklam larla Trk edebiyatnn en nemli yaptlarmdan ikisini vermi olan Tanpna'n Sahnenin Dndakiler ve zellikle de Mahur Beste adl romanlar da okunup de erlendirildiinde Tanpnar romancl zerine btnlkl bir kavraya varmak mmkn olur. Tanpmar dnyasnn daha ayrntl bir resmi iin belki bun lara yazarn hikyelerini ve hatta Be elir'ini de katmak gerekecektir. Aydaki Kadn"m bu resim ierisinde vazgeilmez bir yeri olup olmayacan
ya da Tanpnar yazsna yeni boyutlar ekleyip eklemediini tartabilmek iin, bu romam daha baka bir k altnda okuyabilmemiz gerekirdi. nk Aydaki Kadn, yazarnn son biim ini verdii bir yapt deil. Bir taslak ise hibir zaman tek bir taslak olarak grlemez. Nitekim bu roman (ya da roman oluturan b lmler) iin de birden ok taslak(lar)n sz konusu olduunu nsz'den reni yoruz. Gler Gven'in bu tamamlanmam roman gnyzne karma abas nn aamalarn zetledii bu nsz yazs bana fazla zetleyici, fazla ksa geldi. Oysa roman "yeniden kurm a" almas srasnda Gven'in kar karya kald sorunlarn daha ayrntl bir dkmn okuyabilseydik, kanmca. Aydaki Kadm'i - az nce szn ettiim - "daha baka bir k" altnda grm e ansmz ykselebilirdi.

Aydaki Kadn, A lm et Ham di Tanpnar, Adam Yaynlar, st. 1987.

T an p n ar ve A ydaki Kadn 5 09

Gler Gven nsz'nde: "Rom ann taslak saysndaki farkllk yznden ve tek taslakl blm ler iki ya da taslakl blmlere gre daha az ilenmi, olduun dan m etnin btnn de olay rgs, kii adlar, dil vb. bakmlardan yer yer dengesizliklerin, tutar szlklarn ve tekrarlarn grlmesi kamimazdr. Tanpnar yaasayd, romann bu biim iyle yaymlanmasna katlanamazd sanrm. Ama durum farkl.' Bizler bu yapttan ya btnyle yoksun kalmak ya da bize kalanla yetinm ek zorunda yz. Ve yine sanyorum ki, Tanpmar bizim yerimizde olsayd o da kincisini se erdi. Yarm kalml iinde de olsa Aydaki Kadm'm, Tanpnar' sevenleri sevin direceini dnyorum ." (s. 8) diyor. Bu dncelerine bftinyLe katlyorum. Gerek-tea de, tamamlanmaml iinde bile Aydaki Kadm'm okunmas balba'ma bir yaznsal zevk, hatta bir yaznsal doyum. Salt bu nedenle bile yaznsever1er G ven'e teekkr borlu olmallar. Benim daha fazlasn beklemem in nedeni ise, Tanpnar yetkinliinde bir romancnn yaptyla yllarca har neir olma ya antsnn da, aktarlmaya deer olmaktan te, son derece heyecan verici olaca na itenlikle inanmamdr. Nitekim yine nsz'de yer alan u ksack paragraf bile bu inancm pekitiriyor: "Yaklak te ikisi yazlan Aydaki Kadm'm bir pla nnda, yazlm am blm lerle ilgili ve romann tasarlanan sonunu belirleyen u satrlar yer alyor; 'Drdnc mouvement; Kayklar. M ehtapta alaturka musiki. Burada herkes kendi solosunu syleyecektir. Son konuma birbirlerine cevap verir gibi Leyla ile Selim 'in konumalar olacaktr Selim romana dnecektir. Bel ki M arie ile yatacaktr. Demokrat Parti mahkmdur. ller dirilrhez.../ Ve kar k bir hayalde uyuklayacak (Bu hayale ocukluu, Anadolu peyzaj, btn ta ndklar girecek. Sonra yava yava hepsinin yerini mehtapl su, onun iek a m meyve dal m anzaras, kk bir aa alacaktr." (s. 7-8) Ben bu yazda Aydaki Kadm'm Tanpmar "corpus"u ierisindeki yeri zerine syleyeceklerimi yeterince temellendiremeyeceim kaygsyla, romana yans yan Tanpnar sorunsallar zerinde durmamay yeledim. Byle bir ey yapmak ne kadar mmknse. Aydaki Kadm'dan kardm kimi notlan, balantlarn ak brakarak aktarmay deneyeceim.Roman, " ie" ve "Kar karya" balkl iki blm den oluuyor. H er iki blmn de eksen kiisi: Selim, eksen motifi: zaman, eksen etkinlii: anmsama! "Kar karya" blm, hem en btnyle Leyl'nn yalsndaki grkemli garden partide geer. " ie"d en derlenen kimi ipular ile, "K ar karya"daki zaman zaman konunun izlenmesini gerekten gletiren - kalabalk "ehas"m romann kurgusundaki rollerini belirlemeye almak yerine, kitabn sonunda verilen "Rom anm Plan"na bavurmak da Aydaki Kadn'a bir yaklam olabilirdi. N e var ki, roman okuduktan sonra bu plana baktmzda, bunun bir plan ol maktan ok; roman kiilerinin birbirlerine gre yerleimini odaa alp buradan kimi kanallar aarak, yazarn kard bir eit zet niteliinde grlebileceini

5 1 0 T anpnn r zerine Y:zl-ar

saplyoruz. Bu zet ise, ne romandaki olay srasn gzetm ekle, ne de anlatnn dengelerini yanstmaktadr. rnein, romandaki rolleri ok daha tli olan Nu rettin Bey ve Hayri Dura bu zette ne karlar ve gerek Selim 'i, gerek Leyl'y glgede brakrlar. Elimizdeki romann yaplnda; yalnzca eksik sayfa ya da blmlerin bulu nuundan deil, arlklarn ve dengelerin datlmas konusunda son kararn verilmemi olmasndan da kaynaklanan kimi boluklar, soru iaretleri kalmak ladr. Btn bu nesnel verilerin de ynlendirmesiyle, Aydaki Kadm'v, kurgusunu zmlememize y e te li temel salamayan, ama biim iyle, estetiiyle, yaratt atmosferle, i yrekliliiyle, bir yaznsal metin olarak okunmasnda sanatsal bir haz ve doyum bulunan bir Tanpnar rn olarak ele almak, bana en kazasz ya da en az kazal olabilecek bir yaklam gibi grnd. Bence "im di kendi kapmdaym. Biraz sonra ieriye, oradan dnyaya gire ceim " diye balayan bir anlat, drt ba mamur bir romann ilk sayfalarndan daha az heyecanlandrc deil! Zam an'm "uzak bir itiyad tazelem ek" olarak al gland, "(m azinin)... kaln ve scak bir yorgana sarlr gibi" yaand, anlarn ve bellein uzak bir ProusV armyla eelendii blmler; lm zerine yaz lp orada braklm topu topu birka satr bizi tandk Tanpnar izlekleriyle kar karya getiriyor Aydaki Kadm'da. Ak -tam yerinde bir saptayla- "bir mruz olma durum u" olarak yaayan ve hsrandan, acdan, zdraptan ok bir eksik brakma, tamamna erdirememe aknl ve "fruslraiion"u olarak duyumsa yan Selim de tandktr. Huzur'un M m taz'na hi de uzak durmayan bir Selim. Bedenin ve bedensel duyumlarn zihnin servenlerine katl biimi, roman da zellikle iki yerde, yetkin bir betimlemeyle, alt izilerek aktarlm: "... onu bu yeni gne sndran scak stlkahve ve kokusuyla kahvalt sof rasndan, m utfaktan taan fsltlar, kk fakat geni akisli sesleri duyuyormu gibi rperdi. Hibir ey uyan annda gelen bu ilk sesler, mrltlar, haff grl tler ve bu kahve kokusu kadar onu mesul etmezdi./.../ Ac iddetli olmasna ramen mhim bir ey deildi. Bir dakika sonra geecekti. Bununla beraber ba cana getirdii uyuuklukta, acnn vcuduna bir lhzada yaylnda Selim, birdenbire tekrar bu vcudu birka saat evvelki duyumlarla deta yemden ke fetti. Ac sanki vcuduna bir haz gibi yaylyordu." (s. 55); zellikle, mziin du yusallkla tensellik arasnda kurduu kprnn ilk kez sezdirildii romanm ilk sayfalan, yinelenen Tanpnar motiflerinin en ilgiye deerlerinden. Gen Selim 'in gekin Zmrt Manm'la yaad salt tenselliklen ibaret de neyim, A sm 'n evindeki davetle yaanan o tuhaf gece, o evdeki kadnlar dn yas, bununla balants kurulabilecek Asm'n skandali, bamsz bir blm gibi duran lokanta sahnesi, Leyl'nn kokteylindeki tartmalar, yine "K ar karya" blmnde, herbiri ayrntlaryla izilen, ama romandaki ilevleri gevek ilmek

T an p n iir ve A y Jiik i Kadn 5 1 1

lerle tutturulan portreler... hepsi, kendi ilerinde birer btnl olan roman paralan. Sonra, herbiri bu romann yazmsal ve dnsel ierii hakkmda ar pc birer izlenim verebilecek u iki- alnt; "H afzas cam bir kavanoz, akta ileyen bir mide gibi o gnk istihlkini gznn nne yayard." (s. 176) "H epim iz para parayz. imizde, dmzda birtakm eyleri lehimleyerek yayoruz. Co-existence kelimesini icat eden ve o kadar sk kullanan bir devrin insanlaryz." (s. 180) "L eyl hibir zaman benim olmad. O hep ocukluum undu." (s. 195)

Btn bunlar, hepsi Aydaki Kadm'm malzemeleri olarak st ste ylyor. Bunlardan zam anlanm bir roman karma sreci, Tanpnar'n lm yle, bir yerde kesintiye uram. Yllar sonra bu srecin yeniden canlandrlmas ve Ay daki Kadm'm, bir anlam da ta ta stne konarak kurulmas; hem bir Tanpnar rnnn yaznm za kazandrlm as asndan, hem de bu "reconstruction" a lmasnn saygnl asmdan kutlanmaya deer.

(Zaman Yaatan Roman - Zamana Direnen iir,

stanbul 1998, s. 13-16).

AHMET HAMD TANPINAR

Beir Ayvazolu

BE E H R LE BALAYAN M ACERA Baz yazarlar vardr, okur geersiniz; kazancnz sadece fikir edinmi olm ak tr, dnp bir daha okumak ihliyacn pek hissetmezsiniz. Bazlar da vardr ki, her okunula yeni bir derinlikleri kefedilir. Tehlikelidirler; nk sizi esirleri haline getirir, kendileri gibi dnmeye icbar ederler. deta sylenecek her eyi sylemilerdir; ne tarafa ynelirseniz ynelin, onlara toslar, kendiniz olmakta zorlanrsnz. Ahmet Mamdi Tanpmar gibi. Onu Be ehirle tandm; on alt yandaydm ve galiba Tanpmar adn o g ne kadar hi duymamtm. 1000 Temel Eser dizisinin beinci kitab olarak 1969 ylnda Milli Eitim Yaynevi'nin vitrininde grnce, ayn dizinin dier kitapla r gibi, onu da harlklarmdan artrarak biriktirdiim be liray hi tereddt et meden verip aldm. zerinde stanbul, Bursa, Ankara, Erzurum ve Konya haritalarnm bulunduu ala yeili kapa, kad, basks ve rahat sayfa dzeniy le de "O ku beni!" diyen bir kitapt. Yava yava okudum; okuduka nmde bambaka bir dnyann aldn hatrlyorum. slbu, duyu tarz, derin bil gisi ve bu bilgiyi kendisiyle birlikte domuasna ahsletirip "yaant" haline getirmedeki benzersiz maharetiyle bylemiti beni. On alt yanda bir ocuk Tanpmar' ne kadar anlayabilir? phesiz ilk oku yuta Be ehir'in tadna yeterince varabildiim sylenemez. Fakat onun bu e hirleri anlatrken aslnda anlatmaktan te bir i yaptn farkctmitim. Nitekim bir sre sonra yaadm ehre onun gzyle bakmaya, hatta onu taklid ederek kk denem eler yazmaya baladm. lk kalem tecrbelerim Sivas Ulucamii'ni, Gkm edrese'yi, iftem inare'yi vb. Tanpmar tarznda anlatmaya altm k k yazlard. Artk ben bir Tanpnar'cydm; fakat Be ehir dndaki eserlerin den haberim yoktu. Sadece Nihad Sam i'nin lise nc snf Trk Dih ve Ede

A h m et Ham di T an p n ar 5 13

biyat ders kitabndaki "Bursa'da Zam an" iirini biliyordum; bir de bu iirin Mehm et Kaplan'n iir Tahlilleri'ndeki tahlilini..

H uzu/u Okudum, Fakat..

Sonraki drt yl iinde tam bir okuma hummasna tutulm u ve Yahya Ke mal'in 1000 Temel Eser dizisinde kan kitab da dahil olmak zere bir hayli kitap okumutum. Fakat Tanpna'la tanklm, dier eserlerine ulaamad m iin Be ehir'de kalmt. Derken birgn CHP iktidara geldi ve her nedense zararl (!) bulduu 1000 Temel Eser dizisinin yaynna derhal son verdi. Terc man, 1001 Temel Eset^i yaymlama kararn iktidarn bu aklalmaz uygulamas zerine almtr. Gzel bir tesadf; bu dizinin de ikinci kitab Tanpma'n imza sn tayordu: Huzur. Turan Alptekin'in o sralarda Ortadou gazetesinde tefrika edilen ve daha sonra kitap olarak da yaymlanan "B ir Kltr Bir nsan" balkl yaz dizisini unutmamak gerekir. tiraf ederim, hem youn b ir yaant roman olan, hem de artc zenginlik te bir kltr birikim ine dayanan Huzur'u, ilk denememde sonuna kadar okuyamadm. Kitaplarn dnyasnda emeklemeye balayan btn genler gibi ben de her eyi bildiim i sanyordum; bu yzden kusuru kendimde arayacak yerde Huzur'da aradm , yani beenmedim. Niin beenmediimi de hl kullandm nshann arka kapana ok bilmi havalarda not etmiim. Ancak Saatleri Ayar lama Enstits'n okuduktan sonra Tanpnar bir daha terketmedi beni. Birinci sayfasna dtm nota baklrsa. Remzi Kitabevi'nden 9 Kasm 1974 tarihinde satn aldm bu nefis roman didik didik etmiimdir. Rahatlkla iddia edebili rim: Saatleri Ayarlama Enstits edebiyatmzn en gzel romandr. Tabii daha sonra Huzur'u birka defa tadna vara vara okudum. Ardndan Mahur Beste, Sah

nenin Dndakiler, XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, Edebiyat zerine Makaleler, Yah ya Kemal, Yaadm Gibi, Mektuplar, iirler... Ve merhum M ehm et Kaplan'dan Tanpmarn iir Dnyas.
Ben bu serveni yaarken Tanpnar'm solda da hani harl okunduunu bil miyordum. Yeni A dergisinin elime tesadfen geen bir saysnda Hilmi Ya vuz'un "Tanpna'm Solculuu Efsanesi" balkl yazsndan solcu bir yazarn benim yazarm Yeni Ortarn gazetesinde solcu ilan ettiini rendim ve sk bir milliyeti olduum iin kzdm. Selahattin Hilav'n beni adamakll fkelendirip Tanpmar'a daha sk sarlm am a yol aan "Tanpnar zerine Notlar"m daha son ra bulup okumu ve ok beenmiimdir.

Aykr ve Zararsz
Szn ettiim tartmalar ve H uzu/vn Tercman tarafndan yeniden basl mas Tanpma' birden sa ve soldaki aydnlarn gndemine yerletin vermi ti.

514 'rnpKir zerine Yazlar

Aslna baklrsa ok tuhaf bir durumdu bu; sanki birisi dmeye basm, birden herkes Tanpna'a kesilmiti. Demek ki her eyin bir vakti saali var. Onun eser lerini verdii gei dneminde aydnlarn gndemi o kadar farklyd ki, uzun bir sre okunmak ve anlalmak yle dursun, ciddiye bile alnmad. Matta klna kyafetine itina gstermedii iin Ankara'daki retmenlii srasnda kendisine -byk ihtimalle Nurullah Ata tarafndan- "K rtipil" lakab taklmt, Tanpnar, dardan bakanlarn kendisini "gln bir havada" grmelerini tezat iinde yaam asna balarsa da, uzun sre grmezlikten gelinmesi ve cid diye ahnmamas -bence- daha ziyade yazdklarnn inklplarn ruhuna aykr bulunmasndand. nk hayalmzdan sklp atlmak istenen deerlerin o una adalarndan ok farkl bir gzle bakyor. Emir Sultan'dan, Mac Bayram'dan. Aziz Mahmud l ld'den, eyh Mamdullah'dau, Yesarzde'den, Fuzul'den, Bk"den, eyh Calib'den, Itr'den, Dede'den, Zaharya'dan vb, dem vuruyor, stelik tefekkrnn ve eserlerinin eksenine bu deerleri yerletiriyor du, nceleri radikal bir Batc iken 1932 yhndan sonra "kendisi iin tefsir etti i" bir arkta yaamaya balayan 'lanpmar, Tanzimat'tan beri hayatmza hakim olan kltr ikiliim ve devamszl -sanclarn bizzat yaayan bir aydn olarakciddi bir biim de sorgulamaya balamt. riasan li Ycel'ler, Ahmet Kutsi Tecer'ler, Nurullah Ata'lar, yani Tanpa'm en yakn arkadalar devlet ideolojisinin hem yapclar, hem de en hara retli savunucularyd; onun dncelerini bir eit aydn fantezisi olarak deer lendiriyor ve pek tehlikeli grmyorlard. nk o bir kavga adam deildi; me sel Trk musiksi klasiklerini Kadyoevi'ne gidip stdyoya kapanarak saatlerce dinleyecek kadar sevdii halde, hibir zaman alaturka-alafranga kavgasnda ta raf olarak yer almamt. nk tereddtleri vard ve "D ebussy'yi, VVagne^i sevmek ve Mahur Beste'yi yaamak, bu bizim talihim iz" diyordu. Bu bakmdan Tanpna' aralarndan uzaklatrmak yerine kontrollerinde tutmay daha akll ca grdler, Avrupa'ya gnderdiler, milletvekili yaptlar. Zaaflarnn farknday dlar. Tanpnar'm meklxplarnda Avrupa'ya bir aratrma gezisi yapabilm ek iin Talim Terbiye Reisi Ahm et Kutsi Tecer'e yalvarma raddelerine gelmesi artc dr. Nasl A saf Halet elebi bir "bobstil dandy" olarak tantlm ve gayrciddi bir adam imaj uyandrlarak muhtemel tesirlerinin nne geilmise, Tanpnar da "K rtpil" lakabnda ifadesini bulan ak bir aalamayla glnp geilecek zavall bir adam olarak korunup kollanmtr. Cemil Meri, bir zamanlar Tanpnar'n eserlerine dikkatle eildiini ve kendisiyle tanmak isteyince baz mte rek dostlarnn "Yok canm, salan biridir, sen sevmezsin, rahatsz eder seni!" dediklerini yazyor. Aslnda Tanpnar bandan beri hem kendi deerinin, hem de en yakn dost lar tarafndan bile fazla ciddiye ahnmadmn farkndayd. Hatra notlarnda Trke'yi, hece veznini ve Trk tarz duyuu daha ilerilere gtrmek istediini

A h m e t Hnmcli T an p n ar 515

syledikten sonra, yapaca ok i olduunu ifade ederek yle yaknm jlr: "Varsn sussunlar, varsn okumasnlar, beenmesinler, hayatlarm a getirdiim eyin farkmda olmadan, sathtan beni tansnlar. Bursa iirim le iktifa etsinler. Varsn en aptal iirleri okusun(lar), gazeteler bana boykot yapsm. Ben yine ii me devam edeceim ."

Yalnz Adam
ine, yani yazm aya devam etti ama, ciddiye alnmadn bilmesi phesiz onu son derece tedirgin ediyor, tereddtlere dryordu. Bu bakmdan devrin hkim kltr anlayn temsil eden aydmlara yaknlamak, onlar tarafndan an lalmak iin gsterdii gayreti anlamak mmkndr. Sabahattin Eybolu ve Azra Erhal; gibi Mavi Anadolucular'a gereinden fazla deer verm esi, hatta dev rin havasna kaplarak baz Yunan klasiklerini tercme etmesi, Tanpna'n yaa d tereddtlerin ve derin yalnzln sonulan olarak deerlendirilebilir. Hat ralarnn son sayfalarnda kendi kendisiyle aikr ekilde tezatta olduunu ifa de ederek Sleym aniye'den ve bir iki musiki eserinden baka garpla lecek deerimizin bulunm adn yazmtr. Eer biraz daha yaasayd, onu 1932 n cesine dnm olarak grebilirdik. Tanpnar, bundan tam otuz be yl nce (24 Ocak 1962) ld. Kafasndaki te zatlar giderem em i, fakat ardnda ok sayda nemli eser brakmt. Tipik bir gei dnemi aydnyd; iyi bir air olmak istedi, fakat edebiyatn teorik m esele leriyle hair neir olan ve estet taraf ar basan btn airler gibi iirini zeks na hapsederek ksrlatrd. air olarak yola kmt, srekli yeniden okunacak ve her okunuta yeniden kefedilecek hikyeler, romanlar, denemeler ve bir ede biyat tarihi yazd. yle yazd ki, birok meseleyi hl onun izdii erevede tartyoruz. Hl onun penceresindeyiz.

(Aksiyon, say 112, 25 Ocak 1998).

MLL ROMANTK DUYU TARZI ve TRK EDEBYATI - VI: AHMET HAMD TANPINAR
erif Akta

XX. yzyl Trk iirinin kaderini deilse bile i zdrabn; derinleme ve y celme arzusunu; kendi imknlar dnyasnda yeni bir dil ve imaj sistemi kurma gayretini; ksaca yeni, yerli ve ada bir iir sesi ve ifadesi arama faaliyetini ak settiren sanatkrlardan biri Ahmet Hamdi Tanpnardr. O; irdir, romancdr, edebiyat hocasdr, kelimenin en geni manasyla dnen, hisseden bir yazar dr. Ancak o; eseri, hayat ve faaliyetleriyle devrinin trajedisini en st seviyede ve en zengin biim de aksettiren en cidd anlamda bir entelektel olm asyla ba ka yazar, air ve edebiyatlardan ayrlr: XVIII. yzylda balayan XIX. yzyl da hayatn her sahasnda varl kuvvetle hissedilen medeniyet karlamasnn neticesi ortaya kan sosyal m esseseler yannda belki onlardan daha da nem li olmak zere, bir krizin adeta vcut verdii, zenginleip derinletirdii insan larla karlamaktayz. XIX. yzyldaki edeb faaliyetleri ve araylaryla Abdlhak Mmid byledir. Hmid, bu krizi bir cokun seli andran eserlerinin kendi ne mahsus grkemli grltsyle hissettirir; ama temelde bu krizden kaynakla nan felsef huzursuzluk vardr: Kaderiyle kar karya gelen insann huzursuz luu, teslimiyetin mutluluunu, tvbenin rahatln kaybeden insann teselli olmaz szlan ve haykrlaryla kendisini ifade eden bu huzursuzluk XX. yz yln balarnda varln srdrr. Sosyal ve siyas problemlerin grlts kar snda deta sinen bu huzursuzluk, Ahmet Hamdi Tanpnar'n eserinde ile-dn "ben" ile "i ben"in atmas eklinde karmza kar. Bu onun eserlerinde ki asl tema, yani "temel g"tr. Ancak artk sanatkr, zdrabn sanata has "m kem m eliyet"te dindirerek ebedlie ulama; bylece hayatn sahne olduu atmalar bir baka dnyann imknlaryla ifade etme ve ebedletirm e yolunu seer. Kltr, sanat terbiyesi ve zevki araclyla bu atmay deerlendirme yi ve ifadeyi gaye edinen sanatkr, ayn vastalar yardmyla yeni bir dil ina yo

M ill Rom nnrik Diyu Tarz ve T rk Edebiyat - V I 51 7

luna gider. Sz konusu atmann bir tarafndan srdrlen hayat ve bu haya ta hkim m antk; dier tarafnda Tanpna'n ry kelim esiyle ifade ettii "ben"in i dnyasndan kaynan alan varlk ve olaylar idealizeye msait hl ya yer alr. Hayat ve tabiata ait tezahrler hatt mekn ve zaman sanatkrn "i ben"in gz ve duyarllyla dilin dnyasnda yorumlanp ses, anlam deeri ve msradaki yeri bakm ndan mkemmeliyet duygusunu tatmin edecek bir olgun lua ulatrhr. Btn bu zellikleri ve eilimleriyle Ahmet Hamdi Tanpnar, yeni kabul edi len kltr dairesine has deer, zevk ve anlay ile iir cevherini aramay ve ifa deyi uurlu biim de ve ciddi anlamda i edinen insanlardan biridir. iire, Edebiyat- Cedde zevkine has bir duyarlhk ile balayan Ahm et Hamdi, Ahm et Haim 'in araylaryla zenginleen ve yeni bir renk kazanan hassasiyet evresinde iirler yazmakla saf iirin dnyasna girer. Tanpnar, Ahmet H aim 'in nesli ve kendisi zerine tesirlerim u cmlelerle ifde ediyor: "Biz, bugnk nesil, fikir ve sanat hayatna, H im 'in yldz altnda girdik. Tefekkr ve tahasssmzde Piyle ve iir-i Kamer irinin byk tesirleri oldu. lk yazlarmz onun etrafn da yazdk. Onm iin H im 'e borlu olduumuz eylerin tam bir muhasebesi ni yapamayz. Bir gn, bu son yirmi otuz senenin fikir ve sanat hayatn toplu olarak tetkik edecek olanlar, onun kendinden sonra gelen nesil iin nasl bir mrit olduunu greceklerdir (Amet Hamdi Tanpnar> Edebiyat zerine Makale ler, Ahmet H aim 'e Dir, 1992, s. 28a). Ahmet Hamdi Tanpmar, ilk iirini Dergh'ta yaynlar. Bunlarn saysnn onbir olduunu M ehm et Kaplan'dan reniyoruz. Ayn yllar Yahya K em l'e son derece yakn olmasna ramen iirlerinde Yahya Kem l'in tesiri hissedilmemektedir. Zaten Ahm et Hamdi Tanpnar - Yahya Keml ilikisi tesirle izh edilecek cinsten deildir. Tanpnar, hayat boyunca Yahya Kem al'e benzem em ek iin ken di kendisiyle m cadele edecektir. rencisi, hayran ve dostu olarak her zaman yakn olan Yahya Keml sahip olduu kltr birikimi, zevki ve iir anlay ba kmndan irimizin ufkunu aar, ona takip edecei yolu gsterir. Ahm et Hamdi'nir saf iir zevkini benimsemesi, sanatta m kemmeliyete ulama istei, dili plastik bir madde gibi ileyerek duygunun ifadesi haline getirme gayreti ve yk sek iir zevkinde ebediyeti ifde istei gibi hususlarda Yahya Kem l'den gelen unsurlarn varl kuvvetle hissedilmektedir. Yahya Keml, onun "i ben"inin teekklnde nemli rol olan insanlardan biridir; ama Tanpnar, iirde ona benzemekten det kanr. Onun Dergh'ta yaynlanan iirlerinde Servet-i Fnun Edebiyatna has san timantal tavrn tesiri hissedilmekte ve sembolizmi dndrecek unsurlarla karlalmaktadr. Ancak daha bu iirlerde Tanpna^n iir lgatinin ve kendisi ne mahsus imaj dnyasnn hazrland grlmektedir: Ikh unsurlar, "karan lk saray", "aynalar", "eii almaz saray", "yazn heykeli", "kpkten rp-

518 T;npv,r Uztri.- Ynr.lr

ni" gibi sz ve sz gruplan yannda Madalyon ve Bir Meykcl iin gibi iirlerde sanata has dikkat ve hassasiyetle bir duygu hlini ebediletirme gayretleriyle karlamaktayz. Ayrca onun, "H i akmayan bir zaman nehrinin sularnda", "Zam ana glecek hznn ve neen" msralarnda grld gibi iirde zaman ciddi bir problem olarak ele ald grlr. Onun bu ilk iirlerinde dil ve ahenk saf iir harekelini benimsemediini, Trke'yi kristalize eden bir dikkatle iiriyeti aradn hissettirmektedir.

Dergh'lci yaynlanan iirleri Mill Meamia'dc (1926-1927) yaynlanan iki iir le, Hmjct'ia (1927-1928) yaynlanan alt iirin takip ettiini; irimizin kendisine mahsus iir zevkini bulmaya baladn; ancak santimantal tavrn, melankolik havann devam ettiini Mehm et Kaplan da yazmaktadr. Bu iirlerde, kaderin belirsizlii karsnda zdrap duyan insann tabi unsurlarn gzelliinde tesel li bulduunu, "m asal kadn" hayali evresinde dolandn ve kl unsurlarla rahatladn grrz. Daha nce ifde ettiimiz "i ben" ile "ben"in atmas ve bu atmaya mahsus hli aksettirecek hayallerin dilin ananesi iinde aran mas sz konusu iirlere ayr bir deer kazandrr. Denilebilir ki o, Ahmet Mim gibi "O Belde"ye snmyor, hayatn ve tabiatn gzelliklerini tesbit edip, plas tik sanatlara has bir zevkle onlar ileyip ebedletirmek istiyor
O, d dnyaya hlyalarnn perspektifinden bakan ve grdklerini hlyala rnn diliyle ifade eden bir air olma yolundadr. Ahmet Mamdi Tanpmar'da hl ya ve riiya kelimeleri onun hayat ve kinat karsmdaki tavrn ifde etmesi ba kmndan nemlidir. Onda bu kelimeler nsan gerekliin sanal ynn ifadey le vazifelidir. Acaba Tanpnar, sanal eseri vastasyla insann kendi derinliini, tabii varhkla izdivacn, sosyal hayat karsndaki vaziyetini, ksacas dla iin btnlem e hlini bu kelimelerle mi ifade etmektedir? Acaba rya hli, btn bunlarn bir zaman diliminde bir anda hissedilmesi, yaanm as m? Yoksa bu, Gaslon Bachelarde'daki hlya m? Ahmet Hamdi Tanpnar'm bu Fransz epistemolounu (bilgi felsefesi zerinde duran insan) iyi tandn onun Yahya Keml adl kitabndan biliyoruz. Zira Tanpnar, Yahya Keml'i Bachelard ile gelien bir inceleme tarzndan gelen unsurlar yardmyla deerlendirir. Bachelarde'da hl ya, ferd bir dikkatle bir hli ve problemi gemii, gelecei ve hldeki vaziyetiy le bir btn hlinde bir anda grme, adlandrma ve deerlendirme hlidir. Bu hlin lm aklamas yoktur. Son derece ferd bir bilgilenme hlidir; farkl sevi yedeki armlar, doutan gelen kabiliyetler, frsatlarn hazrlad imknlar gz ak grlen ryaya benzer bir ruh hlinde beklenm edik anda yan yana gelerek bu bilgilenm e hlinin ortaya kmasna sebep olurlar. Bu hl, gzler nnde (ecessm eder, baz sesler duyulur. Ancak onu tasvire ve ifadeye ynel diinizde by bozulur, tablo kaybolur Bu hlyay ilim adam da grr. Takip edecei inceleme tarz ve onun neticesi bir anda btnyle gzleri nnde lecessm eden lim, laboratuarnda ayn neticeyi isbat iin mrn harcar. Bu r

M ill R om an tik Duyu Tar^ ve T rk Edebiyat - V I 51,9

yay sanatkr da grm olmal. iirinin sesini, msrann hareketini ve berrakl n gren ve duyan ir, dil malzemesiyle buna vcut vermek iin senelerce gayret eder. Gzleri nnde, hayr beyninin iinde grd renk uyumu ve iz gi esnekliini tuvale aktarmak iin ressamn neler ektiini anlayabilmek ayn seviyede sanatkr olmaya ihtiya gsterir. te Tanpna'daki ry, bu hli ifde iin kullanlm ahs bir terimdir. Zaten kendisi de Antalyah Gen K za Mektup adl yazsnda bu hususu yle ifade eder: "A sl estetiim Valery'yi tandktan sonra teekkl etti (1928-1930 yllarnda). Bu estetii veya iir anlayn ry ke limesi ve UT.ITU alma fikirleri etrafnda toplamak mmkndr. Yahut da m u sik ve ry. Valery'nin "rylann yazmak isteyen adam bile azami ekilde uyank olm aldr" cmlesini "en uyank bir gayret ve alma ile dilde ry h lini kurmak eklinde deitirin, benim iir anlaym kar" (Mehmet Kaplan, Tanpmar'm iir Dmjash Antalyah Gen Kza Mektp, 1982, s. 258). Ahmet Hamdi'nin iir ve Rya balkl yazdaki u cmle ve pasajlar onun ry kelimesine ykledii kavram ve deerler hakknda kanaat shibi olm amza imkn verm ek tedir: "... Bir anda karanlk bir eik atlanr ve bir baka yldzn kendisine mah sus nizam altnda, baka bir zaman ve uyank hlden ok ayr, daha geni imknh, daha kesif, son derecede hzl ve tesadfe bal bir hayat balar. (...) Uya nk hayat gnein adna sylenmi bir kasidedir; hareket, ihsaslarn verimleri, dnce, mantkl tedai, devam, ibda, deime hep oradadr. Uyku ve rya, ge cenin yani kendisini ilgadan holanan bir tamamlln ocuklardr; unutmalar, ani hatrlamalar, skun ve eyaya temessl, maddenin m utavaatkr hayatna i tirak, onun tlsml mntkasnda kalabilir. Gne kanmzda dolat iin yaar ve hareket ederiz. Geceyi ve onun nizmn kendimizde bulduumuz iin uyu ruz. Gece bizde konutuu iin rya grrz. (...) Gece, her zerresini ayr ayr ta ndmz bir vcudu zaptetmitir. Onda her ey bir kehneti, yani zamanda gayr ahsi ve bizim kinden ok ayn bir alkay if ediyor. Benlii, kk ve yap ra birbirinin ayn bir aa, kozmik bir sarmak olmu zamann boyutunda yzyor. Onun iin mzi, hl, istikbl bir hatradr. Bizzat kendisi, binlerce var ln, saysz varlklarn terkibini nabzyla idare ediyor. Kapsz duvarlardan ge iyor; yksekliklerden atlyor, imknsz sathlar kaplyor, adn iitmedii din lerin ayinine itirak ediyor, tasavvurun derhal bir htra olduu bir lemde tan mad llere alyor, bilmedii lezzetlerin hasretini ekiyor, cam bir kavanoz da alayan bir yz, bir mercan dalnda hain ve kudretli bir Tanr buluyor. Aa la karde, yaprak ve su ile hemhaldr. Bildii her eyi unuttuu iin her eyi kendisinde hazr buluyor. Hakikatin byk srr ve pnar gece, benliindeki gizli bir noktadan fkrm, elle, bera berce yepyeni dnyalar yaratyorlar. Biraz evvel uyankken kinata yalnz ken di gzleriyle bakan bu adam n belkemiinde saysz irsiyetler uyanmlar, ona hareket diye, kendi gemi hayatlarnn kark htralarn telkin ediyorlar. Ya

5 2 0 T a n p n ar zerine Yazlar

ad lem de lad ve adet fikirleri yoktur. Onun iin benlii sayszdr. Her k m ldannda lm n derinliinden yeni bir ey ekiyor ve her nefes alnda ona bir ok ey ifade ediyor. Kulayla gryor, nabzyla iiliyor, uur ve m u hakem e m elekeleri ilga edildii iin, btn sonsuzlukla perdesiz olarak konu uyor. Zaman m efhum u artk onun iin yoktur. Saniyeler bu glgeler lemin de ebediyet kadar uzundur yahut daha iyisi, mahbus ve mnfail yaratcs ol duu bu dnyada her tasavvur kendi bana bir andr. M cessedin terkibi ya yor." (Ahmet Ham di Tanpnar, Edebiyat zerine Makaleler, iir ve Rya 1, 1992, s. 30-31) Yukardaki satrlara ve bu satrlarn yer ald yaznn tamamna Ahmet Hamdi'nin poetikas nazaryla bakmak yerinde olur. Burada eitli ynleriyle ry hl ve dzeninin anlatldn gryoruz. Rya halinde insamn sahip oldu u stn glerden, zaman ve mekna hkimiyetinden, birbirinden ok farkl unsurlarm bir btn hlinde grnnden ve btnyle ryann imknlaryla olaanstnn yaanlabilirliinden sz edilmektedir. Bu olaanst gcn kayna, "uyank hayatn" ikliminden ve gnein dzeninden, gecenin dolay syla uyku ve ryann dzenine gei gsterilmektedir. Birincisinde akl ve ir denin o kadar deer verdii tabi dzen, saatle ve ylla llebilen zaman, yal nzca be duyu ile idrk edilen d dnya; kincisinde "benlii kk ve yapra birbirinin ayn bir aa, kozmik bir sarmak olmu zamann boyutunda y ryor. Onun iin mzi, hl, istikbal bir hatradr." nsan, kapsz duvarlardan" geebilmekte; "adn bilmedii dinlerin ayinine itirak" edebilm ekle "cam kava nozda alayan bir yz, bir mercan dalnda hain ve kudretli bir Tanr" bulabil mekledir. O, kendisine has masal dnyasnn gerekliini yaamaktadr. Btn bunlar, bizi rya hline has hussiyetlerin uyankken yaanm as teklifiyle kar karya getirir. Bu da hlydr, yani gz ak grlen ryadr. te sanatkr bu hl ile tesbit ettii, yaad ve grd gzellikleri sanana has malzeme ve teknikle ilemek zorundadr. Bu, yalnz saf iirin deil btn gzel sanatlarn as l zellii olarak dnlebilecek bir husustur. Zaten yaznn devamnda Tanpnar hlya iklim inde sanatkrn faaliyeti, duyu tarz ve ryann gzel sanatlar daki asli roln aklamaktadr; "... stediniz mi hasretleri kavuturur, bir yas tkta uyuyanlar birbirinden ayrrsnz. Zamann srrna sahip olduumuz iin asrlarn dehlizine aar, oluun seyrini anlatrsnz. Zihnimizde kk ve esiri admlarla siz yrdke lhi deime stste taknd ehrelerini atar, mev sim ler bellerindeki kuaklar zer ve renkten rakslarn yaparlar. Geni hayat malzememiz, glge mimarimizdir; bu iki unsurla vcudum uz da alr, "ekillere Tanr ve Tanrlara ekil" verirsiniz; eyann arasndaki m nasebetleri sizden reniriz. Dgrlerin altnda gizlenen cevheri, asllarn asl n, eya sizin tlsml imbiinizden getike fark ederiz. Fakat en artc, en kuvvetli tarafnz, hislerin iksirine kattnz o acayip ve koyu taddr. Bu keskin

M ill R om an tik Duyu Tarz ve T rk Edebiyat - V ) 521

ki sayesinde Allah', cenneti, cehennemi kendimizde buluruz; ferd hayatmzm her anzas aydmimza dokunur dokunmaz byk hakikatlerin cevherin den rlm bir masal ehresi taknr. Btn zenginliklerimiz bu boluktan ge lir. O bize hayatmz ve stste yaam binlerce hayat, her an yeni bir terkip olarak sunar, uurun ve ihsaslarn verimlerini derinletirerek, kh tahlil ederek byk mebdelerin yollarn hazrlar. Ryalarmzla bir klln cz, byk ve lem-ml bir dnyann bir paras olduumuzu hatrlarz. Btn mitler ryalarn ocuudur. lm korkusu ve bizzat lmn kendisi, onlar zihnimizin tezghnda yo urmu ve ekillendirmitir. Rya uykuya m nhasr bir keyfiyet deildir. Gece gibi onu da iimizde ta rz. uurun duvarndan alan her gedikten ryalarn srasna gre skntl, z lim yahut mesut diyarna gideriz. Tecrit ve teksif gibi zihni ameliyelerimiz bile, bir bakma gre, ryaya yakn drlar. Zihnin baz imknsz vuzuh anlar uyank hlde grlen b ir ryadan ba ka bir ey deildir. Vecd ryadr, (a.y., s. 32). Yukardaki cmlelerde ryaya has imknlarn dnyasmdan hareketle ger ekleen insan muhayyilesinin faahyetlerinden; insana has derin ve kuatc ger ekliin ancak bu faaliyetlerin anlatlmasyla ifade edilebileceinden sz edil mektedir. Bu, btnyle lm faaliyet ve gayrederin dnda, onun sistem ve an laynn zddna bir faaliyettir. Gc, "zam ann srrna sahip olm ak"tan; "dgrlerin altnda gizlenen cevheri,.asllarn asln farkelm ekten ve "stste ya anm binlerce hayat, her an yeni bir terkip olarak" sunmaktan kaynaklanr. Ryann uykuya m nhasr bir keyfiyet olmadn, btn mitlerin ryadan k tn behrten vecd hlinin ve benzer hllerin bir eit rya olduunu syleyfen Ahmet Hamdi Tanpnar'da rya Gaslon Bachelard'daki hlyann Trke'nin artlarnda ifadesi gibi grnmektedir. Her halkrda Ahm et Hamdi Tanpnar sanatkr dikkatiyle insana, hayata, zamana, m ekna ve kinata bakn ifade eden bu satrlarla sanat vastasyla gerekletirmek istediklerini, sanatnn tema s ve dilinin hususiyetlerinin asl kaynaklarm sezdirmekte ve hatta byk oran da gzler nne sermektedir. Btn bunlar, onun "ry" sznden anladklarn ve bu sze verdii anlam deerlerini ortaya koymakta, en azndan onun ryasnn m ahiyeti hakknda bil gi sahibi olmamz salanmaktadr. Antalyal gen kza yazd m ektupla iir an layn "ry kelimesi ve uurlu almak fikri etrafnda toplamak m mkn dr" diyen Tanpnar bu ryann imknlaryla tand, liissettii ve bir bakma yaad hususlar, mkemmeliyete ulama endie ve gayretiyle dilin dnyasn da ilemeye ynelir. Artk o yapaca iin mhiyetini ve gln bilmektedir. Zira bata Yahya Kem l olmak zere Trk ve dnya edebiyat ve sanatndan ge

522 T anpim r zerine Yazlar

len unsurlar Paul Valery'i ile Ahmet Hamdi Tanpnar' rt anna ulatrmtr. Onun Valery'i tand yllar edebiyat dnyamzda bir yanda kendi kendini tek rara balayan memleketi edebiyat anlay evresinde kaleme alnan iirler; bir yanda Nazm Hikmet'in nderi olduu ve temsil ettii sosyal gereki edebiyat anlayna bal iirler, bir yanda da Mtareke yllarnda Dergh dergisi evresin de olgunlaan bir zevkle saf iir taraftarlarnn iirleri yer almaktadr. Ayrca Ah met Haim ve Yahya Keml'in edeb faaliyetlerini srdrdkleri, hatta hayatla rnn en verimli dneminde bulunduklarn; Yedi Mealeciler olarak bilinen genlerin de saf iire has syleyi tarzn arama gayreti iinde bulunduklarm unutmamak gerekir. Tanpnar, ite byle bir dnemde, "Ahm et Kutsi vastasy la Paul Valery'yi tand. Valery onun miza ve karakterine en uygun airdi. Bun dan dolay aralarndaki kaynama ok ani ve kuvvetli oldu. O, Valery'den kendi yaantlarna gvenmesini ve bilhassa sanatla ancak mkem m eliyet yo luyla ebediyete ulaacan rendi. (...) 1930 ylnda Ahmet Kutsi Tecer ile be raber kardklar Gr dergisinde nerolunan iir Hakknda yazs ve Paul Valery'ye dair tetkiki benimsedii yeni estetik ve rnei tantan vesikalardr." (Mehmet Kaplan, Tanpnar'n iir Dnyas, s. 55). Yukarda Ahnet Hamdi Tanpma'n sanat grnde, sanat eserleri vcda getirmesinde ve slbunda nemli yeri olan rya problenii zerinde durduk. Onun iiri bu rya hlinin en youn sesi olmaya taliptir. Byle bir iirin saf iire has hususiyetler tamas tabiidir. O, "iir Hakknda" bahkh yazsnda bu ko nuda dndklerini yle ifde etmektedir: "... artk mnakaasna imkn g rlmeyen hakikatlerden biri de iirin her trl m enfaat endiesinden uzak, ga yesini yalnz kendinde bulan bir mkemmehyet olmasdr. (...)... tabiat itibary la toplu olan iir, fikir iin her eyden evvel dar bir erevedir. Bsbtn baka bir nizamn birletirdii bu kesik cmleler, sze kh yontulmu bir mermerin dzgn salbetini, kh bir manzarann renk ve glgelerini veren ve her an tarif siz bir musikiyi srkleyip gtren deiiklikleri ile hi bir nazariyeyi izaha ve hi bir davay isbata msait deildir. O, bir ylan gibi kendi stne reklenen ruhun bir an iin kendi kendini temaasndan doan bir mkemm eliyettir ki, alatmak ve dnmek ona terettp etmez. (...) hakiki iirin, asl sanat eserinin kendi varlndan baka bir hedefi yoktur. Kendisinden balar kendisinde biter. Btn asaleti de buradan gelir. Ondan beklenebilecek yegne ey, bizde bedi alka dediimiz ve hayatmzn madd taraflaryla, gndelik endieleriyle mnasebettar olmayan saf bir alka uyandrmasdr. Bu, belki an bir cehtle kendi ni bulan ruhun, insandaki ezel hakikatle temasndan doan bir konumadr; belki gzellik dediimiz idealle bir lhza babaa kalmann verdii mestidir. Bu mnada denilebilir ki, iir ve alelumum sanat, ferdin en mutlak ve hr surette kendini idrk ettii zirvedir." (Ahnet Hamdi Tanpnar, Edebiyat zerine Makale ler, iir Hakknda 1992, s. 13-14).

M ill R om m tik Duyu^ Tant ve T rk Edebiynt - V I 523

Yukardaki satrlar, edeb eserin dierlerinden farklarn konu alan bir yazda bu gn de olduu gibi kullanlacak cinstendir. Bu yaznn 1930'da Gr der gisinde yaynland dikkate alnarak Ahmet Ham di Tanpna'n iirler adl ki tabnda bir araya getirdii iirlerini hangi sanat zevki ve anlayyla kaleme al d anlalr. Zira 1930 ylndan sonra kaleme ald iirleri olgunluk dnemi eserleri olarak kabul edilmektedir. 0/ yukarda ifade edilen iir anlayn hazr bulmad gibi, bu zevk ve an layn aksettirecek dili, sesi ve imaj dnyasn da hazr bulmamtr. Farkl kay naklardan gelen unsurlarn, kendi benliinde bir terkibe ulam as sz konusu dur. Bu terkip m ana ve sesiyle, baka bir syleyile z ve ekliyle unsurlarna ay rlmaz bir btn hviyetiyle mkemmeliyetin ifadesi olacaktr. Yani ses m ana dan, konu ekilden ayn dnlmez. Terkip, kendi sevdii ifadeyle dil ve muh tevann birlikte kristalize olmu halidir. Msra kurma, iir yazma sanat bilinen ve sezilen btn imknlar kullanarak dil adh m alzemeye kristal hviyeti ka zandrmak; onun kavutuu mkemmeliyetle bir hlya hlini ebedletirmektir. Da ynelik dikkati, hatralar zerine dnmesi, ses karsndaki hassasiyeti, gzel olan sezme kabiliyeti ve Haldun Taner'in ifadesiyle "yaam ay (...) seven, onu bir sanat eserine getiren, her annn tadn karm a" (Haldun Taner, lrse Ten lr Canlar lesi Deil, 1983) becerisi dla iin atmas etrafnda bir araya gelir. Ve Tanpnar, ryann imknlaryla bu farkl unsurlarn eliinde, itekinin, alt kattakinin, yani Hayri rdal'n, yani Suat'n isyanlaryla duyduu huzursuz luk iinde, kendini ifadenin cezbesiyle, insani kinata seyahat eder. Onun eseri bu seyahatin notlandr. Bylece o, zaman zaman Tanr'ya ve mabede smma ih tiyacn, kapal bir lem olmasn arzu ettii iirlerinde hayller evresinde duy duu vecd haliyle karlar. Zaten bu hayaller kendilerine refaket eden veya kendilerinin sebebi olan duygulara baldrlar. derinlii olan ve grmesini bi len bu insanda, hlya ikliminin geni imknlaryla oluan duygu kendisini d lemde aksettirecek ifde kalbn arar. Onda imajlarn teekkl ve dile plastik mkemmeliyet verm e gayreti bu aray etrafnda gerekleen "ycelm e" etra fnda aklanabilir. Zamana bile plastik bir hviyet kazandran bu hassasiyet, sevdii hayalleri, sanatn sembol hline getirdii kristal ekiller iinde korur. Onun olgunluk dnemi iirlerinde imaj yapma mekanizm asnn arkasnda his, musiki kilisinin bulunduu sylenir. Tapna'da imaj, zannedildiinin aksine ok defa zihndir. Yani nce kitaptan renilmi veya baka bir dilde grlm bir kalbn varl hissedilmektedir. "M adalyon", "kristal avize", "billr kadeh", "billur vize", "m ercan kadeh", "eii almaz saray"; "rkek dnce", "yek pare ak", "m asal m eyvas", "yekpre n", "kk bende bir sarm ak". Bu hl Ahm et Hamdi Tanpmar" veya bir baka airi kltmez. Zira "insan insann uf kudur", "edeb eser bir baka edeb eserden hareketle yazlr". Ayrca Tanpnar, edebiyatmz bat dnyasn tandktan, bu dnyaya has deerleri benim sedik

524 T nnpm ar zerine Yazlar

ten sonra eser veren, divan zevkini de iyi bilen bir insandr. Her iki kaynaktan gelen unsurlardan yararlanarak kendisini ifade etmesi tabidir. O, olgunluk dnem inde kalem e ald iirlerinde "yekpare geni bir nn paralanm az" ak iinde alelade hayatn dma kma, mr em berinden kurtulm a arzusuyla tabi gzelliklerin zerinde brakt intihalarda teselli arar. Kayp hayalin peinde koan insan iin gzellik insan ebed saadete g trecek vasta durumundadr. Bunun iin Tanpnar'n iirinde gzellik onu ha yata, kinata balayan ve rya iklimini dzenleyen bir kymettir. Bu btnde sanat, "zam ann izgisini birden veren tlsml bir ayna durumundadr. Zi ra sanal ekle ihtiya gsterir, ekil de kark duygularn dzenlenm esi sonu cu ortaya kar. yleyse sanat, dzen ihtiyacnn ve ebediyete ulam a arzusu nun sonucudur. Ayrca her an insan tehdit eden lm korkusu ve lm gere i ile hayatn gzellii arasndaki atma, sonsuzluk leminin zevki, hayatn daha kesif yaanm a istei ve dnyev zevklerin ebed olmas arzusuyla zen ginletirilerek bu iirlerde ilenir. te btn bunlar, sz edilen hlya adamnn iirlerinde ele ald temalar dr. Yukarda ifade edildii gibi farkl iirlerde ele ahnan bu temalar birbirini ta mamlayarak bir baka btne vcut verirler. Bu, yazmzn banda ifade ettii miz Tanpna'm eserlerindeki temel gtr. Onun iirleri bu temel gcn veciz ve ahenkli ifdesi, nesirleri ise daha zengin ve teferruatl aklamasdr. Tanpnar ile ilgili belli kaynaklarda yazlanlar iyi zetleyen ve onlar bir ter kip halinde ifade eden Dr. Hseyin Tuncer irimizin hususiyetlerini, yer yer alntlara da bavurarak u cmlelerle vermektedir: "Tanpna'a gre iir, bir e kil meselesidir. ekil her eyden evvel dilin vezin ve kafiye ile yorulmasdr. Vezin ve kafiye ve iire ait dier kaideler yava yava bizde ahs bir teknik h line gelirler. ekil, dilin iinde, mkemmeliyetin snrlarn izer. Tanpnar, dili bu sesin kendisi, yahut kendi sesi yapmaya alr. (...) airin kulayla tam bir i birlii yapmas gerektiini belirtir ancak bu sayede msrann name olaca na inanr. aire gre, iirde mana, iirin manevi benliini yapan havasndadr. (...) Tanpnar, iiri sylemekten ziyde bir susma ii kabul eder. (...) Tanpnar, i ire balarken heceyi seer. ekle nem verir. Bu yzden vezin, kafiye, henge bal kalr. (...) Musiki salamak iin, i uyuma, dil ve kompozisyona dikkat eder." (Dr. Hseyin Tuncer, Cumhuriyet Devri Trk Edebiyat, 1996, s. 201-202) Ahmet Hamdi Tanpnar'n iirler kitab ve poetikas mahiyetindeki kalem mahsullerinden hareketle, yukarda yazdmz hususiyetleri onu romantik du yu tarzna balamaktadr. Hatta "Bursa'da Zam an", Be ehir, Huzur gibi eser leri XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi Girii ve hli zenginletirmek gayesiyle ge mie ait deerleri yorumlayarak zamanmza tamay teklif eden yazlaryla bizde mill romantik duyu tarznn en ciddi temsilcilerinden biri durumuna

M ill R om antik Duyu Tvuz ve T rk Edebiyat - V I 52 5

ykselmektedir. O, bylece de rencisi ve yakn olmakla nd Yahya Ke m l'in faaliyetini bir ynyle srdrmekte ve tamamlamaktadr. Ancak iirler kitabnda bir araya getirdii paralarda olduu gibi Zaman Krntlar ve dier iir tecrbelerinde de, M ehm et Kaplan'n da belirttii gibi hocas ve stad Yah ya Kem l'in iir dnyasndan iradesiyle uzak kalr. Bu/ ayr bir ahsiyet olma is teinin tezahrdr. Onun iirlerinde tema bakmmdan "m ill rom antik" duyu tarzna iltifat edilm em esini buna balamak yerinde olur. Yoksa o, dnya edebi yatnda ve hatta bizde ge kalm bir romantiktir. Bu hususu Prof. Dr. Mehmet Kaplan yle ifade ediyor: "Dorusunu sylemek lzm gelirse Tanpnar, kendi sinin de fark ve itiraf ettii zere gecikmiti. En ok sevdii yazarlar, Hoffmann, Novalis gibi fanlezist romantiklerdi. Chateaubriand'dan, hatt Victor Hugo'dan bile holanyordu. Halbuki a ve iinde yaad evre i ve hain gerekilik ile ayn derecede i ve hain bir gerek stcle kendini kaptrmt. Uzun m ddet bu akmlara mukavem et eden Tanpnar, sonradan; kendi zen gin imajlarna vezinli kafiyeli iirden ok daha uygun olan serbest tarzda iirler yazmaa balad. Onlarn mkemmeliyetinden phe etmekle beraber, yine de kfi miktarda olunca ayr bir kitap hlinde bastrmay dnyordu." (Mehmet Kaplan, Tanpnar'm iir Dnyas, s. 155-156). Ahm et Hamdi Tanpna'm serbest tarzda iirleri "Zam an K rntlar", "n sanlar A rasnda", "vre lham lar", "Son Yama", "Bamzn stnde Bir Bu lut", " sl ste" ve "A ltn Gzeldir" adlarn tarlar. Bunlardan Zam an Krntlar, Ahmet H am di'nin eserlerindeki temel gc en plk biim de ifade etmektedir. Zira iir ile-dn atmasn daha ak dile ge tirmektedir. fade ve ses, imajlarn rtsnden, belirli oranda da olsa kurtulmu hlde karm za kar. "nsanlar A rasnda" adl iirde mitolojik kltrden gelen unsurlar yardmy la yaama arzu ve istei ile lm gerei kar karya getirilir. Bu ebed ve eze l atma, belki de Tanpna'n kristalize hli ifade eden im ajlarna vcut veren asli unsurdur. O, sz konusu byk, yce ve kanlmaz korku karsnda, za man zaman bylesi imajlarla ebedileme mid ve sevincini yaar. Bu iirde ise dnyevi zevk ve gzelhkler ile lm, mitolojik unsurlar yardmyla kar kar ya getirilir. A hm et Hamdi Tanpnar, bu iirlerinde ferd huzursuzluunu ve bu huzursuzluun kaynaklarn daha iyi hissettirir. Onun sanat dnyasna bu eser ler yardmyla girmek, eserlerinin derin yapsnda i ie konulmu mcevher kutular iindeki asl temaya, yani temel gce ulamay kolaylatrr. Onun "vre lham lar"m yukardaki temalar daha rahat, daha sbjektif ve daha yoruma ak ifade etme yollarn arama denemesi olarak deerlendirmek yerinde olur.

5 2 6 Tiipna' zeriie Yazlar

" vre Yllar", "Son Yam a", "Bam zn stnde Bir Bulul" adl iirleri, hatt "Zam an Krntlar" ve "nsanlar Arasnda"y da bu gruba dahil etmek mmkndr, bu neslin dramn, bu dram en youn yaayan bir insann hassa siyeti ve ifadesiyle ortaya koymaktadr. Yaradl ve terbiye itibariyle bir yaama tarznm en iyi temsilcisi olabilecek hassasiyete sahip insanlarn, medeniyet kri zine has artlar sebebiyle, iki had arasnda kararsz dolamalar onlarn ferd hu zursuzluklarnn hem sebebi hem de grndr. Daha ak ifade edelim: Yah ya Keml, "Ezansz Sem tlerin" zdrabm en iyi hisseden bir bayram namaznda ana millete dnn zevkini tadan; skp'te geirdii ocukluk ve ilk genlik gnlerinde ald terbiye ile srdrd firenkvr hayatn atmasnn zdrabn en derin biim de yaayan insandr. Tanpnar, bir ramazan gecesi Sultan Ah met Cam ii'nin pencerelerinden deta bakalar tarafndan tannmaktan sakna rak ieri bakarken alar Bu, bir oklarnn anlayamad ok st seviyede inan ma ihtiyacnn, cidd anlamda ferd teslimiyet arzusunun tezahrdr ve "ben"e aittir. Bir de d dnya, kitaplarn, sanatn ve allm hayatn dnyas vardr. Bunlarn ikisi arasndaki atma, ferd ve sosyal hayatn her safla ve sahasna o sahalarn imkn ve vastalaryla yaylr, kendisini ifade edecek dil ve sanat m al zemesini bulur. Tanpna^n bu iirleri, sz konusu atmay veya karlamay, onun mizac ve kltr araclyla yanstmaktadr. "stste" ve "Altn Gzeldir" iirleri serbest tarzda, imajlarn yeniden deer ve arlk kazand yeni bir syleyi ve ifade tarznn habercisi grnmektedir Btn bunlar, 1950'den sonra Ahmet 1-Iamdi Tanpnar'n iirimizde yoklad ufuklar gzler nne sermesi bakmndan nemlidir. O, 1930'lu yllardan sonra kaleme ald iirleriyle, edebiyatmzda belli bir dnem de ve belli bir tar zn imknlar evresinde saf iir hareketini uurla temsil eden ciddi airlerim iz den biridir. Sesi, ifadesi, hassasiyeti, huzursuzluu ve kendisine mahsus aray laryla iirimizi zenginletirmitir.

(Trkiye Gnl, say 50, Mart-Nisan 1998, s. 243-250).

n e r e d e s in t a n p in a r ?

M . Kayahan zgl

Ne iindeyim zamann. Ne de bsbtn dnda; Yekpare, geni bir nn Paralanmaz aknda. Bir garip ry rengiyle Uyumu gibi her ekil Rzgrda uan ty bile Benim kadar hafif deil. Bam sktu ten Usuz, bucaksz deirmen; im muradna ermi Abasz, postsuz bir dervi; Kk bende bir sarmak Olmu dnya sezmekteyim. Mavi, masmavi bir k Ortasnda yzmekteyim.
Ali could be known or shovvn If Time were bul gone W. B. Yeats Son yllarda edebiyatta "zam an" kavramyla daha m ok ilgilenir olduk, dersiniz? Kendi adma, uzun yllar boyu Trke'de Ahmet Edip Uysal'n DTCF Dergisi'ndeki iki yazsmdan -"Baz Eski Edebiyatlarda Zaman Telkkileri" (C. XXII, No. 1-2) ile "Edebiyat Asndan Dou ve Bat M istisizm inde Zaman D

5 28 T atp n ar zerine Yazlar

ncesi"nden (C. XXII, No. 1-2) daha iyilerini grmediimi syleyebilirim . im dilerde ise, "zam an" konulu yazlar, zel saylar iyiden iyiye artt. Eserlerinin te mel problematii arasnda "zam an"n nemli yer tutmas yznden Tanpmar'n ad da ska anlm aa baland; zellikle de "N e indeyim Zam ann" iiri vesi lesiyle. Fakat, bu iirdeki zaman kavramnn deerlendirilm esinde ylesine bir birine benzem ez fikirler ileri srld ki, btn esnekliine ram en, bir iirden bunca farkl m n karldn grmek beni artt. Daha da kts, kimi ka lemlerin ya Tanpna' tanmadn ya da "N e indeyim Zam ann" iirini anla madn dndren fahi aymazlklara tesadf ettim. M adem ki Tanpnar Mahur Beste'nin Behet Bey'ine yazd mektubunda, "Freud ile Bergson'un beraberce paylatklar bir dnyann ocuuyuz" dem ekte, o hlde onun iirini zerken de bu iki isme mracaat gerek. Nite kim, air bir dier mektubunda, mehur "AntalyalI Gen Kza M ektup"unda da "iir ve sanat anlaymda Bergson'un zaman telakkisinin mhim bir yeri vardr" diyerek Bergson'un etkisini biraz daha belirginletirir. Yaplmas gereken, Tanpnar'n iirini -zellikle de "N e iindeyim Zam ann" iirini anlam aa ve akla maa alrken Freudien psikoanaliz ile Bergsonien sezgiciliin zaman fikrini gzden rak etmemektir. Bergson'un estetik sezgisi biraz einfhlung'u andrr; ama, uur kendi karak terini eyaya verm ez de onu kavrayabilmek iin eyann varlna brnr. Bu yaps ile Bergson dnyay sezgileriyle kavramaya alan insan ne karr. Tanpnar da "Antalyal Gen Kza M ektup"ta, "'N e indeyim Zam ann' iiri, iir halini, kozmosla insann birlemesini nakleder..." diyor. Demek ki, iirin gerek anlamn buralarda aramalyz. Oysa, Tanpna^n asistan, dostu, iirleri iin en salam kaynan yazar M ehm et Kaplan bu iirden bahsederken bizzat airin verdii ipucunu reddeder ve: 'Tanpmar'n bu iiri manalandrrken 'kozmosla insann birlemesini nakle der' demesine ramen, ben burada mistiklerinkine ok benzeyen bir varl a ma, ykselm e duygusu buluyorum "' dedii anda da yanlm aa balar. Kaplan, on alt msralk iirde iddiasna!

im muradna ermi Abastz, postsuz bir dervi

Taifiumr'm iir DdmjRs, 2. bs., st., 1983 Dergh Yay., s. 61.

N eredesin T a n p n a r 5 29

msralarndan baka delil gsteremezse de fikrinde srarldr. Baki Sha Edibolu da bir yazsnda, bu beyitten hareketle ayn sonuca varr (Cumhuriyet, 17 Ocak 1968); ama, yazsn Bizim Kuak ve tekiler'e ahrken daha temkinli davranp o ksm karr. Sabahattin Eyubolu ise, Tanpnar'da metafizik endieler olmad n srarla belirttikten sonra, "N e indeyim Zam ann" iirinin ilk iki msrandan hareketle air hakknda, "eikte durmak genel bir davran olmutu onun iin" tesbitini ileri srer.^ M ehm et Kaplan da Eyubolu'nun adn vermeden bu tesbiti tekrarlar.3 Tanpnar"n "Eik" iiri de dahil, yaplacak kk bir arahrma, Eyubolu'nun fikrini dorulayacaktr; hakikaten air dn ile yarn, eski ile yeni, hayl ile gerek arasnda m evhum bir eikte durarak yazar. N itekim , "N e in deyim Zam ann" iiri de eikte yazlm bir iirdir; ama, zamann ii ile d ara snda deil de bizzat airinin syledii gibi, makro kozmosla mikro kozmosun arasnda bir eikte. Bergson'un sezgicilii de eikte durm aya ok elverilidir; nk sezgi uyaran ile uyarlann (vcut, uur) arasndaki eikte oluur. Tanpnar yine "Antalyah Gen Kza M ektup" ta "Rya m eseleleri beni Freud'a ve psikanalistlere de gtrd" yazm. Zaten Bergson derinlik psikolojisini ve psikolojik tecrbeleri felsefenin esaslarndan sayar. Bu bakm dan J. Segond'un psikolojizmi de Bergsonizmle ilgilendirilebilir. zellikle, Bergson'un "kefedici sempati"si akl deil, ruh kavra y ne kard iin, iyiden iyiye psikoloji dahilindedir. stelik, Tanpnar'n o kadar nem sedii Bergsonist zaman kavram da felsefeden ok psikolojiye ya kndr. air, psikanalizin Freud, Jung gibi temel isimlerine ve temel kavramlanna nem verir; onlar edebiyatn malzemesi, metin tahlilinin arac sayar. Ayn yolu biraz daha gelitirerek talebesi Mehm et Kaplan da kullanr. Ama, bir air d nn ki, psikiyatriyi nemsiyor; "N e indeyim Zam ann" gibi bir iir yazyor; daha da ileri gidip yegne iir kitabna onun adn vermek istiyor^ ve airin dos tu, asistan bu kadar nemli iir iin, "'N e indeyim Zamann' iiri airin muayyen bir ruh hlini eitli imajlarla anlatan iirdir. Burada anlatlan ruh hli bellidir" diyor. Belli olan ruh hli nedir, belki de ok ikr olduuridan yazmyor; ama, iirdeki ok zel psikolojiyi anlamad da belli. Sadece iirde ry ile ilikilen-

^ ^

"Tanpna'da Z am an ", Yetti Uftklar, C. II, No. 130, M art 1963. Tanpjmar'tn iir Diirtynsi, s. 145. Ayrca bkz. Fazl A hm et Acar, "T anpnat'n iirinde Rya ve H a y a l-!", Hisar, C. 20, N o. 274 (199), Eyll 1980. r/er'in ilk basks Yeditepe Yaynlar'ndan yaplm adan Yecfitepe dergisindeki (No. 16, Haziran 1960) ilnnda ad "N e indeyim Z am ann" olarak duyurulur. Tanpna'm lm nden sonm , R um elihisar'ndaki m ezartam a da bu iirin ilk beytinin yazlm as bir tesadf m dr kader mi?

530 T a n p n a r zerine Ynzlnr

dirilebilecek bir laraf olduunu sylyor. Sonraki yllarda pek ok kii tarafn dan tekrarlansa da bu fikrin gerekle bir ilgisi olmasa gerek. yle ya, kim bir ry nnda grd ekillerin bir garip rya rengiyle uyumu gibi" olduunu syler ki? Ryda grdklerinizi "rya gibi" diye anlatr msnz?

Ne iindeyim zamartm Ne de bsbtn dnda

msralar bana hep Ahmed Haim 'in

Yar yoldan ziyade yerden uzak Yar yoldan ziyade mln yakn
msralarn hatrlatr. Aslnda Tanpna'da Haim 'i hatrlatan pek ok taraf bulu nabilir. Tanpnar da kk yalarda annesini kaybeder ve iirlerinde onu Dicle ile birletirir. Tanpnar da kar cinsle ilikisini snrlar, evlenmez (Haim 'in ha yatnn sonlarmdaki evliliinin pek de gnll olmad hatrlanmal). Tanpnar da empresyonist-sem bolist izgiyi srdrr. kisi de benzer Fransz airlerinden hazzeder ve intihal iddialaryla anlrlar. Ama ikisinin ismini beraber hatrlay mn bu seferki sebebi baka. Mer iki beytin de "eik"te oluundan daha baka. Bu defaki hatrlaym, soyut kavranlar noktasnda. Haim'in yukardaki msra lar "Satrlar" (Yeni Mecmua, C. 4, No. 4 -7 0 ,1 5 ubat 1923) iirindendir; ama, a ir iki drtlkten oluan iirini daha sonra ilk drtl "Yan Yol", kincisini ise "O rm an" adl iki ayr iir hline getirir. Bunlardan "O rm an" deilse de yukar da bir beytini iktibas ettiim "Yar Yol" iiri H aim 'in beenilen soyut ve sembo lik iirlerinden biri olarak anlr, dorusu bu ya, ok da mnlandrlam ad iin daha bir hrm etle okunurdu. Derken, Tahir'l-mevlevnin edebiyat lgatini baskya hazrlayan Keml Edib Krkolu, kitapta "tn'kid" maddesine bir dip not koydu ve "Yar Yol" iirinin "ukde"sini zverdi. Yazdna gre, Rezan rif Hanm, Rudiard Kipling'in Orman Kitnb'm ngilizce ashndan evirmeye balamtr. Kitaptaki iirlerin manzum tercmelerini yapmay da Haim stlen mitir. Rezan Hr.nm'n neren tercmesinden "M aym unlarn arks" n okuyup nazma eken Haim, bir hrnlk nnda ortakl bozunca, bu manzumesini de -tercme olduunu belirtm eden "Satrlar" adyla neretmi tir.-' O gzehm ve es rarengiz beytin aa dallarnda yaayan maymunlar anlattn rendiimiz de btn sihri kamt. "N e indeyim Zam ann" iirinde de bu cinsten bir l zumsuz soyutlam a var; zaman soyut, mekn ry, eylem hayl, ekil ekilsiz... Oysa, Tanpnar iirinde felsefe ve psikiyatri gibi dnyay ve insan (makro koz-

Edehhjat Lgati, (2. bs.), si., 1973, Enderun Ktbv., s. 143.

N eredesin T anp m ar 531

mos ve mikro kozm osu) kavramaya alan, somuttan hareket eden iki alan kul lanr. "N e indeyim Zam ann" iirine girerken de akb ve som utu darda brak mak hat olur. Bu iire aklla yaklalsa, ilk soru ne olurdu? Kronolojik zam ann, ayn anda, hem iinde hem de dnda olmak mmkn mdr? aire sorarsanz, mmkn dr. O hlde, ikinci soru: Bu nasl mmkn olur? te bu sorunun cevab, btn iirin anahtardr. Aslnda, her insan iin zamann hem iinde hem de dnda bulunduu sadece tek durum vardr, cenin hli. Bir dnn. Hamile bir kad na henz domam bebeinin ka aylk olduunu sorabilirsiniz ve daha "dn yaya gelm em i" ceninin dnya zamanyla deerlendirilmesi olan "sekiz aylk" gibi bir cevap alabilirsiniz. Cenin kronolojik zamann iindedir. Nihayet bebek doar; ayn anneye tekrar sorarsnz; " gnlk" deyiverir. Bebein dnyaya geldikten sonraki zam an sfrdan balamtr. Bu bize garip gelmez; fakat asln da cenin iken yaanan zam an yok saymayp bebein dokuz ay on gnlk ol duunu sylem ek gerekmez miydi? Demek ki, cenin kronolojik zamann dn dadr. Hayalmz boyunca, cenin hlimizden baka hibir nmzda kronolojik (somut) zam ann hem iinde hem de dnda kalmay beceremeyeceiz. Evet, "N e indeyim Zam ann" iiri ceninin ana karn izlenimlerinden iba rettir. Tanpna'n zellikle ilgilendii derinlik psikolojisi, Freud'n ''birincil anksiyete"si, Jung'un "self" kavram ve "anim a arketipi" onda byle bir iir yazm a is tei uyandrm olmah. Darvvin, ancak kendi var oluuna katkda bulunan canllarn soyunu srd rebileceini sylerken, Freud fizik ve sosyal evreye uyum gsterebilenlerin ya ayacan iddia eder. Bu uyum gayreti doumla balar ve bazen ok eziyetli olabilir. lk anksiyete doumdur. O na kadar, doal ortam ndaki ideal artlar da (scak, gvenli, d etkilerden korunakl, mfik...) yaamken birden souk, grltl b ir dnyaya kmak (girmek), vcuduna dokunan iUk elin onu tepe taklak evirip kna aplak atmasna, gbeini kesmesine katlanm ak gerekir. Otto Rank'n "doum sarsnts" dedii de budur.!^ Yaadka, hayatn hrnlk larna tahamml zorunda kalan insann ana karnndaki mutlu ve sde gnle rini zledii fikrindeki psikanalistler Tanpmar da dahil, epeyce bir edibe tematik m alzeme kazandrrlar. Dier taraftan, Jung'un "anim a" ve "anim us" kavram lar da Tanpnar'a ya banc deildir. "A nim a" bir erkein ruhunda kadna ve kadnla dair bulunan her eydir. Tanpmar "anim a"y nem ser ve bir edib olarak da nemli "anim a" malzemesi verir. Yahya Keml hakkndaki yarm kalm almasnda,

Tanpna'n H u z /d a (s. 184) yazd gibi, "n san doduu gnden itibaren yenilm itir, efkate m uhtatr."

5 32 T an p n a r zerine Yazlar

bir lm, lele ocukluk yalarnda bir anne lm daima zerinde du rulacak bir vkadr"^ derken Tanpnar sanki kendisinden sz eder gibidir. Erken lm annesinin a irin animasnda derin izleri kalm olmal. lk iirlerinden birinin "Annem in" (Dergh, C. 2, No. 4, 5 Terin-i sni 1337) oluu; "K albim ", "Odalarda Akam ", "Sonbahar", "M adalyon", "Leyl", "Sabah" gibi ilk dnem iirlerinde Mehmet Kaplan'n srarla airin annesini bulmas^ ilgin. Hatt Tanpnat'n hatra defte rinin 11 Knun- sni 1962 tarihli son sahifesinde kadnlar iin yazdklar da an nesi yoluyla balanabilir ve animas airde ana rahmine, gerek slaya dnme is tei uyandrm olabilir. Bir ceninin intibalarn iirletirirken Bergson'un sezgiciliinden ve "durce" fikrinden daha uygun yardmclar olmaz. Bergson, doktora tezi olan Essai sur les donnees immediates de la conscience'mdci sre (duree) hakknda yle yazar; "Ben'in kendi kendisini yaamaya brakt zamanlar, ben'in gemile gele cek arasnda hibir ara vermeden, olduu gibi, zamann btnl iinde par alanmaz bir akla akt anlardaki o duree'dir." Tanpnar sanki Bergson'un kesintisiz sre fikrini nazma ekip drtlk yap vermitir. Takip eden drtlkler, bilhassa kincisi ve sonuncusu ise, Bergson'un sezgiciliine harika rnekler verir. Ceninin d dnyadan haberdar olduu epeydir biliniyor. Yine de hi gr medii ve tanmad dnyay aklyla kavrayamayacak olan cenin bunun iin sezgilerini kulland fikri Bergsonien felsefeye ok uygun. Son drtlkte "sez m ek" fiili rastgele yer almaz. Dnyay, kk kendisinde olan bir sarmakla se zen air, daryla alveriini gbek kordonuyla salayan ceninin t kendisidir. O m sralann bundan daha isabetli bir baka aklamas olamaz. "M asm avi bir k ortasnda yzm e"nin de amniyon kesesindeki svda yzen cenine karlk geldii akhr.^ Su ile mavilik arasndaki iliki ak; fakat "k " kelimesi kafa kartryor. Alain, Goethe'nin iirlerindeki aydnlk unsurlar deerlendirirken onun Austos gibi bol kl bir ayda domasn nemser. Koyu bir Alain hayra n olan Mehm et Kaplan da hocasnn "Sabah" iirinden sz ettii esnada, Tanpnar'n 23 H aziran'da douunu kl msralarna sebep gsterirdi Ceninliinin son gnlerindeki bir bebek, bilinci ve sezgileri alabildiine uyanmken gn -

^ ^

Ynhjn K a m i, 2. bs., st., 1982, Dergh Yay., s. 188. Tanpnar m iir Diin/as, s. 27-41. M ehm et Kaplara yir>e o soyutlam a gayretiyle bu m sralada iim ize gizlenen masal kklerini bu lur (a.g.e., s. 106, not 44). Tanpmar' iir Diiujas, s. 41, not 27.

d Tanpm ar da Yalya K em al'de (s. 157) suyun daima kadn vcudunu gsterdiini yazar, d

N eredesin T an p n ar 53 3

n hissediyor ve muhtemelen gneli bir yaz gnnde denizin derinliklerin den yukarya bakan bir dalgcm grd kl maviyi gryor olmal. Hazi ran'da doan Tanpna^n "Yava Yava Aydnlanan"da

Yava yava aydmlanan Bir denizalt temi'^'^

ve "Brak Aydnla" iirinde

Brak aydnla kendini, sarho Ve hlyal bir renk deryasnda yz

demesine mukabil, Aralk'ta doan hocas Yahya Kem l'in, bitirem edii iirle rinden birinde

Ryas olmayan uyanlmaz bir uykuda Aynen deniz dibinde gne grmeyen suda
deyii bir tesadf mdr? Tanpnar, Yahya Kem l'in iirini incelerken Gaston Bachelard'n Su ve Ry/j-'ndan nem li bir iktibas yapar: "Su haylleri toplayarak, madde ve cisimleri eriterek, eyay kendi nesnelli inden karma, onu mas ve temsil etme vazifesinde m uhayyeleye yardm eder".i3 "N e indeyim Zam ann" iirinde ikinci drtlk balbana bu cins bir etki ile olumu intihalardr, Su ekilleri uyuturur, onlara biraz "flu " bir ry rengi verir. Hele suyun altnda alm cenin gzleri iin her ey "ryv"dir. Rzgr da uan tyden daha hafif olmak ile amniyon suyunun kaldrma kuvveti de e lenebilir. iirin ilk nerinde (Varlk, No. 2 ,1 Austos 1933) "yaprak" olan kelime, son raki nerinde (Varlk, No. 2 0 9 ,1 5 Mart 1942) "t y " ile deitirilin Bylece, bir ta raftan vezindeki aksaklk tam ir edilirken bir taraftan da kuru bir yapran rz gr nnde savruluunun, yall, lm, fatalizmi artrmas engellenir. Fikrimce, nc drtlk iirin en derin ve fakat yerini bulamam ksm. Sanki iirdeki genel kafiye dzenine uymay dahi bu drtln farklln

M ehm et Kaplan bu iirden sz ederken, baz psikologlara gre su .ltnn ana rahm ini iaretledi ini y azar (n.g.e., s. 68); am a ayn sem bol "N e indeyim Z am ann" iirind e grem ez.

YaJnjn Kemal, s. 191.

53 4 T a ip ia r zerine Yazlar

gsteriyor. Anahtar kelim e "dervi". Kelimenin Farsa olduunda herkes lemfikir, lkin etim olojisinde rivayet muhtelif. Kaynak olarak "der-p", "der-vz". "dr-ve" gibi partisiplerden sz ediliyor. Bu partisiplerin hepsinin de bir ekil de cenini hatrlatm as ok ilgin. "D er-p" kap nnde olmay anlatr ki, "ka p" kelimesinin kadnlk organn sembolize ettii pek ok dil vardr. Kap nn de olmann douma yaknlk mns tad ak. "Der-vz" kapda asl dur may anlatr. Ceninin de amniyon suyu iinde asl durduu dnlebilir. "D r-ve" partisipi ise, "inci gibi" demek olur. stiridye-rahim, deniz-amniyon suyu, inci-cenin benzerlii aikr. Zaten psikiyatrik indekslerde de inci hep ka dn, dourganl ve rahm olan rahmi temsil eder. "D ervi" kelimesinin etimo lojisini ok mu zorladm dersiniz? Dervi, arayan adamdr; arayn btn azabn eken adamdr. Derviler nce gezerek ararlar, bulduklar onlar kendilerine gtrr (getirir).

Her ne ararsan kendinde ara Kuds'le, Mekke'de, Hacda deildir

noktasna gelirler. Sonras, bir istiridye gibi ruhu, gerek ben'i sarp koruyan be deni ama gayretidir. Beden nefsin elindedir ve nefsi yenen bedeni aar, aar. Ne istiridye kabuunu eziyetsiz aar, ne beden. "ile doldurmak" bedeni eziyetle aranana ulama yoludur. "Halvet-hne" denen minik hcrelerde tek bana kala rak sayl gnler geirmekte;!^ tabiatn koynunda, maaralarda inzivaya ekil mek, beline dolad bir iple kendini aaca balamak gibi deiik usllerle ile doldurularak bir cins "katharsis" salanmaa allr. nsann en arnm hli, hi kirlenmemi hlidir ve o yzden de "anasndan doduu gibi pk olm ak" bir idealdir. M evlevilikle bin bir gn ile doldurarak "d ede" olmu "can"lara "der vi" denir. Onlar aradklarn bulmann ve "m uradna erm e"nin i huzurunu ya arlar. "D ede" olmak, ruhun safiyete "bebe" olmasndan geer. Derviin ile ekme uslleri de ceninlik gnlerini hatrlatr. Hayattan izole edilmi halvethanelerde, arnm hlde yeniden dogLi beklenir. Maaralarda inzivaya ekilmek de ayn mnya gelir; zira, derinlik psikolojisinde maara rahmin karldr. Hatt, derviin beline dolad bir iple kendini aaca balamas da gbek kor donuyla anasna balanan cenini hatrlatyor. iirin tamam, henz domam bir bebein intihalarn aktarmakta iken,

im muradna ermi

14 " ile" kelim esi Farsa krk saysndan gelir ve krk gnden balayan deiik uzunlukta im e ek m eler vardr.

N eredesin T an p n ar 5 3 5

msra ana karnna dnm e isteini gerekletirmi bir yetikini haber veriyor gi bidir. iiri yaym ladnda Tanpnar otuz iki yandadr. Otuzlu yalar "Dante gibi", mrn yarlandn gsterir. Bunu farkediin peinden gelen ilk antrakt ta kiinin gel-gitleri balar, hayatnn en ncesine ve en sonrasna. Bazlar Cahit Sdk'nn "O tuz Be Ya" iirinde olduu gibi lme, bazlar Tanpnar'm bu otuziki ya iirinde olduu gibi ana ralmine ynelirler. "N e indeyim Zam ann" iirinde arad huzuru nihayet ilk meknnda bulm u otuzluk bir airin dervi ane teshmiyeti ve "katharsis"i vardr. Evet, bu tamamen hayal bir katr; ama. Saatleri Ayarlama Enstits'nde Hayri rdal'n da syledii gibi, "kendim i ze daima yaanacak iklim yaratmaktan baka ne yaparz?" (s. 293). Tanpnar'm "N e indeyim Zam ann" iiri, H aim 'in "Yar Yol" iiri gibi hem ok anssz, hem de ok ansl. anssz, nk yanl anlalmtr; ansl, nk gerek mns zlemese de, mutlaka soyut, derin ve zengin bir iir olduu zannedilmitir. Tanpnar 1953'te Mehmet Ali Cim coz'a yazd bir mektubunda,5 "N e indeyim Zam ann" iirinin kaderi iin de geerli olacak u cmleyi sarfeder: "H er muam m a zlene kadar mhimdir." Baka sze ne hcet.

(Ludhgirra, say 6, Bahar 1998, s. 75-83).

15 M ektuplar, (Haz. Zeynep Kerm nn), Ank., 1974, K ltr Bak. Yay., s. 86.

AHMET HAMDI TANPINAR'IN SAATLER AYARLAMA ENSTTS'NDE ZAMAN, BELLEK ve ZYAAMYKS

Walter Feldman

Trk romancs, airi ve eletirmeni Ahmet Hamdi Tanpna^n (1901-1962) yaymlanm- son roman Saatleri Ayarlama Entits'ndeki bakiinin zyaamyks iinde zaman ve bellek can alc bir rol oynuyor. Saatleri Ayarlama Enstits'nu, 1980 ve 1990'h yllarda yazan ada romanclar grubuna kadar Trkede yazlm en karmak roman olduunu iddia etmek, abartl bir tutum olmayacaktr. Bu romann yorumlanmas, hatta tr asndan kim lii, 1954'te tefrika olarak yaynlanmasndan bu yana tartla gelmektedir, nk bu roman daha nce yaymlanan Trk romanlarna dayanlarak, hatta romanm yazan ta rafndan yaymlanan romanlara dayanlarak oluturulacak trsel beklentilere uym az. Trk eletirmenler, gerek Mehmet Kaplan ve Berna M oran gibi Bat-ynelimli akademisyenler, gerekse daha gen, slam-ynelimli Mustafa Kutlu ve Beir Ayvazolu gibi yazarlar, bu romanda keskin bir toplumsal hiciv bulundu unu belirtmilerdir: Kaplan ve Moran, XIX. yy.'an balarndan beri Trk tarihi nin belli bal dnem lerine ilikin alegorik eleri belirlem eye almlardr. Bu yorumlama izgisinin inandrcl, yazarn Osmanl yazn ve bu yaznn Bat'ya zg yaznsal trlere geii konusunda bir uzman olmas nedeniyle daha da artm oldu. Hatla, Ayvazolu, (umarz) biraz da abartarak u saptamada bu lundu: "Tanpnar, Osmanl uygarlnn k zerinde ciddi olarak dnen

Snntlen Aynrlnmn Estitiis 1954'te tefrika edildi ve 1961'd e yeniden basld. N e yazk ki romnn, bugne kadar ngilizceye tam olarak evrilm i deildir. Benim kullandm bask, 1987 basm dr. evirisini benim yaptm giri blm ve ehzadeba kahvehanesinde geen blm , K e mal Slay, 1996: 387 -9 0'da yaym lanm tr.

Siatleri Ayarlam a Enstitsnde Z am an, B ellek ve zyaamykiis 537

tek Trk aydndr" (1987: 346). Bugne kadar Saatleri Ayarlama Enstits, birbi rinden ok farkl yorumlara yol aan ezoterik bir kitap olarak kald.2 Eletirmenlerin, bu romann trsel nitelii zerinde anlamaya varamama lar, byk lde iinde yaamyksnn oynad rolden kaynaklanr. Yaza rn koyduu balk bir anlamda romann bu kendine zg enstitnn tarihi "hakknda" olduunu dndryor; bu enstit stanbul'da, sonunda btn Trkiye'de bulunan kol, masa, duvar ve kule saatlerinin ayarlanmas ve birbiri ne uyacak biim de almasn gvence altna almak iin kurulmutur. Bu izlein, "D ou " ve "B at" zaman kavramlarn da antran alegorik nitelii, aa da incelenerek kararlatrlacaktr. Bununla birlikte, kitabn yaplandrl, daha ilk sayfasndan balayarak, bu betimlemeyi yalanc karr. Saatleri ayarlama enstitsne kitabn ilk blm nde yle bir deinilse de, bu enstit asl anlat ya nc blm n banda girer: yani neredeyse romann ortasma kadar gir mez. Durum byle olunca, bu roman gerekten "saatleri ayarlama enstits"nn tarihi olabilir mi? Romann bandan sonuna dek okuduumuz, aslnda anlatc Hayri rdal'm yaamdr. Bu nl enstit ve kurucusu, anlatcnn "ko ruyucusu" (velinimeti) Halit Ayarc, anlatya Hayri'nin yaamyla kesitikleri noktada sokulur. Romanda bu anlatc dnda, hibir eyin ve hi kimsenin ba msz bir varlnn bulunm ad sylenebilir. rnein, tanmalarndan nce H ayri'nin H alit hakknda syleyebilecei hi mi bir ey yoktur. H ayri'yi kiisel olarak dorudan ilgilendirmedii aklanan bir konuda en nem siz bilgileri sa lamak zere bile dorudan sorulan sorular ve H alit'in Doktor Ramiz gibi eski arkadalarnn gzlemleri kullanhr. Romanda yer alan baka herkes iin de ay n ey sylenebilir. Hakknda artzamanh (diyakronik) derinlik tayan kesintisiz bir anlat retilebilecek tek kii Hayri rdal'dr. Bu koullarda, bu kitaba "Hayri rdal'm Kendisi Tarafndan Anlatlan Yaam" gibi bir bahk koymak daha uy gun olmaz m?

O uzertem 'in kitapta ar basan e olarak ruh zm lem eyi alm as, ruhznlem eye yaplan gnderm elerin ispritizm aya/gizem cilie yaplan gnderm elere kout olarak gelim esini, ayrca hem R uhzm lem e D ernei'nin hem de spritizm a C em iyeti'nin m uhasebecisi olan H ayri'nin, spritizm a C em iyeti'nin "daha elenceli" olm as dnda bu iki cem iyet arasm da pek fazla fark grm ediini sylem esini gz ard ediyor. stelik, I. B lm 'dcki iki nem li karakter, Blcistanll kalender. Seyit Llfullah ve Rum eczac/sim yac Aristidi Efendi, kitaptaki ispritizm a esinin haberciliini yapyor ve bu enin m erkezi nem ini ortaya koyuyor. Kitapta rubzm lem enin stanbul toplum unun kitapta ele alman katm annda aslnda ruhzm lem eden ok daha etkili olan ispritizm ann ei olarak grldnn gz ard edilm esi, ruhzm lem enin m odern yazn eletirisinde ve genel olarak ekinin iinde ok byk bir y er kaplam asndan kaynaklanyor ola bilir. R uhzm lem eyle ispritizm ann bu biim de eletirilm esi, kendisi de bir lde Saatten Ayarlama Ei)sff((s'nn b ir hayran olan (szl iletiim , 1991) O rhan P am uk'un Beyaz JCn/c'sinde, fizik bilim leriyle astrolojinin eletirilm esine rnek olm u olabilir.

5 3 8 T a n p n a r zerine Yazlar

Romanda (yazarn deil, anlatcnn) yaamykiisnn vurgulandn ilk paragraftan balayarak aka grrz:

Beni tanyanlar, yle okuma yazma ileriyle bir ilgim olmadm bilirler Hatt b tn mtalalarm, ocukluumda okuduum jul Vern ve Nike Karter hikyelerini orta dan karrsanz, arapa ve farsa kelimelerini atlaya atlaya gzden geirdiim birka ta rih kitabyla, Tutinme, Binbir Gece, Ebu Ali Sin hikyeleri gibi eserlerden ibarettir. Daha sonraki zamanlarda, enstitmz kurulmadan evvel isizlikten evde ocuklarn mektep kitaplarna zaman zaman gz attm gibi, bzen btn gnm geirdiim Edirnekap veya ehzadeba kahvelerinde gazeteleri hatme mecbur kaldm zamanlar da ufak tefek tefrika paralan ve makaleleri de okudum. (1-1: 9)^
Bu giri paragrafnda, romann geri kalan kesimi boyunca srecek olan bir ka izlek balatlm oluyor. Bunlarn en ak olan da yknn, anlatcmn kii lii ve kiisel tarihi evresinde rlmesidir. Kitabn balnda yer almasna kar n, "saatleri ayarlam a enstits", herhangi bir tmcenin znesi deildir; yalnz ca, zaman gsteren bir yan tmcede ortaya kar: "Enstitm zn kuruluun dan nce." Tmcenin asl znesi. "ben"dir; bu da (Trkeye zg, kiiyi gste ren son ek biiminde) be kez kullanlmtr. Enstit szcne eklenen iyelik eki "bizim enstitm z" bile, bu kurumun, anlatcmn ve onun "benimsedii grubun" elinde bulunduunu vurgular. Bu formlletirme, bize unu dnd rr; Okuyacaklarm z, hibir anlamda enstit evresinde rlm bir anlat de il, anlatc evresinde rlm bir anlat olacaktr. Aslnda, bundan sonra gelen yz alt sayfa boyunca, hi kesintiye uratlmadan, okuru bekleyen de budur. Gene de bu anlatc, ilk tmcede birinci blmn eitli yerlerinde geniletilece i bir izlei balatr - kendisi yazar falan deildir; yazma ya da okuma konusun da hibir deneyimi yoktur. Daha sonra aklayaca gibi, H ayri'in yaz yoluyla kendisinden sz etm ek gibi bir istei yoktur; yazn araclyla kendini ifade et me grevini ona ykleyen, enstitnn tad nem ve enstitnn kurucusu Halit Ayarc'dr. Tanpnar da, enstitnn adn, olduu gibi kitabn bal yapa rak ona katlyor gibidir; ama bu baln arkasnda yatan hiciv, daha ilk parag rafta aka grlr. Dikkate deer olan baka bir ey de, H ayri'nin bildiini id dia ettii okuma malzemeleridir - bu, aslnda onun kuanda, Trke olarak ulalabilecek en yzeysel yazh malzemedir (onun 1892'de domu olduunu daha sonra reniriz). "Birka tarih kitab"nn ve gazete m akalesinin dnda bunlarn hepsi Arapa'dan, Farsa'dan, Franszca'dan ve ngilizce'den yaplm evirilerdir. Trke yazlm bir tek iirsel ya da dinsel yapttan sz edilmemesi olduka artcdr; ama Hayr, kendi yazl dilini anlamasn salayacak Arap-

Sayfn num aralar 1987 bnsksnn gre verilm ilir. Burada ali blm ler Rom en rakam laryla, b lm saylan da A rap rakam laryla gsterilm illr. Dolaysyla 1 - 1 : 9 rakam laryla gsterilen say fa, rom ann ilk sayfasdr.

Saatleri Ayarlam a Enstitsnde Zam an, B ellek ve zyaamyks 539

a ve Farsa szckleri anlayamadn kabul eder. Gerekten de bunlar, kiisel seme hakkn en dk dzeyde kuUanan, ancak bir yeniyetmeyi elendirebilecek eyleri okumay kabul eden bir bireyin okuma malzemeleridir. Onun bu rada adn and eyler, tem elde Am erika'da bir doktorun bekleme odasndaki dergiler ve gazetelerin Osm anlI'daki edeerleridir. te bylece, yazar olmadm akladktan, bu nedenle arkadan gelecekler iin zr diledikten sonra, Hayri rdal bize yaamnn yksn anlatmaya gi riir, Saatleri Ayarlama Enstits'n okuyuumuz, daha iin banda, bu kitab belli bir tre oturtam amam z nedeniyle zorlar. Gerekten de Hayri rdal, roma nn bandan sonuna kadar birinci tekil als kullanr; iyi ama, Trkiye'de Hay ri rdal gibi birinin zyaamyksn yazmann ne gibi yananlam lar olabilir? Hayri bunu yle aklar:

Btn bunlara bakp hakikaten hayatm, mhim, anlatlmas behemehal lzm ge len bir ey sandma, ona olduundan fazla bir deer verdiime inanmaynz. teden beri Cenab Hakk'm insanlara bu hayat yazmak iin deil, iyi kt yaamak iin bah ettiine inananlardanm. Zaten yazlm ekli mevcuttur. Nezd-i lhi'deki nshasn dan, kaderimizden bahsediyorum. (1 - 1; 12)
Burada Hayri, kendi yksn yazmaya kar, din temeline dayanarak bir gerekeyi aa vurur; bu da, canl yaratklarn grsel imgeleminin yaratlmas na getirilen kar ka benzer. Tanr, nasl yaratclarn en iyisiyse, gene Tanr anlatclarn da en iyisidir. Tek bir gerek anlat vard: bu da, byk Anlat'y ya ratan Tanryd. Bize zg insan anlatlar, mkemmellikten yoksundur; abart malarla ve olaylarn anlatlmasnda znel arptlmalarla doludur; kendimizi betim lerken anlatlarmz, bu zelliklere daha da ok brnr. Am a yazgmzn (kader) kitab (nsha), mkemmel bir biim de doru ve nesnel olm ak zorunda dr. Durum byle olunca, kendi yklerimizi anlatma yolunda zayf ve drst lkten uzak abalara girim eye gerek var mdr? Alakgnllln bylece yeterince sergiledikten sonra Hayri, yazmak iin her zaman ileri srlen o geleneksel aklamay yapar; bu da, manevi hoca snn yaamn ve sylediklerini yazya geirmektir:

Hayr, htralarm yazmaktan kastm kendimi anlatmak deildir. Sadece ahidi ol duum birtakm vakalarn unutuhnamasma yardm etmektir. Bir de hafta evvel top raa gmdmz aziz insan anlatmak ve anmak, (a.y.)
Anlatc, aslnda bir zyaamyks yazmadn, daha ok manevi hocas nn, (daha sonra rendiim ize gre) yaamn geri dnlemez biim de deiti rip dzelten tek insann sylediklerini ve yaptklarn kayda geirdiini aklar. Bylece Tanpnar, anlatcsnn, zyaamyksne kar getirilecek en gelenek sel sava el atmasn salar; ama olduka uzun bir zyaamyksn de balat m olur. Bu savn "geleneksel oluu", bu zyaamyksnn nereden kaynak

5 4 0 T anp iiir zerine Yazlar

land ve Tanpmar'n roman iin bunu neden uygun bulduu zerinde dn meye zorlar bizi. Osmanh yazm iinde zyaamyks sorunu, yaknlarda Cemal Kafadar (1989) tarafmdan ele alnmtr. Cemal Kafadar XVII. yy'n ortasnda, stan bul'daki dervileri inceleyen kitab Sohbet nme'de unlar belirtir: "Bu kitap gn ceye benzer bir eydir, ama adndan da anlalaca gibi, ncelikle, yazarn top lumsal ilikilerinin kayda geirilmesi, bunun yan sra yazarn yedikleri, geceyi nerede ve nasl geirdiiyle ilgili her eyin en ince ayrntsna kadar anlatlmas-dr." Genellikle, Trkiye'de dervilerin, Sufi hocalarnn konumalarn yazya geirdikleri bilinir; gerekten de bu, dervi olmak isteyen birine daha uygun d ecek bir yaznsal roldr. Tanpmar'n bu yaym lanmam kaytlardan herhangi birini okuyup okumadn bilmiyoruz, ama Osmanh yaznn ok iyi tandn gz nne alacak olursak, bu kaytlardan bazlarn grm em i olmas artc olurdu. Durum ne olursa olsun, Hayri'nin birinci tekil ahsla aktard anlats na verdii biim, bu dervi gncelerine ve dervilerin hocalarnn syledikleri nin kayda geirilmesi geleneine bir eyler borluymu gibi grnyor. Osmanllar'da zyaamyks yazma sorunu, Orhan Pamuk tarafndan us talkl bir yaznsal biim e sokulmutur; Orhan Pamuk, Beyaz Kale adl romannn merkezi arhktaki kesimini, XVII. yy'da yaam Osmanh astrolog-kahraman H oca'nn, zyaamyksn gnahlarn itiraf, yaam iin balatc bir gerek e ya da dmanlarn aalama frsatndan baka bir ey olarak grememesini aklamaya aynr:

Birka gn sonra Dou'dan getirilen o pahal ve temiz ktlarn stne, her sabah "niye benim ben" diye yazmaya balad, ama bu bahm altna tekilerin neden o kadar aalk ve ahmak olduklarndan baka bir ey yazamyordu. Gene de, annesinin l mnden sonra ona hakszlk edildiini, eline geen parayla stanbul'a geldiim, bir ara bir tekkeye dadandm, ama oradakilerin hepsinin alak ve sahtekr olduunu grdk ten sonra ayrldn rendim. Bu tekke macerasn biraz daha anlattrmak istedim; on lardan kurtulmasnn, Hoca'nn gerek bir baars olduunu dnmtm: Kendini ayrabilmiti. Bunu ona sylediimde flcelendi, irkin ayrntlar bir gn ona kar kul lanmak iin merak ettiini syledi; zaten imdiye kadar rendiklerim fazlaym, bir de stne o tr - kaba denilen cinsel kelimelerden birini kulland burada- ayrntlar ren mek istemem onu phelendiriyormu. (Pamuk 1991; 64)
Roman ilerledike, Trk kahramann dil asndan gszl, kendisi hak knda bir ey syler ya da yazarken kullanabilecei bir dil bulamamas, onu H ristiyan kurbanlara kar gz kamatrc acmaszlk edimlerine srkler; kah raman, zyaam yksnde gizlenmi olan gnahlar kefetmek iin Hristiyan kurbanlara ikence eder. Eva Hoffman, "dilsel yoksunluk" zerine u gzlemde bulunur:

Saatleri Ayarlam a Enstirsnde Zam an, B ellek ve zyaamyks 541

Kr flce, aresiz fke, szckleri bulunmayan fkedir - insan karanhklarm iine g men bir fke. nsan srekli olarak szcklerden yoksun kalrsa, szcklerin direnmesin den doan bir yitiklik iinde var olursa, bu durumun kendisi de, ister istemez fkeye yol aacak bir engelleme yaratacaktr. (1989; 124)
Pam uk'un Trk kahraman, kendi kopuk kiiliini Avm pal klesinin kiili i iinde yitirinceye kadar, szckleri olmayan, kendine bakm ay bilm eyen bir insandr. Pam uk'un, Tanpnar'in yaptlarna duyduu sayg gz nne almacak olursa H oca'nm , yaznda pekl Hayri rdal'm soyundan gelen biri olmasnn yan sra tarihsel atas olarak da dnlm olduu varsaylabilir. Trk eletirmenler; zyaamyksel monologu syleyenin, yani 1892'de s tanbul'da domu olan Hayri rdal'm kiilii zerinde yaptklar yorumlarda ol duka byk gr ayrlklarna dmlerdir. Elbette bu, ok ciddi bir anla mazlk alandr, nk Saatleri Ayarlama Enstits'nn yksn btnyle bu anlatcnn gzlerinden grrz. Tanpnar, bu sorunu, romann sonuna ekledii notla daha da karmak duruma getirmitir; hi yaym lamad bu ek notta Tanpnar, konuucuyu, kitabn en nemli kiilerinden biri olan Doktor Ram iz'in kli niinde tedavi grd srada len bir "paronayak" olarak gstermitir. Moran, bu yaymlanmam notu (mektubu), Tanpmar'n, metnin ierdii toplumsal hicivin siyasal ortama ar sert gelmesi olaslna kar hazrlam olabilecei, sa vunma niteliinde bir tr z-sansr olarak gryor (1987: 329).'* Btn kitab "aklayacak" tek bir yorum layc anahtar nermek yerine, bu yazda ben, kii sel bellek, kam usal bellein ilevi ve bunlarn zamanla ilikisi zerinde durma ya alacam.5 Btn romann birinci tekil ahs anlatyla sunulmu olmas ne deniyle, bu eler yaptn biimini byk lde belirliyor. Bu yazda birka kavram ele alnacaktr: Zam ann geiinin temsil edilii; zamann, birinci tekil ahsla konuan anlatcnn syledikleri iinde kiisel bellekle bants; romann br kahraman. Saatleri Ayarlama Enstits'rLn kurucusu H alit Ayarc ("Ayarc Hali t") tarafmdan zam ann ve kamusal bellein ele eln. Bakhtin'in chronotope kavram asndan (Bakhtin; 1981), Saatleri Ayarlama Enstits, ikinci e olan yere bakldnda ok zengin, am a birinci enin, za mann belirlenm esi asndan biraz zayf grnmektedir. stanbul'un Eyp'ten ili'ye kadar pek ok blgesi, toplumsal adan kendine zg nitelikleriyle ro mana eksiksiz girer, ama olaylarn getii zaman, ancak ok ender anlarda belir lenebilir. Zaman asndan en ak gndermeler, romann drt blmnden bi-

Tanpm ar'm daha sonra bu kitap zerine ynzdklar. Turan A lptekin tarafndan Bir Kltr, B irn san'da (1975) yaym lanm tr. Ouzertem (1995) notun, kitabn T rkler tarafm dan yaplm bir ok yorum unu geersiz kldna inanmaktadr. "K am u b e lle i" nitelendirm esini kullanrken, ortak bir dili, dini ya da toplum sal ball gsteeleri paylaan toplum yelerine gnderm e yapyorum .

5 4 2 T atp n ar zerine Yazlar

rincisinde ve ikinci blm n banda ortaya kar. Birinci blmde, konuucu nun 1892'de doduunu, nemli hocalanndan ve kendisini en ok etkileyen ki ilerden ikisinin 1912'de ldn reniriz. kinci blm, kahramann 1. Dn ya Sava'ndan dnyle balar. Trkiye Cum huriyeti'nin ilk on yl, bu bl me art-alan oluturuyor gibidir, ama nc blmn getii dnem, en iyi bi imde, ad geen Amerikan film yldzlarnn parlama tarihlerine baklarak be lirlenebilir. Bu, hi de rastlantsal bir ey deildir: tam tersine, konuucunun, y ksn anlatrken genelde benimsedii ynteme uygun der - her ey ayn an da, bir arada verilir: ancak bundan sonra bir anlat oluturma abasna giriilir. Konuucunun ikinci evliliine giri kesimi, bu teknie iyi bir rnektir:

Evlendiimiz zamnn Pakize'nin tiroid guddeleri henz bozulmamt, binaenaleyh huysuz ve sinirli deildi. Hayat hakknda hibir fikri yoktu, binaenaleyh neeli ve rahat t. Annesi ile babas henz lmemilerdi. Hatta byle bir ihtimal kimsenin aklna gelme yecek kadar shhatli, din grnyordu. Bu itibarla kardeleri henz bizimle beraber ya amaya karar vermemiti. Ayrca byk baldzm musikiye olan istidadn henz kefet memi, kk baldzm sadece irade ve sraryla dnya gzeli olabilecei fikrine dme miti. Ben, spritizma Cemiyetinde tandm Cemal Bey'in szne uyup Fener Posta nesindeki vazifemden henz istifa ederek, onun idare meclisi azas bulunduu ve sonra dan reisi olduu Trl ler Bankasna memur olmamtm. Binaenaleyh elimde henz gvenebileceim bir iim vard ve hayatmz emniyette idi. stelik Selma Hanmefendi ye de henz k olmamtm. (2 - VllI: 123)
Zamansal ilikilerde srp giden bu karklk, kitabn bal ve ana izleiyle ok yakndan balantldr- bu da, Trkiye'de zamann karmakark bir bi imde alglandr; bu durum, aka dile getirilen amac, cumhuriyetin tm va tandalarnn zam ann geiini ayn biimde lebilmelerini gvence altna ala bilmek iin btn masa, kule, duvar, cep ve kol saatlerini ayarlamak olan bir ens titnn kurulmasna yol amtr. Trklere zg zaman, eitli toplumsal snfla ra, hatta bireylere egemen olan bir dizi kopuk kopuk, yaz yoluyla alglanan kro nolojilerden olumutur. Enstitnn kurucusu olan Halit Ayarc'ya gre, Trk toplumunun bu belirleyici zellii, pek ok ekinsel ve ekonomik olumsuzluun kkenini oluturmutur. Halit Ayarc, Trkiye'nin modernliine ancak tek tek bi reylerin bilincinin, zaman ayn biimde alglamaya balam asyla adm atabilece ine karar vermitir. Bu amacn gerekletirebilmek iin Halit Ayarc; Amerikan tarz reklamlar ve halkla ilikiler yolunu, para cezalan vermek gibi parasal yap trmlar ve kendi geerli zaman anlayn geriye, Osmanh dnemine yanstan yaynlarla halkn belleini yanltma yntemlerini kullanr. Yrtt kampan yann ekonomik aralar, enstit iin yaratt u gibi sloganlarda aka grlr:

Zaman paylamak, ii paylamaktr. Gerek insan, zaman kavrayabilendir. Refaha/Mutlulua giden yol, zaman anlamaktan jkavramaktan geer.

Saatleri Ayarlam a Enstitiisnde Zam an, B ellek ve zyajiimyksii 5 43

Yaamn hznda kendini gsteren deiiklie, XX. yy'n ilk yansnda Avru pa yaznnda/ hatta I. Dnya Sava'ndan hemen nceki dnem de Viyana zeri ne yazdklarm da Roben M usil gibi bir yazar tarafndan gnderm e yaphr. Bat'nn bak asndan, kenarda kalan lkelerdeki aksakhklara dayanan hicivci bir bak as iin, zam ann kiisel olarak alglanmas, en ak grlebilecek malzeme seim lerinden birini oluturuyordu. Bruno Schulz'un, 1930'lu yllarda, anavatan Polonya'da zamann nitelii konusunda yazdklar gibi;

KuUnnthp tketilmi bir zamandr bu, bakalar tarafndan andrlm bir zaman, her yan delik deik edilmi pejmrde bir zaman. Buna amamak gerekir. Bir bakma bu, kusularak darya atlm bir zamandr - bu deyii kullandm iin beni balarsanz: elden dme bir zamandr. Tanr hepimizin yardmcs olsun! (1979:131)^
Son zamanlardaki Trk yazarlar, zaman kavramnda 1830'lu yllarn sonla rnda Tanzimat reformlaryla balayan byk deiiklie byk bir duyarlkla eilmilerdir. 1987 tarihli bir inakalesinde Ekrem In unu ileri sryor:

XIX. yy'n gndelik hayat bilgisi, nce, acemi rencinin kafasndaki geleneksel za man kavramn ykmtr. Saatin doal karakteriyle ekillenen mistik zaman, mahalle ha yatn idare eden bir halk takvimi olma zelliini henz korumaktayd. Akrep ve yelko vann belirledii modern zaman ise adeta kendi koyduu yasaya mutlak bir itaat isterce sine gndelik hayat programlamak dn dourdu. Zaman rastlantnn girdabndan karp her parasn farkh ilevlere gre programlamak, Osmanh insannn kiisel dn yasna modern hayatn standartlarn kazandrmt. Akrep ve yelkovan arasndaki mo dern zaman kendiliinden akp giden mistik zamana oranla insan gndelik hayatn hz l ritmine daha kolay ekebiliyordu. (1987: 31)
n, bu sorunu 1894'te Ahmet Mithat Efendi tarafndan yaymlanan bir ro manla ilgili olarak ele alrken, Tanpnar'm bu tarihten iki yl nce doan kahra man iin zaman sorunu hl can alc nem tamaktadr. H ayri, "geleneksel zam an"n bir rndr; geleneksel kavramlar kendinde somutlatran ve dile ge-

Tanpna'n Trklerin zam an anlayn yerine oturtm a abas, zam an denetlem e adna giriilm i bir baka yaznsal abayla, Bruno Schu lz'u n Sam torin Lltier the Sign o f the H orglass'm dn (1979) giritii abayla knrlahrlabilir, Tanpnar'm hi kukusuz habersiz olduu 1937 tarihli bu ya pt, anlatcnn hasta babasn ziyaret etm ek zere ayrld, ad anlm ayan Bat Avrupa lkesi bi im inde karm za kan norm a, saate srtn dnm b ir lke olarak P olonya'nn alegorisi st ne kurulm utur. A nlatcnn babas Jacob , aka A vrupa'nn daha m odernlem i kesim lerinde bir s red ir oktan lm olan PolonyalI Yahudilcri ' ...geler. Sanatoryum un yneticisi, saatleri geri alarak neyi baardklarn aklar: "Burada biz, uzunluunu her zam an tam olarak kestire m ediim iz bir sreyle geriden geliyoruz. H er ey basit bir grecelik kavram ndan ibaret. Sizin lkenizde babanz bulm u olan lm , burada henz gereklem edi" (1979:117). Byk olaslk^ la Schulz'dan habersiz olsa da Tanpnar'm, Snaticri Ayarlann Enshts'i'nn baz ynleriyle karlatnlnbilecei F ranz Kafka yaptlarndan habersiz olm as uzak bir olaslktr.

5 44 T anpniir zerine Yiizliir

(ren bir Sufi saat tm irdsinin yanna girerek onun ra olmutur. Gene de, kro nolojik adan bakldnda, modern zamann sava kazanm aya balad yeni Cum huriyet dneminde yaamakla kalmaz, yeni zamann en saldrgan savunu cularnn saflanna ekilir. Yazdklarn, bir toplumbilimci olarak deil de bir ro manc olarak yazan Tanpnar, birbirine kart zaman kavramlarnn dile getire bilecek yetenekte olan iki karakter yaratr - saati dervi Nuri Efendi ve modern bir iadam (ayn zamanda dolandrc) olan Halit Ayarc. Rom andaki hiciv, b yk lde lia y ri rdal'n her iki gr asn da konumalarnda dile getiren kii olmasndan kaynaklanr. Bir zamanlar Nuri Efendi'nin mridi olan Hayri rdal, giderek Halit Ayarcnn sa kolu durumuna gelir. Gene de, bir felsefeden brne tam bir dn yaamaz. Daha ok, eski hocasnn grlerine sayg du yar, ama bu grleri hibir zaman tam olarak anlayamaz; oysa, bu arada Halit Ayarc'nn yeni retilerine kar edindii tutum, iki yanl bir tutumu olarak ni telendirilebilir. Ama bir yandan H alit'i kurtarcs ve "velinim eti" olarak grr ken, bir yandan da onun taleplerinden hep kanmas nedeniyle, onun bu iki yanl tutumunu yorumlamak zordur. Kitabn anlats iinde, geiinin davurulma tarzndan ayr olarak zamann kendisi de, bakiilerin zellikle de Halit Ayarc, Hayri rdal ve Hayri'nin ilk ho cas saati Nuri Efendi'nin ak sylemlerinin nemli bir parasn oluturur. Aadaki alnt, N uri'nin zaman ve muvakkitlerle ilgili dinsel grn btn havasyla aktarmaya yeter;

nsanhn ifnl etmek, onlavn vakitlerini israf cttirnck suretiyle hak yolundan ayr mak iin eytann ba vurduu arelerden biri de Nuri Efendiye gre, phesiz ayarsz saatlerdi. (1- V; 31)
Nuri Efendi'nin fikirleri Kuran'daki (103: 1-2) vel'asri innel'insane lefiy husrin ("And olsun zamana ki, phe yok ki insan elbette ziyan iindedir") Asr sure sinden tretilmi gibidir; bu da, ou zaman, Trkiye'de namaz vaktinin farkn da olma zorunluluuna gnderme yapan bir sure olarak yorumlanr. N urinin dncesine gre, kt ayarlanm bir saat, ncelikle insan iin bir tehlike de mektir, nk insann namaz konusundaki farkmdaln bozar; ikinci olarak da alma planlarna engel olur. Bununla birlikte, Halit Ayarc'nn gznde asl arlkl nem tayan neden, bunlarn yalnzca kincisidir:

Ayar bozuk saatlerimizle yar vaktimizi kaybediyoruz. Herkes gnde saat bana bir saniye kaybetse, saatte on sekiz milyon saniye kaybederiz. Gnn asl faydal ksmn on saat addetsek, yz seksen milyon saimje eder. Bir gnde yz seksen milyon saniye yani milyon dakika; bu demektir ki, gnde elli bin saat kaybediyoruz. Hesab et artk sene de ka insann mr birden kaybolur. Halbuki bu on sekiz milyonun yarsnn saati yok tur; ve mevcut saatlerin ou da ilemez. lerinde yarm saat, bir saat gecikenleri var dr. ldrtc bir kayp... almamzdan, layatzdan, asl ekonomimiz olan zaman dan kayp. imdi anladm n Nuri Efendinin bmjkliin, dehasn?., (a.y)

Siiacleri Ayarlam a Ensciti's'nde Znman, B e lle k ve zyaanyks 545

te Halit, Trkiye'deki ekonomi yaamnda bu kendi kendini yok etme ei limini dzeltmek iin kurar Saatleri Ayarlama Enstits'n. Bu enstit, bt nyle kapitalist bir tarzda alacak, lkenin drt bir yanma yaylacak, dnyarun kalknmam lkelerine ulaacak, bu arada da belki H alit'e, H ayri'ye, onlann tm akrabalar ve dostlarna rahat bir yaam salayacaktr. En ince ayrntlaryla dnlm olan bu Enstit'nn almas, kitaptaki fars esini oluturan m alzemenin ounu salasa da, tek ya da ana e olsay d, o zaman roman temelde Haldun Taner'e zg tarzda, yalnzca sahnelenmek zere yazlm ksa bir fars olurdu. Bu durumuyla Tanpna^n roman ok daha karmaktr; bu nedenle okurun da Saatleri Ayarlama Enstits'nn anlatsn, Hayri rdal'n yaam yla aktrmaya almas gerekir.

K u rg u

Saatleri Ayarlama Enstits'nn drt ana blm vardr: "Byk m itler", "Kk H akikatler", "afaa Doru" ve "H er Mevsimin Bir Sonu Vardr". Hayri'nin 1892'de doduunu, ortalama bir eitim grdn, ailesinin, bykba basnn ina etmeye yemin ettii bir caminin eyalar arasnda yaadn, arala rnda M barek adnda bir duvar saatinin de bulunduu yedek paralardan olu an bir m iras braktm reniriz. Resmi eitime ilgi duymayan H ayri, delikanhhnda kendisinden byk olan ve hocalk roln benimseyen drt erikinin etkisi altnda girmitir. Ortaya k srasyla bunlar, dervie-benzeyen saati Nuri Efendi, gezgin Blcistanl kalender Seyit Ltfullah, aristokrat Absselm Bey ve Rum eczac Aristidi Efendidir. Hayri, Nuri Efendi'den derin bir zaman felsefesinin yan sra saatlerle insanlar arasnda animist bir bant bulunduu nu renir. Seyit Ltfullah'n hayalleri ve byclk gleri karsnda Hayri'nin gzleri kamar. Hayri'nin gndelik uygulamalarla ilgili endieleri, c mert ve konukan Abdsselm Bey tarafndan giderilir; Abdsselm Bey, Seyit Ltfullah'n, Bizans mparatoru Kayser Andronikos'un kayp hazisesinin nere de olduunu bildii konusundaki iddialarna inanr ve Aristidi Efendi'nin sim yaclk deneylerini hevesle izler. "Byk U m utlar", Aristidi'nin kazayla kendi sinin kard bir yangnda talihsiz bir biim de lmesiyle son bulur; bundan sonra Hayri, gezgin bir oyuncu ve arkc olarak yollara der
"Kk Hakikatler, H ayri'nin I. Dnya Sava'nda Kafkasla/daki Rus cep hesinde yllarca savatktan sonra stanbul'a dnmesiyle balar. Hayri, babas nn ldn renir; balangta biraz zorluk ektikten sonra, Abdsselm Bey'in araclyla postanede bir i bulur. Bu cmert soylu hane halk arasna ka bul edilir; koruyucusunun lm ne kadar, efkatli kars Em ine'yle birlikte hu zur iinde burada yaar Abdsselm 'n lm, geride brakt m irasla ilgili mthi bir kavgaya yol aar; bu kavga srasnda, bu soylu adamn Kayser And-

5 4 6 Tnpnv zerine Yazliir

ronikos'un hzinesini gizlice bir yere saklam olduu yolundaki sylentiler, Hayri iin yasal adan bir kbusa dnr. Artk herkes bu hzineyi H ayri'nin sakladna inanmaktadr. Hayri, tank koltuunda bir fke nbetine kaplarak kendini kaybeder ve yeni mahkeme psikiyatristi Doktor Ram iz'e teslim edilir. Ramiz, Trkiye'de psikiyatrinin iinde bulunduu acnas duruma hayflanr ve 1-fayri'yi "baba kom pleksi"ne yakalanm olduuna ikna etmeye alr. Kars Imine'nin lm n nceden grd bir ryasn anlattktan sonra Hayri, Doktor Ram iz'in saygsn kazanr. Sanatoryumdan ktktan sonra. Doktor Ramiz H ayri'yi en ok sevdii kahvehaneye getirir; bu kahvehane, kitapla ad ge en etkinliklerin ou iin bir odak noktas oluturacaktr. Bununla birlikte, ta burcu olmasndan ksa bir sre sonra Hayri, kars Em ine'nin lmne tank olur. Daha sonra, ikisinin ocuklar olan Zehra'yla Ahmet'i byk lde ihmal eder ve ou evlenmemi kadnlardan oluan spritizma Cem iyeti'nin yeleri arasna karr. Orada gzel bir gen kadn olan Pakize'yle tanr; Cemal Bey, Hayri'ye bankasnda bir i teklif eder. Cem al'in, H ayri'yi her frsatta kk d rmekten zevk alan acmasz bir zorba olduu anlalr. Hayri artk, Pakize'ye, onun iki kz kardeine, bu arada Fm ine'den olan iki ocuuna bakmaktadr. Bu blmn sonunda Hayri, korkun haberi renir: Cem iyet'teki hanmlardan bi riyle kurduu dostluu kskanan Cemal Bey kendisini iten atmtr. "Sabaha Doru" blmnn balarnda, Hayri'yi bir kahvehanede Seyit Ltfullah'tan rendii ok eitli byclk numaralarn yaparak hayatn ka zanrken grrz. Bir gn Doktor Ramiz, onu onarlmas gereken bir saati olan bir arkadayla tantrr. Ad Halit Ayarc olan bu arkada, Hayri'nin saatlerden bu kadar iyi anlamasndan, yllar nce onun Nuri Efendi'den renmi olduu zaman ve saatlerle ilgili yar - Sfi aforizmalarndan ok derinden etkilenir. Ha lit, Hayri'yi tasarlad yeni bir kurumu - Saatleri Ayarlama Enstits'n - yasal klmak iin gerek duyduu, artk yok olup gitmekte olan Osm anl gemiiyle bir ba olarak grmeye balar. Kitabn en uzun blm olan bu nc blmde Halit H ayri'ye zaman ve almayla ilgili modernci felsefeyi ve pazarlarn yara tlmasyla ilgili Amerikan felsefesini kabul ettirmeye alr. Hayri srekli olarak "velini'indim'' diyerek sz ettii H alit'e kar dalkavuka bir ballk gelitirir ken, bir yandan da tutuculuu ve burjuvalara uygun den deerleriyle Halit'i hi durmadan umut krklna uratr. Enstit'nn yardmc mdr olarak Hayri iin yllar gven iinde geer ken, kiilii eitli ynlerde, en dikkate deer biimde de. Cemal Bey'in eski ka rsyla yaad evlilik d iliki yoluyla, benlik duygusunu ne karma gerek sinmesi asndan geliir. Hayri'nin Selma Hanm efendi'ye taparcasna duydu u hayranlk izleine kitap boyunca gnderme yaplr, ama blm ilerledike, bu duygunun yoksul bir gencin duyduu ocuka tutkudan, Selm a'y art niyet

Saatleri Ayarlam a Enstits'nde Zaman, B ellek ve zyaamyksii 5 4 7

li bir biim de Cem al Bey'den alaca iin kullanm aya, sonunda da ii bt nyle boalm bir aldrmazla dntn grrz. Cemal Bey'in, kskan ei tarafndan ldrlm esiyle Selm a'nn tad ekicilik byk lde azalr. H ayri'nin karsna en byk glk, H alit'in, kendi zaman kavramlar iin elle tutulur bir k noktas yaratm a ve Osmanl dneminin derinlerine inme konusunda srar etm esiyle km olur. Bu amala Halit, XVII. yy'da IV. M eh m et'in saltanat srasnda bir dervi ve stanbul'daki bir camide muvakkit olan "eyh Ahm et Zam n Efendi"nin hayali kiiliini yeniden canlandrmaya al r. H ayri'nin, Osm anlca ve Osmanl ekini zerinde sahip olduu varsaylan bilgisi gz nne alnarak, H ayri'ye Akl a'nn byk Avrupal bilim adamlannn Osm anlI'daki dengi olan bu dikkate deer kii hakknda bir kitap yazma grevi verilir. Kalbinin derinlerinden direnme ve kar koyma sesleri ykselse de, sonunda Hayri utanarak ve korkarak bu kitab yazar. N e var ki Van Humbert adnda bir HollandalI Oriantalist, kitab okuyup Trkiye'ye gelerek bu b yk Osmanl bilim adamnn mezarn ziyaret etmekte srar edince Hayri iin i ler daha da karmaklar. H ayri'nin Van Hum bert'e kt davranmas, sonunda bu HollandalIy Enstit'nn amansz dman durumuna getirir. Btn bunlar olup biterken, Hayri EnsHt'y dzenlemekle meguldr; bu nu, btn akrabalarm ve kahvehaneden tand arkadalarn ie almak iin bir frsat olarak deerlendirir. Pakize'nin Amerikal film yldzlarna duyduu b yk hayranln artk kendisinin gerekten nerede ve hangi zam anda yaad nn farknda olamayacak dereceye ulamasna karn, evlilik yaam iyiye git mektedir. Ayrca, Hayri baldzlarndan birinin sevilen bir arkc, brnn de gzellik kraliesi olma giriimlerinden dolay derin aclar eker. Bu arada Halit, kendisine bir zor grev daha ykler: Ona Enstit iin gz kamatrc bir bina ta sarlamasn emreder. Hayri, gen oluyla birlikte dev boyutlu bir saat kulesi ta sarlar; bu saatin, btn kentin dikkatini stne ekeceinden emindir. Her ne kadar H alit'in m ridine olan inanc dorulanm olsa da, bu yap Enstit'nn iinde ac bir blnmeye yol aar. nk Enstit almalarnn hepsi Hayri'nin tasarmna inan duym azlar ve bu kadar ok para harcanmasn ok gereksiz bu lurlar. Halit, byk bir honutsuzluk iinde Enstit'den ekilir, o suratn asm dururken, Am erikal bir aratrmaclar grubu Enstit'ye ziyarette bulunur. An laldna gre, stanbul Belediyesi'nin Saatleri Ayarlama Enstits'nn kapa tlm as ve lavedilm esi yolundaki emrini etkileyen onlarn verdii ok olumsuz rapor olmutur. Halit, Enstit'nn lavedilmesini yrtm ek zere bir "Devam l Lavedilm e Kom itesi" kurar. Son blm olan "H er M evsim in Bir Sonu Vardr"da H alit'le H ayri'nin son bulum alar anlatlr. Son tmcede, bu buluma dan hemen sonra, H alit'in bir otomobil kazasnda ldn reniriz.

548 Tnpnni' zerine Yazlar

K iise l B e lle k , K a m u sa l B e lle k Anlaty birinci tekil ahsla vererek Tanpnar, zaman bilincim izi kahrama nn bilincinin oluturduu szgeten geirir; sonunda, kahramann belleinin zellikle hatal alt ortaya kar. Hayri'nin bu kitab yazmaktan tek amac nn tanklk ettii dikkate deer olaylar, zellikle de velinimeti Halit Ayarc'nn eylemlerini ve szlerini kaydetmek olduu yolundaki aklamasna karm, Hayri her durumda kendini anlatnn merkezine yerletirir; bu tutum o dereceye va rr ki onun kendi yaam ve mutluluuyla dorudan bantl olmadka hibir ey renemeyiz. Kiilerden bazlarn, ancak birinci kitapta, Hayri'nin ocuklu u ve ergenlii srasnda biraz daha derinlemesine grebiliriz, nk Hayri ken di kiiliini hl bu insanlarn kiilikleri evresinde oluturma sreci iindedir. Bu blm, romanda gene gerek tarihlerin verildii tek kesimdin 1892 Hayri'nin doduu yldr; 1906'da Seyit Ltfullah, Abdsselm Bey'e ait olan deerli bir altn saat bulur ve khin olarak n yaylmaya balar; 1912'de saati Nuri lr Bu tarihten sonra, btnyle Hayri'nin znel zaman kavramnm penesine d eriz. I. Dnya Sava, neredeyse hi sz edilmeden balar ve b iter Hayri'nin ordudan terhis olduktan sonra stanbul'a dnnn 1918 ylna rastladn karm yaparak bulmak zorunda kalrz; bununla birlikte, stanbul'un Mttefik lerce igal edilmesi de, stikll Sava da, Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluu da anlatcmzn zerinde byk etkiler brakmtr. Siyasete arada bir yapt gn dermeler, ya tam bir kiniklik havas iindedir ya da belki ok zekice kullanlm bir ironiyi sergiler:

Benim ocukluumun beUibnh imtiyaz hrriyetti. Bu kelimeyi bugn sadece siyas mnasnda kullanyoruz. Ne yazk! Onu politika ya mahsus bir ey addedenler korkarm ki, hibir zaman mnasn anlamayacaklardr. Politikadaki hrriyet, bir yn hrriyetsizliin anahtar veya ardna kadar ak duran kapsdr. Meer ki dnyann en kt nimeti olsun; ve bir tek insan onunla yle iyice kar nn doyurmak istedi mi etrafndakiler mutlak surette a kalsnlar. Ben bu kadar kendi zdd ile beraber gelen veztlarnn altnda kaybolan nesne grmedim. Ksa mrmde ye di sekiz defa memleketimize geldiim iittim. Evet, bir kere bile kimse bana gittiim sy lemedii halde, yedi sekiz defa geldi; ve o geldi diye biz sevincimizden, davul zurna, so kaklara frladk. Nereden gelir? Nasl birdenbire gider? Veren mi tekrar elimizden alr? Yoksa biz mi birdenbire bkar, Buynnuz efendim, bendeniz artk hevesimi alduu. Sizin olsun, belki bir iinize yarar!" diye hediye mi ederiz? Yoksa masallarda, duvar diplerinde birdenbire parlayan, fakat yanna yaklap avulaynca gene birdenbire kmr veya toprak yn haline giren o byl hazinlere mi benzer? Bir trl anlayamadm. (1 - II; 20)
Hayri, kiisel yaamn zamannn ok nemli siyasal olaylaryla balantlandrmak iin zgrlk (hrriyet) szcn kullanr. " zgrlk"n pek ok

Saacleri Ayarlam a Enstitiisiincle Zan\an, Bellek ve zyaamyks 5 49

kez ortaya kp kayboluunu betimlerken bavurduu siyasal yergi aka g rlr, ama bu terimin onun kendi yaamndaki anlam pek o kadar ak deil dir. H ayri'nin bu szc kullan, bu yazda ele alnamayacak lde karm a ktr ama bu kullan, Tanpma'in bu kahramannn kiiliini nasl grd a sndan temel nem tar. Bu gibi gzlemler, H ayri'nin Buber'in For tbe Sake of Heaven adl romanndaki Gizemci Musevi tarikat yelerinden birine benzemesine yol aar; bu kiinin gzlerinin birinden miviee okunurken, brnde kurnazlk ifadesi vardr. N ahif gz, kurnaz gzn grdklerinin farknda deildir oysa kurnaz gz, nahif gzn grebilecei her eyi grr. Aslnda Hayri'nin brakt bu izlenim, kitap boyunca hi peimizi brakmaz; onun bu kiilik zellii Trk eletirmenleri birbirinden ok farkl yarglarda bulunmaya gtrmtr. Bu eletirmenlerden bazlar H ayri'yi, sevgili dostu Halit Ayarc dahil, herkes ta rafndan acm aszca kullanlan biraz palyaovari de olsa sevim li bir kii olarak grrken, bazlar H ayri'yi, tutarh bir kiilii bulunmayan yalanc bir canavar olarak grrler. Moran, konuya byk bir duyarlkla yaklaarak, Hayri'nin ro man boyunca byk bir deiim geirdiim belirtir:

Saatleri Ayarlama Enstits nde ahmaya baladktan sonra rdal, ezilen, becerik siz, yoksul rdal deildir; eletirdii kokumu evreye ayak uydurmu bir rdal'dr.
(1987: 327) Savatan dndkten sonra Hayri, kendi kiisel zam andizini iinde kalr. Bu sonu gelmez birinci tekil ahs anlatnn dokusunda ne kan, olaylar deil, ko nuucunun bu olaylarla ilgili duygularm sarp sarmalad dildir. Hayri'nin dili, hem duyduu ekinsel yaknlk nedeniyle, hem de kendisi zerinde kendi ekini asndan bile dnmekten ve akszllkten kanmas nedeniyle imdinin dna tanmtr. Bu dih aktarabilmek iin Tanpnar, kendi kuanda stan bul'da yaayan "geleneksel" orta snf nfusun byk bir kesim inin parole'nden yararlanmtr. Bu pnrole'n, 1950'li yllarn balarm daki yaznsal dil olma d ok bellidir. H ayri'nin konumasnn, roman okuyacak ya da yazacak insan larn konum a dili olmad sylenebilir. Bu dil, yozlam tr ve Bathhktan g rece uzaktr; dine ve Sufilie gndermelerle doludur; basm akalp deyileri evi rip evirmekte ve yeni basm akahplklar yaratmakta H ayri'nin ok esnek bir ye tenei vardr. Bununla birlikte, Tanpna^n bu parole' kullann, 1930'lu ya da 1940'l yllarda etkin olan ve gelenein kendileri iin olumsuz anlam tad modernci yazarlarn parole'yle kartrmamak gerekir. Tanpna'n Osmanl mi ras karsndaki tutumu hi de byle deildi; zaten Tanpnar, br romanlarn da Osmanl yksek ekininin gerek tayclainnn (rnein. Huzur romanndaki Mevlevi Neyzen Emin Dede'nin) parole'n ok sevecen bir yaklamla vermi-

naiviee saflik, temizlik

5 5 0 T u n p m iir zerine Yzl-.r

lir. Oysa, Hayri'nin konumasndaki hicivli e, genelde hen\en hemen hi ger ek bilgi de tamayan (Huzr'daki kiiler, Osmanl iirinden alntlar yaparlar; Hayri hibir zaman byle bir ey yapmaz), yeni dnceler yaratma yetisi de bulunmayan Osmanl dilini korumasndan gelir. En ktmser anlamda, Hay ri'nin konumas, "resm i dil, benim tek dilim dir" iddiasnda bulunan Adolph Eichmann'n konum asna benzer. Sonra gene u da var; Arendt'in de belirttii gibi, "resmi dil, onun dili oldu, nk kendisi basmakahp olmayan tek bir tm ce retme yetisinden gerekten yoksundu" (1963:48). Cumhuriyet Trkiyesi'nin eilim sistem inden gemi olan Trk vatandalarnm oluturduu kuaklar iin, Hayri'nin dili Osm anhca szck daarc ve ekinsel gndermeleri nedeniyle tam anlamyla anlalmaz bir dildir ve biraz da tehdit ierir; bu dil, her trl de neyimi, brokrasinin ilemden geirmesine ve uygun bir biim de sunmasna ta bi klmak zere dntryor gibidir. Hayri, beherneJaV' (her naslsa, bir yolla) gibi ok sevdii szckleri tekrar tekrar kullanmaktan hi korkmaz; bu szck, onun ar dakik ve doru davranmaktan uzak durmasn salar. Gene de, ken disini evreleyen Halit Ayarc ya da Doktor Ramiz gibi kiilerin gznde Hayri, gerekten yaam akta olan Osmanl geleneini, gemile kurulan ve ok gerek sinme duyulan bu balanty temsil eder. Hayri iin zaman sorunu, bellekle ve anlarn dil yoluyla en uygun biimde davurulmasyla sk skya balantldr, kitabm karmakl da byk lde buradan kaynaklanr. Kendi dilini sem ekle Hayri, kendi anlan ve arzularyla, konutuu kiilerin beklentileri arasnda uygun bir denge oluturm aya alr. Konumalarnn ounda, Hayri'nin kendine zrler bulduunu, bakalarn suladn, sk sk tannm bir tekiye saldrdn grrz; Hayri, bu kiiye duyduu nefreti, kendisini dinleyen kiiyle paylat umudu iindedir. Btn bunlar yaparken dilden yararlanr; ounlukla istedii bulanklk, belirsizlik ve toplumsal tutarhhk dzeyleriyle birlikte, en uygun toplumsal dzeyin dilini ya kalar; bunu da, herkesin benimsedii (yle sand) ortak dinsel ve ulusal deer lere gnderm eler yaparak salar. Hayri, yntemini yle tanmlar:

...lnlsa bir yazdan ve bUhassn htrat cinsinden bir yazdan saninilik denen e yin istedii btn sk artlar gz nnde tutarak, hadiseleri zihnimde sralamaa ahtn. iiuk ben Hayri rdal, her eyden evvel mutlaka bir samimilik taraftarym. nsan her eyi aka sylemedikten sonra neden yaz yazsn? ...Bu cinsten kaytsz ve artsz bir sahiuUik ise behemehal bir szme, eleme ister. Siz de kabul edersiniz ki, her eyi ol duu gibi sylemek mmkn deildir. Sz yanda brakmnktansa, vaktinde iyi tasarla mak, okuyucu ile behemehal anlayacanz noktalar semek gerekir. nk samimiyet tek bana olan i deildir. (1 - 1: 11)
Bunu baarabilm ek iin Hayri, zel yaamyla kamusal yaam birbirinden ayrma gereksinmesi duyar. Hayri, kiisel anlaryla oynamaya ok hevesli olsa

Saatleri Ayarlam a Enstitsnde Zam an, B ellek ve zyajam oyks 551

da, kamusal alanda tutucu biri gibi grnr; o zamanlarda (1950'li yllarda) se kin olmayan kentli Trklerin hl "sessiz" olan ounluu adna konuur; "bu sessiz" ounluk iin Osmanl ya da slam gemii sorgulamak pek sz konusu olamazd; ama gene de bu ounluk, sekinlerin ylesine saldrganca izledii modernleme program larndan ar korkmu ve sinmi durumdaydlar. Hayri, ehzadeba'ndaki kahvehanede bir bakm a "yerini bulm u" olsa da, Nuri Efendi'nin, Abdsselm Bey'in, Seyit Ltfullah'n, Aristidi Efendi'hin, bu arada hi sevm edii babasnn yerini alacak yeni bir baba figr arar durur. Bu yeni baba figrn H alit Ayarc'da bulur. likileri gelitike, H ayri'nin gzn de Halit, hem bir arzu nesnesini, hem de yldrc bir gl temsil etmeye ba lar. Halit aracllyla Hayri, yaammda ilk kez olmak zere, bir yere ait oldu unu hisseder; kendi deyiiyle; "Sraya girdim ." Hayri, Saatleri Ayarlama Ensti ts'nde sahip olduu btn beceriler, bu arada btn ekinsel birikim iin m kemmel bir davurum yolu bulmu olur. Hayri araclyla da Halit, ekinler ve kuaklar arasmdaki uurumu kapatabileceini, Hayri'nin Nuri Efendi'den edin mi olduu Su fi dncesini benimsemi olmas nedeniyle de, bu kisve altnda kendisinin alma ve zamanla ilgili yeni fikirlerini satabileceini ummaktadr. Cemal Bey'in yannda, bankadaki berbat iini kaybettikten ve yllarca ge miini kahvehanede Seyit Ltfullah'tan rendii byclk numaralaryla saladktan sonra Hayri, kiiliini drstlk asndan snayan en byk g lkle kar karya kalr. Balangta Hayri, H alit Ayarc'nn grn hi been mez: " 'Hem de kstah bir adama benziyorl' diye iimden syleniyordum. Durmadan insana bakyor. Sanki satn alacak gibi." Bununla birlikte, Hayri, neredeyse baka herkesin tersine, bu yeni kiinin kendisine km seyerek bakm adm hemen sezer:

Bununla beraber baklarnda hi de insan rahatsz edecek bir ey yoktu. Bu bak, hi de brlerine, kendimi bildim bileli stmde hissettiklerime hi benzemiyordu. On larda ne kltme, ne yadrgama, ne alay vard. Sadece herhangi bir eye bakar gibi ba kyordu. Ne olduumu anlamak istiyordu, o kadar. (3 - 1: 154)
Hayri, hep seyircileriyle o "ortak zem in"i bulmaya istekli olduundan, ileti im de bulunm ann (ayn zam anda yalan sylemenin) mmkn olduu daha ge ni ekinsel evre var olduu srece, her trl kiisel ayrnt tartlarak bulunup karlabilir ve uyarlanabilir. Ama Halit, tarihsel ve ekinsel gereklerin ok kaba bir biim de, acmaszca arptlmasn savunmaktadr. Kitabn nc blm nn byk kesim i, bir yanda topluma ait bellei, bir pazarn yaratlm as iin is tendii gibi oynanabilecek malzeme olarak gren H alit ile Trkiye'nin btn so runlarn ruh zm lem e bilm eye balayan Doktor Ramiz, te yanda "ideoloji si olm ayan" Hayri rdal arasndaki atmaya ayrlmtr. Kitabm nc bl m, bu kiiler arasnda geen sert tartmalarla doludur:

5 5 2 T an p n a r zerine Yazlar

"Bakalar seni olduu gibi gr\/or da, sen kendini gremiyorsun! Birtakm mis kince korkularda hapsohyorsun. Bu tahamml edilir i mi?" Ona gre Ahmet Zaman Efendinin mevcut olmasndaki tereddtlerimle, kantln anlatt banjo alan ve ata binen bir adam oluumu kabul etmeyiim hep ayn eylerdi. - Karn seni bize diinyanm en modern adam diye takdim ediyor Sen hl pheci vaziyetler takmyor, her eyi inkr ediyorsun! - Knrm delidir, evlendiini gnlerde beni bir akam evvel grd filmin artistleri zanneder, sabahleyin yataktan kalknca Badat Hrsz filminde giydii ncili terlikleri ni arard. Bunu sen de biliyorsun! Doktor Ramiz bir an afallar gibi oldu. Fakat Halit Ayarc aldrmad: - Tabii! Karn deli, ben yalanc ve madrabaz... Peki kzna ne dersin? Zehra Han ma?... - Zehra iin alaynda... Daha evvelki gece, "Hayatmdan ok memnunum... Kendi mi bir operet, yahut vodvilde sanyorum... Yaama denen eyin tadn almaya bala dm!" diyordu. Doktor Ramz:
- Grdn m? Dedi. Demek ki artist ruhlu olduunuzu o da kabul ediyor. Zaten bu sabah kendisi sylemi. Baba, sen busnn, demi!

Halit Ayarc bana iyice dargn, artk yalnz onunla konuuyordu: - Brak camn, o pheleriyle, inatlaryla vnsn dursun... Hayat yryor. Bir gn kervmvn dnda kalnca anlar! Bu dnyada yeni diye bir ey var! Onu inkr edenin vay haline! Zorla deitirenleyiz ya! Saduyusu kendine mbarek olsun! Biz canl hayatn peindeyiz! (3 - IV: 229)
Ya da H alit'in baka bir yerde dedii gibi:

Realist olmak, hi de hakikati olduu gibi grmek deildir. Belki onunla en fayda l ekilde mnasebetimizi tayin etmektir. Hakikati grmsn ne kar? Kendi bana hibir mnas ve kymeti olmayan bir yn hkm vermekten baka neye yarar? (3 IV: 221) Sonunda Hayri, kamusal bellek duygusuna ihanet eder. Aslnda var olma yan Ahmet Zam an Efendi hakkmdaki kitab yazar ve Saatleri Ayarlama Enstits'nn antsal boyutlardaki acayip binasn tasarlar. M oran'n da belirttii gi bi (1987), bizim le konuan Hayri, ok nceden, ierleyerek de olsa, yeni evre nin kendisinden istediklerine boyun emi olan Hayri'dir. Hayri bize, sk sk lmszle ve i huzuruna erdiini anmsatr, kitabn bandan sonuna kadar velinimeti Halit Ayatc'ya vgler yadrr Bununla birlikte, H ayri'nin ok de rinden ierleyerek izdii Doktor Ramiz portresinde baka bir kannn ortaya

Saatleri Ayarlam a Enstitsndc Z am an, Bellek ve zyaamyks 5 53

kmasna olanak yarahlr. Doktor Ramiz de H alit'le ayn fikirleri dile getirir, ama ekonom i diliyle deil de ruh zmleme diliyle. M oran ve Ayvazolu gibi eletirmenler, sezgili bir yaklamla, Hayri'nin "m odern dnya"nm taleplerine ksmen bilinaltndan, istemeyerek boyun emesini Trk nsam 'nn (hatta ay dnlardan bazlarnn) modernletirici sekinlerden gelen talepler karsnda edindikleri tutumun bir alegorisi olarak yorumlamlardr. Etkin eylem adam olan Hayri, Halit'i putlatrrken, Alman eitim i grm ve H alitin reformlar na ideolojik bir temel bulm aya alan Doktor Ram iz'i alaya alr. Daha ilk sayfalardan balayarak Tanpmar, H ayri'nin yaad z-sansr s recini grm em ize olanak verir. Nitekim, ikinci ya da nc sayfann sonunda, Hayri bize srasyla unlar syleyerek, aslnda hayali bir kii olan Ahm et Zama n Efendi hakknda bir kitap yazm olmaktan duyduu endieyi ele verir: Halii Ayarc, XVII. yy. Osmanl muvakkiti/limi A hm et Zam an'nin mezarn ziya ret etmek zere Trkiye'ye gelmitir: Ahmet Zam an diye biri hi yaamamtr: Hayri, baka birinin m ezar tandaki yazyla oynayarak oraya "Zam an" mallasm eklemitir: Van H um bert'in, o mezarn nnde fotoraf ektirme isteini, bir Hristiyan olm as nedeniyle reddetmitir. Hayri, bu noktalarn ilk drdn atlatmay baarr; bunu, HollandalInn, lm dindarlarm ve genelde M sl man Trklerin duygularm hie sayma terbiyesizliine duyduu fkeyi dile ge tirerek yapar: "Biz kendi leminde yaayan insanlarz!" (1 -1: 11) Merkezi nem de olduu, Hayri'nin kitabnn ilk sayfalarnda gnderme yapmasyla vurgulanan bu olay nemlidir, nk hem H ayri'nin anlat teknii ni, hem de onun kam usal bellei nasl arpttn rnekler. Anlat tekniini ele alrsak, H ayri'nin sk sk, "sam im iyetle" ilgili nermesinde kanmay umduu eyin ta kendisini yaptma dikkat etm ek gerekir: N e kadar eyi aklamak iste diini nceden belirleyem em i olduundan, Hayri daha sonra, balangta sy lediklerinin bir ksm n inkr etmek zorunda kalr. kinci noktay ele alrsak, Tanpmar belgelerin bulunmasmn, bir eyin olmad anlamna geleceini ne recek kadar nahif deildi, bu nedenle, gizemli Ahmet Zaman Efendi kiilii, as lnda Tanpnafn lm nden bu yana Trkiye'de ok yaygn duruma gelen ta rihsel sylem tr iin bir eretileme olarak kullanmtr. Osmanl Trkiye'sinin entelektel gelim esiyle ada Avrupa'nn gelimesi arasndaki akmazhk, 1908 A nayasas'n ya da Cum huriyet devrimlerini yaayan kuak asndan y lesine ak olan bu akmazhk, daha sonra kuaklardaki aydnlarca ya o kadar nemli saylm yor ya da inkr ediliyor.^ Bu aydnlar, zellikle de ok ar basan slamc balantlar olan aydnlar, bazen Avrupa Rnesans, Akl a ya da Ay-

Orhan P am u k'un Be/nz Kctle'si (1985; ngilizceye evirisi The VJhitc Cttsilc, 1991) byk lde bu entelektel ikilik zerine kurulm utur; bu ikilikte XVII. y y 'n ikinci yansnd a gen bir talyan bi lim rencisi, saray astrologu H oca'yla kar karya getirilir.

5 54 T iin p n ar zerine Yazlar

dmlanma kiileriyle, Osmanl mparatorluu'nun entelektel tarihinde, daha sk olmak zere de evrensel slam uygarlnn geen bin y kadarlk dnemi iinden seilm i olaylarda koutluklar bulmaya alyorlar. H alit Ayarc, kendi modernletirm e program iin bir yerli nc ararken, ite bu yaygm entelektel gereksinmeye yant vermektedir; byle bir nc ortaya kmaynca da, onu ken disi yaratmaktan ekinmez. Bunu yaparken Halit, pazardan gelen talep duygu sunu, btn dncelerinin itici gc olan bu duyguyu ele vermi olur, oysa k k hesaplar peinde koan bir iadam olan Hayri, "bir avu berbat korkunun esiri olarak" kalr.^ Yaamnn ilk yllarnda H ayri, sk sk ezilmi ve aldatlmtr, bu nedenle, hakl patlamalarnm bir gerekesi vardr. Halasnn yeni kocasna kar tank sandalyesinden ektii, ona "dolandrc" ve "harp zengini" dedii uzun tiradda, Hayri'nin gerekte Dou Cephesi'nde askerlik yaparken ektii ve baka hibir yerde szn etmedii zorluklar yle bir grr gibi oluruz. Ama genel de ilk karsnn lmnden sonra, Hayri neyin doru, neyin yanl olduu yo lundaki yarglara ilgisini byk lde yitirmitir. ehzadeba'ndaki kraatha nede geerli olan snflandrmaya gre, Hayri Nizam- alemci biri olmaktan ka rak Esnfil-i ark olmaya doru kaymtr.^"

Bir nccki kuakta bu eilim , Cem il M eri'in denem elerinde (1916-1987) grlebilir. Bu eilim in gnm zdeki en baarl tem silcilerinden biri, eletirm en Beir A yvnzolu'dur; bkz. rn. Ayvazolu, 1989. Tanpm a'n, gem iin istendii gibi yorum lanm as karsm da edindii tutum un ne denli karm a k olduu, onun Cum luriyet T rkiyesi'nin en byk O sm anlc m it-reticilerinden biri olan Yahya K em al B eyatl'nm (1884-1958) iirleri karsnda edindii olum lu tutum a bakarak kestiri lebilir. Kr. Tanpnar; Ayvnzolu 1987; 14. Berna M oran, kahvehaneyi, Tanzim at'tan bu yana Trk aydnlarnm iinde bulunduklar duru mun bir alegorisi olarak grr (1987; 314). G enelde, bu alegori yorum unu kabul etsem de, Tanpnar'm Tanzim at ve Tanzim at sonrasn m, yoksa romann getii zam an olan Cum huriyet d nem ini mi kastettii konusunda kukularm var. Bunlardan hangisi olursa olsun, kitap boyunca vurgulanan ey, aslnda Trk aydnlarnn ckinsel bunalm dnem lerindeki karm aa ve eliki lerle dolu, d rstlkten uzak yaantlardr. Kitabn balangcnda kesinlikle aydn olarak tanmlayam ayacam z H ayri, kendine aydnlar arasnda nem li bir yer bulur; sonra da Saatleri Ayar lama Enstit s 'ne katlncayn kadar, bu topluluk arasndaki deerini srekli olarak yitirir.

Saatleri Ayarlam a Enstitsnde Zam an, B ellek ve zyaamyks 5 55

Sonu
Saatleri Ayarlama Enstits'nde ilenen pek ok baka izlek, bu uzunluktaki bir yazda gerektii gibi ele alnamaz; bu izleklerden bazlar, zellikle de "baba kom pleksi" ayn lde nemli olabilir. Hayri rdal kiiliinin yaratlmasnda pek ok etken sz konusudur: Sonra Tanpnar bu br izlekleri, varl her yer de hissedilen Enstit'yle ve bu enstitnn karizm atik kurucusuyla i ie rm tr. Tanpnar, H ayri'yi ok yakndan tanyordu, Hayri, Tanpnaf m kuandan biriydi ve Tanpna'n iinde yaad evreden gelmese de, ona btnyle ya banc olmayan bir evrede ortaya kmt; onun araclyla konuarak Tanpnar. Cumhuriyet Trkiyesi'ndeki sekinlerin ifade gc yksek bir yesi olarak, kendi dnya grnn byk lde tesine gemeyi baarmtr. Tanpnar hicivi, alegoriyi, ruhbilim i ve ekinsel aratrmalar ok incelikli bir biim de kulla nyla kendisine Trk yaznnda, belki dnya yaznnda da zel bir yer edin mitir. Trkiye iinde, eitli yazn tekniklerini ve trlerini ustaca badatrarak bu lde kapsayc bir dnya gr yaratan baka kimse yoktur.
Bu romann slam c Dergh Yaynlar tarafndan "Trk Edebiyat Roman Dizisi"nin 1 num aral kitab olarak baslan 1987 basksna giri yazsnda, roman trnn "slam c" Trk uygarlna yabanc olduu vurgulanmakta, bylelikle okurlar, Tanpna'n Cum huriyet'ten, belki Tanzimat'tan bu yana Trk toplumnun ve ekininin yaad baarszlklara getirdii eletiri olarak alglanabilecek eye hazrlanmaktadr. Saatleri Ayarlama Enstits'nn, byle "Bat karh" bir yaklamla okunmas, byk olaslkla bu romann yeni Trk okurlar kuanca alglann da belirleyecektir. Bu okumaya gre, romandaki kiilerin neredey se hepsi, Trk aydnlan arasnda Tanzimat'tan Cum huriyet'in ilk yllarna "ge i" tiplerini temsil eder. Gene de, romann ba kahram annn grd, ayrca kendisinde bol bol sergiledii baarszlklar. Cum huriyet dnemi olsun, Tanzi mat dnem i olsun, Trk tarihinin tek bir dneminde ortaya km olan baar szlklar olmayabilir. Tanpma'm Trkiye hakkndaki gr, pekl bundan da ha karanhk ve umutsuz da olabilir; hicivlerin bu en karasnda ortaya kan Trk toplumu ve Trk kiiHi grnn penesinden imdi de, gemi de yakasn kurtaramaz. KAYNAKA Alptekin, Turan (1975) Bir Kltr, Bir nsan, stanbul, Naklar Yaynevi. Arendt, Hannal (1963).Ec/mnnJi in Ja usakrn, A Report on tle Banality ofEvil, New York: Penguin. Ayvnzolu, Beir (1987a) Gemii Yeniden Kurmal<, stanbul, Kubbealt.

Kr. A yvazolu (1987: 22): "D eli Seyit Llfullah, Aristidi Efendi ve A bdsselm B ey'in dle ri gibi dler, yar yolda kalanlar sim geler."

5 5 6 T anp nn r zerine Yiul-.r

Ayvazolu, Beir (1987b [1985]) "Saatleri Ayarlama Enstits yahut bir tnkiraz Felsefesi," Tre, 169^70; Tanpnar 1987'de yeniden baslm. Ayvazolu, Beir (1989) slm Estetii ve nsan, stanbul, a Yaynlan. Bakhtin, Mikhail (1981) "Forms of Time and of the Chronotope in the Novel." The Dinlogic Imagimtion: Fotr Essnys fcy M. M. Bakhtin iinde, yay. Michael Holquist, 99-101. Austin; University of Texas Press. Buber, Martin (1969) For the Snke of Hcavett: A Chronicle, ev. Ludwig Levvisohn. New York: Atheneum. Hoffman, Eva (1989) Losl in Trnmlaliou: A New Life in n New Lnngiage. New York: Penguin. n, Ekrem (1987) "Ahmet Midhat Efendi ve Gndelik Hayatn Pratik Bilgisi: db- Mu aeret." Tarih ve Toplum 8: 31-37. Kafadar, Cemal (1989) "Self and Others: The Diary of a Dervish in Seventeenth Century stanbul and First-Petson Narratives in Ottoman Literatre." Stdia IsInmicn 69; 121-50. Kaplan, Mehmet (1978) "Saatleri Ayarlama Enstits" Edebiyatmzn inden iinde, 14043. stanbul: Dergh. Moran, Berna (1987 [1978])"Ahmet Hamdi Tanpnar'm Saatleri Ayarlama Enstits." Biri kim, 37; Tanpnar 1987 iinde yeniden baslm; 309-31. Ouzertem, Sha (1995) "Upset Saais, Upset Sihhats; A Fatherless Approach to The ClockSetting nstitute." Turkish Stdies Associntion Bulletiv 19; 3-18. Pamuk, Orhan (1991) The White Castle, ev. Victoria Holbrook. New York: George Brazil1er. Schulz; Bruno (1979 [1937]) Saatovim Under the Sign of Houvgiass, ev. Celina VViennevvska. New York; Penguin. Slay, Keml (1996) An Anthology of Turkish Literatre. Bloomington: ndiana University Press. Tanpnar, Ahmet Hamdi (1962) Yahya Kemal. stanbul; Yahya Kemal'i Sevenler Cemiyeti. Tanpnar, Ahmet Hamdi (1987 [1961]) Saatleri Ayarlama Enstits. stanbul: Dergh Yayn lan.

(The Journal ofMiddle Enstern Literatnres, 8 (1998), s. 37-61, Kitap-lk, say 34, Gz 1998, S . 122-140).
ngilizceden eviren: Yurdanur Salman

TESADF ve KADER ARASINDA ZHNSEL BR KAZA

Mehmet Can Doan

Ahmet Ham di Tanpnar, hikye ve romanlarnda kahram anlarnn hayatn ynlendiren/deitiren gelimeleri hep bir tesflrf/olarak yorumlar. Eserlerdeki kahramanlar yapan tesadftr. Bu yapc unsurun bir anda farkedilen nesneler le, gelimelerle, durumlarla bir gzlemden kaynakland bilinir, Farkedi asln da bir hayret hlidir; ama, bireyin geleceini yapan bir unsur olarak belirlendi inde bunun kader olarak yorumlanmas da mmkndr. Tanpnar, hibir za man kader szcn kullanmaz, bunun yerine tesadf tercih eder. Bu, onun hayatnda, dncelerinde ve duyularnda grlen bir kopm a noktasdr. Tanpnar'n estetiinde bu kopu noktas "eik" szc ile tanmlanr. Kopan bir zinciri balayacak halka olmak istem itir sanki Tanpnar. Unutul mamal, kopan zinciri balayacak halka, ak olmak durumundadr. Halkann akl, yaad dnem i dnecek olursak zihinsel bir kazann iareti olarak okunabilir. Yaad dnemin artlar tpk Saatleri Ayarlama Enstits'ndeki "H ayri rdal"n bir kahvehanenin eiinde durmas gibi, toplum u ve aydnlar bir eikte brakmtr. Eiin ii tamamen eskidir ve bir kapal alan olarak dur maktadr; d ise yeni kurulan bir dnyadr; am a,'doas gerei bu dnya, ei in iini de kapsamaktadr. Eikle duran, eski ile yeninin rzgr arasnda zihin sel bir kazaya urar. Bu da trajediyi hazrlar. Onun rom anlarndaki ana kahra manlarn hepsi, duygu ve dnceleri ile hep bu trajediyi yaarlar. rnek ver mek gerekirse Huzur^'un "N uran" hatrlanabilir hemen: Nuran, MmtazTa (duygulanyla) ei ve ocuunda somutlanan toplumsal beklentiler (dncele ri) arasndaki eikte kalmtr. Dncelerine yenilerek bu eik hlini amtr

Huzur, Dergh Yay., 4. Bask, stanbul, 1986. Yaz iindeki alnhlar bu baskdandr.

558 Tiinpm;\r zerine Yazlar

sonuta; ama, Aydaki Kachn^'u Leyla's, eii geemez bir trl: Akl ve dn celeriyle evliliinde; duygularyla romann erkek kahraman Selim 'de yaar. Zamann ruhundan kaynaklanan bu eikte olu hli, Tanpnafn estetiinde giderek burada olua evrilir. Burada olu, trajedinin kaynadr ve en ok veya en ak akla farkettirir kendini. Huzur, buradan bakldnda trajik bir aray gsterir. Aslnda dier romanlarda da (Saatleri Ayarlama Enstits hari) trajedi, akla gsterilir. Rom anlarn hepsinde erkekler ne kartlmasna ramen, onla rn duygu ve dncelerini dzene sokan veya alt st eden bir kadndr. Huzur, bu dzene sokulma veya alt st olmann gsterdii trajik bir ak aray ve ak ta olu romandr. hsan, N uran, Suat ve Mmtaz balklaryla drt ana blmde dzenlenen romann arl aradaki iki blm dedir; aslnda arada/eikte kalm olan da ve onun zerinden ekillenen/olan M m taz'dadr demek daha doru. Bir olu ro man olan Huzur, Fethi N aci'nin aksini iddia ederek sylyorum: Tanpmar'n en iyi romandr. Kuruluu, anlatm tekniklerinin ustalkla kullanlmas, karakter yaratmadaki baars ve hepsinden nemlisi kaygsyla Huzur, dnem ine gre ok ileridedir. Bu roman, hsan'n konutuu yerlerle ve arkada toplantlarn da gndeme getirilen toplumsal tartmalarn verileriyle deerlendirmek ro mandaki asl kaygy gzard etmek anlamna gelir. Kald ki bu tr amalar ro manda fazla bir yer de tutmaz. M ehm et Kaplan'm "Huzur iin, belli bir dnya grne, bir hayat nizam na kavuamam Cum huriyet aydnlarnn "huzursuzluklar"n dile getiriyor denebilir." yorum u, sosyolojik bir okuma sonucudur. Eserin kuruluu ve kuru luu salayan btnl merkeze aldmzda, Tanpmar'n asl kaygsnn bu olmadn rahatlkla syleyebiliriz. Hiisn ii Ak^'u at bir yolda olma hli var dr romanda; M m taz'n N uran'la blm esi ve btnlemesi de o yolda oluan iaretidir. Kaplan'm yorumu u noktada kabul edilebilir: Cum huriyet'in bir ay dn olarak Mmtaz, eikte kald iin "belli bir dnya grne, bir hayat ni zamna kavuam am "tr; ama roman, hi de bunu sylemez. M m taz' "belli bir hayat nizamna, dnya grne kavuturacak" olan N uran'n ta kendisidir. Nitekim bunu M m taz, roman iinde srarla vurgular. Romann kaygs akta olu hlidir ve bireyi bu hl iinde grmektir. Bu kay g, Tanpmar'n baz hikyelerinde ve H uzurdan nceki Mahur Beste ve Sahnenin Dndakiler adl rom anlarnda da grlr; ama, Huzur'da dikkat ekilecek kay nak, bu romann akta olutaki bilince yneldiini aka gsterir. Bu kaynak eyh Galib'tir. Galib Dede, Hiisn Ak adl mesnevisi ile H uzurun kaygsn be-

^ 3

Aydaki Knd}}}, A dam Yay., 1. Bnsm, stanbul, 1987. Hiisn Ak, (hazl. Orhan O kay-H seyin Ayan), Dergh Yay., 2. Bask, stanbul, 1992.

T esad f ve Kader A rasnda Z ihin sel B ir Kaza 559

lirler, romann alm asn ve kendi iine drlmesini salar. Roman kahraman M mtaz, N uran'la stanbul gezmelerinin birinde, insan hayatnn "bazan bir sa nat eseri kadar gzel ol(abileceini)" belirttikten sonra m odel olarak eyh Galib'i anar. Ona gre eyh Galib, "balbam a bir terbiyeden gemi(tir). Bu terbi ye onda birok eyleri, m uzr eyleri, banda ldrm (tr)" (s. 150) H uzu/un kahram anlarndan hsan'n deyimiyle "insan m rnn altn saati", M m taz'da eyh Galib araclyla yaanr. M mtaz, eyh Galib odanda bir dnem roman yazmaktadr. Bu bilgi, ro manda bir leit-m otif olarak yer yer hatrlatlr. Roman kahraman yazarn (Mm taz) bir roman zerinde almas, Tanpna'n Aydaki Kadtn'nda da grlen bir kurgu zelliidir. Bu romann yazar kahraman Selim de flas adl bir roman ze rinde ahr. Yarm olarak yaymlanan bu eserin sonundaki plndan Aydaki Ka dn'da anlatlanlarn yazar (Selim) tarafndan kurguland anlahr. Bir trl ta m am lanm ayan ve yazarm bir trl ycunlaam ad belirtilen eser, aslnda oku nan romanda yazlm tr.' Huzur iin de ayn ey geerlidir: M m taz'n eyh Ga lib zerine yazm akta olduu roman, Huzur'un i zam annda tamamlanmaz; ama Huzur bittiinde ortadaki eserin eyh Galib iin allan roman olduu an lalr.

H uzu/un kahramanlarna, olaylarna ve sonuna baktm z zaman Hsn /\fc'taki olu srecinin zihinsel bir kaza ile aynen yaandn grrz. Hsn Ak'ta, Hsn ve Ak birbirlerini severler, kavuma istekleri A k'm tehlikeli bir maceraya atlmasn gerektirir. Ak, btn tehlikeleri gze alarak H sn'e ula mak ister, sonunda ulat ey, Hsn'n cismi deil, kendi iinde yaayan g zelliktir. A slnda bu, bir yerde eyay amadr. nsanlarn da birbirlerinin eyas olduu dncesi Huzur'da da vurgulanmtr. Hsn Ak, elbette tasavvuf bir eserdir ve gnderm eleri, alegorik* yaps
tasavvufun indendir. Ayrca anlahm zellii ynnden gelenee yaslanan bir yan vardr. Huzur'da da M m taz'la Nuran ayn durumdadr. Birbirlerini sever ler, herkes onlar "nianl" olarak grr (Hsn ile Ak'n da nianl olduklar ha-

Ayn durum un P eyam i Safa'nn Ynlmzz adl rom annda da grld halrlanabilir. Jean Paul Sarlre insanlarn birbirleri iin eya olm aktan kurtulup "zn eler-aras" bir evrenin ku rulm asn kendini tanm a sreci olarak belirler; "te bu evren iind edir ki insan kendisinin ve bakalarnn ne olduunu anta." (Varoluuluk (Existettializm e}, ev. A sm Bezirci, Say Yay., 9. Ba sm, stanbul, 1989, s. 85) H uzur'da, Snrtre'n varoluuluuna benzer varlk tarhm alarnn bu lunduunu hatrlatm ak iin, onun bu szlerine dikkat ektim . A legoriyi O ctavio Paz'n tanm lad biim de kullanyorum : "A legori sunduu eyi gizler biz den. Cisim sel b ir biim yklense de, bu b ir var olu deildir; gzle ve birden deil, azar azar, zi hinle yakalanabilir. Bir alegoriyi grm ek onu yorum lam aktr. Dnyadaki biim leri seyrederiz, alegorileri zeriz." ( teki S csI iiru e Yzyln Sotu, ev. H seyin Dem irhan, Suteni Yay., Ankara, 1995, s. 16.)

5 6 0 Tanpni'.r zerine Yazlar

trlanmal), kavumak islediklerinde toplumsal olanla yz yze gelirler ve ayr lrlar. ki eser arasnda birebir benzerlik kurmak tabi ki imknszdr. rnein hemen, N uran'n boanm dul bir kadm olduu sylenebilir. Benim dikkat ek mek istediim asl nokta, Ak'n kavuma srecinde kendini tanmas ile Mmtaz'n ayn sreci yaamasdr. H er ne kadar M mtaz N uran'la birlikle bir yl yaasa da bu tam bir kavuma deildir; her an ayrlk tehdidi altndadrlar. Gerek kavuma bir evlilikle mmkn grnmektedir. Am a evlilik N uran tarafndan ertelenir hep. Aslnda ertelem eyi yapan Nuran deil, onun evresinde younla an toplumsal alglaytr. Nuran, M m taz'n kendisini tanmasna vesile olacak eyh Galib kitabn yazmas iin onu srekli "sktrr". nk, " nc Selim devrinin bu i roma n kendisine ait birey olacakl(r)..M m taz Hatice Sultan ile Beyhan Sultann portrelerini N uran' dnerek izmiti(r). imdi gen kadn msveddelerdeki tasvirleri okurken deta terzisinden model veya bir m aazada kuma seer gibi titiz" olm aktadr (s. 204, ab.). Nuran, bir taraftan M m taz'n akta oluunu ha zrlarken, dier taraftan kendisi de bu olu iinde ekillenmektedir. Ayrca eyh alib kitab da bir i roman olarak Huzur'da tamamlanr. Bu arada, Hsn Ak airinin ze! hayatna ilikin bir bilgiyi de hatrlamak gerekir. Bu bilgi, Nuran ile M m taz'n tam beraber olamaylarn aydnlatacak bir ipucu vermektedir. "M evlevler arasndaki rivayetlere gre Galib Dede, Bey han Sultan'n huzuruna da kar ve Sultan tarafndan "Pam uk eyhim " diye il tifatlara m azhar olurmu. (...) Yine Mevlev rivayetleri. eyh G alib'in, Beyhan Sultan' m itsiz bir akla sevdiini bildirmede.""* eyh G alib'in zel hayatna ilikin bu bilgileri aktaran Abdlbki Glpnarl, airin iirlerini tank gstere rek, onun "m eyus ve vuslat midinden ok uzak bir ak" yaadn savunmu ve "Bu bakm dan bu rivayetin doru olduu kanaatindeyiz" demitir. eyh Ga lib'in bu "m eyus ve vuslat midinden ok uzak" ak Beyhan Sultan'da karlk bulmu m udur bilm iyoruz; ama, Huzur'da Nuran da M m taz kadar vuslat mi dinden uzak bir ak iinde meyustur. Tanpmar'n roman kahramanlarnn tesadfle deien hayatlar, Huzur'da. Mmtaz ve Nuran iin dorulanr. Evlenme belgelerinin hazrlanp gerekli yere ulatrld zam anda bile Mm taz, N uran'n "(...) hakikaten evlenebileceim ize inanyor m usun?" sorusunu, "-Dorusunu istiyor musun? Hayr." (s. 395) diye cevaplar. Vuslat midinin imknszhm eyh Galib hakknda yazaca kitapta gren M m taz, N uran'la evine dndklerinde Suat'n tavana asl cesediyle kar lar. Bu, tesadf m, yoksa kader mi belli deildir; ama Tanpnar "tesadf" olarak yorum lar bunu.

eyh C alib-H ayat, Snm tt, iir k n , Varlk Yay., stanbul, 1953, s. 9-10.

T esad f ve Kader Arasnda Z ihinsel B ir Kaza 561

eyh G alib'le Beyhan Sultan arasndaki vuslat midinden ok uzak olan a k, bu kez N uran'la Mmtaz yaarlar. Yukarda kendisini Beyhan Sultan'la z deletiren N uran' M m taz aadaki dnceleriyle dorular: "M m taz byle bir yin esnasnda Yenikap M evlevhanesinin sultan ha nmlara ayrlm bir tarafnda kafesler arasmda Beyhan Sultan'n tpk Nuran gi bi ve be asrhk bir kudretin ikrann sadece omuzlarnda tayarak eyh G alib'i szm olmas ihtimalini dnd." (s. 326, ab.) Bu szlerle Tanpmar, Beyhan Sultan'n da vuslat midi bulunm ayan bir ak yznden eyh Galib kadar m eyus olduunu belirtmektedir. N asl Beyhan Sul tan ak ile "be asrhk bir kudret"in arasnda skmsa N uran da ak ile ocu unun, bir intiharn, ailesinin ve en kuatc olarak da toplumun arasmda sk mtr. Sonuta Beyhan Sultan da, Nuran da kaderin ve toplumun kendilerine belirledii rollerden kurtulamamtr. Bununla birlikte jm kadaki cmlede alt n izdiim "szm olm ak" szne dikkat etmek gerekir; eyh Galib Beyhan Sultan'n, M m taz da N uran'n aknda szlmtr. Bu szlm e halini ben, yaznm bandan beri akta olu diye belirledim. eyh Galib, akta oluu Hsn ti Ak'ta gsterir; M m taz ise eyh Galib hakknda yazmakta olduu bir kitap ara clyla N uran'da yaar. Burada, Huzur'un Tanpmar'n zel hayatndan izler ta- , d iddialarn da hatrlam ak gerektiini dnyorum. Tanpna'n rencisi M ehm et Kaplan, Huzur'un N uran'n Tanpm a'n yannda grdn ve onu byk bir akla sevdiini sylemitir. Vuslat midi imknsz bir ak iinde Tanpnar da o kadnda szlm ve Huzur'da bu szlmeyi anlatm tr diyebiliriz. Rom an ilerledike M m taz'n kitabmn geliimi de v erilir 223. sayfada ro mann plnn ve yazd blmleri deerlendiren M m taz, yazdklarndan ho nut olmadm, bunlann kendini tatmin etmediini syler. "Belki hayat zemin gibi almas, onu birka kiinin etrafnda toplamas yeter. eyh Galib bu zemin ve bu gruplar zerinde birka ruh hleti ile, mrnn birka safhas ile grnse k fi..." dedikten sonra nem li bir ekleme yapar M mtaz: "u artla ki...// -Hangi artla M mtaz?// Bizi izah etsin, bizi ve etrafm z..." (ab) M m taz'n belirle dii bu art, Huzur'da gerekletirilmi ve Tanpmar, M m taz ile N uran' ve on larn etrafn izah eden bir eyh Galib romam yazmtr. Fakat bu romanda d nsel zemin olarak dorudan eyh Galib dnemi deil. eyh G alib'in hayat ve Hsn Ak kullanlmtr. Ni|:ekim, M m taz'n romannn konusunu aklarken syledikleri bu bakm dan anlamldr. Romandaki "esas fikir" hakknda karar veremeyen M m taz'a yine bir konumada Nuran yol gsterir: "- Esas fikir diyorsun o ne? M mtaz hibir cevap verm edi; hakikaten esas dnce ne idi? -A k ... dedi. Hayatm iim izde glmseyen yz." (s. 224)

5 6 2 Tmpv.r zerine Yazlar

M m taz'n yazm akla olduu romann esas dncesi ak olarak belirlen dikten sonra o akm insan yapan bir olu sreci olduu ve bu srecin sonucun da insann kendisini kefettii yukardaki cmlede aka sylenmitir. Hu zurun dnsel zem ini Hsn Ak tarafndan belirlenirken romann ikinci ve nc blm lerinin fonu da ney nameleriyle duyurulmutur. Ayrca Nuran'n ailesinde bir Mevlevlik bann varl ve Mahur Besle'nin amansz taki bi de bu ney nameleri ile ilgilidir. Tanpna^n romanlarndaki ana kahramanlarn hepsi krlm insanlardr. Krlm yanlarn birbirlerinde onarmak istedike daha da krlrlar, dalrlar. Mmtaz'la N uran'n birlem e abalan bunu aka gsterir; ama, romann so nunda M m taz'n sanki bir btnleme hli yaad hissettirilmitir. Bu da yi ne M m taz'n yazmakta olduu kitapla ilgilidir bana kalrsa. Mmtaz, Hu zurun i olaylarnda paralanr, dalr; ama romann sonunda kendisinden hi szedilmese de yazlan kitap ortaya kar. Buraya gelmeden bu kitabn H uzurda grnd dier yerleri de iaret etmek gerekir. M mtaz, genellikle N uran'la birlikteyken ve mutluyken veya ondan uzak latnda ve kavum a midi ve imkn kalmadnda kitabn hatrlar. Bu kita b yazdran N uran'dr sanki. Be gnlne gittikleri M m taz'n Em irgn'daki evinde "M m taz, N uran'la beraber olmann verdii asap skneti iinde tekrar eyh G alib'le megul olmaya bala(r). Kitabn plnn tam am iyle tanzim ed(er). Eskiden yazdklarnn hepsini atacak, yeni batan ie giriecekti(r). // Geldiklerinin nc gn N uran'a: // - Kitab artk vazh olarak gryo rum !" (s. 392) der. Aslnda 392. sayfaya kadar yazlmtr kitap; ama yazlanlar N uran'la Mm taz'n geleceine dair mitvar dnceler iermemektedir. Ancak Emirgn'daki eve geldiklerinde gelecee ilikin plnlar kesin olarak yaplabilmitir. Dolaysy la M m taz'n yapt pln srekli sylenen eyh Galib kitabna deil, yaanm olanlarn yeniden dzenlenmesine ilikindir ve M m taz'n "kitab vzh olarak gr"m esi de N uran'la gelecei grmedeki aklkhr. Mmtaz, "yazdklarnn hepsini atacak" ve "yeni batan ie giriecekti(r)" ama yazlanlarn hepsi atl maz, yeni giriim ler de yazlm olanlara eklenerek devam eder. lerleyen sayfa larda Nuran'dan ayrlan Mmtaz, hsan'n Sen eyh Galib'i ne yaptn?" soru sunu, "Gahba yazam ayacam ..." (s. 401) diye cevaplar. Bununla birlikte eyh Galib, Huzur olarak yazlmaktadr. Roman, Nuran etrafnda geliir. Roman iinde yazlmas tasarlanan eser de ilhamn N uran'dan alr. Nitekim Nuran gittikten sonra M mtaz, "zihn hayat(n) durmu gibi" hisseder. "Sanki gen kadn bu mazi ryasnn btn canl ve gzel taraflarn beraberinde gtrm, yerinde tpk M m taz'n hayat gibi bir kl yn kalmt(r). O kadar dikkatle hazrlad, beraberinde yaad kahra

Tesad f ve Kader A rasnda Z ihinsel Bir Kuza 563

manlar, bir daha dirilmeleri imkn olmayan glgeler, sska ve cansz kuklalar" (s. 401) hline gelmitir. hsan, M m taz'm eyh Galib zerinde allan kitap ol duunu da m eder: "Onlar kendi duygularnn aydnlnda gryordun. Kendi hayalnda vehmettiin eyleri onlara tayordun! Kendileri iin deil, ken di hayatnda ve kendin iin seviyordun." (s. 401, ab.) hsan'n bu szlerle gre medii ey, M m taz'm yazd eseri yaamasdr. hsan, bunu vehim olarak de erlendirir; ama M m taz, vehimleriyle olan/yaplan biridir.

H uzu/uu sonlarnda M m taz'm Suat'la karlamas da bir vehimdir. He men belirtmeli, bu vehim, oluun son aamasdr. Sual, Hsn ii /4f/c'taki "H ay ret" tir sanki: N uran'la M m taz' ayran gtr. ocukluundan beri M m taz'm karsndadr: "Suat' yakndan tanyordu. O ta ocukluundan beri karsna kmt. M m taz'a bir trl tahamml edemeyiini btn ev halk bihrlerdi. (...) Mmtaz da Suat' severdi. Sever de ondan korkard." (s. 266) bylesine kor kan M m taz, ldn bildii hlde onu karsnda grnce korkudan ok hayret duygusunu yaar ve bunu bir "keif" imkn olarak deerlendirin
Gerekten de bir keif imkndr bu ve Mmtaz, akta oluu bu imknla ta mamlar. Tam bu anda, "H uzuru Nuran'da deil, iimde aramalym. Bu da an cak feragatle olur." (s. 427, ab.) den Feragat edilen ey, N uran' cismiyle kazan ma davasdr. Bu da bir yerde benlik davasna dnm ve kiiyi kendini tan maktan uzaklatrm tr. N uran'm gidiini kesinletiren olayn Suat'n intihar olduu dnlrse onu iinde buldurann da ayn olay olduu sonucuna ula lr. Bu sonu iin lm olan Suat da M m taz'a yardm ed er."" Bu arada eyh Galib'in, "H oa bak ztna kim zbbe-i lemsin sen/ Merdm-i dde-i ekvn olan demsin sen" beytinin romana girdii yer de nemlidir: M mtaz, Nuran'dan feragat edip onu iinde arama karan verdikten sonra bu beyit, bir Bekt'nin azndan syletilir. Bu beyti Mmtaz, "ilk yol gsterici iaret" olarak yo rumlar: "Bu gerek btn gece, daha evvelki geceler, iinde dolatklar, azndan bir trl kamadklar kark ve karanlk bir dehlizin iinde ilk yol gsterici ia retti." (s. 446) M m taz'm eyh Galib'in beytinden ald iaret, onun dnyay grn deitirir. Bylece bir taraftan yazmaya alt eyh Galib kitab ilerlemekte, dier taraftan da akta oluu tamamlanmaktadr. zerinde allan eserin ro-

jn tih ar ederek yol gsteren lm arkada figr, baka rom anclarm z tarafndan da kullanl mtr. O uz A tay'n Tutnmn/anlnr'nda (1973), Turgut zben'in yolunu aan, onu araya y nelten Selim Ik da intihar etmitir. H uztr'da, M m taz'm len arkada Su at'la karlam asna benzer bir durum , Nihal A tsz'n Ruh Adn (1972) adl rom annda da grlr. Nihal A tsz'n bu rom annda. Selim Pusat'a yol gsteren ve onu evinden, einden ayran da lm olan yakn ar kada ereftir.

56 4 T anp m r zerine Yazhr

manda yazlarak srdrlmesi, bir i hikye olarak Sual' intihara gtren s rete de gzlenir. M mtaz'm Em irgn'daki evinde toplanlan bir gecede Suat, M m taz'a yazmas iin bir konu vermek istediini belirtip kendi sonunu anla trken M m taz bu konuda rker ve yi ama, niin benim yazmam istiyorsun da kendin yazm yorsun?" (s. 352) diye sorar. Bu sorunun at diyalog ilgin bir noktay iaret etmektedir. Suat da Nuran' ister, ama onunkisi bedeniyle, grn d kadaryla Nuran'dr. Daha ok N uran'da yaam aktr onun istedii. Bu yzden M m taz'm sorusunu yle cevaplar: "Gayet basit sen hikayecisin. Yaz maktan holanyorsun. Rollerimiz ayr. Ben sadece yayorum !" Mmtaz, Su at'n cevabndaki "yaam ak" yakalar sadece; "Ben yaamyor muyum? Bu su ali M m taz en yum uak sesiyle, yoksa ldm m der gibi sorm utu."(s. 352, ab.) Altn izdiim sz ile Suat'a bir yol gstermitir Mmtaz bana kalrsa. n k istedii N uran'da yaam ak deil, N uran' kendisinde yaatmak, kendisini N uran'dan seyrelmektir. Bu diyalog Mmtaz'm, Suat'n verdii konuyu yazma niyeti tamad ekhnde yorumlanabilecek bir noktada biter. Ama Mmtaz, yaadklaryla onun verdii konuyu da yazm olur. Yaamak ve yazmak bu noktada birleir. Suat'n lmyle Nuran' kaybeden M mtaz, "Su at'n da artk kendisini brakm ayacan, onun da realiteleri arasna girdiini anla(r)." (s. 406, ab.) Suat, onun realitelerini, Berna M oran'm deyimiyle "teki ben'"*'** olarak deitirir. Hatt buna, Berna M oran'm aksini iddia ederek sylem ek gerekirse "teki ben"in lm de diyebiliriz. nk Suat'n lmyle M mtaz, kendini farkeder, bulur, bir gr deiimi yaar: "M m taz btn bunlar ve gn gittike deien rengini gryordu. Fakat bu grte de bir deiiklik vard. Bu, duygularmzn her gn, her an eya ile yapt temaslara benziyordu. Daha ziyade eyay kendisinde bulmak, her eyi kendi iinde kendisinden bir para gibi seyretmekti." (s. 461) Bu, tam anlam yla kiinin "ztna hoa bakm as"dr; ayrca kii iin bir ba kasnn eyalktan arndrlarak bir anlama dntrlm esidir de. Bu arada Mmtaz tarafndan eyh Galib hakknda yazlan eserin hi sznn edilmem e si de anlamldr. nk eser, yazlmaya devam etmektedir. Yukardaki iareti aldktan sonra Suat'la son kez karlaan M mtaz, artk N uran'la yaama isteinden kurtulmutur. Dnyay, hayat kendi iinde arama abas, N uran' da kapsamaktadr elbette. Kendine kendisini gsteren Nuran' bulacaktr, daha dorusu bulmutur. Nitekim Suat'la son karlamasnda bir kefin tam am landn belirtir ve benliinden kurtulduunu da Hsn /Ij/c'n

"B ir H uzursuzluun Rom an: H u zur", Trk R om nna Eletirel Bir Bak /'in iinde, letiim Yay., stanbul, 1983. s. 247.

T esad f ve Kader Arasndn Zihinsel Bir Kaza 5 65

alegorik dnyasn andrrcasna bir vehimde gsterir. M m taz'n "benlii" Su at'n avucunun iindedir. O benlik, M m taz'n N uran' beden, cisim, bir bakma eya olarak kavrad/duyduu/grd benliktir. Tanpnar, M m taz'n benli ini Suat'la yaatm, Suat yaad srece de M m taz'la Nuran birarada kal mtr. Suat'n lm, benliin lmdr. Bu bir yerde Hsn ii Ak'm erkek kah raman Ak'n H sn'e ulamak iin yaad onca tehlikeden sonra kendisiyle karlamas gibidir. Yaznn bandan beri iddia ettiim gibi, bu da, akta oluun ta kendisidir. eyh Galib hakknda hazrlad kitab H uzurun i evreninde M mtaz ta mamlayamamtr, ama yaadklan bu kitabn tamamlandnn iaretidir. Suat, Bir zihinde yaayanlar daima gzeldirler." (s. 468) der. M mtaz da N uran'n gzelliinin zihn olduunu, gzelliin kendisinde bulunduunu farketmitir. Ama bu keif, insan mrnn o altn annda zihinsel bir kaza sonucu gerekle mitir. M m taz'n gzellii (Nuran') kendisinde bulduu an, Suat'tan bir tokat yemesi bouna deildir. Bu, benliin zihne att son tokattr tabii ki. Roman bo yunca dary aydnlatan k, sonuta bir kaza ile M m taz'n iinde domu tur. M m taz'n N uran' kaybettikten sonra iine dt mitsizlikle topluma, evreye olan nefreti yok olm utur sanki. Her ne kadar eve kanlar iinde dnse de, savan balam a haberini, Harp balam ..." diye soukkanl bir biim de deerlendirmesi bu i aydnlanmasyla ilikiHdir bana kahrsa. nk Mmtaz'n harbi bitmitir. Eve kanlar iinde dnmesi de bunu gstermez mi? "Byk bir kazaya uram tr"; harp de aslnda byk bir kazadr; ama insanlk iin. M mtaz, bu byk kazann tmel insanlk iin de, tikel insan iin de ayn sonu cu vereceini, romanda tartmtr zaten. Kendi byk kazasn, M acide'nin so rusu zerine u cmlelerle aklar/anlatr Mmtaz: Sorma, dedi. imdi byk bir kaza geirdim. Dudaklarnda hep o garip, insanda bir mrn zerine vurulmu kiHt hissini brakan tebessm vard." (s. 471) zerine "kilit vurulan" o m r kimindir acaba? eyh Galib'le Beyhan Sultan'n m, M m taz'la N uran'n m? Yoksa Hsn /Ifc'ia eyh Galib'in mi, Huzur'la Tanpnar'n m?

(Hece, say 26-27, ubat-Mart 1999, s. 95-103).

DOST AHMET HAMDI TANPINAR

Canan Ycel Eronat

"H er ey unulnIuyor, insan ehresinin strab ve bir de gzellik unutulmuyor.

Son olarak gzeli daima sevdiimi, onun insan kaderinin tek iyi taraf oldu unu syleyeyim/'i Ahmet Ham di Tanpnar ne doru sylyor. Dnyann gzelliklerini gzel szlerine bezedi; bize brakp gitti. Gzeli sezinlem e, kutsama Hamdi Bey'de meleke olmu, yaam biimine dnm. Estetik, Gzel Sanatlar Akadem isi'ndeki hocalnn konusuydu. Oluum, geliim yllan bu hnerinin kiiliine kout temellendiini kanjthyor. Babas kad. Grev gerei Anadolu'yu dolarlar. Her gittikleri yrenin bir gzellii onun ocuk benliine yerleir. U yanda Ergani'deler. Lapa lapa ya an kar camdan seyrederken duyduu "lezzetli hayranlk"ta kendisine rastlar. 1908-1910 yllar Sinop'ta denizi tanr. Dalgalarn dilini duyumsamaya ba lar. Siirt'in scak gecelerinde damda yatarken gkyzyle, yldzlarla bylenir. 1914-1916 yllarnda Kerkk'te de, usuz bucaksz doann sonsuzluuna kap lp giderken yalnzl zenginletirmenin knhne varr. Antalya'da sakinleip coan deniz, kaya kovuklarn oyup ekilen dalgalar onu bilmedii dnyalara, ryalara tar. 1916 yl M artndan Ekimine kadar geen zaman dilimi bir baka nem tar. Bu dnemde ahsiyeti uyanr. M usul'da anac tifse yakalanr, lr; insann

1 Varhk, 1 A ralk 1951, say 377 s. 57 A hm et H am di Tanpnar, Yaar N abi'ye.

D ost A h m et Hamcli T an p n ar 5 6 7

yazgsyla karlar. lk iir; "M usul A kam lan" (1920) Celal Sahi'in kard altnc kitapta yaymlanr.2 Ahm et Hamdi yaad evrelerde bakmay, grmeyi, dnm eyi, mekeder. Hayat renir. Btn gzlemlerinin birikimi, dondurulmu grntlerin istifi hi deildi. alarn, mevsimlerin, genlerin ak iinde her an bakalaan, n, sesin, rengin ekillendirdii, hep yenilenen bir evren, bir gnl cmb yd. Tanpnar Be ehir'in nsznde, "Sevdiim iz ej'ler bizim le beraber dei irler ve deitikleri iin de hayatmzn bir zenginlii olarak bizim le beraber ya arlar" ve "H er dnen insan gibi ben de hayatmzn deimesi iin sabrs zm " diyor. "H ayatm gecikmelerle dolu" diyerek mrnn tereddtlerini dile getirse de bu saptrmasnda bir ince, bir gizli sitem sezilm iyor mu? iirleri lmnden (24.1.1962) bir yl nce yaymland. Yeditepe iir Armaann al. Seici Kurulu'nun 26 Ocak 1962 Cum artasi gnk toplantsnda kararlatrld.^ Kendisi du yamad,

* * = fBen onun Drlfnun'dan arkada bir sevgili dostunun kzym. Hamdi Bey'i ilk grdm gn hi unutmadm. Mnevver H ala'nn Fenerbahe'deki evinde 1939 yazn geiriyorduk. Bahede oynuyordum. Beyaz elbiseli, hasr apkal; bir elinde gazetelere drl kitaplar, bir eli cebinde, omuzlar kalkk bir bey m erdivenlerden indi, gitti. Arkasndan baktm, kimseye benzemiyordu, sor dum. "Tanpnar" dediklerinde kim olduunu hemen anladm. Yllar sonra kendisine anlattmda "Ceketim ne kadar beyazd?" diye sor mutu. Hamdi Bey giderek bizim can dostumuz oldu. Yavrularma tutkundu. Hele iki yandaki Ahu kzm onun vurulduu son gzelliklerden biriydi. "Rakm a karmaz, cgaramdan rahatsz olmaz, ben byle melekler gibi sev giliyi nerelerde bulabilirim " diyordu. Bir gn A hu'ya san tulum getirmi. Eskittii (ocuklarn deyimiyle) bacakh palto da saryd; gitm krmzsyla deitim, giydirip el pm eye Hamdi Bey'e gtrdm. Krmz tulumu grnce bozuldu. "Ben onun billur tenine, k ral sa larna sar yaktrm tm " diye sitem etti.

2 Cum hurijet, 24.1.1976, s. 5 Sanat-Edebiyat eki, A tilla zkrm l. 3 Verfrtepe, s. 5 6 ,1 -1 5 ubat 1962.

568 Trm piar zerine Yldlar

Son yllarda Gm suyu'ndan Boaz'a inen dik yokulardan birinde, Beytlmalci Sokak, Gm ay Apt.'nda oturuyordu. lk gittiimde akna dndm. Kitaplar, kitaplar, plaklar. Orta yerde iki yana ak masa, yazd katlarla tepe leme dolu, cezvesi, fincan, kltaba... Aradn nasl buluyor, iin iinden na sl kyor acaba? Her zaman olduu gibi neler okuduumu sorgulad. Mitolojiyi gz ard et memeliydim. M itolojinin insan zeksnn en yaman icatlarndan biri olduunu sylyordu. "Gel sana deniz manzaram gstereyim " dedi. Bele kadar sarknca mendil kadar deniz, az gayretle de Jokonda gibi oluran Kz kulesi gzkyor du. Hamdi Bey gnl gzyle ufkumu geniletiyor olmalyd. Kar evin bahesindeki, dostu incir aacn kesmelerini bir trl balayamamt. Sevdii aalar, semtler, yaplar, resimler, mzik, onun iasanlar kadar dost laryd. Vefal Tanpnar, sras, mevsimi geldi mi onlarn da hallerini hatrlarn sorard. Kimi aalar elinde bytt evlad gibi zlerdi. Surlardaki kk Manavkad Cam isi'nin ykk duvarlarndan sargan erguvan bunlardan biri. Ergu vanlar ieklenince mrvvet grmeye giderdi. Onu bir keresinde Kanlca skelesinin bitiiindeki kahvede hasr sandalye ye yumulmu, pembe yourt yiyip dalga sefas yaparken yakaladk. Baka bir gn Em irgn'da nardibi Kahvesi'nde Ya Tepesi'ni ve batan gnein Anadolu yakasnn pencerelerini t-ututuruunu seyrederken bulduk. Tophane'de O rhan'la Osm an'n trbelerinin ilerisinde yzyllar boyunca birbirlerine yaklaan iki narn gvdelerinin dolanndaki baba-oul muhab betini, yahut M uradiye'de ak gvercin iekli manolyann gkyzne uzanm dallarnn te yandaki narn yapraklaryla kucaklamak iin nasl yllarca sab rettiini Tanpma'dan baka kiminle konuabilirdim? O bunlar bizden ok n ce grp saptamt. "H er ey unutuluyor, insan ehresinin strab.ve bir de gzellik unutulmu yor." Buna bir de hayatmz zenginletiren dostluklar ekleyelim.

(Kiiap-lk, say 40, Mart-Nisan 2000,

Ahmet Hamdi Tanpnar zel blm, s. II-III).

TANPINAR ve ULYSSES
Ferit Edg

1960 ylyd. Tanpnar, Rockefeller bursuyla gelmiti Paris'e. Gelir gelmez de hemen "M ontparnasse Trkleri"ni bulmak iin Cafe Select'e uramt. Resim sanaln, ressam lar ok severdi. (Benim kuamdan nce, resim sanat zerine en ok yazan air, yazar odur.) Select'in "m davim leri" arasnda yerli yabanc, nl nsz, saysz ressam vard: Bizimkilerden, Selim (Turan), Hakk (Anl), Mbin (Orhon), Remzi (Raa), hsan (urdum); arada bir urayan Leopold Levy, Abidin, Bitran, Adnan (ker), Bayram (Kk), Oktay (Anday). Amerikal Sam Francis motorlu bisikletiyle gelirdi; Katolik olduktun sonra, kendisine ad olarak Leonardo'yu sem e alakgnllln gsteren Fujita, kk kpeiyle; Beckett, sessizliiyle, yontucu Cesar, yalpasyla. Giacometti, nmzden geer ama uramazd Select'e. Onun kahveleri, kar kaldrmdaki Dome ve Coupole'd. Sartre da yle. Ama Adamov olduka k gelirdi, lonesco arada bir. Tanpnar, iirden ok resimle ilgili gibiydi. O sralar, Select'in tek Trk yaza r ben olduum iin, (Hayr, Gner Smer de vard) arada bir benim le iirden sz ettii olurdu. zellikle kendi iirinden. O sralar, Hsamettin Bozok, onun ilk ve son r kitabn basm a hazrla maktayd. Tanpnar, her gn (gecelerin dnda) korkulu dler gryordu. Tan r gstermesin, bir dizede bir dizgi yanl olursa! Kendisine, bunca yl beklediini, bir yl daha bekleyebileceini, kitabn Tr kiye'ye dndnde yaym layabileceini sylediimde, bu "buluum a" ok se vinmiti. Sonralar, niin bilm em , iirden, ykden, romandan hi konum az olduk. Ola ki, ayn telden alm adm z iin. Ama sergilerden, ender de olsa film ve oyunlardan sz ettiimiz oluyordu.

5 7 0 Tanpv.r zerine Yular

Ama bir gn, zorunlu olarak, kendisiyle bir roman zerine zel bir konu ma yapmam gerekti: Alt ay kadar nce kendisine dn verdiim Ul]/sses'\ ge ri islediimde, Mbin (Orhon), kitabm Ahmet Hamdi Bey'e verdiini syle miti. Ertesi gn, doal olarak kitabm Ahmet Hamdi Bey'den istedim. "A lh izilmi satrlardan ve derkenardaki notlardan kitabn size ait olduunu anla m tm " dedi. "A m a ltfen, onu benden almayn. nk ben, her gece UlysSL's'ten bir sayfa okumadan uyuyamam." Dorusu, o gn, Joyce ile Tanpma'n roman dnyas arasnda bir iliki ku ramamtm. Bugn de kuramyorum. Sylemem gerekli mi, ben, renci bt em iin hayli ar gelen bir harcama yaparak (henz cep kitab olarak yaym lanmamt) kendime bir yeni Uiysses aldm. Ve derkenarna bugne dein hi not dmedim, hibir satrnn da altn izmedim. Benim ilk Uiysses'im, Ahm et Hamdi'nin lmnden sonra kimin eline geti bilmiyorum. Ama UIysses'i, ondan birka sayfa okumadan uyuyam ayan birine, ben deil, m hst Joyce bile helal ederdi.

(KUnp-hk, say 40, Mart-Nisan 2000,

Ahmet Hamdi Tanpmar zel blm, s. IV).

"KADIN DIRDIRI DNLEMEMEK N BEKR KALDIM'

Mrta Urgan

15 yandaydm, okuldan kap kap can ekien Ahnnet H aim 'in ziyareti ne, onun Bahariye'deki evine giderdim. Ahmet Hamdi Tanpna^la ilk kez Haim 'e giderken, vapurda karlatm. O da Haim'i ziyarete gidiyormu. Ahmet Hamdi son derece alakgnll, iddiasz bir adamd. Bir ara o sralar tek parti olan Halk Partisi'nde milletvekili oldu. Ben, geliimin btn kstahlyla sal drdm ona, "U tanm yor musun, para iin kendini partiye sattn" diye sylen dim. O zam anlar bilmiyordum onun ok nemli bir yazar olacan, o sadece glmsyordu bana, " fkelenm e" diyordu. Ondan 14 ya kk, gencecik bir kz saldryordu ona. Sonra Edebiyat Fakltesi'nde meslekta olduk. Ham di fevkalde bir hocay d ama melodik deildi, savruktu. Mesel Fransz iirinden bir alnt yapmas gerektiinde, kitaptan bakmay unutmu olurdu, hadem eler beni arard, "K o un Hamdi Bey sizi aryor" derlerdi, Baudelaire'in bir dizesini, M allarm e'nin bir iirini sorard bana. Benim de ezberim ok iyi olduu iin ona ezberden okur dum. Fransz Edebiyat konusunda ok bilgiliydi. O zam anlar ok gzel bir gelenek vard Edebiyat Fakltesi'nde. Ecnebi filo lojisi yapanlar Trkoloji blmnden bir sertifika almak zorundayd. Ayn ekil de Trkologlar da Fransz, Alman, ngiliz Filolojilerinden sertifika alrlard. Bu ok gzel ve faydal bir uygulamayd. Bu dzenlem eden tr Ahmet Hamdi'yle mesleki bir yaknlmz da vard. Fakltede yalnzca bayan okutmanlar ve doentlerden oluan bir blm vard. Kendi aralarnda youn bir kavga iindeydiler srekli. Hamdi o blme bakan tayin edildi ve ii ok zor oldu. Bu hanmlardan iyice bezdii bir gn ah al moru m or odam a dald ve "M na sakn azn am a" diye beni susturup otur

5 7 2 T a ip n a r zerine Yazlar

du. Ona bir kahve syledim. Bir sre sonra anlatnnaya baJad, btn derdini dkt ve "Ben kadn drdn dinlememek iin bekr kaldm " dedi. Mizah duy gusu ok gelimiti. Bacan krdnda ziyaretine gelen rencilerine, "Syle yin bakalm hanginizin h tuttu?" diye satayordu. Baz imtihanlara beraber giriyorduk onunla. Bir keresinde iki kz girdi sna va. Biri gzeldi, biri irkin. Gzel olan sorular irkinden daha iyi cevaplad. Ama Hamdi gzel olan geirmedi, irkin olan geirdi. Ben dayanam ayp gzel kz niye geirm ediini sordum ona. "irkin olan bir yl daha grm eye dayana mam ama gzel olan hem daha ok grrm, hem o dersini daha da iyi re nir" dedi. Hamdi ak konusunda ok ketumdu. Onun dertli bir ak olduunu d nrdk hep. Onun hayal dnyasn ok megul ederdi bu gizemli aklar. Evli hanmlarla platonik ilikileri olduunu sanyordum. O anszn lnce ilikisi olduunu tahmin ettiim evli kadnlar kocalarnn kollarnda hoplaya zplaya cenazeye geldiler. Ahmet H am di'ye ok yakndm ama onun kitaplarn okumamtm . Ben Tanpmar'n ne byk bir yazar olduunu, o ldkten sonra anladm. Yalnzca Huzur, Saatleri Ayarlama Enstits deil, ykleri, denemeleri, Be ehir adl kita b da m uhteem dir bence.

(Kitap-lk, say 40, Mart-Nisan 2000, Ahmet Hamdi Tanpnar zel blm, s. VII-Vlll).

AYDAK ADAM
Ouz Detnirap

Ahmet Ham di Tanpna'n yaamyks hl yazlmad ya da yazldysa gn na kmad. Tanpna^ yere ge sdram ayan yazm, aydn ve bilim evrelerinde bu iin hl neden yaplm am olduunu bir okur olarak anlamak ta glk ekiyorum. Bir okuryazar olarak ise kendimin Tanpm a'm yaamyksn yazm aya girimem i olmasna kzyorum. yi bir yaam yksnn ele tirinin kardei olduu sav aklma geldike bu kzgnlm daha da arhyor. Yaamykcl ada yazarmzn en nemli eksikliklerinden biri. Eer Tanpnar gibi byk yazarlarmza gerekten sahip kacak isek onlarri yaamyklerini de yazmalyz. zellikle Tanpnar iin ok anlaml olur bu. Hem yazar hem de insan olarak yalnz yaam bu byk aydnmzn yalnzln an cak yaam yks gibi kapsaml almalarla paylamaya alabiliriz. Onu tan mak artk olanaksz. Ama hi olmazsa onun hakknda daha geni, daha derin bir fikir edinebilir. Kim dir Tanpnar? H er eyden nce yazdklarnn tm. Ayn zamanda bitiremeden braktklarnn) yapmay isteyip yapam adklarnn tm. Altm bir ya nda, yani olduka erken ayrlm bizden. lm haberine gazeteler, dergiler ne kadar yer vermiti acaba? Btn tarihi, corafyasyla derin bir "ruh maceras" olarak kendi iinde yaad bu toplum onun varlyla yokluu arasndaki ay rm ne denli duyum sad? lmeden bir yl nce, "A ltm yanda kitaplarmn tab' iin im kn aryorum " dermi. Ancak 1970'lerde baladk Tanpmar' gerek ten okumaya. O gn bugndr gittike artan ama hl snrl sayda yaznsever bu "m uhteem hayalet"i aryorlar satrlarn arasnda. Bakalarnn Tanpnar zerine yazm olduklar da bu aray iin ok nem li elbette. Tanpnar ldkten hemen sonra yazlm baz yazlar yer alyor YKY'nin yaym lad Hasan-U YceVe Mektuplar'n son blmnde. Hilmi Ziya lken, "Bu derm ansz bedenin iinde bu son derece canl ruh..." demi. Tanp-

574 T .m p n ar jz e rin e Y-.ular

na^m gvde bakmndan pek gz doldurmadn bakalarnda da okumutum. Kendisi de gizlem iyor bu durumdan duyduu honutsuzluu. On sekiz yan dayken "rkek, sinirli, clz bir ocuk" olduunu syler. "N e olur birka parmak uzun olsa idim, ne olur kamburum olm asayd..." trnde szler de bu ynde yorumlanabilir. Ne ki, hi de olaanalt saylmayacak gvdesinin Ahmet Hamdi'nin ahnyazsn belirleyen asl etken olduunu sanmyorum. lgi duyduu bir kza yaknlaan kii hakknda syledikleri bu bakmdan ilgintir: "...H erif o ka dar'elim siz ki, nnde durduumuz ttnc dkknnn aynasnda uzun mddet ve hi de mtevaz olmayan bir hazla kendi yzm seyrettim ..." Onun ayrc zellii, bana kalrsa, salt koullarn deil byk lde kendi kendine yourduu ruh ve kafa yaps olmu. Ahmet Hamdi "inzivay sevdii ni" sylyor, "yalnzl deil". stelik, ne denli arkada canls olduu hem kendi yazdklarndan hem de onun hakknda yazlanlardan belli. Ahmet Ham di, bende, n ve erkten ok dostluu, bilgiyi, gzellii doya doya tadaca din gin bir ke aram aydn izlenimi brakm tr hep. Gelgelelim , Narmanh Yurdundaki m nzevi yaamn pek bu anlama gelmedii anlalyor. Tanpmar'n parasal skntlarnn, zdeksel koullarndan yakm m alannn da hi bitm edii ak. 1936da Ahmet Kutsi Tecer'e yazd bir mektupta "Yaad m hayat hT fecondite'yi hibir zaman temin edemez... Bu kadar hayat artlar nn esiri olmak, onlarn elinden kurtulamamak da bizzat kt bir talih deil m i dir?" gibisinden szler etmi. Altm yana geldiinde de bu durumu pek de imemi. Onca yetenek ve gizilgcne karn parasz ve yalnz bir aydn! Ya ilerledike koullar daha da arlar bu durumda olann. Ancak byle bir g rntnn karsnda alnacak tutuma zen gstermek gerekir. Hasan-li Ycel'e yazd bir mektupta, en yakn arkadalarndan Adalet Cim coz'un tutu mundan yaknr Tanpmar; "A dalet'in yazs gzel deildi. airden, airin hastahndan byle bahsedilmez. Kadncaz yarm stunu doldurma gayretiyle ne redeyse beni cami kapsna braklm pi yapacakt. Hele o 'Ham dicikler'... Ne yapalm, byle olduk." ok nemli bir ileti (mesaj) var bu szlerde. Tanpna' deeri bilinm em i, harcanm bir aydn imgesi olarak deil, kltrmzn s rekli olarak yararlanabileceim iz bir gms olarak grmeliyiz. Bir imge olarak medya ve kltr endstrisinin tketimine deil, bir kaynak olarak kltrel/sa natsal retim e kazandrmalyz. Tanpmar'n byk bir gecikmeyle ancak 1970'lerde gndeme gelmesi rast lant deildi elbette. Altm larn sonunda, yetm ilerin banda bir yanda ATT'lk, br yanda Kemal Tahir, Trk solu O sm anl'ya yeni bir gzle bak maya ynelmiti. O sm anh'yla olumlu ynden ilgilenmeyi Cum huriyet'in kar t gren kalplam bak, daha dorusu nyarglar Trk solunda zellikle o yl larda sarslmaya balad. Osm anl'y yeniden kazanmak gerektii o yllarda an lalmaya balam t. te o zaman Ahmet Hamdi Tanpna'n yaptlarna da ye

Aydaki A dam 575

ni bir gzle bakld. Grld ki, okunmas uzun sredir "m illiyeti/m uhafaza kr" kesime braklm Tanpnar aslnda modern bir kltr adamdr. Eskinin deil yeninin, giderek gelecein adamdr. Doal olarak akla gelen soru: Tanpnar'm siyasal duruu, konumu neydi? Bu sorunun ak yant yok. Krkl yllarda milletvekillii yapm, (Tanpmaf'n M ec lis almalar hakknda bir aratrma yapmak ok ilgin olabilir.) Cevat Dursunolu'na yazd mektuplardan anlald kadaryla milletvekili olmay gerek ten kendisi istemi. Ancak Tanpma^n bizim anladmz anlamda siyaset yap m ak istemi olduunu sylem ek g. "M eb'us olmak istiyorum. Ve benim tar zmda olmak istiyorum " demi. Nedir bu tarz? Yant daha sonraki baz satrlar da arayabiliriz-. "Zannetm eyin ki hocalktan ikyet ediyorum... ahs mesaim iin imkn ve vakit brakmyor. Halbuki tam veld durumdaym... Mebus olur sam daha geni vakit bulacam. Daha rahat olacam. nk vazife mesaim, edeb mesaimden ayr olacaktr. Dier taraftan hayatla ve cem iyetle temasm da ha geni olacak. PoHtika ok houma gidiyor." Ancak, bu son tmceye karn, Tanpnar'm, Azerilerin deyiiyle, politikadan hounun gelmedii yllar sonra yazaca u satrlardan belli; "M eb'usluum da da anladm ki ben yalnz airim ve air olabilirim ." Bu szden, milletvekili olmann ona yaznla ilgilenmek iin bekledii gibi olanak yaratmad da anlalyor. Gnlk politikann, Tanpna'n ilgi ve yaam a alan olmadn kesinletirebiliriz bu bilgilerin nda. te yandan, Tanpnar m bir aydn olarak dizgeye, iktidara bak, kendine gre bir duruu var elbette. Bence inanm bir Cumhuriyeti olduu da kesin. "Bana kalrsa Atatrk sistemi hepsinden iyidir" derken kendisini son derece i ten buluyorum . "Eski bir Garpym ", "Ben Garp'la baladm ie" derken de doruyu syledii inancndaym. Ait olduu sanlan evrelerin bugn bile ile rine sindirem edikleri u ilerici fikri de rahatlkla savunabiliyor: "N asl olur da dnyann en meru hakk olan kendi dilinde dua etmei bile kendimize yakt ram yoruz." (1953'te M ehm et Kaplan'a yazd bir mektnaptan.) Hele 1960'taP a ris'ten yazd u tmce ne denh gncel: "... Tek midimiz bir Avrupa birlii dir..." Bu temel tutumlarna karn Tanpna^m, en hafif deyile, yanl anlalma snn nedenleri arasnda Osmanl dnemine duyduu ilginin nem li yeri var. Cum huriyet'in kurulmas bir bakma ulus-devlet yaratlmas ve ulusun bi" imlendirilmesi srecidir. Aydnlar bu srete nemli rol oynamlardr, hem ideolog hem de toplum mhendisi olarak. Aydnlar en ok blen konu ulusun gemiinin nasl yeniden ina edilecei olmutur. Baat anlay Osmanl dne mini geri plana itip byk lde olumsuzluklaryla sunarken, A. Ham di'nin aralarnda saylabilecei bir blm aydn O sm anl'ya sahip klm as gerektii ni savunmulardr. Elbette bu blm de yer alan aydnlarn dnceleri arasm-

5 7 6 Tiupnar zerine Ya;:);r

da da byk ayrm lar olmutur. Ancak genel olarak bu izgide grnm ek Bat llamaya, ilerlem eye karym gibi damgalanmaya, passeistne'le sulanmaya yetmitir. Oysa zaman Tanpnar' hakl karmtr. Elbette aydn snf iindeki bu blnme Cum huriyet'ten nce balamt. Tanpnar, "Hasan-li Ycel'e Dair Hatralar ve D nceler" denemesinde bu konuda ilgin bilgiler ve deiik bir bak as sunar. " lem m cadelesi" kav ramn ortaya atar. "D urkheim 'n Bergson karsnda gerilem esi"nden sz eder. Bugn konuya kiilerden, baz kiilerin siyasal eilimlerinden bam sz olarak bakldnda Durkheim ' Bergson karsnda geriletmenin pek de bo bir fikir ol mad rahatlkla grlebilir. Tanpnar, Batllamay kat bir pozitivizm sanan dnceye kar olmakta hakl kmtr. "M edeniyet deitirm e"yi giysi dei tirir gibi grm em ek Tanpnar' gemie iktidardaki dnceden ayrml bakma ya itmitir. Hibir ulus kendi gemiinden kaamaz. Kamamas da gerekir. Deimek, o anda saptanan hedeflere gre gemii yeniden yaratmakla deil, gemile bi linli bir iliki kurmakla olur. Gemile barm ak ve onu bilinli bir biimde i selletirmek gerekir. Eer gemii iimize geldii gibi bozarak yeniden yaparsak ya da yadsrsak, Ahm el H am di'nin dedii gibi, iimizdeki "devam zinciri" ko par. Bunun da bedeli, biliyoruz ki, ar olur. Ahmet Hamdi, Trkiyenin "m ede niyet deitirdiinin" en ok ayrmna varan Trklerden biriydi. Bunun eski "m edeniyetim ize" srt evirmek anlamna gelmesinin yanl olduunu, byle bir tutumun nmz, ngrlerin tersine tkayabileceini sylyordu. Oku yun "A sl Kaynak" denemesini. Ne denli hakl olduunu greceksiniz. Hele sz konusu denem ede yer alan u szleri, baz szcklerin eskiliine karn, ne ka dar yeni, ne kadar gncel: "Bizim iin asl olan miras, ne mazidedir, ne de Garp'tadr; nm zde zlmemi bir yumak gibi duran hayatmzdadr. Onu yakaladmz, onun meseleleri zerinde durduumuz, onlarla yorulduu muz, bu meseleleri fikir hayatmzn yol uraklar gibi deil, temeli olarak kabul ettiimiz zaman, tarihin ve hususi corafyamzn bize ykledii byk role eri eceiz. O zam an 'devam 'm zinciri tekrar iimizde balanacak ve bu ehreyi te kil eden hayat erevesi ile kendimize layk yeri alacaz. Birbirini anlamayan iki lemin ortasnda, bir dm noktasnda yaam olmann bize ykledii zahmetler, o zaman gerek ve n safta hayatn nimetleriyle denecektir." Tanpna'n 1961'de, yeryzndeki son ylmda yazd bu satrlar onun lkesine inan cn daha da gzel gsteriyor: "Tarih, Atatrk'le balayan ve nn'yle devam eden devrin hakiki deerini oktan kaydetmitir. Tohum topraa dm, r m ve yeermitir. Gelecekteki Trkiye'nin nne hibir kuvvet geem ez." Tanpna'n gem ie bak asnn katksn ald lde glenebilecek bir gelecektir bu. Geri 1950'lerden sonra Osmanh bir ynyle dizgeye alnmtr. Ama daha ok eli klh, gl, zellikle Batllan dize getiren O sm anh'dr bu;

A ydaki Adan 5 7 7

akncdr, leventtir, cengverdir... Ahmet H am di'nin bizi gem ie gtrmekteki amac bakadr: "Sadece ftuhat bir millet olmadmz, bir kltr medeniye ti yarattmz en geni manada gsterm ek." Aradaki ayrm ok nemlidir. Gi derek, Yahya Kemal ile Ahmet Hamdi'nin gemie baklarnn arasndaki ay rmdr. On dokuzuncu yzylda yaadmz deiimi anlatrken Ahmet Hamdi u anlaml ayrnty yakalar; "Gerekte ise zevk deiiklii kinci M ahm ut'un ah lanm at stnde resmini yaptrd gn balar. nk eski m erasim de ahlan m at yoktur, hatt hareket yoktur. Skn ve sknet vardr." Gemiim izi ka zanacaz diye artk yalnzca kinci Mahm ut ve sonras deil, btn Osmanl ta rihi aha kalkm ata bindirilmitir. zellikle Bat'ya kar gl, stn, utkun O sm anlI'dr bu. Bizans surlar nnde aha kalkm atyla Fatih bu Osm anl'nn prototipi olur. Aslnda yaplan bugn Bat'ya kar duyulan eziklii gemiin ftuhat ynn bugnn igdlerine gre yeniden biimlendirerek dengele meye almak, akas kendi kendini aldatmaktr. Tanpnar bu yolun yolcusu olmamtr. O i insanm zn kefine kmtr. Ayn zamanda kendini kefetm i tir. "Ben Garp'la baladm ie" diyen Tanpnar hemen ekler: "Fakat bizim eski airleri ve eski musikiyi tanmadan evvel kendimi bulamadm. Onlarn nostalji sini tadnca kendim i kendi iimde daha yerlemi buldum ." Ahmet H amdi'nin anlksal (entelektel) serveni, Trk aydnnn kltrel kimlik bunalm n am a s iin bir rehber gibidir. Ulusumuzun Anadolu'daki, Balkanlar'daki tarihini bir "ruh m aceras" ola rak grebilmi belki de tek dnrmz odur. zellikle kentler zerine yazd denemeleri, romanlar, mziimize, mimarimize, yazmmza ilikin dnce leriyle uygarlmzdaki nc boyutu, yani derinlii bulgulayan (belki de ku ran) odur. Bizdeki en nem li eksiklerden biri tarih duygusudur. nk atalar mzdan kalan kltrde zaman anlay deiiktir. Atalarm z iin dn, bugn ve yarndan oluan bir ilerleme zaman. Gnlerin birbirinin ayn olduu geni deiimsiz bir aktr. M ekndr daha ok. Tanpnar, zaman kavram zerine en ok kafa yormu dnrmzdr. Uygarlklar arasndaki temel bir ayrm n za man anlaylarnda olduunu iyi grmtr. Zaman kavram n hem metafizik hem de tarih katm anlarnda irdelemitir. Saatleri Ayarlama Enstits bu bakm dan ok deerli, dzeyine hl eriilememi bir romandr. (Tanpnar n bu roma nn N orbert Elias'n Zaman zerine ahmas nda okumak ilgin bir dene me olabilir.) Mahur Beste'nin bakiisi Behet Bey'in babasnn "alaturka ve alaf ranga zaman beraberce gsteren pusulas, takvimli byk cep saati" Tanpnar'n drt bir yanndan kurcalad temel bir kltr sorunsalmzn simgesidir. Tanpnar, Bergson'un zaman, sre ve dirimsel atlm kavram larndan yararlana rak bu iki anlay birbirine balamaya alm, gelecee doru giden her anda gemiimizi btn boyutlaryla duyumsayabilmemizi istemitir. Bat uluslarn

57 8 'rn n p ar zerine Yazlar

da var olan bu tarih duygusunun Batllamaya ters dmediini, tersine Batl1ar gibi olmann tarih duygusunu gerektirdiini retmeye ahmtr. Kim bilir, belki de bu duyguyu yceltmesinin ve "devam " fikrinin gerei olarak ar Trke akmnn gl destekileri arasnda ad gemez. 1940'da yaz d bir yazda, Nurullah Ata'n Trke sevgisinin "biraz daha mutedil olmas n ahsen tem enni" eder. Tanpnar'n eski szcklere yatkn olmas yapmack de il en azndan. Bugn birok air ve yazarmz bayhyorlar eski szckleri kul lanmaya. Akllarnca bylece daha etkili ve renkli bir slup yaratyorlar. Eski szckler, yerlerini bulmam ereti taklar, sonradan grmelerin takp taktr dklar pahal ssler gibi duruyor onlarn metinlerinde. Oysa Tanpnar'n yaz dklarnda bir slup ve kltr anlay btnl var. Tanpnar'n dili l l ko ca bir kristal avize gibi. kan ltlar eskiden kalma antika mcevherlerin pa rlts da deil stelik. Tanpnar'n eski szcklerinin arasndan gelecein parlyor. Elbette bir szck kuyumcusu Tanpmar. Her eyden nce bir air nk. Ne ki kendi airliinden hibir zaman honut kalmad izlenimini veriyor. Bu ruh halinin olumasnda Yahya Kem al'in yakn evresinde olmasnn paynn byk olduu anlalyor. Tece/e 1939'da yazd bir mektupta, Yahya Kemal ile bir ak am birlikteliini anlahrken unlar sylyor: "... Nihayet bir yarm saat kadar bizim nesirleri medhetti, sonra 'iirden vazgein' dedi. 'Onu yapmayn, o be nimle bit. M saadenizle bendeniz o ii yaptm. Artk yapam azsm z' diye bir baba nasihati verdi. Vaka ilk nce kzdm, fakat bilhare 'Blbl' m anzumesi bu sze hak verdi. iir Yahya Kem al'le bitmiyor, buras muhakkak, ama ben bu ii pek becerem iyorum." Kendine hakszlk ediyor Tanpmar. Oysa A. Muhip Dranas baka trl d nyor: "... bizde de Garph iir anlayn Hamdi yaratt dense yeridir. Brakn onu, Yahya Kem al'in kolosal fakat kaba yapl, arnk fakat yalnkat iiri yann da H am di'nin kk, ufak, dengeli, kibirsiz fakat mesafeli iiri, kuytulukla giz lenmi kadim Yunan harabesi gibi her gze grnmemi ve fazla aranp dile ge tirilmemitir." Yahya Kemal gerekten byk air. Trkenin, Trke iirsel s zn nn am bir air. Ancak Tanpnar'n iirsel giriimi de, Dranas'n imle dii gibi, ok nemli. Tanpmar, zellikle Valery'yi rnek alarak, Trkede evren sel insan iirletirmek, yalnzca Trk deil evrensel okura seslenebilecek bir i ir kurmak istemi. nsann zn, ona gre iire iirsel halini Trkeye getirmek istemi. Nc yazk ki, Y. Kemal'in yalnzca iirinin deil, ayn zan>anda iir anla ynn da glgesinde kalm Tanpnar'n giriimi. Sahnenin Dndakiler'de, ro mann ayn zamanda bakiisi olan anlatcnn azndan yle bir ayrnt verilir; "Darlfnun aldktan sonra bir gn Edebiyat Fakltesi'ne giderek Yahya Ke mal'i dinledim. Yanbanda salar birbirine kark, gzleri melankoli ile etrafa bakan, zayf bir ocuk vard. Bana air olduunu, fakat henz hibir iir yazma

Aydaki Aclnm 579

dn byk bir saffetle syledi." Baz ynetmenlerin kendi film lerinde yle bir grnp yitiverm elerini aklma getirmitir bu aynnt. Ahm et Hamdi adl za yf ocuk ok gzel iirler yazmtr. iir doludur o ocuk. Romanna, deneme lerine, yklerine tamtr iiri. airanelik deildir bu slp. Belirli bir kafa ve ruh yapsnn yazya yans masdr. Gerek bir estettir Ahmet Hamdi. Doaya da, sanat yaptlarna da ay n gzellik aray, anlayyla bakar. Buna karlk, Yahya Kemal byk lde hedonisttir. Ahm et H am di'nin estetliini ne Y. Kem al'in ne de yakn evresinin anlam olduu kansndaym. Bugn de estetlii anlamak, kavramak, deil or talama okur, geni bir okum ular evresi bakm ndan da glr. Bugn en ok kullandm z kavram lardan biri "K eyif". Yok keyifli kitap, yok keyifli mzik, yok keyifli sohbet... Bence "keyif" kavram, zdeksel skntlarn grece am a ya ynelm i bir entelekteller snfnn hedonizmini yanstyor. Ahm et Ham di'nin estetliiyse baka bir ey; dnyaya, stn sanat adam larna zg biim de bir bak. O zayf ocuk ok gzel romanlar, ykler de yazmtr. Romanlarndan bi rinin ilk sayfasna byk harflerle not dmm eyrek yzyl akn bir sre nce: "Bak! Parm aklarm satrlara karyor." O denli cokuyla yazarak okumu tum Ahm et H am di'nin anlatlarn. iirinde evrensel beni, insann zne olarak zn, belki de bilincin dnyaya ilk uyand an yakalamaya alm gibidir Ahmet Hamdi. Anlatlarnda ise bu zneyi tarih ve corafyaya oturtmu, bir yandan "ahs m asah"n rerken, br yandan bizim "ruh m aceram za" ve "ilem m cadelem ize" ayna, giderek olumlu anlamda anak tutmutur. Bana kalrsa, Ahm et Hamdi iki ynde daha da gelitirebilirdi anlat yazarl n. Birincisi Saatleri Ayarlama Enstits'ndeki toplumsal hicivdir. Sz konusu roman gsteriyor ki, Ahm et Hamdi kendi kendimizle grgr gemeyi en iyi be ceren yazarlarmzdan biridir. te yandan, kltiirm zn en byk kusurlarn dan birinin eletiri yoksunluu olduunu da tartlmaz biim de ortaya koyan Ahmet Hamdi'dir. Hiciv yoluyla eletiri, ciddi grnml, ask suratl entelek tel yaammzn en byk gereksinimleri arasndadr. Ahm et Hamdi bu gerek sinimin karlanmasnda daha etkili olabilirdi. Anlat yazar olarak Ahm et H am di'nin gelitirmi olabilecei ikinci yn ise Abdullah Efendi'nin Ryalar'daki fantastik izgiler. E.T.A. H offm ann' anmsatan, giderek artran bu ykdeki izgiyi Ahm et Hamdi daha da gelitirip srd rebilirdi. Tarihimizi, lkemizi derinlemesine irdeleyen A hm et Hamdi ayn merak ve cokuyla Bat'ya da uzanmak, almak istemitir. A.K. T ecefe 1936'da yazd bir mektupta, "Bu Avrupa meselesi zerinde biraz dn ve harekete ge" der. "Dn bir kere o kadar iyi olacak ki dolamak, bir kr ryas gibi sadece vehim

580 T a n p ra r zerine Yazlar

halinde tandm eyleri yakndan ve kendi , kendi realitesinde grmek..." Ahmet Hamdi ancak 1950'lerde gidebilmitir Avrupa'ya, Paris'e, Londra'ya... zellikle Paris'te geirdii dnemlerde yazd mektuplar, darya gidip gele bilmenin onun iin ne denli byk bir kazan olduunu ortaya koymaktadr. Ahm et H am di'nin Londra zerine izlenimleri de ok ilgintir. Eer bu byk aydnmz Avrupa'nn belli bal kltrleriyle daha canh bir ilikiyi genliinden beri srdrebilseydi, kimbilir bundan Trk kltr neler kazanrd! Ahmet Hamdi gizilgcnn tmn ortaya koymam bir yazardr. Aydaki Kadn'm bitm em ilii sanki onun kltr adam olarak yazgsnn simgesi gibidir. Ancak Tanpnar, kltr yaammza o kadar ok ey ekmitir ki, bunlarn bitm e sini salam ak bizlerin grevidir.

(Kitap-hk, say 40, Mart-Nisan 2000, s. 92-98).

OSMANLI LMYE SINIFININ ROMANI: MAHUR BESTE

Ekrem In

Ahmet Ham di Tanpmar, 27 Ocak 1944 tarihli mektubunda, "M ahur Beste adh bir yolculua ktk" diye yazar. Fragmanter anlat tekniiyle ina edilen Mahur Beste'yi, belki de en iyi tanmlayabilecek anahtar kavram, yazarn bu cm lesinde gizlidir: "Yolculuk". Tahpna^n, ilk romann tanmlarken yapt bu "yolculuk" benzetm esini, metnin anlam rgs iinde yklendii btn yan armlarla birlikte kullanarak zenginletirmesi dikkat ekicidir. zerinde d nlmesi gereken sorun belki de udur: Acaba bu benzetm eyle yazar, tam ola rak neyi anlatmak istem iti? Henz koordinatlarn netletirem edii Dou-Bat eksenli bir m edeniyet haritasyla kaca yolculuun, btn tahminlerini aabi lecek bir tedirginlie mi dneceini; yoksa, yalnzca rastlantlarn girdabna kaplm bir kifin kendi kaderine boyun eiindeki o rahatlatc i huzura ka vuma sevincini mi? Bu sorularn cevabn, "tedirginlik" ve "huzur"un kim ya sndan elde edilen Mahur Beste'nin kendisi verir. M etni oluturan fragmanter katmanlarn her biri, yazarn admlad kltrel corafya zerinde yaplmas mmkn yegne yolculuun deta hayal ile gereklik arasnda ekillenm i g zerghn izm ekte ve Osmanl modernlemesinin trajik tarihi boyunca uzanan insan portrelerini izleyerek var noktas belirsiz bir yolculua tanklk etmekte dir. Bu temel zelliiyle roman, 19. yzyl stanbul hayat iinde gezinen para lanm kimlikleri, bilinaltm a itilmi bireysel tutkular ve hepsini kuatan asl nedeni, yani "m edeniyet deitirm e"nin yol at toplumsal sarsntlar kayde-

A nkara'dan M ehm et K aplan'a gnderdii bu m ektubun m etni iin bkz. A hm et H am di Tnnpmr' M ektuplar, haz. Z. K erm an, A nkara, 1974, s. 261. Tanpnar bu tarihte C H P M ara m illetvekili ola rak T BM M 'd e bulunuyordu. M ahu r Beste, ite bu dnem de lkfi m ecm uasnn 16 kinciknun (Ocak) 1944 tarihli 56. saysndan itibaren tefrika edilm eye balanr.

5 8 2 l';npnn- zerine Yazlar

den bir hafza niteliini lar. Dier taraftan bu hafzaya emanet edilen her trajik olgu, yazarn iradesi dna karak varolmay, benzerleriyle btnleip farkl anlam kmeleri kurmay tek bir nedene, anlatnn gl bir omurgadan ya da tayc sistemden yoksun oluuna borludur. Bu hliyle Mahur Besfe, ekim g cnden yoksun bir merkez etrafnda dnmesi planlanm; fakat yrngesi s rekli deitii iin kaosa doru srklenmesi kanlmaz bir kozmik tasarmn ifadesidir. Dikkati eken nokta, bu gevek dokunmu anlat rgsnn, her biri kendi bana ayr bir "m odl" karakteri tayan portreler dizisine katt tarih sel perspektif araclyla, Dou-Bat eksenli bir tartma zem ini yaratmasndaki tartmasz baarsdr.

Mahur Beste, tamamlanmam bir romandr.2 Bu sonucu douran temel ne den, anlat kurgusunun birbiriyle kart iki farkl ynde hareket eden yapsn dan kaynaklanr. Birinci hareket, Bbli brokrat Behet Beyin, "iki uyku ara sndaki dnceler"ine kk salm hayat hikyesinden alnma kesitlerle balar; fakat birdenbire kendi merkezi dna karak bu misanthropic kiiliin yakn evresini oluturan,insan kalabal arasnda zaman ve zemini srekli deien bir hafza kaydna dnr. Kurgunun merkez dna doru genileyerek hare ket etmesi, romann temel figr Behet Bey'in kiisel dnyasndan uzaklamak anlamna gelmez. Tam tersine bu figr kuatan, tarihsel derinlie sahip kii ve kltrel oluumlar daha yakndan tanmamza imkn verir. Nitekim Tanpnar, temel figrn etrafnda helezonlar izerek genileyen anlat halkalarna, her de fasnda yeni figrler ekleyerek Behet Bey'in silik kiiliini hayatn iinde bir glgeden ibaret brakacak olan gl kimliklerin n plana kmasn salamtr. Bu bakmdan Mahur Beste'nin kurgusu hem merkezden evreye doru genile yen diyagonal anlatnn olanaklaryla zenginleir, hem de Behet Bey'in kiili inde temsil edilen kendi iine kapal psikolojik yapy, tarihe ve gndelik haya ta balayan da dnk bir toplum gerekliine ama baarsn gsterir. Dier taraftan merkezden evreye doru genileyen anlat, zerinde odakland ta rihsel kiilikleri kuatrken bu defa tersine ileyen ikinci bir hareketi balatr ve evreyi temsil eden deerler, romann merkezine doru kayarlar. Mahur Beste'ye tamamlanmam bir roman zellii kazandran balca neden, ite bu ift ynl anlat kurgusunun kendi iinde fasit bir daire oluturmasdr.
Roman farkh alardan okumak mmkndr. Anlat, Behet Bey'in psikososyal basklar altnda kiiliinin zayf ynlerini amak iin gelitirdii bireysel ironinin da vurumu eklinde ele alnabilecei gibi, bu kiiliin fantastik dn-

Tnnpnar, stanbul'dan Bedrettin Tunccl'o gnderdii 4 ubat 1950 tarihli m oktubunda. M ahur Bcste'yi tam am layp yaynlam ak istediini yazmaktadr. 13kz. Bctlclti Ttnul': Mcktu.>lar, lz. A. Kabacal, stanbul, 1995, s. 36-37. Ancak bu m m kn olm am if ve roman lldi m ecm uasnda tef rika edildii ekliyle 1975'te kitnplaabilmitir.

O sm anl lmiye S n fn n R om an: M ahur Beste 583

yas iinde filizlenen ve kklerim Osmanl modernlemesinin kltrel toprama salan bir aile tarihi olarak da deerlendirilebilir. Gerekte Tanpnar, modernle me serveni iinde ilm iye smfma mensup bir ailenin, yine ayn evreden gelen dier ailelerle birlikte urad toplumsal kinilik paralanmasn. Mahur Beste'nin anlat dokusuna yerletirmitir. Bu adan roman, hem bir toplumsal grup olarak ilm iye snfna, hem de olup biteni kendi fantastik dnyas iinde izleyen Behet Bey'e farkl iki hayat tarznn atma ekseninden bakar.

M a h u r B e ste 'd e P aralan m K im lik le rin T o p lu m sal erev esi O larak lm iy e S n f Tanpmar, Mahur Beste'de modernleme tarihimizin geleneksel kimlikleri paralayan, toplumsal stat basamaklarn altst eden reformlar dnemini yaa m ilmiye m ensubu karakteri karmza kartr: smail M olla, At Molla ve Sabri Hoca. Her biri Tanzimat sonras Osmanl ilm iye snfnn farkl zihniyet tarzlarn temsil eden bu karakterler, iinde yetitikleri toplumsal zmrenin m o dernleme hareketi karsndaki tavrn, ayr eletiri kalb iinde sunarlar. Bu eletirilerin zerinde birletikleri ortak nokta, ilmiye snfnn toplum iinde ar tk eski gcn koruyamad, bunun sonucunda ortaya kan kamu hayatnda ki geleneksel deerler boluunun, btn Osmanl dnyasn sarsan derin bir bunalma yol atdr. Mahur Beste'nm sosyolojik adan en belirgin karakterle rini m eydana getiren bu kadro, toplumsal bunalmn nedenlerini kendi aralarn da tartarak farkl zm ler ortaya koyarlar. Bylece Mahur Beste, "m edeniyet deitirm esi" zerinde odaklanan bir sorgulamaya dnr.3 Romana bir toplumsal kategori olarak giren ilmiye snfna ilikin Tanpnar'n bak tarzn belirleyen dnce kaynaklar, bu noktada byk nem ta maktadr. nk bu kaynaklar zaman iinde farkllk gsterm iler ve yazarn Dou-Bat eksenli "m edeniyet" deerlendirmesi zerinde kart kutuplan tem sil etmilerdir. Kukusuz en nemli kaynak, Yahya Kem al'in Dergh mecmuas evresinde gelitirdii, tarih ve kltrn bir toplumsal kimlik mimar olarak "m edeniyet" kavramm ina etmedeki roln vurgulayan restorasyon dnce sidir. Ancak Tanpma/n topluma ve gndelik hayata bak tarzn belirleyen, bir

1930'lu yllardan itibaren Cum huriyet projesi etrafnda ekillenen, bir bakm a bu projeye ruhu nu veren tartm a, "m ed en iy et" eksenlidir. M ahur Bcsfc'nin kltrel zem inini m eydana getiren bu toplum sal soruna Tanpmar, ilk defa "A sl K aynak" balkl m akalesiyle kapsayc bir giri yapm tr. Bu m akalede ne srlen, "B ir yandan tarih zaruretlerden kudret alan bir irade ile garbe gittik, br yandan hakik cevheri ile bizde konum aya balad zam an, sesine kulaklar m z kapatm ak im knsz olan bir m azinin sahibiyiz" eklindeki gr, M ahur Bsfe'nin dnce program hakkm da ilk ipularn verir. Bkz. A .H. Tanpmar, "A sl K ay n ak ", lk, IV /38 (16 N i san 1943), s. 1.

5 8 4 T i i n p n a r :e r in e Yzlr

bakma onun bireysel dnyasnn altyapsn meydana getiren bu dnce mira s, 1940'larn bandan itibaren Malkevleri evresinde kkleen, Hasan-li Ycel'in kiiliinde kendi kltr programn ortaya koyan CHP ilkeleriyle paralel yryecektir.'* Bir dier nemli kaynak, Ahmed Cevdet P a a ' d r . s Tanpna' bu kaynaa gtren ismin ise bnlemin Mahmud Kemal nal olmas, hem Mnhr B<;s/e'nin arka plann besleyen Cevdet Paa kkenli tarih yorumunu, hem de bu yorumun szgecinden geen ilmiye mensubu figrlerin psikolojik zmlemelerinde ba vurulan ibnlem in tarz sarcastic slbu btn aklyla ortaya koymaktadr.^' Bu adan Mahur Beste'yi son dnem Osmanl toplum hayat ve zellikle ilmiye snf zerine yaplan gzlemleri hem slp, hem de yorum dzleminde srd ren nesir geleneine balam ak mmkndr. Tanpnar, Mahur Beste'de Osmanl lmiyesini, ken bir snf olarak yanstr. Bu temann toplumsal kkeni ve sz konusu zmre zerine yaplan eletiriler, Osmanl S'tyaselnnme gelenei iinde 16. yzyla kadar geriye giden bir gemie sahiptir/Tanpm ar'n Mahur Besle'de eletirel dokuyu kurarken faydaland bu gelenek, zellikle birka nokta zerinde srarla durmutur. Bunlardan birincisi, medrese m ensuplan arasndaki gizli kariyer mcadelesinin yol at uyumsuz-

Yalya K em arin 1926'da Varova'ya eli (ayin edilm esiyle balayan ve 1948'e kadar M adrid ile Knrni elilikleriyle devam eden dnem , (bkz. Serm et Sam i U ysal, iire AHnnmif Bir Yafan; Yah]ja Ketnl Bet/atl, stanbul, 1998, s. 187-251) ayn zam anda Tanpna'n kltr dnyasnda farkl dncelerin filizlenm eye balad bir zam an kesifidir, Yahya K em al'in lem el figr olarak Tanpnar zerindeki belirleyici efkisi devan etm ekle birlikte, yazarn bu dnem de yeni bir ufuk iz gisini arad aktr. Tanpnar'n A hm et Cevdet Paa'n dnce dnyasyla tanmas, onun 29. Asr Trk Elehiyat Tntihi balkl eserine m alzem e toplarken Tnrik-i Cevdet'i youn ekilde okum asyla balar. Bu ko nuda bkz. m er Faruk Akn, "A hm et Hamdi Tanpnar", Trk D ili vc Eclelnyal Dergisi, XIII (Ara lk 1962), s. 12. Tanpna'n, A hm ed Cevdet Paa'ya duyduu dnce yaknln, Mal\ur Besle'yi tefrika olarak yaynlad 1944'te kan "C evd et Paa Hakknda D nceler" balkl m akalelik yaz dizisinde buluruz. Bkz., jftnlil, nr. 13 (1 Haziran 1944), s. 4-5, nr. 15 (1 Tem m uz 1944), s. 2-3, nr. 16 (15 Tem m uz 1944), s. 5-6. Ibnlem in'in M ercan'daki konanda dzenledii haftalk sohbet toplantlarna katlan Tanpnar, son dnem lm iyesine ilikin pek ok ayrnty onun azndan yakn bir tank sfatyla din lemitir. Gerek M ahu r B estc'de gerekse Saatleri Aynrlanm E nstil s'n de kulland ironik yakla m , Ibnlem in'in "hid det, keskin istihza, zlim tehir"den ibaret slbunu kullanarak ekillen dirdii aktr. Bkz. A.H. Tanpnar, "B yk Bir M uasr: bnlem in M ahm ud K em al", Taavir-i Ef kr, nr. 4699 (3 M ays 1941), kr. Edebiyat zerine M akaleler, haz. Z. K erm an, stanbul, 2. bs., 1977, s. 397. H alil nalck, The Otloun Empire. T he Cinssica! Age. 1300-1600, London, 1973, s. 179. lm iye sn fndaki bozulm ann 16. yzylda Rstem Paa veya Sokollu M ehned P aa'nn sadaretinden so n ra balad konusunda Osm anl tarihileri arasndaki fikir birlii iin bkz. M ehm et pirli, "O s
m a n l I lm iye M eslei Hakknda G zlem ler (XV1-XV11. A srlar)", Osumni A rafn alan , V ll-V IlI (1988), s. 274.

O sm p n l lm iy e S n f m m R o m a n ; M n h u r B e s te 5 8 5

luktur.8 Tanpnar, zellikle At Molla ve smail M olla'nn kiiliklerinde bu uyumsuzluun psikolojik erevesini izmitir. Bir dier eletiri, ilmiye smftnm meslek ii hiyerarisini dzenleyen "m lzem et" sistemindeki bozulma zerin de y o u n lar.9 Gelibolulu Mustafa Ali, sistemin yozlam asyla birlikte ulemanm asl grevlerinden olan "eser telif etm ek" yerine adam kayrma ve rvetle dzenlenmi terifat kurallarmm ilm iye smf iin hayat nem kazanmasm ac bir dille yanstmaktadr.o Bu eletiriler 19. yzylda Ahmed Cevdet Paa'nm ka lem iyle daha da keskinlemitir. Cevdet Paa zellikle eletirilerini ilm iye iin deki liyakat sistem inin ilem ez duruma gelmesi zerinde younlatrm ve bu nun sonucunda limlerle cahillerin birbirine karmasn toplumsal bir felket olarak nitelendirmitiniz Ana erevesi bu ekilde izilebilecek olan ilmiye snfnn toplum sal yap iindeki gerilem e ve bozulm a sreci. Mahur Beste'nin ulem a kkenli ahslar kadrosunu oluturan sm ail Molla, At Molla ve Sabri Moca'nn scsyo-psikolojik altyaplarn belirlem ekte; Tanpnar ise, kiilik bozukluklarndan toplumsal alkantlara uzanan geni bir deerler yelpazesi zerinde, 19. yzyl modernle mesinin yol at kimlik kaybn. Mahur Besfe'nin ilm iye m ensubu karakterleri vastasyla gzler nne sermektedir. Tanpnafn setii bu karakterlerin tarih iinde somutlam prototipleri vardr. Bu adan bakldnda smail M olla'da Ahm ed Cevdet Paa'nm m arur kiiliini; At M olla'da Karaelebizde Abdlaziz Efendi ile H let Efendi'nin M akyavelist ruh halini ve Sabri H oca'da ise Ali Suavi kkenli Yeni OsmanlIar idealizmini grmek mmkndr.

Ltf Paa nl eseri safnme'de bu m cadelenin alhn yle izer; "M derrisin ve ulem ve kuzt taifesi ekserisi birbirine haset zredir, pnlarn birbirinin hakknda sylediklerine inanm ayp res-i ulenn olanlar ile m avere ve taharri edp m ensb- ulem da gayet yoklam ak gerektir." Bkz. L tf Pan, Asafnm c, stanbul, 1326, s. 15.

K ei Bey, lUsk, haz. AK. A kst, stanbul, 1939, s. 33-37. G elibolulu M ustafa li, "m lzem et" sistem indeki bozulm aya dikkatleri ekerek O sm anl devlet tekiltnn balca dayanak noktala rndan sayd ilm iye snf lakkndaki eletirilerini hem en btn eserlerinde dile getirm itir. Bkz., M ehm et eker, Geliboll Mustafa li ve Mev'dun-Nefis fiKnvaidi'l-M eclis, Ankara, 1997, s. 312-316. A ndreas Tietze, Muslafn li's Comtscl for Sultans o/1581,1, W ien, 1979, s. 174-179. lm iye snf iin deki rvet konusuna 17. yzylda kalem e alnm Kilb- MUstctb'da geni yer verilm itir. Bu konuda bkz.. Yaar Ycel, O sjm b Devlet Tekilritn Dair.KaymkInr: Kitb- M iistelb, Kitabu Mesnlib'il-M'islimn ve Hfz'l-Miilk, A nkara, 1988, s. 23-25. A hm ed C evd et Paa'nm ilm iye snf zerine yapt eletirilerin genel b ir deerlendirm esi iin bkz, m id M eri, Cevdet Pna'um Cemiyet ve Devlet Gr, stanbul, 2 bs, 1979, s. 116-119; M usa adrc, "C evd et Paa'nm M edreselerle lgili G rleri", Ahmet Cevdet Paa (1823-1895). Vefatmm 100. Ylma Armaan, A nkara, 1997, s. 79-84; Christoph K. N eum ann, Ara Tarih Ama Tanzimat, Taril-i Cevdet'in Siyasi Ala, ev. M. A run, stanbul, 1999, s. 86-103.

12 A hm ed Cevdet, Tarih-i Cevdet, I, Dersaadet, 1309, s. 112.

5 8 6 T -.n p iiar r e r in e Y iislar

1.

sm a il M o lla ; C evdet P aa'n n G lg esin d e K en d i A h l k n na

Eden B ir U lem a T ip i

Mahur Beste'nin ilmiye kkenli biplerinden smail Molla, Tanpmar tarafndan son derece salam bir ahlk anlaymn II. Abdlhamid dnemindeki sekin r nei olarak ele alnmtr. smail Molla, "ok ll olmakla beraber, bir yandan da pervasz olan m izacn" temsilcisidir. Tanpna'a gre onun yaad dnem, 11. Abdlhamid ve yakn evresinin kamu ahlkn yozlatrd bir dnemdir. smail Molla, zamannn bu genel havasndan uzakta yaam, Saray'a kar hep mesafeli olmu ve bu yzden II. Abdlhamid'in phelerini zerine ekerek pa diah tarafndan Mekke-i M kerreme Kadl greviyle stanbul'dan uzaklat rlmtr. Tanpna'n bu cezalandrmaya ilikin, "Bir Saray, birok tasavvurlar affedebilirdi; fakat istinay, uzleti affedemezdi" eklinde yapt tespit, zellik le k dnem lerinde siyass otoriteden bamsz bir kiiliin kendi ahlkn gelitirmesinin ne trl engellerle karlaacan vurgulamas bakmmdan son derece nemlidir. Ayn zamanda bu tespit, yazar tarafndan smail M olla'nn bir eit prototipi olarak grlen Ahmed Cevdet Paa'nn kiiliine de ynetilmi bir eletiridir. Tanpmar, Osmanl modernlemesinin geleneki kanadn temsil eden Ahmed Cevdet Paa hakknda yapt kiilik zmlem esinde bu eletiri sini ana batlaryla vurgulamtr: "Cevdet Paa'nn ahsiyetindeki istikllsizlik, kullanlan elle ahsiyeti deta deiir. Tanzimat ondan arkada istemiti. O arka da oldu. Abdlham id'in sadece lete ihtiyac vard. Cevdet Paa let oldu."*^ Kukusuz bu eletirinin gerisinde, Ahmed Cevdet Paa'nn, Osmanl anayasac hareketin ncs Midhat Paa'nn idamnda oynad role atf vardr Tanpnar, bir bakma Cevdet Paa'nn modernleme iindeki muhafazakr tavnnn Abdlhamid rejimi tarafndan kullanldna inanrken, dier taraftan da onun Tanzimat brokrasisi zerine getirdii eletirel baka sahip kmaktadr; "1839'dan sonra mem lekette teesss eden yksek memur aristokrasisinin ve Bb- li istikllinin ileri bsbtn kartrdna, byk bir kurulma hareketi iin lzm gelen skneti temin edemediine, para ve nfuz dalavereleri arasn da byk ve esasl menfaatlerin kaybolduuna kani olm u lu ."^ Bu tespit kita b bilgileri deil, "hayatn realitesi"ni esas alan Cevdet Paa'nn Tanpmar tara fndan izilmi portresinin temel renklerini oluturur Yazar, Mahur Beste'de s mail M olla'nn kiilik yapsn ekillendirirken bu renkleri kullanr ve ortaya "yerli" duyua nem veren bir ulema tipi kartr. Bu adan bakldnda sma il Molla, sanki Tanpmar'n azndan konumaktadr. Sabri Hoca ile girdii bir

A. H. Tanpmar, Edebiyat zm c Makaleler, s, 198. A hm et Cevdet Pna'nm Midhnt Pna olay iindeki rol hnl;kmda bkz, smail 1-Iakk Uzunarh, M idlat Pnn ve Yldz M ahkem esi, A nkara, 1982. A. H. Tanpm.nr, a.g.e, s. 198.

O sm anl lm iye S n fn n R om an: M ahur Beste 5 87

tarhmada yle der: "Yirmi senedir okudum. O haz sene kadlklarda, Fetvhnede altm. Bir tek ey anladm: kitapla bu hayatn ayrl. Sen garpten geri olduumuzu sylyorsun. Zaten herkes bunu sylyor; elbette doru bir sz ol sa gerektir. Fakat ben daha mhim bir ey syleyeceim. Ben hemen etrafmz daki hayattan geri olduumuzu syleyeceim. Bence ne ark, ne u, ne bu var; etrafmzda grdm z hayat vardr. Bizi yapan bu hayattr." smail M olla'nm kiiliini oluturan deerler, gndelik hayatn kendisinden gelmektedir. lm iye snfnn kn, bu zmrenin kendi iine kapanarak "ha yatn realitesi"nden kopuuna balar. Bu kopu, ayn zamanda "yerli mslm anlk" anlayndan da uzaklama anlamna gelmektedir: "Bu mslmanln benim de herkes gibi inandm akideleri vardr. Fakat onlarn arkasnda kendi lerini aydnlatan, mnalarn yapan btn bir hayat yardr, halk vardr. Asl sih rini o yapar. O ne medreseden, ne tekkeden, ne eyhlislm kapsndan, ne ka zasker konandan gelir; halkn hayatndan domutur. Onun iindir ki o haya tn emrindedir, ruhaniyeti onunla beraber yrr. ine Firenk icad bile girer, fa kat manzaras bizim kalr." smail M olla'nm yerli hayat iinde ekillenen bu Mslmanlk anlayn, At M olla'nm pragmatizmine veya Sabri H oca'nn Ye ni Osmanlc hayat grne kar yaplm bir eletiri eklinde okuyabiliriz. Bu eletirinin beslendii kltrel zemin zerinde Ahmed Cevdet Paa'nm gelenek i tavr ve onun bir uzants olarak Yahya Kem al'in m uhafazakrl yer almakladr.* Hayatn kendisini temel deer olarak kabul eden bu kltrel zeminin s mail M olla'ya kazandrd kiilik yaps belki biraz sert ve baskcdr. Am a o bu salam kiiliin almaz duvarlar arkasnda, "m rnce nefsine kar hrmetten baka hi bir tima iman olmayan bir adam, srf bu sevgi sayesinde her eyin satn alnd bir devirde hr, babo ve her yandan sayg grerek yaamt." Tanpnar, Mahur Bestc'de ilmiye snfnn kn smail M olla'nm hayat gr erevesinde topluma yabanclama sorunu olarak ele alrken, bu soru nun girdabnda kiilik kaybna urayan iki farkl ulema tipini de sahneye kar tr. Bunlar sm ail M olla'nm mesai arkadalar At Molla ile Sabri Hoca'dr.

2. At Molla: lmiye Smfnn Gemiine zlem

Mahur Beste'de 19. yzyl Osmanh lmiyesini temsil eden ikinci tip, At Molla'dr. smail M olla'nm hem dnr hem de Fetvhne'den arkada olan bu tip.

A hm et Cevdet Paa, M edresedeki rencilik yllnrm anlatrken, kendi kiiliinde oluturduu yerli ve geleneki M slm anlk anlay hakknda nem li ipular verm ektedir. Bu konuda bkz., A lm ed Cevdet Paa, Tczkir, IV, hnz. C. Baysun, A nkara, 1967, s. 3-24; Ricliard Cham bers, "T he Education of a N ineteenth Century O ttom an A lim ; Ahm ed Cevdet P aa", ntcrnatioal jourm l o f M id d k East Studics, lV /4 (1973), s. 464 vd.

5 8 8 T a n p m r z e rin e Y m la r

bize en genel anlam yla ilmiye smf iindeki yozlamamn gerek yzn tanhr. Tanpmar, onun hayat ve insanlar karsmdaki ruh hlini yle tasvir eder; "Kapaldan, gizliden, srnen ve srnd yerden karsmdakini birdenbire srandan holanrd. Yedi sekiz kuan sayabilecei dedeleri gibi yaratltan dolap, esrarl ve zalimdi. Bir rmcek gibi, olduu yerde an rerek avn beklemeyi sever, akta, gne altnda deta rahatsz olurdu. At M olla'nn in sanlarla m nasebeti ince hesaplarn, kulaa fsldanan telkinlerin, srasnda dorulup vurmak iin alahlarn m nasebetiydi." Tanpnarn "dessas bir m uhteris" olarak tanmlad At M olla, gemii O s
m a n lI'n n ykseli dnemine kadar uzanan kkl bir aileye mensuptur. Aile

yeleri, "devlet hzinesine slk gibi yapm ve yerlerini ancak biribirine b rakmak artyla mukadder lmle oradan ayrlmlard." Tanpmar'n bu tespiti, Osmanl st tabakasndaki klasik servet birikiminin arpc bir aklamasdr. Kendi retim dinamiinden yoksun bu madd birikim, m odernlem e dnemin de ilmiye snfnn gerilem esiyle erimeye balar. At Molla, elindeki gayri men kulleri salarak hayatn srdrmeyi dener, ama baarl olamaz. Dier taraftan Abdlhamid dneminde eskisi gibi ilmiye mensuplarna "ihsan" ad altnda ve rilen madd destein yerini, manev adan deer tayan "n ian "lar almtr. Dnemin felsefesi, "kendi mensuplarn teebbslerinde serbesl brakm ak"tr At Molla, ilmiye snfnn ktisad adan kn btn trajedisi iinde yaa m, girdii baz ticar faaliyetlerden de zarar ederek kmtr. Bu baarszlk onun, Midhat Paa mahkemesinde Saray'n yannda yer ald halde, Abdlha mid aleyhtarhna gtrr. Bu muhalefette dnemin Jn Trk ideolojisinin hi etkisi yoktur. Tam tersine Al Molla, merkez ynetimin ilmiye snfna byk madd imknlar salad, gndelik hayatn snrlarn mensubu bulunduu zmrenin izdii gemiteki altn aa zlem duymaktadr: "U lem a snfnn btn Devlet'e hkim olduu, ehrin manzarasn bir tek szle deitirdii, h kmdarlar tahttan indirdii, vezir balan ald zam anlan dndke yaad hayat kendisine gln ve mnsz geliyor, kafasndaki vahi hayvamn av ko kusu alarak dolat orman hatrlar gibi, o da kendi penelerinin btn kuvve tini denemek imknn verecek zaman dnyordu." At M olla'nn hayal ettii bu zaman, ilmiye snfnn "her eyin iinde ve s tnde" olduu zamandr. Osmanl tarihinin 16. ve 17. yzyllarn kuatan bu dnem, medrese etrafnda ekillenmi bir isyan ahlkma tanklk eder.^ At M olla'nn gem i zlemi, ilmiye snfnn kendi iinde deta bir kast oluturdu u, brokrasi iinde ykselmenin btn im knlarna bu snfa mensup birka

M ustafa A kda, "M ed reseli syan lar", staubul jivcnitcsi ktisat Fakllesi Mccnn^), X I/ l-4 (Ekim 1949-Tem m uz 1950), s. 361-387.

O sm al lm iye S n fn n R om an: M ahur Beste 58 9

nfuzlu ailenin sahip bulunduu bir altn aa aittir.s Bu dnem 18. yzyl or talarna kadar devann etmi ve nfuzlu ulema aileleri devlet ynetim inde birin-ci derecede etkili o l m u l a r d r . ^ 5 Ancak Tanzimat'la balayan modernlem e sre ci, ilmiye smfmn gerilem esine ve bunun yannda reformcu brokrasinin yk selm esine tanklk eder. smail M olla'nm olu ve At M olla'nm da damad olan Behet Bey, ite yldz parlayan bu yeni znu-eye mensuptur. Mekteb-i M lkiye mezunu Behet Bey ile At Molla arasndaki deerler atmas. Mahur Bestenin anlat rgsnde alttan alta hissedilir. Kendi snfnn kn yaayan At Molla ise, yalnzca tatmin edilm em i bir ihtiras ve uyum suz kiilik yapsyla mrn tamamlar. Tanpnar, en genel anlamda bir "m uhteris" olarak tanmlad At Molla tipiy le, Tanzimat ncesi devlet adamlarmdan Halet Efendi'ye ak bir gnderme yap mtr. Bu adan Hlet Efendi'yi At Molla'nm deerler sistemini Osmanl siyase ti iinde srdren bir prototip olarak deerlendirmemiz mmkndr. Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi'nde Hlet Efendi'ye deinmi ve onu hayat tecrbe sinden yoksun bir siyaset komplocusu olarak tanmlamtr.zo Tanpma;'n Hlet Efendi hakkndaki deerlendirmesi byk lde Ahm et Cevdet Paa'nm Tarih-i Cevdet'ine dayanr. Onun gznde Cevdet Paa ile Hlet Efendi birbirine zt iki kutuptur. Cevdet Paa'da "hayatn realitesi"ne bal, kendi kendisini ina eden bir insan tipini bulmu; Hlet Efendi'de ise kaybolan deerlerin peinde srklenen ilkesiz bir ahlkn temsilcisini grmtr. Bu iki badamaz tipin Mahur Beste'deki karlklar ise smail Molla ile At Molla'dr. smail Molla'nm hayat tecrbesi ni esas alan ahlk ona zgr bix kiilik kazandrrken, A l Molla kendi kendisini tahrip eden bir ahlkn esiri olarak hayat salnesinde trajik bir mr srer.

3. Sabri Hoca: htilalci ve Mason Bir lmiyelinin zgrlk Aray Mahur Beste'nin ilm iye mensubu nc tipi, Sabri H oca'dr. smail M ol la'nm eski bir arkada olan Sabri Hoca, 19. yzyl medrese evrelerinde tart lan reformlara bel balam , siyasete atlarak kendine bir gelecek aramtr. Sab ri Hoca, taral zengin bir aileye mensup olmakla birlikte, Osm anl sisteminin

Suraiyn Faroghi, "Social M obility A m ong the Ottom an Ulem a in the late Sixteenth C en tu ry ", !ntemnlional fotinin! o f M iddk Enst Sttdies, lV/4 (1973), s. 204-218. lber O rlayl, "18. Yzylda lniyye Snfn Toplumsal Durum u zerine Baz N o tlar", ODT Gelime Dergisi, (1979/1980), s. 155-159. 2 T anpna'm H let Efendi iin verdii yarg yledir: "ah sen ok sevim li, cretkr, zarif v e ayn derecede zlim di. (...) m em leket hakknda, realitenin verim lerine dayanan hibir bilgisi yoktu. O, nfuz ve tahakkm arzusundan baka politika ile cid d bir alkas olm ad halde hayatlann politikaya balayan insanlardand." Bkz., A. H . Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, 4. bs., 1976, s. 66.

590 T nn p n ar zerine Yjlar

geleneksel kariyer avantajlarn kullanmam, kendi imknlarm yaratmak sure tiyle ayakta kalmaya almtr. 1869'da stanbul'a gelen Sabri Hoca medreseye girer; fakat paraszlk ve bi raz da dnemin siyas rzgrlarndan etkilenerek renimini yarda brakr. An cak rencilik yllarnda irvanzde Rt Paa ile tanmas, hayatnda nem li b ir drK nc>ktasdr. Rt Paa'nn konana devam eder ve burada topla nan Osmanl reformcularnn fikirlerinden etkilenir. Ardndan Midhat Paa'nn aostluunu kazanr ve tam anlamyla bir Merutiyeti olur. Tanpnar'n buraya kadar izdii Sabri Hoca portresi, Osmanl toplumsal dzeninde snf deitirmek iin bavurulan intisap sistemi hakknda bize net bir grnt vermektedir. Osmanl dzeninde Mslmanlarn toplum iinde ykselebilmelerinin, devlet kademesinde sz sahibi olabilm elerinin balca yol larndan birisi, m edrese kanaln kullanarak ilmiye snfna girmekti. Dieri ise nfuzlu bir aileye intisap etmek ve bylece o ailenin imknlarn kullanarak top lum iinde saygdeer bir mevki elde e tm e k ti.M e d r e s e kanaln kullanarak toplumsal statlerini ykseltmek isteyen genler, modernleme ncesi dnemde nfuzlu ailelere intisap etmeyi zorunlu gryorlard.^^ Ayrca bu intisabn, dev letin resm dncesinin yeniden retimi ve sreklilii asndan medrese k kenlilere ak bir hak olarak verildiini de belirtmemiz gerekir.23 Sabri Iloca'nm irvanzde Rt Paa'ya intisap etmesinde, bu gelenein zndeki iki unsurun belirleyici olduunu vurgulamak isleriz. Bunlardan birin cisi coraf evre faktr, kincisi ve en nemlisi de ilmiye snfna mensubiyetlir^'i Bu iki belirleyici faktr Sabri Hoca'nn nn am, taral bir tipin Mahmud Nedim Paa'nn azliyle sonulanan talebe hareketinde veya Ali Suav va kasnda oynad tarihsel rol n plana kartmtn Tanpnar, Mahur B estede Sabri Hoca ile smail Molla arasnda gelien diya log vastasyla bu tara kkenli medreselinin dnce dnyasna girer Sabri Ho ca, ilmiye snfnn kn, Tanzimat brokrasisinin izledii yanl politikalarn sonucunda ortaya kan trajik bir olay olarak deerlendirmekte ve kendi adna

Osm.nni inti.sap sistominii kkl bir gem ii vardr. G elibolulu Mustnfa li'yi rnek a b n bir nrntrmada bu sistem in ileyi biimi ayrnllnryla ele lnmtr. Bir eit geleneksel "hm ilik" kurum u olan intisap sistem inde, ncelikle kan ba; kiisel dostluk, aile ilikisi, etnik vc coraf kken, m aiyet hizm eti ile hocn-talcbe diyalogu nem li rol oynam tr. Bu konuda bkz. Cornell H. Heiscler, Tinlii M ustafn li. Bir Osnnl Aydn vc B vhn t, ev, A. Orta, stanbul, 1996, s. 18, M adeline Zillfi, The P d it k s o f Picty. Ollvttn lUcn i Ihe Pu.<fc.7(i.ssrcv(/ A;^c. 1600-1800, M inncpolis, 1988, s. 57 vd. Ayn erevede yaplan bir dier deerlendirm e iin bkz., Suraiya Faroghi, Osm u h Kiilh'irii vr. Ciitdelik Yam. Ortaacln Y initd Yizjla, ev. E. Kl, stanbul, 1997, s. 72-73. -3 Fahri Unan, "O sm anl Resm i Dncesinin lmiye Tarihi indeki Etkileri: Patronaj likileri", T rk Yurdu, XI/45 (1991) s. 33-41, irvanzde M ehm ed Rt Paa'nn toplumsal kkeni ve siyas faaliyetleri iin bkz., Ibnlem ln M ahm ut Kem al nal, Son Sndrnznmtar, I, stanbul, 3. bs, 1982, s. 436-482).

O sm anl lmiye S n fn n R om an: M ahur Beste 591

tek areyi. Yeni Osm anhlar hareketinin siyas programna inanmakta bulmakta dr... Tanpmar, Sabri Hoca tiplemesiyle bir bakm a Ali Suavi'yi artran bir portre izer. Toplumsal kken bakmndan her ikisi de tarann orta tabaka de erlerini temsil etmektedirler. Ali Suav, tpk Sabri Hoca gibi lmiyenin gerile mesine Tanzimat brokratlarnm neden oldutmu savunmakta, bu zihniyetin temsilcilerinden sayd H ariciye N azn Pertev Paa'nn devletin drt temel di rei arasnda ilmiye snfn zikretmemesini eletirmektedir.^s Ancak Sabri Hoca'y Ali Suavrden ayran baz temel gr ayrlklar da vardr. rnein V. Murad tahta karmak isteyen Ali Suav'nin bu hareketini tasvip etmez, ama so nuta gene de bu hareketin iinde yer alr. Sabri Hoca, Tanzimat sonras medrese evrelerinde rastlanan M erutiyeti aydnlar grubunun bir yesidir. inde yetitii zmrenin deerlerine her ne ka dar ters dse de, reform yandaln sonuna kadar korumutur. Bu adan Sab ri Hoca, ulem ann modernleme nndeki tek engel olduu eklindeki klasik yargy geersiz klacak bir dnce donanmna sahiptir.2& Yeni Osm anhlar ile baz ilm iye m ensuplarn ortak bir reform idealinde buluturan balca neden, her iki grubun da Tanzimat sonrasnda toplumsal statlerini kaybetme tehlike siyle karlamalardr. Dier yandan Yeni Osmanhlar da kendi reformlarna ve rilecek destei, medreselilerin etki alannda aryorlard. Tanpmar, bu destein toplumsal tabann Mahur Beste'de ak biim de vurgular: "O zamanlarn stan bul'unda Medrese, icabnda Saray'a veya Babh'ye kar kullanlabilecek b yk bir kuvvet idi. kinci Mahm ut devrinde ad bile gemeyen "Talebe-i Ulm", Tanzim at'tan sonra Saray'n, Vezirlerin sk sk m racaat ettikleri, kh stanbul efkr umum iyesini avlam ak iin, kh ferd siyasetlerini zorla tervi ettirmek iin harekete geirdikleri bir muvzene mili olmutu." lmiye snfnn Yeni Osm anllar ideolojisiyle balant kurmas, ayn zam an da bu zmre mensuplarnn gndelik siyasetin iinde yer almalar anlamna ge liyordu. Bu eilim ylesine glyd ki, II. M erutiyet sonrasnda eyhlislm Mustafa Sabri Efendi'nin sert eletirilerine konu olm utu.^^ Dier taraftan gn delik siyasetin bir dier yn. Mason localarnn faaliyetleriyle hem Yeni Osm anhlann hem de lmiyenin iine uzanyordu. Mustafa Fazl Paa'dan itibaren

H seyin elik, A li Suav' ve Dnemi, stanbul, 1994, s. 603-604. 2* U lem ann reform cu yn iin bkz.. erif M ardin, Yeni Osal D ncesinin Douu, ev. M . Trkne vd, stanbul, 2. bs, 1998, s. 243-253. U lem ann siyasetle uram asnn eletirisini eyhlislm M ustafa Sabri Efendi yle yapar: "l m iyenin id b ann a (...) m him ve derin bir sebeb daha vardr ki o da m eslein b ir vakitten beri si yaset ile ihtilatidir. (...) O tuz krk seneden beri sarkllar hkm et nazarnda M idhat Paa peyrevleri olm ak zere tannmhr. M idhat Paa'nn teebbsat ve m esaisinde sarkllarla bir unsur- m zaheret bulduu ise erbab- vukfun m alm udur." Bkz., M ustafa Sabri, "lm iye Bdcesi M nase betiyle", Bei/ar'l-hak, V/106 (16 Rebiulahir 1329) s. 1960, Nkl, bmail Kara, " lem a-Siyaset liki lerine Dair nemli Bir M etin: M uhalefet Yapmak/M uhalefete K atlm ak", Divnt, 4 (1998), s. 2-3.

5 9 2 Tiinpnr zerine Yazlar

Osmanh Merutiyetilii, M asonlukla yakn iliki iindeydi .2 Tanpaar, m o dernlemenin beraberinde getirdii bu toplumsal olguyu Sabri H oca'nn portre sine katmakla, onun kiiliinde dnemin siyaset anlaym bir btn halinde vermeyi amalamtr. Mahur Beste'de Sabri H oca'nn Masonluunu yalnzca be lirtmekle yetinen Tanpnar, bu yzden onun medrese evresinde "D insiz Hoca" lakabyla tanndn da vurgular. Sabri H oca'nn, "m edeniyet deitirm esi" zerinde younlaan dncele ri, toplum sal zihniyet sorununu ister istemez n plana kartmaktadr. Yeni bir medeniyete katlmann, ancak toplumsal zihniyetteki devrimle gerekleeceine inanan Sabri Hoca, bunun imknszl karsnda umutsuzlua der. Bu ruh hali, Fransa'ya yapt yolculuk sonunda daha da ie kapank bir kiilik yaps ina etmitir. Tanpnar, bu ruh halinin zemininde yer alan toplumsal zm sz l yle dile getirir: "Yabanc memleketlerde geirdii yllar ona iinde yaa d ve her parasna kadar sk skya bal olduu lemin nasl bir ahenksizli in kurban olduunu iyice retmiti. Hibir felketli hdise, hibir malbi yet, hibir kayp; ykl btn cemiyet hayatnn stnden ap daha derinlere, asl insan yapan deerler cetveline kadar giden bu ifls kadar ar, m itsiz ola mazd. Onu yeniden kurmak iin ok baka yollara gitmek, ok derinden dei mek, her eyi olduu gibi brakp yeniden ie balamak lzmd. Halbuki bu ko lay deildi." te bu zorluk, Sabri H oca'nn nne almaz bir engel olarak kar ve onu hayattan koparr. Tanpmar, Sabri Hoca tiplemesiyle ilmiye snfnn daha 18. yzylda balayan modernleme srecine kahimasm ve adm adm gerile mesini paralel sreler olarak yanstmtr.29 Medrese reformu konusunda geli tirilen program lar da, toplumsal zihniyet sorunu tarafndan bir modernlemegelenekilik atmas yaratt srece, Sabri H oca'nn siyas topyasn destek leme gcnden yoksun kalacaktr.3 Ahm et Hamdi Tanpnar, Mahur Beste'de Osmanl ilmiye snfnn kn, bu toplum tabakas iinden setii farkl figr etrafnda anlatmtr. Anlat bo yunca hayaller ve teklifler birbirini izler. Ama sonu, hibir hedefe varmayan toplum tasarmnn, ortada brakt paralanm kimlikleri tarihin derinlikleri ne ekerek hayat sahnesinden silmesidir.

(Kitap-hk, say 40, Mart - Nisan 2000, s. 113-122).

28 kr H aniolu, "N o tes on the Young Turks and the Freem ansons (1875-1908)", Middle Eastern Stuiies, XXV/2 (1989), s. 186-197. U lem ann m odernlem e srecine katl ve m erkez iktidarla ilikileri konusunda bkz., Uriel H eyd, "T h e O ttom an Ulem and VVestemization in the Tim e o f Selim 111 and M ahm d 11", The Modern Middle Easl, ed . A. H ourani, London, 1993, s. 29-59. 30 M edrese reform unun kapsam ve uygulam adaki sorunlar hakknda bkz., H seyin Atay, OsmanIlardn Yksek Din Eitimi, Medrese Progrnmlan-cazetnmeler-Islahat Hareketleri, stanbul, 1983, s. 174-243; Yaar Sarkaya, Medreseler ve Modernleme, stanbul, 1997, s. 92-188.

aydaki

KADIN

Tahir Abac

Ahmet Hamdi Tanpnar, bizi bitmemi projelerine altum (!) bir yazar.

Ondokuzuncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, Mahur Beste, Sahnenin Dndakiler, Yahya Kemal, hatta iir kitab, hep tamamlanmam ahmalar. Yazlar da baka
lar eliyle derlenebildi. Pek ok okur, zellikle sevdii yazarlarn 'evrak- metruke'si arasndan baka bir eserinin kp gelmesini, pek de yitik bir mirasn orta ya kmas gibi karlamaz, kendisini yazarn bizzat 'arz' ettii eserlerle snrla may yeler. Tam pim em i bir yemei tatmanm getirdii tedirgin edici duygu gibi bir durum dur yarm kalm bir almayla karlamak. ntihar seen ya zarlarn, bu konudaki "ans"larn kullanarak, kendilerini imha etm eden nce genellikle bitmemi almalarn imha etmeleri de bundan deil midir? Oysa Tanpma^n bitm em i almalar da, son noktasn koyabildii eserleri kadar et kili ve gl izler brakt. Yine de Adam Sanat dergisinde kan (Haziran 1996) ve Tanpna'n ilk drt romanmdaki mzik temasui arahran yazmn ncesinde Aydaki Kadm romann evirmi evirmi, tam da andm nedenlerden bir trl havasna girememi, yaznn dnda brakmtm. Ama Tanpnar bu,' eserine tekrar tekrar aran bir yazar.

Aydaki Kadn, A hm et Hamdi Tanpmaf'n, 1970'lerdeki geri dnyle etkile ri zihinlere yerleen drt romanndan ok sonra, ilk kez 1987'de yaynland. Bir bakma Tanpna^n dier drt romanndan farkl, bir bakma onlar srdren bir roman. Onda, ilk romanda gezinen "M ahur Beste"nin, hsan'n, Elagz M eh met Efendi M ahallesi'nin yazarn bak asyla zdelemi havasn bulamad mz gibi. Saatleri Ayarlama Enstits'nn keskin bak gibi ileyen ironisini de tam olarak bulamyoruz. Ancak, roman sanki bu iki izginin bir ortalamasn alarak, Tanpna'n belki de m odem anlamyla "ep ik"e en fazla yaklat roman oluyor. Tanpnar, yine ad san belli tek bir roman kiisini odaa almakla birlik te, yan kiilikler; dzeyinde saysz roman kiisine uzanarak, bazen birbirini iz

594 'H npnar w rin c Yazlar

leyen cmlelerde bile birinci tekil kiiden nc tekil kiiye gidip gelerek, geri dnlere bavurarak, birbirinden bamsz gibi grnen paralarda zaman di zimini kopuka balayarak, nceki ronanlannda ip ularm verdii bir teknik le de bu yaklarm pekiLiriyor.

"flas" ya da "knt"
Romann ana kiisi Selim, kiilik olarak Tanpnar okum iin yabanc sayl maz. Szgelimi hizmetisini tembihlemi, sabahlan mzikle uyanyor. Uyand zaman da rya ile gerek arasnda bir sre bocalyor. Dahas, bakalarnn r yalarndan, szgelimi kendisini ayda gezinirken gren Fatm a'nn anlatt rya dan da etkileniyon Yine bir gn "Piyalepaa'nn o kark bir m uammaya ben zeyen m im arsi"ni seyretmeye gitmi olduunu reniyoruz. Dinledii halk mzii ve klasik mzik paralaryla derhal "baka lem "lere geiyor. Dahas, tp doktoru olmasna ramen, tpk Tanpnar"m baz hikye kiileri gibi ve Hzur'uT\ M mtaz' gibi bir roman yazyor. te btn "standart" zellikleriyle bir Tanpnar kahraman! Gelgelelim, Mmtaz, eyh Galib'i anlatan bir roman yazarken, Selim 'in yazd romann ad "flas" ya da "knt"dr. Zaten Tanpnar da bu kez kahramann ayn balamda yer alabilecei insanlarn arasna, yani herkesin sanatla har neir olduu bir ortama deil, daha "beer" bir ortama, hali vakti yerinde burjuvalarn keyif att "orji" ortamlarna salyor. Mzik ve sanat da bylece Tanpnar'n teki romanlarna gre, nicelik olarak en alt dzeyde yer alyor. Tabii, baka yazarlara oranlanrsa, Tanpnar'n bu romannda bile m zi e, sanata, estetie verdii tematik deer hayli fazla. En azndan Tanpnarn sa nata ve kltre uzak kesimlere duyduu sakl fke bu romanda da geerli. Mmtaz, Huzur romannda "nsan denen bu saz paras" szn aklndan birka kere geirmi, sonra da "Ve hayat dediimiz ok ayr ey" diye eklemi ti. nceki romanlarnda daha ok "insan denen saz"da kalan Tanpnar, A/daki Kadn'dA daha ok "ok ayr ey"in peine dmeyi semi grnyor. Aslnda Tanpna^n ska kurduu mzik ve hayat paralelliine ilikin benzetm e ele ri, hayat pay biraz daha fazla artm olarak bu romanda da srp gidiyor. Se lim'in Leyl ile ilikisini dnd ve ak kavram zerinde kafa yorduu bir blm izleyen u satrlarda bu vurgu aka belirtiliyor; "Aslnda hayat zan nettiimizden fakin Hayr, musiki gibi yedi notann etrafnda ve namtenahi... lmle meze edildii iin." (s.40). Yine Selim, Karacaahmet M ezarh'nda ge mi yzyllarn llerini dnrken birden mzie geiyor ve "M usiki sesler kadar aramzdaki faslalarndr" diyor (s.45). Romann sonlarna doru okunan bir ferahfez bestenin yaratt ortam da Tanpnar Huzur'da ferahfeza yinin ic ra edildii ortam gibi, lendeki herkesi deitiren, bakalatran olaanst bir atmosfer olarak betimliyor: "Btn bahe, btn Boazii ve kendi mr bun

Aydaki Kadn 5 95

dan yz, yz yirmi sene evvel yaam Dede ismindeki dsslal bir derviin na girmiti. (...) nk u anda btn bahe Ferahfez bureu dedii leme girmiti ve Selim etrafndaki eylere oradan bakyordu" (s. 209). Devamnda mzik, "D ede'nin araya koyduu ok husus bir m esafeden" yine hayatla ilinti sini ryor ve Sehm 'i tek bana lm - hayat kyaslamasmu eiine gtryor. Dier kiiliklerin mzikle ilikisi de hep akla hayat erevesinde geliyor: "(Sabiha) gzel sesli bir duldu. Olduka hazin bir m usiki terbiyesi ve gzel sesi vard. Hayat da yine radyodan rendii arklarn erevesinden gren kadnlardan d" (s. 107) Gs hastah (verem?) ilerleyen Ziya, resimden fazla sevdii m zie dayanamaz oluyor ve gramofonunu Refik'e brakyor. Aneak leceini an lad gnlerde tekrar m zie dnyor (s. 133). Mzik, daha nice yerde beklen medik ilevler stleniyor. Szgelimi M eksika'ya ilikin u saptamada; "Sadece folklorla duyan ve durmadan ihtill yapan insanlar... nk folklor sefaletin, b i areliin tek mkfatdr. Nerde ki hayat aksar orada folklor vardr. Yn yn saz airi grrsnz..." (s. 136). Bu saptamalarda asl hedef belh ki Trkiye'de ki folklorcu eilimler.

"Esasl"nn Kysmda
Roman, pek ok yan kmaya ramen neredeyse iki byk len stne ku ruluyor. " e" adn tayan birinci blmdeki len, geri dn tekniiyle aktarhyor, nk 1927 ylnda, Selim 'in liseyi bitirdii yllarda, yeni bir hayatn eiinde yaanyor. Bir kotrayla Heybeliada'ya gidiliyor ve arkadalardan Asm 'n evinde konuk olunuyor, onun dal budak salm ailesiyle tamhyor. Bu blmde ayrca babadan kalma evlerinin satl ve ocukluk anlar erevesin de Selim'in ailesini, hizmetisinin yeeni M arie'yi, kimi arkadalarn da tanyo ruz. "Kar K arya" adn tayan ikinci blm n btnn kaplayan ve lamamlanabilseydi romann finalini de ierecei anlalan len ise, 1950'li ylla rn sonlarnda, Selim 'in eski sevgilisi Leyl'nn ve ei Refik'in Boaz kysndaki evlerinde geiyor. Tanpnar, nceki romanlarnda sik rastlanan Osmanl limle rini, paalarn, gelenein izinde ve adalama sreciyle birlikte dou-bat a tmasnn iine dm dnce ve sanat adamlarn bir yana brakp. Cumhu riyet dneminin "elii" burjuvalarnn arasna dalyor. stelik Tanpnar'dan umulmayacak biim de, o kesime zg kimi 'dejenerasyon' ayrntlar betimle meleriyle birlikte... Bu dnyada aka fazla yer yok, ilikiler daha ok tensel d zeyde yaanyor. Rom anda pek ok kez akn yklna tank oluyoruz. Szgeli mi Selim, H eybeli'de arkada Faik'in mirasyedi dul Ruhsar ile evlilik projesini rendiinde olduka arr. Delikanl yata iken kendisini batan karan dul Zmrt Hanm iin yazd iir iin kadnn gsterdii tepkiyle karlatnda olduu gibi. Leyl ile ilikisi de daha farkl bir dzeyde yaanmasna ve belli kltrel ortaklklara ramen, dosta bir ayrlla bitmitir. Ten ve ruh birleem e-

596 T an p m ar zerine Yazlar

yince, ne tensel ne de ruhsal yaknlk tek balarna kandrabiliyor Tanpmar tip lerini. Selinr, kendisinin de temsilcileri arasnda bulunduu burjuvalarla birlikte, satr aralarna yansyan bir doyumsuzluk iinde, ama doal bir ak iinde ya ayp gidiyor. Meknlar, yenilip iilenler, lkenin o dnemdeki refah dzeyine kyasla en st nitelikte. Sanat da bu kesim tarafndan zel bir ilgiyle deil, ken diliinden, refahn gerei ve doal sonucu olarak tketiliyor. En ok da "deko ratif" deerinden dolay resim ve lenin bir esi olarak m zik ilgi gryor bu evrede. Tanpmar, bunlara ilikin betimlemeleri grnte yorumsuz aktaryor ama gerek resmin dekoratif kullanmna, gerek mziin orta mah kullanmna tepkisi de Terry Eaglaton'n deyimiyle 'atlaklardan szarak' kendisini belli edi yor, fkesini pek ok "tip "i biimlendirirken satr aralarnda sezdiriyor. Yine, sa nattaki kim i gelimeleri, rnein resimdeki nonfigratif eilimleri toplumdaki genel gidile ilikilendirdiini gryoruz. Szgelimi Leyl, nonfigratif resim tartmasnn ardndan "Zaten ben sistem halinde br estetie hibir zaman inan madm. Her eser kendi artyle doar. Hele bugnk devirde. Hepimiz para parayz, iim izde, dmzda birtakm eyleri lehim leyerek yayoruz. Co-existance kelimesini icat eden ve o kadar sk kullanan devrin insanlar yz. (...) I3ihr misiniz ki hibir zaman artk yekpare olamayz. Daima bildikleri mizi hatrlayacaz" diyor (s. 180). Leyl, romann nemli figrlerinden ressam Suat'la Selim arasndaki benzerlikler zerinde dnrken de, Suat'n halinden honut sanat algsnn snrlan konusunda Tanpna'a araclk ediyor. "A h Suat isteseydi... Fakat Suat budala idi. Artiste budala. Hayatn harcayacakt. Esasl y istemiyordu. Artiste budala, ahmaka budala... Herkes bir eyce bir ey. Su at budalayd. Bir bakma da budala deil. Sadece insan talihinin dnda yaa m ak istiyor, o kadar. Selim gibi, o da kitabn kenarnda kalacak. Leyl btn ha yat boyunca byle hiyede parlayan, orada snen bir yn erkek grmt. Bir yldz gibi tek bana. Sadece kendi ekiciliklerine gvenerek yaayan kk rm'cekler." (s. 203).

Geerken ktisat
Tp 1 ^ 1 Tanpmar gibi bir dnem milletvekillii yapm olarak sunulan Selim, genelJkle olumsuz figrler olarak izilen politikaclarla da eitli dzeylerde karlayor, konuuyor. Bunlardan birisi, H eybeli'deki bulum ada da yer alan, sonradan DP kadrolar arasnda ykselen, milletvekili olan genlik arkadala rndan Atf. Onunla bir lokantada buluan, sohbet eden, ondan gelen DP'ye ge me, milletvekilli ya da eli olma nerilerini geri eviren Selim 'in (ve Tanpnar'n) tepkisi ayrllarn anlatan cmlede verilir: "Birbirlerine muhabbetle baktlar.

Aydaki Kadn 5 9 7

fakat garip bir hicapla pmeden ayrldlar." (s. 99). Tanpmarn bu rom ann dan 1954 ylnda kendisiyle yaplm bir konumada sz ettiine baklrsa, daha o yllarda DP ynetim ine ve onunla gelen yeni hayat biim ine tepkili olduu an lalyor. Selim 'in stanbul'daki "im ar ileri" hakknda "Dpedz delilik" deme sinin ardndan ressam Suat'n, Boaz'da bir motorda m aiyetiyle birlikte yol alr ken ve ayakta, eliyle iaretler yaparak yklacak yerleri gsterirken grd Ad nan Menderes hakknda syledii u szleri paylah da rahatlkla sylenebi lir: "A sl beni dndren tavr oldu. Sanki Viyana'ya ve Prag'a giren bir eit Hitler gibiydi. Tpk ok yum\ak ve besili bir Hitler." (s. 171).Yine kitabn "Ek ler" blm nde verilen, DP milletvekili M ehm et N arl'nn portresini anlatan parada, olduka ineleyici bir slup kullanyor. Kitabn sonunda yer alan ve Tanpna'n n taslak biim indeki plannda da "M alhas vakalarda da Demok rat Parti'den sz edilecek. Bir dejeneresans" satrlar yer alyor. Tanpna^n 1954'lerde yazmaya balad ve lm ne kadar zerinde almay srdrd romanda, DP'nin izledii dorultuya bal olarak bu olumsuz yaklamn aama aama pekitii de dnlebilir. Tanpnar, bu romannda da dier romanlarndaki bir zellii yineleyerek, ki mi kiilerine ekonomik gidile ilgili yorumlar yaptryor. Ancak bunlar yine bel li bir ereveyi aamayan, zerinde herkesin birleecei genel dorular ieren, kapsamlar snrl saptam alar olarak kalyor. Szgelimi yksek bir brokrat olan ve romanda "bir konum alk adam " olarak tantlan Sabih Bey'in plansz yat rmlardan yaknan ve "istihsalin artrlm as"n neren szleri gibi. Tanpnar'n bu romannda, teki romanlarnda hi karlamadmz sosyalist tiplerle de ilk kez karlayoruz. Gelgelelim, bunlarn ikisine de olduka snrl biimde dei niliyor ve olumsuz figrler olarak iziliyorlar. Nuri, hem karsndan ekinen, dzeninden kopamayan biri, hem "kk bir Don Juan" olarak tantlyor; yok sul daktilo kzlar ayartan, bunun iin ondan bundan ev anahtar dilenen biri olarak. "K k bir hedonist. Hrszlama isyanlar. Fakat akam oldu mu, sakin ev, lmba . Ve kk sosyalist dnceler. Sosyalizm, sosyal. M ebuslua ha zrlk." teki sosyalist kiilik de, romana eklenmek zere kaleme alnm sonda ki bamsz paralardan birinde karmza kan ve Nezihe adndaki i bilir bur juva kadmn ei olan, Emin'dir. Emin, einin kendisine ayarlad irket ynetim kurulu yeliklerini becerecek mizata biri olarak tantlyor ve bunun gerekesi olarak da babasnn muazzam serveti iinde domu ve bu ie kazanmak iin a lmann zorunlu olmadn rendii gnlerde karar vermi "dini btn sos yalist" olmas gsteriliyor. Tanpnar, gnmzde de rastlanan kimi "sosyalist" tiplerdeki tutarszhklan m eletiriyor, yoksa btn sosyalistlerin byle tipler ol duuna m inanyor? Birincisi geerliyse, neden sadece bu olumsuz tipleri an latt sorulmal. kincisi geerli ise, i bsbtn karyor, yazarn sosyalistleri ya tanmad ya da onlara kar belli bir nyargs olduu ortaya kyor.

598 T anpnn r zerine Yazlar

Yarm G l Tepkilerini satr aralarna gizlemekle birlikte, kltrsz ya da kltr kaba ca tketen burjuvalar, oportnist politikaclar ve tutarsz sosyalistleri ayn ka ba koyduunu sezdiren, Leyl, Adrienne, vd. gibi savrulm u kadnlar ntrali ze bir anlatmla yanstan Tanpnat'n kalemi, sra gen kzlara gelince evkle l damaya balyor. zellikle Selim 'in Leyl'nn davetinde karlat ve youn il gilerini ektii, ayda geen ve romann adn esinleyen ryasyla onu etkileyen Fatm a'y, kendisine kur yapan ifa'y ve teki gen kzlar anlatt blm ler de... Tanpnar, bu duygulan onca deneyimli Leyl'nn azyla bile dile getiriyor: "Bu kz hakikaten gzel. Bir peyzaj kadar, bir musiki kadar gzel. Haince ve ze kice gzel. nsana hi bilmedii hazlar ve ihtiraslar alayacak kadar...." (s. 202). Elbette yazarn, kahraman Selim 'le birebir paralel den yan ve ondan farkl olarak retim yesi konumunu dndmzde, bu gen kz ilgisi spekla tif bir verimli alan ayor nmze... Ancak, Huzur'un N uran'n, Sahnenin Dndnkiler'in Sabiha'sn, Mahur Besfe'nin Atiye'sini, kimi hikye kahramanlarn ve romanlardaki dier kz ve kadn kiilikleri dnrsek, Tanpna^daki kadn dnyas bu tr aklam alarla snrl kalmayacak geni bir anlam dnyas da ie riyor ve ayrca aratrlmas gerekiyor. Roman, yine de bir "yallk rom an". Tanpnafla akran olan Selim, ikide bir insanlar ge tanm olduunu dnyor. "Bizim hatamz insanlar yava ya va renmekte. Halbuki bir ksm bunu batan biliyor. Politikaclar bunu ba tan biliyorlar" (s. 140). Yine belli bir ya dnmne gelmi insanlardaki i hesap lama Selim 'de roman boyunca uzayp gidiyor. "Daim a kk eyler yolumu kesti. Karma kan ilk meselede ardm, kayboldum. Daima yaamak iin bekledim. in fenas, btn bunlar en sonunda renmi olmam. imdi ne ya pabilirim artk", (s. 193). Selim, baka bir yerde de insann insana tahamml ede meyiiyle insann insana muhta oluunun yaratt elikiye deiniyor (s.198). ifa'nn kolunda baheye doru yrrken ise "Bir yanm gl fidan ve bahar. br yanm... " diye dnyor, Tanpnar araya girip br yann "ihtiyar bir satir"e denk dtn vurguluyor. Yine mutlulua ilikin benzetmelerin ara snda yle balanyor: "Dudaklarm a taktm gl bile yanm .(...) Ben kat kat perdelerin, muvazaalarn arasnda yaayan bir biareyim " (s.201). Bunlar, ku kusuz Selim 'in kendisi hakkndaki znel dnceleri. Oysa daha nce Leyl; "Daim a forml adam olarak kalacak. Tarif edince rahat ediyor" biiminde tanmlad (Tanpnar, benzer nitelemeyi Yahya Kemal'i inceledii kitabnda Zi ya Gkalp iin de kullanyor) Selim'i aslnda her eyi fark eden biri olarak nite lemiti. "N uri beni eskiden beri severdi ve Selim 'i kskanrd. Selim do bunu bi lirdi. Zaten Selim 'in kabahati de bu deil mi? Her eyi bilmesi, fark etmesi ve hepsini birden hatrlamas.... Her an, her an, her an..." (s.l31).

Aydaki Kadn 5 99

Rya Nizamndan Araf'a

Ne var ki Tanpnar, Selim 'in kiisel doyumsuzluunu, romann bandan be ri verdii ip ular dorultusunda, dahil olduu balam n rutiniyle zdeletire cek, yani "farkm da olu"u bir eit "teslim iyet" iinde eritecektir. Kitab basma hazrlayan Gler Gven'in and plan taslaklarndan birinde "son " yle d nlm; "Drdnc M ovement: Kayklar. M ehtapta alaturka musiki. Burada herkes kendi solosunu syleyecektir. Son konuma birbirlerine cevap verir gibi Leyl ile Selim 'in konumalar olacaktr. Selim romana dnecektir. Belki M arie ile yatacaktr Demokrat Parti mahkmdur. ller dirilmez. Binaenaleyh Ley l'y rahat brakacaktr. Gndz'n akibeti mehuldr. Adrienne intihar edecek tir. Leyl, Nevzat, ifa, hepsi birbiriyle birleiyor. Hatta Marie bile... Bu halita, bu acayip halita... Btn bu deimeler... Ve kark bir hayalde uyuklayacak". Tanpnar, bu hayale Selim 'in ocukluunun, Anadolu peyzajnn ve btn tandk larnn gireceini, sonra hepsinin yerini mehtapl su, ieklenm i dal, kk bir aacn alacan tasarlamtr. Bylece tekrar "rya nizam "na dnlm oldu. Tanpma'da dorudan do ruya idealist dnya grnden, bir metafizikten beslenen "rya nizam "na. "Selim 'de ryalarna merak ocukluunun yadigryd. Yalnz byk babam r yalarn sylemezdi. nk bykbabam gem i zamand. Gemi zaman rya grmez sadece hatrlar. Byk babam hatrlard. O bir kere ve tam rya grm t" (s.l3). Ryann bulutsuluu, onu "gem i"e sabitlemiyor, sadece tam olarak kabullenilemeyen ama yine de yaanmas gereken bugnn (gncel yaantda ki itici yanlarn nereye kadar nesneldir, nereye kadar yazarn algsndan kay naklanan tasarmlardr, ayr konu) stnden aarak rtk bir gelecek tasarmna balanyor: Herkesin "esasl"nn ardnda ve sanatla har neir olduu bir gelecck tasarmna. Tanpnar, burada neredeyse ciddiye almad sosyalistlerin topyasyla buluuyor; insann rettii nesneye yabanclamad, ihtiyacna gre tkettii, artk deer gasp ortadan kalknca bollaacak zaman kendisine ayrd ve bata sanat olmak zere btn manevi deerlerin imecesine katlabildii bir gelecek "rya"s. Kukusuz sosyalistlerin buna doru izdikleri yol, Tanpna/nki gibi behrsiz deil, ayrca sanat zevklerinin ne oranda akaca da dnlebilir. Tanpnar'da rya da, gemi de, gelecek de hep "a r a f', dolaysyla ve hep o "a ra f'ta kalnd iin ldyor... Sayfa numaralar romann Adam Yaynclk tarafndan yaplan ilk basksndandr. (1987).

(Adam Sanat, say 174, Mays 2000, s. 24-29.)

YTRLMEM ZAMANIN ARDINDA: AHMET HAMD TANPINAR ve MUHAFAZAKR MODERNLN ESTETK DZLEM
Haan Blent Kahraman

Ahm et Hamdi Tanpnar dnce yazlan da yazmtr fakat asl kimliini bir edebiyat, zellikle de air ve romanc olarak kazanmtr. Bu balam da ken disi air yann her zaman daha nemsemitir. Gene de gerek Trk edebiyatnda gerekse dnce yaamnda Tanpnar'n asl stnde durulan nitelii onun bir romanc ve denemeci olarak ifade ettikleriyle ilgilidir. iiri hakknda yaynlanan almalar da vardr. Ama, orada bile Tanpnar'n stnde durulan yan dn celeridir. Bu o kadar temelli bir gerektir ki, Tanpna' farkl alglama dzeyle rinde ele alan almalar younlukla onun romanlarndan yola kmtr. Bu ilgin bir gelimedir. nk, iki eyi birden gstermektedir. ncelikle, Tanpnar, Trk edebiyatnda bir ka kii saylmazsa stnde en ok durulan ya zarlardan birisidir ve bu bal bana bir olgudur. kincisi, Tanpnar, hakknda yazlanlarn dnceleriyle ilgili olmasma, yaasayd, herhalde tepki gstermez di. nk, Tanpnar'n kendisi de bu yann nemsemitir. Belki bir dnce adam olarak tantmamtr kendisini ama, sanat kimliini daima dnceleri nin iinden oluturm aya zen gstermitir. Kald ki, bir 'estet' olmasnn ve o ni teliiyle Trk edebiyatnda zgn bir konuma sahip bulunmasnn en nemli nedeni ve koulu da budur. Tekrar edelim, her ne kadar kendisi airliini daima aram ve asl sanat skntsn bu alandaki verimlerini dnerek ekmise de dnce adam nitelendirilmesini zlemle bekledii bellidir. Bu, her eyden n ce romanlarnn dokusuna sinmi yaklamlarnda ortaya kmaktadr. stelik, Tanpnar, yle bir 'form asyondan' gememi olsa bile, stanbul niversitesi Ede biyat Fakltesi'nde ve Gzel Sanatlar Akadem isi'nde ok uzun yllar bir 'bilim adam' kimlii kurmaya uramtr. Bu abalarnn bir uzants olarak bir ede biyat tarihi yazmtr. Antolojiler dzenlemitir. Biyografiler kalem e almtr.

M ul:f;i 2 ikr M iKcrligin Esretik Diizleiui 61

Dzyaz veriminin belli bir nitelik ve niceliin altna inmemesine gayret etmi tir. Ayrca, dikkatle okunduunda, yazd edebiyat tarihinin de, hazrlad an tolojilerin de, eksik brakt biyografinin de aslnda bir 'bilgi rejimi' zm le' mesi olduu grlmektedir. Nihayet, Tanpnar, zellikle Huzur romann yayn ladnda ilgili izlerevrenin roman deil, romandaki larimny ve sormsaln ir delemesini byk bir itahla beklemitir. Btn bunlardan sonra, Tanpna^m sa nat kimliinin tesinde ya da en azmdan onunla yorulmu olarak bir 'd nr' sfatyla kabullenilmesi ok aykr bir tavr olmamaktadr. Fakat bu yakla m kendi iinde bir dizi sorun yaratmaktadr. Hereyden nce bu anlay ve yaklam inceleme znesini Tanpnar olmak tan hzla uzaklatrmaktadr. rdelenen artk Tanpnar deildir. Onun mmessi li olduu eitli olgulardr. Bunlar toplumsal, kltrel, halta siyasal sorunlar ola bilmektedir. Tanpnar, belli bir dnemde bunlara, rtk ya da ak, cevaplar ver mi bir simge, bir temsil nesnesi olarak grlmekledir. Hatla daha ar bir ni telendirmeyle sylem ek gerekirse 'kullanlmaktad'. Kendi iinde bal bana bir sorun olan bu durum Tanpnat'n kendi zgl aray sz konusu olduunda daha da bymektedir. nk, Tanpnar bu ahmlamayla kendisine tayin ettii ilevin dnda bir noktada tutulmakladr. Bu kanlmazdr. undan ki, Tanpnar, bu modelde, ieriden deil dtnndnn bir oku maya ve zm lem eye tabidir. Bu da, onun yaplnn i meselelerinin ihmalini getirecektir. O itibarla stne ok sayda inceleme yazlm olmakla birlikte Tanpnar okumasnn henz eksik olduunu belirtmek gerekir. Bu eksiin gideril mesi ya da tamamlanmas m mkn mdr sorusu ise bir epistemoloji sorunu olarak karm zda durm aktadr ve bu yaznn temel sorularndan birisidir. Bu, Tanpnar'n at veya Tanpnar'm da, karsnda. nnde bularak cevap arad sorularn bugn iin ne derecede geerli ya da anlaml olup olmadn da ir deleyeceim dzlem olacaktr. Bir baka nokta udur: Tanpnar, hemen tm deerlendirm elerde moderniteyle ilikilendirilmi bir yazardr. Bu, Tanpnar'n Bergsonculuuna da alan kapdr. Kimi aratrmaclar, bu kavramlarla hareket ederek Tanpna^n temel niteliini olutururken dneminin Batl yazar ve dnrlerini okuduunu, zmsediini sylemektedir. Tanpnar, kendisini ok saklayan bir yazardr. O nedenle.bu zm lem elerin yaplmas ciddi 'kazlan' gereksinm ekledir ve onla rn bir blm de gerekletirilmitir. N e var ki, Tanpnar'n cevaplarnn ve Bergsonculuunun dnemin bir uzants olduu dikkatlerden kamtr. Bu ge rek Tanpna^n modern niteliinin ortaya kartlmas, gerekse Tanpnar'n asal ilevlerinden birisi olan Trk 'muhafazakr m odernlii'nin oluturulmasndaki rolnn belirlenmesi srecinde son derecede nemli bir husustur. Bu yaz bu odaklan aydnlatmaya ve Tanpna' Trk muhafazakr modernlemesinin este tik boyutunu oluturma abasndaki isim olarak temellendirmeye alacaktr.

60 2 T anp m n r zerine Yazlr

TA N PIN A R'IN IK I KAYNAI, K K EN ve K O U LLA R I Ahmet Hamdi Tanpnar, gei dneminin insandr. 1901 ylnda domutur. Hayatn eitli kaynaklarda, ondan ayr bir zevk alarak anlatmtr. Her ne ka dar, ksa fakat gerek slubu ve tavryla, gerekse syledikleriyle Tanpnar'm kii liini anlamakta kullanlan asl kaynaklardan birisi olan "A nlalyal Gen Kza Mektup"Ha bundan kanr ve 'kendime gelince... insan o kadar mhim deil dir. Ben de herkes gibiyim ' diyerek iin bu yann geitirirse de kendisini olan ca plaklyla gsterir. Bu, "Kerkk H atralar" isimli yazsnda da byledir.2 Sz konusu m etinler ayrntl olarak incelenmitir. Hep birlikte gzden gei rildiinde, Tanpnar'm o metinlere aktardnn yalnzca entelektel oluum u nun ke talan olduu grlr. Ne var ki, Tanpnar, entelektel oluumunu yalnzca toplumsal ve kltrel olandan hareketle tanmlanamaz. Kiisel olan, hal ta bilinaltnn etkileri, bu yaplanmada ne kmakladr ve Tanpnar daima bu iki farkl eyi bir arada vermek isteyecektir. O yap elerinin iinde kiisel olanlarm bir blm olduka dramatiktir. Hatta insan onlar okuduunda ger ekliklerinden bile kukuya debilir. Tanpnar kendisini bir roman kiisi gibi anlatmakladr. Romanlarnda grlen farkl kiilikler o kiiden, Tanpmar'dan para para izler tarlar. Ama Tanpnar lmnde ortak olan bir nitelii dile ge tirir. O, lm dncesidir. Bunu, ocukluuna geri dnle, Kerkk yllarn hatrlayarak, 'olan olmutu... korkun dnce iime yerlemiti' diye aklayacaktr.3 Tanpnar, bu oluuma ikinci vazgeemedii eyi ekler; Akdeniz. Bu kav ram onda, Yahya Kem al'de ve Yakup Kadri'de grld zere bir kltrel kav ram deildir. Hatta Tanpna^da o niteliini tmden yitirir; kiiselleir ve bir l de de o kiisel almlamanm balamnda anlam kazanan, zglleen bir kiisel estetik kategorisi olur. Bu yanyla Akdeniz, onun iin en geni anlamyla, sonu na kadar bal kalaca 'k ve su' kavramlaryla rtr."*
A hm el H am di Tnnpnar, "A ntalyn'l G en K)zn M ektup", M ehm et Knplan, Tai])mar'n iir Diiyast, stanbul: Dergh Yaynlan, t.y,, 255-260. Bu m etin Tanpna'm yazd en giiM m etinlerden birisi kabul edilebilir. Aada deinilecek olan, 'k ve su ' elerinin bu kadar gzel anlatld baka pek az yazs vardr, Tanpna'n. O nedenle olsa gerek ok iktibas edilnitir. Bununla bir likte, Tanpnar'm yaknnda bulunm u asistan tarafndan m ektubun bir 'gen kz'a deil, bir er kek renciye yazld yaknda aklanm tr, Ayfer Tun, "Tanpna^n bir kelim esini bile feda etm em ek lzm ", Kitnphk, no. <10 M art-N isan 2000,124-12.5. A hm et H am di Tanpnar, "K erkk H atralar", M ehm et K aplan, Tavpmar'm iir Dfiyn. .stanbul: Dergah Yaynlar, l.y., 247-254. "Yaar N abi N ay'n m ektu p". Yaar Nabi N ayr, Edeln/atlnrmnz Konn/or, stanbul: Varlk Ya ynlar, 1976, 46. (Bundan sonra "N aytr'a" diye zikredilecektir). Bu eler stnde Tanpnar sonuna kadar dnecektir. Hatta, btn bir Tanpnar estetiinin bu iki ge etrafnda kurulduu sylenebilir. stelik Tanpnar, onlarla olan ilikisini sadece kiisel bir dzeyde de tutmayacaktr. O nlarn felsefi alm lar stnde duracak, baka yaptlar ve kiileri

M uhafazakr M odernliin Estetik Dzlemi 603

Btn bunlar, Tanpna'm iinden bir trl atamad eserine ve slbuna derinden nfuz etmi olan strap duygularnn arasndan hatrlad eylerdir. Gene de, belki Kerkk ve lm duygusu deil ama Akdeniz ve Antalya onun ksm bir neeyi yaam asna olanak verir. Oradan, Tanpnar, kimliini asl olu turacak eye, entelektel tarihine srar. nce bir ara konakta durur. Bu, nesli nin tanm, yaadklan ve zellikleridir. Bunu da kendisinde ok grlen bir benzetm eyle ifade edecektir; 'Bir nevi yetimlik hissi.'s Sonra devam eder ve "bu hal bizim neslim izde bsbtn kuvvetli oldu"^ der. Tanpna'n 'kuvvetli' oldu unu syledii hal, cnim entelektel yapsn tamamlarken bavurduu ikinci katman olan toplumsal kanava ve ilikilerdir. Tanpnar, tahsil iin stanbul'a gel mitir. Zaman, 1918 yhnn Austosudur. Daha sonra, "Bu, harbin son aylaryd ve stanbul hakikaten korkuntu" diye yazacaktr. "Fert hudutlannm tesine ge en bir ey lm " gibidir. Aslnda, daha Kerkk'te, 'im paratorluun ykl fa cias iinde' yaamtr. Bunlarn sonucu olarak, aklar 'o kuvvetli hal'i: " o cukluumun hangi devresine baksam, etrafmda ve kendi iim de bu vatan en diesini grdm. te mtarekenin eiinde (1918 Austosu-HBK.) bu endie be ni bsbtn kaplamt."7/8 Bunun bir sonucu olacaktr. Tanpnar, onu kiilii nin ve neslinin genel m isyonu'nu vurgulayarak aklar: "H ibir milletin mnev veri, bizim kadar itimai olamaz. Eer ferde ait baz haklarn bile peinde komamsak, bu, daimi bir tehlike iinde yaamamzdan gelir. Trk milleti iki yz sene muhasara edilmi bir kale nizamiyle yaad. Muhasara iddetlendike fert kendisini cemiyete balad."^ Bu ereve Tanpm a'n geleceini kuracaktr. Zaten, iin iinde ilgin bir nokta vardr. Tanpnar bu satrlar Yaar Nabi Nayr'a bir mektubunda ok yllar sonra yazmaktadr. O itibarla, Tanpnar, 'retrospektif bir yaklam iindedir. Kendisini ve gemiini, bir tr 'geriye dn'Ie okumaktadr. Bunlar, Tanpnar'n yaadklardr. Tanpnar, entelektel kimliini oluumunun nc evresi olarak tanmlar. stanbul'a geldikten ksa bir sre sonra Yahya Kem al'le karlar. Onun adn

zm lerken gene o kavram lara bavuracaktr. O anlam da Bachelard'a zel bir ilgi duyacaktr. O kadar ki, ' st ben'i denebilecek, o nedenle de aslnda kendi zm lem esi olan Yahya Kemal biyografisinde tartm ay gene bu iki kavram a ve Bachelard'a getirecektir. Bkz. A. H. Tanpnar, Yahya Kemnl, stanbul: Dergh Yaynlan, 1982. 6 7 H . Tanpnar, "N a y 'a ", 47. ibid., 47. Ibid. Gzin Dlno, T apna'm , 27 M ays darbesini rendii gnk endiesini ilgin bir gzlem le ak lamaktadr. Tanpnar, tela iindedir ve 'devlete zeval gelm esin', diyecektir. G zin Dino, "B eya zt M eydan'nda ldrlm Bir G en", Kitap-lk, no. 40, M art-N isan 2000, vi. "Tanpnar, "N a y 'a "; 47.

604 T a n p n a r zerine Yazlar

Antalya yllarndan bilmektedir. Tarih ve felsefe okumak niyetindeyken, Yahya Kemal'in etkisi altnda edebiyat okumaya ynelir. lk karlamalarn, belli ki, Tanpnar kurgulamtr. Elinde Yahya Kem al'in ok nemsedii ve dikkatini e kecei belli olan bir airin kitabn tufcmaktadr.o Orada balayan yaknlama, Tanpna'n mrnn sonuna kadar devam edecektir. Daha sonra "H i kim se nin, Yahya Kem al hari, tesiri altnda kalm adm ."! diyecektir. Fakat, Yaar Nabi'ye mektubunda, Yahya Kem al'in kendisi ve kua stndeki etkisinin derin liini arpc biim de aklayacaktr: "Yahya Kem al'in derslerini dinledike iimdeki kark dnya nizamn buldu."i2 Bu Tanpna'n misyonunu neredeyse 'veciz' fakat gene kapal biimde ak lad noktadr. Yahya Kemal, ona bir ey retmektedir. lk bakta, 'cemiyetin iindeki fert' dncesi, belki kltrel ve toplumsal bir olgu diye grlebilir. Oysa estetik bir yan da vardr ve asl nemli olan budur. Yahya Kemal, toplumsal ko ullarn oluturduu cemiyet-fert ztlamas iinde biim lenen kiilie yeni bir boyut katmakta, ona ve onu tayan kiilie estetik ehresini vermektedir: "Ce

miyet fikriyle saf estetii atba yrtmesi, hatta biribirinin tamamlayast yapmas
onun en byk tarafdr." Tanpnar'n daha sonraki arayn bu bileenler ortaya karacaktr. 'Aray' szc, Tanpnar iin kullanldnda zel bir anlam tar ve zel bir dikkati ge reksinir. Tanpnar, ileride gsterilecei gibi, eer onun gibi sylem ek gerekirse bulan adam deildir. Bulmak, Tanpnar*da srekli aramak halidir. Bir baka de yile aramann kendisi, aranan ey, aray sreci dorudan doruya bulmaya te kabl eder. Bu, Tanpnar'n biraz Yahya Kem al'den rendii bir eydir. Fakat geni lde Bergson'dan kaldrmaktadr bu gerei Tanpnar. Bergson felsefe sini, daha sonra deinilecei gibi, Tanpnar bir felsefe kategorisi olarak hemen hemen hi zikretmez. Tanpnar stnde yaplm onca almada Bergson'la ara snda kurulan onca ilikiye karn, dnce yazlarn kapsayan yaptlarnda Bergson'un ad ok snrl olarak anlmaktadr. Yaadm Gibi'nin 'indeks'ine g re kitapta Bergson ad y.alnzca iki defa gemektedir.^ Edebiyat zerine Makaleler'de de durum daha farkl deildir. Gene yalnzca iki kez anlmaktadr, Berg son ad.15 Kendisi de bunu itiraf eder ve yapt stnde ok etkili olan Bergson'u

A. H. Tanpnar, Ynhjn Kem al, 7. A. H. Tanpnar, 'Tanpna'n Hatra Defterinin Son Satrlar', M ehm et K aplan, TnnpuMr'm, 22. Tanpnar, "N a y r'a ", 48. Ibid., 48. Vurgulama benim dir. A. H. Tanpnar, Yaadm Gibi, haz. Dr. B. Em il, Dergh Yaynlar, t.y., 436. A. H. Tanpnar, Edebiyat zerine M akaleler, haz. Dr. Z. Kerm an, stanbul: Dergh Yaynlan, 2. Bas k, 1977, 502.

Muhafazakr M odernliin Estetik Dzlemi 605

ok az okuduunu

s y le r .^

Bununla birlikte, Tanpmar, bir ok yazsnda kulla

naca ve Bergson'da temel olan bir kavramla sylemek gerekirse, 'olu halinde dir.' Bunu, Yahya Kem al'e atfen aklar. "Yahya Kem al'in bana ilk rettii ey galiba kendim e mhlet vermek oldu" der.^ Bu mhlet uzundur. Daha sonra kendisini otuz yanda bulduunu kaydedecektir^^ Eserlerini, ge ve 'olgun' dneminde verm eye balad ise zellikle z ik r e d ile c e k tirK e n d is i ise bunu hem 'gecikm e' hem de 'dnce med ve cezirleri' diye alacaktr 20 Bu 'olu', sadece zam anla ilgili deildir Bir bilincin oluum udur ayn za manda. Neleri ierdiini Tanpmar, ok net bir biimde ve 'zetleyerek' aktarr: "Bizi kendi m eselelerimize ve imknlarmza ve hakiki vaziyetimize gtrd."2i Bu vaziyet, imkn ve mesele yalmz Tanpna'n 'm isyonunu' ve Yahya Kemal'in konumunu belirlem ekle kalmaz. Btn bir cumhuriyet dneminin temel zihin sel paradigm asn da hazrlar Tanpmar, Yahya Kem al'i bu aamada 'zevki kur du' diye tanmlamaktadr. Fakat, daha sonra ok ve ayrntl olarak tartaca bir kavramm eiine gelir yeniden ve 'maziyle hesaplat' d e r .22 Bu, Tanpna'n' daha sonra dnecei 'klasik', 'neo-klasik' gibi kavramlarn balang noktas ve Yahya Kem al'in ana abasnn hem bir aklamas hem de bir tr merulatrlmasdr23 Tanpmar, hayatnn sonuna kadar bu izden yryecektir. M aziyle he saplamasn asla bitiremeyecektir. Onu anlamaya alacak, onu 'duym aya' gayret edecektir Bu nedenle, Yahya Kemal incelenmeden, Tanpmar'n Yahya Ke mal okumas irdelenmeden ve kavranmadan dorudan doruya Tanpna'n an lalmas olanakszdr Tanpmar, Yahya Kem al'in uzantsdr Onun bir tr ta mamlaycsdr. Yahya Kem al'in sylediklerini derinletirmi ve geniletm itir

Tanpmar, "A n taly al", 259, A.H. Tanpm ar, "N ay r'a", s. 48. A.H. Tanpmar, "H atra D efteri", 22. M eh m et K aplan, "u zu n yllar kendi ahsiyetini gelitiren Tanpna'n otuz be yandan sonra kalem e ald "n syledii eserlerin, yani yklerinin ve rom anlarm m hibirisi onun krk yam dan nce yaynlanm am tr. Tefrika tarihleri de ayn dorultudadr. Kaplan b u yargsm a m etin lerin ilk yazl ve stnde alm aya balay tarihlerini dnerek varm aktadr herhalde. O da, Tanpna'n kendi hakknda syledikleriyle uyuan bir sonutur. G ene de buradan hareketle iki ey sylenebilir, Tanpna'n, nereden baklrsa baklsn ksa bir yazclk hayat olmutur. kinci si Tanpm ar'n yazar kim lii toplum sal planda, krk yandan sonra belirm itir. M ehm et Kaplan "Tanpm ar H akknda Birka S z" A. H. Tanpmar, H uzur, stanbul: Dergh Yaynlan, 9. Bask, 1999, 6. (Bundan sonra 'H ' ile gsterilecek ve sayfa num aralan metinde, imden sonra verilecektir). 20 Tanpmar, "N ay r'a". 21 lb id .,4 8 . 22 Ib id .,4 8 . 23 Bu konuda daha kapsam l b ir tartm a iin bkz.. H aan Blent K ahram an, Yahya Kem al Rimheaud'i/ Okudu m u, stanbul: Yap Kredi Yaynlan, 1997, (Bundan sonra "K ahram an, Yahya K em al" d iye zikredilecektir).

606 T an p m ar z:i'ine Yazlar

Fakat kkeni Yahya Kem al'de bulunmayan, ilk kez Yahya Kemal tarafmdan di le getirilmem i, zgn bir tek Tanpmar dncesi, yaklam, nerm esi, karsa mas yoklun Estetik 'ifade' olarak ve elbette bir hikye ve roman yazar kimli iyle Yahya Kem al'in ilerisindedir. Fakat dnce dzeyinde, kltr birikimi belli alanlarda daha youn olsa da, sadece Yahya Kem al'in ortaya att gr leri geniletm ek, somutlatrmak ve kantlayp dorulamak abasndadr. Bu, Tanpmar iin bir dnm noktasdr. nk, bir yandan 'tezat'lannm domasna yol aacak, bir yandan onun, 'salaud'^'^ zelliini ortaya karacak ve siyasal konumunu belirleyecek, bir yandan da asl urasn hazrlayacaktr. Tanpmar, Yahya Kem al'le karlatktan sonra 'dnyay estetize etm e' veya 'dnyay bir estetiin iinden almlama' abasnn adam olacaktr. Onun, imdi toplumsal, zihinsel ve kltrel kategorilerin iinden grlen fakat dikkate aln mayan, ihmal edilen temel kaygs budur. Berna Moran, bu gerei 'zevk soru nu' olarak koymaktadr ve hakldr.^ Tanpmar iin btn gereklik 'zevk' kav ramnn evresinde grlmtr ve bu niteliiyle o, Trk 'm uhafazakr modernlii'nin estetik bacan hazrlamaya almaktadr. Onda ok tartlan Dou-Bat elikisi de bu arayn bir parasdr.

MUHAMZAKR MODERNLK, ESTETSZM ve TES

Tanpmar, "zihnin hazm konuma ile oluyor" der.^^ Konularn konuurken bulduunu syler. Bu, bir konuma ustas, conversntionisi olan Yahya Kemal'den devr ald bir zellik olabilir. O nedenle, bir tr karsndakiyle konuma ola rak alglanabilecek ve o niteliiyle Tanpnar'm bir ok baka makalesinde dein dii kavramlar youn bir biimde aktard ayn metnin izi srlecek olursa, onun temel abasna kaynaklk eden dncesini de yle zetledii grlr. "Cem iyetim izin bence en byk meselesi medeniyet ve kltr deitirmesidir."27 Tanpniar, stne ciltler yazd bu olguyu, 'bir gn Ihlamur kkn tek

Tanpmar, "H n tra", 22. Snlaud, Sntre'n terninolojisinde bir knvrnmdr. Taner Timur, H uzuru in celerken, M m tnz'n durum unu, derin bir kavrayla bu kavrama alfla akl.r. O arada, Tnnpnar'n kavram bu haliyle kullanmeidn, "geirip ve mneisebetsizin birisi" diye geirdiini sy ler. O ysa, H atra D efteri'nd e Tanpmir, kendisini bu terimle tanm lamiktadr. Tanpna'n Varo luular dorud<n okuyup okum ad ok tartlm , ileride de deinilecek bir konudur. Bu e liki onu olduu kadar, Tanpnar'm okuduklarn saklam a konusundaki bccerisini de gsteren ok ilgin b ir noktadr. Taner Timur, Osmlt-Trk Rotnvdn Tnrih, Toplum ve Kimlik, stanbul: Afa Yaynlan, 199T, s. 319. (Bundan sonra Taner Timur, O sm anl Trk diye zikredilecektir) Berna M oran, "B ir H uzursuzluun Roman: H u zur", Trk Ronma Eletirel Bir Bak, stanbul: letiim Yaynlar, 1983, s. 243. 26 A. H. Tanpnar, "P aris Tesadfleri IV: Tiyatrolar ve K ahveler", Yanlm Gibi, 274. 27 Tanpmar, "N a y 'a ", 51.

Muhafazakr M odernliin Estecik Dzlemi 6 07

bama gezerken duydum ' demektedir. Bunu gren Tanpmar, drsel ve bir o kadar da sanat kimliini oluturacak sreci balatr. Bu sre, yukarda belirti len aamalardan geerek gelimektedir. O aam alar arasnda Dergh dergisi var dr. Tanpnar, bu dergiye olan borcunu her frsatta aklamaktadr.

Dergh dergisi 1921 ylnda yayn hayatna girer. Anadolu'daki sava sr

mektedir. Yeni bir toplumsal oluumun eiinde bulunulmaktadr. Bir ka yl iinde balayacak deiim ler henz sz konusu deildir. Dneme egemen olan dnce ykla doru gidiin nasl durdurulacadr. Bu dncenin ve alm larnn neler olduunu, tek bir insanda nasl tezahr ettiini Tanpnar, yukarda betimliyordu. Aray, 'vatann kurtarlmas' idi. Bunun tesi henz sz konusu deildi ve toplumsal zihin Cum huriyet rejiminin getirecei radikal dnm den ok uzak bir noktada, hl Tanzimat'la birlikte balayan 'inkraz' meselesiy le meguldr. O kadar ki, bir sre sonra Yahya Kemal, yeni bir dnemin bala makta olduunu sezdii ve aklad yazsnda yakn dnemin ' Tepe'de ku rulduunu sylemek tedir.28 Dnem, yaanan gerei somutlatrm ak ve biim lendirmek abasnda olduundan, mevcut durumu tanmlamak iin Bergson felsefesine adeta bir kurtarc gibi tutunur herkes. Nazm rem, Dergh Dergisinin 1921 ylnda yayn hayatna girmesi ile Bergsonculuk felsefesi speklatif bir giriim olmaktan karak, gnn siyasal ve kl trel sorunlar ile dorudan karlamaya balamtr' demektedir.29 Bu karla ma, daha sonra zerinde zellikle Tanpmar tarafndan durulacak baz sorunla ra 'yeni' bir aklam a nerisi sunmaktr. Bu anlamda Bergsonculuun iki nem li ilevi sz konusudur. ncelikle, Kurtulu Sava'n balatan 'atlm ' kavram aklanmak istenir. Bu, sonra da skhkla bavurulacak bir terimi Bergson'dan dn alarak gerekletirilir. Balatlan ey 'elan vita'in somutlamasdr. Orta da bir yaratc atlm bulunmaktadr. 'Yaratc evrim' ilemektedir. Bir toplum kendisini 'kurtaracak' atlm ortaya koymutur. Bununla birlikte, Bergsonculu un daha da nemli bir aray vardr. Bergsonculuk, Trkiye'de bir dnce hareketi olarak balamtr. Bununla birhkte geni lde edebiyatlarn egemen olduu bir kesim de etkili olmutur. Edebiyatlar, o tarihte 'siyasal entellekleUzm' denilecek bir srecin ve oluumun da iindedirler. Yahya Kemal, 1912 yhnda, Paris'ten dndkten hemen sonra orada milliyetilik konusunda, Albert Sorel'den rendiklerini evresine yay maya balamtr. Bu amacn daha ziyade Edebiyat Fakltesi'ndeki hocaln ve yanndaki genleri 'kullanarak' gerekletirmektedir. Yahya Kemal, bu an-

Yahyn Kemnl Deyatl, " T epe", Eil Dalar, Ankara: Kltr Bakanl, 1981, 283-288. N azm rem, M uhafazakr M odernlik, "D ier Bat ve T rkiye'd e Bergsonluk", Toplum ve Bilim, 82, G z 1 9 9 9 ,1 4 1 -17 8 (Bundan sonra, rem, "M u hafazakr", diye zikredilecektir).

608 T a n p n a r zerine Yazlar

lamda tarih, din, millet, vatan gibi kavramlar stnde durmaktadr. Bununla birlikte, grlerinin somutlamas Ziya Gkalp'le karlam asndan sonradr 1910'lu yllarda Ziya Gbkalp, temel grlerinin nem li bir blmn ta nmlayacak bir aamaya gelmitir. Siyasal etkinliini kurmutur. ttihat ve Te rakki'nin ve dnemin milliyeti fikirlerinin oluumunda asl rrterkez olan Trk Ocaklar'nn ideologu konumundadr. Daha ziyade Durkheim dan hareket ede rek gelitirdii grlerinde ciddi bir korporatizmi ve onunla iie gemi bir so lidarizmi savunmaktadr.30 Abdullah Cevdet'le birlikte balam olan sert poziti vizm, Gkalp'te yeni bir evreye tanmtr. 1920'lerin ortasna kadar srekli ola rak gelitirecei fikirlerinde Gkalp, bilimselci bir ynelimi, kltrc bir anlay la bt-nletirme abas iindedir.^ 'Cemiyet'in fert karsndaki nemini, ferdin kimliini cem iyet iinde eritme dncesini savunmaktadr. Bu cemiyetilik, da ha o tarihlerde yzyla yaklaan bir Batllama geleneinin stne oturmak du rumundadr. Gkalp, zellikle daha sonra. Batya ynelmenin ana nedeni olan kalknmac, dolaysyla da teknolojisi bir arayn dnda kalnamayacan fark etmitir. Yansra, Batcln yaratt kopularn da aynmmdadr. Btn abas n bu ikilemi kabul edilebilir ve uygulanabilir bir gerekeye ve 'rasyonele' bala maya yneltir. Kltrclk bu noktada devreye girer. Gkalp, Batnn tekniim almay fakat onu yerli bir harsla ilemeyi ngrmektedir. Bu yanyla modernitenin evrenselciliine kar olmasa da ciddi bir seenek kard dncesindedir. Cemiyetilik ise 'yklm ' ya da 'yaralanm' benlii onaracak bir 'ulus bilinci'nin kaynadr. Kald ki, cemiyetilik, aslnda devlet merkezli bir modernite projesi nin de kristalizasyon aamasdr. Bu niteliiyle modernilenin teknolojist kkenli hareketi kendi varlk nedenine kavuabilecek, meruiyetini kazanacaktr. Bu balam, radikal yrtlmalar ve kopmalar ngrr. Henz o aamada bu lunulmamaktadr. Bua ramen, Gkalp, gl bir kavrayla, yakn dnemin yknden kurtulm ak abasndadr. O itilile, biraz da zorlama bir biimde, O r ta Asya kkenine ynelir. Fakat, o noktada ok samimi deildir. nk, yakn evresini gem ie bal olmakla sulamaktadr. Gelecek aray onu, yeterince ifade etm ese bile ve Orta Asya gndermelerine karn Batya balamtr. Gele cek de bu anlamda Batdr, Kendi yakn evresinde ayr bir nem verdii belli olan Yahya Kem al'i, o tarihlerde yaynlad iirlerinden tr eletirmektedir.32

Bu konuda yaplm en kapsam l alm a olarak bkz., Taha Parla, Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trki

ye'de Korpomtizn, stanbul: letiim Yaynlan, 1989.

G kalp'in dncelerinin bu balam daki m uhtasar bir yorum u iin bkz., N iyazi Berkes, Translator's Introduction, Ziya G kalp, Trkisl Nntiomlisn and Wcster Civilizatio, translated and edi(ed vvith an ntroduction by Niyazi Berkes, Estport, Connecticut: Greenvvood Press, 1959; 22-30. Haan Blent K ahram an, "T h e tw o nationalism in Turkey: Yahya Kem al versus Ziya G kalp, Bergson versus D u rkheim ", Yaynlanan Konferans Teblii, M E S A 1999, (Bundan sonra, 'K ahra man, Tvvo nationalism ' diye zikredilecektir).

Muhafazakr M odernliin E stetik D7.Ien>i 6 09

Yahya Kemal ise o sralarda ulus bilincinden ok ulusal kinnlik aray iindedir.33 Bunun ancak gem ie bakarak bulunabileceini dnmekledir. Gemi ise snrlar belli bir oluumdur. Zaman olarak 1071 yh, mekn olarak da Ana dolu'dur. Geri bir dnem Antik Yunan'dan yararlanm ann olanaklarn aratr mtr fakat sonunda bu senteze ulamtr. O anlamda, Trklk, corafyayla ve bir 'zevkle ilgili bir husustur. Bir baka deyile, yukarda da belirtildii zere, bir estetik meseledir. Dala da daraltmak gerekirse bir dil sorunudur. Eer bize benliim izi duyuracak bir dile ulalabilirse onun ierdii gereklik tarih ve mil let uurunu da getirecektir. Bu, dini de ieren bir a h m l a m a d r . 3 4 Mslmanlk, daha sonra Tanpna^da da grlecei zere, btnyle estetik bir kategoridir. Toplumsal kim liin bir paras oluu estetik bir gerekliin iinden geerek an lalabilir. rnein mimari bu gelimenin bir parasdr. Tanpnar'm daha sonra 'zevk' kavramyla aklad bu 'estetizasyon', Yah ya Kem al'i som ut ve soyut dzeylerde bir araya iter. ncelikle, Yahya Kemal, btn bu oluum larn kayna olarak Nedim dnemini. Lle Devrini grmekte dir. O nedenle devrin dilini kullanarak 'yeni' gazeller yazmaktadr. kincisi, Tanpnar' da sonuna kadar etkileyecek olan mzii, m imariyle birlikte ikinci bir 'gereklik' dzlemi olarak tanyacaktr. Ulusal benlii ve kimlii tanmlama ev resinde ise cemiyet dncesine ve evrenselci teknolojist bir modernizasyon ianlayna mesafeli davranmaktadr. O noktada da. Ziya Gkalp'in 'H arbsin ha rabat deilsin/Gzn mzdedir at deilsin' knamasna karlk 'ne harb ne harbtyim/kk m zde olan atyim' karln v e r e r e k ,^ ^ Tanzimat'ta bala yan ve btn bir cum huriyet boyunca devam eden byk atma paradigmas n oluturur. Bu, Taner Timur'un 'muhafazakr devrimcilik',^^ Nazm rem 'in 'mu hafazakr modernlik' diye kavramlatrd eiktir

Dergh dergisi bu sorunlu, dar ve zor zam anlann ardndan, yaanan gerili
me ve mevzi yitim ine kar bir cephe hareketi olarak geliir. Edebiyatlarn, mahcub zgrlk araylannm bu gelimenin ierdii 'a n a n e c i l i k '3 7 ve daha

33 Yahya K em al'in o dnem de gelitirdii ve sonuna kadar koruduu grlerinin genel b ir sunu m u olan u yazsna baklabilir: Yahya K em al Beyath, "Yahya Kem al B ey'in K on ferans", Mektup lar, Makaleler, stanbul: stanbul Fetih Cem iyeti, 1990; 257-261. 34 Yahya K em al'in bu grlerinin erken v e kurucu Trk m odernizm as balam ndaki tartm as iin bkz., Haan Blent K ahram an, Yahya Kcmni. 35 Yahya Kem al, "Z iy a G k a lp ", Sj/<JS' ve Edeb Portreler, stanbul; stanbul Fetih C em iyeti, 16. 36 Taner Timur, Osmanh-Trk, 316. 37 A nanecilik, sm ail H akk Baltacolu'nun gelitirdii b ir kavram dr. K onuyu kendi balam iin de, Nazm rem zikredilen m akalede ele almaktadr. Bununla birlikte B altacolu'nun grleri zellikle u kaynaklarda izlenebilir. smail H akk Baltacolu, "M ill A nan e", Yeni Adam, no. 366, 1 O cak 1942; "A nanecilik ve M uhafazakarlk", Yeni Adam, no. 370, 29 Ocak 1942. Ayrca daha ge nel bir yaklam iin u kaynaktan yararlanlabilir. smail H akk Baltacolu, Trke Doru, A nka ra: Yaynlan. 3. Bask, 1994; ilk basks 1942.

610 Tupnnr zerine Y;zliir

sonra ortaya kan 'ahsiyetilik'^** stndeki etkisi ayr bir incelemeyi gerektir mektedir. Fakat dnemin kanavas belli olmutur. Cem iyete kar savunulan fer diyetilik aslnda radikal gelecekilie kar gemii, kyasya ve koulsuz olarak savunma olmasa bile gelecekilii gemi bilinciyle bir senteze oturtma abas dr: "Tarihsel kkleri ile Tanzimat hareketine bah Osmanl reformizminin baarlamam hedefi olarak grlen eski ile yeninin uzlatrlmas hedefi yerine, ya ratc bir hamle iinde ulusal bir kimliin yaratlmas amac. Dergh evresi da hilindeki Bergsoncu-m ulafazakrlann balandklar yeni bir kltr ve deiim grn de ekillendirm eye balamtr. Bu aray, gene rem 'e gre, bu evrede, Bergsoncu 'ruh' kavramnn ortak yaama duygusunun bir ifadesi olarak kullanlmasna yol amtr. evre, bu kavram araclyla, Gkalp'in hars kavramna nazaran 'daha soyut bir btn letirme ilkesinin' oluturulacan dnmektedir. Bylece, inanlan odur ki, Tanzimat'tan beri yaanan ve Cumhuriyet dneminin de devralaca kltrel ikilik sona erecektir.'*^ Oysa bu ikilik tm iddetiyle devam etmitir. Cum huriyet dneminin edebiyat entelektelleri de asl ilevlerini bu ikilik stnde durm ak ve onu ortadan kaldracak yollar bulmakla tanmlamlardr. Kemal Tahir'den Attil lhan'a,' oradan Ouz A tay'a kadar romanclar, dris Kkmer'den Doan Avcolu'na kadar akademisyen, aydn ve polemisistler srekli olarak bu konu stnde durmulardr. Tanpnar ise gereini bu dne meten balayarak ve ikili bir dzlem oluturarak tanmlar.

KLTR KL, TANPINAR ve ELKS

Tanpnar btn bu oluumu yakndan izleyen birisidir. Geri, muhafazakr devrimcilik, Yahya Kem al'le snrl kalmamtr. Daha sonra, yukarda da vurgu land zere, Peyami Safa, smail Hakk Baltacolu, Ahmet Aaolu tarafndan gelitirilmitir. Bu ereve, Kemalist ynelimlerin zaman iinde kazand bir meruiyet platformu oluturur. Bu, doal olduu kadar da Kemalizmin bir i e-

3** Knvrnm, A hm et Anolu tnrnfndnn gelitirilm itir. Tartm as, rem 'in zikredilen m akalesinde m evcuttur. Bununla birlikte, zellikle u kaynaa gidilm elidir: Ahm et A aolu, Devlet ve i'erl, s tanbul: Sanayii N efise M atbaas, 1933. A aolu konusunda ayrca u kaynaklara bavurulabilir: Aye Kadolu, "Laiklik ve Trkiye'd e Liberalizm in K kenleri", Cjthrijel rndeai Demokrasi Mjlnkecsi, stanbul: M etis Yaynlar, 1999; 73-98. Sim ten Coar, "A hm et A aolu: Trk Libera lizm inin A nm zl.nna Bir G iri", Tophv ve Bilim, no. 74, C z 1997; 155-175. Nazm rem , "M u hafazakr", 162. '>0 lb id .,1 6 2 . 'fi Bu konudaki en polem isist yaklam lardan birisi Attil Ilhan'ndr. Bu grlerinin kltrclk dzeyindeki en kapsam l serim i iin bkz. A ttil lhan, Hangi Bnt, Ankara: Bilgi Yaynievi, 3. Bas k, 1982. lhan'n Bat konusundaki siyasal grlerinin bir rnei olarak da Attil lhan, Bnt'm Deli Gmlei, stanbul: Karacan Yaynlan, 1981.

Muhufazakr M odernliin Estetik Dzleui 611

likisini zm e olanam ona sunar. Batnn 'em peryalizm ine' kar savam Kemalizmin uygarlk ve kltr dzeyinde onu benim sem esi ile doan eliki, zellikle Gkalp'ten balayarak deinilen evrenselci-yerel dualite sentezi'yle almak istenmitir. Ne var ki, bu srecin 1901 doumlu bir kii iin kolay hazmedilmediini sylemek gerekir. Bir kaynak, Tanpnar'n kendisini eski devrin adam olarak ta nmladm ifade eTiektedir.'*2 Ayn kaynakta, Tanpnar'n 'hilfetin kaldrld gece uyuyam adn' syledii de zikredilmektedir. Kald ki, dnemin 'prestijli' , isim lerinden Yahya Kemal, alfabe deiiklii sz konusu olduunda rejimle e likiye ve ylelikle de gzden d m t r .'i^ Bununla birlikte, nerilen kltrel zm, dnemin m uhafazakrlarndan ok Kemalizme yaramtr. Kemalizm, bir yandan belli bir radikalizmin te yandan da belli bir monizmin etkisi altn da gelimeye balamtr. Sre, ayn zamanda ve daha ok da, Kemalizmin, evrenselci bir anlay karsnda daha yerel ve tekil bir kltrel ifade tarz olarak tanmlanmasna olanak salamaktadr. Son rneini Attil lhan'n meydana ge tirdii bu yaklamn balang noktasn zellikle Baltacolu'nun abalan olu turur. Bu, 'm uhafazakr inklaplarn' ortaya kmasna olanak veren kltrel ik limdir. rnein, Peyami Safa kendisini aka bu sfatla, 'm uhafazak' diye tanmlamaktadr.'*'* Fakat ayn anlay Tanpnar iin de ve hayatnn son gnlerine kadar geerlidir. Hatra Defteri'nin 'son satrlan'nda siyasal konumunu tanm larken bu elikinin altn izmektedir. 1962 ylnda Tanpnar, giderek ayran ve gerek solidarist gerekse korporatist Kemalizmin snrlarn zorlayan bir ortam da, 'sa' ve 'sol' siyasetin gndeme giriiyle birlikle elikili durum unu akla maya almaktadr. Geri aydnlar evresini yaptn yeterli dikkatle okumamakla sulam aktadr fakat sada da solda da olmadn sylerken gelitirdii aklama birka nedenden tr nemlidir: "Saclara gre ben angajmanlarm -Huzur ve Be ehir- hilfnda sola kayyorum, solu tutuyorum. Solculara gre ise ezandan, Trk musikisinden, kendi tarihimizden balsettiim iin rklarn deilse bile saclarn s a f n d a y m . "45

'*2 Nuri yem , "D ou K ltryle Yetim iti", Kilap-lk, no. 40, M art-N isan 2000, iii. '3 Bu husus genellikle gzlerden knrhr ve Yahyn Kem al'in o sralarda grevli bulunduu by kelilii bakanla haber verm eden terk erm esi yeterince aklanm az. O ysa, cisl neden udur. Ya plan alfabe deiikliine Yahya K em al kardr. Deiikliin hereye ram en yaplm asyla rk mtr. Ayrca, Yahya K em al'le M ustafa Kem al arasnda tarih konusunda da ciddi bir gr ay rl ortaya km tr. K onunun nisbeten ayrntl olarak ilendii bir kaynak olarak bkz., Serm et Sam i U ysal, Yahya Kenl Beyath, stanbul: Yahya K em al Sevenler Dernei, 1998, s. 214-225. Nazm rem, "K em alist M odernizm ve Trk G eleneki-M uhafazakrlnh K k enleri", Toplum

ve Bilim, N o. 74, G z 1997, 66.

-s A. H . Tanpnar, "H atra D efteri", 21.

612 T anp nn r zerine Yazlar

Bu alm bir tr 'giri'tir. Tanpnar, belki de bir ka kuan 'dram n' dile getirmektedir. Tpk Peyami Safa ya da Baltacolu veya Aaolu gibi, paradigmatik bir kltrcl, olduka tekil bir zihniyetle biimlendirmektedir. Sa fa'nn, 'm uhafazakr inklap'hn ondan ok yllar sonra neredeyse aynen dile getirmektedir: "nklaplarn taraftarym ve... geriye dnmek, bir adm bile, iste mem. Feda edemeyeceim birtakm eyler var: Salara kar hi olmazsa inklap larn bugnk stats. Sollara kar Trk milletinin istiklli ve tarihi hakk."'*^ Tanpna'm, burada, 'sollara kar' neyi savunduu belirsizdir. Belli ki, bir nbilin ve koullanm a iinden bakmaktadr soruna. Fakat, aslnda kar kt hi kukusuz, 'enternasyonalizm ', yani evrenselciliktir. Ona kar belli bir 'm il l', yani kltrc yerlilii ykseltmektedir. Solculuun, 'm illiyeti' olamayaca n varsayarak dnmektedir. Nitekim, bir satr sonra syledikleri, bu 'm uhafa zakr inklap' bilincin nerede bkldn ortaya koyuyor: "nklaplardan ayrlklarm: Allah'a inanyorum. Fakat tam mslman mym bilmem. Fakat anamn, babam n dininde lmek isterim ve milletimin mslman olduunu unutmuyorum ve mslman kalmasn istiyorum.'"*7 Bu alm da en az bir nceki kadar dramatiktir. 'Youn' yazma alkanl na sahip bir kalemin da vurduu ve cumhuriyet radikalizmine kar belli bir kuan sahiplenip ykselttii itiraz gstermektedir. Grld zere, Tanpnar, sorunun aslnda laiklikten kaynaklandn iaret etmektedir. Fakat bu, si yasal dzeyde gelien bir laiklik tartmas deildir. Ona, Tahpna'n getirecei ya da getirdii bir itiraz yoktur. Sorun, bir kltr sorunudur ve geilerden, da ha sonra deinilecek olan 'sreklilikten' sz edilmektedir. Yahya Kemal'den devralnm bir 'kltrel m slm anlk', o anlamyla da eer denebilirse bir 'organizmac m slm anlk' anlaydr sz konusu edilen. Bu yanyla, Kemalizmin, Baltacolu tarafndan gelitirilen 'kltrel zgllk' anlay bile rtl olarak eletirilmektedir. nk, Kemalizm, ortak bir ba oluturaca varsay lan M slmanl bir 'kollektif bilin' olana olmaktan karmtr. Burada kay bedilmesi eletirilen M slmanlk normatif bir dinsel kurum deildir. Btny le deer tayc bir sosyolojik realitedir. O nedenle de tamamen estetik bir kate gori olarak grlmektedir. Buna mukabil, 'inklaplk' anlayn, stelik de sol larla birlikte somutlatrd bir tek nokta vardr: "m kn bulsam , yam msait olsa ve bir organ sahibi olsam mdafaa edeceim tek fikir: Kalknma ve plan."^ Tanpnar, bunu, gerekten de 'sollarla' ortak izgisini vurgulamak iin kay detmektedir. Fakat, te yandan da btn bir cumhuriyet epistemolojisinin, Tan-

Ibici.,22. 17 Ib id .,2 2 .
' bid.

Muhafazakr M odernliin E sietik Dzlemi 613

zim at'tan devralnan. Ziya Gkalp eliyle somutlatrlan Batc izgisinin snrla rn tayin etmek abasndadr, Bununla birlikte kltr dzeyinde de Bat sz ko nusu olduunda kuann son szlerini syleyerek, garip elikisini dikkate ge tirir: "Kendi kendimle aikr ekilde t e z a t t a y m ."4 9 Tanpnar, tezattadr, nk, itiraf etmektedir; "G arplym ." Garpllnn snrlar ise trajiktir ve onun bilin cindedir: "H risliyanln daha zengin miraslarla ve daha derinden ilendiine eminim... Sleym aniye'den baka garpla llecek bir iki musiki eserinden ba ka bir ey lanmyorum."50

TA N PIN A R'D A KLTREL K O PU ve K A R IT L IK KA VRA M I ve ESTETZ A SY O N ZM Bu, ok ac bir itiraftr. Fakat br taraftan, Tanpmar'n m isyonunu da ak lamaktadr. Yok olduu sylenen, Tanpna/n elikilerine kaynaklk eden, onun siyasal konum undaki bulankl aklayan fakat hepsinden daha nemlisi, kl trel bir kod olarak Kemalizmin hem elikisini hem de Kemalizmin muhafaza kr modellerini bile derece derece dlamasn aklayan bir itiraftr. Gerekten de Kemalizm, kendi yaratt gelenek iinde belli bir 'm uhafazakrlk' olutur mutur. Bununla birlikte Kemalizm, ondan hareket ederek onu yeniden tanm lamaya alan muhafazakrlarla da belli bir gerilim yaamtn Bu gerilimin ve muhafazakr Kemalistlerin merkeze bir trl dilediklerince nfuz edememesi nin asl nedenini Tanpnar, kltrel tercihlerini dile getirirken ve niin, adeta zo runlu olarak 'garpl' olduunu aklarken gstermektedir. Yaptlarnda, uzun uzun ark zm lem eleri yapmtr. Fakat arkn garp karsnda hakim olduu nu asla syleyememitir. Bu noktada Tanpnar, nce metod olarak Batldr. 'Kltrlenm e' kaynaklar itibariyle bu byledir. Kald ki, asl hocas olan Yahya Kem al'den sz ederken bu noktanm altn izer: "Kaytsz artsz Avrupal o l m a s . . Burada Avrupahln tanm da ilgintir. Tanpmar, Yahya Kem al'i 'realiteden hareket ettii' iin Avru p a l I saymaktadr. Bununla birlikte ondan sonraki hocas olarak Baudelaire'i gs termektedir. Geri, kendisini 'tesir altnda kalmayan bir adam ' olarak tanmla maktadr ama, Tanpmar, Yahya Kem al'den sonra Baudelaire'in stndeki etkisi ni daha koyu izgilerle verir: "Bu byk airi daima sevdim. Hatta diyebirim ki, sade iir iin deil, hayat iin bir hoca telakki ettiim devirler old u ."52 Bu z nelliin alm ilgintir ve Tanpmarn zilnsel oluumunun kaynaklarndaki

49 ]b id .

50 Ibid.
51 Tanpnar, "N.nyr'a", 48. 52 Ibid., 50.

614 Tiinpnr ze'ine Yzlar

Bat etkisini aka gslermektedin "Beni musikiye, garp musikisinden bahsedi yorum, o gtrd. Resmi onun tesiriyle tatmaa baladm... Lxej enlin et vohtpte benim iin zihn dstur oldu. Sonra srasyla Verlaine, Mallarme geldiler.""^ Bu kaynaklardan beslenen Tanpnar, 'olgun yanda' edebiyata dnnce kendi mis yonunun snrlarn izecektir. Siyasal dzeyde denenen fakat yeterince baarla mayan 'Dou-Bat sentezi' ya da 'ulusal bireim' denen gelimeyi tartmak. Bu tartma bir kabulle balar. Tanpnar, bir medeniyet krizinin ortasnda bulunulduunu artk kabul etmitir. 1940'h yllar, btn denemelere karn iki medeniyetin uzlatnlam adn ya da yeterince uzlatnlam adn gstermek tedir. Tanpnar, yola bu gerei kabul ederek kar. lk romannda bunu vurgu lar; "Olum Behet, sen bir medeniyetin iflas nedir bilir m isin?" diye sorar ve yantlar: "nsan bozulur, insan kalmaz."'^* Bu keskin tanmdan sonra, Tanpnar medeniyet tanmn getirir: "Bir medeniyet insan yapan manevi kymetler man zumesidir." (MB/102) Bu tanmdan sonra uzun uzun medeniyet krizinin nasl yaandn ve somullatn anlatr. Sonunda ise, belki btn yaptnn beyhudeliini anlatrcasna bir sonuca varr: "Btn cemiyet hayat zihniyet etrafnda dner. nsan yeni batan, yeni esaslarla kurmamz lazm; yeni kymetlerle yaa yan bir insan. Halbuki bu imknsz." (MB/104; vurgu eklenmitir). Tanpnar, bu 'im kanszl' bildii iin yeni bir yol arayna girer Sesini si yasal olarak ya da felsef olarak ykseltmesi ve bir model tasarlam asdr aslnda imknsz olan. O balamda zihniyet dnyasnn oluumunda byk etkisi olan kaynaklarn bir sentezini yapmaya alr. Bu kaynaklar, Yahya Kem al'in kltrcl; Bergson felsefesinin zaman anlay ve getirdii sreklilik tanmdr. Bu radan hareket ederek ilgin bir denemeye giriir. Ayrtmda olmadan, gene orga nik bir toplum dncesine ynelir Farkl uygarlklar birletirmenin ne derece de mmkn olduu sorusunu artk daha fazla sormamaktadr. Fakat, eer bir 'kollektif uur yaratlabilirse baz sorunlarn zlebileceini dnm ektedir Bu dorultuda adn koymad nerisini yapar: Tanpnar nuhafazakr inklap larn' eksik braktn tamamlamaya alarak, bir estetizasyon projesi' gelitirir. Bu ereve iinde, Tanpnar, ncelikle yukarda anlan 'realizm' olgusuna sa rlr. Oradan hareketle. Mahur Beste'de Sabri H oca'ya, nce 'arkl' olduunu syletir. Fakat ardndan ayn kii bir 'realite'yi 'ikra^ eder: "ark yok, ark ld. Bizler yetimiz. Unutmaktan baka aremiz yok. Yetimlikten kurtulmak iin unutm ahyz" (MB/106).S5 nk, daha sonra, belli ki, asl eseri olarak benimse-

S bid. 5'* A. H. Tnnpnar, M<hur Besle, stnnbul; Dergh Yaynlar, 4. Bnsk, 1998, 103. Budnn sonra 'M B' diye anlacak ve sayfa num aralan im lerle birlikle m elinde verilecektir. 55 Yaar N abi'ye yazd m ektubunda kendi kuann 'yetim lik hissi' iinde bydn syledi ini hatrlayalm .

M uhafazakr M odernliin Estetik Dzlemi 615

dii Huztr'un. son satrlarnda bir gerei vurgular: arkla garp birleemez: "arkla garp birbirinden ayr. Biz ikisini birletirmek istedik. H atla bunda yeni bir fikir bulduum uzu bile sandk. Halbuki tecrijbe daima yaplm, daim a iki ehreli insanlar verm iti " (H/368). Herey, Tanpna'a gre bu unutula birlikte balayacaktr. nkij, bsbtn ortaya kacak boluk doldurulmay bekleyecektir. O aamada 'hayat tecrbesi' devreye girecektir. Bu, Tanpmar'da realitenin belki yeterince ak olmayan fakat asla kopamad bir aklamas ve kaynadr. Bu kavram zaman zaman nce sokak, sonra da halk kavramyla birletirir. rnein M B'de 'nizam lara ekil ve ren hayattn^ dedikten sonra sen hi sokaa kmam gibi konuuyorsun. O ka labalk, o dev yok mu? Eline geirdii bir meyvay itahla sran odur. Hayatn meddi, ceziri onun elindedir.' diyerek iki kavram birletirerek tanm lar (MB/ 112). Daha sonra. Huzur'dt ayn eyi deneyecektir ve bu defa daha aktr; "H alk hayatn kendisidir. Hem manzaras, hem tek kaynadr." (H/253) stelik, Tanpnar burada, halkla hayat aka birletirmektedir ve 'hayat seven halk seve^ diye de vurgulamaktadr. Bu ereve Tanpna'n gelitirecei ve hereye are olarak gsterecei este tik dncesinin balang noktasdr. k, halk ve hayat, 'yapm ak'la ilgili dir. Bir deiiklik yaanm aktadr fakat o, da deitirilmek zorundadr. O nokta da, Tanpnar yeniden som utlar ve 'klasik' eHkinin bir aamasna ynelir: "Bir taraftan iyi kt bir teknii almaya, onun adam olmaya alyoruz. Onun zihni yetini benim serken zaruri olarak eski kymetleri atyoruz. M uaeret eklimizi deitiriyoruz. Dier taraftan istiyoruz ki, eskiyi unutm ayalm !" (H/250). Tanpnar, daha nce 'ld' dediklerini burada unutmak istem ediklerim iz olarak be lirtmektedir. Fakat, gene de gerein stndedir; "Bugnk realitelerimizde bu eskinin yeri nedir? Bu sadece bir hatra, bizim iin bir zleyi..." (H/250). Niha yet, gerei kabullenir ve "Belki sizin, benim hayatmz ssleyebilir! Fakat ya pc olarak ne kymeti olabilir!" (H/250). Ama, Tanpnar elbette teslim olmaya caktr. Bu amala, Tanpnar, 'm edeniyetler atmasna' dner ve bu ahmann or tadan kaldrlm asndaki neme iaret eder. Bu konuda iki yol gsterir: "Evvel inam birletirm ek. Varsn aralarnda hayat standard yine ayr olsun; fakat ay n hayan ihtiyalarn duysunlar... Birisi bir medeniyetin enkaz, br yeni bir medeniyetin henz tanm kiracs olmasnlar, ikisinin arasnda bir kaynama lazm. Sonra m azi ile alkamz yeni batan kurmamz lzm " (H/251). Tanpnar, bunlardan ilkinin kolay fakat kincisinin g olduunu belirtmektedir. Bi rincisi kolaydr nk "hayatn maddi artlarn az ok deitirm ekle" elde edi lebilir; fakat kincisi gtr, "ancak nesillerin almasyla elde edilebilir" (H/ 251).

616 T n pn ar zerine Yazlar

Bu uzun tartmadan Tanpnar bir ka maddeyle kar. ncelikle toplumsal altyap deitirilmelidir. Bu, onun, yukarda da deinildii gibi, bir trl vaz gemedii bir kavramdr. H uzurda bu konuya sayfalar ayrr ve 'kalknm ann' madd temelinden projelerinden, formllerinden sz aar (H/247-248). Ardn dan asl meselesine dner ve "yeni Trk insannn llerini kim biliyor" diye sorduktan sonra ekler, "yalnz bir eyi biliyoruz. O da bir takm kklere dayan mak zarureti. Tarihimize btnln iade etmek zarureti. Bunu yapmazsak ikiliin nne geem eyiz" (H/250) diye ekler. kincisi, zerinde ok tartlm olan, 'fert-cem iyet' ayrmasdr. Orada da Tanpnar netleir; nk, muhafaza krlnn iinden, hatt snrlarndan konumaktadr. Gemii yeniden ina et meyi neren bir bilin iin baka bir imkn da yoktur: "Sakn kabuunu krma. Genilet...ve kendine mal et, kannla ile ve canlandr. Kabuun kendi derin ol sun" (H/253). Nihayet son noktay koyar: "Fert kendini muhafaza etmeliydi. Kinat iinde erimee hi kimsenin hakk yoktu. Fert, fert olarak kalmal, fakat btn hayatla kendisini doldurmasn bilm eliydi" (H/254). Geri, hl ikircikli dir. nk, bir yandan da "Trkiye'nin ihtiyac olan eyi dnyorum " de mekte ve "Fransa'da olsam ben de ferdin peinden dolar, ona cemiyete ramen kendisi olmas imknlarn dnrdm" diye eklemektedir. Gene de, son nok tay, 1940'lara gelene kadar yaanan tartmalarn bir zeli gibi koyan "Fert ol maktan niye kaym? Hatta niye ahshjet olmayaym? Feri vardr... Ormanda aacn esas olduu gibi" (H/256). Oysa, daha sonra yazd bir yazda bu konu yu bsbtn netletirecektir: "Fert haline, yani cemiyet uurundan ayrldka insanolu sadece bir zaaflar btndr. Cemiyet hayatna girdike, onu benim sedike bu zaaflarndan kurtulur.''^^ Bu noktada, Tanpnar, Yahya Kem al'in iz gisini izleyerek cemiyetilii ferde aka tercih eder ve bu niteliiyle, dier mu hafazakrlarn getirmeye alt ahsiyetilik tezlerinden ayrlr. Bu ereve iinde Tanpnar 'm illiyeti' olduunu syler (H/255). Tanpnar'n milliyetilii 'kltrel' bir tanm aralnda biimlenmitir. O yanyla co rafyacl da kapsar. Giderek, Yahya Kem al'in anlayna balanr. Bu anlayn kaynaklarna ileride deinilecektir. Burada nemli olan udur: Tanpnar, kltr birlemesi iin 'estetik' ereveyi tek 'hayat tecrbesi' olarak sunmaya koyulur. Bu balamda ilkin mslmanla ynelir. nk, Yahya Kem al'den sonra, Ana dolu'yu birletiren ve estetiin olumasna olanak veren neredeyse tek kaynak odur. Tanpnar, bu konudaki grlerini ilkin Mahur Beste'de ortaya karr ve daha sonra hi deitirmez. Temel grleri udur:

'1nn bir msliiman gibi dnyorwn, fakat mcerrct bir nslihnan gibi deil de bu ehrin ve etrafnda, hlasa bu memleketin iinde yaayan bir mslman gibi... kiyiiz

56 A.H. Tanpnar, "n san ve C em iyet", Yancin Gibi, 15.

M uhafazakr M odernliin Estetik Dzlemi 6 17

y bu memleketin hayatna karm yaayan dedelerimizden bana miras kalm bir mslmanhk. Bu msUimanlkta Tekirda karpuzunun, Manisa kavununun, Amasya kayssmn, Hacbekir lokumunun. Itri bestesinin, Kandilli yazmasnn, Bursa dokumasnn hisseleri vardr. Bu nslmanlm ehresi, otuz, krk senede btn etrafyla beraber de iir; ramazan sofras, cami sebili, Fatih kahveleri, Kkpazar ars, Divanyolu... Bu mslmanln benim de herkes gibi inandm akideleri vardr. Fakat onlarn arkasn da, manalarn yapan btn bir hayat vardr, halk vardr. Asl sihrim o yapar. O ne med reseden, ne tekkeden, ne eyhlislam kapsndan, ne kazasker konandan gelir; halkn Imyatndan domutur. Onun iindir ki o hayatn emrindedir; ruhaniyeti onunla bera ber yrr. ine Firenk icad bile girer, fakat manzaras bizimle kalr" (MB/109).
Tanpnar, bu estetik mslmanh 'hayat ve realiteyi' kuatt ve kollektif uuru yaratan organik unsur olarak grd iin benimser. Buradan hareketle, hayatn estetizasyonunun olanaklarn aratrmaya balar. Bunu, 'gzellik', 'i insan', 'zam an' kavramlar evresinde kalarak yapmaya alr. Onlarla urar ken bir ka dayanak noktas vardr ve Tanpnar tmn saklar. Kltr, uygarlk, milliyetilik konularnda Yahya Kemal imzal bir Barres-Maurras i z g i s i , 57 za man konusunda, hatta hayat ve 'i' konusunda Bergson izlei srdrr. Balan gta eletirdii Tanzimat m etodolojisiyle uramay b r a k r .5 8 Btn abasn 'hayat realitesi' iinden karmaya alr. O aamada bir tek eye younlar Tanpmar, 'm uhafaza' etmeye alt eyleri gndeme getirirken de, bir 'ortak m edeniyet' projesi sunarken de ilk yaplmas gereken eyin 'kltrn bilinalt'n saptamak olduunu bilir. M zik konusundaki duyarll, mim ari zmle meleri, kent tutkusu btnyle bu amaca dnktr Tanpmar, onca sayfa yazar ve yukarda deinilen kltrel retim elerinin stnde dnrken aslnda

bir uygarln ve onu 'nefsinde' somutlatrm insann bilinaltn ortaya karmaya a-

Bu konuya ileride de dokunulacakhr. Bu tartm ay daha geni olarak, "T h e tw o nalionalism in Turkey" bahkh m akalem de yapn^tm. Yaynlanm ahm alar iinde bu aratrm ay yapan ve bu kken ilikisini kuran tek m etin, Taner Tim u'un, alm asdr. Taner Tim ur Osnnl-Trk, 312313. 58 Tanpnar, Tanzim at konusunda daim a ak ve m uhalif bir yaklam iindedir. Bir tarihsel gerek lik olarak onu yadsm asnn olanakszln bilir. Fakat onu eletirm ekten d e kanm az. zellik le Kem al Tahir ve A ttila lhan gibi yazarlarda da grlen bir lav la T anzim at'a yanl ve eksik bir Batllam ay balatt, kltr kopum asn getirdii iin kar kar. 'D evam v e btnlk fik ri'ni ortadan kaldrd iin onu iddetle eletirir (YG, 27). Ayrca, Tanpnar'a gre Tanzim at 'es kinin yannda yeniyi devam ettirm e'm itir ve bu nedenle 'm em leketin hayat birdenbire bir m s tem leke ehrinin garip m anzarasn' alm tr (YG, 32). Btn bunlardan sonra o ok iyi sulam a y yapm adan duram az: "Bau delaire'in ld gnlerde bizim Tanzim atlar, inasi, N am k K e m al, Ziya Paa P aris'te idiler. Fakat hibiri ondan bahsetm ez. Zaten Tanzim at neden bahseder ki?" (YG. 255). Sonunda da ok 'radikal' bir neride bulunur; "A h N am k Kem al, ne olurdu bi ze hereyden evvel b ir 'seviye m eselesi' olan hrriyet kelim esi yerine, o kadar k olduun m e deniyetin 'birikm e' olduunu ve gerek ilerlemenin 'mevcudu iDuhafnza etmek' gibi bir esas art bu lunduunu retseydin" (YG, 278; vurgular eklenm itir).

6 1 8 'l'rtn p n r z e rin e Yiizlif

hmaktadr. O tannabilirse, 'sezili^ ve 'duyulu'sa sonrasnn daha kolay olaca

na inanmaktadr. Elbette her iki kavram da Bergson'dan renmitir.

TA N PIN A R, 'D nV A M ' D N C ES ve E ST E T K Tanpnar, bellek, anmsama, gemi, imdi gibi kavramlara zaman kavram nn iinden gelir. Bu kavram Tanpnar'da eitli yerlerde eitli niteliklerle belir lenir. Kimi zaman 'ekirdek zaman'dan sz eder, kimi yerde zaman 'yekpare, geni bir nn paralanmaz ak' olarak tanm lar Bununla birlikte, Tanpnar, za man konusunu irdeler ve tartrken yalnzca somut ve snrl bir zamandan sz amaz. Onu kimi yerde in.sann belli halleri iinden alglamay seer. Hu anlam da lm ve ak onun sk sk bavurduu kavramlar arasndadr Bunun da te sinde Tanpnar zellikle uyku ve rya ile yakndan ilgilidir. Her iki kavramn da farkl, baka baka zaman alglaylarna olanak verdii kansndadr. Bu, Tanpnar'daki, onun ifadesiyle sylemek gerekirse, 'kozm ik zaman'dr. Bir mektubunda, iirlerindeki zaman sorununu aklarken bu noktay berrakla trr "N e iindeyim zamann iiri, iir halini, kozmosla insann birlemesini nak leder ki, bir eit m urakabe (iine dalma) ve rya halidir. Gryorsunuz ki, ha kiki ryann tesadfleri ve tuhaflklar ile alkas yoktur. Zaten ryann kendi sinden ziyade, benim iir anlaymda, baz ryalara iim izde refakat eden duy gu mhimdir. Asl olan bu d u y g u d u r .''^ ^ Bu duygu, Tanpnar'da ok etkilidir ve asla tek bana bulunmaz. Denebilir ki Tanpna^n btn estetii bu duyguyu somutlatrmann ve tanmlamann peindedir. Bunu kendisi de sylyor: "Asl estetiim Valery'yi tandktan sonra teekkl etti. Bu estetii veya iir anlayn rya kelimesi ve uurlu alma fikri etrafnda toplamak mmkndr. Yahut da musiki vc rya."<< ^Burada ilgin olan musiki kavramdr. nk, Tanpnar bu nu amlarken zaman kavramn iin iine sokar ve musikinin uyandrd duy gudan sz ederken unu syler; "Bunu, yaadmz zamandan baka bir zama na gitm ek diye tarif edebilirim. Baka trl ritmi olan ve meknla, eya ile iten kaynaan bir zaman. Bu, Tanpnar'daki zaman anlaynn, kendisinden treyen, kendisinde son lu ve tanm kendisinde sakh bir zaman anlay olmadn gsteriyor. Tanpnar, daha ok bir 'zaman bulm a' abasnn iindedir. Bunu, Tanpna'da bir zaman aray vardr, zaman onun iin srekli olarak stnde dnlen bir kavramdr diye ifade etmek de mmkndr. Bu niteliiyle zaman, Tanpna'da tanm so mutlatrlm bir kavram olmaktan hzla uzaklar. Hatta, Tanpnar'n byle bir

A.H. Tanpnar, "A ntalynl", 258. Ibid. Vurgu m etinde.

Mlafnz;knr M odernliin E stetik D ileni 619

talep inde olmad da sylenebilir, Tanpnar, ncelikle zaman kavram stn de durmay semitir. Zam an kavramn tartmann bizatihi kendisi Tanpnar iin bal bana bir edimdir. nk, Tanpnar, Proustgil bir zaman dncesine balanmtr. Bu, 'yitik zaman'dr. Tanpnar'm bu zam an anlayn m usikiyle buluturmas bir rastlant deil dir. Tersine, bu konunun stnde bir hayli durmu ve dnmtr. Bir yerde, 'musiki giydirilm i zam and' gibi anlalmas ancak bu saptamalardan sonra mmkn olabilecek bir tanm ortaya koyar. kincisi, elimizdeki mektubunda, ki hayatnn ve araylarnn en 'muhtasar' metinlerinden birisidir, gene ayn nok taya gehr ve "M usiki durmadan deiir. Deierek lemini iimizde kurar" der. Bu, Tanpna'daki zam an araynn belki de en aprak hale geldii noktadr. nk, bu tanmyla Tanpnar sanki deiimin peine dm gibidir. Oysa bi raz daha dikkatli okunduunda, Tanpnar'm bununla ayn eyi imlediini anla mak mmkndr. Tanpnar, m usiki arachyla dnmektedir zaman kavram stnde ve bu konunun iinde kalmasnn nedeni, zamandaki deiim veya za man kavram nn deiimin iinde gerekletii kavram olmasdr. Zaman hem deiimi yaam am za olanak veren eydir hem de eer deiimden sz edecek, onun stnde dneceksek o takdirde onun kayna olan zaman olgusuna git memiz gerekmektedir. Bu, Tanpna'daki zaman-deiim kavramlarnn kltrel bir formasyonla ele alnmasnn da balang noktasdr. Fakat, oraya gelmeden nce bir saptam ada bulunm ak gerekir. Tanpnar, zam ann yitikliini benimsemi ve iselletirmitir. O nedenle, da ha balangta abasnm bir 'son u'a dayanmadn bilmektedir. Yok olduuna inand bir zaman algsnn iinden yaklam aktadr Tanpnar zamana. Srekli olarak aramann peindedir, bulmay dnmez bile ve bunu aka dile getirir. Kald ki, bu, Tanpna'n zaman sorununa bakarken onun isel duyu aamasy la toplumsal ieriini kesitirir. Toplumsal-kltrel dzlemde yaad sknt nn stnde dnrken, neredeyse kanlmaz olarak gehr bu tartmaya. El bette onu salt toplumsal yanyla ele almamaktadr, fakat, zaman olgusuyla u ramas, gelenekselin yitimini yaad iindir. Tanpnar, gerei tam da bu adan. Adalet Cim coz'a yazd bir mektupta koyar: "Valery'nin bir msranda 'daima yeniden balam ak' vardr ki, iirde g zel ey, tam yerinde... Ben hep yeniden balam aya mecburum."^^ yeniden balam ak, aslnda Tanpna'n 'm edeniyet deitirmesi' kavram stnde d nrken vard gerektir. Tanpnar, kltrel kimliini bu kavramn stne otur tur. Toplumsal bilincim izin bir 'devamszhk' iinden olutuunu vurgular.^ Bu-

A.H. Tanpnar, "A dalet C im coz'a M ektup ", Mektuplar, Ankara; K ltr Bakanl Yaynlar; 206. A .H . Tanpnar, "K lt r ve Sanat YoUarmda G sterdiim iz D evam szlk", Ynncitm Gibi, stan bul: Dergh Yaynlar, 22.

62 0 Tunpmvr :e rin e Yazlr

nu ayn zamanda bir ikilik olarak nitelendirmektedir: "Bu ikilik evvel umumi hayatta balam, sonra cemiyetimizi zihniyet itibariyle ikiye ayrm, nihayet ameliyesini derinletirerek ve deitirerek ferd olarak da iimize yerletirmi-

tir."64
Tanpma^n tm bu sorunlar stnde dnmesi ve zaman kavramna gel mesi bir yargsndan sonradr. Tanpnar, bu 'fasit daire'den k olarak 'devam' kavramna bavurur. Bu, ncelikle 'hayatmz' stnde dnmeye baldr: "Bu meseleleri fikir hayatmzn zaruri yol uraklar gibi deil, temeli olarak kabul ettiimiz zaman tarihin ve hususi corafyamzn bize ykledii byk ro le erieceiz. O zam an 'devam 'n zinciri iimizde balanacak ve biz muasr dn yada, birletirici ehremizle ve bu ehreyi tekil eden hayat erevesi ile kendi mize lyk yeri alacaz. Birbirini anlamayan iki lemin ortasnda, bir dm noktasnda yaam olmann bize yklettii zahmetler, o zaman gerek ve n safta hayatn nim etleriyle d e n e c e k t i r " . Grld gibi, Tanpnar, ana abasn ve kaygsn bu birlemeyi salam a ya yneltmitir. Yeniden balamak, hep yeniden balamak zorunda kalan bir kimliin, kopulardan eklemlenmeye geii olarak grlmelidir. Bu, bireysel olanla toplumsal olann akma ve st ste binme noktasdr. Nitekim, Be ehir'in bu anlama gelen satrlarla bitmesi son derecede manidardr; "En byk meselemiz budur; mzi ile nerede ve nns! balanacaz; hepimiz bir uur ve benlik buhrannn ocuklaryz; hepimiz Hamlet'ten daha keskin bir 'olm ak veya olma mak' davas iinde yayoruz. Onu benimsedike hayatmza ve eserimize daha yakndan sahip olacaz. Belki de sadece aramak ve btn kaplar almak kfidir.^ ^ Tanpnar, burada, 'sadece aramak kfidir' derken, bunu, 'bu kadar bile bizi bir sonuca gtrr anlamnda sylememektedir. nk, daha nce izdii er eve bu sorunun alamadnn bir kant gibidir. Hele, 'durumum uzu' Hamlet gibi bir bitirilm em i meseleyle zdeletirmesi bsbtn aklaycdr. Bu, yuka rda deinilen, 'yeniden balam ak', 'medeniyet deitirmesi' kavramlarnn ke sime noktasdr. Tanpnar, bu olgular, 'm aziyle hali buluturm ak' gibi bir for mlle amaya almaktadr. Ahm et Hamdi Tanpnar, bu abasyla baka bir kimlik kazanr. ncelikle, gemi kltr birikimini anlamak gerektiini dndnden, abasn o klt r okumak ve tanmak stnde younlatrr. Btn dnsel eylemini, zellik le 19. yzyl, yani kopuun kesinletii dnemi eksen alarak, gemii yorumla maya yneltir. Bu anlamda Tanpnar, daha ok mzikle ilgilenir ve urar. De-

A.H, Tanpnar, "M ed eniyet Deitirm esi ve t n san ", Yaadm Cihi, 24. A .H. Tanpnar, "A sl Kaynalc", Yaadm Gibi, 35. A.H. Tanpnar, Be ehir, stanbul; M illi Eitim Basm evi, 1969; 259. Vurgular benimdir.

M uhafazakr M odernliin E stetik Dzlemi 621

de Efendi, bir doruk olarak grd iin, okunraasna ayr bir nem verdii isimdir. Onun m ziini szel bir dzlemde zmlemeye alr. O mziin din leyende uyandrd duygulanm ve duygular adlandrmaya, somutlatrmaya giriir. Bylelikle hem i insan yakalayacak hem de ortak bir payda yakalaya rak balanm a noktasn bulacaktr. Tanpnar, bu urasyla tercme adam olm a y aarak tercme eden adam kimlii edinmeye almaktadr. Bunu elbette edebi yat yanyla yapmaktadr. Btn bir kltr anlamann arac olan dile terc me etmektedir. Kaynak m etindeki gereklii oluturan kurguyu ok somut ol masa da youn im gelerle ifade etmeye almaktadr. Bu, kaynak metinden fark l bir metnin dom asna yol asa da Tanpnar tutturduu yolda direnerek yrr. Fakat gerekten de ortada artk gerein imgelere tercmesinden oluan yepye ni bir metin ve duyarllk eii v a r d r .6^ Tanpnar, bu tercme abasnda bir eye dikkat eder. Anlattnn gerekle ne derecede rtt onun iin nemli deildir. Tanpnar daha ok hissettikle riyle ilgilidir. O da bugnn deil gemiin gereidir. Dolaysyla Tanpnar hal de deil mazidedir ounlukla. nk, yapmaya alt bugnn alglama dnya sn kullanarak mazinin bilincini kavramak ve onu iselletirmektir ve bundan hibir zaman vazgemez. Bu anlamda bugn ve hal, yani gerek diye kabul edilen Tanpnar iin kaynak metinde olandr. Bu da dnde, mazide olana tekabl eder. 'imdi' eer elde tutulan metinse bu ancak imgesel, yani sylem sel olandr, Ger ek anlamdaki bugn Tanpnar iin sadece yaznsallam ve metinsellemi olandr. Bu noktada, ok etkileyici bir ahnh yapmak gerekir. Tanpnar, Burs'dadr ve karlat bir olay anlatmaktadr;

"Belki bu karanlk dnceler oturduum kr kahvesinde de devam edecekti. Fakat ihtiyar kahvecinin ok zarif bir hareketi onlar olduu yerde kesti. Bir eliyle bana, otura cam iskemleyi dzelten adam bryle krmz ve muhteem bir gl nmdeki adr vann kk kurnasna frlatvermiti. Gzlerimin nnde saat, manzara hepsi bir anda bir bahar tazeliine boyand. Bu ihtiyar ve biare adam bu sanatkr hareketi nerden renmiti? Kendi talihine braklm bu biare adamda hangi asil terbiye, hangi gzellik ananesi devam ediyordu? Onun bu hediyesiyle ben birdenbire yeniden kymetlerin dn yasna domutum."^
Grld gibi, bu ahntlanan parada Tanpnar birka ve ok ona zg noktay vurguluyor. ncelikle, kahvecinin, masada duran gl su dolu bir kur naya atmas ve m erm er kurnay doldurmu suyun stnde yzen bir gl imge-

stanbul ve m evsim ler konusunda yazd ve YG 'de yer alan yaz bu konuda sylenenleri kant layacak m kem m el b ir rnektir. elir-doa-estetik konusunu Tanpna'n gene O sm anh m zii evresinde kalarak nasl som utlatrd, eitli beste ve bestecilerin yaptlarn nasl m etinselletirdii ve im geletirdii zellikle 124. sayfa vd'den izlenebilir.
T an p n ar, Be ehir, 134.

622 T iin p ar zerine Yazlar

sini meydana gelirm esi, lam anlamaya, Tanpnar' 'tercm e' abasm serimlemeye iten bir sre oluturmaktadr. Tanpmar, bununla, gndelik hayan iindeki estetizasyonu yakalamaktadr. Kahvecinin, cn fazlasndan, 'ite o kada^ denebi lecek lde farknda olduu bir eyleminden Tanpmar bir estetik retmektedir. Bu araynda 'imgesel olan indi'yle 'gerek olan gemi' arasnda hi zaman yitir meksizin bir ba kurmaktadr. kincisi, 'klasik' denebilecek abasna dnmekte ve o estetii oluturan 'terbiye' ve 'anane'yi aramaya balamaktadr. Tanpmar, o anda karlat bir estetiin kendisinde uyandrd duyularla olduu kadar fakat ondan ok o estetii oluturan srele ilgilidir. Bu da, aada deinilecek olan, 'sreklilik' kavramn ne derecedc iselletirdiini gsteren bir husustur. Tanpmar ayn abay Dede Efendi, Smbl Sinan iin de gsterir. Hatta, Hnzur'da, tartmay onlarn fizik grnlerini tahayyl etmeye kadar varr. Anla maya alan Tanpmar, tercme etmektedir. Nitekim, 'hangi gzellik ananesi 'devam ediyordu' diye sormaktadr. Tanpmar, bu noktay elde edebilmek iin, adn koymasa da aslnda bellek olgusuna ynelmektedir. Gerekten de, Tanpna^n m etinlerinde bellek kavramma, hal ve mazi, dn ve imdi kavramlarna verildii kadar yer verilmez. Bu belki gerekli de deildir. nk, gemii, Tanpmar, (zaten) hafzay da kapsayan bir kavram olarak ele almaktadr. Tanpnar'n, elbette kuann etkisi altnda kalarak da, hafza, hal ve mazi kavramlaryla urarken ve temel nermesi olan 'devam ' kavramn dile getirirken k noktas Bergson'dur. Bu, karmak olu um da Bergson'un imdi ve gemi kavramlar irdelenirse anlalabilir. Daha sonra Bergson'da bulunan 'tercme' kavramna gelinecektir.

BE R G SO N , M D ve G E M Bergson'a gre sreklilik (duration), bellek, bilinlilik (consciousness) ve z grlktr. Bilinlilik ve zgrlktr, nk ncelikle bellektir. Bergson, bellek ve sreklilik arasndaki zdelii daima iki yoldan aklamtr: "Gemiin im dide korunmas ve saklanm as" ve "acaba imdi gemiin srekli olarak by yen imgesini kapsar m yoksa imdi srekli olarak deitii iin mi gemi s rekli olarak byyen bir gerekliktir?"'^ * Grld gibi, Bergson'da gemi, kendi iine kapal bir alan deildir. Bir baka deyile, imdi olmakszn gemii tanmlamak ve hatta 'yaam ak' o l a n a k s z d r . Tanpna^m, Huzr'da maziyi de il imdiyi istediini sylemesi, bu adan baknca bir rastlant deildir. Fakat bu imdiyi de 'kendisi olarak' istemek anlamna gelmez. Tanpmar, gemiin an-

Henri Bergson, The CKa/ivcM iid, ir. By M. L. A ndison, VVestport, C onncclicut: Greenvood Press, 1946:183-193. FC .'f. M oore, Bergson: Thhkig Baclavnrris. Cam bridge: Cam bridge U niversity I^rc-ss, 35-38.

M uhafazakr M odernliin Estetik Dzlemi 62 3

cak im dinin iinden kavranabileceini aynmsamhr. imdiyi gemii yeniden kurmak am acyla aramaktadr. 'Devam ' dncesi burada etkinlik kazand gi bi bu modeli ayakta tutabilecek temel kavramdr. Bergson'da sreklilik, bir dizi kesikli anlarn (discontinuous series of instants) st ste tekrarlanm as deildir. Bir yandan, arkadan gelen an, ncekinin bellek tortusunu ierir. te yandan da iki an, birisi ortaya ktnda teki btnyle yok olmad iin bzp birbirine karr. Bu nedenle, Bergson, iki bellein ol duunu belirtir. Bunlar anmsayc bellekle (recollection memory) daraltc bellek tir (contraction memoy)7^ Bu durumda, imdi her ortaya knda ikiye ayrlr. Bir paras gem ie, teki paras da gelecee dnktr. Bununla birlikte, saf s reklilik, ancak 'ilke' dzeyinde geerli olan bir gerekliktir. Bu anlamyla, bellek, sreklilikle zdetir; sreklilikle ayn anda geniler fakat bu edim dzeyinde ol maktan ok ilke dzeyinde (in principal-en roit) daha geerli bir husustur.
i

Hatrlam a bu koullar altnda daha da nem kazanr. nk, hatrlam a, s reklilikten baka bir yerde saklanamaz. Bu nedenle, Deleuze'n saptamasyla sylemek gerekirse, "hatrlam a ancak kendisinde s a k l a n a b i l i r . " 7 2 Bu gerek, Bergson'a gre 'isel deneyim'i oluturur ve bize bir 'tz' kazandrr. Bu tzn z sreklilik ve bir paralanamaz (indestructible) gemii srekli biim de im diye doru geniletm ek ve uzatmaktr (prolong).^^ Bu oluum, Bergson'a gre, beni gemiin nerede olduunu aramaktan kurtaracak, bana hatrlamann nere de olduunu aram ay yasaklayacaktr. Hatrlama kendisinde sakldr. Tanpnar'n, ok iyi bilinen 'N e indeyim Zam ann' bahkl iirinde, "kk bende bir sarmak olmu dnya sezm ekteyim " szlerinde ortaya kan dnyann iselle tirilmesi eylemi, belli ki, hatrlamanm dsallna kar gelitirilm i bir snrla madr. Buna karlk^ Bergson'da ok tartma uyandrm kavramlardan birisi im didir ve im di, daima kendisinin dndadr. Bu, Olula (Beitg) mevcut olmay (being present) birbirine kartrdmz noktadr. imdi olm ayandr (is not), im di en saf halinde olutur becoming) ve bu niteliiyle imdi, daima kendi d ndadr (outside itself)7^Bu nokta bir hayli nemli. nk, Tanpnar her ne ka dar yeterince okum adn sylyorsa da eseri stndeki etkisini aka belirtti i Bergson'dan hangi noktalarda yararlanmtr, onu gsteriyor. Tanpnar'n ya-

Henri Bergson, Mattcr and Memory, tr by N .M .Paul and W.S. Palm er, London: H arvesler Press, 1978; 18-30. Gilles Deleuze. Bergsonism, tr. by H . Tom linson and B. H abberiam , Nevv York: Zone Books, 1991; 54. Henri Bergson, The Creative Mmd, tr. By M .L.A ndison, VVestport. Coneccticut: Greenw ood Press, 1 9 4 6 ,8 7 . H enri Bergson, Matter and Memory, 18-30; G illes D eleuze, Bergsonism, 55.

62 4 T a n p n a r zerine Yazlar

ptlar izlendiinde, stne yazd ne olursa olsun onu 'O lu' kavram yla ak lamaya alr. Olu hali de gene Tanpma'n en ok bavurduu kavramlardan birisidir. Ayn ekilde 'saf kavram da Tanpnar'da sklkla gze arpar. Tanpmar, bir anlamda, hereyi 'sreli bir olu' ya da oluu bir sreklilik eklinde algla mak ve tanmlamak ihtiyacndadr. Bu, gene Tanpmar'm 'znel-nesnel', yani toplumsal-kiisel, kltrel/geleneksel-estetik kavramlarnn kesime noktasmda bavurduu sreklilik araymn bir uzantsdr. Bununla birlikte, Tanpna'n abasn daha iyi anlam ak ancak Bergson'a dnerek onun yapt zmlemeyi biraz daha iyi aydnlatmakla mmkndr. imdi olm ayandr; fakat belli bir etkinlii vardr (it acts). (Tanpmar sz ko nusu olduunda bu gemiteki 'yararsz' gerein imgeselletirilmesi ve metinsel hale getirilmesidir). Buna mukabil gemi, hibir zaman olmaktan vazgemi deildir. (Yukardaki parada, Tanpmar, "hangi asil terbiye, hangi anane devam ediyordu" diye sorm aktayd). Fakat, edimsiz (imctive) ve yararszdr. Buna kar n, szcn gerek anlammda imdidir. Gemi, kendi iinde olmakla zde tir. Gem i iin, '...d' demek olanakszdr. nk, oluun kendi iinde olandr (it is the in-itself o f being). En u noktada varlan sonu ise udur: imdi iin da ima 'd' (was), gemi iinse 'd ' (is) den g e re k ir.G e m ile gelecek arasndaki fark budur ve bunu abartarak, biraz da sradanlatrarak, gemi imdi, imdi gemitir diye tanm lam ak mmkndr. Bunlarn bir uzants olarak Bergson'da 'saf anmsama' (pure recoUection) sa nal, edimsiz ve bilinsiz bir eylemdir. nk, kendimizi ncelikle gemie yer letirir, gemie, olmas gereken bir eyi gerekletirircesine srarz (leap). Ayn ekilde, kendimizdeki eyleri alglamayz. eyleri, nesneleri olduklar yer itiba riyle alglarz. Gem ii de, ayn ekilde, kendi iimizde ya da im dim izde deil, kendi iinde olduu yerde alglarz.^* Yine bu nokta, Tanpmar sz konusu olduun da ayr bir nem kazanr. nk, Tanpma'n, Mehmet Kaplan'n da saptad zere, en ok bavurduu, en ok vurgulad kavram, 'eya'dr. Kaplan, eya szcnn, onun anahtar kavramlarndan birisi olduunu belirtir ve Tanpna/n onu sradan bir 'eya' szc olarak kullanmadn syler. Ona, eya szcnn imlediinden ok daha fazlasn yklediini vurgular.77 Bunu biraz daha genileterek, nesneler dzlemi diye tanmlamak mmkndr. Tanpmar, eya derken, hi kukusuz, insan-nesne etkileimini aramaktadr. Bu abann asl ortaya kt noktalardan birisi mimarlktr. Tanpmar, Yahya Kem al'le bir likte, Trk edebiyatnda m imarlk stnde en ok dnm yazarlardan birisi-

Deleuze, Bergsoi/sm 55. H enri Bergson, Mnttcr and Memory, 130-135. 77 M ehm et K aplan, "M ah u r Beste H akknda Birka Sz", A.H. Tanpmar, Mahur Beste, 8.

Muhafazakr M odernliin Estetik Dzlemi 6 25

dir. Fakat o kavram da biraz zorlamak ve en geni anlammda 'm ekn' diye ta nmlamak gerekir. Mekn olgusunun bellek ve bilinle olan etkileiminin farknda olan Tanpnar, bununla birlikte, asl, m eknn gemile olan ilikisinin peinde gemiin 'tem d' eden gerekliinin asl yakalanaca nokta mekn anlamnda m imarlk tr. Nitekim, m im arlk stnde dnrken de ayn yola bavurur ve mekn, mimarlk yaplarn 'okum aya' alr. Bunu da 'milli duyu' olarak somutlatr maktadr: "Cedlerim iz ina etmiyorlar, ibadet ediyorlard. M addeye gemesini srarla istedikleri bir ruh ve im anlar vard. Ta ellerinde canlanyor, bir ruh par as kesiliyordu."78 Bergson, buradan devam eder ve u saptamay yapar: Bir imdiye ait tikel bir gemi yoktur. Ancak bir 'genel gem i'ten (past in general) sz edilebilir. Bu gemi, sonsuz ve tm zamanlar iin geerli bir gem itir ve her tikel imdinin 'gei' (passage) kouludur. Tm gemileri mmkn Man bir gemitir. Berg"son'a gre kendimizi nce genel olarak gemie yerletiririz. Bergson bunu ken~ di ontolojimize sray diye tanmlamaktadr. Bir kez bu sray gerekletirildik ten sonra hatrlama (psikolojik) bir varolua dnecektir. Hatrlama ancak bun dan sonra sanallktan kacak, bir gereklik olacaktr.^^ Bu anlamda, imdi gee bilecek fakat, bir zam anlar imdi olmu olan zaman gemie intikal ederek ken disinde saklanmaya balayacak, bu, btn, paralanmaz bir gemie dnecek, btn bir gem iim iz olacaktr.^ ' Tanpmar sz konusu olduunda, onun 'm edeniyet' ve zaman dedii ve s rekli olarak stnde dnd olgu, Bergson'un 'genel olarak gemi' dedii eydir.^ Gemi, Tanpna'da her zaman m edeniyet kavramyla zdetir. Bunu, yle somutlahrr: "B ir medeniyet her eyden evvel derin maziden gelen bir kl tr ylmas, bir kltr toplanmasdr." 82 Tanpmar iin bu kltr, mimarhkla zdetir. "B u ylm anm banda ehir ve mimari eserleri gelir." Fakat mimarlk kendi iine kapal bir kltr oluturmaz. Oradan alarak 'm ill klt' m ey dana getirir: "nk nesilleri asl terbiye eden onlardr." Bu, Tanpmar'n kltrclnn nasl ayn zamanda onun milliyeti bcyuhnu oluturduu ve Bergsoncu kavramlar nasl bu anlaya dnk olarak kullandn da en iyi biimde

Tanpmar, Be ehir, 130. H enri Bergson, Mattcr and Memory, 133-135. Gilles Deleuze, Bergsoiiism, 59. Tekrfir "N e iindeyim zam ann/N e 'd e' bsbtn dnda/Yekpte geni b ir nn/Paralanm az aknda" dediini anm sayalm . Buradaki, 'paralanm az n'n Bergson'un gem i tanmyla t patp uyutuu ve neredeyse o tanm n baka szcklerle yaplm bir tanm olduu rahatlkla grlm ektedir. Tanpmar, Yaadm Gibi, 181.

6 2 6 T iin p n ar zerine Yazlar

gsteren bir noktadr: "H er mimari eseri mill hayatm bir koruyucusudur. Bu koruyucu tanrlar kaybede ede cemiyet bir gn devam fikrini kaybeder."*^ Bu devam-gemi eklemlenmesi Bergson felsefesi balamnda gelien iki yanl karsamann tartlmasn da gerekmektedir. ncelikle, bu felsefe bala mnda, gemiin, imdi olduktan sonra gemi nitelii kazand varsaylmtr. kincisi, imdi balam nda ve imdinin alglanmasyla dnmeye dnk alkanlmzdr. imdinin, bir baka imdiyle ikame edildiinde bittiini varsay yoruz. Oysa burada durmak ve dnmek gerekir. Eer daha nceki, eski im di de yeni imdiyle ayn zamanda imdiye intikal etmemi olsayd, imdi nereye kaybolacakt? Gemi ncelikle oluturulmam olsayd ve imdi olm asayd asla oluturulamayacakt bu durumda. te bu, bellekle zaman arasndaki en temel paradoksa yol aan kouldur. Gemi, yukarda da belirtildii gibi, daima, ol mu olan im diyle birliktedir ve onunla ancldr. Tanpnar bu gerein sonuna kadar farkndadr ve bunu kendi m uhafaza krln hem oluturacak hem de dorulayacak bir ara olarak kullanr. Bu, gem i-im di eklem lenm esini hem nesnel dzeyde hem de siyasal-kltrel dzeyde som utlatrm ann aracdr. Tanpnar, aka "bugne ait her ey be nim iin bir davadr; nk yaadm zaman severim,"S4 dem ektedir ama u tanm yapm aktan da kendisini alam am aktadr: "B iz asrlardr, dm an bir lemin ortasnda, yangn ve ate iinde m illiyetim ize kurtarc bir tlsm gibi sarlm olarak yaadk: O duygu sayesinde varz. Ne zaman ki m illiyetim izi braktk, o anda bam za felketler yad. 1918'den sonraki stanbul'u hatrla yn. Her mim ari eseri bizim iin neydi? Kim o zam an bir ta yerinden km l datmaa raz olurdu?" 5 Tanpnar bu tanm biraz daha geniletir ve milliyet-kltr ilikisini kurar: "Biliyorduk ki milliyet dediimiz ey, bir dil, mill hayata intikal etmi ekille riyle bir din ve ahlak, bata mimari olmak zere bir yn sanat eseri ve tarih hatrasdr." Bu tanmn, Barrcs-M aurras kaynakl Yahya Kem al'den kaldrld aktr. Tanpnar, bu oluumu 'zincir kavramyla olgunlatrr ve son aamasna tar: "Onlarn hepsi bize, mrmzn bir devama bal olduunu, zaman bo yunca uzanan bir zincirin bir halkas olduumuzu hatrlatr. Bu zincir, o muci zeli devam duygusuyla mill hayatn kendisidir."^* Tanpnar, kkeni Yahya Ke mal olan bu tanmlamasyla Trk milliyeti-muhafazakr modernitesinin son noktasn koymu, stnde ykseldii zemine kltrel dokusunu kazandrmtr.

83 ]bid. Tanpnar, Yaadm Gibi, 184. 85 Ib id .,1 8 1 .

86 Ibid., 182.

Muhafazaknr M oderliin E stetik Dzlemi 6 2 7

Bu almdan sonra yukarda deinilen eviri olgusunun biraz daha genile tilmesi gerekmektedir. Buradan, gnmzde yaplan Tanpnar yorumlarnn gerekliinin tartlmasna geilebilir. Bergson, gemile ykl, bellein imdinin arsna yant verm e yollarn dan birisi olarak nitelendirir eviriyi. Bellek btn varlyla deneyimi karla maya alr. Bu amala Bergson'a gre bellek kaslr.^ Bergson'un burada ne kard nokta udur. Bellek, eviri ileminde btn bir gemii gncelletirir. Bu btnlk tikel bir anmsamayla ayn anda gerekleir. yle sylemek de mmkndr. Tekil bir anmsama edimi btn bir bellee ve onun kapsad tm gem ie tekabl eder ve o tekil anmsamann iinde (onunla beraber) btn bir gem i gncelletirilir. Ksacas, anmsama, tekil ve parack halindeki bir ey lem deildir. Bir bellein btnn kapsar. Tanpna'da bu gerek aynen bulunabilir, Tanpnar, gem iin herhangi bir dnemiyle ilgili deildir. Btn bir gemii, blnmez bir btn olarak kabul et mitir. N e var ki, kltrel sorunlar tarhrken deindii gemi, onun dna kt zaman iki kavramla btnleir. Bunlar, zaman ve muhayyiledir. Hatta bu noktada, onun dorudan hafza kavramnn stnde bu kadar az durmu olma s artcdr. Oysa, tekrar edelim, Tanpnar her muhayyile ve zaman dediinde hafzaya gnderm ede bulunniaktadr. Bu anlamda Tanpnar, modernitenin iin deki bir m etafizii yakalama abasndadr. M odernitenin sekler anlayna ve ynelimine elbette sesini karm am aktadr Fakat, bandan itibaren zihnini u ratran ana kavram m uhayyilenin 'gcklanmas'dir. Bunun nasl olutuu s tnde durur ve dnrken, Tanpnar, herhangi bir soyutlamaya gitmekten dik katle kanr. Bu sreci, m etafizii bir gereklie 'tercme ederek' amaya gay ret eder. O metafizik, Tanpmar iin n halleri, 'el'b-i nriye'dir.s Yaamn ve sanatn n deiiminden doan 'hallerin' saptanmasna hasretmitir de mek bu anlam da yanl olmayacakhr. A ntalya'da karlat maarann suyla ve kla dolup boalmasndan, hatta Kerkk'te gece gnn yldzlarla dolu boluundan son iirinin 'mavi, masmavi bir k/ortasnda yzm ekteyim ' ta nmlamasna kadar geen btn sre boyunca bu m esele stnde durur. Niha yet, yazd en gzel yazlardan birisi olan "Lodosa, Sise ve Lfere D air"de bu oluumu gene ayn kavramlar kullanarak, sisin yok ettii k gereinden ha reket etmek suretiyle anlatr. Tanpnar'n metafizii tercme ederken kulland ikinci kavram gzelliktir. Bu yaznn eitli noktalarnda dile getirildii zere, Tanpm a'daki estetik bir gzellik arayyla iie gemitir. Tanpnar, soyutlayan ve eksilten, modem ist bir estetiin ve onun ierdii gzelliin ardnda deildir. Tersine ok somut bir

Bergson, Maticr and Memory, 307-308. A.H. Tanpnar, Yaadm Gibi, 144.

628 T a n p n a r zerine Yazlar

gzellii aramaktadr. Daha nce deinilen imgeletirme bu oluumunun bir arac gibidir. Nitekim bu dorultiida modern edebiyata aktan cephe ahr ve onun k oyunlarn, 'muhayyilenin her gzel teklifi gibi' reddediine kar kar.9 Bunu daha da u bir noktaya gtrr ve btn bir modern estetii gzele kar olmakla sular. Fakat o arada da gzelin lmn ayn zam anda insann lm olarak nitelendirir. Bu nedenle de Tanpnar, artk dinmeyecek bir hasre tin iinde kendisini yitirir. Bu yanyla ele ahndnda Tanpna'n modern bihn iindeki konumu nemli bir zellik kazanr. Tanpnar, Trk modernitesinin ocukluk bilincidir. Bu bilincin aller ego'su gemi/mazi, sper ego'su medeniyettir. Tanpna'n temsil cisi olduu ocukluk bilinci bu iki benlik arasnda skm tr Elbette buradan kacak olan ego modernitenin temellendirilmesiyle eriilecek olan bilinle z detir. Modernitenin bilinci gelitike ve glendike elbette alter ego da sper ego da alacaktr M edeniyetin artk fazla hatrlanrhamas bir pairidde olarak algla nabilir. Oysa, Tanpnar bu noktadan ok uzaktr. Tanpnar, tpk ocukluk bilin cinin narsistik dneminde yaad gibi sper egonun imknsz basks karsn da nlter egoyu bir snma alan olarak sem ektedir Bu anlamda her an biraz da ha hayran olan bir ocuk kimliini sergilemekten ekinmez. Bu, Tanpnaf daki ontolojik ve vairolusal gerekliklerin de ne kt nokta dr. Trk edebiyatnda, Tanpna'n dneminin varoluularm okuyup okuma d tartlmtr. O uzertem 'in almas bu konuda bir balang oluturabih r Bu soruya verilecek yantn nemi uradadr. Tanpna'n btn metinleri ne szm olan, 'strap ekme hali' ve srekli yaknma duygusu gerekte, onun varolusal bunalm nn bir tr davurum udur Ayn ekilde Tanpnar'n gemi e snma, estetie ynelme, medeniyeti anlama ve sourma abas, gene onun varolusal snma ve korunma alanlardr. Bu, modern Cumhuriyet benlik ve kimliinin yaad zorlanmalarn bir yansmasdr. Tanpnar, varolusal kayg lar yaayan, benlik ve kimliin yansra bihncin somutlam addr. Onun ya ptlarn bu adan ele almak doru olacaktr ylelikle de Trk edebiyatnda va rolusal bunalm en u noktada kristalize eden erken alm bir iz srlebile cektir. Gncel Trk dncesinin Tanpna^la bu derecede yakmdan ilgilenmesi de gene bu sorunsala balanabilir. Tanpnar, o anlamyla, varolusal bunahmn yaayan bilincin yceltme (sublimation) ve yanstma (projection) odadr Bu, doal bir gelimedir. nk, Tanpnaf n yaad zamanda tanklk ettii Fran sz varoluuluu ile Bergson felsefesi arasndaki ok yakn, hatta tamamlayc

Ibid., 144. Sha O uzertem , "T h e dead tree o f com passion: Existence, imngination, love and narcissism in Tanpna's M ahur B este", Yaymlotmam Doktora Tezi, Indiana University, 1994.

Muhafazakr M odernliin E stetik Dzlemi 629

liki bugn artk aktr.^ Tanpmar ise daima varoluuluun ve Bergsonizmin terimleriyle konumutur. Modernitenin tahripkrlyla elde ettii zgrlk ten, belleu olmad, gelenein yok sayld bir boalma ortamyla doan z grlkten ok, Tanpmar, yukarda Bergson'dan alntlanarak gsterildii gibi bellein m evcudiyetiyle zgrlemeye alm aktadr Bu kstlam a iinde bula bildii tek zgrlk ka ise mulnayyilenin sunduu olanaklardr. Gene bu balamda Tanpnar'n bulduu bir dier zgrleim olana 'kla sik' kavramna dnk araylardr. Erken modernitenin ina aamasnda daima grlen gelenek-klasik tartmasn Tanpmar kendi kltrel ortam nda dorua karma urasna giriir. Bu amala sk sk Yahya K em al'e dner ve onu 'bizim tek klasiim iz' sayar. Tanpnar'n burada vurgulamak istedii her ne kadar, Eliot'un gelitirdii anlam yla bir klasik olsa da, onu biraz teler. Tanpmar, btn bir gemi birikimi, o arada Dou kltrn fakat daha doru ifadesiyle, gele neksel Trk-Osm anh kltr iindeki Dou motifini ve o m otifle kiilik kazan m birikim i klasik sayma e i l i m i n d e d i r . ^ ^ Tanpmar'n zaman zaman 'yapc zevk' diye nitelendirdii oluumdur. Bu kavramlarn kaynanda kukusuz, m odernite-klasik izgisini, kincisi lehine ve bir m odernite eletirisi olarak kur maya alan M aurras estetii ve anlay bulunmaktadr.^^ Onun ne olduunu tam anlamyla ifade edemedii iin eitli aralar kullanarak (imgeletirme) aklama yolunu seer. O dorultuda da hafzann deil muhayyilenin kullanl mas gerektiini vurgular. nk, gemi artk bir byk bolua dnmekte dir. Aradaki kopukluklar bilgiyle doldurulamayacak dzeyde olduundan o ek siklik mulayyile kullanlarak giderilecektir.'* Yahya Kemal, bunu yapmtr. O takdirde, Eliot'un Virgilius iin sylediini tekrar ederek onu bir dilin bir kez dourabilecei klasik olarak nitelendirir. Bu anlamda Yahya Kemal, Tanpmar iin artk gemiin tanmlanmasnda, gemi zevkin alglanmasnda kullanla cak tek kaynaktr. Bu, Tanpnar'n modernitenin karsnda zgrletii bir aamadr. Bununla baka bir eyi daha yapm aya almaktadr. Modernitenin kendi 'ykcl' iin de gelitirdii bireyi Tanpmar da birey olarak aramamaktadr. Tanpmar, kltrel'i bireyi retecek kaynak olarak sunmaktadr. Gsterdii rom antisist eilim-

P. A . Y. Guntar, "B erg son and Sartre: The Rise o f French Existensialism ", in F. Bruvvick and P. Douglass, ed., The Crisis in Modernisin: Bergson and the vitnlist coniroversy, Cam bridge; Cam bridge U niversily Press, 1992; 23-244. 'K lasik' kavram nn daha geni bir tartm as iin bkz., H aan Blent Kahram an, Yahyn Kemal, S'l89. Bu ilikinin yakm hk ve younluk derecesini tartm ak iin bkz.. H aan Blent Kahram an, 'T w o nationalism " ve zellikle, M ichael Curtis. Threc Against the Tliird Republic: Sorel, Barres, and Maurrns, Princeton, N ew Jersey: Princeton U niversity Press, 1959; 120-124. 94 A . H. Tanpmar, "T rk stan bu l", Yaadn Gibi, 164.

630 T a n p n ar zerine Yazlar

lerle Tanpnar, bireyi tekil bir gereklik olarak yaratmaya ya da tanmlamaya y nelmekten ok onu bir kltr deikeni olarak alglamak eilimini gsterir. Bu nedenle, kltr belli bir cemaatlemenin arac olarak sunarken, doay bir ka pal etiin kayna haline getirir. Doa, fakat zellikle de peyzaj, modern bilin teki btn eksiini Tanpm a'da giderir. Ne var ki, Tanpnar tam da bu niteliiy le 19. yzyl romantisizmine eklemlenir. 19. yzyln balattklarn 20. yzylda ki muhaliflerini kutlanmak suretiyle tamamlamaya ve somutlatrmaya al maktadr. Bu yanyla Tanpnar daima 'yitii' arar. O kadar ki, mevcudu bile ba zen yok sayarak, yitikletirerek ele alr. Gerekliin stnde dnm esinin tek yolu budur Tanpnar'n ve o nedenle 19. yzyln bilgi rejimini o derecede rahat lkla, iinden bakarak, kuatabilir. Yitik zaman, Proust'ta yitik zneyi ortaya karmak iken, Tanpnar yitik zneden hareket ederek zaman da yitirir. Tanpna'n gerek elikisi de budur. Proust yitik zaman ararken Tanpnar bulunmu, hatta hi yitirilmemi olduuna inand zaman yitirmemenin kaygsn eker, abasn gsterir. Bu nedenle Tanpna^n zaman asla bulunmayacak bir zaman dr. Hafzann deil daha ok muhayyilenin peinde olmasnn nedeni de budur. Bu adan ele alndnda Tanpnar bir kez daha Bergson'la buluur. Bergson'un temel kavram sezgidir. Tanpnar, bunu ou kez, gene Yahya Kemal'den esinlenerek, 'duyu/duymak' kavramlaryla karlar. Muhayyile daha ok da bu nedenden tr nemlidir. nk, muhayyile eksiin duyula tamamlanmasna salanan olanaktr. O anlamda, bellek bir noktadan sonra duraan ve deimez olandr. Oysa m uhayyile deiimin de olanadr ki, gene Bergson'un asal kav ram larndan olan 'saf deime' Tanpna^da kendisini tm boyutlaryla gsterir. Nitekim, Bergson, Yaratc BcUek'ie esinle karlanabilecek revelntion'un ancak 'ruh, sreklilik ve saf deiim 'le gerekleeceini v u rg u la m a k ta y d .B u n u n da tesine geerek, Bergson, szcklerle olduka sorunlu bir iliki gelitirmekteydi. nk, szckler, bizimle gerek arasna girmekte hatta ruhsal durularmz bi le bizden s a k l a m a k t a y d l a r . ^ Szck, Bergson'a gre btn nitelii yararcln da olan bir olgudur ve soyluluun sradan biimlere indirger. Yeniyi eskinin bir dzenlemesi haline getirir.^^ Buna gre, Bergson, sanatnn/airin sezgilerini akkanl ve biriciklii iinde, kamusal bir mlkiyet haline gelmeden ve orada tulsaklamadan aktarabileceine inanmaz.^ Bu itibarla da iir, gene Bergson iin umutsuz bir projedir. Tanpna^n, srekli olarak iiri 'yapam am aktan' ya knmas da znde bu imknszln iinden konumasndan fakat onu fark et-

Henri Bergson, The Creative Mhd, 37. Bergson, Time n;/f/ Frec Will, 130. Bergson. CM , 94-96. Bergson, The Crealivc Evolution, r. A. M itchell, introduction P.A.Y, Gnler, Lanham , MD; UniversiLy Press of A m erica, 1983. x.

M uhafazakr M odernliin E stetik Dzlemi 631

meri bulunmasndan (ya da her zaman olduu gibi kayna saklamasmdan ve onu kendisinden 'mtevellit' bir eymi gibi smmasmdan) baka bir ey deildir. Tanpmar, tam da bu aamada kendi dneminin modern airleriyle zdele ir. Gerek Eliot, gerekse Faulkner, bu anlamda btn dayanaklarm Bergson'dan tretmektedirler. Eliot, Bergson'un derslerini dinlemi ve onun stne bir tebli yazm birisi sfatyla, Faulkner, Amerikan modernizminin sezgisel boyutunu simgeleyen kiiliiyle duyu, ses, sreklilik, zaman, bellek, gemi, gelenek gibi kavramlar, Bergsoncu bir estetie yerletirirken zenle ve hrsla kullanmlardr.59 Gerek Tanpnar"m gerekse andm yazarlarn deinilen kavramlara ynel mesinde en byk etken ise hi kuku yok, I. ve 2. Dnya Sava'dr. Bu dorul tuda yaplacak bir alma ok daha ileri benzemeleri ortaya karacaktr. u ka darn sylem ek gerekirse; Tanpnar'm Saatleri Ayarlama Enstits isimli romamnda Hayri rdal'la Halit Ayarc'nn tantklan gnn akam Boaz'a giderler ken Tanpnar'm kulland 'geriye dnl' ve 'bindirm e' teknikli anlatm, bu balamn onun iin ifade ettii anlam kesinletirmektedir.

SO N U Ahmet Ham di Tanpmar, bu zellikleriyle, balangta da belirtildii gibi, bu gn zerinde en ok durulan, en ok tartlan yazarlardan birisidir. Bu ilginin kukusuz birden ok nedeni bulunmaktadr. Bununla birlikte araylarn somut lat nokta, Tanpmar'n yant arad sorulardan daha ileride deildir. Bir ba ka deyile, Tanpmar, kendisi iin ve ortaya koyduu yaptn i sorunlar nede niyle veya rettii yantlardan tr ele alnan bir yazar deildir. Tanpmar, bu gn de zam an zam an sorulan sorulan daha erken bir tarihte sorm u bir kii ni teliiyle zmlenmektedir. Bu yanyla, Tanpmar incelemelerinin znesi Tanpnar deildir. Tanpmar, o aratrmalarn daha ziyade nesnesi konumundadr. En fazlasndan, m odernitenin geliim inde bir ara konak olarak deerlendirilm ekte dir, Tanpmar. Bununla birlikte, Tanpmar, daha ok modernite ve 'm edeniyet' tartmalar nn balad snrda sz konusu edilm ektedir Bu, hi kukusuz, Tanpnar"! ek sik alglamak ve temellendirmek tir. Hatta, bu olgu dorudan Tanpm a'a ve ya ptlarna ynelen alm alar iin de derece derece geerlidir. ok nemli olan bu hususun stnde durmak gerekir. nk, bu oluumun aklanm as gerek Tan-

Paul Douglns, Bergson, Eliot, and American Literatre Lexington, Kentueky: K entucky University Press, 1986; J. N . Riddel, 'M odern Times: Stein, Bergson and the ellipses o f 'A m erican vvriting', in R Burw ick and P. Douglnss, ed., The Crisif i Modeniism, 330-367. 100 Trkiye'd e Tanpm ar stne yazan iki kiinin, Ouz Dem iralp ve N urdan GrbtIek'in, VValter B enjam in'le ilgilenip onun hakknda da alm a yapm olm as ilgintir.

6 3 2 T iiu pn ar zerine Yazhr

pn afn gerekse am acm a bugn ne ifade ettiini gsterecektir. Fakat ondan da ha nemli bir husus sz konusudur. Bu durumun akha kavuturulmas, yani Tanpmar'n 'ieriden' baklarak ele ahnamamasndaki nedenlerin gsterilmesi, Trkiye'de modern zihniyetin bugn bulunduu konumu belirlem eye de ola nak salayacaktr. Tanpmar'n, onun stne yaplacak tartmalarn znesi olmas, yle gr nyor ki, bugn artk olanakszdr. Bu snrlamann ortaya kmasndaki en nemli neden, Tanpnafn dnyaya bakarken ve onu yorum larken kulland aralarn da sorunlann da alm olmasdr. Bu 'alm a' bir yetersizlie tekabl etmemektedir. Tam tersine, Tanpmar'n 'aralar' bugnk bilin, kltrel dona nm ve dier zihinsel 'parametreler' tarafndan kuatlamamaktadr. Tanpmarn temel kaynaklar 19. yzyl epistemolojisi, Divan edebiyat ve nihayet Osmanl medeniyetidir. Bu m akalede gsterilmeye alld gibi, Tanpmar, bu kaynak lar 'ntr" ve ilemlerinden soyutlanm, boaltlm olarak ele almaz. Yeni bir uygarlk ve insan tanm gelitirebilmek iin onlara ynelir. O nedenle de, o kl trel birikim i, bildii kadaryla deil, daha fazlasyla kavramaya alr. Bu amala onu daha ieriden kuatmaya gayret eder ve o ynde younlar. Elinde ki birikim in nesnel yann amay amalar. znel bir tercihle o ktleyi 'duymak' abasna giriir. Bunu da; 'tercm e' eder. Tanpinar, bu araynda kiisel-nesnel gereklikleri iie geirir. Uygarlk atmasn kendisine k noktas olarak alr. Kltr ikilii diye tanmlad konumun dna klabilmesi iin sentezler ne rir. Bu sentezin asl nvesi gemi uygarl bilmek ve zmsemektir. Oysa bugn yaplamayan budur; hatta yaplmasna olanak bulunm ayan da gene budur. nk, her eyden nce, Tanpinar, 19. yzyldan 20. yzyla gei dneminin insandr. Aradan geen srede, kltrel ve zihinsel dnyada sentez kavram bir aray olmaktan kmtr. Bir eyleme ve gereklie dnmtr. Cumhuriyetin zihinsel ve kltrel tercihleri geriye dnszdr. Cumhuriyet, zellikle kltrel dzlemde bir Osmanl gereini kabul etmez. Tersine, onun inkrn gelitirir. Oradan balad iin, kendi insann yaratmaya alacaktr. Bunun yaratlacana da inanr. htiya duyduu tek ey zamandr. Bu anlay n kitlenin niceliksel boyutuyla destekler. Tanpmar'n 'inkr' diye yaknd ey, yeni anlayn dayana ve en gl olanadr. Bu oluum, bugn kendi sonucunu retmitir. Sentez, gemile bugnn es tetik bir izgide buluturulmas eklinde kmamtr ortaya. Estetik duyumun gerektirdii sekincilik de sz konusu deildir artk. Sosyolojinin plak gc her eyin nne gemi, o nedenle de gndelikteki gerek byk hlyann yeri ni almtr. Artk duyan deil yaayan insanndr sz ve sra. Cumhuriyet, ilerle me dncesinin bayradr. lerleme ise parabolik olamaz. O Tanpmar'n neri sidir. Parabolik yaklam, dnden bugne, krsaldan kentsele, kitleden tekile y neliktir. Oysa Cum huriyet, kendi dnemi iin istedii, ihtiya duyduu ve n

Muhafazakr M odernliin E stetik Dzlemi 6 33

grd zam an elde etmi, kitlesini oluturmu ve halta ona sonunda da tes lim olmutur. O nedenle, izgisini bugn-yann dorultusunda ekmitir. Tekil artk kitlenin iinde eriyebilir, kent krsala doru alabilir. Uygarlk ise ancak bu sentezin anlad bir Bat'dr. Byle bir tablo Dede Efendi'yi kapsamaz. N ail ve N e f de kukusuz bu s rete yer almaz. Onlar, artk 'isel du)o'lann, sezgiyle kavranabilecek nesnele ri deildir. Onlarn iinden geen bir hayat tasavvuru da sz konusu olmaktan kmtr. Tanpnar'm gnderm ede bulunduu ve anlamaya alt isimler, eer m utlaka bir nesne olacaksa artk yalnzca bir bilgi nesnesidir. Onlar anla mayan, 'duym ayan' bir bilincin Tanpna' anlamas ve onu ieriden kavramas ise doallkla m mkn olmaktan kmtr. Tanpmar, ksacas, kltrel paradig mann deimesi nedeniyle artk zne olamayacaktr. O arada. Cum huriyetin ra dikal kanadnn, her eye ramen srdrd hakimiyet de bu sonuta etkili ol mu, Tanpmar, m uhafazakr bir kesimin simgesi niteliini kazanmtr. Radikal kanatlar ise onu, farkl bir yaklam sergileseler de, ayn niteliiyle kuatmakta, en fazlasnda, nesneletirmektedirler. 'Tanzimat sonras sendrom u' denebilecek bir oluumun da sonuna eriilmitir. Yukarda deinilen 'sentez', Tanzimat'n yaratt ikilii belli lde am tr O zaman Tanpm a'n, toplumsal-kltrelsiyasal dzeylerdeki 'varlk nedeni' de ortadan kalkmtr. Geriye iki boyut kal maktadr. Tanpmar, ya balangta da deinildii gibi, belh bir dnemi algla mak iin ele alnm aktadr ya da, tmyle varolusal bir bunalm n yanstlma dzlemidir. Her iki ynelimde de gerek Tanpmar'm gereklii olan, Tanpmar n cesi dnem, gerekse Tanpnar'm onlarla tmleik kendi gereklii sz konusu ol maktan kmtr. Bir yerde, Tanpnar'm li yitirmedii ve 'mulafaza etmek' iste dii zaman nce paralanm, sonra yitirilmitir. O zaman Tanpmar da yitmitir. 'Bendedir korkusu biten eylerin' diyen Tanpmar, korkusunda hakl kmtr.

(Dou-Batt, say 11, Mays-Temmuz 2000, s. 9-43).

TANPINAR'IN HKYELER ZERNE NOTLAR

M, Orhan Okay

lk bakta adalan arasnda fazla veld grnmeyen, ikinci bir bakta urat alanlar bakm ndan biraz dank intiban veren Ahmet Hamdi Tanpnar, lmnden sonra gittike younlaan bir ilgi oda oldu. Bunda, birokla rnda olduu gibi bir pazarlamac kurnazlnn rol bulunm ad muhakkak. Tanpnar hemen btn eserleriyle bu ilgi odana ve edebiyatmzn; kltr mzn klasikleri arasnda yer almaya lyktr. Bata sylediim ve bir zaaf gibi grnen zellikleri, birbirini dourmutur. Yani veld olmamas ile dankl hemen hemen ayn ey gibidir. Hemen b tn biyografilerde ilk vasf air olarak yazldr. lm ne yakn bir araya getirip yaynlatt iirler'deki iir says 37'den, lmnden sonra dergilerde kalanla rn bunlara eklenmesiyle de hepsi 74'ten ibarettir. Ama airdir. Akla gelen ikin ci vasf romanc oluudur. Biri daha tefrika edilirken yarm kalm, biri lmn den sonra m svedde ve taslak halinde bulunmu olanlar da dahil olm ak artiyle, salnda sadece ikisini yaynlad romanlarnn says ise betir. Ama ro mancdr; hikayecidir de. Hikyecilii zerinde biraz sonra duracam. Sadece kantite dikkate alndnda belki en verimli olduu alan deneme yazarldr. Be ehir'm dnda yine lmnden sonra Yaadm Gibi ad altnda bir araya getirilmi olan kitapta yz kadar deneme var. Yahya Kemal kitabn da deneme ler arasnda dnm ek daha doru olur. Bunlara ilve olarak genlik yllarnda orta retimde, daha sonra Gzel Sanatlar Akademisi ile Edebiyat Pakltesi'ndeki hocalklar da ok deiik bir alan yelpazesi gsteriyor: Estetiklen ve mitolojiden balayp henz zel bir ihtisas dnemi olarak dnlmedii yllar da yeni Trk edebiyat hocah ve bu hocahnn onu sevkettii, belki/muhak kak hocalndan daha fazla nem verdii aratrmaclnn mahslleri; Namk Kemal ve Tevfik Fikret hakknda iki kk m onografik antolojiden sonra her za

T a n p n a rn H ikyeleri rerine N otlar 6 35

man orijinalliini koruyacak olan 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi ve yz kadar nemli yazdan ve ansiklopedi maddelerinden oluan bir makaleler klliyat. Bunlar hep yazmn banda iaret ettiim dank alanlarda ve fazla verimli g rnmeyen alm alarn beUrtmek iin syledim. Burada edebiyat tarihinde ve makalelerinde de lim olmaktan ok denemeci, romanlarnda romanclyla be raber air ve btn eserlerinin arka plannda tarihi, mimar, heykeltra, ressam, mzisyen olm ayarak bu alanlarn hepsinde gl bir yorumcu ahsiyetle port resini tam am layabiliriz. Bu son arka plan (background) bahsindeki dankla aklk getirici b ir dnceyi, Antalya M ektubu'nun satr aralarna skm bir cmlesinde buluyoruz; "Bu duygu, musikiinas olmamak artyla, musiki se venlerde bu sanatn uyandrd hisse benzer". Fakat btn bunlarn zerinde Tanpmar, o otuz yedi veya yetmi drt para iiriyle her zaman air vasfyla mevcuttur; "Bende esas olan iirdir, oradan etrafa genilerim ." (Yaar N abi'ye mektup). airliinin n planda kalmasn her zaman arzu ettiinin delili olarak bir baka not; ok zet halinde ann Trk edebiyatnm m eselelerini ele ald "Trk Edebiyatnda Cereyanlar" adl uzun makalesinde Tanpmar kendisini airler arasnda ele alr ve "Bu air dier hikye ve rom anlarnda..." diye bala yan dikkate ayan bir cmle de sarfeder. Hayat boyunca cm ert hatta msrif olan ama geim sknts da eken Tan pmar buna ramen kalemini, baz yatlar gibi kendi adyla olsun takma bir ad la olsun, geimi iin kullanmamtr. Bunu, her eserinin ykn, mesuliyet ma nasnda deil, estetik ykn tamaya hazr olduunu gstermek iin belirtiyo rum. Onun, hocalnda da, lm almalarnda da sanatkrl nce geliyordu. Ve pek ok sanatkrdan daha fazla kendini ifade etmenin, bunun iin de estetik ten fedakrlkta bulunm am ann yolunu aryordu (Aktel politik m esele ve kii lerden bahsettii baz yazlar zerinde ayrca durulmal). Tanpna'n hikyecilii yukardan beri izmeye altm hayat grafii iin de btn teki m esaileriyle beraber yrr. H ocal, edebiyat tarihilii, rom an cl, airlii... arasnda bir de hikayeci Tanpmar var. lki 1937 ylndan bala mak zere yaynlanm 14 hikye. Bunlardan on ikisini Abdullah Efendi'nin R1 /alart (1943) ve Yaz Yamuru (1955) ad altnda kitaplatrm. H ikyelerinin o u nce dergilerde km. Yazarlarn hayat hikyeleri iinde eserlerini yazdklar zaman olarak bilgi miz, ok defa bunlarn yaym tarihlerinden ibarettir. Tanpnafm hikyelerinin de yazl deilse de yayn tarihlerinin sras yle:

Gemi Zaman Elbiseleri, Temmuz 1936 Erzurumlu Tahsin, Nisan 1937 Bir Yol, Mays 1937 Abdullah Efendi'nin Ryalar, Eyll 1941

636 T a n p n a r zerine Yazlar

Evin Sahibi, Arahk 1942 Emirgn'da Akam Saati, Ocak 1945 Fal, Kasm 1946 Bir Tren Yolculuu, Sonbahar 1947 Adem'le Havva. lkbahar 1948 Acbademdeki Kk, Sonbahar 1949 Yaz Gecesi, Kt 1951 Ryalar, K 1952
lk defa Yaz Yamuru kitabnda yaynlanan Yaz Yamuru ve Teslim hikyele rinin itibar tarihi de 1945 olarak kabul edilebilir. Bunlardan Yaz Yamuru'nun, tuhaf bir tefrika maceras yaayan Emirgn'da Akam Saati hikyesinin epeyce bir tertip deiikliinden sonra yeniden kaleme alnmasndan olutuunu da ilve edelim. (Tanpna'm 1953'te Varlk dergisinde yaymlanm "Son M eclis" adh tek perdelik fantezi denilebilecek bir kk eseri daha var. Dergide "kk hikye" eklinde takdim edildii iin bibliyografyasna da bu ekilde gemi. Bu kk hikye baln Tanpnar m vermiti, yoksa derginin bir tasarrufu muy du, bilmiyoruz. Bu metin bugne kadar kan kitaplarna girmemi ve herhangi bir ekilde incelenmemitir. Bir de Bedrettin Tuncel'e yazd bir mektupta Ab dullah Efendi'nin Ryalar kitabn yayna hazrlarken verdii hikyelerinin liste sinde Bir Kukla Oyunu ad da geiyor. Bunun yukarda bahsettiim Son Meclis olmas muhtemeldir. Bu niyetine ramen sonradan karm olmasn, onu hik yeden ok ksa bir oyun telakki etmesiyle aklayabiliriz. Ayn listede bugn varln bilm ediim iz Beinci Gece adh bir hikye daha grlyor.) Dorusu bu kronoloji Tanpnar'n hikyecilii hakknda yorum getirecek ak bir ipucu vermiyor. Nihayet on alt yla sdrlm on drt hikye. Yalnz kendisiyle yaplm m lakatlardan birinde Abdullah Efendi'nin Ryalar'nn 1935'te yazldn syler. Demek ki yaynlanmas iin alt yl bekledii anlal yor. Tanpnar kendisinin "zor yazan" bir yazar olduunu da itiraf ediyor. Yaar Nabi'ye biyografisi hakknda yazd bir mektubunda "G ve yava yazarm. Yazarken ok deitiririm (...) aralk verince tekrar balamaklm iin aylar is ter." diyor ki bu da her hikyesinin yayn tarihi arkasnda tahmin edilmesi g ve karmak zamanlarn bulunduunu gsterir. Tanpnar iin hikye tekniinin o kadar byk bir problem olmad yahut hi deilse her zaman iin bir problem olmad grlyor. Romanlarnda oldu u gibi hikyelerinde de kuralc bir teknie bal deil. Bununla beraber onda, her iirin kendi formunu aramas gibi her hikyenin gerektirdii, kendiliinden oluan farkl teknikler bahis konusudur. Bir defa hikye trnn kendi dne minde yaygn olduu hacim, yani kk hikye kalb Tanpnar'n hikyelerine uygun deildir. 48 sayfalk hacmiyle Abdullah Efendi'nin Ryalar, 70 sayfalk

T a n p n a rn H ikyeleri zerine N o tlar 6 37

hacmiyle Yaz Yamuru, hikyeden ok romana doru giden bir yap gsteriyor. phesiz yalnz hacim meselesi bu iki tr birbirinden aym c tek faktr deil dir. Ama vakann karmakhnn, zaman ve meknda yayln almetleri ola rak nceki hikyenin sekiz, kincisinin drt blmde anlatlm as gibi yine roma na yaklaan bir l dikkati ekiyor. Dier hikyeler arasnda da 3 0 ,4 0 ,5 0 say fay bulanlar var. (Bu yazdaki btn sayfa kaytlan Tanpnar n Hikyeler ad al tnda bir araya getirilen (Dergh Yaynlar, st. 1983) yaymm gstermektedir). 'O' anlahcl hikyelerinden Ryalar da bilinli bir "m erkez yanstc" tekni i kullanan yazar bu tarzdaki dier hikyelerinde bak asna da fazla dikkat li deildir. Abdullah Efendi'nin Ryalan'nda anlatc yazarn varln gizleme yen ifadeler vardr: "Bu humma iinde kahramannnz yaad gecenin kendisi iin korkun bir gece olduunu, insafsz bir kaderin yanbanda yrdn ve her aydnl, her vuzuhu bir anda karartacak kadar bulank nefesini zaman zaman alnna flediini unutmu gibiydi". Hemen tamamen erkek kahraman Sabri'nin bak asnn hakim olduu Yaz Yamuru'nun balarnda "Kadm ken di dnceleri iinde idi." cmlesiyle bu a dier kahramana doru kaymtr. .iirin teknii, daha dorusu formu zerinde .o kadar srarla duran Tanpnar, ro man ve hikyeden bahseden makalelerinde bu trn teknii zerinde hemen hi durmaz. Yalnz bir defa, Halid Ziya'dan bahsederken roman tekniinin m kemmeliyetini, pek de zerinde durmayarak ifade eder. Bununla beraber baka bir almann konusu olabilecek 'kendiliinden oluan farkl teknikler' m esele sinin nemini de tekrar edelim. Yukarda Yaz Yamuru'nun ilk tasars olabileceinden bahsettiim Enrgn'da A kam Saati'nde, kahraman Sabri'nin i m onologlarnda, ezaman (senkroni), artzaman (diyakroni) ve bilin ak tekniklerine gnderm eler hisse dilir: "Sonbahar yaklayor, diye dnd. Fakat daha baka bir ey sylemek istiyordu; kendi kendine, dndm bu deildi. Akam oluyor diyecektim. Demek insan iki eyi birden dnebiliyor. Kim bilir belki de drt eyi bir de fada dnebiliyoruz. Onun iin zaman zaman muammal oluyoruz. Onun iin anlaam yoruz." (s. 329). Yaz hayatnn ok ncelerinden beri Bergson'un ve Proust'un zaman anlay ile zihni megul olan Tanpnar bunu eserinin ok de fa problemi, tem a's, bazan da burada olduu gibi teknii haline getirir. Hikye den naklettiim iz hadisenin devamnda Sabri hem arkasnda konuan yabanc ana-kzn dertlerine ortak olmakta, hayatlanna girmektedir, hem de kendi haf zas, uuralt dinledikleriyle beraber bir yn armla yeni terkipler yapmak tadr. Birka sayfa sonra bu zihn karm aklk (kompleks) ile hikye teknii bir daha akr; "Sabri dem inki dikkatine dnd. 'M adem ki m uayyen bir zaman da iki eyi birden dnebiliyoruz, o halde pek l iki insan da birden sevebili riz. Fakat hakikatte iki eyi birden dnebiliyor muyuz? M esele burada, bu bir den kelimesinde. Bizim Jrden' dediimiz ey belki iki ayr zamandr. Son de

638 T an p n ar zerine Yazlar

rece ksa olduklar iin biz onlar birbirinden ayramyoruz, tek bir zaman say yoruz. Yahut da stste ahsiyetlerin ayr ayr zamanlardr. Birinci kta btn deiiklik iki haddin arasnda getii iin bir nevi ritm tekil eder. Beyaz, siyah. Beyaz, siyah. Tpk nabzm gibi. kincisinde insan, sefer tas gibi bir ey kabul etmek lazm. Bence de dorusu budur.' "(s. 336). Tanpnar burada insan haya tnda (uurunda) olduu kadar anlatmda da gerek bir senkroni olup olamaya can irdeler gibidir. iirin dndaki edeb metinlerin ne dereceye kadar hayat yanstt mnakaa edilmitir. Roman, dolaysyla hikye hangi hayat ve nasl yanstr? Mikyenin kurmaca (itibar) bir metin olduu muhakkak. Ama onun, hayatn yahut ruhun gereklerini yanstabilmesi iin, gerek tesiri, izlenimi ver mesi gerekir. Bunun iin hayatn kendisi olmasa bile yazarm hayat tecrbeleri bu kurmaca metinlerin arasna girer. Nitekim Tanpnar'n Huzur romanndaki kii ve olaylarn gerek hayattakilerle, birebir olmasa da ilikileri aranmtr. Bi yografisini bildiim iz Tanpna^n hikyelerine de hayat tecrbe ve mahedele ri girmitir. Bulunabilecek pek ok rneklen birkan zikredelim. Yine Yaz Yam uru'nda Sabri, plajda, biraz evvel ktklar kabini hatrlar: "im di Sabri onu, daha ziyade bir deniz maaras gibi hatrlyordu. Kendi nabzlarnn dalgalary la alp kapanan bir deniz m aaras." (s. 52).Tanpna^da bu m aara motifi bir aretip gibi, herhalde bir psikoanalitik tahlile muhtatr. Belki Eflatun'un m aa rasnn bile izlerini tayan bu motifin ondaki ilk somut kayna zannediyorum gen yalarnda A ntalya'da grd Gvercinlik maarasdr. Antalya Mektubu'nun bir yerinde orasn yle anlatr: "Ayn gnlerde, bulunduunuz mem leketle denizin bir baka manzarasyla karlatm. Gvercinlik denilen deniz maarasn grdm. Bu maara suyun alp kapanan aydnlyla benim iin mhim bir ey oldu. Dediim gibi, grdklerimi henz gerek bir keif haline getirecek seviyede deildim. Fakat estetiimin temeli olan rya fikri biraz da bu maaraya baldr." Huzur'da da Mmtaz ayn maarann koyu nefti ile tire arasnda deien aydnln, dalgalar ekildii zamanki durgunluunu, dalga arpp azn rttnde her tarafn nasl yemyeil olduunu, sonra grlt ile suyun boalmasn saatlerce, hi konumadan seyrettiini ve bunun kendisini nasl ldrttn anlatr. Erzurumlu Tahsin ise bir hikyeden ok hatray dndryor. Bu, Tanpna'n Erzurum 'daki ilk hocal yllarna (1923-1924) ait gerek vakalarn ve me knlarn tekil ettii dekor iinde bir sava sonu insannn knts hikyesi dir. Hikyenin bir yerinde anlatc, artk Tanpnar demekle bir mahzur yoktur, otantik varln ortaya koyar ve okuyucu ile konuur: "1924 senesi sonbaharn da olan ve o havaliyi Kars'a kadar altst eden bu felket elbet hatrlardadr." Erzurumlu Tahsin gibi Evin Sahibi hikyesi de yazarn hayatndan zengin mahedeler tar. Zaten kendisi de Kerkk H atralan'nda, M usul'da iken evle rinde Glbuy adl bir hizmetilerinin olduunu, bunun daha sonra Evin Sahibi

T iin p n a r n H ikyeleri zerine N otlar 639

hikyesine bir tip olarak girdiini syler. Fakat hikye ile hayat arasndaki ya knlk sadece bu Glbuy'dan ibaret; deildir. Kerkk H atralan'nda geen Ker kk'teki evleri, annesi, babas, bykannesi hatta evdeki ylan bazan alacak kadar birbirine benzer cmlelerle, bazan az-ok deform e ve stilize edilmi ifade lerle Evin Sahibi hikyesine girmitir. Be ehir'in Erzurum 'unda Siirt'ten ilk de fa ocuk yalarnda Erzurum 'a gidi yolculuunu anlatrken satrlar arasna u cmle skr: "..bu yolculuu hi unutmam. Bykannemin masallaryla Kerem'den. Yunus'tan okuduu beyitlerle, bana retmeye alt yldz adlary la m uhayyilem de byl hatras hl prl prl tutuur." Bu bykanne Kerkk H atralan'nda biraz daha belirli bir hviyetle grnr: "Bu ev muhayyilemde bykannemin evidir. Onun korkular, vehimleri, memleket hasreti ve Yunus lhileri ile doludur. Bu sevimli kadn, evliyasn hi unutmamakla beraber, se laml bir trl bizim evden addetm ez..." Evin Sahibi hikyesinde ise ayn in san biraz daha farkl bir detayla verilir: "N e annemi, ne de ninemi iyice tanya bilirdim. Bu sonuncudan bende kalan tek hayal, Yunus lhileri okuyarak ala yan ihtiyar bir kadn hayalidir: bir de sonralar, evdeki hizm etilerin azndan sk sk dinlediim bir trk bilirim. Beyaz barts, ar kum alardan entarisi, tebihi, seccadesi, velhasl bugn bende onun hayalini vcuda getiren bir yn teferruat, tpk trk gibi sonralar etraftan dinlediim eylerin zihnim de kalan izleridir." Tanpnar btn bu otantik unsurlarn edeb esere intikali zerinde de hik ye tekniinin bir paras olarak dnmtr. Yine Kerkk H atralan'nda bu tekniinin ve estetik endielerinin ipucunu u cmlelerle verir: "Gerei u ki bir eser bizde mrmz boyunca mevcutltr. Tpk hareketle rimiz gibi icraatnn tesadfleri ona muayyeniyetini verir. N iin Glbuy'un ha trasn olduu gibi yazamyorum? Fakat byle yapsaydm folklora derdim. Ve her eserim de istediim eyi, o sembol kymetini kaybederdim. Onun iin hi kyenin kahram an ve muhitini deitirdim. Vaka M usul'da gemesine ramen, ev Kerkk'teki bu ikinci evdir. htiyar babann kznn oyuncaklar stne kapa np alad oda, benim sereleri avladm od ad r" Yukardaki cm lede geen "m uayyeniyet" kelimesinin, Tanpma'n btn eserlerinin olduu gibi hikyelerinin de nemli anahtar kavramlarndan birini anhrdn syleyeyim. Muayyeniyet, determinizm dem ektir ki Tanpnar'n vokablerinde kade'in karldr. Antalya M ektubu'nda "talihim iz iimizde ok gizli bir yerdedir" diyen yazar hikyelerinde de bunu deiik ifadelerle sk sk tekrarlar. Bir huzursuzluun roman olan Huzur gibi hemen btn hikyele rinin kahram anlar da kaderin hep olum suzluklanna maruz kalm kiilerdir. ounun spertitsyonlar, btl itikatlan vardr. Akl ve m uhayyileleri ok de fa olaan d faaliyet gsterir. En mutlu anlarn arkasnda bile trajik ve patetik bir felketin izleri veya habercisi vardr. Bunlar, zellikle ryalarn hakim oldu

6'10 T a n p n r zerine Yazlar

u hikyelerde (galiba hemen hepsi) bana hep Edgar Poe'yu artrd. Yaz Yam uru'ndaki gen kadnn bir ara Sabri'ye "Siz korkuyu sevmez misiniz? Ne ka dar her eyi deitirir, zenginletirir" (s. 63) trnden bir eit m azohizme uza nan szleri gibi. Sabri ise kendisindeki bu patetik duygulara yabanc gibidir. "Niin hereyi bir azap yapyorum? Ben evvelce hi byle deildim " (s. 56). Bylece felket bir kader gibi bir yn tesadflerle gelir ve insan yakalar. Bu iradesiz kahramanlara (tabii Tanpna'a da) gre hayatmz bir takm tesadfler idare etmektedir. Yazarn burada setii muayyeniyet, talih, kader gibi pek de kendisine bir k yolu aamayacak kavramlarn arkasnda hep o iradesizlikler gelir. Erzurumlu Tahsin'i tarif ederken "onda hayat idare eden gayri mesul kuv vetlerden biri mevcuttur sanlabilirdi" (s. 252) der. Abdullah Hfendi de kendisi iin "Kim , hangi kuvvet onu kendi mrnn, kendi kaderinin serabna byle birdenbire flem ili" (s. 203) diye dnr. Yaz Yamuru'nda Sabri ise, iradesin de olm ayan, kaderin veya tesadfn sevkettii durumu hakknda daha doru bir tehiste bulunur: "aknlndan sabah gazetelerinin bulunduu keye bakt. Bu mbarek 1944 yaznda tam kendi seviyesinde bir insann yaamas lzm geldii gibi ya yor, dnmesi lzm gelen eyleri dnyordu. 'Bu m uydu benim m ese lem?' Fakat kendisi istememiti ki, her ey kendiliinden olmutu. 'Dnya kan, ate iinde yahu! diye kendi iinden devam etti. Fakat hayr, bunu dnemez di. O, hayatnda kurulan acayip tahtaravallide, kh bir taraf kh br taraf ar basarak yaayacakt." (s. 59) Bu, Ahm et Mamdi Tanpna^n da, iinde gizli bir yerde duran talihinin, ya ni kaderin ona hazrlad bir tahtaravalli idi. Zamann ne iinde ne dnda, ne ark'ta, ne Garp'ta, ne tam manasyla Osm anh'da ne Cum huriyet'te, ne siyahta ne beyazda, hasl "olup olmamann eiklerinde" bir tahtaravalli.

(Hece, say 46-47, Ekim-Kasm 2000, s. 176-181).

"TAN/PINAR RLER"N ZNDE

Mustafa Kurt

Grdmz her ey Ve tm grnmmzle biz Rya iinde bir ryadan ibaretiz.

Edgar Allan Poe Kendi ifadesiyle, hayatnn byk ksm bir lde geti Tanpmar'n. Yaan(amay)an krk birka ak hikyesi, cepte bor senetleriyle geirilen bir mr... En nemlisi de "akam olduunda kymetini anlayaca" bir evi ve ailesi olma d. Onun hatralar okunduunda bu durum dala da gn yzne kyor. Ancak bu yalnz adamdan geriye ok ey kald; H er biri gerek hayatlar gibi zenle b ytlen roman ve hikyeler, simetrik teoremler gibi adm adm rlen, yine ken di tbiriyle "kendisinin peinde olduu" iirler... Hayatndaki tm eksiklikleri bir yana koyup; hocasyla, dostlaryla, rencileriyle ve de yazdklaryla hayata tutundu Tanpnar. Okurlaryla diyemiyorum; nk salnda geni bir okur kitlesinden bahsedilem ez onun iin. Varolan ok az saydaki okuru da, niver site evresinden ve dostlarndan oluan tamamen aydn bir kieydi. Bu okur k srl, onun yetersizliinden deil; tam aksine arlndan kaynaklanyordu. Byle bir hayatn iinden bu kadar 'aydnlk' bir iirin ortaya kmas, elbette onun kendine ati yaama alcinlarm gstermesi bakmm dan ok nemlidir. Ona bir btn olarak bakldnda, aslnda onun bir tek kitap ortaya koyduu nu sylemek hi de yanl olmayacaktr. zellikle roman ve hikyelerindeki 'or tak sahneleri karn, aralarndaki 'i ba'da kurun, geriye 'yekpare' bir kitabn kaldn greceksiniz. 1961 yhnda "Yeditepe Yaynlan"ndan kan $nWe/inini YKY'den ikinci basTanpna'm Yeditepe Yaynlan'ndan kan iirler'i 1961 yl "Yeditepe iir A rm aan"n alr. Sei ci jride de A dnan Benk, Asm Bezirci, M em et Fuat, H sam ettin Bozok, Fethi N aci, Behet N ecntigil, O ktay R fat yer almtr. iirler, sz geen isim lerden, son drdnn oylaryla bu dle layk grlr. (Tanpm ar'n lm tarihi 24 Ocak; dln verili tarihi ise 26 O cak 1962.) O yllar-

6 4 2 T a n p m r z e rin e Y azlar

kjsnn yaplm asyla Tanpna^n airlii yeniden gndeme geldi.2 Bu kitaptan yola klarak yazlan hemen hemen btn yazlarda, srarla Tanpna/n m ek tuplarnda geen, "iirin ne olduunu biliyorum ama yapamaduTi." ya da yine kendi aktard, Yahya Kem l'in "Siz iirden vazgein o benimle bitti." demesin den sonra Tanpnar'n "iir, Yahya Kemal'le bitmiyor, buras muhakkak, ama ben bu ii pek beceremiyorum" cmleleri vurguland durdu. Ama nedense hi kimse, airin kitab kmadan nce yine bir mektubunda iirleri iin 1960'da sy ledii "Bu kitap benim iin kitaptan baka bir eydir,". Ya da hatralarnda yaz d "Ya iirlerim? Hl kimse 'Deniz' manzumesinden bahsetmedi. Deniz man zumesi Trkenin be on manzumesinden biridir. Buna em inim ." eklinde de vam eden cmlelerini veya onun, kendi hakknda yazlanlar iinde en ok sev dii yaznn Fikret rgp'n "air" adl yaz olduunu kimse hatrlamak iste medi. Eer bir yazarn yazdklarm kendi eseri iin referans gstermek yolu seiliyorsa btn yazdklar gz nnde tutulmal. Ne yazk ki Trk eletiri gele nei bazen, sadece almak istediini almakta ok mhir ve bir o kadar da izle nimci olabiliyor. Bir yazarn/airin kendi eserlerini kendi ynlendirmeleri ile deil, "olduu gibi okum ak" en doru yol; nk yazarn kafasmdaki ile metne geen eyler bazen ok farkh olabiliyor. Elbette her yazarn, kendi yazdna da ir bir eyler sylem e hakk her zaman mahfuz. Ancak kendi payma Tanpnar sz konusu olduunda, yllarca edeb eserlerin iinde yaam, onlar anlamaya ve zmlemeye alm, ou bugn bile alamayan tespitler yapm bir ya zara, kendi eserleri iin bir "sz hakk" vermenin doruluuna inanyorum. An cak bunu yaparken sylediklerinin "btn"nn gz nnde tutulmas gerek tiini bir kez daha vurgulamak gerekli.

H uzur'a D oru Konumuz onun iirleri. Ancak burada bir parantez ap m evcut "Huzur oku malarna" da ksaca deinmek istiyorum. Eer iiri iin deerlendirm elerde ya zarn kendine ba vuruluyorsa, ben de bu noktada sz kitabn yazarna verece im. nk bu durumda, Huzur'u da yllarca yaplageldii gibi, ncelikli soru nu "dbu-bat sorunu"ym u gibi okumann ok da doru bir yol olmad orta ya kacak. Bunu ben sylemiyorum; kitabn yazar sylyor. nk kitab ilk yaymlandnda Tanpnar, yapt bir konumasnda Huzur'un ncelikli tezi nin, "nsann kinattaki yeri" olduunu vurgular ve "nsan, btn kinattan

dan gnm ze Tanpnar'n "i>/Lr"inin ve dier eserlerin -yeni basklarnn yaplm asna ram en- srarla grl(em e)m em esi ok dndrc ve trajiktir. A hm et Hnmdi Tanpnar, iirler, YK Y 1999, 89 s, {Kitabn hem en banda, Tanpnar'n biyografisi yer alyor. Burada Tevfik Fikvct Antolojisi (1937) eklinde verilen kitabn ad Tevfik Fikrel, Hnjth, /thsiijeti, iirlcnnitc ve Eserlerinden Paralar eklinde olmaldr.

T a n / p n a r i jr l e r " i n zin d e 6 4 3

m esuldr" der (Kitaplar Dergisi, Nu: 3,1949). Berna Moran, Huzur iin, "Bir Hu zursuzluun Rom an" nitelemesi yaparken ne kadar haklysa, -Fethi N aci'ye kar kp-kahramann ldrmasna inanmak istemeyii ve "M m taz'n ldr mas hem Tanpmar'dan bekleyem eyeceim iz fazla melodramatik bir biti, hem de romann anlam bakm ndan gereksiz olurdu." derken de bir o kadar yanl mtr. Yanlmtr; nk okur olarak yazardan ne bekleyeceinize, o yazar hakkndaki ngrlerim iz deil; eseri cevap verir. Kald ki Tanpnar'a gre -yine kendi cmlelerimle, "dnyann insana ykledii btn bu mesuliyetler karsn da insan zayftr, unutkandr. M m taz'n ldrmas da bu mesuliyetin alhnda ezilmesindendir." Romanda bu kltr atmasnn olmadn savunmuyorum. Sadece ncelikli tezin o olmadn sylyorum; hpk yazan gibi. Elbette yazar yle dedii iin deil; sadece romann adnn Huzur olmas ve kiisel bir "huzur suzluk" olan bu durumun, bir medeniyet atmasndan daha ncelikli nedenle rinin (sava, kmazdaki bir ak, evresindekilerin durumu vs.) olduunu fark ediyorum. Ashnda Huzur da stanbul'u merkeze alarak kltre ikili bir bakn eserde geni yer bulmasn biraz da Tanpna'n eyaya/dnyaya bakna ba lamak gerekir. rencilerine Glib'i ve iirini Barok slptaki Ortaky Camii zerinde anlatacak kadar "estet" olan bir hocadan baka nasl bir anlatm/bak beklenebilir ki? te bu noktada Tanpnar'a kulak verirsek; H u zu /a "dou bat sorununu ileyen bir rom an" ya da "ak rom an" gibi bir ad vermeden, adnn sadece Huzur olduunu dnerek okumamz gerekecek. Onu bir okumalna da olsa dinlemeliyiz.

Yahya K e m a l ve T an p n ar Tekrar iirler'e dnelim. iirler'in yeni basmnda Ouz Demiralp'in "Tanpna/n iirleri in Bir nsz Aray" yer alyor. Demiralp, Tanpnar'n az sayda iir yazmasn bir yandan Yahya Kem al'in glgesinde kalmasna balarken, asl nedeni saptam ann glne iaret ediyor. ncehkle unu vurgulamak istiyo rum; Tanpnar kelimenin btn anlamlaryla bir airdi. Ve bu konuda ok iddi alyd- Evet dorudur; Yahya Kemal gibi bir hocann/airin onun karsna k onu iir konusunda biraz ekingen yapmtr. ekingendir nk, herkesin karsna "Benim le iir bitti, siz nesirle uram ." diyecek kadar yapt ie gve nen ve iiri bilen birisi kmayacakhr. Yahya Kemal'in, Tanpnar'n beslendii en nemli kaynaklardan olan Fransz iirini de iyi bilmesi bu rkeklii daha da be lirginletirir. Biraz olaslk hesab gibi olacak ama, Yahya Kem al'i hi tanmam bir Tanpnar nasl eyler yazard acaba? Ama tanmtr ve o andan itibaren Tanpmar daha etin bir yola girmitir; Kendi iir estetiini kurmak. Bence bunu da baarmtr, air. Kald ki onun sadece "Bursa'da Zam an" iirinde Yahya Ke m al'e daha yakn olduu grlr. Bu yaknlk da tarihe (gemie ve gelecee ait deil; bir an btnl iinde, yatay ve dikey olarak devinen bir tarihtir bu) da-

64'! T anp iiU ' rerin e Yazlar

r meraklardan kaynaklanr. Dierlerinde srarla hocasndan kaar. Yahya Ke mal'den ald deruntahenk derslerini Tanpnar, iirin i simetrisi olarak alglar ve biimi bambaka bir boyutta rer. Yahya Kemal'de ise i ses olarak belirginleir bu anlay. Ayn zamanda Tanpma^n iirine, bambaka felsef ve psikolojik eler yklemesini de gz ard etmemeliyiz. Kendi iiri iin Tanpma'a inana caksak, onun "hakikaten sfrdan balamtm" cmlesini de nemsemeliyiz.

Neden iirler? nsz kaleme alan Demiralp'in, Ahmet Hamdi iin kapsaml bir kitab ol duu hatrlandnda onun iiri iin yetkin bir kalemin bu "aray" srdrd n dnebilirsiniz. Bir nsz yazmasndan olsa gerek, Demiralp, daha ok Tanpmar iiri hakknda genel bir deerlendirme yapyor. Ancak airin kendi yapt bu sekiyle ilgili baz ayrntlar -bir okur olarak- renmek istiyorum. ok basit gibi grnen bir ayrnt: Kitabn hemen banda yer alan "Ne iinde yim Zamann" iirinin neden italik dizildiini merak ediyorum rnein. Byk olaslkla: "1961'deki baskda yle olduu iin" cevabn alacam. Ama bu ce vap beni tatmin etmiyor. "Peki, o baskda neden yle?" sorusu taklyor akhma. Elbette "Kendi mezar tama kaznacak kadar sevdii bir iir olduu iin, air yle istemi olmal." cevab verilebilir, bu soruya da. O zaman beklemenin bir anlam yok. Asl soruya geliyorum: "O zaman bu kitabn ad neden "Ne inde yim Zamann' deil?" Bu soru iin hakl gerekelerim olmal. Bu sorum Tanpna'a; nk Yeditepe dergisinde verilen tantmlarda kitabn ad bu ekilde iln edilmiti. Hatt kitabn basm iin yaplan yazl anlamaya da bu isim zerin den imza athyor. Hsamettin Bozok yine ayn dergide yazd "Bir Kitabn Hi kyesi" adh yazda anlatyor bunlar (Yeditepe, say: 56,1-15 ubat 1962). Ancak bu deiikliin nedenini belirtmiyor. Bu deiikliin sebebi ne olabilir? Belki fazla phecilik olacak ama airin kitabna bu kadar yaln bir isim vereceine ben kendi payma inanmak istemiyorum. (ngrlerimle hareket ettiimin far kndaym.) Her eyden nce unu unutmamak gerekli. Tanpnarn eserlerinin isimlerine bir bakn, onun bir "isim estetii"ne sahip olduunu greceksiniz: Abdullah Efendi'nin Rylan, Huzur, Saatleri Ayarlama Enstits, Sahnenin Dnda kiler, Yaz Yamuru vs. Ksaca kitaplar ierikleri kadar isimleriyle de "Ne gzel bir kitap ad" dedirtecek kadar ekici ve ierie de ayna. Hatta onun edebiyat tari hini bile bir edeb bir eser gibi yazdn dnnce, burada mutlaka bir soru belirmeli okurun kafasnda, diye dnyorum. Ancak bu phelerime hakl de liller bulmalym... 1959 ylnn Kasm aynda. evre yaynlarndan bir kitap yaymlann Ad: i irimizin Drt Ahmedi. Hazrlayan, Ali Pskllolu. Kitap, Ahmet Haim, Ahmet Kutsi Tecer, Ahmet Muhip Dranas ve Ahmet Hamdi Tanpnafm iirlerinden bir

Tan/pnar iirlerin zinde 645

sekiyi ierir. (Yaymevinir\ imzasn tayan nsz, sekinin ortak paydann, drt airin de "z iirin gerek rneklerini vermek" olarak belirlemi.) Hazrla yan, her airle ilgili bir blm yapar ve her blme de kendine gre bir isim ve rir. Tanpna/m sekisinin ad ise "Ne indeyim Zamann"dr. te bence Tanpnar'n isim deiikliinin nedeni de bu adlandrma olmahdr. nk asl kitap kmadan iki yl nce kitabn srr if edilmitir. air bu nedenle kitabn adn deitirir ama kitabna ad yapamad bu iiri italik dizdirmekle yetinir. airin bir i takvim yapraklan olarak grd ve "hangimiz hangimizin ocuuyuz pek bilmiyorum" diyecek kadar benimsedii iirlerinin -en azndan bir kitap b tnlnde* bu zamansz k oni ok etkilemitir. yle ki, Hsamettin Bozok'a verdii sz olmasa bu iten vazgemeyi dnecek kadar. Hatta "zl m bu srrn znts" o kadar byr ki aire u szleri bile syletir: "Sana yazmakta biraz geciktim. Drt Ahmet'lerin maceras sinirlerimi yle bozmutu ki. air olduuma nerede ise esef edecektim. Halbuki iir, insanlardan sonra, belki de beraber, tek sevdiim eydir" (Hsamettin Bozok'a 01.03. 1960 tarihli Paris'ten yazlm mektup. Yeditepe, say: 56,1-15 ubat 1962, s. 9-10). Hatta yine bir mektubunda, Bozok'un isterse bu izinsiz kitab noter araclyla protesto edebileceini, bunun iin dostu Hamdi Seluk Bey'e vekletname bile gnderdi ini de ekliyor air. Ad geen yazda, Bozok bile "Bu meselenin onu bu kadar derinden zeceini tahmin etmemitim" itirafnda bulunuyor. Ad geen sekide airin 18 iiri var. Tanpnar iirlerinde srekli olarak dei iklikler yapmtr. Ancak deitirdii iirlere bakldnda iirimizin Drt Ahmedi'nde yer alan iirlere "zel bir ilgi" gsterdii hemen grlr. O kitapta yer alan "Raks" iiri. iirlere girerken ilk dizesi hari tamam deitirilir. Dier bir ok iirin de birok dizesi hatta ad bile deitirilir. "Sayklama", "Yamur", "Ya rasa", "Eik" adl iirler ise iirlere hi alnmaz. -Deiiklikleri (ok da bu kita ba balamak istememekle beraber) anlamak mmkn ama, "Eik" iiri hem Tanpna^n hayatta hem de iirde durduu yeri karakterize eder. Biim olarak da dierleriyle ayn btnl gstermesine ramen airin onu iirkr'e alma masn aklamak zordur. Zam ann N eresinde? Tanpnar bir air olarak hretini bugne kadar "Bursa'da Zaman" iirine borluydu. Ancak son yllarda zaman kavramna hem edeb hem de felsef ola rak artan ilgi, unun "Ne indeyim Zamanm" iirinin oka anlmasn salad. Hatta Tanpnar ad o iirle zdeleti. Birok yerde sadece bu iir zerine yap lan birok zmlemeye rastlamak mmkn.3 Tek tek Tanpnar'n iirleri ze-

Bu iir zelinde yaplan zm lem eler iin aadaki yazlara baklabilir.

6 4 6 Tanpnii- zerine Yazlnr

rinde durmak istemiyorum; ancak imdiye kadar hibir kaynakta sz edilme yen ama genelde Tanpnar; zelde ise sz geen iirin zmlemesine yardm c olacak bir anekdot aktarmak istiyorum. Peyami Safa'nn 1936'da kard Kltr Haftas her saysnn ilk sayfasnda, airlerin ve yazarlarn kendi aralarnda yaptklar ve genelde seilen bir konu zerine younlaan syleileri yaymlar. Bunlardan birisi de M. ekip Tun'un Bergson'un bir sznden hareketle balatt "iirde lk Tomurcuklar" adl bir konumadr. Bu konumaya Mustafa ekip Tun, Mnir Serim, Sabri Ander, Mazhar evket, Peyami Safa, Suut Kemal Yetkin, Ahmet Kutsi Tecer, Ahmet Hamdi Tanpnar gibi isimler katlr. Konumada Ahmet Kutsi, Baudelaire'in "Sanat ocukluktaki ryalarn zaman iinde tahakkukudur.." szn aktardk tan sonra, Mustafa ekip'in "Mesel, burada, aramzda bulunan airler bize en kuvvetli ocukluk intibalarn anlatsnlar." cmlesiyle konu meclisteki ahslara indirgenir. Peyami Safa'nn "Sen syle, Hamdi!." diyerek ilk ona sz vermesi an lamldr. Ahmet Hamdi'nin cevab ise aynen yle: "Bende iki intiba var. le gnei altnda sakin deniz. Hafzamda ocukluktan kalan iki kuvvetli manzara dan biridir; teki de, on drt yamda iken, Halep'te, scak bir memleket aka mnda, bam birdenbire kaldrnca byk bir apartmann her penceresinden sarkan insan balarnn hl iimde kalan tesiridir. Bunlar bana iki lem arasn da skmann heyecann vermi olabilir. Ne iindeyim zamann/ Ne de bsb tn dnda diye balayan iirim belki bu intihadan geliyor. Hep o manzarann tesiriyle "Hayat menfileri" isminde bir iir yazmay dnmmdr." Konu malar yine Tanpnar balar; "Hatrlamadmz ve hafzamzda bulamadmz taraflar haberimiz olmadan ahsiyetimizi ve eserimizi hazrlyor; hatrladmz ve bulduumuz taraflarsa bize kendimizi bulduruyor." (Kltr Haftas, say: 9, 11 Mart 1936, s. 161/180) Tanpnar'n yine "Ne indeyim Zamann" iiriyle ilgili olarak, yukardaki aklamalarndan yllar sonra -ayn izaha paralel olarak "Kozmozla insann bir lemesini nakleder" aklamasn yapar ki, bu cmle de yukardaki cmlelerle hi elimez. (Deil Bergson'un "dure'si, Freud'un "psikanaliz"iyle) dmdz bir aklla bile bakldnda, "Ne indeyim Zamann" iiri iin nemli ipular

a. V. B. Bayni, "Tnjpnr iirine Bir Giri," iir Atj, Kilap/3, 1987, 35-40. b. M. K ayalan zgl, "Neredesin Tnptm r?' Innnk, Say; 1, H aziran 1998, s. 6-14; Ludingirra, Say; 6 Yaz 98, s 75-83. c. Saadettin Yldz, "Ne inriejin Znnn", Edebiyat Ciicesi, Say; 15, VIart-Nisan 2000 s. 40-45. d. O uz D eniiralp, Bu iir Tai)f>mar iirselinin hnkcntidir'' dedii bu iiri "Ttr/n Mnannn" adn ver dii blm de zm ler, baknz: Kutup Noktas, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1993 s. 24-42. e. M ehm et K aplan, "Ne indejim Z am am n", Tnnjjntnr' iir Dnmjn^t, Dergh yay. stanbul 1982, s. 61-64. f. A hm et Kutsi Tecer, "Tnnpnnr'n iirleri", Varlk, Say: 5 4 9 ,1 M ays 1961, s. 6-7.

Tan/pnar iirle rin dinde 647

verir yukardaki izah. Apartmanlardan balarn karm insanlar, bir yandan gkyznden bir sonsuzlua/kozmoza alrken, bir yandan da bedenlerinin "ev"de kallaryla bu zamann o kadar iindedirler. Dolaysyla zaman ve me kn arasndaki bu blnmlk ve paralanmlk iirin kaplarm ardna kadar am, varln kendi konumunu sorgulamasna yol amtr. Mehmet Kaplan'n, Tanpmr'n iir Dnyas adl kitabnda ad geen iiri tah lil ederken, airin "Kozmozla insann birlemesini nakleder"cmlesini anmas na ramen, o sze muhalif bir zmleme-yapmas ve zellikle iirde "mistiklerinkine benzer bir ykselme duygusu" bulmas ilgintir. Ayn iirin dier zmlemelerinde de birbirinden farkl yollar tutulmas da iirin at dnyalarn genilii/derinlii ile doru orantldr.

Metafizik ve Kaynaklan
Tanpna^n gerek rinde gerekse nesrinde metafizikle kurduu ba her za man dile getirilmi ve buna Tanpnar'm kendinden alnan referanslarla daya naklar aranm, birok isim sralanmtr. Yine kendinden bir kaynak arama a bas. Tanpmar, Ahmet Kutsi ile 1930'da Gr mecmuasn karr. Kendi ifade siyle bu dergide kendi estetiklerini anlatma frsatn bulurlar. Derginin 2. say snda eyhzade Burhan (Toprak) "Bedi Hull- Einfhlung" adl bir eviri ya ymlar. Elbette bu eviri de rasgele evrilmi bir metin deildir. Bu metinle Tanpnar'n "iir ve Ry" denemesi ve iirleri bir arada okunduunda ortaya ok ilgin sonular kacaktr. Hatta Tanpnar'm sanatnn anahtar olarak grlen rya kavramna sadece bir 'sanat telakkisi' olarak deil de, airin hayatnda da inand bir gereklik olarak bakldnda birok eseri bambaka bir boyut kaza nacaktr. nk Mehmet Kaplan'n aktardna gre, Tanpmar, ryalar seven, onlara inanan, onlarda hakikatler arayan bir airdir. O atavizme (=nesillerdeki zelliklerin asrlar sonra ayn neslin devamnda yeniden ortaya kmas, ataya ekme) de inanr. Tanpnar'm en yakn arkadalarndan Doktor Fikret rgp'n ve onu tanyan Adile Ayda'nn da benzer eyler yazmalar ondaki "rya" anla yna farkl bir yerden baklmasn gerektirmektedir. nk sadece gece grl meyen bu ryalar, aslnda, muhayyilenin/imgelemin herhangi bir uyarcyla girdii biimleri karlar ki Jung'un vision (= hayal gc ile grme) dedii ey tam karln Tanpna'da bulur. Bu noktada onun beslendii kaynaklar asn dan hakknda yazlanlarda sz edilen birok ismin deil; Jung'un, Bergson'un ve Nerval'in isimlerinin altn izmek gerektiine inanyorum. Elbette airin "Marcel Proust Dostlar Cemiyeti"ne ye olmas gz ard edilmemeli. Btn bunlardan sonra onun iin metafizik, sadece sanatna ve iirine deil, hayatna kadar giren bir gerekliktir. (Burada hemen Ryalar adl hikyesi hatrlanacak tr.) Bu ilginin nereden kaynakland sorusu da sorulabilir bu noktada. Kendi

64 8 T ;npn;r zerine Ynzlar

bana skt Franszcasyla okuduu kaynaklar kadar daha sonraki yllarda tanaca Sabahattin Eybolu'nun yardmlar burada unutulmamal. (Ancak Tanpnar'n kaynaklan iin bu yabanc tesirlerin ok da abartlmasnn doru ol madn dnyorum.) Birok kahrartiannn patolojik birer birey olmalarn da, yazarn kiisel seimlerinin rol kadar, birok arkadann doktor olmas ne kadar etkilidir? Burada da hemen yazarn Huzuru, Dr. Tark Temel'e ithaf ettii hatrlanacaktr.^

Yekpre iirler
Tanpnar, iirleri drt blme aynyor; Sabah, Her ey Yerli Yerinde, Bursa'da Zaman, Dn. (Ne indeyim Zamann iiri bu blmlendirmenin dn da apayr bir yerde durur.) Her blmn deil ama, kitabm bu dzenlemeyle or ganik bir btn oluturmay amalad sylenebilir. airin yazd birok iiri bu kitaba almamas, onlar baka bir kitapta deerlendireceini dndrse de, ilk elde yaplan bu sekide daha ok biimsel olarak btnlk gsteren iirleri kitabna ald gze arpar. Dergh'ta. yaymlad daha sonradan "keke onlar yazmam olsaydm" dedii ilk iirlerinden hibirini almamas onun bu sekide ki zenini gsterir. Serbest iirlerine yaymlandklar dnemde bata Ata olmak zere gsterilen tepkilerin etkisi var m bilinmez ama, bu tarzdaki iirler de bu seimin dnda kalmtr. Cemal Sreya'nn aldan yaplm kumbaralara ben zettii bu iirler elbette onun iin iir serveni iinde bir yol ayrmdr. Fakat bu yoldan dn abuk olacaktr. Dar bir kelime kadrosu ile kk ama derinleme sine almlar olan bir dnyann iirini yazan airin en doru kelimeleri arama s ok doaldr. iirler'de yer alan iirlerin yaynevine verilen ilk ekillerinin de hemen kar larnda yaymlanm olmas deiikliklerin de tek tek ele alnmasn gerektiri yor Bir "kelime simyageri"nin her deiikliinin bir anlam olmal nk. An cak deiikliklerin zerine byk olaslkla Tanpnar'n dt notlar ilgin. nk bir air kendi yapt dzeltmelere neden "kitapta... olmu" eklinde ifa deler yazsn ki? Sanki kendi iradesi dndaki deiikliklermi gibi cmleler kur mas dndrc deil mi? Elbette bu ifadelerden kitabn kmasndan sonra baka bir kiinin -ya da Tanpna^n- dzeltmeleri yapm olma ihtimali de var. iirlerin geneli iin sylenebilecek baka bir zellik de iirlerin kelimelerin ses deerlerinin deil, uyandrd armlarn dnyasnda aranan musiki ol duudur. Dier trl dnldnde, iirlerde grlecek basit kafiyeler ve

H ilm i Yavuz 28 Ekim 1997'de ZfJinda yazd "M ahkm iyet ve M ahrum iyet" ndh yazsnda TanpmnKm hatralarndan alntyla Tank ve Kemal iin (arkadalar olsa gerek) notunu der. Tanpnar'n hatralarnda bahsettii Tark, Tark Temel'dir.

Tan/pnar iirle r"in zinde 649

zorlamalar onun estetiine -en azndan biim olarak- zarar verecektir. rnein, Raks'laki "aydnln/varln; derinden/alevden; kendisi/mucizesi; derin de/eiklerinde" kelimelerinin kafiye yaplmas, birebir eleme ile deerlendiril diinde zayf olarak grlebilir. airin kelime tercihlerinde tavnn isimlerden yana kulland, zellikle msralarn ve kafiyelerini isimlerden isim tamlamala rndan kurmas da onun iirinin en belirgin zelliidir. Bu biim zelliklerinin yanmda, onun iirlerinin bir n izleyen almlar ol duu da dikkate deer bir zelliktir. Birok iir, bir nn "birdenbire" sezilme siyle orlaya kar. Zaten iirlerin balklarnn da hemen ilk msradan seilmesi "toplanan bir nn datlarak tekrar dzenlemesinin" en gzel rneini olutu rur. Nitekim iirler'de "Ne indeyim Zamann, Yava Yava Aydnlanan, Bende dir Korkusu, Deniz Ufkunda, Selm Olsun, Yollar ok Erken, Bir Gl Tazelii, Sesin, Bir Gl Bu Karanlklarda, Rhtmda Uyuyan Gemi, Her ey Yerli Yerinde, Btn Yaz, Ayna, Mavi, Maviydi Gkyz, Karan Saatler inde..., Bir Gn cadiye'de. Ey Kartal Bakl, Brak Aydnla," iirlerinin balklar ilk dizenin ya ayns ya da bir blmdr. Otuz yedi iirden on yedisinin bu ekilde "tesmiye" olmmas onun iiri iin genel-geer bir yarg olabilecek kadar nemlidir. Melih Cevdet'in onun iiri iin syledii "Bir alla, bir taa taklp kalm, orackta tek bana direnen prl prl ama gzlerden uzak bir iee benzerdi." deerlendirmesi, artk o iiri yalnz brakmamamz gerektiini tlemiyor mu bize? nk o iirde kendisinin peindeydi: kocaman evrenin/kozmos'un iin de onunla btnlemeye alan kck bir cisim olarak Tanpna'n. Btnle mek istedi nk, bu salandka "ii muradna erecekti." (Hece, say 50, ubat 2001, s. 31-41).

TAKSM KABUL ETM ZAMANIN AYNASI ROMAN: MAHUR BESTE

Jale Parla

Maddesiz, dilsiz, insansz, bilinsiz "yekpare zaman"la "taksim kabul etmi zaman" arasndaki balanty sanatnn aray haline getirmi Ahmet Hamdi Tanpnar iin roman "taksim kabul etmi zaman"n anlatsdr. Tanpna/n "yek pare uykusu, ne bir aa ve yosun, ne bir ku kanad veya el kadar gk; hlsa hi bir arza ile bozulmayan zaman" olarak tarif ettii bir 'zaman' vardr. Canl ve cansz her trl varolu biimini aan bu "kozmik ve yekpare" zamanda dil, bilin ve cisim yoktur. Varolu, her tr ve biimiyle, bu cisimsiz zamann cisim lemesidir. Dilden de, alglamadan da bamsz olan bu sonsuzluun tanm iti bariyle 'ekil bulmu' bir ey olan sanatla akma noktas yoktur. Gene tanm itibariyle 'cisim bulmu' bir ey olan yaamla da akma noktas yoktur. Ama bu ekillenmemi, dilsiz, maddesiz ve bilinsiz zaman, insan yaamn tek tek bireylerin doumundan lmne ve insanln balangcndan sonuna biriktir dii deneyimde cisim ve biim bulur. nsan varoluunun tm, bilim, sanat, fel sefe, sevin, baar, mutluluk ve aclaryla bir cisimleme veya biimlemedir. Bu cisimleme ve biimlemelerin tm, kozmik ve yekpare zamann insan yaa mnda izdii haritann, kimi zaman mulk, kimi zaman belirgin durak, yn ve iaretleridir. Son durak olan lmn korkunluu da ekicilii de bundandr. Tpk lmn cazip iticilii gibi, Tanpnar'da yekpare zamann paralanm tezahrlerinin de hem kar koyulmaz bir ekicilii hem de iticilii vardr. Bu te zahrler, ki bunlar eitli cisimleme/biimleme balklar altnda toplayaca z, en yukardakinden en aadakine kadar mutlak ve yekpare zamann par alanm anlardr. Dolaysyla insann bu zamanla kurabilecei irtibatn bir g rnp bir kaybolan ifrelerini olutururlar: "Fakat Mevlana'nn hakk vard. Ne yin biricik srr hasrettir. Bir gn Rimbaud'nun Vo/eUesle iin yapt o cesur tahlilin benzerini biri sazlar iin yaparsa, phesiz alaturkann bu en basit alg

Taksim Kabul Etm i Zam ann A ynas R om an: M ahur Beste 651

snda bir akamn ten rengi hasretini bulacaktr... nk ney, mevcut olmayann yerine geerek onun izinden yryerek konuur." Ama Tanpna'n varolu kodlannda acmasz ifrelerdir bunlar; bir yandan kozmik ve mutlak zamann varlma ilikin iaretler yollarken, dier taraftan da bu zamandan kopmuluu hatrla trlar. lm ise mulk bir fikirdir. Kimi zaman mutlak sonsuza kavuturan en ksa andr; kimi zaman rktc ve bilinmezdir. Bu iaretlerin dili, ancak baz cisimletirme/biimletirme imgeleriyle kurulabilir. Birok okurun nerdii emann aksine, Tanpnar maddeye kar ruhu, za mana kar sonsuzluu, akla kar duyguyu, pragmatizme kar idealizmi seen bir yazar olarak nitelendirilemez. Bu kutuplar Tanpna'da zaman zaman birbi rine yaklar, zaman zaman ayrr, nk her iki kutup da mutlak ve yekpare zamann cisimlemesi ve biimlemesidir. Birbirilerine oranla bir stnlk-aalk ilikisi iinde olabilirler, ama biimlenmemi zamana olan mesafeleri yle pek farkl deildir. Jorge Luis Borges gibi Tanpnar da varoluu, mutlak bir za mann, dsel zaman paralar halinde yansmas olarak dnr. Cisman ve ruhan tm grngler Tanpnar'da birbirine gemi cisimlemeler/biimlemelerdir. Bunlarn Tanpna'n iirine de romanna da en egemen olmu olanlarna bakahm. Msik mutlak zamana belki de en yakn biimlemedir. "Her ehre, her ha tra, mrn her vakas bize kendi hususi namesiyle gelir. Onu yeniden yaamakiin bu sesi bulabilmek lzmdr. Bazan bu name kendiliinden -dtan ge len herhangi bir sebeple- sathta yzmeye balar. Bu, zaman nehri tersine akmak istiyor, byk uurum yuttuu her eyi geri veriyor demektir." Zaman nehrini tersine aktmak, o mutlak zaman ve yekpare zamana kavumak hem byk bir arzu hem de bir meraktr Tanpna'da. Musikide cisimlemi zaman, yanltc da olsa, bu kavumann mmkn olabilecei duygusunu yaratr; "Msik giydiril mi zamandr[...]. Maddesizdir" ("iir ve Rya," 25). Hem maddesiz hem de giydirilmi olan musikinin bu tanmnda bir elikiden ok bir gerilimden sz etmeliyiz; Her cisimleme ve biimleme, Tanpnar'da, maddeyle maddesizliin i ielini gsterir. Taksim kabul etmi zamanlarda hapsolmu benlik, bu mah pusluktan irad ya da gayri irad kurtulma anlan sezer; ama bunlar ancak ve an cak sezgiseldir: Yalnz insanolunda idi ki yekpare ve mutlak zaman, iki hadde aynlyor, iimizde bu kk idare lambas, bu isli aydnlk rpnd ok ba sit eylere kendi mdil riyaziyesini soktuu iin, sreyi topraa den glgemizle ltmz iin, lm ve hayat birbirinden ayryor ve ken di yarattnmz iki kutbun arasnda dncemiz, bir saat rakkas gibi gidip ge liyordu (ab). Ve "zamann bu mahpusu" insan, "onun dna frlamaya alan bir biare"dir. "Onun iin bir ztrap makinesi"dir (Huzur, 81).

6 5 2 T a ip n a r zerine Ynzlr

Mutlak zamanla paralanm zaman arasndaki bir dier cisimleme kpr s de bilinalt ve ryadan geer. "Btn mitler ryalarn ocuudur/' der Tanpnar "iir ve Rya" makalesinde. Ve gece, rya, lm geninde bilinalt, tak sim kabul etmi zamandan kurtulmann yollarn arar: Zaman meflumu artk onun [rya gren] iin yoktur. Saniyeler bu gl geler aleminde ebediyet kadar uzundur yahut daha iyisi, mahbus ve mnfail yaratcs olduu bu dnyada her tasavvur kendi bana bir an dr [...]. Onda her ey bir kehaneti, yani zamanla gayri ahs ve bizim kinden ok ayr bir alakay ifa ediyor. Benlii, kk ve yapra birbiri nin ayn bir aa, kozmik bir sarmak olmu zamann buutunda y zyor, Onun iin mazi, hal, istikbal bir hatradr. Bizzat kendisi, binler ce varlm, saysz varlklarn terkibini nabzyla idare ediyor" ("iir ve Rya," 17). Benlik paralanm zamanda bylesine hapsolmuken, sanal, ister iir, ister musiki, isterse roman olsun, nasl bir aredir? Mahur Beste, hem bir msik par as hem de roman olarak, mutlak ve yekpare zamann cisimleni/biimleniinin kusursuz sembol mdr? Dede'nin Mahur Besfe'sini ilk defa dinlediim zaman, birdenbire gzle rimin nnde plak bir manzaraya tek bana hkim olan byk bir aa canland. Bu hayal, msiknin rzgryla bende doan bir eydi. Halbuki bu besteyi o anda dinlemeye hazrlanm deildim; name be ni anszn yakalamt. Bu hayalin meydana gelmesi, uyank halde bir ryadr[...]. Asl ehemmiyetli olan ey bu hayal bende doarken sade uyank olmaymdr; zihnimle de alyordum. Kalabalkta idim ve konuuyor dum, yani kendi kendimle ok yakndan meguldm. 'Muhatap' adn verdiimiz ayr bir lemin tesiri altnda idim... uurum, nabzm, vcu dumun her uzvu bu karlamann bende at derinliklerin peinde idi. Dncem onlarn boluunu doldurmaya alyor, onun ekille riyle eklini ve oluunu deitiriyordu. te bu ahma devam ederken, daha altta musiki ile temasn uyandrd ok ni bir alma daha ol mu, geceleyin bir imek altnda aydnlanan bir orman, bir manzara gi bi, ksa bir anda iimde bir ey teekkl etmi, yahut ok nceden mev cut bir yumak zlm, ya bana eski bir masal ya da hayali yine bir k altnda gstermi, yahut da uzviyetimin sinirlerle yapt bu 'ihti zaz' eklindeki bir 'tecrit' ile beni kar karya brakmt. [...] Ayn te mas bu hayalin yerine bende herhangi bir hatray dorudan doruya uyandrabilir, yani zamansz ve mcerret bir kurulu yerine kendi za manlarmdan birini canlandrabilirdi ("iir ve Rya," 27).

T aksim Kabul Etmi Z am ann A ynas R om an: M ahur Beste 653

Yukardaki pasajda musikinin rzgnyla cisimleen imgeler bir aa, imek altmda aydmlanan bir orman, bir ktr; bu hayali anlatrken Tanpnar'n ka kez cisimleme gsteren fiilleri kulland da ayrca dikkate deer: "Meydana gelme," "dncem [bu hayalin] ekilleriyle onun eklini ve oluunu deitiri yordu," "ksa bir anda iimde bir ey teekkl etmi," "daha nceden mevcut bir yumak zlm," "zamansz ve mcerret bir kurulu yerine kendi zamanla rmdan birini canlandrabilirdi," gibi. Birbirini izleyen bu mahhaslama imge lerine bakarak Mahur Beste'nin mutlak ve yekpare zamann sanatsal karl ol duunu sylemek ok kkrtc bir dnceyse de, bu romana adn vermi olan para, bize bunun bu denli ak bir metafor ya da sembol olmadn gsterir. "ki Uyku Arasnda Dnceler" altbahyla balayan Mahur Beste, bizi bakiisi Behet Bey'in gece dncelerine tarken gece, rya, bilin, biHnd corafyasnda gezdirir. Tanpna^da bu corafya, zaman zerine dnceler de mektir Dolaysyla Mahur Beste zaman hakknda bir roman olacaktr. Ama Tanpnar romannm blm boyunca ne kard temay, yani mutlak zamann eitli cisimlendirilmelerini terk eder ve "Garip Bir htilalci" diye balayan dr dnc blmde, Behet Bey'in anmsamalarla, gelen yitik zamanndan, dlerin mitik ve arketipi zamanndan, musikinin "nehirsel" zamanndan ayrlarak ta rihsel zamana geer. Ve yarm kalm bir roman olarak braklr Mahur Beste. Ki tabn son blmn, bu bitmemi roman iin yazarna sitem eden karakterin, Behet Bey'in, bize yazarn yant yoluyla aktarlm (ama asln okumadmz) sitem mektubu oluturur. zetle, 'Neden beni terk ettin?' diye sorar roman kah raman romann yazarna. Tabii, bu sorunun yantn bulmak da metin orada ke sildii iin ojkura der. Merakl okur sorunun yantn, biraz da bouna. Huzur, Sahnenin Dndakiler ve Saatleri Ayarlama Enstits'nde arayacaktr. Bu de eksik bir metnin. Mahur Besfe'nin glgesinde ilerleyen romanlardr. Ama n de de, iir-musiki-rya lsnden beslenen bir zaman-roman bulamayacaktr okur. Mahur Beste, hem kendisi bir eksik metindir hem de Huzur ve Sahnenin D ndakiler d ek i glgesiyle, o metinlerin de lamamlanmarrilnn gstergesidir Mahur Beste'nin Behet Bey'i "taksim kabul etmi zamanlar"n tam bir tutsa dr. Mutlak ve yekpare zamann cisimletii her eye tutkundur; zellikle de eski eya ve eski saatlere: Behet Bey, on senelik evlilik hayatnda karsnn kendi hakkndaki his lerini anlamam deildi; onun anlamad, hl anlayamad nokta, bu kadar basit bir ey iin karsnn yllarca lm beklemesi ve grr grmez kucama atlmasyd. te kendisi, Behet Bey, her eye ramen yayordu ve yaayacakt. Ne olursa olsun hayat gzel bir eydi. Eski saatler baklmas, iyiletirilmesi lzm gelen, temiz yzl, iyi yrekli

6 5 4 T an p iia r zerine Yazlar

hastalard ve kitaplar, iyi ciltlenince birdenbire genleiyor, gzel giyin mi kadnlara benziyorlard. Birok ahbap meclislerinde saz yaplyor, arklar, besteler, semailer okunuyordu. Antikac dkknlarnda, ze rinde mazinin, yaanm zamann izlerini tayan ve bu izlerle gzelli i, deeri artan, hlsa zaman ve insan tecrbesini kutsi bir by gibi kendi varlklarnda tayan bir sr eya vard. Hl mzayedeler olu yor, geni ve plak, her tarafn dolduran eyaya ramen plak salon larda, i ve yksek tellal sesleri, etraflarndaki faciaya kaytsz, elleri arasndan geen eylerin hakiki deerinden habersiz, telal ve mlehakkim bir eda ile durmadan zengin koleksiyon paralarn birbiri ar dnca sayyor, Bohemya billuru, Sevr porseleni, in ksesi, ran hals, Hint ve Bizans oymas fildii. Emprime usul konsol, bekir Bursa ku ma, stanbul yazmas, Edirne kesmesi elden ele dolayor, sonunda ya bir mze salonunda, yahut ahsi bir koleksiyonda, zaman dnda kal m yekpare uykularn uyumak iin sahip deitiriyordu. "[Z]aman dnda kalm yekpare uykulannda"ki bu eyalara ball, Beh et Bey iin her eyden nce lm korkusuyla baetmenin bir yoludur. Sanat lktan zerre kadar nasibini almam olan Behet Bey'in bilmedii udur: Tutkuy la bal olduu btn bu eski eyalar, o hep kamaya alt mutlak zaman parasnn bin bir 'teekkrnden bazlardr. lmszl simgelemek yle dursun, zamanla zamanszlk arasnda duran ve btn canllarn geri dnlmez biimde getii o eiin, lmn, duyarsz ahitleridirler. Tpk Behet Bey'in, gzeller gzeli kars Atiye'nin lmndeki duyarsz ahitlii gibi. Zaten Behet Bey de, romann ilerleyen sayfalarnda, biriktirdii bu cisimlerden bir nebze s tn bir varla, "kendi rd aa taklm rpnan, byk bir yaral rmce e" benzetilir. Behet Bey btn eski, gzel, renkli ve kymetli eyleri severdi. Ona gre ha yatn en manl taraf bir cins eya arasnda geirilen zamand. Antikac dkkn larna, mzayede yerlerine, Bedesten'e sk sk urar, ahbaplarnn hususi kolek siyonlarn gezer, btn gnln ayak stnde, eski aynalarn, kk mcevher ekmecelerin, emiblbllerin, amdan ve srahilerin, kitaplarn karsnda hayran bir vecitle geirirdi. Ciltleri veya hallar bir kadn teni gibi lezzetle ok ar, tezhiplerin ieklerinde solmaz bir bahar vehmeder, aynalarn derinliklerin de gemi zamanlarn ve bilinmeyen iklimlerin insanlaryla konuur, kk bo yu ile zplaya zplaya, btn bu eyann birinden brne gider, gelir, yaklar, uzaklar, sualler sorar, eski sahiplerini, yapldklar yeri, mmknse yapan us talar renir, hlasa deta alt duyusuyla birden onlarn havasnda yaar, son ra birdenbire gelen bir zaman uuruyla vapurda ekilecei kede btn bu gr dklerini ve iittiklerini karmakark hatrlamak iin, iini eke eke onlardan ayrlrd (25, ab).

T aksim Kabul Ermi Z am ann Aynas R om an: M ahur Beste 655

Btn varlyla lm unutmaya alan Behet Bey, lmden katka ay nalara tutulur. 'Taksim kabul etmi zamann timsali olan aynala', Behet Bey'i hem byler, hem korkulur: Hakikt u ki Behet Bey aynalar hem sever hem onlardan korkard. Aydnlkta her eyi kendi ilerine alan bu sevimli mevcutlarn bazan o kadar hain ve sert bir ekilde kendi zerine kapanlar, sizi acaip bir skt iine sarp sarmalaylan vard ki... Aynalar, istedikleri zaman drt bir yana salverdikleri bu sessizlikle taksim kabul etmi zanamn bir timsali idiler. Halbuki Behet Bey, daha ok bizim olan zaman, beraberimizde getirdiimiz ve yine beraberimizde gtrdmz, her zerre sine ayr mn ve ekiller, ayr ehreler vererek sahip olduumuz zama n, kendi eliyle tamir ettii, temizleyip ayarlad bir yn saatin kh te lala, kh byk bir sabr ve dikkatle, teker teker, kk kk, hi yo rulmadan, yanlmadan, amadan saydklar, nabzlarmzn munis karde i olan zaman severdi (32, ab). "Nabzlarmzn munis kardei olan zaman," yani saatin tiktaklar, Behet Bey iin anmsamak istemedii, taksim kabul etmemi zamandan bir katr. Aynalarsa, onun nazarn kendine evirmesine neden olduklar iin onu korku tan, ona yalnzln hatrlatan, narsisist fantazilere srkleyen, bastrd cinsel liiyle yz yze getiren nesnelerdir. Behet Bey'in nasl bir adam olduu, onun saatlerle olan tuhaf ilikisinde giz lidir. nsanlarla iliki kuramayan Behet Bey, bir Robbe- Grillet dikizcisine (voyeurne) bile ta kartacak biimde, saatlerin iini ap bakmaya ve bir kez onlarla byle ili dl olduktan sonra onlarn yeknesak tiktaklarn dinlemeye tutkundur. Bu tiktaklann tek fark, saatlerin seslerindedir. Uygun adm yryen bir kalabal n ark sylerken birok deiik sesi bir araya getirdii bir koroya benzer bu tiktaklar senfonisi. Behet Bey bu senfoniye tutkundur nk ba sonu tekdze rit minde onun ancak kaldraca kadar farkllama vardr. stelik bu farkllama, uygun adm tiktaklan bozmad iin korkulacak bir farkllama deildir. Yaamn srprizlerle dolu renklerinden korkan ve insanlarla ilikinin getirdii ykten ka an Behet Bey iin saatlerin yeknesak tiktaklar yaamm tek gvencesidir. Gelgelelim yekpare zamann bir baka tezahr, yani cinsellik, Behet Bey'i gndz kasa da, gece uykularnda kovalar. Gndz snd saatlerin yekne sak tiktaklan gece olunca ninni gibi onu uykuya arr: imdi Behet Bey iki eli enesine kadar ektii yorgann kenarna sms k kilitlenmi olduu halde, odasnda uraya buraya dalm, irili ufak l bir yn saatin sesini, tpk gizlendii bir keden yetitirdii orkest ray dinleyen bir ef dikkatiyle dinliyordu. Ve yine tpk bir orkestra e fi gibi, bu acaip konserin sazlarn hem bir btn olarak tadyor, hem de

656 T a n p n a r zerine Yazlar

teker teker tanyordu. Bu zembereinin kvrak eliinden adeta bir te neke grlts karan saat, Hseyin Efendi'nin saatiydi [...]. Onun yanbanda adeta ksrr gibi nlayan saat, Nuri Beyin saatiydi [...] Sabire Hanm'n guguklu saati da byle idi [...]. "Babasnn alaturka ve alafranga zaman beraberce gsteren pusulas, takvimli cep saati da buradayd. ikin mahfazas iinde bu altn saat, bu ailenin yle byle yz, yzyirmi yllk bir mrn kaydetmiti. Bu da az ey deildi. Behet Bey, bu dikkatleriyle odasnda birdenbire b yyen trt ormannda Cavide'nin kol saatinin sesini arad (32-33)" Ama o tam uykuya geecekken, bu saatler deiik ritmlerde aharak Beh et Bey'e kendilerinin de, bu yaamda ve bu dnyadaki baka her ey gibi, bir cisimleme/biimlenme olduunu hatrlatrlar: "Birdenbire her ey susar gibi oldu, karanlk ve sessizlik deta kat'i bir iradeyle atrdad: sanki bir yerde altn bir duvar atlamt. Bu aada, yemek odasnn drd vuran saatiydi. Ona hemen ayn zamanda sofa nn saati deta bir dii nazyla cevap verdi; sonra her ikisi birden hemen atlayan altn duvarn arkasnda oalmaya gittiler. Behet Bey artk es kisi gibi saat seslerini teker teker farketmiyordu; sadece iinde her ek lin, her rengin alkand scak bir alayan durmadan akyordu. Sonra bu ekiller ve renkler kayboldu, yerinde mahiyeti bilinmeyen bir altn parlts kald. Fakat ne kadar geni ve kuvvetli, ne kadar abuk akyor du; etrafnda ne varsa hepsini, Behet Bey de iinde olmak zere, hep sini beraberinde alp gtryordu. imdi Behet Bey btn bu lemin akt yeri gryordu. Bu, yeni satn ald aynann karanlkta bir uu rum gibi alan boluu idi. Behet Bey bu bolua dmemek iin r pnd. Geni erevenin kenarn ssleyen filizlere, sarmaklara yap mak istedi. Fakat bu ak o kadar kuvvetliydi ki hi bir ey nne gee mezdi. Nihayet Behet Bey, son gayretini de sarfettikten sonra, bu bo luktan ieriye dt ve Cavide'nin ka gndr kendisini o kadar d ndren ve elendiren o acaip, ekik kal, uzun eneli, sivri vcutlu bebeklerinin drt yann aldklar, sarma dola kucakladklar bir rya da kendini kaybet 0 5 ; "altn" hari ab)." Bu d Behet Bey'in talihidir. Eski eya ve saatlerine ne denli snmaya alrsa alsn, Behet Bey de dahil olmak zere, kimse iin bu talihten ka yoktur. Behet Bey'in talihinde ise, baba otoritesiyle ezilmilik, iktidarszlk, sev gisizlik ve yalnzlk vardr. Behet Bey kendisi hakkndaki bu romandan honut deildir. Bu honutsuz luunun iki nedeni vardr. Birincisi, romann onun roman olmaktan kp ba ka bir mecraya ynelmesi - ki bu okurun da saptamadan edemedii bir gerek

T aksim Kabul Etm i Zam ann Aynas R om an: M ahur Besce 65 7

tir. Bu sulamaya yazar kaamak yant verir. Kim smarlad portresinden memnun kalmtr ki, diye sorar. Ayrca, kendisinin roman yazmadn, yalnz ca onun hayatn yazdn syler; "Hem nerden ve kim benim roman yazd m syledi? Ben sizin hayatnz yazyorum. Roman ayr bir ey. Belki daha g bir i. Belki de gcmn stnde kalacak kadar gtr. Benim yaptm, sizden dinlediim gibi hikyenizdir". Ve yle srdrr savunmasm; Sizi unuttuuma, yarm braktma gelince, bunda sadece hakszsnz, iimde o kadar kuvvetle yayorsunuz ki istesem de sizi brakamam. Bununla beraber sizinle lfetimi bir mddet iin kesmee mecbur kal dm. Sizden bktm iin deil, hesaplanm altst ettiiniz iin. Ne ka dar velt, ne kadar srkleyicisiniz. Etrafm peinizden ayrlmayan bir ym glge ile doldurdunuz. Bu kalabaln karsnda kendime yeni den eki dzen vermee almam zaruri grn. Bu savunmadan anlalyor ki Behet Bey Tanpnar iin tedirgin edici bir ki iliktir. Ve gene Tanpnar aka itiraf ediyor k yazamad bu metnin glgesi onun peini hi brakmayacak, dier metinlerinin zerine decektir. Bu glge, Behet Bey'in evresindeki insanlara alad tuhaf bir zaman duygusudur; Tmyle kendisine has, "blnmezlerin blnmezi, ekirdek ha linde bir zaman". Yekpare zamann sonsuz kavrayclma kar, bir atomu tarif eder gibi betimlenmi bu ekirdek zamann da, dieriyle ortak bir yan vardr; Blnmezlii. nk bu "ekirdek zaman" dierinin, yani "yekpare zaman"n en ufak ve en anlaml parasdu-. Tanpnar buna talih den Yazmak istedii ro man, bu talihlerin romandr. Ama kiinin talihinin paralanmam zamanla ili kisini de irdeleyecek bir biimde; Freud ile Bergson'un beraberce paylatklar bir dnyann ocuuyuz. Onlar bize srr insan kafasnda, insan hayatnda aramay rettiler Onun iin sadece bir lezzeti bulmam lazm gelen bir yerde ben birtakm gizli eyler renmeyi, eklin bysn bir izahla krmay tercih ettim. Dorusunu isterseniz bu sizin iin de, benim iin de bir talihsizlik oldu, Behet Bey. Siz, ilham etmeniz lazm gelen aheserden mahrum oldunuz. Ben se peinize takldm iin ok sevdiim dnyamdan ayrldm. kinci Cihan Harbi'ne ahit olmu bir neslin adamnn Krm muharebesinde ne ii vard, Behet Bey? Ne yalan syleyeyim, birok huzursuzluklar na ramen ben yaadm devirden memnunum. Hibir mazi hasretim yok. yle olduu halde beni alp gtrdnz(l 70-71 ,ab). Demek ki Behet Bey'in ilginlii Tanpnar' Freud ve Bergson'un dnyasna ve bu dnyann 'zaman' anlayna ekmesidir. Bu zaman romanlatrmak, ak ki, Tanpnar'n en byk arzusudur. Bunu henz gerekletiremediini bilir.

658 T ap n iiir zerine Yazlar

Cerekletirmeye almaktan hi vazgemeyeceini de syler: "Sizin iin zihni bir arza olan bu firari zaman, halsiz zaman, bana deta sanat iin bir metod gi bi grnd, ite burada, Behet Bey, beni aldattnuz. Sizin hatrlamalarmzm ile ri geri gidiini takip ettiime piman oldum demiyorum, fakat ok glk ek tiim de muhakkak" (172-73). zellikle de eksik, yazlamam, yitik metinlerin yazarlk asndan neminin bu kitap boyunca izlediimiz temalardan biri, hat ta belki en nemlisi olduunu dnrsek, yazarn bu szlerinin zerinde dur madan geemeyiz. Behet Bey projesi Tanpnar' yanltmtr, nk kt tasarlanm bir proje olduunu fark etmitir. Tanpna^n yukarda szn ettii "firari zaman" Proustiyen zamandr. Besbelli, Tanpnar "yitik" zamann peine dmenin geerli bir yntem olduuna karar vermi ve bu kararla Mahur Besle'yi yazmtr. Ama "yitik" zamann sanatsal karln bulmak yle dursun, ancak "yitik" bir me tinle kabilmitir bu giriimden. nk Tanpnar' daha ok ilgilendiren, yek pare zaman dedii, henz kiinin ne yaamnda ne de sanatnda dile gelmemi, biim bulmam, cisimlememi soyut zaman, bu yekparelii unutturmadan paralamak, dile getirmek, biimlendirmek, cisimletirmektir. Kiilerin yaam larnda para para grndne inand bu mutlak ve yekpare zaman Tanpnar, gene o yaamlar izleyerek, bu zamann 'taksim kabul etmiliinin' ana hat larn ortaya dkmek, varsa eer, bu "taksim"deki gizli bellei ortaya karmak, ksaca, yaam ve sanatn biimlenmi grntleriyle o hi biimlenmemi soyut luun ilikisini demek ister. Bu iliki, Tanpma'a gre, zamann kiilerin yaa mnda ald en gizemli biim olan talihte aa kar. Tanpmar'n zaman emasnda talih, bireyleri bir yandan iir ve msiknin kkrtc zamanna balarken bir yandan da onlara paralanm zamana mah km olduklarn hatrlatan olay ya da rastlantlar dizisidir. Ve bu talih, hem bi reyin kiisel bihnaltyla hem de insanln kolektif bilindyla belirlenir. Tanpnar roman sanatyla zamann btn bu boyutlarn yakalamak arzusundadr. Bu projeyi tek romanda gerekletirmenin mmkn olmadn grd nokta da Mahur Beste'yi yarm brakmakta bir saknca grmez. Ve suu bakiisinin s tne atar: "Yaratl sizi sadece bir istek, bir susuzluk olarak yaratm" Oysa Tanpnaf'n Mahur Beste'yi izleyen romanlar Mahur Beste'nin glgesinde yazlm birer istek ve susuzluk romanlardr. Hepsi hem bitmi, hem bitmemi projeler dir. Gerek Htzur'un, gerekse Saatleri Ayarlama Enstits'nn sonu, tm roman anlatlarnn en mulak sonlan arasnda saylabilir. Huzur, Sahnenin Dndaldler ve Saatleri Ayarlama Enstits'nde Tanpnar hep Mahur Beste'yle yarda brakt projeye, kozmik, yekpare, mutlak zamann na sl 'taksim kabul etmi zaman' haline geldiini irdelemek amacna dner. Bu Tanpma^a gre "insan teganni etmek"tir. Bu tutkusunu. H uzurun Mmtaz' yoluyla dile getirir;

Taksim Kabul Etmi^ Z am ann A ynas R o m an ; M ahur Beste 659

Ben insan seviyorum. Onun artlaryla dvmesini seviyortm. Kade rini bUe bile hayat yklenmesini, o cesareti seviyorum. [...] air olsay dm tek bir manzume yazardm; Byk bir destan. ki aya stne kal kan ilk ceddimizden bu gne kadar insanln macerasn anlatrdm. lk dnceler, ilk korkular, ilk sevgi, kinat gittike ihata eden, kendi balarna mevcut olan her eyi birletiren zekann ilk kmldan, tabi ata izafe ettiimiz ilk zenginlikler.. Allah' etrafmzda ve kendi iimiz de yaratmamz. Evet tek bir manzume yazardm. nsan teganni etmek istiyorum, derdim; maddeyi uykusundan uyandran ve kinata kendi ruhunu geireni teganni edeceim, ey btn bykl ihata eden li san! Sen bana yardm et!. Tanpna^da roman tnUh anlatsdr. Ama bu, Tanpnar'a zg bir talih anla ydr. Bu anlaya gre tarih de talihdir. Talih, bir boyutuyla bilinaltnda uyu yan kolektif bellein tetiini eken rastlantlardr. Kiinin, insanln tarihiyle balantsn oluturan zincirin tek tek halkalarna da benzetebiliriz Tanpnar'daki 'talih' kavramn. Bireyin yaam demek olan talih, ancak onun deimeyen psikolojik yapsn -Tanpnar buna kimi zaman da "kader" der- bilinaltn orta ya karr. Bu da, yaamn ya da paralanm zamann kiinin denetiminde ol madn gsterir. Bireylerin kaderi, kiisel ve kolektif bilinaltnm karanlmda belirlenmitir. Talih kriz getirir, ama kiinin seim olana yoktur; var gibi g rnse de bu seimlerin sonucu etkileyebilecek bir nitelii yoktur. Eksik metinler ounlukla biim arayna iaret eder, demitim. Zaman i irde ve musikide biimlendirmeyi bir sorunsal olarak grmeyen Tanpnar, za man ile roman ilikisini zmsz ve belki de zmlenmemesi gereken, roma nn doasndan gelen bir mesele olarak grr. nk romann zamanla ilikisi, iir ve musikinin zamanla ilikisinden daha karmak, daha ok boyutludur. Huzur'un Mmtaz'nn kiilii daha ocukken geirdii byk okla belir lenmitir. Bu kiiliin temelinde lm ve felaket korkusu yatar: "Onun i benli ini, o sular altnda uyuyan, fakat hereyi idare eden kesif tabakay biraz da bu korku yapard. hsan, daha o (Mmtaz) ocukken iine ken bu ylan, kk kalbinde aac ondan skebilmek iin ok uramt". Mmtaz'n babas bir yanllk cinayetine kurban gitmi, ev sahiplerine dman olan bir Rum tarafn dan, ev sahibi sanlarak, olunun ve karsnn gzleri nnde kurunlanarak l drlmtr. Zaten terk etmeye hazrlandklar S. kasabasn Mmtaz ve anne si hemen bu trajedinin zerine terk ederek yollara dmlerdir. Yolda Mmtaz ergenlik ann ilk cinsel tecrbesini yaam, ama bu tecrbe onda son derece olumsuz bir sululuk duygusuna neden olmutur. Grnrde bunun nedeni, bu deneyimin, hemen babasnn lmnn ardndan, yabanc bir meknda, son de rece yadrgatc koullar altnda gereklerrii olmasdr. Ama kullanlan dil ve imgelem, bu ocukluk tecrbesinin onun btn yaamn etkileyecek, halta be

6 6 0 T an p n a r zerine Yazlar

lirleyecek izler braktn ve bireysel deneyimin tesine geerek her insann iinde yaayan evrensel gnah duygusunu tetiklediini gsterir; inde byk bir gnah ilemi duygusu vard; kendisini bilmedii ey lerden mcrim sanyordu. Belki de o anda sormu olsalar, babamn l mne ben sebep oldum, derdi. Bu, ok korkun bir duygu idi. Kendisini son derecede sefil buluyordu. Bu garip ruh hali Mmtaz'da senelerce de vam edecek, her adm atnda ayana taklacaktr. lk genliine girdii devirlerde bile Mmtaz bu hislerin iinde kalacaktr. Ryalarnn bir tara fn dolduran hayaller, o garip tereddtleri, korkulan, hayatnn zenginli ini ve strabn yapan bir yn ruh hali hep bu ikiz tesadfe baldr. Mmtaz, babasnn lmnden sonra yerletikleri Akdeniz kasabasnda ak amlar denizin karanlk sularna bakarken kendini karanhk bir aynada seyre der gibi seyreder. Bu sahnede Tanpnar'n aynayla kaya arasnda yapt kar latrma, romanlarndaki zaman izleini nasl eitlendirdiinin de nemli ipu larn verecek niteliktedir; Mmtaz, bu karanlk aynada henz balangta olan mrnn dost ha yallerini, babasnn altnda yatt aac, olduu gibi brakt mesut o cuk saatlerini, han odasnda bakir tenine ok derin bir a gibi yapan kyl kzn, byk siyah gzlerini, her an bu uultulu davete koma ya hazr bir rperme ile arar, sonra onun sadece boluun bir aynas ol duunu grnce kalkar, kabuslu bir ryadan kar gibi kayalarn dev glgeleri arasndan, her admda sendeleyerek, komaya alrd. Fakat bu sert kaya paralar hayattan ebediyen uzaktlar; rzgar eser, yamur yaar, zerre zerre ufalrlar, dev csselerinde derin izler oluklar peydahlanr, fakat hibiri onlardan ilk felaketin eliyle yorulup kaldklar hali gideremezdi. Onlar hayat yolunun zerinde soracak hibir belli sualleri ol mad iin, her suali birden soran sonsuz zamann iinden gelmi, zalim, ha in sembollerdi (37-38, ab). Grbilek, Tanpnar rontanlannda aynanm rolnden sz ederken, "orada d dnya, orada dars, rya grenin gemiini aydnlatan simgelere, terimlere dnmtr oktan. Orada dars bir aynadr; aynada grlen, bakann ken di yzdr," der. Geri Grbilek bunu Tanpnar^n rya estetiini betimleyen en temel paradoksa iaret etmek iin syler, ama bu gzlemiyle Tanpnar'daki anlat ve zaman arasndaki ilikiye de k tutar. Ayna, paralanm zamann en blnmeyecek atomunu, bireyini yanstan bir sathtr. Kiiyi kendi bireysel tari hine hapseder. Rya, bu ekirdek zamana bir kat daha ekler; Mitik kolektif za man, insanln toplu tecrbesinin bireyin belleinde biimlenen anlar. Ama buradan gidilecek nc katman, ya da boyut, dilsizdir, bilinsizdir ve hatta belki insanszdr. Kaya gibi.

T aksim K ab u l Etm i Zam ann A y n a s R om an: M ahur Besce 661

H u zu /d a, Mahur Beste'yi hem musiki hem bitmemi bir metin olarak bulu ruz. Behet Bey kskanhktan karsnn zannettii Doktor Refik'i saraya ih bar etmi, fakat Refik'in lmnden sonra bile kskanlktan kurtulamam, Atiye'nin hastalanp da hasta yatanda Mahur Beste'yi mrldandn duyunca a zna birka defa vurarak belki de Atiye'yi ldrmtr. Mahur Beste, Nuran'n dedesi Talat Bey'in eseridir; fakat aile iinde uursuz saylr. Gene de bu ailenin kiileri, kendilerini bu bestenin kar konulamaz cazibesinden kurtaramazlar, "nk Mahur Beste kk ve ksa eklinde insann tenine yapan o ac lk lardan biri" dir ve Mmtaz'a gre, "insan byk mnsnda kaderle karlat ran bir para"dr. Bu kader, romann sonuna doru, Nuran ve Mmtaz'n hazr ladklar bir msik akamnda karlarna Suat olarak kacaktr: Nuran iindeki didimenin arasndan kendi hayatna ve etrafna yeni bir gzle bakt bu gnlerde, bu garip aile yadigrtnm btn i hayatn idare ettiini. mrne bykannesinin hkim olduunu grdn an lad. Sade kendisi deil, btn aile byleydi. Hepsini, kendilerinden ok evvel, gemi bir takvim yaprana ait bir akama benzeyen bu ak ma ceras terbiye etmi, onlara ve etrafndakilere yamdiliflarna gre ayr ayrt kaderler hazrlamt. imdi sra kendisinindi. Kendisinin ve Mmtaz'n! Mahur Beste'nin altn kafesi arkasnda onlarn glgeleri rpnacakt. Ayrldktan ve Suat'n intihanndan sonra, Mmtaz Nuran' bir tr sknet le dnebilir nk, "mcrim, zalim, insafszca kaytsz, sade insiyaklarnn peinde koan varlk, bu ehrelerin en zalimi ve en yalancs ortadan ekilmi ti". Bu Suat'tr. Ama Suat, Mmtaz'n blnm kiiliinin karanlktaki yars dr. Yani kader, gene kiisel ve kanlmaz psikolojik yapdr. Nitekim Suat l dkten sonra bile Mmtaz blnm kiiliinden kurtulamayacak, romann so nunda delilie ilk admn atacaktr: "Hakikat uydu. Mmtaz, Binbir Gece'deki eskicinin hikyesine benzeyen ikiz bir mr yayordu". Ve ancak msikde btnletiini hisseder; Nuran'a olan akn da bu zamandan, bu dnyadan, ha reketten ve onlar kovalayan kaderden uzak, bir baka zamanda, msiknin za mannda yaamaya alr; Fakat hazzn en keskini, tabii azabn da, insan gafil avlayan bir msik parasnn iinde uyanan Nuran'larda idi. Namenin arabeskinde veya msik cmlesinin altn yamuru iinde, bir olula geldikleri, onun ara snda gmlp kaybolduklar, yaadmzn stnde bir zamann fas lasndan ona baktklar ve gldkleri iin hatrlamann ekli deiir, adeta daha evvelki varlklanmzn bizde uyanan akisleri olurdu. Ama Suat'n sinik maddecilii onun peini brakmaz: Sen bir noktaya ekilmi orada yayorsun. Geni ve parlak hayallerin var. Zamana hkmedeceim diyorsun. [...] Eminim ki senin iin lm

662 T an p n a r zerine Yazlar

bir frnda iyice pitikten sonra, tpk bir mzede muhafaza edilen eya gibi ebediyette daha parlak, daha kendisi olarak beklemektir. yle de il mi? Ve sen lmden irenmezsin. Onu gzelin ve akn kardei ola rak grrsn. Hi lmn iren bir ey olduunu dndn m? ren bir rme ve kokma!.. (352, 354). Kendinde barndrd btn bu elikili paralanm zamanlarla Mmtaz hi bir yer ve durumda huzur bulamayacaktr. "Muzdarip ve huzursuz bir ruh" ola rak iire ve aka kavumaya alan Mmtaz, "birka rzgrda birden paralana rak" delirir. Belki de sonunda Mmtaz'n hastalanmas ve delirmesi, paralanmaz zamana kavuamad, paralanm dnyev zamana da kallanamad iindir. Peki, Hi(z/(r'la Mahur Beste tamamlanm oluyor mu? 13ir lde, evet. Ayr ln ve lmn, yaplamayacak zamann simgesi olan Mahur Beste, H uzurda 'zaman' felsefesi olarak anlatmn buluyor, ama bu felsefe roman olarak Huzur'u ykyor; felsefe uygulamay baltalaynca, yazlan her sayfa, Mnhur Besfe'nin yazlamayacak sayfalaryla yadsnnca (nk zamanszlk yazlamaz) Huzur da elbette "huzursuzluun roman" oluyor. Tanpnar Saatleri Ayarlama Enstils'ude gene yaam-sanat-anlat-zaman ilikisine dner. Bu romanda anlat "saat ayan" temas erevesinde geliir. Ha lil Ayarc'nn saatleri ayarlama enstitsn arlatanca bir toplum mhendislii nin hicvi olarak gren eletirmenlere kar kan Ouzertem, bu romann Tanpna^n dier romanlarndan farkl olmadn, hatta Saatleri Ayarlama Enstits/'nn ancak Mahur Beste metninin anahtar sembolleriyle okunabileceini ve Hayri rdal' sunan dilin Behet Bey'i sunan dille benzerliini gsterir. Romann son blm Hayri rdal'n saatleri ayarlama enstits iin yapla cak bir binann mimari projesini izmesiyle ilgilidir. Bu blm yaamn kurmacay izledii abes olaylarn bir devam gibi grnmekle birlikte, birdenbire, Halit Ayarc ile Hayri Irdal ilikisi yeni bir boyut kazanr. nk "saat" szc, burada bir harf noksanyla, ama son derece kastl bir biimde 'sanat' szc n artrmak zere kullanlr. Enstit binas iin Hali t Ayarc'mn nerisiyle bir yarma alr. Gene Mali t Ayarc'nn sraryla, yaplacak bina projesinin "messesenin mahiyetine ve ad na uygun bir ekilde orijinal ve yeni slpta" olmas art koulur. Bu artlara Hayri rdal srf ukalalk olsun diye, binann adna "dtan ve ierden uygun ol mas" koulunu ekler. te bu son kouldur ki birok mimar izimin reddedil mesine neden olacaktr. nk Halit Ayarc, gelen izimlerin hem dtan hem de iten uygun olma koulunu karlamadklarn dnr. Burada aka art rlan, sanat eserinin biim ve z uyumudur. Halit Ayarc btn projeleri, "bun lar herhangi bir binada yaplabilecek eylerdir. Bunun neresi modern ve neresi saat?" diye reddeder. Bu cmlenin 'Neresi modern ve neresi sanat' artrma

T aksim Kabul Etm i Zam inn A ynas R o m an : M ahur Beste 663

kastyla yazldn dnebiliriz (vurgulama benim). Halil Ayarc, srarlarnda daha da ileri gittii zaman, srekli unu tekrarlar: "Saat fikrinin binann bnye sine girmesini istiyoruz. Onunla birlemesi lazm! Lehim ve ek istemiyoruz". Gene aka uyumlu ve organik bir btn olan modemist sanat nesnesi idealin den sz ediliyor burada, ya da bu artrmak isteniyor. Ve daha ileri gidip, Halit Ayarc'nn aadaki konumasndaki saat szcklerini sanat diye okursak, Tanpna'n zaman-saat-sanat saplantsn bir kendi kendini parodiye dntr dn dnebiliriz. Keli ayralar ierisinde verilen metin benim gzlemlerimdir; Saatleri Ayarlama Enstits imdiye kadar vdetti her eyi yapt [...1. Vak ehrin saatleri, ne de hususi saatler hl gerei gibi muntazam i lemiyor. Fakat insanlarmz sk sk saate bakmaya [sanata bakmaya?] ve vakti lmeye [sanat deerlendirmee?] ahtlar. Bugn bir milyon kyl ocuunun kolmda bizim sattmz oyuncak saatler var! [Muh temelen ky enstitleri kkenli sanat denemelerini kastediyor] Hibir bir faydas olmasa sktklar zaman rehine verebilecekleri veya satabi lecekleri az ok para eder bir mallan bulunacak demektir. [Pek de de erli olmayan ama popler olan tablolar kastediyor olabilir] Saat ss n kadnlarda bilezik eklinden karttk. Alelulm mcevher sslere tatbik etlik. Bilhassa bizim icadmz olan saatli jartiyerler btn dnya da rabet kazand. Siz bu jartiyerlere pek itiraz etmitiniz. Ancak m zikhollerde kullanlr diyordunuz. Halbuki imdi stanbul'da byle sa atli jartiyer tayan binlerce hanm var. Dnyann en zarif hareketleriy le yolda eleklerini kaldrp saatlerine bakyorlar. [Bat romannn yzey sel taklitlerini hicvediyor olabilir] Btn bu muvaffakiyetler meydanda iken neden szmden dneyim? Vaka bir saat sanayii henz kurama dk. Amma saat ithalini kolaylatran birtakm tedbirlerin ahnmasna bile sebeb olduk. Halit Ayarc'nn bu srarl tutumu karsnda mitsizlikle sorar Hayri rdal: - Peki amma, dedim; nasl yaplacak? Saat bnyeye nasl girecek? Yani yapnn bnyesine? - Bilmiyorum, dedi, orasn ben de bilmiyorum. Mimarlarn ii. Onlar dnsn. Daha dorusu sizin iiniz bu. Madem ki siz koydunuz o ar t, siz dnn. Sonunda, herkesin projesi reddedilince i Hayri rdal'a der. Hayalmda hi mimari proje izmemi olan Hayri rdal, Halit Ayarc'nn srarl ynlendirmele riyle bu ie de soyunur. Ama bir trl bir pln dnemez. Nihayet karsnn Mbarek'in szn etmesiyle arad ilham bulur. Binay Mbarekten esinlene rek izecektir. Bu bir Bat-Dou sentezi olacaktr:

664 T a n p n a r zerine Yazlar

Saat fikrini tam verebilmek iin giri kapsna da tam bir kadran man zaras verdim. Alt metre irtifanda olan bu kapda kadrann bu tarzda tanzimi beni epeyce yordu. Herhangi bir dikdrtgenin kenarlarna ra kamlar koymakla hibir ey elde edemezdim. Baka bir ey bulmak la zmd. Bursa'ya Konya'ya kadar gittim. stanbul camilerini dolatm. Btn kap ekillerine baktm. Fakat hibiri benim iime yarayacak ey ler deildi. Daha dorusu hepsi dzgn, iyi ilenmi dikdrtgenleriyle harikulade eylerdi amma, benim aradma cevap vermiyorlard. Ni hayet bir gece kk stanbul camilerinden birinin yana doru kaldrl m perdesi bana bir fikir verdi. Akreple yelkovandan bir perde gibi is tifade edecektim. Halit Ayarc projeyi bytr. Saat evlerden btn bir mahalle kurmak iste mektedir. Buna herkes kar kar. Enstit maketini o kadar beenmi olan bu in sanlar, sra kendi evlerini saat biiminde ina etmeye gelince itiraz ederler. Ha lit Ayarc byk bir d krklna urar ve yalnzca bu projeyle deil tm saat leri ayarlama enstits projesiyle ilgisini keser. Hayri rdal'la bile artk konu maz, telefonlarna kmaz, randevu isteklerini geri evirir. Roman Hayri rdal'm, "O geceden sonra Halit Ayarc'y ancak, korkun otomobil kazasndan sonra kaldrld evinde, yatanda grebildim," szleriyle biter. Daha dorusu bit mez. Saatleri Ayarlama Enstits sanat'n ayarnn bulunamayaca mesajn iletir. Mahur Beste gibi. Bu tr bir sanat anlay da romann ruhuna aykr bir ey de ildir; nk roman bitmeyecek araylarn, srekli sorgulamann, huzursuzlu un ve zmszln ve elbette, paralanm zamanlarn, uup giden kaygan anlarn anlatsdr. Bu bitmeyecek anlatlar, Tanpnar romanlarnda "taksim ka bul etmemi zaman"n tehditkr boluuna direnmenin tek yoludur. (Jale Parla, Don Kiot'tan Bugne Roman, stanbul 2000, s. 282-304).

TANPINAR'IN TILSIMLI AYNASINDA EHRLER

Mustafa Armaan

Ne zaman ehir hakknda dnmeye balasam, onun madd-fizik ehresi nin tesinde bir boyutunun peine dm olduumu fark ederim. Hepimizin gz nnde olan bir ehir grnts, aldatcdr. Onlar donuk ve anlam tamamen yzeyine yapm suretlerden, hadi bir adm daha ileri gi delim, putlardan ibaret saymak yanltcdr. Aslnda bir ehri ehir yapan sr, gzmzn nndeki abideleri, binalar, yollar, evleri, hasl, eski zaman kalntlar deildir; onlarn da ardnda yatan anlam boyutudur. O anlam boyutudur zaten bizi bir ehre balayan; bir ehri e hir yapan ve bizim ehir zannettiimiz yaplar (suretleri), daha derin bir katma na ulamak isteyenlere birer iaret levhas hline getiren... Eer Sultanahmet Meydan'nda dolarken stanbul'u kuran mparator Konstantin'den 1071'de Malazgirt'te Alparslan'a malup olan Roman Diyojen'e, Fatih Sultan Mehmed'den Mimar Sinan'a kadar milyonlarca ruhla ayn yollarda yrdnz hissetmiyorsanz, o ehrin anlam boyutuna yolculuk; etmek iin hazr deilsinizdir. ehir, aslnda anlam katlannn almasn bekleyen bir kitap gibidir. Kapan amaya almayanlara neden yz versin? nl Fransz airi Baudelaire'in ilgin bir yaklam vardr hafza konusuna. Palimpsest ile hafza birbirlerine benzer; ancak temel bir farklar vardr ona g re. (imdi 'Palimpsest de ne?' diye sorduunuzu duyir gibi oluyorum. Efendim, palimpsest diye, eskiden kt ktl sebebiyle baz yazma kitaplarn mrekkep lerinin bir ban ucuyla kaznmas ve boalan yere yeni bir metnin yazlmasy la meydana gelmi kitaplara diyoruz. Bylece bir antik a mitolojisi, bir val ye destan, bir Ortaa ak hikyesi ve bir ncil metni st ste yazlarak bir palimpsest'i oluturur.) Palimpsest'te bu farkl metinlerin izleri tam olarak silinme mitir, teki metinlerle yan yana ve kopuk kopuk durmaktadr. Ayn anda, zor layarak da olsa bu farkl metinleri okumak mmkndr.

666 Tanpm iir ze ine Ynzlav

Oysa der air, hatralar, hafzada birbirinden bamsz durmaz; onlar da doruklarnda hi erimeden kalan karlarn zerine yeni mevsim karlarnn ya masna benzer bir birikim srecinden geer. Her hatra, ncekilerin zerine ya ar. Onlara eklemlenir; birbirinden ayrlmaz olur. Birbirine karr, bulanr, yeni ekillere brnr, hatta baz yanlsamalara bile sebep olur. Ama kaybolmaz. Tp k st ste yaan karlarn birbirine karmas, yapmas gibi hatralar da hafza da anlaml bir ekilde birbirine yapr. Ve en unuttuumuzu zannettiimiz ha tralar bile uygun bir uyaran bulduunda beklenmedik bir ekilde kar zerine yaan karlarn altndan: Kendini gsteriverir. air, burada ilgin bir soru daha sorar; Eer, der, btn hatralar ayn anda uyandrlabilseydi, nasl bir manzarayla karlardk? Soru kadar cevap da il gintir: Ortaya mthi bir konser kard. Zevk veren ve ayn zamanda ac veren; ama anlaml, hepsi de bizim iin ac tatl anlam tayan btn bu hatralar ayn anda dinlemek nasl bir tecrbe olurdu acaba? Siz ahs hayat tecrbemiz iin bu ilgin manzaray dnedurun, ben laf yine eski hastalm ehre getireceim izninizle. Peki ya ehirlerin hafzas birden boalrsa ne olur? ehirlerin hahzas da palimpsest'ten ziyade organik bir hafzaya benzer. Bu noktada stanbul'u bir palimpsest-ehre benzeten sevgili Juan Goytisolo'dan ay rlyorum. ehirlerde her nesil, her grup, her aile, hatta her insan teki, hatralar n gmdkleri hafzalaryla ehrin byk hafzasn kendi kalemleriyle yazm olurlar. Bu izleri pe pee ve yan yana izlediimizde, palimpsest gibi birbirinden kopuk gibi dursalar da, btn bu hatralar manzumesinin ehrin ortak hafza havuzunda birletiklerini, onlar birbirine balayan youn bir iliki ebekesi bu lunduunu fark ederiz. Peki bir ehir yzlerce, bazen binlerce yldan beri hafzasnda biriktirdikleri ni boaltmaya kalksa nasl bir manzara kard karmza? Bir kakafoni mi, bir konser mi olurdu sonu? Artk yazmzn dmn atabiliriz: ehirler, aslnda hafzalarnda birik tirdiklerinin, bir orkestra efinin kp da sihirli bir dokunula ayn anda zembe reinden boanmasna ortaya dklmesini beklerler sterler ki, btn hatra lar, bir defahna yaanm da olsalar, duyacak kulaklar iin bir kere daha dile gelsin, mesajn ebediyete haykrsn. te Ahmet Haindi Tanpna^n Be ehirlinde be talihli ehrimiz adna yap t da bir orkestra efi gibi, hatralarn bana geerek onlar asrlar tesine ta mak, kpr olmaktr. Onun dokunduu hatralar, birden canlanr, ete kemie brnr; tozlu zaman perdesini delerek bugne adm atarlar. Gemiler geer ki tabn iinden; mehtap lemleri ardnda gm bir iz brakarak mazinin iinden

T a n p m arn T lsm l A ynasnda e h irler 6 67

szlp gelir karmza; elimizi uzatsak deebileceizdir neredeyse. Daha nce Alaeddin Keykubad, hi bu kadar sevimli gelmemitir bize. Damad brahim Pa a, Karaelebizade Abdlaziz Efendi, Evliya elebi bize onun tlsml menu rundan szlerek glmserler asrlarn tesinden. Bursa'da Hdavendigr Camii'nin kapsnda kendisine glmseyen ocuun yanan skasnz gelir. Ne demiti Tanpnar: "Sanaln aynas da bundan baka bir ey deildir."

"B a b a "sz B ir N eslin Dram ve Tanpm a'da M im ar Freud'un dilimize Uygarln Huzursuzluu, ngilizceye ise CivUizah'on and its Discontenis adyla evrilen Das Unbelmgen in der Kultur (1930) balkl kk ki tab, lkemizde pek tannnasa da 20. yzylda bata Herbert Marcuse olmak zere '68 neslini derinden etkilemi bir kitaptr. Dilimize 1999'da, yani ilk Al manca nerinden tam 69 yl sonra tercme edilmi olan Uygarln Huzursuzlu u, Freud'un psikanaliz teorisini medeniyet, dahas ehir tarihine uygulad il gin bir alma olarak hak ettii ilgiyi beklemektedir aratrmaclardan. Ancak kitabn evrilmesi kadar kitabn Trke basksna yazlan Sunu da nem tamaktadr. Zira Sunu'un yazar Ali Babaolu, Freud'un teorisinin mer kezi kavramlarndan dip Kompleksi'ndeki "baba" figrnn 20. yzyl ban daki "baba" devlet adamlarndan Rus ar II. Nikola ve zellikle Osmanl padi ah II. Abdlhamid'den ilham almdm, 1908 Jn Trk devrimini ise oullarn babay ldrmesi olarak algladn Ellenberger adl bir aratrmacya dayana rak ortaya koyuyor. Buna gre Galiyal bir Yahudi ailesinden gelen Freud iin de Abdlhamid, "herkese kar zalim olan, ama kendilerinin bir blm kardelerini br za limlere kar koruyan bir baba figr oluturmaktayd. Bu despot btn tebaas zerinde yaam ve lm yetkisini tek bana elinde tutmakta, bir ksm aznlk larla birlikte kendi z oullarn da acmadan ldrmekte (o srada Bulgar, Er meni Yunanlla'm aznlk-bamszlk hareketlerine ka r olan tenkiller Avru pa'ya korkun katliam haberleri olarak gitmekteydi; ayrca zindanlarda boulan Trk aydnlarnn haberini de Avrupa byk bir duygusal paylamla almaktay d), hareminde de binleri bulan kadnlan kendi keyfi iin tutmaktayd. 1908'e "oullar zalim babaya kar bir olup ayaklandlar." Gen (Jn - M. A.) Trkler sultam tahttan indirerek ulusal bir toplum dzeni kurdular..Osmanl mparatorluu'nda sanatlarn ve dncenin bir anda yeerip gelitii gzlendi..." Bylece Freud'un grnce, annesini (vatann) kskanarak babasn (Sulta n) bir nevi ldren dip, yani Jn Trkler sayesinde uzun sre bask altnda kal m olan igdler serpilip alm ve basknn meyvesi olan kltr ya da mede niyet, btn gmrahlyla ortaya dklm olmaktadr II. Merutiyet'Ie birlikte.

668 Tnpiiir zerine Yazlar

Tabii yukardaki paragrafn tamamna katlmak zorunda deiliz. Bana sorar sanz, hi katlmyorum derdim. Ne ki buradaki derdim, Freud'u ve bu Sunu'un yazarn eletirmek olmad iin baka bir noktaya gemek istiyorum buradan. O da, yukardaki paragrafn ierdii bir doruluk payn teslim etmek suretiyle 11. Abdlhamid'in, imaj dzeyinde, onun iktidarn dneminde yaam OsmanlI aydnlarnn kh bilincinde, kh bilinaltnda bir "baba" otoritesini temsil etmekte olduunun altnn izilmesidir. Kendisine en hafifinden "Mstebit" diyenlerin bile Jn Trk-ttihad ve Te rakki istibdadn yaadktan ve imparatorluun 7-8 yl iinde nasl darmadan olduunu grdkten sonra kafalarndaki kudretli "baba" imajnn nasl yeniden fkrdn en iyi gsterecek metin, sanrm Rza Tevfik'in yazd "Sultan Hamid'in Rhaniyetinden stimdat" adl iiridir. lk ktasn buraya almak bile Rza Tevfik'in ahsnda dnemin aydnnn 11. Abdlhamid'in tekil ettii "ba ba" figrnn nasl kkl bir yer edinmi olduunu gstermeye yetecektir; Nerdesin, evketli Sultan Hamid Han Feryadm varr m brighna? lm uykusundan bir lahza uyan, u nankr milletin bak gnahma! Tarihler ismini andti zaman Sana hak verecek hey koca Sultan; Bizdik utanmadan iftira atan, Asrn en siyas padiahna! Divne sen deil, meer bizmiiz. Bir rk iplie hlya dizmiiz! Sade deli deil, edepsizmiiz! Tkrdk atalar kalbighma! "rk iplie hlya diz"diini neden sonra anlayan bir nesil iin Abdlha mid'in bilinaltndaki sarslmaz ve mutlak yeri bir trl doldurulamamtr. Ve 1914'e gelindiinde, imparatorluk, eskiden nfusunun neredeyse yansn olu turan Balkanlar kaybetmi, Trakya'da bugnk topraklar ile Anadolu ve Orta Dou'daki Mslman arlkl nfusu ile babaa kalmtr. 1918'e gelindiinde ise artk Osmanl Devleti igale uram, tamam Orta Anadoluya skm bir ksm "toprak"la snrl kalmtr. Derken Mtareke yllar ve Kurtulu Sava'nda baarlan, Sabahattin Selek'in deyiiyle "Anadolu htilali", Trk aydn nn bilinaltndaki "baba" figrn iyiden iyiye andrm ve ana'ya, yani top raa, yani vatana ve vatann, o Baha'nn terekesinden kan mirasna dnmek zorunda hissetmitir kendisini.

T an p m arn T lsm l A ynasnda e h irler 669

te aslnda Anadoluculuun ortaya km hazrlayan sosyo-politik zemin bu ekilde olumutur. Nitekim Mtareke dneminde yazlanlara bakarsanz, Anadolu'nun ve s tanbul'un "Baba"dan kalma mimar eserlerinin nasl yeniden bir kimlik veri ci e olarak hatrlandna ahit olursunuz. Mesel Hamdullah Suphi'nin "Ke minderi" adh yazsn hatrlayn. Yahut Nzm Hikmet'in "Aa Cam ii'nde" balkl iirini. Veya Ruen Erefin "ftar" adl yazsndaki boynu bkk Mslmanlarm boazna dmlenen iftar sofrasndaki lokmalar d nn: Kim bilir daha nice bin Mslmann evinde bu Ramazan iftar -reel, simit, pide yerine-byle gzyalaryla karlanmtan Alasak da hakkrmz yok mu? Btn gnllere bu yol can ve devlet acs kt. Azlarda tat, yemeklerde lez zet, ruhlarda ne'e mi kald? Bu Ramazan'n bahhna -bykhanmm dedii gi bi- "gkler bile ya dkt!" Hamdullah Suphi'yi Sleymaniye Camii'ne, Nzm Hikmet'i Beyolu'ndaki Aa Camii'ne koturan ve bu camilerin ruhlar^Ia dertletiren, Ruen Erefe Ramazan'n ruhundan yardm isteten boynu bkklk, yani babaszlk dnemi ni bakn Ahmet Hamdi Tanpnar nasl resmediyor usta kalemiyle: 1918'den sonraki stanbul'u hatrlayn. Her mimar eser bizim iin neydi? Kim o zaman bir ta yerinden kmldatmaa raz olurdu? Eserlerimize o zaman nasl sarlmtk? Haklydk. nk biliyorduk ki, milliyet dediimiz, bir dil, mill hayata intikal etmi ekilleriyle bir din ve ahlk, bata mimar olmak ze re bir yn san'at eseri ve tarih htrasdr. Bu babasn kaybetmi nesil -biliyoruz ki babalara kzlr, isyan edilir!- ok gemeden baba acsn iinde du3mu, babasm kaybetmenin ardndan anasn da, yani evini, yurdunu, vatann da kaybetme tehlikesini yaam ve bylece baba figrnn nemini bir kere daha idrak etmir ki, Mustafa Kemal'in stik lal Sava'nn zerinden bir yl gemeden bolukta kalan bu baba figrn dol durmak zere etrafndakilerce nasl hazrlandm, 1923-1924 dneminde basmda kan yazlar okuyanlar hemen farkedeceklerdir. Demek ki, Tanpnar'n da iinde bulunduu neslin mimarye, topraa, vata na, Anadolu'ya ynelilerinin altnda, byle bir sosyal ve siyas zemin bulun maktayd. Ve Be ehir'in iindeki 5 ehrin seimi dc bu bakmdan anlamldr: Konya, Erzurum, Ankara, Bursa, stanbul. Be ehi'de ve dier eserlerinde youn bir ekilde yer alan mimar ile il gili sayfalara, Tanpnar'n dnyasnda olduu kadar akranlarnn yazdklarn da da baka dnemlerde olmad oranda rastlanmasnn altnda bu gerek yatmaktadr.

6 7 0 Tiinpnvv evin c Yazlar

"Son Bakta A k" "Byk ehir insann byleyen aktr ama ilk bakla deil, son bakta ak. Onu kendine eken, iirde bylenme anyla rten bir ebed elvedadr." VValter Benjamin'in (1892-1940) bu szleri, modern ehir insannn Simmel ve VVeber den gelen belli bir ele alnma biimini rafine ediyor ve nmze Tanpna^n ehirlere -ve Ana'ya, yani topraa- yneliinin ipularn sunuyor. Bir eylere hep onu kaybederken, veda ederken k olmak, kaderidir byk ehir insannn. Byk ehir insannn dalgal ruhunun haritasn karmaya and imi mo dern air de, gemiin iinden glmseyen bir eya, bir amdann mum artkla rnn anlk parlamas, bir sevgi yorgunluu, hatralarn uyutuu bir an bekler; byle anlar bize gemiin unutulmu bir kapsn aralatabilir; bu yarn iine gi rerek, dz manhn bizden esirgedii gzelliklere eriebilir ve onu bir sanat ese ri formuna brndrebiliriz. Tanpnar'n Be ehir'n sonunda syledikleri de, ehirlerimizin gemileri ile bugn arasnda alan uurumun, yani ehirlerimi ze veda ediimiz ile onlar hatrlaymz, seviimiz, dahas k oluumuz ara snda kurduu balanty ortaya koyuyor ashnda: "Be ehir"in asl konusu hayatmzda kaybolan eylerin ardndan duyulan znt ile yeniye kar beslenen itiyaktr. lk bakta birbiriyle atr gibi gr nen bu iki duyguyu sevgi kelimesinde birletirebiliriz. Bu sevginin kendisine ereve olarak setii ehirler, benim hayatmn tesadfleridir. Bu itibarla, onla rn arkasnda kendi insanmz ve hayatmz, vatann manev ehresi olan kl trmz grmek daha doru olun Vatana, yani Anneye dn. Be ehir'm gvdesinin zerinde durduu zemi ni tekil eder. Ama, Anne Topraa "dn", bir boluun, Benjamin'in szn ettii tam ayrlrken k olmann yakc burukluunu da tar. Buradaki anah tar kelime, "boluk" olarak karmza kacaktr; Gideceimiz yolu hepimiz biliyoruz. Fakat yol uzadka ayrldmz lem, bizi her gnden biraz daha megul ediyor. imdi onu, hviyetimizde gittike byyen bir boluk gibi duyuyoruz, biraz sonra, bir kede brakvermek iin sa brszlandmz ar bir yk oluyor. rademizin en salam olduu anlarda bile, iimizde hi olmazsa bir sz ve bazen de, bir vicdan azab gibi konuuyor. Gemiin iinden younlatrlm bir estetik iddet kartmay baaran ve bu kendine zel iddeti hi de tesadfen seilmemi olan 5 ehrimize uygulayan Tanpnar, girdii bu ilgin yolun sonunda biriktirdii enerjiyi sndrmeyi ihmal etmez. Gemile aramzda alan boluu, iimizde oluan szy veya vicdan azabn diriltici bir hamleye dntrmez. Bunun yerine, bu estetik iddeti, yi ne estetik bir alana boaltarak teskin etmeyi tercih eder;

T a n p n arn T lsm l Ayniism da e h irler 671

En iyisi brakalm htralar iimizde konuacaklar saati kendiliklerinden sesinler. Ancak bu cins uyan anlarnda gemi zamann sesi bir keif, bir ders, hlsa gnmze eklenen bir ey olur. Bizim yapacamz yeni ve canl bug nn rzgrma kendimizi teslim etmektir. O bizi gzelle iyinin, uurla hlyann el ele verecei alkan ve mesut bir dnyaya gtrecektir. Oysa VValter Benjamin, gemiin bugne ekJenen noktasnda biriktirdii enerjiden bir kurtulu teolojisi kartmaktayd: Kendini zamana teslim etmek ye rine, onun bizi kstrd ve zgrlklerimize snr koyduu noktalan, Mesiyanik bir sramayla berhava etmekti onun amac. Unutulmak zere olan eylerde giz li devrimci potansiyeli kefederek gelecee ynlendirmek, gemie ait eyann bir anhk rriasnda beliren devrimci enerjiyi farketmektir amac Benjamin'in. Tanpnar, tabii farkl bir kltr ve ereveden yaklar konuya. Ama asl nemlisi, onun gelitirmeye alt estetik bir muhalefettir. Ama, tam patlaya ca anda kendi zerine dnen ve snen bir muhalefettir. Benjamin, aurasn kaybetmi bir an yerine neyi koyacann arayndadr, Tanpnar ise bysn yitirmek zere iken Yahya Kemal'in kendisine farkettirdii bir byk medeniyetin ardnda brakt boluu bir estetik yceltme ile ama abasndadr. Bunun iindir ki. Yaadm Gffc/'deki bir yazsmda, ehirlerimizi ve mimar mizi bir "kurtarc tlsm"a benzetmiti. Tlsm, mill hayatn devamlln temin edecek bir kurtarcyd. Ve kltr ve medeniyet de, Tanpna^da devam zinciri iinde bir anlam tard. Gemii bugne getirecek bir devam zinciri. Bu zincirin en somut ve bariz gstergeleri de ehirler olmutur. Selukludan Cumhuriyete uzanan bir byk gelenein eklem noktalardr onun setii 5 ehir. Tlsm, ite bu gelenek zincirinin iinde gizlidir. O, her nesil tarafndan yeni den kefedilmeyi ve yorulmay beklemektedir. Ta ki iindeki enerji, bir kurtu lua gtrnceye kadar bizi. Bu kurtuluun reetesini olmasa bile, ipularn ve yntemini sunmu bu lunmaktadr bize Tanpnar. Onu alp gelitirmek, bize kalmtr. Borges'in dedii gibi, "Grevimiz, hafzay gzellie dntrmek"tir nk... (Hece, Ahmet Hamdi Tanpnar zel says, say 61, Ocak 2002, s. 120-125)

SAHNENN DIINDAKLER
Semih Gm

Sahnenin D n dakiler - Sahnenin Dmdakiler'de, Anadolu'da yrtlen Kur tulu Snvat'mn dnda katan stanbul'un ve stanbul aydmlartnn iinde bulundukla r diiiinsel ve duygusal durum anlatlr. Romann birinci blm, Cemal'in, 1920 Eyll'nn sonunda, tp fakltesinde okumak iin geldii stanbul'un mtareke gnlerin deki ackl hali karsndaki aknlyla balar. ok gemeden Cemal'in Sabka ve hsan ile arkadalk ilikisi, genlik heyecanlar ne kar. ocukluunu tam yaaynnadan ol gunlam Sabiha, Cemal ile hsan'm ak arasnda kaldn aka belirtmez, ama bu atma, romanda srekli sezdirilir stanbul sahnenin dnda kalm, deerlerini yitir mi, esir dm bir kenttir. Asl sahneyse, igal ordularna kar savaan Anadolu'dur. Cemal, stanbul'a geldikten sonra kendini srekh Kurtulu Savan konuan aydnla rn iinde bulur. Onlar arasnda. Kurtulu Sava'n teninde hisseden bir gen olarak ne kmaya balar Romann ikinci blmnde Cemal, Sabiha ve hsan arasndaki ili kilerden ok. Kurtulu Sava ve stanbul ayrl konu edilir. stanbul aydnlar mit sizdir. Gene de toplanr, Anadolu'nun igal ordularna kar savana destek vermek iin neler yapabileceklerini konuurlar Ne var ki, romann ikinci blmndeki gerek birey sel sorunlarna, gerek stanbul'un aresizliine yenik den aydnlar tek tek zlmeye balarlar. Sahnenin dnda kalan stanbul, sahnenin dnda kalmaya yazgl gibidir. Romann Cemalden sonraki kahraman hsan, balangta stanbul aydnlarnn midi, parlak bir gen iken, ne yaptn bilmeyen bir kiilie dnr. Nasr Paa'nn ldrl d srada yannda bulunan hsan, tek bana, sanki Nasr Paa'nn ldrlmesinin sorumlusu gibi kalakalmtr orada. teki yandan Sabiha, hayatta istediklerine kavua mam, Cemal ve tsan'dan bsbtn kopmu, bu arada ekici, varlkl, ama ahlaksz bir kiilik olan Muhtar ile evlenmitir. Sonunda Sabiha da bir seim yapar Sahneye kma ya karar vermitir. Bu karar da dnemin koullarna diklenen bir kadndan ok, onun tkeniini anlatr.

Sah n e n in D ndakiler 673

Ahmet Hamdi Tanpmar, Trk romannn yzyln bandaki adalk atlmndan sonra hem biimsel, hem de dnsel dzeydeki ilk ayrks yolunu i zer. Denebilir ki, kendinden nce yazlan roman yenileme kaygsnn rn olan romanlar, yaymland yllarda pek ok yaratcnn bana geldii gibi, ye terince anlalamam olsalar da, sonraki kuaklardan romanclarda brakt ka lc izleri imdiki gen yazarlara tamay srdryor. Sahnenin Dndakiler," Ahmet Hamdi Tanpmar' edebiyatmzn byk us talarndan biri yapan romanlarmdandr. lkin, roman kiilerinin oluumunu anlat iinde yaratmann arpc bir rneidir Sahnenin Dndakiler. ok sayda kiinin bir arada grnd byk gereki roman geleneinin etkilerini tar. Roman kiileri ilk grndkleri sayfalarda kendilerini tam ele vermedikleri belirsizlikler iinden neden sonra syrlmaya balarken, olumlu zellikleriyle romana damgasn vuraca sanlan, szgelimi hsan gibi kiiler de olumsuz bir geliim kazanrlar. hsan, romann en nemli iki kiiliinden biridir. Romann yks iinde oluan kiiliinin zamanla zlp onu yaad atmalarn kskacna al hsan' okurun gznde kltrken, yaznsal yaratmn iinde bytmektedir. Anadolu'da verilen kurtulu savann dnda kalan stanbul'da gitgide ne kan bir politik kimlik kazanaca sanlan hsan, sonunda hayatn teslim ald, tkenmi bir kiilie dnr. hsan'm 1909'dan beri bulunduu Avrupa'dan dn. Cemal ile Sabiha'nn yaad mahallede yaanan nemli bir deiiklik olarak anlatlr. "Son derece kibar giyinmi, gzleri etraf delecek gibi bakan bu sert ehreli gen adamla, birka sene evvelki, salar karmakark, evin iinde eski psk kimin neyi var sa srtna geirip onunla alan, bazan sokaa o kyafetle frlayan, parmaklar mrekkep lekesi iinde, yz sivilcelerle dolu, ayakkabnn hi olmazsa bir tekinin ba zk deli kanl arasnda hi mnasebet yoktu." (s. 49) Belli ki Avrupa'nn hem kltrel, hem siyasal bakrndan deitirdii bir gen olarak yurda dnmtr hsan, lk karlamalarnda ocuklumdan tand Cemal'e kimleri okuduunu sorduktan sonra, Fikret'ten sz ederek yeni konu munu belli eder. "Bu gnlerde muhakkak gidip greceim," diye sz eder Tevfik Fikret'ten. Sonra Yahya Kemal... Romann balangcnda yeni dncelerle yur da dnen dnemin gen aydnlarnn tipik bir rnei gibidir hsan. Parlak bir gen olduu iin kendisine hkmet evrelerinde bir i nerildiinde, stanbul hkmetinin meruiyetine inanmadn syleyecektir. Anadolu'da etin bir sa va verilirken. Milli Mcadele'nin karsnda yer alan bir hkmetle ibirlii yapmak istemediini aklar.

A hm et H am di Tanpnar, Sahnenit Dndakiler, Dergh Yaym lan, M ays 1990.

674 rnuv.r 2 .-rine Yzliir

Ne yazk ki Kurtulu Sava'nn dna dmekle kalmayp ona kar lavr da alan stanbul, igal altnda kalmann utancn yaamakladr. Sahnenin Dndnkilcr'de ilkin 1920 ylnn Eyll'nn sonunda tbbiyeye girmek iin slanbura gelen Cemal'in gzlemleriyle anlatlr igal gnleri. Yabanc harp gemileri tehdit edici ktleleriyle stanbul'un sularn kirletirken, igal askerleri sinir bozucu davranlar iindedir. Fransz ktalarnn sng takp Marseyez syleyerek admlad stanbul sokaklar, zaman zaman sradan insanlarn tepkilerine tank olsa da, stanbul hkmetinin teslimiyetinin acsn yaamaktadr. "Bu zttmp, byklerde olduu kadar ocuk yzlerinde de aka okunuyordu. Hemen hepsi jnva sesle, fsldar gibi konuuyorlar, yahut sessizce nlerine balayorlard. Buna uukabil liumlar ve Ermeniler acayip bir marklk iinde saa sola kstaha bakyorlar, ngar karmak ister gibi davranyorlard. Hele Kumlarda her ey bir mey dan okuma halindeydi. Kk ocuklarn hepsini ya mavi-beyaz elbiselerle giydirmiler, yahut da bu renklerde bir iaretle sslemilerdi. Bir ksmnn elinde kttan kk Yu nan bayraklar vard. Gvertenin daha ilerisinde, merdivenin bandaki aklkta birka palikarya az mzkasiyle o senelerde pek iyi tandmz bir Yunan marn alyorlar d." (s. 162-163) stanbul'un bu halini yakndan grdke iine dt aknl atmakta zorlanr Cemal. stanbul'un aydnlar ve muhalifleri arasna girip onlarn dn yasn tanmaya balaynca, sahnenin dnda kalmann skntlarn yaar. stan bul'da yaamak, uzaktan sanld kadar kolay deildir. Aydnlar arasnda mu halifler vardr geri; igal ordular btn silahlan toplamaya alm olsalar da, "Boaz'da herkes aa yukar silahldr"; her gece kahveler baslr, st aramala r sonucu tutuklamalar olur, ama basklarn hibiri para etmez. Gizli, ama snr l bir savunma iinde bulunan evreler iin elde silah ak sava iinde olmaktan da gtr stanbul'da direni iinde olmak. Kurtulu Sava'nn stanbul'daki seslerinden biri gibi davrand gnlerde, hsan da stanbul'un Anadolu'daki savan yannda yer almasn salamay yklenecek kadar gz pek grnr. "Belki hepimizi tehlikeye atacam. Ama bunu yapacaz," der. "Orada denlere knr vazifemizdir. Unutma, insan vazife ve mesu liyet duygusudur." (s. 239) Romanda, sahnenin dnda kalanlarn sesi, szcs gibidir hsan. stanbul sahnenin dnda da olsa, scak sava iinde olanlara destek olabilir, l'erit Paa hkmetinin iflas ettii, Mrriyet ve tilaf yanllarnn gitgide rmeye yz tut tuu gnlerde, stanbul da kaynamaya balamtr artk. "stanbul daha 1920'de her evde ayr ayr olmak artyla bir i harbi yayordu. Hulsa bir samanlk gibi ilk alev de tutumaa hazr bir gerginlik iinde idik." (s. 253) inde yaayan insanlarn gerginlii btn ehri de gerilime, tuhaf bir sinir lilik hali iine sokmutur. ehrin bir ucundan girip br ucundan kan haberler

S a h n e n in D ndakiler 67 5

gerilimi gitgide yksellnektedir. Anadolu, sahnenin dnda kalan btn birey lerini, yurttalarn alabildiine etkiliyordu. Sahnenin Dndakilerin ok sayda kiisi, stanbul'da yaanan gerilimi hem tensel, hem de ruhsal olarak daha da actc biimlerde yayorlard. Cemal, kendisinin ve btn yakn arkadalannm bir yandan olaan, gnlk hayatlarn srdrrken, br yandan sanki "ok zalim bir uurun", "ok zalim bir melein" etkisi altnda bulunduklarn anlatrken, roman kiilerinin ruhsal durumlarndaki gerilimi ve zlmeyi u szlerle saptar: "stanbul esirdi ve hepimizi tayan tima gemi alevler iindeydi." (s. 256) Anadolu'nun belirgin etkisinin stainbul'da gitgide daha ok hissedildii gnlerde, "Ordumuz var," der Muhlis Bey. "Bir ordu sahibiyiz artk." Mustafa Ke mal'in ordusu hem asker, hem siyasal baarlar kazanmaktadr, ama sahnenin dnda yaananlar Anadolu'ya kout deildir, "f/raf stanbul... stanbul iler ac s..." diye ac ac ilenir Muhlis Bey. Muhlis Bey ile romann sonlarnda yaptklar sylei, Cemal'i iyice dn drr. Anadolu'nun n grmek isteyip de tam gremeyen stanbul aydnla rndan biri gibi kalmtr o da, sahnenin dnda, savan uzanda. Bir yandan Anadolu'nun sat umutlar arttka ekilen straplar kurtulua dnk sabrla r zorlamakladr, br yandan mtareke gnlerinin uyuturduu stanbul halk ulusal gururunm inene geldiini grmeye balamtr. Kurtulu Sava'na kar kan ibirliki zmre kendisi iin zor gnlerin yak latn grmektedir. "1919'da her ey bitti, zannyla Hrriyet ve tilafa geen zayf ruhlular yava yava tarafsz bir ehre alyorlard. Daha zekileri ise davann teden be ri sahibi imi gibi grnyorlard." (s. 338) Yay gibi gerilmeye balam, "bir volkan az" kesilmitir stanbul. Yeni ve byk doumlara gebe gnler yaklamtr. "Sahnenin d karmt," diye d nr Cemal. ki anlam vardr bu dncesinin: Biri, Sabiha'nn umutsuzluu na inat, sonunda sahneye kmaya karar veriini anlamakta ektii glkse, teki de lkenin iine girmek zere olduu kurltlu gnlerine stanbul'un uyum gsteremeyiidir. Romann stanbul'un eitimli, aydn kiilerini dorulmaya, kiilik ve kimlik kazanmaya eilimli grndkleri balang blmlerinden sonra paralanm, tkenmi, ie yaramaz, Anadolu'nun bakaldrsna uyum gsterememi, sahne nin tam da dnda kalmaktan kurtulamam kiilere dntrmesi, ktmser bir sona gtrrken Sahnenin Dndakiler'i, yaznsal dzeyde Trk romannn en ustalkl yaptlarndan biri ortaya kar. Sabiha, ocukluk gnlerinde bile ayrks kiiliiyle girmiken romana, bir trl arad ak bulamamann kendisini hilie ekip gtrmesine kaytsz ve

676 'Inn piiir ue rin e Y;;:l:r

dirensiz kalr. Btn mrnce evresindekileri nasl gl kiiliiyle reddetmi, kendinden uzak tutmusa, kendisini de ruhsal amazlaryla olduu gibi kabul elmi, yenik kiiliine kar koyamamtr. Hayatna giren yedi erkein yedisi de aradn bulamamsa, bunda Sabiha'nn da pay vardr. Sonunda oyunculua karar verip sahneye kmas, stanbul'da elden ele dolaan oyun ilanlarndaki fotorafnn yannda "sahneye kacak ilk Trk kadn" olarak tantl, Sabiha'nn gl kimlii ve zamannn verili kltrne bakaldrs biiminde deil, aradn bulamam bir kadnn tkenii olarak okunmaldr. stanbul'da Ilrriyet ve tilafn kk drc dnyasn yadsyp Anado lu'nun yeerttii umudun peine dmeye hazr aydnlarn gen nderi gibi kagelen hsan, romann sonunda okuru kendisi hakknda derin kararszlklara drd gibi, kendini kurtaracak durumda da deildir artk. hsan'n roma nn sonunda dt durum, onu bir umut olmaktan da karm, sahnenin d nda kalmaktan kurtulamayaca inancn samtr. Bir zamanlar stanbul h kmetinde grev almas srarla istenen, ttihat ve Terakki'nin "ruhu" olduuna inanlarak yceltilen parlak gen adam; Cemal'in gznden, "... icabnda zulme kadar gidebilecek emirler vermesini bilen, gizli kan davalar gden, en etrefil meseleleri annda bir kararla zen, srl bir kp gibi hibir eyi dna szdrma yan sktlarda en halecanl vaziyetleri geiren insanlardan biri..." (s. 235) olan hsan... neden sonra Nasr Paa'nn ldrld gn yannda bulunan tek kii olarak okuru da, yaknlarn da kukular iinde brakan, ne yapaca artk bilin meyen, kendisinden beklenenlere karlk verememi bir insan olarak yenik bir kimlie dnmtr. Nasr Paa'nn lmn haber veren gazeteler, hsan'dan da "yaknda Anadolu'ya gemesi beklenen kii olarak sz aarlar. Ama bunun doruluunu kukularn sis perdesi altnda brakmtr Tanpnar. Sanrm, yle olmasn istedii iin... Cemal alakgnll bir gentir. Romann bandan sonuna deimez tutu mu. indeki ate bymeye balaynca ilkin Anadolu'ya gemek istemi, ama istei uygun grlmeyince tp okumaya karar vererek stanbul'a gitmitir. stan bul'da Sabiha ve hsan ile l bir arkadalk kurmu, ama hep ikisinin arasn da kalmtr. Sabiha'nn aykr kiilii karsnda ona olan akn bir trl aama m, baskn kiiliinden olumlu etkilenir grnd hsan'la da aralarndaki uzakl yenememitir. Romann sonunda hsan ile kopukluklar artarken pei ni hi brakmad, her yerde arad Sabiha'y bsbtn yitirmitir. stanbul'da iine girdii evrelerle konumalarndan, lkede ilerin iyi gitme diini fark etmitir Cemal. lkenin kurtuluu dorultusundaki dnceleri git gide olgunlarken evresindekilerin tutarszlklarndan da ylgnla dmeye balamtr. O kadar ki, bir otel odasnda "delice bir intihar arzusu"na kaplp kendilerine dman eden her eyden kurtulmay bile geirir aklndan. "Her ey bnun gln, budnIncn ve iren geliyordu," (s. 268) diye dnmeye balamtr.

Sa h n en in D^ndiikiler 677

evresindeki ktlan kuleler bir bir yklrken, yalnzca Anadolu'nun yak t atele aydnlanmakladr Cemal. Halkn yaad deiim de etkilemektedir onu. Ulusal dava insanlar adm adm birletirirken, hanedana ve stanbul h kmetine kar gven duygular btnyle yok olmaya yz tutmuLur. Yitik ve sinik bir gen olmamak iin kendisiyle savam onu ayakta tutmay srdrr, ama yalnzdr; Gene de yle dnmeyi srdrr; "Orada, misafirlerin tesinde, ok uzaklarda, belki a ve plak dven kardelerim var. Kimi lyor, kimi yaralamyor. Fakat onlara gitmem iin sadece, aradaki dalan, denizleri amak kfi mi? imden de bir eyleri amam lazm. Kendimden syrlmam lazm. Onlar gibi ahm ve plakhm iin de, mit kaftanlarm giymem lazm. Bir de kendime herkesi tercih etmem lazm." (s. 291) Bunlar yapabilecek midir Cemal? Artk gcn yitirmekte olan gen bir ay dn olarak, umudunu yitirmek zeredir. "nsandan tiksiniyordum, tabiattan tiksi niyordum, eyadan tiksiniyordum... Varln btn yzlerinden tiksiniyordum," diye dnmektedir arlk; yurt sevgisini yalnzca bir ac olarak yaamaya mahkm kalmtr. Kendisinin ycelttii ve Sahnenin Dndakiler'e Kurtulu Savann simgesi olarak giren Alaiyeli Ahmed kiiliinden de, hem duygu, hem de d nce olarak uzaklamtr Cemal. Asl sahne, elbette Anadolu. stanbul'da kararszlklar iindeki aydnlarn en yetikinlerinden biri olan hsan, Anadoluda verilen kurtulu sava iin, Baka trl olmasn akimz nasl alabiliyor? Ben buna hayret ederim!" diyor. "Orada mca dele var, muharebe var. Mukadderatmz orada halledilecek! Asl sahne oras. Biz bura da maalesef sadece seyirciyiz." (s. 153) Mart 1920'de stanbul'un resmen igalinden sonra gn getike tedirginlii artan halkn da dncesi ayn yndedir. Anadolu'nun pek ok yerinde birden sren Kurtulu Sava halkn geleceini aydnlatt gibi, kendisi dnda kaln masn da olanakszlatrmt. stanbul'da o srada bir milyon nfus vard, e itli rgtlerin abalar da sryordu, ama asl sorun, stanbul hkmetinin de, aydnlarnn da Anadolu'nun sonul amacn onaylamasyd. Tanpnar, Sahnenin Dndakiler'de bu tartmalar ve stanbul aydnlarnn Anadolu'yu anlama ve ona sahip kma srecini, roman kiilerinin konumala rnda ve kiiliklerindeki deiimlerde enikonu irdeler. Siyasal sylevin kurulu una dmeden, roman boyunca sahnenin d ile asl sahne arasndaki eliki, atma sreci anlatnn lleri iinde, ustalkla verilir. Sahnenin dnda kalanlar Anadolu'yu aslnda doru drst anlamakta da glk ekerler. Elbette iletiim kopukluu bunun balca nedenidir. Gazeteler Kurtulu Sava'nda olup bitenleri yazmaktan kanrken, stanbul'da yaayan lar nasl haberli olsunlar. Herkes Anadolu'dan sz ediyor, ama kimse doru d

678 T:\npn;- ;:c'ine Y.-ilr

rst bilmiyor, tanmyor Anadolu'yu. atma haberleri az da olsa geldiinde muhalefetin umudu gleniyor, stanbul soluk almaya balyordu. Mtareke ile elden giden ehirler birer birer kurtarlyordu. Kazanlan zaferler gazete sayfa larnda ne kmaya balamt. Herkes ulusal dava iin lmeye hazr bekliyor du, ama gelecekte neler olaca hl belirsizlikler iindeydi. Sahnenin Dndakiler, sonunda ulusal kimliin ve yurt karlarnn orada ol duunu anlayan insanlarn Anadolu'ya gidiine de tanklk eder O gnlerin s tanbul'una egemen olan ruhsal durum sanrm geree uygunluk iinde, yle yanstlr: "Anadolu arpyordu, hler gn doru, yanh bir ym havadis etrafta bir bomba gibi patlyor, kk muhitlerden ehre, asl kalabala doru yayyordu. Bu gnleri ya ayanlar, mesela ar iinde veya Bayezit kahvelerinde yahut Darlfnnn dershanele rinde, ehrin herhangi bir semtinde, bir devlet dairesinde, birka saat iinde ehrelerin nasl birka defa deitiini, bir saat evvel gmlmee hazr denecek kadar ask yzlerin bir saat sonra nee ile nasl parldadn gayet iyi hatrlarlar." (s. 254) Sahnenin Dndnkiler'in sonunda, Tanpnar pek ok sorunu zmsz brak m gibidir Bu yzden romann aslnda tamamlanmad, Tanpna'n romann sonunu eksik brakt biiminde saptamalar da oldu. Bu duygu uyanabilir el bette. Szgelimi hsan'n Nasr Paa'nn lmyle ilikisini zmek, neredeyse olanaksz. yle ki, bir yandan hsan'n Nasr Paa'y ldren kii olduu sonu cu pekl karlabilecekken, br yandan cannn sklabileceini dnerek kayglanan yaknlarnn szleriyle hakknda hibir kuku duyulmayan hsan ki iliiyle biter roman. Sahnenin d, tkenmi kiilikleriyle bitmemi bir oyun ortaya koymu gi bidir stanbul ile Anadolu arasndaki ilikiyi tamamlayacak, aradaki dmle ri atacak kiiler kalmamtr Ne ki, romann sonunda kl rengi bir boluk brakld da belirtilebilir Bo luu bilerek brakan Tanpnar okurun sagrsne brakmtr romann... Sahnenin Dndakiler, Kurtulu Sava sahnesine kmayan bir roman. Cephe gerisini de anlatmyor Tamamyla varolu iin rpnan stanbul'un ruhunu ve sahnenin dnda kalmann i acsn duyan stanbul aydnlarn anlatyor Asl nemli yan da bu. Ahmet Hamdi Tanpna'n Huzur ile birlikte en nemli roman olduunu dndm Sahnenin Dntdakiler, bu yaznn asl konusu olan sahnenin dn daki kiilerin ve hayatn zmlenmesi yannda, dnemin romanna getirdii dil, biem yenilikleri, kurgu ustal ile de Trk romannn bayaptlar arasn daki yerini tkenmeksizin koruyor (Trk Romannda Kurtulu Sava, stanbul 20t)3, s. 378-388).

TANPINAR'DA ULGENER ETKS VAR MI?

Ahmed Gner Sayar*

Aziz dostum Hilmi Yavuz'un "Zaman" gazetesinde 27. 3 ve 3. 4. 2002 tarih lerinde yaymlanan "Bir Gl Bu Karanlkta Dolaysyla Tanpnar le lgener li kisi zerine" balkl yazlann ilgi ve istifade ile okudum. Gerek yaznn bal ve gerekse satrlara yklenen ruh hli ile neredeyse otuz yl bulan Hilav-Yavuz tartmasmn izleri silinmeden, bu defa bu izlerin "Bir ktisatnn Entelektel Port resi: Sabri E lgener" kitabmla bana ynelik bir siteme dnerek derinletiini grdm. Hilmi Yavuz stadm bu kitapta benim kendisinin esamisini "okumamaklaki srar"m sorguluyor ve "lm bir almann gerektirdii titizliin, ahl k bir hakgzetirliin" nemini vurguluyordu.^ Muhterem stadm, aslnda, be nim yukarda ad geen kitabmm bibliyografyasnda Hilav-Yavuz polemiine yer verilmemesinin yaratt burukluu dala nce bu kitap iin kaleme ald "lgener, Sayar Anlar..." balkl tahlil yazsnda u szlerle dile getirmiti: "...Ahmed Gner Sayar dostumoz, hangi nedenle olduunu bilemeyeceim bir hafza kaymasyla, Selahaddin Hilav ve benim, bu tartmann byk bir yer tuttuu yazlarmz ieren kitaplardan 'Bibliyografya'da hi sz etmemektedir"

Prof. Dr., stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi

^ H. Yavuz, 'B ir G l Bu K aranlkta...', "Z am an ", (3.IV.2002) ^ H. Yavuz, ' lgener, Sayar, A nlar...', "K itap Z am an", Say. 7, (31.V11:1998), sf. 8. Ayrca cf. Hilmi Yavuz, ibid., (30.1V.2002). Hlbuki sz konusu polem ie lgener ile ilgili kitap alm am da u szlerle yer verm itim : "(S. leri'nin de iaret ettii gibi] lg cnc'in byk abns ['ktisadi nhitat Tarihim izin A hlk ve Z ihniyet M eseleleri' (1951)] tek tk dipnotlarda ya belirtilir ya da belirtil m eden g eilirid ij" [S. leri, 'B ir Zanaat A hlks', "G erged an", N o. 14, (1988), sf. 84]. imdi bu tek tkatflara iaret edelim : ...1970'lerin bandaki S. H ilav {Tanpnar zerine N otlar, "Yeni O rtam ", (31.111.1973-9.1V.1973). Ayn yazlar iin bk. "Edebiyat Yazlar, (stanbul, 1993), sf. 121-130, bilhas sa sf. 130J-H . Yavuz [Tanpna'n Solculuu Efsanesi', "Yeni A ", say. 14, (1973), sf. 11; 'K ltr ze rin e', (stanbul, 1987), s. 40; 42-43] tartm asna kadar uzatlabilir" [A .G. Sayar, "B ir ktisatnn Entelektel Portresi: 'Sabri F. lgene', (stanbul, 1998), sf. 140, dn. 2]

680 T an p n a r zerine Yazhr

Hemen ifade edeyim ki Hilav-Yavuz tartmasna 'Bibliyografya'da yer verilmeyii. lgene'e yaplan gndermelerin u veya bu balamda birok yazar tarafndan onlarn ileri srdkleri bir dnceyi veya bir iddiay desteklemele rine verilen rnekler arasnda zikredilmi olnasndan kaynaklanmaktadr. Esa sen bu yazmzda gerek Hilav'n ve gerekse Yavuz'un Ulgene'le ilgili atflarnn benim almama herhangi bir katks olmad iin yer verilmeyiinin sebebi zerinde durulacaktr. Ancak ortada ne bir istiskal, ne de bir istihfaf vardr, ne de esami okumama gibi Hilmi Yavuz'un entelektel faaliyetinin ardndaki ylla ra kesintisiz alan die dokunur birikiminin gz ard edilmesi sz konusudur. Hilmi Yavuz benim hocalarmdan biridir. Yazd hemen her eyin takipisi ol dum. Bundan otuz yl nce hazrlamaya baladm bir dosyada uzanabildiim yazlarn yannda mektuplamalarmz, pusula ve notlar da buradaki yerlerini aldlar. Hulsa, bugn elimin altnda zengin bir Hilmi Yavuz dosyas var. sta dm benim bu halisane gayretimden elbette bihaber olmadklar gibi buna big ne de olamazlar. Bence Hilmi Yavuz gerekten de nemli fikir adamlarmzdan biridir. Kendi payma ben, bu nemi onun entelektel mayalanmasna gsterdi i dikkat ve zen kadar, ulat yeni atf izgilerinin ya da kavramsal ereve lerin sz konusu mayalanmada meydana getirdii krlma noktalarna diren gstermeden, ya da dogmatizme dmeden kendini tashih etmesine gsterdii hassasiyette bulmaktaym. Eserlerinin aydnhnda gn gelir de onun fikr tek mlnn bir envanteri yaplacak olursa Hilmi Yavuz'un kurgulanm 'norm'u 'reel' karsnda sorgulamadan imana dntrenlerden veya zihn kabiliyetini bir bedel karlnda heder etmi nice szde ustalardan ok ileride olduu g rlecektir. Diyeceim u ki, benim Hilmi Yavuz stadm skalamak gibi bir me selem olamaz. Bylesi bir ihtiyatszlk ada Trk dncesinin akmakta oldu u mecraya gzleri kapatmak demektir. imdi szn zne doru geelim.

-IAhmed Hamdi Tanpna'n ikinci kez 1972 ylnda yaymlanan "Huzur" ro man, Selahaddin Hilav'n Tanpna'a ilikin dncelerini iledii bir yaz ile buna Hilmi Yavuz'un verdii cevap, edebiyat ve dnce dnyamzda bu b yk ustaya ynelik bir ilginin domasna sebep oldu. Hilav-Yavuz polemii ba ta anlar yumandaki Tanpnar' zd, yeniden yaymlanan eserleri, bu arada mektuplar, bu ilgiyi pekitirdi. Btn bunlar Tanpnar merkezli bir ilgi odana ynelik kalemleri zaman ierisinde harekete geirdi, neticede air-romanc Tanpna'n yannda onun dnce adaml sorguland. Nitekim A. Uman-H. jnci'nin himmetiyle ortaya kan devasa "Tanpnar zerine Yazlar" toplamas, sz konusu ilginin boyutlarn gstermesi bakmndan nemlidir. Tekrar edelim ki, bu atelemede aslan pay S. Hilav ile H. Yavuz'a aittir. Hi lav, Tanpna'n idealist felsefesinin dnda materyalist dzleme gz krpmas

T a n p n a rda lgener Etkisi V ar m? 681

na ramen, tarih ve toplum felsefesini gelitiremediini ileri srm ve smf so rununu kavrayamad iddiasyla Tanpna' o gne dein hep bilinen air ve ro manclnn dnda bir dnr olarak zmsedii kltr adamlma dikkat leri ekmiti. Yavuz ise Hilav'n Tanpma'n "rtk bir M arksist olduunu ima" ediine kar karken, onunla hi farknda olmadan, Tanpnar'a ilikin bir yayn selinin kapsm ayordu. Tek farkla; Hilav sahneyi terk ederken Yavuz, A.H. Tanpmar ateinin aydnlnda, 1970'lerin banda kendi entelektel mayalanmasm mmkn klan 'norm'lar sorguluyor ve Tanpmar zerine alkasmi sn meyen bir heyecanla, o gnlerden bu gnlere -neredeyse otuz yl!- sreklilie dntryordu. u kadar ki bu atein baz 'norm'lar ters yz edip Hilmi Ya vuz'u yaktn sylersem stadm, herhalde, benim bu tevcihimi fazla iddial bulmazlar sanrm. Zr Hilmi Yavuz'un fikr developmannda, her dnr gi bi, admlad ileli dnce dnyasmm kmazlannda Tanpna^la, hususiyle lgener'le tanmas, mhim bir krlmaya ilk kvlcmlarn aktndan phe etmiyorum. Objektif bilgi kmesinin dmda otonomisi olan bir baka bilgi k resinin, sbjektif bilgi alanyla birlikteliine ve karhkl bamllma geite, tahsisi olarak Trk tarihinin ak ierisinde, 'kk mazide olan ati'de maziyi reel klm dinamiklerin kuatlmas sz konusu olduunda Hilmi Yavuz'un transformasyonu da bir anlam kazanacaktr. Bu fikr transformasyonda -'eve dn'te- Tanpmar ve lgener birlikte pay saliibidirler. Hilmi Yavuz'un szleriyle: "...Tasavvuf meselesine nfuz etmeye alan 'eve dnm' bir okuryazar olarak, Max VVebe'in veya Ignaz Goldzihe/in slm mistisizmine ilikin yorum larm, Sabri F. lgener'in eletirel klavuzluunda yerli yerine oturtabiliyordum; ancak, slm'a ve tasavvufa sahih olarak nfuz edebilmek ve oryantalizmin zi hin elici yalanc ndan uzak durabilmek, olsa olsa, nfuz-u nazar sahibi bir yol acnm rehberliinde gerekleebilirdi. Bu rehber, bana gre (ve onun hi haberi yoktu elbet!) Sabri F. lgener'di"^ Bu satrlar aslnda Tanpna'la balayan bir ilginin giderek Hilmi Yavuz s tadm nasl lgene'in kafalara sknet baheden limanna srklediinin de habercisidir. Bunlar bir ilginin genel izgileri. Meselenin zeline gelince; bu, be nim Hilav-Yavuz atmasna gurbetteki talebeliim srasmda bulam olmam dr. Artk taraftm. Tanpmar konusunda dncelerimi Hilmi Yavuz'a mektup larla aktarmaya baladm. Hilav-Yavuz polemiinin aydnlnda ortaya kan gerekleri zetlemek isterim. Benim kanaatime gre, Hilav'n bir dnr ola rak madd-ekonomik dzleme ilikin yazdklaryla Tanpna' "sosyal ve tarih

H. Yavuz, ibid., Yavuz devam la; "M erkezle (m esel Ziya Paa) periferi (mesel Badatl Rul-i) ara sndaki ilikileri ortaya koym ak bakm ndan, bana kazandrd zihin akl iin de m innettarm lgener H ocaya. Sabri H ocay yeniden okum ak, okuru her zam an bir eylerin, hem de ok nem li bir eylerin farkna vardrr. Bende hep byle olm utur" (ibid.,1

682 Tpn' zerine YiViihn'

geliimi, praksisin gelime aamalarna bal olarak aklayan bilimsel gre yaklayor'"* bulmas, yanl bir tespiltir. Buna mukabil, M. Yavuz'un da, S. Ulgene/den yararlanarak, "Tanpna/n Ortaa slm lonca ahlkn bir model olarak savunduunu"^ iddia etmesi de bir baka yanltr Zira, Milav'n da ia ret ettii gibi, Yavuz'un argmannda "Tanpnar'n dncesiymi gibi ...Sabri lgene^e bavurmak bilimsel temelden yoksun, beyhude yanl aklamalardr"6 Gerekten de asosyal-metafizik bir dzleme skp srekli "ben"-"i ben" atmasn yaayan A.H. Tanpnar sosyal-fizik bir realiteye gemesiyle birlikte, bu defa mazi-ati atmasnn meseleleriyle boumak zorunda kald. Bu meyanda derin tecesss ile maziyi besleyen kaynaklan, 'kalb-i selim' ile 'zevk-i selim'i kefetti, 'akl- selim'in aydnlnda mazinin ekonomik dzlemini sor gulad. Bu dzlem lonca ahlk olsa bile bununla atide yol alnamayacan Tanpnar pekl biliyordu. Nitekim "Tam bir ktisad kalknma, geni bir istih sal hareketi ile kabildin.. Hulsa istihsal program yapmaya mecburuz"^ de mesi bouna deildir. Bunun iin de "l kkleri atacaz; yeni bir istihsale gideceiz" tespiti ekonomik bir dzlemi bir saat intizamna oturtmak ak ve he yecanndan kaynaklanmaktadr. Tanpnar'n "Evet, btn mesele burada. Mmtaz ne derse desin" demesi de elbette bouna deildir, likonominin hli hazr -1% 0'larn ba- ve gelecei iin izdii yol i.se yle idi; "Trkiye'nin se lmeti sanayileme [d ir]".' "Atatrk sistemi iyidir"!' derken Tanpnar ktisa d hrriyetiliin korumac iktisat politikasn iaretliyordu. 15:sasen onun dev letilie yakn oluunu da yadrgamamalyz.^ Tanpna^n u mhim tespiti ni de bu balamda zikredelim:

* 5 ^

S. Hilav, Tanpnar zerine Notlar', A. Um an-H. nci, '"B ir Gl B K aranlklarda': Tanpnar ze rine Y azlar", (stanbul, 2002), sf. 203-204 H. Yavuz, op. cit. (31 .VII. 1998), sf. 8 S. Hilav, op. d t., (2002), sf. 231. Bu balam da O. Dem iralp' zikredecek olursak; "H ilm i Yavuz ile H ilav arasndaki bilgi yar bam baka ynlere ekti komy. Tanpnar'n 'i hayat'na ilikin d nsel krntlar, 'lonca sistem i'ne ilikin bulank nerm eleri ayr olarak ele alnrsa pek ie va ramazlar, ancak bu balam iinde deerlidirler" ("K utup N oktas", (stanbul, 2001), sf. 188] D. H zlan'a gre d e "Selhattin Hilav ile Hilm i Yavuz tartm asn okuyun. O nlar size tarafszl deil taraf sem eyi neriyorlar. Bylece de deiik bir Tanpnar kim liine ulayorlar" Mzuru Tanpnarda Blanlar H rriyet (21.V111.2002) A.H. Tanpnar, "Yaadm G ibi", (stanbul, 1970), sf. 42; 44 A.H. Tanpnar, "H u zu r", (stanbul, 1949), sf. 87 A.H. Tanpnar'dan M. K aplan'a Vll. 1953 tarihli m ektup'tan. Bk. "A lm el Mamdi I'anpna'n M ektuplar", (A nkara, 1974), sf. 266 A.H. T anpnafdan C. Dursunolu'na 31.1.1961 tarihli m ektup, bk. ibid. (1974), sf. 62 A.H. Tanpna'dan M . K aplan'a 31 .XII.1958 tarihli m ektup, bk. ibid., (1974), sf. 273 "Trkiye yapclk devrindedir, devlet otoritesine ve Avrupal kafaya m uhtatr". [A.H. Tanpn a fd a n M. K aplan'a V ll. 1953 tarihli m ektuptan, Bk. ibid., (1974), sf. 265

** ^

T aip n arda lgener Etkisi V ar m? 683

"...ktisad vaziyet, alma vaziyeti deiinceye, yeni bir zaman temposu ce miyete ml oluncaya kadar, idare eden zmre ile kille birbirinden ayr kalacak ve zecr hadlere mracaat edilecektir.''^^ htimaldir ki bu zecr hadler, "Avrupah kafaya muhta olmak ve ktisad li beralizmdir. ktisat siyasalarnn devletilik ve liberalizm arasndaki gelgitlerin ekonomiyi dzle kartanamas karsnda insanmzn ataletini, lgener'in de etkisiyle olsa gerektir, 1960 banda u szlerle dile getirecektir: "man bir y n imkn ve bir de atalet yeknudur. O buz tabakasn krmazsak kendimizi bulamayz".!'' Bunun da dsal bir ok olmadan zlemeyeceini hissettii iin dir ki "tek midimiz bir Avrupa birliidir"i5 demekten kendini alamamtr. 'Akl- selim'in Tanpna' rasyonel bir ekonomik dzleme gtrmemesi imkn szd. Temel sorun Cumhuriyetle birlikte yol alan ktisad hrriyetilik deil, onun rasyonel temellerden mahrum olarak ina ediliiydi. Nitekim Osmanlya muris Cumhuriyet'in irrasyonelliini inceden inceye takip etmemi olsayd, Tanpnar Saatleri Ayarlama Enstits"n kaleme almaz ve bu trajikomik top lumsal boyutumuzu hicvetmeye almazd. Tanpnar'dan yaplan alntlarn ay dnlnda, sylemeye gerek yok ki, ne Hilav'n ileri srd gibi Tanpnar"n k tisad sistem anlay ve aray ne Marxist "praksisin gelime aamalarna" ne de Yavuz'un iddia ettii gibi Orta a slm lonca ahlkna baldr. Bu balamda aziz dostum Hilmi Yavuz'u zikredecek olursak: "...Dostum Prof. Dr. Ahmed GnerSayarn Sabri lgener Hoca zerine yaz d o hacimli biyografiyi grnce, 1970'leri, Sayar'n Birmingham'da master yapt yllar hatrladm. Ve onun, Birmingham'dan bana yazd uzun mufas sal mektuplar! Hemen hemen hepsi de, Sabri lgener Hocayla ilgiliydi bu mek tuplarn. phesiz lgener Hocann gyabnda, Bayat'la aramzda, onun dnceleri zerine neredeyse iki yl boyunca (1973-1974) devam eden bu mektuplamalar, daha o yllarda Ahmed Gner Sayar'n Sabri lgener Hocaya olan derin entelek tel ve hiss balanmn (bunu 'engagement' karlnda kullanyorum) aa vuruyordu. Mektuplamalar, benim 'Yeni A' dergisinde Tanpnar"n Solculuu Efsanesi' bal altnda verdiim cevap zerine balam olmaldr. Benim bu yazm ya ynlandktan ksa bir mddet sonra, ngiltere'den Birmingham'dan Ahmed G ner Sayar imzal bir mektup aldm. Sayar mektubunda: "Yeni A dergisindeki ya-

13 bid., sf. 266 1 * 15 A .H. Tanpnar'dan T. Tem el'e II. 1960 tiirihli m ektuptan, Bk. ibid., sf. 247 bid., sf. 240

6 8 4 Ta\pnar zerine Yazlar

zmda Prof. Dr. Sabri lgene'e atfta bulunarak ondan yaptm alntlara temas ediyor, bu alntlarn deerlendirili balamna itirazlar yneltiyordu. Grlen o ki, bu deerlendirili balamna neden itiraz ettiim meselesine daha fazla k salmak gerekiyor.

-IISabri lgene^in hayat hikyesi zerinde alrken Sabri Hocamdan Tanpna^a dair dinlediklerime kitapta yer vermeden edemedim. Bunda ahsen benim de bir Tanpnar sevdals olmamn pay elbette vardr. Ancak lgene^in Tanpnar'a olan etkisini dile getirmekle ben de edebiyat tarihimize ufak bir hizmette bulunacama inanyordum. Nitekim Hilmi Yavuz stadmn yazlar beni bu ynden de mutlu klmt. imdi 'Sabri lgene^ balkl kitap almamdan u alntya burada yer vermem gerekiyor: "...1959 sonbaharnda bir gn lgenerlerin Fenerbahe'deki evinde bir ara ya gelen bu iki dosl Tanpnar ve lgener, sohbeti koyulatrrlar ve bu arada bir iki kadeh de parlatrlar. Tanpnar 'tktisadnhitat Tarihimizin Ah!kve Zihniyet Meseleleri'ni byk bir coku ve istifade ile okuduunu, hatta kendi kitab 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi'ni bu eserin aydnlnda gzden geirip basma hazrlama y dndn syler. Bu ltufkr ifadelere kar memnuniyetini ifade eden Sabri Bey Tanpnar'a, kendisini nasl bu meselelerin ortasnda bulduunu anla tr. Bu grmeden bir zaman sonra A.H. Tanpnar vefat etti ve 19. Asr Trk Ede biyat Tarihi de yazarnn arzu ettii bir baskya kavuamad. Fakat Tanpnar, l gener'in akademik vitrine yerletirdii ktisad zihniyet meselelerine olan mera kn, kendi zmlemeleriyle birlikte, bir gazete yazsna dkt, baz romanlar na serpitirdi."^7 Bu aimtnn aydnlnda lgener-Tanpnar ilikisi zerine u tespitleri ya pabiliyoruz; 1A.H. Tanpnar, S.F. lgene'in mhim eseri "ktisadnhitat Tarihimizin Ah lk ve Zihniyet Meseleleri"n\ 1956 ylnda veya hemen ertesinde okumu ve etki lenmitir. Tanpna/n '19. Asr Trk Edebiyat Tarihi'nin 1956 yhnda yaynlanan "yeni batan ele ahnm ve geniletilmi ikinci basks" lgener'in eserinden et-

H. Yavuz, op d t, (31.V11.199), sf. 8 A.G. Sayar, op. cit., (1998), s5. 121-122. Bu alntdaki hatal noktay tashih edelim . A .H. Tanpna'la S.F. lgcne'in "1959 sonbaharnda birgn" bir araya gelm eleri m m kn deildir. Zira bu tarihte Tanpnar Avrupa'dadr. Onun Temm uz 1959'da balayan bu yolculuu 1960 M aysnn sonlarna kadar devam etmitir. S.F. lgene'in ise 195 Ekim inin ortalarndan 20.V1.1959a kadar yurt dnda olduu biliniyor. Bu durum da bu iki dostun b ir araya gelilerini 1958 yaz sonu ola rak dzeltm ek gerekiyor.

T anpnar'da lgener Etkisi V ar m? 6 8 5

kileniinin izlerini tamaz. Dolaysyla Tanpniar zihniyet dnyamza ilikin l gener zmlemelerine bu eserinde yer vermemitir. Ancak bu kitabn ikinci basksndan sonra lgener'in eserini okuyan Tanpnar, "19. Astr Trk Edebiyat Tarihi"nin nc basksn lgener tesiriyle yeniden kaleme almak istiyordu. Bu istek de gayet doal karlanmaldr. Zira Tanpnar koca bir imparatorluun, velev ki bir asr iin bile olsa, edebiyat tarihini kaleme alrrken bu tarihi aksetti ren uara tezkirelerinin uzatt kat bilgi verileri kadar, devrin zihniyet aynasn verecek kalem tecrbelerinin yokluu karsnda skm vaziyetle idi. Bir airdnr olarak Tanzimat ncesinin yekpare kinat telkkisini anlamada lgene'in gl projektrleri ile kendisinin skt kmaz sokaktan syrldn grd ve dzle kn yrek ferahln yaad. lgene'e olan samim itirafn bu minvalde anlamak gerekiyor. Kendisini tashih eden Tanpma'm nne alan ve Osmanl-Trk insannn skt hudutsuz 'zhd kresi' maziyi anlamada yardmc olmutur. Bu balamda Hilmi Ziya lken'in u tespiti de nemlidir: "...Son zamanlarda... edebiyatla fikrin snrnda olanlar, mesel Heine'yi, Rilke'yi okurdu. Bununla da yetinmez, edebiyat tarihine daha yukardan baka bilmek iin felsefe ve sosyoloji grne merak ederdi.^? H.Z. lken, Tanpnar'n bu eseri iin ileri srd "daima neticeler zerin de ve sebeplere kadar giremiyor" tespitini esasl bir tehisle noktalyor: "...Sanat sezgisi gz kamatrc olsa da doru deildir. Bunun iin Bat ce miyeti ile Dou cemiyetini karlatrmal idi. Bu onu sosyolojik bir aratrmaya gtrecekti."20 Demek oluyor ki Tanpma'm 1956 sonrasnda kaleminden kan her eyde bir lgener tesiri aramak, iin znn gerei, dorudur. Dolaysyla Tanpmar'n "Huzur" romannda bilinli bir lgener tesirinden sz edilemez. Zira "Huzur"un ilk basks 1949 yhnda yaynlanmtr. lgene^in 'magnum opus'u ise 1951'de kitaplamtr. Dolaysyla Hilmi Yavuz'un ileri srd u iddianm tas hih edilmesi gerekiyor: "...Aziz dostum Prof. Dr. Ahmed Gner Saya'm, lgene'in Tanpnar ze rindeki etkisinden sz ederken...'HuzMr'u bahis konusu etmemesine ne anlam vereceimi bilmiyorum. Zira 'Huzur' neredeyse batan sona, lgene'Ln 'ktisad nhitat Tarihimizin Ahlk ve Zihniyet Meseleleri' kitabnda dile getirdii dpnce-

.F. A kn' zikrediyoruz: "1954 ilkbaharnda ilk cildin ikinci basm n yapm ak zere edebiyat tarihini tekrar ele ald. ki sene sren devam l bir ahm a sonunda 1956 yaznda ok daha geni letilm i ve m kem m elletirilm i olarak ortaya kt ['Ahm ed H am di T anpna', A. U m an-H . nci, op. cit., (2002), sf. 13]. Bu durum da Tanpna'n lg en efin sz konusu eserini 1956-1958 ya znda okuduuna hkm etm ek yanl olm asa gerektir. H .Z. lken, 'D nr B ir airin Edebiyat Tarihi', A.U m an-H . nci, ibid., (2002), sf. 176 20 bid., sf. 179

6 8 6 T iu pnar U :;erine Yiizl;r

lerle yorulmuLur. Dahas, ben, daha 1973 yhnda yaymlanan 'Ahmed l lamdi Tanpmar ve Marksizm' bahkl yazmda bu meseleyi ilk defa (evet, ilk defa!) or taya koymutum."21 A.M. Tanpna'la S.R lgene'in 1950 ncesinde grtklerine dair elimiz de herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Byk bir ihtimalle 1958 yl yaz sonun da lgener'in Fenerbahe'deki evinde gerekleen grme talebinin Tanpnar'dan geldii dnlecek olursa, onun ada Trk iktisat dncesinin bu mhim temsilcisinin rehberliinde zihniyet meselelerinin arka bahesini dola mak istemesini anlayla karlamak gerekiyor. Bu sohbette lgenere "neden zihniyet meselesini aratrd" sorusu ve buna gelen cevab Tanpna, bence, "Saatten Ayarlama Estifs"nQ tamtr. Tanpnar' zikrediyorum: "...ocukluundan beri zihniyet meseleleri ile meguld, elbetteki bu de vaml alma bir gn meyvelerini verecekti."22 Tanpnar'm dedii gibi oldu. Sabri lgener tam krk yanda, faklteden me zuniyeti sonrasnda almaya balad ktisad ahlk [norm] ve ktisad zihni yet reel] meselelerini bir kitapla talandrd. Vefatna dein bu meseleden bir an bile kopmad. Bir kez daha vurgulayalm ki Tanpnar'm "Huzur" romannda bir lgener tesirinden sz edilemez. Sadece akledenler iin yol birliinin ikram olan baz tespitlerde buluma, ya da rtmeden bahsedilebilir. Milini Yavuz ise lgener'in Tanpnar'a etkisini dile getirdii 'Ahmed Hamdi Tanpmar ve Mark sizm, 1' balkl yazsnda u gr ileri srmt: "...Prof. Sabri lgener, Orta a esnaf ahlkndan sz ederken, sanki, Tanpnar'n dncelerini dile getiriyormu gibidir."23 Bu alntya gre lgene^in "sanki Tanpna'n dncelerini dile getiriyor mu gibi" olmas aslnda, Tanpnar'm lgener'e var olan etkisini ihsas ettiriyor. u anlatda ise sz konusu etkileim aksi yndedir: "...Zenaat bir sanat dzeyine ykselten Orta a ahlk karnda Tanpnar'n tavrn lgener'in u szleri de kesinler."^^ Benzer ekilde biz de "Mahur Beste"deT\ alntlar yaparak bunlarn lgener etkisinin Tanpnar'dan yansmalar olduunu ileri srmtk. Mlbuki yanlm z. Tanpnar'm bu romannn 1944'te tefrika edildiini ve o hliyle kitaplat gereini gz ard ettiimi imdi g r y o r u m .2 5 Mahur Beste" deki lgener tesi rini gsterir izler, alacak derecede, bire bir rtmeden ibarettir. Ayn durum
21
2 >

H. Yavuz, op. cit., (3.IV.2002) A .H. Tanpmar, "Saatleri Ayarlama lnstits", (stanbul, 1961), sf. 272 H. Yavuz, "K lt r zerine" (stanbul, 1987), sf. <10. Ayn alnt iin bk. A. U m an-H . nci, op. cit., (2002), sf. 218 H. Yavuz, ibid., (1987) sf. 42. Ayn alnt iin bk. A. Um an-H. nci, ibid., (202), sf. 219

23

Tanpnar'cfa lgen er Etkisi V ar m? 68 7

"Saatleri Ayarlama Enstits" iin de geerli olabilir. 1954'te bir gazetede tefrika edilen bu roman daha sonra Tanpna'n zerinde yapt oynamalarla 1961'de kitaplatnimt. Diyeceim u ki, Hilmi Yavuz stadmn ileri srd "Ama
/

asl nemli olan Tanpna'n 'Huzur' ve 'Saatleri Ayarlama Enstits , 'Mahur Bes te' gibi romanlarnda ksaca 1960 ncesine ilikin olarak yazdklarnda grlen lgener etkisidir"26 ifadesinin yanlldr Sadece "Saatleri Ayarlama Enstits" iin bylesi bir etkinin var olduunu dnyorum. Fakat her halkrda lgene'in Tanpna'a olan tesirinin hak ettii izgilerine kavuabilmesi iin, edebi yat tarihine gnl vermi aratrmalarn himmetine ihtiyacmz vardr Tanpna'n tefrika edilen romanlar ile bunlarn kitaplamasnn mukayesesini yapa cak almalar beklemek zorundayz 2- S. F. lgener'in, taslam VVeber'den ustalkla aktard, Osmanl sosyal ta rihine kurgulad zhd kresi-riyazet kresi ayrmnn Tanpmar'a olan etkisi nin en somutlam izgileri onun "ark ile Garp Arasnda Grlen Esasl Farklar"2S balkl yazsnda grlmektedir Ancak bu yazda lgene'e herhangi bir atfta bulunulmamhr. 3- S. F. lgener'le A.H. Tanpnar zihniyet meselelerini konutuklar bir soh bet iin bir araya geldiler. Onlarn bu grmelerinin bir kymet-i harbiyesi var d ve bu grme Tanpnar asmdan olduka nemliydi. Sabri lgener Hoca "Tanpnar beni ziyarete bizim eve geldi" demi, fakat bu grmenin zemini ve zaman hakknda bir bilgi vermemiti. Bu onlarn ilk ve son kez uzun soluklu m-be-ru grmeleriydi. Bilgilerine bavurduum saygdeer Sevim lgener ise bu konuya aydnlk getirmi, Tanpna'n Fenerbahe'deki evlerine yapt ziyareti teyit etmiti. Gerekten de "Sevim lgener Tanpnar'n o gnk ziyare-

25 26 27

Cf., A .G. Snyar, op. d t, (1998), sf. 122, dn. 1 H . Yavuz, op. cit, (3.1V.2002)

Tanpnar zerine yurt dnda bir doktora alm as yapan S. O uzertem 'in 1954 ylnda tefrika edilen "Saatleri A yarlam a Estitiisii" ile kitabn m ukayesesini yapt, onun Tanpna'a ilikin bir yazsndan anlalm aktadr. M esel, Ouzertem yazs iin epigrafta kulland iki cmleyi 1954'te Yeni stanbul gazetesinde neredilen tefrikadan alyor ancak bunun "rom an n yeni ba sm larn da" karldn m ahede ediyor [cf. 'H asta Saatler, B ozuk Shhatler: Enstit Sorunu na Babasz Bir Yaklam ', A. U m an-H . nci, op., cit, (2002), sf. 448, dn. 17). Ouzertem yazsnn bir yerinde Tanpnar'n bir tarihe iin yapt yorum u da u szlerle eletirm iti: "R om ann tef rika tarihine dikkat etm eyip onu 1961'de 'yazlm gibi ele almas ve toplum sal-snysal zm m esini bu hatal tarih stne kur[m utur]" [ibid., sf. 473, cn. 1 ]. O uzertem [sf. 480'd e ise] 'tefrika'-'rom an ' arasndaki farkll gsteren bir baka rnek daha verm ektedir. Hlsa yaplacak bir m ukayese "Saatleri Ayarlattta Enstitiisii'nn roman hline gelene kadar Tanpnar'n 1954-1961 arasnda neleri deitirdiini ortaya koyacaktr. Cum huriyet, (6.1X.1960), Ayn yaz, A .H . Tanpnar, "Edebiyat zerine M ak aleler", (stanbul, 1969), sf. 132-135'de yeniden yaynlanm hr.

28

688 T a n p n a r v:erine Yazlar

tini hatrlamaktadr"29 dan te bir bilgiyi kendisinden alm deilim. Dolaysy la Hilmi Yavuz stadmn u tevcihi de yanltr: "...Prof. Dr. Ahmed Gner Sayar, byk bir deerbilirlikle yapt 'Bir kti satnn Entelektel Portresi: Sabri F. lgener'de, lgene^le Tanpmar arasnda lgener'in Fenerbahe'deki evinde zihniyet meselelerine ilikin sohbetler yapld n, lgener Hocann einden rakleder."3 4lgene^in Tanpna'n eserlerine olan merak ya da ondan etkilenii bah sine gelince; Evvel u gerein altn izelim ki lgener ada Trk edebiyat nn rnlerinden hibirini okumamtr. Bir tek Y.K. Karaosmanolu'nun "Ya ban" romanm okuduunu biliyorum. Onun da nerinin Cumhuriyetin ilnna denk dtn zannediyorum. Sabri Hocama okumas iin Tanpna^n ro manlarn verdim. Sadece "Saatleri Ayarlama Enstits"nde Tanpna'n epigraf olarak kulland zzet Molla'nn u; 'Bihakk Hazret-i Mecnun izale eyleye Hak, Serimde derdi hiredden biraz eser kald' beytini severek okudu ve "Ben bu beyti talik yaz ile yazaym" dedi.3 Hepsi o kadar! Tanpna'n lgene'e olan etkisine gelince: Bu hususta lgener Hocam dan tek bir kelime duymadm. Ancak bu balamda benim dncelerim de aziz dostum Hilmi Yavuz'un dnceleriyle ayndr. S.F. lgene^in "Zihniyet Aydn lar ve zm ler" balkl kitabndaki Badatl Ruhi'nin terkib-i bendi ile Ziya Paa'nn terkib-i bendinin karlabrmasn yapt o emsalsiz yaz, bence, ilham n Tanpnar'n "19. Asr Trk Edebiyat Tarihi"nden almtr. Bu hususta unlar yazmtm: "...lgener de A.H. Tanpnar'n '19. Asr Trk Edebiyat Tarihi'ni gzden ge irmi, onun slp ve tehisinden etkilenmiti. lgener, Ziya Paa'nn Terkib-i Bend'inin bir devrin zihniyetine kaynaklk ettii bihncindedir. Fakat Paa mtenevvindir. Bu ikilik onun hayat ve eserlerine yansmtr. Tanpnar'n bu ba lamda Ziya Paa'y deerlendirmesi ise 'gerekten yerindedi' ve 'haksz deil di' diyerek onun tehisindeki ustaln teslim etmektedir."32

29 30 32

A.G. Sayar, op. d t., (1998), sf. 121, dn. 2 H. Yavuz, op. cit, (27.111.2002) A.G. Sayar, op. cit., (1998), sf. 122, dn. 1 bid, A .H . Tanpmar, bir baka yerde Ziya Paa iin unlar yazm t; "R uh ilcnlannm zanan za m an em rinde grnen Ziya Paa'da birbirini tutmayan fikirler epeyce oktur." lop.cit, (1970), sf. 371

Tanpnar'da lgen er Etkisi V ar m? 6 89

-IIIBu yazmla aydnla kmasna gayret sarf ettiim bu noktalar Hilmi Yavuz stadmn yazdklarna damgasn vuran hassasiyetini de kuatmamza imkn verecei inancmdaym. Bu hl, birbirlerini ivazsz-garazsz seven iki dostun da ha iyi anlamalarna ve karlkl olarak bu vadideki mktesebatlarn gzden ge irmelerine de katkda bulunacaktr. ayet Tanpmafm "19. Asr Trk Edebiyat Tarihi" nc basmm idrak etseydi lgene'in tesirini daha iyi grebilecektik. Tanpnar lgene'i hi zikretmiyor, lgener ise atfta bulunuyor. lgener tesiri ni gstermesi bakmndan Tanpna'n bir gazete yazs ile "Saatleri Ayarlama Enstits" roman kalyor. ayet 1954'te tefrika edilen ile 1961'de kitaplan ara snda zikredilen atflar farkl ise bu durumda lgene'in tesirini yanshnas ba kmndan baka bir ey kalmayacaktr. Tanpnar muhakkak ki ok deerli bir kalem sahibi dnrmzdr. An cak ecelin aman vermemesi, bu nadide gheri aramzdan pek vakitsiz ald. ok ey onunla gitti. Ondan kalanlar bile, bize ait bir hayatn renkli yz izgilerini aksettirmede mhim tarih kprlerin kurulmasnda yardmc oldu. Cumhuriyetli kuaklarn eve dnnde Tanpma'a, lgene'e, nve'e, Glpnarl'ya, Ycel'e, lken'e, Fndkolu'na, Gkyay'a ve 1900 kuann di er mnevverlerine olan minnet borcu gerekten dile getirilmeye deer. Hilmi Yavuz stadm da, yukanda alntladm ekilde, kendisinden "eve dnm bir okuyucu" ola* k bahsetmektedir. Onun kltrel bir izofreniye dmeden eve dnnn merakl hikyesini "Ceviz Sandktaki Antlar"n bundan sonraki ciltle rinde okumak isterim. S.E lgener'in evin iinde zme ulat bu zor ve zah metli bilmecenin zmnn Tanpna' nasl cezbettiini biliyoruz. Yazacaklannn aydnhnda Hilmi Yavuz anlar yuman zerken bu zor ve zahmetli yo lu "nfuz-u nazar sahibi bir yol acnn" rehberliinde nasl zdn de renmi olacaz. Benim iim ise daha kolay. stadmn duas berektna Sabri lgener almam ikinci basky idrak ederse 'bibliyografya'da Hilav-Yavuz a tmasnn knyeleri yerlerini alacaktr. Fakat herhalde daha da nemlisi, Hilmi Yavuz'un canl bir alev hlinde tatmay baard lgener-Tanpnar etkileimi ne de hak ettii yer verilecektir. (Trk Edebiyat, say 352, ubat 2003, s. 60-65)

FERAHFEZA MUCZES: "HUZUR'

Fatma Tyszolu-Tolga Bekta

Ferahfeza duyulur smn-t cn ire Cihn- ak terenn m eder cihan ire Mustafa Tahral (63 makaml Kr- Nev'ed'dan) Tanpmar'n en nemli romanlarndan birisi olan Huzur'ux\, mzikal bir kom pozisyona gre dzenlendii, ya da Tanpnar n bu romann kompozisyonu iin mzikal bir formu gz nnde bulundurduu, eitli yazarlar tarafndan nce den belirtilmitir (Kaplan 1999, Moran 1995, Bayramolu 2001, Yavuz 2002 vb.). Kaplan ve Moran, H uzurun kompozisyonu iin belirli br mzikal eser nermemitir. te yandan Bayramolu, roman dorudan doruya Beethoven'in bir eseri ile ilikilendirmitir. Ancak Tanpna^n dnyasnda ve ou eserinde Trk Msiksi'ne olduka geni bir yer verdii bilinen bir gerektir. Bu almada, Huzur'un kompozisyonu ile, bizzat romann iinde tahliliyle birlikte geni lde yer alan Ferahfeza Mevlevi yini arasndaki ilikiler ortaya konulmaya allm tr. Huzur romannn yapsna dair yaplan bu incelemenin, Huzur ile ilgili yeni deerlendirmeleri tevik edebilecei ve bu deerlendirmelere farkl bak ala r kazandrabilecei kanaatindeyiz.

1. HUZUR-M ZK LKLER: NCEK ALIMALAR Tanpmar'n almamzn k noktasn oluturan Huzur roman, Trk Ede biyatnn baarl) yaptlarndan biridir. Eser, insann bilinaltndaki lemin este tik bir anlayla incelenmesi, bu yaplrken mill kltr meselelerinin ele aln ve bunlarn Tanpmar'n kendine has slubuyla ilenmesiyle dikkatleri zerine ekmitir. Roman boyunca, romann ba kahraman olan Mmtaz'n i dnyas n btn zenginlikleri ve elikileriyle, deta seyrederiz.

Ferahfeza MOcUesi: Huzur 691

Edeb bir eseri bir mzik formuyla ilikilendirme konusu, daha nce de ba z aratrmaclar tarafndan ele alnmhr. Huzur ile dorudan ilgili olmasa da, bu konuya rnek olarak gsterilebilecek bir alma, Necmettin Trinay'n, eyh Galib'in Hsn Ak mesnevisi zerine yapt incelemedir. Trinay, bu alma snda Hsn Ak' dorudan doruya bir Mevlevi yini ile ilikilendirmitir (Trinay 1995: 87-122). Tanpnar, Antalyal gen kza yazd mektubunda iir estetiini "rya" ve "msik" kelimeleri etrafmda topladn belirterek yle der: "Mamafih roman anlaym da, iir anlaymdan fazla ayrlmaz" (Tanpnar 2000: 352). Tanpmar'a gre, asl olan duygudur ve ite bu noktada ie msik karmaktadr. Huzur'un kompozisyonunun mzikal bir erevede deerlendirilmesi, ya hut romann blmleri ile bir mzik formunun blmleri arasnda balant kur ma abalar, birka yazar tarafndan birbiriyle ilikili bir ekilde ele alnmtr. Bu konuya deinen ilk kiilerden birisi olan Mehmet Kaplan'a gre, Tanpnar'm roman ve hikayelerinde, rya hline, murakabeye, msik temine ve msiknin uyandrd duygu ve hayllerin tasvirine sk sk rastlarz (Kaplan 1999; 363). Kaplan, Tanpnar'm H uzurda ses ve mskiye ok nem verdiini, romann kompozisyonunu anlamak iin ses ve msik unsurunun bir anahtar vazifesi grdn syler ve ncesinde de unu ifade eder (Kaplan 1999; 416); "Kana atime gre, Tanpnar romann yazarken, kompozisyon bakmndan msikide grlen tem, "variation", ve "contre-point" fikrinden ilham almhr! Eserinde ses ve msikye byk ehemmiyet vermesi de bunu gsterir." (Kaplan 1999; 415). Dier yandan Berna Moran, Trk Romam'na Eletirel Bah'ta Tanpnar'm, Huzur'u kukusuz "bir mzik formuna gre dzenlemeye alm" olduunu ifade ederek, romann drt blmn bir senfoninin drt blmyle eletirmitir. Moran, szkonusu drt blmn senfonideki blmlerin ilevlerini yk lendiini belirterek, bu blmleri "Ukalaca bir kesinlik iddias gtmeden diye biliriz ki, birinci blm skntl, kincisi neeli, ncs melankolik, drdnc s ok skntl" eklinde yorumlamtr (Moran 1995;207). Zeynep Bayramolu, bir adm daha ileri giderek, Huzur'u mzikal bir form olarak denemenin tesin de, dorudan Beethoven'in Opus 132 La Minr Yayl Sazlar Kuartet'i ile ilikilendirmilir. Kaplan ve Moran'n tespitlerinin dorudan Beethoven'in 9. Senfonisi'ni akla getirdiini ifade eden Bayramolu, Tanpnafn yaptnda Opus 132 Yayl Sazlar Kuartet'inden ok fazla bahsettiini syleyerek, roman ile bir eser arasnda dorudan bir iliki kurulacaksa, bunun sz konusu Yayl Sazlar Kuar tet'i olmas gerektiini ifade etmektedir (Yavuz 2002). Ancak Hilmi Yavuz, Bayramolu'nun bu deerlendirmesini u ekilde ifade ediyor^ (Yavuz 2002);

'

B ayram olu'nun alrras yaynlanm adndan, bu konuda sadece alm ay gndem e getiren H ilm i Yavuz'un sylediklerinden hareket edebiliyoruz.

6 92 T anp nn r zerine Yazlvr

"Bayramolu, Opus 132 La Minr Yayl alglar Kuartet'inin 3. muvmannn (molto adagio), gvdesini oluluran koral blmn, Beethoven tara fndan 'dinsel bir amala' konulduunu bildirir; -'Huzu/un 3. Blmn de icra edilen Dede'nin Ferahfeza Ayini de, Bayramolu'na gre, 'mistik bir renk' tar. Dahas, Bayramolu, Kuartet'in 2. muvmannn (Allegro ma non tanto), aydnlk ve en akrak havasnm, 'Huzuf'un 2. Blm'nde Mmtaz'la Nuran'n mutluluk imgeleriyle rtt kansndadr. Kuartet'in 1. ve 4. muvmanlan da, yine Bayramolu'na gre elbet, 'Huzu'un 1. ve 4. blmleriyle birebir bir mtekabiliyet ilikisi iindedir." Ancak Yavuz, Bayramolu'nun yapt deerlendirmenin mzikal olmaktan ok yaznsal olduunu ifade ederek, bu roman ile bir mzik eseri arasndaki ili kinin daha ok bir mziksel sylemle kurulmasn nermektedir.

2. HUZUR'UN BR MZK FORMU OLARAK ANALZ Berna Moran, Huzur'du, Tanpnar'n romann meselesine en uygun teknii ve yapy aradn, bu sebeple, eseri doru deerlendirebilmek iin gelitirilen teknii ve yapy aratrmann da eletiriciye den bir grev olduunu ifade eder (Moran 1995; 203). Bizim almamz da, byle bir dnceden hareketle. Huzurun kendi iinde yer alan ve daha nceden romanla bir iliki erevesinde dnlmemi mzikal eler ile deerlendirmesi ile ilgilidir. Bu ksmda Hil mi Yavuz'un nerisinden hareketle, Huzur'n "mziksel bir sylemle" tahlil et meye alarak, roman ile daha nce ilikilendirilmemi bir mzik formu olan Mevlev yini ile birlikte inceleyeceiz. Daha sonra. H uzurun kompozisyonu nun zel olarak hangi eserin, daha dorusu hangi Mevlev yini'nin izlerini ta dn belirtmeye alacaz.

2.1. HUZUR'DA TRK MSKS Bilinen gereklerden birisi de Tanpnar'n Trk Msiksi'ni hemen her ese rinde sk sk dile getirmi olmasdr. Trk Msiksi, zellikle Huzur iinde nem li bir yer tutmaktadr. Aada baz rnekler verilmitir: Mmtaz'n hayatnn her annda Trk Msiksi vardr. Gece Nuran'la y rrken ayn perevini, ayn Ferahfeza Perevi'ni dinlerler. Gittikleri bir kahveye Dern-dil, aalarn sudaki glgesine Nhft Beste adn verirler. Boaz'n her yan iin ayr birer isim takarlar. Mmtaz girdii bir dkknda Nevkr' duyar. Mahur Beste ise, onun dnyasnda nemli bir yer tutar. Bu besteyi, Nuran'dan sk sk dinler. Btn bunlarn hepsi ashnda Nuran'la zdelemitir. Nuran g lmsediinde, Mmtaz'n zihninde, Nuran ve msik arasnda hemen bir ar m teekkl eder.

Ferahfeza M ucizesi: "Huzur" 6 93

"Bundan sonra ister istemez, evindeki plaklar, o Ferahfezalar, Acema iranlar, Nhftleri, tesadf ettii her eyi yaldza, bahar kokusuna bo an, onlara kendi uyanndaki scakl geiren bu gln arasmdan ve onunla dinleyecekti." (Tanpnar 2002: 82)... "Akam, geni msik fasima balamt. Aydnln btn sazlar gnein veda arksn sy lemee hazrlanyordu. Ve her ey aydnhn sazyd. Hatta, Nuran'n yz, kahve ka ile oynayan eli bile..." (Tanpnar 2002:125). Nuran hep alaturka msik paralan okur. Huzur romannda Trk Msi ksinin tartmasz bir arl vardr. Nuran ve Mmtaz'n dnyalarnda yer alan her yerde ve her eyde Trk Msiksi vardr. Seyyid Nuh'un Nhft Beste si, Tab' Mustafa Efendi'nin Bayt Aksak Semasi "kmaz dern4 dilden efen dim muliabbetin" bunlardan bazlardr. Tanpnar romanda Mmtaz'n azndan, zaman zaman eski msikyle il gili fikirlerini dile getirir ve millet olarak yaantmz etkileme noktasndaki g l payndan bahseder; "Belki de kollektif bir kaderi yayorum. Asl dncemi ister misiniz? Bizim msikmiz kendi iinde deiene kadar, hayat karsndaki vazi yetimiz deimez sanyorum. nk onu unutmamz ihtimaU yok. O deiene kadar ak tek talihimiz olacak!" (Tanpnar 2002:138). Mmtaz bir yerde de yle der: "Dn bir kere. Dede gibi bir adam yetirmisin, Seyyid Nh, Ebbekir Aa, Hfz Post gibi adamlar gelmi, muazzam eserler vermiler. Benliimizin bir taraf yaplm. Sen farknda deilsin; ruh al iinde sin..." (Tanpnar 2002: 79).

2.2. B R FO R M O LA RA K M EV LEV YN VE H U ZUR Dier almalardan farkh olarak, H uzu/u mzikal olarak tahlil edebilmek ve bir mzik formu ile ilikilerini aratrmak iin, romann hareketlilik yapsn dan yola kmak daha uygundur. Romanm hareketlilik yaps ise, romann her blmnn verdii duygular ile belirlenebilir. Hilmi Yavuz'un "mziksel bir sylemle" kurulmasn nerdii roman-mzik ilikisini oluturabilmek iin, Htzur'un her blmn tek bir ynden deil, mzikal bir eserin iki nemli unsu ru olan gider (tempo) ve duygu gibi iki farkl ynden deerlendirmeye alacaz. Bu sayede roman mzikal bir eser ile ilikilendirebilmek daha kolay ve ak ola caktr. Sz konusu birinci deerlendirme, her blmn akna gre yaplacak, bylece romann her blmnn ve ayn zamanda btnnn (mzikal) hare ketlilii incelenmi olacaktr. kinci deerlendirme ise, Moran'm psikolojik ta nmlamalarna daha yakn olup, her blmn ifade ettii duyguya gre yapla-

6 9 4 T an p n a r zerine Yazlar

cakhr. Aslnda btn blmlere Mmtaz'n psikolojisi hkimdir, bu sebeple duygusal deerlendirmelerde Mmtaz'n ruh hali dikkate alnmtr. Bu deer lendirmeler zetle Tablo I'd e verilmi, her blmle ilgili detayl aklamalar ise aadaki tabloda yaplmtr. H uzurun birinci blmnn ak olduka ar bir giderde ilerlemektedir. Kaplan birinci blm iin, "Batan 14. sahifeye kadar, Mmtaz'n yapm olduu 'hareket', ya taktan kalkmak ve sokaa kmaktan ibarettir. Daha sonraki ksmlar da da, 'hareket adam' olan Suat'n kendisini asmas hari, romanda mhim bir 'hareket'e rastlanlmaz. Her ey gayet yava bir tempo iin de geliir." tesbitinde bulunmutur (Kaplan 1999:369). Psikolojik adan incelendiinde ise, Moran'n tespitine de uygun olarak, birinci blmn olduka skntl ol duunu syleyebiliriz. kinci blmde Nuran ve Mmtaz'n mutluluk tablola r sergilenmektedir. Gider olarak dingin olan bu blm, akla uyumlu bir bi imde ayn zamanda huzurludur. Moran, bu blm iin neeli deerlendirme sini yapmtr. Ancak Mmtaz'n psikolojisi dnldnde, ikinci blmn kendi seyrinde yavaa akan ruh halini, huzur kelimesiyle tanmlamak daha uygun olacaktr. nc blm ise. Ferahfeza yin'in icrasnn gerekletii blmdr ve bu icra nc blm duygusal adan olduka cokun bir ha le getirmektedir. Bu coku, ayn zamanda sz konusu blme son derece hare ketli bir gider kazandrmaktadr. Bu deerlendirmemiz, Kaplan'n yukarda alntladmz tespitiyle de uyumludur. Gerekten de, Mmtaz'n aknn mistik duygularla birlemesi ve Ferahfeza yin'in onu baka lemlere gtr mesi bu blme son derece cokulu bir hava kazandrmaktadr. Bu adan Moran'n nc blm iin yapt 'melankolik' tanmnn, bu blmdeki yin icrasnn ne'esi ve cokusu ile ok uyumlu olmad kanaatindeyiz. Mmtaz'n cokusunun kuvvetle hakim olduu bu blm, Mmtaz'n hi bekleme dii bir biimde neticelenir. Mmtaz ve Nuran btn skntlar aarak evlen meye karar verirler ve Mmtaz'n evine gelirler. Fakat karlatklar manzara, hayatlarn deitirir. Huzurla balayp, cokuyla devam eden bu blm bylece beklenmedik, kt bir olay ile biter. Bu olay neticesinde romann hareket lilii bir bak darbesi gibi ani olarak kesilir. Bu blmn birden bire snen ha reketliliinin dier bir gstergesi, bizzat

Feruhfez Mcizesi; Huzur" 69 5 TABLO 1. HUZUR'UN DRT BLMNN DEgERLENDIRILMESI

Blm ler III Aka Gre Duyguya Gre A r Skmtl D ingin H uzurlu Hareketli Cokun IV (I. blm kadar olm am akla birlikte) A r Tereddtl

Tanpnaf'm kendi szlerinde grlmektedir: "nc selm Mmtaz' bs btn baka ufuklara tad... Mmtaz silkindi. Drdnc selmda idiler." (Tanpmar 2002: 272). Grlyor ki nc ve drdnc selm arasmdaki tezat, Mmtaz'n silkinmesiyle vurgulanmtr. Aniden sona eren cokunluk, drdn c blm arlatnr. Mmtaz, btn bu olanlarm ardndan kendi dyasnda, kendi kendinin ok da farkmda olmad bir yazmt srmeye balar. nceden de deinildii zere, Moran, Huzur'un drt blmn srasyla s kntl, neeli, melankolik ve ok skmtl olarak deerlendirmitir. Ancak klasik senfoninin mzikal bir form olarak yaps dnldnde, birinci blm ba zen ar bir girie yer vermekle birlikte her zaman "parlak ve canl bir allegro" temposunda, ikinci blm "ifadeli ve ekseriyetle ar bir hareket olan andante", nc blm " zamanl bir menuet ki bunun yerini sonradan scherzo almtr (hzllka andante'den canl, hem de oynaktr)", drdnc ve son blm ise "parlak ve gsterili bir finl", yapsndadr (Gazimihal 1961: 226). Tablo l'd e ve rilen Huzur'un ak ve duygu ynyle tahlili gz nnde bulundurulduunda Moran'n yapt ilikilendirmenin ok uyumlu olmad sylenebilir. Ayrca Moran'm her blm iin yapt psikolojik deerlendirmenin Hw2 wr'un mzikal (hareketliHk) yapsn aklamakta ok aklayc olmad kanaatindeyiz. te yandan Bayramolu'nun Huzur ile ilikilendirdii Beethoven'in Opus 132 La Minr Yayl Sazlar Kuartet'inin gerek gider, gerekse duygu olarak roman ile birebir balants olmad dncesindeyiz.^ Grebildiimiz kadaryla Bayramolu, bu eserin seiminde "her eyden nce, Tanpmar, yaptnda Beetho ven'in Opus 132'sinden birok defa sz eder" tespitinden hareket etmektedir. Ancak Moran bu konuya, "nk gerekte Suat'n intihan A. Huxley'in Point Counter Point (Ses Sese Kar) romanndaki Spandrel'in intiharndan esinlenme. Spandrel
O kuyucuyu bilgilendirm ek m aksadyla bahsedilen K uartet'in blm leri aada verilm itir; 1. A ssai so sto u lo (bal ve tem kinli) - Allegro (sevinli, en, abuk) 2. Allegro n ion tnnto (sevinti, en, abuk ama ok fazla deil) 3. M ollo aagio (gayet ar) - A ndante (arca) 4. A lla mnrcia (yry lsnde), nssni v im c e (ok canl, kvrak) - P iu allegro (daha abuk) - Pres to (canl, evik, allegro'dan daha hzl) 5. A llegro appassionato (canl ve ihtirasl)

696 Taipnrtr zerine Yazlar

lrken plakta Beethoven'in La Mineur Drtls'n almaktadr; Suat da Beethoven'in keman konertosunu dinlerken asar kendini. Bu ben zeyiin bir rastlant olmad besbelli, nk Tanpnar Huzur'da Ses Se se Kar'nn bu son sahnesine deinir ve Huxley'in Mmtaz'n ok sev dii bir romanc olduunu da syler." (Moran 1995; 214). eklinde eilmektedir. Buradan hareketle, "yazarn romanda daha ok kendi yaantlarnf, kendi akn, kendi sorunlarn anlattn" (Moran 1995: 204) bildii miz Tanpnar'n, bu esere Huzur ierisinde Huxley'den dolay yer verdii tespi tini yapmak mmkndr. Nitekim, roman ierisinde Ferahfeza Mevlevi Ayini, Kuartet'e oranla, tahlilleriyle birlikte ok daha ayrntl bir ekilde ele alnmtr Bayramolu, Beethoven tarafndan "dinsel amala" konduunu belirttii nc muvmanmn, romann Ferahfeza yin icrasndan dolay "mistik bir renk tad" nc blm ile rtt kansndadr. Ancak, aada da ay rntl olarak anlatlaca gibi, nc blm H uzurun gerek gider, gerekse duy gu bakmndan en hareketli blmdr (bkz. Tablo 1). Dolaysyla, bu iki yn den Kuartet ile Huzur arasnda birebir bir uyum grlmemektedir, zr Kuartet'in nc blm gider bakmndan olduka ardr. Bayramolu'nun dier bir tespiti ise romann 1. ve 4. blmlerinin Kuartet'in ilgili blmleri ile ilikili olduudur. Ancak Huzur'un birinci blm, gider asndan ar ve hareketsiz bir blm iken, Kuartet'in ilk blm -temkinli olmakla beraber- sz konusu gi derden daha canl ve kvraktr. Romann son blm ise Kuartet'te olduu gibi canl ve ihtirasl bir yap ile deil, gider olarak daha ar, duygu olarak ise daha tereddtl bir ekilde sonlanmaktadr. Bu noktada sadece Bayramolu'nun "Mmtaz'la Nuran'n mutluluk imgeleriyle" dolu olduunu syledii (ancak bize gre dingin ve huzurlu olan) ikinci blm ile Kuartet'in ikinci blmnn sevinli havas arasnda kurduu balantya, bir lde katlmak mmkndr. Gerek Moran'n, gerekse Bayramolu'nun Huzur ile iliki kurduu mzikal eserlerin, bu romann duygu ve hareketlilik ynleri ile ok fazla uyum iinde ol mad dncesinden hareketle, H uzu/un kompozisyonu iin yeni bir mzikal formun nerilmesi anlam kazanmaktadr. Httzur'ur yukarda gsterdiimiz ve tahlil ettiimiz hareketlilik yaps (Tablo 1), bize Tanpna/n romann kompozis yonu iin bir senfoni ya da yayl sazlar drtls yaplarndan deil, bir Mevlev Ayini'nin yapsndan esinlendiini dndrmektedir. nerdiimiz bu yapy incelemeye gemeden nce, okuyucuya yardmc olmas bakmndan, Trk Msiksi'nin en byk formlu eserlerinden birisi olan Mevlev yinlcri'nin mzikal yaplar hakknda ksa bir bilgi verilmesi yerinde olacaktr. Mevlev mukabelesinin nemli bir paras olan yinler, banda bir perev, sonunda bir son perev ve son yrk sema olan drt selmdan oluur. Bu drt selm, "sfilerde ok eskiden beri mevcut olan eriat, tarkat, hakikat ve ma'rifet tasnifine uygundur" (Glpnarh 1983: 386). Mevlev yinlerinin birinci sel

Ferahfeza M ucizesi: Huzur" 6 9 7

m, orta giderde ve uzuncadr. Hemen ardndan gelen ikinci selm ise ar bir gi derde icr edilir ve birbirine benzeyen melodik motiflerden oluur. nc se lm asl olarak iki alt blmden oluur, birinci alt blm orta giderde icr edilir, ikinci alt blm ise btn yinin en hareketli, en renkli ve akc olan blmdr, Bu selmn karakteristik zellii, kademeli bir ekilde hzlanarak, sonunda dr dnc selmn son derece ar temposuyla tam bir tezat oluturacak biimde aniden kesilmesidir. Drdnc selm ise ou zaman mzikal yap (melodi ve gider) bakmndan ikinci selmla ayndr. Yukarda anlatlan zellikler gz nnde bulundurularak, Mevlevi yinleri ile Huzur arasnda kurulacak ilikilerde aadaki tespitleri yapabilmek mm kndr: Mevlev Ayinlerinin birinci selmlar, yukarda da bahsedildii zere, or ta giderdedir. Birinci selm ile Huzur'un birinci blm arasnda, younluk ve gider asndan uyurnlu bir iliki sz konusudur. kinci selmn dingin yaps, H uzu/un ikinci blmnde Nuran ve Mmtaz'n durumlarnn anlatld ksmla rtr. Huzur'da zellikle ilk blmlerde hareketsizlik hakimdir. Roman, Tablo l'd e de verildii gibi nc blmde hareketlenmeye balar, hatta gerek ak olarak, gerekse psikolojik adan en cokulu ve hareketli durumuna bu blm de ular. Bu yap, yukarda bahsedildii gibi, yinlerin nc selmlarnda ay n ekilde grlmektedir. Burada nc selmn aniden durdurulmas ve hzh temponun ani kesilii, romanda Suat'n kendisini asmasyla ve ncesinde sz konusu olan nee ve cokunun sona ermesi ile eletirilebilir. Huzur'un ikinci ve drdnc blmlerinde srasyla Nuran ve Mmtaz anlatlmaktadr. Nuran ve Mmtaz birbirlerine ynelmeleri, Mevlev yinlerin de ikinci ve drdnc selmn birbirlerine benzemeleri ile ilikilendirilebilir. Romanda, bakahraman olan Mmtaz'n ilk blmlerde kendi dnyasn da yayor olmas ve sadece kendi gerekleriyle ba baa olmasna karn, son blmde ise toplumsal gerekleri grm olmas ve bir nev, hayata dnm ol mas, bir anlamda Mevlev semsnda dervilerin kat ettikleri manev yoldan sonra tekrar hayata dnme durumlarna benzetilebilir. Huzur'un drdnc blm, birinci blmn bittii yerden balamakta dr. Bir Mevlev yini'nde ikinci selmn birinci selm takip ettii vc ikinci ile drdnc selmlarn yap bakmndan olduka benzer, hatta ou durumda bir birinin ayns olduu gz nne aimtrsa, drdnc blmn, birinci blmn sona erdii noktadan balamas aklanabilir bir durum olmaktadr. Huzur'da olaylar bir yerden balayp herhangi bir yere doru gitmez. Bel li bir yerden balayp, yine o belli yere dner. Mmtaz, yaadklar sebebiyle s

69S Tnnpi'.r

:lt iil

Yazlur

knt iindedir. Roman bu ruh hali iinde balar, som asnda bu skntmn neden leri anlatlr ve tekrar balang noktasna dnlerek, bu durumun Mmtaz asndnn dourduu sonula esere son verilir. Yani, eser karardan balayp tekrar karar noktasna gelir. Huztr, bir Mevlevi yini'ne, bu bakmdan da benzemek tedir. Dahas romanda bir dn sz konusudur. Bu da, Mevlevi yinleri eli inde yaplan 'sem'y akla getirmektedir. Yukarda verdiimiz ilikilerden hareketle Huzur ile bir Mevlev Ayini arasndaki hareketlilik-duraanhk ilikileri ekil l'de verdiimiz bir ekil yard myla gsterilebilir. Bu ekildeki hareketlilik dereceleri olan 1,2,3,4,5, srasyla ok ar, ar, orta, hareketli ve ok hareketli durumlarn ifde etmektedir. MA ile gsterilen Mevlev Ayini'nin hareketlilik erisi (kesik izgi), H ile gsterilen Hzur'un hareketlilik erisdir (kahn izgi).

Blmler
^ F K I L 1 . M IV LE V Y N T O K M U VI? H U Z U K ' U N M A R I - K E T U L I K E g R II .E K l

ekil l'de, bir Mevlev yini ile H uzurun hareketlilik durumlarnn byk lde bir benzerlik gsterdiini grmekteyiz. Her iki eserde de III. blmde ok belirgin bir hareketlenme, IV. blmde ise bu hareketlilikte ani bir d gzlenmektedir. 1. blm Mevlev yini'nde orta giderde iken, H/z/r'da son de rece nr bir ekilde gereklemektedir. Huzur'dc ikinci blmde birinci blme gre ufak bir hareketlenme grlrken, Mevlevi yini'nde ise harekette bir arlama gzlenmektedir.

3.

fera h feza

M C Z ES'N N D O U U

Hzur'un kompozisyonunu bir Mevlev yini ile ilikilendirdikten sonra akla gelen dier soru, bu eserin hangi Mevlev yin'i olabilecei sorusudur. Bu sorunun cevabn, bizzat Tanpnar'n kendi sylediklerinden bulmaya ala caz.

Ferahfeza M ucizesi: "Huzur" 6 99

Huzur'un mziksel dokusundaki phesiz en belirgin unsur, bize gre ro man iinde bahsedilen Ferahfeza Mevlevi yini'dir. Bu eser ve bestekr olan s mail Dede Efendi'nin (1778-1846) Tanpmaf'm kltr evreninde ok nemli bir yere sahip olduu bilinmektedir. O halde H uzu/u, ok uzaklara gitmeye gerek kalmadan, bu Mevlevi yini ilikilendirmeye almak anlaml bir hale gelmek tedir. Ancak mzikal bir eserin alglan olduka kiisel bir mesele olduundan, romann her blmn bu eserle ilikilendirirken, Tanpna'm yin ile ilgili ro mandaki tahlillerini esas alacaz. Tanpnar eserinde kahramann bir terkibin ardndan koturmaktadr. Bu durum, bize, terkibin kendisi olarak yorumlad Ferahfez yini'ni, romann kurgularken rnek alm olabileceini dndryor. Hatta bize gre Tanpmar, eer bir msiki formunu romann kurgularken rnek almsa bu bir senfoni de il, Mevlevi yinleri ya da daha ak ve gl ihtimal olarak Ferahfez Mevle vi yini'dir. nk romann amac ile yinlerin amac, ayrntlar itibariyle rtmese de temelde ayndr. Mmtaz'n hedefi, daha da geni dndmz de romann hedefi, ak, tabiat ve msik terkibini kurmaktr. nk terkipte, ya ni birlikte huzur vardr. Bu Dou'ya ve Dou'nun sanat anlaynda kendisini arhkla hissettiren bir tutumdur. nk dou btn sanat dallarnda, byle bir dnceden yola kar. Bu sebeple yazarn romann kurgularken uzaa gitme ye ihtiyac yoktur. Nitekim romann kahraman Mmtaz, Ferahfez yini'ni dinlerken insann z ve mahiyeti konulan zerinde dnr. yin onu, bu eit dncelere sevk eder (Tanpnar 2002: 267): "Niin ruh hayatmzn byk bir ksmn bu hasret yapar? Bir katresi olarak yaratldmz umman m aryoruz? Maddenin sknunun pe inde miyiz? Yoksa zamann ocuu, onun potasnda pimi bir terkp ve onun mazlum olduumuz iin geen ve kaybolan tarafmza m a lyoruz? Hakikaten bir kemalin arkasndan m gidiyoruz? Yoksa zalim zaman nizammdan m ikayet ediyoruz." Ahmet Hamdi Tanpnar, romanda Ferahfez yini ile ilgili uzunca bir tahlil bile yapmtr (Tanpmar 2002; 264-273). Bu tahlilde dile getirilenler de gsteriyor ki, Ferahfez yini ve Huzur romannn kurgusu arasnda tesadf aan bir ilgi vardr. Romandaki tahlilin baz blmlerini aaya alntlayarak sz konusu iki eser arasndaki balantlar gstermeye ahacaz. Ferahfez yini icrs srasnda romanda yer alan ana karakterlerin hepsi bir aradadr. yin icrsma balanlmadan nce romanda yer alan ahslardan Emin Dede, ney taksimi yapar ve ardndan smail Dede'nin Ferahfez Perevi icr edilir. ahslar daha bu noktada kendi i dnyalarma doru yola kmlar dr. Yazarn deyimiyle "herkes ayr bir yne dalm"tr. Ardndan yinin birin

700 T an p in ar zerine Y.zltr

ci selm okunmaya balanr. Yine yazarn deyimiyle, "asl mucize; yinin ken disiyle balar." (Tanpnar 2002: 265). Tanpna/n Mmtaz'n dilinden yapt bu tahlilde, birinci selm iin unlar sylenmitir: "... Hak ile Hak olan ruh, kendini ve gayesini geni zaman ve meknda aryor, eyann uykusunu sarsyor, her eyin zne eiliyor, byk uz letlerde kapanyor, kehkeanlar atlyor, her yerde kendi hasretine ben zer hasret, kendi susuzluuna benzer susuzluklar buluyordu... Bu ara y, bu kaybolma ve kendini idrk bazen son derece beeri oluyor, Dede'nin ilham, 'Grnmezsen ne kar, ben seni kendimde tayorum!' diyor, bazen de madde kadar sert bir mitsizlie kapanyordu." (Tanpnar 2002: 266). Romanda bu sayfalara hasret duygusunun hissettirdikleri hakimdir. Bura daki hasret, "bin lmn tesinden, yaayan her eye duyulan" (Tanpnar 2002:267) hasrettir. Ayrca "bu acayip msikde her ey hareketsiz, derinden, adeta glge halinde bir trajediye deiir." (Tanpnar 2002: 268) Tanpnar Ferahfez yini'nin birinci selamna dair unlar syleyerek sze devam eder: "Eserin kuma dalga dalga aldka Mmtaz bu inkraz dalgasnn ne olduunu anlad. Ne Abdlkadir-i Merg'nin seghkrnda,... bu yi nin iten yakalayan rpermesi yoktu. Onlar kendi stlerine toplanm byk ruh kudretiyle ve salam mimarileri iinde, hi armadan Al lah' veya ideali arayan veya ruh macerasn naki eden eserlerdi. Adeta dikine uuyorlard. Burada ise ameliye iki trl idi. Ruh ayrlmaa a balad lemini bir trl brakmyordu. Bu phe deildi, akn eksik lii de deildi. Sadece iki ayr rzgrda birden rpnmakt." (Tanpnar 2002; 269) Birinci selma dair hissettikleri ney ve kudmden iittii seslerin yorumuy la devam eder. Neyin sesi eski veya yeni hibir ey tanmaz, o zamansz zama nn, yani cevher halinde insann ve kaderin peinden koar. Kudm sesinde ise daima kadim dinlerin byl daveti vardr (Tanpnar 2002: 269). Ardndan bi rinci selmn sonuna gelinir ve birinci selm yazarn ifadesine gre "son bir r pnta deta sakatlanm bir kanat gibi muallakta kalan bir name ile" sona erer (Tanpnar 2002: 270). Grld zere birinci selma dair sylenenlere daima kendi iinde bir dn hakimdir. Bunlar daha ziyde Mmtaz'n kiisel dncelerinden iba rettir. Huzur romannn ilk blmne de byle bir'hava hakimdir. kinci selmn icrsna balanmasyla beraber yazarn ifadelerinde bir ferahlama devresine gi rildiini hissederiz. Bu selam iin yaplan yorumlardan hareketle, Mmtaz'n zihnini daha temizlenmi bir ekilde buluyoruz. Mmtaz, ikinci selmla ilgili in tihalarn birtakm hayaller eliinde aktaryor. Nuran'n Mmtaz' szmesi gi

Ferahfeza M ucizesi: "Huzur" 701

bi Beyhan Sultan'm da eyh Glib'i kafes arkasndan szme ihtimalini dn yor, III. Selim'i bu yini diz km dinlerken hayl ediyor, II. Mahmud'un has ta haliyle Yenikap Mevlevhanesine giderek Ferahfez yini'nin ilk icrasn dinlemeye gitmesini batrtyor (Tanpnar 2002: 270-271). Huzur'un ikinci bl mnde de Mmtaz ve Nuran ak anlatlmaktayd. Hatrlanaca zere, yazar burada, ilk blmdeki skntnn ardndan bir yl ncesine, Mmtaz'm akn z gr ve huzur iinde yaad devreye dnmekteydi. Bu anlamda Tahpnar'n yinin ikinci selmn alglay ile romann ikinci blm arasnda birebir rtme olduunu gryoruz. nc selmn icrsyla Mmtaz'n bambaka ufuk lara tandn gryoruz. "Burada gittike artan bir sratle masivadan syrlmak lazmd. Fakat yle olmuyordu. ... Mevlev yini vecde yaklatka mahzun ve ykl aristokrat edasn brakyor, bir halk neesi kazanyordu.... Mmtaz namenin kvrak rak snda, adeta halkmzn neesini, Anadolu'ya bu kadar uzun straplara taham ml kudretini veren o byk kayna buluyordu. Bir taraftan ok ince bir duvar atlad. Yeil bir filiz bir sabah mjdesi gibi canland. ... niin bu msik birden bire kvrak edasyla ocukluunun bayramlarn hatrlatm, onlarn o gamsz, mesuliyet duygusuz, her zevki bir vicdan azab ile beraber duymadmz za manlarn neesiyle comutu? ...Bu neenin sonunda Allah'a m varlyordu." (Tanpnar 2002:271-272) Olduka cokulu hislerle dolu olan Mmtaz, bu selmn sonuna doru ken disini o uu arzusundan uzakta bulmaya balar. ini kinat kadar geni hisset mekle beraber kendisini yalnz hisseder. Ancak Mmtaz'n, nc blmn sonlarna doru, Suat'n kendisini asmas ve bmu takip eden olaylar neticesin de Nuran'dan ayr kalmak zorunda kaldn ve onunla yaad aktan kaynak lanan cokunun yerini, yalnzlkla gelen ar sknt hlinin aldm hatrlarz. Bu hl, nc selmn cokun halinden'drdnc selmn ar yapsna gei iyle uyumludur. Drdnc selam, neyin yapc ve ykc sesiyle balar. Mmtaz, nc b lmn verdii sarholuktan henz kurtulamamtr ve unlar dnmektedir. "... Mmtaz'n elleri erimi baldan imiler gibi dizinden aa akyor du.... Mmtaz silkindi. Drdnc selmda idiler. eyh Glib imdi ne redeyse abasnn gsne yakn bir yerini tutarak yine katlacakt.... Son lklarda Nuran, Mmtaz' omuzlarndan yakalayarak "beraber lelim" diye yalvard." Romanda drdnc blmde Suat'n kendini asmasyla Mmtaz'n kendine gelmesi, daha dorusu "silkinmesi" sz konusudur. Yani intihar tercih etmek yerine "yaam macerasn, yklerinin altnda ezilmek pahasna da olsa" (Moran 1995: 222) srdrmeyi tercih etmitir. Mmtaz'n bu bilinlenme durumu ile, ro

702 T a n p n a r ;:erine Yazlar

mandaki anlatmla, drdnc selmda kendine gelmesi, bu manada rtmektedirler. Tanpnar roman iinde yapt tahlille Ferahfeza yini'nin dier eserlerden neden farkl olduunu aklamaktayd. smail Dede'nin onun iin bu kadar zel olmasnm sebebini de, klasik zellikler yan sra, Dede'nin bu eserinde Rumeli trklerinin, serhat havalarnn izlerini tayan motiflere yer vermesi ve garp te siri altnda kalmas ile aklyor. Msikmizin en imkansz denilebilecek eseri olan Ferahfez yini'nde az ok bu hususiyetlerin olduunu da ekliyor (Tanpnar 2000:369) HMZM/un kurgusuna dair yaptmz bu tespit, Tanpnar'n Ferahfez Mev levi yini hakkndaki grleri ile de uyumludur: "Filhakika Ferahfez yini sade smail Dede'nin eseri deil, btn m sikmizin bir ucu imkanszda kvranan yldz topluluudur... Daha Devr-i Kebr perevinin ilk cmlesinden itibaren bir medeniyetin, bir zevkin btn muhasslas ve ideas olan Ferahfez btn karmza kar. ... Dede'nin btn eserleri iinde, aramzda yaasayd, bugn dahi 'benimdif diyeceine emin olduklarmzn hepsini izah eder. Fakat br eserlerin hibiriyle Ferahfez'y izah edemeyiz. ... te Ferahfez makam bu ikizliin en burkucu ekilde duyulduu eserleri verir. B tn Dede bu makamdadr. Acemairn Yrk Sem'nin imkansz pe indeki rpn, Mhr'un araylar, Sultniyegh'm asl ilenileri hep burada toplanr. Tpk Neva, Sab, Sab-Bselik, Bestenigr ve Hzzm yinlerinin byk itiyaklarnn topland gibi. Ferahfez Perevi'ni ve yini'ni dinledikten sonra hepsi belli bana bizim iin bir zevk, bir duyu ve kendimizi idrak merhalesi olan bu eserlerin ona bi rer hazrhk olduunu kabul ederiz." (Tanpnar 2000:372-373) Tanpna'n, msik alanndaki eserleri kastederek ifade etmi olabilecei "btn eserlerin Ferahfez'nn mucizesine bir kap" gibi olmas fikrinden hare ketle u soruyu soruyoruz: Acaba Huzur da Ferahfez'nn bir mucizesi midir?

4. SO N U VE N ERLER Bu almada, Tanpna'n en nemli romanlarndan birisi olan H uzurun kompozisyonunun mzikal bir eser ile ilikisi konusu zerinde durulmutur. Bu almann ana dayanaklarndan birisi Kaplan'n Huzur ve mzik arasnda kurduu ilikiler, dieri ise Moran'n Huzur iin dorudan bir senfoni modelini nermesidir. Bunlara ek olarak Bayramolu, romann kurgusunu bir senfoni ile deil, Beethoven'in Yayl Sazlar Kuartet'i ile aklamtr. Bu almada, Tanpnar'n romann kurgularken bir Mevlev yini'nden esinlenmi olabilecei d-

Ferahfeza M ucizesi: Huzur 7 03

ncesi savunulmutur. Bu yeni deerlendirme, romatm gerek hareketlilik, ge rekse duygusal ynleri ile Tanpmar'm zellikle Ferahfez Mevlevi yini ile ilgi li grleri de dikkate ahnarak yaplm, her iki eser arasndaki ilikilerin olduk a uyumlu olduu grlmtr. Bu almann, nerdiimiz mzikal modelin de gz nnde bulundurulmasyla, Huzur zerinde daha sonradan yaplacak yeni deerlendirmelere k tulmasn mit ediyoruz. KAYNAKLAR ABACI, Tahir (2000) Yahya Kemal ve Ahmet Hamdi Tanpnarda Mzik, stanbul: Pan Yaynclk. BAYRAMOLU, Zeynep (2001), "Dou-Bat: Ahmet Hamdi Tanpna^m Gzy le 'Huzur' Romannda Trkiye'nin Belirsizlikleri" (Orient-Occident: Les Ambiguites de la Turquie Vues par Ahmet Hamdi Tanpnar dans son Roman La Serenite), Dou Dilleri ve Medeniyetleri Ulusal Enstits (INALCO: Institut National des Langues et Civilisations Orientales), Paris. GAZMHAL, Mahmut R. (1961) Musiki Szl, stanbul: Milli Eitim Basmevi. GLPINARLI, Abdlbk (1963) Mevlevi db ve Erkn, stanbul: nklp ve Aka Kitabevi. GLPINARLI, Abdlbk (1983) Mevlndan Sonra Mevlevlik, stanbul: nklp ve Aka Kitabevi. KAPLAN, Mehmet (1999) Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar 2, stanbul: Der gh Yaynlar. MORAN, Berna (1995) Trk Romanm Eletirel Bir Bak /1, stanbul: letiim Ya ynclk. TANPINAR, Ahmet Hamdi (1997) 29. yy Trk Edebiyat, stanbul: alayan Y a-' ynevi. TANPINAR, Ahmet Hamdi (2000) Yaadm Gibi, stanbul: Dergh Yaynlar. TANPINAR, Ahmet Hamdi (2002) Huzur, stanbul: YKY. TRNAY, Necmettin (1995) "Klasik Hikyenin Son Merhalesi: Hsn Ak", eyh Galib Kitab iinde, Beir Ayvazolu (ed.), stanbul: st. Bykehir Bid. Kltr leri Bk. Yay., s. 87-122. YAVUZ, Hilmi (2002) " 'Huzu', bir 'Mzikal Roman' m ?". Zaman Gazetesi, 31 Temmuz 2002. (KitapAk, say 63, Temmuz-Austos 2003, s. 103-111).

B R E N T E L E K T E L O L A R A K T A N P IN A R

Berkiz Berksoy

Bu yaz, dnyaya yakndan bakan, konuan ve yazan Tanpna' inceliyor. Bir entelektel olarak onun tutum ve davranlarn sorguluyor. Bunlarn hangi olgular karsnda nasl belirdiini gzlemliyor. Ayn zamanda, kresel ykma uram entelektel kavramn dnden bugne, bir Trk aydn ve yazar evre sinde yerine koymay deniyor. nk entelektel szc, artk be-on yl n cesinin etkisini bile uyandrmyor. Her eyden nce, Tanpna/m ahsiyetinde ayrc bir zellie dikkat ekmek gerek: Bu zihin adamnn edeb metinleriyle Gnlk'nde izdii otoportre-zbetimleme arasmda belirgin bir ilkeler ve deerler ba var. ster edeb m etinle rinde ister itiraflarnda; dnce ve edebiyat alannda krk yl boyunca yaptlar reten Tanpnar, okurun karsna temel zelHkleriyle kar: Doru gzlemler yapmak; gl ve zayf yanlaryla kendini ve karsndakileri bilm ek; srekli a lmak ve renmek; sorumluluklar almak ve tamak; ak konumak; irade ve ngr sahibi olmak. lmnden yaklak on gn nce, 11 Ocak 1962'de, Gnlk'ne unlar not etmi: "Bu defteri seviyorum. Benden sonra okunacan d nyorum. Houma gidiyor. Geen zamanm grlecek sanyorum ." zerin de giderek daha ok durulan, tartlan dnr, air ve romanc, otoportresinde, doall ve aklyla etkileyici: "Solcu muyum sac mym? Yeni sene bala yal on bir gn oluyor. Dn paltosuz kmann verdii bir rahatszlk, bununla beraber fena ders vermedim. Fakat talebe alkasz (...) Tam dahili bir harbin iin deyiz (...) Ben sadece hakem vaziyetindeyim. Ben sadece eserimi, ahsen yapa bileceim eyi yapmak istiyorum. Ben maruz ve mahidim (...) Kolaylkla tesir altnda kalan adamlardan olmadm biliyorum (...) Zaten ahsi temas bende az tesir brakr, fikirler karmdakinin btn hviyeti arasndan bana gelir ve ben

Enis Batur, Ahm et H aindi TaiifJinnr, Semeler, (stanbul: YKY, 1992): 307.

B ir En telekt el O larak T an p n ar 705

ou defa insanlar sevm em (...) Fakat psikolojik zaman, o mphem istikbal fik rini kaybettim. Bununla beraber alyorum ve almak azmindeyim. radesiz lie ok benzer bir iradem, tembellie ok benzeyen bir alkanlm , cehaletin ta kendisi olan bir kltrm var. Belki en byk kuvvetim boluklarm , zaafla rm bilmekliim. Bir de, hakikaten kltre inanmam, niversite hocas sfatyla deil, air ve romanc sfatyla (...) Mhim olan 1923'teki seviyeden bugnk sa nat ve dnya grne gelmemdir." Peki, syledii her szde yaayan; tutarl ve salam bir kimlii, byk bir sanaty gsteren Tanpnar hangi anlamda entelektel? retiye saplanmam, kamplamam, siyasi konumlanmaya uzak durmu insanc zihninde dnme noktalar neler? M etinlerine bakarak zihninin nasl iledii anlalabilir mi? Onu entelektel yapan ne? Bu sorulara, daha sonraki paragraflarda, bir entelektel olarak onu ayran zellikleri zerinde durarak yant verilm eye allacak. An cak nce entelektel deyince Tanpna' en ok hangi portrenin cezbettiine bak mal, Onun m etinlerinde deiik entelektel portreleri gsterilebilir. Ne var ki Tanpnat'm zihninde entelektelin tek bir biimi vardn Aydnlanma dneminin ideal insan olarak m erulatrd; 20. yzyln, devrimci niteliklerle yapsn do natt aydn. Kurgusal olsun olmasn, yazlarnda izdii entelektel; iledii olgu, yalnz kendi yaad lkenin toplumsal, kltrel, ktisad ve siyas yap larnn deil dnya realitelerinin de nda grnr. M etinlerin kendi iinde kurulan gereklik, onlarn oluumunu belirleyen durumlarla i iedir. Dolay syla, entelektelin geirdii evrim metinlerde izlenebilir. rnein bir Namk Ke mal Antolojisi'nde zihinsel etkinlie ynelen; bilgili, deerlendirm e ve eletiri gc yksek; topluma nclk etme misyonu yklenen bir Rnesans aydn vardr; inden klm as zor konulan ortaya koymak; kantlaryla sunmak; ora dan buradan gelen kar grlere gl yantlar vermek, bu aydnn yetkinliindedir. Bir Atatrk'ten Alnacak Bx/k Ders'te, gereki ve matematiksel algla mayla hareket eden; uluslararas planda mill karlar gzeterek tarihin akn deitiren; bam sz, saygn ve stn insan modeli yer alr: "B ir vaziyeti olduu gibi grmek, btn ihtimallerini tartmak, sralamak, en lzumluyu, acele cevap verilmesi gerekeni ayrmak, can alacak kilit noktay bulmak ve oraya btn kuv vetleriyle yklenm ek...te byk mnsnda hareket adamnn belli bal vasf. (...) O'nun zeks daima hareket halindedir. Sanki daima matem atik terkipler iinde, onlar tanzim ederek ve cevaplandrarak yaad (Ulus, 21 Kasm 1960)."2 Aydaki Kadtn'daysa Tanpnar, tmyle anlamndan boalm/erozyona uram entelektel kavramn iler. Yazar iin insansever ve drst entelektel batmtr. lkenin yaplar iinde zlemeyen bir olguyla kar karyadr. 1950'lerdeki bu

2 A hm et H am di Tanpnar, "A tat rk 'ten A lnacak Byk D ers", Yaadm Gibi, haz. Birol Em il, (s tanbul: Dergh Yaym lan, 2000): 107-113.

7 0 6 T iin p n a r z e rin e Y iiiilr

zihinsel kmazn koyar romana. Trkiye'yi dze karacak entelektellerin bu lunmay; yazarn kendi deyiiyle zihniyet ifls ana motif olur. Daha da nemli si 1940'l 50'li yllardaki kresel entelektel olgunun bir sonucudur yazlan. Yukardaki rneklerle ilgili ayrntlara gemeden nce kavramn tarihteki yerine ksaca deinm ek gerekiyor Tanpnar, hayatn iindeki devinimi ve eli kilerinin yaratt dinamii kavramay bilmi; bu bilinci kendiliinden edinmi bir yazar. Bundan baka, kavram koyan; etkilerini inceleyen ve Huxley, Valery gibi sayl entelektelleri buluturan bir ortak dnme yntemi/sanat iinde ortaya kan bir entelektel. Bir baka deyile Tanpnar metinlerinde, bu ente lektellii tayan ve poetikas olan bir sylem var. Yazar, yaam dan verileri ki isel elerle birlikte biimlendiriyor. Baka baka eler; zleri birbiri zerinde dorudan etki yapmadan, en uygun oranda bir araya gelerek, esiz biim de bir uyum, bir btn oluturuyor.^ Kurulan metin yle bir btnlk oluyor ki, e lerin her birinden kan ses, bt-nlkten kan sesin etkisini yapyor. "Armoni"- terimiyle karlanabilir bu yap, Tanpnar'a zg bir ok seslilik/ ok renklilik tir. Ondan da te; deiik, ezamanl eler ilikisinden oluan metin birimlerin art arda gelm esiyle oluan bir boyutluluktur. Metni yaratrken veya dzenler ken, sanatnn dil yetisi araclyla gerekletirdii szck oyunlar; imgeler aras bir araya geliin bir ilkesi olduu gibi metinde retimi de salayan zellik olur. Tanpnar, youn ve zengin metinlerinde, btnln devingenliini ve tu tarlln en kk birim e dek salayan bu poetikay izler. Bylece eserleriyle Giinlk'n temsil eden ve kavuturan ban kurulmasna yol aar. zbetimlemesi aralarnda olmak zere, metinlerinde entelektel olguyu gsteren de bu ktr. Bugn, Ece Ayhan, Behet Necatigil, Nazm Hikmet, Yaar Kemal, Malikarnas Balks, Sait Faik gibi nemli sanatlar^ sanatlarnn ayrc zellikleri balamnda Gorki veya Hemingway gibi dnya edebiyatnn byk isimleriyle karlatrlmaktadr. Ne var ki Tanpna'n ad; tm birikimlerin ve donanmla rn ortaya dkld gnmz incelemelerinde bu amala henz zikredilmemektedir.6

Evelyne H urard-A une Souriau, "H arm onie", Vocnhtlaire (iE!;lltiqw, (P a ris : PUF, 2004): 816-818. 'l'anpnar'da eletirinin poetikasn bu terinle akladm yaz iin bkz. H rriyet Cstcri, . 271 (2005): 32. ^ Nedim G rsel, "San atn Ayrc zelli i", ada Yazm ve Kiiltiir, (stanbul: ada Yaynlar, 1978): 27-'10. Tanpna', S. Eliol, Joseph Conrad vb. isim lerle karlatrarak inceleyen ve d eerlendiren a lma bu gzlem in dndadr. Bkz. Prof. Dr. Sevim K antarcolu, Ahmet tinindi Taiifmtar. Ynphozm a vc S ch tik Yaklamlar Inda Tnnpmnr Hiki/eleri, Ankara, A ka Yaynlar, 2004.

Bir E n telektel O larak T nn p n ar * 70 7

TA N PIN A R V E G ELEN EK SEL EN TELEK T EL Fransa'da, entelektel szc gnm zdeki anlam na yakn olarak 1886'da Leon Bloy tarafndan kullanlr. O dnemde, bu szce hayat verecek bir olay ve bir seferberlik sz konusu deildir. Szck, dikkatleri stne ekmez. Ta ki 1898'de Fransz tarihini dorudan ilgilendiren bir konu olarak Dreyfus ola y patlak verene kadar. Aydn zmrenin Dreyfus yandalan/D reyfus kartlan biiminde ikiye blnd bu dnemde, Maurice Barres; kart grubu haydut lardan ve yabanclardan oluan ounluk olarak nitelerken, entelektel szc n kullanr. Bylelikle ona kmseyici bir yan anlam atfeder. Szck, bundan byle bir bayrak gibi diree ekilecektir. Ve entelektel; statsyle veya iiyle, daha dorusu ne olduuyla deil; ne yaptyla, siyasi alana nasl el artyla ta nmlanmaya balar. Barres, Zola, Anatole France veya Paul Bourget gibi ahsiyeder, davranlarnn gcn garantilemek zere yazarlk prestijlerine sarlr lar. Bir ykm lln kabulnn; bir ortak aidiyetin resmini veren bir grup olumutur. Entelektel zmreye ballk zorunlu koul olmasa da, artk yazar, sorumluluk alan kiidir. Hangi siyasi cephede olursa olsun, devrimci grleriy le byklk ve kahramanlk szleri verecekr.^ Bu entelektel, bizde, 20. yzy ln balarnda vardr. Onun ncesinde, toplumumuzda, 19. yzyln ikinci yar sndan itibaren ortaya kan aydn tipi; Tanpnaf n son eseri Aydaki Kndn'u^ gel meden zihin iflsna urayan Batl geleneksel aydndr. Avrupa'da Rnesans'la doup 19. yzyla kadar gelen; yksek kltr rnlerini ve deerlerini yaratma y ilke edinmi bu entelekteller, toplum iinde nemli ve saygn kojum lar edinmiler; gelenee bah toplumlara yeni fikirler, yeni bilgiler gelirm eyt al mlardr. Ancak 19. yzyln ikinci yarsndan sonra, demokrasi ve kitle klt rnn ykselii ve brokratizasyon sreci sonrasnda poplarite kaybna ura m; ynetim kurumlarmn maah dnyasna girmek zorunda kalmlardr. Geleneksel entelekteli, Tanpna/n 1942'de baslan Namk Kemal Antolojisi adl eserinde^ buluyoruz. Onun gznde Namk Kemal (1840-1888), insana ve toplum birliine yaamn adam entelekteldir. inasi'nin 1864'te Avrupa'ya giderken gazetesini brakt Namk Kemal, mnevver/aydin grubun tand ahsiyet olur. Amacna ulaana kadar deimeyen, dn vermedii kesin dunceleri ve lks vardr; bunlan paylat kiilerle bir aradadr. Her eyden nce cem iyetin/toplum un iindedir ve onun iin urar; savar. Bir hareketi canlandrr ve istikam et verir. Devrinin yolsuzluklarndan hibirini affetmez; fi-

^ Daniel Couty, sous la direction de, "XXe.Siecle, Cadre nteU ectuel", H isloire da n Lillcralu re frnnnise, (Paris: Larousse-Bordas, 2000); 611-621. 8 A hm et H am di Tnnpnar, Aydaki Kadn, H az. G ler G ven (stanbul: A dam Yaym lan, 1987). ^ A hm et H am di Tanpm.nr, N am k Kem al A ntolojisi, (stanbul: M uallim A hm et H alit K itapevi, 19'12): 5-30.

708 T iip n a r 2 erie Ya ilar

kirleri aydnlatmak ve uyardrm ak grevini.srdrr. dare ve hukuk alanlannda, lke iinde yaplmas gerekli deiiklikleri anlatmak onun iidir. Siyas aki delerinin teekklnde vatan endiesi ilk mildir. Meseleyi arabuk.devlet ve idare plnndan cemiyet plnna geirir ve yaad devrin hadiselerini hakik aydnlnda grmeye muvaffak olur. Hayranlk duyulacak bir mahede kudreti ve dikkati vardr. ktisad hayatn hemen her safhas onu ayrntlaryla ilgilendi rir; dndrr. Vatandalk kavram ve bu kavramn bireye ykledii grevle re srarla dikkat eker. Toplumu etkileyen, onda iz brakan kiidir. Bir hkme ti kendisi iin tedbirler almaya mecbur edecek kadar hdiseleri ve vicdanlar zorlamaya muvaffak olmutur. Tanpmar'n gznde geleneksel entelekteli belirleyen yukardaki zellikler, 1943'te yaymlad Hayat Karsnda Mnevver adl makalede, bu kez Namk Ke m al'in yan sra inasi 0826-1871) iin de dile getirilir; "Bu iki m uharrir devirle rini alt st etmi, zihniyetleri deitirmi, hayata yeni ufuklar am ve birlik'te giritikleri birka yllk mcadelenin sonunda cemiyetin manzaras ve insan ru hu ister istemez eskiden baka bir ey olmutur (...) onlar cemiyet iinde yapc bir ruh haline getiren ey (...) cemiyet meseleleri zerinde durmay bilm elerin den (...) onlar benimsemi olmalarndan ileri gelir (...) cemiyet hayatnn her meselesinde bu iki arkada sras gelince rakamla salamlatrmasn bildikleri bir gr ve bilgi sahibidirler. Hayahn karsnda mnevvere den vazife duy gusuyla hareket ederler. Hayat, phesiz, btn cemiyetindir. Fakat mesuliyet leri yalnz mnevverindir."^ Unutmamal ki, her ey gibi entelektel kavram da geliim srecinden ge er. 1930.'a gelindiinde yle gl bir kavram olur ki, d dnyayla uzlamay kendisine ne olursa olsun yasaklam znelci Gerekstc Devrim (Revolution sur realiste) bile kendi ilkesine ters derek, d dnya zerinde etki yapmak is teiyle yn deitirir. yle ki, Aragon, Eluard gibi gerekstcler komnizme kayarlar. Aralarndan Breton, devrimci iradeyi srdrmekle birlikte, 1934'te bu nu estetik balamda kuramsallatrmaktan yana tavr alr. Bu tarihten sonra en telektelin konumu artk ona rahat vermez. Angaje-gdml yazar olmamakla sulanan A. Gide, 1948'de bir aklarna yapmak zorunda kahr. Kendisini Vaiery, Proust, Claudel ve Suares gibi yazarlarla ayn noktada gren Gide, yle der: "Birbirimizden bu denli ayr kiiler olsak da, yalarmz bir yana, aktaliteyi nemsememi, saym am olmakla ayn gruptanz diyebilirim. Gdml yazar olmamakla sulanmay son derece sama buluyorum. Yapm olduumuzu da o denli geerli sayyorum ". Aydnlanma dneminde yaratlan ideal insan imgesinin-geleneksel entelektelin yitmesiyle krize girei Bat zihniyeti, bu kez bir iki likle kar karya kalr. Unanumo'nun 'hayatn trajik duygusu' Oe sentiment tra-

'0

Tnnpnnr, Ynotlt G ibi, 44 -4 7 .

Bir En telekt el O larak T an p n ar 70 9

gique de Ja vie) dedii ey oturur gndemine. Temel ilgi alannda hl insan var
dr ancak bu insan gerekle yzleen, blnm bir savadr. nk zeknm bir dzenleyici olduunu savunan asrlk geleneksel kartezyen dnceyi tahtndan indiren bilind kavram, insann her hareketini ynlendiren, iine girilmez bir realite olarak ortaya atlmtr. 1920 yllarn, Tanpnar'n da iyi bil dii romantik kkenli Barres tezleri, VVagner estetiiyle biimlenmi dnce akmnn temsilidir. Bu dnceler Gobineau'nun rklndan, Nietzsche'nin dionizyak dncesinden gemitir. Ancak Bergson'un felsefesinin; Freud'un psikanalizinin derinliklerine tam dalmamtr. Tanpnafm Trk edebiyat dnyasna bir makaleyle 1930'da tantt ve 1933'te Yeni Trk dergisinde eserinin evirisine balad (bitirmemitir) Fransz edebiyat adam larndan Paul Valery de I. Dnya Sava'nn krize soktuu Avru pac geleneksel entelektellerden biridir. Zihni, sembolizm ve dekadans kav ramlaryla beslenm i olan Paul Valery; 19. yzyln merulatrd miras ve bu nun roln, 1896'da yaratt, dnen kiilik M onsieur Tste'le sorgulamaya; bu miras zihninden kanp atmaya almtr.^^ Valery'nin ayn yl yaymlanan La soiree avec Monsieur Teste (Msy Teste ile Akam) adl yazsnda gstermek istedii ve ben deilim dedii semboHk kahraman; yazarn deyimiyle, bir tr zi hinsel hayvan; kendinin bilincindeki zeki canavarlardan biridir. Bu canavar, Pa ul Valery'nin on be dakikalk bir zaman dilimi iinde kesitini sunduu ideal ya da evrensel zihindir^^ Yazarn sorgulama srecindeki bilinci olarak Teste, b ir ce birsel yaratk olarak tanm lanm aktadr Olanaklarn btnyle tketmi zek nn yansm asdr Nitekim Tanpnar da 1950Terde kaleme alaca Aydaki Kadm'da, devrim ci nitelikleri de olan Rnesans aydnnn unutulm asmdan dolay urad byk yanlsam ay; bu entelektel ifls ana m otif yapacak; metninde, egemenlii kar durulmaz biim de genileyen liberal entelekteli; dolaysyla bir kresel olguyu anlatacaktr Valery'nin I. Dnya Sava'nn ertesinde ngilizce'ye evrilmek zere yazd

La crise de Vesprit (Tinsel Kriz'^) adl nl iki mektubu, bu balamda nem tar
Mektuplarn birincisine Avrupa'nn hibir zaman unutmad u saptamayla balar: "Birer medeniyet olarak bizler, bugn artk lml olduum uzu biliyo-

Jac<]ues Julliard, MicUel VVinork, DicHonmire dcs intellcctucls franais, (Paris: Editions ciu Seuil, 1996): 1142-1144. 12 A ndre Lagarde, Laurent M ichard, "Paul V alery", XXe. S iede, (Paris: Editions Bordas, 1968): 299340. ^3 Paul Valery, Tinsel Kriz, ev. Beril Beken, (stanbul: Afa Yaynlan, 1996). Bu kitap, Paul Valery'nin iki m ektubunu ierir. evirm en, hazrlad nsz iin E. Le La R ochefoucauld'nun Paul Valrj (Paris: Editions U niversitaires, 1957) adl eserinden yararlandn belirtiyor.

7 1 0 ' r a n p n a r ;: e r i n c Ynzlnr

ru z ."'>lerleyen satrlarda en az bu denli etkileyici bir hkm vardu'. Daha ok bir ngrdr: "Edebiyat, felsefe, estetik alannda yarn kimin lp kimin kala can kimse syleyemez. Hi kimse hangi dncelerin, hangi anlatm biim le rinin kayplar listesine yazlacan, hangi yeniliklerin kamuya aklanacan da bilem ez." Nitekim 20. yzyln ikinci yarsnda yapsalclk ve yapbozumculuk olarak ortaya atlan dncelerle, geleneksel aydn kurtarlamayacak bir ya ra alacaktr. Bu kendi kendini belirleyen; seimleriyle toplum zerinde veya ta rihin aknda ciddi deiim veya farkllklar yaratan; zerk insan varl konsepsiyonuyla belirlenm i hmanizm iinde domu olan entelektel bundan byle yitecektir. nk yeni dnce akmlar; toplumsal, ekonomik ve psikolo jik yaplarn etkileri zerinde duracak ve bu etkilerin, bireylerin eylemlerini na sl etkileyip belirlediklerini gstereceklerdir. Savunduklar artk bir baka reali tedir; Bilin, nedensel veya yapsal olarak belirlenir; bireyin kendi kendisini be lirlemesi yanlsam adan baka bir ey deildir. 1970'lerden sonra Levi-Strauss, Althusser ve Foucault gibi dnrlerin insann anlam fikrini yapbozuma u ratan bu grleri antihmanizn olarak snflanmaktadr.

TA N PIN A R VE K R ESELLEEN EN T ELEK T EL Geirdii evrime bal olarak entelektel szcnn 21. yzyldaki anlam ok daha baka olur. Bugn entelektel deyince ne anlalmas gerektii, iktisat Friedrich A. von H ayek'in (1899-1992) "Entelekteller ve S o s y a liz m "i5 balk l yazsnda aktr. lerleyen paragraflarda bu yaz ve Aydaki Kndn arasnda ba lant kurulacandan hakknda ksaca bilgi vermek yararl olacak. Tanpnar'n romannda izilen entelekteli -dn veya bugn, sosyalist veya liberal, halktan ayr duran entelekteli- bir camn ardndaki kadar berrak gsteren bir metin nk. Avusturya asll, ngiliz vatanda Friedrich A. von Hayek, 1974'te Nobel dln alm bir iktisat. Hayek, iktisatn toplumsallatrlmas ve devletin pi yasaya mdahale etmesi, bireysel zgrlklerin ortadan kalkmasna neden ol duu tezini savunmaktadr. Bu da enflasyon, isizlik ve depresyon retir. En iyi zm, tek bana mkemmel ileyen iktisat, doal eilimine brakmak; de mokrasiyi de ara olarak kullanmaktr. Mayek, bu temel grle Sosyalizme ve Devletilie kar Kapitalizm propagandas yrtm. 1940'larda Avrupa'y ka-

Paul Valery, "Ln crise de l'esp rit", Vnriclc 1 c! II, (Paris; Collection Folio/Hssais, 1998): 13-51. Ya zarn, Londra'da bir konferansla sunm ak zere hazrlad iki m ektup, ilk kez Nisan ve Mays 1919tia AHcrcot'im'dn; daha sonra Ln Notvcile Rcvu Frnnaisc'de yaym lanr. '5 Friedrich A. H ayek, "Entelekteller vc Sosyalizm ", cv. H. Emre Bagce, Dou Bat, s. ,3 (200'1/5); 243-259.

Bir En telekt el O larak T an p n ar 711

sp kavuran Totalitarizm'i irdeledii Tutsaklk Yolu (La Route de la Servude) adl ok okunan bir kitap yazm, 1947'de Liberal ktisatlar Birlii'ni kuran Hayek, sz konusu olan "Entelekteller ve Sosyalizm " adl yazsna balarken, sosyalist entelektelleri ikinci el satclar olmakla suluyor. Devamndaysa bir avangart portre iziyor: Liberal entelektel. te btn dikkatimizi, Aydaki Kadn'da topla maya zorlayan; stelik 1960 yaznda bir zihinsel kriz annda arka arkaya kaleme alnm Tanpna^n yazsn dorudan hatrlatan olgu bu. Liberal entelektelin duruunu yazsnn son blmnde belirleyen Hayek; demokrasi iyi bir ey olduu iin demokratik ilkeler ne kadar ileri tanrsa libe ral entelekteller iin o kadar iyidir, demektedir. Liberal dnr, pratik karar lar etkilemek iin sahip olduu gc, kurulu dzenin temsilcilerine dayanarak elde ettii saygn konumuna borludur. Etkili olmak iin pratik, mkul ve ger eki olmaldr. Acil meselelerle urat sre iinde etki, m addi baar ve bir noktaya kadar kendi genel yaklamn paylaan kiiler iinde popler olmakla dllendirilir. Hayek, bugn toplumumuz ve dnya toplumlar iinde her alanda ok sa yda rneini gazetelerde, televizyon kanallarmda grdmz; bir an olsun onlarsz yapamadmz entelektelleri daha 1947'lerde gstermitir. Kitap, ga zete ve dergilerde zgrce yazabilecek; televizyon kanallarnda konuabilecek saysz entelektelle evrili olarak yaayacamz haberini yarm asr ncesin den duyurmutur. 1950'Ierde Hayek toplumu yle uyarm: "G leri km senmemeli. nk toplumun zerinde hareket edecei grleri belirleyen ey, aslnda onlarn yarglar olduu gereidir. Bu entelekteller modern toplumun bilgi ve dnceleri yaym ak iin gelitirdii organlar olduklar gibi, inan ve ka naatlerin ve her trl yeni kavramlahrmann kitlelere ulamasndan nce ora dan gemek zorunda olduu elek ilevi grrler." Bugn grlen o ki, liberal entelekteller de H ayek'in bir metin boyunca olumsuz deerlendirdii/sulad sosyalist entelektellerden farkl deildirler. te, sosyalist veya liberal, kendilerini halktan ayran bu entelektellerin g cne Aydaki Kadn'da tank oluyoruz. Tanpnar insan temel alarak, stanbul elitinin hayatn; buradaki entelektel boluu bu romanda gsteriyor. Dolaysy la eser, m odernizm kavram nn da urad erozyonu; bir baka deyile, hmanizm'in dnyevileme ve demokrasi temeh zerinde ykselen bilimci, aklc, ilerlemeci ve insanmerkezci ideoloji'nin'6 ald darbeyi aa karyor. Bitme mi bir eser de olsa entelekteli merkeze alarak modernlik denilen kltrel d nmn bozuluunu anlatt iin ada. Aadaki portre, sanki Hayek'in hberal entelekteline aittir: "sim brleriyle beraber iskelede bekliyordu. (...)

A hm et Cevizci, "M odernizm ', "M odernlik", Felsefe Szl, (stanbul: Paradigm a, 1999): 603-604.

712 T iinpnr zerine Y .zUr

"Arabalar hazr" dem ili..." (...) Ve hemen arkasndan, sonralar kendisine yan alay yan cidd muhteem lkabn verdiren o stten konuma ile imtihann hi kyesini anlatmt. "Getim , azizim, getim. Tabi Selim 'inki kadar parlak olma d. Hoca hatta senin zdd- kmilin olduumu syledi. Selim, yine Kemal benim tarafmda kald. Ne ise, beni hi kimse beenmedi, alklamad. Kendimden ba ka tabi! Ama getim ". Neler sorduklarn hi hatrlamyordu. Cevaplara gelin ce... "H akikati isterseniz, beni bir trl mevzuya sokamadlar. Hep teden beri den konutum... Hep arttm !" "Bunun iin mi geirdiler?" (...) "Sadece bu i lerin zerinde olduumu grdkleri iin... Bilgilerini o kadar lzumsuz kldm ki..." (....) Nuri (...) kahkahalaryla (...) glyordu. Pakat sim hi de oral deil di. O tesadfen bulduu madeni iletmekle meguld; "Dnn bir kere hep kendi lzumlarna inanm bir yn adam. Bir kere bile phe etmemiler. Ben onlara bu pheyi getirdim. Benimle fiziin tesinde baka eylerin bulunduu nu anladlar... Baka dnyalarn baka hakikatlerin... Mahv oldular. stn zek onlar darm adank etti. il yavrusu gibiydiler. Bu vaziyette ne y a p a b i l i r l e r d i ! ^ Tanpnar, bu eserinin Saatleri Ayarlama Enstitsnden ok ayr; ok baka; daha derin ve ferd meseleleri ele alan bir roman olduunu s y le m i .T a n p na/n Hayek'i okuyup okumadn kestirmek zor. Ancak btn dnyayla ayn zamanda an ve ann getirdii sorunlar ayrntl biim de izledii kesin. Roman, yazarn dedii gibi derin ve ferd sorunlar ele alyor almasna ama bu nunla kalmyor. Kresel dalgalarn stanbul'da vurduu entelektel kitleyi ikin ci umum harp dneminde ve yirmi drt saatlik bir kurgu srecinde gsteriyor. Hayek, sosyalizm e kar ykselen liberal entelektel olguyu makalesinde orta ya koyarken; Tanpnar, bitiremedii romanna geleneksel aydnn iflsn koy may tasarlam. Demek ki H ayek'le yaad dnemde -1950'lerde- cebindeki projelerden biri buym u. Eserin " E k l e r " ' ^ blmnde ana izgileriyle gsteril mi, ancak romann kurgusuna yedirilmemi iki sz de entelektel dikkate de er. Bunlardan biri; drt senelik mebusluunda sessiz sedasz bir yn ameliye ile btn sular kendi tarafna evirmeye muvaffak olmu Mehmet Narh. O ka dar ki kasabann br iki mebusu ve onlarn etrafna ylm ksmet bekleyen lerin 1954'te kendilerini btn bir oraklkta bulmalar onun yznden. kinci siyse Emin Bey: "(...) D memleketlerde hibir sosyalist kongresi veya siyas

Tanpnar, Aydaki Kndn. bS. Rportaj iin bkz.: Tanpnar, Etebi/nl zerine M akaleler, (stanbul; Dergh Yaynlan, 1969); 555; ve Tanpnar, M cevherlerin Srr, haz. lyas Dirin, Turgay Anar, aban zdcm ir, (Islanbul: YKY, 2002): 233-236, Kitab yayna hazrlayan G ler Gven, 'rom ann akn bozm akszn, uygun bir yere ycrlctirilem eyen iki tip ve y azann roman planna ilikin bir notu'nu, "E k ler" bal altnda topladn belirtiyor. Bkz. G ler G ven, "A hm et Mamdi Tanpnar'm Son R om an", Journal o f TtrkisU Sllics 3, (1979): 135; ve G ven, "A/daki Kndtn"m Plan, Ccrgedt, s. 1 (1987): 67-68.

Bir E n telekt el O larak T an p n ar 713

m cadele yoktu ki Emin gazetelerini okuduu kahve iskem lesinden katlm olmasm. (...) Byk siyas m cadelelerinde de byle idi. Emin ka defa Avam Kam aras'nda, Palais Bourbon'da sz alm ve hakkn, adaletin mdafaasn yapmt. (...) sahnesinde kendi kendine tertip ettii bu tiyatronun (...) Sosya lizmin bu fedakr ampiyonu bu anlarda hakikaten ahane idi. Yan kapal gz leriyle (...) iki satrhk gazete havadisinin kendisine birden bire at uzak fa aliyet sahasnda bsbtn baka bir insan olarak doar ve artc ekilde top lad, tanzim ettii mcadele kartlaryla hcum eder, (...) Fakat bir kere onun [kars Nezihe H anm 'n] tevik krbacyla bir ie girdikten sonra Emin bsbtn gafil davranmad. Sosyalizm tecrbeleri tima merdivenin basamaklar hak knda kendisine epeyce fikir vermiti. Kazanta gz olmamasna ramen emir vermenin rahatln kolayca fark etti. Fakat bulunduu irkette byle yer dei tirmek pek kolay deildi. alkanln mkfat olan terfiler de ge geliyor ve hi de tatmin edici olmuyordu. Halbuki alma zerinde skolastik dnceler etrafn dikkatini derhal ekiyordu. Emin bu ikinci kk tercih etti ve yava ya va irketten irkete, bankadan bankaya getike sarih ekilde idare edenler ara sna girdi."20 Tanpma^n, Romann Pln blmnde not ettiklerine baklrsa, entelektel ler bir snf olarak halktan ayrlmyor; onun iinden kyorlar. Bu dncenin aslnda zihninde ne denli belirgin ve ne zamandan beri gl olduu 1944'te Ik'de yaymlad "A tatrk" adl makalede grlyor. Bu metinde, Mustafa Ke mal, sembolik ama soyut olmayan bir entelektel olarak betim leniyor ve kesin lemi bir esas iinde gzler nne konuluyor. Rnesans'n ideal olarak merulahrd bu aydmn yapsnda devrimci zellikler var; "(...) onu ok yaratc ya pan ey, bir tek adamn zeksn bir milletin hayatnda bu kadar mull bir merhale haline getiren cemiyet meseleleri zerinde kendi kendisini byle teksif etmi olmas, btn varln onlarn emrine vermesi, ahsiyetini onlarda idrak etmesidir. (...) 1880 ylnda, Selanik'te, eski bir m emur olan ve kereste ticaretiyle geinen Ali Rza Efendi ile Zbeyde Hanm 'n sulbnden dnyaya geldi. Bu do u, beraberinde art getiriyordu; Halk iinden yetimiti, refah vastalar kt bir zmreye m ensuptu, ztrab, yoksulluu gen yanda tatmt. (lk, Kasm 1924)"2i

Aydaki Kadn, halkn iinden kmas beklenen byle bir entelektelin artk olmadn ortaya koymaya ahr. Ve entelekteli yapan temel niteliklerle do nanm ahsiyetlerden yoksun bir dnemi; bu dnemde belirli bir kesimi gzler. Yeryznde yitirilmi bir zihniyet, bir kresel fls olarak yazlr. Esasta ve so nuta Aydaki Kadn, m odernliin romandr demek yanl olmayacaktr. Modern-

Tanpnar, Aydaki Kndu, 243. Tanpnar, "A ta t rk ", Yanciim Gibi, 96-106.

714 T .n p n ar zerine Y:zl-.r '

lik; lerlemeci ekonomi anlay, dar rasyonalite vc toplumsal dnyanm ayr mas dem ek olduuna gre, romann "fikler" blmne bir kez daha dnmek gerek. nk orada, szde sosyalist entelektel Emin Bey'in kars emlk Ne zihe i-lanm; olgunun deerden, ahlaksal olann kurumsal alanlardan ayrlmas gerei dncesini dile getirir: "Para gerek bir eydi ve insana lzmd. timi ve siyas akidelerle kartrlmamalyd. Tpk dinler gibi. 'Bak cancazm ', de miti. 'Hristiyan, Ermeni, Rum, Yahudi baka mezhep. Merkes dininde ayr. Fa kat parada beraber. Niin? nk para ayr ey," J-layek piyasaya odaklyd ve piyasann gerektirdii entelekteli yetitirece ini savundu; gsterdi. Sosyalist entelektelin yerine liberal entelekteli koydu. Tanpmar ise, milletin iinden kacak devrimci niteliklerde bir kahraman bulup yaratamad. Ayrca Bat medeniyetlerinde idealist yetitiren srecin oktan bitti inin; yetimi olanlarn da birer birer kaybolduunun bilincindeydi. te o za man, bir zamanlar Paul Valery'nin yaptn yapt. Aydaki K adnda stanbul elit zmresinin II. Dnya Sava krizine rastlayan kesitini verdi. Ve metne, urad yanlsamay koydu. yle de denebilir. Kreselleen entelekteli ve ypratc k resel olguyu zihninden atmak istedii bir roman yazd/planlad, Tanpmar, iin den kt milletin kimliini ve kiiliini tayan; zeksn ve yeteneklerini onun yararna kullanan; kesinlikle insanc ve drst bir entelektel olduu iin, lke nin yaplar iinde yeni durumun zlemezliiyle kar karyayd. Bu roman da entelektelin iflsn anlatmak demek, yaad toplum iinde vaktiyle yer al m geleneksel aydna olan balln gstermek demekti. Ya da entelektel ola rak tarihin akn deitirebilecek bamsz, saygn ve stn insan modeline ve dncesine her eye karn bal kalmakt. Bir baka deyile, insann/toplulu un yararna btn athm lann, abalarn ve giriimlerin baland; halkn iin den ve onunla birlikte olan entelektele kurguda rol vermemekle balln ka ntlamakt, Sadakatini sessiz bir szleme gibi armaan etmekti: "(...) ama, onun [kyl halkn] namna duyanlar ve grenler yapabilirler ve yapmak isterler. Fa kat onlarn da bir eksiklii var. Onlar bizden deiller. Acaba mahkm muyuz? Onlar niin bizden deil? Onlar tarihi kaybetmiler. Bir akslam elde yayorlar. Hakikatte namna konutuklar kitleden de deiller. Sefaletlerini almlar, insa n unutmular. Trklerini almlar, inanlarn brakmlar. Hayatlarndan ire niyorlar. Zihinden seviyorlar (...) Dardan (...) Mhendis gibi, cerrah gibi."

T A N PIN A R , U L U S A L V E EV R EN SEL BLN 6 Kasm 1947'de Cuminriyet'le yaymlanm olan "brahim Paa Saray Me selesi" balkl makale, yaznn banda sorduumuz gibi, Tanpnar'n hangi an lamda entelektel olduu sorusuna yant oluturabilir. nk metnin iindeki rnek deitirilsin, bugnn tarihiyle de yaymlanabilecek esasta bir yaz; "Bi-

Bir E n telektel O lnrak T an p n ar 7 15

zim burada yapacam z, daha iyisini yapamazsak, bu binay ufak bir tamirle ol duu gibi muhafazadr. Asl ehircilik budur. (...) Baka memleketlerde 5 0 ,6 0 se ne evvele ait bir kahve, adn deitirirse veya yklrsa sanat ve edebiyat lemi yerinden oynar (...) 'Burada Verlaine her akam aperatifim alr, dostlaryla konu urdu...' diye on senede bir, bu binann artk yok olmasna aklanan kitaplar kar. Bizse stanbul'u durup dururken canh bir tarihinden mahrum etm eye kal kyoruz. (...) 1918'den sonraki stanbul'u hatrlayn. Her m im ar eseri bizim iin neydi? Kim o zaman bir ta yerinden kmldatmaya raz olurdu? Eserlerim ize o zaman nasl sarlm tk? Haklydk. nk biliyorduk ki, m illiyet dediimiz, bir dil, mill hayata intikal etmi ekilleriyle bir yn sanat eseri ve tarih hatrasdr. Milliyetimizi yapan eylerle oynamaya kalkmayalm. nk m eflum lar zede lenmeye gelmez. (...) braliim Paa Saray yklmamaldr. O, Trk tarihinin bir abidesidir. Trk eliyle yklamaz. (...) Arsa m? stanbul haritasna bir gz atn. Bo yerden ok ne var? brahim Paa Hamamn ve Karagz Mehm ed Efendi Camii gibi tam on yedinci asr bandan kalma bir aheseri feda ederek at mz bulvarn iki yan bo duruyor. Pekl Adalet Saray'm z buraya yaphr ve trl kazanc birden yaparz. (...) Bugne ait her ey benim iin bir davadr; n k yaadm zam an severim. (...) Ykmak, yapmak iin dahi olsa daima zarar ldr ve hakik yapchk ilve etmektir."22 Demokratik ilkelerin, entelektellerin liderliinde; kiilerin/kamplarn karlar dorultusunda; bugnk kadar ileri tanmad ve n salamak zere acil meselelerin entelektellere bugnk kadar ara olmad bir dnemde yaa m Tanpnar. N e var ki bir entelektel olarak dnemine ters dm; elbette po pler deilmi. inde yaad toplumun temel sorunlarndan birine parmak bast gibi zm acil olan bir konuyu gelecee dnk bir anlayla, sorumlu luk yklenerek ve tavr alarak aklam. Bir tarih eserin bana geleceklerden yola karak, halk temsil eden hkmetin duruuna tepkisini gstermi. Tanpna'da milli tarih ve birlik grnn bir yaam ilkesi olduu grlyor. Olgula r birbirine bu ilkeyle balyor nk. zerinde yaad vatan topraklar onun iin btnyle nemli ve bir mietin, dnya milletleri arasnda yer alabilmesini salayan en byk aidiyet ve varolu duygusunun bu ilkeyle salanacam ev rensel bilinle duyuyor. te onda en nemli ayrt edici zellik: Evrensel bilin. Bu anlamda saysz rnek verilebilir. nklp bidesinin yapl hakkndaki grn bildirm ek yeterlidir: "Kafam zda san'at ve ilim m eselelerinde ecnebi kelimesinin kurm u olduu kapitlasyon dnlecek olursa bu korkunun ne kadar hakh olduu anlalr. (...) Fakat anavatan topranda Trk tarihinin nlecek hatralarmn tesbiti erefini Trk san'atkrlarna brakalm. Aksi takdir-

22 T an p n ar, Yaadm Gibi, 1 9 5 -2 0 2 .

7 1 6 Tanpiv.r zerine Yzlr

de heykeltralmz sonuna kadar duvar dibine dikilmi bir aa gibi bodur, a h z , elimsiz kalr."23 Tanpnar'm gelecee dnk giriim m eselelerinin planl ve yntemli bir alma ve aratrma biim inde olmasna byk nem verdii bilinir. Aada alnllanacak olan; 1938'de Cumhurii/et'ie km Kendi Kendimize Doru adl yaz bunu kantlyor. Ancak asl artc ve nemli ey: Fransz tarih i Pierre N ora'nn nderliinde gerekletirilmi ve 1986'da baslm Les Lieux de Memoire ("Bellein Antsal Varlklar") adl 7 ciltlik byk yaptla karlamak. Dolaysyla Tanpna^n gerek nemini ve yerini bir baka boyutta grmek. Da ha dorusu Tanpnar' "kym etli bir maden gibi kefetm ek"; "m eselelere all mn dnda yaklam o ld u u "n u n 2 4 bilincine gerekte varmak. Bu byk kltr birikim inin anlamm tam bilmek. N ora'nn bu eseri; Tanpnar'm makalesinde belirttii gr ve umduu giri imler dorultusunda, Trkiye'de deil Fransa'da alnm bir sonu.^s Pransa'nn kendisine ait olarak belirledii; milli dedii; onu simgeleyen her ey bu ciltlerin iinde: Ant mezarlar ve milli arivler gibi en somut ve elle tutulur r neklerden, nesiller veya antsal ahsiyetler gibi en soyut ve us gcyle olutu rulmu rneklere kadar her ey: Yerler, kiiler, olaylar, eserler, manzaralar, kav ramlar, renkli bayrak, Jean-Paul Sartre'n topraa verilii. Milli Ktphane, bir dakikalk sayg duruu. Milli Mar (La Marseillaise) vb. Am a ve ilke: Gerek te olana kesinlikle sadk kalarak; gerekte neler olup bittiini renerek, yapla n salamlatrmak. Kendini bilmek, tanmak ve sevmek. Nora gibi Tanpnar da, byk m esele lerin bu gle zlebileceine inananlardan. 1940'ta CHP konferanslarnda bu bilinci/gr ortaya koymu: "Bir millet, her eyden evvel kendi kendisini cid diye almak mecburiyetindedir. Kendi kendimizden bahsetmee alalm. Byk meselelerimizi bulalm (...) Anadolu bin bal bir muamma gibi gzmzn nnde duruyor. Bunu zmee almak lazmdr (...) Bir kere kendimizi bil mee, kendimizi tanmaa ve sevmee balayalm."26 Milli edebiyat denilen muammann bylece kendiliinden zleceini ekliyor sonra. N ora'nn al mas Fransa'nn nasl korunduunu gsteriyor ama ayn zamanda onu korumak adna kartlm bir yasann korunduunu da. Bu balamda ilk teklif Victor Hugo tarafndan yaplm. Tarihsel mimari ve kentsel mirasn korunmasyla ilgili ilk yasay yazan ve adn "Mahralar iin Yasa" koyan o.^^

23 Tanpnar, "Aneivatn'n Topraklarndaki Trk E serlerinin...", Ynadm Gibi, 387. Prof. Dr. Abdullah U m an, " lm nden 40 Yl Sonra Almet H am di Tanpnar", haz. Prof. Dr. Se ma Uurcan, Dottmn 200. Ylctn Ahmet H am di Tanputnr, (stanbul; K itabevi, 2003): 107-117. Pierre Nora, sous la direction de, "Les licux de ndaire", (Paris; G allim ard, 1986). Tanpnar, "M illi Bir Edebiyata D oru", Edebiyat zerine Mnknlelev, 85-93. 27 O ktay A kbal, "K oru m ak Sevgidir', Cnhuriijet (29.12. 2005): 2.

Bir En telekt el O larak T an p m ar 7 17

Tanpnar'n tarih ve milli birlik bilincine rnek bir baka makaleden sz et meden nce Pierre N ora'nm eseri hakkmda -Tanpmar'n evrensel bilincini daha da iyi ortaya koyacamdan- kimi baka bilgiler vermek gerek. Eserin, "M illet" kavramma ayrlm II. cildinin "G iri" blmnde, millet, ne bir rejim, ne bir po litika, ne bir reti, ne de bir kltr ancak devam eden ve deien ve Fransz toplumsal birliinin olduu kadar tm modern toplumsal birliklerin ar anlatm biiminin erevesi olarak tanmlanyor.^^ Nora'ni danmanlnda hazrlanan eserde -11. cildin 449. sayfasmda- Franoise Cachin imzah bir blm var: "Ressa mn M anzaralar" (Les paysages du peintre). Bu yazda "Bellein Antsal Varlkla r" adna verilen bilgiler; milli tarih ve birlik grnn, ayn vatan topraklan zerinde, ezamanl yaam olsun olmasn, insanlar tarafndan aktarlan bir ya am ilkesine nasl dntrldn gsteriyor: Diderot, Rousseau ve bir an lamda Chateaubriand, Fransz ressamlarnn yapm olduklar tablolan kaleme alarak, Fransa'nn esiz/milli manzaralarn edebiyata kazandrmlar. Memoires d'outre-lombe adl eserinde Chateaubriand'm anlatt; Joseph Vernet'nin tablola rnda grd, Bretagne kylarndan grnen okyanus manzaralarndan veya N apolyon'un ruhunun gezdii Akdeniz kylarndan baka bir ey deilmi. XVIII. yzylda gerekletirilen Encyclopedie; zellikle 'Altgen'in. (Fransa'nn) iinde edinilmi bilgilerin, zerine dikkat ekilmek istenen noktalarn ve yolcu luklarn bir toplam olarak gerekletirilmi. Thomson ve Young'un anavatanla r ngiltere'yi iirsel bir retorikle dile getirmelerinden etkilenen Franszlar ara snda Bernis'nin Fransz iftlikleri (Les Georgiques franaises) adh eseri; Delile ve Saint-Lam bert'in Baheler (Les jardins) ve Mevsimler (Les saisons) adl eserle ri; Jean-Joseph de Laborde'un Gzahc Yolculuklar (Les voyages pittoresques) ad l hidrografi, fizik, tarih, gelenek ve grenekler, siyaset ve edebiyat zerine ha zrlanm izelgelerden oluan kitab; Fransa'da baslan ilk sistem atik aratrma eserleriymi. Tanpmar; giriim, plan, yntem, alma ve ararma gibi kavramlara d kndr. Bu am alan tayan projeleri desteklediini sylemek bile fazla. "Kendi Kendimize Doru"da29 Rfk Mell Meri'in 1937 ylmda baslan Akehir Trbe ve Mezarlar adl kitabnn deerini yukandaki rnekte grlen bilinle kaleme ald apak. Ona gre bu almada deerh ve nemli olan; "m im ar ve iirden ma ada btn san'atlarm zn tarihinin yazlm olmas. Bu iin, kendi kendimizi renmek iin m ecbur olduumuz bir i olduu. Bu eserde, rulmuzun hakik peyzajlar, dnk varlmzm mtevaz fakat emsalsiz zenginlikleri, rkmzn

28 N ora, a.g.e., II. c, IX-XX1 ("N i un regim e, ni une politique, ni une doctrine, ni une culture m ais le cad re d e toutes leurs expressions, une form e pure, la form e im m uable et changeante de ntre com m unaute sociale, com m e d 'ailleurs de toutes les com m unautes so d ales m od em es.") Tanpmar, Yaadm Gibi, 388-391.

718 Ti\npn;r zerine Y;:lai'

Larihi, gizli bir nabz gibi arpar" demi Tanpmar. Yazdan rendiimize gre, Meri'in, Gzel Sanallar Akademisi mdrnn teklifi zerine balad i, b tn bir milli san'allar klliyt. Bundan baka Rfk Mell Meri Enderun San'ntkvlar isminde ok mhim bir esere de balam ki, birincisini itmam edecekmi. Tanpma'n eserlerinde millet ve birlik kavramlarnn anlam ve deeri ara trldnda g-ir ki Tanpmar; millet adn veya bununla ilgili olarak mill sfa tn, Trkiye Cumhuriyei'nin resm dilindeki anlamda, bir politik olgu olarak anlar ve kullanr. Bir baka deyile, Pierre Nora, Fransa iin 'la nation-nous'/'bizmillet'; 'la nation en nous'/'iimizdeki millet' anlamnda nasl kullanyorsa yle. Demek ki Tanpmar, zgn ve politik insan topluluklar olan modern uluslara so mut kazanlar salayacak; onlar gelecee tayacak birlik, millet gibi kavramlara duyarl bir entelektel. Yoksa, kabilelere, imparatorluklara, eski Yunan kentleri veya benzeri oluumlara ya da dinsel, kltrel veya ideolojik alanlara deil. Bu kavramlarn daha rencilik yllarnda zihnine yerletii; kendi tarihi, kltr ve edebiyah ve Bat'yla ilgili okumalaryla zmlendii anlalyor. Tanpmar, 1918'de niversite eitimi iin geldiinde, stanbul'un, sahne de/ Anadolu'da olan biteni belli bir cepheden izlemenin yeri olduunu grr. Sava alan dnda; bir baka deyile zengin, elit, gl tabakada; burada/stan bul'da da olaylar gemektedir. te Sahnenin Dndakilerd e gstermek istedii hayat bu olur. nk bir adam, Anadolu'da milleti ve mill olan oluturma-ina etme abalan iindeyken; ayn mekanizma stanbul'da ilemez. Tanpna/n romanlar bylece, kefettii ve kendi szcklerinin dnyasnda ortaya koydu u bu bozuk mekanizm alar olur: (hsan, Cemal'e): "Bu iler benim iim deil pek! dedi. Ben dnce adam olmamak isterim. (...) ben kendimi hep mesuliyet altnda buluyor ve itham ediyorum. Dn Beykoz'da ilerinde, zabit, denizci, her snf halktan insan bulunm ak artiyle yirmi yedi kii tevkif edildi. u dakikada yirmi yedi insan gibi hapisteyim. Asker olmak, elinde silah dm ek ne kadar rahat bunun yannda...(...) Oradakinden daha mhim bir i greceimi, bir me kanizmay skeceim i umuyorum. Nereden kafama girdi bilmiyorum.^o O dnemde Anadolu'daki yeni oluumun, Tanpnar ! siyasi ynyle deil entelektel yapsyla; zihin ileyiiyle etkiledii ve heyecanlandrd anlal yor. nk Tanpmar, her zaman salam ve srekli olandan yana. Millet, birlik ve milli gibi kavramlar byle bir zihinsel mimari iinde alglad seziliyor. Sa nat veya memur; Tanpnar'n yaam boyunca yazdklar ve yaptklar bu gv de zerinde ykseliyor. Gerek niversitede krs bakan ve retim yesi; ge rek milletvekili iken, millete ait bir edebiyatn yaplandrlmas-biimlendirilmesi dncesiyle hareket etmi. Bir ulusun inasna kout bir edebiyat projesinin

30 Atmet H am di Tanpnnr, Sahnenin Dndakiler, (stanbul; Dergh Yaynlar, 1999); 236,

Bir E n telekt el O larak T an p n ar 7 19

hedeflerini, yollarn, olanaklarm dnn\; bunlar zerine konumu ve yaz m. Bugn pek yaplmayan bir eyi de denedii grlyor. Kendisi bir air ve romanc olarak, teki air ve romanclarn eserlerini irdelemi; iinde veya ev resinde grd akmlarla birlikte onlar konumlandran yazlar yazm. Gn m zde rnek olmay srdren bir 29. Asr Trk Edebiyat Tarihi var. Milletin ve ya edebiyatn inasnda realite ve yaratt dinamikler; byk Fransz veya Rus yazarlar gibi Tanpnar'n da gznde insan/ yazar taklitten kurtaracak vazge ilmez kar yol olmu. Bu balamda milliyetilik, Tanpmar iin gven ve de vam anlamndadr ve zihnindeki kesintisizlii karlar.

Trk Edebiyat'nda Cereyanlar adl makalesinde Modern Trk Edebiyat'nn

bir krizden doduunu syler. Trk edebiyat bundan byle ayn topraklar ze rinde yaayan ve bir corafyay, tarihi, kltr, ekonomiyi ve bir siyaseti en in ce ayrntsna kadar paylaan canh varla/birlie evirmitir yzn: "Bugn k Trk edebiyat [nn] (...) bir m edeniyet deimesinin neticesi olarak dodu unu gz nnde bulundurmak gerekir. Ziya Gkalp'in Trkln Esaslar adl kitabnda, Cum huriyet'in ilnmdan sonra yeni bir terkip eklinde verdii bu ideolojiler. M edeniyetilik, slamclk ve Trklk cereyanlardr. Her biri cemiyetin ayr bir realitesini karlayan bu ideolojilerin etrafndaki mcadele, belki de Modern Trk Edebiyatnn asl tarihini yapar."3i Tanpnar, her kesim de ve platformda gerekleecek birlem eyi, uzlamay seviyor. Zihninde insana/edebiyata uzun mr salayan dnce bu-. "Bir cemi yetin, hayatn kabuu stnde,dolaan meseleleriyle megul olmak bir edebiya t kfi derecede yerli yapabilir mi? (...) Yaptmz yenide byk medeniyetlerle kendimizi bulam am ak keyfiyetidir ki, bize daima bir milli edebiyat aratyor. (...) milli bir edebiyata nasl gidebiliriz, sualine vereceim cevap kendiliinden kar, zannederim. -Kendi kendimize dnmek artyla (...) cemiyet hayatnn en byk srr, milli benlikteki devamdr (.. .)"32 stelik Tanpnar, bir entelektel olarak asla deiimin karsnda deildi. Gzler nnde seyreden gerilemeye deiimi reddederek kar konulamayaca n biliyordu. Olduu yerde parman kprdatmadan durmaksa hi ona gre deildi. nk kaybettiini dnd yaantnn byle korunamayacann bilincindeydi. Hele teki edebiyatlarn ve sanatlarn bizim yerimizi almalarnn nne, kendimizi dnyaya kapayarak geemeyeceimiz kesindi gznde. Tam tersine; Trk Edebiyat'n potansiyel bir ilerlemeden ve gelimeden yararland rabilmek iin ngrlebilecek deiim biimlerinin planlanmasndan; amacna ulatrlmasndan yanayd. Bu durumda Trk Edebiyat iin koullardan biri.

Tanpnar, "T rk Edebiyatnda C ereyanlar", Edebiyat zerim M akaleler, 101. Tanpnar, "M ill Bir Edebiyata D oru", Edebiyat zerine M akaleler, 86-93.

720 T iin p n a r zerine Yazlar

gelecee dnk bir tutku bulmakt. te bize-milletimize ait bir edebiyat yapma dncesi, hlya adam olmaktan hi kmadm diyen ve kendine ulalmas zor hedefler koymay sever Tanpnar'n zihninde byle dodu. Devrimci bir d nemde; ileriye dnk ve umut veren bu byk ile ilgilenmek zere kendi ken dine sz verdi. Gelitirmeye dnk yenilik hareketleri zerinde dnd, ara trd, yazd ve konutu.33 iirin, hikyenin, romann, tiyatronun yerini nce Trk edebiyat; sonra, dnya edebiyat iinde nasl grdn aklam aya alt. D e mek ki Tanpma' ayran zelliklerden bir bakas da hayatn almaya adamak ve ilkelerinde, fikirlerinde yaam boyu zveriyle srar etmek. 1953'te kendisiyle sylei yapan Adnan Benk'in, "Hayatnz urunda feda edebileceiniz bir ey, bir fikir var m ?" Sorusuna u yant vermi: "Elbette vardr. Fakat, bunu tecr be edecek bir vaziyete dmedim... Ben yalnz hayatm vakfetmeyi rendim. (...) Milyonlarca insan, hele gen yata, hayatm feda ediyor ve bir fikre sahip ol may hayatndan aziz gryor. Asl kahramanlk, bence, btn bir mr kapla yan fedakrca srardr."^^ Abdullah Uman unlar ileri srmektedir: "adalar arasnda, Tanpnar se viyesinde hem Dou hem de Bat kltrne sahip, msikyi, mimariyi, resim sanatm bilen, estetik zevki olan, gerek anlamda iiri bilen, felsefe ve psikoloji ile il gilenen, yani ok geni bir alanla ilgisi olan baka biri yok. Byle birini birtakm ideolojik kalplara oturtmak mmkn deil."^^ Kesin olan u ki Tanpnar'n zihni yksek ve bamsz bir mimari. Bu yapnn boluklarn ve zayflklarn iyi bildi i iin de gl. stelik yzlemelerden korkmayan biri. nk dzmeci, iki yjzl yaam biimini tanmyor. Ancak ahmadan yana olduu pek sylenemez. Olaylar, kiileri, kardan sabrla izleyen; olan biteni gren; deerlendiren ve zmlenir duruma getirmek zere kalemiyle ie el atan bir hakem Tanpnar. 11 Ocak 1962'de defterine yle yazm; "Ben sadece hakem vaziyetindeyim." Onun bu sz, ister istemez Valery'yi anmsatmaktadr. Tel quel'de bir resim sergisini gezerken gzlemledii kiiyle ilgili olarak Valery u notu dm: "Sanrm onlarn her biri benim; bir st bilin yneltebiliyorum; bir yksek yar glama yetkisi bu. yle ki insanlar mahkm edebildiim gibi kutsayabiliyorum da."36 Tanpnar'n kendine dnk benzer ve kesin bir hkmde bulunduunu
3^ "M ill Edebiyata D o ru ", A nkara, CHP Konferanslar Serisi, K itap 19 (1940); 37-48; "Yeni Edebiyat Cereyanna D air", Tasvir-i Efkr, nr. 4515 (14 Birinci terin 1940); "H alk D estanlarndan M ill Ede biyata 1", Ulus, nr. 7837 (28 M ays 1943); "H alk D estanlarndan M ill Bir Edebiyata 11", Ulus, nr. 7838 (29 M ays 1943); "T rk Edebiyatnda Cereyanlar", Yeni Trkiye, (stanbul: N ebiolu Basnnevi, 1959); 343-374. Bu m etinlerin hepsi Zeynep K erm an'n hazrlam olduu Edebiyat zerine Makalcki' d e toplu olarak yer alr. Adnan Benk, Eletiri Yazlan 1, (stanbul: Doan Kitap, 2000): 441-444. Ayrca, bkz. M cevherlerin Srr, s. 227. 35 A bdullah U m an, "B ir Gl Bu K aranlklarda", Varbk, s. 1136 (2002): 10-11. Paul Valery, 71/ Q el, (Paris: G allim ard, folio essais, 2001):15.

Bir E n telektel O larak T an p m ar 721

sylemek zor. Bvmunla birlikte hakknda sylenebilecek asl yetkinlik u; nsan lara, olgulara, kavramlara eitli yzlerinden bakabilmek; demektir ki birbirin den ayr hkmler getirebilmek; hatt "Kskagr" (Contrepoint) gibi yeni bir kavram ve yntem getirmek ve bylece kbist metinler kurmak; stelik her e yi bir arada: Armoni denilen btnlkte uzlatrmak Tanpma'm yetkisinde. Hangi metni olursa olsun belli bir makam olan; eylerin, zihninde birbirinden bamsz, ancak bir btn ve bir dzef-iinde seyrettii bir entelektel. Yalnkat gerekihk anlayndan uzak, szcklerin gcyle yaratlm edeb metinlerin nemh sahibi. Tanpna'n adalete ve ahlka inanc vard. Kendi zel koullarnda kendini kavram biri olarak ortaya iyi ve kalc eserler koyduunu biliyordu: "Hakikat bu ki ben Trke'de yeniyim. Fakat dnyada yeni deilim. Dnya ki sanat bir kmaza soktu (...) Dnya iinde, ileriye ak, mazi ile hesabn gren bir Trki ye'nin peindeyim. te memleket iindeki v a z i y e t i m ." ^ ^ Bu bilincin sahibi, karsndakilerde de benzerini grmeyi bekliyordu. Eserinin bu tr bir dikkatle d nlmesini ve onanmasn istiyor; bu hakk kendinde gryordu. Dinginlikten yana bir insand ve yle diyordu: "Hi kimse ile aka atmadm; yahut ok az attm, fakat daima iyiden ve devamldan bir eyler bekledim. Etrafmdaki skt 'conspiration'unu." Burada kulland conspiration szc dndr cdr. Her ne kadar 'skt conspiration'u skt suikast yani salt ilgisizlik ola rak evrilmise de; Petit Robert'e baklrsa bu szcn, bir kimse veya bir ey karsnda alnan ortak tavr da olduu anlalr. sel zenginliini dkmek; iirini tutku hline getirmek; kendi iini mkem mel yapmak. Tanpmar bu hedeflere ulamtr. Ancak, edebiyatlar ve elettirr menler tarafndan kefedilmesi lmnden sonradr. Abdullah Umat'a Jgre Tanpna'm 70'li yllarda kefedilmesi birok nedene bahdr. En nemlisi: "M a ziyi btnyle inkr etmek gibi bir devrin geerli olan baz artylannn belki bir bakma geerliliini kaybetmeye balamasyla aklanabilir" .3 Um an'a g re bu dnemde, dnya grleri farkh Trk aydnlan, bata Kemal Tahir ve ATT'ler olmak zere, Cemil Meri, Mehmet Kaplan, dris Kkmer, Sabri lgener, erif Mardin, Attil lhan, Hilmi Yavuz ve Erol Gngr gibi aydnlar Trk tarilinin Osmanh dnemini. Cumhuriyet aydnlarndan farkl deerlendi rirler; deiik bak alaryla ele alrlar. Kltrmzn eitli meseleleri zeri ne dncelerini aklamalar; sonra bunlarn tartlmas, artk Trk aydnnn deiik yaklamlar olduunun, yeni zm yollar getirdiinin gstergesi olur. Tanpmar, frtnah bir zihin deildir. Bununla birlikte, yazarhk hayatnda ki mi ters rnekler grlr. 14.06.1960 tarihli bir yaz "Sust" baln tayor ve
37 U urcan, D oum unun 100. Ylnda A hm et H am di Tanpmar, 113. 38 U urcan, a.g.e., 114.

722 Tanpnrtr zerine Yazlar

Cumhuriyet gazetesinin "M ahedeler" kesinde yaynlanm:^? "niversite ye, m atbuata, orduya ve harbiye genliine, m ill hayatm her sahasmda kasdeden bu teebbs (...) btn o irinli hcumlar ve sa'a nbeti mdafaalar (...) her an srati ve kudreti, savleti demeliydim, artan bir crmdr (...) cinayetlerden biridir. Bu idarenin adamlarm Trk mnevveri ve Trk ordusu tam on sene kalp ake gibi elinde evirdi, evirdi, sulu psikolojisinden baka bir hkme va ramad. (...) Son devirleri ise gerekten kstrlm bir yaban domuzu srsnn savletleriyle geti. (...) Demokrat idare mill hayat korkunun sisine bomak is tiyordu. (...) sust kendileri yakalandlar. (...)" Setii szcklere bal olarak, bilinen btn metinlerinden ayr; hepsinin dnda bir ender metin bu. Eya h line gelmek istemediini belirten yazar, belki de ilk kez sesini bylesine karr ve bir kabaday gibi konuur. 1960 ylnn Haziran, Temmuz ve Austos aylarn da art arda yazd, bir rnei yukarda olan yaz, bastrlm iddetli duygu larn bakaldr biim inde ortaya kmasdr. Bunun dnda metinlerinde kasr gann yerinden oynatt bir biem aramak bouna olur.
Tanpna'n hayatnda, stteki taknla benzeyen ve aralarnda ister iste mez koutluk kurulan bir baka olay daha vardr. lmiye snfndan. Kad olan babasnn Tanpnar zerinde ne gibi bir tesir brakt ve yetimesindeki rol bi linmese de, onunla ilgili ilgin ve dndrc andr bu. Yukardaki gibi bir zi hinsel kriz olarak dikkate alnabilir: "Annesinin lm arkasndan Kerkk' terk edip 1916 sonbahar balarnda Antalya'ya gelirken denizi ilk grdkleri zaman delikanl Ahm et Hamdi'nin belki birok skntlardan kurtulmann sem bol gibi havaya bir revolver skmas vardr. Burada baba, olunun suratna bir tokat vurur. Am a gen oul, bulunduu nazik durum dolaysyla onu hakl bulmutur."'*' Bu durum -silah kullanmas- en az nceki alnt/yaz kadar Tanpnar'a uymaz/aykrdr. Bununla birlikte silah rneinde Tanpna'n; makam n/ konumunu hakkyla dolduran otorite karsnda sayg duymay ve uzlama y setiini gsterir. 1923'te kurulan Cum huriyet'le uzlamas gibi. Tanpnar, Paul Valery gibi hayahn iinde ve uyank eletirel bir zihin. Bu ne denle, kyaslamalarla duygular ayarlayarak birletiren propagandalar karsn da kuku duyuyor. Onun gznde nemli olan gerekeler ve yaplanlar. Sonu olarak siyasi anlamda angaje bir air ve yazar olmak Valery gibi onu da ilgilen dirmemi. Bundan ne pimanlk duymu ne de yaknm. lm nden drt yl nce; 3 Aralk 1958'de Gnlk'teki notu u: "Tam dahili bir harbin iindeyiz. H a kiki bir kanaat sahibi olmayan, kendilerini vatansever zanneden veya yle gs-

A hm et H am di Tanpnar, "Su st ", Kitap-Ik, s. 40, (2000): 85-89. Yazarn bu yazs ve ayn ba lamda teki 2 yazs iin bkz. Tanpnar, M cevherleri Srr. Tanpnar'n siyasi kiilii hakknda d eerlendirm eler ve grler iin bkz. "H ayat, Edebiyat, Siy aset", H ccc, s. 90/ 91/ 92, (2004). M. O rhan Okay, "T anpna' Yetitiren Sosyo-Kltrel evre", Kagar, s. 24 (2001): 21-27.

Bir En telekt el O larak T an p n ar 723

teren -hi olmazsa byle snf ve zmre gayretiyle her eyi gze alm bir sol ta ifesi ve sol fikirlerin istismarcs olanlar- onlarn karsnda rklar ve dinciler, en hakiki ar nasyonalistler ve nihayet ktisad istismarcJarm emri altnda ha reket edenler. Ve ortalarnda bizler, i ve glerinde olanlar, olmak isteyenler, b areler (...) Ben maruz ve mahidim (...) m kn bulsam, yam msait olsa ve bir organ sahibi olsam mdafaa edeceim tek fikir: Kalknma ve pln." 23 Haziran 1901 doumlu Ahmet Hamdi Tanpnar, 23 Ocak 1962'de, stan bul niversitesi Edebiyat Fakltesi'ndeki kurul toplants srasnda geirdii kalp krizinin ardndan Haseki H astanesi'ne kaldrlr. 24 Ocak sabah, saat dr de doru ikinci bir krizden sonra 5.45'te hayata gzlerini kapar. Altm bir ya ndadr ve yapmay dnd daha ok ey vardr: "28 Terinsni 1958. (...) Yahut da bir yn edeb proje. Masamn st, kafam, cebim proje dolu. (...) Ya pacam daha ok ey var. Hayatma rahat gzle bakamyorum. Vaktim az."

(Dou-Bat, Entelekteller III, say 37,

Mays-Haziran-Temmuz 2006)

PARALILIKTAN BTNSELLE BR DEALAR TABLOSU HER EY YERL YERNDE

Baki Asiltrk.

HER EY YERL YERNDE

Her ey yerli yerinde; havuz bamda servi Bir dolap gcrdyor uzaklarda durmadan, Eya aksetmi gibi tsmh bir uykudan Sarmaklar ve bcek sesleri sarm evi. Her ey yerli yerinde; masa, srahi, bardak, Serpilen aydnlkta dallarn arasndan Bylenmi bir ceyln gibi bakyor zaman Sessizlik dklyor bir yerde yaprak yaprak. Biliyorum glgede senin uyuduunu Bir deniz maaras kadar kuytu ve serin Hazlarn leminde yumulmu kirpiklerin Yznde bir tebessm bu ar le sonu. Belki rylanndr bu tze am gller. Bu yumuak aydnlk dallarn tepesinde, Bitmeyen ak trks kumrularn sesinde. Ryas mrmzn nk eyaya siner Her ey yerli yerinde bir dolap uzaklarda Azapta bir ruh gibi gcrdyor durmadan,

Parallkcan Btnsellie Bir dealar Tablosu 725

Bir eyler hatrlyor belki maceramzdan Kuru giiz yapraklar uuuyor rzgrda.
Ahmet Hamdi Tanpnar, iirler, Yeditepe Yay., stanbul 1961, s.42.

G iri: T an p n a'n airlii H akknda Birka Sz Ahmet Hamdi Tanpm a'n iiri, incelenme-zmlenme balammda, snrl saydaki alm ay gz ard etmeden syleyecek olursak, romanclnn glge sinde kalmtr. Romanlarnn ve hikyelerinin incelenm eye yarayacak bol mal zeme bulundurm as, iirlerinin ise iyice derinlerine inilmeden anlalmasnn neredeyse im knsz olmas bu glgede kalmln veya daha doru bir ifadey le "glgede braklm hm " nedeni saylabilir. Son yllarda onun iiri zerine yaplan alm alarn az da olsa artma eilimi gstermesi kukusuz, sevindirici bir durumdur. Zaman, her eyi yerli yerine oturtmay istem ektedir sanki. Tanprta'm hibir eseri kolay deildir, hem yazlma hem de "okunm a" ba lamnda... iirleri ise hi kolay deildir. Geri "Bursa'da Zam an" gibi, "Sabah", "U yanm a", "H atrlam a", "Btn Yaz" veya "Yam ur" gibi nispeten kolay anla lr iirler de kaleme almtr ama iirlerinin byk bir ounluunun anlala bilmesi, bu iirlere nfuz edilebilmesi iin -kendisinin ok sevdii bir szckle belirtecek olursam- byk bir "cehd " gerekir. Bu, yalnzca "ceh d "le de olacak bir i deildir esasnda; onun zihin atmosferine, imgelem dnyasna, zevklerine, hayata ve dnyaya bakna bir derece de olsa yaknlk gerektirir. Belki, olabil diince ortak bir "duyu tarz"... Ahm et Ham di Tanpnar eitli trlerde eser vermi olmakla birlikte edebi yat dairesindeki asl zellii "airlii"dir. Dnyaya, evreye, hayata air olarak bakar ve grd hem en her eyi iir szgecinden geirdikten sonra eserlerine (romanlarna, hikyelerine, denemelerine...) aktarr. Bu bakm dan M ehm et Kaplan'n u iddias hem yerinde bir belirlemedir hem de Tanpna'n eserinin kua tlmasnda nem li bir yol acdr: "Tanpnar, her eyden nce bir airdir ve b tn eserlerinde iir duygusundan gelen sanatkrne bir parlt, derin, hayallerle dolu arm l bir ifade vardr."' Zaten, yazyla yaratmaya alt "rya hli" de teki trlerden ok iire yakn durur. iirler kitab, huzurlu ve derin bir uy kuda grlen ryalarn izdm gibi okunabilir.

^ M ehm et K aplan, "Tanpnarn iir Sanat Hakknda Birka S z" , A hm et H am di Tanpnar, Btn iirleri, Yay. H az. nci Enginn, Dergh Yay., stanbul, 2000, s. 9.

7 2 6 T a n p n a r zerine Yazlar

P aradan B t n e B ir d ealar Tablosu: "H e r ey Yerli Y erinde" Ahmet Hamdi Tanpnar'n iirden bekledii tek ey iirin, "kendisi" olmas dr. "Bizim iirden anladmz mn, kelimelerin terkibinden doan ritm, ahenk vs. vastalarla alelde lisanla ifadesi kabil olmayan derun haletlerimizi, heyecanlarmz, istiraklarmz, ne'e ve kederimizi ifade eden ve bu sretle bizde bedi alka dediimiz byy tesis eden bir san'at o l m a s d r . " ^ derken hem iir anlayn ana batlaryla ortaya koyar hem de iirinin resmettii dnya nn snrlarn belirler. Bu tanmlamann nda bakldnda, "H er ey Yerli Ye rinde" nin onun poetikasnn temel verimlerinden olduu grlecektir. Hatta, te reddt gsterm eden denebilir ki bu iir, yaratt atmosferle, zaman ve rya al gsyla, insann doa ve teki varlklar iindeki yerini belirlem esiyle Tanpmar poetikasnn bir minyatrdr. "H er ey Yerli Yerinde" ilk bakta bir tablo iiri grnmndedir.^ iirde i zilen tablo, zellikle empresyonistlerin manzara resimlerini andrr. Szgelimi Auguste Renoi'm "Bir Yaz Gn Krdaki Patika" (1874) ve "M anzara" (1900) adl re simleriyle M onet'nin "Nilfer Havuzu" (1899) tablosunda'' sunulan manzaralar ve XIX. yzyl sonlan ressam Lord Frederic Leighton'n "Uyuyan Gzel"i bir ara da dnldnde Tanpnar'n iirindeki manzaraya benzer bir resim ortaya kar. Tanpmar, elbette bu iiri Servet-i Fnun airlerinin yaygn bir biimde uygu lad yntemle, belli bir tabloya bakarak yazm deildir.5 Sylemek istediim; "Her ey Yerli Yerinde"nin paralhktan btnsellie giden bir empresyonist manzara havas taddr. Bununla birlikte, bu iirde ok daha fazlas vardr. "H er ey Yerli Yerinde" duyularla ilerleyen, bu nedenle varlklarn duyusal alglarla da kavranmasn gerektiren bir iirdir.^ Yer yer, bata da szn ettii-

Tanpnar, A hm et H am di, Edebiynt zerine M akaleler, MEB Yay., stanbul, 1999, s. 5. M ehm et K aplan, Tanpna'n iirlerindeki resim duygusunu yle aklar: "O nu n iirlerinin kom pozisyonuna hakim olan prensip, iinde ok kuvvetli olan 'plastikletirm e' ve 'billurlatrm a' d iyebileceim iz bu asl temayldr. Bu temayl btn iirlerine -ve ilave edelim nesirlerine- pi toresk, resm e has bir karakter verir. Kelim eler onun iin uyandrdklar m ahhas hayaller bak m ndan deerlidir." Tnnpnar'n iir Dnjas, Dergh Yay., stanbul, 1983, s. 179. K aplan, ayn eser de "H er ey Yerli Yerinde"yi de gze hitap eden tablo iirler arasnda sayar, a.g.e., s. 183. Bu tablolarn ve daha bakalarnn grlebilecei iki kaynak olarak bkz., Spence, David, Reoir, A lkm Yay., stanbul, 2000; Spence, D avid, M onet, Alkm Yay., stanbul, 2000. Tanpnar'n resim sanatna olan yaknl ve resim hakknda yazdklar hatrlanrsa, bata "H er ey Yeril Yerinde" olm ak zere pek ok iirindeki tablo havas dala iyi anlalabilir. Ali hsan K ol cu, bu durum a zellikle iaret eder: Bkz., Kolcu, Ali hsan, Zamana D en hk: Taiptiar iiri111 Epistcnolojik Tei)iclleri ve Tanpnar'n iir Estetii, Aka Yay., Ankara, 2002, s. 242 ve 254. "H er ey Yerli Yerinde"de ve teki iirlerinde T an p nafn 'duyu"lar kullannn aratrlm as iin bkz.: Baki A siltrk, "Tanpm ar'm iirlerinde D uyular", D om m nn 100. Ylnda Ahmet Haindi Tanpmar, Kitabevi Yay., stanbul, 2003, s. 38. Yay. Haz. Sema Uurcan (Yukardaki incelem eye bu m akalenin "H er ey Yerli Yerinde" blm nden baz kk alntlar yaplm tr.).

Parallkcnn Btnsellie Bir dealar T ab losu 7 27

miz gibi "m anzara izilirken" betimleyici anlatmn temel elerine yaslanr bu iir. zellikle "grm e" ve "iitme" duyulanna youn olarak bavurulmakta, bylelikle de durgun doanm ayrntl ve derinlemesine alglanmasnm yolu almaktadr. iirde empresyonist bir tablo izen air "duyular aras aktarma" ve "duyudan duyguya aktarma" diye adlandrabileceimiz iki ayr anlatm ynte mine bavurur. "Sessizlik dklyor bir yerde yaprak yaprak." dizesinde iitme du yusundan grme duyusuna gei; "Bir deniz maaras kadar kuytu ve serin / Hazlartn leminde yumulmu kirpiklerin" dizelerinde duyudan duyguya gei sz ko nusudur. Ayrca, bu iki dizede Tanpna'n sanat estetiinin temelini meydana getiren "rya hli"ni yakalad ileri srlebilir. Bu drtln ilk ve son dizele rinde "rya" szcnn kullanlm olmas, ilk dizede "gllerin" bir eit "r ya" olduunun dile getirilmesi ve bu "rya"nn giderek genileyip son dizede "mrn ryas"na dnmesi, airin duyular ekseninde bakt eyadan asl i iri nerelere ykseltmek istediini ortaya koyar. "H er ey Yerli Yerinde" bu ynyle doann hareketlilik iinde verildii i irlerden farkldr. Alglamann derinlemesi hem bakan hem de baklan kiinin durgunluunu gerektirir. Tanpmar, bilindii gibi, genileyen deil derinleen ]?ir alg dnyasna sahiptir. Onun imgelemi byle alr. iirde ok dar bir er eve ierisine geni ve derinlikli bir dnyay sdrmasnn srrn burada ara mak gerekir. lk drtlkte bir manzara izilir ve bu manzarann belirgin, somut, duyusal izgilerinin dna kmada ikinci dize ("Eya aksetmi gibi tlsinl bir uyku dan") nemli rol oynar. Aslnda Tanpna'n iirde gzler nne sermeye alt manzara bu dizede zetlenmi gibidir. Eyann tlsml bir uykudan aksetmi olmas bizi Tanpmar estetiinin nemli kavramlarndan olan "rya"ya gtrr. "Tlsml uyku" tamlamasndaki "tlsm"n "rya"y artrd dnlrse iirdeki manzarann aslnda alelde bir manzara olmad, resim grntsnn ve duygusunun tesinde bir algy gerekli kld sezilir. Yan sra, iirde izilen tablodaki varlklarm bir balarna hibir anlamlar yoktur, varlklar ancak birbi rini tamamladnda anlam kazanr ve o zaman, air peine dt "mkem mel terkip"e ulam olur. Szgelimi bu tabloda sz edilen "dolab" "ha vuz" dan ve "bahe"den, "sarmaklar" "ev"den, "yapraklar" "rzgr"dan, "gl" " "kadm "dan, "kadn" "rya"dan hatta giderek de "dolab" "azap e ken ruh"tan, "uuan yapraklar" "bir ak ve hayat macerasndan ayr dne meyiz. D dnya ile ryalar lemi birbirine gemi gibi grnr. Bu geimilii fark edebilmek iin Tanpna'n "rya"ya ykledii anlamn derinlemesine sorgulanmas gerekir. "iir ve Rya" yazsnn ilk blmnde, "Uyku ve rya, gecenin yani kendisini ilgadan holanan bir tamamln ocuk lardr; unutmalar, ni hatrlamalar, skn ve eyaya temessl, maddenin muta-

7 2 8 T a n p n a r zerine Yazlar

vaatkr hayatna itirak onun tlsml mntkasnda kabildir."^ der Tanpnar. Bu radaki, "eyayla zdeleme, eyayla ayn yapya girme, eyayla insann birbiri ni zm lem esi" biim inde aklanabilecek olan "eyaya tem essl" ifadesi ze rinde zellikle durmak gerektiini dnyorum. Aksi halde iirde kadnn r yasnn "g l" sembolyle belirtilmesini, zamann "rkek bir ceylan'la temsil edilmesini, azap eken ruhun "gcrdayan bir dolap'la (ki, buradan Yunus Emre'nin "dolab"na gitm ek de mmkndr) sembolize edilmesini anlamak m m kn olmaz ve yan sra da "tlsm "m ortak belirleyen oluu gzden karlr. "E yayla tem essl" ifadesi ekseninde denebilir ki bu iir insanla eyann birbirini zmlemesinin, byle bir "geim e"nin iiridir. Ayn yazda Tanpnar, insann ryalardan sezgisel yolla neler renebilece ini anlatrken ryalara seslenerek unu syler; "Eyann arasndaki m nasebet leri sizden reniriz. Dgrlerin altnda gizlenen cevheri, asllann asln, eya sizin tlsmh imbiinizden getike fark ederiz." Karlatrmal olarak bakld nda iirdeki "Eya aksetmi gibi tlsml bir uykudan" ve "Ryas mrmzn nk eyaya siner" dizelerinin adeta bu cmlelerin iirletirilm i biimleri ol duu grlecektir. nc drtlkte nesneler, doadaki varlklar bir insann mevcudiyetiyle anlam ve derinlik kazanr. iirin bu drtlnde doada dinginlik ierisinde uyuyan, kendinden gemi, doayla zdelemi, eyayla "tem essl etm i", dingin doann paras olmu, biraz nce szn ettiimiz "tlsm l uyku"nun sahibi bir kadn vardr. Dingin bir leden sonrann arlnda, yznde bir te bessm le ve nazlarn lem inde yumulmu kirpikleriyle uyuyan bu kadn, bazlarnn derinliiyle, kuytuluuyla aire; yeryzne, doaya ilikin ilk derin izle nimlerinden biri olan "bir deniz m aaras"n hatrlatr. "Antalya M ektubu"ndan hatrlanaca zere "deniz maaras" metaforu Tanpna'n dnyaya ilikin ilk derinlikli izlenimlerindendir. Mektuptaki cmleleri hatrlamakta yarar var: "Ay n gnlerde yine, bulunduunuz memlekette denizin bir baka manzarasyla karlatm. Gvercinlik denen deniz maarasn grdm. Bu maara suyun h cumuyla alp kapanan aydnlyla benim iin mhim bir ey oldu. Dediim gibi grdklerimi henz gerek bir keif haline getirecek seviyede deildim. Fa kat estetiimin temeli olan rya (italik benim, BA) fikri biraz da bu maaraya baldr."^ Tanpna'n estetiinin -belki sadece estetiinin deil, varl ve dn yay alglaynn da demek gerekiyor- temelini oluturan rya fikri "H er ey Yerli Yerinde"de hem izlek olarak yer alr hem de iirin tamamna yaylarak bir poetik belirl^jen durumuna ykselir. Uygun bir atmosferde ve sk bir konsantras-

^ Edebiyat zerine M akaleler, s. 16. Edebiyat zerine M akaleler, s. 18. ^ Tnttpma'm iir D nyas, s. 257.

P arallktan Btnsellie Bir dealar Tablosu 7 29

yonla ara verilm eden okunduunda bu iir, okuyanda gerekten de bir "rya hli" yaratmaktadr. Hemen ardmdan gelen drtlkte Tanpmar, doadaki varlklarn varolu ne denini sevgilisine bal olarak aklar: "Belki ryalarndr bu taze am gller" dizesi bunu ortaya koyar. Biraz nce "tlsm l uyku"dan akseden "eya" imdi daha da belirgin bir hal alm, sembollemitir: "gl". iirde ve yazd hemen her eyde "dilde bir rya hli" yaratmay amalayan Tanpmar, burada "gl" bir mutluluk, dingmlik uykusunda grlen "rya"m n sembol olarak kullan mtr. Doadaki varlklann gzelliklerinin bir insann ryalaryla birlemesinin asl nedeni ise "m rm zn ryasnn eyaya sinmesi"dir.^ "E ya"n n btn anlamlarn artracak biim de (eyler, varlklar, bir doa manzarasnn e leri, nesneler...) kullanldn sylemekte yarar var. Belki de, Platon'un "ideler lem i"ni hatrlam ak gerekiyor burada. Tanpnar'n iirindeki "g l" ezel ve ebed bir ryay, tlsm grnr klarken ayn zamanda "zam ann ne iinde ne de dnda" bir varoluu da gstermektedir. Ryann varolan nesnelerden, var lklardan bamsz, kendi bana bir varlk olarak da Tanpmar estetiinde tuttu u yer dnldnde "H er ey Yerli Yerinde" iirinin, balndan itibaren, eskiden beri var olan, sonsuza kadar da varln srdrecek olan, deitirileme yen, mdahale e d ile m e y e n im btn bir idealar lemine gnderdii sylenebilir. iirde bunun sembol, soyuttan somuta doru giderek syleyecek olursak "rya-gJ" kilisidir, Fred'un, "ryalan, isteklerin doyurulmas, gereklemesi" olarak tanmlad hatrlanrsa^^ bu iirdeki "gl" kadnn grd ryann ger eklemesinin sim gesi olarak okunabilir. "G l"n doadaki bir iek olarak de il de yaratt armlarla "rya"nn sembol olarak kullanlmas yalnzca bu iire malisus deildir. "G l" balkl iirin sonundaki u dizeler ayna arm larla ykldr: "D oldurur hi durmadan uzatt bu tas, / Gl, ey bir na s m ebediyet ryas!"

N urullah etin, iirde uyuyan bir kadnn dekor ierisindeki durum unu, kadnn gzelliinin belirdii zam an olarak "u y k u hli"ne balar: N urullah etin, "A hm et H am di Tanpna'n iiri", H ece (A hm et H am di Tanpm ar zel Says), Say 61. O cak 2002, s. 46. Bu konuda, Birol Em il'in syledikleri dikkate deer; 'TaRpmaKa gre, d lem e ait varlklar ve vakalar bile duygularm zn, ruh hallerim izin, hayal ve dncelerim izin da vurm u glgele ri yahut sem bolleridir. B noktada Tanpmar, bir baka yoldan, artc ekilde Eflatun'un 'ide alar' nazariyesine yaklar." Prof. Dr. Birol Emil, T rk Ktlltr ve Edebiyalm dan 2: ahsiyetler, Aka Yay., A nkara, 1997, s. 401. P laton 'un idealar lem inin zl bir aklam as iin bkz., Aivmet Cevizci, F elsefe Szl, Paradig m a Yay., stajbul, 2002, s. 528-529 veya A bdlbki G l, vd.. Felsefe Szl, Bilim ve Sanat Yay., Ankara, 2003, s. 712-713. ^3 Sig m u n d F reu d , YonmiH/, PayelYay., stanbul, 2001, s. 174 v e Louis Breger, Freud: G rntnn O rtasndaki Karanlk, ev. Asl Bien, YKY, stanbul, 2002, s. 189

730 T an p n ar zerine Yazlar

Daha geni anlam da eyann ryayla ilikisi Tanpna^n baka iirlerinde de zaman zaman karmza kar. Szgelimi "N e indeyim Zam ann"da, "Bir ga rip rya rengiyle / Uyumu gibi her ekil" derken ayn rya halini sezdirir ve bu ryanm eya zerindeki etkisini dile getirir. Yine benzeri bir atm osfer yarat ma balamnda "D n" iirindeki u drtln zellikle son dizeleri hatrlana bilir: "Aratrd bir baharn / Unutulmu kokusunu / Ay nda dallarn / R ya dolu uykusunu". Tanpnar poetikasnn temel eleri saylabilecek "rya, musiki ve zaman" ekseninde okunduunda, iirin, bu temel elerin hepsini de bulunduran veya artran bir metin olduu grlr. Zamann donmu bir nn iirletiren Tanpnar, bu donmu, durdurulmu zamanda grlen ryay doadaki varlklar arachyla (zellikle de yukarda aklamaya altmz gibi "gl"le) canlan drmak ister ve doa ierisinde adeta uyank halde rya grr, okuyucunun da bu ryay paylamasn salar. iir yoluyla yaratt bu rya hli hem iir metni olarak "H er ey Yerli Yerinde"nin bir rya nesnesi olarak alglanmasna hem de semboller araclyla ryadan kan varlklarn insanla birleip yeni ve farkl bir lem oluturmasna zemin hazrlar.

(Toplumbilim, Ahmet Hamdi Tanpnar zel says, say 20. Austos 2006, s. 113-116)

SONRADAN GELENN TANIKLII Emre Ayvaz

"okuyucular zerinde -birok meselelerde getirdii sarahate ramenilk tesiri, baz gr veya hafza hastahklarmm sebebiyet verdii yanllklara benzer."
Ahmet Ham di Tanpmar

'bnlemin Mahmud Kemal'e D ai/

Ahm et H am di Tanpm a'm kitaplar bugn dnp okuduum uzda bize ne anlatyor? Bize bir ey anlatyor mu? Ya da anlatt sylenen eyleri hakika ten anlatabiliyor m u? Ya da anlatt eyler, eer byle b ir eyler varsa, bize anlatt sylenegelen eyler m i? Sorular basit, ve cevaplarndan nce sorula rn kendilerine, bu sorularn sorulabiliyor oluunun im ettii ackl duruma bakalm . Tanpmaf'n yetmilerin ortasndan doksanlann bana kadar bir keif heye canyla tekrar okunm as ve zerine konuulmas, byle bir entelektel srecin retmesi beklenen basit sonucu, yani Tanpmaf'n youn bir ekilde okunan, ta nnan ve bilinen 'kanonik' bir yazar haline gelmesini salayam am grnyor. Sorunu Trkiye'de zaten hi kimsenin hibir ey 'okum uyor oluunda' arayabi leceimiz gibi, pekl Tanpnar"m hl 'doru dzgn okunamamasnda', ya da byle kesin bir 'doru okuma' olamayacana gre, Tanpna'n m etinlerindeki hareketi, varsa gc aa karacak herhangi bir okumann bir trl yaplama m olmasnda da arayabiliriz. Yukardaki sorularn im ettii ackh durum bu olsa gerek , lmnn zerinden geen krk ksur sene ve sylenen, yazlan onca eyden sonra, hl Tanpnar'da ne bulabileceimizi, onu nereye koyacam z bilemiyoruz.

732 T an p n ar zerine Yazlar

Bildiklerim iz var aslnda ve bunlar bir rpda sralayabiliriz; 1. Trk modernlemesinin btn sanalarm derinden yaam, hayat bo yunca her anlamda sert bir kopu anlamna gelen bu sre zerine dnm ve yazmt. 2. Bu kopu halini srekli ve kurucu bir kltrel eliki olarak yaamt. 1930'daki retmenler Kongresi'nde Divan edebiyatnn ortaretimden kaldnlarak okutulmamasn nermi kiiyken, 1940'lardan itibaren Divan iirine ve klasik Osmanl kltrne geri dnyor, lmnden ksa sre nce tuttuu gnlklerinin bir yerindeyse birka musiki parasyla Sleymaniye Camii'nden baka 'Garp'la lecek' bir ey 'tanmadn' sylyordu. Ve elikilerinin farkndayd. 3. nce rencisi, sonra dostu olduu Yahya Kemal'den ok etkilenmiti. Bir trl aamad, iirini gdk brakan, derin bir etkilenmeydi bu ve lmne kadar onu megul etti. 4. Yahya Kemal'in yanmda, etkileriyle olmasa da yaptklanyla 'daha byk' idolleri de .vard: Valery, Mallarme, Proust. Onlardan nasl yararlanacan bildii gibi, onlarn altnda ezilip kaldn da biliyordu: "iiri biliyorum ve yapamadm." 5. Hem yaad zamann en derin, en kltrl yazarlarndan biriydi, hem de en fazla ihmal edilm i, yalnzlk ekmi, tiye alnm, anlalmam, grmez likten gelinm i ya da dikkat ekmemi olanlarndan. Bunun da farkndayd ve iktidarsz bir teslimiyetle isyankr bir kendine gven arasnda gidip geliyordu. Bildiklerimiz kabaca bunlar. Am a bu bilginin, kendisinden daha geni bir 'anlam a'ya dnmesi gerekirken, kitab ve souk bir bilgi olarak kald da or tada. nk bunlarn hepsini zaten Tanpnar kendisi de biliyordu. Trkiye'de byk bir kltrel, zihinsel ve tarihsel (bu nn sras deiebilecei gibi, bir birinden kopuk grnen e olarak ayrlmasalar da olur) kopu yaandn, bunu herkesin yaadn ve herkes kadar, olsa olsa 'herkesten' biraz daha fark l terimlerle, ince nanslarla kendisinin de yaadn Tanpnar biliyordu. eli kilerinin farkndayd ve bu elikileri kimliini yapan ana unsur olarak sahip lenmeyi retmiti kendisine (ama elikilerinin farknda olmak tabii ki huzur veriyor deildi.) Yahya Kem al'in zerindeki byk etkisini, hatta sadece ondan etkilenmi olduunu, herkesten nce zaten o dnyor, sylyor, yazyordu. hmal edilii, yalnz brakl ve grmezlikten gelinii zerine, sorunu hem ken disinde hem de bakalarnda arayarak ve narsisizmle ("Trk edebiyatnn btn bir tarafym !") paranoya ("etrafm daki skt 'conspiration'u") arasnda, ikisi de olmayan makul bir kvam tutturmay becererek durmadan kafa yoran zaten Tanpnar'n kendisiydi. Yani, bildiklerim iz arasnda Tanpna^n kendisinin de bilmedii bir ey bul mak zor. Buras daha ackl: Kendi kusurunu bilen ve dile getiren birisinin y

Son rad an G e le n in T an k l 733

zne o kusuru vurmaktaki ackllk. Size bir sorununu anlatm olan arkadan za, bir m ddet sonra, zaten o sorunu size anlatann o olduunu unutarak, 'ite, farknda deilsin ama senin sorunun u' demenizdeki sakillik. Kifayetsiz bir empatinin, 'anlyorum, evet, gerekten ok ac' diye kafa sallayp konuyu dei tirmenin karnzdakini daha da yalnz brakmak demek olduunu grememek. nsan bir hikyenin -Tanpm afm ihmal edili ve anlalmay hikyesinin hazin tarafm melodramatik bir heyecanla tekrarlayp durmanm tatszl, beyhudelii. Hakkmda yazlan her anma yazsyla, zerine sylenen her szle, ad her hangi bir makale ya da kitapta her geiinde yeniden retilen ve Tanpm a'a hak szlk etm ekle kalmayan, farkl ekillerde okunabilmesinin nn de tkayan bu 'hazin hikye'yi sorgulamakla balamal ie. nk bir zamanlarn 'krtipil H amdi' nitelem esindeki acmasz alayclk, bu 'zavall Tanpmar' hikyesi tekrar lanp durduka ortadan kalkmyor, hayr, biim deitirip tekrar Tanpnar'n zerine yapyor -bu sefer vefakrca bir acma hissi olarak. Tanpm a'a acyp duruyor ve acmaktan okumaya vakit kalmadka, ayn kalplar tekrarlamaktan baka ey yapamaz oluyoruz. Tanpnar'm asl gl ve nem li taraflann gre mediimiz gibi, zayflklarn da yanl noktalarda tehis ediyor ve T^yk ro manc' ya da 'nem li ai' vglerinin, bu tarz gecikmi iade-i itibar jestlerinin Tanpmar' okumak ve anlamak olduunu zannediyoruz. Ve bylece mesela Tanp n afn iirindeki gl ya da nemli yanlar gremediimiz gibi, romannn zayflklarn da fark edemiyoruz. Tanpmar' elden dm e bir psikanalizle kaba saba bir dipal emaya yerle tirip, Yahya Kem al tarafndan alt edilmi, ezilmi, iktidarsz braklm bir 'zavalh oul'a evirmek, ilgin ve kkrhc yorumlar, okum alar olmaktan kal ok oluyor. 'Yahya Kemal tarafndan hadm edilmi Tanpnar" hikyesinin, dikkat ekebilecei baz nem li noktalar bir yana, Tanpmar' 'tam olam am ', 'yapabi lecekken yapam am ', 'baarl deil ama gayretli' ya da daha baar frsatn bu lamadan o hazin akbetle yzyze gelmi kahramanm 'olgunlam a hikyesi'ne mahkm ettii ak. Bu 'olgunlam a hikyesi'ni -olgunlaamama hikyesini- bize anlatan ses, kahram annn sesiyle kendi yazar sesi arasna bir mesafe koymay beceremeyen, sk sk ikisini birbirine kartrp okuyucunun kulan trmala yan, ikna edici olmay baaram ayan acemi bir yazarn sesine benziyor. Tanpnar'm hikyesini anlatrken, fark etmeden, acemiliinden -beceriksizliinden de meyelim- Tanpmar' konuturmay unutup kendisi konumaya balyor (ok sk olmasa da Tanpnar'n kendisinin de romanlarnda dt bir hata: incelmi bir Ahmet M ithat sesi.) Kendi sesiyle, kendi sylemek istediiyle, Tanpnar'n sesini, sylem ekte olduu eyi, Tanpnar'n hilafna elikiye drdnn far kna varmyor. Kahramannn niyetine, sesine ve szne bal kalamad halde, konusa zaten onm da ayn ekilde konuacandan igzarca emin olarak sz alyor Hikyeci. Kahramannn mrltsn, kendi gr sesiyle bastryor; fkesini.

734 T anpnr zerine Yazlar

zar zor duyulur bir m nltya eviriyor. Ve tpk o kt hikayeci saz kahramamnn elinden alp, bambaka bir sesle onun namna konumaya balad zaman, okuyucu olarak hissettiimiz gibi, bize anlatlp durulan Tanpna^ hikyesi de iimizi canszlk, heyecanszlk ve ikna olmamlk hisleriyle dolduruyor. Bu acemi romanc ya da aceleci hikayeci hatalar zerine biraz dnmek, herhangi bir kitabn elimize alp okumaya baladmz anda kafamzn gerisin de bir yerde almaya balayan 'Ahmet Hamdi Tanpna' hikyesini (bu hik yenin eleri 'biyografik' eler bile olsa), 'ezik, yenik, bitik Tanpna^ imgesini kurmu olan hoyrat 'eletirel' tavrn sakatlklarn grm emize yardmc olabilir. nk biyografi ile roman ya da hikye arasnda, en bata okuyucu ile yazar arasnda yaplan anlamann artlar dnda nemli bir fark yoktur. Yani; bir bi yografiyi anlatlanlarn gerek olduuna en batan inanarak okuruz (okuyup bi tirdikten sonra bu inancmz pekla sarslabilir), bir roman ya da hikayeyiyse anlatlanlarn gerek olmadn bandan itibaren aklmzn bir kesinde tuta rak. Am a 'gerek' kavramyla uramaya baladmz anda iler karacak, bi yografik bilginin gereklii de bir roman ya da hikyeninki kadar su gtrr ha le gelecektir. Elim izde bire bir temsili olmayan, yaanp bitm i bir hayatn bilgi si her zaman, ancak bir anlatcs, seslendiricisi, yorumlaycs olan bir hik\/e ola rak varolabilecektir. Yani, bu uzam ve skntl 'temellendirme' cmlelerinin varmaya alt o ashnda ok harcalem hisse: gereklik dediim iz ey, grn ts iinden baklan perspektife gre arplan, sabitlenmesi imkansz bir 'karar verilem ezlik' halidir. Am a sabitlenmesinin teorik adan imknsz oluu, pratik te sabitlenm edii, sabitmi gibi grnmedii anlamna da gelmez. Eletiri de va zifesini temelde bu durumdan karr: sabitlenmeye eilimli olan eyi, bkma dan, tekrar ve tekrar o sabitlikten karp baka bir eye dntrmek. "G erek lik" diye bir eyden bahsetmenin imknnn, o gerekliin kendini gsterdii perspektiflerin oalmasnda, birbirlerini ap iptal etme ynnde bir atma dngsne girm elerinde yattn srekli hatrlamak ve bu atmay inat ve s rarla kkrtmak. Sorgulayabilsek pekla baka trl de anlayabileceimiz bir hikyenin, oktan bizim yerimize anlalm, hikmetinden sual olunmaz bir "gereklik" olarak karmza dikilmesi, bizden bakmamzn deil "doru hatr lam am zn" beklendii anlarrina geliyor. Bakmann bile isteye unutmak, unut mann da yeniden grebilmek demek olduunu bizden gizleyen bir hikye bu. Tanpnar' da, onu temsil ettii iddiasn tayan, sabitlenmi bir hikyeye ik na olmu olarak; en bata, farknda olmadan kabul ettiimiz, verili bir 'Tanpna^ hikyesine gml olarak okuyoruz. Herhangi bir cmlesini okumadan nce, o cmlenin dahil olduu hikayeyi bize hatrlatan, bize o cmleyi anlaml klacak ereveyi sunan Hikayecinin sesini zaten oktan duymu oluyoruz. 'Tanpna^n nasl okunmas gerektii' sorusuna phe gtrmeyecek nihai cevab vermi bir okuma geleneinin paras olarak okuyoruz Tanpma'. Ve balarda sz geen

Son rad an G e le n in T an kl 735

ackl duruma bir kere daha dnm oluyoruz: bir yazar okumay, anlamay, ya da daha temelde, bir yazarla, bir kitapla 'yzyze gelme' bysn ortadan kal dran byle sert bir cevap, Tanpmar'm nasl okunmas gerektii' sorusundaki anlamszl, krl ortaya karyor. Biraz hz keselim; asimda ne her dedii kanun yerine geen byle grnmez bir 'H ikyeci' var, ne de ideal ve soyutlan m bir 'kitapla ya da yazarla byl yzyze gelme an'. 'H ikyeci' denen ey, olsa olsa, birbirinin iine geen, birbirinin iinden kan, birbirini trpleyen, ip tal eden ya da onaylayan grlerin birikip kelmesiyle oluan bir gelenek ola bilir: Ahm et Hamdi Tanpmaf'n kimliine, hayatna, dncelerine, edebiyatna, edebiyat ve dnce tarihi iindeki yerine dair zerinde aa yukar konsens se varlm, baskn gr. Kitap ya da yazarla yzyze gelme nysa, bu gr n ne derece baskn olduuna dair bir bilgi verebilir en fazla. 'Okum ak' denen o derin (dolaysyla mutsuzluk ve yabanclama retmeye ok msait) yalnzhk halini, snrlarm ihlal etmeden evreleyip krlganlndan kurtarmak yerine, sinir bozucu bir srarla sekteye uratp duran ve srar ede ede sonunda esir almay da baaran bktrc bir gelenek sz konusu. Okuyucunun bir yazan yalnzlk iinde ve yalnzlna mdahale edilmeden ve de stelik yal nzln kifayetsiz bir kvranma halinde yaamaktan karak okumasna yardm edecek, zgrletirici bir yorum geleneinin yokluundan sz ediyorum. O ge lenein yokluunda, hl varlamam o bombo yerine ok uzun sredir han tal, dediim dedik ve yerinden ziyadesiyle memnun bir 'basm akalp dnce ler' listesinin veklet ettiinden bahsediyorum. ("G elenek" demiken: Tanpna^n ok alntlanan "devam ederek deimek, deierek devam etm ek" lafnn aslnda devamll deimeye ye tutan bir hiyerari barndrdm, ve maale sef diyalektik grnml bir "m uhafazakar tem enni" olmann tesine geeme diini dnyorum.) Sadece Tanpnar' deil, pek ok baka kader arkadan da (gecikmi kefediliinin. Kskanmak isimli romannda Trk edebiyatnn ilk 'kt' kahramann yaratm olmasnn alklanmas dnda pek bir hayrn gr meyen Nahid Srr rik mesel) tekrar tekrar okuyup anlamaya almaktansa, kronolojik ve hiyerarik bir dzene alelacele yerletirip rahatlamaya hevesli bir eletiri geleneinden sz ediyorum. Mesele, kitaplan nasl okuyacamz, yazarlar nasl seveceimizi ya da ni in umursam ayacam z bize syleyen bir eleri geleneinin var oluu deil; var olan gelenein bize, baka trlsn hayal etme imknmz byk lde ortadan kaldran bir iddetle, kaba saba bir 'kurallar, grler, yorumlar, deer lendirmeler ve zetler' em asn ezberletmeye alp durmas. 'yi edebiyat' de nilip durulann basbaya 'kt edebiyat' olduunu, ya da tersini grebilmeyi, yani bize smulan, nmzde hazr bulduumuz emadan grece bam sz bir zihinle okuyabilm em izi elinden geldiince zorlatran bu gelenei; bu macera larn anlatt kahram an bir trl rahat brakmayan, hep lafn blen, hep aya

736 T an p n ar zerine Yazlar

na dolanan, hep olabileceinden daha kk bir eye indirgeyen beceriksiz Hikayeciyi sorgulam ak gerek. Tanpnar hakknda verilmi, neredeyse kitaplar nn yeniden okunmasn anlamszlatracak kadar kesin cevab silip, Tanpna^ cevab srekli ertelenen, cevaplanarak ldrlmesine izin verilmeyen srekli bir soru olarak muhafaza-etmenin yolunu aramak gerek. yi bir yazarn yapt ce vaplar vermek deil sorular sormaksa eer, doru eletirinin kendine bimesi gereken grev de yazar bir eyin cevab deil, pek ok eyin sorusu olarak or taya karmaktr.

Tanpnar' srekli olduundan daha zayf bir figr haline sokmaya alan (belki bunu yapmaya istekli olmayan, bunu japt bir ey olarak da grmeyen, ama yazarn hayatn dramatikletirdike kesinlikle kitaplarn daha ilgi ekici bulan) bu eletirel sesin (gelenein ya da hikayecinin sesi, demek istiyorum) en nemli zelliinin Dyografiye' atfettii hayat nem olduunu syleyebiliriz. Yazarn eseriyle hayat arasnda bire bir tekabliyet ilikisi olduundan hi p he etmedii gibi, eseri anlamann en nemli yolunun yazarn hayatn bilmek ol duundan da em indir bu eletirel ses. nk 'hayat' (yazarn hayat), ona gre 'eser'den daha gerektir, zerinde salamca durulabilecek o esas zemindir, esere ancak oradan bakabilir ve yazarn yazdklarnn hayatnn dolaysz birer temsi l, yansmas, ifadesi olduunu dnr. Bu, hayat srekli eserin bir adm -aslnda daha fazla adm- berisine yerle tirme tavr zerine otuzlu yalarnn banda, daha byk romanna balam a dan nce Proustun da fkeyle kafa yorduunu biliyoruz. Yirminci yzyl ba Fransz edebiyatma kural koyucu, gr sesiyle hkim olan Sainte-Beuve'n geli tirip, uygulayp, byk lde kabul ettirdii 'biyografik eletiri' anlaynn te peden trnaa yanl olduunu ok iyi bilen -ve bu konuda kendisine ok da yanda bulamam olan- Proust, uzun sre zerinde alt Sainte-Beuve'e Kar isimli bitm em i kitabna, bir sabah annesiyle yapt bir konum a sahnesiyle balayacakt. Bu konuma boyunca yava yava ortaya karak geliecek olan dnce kabaca yle bir eydi; bir yazarn hayatna dair bilgi sahibi olmann yanh ya da anlamsz bir taraf yoktur, ama bu hayat yazarn eserinin kaps, ki lidi ve anahtar olarak grmek, bir eseri ancak yazarn huylarn, takntlarn, mutsuzluklarn ve mutluluklarn, bandan geenleri ve tand, sevdii, etki lendii insanlar iyi bilirsek anlayabileceimizi dnmek byk bir hatadr. Proust'un bu Sainte-Beuve hakkndaki yazamad kitabn, asl kitabnn. Kayp Zamann zinde'mn taslan oluturduunu Proust 'biyografilerinden' biliyoruz (Kitabn balardaki adnn Sainte-Beuve'e Kar, Bir Sabahn Hatralar olduunu da reniyoruz.) Kitabnn kayp kahraman Albertine'i kurarken gerek hayattan ki' mi model aldn soran birisine Proust, "bir kitap, insann artk ou tan zerin deki yazlar okuyamad kocaman bir mezarla benzer" cevabn vermi.

Son rad an G e le n in T nn kl 7 3 7

Mezar talarnn zerindeki isimleri sektirmeden sayabilirdi de bize ve hi bir ey fark etmezdi. Albertine'in asimda kim olduunu renmenin merak tat mini dnda bir yarar yoktur -H uzu/da. hsan'm Yahya Kemal, Mmtaz'n Tanpna'm kendisi, baka kahramanlarn da baka birileri olduunu renmenin de (Tanpmar, gnlklerinin bir yerinde mitsizce k olduu bilinen bir kadn model alarak kurduu hikye kahramanlarn sralar.) Bu gerek hayattaki mo delle, roman ya da hikyedeki karln eletirme oyununun olsa olsa tek bir sonucu olabilir; bir kere daha edebiyat, hayata, yani 'daha gerek' bir zemine ekmek. Bylelikle, 'gerek modeliyle' arasndaki tekabliyet adm adm ispat landka, sanki edebiyat asl anlamna kavutuu gibi, edebiyat eletirisi de asl iini, ifreleri birer birer zp, edebiyat tekrar 'bir zamanlar olduu o asl e ye', hayata dntrme iini yapm olur. Edeb eletiri gelenei, ya da Hikyeci, kahramanlarn hep gerek hayatta ki 'asllann' im eden, okuyucuya srekli 'ben burada, kitapta deilim aslnda, orada, hayatn iindeyim' dercesine gz krpan. Platonik suretler olarak hayal eder. Kahramanlar gibi sahneler ve olaylar da kendilerinden baka bir eyi kas tediyor olmaldrlar. nk, iinden ktklar ve zaten ktklar gibi dnecekle ri, dnmeye direniyorlarsa da kavramsal ia z aralarn acil mdahalesiyle bir an nce dndrlmeleri gereken hayat, asl gerektir. Edebiyat da dolaysyla, para doksal biimde, tekrar hayata iade edilerek, hayat iinde eritilerek iptal edilmek zere yaplan bir eydir. Burada edebiyatn kendisini balbana bir zevk, dene yim ya da bilgi kayna olarak grememe sorunu yok mu? Ya da estetiin hep sosyoloji ya da tariliin birka basamak altnda durduu bir hiyerari ilemiyor mu burada? Edebiyatn sadece kendi ara gereciyle bir ey sylemeye kalkma sna burun kvrlmyor mu? Hazza dayanan 'yz kzartc' temelinin kefaretini, bir ekilde bulup buluturaca bir "gereklie sadakat yemini'yle demesi bek lenmiyor mu edebiyattan? Sk karlalan "hayattan ve gereklerden kopukluk" ithamnn altnda, edebiyatm kendisinden daha nemli bir eye gnll vekillik yapmadka "boa krek ekmek"ten teye gidemeyecei fikri yok mu?

Saatleri Ayarlama Enstits ve Huzur'n srarla, birincisi batan aa alegorik, kincisiyse neredeyse belgesel, ama her ikisi de 'Trk modernlemesi' denilen byk hikyeyle ilgili bilgilendirici ve yol gsterici birer el kitab gibi grmenin byle bir taraf var. Bu Tanpmar okumas okuyucunun iini derin bir anlamsz lk hissiyle dolduruyor: madem sylemek iin laf o kadar dolandrd ve bu landrd ey buydu, ne diye ak ak bunu anlatan bir makale yazmad da, kahramanlar,, sahneler yaratma zahmetine katland? (Ya da romanlar zaten bu konularda yzm olduu makalelerin elenceli birer illstrasyonu mu sadece?) Romanlannda o kadar sk bir semboller a kurmaktaki hedefi, o sembollerle kastedilen asl eyleri uzun abalar sonucu kefedecek okuyucuya bir 'kefetme hazz' bahetmekten mi ibaretti? Tanpmat'm 'roman'dan anlad, kiiletirilmi

7 3 8 T iin p n ar zerine Yazlar

baz soyutlamalarn, insanlarla temsil edilen fikirlerin belli bir yer ve zamanda birbirleriyle tarttrlmas myd? Borges, Nathaniel Hawthorne hakkndaki yazsnda, Poe'nun H awthorne'u 'alegori' yazm akla sulamasndan bahsettikten sonra, 'alegori'nin edebiyattaki yeri zerine yaplm tartmalar zetler ve Poe'nun grne, biraz yumuata rak katlr: "Havvthorne'u harekete geiren, Hawthorne'un k noktas genel likle durumlar -kiilikler deil. Havvthorne nce, belki de farknda olmadan, g znn nne bir durum getiriyor, sonra bu durumu canlandracak kiileri bul maya alyor." Baka bir yerde Borges, Hawthorne'un Amerikan Defterleri'nden yapt bir alntyla rnekler bu tavr; "Bir adamn midesine bir ylan girmi, on be yandan otuz beine dek adama korkun aclar ektirerek ondan beslen mi." Bu kadar yeterli ama Havvthorne unu da eklemek zorunda hissediyor kendini: "Bir kskanlk ya da baka kt bir tutku." Tamamlayamad son ro man Aydaki Kadtn'n notlarnda, Tanpnafn hikye kafasnn alma eklinde de buna benzer bir eyi dndren zellikler buluruz. Karakterler hakknda sylediklerinden sonra genel dncelere, fikirlere, kavramlara geer. Bu d nceleri ok nem ser Tanpnar ve kitabnn ncesinde, iinde ve evresinde bir dnce dnyas, felsef hle yaratmak ister. Romann dramatik yaps, yani kahramanlarn birbirileriyle ilikileri iinde girip ktklar sahneler ve roman dnyasndaki hareketleriyle bu daha uucu, daha ekingen dnce hlesi ara snda srekli bir gidip gelme vardr. Kahramanlar dnceyi gelitirir, olgunla trrken, derinletirirken, dnce de kahramanlara ayn eyi yapan Yapmas beklenir. Tanpna^n romanlarn zayflatan bir ey varsa, iki unsur arasnda s rekli ve dzenli bir gidip gelme halinin olamaydr bu. Sklkla bu dnce h lesi ne kmaya ve dramatik yapy, kahramanlarn seslerini hkm altna al maya alr. Orhan Koak buna benzer bir durumdan bahsederken 'kavram as m ak diyordu; "Tanpna'da her ey, nce bir kavram olarak vardr. O kavram bir askdr. O askya baz rnek durumlar, rnek seziler aslr. am ar gibi o trden beylik cmleleri vardr. Mesel: 'Hayat gariptir. Bazen en tabii verimler le bize bir opera-komik hazrlayabilir.' Bunun gibi ok cm le vardn Bir cmle syler ve onu asar. Balzac'ta da vardr. Bir felsef genelleme vardr, ondan sonra onu asar. Ama Balzac'ta o genelleme nemsizleir. Tanpna'da ise nemli olan ask olarak kalr." Aslnda edeb ncln Tanpnar'n da sevdii Proust'ta ra hatlkla bulabileceim iz bir kavram-durum ilikisidir bu: Proustta da geni za man kipli ve 'hepim iz' hakknda bir genelleme okuruz, ama peinden gelen, o genellemeyi dorulamak ya da vurgulamak iin icat edilmi bir durum deildir. Dramayla geni zaman kipli genelleme arasnda mesafe yoktur. Kmjtp Zamann zinde'nin bandan sonuna kadar tkr tkr ileyen anlat mekanizmas, durum larn genellemelerden, genellemelerin de durumlardan domas esasna daya nr. Anlatnn dnyas o genellemenin drd kla aydnlanr, geniler, de

Sonradan G e le n in T an k l 739

rinleir Proust'ta. Tanpmar'da ise, belli belirsiz de olsa, bir eyler aksar: Genelle me romanesk durumla i ie geemeyecek kadar hantal ve 'genel' durur. Tanpna'm genellemeleri romanesk durumu ap iermeye alr, onunla ilikiye ge mek yerine ekingence yan yana durmakla yetinirler. Genelleme pekla sz ko nusu dramatik durumdan km da olabilir, ama bu tek ynl bir harekettir Tanpmar'da; dramatik duruma k drmek iin orada deildir genelleme, sa dece kendisini aydnlatr, drmekle yetinip sahneyi tekrar dramaya terk etmez. Seyircinin dikkati sahneye vakitsizce dalp, kararsz bir ekilde ortalkta dolandktan sonra baarsz bir ezberle repliini syleyen genellem enin becerik sizliine taklr ve asl hikyeyi unutur gibi olur. Bu 'hazrlkszlklarn' hikyeyi kesintiye uratmas ve sonu olarak -Orhan Koak'n ifadesiyle- "asknn nemli hale gelm esi", Tanpnar'in romanlarn za yflatr belki, ama Havvthorne'unkiler gibi birer alegoriye evirmez (ki Hawthorne'un kitaplarnda da, yazarn alegoriletirme niyetine direnen, kavramlarn so mut varln okuyucu nazarnda byk lde ihmal edilebilir klan, kuvvetli bir dramatik yan vardr.) Tanpma'da da kavramlarn gc altnda snklese1er de, onlara direnen ve srekli kendilerini hatrlatmaya alan salam drama tik unsurlar vardr. Zayflayan ve sonunda romgnn da zayflamasna yol aan ey de, aslnda tek tek unsurlar deil, bu unsurlar arasndaki ilikidir. ok gze batan bir ekilde olmasa da, dramatik unsurlar arasndaki ilikiler, yine drama tarafndan deil, dramay aan, en iyi durumda elik edebilen kavram lar tarafn dan kurulur. Bunun elikili bir sonucu vardr: bir taraftan, hikye gcn sade ce kendi i hareketinde bulamad, kavramlardan destek ald iin dramatik yap gever, bir taraftan da hikye kendisini bir trl tamamen kavramlara ema net edemedii iin kavramsal yap salam duramaz. Yani, Tanpnar'n kitabnda pekla bu kavramlar, bu kavramlarn basknlama abasn, tadklar nemi grebiliriz, ama bunu grmekle yetinm ek her zaman iin kitabn nemli bir ksmm skalamak anlamna da gelecektir. Eninde sonunda, belki kavram lar arasn da skm, ama asla tamamen onlar tarafndan idare edilemeyen dramatik bir fazlalkla yzyzeyizdir (ve benzeri eyler Tanpmar'n metinlerini sk ve sis temli bir sem boller a olarak okuma tavrna kar da sylenebilir.) N e Saatleri Ayarlama Enstits ne de Huzur birer alegoridir, ne Sahnenin Dndakiler ne de Mahur Beste sabrla deifre edilmeyi bekleyen sembol alaryla kurulmutur; ol sa olsa birer alegori olarak okunmay kkrtan ya da sembollerle doluymu gi bi duran yanlar vardr ve kkrttklar bu tarz yorumlarn kendi edebi iddiala rnn aleyhine ilediini fark edemezler. Fark etmedikleri ey, sk sk birer alegori gibi davrandklardr. Srekli bir kararszlk iindeym i gibi grnrler: bu diyalog ya da sahne ya da gei, as len anlattndan baka bir anlama da gelsin mi, gelmesin mi? Ama eer alego ri bir eyi anlatm ak iin baka bir ey anlatmak demekse, ve her alegori iin ba

740 T an p n ar zerine Yazlar

nda okuyucu tarafndan "alegori" olduunun anlalmasn istiyorsa, Tanpna'n kitaplarnn, kararszlklarna ramen, asl arzuladklarnn alegorik an lam olmadn syleyebiliriz. Alegori bize bir ey sylemekle kalmaz, ne sylediini de syler. Kendisi ol ma, anlamn kendisi retme abasna girmeyen, btn yapsn verili bir anla mn zerine kuran ve o anlama tabi klan edebiyattr alegori - "kt" edebiyat tr. Eer alegorinin "ktln" affettirdii durumlar varsa, bunlar verili bir anlamn haritas olmann yannda, derinlikli bir manzara olmay da amalad durumlardr: Kendi kendisinden kurtulduu ve iyi edebiyat gibi davrandnda (Kafka, Mann, Dickens'n baz kitaplar), karmak durumlar ele aldnda (Dante, yine Kafka), ya da 'alegorik hakikat'in peinde kendi kendisini iptal et tiinde (Melville). Yani, hem alegorik olduu, hem de neyin alegorisi olduunu unuttuu, 'gsterilen'ini tehis edemediimiz bir "m esel"e dnmeyi baard zaman. M elville'de de, Kafka'da da, Feridddin Atta^da da alegoriyi gizle yen, alegorik olmadan da varolabilen dramatik bir doluluk buluruz. Tanpnar'n kitaplar buradan bakldnda arada bir yerde dururlar: alegorilemeye ramak kala kendi zerlerine kapanr, ucu grnr gibi olmu o "asl anlam" dayanaksz brakverirler. Baka bir anlama ynelmi imlarn zar zor da olsa seilebildii atlaklar vardr metnin orasnda burasnda ve metin bir yandan da var gcyle o atlaklan svamaya alr. Alegori gibi davranr, ama gerisini getirmeden iini yarm brakr; niyetlenmi gibi grnr, sonra garip bir ekilde vazgeer. Tanpnar'n kltrel, tarihsel, psikolojik, otobiyografik ya da mitolojik bir yn anlam, onlar tayamayacak kadar krlgan bir sahneye yk lemeden edemedii anlarn yanbamdaki, anlamn gelecei varsa zaten kendi liinden kp gelecei sezgisiyle, btn dikkatini karakterinin insaniliine ya da slubunun ritmine younlatrd anlardr bunlar. Bu gerilim ve sallant, Tanpnar'n kavramlar dramadan daha fazla nemsediinin deil, olsa olsa d nceyi edebiyata dntrmekte zorluk ektiinin alametidir. Kavram metnin iinde hnerle youramaz ve olduu yerde brakr. Dramay dnceye arzula d ustalkla bulayam az ve asp gitmekle yetinir. Ama bu Tanpma/n kusuru dur, zanaatnn eksik tarafdr -edebiyatnn temeli deil. nk romanlar ve hikyeleri, zerlerinde her eyin ak seik gsterildii birer yzey olmak iste dikleri kadar, ilerinde kaybolunacak birer hacim olmay da arzularlar. Birer ha rita olmaya heveslendikleri kadar, birer peyzaj, topografya, manzara olmay da arzuluyorlardr. Hem harita olmay istemeyip hem de bir manzaraya nasl d neceklerini karamadklar anlar vardr; zaten zahmetsizce bir manzara ola rak belirdikleri anlar, manzara olmaya alrken harita olup ktklar anlar var dr. Birer harita da olmamaya gnlleri tam el vermez, (Tanpnar da bazen kendi sini, Borges'in Havv^thorne iin syledii gibi, bir eyler "eklem ek zorunda his seder") ama her seferinde, sonunda baarabilseler de baaramasalar da, birer manzara olmakta diretirler.

Son rad an G e le n in T an k l 741

Tanpnafn romanlarn srarla birer alegori ya da sembol a olarak anla mak ve her eye ramen "derinlikte" diretilerini grmemek, bu romanlar okuyamam olmann yannda baka bir sonu daha douruyor; Tanpnar'm kendi sini de bir alegori ya da sembol olarak grmek. Tanpnar'n hayat, bu kadar nemseyip zerinde durduumuz, bkmadan bir eksiklik ve yanmyamalakhk hikyesi olarak anlatp durduumuz hayat, bizi hep o romanlarda telis ettii miz alegorinin, 'romanesk alegorinin' gerek hayattaki asl, 'al alegori' olarak il gilendiriyor. Tanpnar bizim iin sadece 'Trk aydn' denilen soyutlamann v cut bulduu bir kiiletirme, alegorik bir hikye olarak mmkn. Tanpmar'n hayat Trk modernlemesi hikyesinin, kitaplarysa her ikisinin iinde eriyor. Yalnzln, elikilerini ve tereddtlerini onlardan birer 'ders' karabildiimiz iin nemsiyoruz, ve belki de bu yzden hl elimizde bir 'Ahmet Hamdi Tanpna' biyografisi yok. Zaten zerine bolca yazlp izilen 'Trk aydn', 'Trk modernlemesi' gibi byk kavramlara alegorik temsil hizmeti verdii srece ihtiya duyulan ve bu kavramlar zerine yazlp izildike sanki zaten zel ola rak mesai harcanmasna gerek brakmadan, bir yan rn olarak kendiliinden ortaya kan bir hayat. Teselli ve aklama ihtiyacyla arasra hatrlanp bavuru lan bir anekdotlar ve vecizeler gldestesi. Bir gariplik de burada; Tpk iirinin, tek tek msralarn gcne deil manzumenin btnlne yaslanan bir iir ol mas gibi, Tanpnaf n dzyaz slubu da aforizmaya yeltenmeyen, belagatten ok analitik bir sknete dayanan bir sluptur. Cmleleri hayli temkinli, azck sarsak, dnceleri de ounlukla vecize merakhs okuyucuyu hayal krklna uratacak kadar soukkanldr. Dolaysyla st ste iki defa kr olmu gibiyiz: Tanpmar'n hayatn Trk modernlemesinin fedakr bir alegorisine eviriyor, stne stlk bir de bu alegoriyi Tanpnar'm en snk tarafyla kurmaya al yoruz. Bir soru olarak Tanpnar kendisini zetleyip rafa kaldrma heveslisi bir hikye tarafndan bastrlp duruyor ve Tanpna'm Trk modernlemesi'yle ili kisi, romanlarnn hayatyla ilikisini hatrlatr hale geliyor; birincisi, varlnn gerekesini, kincisine indirgenerek silinecek olmasnda buluyor. Srekli anlatlan ve srekli silinen bu hayat hikyesinin dm noktasm, Tanpna'n kritik bir anda nemli bir hamleyi yapamam olmas gibi bir ey oluturuyor. Bize anlatlan hikye, bandan sonuna kadar, bu yaplamam h amlenin ileriye ve geriye doru, Tanpmar'n btn hayatna bir eksiklik bilinci olarak yaylmas temas zerine kurulu. Belli bir yata Yahya Kemal'le tanyor Tanpmar, onun karizmatik 'ir, sohbet adam, dnr' halesine kaplyor ve ok kritik bir anda da, bir ekilde o haleden kurtulacak gc kendisinde bula myor. Ve bu hayli tandk grnen edeb etkilenme hikyesi, biz devamnda ne ler olduunu merak ederken, bir anda kesintiye urayp olduu yerde daireler izmeye balyor. (Hikayecinin acemilii, gzn hikyesinin hareketinden, te mann geliip serpilmesinden ya da karakterinin yaayaca dnmden ayr

742 T iin p m a r zerine Y:\2 ilar

mamas gerekirken, yazdklannn gzelliine kaplp ayn paragraf allayp pul lamak ve daha parlak sfatlar bulmakla oyalanmasnda.) Hikye u dngye ka plarak noktalanyor: Kendinden emin bir 'tamlk' olma frsatn skalyor Tanpnar ve hayatnn geri kalann bu karlm frsat zerine dnmekle geirdii gibi, Yahya K em al'le tanmadan nceki ksmn da bu 'eksiklik' duygusunun kkenlerini arayp bulaca bir gemi olarak kuruyor. dipal kavgadan yara bere iinde de olsa, yenilmeden kp artk bir tamlk olabildii hissine kavuma frsatn bir kere kaybetmesi, btnlkl bir bilinle btnlkl eserler verm esi ni mmkn klacak bir zemini de sonuna kadar kaybetmesi anlamna geliyor. Bize anlatlan Tanpnar hikyesi byle bir ey. Kendi elikilerim izin, tam ola mama, arada kalma krizlerimizin aklamasn bulduum uz o alegorik ve m o del ilevi gren hikye byle bir ey. Ve hikye meruiyetini, 'biyografik bir ke sinlikle' kendisini dayandrd baz bilgilerde buluyor: Tanpna^n mektuplar, gnlkleri, yazlan, romanlar. Balarda sylediim gibi, bu bilgilerin tad bir doruluk pay olabilir; ama bu doruluk pay bizi Tanpnar'm kitaplarn, onun yazd gibi okumaya vakf olamad, ilediini bile bilmedii, kendisine sorsak hakknda bilgi ala mayacamz, ve ancak biz, ona dardan bakanlarn grp adlandrabilecei miz bir cihaz -bnlem in'i aklamamza yetmeyecei gibi, bnlemin'i onsuz da aklayamayacam z, kark, eski model, artk kullanlm ayan, pasl bir cihaz. (Tanpna'n 'cihaz' kelimesini kullannda bir 'mekanikHk' ims aramak yersiz olur, ama bir -bilmem yapmaya altm ayrm iin uygun kelime mi- 'mekanizma'y kastettii sylenebilir sanrm.) Yazda Tanpna^, bir insan olarak b nlemin'i anmak, anlamak ve anlatmak kadar ilgilendiren bir baka eyin de, bu cihazn artk kullanlmamas, devreden km oluu ve bu durumun bnlemin tarafndan kabul edilmeyii olduu sylenebilir. bnlem in'le yaad zamann ahenkli bir btnlk olabilmesini mmkn klan cihaz artk pek de iyi alm yordun yani onu olduu gibi kabul eden, yadrgamayan, "akalarna hayretten baka cevap ald" zamanlar geip gitmitir, ama o hl gem emi gibi yapar, ac verici bir bilgiden korunmak iin kendisini krletirir, keskinletirir, sivriltir. Saatleri Ayarlama Enstits'nn bir yerinde Tanpnar bu cihaz Seyit Ltfullah'a da yerletirir; "Dnyadan hakszl, sefaleti kaldracak, tam bir adaletle insan lar idare edecekti. nk bu acayip adamn, adeta mstakil bir cihaz gibi ile yen, hatta zaman zaman da asl kiiliini yapan garip hareketlerini iten idare ettii duygusunu brakan bir adalet ve hakszlk davas vard." Burada da hem Seyit Ltfullah'n iinde olan, hem de ondan bamsz ekilde alan bir cihaz vardr: artr, gldrr, yadrgatr. Dnyay, kavramlar, zaman ve nesneleri akl d grnen bir tasnif mantyla anlyordur Seyit Ltfullah. indeki o 'mstakil cihaz', ilevini ancak Srrealist bir enstalasyonun rya araclyla ili ki kurduu dnyada kazanabilecektir sanki. (Srrealistlerin ve onlardan da n

Son rad an G e le n in T an kl 743-

ce Patafizikilerin fazlasyla karmak ama almayan makinelerini hatrlaya lm.) Zaman d ve grotesk grnr ve byle grnm ekte de srar eder; nk varln srdrebilecei mmkn ve mevcut tek m ecra 'grotesk'tir, bnlemini hatrlatr ekilde. Seyit Ltfullah da "devam etm e" iradesini bir abart zrhyla koruyabilir ancak. Freud'u okuduunu, ok okumasa da okuduu kadarndan baya etkilen diini bildiim iz Tanpnar, bnlemin'in kendisini krletiriini, cihazn artk ahmadn grp kabul etmekten srarla kan anlamaya alrken baz Freud'u temalar kullanr (yazda Freud'un ad gem ese de, "Tanpna^n arkasn da ahan cihaz"n nem li paralarndan birinin Freud olduu rahatlkla syle nebilir): "brilemin M ahm ut Kemal Bey'in okuyucular zerinde -birok m ese lelerde getirdii sarahate ramen- ilk tesiri, baz gr veya hafza hastahklannn sebebiyet verdii yanllklara benzer." Demek ki, okuyucu bnlemin'in ga ripliini hemen ya da ksa bir sre sonra farkma varlan bir yanllk gibi algla yacaktr; karlat eyi srarl bir dil srmesi gibi grecek, 'byle olacakken, olmas gerekirken, / n w / / / c/ < 7 yle oldu' duygusundan kurtulam ayacak, ama hatrlayam ad ve iradesi dnda, baka bir eyle ikame etlii o eyin ne oldu unu da bir trl bulamayacak, dolaysyla dikkati bir trl ierie evrilem e yecek, slubun yanhhna taklp kalacaktr. (Ya da bir gz yanlmas: arada ok mesafe olduu iin, sisten ya da karanlktan dolay baka, biimsiz, korkuhcu ya da gln bir ey gibi grnecektir gze.) slubun yanll, gldrr. Bir Ahm et Mithat ya da Recaizde Mahm ut Ek rem romann dnelim: bu romann sahneleri, diyaloglar ve karakterleri, ki tabn ierdii m izahtan bamsz olarak bize gln ve ocuksu gelecektir. Soru nu ncelikle bu romann beklediimiz gibi bir 'rom an' olmay ok iyi becerememi olmasnda, melodram ve didaktizm kvamnn biraz koyu olmasnda ya da karakterlerin gereklikten, dolaysyla ikna edicilikten uzak olm asnda aramak, kolayclk olur. Baka bir yerdedir sorun: Okuduumuz, takip ettiimiz cmle leri ayn anda hem anlyor, hem de hi anlamyoruzdur. Aina olmadmz bir lgatin kelimeleri arasmda, gram er ortaklyla kr topal yolum uzu bulsak, ne anlatldn aa yukar kestirebilsek bile, nnimn bize bir trl ulamyordur i te, m etne nfuz edemiyoruzdur, ne o sahneler ve diyaloglar bizi ilerine ekiyor, ne biz onlar kendi dnyamza tercme edebiliyoruzdur. Kitap, bize yazarnn ve yazarnn yaad zam anlarn da malul olduunu hissettiren bir 'naiflik' si siyle kapl grnyordur gzmze. Okuduumuz cmleleri altrp anlam retecek, ve anlam retmekten de nce 'tanklk' kurmamz mmkn kla cak, o cmlelerden 'naiflik' hlesini syrp alacak 'cihaz' durmutur, cmlelerin hareketini, ardarda gelilerini grr, ama seslerini duymayz. Bu sessiz (ve anlamsz) hareketin yaratt glme (ve dolaysyla umursa mazlk) hli Bergson'un 'kom ik' tanmlarndan birini akla getiriyor: Mzik a

7 44 T anp iiir zerine Yazlnr

lan bir odada dans eden insanlar, mziin duyulmasn engelleyen bir camn arkasndan seyreden kii, Bergson'a gre, gler. Bergson bu 'kii'nin glmesini sesi duymamasna balar: dansn iinde anlamn kazand balam, 'm zik' or tadan kalkt anda, btn o el, kol, bacak hareketleri sebepsiz ve amasz rp nlara dnr. Bergson'un bahsetmediiyse udur: Bu, ayn zamanda, glen kiinin eksikliinden, mahrumiyetinden, bir camla nnn kesilmi olmasn dan, ierideki kalabahn paylat anlama nfuz edemiyor oluundan kaynak lanan, pasif bir glm e hlidir, filinde olmadan gler ve glnln aradaki cam yznden mzii duyamyor oluundan deil, bizzat o dans eden insanlarn kendilerinden kaynaklanan bir ey olduunu zanneder (Bir anhna bile olsa.) Tpk Ahm et Mithat ve Recaizde gibi bnlemin'in yazdklar ve dnyas da, bize ite bu yzden "baz gr veya hafza hastalklarnn sebebiyet verdi i" bir yanhhk gibi grnecektir. O dnyann, kendi dnyamza ml etmek iin uramamza dem eyecek kadar ocuksu, olgunlamam, gln bir dnya ol duunu sezeriz. H ikyeci'nin (yaznn ba ve ortalarndaki H ikyeci'nin) bize ima edip durduu da budur zaten: o dnya, biz henz yokken kurulmu, yaan m ve sona ermitir, ve yapabileceimiz tek ey o dnyadan bahsetmektir, o dn yay dnmek deil. bnlemin'in yazdklarn anlayamyz, sadece bir arivci ya da ktip abasyla 'tezkirecilik gelenei' denen tarihenin belli bir noktasna yerletirebiliriz. Dnemeyiz, sadece snflandrabiliriz. Bu, gemi zerine dnmeyi, gemile tanklk kurmay im knszlat ran tavra kar, Tanpnar yine bnlemin yazsnda bir kavram gelitirir: Sonra dan gelenin tankl. Aslnda 'gelitirm ez' bu kavram, yaz boyunca iki defa kullanr ve ok zerine gitmeden peini brakr: 1. "bnlem in Mahmut Kemal Bey, sonradan gelen bir tank gibi yazard. Onun iin aktalite veya polemiin muayyen bir zaman hududu yoktu. Bu yz dendir ki, eserlerinin mevzuu ne kadar deiirse deisin, daima kendi tercmei hli imi hissini verir. Son Sadrazamlar, belki Son Asr Trk airleri'ue ilave et tii kendi tercme-i hli kadar ahsna baldr. nk bize Mahmut Kemal Bey'i iinde yetitii m essese ve etrafndaki insanlarla verir." 2. "Yukarda onun eseri iin, sonradan gelen bir tanklk demitim. Muhar ririn deerler karsndaki o ok hususi davrann bir yana braksak bile, yine bu eserin bize asl tarihten, biyografi ve erdisyonda tek art olan inzibattan ve onu sk eleyiinden mahrum olarak geldii inkr edilemez. Bununla beraber bu eserin, bir yn ve ok lzumlu eyi kurtard aikrdr. Filhakika bu kadar da nk unsuru, birbirinden ayr gemi zamanlar ynn ancak onun gibi zaman dan ve zamannn meselelerinden kopmu bir insan toplayabilirdi." Bu iki pasajda, Tanpnar'n da sanki bir yanllk grdn hissediyoruz. b nlemin'in yaamad zamanlar hakknda, sanki yaam asna kendine gven

Son rad an G e le n in T an kl 745

ve rahatlkla konuabilmesinde Tanpnar bir egosantrizm ve keyfilik buluyor ve akla N ietzsche'nin tarif ettii tarihi tipinden biri olan 'antika merakls tarihi'yi getiriyor: "Kendisine gemite gizli bir yuva yapar. Yaad ehrin tarihi onun kendi hayat hikyesine dnr; evresindeki her eye, kendi genliinin resimli bir gnlym gibi bakar ve hepsinde kendisini grr -gcn, al kanlm, arzusun, aklm, hatalarn ve budalalklarn." Nietzsche bundan gemile kurulan 'hastalkl' bir iliki tr olarak bahseder, ama Tanpma'n vur gusu byle sert deildir. Ibnlem in'in 'sonradan gelen bir tank' gibi konuma sn, belki iinde kendisine dair de bir ipucu bulduu dramatik bir durum ola rak anlar daha ok. nk 'sonradan gelen tank' paradoksal ya da trajik diye bileceimiz bir eyi sahnelemektedir: hem orada deildir, hem de tanktr. Ne iindedir, ne de bsbtn dnda. Bir taraftan o zam anlan hi yaamam oldu u iin 'gecikm iti', dier taraftansa o yaamad zamanlarn 'sorunsak' biim deitirerek de olsa hl kendi iinde srp gitmekte olduu iin 'tank'tr. Yine 'cihaz'a gelmi oluyoruz. bnlemin, arkasnda alan cihaz adlandramyor ve cihazn alm adn deil, olsa olsa bir eylerin -ok eyin- artk es kisi gibi olmadn hissediyor ve bu hissi bastrmaya alyordu, Tanpna'sa srekli arkasnda arln hissettii cihaz -o yepyeni ve ok kark cihaz- na sl adlandracan bilemiyor, bir eylerin -ok eyin- eskisi gibi olmadm his sediyor ve bu hisle ba etmeye alyordu. Ibnlem in'in yok farz ettii yeni ci haz, Tanpna'm ba etmeye alt cihazd; Ibnlem in'in hl altna inan mak istedii eski cihazsa, Tanpmai'n anlamaya ve tanmaya alt. Ve bnlem in'in bu yeni cihaz yok farz ediinin bir 'glm e hli', dolaysyla glmeyle beraber kalc bir umursam azlk yaratacan bilen Tanpnar, 'ilk tesi/ diye bir kayt koym a ihtiyac hissediyordu; "Okuyucular zerinde O ilk tesiri, baz g r veya hafza hastalklarnn sebebiyet verdii yanllklara benzer." O yabanclatrc, uzaklatrc, glnletirici, basitletirici ilk tesir bir kere savuturulabilse, sanki Ibnlem in'in iinden konutuu, kendisini iinde hayal ettii, iin de kendisine bir, yuva yapt dnyayla tanklk kurmaya da balayabilecei mizi im eden bir kayt. Tanpna'n y zsrite bu 'ilk tesi'in savuturulmasndan sonra mmkn olan tamklm gl bir rnei olarak okunmal. Yaznn balarnda syledii mahkm ediyorsa, burada biraz durmal. Tanpna'm muzdarip olduu arada kalmlk, paralanmlk, eksiklik bilincini biliyor ve gryor olmamz, niye okuyucular olarak bizim onu ve kitaplarn 'lm 'le tam am lanm bir 'btn lk' olarak grm em ize engel olsun? Tanpna' anlam ann eii niye bizim onda grdmz 'tam lk' deil de, onun kendisinde bulduu 'eksiklik' olmak zo runda? Gcn, anlamn ve sancsn, iinde tad eksiklikten alan bir 'tam lk' olarak okuyam az m yz Tanpnar'? Ve biraz daha dikkatli baksak, o ok g vendiimiz ve nem sediim iz 'biyografik bilgi'nin baz paralarnn, bize anla-

7'16 T iin p n ar zerine Yazlar

hlp durulan 'yenik Tanpna' hikyesine muhalefet de etmekte olduunu gr meyecek miyiz zaten? lmnden bir sene" ncesine ait gnlk notlarmm bir yerinde "Bu ite eksiim nedir?" diye sorduktan sonra syledikleri: "Trke'yi, hece veznini, Trk duyuunu biraz daha, olduundan, bugnknden daha ok ileriye gtrmekten henz midimj kesmi deilim. Daha yapacam i var. Bu na eminim. Varsm sussunlar, varsm okumasmlar, beenmesinler, hayatlarma ge tirdiim eyin farkmda olmadan, sathmdan beni tansmlar, Bursa iirimle iktifa etsinler. () Ben yine iime devam edeceim, Kendime gre bir Trke yapaca m. Muayyen bir edebiyatn rneini vereceim ." Baka bir not, 12 Aralk 1958: "Zavalh Yahya Kemal, Bir insann bir insanda bu birbiri ardnca deien ehre leri ne garip ve hazin oluyor ve nasl en son ehre hepsini siliyor, bitiriyor Parkotel'in barnda grdm kk, dar, takatsiz admlarla ancak yryebilen b are ve acnacak ihtiyar. Otelin odasndaki hasta ve byk ku. M uhacir ku. Ve nihayet imdi ktm odada son dakika konutuum, tebessmne, baknn mnhhna ve hiddet ve o kadar psikolojik hususiyetine ramen iskelet olarak glmee hazr kem ik klesi ba nasl hepsini sildiler." Eer Tanpna'n hikyesini Yahya Kemal'in zerinde brakt izden bam sz anlatamayacaksak, ve bu izi aradmz yer. Tanpnar'n kendisinin bize za ten iaret ettii, yani bulmamz deil, sadece dikkatli bakmamz gereken bir yer se, o yerde bunlar da bulabiliriz. 'dipal karm aann', 'Baha'nn ad'nn, 'Yasa'nn ya da 'Baba kom pleksi'nin zalimce hkm srdnden emin olduu muz krlgan ve parampara bir i dnyada, onlarla beraber aslnda pekla bam baka, ok daha soukkanl, denetimli ve makul bir hesaplamann da srp git mekte olduunu grebiliriz. Tanpna^n Yahya Kemal'e kar kafasmda verip durduu mcadelenin 'malup aynim m i' bir mcadele olabilecei gibi, Tanpnar tarahndan oktan bitirilip soukkanl bir ekilde 'hatrlanan' bir mcadele olabileceini de fark edebiliriz. "Hayatlarna getirdii eyin farknda" olunma masndan bahsediine biraz daha dikkat edebilir, "ben yine iime devam edece im " kararlln anlamaya alabilir, "hepsini siliyor, bitiriyor" deyiinin ek tii bariz izgiyi nemseyebiliriz. Kimlie, bilince dair bir 'tam lk' hissinin zaten her halkarda bir idealizasyon, imkansz bir fantezi olduunu, 'eksiklik duygu su' ve 'tam olam ama' skntsnn asla Tanpm af a has olmadn, ve hatta bu s knty, bu azab dile getirebilmenin ve edebiyata, dnceye cesurca ml ede bilmenin Tanpnar'n kendisinden rendiimizi ok fark etmediimiz o 'm o dern tav/ olduunu belki artk anlayabiliriz.
I-

ibnlem in Mahmut Kemal nal hakknda yazd yazlardan birinde Tanpnar yle der; "bnlem in Mahmut Kemal Bey, aramzda ok eski bir zamann ahlk ve rf namna konuan adamd. Onda hkm denen ey, m uasr deil di. Baka bir zihniyetin mnhanisi zerinden bize geliyordu. Onun iindir ki, b-

Son rad an G ele n in T an k l 7 47

nlemin M ahm ut Kem al Bey'in okuyucular zerinde -birok meselelerde getir dii sarahate ramen- ilk tesiri, baz gr veya h^rfza hastalklarmn sebebiyet verdii yanllklara benzer." bnlemin hakknda imdiye kadar kaleme aln m en derin ve gl metin olan bu yaz, 'ibnlem in M ahm ut Kem al'e Dai', nce Ho Sfldfl'nn giri yazlarndan biri olarak, daha sonraysa -muhtemelen bir yanllk ya da ihm al sonucu, hayli ksaltlarak- Edebiyat zerine Makaleler iinde yaymlanmtr. bnlem in'le ilgili kiisel hatra ve gzlemlerin, biyografik bilgi nin ve gl bir analitik kavrayn karm olan bu hem efkat ve sayg dolu, hem de soukkanl yazsnn baz yerlerinde, Tanpnar'n, gzde temalar olan hafza, zam an, uyku-ve ryayrdevreye soktuunu grrz. lk cmlelerden iti baren, yazinn yapm aya alt eyin "bnlem in M ahm ut Kemal Beyin arkasmda alan cihaz"! ortaya karm ak olduunu anlarz. Egosantrizmi, komp leksleri, kaprisleri, bugn reddi, gemie ball, dindarl ve fke nbetle riyle bnlemin (brokrat, yazar, koleksiyoncu, ansiklopedist), bu "barok ter kip", Tanpmai'n yazsnda yava yava "hpk krlan kalbn arasnda asl bs tn k gibi [ortaya] kar." nce 'cihaz' kelimesine bakm ak gerek. "bnlemin M ahm ut Kemal Bey'in arkasnda alan cihaz": demek ki hem baka bir yerde deil, bnlemin Bey'de bulduum uz bir cihaz bu; hem de onun 'arkasnda' olan, adn koyamad, g remedii, ileyiine gibi ikisi "sade ayr nesillerden deil, ayr ufuklardan gelen" insanlardr, ve Tanpnar onu "sevilm esini istedii ekilde sevenlerden biri"dir, yani srekli kendisinde "esas olan birtakm eyleri feda etmi grnerek." bnlemin'in Tanpnar zerinde brakt ilk tesirse udur: "bu zamanmzn hakkyle hitap etmesi imknsz, birtakm modalarda gecikmi, bizim anlayamayaca mz ekilde zeki ve elenceli adam " Bizim anlayamayacamz ekilde zeki. Yaz ilerledike, ve Tanpnar bnlem in'in 'arkasnda alan cihaz' tarif ettike, bu 'zekay' anlayabilir hale geliriz. Onun dnyasnda, orada deilizdir, am a tanklk m mkndr artk, tanklk kurulabilir. oktan geip gitmi zam anlan sanki hi gememi gibi yaamakta srar eden bnlemin, Tanpnar'a gre akla 'gem i za man hatrlam ay' deil, "geriye dnm zamann latif ve artc bir sayklama sn getirir. Yaanp tketilmi bir hayah hatrlamaktan ok, hl devam etliine inand bir hayat ryasnn iinde saykhyordur bnlemin: Tanpnar buradaki acy anlar ve o bir anlk glmsemeden synlarak, bnlem in'e tanklk eder.
X- * *

Edebiyat zerine M akalele/deki zellikle 'Cevdet Paa Hakknda Dnceler' dizisi ve Ebzziya Tevfik yazsnda ('Unutulmu Bir Ese'), Be ehir'de ve 19 un cu Asr Trk Edebiyat Taribi'nde de bu 'sonradan gelen tank' tavrn grebiliriz (hatta biraz zorlansa, Tanpnar'n bu yazlardaki -di'li gemi ve geni zaman kiplerini kullanma srarnda da bu tavrn mevcudiyetine destek bulunabilir.) 'Tanpnar'n dikkatleri' dediimiz o analitik g bu tavrdan kar. 'Hayatla-

7 4 8 T a n p n a r zerine Yazlar

n[m za] getirdii eyin' farknda olunmamasndan ikyet etmesi, ''sathndan beni tansnlar. Bursa iirimle iktifa etsinler' diye yakm, bana ncelikle Tanpna'n bu tavrn dndryor. Roman ve hikyelerindeki kahramanlarn sk sk nostaljinin eiinden d nen bir 'mazi sayklam as' tutturmu olmalarnda da bu tavr tehis edebiliriz: srf biraz ge ya da biraz erken doma talihsizliine uradklar iin, kendileri ni evreleyen zamanla beraber, ahenk iinde srklenme hissini tam yaayama yan, bir bitiin keskin ucuyla bir balangcn yksek eii arasnda tereddt iin de sendeleyen kahramanlardr bunlar. Deney imledikleri yle youn bir andr ki, ne geip gideni ona tank olabilecek kadar grme frsatlar olmutur, ne de gel mekte olan tanmalarna yetecek kadar vakitleri vardr. Ama bu Tanpnar'n bi ze anlatt hikyedir; kendi yaadklarnn bire bir temsili deil. Acyla anlar ve aar o hikyeyi -acyp durarak o sayklamaya dhil olmaz. Bize Tanpna' anlatp duran Hikyeci ses hep o ilk tesire hapsoldu, yanl la taklp kald. Tanpna'n kendi kendisinde gremedii eyleri o da onda g remedi. Tanpnar'n kendisinde zaten grd eylerse, H ikyeci'nin onda tek grebildii. Buradan bir k olmal. Nasl yazldn ya da yazlm ayacan ya zarlar okuya okuya rendiimiz gibi, nasl okunabileceini de onlarn baka larn okuyulann seyrederek renebiliriz. 27 Temmuz 2005 / 10 Haziran 2006

(Toplumbilim, Ahmet Hamdi Tanpnar zel Says, say 20, Austos 2006, s. 153-163).

k e n d in i a n l a t a n e d e b iy a t

Doan Hulan

Bir gerei bence btn incelem eciler itiraf etmeli Tanpna'm iirini, biraz daha gelitirerek syleyebilirim , edeb dnyasn en iyi gene kendi anlatm. Sanrm bu biraz da onun kaynaklardan yararlanma biim inden ileri geliyor. O kendi bulmu, kendine lzm olan alm, gerisini brakm, yamalamam. Bu yzden de bir iz srerken, yol son buluyor, yeni bir yolda yryorsunuz. O yola gre yaptnz btn tasarmlar sonusuz kalyor. Yeni bir hattan ayn hsrana urama korkusu ya da cesaretiyle yola kyor sunuz. nce iirlerini okudum. Kimsenin o iirler zerinde ne dndn, ne yazdn bir anm sam a ileminden bile geirmeden, yanllanm la dorularm la babaa kalarak baz sonulara varmay amaladm. Bat'dan ve Trkiye'den etkilerini kaale almadan bir iir okurunun yalnlyla yaklatm. N e var ki, by le bir sarsak yntem in sonularna da katlandm. Kimi zaman yazdklarm ya lanlayan, tam am layan, ilk okuyuta daha ayrntl grnen, tam kartm olan grlere de yer verdim. iirin, yorum zgrlne en uygun bir tr olduu gereini hatrlayarak ve hatrlatarak. En zorunun ve en eksik grn, Tanpna' bir dnce kom partm anna oturtmak olduunu eskiden beri biliyordum; ama bu okumalarmda bir kez daha inancm pekitirdim. Yahya Kem al ile Ahm et Hamdi Tanpnar' her zaman karlatrmak ikisini bir arada anmak, belki aklama kolayl getiriyor ama birtakm esasl, ana fark lar da gzden karm aya sebep oluyor. Ayn "kart karlatrm a" olarak Nazm Hikmet ile Necip Fazl Osakrek rneinde olduu gibi. Yahya Kem al'in taraf bellidir, asimda edebiyat zerine verdii yarglar ke sindir, siyasal inanc da tartmaya gerek dujalm ayacak kadar nettir.

750 T n n p iiir zerine Yazlar

Tanpnar zerine yaplan tartmalarn odanda, onun siyasal, toplumsal belirsizlii gelir. nk o taraf sememitir, srarlara, her inann onu kendi cephesine ekm e abalarna ramen. O yzden de kutuplar arasnda yalnzdr. Ansiklopedilerde, edebiyat ansiklopedilerinde bile, onun bu tarafszlna, seim yapam am asna deinilmitir. Bunu daha nce de belirtmitim. Siyas, top lumsal dorularla estetik dorular her zaman rtmez, Tanpna^m bana ge len budur. Eer bir rejimin eliinde bir edebiyat kuracaksanz, eer cumhuriye tin ilk yllarndaki gibi, bir rejimin savunulmas grevini stlenirseniz, iirin, edebiyatn ilevi baka olur. Oysa Tanpnar, estetik doru'nun peine dm, o zaman her eyin snrn da yaamay kabullenmitir. Belki de abartarak sylersek, milliyetilii ar ba san bir kltr haymatlosu'dur. Yahya Kemal bir hesaplamann adamyd, onun iin kesin sonucu bildir mek zorundayd. Sevdikleri kadar sevmediklerini de aklayacakt. Mizac buna elveriliydi. Tanpnar, byle bir misyonu stlenmedi. Her eilimde, inanta, siyasal kampta gzel olanlar toplad. Onun yapt ayklamayd ama nceden karar verilmi bir n yargnn dorulanmas iin yaplan bir ayklama deildi. Tasfiye ci bir yan yoktu, birletiriciydi, Yahya Kemal tasfiyecilii seti. Edebiyat tarihin deki konumu, nesnel koullar onu bu seime srkledi. Dou-Bat arasndaki "m cevher" niteliindeki edeb tadlar brakamazd, brakmamalyd. Tanpna^n zgnlnn bir gerekesi de budur. Yeniyi isti yordu ama eskiyi de harcamaya, yok saymaya karyd. yleyse bu ikisi nasl bartrlacak, nasl badatrlacakt? Bence o, bu problematie gnl verdi. zm beklemiyordu tehirle yetinecekti, baka kuaklara deerlendirme marj n yksek brakmt. Byle dndnden daha gerekiydi, kimliimizi, zellikle edeb, klt rel kimliimizi, bir Batl gibi aklayabilir miydik? Havada kalan sorular nasl yantlayabilirdik? Yerinde bir anlayla, o kltr alanndaki devrimlerin uygulanmasndan kan sonular, estetik kurallarla yerine oturtamyordu. M edeniyetler atmas, onun gerekten bilin altnda hep varoldu. Kendisi yazdklaryla, rnleriyle acaba bir zm nermi miydi? Sanm yorum, edebiyatn kesinliine kar bir tavrd onunki, tereddtlerin gzelliini yanstt. O zaman da bu kltr karmaas mdr, bir birlem e midir, sorusunu hibir zaman kesinlikle yantlamad. Romanlarndaki kahram anlan, dz yazlar onu dnce tartmalarnn, si yasal eilimlerin odandan bir trl uzaklatrmad.

K end ini A n lacan Edebiyat 751

Siyasal seim sizlii, ekitirmelerin nedeniydi. Selhattin Hilv-Hilmi Yavuz tartmasnda, Hilmi Yavuz'dan yana olabili rim , nk Tanpmar gereine daha yakn bir deerlendirm eye varyordu. iirde bir zelliini belirtmeliyim. Heceye tat getirdi. Be Hececiler'i dn dmde, onun bu lye yapt edeb hizmetin ne byk olduuna karar ve riyorum. Be H ececile'in iii arasndaki fark bana gre yle: Onlar iiri yalnlatralm derken basitletirdiler. Oysa hece ile, ok iyi, lez zetli iirler yazlabileceini merak edenler, Tanpm a' okumal." iirinden nesri daha iyi diyenler belki de iirinin ya da poetikasmn bir zel liini fark ettikleri ya da fark etmeden yazdklan iin yle bir gereke ileri s rebilirler. iirinde ne etki, ne tepki kesinlii vardr. Fransz iiri ve airleri, zgn ka bnda erimilerdir. Fransz iiri etkisi altnda ne kadar kald sorusunun yant da yazmn iinde, ahntlann nda deerlendireceim. Zaman zaman onun poetikasndan sz ediyorum, acaba poetikas var myd? Ona gerek duym u muydu? Tanpmar, iirin damarn hep elinde tutmutur, kendinden sonrakileri oku mutur ve de ok doru bir biim de deerlendirmitir. Yahya Kemal kendisinde; baka kim seyi okumad iin, iir benle bitm itir deyip okuma gerei gr memitir. Yahya Kem al'in bencil ve hodgm yan onda yoktur. Yalnz airler iin deil, ykcler iin bile fikri vardr ve tahmini doru k mtr. Cahit Stk Taranc'y, Orhan Veli'yi deerlendirir, Vs'at O. ener'in Yeni stanbul gazetesinin at yarmada kazanan Dost yks iin syledii ok nemlidir ve ok doru bir tesbittir. lerideki usta bir ykcy bir yksyle, hatta bir cm lesiyle deerlendirebilmitir, bu edeb sezgisinin de bir kantdr. Yahya Kem al'de ark kullan amac bdlidir. ark, Baty gren bir oryanta list gibi kullanmtr. Oysa bana gre Tanpmar, ark bir Batl gibi kullanmtr. Yahya Kem al'in iirinde divan iiri, geleneksel etki, hem biim sel hem de muhteva bakm ndan kendini gsterir. Oysa Tanpma'm iirinde, bu biimsel et ki, imge dzeni, m azm un asndan bir etkiden sz edilebilir. Byle bir tesbitten sonra, Tanpm a'n iiri ile kinci Yeni arasnda iiri yapm a asndan bir balan t kurabilirim. M zik zevki asndan Yahya Kem al'le yaphm z bir karlatrma sonun da da, Tanpmar iin daha zgn sonulara varabiliriz.

752 T anp nn r zerine Yazlar

Yahya Kemal, Tanbur Cemil'in Ruhuna G azelde tercihini Trk musikisir\den yana yapmtr ve ayrca, Duydumsa da zevk almadm erganun kederinden, di yerek seimini belli etmitir. Tanpnar, mzii bir btn olarak alglamtr. Bat mzii de Dou mzii de, veya daha doru bir deyimle Trk mzii.

Mahur B ested e (s. 134-135) bir mahur besteden sz eder: N eati'nindir gf tesi, beste ise Ebubekir Aa'nn, Tanpna^n deyiiyle Eyyubi Bekir Aa'nndr.
"G ittin amma ki kodun hasret ile cn bile stem em sensiz olan sohbeti yrn bile." Bu besteyi beenm ede Yahya Kem al'in etkisi var mdr sorusunun yant ke sin verilemez. nk Yahya Kemal bu iire bir tahmis yazmtr ola ki bestesin den de sz etmitin

Gittin amma ki kodun hasret ile cn bile stemem sensiz olan sohbet-i yrn bile Devr-i meclis bana gird-b- beldr sensiz Mey-i rahnt deil sgar-t gerdn bile
(...)

Hr- firkatle Net-i hazinin v hay Dmen-i lfeti k oldu giribam bile

N ET'nin GAZELN TAHMS

Ye'se gark etli felek klbe-i ahzm bile teim geti cehennemdeki nrn bile C edp sndremez gzya tfm bile Gittin amm ki kodun hasret ile cn bile stemem sensiz olan sohbet-i yrn bile Dde grdm gece endamm prhensiz Nurdan rh-i musaffa idi gy tensiz Gam deil kalsa da iklm-i emen glensiz Devr-i meclis bana girdb- beldr sensiz Meyi zehrb- sitem sgar- gerdn bile (...)

K endini A n la ta n Edebiyat 753

Tanpna'da Bat m ziinin bestecileri de vardr ama gene de bizim yaam mzda yer eden bizim bestedlerimizdir. Huzur'daki (s. 135) mzie dair bir blmden sz edelim:

"Debussy'yi, VJagner'i sevmek ve Mahur Beste'yi yaamak." Bize ait olanlar dinleriz, zevk de alrz ama Mahur Beste ile yaarz. Dinlemek ile yaamak arasndaki farka dikkat ekmek isterim. Dede Efendi'nin (Dede'nin) ferahfeza eserinden, perevinden (s. 86) sz eder. nl iiri de, H uzurda aadaki gibi anar: "Ettik o kadar ref-i taayyn ki Neat yine-i tecellde nihanz" Oysa iirin ash yledir: "Etdik o kadar ref-i taayyn ki Net yine-i pr-tb- mcellda nihnz"
Yukardaki blm de dikkatimi eken. Batl bestecilerin sadece adnn ge mesi, bir Trk m usikisi bestekrna gelince onun belli bir eserinin adnn anlma sdr. Bat'da ayrnt yok Trk musikisinde vardr. Yahya Kem al'le mzie yaklam arasnda da bir fark grrm. Yahya Kemal, servenimiz arklardadr, der ve arklardan sz eder. Onda ne trkye ne de halk m ziine bir gnderme vardr. Bir ehri anlatrken, o ehrin kltrel btnln unutmaz, stanbul'u di le getirirken, dvn iirinden dizeler ve ark gfteleri yer alr. Erzurum 'da bunlann yerini trkler alr. Halk edebiyat, halk iiri konusundaki izlenimleri A nadolu'da yapt ret menlik srasnda kazanmtr. Yahya Kemal iin byle bir izlenim, Anadolu'ya gitmedii, grmedii iin sz konusu deildir. M esele buraya gelmiken, Tanpnafn iire ve sanata yaklamndaki bu dik katleri syledikten sonra; iirini alglamak, onun btnclk anlayn, deiik trden derledii bilgileri, kltr krntlarn birletirmedeki ustaln anlamak iin mutlaka okunmas gereken kitap Be ehir'dir. ehri anlatm adan nce, kavrayabilmek iin ne kadar ok unsurun gzetil mesi gerektiini, tarih perspektif iinde, mimarisinden m ziine kadar zengin bir m alzem e birikim inin gerekliliini gsterir. Be ehir, iirsel dzyazya rnek gsterilebilir.

7 5 4 T a n p n a f zerine Yazlar

Dzyazs bir toplamadr, iiri de bir ayklama. Trlerin zorunlu kld iki yaz biimi. Tanpna' okuyanlar, nesri ile iiri arasndaki deerlendirm ede yn tem farkn gzetmezler. Nedense romann verken, iirini baarsz saymak gibi bir alkanlk da yerlemitir. Tanpmar iirinin iinde, yabanc akmlardan yerli zevklere kadar birok un sur bir aradadr. Genelde belli baz iirleri zerine vgler yaplm , birka iirin glgesinde Trk iirindeki yeri yazlr olmutur. "Tanpmar iiri iin hangi kaynaklardan yararland?" gibi basil, ok sorulan ama bence yant da bugne kadar tam verilemeyen bir soru. Fransz iirine yaslananlar, onun Fransz akmlarndan yararlandn syle yerek Bat'yla olan balantsnn altn iziyorlar. te yandan Yahya Kem al'in bir devam olarak niteleyip, bunun iine Ahmet H aim 'i de katyorlar. zellikle Ne indeyim Zamann, bir de Bursa'da Zaman iiri stne yazdnz m, iiri iin sy leyecekleriniz sanki bitiyor. Birok kiide bunu sezdim. nce Ahm et Hamdi Tanpna^n iirler'inde iz sreceim. Sonra da baka iz srenlerle, eletirel bir ilikiye geeceim. zellikle bir airi, okur ounluuna tantan ilk vitrin antolojiler, daha son ra da edebiyat tarihleridir. iirler zerine, notlama biiminde grlerimi bildir dikten sonra, adn andm bu kaynaklan tarayarak, onlardan nasl bir air kim lii ktn zetleyeceim. Tanpnar'n iirler'ine, yazd "Tanpna'm iirleri iin nsz Aray"nda Ouz Demiralp, onun asl trnn iir olduu grn, ondan yararlanarak savunur:

"lmnden nce yaymlad kitabnda sadece otuz yedi iire yer vermitir. Ancak, iiri, daha dorusu iirseli btn yaptna yaymtr. Kendi savlamas na gre, iirinden kalkarak evreye yaylm da. yleyse, Tanpmar'a gre, iiri, yaptnn can evidir. Mallarme ve Valery izgisini izlemeye alarak, iiri arn ma, ayklama, saltk gzellii yakalama ilemi olarak grmtr.

Tanpmar, ok verimli bir yazardr. stelik dzyazs iir ykldr."

(Ouz Demiralp, Ahmet Hamd Tanpnar'n iirler'ine yazd Tanpnar'n iirleri in nsz Aray, s. 7) Dem iralp'n nsz'nde Tanpnar'a dair doru yaklamlar, katldm sap tamalar var.

Kendini A n la ta n Edebiyat 755

Ancak, Bnrsa'da Zaman iin sylediini Tanpmar iin geerli grmyorum:

"Trk entelekteli tarihiyle barm, btnlemitir."

Buradaki cmle birok kii iin sylenebilir. Tanpnafm kendi tarihiyle ks olduu zaman yokhr ki, byle bir barma sz konusu olsun. Tarih, iirinin motifidir. Tarih onda dnden bugne bir arm lar zinciri nin yaratcsdr. Eskiye vg biiminde tecelli etmez. Ama eskiye bir gnderme, eskiyi bir hatrlatma, kendimizi unutmamak iin bir kltrel uyardr. Tanpmar, tarihi gibi bakm az tarihe, iiri iin bir motiftir, medeniyet tarihi dir, mziin tarihidir onu ilgilendiren. Ne var ki edebiyat, tarih sre iinde deerlendirir, bizim gibi Dou Bat karmaas iinde bocalayan bir kltr zeri ne yargya varm ak ister. Varabilir mi? Bana gre hayr. Tarih onda ayrca armlar bilinci yaratmtr. Gzelliklerin ya da baka deyimle, kltrn, iiri i ie girebilecek unsurla rn Osm anlI'ya, Dou ya da Bal'ya aidiyeti belirleyici bir unsur deildir, nem li olan bunun estetik deeridir. Tanpna'n Bat kavram tektir, ama Dou ile Osmanl iki ayr kavramdr. iirini oluturmaya bu adan bakabiliriz. Fransz iirinin etkisi vardr, Yahya Kem al'den bugne kadar hangi iyi Trk airinde bu etki yok ki. Yahya Kemal'den maziyi irdeleyii almtr, ama maziyi yorumlay farkldr. Gelenein yaayan yann alm, onun peinde komu, yaayan yan ile len yann ayrt etmeye abalamtr. Ayrma ilem ini yerine getirirken, Bat'nn edebiyat ve fikir tarihini de unut mamtr. Bylece iir deerlendiriinde kaynaa inmitir. Hemen hemen btn antolojilere alnan N e indeyim Zamann iiri, onun ilgilendii, zerinde dnd, kltr tarihinde bana gre birim sayd bir zamanszl imler. Tanpmar iirini yapan birok e burada kendini gsterir. Zamann grece lii, imdiki ve geen zaman onu T.S. Eliot'a yaklatrr, bir yazsnda ondan sz eder. Varoluuluk ve tasavvuf iirini ne oranda etkilemitir? Bunun yeterince incelenm edii kansndaym. Varoluuluk'tan da sz edilebilir. Jean-Paul Sartre'dan sz eden birinin bu akm bildii, en azndan ana hatlan konusunda bilgi sahibi olduu sylenebilir. yle bir itiraz yaplabilir. Tanpmar, varoluuluu biliyor muydu, incelemi miydi?

756 T nn p n ar zerine Yazlar

Sava sonras bir felsef akmn, zellikle edebiyattaki izdm yle ne kan bir dnce hareketini bilmeliydi. Etkisi grlmeyebilir.

Abastz postsuz bir dervi, biim lerle bir kiinin, bir dncenin belirlenem eye ceini, tanmlanamayacan grnten te suret'e deil siret'e bakm ak gelene ini vurguluyor. Ben bunda tasavvufun modern izini gryorum.
Dervilik aba ile post deil, szne bir gnderme yapmtr. Fransz iirinden yararlanmayan air neredeyse yoktur ancak, yararlanma, etkilenme oranlar, zmsenm e ileminin baars farkldr. Tanpna'a bu adan da farkl yaklamalyz. Fransz iirinden belli bir ada balamak eksiktir. A hm et M uhip Dranas, Cahit Stk Taranc, Ziya Osman Saba'y da bu etki lenenler/esinlenenler kutbu iinde deerlendiririz, aralarndaki fark ayn etki nin uzantsm da incelemeliyiz. Ben Ziya Osman Saba'y etkiyi en ok Trkiye'ye uyarlam air olarak sa yarm. Bizim dnyam za indirgemitir Fransz iirinden aldklarn. Yahya Kem al'in semt iirlerini. Ziya Osman Saba'nn ruh dnyasn dn dmde, Tanpnar'n fark daha belirginleir. nk iiri meknla somutlan maz.

Bursa'da Zaman ile Bir Gn cadiye'de iirini dta tutarsam, her lke, her yer
iin geerli bir soyutlamadan sz edilebilir. Mekndan iirsel bir mnezzehlii vardr.

Yava Yava Aydnlanan iirinden bir drtlk: "Ey sktun bir nefeste Yakt billr vize! Bu esrarl mselleste Gkler yaknlat bize..." Sahah'taki erotizmi dikkatimi eker: "Gm plakl bir baka bahar Olan vcudunu ondan gizleme. Ne varsa hepsini boyun, sa, meme. Esirden dudaklar okasn sevsin Madem ki geceden daha gzelsin!"
Doay, gn, geceyi Yava Yava Aydnlanan'da, ylesine grsel unsurlarla bezer ki, usta bir fotorafnn enstantane oyunlarn anmsatr.

K end ini A n latan Edebiyat 757

Rtuun buradaki rol nedir? iirde rtu ne anlama gelir? Burada konunun bende yaratt grnt zerinde iirsel oynamalar, rtu olarak tanmlyorum. Tanpnar'n iirinde elbette Fransz iirinden, elbet Ahm et H aim 'den alp zmsedii grsellie hayran olmuumdur. Belki peyzajlar sevmemin etkisi vardr bu yorumumda. iirlerindeki zam anszlk kavram ok belirgindir. Zaman zaman Yahya Ke m al'in iir oluturma yntemi burada kendini hissettirir:

"klimler dnda ezel bahar. Mevsimler iinde tkenmez yarn.

Geip gidenden hznlenir, unutulardan, bir grnp bir kaybolandan ac duyar. mr gibi. airin aray nedir, belki de lmszl, Gilgam e'in aradm arar.

"klimler dnda ezel bahar." Bu; arayn, bu dilein en iircesidir. Uyanma'y okurken, aklma geldi.
Tanpnar'n bu iirinden ne kadar ho bir klip yaplabilir. iirin, airin imgele mini, zgr armlara brakalm diyenleri de tamamen haksz saymyorum, ama olaanst iirsel grntlerin ardmda, "Suyun ufaklaan, yaknlaan sesi." Ve yank trks dalda blbln. Hayr brnn sesini bu ses bozsun istemiyorum. Yava yava ykselen bir su sesi ne kadar m thi olur. imdi Relax bal altnda doa seslerini, su seslerini CD'lere kaydedip, su ni huzur ortam yaralyorlar.

Uyanma'du ben iirin doallnda huzur buluyorum. Yavan olmayan tedir

gin bir huzur. Su sesi. Bursada Zaman'da da yok mudur? Bir iire elik edebilecek en doal, en teselli veren ses, elbette su sesi olacaktr. Yahya Kem al'in okura stten bakan, airi bir Tanr m ertebesine karan, i irinin m egalom an tavrna karlk, iir, Tanpna'da alakgnll bir etkileyicilik kazanr. "U fka giden yelkenli" diye balayan iir, bende Fransz iirinin btn baa rsz etkisini hissettirir. Oysa Tanpnar'n Deniz Ufkunda iiri, derin bir teslim iyeti verir.

758 T an p n a r zerine Yazlar

Teslimiyet, Tanpmar'da ok ynldr, bir derviin davran, bir tasavvuf ehlinin dnyaya bak, hem bir Mslman ileke, hem de bir ortaa manast rndaki dnyadan tecerrd etmi bir papaz. Ondaki ok kltrllk, iirine byle yansr, sadece bizim hayatmzn, kl trmzn esintisi deildir. Tanpmar zerine yaplacak bir deerlendirmede, notlamada, eletiride baz kavramlarn ok kullanldn fark ederiz. Rya, ayna, aydnhk. Herkesin kulland, ana tema'lardan ne o ne katyor? Srrealizm 'in nda bunlara bakarsanz, bir yorum fark yaratabilirsiniz.

Sabaha Kar, birdenbire bir Salvador Dali tablosunu getiriyor gzmn nne. "Yzler asit dallarda Kk, sska, kandil yzler. Onlar alyor kemanda Ve znt dolu gzler." Selm Olsun iirini okurken, Yahya Kem al'in dvn iirinden yararlanmasna/etkilenmesine/yeniden kurmasna karbk, Tanpna^n halk iirinden yarar land kanaatine varmam gerektiren iirsel izler tayor. Siyah Atlar, mazmun sanatndaki ustala rnek gsterilebilir: "Sanda gecenin sojik rzgr Siyah atlarn son yolculuundan."
iirin son iki dizesi, Yahya Kem al'le ortak bir iir ve varlktan kurtulu anla yn gsteriyor: Yahya Kemal, Deniz iirinde "Mdem ki deniz ruhuna sr verdi sesinden. / Gel kurtul o dar varln hendesesinden!" demiti. Tanpmar da,

"Ve dersin yavaa kendine: mrn emberinden kurtuldum yine."

Etki deil, ayn temann benzer ilenmesi olarak yorumluyorum.

Bir Heykel in, bence sradan bir heykel deil, bir Rnesans aheseri hakkn da yazlan bir iirdir. Modern bir heykele yazlamayaca aktr. Zaman belir lemek istersek, klsik dnemi anmsatyor, diyebiliriz.

K endini A n la ta n Edebiyat 7 59

Gene mazmun dzeni dikkatimizi eker, ejderha, su nerkisi, yeim, lotus iek leriyle, "ne de bir baka remiz" diyor. Gereklilik yok. "Usuz buciksz in'den."

Bir Gl Tazelii. Tanpm afm ilkbahar, yaz mevsimi vardr. Sonbahar onun tem a'lan arasmda pek yer almaz.
Yazn parlakl, ilkbaharn aydnl eker onu:

"Mahmur uultulu yaz sabahlar,"

Kular, gvercinler... Onlar da benim iin zgrl temsil ediyorlar. Sesin nemini, mziin yerini Sesin iirinde grebiliriz:

"rpman bir ruhun artk Bin hasretle delik deik Uzak hayret burlarnda Nevann, ferahfezann"
Mzik de Tanpnar"n eklektik anlaynn bir baka trdeki egemenliidir. Nevnn, ferahfezann, nemli besteciler tarafndan kullanlan, iyi bestelerin yapld m akam lar olduundan yer alr. En nce nevann Itri'nin nevakrn anmsattn syleyebihriz. Ferahfeza da Dede Efendi'nin nl bestesidir.

Bir Gl Bu Karanlklarda, iirinin bir srrn veriyor; "Yetmez mi bu mjde sana. Aydnlatrsam alnn. Ben her ryay zamana Tayan yldz kervan!.." ' Rya bugne uzanan bir arm zinciri.
Bergson kadar Freud'a da bavurmak gerekniiyor mu?

Gezinti'de, Yahya Kem al'deki semt, ehir som utlam alanna karlk Tanpnar'n pek az iiri dnda, soyutlamalar vardr.
Hatrlama, gene airin yaza bahhn gsterir. Sevdii m evsim dir yaz: "im enlerinde yaz bahelerinin"

Rhtmda Uyuyan Gemi, Yahya Kem al'e bir gnderme midir, yoksa okuduk larmzn etkisi altnda kaldmzdan byle bir yorum yapm a zorunda m his sederiz kendimizi?

7 6 0 T a n p in a r zerine Yazlar

"Rthtvndn uyuyan gemi Hatrladn m engini Gidip de gebniyenleri Beyhude bekliyenleri..." Her ey Yerli Yerinde, Tanpmai'n yerli ve yabanc etkilendii btn kaynak lar, adlan, kendi zgn iir potasnda eritiinin ustaln yanstyor. "Her ey yerli yerinde; havuz banda servi Bir dolap gcrdyor uzaklarda durmadan, Eya aksetmi gibi tlsmh bir uykudan. Sarmaklar ve bcek sesleri sarm evi."
Hi kukusuz iir, insann belleindeki birikimleri zellikle kiisel iir antolojisindekileri tahrik eder, onlarn yeniden yaratlla yeni bir iir biim inde g zkmesini salar. Bir sorunun yantn bulamyorum. Tanpna'n bir poetikas var myd? Onun iir hakknda yazdklarndan tu tarl bir poetika karabilir misiniz ortaya? Onun yazd iirin izdm , bir poetika oluturm u mudur? Sanm yorum , eklektik anlay, deiik airleri, akmlar bir arada bulundur duundan bir poetika kmyor ortaya. Peki soyutlam a dediim iir, bana belli bir zaman mekn hatrlatyor olabi lir mi? iirin anjm lanndan yola kp bir kurgulama yapabilirim.

Eski Suadiye'de leylklarn bulunduu bir sokak, leden sonra gnei vur mu, Pan fltn flem i, ahap kona sarmaklar sarm.
Modernletirilm i, bir Yedi Meale iiri. Hatta belli bir isme de odaklanabili rim Sabri Esat Siyavugil bunu yazm olabilir. Zihninizdeki, belleinizdeki iir antolojisinin varl size zengin yorumlar kazandrabilir, alglamanz boyutlandrabilir, etkileri artrabilir. Peki bu iiri onlardan ayran nedir? mge yaps, etki varm duygusuna kapldnz anda zgnln fark edebilmeniz. Tanpnar'n etkileri zm seyip, birok airden ve iir akm ndan yararla np zgn bir iir yazabilm esinin anlalmas, iirine derin bir yaklam gerek tiriyor.

K endini A n la ta n Edebiyat 761

Belki de bazen kendi yazdklarnn da dorultusunda onu deerlendirerek, feisrdng iine dyoruz. .Tanpna'n iirinde beendiim zellik, yryen iir olmasndadr. Kesin bir yorum da donmamhr. iirini glendiren ve zayflatan elerin deikenli i srekli biir yenilenm eyi de beraberinde getiriyor. Bu iirde sonbahar, yazdan sonbahara geii, belirlilikten belirsizlie gidii bir arada yanslyor. Eer Tanpna'n en sevdiin iiri nedir diye sorsaydmz hem en Btn Yaz' rnek gsterirdim. Yalnl, sradan im ge yapsna karlk olaanst etkileyicilii benim be enme ltlerim i olutruyor. Bu iirin etkileyici mkem m elliinin yannda baka rnekler var m diye sorsanz,

"Gnler gelip gem ektekr Kular gibi umaktalar"\ eklerdim, bir de bir arknm bir dizesini: Seni syler bana dalar dereler"
Onun irngelerle, sradanl iirsel byteten yanstmas, bu iirin en belir gin zellii.

"Hlyan, eii almaz Bir saray olmutu bize;"

ie byyen im ge halkalar. "Ne gzel geti btn yaz, Geceler kk bahede." lenlerin verildii, byk aklarn yaand, byk aynlklarm yaz sonu na kald sahte bir grkem den uzakl beni adeta bylyor. Acaba Tanpnar'dan iki dize alsaydm, semek zorunda kalsaydm bm u mu alrdm? Ben de byle b ir yaz geirebilirim, geirdim cmlesini kullanabilme, iirle yaanty/yaantm zdeletiriyor. H epimizin yaayabilecei ama yazamayaca bir iir.

Defne Dal'nda ApoUinaire'in esintisini duyar gibi oldum.

M sik, anahtar b ir iir.

7 6 2 T a n p n ar zerine Yazlar

iiri zerine yaplacak yorumlarn iine mzik girmezse, onun mzie bak as, iirindeki deil, yazclndaki yeri es geilmi olur.

"Bu lgn uyan her dnceden stste vc zlim, bir kader gibi, Bir melek uzanm siyah geceden Mahur sularnda tututu gemi." Gller ve Kadehler. "Silinir aynadan bir nazl h a y ri okurken N eati'nin, yine-i prtab m cellada nihanz, dizesini anmsarm. Ayna iiri onun bu kavrama olan dknln, tutkunluunu ortaya koyar. "Derin sularnda bu ayna her an Hep bu aynadasn artk k ve yaz" Mavi, Maviydi Gkyiiz'nde gene ayna kavram iiri iin gerekliliini gsterir.
Ve sen glnce aan gller, bana Be Hececiler'in en iyi airi Faruk Nafiz am lbel'in, sonradan bestelenen iki dizesini hatrlatt;

Bahemde almaz seni grmezse iekler Sen gelmezsen mevsimi nerden bilecekler Brden glmseyen yzn Sabahlarn aynasnda"
Yaar Nabi N ay'n Edebiyatlarmz Konuuyor kitabnda yer alan sorular n yantlarken; halk edebiyatndan, halk iirinden sz eder. Gerekten de Yahya Kemal'de, Fransz iiri etkisinde kalan dier adlarda da gemeyen trk kelimesi onda ska geer. Belki Yahya Kem al'in arklarna kar lk, o trkleri koyar.

Saatler inde... kargaay, tedirginlii, duygularn birbiri iine gemesini, bir

gergef gibi iler. Kendine zg bir rg stilidir bu.

Bursa'da Zaman hemen hemen her antolojiye alnan, gerekten de bayaptlarndan biri. Ama Tanpna'n iir dnyasn hep ayn rnekle/rneklerG tant mak gibi bir sakncas var. Ancak beni bu iirde etkileyen, onun tarihe yakla mn ortaya koymas, tarih kiilerin onda uyandrd armlar.
Ayrca Tanpna'm, sadece iir zerine deil, tarih, kltr gelenek, Dou-Bat stne yazdklarn okumusanz, bu iirin btn bunlarn bir trdeki meyvalan olduunu fark edersiniz.

K endini A n la ta n Edebiyat 763

Yahya Kemal, doduu ehirlerin, yerlerin kaybnn hznn anlatr, Tanpnar ise bir kltr corafyasnn kaybndan yaknr. Toprak nemli deildir, nemli olan o topran kltrdr. Bu bakm iinde sadece kuru, yalnkat bir duyarlk yoktur, iirin bir kltr bilinci olduunun rneidir. Osmanl m paratorluunun tarihidir. Bir konumasnda Dou'yu ge fark ettiini belirtir. Tekrar iirine dnecek olursak, aaya aldm iirinde m ziin etkisini, bi ze getirdii tny dikkatle dinledim. "Yzlerce emenin serinlii". Belki de Otto Respighi'nin eseri Roma'da emeleri dinleyebilirsiniz.

"Serin hlyasyle emelerinin. Su sesi ve kanat akrtsndan Duyduk bir musik gibi zamandan inilere sinmi Kuran sesini."
lgi ekicidir, ocukluk anlarmda, Arabistan'da ezann sesinin bir baka ol duunu anlatr. Ben de M sr'da, Kahire'ye gittiim zaman bu etkileyicilii hissettim. Ezanm musikisini o zaman daha derinden duydum, anladm. Meknn bu hissedii artrdn syleyebilir miyim? Okuyuun farkn ileri srebilir miyim? Beyaz bahesinde su seslerinin, iirde mziin nasl kullanldn, zihni mizde o yaratr. Bence bu sesler, yani msik, iirin etki kadrajn belirler. Tanpnar'm baz iirlerini anlamak iin iyi bir iir okuru olm ak yeter. Ama Bursa'da Zam an iin iyi bir iir okuru olmann yansra, Osmanl Tarihi'nin de bilinmesi gerektii kansndaym.

Bir Gn cadiye'de iiri de yledir; "Bir gn cadiye'de veya Sultantepe'de,"

O semti grm enin bu iire bir katks var mdr? cadiye'yi, Sultantepe'yi grdm. Ben sanmyorum. nk bu iiri, belki esinin geldii yer olarak balatm, onu meknndan soyutlayarak da zevk alabilirim. Bir dize onun mziye bakn, maziyi bugn yorumlayn ortaya koyar:

"Bugnn rzgrnda ykanan mazi gl. Bir baka gzle bakarsn mr denen uykuya."

764 T ijn p n ar zerine Yivjlar

Bana hemen bir dvn dizesini anmsatt:

"Hb- gaflette geen mrm rya grdm."

Ey Kartal Bakl iirinde iki dizenin iki ayr nemi vardr benim iin. Biri, olaanst gzellikte bir dize;

"Amam gllerin siyah bahesi"

Dieri de gene kesin biim de ilkelerini karmaya girimemizin nemli bir malzemesi olduundan:

"Aynalar krld, mevsimlerle biz Srrm gecesinde ryaya daldk" Dn, iirleri iinde benim beendiim, ama iiri yazlrken, zerinde dur ma gerei duymadm bir iiri.
Ahmet Kutsi Tecer'e ithaf ettii Gl iirinde bir dize gene bize ayna tutuyor:

"Yldzlarn tuttuu ayna, ezel aka," Brak Aydnla, Deniz, Raks, Tanpna'n iir dnyasnda bir bakalamm r
nekleriyse de, baka iirleri kadar baarl olmadm sylesek de, onlardan farkh bir merhaleye varn rnleri olarak nitelenebilir. Ouz Demiralp'n Kutup Noktas kitabnn izinde Tanpnar'a yaklama lar/uzaklamalar. Ouz Demiralp'n bir saptamasna katlyorum ve ona yaklamann en do ru yolu olduunu kabul ediyorum:

"Tnnpnar, iir sanatnda bir dev olmasa da iir ykldr btn yazdklar. Bu nedenle, Ahmet Hamdi'yi anlamak iin, imdiye dek yaplann tersine, iirsel yanndan okuyacam yazdklarm." (s. 17)
ocukluk gnlerinin izleinde bir kiiliin olumas servenine her zaman sevgi duyarm. Kendininkiyle rtt iin daha da yaknm. Byle ocukluk larda, ie dner ve her eyi iinizin aydnlndan, siyahndan, glgelerinden, mevsimin getirdii renk oyunlarndan, doann seslerinden renirsiniz. stelik her kavram la, her grdyle, gzlemlediiyle birok kiinin, zel likle da dnk kiilerin yapt gibi arasna bir mesafe koymaz, hepsi de ruhun mahzeninde yanklanr.

K end ini A n latn n Edebiyat 7 65

ocukluktan genlie geince, bunun iine bilimi, bilgiyi katar, duygular, duyarhklar arasna bir mesafe koyma tel balar. Yakndan bilirim bu ocukluu.

"Ahmet Hamdi: iir ve sam t anlaynda Bergson'un zaman telkkisinin m him bir yeri vardr," der. (s. 18)
Tanpma^n Bergson'un zaman anlaym benimsemesi, o zaman gzde ve gndemde Bergson'un olmasdr. stelik felsefeci deyince akla gelen ilk kii, zamann bu alandaki en nl ad Ord. Prof. Dr. Mustafa ekip Tun'tur. O da Bergson'cudur, dolaysyla Tanpnar'n onun zaman telkkisini benimsemesi, bir seimden ok, bulunanla yetin mektir. N itekim Cell Slay da Bergson'dan sz eder, o da filozoftan etkilenmitir. Ben bunun btn kuan ortak bir seimi. Tun, etkisi olduu kansndaym. Bana kalrsa gerek Tanpmar, gerek Slay felsefe konusunda, araylara, ara trmalara girim i deillerdir. Sanrm Ouz Dem iralp'n kitabndaki; Tanpnar'n zam an kavram ve ta savvufla ilgili blm leri, iire geni alml bir yaklam iin yararl olabilir. Ouz D em iralp'n Tanpnar"n tanmlamasn okuyalm. Deerlendirmesini sonra yapacam:

"Tam bir sanat adamdr Tanpmar. Yazndan, msikden, resimden olduu gi bi mimarden de ok iyi anlar. Her alanda olduu gibi mimarde de Osmanl kltr kaltm ok iyi deerlendirmektedir." (s. 59) '
Yazndan ok iyi anlamas olaandr, ama dierlerinde "ok iyi anlam akta dr" yargsn ben sevginin abartsna veriyorum. Tanpma/n her konudaki tah lil gc yksektir, ama mzik bilgisini, and, vd paralarla ksth olarak bir m zik bilgisinden sz edilebilir, ustas Yahya Kem al'de olduu gibi. Elbet Bat m ziine de ilgi gsterdiinden mzik anlay biraz daha, ok seslidir. Benim iin nemli, ilevsel olan, mzii darda brakmamas, onu iirinin iine yerletirebilmesidir. H er iki mzik trnde az bilinir bir besteciden, ya da nl bir bestecinin az bilinir parasndan sz etmez, mzik merakls, mzii bir amatrn biraz s tnde bilen herkes iin m alm paralardr. Zaten bir aire, bir romancya bundan fazlasn bilm esi gibi bir grev de yk lenmesini anlamsz bulurum. Sayd besteler hakknda biraz bilgi verelim. Tanpnar'n kendine zgl herkesten fazladr. Belki bu kavram ona ok yakr, o birok kiinin etkilendii kaynaklardan yararlanm, adlardan etkilen mi, ama onu yle bir halitaya (alama) dntrmtr ki, artk analitik bir a

7 6 6 T anpnr !e rin e Yazdar

lma ile onun iirini -nesrine girmiyorum- alglamak ne derece mmkn olur, tartlabilir bir hale gelmitir. nk sevdii btn eleri, trleri, deiik dozlarda ve llerde birbiri iinde erittiinden, etki konusunda aydnlk, net bir yargya varmay pek de art grmedim. Etkilendii, yararland edeb ve dnsel kaynaklar -ki bu ok azdr-.iirinin btnn aklamaz. Tanpmar'n, "H epim iz bir uur ve benlik buhrannn ocuklaryz. nk mazi ile nerede nasl balanacamz bilm iyoruz." sz doru ve hepimizin zerinde durmas gereken bir saptamadr. Nitekim yllar sonra kltrel adan bu buhran tartyoruz. Biz dn siyaseten cumhuriyetin resin tarihi glgesinde, tercihimizi yaptk ya da yaptrldk. O zaman bana kahrsa baka yntem tehlikeli olabilirdi, baa rnn mehule dm esine sebep olabilirdi. Rejim nemliydi. Ne var ki, bugn kltrel adan byle bir tehlikeyi mmkn grmyorum. Eski metinlerin, eski edebiyatn okunm a istekleri oalmtr, oalmaldr da. Tanpnar'a, ben daima bireysel, toplumsal, tarihi, dnsel ke kapmacalarmzm edebiyat haritasn izmi bir kltr topograf gzyle bakarm. Her zaman Yahya Kemal-Tanpnar karlatrmasnda vardm kesin bir yarg vardr. Yahya Kemal, tercihin rahatln, yerlemiliini yaad, Tanpnar sonuca varamamann tedirginhini. iirini de bu adan daha ok seviyorum belki. Bugn modern zmleri mizde Tanpnar'dan daha ok yararlanabiliriz. nk bizi yarglarn benimse meye, kabul etmeye zorlamaz. Bizimle birlikte tartr, birinde pheden eser yoktur. Tanpnar her dizesi, her satryla phedir. Unutmayalm ki, yllar sonra yeniden gndeme gelmesi, moda olmasnn ardnda kesinliklerin reddi yatar. Ben iiri ekseninde bir gezintiye karken, onun romanlarndan yararlanma dm, genel kavramlarda gnderme yapmak zorunda kalmadm srece. Buna sadece mzik sz konusu olduunda bavurdum. O, her yere iirden aldm, diyor, yleyse ben de al kapsnn nnde bekledim, o kapnn nnden ieriyi grebildiim kadarn yazabildim. Andre Gide'in benzetmesinden yola karak sylemeliyim, iirinin dar kap sndan gemeye altm, nesrinin geni kapsnn nnden bile gemeyerek. iirinin ardndaki estek kaynaklarn sralamaya altm. M zii alglay ndan resme bakndan, denemelerinden, edebiyat tarihinden, airler hakkndaki grlerinden yararlandm.

K end ini A n la ta n Edebiyat 7 67

nk iir dairesinin iine alarak onu deerlendirmenin benim seimim ol duunu syleyebilirim. Tanpm afla ilgili malzemeyi hovardaca harcayarak, kolay bir yaklam sa lamaktan uzak durdum. Bir dizesine yaklarken, birden ortaya M m taz'n kmasn dorusu hep yadrgadm. Siyasal anlam azlk onu ilgilendirir mi? Kltrdeki izdm orannda. Ne var ki Tanzimat'tan bu yana yaanan kltrel uyumazl o iirlerde zmtr, buna karlk romanlarndaki dnce arkapln benim akl yrt me alanmn dnda kalyor. Be ehir'in ithaf ve giri ksm lar burada bize yar d m a olacaktr.

"Yahya Kemal'e ithaf "Yahya Kemal'in derslerinden -Fakltede hocamd- ayrca eski iirlerin lezzeti ni tattm. Glib'i, Nedim'i, Bakyi, Nilt'yi ondan rendim ve sevdim. Yahya Kemal'in zerimdeki asl tesiri iirlerindeki mkemmeliyet fikri ile dil gzelli idir. Dilin kapsn bize o at. Bazlar bu tesiri baka trl gryorlar. Haki katte estetiimiz ayrdr. Aada anlatacam. Yalnz millet ve tarih baklanda ki fikirlerimde bu byk adamn mutlak denecek tesiri vardr. Be ehir adl ki tabm onun al dnce yolundadr, hatta ona ithaf edilmiti. ki defasnda da bu kitap bulunduum yerde baslmad ve ben bu ithaf yapamadm" (A.H. Tanpmar, Be ehir / thaf) "Bizden evvelki nesiller gibi bizim neslimiz de, bu deerlere, imdi medeniyet deimesi dediimiz, btn yaama mitlerimizin bal olduu uzun ve sars c tecrbenin bizi getirdii sert dnemelerden bakt. Yz elli senedir hep onun uurumlarna sarktk. Onun dirseklerinden arkada braktmz yolu ve uzak ta zahmetimize glen vaatli manzaray seyrettik. Tenkidin, hir yn inkrn, tekrar kabul ve reddin, mit ve hlyann ve zaman zaman da gerek hesabn ikliminde yaadmz bu macera, daha uzun zaman, yani her manasnda verimli bir almann hayatmz yeniden ekillendirecei gne kadar Trkiye cemiyetinin hakik dram olacaktr." (A.H. Tanpmar, Be ehir, s. 23) "Hi unutmam: Uluda'da bir sabah saatimle, dinlediim oban kavalna bir birini aran koyun ve kuzu seslerinin sarldm grdm anda, gzlerim den sanki bir perde syrlmt. Trk iirinin ve Trk musikisinin bir gurbet maceras olduunu bilirdim, fakat bunun hayatmzn bu tarafna sk skya bal olduunu, bilmezdim. Manzara hakikaten gzel ve dokunaklyd, be on dakika bir sanat eseri gibi seyrettim. Bir gn Anadolu insa:nnn his tarihi ya zlr ve hayatmz bu zaviyeden gerek bir sorgunun szgecinden geirilirse.

768 T iin p n a r zerine Yazlur

moda sandmz birok eylerin hayatn kendi bnyesinden geldii anladr. Bir kelime ile, benim iin bu meselelerin, kendileri kadar, olanr bana gelile ri, ruh hallerimi benimseyen iimdeki yiiriiyiilei'i de mhimdi. Zaten kitap, para para yaanm eylerden dodu." (A.H. Tanpnar, Be ehir, s. 24)
En nl, antolojilere en ok alnan iirlerinden biri Nc' indeyim Zamann ad l olandr. Bu iirin iinde ben zamanszlk anlayn, tasavvufu, varoluuluu, abasz, postsuz bir dervite ise gizemsel, dinin dnda (ldin) bir kutsallk anlay n grrm. Rya kelimesi elbet burada da geiyor. Ben bunu T.S. Eliot'n za manszlk kuramyla ilikilendiriyorum. Doaya baknda Fransz iirinin Yahya Kemal'in etkisinin grldn syleyebilirim ama klasik dnya iirini zmsemitir: Yava Yava Aydnlanan i irinin drdnc drtl bunu gstermektedir.

"Aydnln hendesesi Sonszluk bahendir senin; Dinleyin geliyor sesi Arlarla bceklerin (...)" . Bilirim Kimse emez iiri, bence dnemin ortak iir kalplarn ieriyor. Belki hececilerin iine szan bir Yahya Kemal, ayn kaynaktan beslenen bir Cahit Stk Taranc, bir Ziya Osman Saba.
Genellikle onun hep Fransz airlerinden, Yahya Kem al'den etkilendii sa vunulur, ama Trk airleri ile bir karlatrmas yaplmamtr. Doa ve zaman, onun resim/resmetme duygusunu iirine getirdiinin kan tdr. Gene rya geer ve "ebediyetinle geldik dizdize," der.
"(...)

klimler dnda ezel bahar. Mevsimler iinde tkenmez yarn. imizde sonsuz alkanan deniz, Giililmseyen yz kaderin bize. Yldzlarn altn bahesindeyiz, Ebediyetinle geldik dizdize." Uyanma, Yahya Kemal etkisini gsterir ama ben burada daima Parnasyenlerin renk cm bn grrm.

K end ini A u latan Edebiyat 76 9

Bir dize var ki, Yahya Kemal iirinden farkn gsterir: "Ve yank trks dalda blbln"

Deniz Ufkunda, onun elbet Yahya Kem al'den etkilendiini, ama bamsz bir
iir oluturduunu da gsterir. M allarm e etkisinden sz edilir, onu inceleyenler bu konuda yazmlardr. Ben aralarndaki ilikiyi bir baka adan da deerlendirmek isterim . kisi de retim yesidir; iiri, edebiyat retirler. Zaman zaman bir retici kimliinden bakarlar iire. Ayrca Tanpnar Trke ve Franszca'dan bakarken, M allarme de Franszca ve ngilizce asndan bakar. M allarme, elbette kendini retmeye ve sadece iire adad. Tanpnar, iirin mzikalitesini elbet Yahya Kem al'den, M allarm e'den de. D vn edebiyatndan da rendi. Onu sadece M allarm e etkisinde dnmek ben ce Frankofon grn uzantlardr. M allarm e kendinden sonrakileri etkilemitir, ama Tanpnar iin iir asn dan bunu iddia edemeyiz. Ne var ki nesri, edebiyat tarihindeki yorumlar, ro manlar hem okuru, hem de edebiyatlar ok fazla etkilemitir. M allarme, kendinden sonraki kua etkilemitir bunlardan ikisi Huysmans ve Verlaine'dir. Ayrca nl Prelde L'apres midi d'un Faune (Bir Pan'n leden Sonras) iiri besteci Claude Achille Debussy'yi etkilemi onu bestelemitir. Ay rntl bilgi iin "The Oxford Companion to French Literatre, compiled and edited Sir Paul Harvey and J.E. Heseltine, Oxford Clarendon Press, s. 441-442'e ba klabilir. Mallarme nce bestenin iyi olmayacandan kukulanm sonra-beenmitir. Yahya Kemal ve Tanpnar'n iirini, mzik, bestelem e asndan karlatra biliriz. Yahya Kem al'in birok iiri bestelenmitir. nemli oranda ondan beste ya pan M nir Nureddin Seluk'tur. nk iiri Trk mziine uygundu, bestelenebilirdi, ben Tanpna'm bir iirinin bir Trk bestecisi tarafndan bestelenebile cei kansnda deilim. Onun modernitesi ok sesli mzie uygundur. N e yazk ki, ok sesli bestecilerim iz de onun iirine bu gzle bakm ad, iirimize mzik penceresinden bak iin lhan Usmanba gibi bir besteciyi beklememiz gerekti. ok sesli Trk bestecilerinin bu adan da iirine yaklamalarn neririm. Parnaslar, 1860'dan sonra/an pozitivist ve bilimsel ruhunu yanstmaya altlar. Rom antizm e kar bir tepkiydi Realizm ve N atralizm dzyazda, ro manda ve tiyatroda ise ona kar br tepki gstermediler.

7 7 0 T unpniir zerine Y;zliir

Kaynaklarndan nennli biri de Paul-Ambroise Valery idi phesiz. Ben bun lar dorudan etki olarak yorumlayamyorum. nk Valery de Sem bolistler den sonra da M allarm e'den etkilendi/yararland. iiri "obscure"dur nk "ifade edilemeyeni ifade etm eye" almtr. Ondan etkilenenlerin bir ounda olduu gibi inner assonance ve alliteration vardr. Bu ksa aklam alarn nda Tanpnar'n iirindeki yabanc kaynaklarn genel bir panaromasn izebiliriz.

Sabaha Kar, m zikle iir ilikisini gsterir. "Bir kadn ba duvarda Uzanm szyor beni, Ve gln kular dallarda Krpyor, kirpiklerini. Eriyen parmaklarmda Mumyalanyor aydnlk Sesler nlyor almmda Hafza gibi dank. Yzler asl dallarda Kk, sska, kandil yzler. Onlar alyor kemanda Ve znt dolu gzler. (...)" Yollar ok Erken'de-, deien doa ile ruh hali arasndaki balantlar gzkr. Parnasizm iin kullanlan pesimist iir yorumu, Tanpnar iin de geerlidir, en etkili kavram budur: "Uzakla her eyden ve yldzlardan nkr oldun btn bahelerin,"
Evet etki vardr, ama Siyah Atlar ismi bile bu etkinin yok olduunu gsterir;

"Sanda gecenin souk rzgr Bir gn kapatrsn bu ufuklar Beklersin kende sessiz ve yorgun Siyah atlarn son yolculuun."

K endini A n latan Edebiyat 771

Kurtulmak, zgrlem ek belki o etkiyi gsterir: "Ve dersin yavaa kendi kendine: mrn emberinden kurtuldum yine." Sanrm bu iir Yahya Kem al'in, "Gel kurtul varhmtn o dar hendesesinden" di zesiyle karla trlab ilinin

Bir Gl Tazelii, Baka Bir Yldzda iirleri zamanszlk kavramna verilecek iyi
rneklerdir:

Mahmur, uultulu yaz sabahlan, O stste rya, cenup rzgr. rkek dalgalarn omuzlarnda Tl tl dalanlar srr havada Bu cmb, bu bahar... lgn pler Mercan kadehleri gizli gller... Ka akam seyrettim bu sahilde ben Bulutlarn solgun menekesinden Ka gne rpnd kanlar iinde. Yosun bahelerin uzak vehminde; Sesler eriilmez ufuklar gibi mknsz sularda tutuan gemi, (...)"

BA K A B R YILD IZD A

Bu mitsiz ve biare ahitleri mrmzn. Bu aynann sularnda Ka kere ykand yzn. Bu lamba ve hlyamza Yabanc binlerce uyku; Bir demir peneydi sanki imizde eski korku...
(...)

Kim bilir hangi yldzn Ksr llerinde imdi.

772 Tiipniu zerine Yazlar

Beyhude hatrlyoruz Bu hi oh m m eyleri... Sesin acaba mzik ve Yahya Kemal ilikisini getirir mi aklmza? "r]pnnn bir ruhum artk Bin hasretle delik deik Uzak hayret burlarnda Nevnn, ferahfezann"
Tanpna^n iirleri bugn okunduunda, anlalr, baz anahtar kelimelere bile gerek gstermeyen bir iir. Belli bir akmn, belli bir anlayn elbette klasik -klie dem eyelim - temalar, yaz tarz vardr. Bu ortak bir anlayn iirde orta ya kdr. Tanpna^ da, iirini de bu genel aklama iine koymak gerekiyor. majlar, armlar da bu adan birbirine benziyor, hatta bir kuan iiri oluyor. Syle diklerim, genel iinde zgnln yok olduunu sylemek anlamna gelmiyor. Aksine genel iinde, zgn yaratmann daha g olduunu savunuyorum. ok sevdiim Hatrlama iiri ile Rhtmda Uyuyan Gemi rnek olarak sunulabilir. HATIRLAM A

imenlerinde yaz bahelerinin. mrn gecesinde skn, aydnlk Boanan bir seldi avularndan, Bir masal meyvas gibi paylatk Mehtabn krlm dal ularndan.

R IH TIM D A UYUYAN GEM

Rhtmda uyuyan gemi Hatrladn m engini. Sert dalgalar, yosunu. Sularn uultusunu...
(...)

Rhtmda uyuyan gemi Hatrladn m engini Gidip de gelmiyenleri Beyhude bekliyenleri...

K endini A n la ta n Edebiyat 773

Rhtmda Uyuyan Gemi'deVl son drtlk Sessiz Gemi'yi andrr demeyi uygun grmedim. Sanatta armlar taklit szyle, etki szyle aklanmaz her zaman. Her ey Yerli Yerinde, onun etkilendii kiilerin, zgn yanlarmm olaans t sentezidir. Yahya Kemal, Ahmet Haim ve Tanpnar. iirde etkiyi zm sem e nin de belki edebiyat tarihinde veya antolojilerde yaymlanacak baarl rnei. Btn Yaz, yalmlyla en sevdiim iiri.
Onda m evsim ler ilkbahar ve yazdr diye daha nce de belirtmitim. Kn sertlii iiriyle badamaz. Seim dorudur. M sik'nin birinci drtln okuduumda, nce mahur makamnn zel liine deinm ek gerektiini dndm. "M ahur sularnda tututu gem i."

Mahur Beste'yi artrp, ona kaynak olduunu sylem eye gerek var m? Gller ve Kadehler zengin arml bir Tanpnar iiri. iirim yazarken zengin kaynaklarn etkiden arndrarak yazdmn da belgesi.
"Silinir aynadan her nazl hayl, N eati'nin "yine-i prtab mcellda nihanz" elbet ayna ile ilgili birok dizeyi akla getiriyor. Ama bence tek anlmas yorumlanmas gereken bir iirdir. Alttaki drt msra da mazmun dzeni asndan aklanabilir.

Barnda bir bak yaras boluk, Simsiyah kesilir gznde ufuk. Siyah aar gller ve siyah ter mrn gecesinde ten blbller..."
Bir de N eati'nin gazeline bakalm:

evkiz ki dem-i blbl-i eydd nihmz Hntz ki dil-i gonce-i hamrda nihmz Bir cism-i nizr zre dkp dne-i eki n rite-i can gevher-i ma'nda nihmz
(...)

EtdiJ< o kadar ref-i taayyn ki Net yine-i pr tb- mcellda nihmz Ayna iiri bu temada iirimizin gzel rneklerinden biri.

7 7 4 T v p n ;r z e rin e Yazlv

AYNA

Derin sularnda bu ayna her an Senden bir parlt aksettirecek Kh plak bir omuz sessiz decek Eriyen bir kuu beyazlndan Baznn bir tebessm, tutumu mercan Rihjsiyle sanki knnh bir iek. Ve salar mitsiz yle yzecek Olgun akamlarn arlndan. Hep bu aynadasn artk k ve yaz Mavi sularyla arkanda Boaz Kpren aydnlkta her tepeden. Hep burada, mrn her merhalesinde, Hapsohnu bir afak gibi derinde Zamana glecek hznn ve ne'en. Mavi Maviydi Gkyz de, Faruk Nafiz amlbel'le bir iir benzerlii yaratyor.
Tanpnar hakknda yazlanlar okuduktan sonra ilk edindiim izleninn. Herkes onu kendi alanna, kendi anlayna ekmek iin benim pek de katl madm gerekeler retiyor. iirine yaslanmak gerekirken dorudan iiri tramplen yapp nesrine ulalmak isteniyor. "Tanpna'n etkiledii airler var m?" sorusuna ben ou zaman hayr yantn veriyorum. Ancak burada bir noktada yanlmamak gerekiyor. Onun yazd tarz iirle ri yazanlar etki alanna koyamayacam. nk eyh G alip'in iki dizesini bu tesbiti aklayan nitelikte gryorum: "Esrarn M esnevi'den aldm/aldmsa da miri mal aldm ." Ondan sonra gelenler -iirlerin yazlma tarihlerini gz nnde bulundura rak-, Cahit Stk Taranc, Ziya Osman Saba da Fransz iirinden yararlandlar, Tanpnar'n kaynaklarndan birisinden. Ancak bunlarn iinde en evrenseli ve soyut kalan Tanpnar oldu, onun ba ka kltr alanlar ile, tasavvufla, Osmanh iirinin mazmunlaryla bezediinden yerel bir renkle yetinen bir air olmad. O airlerden daha fazla baka alanlar rendiinden, Dou-Bat hesapla mas yaptndan iiri daha geni boyut kazand.

K end ini A n latan Edebiyat 7 75

Bursa'da Zaman, Bir Gn cadii/e'de gibi iirleri belki bu aklam ann dnda
tutmal. Ziya Osm an Saba, iire m ill/uhrev bir atm osfer katt. Belki de Fransz iiri nin etkisini Trkiye'ye, bize uyarlad. Eer iirin de bir lkesi var ilkesini kabul ediyorsanz tabii. N edense birok edebiyatm z iin geerli olan ekitirmeyi Tanpm a'a da insafszca uyguladk. Onun iin bir kltr adam deyimini kullanm ak ok daha doru. Evet yazd; iirine, romanna geen, kaynak niteliindeki bilgilerdir. M zik de yledir, mim ar de yledir. Ouz Dem iralp'n kitab bence, onun baz iirlerinin alm iin iyi bir reh berdir. nk yazar baknda Dou ile Bat'y bir arada bulundurmutur. Ouz D em iralp'n kitapta yer alan yarglarndan itirazsz, rezerv koymadan katldm yargs aadadr:

"19. Asr Trk Edebiyat, Be ehir, kendi alanlarnda hl alamam yaptla rdr." (Kutup Noktas, YKY, kinci Bask, s. 181)
Ouz D em iralp'n yorumlamadaki yardmc, belirleyici kaynaklar konusun da sylediklerini yazm a aldm, katldm iin:

"Gene de, M. Kaplann almasnn, Tanpmar okumalar iin salam bir kay nak olduunu kesinlemek gerekir. Gelgeldim, 1972'den sonra birdenbire oalan Tanpmar okumalarnda Kaplan'n bulgular yokmuasna davranilmtr. Bu yzden de yaptn izleksel ekirdei olan "iir" gzden kantr. Tanpmar'n romanlar, dzyazlar da ha ok ilgi grmtr, ama bunlar, Tanpmar'n yazdklarnn hepsini gznne almadan, izleksel k noktas olan iirini atlayarak okumak, eksik, giderek yanl deerlendirmeler yaplmasna yol aar; amtr da.

Ne var ki, Tanpmar'n "iir gibi" yazd blmleri ok eletirmenimiz es ge mi, "diranelik" saym, kmsemitir. Tanpmar'n temel izleklerini barnd ran sz sanatlar ss ya da fazlalk sanlmtr."
Tanpmar iiri zerinde bir eitleme yazsnda neleri yapmak isterdim? Bir yargya baladmda ortasnda birden baka yollara sapar, sonmda da ba ve ortasyla badam ayan yaratc, kkrtc bir yargya varmak isterdim. ki kiinin diyalou gibi, her yargnn kartn birlikte okura sunm ak isterdim. Benim de her iki yargya varabileceimi, birinden birini tercih etmediimi gs termek houma giderdi. Bir dizesinin ardndan, yeteneim olsayd bunu izgiye de dkerdim. Beste yapardm. Onun derslerinde yapt gibi, yazmn bir yerinde "okum a notlan.

776 T a n p n a r zerine Yazlar

kitap tavsiyesi" bal altnda tavsiyelerde bulunur, yazmn sonunu bakalar nn getirmesini uygun bulurdum. Okuru artm ay o kadar arzulardm ki, metni aklayacama, alglama nerilerinde bulunacam a, keke vaktimi tuzak kurmaya hasrelseydim. Kendimi tutup yarglara varma alkanlndan vazgeebilseydim. Syle nenleri, yazlanlar sralayp, onlarn iindeki sylenm em esi, yazlmamas, okunmamas gerekenleri saptamakla yetinseydim, okura ok daha fazla hizmet etm i olurdum. Onlar ykten kurtaracama bu kez bir yaz daha ekledim. Tanpna/n iirini renmek iin mutlaka bu drt kitab okuyun demekle yetinseydim: Tabi ki bu listeye Tanpnar'n kendi kitaplarn koymuyorum, birincisi abes olurdu, kincisi onlar zaten okuduk diye kabul ediyorum...) Mehmet Kaplan, Tanpnar'n iir Dnyas, Dergh Yaynlar. Turan Alptekin, Bir Kltr Bir nsan, letiim Yaynlar. Ouz Demiralp, Kutup Noktas, YKY.

Bir Gl Bu Karanlklarda -Tanpnar zerine Yazlm Yazlar- / Handan nciAbdullah Uman, Kitabevi.

(Toplumbilim, say 20, Austos 2006, s. 21-50)

MODERN MUHAFAZAKAR; AHMET HAMD TANPINAR

A. mer Trke

Ahm et Ham di Tanpnar, sadece dilin btn gzellii ve msiksi ile vcut bulan iir ve dz yazlanyla deil. Dou ile Bat arasmda skan kltrel kim liklerimiz etrafnda srp giden tartmalara katklar nedeniyle de gncelliini koruyan bir isim. Osm anh'dan Cumhuriyetle gei srecini yaayan ve her iki dnemi tek bir kimlikte birletirm eyi arzulayan modern bir m uhafazakr o, bel ki de muhafazakrca modern..! 1 9 0 rd e stanbul'da domutu. Babasmn ii gerei, ilkokuldan liseye kadar Anadolu'nun eitli ehirlerinde srdrd eitinni. stanbul Darlfnun Ede biyat blm nden 1923'te mezun olduktan sonra Erzurum, Konya ve Anka ra'da edebiyat retmenlii yapt. stanbul Gzel Sanatlar Akadem isi'nde ders ler veren Tanpnar, Edebiyat Blm Tanzimat Edebiyat krssnde profe srle seildi. 1942-1946 yllar arasnda ise TBM M 'deydi; Mara milletvekili olarak "atanm t". Yeniden eitim hizmetine dndnde Edebiyat Blm Yeni Trk Edebiyat profesrlne getirildi. 1962 ylnda kalp rahatszl so nucu len Ahmet Hamdi, Saatleri Ayarlama Enstits, Huzur, Sahnenin Dndaki ler, Mahur Beste gibi romanlar. Be ehir gibi iirsel bir gezi-denem e kitab, Trk edebiyat ve dnsel hayatna dair bir ok nemli inceleme brakm t geriye. Kimileri iin ise onun air kimlii hepsinden nemliydi.

"H u z u r e k o l " Tanpna'n 1980'li yllara kadar yeterince ne kmaynm -krlmaynn- ardnda, edebiyat ynlendiren siyas durularn onu nereye ve nasl ko numlandracan bilemem esi, sanat ve edebiyat siyasetin dolaysz bir alanna indirgeyen bir zilm iyetin izleri vardr. Tanpmar'n dnce hayatmzdaki yeri

778 * T an p in ar zerine Yazlar

hakknda tartrken kullanlan argmanlarn edebiyat ya da felsefeden deil si yasal ve ideolojik yan tutulardan temellenmesi, yani dou-bat, sa-sol, ilericigerici ikilemlerine taklp kalnmas elbette bir zenginlik getirmemi, sonuta miras -onu har vurup harman savuran- muhafazakr ve milliyeti kesime kal mt. Oysa Tanpna/ basite muhafazakr olarak grmek ya da geleneksel de erleri savunduunu sylemek, bu kavramlarn iini boaltm aktan baka bir an lam tamaz. nk -Ahmet idem'in "Tara Epii" incelemesinde vurgulad gibi- muhafazakrln, gericiliin ve gelenekiliin ayrdedici vasf gelecek ten uzaklamaktr. Gelecei kuatan bir zaman bilinci ise sadece moderne zg dr. yleyse, Dou ile Bat, eski ve yeni, Osmanh ile Cumhuriyet, slam ve la isizm arasnda skp kalan kltrel kimlikler etrafnda srp giden tartmala ra yapt mdahale, bir "hars" arayn barndrmasyla m uhafazakr renkler tasa bile, gemi-imdi-gelecek algsn barndran romanlaryla Tanpna^n muhafazakrl, bugnk hayatmz kaplayan teknoloji rnlerinden ya da kltrn poplerlem esinden, edebiyatn yetersizliinden, dilin kuruluundan yaknan bir entelektelin muhafazakrlndan ok da farkl deildir. Tersine, Tanpm afn toplumsal fikriyat deime ve gelime zerine ekillenir. stelik kendi kltrel kimliindeki Batl yanlar, Cumhuriyet'in Batllama hamlesini, ustas Yahya Kem al'in "realizm "inin ardndaki Batl dnce tarzn zellikle belirtmi, ancak bu almn bir bellek yitimine karlk gelmemesi gerektiini savunmutur. Gemiin mirasn koruyup modern bir hayatla kaynatrmak elbette zor bir mesele. Kald ki AB'nin kapsn alan Trkiye Cum huriyeti'nin bugn bile en temel ve hallolmayan meselelerinden bir tanesi. Tanpmar, btn eserlerinde -zaman ve mekn alglarmz canlandrarak- ite bu konuyu, Dou-Bat sentezini, ilemitir. Kimi zaman karamsar, kimi zaman iyimserdir. Mesela be ayr kente ilikin gzlemlerinden oluan Be ehir (1946), onun dnce ve duygu dnya sn-, "bu iki dnyay oluturan kk unsurlar, eskiye ait ama kaybolmu ey leri ve kayplarn yaratt znty; ufukta beliren ve hayatmz derinden et kileyecek olan yeninin unsurlarn ve yaratt cokuyu okura btn aklyla gsterir". 1908'den sonra cereyan vard der Tanpmar Edebiyat Notlan'nda; "Osm an lclk, Trklk (Mehmet Emin), slamclk (Mehmet Akif)... Bir de garplk (Tevfik Fikret) vardr. Bunlar birbirleriyle arpm, bazs Trk milletinin lehi ne, bazs neticede aleyhine olmutur. Mesele m paratorluun elden kmas. Sonra bunlar hep birden Yahya Kem al'de toplanmtr". Hesaplanmas hayli g bu toplamn sonulan kltreldi ve Cumhuriyet dnemine kendine zg bir muhafazakrlk olarak aktarld.

M odern M uhafazakr; A h m et H a m Ji T an p m ar 7 79

ark ve Garp
Yahya Kem al'in biricik mirass ve muhafazakrln romandaki en gl temsilcisi Ahm et H am di Tanpmar, Bah-Dou ikilem ini madd deerlerle mane v deerler kartlnda tartma kolaycln benimsememitir. Tek bir ark olamayaca gibi ne ark ve ne de ark medeniyeti szlerinin tek balarna mu ayyen bir m anaya gelmeyeceini; ark ve Garp meselesinin aslnda pratik hayat ierisinde hallolduunu, aslnda meselenin mnevverlerin kendi aralarnda ko numaktan vazgem edikleri bir meseleden ileri gitmediini bilm ektedir Tanpnar. Onun m eselesi kendisiyledir ve bu meselenin topluma tanmas yine ken disi dolaymyla gerekleir. Dou-Bat kartl ve kimlik sorununu, stanbul'un farkl semtlerini kar karya getirerek ileyen Ahmet Hamdi Tanpmar, ayn meselenin takipisi olan yazarlar arasnda en rafine rnektir. Osmanh'dan kalan miras srdren ilk d nem Cum huriyet romanlarnda mekn, Dou-Bat deerlerini temsil etmek ba kmndan bir anlam tayor ve kent ikiye ayrlyordu. stanbul tarafnn mahal leleri Osmanl-slam geleneklerinin, greneklerinin, deerlerinin yaad sem t lerdi. Beyolu taraf ise kentin Batllam teki yansyd. "Be ehir"de; "Be yolu, kk ve orijinalite damgas oktan kaybolmu, hatta bu damgay stn de bir defa bile duymam en ucuz cinsinden bir 19. yzyl Avrupa'sdr" ifade siyle dillendirdii arpk Batllamay "Hu^ur" romannda, hikyesinin m erke zine koymutu Tanpmar. Yazarn en tannm roman "H uzur" (1949), bir olay ya da bir hikyeyi de il, karakterlerin ruh ve dnce dnyalarm -yine Tanpna'n temel meseleleri etrafmda-anlatmaya yneliktir; "gemiimiz, kimliimiz. Dou ile Bat'nn en gin kltrleri arasnda, -iki cihan arasnda- kendimizce ve kimi zaman kendimiz olamadan duruumuz, tereddtlerimiz, gn ve an yaaymz, itiyatlarmz, itikatlarmz, "skut m usikisi"nden aldmz haz, kendi kltrn reten, ret tike harcayan stanbul, neylerin, kudmlerin ve derin bir msikyi yaratmla rn hala bizi eken halesi, ruh gezintileri, yumuak ama derin sorular, btn bu "terkip"ten bize kalan lezzetli bir huzursuzluktur "H uzur''da bulduumuz... Romann en baanl yerleri, roman kahraman M m taz'n dlerini yaadr stanbul manzaralarnn "resm edildii" yerlerdir. Tanpmar, okuyucusunu Mmtaz ile birlikte, Beyazt Sahaflar arsnda, sala dkknlarda, bitpazannda, ekm ece'deki balk muhitinde ve kr kahvelerinde dolatrrken, stan bul'un bir kronikisi, stanbul'da eski zamann donup kald ve biriktii ke lerin bir tasvircisidir sanki. H uzu'un sonraki blm lerinde Boaz'a, zengin bir eve, sanki baka bir dnyaya geeriz. Pnl prl grnen modern semtte ncele ri ok mutlu olan Mmtaz, giderek bu evrede yaayan insanlara uyum sala yam az ve yklr. Geilm em esi gereken bir snr inem itir o!

78 0 T anpnr zerine Yzhr

Huzu/da dile getirildii gibi, arka da eskiye de deil, bu memleketin haya tna baldr Tanpnar; "bu M slmanlk mdr, arkllk mdr, Trklk mdr" ilgilenmez... Yaad hayat anlamlandrrken, M m taz'n "M azi ile balarm z kesmek. G arb'a kendimizi kapatmak. Asla!" lnda zetlenebilecek -"h er eyden biraz" ihtiva eden- yeni bir 'terkip'in arayndadr.

Ayar Veren Kim?

Geen zaman ierisinde belki de "N eyim ?" sorusuna bir yant bulmutu Tanpnar. "N eyiz?" sorusuna olumlu bir yant verilemeyeceini ise "Saatleri Ayarlama Enstits"nde (1961) iln etmitir. Tanzimat dneminden Cumhuriyet'e uzanan elli ylhk bir zaman diliminde geen "Saatleri Ayarlama Enstits", Cumhuriyet toplumunun dnce ve davran yapsna ynelm i keskin bir eletiri, Dou-Bat sentezciliinin snrlarn izen kinik bir metin. lkedeki saat leri -zamanlar- eitlemek iin kurulan enstitnn kurulu amacnda srtp kalan cumhuriyetin m odernizmiyle kalmyor, enstitnn kuruluu, toplumu ynlendirii, tasfiye edilirken yaanan brokratik sorunlar, Amerikallarn olaya el at gi bi alt temalarla Trkiye'deki devlet kurumlarnn hantal ve giderek anlamszlam yapsn da aa karyor. Batllamann etkilerini bireysel yaamlardaki y kmlar, ahlki bozukluklar ve deerler yitimi gibi alldk simgelerde aramam; tersine, kurumlara evirmi gzn ve bu taklitiliin Batllama anlamna gel mediini bilerek, sonu lmle biten bir trajedi yerine -olup bitenlerin i yzn dala arpc biim de da vuran- komik bir hikyeyi tercih etmi. Modernizmin biimselliinin yaratt illzyonu ironik anlatmyla aa karyor Tanpnar; "kinci elbiseyi bana enstitmzn ilk kurulu gnlerinde o zamanki kyafetimle m esseseye gelemeyeceimi dnen Halit Ayarc hediye etmiti, srtma daha ilk geirdiim gnde btn varlmn deitiini grdm. Birdenbire ufkum gr ve zaviyem geniledi. Deime, koordinasyon, alma nn tanzimi, zihniyet deiiklii, st dnce, ilmi zihniyet gibi tabirlerle konu maa, kendi isteksizliim e "zaruret", "im knszlk" gibi adlar koymaa. arkla Garp arasna lsz m ukayeseler yapmaa, ciddiliinden kendim de rkt m hkm ler verm ee baladm. Bir kelime ile, onun cesareti ve icat kudreti bana alanm gibiydi. Sanki bu elbise deil bir by idi". Tanpnar, Batl fen adam ile Doulu din adamn altn yapma hayali etrafmda bir araya getirirken, Bat'nn bilim ve teknikteki gelimelerini Dou'nun kltrne, Doulu kimliklerinden dn vermeden tama gayretine giren "k k hesap adam " sentezciliini de katm mizahna; "Seyit Ltfullah'n asl is tedii kinatn srrna, maddeye ruhen tasarruf etmekti... Bununla beraber Aistidi Efendi'nin eczanesinin arka tarafndaki gizli laboratuarda imbikler, krk ler, her cinsten ieler, korneler arasnda yaplan tecrbelerde de brleri gibi

M odern M uhafazakr: A h m et Hamdi T a n p n a r 781

hazr bulunuyor, eski yazm alardan kard formlleri Aristidi Efendi'ye veri yordu. Hatta bu yzden bu iki adamn arasndan gnlerce sren mnakaalar oluyordu. Bu m nakaalarda Aristidi Efendi'nin mnevver Avrupah msama has ve sabr ile gip leme o kadar kuvvetle tasarruf eden Ltfullah'n gurur ve alnganl tpk atete kaynayan byk bir ienin iinde ve etrafnda dven zt kuvvetler gibi birbirleriyle karlarlard". Cumhuriyet projesinin dnp dolap ayn kartla geldiine iaret eder ken, Cumhuriyet devrimleri ile balayan modern yaam tarzlarnn gemii ih male ve yabanclam aya neden olduunu hissettirir. Tanpna'a gre, "hayat ve halk, yani asl ktle devlete yetimek mecburiyetinde" kalmtr. M uhafazakr l ite burada kar ortaya. Ne kafatas bir milliyetilik, ne m istik inanlar; ilerleme adna gzden karlanlarn belleimizdeki nem ini bilen, muhafaza edilmesi gerekenlerin bilincinde, zengin bir mirastan yoksun kalm ak istemeyen bir sanatnn m uhafazakrldr onunkisi...

(BirGn Kitap, say 31, 25 Ocak 2007)

Ahmet Hamdi Tanpmar zerine Kitaplar Bibliyografyas

1. 2. 3. 4. Kaplan, Mehmet, Tanptnar'tn iir Dnyas, stanbul 1963; 2.b. 1983. Alptekin, Turan, Bir Kltr Bir nsan - Ahmet Hamdi Tanpmar ve Edebiyatm za Baklar, stanbul 1975, 2. bask. letiim Yaynlar, 2001. Cumbur, Mjgan (Haz.), lmnn 20. Yldnmnde Prof. Ahmet Hamdi Tanpmar 1901-1962, M ill Ktphane M drl, Ankara 1982. Ati, Sarah Moment, Semantic Structuring in the Modern Short Story - An Analysis of the Dreams of Abdullah Efendi and Other Short Stories by Ahmet Hamdi Tanpinar, Leiden 1983. Oktrk erif, Ahmet Hamdi Tanpinar (Hayat, Kiilii, Eserleri), stanbul 1998. Demiralp, Ouz, Kutup Noktas j Ahmet Hamdi Tanpinar zerine Eletirel Bir Deneme, stanbul 1992;, 2. bask, YKY, stanbul 2001. Abac, Tahir, Yahya Kemal ve Ahmet Hamdi Tanpma/da Mzik, stanbul 2000. Yazan, m it M eri - Karman, Selma mit, Ebediyetin Huzurunda Ahmet Haindi Tanpmar, stanbul 2000. Okay, Orhan, Ahmet Hamdi Tanpmar, stanbul 2001.

5. 6. 7. 8. 9.

10. Erbay, Erdoan, Doumunun 100. Ylnda Tanpmar'm Huzurunda / Musikinin Byl Dnyas, Erzurum 2001. 11. Uurcan, Sem a (Haz.), Doumunun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpinar, s tanbul 2003. 12. Kolcu, Ali hsan, Zamana Den lk (Tanpmar'm iirinin Epistemolojik Te melleri & Tanpmar'm iir Estetii), Ankara 2002. 13. Gezer, Zeki, Ahmet Hamdi Tanpmar/Hayat-Sanat-Eserlerinden Semeler, s tanbul 2002. 14. Durak, M ustafa, (Haz.), A. H. Tanpmar iiri ve 2002 Bursa iirleri, stanbul 2003. 15. Orak, Cengizhan, Ahmet Hamdi Tanpmar, Ankara 2003. 16. n, Ekrem, A'dan Z'ye Ahmet Hamdi Tanpmar, (Kitap-lk dergisinin 65. say syla birlikte armaan olarak verilmitir), stanbul 2003. 17. Sunat, Halk, Bolua Alan Kap / Ahmet Hamdi Tanpmar ve Yaptlarna Psikanalitik Duyarlkl Bir Bak, stanbul 2004. 18. Kantarcolu, Sevim, Yapbozumcu ve Semiotik Yaklamlar Inda Tanpinar Hikyeleri, Ankara 2005. 19. Balc, Yunus, ki Bilim Adamnn Hikyesi: Ahmet Hamdi Tanpinar ve Ouz Alay, DenizU 2004. 20. Balc, Yunus, Ahmet Hamdi Tanpmar'm iirlerinde Trajik Durum, Denizli 2004. 21. Arm aan, Mustafa, (Haz.), Bursa'ya topik Mektuplar (Ahmet Hamdi Tanpnar'm lm nn 43. yldnm ansna). Bursa Osm angazi Belediyesi, s tanbul 2004.

784 T iin p m a r rerin e Yazlar

22. Doru, Yasin (Haz.), Tanpmr'n Dnyasnda Bursa/Takrda Glen Rya, (l mnn 44. yldnm ansma). Bursa Osmangazi Belediyesi Yay, stanbul 2005. 23. Karaca, Nesrin T., Ahmet Hamdi Tanpnar ve Musiki, Ankara, 2006. 24. Trenek, Mehmet, Baka Hayatlar Peinde: Tanpmar'n Romanlar zerine Bir nceleme, Erzurum 2006. 25. eri, Bahriye, Ahmet Hamdi Tanpnar ve Eski Trk Edebiyatmz Hakkndaki Grleri-Deime, Gelimeler, Paris 2007. 26. Bayramolu, Zeynep, Huzursuz Huzur ve Tekinsiz Saatler / Tanpnar zerine Tezler, stanbul 2007.

27. Enginn, nci - Kerman, Zeynep, Gnlklerin Inda Tanpnar'la Babaa, s

tanbul 2007.

Ahmet Hamdi Tanpnar zerine Yazlar Bibliyografyas (Alfabetik)

Abac, Tahir, "A hm et Hamdi Tanpmar ve Nazm H ikm et'in Benzer Yanlan", Yasakmeyve, say 1, ubat-M art 2003, s. 72-78. Abac, Tahir, "Aydaki Kadm", Adam Sanat, say 174, M ays 2000, s. 24-29. Abac, Tahir, "Hwzwr Hangi Makamda Bestelendi", Varitk, say 1159, N isan 2004, s. 30-33.. Abac, Tahir, "Tanpna'da M zik", Adam Sanat, say 127, Haziran 1996, s. 35-51. Acar, Fazl Ahmet, "A hm et Ham di Tanpmat'n iirlerinde Rya ve Hayal 1-11", Hisar, say 274-275, Eyll-Ekim 1980, s. 15-17, 22-24. Acar, Zafer, "m gelerin Glgesine Sman Ahmet Hamdi Tanpnar iiri", Yedi k lim, say 178, Ocak 2005, s. 51-54. Acarolu, Trker, "A hm et Hamdi Tanpnar ve Eserleri", Hr Vatan, 29 Ocak 1962. Al, Berat, "H uzu'un rtk A nlam lan", Varbk, say 1169, ubat 2005, s. 64-68. Adal, Murat, "Gelenein Farkl Bir Yorumcusu: Ahmet Hamdi Tanpnar", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 70-74. Advar, Halide Edib, "Be ehir", Akam, 12 Arahk 1946. dil, Fikret, "air ve evresi", Yeni stanbul, 7 M art 1961. dil, Fikret, "Tanpnar ve Zam an", Yeni stanbul, 8 M art 1961. Ayda, dile, "A hm et Ham di Tanpmar", Tarih ve Edebiyat Mecmuas, say 4, Nisan 1982; Byle diler Yaarken, Ankara 1985, s. 203-210. Aaolu, Adalet, "Tanpma/da Kent Sim gesi", Milliyet, 9 Eyll 1988; Karlama lar, stanbul 1993, s. 169-171. Ahaladze, Ana, "A hm et Hamdi Tanpma'n Be ehir kitabndaki Bursa'da Za man Blm nde Tehis ve ntak", Tanptna/tn Dnyasmda Bursa / Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 99-107. Ak, M ehm ed Akif, "Tanpm a'n Kendi inde Blnm nsanlan", Pnar, say 61, Ocak 1977, s. 3-8. Akarsu, Kenan, "air ve Yazar Ahmet Hamdi Tanpm ar", Sanat ve Kltrde Kk, say 1, ubat 1981, s. 30. Akatb, Fsun, "Tanpnar ve Aydaki Kadm ", Zaman Yaatan Roman-Zamana Di renen iir, stanbul 1998, s. 13-16. Akay, Ali, "Tanpna^da erisi ve Dars", toplumbilim (A. H. Tanpmar zel sa ys), say 20, stanbul 2006, s. 5-7. Akbal, O ktay "A hm et Hamdi Tanpnar da Son Yolculukta... Kara A tlar", Vatan, 25 Ocak 1962.

786 Tanpntr zerine Yazlar

Akbulut, M ehmet, "Su Seslerinin Beyaz Bahesindeki ehir", Tanpmar'm Dnya snda Bursa / Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 175-185. Akengin, Yahya, "B ir Kltr Bir nsan", Hisar, say 152 (227), Austos 1976, s. 33. Akn, Glten, "A hm et Hamdi Tanpnar", Trk Dili, say 272, M ays 1974, s. 654659. Aknc, Gndz, "A hm et Hamdi Tanpnar", Kitaplar lemi, say 1, Mart 1962, s.

1- 2 .
Aknc, Gndz, "H am di Tanpnar", Milliyet, 19 Ocak 1980. Akkanat, Cevat, "B ir Ana-Snak Olarak Tanpmar'm Eserlerindeki Bursa", Tanpna/n Dnyasnda Bursa / Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 131-145. Akkyal, Berna, "H uzur'a Dair Bitmeyen H uzursuzluum uz", BirGn/Kitap, sa y 3 1 ,2 5 Ocak 2007, s. 10-11. Akmanlar, Ali, "M azi Gl; Ahmet Hamdi Tanpnar", Hisar, say 159, 162, 164, 166, 167; Mart, Haziran, Austos, Ekim, Kasm 1977; s. 18-19,17-19,16-18, 17-18. Aksoy, Ali, "Uzaktan Yazlm 'Bursa'da Zam an' ", Bursa Denemeleri, stanbul 2002, s. 22-35. Akta, erif, "M ill Romantik Duyu Tarz ve Trk Edebiyat VI: Ahmet Hamdi Tanpnar", Trkiye Gnl, say 50, Mart-Nisan 1998, s. 243-250. Akn, mer Faruk, "A hm et Hamdi Tanpnar", .., Trk Dili ve Edebiyat Dergi si, cilt XII, 31 Aralk 1962, s. 1-32. Akyz, Kenan, "Kitaplar Arasnda: Abdullah Efendi'nin Ryalar", lk, say 6 8 ,1 6 Temmuz 1944, s. 18-20. Alangu, Tahir, "19uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi", Yz nl Trk Eseri, cilt 2, stanbul 1974, s. 1353-1366. Alangu, Tahir, "A hm et Hamdi Tanpnar", Cumhuriyet'ten Sonra Hikye ve Ro man", cilt 111, stanbul 1965, s. 583-598. Alangu, Tahir, "Be ehir", Vatan, 4 Nisan 1961. Alangu, Tahir, "Tanpna^n iirleri", Vatan, 13 M art 1961. Alemdar, lhan, "Rya ykleri ya da yk Ryalar", nc ykler, say 11, K-Bahar 2001, s. 58-60. Ali, ehnaz, "Saatleri Ayarlama Enstits'nde Sosyal Tenkit", Doumunun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpnar, (Haz. S. Uurcan), stanbul 2003, s. 19-26. Alkan, A. Turan, "Sa Jlesi ve Tanpnar!", Zaman, 29 Aralk 2001. Alkan, Erdoan, "Nerval iirinin Rzgrnda Ahm et Hamdi Tanpnar", Varlk, say 1026, M art 1993, s. 41-44.

A h m et Hamdi T an p m ar z e rin e Yazlar Bibliyografyas (A lfa b e tik ) 7 87

Alptekin, Leyl, "Aynadaki kim? Medeniyet Buhrannn ki ehreli ocuklar", Toplumbilim (A, H. Tanpnar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 229-231. Alptekin, Leyl, "im izin Aydnlk Aynasndan Geen R ya", Tarptm/n Dn yasnda Bursa / Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 161-172. Alptekin, Turan, "A hm et Hamdi Tanpnar Hakknda Bir Tartmaya Son Nok ta", Hrriyet Gsteri, say 253, Kasm 2003, s. 18-21. Alptekin, Turan, "A hm et Hamdi Tanpnar ve Rom anlar", Hrriyet Gsteri, say 242, Ekim 2002, s. 46-51. Alptekin; Turan, "A hm et Hamdi Tanpnar ve Yahya Kem al'e Bak", Yeni Defne, say 39-41, Ekim-Aralk, 1984, s. 7-10. Alptekin, Turan, "B ir Kltr Bir nsan/Ahmet Hamdi Tanpnar ve Edebiyatm za Baklar: l.B l m :l-7; 2.Blm: 1-36; 3.Blm :l-5, Orta Dou, 1 Ekim 1974 - 2 Ocak 1975; Bir Kltr Bir nsan, stanbul 1975, 176 s. 2.bask: stan bul 2001, 219s. Alptekin, Turan, "Hocam , Ustam: Ahmet Hamdi Tanpnar", Hrriyet Gsteri, sa y 76, M art 1987, s. 25-27. Alptekin, Turan, "Profesr Ahm et Hamdi Tanpna'n Namk Kem al zerine G rleri", lmnn 100. Ylnda Namk Kemal, M . ., Fen-Edebiyat Fakl tesi Yaynlan; stanbul 1988, s. 1-10. Alptekin, Turan, "iirde Estetik Biimleni ve A ktarm ", Hrriyet Gsteri, say 256, ubat 2004, s. 49-52. Alptekin, Turan, "Tanpna^m Divan iiri zerine G rleri", Hrriyet Gsteri, say 78, M ays 1987, s. 26-27. Alptekin, Turan, "Tanpnar'n Plastik Sanatlar zerine Yazlan", Hrriyet Gste ri, say 135, ubat 1992, s. 60-62. Alptekin, Turan, "Tanpma^m iirler'i Hakknda Dnceler", Hrriyet Gsteri, say 110, Ocak 1990, s. 28-29. Alptekin, Turan, "Turan Alptekin'le Tanpnar zerine Bir Konuma: Tanpnar iiri Bir uur Olay Olarak Grrd", (Konuan: Semih Gngr), Trkiye, 27 Ocak 1987; Suffe Kltr Sanat Yll 1987-1988, stanbul 1988, s. 459-461. Alptekin, Turan, "XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi", l Dergisi, say 1,1 Mart 1957. Alver, Koksal, "Ahm et Hamdi Tanpnar'n Romanlarnda deolojik rg", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 15-23; bu yaznn geliti rilmi hali derginin ilaveli ikinci basksnda "A hm el Ham di Tanpnar n Ro manlarnda Bak A s" adyla yaymlanm hr: 21 Austos 2006. Alver, K oksal", "A hm et Hamdi Tanpnar: Trk M uhafazakrlnn Estetii", Tezkire, say 11, Temmuz-Ekim 2002, s. 101-107.

788 T an p m a r zerine Yazl.r

Anar, Turgay, "Dnyevi Zevkler Bahesinde ki Usta; Tanpmar ve Bosch", ToplujnbiJim (A. H. Tanpmar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 193-198. Anar, Turgay, "Evin Sahibi Hikyesinde Korkunun Mekn Olarak Tanpmar", Eik Cini, say 3, Mays-Haziran 2006, s. 18-25. Anar, Turgay, "Tan Pnarna Bakarak Saatlerimiz Ayarlamak", Sefine, say 2- 3, M art-Nisan, Mays-Haziran 2000, s. 37-47. Anar, Turgay, "Tanpnar'n Bilinmeyen Drt Yazs", Hece, (A. H. Tanpmar zel says), geniletilmi 2. b.. Austos 2006, s. 299-315. Anar, Turgay, "Tanpna/n Sreli Yaynlarda Kalm evirileri", Toplumbilim (A. H. Tanpmar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 233-234. Anda, Feridun, "Zam ann Aynasmda Bir Yazar; Tanpm ar", , M ays 2002, s. 64. Andak, Selmi, "Tanpnaf Anma Gn", Cumhuriyet, 27 ubat 1962. Anday, Melih Cevdet, "Ahm et Hamdi Tanpmar", Cumhuriyet, 27 Ocak 1962; Yeditepe, say 56, ubat 1962, s. 3. Anday, Melih Cevdet, "N e indeyim Zam ann", Cumhuriyet, 6 ubat 1987. And, Fatih, "Be ehirin Beyolu'su", Kagar, say 16, Temmuz 2000, s. 59-67; Hayata Edebiyatla Bakmak, stanbul 2006, s. 129-138. And, M. Fatih, "A hm et Hamdi Tanpna/da Geleneksel Trk Ssleme Sanatla rndan Birisi Olarak Hat Sanat", Toplumbilim (A. H. Tanpmar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 107-112. And, M. Fatih, "Zlfl Eliflerin Melei Yahut Tanpnafda Hattn Estetii", Kagar, say 37-38, M ays-Austos 2004, s. 195-2002; Hayata Edebiyatla Bak mak, stanbul 2006, s. 117-127. Araz, Nezihe, "K sr Toplum ", Yeni Sabah, 27 Ocak 1962. Ard, Engin "Krtipil H am di'nin Sefalet ve htiam ", Nokta, 3 ubat 1987, s. 7073. Armaan, Mustafa, "Tanpna/ Doru Yaymlamak", Zaman, 7 Nisan 2000. Armaan, Mustafa, "Orhan Pamuk ve Tanpmar", Zaman, 31 M art 2000. Armaan, M ustafa, "Tanpnar'm Mektubundaki Cinsiyet H atas", [Antalyal Gen Kza M ektup hakknda]. Zaman, 21 Nisan 2000. Armaan, Mustafa, "Tanpma^m Tlsmh Aynasmda ehirler", Hece (A. H. Tan pmar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 120-125. Arslanbenzer, Hakan, "Eskimeyen Kitaplar: Huzur", Klavuz, say 24, Mart 2005, s. 18. Arslanbenzer, Hakan, "Tarihi Olarak Eletirmen: Ahm et Hamdi Tanpmar", K lavuz, say 47, Kasm 2007, s. 3-7.

A h m e t Hamdi T an p n ar zerine Yazlar Bibliyografyas (A lfa b e tik ) 789

Asiltrk, "Parallktan Btnsellie Bir dealar Tablosu: "H er ey Yerli Yerin d e", Toplumbilim (A. H. Tanpmar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 113116. Asiltrk, Baki, "B ir Gl Bu Karanlklarda", Hrriyet, Gsteri, say 238, Haziran

2002, s. 20-21.
Asiltrk, Baki, "B ir Kltr Adamnn Dnyasna Tanklklar", [T. Alptekin'in Bir Kltr Bir nsan adl kitab hakknda]. Hrriyet Gsteri, say 226, Mart 2001, s. 4 6^ 8 . Asiltrk, Baki, "iirin Kutup Noktasnda snm ak", [O. D em iralp'in Kutup Nok tas adl kitab hakknda], Kitap-lk, say 13, Ocak-ubat 1995, s. 8-9. Asiltrk, Baki, "Tanpm ar Yeniden", (iirleri hakknda). Hrriyet Gsteri, say 236, Nisan 2002, s. 31-32. Asiltrk, Baki, "Tanpna'n iirlerinde Duyular", Doumunun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpnar, (Haz. S. Uurcan), stanbul 2003, s. 27-38. A, Buket, "50 Yl Sonra Yine Tanpna'm 'H uzu'undayz!", Entelektel (E Der^s'nin eki), say 4, ubat 2000, s. 14-15. A, Buket, "Tanpm ar Yine Arada Kald", Radikal, 26 ubat 2000. Akun, Nevhis C., "Ahm et Hamdi Tanpmar Hocam A narken", Eskiehir Sakar ya Gazetesi, 26 Ocak 2003. Ata, Nurullah, "iire D air", Milliyet, 15 Kasm 1932. Ata, Resul Serdar, "M ahur Beste ya da Bir medeniyet Tasavvuru", Dergh, say 211, Eyll 2007, s. 17-19. Ata tanr, Mustafa, "A hm et Hamdi Tanpmar ve H ikyecilii", A, say 1,1 Aus tos 1962, s. 1-2. Atikolu, Aya, "A hm et Ham di Tanpmar", Milliyet^ 22 Aralk 1999. Ati, Sarah Moment, "ada Trk Hikyesinde Sem antik Yap / Ahmet Ham di Tanpmar'm Abdullah Efendi'nin Ryalar ve Dier Hikyelerinin Tahli li", Toplumbilim (A. H. Tanpmar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 51-77. Atsz, Bedriye / Christopher K. Neumann, "Kindlers Neues Literatr Lexikon'dan ? Ahm et Ham di Tanpinar" (ev.: . Yce), Doumunun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpinar, (Haz. S. Uurcan), stanbul 2003, s. 133-138. Ayaydn, Kibar, "Tanpna'n Dnyasnda Bursa / Talarda Glen Rya,", Tanpmar'm Dnyasnda Bursa, / Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 147-159. Ayaydn, Kibar, "Tanpmar'n Dnyasnda Bursa / Talarda Glen Rya", Der gh, say 208, Haziran 2007, s. 15-18. Ayaydn, Kibar, Bir Yalnzlk Seremonisi / Tanpnat'a Selm O lsun", Trk Edebi yat, 375, Ocak 2005, s. 42-44.

790 T iin p n a r zerine Yazlar

Aydn, Erturul, "Ahm et Hamdi Tanpnar'da Tarih ve Zam an", Hece (A. H. Tanpmar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 126-143. Aydn, Erhjrul, "A hm et Hamdi Tanpna^n iir Grnn Kaynaklardaki Ak si", Yedi klim, Haziran 1998, s. 42-45. Aydn, Erturul, "Tanpm ar'da H ayat ve eh ir", Hece, say 35, Kasm 1999, s. 50-51. Aydn, Mehmet, "Tanpnar'da Eski ve Yeni stne", Tophmbilim (A. H. Tanpnar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 169-181. Aydn, M ustafa, "Tanpmar'da Dou-Bat Sentezi", Pmr, say 61, Ocak 1977, s. 27-28. Ay kan, N ecati, "Tanpnar'n Sanat ve iirleri", Pnar, say 61, Ocak 1977, s. 22-26. Ayta, Grsel, "A hm et Hamdi Tanpnar'n a ve Toplum Hicvi: Saatleri Ayar lama Enstits", MiU Kltr, say 5, Ekim 1981, s. 7-13; adn Trk Roman lar zerine ncelemeler, A nkata 1990, s. 142-158. Ayta, Grsel, "Ahm et Hamdi Tanpna'm Mektuplarnda nsan Scakl", Cumhuriyet Kitap, say 173, 21 Temmuz 1993, s. 8-10; 'Tanpnar'n Mektup lar", Edebiyat Yazlan, cilt 3, Ankara 1994, s. 111-106. Aytekin, Osman, "Tanpnar'n Huzur Romannda Gzel nsanlar", Krat, say 8, Eyll-Ekim 2000, s. 176-181. Ayvaz, Emre, "Sonradan Gelenin Tankl", Toplumbilim (A. H. Tanpnar zel sa ys), say 20, stanbul 2006, s. 153-163. Ayvaz, Emre, "Tanpnar in Derkenar: Sevin, Kafa Karkl, Burukluk" (Mcevherlerin Sim hakknda), Akan~hk, say 9, 5 Temmuz 2002, s. 3. Ayvaz, Emre, "Tanpnar'n Edebiyat Tarihini Nasl O kuyalm ?", Kitap Zaman, 1 Ocak 2007, s. 6. Ayvaz, Emre, "Tanpnar'n Gcrdayan Dolab", Kngar, say 16, Temmuz 2000, s. 68-79. Ayvazolu, Beir, (Dzenleyen:), "Kltr-Sanat: lmnn 24. Yl M nasebe tiyle Tanpnar'a Sayg" [Beir Ayvazolu, "Tanpnar ve Felsefe"; Mustafa Kutlu, "Tanpnar'da Varlk M eselesi", Sefa Kaplan, "Tanpnar ve M usiki"], Tercman, 26 Ocak 1986. Ayvazolu, Beir, "A hm et Hamdi Tanpnar", Aksiyon, 25-31 Ocak 1997, s. 56-57. Ayvazolu, Beir, "Ahmet Hamdi Tanpnar", y4fe;/o;, say 112, 25 Ocak 1998; Sretler ve Suretler, stanbul 1999, s. 38-43. Ayvazolu, Beir, "H uzur Nasl Kefedildi?", Trk Yurdu (Trk Roman zel sa ys), Mays-Haziran 2000, cilt 20, say 153-154, s. 166-167.

A h m et Hamdi T a n p n a r zerine Yazlar Bibliyografyas (A lfa b e tik ) 791

Ayvazolu, Beir, "H uzur" [H uzu/un sahnelenmesi zerine], Zaman, 25 Ekim 1997. Ayvazolu, Beir, "Saatleri Ayarlama Enstits Yahut Bir nkraz Felsefesi", T re, say 169-170, Haziran-Temmuz 1985, s. 29-30. (Gelitirilmi olarak: Saat leri At/arlama Enstits, 2. b., stanbul 1987, s, 340-354.) Ayvazolu, Beir, "Saatleri Ayarlama Enstits", Trk Dili ve Edebiyat Ansiklope disi, cilt VII, stanbul 1990, s. 377-379. Ayvazolu, Beir, "Tanpm ar Kimin Tekelinde?", Tercman, 8 ubat 1987. Ayvazolu, Beir, "Tanpnar M illiyeti Deil M iydi?", Zaman, 11 ubat 1998. Ayvazolu, Beir, "Tanpmar ve Demokrat Parti", Trk Edebiyatt,say 342, Nisan 2002, s. 20-22. Ayvazolu, Beir, "Tanpnar ve Trk Kltr", Trkiye Gnl, say 67, gz 2001, s. 36-43. Ayvazolu, Beir, "Tanpm a'da Devam ", Boazii, say 45, Mart 1986, s. 21-22. Ayvazolu, Beir, "Tanpm a'da Musiki, M im ar ve ehir", Trk Edebiyat, say 150, N isan 1986, s. 26-30. Ayvazolu, Beir, "Tanpna'n A alan", Zaman, 22 M art 1996. Ayvazolu, Beir, "Tanpnafn Tarih ve Kltr Felsefesi", Gefmi Yeniden Kur mak, stanbul 1987, s. 11-39 ; Gelenein Direnii, stanbul 1997, s. 217-253. Baba, M. Okan, "H erey Yerli Yerinde... lmnn Yldnmnde Ahm et Ham di Tanpm ar", Yelken, say 85, Mart 1964, s. 9-10. Bakrcolu, Ziya, "B ir Yldz Uzakl: Ahmet Hamdi Tanpm a'n iirleri" Yne liler, say 23-24, Haziran 1983, s. 30-33. Bakrcolu, Ziya, "H uzu r", Balangcndan Gnmze Trk Roman", stanbul 1983, s. 181-196. Balc, Yunus, "A hm et Ham di Tanpma'm iirinde 'Ayna' zerine", Araylar-nsan Bilimleri Aratrmalar, say 11,2004, s. 69-84. Baltacolu, smail Hakk, "Ahmet Hamdi", Yeni Adam, say 18,30 Nisan 1934, s. 12. Banarl, Nihad Sam i, "A hm et Hamdi Tanpnar", Resimli Trk Edebiyat Tarihi, cilt II, stanbul 1979, s. 1252-1254. Baer, Nami, "A hm et Ham di Tanpma'm Saatleri Ayarlama Enstits'n Bir Okuyu ya da Bat ve Biz", Hrriyet Gsteri, say 6 M ays 1981, s. 63. Baer, Nami, "Tanpm a'da Proust", Doumunun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpnar, (Haz. S. Uurcan), stanbul 2003, s. 39-46. Bakal, Zekeriya, "A hm et H am di Tanpm a'm Yahya Kem al M onografisi ze rin e", Toplumbilim (A. H. Tanpmar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 165-167.

7 92 T an p n ar zerine Yazlar

Batmankaya, Murat, "Tanpmar Rehberliinde Bir airin Nesir Dnyasna 'Kola l Yaka'dan G iri", Eik Cini, say 5, Eyll-Ekim 2006, s. 106-110. Batur, Enis "Tanpm ar ve Gnlkleri", Cumhuriyet, 30 Temmuz 1995. Batur, Enis, "lmnn 30. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpmar: Tanpmar in Bir Portre Denemesi", Cumhuriyet, 23 Ocak 1992; Yczmm Ucu, stanbul 1993, s. 55. Batur, Enis, "Tanpmar ve Aziz Mahm ut H dai'nin Tuhaf K lliyesi", Kediler Kral lara Bakabilir, stanbul, 1990, s. 81-84. Batur, Enis, "Tanpnafm Defterleri", "Tanpna^a Skt Suikasti", Trkiye'nin lemi, stanbul 1998, s. 169-171; 172-174. Batur, Enis, "Tanpm af m Durmu Saati", iir At, say 3, Nisan 1987, s. 25-26; Yazmm Ucu, stanbul 1993, s. 53-55; Smokinli Berdu, stanbul 2001, s. 207-208. Batur, Enis, "Tanpm ar'n Yahya K em al'i", ada Eletiri, say 3, M ays 1982, s. 46-47; Yazmm Ucu, stanbul 1993, s. 50-53; Smokinli Berdu, stanbul 2001, s. 203-206. Bayrav, Sheyla, "Gstergebilim sel Uygulamalar; Bursa'da Zam an", Dilbilim, say I, stanbul 1976, s. 72-78. Bayrl, Vural Bahadr, "Benzeri Bulunmayan Edebiyat ve Dnce Adam Ah met Hamdi Tanpm afm lmnn 25. Yl: Nergisle rtlen H avuz", G ne, 24 Ocak 1987. Bayrl, Vural Bahadr, "Tanpmar iirine Bir G iri", iir At, say 3, Nisan 1987, s. 35-40. Bayta, Serpil, "Tanpm ar ve Halk Trkleri", Varhk, say 1031, Austos 1993, s. 45-46. Bedri, Yaar, "Bursa'da Zam an", Ada, Yaz 2005, s. 86-92. Behar, Cem, "Ahm et Hamdi Tanpnar/Dede Efendi", Zaman, 16 Haziran 2000. Behramolu, Ataol, "M ahur Beste ve Huzur^da Ulusal Kimlik Araylar ve Top lumsal Sorunlara Yaklam", Varhk, say 915, Aralk 1983, s. 23. Bek, Kemal, "Tanpna^m M cevherleri", Virgl, say 50, Nisan 2002, s. 25-27. Bek, Kemal, "Yahya Kemal" (Tanpmar'n kitabnn YKY basks hakknda), Varhk, N isan 2002. Bekirolu, Nazan, "H uzu'un ndeksi zerine Yorumlar", Yedi klim, say 1, Nisan.1992, s. 12-16. Belge, Taciser, "A hm et Hamdi Tanpna'dan Orhan Pam uk'a Fantastik ehir stanbul-Ryadan K busa", stanbul, say 2 ,19 92 , s. 109-116. Beri, Em rah - Trk, Bahadr, "Bursa; Tanpnar' Anlam aya Alan Efsunlu Ka p", Tanpnar'm Dnyasmda Bursa j Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 39-53.

A h m et Hamdi T a n p n a r zerine Yazlar Bibliyografyas (A lfa b e tik ) 793

Berker, Gndz, "Onun Atei Etrafnda Toplanmk"/G mmc, 25 Ocak 1991. Berksoy, Berkiz, "B ir Entelektel Olarak Tanpnar", Dou-BaU, Entelekteller III, say 37, Mays-Temmuz 2006, s. 111-131. Berksoy, Berkiz, "Tanpna'da Eletirel ve Karlatrmac Dncenin Estetii: Contrepoint", Hece, (A. H. Tanpnar zel says), geniletilmi 2. b.. Austos 2CC7, s. 34. Berksoy, Berkiz, "Tanpnafn Dncesi 'Sentez' Deil, 'Arm oni' Odakldr", Hrriyet Gsteri, say 271, Haziran 2005, s. 32-33. Birkiye, Atilla, "Tanpnar ve H uzur", Asklepios, say 8, Nisan-M ays-Haziran 2005, s. 92-98. Bostanc, Kahraman, "A hm et Hamdi Tanpna'n Bir Tiyatro Anketine Verdii C evap", Trk Dili, say 590, ubat 2001, s. 157-162. Bozok, Hsamettin, "Bir Kitabn H ikyesi" [iirler], Yediiepe, say 56, ubat 1962, s. 9-10,15; Tanptna/dart Haan li Ycel'e Mektuplar (Haz.: Canan Ycel Eronat), stanbul 1997, s. 95-99. Budak, Ali, "Tanpnar zerine", Tercman, 20 Ocak 1992. Bulut, Hlya, "Evliya elebi ve Ahmet Hamdi Tanpna' Birlikte Okomak (m ?)", Varhk, say 1182, Mart 2006, s. 49-52. Burdurlu, brahim Zeki, "A hm et Hamdi Tanpnar ve iiri", lk (yeni seri), sa y 37, Ocak 1950, s. 18-20. Burdurlu, brahim Zeki, "Ahm et Hamdi Tanpnar'n iirlerinde Sfatlar ve Sfat Takm lar", Trk Dili, say 200, M ays 1968, s. 137-147. Burdurlu, brahim Zeki, "A hm et Hamdi Tanpnar", Hr Vatan, 29 Ocak 1962. Burdurlu, brahim Zeki, "A hm et Hamdi Tanpnar", Su, say 1 3 ,1 5 ubat 1962, s. 6-7. Burdurlu, brahim Zeki, "Kitap Eletirileri: Yaz Yamuru", Ycel, say 157/4, u bat 1956, s. 247-250. Burdurlu, brahim Zeki, "Yaz Yam uru", Ycel, say 1 5 7 ,4 ubat 1966, s. 247-250. Byk, nal, "Tanpm a'da Bursa", Taripna/m Dnyasnda Bursa /Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 81-97. Bykak, Erin, "A hm et Hamdi Tatpmar-Bir Dnem Rom anclnn Deer lendirilm esi", Yaba Edebiyat, say 4, Mays-Haziran 2000, s. 7-9. Bykak, Erin, "Trk Rom anclndan Kesitler I: Tanpnar Rom ancl", D ve Dnce, say 2, Mays-Temmuz 1998, s. 58-70. Byker, Kmil, "Tanpnar'n Nefesi: M usiki" [N. T. Karaca'mn A.H.Tanpmar ve Musiki adl kitab hakknda]). Kitap Haber, say 28, Nisan-Mays 2006, s. 36-37.

794 T an p n ar zerine Yazlar

Caferolu, Ahmet, "Filolog Gz ile Be ehi'deki Kelime slbu", . ., Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, cilt XII, 1962, s. 87-97. Caner, Frat, "Tanpnar'da Ar iir ve Nazmn Sonu", Evrensel Kltr, Ocak 2001, say 109, s. 22-23. Cimcoz, Adalet, "Ahm et Hamdi Tanpnar H asta", Ulus, 13 Mart 1959. Cimcoz, Adalet, "A hm et Hamdi Tanpnar", Varlk, say 7 1 0 ,1 5 Ocak 1968, s. 5. Coar, Mevhibe, "B ir Mektup, Bir Hocalk rnei", Trk Edebiyat, say 265, Ka sm 1995,5.40-41. Cokun, Betl, "Yapma Cennet ya da Tahtgh- Kadim ", Tanpnar'm Dnyasnda Bursa / Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 109-129. Cokun, Betl, "Tanpnarm Siyasete Bak ve Siyas Yaam", Hece, say 90-92, Haziran-Austos 2004, s. 506-510. Cokun, Zeki, "H uzur Yolculuu", Virgl, say 31, Haziran 2000, s. 46-48. Cokun, Zeki, "H uzur", Radikal, 28 Austos 1999. Cokun, Zeki, "Sesten Hayalden Bir H arita", Radikal, 4 Eyll 1999. Cumal, Necati, "Tanpnar'm iirleri", Varlk, say 548, 15 Nisan 1961, s. 12-13. ada, Hami, "Tanpnar'da Bursa ve Eybolu", Hrriyet Gsteri, say 63, u bat 1987, s. 40-42. alar, Behet Kemal, "Tanpna'n Yeni Eseri", lYaz Yamuru], Tercman, 15 Austos 1956. alar, Behet Kemal, "Be ehir", Vatan, 14 Mart 1961. alar, Behet Kemal, "Tanpna'n Ardndan", Vatan, 26 Ocak 1962. ahyan, Zeyneb, "Erken Cumhuriyet Dnemi Sentezci M uhafazakrh'nda Deiim: Ahmet Hamdi Tanpnar ve Trk M odernlem esi", Muhafazakr Dnce, say 9-10, Yaz-Gz 2006, s. 79-99. ava, Rait, "Tanpnar Adakale'yi Grd m / rendi m i?", Kitap-hk, say 43, Eyll-Ekim 2000, s. 143-147. avuolu, Mehmed, "Be ehi'i Okurken", Dirili, say 3, Aralk 1969, s. 19-25; Divanlar Arasnda, Ankara 1981, s. 124-129. avuolu, Mehmed, "Tanpna'a A t", Yeni stanbul, 25 Ocak 1962; Kitap Belle ten, say 13-14, 1962; Trk Edebiyat, say 256, ubat 1995, s. 52. eker, Alper, "Tanpna/a ade-i tibar", Entelektel (E Dergisi'nm eki). Nisan 2000, s. 25. elebi, Asaf Hlet, "19. Asr Trk Edebiyat Tarihi", Trk Yurdu, say 259, Aus tos 1956, s. 151-154; Asaf Halet elebi- Btn Yazlar, (Haz.: Hakan Sazyek), stanbul 1998, s. 365-369.

A h m et Hamcli T an p m ar zerine Yazlar Bibliyografyas (A lfa b e tik ) 7 95

eri, Bahriye - Alemdar, lhan, "A hm et Hamdi Tanpmar'm Trkede Yaynlan mam Bir Yazs", Dergh, say 146, Nisan 2002, s. 3-5. eri, Bahriye, "Yaz Yamuru ve Acaip Bir Kadm ", nc ykler, say 11, KBahar 2001, s. 53-56. etin, Nurullah, "A hm et Hamdi Tanpm afa Gre Bat ve Batllam a", A.. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, say 34(1/2), 1990, s. 53-56. etin, Nurullah, "A hm et Hamdi Tanpmai'n Ne iindeyim Zamann iirini Tah lil", Milli Eitim, say: 70, Aralk 2005, s. 8-16. etin, Nurullah, "A hm et Hamdi Tanpna'n iiri", Hece (A. H. Tanpmar zel sa ys), say 61, Ocak 2002, s. 39-56. etin, Nurullah, "Aydaki Kadm Romannda Tanpmar", M ill Kltr, say 84, Mays 1991, s. 34-35. etin, Osman, "Yeniden Tarih Oluturma Enstits", Dergh, say 188, Ekim 2005, s. 11, 14. ongur, Rdvan, "lm nn 20. Ylnda Tanpmar", Tre, say 131, Nisan 1982, s. 30-33. ulcu, Saaddettin, "H uzu r", Tercman, 12 Kasm 1972. Dal, Glm, "Benim Edebiyat retmenim Tanpna'd", Brunch, say 7 3 ,2 Ey ll 2007, s. 6. Dal, Krat, "Huzu^un Kt ocuklar", Kl, say 1, Aralk 1990, s. 3-5. Danuta, W roblewska-Chmielowska, "Ahm et Hamdi Tanpmar ve Huzur Roma n ", . Milletleraras Trkoloji Kongresi, (stanbul 15-20 Ekim 1973), stanbul 1979, s. 370-373. Dara, Ramis, "Tanpna'n Bursa zni", Bursa Denemeleri, stanbul 2002, s. 14-21. Darago, Reat Nuri, "Bol z Sulu Yemiler Gibi" [Huzur ve Saatleri Ayarlama Ens tits hakknda], Dnya, 22 Ocak 1962. Darago, Reat N uri, "iirler", Dnya, 6 M art 1961; Yeditepe, say 56, ubat 1962, s. 8, 14. Darago, Reat Nuri, "Tanpm a'n Edebiyat Tarihi", Dnya, 5 M art 1962. Delignl, M ehm et, "A hm et Hamdi Tanpmar ve iiri", Elele, say 3, Nisan 1965, s. 6-8. Demiralp, Ouz, "A hm et Hamdi Tanpmar", Modern Trkiye'de Siyasi Dnce, cilt 3, stanbul 2002, s. 24-35. Demiralp, Ouz, " n ar", Oluum, K 1987, s. 24-29. Demiralp, Ouz, "Erenky'de Bir Kadn, bir Erkek", Eik Cini, say 3, Mays-Haziran 2006, s. 44-46.

796 T an p in ar zerine Yazlar

Demiralp, Ouz, "M ahur Beste'nin Bitm em ilii", Soyut, say 89, M art 1976, s. 31-36. Demiralp, Ouz, "Pencere", [Tar\pma'n slbu hakknda], So/ut, say 92, Ha ziran 1976, s. 33-35. Demiralp, Ouz, 'Tanpmar'a Gre iir ve Musiki", So/ut, say 12, Aralk 1979, s. 2-10. Demiralp, Ouz, "Tanpna'n Gizli H zinesi", Mcevherlerin Srn'na nsz, YKY, 2002; Satrlar Arasnda Aylaklk, stanbul 2006, s. 174-176. Demiralp, Ouz, "Tanpmar'm iirleri in nsz A ray", Ahmet Hamdi Tanpi nar, iirler, 2.b., stanbul 2000, s. 7-9. Demiralp, Ouz, "Tatan D karm ak", Oluum, say 25, Kasm 1979, s. 9-12; Kutup Noktas, stanbul 1993, s. 51-55. Demiralp, Ouz, "Trk Romantii Olarak Ahmet Hamdi Tanpinar", (Modern leme ve Batclk), Satrlar Arasnda Aylaklk, stanbul 2006, s. 177-191. Demiralp, Ouz, "Vesika-lk; Aydaki Adam ", Kitap-lk, say 40, M art-Nisan 2000, s. 92-98. Demircan, mer, "Tanpinar ve Devrik Cm le", Kitap-hk, say 93, Nisan 2006, s. 118-123. Demirel, smail, "K Notlar-Il / Ahmet Hamdi Tanpinar", Yedi klim, say 180, M art 2005, s. 35. Demirtrk, Lle, "Saatleri Ayarlama Eristits zerine Bir ncelem e", Varlk, sa y 1032, Eyll 1993, s. 30-32. Demirtrk, Lle, "A hm et Hamdi Tanpm afn Mahur Beste Romannda Zam an", Gndoan Edebiyat, say 10, Kasm 1984. Dranas, "Yine Tanpinar", Zafer, 3 ubat 1962; Tanpnar'dan Haan li Ycel'e Mektuplar (Haz. Canan Ycel Eronat), stanbul 1997, s. 86-87; Yazlar, stan bul 2000, 2.b., s. 539-540. Dranas, Ahmet M uhip, "Tanpinar", Zafer, 27 Ocak 1962; Tanpnar'dan Haan li Ycel'e Mektuplar (Haz. Canan Ycel Eronat), stanbul 1997, s. 84-85; Yazlar, stanbul 2000, 2.b., s. 537-538. Dinamo, Haan zzettin, "Tanpma/la Bir Rastlam am z", Toplum ve Dn, Ocak 1985, s. 55-57. Dino, Gzin, "Tanpmar'a likin Anlar. Beyazt M eydan'nda ldrlm Bir G en...", Kitap-hk, say 40, Mart-Nisan 2000, s. IV-Vl. Dirin, i.. Anar, T., zdemir, ., "Mcevherlerin Srr", (Kitap hakknda konu ma), Varlk, say 1134, M art 2002, 6-7. Dirin, lyas, "A. Hamdi Tanpinar, . Habip Sevk Bir Espiri Yznden arpt lar 1-11", Kagar, say 14,15, Mart, Mays 2000, s. 70-81; 77-93.

A h m et Ham di T a n p n a r zerine Yazlar Bibliyografyas (A lfa b e tik ) 797

Dirin, lyas, "A hm et Ham di Tanpma'm Memleket Realiteleri", Hece, say 59, Ka sm, s. 78-81. Dirin, lyas, "A hm et Hamdi Tanpmar'm iir, Yaz, Rportaj ve Anketlerinin Ya ym land Dergi ve G azeteler", Hece, (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 211. Dirin, lyas, "A hm et Hamdi Tanpma'n Yaymlanan lk Yazs", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 167-169. Dirin, lyas, "Tanpna'n Yazlarnn Bibliyografyas'na Z eyl", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 155-165. Dirin, lyas; zdemir, aban, "A hm et Hamdi Tanpnar ve Eserleri Hakknda Ya zlanlar", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 197-210. Dirin, lyas; zdemir, aban; Anar, Turgay^ (H az.)"Ahm et Hamdi Tanpma'n Edebiyat zerine Makaleler ve Yaadm Gibi'de Yer Almayan Yaz, R portaj ve An<etlerinden Sem eler", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 170-196. Dizdarolu, Hikm et, "Edebiyat Tarihisi Ahm et Hamdi Tanpnar", Trk Dili, sa y 126, Mart 1962, s. 341-343. Dizdarolu, Hikmet, "lm nn 13. Yldnmnde M ektuplanyla Tanpnar", Varlk, say 819, Ocak 1975, s. 5. Dizdarolu, Hikmet, "Tanpmar'm iir Dnyas", Trk Dili, say 155, Austos 1964, s. 834-841. Dizdarolu, Hikmet, "Yahya Kem al", Varlk, say 598, 15 M ays 1963, s. 14. Doan, bide, "H uzu'un Huzursuz Kadm; N uran", Trk Dili, say 628, Nisan 2004, s. 339-347. Doan, Ayhan, "A hm et Ham di Tanpnar ve iiri l-II", stanbul, say 8-9, AustosEyll 1956, s. 15-18,12-22; Cumhuriyet Dnemi Trk iirinde Yeni Oluumlar, Ankara 1999, s. 91-130. Doan, M ehm et Can, "im izde ahan Baklar: Ahmet Hamdi Tanpnar", Son suzluk ve Bir Gn, say 1, Mart-Nisan 2005. Doan, M ehm et Can, "Tanpmar'm Bileik Kaplarndaki Basn", Kagar, say 33, Mays-H aziran 2003, s. 88-93. Doan, M ehm et Can, "Tesadf ve Kader Arasnda Zihinsel Bir K aza", [Huzur zerine]. Hece, say 26-27, ubat-M art 1999, s. 95-103. Doan, M ehm et H ., "Tanpnar air Tanpnar' A nlatyor", A,H.Tanpnar iiri ve 2002 Bursa iirleri, stanbul 2003, s. 29-35. Drsay, Atilla, "Bir Tatl Huzur Alam adk", [Huzu/un sahnelenmesi zerine]. Cumhuriyet, 26 Ekim 1997.

7 9 8 T a n p n a r zerine Ynzlar

Dlek, Ali, "Tanpmar'm iirinde Zaman Kavram ve Ebed An m aj", Yedi klim, say 24/5, Austos 1992, s. 26-28. Dnmez, Ali Osman, "Bursa'da Zam an'a Eik'ten Bak", Yamur, say 36, Temmuz-Eyll 2007, s. 28-34. Duman, Halk Harun, "Edebiyata Adanm Bir Hayat; Ahmet Hamdi Tanpnar", Journal ofS o d a l Sciences, say 3, K 2006, s. 33-46. Durak Mustafa (Derleyen:), "A hm et Hamdi Tanpnar ve iiri stne", A.H.Tnnpmar iiri ve 2002 Bursa iirleri, stanbul 2003, s. 36-42. Durak, M ustafa, "A hm et Hamdi Tanpnar iirinde Etkile(n)m e", Hrriyet Gste ri, say 246, ubat-M art 2003, s. 22-25; A.H.Tanpmnr iiri ve 2002 Bursa iirle ri, stanbul 2003, s. 61-74, Durak, Mustafa, "Ahm et Hamdi Tanpmar'm Bursa'da Zaman iirinde Anlam Boyutu", Bursa'da Edebiyat, Edebiyatta Bursa, Ankara 1996, s. 120-136; A.H.Tanpmar iiri ve 2002 Bursa iirleri, stanbul 2003, s. 77-100. Durak, Mustafa, "N eden Ahmet Hamdi Tanpnar iir Yarmas", A.H.Tanpmar iiri ve 2002 Bursa iirleri, stanbul 2003, s. 9-16. Durak, M ustafa, "Tanpnar'ca iirsel Tractatus", A.H.Tanpmar iiri ve 2002 Bursa iirleri, stanbul 2003, s. 17-28. Durukan, Deniz, "A.H.Tanpnar-Saatleri Ayarlama Enstits", Varlk, say 1187, Austos 2006. Durukan, Hseyin, "Bir Milletvekilliine Bir Yaz", [Tanpma^n "M arallarn Bayram " adl yazs hakknda]. Yeni afak, 8 ubat 1998. Durukan, Hseyin, "B ir Portre, ki Kitap", Yeni afak, 30 Temmuz 2000. Durukan, Hseyin, "Gndem deki Tanpnar", Yeni afak, 2 Nisan 2000. E. E., (Ebubekir Erolu), "Kitaplar: Mahur Beste/Ahmet Hamdi Tanpnar", Di rili, say 8, Nisan 1975, s. 80-81. Edg, Ferit, "Tanpnara likin Anlar: Tanpnar ve U iysses", Kitap-hk, say 40, M art-Nisan 2000, s. IV. Edibolu, Baki Sha, "Evvelkiler ve Bizim Kuak; Ahmet Hamdi Tanpnar", Cumhuriyet, 17 Ocak 1968; Bizim Kuak ve tekiler, stanbul 1968, s. 34-40. Ein, Oray, "Tanpnar'dan Bir H azine" (Edebiyat Dersleri hakknda). Milliyet Kltr-Sanat, 28 Kasm 2002. Ekiz, Osman Nuri, "Ahm et Hamdi Tanpnar", Boazii, say 7, ocak 1983, s. 4-7. Emil, Birol, "Ahm et Hamdi Tanpnar ve Mehm et Kaplan Hl Yaarken I, 11", Trk Edebiyat, say 207-208, Ocak-ubat 1991, s. 19-21; 10-12.; Trk Kltr ve Edebiyatmdan-2: ahsiyetler, Ankara 1997, s. 416-434. Emil, Birol, "A hm et Hamdi Tanpmar'm iirine D air", Trk Edebiyat, say 183,

A h m et Hamcli T a n p n a zerine Yazlar Bibliyograf/as (A lfa b e tik ) 7 99

Ocak 1989, s. 23-25; Trk Kltr ve Edebiyatndan-2: ahsiyetler,Arkata 1997, s. 396-404. Emil, Birol, "A hm et Ham di Tanpmar", Trk Yurdu, say 5, Austos 1962, s. 49-59; Trk Kltr ve Edebi/atmdan-2: ahsiyetler, Ankara 1997, s. 375-383. Emil, Birol, "H uzu r", Trk Dncesi, say 10-12,1 EyIl-15 Kasm 1957, s. 11-44, 49-54, 47-57. Emil, Birol, "Tanpna'n Eserlerinde A dlan Geen Garbi Sanat ve Fikir Adam lar", i. ., Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, cilt XII, 1962, s. 97-120; Trk Kiltr ve Edebiyatmdan-2: ahsiyetler, Ankara 1997, s. 384-395. Emir, Sabahat, "stanbul ve Bir lmsz Kitap-Be elir", Yazardan Okura Kitap Dnyas, say 1, Ocak-ubat 1980, s. 20-21. Emre, smet, "Tan'n Pna'a Eritii ehir: Bursa", Tanpnar'tn Dnyasnda Bur sa/Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 13-25. Enginn, nci, "A hm et Hamdi Tanpnardan", Trk Edebiyat, say 43, Mays 1977, s. 14-15. Enginn, nci, "stanbul", Dergh, say 142, Aralk 2001, s. 7-9. Enginn, nci, "M ahur Beste", Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, cilt VI, stan bul 1986, s. 119-120. Enginn, nci, "Saatleri Ayarlama Enstits", Trk Dili, say 606, Haziran 2002, s. 491-493. Enginn, nci, "Sahnenin Dndakiler", Mill Kltr, say 34, M ays 1982, s. 3840; Yeni Trk Edebiyat Aratrmalar, stanbul 1983, s. 199-205. Enginn, nci, "Sahnenin Dndakiler", Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, cilt VII, stanbul 1990, s. 422. Enginn, nci, "Sanat ve Deprem ", Aratrmalar ve Belgeler, stanbul 2000, s. 331-336. Enginn, nci, "Tanpmar ve Melmet Kaplan zerine", Trk Edebiyat, say 209, M art 1991, s. 16-18; Bir Snak Olarak Kitap, stanbul 2001, S: 195-200. Enginn, nci, "Tanpm ar ve Sem boller", Trk Dili, say 581, M ays 2000, s. 435443; Aratrmalar ve Belgeler, stanbul 2000, s. 398-336. Enginn, nci, "Tanpnar ! Dnrken", Hece (A. H. Tanpmar zel says), 'iay 61, Ocak 2002, s. 91-93. Enginn, nci, "Tanpnarn M ektuplar", Trk Dili, say 498, Haziran 1993, s. 463:467; Bir Snak Olarak Kitap, stanbul 2001, s. 183-188. Enginn, nci, "Tanpna^n Mkemmellik abas-iir M sveddeleri zerinde Bir D enem e", Journal ofTurkish Stadies / Trklk Bilgisi Aratrmalar II, (Or han Okay Armaan), Harvard 2006, s. 37-50.

8 0 0 T an p n ar zerine Yazlar

Engirn, nci, "Tanpnar'n Romanlarnda Sava", Trklk Aratrmalar, say 1, stanbul 1985, s. 287-306; Yeni Trk Edebiyat Aratrmalar, 2. b., stanbul 1992, s. 530-544. Enginn, nci, "Tanpnar'm iir alm as", Doumunun W0. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpnar, (Haz. S. Uurcan), stanbul 2003, s. 47-56. Enginn, nci, "Teslim ", Baykan Sezere Armaan, stanbul Mart 2004, s. 521-529. Enginn, nci, "Yansm alaryla Tanpnar", Dergh, say 142, A ralk 2001, s. 10-

11, 22 .
Eralp, Vehbi, "A. Hamdi Tanpna'm Roman; H uzur", Yeni Sabah, 20 Ocak 1950. Eralp, Vehbi, "H am di Tanpna'n 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi", Yeni Sabah, 22 Haziran 1949. Erdem, Mehmet Dursun, "Abdullah E ferdi'nin Ryalan'n Tsikanalizm ve Edebiyat' Asndan zmleme Denem esi", Dergh, say 157-158, Mart-Nisan 2003, s. 15-18, 5-19. Erden, Aysu - Tuba Sarta, "Ahm et Hamdi Tanpnar yksnde Zaman-BilinBilinalt atmas - Bir rnek: Yaz G ecesi", nc ykler, say 11, KBahar 2001, s. 68-79. Erdoan, Mehmet, "Tanpna' Nasl Bilirsiniz?", Kltr Edebiyat/Yeni Taova Ga zetesi Sanat Eki, say 21-22, Ekim-Kasm 1990, s. 4 Erdoan, M ehmet, "Eletiriye Yn Veren bir Yazar: Ahmet Hamdi Tanpnar", K lavuz, say 47, Kasm 2007, s. 8-15. Erdoan, Mustafa, "Tanpnar; Dnen Adam ", Forum, 15 ocak 1986, s. 36-38. Erdoan, Nuri, "Ahm et Hamdi Tanpnar ve 1001 Temel Eser", Tercman, 14 u bat 1973. Erdoan, Tamer, " 'Bir Gei ve Medeniyet Mcadelesi Devri' Edebiyat Tarihi" (XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi'nin YKY basks zerine), YKY Haber Blteni, Arahk 2006, s. 5. Erem, Evren, "M odern Trk iirinde Tanpnar ve Dranas'n Yeri", Defter, say 19, K 1992, s. 77-83. Erem, Evren, "M odernizm in 'Eik'indeki air; Ahmet Hamdi Tanpnar", Sombahar, say 11, Mays-Haziran 1992, s. 33-36. Erem, Evren, "Tanpnar'm Kavram Dnyas" [O. Demiralp'in Kutup Noktas ad l kitab hakknda]. Kuram, Mays 1994. Ergu, M uaz, "Bir Huzur Aray I-H", Dibace, say 1-2, Mart, Nisan-M ays 1999, s. 4-5. Ergun, Saadettin Nzhet, "A hm et Hamdi Tanpnar", Trk airleri, cilt 1, stanbul 1936, s. 285-287.

A h m et Hamdi T a n p n a r zerine Yazlar Bibliyografyas (A lfab e tik ) 801

Erglen, Haydar, "A znlk Belleine Mensup lk Yabanc: Tanpnar", iir At, sa y 3, Nisan 1987, s. 32-34. Ergn, M ehmet, "M ahur Beste", Soyut, say 73, Kasm 1974, s. 74-78, Ergn, M ehmet, "Tanpnafn Romancl zerine", Politika, 7 ubat 1976. Ergven, Rebia kil, "A hm et Hamdi Tanpnar", Le Journal d'Orient, stanbul, 6 N isan 1961. Ergven, Rebia Akil, "A hm et Hamdi Tanpnar", Trkiye Turing ve Otomobil Ku rumu Belleteni, Eyll 1960. Ergzel, Mehdi, "Edebiyat Takvimi: Tanpnar ve K aplan", Trk Edebiyat, say 219, Ocak 1992, s. 50-51. Eri, Resai, "Edeb Olular-Abdullah Efendinin R yalan", Yeni Adam, say 483, 30 M art 1944, s. 6-7. Eronat, Canan Ycel, "Tanpna'dan Haan li Ycel'e M ektuplar", Varhk / Ki tap eki, say 73, H aziran 1998, s. 4. Ertan, Ozan; "stediim iz Gibi Bir Romanmz Olsa Farkna Varr m ydk?" {Bir Gl Bu Karanlklarda hakknda), Akam-lk, 3 Ocak 2003, s. 3. Ertop, Konur, "75. Doum Ylnda/ Tanpnar, Edebiyat Tarihi Aratrmalar Da hil Tm Yaptlarn iir Gibi Titiz Bir ilikle Oluturur", Milliyet Sanat, sa y 191, 2 Temmuz 1976, s. 12-13. Ertop/ Konur, "A hm et Hamdi Tanpnar /. Romanc Kiilii ve Gem ile Hesap lam as", Milliyet Sanat, say 4 0 ,1 5 Ocak 1982, s. 19-21. Ertop, Konur, "lm nn 25. Yldnmnde Tanpnar'm Bitmemi Roman: Aydaki K adn", Milliyet Sanat, say 160, Ocak 1987, s. 27-29. Ertop, Konur, "Saatleri Ayarlama Enstits", Milliyet Sanat, say 191, Temmuz 1976. Ertop, Konur, "Sahnenin Dnda Kalamayan Yazar", Kitaplar, say 1, Nisan 1973. Ertop, Konur, "Tanpna'n Edebiyat zerine M akalele'i in", Varlk, say 743,1 Austos 1969, s. 10. Erturul, Krat, "Trkiye'de Batllama-Modernleme Sorunu Balammda Ahm et H am di Tanpnar", Toplum ve Bilim, say 81, Yaz 1999, s. 194^202. Eryrk, Adem, "Tanpna'm Pek de nandrc Olmayan Ho Bir yks: Yaz Yamuru", nc ykler, say 11, K-Bahar 2001, s. 80-85. Esen, Nket, [Sarah M om ent A t'n Semantic Structuring in the Modern Turkish

Short Story. An Analysis o f the The Dreams of Abdullah Efendi and Other Short Stories by Ahmed Hamdi Tanpnar", Leiden 1983, IX, 205s, hakknda tantma yazs], Trk Dili, Haziran 1987, s. 376-377.
Esen, Nket, "H uzur ve Kara Kitap'ta stanbul'un Sem tleri", Varlk, say 1087, N isan 1998, s. 26-28.

802 T iin p iiir zeriie Yazlar

Eitgin, Diner, "Tanpjnar'n Mavi Maviydi Gkyz adl iiri", Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim, say 52-53, Haziran-Temmuz 2004, s. 35-36. Eyubolu, Sabahattin, "H uzur", Yaprak, say 20, 15 ubat 1950, s. 1. Eyubolu, Sabahattin, "Tanpmar'da Zam an", Yeni Ufuklar, say 130, Mart 1963, s. 1-5. Fedai, Cell, "Yazarn Tamamlanmam lk Roman Olarak 'M ahur B este'", Der gh, say 144, ubat 2002, s. 10-19; Hece, (A. H. Tanpnar zel says), genilehlmi 2. b., Austos 2006, s. 126-132. Feldman, VValter, "Ahm et Hamdi Tanpna^n Saatleri Ayarlama Enstits'nde Zaman, Bellek ve zyaam yks", Kitap-hk, say 34, Gz 1998, s. 122-140. Ferhad, Hseyin, "Tanpm ai'n Makalelerini O kurken", Yazko Edebiyat, say 23, E y l ll9 8 2 , s. 104-111. Fethi Naci, "Eletiri Gnl; Tanpmar'a Gre 1936'da Trk Rom an", "Tanpnar'a Gre M izah", Adam Sanat, say 114, Mays 1995, s. 18-19. Fethi Naci, "H uzu r", Yeni Dergi, say 102, Mart 1973, s. 22-31; Edebiyat Yazlar, s tanbul 1976, s. 80-94; Yz Soruda Trkiye'de Roman ve Toplumsal Deime, s tanbul 1981, s. 7 0 -8 1 .; 100 Ylda 100 Roman, stanbul 1981, s. 70-81. Fethi Naci, "M ahur Beste-I, II, Cumhuriyet Kitap, 13, 20 Nisan 2000, s. 3. Fethi Naci, "M ektuplar'n nda Tanpmat'n airlii", Cumhuriyet Kitap, 6 N i san 2000, s. 3. Fethi Naci, "Sahnenin Dndakiler", Yeni Dergi, say 110, Kasm 1973, s. 24-34; Edebiyat Yazlar, stanbul 1976, s. 95-109; 40 Ylda 40 Roman, stanbul 1994, s. 85-100; Yz Soruda Trkiye'de Roman ve Toplumsal Deime, stanbul 1981, s. 151-164; 100 Ylda 100 Roman, stanbul 1999, s. 256-266. Fethi Naci, "Tanpm a'm iir Dnyas", Hrriyet Gsteri, say 37, Aralk 1983; Eletiri Gnl, stanbul 1986, s. 161-163. Frat, A. Hikmet, "Anlarla Tanpnar 11", Erguvan, (Samsun, 19 Mays Fen-Edebiyat. Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm rencileri], yl 2, say 3, Ka sm 1997, s. 45-46. Fuat, Memet, "Yahya Kemal", Yn, 27 Mart 1963. G., R., "A hm et Hamdi Tanpnar", Tercme, say 85, Ocak-Mart 1966, s. 93-95. Geer, lhan, "Abdullah Efendinin Ryalar, Yaz Yamuru", Hisar, say 110(185) ubat 1973, s. 29-30. Gen, Nihat, "M m taz'la Hesaplarken", Dou Edebiyat, say 30, Temmuz 1985, s. 23-30. Giraud, Rene, "H om m age Ahmet Hamdi Tanpnar", Orient, Trimestre 1963, s. 109-110.

A h m et Ham di Tnnpm ar zerine Yazlar Bibliyografyas (A lfa b e tik ) 8 03

Ggn, nder, "A hm et Hamdi Tanpmar ve Be ehi^de Erzurum ",TzM Edebi yat, say 119, Eyll 1983, s. 51-52. Ggn, nder, "A hm et Hamdi Tanpma^n Erzurumlu Tahsin H ikyesi zeri ne N otlar", Trk 'Edebiyat Aratrmalar, Konya 1991, s. 567-581. Gnen, Tuncer, "Dnden Bugne Ahm et Hamdi Tanpm ar", Yordam, Yaz 1968. Gler, Turgut, "A h m et H am di Tanpm ar", Trk Edebiyat, say 13, O cak 1973, s. 26. Glgnl, M ehmet, "Tanpna'm Dnyasmda Bursa Bursa'nm Dnyasnda Tan pm ar", Tanpmar'n Dnyasnda Bursa / Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 55-79. Glmez, Bahadr, "Tanpna^n iirle likisi Bir Rya H ali", A.H.Tanpmar iiri ve 2002 Bursa iilerleri, stanbul 2003, s. 43-48. Gm, Semih, "Sahnenin Dndakiler", Trk Romannda Kurtulu Sava, stan bul 2003, s. 378-388. Gm, Seval ahin, "Tanpna^dan Yeni Ders N otlar", Hrriyet Gsteri, say 270, M ays 2005, s. 86. Gnaydn, Yusuf Turan, "Tanpmar Bibliyografyasna Ek", Hece, (A. H. Tanpmar zel says), geniletilm i 2. b.. Austos 2006, s. 341-367 Gnday, Rifat, "Proust ve Tanpma^n Zaman A lgs", Toplumbilim (A. H. Tanpnar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 125-151. Gndz, Olgun, "Trkiye'nin Batllama Serveninde zgn Bir portre: Ahmet Ham di Tanpm ar", Tezkire, say 11, Temmuz-ekim 2002, s. 108-121; Uluda niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2002, say 3, s. 13-28. Gnvar, Ali, "iirde Yarm Kalm ann G rkem i", iir At, say 3, N isan 1987, s. 27-31. Grbilek, Nurdan, "Bitm eyen raklk - Benjamin ile Tanpna'da Kayp ve Kur tarm a", Victoria R. Holbrook'a Armaan, stanbul 2006, s. 183-232. Grbilek, Nurdan, "Kt ocuk Trk", Kt ocuk Trk, stanbul 2001, s. 66-88. Grbilek, Nurdan, "Tanpma/da Grnm eyen", Defter, say 2, Haziran-Eyll 1988, s. 97-105; Yer Deitiren Glge, stanbul 1995, s. 11-23. Grbz, Elif, "Ryalarn Kuytusunda M it", nc ykler, say 11, K-Bahar 2001, s. 86-89. Grbz, Muammer, "A hm et Hamdi Tanpna^m Roman ve Hikyelerinde Aydn Tipi", Erciyes, say 200, Austos 1994, s. 51-53. Grel, Rahan, "Tanpnaf'n Klsik Edebiyatmz Hakkmdaki Hkm lerine Da ir Baz M lhazalar I-IIl", Dergh, say 112-114, Haziran-Austos 1999, s. 1518,14-16,19-21.

804 T an p n a r zerine Yazlar

Grsoy, lk, "A hm et Hamdi Tanpna^n Eserlerinde ocukluk H atralar", Trk Yurdu, say 18 (136), Aralk 1998, s. 61-66. Grsoy, lk, "M ahur Beste zerine Bir Deerlendirm e", Milli Folklor, say 68, K 2005, s. 59-66. Gvemh, Zahir, "Ahm et Hamdi Tanpnar", Yeni Sabah, 26 Ocak 1962. Gven, Gler, "A hm et Hamdi Tanpna^n Son Rom an" [Aydaki Kadm], Journal

ofTurkish Studies-Trklk Bilgisi Aratrmalar - n Mcmoriam Ali Nihad Tarlan,

V 0.3, Harvard 1979, pp. 135-143.

Gven, Gler, "yk zmlemesinde Yapsal Yaklam ve Bir rnein Tantm"[AbduUah Efendinin Ryalar], Sosyal Bilimler Fakltesi Dergisi, say 2, z m ir 1981, s. 231-251. Gven, Gler, "Tanpna^n Btn iirlerinin lk Basks zerine", Trk Dili, sa y 301, Ekim 1976, s. 543-544. Haber: "Yeni Bir A. Hamdi Tanpnar Kitab / Tanpnar Neden Moda O ldu?", (Mcevherlerin Srr), Kltr&Sanat/Zaman, 25 Aralk 2001. Haksal, Ali Haydar, "H uzur Romannda Sava Psikolojisi: Ya Dnya mparator luu Ya Siyah lm ", Yedi klim, say 159-161, Haziran-Austos 2003, s. 5762. Haser, Mehn, "A hm et H am di Tanpna' A narken", Yeni Dnce, say 23, ubat 1982. Haser, Melin, "Saatleri Ayarlama Enstits 1-11", Trk Edebiyat, say 140-141, Haziran-Temmuz 1985, s. 55-56. Hamet, M ehmet, "A hm et Hamdi Tanpnar ve iirleri", ada, say 6, Mart 1962, s. 2 ,7 . Hatipolu, Aytekin, "XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, Yeniden ve 'Yeni'", Vatan Kitap, 15 Ocak 2007, s. 6. Hzlan, Doan, "Am erikan Yaynevinde lk eviri Tanpnar", Hrriyet, 20 Mays 2002 . Hzlan, Doan, "Budalalk Deryas Bir Hayatm Var" (Gnlklerin Inda Tanpnnr'la Babaa kitab zerine). Hrriyet, 27 Aralk 2007. Hzlan, Doan, "Bursa Tanpnaf' Unutm uyor", Hrriyet, 28 Ocak 2005; Edebiyat Daima, stanbul 2006, s. 150-151. Hzlan, Doan, "Efsane Kitap Vitrinlerde" (XIX Asr Trk Edebiyat Tarihinin YKY basks). Hrriyet, 30 Aralk 2006. Hzlan, Doan, "H uzu'u Tanpna'da Bulanlar" (Bir Gl Bu Karanlklarda hak knda), Hrriyet,21 Austos 2002; Yalnzlk Kahvesi, stanbul 2003, s. 270-271. Hzlan, Doan, "M ektuplaryla Tanpnar ve Kaplan", Hrriyet, 8 Ocak 1992.

A h m et Hamdi T an p m ar zerine Yazlar Bibliyografyas (A lfa b e tik ) 805

Hzlan, Doan, "Snm Kibritin zinde", Toplumbilim (A. H. Tanpmar zel sa ys), say 20, stanbul 2006, s. 21-50. Hzlan, Doan, "Tanpma/m Snm Kibritleri" (Edebiyat Dersleri hakknda), Hrriyet, 14 Ocak 2003. Hilav, Selahattin, "Kuruntuya Dayanan Eletirm e", Yeni Dergi, say 106, Temmuz 1973, s. 42-52; Edebiyat Yazlan, stanbul 1993, s. 121-131. Hilav, Selahattin, "Tanpmar zerine Notlar I-X", Yeni Ortam^ 31 Mart-9 Nisan 1973; Yeni Dergi, say 106, Temmuz 1973, s. 26-41; Edebiyat Yazlar, stanbul 1993, s. 105-120. Hisar, Abdlhak inasi, "Yaz Yamuru", Trk Yurdu, say 249, Ekim 1955, s. 314315. lgaz, Aye Afet, "Tanpnar'la Bir Yaz", Nehir, say 13-14, Ekim-Kasm 1994, s. 84. Irzk, Sibel, "Saatleri Ayarlama EnsHts'nde ehir ve Zam an", stanbul, say 51, Ekim 2004, s. 132-134. k, Kenan, "Tanpmar H uzurlarm zda" (Huzur romann tiyatroya uyarlayp sahneleyen K.Ik ile sylei. Konuan: Glcan Tezcan-Smeyra Ylmaz), Ye ni afak, 16 Ekim 1997. n, Ekrem, "A hm et Ham di Tanpmar ve M usiki", Sanat Olay, say 9, Eyll 1981, s. 64-68. n, Ekrem, "H uzur D ersleri", Kitap-lk, say 82, Nisan 2005, s. 103-105. n, Ekrem, "M m taz; oksesli Bir Dnce Repertuar", Kitap-lk, say 83, M a ys 2005, s. 103-105. n, Ekrem, "Tanpm ai'n stanbul'u zerine Dnceler", Kitap-lk, say 69, u bat 2004, s. 54-57. In, Ekrem, "Vesika-lk: Osmanh lmiye Snfnn Roman: M ahur Beste", Kitap lk, say 40, Mart-Nisan 2000, s. 113-123. bnlemin M. Kemal, "A hm et Hamdi Tanpmar", Son Asr Trk airleri, stanbul 1942, s. 2145-2146. leri, Selim , "Alm et Hamdi Tanpmar", Sepya Mrekkebiyle Yazld, stanbul 1997, s. 180-181. leri, Selim, "A ltn ve Erguvan M ozaik" (Tanpna'n stanbul'u), Cumhuriyet, 24 N isan 1988; stanbul Ynlmzlt, stanbul 1989, s. 49. leri, Selim, "Benzeri Olmayan Bir Eser" (XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi zerine). Radikal Kitap, 13 Nisan 2007, s. 5. leri, Selim, "Gram afon nesi: Tanpnar'la Zam an", Cumhuriyet, 25 Ocak 1996. leri, Selim, "stanbul'da Zaman: Sahnenin Dndakiler", Yeni Dergi, say 104, Mays 1973, s. 59-62.

806 T a n p a r zerine Yazlar

leri, Selim , "Tanpinar G ibi", Politika, 7 Ekim 1976. leri, Selim , "Tanpnar zerine", adalk Sorunlar, stanbul 1978, s. 160-172. leri, Selim, "Tanpma/ Tanm ak...", (Bir Gl Bu Karanlklarda zerine), Cnluriyct, 14 M ays 2002. leri, Selim, "Tanpm a'n M ektuplar", Milliyet, 6 ubat 1993. lhan, Havva Setenay, "Saatlerimizi Ayarlayan A dam ", (.Hece dergisinin Tanpnar zel says hakknda). Yeni afak, 13 Ocak 2002. lter, ahap Stk, "Dl Anlar"(i>/tY zerine). Yeni Ufuklar, say 121, Haziran 1962, s. 8-11. lter, ahap Stk, "Sanat ve Ahmet Hamdi", Trk Dili, say 23, Mart 1991, s. 37-39. lter, ahap Stk, "Tanpnar", Kudret, 29 Ocak 1962. mamolu, Tuncay, "Ahm et Hamdi Tanpnar"da Sreklilik ve D eiim ", Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, say 2, Erzurum 2003, s. 131-148. mzasz, "Abdullah Efendi'nin Ryalar", lk, say 53 Birinciknun 1949, s. 8. mzasz, "A hm et Hamdi Tanpnar ve stanbul", Varlk, say 1087, Nisan 1996, s. 29-32. mzasz, "A hm et Hamdi Tanpna/n Aydnl", Mill Kltr, say 8, Ocak 1982, s. 1. mzasz, "A hm et Ham di Tanpnafn Btn iirleri", Yneliler, say 5, Austos 1981, s.' 46-47. mzasz, "Ahm et Hamdi Tanpna'n Yarm Kalm Roman; Aydaki K adn", Ter cman, 4 Aralk 1987. mzasz, "A hm et Hamdi Tanpnar", Yelken, say 72, ubat 1963, s. 18. mzasz, "A hm et Hamdi Tanpnar", Yelken, say 85, Mart 1964, s. 28. mzasz, "Ahm et Hamdi Tanpnar", Yeni Adam, say 257,30 Terinisani 1939, s. 6. mzasz, "Aydaki K adn", lim ve Sanat, say 17, Ocak-ubat 1988, s. 93. mzasz, "Bazlar Tanpnar Sever", Pnar, say 77, Mays 1978, s. 36-39. mzasz, "Be ehir", Tohum, say 44, Kasm 1969, s. 20-23. mzasz, "Be ehir", Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, cilt I, stanbul 1977, s. 407-408. mzasz, "ki air H akknda" (Yahya Kcmal-Ahmet Hamdi Tanpnar), te, say 2, M art 1944, s. 10-11. mzasz, "Kitaplar: Tan pnardn iirleri", Sr, say 3 8 ,1 3 Mart 1961, s. 33. mzasz, "Sen Tanpna^dan Ne Anlarsn?", 18 Ocak 2000, (yneten: Ayfer Tun, Konuanlar: Orhan Koak, Paul Dumont), Sorun Soruda - Sah Toplantlar 1999-2000, stanbul 2001, s. 183-200.

A h m et Hamcli T an p n ar zerine Yazlar Bibliyografyas (A lfa b e tik ) 8 0 7

mzasz, "iirler", Dnen Adam, 23 Austos 1961, s. 29-30. mzasz, "Tanpnar Hoca-Bir Byk Kayp D aha", Kim, say 187, 31 Ocak 1962, s. 33-34. mzasz, "Tanpnar le Yeniden", [Be ehi/in yeni basks hakknda], ZamanfPazar eki, say 80, 9 Temmuz 2000. mzasz, "Tanpnar ve A ta", Yeniden Dou, say 17, Haziran 1946, s. 74. mzasz, "Tanpnar ve H uzur", Milliyet, 1 M ays 2000. mzasz, "Tanpnar, Ahm et H am di", Tanzimat'tan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi-2, stanbul 2001, s. 788-792. mzasz, "Tanpnar'da M usiki" (N. T. Karaca'nn A.H.Tan-pmar ve Musiki adh ki tab hakknda). Kitap Zaman, 6 M art 2006, s. 59 mzasz, "Tanpna^ Kaybettik", Yeditepe, say 56, ubat 1962, s. 2. mzasz, "XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi", Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, cilt VII, stanbul 1990, s. 377-379. mzasz, "Zeynep Bayramolu ile Ahm et Hamdi Tanpnar zerine", Yap Kredi Yaynlar Blteni, Aralk 2007. mzasz, Prof. Ahm et Hamdi Tanpna'n Hayat H ikyesi", Milli Kltr^ say 8, ubat 1982, s. 60-61. nal, Tanju, "A. Hamdi Tanpnar: Mahur Beste", FDE Yazn ve Dilbilim Aratrma lar Dergisi, say 13,1984, s. 63-69; nam, Ahmet, "Trk iirinde M istik Ynelim ler", Yeni Dergi, say 111, Aralk 1973, s. 25-27. nci, Handan, "Eik'te Bir Yazar", Eik Cini, say 3, M ays-Haziran 2006, s. 4-6. nci, Handan, "Tanpnar'n Nuri yem 'i / Nuri yem'in Tanpna'", Sanat evre si, say 327, Ocak 2006, s. 76-80. nci, Handan, "Tefrikadan Kitaba H uzur", Huzur, YKY, stanbul 2000, s. 427-442. nci, H andan, "Vesika-hk: Elfi Yiln Huzur O kum alan", Kitap-lk, say 40, MartN isan 2000, .135-143, pek, dil, "O M tevazyd, Bizse ekingen", Akam-hk, 3 Ocak 2003, s. 10-11. peki, Leyl, "Baba Olm ak Oul O lm ak" (Saatleri Ayarlama Ensitts hakkn da), Virgl, say 91, Ocak 2006, s. 26-29. pirolu, Zehra, "Gereklerden Ka Ya Da zden Yoksun Bir D nya", [Saatle ri Araylama Enstits], Hrriyet Gsteri, say 81, Austos 1987, s. 32-33. sen, Mustafa, "Divan iirinin ada Bir Yorumcusu: Ahm et Hamdi Tanpnar", Mill Eitim, say 81, Ocak 1989, s. 43-52; telerden Bir Ses, Ankara 1997, s. 345-362.

808 T a n p n a r zerine Yazlar

stanbul Bir Terkiptir (Tanpna'n Doumunun 100. Yl in Dzenlenen Sergi'nin Katalogu), stanbul Bykehir Belediyesi, Kltr leri Daire Ba kanl, Aralk 2001. lyenn, Nuri, "H am di H oca", Yeditepe, say 56, ubat 1962, s. 8. yem, Nuri, "Tanpna'a likin Anlar; Dou Kltryle Yetim iti", Kitap-hk, sa y 40, Mart-Nisan 2000, s. 111-lV. yem, Nuri, "Tanpmar' A n", Yeditepe, say 84, Nisan 1963, s. 9,14. yem, Nuri, "Tanpnar", Hr Vatan, 30 Ocak 1962; Tanpnar'dan Haan li Ycei'e Mektuplar (Haz. Canan Ycel Eronat), stanbul 1997, s. 81-83. zer, Zeki Faik, "Trk Sanatmm Felsefesini Ancak Tanpnar Yazabilirdi", Terc man, 5 Nisan 1986. K., Deniz Aklan, "Peki Sizin Aklnzda Ne Var Sayn Ramiz?: Tanpnar'n zinde Bir Kar-A ktanm zm lem esi", Pasaj, say 4-5, Kasm 2007, s. 161-167. Kabahasanolu, Vahap, "A hm et Hamdi Tanpnar'dan Abdullah Efendi'nin R yalar (Bir Tahlil Denemesi) 1-11", Toker, say 7, 8, Nisan-M ays 1977, s. 16,14. Kabahasanolu, Vahap, "Evin Sahibi", Toker, say 9, Haziran 1977, s. 10. Kabahasanolu, Vahap, "Tanpnar'n Aydaki Kadn Rom an", Trk Edebiyat, sa y 176, Haziran 1988, s. 36-37. Kabahasanolu, Vahap, "Tanpnar'n Gl iirinde Sanat Estetiinin Ortaya k ", Trk Edebiyat, say 207, Ocak 1991, s. 29-30. Kabahasanolu, Vahap, "Yava Yava Aydnlanan", Trk Edebiyat, say 101, M art 1982, s. 17-19. Kabakl, Ahmet, "A hm et Hamdi Tanpnar", Trk Edebiyat, cilt 111, 6.b., stanbul 1985, s. 235-247. Kabakl, Ahmet, "Aydnl Kt Gecem iz", Tercman, 3 ubat 1963. Kabakl, Ahmet, "Cum huriyetten Bu Yana Hikye ve Roman (Ahmet Hamdi Tanpnar), Trk Edebiyat, say 6, 30 Haziran 1972, s. 24. Kabakl, Ahmet, "Tanpnar ve aheseri", Trk Edebiyat, say 147, Ocak 1986, s. 4-9. Kabakl, Ahmet, "Tanpnar'n iir Dnyas" Tercman, 19 Ocak 1964. Kabakl, Ahmet, "Tlsm h Ebediyet", Tercman, 26 Ocak 1962. Kahraman, lim, "Ahm et Hamdi Tanpna'n Eserlerinde Gemi M etaforu", Jour

nal ofTurkish Stadies /Trklk Bilgisi Aratrmalar II, (Orhan Okay Armaan),
Harvard 2006, s. 95-105. Kahraman, lim, "H atralar Nasl Okumah Ya Da Bellei Tanpma/a Bir Oyun mu O ynuyor", Kagar, say 14, Mart 2000, s. 59-68.

A h m et Hamdi T an p n ar zerine Yazlar Bibliyografyas (A lfabeK k) 809

Kahraman, lim, "k i air Tr", Mavera, say 100, ubat 1986, s. 4-5. Kahraman, lim, "Tanpmar Yaymcl zerine Baz Dikkatler ve Tanpm af m Bilinmeyen ki Yazs", Kagar, say 29, Eyll-Ekim 2002, s. 70-85. Kahraman, lim, "Tanpna'n Denemecilii zerine", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, O cak 2002, s. 57-60.. Kahraman, Haan Blent, "ki Tutunamayan" (Tanpnar ve Ouz Atay), Sabah, 22 Aralk 2007.' Kahraman, Haan Blent, "Nzm ve Tanpnar", Radikal, 31 Ocak 2002. Kahraman, Haan Blent, "Tanpm af Unutm ak", Radikal, 31 Ocak 1997. Kahraman, Haan Blent, "Yitirilm i Zamann Ardnda: Ahm et Hamdi Tanpnar ve M uhafazakr Modernliin Estetik D zlem i", Dou-Bat, say 11, Mays-Haziran-Temmuz 2000, s. 9-43. Kahraman, M ehm et, "Ahm et Hamdi Tanpnar'n Tarih G r", Mavera, say 14-15, ubat, M art 1978, s. 33-41, 63-71. Kahraman, Mehmet, "Tanpnaf da Mcerret Tarih", Mavera, say 11, Ekim 1977, s. 24-36. Kahraman, Mehmet, "Tanpna'm Tarih Gr 1-IV", Mavera, say 1-4, Aralk 1976, Ocak, ubat, M art 1977, s. 26-33; 32-36; 60-68; 37-40. Kantarcolu, Sevim, "Edebiyat Eletirisinde Tanpnar ve Eliot", Hrriyet Gste ri, say 24, Kasm 1982, s. 76-77. Kantarcolu, Sevim , "Hozu'da Aydn Tipi I, II", Milli Kltr, say 8-9, Ocak-ub a tl9 8 2 , s. 22-25,15-18. Kantarcolu, Sevim, "H uzur", Forum, say 153-154,15 Ocak-1 ubat 1986, s. 3336, 36-39; Trk ve Dnya Romanlarnda Modernizm, Ankara 1988, s. 111-138. Kantarcolu, Sevim, "T. S. Eliot ve Ahmet Hamdi Tanpnar"n Edebiyat zerine Dnceleri I-Il", M ill Kltr, say 37-38, Aralk 1982- ubat 1983, s. 42-48; 27-31. Kaplan, M ehmet, [takdim yazs], 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, 3.b., stanbul 1967, s. XIV-XV1. Kaplan, M ehmet, "Abdullah Efendi'nin Ryalar", Tasvir-i Efkr, 18 kinciterin 1943. Kaplan, M ehm et, "A bdullah Efendi'nin Ryalar", Trk Dili vc Edebiyat Ansiklo pedisi, cilt I, stanbul 1977, s. 13-14. Kaplan, M ehmet, "A dem Te H avva", Hikye Tahlilleri, stanbul 1979, s. 154-165. Kaplan, M ehmet, "A hm et Hamdi Tanpnar Hakknda Birka Sz", [takdim ya zs] Yaz Yamuru, stanbul 1972, s. 7-11; Abdullah Efendi'nin Ryalar, stan bul 1972, s. 7-11.

810 T a n p n a r zerine Y;i 2 ilar

Kaplan, Mehmet, "A hm et Hamdi Tanpnar ve Gzel Hserin Temeli", Trk Edebiyat, say 1, 15 Ocak 1972, s. 6-7. Kaplan, Mehmet, "Ahm et Hamdi Tanpnar ve Zam an", stanbul Belediye, say 100, Ocak 1972, s. 18,31. Kaplan, M ehmet, "Ahm et Hamdi Tanpna'da Zam an", stanbul Belediye, Eyll 1971,5. 96. Kaplan, Mehmet, "A hm et Hamdi Tanpnar'n M ektuplar", Hisar, say 138, Ha ziran 1975, s. 11-13. Kaplan, M ehmet, "A hm et Hamdi Tanpnar", Meydan, say 1 5 9 ,3 0 Ocak 1968, s.
20 -21 .

Kaplan, M ehmet, "A hm et Hamdi Tanpnar", Milliyet, 24 Ocak 1972; Edebiyatm zn inden, 1978, s. 138-139. Kaplan, Mehmet, "B ir Gl Bu Karanlklarda", Trk Yurdu, say 294, Mart 1961, s. 1-4; Edebiyatmzn inden, stanbul 1978, s. 144-154. Kaplan, Mehmet, "B ir airin Roman: Huzur 1-11", . ., Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, cilt XII, XIII, Aralk 1962,1964, s. 33-86, 29-42; Trk Edebiyat zerin de Aratrnalar-2, stanbul 1897, s. 361-425. Kaplan, Mehmet, "Bursa'da Zaman iiri Hakknda", stanbul, say 3, 1 kinciknun 1944, 4-5. Kaplan, M ehmet, "Bursa'da Zam an", Cumhuriyet Devri Trk iiri, stanbul 1975, s. 81-92. Kaplan, M ehm et, "Gem i Zaman Elbiseleri'nin Tahlili", Mill Kltr, say 3-5, Austos-Ekim, 1980, s. 31^34. Kaplan, Mehmet, "H am di Bey'i Nasl Tandm", Dergh, say 1, Mart 1990, s. 20; "Ahm et Hamdi Tanpna'a Dair" adyla. lke, say 26, Haziran, 1997, s. 93-96. Kaplan, M ehmet, "Kitap Hakknda Birka Sz" [takdim yazs], Yahya Kemal, s tanbul 1982, s. 5-9. Kaplan, Mehmet, "Saatleri Ayarlama Enstists", Hisar, say 261, Temmuz 1979, s. 6-7. Kaplan, Mehmet, Saatleri Ayarlama Enstits", ar, say 4 9 ,1 ubat 1962, s. 14; Edebiyatmzn inden, stanbul 1978, s. 140-143; Hisar, say 261, Temmuz 1979, s. 6-7. Kaplan, M ehmet, "Tanpnar ok Cepheli Bir ahsiyetti", Tercman, 2 ubat 1981. Kaplan, M ehm et, "Tanpna'n Bir Deerlendirmesi", Bayrak, say 48, Haziran 1975, s. 8-10. Kaplan, Mehmet, "Tanpna'n M iras", Trk Edebiyat, say 101, Mart 1982, s. 1517; SuffelKilfr-Sanat Yll, 1983, s. 163-166.

A h m et Haindi T a n p in a r zerine Yazlar Bibliyografyas (A lfa b e tik ) 8 1 1

Kaplan, Mehm el, "Tanpna'm iir Sanat Hakknda Birka S z", Btn iirleri [takdim yazs], stanbul 1976, s. 5-11/'Tanpna'm iir Sanal Hakknda Bir ka Sz", Trk Edebiyah, say 195, Ocak 1990, s. 24-25. Kaplan, Mehmet, "XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi", adrvan, say 9, 27 Mays 1949, s. 6-7. Kaplan, Mehmet, "Yaarken Anlalmam, Deeri Bilinmemi Bir Yazar: Ahmet Hamdi Tanpinar", Tercman, 25 Ocak 1986. Kaplan, M ehmet, "Yaz Yam uru", stanbul, say 11, Kasm 1955, s. 7-8. Kaplan, M ehmet, "Yeni Trk iirinde Bursa", Trk Yurdu, say 249, Ekim 1955, s. 245-249. Kaplan, Sefa, "Tanpinar ve M usiki", Tercman, 26 Ocak 1986. Kaplan, Sefa, "Yahya Kemal ve Tanpinar Oryantalist m iydi?". Adam Sanat, say 217, ubat 2004, s. 36-41. Kaplan, Sefa, "B ir Ryadan Arta Kalan: Aydaki K adn", Sz, 8 Aralk 1987. Kaplan, Sefa, "Tanpna'm Menderes fkesi", Hrriyet, 1 Mart 2002. Karaaliolu, Seyit Kemal, "H uzur", Trk Romanlar, stanbul 1983, s. 261-276. Karadeniz, Abdurrahim , "H uzu'un Saz Paralar I-II", Hece, say 7-8, TemmuzAustos 1997, s. 54-57; 50-52. Karadeniz, Abdurrahim, "M ektuplarndaki Tanpinar: O Kadar Az Kendimiz Oluyoruz ki!". Hece (A. H. Tanpinar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 61-69. Karakan, A. "iir Telkkisi ve iirleri", Genlik, say 2 7 ,1 6 Temmuz 1938. Kaya, . Gven, "Tanpinar ykclne Eletirel Bir Bak", nc ykler, say 11, K-Bahar 2001, s. 61-67. Kayaalp, Levent, "m knsz Babalk" [Mahur Beste ve Saatleri Ayarlama Ensti ts etrafnda bir okuma]. Virgl, say 74, Haziran 2004, s. 18-24. Kazc, M ustafa H., "Tanpinar iiri ve Estetik A lm lar", Sedir, say 4, Mays 2002, s. 8-11. Keeci, Uur, "Tanpmar' Anlama abalarna ddial Bir Katk: H BK!", Birikim ler, say 6, Ekim -Kasm 2000, s. 119-123. Kefeli, Emel, "A hm et Hamdi Tanpna'm iirlerinde Renklerin Dili: Beyaz ve M avi", Doumunun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpinar, (Haz. S. Uurcan), stanbul 2003, s. 57-60. Kefeli, Emel, "Tanpna'm Hayal Dnyasnda Yaad Corafya'nn zleri", Top lumbilim (A. H. Tanpinar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 103-106. Kerman, Zeynep, "A hm et Hamdi Tanpna'da Resim ve Musiki: Tvlhur Sula rnda Tutuan G em i'", Trk Edebiyat, say 394, Austos 2006, s. 34-38.

812 T an p in ar zerine Yazlar

Kerman, Zeynep, "A hm et Hamdi Tanpna/m Edebiyat Tarihi Hakknda Baz Grler", Doumunun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpmar, (Haz. S. Uurcan), stanbul 2003, s. 71-78. Kerman, Zeynep, "A hm et Hamdi Tanpnar'n Edebiyat Tarihi'ni Yeniden Okur ken", Zeynep Korkmaz Armaan, Ankara 2004, s. 253-260. Kerman, Zeynep, "Byk Yorumcusu Mehmet Kaplan'a Gre Ahmet Hamdi Tanpmar", Trkiye, 17 ubat 1989. Kerman, Zeynep, "H uzur Romannda M usiki", Tre, say 131, Nisan 1982, s. 2428; Yeni Trk Edebiyat ncelemeleri, Ankara 1998, s. 203-208. Kerman, Zeynep, "M ektuplar ve Hatralaryla Ahmet Hamdi Tanpm ar", Der gh, say 37, M art 1993, s. 12-13. Kerman, Zeynep, "Tanpinar ve Paul Valery", Trk Edebiyat, say 1, Ocak 1972, s. 12-13. Kerman, Zeynep, "Tanpnar'a Gre Yahya Kem al", Yahya Kemal Beyath Semineri - Bildiriler, Ankara 1985, s. 91-97. Kerman, Zeynep, "Tanpnar'n Mektuplarnn Peinde", Trk Edebiyat, say 121, Kasm 1983, s. 50-51. Kl, Latife, "H ikye Yazan Olarak Ahmet Hamdi Tanpinar", A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, say 21, Erzurum 2003, s. 129-145. Krayolu, Mithat, "Kent ve Ozan/Tanpnar ve Bursa", Trkiyemiz, say 57, u bat 1989, s. 39-52. Krmh, Bill, "B ir Ak Roman: H uzur veya Ben Neyim ve Bu Hal Neyin N esi?" Trklk Bilimi Aratrmalar, say 19, Bahar 2006, s. 343-362. Krzolu, Baniek, "Tanpnar'da Zaman Nvesi I-II", Trk Edebiyat, say 263264, Eyll-Ekim 1995, s. 21-24; 53-54. Kocagz, Sam im , "A hm et Hamdi Tanpmar H ocam ", Unutulmayan retmenler (Haz. Zeki Sanhan), Ankara 1984, s. 76-79. Ko, Hamdi, "Benim Kahramanm: Ahmet Hamdi Tanpinar", Sizin Kahramannz Kim?, (Editr: M.A. Dastanl), NTV Yaynlar, stanbul 2007, s. 269-277. Ko, Murat, "A hm et Hamdi Tanpinar ve stanbul'un Fethi", Kubbealt Akademi Mecmuas, say 3, Temmuz 2003, s. 62-71. Ko, Murat, "A hm et Hamdi Tanpna^m Roman ve Hikyelerinde Kyafet-Karakter likisi zerine Bir Denem e", Doumunun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpinar, (Haz. S. Uurcan), stanbul 2003, s. 79-88. Ko, Murat, "Bir Sanatkrn Mektuplar 1-H", Trk Edebiyat, say 236-237, Haziran-Temmuz 1993, s. 55-56; 46. Korkmaz, Aladdin, "Bursa'da Zaman erevesinde Bir air Bir H ikayeci", Do u Edebiyat, say 28, Mart 1985, s. 21-22.

A h m et Ham di T a h p n a r zerine Yazlar Bibliyografyas (A lfa b e tik ) 813

Korkut, Ece, "Tanpm a'n iir Dili ve Evreni", A.H.Tanpmar iiri ve 2002 Bursa i irleri, stanbul 2003, s. 49-60. Koksal, Ahmet, "Tanpmar'da Zam an", Vatan, 25 Haziran 1961. Krolu, Erol, "A hm et Hamdi Tanpmar ve stanbul", Varlk, say 1087, Nisan 1998, s. 29-32.' Krolu, Erol, "A hm et Ham di Tanpmar'm Zaman A nlay", Cogito, say 11, 1997, s. 201-222. Krolu, Erol, "H ayata ok Yaldzl Bir M azi Aynasndan Bakmak; Sahnenin Dndakile'de Bugn Yaamann m knszl", Doumunun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpmar, (Haz. S. Uurcan), stanbul 2003, s. 89-100. Krolu, Erol, "Tanpma'a Gre Ahmet Midhat; Esere Hayattan Girmek yahut Eseri Hayatla Yarglamak", Merhaba Ey Muharrir - Ahmet Midhat zerine Ele tirel Yazlar, (Haz.: Nket Esen - Erol Krolu), stanbul 2006, s. 329 - 337. Krk, Mehmet, "Be ehir", Varlk, say 329, Kasm 1947, s. 20. Krk, Muhtar, "A hm et Hamdi Tanpna'm Son Roman: Hiazur", Varlk, say 373, Austos 1951, s. 11-12. Kum, Burhan, "D np Resmi Okumak- Doumunun 100. Ylnda Ahm et Ham di Tanpmar'm An'sna", Trkiye'de Sanat, Mart-Nisan 2001, say 48, s. 20-25. Kumsar, smail Alper, "Zam an Eksenli Medeniyet Buhran ve roni / Saatleri Ayarlama Enstits ve Tanpmar", Krklar, say 10, Ocak-ubat 2005, s. 29-39. , Kurdakul, kran, "A hm et Hamdi Tanpna'm yk ve Rom anlar", Toplum ve Bilim, say 4, M art 1978, s. 63-71. Kurdakul, kran, "14. lm Yldnmnde Ahm et Hamdi Tanpm ar", Milliyet Sanat^ say 169, 30 Ocak 1976, s. 30. Kurdakul, kran, "A hm et Hamdi Tanpmar'm iiri", Cumhuriyet, 24 Ocak 1976. Kurdakul, kran, "A hm et Hamdi Tanpmar'm iiri", ada Eletiri, say 8, Ekim 1982, s. 38-41. Kurdakul, kran, "air Ahmet H am di", Yelken, say 60 ubat 1962, s. 3. Kurnaz, Cemal, "Tanpmar ve Trkler", Mill Kltr, say 44, M art 1984, s. 4447; Trkden Gazele, Ankara 1997, s. 11-21. Kurt, Mustafa, "Muhatabn Arayan Bir Mektup", Hece, say 52, Nisan 2001, s. 33-36. Kurt, Mustafa, "Tan/punar rle^'in zinde", Hece, say 50, ubat 2001, s. 31-41. Kurtulu, Hakk, "Tanpm a'a M ektup", Kitap-lk, say 84, Haziran 2005, s. 10-11. Kurukafa, Vedat, "M ahur Beste zerine Bir nceleme ve zm leme Deneme si", Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Malatya 2001, say 4, s. 133-144. Kutlu, M ustafa, "Cum huriyet Aydnlarnn H uzursuzluu", [Huzur'un sahne lenmesi zerine]. Yeni afak, 23 Ekim 1997.

814 T iin p n ar zerine Yazhr

Kutlu, Mustafa, "H uzur", Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, cilt IV, stanbul 1981, s. 280-281. Kutlu, Mustafa, "Saatleri Ayarlama Enstits", Hisar, say 175, Temmuz 1978, s. 11-14. Kutlu, Mustafa, "Tanpma'm Yalan Dnyas", Yneliler, say 22, Nisan 1983, s. 1-7; Saatleri Ayarlama Enstits, 2.b., stanbul 1987, s. 332-339. Kutlu, Mustafa, "Trkler ve iirim iz", Yeni afak, 25 Ocnk 1995. Kuya, Nilfer, "H uzursuz Miras: Suat'n M ektubu", Entelektel fE'nin ilvesi), say 35, ubat 2002, s. 35-36; Baka Hayatlar, stanbul 2003; Hece, (A. H. Tanpnar zel says), geniletilmi 2.b., Austos 2006, s. 63-66. Kuya, Nilfer, "Tanpna/n Huzur Roman 50 Yanda - Huzursuz M iras", Mag (NTV Dergisi), ubat 2000,118-120. Ktk, Tamer, "Kim likleri Ayarlama Enstits", Bbtali Kltr Dergisi, Ocak 2001, s. 76. Klk, Tamer, "Tanpnar, Moderni te ve M ekn", Tiirk Edebiyat, say 339, Ocak 2002, s. 22-24. Ktk, Tamer, "Tanpnaf n bir Hikyesinde Meknm ve Meknsal Unsurla rn Kltrel Dolaym ", Toplumbilim (A. H. Tanpnar zel says), say 20, s tanbul 2006, s. 183-192. Ktk, Tamer, "Tanpnar'm Yaz Yamuru Hikyesinde M eknn Kurgulan", Trk Dili, say 597, Eyll 2001, s. 277-283. Lekesiz, mer, "B ir Yol", Hece, say 2, ubat 1997, s. 34-29; Trk Edebiyatnda Chjkii-2, stanbul 1998, s. 145-178. Lekesiz, mer, "Tanpnar Nereden ve Nasl Bakar?", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 75-83. Mercanhgil, Muharrem, "Ahm et Hamdi Tanpnar Bibliyografyas", Yeni Yayn lar, say 5, M ays 1967, s. 97. Mignon, Laurent, "Tanpnar Kadar Yeniliki O lm ak", Varlk, say 1197, Haziran 2007, s. 24-25. Miskiolu, Ahmet, "Ahm et Hamdi Tanpnar stne", Trk Dili Dergisi, say 76, Ocak 2000, s. 1-4. Miyasolu, M ustafa, " Byk Romanc" (Safa, Tanpnar, Bura), Trk Edebi yat, say 298, Austos 1998, s. 15-16; Berceste, say 19, Ocak 2004. Moran, Berna, "Bir Huzursuzluun Roman; Huzur", Birikim, say 46-47, Aralk 1978-Ocak 1979, s. 111-122; Tiirk Romanna Eletirel Bir Bak 1, stanbul 1983, s. 227-251. Moran, Berna, "Saatleri Ayarlama Enstits', Birikim, say 37, M art 1978.

A h m et Hamdi Tunpm nr zerine Yazlar Bibliyografyas (A lfa b e tik ) 815

Moran, Tatyana, "Orhan Pam uk Versus Ahmet Hamdi Tanpmar", Cumhuriyet Kitap, 25 N isan 2002. Moran, Tatyana, "Tanpma^a likin Anlar: Bu Ak Yaamasaydm H uzu'u Ya zam azdm ", Kitap-hk, say 40, Mart-Nisan 2000, s. Vl-VII. Mutluay, Rauf, "M ahur Beste", Cumhuriyet, 26 Haziran 1975. Mutluay, Rauf, " lm n Terbiyesi", Cumhuriyet, 9 M ays 1976. Necdet, Ahmet, "Tanpnafd a Uyanm ak", Ortaklaa, say 3, Haziran 1982, s. 6-7. O. s. O-, "B ir M anzumeye D air", (Bursa'da Zaman), marall, say 121, 15 Sonknun 1944, s. 8-9. O. s. O., "iir Tenkidi-Ahmet Hamdi Tanpma'n Bir M anzum esi", naralt, sa y 119,1 Sonknun 1944, s. 8-10. Obal, Rafet, "H uzu r", Yelpaze, 13 M ays 1953. Ouzcan, mit Yaar, "A hm et Ham di Tanpmar", Yelpaze, 6 M ays 1964. Ouzertem, SJa, "Fictions of Narcissism: M etaphysical and Psychosexual Conflicts n the Stories of Ahmet Hamdi Tanpm ar", The Turkish Etudies /4ssociation Buletin, Septem ber 1990, Vol. 14, N um ber 2, pp.223-233, USA. Ouzertem, Sha, "H asta Saatler, Bozuk Shhatler; Enstit Sorununa Babasz Bir Yaklam", Defter, say 23, Bahar 1995, s. 65-83. Ouzertem , Sha, "Vesika-lk: Gizemli Bir 'Yaz Gecesi'nde Freud, Joyce ve Tanpnar", Kitap-lk, say 40, Mart-Nisan 2000, s. 99-112. Okay, M. Orhan, "Tanpna'a likin AnlanAalarn, Denizin Dilinden Anlar d ", Kitap-lk, say 40, Mart-Nisan 2000, s. VIII. Okay, Orhan, "A hm et Hamdi Tanpmar ve Ryalar H ikyesi", M ill Kltr, say 44, M art 1984, s. 53-58; Sanat ve Edebiyat Yazlar, stanbul 1987, s. 219-225. Okay, Orhan, "Be ehir", Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, cilt V, stanbul 1992, s. 547-548. Okay, Orhan, "B ir M onografi Denemesi: Ahmet Hamdi Tanpmar I-V IIl", Dergh, say 24-30,32, Mart-Eyll, Kasm 1992, s. 8-9. Okay, Orhan, "H uzur: Yzbinlerce Ruh Bir ra f ta". Hece (Trk Roman zel Sa ys), say 65-67, Mays-Temmuz 2002, s. 591-599. Okay, Orhan, "H uzu r", Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, cilt XVIII, stanbul 1998, s. 439-441. Okay, Orhan, "k i lm Yldnmnde ki M iza", [Mehmet Kaplan ve Tanpnar]. Zaman, 28 Ocak 1996; Silik Fotoraflar, stanbul 2001, s. 80-85. Okay, Orhan, "Kaderin Eiinde Tanpmar", Hece (A. H. Tanpmar zel says), sa y 61, Ocak 2002, s. 7-14.

816 T an p m a r zerine Yazlar

Okay, Orhan, "lm nn 25. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpmar: Hayatn Batsn dan iirin Dousuna", Zaman, 26 Ocak 1987; Sanat ve Edebiyat Yazdan, stan bul 1990, s. 214-218; Edebiyat ve Kltr Dnyamzdan, Ankara 1991, s. 192-199. Okay, Orhan, "Politika Batamda Derbeder Bir air: Ahmet Hamdi Tanpmar", Hece, say 90-92, H aziran-Austos 2004, s. 497-505. Okay, Orhan, "iirler, Romanlar veA kadem ik Yorgunluklar Arasnda On Doku zuncu Asr Trk Edebiyat Tarihi", Toplumbilim (A. H. Tanpmar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 13-20. Okay, Orhan, "Tanpmar, Ahm et H am di", Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, cilt VIII, stanbul 1998, s. 225-232. Okay, Orhan, "Tanpna/dan Ac Bir roni: Acbadem 'deki K k", Yedi klim, say 1, Nisan 1992, s. 8-10. Okay, Orhan, "Tanpnar' Yetitiren Sosyo-Kltrel evre", Kagar, say 24, Kasm-Arahk 2001, s. 21-30. Okay, Orhan, "Tanpna/n Hikyeleri zerine N otlar", Hece, (Trk ykcl zel Says), say 46-47, Ekim-Kasm 2000, s. 176-181. Okay, Orhan, "Tanpmar'n Ryalar Dnyas", Kagar, Ocak-ubat 2002, say 25, s. 29-35; Doumunun 100. Ylnda Ahmet Haindi Tanpmar, (Haz. S. Uurcan), stanbul 2003, s. 101-106. Okay, Orhan, "Trk Sslem e Sanatlar Karsnda Tanpmar", Kagar, say 33, M ays-Haziran 2003, s. 94-98. Oker, CeliI, "lm nn Ondrdnc Ylnda Ahmet Hamdi Tanpmar' Kimden Sorm ah", Politika, 25 Ocak 1976. Oktay, Ahmet, "zel Olarak Tanpna/da, Genel Olarak Kar-Yazn'da slup Sorunu zerine", Yaz, say 4-5,1979, s. 4-5; Bir Arayn Yazlar, Bir Yaznn Araylar, stanbul 1981, s. 21-50. Oktay, Ahm et, "Tanpmar zerine", Milliyet, 17 ubat 1987. Oktay, Ahmet, "Tanpmar, Ahm et H am di", Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat (1923-1950), Ankara 1993, s. 1247-1266. Oktay, Ahmet, "Tanpmar: Bir Teredddn A dam ", Defter, say 23, Bahar 1995, s. 49-61. Okur, Enver, "M ektuplarda Yaayan Tanpmar", Dergh, say 139, Eyll 2001, s. 14-18. Okuyucu, Cihan, "Tanpm a'm Klasik Trk Edebiyat H akkm daki Grleri", Berceste, say 38, Austos 2005, s. 10-15. Onaran, Mustafa erif, "Eletirel Deneme Neye Yarar?" {XIX. Asr Trk Edebiya t Tarihi zerine. Varlk, say 1195, Nisan 2007, s. 44-47.

A h m et Hamdi T an p m ar zerine Yazlar Bibliyografyas (A lfab e tik ) 8 1 7

Oral, Mustafa, "A hm et Hamdi Tanpmar'm Anlat Sanatmda Antalya: Akdeniz'e nmenin Anlam zerine Dnm ek", Folklor/Edebiyat, say 48, 2006, s. 227236. Orhan, Seluk, "Rom ann Mihveri Tanpmar m Proust m u?". Dergh, say 119, Ocak 2000, s. 9-10. Orhanolu, Hayrettin, "A hm et Hamdi Tanpma^a Mektup 1-2", Dergh, say 55, 5 6 ,5 7 , Eyll-Kasm 1994, s. 9, 14,11. Orhanolu, Hayrettin, "A hm et Hamdi Tanpna'da Zaman Estetii", Kltr Dnyas, say 2, H aziran 1997, s. 70-73. Orhanolu, Hayrettin, "Behet Bey'den Ahmet Hamdi Tanpna'a M ektup", Ada, Yaz 2005, s. 36-37. Orhanolu, Hayrettin, "Eserin Maceras Yahut M aarann Eiindeki Tanpmar", Hece (A. H. Tanpmar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 146-154. Oskay, nsal, "Benim Kahramanm: Haan Tahsin Paa, Yahya Kemal, Ahmet Hamdi Tanpmar, Haydar Rifat Bey, Yusuf Ahlgan, Ece Ayhan", Szin Kahrarmntmz kim?, (Editr: M.A.Dastanl), MTV Yaymlar, stanbul 2007, s. 107-111. Ozansoy, M unis Fik, "Tanpm a' H atrlay", Hisar, say 1, Ocak 1964, s. 6-7. ksz, N eslihan, "B ir aire ehir Olm ak", Tanpmar'm Dnyasnda Bursa j Talar da Glen Rya, stanbul 2005, s. 187-195. nberk, N evin, "A hm et Hamdi Tanpmar'm Hikyelerinde Rya M otifi", Erdem, say 19, Ocak 1991, s. 229-240. nberk, Nevin, "A hm et Hamdi Tanpma'm Mahur Beste, H uzur ve Sahnenin Dmdakiler Romanlarmda Tarih ve M ill Kltr M eselelerine Bak", Er dem, say 4, Ocak 1986, s. 189-203. nertoy, Olcay, "Abdullah Efendi'nin Ryalar'nda Fantastik eler", Hrriyet Gsteri, say 274, Ekim 2005, s. 58-60. nertoy, Olcay, "A hm et Hamdi Tanpmar", Cumhuriyet Dnemi Trk Roman ve yks, Ankara 1984, s. 81-87. ne, Mustafa, "Tanpmar'm iiri ve Gizem cilik", Ludingirra, say 2, Yaz 1997, s. 56-59. rgen, Ertan,. "Siyasetin. Duranda .Edebiyatn inde Yakup Kadri Karasmanolu, Ahm et Hamdi Tanpmar, Samet A aolu", Hece, say 90-92, HaziranAustos 2004, s. 536-544. rik, Nahit Srr, "Be ehir in", Tanin, say 1193, 28 Arahk 1946. z, Ahmet, "rafta Bir Usta: Tanpna", BirGn/Kitap, say 31, 25 Ocak 2007, s. 4. zcan, Nezahat, "Tanpna'n M ektuplarna D air", Bilge, Gz 1996, say 10- s. 7679.

818 Tinpnnr zerine Yazliir

zelik, Mustafa, "lm nn 25. Yldnmnde Ahmet Hamdi Tanpmar", lim ve Sanat, say T2, Mart-Nisan 1987, s. 78-80. zGik, Mustafa, "Tanpna^n Gzyle M evlna", Berceste, say 66, Aralk 2007, s. 32-34. zelik, Mustafa, "Terkip Fikri Asndan H uzur", Yneliler, say 26, Kasm 1983, s. 18-22. zdemir, Yaar Bedri, "Konuan Meknlar, Susturulamayan D ler", Tanp-

nar'm Dnyasnda Bursa /Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 197-215.

zdenren, Alaeddin, "A hm et Hamdi Tanpmar", Mavera, say 1, Aralk 1976, s. 24-25. zen, Saadet, "Bir 'Kahram an'm Gerek yks", Vatan Kitap, say 14,11 Mays 2005, s. 14-15. zen, Saadet, "te Tanpna^a 'H uzu' Veren N uran", Vatan/Kitap, 1 M ays 2005, s. 14-15. zer, Sevin, "A. Hamdi Tanpmar: Sahnenin Dndakiler", Bat Edebiyatlar Aratrma Dergisi, say 5-6, Aralk 1981, s. 71-78. zgen, Mutlu, "Bursa'da Zam an", Tabiat ve nsan, say 37, Eyll 2003, s. 33-37. zgl, M. Kayahan, "Atlantisten Gelen Adam ", Kagar, say 33, Mays-Haziran 2003, s. 68-87. zgl, M. Kayahan, "Edib Tanpna/dan Edebiyat Tarihisi Tanpna^a", Hece, (A. H. Tanpmar zel says), geniletilmi 2. b.. Austos 2006, s. 99-114. zgl, M. Kayahan, "Neredesin Tanpmar?", Irmak, say 1, Haziran 1998, s. 6-14; Ludingirra, say 6, Bahar 1998, s. 75-83. zgven, Fatih, "Ahm et Hamdi Tanpmar^da Erkekler ve Kadnlar... Sahnenin zerinde", Cumhuriyet Kitap, say 4 7 ,1 0 Ocak 1991, s. 6-7. zgven, Fatih, "N uran'n Dn", Radikal ki, 17 Eyll 2000; Yeryznden Not lar. stanbul 2001, s. 42-45. zgven, Fatih, "Tanpna'a Bir 'Bak'", Radikal ki, 6 c a k 2002. zkrml, Atilla, "Olaanst Bir retici, air, Hikayeci ve Rom anc", Cumhu riyet, 24 Ocak 1976; O Gzel nsanlar, stanbul 1998, s. 52-57. zsezgin, Kaya, "Tanpna'n Mektuplarnda Resim ve H eykel", Milliyet Sanat, say 135, Haziran 1975. zta, s. Cahit, "Tanpmar ve Rya", Erguvan, say 5 ,1 9 8 5 , s. 25-26. ztop, ener, "Sanat Rya zerine Grselletiren Tanpm ar", Artist-Modern, sa y 6/79, s. 86-87. ztrk, Haan "Tanpmar in Yazlanlar", Dergh, say 87, M ays 1997, s. 20-22.

A h m ec Hamdi T a n p n a r zerine Yazlar Bibliyografyas (A lfa b e tik ) 819

ztrk, Haan, "A hm et Hamdi Tanpnar Nasl Yazar/d?", Ada, Yaz 2005, s. 103.105. ztrk, Haan, "Aydaki Kadn Romannda Yazarlar", Dergh, say 195, Mays 2006, s. 6, 22. ztrk, Haan, "Doum unun 85. Ylnda Ahmet Ham di Tanpnar", Yeni Forum, say 164, Temmuz 1986, s. 33-36. ztrk, Haan, "Gndem deki Tanpnar ve Felsefesiz Edebiyat", Polemik, say 58, Ocak-ubat 1994, s. 8-9. ztrk, Haan, "Kendim izi Bilmekle Balayan Yazar", Radikal ki, 7 Ocak 2007. ztrk, Haan, "M ahur Beste'de nsanlarn Dnyas", Trk Edebiyat, say 195, Ocak 1990, s. 26-28. ztrk, Haan, "Saatleri Ayarlama Enstitsnn Yazarlar", Dergh, say 208, Haziran 2007, s. 18. ztrk, Haan, "Sahnenin Dndakiler Romannda Yazarlar", Dergh, say 188, Ekim 2005, s. 5-6. ztrk, Haan, "Sanatkr Tanpnar", Trk Edebiyat, say 159, Ocak 1987, s. 61-63. zlrk, Haan, "Skt Suikastma Kurban Giden Adam: Tanpnar", Yeni afak, 22 Haziran 1995. ztrk, Haan, "Tanpnar Yaad Gibidir", Dergh, say 58, Aralk 1994, s. 8 ,9 . ztrk, Kmil, "Tanpna'a Gre Yahya Kem al", Dirili, say 3, Mays-Haziran 1966, s. 29-32. ztrk, Serdar, "Tanpnar'n Oyun Dnyalar: Sinem a-Enstit-Kraathane", Top lum ve Bilim, say 106, 2006, s. 155-173. ztrk, Veysel, "Tanpnar'da Sanatn M erulam as", Parmen, say 1, K 2006, s. 1-22. ztrkmen, mer, "Tandm airler-3: Rya airi ve iirin Ryas Bir Dev: Ah m et Hamdi Tanpnar", Orta Dou, 5 Austos 1975. zyalner, Adnan, "Huzur'un H uzursuzluu", Yeni a, say 13, Nisan 1973, s. 3. Pamuk, Orhan, "A hm et Hamdi Tanpnar ve Trk M odernizm i", Defter, say 23, Bahar 1995, s. 31-45. Pamuk, Orhan, "A hm et Hamdi Tanpna'n Bitmemi Roman Aydaki Kadn-ki Dnya Arasnda Kararsz", Cumhuriyet, 12 Kasm 1987; teki Renkler, stan bul 1999, s. 168-171. Pamuk, Orhan, "iirde Arad, Romanda Buldu", Cumhuriyet, 23 Ocak 1992, te ki Renkler, stanbul 1999, s. 166-168. Parla, Jale, "Taksim Kabul Etmi Zamann Aynas Roman: M ahur Beste", Don Kiot'tnn Bugne Roman, stanbul 2000, s. 282-305.

8 2 0 Tnn pn ar zerine Yazlar

Peremeci, Bilgin, "Tanpnar ve Braktklar", Akam, 1 ubat 1962. Perin, Cevdet, "H uzur", Yeni stanbul, 16 Ocak 1950. Rado, evket, "E d ebiyatm zd a Bir Tenkid H disesi", (XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi), Akam, 9 Nisan 1949, s. 44-55; Trk Romanna Eletirel Bir Bak I, s tanbul 1987, s. 288-314. Salk, aban, "B ir ahs Nizam 'n Peinde Estetii ve Felsefeyi Arayan Adam; Ahmet Hamdi Tanpnar", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 94-119. Salih, Selim, "Tanpnar Cephesinde Yeni Birey Yok" (Z. Bayram olu'nun Hu zursuz Huzur ve Tekinsiz Saatler adl kitab hakknda). Kitap Zaman, say 23, 3 Aralk 2007. Samsak, M ehmet, " 'Yeni DebussyTer Aldm. Behemehal G elin...", Hece (A. H. Tanpnar zel says), geniletilmi 2. b.. Austos 2006, s. 285-289. Samsak, Mehmet, "A hm et Hamdi Tanpnar ve Sinem a", Hece (A. H. Tanpnar zel says), geniletilm i 2. b.. Austos 2006, s. 195-203. Samsak, M ehmet, "Ahm et Hamdi Tanpna^da Ses", Toplumbilim (A. H. Tanpnar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 117-123. Samsak, Mehmet, "Tanpna'a Gre ve Tanpna/da Yeni ve M odern", Dergh, say 199, eyll 2006, s. 17-18. Saricek, M m taz, "H uzur Romannn Kuruluunda Yerli ve Yabanc Tesirler", Trk Yurdu (Trk Roman zel Says), say 153-154, Mays-Haziran 2000, cilt 20, s. 235-240. Sarkaya, Orhan, "gal Yh stanbul'u ya da Sahnenin Dndakiler", Kitap Haber, say 16, Nisan-Mays, s. 44-45. Sava, M etin, "H uzut'da Ayna M otifi", Dergh, say 149, Temmuz 2002, s. 23. Sava, Metin, "Tanpna'la Sanal Sohbet l-II", Trk Edebiyat, say 337, 338, Ka sm, Aralk 2001, s. 33-37; 57-59. Sava, Metin, "Yerlilik, Deiim ve Kreselleme Balamnda Saatleri Ayarlama Enstits", Dergh, say 141, Kasm 2001, s. 10-11, 15-17. Sayar, Ahmet Gner, "Tanpna^da lgener Etkisi Var m ?", (Hilmi Yavuz'a ce vap), Trk Edebiyat, say 352, ubat 2003, s. 60-65. Seluk, Ali, "...Tanpnar... Gl... Bursa...", Tanpmar'm Dnyasmda Bursa / Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 37-38. Seluk, Halk, "Tanpmar'm Baarh Bir Eseri Daha", [Huzur], Son Havadis, 20 Kasm 1972. Selim, Ahmet, "nem li Bir M esele", [Huzur'un dili zerine bir eletiri]. Zaman, 26 Kasm 1998.

A h m et Hamdi T a n p n a r zerine Yazlar Bibliyografyas (A lfa b e tik ) 821

Sertkaya, Osman F. "A hm et Hamdi Tanpma^ A narken", Hisar, say 68, Austos 1969, s. 14-15. Sevindi, Nevval, "B ir Zarif Selamdr ehrin Kelm " [Tanpma'n mektuplarmda Paris] Zaman-Turkmz, 2 ubat 2003. eyda, Mehmet, "Tanpm a'm ki Yazs", Yeni Ufuklar, say 246, M art 1974, s. 2226. Seyfettinolu, M. Budak, "iir Sohbeti", Sanat Dnyas, say 243, M art 1968, s. 7. Snar, Alev, "A hm et Hamdi Tanpnar ve Bursa", Kltr ve Sanat, say 35, Eyll 1997, s. 10-14; Trk Dili, say 566, ubat 1999, s. 115-125. Snar, Alev, "Tanpm a'n Romanlarnda Musiki Temi", Dou Akdeniz, say 1, Ga zi M ausa 1998, s. 107-124. Siaves, B. De, "A hm et Hamdi Tanpnar (Nos Grands-Ecrivains)", Le Journal d'Orient, stanbul, 19-21 Kasm 1961. Siyavugil, Sabri Esat, "H a m d i'p de Kaybettik", Tercman, 25 Ocak 1962. Siyavugil, Sabri Esat, "Yllarm Tek Eseri", Yeni Sabah, 11 M art 1963. Soysal, Rengin, "Ahm et Hamdi Tanpma^n Kendine Rastlad A n ", K, say 27, Nisan 2007. Su, Hseyin, "Rya Gren ykler", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 24-38. Smat, Halk, "Tanpna^n Yazmsal Metni, Mzik ve Tsikanalitik Duyarlkh Ba k '", Varlk, say 1160, Mays 2004, s. 68-72. Sreya, Cem al (Hseyin Karayaz adyla), "Tanpnar", Su, say 14,15 M art 1962, s. 4-5; Toplu Yazlar 1, stanbul 2000, s. 284-285. Sreya, Cemal, "Tanpm a'm iiri", Politika, 24 Ocak 1976; Uzat Salarn Frigya, stanbul 1992, s. 214-215. ahin, brahim, "H uzur Roman Etrafnda Edebiyat Sosyolojisi Asndan Bir D enem e", Trk Yurdu, say 105(451), M ays 1996, s. 19-29. ahin, Mehmet, "Tanpna'm Rom ancl", Mili Kltr, say 43, Aralk 1983, s. 52-55. ahin, M ukaddes, "Kuprlere Yansyan Tanpmar, Kitap-hk, say 107, TemmuzAustos 2007,5.11-14. ahin, Seval, "B ir Oyun Kurumu: Saatleri Ayarlama Enstits", Toplumbilim (A. H. Tanpnar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 199-227. ahin, Seval, "Varlk ile Yokluk Arasmda Bir Oyun; Abdullah Efendi'nin Rya lar", Eik Cini, say 9, Mays-Haziran 2007, s. 35-47. evket, Hfz (Rado), "Aydnlk ve Karanlk", Varlk, say 36 ,1 kincikntm 1935, s. 16-18.

822 T iin p n ar zerine Yazlar

evki, Abdullah, "Toplumumuza Bak As ve Siyasi Duruu Y nrden Ah met Hamdi Tarpm ar", Hece (A. H. Tanprar zel says), geniletilmi 2. b., Austos 2006, s. 93-98. imanolu, ehnaz, "M ahur Beste'de 'A ynaianan 'Eksiklik' Sorunu", E, say 41, Austos 2002, s. 76-78. imanolu, ehnaz, "Tanpmar in Yz Yazr. Bir Gl Bu Karanlklarda", Kanat (Bilkent niversitesi, Trk Edebiyat Merkezi Haber Blteni), Gz 2002, sa y 10, s. 12. Taner, Haldun, "Ahm et Hamdi Tanpmar" Vatan, 28 Ocak 1962; "N e indeyim Zamann N e de Bsbtn Dnda" adyla. lrse Ten lr Canlar lesi De il, stanbul 1983, s. 28-33; "Ahmet Hamdi Tanpmar" adyla Tanpmar'dan Ha an li Ycel'e Mektuplar (Haz. Canan Ycel Eronat), stanbul 1997, s. 78-80. Taner, Haldun, "En Bereketli Yllan Narmanl Yurdundaki Bekr Odasnda Geti". Milliyet Sanat, say 1 4 ,1 5 Aralk 1980, s. 26-28. Tanyol, Cahit, "A hm et Hamdi Tanpmar H akknda", Aramak, say 5, 1 Austos 1939, s. 6-11. Tanyol, Cahit, "A hm et Hamdi Tanpmar ve Huzur Romanna D air", Yeni Sabah, 4 Eyll 1949. Tanyol, Cahit, "A hm et Hamdi Tanpmar", Cumhuriyet, 26 Ocak 1962; Tanynar'dan Haan li Ycel'e Mektuplar (Haz. Canan Ycel Eronat), stanbul 1997, s. 73-77. Tanyol, Cahit, "Be ehir", stanbul, say T, Ocak 1947, yl 4, s. 53-55. Tapm, Onca, "Yirm i Yl Boyunca Eksik O kuduk", Radikal Kitap, 20 Haziran 2003, s. 7. Ta, Berrin, "B ir M cadeleyi Anlamak; Ahmet Hamdi Tanpmar ve Behice Bo ran", nsanc, say 30-31, Nisan-Mays 1993, Tecer, Ahmet Kutsi, "Ahm et Hamdi Tanpmar", Varlk, say 615, 1 ubat 1964, s. 6-7. Tecer, Ahmet Kutsi, "Eski ve Yeni Edebiyat", Gr, say 2, Eyll 1930, s. 96-107. Tecer, Ahmet Kutsi, "Saatleri Ayarlama Enstits", Cumhuriyet, 24 Ocak 1963. Tecer, Ahmet Kutsi, "Tanpna/a Gre Yahya Kem al", Cumhuriyet, 24 Ocak 1965. Tecer, Ahm et Kutsi, "Tanpna^m M ektuplar", Varlk, say 6 1 6 ,1 5 ubat 1964, s. 8-9. Tecer, Ahmet Kutsi, "Tanpna'm Selm ", Cumhuriyet, 24 Ocak 1964. Tecer, Ahmet Kutsi, "Tanpna'm iirleri", Varhk, say 549, 1 Mays 1961, s. 6-7. Teken, Adnan, "Abdullah Efendi Hangisi O lm ah?", Mavera, say 104, Austos 1985, s. 31-35.

A h m et Ham di T iinpnar zerine Yazlar Bibliyografyas (A lfa b e tik ) 8 23

Teken, Adnan, "Rom anc Tanpmar Neyin Peindeydi", Yneliler, say 4, Temm\z 1981, s. 19-26. Temo, Selim, "Tanpmar iirinde Akn H alleri", Varlk, say 1199, Austos 2007, s. 34-38. Tetik, Ahmet, "A . H. Tanpm a'm Askerlii ve M illetvekilliine Ait Belgeler", Kitap-hk, say 81, M art 2005, s. 60-65. Tevfikolu, Muhtar, "A hm et Hamdi Tanpna'dan Dnceler, Grler, zde yiler" (erif O ktrk'n kitab zerine), Trk Kltr, say 205, Kasm 1979, s. 59-62. Tietze, A., "XIX. A sr Trk Edebiyat Tarihi", Oriens, cilt X, say 2,1957. Tilgen, Nurullah, "A hm et Hamdi Tanpm ar", Sanat Dnyas, say 143, 1 ubat 1962, s. 3. Timur, Taner, "A hm et Hamdi Tanpmar: Eski Deerler-Yeni nsan", Osmanl Trk Romannda Tarih, Toplum ve Kimlik, stanbul, 1991, s. 311-329. Timurolu, Senem, "Tanpna'n ahs Miti: Rya", Varlk, say 1124, Haziran 2003, s. 58-59. Tirali, Naim, "E ser ve Evlt", Vatan, 29 Ocak 1962. Tolluolu, M eral, "A hm et H am di Tanpm a' Evlendirm ek stiyorlar", "Tanpn a'la Babam D arlyorlar", Babam NuruIIak Ata, stanbul 1980, s. 55-57, 65-68. Tolunay, smail, "stanbul'u Nasl Anattlar" (M.A. Ersoy, A.H.Tanpnar; N.F.Ksakrek). Kitap Haber, say 29, Haziran-Temmuz 2006, s. 16-19. Tosun, N ecip, "Yaral Bilin'te Mzik, Zaman ve Rya Estetii /Ahmet Hamdi Tanpmar ykcl", Hece yk, say 10, Ekim 2006. Tkel, Dursun Ali, "Tanpm ai'n Bizim Hikyemizi Aray ve Bu Arayta Hse yin Su'nun Yeri", Kafdat, say 27, 2004, s. 12-16. Tre, Enver, "Tanpm a'n Aktel Bir Hikyesi: Teslim ", Trk Edebiyat, say 168, ubat 1996, s. 53-55. Trenek, M ehm et, "B e ehir Etrafnda", Dergh, say 152, Ekim 2002, s. 16-18. Trenek, Mehmet, "Fsun ve Tesadf: Tanpnar'n iir zerine G rleri", Der gh, say 60, ubat 1995, s. 10-11,17. Trenek, M ehmet, "Rom an ve nsan", Kalem ve Onur, say 8, Yaz 1995, s. 44-47. Tuna, Takn, "Evvel Zam an D nda", [Ne indeyim Zam ann iiri iin bir yo rumlama denemesi], (Nuriye Akman'Ia rportaj), SabahlPaza eki, 16 Tem muz 2000. Tuncer, Ham di Can, "M m taz Hi yi Deil: H uzu'da Huzursuzluun Neden leri", Kuram, say 14, M ays 1997, s. 45-49.

824 T a n p n a r zerine Yazlar

Tuncer, Hseyin, "Ahmet Hamdi Tanpnar", Cumhuriyet Devri Trk Edebiyat, cilt I, zmir 1996, s. 197-209. Tuncer, Salahaddin, "Abdullah Efehdi'nin Ryalar", stanbd, say 4, 15 kinciknun 1944, s. 12-13. Tuncor, Ferit Ragb, "Tanpnar, Ahmet Hamdi (1901-1962), Yeni Defne, say 49, Eyll 1985, s. 5-7. Tun, Ayfer (Konuan:), "Vesika-hk: Tanpna'n Bir Kelimesini Bile Feda Etme mek Lzm", (Birol Emil ve Turan Alptekin'le konuma), Kitap-hk, say 40, Mart-Nisan 2000, s. 123-129. Tural, Sadk Kemal, "Huzur zerine", Hisar, say 133(208), Ocak 1975, s. 20-21. Turan, Gn, "Edebiyat Takvimi", Trk Edebiyat, say 51, Ocak 1978, s. 30. Tmer, Grhan, "Ahmet Hamdi Tanpnar ve Mimarlk", Arredamento Mimarlk, Ocak 2005, s. 89-95. Trinay, Necmettin, "Ahmet Hamdi Tanpnar: 1932 ncesi ve Sonras", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 84-90. Trinay, Necmettin, "Be ehir", Hisar, say 156 (231), Aralk 1976, s. 29. Trk, Bahadr, "Dou Bahelerinde Bat Bir Bakn Huzur(suzluk)u: A. H. Tanpnar ve Trk Muhafazakrl", Lzfera/ Dnce, say 34, Bahar 2004, s. 59-65. Trke, A. mer, "Modern Muhafazakr; Ahmet Hamdi Tanpnar", BirGn/Kitap, say 31, 25 Ocak 2007, s. 6-7. Tyszolu, Fatma - Bekta, Tolga, "Ferahfeza Mcuzesi: 'Huzur" ", Kitap-hk, say 63, Temmuz-Austos 2003, s. 103-111. U, Himmet, "Hep O ark ve Mahur Beste Arasnda Bir Mukayese", ln Ara trmalar 13, Aralk 2002, s. 183-190. U, Himmet, "Tanpnar ve K Bahesi", Yedi klim, say 159-161, Haziran-Austos 2003, s. 47-50. Uan, Hilmi, "Entelektelin Kimlii, levi ve Bir Entelektel Olarak Tanpnar", Hece (A. H. Tanpnar zel says), geniletilmi 2. b.. Austos 2006, s. 17. Ukan, Aye, "Unutulmayan Kitaplar: Huzur", Kitap Haber, say 28, Nisan-Mays 2006, s. 90-93. Uman, Abdullah, (Bir Gl Bu Karanlklarda kitab hakknda Alper eker ile ko numa), Varlk, say 1136, Mays 2002, s. 10-11. Uman, Abdullah, "Ahmet Hamdi Tanpnar ve Trk Kltr", Dergh, say 32, Ekim 1992, s. 8-10. Uman, Abdullah, "Deien Deerler karsnda Ahmet Hamdi Tanpnar", Tr kiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Yeni Trk Edebiyat Tarihi I, say 7, 2006, s. 479-509.

A h m e t Hamdi T a n p n ar zerine Ynzlar Bibliyografyas (A lfa b e tik ) 8 25

Uman, Abdullah, "Mcevherlerin Srn", Kap-lk, say 53, Mays-Haziran 2002, s. 174-178. Uman, Abdullah, "Niin Tanpnar, Yeniden", (Konuan: Seval ahin), Hrriyet Gsteri, say 286, Ocak 2007, s. 7-10. Uman, Abdullah, "lmnn 40. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpnar", Doumu nun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpnar, (Haz. S. Uurcan), stanbul 2003, s. s. 107-118. Uman, Abdullah, "Sahnenin indekiler ve Dndakiler", Toplumbilim (A. H. Tanpnar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 79-94. Uman, Abdullah, "Tanpnar zerine Deerlendirmeler", Hrriyet Gsteri, say 236, Nisan 2002, s. 38-41. Uman, Abdullah, "Tanpnar'n Hikyeleri", Hisar, say 113, Mays 1973, s. 20-22. Uman, Abdullah, "Tanpna'n Hikyelerini Yeniden Okurken", Kagar, say 34, Eyll-Ekim 2003, s. 70-78. Uman, Abdullah, "Tanpna'n Miras ve Mehmet Kaplan", Dergh, say 194, Nisan 2006, s. 9. Uman, Abdullah, "XIX. Asr Trk Edebiyah Tarihi'nin Birok Blmn Ro man Gibi Okuyabilirsiniz", (Konuan: Beir Ayvazolu),Tr^: Edebiyat, sa y 4000, ubat 2007, s. 58-63. Uman, Abdullah, "Yaz Yamuru", Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, cilt Vlll, stanbul 1998, s. 568-569. Ufuk, Selim, "Saatleri Ayarlama Enstits", Trk Yurdu, say 70 (416), Haziran 1993, s. 77. Uurcan, Sema, "Ahmet Hamdi Tanpmar'da Doktor Tipleri", Dergh, say 42, Austos 1993, s. 16-18. Uurcan, Sema, "Ahmet Hamdi Tanpnar'n Gzyle Yahya Kemal Beyatl", Dergh, say 69, Kasm 1995, s. 14-15. Uurcan, Sema, "Ahmet Hamdi Tanpnar'n Romanlarnda alan Kadn Tiple ri", M ill Kltr, say 35, Austos 1982, s. 14-19. Uurcan, Sema, "Tanpna^a ehirlerin Syledii Tarih", Trklk Aratrmalar Dergisi, say 10, Eyll 2001, s. 91-108. Uurcan, Sema, "Tanpna'm Eserlerinde 'Hayat' Kelimesi Etrafnda Bir Gezin ti", Doumunun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpnar, (Haz. S. Uurcan), stan bul 2003, s. 119-131. Uurcan, Sema, "Zihniyetlerin Yansma Alan Olarak Tanpna'm Romanlar", Toplumbilim (A. H. Tanpnar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 95-102. Ulagay, Osman, "Tanpma'n Kefi", Milliyet, 2 Eyll 2000.

8 2 6 T a n p n a r zerine Yazlar

Ural, Orhan, "Tanpna^a Gre Trk Roman", Hrriyet Gsteri, say 49, Aralk 1984, s. 28-29, 81. Ural, Orhan, "Tanpnar'm Edebiyatmza Bak", Hrrhjet Gsteri, Eyll 1984, sa y 46, s. 24-25. Ural, Orhan, "Yalnzl Deil, nzivay Seven Tanpnar", Hrriyet Gsteri, say 13, Aralk 1981, s. 15. Urgan, Mna, "Tanpna'a likin Anlar; 'Kadn Drdn Dinlememek in Bekr Kaldm' ", Kitap-hk, say 40, Mart-Nisan 2000, s. Vll-VlII. Uyguner, Muzaffer, "Ahmet Hamdi Tanpna'n Mektuplar", Trk Dili, say 285, Haziran 1975, s. 480-481. Uyguner, Muzaffer, "Be ehir", Halkevi, say 33, Temmuz 1969, s. 20-21. Uyguner, Muzaffer, "Edebiyat zerine Makaleler", Hisar, say 74, ubat 1970, s. 30-32. Uyguner, Muzaffer, "Mahur Beste", Trk Dili, say 287, Austos 1975, s. 464-465. Uyguner, Muzaffer, "Tanpnar'm iirleri", Yeditepe, say 42, Haziran 1961, s. 5. Uysal, s. Sami, "air-Hoca: Ahmet Hamdi Tanpnar", Varhk, say 868, Ocak 1980, s. 15-17. zer, Suat, "Yaz Yamuru-Abdrrezak Efendi", Trk Sanat, say 46, Nisan 1956, s. 10-11. lken, Hilmi Ziya, "Ahmet Hamdi Tanpnar", Vatan, 9 ubat 1961. lken, Hilmi Ziya, "Ahmet Hamdi Tanpnar", Vatan, 9 ubat 1962; Tanpnar'dan Haan li Ycel'e Mektuplar (Haz. Canan Ycel Eronat), stanbul 1997, s. 92-94. lken, Hilmi Ziya, "Dnr Bir airin Edebiyat Tarihi: 19. Asr Trk Edebiya t Tarihi", Yeni nsan, say 66, Haziran 1968, s. 5-7. lken, Hilmi Ziya, "Gne Altnda", Ankara, say 13, 1 Eyll 1945. naln, Nevin, "Paris-stanbul Hattnda Mektuplar, Anlar, Sanatyla Ahmet Hamdi Tanpnar", Trkiye Turingve Otomobil Kurumu Blteni, Eyll 1960; , Trkiye Bankas dergisi. Ocak 1994, s. 34-36. nl, Mahir-zcan, mer, "Ahmet Hamdi Tanpnar", 20. Yzyl Trk Edebiyat, cilt 2, stanbul 1988, s. 149-166. rgp, Fikret, "air", Yeditepe, say 43, Temmuz 1961, s. 4. rgp, Fikret, "Tanpnar'da Abes Duygusu", Yeditepe, say 79, Ocak 1963, s. 15. rgp, Fikret, "Tanpnar' An", Yeditepe, say 9, ubat 1964, s. 11. rgp, Fikret, "Tanpnar'm Bir Sz", Yeditepe, say 63,16-31 Mays 1962, s. 15. rgp, Fikret, Tanpnar'm lm", Yeditepe, say 60,1-15 Nisan 1962, s. 14-15.

A h m et Haindi T a n p n a r zerine Y arlar Bibliyografyas (A lfa b e tik ) 8 2 7

stn, Mustafa, "Tanpna'n 'Antalyah Gen Kz'a Mektubunun yks", Mil liyet Sanat, say 854, Temmuz 2007, s, 98-99. Yanar, Ik, "Zaman Alglannda Simge ve Temsil", Hece (A. H. Tanpmar zel sa ys), geniletilmi 2. b.. Austos 2006, s. 232-240. Yardm, Mehmet Nuri, "Drtba Mmur Bir Edebiyat: Ahmet Hamdi Tanpnar". Unutulmak/an Edebiyattlanmtz, stanbul 2004, s. 99-102. Yardm, Mehmet Nuri, "Tanpma' Anlamak", Trkiye, 24 Ocak 2000. Yardm, Mehmet Nuri, "Tanpna' Yeniden Kefetmek", Eitim Bilim, say 32, Mays 2001, s. 60-62. Yardm, Mehmet Nuri, "Yarna Kalan Kitaplar: Tanpnar Yeniden", Size, say 319, Mays 2000, s. 21. Yavuz, Hilmi, (rfan Klyutmaz adyla), "Tanpmarizm'e Dair", Zawa/Pazar eki, 70, 30 Nisan 2000. Yavuz, Hilmi, " 'Bir Gl Bu Karanlklarda' Dolaysyla Tanpmar ve lgener li kisi zerine-I-lI", Zaman, 27 Mart, 3 Nisan'2002; Edebiyat je Sanat zerim Yazlar, stanbul 2005, s. 236-239. Yavuz, Hilmi, "Ahmet Hamdi Tanpna'n Mektuplar", Milliyet Sanat, say 132, 16 Mays 1975, s. 28. Yavuz, Hilmi, "Aydn Kavram ve Tanpna'n Huzu'u zerine", Kltr zeri ne, stanbul 1987, s. 61-66. Yavuz, Hilmi, "Bir Dn Adam Olarak Ahmet Hamdi Tanpnar", Cumhuriyet, 24 Ocak 1976; "Ahmet Hamdi Tanpnar ve Kltrde Btnlk zerine" adyla Kltr zerine, stanbul 1987, s, 49-53. Yavuz, Hilmi, "Huzur, Bir 'Mzikal Roman' m?". Zaman, 31 Temmuz 2002; Ede biyat ve Sanat zerine Yazlar, stanbul 2005, s. 101-103. Yavuz, Hilmi, "Huzur", Milliyet Sanat, 18 Mays 1973, s. 4. Yavuz, Hilmi, "Kaypak Yantlar", [s. Hilv'a cevap]. Yeni a, say 18, Eyll 1973, s. 1,4-5. Yavuz, Hilmi, "Krtipil Bir Defter", Kitap-k, say 56, Kasm-Aralk 2002, s. 128129. Yavuz, Hilmi, "Skt Suikasdi", Zaman, 25 ubat 2000. Yavuz, Hilmi, "Tanpnar Divan iirini Reddetti mi?". Zaman, TJ Haziran 1999. Yavuz, Hilmi, "Tanpnar ve Bergson, l-II", Zaman, 26 Aralk 2001, 2 Ocak 2002; Edebiyat ve Sanat zerine Yazlar, stanbul 2005, s. 240-244. Yavuz, Hilmi, "Tanpnar ve Heidegger", Est-Non/Birikimler, say 2, Ocak-ubat 2000, s. 21-24; Edebiyat ve Sanat zerine Yazlar, s. 245-250. Yavuz, Hilmi, "Tanpmar, "Entelektel Moda' m?". Zaman, 23 ubat 2003.

8 2 8 T an p n ar zerine Yazlar

Yavuz, Hilmi, "Tanpnar'n Estetii", Yeni a, say 15, Haziran 1973, s. 1,5; "Ahmet Hamdi Tanpnar'm Estetii"adyla. Felsefe ve Ulusal Kltr, stanbul 1975, s. 56-61; "Ahmet Hamdi Tanpnar'n Estetii zerine"adyla, Kltr zerine, stanbul 1987, s. 54-60. Yavuz, Hilmi, "Tanpnar'n Solculuu Efsanesi I", [S. Hilv'a cevap], Yeni a, say 14, Mays 1973, s. 1,10-11; "Ahmet Hamdi Tanpnar ve Marksizm 1-11" ady la, Felsefe ve Ulusal Kltr, stanbul 1975, s. 36-55; Kltr zerine, stanbul 1987, s. 32-48. Yazan, mit Meri, (Zeynep drisolu adyla), "Doumunun 75. Ylnda Tanpna'a Sevgilerle", Hisar, say 157, Aralk 1977, s. 10-12; Ebediyetin Huzurunda Ahmet Hamdi Tanjjnar, stanbul 2000, s. 295-300. Yazan, mit Meri, "Depremi Tanpnar'la Yaamak", Yol Kltr, say 6/7, Ni san 1999, s. 120-125. Yazan, mit Meri, "Tanpnar'la Bir Tan Vakti", Trk Edebiyat, say 315, Ocak 2000, s. 10-11. Yazar, M. Behet, "Edebiyatlarmz Tanyalm: Ahmet Hamdi Tanpnar", Yedign, say 430, 2 Haziran 1941, s. 14,18. Yener, A. Galib, "Tanpna'daki Biz - Bizdeki Tanpnar", Hece (A. H. Tanpnar zel says), geniletilmi 2. b.. Austos 2006, s. 87-92. Yener, AH Galib, "Gemiin Muhafazas, Postmodern Okuma ve Tanpnar'a Ye niden Dnmek", Hece, say 87, Mart 2007, s. 12-16. Yener, Ali Galib, "Yaznn Yalnzlk Burcu", Virgl, say 13, Kasm 1998, s. 38-40. (O. Demiralp'in Kutup Noktas kitab zerine) Yener, Ali Galip, "ki Ate Arasnda Bir Yazar", [ki Ate Arasnda adl senaryosu na dair]. Virgl, say 18, Nisan 1999, s. 5-7. Yenikale, Ahmet, "Ahmet Hamdi Tanpnar", Akademik ereve, ([Trk Poetikas zel says]), say 4, Bahar 1995, s. 64-70. Yeilyurt, Trkn, "Metropol Lirikleri / Tanpnar'n Kadn ehreli iirlerinde Claude. Monet'nin 'Nilfer Havuzu Serisi' Adl Resmini Okumak", Yasak Meyve, say 26, Mays-Haziran 2007, s. 102-105. Yeti, Kzm, "Be ehi'de Tarih Muhteva", Trk Dnyas Tarih Dergisi, say 18, Haziran 1988, s. 24-27. Yetkin, Suut Kemal, "Ata ve Tanpna/la lk Tanmam", Meydan, say 568, Ni san 1979, s. 25-28. Yetkin, Suut Kemal, "Bir iir Dnyas: Ahmet Hamdi Tanpnar", Trk Dili, say 115, Nisan 1961, s. 433-436. Yldrm, idem, "Tanpnar ve Poe yklerinin Ortak Bunalm ve Ortada Ka

A h m et Ham di T a n p n a r zerine Yazlar Bibliyografyas (A lfa b e tik ) 8 2 9

lan: Benlii Zilninde Karan Adam", BirG7/Kitap, say 31, 25 Ocak 2007, s. 8-9. Yldrm, Tahsin, "Tanpnar'm Kitaplarma Girmemi Baz Yazlar", Kagar, say 33, Mays-Haziran 2003, s. 58-59. Yldz, Ali, "Akam ve Akamn Ahengi", [Tanpna'la Baudelaire'in iirini kar latrma denemesi], Trk Edebiyat, say 318, Nisan 2000, s. 26-29. Yldz, Ali, "Huzur Romannda Halk ve Aydnlar", Trk Edebiyat, say 319, Ma ys 2000, s. 18-21. Yldz, Ali, "Tanpmar'a Gre Dou ile Bab Arasnda Terkip", Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, say 7, Kayseri 1996, s. 413-425. Yldz, Alpay Doan, "Huzu'da nc Derecedeki Roman Kiilerinin Bakiinin Tecrbe Edinme Srecindeki Fonksiyonlar", Dergh, say 129, Kasm 2000, s. 8-11, 23. Yldz, Alpay Doan, "Okur Kavram Asndan Tanpna^m Huzur roman". Ye di klim, say 80-81, Kasm-Aralk 1996, s. 94-96. Yldz, Neln, "airin Aynasndaki Kara Kedi", Hece (A. H. Tanpnar zel say s), geniletilmi 2. b.. Austos 2006, s. 171-179. Yldz, Saadettin, "Ne indeyim Zamann", Edebiyat Gncesi, say 15, Mart-Nisan 2000, s. 40-45. Ylmaz, Durali, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Romanmz ve nsanmz, stanbul 1976, s. 85-91. Ylmaz, Levent, "Tanpnar'dan Mektup Var!", stanbul, say 17,1995. Ynan, Mkrimin Halil, "lenlerin Anllar", Son Havadis, 3 ubat 1962. Yund, Kerim, "Tanpnafn Tabiat Yan", ar, say 51,1 Nisan 1962, s. 7 Ycel, kran, "Huzursuzluktaki Huzur", Dergisi, say 22, Ocak 2001, s. 88-89. Ycel, Tahsin, "Saatleri Ayarlama Enstits", Varlk, say 568,15 ubat 1962, s. 9; Kitap-lk, say 40, Mart-Nisan 2000, s. 130-134. Ycel-Eronat, Canan, "Tanpmar'a likin Anlar: Dost Ahmet Hamdi Tanpnar", Kitap-lk, ayi 40, Mart-Nisan 2000, s. II. Yceynhaz,Muhterem, "Zincirin Kopuk Halkalar", Trk Edebiyat, say 285, Temmuz 1997, s. 23-25. Zavotu, Gencay, "Tanpnar'm ki Eserinde Musiki, Lezzet ve Tad Temalar", Jo urnal ofTurkish Stadies /Trklk Bilgisi Aratrmalar II, (Orhan Okay Armaa n), Harvard 2006, s. 379-384. Zorlutuna, Halide Nusret, "Bakent'den Selm: Bir Yldz Daha", Dnen Adam, 8 ubat 1962, s. 9. Zorlutuna, Halide Nusret, "Bir Yldz Daha", Dnen Adam, 7 ubat 1962, s. 7,

Ahm et Hamdi Tanpmar zerine Yazlar Bibliyografyas (Kronolojik)

1930 Tecer, Ahnet Kutsi, "Eski ve Yeni Edebiyat", Gr, say 2, Eyll 1930, s. 96-107 1932 Ata, Nurullah, "iire Dair", Milliyet, 15 Kasm 1932. 1934 Baltacolu, smail Hakk, "Ahmet Hamdi", Yeni Adam, say 18,30 Nisan 1934, s.

12 .
1935 evket, Hfz: (Rado), "Aydnlk ve Karanlk", Varlk, say 36,1 kinciknun 1935, s. 16-18. 1936 Ergun, Saadettin Nzhet, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Trk airleri, cilt 1, stanbul 1936, s, 285-287. 1938 Karakan, A. "iir Telkkisi ve iirleri", Genlik, say 27,16 Temmuz 1938. 1939 (imzasz), "Ahmet Hamdi Tanpmar", Yeni Adam, say 257, 30 Terinisani 1939, s^ 6 Tanyol, Cahit, "Ahmet Hamdi Tanpmar Hakknda", Aramak, say 5, 1 Austos 1939,5.6-11. 1941 Yazar, M. Behet, "Edebiyatlarmz Tanyalm: Ahmet Hamdi Tanpmar", Yedi im, say 430, 2 Haziran 1941, s. 14,18. 1942 Ibnlemin M. Kemal, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Son Asr Trk airleri, stanbul 1942, s. 2145-2146.

8 3 2 T iin p n ar zerine Yazlar

1943 Kaplan, Mehmet, "Abdullah Efendi'nin Ryalan", Tasvir-i Efkr, 18 kinciterin 1943. 1944 Kaplan, Mehmet, "Bursa'da Zaman iiri Hakknda", stanbul, say 3,1 kinciknun 1944, s. 4-5. O. S. O., "iir Tenkidi-Ahmet Hamdi Tanpnaf'm Bir Manzumesi", maralt, sa y 119,1 Sonknun 1944, s. 8-10. O. S. O., "Bir Manzumeye Dair", (Bursa'da Zaman), naralh, say 121, 15 Son knun 1944, s. 8-9. Tuncer, Salahaddin, "Abdullah Efendi'nin Ryalan", stanbul, say 4, 15 kinciknun 1944, s. 12-13. (imzasz), "ki air Hakknda" (Yahya Kemal-Ahmet Hamdi Tanpnar), te, sa y 2, Mart 1944, s. 10-11. Eri, Resai, "Edeb Olular-Abdullah Efendinin Ryalan", Yeni Adam, say 483, 30 Mart 1944, s. 6-7. Akyz, Kenan, "Kitaplar Arasnda: Abdullah Efendi'nin Ryalar", lk, say 68,16 Temmuz 1944, s. 18-20. 1945 lken, Hilmi Ziya, "Gne Altnda", Ankara, say 13,1 Eyll 1945. 1946 (imzasz), "Tanpnar ve Ata", Yeniden Dou, say 17, Haziran 1946, s. 74. Advar, Halide Edib, "Be ehir", Akam, 12 Aralk 1946. rik, Nahit Srr, "Be ehir in", Tanin, say 1193, 28 Arahk 1946. 1947 Tanyol, Cahit, "Be ehir", stanbul, say 1, Ocak 1947, yl 4, s. 53-55. Krk, Mehmet, "Be ehir", Varlk, say 329, Kasm 1947, s. 20. 1949 Rado, evket, "Edebiyatmzda Bir Tenkid Hdisesi", (XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi), Akam, 9 Nisan 1949. Kaplan, Mehmet, "XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi", adrvan, say 9, 27 Mays 1949, s. 6-7.

A h m et Hamcli T a n p n a r zerine Yazlar Bibliyografyas (K ro n o lo jik ) 833

Eralp, Vehbi, "Hamdi Tanpma'n 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi", Yeni Sabah, 22 Haziran 1949. Tanyol, Cahit, "Ahmet Hamdi Tanpnar ve Huzur Romanma Dair", Yeni Sabah, 4 Eyll 1949. (imzasz), "Abdullah Efendi'nin Ryalar", lk, say 53 Birinciknun 1949, s. 8. 1950 Burdurlu, brahim Zeki, "Ahmet Hamdi Tanpnar ve iiri", lk (yeni seri), sa y 37, Ocak 1950, s. 18-20. Perin, Cevdet, "Huzur", Yeni stanbul, 16 Ocak 1950. Eralp, Vehbi, "A. Hamdi Tanpma'm Roman: Huzur", Yeni Sabah, 20 Ocak 1950. Eyubolu, Sabahattin, "Huzur", Yaprak, say 20,15 ubat 1950, s. 1. 1951 Krk, Muhtar, "Ahmet Hamdi Tanpma/n Son Roman; Huzur", Varitk, say 373, Austos 1951, s. 11-12. 1953 Obal, Rafet, "Huzur", Yelpaze, 13 Mays 1953. 1955 Kaplan, Mehmet, "Yeni Trk iirinde Bursa", Trk Yurdu, say 249, Ekim 1955, s. 245-249. Hisar, Abdlhak inasi, "Yaz Yamru", Trk Yurdu, say 249, Ekim 1955, s. 314315. Kaplan, Mehmet, "Yaz Yamuru", stanbul, say 11, Kasm 1955, s. 7-8. 1956 Burdurlu, brahim Zeki, "Kitap Eletirileri: Yaz Yamuru", Ycel, say 157/4, u bat 1956, s. 247-250. zer, Suat, "Yaz Yamuru-Abdrrezak Efendi", Trk Sanat, say 46, Nisan 1956, s. 10-11. elebi, A sf Halet, "19. Asr Trk Edebiyat Tarihi", Trk Yurdu, say 259, Aus tos 1956, s. 151-154; Asaf Halet elebi- Btn Yazlan, (Haz.; Hakan Sazyek), stanbul 1998, s. 365-369. alar, Behet Kemal, " Tanpnafn Yeni Eseri", [Yaz Yamuru], Tercman, 15 Austos 1956. Doan, Ayhan, "Ahmet Hamdi Tanpnar ve iiri I-Il", stanbul, say 8-9, Austos-

834 Trtnpnr zerini; Y nlar

Eyll 1956, s. 15-18,12-22; Cumhuriyet Dnemi Trk iirinde Yeni Oluumlar, Ankara 1999, s. 91-130. 1957 Tielze, A., "XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi", Oriens, cilt X, say 2,1957. Alptekin, Turan, "XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi", l Dergisi, say 1, 1 Mart 1957. Emil, Birol, "Huzur, Trk Diiiincesi, say 10-12, 1 Eyll-15 Kasm 1957, s. 11-44, 49-54, 47-57. 1959 Cimcoz, Adalet, "Ahmet Hamdi Tanpmar Hasta", Ulus, 13 Mart 1959. 1960 nahn, Nevin, "Paris-stanbul Hattnda Mektuplar, Anlar, Sanatyla Ahmet Hamdi Tanpmar", Tiirki]/e Tming ve Otouobil Kurumu Blteni, Eyll 1960; , Trkiye Bankas dergisi. Ocak 1994, s. 34-36. Ergven, Rebia Akil, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Trkiye Turing ve Otomobil Ku rumu Belleteni, Eyll 1960. 1961 lken, Hilmi Ziya, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Vatan, 9 ubat 1961. Kaplan, Mehmet, "Bir Gl Bu Karanlklarda", Trk Yurdu, say 294, Mart 1961, s. 1-4; Edebiyalmuv inden, stanbul 1978, s. 144-154. Drago, Reat Nuri, "iirler", Dnya, 6 Mart 1961; Yeditepe, say 56, ubat 1962, s. 8, 14. dil, Fikret, "air ve evresi", Yeni stanbul, 7 Mart 1961. dil, Fikret, "Tanpmar ve Zaman", Yeni stanbul, 8 Mart 1961. Alangu, Tahir, "Tanpnarn iirleri", Vatan, 13 Mart 1961. mzasz, "Kitaplar: Tanpnar'n iirleri", Sr, say 38, 13 Mart 1961, s. 33. alar, Behet Kemal, "Be ehir", Vatan, 14 Mart 1961. Yetkin, Suut Kemal, "Bir iir Dnyas: Ahmet Hamdi Tanpmar", Trk Dili, say 115, Nisan 1961, s. 433-436. Alangu, Tahir, "Be ehir", Vatan, 4 Nisan 1961. Ergven, Rebia kil, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Le ]ournal d'Orient, stanbul, 6 Nisan 1961. Cumal, Necati, "Tanpnar'n iirleri", Varlk, say 548,15 Nisan 1961, s. 12-13. Tecer, Ahmet Kutsi, "Tanpnar'n iirleri", Varhk, say 549,1 Mays 1961, s. 6-7.

A h m et Hamcli T an p n ar zerine Yazlar Bibliyografyas (K ro n o lo jik ) 835

Uyguner, Muzaffer, "Tanpna^n iirleri", Yeditepe, say 42, Haziran 1961, s. 5. Koksal, Ahmet, "Tanpnar'da Zaman", Vatan, 25 Haziran 1961. rgp, Fikret, "air", Yeditepe, say 43, Temmuz 1961, s. 4. mzasz, "iirler", Dnen Adam, 23 Austos 1961, s. 29-30, Siaves, B. De, "Ahmet Hamdi Tanpmar (Nos Grands-Ecrivains)", Le jourm i d'Orknt, stanbul, 19-21 Kasm 1961. 1962 Darago, Reat Nuri, "Bol z Sulu Yemiler Gibi" [Huzur ve Saatleri Ayarlama Enstits hakknda]. Dnya, 22 Ocak 1962. Akbal, Oktay, "Ahmet Hamdi Tanpmar da Son Yolculukta... Kara Atlar", Vatan, 25 Ocak 1962. Siyavugil, Sabri Esat, "Hamdi'yi de Kaybettik", Tercman, 25 Ocak 1962. avuolu, Mehmed, "Tanpna'a At", Yeni stanbul, 25 Ocak \962-, Kitap Belle ten, say 13-14,1962; Trk Edebiyat, say 256, ubat 1995, s. 52. alar, Behet Kemal, "Tanpmar'm Ardndan", Vatan, 26 Ocak 1962. Gvemli, Zahir, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Yeni Sabah, 26 Ocak 1962. Kabakl, Ahmet, "Tlsml Ebediyet", Tercman, 26 Ocak 1962. Tanyol, Cahit, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Cumhuriyet, 26 Ocak 1962; Tanpnar'dan Haan li Ycel'e Mektuplar (Haz. Canan Ycel Eronat), stanbul 1997, s. 73-77. Araz, Nezihe, "Ksr Toplum", Yeni Sabah, 27 Ocak 1962. Dranas, Ahmet Muhip, "Tanpmar", Zafer, 27 Ocak 1962; Tanpmar'dan Haan li Ycel'e Mektuplar (Haz. Canan Ycel Eronat), stanbul 1997, s. 84-85; Yazlar, stanbul 2000, 2.b., s. 537-538. Anday, Melih Cevdet, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Cumhuriyet, 27 Ocak 1962; Ye ditepe, say 56, ubat 1962, s. 3. Acarolu, Trker, "Ahmet Hamdi Tanpmar ve Eserleri", Hr Vatan, 29 Ocak 1962. Burdurlu, brahim Zeki, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Hr Vatan, 29 Ocak 1962. lter, ahap Stk, "Tanpmar", Kudret, 29 Ocak 1962. Tirali, Naim, "Eser ve Evlt", Vatan, 29 Ocak 1962. yem, Nuri, "Tanpmar", Hr Vatan, 30 Ocak 1962; Tanpma/dan Haan li Ycel'e Mektuplar (Haz. Canan Ycel Eronat), stanbul 1997, s. 81-83. mzasz, "Tanpmar Hoca-Bir Byk Kayp Daha", Kim, say 187, 31 Ocak 1962, s, 33-34. mzasz, "Tanpmar' Kaybettik", Yeditepe, say 56, ubat 1962, s. 2. yem, Nuri, "Hamdi Hoca", Yeditepe, say 56, ubat 1962, s. 8.

836 T nn pn ar zerine Yazlar

Bozok, Hsamettin, "Bir Kitabn Hikyesi" [iirler], Yedilepe, say 56, ubat 1962, s. 9-10, 15; Tanpnar'dan Haan li Ycel'e Mektuplar (Haz. Canan Ycel Eronat), stanbul 1997, s. 95-99. Kurdakul, kran, "air Ahmet Hamdi", Yelken, say 60, ubat 1962, s. 3. Kaplan, Mehmet, "Saatleri Ayarlama Enstits", ar, say 49, 1 ubat 1962, s. 1-4; Edebiyatmzn inden, stanbul 1978, s. 140-143; Hisar, say 261, Temmuz 1979, s. 6-7. Peremeci, Bilgin, "Tanpnar ve Braktklar", Akam, 1 ubat 1962. Tilgen, Nurullah, "Ahmet Hamdi Tanpnar", Sanat Dn/as, say 143, 1 ubat 1962, s. 3. Ynan, Mkrimin Halil, "lenlerin Anllan", Son Havadis, 3 ubat 1962. Dranas, "Yine Tanpmar", Zafer, 3 ubat 1962; Tanpnar'dnn Haan li Ycel'e Mektuplar (Haz. Canan Ycel Eronat), stanbul 1997, s. 86-87; Yazlar, stan bul 2000, 2.b., s. 539-540. Zorlutuna, Halide Nusret, "Bir Yldz Daha", Dnen Adam, 7 ubat 1962, s. 7. Zorlutuna, Halide Nusret, "Bakent'den Selm: Bir Yldz Daha", Dnen Addn, 8 ubat 1962, s. 9. lken, Hilmi Ziya, "Ahmet Hamdi Tanpnar", Vatan, 9 ubat 1962; Tanpnar'dan Haan li Ycel'e Mektuplar (Haz. Canan Ycel Eronat), stanbul 1997, s. 9294. Burdurlu, brahim Zeki, "Ahmet Hamdi Tanpnar", Su, say 13,15 ubat 1962, s. 6-7. Ycel, Tahsin, "Saatleri Ayarlama Enstits", Varlk, say 568,15 ubat 1962, s. 9; Kitap-Uk, say 40, Mart-Nisan 2000, s. 130-134. Andak, Selmi, "Tanpna' Anma Gn", Cumhuriyet, 27 ubat 1962. Hamet, Mehmet, "Ahmet Hamdi Tanpnar ve iirleri", ada, say 6, Mart 1962, s. 2, 7. Aknc, Gndz, "Ahmet Hamdi Tanpnar", Kitaplar lemi, say 1, Mart 1962, s.
1- 2 .

Dizdarolu, Hikmet, "Edebiyat Tarihisi Ahmet Hamdi Tanpnar", Trk Dili, sa y 126, Mart 1962, s. 341-343. Drago, Reat Nuri, "Tanpna'n Edebiyat Tarihi", Dnya, 5 Mart 1962. Sreya, Cemal,,(Hseyin Karayaz adyla), "Tanpnar", Su, say 14,15 Mart 1962, s. 4-5; Toplu Yazlar 1, stanbul 2000, s. 284-285. Yund, Kerim, "Tanpnar'n Tabiat Yan", ar, say 51, 1 Nisan 1962, s. 7 rgp, Fikret, Tanpnar'n lm", Yeditepe, say 60, 1-15 Nisan 1962, s. 14-15. rgp, Fikret, "Tanpna'm Bir Sz", Yeditepe, say 63, 16-31 Mays 1962, s. 15. lter, ahap Stk, "Dl Anlar'(n>/er zerine). Yeni Ufuklar, say 121, Haziran 1962, s. 8-11.

A h m et Hamdi T an p n ar zerine Yazlar Bibliyografyas (K ro n o lo jik ) 83 7

Emil, Birol,."Ahmet Hamdi Tanpmar", Trk Yurdu, say 5, Austos 1962, s. 49-59; Trk Kltr ve Edebiyatndan-2: ahsiyetler, Ankara 1997, s. 375-383. Atatanr, Mustafa, "Ahmet Hamdi Tanpmar ve Hikyecilii", A, say 1,1 Aus tos 1962, s. 1-2. Caferolu, Ahmet, "Filolog Gz ile Be ehir'deki Kelime slbu", . ., Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, cilt XII, Aralk 1962, s. 87-97. Emil, Birol, "Taipmar'm Eserlerinde Adlar Geen Garbh Sanat ve Fikir Adam lar", i. ., Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, cilt XII, Aralk 1962, s. 97-120; Trk Kltr ve Edebiyatndan-2: ahsiyetler, Ankara 1997, s. 384-395. Kaplan, Mehmet, "Bir airin Roman: Huzur I-Il", . ., Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, cilt XII, XIII, Aralk 1962,1964, s. 33-86, 29-42; Trk Edebiyat zerin de Aratrmalar-2, stanbul 1987, s. 361-425. Akn, mer Faruk, "Ahmet Hamdi Tanpmar", .., Trk Dili ve Edebiyat Dergi si, cilt XII, 31 Aralk 1962, s. 1-32. 1963 Giraud, Rene, "Hommage Ahmet Hamdi Tanpmar", Orient. Trimestre 1963, s. 109-110. rgp, Fikret, "Tanpna'da Abes Duygusu", Yeditepe, say !79, Ocak 1963, s. 15.' Tecer, Ahmet Kutsi, "Saatleri Ayarlama Enstits", Cumhuriyet, 24 Ocak 1963. (imzasz), "Ahmet Hamdi Tanpmar", Yelken, say 72, ubat 1963, s. 18. Kabakl, Ahmet, "Aydnl Kt Gecemiz", Tercman, 3 ubat 1963. Eyubolu, Sabahattin, "Tanpma'da Zaman", Yeni Ufuklar, say 130, Mart 1963, s. 1-5. Siyavugil, Sabri Esat, "Yllarn Tek Eseri", Yeni Sabah, T Mart 1963. . Fuat, Memet, "Yahya Kemal", Yn, 27 Mart 1963. yem, Nuri, "Tanpnar' An", Yeditepe, say 84, Nisan 1963, s. 9,14. Dizdarolu, Hikmet, "Yahya Kemal", Varlk, say 598, 15 Mays 1963, s. 14. 1964 Ozansoy, Munis Fik, "Tanpna' Hatrlay", Hisar; say 1, Ocak 1964, s. 6-7. Kabakl, Ahmet, "Tanpna'n iir Dnyas" Tercman, 19 Ocak 1964. Tecer, Ahmet Kutsi, "Tanpna'n Selm", Cumhuriyet, 24 Ocak 1964. rgp, Fikret, "Tanpma' An", Yeditepe, say 9, ubat 1964, s. 11. Tecer, Ahmet Kutsi, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Varlk, say 615, 1 ubat 1964, s. 6-7. Tecer, Ahmet Kutsi, '''Tanpna/m Mektuplar", Varlk, say 616,15 ubat 1964, s. 8-9.

8 3 8 T anpvr zerine Yazlar

(mzasz), "Ahmet Hamdi Tanpnar", Yelken, say 85, Mart 1964, s. 28. Baba, M. Okan, "Herey Yerli Yerinde... lmnn Yldnmnde Ahmet Ham di Tanpmar", Yelken, say 85, Mart 1964, s. 9-10. Ouzcan, mit Yaar, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Yelpaze, 6 Mays 1964. Dizdarolu, Hikmet, "Tanpnar'n iir Dnyas", Trk Dili, say 155, Austos 1964,5.834-841. 1965 Alangu, Tahir, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Cumhuriyet'ten Sonrn Hikye ve Ro m an', cilt ]II, stanbul 1965, s. 583-598. Tecer, Ahmet Kutsi, "Tanpnar'a Gre Yahya Kemal", Cumhuriyet, 24 Ocak 1965. Delignl, Mehmet, "Ahmet Hamdi Tanpmar ve iiri", Ekle, say 3, Nisan 1965, s. 6-8. 1966 Burdurlu, brahim Zeki, "Yaz Yamuru", Ycel, say 157,4 ubat 1966, s. 247-250. G., R., "Ahmet Hamdi Tanpmar", Tercme, say 85, Ocak-Mart 1966, s. 93-95. ztrk, Kmil, "Tanpnar'a Gre Yahya Kemal", Dirili, say 3, Mays-Haziran 1966, s. 29-32. 1967 Kaplan, Mehmet, [takdim yazs], 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, 3.b., stanbul 1967, s. X1V-XVI. Mercanhgil, Muharrem, "Ahmet Hamdi Tanpmar Bibliyografyas", Yeni Yaymlar, say 5, Mays 1967, s. 97. 1968 Cimcoz, Adalet, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Varlk, say 710,15 Ocak 1968, s. 5. Edibolu, Baki Sha, "Evvelkiler ve Bizim Kuak: Ahmet Hamdi Tanpmar", Cumhuriyet, 17 Ocak 1968; Bizim Kuak ve tekiler, stanbul 1968, s. 34-40. Kaplan, Mehmet, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Meydan, say 159, 30 Ocak 1968, s.
20 - 21 .

Seyfettinolu, M. Budak, "iir Sohbeti", Snnnt Dnyas, say 243, Mart 1968, s. 7. Burdurlu, brahim Zeki, "Ahmet Hamdi Tanpma^n iirlerinde Sfatlar ve Sfat Takmlar", Trk Dili, say 200, Mays 1968, s. 137-147. Gnen, Tuncer, "Dnden Bugne Ahmet Hamdi Tanpmar", Yordam, Yaz 1968. lken, Hilmi Ziya, "Dnr Bir airin Edebiyat Tarihi: 19. Asr Trk Edebiya t Tarihi", Yeni nsan, say 66, Haziran 1968, s. 5-7.

A h m et Ham di T anpnr zerine Yazlar Bibliyografyas (K ro n o lo jik ) 8 39

1969 Uyguner, Muzaffer, "Be ehir", Halkevi, say 33, Temmuz 1969, s. 20-21. Serikaya, Osman E "Ahmet Hamdi Tanpmar' Anarken", Hisar, say 68, Austos 1969, s. 14-15. Ertop, Konur, "Tanpmar'n Edebiyat zerine Makaleler'i in", Varitk, say 743,1 Austos 1969, s. 10. (imzasz), "Be ehir", Tohum, say 44, Kasm 1969, s. 20-23. avuolu, Mehmet, "Tanpna' Okurken", Dirili, say 3, Aralk 1969, s. 19-25; Divanlar Arasnda, Ankara 1981, s. 124-129. 1970 Uyguner, Muzaffer, "Edebiyat zerine Makaleler", Hisar, say 74, ubat 1970, s. 30-32. 1971 Kaplan, Mehmet, "Ahmet Hamdi Tanpnar'da Zaman", stanbul Belediye, Eyll 1971,5.96. 1972 Kaplan, Mehmet, "Ahmet Hamdi Tanpmar Hakknda Birka Sz", [takdim ya zs] Yaz Yamuru, stanbul 1972, s. 7-11; Abdullah Efendi'nin Ryalar, stan bul 1972, s. 7-11. Kaplan,. Mehmet, "Ahmet Hamdi Tanpmar ve Zaman", stanbul Belediye, say 100, Ocak 1972, s. 18, 31. Kerman, Zeynep, "Tanpmar ve Paul Valery", Trk Edebiyat, say 1, Ocak 1972, s. 12-13. Kaplan, Mehmet, "Ahmet Hamdi Tanpmar ve Gzel Eserin Temeli", Trk Edebiyat, say 1,15 Ocak 1972, s. 6-7. Kaplan, Mehmet, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Milliyet, 24 Ocak 1972; Edebiyatmzm inden, 1978, s. 138-139, Kabakh, Ahmet, "Cumhuriyetten Bu Yana Hikye ve Roman (Ahmet Hamdi Tanpmar), Trk Edebiyat, say 6, 30 Haziran 1972, s. 24. ulcu, Saaddettin, '"Huzur", Tercman, 12 Kasm 1972. Seluk, Halk, "Tanpna'n Baarl Bir Eseri Daha", [Huzur], Son Havadis, 20 Kasm 1972. 1973 Gler, Turgut, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Trk Edebiyat, say 13, Ocak 1973, s. 26.

840 T anpnr eriie Yzliir

Geer, lhan, "Abdullah Efendinin Ryalar, Yaz Yamuru", Hisar, say 110(185) ubat 1973, s. 29-30. Erdoan, Nuri, "Ahmet Hamdi Tanpnar ve 1001 Temel Eser", Tercman, 14 u bat 1973. Fethi Naci, "Huzur", Yeni Dergi, say 102, Mart 1973 Yazlar, stanbul 1976, s. 8094; Yz Soruda Trkiye'de Roman vc Toplumsal Deime, stanbul 1981, s. 708 1 .; 100 Ylda 100 Roman, stanbul 1981, s. 70-81. Hilav, Selahaitin, "Tanpnar zerine Notlar I-X", Yeni Ortam^ 31 Mart-9 Nisan 1973; Yeni Dergi, say 106, Temmuz 1973, s. 26-41; Edebiyat Yazlar, stanbul 1993, s. 105-120. Ertop, Konur, "Sahnenin Dnda Kalamayan Yazar", Kitaplar, say 1, Nisan 1973. zyalner, Adnan, "Huzur'un Huzursuzluu", Yeni a, say 13, Nisan 1973, s. 3. leri, Selim, "stanbul'da Zaman: Sahnenin Dndakiler", Yeni Dergi, say 104, Mays 1973, s. 59-62. Uman, Abdullah, "Tanpna^n Hikyeleri", Hisar, say 113, Mays 1973, s. 20-22. Yavuz, Hilmi, "Tanpnafn Solculuu Efsanesi I", [s. Hilv'a cevap]. Yeni a, say 14, Mays 1973, s. 1,10-11; "Ahmet Hamdi Tanpnar ve Marksizm I-II" ady la, Felsefe ve Ulusal Kltr, stanbul 1975, s. 36-55; Kltr zerine, stanbul 1987, s. 32-48. Yavuz, Hilmi, "Huzur", Milliyet Sanat, 18 Mays 1973, s. 4. Yavuz, Hilmi, "Tanpnar'n Estetii", Yeni a, say 15, Haziran 1973, s. 1,5; "Ahmet Hamdi Tanpnar'n Estetii"adyla, Felsefe ve Ulusal Kltr, stanbul 1975, s. 56-61; "Ahmet Hamdi Tanpnar'n Estetii Uzerine"adyla, Kltr zerine, stanbul 1987, s. 54-60. Hilav, Selahattin, "Kuruntuya Dayanan Eletirme", Yeni Dergi, say 106, Temmuz 1973, s. 42-52; Edebiyat Yazlan, stanbul 1993, s. 121-131. Yavuz, Hilmi, "Kaypak Yantlar", [s. Hilv'a cevap]. Yeni a, say 18, Eyll 1973, s. 1,4-5. Fethi Naci, "Sahnenin Dndakiler", Yeni Dergi, say 110, Kasm 1973, s. 24-34; Edebiyat Yazdan, stanbul 1976, s. 95-109; 40 Ylda 40 Roman, stanbul 1994, s. 85-100; Yz Soruda Trkiye'de Roman ve Toplumsal Deime, stanbul 1981, s. 151-164; 100 Ylda 100 Roman, stanbul 1999, s. 256-266. nam, Ahmet, "Trk iirinde Mistik Ynelimler", Yeni Dergi, say 111, Aralk 1973, s. 25-27. 1974 Alangu, Tahir, "19uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi", Yz nl Trk Eseri, cilt 2, stanbul 1974, s. 1353-1366. eyda, Mehmet, "Tanpnar'n ki,Yazs", Yeni Ufuklar, say 246, Mart 1974, s. 22-26.

A h m et Hamdi T a p n a r zerine Yazlar Bibliyografyas (K ro n o lo jik ) 841

Akn, Glten, "Almet Hamdi Tanpnar"/TYfc Dili, say 272, Mays 1974, s. 654659. Ergn, Mehmet, "Mahur Beste", Soyut, say: 73, Kasm 1974, s. 74-78. 1975 Alptekin, Turan, "Bir Kltr Bir nsan/Ahmet Hamdi Tanpmar ve Edebiyatm za Baklar; l.Blm :l-7; Z.Blm: 1-36; 3.Blm:l-5, Orta Dou, 1 Ekim 1974 -r 2 Ocak 1975;-Bfr Kltr Bir nsan, stanbul 1975,176s., 2.bask: stan bul 2001, 219s. Kaplan, Mehmet, "Bursa'da Zaman", Cumhuriyet Devri Trk iiri, stanbul 1975, s. 81-92. Tural, Sadk Kemal, "Huzur zerine", Hisar, say 133(208), Ocak 1975, s. 20-21. Dizdarolu, Hikmet, "lmnn 13. Yldnmnde Mektuplaryla Tanpmar", Varhk, say 819, Ocak 1975, s. 5. E. E., (Ebubekir Erolu), "Kitaplar: Mahur Beste/Ahmet Hamdi Tanpmar", Di rili, say 8, Nisan 1975, s. 80-81. Yavuz, Hilmi, "Ahmet Hamdi Tanpna'n Mektuplar", Milliyet Sanat, say 132, 16 Mays 1975, s. 28. Kaplan, Mehmet, "Tanpmar'n Bir Deerlendirmesi", Bayrak, say 48, Haziran 1975, s. 8-10. Kaplan, Mehmet, "Ahmet Hamdi Tanpna'm Mektuplar", Hisar, say 138, Ha ziran 1975, s. 11-13. zsezgin, Kaya, "Tanpmar'n Mektuplarnda Resim ve Heykel", Milliyet Sanat, say 135, Haziran 1975. Uyguner, Muzaffer, "Ahmet Hamdi Tanpmarn Mektuplar", Trk Dili, say 285, Haziran 1975, s. 480-481. Mutluay, Rauf, "Mahur Beste", Cumhuriyet, 26 Haziran 1975. , . Uyguner, Muzaffer, "Mahur Beste", Trk Dili, say 287, Austos 1975, s. 464-465. ztrkmen, mer, "Tandm airler-3: Rya airi ve iirin Ryas Bir Dev: Ah met Hamdi Tanpmar", Orta Dou, 5 Austos 1975. 1976 Bayrav, Sheyla, "Gstergebilimsel Uygulamalar: Bursa'da Zaman", Dilbilim, say I, stanbul 1976, s. 72-78. Kaplan, Mehmet, "Tanpmarn iir Sanat Hakknda Birka Sz", Btn iirleri [takdim yazs], stanbul 1976, s. 5-ll;"Tanpna'm iir Sanat Hakknda Bir ka Sz", Trk Edebiyat, say 195, Ocak 1990, s. 24-25. Ylmaz, Durali, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Romanmz ve nsanmz, stanbul 1976, s. 85-91.

8 4 2 I anpnar ;;erine Y;zl;r

Kurdakul, kran, "Ahmet I Jamdi Tanpna^n iiri", Cumhuriyet, 24 Ocak 1976. zknmh; Atilla, "Olaanst Bir retici, air, Hikayeci ve Romanc", Cumimri/ct, 24 Ocak 1976; O Gzel nsnnlar, stanbul 1998, s. 52-57. Sreya, Cemal, "Tanpma'm iiri", Politika, 24 Ocak 1976; Uzat Salarn Frigi/a, stanbul 1992, s. 214-215. Yavuz, Hilmi, "Bir Dn Adam Olarak Ahmet Hamdi Tanpmar", Cumhuriyet, 24 Ocak 1976; "Ahmet Hamdi Tanpmar ve Kltrde Btnlk zerine" adyla Kltr zerine, stanbul 1987, s. 49-53, Oker, CeliI, "lmnn Ondrdnc Ylnda Ahmet Hamdi Tanpnar' Kimden Sormal", Politika, 25 Ocak 1976. Kurdakul, kran, "14. lm Yldnmnde Ahmet Hamdi Tanpmar", Milliyet Sanat, say 169, 30 Ocak 1976, s. 30. Ergn, Mehmet, "Tanpna^n Romancb zerine", Politika, 7 ubat 1976. Demiralp, Ouz, "Mahur Beste'nin Bitmemii]i". Soyut, say 89, Mart 1976, s. 31-36. Mutluay, Rauf, "lmn Terbiyesi", Cumhuriyet, 9 Mays 1976. Demiralp, Ouz, "Pencere", [Tanpnat'n slbu hakknda]. Soyut, say 92, Ha ziran 1976, s. 33-35. Ertop, Konur, "Saatleri Ayarlama Enstits", Milliyet Sanat, say 191, Temmuz 1976. Ertop, Konur, "75. Doum Ylnda / Tanpmar, Edebiyat Tarihi Aratrmalar Da hil Tm Yaptlarn iir Gibi Titiz Bir ilikle Oluturur", Milliyet Sanat, sa y 191, 2 Temmuz 1976, s. 12-13. Akengin, Yahya, "Bir Kltr Bir nsan", Hisar, say 152 (227), Austos 1976, s. 33. Gven, Gler, "Tanpnar'n Btn iirlerinin lk Basks zerine", Trk Dili, sa y 301, Ekim 1976, s. 543-544. leri, Selim, "Tanpmar Gibi", Politika, 7 Ekim 1976. zdenren, Alaeddin, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Mavera, say 1, Aralk 1976, s. 24-25. Kahraman, Mehmet, "Tanpnar'n Tarih Gr I-IV", Mavera, say 1, Aralk 1976, s. 26-33. Trinay, Necmettin, "Be ehir", Hisar, say 156 (231), Aralk 1976, s. 29. 1977 mzasz, "Be ehir", Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, cilt 1, stanbul 1977, s. 407-408. Kaplan, Mehmet, "Abdullah Efendi'nin Ryalar", Trk Dili ve Edebiyat Ansiklo pedisi, cilt 1, stanbul 1977, s. 13-14.

A h m et Hamdi T a n p n a r zerine Yazlar Bibliyografyas (K ro n o lo jik )

Kahraman, Mehmet, "Tanpma'm Tarih Gr I-IV", Mavera, say 2-4, Ocak, ubat, Mart 1977, s. 32-36; 60-68; 37-40. Ak, Mehmed Akif, "Tanpma'n Kendi inde Blnm nsanlar", Pmnr, say 61, Ocak 1977, s. 3-8. Aykan, Necati, "Tanpnar'n Sanat ve iirleri", Pnar, say 61, Ocak 1977, s. 22-26. Aydn, Mustafa, "Tanpna'da Dou-Bat Sentezi", Pnar, say 61, Ocak 1977, s. 27-28. Akmanlar, Ali, "Mazi Gl: Ahmet Hamdi Tanpnar", Hisar, say 159,162,164,166, 167; Mart, Haziran, Austos, Ekim, Kasm 1977; s. 18-19,17-19,16-18,17-18. Kabahasanolu, Vahap, "Ahmet Hamdi Tanpnar'dan Abdullah Efendi'nin R yalar (Bir Tahlil Denemesi) I-Il", Toker, say 7, 8, Nisan-Mays 1977, s. 16,14. Enginn, nci, "Ahmet Hamdi Tanpma'dan", Trk Edebiyat, say 43, Mays 1977, s. 14-15. Kabahasanolu, Vahap, "Evin Sahibi", Toker, say 9, Haziran 1977, s. 10, Kahraman, Mehmet, "Tanpna'da Mcerret Tarih", Mavera, say 11, Ekim 1977, s. 24-36. Yazan, mit Meri, (Zeynep drisolu adyla), "Doumunun 75. Ylnda Tanpna'a Sevgilerle", Hisar, say 157, Aralk 1977, s. 10-12; Ebediyetin Huzurunda Ahmet Hamdi Tanpmar, stanbul 2000, s. 295-300. 1978 leri, Selim, "Tanpnar zerine", adalk Sorunlar, stanbul 1978, s. 160-172. Turan, Gn, "Edebiyat Takvimi", Trk Edebiyat, say 51, Ocak 1978, s. 30. Kahraman, Mehmet, "Ahmet Hamdi Tanpnar'n Tarih Gr", Mavera, say 14-15, ubat, Mart 1978, s. 33-41, 63-71. Kurdakul, kran, "Ahmet Hamdi Tanpnar'n yk ve Romanlan", Toplum ve Bilim, say 4, Mart 1978, s. 63-71. Moran, Berna, "Saatleri Ayarlama Enstits", Birikim, say 37, Mart 1978, s. 44-55; Trk Romanna Eletirel Bir Bak I, stanbul 1987, s. 288-314. (imzasz), "Bazlan Tanpmar Sever", Pmar, say 77, Mays 1978, s. 36-39. Kutlu, Mustafa, "Saatleri Ayarlama Enstits", Hisar, say 175, Temmuz 1978, s. 11-14. Moran, Berna, "Bir Huzursuzluun Roman: Huzur", Birikim, say 46-47, Aralk 1978-Ocak 1979, s. 111-122 ;T rk Romanna Eletirel Bir Bak I, stanbul 1983, s. 227-251. 1979 Banarl, Nihad Sami, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Resimli Trk Edebiyat Tarihi, cilt II, stanbul 1979, s. 1252-1254.

8 4 4 T a n p n a r zerine Y nzkr

Danuta, Wroblewska-Chmielowska, "Ahmet Hamdi Tanpnar ve Huzur Roma n", 1. Milletleraras Trkoloji Kongresi, (stanbul 15-20 Ekim 1973), stanbul 1979, s. 370-373. Gven, Gler, "Ahmet Hamdi Tanpma'n Son Roman" [Aydaki Kndn], Journal ofTurkish Studies-Trklk Bilgisi Aratrmalar - In Memoriam Ali Nihnd Tarlan, VO.3, Harvard 1979, pp. 135-143. Kaplan, Mehmet, "Adem'le Havva", Hikye Tahlilleri, stanbul 1979, s. 154-165. Oktay, Ahmet, "zel Olarak Tanpma'da, Genel Olarak Kar-Yazn'da slup Sorunu zerine", Yaz, say 4-5,1979, s. 4-5; Bir Arayn Yazlar, Bir Yaz'mn Araylar, stanbul 1981, s. 21-50. Yetkin, Suut Kemal, "Ata ve Tanpnafla lk Tanmam", Meydan, say 568, Ni san 1979, s. 25-28. Kaplan, Mehmet, "Saatleri Ayarlama Enstists", Hisar, say 261, Temmuz 1979, s. 6-7. Tevfikolu, Muhtar, "Ahmet Hamdi Tanpnafdan Dnceler, Grler, zde yiler" (erif Oktrk'n kitab zerine), Trk Kltr, say 205, Kasm 1979, s. 59-62. Demiralp, Ouz, "Tatan D karmak", Oluum, say 25, Kasm 1979, s. 9-12; Kutup Noktas, stanbul 1993, s. 51-55. Demiralp, Ouz, "Tanpna^a Gre iir ve Musiki", Soyut, say 12, Arahk 1979, s.
2- 10.

1980 Tolluolu, Meral, "Ahmet Hamdi Tanpmaf Evlendirmek stiyorlar", "Tanpna'la Babam Darlyorlar", Babam NuruUah Ata, stanbul 1980, s. 55-57, 65-68. Uysal, s. Sami, "air-Hoca; Ahmet Hamdi Tanpnar", Varlk, say 868, Ocak 1980, s. 15-17. Aknc, Gndz, "Hamdi Tanpnar", Milliyet, 19 Ocak 1980. Emir, Sabahat, "stanbul ve Bir lmsz Kitap-Be ehir", Yazardan Okura Kitap Dnyas, say 1, Ocak-ubat 1980, s. 20-21. Kaplan, Mehmet, "Gemi Zaman Elbiseleri'nin Tahlili", M ill Kltr, say 3-5, Austos-Ekim, 1980, s. 31-34. Acar, Fazl Ahmet, "Ahmet Hamdi Tanpna'n iirlerinde Rya ve Hayal l-II", Hisar, say 274-275, Eyll-Ekim 1980, s. 15-17, 22-24. Taner, Haldun, "En Bereketh Yllar Narmanh Yurdundaki Bekr Odasnda Ge ti", Milliyet S anat, say 14,15 Arahk 1980, s. 26-28.. 1981 Gven, Gler, "yk zmlemesinde Yapsal Yaklam ve Bir rnein Tant

A h m et Ham di T a p n a r zerine Yazlar BibliyogralVas (K ro n o lo jik ) 845

m" [Abdullah Efendi'nin Ryalar], Sosyal Bilimler Fakltesi Dergisi, say 2, z mir 1981, s. 231-251. Kutlu, Mustafa, "Huzur", Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, cilt IV, stanbul 1981, s. 280-281. Akarsu, Kenan, "air ve Yazar Ahmet Hamdi Tanpmar", Sanat ve Kltrde Kk, say 1, ubat 1981, s. 30, Kaplan, Mehmet, "Tanpmar ok Cepheli Bir ahsiyetti", Tercman, 2 ubat 1981. Baer, Nami, "Ahmet Hamdi Tanpna'n Saatleri Ayarlama Enstits'n Bir Okuyu ya da Bat ve Biz", Hrriyet Gsteri, say 6 Mays 1981, s. 63. Teken, Adnan, "Romanc Tanpmar Neyin Peindeydi", Yneliler, say 4, Tem muz 1981; s. 19-26. (imzasz), "Ahmet Hamdi Tanpnar'n Btn iirleri", Yneliler, say 5, Austos 1981, s. 46-47. m, Ekrem, "Ahmet Hamdi Tanpmar ve Musiki", Sanat Olay, say 9, Eyll 1981, s. 64-68. Ayta, Grsel, "Ahmet Hamdi Tanpnar'n a ve Toplum Hicvi: Saatleri Ayar lama Enstits", M ill Kltr, say 5, Ekim 1981, s. 7-13; ada Trk Roman lar zerine ncelemeler, Ankara 1990, s. 142-158. zer, Sevin, "A. Hamdi Tanpnar; Sahnenin Dndakiler", Bat Edebiyatlar Aratrma Dergisi, say 5-6, Aralk 1981, s. 71-78. Ural, Orhan, "Yalnzl Deil, nzivay Seven Tanpmar", Hrriyet Gsteri, say 13, Aralk 1981, s. 15. 1982 Kaplan, Mehmet, "Kitap Hakknda Birka Sz" [takdim yazs], Yahya Kemal, s tanbul 1982, s. 5-9. (mzasz), "Ahmet Hamdi Tanpnar'n Aydnh", M ill Kltr, say 8, Ocak 1982, s, 1. Ertop, Konur, "Ahmet Hamdi Tanpmar / Romanc Kiilii ve Gemile Hesap lamas", Milliyet Sanat, say 40,15 Ocak 1982, s. 19-21. Taner, Haldun, "Ahmet Hamdi Tanpinar" Vatan, 28 Ocak 1982; "Ne indeyim Zamann Ne de Bsbtn Dnda" adyla. lrse Ten lr Canlar lesi Deil, stanbul 1983, s. 28-33; "Ahmet Hamdi Tanpinar" adyla Tanptnar'dan Haan li Ycel'e Mektuplar (Haz. Canan Ycel Eronat), stanbul 1997, . 78-80. Kantarcolu, Sevim, ''Huzu/da Aydn Tipi 1,11", Mill Kltr, say 8-9, Ocak-ubat 1982, s. 22-25,15-18. (imzasz), "Prof. Ahmet Hamdi Tanpna'n Hayat Hikyesi", M ill Kltr^ say 8, ubat 1982, s. 60-61.

846 T an p n ar zerine Y hziiu

Haser, Melin, "Ahmet Hamdi Tanpna^ Anarken", Yeni Dnce, say 23, ubal 1982. Kaplan, Mehmet, "Tanpnar'm Miras", Trk Edebiyah, say 101, Mart 1982, s. 1517; Suffc- Klfr-Sanat Yll, 1983, s. 163-166. Kabahasanolu, Vahap, "Yava Yava Aydnlanan", Trk Edebiyat, say 101, Mart 1982, s. 17-19. Adile Ayda, " Ahmet 1-lamdi Tanpnar", Tarih ve Edebiyat Mecmuas, say 4, Nisan 1982; Byle diler Yaarken, Ankara 1985, s. 203-210. Kerman, Zeynep, "Huzur Romannda Musiki", Tre, say 131, Nisan 1982, s. 2428; Yeni Trk Edebiyat ncelemeleri, Ankara 1998, s. 203-208. ongur, Rdvan, "lmnn 20. Ylnda Tanpnar", Tre, say 131, Nisan 1982, s. 30-33. Batur, Enis, "Tanpnar'm Yahya Kemal'i", ada Eletiri, say 3, Mays 1982, s. 46-47; Yaznn Ucu, stanbul 1993, s. 50-53; Smokinli Berdu, stanbul 2001, s. 203-206. Hnginn, nci, "Sahnenin Dndakiler", Mill Kltr, say 34, Mays 1982, s. 3840; Yeni Trk Edebiyat Aratrmalar, stanbul 1983, s. 199-205. Necdet, Ahmet, "Tanpnat'da Uyanmak", Ortaklaa, say 3, Haziran 1982, s. 6-7. Uurcan, Sema, "Ahmet Hamdi Tanpna/n Romanlarnda alan Kadn Tiple ri", Mill Kltr, say: 35, Austos 1982, s. 14-19. Ferhad, Hseyin, "Tanpnar'm Makalelerini Okurken", Yazko Edebiyat, say 23, Eyll 1982, s. 104-111. Kurdakui, kran, "Ahmet Hamdi Tanpnar'm iiri", ada Eletiri, say 8, Ekim 1982, s. 38-41. Kantarcolu, Sevim, "Edebiyat Eletirisinde Tanpnar ve Eliot", Hrriyet Gste ri, say 24, Kasm 1982, s. 76-77. 1983 Bakrcolu, Ziya, "Huzur", Balangcndan Gnmze Trk Roman", stanbul 1983, s. 181-196. Karaaliolu, Seyit Kemal, "Huzur", Trk Romanlar, stanbul 1983, s. 261-276. Ekiz, Osman Nuri, "Ahmet Hamdi Tanpnar", Boazii, say 7, Ocak 1983, s. 4-7. Kantarcolu, Sevim, "T. S, Eliot ve Ahmel Hamdi Tanpnar'm Edebiyat zerine Dnceleri I-Il", Mill Kltr, say 37-38, Arahk 1982 - ubal 1983, s. 42-48; 27-31. Kutlu, Mustafa, "Tanpnar'm Yalan Dnyas", Yneliler, say 22, Nisan 1983, s. 1-7; Saatleri Ayarlama Enstits, 2.b., stanbul 1987, s. 332-339. Bakrcolu, Ziya, "Bir Yldz Uzakl: Ahmet Hamdi Tanpnar'm iirleri" Yne liler, say 23-24, Haziran 1983, s. 30-33.

A h m ec Ham di T anp m ar zerine Yizlar Bibliyografyas (K ro n o lo jik ) 8 47

Ggn, nder, "Ahmet Hamdi Tanpmar ve Be ehi'de Erzurum'^TyA: Edebi yat, say 119, Eyll 1983, s. 51-52. Kerman, Zeynep, "Tanpmar'n Mektuplarnn Peinde", Trk Edebiyat, say 121, Kasm 1983, s. 50-51. zelik, Mustafa, 'Terkip Fikri Asndan Huzur", Yneliler, sajn 26, Kasm 1983, s. 18-22. Behramolu, Ataol, "Mahur Beste ve Huzur'da Ulusal Kimlik Araylar ve Top lumsal Sorunlara Yaklam", Varitk, say 915, Aralk 1983, s. 23. ahin, Mehmet, "Tanpmar'n Romancl", Mill Kltr, say 43, Aralk 1983, s. 52-55. Fethi Naci, "Tanpmar'n iir Dnyas", Hrriyet Gsteri, say 37, Arahk 1983; Eletiri Gnl, stanbul 1986, s. 161-163. 1984 nal, Tanju, "A. Hamdi Tanpmar: Mahur Beste", FDE Yazn ve Dilbilim Aratrma lar Dergisi, say 13,1984, s. 63-69. Kocagz, Samim, "Ahmet Hamdi Tanpmar Hocam", Unutulmayan retmenler (Haz. Zeki Sarhan), Ankara 1984, s. 76-79. nertoy, Olcay, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Cumhuriyet Dnemi Trk Roman ve yks, Ankara 1984, s. 81-87. Kurnaz, Cemal, "Tanpmar ve Trkler", Mill Kltr, say 44, Mart 1984, s. 4447; Trkden Gazele, Ankara 1997, s. 11-21. Okay, Orhan, "Ahmet Hamdi Tanpmar ve Ryalar Hikyesi", M ill Kltr, say 44, Mart 1984, s. 53-58; Sanat ve Edebiyat Yazlar, stanbul 1987, s. 219-225. Ural, Orhan, "Tanpma'm Edebiyatmza Bak", Hrriyet Gsteri, Eyll 1984, sa y 46, s. 24-25. Alptekin, Turan, "Ahmet Hamdi Tanpmar ve Yahya Kemal'e Bak", Yeni Defne, say 39-41, Ekim-Aralk 1984, s. 7-10. Demirtrk, Lle, "Ahmet Hamdi Tanpma'm Mahur Beste Romannda Zaman", Gndoan Edebiyat, say 10, Kasm 1984. Ural, Orhan, "Tanpnar'a Gre Trk Roman", Hrriyet Gsteri, say 49, Arahk 1984, s. 28-29, 81. 1985 Enginn, nci, "Tanpma'm Romanlarnda Sava", Trklk Aratrmalar, say 1, stanbul 1985, s. 287-306; Yeni Trk Edebiyat Aratrmalar, 2. bask, stanbul 1992, s. 530-544. Kabakl, Ahmet, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Trk Edebiyat, cilt 111, 6.b., stanbul 1985, s. 235-247.

8 4 8 T iin p n a r zerine Yzlr

Kerman, Zeynep, "Tanpma'a Gre Yahya Kemal", Yahya Kemal Beyath SemincriBildiriler, Ankara 1985, s. 91-97. zla, s. Cahit, "Tanpnar ve Rya", Erguvan, say 5,1985, s. 25-26. Dinamo, Haan zzettin, "Tanpna'la Bir Rastlamamz", Toplum ve Dn, Ocak 1985, s. 55-57. Korkmaz, Aladdin, "Bursa'da Zaman erevesinde Bir air Bir Hikyeci", Do u Edebiyat, say 28, Mart 1985, s. 21-22. Ayvazolu, Beir, "Saatleri Ayarlama Enstits Yahut Bir inkraz Felsefesi", T re, say 169-170, Haziran-Temmuz 1985, s. 29-30. (Gelitirilmi olarak; Saat leri Ayarlama Enstits, 2. bask, stanbul 1987, s. 340-354.) Haser, Melin, "Saatleri Ayarlama Enstits l-II", Trk Edebiyat, say 140-141, Ha ziran-Temmuz 1985, s. 55-56. Gen, Nihat, "Mmtaz'la Hesaplarken", Do^uj Edebiyat, say 30, Temmuz 1985, s. 23-30. Teken, Adnan, "Abdullah Efendi Hangisi Olmal?", Mavera, say 104, Austos 1985, s. 31-35. Tuncor, Ferit Ragb, "Tanpnar, Ahmet Hamdi (1901-1962), Yeni Defne, say 49, Eyll 1985, s. 5-7. 1986 Enginn, inci, "Mahur Beste", Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, cilt VI, stan bul 1986, s. 119-120. Kabakl, Ahmet, "Tanpnar ve aheseri", Trk Edebiyat, say 147, Ocak 1986, s. 4-9. nberk, Nevin, "Ahmet Hamdi Tanpna'n Mahur Beste, Huzur ve Sahnenin Dndakiler Romanlarnda Tarih ve Mill Kltr Meselelerine Bak", Er dem, say 4, Ocak 1986, s. 189-203. Kantarcoh, Sevim, "Huzur", Forum, say 153-154,15 Ocak-1 ubat 1986, s. 3336, 36-39; Trk ve Dnya Romanlarnda Modernizm, Ankara 1988, s. 111-138. Erdoan, Mustafa, "Tanpnar: Dnen Adam", Forum, 15 Ocak 1986, s. 36-38. Kaplan, Mehmet, "Yaarken Anlalmam, Deeri Bilinmemi Bir Yazar: Ahmet Hamdi Tanpnar", Tercman, 25 Ocak 1986. Ayvazolu, Beir, (Dzenleyen:), "Kltr-Sanat: lmnn 24. Yl Mnasebe tiyle Tanpna/a Sayg" [Beir Ayvazolu, "Tanpnar ve Felsefe"; Mustafa Kutlu, "Tanpnar"da Varlk Meselesi", Sefa Kaplan, "Tanpnar vc Musiki"], Tercman, 26 Ocak 1986. Kaplan, Sefa, "Tanpmar ve Musiki", Tercman, 26 Ocak 1986. Kahraman, lim, "ki air Tr", Mavera, say 100, ubat 1986, s. 4-5. Ayvazolu, Beir, "Tanpna^da Devam", Boazii, say 45, Mart 1986, s. 21-22.

A h m et Ham di T an p n ar zerine Yazlar Bibliyografyas (K ro n o lo jik ) 849

Ayvazolu, Beir, "Tanpna^da Musiki, Mimar ve ehir", Trk Edebiyat, say 150, Nisan 1986, s. 26-30. zer, Zeki Faik, "Trk Sanatnn Felsefesini Ancak Tanpnar Yazabilirdi", Terc man, 5 Nisan 1986. ztrk, Haan, "Doumunun 85. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpnar", Yeni Forum, say 164, Temmuz 1986, s. 33-36. 1987 Ayvazolu, Beir, "Tanpna/n Tarih ve Kltr Felsefesi", Gemii Yeniden Kur mak, stanbul 1987, s. 11-39; Gelenein Direnii, stanbul 1997, s. 217-253. Yavuz, Hilmi, "Aydn Kavram ve Tanpna^n Huzur'u zerine", Kltr zeri ne, stanbul 1987, s. 61-66. Demiralp, Ouz, "nar", Oluum, K 1987, s. 24-29. Ertop, Konur, "lmnn 25. Yldnmnde Tanpma'n Bitmemi Roman: Aydaki Kadn", Milliyet Sanat, say 160, Ocak 1987, s. 27-29. ztrk, Haan, "Sanatkr Tanpnar", Trk Edebiyatt, say 159, Ocak 1987, s. 6163. Bayrl, Vural Bahadr, "Benzeri Bulunmayan Edebiyat ve Dnce Adam Ah met Hamdi Tanpna/n lmnn 25. Yl: Nergisle rtlen Havuz", G ne, 24 Ocak 1987. Okay, Orhan, "lmnn 25. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpnar: Hayatn Batsn dan iirin Dousuna", Zaman, 26 Ocak 1987; Sanat ve Edebiyat Yazlar, stan bul 1990, s. 214-218; Edebiyat ve Kltr Dnyamzdan, Ankara 1991, s. 192199. Alptekin, Turan, "Turan Alptekin'le Tanpnar zerine Bir Konuma: Tanpnar iiri Bir uur Olay Olarak Grrd", (Konuan; Semih Gngr), Trkiye, 27 Ocak 1987; Suffe Kltr Sanat Yll 1987-1988, stanbul 1988, s. 459-461. ada, Hami, "Tanpnar'da Bursa ve Eybolu", Hrriyet Gsteri, say 63, u bat 1987, s. 40-42. Ard, Engin "Krtipil Hamdi'nin Sefalet ve htiam", Nokta, 3 ubat 1987, s. 7073. Anday, Melih Cevdet, "Ne indeyim Zamann", Cumhuriyet, 6 ubat 1987. Ayvazolu, Beir, "Tanpnar Kimin Tekelinde?", Tercman, 8 ubat 1987. Oktay, Ahmet, "Tanpnar zerine", Milliyet, 17 ubat 1987. Alptekin, Turan, "Hocam, Ustam: Ahmet Hamdi Tanpmar", Hrriyet Gsteri, sa y 76, Mart 1987, s. 25-27. zelik, Mustafa, "lmnn 25. Yldnmnde Ahmet Hamdi Tanpnar", lim ve Sanat, say 12, Mart-Nisan 1987, s. 78-80.

8 5 0 T an p n a r zerine Yazlar

Batur, Enis, "Tanpna'm Durmu Saati", iir At, say 3, Nisan 1987, s. 25-26; Ya ztm Ucu, stanbul 1993, s. 53-55; Smokinli Berdu, stanbul 2001, s. 207-208. Gnvar, Ali, "iirde Yanm Kaknanm Grkemi", iir At, say 3, Nisan 1987, s. 27-31. Erglen, Haydar, "Aznlk Belleine Mensup lk Yabanc: Tanpnar", iir At, sa y 3, Nisan 1987, s. 32-34. Bayrl, Vural Bahadr, "Tanpnar iirine Bir Giri", iir At, say 3, Nisan 1987, s. 35-40. Alptekin, Turan, "Tanpna'm Divan iiri zerine Grleri", Hrriyet Gsteri, say 78, Mays 1987, s. 26-27. Esen, Nket, [Sarah Moment At'n Semantic Structuring in the Modern Turkish Short Story. An Analysis of the The Dreams of Abdullah Efendi and Other Short Stories by Ahmed Hamdi Tanpnar", Leiden 1983, IX, 205s, hakknda tantma yazs], Trk Dili, Haziran 1987, s. 37()-377. pirolu, Zehra, "Gereklerden Ka Ya Da zden Yoksun Bir Dnya", [Saatle ri Araylama Enstits], Hrriyet Gsteri, say 81, Austos 1987, s. 32-33. Pamuk, Orhan, "Ahmet Hamdi Tanpna'n Bitmemi Roman Aydaki Kadn-ki Dnya Arasnda Kararsz", Cumhuriyet, 12 Kasm 1987; teki Renkler, stan bul 1999, s. 168-171. mzasz, "Ahmet Hamdi Tanpna'n Yarm Kalm Roman: Aydaki Kadn", Ter cman, 4 Aralk 1987. Kaplan, Sefa, "Bir Ryadan Arta Kalan: Aydaki Kadn", Sz, 8 Arahk 1987. 1988 Alptekin, Turan, "Profesr Ahmet Hamdi Tanpna'n Namk Kemal zerine Grleri", lmnn 100. Ylmda Namk Kemal, M. ., Fen-Edebiyat Fakl tesi Yaynlar; stanbul 1988, s. 1-10. nl, Mahir-zcan, mer, "Ahmet Hamdi Tanpnar", 20. Yzyl Trk Edebiyat, cilt 2, stanbul 1988, s. 149-166. (imzasz), "Aydaki Kadn", lim ve Sanat, say 17, Ocak-ubat 1988, s. 93. leri, Selim, "Altn ve Erguvan Mozaik" (Tanpna'n stanbul'u), Cumhuriyet, 24 Nisan 1988; stanbul Yalnzl, stanbul 1989, s. 49Kabahasanolu, Vahap, "Tanpna'n Aydaki Kadn Roman", Trk Edebiyat, sa y 176, Haziran 1988, s. 36-37. Yeti, Kzm, "Be ehir'dc Tarih Muhteva", Trk Dnyas Tarih Dergisi, say 18, Haziran 1988, s. 24-27. Grbilek, Nurdan, "Tanpnar'da Grnmeyen", Defter, say 2, Haziran-Eyll 1988, s. 97-105; Yer Deitiren Glge, stanbul 1995, s. 11-23. Aaolu, Adalet, "Tanpnaf da Kent Simgesi", Milliyet, 9 Eyll 1988; Karlama lar, stanbul 1993, s. 169-171.

A h m e t Hamdi T a n p n a r zerine Yazlar Bibliyografyas (K ro n o lo jik ) 851

1989 Emil, Birol, "Ahmet Hamdi Tanpnar'm iirine Dair", Trk Edebiyatt, say 183, Ocak 1989, s. 23-25; Trk Kltr ve 'EdebiyaUndan-2: ahsiyetler,Arkara. 1997, s. 396-404. sen, Mustafa, "Divan iirinin ada Bir Yorumcusu; Ahmet Hamdi Tanpmar", M ill 'Eitim, say 81, Ocak 1989, s. 43-52; telerden Bir Ses, Ankara 1997, s. 345-362. Krayolu, Mithat, "Kent ve Ozan /Tanpnar ve Bursa", Trkiyemiz, say 57, u bat 1989, s. 39-52. Kerman, Zeynep, "Byk Yorumcusu Mehmet Kaplan'a Gre Ahmet Hamdi Tanpnar", Trkiye, 17 ubat 1989. 1990 mzasz, "XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi", Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, cilt VII, stanbul 1990, s. 377-379. Ajrvazolu, Beir, "Saatleri Ayarlama Enstits", Trk Dili ve Edebiyat Ansiklope disi, cilt VII, stanbul 1990, s. 377-379. Batur, Enis, "Tanpnar ve Aziz Mahmut Hdai'nin Tuhaf Klliyesi", Kediler Kral lara Bakabilir, stanbul, 1990, s. 81-84. etin, Nurullah, "Ahmet Hamdi Tanpna'a Gre Bat ve Batllama", A.. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, say 34(1/2), 1990, s. 53-56. Enginn, nci, "Sahnenin Dndakiler", Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, cilt VII, stanbul 1990, s. 422. Alptekin, Turan, "Tanpna'm iirler'i Hakknda Dnceler", Hrriyet Gsteri, say 110, Ocak 1990, s. 28-29. ztrk, Haan, "Mahur Beste'de nsanlann Dnyas", Trk Edebiyat, say 195, Ocak 1990, s. 26-28. Kaplan, Mehmet, "Hamdi Bey'i Nasl Taradm", Dergh, say 1, Mart 1990, s. 20; "Ahmet Hamdi Tanpna'a Dair'f adyla. lke, say 26, Haziran 1997, s. 93-96. Ouzertem, Sla, "Fictions of Narcissism: Metaphysical and Psychosexual Conflicts n the Stories of Ahmet Hamdi Tanpmar", The Turkish Etudies Association Bulletin, September 1990, Vol. 14, Number 2, pp.223-233, USA. Erdoan, Mehmet, "Tanpnaf' Nasl Bilirsiniz?", Kltr EdebiyatIYeni Taova Ga zetesi Sanat Eki, say 21-22, Ekim-Kasm 1990, s. 4 Dal, Krat, "Huzu'un Kt ocuklar", Kl, say 1, Aralk 1990, s. 3-5. . 1991 Ggn, nder, "Ahmet Hamdi Tanpmar'n Erzurumlu Tahsin Hikyesi zeri ne Notlar", Trk Edebiyat Aratmnalart, Konya 1991, s. 567-581.

8 5 2 T anpnr zerine Yazlar

Timur, Taner, "Ahmet Hamdi Tanpmar: Eski Deerler-Yeni nsan", Osmanl Trk Romannda Tarih, Toplum ve Kimlik, stanbul 1991, s. 311-329. Kabahasanolu, Vahap, "Tanpna/n Gl iirinde Sanat Estetiinin Ortaya k ", Trk Edebiyat, say 207, Ocak 1991, s. 29-30. nberk, Nevin, "Ahmet Hamdi Tanpmar"n Hikyelerinde Rya Motifi", Erdem, say 19, Ocak 1991, s. 229-240. Emil, Birol, "Ahmet Hamdi Tanpmar ve Mehmet Kaplan Hl Yaarken 1, II", Trk Edebiyat, say 207-208, Ocak-ubat 1991, s. 19-21; 10-12.; Trk Kltr ve Edebiyatndan-2: ahsiyetler, Ankara 1997, s. 416-434. zgven, Eatih, "Ahmet Hamdi Tanpnar'da Erkekler ve Kadnlar... Sahnenin zerinde", Cumhuriyet Kitap, say 47,10 Ocak 1991, s. 6-7. Berker, Gndz, "Onun Atei Etrafnda Toplanmtk", Gne, 25 Ocak 1991. Enginn, nci, "Tanpmar ve Mehmet Kaplan zerine", Trk Edebiyat, say 209, Mart 1991, s. 16-18; Bir Smak Olarak Kitap, stanbul 2001, s. 195-200. lter, ahap Stk, "Sanat ve Ahmet Hamdi", Trk Dili, say 23, Mart 1991, s. 37-39. etin, Nurullah, "Aydaki Kadn Romannda Tanpmar", MiU Kltr, say 84, Mays 1991, s. 34-35. 1992 Okay, Orhan, "Be ehir", Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, cilt V, stanbul 1992, s. 547-548. Belge, Taciser, "Ahmet Hamdi Tanpna/dan Orhan Pamuk'a Eantastik ehir stanbul-Ryadan Kbusa", stanbul, say 2, 1992, s. 109-116. Erem, Evren, "Modern Trk iirinde Tanpmar ve Dranas'n Yeri", Defter, say 19, K 1992, s. 77-83. Ergzel, Mehdi, "Edebiyat Takvimi; Tanpmar ve Kaplan", Trk Edebiyat, say 219, Ocak 1992, s. 50-51. Hzlan, Doan, "Mektuplaryla Tanpmar ve Kaplan", Hrriyet, 8 Ocak 1992. Budak, Ali, "Tanpmar zerine", Tercman, 20 Ocak 1992. Batur, Enis, "lmnn 30. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpmar; Tanpmar in Bir Portre Denemesi", Cumhuriyet, 23 Ocak 1992; Yaznn Ucu, stanbul 1993, s. 55. Pamuk, Orhan, "iirde Arad, Romanda Buldu", Cumhuriyet, 23 Ocak 1992, te ki Renkler, stanbul 1999, s. 166-168. Alptekin, Turan, "Tanpnar'm Plastik Sanatlar zerine Yazlar", Hrriyet Gste ri, say 135, ubat 1992, s. 60-62.

A h m et Hnmdi Tunpnar zerine Yazlar Bibliyoyrafyas (K ro n o lo jik ) 8 53

Okay, Orhan, "Bir Monografi Denemesi: Ahmet Hamdi Tanpnar I-VIII", Dergh, say 24-30,32, Mart-Eyll, Kasm 1992, s. 8-9. Bekirolu, Nazan, "Huzu'un ndeksi zerine Yorumlar", Yedi klim, say 1, Ni san 1992, s. 12-16. Okay, Orhan, "Tanpnaf dan Ac Bir roni: Acbadem'deki Kk", Yedi klim, say 1, Nisan 1992, s. 8-10. Erem, Evren, "Modernizmin 'Eik'indeki air: Ahmet Hamdi Tanpmar", Sombahar, say 11, Mays-Haziran 1992, s. 33-36. Dlek, Ali, "Tanpnafm iirinde Zaman Kavram ve Ebed An maj", Yedi klim, say 24/5, Austos 1992, s. 26-28. Uman, Abdullah, "Ahmet Hamdi Tanpmar ve Trk Kltr", Dergh, say 32, Ekim 1992, s. 8-10. 1993 Oktay, Ahmet, "Tanpmar, Ahmet Hamdi", Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat (1923-1950), Ankara 1993, s. 1247-1266. leri, Selim, "Tanpmar'n Mektuplar", Milliyet, 6 ubat 1993. Alkan, Erdoan, "Nerval iirinin Rzgnnda Al\met Hamdi Tanpmar", Varhk, say 1026, Mart 1993, s. 41-44. Kerman, Zeynep, "Mektuplar ve Hatralaryla Ahmet Hamdi Tanpmar", Der gh, say 37, Mart 1993, s. 12-13. Ta, Berrin, "Bir Mcadeleyi Anlamak: Ahmet Hamdi Tanpmar ve Behice Bo ran", nsancl, say 30-31, Nisan-Mays 1993. Enginn, nci, "Tanpna'm Mektuplar", Trk Dili, say 498, Haziran 1993, s. 463-467; Bir Snak Olarak Kitap, stanbul 2001, s. 183-188. Ufuk, Selim, "Saatleri Ayarlama Enstits", Trk Yurdu, say 70 (416), Haziran 1993, s. 77. Ko, Murat, "Bir Sanatkrn Mektuplar I-II", Trk Edebiyat, say 226-237, Haziran-Temmuz 1993, s. 55-56; 46. Ayta, Grsel, "Almet Hamdi Tanpmar'n Mektuplarnda nsan Scakl", Cumhuriyet Kitap, say 173, 21 Temmuz 1993, s. 8-10; "Tanpma'n Mektup lar", Edebiyat Yazlar, cilt 3, Ankara 1994, s. 111-106. Bayta, Serpil, "Tanpmar ve Halk Trkleri", Varhk, say 1031, Austos 1993, s. 45^6. Uurcan, Sema, "Ahmet Hamdi Tanpma/da Doktor Tipleri", Dergh, say 42, Austos 1993, s. 16-18. Demirtrk, Lle, "Saatleri Ayarlama Enstits zerine Bir nceleme", Varhk, sa y 1032, Eyll 1993, s. 30-32.

8 5 4 T a n p n a r zerine Yazlar

1994 ztrk, Haan, "Gndemdeki Tanpnar ve Felsefesiz Edebiyat", Polemik, say 58, Ocak-ubat 1994, s. 8-9. Erem, Evren, "Tanpna'n Kavram Dnyas" [O. Demiralp'in Kutup Noktas ad l kitab hakknda]. Kuram, Mays 1994. Grbz, Muammer, "Ahmet Hamdi Tanpna'n Roman ve Hikyelerinde Aydn Tipi", Erciyes, say 200, Austos 1994, s. 51-53. Orhanolu, Hayrettin, "Ahmet Hamdi Tanpnar'a Mektup 1-2", Dergh, say 55, 56, 57, Eyll-Kasm 1994, s. 9,14,11. (Ilgaz) Aye Afet, "Tanpma'Ia Bir Yaz", Nehir, say 13-14, Ekim-Kasm 1994, s. 84. ztrk, Haan, "Tanpnar Yaad Gibidir", Dergh, say 58, Aralk 1994, s. 8, 9. 1995 Ylmaz, Levent, "Tanpna'dan Mektup Var!", stanbul, say 17, 1995. Kutlu, Mustafa, "Trkler ve iirimiz", Yeni afak, 25 Ocak 1995. Asiltrk, Baki, "iirin Kutup Noktasnda snmak", [O. Demiralp'in Kutup Nok tas adl kitab hakknda], Kap-ltk, say 13, Ocak-ubat 1995, s. 8-9. Trenek, Mehmet, "Fsun ve Tesadf: Tanpna'n iir zerine Grleri", Der gh, say 60, ubat 1995, s. 10-11, 17. Pamuk, Orhan, "Ahmet Hamdi Tanpnar ve Trk Modemizmi", Defter, say 23, Bahar 1995, s. 31-45. Oktay, Ahmet, "Tanpnar; Bir Teredddn Adam", Defter, say 23, Bahar 1995, s. 49-61. Ouzertem, Sha, "Hasta Saatler, Bozuk Shhatler: Enstit Sorununa Babasz Bir Yaklam", Defter, say 23, Bahar 1995, s. 65-83. Yenikale, Ahmet, "Ahmet Hamdi Tanpnar", Akademik ereve, [Trk Poetikas zel says], say 4, Bahar 1995, s. 64-70. Fethi Naci, "Eletiri Gnl: Tanpna'a Gre 1936'da Trk Roman", "Tanpnar'a Gre Mizah", Adam Sanat, say 114, Mays 1995, s. 18-19. Trenek, Mehmet, "Roman ve nsan". Kalem ve Onur, say 8, Yaz 1995, s. 44-47. ztrk, Haan, "Skt Suikastna Kurban Giden Adam: Tanpnar", Yeni afak, 22 Haziran 1995. Batur, Enis "Tanpnar ve Gnlkleri", Cumhuriyet, 30 Temmuz 1995. Krziolu, Baniek, "Tanpna'da Zaman Nvesi 1-11", Trk Edebiyat, say 263264, Eyll-Ekim 1995, s. 21-24; 53-54. Uurcan, Sema, "Ahmet Hamdi Tanpna'n Gzyle Yahya Kemal Beyatl", Dergh, say 69, Kasm 1995, s. 14-15.

A h m et Ham di T a n p n a r zerine Yazlar Bibliyoyrafyas (K ro n o lo jik ) 855

Coar, Mevhibe, "Bir Mektup, Bir Hocalk rnei", Trk Edebiyat, say 265, Ka sm 1995, s. 40-41. 1996 Durak, Mustafa, "Ahmet Hamdi Tanpna'n Bursa'da Zaman iirinde Anlam Boyutu", Bursa'da Edebiyat, Edebiyatta Bursa, Ankara 1996, s. 120-136; A.H.Tanpmar iiri ve 2002 Bursa iirleri, stanbul 2003, s. 77-100. Tuncer, Hseyin, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Cumhuriyet Devri Trk Edebiyat, cilt I, zmir 1996, s. 197-209. Yldz, Ali, "Tanpnar'a Gre Dou ile Bat Arasnda Terkip", Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, say 7, Kayseri 1996, s. 413-425. leri, Selim, "Gramafon nesi: Tanpna'la Zaman", Cumhuriyet, 25 Ocak 1996. Okay, Orhan, "ki lm Yldnmnde ki Miza", [Mehmet Kaplan ve Tanpnar]. Zaman, 28 Ocak 1996; Silik Fotoraflar, stanbul 2001, s. 80-85. Tre, Enver, "Tanpnar'm Aktel Bir Hikyesi; Teslim", Trk Edebiyat, say 168, ub ' 1996, s. 53-55. Ayvazolu, Beir, "Tanpnar'm Aalar", Zaman, 22 Mart 1996. (imzasz), "Ahmet Hamdi Tanpmar ve stanbul", Varhk, say 1087, Nisan 1996, s. 29-32. ahin, brahim, "Huzur Roman Etrafnda Edebiyat Sosyolojisi Asndan Bir Deneme", Trk Yurdu, say 105(451), Mays 1996, s. 19-29. Abac, Tahir, "Tanpnar'da Mzik", Adam Sanat, say 127, Haziran 1996, s. 35-51. zcan, Nezahat, "Tanpnar'm Mektuplarna Dair", Bilge, Gz 1996, say 10, s. 7679. Yldz, Alpay Doan, "Okur Kavram Asndan Tanpnar'm Huzur roman". Ye di klim, say 80-81, Kasm-Arahk 1996, s. 94-96. 1997 leri, Selim, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Sepya Mrekkebi, stanbul 1997, s. 180181. Krolu, Erol, "Ahmet Hamdi Tanpnar'm Zaman Anlay", Cogito, say 11, 1997, s. 201-222 Ayvazolu, Beir, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Aksiyon, 25-31 Ocak 1997, s. 56-57. Kahraman, Haan Blent, "Tanpmar' Unutmak", Radikal, 31 Ocak 1997. Lekesiz, mer, "Bir Yol", Hece, say 2, ubat 1997, s. 34-29; Trk Edebiyatnda yk-2, stanbul 1998, s. 145-178. ztrk , Haan "Tanpmar in Yazlanlar", Dergh, say 87, Mays 1997, s. 20-22. Tuncer, Hamdi Can, "Mmtaz Hi yi Deil-. Huzu'da Huzursuzluun Neden leri", Kuram, say 14, Mays 1997, s. 45-49.

856 T an p n a r zerine Yazlar

Orhanolu, Hayrettin, "Ahmet Hamdi Tanpnar'da Zaman Estetii", Kltr Dnyas, say 2, Haziran 1997, s. 70-73. Yceylmaz, Muhterem, "Zincirin Kopuk Halkalar", Trk Edebiyat, say 285, Temmuz 1997, s. 23-25. Karadeniz, Abdurrahim, "Huzur'un Saz Paralar I-II", Hece, say 7-8, TemmuzAustos 1997, s. 54-57; 50-52. ne, Mustafa, "Tanpnar'n iiri ve Gizemcilik", Ludingirra, say 2, Yaz 1997, s. 56-59. Snar, Alev, "Ahmet Hamdi Tanpmar ve Bursa", Kltr ve Sanat, say 35, Eyll 1997, s. 10-14; Trk Dili, say 566, ubat 1999, s. 115-125. Ik, Kenan, "Tanpmar Huzurlarnzda" {Huzur romann tiyatroya uyarlayp sahneleyen K. Ik ile sylei. Konuan: Glcan Tezcan-Smeyra Ylmaz), Yeni afak, 16 Ekim 1997. Kutlu, Mustafa, "Cumhuriyet Aydnlarnn Huzursuzluu", [Huzur'un sahne lenmesi zerine]. Yeni afak, 23 Ekim 1997. Ayvazolu, Beir, "Huzur" [Huzur'un sahnelenmesi zerine]. Zaman, 25 Ekim 1997. Dorsay, Atilla, "Bir Tath Huzur Alamadk", [Huzur'un sahnelenmesi zerine]. Cumhuriyet, 26 Ekim 1997. Frat, A. Hikmet, "Anlarla Tanpmar ". Erguvan, [Samsun, 19 Mays Fen-Edebiyat. Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm rencileri], yl 2, say 3, Ka sm 1997, s. 45-46. 1998 Akatl, Fsun, "Tanpmar ve Aydaki Kadn", Zamam Yaatan Roman-Zamana Di renen iir, stanbul 1998, s. 13-16. Batur, Enis, "Tanpnar'n Defterleri", "Tanpnar'a Skt Suikasti", Trkiye'nin lemi, stanbul 1998, s. 169-171; 172-174. Okay, Orhan, "Huzur", Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, cilt XVIII, stanbul 1998, s. 439-441. Okay, Orhan, "Tanpmar, Ahmet Hamdi", Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, cilt VIII, stanbul 1998, s. 225-232. Snar, Alev, "Tanpnar'n Romanlarnda Musiki Temi", Dou Akdeniz, say 1, Ga zi Mausa 1998, s. 107-124. Uman, Abdullah, "Yaz Yamuru", Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, cilt VIII, stanbul 1998, s. 568-569. Ayvazolu, Beir, "Ahmet Hamdi Tanpmar", Aksiyon, say 112,25 Ocak 1998; Sretler ve Sretler, stanbul 1999, s. 38-43.

A h m et H a m d iT a n p n a r z e rin e Yazlar Bibliyografyas (K ro n o lo jik ) 8 57

Durukan, Hseyin, "Bir Milletvekilliine Bir Yaz", [Tanpna^m "Marallarn Bayram" adl yazs hakknda]. Yeni afak, 8 ubat 1998. Ayvazolu, Beir, "Tanpnar Milliyeti Deil Miydi?", Zaman, 11 ubat 1998. Akla, erif, "Mill Romantik Duyu Tarz ve Trk Edebiyat VI: Ahmet Hamdi Tanpnar", Trkiye Gnl, say 50, Mart-Nisan 1998, s. 243-250. Esen, Nket, "Huzur ve Kara Kitap'ta stanbul'un Semtleri", Varlk, say 1087, Nisan 1998, s. 26-28. Krolu, Erol, "Ahmet Hamdi Tanpnar ve stanbul", Varlk, say 1087, Nisan 1998, s. 29-32. Bykak, Erin, "Trk Romanclndan Kesitler 1: Tanpnar Romancl", D ve Dnce, say 2, Mays-Temmuz 1998, s. 58-70. Aydn, Erturul, "Ahmet Hamdi Tanpna'm iir Grnn Kaynaklardaki Ak si", Yedi M im, Haziran 1998, s. 42-45. Eronat, Canan Ycel, "Tanpna'dan Haan li Ycel'e Mektuplar", Varhk / Ki tap eki, say 73, Haziran 1998, s. 4. zgl, M. Kayahan, "Neredesin Tanpnar?", Irmak, say 1, Haziran 1998, s. 6-14; Ludingirra, say 6, Bahar 1998, s. 75-83. Miyasolu, Mustafa, " Byk Romanc" (Safa, Tanpnar, Bura), Trk Edebi yat, say 298, Austos 1998, s. 15-16; Berceste, say 19, Ocak 2004. Feldman, VValter, "Ahmet Hamdi Tanpna'n Saatleri Ayarlama Enstits'nde Zaman, Bellek ve zyaam yks", Kitap-hk, say 34, Gz 1998, s. 122-140. Selim, Ahmet, "nemli Bir Mesele", [Huzur'un dili zerine bir eletiri]. Zaman, 26 Kasm 1998. Yener, Ali Galib, "Yaznn Yalnzlk Burcu", Virgl, say 13, Kasm 1998, s. 38-40. (O.Demiralp'in Kutup Noktas kitab zerine) Grsoy, lk, "Ahmet Hamdi Tanpma'n Eserlerinde ocukluk Hatralar", Trk Yurdu, say 18 (136), Aralk 1998, s. 61-66. 1999 Doan, Mehmet Can, "Tesadf ve Kader Arasnda Zihinsel Bir Kaza", [Huzur zerine]. Hece, say 26-27, ubat-Mart 1999, s. 95-103. Ergu, Muaz, "Bir Huzur Aray 1-11", Dibace, say 1-2, Mart, Nisan-Mays 1999, s. 4-5. Yener, Ali Galip, "ki Ate Arasnda Bir Yazar", [ki Ate Arasnda' adl senaryosu na dair]. Virgl, say 18, Nisan 1999, s. 5-7. Yazan, mit Meri, "Depremi Tanpna'la Yaamak", Yol Kltr, say 6/7, Ni. san 1999, s. 120-125. Erturul, Krat, "Trkiye'de Bathlama-Modemleme Sorunu Balamnda Ahmet Hamdi Tanpnar", Toplum ve Bilim, say 81, Yaz 1999, s. 194-202.

858 T a n p n a r zerine Yazlar

Grel, Rahan, "Tanpnar'n Klsik Edebiyahmz Hakkndaki Hkmlerine Da ir Baz Mlhazalar I-lIl", Dergh, say 112-114, Haziran-Austos 1999, s. IS IS, 14-16,19-21. Yavuz, Hilmi, "Tanpnar Divan iirini Reddetti mi?". Zaman, Tl Haziran 1999. Cokun, Zeki, "Huzur", Radikal, 28 Austos 1999. Cokun, Zeki, "Sesten Hayalden Bir Harita", Radikal, 4 Eyll 1999. Aydn, Erturul, "Tanpna^da Hayat ve ehir", Hece, say 35, Kasm 1999, s. 5051. Atikolu, Aya, "Ahmet Hamdi Tanpnar", Milliyet^ 22 Arahk 1999.
2000

Demiralp, Ouz, "Tanpnar'n iirleri in nsz Aray", Ahmet Hamdi Tanpnar. iirler, 2.b., stanbul 2000, s. 7-9. Enginn, nci, "Sanat ve Deprem", Aratrmalar ve Belgeler, stanbul 2000, s. 331-336. nci, Handan, "Tefrikadan Kitaba Huzur", Huzur, YKY, stanbul 2000, s. 427442. Parla, Jale, "Taksim Kabul Etmi Zamann Aynas Roman: Mahur Beste", Don Kiot'tan Bugne Roman, stanbul 2000, s. 282-305. Orhan, Seluk, "Romann Mihveri Tanpnar m Proust mu?". Dergh, say 119, Ocak 2000, s. 9-10. Miskiolu, Ahmet, "Ahmet Hamdi Tanpnar stne", Trk Dili Dergisi, say 76, Ocak 2000, s. 1-4. Yazan, mit Meri, "Tanpnar'la Bir Tan Vakti", Trk Edebiyat, say 315, Ocak 2000, s. 10-11. Yardm, Melmet Nuri, "Tanpnar' Anlamak", Trkiye, 24 Ocak 2000. Yavuz, Hilmi, "Tanpnar ve Heidegger", Est-Non/Birikimler, say 2, Ocak-ubat 2000, s. 21-24; Edebiyat ve Sanat zerine Yazlar, s. 245-250. A, Buket, "50 Yl Sonra Yine Tanpnar'n 'Huzur'undayz!", Entelektel (E Der gisi'mx\ eki>, say 4, ubat 2000, s. 14-15. Kuya, Nilfer, "Tanpnar'n Huzur Roman 50 Yanda - Huzursuz Miras", Mag (NTV Dergisi), ubat 2000,118-120. Yavuz, Hilmi, "Skt Suikasdi", Zaman, 25 ubat 2000. A, Buket, "Tanpnar Yine Arada Kald", Radikal, 26 ubat 2000. Kahraman, lim, "Hatralar Nasl Okumah Ya Da Bellei Tanpnafa Bir Oyun mu Oynuyor", Kagar, say 14, Mart 2000, s. 59-68. Armaan, Mustafa, "Orhan Pamuk ve Tanpnar", Zaman, 31 Mart 2000. Demiralp, Ouz, "Vesika-lk: Aydaki Adam", Kitap-lk, say 40, Mart-Nisan 2000, s. 92-98.

A h m e t H am di T an p n ar zerine Yazlar Bibliyografyas (K ro n o lo jik ) 8 59

Ouzertem, Sha, "Vesika-lk: Gizemli Bir 'Yaz Gecesi'nde Freud, Joyce ve Tanpnar", Kitap-ltk', say 40, Mart-Nisan 2000, s. 99-112. m, Ekrem, "Vesika-lk: Osmanl lmiye Snfnn Roman: Mahur Beste", KitapItk, say 40, Mart-Nisan 2000, s. 113-123. Tun, Ayfer (Konuan;), "Vesika-hk; Tanpna'm Bir Kelimesini Bile Feda Etme mek Lzm", (Birol Emil ve Turan Alptekin'le konuma), Kitap-lk, say 40, Mart-Nisan 2000,. s. 123-129.' nci, Handan, "Vesika-lk: Elli Yln Huzur Okumalan", Kitap-lk, say 40, MartNisan 2000, .135-143. Ycel-Eronat, Canan, "Tanpmar'a likin Anlar: Dost Ahmet Hamdi Tanpnar", Kitap-ltk, say 40, Mart-Nisan 2000, s. II. yem, Nuri, "Tanpnar'a likin Anlar: Dou Kltryle Yetimiti", Kitap-lk, sa y 40, Mart-Nisan 2000, s. III-IV Edg, Ferit, "Tanpna'a likin Anlar: Tanpnar ve Uiysses", Kitap-hk, say 40, Mart-Nisan 2000, s. IV. Dino, Gzin, "Tanpna'a likin Anlar: Beyazt Meydan'nda ldrlm Bir Gen...", Kitap-lk, say 40, Mart-Nisan 2000, s. IV-VI. Moran, Tatyana, "Tanpna^a likin Anlar: Bu Ak Yaamasaydm Huzur'u Ya zamazdm", Kitap-hk, say 40, Mart-Nisan 2000, s. VI-VII. Urgan, Mna, "Tanpnar'a likin Anlar: 'Kadn Drdr Dinlememek in Bekr ^Kaldm' ", Kitap-lk, say 40, Mart-Nisan 2000, s. VIl-VIlI. Okay, M. Orhan, "Tanpma/a likin Anlar:Aalarn, Denizin Dilinden Anlar d", Kitap-hk, say 40, Mart-Nisan 2000, s. VIII. Yldz, Saadettin, "Ne indeyim Zamann", Edebiyat Gncesi, say 15, Mart-Ni san 2000, s. 40-45. Dirin, lyas, "A. Hamdi Tanpnar, . Habip Sevk Bir Espiri Yznden arpt-, 1ar I-II", Kagar, say 14,15, Mart, Mays 2000, s. 70-81; 77-93. eker, Alper, "Tanpna'a ade-i tibar", Entelektel (E Dergisi'nin eki). Nisan 2000, s. 25. Yldz, Ali, "Akam ve Akamn Ahengi", [Tanpma'la Baudelaire'in iirini kar latrma denemesi], Trk Edebii/at, say 318, Nisan 2000, s. 26-29. Durukan, Hseyin, "Gndemdeki Tanpnar", Yeni afak, 2 Nisan 2000. Fethi Naci, "Mektupla^n Inda Tanpna/m airlii", Cumhuriyet Kitap, 6 Ni san 2000, s. 3. Armaan, Mustafa, "Tanpma' Doru Yaymlamak", Zaman, 7 Nisan 2000. Fethi Naci, "Mahur Beste-I, II, Cumhuriyet Kitap, 13, 20 Nisan 2000, s. 3. Armaan, Mustafa, "Tanpma'm Mektubundaki Cinsiyet Hatas", [AntalyalI Gen Kza Mektup hakknda]. Zaman, 21 Nisan 2000.

860 T ap m r zerine Yazlr

Yavuz, Hilmi, (rfan Klyutmaz adyla), "Tanpnarizm'e Dair", ZananlFazar eki, 70, 30 Nisan 2000. Abac, Tahir, "Aydaki Kadn", Adam Sanat, say 174, Mays 2000, s. 24-29. Enginn, nci, "Tanpnar ve Semboller", Trk Dili, say 581, Mays 2000, s. 435443; Aratrmalar ve Belgeler, stanbul 2000, s. 398-336. Yardm, Mehmet Nuri, "Yarna Kalan Kitaplar: Tanpnar Yeniden", Size, say 319, Mays 2000, s. 21. Yldz, Ali, "Huzur Romannda Halk ve Aydnlar", Trk Edebiyat, say 319, Ma ys 2000, s. 18-21. (imzasz), "Tanpnar ve Huzur", Milliyet, 7 Mays 2000. Ayvazolu, Beir, "Huzur Nasl Kefedildi?", Trk Yurdu (Trk Roman zel Sa ys), Mays-Haziran 2000, cilt 20, say 153-154, s. 166-167. Saricek, Mmtaz, "Huzur Romannn Kuruluunda Yerli ve Yabanc Tesirler", Trk Yurdu (Trk Roman zel Says), say 153-154, Mays-Haziran 2000, cilt 20, s. 235-240. Anar, Turgay, "Tan Pnarna Bakarak Saatlerimiz Ayarlamak", Sefine, say 2- 3, Mart-Nisan, Mays-Haziran 2000, s. 37-47. Bykak, Erin, "Ahmet Hamdi Tanpnar-Bir Dnem Romanclnn Deer lendirilmesi", Yaba Edebiyat, say 4, Mays-Haziran 2000, s. 7-9. Kahraman, Haan Blent, "Yitirilmi Zamann Ardnda: Ahmet Hamdi Tanpnar ve Muhafazakr Modernliin Estetik Dzlemi", Dou-Batt, say 11, Mays-Haziran-Temmuz 2000, s. 9-43. Cokun, Zeki, "Huzur Yolculuu", Virgl, say 31, Haziran 2000, s. 46-48. Behar, Cem, "Ahmet Hamdi Tanpnar/Dede Efendi", Zaman, 16 Haziran 2000. Ayvaz, Emre, "Tanpnar'n Gcrdayan Dolab", Kngar, say 16, Temmuz 2000, s. 68-79. And, Eatih, "Be ehi^in Beyolu'su", Kagar, say 16, Temmuz 2000, s. 59-67; Hayata Edebiyatla Bakmak, stanbul 2006, s. 129-138. mzasz, "Tanpnar le Yeniden", [Be ehir'in yeni basks hakknda], Znmn/Pa zar eki, say 80, 9 Temmuz 2000. Tuna, Takn, "Evvel Zaman Dnda", [Ne indeyim Zamann iiri iin bir yo rumlama denemesi], (Nuriye Akman'la rportaj), Sabah/Pazar eki, 16 Tem muz 2000. Durukan, Hseyin, "Bir Portre, ki Kitap", Yeni afak, 30 Temmuz 2000. ava, Rait, "Tanpnar Adakale'yi Grd m / rendi mi?", Kitap-lk, say 43, Eyll-Ekim 2000, s. 143-147. Aytekin, Osman, "Tanpma'n Huzur Romannda Gzel nsanlar", Krat, say 8, Eyll-Ekim 2000, s. 176-181. Ulagay, Osman, "Tanpnar'n Kefi", Milliyet, 2 Eyll 2000.

A h m et Haindi T a n p n a r zerine Yazlar Bibliyografyas (K ro n o lo jik ) 861

zgven, Fatih, "Nuran'n Dn", Radikal ki, 17 Eyll 2000; Yeryznden Not lar, stanbul 2001, s. 42-45. Keeci, Uur, "Tanpma' Anlama abalarna ddial Bir Katk: HBK!", Birikim ler, say 6, Ekim-Kasm 2000, s. 119-123. Okay, Orhan, "Tanpma'm Hikyeleri zerine Notlar", Hece, (Trk ykcl zel Says), say 46-47, Ekim-Kasm 2000, s. 176-181. Yldz, Alpay Doan, "Huzu'da nc Derecedeki Roman Kiilerinin Bakiinin Tecrbe Edinme Srecindeki Fonksiyonlar", Dergh, say 129, Kasm 2000, s. 8-11, 23.
2001

mzasz, "Tanpnar, Ahmet Hamdi", Tanzimat'tan Bugne Edebiyatlar Ansiklope disi-!, stanbul 2001, s. 788-792. stanbul Bir Terkiptir (Tanpnar'm Doumunun 100. Yl in Dzenlenen Sergi'nin Katalogu), stanbul Bykehir Belediyesi, Kltr leri Daire Ba kanl, Aralk 2001. Grbilek, Nurdan, "Kt ocuk Trk", Kt ocuk Trk, stanbul 2001, s. 66-88. Kurukafa, Vedat, "Mahur Beste zerine Bir nceleme ve zmleme Deneme si", Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Malatya 2001, say 4, s. 133-144. "Sen Tanpnafdan Ne Anlarsn?", 18 Ocak 2000, (yneten: Ayfer Tun, Konuan lar: Orhan Koak, Paul Dumont), Sorun Soruda - Salt Toplantlar 1999-2000, stanbul 2001, s. 183-200. Caner, Frat, "Tanpna'da Ar iir ve Nazmn Sonu", Evrensel Kltr, Ocak 2001, say 109, s. 22-23. Ktk, Tamer, "Kimlikleri Ayarlama Enstits", Bbiali Kltr Dergisi, Ocak 2001, s. 76. Ycel, kran, "Huzursuzluktaki Huzur", E Dergisi, say 22, Ocak 2001, s. 88-89. Bostanc, Kahraman, "Ahmet Hamdi Tanpna/n Bir Tiyatro Anketine Verdii Cevap", Trk Dili, say 590, ubat 2001, s. 157-162. Kurt, Mustafa, "Tan/pnar iirle'in zinde", Hece, say 50, ubat 2001, s. 31-41. Alemdar, lhan, "Rya ykleri ya da yk Ryalar", nc ykler, say 11, K-Bahar 2001, s. 58-60. eri, Bahriye, "Yaz Yamuru ve Acaip Bir Kadn", nc ykler, say 11, KBahar 2001, s. 53-56. Kaya, . Gven, "Tanpnar ykclne Eletirel Bir Bak", nc ykler, say 11, K-Bahar 2001, s. 61-67. Erden, Aysu - Tuba Sarta, "Ahmet Hamdi Tanpnar yksnde Zaman-BilinBilinalt atmas - Bir rnek: Yaz Gecesi", nc ykler, say 11, KBahar 2001, s. 68-79.

8 6 2 T anpm r zerine Yazlar

Eryrk, Adem, "Tanpna'n Pek de nandrc Olmayan Ho Bir yks: Yaz Yamuru", nc ykler, say 11, K-Bahar 2001, s. 80-85. Grbz, Elif, "Ryalarn Kuytusunda Mit", nc ykler, say 11, K-Bahar 2001, s. 86-89. Asiltrk, Baki, "Bir Kltr Adamnn Dnyasna Tanklklar", [T. Alptekin'in Bir Kltr Bir nsan adl kitab hakknda]. Hrriyet Gsteri, say 226, Mart 2001, s. 46-48. Kum, Burhan, "Dnp Resmi Okumak- Doumunun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpnar'n Ansna", Trkiye'de Sanat, Mart-Nisan 2001, say 48, s. 20-25. Kurt, Mustafa, "Muhatabn Arayan Bir Mektup", Hece, say 52, Nisan 2001, s. 33-36. Yardm, Mehmet Nuri, "Tanpna' Yeniden Kefetmek", Eitim Bilim, say 32, Mays 2001, s. 60-62. Ayvazolu, Beir, "Tanpnar ve Trk Kltr", Trkiye Gnl, say 67, Gz 2001, s. 36-43. Ktk, Tamer, "Tanpnar'n Yaz Yamuru Hikyesinde Meknn Kurgulan", Trk Dili, say 597, Eyll 2001, s. 277-283. Okur, Enver, "Mektuplarda Yaayan Tanpnar", Dergh, say 139, Eyll 2001, s. 14-18. Uurcan, Sema, "Tanpmar'a ehirlerin Syledii Tarih", Trklk Aratrmalan Dergisi, say 10, Eyll 2001, s. 91-108. Dirin, lyas, "Ahmet Hamdi Tanpnar'n Memleket Realiteleri", Hece, say 59, Ka sm, s. 78-81. Okay, Orhan, "Tanpnar' Yetitiren Sosyo-Kltrel evre", Kagar, say 24, Kasm-Aralk 2001, s. 21-30. Sava, Metin, "Yerlilik, Deiim ve Kreselleme Balamnda Saatleri Ayarlama Enstits", Dergh, say 141, Kasm 2001, s. 10-11,15-17. Sava, Metin, "Tanpnarla Sanal Sohbet 1-11", Trk Edebiyat, say 337, 338, Ka sm, Aralk 2001, s. 33-37; 57-59. Enginn, nci, "stanbul", Dergh, say 142, Aralk 2001, s. 7-9. Enginn, nci, "Yansmalaryla Tanpnar", Dergh, say 142, Aralk 2001, s. 10-11, 22 . Haber: "Yeni Bir A. Hamdi Tanpnar Kitab / Tanpnar Neden Moda Oldu?", (Mcevherlerin Srr), Kltr&SanatIZaman, 25 Aralk 2001. Yavuz, Hilmi, "Tanpnar ve Bergson, 1-11", Zaman, 26 Aralk 2001, 2 Ocak 2002; Edebiyat ve Sanat zerine Yazlar, stanbul 2005, s. 240-244. Alkan, A. Turan, "Sa Jlesi ve Tanpnar!", Zaman, 29 Aralk 2001.

A h m e t Ham di T a n p n a r zerine Yazlar Bibliyografyas (K ro n o lo jik ) 863

2002

Aksoy, Ali, "Uzaktan Yazlm 'Bursa'da Zaman' ", Bursa Denemeleri, stanbul 2002, s. 22-35. Dara, Ramis, "Tanpnar'n Bursa zni", Bursa Denemeleri, stanbul 2002, s. 14-21. Demiralp, Ouz, "Tanpnar'n Gizli Hzinesi", Mcevherlerin Srn'na nsz, YKY, 2002; Satrlar Arasnda Aylaklk, stanbul 2006, s. 174-176. Demiralp, Ouz, "Ahmet Hamdi Tanpnar", Modern Trkiye'de Siyasi Dnce, cilt 3, stanbul 2002, s. 24-35. Alver, Kksal, "Ahmet Hamdi Tanpmar'n Romanlarnda deolojik rg", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 15-23; bu yaznm geliti rilmi hali derginin ilaveli ikinci basksnda "Ahmet Hamdi Tanpna'n Ro manlarnda Bak As" adyla yaymlanmhr; 21 Austos 2006) Su, Hseyin, "Rya Gren ykler", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 24-38. Okay, Orhan, "Kaderin Eiinde Tanpnar", Hece (A. H. Tanpnar zel says), sa y 61, Ocak 2002, s. 7-14. etin, Nurullah, "Ahmet Hamdi Tanpma'm iiri", Hece (A. H. Tanpnar zel sa ys), say 61, Ocak 2002, s. 39-56. Kahraman, lim, "Tanpmar'n Denemecilii zerine", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 57-60. Karadeniz, Abdurrahim, "Mektuplarndaki Tanpnar: O Kadar Az Kendimiz Oluyoruz ki!". Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 61-69. Adah, Murat, "Gelenein Farkh Bir Yorumcusu: Ahmet Hamdi Tanpnar", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 70-74. Lekesiz, mer, "Tanpnar Nereden ve Nasl Bakar?", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 75-83. Trinay, Necmettin, "Ahmet Hamdi Tanpnar: 1932 ncesi ve Sonras", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 84-90. Enginn, nci, "Tanpnar' Dnrken", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 91-93. Salk, aban, "Bir ahs Nizam'n Peinde Estetii ve Felsefeyi Arayan Adam: Ahmet Hamdi Tanpnar", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 94-119. Armaan, Mustafa, "Tanpmar'n Tlsmh Aynasnda ehirler", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 120-125. Aydn, Erturul, "Ahmet Hamdi Tanpnar'da Tarih ve Zaman", Hece (A. H. Tanpmar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 126-143. Orhanolu, Hayrettin, "Eserin Maceras Yahut Maaranm Eiindeki Tanpmar",

864 * T ap m ar zerine Yzlar

Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 146-154. Dirin, lyas, "Tanpma/n Yazlarnn Bibliyografyas'na Zeyl", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 155-165. Dirin, lyas, "Ahmet Hamdi Tanpnar'n Yaymlanan lk Yazs", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 167-169. Dirin, lyas; zdemir, aban; Anar, Turgay, (Haz.:)"Ahmet Hamdi Tanpna'n Ldebiyat zerine Makaleler ve Yaadm Gibi'de Yer Almayan Yaz, R portaj ve Anketlerinden Semeler", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 170-196. Dirin, lyas; zdemir, aban, "Ahmet Hamdi Tanpnar ve Eserleri Hakknda Ya zlanlar", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 197-210. . Dirin, lyas, "Ahmet Hamdi Tanpma^n iir, Yaz, Rportaj ve Anketlerinin Ya ymland Dergi ve Gazeteler", Hece (A. H. Tanpnar zel says), say 61, Ocak 2002, s. 211. Ktk, Tamer, "Tanpnar, Modernite ve Mekn", Trk Edebiyat, say 339, Ocak 2002, s. 22-24. Okay, Orhan, "Tanpnar'n Ryalar Dnyas", Kagnr, Ocak-ubat 2002, say 25, s. 29-35; Doumunun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tnnpmar, (Haz. S. Uurcan), stanbul 2003, s. 101-106. zgven, Fatih, "Tanpna'a Bir 'Bak'", Radikal ki, 6 Ocak 2002. lhan, Havva Setenay, "Saatlerimizi Ayarlayan Adam", (Hece dergisinin zel sa ys hakknda) Yeni afak, 13 Ocak 2002. Kahraman, Haan Blent, "Nzm ve Tanpnar", Radikal, 31 Ocak 2002. Kuya, Nilfer, "Huzursuz Miras: Suat'n Mektubu", Entelektel CE'nin ilavesi), say 35, ubat 2002, s. 35-36; Baka Hayatlar, stanbul 2003; Hece (A. H. Tanpnar zel says), geniletilmi 2.b., Austos 2006, s. 63-66. Fedai, Cell, "Yazarn Tamamlanmam lk Roman Olarak 'Mahur Beste'", Der gh, say 144, ubat 2002, s. 10-19; Hece (A. H. Tanpnar zel says), genile tilmi 2. bask. Austos 2006, s. 126-132. Dirin, [., Anar, T., zdemir, ., "Mcevherlerin Srr", (Kitap hakknda konu ma), Varlk, say 1134, Mart 2002, 6-7. Kaplan, Sefa, "Tanpna^n Menderes fkesi", Hrriyet, 1 Mart 2002. Yavuz, Hilmi, " 'Bir Gl Bu Karanlklarda' Dolaysyla Tanpnar ve lgener li kisi zerine-l-I", Zaman, 27 Mart, 3 Nisan 2002; Edebiyat ve Sanat zerine Yazlar, stanbul 2005, s. 236-239. Bek, Kemal, "Yahya Kemal" (Tanpnar'n kitabnn YKY basks hakknda). Var lk, Nisan 2002. eri, Bahriye - Alemdar, lhan, "Ahmet Hamdi Tanpnar'n Trkede Yaynlan mam Bir Yazs", Dergh, say 146, Nisan 2002, s. 3-5.

A h m et Ham d T an p m ar zerine Yazlar Bibliyografyas (K ro n o lo jik ) 865

Bek, Kemd, "Tanpmaf m Mcevherleri", Virgl, say 50, Nisan 2002, s. 25-27. Ayvazolu, Beir, "Tanpmar ve Demokrat Parti", Trk Edebiyat, say 342, Nisan 2002, s. 20-22. Asiltrk, Baki, "Tanpmar Yeniden", (iirleri hakknda). Hrriyet Gsteri, say 236, Nisan 2002, s. 31-32. Uman, Abdullah, "Tanpmar zerine Deerlendirmeler", Hrriyet Gsteri, say 236, Nisan 2002, s, 38-41. Moran, Tatyana, "Orhan Pamuk Versus Ahmet Hamdi Tanpmar", Cumhuriyet Kitap, 25 Nisan 2002. Anda, Feridun, "Zamamn Aynasnda Bir Yazar: Tanpmar", E, Mays 2002, s. 64. Uman, Abdullah, {Bir Gl Bu Karanlklarda kitab hakknda Alper eker ile ko numa), Varlk, say 1136, Mays 2002, s. 10-11. leri, Selim, "Tanpna^ Tanmak...", {Bir Gl Bu Karanlklarda zerine). Cumhuri yet, 14 Mays 2002. Hzlan, Doan, "Amerikan Yaynevinde lk eviri Tanpmar", Hrriyet, 20 Mays
2002 .

Kazc, Mustafa H., "Tanpmar iiri ve Estetik Almlar", Sedir, say 4, Mays 2002, s. 8-11, ' Okay, Orhan, "Huzur: Yzbinlerce Ruh Bir raf ta". Hece (Trk Roman zel Sa ys), say 65-67, Mays-Temmuz 2002, s. 591-599. Uman, Abdullah, "Mcevherlerin Srr", Kitap-lk, say 53, Mays-Haziran 2002, s. 174-178. Enginn, nci, "Saatleri Ayarlama Enstits", Trk Dili, say 606, Haziran 2002, s. 491-493. Asiltrk, Baki, "Bir Gl Bu Karanlklarda", Hrriyet Gsteri, say 238, Haziran 2002, s. 20-21. Gndz, Olgun, "Trkiye'nin Batllama Serveninde zgn Bir portre: Ahmet Hamdi Tanpmar", TezfaVe, say 11, Temmuz-ekim 2002, s. 108-121; Uluda niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2002, say 3, s. 13-28. Sava, Metin, "Huzut'da Ayna Motifi", Dergh, say 149, Temmuz 2002, s. 23. Ayvaz, Emre, "Tanpmar in Derkenar: Sevin, Kafa Karkh, Burukluk" (Mcevherlerin Srr hakknda), Akam-bk, say 9 ,5 Temmuz 2002, s. 3. Yavuz, Hilmi, "Huzur, Bir 'Mzikal Roman' m?". Zaman, 31 Temmuz 2002; Ede biyat ve Sanat zerine Yazlar, stanbul 2005, s. 101-103. Alver, Koksal", "Ahmet Hamdi Tanpmar: Trk Muhafazakrlnn Estetii", Tezkire, say 11, Temmuz-Ekim 2002, s. 101-107. imanolu, ehnaz, "Mahur Beste'de 'Ayna'lanan 'Eksiklik' Sorunu", E, say 41, Austos 2002, s. 76-78.

866 Tvnpnar zerine Yazlar

Hzlan, Doan, "Huzut'u Tanpnaf da Bulanlar" (Sr GJ Bu Knranhklarda hak knda), Hrriyet, 21 Austos 2002; Yalnzlk Kahvesi, stanbul 2003, s. 270-271. imanolu, ehnaz, "Tanpnar in Yz Yaz: Bir Gl Bu Karanlklarda", Kanat (Bilkent niversitesi, Trk Edebiyat Merkezi Haber Blteni), Gz 2002, sa y 10, s. 12. Kahraman, lim, "Tanpnar Yayncl zerine Baz Dikkatler ve Tanpna'n Bilinmeyen ki Yazs", Kagar, say 29, Eyll-Ekim 2002, s. 70-85. Alptekin, Turan, "Ahmet Hamdi Tanpnar ve Romanlar", Hrriyet Gsteri, say 242, Ekim 2002, s. 46-51. Trenek, Mehmet, "Be ehir Etrafnda", Dergh, say 152, Ekim 2002, s. 16-18. Ein, Oray, "Tanpnar'dan Bir Hazine" (Edebiyat Dersleri hakknda). Milliyet Kllr-Sanat, 28 Kasm 2002. Yavuz, Hilmi, "Krtpil Bir Defter", Kitap-lk, say 56, Kasm-Arahk 2002, s. 128-129. U, Himmet, "Hep O ark ve Mahur Beste Arasmda Bir Mukayese", lm Ara trmalar 13, Arahk 2002, s. 183-190. 2003 Gm, Semih, "Sahnenin Dndakiler", Trk Romannda Kurtulu Sava, stan bul 2003, s. 378-388. mamolu, Tuncay, "Ahmet Hamdi Tanpnar'da Sreklilik ve Deiim", Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, say 2, Erzurum 2003, s. 131-148. Kl, Latife, "Hikye Yazar Olarak Ahmet Hamdi Tanpnar", A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, say 21, Erzurum 2003, s. 129-145. Ali, ehnaz, "Saatleri Ayarlama Enstits'nde Sosyal Tenkit", Doumunun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpnar, (Haz. S. Uurcan), stanbul 2003, s. 19-26. Asiltrk, Baki, "Tanpmar'n iirlerinde Duyular", Doumunun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpnar, (Haz. S. Uurcan), stanbul 2003, s. 27-38. Baer, Nami, "Tanpna'da Proust", Doumunun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpnar, (Haz. S. Uurcan), stanbul 2003, s. 39-46. Enginn, nci, "Tanpmar'n iir almas", Doumunun 100. Ylnda Ahmet Ham di Tanpnar, (Haz. S. Uurcan), stanbul 2003, s. 47-56. Kefeli, Emel, "Ahmet Hamdi Tanpna^n iirlerinde Renklerin Dili: Beyaz ve Mavi", Doumunun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpnar, (Haz. S. Uurcan), stanbul 2003, s. 57-60. Kerman, Zeynep, "Ahmet Hamdi Tanpmar'n Edebiyat Tarihi Hakknda Baz Grler", Doumunun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpnar, (Haz. S. Uur can), stanbul 2003, s. 71-78. Ko, Murat, "Ahmet Hamdi Tanpna'n Roman ve Hikyelerinde Kyafet-Ka-

A h m et Hamdi T a n p n ar zerine Yazlar Bibliyografyas (K ro n o lo jik ) 8 6 7

rakter likisi zerine Bir Deneme", Doumunun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpnar, (Haz. S. Uurcan), stanbul 2003, s. 79-88. Kroiu, Erol, "Hayata ok Yaldzl Bir Mazi Aynasndan Bakmak: Sahnenin Dndakilefde Bugn Yaamann mknszl", Doumunun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpnar, (Haz. S. Uurcan), stanbul 2003, s. 89-100. Uman, Abdullah, "lmnn 40. Ylmda Ahmet Hamdi Tanpnar", Doumu nun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpnar, (Haz. S. Uurcan), stanbul 2003, s. s. 107-118. Uurcan, Sema, "Tanpnar'n Eserlerinde 'Hayat' Kelimesi Etrafnda Bir Gezin ti", Doumunun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpnar, (Haz.: S. Uurcan), stan bul 2003, s. 119-131. Atsz, Bedriye / Christopher K. Neumann, "Kindlers Neues Literatr Lexikon'dan ? Ahmet Hamdi Tanpinar" (ev.: . Yce), Doumunun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpnar, (Haz. S. Uurcan), stanbul 2003, s. 133-138. Hzlan, Doan, "Tanpnar'n Snm Kibritleri" {Edebiyat Dersleri hakknda). Hrriyet, 14 Ocak 2003. pek, dil, "O Mtevazyd, Bizse ekingen", Akam-lk, 3 Ocak 2003, s. 10-11. Ertan, Ozan, "stediimiz Gibi Bir Romanmz Olsa Farkna Varr mydk?" (Bir Gl Bu Karanlklarda hakknda), Akam-lk, 3 Ocak 2003, s. 3. Akun, Nevhis C., "Ahmet Hamdi Tanpnar Hocam Anarken", Eskiehir Sakar ya Gazetesi, 26 Ocak 2003. Sayar, Ahmet Gner, "Tanpnafda lgener Etkisi Var m?", (Hilmi Yavuz'a ce vap), Trk Edebiyat, say 352, ubat 2003, s, 60-65. Sevindi, Nevval, "Bir Zarif Selmdr ehrin Kelam"(Tanpnar'm mektuplarnda Paris) Zaman-Turkuaz, 2 ubat 2003. Yavuz, Hilmi, "Tanpinar, "Entelektel Moda' m?". Zaman, 23 ubat 2003. Abac, Tahir, "Ahmet Hamdi Tanpinar ve Nazm Hikmet'in Benzer Yanlar", Yasakmeyve, say 1, ubat-Mart 2003, s. 72-78. Durak, Mustafa, "Ahmet Hamdi Tanpinar iirinde Etkile(n)me", Hrriyet Gste ri, say 246, ubat-Mart 2003, s. 22-25; A.H.Tanpnar iiri ve 2002 Bursa iirle ri, stanbul 2003, s. 61-74. Erdem, Mehmet Dursun, "Abdullah Efendi'nin Ryalar'n 'Psikanalizm ve Edebiyat' Asndan zmleme Denemesi", Dergh, say 157-158, Mart-Nisan 2003, s. 15-18, 5-19. Durak, Mustafa, "Neden Ahmet Hamdi Tanpnar iir Yarmas", A.H.Tanpnar iiri ve 2002 Bursa iirleri, stanbul 2003, s. 9-16. Durak, Mustafa, "Tanpmar'ca iirsel Tractatus", A.H.Tanpnar iiri ve 2002 Bursa iirleri, stanbul 2003, s. 17-28.

868 T a n p n a r zerine Yazlar

Doan, Mehmet H., "Tanpnar air Tanpna' Anlatyor", A.H.Tnnpmar iiri ve' 2002 Bursa iirleri, stanbul 2003, s. 29-35. Durak Mustafa (Derleyen:), "Ahmet Hamd Tanpnar ve iiri stne", A.H.Tanpmar iiri ve 2002 Bursa iirleri, stanbul 2003, s. 36-42. Glmez, Bahadr, "Tanpnar'n iirle likisi Bir Rya Hali", A.H.Tatpmar iiri ve 2002 Bursa iilerleri, stanbul 2003, s. 43-48. Korkut, Ece, "Tanpnar'n iir Dili ve Evreni", A.H.Tanpnar iiri ve 2002 Bursa i irleri, stanbul 2003, s. 49-60. Sankaya, Orhan, "gal Yh stanbul'u ya da Sahnenin Dndakiler", Kitap Haber, say 16, Nisan-Mays, s. 44-45. Doan, Mehmet Can, "Tanpma'n Bileik Kaplarndaki Basn", Kagnr, say 33, Mays-Haziran 2003, s. 88-93. Okay, Orhan, "Trk Ssleme Sanatlar Karsnda Tanpnar", Kngar, say 33, Mays-Haziran 2003, s. 94-98. zgl, M. Kayahan, "Atlantisten Gelen Adam", Kagar, say 33, Mays-Haziran 2003, s. 68-87. Tapn, Onca, "Yirmi Yl Boyunca Eksik Okuduk", Radikal Kitap, 20 Haziran 2003, s. 7. U, Himmet, "Tanpnar ve K Bahesi", Yedi klim, say 159-161, Haziran-Austos 2003, s. 47-50. Haksal, Ali Haydar, "Huzur Romannda Sava Psikolojisi: Ya Dnya mparatorlu u Ya Siyah lm", Yedi klim, say 159-161, Haziran-Austos 2003, s. 57-62. Timurolu, Senem, "Tanpna'n ahs Miti: Rya", Varlk, say 1124, Haziran 2003, s. 58-59. Tyszolu, Fatma - Bekta, Tolga, "Ferahfeza Mcuzesi: 'Huzur ", Kitap-lk, say 63, Temmuz-Austos 2003, s. 103-111. Ko, Murat, "Ahmet Hamdi Tanpnar ve stanbul'un Fethi", Kubbealt Akademi Mecmuas, say 3, Temmuz 2003, s. 62-71. zgen, Mutlu, "Bursa'da Zaman", Tabiat ve nsan, say 37, Eyll 2003, s. 33-37. Yldrm, Tahsin, "Tanpnar'n Kitaplarna Girmemi Baz Yazlan", Kagar, say 33, Mays-Haziran 2003, s. 58-59. Uman, Abdullah, "Tanpnar'n Hikyelerini Yeniden Okurken", Kagar, say 34, Eyll-Ekim 2003, s. 70-78. Alptekin, Turan, "Ahmet Hamdi Tanpnar Hakknda Bir Tartmaya Son Nok ta", Hrriyet Gsteri, say 253, Kasm 2003, s. 18-21. 2004 Kerman, Zeynep, "Ahmet Hamdi Tanpnar'n Edebiyat Tarihi'ni Yeniden Okur ken", Zeynep Korkmaz Armaan, Ankara 2004, s. 253-260.

A h m et Hamcli T a n p n a r zerine Yazlar Billiyografyas (K ro n o lo jik ) 8 69

Yardm, Mehmet Nuri, "Drtba Mmur Bir Edebiyat: Ahmet Hamdi Tanpnar". Unutulmayan Edebhjatlanmz, stanbul 2004, s. 99-102. Balc, Yunus, "Ahmet Hamdi Tanpnar'm iirinde 'Ayna' zerine", Araylar-nsan Bilimleri Aratrmalar, say 11, 2004, s. 69-84. Alptekin, Turan, "iirde Estetik Biimleni ve Aktarm", Hrriyet Gsteri, say 256, ubat 2004, s. 49-52. In, Ekrem, "Tanpnar'm stanbul'u zerine Dnceler", KitapAk, say 69, u bat 2004, s. 54-57. Kaplan, Sefa, "Yahya Kemal ve Tanpnar Oryantalis miydi?". Adam Sanat, say 217, ubat 2004, s. 36-41. Trk, Bahadr, "Dou Bahelerinde Bath Bir Bakn Huzur(suzluk)u: A. H. Tanpnar ve Trk Muhafazakrh", Liberal Dnce, say 34, Bahar 2004, s. 59-65. Yener, AH Galib, "Gemiin Muhafazas, Postmodern Okuma ve Tanpmar'a Ye niden Dnmek", Hece, say 87, Mart 2007, s. 12-16. Enginn, nci, "Teslim", Baykan S eze/e Armaan, stanbul Mart 2004, s. 521-529. Doan, bide, "Huzu'un Huzursuz Kadn: Nuran", Trk Dili, say 628, Nisan 2004, s. 339-347. Abac, Tahir, "Huzur Hangi Makamda Bestelendi", Varlk, say 1159, Nisan 2004, s. 30-33. Sunat, Halk, "Tanpnar'm Yaznsal Metni, Mzik ve 'Psikanalitik Duyarlkl Ba k'", Varlk, say 1160, Mays 2004, s. 68-72. And, M. Fatih, "Zlfl Eliflerin Melei Yahut Tanpna'da Hattn Estetii", Kagar, say 37-38, Mays-Austos 2004, s. 195-2002; Hayata Edebiyatla Bak mak, stanbul 2006, s. 117-127. Kayaalp, Levent, "mknsz Babalk" [Mahur Beste ve Saatleri Ayarlama Ensti ts etrafmda bir okuma]. Virgl, say 74, Haziran 2004, s. 18-24. Okay, Orhan, "Politika Batanda Derbeder Bir air: Ahmet Hamdi Tanpnar", Hece, say 90-92, Haziran-Austos 2004, s. 497-505. Cokun, Betl, "Tanpnar'm Siyasete Bak ve Siyas Yaam", Hece, say 90-92, Haziran-Austos 2004, s. 506-510. rgen, Ertan, "Siyasetin Duranda Edebiyatn inde Yakup Kadri Karaosmanolu, Ahmet Hamdi Tanpnar, Samet Aaolu", Hece, say 90-92, HaziranAustos 2004, s. 536-544. Eitgin, Diner, "Tanpnar'm Mavi Maviydi Gkyz adl iiri", Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim, say 52-53, Haziran-Temmuz 2004, s. 35-36. Irzk, Sibel, "Saatleri Ayarlama Enstits'nde ehir ve Zaman", stanbul, say 51, Ekim 2004, s. 132-134. Tkel, Dursun Ali, "Tanpnar'm Bizim Hikyemizi Aray ve Bu Arayta Hse yin Su'nun Yeri", Kafda, say 27, 2004, s. 12-16.

8 7 0 T an p n ar zerine Yazlar

2005

Emre, smet, 'Tan'n Pnar'a Eritii ehir: Bursa", Tanpmar'm Dnyasnda Bur sa/Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 13-25. Seluk, Ali, "...Tanpnar... Gl... Bursa...", Tanpmar'm Dnyasnda Bursa / Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 37-38. Beri, Emrah - Trk, Bahadr, "Bursa; Tanpna' Anlamaya Alan Efsunlu Kap", Tanpmar'tn Dnyasnda Bursa j Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 39-53. Glgnl, Mehmet, "Tanpnar'n Dnyasnda Bursa Bursa'nn Dnyasnda Tanpnar", Tanptna/m Dnyasnda Bursa j Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 55-79. Byk, nal, "Tanpnafda Bursa", Tanpmar'm Dnyasnda Bursa /Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 81-97. Ahaladze, Ana, "Ahmet Hamdi Tanpna'n Be ehir kitabndaki Bursa'da Za man Blmnde Tehis ve ntak", Tanpmar'm Dnyasnda Bursa j Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 99-107. Cokun, Betl, "Yapma Cennet ya da Tahtgh- Kadim", Tanpmar'm Dnyasnda Bursa j Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 109-129. Akkanat, Cevat, "Bir Ana-Snak Olarak Tanpna'n Eserlerindeki Bursa", Tan pmar'm Dnyasnda Bursa j Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 131-145. Ayaydn, Kibar, "Tanpnar'n Dnyasnda Bursa / Talarda Glen Rya,", Tan pmar'm Dnyasmda Bursa, / Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 147-159. Alptekin, Ley], "imizin Aydnlk Aynasndan Geen Rya", Tanpmar'm Dn yasnda Bursa, / Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 161-172. Akbulut, Mehmet, "Su Seslerinin Beyaz Bahesindeki ehir", Tanpmar'm Dnya snda Bursa / Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 175-185. ksz, Neslihan, "Bir aire ehir Olmak", Tanpnar m Dnyasmda Bursa /Talar da Glen Rya, stanbul 2005, s. 187-195. zdemir, Yaar Bedri, "Konuan Meknlar, Susturulamayan Dler", Tanpnar'n Dnyasmda Bursa / Talarda Glen Rya, stanbul 2005, s. 197-215. Tmer, Grhan, "Ahmet Hamdi Tanpnar ve Mimarhk", Arredamento Mimarlk, Ocak 2005, s. 89-95. Acar, Zafer, "mgelerin Glgesine Snan Ahmet Hamdi Tanpnar iiri", Yedi k lim, say 178, Ocak 2005, s. 51-54. Ayaydn, Kibar, Bir Yalnzlk Seremonisi / Tanpnara Selm Olsun", Trk Edebi yat, 375, Ocak 2005, s. 42-44. Hzlan, Doan, "Bursa Tanpnar' Unutmuyor", Hrriyet, 28 Ocak 2005; Edebiyat Daima, stanbul 2006, s. 150-151. Kumsar, smail Alper, "Zaman Eksenli Medeniyet Buhran ve roni / Saatleri Ayarlama Enstits ve Tanpnar", Krklar, say 10, Ocak-ubat 2005, s. 29-39.

A h m e t Ham di T a n p n a r zerine Yazlar Bibliyografyas (K ro n o lo jik ) 871

Al, Berat, "Huzu'un rtk Anlamlan", Varlk, say 1169, ubat 2005, s. 64-68. Tetik, Ahmet, "A. H. Tanpma'n Askerlii ve Milletvekilliine Ait Belgeler", Kitap-lk, say 81, Mart 2005, s. 60-65. Demirel, smail, "K Notlar-II / Ahmet Hamdi Tanpnar", Yedi klim, say 180, Mart 2005, s. 35. Arslanbenzer, Hakan, "Eskimeyen Kitaplar: Huzur", Klavuz, say 24, Mart 2005, s. 18. Doan, Mehmet Can, "imizde alan Baklar: Ahmet Hamdi Tanpnar", Son suzluk ve Bir Gn, say 1, Mart-Nisan 2005. n, Ekrem, "Huzur Dersleri", Kitap-lik, say 82, Nisan 2005, s. 103-105. Birkiye, Atilla, "Tanpmar ve Huzur", Asklepios, say 8, Nisan-Mays-Haziran 2005, s. 92-98. In, Ekrem, "Mmtaz: oksesli Bir Dnce Repertuar", Kitap-hk, say 83, Ma ys 2005, s. 103-105. zen, Saadet, "te Tanpna'a 'Huzur' Veren Nuran", Vatan/Kitap, 1 Mays 2005, s. 14-15. Gm, Seval aliin, "Tanpnar'dan Yeni Ders Notlar", Hrriyet Gsteri, say 270, Mays 2005, s. 86. zen, Saadet, "Bir 'Kahraman'n Gerek yks", Vatan Kitap, say 14,11 Mays 2005, s. 14-15. Orhanolu, Hayrettin, "Behet Bey'den Ahmet Hamdi Tanpna'a Mektup", Ada, Yaz 2005, s. 36-37. Bedri, Yaar, "Bursa'da Zaman", Ada, Yaz 2005, s. 86-92. ztrk, Kasan, "Ahmet Hamdi Tanpnar Nasl Yazar/d?", Ada, Yaz 2005, s. 103.105. Kurtulu, Hakk, "Tanpna'a Mektup", Kitap-hk, say-84, Haziran 2005, s. 10-11. Berksoy, Berkiz, "Tanpna'n Dncesi 'Sentez' Deil, 'Armoni' Odakldr", Hrriyet Gsteri, say 271, Haziran 2005, s. 32-33. Okuyucu, Cihan, "Tanpnar'n Klasik Trk Edebiyat Hakkmdaki Grleri", Berceste, say 38, Austos 2005, s. 10-15. ztrk, Haan, "Sahnenin Dndakiler Romannda Yazarlar", Dergh, say 188, Ekim 2005, s. 5-6. etin, Osman, "Yeniden Tarih Oluturma Enstits", Dergh, say 188, Ekim 2005, s. 11,14. nertoy, Olcay, "Abdullah Efendi'nin Ryalan'nda Fantastik eler", Hrriyet Gsteri, say 274, Ekim 2005, s. 58-60. Grsoy, lk, "Mahur Beste zerine Bir Deerlendirme", M ill Folklor, say 68, K 2005, s. 59-66.

872 T anpm r zerine Yazlar

elin, Nurullah, "Ahmet Hamdi Tanpnar'n Ne indeyim Zamann iirini Tah lil", Mill Eitim, say 70, Arahk 2005, s. 8-16. 2006 Grbilek, Nurdan, "Bitmeyen raklk - Benjamin ile Tanpna'da Kayp ve Kur tarma", Victoria R. Holbrook'n Armaan, stanbul 2006, s. 183-232. Uman, Abdullah, "Deien Deerler karsnda Ahmet Hamdi Tanpmar", Tr kiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Yeni Trk Edebiyat Tarihi l, say 7, 2006, s. 479-509. Demiralp, Ouz, "Trk Romantii Olarak Ahmet Hamdi Tanpmar", (Modern leme ve Batclk), Satrlar Arasnda Aylaklk, stanbul 2006, s. 177-191. Duman, Halk Harun, "Edebiyata Adanm Bir Hayat: Ahmet Hamdi Tanpnar", Journal of Social Sciences, say 3, K 2006, s. 33-46. Akay, Ali, "Tanpna'da erisi ve Dars", Toplumbilim (A. H. Tanpmar zel sa ys), say 20, stanbul 2006, s. 5-7. Okay, Orhan, "iirler, Romanlar ve Akademik Yorgunluklar Arasnda On Doku zuncu Asr Trk Edebiyat Tarihi", Toplumbilim (A. H. Tanpmar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 13-20. Hzlan, Doan, "Snm Kibritin zinde", Toplumbilim (A. H. Tanpmar zel sa ys), say 20, stanbul 2006, s. 21-50. Ati, Sarah Moment, "ada Trk Hikyesinde Semantik Yap / Ahmet Ham di Tanpnar'n Abdullah Efendi'nin Ryalar ve Dier Hikyelerinin Tahli li", Tophtmbilim (A. H. Tanpmar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 51-77. Uman, Abdullah, "Sahnenin indekiler ve Dndakiler", Toplumbilim (A. H. Tanpmar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 79-94, Uurcan, Sema, "Zihniyetlerin Yansma Alan Olarak Tanpnar'n Romanlar", Toplumbilim (A. H. Tanpmar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 95-102. Kefeli, Emel, "Tanpnar'n Hayal Dnyasnda Yaad Corafya'nn zleri", Top lumbilim (A. H. Tanpmar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 103-106. And, M. Patih, "Ahmet Hamdi Tanpmafda Geleneksel Trk Ssleme Sanatla rndan Birisi Olarak Hat Sanat", Toplumbilim (A. H. Tanpmar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 107-112. Asiltrk, "Parallktan Btnsellie Bir dealar Tablosu: "Her ey Yerli Yerin de", Tophmbilim (A. H. Tanpmar zel say.s), say 20, stanbul 2006, S. 113116. Samsak, Mehmet, "Ahmet Hamdi Tanpnar'da Ses", Toplumbilim (A. H. Tanpnar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 117-123. Gnday, Rifat, "Proust ve Tanpnar'n Zaman Algs", Toplumbilim (A. H. Tanpnar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 125-151.

A h m et Hamdi T a n p n a r zerine Yazlar Bibliyografyas (K ro n o lo jik ) 873

Ayvaz, Emre, "Sonradan Gelenin Tankl", Toplumbilim (A. H. Tanpnar zel sa ys), say 20, stanbul 2006, s. 153-163. Bakal, Zekeriya, "Ahmet Hamdi Tanpnaf'n Yahya Kemal Monografisi zeri ne", Toplumbilim (A. H. Tanpnar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 165167. Aydn, Mehmet, "Tanpnar'da Eski ve Yeni stne", Toplumbilim (A, H. Tanpnar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 169-181. Ktk, Tamer, "Tanpna'n bir Hikyesinde Meknn ve Meknsal Unsurla rn Kltrel Dolaym", Toplumbilim (A. H. Tanpnar zel says), say 20, s tanbul 2006, s. 183-192. Anar, Turgay, "Dnyevi Zevkler Bahesinde ki Usta: Tanpnar ve Bosch", Top lumbilim (A. H. Tanpnar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 193-198. ahin, Seval, "Bir Oyun Kurumu: Saatleri Ayarlama Enstits", Toplumbilim (A. H. Tanpnar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 199-227. Alptekin, Leyl, "Aynadaki kim? Medeniyet Buhrannn ki ehreli ocuklar", Toplumbilim (A. H. Tanpnar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 229-231. Anar, Turgay, "Tanpnar'n Sreli Yaynlarda Kalm evirileri", Toplumbilijn (A. H. Tanpnar zel says), say 20, stanbul 2006, s. 233-234. Oral, Mustafa, "Ahmet Hamdi Tanpnar'n Anlat Sanatnda Antalya: Akdeniz'e nmenin Anlam zerine Dnmek", Tolklor/Edebiyat, say 48, 2006, s. T 236. ztrk, Serdar, "Tanpnaf n Oyun Dnyalan: Sinema-Enstit-Kraathane", Top lum ve Bilim, say 106, 2006, s. 155-173. Enginn, nci, "Tanpnar'n Mkemmellik abas-iir Msveddeleri zerinde Bir Deneme", Journal ofTurkish Stadies /Trklk Bilgisi Aratrmalar II, (Or han Okay Armaan), Harvard 2006, s. 37-50. Kahraman, lim, "Ahmet Hamdi Tanpnar'n Eserlerinde Gemi Metaforu", Jour nal of Turkish Stadies /Trklk Bilgisi Aratrmalar II, (Orhan Okay Armaan), Harvard 2006, s. 95-105. Krolu; Erol, "Tanpna'a Gre Almet Midhat: Esere Hayattan Girmek yahut Eseri Hayatla Yarglamak", Merhaba Ey Muharrir - Ahmet Midhat zerine Ele tirel Yazlar, (haz.: Nket Esen - Erol Krolu), stanbul 2006, s. 329 - 337. Zavotu, Gencay, "Tanpna/n ki Eserinde Musiki, Lezzet ve Tad Temalar", Jo urnal ofTurkish Stadies /Trklk Bilgisi Aratrmalar II, (Orhan Okay Armaa n), Harvard 2006, s. 379-384. ztrk, Veysel, "Tanpnar'da Sanatn Merulamas", Parmen, say 1, K 2006, s. 1-22. peki, Leyl, "Baba Olmak Oul Olmak" (Saatleri Ayarlama Ensitts hakkn da), Virgl, say 91, Ocak 2006, s. 26-29.

8 7 4 T an p n ar zerine Yazlar

nci, Handan, "Tanpma'm Nuri yem'i / Nuri yem'in Tanpnar'", Sanat evre si, say 327, Ocak 2006, s. 76-80. Krml, Bill, "Bir Ak Roman: Huzur veya Ben Neyim ve Bu Hal Neyin Nesi?" Trklk Bilimi Aratrmalar, say 19, Bahar 2006, s. 343-362. mzasz, "Tanpna'da Musiki" (N. T. Karaca'nn A.H.Tanpnar ve Musiki adl ki tab hakknda). Kitap Zaman, 6 Mart 2006, s. 59 Uman, Abdullah, "Tanpmai'n Miras ve Mehmet Kaplan", Dergh, say 194, Nisan 2006, s. 9. Demircan, mer, "Tanpnar ve Devrik Cmle", Kitnp-hk, say 93, Nisan 2006, s. 118-123. Byker, Kmil, "Tanpna'n Nefesi: Musiki" N. T. Karaca'nn A.H.Tanpmar ve Musiki adl kitab hakknda). Kitap Haber, say 28, Nisan-Mays 2006, s. 36-37. Ukan, Aye, "Unutulmayan Kitaplar: Huzur", Kitap Haber, say 28, Nisan-Mays 2006, s. 90-93. ztrk, Haan, "Aynadaki Kadn Romannda Yazarlar", Dergh, say 195, Mays 2006, s. 6, 22. nci, Handan, "Eik'le Bir Yazar", Eik Cini, say 3, Mays-Haziran 2006, s. 4-6. Anar, Turgay, "Evin Sahibi Hikyesinde Korkunun Mekn Olarak Tanpnar", Eik Cini, say 3, Mays-Haziran 2006, s. 18-25. Demiralp, Ouz, "Erenky'de Bir Kadn, Bir Erkek", Eik Cini, say 3, Mays-Haziran 2006, s. 44-46. Berksoy, Berkiz, "Bir Entelektel Olarak Tanpnar", Dou-Bat, Entelekteller 111, say 37, Mays-Temmuz 2006, s. 111-131. Tolunay, smail, "stanbul'u Nasl Anattlar" (M.A. Ersoy, A.H.Tanpnar, N.F.Ksakrek). Kitap Haber, say 29, Haziran-Temmuz 2006, s. 16-19. ahyan, Zeyneb, "Erken Cumhuriyet Dnemi Sentezci Muhafazakrl'nda Deiim: Ahmet Hamdi Tanpnar ve Trk Modernlemesi", Muhafazakr Dnce, say: 9-10, Yaz-Gz 2006, s. 79-99. Durukan, Deniz, "A.H. Tanpnar-Saatleri Ayarlama Enstits", Varlk, say 1187, Austos 2006, s. 27. Kerman, Zeynep, "Ahmet Hamdi Tanpna^da Resim ve Musiki: 'Mahur Sula rnda Tutuan Gemi", Trk Edebiyat, say 394, Austos 2006, s. 34-38. Uan, Hilmi, "Entelektelin Kimlii, levi ve Bir Entelektel Olarak Tanpnar", Hece (A. H. Tanpnar zel says), geniletilmi 2. bask. Austos 2006, s. 17. Berksoy, Berkiz, "Tanpna'da Eletirel ve Karlatrmac Dncenin Estetii: Contrepoint", Hece (A. H. Tanpnar zel says), geniletilmi 2. bask. Aus tos 2007, s. 34 Yener, A. Galib, "Tanpnar'daki Biz - Bizdeki Tanpnar", Hece (A. H. Tanpnar zel says), geniletilmi 2. bask. Austos 2006, s. 87-92.

A h m et Hamdi T an p n ar zerine Yazlar Bibliyografyas (K ro n o lo jik ) 875

evki, Abdullah, "Toplumumuza Bak As ve Siyasi Duruu Ynnden Ah met Hamdi Tanpnar", Hece (A. H. Tanpmar zel says), geniletilmi 2. bask. Austos 2006, s. 93-98. zgl, M. Kayahan, "Edib Tanpna'dan Edebiyat Tarihisi Tanpmar'a". Hece (A. H. Tanpnar zel says), geniletilmi 2. bask. Austos 2006, s. 99-114. Yldz, Naln, "airin Aynasndaki Kara Kedi", Hcce (A. H. Tanpnar zel say s), geniletilmi 2. bask. Austos 2006, s. 171-179. Samsak, Mehmet, "Ahmet Hamdi Tanpnar ve Sinema", Hece (A. H. Tanpmar zel says), geniletilmi 2. bask. Austos 2006, s. 195-203. Yanar, Ik, "Zaman Alglarnda Simge ve Temsil", Hece (A. H. Tanpnar zel sa ys), geniletilmi 2. bask. Austos 2006, s. 232-240. Samsak, Mehmet, " 'Yeni Debussy'ler Aldm. Behemehal Gelin...", Hece (A. H. Tanpnar zel says), geniletilmi 2. bask, Austos 2006, s. 285-289. Anar, Turgay, "Tanpma'n Bilinmeyen Drt Yazs", Hece (A. H. Tanpnar zel says), geniletilmi 2. bask. Austos 2006, s. 299-315. Gnaydn, Yusuf Turan, "Tanpnar Bibliyografyasna Ek", Hece (A. H. Tanpnar zel says), geniletilmi 2. bask. Austos 2006, s. 341-367. Samsak, Mehmet, "Tanpna'a Gre ve Tanpma'da Yeni ve Modern", Dergh, say 199, Eyll 2006, s. 17-18. Batmankaya, Murat, "Tanpnar Rehberliinde Bir airin Nesir Dnyasna 'Kola l Yaka'dan Giri", Eik Cini, say 5, Eyll-Ekim 2006, s. 106-110. Tosun, Necip, "Yaral Bilin'te Mzik, Zaman ve Rya Estetii /Ahmet Hamdi Tanpnar ykcl", Hece yk, say 10, Ekim 2006. Erdoan, Tamer, " 'Bir Gei ve Medeniyet Mcadelesi Devri' Edebiyat Tarihi" (XJX. Asr Trk Edebiyat Tarihi'nin YKY basks zerine), YKY Haber Blteni, Aralk 2006, s. 5. Hzlan, Doan, "Efsane Kitap Vitrinlerde" {XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi'nin YKY basks). Hrriyet, 30 Aralk 2006. 2007 Ayvaz, Emre, "Tanpnafn Edebiyat Tarihini Nasl Okuyalm?", Kitap Zaman, 1 Ocak 2007, s. 6. Uman, Abdullah, "Niin Tanpnar, Yeniden", (Konuan; Seval ahin), Hrriyet Gsteri, say 286, Ocak 2007, s. 7-10. ztrk, Haan, "Kendimizi Bilmekle Balayan Yazar", Radikal ki, 7 Ocak 2007. Hatipolu, Aytekin, "XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, Yeniden ve 'Yeni'", Vatan Kitap, 15 Ocak 2007, s. 6. z, Ahmet, "rafta Bir Usta: Tanpnar", BirGn/Kitap, say 31, 25 Ocak 2007, s. 4.

876 T an p n ar zeriie YazliU'

Trke, A. mer, "Modern Muhafazakr; Ahmet Hamdi Tanpr\ar", BirGiin/Kitap, say 31, 25 Ocak 2007, s. 6-7. Yldrm, idem, "Tanpnar ve Poe yklerinin Ortak Bunalm ve Ortada Ka lan; Benlii Zihninde Karan Adam", BirGn/Kitap, say 31, 25 Ocak 2007, s. 8-9. Akkyal, Berna, "Huzur'a Dair Bitmeyen Huzursuzluumuz", BirGiin/Kitap, sa y 31,25 Ocak 2007, s. 10-11. Uman, Abdullah, "XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi'nin Birok Blmn Ro man Gibi Okuyabilirsiniz", (Konuan: Beir Ayvazolu), Trk Edebiyat, sa y 4000, ubat 2007, s. 58-63. Bulut, Hlya, "Evliya elebi ve Ahmet Hamdi Tanpna' Birlikte Okumak (m?)". Varlk, say 1182, Mart 2006, s. 49-52. Soysal, Rengin, "Ahmet Hamdi Tanpma/n Kendine Rastlad An", K, say 27, Nisan 2007. Onaran, Mustafa erif, "Eletirel Deneme Neye Yarar?" {XIX. Asr Trk Edebiya t Tarihi zerine. Varlk, say 1195, Nisan 2007, s. 44-47. leri, Selim, "Benzeri Olmayan Bir Eser" (XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi zerine). Radikal Kitap, 13 Nisan 2007, s. 5. Yeilyurt, Trkn, "Metropol Lirikleri / Tanpmat'n Kadm ehreli iirlerinde Claude.Monet'nin 'Nilfer Havuzu Serisi' Adl Resmini Okumak", Yasakmeyve, say 26, Mays-Haziran 2007, s. 102-105. ahin, Seval, "Varhk ile Yokluk Arasnda Bir Oyun: Abdullah Efendi'nin Rya lar", Eik Cini, say 9, Mays-Haziran 2007, s. 35-47. Ayaydn, Kibar, "Tanpna'm Dnyasnda Bursa / Talarda Glen Rya", Der gh, say 208, Haziran 2007, s. 15-18. ztrk, Haan, "Saatleri Ayarlama Enstits'nn Yazarlar", Dergh, say 208, Haziran 2007, s. 18. Mignon, Laurent, "Tanpmar Kadar Yeniliki Olmak", Varhk, say 1197, Haziran 2007, s. 24-25. ztop, ener, "Sanat Rya zerine Grselletiren Tanpnar", Artist-Modern, sa y 6/79, s. 86-87. stn, Mustafa, "Tanpna/m 'Antalyah Gen Kz'a Mektubunun yks", Mil liyet Sanat, say 854, Temmuz 2007, s. 98-99. ahin, Mukaddes, "Kuprlere Yansyan Tanpnar, Kitap-lk, say 107, TemmuzAustos 2007, s. 11-14. Temo, Selim, "Tanpnar iirinde Akn Halleri", Varhk, say 1199, Austos 2007, s. 34-38. K., Deniz Aktan, "Peki Sizin Akhnzda Ne Var Sayn Ramiz?: Tanpnar'n zinde Bir Kar-Aktarm zmlemesi", Pasaj, say 4-5, Kasm 2007, s. 161-167.

A h m et Hamdi T a n p n a r zerine Yazlar Bibliyografyas (K ro n o lo jik ) 877

Dnmez, Ali Osman, "Bursa'da Zaman'a Eik'ten Bak", Yamur, say 36, Temmuz-Eyll 2007, s. 28-34. Ata, Resul Serdar, "Mahur Beste ya da Bir medeniyet Tasavvuru", Dergh, say 211, Eyll 2007, s. 17-19. Dal, Glm, "Benim Edebiyat retmenim Tanpnar'd", Brunch, say 73,2 Ey ll 2007, s. 6. Oskay, nsal, "Benim Kahramanm: Haan Tahsin Paa, Yahya Kemal, Ahmet Hamdi Tanpnar, Haydar Rifat Bey, Yusuf Ahlgan, Ece Ayhan", Sizin Kahra mannz Kim?, (Editr: M. A. Dastanl), NTV Yaynlar, stanbul 2007, s. 107-111. Ko, Hamdi, "Benim Kahramanm: Ahmet Hamdi Tanpnar", Sizin Kahramannz Kim?, (Editr: M.A. Dastanl), NTV Yaynlan, stanbul 2007, s. 269-277. Arslanbenzer, Hakan, "Tarihi Olarak Eletirmen: Ahmet Hamdi Tanpnar", K lavuz, say 47, Kasm 2007, s. 3-7. Erdoan, Mehmet, "Eletiriye Yn Veren Bir Yazar: Ahmet Hamdi Tanpnar", K lavuz, say 47, Kasm 2007, s. 8-15. mzasz, "Zeynep Bayramolu ile Ahmet Hamdi Tanpnar zerine", Yap Kredi Yaynlar Blteni, Aralk 2007. zelik, Mustafa, "Tanpmar'n Gzyle Mevlna", Berceste, say 66, Aralk 2007, s. 32-34. Salih, Selim, "Tanpnar Cephesinde Yeni Birey Yok" (Z. Bayramolu'nun Hur zursuz Huzur ve Tekinsiz Saatler adl kitab hakknda). Kitap Zaman, say 23, 3 Arahk 2007. Kahraman, Haan Blent, "ki Tutunamayan" (Tanpnar ve Ouz Atay), Sabah, 22 Aralk 2007. Hzlan, Doan, "Budalalk Deryas Bir Hayatm Var" {Gnlklerin Inda Tanpnar'la Babaa kitab zerine). Hrriyet, 27 Aralk 2007.