DELEUZE UN KKSAPINA VARI: KAFKA NIN METNLERNDE 1114

Var olan sahip olu deildir, sadece olu, nefesini teslim etmeyi, boulup gitmeyi uman olutur.. - F. Kafka

Bir edebiyat metnini beenirsiniz; onunla aranzda allmadk bir ba kurup nc bir eyi aranza katar, bir ahsa bu eserden bahsetme evkiyle dolabilirsiniz. Ve bunu ou zaman da yaparsnz. Sz konusu Kafka metni olduunda ise son eyleminizi gerekletirmeniz pek mmkn olmaz. Kurgusu, mizah, dili, karakterleri dierlerine benzemez nk. Kitab kenara koyduktan sonra ortada anlatabileceiniz ne derli toplu bir olaylar btn, ne betimleyebileceiniz ete kemie brnm bir karakter kalr. nnze bir sr soru ymaktan; gndelik hayatta yaadnz ilikileri, kendisinin, bandan kaybedilmi sava olarak tasavvur ettii yaam, (var)oluu sorunsallatrmaktan baka bir ey yapmamtr. Karakterlerini metnin iinde bulamazsnz, bulduunuzu zannettiiniz anda yitirirsiniz. Hemen baka bir olua, baka bir ey in klna sokarlar kendini, baka bir deyile hi leerek oullarlar.

Elimizde krek, bir nehirde kaykla karaya ulamak iin abalarz hep. Eer bindiimiz kayk Kafka nn metniyse bizi dolaysz olarak ve o kendine zg mizahyla okyanusun ta ortasna brakacaktr. Belki de bu mthi mizah, boulacamz bile bile okyanusa krek ekme azabmz biraz hafifletebilir. Ortada bir sknt olduu aktr. Fakat bu skntnn kayna ne nedensiz bir melankoli ne de bireysel bir ar olabilir. ektii, tm bir an, insanln ektii varolusal bir zdraptr. Yaamnn byk blmn yalnz olarak geirmi Blanchot bu sknty yle yorumlayacaktr; kurtuluumuz lmdedir ama umut yaamaktr. Bundan, hibir zaman kurtulmu olmadmz ve hibir zaman da umutsuz olmadmz sonucu kar, bizi kaybeden umudumuzdur, skntmzn iareti olan ey umuttur, yle ki sknt da zgrletirici bir deere sahiptir ve bizi umut etmeye gtrr. [i] Peki ksa mrnn ou yln Prag da geirmi bir ek Yahudisi niye Almanca yazar? Niye kendini baka bir dile srgn eder? Bu sorulara cevap verebilmek iin Deleuze un terminolojisine ve onun minr edebiyat na bavurmak gerekecek.

Minr Edebiyat: Bir Kimlik Yaratmak

Adndan yanlgya denler iin hemen belirtelim, burada sz konusu minrlk edebiyatn kendisinde deil; bizzat onun yapl biimindedir. Deleuze zaten kendisi de gerek ve byk olan edebiyatn minr edebiyat olduunu syler. imdi minr edebiyat minr edebiyat yapan, onu majrden ayran zelliklere geelim. Tabi bunun yaparken yine Kafka metinleri zerinden gideceiz.

Kafka nn niye Almancay setiini sormutuk. Fakat bu arada unu da belirtmeliyim seilen Almanca, Prag a o dnemde hakim olan Alman kltrnn etkisiyle yksek snflarn konuulmasn bir meziyet olarak grd Prag Almancasdr. Deleuze bunun, yani Prag Almancasnn Kafka nn minr edebiyatn oluturabilmesi iin o dnemde yeterince yersizyurtsuzlatrlm olduunu syler. Fakat minr edebiyat minr edebiyat yapan asl yersiz-yurtsuzlama dilde ba gsterir. Burada dil derken Prag Almancasn deil yazarn slubunu kastetmekteyim. Dil temelde yersiz yurtsuzdur, kollektiftir, kabileye aittir ve tek bir bedenden veya konuucudan kopuktur. Yurtsuzlatrma gstergeyi tek bir kkenden zgrletirerek konumamz mmkn klar; bylece, iletiimde bulunabilir ve kollektif bir toplulukta konuucu olabiliriz. Dilin kkeninde bir znenin var olduunu varsaydmzda ise yeniden yerli-yurtlulama gerekleir. [ii] Bu da demek oluyor ki Kafkann karakterleri konutuunda kimin konutuunu anlayamazsnz. Bunu syleyen yazar mdr, yoksa zaten metnin iinde pek kii leemeyen karakter midir, kestirmek mmkn deildir. Maskenin arkasndaki konuucuyu reten maskedir ama kii de ancak maskeler veya kiilikler olduu iin konuabilir. Deleuze iin slup, sesi veya ierii ssleyen bir ey deildir. Ses, anlam veya bir metnin syledii ey slubuyla bir btndr.[iii] Burada yaplan Deleuze un kavram yersiz-yurtsuzlamadr. En nemli zellik olarak bir edebiyat minr yapan, ok sayda konuturucuyu bir araya getirmesi deil; bunu yapan bizatihi bir araya getirmenin slubudur.[iv] Yersiz-yurtsuzlama kavramna biraz deindikten sonra edebiyatta yer eden yineleme kavramna deinmek gerekecek. Majr edebiyatta da yer bulan yineleme kavram minr edebiyatta biim ve ilev deitirir. Majr edebiyat bir dili, bir kimlii ifade etmeyi amalar. Devrald gelenei korumak, gelitirmek iin yineler. Metnin bir kurgusu vardr; olaylar bir kahramann evresinde dner; mekanlar ve d dnya bu karakterlerin yaad olaylar ifade etmede yan elerdir. Minr edebiyatta ise yinelene edebi olutur. Daha nce meydana geleni ifade etmek iin deil, zamansz bir gc, dilin kimlii

ve tutarll ykma gcn ifade etmek iin yineler. Bir gelecek yaratmak iin gemii ve imdiyi yineler. Bu akn bir yinelemedir. Minr bir edebiyatn yineledii sesler zaten bu edebiyatn sesleri olmad iin bir aidiyet hissi yoktur.[v] Kimliin yaratlmas olgusu nemlidir. Karar adl ykdeki babayla yaplan konumay izleyen uzun, yorucu, imgesiz blmlerin amalad udur: Hibir imgenin beceremeyeceinin stesinden gelip insan gstermek, insanlarn kimliksizliini, aralarndaki benzerliin tmleyicisini gstermek.[vi] Bir terim bir kimlii yaratmaktan te onu ifade eder hale geldiinde ise majr olur. Deleuze, Kafka da ierik biiminin eik ba ve dik ba eklinde temsil edildiine; eik ban anlatm biiminde portrelerle, dik ban ise mzikal seslerle ifade edildiini syler.[vii] Buradan tekrar anlatm biimine dnmek zere btn anlattklarmla ilgili olarak minr edebiyatn bir tr aznlk edebiyat ve onun doal biimde politik olmas gerekirliliini aklamaya girielim. Minr edebiyat aznlk edebiyatdr ama anlatt deerler aznlklar kapsad iin deil, bir dilde yersiz-yurtsuzlama salamay gerektirdii iindir bu ifade. Anadilinde yazmak deil srgn olunan dilde yazmak. Bu srgnlk sadece d koullarn deil yazarn gnlll, skntsdr biraz. Az nce de bahsedildii gibi yazarn amac dili, kimlii ifade etmek deil, dili kullanarak bunlar dntrmek, yaratmaktr. Aznlklarn edebiyat yeterince ok rnek olduunda bile majr olmaz der Deleuze.[viii] nk ne kadar ok rnek olursa dlanmlk, itilmilik, kabul edilmeyileri o kadar ok artacaktr. imdi buradan minr edebiyatn politikliine geelim. Bir aznlksnz; anadilinizi deil, iinde yaadnz veya baka herhangi bir toplumun egemen dilini kullanarak dncelerinizi, skntlarnz edebiyat yoluyla ifade ediyorsunuz. Sanrm politik bir kaygnz, amacnz olmasa anadilinizi kullanr, geleneinizi, kimliinizi srdrmeye ve gelitirmeye alrdnz. nk literatrn btn byk majr edebiyatlar byle yapmlardr. Btn minr edebiyatlarnn dorudan doruya politik olmasnn nedeni budur: politik bir mesaj ilettikleri iin deil, ama ifade edi tarzlar, sesi konuan zneden alp anonim veya kiisel-ncesi bir syleyie yerletirdikleri iin politiktirler.[ix] Adorno bunu Kafka da yle ifade eder: Davurumcu anlat elikindir. Kendisini anlattrmayan, tmyle kendisiyle snrlanm olan, dolaysyla da zgr olmayan, dahas doru drst olmayan zneyi anlatr.[x] Kafka zerinden minr edebiyat irdeledikten sonra tekrar metinlerine dnebiliriz.

BLOKLAR BTN VE HAYVAN-OLULARLA TAMAMLANAN SONLAR:METNLERN YAPISI VE ANLATIM

Aslnda Kafka metinlerini ksa ve uzun, hikaye ve roman biiminde bir ilk snflandrmaya sokarsak bu, sadece ekilsel bir snflandrma olaca iin eksik kalr. Ksa yklerinin ounun Deleuze un hayvan-olu, Adorno nun

eyleme dedii nesneleme olgusuyla bitmesinin bir aklamas olmaldr. Kafka nn bir sknts vardr, ve bu skntdan kurtulmak; sama y gzmze, insanlarn gzne sokmak iin yazar. Bir sorun izer, bir olay,ilikiyi, kavram yazarak sorunsallatrr ve sonra bu problemden kamaya alr. Deleuze bunun bir zgrlk deil ka problemi olduunu syler, bir k arama.. Bu k bulamad anda veya bulmann bir yolu olarak hayvan-olua dner, eyletirir btn canllar. Uzun metinlerinde, romanlarnda ise bloklar halinde srekli yeni sorunlar izer. Bu bloklarn zamansal, mekansal balar zayf veya hi yoktur. Srekli bir k bulunamadnda dierine atlanr ve byle uzar gider metin. Hatta Deleuze bu metinlerin aslnda sonu olmadn, bitemeyeceini, Kafka nn bitirmeye kendisinin karar verdiini syler.[xi] ster izilen, k aranlan sorunun modernizm, modern birey olduu eklinde isterseniz de Foucuault cu anlamda iimizde yer etmi, isellemi iktidar kavram eklinde yorumlayn, izilen sorundan k arama yolu metinlerinde ayndr. Kafka y Kafka yapan, zgnln yaratan yntemdir bu. Buna insandan geerek insans olmayana ka diyor Adorno. Sonunda bireyin toplumsal kkeninin bireyin yok olmasndaki g olduu ortaya kar. Kafka nn yapt, bu yok olmay emme dorultusunda bir abadr.[xii] amz insannn temel sorunu, yani yabanclamay amak iin birey ile toplumun, Ben ile d dnyann birletirilmesi, Kafka nn yaptlarnn ekirdeini oluturur.[xiii]

yklerinin hayvan-olularla erdiril(eme)diini syledik. Peki bu hayvanolularn sebebi, amac nedir? Walter Benjamin bir metninde; hayvan olmak onun iin muhtemelen sadece insan biimi ve aklnn bir utan yznden terk edilmesi anlamn tayordu. Bylesi bir utan, kendini rezil bir pavyonda bulan adam, gzlklerini silip temizlemekten alkoyar, der.[xiv] Kafka; zorunlu biimde kendine yabanclam ve ey-lemi saltk biimde znellii de, kendi yabanclamasn anlatma dken bir bedensellie, bir < nesnesellik> e zorlar. nsana zg olanla <eyler dnyas> arasndaki snr silinir. Saltk biimde znellik ayn zamanda znesizdir. < Kendilik> ancak vazgeite yaayabilir; kendine yabanc olan karsnda koza rm znenin art bir olarak dnyann kr bir artna dnr. Davurumculuun ben-i ne denli kendi zerine yanstlrsa, o denli darda braklm <eyler dnyas> na benzer.[xv] Kafka nn metinlerine, d dnyasna derinlikli bir daln yetkinlik istemesi, zorluu gibi sebeplerle konuyu burada kesmek niyetindeyim. Yoksa ben de Kafka gibi metinlerinde bir k yolu aramak zorunda kalacam.

PRAG ARTIK FTRNDE DNYAYI SAKLAYAN ADAMIN EHRDR

Snrlnn orta karar imparatorluu yapay melek gzleri altnda cehennemsi olur kar. te Kafka davurumculuu bu denli yayar. zne son katlmay da bozarak nesnelletirir kendini. Binlerce yl nce olduu gibi Kafka dmann gcn iine almakta arar kurtuluu. eylemenin etkisi znenin kendini eyletirmesiyle krlmaldr. Bana geleni yerine getirmelidir. Kafka nn kiileri tinlerini gardropta, toplumsal savamn bir annda brakmaya zorunlu braklmlardr; kentsoylu bireyin tek ansnn kendi bileiminin ve onu olduu eye yarglayan snfsal durumun olumsuzlanmasnda yatt bir andr bu.[xvi] Adorno nun bu szleri, ann sessiz rtkan, kahinini biraz da olsa anlayabilmemize k tutuyor. Belki sadece yazmak iin yazd, belki dnyay bamza ykmak iin. ylesine bir derinlikle karlarz ki, bir haritaya, bir yol gstericiye bavurmadan onu anlamaya almak krei eke eke nehirden karaya deil, okyanusa akmak gibidir. Hal byle olunca zerine en ok yazlan, yorumlanan yazarlarn banda olagelmitir. Romantik, kara mizah, davurumcu, odipi sorunlu, mistik, semitik.. uzayp giden yorumlar. Her ne olursa ve hi kimse olursa olsun yorumcular bu Pragly anlamak iin daha uzun sre zmlemeye almaya devam edecek. Bu sre belki de insan, varoluu anlama, tamamlama sreciyle edeerdir. imdilik biz onun yazdklarn okuyarak ac ekmeye; mizahyla biraz olsun bu acy evcilletirmeye ve Josef K. gibi oturup evde suumuzun bizi bulmasn beklemeye devam edelim...

[i] Maurice Blanchot, Yazko eviri dergi, Kafka zel Says 13-14, 1984, s108 [ii] Claire Colebrook, Deleuze, Bamsz Kitaplar, Ankara, 2004, s158 [iii] Agy, s164 [iv] Agy, s161 [v] Agy, s162,163 [vi] Theodor Adorno, Yazko eviri Dergi Kafka zel Says 13-14, 1984, s22 [vii] Gilles Deleuze-Felix Guattari, Kafka Minr Bir Edebiyat in, YKY, s10 [viii] Claire Colebrook, agm, s160 [ix] Agy, s153 [x] Theodor Adorno, agm, s31

[xi] Gilles Deleuze-Felix Guattari, agm [xii] Theodor Adorno, agm, s19,20 [xiii] Ernst Fischer, Yazko eviri Dergi Kafka zel Says 13-14, 1984, s155 [xiv] Besim Dellalolu, Benjamin, Say, s168 [xv] Theodor Adorno, agm, s28,29 [xvi] agy, s35