Osmanlidan bugne Krtler ve devlet

Taraf/AYE HR - Istanbul 19-25 Ekim 2008

BALARKEN PKKnn 1984 Eruh basknndan bugne dek, Avrupann en byk, dnyann altnc byk ordusuna sahip olan Trkiye, 20 bin civarndaki PKK yesini etkisiz hale getirmek iin 300 bin askerini ve 67 bin korucuyu seferber etti. 14 ilde 1987-2002 arasnda Olaanst Hal (OHAL) ve skynetimler ilan edildi. Bunlar tam 57 kez uzatld. 24 kez snrtesi operasyon yapld. Resm rakamlara gre 14 ylda 96 milyar dolar harcand. Bazlar bu rakamn aslnda 400 milyar dolar olduunu syledi. Resm rakamlara gre Trk tarafndan asker-sivil 10 bini akn kii hayatn kaybetti, bir o kadar da yaraland, sakat kald. PKK mensubu ya da yanda 25 bini akn kii etkisiz hale getirildi. AD KOYAMAMAK Yedi yl kulamzn stne yattktan sonra 2006dan itibaren tekrar trmanan dk younluklu atma durumunun bilanosu hakikaten vahim. Yrekleri dalayan lm haberleri, sadece ilan edilmemi bir savan srd blgede deil, tm lkede yaanan ama tam dkmn bilmediimiz ekonomik, sosyal, psikolojik ykmlar, Ayvalk rneinde rkerek izlediimiz trden Trk ve Krt toplumlar arasnda ykselen dmanlk hali ve daha nicesi. Damad gazeteci Metin Tokere baklrsa, smet nn Daha Cumhuriyetin kuruluuyla birlikte dnmeye balad bu Krtleri ne yapacaz diye? demiti. (Aktaran Hasan Cemal 26 Ekim 2007 Milliyet) Yani, sorun bazlarnn gstermek istedii, 1984te PKKnn emdinli ve Eruh basknlaryla balamad. Aksine Cumhuriyetle yat. Tam 85 yldr, ekavet, ekyalk, asayisizlik, feodalizm, geri kalmlk, modernleme kartl gibi balamlarda ele aldmz bu meseleye Krt Meselesi/Sorunu, Terr Meselesi ya da d mihraklarn ii ad takmann tarihesi olduka yeni. Yani PKK bir neden deil bir sonu. Ad doru koyulamad iin, meselenin nasl bitirilebilecei konusunda da uzlama yok. Eskiden harekt, tedip, tenkil, srgn ve imha, asimilasyon gibi zorbalkla zlmeye (!) allan sorun imdi de benzer yntemlerle ele alnyor. Kimi, PKKy tepelemek, kimi yerel ynetimleri ele geirmek, kimi Dou ve Gneydou Anadolu blgesine yatrm yapmak, kimi Kuzey Iraka girmek, kimi Batl lkelere ltimatom ekmekten sz ediyor. Ama pek az kimse, bu lkenin drt bir yannda Trklerle i ie yaayan, onlarla birlikte a ve i peinde koan, onlarla birlikte glen alayan iddete bulamam Krtlerin ne istediini sormuyor. Sormak ne kelime Krtlerin en azndan belli bir blmn temsil eden HEP, DEP, HADEP, DEHAP ve nihayet DTP gibi partiler devlet katnda, medyada ya da sivil toplumda srekli yok saylyor, tahkir ediyor veya dlanyor. Benzer muamele, Trkiyeli Krtlerin akrabalar olan Irakl Krtlere kar da yaplyor.

EMPAT EKSKL Bunun bir de teki yz var. Tarihi devletin izin verdii llerde renebilen Trk taraf, Krtlerin karda yrrken kart kurt sesi kard iin Krt adn alm bir Trk boyu olmadn yeni idrak etmeye balad ama, Krtler arasndaki farkllklar, Krtler ile PKK, PKK ile Krt milliyetilii, milliyeti taleplerle kltrel talepler, kltrel taleplerle insan haklar gibi olgular, kavramlar arasndaki ilikileri kurmakta zorluk ekiyor. zetle, Krtlerin (ve onlara destek veren uluslararas toplumun) kendilerinden ne istediini bir trl anlayamyor. Geri Krtler bu saptamaya ok kzyorlar ve 85 yldr sylyoruz, duymuyorsunuz, anlamyorsunuz, anlamak istemiyorsunuz diyorlar. Ama Aralk 2004de International Herald Tribunen Avrupa basks ile Le Mondea verdikleri 200 imzal Krtler ne istiyor? balkl ilandan sonra kan tartmalardan hatrlyoruz ki, henz Krtlerin kafas da ne istedikleri konusunda berraklam deil. Federal haklarla esnetilmi niter devletten ekolojik topluma, Kemalizmi referans alan demokratik konfederalizmden bamsz ulusdevlete kadar pek ok projenin yanda var. stelik bazen ayn kiiler, birden fazla projeyi ayn anda savunuyorlar. Yani her iki taraf da hakl. Ne Krtler taleplerini derli toplu, ak, net anlatabiliyor, ne Trkler onlar anlamak istiyor. Bunlara ek olarak, her iki taraf da Trkler ve Krtler gibi yaratlm kategorilerle konumann mahzurlarn yayorlar. Halbuki ne yekpare bir Trklk ne de yekpare bir Krtlk var. Ama en kts, her iki tarafn byk bir kesiminin, meseleye milliyeti paradigma iinden bakmas. nk her milliyetilik gibi, Trk ve Krt milliyetilii de dierini tekiletirerek kendini tanmlayabiliyor. Bu yaz dizisinde, iki halk arasnda modern alardaki ilikilerinin tarihesini, milliyeti paradigmalardan haberdar olarak ama onlarn esiri olmadan zetlemeyi amalyorum. nk konu, ciltler dolusu kitapla bile anlatlmayacak kadar karmak ve derin. Bu zetten hareket ederek, merak ettiiniz balklar daha derinlemesine inceleyebileceinizi umuyorum. Elbette, gerek yer snrll yznden, gerekse benim bilgisizliim ya da unutkanlm yznden atlanm nemli noktalar sizlerin eletiri ve katklaryla ilerde tamamlarm. KEND VAR, ADI YOK BR LKE: KRDSTAN Krdistan terimi ilk kez, son Byk Seluklu Sultan Sancar Beyin (. 1157) merkezi bugnk rann Hemedan kentine yakn Bahar kenti olan Krdistan Eyaletinde kullanlmt. Krdistan ad, corafi bir terim olarak, Kanuni Sultan Sleyman 1525 ve 1553 tarihli fermanlarnda da vard. I. Ahmet 1604 tarihli fermannda Umum Krdistan terimini kullanmt. 17. yzyl yazar Evliya elebi nl seyahatnamesinde ayrntlaryla Krdistan blgesini ve ehirlerini anlatmt. Sadrazam Mustafa Reit Paa 1847 ylnda ynetim birimi olan Krdistan Eyaletini kurdu. 13 Aralk 1847 tarihli Takvim-i Vekayide yaynlanan dzenlemedeki eyaletin merkezi Ahlatt ve Diyarbakr, Mu, Van, Hakkri, Cizre, Botan ve Mardini kapsyordu. Merkez sonra srasyla Vana, Mua ve Diyarbakra tand. 1856da bu eyaletin snrlar yeniden dzenlendi, 1864te ise Diyarbakr ve Van vilayetlerine blnerek son buldu. Dahiliye Nazr Mehmed Ali Beyin Hariciye Nazr Ferid Paaya gnderdii 13-14 Nisan 1335/1919 tarihli tezkirede baklrsa bu tarihte de Krdistan, Ermenistan, Krt gibi terimler hibir komplekse kaplmadan kullanlyordu. Milli Mcadelenin balarnda, Mustafa Kemalin, Krt airet reislerine ektii telgraflarda, Sovyet Rusya Dileri Komiseri ierine yazd mektuplarda, baz Meclis konumalarnda Krdistan dediini, Birinci Meclisin Doudan gelen yelerine Krdistan milletvekili dendiini biliyoruz. Ama 1923ten itibaren belgelerde blgeden Vilayat- arkya veya ark Anadolu olarak sz edilmeye balad. 1930larda ark, 1950lerde Dou ve Gneydou Anadolu, 1960larda Kalknmada ncelikli Yreler, 1984ten 2002ye kadar OHAL Blgesi dendi. Bugn ise belirgin bir ad yok ama Krdistan adn telaffuz etmek adeta tabu haline geldi. yle ki, Irakta resmi ad Krdistan Blge Ynetimi olan idari yap iin bile Kuzey Iraktaki oluum gibi garip bir terminoloji kullanlyor. randaki Krdistan blgesinden ise ok az kimsenin haberi var.

Osmanl Devletinde, 1839da Tanzimat ilanndan sonra yaanan ilk ciddi Krt ayaklanmas Cizredeki son Botan Emiri Bedirhan Beyin 1847deki ayaklanmasyd ama bu brakn milliyetilii, Krtlk bilinciyle bile deil, merkez devlete kar yetke alann geniletmek iin yaplm bir bakaldryd. Yllarca merkezle ibirlii iinde yredeki Krt airetlerine hkmeden Bedirhan Bey, bir sre sonra gcnn bysne kaplm, nce devletin Hristiyan tebaasndan Nasturilere saldrm, arkasndan Van blgesinde Tanzimat reformlarna kar kan Krt airetlerine arka kmt. Merkez devlet de, Msr Valisi Kavalal Mehmet Paa tehlikesini savuturduktan sonra Bedirhan Beye haddini bildirmeye karar vermiti. 1847de balayan atmalar, sekiz aylk bir mcadeleden sonra merkezin galibiyeti ile sonuland. Bedirhan Bey nce stanbula sonra yabanc lkelerin ricasyla Girite srgne gnderildi. Orada Mslman ve Hristiyanlar arasnda arabuluculuk yapmas zerine devlet tarafndan affedildi ve Paa unvanyla dllendirildi. EYH UBEYDULLAH SYANI Bedirhan Beyin yenilgisinden sonra blgede dinsel, ekonomik ve siyasal anlamda en gl aktr Hakkrinin emdinli blgesindeki Nehri kynde ikamet eden eyh Ubeydullah olmutu. Peygamber soyundan gelen ve Nakibendliin Halidiye koluna bal olan emdinanlar, 1877-1878 Osmanl-Rus Savandan sonra Osmanl Devleti ile ran arasndaki blgenin kontroln tamamen eline geirmilerdi. Ar vergileri ve 1879da kt geen hasad bahane eden eyh, nce vergi sistemini deitirmek iin devletle pazarlk yapm, ama istekleri yerine gelmeyince Nasturilerin de desteini alarak 1880de hem Osmanl Devletine, hem de randaki Kaar Devletine isyan ettiini aklamt. Uzun bir pazarlktan sonra Medineye srgne gitmek zorunda kalan Ubeydullahn Bakaledeki ngiltere Konsolos Yardmcs Claytona yazd mektuptaki baz ifadeler, Krtlk bilincinin ekillenmeye baladn dndryordu, nk talepler arasnda Krdistann bamsz bir blge olarak tannmas vard. (Ayaklanma hakknda ayrntl bilgi iin: Waidieh Jwadiah, Krt Milliyetiliinin Tarihi ve Geliimi, letiim, 1999, s.143-193) TCNN KRT YELER Ama ortada henz Krt milliyetilii diye bir oluumun olmad 1889da ilerde Trk milliyetiliinin ampiyonluunu yapacak olan ttihat ve Terakki Cemiyetinin (TC) kuruluu srasnda anlald. TCyi kuran be kiiden ikisi, Arapkirli Abdullah Cevdet ve Diyarbakrl shak Sukuti Krtt. Cemiyetin nde gelenleri arasna bulunan Badat Mebusu ve Darlfnun Hocas Babanzade smail Hakk, slamc evrelerde itibar gren Darlfnun Hocas Babanzade Ahmet Naim, sosyolog Ziya Gkalp nemli Krt aydnlaryd. Ayrca 1847de ayaklanan Botan Emirinin olu Bedirhan Bey, eyh Ubeydullahn olu Nehri eyhi Seyit Abdlkadir Efendi ve Bitlisli Saidi Nursi de TC yesiydi. (Kutlay, ttihat Terakki ve Krtler, Koral-Frat Yaynlar, 1991, s.26) KRDSTAN GAZETES stanbulda bunlar olurken, Bat ile iliki kurulan ve ondan etkilenilen dier corafyalardaki modern anlamda milliyetiliin ilk emareleri grlmeye balamt, ama henz siyasal deil kltrel bir uyan sz konusuydu. 1889da Bedirhan Beyin olu Midhat Mikdat Beyin Kahirede kard Krdistan gazetesi bunun bir rneiydi. Gazete geni kitlelere ulaamyordu ancak, byk kentlerdeki Krt aydn ve elitlerini etkiliyordu. Gazetede Krtlerin birlii, eitime nem vermeleri, sanayi ve bilime ynelmeleri, kklerine uzanmalar, gemilerinden onur duymalar gibi konular vurgulanyordu. Ahmed Xannin Mem u Zin adl nl destan ilk kez bu gazetede dizi halinde yaynlanmt. (Kutlay, ttihat Terakki, s. 23.) II. Abdlhamitin bask rejiminden Avrupaya kaan Jn Trklerle Krt aydnlarnn sk olmasa da temas srmt. Nitekim Mithad Beyin kardei Abdurrahman Bedirhan 1897de Cenevrede Krdistan gazetesini kartt. Gazetedeki yazlarnda Abdurrahman Bey, Anadolu Krtlerini sersemletici uykudan uyanmaya davet ediyordu ama bu arlarnda milliyeti tonlar yoktu. nk o dnemin pek ok ttihats gibi monari yanlsyd ve areyi Osmanl Devletinin restorasyonda gryordu. (Celile Celil, Krt Aydnlanmas, Avesta Basn Yayn, 2000, s.30) KRT TEAVN VE TERAKK CEMYET Seyit Abdlkadir, Saidi Nursi, Babanzade smail Hakk, Hac Tevfik (Piremerd) ve dier Krt aydnlar tarafndan 1908de kurulan

Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti (Krt Dayanma ve Gelime Cemiyeti) o tarihe kadar aralarnda ekime olan Bedirhanlar, emdinanlar ve Babanzadeleri ilk kez bir araya getiriyordu. Seyit Abdlkadire byk sayg duyan stanbullu hamallar da cemiyetin halk ayan oluturuyordu. Krtle, slama, Osmanlla, Anayasaya balln esas olduu bir dayanma rgtlenmesi olan cemiyet, Krt airetleri arasndaki sorunlar zmek iin eitim, ticaret, zanaat tevik etmeyi hedefleyen cemiyete sadece stanbulda oturan ve Trkeyi okuyup yazabilen Krtler ye yaplyordu. Krte bilmek ise zorunlu deil, sadece arzulanan bir zellikti. Anlalan cemiyet kendini Krt olmaktan ziyade Osmanl olarak tanmlyordu. (Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, kinci Merutiyet Dnemi, 1908-1918, Hrriyet Vakf Yaynlar, 1984, s. 405-407.) Cemiyetin ayn ad tayan bir gazetesi, Merutiyet adl bir de okulu vard. (Kutlay, Bedirhan Ayaklanmasndan 1920ye, s.30) KRT TALEBE HEV CEMYET lk legal Krt renci dernei 1912de ok sayda Krt rencinin okuduu Halkal Ziraat Mekteb-i lisinde kurulan Krt Talebe-i Hevi Cemiyetiydi. (Hevi mit demekti) Sava dolaysyla 1914te ara verdii faaliyetlerine 1919da tekrar balayan ve hkmete kapatld 1922ye kadar devam eden cemiyetin amac, stanbulda okuyan Krt renciler arasndaki dayanmay salamakt. Hevinin yayn organ Krte ve Krt edebiyat ile ilgili yazlarn yaynland Roja Kurd, Osmanlca ve Kurmanci dilinde yaynlanyordu. Hevinin amac Krtlerin cahilliine ve yoksulluuna are bulmakt. Roja Kurd hkmete kapatldktan sonra yerine Hetawe Kurd yaynlanmaya balad. Krdistandan Mektuplar balkl kede Krtlerin yaad eitli blgelerden haberlere yer veriliyordu. Her ne kadar Hevi siyasi meselelere ilgi duymadn ifade ediyorsa da, 1919da Paris Bar Konferansnda Krtleri temsil ettiini iddia eden erif Paaya byk sempati duyduklarn saklamyorlard. (Malmisanij, Krt Talebe-Hevi Cemiyeti, Avesta Basm Yayn, 2002) TTHATILARIN NFUS MHENDSL 1913-1914te Bitlis-Hizanda kan Mele Selim ve 1914te Barzanda kan eyh Abdselam ayaklanmalar, belirgin olmasa bile milliyeti eler tayordu. rnein Barzan syanndaki temel talep, Krt blgelerine afii mftlerin ve Krt kkenli memurlarn atanmasyd. Her iki bakaldrnn nderleri ttihat yneticiler tarafndan idam edildiler. Bu Krtlerle Trklerin arasn amad, nk Krt feodalleri ve Snni din adamlar henz Sultan kart milliyeti hareketlere souk bakyorlard. (Jwaideh, s. 211-219, 247)

Krtlerle ttihatlarn ilikisini ilk bozan 1914te kurulan skan- Aair ve Muhacirin Mdiriyetinin politikalar oldu. Kanun uyarnca nce 1916da Krte corafi ve yerleim yerlerinin isimlerini Trkeye dntrmeye balad. Ardndan Talat Paann emriyle sava srasnda deiik yerlere g etmi Krt nfusun Trk nfus iinde yzde be orannda datlmasna baland. Ama, Krtleri daha medeni olduu dnlen Trk gruplarnn arasnda eriterek modernletirmekti. Dlama iermeyen bu tutumun nedeni Krt asll sosyolog Ziya Gkalpin birbiri ardna yaynlad raporlard. Ancak, Krt tehciri srasnda alk, souk, hastalk ve jandarma iddeti sonucu byk can kayplar oldu. (Fuat Dndar, Modern Trkiyenin ifresi, ttihat ve Terakkinin Etnisite Mhendislii, 1913-1918, letiim Yaynlar, s. 399-422) Nuri Dersimi, Trklerin o gnlerde her yerde Ne mutlu Trkm diyene, Yaasn Trkler eklindeki sloganlarna Ne mutlu Krdm diyene, Yaasn Krtler diye cevap verdiklerini anlatr. (M. Nuri Dersimi, Hatratm, Doz Basm Yayn, 1997, s.31) Trk milliyetilii uyuklayan Krt milliyetiliini kkrtmakta nemli rol oynad. Bu dnemlerde TC yesi pek ok Krt aydn rakip Hrriyet ve tilaf Frkasna katldlar. erif Paa da TFye maddi destek salyordu. (Kutlay, ttihat ve Terakki, s.100, Tunaya, s.282) KRDSTAN TEAL CEMYET 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesinin imzaland ve ttihat nderlerin yurt dna kat gnlerde, Krdistan Teali Cemiyeti kuruldu. Bakan yine Seyit Abdlkadirdi. Jin adl yayn organyla cemiyet Krt milliyetiliinin artk modern anlamda dile getirilmeye balad ilk platform oldu. Ancak, milliyeti

ideolojiyi tayacak bir Krt burjuvazisi henz olumad iin, milliyeti projelerini byk devletlerin destei ile tepeden inme gerekletirmek istiyorlard. Diyarbakrdaki Krt Kulpleri ise hl TCnin kontrol altndayd ama. Cemiyetin iin Seyit Abdlkadir gibi Osmanl Devletinin iinde kalarak otonomi ile yetinmek isteyenler ile Bedirhanlar ve Cemilpaazadeler gibi bamsz Krdistan iin arasnda byk atma vard. Seyid Abdlkadir nderliindeki grup stanbuldaki ABD, Britanya ve Fransz bykelilikleri ile temasa geerek zerklik (otonomi) iin destek beklerken, (Silopi, s.57) bamszlk yanls Bedirhanlar ve Cemilpaazadeler Tekilat- timaiye Cemiyetini kurdular. Blnme Krdistan Teali Cemiyetinin aleyhine olmutu. 1920de Jin yayn hayatna son verdi ve Krdistan Teali Cemiyetinin baz yeleri rgtten ayrld. Bir sre sonra da cemiyetin sonu geldi. Ancak bunun ne zaman olduu belli deil. nk Suriyeye geen Seyid Abdlkadir, rgtn tm dokmanlarn yakm. (Ouz Aytepe, Yeni Belgeler Inda Krdistan Teali Cemiyeti, Tarih ve Toplum, S.174, Haziran, 1998. s. 13-15.) HAMDYE ALAYLARI VE ARET MEKTEPLER Birbiri pei sra gelen toprak kayplarn slamn toparlayc ve yenileyici gc ile nlemek, hatta snrlar eski haline evirmek dncesi Halife unvanl II. Abdlhamitin i ve d politikalarnn temel motifiydi. Bu amala ierde devletin resm dini olan Snni slam dairesinde olduu iin doal mttefik kabul edilen Krtler, Hamidiye Alaylarnda rgtlenerek, hem imparatorluun kadim dman Rusyaya, hem rana kar bir tampon blge oluturuldu, hem babozuk Krt unsurlar merkezin kontrolne alnd, hem de giderek glenen Ermeni milliyetiliinin n kesilmeye alld. (M.S. Lazarev, Krdistan ve Krt Sorunu, Jna N Yaynlar, s.151)

Balangta sadece Snni (Trkmen, Karapapak, Krt ve Arap) airetlerden oluturulmas ngrlen alaylar, 1891de 100 kadar Snni Krt (Kurmanc) airetinden oluturulan 36 alayla balad, say 1895de 57ye, 1910da 66ya ulat. Bu sre iinde, Snni Zaza airetleri de alaylara dahil edildi.

Abdlhamit tahttan indirildikten (1909) sonra adlar Airet Hafif Svari Alaylar olarak deitirilen alaylar, Birinci Dnya Savann patlak vermesiyle zellikle nc Orduya bal olarak Dou Cephesinde grev aldlar. Snni Krt Cibran Airetine bal alaylarn, Ermenilere ve Varto-Hns-Bingl havalisindeki Kzlba (Alevi) Zaza airetlerine kar gerekletirdii eylemler Snni ve Alevi Krtlerin ilikilerinde onulmaz yaralar at. Ancak Abdlhamitin 1886da Hicaz, Yemen, Trablusgarptan getirdii 48 renci ile balatt Airet Mektebi uygulamas tam tersi bir sonu dourdu. Hamidiye Alaylarna asker veren Zilan airetinin Abdlhamite bir mektup yazarak kendi ocuklarnn da okula kabul edilmesini istemesi zerine nce kaplar Krtlere (baka nedenlerle Arnavutlara) de alnca, okullar Arap, Arnavut ve Krt milliyetiliinin taycs olacak aydnlarn yetitii ocaklara dnd. (Ayrntl bilgi iin: Alian Akpnar ve Eugene L. Rogan, Airet, Mektep, Devlet, Osmanl Devletinde Airet Mektebi, Aram Yaynclk, 2001) Bylece Abdlhamit politikalar bir yandan Snni ve Kzlba Krt toplumlar ile Ermenileri, Sryanileri, Yezidileri ve Trkleri birbirine drrken, bu memnuniyetsizlii milliyeti taleplerin temeli yapacak aydn gruplarnn da yetimesinde pay sahibi olmutu. eyh Said syann rgtleyecek Azadi rgtnn lideri Cibranl Halit Bey de bu okullardan mezun olmutu. Ancak, Krt milliyetilii hl tabandan kopuk bir aydn hareketiydi. Tepedeki kadrolar ise ne istediklerine henz karar verememilerdi.

Erzurum ve Sivas Kongrelerinde Krtler temsil edildi mi? Mustafa Kemal Vahdettin grevlendirmesiyle, 3. Ordu Mfettii ve Fahr yaver-i hazret-i ehriyari unvan ile 19 Mays 1919da Samsuna ktktan ksa sre sonra Dou ve Gneydou Anadoludaki baz Krt airet reislerine telgraflar ekmiti. Telgraflarda kendisinin Sultan tarafndan atandn yakn bir zamanda Krdistan ziyaret etmek istediini sylyor, ayn zamanda lkenin igalci glerden kurtuluu iin onlardan destek istiyordu. Osmanl Meclis-i Mebusan ve Diyarbakrdaki Krt Kulbnn yesi Kamil Beye ve Diyarbakrl Cemil Paazadeye ektii telgraflarda, ngilterenin bamsz Krdistan Ermeni karlarna kurban etmeye altn, halbuki Krtlerin ve Trklerin karde olduunu syledikten sonra Bizim varlmzn Krtlerin,Trklerin ve btn Mslmanlarn yardmna ihtiyac var. Genel olarak hepimiz bamszlmz korumalyz ve lkemizin blnmesine izin vermemeliyiz. Ben Krtlere, Osmanl Devletinin paralanmamas art ile, onlarn gelimesine ve ilerlemesine vesile olacak btn hukuk ve imtiyazn verilmesinden yanndaym diyordu. (Ghalib Sabah, The Kurds between Sevres and Laussanne: to what extend does the Treaty of Sevres justify the Kurds nationalism aspiration?, Londra niversitesi Tarih Blmnde kabul edilmi master tezinden, s.26) KRT LAWRENCE FAKTR Mustafa Kemali bu vaatleri yapmaya gtren en nemli faktr ngilterenin 1919un yaznda, Krtlerin devlet kurma kapasitesini anlamak iin daha sonra Krt Lawrence olarak tannan istihbarat binbas E.W.C. Noeli, Krdistana gndermesiydi. Bamsz Krdistan devletinin ateli taraftar olan Noel, Celadet Bedirhan ve Kamran Bedirhan bata olmak zere Bedirhanilerle iliki kurmutu. Bu haber Mustafa Kemale ulatnda Noel ve arkadalarnn tutuklanmas iin emir kard. Bu ite baz Krt airet reisleri Mustafa Kemale rehberlik ve yardm ettii gibi Mustafa Kemale destek mesajlar gnderdiler. Halbuki Noelin Nisan 1919da Musuldan karak bir ok merkeze uradktan sonra Haziran aynda Diyarbakrda sona eren gezisi Krtlerden ziyade Yunanllarn Egeye yapt kartmadan sonra hemen hepsi eski ttihat olan Krt Kulb yelerinin hakim olduu blgede, bir katliama uramaktan korkan gayrimslimlerin durumunu tespit etmeye ynelikti. Noel gezi srasnda baz nemli Krt airetlerinin ulusal bir yapy tayacak gte ve gelimilikte olmadn da tespit etmiti. Nitekim bir sre sonra baka gerekeler de araya girince ngilizler bamsz bir Krdistan projesinden vazgetiler. Bunun zerine Mustafa Kemal Krtleri, Vilayat- arkiye Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin (VMHC) Erzurumda yaplacak genel kongresine davet etmeye karar verdi. (Andrew Mango, Ataturk and Kurds, Middle Eastern Studies, Vol. 35, No.4, 1999, s. 1-10) WILSON PRENSPLER VMHC, 1918de ttihatlar tarafndan stanbulda kurulmutu. Amac, Dou Anadolu blgesinde bir Pontus devleti ya da Ermenistan kurulmasn nlemekti. Erzuruma giderken hem Trk tarafnn hem de Krt tarafnn temel beklentisi, Mondros Mtarekesi ile her kesi yabanc igaline uram Anadoluda, ABD Bakan Wilsonun 14 lkesi uyarnca bir k yolu bulmakt. nk Wilson ilkelerinin temelini sava sonrasnda kurulacak dnya dzeninin milliyet esasna gre olmas oluturuyordu. 14 lkenin 12. maddesi ise Osmanl mparatorluunun Trk olan ksmlarnn Osmanl egemenlii salanacak fakat Trk olmayan dier halklara otonom

idareler verilecek, anakkale Boaznn milletleraras garanti altnda her milletin gemilerine daimi suretle ak olacak diyordu. Wilsonun Ermeni mandas konusunda isteksiz olmas da eklenince Krtler ve Trkler, ABDye iyice sempati duymaya balamlard. TTHATILARIN HAKMYET 23 Temmuz 1919da balayan kongreye, Trklerin arlkl olduu Erzurum Vilayetinden 24 (baz kaynaklara gre 26) kii, Sivas Vilayetinden 12 (baz kaynaklara gre 10) kii, Trabzon Vilayetinden 18 (baz kaynaklara gre 16) kii katlrken, Krtlerin arlkl olduu Bitlis Vilayeti'nden drt kii, Van Vilayetinden iki kii katlmt. Bunlardan 33 (baz kaynaklara gre 53) ttihat, ikisi Hrriyet ve tilaf idi. Delegelerin 22si Krt asllyd ama Krtleri temsil etmiyorlard. Aksine, ttihatlarn Trklk ideolojisini benimsemi kimselerdi. (Dervi Klnkaya, Milli Mcadelede Kongreler ve ttihatlk Sorunu, http://www.ait.hacettepe.edu.tr/akademik/arsiv/kongr.htm.) te yandan, kongreye Alevi (Kzlba) Krtlerin yurdu olan Dersim Vilayetinden kimse seilmemi ve katlmamt. Yine arlkl olarak Krtlerin yaad Elazizden katlacak drt kiiyle, Mardinden katlacak kiiyi Elaziz Valisi Ali Galip engellemiti. Diyarbakrdan seilen yeleri ise (ka kii bilinmiyor) Diyarbakr Valisi engellemiti. Krt milliyetiliinin nderlerinden olan Cibranl Miralay Halit Bey kongreye davet edildii halde mazeret gsterip katlmamt. (Bunun nedeni 1925te anlalacakt.) Seyit Abdlkadirin ban ektii Krt Teali Cemiyeti ise, Erzurum Kongresince gnderilen heyeti sessizce dinleyip, balarnn aresine bakmalarn sylemiti. Bamsz Krdistan peindeki Bedirhaniler ise yurt dna kmlard. Bylece Krt milliyetiliinin temsilcileri olmadan toplanan Erzurum Kongresinin 7 Austos 1335/1919 tarihli Beyannamenin 1. maddesinde Erzurum, Sivas, Diyarbakr, Mamuretlaziz, Van, Bitlis Vilayeti dahilindeki topraklarn ve zerlerinde yaayanlarn ayrlamayaca ifade edilerek, Trk milliyetilerinin Misak- Milli sylemi kada geiriliyordu. Beyannamenin 8. maddesinde ise Wilsonun milletlerin kendi kaderini tayin hakk prensibinin geerlilii vurgulanyor, konunun toplanacak milli mecliste ele alnaca vaat edilerek, deyin yerindeyse, Krtlere havu uzatlyordu. (Kongre hakknda ayrntl bilgi iin: Cevat Dursunolu, Milli Mcadelede Erzurum, Ankara 1946; Sleyman Necatinin Hatra Defteri, Yay. Haz. Ali Birinci, stanbul 1999) SVAS KONGRESNDE NE OLDU? Peki, Mustafa Kemal'in asl kongre kabul ettii Sivas Kongresi'nde Krtler temsil edildi mi? Maalesef hayr. Sivasa gitmek zere Erzurumda seilen 8 kiilik Heyet-i Temsiliye u yelerden olumutu: Mustafa Kemal (Eski nc Ordu Mfettii); Rauf Bey (Eski Bahriye nazr), Hoca Raif Efendi (Eski Erzurum Milletvekili), zzet Bey (Eski Trabzon Milletvekili) , Servet Bey (Eski Trabzon Milletvekili), eyh Fevzi Efendi (Erzincanda Nak eyhi), Sadullah Efendi (Eski Bitlis milletvekili), Hac Musa Bey (Mutki Airet Reisi.) Bu sekiz kiiden son bei, Erzurum Kongresine delege olarak bile katlmamlard. Trabzonlu delegeler o gnlerde Milli Mcadeleye katlmak yerine zerk bir Trabzon oluumu peinde koan Trabzonlular ikna etmek iin seilmiti, Krt delegeler ise TrkKrt ittifak grnmn pekitirmek iin listeye yazlmlard. Mustafa Kemalin Erzuruma zel olarak davet ettii Mutkili Hac Musa Bey, blgesinde zorbalyla tannan bir airet reisiydi, korkusundan blgesinden kamad iin Sivasa da gidememiti. Sonuta, 4 Eyll 1919da alan Sivas Kongresinde Mustafa Kemal ve arkadalaryla beraber sadece 38 kii hazr bulundu. Kongreye Osmanl dnemi yneticilerinden ttihat Mazhar Mfitin (Kansu) dnda herhangi bir Krt asll katlmad. Diyarbakr temsilcisi olarak giden hsan Hamid, Sivasa yetitiinde kongre sona ermiti. Ancak, kongreye katlmayan hsan Hamid, Sadullah Efendi ve Hac Musa Mutki adl Krt reisi, 12 yeden oluan bakanlk konseyine seilerek Trk-Krt ittifak zahiren de olsa kuruldu. Kongreye damgasn ttihatlk ve manda meseleleri vurduu iin, Wilson Prensipleri

uyarnca kendi kaderini tayin hakk gibi konular ele alnmad. Kongrenin sonu bildirisinde sadece "Milli iradeyi temsil etmek zere Millet Meclisi'nin derhal toplanmas mecburidir" gibi mulak bir ifadeyle yetinildi ve Ankaraya doru yola kld. (Ulu demir, Sivas Kongresi Tutanaklar, 1999.) BYK DEVLETLER KRTLERE HANET M ETT? 1916 tarihli mehur Sykes-Picot Andlamas erevesinde Irak, ngiltere nfuz blgesi olarak tanmlanmt. ngiliz Hkmeti ele geirilen topraklarda oluturulacak ynetim modellerine karar vermek zere Lord Curzon bakanlnda bir komisyonu grevlendirmiti. Ama ngiltere Krtler iin belli bir politika gelitirmemi gibi grnyordu. ngilizler uzun sre Krdistanl Lawrence Binba W. C. Noel araclyla politika gelitirmeye altlar. Binba Noelin nerisi, Kuzey Krdistan denilen Gneydou Anadolu blgesinde ngilterenin gzetiminde zerk bir idare kurmakt. Halbuki Britanyann Irak Valisi Sir Arnold Wilson Krdistan terimi genel anlamda corafi bir ehemmiyeti olmayan, mphem (belirsiz) bir terimdir Bugn Suriye, Trk ve Irak snrlarnn kesitii blgelerdeki byk dalar arasnda uzanan vadilerde yaayan Krtlerin ait olduklar airet dnda pek fazla birlik ya da ballk duygusu yoktur... diyordu. Kemalist glerle ngiltere arasndaki ekimelerin Musulda yaratt boluktan yararlanmak isteyen eyh Mahmud Berzenci adl Krt beyi, 22 Mays 1919da Sleymaniyedeki ngiliz birliklerini esir alp bamsz Krdistan hkmetini ilan edince ngilizlerin tepkisi sert oldu. Haziran ayna gelindiinde Berzenci Hindistana srgne gnderilmiti bile. nk A. Wilsonun selefi Sir Percy Cox, Kerkk ve Musul petrollerinin nemini fark etmiti ve blgede bamsz bir Krdistann kurulmasnn bu zenginlikten vazgeilmesi anlamna geldii konusunda merkezi ikna etmiti. Nitekim 1919 sonlarnda, Suriyeden Paris Bar Konferansna gitmeye alan Krt delegeler, ngiliz ve Fransz yetkililer tarafndan eitli yntemler kullanlarak (havalar bozuk, gemi bozuldu, tamire alnd vs.) oyalandlar, engellendiler. Austos 1921de, Irak manda ynetimi kuruldu. Faysal, Badatta krallk tacn giyerken, Milletler Cemiyeti (MC), Krtlere zerklik verilmesini tavsiye etmiti. Ancak Britanya, Krtlerin taleplerine ve MCnin nerilerine hi olumlu karlk vermedi. Ancak Araplarla Krtler arasndaki atmalarn sertlemesi zerine Ekim 1922de Berzenciyi Hindistandan getirip baz yetkilerle zerk Krdistann bana koydular. 1923te ngiltere ile Irak arasnda anlama yaplarak zerk Krdistan yine Iraka baland. ngiltere 1924 ve 1927de tekrar bakaldran Berzenciye son darbeyi 1930da vurdu ve 1941e kadar Irakn gneyine srgne gnderdi. Berzenci 1956da srgnde ld. (Paul C. Helmreich, Sevr Entrikalar, Sabah Kitaplar, 1996, ilgili sayfalar.) SOVYET RUSYANIN TAVRI 26 Nisan 1920de BMM adna Lenine bir mektup yazan Mustafa Kemal Batl emperyalistlere kar Sovyet Rusyadan destek talebinde bulunmutu. Sovyet Rusya Dileri Komiseri ierinin 3 Haziran tarihli cevabnda Trk Ermenistan, Krdistan, Lazistan, Batum ili, Dou Trakya ve ahalisi kark Trk ve Arap olan btn yerlerin, kendi kaderlerini belirlemesi gerektii belirtiliyordu. Rusyann yardmna muhta olan Mustafa Kemal 20 Haziran 1920de Lenine gnderdii ikinci mektubunda bu prensipler bizim de samimi ve ciddi prensiplerimizdir. Garp devletleriyle olan mcadelemizin esas amac da budur. Koullar olutuunda ve frsat bulunduunda bu kurallar uygulanacaktr demiti. Ancak iki hafta sonra meclisin gizli oturumunda asl niyetini gsterdi Arabistan ve Suriyenin hududu milli haricinde mstakil bir devlet olmasn Erivan Cumhuriyetini tesis ve tekil eden Ermenierin mstakil olmalarn ve bapta arzlar her ne ise zaten kabul etmiizdir. Fakat Krdistan, Lazistan vesaire hakknda deil. (TBMM Gizli Celse Zabtlar, c. I, TBMM Basmevi, 1980, s. 73.) Yani Mustafa Kemal o srada Franszlarn otorite alanna giren Suriyenin ya da Sovyet Rusyann kontrolndeki Ermenistann mstakil olmasna evet diyor ama kendi otorite

alanndaki Krtlerinkine hayr diyordu. Bu tavr elbette meclisteki Krt asll milletvekilleri tarafndan eletirilmedi. Ama Krtler iin asl anszlk, Mustafa Kemalin ordularnn I. nn Sava ile Yunan ordularn pskrtmeye balamasyd. 16 Mart 1921de imzalanan Moskova Anlamas ile Krtlerin kaderi iyice netlemiti. eyh Mahmut Berzencinin Krt halknn kendi kaderini Sovyet halknn kaderiyle birletirmeye hazr olduunu bildirerek yardm talebinde bulunduu iki mektubuna Sovyet Rusya yant bile vermedi.1923 ylnda, Ermenistanla Yukar Karaba arasnda kalan Lain, Qelbejer, Kubatl, Zengilan gibi yrelerde kurulan Kzl Krdistan adl zerk blge ise ancak 1928e kadar varln srdrebildi. SEVRDE KRT-ERMEN TTFAKI NASIL BOZULDU? Birinci Dnya Savann hesabn grmek zere Ocak 1919dan Ocak 1920ye kadar sren Paris Bar Konferansnda neler oluyordu? ngiliz ve Franszlarn kendi kontrolleri altndaki blgelerden gidecek Krt delegelerine kardklar engeller yznden Krtleri konferansta Krte bilmedii bile sylenen Osmanl Devletinin Stockholm Bykelisi erif Paa temsil etmiti. Krt halk ile organik bir ba olmayan erif Paa, meslekten gelen becerisi ve hrs ile muhayyel bir Krdistann pazarln yapmaya balamt. Ne var ki erif Paann Sevrde Ermeni heyetinin Bakan Bogos Nubar Paayla imzalad muhtra, Krt lkesinin snrlarn Van Glnn gneyinden geirdii ve fazlaca topraksal tavizler ierdii iin Bedirhanlar tarafndan; Ermeni gavuruyla uzlat iin de emdinanlar tarafndan reddedilmiti. (Bedirhanlarla Babanlarn temsil ettii devrimci gelenek ile emdinanlar ve Seyit Abdlkadirin temsil ettii muhafazakar gelenek ileriki yllarda da srekli atacaklard.) Sevrde Krtler ve Ermenilerin ortak bir devlet kurma yolunda admlar attn renen Mustafa Kemal, derhal Doudaki baz Krt airetlerini rgtledi ve Sevre protesto telgraflar gndertmeye balad. 22 ubat 1920de Erzincan havalisindeki Baban, Basuranl, Bodmanl, Bal, Medarl, Gerli, Abbas, Rol, adi ve ianl airetlerinin reislerinden Fransz Yksek Komiserliine ekilen bar konferansna bildiririz ki Krtler, soy ve din olarak Trklerle ayn lke ierisinde birletikleri yasal kardelerdir. Osmanl hkmetinden baka hi kimsenin Krtler adna konuma hakk yoktur () Ermenilerle i birlii yapma abalar sonusuz kalacaktr () Bar Konferansnn dikkatine sunuyoruz ki bizi Osmanl imparatorluundan ayrmak iin varlmzdan hibir ey brakmakszn yok etmeleri gerektiini kendilerine bildiririz deniyordu. Benzer telgraflar 19 ubat 1920de Vandan, 23 ubatta Tercan ve Hasankaleden de gnderildi. Telgraflarda kullanlan dil, bu airetlerin Mustafa Kemalin hedefleri konusunda en ufak bir bilgisi olmadn gsteriyordu. Onu Padiahn temsilcisi sanyorlard ve Ermeni tehlikesi ile korkutulduklar anlalyordu. Osmanllarn masada yalnz braklmamas yolunda bir telgraf da Seyit Abdlkadir ekti Ama sonuta telgraflarla yaplan bask en sonunda etkisini gsterdi ve erif Paa, 5 Mays 1920de Paris Bar Konferans masasndan ekildiini aklamak zorunda kald. (Bu sre hakknda ayrntl bilgi iin: Hasan Yldz, Fransz Belgeleriyle Sevr-Lozan-Musul geninde Krdistan, Koral Yaynlar.) Pariste Krt ve Ermeni ittifakn bozmay baaran Mustafa Kemalin 23 Nisan 1920de Byk Millet Meclisinin al konumasndaki u szleri, Ermeni tehlikesi henz bertaraf edilmedii iin Trk-Krt ittifaknn hala nemli olduunun kantyd: Efendiler bu hudut srf askeri mlahazalarla izilmi bir hudut deildir, hududu millidir Bu hudut dahilinde Trk vardr, erkes vardr ve anasr saire-i slamiye vardr ve Efendiler burada maksut olan ve Meclisi alinizi tekil eden zevat yalnz Trk deildir, yalnz erkes deildir, yalnz Krt deildir, yalnz Laz deildir. Fakat hepsinden mrekkep anasr- islamiyedir, samimi bir mecmuadr (Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. I. 1997, s. 30 ve 74-75) KOGR AYAKLANMASI Resm tarihe gre, 1919 ile 1921 sonu arasnda, Ankara Hkmeti'ne kar 23 isyan gerekletirildi. Bu isyanlardan sadece drd Krtlerin oturduu blgelerdeydi ve sadece ne Krt airetleri katlmt. Dierleri Saltanata ve

Halifeye bal Trkler ve erkezler tarafndan karlmt. Krt isyanlarndan en nemlisi Dersimde (bugnk Tunceli havalisi) meydana gelen Kogiri Krt Ayaklanmas oldu. Dersimdeki Alevi Krt airetleri blgenin ulalmazl ile Osmanl Devletine vergi ve asker vermeyen zerk beyliklerdi. Hafik (Kohisar), Zara, mranl, Refahiye, Kemah, Divrii, Kangal, Kurucay ve Ovack corafyasndaki 135 ky, Kogiri konfederasyonunun kontrolndeydi. 1916da Ruslar yaklatnda Sivas merkezli bir Krdistan iin grmelere balamlar, fakat Ruslar blgede bamsz bir Ermenistan kurulmasn tercih ettii iin anlama salanamamt. Bu airetler daha sonra Krt Teali Cemiyeti ile ibirlii yaptlar ve Ankaradaki yeni meclise temsilci gndermediler. ubat 1920de, zerklik taleplerini yaama geirmek zere harekete getiler. MECLSE GREN AALAR Hareketin liderliini II. Abdlhamid tarafndan paalk rtbesi verilen bolarn reisi Mustafa Paann oullar Alian ve Haydar beyler ile bu beylerin maslahatgzar olan Alier (Aliir) yapyordu. Hareketin fikri nderi ise Veteriner Hekim Nuri Dersimiydi. Ankara nce blgeye bir Nasihat Heyeti gnderdi ve Diyap Aa, Meo Aa, Ahmet Ramiz, Mustafa Bey, Hasan Hayri gibi Kogiri liderleri Dersim mebusu olarak meclise katlmaya ikna etti. Ayn gnlerde 72 Krt mebusu zerlerinde yerel giysileri ile Meclise getirilirler ve tilaf Devletlerine Ankara hkmeti ile beraber olduklarn bildiren bir telgraf ektiler. Kogiri liderlerinden Nuri Dersimi, Dersimde zerklik kazanmak zere olduklar bir dnemde, bu soysuzlarn indirdii darbeyi hkmsz brakmak iin Dersimliler adna mufassal bir rapor tanzim ederek, Krdistan Teali Cemiyeti vastas ile tilaf devletleri mmasillerine gnderdik. Bu raporda Ankara hkmetinin tazyiki ile ektirilen ve mahiyeti yukarda yazl telgrafta bahis konusu olan iddiay red ve tekzip etmekle beraber, bamsz bir Krdistan yaratlmasn istedik diye yaknacakt. (Nuri Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, Zel Yaynclk, 1994. s.125.) Ama, ne ngilizler ne de Franszlar, yek vcut davranmaktan aciz Krtler uruna giderek konumu gleen Kemalist hareketi karsna alacak kadar macerac deildi. 72 Krt beyinin ihanetini sindiremeyen Aliir ve adamlarn Ankarann gnderdii birliklere saldrmaya balaynca, asileri tepelemek iin, nce Sivas, Erzincan ve Elazda skynetim ilan edilir, ardndan 14 Mart 1921de Zo [Ermeniler] diyenleri temizledik. Lo [Krtler] diyenlerin kklerini de ben temizleyeceim" diyen Sakall Nurettin Paa komutasndaki Merkez Ordusu blgeye gnderilir. Nurettin Paann komutasnda Mustafa Kemalin Muhafz Alay Komutan Giresunlu Topal Osman'n 47. Mfrezesi de vardr. 17 Haziran 1921de Alian ve Haydar Beyler sarld. 300 civarnda isyanc lm dahil eitli cezalara arptrldlarsa da kamay baaran Nuri Dersimi ve Alier dnda kalanlar Ankara tarafndan affedilecektir, ancak isyan o kadar sert yntemlerle bastrlmtr ki, Mecliste Sakall Nurettin Paann aleyhine byk bir tartma balar. Nurettin Paay cezalandrlmaktan kurtaran ise Mustafa Kemal olacaktr. (Ayrntl bilgi iin: Kogiri halk hareketi: 1919-1921, Komal,1992.) Krtlere zerklik sz verildi mi? Yllardr baz Krt evreleri, Mustafa Kemalin, Krtleri Milli Mcadeleye kazanmak iin zerklik vaadinde bulunduunu ancak daha sonra bundan caydn iddia ederler. Son olarak insan haklarnn gzpek savunucusu avukat Eren Keskin bu iddiay

10

tekrarlad iin yarglanyor. stelik Keskini yarglayan mahkemenin atad bilirkii heyeti (ki konuyla ilikisi olan uzmanlar deiller) Mustafa Kemalin byle bir vaadi olmadna dair rapor yazarak, Keskini mahkm etmenin ilk admn atm durumdalar. Peki, Krtler ve Eren Keskin hakl mdr? Gelin birlikte karar verelim. AMASYA PROTOKOL zerklik vaadine deinen belgelerden bildiimiz kadaryla ilki (nk henz gn na kmam pek ok belge var) Sivas Kongresinden hemen sonra hazrlanan Amasya Protokolleri (Bulumas, Mlakat) diye bilinen siyasi metindir. Sklkla 22 Haziran 1919 tarihli Amasya Tamimi (Genelgesi, Kararlar) ile kartrlan bu belge, stanbul ile Milli Mcadele kadrolarnn bir uzlama giriiminin sonucu olarak 20-23 Ekim 1919 tarihlerinde hazrlanmt. 4-11 Eyll 1919 tarihleri arasnda toplanan Sivas Kongresinden hemen sonra Mustafa Kemal, stanbul hkmetinin Anadolu ile irtibatn kesmek iin, Milli Mcadeleyi destekleyen posta-telgraf mdrlerini rgtlemi, uygulanan haberleme ambargosu sonunda ibirliki Damat Ferit Paa hkmeti drlm, Kuva-y Millicilere sempati ile bakan Ali Rza Paa yeni kabineyi kurmakla grevlendirilmiti. likilerin normale dnmesini takiben stanbul adna Bahriye Nazr Salih Paa ve padiahn bayaveri Naci (Eldeniz) Paa ile Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti adna Mustafa Kemal, Rauf (Orbay) ve Bekir Sami (Kunduh) paalar lke meselelerini, bu arada Krt meselesini konumak iin Amasyada bulumulard. Nutuk'tan (TDK Yaynlar, 1965, s.176-181) rendiimize gre burada, kayt ve imzaaltna alnm, ikisi gizli sayld iin kayt altna alnmam be protokol hazrladlar. (Gizli protokollerde ne olduunu hala bilmiyoruz.) Bunlardan Krt meselesine deinen 22 Ekim 1919 tarihli kinci Protokoldeki baz ifadeler, 1960l yllara kadar kamuoyundan zenle sakland. IRK HUKUKU Gzlerden saklanan cmleler, aa koyu renkle (sadeletirerek) gsterdiimiz cmlelerdi: Beyannamenin [Sivas Kongresi sonu bildirisi] birinci maddesinde Osmanl Devletinin dnlen ve kabul edilen snrnn Trk ve Krtlerin oturduu araziyi kapsad ve Krtlerin Osmanl toplumundan ayrlmasnn imkanszl izah edildikten sonra bu snrn en asgari bir talep olarak kabul edilmesinin temini lzumu mtereken kabul edildi. Bununla birlikte Krtlerin gelime serbestliinisalayacak ekilde rk hukuku ve sosyal haklarbakmndan daha iyi duruma getirilmelerine izin verilmesine ve yabanclar tarafndan Krtlerin bamszln gerekletirme amacn gder gibi grnerek yaplmakta olunan kartrcln nne gemek iin buhususun imdiden Krtlerce bilinmesi hususu uygun grld..." Protokoldeki bu ifadelerin en nemli yan Krtlerin rk hukuku denilerek, onlarn farkl bir etnisiteden geldiklerinin Mustafa Kemal ve muhataplar tarafndan kabul edilmesidir. Bu szlerin Milli Mcadeleye Krtleri katmak iin verildii aktr. Bu sansr gn na karan tarihi Faik Reit Unat Babakanlk Arivindeki belgenin asln 1961 ylnda Tarih Vesikalar Dergisinde (S.18, s. 359-365) yaynladnda Krtlerin bu tr tartmalara girecek cesaretleri yoktu, nk siyasi adan ok zayftlar. (Bu konuya ileriki blmlerde deineceim.) Ondan sonra da konu unutuldu. Son yllarda Krt aydnlar srarla u soruyu soruyor: kinci Protokoln bu blmleri neden gzlerden karlmak istendi? Cevab tahmin etmek zor olmasa gerektir. FRANSIZ ARVLERNDEK BR BELGE Krtlere zerklik sz verildiine dair bir dier iddia Fransz Arivlerinde alan Hasan Yldza ait. Yldza gre Kogiri Ayaklanmasn takip eden gnlerde, Van, Mardin, Bitlis, Diyarbakr yresindeki Krtler 25 Kasm 1921de ortak bir bildiri ile TBMMden zerklik talebinde bulunmulard. Halil Bey bakanlndaki Krt heyeti ile grmek zere, Mustafa Kemal o sralarda Trkiyede bulunan Libyal dini lider eyh Senusi bakanlnda bir heyeti grevlendirmi, ancak Krt heyetinin temsili nitelii olmad anlalnca, grme sonulanmamt. (Fransz Dileri Bakanl arivi, Krdistan Dosyas, Cilt 13, s. 12-14ten aktaran Hasan Yldz, Belgeleriyle Sevr-Lozan-Musul geninde Krdistan, Koral Yaynlar, 1991, s. 220-221.)

11

NGLZ ARVNDEK BELGELER kinci iddia, ngiliz Arivlerinde alan Robert Olsona ait. Olsona gre 24 Mart 1922 tarihinde, stanbuldaki Britanya Komiseri Sir Horace Rumbold tarafndan Britanya Dileri Bakan Lord Curzona gnderilen bir raporun ekinde, 10 ubat 1922de, TBMMde yaplan bir celsede Krtlere zerklik verecek 18 maddelik bir kanun hakknda ciddi tartmalar yaplmt. Horace Rumbolda gre Meclisteki Krt asll yeler ki saylarnn 70 civarnda olduu sanlr, kanunda vaat edilenleri yeterli grmemilerdi. Krt yelerden 64 hayr oyu vereceini syleyince, mecliste byk kargaa kmt. Sonunda konu baka oturuma ertelenmiti. Rumbold raporunu, bir daha bu konunun ele alndn duymadn belirterek bitiriyordu. Yaznn ekinde, 18 maddenin almn ieren bir yaz vard. (The Public Record Office, Foreign Office, 371-778/Eastern E. 3553/96/65, no. 308den aktaran Robert Olson, Robert Olson, Krt Milliyetiliinin Kaynaklar ve eyh Said syan, z-Ge Yaynlar, 1992.) Kanun teklifinin maddeleri gerekten ok radikal unsurlar ieriyordu. Ancak byle bir kanun teklifinden haberim yoktu. Hemen TBMMnin gizli ve ak celse zabtlarna baktm. Her ikisinde de 10 ubat 1922 tarihli bir oturum yoktu. nk o gn Cuma gnyd, yani tatildi. Tarih yanll olabilir diye bir yl ncesinin ve bir yl sonrasnn ubat ay oturumlarn taradm. 1921 ylnda 10 ubat tarihinde oturum vard ama orada Krt zerklii tartlmamt. in ilgin yan bu iddiay ortaya atan Robert Olson tartmay sadece ngiliz Arivlerinde bulduu mektup ve eki zerinden yapyor, buna karlk meclis zabtlarna bakp bakmadna dair bilgi vermiyordu. Robert Olsondan alnt yapan baz Trk aratrmaclar ise, bu durumun farkna vardklar iin olsa gerek, Trk arivlerinde hala aklanmayan pek ok belge var notu dmlerdi. Gerekten de henz gn na kmam pek ok belge olduunu biliyorum ancak, benim baktm zabtlarda itima tarihleri ve itima saylar birbirini izledii iin, ok salam kantlar bulununcaya kadar Robert Olsonun szn ettii zerklik kanunu meselesini kukuyla karlamak gerektiini dnyorum. Krt evrelerinin de benim gibi kukucu olmasn tavsiye ediyorum. EL CEZRE KOMUTANLIINA TALMAT zerklik konusunda TBMM zabtlarna gemi tek olay, 22 Temmuz 1922 tarihinde Mecliste okunan Krdistan hakknda Byk Millet Meclisi Heyetinin Elcezire (Irak) cephesi kumandanlna yazlm 15 Temmuz 1922 tarihli talimatdr. Olduka uzun bu talimatn Krtlere zerklikle ilgili blmlerinde (sade Trke ile) yle denmektedir: 1- Aamal olarak, btn lkede ve geni lekte dorudan doruya halk tabakalarnn ilgili ve etkili olduu bir biimde yerel ynetimlerin oluturulmas i siyasetimizin gereidir. Krtlerle meskn mntkalarda ise, hem i politikamz ve hem de d siyasetimiz asndan aamal bir yerel ynetim kurulmasn savunmaktayz. 2- Milletlerin kendi kaderlerini bizzat idare etmeleri btn dnyada kabul edilmi bir prensiptir. Biz de bu prensibi kabul etmiizdir. Tahmin olunduuna gre Krtlerin bu zamana kadar yerel ynetime ilikin rgtlerini tamamlam ve bakanlarn ve

12

yetkililerini bu ama uruna bizim tarafmzdan kazanlm olmas ve oylar ak ettikleri zaman kendi kaderlerine zaten sahip olduklarn Trkiye Byk Millet Meclisi idaresinde yaamaya talip olduklarn ilan etmelidir. Krdistandaki btn almann bu gayeye dayanan siyasete yneltilmesi Elcezire kumandanlna aittir. Elcezirenin idaresi ile ilgili maddesi daha olan talimat Mustafa Kemal imzalam. (TBMM.Gizli Celse Zabtlar, Cilt 3, TBMM Basmevi, 1980, s. 550-551.) Bu talimatn neden verildiini soran milletvekillerine nce hkmet iidir denilerek cevap verilmek istenmemi ancak srarlar zerine Nihad Paann 35 sayfalk gerekesi okunmutur. (Gereke ve zerine tartmalar iin bkz. s. 552-574) Burada zetlememe imkan olmayan bu mektupta anlatlanlar zerklik kararn gerekesini aklamaktan uzaktr. Arka planda o sralar ngilizlere kar ikinci kez isyan eden eyh Mahmut Berzenciyi kontrol altna almak istei vardr. Nitekim, Berzenci bu teklife gvenerek, ngilizlere meydan okumakta ly karm sonunda uzlamazlnn cezasn Hindistana srlerek demitir. ZMT BASIN KONFERANSI Krtlere zerklik verilmesi ile ilgili phesiz en ak belge Mustafa Kemalin smet Paa ve ekibi Lozanda ter dkerken, 14 Ocak 1923de balayan ve 20 ubata kadar 35 gn sren Bat Anadolu gezisi kapsamnda, 16 Ocak akam balayp 17 Ocak sabahna kadar, zmit Kasrna davet ettii dnemin nl gazetecileriyle yapt sohbet toplantsnn metinleridir. (Mustafa Kemalin annesi bu gezi srasnda vefat etmi, Mustafa Kemal Latife Hanmla bu gezi srasnda evlenmitir.) Vakitten Ahmet Emin (Yalman), Tevhid-i Efkardan Velit Ebuzziya, leriden Suphi Nuri (leri), Taninden smail Mtak (Mayakon), Akamdan Falih Rfk (Atay), kdamdan Yakup Kadri (Karaosmanolu), zmit leriden Klzade smail Hakk ve Kzlay Dernei Bakan Dr. Adnan (Advar) ile Halide Edipin (Advar) zel olarak arld bu toplant TBMMnin yeminli drt katibi tarafndan zabt altna alnm ancak konumalarn yaynlanmamas kararlatrlmt. Yine de 20 Ocak 1923te Mustafa Kemalin kontrol ve tasvibinden getii anlalan bir haber-bildiri yaynland. Sohbette alkoll ikilerden Hilafet makamna, aznlklardan kadn mebuslara kadar 60 akn konu ele alnd halde, Nutukta sadece Hilafetle ilgili blmleri yer ald, Krtlerle, Bat Trakya'yla ve Rusya Trkleriyle ilgili baz cmleleri neredeyse bandan itibaren sansrlendi. Belgenin asln ise kasalarda sakland, aratrmaclara almad. Krtlerle ilgili olarak, aadaki cmleleri okumak iin tam 64 yl bekledik: Ahmed Emin Bey - Krt sorununa temas buyurmutunuz. Krtlk sorunu nedir? Bir i sorun olarak temas buyurursanz ok iyi olur. Mustafa Kemal - Krt sorunu bizim yani Trklerin karna olarak da kesinlikle sz konusu olamaz. nk bildiiniz gibi bizim milli snrmz iinde var olan Krt unsurlar o ekilde yerlemilerdir ki pek az yerlerde youndur. Fakat younluklarn kaybede kaybede ve Trk unsurunun iine gire gire yle bir snr domutur ki, Krtlk adna bir snr izmek istersek trl ve Trkiyeyi mahvetmek gerekir. Szgelimi, Erzuruma kadar giden Erzincana, Sivasa kadar giden Harputa kadar giden bir snr aramak gerekir. Ve hatta Konya llerindeki Krt airetlerini de gzden uzak tutmamak gerekir. Dolaysyla bal bana bir Krtlk dnmektense, bizim Tekilat- Esasiye Kanunu gereince zaten bir tr yerel zerklikle oluacaktr. O halde hangi livann halk Krt ise, onlar kendi kendilerini zerk olarak idare edeceklerdir. Bundan baka Trkiyenin halk sz konusu olurken onlar da beraber ifade etmek gerekir. fade olunmadklar zaman bundan kendilerine ait sorun yaratmalar daima mmkndr. imdi Trkiye Byk Millet Meclisi, hem Krtlerin hem de Trklerin yetki sahibi vekillerinden olumutur ve bu iki unsur, btn karlarn ve kaderlerini birletirmilerdir. Yani onlar bilirler ki, bu ortak bir eydir. Ayr bir snr izmeye kalkmak doru olmaz. Tahmin edilecei gibi sansrn nedeni, koyu renklerle gsterdiimiz cmleleriydi. Ancak, sansr yapanlarn hatrlamadklar ey, 1921 Tekilat- Esasiye Kanununun uralar

13

yoluyla yerel ynetimlere zerklik veren maddeleri 1924 Tekilat- Esasiye Kanunundan karlm olduuydu. Yani Mustafa Kemal vaadini tutmamak iin, gerekli nlemleri almt. Ama bizim sansrcler, her ihtimale kar bu satrlar gizli tutmay tercih etmilerdi. imdi neredeyse tm Cumhuriyet tarihi boyunca zenle uygulanan sansrn ilgin hikyesine bakalm. 64 YILDIR KLTL KASALARDA Aslnda toplantnn tam metni, Mustafa Kemalin iznini aldn syleyen Siirt milletvekili Mahmut Soydan tarafndan, Milliyet Gazetesinde (bugnk Milliyet deil) 26 Kasm 1929dan 7 ubat 1930a kadar sren 75 blmlk Gazi ve nklap dizisinde yaynlanmt. Eski devlet bakanlarndan Kocaeli milletvekili smail Arar da bunlardan yararlanarak 1969da, Atatrkn zmit Basn Toplants (Burak Yaynevi) adl bir kitap yaynlamt. Arar, kitabnn nsznde [Bu nemli belge] yle unutuldu ki Trk Devrim Tarihi Enstits tarafndan yaynlanan Atatrkn Sylev ve Demeleri ve Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri adl kitaba bile alnmad diyordu. Ancak o zaman bilmiyorduk ama meerse Arar da Krtlerle ilgili blm kitabna almamt. zmit Basn Konferansnn metinlerini bir kez de 1982de Trk Tarih Kurumu (TTK) bast. Gazi Mustafa Kemal Atatrkn 1923 Eskiehir-zmit Konumalar adyla yaymlanan kitab, Afet nann kz Ar nan yayma hazrlamt. nan, Antkabir Arivinden aldn syledii asllar zerinden hazrlad kitabn nsznde, bu kitabn smail Ararnki gibi olmadn, yani noksansz, tam olduunu zenle vurgulamt. Ama daha sonra anlayacamz zere bu bilgi de doru deildi. Ar nann sansrn, kibine Doru dergisi 9-15 Austos 1987 tarihli saysnda Gizlenen Belge balyla ifa etmiti. Dergi, bu haber yznden toplatlm ancak, 6 Kasm 1988de DGMde beraat edince, Antkabir Arivini kaynak gsterip Konferans metinlerini yaymlamt. Derginin muhabirleri bu sansrn nedeni Ar nana sorduklarnda henz bu meseleler halledilmemiken zaman deil cevabn almlard. Ayn soruyu, o srada TTK Bakan olan Ycel Tanaya (Tanay kitap baslrken grevde deildi) sorduklarnda aldklar cevap da benzer nitelikteydi: Trkiyeye kar olanlara bu dokmanlar vermek istemedim nk ayrlkla neden olurdu! Noksansz metin, 1993 ylnda Dou Perinekin Kaynak Yaynlar tarafndan Mustafa Kemal Atatrk, Eskiehir-zmit Konumalar, 1923 adl kitapta (s. 105) yaymlanabildi. Yukardaki paragraf da ancak o zaman okuyabildik. Ancak gnmzde, Krt evreleri de kendilerine gre bir sansr uygulayarak Mustafa Kemalin konuya girite syledii Krt meselesi, bizim yani Trklerin menfaatine olarak da katiyen mevzubahis olamaz. nk bildiiniz gibi, bizim milli hudutlarmz dhilinde Krt unsurlar yle yaylmlardr ki, pek snrl yerlerde youndurlar. Fakat younluklarn kaybede ede ve Trk unsurlarn iine gire gire yle bir hudut ortaya kmtr ki, Krtlk namna bir hudut izmek istesek Trkl ve Trkiyeyi mahvetmek gerekir cmlelerini yazlarnda kullanmyorlar. Baa dnersek, 1923 Ocanda ima edilen bu zerkliin anlam nedir? Mustafa Kemal Krtlere bu vaadi, Lozanda Musulun ngilizlerden kopartlamayacann anlald, dolaysyla Meclisteki Krt milletvekillerinin kyameti koparmas ihtimalinin olduu gnlerde yaplmtr. zerklik vaadiyle, Krt muhalefetinin yumuatlmas hedeflenmi olmaldr. Peki ama hasl olmu mudur? Pek saylmaz, ama onun da aresi bulunmutur. Hikyesi aada LOZANDA KRDSTAN MESELES 21 Kasm 1922 tarihinde, svirenin Lozan ehrinde balayan bar grmelerin en nemli konularndan biri Musuldu. Trkiyeyi, smet (nn), Dr. Rza Nur ve Hasan (Saka) bakanlndaki 27 kiilik heyet temsil ediyordu. Peki Krtleri bu kadar yakndan ilgilendiren bir konuyu tartan heyette Krt kadrosundan temsilci var myd? Grnte vard. Bu kii Mustafa Kemal tarafndan atanan Diyarbakr Milletvekili Zlf (Tigrel) Beydi. Zlf Bey Krt TBMMnin, Osmanl Mebusan Meclisinden devrald ttihat mebuslardand. 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesinden sonra arkada Diyarbakr Mebusu Pirincizade Fevzi Beyle birlikte

14

Ermeni krm sulusu olarak 15 Ocak 1919da ngilizler tarafndan Msrdaki Seydibeir kampna gtrlm, srgnden dndkten sonra dorudan Ankaraya gelerek TBMMye Diyarbakr Milletvekili olarak katlmt. Yani, Zlf Bey Krt asllyd ama Krt toplumunu temsil eden biri deildi. (smail Glda, Lozan, Biz Trkler ve Krtler, Avesta Yaynlar, 2000, s. 36-37.) ET LE TIRNAK GB Musul sorununu ele alan alt komisyonlarda, Trk temsilcisi smet Bey ile Britanya temsilcisi Lord Curzon gnler, aylar boyu birbirine taban tabana zt grleri dile getirmilerdi. Aslnda her iki taraf da Musulda en byk grubun Krtler olduunu kabul ediyordu ama, Trk delegelerinin temel tezi "Musul Vilayeti'nde ounluk Trk (147 bin) ve Krttr (264 bin). Trklerle Krtler de etle trnak gibi ayrlmaz unsurlardr eklinde iken, ngilizlere gre 425 bin kiilik Krt topluluu Musulda ounluu oluturmakla birlikte, ayn zamanda 185 bin Arap yayordu ve Musul tarihi olarak bir Arap ehriydi ve Trklerle Krtler de et ile trnak deildi! 12 Aralk 1922 tarihli oturumda, smet nn "Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, Trklerin olduu kadar Krtlerin de hkmetidir. nk Krtlerin gerek ve meru temsilcileri Millet Meclisine girmitir. Trklerin temsilcileriyle ayn lde lkenin hkmetine ve ynetimine katlmaktadrlar. Krt halk ve meru temsilcileri, Musul Vilayetinde oturan kardelerinin anayurttan ayrlmasna raz deillerdir" dediinde, Lord Curzon umarm yledir diye cevap vermiti. Curzon, Krtlerin Trklerden ok farkl bir halk olduunu, Musulda yaayan hibir etnik grubun Trklerle birlikte yaamak istemediini dnyordu. Bunun kant olarak da Britanya makamlarna yaplan bir dizi ikayeti ve TBMMde Musul blgesinden hi milletvekili bulunmamasn gsteriyordu. Curzon "Ankarann Krt milletvekillerine gelince, onlarn nasl seilmi olduklarn kendi kendime sormaktaym. Halkoyu ile seilmi tek milletvekili var mdr? Btn bu insanlarn dorudan doruya atanm olduklar ve bunlar arasnda bir takmnn dil bilmedikleri iin Meclisin almalarna katlmadklar herkese bilinmektedir" demiti. Curzon haklyd ama Ankarada manevra oktu. O zamana dek, Krtleri Milli Mcadeleye katlmaya raz etmek iin hem zerklik hem de zerk blgenin kalbi olaca belli olan Musulu kurtarma hedefinin canl tutulmas gerekmiti. Ama Mustafa Kemalin kafasndaki modernleme projelerine hz vermek iin, bir an nce Lozann imzalanmasna ihtiyac vard. 6 Mart 1923 tarihinde yaplan ateli gizli celse grmelerde 63 Krt asll milletvekili Musulsuz bir Lozana kar kacaklarn belirtince (TBMM GCZ. s. 181-183) bir oldu bittiyle seimlerin yenilenmesine karar verilmi, 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Bar Antlamasn Mustafa Kemalin elleriyle setii yeni milletvekilleri imzalamt. (18 Kasm 2007 tarihli Tarafta, Hayali Cihan Deer: Musulu Almak balkl yazmda daha ayrntl bilgi bulunabilir.) Bu tarihten sonra zerklik laf son kez Austos 1924te, Musulun ebediyen terk edilmesinin arifesinde aza alnd, buna da yeri gelince deineceim. Devletin isyanlar nleme reetesi kinci Adam smet nn yle demiti: Krtler Ermeni tehlikesini biliyorlard. Milli Mcadele'nin devamnca canla bala beraberlik gsterdiler. Lozan Muahedesi yaplrken de Krtler vatansever olarak Trklerle beraber bulunmulardr. Biz Lozan'da milli davamz 'Biz Trkler ve Krtler' diye bir millet olarak mdafaa ettik ve kabul ettirdik. eyh Sait syan Krtlerin bu umumi tutumundan ayrlan bir sapmadr." ( Anlar, Ulus, 31 Mart 1969.) Anlalan nn, Genelkurmay Harb Tarihi Bakanl tarafndan 1972 ylnda yaymlanan Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938) adl eserdeki saptamalar pek ciddiye almyordu. nk bu kitaba baklrsa sz konusu dnemde, Trkiyede 17si douda yaanan 18 ayaklanma yaanmt. Genelkurmayn bu olaylar nitelerken kulland harekat, tedip (terbiye etme) ve tenkil (cezalandrma) gibi terimlere baklrsa, bunlarn bir ksm isyan ya da ayaklanma deildi ama, hakikaten de, nnnn sz ettii isyan, Trkiyenin siyasi tarihinde nemli bir dnm noktasna iaret ediyordu.

15

EYH SAD SYANI 13 ubat 1925de varlkl ve eitimli Nakibendi (Zaza) eyhi Saidin, Bingl'n (o zamanki adyla apakur'un) Ergani ilesinin Eil bucana bal Piran kyndeki evine snan bir grup asker kaan almak zere gelen jandarma birliine ate almasyla balayan isyan, gerek isyanclarn halktan bekledikleri destei alamamas, gerekse devletin 20 bin kiilik orduyla, isyanclarn zerine gitmesi sayesinde iki ay gibi ksa srede bastrlmt. eyh Said ve yanndakiler, 14 nisanda, Ankarann isyann planlaycs Azadi rgtndeki casusu olan Cibranl Binba Kasm Bey tarafndan yakalanarak hkmete teslim edilmi, Azadi (zgrlk) rgt liderleri Cibranl Halit Bey, Yusuf Ziya Bey ve akrabas 14 Nisan 1925te Bitliste kuruna dizilirken, eyh Said ve 47 adam, 29 Haziran 1925te, Diyarbakrda halkn da katlm ile idam edilmiti. (Yusuf Ziya Bey 1924 Ekim aynda Beytebap Ayaklanmas ile ilgisi bulunduu gerekesi ile tutuklanmt.) ARES SRGN Trk Hkmeti, Musul sorunun Milletler Cemiyeti gndeminde olduu bir srada kan ayaklanma, Musulu almak iin Trk-Krt etle trnak gibidir tezine zarar verecei iin, ayaklanmay dar kar olduundan kk, ieri kar olduundan byk gsterecekti. Hkmetin olay i muhalefeti bastrmak iin kulland akt. nk 13 ilde skynetim ilan edilmi, ardndan 1920 tarihli Hiyanet-i Vataniye Kanununda deiiklik yaplarak dini esasl cemiyet kurmak ve dini siyasete alet etmek vatana ihanet kapsamna alnmt. Pasif bulunan Ali Fethi (Okyar) Bey hkmeti drlm ve yerine ahin smet Paa hkmeti kurulmutu. 4 Mart 1925te, lkedeki tm zgrlkleri rafa kaldrmaya olanak veren Takrir-i Skun Kanunu karldktan sonra isyanclar yarglayacak ark stikll Mahkemeleri kurulmu stanbul ve Anadoludaki slamc, muhafazakr ve solcu gazeteler de kapatldktan sonra 20 bin askerin katld tenkil harekat balamt. Tenkil harekat srasnda 15-20 bin isyanc ldrlm, yzlerce ky yaklmt. syan blgesindeki stiklal Mahkemelerinin grev yapt Mart 1927ye kadar 5.110 kii yarglanm, 420 idam, 1911 hapis cezas verilmiti. 17 Kasm 1924te Mustafa Kemalin muhaliflerinin kurduu Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, isyanla ilikilendirilerek 3 Haziran 1925te kapatlmt. (Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetimi, Tarih Vakf Yaynlar, 2005, s. 134-155 ve Ergun Aybars, stikll Mahkemeleri 1923-1927, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1982, s. 125.) ARININ TEDAVS ZLAN DERES syann ardndan ilan edilen 1925 ark Islahat Plan uyarnca Cemilpaazadeler, Bedirhaniler gibi blgenin aristokratlar, Saidi Nursi gibi dinsel liderleri srgne gnderildi. 1927de Baz ahslarn ark Mntkalarndan Garp Vilayetlerine Nakline Dair Kanunla srgnn ap daha da geniletildi. Ayn yl, eski Krdistan Teali Cemiyetinin yeleri, eyh Saitin, Bedirhan Bey ve Cemil Paann ocuklar, Ermeni Tanak Komitesinin yeleri, birbiriyle didien airet reisleri gibi kark bir grup, Lbnanda Xoybun (Bamszlk) adl bir rgt kurdular. Bylece ehirli ve krsal kkenli gruplarn veya bir zamanlar fail ve madur olarak kar karya gelen Krtlerin ve Ermenilerin zoraki evlilii ortaya kt. Xoybun (Hoybun) 1926-1930 arasnda Yezidi, Snni ve Alevi Krt airetlerinden oluan Celali Konfederasyonunun Ar Dana snmasyla balayan olaylara damgasn vuracakt. eitli dnemlerde ran, Irak ve Suriyeye kam olan Krt aydnlar, aristokratlar, airet beyleri Arya gelmiler, bunlara randaki ikan aireti de katlm, eski bir Osmanl askeri olan hsan Nurinin ynetiminde dada Ar Cumhuriyeti diye bir ynetim kurup, Milletler Cemiyetine bile bavurmulard. Cumhuriyetin yeil, sar krmz bantlarn stnde Ar Da motifli bir bayra bile vard. (Naci Kutlay, Cumhuriyet ve Krtler, Toplumsal Tarih, S. 160, Nisan 2007, s. 27-28) Hkmet, isyanclar vazgeirmek iin 1928 ylnda bir af kard. lgintir, Erzurum Kongresini dzenleyen VMHCnin kurucularndan Krt kkenli Sleyman Nazif affa kar kt gibi vaaz ve nasihat veya refet ve efkat zaman oktan geti, eline silah alm olan her asinin eli bayla birlikte kesilmelidir demiti. (Mehmet Bayrak, Krdoloji

16

Belgeleri II, z-Ge Yaynlar, 2004, s. 291-292.) Bir sre sonra Nazifin yntemleri uyguland, nk isyanclar dadan inmiler ama randa yeniden rgtlenmeye balamlard. Alnan tedbirler hakknda bir fikir vermesi iin 16 Temmuz 1930 tarihli Cumhuriyet gazetesinden okuyalm: "Ar Da tepelerinde kovuklara iltica eden 1500 kadar aki kalmtr. Tayyarelerimiz akiler zerine ok iddetli bombardman ediyorlar. Ar Da daimi olarak infilak ve ate iinde inlemektedir. Trkn demir kartallar asilerin hesabn temizlemektedir. Ekyaya iltica eden kyler tamamen yaklmaktadr. Zilan harekatnda imha edilenlerin says 15 bin kadardr. Zilan Deresi azna kadar ceset dolmutur (.) Bu hafta iinde Ar Da tenkil harekatna balanacaktr. Kumandan Salih Paa bizzat Ar'da tarama harekatna balayacaktr. Bundan kurtulma imkan tasavvur edilemez." Zilan Deresi cesetlerle dolunca smet Paa noktay koydu: Bu lkede sadece Trk ulusu etnik ve rksal haklar talep etme hakkna sahiptir. Baka hi kimsenin byle bir hakk yoktur (Milliyet, 31 Austos 1930) demi'te bir konuma yapan Adalet Bakan Mahmut Esat (Bozkurt) ise laf gevelemeyecekti: Biz Trkiye denen dnyann en hr lkesinde yayoruz. Mebusunuz inanlarndan samimiyetle bahsetmek iin buradan daha msait bir ortam bulamazd. Onun iin hislerimi saklamayacam. Trk bu lkenin yegne efendisi, yegne sahibidir. Saf Trk soyundan olmayanlarn bu memlekette tek haklar vardr; hizmeti olma hakk, kle olma hakk. Dost ve dman, hatta dalar bu hakikati byle bilsinler! (Milliyet, 19 Eyll 1930) 1933te, Cumhuriyetin 10. Yl erefine karlan genel aftan, 1923te Lozan Bar Antlamas kapsamnda yurt dna srlen 150likler affedilip Trkiyeye dnmelerine izin verilirken, srgndeki Krtlere bu hak tannmamt. (Bayrak, s. 294) DERSMN TERBYES ZOR Mlkiye Mfettii Hamdi Bey, ubat 1926da hkmete sunduu raporda, Dersim, Cumhuriyet hkmeti iin bir ban badr. Bu ban zerinde kesin bir ameliye yapmak ve elim ihtimalleri nlemek, memleket selameti iin mutlaka lazmdr demiti. 1931de Birinci Umumi Mfettii brahim Tali (ngren) yntemi aklad: A. Btn Dersimin harile mnasebetini kat ederek (keserek) bu yzden taarruzlarna ve ticaretlerine mani olmak, a kalacak halk zamanla kendiliinden ilticaya icbar etmek (zorlamak) ve u suretle Dersimi fenalardan tahliye. B. Her taraf esasl surette kapadktan sonra ihata enberini tedricen darlatrmak ve fenalklardan dolay yakalananlar derhal Dersimden karak Garba atmak ve serpitirmek. Erkan Harbiye Reisine verilen raporda ise ak konuulmutu: Dersimli okanmakla kazanlmaz. Msellah kuvvenin (silahl kuvvetlerin) mdahalesi Dersimliye daha ok tesir yapar ve slahn esasn tekil eder. Dersim evvela koloni gibi nazar itibara alnmal. Trk camias iinde Krtlk eritilmeli, ondan sonra ve tedricen z Trk hukukuna mazhar klnmaldr. (Dersim, Jandarma Genel Komutanlnn Raporu, Kaynak Yaynlar, 1998, s. 174 ve 184.) Gemi tecrbelere bakarak devletin bu tavsiyeleri dinleyip dinlemediini tahmin etmek zor deil ancak bu konuya, nmzdeki haftalarda, 3 Austos 2008 tarihli Krtleri imha etmek fikri kime aitti? balkl yazm tekzip eden Sayn Nilfer Bayar Grsoyun mektubuna cevap verirken deineceim. eyh Said syannn mahiyeti neydi? 13 ubat 1925te jandarma kkrtmas ile patlak veren isyana adn veren varlkl ve eitimli Nakibendi Zaza eyhi Said Hilafetin kaldrlmasna tepki gsteriyor, II. Abdlhamid'in en byk olu olan ve o sralar Beyrut'ta yaayan Mehmed Selim Efendi'yi baa geirerek Saltanat ve Hilafet'i yeniden kurmak istediini sylyordu. Ancak isyann arkasndaki Azadi rgt Abdlhamitin Hamidiye Alaylarnda grev yapm milliyeti subaylarn kurduu sekler bir rgtt. te yandan, olaya irticai damgasnn hkmetin

17

ii olduu Bakanlar Kurulunun 3 Mays 1341/1925 tarihli kararnamesindeki u ifadeler gsteriyor: "Yce Genel Kurmay Bakanlndan gelen 30 Nisan 1341 tarih ve 1835/2270 numaral tezkerede, son isyan ve irtic olaynn basnmzda ve zellikle stanbul basnnn byk bir ksmnda genel bir Krt ayaklanmas eklinde gsterilmesi, i ve d dmanlarca propaganda zemini ittihaz edilmekte olduundan ve esasen snrl bir sahada eitli emeller ve ifalt (aldatmalar) neticesi oluan olayn bytlmesi uygun olmadndan, isyann ayrmclktan ziyade irtic cehalet ve aldatma neticesi zemininde yayn yaplmas iin gereinin yerine getirilmesi teklif olunmutur...irtici grnm olduu tespit ve malum olan hadisenin, basnda Krt meselesi eklinde inhisar ettirilmesi geree mutabk olmad kadar siyaseten de sakncal olduundan, keyfiyetin bu adan yaynlanmas iin Dileri Bakanlna tevdi mnasib grlmtr." YABANCI PARMAI VAR MIYDI? Resmi tarihin daha sonraki yllarda olaya katt ikinci sos, bu irticai kalkmann i dinamiklerle deil d mihraklarla ilikisi olduudur. Peki bu doru mudur? nce, smet nny dinleyelim: eyh Said syann dorudan doruya ngilizlerin hazrlad veya meydana kard hakknda kesin deliller bulunamamtr. Fakat, bundan phe edilmi ve gerekli tahkikat yaplmtr. nk, ngilizlerin Musul Hareketi esnasnda ve daha sonra Nesturi ayaklanmasnda olduu gibi, hudutlarda ve darda propagandayla, mnasebetlerle eyh Sait syannn patlamasna zahiren yardmc olduklar intiba mevcuttu. (nn, Hatralar, Cilt I, I, s. 202) Gerekten de, Azadi rgt, Ermenilerden ngilizlere, Ruslardan Franszlara kadar herkesten yardm almaya almtr. Dnemin tanklarndan Hesen Hiyar Serd'nin anlarnda d destek aray ile ilgili abalardan yle anlatlr: " baz yeler, 'Suriye zerinde Fransa ile ilikiler kurmak gerektiini,' nerdi. Bazlar ise, 'Biz Irak zerinden ngilizlerle iliki kuralm,' dedi. lerinden iki ye de, 'Sovyetler bize komu lkedir, onunla ilikiye geelim,' grn ileri srd. Bu neriyi ezici bir ounluk, 'Sovyetler dinsiz bir lkedir. Bizim onlardan hibir beklentimiz olamaz,' diye bararak tepki ile karlad. Toplantda eyh Sait bada kurup oturmu vaziyette sessizce dinliyordu. Tepkiler karsnda sessizliini bozarak, 'Kimisi Fransa kimisi ngiltere dedi, hi kimse de kzmad. Ne zaman ki Rusya'nn bahsi geti ounluk yerinden tepki ile srad. Biz siyasi bir dost ve bizi destekleyecek birini aryoruz. Sizin devletlerin dini ile ne alakanz olacak ki?" (Hesen Hiyar Serd, Gr ve Anlarm, Med Yaynlar, stanbul 1994, s. 194.) EMNYETN TUZAI MI? Metin Toker eyh Said ve syan adl kitabnda stanbul Emniyetinin, Nizamettin Bey adl bir zabta grevlisine ngiltere Hariciye Nezareti grevlisi Mr. Templeton ss vererek, 1924ten 1925 Mart ayna kadar Krdistan Teali Cemiyeti Bakan Seyit Abdlkadirin yakn Palulu Kr Saidle defalarca grtrdkleri, ancak Seyit Abdlkadir Beyin, Mr. Templetonun getirdii 80 bin liralk ahsi eki kabul etmedii, ayrca nceden kararlatrlan anlama metnini imzalamadn anlatr. (s. 131) ngiliz arivlerine dayanarak doktora almas yapan hsan erif Kaymaza gre ise ngiliz rolne ilikin somut kant yoktur ancak Britanya Hkmetinin parma yoksa bile, Britanyann blgedeki istihbarat grevlisi Dobbsun iin iinde olmas muhtemeldir. nk Dobbs, isyan gnlerinde allmadk bir suskunluk ierisindedir. Kaymaz hakl olarak, her zaman belgelerin deil, bazen suskunluklarn da aklayc olabileceini dnmektedir. (. erif Kaymaz, Musul Sorunu, Otopsi Yaynlar, 2003, s. 468-495) Peki, isyan Musul sorununda kendisine yaram olsa da, byk bir Mslman nfusa sahip Britanya mparatorluunun Halifelii geri getirmek isteyen bir mrteciye destek vermesi mantkl mdr? Musul petrollerini kontrolne almak isteyen Britanyann Sovyet yaylmaclna kar tampon olarak gl bir Trkiyeden yana olmas gerekmez miydi sorular ortadadr. Dolaysyla isyanclarn ngiliz desteini aram olmas, ngilizlerin

18

destek verdiinin kant olamaz diyenler de hakldr. ULUSAL MI? Peki, isyann gerek mahiyeti neydi? O yllarda ne retim biimi ve ilikileri ne de bunlarn zerinde ykselen st yap kurumlar ulusal nitelikte bir ayaklanmaya msait deildi. Ancak ayaklanmay planlayanlar ulusal uyan iinde olan kimselerdi. Buna karlk halk harekete geiren sylemler dinseldi. Yine de ayaklanmaya katlm snrl kald nk, Zaza olmayan Krtler, Zaza olup Alevi mezhebine dahil olanlar, Snni olup Nakibendi olmayanlar ayaklanmay desteklememiti. Yani, ortada ulusal bir bilin yoktu. eyh Said syan davasn gren ark stiklal Mahkemesi reisi Mazhar Mfit Bey ise yle demiti: Kiminiz hasis ahsi menfaatlerinize bir zmreyi let, kiminiz ecnebi kkrtmas ve siyas hrslarn rehber ederek, hepiniz bir noktaya, yani Mstakil Krdistan tekiline doru yrdnz. (B. Cemal, eyh Said syan, s. 113ten aktaran Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetimi, Tarih Vakf Yaynlar, 2005, s. 137.) RIZA NUR LE ZYA GKALP NE KONUTU 1921 Mays'nn son gnleriydi. Samsun'dan yola kan yayl bir arabada, iki nemli adam, Ankara'ya doru ilerliyordu. Birisi, Rza Nur'du, dieri ise Malta'daki bir buuk yllk srgn hayatndan henz yeni dnm olan Ziya Gkalp. Rza Nur, yllar sonra, yol arkadann vasflarn verken suskunluundan yle yaknacakt: Ziya, ttihatlar'n iinde yegane bir dnr kafa ve lim adamd. Memleket ondan istifade etmeli. Vaka on yl muhasm (kart) saflarda bulunduk. Ama vatan ii baka. Kymetli adamlar i bana koymal. Yalnz pek az konuuyor. Siz sormazsanz, hep somurtuyor. Laf azndan damla damla kyor. Yayllarla beraber Ankara'ya gidiyoruz. LM TETKKLER Gkalp'in szn ettii konulardan biri, yeni Trkiye'nin sosyolojik yapsyd. Gkalp, sava sonrasnda Krtler hakknda nasl bir politika izlenmesi gerektii sorusunu imdiden aratrmak gerektiini dnyordu. Rza Nur'a bu amala bir "lmi Aratrma Enstits" kurmak gerektiinden sz etti. Az ama z konuuyordu. Ankara'ya varmalarndan bir sre sonra, Rza Nur, Shhat ve timai Muavenet Vekili (yani Salk Bakan) oldu. Ziya Gkalp'e ise, Maarif Vekaleti (Milli Eitim Bakanl) iinde alt dzey bir grev verildi. Bu grevde fazla kalmayarak, sonbaharda memleketi olan Diyarbakr'a gitti. Ksa bir sre sonra Rza Nur, "memleket ondan istifade etmeli" dncesiyle, Gkalp'e bir mektup yazd ve doudaki Krt airetleri hakknda bir aratrma yapmasn rica etti. Rza Nur, sonradan bunu yle anlatacakt: "Shhiye vekili iken, isyann da o vakit bu vekalete ait olmasndan istifade ederek, Ziya Gkalp'e Krtler'i tetkik ettirdim. Maksadm, bu gibi malumat toplayp vaziyeti ilmi, iktisadi bir surette rendikten sonra, Krtlere Trk olduklarn anlatmak iin tekilat yapp faaliyete geecektim. Bugn Krt denilen bu adamlarn ounun Trk olduunu bilirim. Yalnz onlara bunu bildirmek, retmek lazmd." Gkalp Krt Airetleri Hakknda Tetkikler balkl aratrmasn yapt ve Ankara Hkmetine sundu. Bir sosyolog olarak konunun neminin bilincinde olan Gkalp, 1924'teki erken lmne dek eitli dergilerde Krtler'i ele alan, Trklerle Krtlerin kaynamln ve ayrlmazln anlatan nemli makaleler kaleme ald. MODERNLEME FARKI Gkalp, Trklerle Krtler arasndaki temel fark yle tarif ediyordu: "Trkler ehir medeniyetine daha istidatl olduklarndan ehirler Trklk merkezi halini almakla beraber, oralara gelen Krtleri de Trkletirmektedir. Kylerde ve adrlarda yaayan Trkmenler ise, sahra medeniyetinde daha kuvvetli bulunan Krtle temessl etmektedirler." Bu durumda, Krtleri hem Trklerle kaynatrmak hem de modernletirmek iin yaplmas gereken, onlar gebe ve dalk yaamdan yerleik ehir yaamna geirmekti. Bu nedenle Gkalp, raporunda dalk blgelerde yaayan Krtlerin ovalara indirilmesini ve orada arazi sahibi klnmalarn savunmutu. Ancak bunlar yaplrken Krtler ve Trkler arasnda kardelik korunmal, bunun iin de ortak inanlar, deerler ve tarihsel birliktelik

19

vurgulanmalyd. OKUNMAYAN RAPORLAR Gkalp'in almas, drt kopya olarak oaltld. Birisi dorudan Mustafa Kemal Paa'ya gnderildi. Paa raporu ok takdir etti. Hkmet, Gkalp'ten, aratrmay geniletmesini istedi. Ancak hastayd ve kendisine yardm edecek kimse de yoktu. Bu nedenle alma bar zamanna ertelendi. Fakat bartan sonra da fazla yaayamad. Krt konusundaki aratrmalarna devam edemedi, ok istedii Trkiye itimaiyat incelemelerini yapamad, yoksulluk iinde vefat etti. leriki yllarda, Ziya Gkalpin deil Rza Nurun izgisi egemen oldu. Zaten, evket Sreyya Aydemir'e gre Mustafa Kemal de, genel olarak, Ziya Gkalpe fazla bir meyil gstermemiti!(Mustafa Akyol, Krt sorunun yeniden dnmek: Yanl giden neydi? Bundan sonra nereye?, Doan Kitap, 2006dan ksaltlarak aktarlmtr.) Ziya Gkalp'in raporunu, Mlkiye Mfettii Hamdi Bey'in ileri Bakanl'na raporu (1926), Diyarbakr Valisi Cemal Bardak'nn raporu (1926), Umumi Mfetti brahim Tali ngren'in raporu (1931), Dahiliye Vekili kr Kayann raporu (1931), Korgeneral mer Halis Byktay'n raporu (1931), ileri Bakan kr Kaya'nn raporu (1931), Babakan smet nn'nn raporu (1935), Umumi mfetti Abidin zmen'in ark Meselesi raporu (1936), ktisat Vekili Celal Bayar'n ark Raporu (1936), eski Vali ve Mlkiye Mfettii Ahmet Hasip Koylann raporu (1939 ?), Maliye mfettii Burhan Ulutan'n raporu (1947), 27 Mayslarn raporu (1961) izledi. Parti ok ama zihniyet tek Talepleri ister kltrel olsun, ister siyasi, ister idari olsun ister dinsel olsun, devletten tek tip tepki gren, bu tepki de bask, zulm, yldrma, silah, bomba, hatta zehirli gaz gibi sert yntemler olan Krtler, 1946da ok Partili yaama geildiinde sindirilmi durumdaydlar. 14 Mays 1950de yaplan tarih seimlerde baz Krt toplum liderleri Demokrat Parti (DP) listelerinden aday olurken, Krtlerin byk bir blm oylarn ilk kez CHPye deil, DPye verdiler. Bunun altnda yatan en nemli neden CHPnin 1945te uygulamaya alt ancak baarsz olduu Toprak Reformu idi. Ancak CHP ile Krt feodalleri arasndaki ittifak 1957ye kadar srd. DCLE RENC YURDU Trkiyenin modernlemesiyle uyumlu olarak Krt erafnn da giderek burjuvalamas srecinde, bu ailelerin ocuklar eitim iin stanbul, Ankara gibi byk ehirlere gelmeye baladlar. Bu genler iin Dou ve Gneydou illerinin zel idare ve belediyelerinin yardmlaryla kurulan Dicle Talebe Yurdu, Krtlk bilincinin yeniden tanmlanmasnda nemli rol oynad. 15 gnde bir kan Dicle Kayna adl yaynda Dou Sorunu terimi kullanp, jandarma ve vergi toplayan tahsildarlardan ikyet ediliyor, basklar ve yasa d uygulamalara kar klyordu ama eski isyankrlk yoktu. Nitekim dergi uzun sre yaayamad. Buna karlk Suriye, Lbnan ve Irak Krtleri arasnda solcu ve Krt milliyetisi airlerin iirleri ki bunlarn banda Cigerxwin geliyordu, snrlar ap Trkiye Krtlerinden aydn ve din hocalar arasnda elden ele dolayordu. Krt tarihi, uygarl ve edebiyat dnyaya, komu halklara ve Krtlerin daha ok kentli kitlelerine ulatrld. zetle etnik kimlik bilinci artk bir avu Krt milliyetisinin zel alan olmaktan kmt.

20

BARZANNN DN Bu dnemde yaanan ve Krt milliyetiliini radikalletiren iki nemli olay, 13 Temmuz 2007 tarihli Kml olayndan 49lar davasna balkl yazmda uzunca anlatmtm ancak okumayanlar iin ksaca zetlemek istiyorum. 14 Temmuz 1958de Irak Kral Faysal, General Abdlkerim Kasm tarafndan kanl bir darbeyle tahttan indirildikten sonra cumhuriyet ilan eden generalin ilk ii, randa kurulan Mahabad Cumhuriyetinin nderlerinden olup 1947den beri srgnde olan Molla Mustafa Barzaniyi Badata davet etmek ve Krtlere Kerkkn de iinde olduu bir otonom blge sz vermek olmutu. 1961da Molla Mustafa Barzaninin Irak ynetimiyle savaa girmesi ve Irak ordusunun yenilgisi ran, Irak, Suriye ve Trkiye Krtlerinde yeni umutlarn yeermesine neden oldu. 49LAR OLAYI Bu durum Menderes Hkmetini tedirgin etmiti. 14 Temmuz 1959da Kerkkte bir grup Trkmenin Irak ordusunca katledilmesine misillime olarak, MTin (o zaman MAH) nerisiyle bin ila iki bin 500 kiilik bir Krt grubunun tenkil edilmesi fikriyle balayan beyin frtnas sonucu 49 Krt aydn idam cezas ile mahkemeye verildi. 49larn davas srerken 27 Mays 1960 darbesi gerekleti. Sanklar demokratikleme vaadiyle iktidara gelen darbecilerin kendilerini salvereceini umarken yanldklarn ksa srede anladlar. Geri tutukluluklar bir sre sonra kaldrld ama, 49lar ancak 1965te zaman amndan paay kurtarabildiler. SVAS KAMPI 27 Mayslarn Krt meselesine bulduklar are ise 1 Haziran 1960ta blgelerinde etkili olan toprak aalarndan, airet reislerinden, eyhlerinden ve Krt milliyetisi olduundan phelenilen 485 kiinin Sivas-Kabakyazda ak arazide kurulan bir kampa kapatlmasyd. Aralk aynda Sivas Kamp sakinlerinden 55 kii, Antalya, zmir, Burdur, Mula, Afyon, Isparta, Manisa, orum ve Denizlide zorunlu ikamete tabi tutuldular. ddialara gre bu 55 kiinin babalar 1919da Erzurum ve Sivas kongrelerine davet edildikleri halde katlmay nazike (!) reddeden kiilerdi. Yine iddiaya gre, bu kiilerin cezalandrlmasn ihtilalin kudretli albay Alparslan Trke istemi, Krt asll Cemal Grsel ise daha yksek olabilecek sayy 55te tutmutu. Ekim 1963te karlan genel afla olay kapanmt ama, devletle Krtlerin aras bir kez daha almt. (Bu dnemde corafi ve yerleim yeri isimlerinin Trkeletirilmesi de ty dikmiti.) 23LER DAVASI 22 ubat 1962 ve 21 Mays 1963 tarihlerinde Talat Aydemir ve arkadalarnn baarsz darbe giriimlerinden sonra lkedeki tm ar ularn trplenmesi politikas uyarnca, 1963 ylnda, Krt milliyetileriyle kiisel ilikisi olan Hamewendi adl Arap emlakinin zerinde ad bulunan Musa Anterle ilikide olan 23 Krt, Mstakil bir Krdistan Devleti kurma yolunda faaliyette bulunmak suuyla tutuklanmlard. Tutuklular 1964te salnd, dava ok sonra sonuland ancak ar cezalandrma olmad. Bu 23 kii, Talat Aydemir ve ekibiyle ayn hapishaneye konulmutu. ddialara gre darbeci subaylarn ou iyi eitimli olduu halde Krt sorunu ile ilgili bilgili deillerdi, ancak Talat Aydemir, Krtlerin Ey Raqip adl milli marlarn sylerken koua girmi, mar duyunca hazr ola gemiti. SOL VE KRTLER Musa Anter, Yaar Kaya, Medet Serhat, Naci Kutlay, Kemal Burkay, Methi Zena, Tark Ziya Ekinci ve Canip Yldrmn ban ektii bir grup Krt aydn ise 13 ubat 1961 tarihinde 12 sendikac tarafndan kurulan Trkiye i Partisine (TP) katldlar. Bu grubun oluturduu Doulular kanadnn etkisiyle, TP literatrndeki adyla Dou Meselesi Trkiyenin gndemine tand. lk kez Genel Bakan Mehmet Ali Aybarn, 1963te Gaziantepte yaplan Genel Ynetim Kurulundaki a konumas ile getirilen Dou Meselesi 1966da Malatya Kongresinde parti kararlarna girdi. Buna paralel olarak yayn hayatnda da Krtlerin sesi duyulmaya balamt. Ancak Medet Serhatn 1963te kard Deng dergisi ancak say yaymlanabildi. 1966da yaymlanan Roja Newe (Yeni Ak) ve Dicle-Frat gibi dergiler de ok dayanamad. Halbuki bunlar Krte iirlere ve radikal olmayan fikir yazlarna yer veriyorlard. TP izgisine

21

yakn Sosyal Adalet ve Ant, Milli Demokratik Devrim (MDD) izgisindeki Trk Solu gibi dergilerde Krt aydnlar seslerini duyurmaya balamlard. Msrdaki Cemal Abdlnassr hareketinden esinlenen devrimci izgideki Yn dergisinde Krt Meselesi Dou Sorunu olarak dile getiriliyordu ama bu sorunun hallini devrimin arkasna koyuyordu. Atatrk dnemi aydnlarndan Ahmet Hamdi Baarn liberal eilimli Bar Dnyasnda da Krtlerin kltrel haklarna yer veriliyordu. Ynde yazan Dr. Sait Krmztoprakla Bar Dnyasnda yazan Musa Anter arasndaki polemikler Krtleri ok heyecanlandryordu. Krt edebiyatnn ba eseri Mem Zinin Mehmet Emin Bozarslan tarafndan Latin alfabesiyle yeniden yaymlanmas da bu dnemde oldu. DOU MTNGLER Dou meselesini kamuoyuna mal etmek iin, T-KDPli muhafazakrlarla ve TPli solcular elbirlii yaptlar ve 1967de eitli il ve ilelerde Dou Mitingleri dzenlendiler. Mitinglerde, Dounun ihmal edilmilii, jandarma ve polis basks, frsat eitliinin olmay gibi konular ileniyordu. TPi pasif bularak ayrlan Krt genlerinin kurduu Dou Devrimci Kltr Ocaklar (DDKO), ile Dev-Gen ve Fikir Kulpleri Federasyonu (FKF) gibi Marksist rgtlerde sol sylemlerle Krt milliyetisi sylemler el ele gidiyordu. Bu oluumlara, Krt feodallerinin, aalarnn, Cumhuriyet dneminin srgnlerinin ocuklar da katlnca rejimin muhafzlarnda alarm zilleri almaya balad. TRKYE KDPS DP ve 27 Mayslarn dlayc politikalarnn yaratt hayal krkl iinde yeni araylara giren dinsel-muhafazakr eilimli Krtler ve kk bir aydn grubu ise 1965te Barzaninin etkisiyle illegal olarak Trkiye Krdistan Demokrat Partisini (TKDP) kurdular. Partiyi kuranlar 1925te eyh Saidin yardmcs olan Liceli Fehmiye Bilaln etkisindeki kiilerdi. lk bakan Faik Bucakn Urfada bir ekya tarafndan ldrlmesi zerine yerini Sait Eli ald. (Krtler bu olayn arkasnda Trk istihbaratnn olduunu dndler.) Partinin Krt kimliinin kabullenmesi ve kltrel haklarla yetinen lml yaps baz Krt airet reislerini etkilemiti. T-KDP legal siyasette, Krt asll Yusuf Azizolunun iinde bulunduu Yeni Trkiye Partisini (YTP) destekliyordu. BALYOZ HAREKATI 12 Mart 1971de askerlerimizin adet olduu zere siyasete mdahalesi gerekletiinde T-KDP illegal olduu iin sadece yelerinin yarglanmas ile cezalandrld ama Dou Meselesi TPin sonunu getirdi. Mahkemenin TPi oybirlii ile kapatan 20 Temmuz 1971 tarihli gerekeli kararnda, okuryazar olan belki de olmayan fakat evresinde geen olaylar zerinde ortalama bilgisi bulunan kiilerce, anayasal vatandalk haklarndan anlayaca, anayasada Krt vatandalara tannan haklarn dnda kalan konulara ilikin bir takm zlem ve istekler olabilecei gibi ilgin bir endie yer alyordu. Kapatma kararndan sonra TP liderleri 15 yla kadar deien hapis cezalarna arptrldlar. Bir kez daha anlalmt ki, devletin en mutedil biime de olsa Krt meselesinin dile getirilmesine tahamml yoktu! KRTLER RADKALLEYOR TPin ve ardndan DDKOnun kapatlmasyla siyasi taleplerini dile getirecek platformlar kalmayan solcu Krtler, ister istemez, muhafazakrlar gibi gzlerini Kuzey Iraka evirdiler. Zaten iki taraf arasndaki ilikiler, kaaklk ve akraba ziyareti gibi nedenlerle aralksz srmt. Trkiyeli Krtler 19711972de Mustafa Barzani nderliindeki Krtlere eker, lastik ayakkab, ay ve elbise gibi eya yardmnda bulunuyorlar, karlnda da ideolojik takviye alyorlard. Bu durum devletin gznden kamad ve rnak ve Silopi yresindeki DDKOlu genler Diyarbakr ve Siirt lleri Sk Ynetim Mahkemelerinde, Irak KDPsinin (I-KDP) uzants T-KDP sanklar olarak ar cezalara arptrldlar. (erafettin Eli de bunlardan biriydi.) 1973te iktidara gelen CHPli Blent Ecevit seim kampanyasnda Dounun sorunlarn zme sz vermiti ama bir sre sonra bundan vazgeti. Hem legal siyasi partilerden, hem Trk solundan umudunu kesen Krtler, 1974te I-KDPnin ve Barzaninin Iraktaki ayrcalkl konumunu kaybetmesi zerine sol ile milliyetiliin karm radikal bir syleme kaydlar. Cezaevinden kan Mmtaz Kotan ve arkadalar Rzgari dergisini Kemal Burkay ve arkadalar zgrlk Yolu dergisini kardlar. Ayrca DDKD, KAWA, KIP, KUK gibi ona

22

yakn rgt ortaya kt. leride lkeye byk bir fatura karacak olan Partiya Karkern Krdistan (PKK) ise 1978 ylnda kuruldu. Bu kesimler, 11 Eyll 1980 askeri darbesinde ilk tutuklananlar arasndayd. Bir blm ok ar cezalara arptrld, bir blm atmalarda, faili mehullerde ldrld. Diyarbakr Cezaevinde en ar ikencelerle geen yllardan sonra artk, solculuk, saclk gibi siyasi kavramlar deil, Krtlk gibi etnik kavram arlk kazanmaya balamt. Bunun ne anlama geldiini 1984ten itibaren lkece anlayacaktk... Ek Kaynaka: Naci Kutlay, 21. Yzyla Girerken Krtler, Peri Yaynlar, 2002; Tark Ziya Ekinci, Vatandalk Asndan Krt Sorunu Ve Bir zm nerisi, Kuyerel Yaynlar, 1997; Kemal Kirii&Gareth M. Winrow, Krt Sorunu, Kkeni ve Geliimi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1997. DOU GRUBUNUN YAPILACAKLAR LSTES Rdvan Akar ve Can Dndar, Karaolan belgeselini hazrlarken, Blent Ecevitin kiisel arivinde 27 Mayslarn Krt raporunu bulmutu. DPT bnyesinde kurulan Dou Grubunun MAH (MT) Genelkurmay, Emniyet gibi kurumlardan, blgede alm ve almakta olan idareci ve siyasetilerden elde ettii bilgilerden oluan bir raporda, blgenin, kendilerini Krt sananlar lehindeki nfus yapsn Trk lehine evirmek iin kendini Krt sananlarn Trklerin youn olduu blgelere iskan, blgede kz ve erkek misyonerlerin yetitirilmesi, mahalli radyolarda Trke gfteli mahalli havalarn alnmas ve propaganda uzmanlarnn hazrlad blgesel programlarn yaynlanmas, kendini Krt sananlara rk bakmndan, Trk siyasi dzeninin kendi menfaatleri bakmndan en elverili, en emin ve en ok imkn salayan dzen olduunun telkin edilmesi, dnya entelektel muhitine Trkiyede bir Krt meselesinin mevcut olmadnn anlatlmas, bir Trkoloji Enstits kurularak kendini Krt sananlarn menelerinin Trk olduunun ispat olunarak yaynlanmas, slam Ansiklopedisi ile Rus alim ve politikacs Minorskinin kendini Krt sananlarn ran kkenli olduu yazs ile Lozanda delegelere kabul ettirilen, kendilerini Krt sananlarn dal Trkler olup, Turan kkenli olduklar tezlerinin derhal tashih edilmesi gibi her biri bir fars konusu olacak neriler vard. (Ayrntl bilgi iin: Can Dndar, Tarihi bir arivin kaplar ilk kez alyor, http://www.candundar.com.tr/index.php?Did=5968) KRT CEMAL NASIL KEANLI AL OLDU Yazmz edebiyattaki atraksiyonlarla bitirelim. Dersim Krt isyanlarn anlatan Memo ve Cemonun yazar Kemal Bilbaar bu romanlarda olan biteni bir gzel anlatr ama yle rahata Krt diyemez. Fakat edebiyattaki gizli sansrn en ilgin rnei 1960l yllarn klt tiyatro eseri Keanl Ali Destandr. Hem yazar Haldun Taner tiyatro yazarlnda hem de Trk epik tiyatrosunda ok nemli bir yere sahip olan bu eser, mekn, konusu, karakterleri ve diliyle tam bir Krt hikyesi olduu halde, gizli bir Trkletirme operasyonuna uram ve seyircilerin karsna Trakyann gzel kasabas Keann destan olarak kmtr. Gazeteci Mehmed Kemal (Kurunlu), Mays 1982de Cumhuriyette yaymlanan Trkiyenin Kalbi Ankara konulu yaz dizisinin bir blmnde Krt balantsn yle anlatr: Krt Cemali, Altnda ve Atfbeyde ok sevildiinden tutuluyor, atlar yaklyor. O gnlerin akam gazeteleri Cemalinin ldrln ballandra ballandra yazyorlar. yle ki Haldun Tanerin dikkatini ekiyor. Bir gn Haldun Taner bana kageldi. u Krt Cemali nerelerde geti, asl ne renmek istiyorum dedi. Haldunu Altnda ve Atfbeyin ocuu Avukat efik Gnder ve Atfbeyli Tahsin Yamanla tantrdk. rendi, inceledi, bu olaydan Keanl Ali Destan dodu. Mehmed Kemalin aklamalarndan sonra gerei aklamak zorunda kalan Haldun Taner ise 1984te eserinin 4. basmna yazd nszde hikyenin Altnda ksmn doruladktan sonra yle diyor: Konu ne kadar bizdense, oyunu slubu da o kadar bizden olsun istiyordum. Bylece Trkletirme operasyonunun nedeni reniyoruz: Yazar hikyenin bizden olmasn istemitir. Bizden olmas iin de krk yllk Altndal Krt Cemalinin Keanl Aliye dndrlmesi gerekmitir!

23

KRT EVRELERN YAKLAIK 40 YILDIR MEGUL EDEN K SAT OLAYI NEDR 3-10 Eyll 1962 tarihinde, CHPnin Trk kanadndan Avni Doan, Dnya Gazetesinde Barzanl Olaynn Altndaki Byk Tehlike adl yaz dizisinde dikkatleri Krtlere ekiyor, Irak, ran, Trkiye topraklar zerinde Krt hkmeti kurmak artk bir dnce olmaktan km, tehlike halini alm diyordu. Avni Doann bu yazlarna Dersim-Nazimiyeli Dr. Sait Krmztoprak 14 Eyll 1962de Yn dergisinde anlar Kimin in alyor? balkl yazyla cevap verdi. 49lar Davas sanklarndan olan ve tbbiyeyi tutuklu iken bitiren Dr. Sait yazda, Krt-Trk kardeliinin asimilasyon yoluyla deil, uluslarn eitlii temelinde gereklemesini savunuyordu. O yllarda CHPyi Atatrk-ilerici, DPyi gerici-ibirliki olarak niteleyen Dr Sait, daha sonra TPin iinde, Milli Demokratik Devrimci (MDD) muhalefeti rgtlemi ancak bir sre sonra, bir grup genle birlikte Krt (Kurmanci) dilini yerinde renmek (Dersimli olduu iin Zazaca konuuyordu) ve mcadeleye katlmak iin Ekim 1969da Iraka gemiti. Alt ay kadar sonra Krtler otonomiye kavutular, blgenin lideri Molla Mustafa Barzani Dr. Saitin solcu olduunu renince souk davrand, ama kendisine Zaho blgesinde bir kamp yeri verdi. Oradaki bir barakay hastaneye evirerek ksa srede halkn sevgisini kazanan Sait Krmztoprak, Dr. ivan adn ve doktor olarak poplaritesinin verdii cesaretle Tde-KDP adyla kendi partisini kurdu. Dr. ivann ana tezi, Krt milliyetiliinin esas enerjisini ABD emperyalizmine deil, Trk milliyetiliine mcadeleye hasretmesi gerekliliiydi. Yani sol sylemden radikal bir kopu ve pragmatik bir yneli sz konusuydu. Parti bir sre sonra I-KDP tabanna yneldi. Ayn zamanda Barzaninin adn kullanarak Trkiyede de rgtlenme almasna balad. Bu cretkr tutum, hem TKDPyi hem de Barzaniyi rahatsz etti. SAT EL IRAKA GDYOR Hal byleyken, Trkiyede 12 Mart 1971 darbesi oldu, kovuturmadan kaan T-KDP lideri Sait Eli, Iraka gitti. Bir sre sonra Elinin cesedi bulundu. ldrenin Dr. ivan olduu sylendi. Olaydan iki ay sonra, T-KDPnin isteiyle Molla Barzaninin adamlar Dr. ivan ve iki adamn tutukladlar ve zindana koydular. ddialara gre burada zincire bal ekilde drt ay tutulan Dr. ivann, yarglanma, Barzaniyle grme ve ailesiyle grme talepleri reddedildi ve 26 Kasm 1971de iki adamyla kuruna dizilerek ldrld. O gnden beri, ki Sait Olay ya da Saitler Olay adyla anlan bu olay Krt evrelerini ok megul etti. Herkesin bir fikri vard ama olayn stndeki sr perdesi hl kalkmad. Baz kiiler Sait Eliyi Trk istihbaratnn ldrdn sylediler. nk Sait Eli nemli bir Krt lideriydi ve Elinin ldrlmesinin T-KDP ve Barzani tarafndan Dr. ivana yklmas sonucu her iki Saitten de kurtulmak mmkn olmutu. Bunun bir versiyonu da, Kerkk meselesi yznden birbirine ihtiyac olan Irak istihbarat (banda lyas Barzani vard) ile Trk istihbaratnn karlkl olarak birbirine jest yaptyd. Saitlerin ldrlmesi Trkiyeyi, bunun karlnda Kerkk olaylarnda elinin serbest braklmas Barzaninin iine gelmiti. Baz kiilere gre, olay tamamen Barzaninin siyasi komplosuydu, nk iki Sait de ilerde Barzaninin rakibi olabilirdi. Baz evrelere gre ise cinayeti hrsl ve pragmatik bir kiilii olan Dr. ivan ilemiti. nk Barzani Mardin, Hakkari, Siirtte rgtlenme iini Elinin T-KDPsine brakmt. Bu da Dr. ivan kzdrmt. Siyasi idam hkm anlamna gelen bu karara boyun emek yerine Sait Eliyi ldrmt (veya bu ii yapmas iin Barzani tarafndan kkrtlmt), sonunda da hak ettiini bulmutu. Grld gibi, senaryolarn sonu yok. Ancak hepsinde Barzaninin olumsuz bir rolle yer ald grlyor. Bu durum, bize bugn de Barzani-Talabani ilikisinde olduu gibi ideolojik olmaktan ziyade, yapsal sorunlarn Krt siyasetini hegemonyas altna aldn dndryor. Barzaninin airet reisi diye kmsenmesi ile Talabaninin modern kimliinin ne karlmas bunun bir tezahr olsa gerek.

24

(Farkl yorumlara rnek olarak: Hseyin Akar, Dr. ivan ve Barzani Krt Liderlii, Ankara 2006 ve Sait Aydomu, Yakn Tarihimizde ki Sait Olay, www.kurdinfo.com/portre/s_aydogmus_Saitler_olayi.pdf) 29. KRT SYANI MI? 9. Cumhurbakan Sleyman Demirel, PKKnn 1984te emdinli ve Eruh basknlaryla balayan sreci 29. Krt syan olarak adlandrmt. Halbuki, 1921 Kogiri, 1925 eyh Said ve 1939 Ar isyanlar dndakiler, devletin Krtlere ynelik tedip, tenkil ve harekatlaryd. 1993te Sleyman Demirelin ifa ettiine gre, bir gn Cumhurbakan Turgut zal, kendisine gizli bir yaz gndermi ve yle demiti: Sorunlu blgeler, kyler ve dalk blgelerdeki mezralardan balamak zere blge kademeli olarak boaltlmaldr. En fazla 150-200.000 kii arasnda olduu tahmin edilen PKK destekilerinin lkenin Bat blgelerine dikkatli bir ekilde yerletirilmesinden sonra, PKKnn lojistik destei kesilecek, g ettirilenlerin de yaam standartlar ykselecek. Bu gruba i vermede ncelik tanmak lazm. Dalk blgelerin boaltlmas ile terrist rgt izole olacak. Gvenlik gleri derhal harekete gemeli ve bu blgeleri kontrol altna almal. Bu kiilerin blgeye dnlerinin nlenmesi iin, blgeye byk barajlarn yaplmas bir dier alternatiftir deniyordu. (Turkish Daily News&Turkish Probe, 16 Kasm 1993) Zamann Genelkurmay Bakan Doan Gre, kylerin boaltlmas kararn dorulam ve bunu PKKya kar bir askeri strateji olarak tanmlamt. (Reuters, 30 Temmuz 1994) Anlalan pragmatik zal, Osmanldan beri her ba skan yneticimizin bavurduu tehcirde byk hikmet grmt. Hele de, bu kiilere gittikleri yerlerde belli avantajlar salanrsa, entegrasyon (hadi olmad asimilasyon) mmkn olamaz myd? Olurdu belki ama, bakn neler oldu. NEO HAMDYELER . 1984'te PKK'nn emdinli ve Eruh basknlarndan sonra, devlet Dou ve Gneydou Anadoludaki kyleri nce gvenilir ve gvenilmez diye ikiye ayrlmt. (kibine Doru, 13-19 Aralk 1987) Gvenilir kyler, Abdlhamitin Hamidiye Alaylarna asker veren airetlerdi. (Bu airetlerin mensuplar, 1950'li yllara kadar eleri araclyla devletten maalarn almaya devam etmilerdi. Bir okurumun sylediine gre bunlar arasnda eyh Said syann planlayan Azadi rgtnn ba olduu iin idam edilen Cibranl Halit Beyin ei de vard.) lk korucular, Beytebapl Jirki Airetinden seildi. Airet reisi Tahir Adyaman, bir savcy ve yedi askeri ldrmekten dolay idam istemiyle yarglanrken devletle koruculuk anlamas yapt ve airetine mensup 336 cinayet sanyla birlikte takipten kurtuldu. Onu dier Hamidiye airetleri izledi. 4 Nisan 1985te 3175 sayl Ky Kanununa yaplan bir ekleme ile 57 bin korucuya asgari cretten maa baland, bunlara daha sonra 12 bin civarnda da gnll korucu eklendi. ZORUNLU G BALIYOR . Gvenilmez airetler ise bazen ak iddet, bazen tehdit, bazen yldrma, bazen de ikna yoluyla kylerinden karldlar ve nce Batman, Diyarbakr, Hakkari, anlurfa ve Van gibi en yakn ehir merkezlerine g ettiler. Bazlar OHAL dnda kalan Adana, Gaziantep, Kahramanmara ve Mersine gtler. Daha gz kara olanlar Ankara, Antalya, Bursa, stanbul ve zmirde anslarn denediler. Devletin en son aratrmasna gre zorunlu g madurlarnn says 953.680 ila 1.201.200 arasna idi. (Ayrntl bilgi iin Dilek Kurbann 31.12.2006 ve 7.1.2007 tarihli Radikal 2lerdeki yazlarna baklabilir.) Bu gariban nfus, hem ehirlerin eperlerinde, hem de merkezlerdeki knt blgelerinde, onlardan gayri kimsenin raz olmayaca, mutfa ve banyosu olmayan, yar harabe konutlarda, naylon adrlarda, bidon evlerde 9-10 kii sarak yaamaya altlar. Bu zorunlu gmenler hayata tutunmak iin meru, gayri meru bulabildikleri her ite btn fertleriyle almak zorunda kaldlar. ocuklarn okula gnderemediler. Zaten onlar kabul edecek okul bulmalar da zordu. Hal byleyken, hastalklar, bunalmlar, intiharlar, iddete bavurmalar, sua karmalar hi artc deildi. Zorunlu gn bir dier sonucu, radikal milliyetiliin artk Trkiyenin her kesine yaylmas oldu.

25

GER DNEBLDLER M? Trkiye uzun bir sre problemi reddetti. 2002 ylnda BM Yerinden Edilmi Kiiler Temsilcisi Francis Dengin raporu zerine ilk diyalog balad. Avrupa Birlii bu sorunla 2003 ylnda ilgilenmeye balad. Peki devlet bu sorunu zmek iin ne yapt? Dnemin ileri Bakan Abdlkadir Aksunun Haziran 2005te yapt aklamaya gre resmi rakam olan 355,803 kiiden 125,539 gvenli biimde kylerine dnmt. Ancak, 18 Kasm 2005te durumu yerinde grmek isteyen nsan Haklar rgt, Diyarbakrn Hazro ilesinin Kobaba kyne bir ziyaret yapt. Devlet listesine gre 27 hane, 278 kii geri dnm iken, kyde 13 hane ve 69 kii yayordu. Yakndaki iftlibahede ise hkmete gre 49 hane dnmt ve rakam doruydu. Diyarbakrn Lice ilesine bal Duru kynde devletin listesine gre 207 hane ve 346 kii varken, rgt 10 hane buldu. Yine Liceye bal Dibek kynde 16 hane deil, kimse yoktu. Bingle bal Esmata ve Krk kyleri hi boaltlmamt ancak devletin listesinde geriye dnenler arasnda saylmlard. Baz durumlarda kyler geri dnm olarak gsteriliyordu ancak ky iskan edenler koruculard. Bunun gibi daha nice rnek vard. (Human Rights Watch (HRW) Report, 7 March 2005, Vol.17, No.2/D) ZARARLARI TAZMN EDLD M? Devletin uygun bulduu terminoloji ile Terrden doan zararlarn giderilmesi iin karlan 5233 sayl yasa, sadece terr yznden zarar grenleri kapsad, buna karlk yaygn iddet yznden kamak zorunda kapsamad, giderilecek zararlarn ne olduu tarif edilmedii, ikayetlerin iletilecei komisyonlar devlete oluturulduu, izlenecek prosedr ok karmak olduu, etkili bir temyiz mekanizmas olmad iin ve daha onlarca neden yznden yaralara merhem olmad. TBMM raporuna gre, Temmuz 2005 itibariyle rnein Diyarbakrda yaplan 18.240 bavurudan sadece 369u, Batmanda 5.847 bavurudan 328i, Binglde ise 14.105 bavurudan sadece 124 kabul edilmiti. Talepleri kabul edilenlere denen tazminatlar ise komik dzeydeydi. (Zarar Tespit Komisyonlarnn sorunlar nasl zdn (!) merak edenlere: Human Rights Watch 2006 Trkiye Raporu, hrw.org/turkish/backgrounder/2006/turkey1206/turkey1206tuweb.pdf). GVENLKLER SALANDI MI? Ama geriye dnenleri bekleyen sadece yokluk, isizlik, alk deil, saylar 70 bine varan korucular da bekliyordu. Bunlar yle bir gruptu ki, resmi rakamlara gre 1985-2006 tarihleri arasnda 5.129 korucu ou terr, cinayet, kaaklk, rza geme gibi ar sular ilemiti. (http://www2.tbmm.gov.tr/d22/7/76226c.pdf) Bir de her yl onlarca kiinin cann alan kara maynlar sorunu vard. nk, Trkiyenin sahip olduu 3 milyon kara maynndan 920 bini snr boylarndaki Ardahan, Batman, Diyarbakr, Doubeyazt, Gaziantep, Hakkari, skenderun, Kazman, Kars, Mardin, anlurfa, rnak ve Vanda, snr ili olmayan (acaba neden?) Tunceli ve Siirte yerletirilmiti ve bunlarn temizlenmesi iin somut bir adm atlmyordu. (Landmine Monitor Report, 2005-Turkey. www.icbl.org) Daha pek ok dertleri olan bu insanlar byk bir sabrla devlete ve Trk halk tarafndan fark edilmeyi ve elbette sorunlarnn zlmesini bekliyorlar. nsan sormadan edemiyor: Acaba PKK ile mcadeleye ayrlan 400 milyar, daha iin banda blgenin ve lkenin refah iin harcansayd btn bunlar yaar mydk? VATANDA TRKE KONU! Trkiyede ka Krt yaadn tam olarak bilmiyoruz nk 1965 saymndan beri etnik kkene ve dile dair sorular sorulmuyor. Tahminler, toplam nfusun yzde 7si ile 12si arasnda olduklar ynnde. Saylarn bilmiyoruz ama Krtlerin yllarca gizli ya da ak Krte konuma yasa ile boutuunu biliyoruz. Bu yasaklar delmeyi kafasna koyan Turgut zal ne yazk ki, projelerini yaama geirme frsat bulamadan vefat etti. 1991de DYP ve SHPnin kurduu koalisyon hkmeti, SHP iindeki HEPlilerin etkisiyle, Krt adna dorudan deinmeden Trkiyede kendi kltrel kimliklerini ifade etme ve gelitirme durumunda olmas gereken farkl etnik gruplarn varlndan sz ediyordu.

26

KRTE YEMN KRZ . 6 Kasm 1991de, milletvekillerinin yemin treni srasnda yaanan Krte yemin krizi, yedisi DEPli, biri bamsz, sekiz milletvekilinin ar hapis cezalarna arptrlmalar ile sonuland. 1993de Tansu iller, Krte yayn ve eitim konusunda olumlu dndn aklad, ancak partisindeki ve ordudaki sertlik yanllarnn muhalefeti yznden bundan vazgeti. Alparslan Trke Krtlerin byk ounluunun Trk soyundan olduunu sylerken, ky korucu sistemine byk destek veren Krt airetleri de bu politikaya uyum gstermiler ve MHPye byk lde oy vermilerdi. SHP ve CHPnin tavr ise Krtlerin kltrel haklarn desteklemekle birlikte Trkenin resm dil ve btn lkede ortak eitim dili kalmas ynnde olmutu. RP, Krtleri slam mmetinin bir paras grdkleri iin konuya gayet scak yaklamt. ANAP ise, baz Krt kkenli milletvekillerinin zorlamas ile Krte eitim hakk dahil, Krtlerin kltrel haklar konusunda baz giriimlerde bulunmu ama nedense 1995te Gneydou ve Dou Anadoludaki oylar ciddi bir gerilemeye uramt. ANADLE GET YOK . ubat 1999da PKK lideri Abdullah calann yakalanmasndan gnmze kadarki dnemde, Avrupa Birliinin zorlamalar ile baz olumlu gelimeler olmakla birlikte Trkiye anadil konusunda son derece muhafazakar davranmaya devam etti. rnein sadece bir bildirge olduu iin herhangi bir balaycl olmayan BM Ulusal ya da Etnik, Dinsel ve Dilsel Aznlklara Mensup Kiilerin Haklar Bildirgesine (1992) konsenss yoluyla katld ama bir yorum beyan ekledi. Ayn ekilde 1 Mart 1998de yrrle giren Blgesel ya da Aznlk Dilleri Avrupa art (1992) ile Ulusal Aznlklarn Korunmas ereve Szlemesini de (1995) imzalamad. Trkiyenin ancak 15 Austos 2000de imzalad 1966 tarihli BM Uluslararas Kiisel ve Siyasal Haklar Szlemesinin 27. Maddesi, "Etnik, dinsel veya dilsel aznlklarn bulunduu bir devlette byle bir aznla mensup bulunan kiilerin gurubun dier yeleriyle birlikte toplu olarak kendi kltrel haklarn kullanma, kendi dinlerinin gerei ibadeti etme ve uygulama veya kendi dillerini kullanma haklar engellenemez dedii halde, Trkiye bunun gereklerini yerine getirmemekte direniyor. stelik imdi bir de, ilkelerini srekli inedii BMnin Gvenlik Konseyi yesi oldu! GENEL BR DEERLENDRME Alt gndr zetlemeye altm tarihe, Krtlerin kimliklerinin tannmasyla ilgili taleplerinin PKK ile balamadn, dolaysyla, PKKy veya onun uzants sandmz oluumlar yok sayarak veya yok ederek iine ksldmz kapandan kurtulamayacamz, ayn ekilde, her ne kadar, tarihsel ve gncel nedenlerle uluslar aras boyutlar olsa da, sorunun kklerinin bu topraklarda, bizim tarihimizde olduunu gstermitir diye umuyorum. Bundan birka yl ncesine kadar, Krtler, hakl taleplerine meruiyet salamak iin Trk ulusuluunun dou anna gnderme yapyorlard. Milli Mcadelede Krtler olarak yer aldklarn, bunun karlnda kendilerine baz szler verildiini, ama bu szlerin tutulmadn sylyorlard. Bu iddialarnda da byk lde haklydlar. Ancak, Krtlerin unuttuu bir ey vard. O da her milliyetiliin dier milliyetilikleri dlayarak var olabileceiydi. te yandan bu tarihe, bandan beri devletin sk sansr altnda yaayan Trk tarafnca ok iyi bilinmedii iin, Krt taleplerinin PKK ile baladn iddia eden resmi sylem genel olarak kabul gryordu. Osmanldan beri millet-i hkime olarak hkm srmeye alm Trklerin idrak etmesi gereken husus ise, eer milliyetilik denilen ey meru ise Krt milliyetiliinin de en az Trk milliyetilii kadar meru olduuydu. (Milliyetilik hakkndaki dncelerimi ilerde yazacam.) 1920lerde, Wilsonun 14 lkesi uyarnca ulus-devletini kurmay baaramayan, ya da buna destek verilmeyen tek halk Krt halkyd. Ancak bunun eitli nedenleri vard. Bilindii gibi ulus-devlet kapitalist gelimenin belli bir aamasna tekabl ediyordu. Halbuki Krtler o tarihte sosyo-ekonomik adan o aamaya henz gelmemilerdi. Nitekim, erken dnem

27

Krt milliyetiliinin kanaat nderleri, Osmanlclk ile bamszlk arasnda deiik blnmeler yaadlar. FARKLI ELMLER . rnein Trklerle Krtlerin din kardei olduunu syleyen Seyit Abdlkadir ve yandalar Osmanl mparatorluuna bal kalrken, bir grup Krt sekini Anadoludaki direni hareketine katldlar. Ancak bunlarn da bir blm, Ermenilerin Anadoluya dnemeyecei kesinletikten sonra Trklerle kurduklar ittifak gzden geirdiler ve zerklik veya bamszlk iin uramaya baladlar. Ama bu srete, Cibranl Halit Bey ve Bitlisli Yusuf Ziya Bey rneklerinde olduu gibi, Hamidiye Alaylarna asker veren Snni airetlerin mensuplar, bir zamanlar ezdikleri ve zulmettikleri Alevi airetlerin desteini alamadlar. Nitekim, Kogiri, Alevi isyan sayld iin Snni Krtlerin/Zazalarn desteini; eyh Said isyan ise Alevi (Kzlba) Krtlerin/Dersimlilerin desteini salayamad. Hibir zaman yrrle girmeyen Sevr Antlamasnda ngrlen bamsz bir Krdistan uruna Anadoluda bamsz bir Ermeni devletini bile kabul eden erif Paa veya Krt Teali Cemiyetini kuran Bedirhaniler Batyla ibirliine yneldi. Bir ayan ngilizlerde bir ayan Trklerde tutan, hatta ngilizlere kar Ankara ile askeri ittifaka bile yanaan eyh Mahmud Berzenci veya 1922de ranllara yenildikten sonra Trkiyeye snmak zorunda kalan Bat randaki ekak airetinin reisi Simko smail Aa gibi unsurlar ise Krt ulusdevletinden ok kendi feodal beyliklerini kurmay hedefliyordu. HKMEN YENK . Buna, ngilizlerin nceliinin Arap corafyas olmasn, tarihi boyunca ncelii Hristiyan aznlklarn hamiliine vermi olan Franszlarn ngiltereye kar gl bir Trkiye uruna zaten pek ilgili olmadklar bu Mslman grubun kaderine ilgisiz kalmalarn, Sovyet Rusyann kaypak politikalarn eklersek, Birinci Dnya Savas sonrasnda Krtlerin neden Wilsoncu kendi kaderini tayin hakkndan yararlanamadn/yararlandrlmadn anlarz. Aslnda bu deerlendirmeyi Krtler de byk lde kabul etmilerdi. Krtlerin kabul edemedii, yeni kurulan devletin giderek kat bir Trkle ynelmesiydi. Buna tepkilerini esas olarak 1925 eyh Said ve 1930 Ar isyanlaryla gstermilerdi. Ancak, devletin Krtlere tepkisi ok daha sert oldu. Modernleme srecine Krtleri dahil edecek projeler gelitirmek yerine onlar zorla asimile etmeyi, ezmeyi, hatta imha etmeyi tercih ettiler. Bu da doal olarak aslnda yeni rejime uyum salamaya hazr kesimlerin bile etnik kimliklerine, blgelerine, airetlerine, mirlerine, eyhlerine, seyitlerine daha ok balanmalarna neden oldu. SMRGECLK SONRASI . Tarihesini anlatmay ileriye braktm 1937-1938 Dersim Tedip Harektndan sonra Krt milliyetilii uzun sre sesini karamad. 1950lerden itibaren, Trkiyedeki modernleme ve grece demokratikleme sreciyle uyumlu olarak Krtler de kendilerini daha rahat ifade etmeye baladlar. Modernleme srecinin ivme kazand 1960larda, arlkl olarak renci ve aydnlardan oluan bir kesim, 1920lerin, 1930larn milliyeti sylemlerini popler bir tarzda da olsa yeniden canlandrmaya altlar. Bu dnem, dnyada smrgeciliin tasfiye olduu, eski smrge halklarna kendi kaderini tayin hakknn tannd yllard. Krtler smrge halk olmad iin bu haktan yararlanamazlard ama, smrge olmayan halklara tannan aznlk haklarndan yararlanabilirlerdi. Ancak bunu salayacak projeleri hem i sorunlar hem de devletin gz atrmamas yznden gelitiremediler. NC DENEME . 1980lerden itibaren, Kemalist ideoloji ile gbek ban koparamam Trk soluyla yolunu ayran Krt solu, Trk radikal solunun 1960 ve 1970lerde savunduu ulusal demokratik devrim tezinden esinlenen, Krt ulusal demokratik devrimi teziyle gerilla mcadelesine yneldi. Bu rgtlerin en gls PKKyd. PKK, uluslar aras hukukun smrge olmayan halklara tand aznlk haklarna (ve genel olarak nc kuak haklara) atfta bulunularak kendi kaderini tayin hakk sylemini tekrar gndeme getirmeye kalkt. Meruiyetini de iddete dayanarak salamaya alt. Bir sre sonra,

28

uluslar aras arenada tannmay baard. PKK, Abdullah calann Trkiyeye tesliminden sonraki alt ylda iddete ara verdiyse de, esas olarak devletin hibir adm atmamasndan, tali olarak da Irak ve ran faktr yznden iki yl nce silahl mcadeleye tekrar dnd/dndrld. LEGAL SYASETE ZN YOK . PKKnn hala nihai eklini almad grlen politikalar, legal Krt partileri tarafndan belli llerde desteklenmekle birlikte bu partilerin PKKdan farkllaan ynleri de vard. Ancak devlet bu farklar grmezden gelerek, legal Krt partilerini srekli siyasetin dna itti. HEP, DEP, DEHAP, HADEP devletin uzlamaz tavrnn kurban oldu ve kapand/kapatld. Legal siyasi partilerin boaltt alan da illegal rgtler doldurdu. Sra DTP mi, greceiz. Eer DTPde ise, onun yerini neyin dolduracan da hep birlikte greceiz. Peki, bu tehlikeli sarmaldan nasl kabiliriz? Esas alan tarih olan biri iin, zm nerileri sunmaya kalkmak haddini amak olur. stelik bu konuda son gnlerde Tarafta ok gzel yazlar yaymland. rnein 22 Ekim 2008te yaymlanan Emekli Bykeli Akn zerin Trkiye terrle mcadelede ne kadar samimi balkl yazsn, hem Trk, hem de Krt milliyetilerinin tekrar tekrar okumasnda byk fayda var. NYETMZ NE? Ama yazda anlatlan spanyol modelinin baarl olabilmesi iin ncelikle her iki tarafn da, aslnda ne istediine karar vermesi gerekiyor. Trk milliyetilii 85 yldr etkisiz hale getirmeyi baaramad bir baka milliyetilikle srekli atma halinde yaamaya, hatta lkesinin ortasndan blnmesine hazr m? Yoksa dier etnik, dinsel veya dilsel gruplarla birlikte, uluslar aras hukukun ve insan haklarnn vard ada dzeye uygun demokratik bir lkede yaamay m tercih eder? Ayn ekilde Krt milliyetilii de karar vermeli. Ktl, irkinlii defalarca ispatlanm 19. yzyl paradigmalarna sarlarak, byk ihtimalle eletirdii Trk ulus devletine benzeyecek kendi ulus-devletini kurmak uruna (ki kulland yntemler bunu dndryor), sonu belli olmayan kanl bir savata hem kendi halkn hem Trk halkn ykma gtrmeyi ahlaki buluyor mu? Yoksa daha kozmopolit, daha demokratik, daha gelimi bir lkenin oluturulmasna katkda bulunarak, her iki halka da mutluluk vermeyi mi tercih eder? Eer niyetler ikincilerse ncelikle karlkl silah brakma, ardndan, zgrlkleri, oulculuu ve anayasal vatandalk anlayn hedefleyen bir demokratikleme paketiyle; Suriye, ran, Irak ve zellikle Iraktaki Krdistan Blge Ynetimiyle salkl ilikileri hedefleyen bir d politika anlayyla ie balayabiliriz. Yok, birincilerse her iki tarafa da gemi ola Yazarn Notu: Yaz dizisinin web sayfasna aktarmnda baz sorunlar yaadk. Bunlar esas olarak her zaman olduu gibi, gazete sayfasnda ereve olarak verilen blmlerin ana metne yedirilmesinin zorluuyla ilgiliydi. Yani, ereve iinde verildii zaman balam veya kronolojik adan sorun yaratmayan baz blmler, web nshalarnda ana yazdan kopuk grnebiliyordu. Ancak, dizinin 3. yazsnn web nshasnda eyh Said syannn mahiyeti neydi? balkl blm, isyann anlatld yerin hemen altna konabilecekken, yanllkla Ar syan ve Dersimle ile ilgili blmn altna yazlmt. Nedenini zemediimiz bir teknik engel yznden bu karkl web sayfamzda hala dzeltemedik. Kronolojik olarak dnemle ilgili olmayan Rza Nur-Ziya Gkalp erevesi de yukarda anlattm ereve sorunlarna bir rnekti. Bunlar ve farkna varmam olabileceim baka hatalar iin zr diliyorum.

29