T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER BLM TASAVVUF ANABLM DALI

EYH MUHAMMED NAZIM ADL HAKKN EL-KIBRISNN TASAVVUF ANLAYII

Doktora Tezi

Selami Erdoan

ANKARA 2013

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER BLM TASAVVUF ANABLM DALI

EYH MUHAMMED NAZIM ADL HAKKN EL-KIBRISNN TASAVVUF ANLAYII

Doktora Tezi Selami Erdoan

Tez Danman: Prof. Dr. Ethem Cebeciolu

ANKARA 2013

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER BLM TASAVVUF ANABLM DALI

EYH MUHAMMED NAZIM ADL HAKKN EL-KIBRISNN TASAVVUF ANLAYII

Doktora Tezi

Tez Danman Prof. Dr. Ethem Cebeciolu Tez Jri yeleri Ad ve Soyad: Tez Snav Tarihi: mzas

NSZ Kinatn kk bir numunesi olan insan, dnya sahnesindeki varoluunun bir gerei olarak, hem i lemiyle hem de dndaki lem-i kubr ile, alakadar olmutur. nsann enfs ve afak ile kurduu iliki, onun varlk anlayna gre ekillenmektedir. Varlk anlaynn merkezine kendi benliini oturtan insan, i dnyasndan gelen sesleri kontrol etmeyi, kendi varlna ihanet bildiinden; kinat ile olan alakasndaki ilkeleri aklyla belirlemeye almtr. Varln merkezine, Allah(cc) yerletiren insan ise, enfs ve afk ile olan muamelatnn ilkelerini, vahye tabi olarak belirlemitir. Zamana, mekna ve bireyin ftratna ve iinde bulunduu enfus artlara bal olarak sz konusu muamelat ilikileri, dinamik bir yap arzetmektedir. Dolaysyla insann iindeki mikro lem ve dndaki makro lem ile olan etkileimini tanmlamas hususunda farkl alardan yaklamlar sz konusudur. slam dncesinde kelam, tasavvuf ve felsefe okullar olarak zuhur eden bu yaklamlar ve onlarn ekillendirdii; ahlak felsefesi, siyaset felsefesi, hukuk felsefesi, iktisat felsefesi, tarih felsefesi, bilim felsefesi ve dil felsefesi gibi disiplinler, slam dnrlerinin hayata dair sorunlara dinamik olarak rettikleri zmlerdir. Muhsib, Kueyr, Bayazd-i Bistmi, Gazli, Abdulkdir-i Geylni, h- Nakbendi, Hucvir, Mevlan, mam- Rabbn ve bn Arab gibi birok mutasavvfn yaklamlaryla ekillenen tasavvuf okulu ve bu okulun bir kurumu olan Nakbendiyye Tarikat, eyh Nazmn hayat anlaynn erevesini belirlemitir. Bu balamda gnmz suflerinden eyh Nazm- Kbrs, i dnyas ve kinat ile olan ilikisini, tasavvuf okuluna dayanan snn slam dncesi ile ekillendirmitir. Bu manada tezimizin konusu olan eyh Nazm- Kbrsnin Tasavvuf Anlay genel erevede slam dncesinden zuhur etmi okullarn yaklamlarnn, zelde ise Nakbendi-Hlidi disiplininin bir rndr. Tezimizde, Kbrsnin dncesini genel ya da zel erevede ekillendiren yaklamlarn doruluu ya da yanll tartlmamtr. Kbrsnin dncelerinin, ehlisnnet itikadnda; ittifakla ya da ksmen kabul grm, gayb ya da mahidi yaklamlar iinde nerede olduu incelenmitir. Bu manada eyh Nazm- Kbrsnin Tasavvuf Anlay balkl almamz, Kbrsnin bir eyh olduu ve tasavvuf okulu IV

merkezinde gelien slam dncesinin hak olduu n kabul zerine yaplmtr. unu da hemen belirtmemiz gerekir ki, sz konusu n kabullerimiz, akademik almalarn bir ilkesi olan nesnellik kaidesinin dnda deildir. eyh Nazm - Kbrsye yaplan eletiriler, alma konumuzun dnda gibi grlse de, bu balamda, iindedir. Farkl bir ifadeyle Kbrsye yaplan eletiriler, onun eyh olup olmadn tespit etmek zere deil; Kbrsnin dnya ve ahiret telakkisinin, genel anlay ierisindeki yerini grmemize vesile olmasndan dolay tezimizde yer almtr. Ayrca, tezimizin konusu olan eyh Nazmn Tasavvuf Anlay eyh Nazmn, deney ve gzlemlerle ulat, salt akl tecrbe ve anlay deildir. Bu manada eyh Nazmn tasavvuf anlay, Nak-Halid gelenei ve Hakkn uygulamalarndan bir miras iermektedir. Bu anlay ve uygulamalar ise tasavvufun kendi ierisinde oluan dier ekollerle olan bir etkileimin eseridir. Bununla birlikte bu mirasa Kbrs tarafndan yaplan fikr ve tatbik katklar, nadiren tesbit edilebilen, yeni motifler gibidir. Bu dnce ve tecrbeler ise, sadece kitabi ve kesb bilgiler deil, sezgiye dayal kef bilgi ve tecrbeleri de ihtiva etmektedir. Dier taraftan, eyh Nazmn sz konusu minvalden teekkl eden tasavvuf dncesi etrafnda teekkl etmi Hakkniye mridan, almamz dnda tutulmamtr. Nitekim almamzda tespit edilen tm tarikat dncesi ve adetlerinin, mridan zerindeki etkileri ve mridann bu konulara yaklamlar, tespit edildii derecede paylalmtr. Modern a olarak bilinen 20. Yzyl; akln vahye ikame edilecek derecede kutsand, deerlerin dnyeviletii, insann lm sonras hayatn varln dnecek vakti ve i dnyasna ynelecek frsat bulamad a olmutur. Byle bir yzylda tasavvuf meneli slam yaants, dnyevileme hastalna tutulmu insanlarn reetesidir. Bu manada eyh Nazmn insanlar davet ettii anlay, Nakibend geleneinin gnmzdeki bir temsilcisi olarak; insanlar bu hzl koturmacada bir anlk durmaya ve nefis muhasebesine davet etmektedir. Avrupadan Asyaya, Uzak Doudan Amerikaya, Anadoludan Gney Afrikaya ve Arab Yarm adasna kadar ulaan bu davete, iki milyon Mmin icabet etmitir. Bu kadar eitli kltre hitap etmesi bakmndan, eyh Nazmn tasavvuf yaants ve V

anlay, almamza nem katmaktadr. Bununla birlikte eyh Nazm- Kbrsnin davet ettii vahiy merkezli deerlerin, modern adaki gibi akl merkezli deerlere ramen kabul grmesi, almamz esnasnda karlalan ve cevab ksmen bulunan, bir soru olmutur. Dier taraftan tasavvuf anlay incelediimiz eyh Nazm- Kbrsnin, yayor olmasndan dolay, almamzda baz avantaj ve dezavantajlar, bir araya gelmitir. Mesela Kbrsnin tezimizde kaydedilmi dncesi, dinamik hayatn tabii bir gerei olarak deiime urayabilir olmas, tezimiz asndan bir dezavantajdr. Ancak unu da hemen belirtmek gerekir ki; Kbrsnin dnceleri, ekseriyette, eyhinden tevars eden ve Kbrsnin teslimiyetle kabullendii deimez bilgiler mahiyetinde olmas, sz konusu dezavantaj nemli derecede izale etmektedir. Bununla birlikte almamzda ulatmz kanaatleri, Kbrsnin kendisiyle ve yaym evresiyle paylayor olmamzdan dolay, bu kanaatlere bal olarak ulatmz sonularn kabul edilme veya reddedilme sreci devam etmektedir. Bir avantaj addettiimiz bu durumdan dolay, bu almada, sistematize edilmi dncelerin, mstakbel almalardaki tereddtleri izale edecei kanaatindeyiz. Dolaysyla tezimiz, ilerleyen srelerde makalelerimiz ile salamalar yaplm ve mstakbel almalara kaynak olacak, hakiki malumatlarn kayna olacak mahiyettedir. Bu almamzdaki temel kaynaklar kategoride toplayabiliriz. Bunlardan birincisi eyh Muhammed Nazm- Hakkninin 1970li yllardan gnmze kadar yapt sohbetlere ait ses ve video kaytlardr. Zikir meclislerini de ieren bu kaytlara, ilgili internet sayfalarnn veri tabanlar zerinden ulalabilir. Bu kaynaklardan tezimizde zikredilenler, ses ve video arivimizde muhafaza edilmektedir. Temel kaynaklardan ikinci grubu, eyh Nazmn 1970-2000 yllar arasnda yapt sohbetlerden derlenmi kitaplar oluturmaktadr. Bu kitaplardan en nemlisi Tasavvuf Sohbetleri adl kitaptr. Bu kitaptaki grlerin detaylarna inmemize vesile olan dier kaynaklar, Hakkniyye cmiasnda yaynlanan eserlerdir. Bu eserlerden en nemlisi ise eyh Nazmn am vekilinin yazd, Futuhtul Hakkniyye adl eserdir. nc kategoride olan kaynak ise eyh Nazmn Kbrs ve amdaki Derghlarna yaptmz ziyaretler esnasndaki gzlem ve mlakat VI

notlarmzdr. eyh Nazm zerine yaplan sosyoloji alanndaki almalar, gzlem notlarmzn salamasn yapmak asndan nem arz etmektedir. Bu almalardan en nemlisi ise Batda Bir Nak Cemaati adl eserdir. Tezimiz giri ve iki blmden olumaktadr. eyh Nazm- Kbrsnin itikad ve tatbik deerlerinin kayna olan Nakibend Tarikat ve onun bir kolu olan Hlidiyye, giri blmnde incelenmitir. Ayrca Nakbendiyye-i Hlidiyyeden, eyh Nazma ulaan silsilenin ad olan Hlidiyye-i Hakkniyye, bu blmde incelenmitir. Giri blmde deinilen hususlar, Kbrsnin tarikat uygulamalarna gre ekillenmi ve bu uygulamalar Nak ve Hlidi gelenekleri ile mukayese edilmitir. Birinci blmde eyh Nazmn biografisi, bu konuda yaplan almalara bal olarak kayt altna alnmtr. Bu kaynaklardan bir ksm, szl tarihilik denilen bilgi ve anekdotlara dayandndan, baz elikili malumatlar, eyh Nazm ile yaptmz mlakatlarda, tasih ve teyit edilmitir. kinci blmde ise, Kbrsnin tasavvuf anlay ve uygulamalar, almamzda ele aldmz temel kaynaklardan yola karak incelenmitir. Bu blmde Kbrsnin anlaynn, Kurn ve hadislerdeki temellerine deinirken, tasavvuf stlah iindeki mukayeseli konumunu da incelenmitir. Bu alma esnasnda bize destek veren, zaman ayran ve katk salayan bata aileme, dostlarma, am ve Lefke Derghlarnda alakadar olan brahim Efendi ve Metin Efendiye, zellikle Dr. Hayati Biceye mteekkirim. Ayrca ve bilhassa bu konunun belirlenmesi dhil, almamzn tm aamalarnda desteini grdm, muhterem hocam Prof. Dr. Ethem Cebecioluna minnet ve kranlarm btn kalbimle arz ederim. Rabb olarak Allah(cc) tanmak eref; Ona kul olmak, izzettir.

Selami Erdoan

VII

KISALTMALAR : Ad geen eser : Ad geen makale : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi : Blm : Baknz : Ayrca baknz. : Cilt : Celle Celluhu : Hicri : Hazrlayan : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi : Kltr Bakanl Yaynlar : Ktphanesi : Miladi : Milli Eitim Bakanl : Neriyat : Osmanl Ansiklopedisi : Say : Sadeletiren : Sayfa : Sayfalar aras : Trkiye Byk Millet Meclisi : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi : Trk Tarih Kurumu VIII

age. agm. AFD. Bl. bkz. ayr. bkz. c. cc. h. haz. EF KBY. Ktp. m. MEB. ner. OA S. sad. s. ss. TBMM. TDV A TTK.

trz. v. yay.

: Tarihsiz : Vefat : Yaynlar

IX

NDEKLER NSZ ----------------------------------------------------------------------------------------- IV KISALTMALAR ---------------------------------------------------------------------------- VIII NDEKLER --------------------------------------------------------------------------------- X GR --------------------------------------------------------------------------------------------- 1 TARKAT-I HAKKNYYENN TEEKKL ---------------------------------------- 1 1. TARKAT-I NAKBENDYYE: --------------------------------------------------------- 1 2. NAKBENDYYE- HLDYYE: ----------------------------------------------------- 4 3. HALDYYE- HAKKNYYE (HAKKN DERGHLARI): -------------------- 6
a. Hlidiyye-i Hakkniyyede Silsile: ------------------------------------------------------------------ 13 a.1. - (32) smail-i irvan (Kurdemir) (v. 1247/1832): --------------------------------------- 14 a.2. - (33) Has Muhammed-i irvan (Dastan) (v. 1260/1844): --------------------------- 15 a.3. - (34) Muhammed Efendi (Yerav) Dastan (v. 1265/1848): ------------------------ 16 a.4. - (35) Seyyid Cemleddin-i Kumuk Hseyn Dastan: -------------------------------- 17 a.5. - (36) Ebu Ahmed-i Sugur Dastan (v. 1299/1882): ------------------------------------ 19 a.6. - (37) Ebu Muhammed-i Medeni (v. 1332/1913): ------------------------------------------ 20 a.7. - (38) erafeddin-i Dastan (v. 1355/1936): ----------------------------------------------- 21 a.7.1. eyh erafeddin-i Dastanden Tevars Eden Tasavvuf Dnce ve Tarikat Adetleri:------------------------------------------------------------------------------------------------- 22 a.8. - (39) Abdullah- Dastan (v. 1393/1973) : ------------------------------------------------ 25 a.8.1. am (Cebel Kasiyyn) Tekkesi: ---------------------------------------------------------- 27 a.8.2. eyh Adnan Kabban: ----------------------------------------------------------------------- 28 a.8.3. eyh Hiam Kabban: ----------------------------------------------------------------------- 29 a.8.4. eyh Abdullahtan Tevars Eden Tasavvuf Dnce ve Tarikat detleri: ---- 29 a.8.5. eyh Nazmn, eyh Abdullah- Dastan Hakkndaki fadeleri: --------------- 31 b. Nakibend-Hakkn Yolunun D lkelerde Kuruluu ve Yaylmas: --------------------- 34

BRNC BLM ---------------------------------------------------------------------------- 37 NAZIM-I KIBRISNN HAYATI VE ESERLER ------------------------------------- 37 1. EYH NAZIM ADL EL-KIBRS EL HAKKNNN HAYATI --------------- 37
a. Doum Yeri ve Ailesi: ---------------------------------------------------------------------------------- 37 b. Eitim Hayat: -------------------------------------------------------------------------------------------- 38 c. Tasavvufa ntisab, eyhi Abdullah Dastan ile Bulumas: -------------------------------- 39

d. eyhinden Ald lk Manev Vazife: --------------------------------------------------------------- 41 e. Evlilii ve Dier Manev Vazifeleri fas: --------------------------------------------------------- 43 f. eyh Nazm- Kbrsnin Halvetleri: ---------------------------------------------------------------- 44 g. eyh Nazm- Kbrsnin Kerametleri: ------------------------------------------------------------- 46 h. Vekilleri: --------------------------------------------------------------------------------------------------- 48 i. eyh Nazm- Kbrsye Yaplan Eletiriler: ------------------------------------------------------ 49 j. Lefke (Kbrs) Dergh: --------------------------------------------------------------------------------- 53 k. Eserleri: ---------------------------------------------------------------------------------------------------- 56 l. Mrdlere Tavsiyeler:------------------------------------------------------------------------------------ 58

EYH NAZIM-I KIBRISNN TASAVVUF ANLAYII ----------------------------- 62 1. LM VE MARFET LE LGL KAVRAMLAR: ----------------------------------- 62
a. LM-LM: ---------------------------------------------------------------------------------------------- 62 a.1. lim ve Marifet likisi: --------------------------------------------------------------------------- 72 a.2. lim ve Hikmet likisi: --------------------------------------------------------------------------- 76 a.3. lim ve Edeb likisi: ------------------------------------------------------------------------------ 80 b. VEL-EVLYA: ------------------------------------------------------------------------------------------ 84 b.1. Velayet:----------------------------------------------------------------------------------------------- 88 b.2. Keramet:---------------------------------------------------------------------------------------------- 97 b.3. Kutub:----------------------------------------------------------------------------------------------- 105

2- YARATILI VE VARLIK LE LGL KAVRAMLAR: -------------------------- 113

a. ALLAHIN NRU: ----------------------------------------------------------------------------------- 113 a.1. Levh-i Mahfz: ----------------------------------------------------------------------------------- 127 b. SIR: ------------------------------------------------------------------------------------------------------- 131 c. MSK (YEVMUL-EZEL): ----------------------------------------------------------------------- 139 c.1. Yevmul-ezel: ------------------------------------------------------------------------------------- 142 d. Hz. PEYGAMBER(SAV): -------------------------------------------------------------------------- 147 d.1. Allahn Nuru ve Hz. Peygamberin Srr: ------------------------------------------------- 159 d.2. Hz. Peygamber (sav) ve mmeti: ------------------------------------------------------------ 169 d.3. Hz. Peygamber ve Misk: ---------------------------------------------------------------------- 173 e. MRAC: -------------------------------------------------------------------------------------------------- 180

3-MAKMLAR VE SEYR U SULK LE LGL KAVRAMLAR: -------------- 201

a. KULLUK MAKMI (BD): --------------------------------------------------------------------- 201

XI

b. MRD: ------------------------------------------------------------------------------------------------ 210 c. MRD: -------------------------------------------------------------------------------------------------- 226 d. BEYAT:------------------------------------------------------------------------------------------------- 233 e. RABITA:------------------------------------------------------------------------------------------------- 239 f. SOHBET-HALVET: ---------------------------------------------------------------------------------- 245 g. ZKR: ----------------------------------------------------------------------------------------------------- 257 g.1. Toplu Zikrin cras: ------------------------------------------------------------------------------ 268 h. KABZ VE BAST HL: ----------------------------------------------------------------------------- 272 i. NEFS: ----------------------------------------------------------------------------------------------------- 277 j. GAFLET: ------------------------------------------------------------------------------------------------- 292

4. DER KONULARDAK GRLER: -------------------------------------------- 305

a. man: ------------------------------------------------------------------------------------------------------ 305 a.1. Allaha man: -------------------------------------------------------------------------------------- 312 b. slam: ----------------------------------------------------------------------------------------------------- 317 c. MEHD/DECCL ANLAYII: -------------------------------------------------------------------- 324 c.1. Mehdi: ---------------------------------------------------------------------------------------------- 324 c.1.1. Mehdi(as)nin zellikleri: ---------------------------------------------------------------- 338 c.1.2. Mehdi(as)nin Zuhur lametleri: ------------------------------------------------------- 341 c.1.3. Mehdi(as)nin Zuhuru ve sa Mesih(as): ---------------------------------------------- 347 c.2. DECCL: ------------------------------------------------------------------------------------------ 359 d. Vahhblik: ---------------------------------------------------------------------------------------------- 365 e. eytan: ---------------------------------------------------------------------------------------------------- 367 f. Siyas ve Sosyal Olaylara Yapt Yorumlar ---------------------------------------------------- 371 f.1. Modern a ve Modernizm: ------------------------------------------------------------------- 371 f.1.1. Modern a ve Toplum: ------------------------------------------------------------------ 374 f.1.2. Modern a ve Hukuk Sistemi: --------------------------------------------------------- 376 f.1.3. Modern a ve Teknoloji: ---------------------------------------------------------------- 380 f.1.4. Modern a ve Eitim:-------------------------------------------------------------------- 382 f.2. Baz Gncel Hadiselere Yapt Yorumlar: ------------------------------------------------ 384 f.2.1. Amerikann Irak gali: ------------------------------------------------------------------- 384 f.2.2. Kravat Takmann Hkm: ---------------------------------------------------------------- 384 f.2.3. Prenses Dianann Vefat: ----------------------------------------------------------------- 385

XII

f.2.4. ilide Maden G Altnda Kalan Madencilerin Mslman Olmas: ----- 385 f.2.5. Necmettin Erbakann Vefat: ------------------------------------------------------------ 386 f.2.6. Suud Arabistan Velihat Prensi ( leri Bakan), Nayef Bin Abdulaziz el Suudun Vefat: ------------------------------------------------------------------------------------- 386

SONU ---------------------------------------------------------------------------------------- 387 EKLER ----------------------------------------------------------------------------------------- 389 ZET ------------------------------------------------------------------------------------------- 403 ABSTRACKT -------------------------------------------------------------------------------- 405 KAYNAKA --------------------------------------------------------------------------------- 407

XIII

GR

TARKAT-I HAKKNYYENN TEEKKL

1. TARKAT-I NAKBENDYYE: Buharadan neet etmi olan Nakibendilik Tarikat, Hz. Ebu Bekir(ra)den gelen ve haf (gizli) zikr esasna dayal olarak kurulan yoldur. Abdlhalik Gucdevan (v. 617/1220), tarikatn unutulmaya yz tutan prensiplerini ihya ettii iin, yeni bir tarikat kurucusu olarak telakki edilmi ve Nakibendi Tarikatna daha nceleri, Hacegan Tarikat da denmitir.1 Nakibendiyye Tarikatna adn veren h- Nakibendinin tam ad, Muhammed b. Muhammed Bahaddin el-Buhardir (v. 791/1389).2 Tarikat- Nakibendiyyenin erkn ve terbiye metotlar asndan dier tarikatlardan ayrlan ve kendi ierisinde zgnleen ynleri, eyh Nazmn Nakibend Tarikatna dayanan tasavvuf anlayn ve tarikat uygulamalarn incelememiz asndan mhimdir. eyh Nazmn Nakibend Tarikatna dayanan silsilesinde, Mevlan Hlid-i Badad (v. 1241/1826)den sonraki ubesi olan Hakkniyye Derghlarndaki tasavvuf anlay ve tarikat uygulamalarnn, btncl bak temin etme hususunda, ayrca ele alnmas gerektii kanaatindeyiz. Dolaysyla Tarikat- Nakibendiyye balnda, Naklii mnferiden ele almaktan ziyade, Hlidiyye-i Hakkniyyedeki anlay ve uygulamalarla mukayeseli olarak deerlendirmeye alacaz.

Algar, Hamid, The Naqshband Order (A Preliminary Survey of Its History and Significance) , Studia Islamica, No. 44. (1976), ss. 123-152; Ylmaz, Hasan Kamil, Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Neriyat, stanbul 2000, s. 256; z, Mahir, Tasavvuf, Rahle Yay., stanbul 1969, s. 165; Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergah Yay., stanbul 2003, s. 231; uud, Hasan Ltfi, slam Tasavvufunda Hacegn Hnedn, Doan Karde Yay., stanbul 1958, ss. 300-60; Bahi, Nasrullah, Muhammed Bahaeddin ah Nakbend, Takprl, Ali Aydn, M. evket Eygi Matbas, stanbul 1966; Eraydn, Seluk, Tasavvuf ve Tarikatlar, Marifet Yay., stanbul 1981, ss. 217-218; Tosun, Necdet, Bahaddin Nakbend, nsan Yay., stanbul 2003, s. 297. 2 Cam, Abdurrahman Ebu Berekt, Nefehtul-uns min hadaratul-guds, Ter.: Lam elebi, Marifetilyeyleri, 1298, s. 418; Saf, Ali b. Hseyn, Reaht aynel-hayat, Sad.: Necip Fazl Ksakrek, Alem Yay., stanbul 2009, ss. 73-77.

Bu manada h- Nakibend tarafndan uygulanarak gelmi tarikat usul ve prensiplerinden bazlarnn, Hakkniyye ierisinde farkl uyguland mhede edilmitir. Mesela h- Nakibendin, Yakb-u erh (v. 851/1447)yi tarikata hemen kabul etmedii, erhnin intisabndan nceki gece istihare yapt ve istiharenin sabahnda, kabul ettii bilinmektedir.3 Nakibendiyye ierisindeki benzer uygulamalara dayanarak, tarikata intisap ncesi hazrlk dnemine ve bu dnemde yaplan istihareye nem verildii ynnde kanaatler vardr. 4 Bu veriler nda deerlendirildiinde, eyh Nazm- Hakknnin intisab uygulamalar, geleneksel Naklik uygulamalarndan ayrlmtr diyebiliriz. nk eyh Nazmn tarikata mrdan kabul esnasnda ve uygulad intisap usulnde, hazrlk ve istihare telkinleri ile karlalmamtr.5 h- Nakbend, Nakibendilikte, zikr olarak hafiyi telkin etmitir.6 Alauddin-i Attar (v. 802/1399)a zikr-i cehr-i hakknda sorulduunda, caiz olduunu bildirmi ancak, telkin etmemitir.7 Nakibendilikte zikr mevzuunda, genel prensip olarak haf zikrin esas alnd, yaygn bir kanattir. mm- Rabbnye kadar tarikat ierisinde, cehri zikir ve semahnn yaygn olmad bilinir. Nakbend Tarikatnda semay Abdulhlik- Gucdevan gibi kabul etmeyenler, Yusuf Hemedan gibi kabul edip uygulayanlar ve Ubeydullah Ahrar gibi uygulamayp fikir beyan edenler olmutur.8 Hakkniyye ierisinde bugn hafi zikrin yannda, cehr zikir ve sem da yaplmaktadr. Dolaysyla Hakkn Tekkeleri mm- Rabbnden sonraki cehri zikr esasna dayanmaktadr denilebilir. mm- Rabbnden sonra Nakibendilik ierisinde ele alnan letif, zikrin bedendeki mahalleri olan kalb, ruh sr, haf ve ahfa olarak zikredilmitir.9
3 4

Cam, Nefehtul-uns, s. 437. uud, Hacegn Hnedn, s. 40; Tosun, Bahaddin Nakbend, s. 298. 5 Tafsilatlar iin bu tezde Bkz. Makamlar ve Seyru Sluk ile lgili Kavramlar/d.Beyat. 6 Cam, Abdurrahman Ebu Berekt, Nefehtul-uns (Evliy Menkbeleri), Ter.: Lam elebi, Haz.: Sleyman Uluda, Mustafa Kara, Marifet Yay., stanbul 1998, s. 532; Saf, Reaht, s. 74. 7 Cam, Nefehtul-uns (Evliy Menkbeleri), s. 543. 8 Ayn eser, s. 531-569; Tosun, a.g.e., ss. 301, 325-329; Dimekiyye Abdurrahman, Nakibendilik, Tevhid Yay., stanbul 1996, ss. 15-22. 9 Han, Muhammed b. Abdullah, db, Ter.: Ali Hsrevolu, Erkam Yay., stanbul 1985, s. 244; Tosun, a.g.e., s. 308; Nakbend, Muhammed Nuri emseddin, Risale-i Murkabe, Sad.: Sabri alayan, alayan Yay., stanbul 1974, ss. 26-28.

Hakkniyye ierisinde ahfa letifi yerine, eyh erafeddin10 (v. 1355/1936)den itibaren srrus-sr letifi zikredilmitir.11 Nak silsilesindeki byklerin, halvete girdikleri ve riyazetle megul olmalarna ynelik malumat vardr.12 Ancak Nakibendiliin irad usulnde evrda, namaza, Kurn okumaya ve sohbete; riyazet ve halvetten daha fazla nem atfedilmitir.13 Hlidiyye-i Hakkniyyede riyazet ve halvet, en az dier ibadetler kadar telkin edilmitir.14 Tarikatlardaki irad metodolojisini esas alarak yaplan kabul grm bir snflandrmaya gre iki eit tarikat vardr. Nefsi tezkiye ve terbiye etmeyi, matluba ulamada usul edinen tark- nefsni, genelde Naklik ncesi usulleri tabir etmektedir. Riyazet, halvet ve ile bu usullerde uygulanan nemli aralardandr. Tarik-i Nefsniye ait irad usul, bir Nakibend-Hlid kolundan olan Hakkniyye ierisinde telkin edilmektedir. kinci eit tarikat, ruhu terakki ettirmeyi usul edinen tark- ruhan olarak adlandrlmakta ve Nakibendilik ile ortaya konan usul tanmlamaktadr. Bu usulde nemlilik arz eden aralar; ruhaniyeti glendirecek ibadet, tesbih, sohbet, vird ve zikir vs.dir.15 Hakkniyyenin silsilesinde Hlid-i Badadden sonra yer alan Dastanl pirlerin ierisinde riyazet ve halvete, dier gnlk virtler kadar nem verilmi ve manev tekml arac olarak uygulan arak telkin edilmitir.16 Hlidiyye-i Hakkniyye, bu adan tarik-i nefsni ile ruhannin benimsedii terbiye metodlarndan mteekkil, karma bir usul uygulamaktadr diyebiliriz. Mesela eyh Nazm, Nakibendilik ve metodu hakknda yaplan sohbetlerin genelinde, sohbetin nemini belirtmitir. Yolun en nemli bir terbiye metodu olarak vurgulad sohbeti, mrdlerin tekml iin telkin etmitir.17 Bununla birlikte halvet ve riyazt, bir terbiye usul gerekli grlen mrdlere telkin
10

Nazm- Kbrsnin eyhi, Abdullah- Dastannin eyhidir. Tafsilat iin bu tezde bkz. Giri/Halidiyye-i Hakknyye Tekkeleri/a.7. erafeddin-i Dastan. 11 Burkay, Hasan, Menkb- erefiyye (erfeddin Hazretlerinin Azndan), Ankara 1995, s. 34. 12 Saf, Reaht, ss. 27-342; Cam, Nefehtul-uns, ss. 71-447. 13 Tosun, a.g.e., ss. 318, 321. 14 Bu tezde bkz. Hlidiyye-i Hakkniyyede Silsile; eyh Nazm- Kbrsnin Hayat. 15 Nakbend, emseddin, Risale-i Murkabe, ss. 7-21; Eraydn, a.g.e., ss.172, 173. 16 Tafsilatlar iin bu tezde bkz. Tarikat- Hakknyye Silsilesi. 17 eyh Nazm Kbrs el-Hakkn, Ebediyete Davet, Dervi Yay., stanbul 2006, s. 185; eyh Hiamn sohbetlerinde de ska vurgulanmaktadr.

edilmitir. Bu kiiler hususiyetle, sohbetle vazifelendirilmi mrdler olmutur.18 Dolaysyla bugn Hakkniyye Derghlarndaki ird metodu, bu tasniflerdeki usuln ikisini de ihtiva eden bir usul olarak uygulanmaktadr. Abdulhlik Gucdevan, halvet der encmen anlay ile halvet anlayna yeni bir ufuk kazandrmtr. Bahauddin h- Nakbendden Ubeydullah- Ahrara (v. 895/1490) kadar halvet uygulanmasna rastlanmamtr.19 Ubeydullah- Ahrarda halveti uygulamam ancak, uygulayan baz mrdlerine de engel olmamtr. Dolaysyla Nakilikte asl olmayan halvet, devaml ve yaygn bir ird metodu olmamtr. Halvet konusunda grlen dnce ve uygulamalar savunanlar, riyazet konusunda da paralel dnceleri savunup uygulamalar yapmlardr.20 Bu adan bakldnda, Hlidiyye-i Hakkniyyenin, halvet ve riyazet konusunda zgn bir usul tatbik ettii grlmektedir. eyh Nazma gre insanlara manev feyzi veren ve onlar terbiye eden yol Nakibendliktir. Kbrs, Nakibend Tarikatnda bulunan kuvvet ve salahiyetin yirminci yzylda dier tarikatlarda olmadn ifade etmitir.21 Bu konuda eyh erfeddinin kyamete kadar baki olacak yedi tarikat bulunduunu ve bunlar ierisinde tarikat usul, tesiri ve stlahyla en kmil olannn Nakibend Tarikat olduuna ynelik, aklamas da vardr.22

2. NAKBENDYYE- HLDYYE: eyh Nazm- Kbrsnin takip ettii irad metodu olarak isimlendirilen Hakkniyye, Hlidiyyenin bir ubesidir. Hakkniyyenin ve eyh Nazm - Hakknnin tasavvuf anlaynn incelenmesi iin, Hlidiyyenin mstakil bir balkta ele alnmas ihtiyac hsl olmutur. Bu balkta, Hlidiyye Kolunu, Hakkniyye ile mukayeseli ele almaya alacaz.
18 19

Tafsilatlar iin bu tezde bkz. Makamlar ve Seyru Slk ile lgili Kavramlar/f.Sohbet -Halvet. Cam, Nefehtul-uns (Evliy Menkbeleri), s. 531-569. 20 Tosun, a.g.e., ss. 330-332. 21 Hakkn, Ebediyete Davet, s. 185. 22 Burkay, Menkb- erefiyye, s. 6.

19. asr Nakibend ricalinden olan Mevlana Hlid-i Badad (v. 1242/1826), Nakibendiyyenin bu asrda anlan Halidilik kolunun bir kurucusudur. Hindistan Delhide bulunan Abdullah- Dehlevden (v. 1252/1824) tarikat terbiyesi gren Badad, iyi bir medrese eitimi grmtr. Bu yzden eriat bilgisi yksek bir limdir.23 1238/1822 tarihinden itibaren amda irad vazifelerini srdren Badad, Irak ve Anodolu corafyasnda ounlukta olmak zere, tm dnyadan gelen talebelerini, terbiye ettikten sonra, slam ve Nakilii intiar etmeleri iin, kendi beldelerine gndermitir.24 Vefatndan ksa bir sre nce, dzenledii bir vasiyetname ile yerine ba halife olarak, amdaki derghnda grevli olan, smail elEneranyi tayin etmi ve bunu tm halifelerine duyurmutur.25 Bir gre gre Badad, bu bildiriyi, tarikatn kollara blnmesini nlemek iin yapmtr. Ancak; Irak, Trkiye, Suriye, Msr, Malezya ve Endonezya gibi geni bir corafyada intiar eden tarikatn halifeleri, bulunduklar corafyann ilzam ettii artlara gre irad usullerindeki ncelikleri belirlemi olabileceklerinden, halifelerin uygulamalar birbirinden bamszlk arzetmitir. Binaenaleyh Halid kollar, asl kimliini korumay baarmsa da, yer yer farkl zellikler arz etmilerdir. Mesela Malezya ve Endonezya Halid eyhleri, yln muhtelif zamanlarnda, mrdlerini on ile krk gnlk halvetlere almaktadrlar. Bu uygulamann, Ortadou Halidileri arasnda pek rastlanmayan bir durum olduu bilinmektedir.26 Halvetin Nakibend yoluna Hlid-i Badad ile girdii yaygn bir kanaattir.27 Tarikat- Hakkniyyede uygulanan halvetin ise, Kuzey Kafkasyadan gelen silsilede, toplu olarak ve mnferiden uyguland bilinmektedir.28 eyh
23

Han, Muhammed b. Abdlmecid, Hadiku'l-verdiye fi ecilla Nakibendiyye, Tah.: Abdlrezzk Abdullah, Matbaa vizaratutterbiyye, rbil 2002, ss. 669 -701; Ylmaz, a.g.e., s. 147; Han, db, ss. 316-322; Hac Reit Paa, Tasavvuf Tarikatlar Silsilesi ve Ahlk- slamye, Ergin Kitapevi, stanbul Tarihsiz, ss. 83-87; Eraydn, a.g.e., ss.172-187. 24 Han, Hadiykatul-verdiyye, ss. 693-701; Virnig, Muhammed Ahmed, Tarikatul-Nakibandiyya ve Ulumiha, JurusBurus Yay., Tarblus 1987, ss. 79-82; Hn, db, ss. 287-315. 25 Han, Hadiykatul-verdiyye, s. 701. 26 Algar, Hamid, Halidlik, TDV A, Divanta Neriyat, stanbul 1988, ss. 295-296. 27 Tosun, a.g.e., s. 330. 28 Kabbn, Hisham, The Naqshbandi Sufi Way (History and Guidebook of the Saints of the Golden Chain), Kaz Pub., Chicago 1995, ss. 284-348.

Nazmn terbiye metodu olarak zaruri grd halvet anlay, 29 Ortadou Halidlerinden ayrlsa da, Uzakdou ve Kuzey Kafkasyada da uygulanm olmas hasebiyle, Halidlie sonradan dhil edilmi bir uygulama olmad kanaatindeyiz. Naibendiyyenin byk eyhleri; usul ve ekle fazla nem vermemekle, melamilie yaklaan tavr sergilemi olmalarna ramen, Hlidiyye ile bu durumun tam tersi bir istikamet kazand ynnde tespitler vardr.30 eyh Nazmn Osmanl kyafetlerini tercihinde ve bat kyafetlerini tasvib etmemedeki tavr, Hlidiliin ekil ve usul konusundaki belirleyici tavrna daha yakndr. eyh Nazmn sigara mevzuundaki tutumu da bu hususta bir dier bir rnek olabilir.31 Bununla birlikte Hlidliin Trkiye snrlar ierisindeki kollar arasnda da birbirinden farkl uygulamalar vardr. Mesela dou ve gneydou blgesinde, eyhlik babadan oula geer. timai ve tarihi yapsnn yan sra, seyyidlik inancyla pekitii dnlen bu uygulamann, Anadolu ve Trakyadaki Halid kollarnda pek rastlanmad tesbit edilmitir.32 Bu durum Hlidiyye-i Hakkniyye iin de geerlidir. Hlid-i Badadden sonraki Hakkniyye silsilesinde; daydan yeene, kaynpederden damada geen eyhlik, babadan oula gememitir. Bununla birlikte eyh Nazm, olu Mehmet Efendiyi halifesi olarak ilan etmitir.33 Tarikat- Hakkniyye ierisinde gelenek olmayan bu durum, bir ilkdir.

3. HALDYYE- HAKKNYYE (HAKKN DERGHLARI): Nakibend Tarikatnn, Hlidiyye kolundan bir yol olan Hakkniyye; Avrupa, Amerika, Asya ve Afrika ktalarnda derghlar bulunan bir harekettir. Derghlarn dnya zerinde yaylmas, eyh Nazmn irad vazifesini eyh Abdullah- Dastanden almasndan sonra balamtr. Nazm Efendi, Kbrs adasnda bir Hakkniyye tekkesinin almas ve buradan dnyann muhtelif
29 30

Bu tezde bkz. Makamlar ve Seyru Slk ile lgili Kavramlar/f.Sohbet -Halvet. Uluda, Sleyman, Anadoluda Halidlik, TDV A, c. 15, s. 298. 31 Bu tezde bkz. Dier Konulara Tasavvuf Yaklamlar/Siyasi ve Sosyal Olaylara Yapt Yorumlar . 32 Uluda, a.g.e., s. 298. 33 www.youtube.com/ Seyh Nazim Mehmet Adil efendiyi Halife ilan etti; lgili kayt, video arivimizde bulunmaktadr.

lkelerinde davet ve irad faaliyetlerinin yrtlmesi iin, eyhi Abdullah Dastanden emir aldn ifade etmitir. eyh Abdullahn bu beyanna tank olan eyh Hiam, sz konusu ifadeleri yle nakletmitir: Hz. Peygamber (sav)in emriyle, Nazm Efendiyi terbiye ile halifelie kardm. Ziyadesiyle halvete koydum, muhtelif usullerle irad ettim ve onu halifem olarak tayin ettim. Onun bu yolu mstakbelde marktan maribe kadar intiar ettireceini gryorum. Londradan Avrupaya, Uzakdoudan Amerikaya byk derghlar kurduunu ve yolumuzu tadn gryorum Gen insanlarn her ynden ona kotuunu gryorum Din Allah(cc)ndr ve Allah(cc), kullarna hkmedici olarak yeter.34 Hakkn mridannn bugnk says hakknda net bir tespit yoktur. 1996 ylnda yaplan bir almada 56 farkl lkeden mntesib mrdin bulunduu tespit edilmitir.35 Tarikatn nasl bu kadar yaygnlat, sosyolojik bir almada be sebebe dayandrlmtr: 1-Apokaliptik36 gndem. 2-Modern dnyann beklenmeyen sosyal hadiselerini eyh Nazmn geleneksel tasavvuf stlahyla birletirme yetenei. 3-Mslman ahsiyet ve ulemalasna referanslar. 4-eyh Nazm ve eyh Hiamn Bat Avrupa ve Kuzey Amerikadaki evrelerine yaptklar tasavvuf yorumlarn dinleyenlerle ilgili olduu kadar, dinleyenler tarafndan kolay anlalmas. 5-Armagedon37 ve kyamet gnne ait mesajlarn mntesipler iin ilgi ekici bir konu olmas.38 Hlidiyye-i Hakkniyye, bugn Nak usullerini esas alan bir ird metodolojisini, dier tarikatlarn usulleriyle harmanlam zgn bir metot takip etmektedir. Bu balkta Hakkn Derghlarnda tesbit edilmi usul ve adetleri, kendi ierisinde ve Naklik ile mukayeseli ele almaya alacaz. Sz konusu usul ve adetlerin, slam ve tasavvuf dncesi asndan deerlendirilmesi, ikinci blmde yapldndan burada deinilmeyecektir.
34 35

K. Hisham, Suf Way, s. 405. Atay, Tayfun, Batda bir Nak Cemaati: eyh Nazm Kbrs rnei, letiim Yay., stanbul 1996, s. 86 36 Kyamete dair, son gn. 37 Hiristiyan kaynaklarnda bildirilen ahir zaman sava. yiler ile ktlerin yapaca byk savatr. eyh Nazm bu sava melhame-i Kubr olarak da ifade etmitir. 38 Stjernholm, Simon, The Struggle for Purity: Nagshbandi-Haqqani Sufism in Eastren London, Baslmam Y. Lisans Tezi, Lund University, [Scania] 2005, s. 8.

Hakkniyye yolu iin Nazm Efendi, rtbe kazanma yolu deil, nefsi tketmek yoludur diyerek yolun gayesinde nefis tezkiyesini ne karmtr.39 Bu manada Hakkniyye yoluna girenlerin dikkat etmesi gereken menhiyatn banda kibir grlr. Nazm Efendi, Byezd-i Bistami Hazretlerinin szne atfederek kendi nefsini Firavundan, Nemruttan, Ebu Cehilden ve blisten daha aa grmeyen kimse bizim yolumuzun kokusunu alamaz demektedir.40 Kbrsye gre, Tarikat- Hakkniyye mrdlerinin, hibir mahlkata kar stnlk dncesinde bulunmaya salahiyetleri yoktur. Bu durum mirac bahsinde de bildirilen nefsin hakikati olarak vurgulanmtr. Bu hakikate gre nefs, frsat bulduu zaman Rablik ilan edebilecek bir yn tamaktadr. Nefsin bu ynn besleyen gnah, kibirdir.41 Dolaysyla yolun en nemli menhiyat arasnda zikredilmektedir. Hakkniyye ierisinde, kibir ve ucuba sergilenen bu yaklam, iman ve kfr anlaylarnda da grlmektedir. man da kfr de atiyye olarak grmek, kibir ve ucubu izale edici bir anlay olarak ska vurgulanmaktadr. Hakkniyye ierisinde mrdin imandan dolay kendini stn grmesi ve iman etmeyenlerin hakir grlmesi men edilmitir. Nazm Efendi bu anlay, bir menkbe ile mahhaslatrmtr.42 Hakkniyye derghlarnda ska anlan drt dman nefs, eytan, hev ve dnyadr. Bu dmanlar galip getirecek en tehlikeli sfat olarak gazab, ska ele alnr. eyh erafeddine gre gazab, tm kt sfatlarn ortaya kabilecei zemini hazrlamasndan dolay zemmedilen sfatlarn banda gelmektedir.43

39 40

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 40. Ayn eser, s. 37. 41 Ayn eser, s. 38. 42 Kbrs, menkbeyi, yle nakletmitir: Veliullahdan biri, bir Yahudiyi grd anda kendisinden geip dm. Aylttklar vakitte: eyh Efendi size ne oldu? O Yahudiyi grdn vakitte niye bayldnz? diye sual etmiler. eyh Efendi: Ey evlatlar, srrma nida geldi ki; Ey kulum! Onu hakir grme. Ona Yahudilik gmleini giydiren Benim. man libasn sana giydirdi isem, onu senden karp ona giydirmeye, ondakini karp sanan giydirmeye Kadirim. Edebi gzet! dedii vakitte, korkudan dverdim. demi. Ayrca bkz. Kbrs, a.g.e., s. 42. 43 Burkay, Menakb- erefiyye, s. 108.

eyh Abdullah- Dastan44 (v. 1393/1973)ye gre nefsin, kendini kardeine tercih etmesi, kendisini kardeinden stn grmesi, kendi aybn brakp kardelerinin aybn grmesi, tezkiye edilmesi gereken hususi yetlerdir. Bu haldeki mrdin, her lahzada vazifesinden ve hudutlarndan gafil olmamas gerekmektedir. eyh Abdullah, Hlidiyye-i Hakkniyyenin u edeplerini, mrdana tavsiye niteliinde saymtr: Kendisine nimet olarak verilen hibir eyi isyan yolunda sarf etmemek. Bunun iin bilhassa dili ve gz murakabe altnda tutmak. Kendisine bahedilen afiyet ve dier nimetler iin krederken, belalara da sabretmek. eyh Abdullaha gre, eriatn hudutlar muhafaza edilmedii zaman, kalbe hastalk girer ve kiiyi ifsat eder. Dolaysyla mrdann ncelikli vazifesi, Neb(sav)nin snnetlerine yapmas ve eriatn hudutlarn muhafaza etmesidir.45 eyh Nazmn sohbetlerinde ve Lefke derghndaki uygulamalarnda dikkatimizi eken dier bir menhiyat sigaradr. Sigaraya kar uzun yllardr kat bir tutum sergileyen Kbrs, kk grlen sigara gnahnn, nefs araclyla kula byk gnahlar ileteceini ifade etmitir.46 Lefke derghnda ziyarete gelen mrdann byk ounluu sigara kullanmamaktadr. Kullanan birka kii ise, eyh Nazmn emrinden dolay, dergh snrnn be metre dnda sigara imektedir. Londradaki Hakkn mrdleri zerinde yaplan bir almaya gre, gnlk yaamda riayet edilen edepler konusunda ihtilafl anlaylar bulunmaktadr. Mesela kimi mrde gre bir byn elini pmek tazim olduu iin edep olurken, kimisine gre kfr telakki edilebilmektedir.47 Londradaki Hakkn derghlarnda mhede edilen bu ihtilaf, am Derghnda gzlemlediimizi belirtmek isteriz. Hakkn Derghlarnn geni bir corafyada temsil edilmesi, sz konusu ihtilafn sebebi olmaktadr. Farkl bir ifadeyle, her derghn iinde bulunduu sosyo-kltrel artlara bal olarak gelien edeb anlay, Hakkniyye ierisinde eitlilik gstermektedir. Bununla birlikte mrdann hidayete erme ve mrd olduktan sonraki tarikat iinde
44

Nazm- Kbrsnin eyhidir. Tafsilat iin bu tezde bkz. Giri/Halidiyye-i Hakknyye Tekkeleri/a.8. Abdullah- Dastan. 45 Kabbn Muhammed Adnan, Futuhtul-Hakkniyye fi mengibi eclis-silsiletiz-zehebiyyetilliyye, [am], Tarihsiz, c. 1, ss. 51, 52, 78. 46 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 117. 47 Stjernholm, The struggle for Purity, s. 38.

yer alma sresi de bu mevzuda etkilidir. Mesel, yakn zamanda ihtida etmi mridler iin irad, imani esaslar nceliine dayanrken; ailesindeki tarikat adabyla yetimi mridler iin irad, edeb ve usul nceliine dayanmaktadr. Bu durum, geni corafyaya yaylm Halidilikte gzlemlenmi eitliliin, bir numunesini tekil etmektedir. eyh Abdullah- Dastanden nakledilen bir kaynaa gre, mrdin bu yoldan mstefd olabilmesi iin tarikata riayet etmesi gerekmektedir. Ancak, tarikatn hakiki manas edeptir. Edebe riayet etmesi gerekmektedir fakat; edebin hakiki manas, teslimiyettir. Srasyla teslimiyetin hakiki manas, mrebbinin emrini bekleyitir. Bekleyiin hakiki manas ittibdr. ttibnn hakiki manas emre skca yapmaktr. Emre skca yapmann hakiki manas, muhabbet; muhabbetin hakiki manas, tm iradesinde rabtal olmaktr. Yani rabtaya riayet etmelidir. Rabtaya riayet etmek iin, rabtann hakiki manasna vusl etmelidir.48 Rabtaya hakiki manada vusl iin maksuda iman etmesi gerekmektedir. Maksda hakiki manada iman iin takvaya ve takva iin her lahza mhede de olmak gerekmektedir.49 Hakkniyye yolu hakkndaki bu anlay, Nazm Efendinin ilim ve edep konularnda izah edildii gibi,50 onun genel tasavvuf anlaynda mndemictir. Hakkni Derghlarnda sklkla eletiri konusu olan bir dnce ise Vahhbliktir. eyh Nazm- Hakkn evresinde, Vahhblik dncesinin ehl-i snnet dnda kalan ynleri, eitli vesilelerle ele alnan bir konudur. Londradaki Hakkn Derghnn toplum iindeki ilevi zerine yaplan sosyolojik bir almada, Vahhblik ve Seleflik gibi mevzular, grup iindeki birliktelik duygusunu artran bir unsur olarak grlm ve sebep olarak Hakkn yolunda metafizik unsurlarn dier Nakbend yollarna gre daha fazla bulunmas gsterilmitir.51 slam erkn fiziksel kaideler zerinde yorumlayan Vahhblik dncesi ile, dier slam ulemalar arasndaki gr ayrl hem tarihi hem de aktel bir vakadr. Bu konuda Vahhab kartl iinde Hakknnin konumu ise, retileri iinde yer alan meta48 49

mertebede vusl, huzur zerinden anlatlmtr: Huzuru lah, Huzuru Habib, Huzuru Meayh. K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, ss. 46-47. 50 Kbrs, Hak Dost 4, Dervish Kitapevi, Kbrs 2005, ss. 67, 81, 88, 89 . 51 Stjernholm, Struggle for Purity, s. 52.

10

fiziksel unsurlarn sadece nicelii ile deil, ayn zamanda nitelii ve ehemmiyeti ile ilikili olduu kanaatine varlmtr. Meta-fiziksel dinamikleri modern bilimin fiziksel dinamikleriyle izah ve ispat metodunu sohbetlerinde kullanan Hiam Kabban,52 bu atmann sebebini yle aklar: Meteryalistik dncenin din temsilcisi addedilen Vahhblik, bu anlay (Peygamberin nurunu varlk felsefesi ile ilgili olarak, ontolojik olarak izah edildii yaklam)53 idrk edemedii iin bu dncelere kar kmaktadr. Hakkniyye bu dncelerin zddnda olduu iin Vahhblik kartdr.54 Geleneksel tarikatlar gibi da kapal olmamas, tarikat eyhinin ve zikirlerinin tarikat dndakilerle ifahen ya da internet zerinden video olarak paylalmasnda kstlama olmamas, beyat yapmak isteyen bir mrdin kolaylkla eyh Nazm Efendiye ulaabilmesi gibi konulardan dolay, Hakkn Derghnn dier Halid ubelerden ayrld ynnde tespitler mevcuttur.55 Hakkniyyye ait internet sayfalarnda, internet zerinden kelime-i ehadet getirme ve eyh Nazm- Kbrsye beyat yaplabilmesi iin balantlar bulunmaktadr.56 Bu uygulamaya, Anadoluda ya da dier ktalarda faal olan Hlid ubelerinin internet sitelerinde rastlanmamtr. Hakkniyye cemaati zerine yaplan farkl bir almaya gre, mrdler arasndaki iletiim ve irtibatn kurulmasnda blog ve form sayfalar zerinden internetin nemli ilevi bulunmaktadr.57 Dolaysyla bu ynyle Hakkniyye, dier Nak ve Hlid ubelerden ayrlmaktadr. Hakkn Derghlarndaki ird metodunun dier Nak tarikatlarndaki metodlardan nasl ayrldn Nazm Efendiye ait u cmlelerin ifade ettii kanaatindeyiz: Senenin drt mevsimi var. Her mevsimde insanlar yediklerini ve giydiklerini deitirirler ama, gvdeleri deimez. Tarikat tarikattr. ster amda
52

Hlidiyye-i Hakknyye yoluna, eyh Abdullah- Dastan dneminde, intisab etmitir. eyh Nazmn damad ve Amerika grevlisidir. Tafsilat iin bu tezde bkz. Hlidiyye-i Hakkniyye Tekkeleri/a.8.3 Hiam Kabban. 53 Tafsilat iin bu tezde bkz. Yaratl ve Varlk Nuru ile lgili Kavramlar/d.Hz. Peygamber. 54 www.suflive.com, CommingOfMahdi-1; Video Arivimizde mevcuttur. 55 Ayn eser, s. 8 56 Ayrca Bkz. http://www.haqqanisoul.com/profile/SHAHADAPAGE; Bkz. www.naqshbandiorder.org.tr 57 Jorgen, S Nilsen, Mustafa, Draper, Galina, Yemeliana, Sufism in West (Transnational Sufism, The Haqqania), Routledge, NY 2006, s. 101.

11

olsun, ister Avrupada, ister Amerikada. Tarikat Allah (ac)a giden yoldur. Lakin ird ekli her bir yerin ve insanlarn hususiyetlerine bal olarak bir yerden dierine deiir. Mrid, nasl bir yol tatbik edip izleyeceine, buna gre karar verir. Avrupada baka, amda baka, Kbrsta baka, Trkiyede baka, Msrda baka, Uzak Doularda baka ve Amerikada bakadr.58 Hakkn yolunun kendi ierisinde dahi farkl lkelerde farkl ird metotlarnn uygulandn anladmz bu metotlarn, Hakkn yolu ierisinde ilk defa eyh Nazm tarafndan uygulanm olmas gerekmektedir. nk eyh Abdullah- Dastan, Dastan ve Yalova zerinden gelerek ama yerlemi ve daha sonra am dna kmamtr. Yani eyh Nazma kadar Hakkn Dergh, bu corafyalara ulamamtr. Dolaysyla eyh Nazmn uygulamalar ile ird metodundaki deime ve eitlenme ile bugn incelediimiz tarikat yaps teekkl etmitir. Ancak hem bu deiime, hem de eitlenmeye esas tekil eden erkn, usul ve edeb, Hlid-i Badadden eyh Abdullaha kadar gelen meyhn anlaylar zerine tesis edilmitir. ngilterede yaplan bir almaya gre sz konusu eitlenme kendi ierisinde grup olarak tespit edilmitir. Birbirleriyle uyumlarn esas alarak yaplan bu antropolojik almaya gre Londrada Trk mrdler, Hint Alt ktas gmenlerinin oluturduu mrdler ve ounluu ngiliz olan Btl mrdler olmak zere alt gruptan sz edilmitir.59 Tarikat- Hakkniyyenin tekkelerinde ve internet sitelerinde ne kan en nemli grsel, merkezinde el-Hakk esmasnn yazl olduu bir levhadr.60 Haftalk zikirlerde el-Hay ve Hu esmalaryla birlikte zikredilen isim, tekke yaknlarnda satlan cevenlerin iinde de bulunan isimdir. Londradaki mrdler, bu ceveni tama maksatlarn, Allah(cc)tan bekledikleri hayr ve bereket olarak ifade etmilerdir.61
58 59

Atay, Batda Bir Nak Cemat., s. 365. Atay, a.g.e., ss. 88-101. 60 Bkz. Ek 01. 61 Stjernholm, Strugle for Purity, s. 37.

12

Nakibend-Hakkn tekkelerinde dikkatimizi eken bir dier husus ise yaplan toplu zikirlerde kimilerinin halka ortasnda sema ederek dnmesidir.62 Naklik yolunda olmayan bu zikir biiminin Nazm Efendiyle balama ihtimalinin yksek olduunu ve bununda Nazm Efendinin icazetli olduu Mevlevilik ve Kadirilik tarikatlaryla ilintili olarak girdikten sonra zikrin, bugnk biimini ald kanaatindeyiz. Hlidiyye-i Hakkaniyenin dier Anadolu Halidilerinden ayrlan bir yn ise, silsilelerinde Hzr(as)n bulunmasdr. Naklikte Abdulhlik Gucdevannin Hzr(as) tarafndan terbiye edildii, bildirilmi olmasna ramen silsile listesine eklenmemitir. Kk bir yaklam fark olarak grlecek bu mevzu, Hakkn silsilesindeki meayhn silsiledeki sra saylarn artrmtr. Mesela Hlid-i Badad dier silsilelerde otuzuncu sradayken, Hakkniyyede otuzbirinci sradadr.63 Nazm Efendiden nce mrdann umumiyetle tercih ettii ve bugne kadar deiime uramam bir dier uygulama ise, Osmanl usul kyafet tarzdr. Erkek mrdler arasnda standart bir kyafet tarz olarak yerleen bu adet, Nakibendlikte prensip olarak esas bir uygulama deildir. alvar pantolonlar zerine dikilen hkim yaka gmlekler, geni yelekler zerine sarklar ve kstekli saat, Hakkniyye derghlar ierisinde genel kyafet tarzdr. Her yerden temin edilemeyen bu kyafet, Hakkniyyenin resm internet sayfasnda sipari edilebilmektedir.64 am Derghnn trbedar olan brahim Efendi, bir Osmanl muhaciri olarak halen bu tarz kyafetleri, geleneksel metotlarla dikmektedir.

a. Hlidiyye-i Hakkniyyede Silsile: Mevlana Hlid-i Badadden sonra, aadaki srayla irad vazifesini devralan meayh ve onlarn tasavvuf anlaylar, Hlidiyye-i Hakkniyye ismiyle

62 63

Bkz. www.saltanat.org/hadra; sufilive.com/zikr; naqshbandiorde.org/hadra. Bkz. www.naqshbandiorder.org/silsile. 64 Bkz. www.naqshbandiorder.org.

13

anlmaktadr. eyh Nazm Efendinin bugnk tasavvuf anlay, Hakkniyyenin tarikat uygulamalar ve manevi atmosferi iinde vcud bulmutur. Tarikatn silsile srasna gre otuz birinci srada bulunan Badadden sonra srasyla aadaki isimler, ird vazifesini ifa etmilerdir.

a.1. - (32) smail-i irvan (Kurdemir) (v. 1247/1832): Nakbend silsilesinde Mevlana Hlid-i Badadden sonra, smail-i Enernden bahsedilmitir ancak;65 eyh Nazm Efendinin sohbetlerinde ve eyh Adnann66 Tarikat- Hakkniyye hakknda yazd eserinde, eyh smail-i irvanden nce eyh smail-i Eneranden sz edilir. Fakat Hakkniyyenin resm internet sayfasnda yer alan silsile listesinde ve eyh Hiamn, Hlidiyye-i Hakkniyye yolunu anlatt eserinde, eyh Enerannin ismi kaydedilmemitir. Hlid-i Badadnin halifeleri iinde, kendisinin imam olduu ve srrul-azmn tevars ettii eyh olarak rivayet edilen Enerannin, Hlid-i Badadden 17 gn sonra vefat ettii ve hilafeti, eyh Abdullah Herevye brakt bilinmektedir.67 Farkl bir rivayete gre, eyh smil Enern (v. 1251/1829), ylnda vefat etmitir.68 eyh Nazm ile 2011 ylnda yaptmz mlakatta, smail-i Enerannin silsilede yer alp almad sorulmutur. Bu mevzuda Kbrs, Enerannin Hakkn silsilesindeki meyhtan olduunu ve emanetini Hlid-i Badadden aldn ifade etmitir.69 smail e-irvan (v. 1201/1786) tarihinde Dastann irvan blgesindeki Kurdemirde domutur. Zamannn en nde gelen limlerinden birisi olan babas eyh Enver-i irvanden ilk eitimini alan Kurdemir, devrin nemli limlerden ders alarak tahsilini tamamlamtr.70

65 66

Han, Hadiykatul-verdiyye, s. 701. Hlidiyye-i Hakknyye yoluna, eyh Abdullah- Dastan dneminde, intisab etmitir. eyh Nazmn am grevlisidir. Tafsilat iin bu tezde bkz. Hlidiyye-i Hakkniyye Tekkeleri/a.8.2 Adnan Kabban. 67 Han, a.g.e., s. 727, 736. 68 Ayn eser, s. 347. 69 lgili mlakata ait grnt, video arivimizde mevcuttur. 70 K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 385.

14

eyh Abdullah- Dehlevye mrd olmak amacyla Hindistana yolculuuna km ve Basraya kadar gitmitir. Burada iken Abdullah- Dehlevden ald manevi iaret ile Badata, Mevlana Halidin derghna giderek Badadye baland rivayet edilmektedir.71 Badadnin vefatndan sonra amdan Dastana geri dnerek zaviyesini kurmutur.72 Nakibend tabaktnda smail-i irvn, Badadnin halifeleri arasnda zikredilmektedir.73 Faaliyetleri Rus siyasi politikalarna uymad iin, Rusya tarafndan basklara maruz kalr ve yakn mrdleri hapsedilip srgn edilmitir. eyh smail bu basklar neticesinde nce Ahskaya, sonra Anadoluya g etmitir. Evvela Sivas ve sonra da Amasyaya yerleen eyh smail-i irvan, halefleri arasndaki mride (Has Muhammed-i irvan, Muhammed-i Yera, Cemaleddin-i Gazikumuk) srr- akdesi aktard rivayet edilmektedir.74 eyh smail 1255/1839 tarihinde vefat etmitir.75 Amasyada Trbe diye anlan semtte, yaad evin yaknnda defnedildii kabri zerine, olu Osmanl sadrazamlarndan irvanzade Rd Paa tarafndan yaptrlan mescit ve bitiiindeki trbe ziyaretghtr.76

a.2. - (33) Has Muhammed-i irvan (Dastan) (v. 1260/1844): Has Muhammed irvan, Dastann gneyinde yer alan irvann Kulal kasabasnda 1201/1786 ylnda dnyaya gelmitir.77 lk tasavvuf eitimini ailesinden alan irvan, medrese eitimi ile zahiri din ilimlerini tahsil ettikten sonra smail -i irvannin halefi olaca silsileye intisab etmitir. Riyazet ehli bir suf olduu

71 72

http://www.naksibendihakkani.com/?page_id=154. K. Hisham, Sufi Way, s. 284. 73 Han, Hadiykatul-verdiyye, s. 725. 74 http://www.naksibendihakkani.com/?page_id=154. 75 eyh Adnann eserinde vefat tarihi 1277 olarak gemektedir. Ayrca eyh smailin 25 sene irvanda kazd yer altnda irad vazifesini ifa ettii kaydedilmitir. Bkz. K. Adnan, a.g.e., s. 387. 76 Bkz. Ek 02. 77 K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 389.

15

nakledilir. Hayat hakknda kayda girmi birka menkbe ve szler dnda ayrntl bir bilginin olmad bilinmektedir.78 eyh Muhammed, Hlid-i Badad ile amda grp himmet ister. Badad, talebini tekrar dnmesi iin eyh Muhammedi, Dastana gnderir. Kaynaklarda, alt ay sonra tekrar ama gelen eyh Muhammede srr- azam verdii kaydedilir.79 Has Muhammed irvan, 1260/1844 ylnda ifa ettii Hacc vazifesi dn ahirete irtihal etmitir. eyh Has Muhammed-i irvan, amda medfundur.80 Hlidiyye-i Hakkniyyenin tasavvuf uygulamalarnda ve Nazm Efendinin tasavvuf anlaynda yer aldn dndmz eyh Has Muhammed Dastanye ait bir sz, elest bezmi ile ilgilidir. Misak bahsinde incelediimiz anlay ile ilgili olabileceini dndmz ifadeleri u ekildedir: Gzel bir seda duyulduunda kalblere inen huzur ve gvenin sebebi nedir? Ruhlarn zerrelerine Allah(ac)n huzurunda yaplan, Ben sizin Rabbiniz deil miyim? hitabdr. O(cc)nun hitabndaki cemal ruhlara nakolmutur. Bu yzden kalb ne zaman bir zikir ya da terennm duysa, ruhunda nakolan cemali tecrbe ederek ferah ve emniyet hisleri duyar.81

a.3. - (34) Muhammed Efendi (Yerav) Dastan (v. 1265/1848): Kafkasya corafyasnda bulunan irvann Kural kasabasnda 1191/1777 ylnda dnyaya gelmitir.82 Dastan ile eenyada imamet, imam, gazavat, mrd ve mrdizm gibi slam terimlerin hayata geii, eyh Muhammedin ve kurduu medresenin almalar ile olmutur. Kaynaklarda eyh Molla Muhammed adyla getii
78 79

http://www.naksibendihakkani.com/?page_id=156. K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 394. 80 K. Hisham, Sufi Way, s. 297. 81 Ayn eser, s. 294. 82 K. Adnan, a.g.e., s. 396.

16

bildirilen eyh Muhammedin ayn adla kurulmu medresesi, bilhassa Osmanl-ran anlamazlklar dneminde zuhur eden Rus yaylmaclnn nlenmesi iin gelien rgtsel dncenin merkezi olduu rivayet edilmektedir.83 1265/1848 ylnda vefat eden eyh Yerav, Rus istilasna kar direnii kumanda eden eyh amilin eyhi olduu da rivayet edilmektedir.84 Hakkniyyenin tasavvuf uygulamalarnda ve Nazm Efendinin tasavvuf anlaynda yer aldn dndmz, Muhammed Yaravye ait bir sz, riyazetin nemini vurgulamaktadr. Nefis bahsinde ve Hakkniyye yuhunun hayatlarnda fark edilen halvet ve riyazat u ekilde ifade edilmitir: Drt gnlk orutan sonra am diyen bir slik yolumuza uygun deildir.85

a.4. - (35) Seyyid Cemleddin-i Kumuk Hseyn Dastan (v. 1285/1869): eceresi Hz. Hseyin(ra)in neslinden Hz. Peygamber(sav)e ulaan Cemleddin-i Gazikumuk, Dastandaki Gazikumuk ehrinde 1203/1788 ylnda dnyaya gelmitir.86 Kurn hafz olup, binlerce hadis-i erifi tasnif edecek kadar iyi bildii, zahir ve batn ilimlerde yetkin olduu ve 15 civarnda dili konuacak dzeyde bildii rivayet edilmektedir.87 Kafkas stiklal Mcadelesi, 1806-1812 Osmanl-Rus Savan Osmanlnn kaybetmesinden sonra balamtr. Osmanlnn ran ve Msr gibi meselelerden dolay mdahale edemedii Kaskasyada, mam Gazi Muhammed (v. 1248/1832)
83 84

http://www.naksibendihakkani.com/?page_id=158. K. Hisham, Sufi Way, s. 303. 85 Ayn yer. 86 K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 405. 87 Hakkndaki bilgilerin kayna olarak Gazikumuklu Cemleddnin kendi el yazs ile kaleme ald el-dbul-marzyye fit-tarkatin-Nakbendiyye adl eserinin orijinal nshasna, olu Seyyid Abdurrahmann yazd nsz bildirilmektedir. eyh erafeddin (v. 1355/1936) dneminden itibaren Hlidiyye-i Hakkniyyeye mntesip olup, eyh Nazm dnemine kadar mr sren Ali Usta adnda Dastanl bir mrd, bir dier bilgi kaynadr. Ali usta ile yaplan mlakatlar da baz bilgilere kaynaklk tekil etmitir. Bkz. www.naksibendihakkani.com/?page_id=160.

17

komutasnda, Nakbend tarikatna mensub mridlerin balatt bu hareket, 1829 senesinden itibaren, pek ok baarlara sahne olmutur. Gaz Muhammed ve mam Hamzat (v. 1249/1829)n ehid edilmesinden sonra, imamla geen mil ile, Kafkasyadaki mcadele hz kazanmtr. 1840 ylnda Avar hanlar soyundan olan Hac Muratn mile iltihak ile iyice glenen hareket, eyh Cemleddin Gazikumukden manev destek grmtr.88 eyh amilin Rus kuvvetleri tarafndan esir alnmasndan sonra Seyyid Cemleddin-i Gazikumuk, Dastan, Kazan, eenistan, Ermenistan, Azerbaycan dhil tm Kafkasyadan Mslmanlarn g etmelerini tavsiye etmitir.89 Bu g dalgasyla kendisi ve damad eyh amilin ailesi, stanbula yerlemitir.90 1285/1869 ylnda stanbulda vefat eden eyh Cemleddinin kabri91 skdardadr.92 eyh Gazikumuk iin rivayet edilen bir kerametin93 ihtiva ettii zmni manann, Tarikat- Hakkniyye ieresinde ve Nazm Efendinin tasavvuf anlaynda da yer ald kanaatindeyiz. Nazm Efendinin kendisine eyh Kumuk tarafndan verildiini ifade ettii manev grev, beyat anlaynda nemli derecede yer
88

Saydam, Abdullah, Krm ve Kafkas Gleri (1856-1876), Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1997, ss. 41-62. 89 K. Hisham, Sufi Way, s. 317. 90 Tarih kaynaklarnda mam milin teslim olduu 1859 senesinde, 17.971 bin Kafkasyalnn (2727 hane), Krm zerinden Osmanlya g ettii bilinmektedir. Bununla birlikte 1860 senesinde 100 bin kiin deniz yoluyla, stanbul, Trabzon, Samsun, Sinop, Batum, Rize gibi iskelelere; kara yoluyla Kars ve Batum snrndan girdikleri bilinmektedir. 1860 -1864 seneleri arasnda 400 bine ulaan gmen says, 1856-1876 olarak ele alndnda, 600 bin ile 2 milyon arasnda olduu grlmtr. Bkz. Saydam, Krm ve Kafkas Gleri, ss. 63-93; Baddeley F. John, Ruslarn Kafkasyay stilas ve eyh amil, Kayhan Yay., Ter.: Sedat zden, stanbul 1995; Budak Mustafa, eyh mil, TDV A, c.39, ss. 67-70. 91 Bkz. Ek 03. 92 K. Hisham, a.g.e., s. 317. 93 Rivayet edildiine gre eyh Cemaleddin, mrdleriyle birlikte oturup elma yerlerken aniden tabaktan bir elma alr ve karsndaki bolua doru frlatr. Mrdlerin hayretle anlam vermeye altklar srete bir daha elma alr ve ayn yere doru frlatr. Mrdler kendi kendilerine anlam veremedikleri bu hadiseyi lzumsuz olarak adderler. Bu srada eyh Cemaleddin onlara bakarak hadiseleri zahirinde grdklerinizden dolay yanl tevil etme hatasna dmeyin. lediim fiilin izahn, u kyden drt saat sonra bir mrdim geldii zaman yaplacak der. Dedii gibi bir adam iaret ettii kyden gelerek Ey eyhim kardeim biraz nce vafat etti der. eyh ne zaman vefa t etti diye sorunca, adam drt saat nce der. eyh Cemaleddin bunun zerine aklama yapar. Buna gre eyh, mridinin son nefeste imanl gitmesi iin bu hareketleri yapmtr Sz konusu rivayetlerde slam kaynaklara muhtelif bir anlay rivayet edildiinden tezimizde nakledilmemitir. Bkz. K. Hisham, Sufi Way, s. 317.

18

etmitir.94 Beyatin tarikat ierisindeki uygulamalarna ekil veren bu anlay, ayn zamanda, sekert-i mevt halinde olan bir mminin iman zere can vermesi ynnde, ona, yardm anlamna gelmektedir. Mrde yaplan bu yardmn, son nefesinden nce mridinin ve Hz. Peygamber(sav)in verdii manevi telkin anlaylarna temel tekil ettii kanaatindeyiz.95

a.5. - (36) Ebu Ahmed-i Sugur Dastan (v. 1299/1882): Ebu Ahmed Sugur Dastan, 1207/1793te, Dastann Sugural kynde, dnyaya gelmitir.96 Nesebinin Hz. Ebu Bekire dayand rivayet edilmektedir.97 mam amil ile birlikte Ruslara kar savaan Ebu Ahmed es-Sugurnin, halk arasndaki hreti Ruslar rahatsz etmesinden dolay; Sugurnin, Dastandan srgn edildii rivayet edilmektedir.98 eyh Ahmed Sugur, Dastann Gazami kynde, 1299/1882 ylnda ahirete intikal etmitir.99 Tarikat- Hakkniyyenin ve Nazm Efendinin tasavvuf anlaynda yer aldn dndmz, Ahmet Sugurye ait bir szn; Hazreti Peygamber(sav)in Nuru ve Kulluk Makm (bid) gibi balklara kaynaklk ettii kanaatindeyiz. Rabta ve Hazret-i Peygamber(sav) bahislerinde yaplan yorumlarn, Hakkniyye meayh arasndaki kaynaa iaret eden ifade u ekildedir: derecede kullua vasl oldum. Fen, bek ve marifet. Bu makmlar Hazreti Peygamberin (sav) nrundan aldm. Kemltn makmn ve yedi hakikatini eyhim Cemaleddin-i Kumukden aldm.100 Allahn Nru ve Hz. Peygamber(sav)in Srr balnda incelenen Hakikat-i Ahmediyye ve Nr-i Ahmediyye anlaylar eyh Sugurden naklettiimiz ifadede mndemictir.

94 95

Bu tezde bkz. Makamlar ve Seyru Slk ile lgili Kavramlar/d.Beyat. Bu tezde bkz. Yaratl ve Varlk Nuru ile lgili Kavramlar/d.Hz. Peygamber . 96 K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 417. 97 Ayn eser, s. 425. 98 http://www.naksibendihakkani.com/?page_id=162. 99 K. Hisham, a.g.e., s. 323. 100 K. Hisham, Sufi Way, s. 321.

19

Hakkniyyenin tasavvuf uygulamalarnda yer aldn dndmz bir dier malumat ise, Ahmet Sugurden nakledilen bir manev vazifeyle alakaldr. eyh Adnana gre eyh Sugur, her Sal, Perembe ve Cuma geceleri mmetin ahvalini Hz. Peygamber(sav)e arz etmekle vazifelidir. Krk sene kutbaniyet makmnda olduu ifade edilen Sugurnin halleri ve szleri, Hakkniyye ierisinde kutbaniyet makmnn gerei addedilmektedir. Mesela eyh Ahmed, bizzat kendisi mmettin kt halleri iin efaat ve mafiret niyazlarnda bulunmakla vazifeli olduunu ifade etmitir. Bu durum, genel olarak, kutbaniyet makmnn bir vazifesi olarak addedilmektedir.101 Nazm Efendinin evliya ve kutup bahislerinde belirginleen bu durum, bir gereklilik olarak zikredilmektedir. 102 Hlid-i Badadden sonraki Hakkniyye silsilesi, tm Nakilerin devam eden ana kolu, kabul edilmektedir.

a.6. - (37) Ebu Muhammed-i Medeni (v. 1332/1913): Ebu Muhammed el-Medeni bin Osman- Dastan, Dastann Temirhanura vilyeti Gunib kazasnn Kikuni kynde 1251/1835 ylnda dnyaya gelmitir.103 Ebu Muhammed Meden genliinde Ruslarla mcadele etmitir. Medennin bu mcadelesi, Sibiryaya kadar srlmesine ve orada idamdan kurtularak Trkiyeye hicretine kadar srmtr.104 Bugnk Yalova-Orhangazi arasnda, imdiki Gney kynn bulunduu yere, tm Sibirya muhacirleri ile yerletii bilinmektedir.105

101 102

K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 418 Bu tezde Bkz. lim ve Marifet ile lgili Kavramlar/b.Vel -Evliya 103 K. Hisham, Sufi Way, s. 325. 104 Kaynaklar bu srete ahit olunan pek ok kerametinden bahseder. Bkz. K. Hisham, a.g.e., ss. 326331. 105 Tarih kaynaklarnda, 1859 ile 1864 seneleri arasnda yaplan youn g ile ilgili bilgiler mevcuttur. Ancak bu kaynaklarda, Ebu Muhammed-i Medennin bu durumu hakknda malumat yoktur. Bkz. Saydam, Krm ve Kafkas Gleri, ss. 63-93; Hakknyyenin internet sitesine gre Trkiyeye yaplan bu toplu g, 1896 ylnda olmutur. Bkz. http://www.naksibendihakkani.com/?page_id=165.

20

Ebu Muhammed-i Meden, mrnn sonlarna doru damad eyh erafeddine tasarrufunda olan alt tarikatn tamamndan ird izni vererek btn ballarn kendisine devrettii, kendisinin de bir mrd gibi eyh erafeddine itaat ederek, emir ve tavsiyelerine riayet ettii ifade edilmektedir.106 Bilhassa mrnn son demlerinde yzn bir nikap ile kapatarak gezdii de nakledilmektedir.107 1332/1913 senesinde, 81 yanda iken ahirete irtihal etmitir. Kabri Yalovann, Gney (Readiye) kyndedir. Damad ve halefi eyh erafeddin-i Dastan ile birlikte metfun bulunduklar trbe,108 gnmzde ziyaretghtr.109 Nakbend Tarikatnn incelikleri hakknda bilinmektedir.
110

Ya Veledi isimli bir eseri

Hakkniyyenin mrid ve keramet anlaylarnda yer aldn

dndmz bir malumat, Ebu Muhammed Medenye Cenab- Hakktan ihsan edilen yedi keramet zerine yaplan bahiste gemitir. Meden tarafndan ifade edildii belirtilen bu nimetin, drd kayda gemitir. 1-Hz. Peygamber (sav)in ve 124 bin evliyann ahlakna varis olmak. 2-Dnyann yaratlndan itibaren gelmi ve gelecek insan ve ruh sahiplerinin iyi ve kt amellerine vakf olmak. 3-Dnyann yaratlndan itibaren gelmi ve gelecek bitki ve aalarn kendilerine mahsus hallerine, zelliklerine, zikr ve tesbihtna vakf olmak. 4-Evrenin bandaki ve sonundaki unata vakf olmak.111

a.7. - (38) erafeddin-i Dastan (v. 1355/1936): erafeddin Zeynelabidin-i Dastan 1292/1875 yl, Dastann

Temirhanura vilayeti, Gunip kazasnn Kikuni kynde, dnyaya gelmitir.112 eyh erafeddin, alt-yedi yalarnda iken Ebu Ahmed-i Sugurnin manevi eitimine girmitir. Ebu Ahmed-i Sugur (v. 1299/1882), mam mil ile birlikte Ruslara kar
106 107

K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 435. http://www.naksibendihakkani.com/?page_id=165. 108 Bkz. Ek 04. 109 http://www.naksibendihakkani.com/?page_id=165. 110 K. Hisham, a.g.e., s. 325. 111 Burkay, Menkb- ereffiyye, s. 21. 112 Ayn eser, s. 1.

21

savat iin, Ruslar tarafndan vatan Dastandan srgn edildiinde eyh erafeddin,113 Ebu Ahmed-i Sugurnin halifesi olan Muhammed Medennin (v. 1332/1913) terbiyesi altna girmitir. eyh Ebu Muhammed el-Medeni, eyh erafeddinin z amcas ve kaynpederidir.114 mam mil imametindeki direniinin krlmasndan sonra Ruslar,

Kafkasyaya ve Dastana basklarn artrmlardr. Bu dnemde eyh erafeddin, kalabalk bir cemaat halinde, Dastan terk ederek, 5 ay sren kara yolculuuyla Trkiyeye g etmitir.115 eyhi Muhammed-i Medenden be tarikat zere icazet alan eyh erafeddin, Yalova ilinin Readiye (Gneyky) kynde 1355/1936 ylnda vefat etmitir.116 eyh erafeddinin kabri, eyhi Muhammed-i Meden ve yaknlar, Yalovann Readiye (Gneyky) kynde bulunmaktadr.117 eyh erafeddinin ky merkezinde, sohbetlerini yapt salon, o gnk haliyle muhafaza edilmitir.118

a.7.1. eyh erafeddin-i Dastanden Tevars Eden Tasavvuf Dnce ve Tarikat Adetleri: Hakkniyyenin tasavvuf uygulamalarnda ve Nazm Efendinin tasavvuf anlaynda yer aldn dndmz eyh erafeddine ait baz szlerin; edep, sohbet, mehdi, mirac ve feyz konularndaki anlaya nemli derecede kaynak tekil ettii kanaatindeyiz. Bununla birlikte, eyh Nazm- Kbrsnin Tasavvuf Anlay balnda, yeri geldike deindiimiz konular olmutur. Mrid, mrd, evliya, yevmul-misak, mirc, kutub, eyh erafeddinin grlerine deinilen mstakil balklardandr. Bununla birlikte, eyh erafeddinin tesis ettii terbiye metodu, Hlidiyye-i Hakkniyye ierisinde hlen uygulanmaya devam etmektedir.

113 114

Bkz. Ek 05. K. Hisham, Suf Way, ss. 334-337. 115 http://www.naksibendihakkani.com/?page_id=167. 116 K. Hisham, a.g.e., ss. 335, 344. 117 Bkz. Ek 07. 118 Bkz. Ek 08.

22

eyh erafeddinin edep konusundaki u ifadeleri, Abdullah- Dastannin ve eyh Nazmn edep mevzuundaki anlaylarnda mndemictir. Adab- tarikatta birinci art kir ve ayp grmemektir. Kir ve ayp grmek krk gn feyiz kapsn kapatr, tevfik kapsn kapatr. Evliyaullahn nazarlar kesilir119 sz edep bahsinde incelenen edep anlayna kaynak tekil etmektedir. Bununla birlikte kalb, sr, srrus-sr, haf ve ahfa ile ilgili makmlarn,120 rabta bahsinde incelenen makmlara kaynak tekil ettii phesizdir. Tarikat- Hakkniyyede yer alan mrid, mrd, evliya, yevmul-misak, mirc gibi konularda eyh erafeddin Dastanye ait beyanlar silsile ierisinde ulalm en kadim ve temel anlay temsil etmektedir. Mesela 124 bin evliyann yevmul-ahd ve misk gnndeki ahdleri, evliyalar ierisinde mrid-i kmillerin ve ricalin vazifeleri ve kerametleri hakknda eyh erafeddinin grleri nemli yer almaktadr. Bu ifadeler, yeri geldike, ilgili balklarda paylalmtr. eyh erafeddinin Nakibendilikle ilgili grleri, Hakkniyyenin tasavvuf anlayn ekillendirmitir. nsann yaratl, gaflet, nefs ile ilgili grleri, Hakkniyyenin genel tasavvuf anlay ve uygulamalarna temel olmutur. Mesela Hlidiyye-i Hakkniyye mridleri arasnda, eyh erafeddinin daima Allah(cc)n ve Peygamber(sav)in huzurunda bulunduu anlay mevcuttur.121 Bu anlayn gelimesine vesile olan anlay, eyh erafeddinin ifadelerinde mevcuttur. eyh erafeddin, Peygamber(sav) ile hicapsz her lahza bir araya gelme makm bana verildi. diyerek Ve Rabbinin nimetini anlat122 ayetini bu makma atfen tefsir etmitir.123 Bugn Hakkniyye mrdleri ierisinde benzer anlay, Nazm Efendi hakknda grlmektedir. Hakkniyye mrdleri, Nazm Efendinin daima huzurda manen bulunduunu ifade etmektedirler.124

119 120

http://www.naksibendihakkani.com/?page_id=167. K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 438. 121 K. Adnan, a.g.e., s. 441. 122 Duha: 93/11. 123 K. Adnan, a.g.e, s. 447. 124 Bu tezde bkz. Makamlar ve Seyru Slk ile lgili Kavramlar/c.Mrd .

23

Mrdin tekml hususunda, Tarikat- Hakkniyye ierisinde vurgulanan riyazet, Nak tarikatlara nisbeten daha ileri seviyededir. Bu uygulamaya vesile olabilecek vurgular, eyh erafeddin tarafndan da yaplmtr. Kim gnde bir n yerse sddk, iki n yerse muttaki, n yerse hayvandr125 gibi ifadeler sohbetlerde zikredilirken, seyr slk uygulamalarnda da mhede edilmektedir. Bu uygulamalar, Nazm Efendinin hayatnda ve tasavvuf anlaynda da nem arz ettii phesizdir.126 Hz. Peygamber(sav)in 12 bin mirac olduuna dair grleri eyh erafeddinden rivayet edilmitir.127 Detaylar ve mahiyeti hususunda izah bulunmayan bu ifade, tezimizde, Nazm Efendinin mirac ile ilgili bahislerinde yer almtr.128 Bununla birlikte Nakibendiyyenin imamlk vazifesinin Hakkniyye yolunun mridlerine verildii hususunda, eyh erafeddinin de beyanlar bulunmaktadr. Mesela Srrul-azamn Muhammed-i Medenden sonra kendisine verildiini ifade etmitir. Bununla birlikte eyh erafeddin, Hz. Peygamber(sav) tarafndan kendisine verilen Mehdi(as)nin eitilmesi vazifesini, eyh Abdullaha verdiini ifade etmitir.129 Hakkniyye mridleri arasnda yaygn olan bir gre gre eyh erafeddin, vefatndan ksa bir sre nce Enam Sresi ne murakabe yaparak 7007 Nakbend eyhinin isimlerini tahric etmi ve bu malumat yaknndaki mridanyla paylamtr. Nakledilenlere gre, bu manevi tecrbeden sonra eyh erafeddin, kalbinin daha fazla dayanamayacan ifade ederek vefatn bir hafta ncesinden haber vermitir.130 Mehdi(as)nin yedi vezirinin ve krk halifesinin isimlerinin zikredildii sohbetlerde, eyh erafeddin, bu bilginin kayna olarak gsterilmitir. eyh erafeddin, bir sohbetinde, yevmul-ahd gnnden itibaren bu gne kadar mmet-i Muhammede hizmet etmekte olan ricalin isimlerini beyan etmitir.131

125 126

K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 442. Bu tezde bkz. Makamlar ve Seyru Slk ile lgili Kavramlar/i.Nefs. 127 K. Adnan, a.g.e., s. 443. 128 Bu tezde bkz. Yaratl ve Varlk Nuru ile lgili Kavramlar/e.Mirac. 129 K. Adnan, a.g.e., ss. 443-444. 130 Ayn eser, ss. 343-344. 131 Burkay, Menkb- erefiyye, ss. 17-20.

24

eyh

erafeddin

dneminde

kayda

geen

bu

ifadelerin

tamam

dnldnde, Nazm Efendinin tasavvuf anlayna tevars eden retiler ierisinde nemli derecede belirleyici olduu grlmektedir. Baka bir ifade ile Hakkniyye statlar ieresinde, en fazla eyh erafeddinin anlaynn, Nazm Efendiye tevars ettiini syleyebiliriz. Bu bilgilerin eyh Nazma intikaline delalet eden eserler, Hlidiyye-i Hakkniyye cemaatinde muteber olan kaynaklar ve eyh Abdullah- Dastannin tasavvuf anlaydr. eyh Abdullahn tasavvuf anlay; eyh Nazmn, eyh Adnan ve eyh Hiamn eserlerinde mevcuttur. Tezimizde kullanlan bu eserlerin haricinde, eyh Abdullahtan tevars eden baz grler ise, eyh Nazmn sohbetlerinde, nakledildii grlmtr. Bu kaynaklarn yansra, Hlidiyye-i Hakkniyye silsilesinde olmayan ancak, eyh erafeddin ve eyh Abdullah ile sohbet edip, bunlar nakleden kaynaklar vardr. Mesela eyh erafeddinin talebesi olan eyh Hasan Burkayn (v. 1426/2005)132 eserlerine yansyan tasavvuf grleri, almamzda yardmc olmutur. Bununla birlikte eyh Abdullah- Dastanden icazet alan eyh Turabnin133 beyan ve sohbetleri de eyh Abdullahn anlayna geni adan bakmamza imkn vermitir.

a.8. - (39) Abdullah- Dastan (v. 1393/1973) : Rivayete gre eyh erafeddin-i Dastan, kz kardei hamile iken ona: Bebein adn Abdullah koy. O evliyaln srrn tayacaktr. Tarikatmz Arap
132

1930 ylnda Bursann Orhangazi ilesine bal, Yukar Slez kynde domutur. 21 yanda iken grd bir rya zerine eyh erafettinin halifelerinden eyh Mehmet Necati Simavye balanr. 1957 ylnda eyhi Simavnin vefatndan sonraki ikinci yl ryasnda eyhini grr ve mrdleri kendi etrafnda toplar. 1967 ylnda Ankaraya yerleir. 1977 ylnda Glba ilesine 7 km uzaklkta bir alana evlerin kurulmasna nclk eder ve Hac Hasan Ky oluur. eyh Hasan kabrinin bulunduu bu kyde 2005 ylnda vefat etmitir. Bkz. Cebeciolu, Ethem-Baz, brahim, Hasan Burkayn Hayat ve Grleri, Semih Ofset, Ankara 1995, ss. 1-13. 133 eyh es-Seyyid Hace Beyzade Turab lakabyla bilinen, Mustafa hsan Karada, 1914 Erzincan Kemaliyede dnyaya gelmitir. Miladi 1938 ylnda Muharrem Hilmi Efendinin (v. 1384/1964) terbiyesine girmitir. eyhinin 1964 ylnda vefatndan sonra, irad vazifesini srrmtr. 1944 ylndan itibaren stanbula yerleen eyh Turab, bir mridini, 1958 ylnda ama gnderir. eyh Abdullahn sohbetine gider. Abdullah- Dastan, o mrid vestasyla eyh Turabye Arapa bir risale gnderir. Bu risalede eyh Turabye haf koldan irad yetkisi verildii, risalenin u anki hamilince neredilmitir. Bkz. Karada, Mustafa hsan, b- Hayat Sohbetleri, Haz.: Yavuz Selim Uzgur, Kars 2010, s. 13-31.

25

leminde yeniden yayacak ve onun vekili de garb ve uzak arka tayacaktr. Olun yedi yana basnca bana getir, onu ben yetitireceim demitir.134 eyh Abdullah- Dastan 1309/1891 senesinde, o zamanda Rus igali altnda olan Dastanda dnyaya gelmitir.135 Rus ynetiminin basklarndan dolay eyh erafeddin-i Dastan ve eyh Abdullah,136 aileleriyle beraber Trkiyeye hicret etmitir. Bir sene kadar Bursada ikamet ettikten sonra Yalova yaknlarnda eyh Muhammed-i Medennin de ikamet ettii Readiyeye (Gneyky) yerlemilerdir.137 eyh erafeddin-i Dastannin emriyle 15 yanda evlenmi138 ve alt ay sonra, be sene srecek ilk itikfa girmitir. Yirmi yanda itikftan ktnda, seferberlik ilan edildiinden, eyh Abdullah- Dastan Gelibolu Cephesinde birinci Cihan Harbine katlmtr.139 eyh erafeddin, Eer benim lmmden sonra buradan hicret etme imknn olursa git. diye vasiyet etmitir.140 eyh Adnana gre bu vasiyette am ehri de zikredilmitir.141 Bu vasiyetten dolay eyh Abdullah, otuz yanda ailesi ile birlikte ama yerlemi ve orada, tekrar be senelik bir itikfa girmitir. eyh Abdullah- Dastan daha sonra Kasiyyn Dann eteklerine tanm ve tekkesini kurduu tepede 1393/1973te Hakka rc etmitir. eyh Abdullahn vefat esnasnda yannda bulunan eyh Hiama gre Dastan, vefatndan bir hafta nce 30 Eyll 1973 tarihini zikrederek, vefat tarihini haber vermitir.142

134 135

Fatma Mehlika Msrolu, Semamzda Bir Yldz, Sebil Yay., stanbul 1996, s. 162. K. Hisham, Sufi Way, s. 348. 136 Bkz. Ek 06. 137 http://www.naksibendihakkani.com/?page_id=169. 138 Bice, Hayat, aret Talar, nsan Yaynlar, stanbul 2006, ss.266-267; Ayrca bkz. http://www.naksibendihakkani.com/?page_id=169. 139 K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 472; Ayrca bkz. K. Hisham, Suf Way, ss. 354-359. 140 K. Hisham, a.g.e., ss. 354-359. 141 K. Adnan, a.g.e., s. 481. 142 K. Hisham, a.g.e., s. 370.

26

a.8.1. am (Cebel Kasiyyn) Tekkesi: eyh Abdullah- Dastannin kabri bugn amda Cebel Kasiyyn olarak bilinen bir tepededir.143 Kare biiminde bir mescidin kesinde bulunan kabrin bulunduu alan ek bir bina ile geniletilmi olup bugn namaz ve zikir iin kullanlmaktadr. Kabrin trbedar brahim Efendi ile yaptmz bir mlakata gre, kare biimli bu alann inasndan nce eyh Abdullah- Dastan, Muhyiddin Arab Camisi civarnda yaam ve Hz. Peygamber(sav)den ald manev bir emirle bu mescidi ina etmitir. brahim Efendi, mescidin Kbe lleriyle bire bir olduunu sylemitir.144 eyh Abdullah, bu mescidin Mehdi(as)nin merkezi olacan ifade etmitir.145 eyh Abdullahn kendi ifadelerinden oluturulan bir eserde sultanul-evliya, gavs, Nakibend imaml gibi makmlarn, evliyaya Hz. Peygamber(sav) tarafndan verildiini bildirmitir. eyh Abdullah, bu makmlarn eyh Nazma, srr- azam ile birlikte intikal ettiini ifade etmitir.146 Hlid-i Badadden sonraki silsile stadlarna atfedilerek beyan edilen srr- azam, feyzul-akdes gibi kavramlar, Nakibendliin imamlna delalet etmektedir. Bu kavramlar eyh erafeddinden itibaren izah edilmitir. eyh erafeddinin ird vazifesini devrederken sylemi olduu u ifadeler, Hlid-i Badadden kendisine kadar gelen meyha atfen beyan edilen manalar tazammun etmektedir: Benden sonraki halifem; yce Nakbend Tarikatna nisbet edilen srrul-azamn ve en mukaddes nefesin tevars ettii, evladm Abdullah Efendi Dastandir. Vazifeniz ona itaat etmektir. Kim ona itaat ederse, bana itaat etmitir, kim asi olursa bana asi olmutur.147 Hakkniyye tarikatnda eyh Abdullah- Dastannin yetitirdii iki talebesi, bugn, Nazm Efendinin vazifeli vekilleri olarak hizmet etmektedirler: eyh Adnan Kabbani, eyh Hiam Kabban. eyh Abdullahn vefatndan nce
143 144

Bkz. Ek 09. ubat 2009 tarihinde amda yaplan grmeye ait ses kaytlar arivimizde mevcuttur. 145 K. Hisham, Suf Way, s. 364; www.suflive.com, 091708-fenton-rs14thepowerofpatienceasexemlifiedbyProphedSahabaAwliyaMehdias, grntl sohbet video arivimizde mevcuttur; K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 496. 146 K. Adnan, a.g.e., s. 488. 147 Ayn eser, s. 480.

27

kiiden raz olduunu syleyerek Nazm Efendi ile birlikte eyh Adnan ve eyh Hiam zikrettii rivayet edilmektedir.148

a.8.2. eyh Adnan Kabban: Tarikat- Hakknnin tebli ve duyurularnn yapld internet sayfalarnda eyh Adnan Kabbannin fotoraf vardr149 ancak, hayat hakknda bilgi paylalmamtr. eyh Adnan Kabbannin, Kbrsden icazetli olarak, Arap corafyasnn iradyla vazifeli kii olduu bilinmektedir.150 eyh Hiam Kabbannin abisi olan eyh Adnan gen yalarnda iken eyh Nazm- Kbrs ile daha sonra eyh Abdullah- Dastan ile tanm ve amdaki sohbet meclislerine devam etmitir.151 eyhinin emriyle Lbnana ziyarete giden Kbrs, o zamanlar on yalarnda olan Adnan Kabban ve abisi ile karlamtr. Bu karlamay eyh Hiam yle nakletmitir: 1955 yl ikindi namaz vaktiydi, amcam ve kardelerim ile Beyruttaki Mescidel-Umeri El-Kabriye namaza gittik Amcam imamlk yapt, ben ve iki biraderim namaza durduk. O srada bir eyh gelip, yanmza namaza durdu. Namazdan sonra abime dnerek sen falan deil misin? diye adyla hitap etti. Daha sonra dier abime adyla hitap etti ve sonra bana da admla hitap etti. Bu ahs daha nce hi grmediimiz iin ok armtk. Amcam da ok armt. Bu hadise eyh Nazm ile ilk karlamamzd. Byk abimin sraryla eyhi evimize misafir ettik. eyh Nazm, ikindi namaznda sanda bulunacak kiiyi Naklik yoluna davet etme vazifesinin kendisine, isimlerle birlikte, eyh Abdullah tarafndan emredildiini sylemitir.152 eyh Adnan Kabbannin Arapa olarak kaleme ald Ftuhtul-Hakkniyye adl eseri, eyh Adbullah- Dastannin sohbetlerinden derlenmi ve ilmi

148 149

K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 496. Bkz. Ek 11. 150 2006 ylnda yaptmz ziyarette renilmitir. 151 K. Hisham, Sufi Way, s. 385 152 Ayn eser, s. 386.

28

dayanaklaryla izah edilmi olmas hasebiyle, tezimizdeki temel kaynaklardan biri olmutur. eyh Adnan halen amda ikamet etmektedir. Kbrsyi Lefkedeki evinde dnem dnem ziyaret eden eyh Adnan, Lefke Derghnda bulunduu sre zarfnda sohbet yapt ve hadralarda zakir ba olduu grlmektedir..153

a.8.3. eyh Hiam Kabban: 1945 ylnda Beyrut, Lbnanda domutur.154 Beyrut
155

Amerikan

niversitesinin Kimya blmnden mezun olan eyh Hiam,

amda slam

Hukuku eitimi almtr. ocukluundan itibaren eyh Abdullah- Dastannin ve eyh Nazm- Kbrsnin sohbet ve zikir meclislerinde bulunmutur. 1991 ylnda eyh Nazmn emriyle Amerikaya giderek Amerika Naibend-Hakkn Suf Yolu derneini kurmutur. O gnden itibaren Kanada ve Amerikada 13 suf merkezi amtr.156 eyh Nazmn damad olan eyh Hiam, Amerikadaki Hakkn derghlarnn idaresini ve ird vazifesini yrtmektedir.157

a.8.4. eyh Abdullah- Dastantan Tevars Eden Tasavvuf Dnce ve Tarikat detleri: eyh Abdullahn sohbetinden kayda geen bir istihare ryas, 158 miracn srlar olarak ifade edilen anlaya kaynak tekil etmektedir. Bu anlaya gre Hz.
153 154

Bkz. saltanat.org./sohbet/ashq/ 10.03.2012. http://en.wikipedia.org/wiki/Hisham_Kabbani. 155 Bkz. Ek 12. 156 http://www.naqshbandi.org/about/biohmk.htm. 157 www.sufilive.com/LivingMasters. 158 Hazreti Peygamber(sav)i 124 bin ashab ile bana doru geldiini grdm Peygamberin(sav) bana sarld anda, kendimi onda eriyerek kaybolduunu grdm. Bu kaybolutan hemen sonra kendimi Peygamberin(sav) isr gecesi ykseldii kayann zerinden ykselirken grdm. Peygamber(sav)i tayan Burakn beni tadn tecrbe ettim. kab- kavseyn makamndaki hakiki gre ulatm grdmde, ben deil sadece Peygamber(sav) vard. Kendimi Hazreti Peygamberin(sav) btn iinde bir para olarak hissettim. Bu yolculukta Peygamber(sav) mira gecesinde nail olduu hakikatleri kalbime aktard. Tm bu farkl mahiyetteki ilimler, yeil renkle balayp mora dnen bir nr olarak kalbime dkldnde, ilmin manalar llemeyecek bir nicelikte idi. lah divandan gelen Ey Kulum huzuruma yakla nidasn duydum. Peygamber(sav)in

29

Peygamber(sav), miraca, mmetinin evliyalarn beraberine alarak uruc etmitir. Mirac balnda incelenen bu anlay ve bu anlaya temel tekil eden manev tecrbe, Hakkniyye silsilesinde ilk defa eyh Abdullah tarafndan zikredilmitir. Tarikat- Hakkniyye ierisinde nemli bir yeri olan Mehdi(as) anlaynn terkibinde, eyh Abdullahn ifadeleri mhimdir. Bu ifadelerden bir ksmn eyhi erafeddin-i Dastanden nakletmi, bir ksmn da ilk defa kendisi zikretmi olduu kanaatindeyiz. Mesela Mehdi(as)nin doumunu ilk defa eyh erafeddin, 1936 ylnda, eyh Abdullaha mjdelemi ve stanbulda yeralt Camini gzetmesini emretmitir. Mehdi(as)nin zuhurundan nceki alametlerin ilk defa eyh erafeddin tarafndan eyh Abdullaha haber verildii rivayet edilmektedir. Rusyann gelecekte Trkiyeye saldraca, melhametul-kubrnn gerekleecei byk harp bu haberlerdendir.159 Bununla birlikte eyh Abdullah, Yasin Sresine ait srlarn, Mehdi(as) geldii zaman, umuma izhar olunacan ifade etmitir.160 Kurnda bulunan birok srlarn, Mehdi(as)nin zuhuruyla izhar olunup, halka ayan olaca ynndeki anlay, Nazm Efendinin beyanlarnda yer almaktadr.161 Bu anlayn tevars ettii kaynak olarak eyh Abdullahn kendi ifadelerinin toparland eserler gsterilebilir. Mehdi bahsinde incelenen alametlerden dierleri ilk defa eyh Abdullah tarafndan aklanmtr. eyh Nazmn Mehdi(as) ve ahir zaman bahislerinde, gelecekle ilgili ifadeleri ve hadisat yorumlamalar yer almaktadr. Bunlarn bir ksmna eyh erafeddinin ve Abdullah Dastannin gelecekle ilgili ifadelerinin kaynaklk ettii kanaatindeyiz. eyh Abdullahtan duyduu ifadeleri bir eserde toparlayan eyh Hiama gre, bu haberlerden bir ksm gereklemi, bir ksm da gereklemeyi beklemektedir. Mesela 1966 ylndan bir sene nce Arap-srail sava sonucuyla birlikte haber verilmitir. 1972de Beyrut kana boyanacak. Her ev aktlacak kandan mteessir olacak, kurtulan olmayacak eklindeki ifadeleriyle 1975 ylnda balayacak sava haber vermitir. Krfezde sava olacaktr. Bu savatan dolay
bir paras olarak yaklatmda, Peygamber(sav)in ruhan hakikati dahil her ey yok oldu. Allah(ac)tan baka hibir ey kalmad. Bkz. K. Hisham, Sufi Way, s. 352. 159 K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 476. 160 K. Hisham, a.g.e., s. 361. 161 Bu tezde bkz. Dier Konulardaki Grleri/c.Mehdi-Deccl Anlay

30

dnyann geri kalann etkileyecek byk bir ate ykselecektir eklindeki ifadeleriyle de 1991de olan Irak harbini haber verdii beyan edilmitir.162 Bunlarn haricinde; Kahirenin sular altnda kalaca, Uludan yeniden faaliyete geecei, Mehdi(as) ve s(as) tarafndan iaret edilen bir velnin Almanyada halk arasnda gizli olarak yaadn, bu velinin vakti geldiinde insanlar manev ird iin ortaya kaca bilgileri, gelecekle ilgili dier ifadeleridir.163 Hakkniyye iinde ilk defa eyh erafeddinin ifadelerinde karlatmz, evliyann dokuz byk tasarrufu konusunda, eyh Abdullahn ve eyh Nazmn eitli ifadeleri bulunmaktadr. eyh Abdullaha gre bu tasarruf, ilah huzurdaki en byk dokuz evliyaya Hz. Peygamber(sav)in araclyla verilmitir. Hz. Peygamber(sav)den bu gne kadar saylar hi deimeyen bu ztlar, sultanuzzikr kudreti ile tasarruf ederler. eyh Abdullaha gre bu kudret, Kurn- Kermin yaklak 60 bin harfi bana, 12 bin ilmi ihtiva etmektedir. Bu ynyle Kurn- Kerimi bazlar mrnde kez, bazlar dokuz kez hatmedebilir. h- Nakbendnin mrnde 999 kez hatmettii sultanuz-zikri, mm- Rabbn 9,999 kez, eyh erafeddin ise 19,999 kez hatmetmitir. eyh Abdullaha gre bu kudrete haiz evliya, Rabbine niyazyla mrdinin defterinde yazl, kader-i mutlak deitirebilir.164 Nitekim, yaptmz tasavvuf literatr almasnda, bu ekilde bir hatim trne rastlamadk.

a.8.5. eyh Nazmn, eyh Abdullah- Dastan Hakkndaki fadeleri: Kbrs, eyhi Abdullah- Dastan ile ilk karlamasndaki hislerini yle aklamtr:165 Daha nce hi byle bir eyh grmemitim. Yznden ve alnndan nr akyordu. Kalbinden ve glmseyen yznden scaklk akyordu.166
162 163

K. Hisham, Sufi Way, ss. 371-372. Ayn eser, ss. 372-373. 164 Bu konuda yle bir menkibe rivayet edilmektedir: Beyrutta silahla vurulan bir mrdin cerrahi ameliyata alnmasndan sonra hadiseyi yaayanlar, olaydan haberdar edilmeyen eyh Abdullahn huzuruna dua istemek iin giderler. Huzura girdikleri anda eyh Abdullah Geri dnn! Kaderinde lm yazlm kardeimize yaptmz dualar mstecab oldu. Kardeimiz yaayacak. Ameliyat baarl geecek der. Ertesi gn komadan karak iyileen mrd, eyh Abdullahn gelip kendisini ameliyat ettiini sylemitir. Bkz. K. Hisham, a.g.e., s. 365. 165 O yllardaki fotoraf iin Bkz. Ek 10.

31

Bu ifadeler, Kbrsnin, eyhinden kalb bir tesir aldna delalet etmektedir. 1970li yllarda yapt sohbetlerde Nazm Efendi, sohbeti, kendisi yerine eyhinin yaptn sklkla ifade etmitir ki bu, fen fi-eyh makmdr. Mesela 1976 ylnda yaplan bir sohbette Zaten konuan o ya, byle iittim de yle iitiyorum. Ondan (eyhinden) iitiyorum ve iittiimi naklediyorum. Aslnda konuan odur167 diyerek benzer manalardaki ifadeleri sohbetlerinde ve dualarnda sarf etmitir. Istlahta fen fi-eyh kavramyla izah edilen bu tr beyanlar,168 Kbrsnin gnmzde yapt sohbetlerde dahi mhede edilmektedir.169 Mesela eyh Nazm, sohbetlerinde, medet ya sultanel-evliya eklindeki ifadeleri ile eyhi Abdullah- Dastanye hitap etmektedir.170 Bu anlay, Kbrsnin kendisini, Tarikat- Hakkniyye ierisinde nasl grdyle izah edilebilir. Bu manada Kbrs, 2008 ylnda yapt bir sohbette, tarikat ierisindeki mevcudiyetini ve konumunu, sadece eyhinin emrine istinad ettirerek u cmlelerle ifade etmitir: Ben kapda duran adamm, ieri kim isterse girer. Yalnz hviyetini sorarm. Sultan (Abdullah- Dastan) ierdedir, bizi kapc koymular. Bizde byle bir tahta kutu (Lefke Dergh) uydurduk orada oturuyoruz te o kadardr. Bizim baka bir eyimiz yok. Sultanlar ierde171 Nazm Efendi, eyh Abdullah- Dastanye gemi asrlardaki evliyalara verilmeyen dokuz byk kerametin verildiini syledii bir sohbetinde bunlarn bir kan mrdleriyle paylamtr. Peygamber Efendimize(sav) nbvvet gnderildii andan itibaren, Efendimizin bulunduu meclislerde Abdullah- Dastannin ruhan zerresi de hazr olmutur. Nazm Efendiye gre bu durum, eyh Abdullaha verilen dokuz byk kerametten biridir.172

166 167

K. Hisham, Suf Way, s. 380. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 45. 168 Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szc(TTDS), Anka Yay., stanbul 2004, s. 210 . 169 eyh Nazmn tasavvuf anlaynda bu ifadelerin ihtiva ettii mana iin bu tezde bkz. Seyru Slk ile lgili Kavramlar/c.Mrid. 170 www.sufilive.com, 010909-msh-london-priority-know-ur-shaykh-is-looking-at-you; Grntl sohbet video arivimizde mevcuttur. 171 Hakkn, Hak Dost 4, s. 18. 172 Kbrs, a.g.e., s. 119.

32

Kbrs, eyhi Dastannin tank olduu baka bir kerametini bu dokuz keramet iinde saymaktadr. Buna gre eyh Dastan, am/Suriyeye ziyarete gelen Abdur-Raf- Yeman ile yapt sohbette tercman devreden karp, Yeman ile kimsenin anlamad bir lisanda konumutur.173 1970lerde yapt bir sohbette Nazm Efendi, Dastannin Sahibz-zaman (Mehdi) ile grmeye gittiinde kendisini de gtrdn sylemitir. Her ne kadar, bu hadisenin dokuz byk keramet ile ilgili olduu beyan edilmemise de, Tarikat- Hakkniyye ierisindeki Mehdi telakkisi, tarikata ayrcalk kazandran bir anlaytr. eyh erafeddinin Mehdi(as)ye ilim nakletmi olmas ve eyh Abdullahn Mehdi(as)den sorumlu evliya olmas174 bu anlayn misalleridir. Bununla birlikte, eyh Abdullahn, Mehdi ile grme iin, Medine-i Mnevvereden Rubul-Halye (Necid ile Yemen arasnda bir l) tayy-i mekn ile gitmesi, bu manay tazammun etmektedir.175 eyh erafeddin-i Dastannin yetitirdii mridler iinde srr- azamn eyh Abdullah- Dastanye verildiini ifade eden Kbrs, eyhinin mrd deil murad olduunu, bir hadise zerinden anlatmtr. Buna gre murad olan kul, tm mrdlerin mrdi bir makmdadr. Dolaysyla hibir mridin yoluna gitmez; mrdlerin tm, varis-i Muhammed(sav) olan mridin yoluna ve ziyaretine gelirler.176 Mehdi(as), evliya, mira gibi konularda eyh Abdullaha ait dnceler, ilgili bahislerde incelenmitir. eyh Abdullah, bu beyanlardan bir ksmn manev tecrbelerine dayandrmtr. Nazm Efendi bu tr beyanlarn manev izin olmadan yaplamayacan ancak, eyhi Abdullah- Dastannin bu izine sahip olduunu, yle ifade etmitir: imdi ya Anadoluda, ya Arabistanda, ya da buradaki meayhdan bu hakikat membalarn syleyecek bir kimse, bu sze mezun olan eyh

173 174

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 119. Ayn eser, s. 51. 175 Ayn eser, ss. 136-137. 176 Ayn eser, ss. 119-120.

33

yoktur. Bu, eyhimiz Hazretlerine alm bir kapdr. Ona izin vard, izinle syleniyor, syleyen odur bizi zannetme eyh Abdullah- Dastannin, devrinin gavs olduunu savunan eyh Nazm, gavs anlayn Nazm eyhi Efendiye Abdullah- gre eyh Dastannin Abdullah- zellikleri Dastan, ile Hz. ekillendirmitir.

Peygamberi(sav) yakazen grebilmektedir. Bu, kendisinin gavs olmasndan kaynaklanan dokuz byk kerametinden birisidir.177

b. Nakibend-Hakkn Yolunun D lkelerde Kuruluu ve Yaylmas: eyh Nazmn Londraya ilk ziyareti 1972de, yani eyhi Abdullah- Dastannin vefatndan sene nce gereklemitir.178 Nazm Efendinin 1980lere kadar Londradaki ird meclislerine itirak edenlerin ounluunu, Kbrsl Trkler oluturmutur. 1980lerin bandan itibaren ise; ounluu ilk srada Gney Asyal mrdler, ikinci srada Trk mrdler ve nc srada btl mrdler oluturmutur.179 1996 ylnda yaplan bir almaya gre Londradaki mrdlerin

177

eyhi Dastannin, Hz. Peygamber (sav) ile yakazen bulunduu meclisteki bir tecrbesini Nazm Efendi, yle nakletmitir: Bir defasnda Raslullah(sav) mecliste zm yiyormu. Salkm tutup azyla topluyormu. Dardan bir Sahabe-i Kiram gelip, Ya Raslullah! Yahuddan bir heyet geliyor dediinde, Peygamber(as), hemen o zm oraya koyup yukar kaldrtm. Kendisi sakal - erifini dzeltip, hammesini bana koyup, resm olaraktan oturdu. Btn Sahabe -i Kiram da resm olarak ayakta durdular. O gelen heyet ieri girdi, Raslullah(sav) izin verip oturun dedi Onlar oturdular. Sahabe yle duruyor. O gelen heyetin kalplerine, daha slama girmeden merhamet dt. Dediler ki Ya Muhammed(sav), sahabelerine izin ver otursunlar. Peygamber(sav) izin verdi ve oturdular. Onlarn huzuru merhamet etmeleri, sayg gstermeleri, kalplerine imann ilemesine neden oldu. Peygamber-i Zian zm indirdi, onlara takdim edip, zm alttan alta yemeye balad. O gelen heyetin reisi demi ki, Ya Muhammed(sav), zmn bu st tarafndaki taneler daha olgun, daha tatl, neden oradan yemiyorsun da, altndan topluyorsun? Efendimiz(sav): Bizim sonumuz hayatmzn en tatl gn olsun, Rabbimize kavutuumuz gn olsun diye H z. Ebu Bekir(ra) o mecliste hazr iken demiler ki: O mu senden byk, sen mi ondan byksn? Sddk demi ki: Benim mrmn gnleri ondan ok, lakin Sultanul Enbiya benden hesapsz byktr Sonra demiler ki: Ya Muhammed (sav), biz iitiyoruz ki senin Sahabelerin namaz klarken kalplerine bir sr havatr geliyor. Halbuki biz ibadet ederken, bizim kalbimize hi havatr gelmiyor. Peygamber Efendimiz(sav) Ya Ebu Bekir! Sen cevap ver demi Hz. Ebu Bekir Ey Yehud demi. Hrsz viraneye mi gelir, yoksa hazineye mi gelir? sonra dediler ki: Ya Muhammed bize ruhtan haber ver Efendimiz(sav): Sana Ruhtan soruyorlar. Deki, Ruh Rabbimin emrindedir ayetini okudu Bkz. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss. 126-127. 178 Atay, Batda bir Nak Cemaati, s. 77. 179 Ayn eser, s. 95, 97.

34

byk ounluu Pakistan, Hindistan, Banglade gibi Gney Asya lkelerinden gelen gmenlerden olumaktadr.180 Btl mrdler, eyh Nazmn Londra ziyaretleri sresince artmtr. Bu ziyaretler, 1990l yllarn sonuna kadar srmtr. Anglo-Sakson kkenli mrdler arasnda bir ngiliz Lordunun da bulunduu ve bu kiinin tercih ettii allmadk mnzev hayatndan sonra, babas tarafndan beyni ykand gerekesiyle, psikolojik tedaviye tabi tutulduu kaydedilir.181 2000li yllarda btl mrid saysnda d olduu ynnde bir gr de bulunmaktadr. Londra, Beyrut ve Dastan geninin ele alnd bir yazya gre, Hakknnin btl mridlerinin saysndaki azalma, Mehdi hususunda bildirilen baz haberlerin gereklememesiyle alakaldr.182 eyh Nazm- Kbrsnin, 1991den itibaren, Amerikay ziyaret ettii bilinir. lk ziyaretinde 15ten fazla eyalette deiik din, mezhep ve kltrden insanlarla grerek onlarn hidayetine vesile olmutur.183 Kuzey Amerikada ald desteklerle Nakibend tarikatna ait 15 merkez amtr.184 eyh Nazm- Kbrs Amerikaya ikinci ziyaretini 1993te yapm ve orada pek ok yeri dolamtr. Bu gayretleri neticesinde Kuzey Amerikada 10 binden fazla kiinin slama girip, Nakibendlik metoduyla irad edildii, ifade edilmektedir.185 Kbrs, 1986da Uzakdou seyahatini gerekletirmi ve Bruney, Malezya, Singapur, Hindistan, Pakistan ve Sri Lankay ziyaret etmitir.186 Buralarda, devlet ricali ve halk tarafndan ilgiyle karlanmtr.187 Dnyadaki dergh ve mrd says hususunda rakamlar, resmi olabilecek bir kaynak tarafndan beyan edilmemitir. Ancak bir internet sayfasnda, dnyadaki mrid saysnn iki milyon olduu beyan edilmitir.188 2000li yllarda yaplan bir rportajda, eyh Hiam, ayn rakam

180 181

Atay, Batda bir Nak Cemaati, s. 93. Ayn eser, s. 99. 182 Jorgen, Sufism in West, s. 1. 183 Bkz. Ek 13, 14, 15. 184 K. Hisham, Sufi Way, s. 396. 185 Ayn eser, s. 396. 186 Bkz. Ek 16, 17. 187 K. Hisham, a.g.e., s. 396. 188 http://www.haqqanisoul.com/

35

telaffuz etmitir. Bu rportajda 60 bin Amerikalnn ihtida ettii ve 20 bin Mslmann Nakbend beyat ald da sylenmitir.189 Her ne kadar, dnyadaki Hakkn mridlerinin says hususunda, elimizde kaynaklara dayal, kesin bir rakam olmasa da, dnyann farkl kelerinden, farkl insanlarn Tarikat- Hakkniyye ats altnda toplandklar bir vakadr. Lefke Derghna, dnyann eitli lkelerinden gelen mridlerin yan sra, tannm simalarnda beyat ald ya da eyh Nazmdan dua istedii grlmektedir. Mesela internette paylalan bir videoda eski boksr, Muhammed Ali, Nakibend beyat almaktadr. Muhammed Ali bu beyat, eyh Nazmn Amerika vekili eyh Hiamdan almaktadr.190 Pakistan Babakan Pervez Merref,191 Yusuf slam (Cat Stevens),192 Suriye limlerinden Habib Cibril, eyh Nazm Lefkede ziyaret etmilerdir.193 Trkiyenin eitli illerinden maneviyat, siyaset, medya ve ilim adamlarnn da ziyaretlerine ynelik ok sayda video kayd arivlerde mevcuttur.194 Her eye ramen dnyadaki Hakkn mridlerinin says hususunda, Hakkn derghlarnn saysnn bir veri tekil edebileceini sylemek mmkndr. nternette, Hakkn derghlarnn dnya zerindeki yerleri, bir harita zerinde bulmak mmkndr.195

189 190

Jorgen, Sufism in West, s. 118. www.youtube.com/Boxer Muhammad Ali taking Bayah in Naqshbandi Order!; lgili kayt, video arivimizde mevcuttur. 191 www.youtube.com/Shaykh Nazim Parvaz Musharraf. 192 www.youtube.com/Shaykh Nazim Cat Stevens - Talaa Badru; lgili kayt, video arivimizde mevcuttur. 193 www.youtube.com/Shaykh Nazim Habib Ali Jifri. 194 www.saltanat.org/archive. 195 Baknz. Ek 18; Ayrca Bkz. http://www.sufilive.com/centers/

36

BRNC BLM

NAZIM-I KIBRISNN HAYATI VE ESERLER

1. EYH NAZIM ADL EL-KIBRS EL HAKKNNN HAYATI

a. Doum Yeri ve Ailesi: eyh Muhammed Nazm Adil el-Kbris el-Hakkn en-Nakbendnin hayat hakkndaki bilgileri; aratrmaclarn kendisiyle yaplan ahsi mlakatlara istinaden yazdklar makale ve otobiografilerden, bu mlakatlara ait paylalan ses ve video grntlerinden, yaknlarnn ve halifelerinin kendisi hakknda yazd kitaplardaki malumatlara dayanmaktadr. eyh Nazm- Kbrs, 23 Nisan 1340/1922de, erkek, bir kz olan ailenin, yedinci bireyi olarak, Kbrsn Larnaka Kynde dnyaya gelmitir. Bu tarihte babas Ahmet Adil Efendi,196 tapu dairesinde memur olarak almaktadr.197 Adil Efendi, Hac Hasan Efendi198 ile Fatma Hanmn ouludur. Kbrsnin dedesi Hac Hasan Efendinin, Larnakadaki Hala Sultan Trbesinin imam olduu bilinmektedir. Kadir olduu bilinen Hac Hasan Efendinin validesi Hatice Hanmdr. Hatice Hanm, mevlev air Kaytaz-zade Nazm Efendi ve Zehra Hanmn kerimesidir.199 Baba tarafnn eyh Abdlkadir Geylan torunu olduu, dolaysyla nesebinin Hz. Peygamber(sav)e dayand, anne tarafndan ise Mevlana Celalettin Rumye dayand bilinmektedir.200

196 197

Bkz. Ek19. Atay, Batda bir Nak Cemaati, s. 70. 198 Bkz. Ek 20. 199 K. Hisham, Sufi Way, s. 376; Ayrca Bkz. Tatlcan sa. eyh Nazm Kbrs (ks) Hayat ve Eserleri, Digital Production (Belgesel Film); http://www.naksibendihakkani.com/?page_id=171. 200 K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 502; Ayrca Bkz. Msrolu, Semamzda Bir Yldz, s. 54

37

Cemaleddin, Nefi ve Hasan isimli erkek kardei201 ve bir kz kardei ile birlikte yedi kiilik bir ailede bymtr. Abilerinden birinin gen yata vefat ettii, dier abilerinin ise vefat edene kadar eyh Nazmn mridleri olduu bilinmektedir.202 Bugn kardelerinden hayatta olan yoktur.203

b. Eitim Hayat: eyh Nazm Efendi ilkokula 1928 ylnda balamtr. Balad sene Trkiyede harf inklab yaplm olduundan okulda sadece
204

birka

ay

Osmanlcadan sonraki eitim hayat latin alfabesiyle okumutur.

1359/1940

senesinde liseyi bitirerek stanbul niversitesi Kimya Fakltesine kayt olmutur. Bu yllarda ikinci cihan harbinden dolay Kbrsa gidemeyen Kbrs, faklte haricindeki vakitlerinde Hac Fuat Efendinin dini sohbetlerine katlm, eyh Cemalettin El-Lasun Efendiden Arapa ve hadis dersleri almtr. Ayn zamanda Nakbend meayhndan eyh Sleyman Erzurumden (v. 1368/1948) tasavvuf terbiyesi almtr.205 Bu dnemde vaktinin ounu tefekkr ve manevi dersler ile Sultan Ahmet Caminde geiren Kbrs, iddetli bir Medine arzusunda bulunduunu ifade etmitir.206 Bu dnemde yaad bir manevi tecrbe zerine, maddi ilimlerdeki eitim hayatn yarda brakarak, manevi ilimlerdeki terbiyesi iin Suriye, am yolculuuna kmtr.207

201 202

Bkz. Ek 21. Atay, Batda Bir Nak Cemaat, s. 70. 203 1996 ylnda bir erkek kardeinin stanbulda yaad ve eyh Nazmn mridi olduu bilinmektedir. Bkz. Atay, a.g.e., s. 70; 2011 ylnda yaplan ziyarette aabeyinin vefat ettii sylenmitir. 204 http://www.naksibendihakkani.com/?page_id=171. 205 K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, ss. 503-504; Hakkn eyh Muhammed, Cuma Hutbeleri, Dervish Yay., Mnchen 2007, ss. 5-6. 206 Hakkn, Ebediyete Davet, s. 7. 207 Ayn yer.

38

c. Tasavvufa ntisab, eyhi Abdullah Dastan ile Bulumas: Kbrs, grd manev bir iaretin Sleyman Efendi tarafndan onaylanmas zerine yola kn ve eyhi Abdullah- Dastan ile bulumak zere ama yolculuunu yle ifade etmektedir: Orda kalbime rahmet ve selamet geliyordu. Sabah namazlarn o camide (Sultan Ahmed Cami, stanbul) eyhlerim eyh Cemalettin El-Lasun ve eyh Sleyman Erzurum ile birlikte klyordum. Beni eitiyor ve kalbime manev ilim yerletiriyorlard. O zamanlar beni amn mbarek topraklarna aran birok ryalar grdm. Fakat henz eyhimden izin yoktu. Birok kez ryalarmda Peygamber Efendimiz(sav)i beni mbarek huzuruna arrken grdm. Kalbimde her eyi brakp Peygamber(sav)in mbarek ehrine g etmek iin derin bir arzu vard. Bir gn kalbimdeki bu hasretin ok youn olduu bir gnde eyhim Sleyman Erzurum Hazretlerini grdm bir zuhurat hsl oldu. Gelip beni omzumdan sarsarak imdi msaade geldi. Srlarn ve manev terbiyen bende deildir. Seni benim de eyhim olan Abdullah- Dastanye havale edinceye kadar emanet aldm. O senin anahtarlarn tutuyor. Srlarn ve irdn onun elindedir. amda bulunan eyhine git. Bu izin sana benden ve Peygamberimiz (sav)den geliyor dedi Zuhurat bitmiti. Bu olay sylemek iin eyhimi aradm. Sleyman Efendiyi yaklak iki saat sonra camiye gelirken buldum. Yanna kotum. Bana kollarn ap Evladm zuhurattan memnun musun? dedi Olan biten her eyden haberdar olduunu anladm. Bana baka bilgi vermemiti. Sadece eyh Abdullah- Dastan demiti. stanbuldan Halepe trenle gittim. Oradan eski bir kent olan Hamya getim. ama gidii denedim ancak imknszd. am igal etmi Franszlara kar ngiliz kuvvetleri, saldr iin hazrlanyordu. Bende Humusdaki Halid Bin Velid (ra) kabrini ziyaret ettim ve mescidinde namaz kldm. Sonra bir adam bana gelerek Dn gece ryamda Peygamber(sav)i grdm. Bana ahfadmdan birisi buraya gelecek. Onu misafir et diye emrederek senin suretini bana gsterdi. O kiinin sen olduunu gryorumdedi Sylediklerinden ok mteessir olmutum. Davetini kabul ettim. Camide bana tahsis ettii odada bir sene kaldm.

39

Namaz klmak ve Humuslu iki byk limin meclislerinde bulunmak dnda odamdan kmyordum.208 eyh Nazm sava artlarndan dolay, Humustan kara yoluyla Tripoliye, oradan da ama gemitir. Kbrsnin bu yolculuu, stanbuldan ayrlndan sonra bir sene srmtr. eyhi Abdullah- Dastan ile ilk karlamalarndan eyhinin: Olum! Seni biz teslim aldk dediini bir sohbetlerinde ifade eden Kbrs, kendisinin Sleyman Efendi tarafndan ynlendirdiini zaman zaman ifade etmitir.209 Kbrsnin, eyhi Abdullah- Dastan ile bulumas hususu, eyh Abdullahn ve eyh Nazmn uzun sreler sohbetlerinde bulunan eyh Adnan ve eyh Hiamn yazdklar eserlerde rivayet ettikleri baz hadiselerin detaylar birbirinden farkllk arz etmektedir. Mesela eyh Adnannn naklettii ifadelere gre, bu bulumaya eyh Said Saba adnda bir zat ile birlikte Humustan gidilmit ir. Karlamada eyh Abdullah, Nazm Efendiye nce Matlubuna ho geldin demi sonra Emniyete vasl oldun demitir.210 eyh Hiamn yazd otobiyografide ise Kbrs, bu bulumaya yalnz gitmitir.211 eyh Nazm ile 2011 ylnda yaptmz mlakatta bu durumu sorduumuzda, kendisinin eyh Said Saba adl bir refakati ile gittiini sylemitir. Nazm Efendi eyhi Abdullah- Dastan ile bulutuu gece bir rya grmtr. Bu ryay kendisi yle anlatmtr: Sonra bir zuhurat hsl oldu ve namaz kldmz yerden gkyznn kabesi olan beytul-mamura merdivenle trmandm grdm. Her adm bir makmd ve her makmda kalbime daha nce hi bilmediim ve duymadm bilgiler geliyordu. Beytul-mamura varncaya kadar kelimeler ve cmleler muhteem bir ekilde bir araya geliyor ve ykseldiim her makmda kalbime veriliyordu. Orda, Peygamber Efendimizin(sav) imam olduu namaza durmu peygamberleri(as) grdm. Onlarn arkasnda safa durmu Peygamberimizin 124 bin sahabesini(ra) grdm. Onlarn da arkasnda evliyalar (grdm). Hz. Ebu Bekirin(ra) hemen sa yannda iki kiilik bo yer kalmt. Byk
208 209

K. Hisham, Sufi Way, ss. 378-379. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 133. 210 K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 505. 211 K. Hisham, a.g.e., s. 380.

40

eyh Efendi o bo yere gitti. Beni de oraya ekti ve sabah namazn beraber kldk. Bu namazn tatlln daha nce hi yaamamtm. Peygamber Efendimiz(sav) namaz kldrrken kraatinin gzellii tarif edilemezdi. Hibir kelime tarif edemezdi. nk bu ilah bir eydi. Sabah namaz bitince zuhurat da sona erdi ve eyhim benden sabah namaz iin ezan okumam istedi.212

d. eyhinden Ald lk Manev Vazife: Kbrsnin eyhiyle beraber geirdii bir gnn sonunda, irad vazifesiyle grevlendirilmesi, bir gnde manevi tekmln tamamlad ve irad iin ulalmas gereken, mrid-i teberrk makmna vasl olduun manasn tazammun etmektedir.213 Ancak Kbrs, bu manann tasavvuf stlahnda karl olan icazetnameden bahsetmemitir. Bulutuu gecenin sabahnda manevi makmlara nail olduunu ifade eden Kbrs, eyhinin Evladm halknn sana ihtiyac var. imdilik sana yeterli olan verdim. Bugn Kbrsa git! diye emrettikten sonraki dn yolculuunu yle anlatr: Elini ptkten sonra yola ktm. eyh Said Saba, eyh Efendinin emrine hrmeten bana refakat ediyordu. Ona dndm ve dedim ki Kbrs yolculuuna azmettim. Dnya metana ait her eyi, Humusa vardmda fukaraya dattm. Dnya malna el srmeyeceim diye yeminimden dolay para namna dirhem yok dedim ve Lbnana gidecek garaja ynlendim. kinci Dnya Savann en iddetli zamanyd. Franszlar am igal etmiler ve ngilizler de Franszlar karmak iin ehri kuatmlard. Bu vaziyette garaja vardmda yanma bir kii geldi ve eyh Efendi Trablusa gidiyorsun? uradaki otobs hemen kalkacak dedi Bir halime bir de adama baktm. O srada adam tebessm ederek Bin hele! naallah deriz dedi Allaha hamdederek otobse bindim. Tripoli limanna indiimde Sen eyh Nazm deil misin? diye nida eden bir ses duydum. Sese yneldiimde heybet, vakar ve nr sahibi, cellli bir eyh grdm. Gzleri biimli ve meneke rengiydi. Ona evet,

212 213

K. Hisham, Suf Way, s. 383. Kbrsnin bu konudaki tasavvuf anlay iin, bu tezde bkz. Makamlar ve Seyru Slk ile lgili Kavramlar/b.Mrid.

41

benim dediimde bana: gndr seni bekliyorum. Ryamda Hazreti Neb(sav)yi grdm. Bana kalk ve evladm Nazm karla. Allah(ac) onu, bana ve enbiyann srlarna varis klmtr. Onun hizmetini yap ve misafir et diyerek, senin suretini gsterdi dedi Bana kendisini eyh Mnir el-Melk olarak tantt.214 Beni gn misafir etti. Bu sre zarfnda Kbrsa gidecek gemi aratryordu. Akdenizin dousundaki muhasaradan dolay gemi bulamyordu. Tm cehdini sarf ederek bir kk balk sandal buldu215 ve ona ykl miktarda para verdi. Normal bir gemi ile alt saat srmeyen yolculuu, yaklak sekiz gnde tamamladk Kbrs sahiline ayak bastmda ok iddetli bir hle girdim. Kalbim patlayacak gibiydi. Mela-i ldaki tm makmlar alyordu. Manev ilimler ve ledun hakikatlere ait makmlar bana kefoluyordu. Yanmda afak kaplayan bir ekilde eyhimin ruhaniyetini grdm.216 eyh Nazmn Kbrsa vasl olduu dnem Arapa ezan okumak, Trkiyedeki gibi, Kbrsta da yasaklanmt. Kbrsnin, doduu beldeye girdiinde, yapt ilk ey, camide ezan okumak olmutur. Okuduu Arapa ezandan dolay tutuklanan Kbrs, bir hafta hapsedilmitir. Hapisten ktnda Lefkoa Camine giderek tekrar ezan okudu. Bu durumdan dolay resmi makmlar tarafndan kendisine dava ald. Bu esnada Nazm Efendi, Kbrstaki tm camileri dolaarak ezan okumaya devam ettiinden hakknda 114 dava ald. Bu davalarn sonulanaca zamanlarda, Trkiyede Adnan Menderes ezann Arapa okunabilmesi ile alakal kanunu karmasndan dolay tm davalar dmtr.217 eyh Adnann eserinde Nazm Efendinin beraati, eyh Hiamn eserinden farkl bir nedene dayanmaktadr. eyh Adnann eserinde Kbrsta Arapa ezann serbest olmas, Nazm Efendiyi seven Kbrsllarn protestolar sonucunda gereklemi ve Nazm Efendi serbest braklmtr.218 2011 ylnda yaptmz bir mlakatta bu durum

214

eyh Hiamn naklettiine gre eyh Mnir, Tripoli Mftsdr ve ayn zamanda ehirdeki tm tarikatlarn eyhidir. Nazm Efendi ile bu karlama ama gidite olur. amdan dnte de balk sandal bulan ve yardmc olan kiidir. Bkz. Muhammad Hisham Kabbani, The Naqshbandi Sufi Way, s. 380; Ayrca Bkz. Tatlcan, eyh Nazm Kbrs, Digital Production (Belgesel Film). 215 Bkz. Ek 23. 216 K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, ss. 507-508. 217 K. Hisham, Sufi Way, s. 383. 218 K. Adnan, a.g.e., s. 509.

42

sorulduunda Kbrs, o dnemin TC. Babakan Adnan Menderes tarafndan karlan kanun vesilesiyle, hukuki beratn gerekletiini sylemitir.219

e. Evlilii ve Dier Manev Vazifeleri fas: Nazm Efendi tekrar ama dnecei 1952 senesine kadar Kbrsta manevi irad ve slam eitim ile megul olmutur. 1952de tekrar ama dndnde eyh Abdullah- Dastannin mrdlerinden Hac mine Hanmefendi ile evlenmitir. Ei Hac mine Hanm tarikatn kadnlarla ilgili tm faaliyetlerini yrten ve eserler yaynlam bir kiidir.220 Nesebinin Hz. Peygambere dayand rivayet edilen Hac mine, Rusya, Kazanda domu ve kk yalarda iken ailesiyle hicret etmiti r. O dnemdeki komnist Rus ynetiminin basksndan dolay nce Erzuruma sonra da ama hicret etmilerdir. amda eyh Abdullah- Dastannin sohbetlerinde ve taliminde bulunmutur. eyh Abdullahn tavsiyesiyle 23 yanda iken eyh Nazm ile evlenmitir.221 2004 ylnda vefat eden Hac mine Hanmn,222 bayanlar arasndaki sohbetleri yapt, zikirleri ynettii de internet zerindeki yazmalarda gemektedir.223 eyh Nazmn bu evlilikten iki olu ve iki kz olmutur.224 Evlendikten sonra amda eyhinin yannda bir eve yerleen eyh Nazm- Kbrs, Kbrsa sadece Recep, aban ve Ramazan aylarn geirmek zere gitmitir.225 Bu zaman zarfnda eyh Nazm, her sene Kbrsl kafilelere lider olarak hacca gitmitir. Yirmi yedi hac vazifesi ifa etmitir. Bu ziyaretlerinde Medine halvetleri olmutur. eyhinin emri ile mesafesi 400 kilometre olan am Halep arasn, ky ky dolamtr. Benzer ekilde eitli ziyaretlerde bulunan Kbrs, insanlara maddecilii brakmalarn telkin etmi, slam yaamaya davet etmi ve Nakbend zikrini
219 220

lgili mlakat video arivimizde mevcuttur. Bkz. Ek 22. 221 http://www.naqshbandi.org/hajjah__amina__adil.htm. 222 http://www.hakkanipost.com/Hac Emine Adil_Hayat. 223 http://groups.yahoo.com/group/the-heart/message/2574(2005-08-21). 224 Atay, a.g.e., ss.7072, 76; Ayrca bkz., Msrolu, Semamzda bir Yldz, ss.154156, 166 225 K. Hisham, a.g.e., s. 383

43

neretmitir. ki gnlk yryle ulat kylerde, birer hafta ikamet ederek, bu vazifeyi bir ylda tamamlanmtr. Bunun haricinde Msr, Trkiye ve Lbnana da, eyhi Abdullah- Dastannin emriyle, irad ziyaretleri dzenlemitir.226

f. eyh Nazm- Kbrsnin Halvetleri: lk halvetini 1955 senesinde, rdnn Seyl Kynde, eyhi Abdullah- Dastannin emriyle yapmtr ve halvette alt ay kalmtr. eyhi Abdullah- Dastannin emri ile ikinci halvete girdiinde, eyh Nazmn iki ocuu bulunmaktayd. eyh Hiamn rivayetine gre eyh Abdullah: Badatta Abdlkadir-i Geylani Camisinde halvet yapman iin Peygamber Efendimizden(sav) emir aldm. Oraya git ve alt ay halvete gir demitir. Bu halveti eyh Nazm yle anlatmtr: eyhime hibir soru sormadm. Eve bile uramadan ehir merkezine doru yrmeye baladm. Elbiseye, paraya veya erzaka ihtiyacm var diye hi dnmedim. Bana git deyince ben de gittim. Abdlkadir hazretlerinin huzurunda halvet yapmay ok istiyordum. ehir merkezine varnca bana bakan bir adam grdm. Beni tanyp eyh Nazm nereye gidiyorsun dedi Badata dedim. Bu kii eyh Hazretlerinin mridiydi. Bana Ben de Badata gidiyorum dedi Badata bir tr dolusu eya gtryordu. Beni de beraberinde gtrd. Abdlkadir Hazretlerinin camisine ulatmda caminin kapsn kapatan kocaman bir adam vard. Onu takip ederek Gavsul-Azamn kapsna yaklap, byk dedem olan Abdlkadir-i Geylan Hazretlerine selam verdim. Sonra beni bir odaya gtrd ve sana her gn bir tas mercimek orbas ve bir para ekmek getireceim dedi odamdan sadece be vakit namaz iin kyordum. yle bir duruma gelmitim ki, btn Kurn- Kermi dokuz saatte okuyabiliyordum. Dahas 124 bin kelime-i tevhd, 124 bin salavat ve btn delail-i hayrat okuyordum. Buna ek olarak gnde 313 bin Allah ekiyor ve bana vazife verilen dier namazlar klyordum. Her gn zuhurat zerine zuhurat oluyordu. Bunlar beni, ta ki ilah huzurda yok olana kadar, bir makmdan dierine tamlard.227

226 227

K. Hisham, Sufi Way, s. 385. Ayn eser, ss. 397-398.

44

eyh Hiama gre Nazm Efendi, bu halvetin son gecesi ryasnda Abdlkadir-i Geylan Hazretlerini (v. 561/1166) grmtr.228 Nazm Efendi bu tecrbesini yle anlatmaktadr: Bir gn Abdlkadir Geylannin beni kabrine ard bir zuhurat grdm. Bana Evladm seni kabrimde bekliyorum. Gel! dedi Hemen boy abdesti alp, iki rekt namaz kldm ve halvet odama birka adm mesafede olan kabre yrdm. Zikrederek kabre vardmda Es-selamu aleyke ya ceddi dedim. O srada Hazreti kabrinden bana doru gelerek, yanmda durduunu grdm. Arkasnda nadirane talar ile bezenmi bir taht vard. Bana Benimle beraber gel. u tahta oturalm dedi Dede ve torun gibi o tahta oturduk. Bana tebessm ederek Biz senden memnunuz. eyhin Abdullah- Dastannin Nakbend Tarikat iindeki makm ldr. Ben senin dedenim, Gavsul-azam olarak tadm atalar sana havale ediyorum. Seni Kadir Tarikatna ben davet ediyorum. O srada birden eyh Abdullah Dastan zuhur etti, sonra Hazreti Peygamber(sav) ve h- Nakbend zuhur etti. Abdlkadir-i Geylan Peygambere(sav)e hrmeten ayaa kalkt srada ben de huzurdakilere hrmeten ayaa kalktm. Geylan Peygamber(sav)e hitaben Ey Peygamberim, Ya Rasulallah u evladn dedesi benim. Onun Nakbend yolunda ulat derecelerden ok memnunum. Manevi atalarm Nak yoluna katmak istiyorum. Peygamber(sav) tebessm ederek h- Nakbendiye bakt, o da eyh Abdullaha. eyh Abdullah o zamandaki yaayan Nak eyhi olmas hasebiyle sorunun en uygun muhatabyd. eyh Abdullah, Peygamber(sav)den Hz. Ebubekir(ra) yoluyla h- Nakbendye tevars eden tm srlar, Abdlkadir Geylannin srlarna ekleyerek bana havale etti.229 eyh Abdullah- Dastannin vefatna kadar en az krk gn en fazla bir sene olmak zere defalarca rdnde, Badat ta, Medine-i Mnevverede ve am- erif te halvete girdii bilinmektedir.230 Medinede eyhi Abdullah- Dastan ile bir seneliine girdii halvetinde eyh Nazm, Adblhalik Gucdevan (v. 617/1220)yi grd bir zuhuratn anlatmtr. Buna gre Gucdevan, Nazm Efendiyi bir kayann yanna gtrr. Kayaya vurduunda kayadan muazzam bir nehir fkrr. Bu nehrin kyamete kadar akacan bildiren Gucdevan, bu nehrin her bir damlas iin
228 229

K. Hisham, Sufi Way, s. 385. Ayn yer. 230 http://www.naksibendihakkani.com/?page_id=171.

45

bir melek yaratldn ve kyamete kadar Allah(ac) tesbih edeceini bildirmitir. Bu meleklerin her birine farkl isimler vermekle vazifeli olduunu syleyen Gucdivan, bu vazifeyi Nazm Efendiye devreder.231

g. eyh Nazm- Kbrsnin Kerametleri: Evliya bahsinde getii zere deniz stnde yrmek, havada umak nevinden kerametleri itibarsz bulan Kbrs, muteber kerameti, insanlara hizmet etmek olarak grmektedir. eyh Nazma gre mmet-i Muhammedi dnyada ve ahrette gzeterek hidayet yoluna sevk etmek, bu hizmette devaml olmak, muteber keramettir.232 Nazm Efendinin kerameti olarak eyh Hiam, Nazm Efendinin Lbnana yapt bir ziyaretten bahseder. eyh Hiam hi beklenmeyen bir zaman olan aban aynda Nazm Efendinin Lbnana kendilerini aniden ziyarete geldiini ifade etmitir. Havalimanna giderek kendisini karladktan sonraki olay yle anlatmtr: Hikmet-i ziyaretlerini anlamak iin Efendim siz bu ayda Lbnana gelmezdiniz? dediimde eyhim (Kbrs) Rasul-lullah(sav) Efendimizden ve Sultanul-evliyadan (Abdullah Dastan) emir aldm. Babanz bugn vefat edecek. Cenaze ilerini ben yapacam dedi eyh Efendinin geldiini duyunca tm aile topland. Babam tm ailenin toplandn grnce ok mutlu oldu. Biz de babama eyh Efendinin kendisini grmeye geldiini syledik. Akam alt buuk civar babamn bulunduu eve gitmitik. Alt ellibe gibi eyh Efendi, babamn yanna girdi ve selam verdi. Babamla sohbet ederken birka dakika gemeden kalbine ar girdi. Ailemizdeki kardelerimizin ou doktor olduu iin mdahale iin kouturmaya baladlar. Bu srada eyh Efendi, Yasin Sresini okumaya balad. Sreyi bitirmesine mteakiben birka saniye iinde babam son nefesini verdi. eyh Efendi havaalannda syledii gibi tm ilemleri kendi ifa etti ve dnd.233

231 232

Detayl anlatm iin bkz. K. Hisham, a.g.e., s. 399-401. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s.37. 233 K. Hisham, Sufi Way, ss. 401-402.

46

Kadir Msrolunun Londrada yaad, 1980li yllardaki bir hatras, eyh Nazmn kerametini ihtiva etmektedir. Buna gre Msrolunun kz ocuunun bacanda timr tehis edilir. Timrn alnmas iin, riskli olaca sylenen bir amaliyat tarihi verilir. Msrolu, kznn ricasyla, Londraya gelmeye balayan Kbrsyi, ziyarete gider. Amaliyat ncesi Kbrsnin yakn ilgisini grr ve duasn alrlar. O gece kz, ryasnda eyh Nazm grr. eyh Nazm, kzn timrl bacan eker. Kz ekilen bacanda duyduu acdan duyarak uyanr. Ryasn hayra yorumlayarak birka gn sonra amaliyat iin, hastaneye giderler. Amaliyat ncesi son kontrol iin ekilen filmde timr grlmez.234 eyh Nazm- Kbrsnin bir baka kerameti, kendisi tarafndan nakledilen Tibet hatras esnasnda beyan edilmitir. eyh Nazm dnya zerindeki byk bir tapnak olan Tibet tapnana ziyarete giderler. Orda Buda Heykelini grr. O srada, tapnak grevlisi etmelerine bayan, eyh Nazmn yanna gelerek, isterlerse tts syler. Niye taptklarn sorar. Grevli kadn yakabileceklerini syler. Kbrs, oradaki putun ona inanlarn nazarnda ilah kabul inanamadn ruhaniyetlerinin terakki etmesi iin olduunu syler. Bunun zerine Kbrs, bu ilahlardan alnan bir ruhaniyet varsa grmek istediini syler. Grevli bir cevap veremeyince yaananlar eyh Nazm yle ifade etmitir: Benim zerime kuvvet giydirildi o vakit. Dedim ki Bir byle, bir byle gel (aret parmayla, heykelin sa ve soluna doru payman havada kaydrarak) Gmbr gmbr bir byle gitti, bir byle. Ban e! Ban edi. Bu olaya tank olan grevli baylnca, Kbrs, yanndaki mritleriyle birlikte oradan uzaklar.235 Nazm Efendinin mstakbel hadiseler hakknda sylemleri ekseriyetle, Hakkn yolunun eyh erafeddin-i Dastan (v. 1355/1936)den itibaren bulabildiimiz ahir zaman anlayna dayanmaktadr. Mehdi(as), Deccl, Mesih(as) ve kyametten haber veren hadislerin manev tecrbelerle yorumlanarak, gnmzn olaylarnn gidiat ve sonucu hakknda verilen haberlerle karlatk. Bu haberlerden tahakkuk edenler olduu kadar, olmayanlar da olmutur. Mesela 2010 ylnn Kasm
234

http://www.youtube.com./eyh Nazm Kbrsi - Kadir Msrolu; lgili kayt video arivimizde mevcuttur. 235 www.youtube.com/1-Byk Budayi Devirmesi.

47

aynda paylalan bir videoda Kbrs, ierisinde Kuzey Afrika lkeleri ve Trkiye olan baz slam lkelerinin isimlerini saym ve bu lkelerdeki rejimlerin keceini beyan etmitir. 2011 ylnn ubat aynda Tunus Cumhuriyetinde balayan, rejim deiiklikleri, Libya, Msr ve Suriyeyi de etkilemitir. Bu hadise, sosyal paylam sitelerinde Kbrsnin bir kerameti olarak da yorumlanmtr.236 Bununla birlikte, 1980lerin ortalarnda Afganistan igal eden Rusyann (o zamanki Sovyetler Birliinin) srasyla ran ve Trkiyeyi de igal edeceini sylemitir. 1990 ylnda kan Krfez Savandan sonra yine stanbulun Ruslar tarafndan igal edileceini sylemitir.237 Kbrs, stanbulun ahir zamanda igal edilecei ynndeki bir hadise dayanarak, benzeri yorumlarn yapmaktadr. Bu konular Mehdi bahsi iinde tafsilatl bir ekilde incelenmitir.

h. Vekilleri: eyh Nazm, 1974ten itibaren Avrupay, 1978den beri Trkiyeyi, 1986dan beri Uzak Douyu, 1991den itibaren ABDyi ziyaret ederek her inantan insana slam tebli etmeye gayret etmitir. Gittii yerlerde halk ve hkmet yetkilileri tarafndan saygyla karlanan Kbrs, buralarda Nakibend-Hakkn Derghlar ve slam Merkezleri am ve birok lkede, iradla grevli vekiller yetitirmitir.238 eyh Nazm- Kbrs ile 2011 ylnda yaptmz mlakaatta, asl halifesinin, mahdumu Mehmet Efendi239 olduunu ifade etmitir.240 eyh Nazmn mridleri bulunan her lkede, irad ve terbiyeden sorumlu grevlilerin yansra, Trkiyenin muhtelif vilayetlerinde de vekilleri olduu bilinmektedir. Bu halifelerin toplu olarak isimleri ve vazifeli olduklar yerleri bildiren bir internet sayfas, mevcuttur.241 Bununla birlikte mnferiden karlalan internet sayfalarnda da, vazifeliler
236

http://www.youtube.com/eyh Muhammed Nazm Kbrsi Devletler kecek! lgili sohbet, video arivimizde mevcuttur. 237 Kbrs, Hak Dost 4, ss. 103-105. 238 K. Hisham, Sufi Way, s. 385-396. 239 Bkz. Ek 24. 240 Bu ziyarete ait grnt kaytlar, video arivimizde mevcuttur. 241 http://halilurrahman.com/; 04.2012 tarihinde grld.

48

hakknda malumatlar bulunmaktadr. Mesela eyh Abdlkerim242 NewYorkta,243 eyh Adnan Suriyede, eyh Hiam244 Chikakoda,245 eyh erif Hollandada,246 ah bn Sultan Aslan247 Malezyada, eyh Lutfi ve eyh Mustafa248 Endonezyada, eyh Hasan249 ve eyh Cemleddin Almanyada,250 eyh Yusuf251 G.Afrikada,252 eyh mer253 spanyada vazifeli olduklar bilinmektedir.254 Bunlarn haricinde mstakil sitelerine ulaamasak da; Belika, Fransa, talya, Japonya, Avustralya, svire, Kanada, ili, ngiltere, Norve, Rusya, Senegal, Katar, BAE, Banglade, Hindistan, Bosna Hersek, Portekiz, Srilanka, Lbnan, Arjantin ve Pakistanda bulunan dergh ve vekil isimleri bilinmektedir.255

i. eyh Nazm- Kbrsye Yaplan Eletiriler: eyh Nazma ve Hlidiyye-i Hakkniyyeye ynelik eletiriler, meclislerinde kadn ve erkeklerin kark oturmalarna ve Nazm Efendinin elini bayanlara ptrmesine ynelik yaplmaktadr. Bu konuda tarikat iinde ve mrdler arasndaki uygulamalar biraz daha dikkatli bir ekilde incelemeye altk. Lefke ve am tekkelerinde ahsen yaptmz mhedelerde, kadn ve erkek mridlerin; sohbet, zikir ve hatme-i haceganlar iin ayr alanlarda toplandklar grlmtr. Bununla birlikte am Dergh ierisinde bulunan eyh Abdullahn kabrine yaplan ziyaretler srasnda, kadn ve erkek mridler bir arada olabilmektedirler. Londradaki mntesipler ve tekke adetleri zerine yaplan bir almada da kadn ve erkeklerin tm bu faaliyetlerde ayr olduu
242 243

Bkz. Ek 25. http://www.naksibendi.org/; 04.2012 tarihinde grld. 244 Bkz. Ek 26. 245 http://haqqani-dergah.tripod.com/; 04.2012 tarihinde grld. 246 Bkz. Ek 27. 247 Bkz. Ek 28. 248 Bkz. Ek 29. 249 Bkz. Ek 30. 250 Bkz. Ek 31. 251 Bkz. Ek 32. 252 http://www.naqshbandi.org.za/; 04.2012 tarihinde grld 253 Bkz. Ek 33. 254 Mirahmadi, Sayyid Nurjan and Dr. Hedieh, The Healing Power of Sufi Meditation, Naqshbandi Haqqani Sufi Order, Miami 2005, ss. 1-4. 255 http://halilurrahman.com/form/dergah ve vekiller; 04.2012 tarihinde grld .

49

yazmaktadr. Bu almay yapan kii, tarikattaki bayanlar da anlayabilmek iin grme yapmak istediini ancak, evlerine yapt yemekli davette dahi ayr oturmalardan dolay gremediini yazmtr.256 Cemaat iinde yaplan farkl bir almada da, kadn erkek ayrmnn kesin bir ekilde uyguland gzlenmitir. Londrada yaplan bu almaya gre Dou-Bat Merkezi adndaki Hakkn derghnda kadnlarn, erkeklerin hemen arkasnda oturduu grlmtr. Genellikle bu bayanlar erkek katlmclarn ailesi, ya da zikri izlemek amacyla gelen kiilerdir.257 Henz slam olmam baz gurplara yaplan sohbet ve tebli esnasnda, kadn ve erkeklerin kark oturduklar da grlmtr.258 Bu konuda eyh Hiamn sohbetlerinde de ayn durum gzlenmitir. Bir ksmnn gayri mslm olduu anlalan bir sohbete ait video grntlerinde, bayan ve erkekler kark oturmulardr. spanyal bir mrdin evinde yaplan bu sohbetin, slam ve tasavvufu merak edenlere dzenlenmi kk bir ev topalnts olduu gzlemlenmitir.259 Dolaysyla eletiriler bu tr toplantlara ynelik yaplm olabilir. Nazm Efendinin bu konudaki grn anlamamza vesile olabilecek bir dier rnek ise Trk mrdlerin elerinin almalar konusunda gryoruz. 1996 ylnda yaplan bir almaya gre Trk mrdlerin eleri ekseriyetle ev hanm olduu grlmtr. Mrdlerden bir tanesi einin almas iin Nazm Efendiden izin istediinde Nazm Efendi, hanmn bayan kuafr olmasndan dolay, yani erkek mterilerin olmamasndan dolay izin verdii yazmaktadr. Ayn almada, eyh Nazmn kadnlarn almalarn beli koullar dnda uygun bulmad grlmdr.260

256 257

Stjernholm, a.g.e., s. 26 Atay, Batda Bir Nak Cemaat, s. 130 258 Bkz. Ek 13, 14 259 www.sufilive.org/060607MiracleNaqshSaints; Grntl sohbet video arivimizde mevcuttur. 260 Atay, a.g.e., s. 86

50

Bununla birlikte eyh Nazm- Kbrs, elinin bayanlar tarafndan plmesine msaade etmitir.261 Nazm Efendinin, elini bayanlara ptrmesi 1990larda zellikle smail Aa evresi tarafndan ok eletirilmitir.262 Bu eletirilerin bir rnei, internette ses kayd olarak mevcuttur. Bu eletirinin temel dayana, sz konusu davrann snnete muhalif olmasdr. Hz. Peygamber(sav), hanm sahabelere el ptrmemi, tokalamamtr. Bu eletiride; Hz. Peygamber(sav)in zevcelerinin(ra), erkek sahabelerle perde arkasndan grm olmalarndan hareketle, kerameti zahir olmu eyhlerin dahi bu eletiriden beri olmayacaklar, sylenmitir.263 smail Aa evresinde vaaza icazetli bir grevlisi olan Cbbeli Ahmet Hocann, eyh Nazma Lefkede yapt ziyaret grntleri mevcuttur. 2000li yllarda yaplan bu ziyaretlerle ilgili grntlerde, bu mevzu almamtr.264 Nazm Efendiye dier cemaatler tarafndan yaplan ziyaretlere ait video grntleri, genellikle resmi internet sayfalarnda paylalmaktadr. Bu ziyaret videolarnn nemli bir ksm incelenmitir. ncelediimiz videolarda, bu mevzu konuulmamtr. eyh Nazm- Kbrs ile 2011 ylnda yaptmz ksa mlakatta birka konu arasnda bu mevzu da arz edilmitir. Bayan mridlere el ptrme hususundaki eletrilere nasl yaklat sorulmutur. eyh Nazm, Hanef mezhebine gre bayanlar ile tokalamann, abdesti bozmadn beyan etmi ve bu mevzuda tafsilatl bir beyanda bulunmamtr.265 eyh Nazma ynelik dier eletiriler, Kbrsnin selef ve vahhab dnce diye tanmlad ve eletirdii kesimden gelmektedir. Bu eletiriler, her nekadar eyh Nazm ismine ynelik olsa da, genellikle tasavvuf anlayyla da alakaldr. Mesela Kbrsnin, evliyann tasarruflar mevzuundaki grleri slam naslarda ve selef limlerinin yaantlarnda bulunmad gerekesiyle eletirilmekte ve tm
261

www.youtube.com/ Sahte Seyh Nazim Kibrisi Kadina el ptryor (yeni); lgili kayt video arivlerimizde mevcuttur. 262 Atay, Batda Bir Nak Cemaat, s. 278 263 www.youtube.com/kadnlara el ptren eyhler; ilgili kayt ses arivimizde mevcuttur. 264 http://www.youtube.com/Cbbeli Ahmet Hoca - eyh Nazm Kbrsi Hazretleri Ziyareti. 265 Grmeye ait kayt, video arivimizde mevcuttur.

51

tasavvuf anlaynn sratul-mustakm izgisinde olmad iddia edilmektedir. Bu konudaki eletiri zellikle mridlere, son nefesleri esnasnda, e yhleri tarafndan verilen iman telkini, konusunda olmaktadr. Bunun haricinde eyhe teslimiyet, llerden medet isteme eletirilen dier konulardandr.266 eyh Nazmn bu konudaki ve benzer eletirilere hedef olabilecek grleri; mrid, mrid, evliya, beyat, misak gibi balklarda tafsilatl olarak incelenmi ve bu tr konulara, farkl adan baklmaya allmtr. slam telakkisinin merkezine; naslara dayal selefi anlayn, akla dayal kelm anlayn ya da kefe dayal tasavvuf anlayn yerletiren yaklamlara mukayeseli olarak deinilmitir.267 Bu mevzuya bilginin kayna asndan bakmz, Mehdi konusunda ayrca beyan edilmitir.268 Tarikat- Hakkniyye meayh tarafndan beyan edilmi grler ise giri blmnde, zellikle Tarikat- Hakkniyye balnda incelenmitir. eyh Nazm- Kbrsnin bu eletirilere cevab, onun bir video kayttnda, u ekilde tespit edilmitir. Kbrs, bu konuda hakkn ve btln temyiz edilmesi iin, bu eletirileri yapanlar lanetlemeye davet etmektedir. Kbrs bu davetini u ifadelerle yapmaktadr: Sadece Vahhb ve selefilere, onlarn anlad mulaane yapabilirim. Kim btl zere ise Allah(cc)n laneti onun zerine olsun Diyorum ki, buraya gelin. ki rekt namaz klacam. Ya Rabbi! Eer onlar doru yol zere iseler, onlar muhafaza et. Eer onlar btl olan yolda ve ben hakikat yolunda isem, onlara lanetini indir. Cesaret edemezler.269 Bunlarn haricinde yaplan baz eletiriler, direkt olarak itikadi ve ameli yaantya dair deil, siyasi ve gncel meselelere yneliktir. Mesela Mavi Marmara gemisine yaplan srail saldrsna ynelik270 eyh Nazmn aklamalarna istinaden,

266 267

www.youtube.com/ Beware of Shaykh Nazim; lgili kayt, video arivlerimizde mevcuttur. Tafsilat iin bu tezde bkz. Yaratl ve Varlk ile lgili Kavramlar/d. Hazreti Peygamber (sa v)/d.3. Hz. Peygamber ve Misak. 268 Tafsilat iin bu tezde bkz. Dier Konulardaki Grleri/c.Mehdi-Deccl/c.1.2. Mehdinin k Alametleri. 269 www.youtube.com/LOL - Shaykh Nazims Challenge to the Wahabis Salafis and to the Whole World!; lgili kayt video arivimizde mevcuttur. 270 31 Mays 2010 tarihinde gnn ilk saatlerinde srail askeri kuvvetlerinin, Gazze eridi'ne insani yardm olduu teyit edilmi malzeme tamakta olan ve 37 lkeden sivil toplum rgtlerini bir araya

52

eyh Nazmn Yahudi dostu olduu iddia edilmitir. Bu iddiann yapld video, ayn zamanda, eyh Nazm- Kbrsnin, bir Hristiyanlk tarikat olan illuminate yesi olmakla da sulamaktadr. Bu iddiaya istinad edilen, videoda, eyh Nazmn Papa ile tokalama ekli gsterilmitir.271 eyh Nazm- Kbrsnin bu sulamalarla ilgili bir aklamasna

rastlanmamtr. Nitekim Kbrsnin ahiret anlayndan bamsz olmayan, dnya ve siyaset grleri, mnferiden bir balk olarak ele alnmtr.272 Bu incelemeler esnasnda karlatmz veriler, eyh Nazmn hayatndan sadece bir kesiti temsil etmektedir. Farkl bir ifadeyle, 1948 senesinden itibaren aktif olarak irad vazifesi srdren Kbrs, bu sre zarfnda geen aktel mevzularda ziyadesiyle beyanlar vardr. Bunlarn tamamnn bulunmas ve tahkik edilmesi muhal olduundan, son krk yldaki beyanlar daha sk ele alnmaya allmtr.

j. Lefke (Kbrs) Dergh: Anadoluda Nakibendlii yayan Hlid-i Badad (v. 1242/1826)nin, birok eyhe icazet vermesine ramen, kendi yerine gemek zere eyh smaile el verdiini belirten Kbrs, bu silsile ile srr- azamn kendisine tevars ettiini ifade etmektedir.273 Dolaysyla Hakkni mntesiblerince Lefk Dergh, Badadden gnmze tevars eden Halid Derghnn temsilcisi addedilmektedir. Nazm Efendinin ikamet ettii eviyle274 i ie olan tekkenin yola bakan cephesinde namaz, zikir ve sohbetlerin yapld iki katl mescit bulunmaktadr.275 Mescidin kble tarafnda avlu ve avlunun bitiminde meyve bahesi balar.276 eyhin
getiren bir koalisyon tarafndan organize edilen, alt gemiden oluan uluslararas ve farkl inanlara sahip insanlarn yer ald konvoya uluslararas sularda saldrd. Bkz. Yeniafak Gazetesi, 11 ubat 2011. 271 www.youtube.com/Sahte Seyh Nazim Kibrisi ve Adnan Oktar (israili sevindirecek aciklamalar); lgili kayt, vide arivimizde mevcuttur. 272 Tafsilat iin bu tezde Bkz. Dier Konulardaki Grleri/ g.Siyas ve Sosyal Olaylara Yapt Yorumlar. 273 Atay, Batda Bir Nak Cemaat, s. 75. 274 Bkz. Ek 36 275 Bkz. Ek 37 276 Bkz. Ek 38

53

evinin i kaps bu avluya aldndan namazlara bazen bu kapy kullanarak avlu zerinden, bazen da evinin d kaps tarafndan gelir. eyh Efendi hangi kapdan gelirse o tarafta kendisini ziyarete gelen mrdler ile selamlaarak ksa sohbetl erle ilerler. Mescidin dou ve bat cephesinden iki kap alr. Bat kapsnn karsnda yaklak yirmi kiilik bir toplant odas bulunur. Nazm Efendinin, zel grmelerini ve kabullerini yapt bu odann kaps ile mescidin kaps arasnda kalan koridor, tekkenin bahesine uzanr. Baheye girmeden nce bulunan kk mutfakta, mrdlerden birileri kdemlerine gre, mutfak ba grevini ifa ederek avluda sabah ve akam verilen yemeklere yardm ederler. Erkek mrdlerin uyku tulumlar ile gece uyuduklar mescidin277 ikinci katna dardan bir merdiven ile ulald iin, namaz ve zikir ayinlerinde bayanlara tahsis edilmitir. Mescidin dou kaps ise avlunun da dou snrn oluturan banyo ve tuvaletlerin bulunduu tarafa alr.278 Bayan mrdler iin geceleme ve abdest iin evin bir kat ayrlmtr. Uzun sreli gelen mrdlerden bir ksm ise Lefke Tekkesinin civarnda kiralk evlerde ya da pansiyonlarda ikamet etmektedirler. Gelen ziyaretilerin bu talepleri kendi piyasasn oluturmu olacak ki, civarda bu tr konaklama imknn dier kylere nispeten daha yaygnlam olduunu, yaptmz eitli ziyaretlerde mhede ettik. Trk asll Hollanda vatanda bir mrdin sylediine gre tekkedeki misafirlik sresi gndr. Bu srenin sonunda herkes gnlk yaplan ilerden kendisine bir vazife alr. Tekke dnda Nazm Efendinin olduu sylenen bir baheden de mutfakta kullanlmak zere meyve ve sebze yetitirildii iin, orada da grevler alnd sylenmitir.279 Dergha ait bu adab, 2011 ylnda yaptmz ziyarette, hizmet sorumlularnn uygulamalarnda da mhede edilmitir. Dergha gelen ziyaretiler hususunda, Nazm Efendinin gr, u ifadelerle zetlemektedir: Bunun iinde Ruslarda var, Macar var, Bonak var, Arnavutu var, eeni var, her kabilenin her trls geliyor. Demek ki ruhaniyetleri bir ey sezip de geliyorlar. Bende ieri havale ediyorum. Komptere (!) ismi alndktan sonra, onlarn ismi de resmi de beraber yetiir. Buraya gelip bir saat
277 278

Bkz. Ek 39. Bkz. Ek 40. 279 lgili mlakata ait kayt ses arivimizde mevcuttur.

54

dursalar tamamdr. Kayda gemilerdir. Onlar darda brakmayz. Kendi kendine buraya kimse gelmez. Kalbine verilir de gelir280 eyh Nazmn ifade ettii bu lkelerin haricinde, ngiltere, Almanya, Avusturya, spanya, Hollanda, Belika, Amerika, Msr, Cezayir, Nijerya, Gney Afrika, Katar, Bahreyn, ran, Burunay Krall, Endonezya ve Malezyadan mridler ile karlalmtr. eitli lkelerden gelen ok saydaki mridlerin, Lefke Derghnda, gnlk hayatlarn idame etmeleri iin gerekli olan asgari giderlerin nasl finanse edildii hususu, dergh hayatnn bir dier yzdr. eyh Nazm- Hakkn, maieti iin bir ite almamtr. Kamu iinden hi gelir elde etmediini bildiren Kbrs, maietini nasl kazandn yle ifade etmitir: Burada her eyimiz var. Para pul istemeyiz biz. Rzkmz, Cenab- Hakkn ltfu keremidir, geliyor elhamdlillah. Boazmzdan hkmet paras, hkmet lokmas gemedi. Eskiden bykler yle dermi, Eer mmknse beylik emesinden su ime!.281 Ziyaretilere sunulan ikramlarn dergh civarndaki

arazisinden

ve

bahelerden mrdlerin emek gcyle elde edildii ve bu bahelerin, eyh Nazma, pederinden tevars ettii bilinmektedir. Bunun haricinde dergha tahsis edilmi, farkl bahe ve mandralardan da sz edilmitir. Derghta istihdam edilen daimi grevlilerin, yrttkleri gnlk ilere, derghtaki ziyaretinin nc gnn dolduran mridler yardmc olmaktadrlar. Lefke derghnda bulunduumuz sre zarfnda bu yaplan ileri gzlemleme frsatmz da olmutur. Buna gre kimileri bahelerde, kimileri tarlada, kimileri evrenin temizlik ve dzenlemelerinde, kimileri de mutfakta vazife almlardr. Dergh ve bahe alanlarnn kira giderleri olmadn ve Kbrs ikliminde klk snma ihtiyac iin ciddi bir maliyet olmayacan dnrsek, mridler iin gnlk karlan yemekler haricinde yksek maliyetli bir harcama grlmemektedir.
280 281

Kbrs, Hak Dost 4, s. 18. Ayn eser, s. 26.

55

Dolaysyla bu harcamalar, hayrsever mridlerin yardmlar ile finanse edilebilecek bedelde olduu kanaatindeyiz. 1999dan itibaren Lefkedeki derghndan kmayan Kbrs, bugn dnyann eitli lkelerinden gelen mrdleri tarafndan ziyaret edilmektedir. Ziyaretiler namaz vaktinde, zikirlerde ve zel sohbetlerde eyh Nazm- Kbrs ile birlikte olma frsat yakalarlar. Bununla birlikte, talep zerine birebir ve grup olarak zel grmeler de 2009 ylna kadar yaplmtr. Bu malumatlar, ziyaretlerimiz sresince derghtaki mridlerin, paylatklar ifadelere dayanmaktadr. eyh Nazm, rahatszlndan dolay 2009dan beri namazlarnn bir ksmn evinde klmaya balam ve sadece Cuma Namazlar iin, mescide kmaktadr. Derghtaki namaz, zikir, hadra ve hatmelere daha seyrek itirak eden Kbrs, Cuma namazlarndan sonra yaplan hadrann balatlmas iin asasn, zkir bana teslim edererek istirahate ekilmektedir.282 2009 ylndan itibaren eyh Nazm kendisini ziyarete gelenlerden, mescidte gremedii mridleri, ksa sreler iin evinde kabul etmektedir. Gerek kendisini ziyaret edenlerin, gerekse itirak ettii zikirlere ait video grntleri, internette paylalmaktadr.283

k. Eserleri: eyh Nazm- Kbrsnin irad mevzuuna yaklamndan dolay, eser yazmak yerine mridlerin terbiyesi ve yetimesine zaman ayrmtr diyebiliriz. Mrid konusunda detaylarn incelediimiz bu anlaya284 ramen Kbrs, kitap yazlmasn tamamen reddetmemektedir. Dolaysyla eyh Nazm- Kbrs adyla telif edilmi kitaplarn bir ksm, Kbrsnin sohbet, hutbe ve vaazlarndan derlenmi, bir ksm ise mridleri tarafndan eyh Nazma atfen yazlmtr. eyh Nazmn sohbetlerinden derlenen ve tasavvuf anlayna kaynak tekil eden en temel eser, Tasavvuf Sohbetleridir. 1974 ile 1983 yllar arasnda, eyh

282 283

Cuma Namazlar ve Hadra, www.saltanat.org/ adresinden canl olarak paylalmaktadr. www. saltanat.org/ 284 Tafsilat iin bu tezde bkz. Makamlar ve Seyru Slk ile lgili Kavramlar/b.Mrid .

56

Nazmn yapt Trke sohbetlerden, Trke olarak derlenmitir. eyh Nazmn sohbet, beyat, vel, lim, mrid, mrd gibi tasavvuf kavramlara bakn yanstan bu eser ayn zamanda, slam, iman, Mehdi ve Deccl gibi dier konularndaki tasavvufi yaklamn ortaya koymaktadr. Bu eserin ilk basks 1983 ylnda, ikinci basks 2008 ylnda, Nush Yaynlar tarafndan yaplmtr. Ayn eserin Bizim Yaynclk tarafndan da bir basks, 2010 ylnda yaplmtr. eyh Nazmn sohbetlerinden derlenen ve tasavvuf anlayn ortaya koyan dier bir eser ise Hak Dost Sohbetleri serisidir. Bu seriden Hak Dost Sohbetleri1, 1997 ylnda yaplan sohbetlerden, dier 2, 3 ve drt serileri 1998 ve 1999 yllarndaki Trke sohbetlerinden derlenmitir. Serinin drdncs, Yaynevi tarafndan 2005 ylnda baslmtr. eyh Nazmn 1998 ile 2006 yllar arasnda yapt sohbetlerin bir ksmndan derlenen dier eseri, Ebediyete Davetdir. Bu eser, Tasavvuf Sohbetleri adl eserinin daha net anlalmasna vesile olacak bir almadr. eyh Nazmn 1990l yllardaki fikri ve ruhan seyrine k tutan ifadeleri, tezimizde kullanlmtr. Eserin ilk basks, 2006 ylnda Sistem Matbaclk tarafndan yaplmtr. eyh Nazm- Kbrs el-Hakknnin bir dier eseri, 1998 ile 2005 yllar arasndaki baz Cuma Namazlarnda irad ettii hutbelerinden toparlanmtr. Cuma Hutbeleri adndaki bu eserde, Tasavvuf konulardan ziyade, genel slam hkmlere deinilmitir. Bu htbeler, eyh Nazmn genel olarak slam telakkisini arz etmesi bakmndan mhimdir. Eserin birinci basks, 2007 ylnda Dervi Yaynevi tarafndan yaplmtr. e-eyh Muhammed Nazm Hakkn en-Nakibend adyla mellif ismi belirtilen bir dier eser ise, Mridin El Kitab (Hand Book of Mureed)dr. Bu kitap tm mridler tarafndan anlalmas iin, bir ksm Arapa, bir ksm Trke ve anlamlar ngilizce olarak baslmtr. Mridin gnlk olarak uygulamas gereken namaz, dua ve zikrileri bildiren bu eser, Sebil Yaynevi tarafndan yaymlanmtr. Dervi

57

eyh Nazmn bir dier eseri Camiul-radu e-erif adnda Arapa bir eserdir. eyh Nazmn 1997-1999 yllar arasnda, Beyrut, Trablus, Haleb gibi ehirlerde yapt Arapa sohbetlerden derlenmi ve erh dlmtr. eyh Nazmn Lefkedeki Derghnda satlan bu eserde, yakn, nefis murakabesi, dnya, hev, tay-i mekn, tay-i zaman gibi konulara deinilmitir. eyh Nazm- Kbrs tarafndan erh edildii ifade edilen bir baka eser ise, Mercy Ocean (Rahmet Deryas) adl ngilizce kitaptr. eyh Abdullah- Dastan en-Nakibendnin retilerinden derlendii belirtilen bu iki ciltlik eser, ilk defa 1980 ylnda neredilmitir. 2009 ylndaki neri Haqqanians Yaynevi tarafndan Pakistanda baslmtr. eyh Nazm- Kbrsnin Amerikadaki mridleri tarafndan yazlp, eyh Nazma atfen yaynlanan ve kapana Kbrsnin fotoraf konulan bir eser, The Healing Power of Sufi Meditationdr. Eserin nsz, eyh Nazmn Amerika halifesi tarafndan yazlmtr. Mellifleri, Nurjan Mirahmedi ve Dr. Hedieh Mirahmedidir. Haqqani Yaynevi tarndan Fantonda neredilen eserin ilk basks 2005 ylnda yaplmtr.

l. Mrdlere Tavsiyeler: eyh Nazm- Kbrsnin mridleri iin hususi ve umumi birok tavsiye ve telkinleri olmaktadr. Zira gerek irad ve hizmet faaliyetleri, gerekse ticari ve sosyal hayatlarna ynelik mevzularn Kbrsye arz edildii videolar mevcuttur.285 Bu almamz sresince yaplan ziyaretlerimizde de bu tr grmelere, Lefke Derghnn giriindeki bir grme odasnda tank olunmutur. Bu tavsiyelerden umumi olduunu syleyebileceimiz bazlar, Lefke Derghnn internet sayfas zerinden duyurulmaktadr. Mslman kadnlar ve bayan mridleri iin Kbrs, rtnme emrini hatrlatarak, salarn uzatmalarn tavsiye

285

www. saltanat.org/mridlere tavsiyeler; 08/2012 tarihinde grld.

58

etmitir: Salarnz kestirmeyin. Eskiden salar topuklarna kadar uzun olan kadnlar, daha muteberdi. Sa uzunluu, kadnn gzelliine delalettir. Salarn ahap taraklarla tarasnlar. Ortadan ikiye ayrp gamze (rg belik) yapsnlar. Eskiden Hristiyan hanmlar, tek gamze yaparlard. Mslman hanmlar iki gamze yaparak Hristiyan hanmlar ayrlrlard. Kuafre gitmesinler. Kuafr haramdr. Kuafr erkek de olsa, kadn da olsa gitmeyin. Allahn, Peygamberlerinin ve Evliyann sevdii kadn, evinde olan kadndr. Onlar korunur ve gzetilirler. Bu ller ilahdir. Teblie dayanr. Bizim kelammz deildir.286 eyh Nazm- Kbrs, tccar, esnaf ve sanayici mrdlerinin i hayatlarna ynelik u tavsiyelerde bulunmutur: Ayanz yorgannza kadar uzatn. Krediyle i yapmayn. Fazlasna karsanz biz karmayz. iniz kendi kendine alrsa o baka. inizi bytmek iin dahi olsa bor almayn. Kendiliinden zuhuratla bymeye giden iler iin, bizden destek vardr. Byle bir durum olmad halde, bor ile i bytmeye girienler, bizden himmet beklemesinler. Onlara kredimiz yok.287 eyh Nazm- Kbrs, genlere, akl bali olduktan sonra, evlenmeyi tavsiye etmektedir. Bu tavsiyeleri esnasnda namaza dikkat edilmesi gerektiini vurgulamtr. Kbrs, gen bir mride byklarn kesmemesini tavsiye ederken, byklar kesmenin ayp olduunu, erkei kadndan ayran hassann byk ve sakal olduunu sylemitir. eyh Nazmn tm mridlerine ynelik yapt tavsiyesi, gece darya klmamasdr. Bununla birlikte gnde 100 besmelenin de ihmal edilmemesi gerektiini sylemitir. 288 Nazm Efendinin, nasihat isteyenlere bir tavsiyesi, yaplan telkinlerin detaylaryla ilgilenilmeme ynndedir. Kbrs bu dncesini, 1986 ylnda yapt bir sohbetinde tafsilatl olarak izah etmitir. Kendilerine yaplan telkinleri uygulamak yerine, irdeleyen mridlere, Bakara Sresi nde Ben-i sraile emredilen bir inek
286

http://saltanat.org/Butun-Musluman-Hanimlara-Nasihat-29-Ekim-2010.aspx; lgili kayt video arivimizde mevcuttur. 287 http://saltanat.org/Borc-Alma-6-Ksm-2010.aspx; 08/2012de grlmtr. 288 http://saltanat.org/Genclere-Nasihat-1532011.aspx; lgili kayt video arivimizde mevcuttur.

59

kurban misalini vermitir.289 Bu dnceden hareketle Kbrs, nasihatin ittiba edilmesi iin yapldn beyan etmitir. Binaenaleyh, nasihatn incelenmesi gereken fikr yanlar, birincil derecede nemi haiz deildir. eyh Nazm bu hususun anlalmas iin eyh erafeddin ile mridi arasnda yaanm bir hadiseyi nakletmitir. Bu hadiseye gre eyh eraffedin, bir mridine evlilii tavsiye eder. Mrdi, kiminle evleneyim sultanm diye sorunca, mahallede avret yerleri ak gezen bir mecnun kadn vardr. eyh Efendi onunla evlen der. Mrd sorduu sualin ykne tab olur ve mecnun kadn ile meakkatli bir evlilik hayat yaarken 2 ocuk sahibi olur. eyh Nazm, Dastanda yaayan bu iki ocuun, uan evlilik srrna vakf limler zmresinden olduklarn sylemitir.290 Grbeti Mslmanlara ve bilhassa mrdlerine, orada bulunduklar mddete temizlie, namaza, tesbihata devam etmelerini ve darda yemek yememelerini tavsiye eden Kbrs, 2010 ylnda yapt bir sohbette, Anadoluya dnmelerini tavsiye etmitir. Kbrs, Avrupada slamn el uzataca kii saysndan daha ziyade Anadoluda, haa tapanlarn olduunu ifade ederek, bu tavsiyesinde bulunmutur. Kbrs Anadoluda maddi ve manevi yatrmlara ihtiya olduunu da belirttii ifadeleri yledir: Kendisini toparlayabilen kimse slam lkelerine dnsn Zayi ettiimizin haddi hesab yoktur. Genlerimiz gidiyor, kzlarmz berbad oluyor. Olan ocuklar haha imekten sapsar kesilmi. nsana benzer taraflar yok. Ahlaklar yok, edebleri yok, ileri yok, gleri yok, sevgileri yok, sayglar yok. Ne kr var bize Avrupann Bizim nasihatmz Allah iindir. Sizden komisyon alacak deilim, vergi alacak deilim. Benim bir ayam ukurdadr

289

Yine bir zaman Ms, kavmine: bhe yok ki Allah, size bir bir sr kesmenizi emrediyor! demiti. (Onlar) Bizim iin Rabbine du et, onun ne olduunu bize iyice aklasn! dediler. (Ms) yle dedi: Muhakkak ki O (Rabbim) buyuruyor ki: Dorusu o, ne yal ne de gen, bu (ikisi)nin aras (orta yata) bir srdr. Artk ne emrolunuyorsanz, yapn! (Onlar bu defa) Bizim iin Rabbine du et, onun renginin ne olduunu (da) bize aklasn! dediler. (Ms) yle dedi: bhesiz O (Rabbim) buyuruyor ki: Dorusu o, rengi sapsar, bakanlarn houna giden bir srdr. (Onlar tekrar yle) dediler: Bizim iin Rabbine du et, onun ne olduunu bize iyice aklasn! nk bize gre srlar birbirine benzer geldi. Bununla berber eer Allah dilerse, bhesiz biz elbette doruyu bulan kimseler (olur)uz. (Ms yle) dedi: bhesiz O (Rabbim) buyuruyor ki: Dorusu o, ne yeri srmek zere boyundurua vurulan, ne de (su tayarak) ekin sular bir srdr. Kusursuzdur, ond a bir alaca yoktur. (Onlar) te imdi gerei getirdin! dediler. Bunun zerine onu (bulup) kestiler, fakat nerede ise (bunu) yapmayacaklard. Bakar: 2/67-71. 290 www.saltanattv.org/Ariv/Audio/EdepBuKapda(1986); Sohbete ait kayt ses arivimizde mevcuttur.

60

Anadoludaki Mslmanlar takviye bekler Kazandklar serveti Anadolu iin sarfetsinler.291

291

http://saltanat.org/tr_YurtDisinda_30-10-10_600; 08/2012 tarihinde grld.

61

KNC BLM

EYH NAZIM-I KIBRISNN TASAVVUF ANLAYII

1. LM VE MARFET LE LGL KAVRAMLAR:

a. LM-LM: Anlamak, bilmek, bir eyi hakikatiyle idrak etmek, yakinen tasdik etmek, gibi anlamlar tayan ilim, Arapa bir kelime olarak, cehaletin zdddr.292 limin manas olan idrak, bir eyin zatn bilmek ve o eyin varlna ve/veya yokluuna ait kaide ve hikmetleri bilmek olarak tasnif edilmitir.293 oulu ulem olan lim ise, ilim kelimesinin ism-i fali olarak bir eyi idrak eden kii, ilim sahibi olarak bilen kii, yakinen tasdik eden kii manalarna gelmektedir.294 rif; bilen, vkf, in, tanyan, anlayl, kavray mkemmel, irfan ve marifet sahibi anlamlarna gelir. rif, Allahn (cc), kendi zatn, sfatlarn, isimlerini ve fiillerini mhede ettirdii kimselere denir.295 Kurn- Kerimde birok yerde zikredilen ilim, hem iman gibi Allah tarafndan bahedilen bir atiyye,296 hem de gayret neticesinde kesbedilen bilgi,297 anlamlarnda zikredilmitir. Kurn- Kermde her limin sahip olduu ilme gre dier limlere stnl Her bilenin stnde bir bilen vardr.298 ayeti ile

292

bn Manzr, Lisnul-Arab, Drul-ihy, Beyrut 1999, c. 9, ss. 370-375; Tehnev Muhammed Ali, Keful-stlahtil-funn vel-ulm, Tah.: Ali Dehrc, Mektebetul-Lubnan, Beyrut 1996, c.2, s. 1215-1219; Firuzebad Mecdeddin Muhammed b. Yakub, Kamsul-muht, Messesetur-risale, Beyrut 2005, s. 1140. 293 Isfehan Rgb, el-Mfredt fi Garibil-Kurn, Drul-marife, 502 Beyrut Tarihsiz, s. 343. 294 Firuzebad, Kamsul-muht, s. 1140; Curcan Ali b. Muhammed e-erif, Kitbut-tarift, Drul-Marifet, Beyrut 1983, s. 149; Kn Abdulrezzk, Istlahtus-sfiyye, Drul-minat, Khire 1992, s. 124. 295 bn Manzr, age., c. 9, ss. 153-157; Uluda Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl (TTS), Kabalac Yay., stanbul 2012, s. 44. 296 Kendilerine ilim verilenler iin ise dereceler vardr. Mcdele: 58/11 . 297 Onlarn iinden bir grup Hak ve hakikati bile bile gizlerler. Bakara: 2/46 . 298 Ysuf: 12/76.

62

bildirilmitir. Allahtan ancak lim olan kullar korkar299 ayetinde lim, hayet sahibi kiiler olarak bildirilmitir. Bununla birlikte sadece Allahn bildii ve setii peygamberlerine bildirdii gayb ilimi vardr. Allah, size gayb bildirecek de deildir. Fakat Allah, peygamberlerinden dilediini seer (gayb ona bildirir)..300 ayeti bu bilgiye delalet eder.301 Kueyrye gre limler, yakn ilmine sahip olanlardr. Bu ilmin kalbine ulat kii, Allahtan hakkyla korkan ve Ona kredendir. Kalblerine ek ve bhenin bulunmad, gaybi mhedeler tecelli eder.302 Shreverd, hususi ve umum olmak zere iki eit ilimden bahsetmitir. Nazar ve istidlalle ulalan umumi ilime sahib olanlar, dnya limleridir. Umumi ilim ilmel-yakn derecesindeki bilgidir. Hususi ilim, ilim sahibinin kalbine ilham olunan ve inzal edilen sekinettir. Bu ilim, aynel-yakn ve hakkel-yakn derecesinde olduundan, bulunduu kalbde iman, art olur. Bu ilmin sahipleri, ahiret limleridir.303 Baz Sufler, bu ilmi haiz kiileri rif olarak tanmlamtr. Mesel Zinnn-i Msrye gre rif, ilimsiz, gzsz, habersiz, mhedesiz, sfatsz ve perdesiz olarak grr. Bu yzden onlarn sz Hakkn sz olup, onlarn diliyle ifade edilmektedir. Bu dncelerine Bir kulumu sevince Ben, onun iiten kula, gren gz, konuan dili ve tutan eli olurum.304 hadis-i kutsisini delil gsteren Msr, riflerin dolamalarnn bile Hakkn dolatrmasyla olduunu syler.305 Nazm Efendinin lim veya vel tanmlamalarnda temel tekil eden kavram, ilimdir. Dolaysyla lgav manasnn yannda, ilme yklenen dier manalar ehemmiyet arz etmektedir. Nazm Efendiye gre ilim, kulu Allah(cc)n kurbiyyetine iten kuvvettir. Bu mahiyetteki ilmin doruluundan phe olmaz. Bu bilgi, kutsal
299 300

Ftr: 35/28. l-i mrn: 3/179. 301 sfehan, el-Mfredt, s. 344. 302 Kueyr Ebu Ksm Abdulkerim, er-Risaletul-Kueyriyye, Tah.: Halil Mensuk, Drul-kitb elilmiyye, Beyrut 2001, ss. 214-215. 303 Shreverd ihbuddin, Avariful-merif (Gerek Tasavvuf), Ter.: Dilaver Selvi, Semerkant Yaynlar, stanbul 1999, ss. 49-51. 304 Buhr Ebu Abdullah Muhammed b. smil, Sahihul-Buhr, Drul-bn Kesr, Dimek-Beyrut 2002, Rikak, 38; bn Mce Ebu Abdullah Muhammed b. Yezd Gazvniyyi, Snen-i bn Mce, c. 1-2, Tah.: Muhammed Fuad Abdlbaki, Dru hyul-Kutbul-Arabiyye, Haleb Tarihsiz, Fiten, 16. 305 Attar Ferdddn, Tezkiretl-evliy, Ter. Sleyman Uluda, lim ve Kltr Yay., Bursa 1984, s. 190.

63

kitaplarda mevcuttur. Kutsal kitaplardaki bu bilgi ise, Nazm Efendiye gre, cennetten gelir. Kutsal kitaplarda bildirilen bu ilah ilme zt olan bilgi ve idrakler, ilmi temsil etmemektedir. Dolaysyla bu bilgiler, insan idrakini Allah(cc)n kurbiyyetine itmez.306 Nazm Efendinin tanmlad bu ilmin, kula dnk ynnde her eyden nce iman vurgulanmaktadr. Bu bilginin doruluuna inanmayanlarn, eyh Nazma gre, ilmin kurbiyyete itici gcnden nasipleri yoktur. Bu semav olan ilme iman etmeyenler, onun ihtiva ettii bilgiyi tanmazlar. Bilim adamlar, bu ilme itibar etmedikleri iin, bilimsel bilgiyi ve teknii putlatrrlar.307 Baka bir ifadeyle eyh Nazma gre ilim, imana muhalif olmayan bilgileri ierir. mana muhalif bilgiler ilim olmad iin, o bilgilerin hamilleri, profesr unvanna sahip dahi olsa cahildir.308 Bu dnceyi tersinden okuduumuz zaman, ilmiyle semav bilgilere ulaan bilim adamlar ise, ilmin kuvvetiyle, kurbiyyete sevk olunurlar diyebiliriz. Sonradan unutulacak olan, ezberlenmi, bilgi hamillerinin lim olarak vasflandrldklarn syleyen Nazm Efendi: lim, rif-i billah olan kimsedir. O ilmiyle masivay ve yaratlm her eyi adedi ve hikmeti ile bilir. der. Nazm Efendiye gre mahlku bilmeden Hlk(cc) bilmeye yol yoktur.309 eyh Nazmn bu tanmlamasna dayanarak, gnlk hayatta kullanlan lim tanmlamasndan ayrlan, vel tanmna yaklaan bir lim anlayndan sz edebiliriz. Sahip olduu bilgi ile ilah kudretin ve dzenin arasnda ba kuramayan, kuru bilgi hamili halk arasnda lim olarak bilinse de lim deildir. lim olarak haiz olduu tm bilgilerle Yaratcy tanyan kii rif -i billah olan limdir. Kendilerine Tevrat verildii halde onun ykmlln yerine getirmeyenlerin durumu, ciltlerle kitap yklenmi eee benzer310 ayeti, eyh Nazmn lim tanmlamalarnda zmnen bulunduu phesizdir. Dolaysyla, ilmiyle amil olmayanlar, kendilerine fayda vermeyen hayrlar yklenmesine ramen, Hakk bulamamtr.
306 307

Atay, Batda bir Nak Cemaati, s. 185. Ayn eser, s. 185. 308 el-Hakkn, Cuma Sohbetleri, s. 167. 309 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 31. 310 Cuma: 62/5.

64

Bununla birlikte, lah kitaba muhalif olamayan ilim de iki ekilde ele alnmaktadr. Arif-i billah olan hakiki limin hayatndaki marifet ilimi, klden hle dntrlmemi ilim gibi deildir. eyh Nazm- Hakknye gre, hle dntrlm ilmin bir kudreti ve erefi vardr. Kbrs, 1970li senelerdeki Mslman toplumlarn ictima durumlarn delil gsterilerek, umum tarafndan lim olarak bilinen zatlarn, tadklar ilimlerde kuvvet ve kudret bulunmadn, yaad bir hadise zerinden ifade etmitir. Msr/skenderiyede karlat bir lim, elEzherde 150 bin lim var deyince eyh Nazm, u cevab verir: Maallah hem sana, hem o 150 bin lime 150 bin limin bulunduu memleket, bu halde mi olacak? Nerede sizin ilm kudretiniz? Demek ki sfrdr 150 bin doktor! Yz elli bin doktor olduu memlekette bu kadar hasta olur mu? Demek ki sizin hi tedavi ettiiniz yok. Yahut verdiiniz ilalar, hepsi mddeti geen ilalar.311 eyh Nazmn bu ifadelerinden iki eit ilim ve lim tanmlamasna ulamaktayz. Birincisi, faydasz ilim sahibi limlerdir ki bunlarn ilmi, kiinin kendisini ve evresini; hidayete, kullua ve iki cihan saadetine sevk etmez. Hz. Peygamber(sav)in Allah'tan faydal ilim dileyiniz ve (sahibine) fayda salamayacak ilimden Allah'a snn312 tavsiyesinde iaret ettii faydasz ilme sahip olanlar, eyh Nazmn misalinde, kendisi tabib zannedilen ancak; tehis, tedavi ve ila ilimleri olmayan kiilerdir.313 kincisi faydal ilimi bilmelerine ramen, bu ilimle mil olmayan, o ilmi iselletirip gelitiremeyen kiilerdir. Dolaysyla her iki durumda da ilmiyle benlik dnmn tamamlayp, toplumu da dntrmekten aciz kalm bir kii portresi izilmitir. Hz. sann yle dedii rivayet edilir: Hepsi meyve vermedikten sonra aalarn okluu ne ie yarar? Hepsi mrd olmadktan

311 312

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 132. bn Mce, Kitbud-du, 3843. 313 mam Gazal bu manada ilmi farz olan ilimler ve makbul olmayan ilimler olarak tasnif etmitir. Sihir, tlsm ve yldz fallar olarak sayd ilimlerin yan sra hacet miktarnn zerinde talim edilen ilim-i zahirin makbul olmadn belirtmitir. Bu derecede ilimle uraanlar, Gazalye gre bakasnn dzelmesi uruna kendini helak eden kimse gibi ahmaklardan saylr. Giydii elbisenin cepleri ylan ve akrepler gibi ldrc eylerle dolu olan kimsenin, kendi hayatn dnmeyerek, bakasnn yzndeki sinekle megul olmas en byk ahmaklk. Bkz. Gazal Ebu Hmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed, hy-i ulmud-dn, c. 1-4 (cz1-16), Dru-ab, c.1 (cz 1), ss. 5963.

65

sonra, limlerin okluundan ne fayda var? Hepsi olgun olmaynca, meyvelerin okluunu kim neylesin? Hepsi faydal olmaynca, ilmin okluu, ne fayda salar314 Nazm Efendi tarafndan yaplan ilim yorumunu temel alrsak, gerek lim olan kii, Allah(cc)a yakn olmu, vel kul anlamna gelmektedir. Dolaysyla hakiki ilmin kayna bakmndan esas olan kesb ilim deil, vehb ilimdir. Yani vehb ilim sahibi, hakiki ilmi haiz olduu iin lim olarak nitelendirilmesi gereken kiidir. Ancak bu anlay, umumun genel olarak kulland lim terimini tam olarak karlamad iin Nazm Efendi, lim kavramn vel ile ilintili olarak izah etmitir. Sz konusu yaklama istinaden, stlahta ilmin eitli tasnifleri yaplmtr. Mesela bn Arab ilmi, akl ilmi, haller ilmi ve srlar ilmi olmak zere yapt tasnifin yan sra; nebev ilim ve nazar ilim eklinde de tasnif etmi ve ilmin zirvesi olarak marifeti gstermitir.315 nsanlar Allah(cc) tanmaya ve ahiret saadetine sevk eden ilimleri bilenler ve bu ilimlerle benlik dnmleri yaayanlar, yaadklar ilmin tesindeki vehb hakikatlere ularlar. Bizim urumuzda cihat edenlere (aba harcayanlara) phesiz yollarmz gstereceiz. Zira Allah iyilik yapan ve iyi kulluk edenlerle beraberdir.316 Ayetinin, bu anlaya temel tekil ettii kanaatindeyiz. eyh Nazm, mmetimin en ereflisi Kurn- Kermi ezberleyen ve onu yaayanlardr.317 hadis-i erifine atfen, Kurn ilminin dahi, tatbik edildii zaman eref kazandrdna, dikkat ekmitir.318 eyh Nazm- Kbrs, kesb ilim sahibini lim-i lisan, vehb ilim sahibini ise lim-i kalb olarak tanmlamaktadr. Bir sohbetinde, lim ve vel tanmlamalarndaki benzerlik ve ayrlklar, slam Enstitlerinde eitim grevlisi olan gayri-mslim profesrler ile Mslman profesrler misali zerinden izah etmitir. eyh Nazma gre ngilteredeki slm ilimleri okutan gayr-i Mslim akademisyenlerin,
314 315

Semerkand Ebul-Leys, Tenbihul-gfiln ve bustanul-arifn, Ter.: Abdlkadir Akiek, s. 500. bn Arab Muhyiddin, Marifet ve Hikmet, Ter.: Mahmut Kank, z Yaynclk, stanbul 2011, ss. 58, 64. 316 Ankebt: 29/69. 317 Mnav, Feyzul-Kadr, 1/522. 318 Kbrs (Qubrusi), Mercy Oceans, Book Two, Haqqani Publishers, Pakistan 2009, s. 102.

66

Mslman akademisyenlerden ilm-i lisan bakmndan fark yoktur. Ancak Gayr-i Mslim profesrler, ledunn ilim olan ilm-i kalb bakmndan mukayese edildiklerinde gerek ilim sahibi olan evliyalara mterek olamazlar. 319 Bu manadaki limlere Kbrsnin vekilleri, Hi bilen ile bilmeyen bir olur mu?320 ayetini delil getirmi ve ayette de zikredilen bilenlerin (limleri), veliler olduunu ifade etmilerdir. Hakkniyye yaynlarnda, bu ilmin Hakikat-i Ahmedyyeden, evliyalarn kalbine indiini ve bu ilmin Peygamber(sav)in ilmine nisbeten okyanustan bir damla gibi olduu yazmaktadr.321 eyh Nazmn lim-i lisn ve lim-i kalb tasnifinde ve stlahtaki ilim tasniflerinde mmetim iinde en ok korktuum kimseler, szyle lim fakat, kalbiyle chil olan mnfklardr.322 hadis-i erifinin etkili olduu phesiszdir. Bu hadisi-i eriften hareketle, Kbrsnin ilahiyat akademisyen ile zahir ulemas arasnda yapt mukayesenin manas daha ak grlmektedir. Bu manada pozitivist bilgiyle kendisini dntremeyen bir ilahiyat akademisyen ile, bildiini yaamayan, zahir ulemas arasnda fark yoktur. Bu anlaya stlahta temel tekil edecek grn Byazd- Bistm yle ifade etmitir: Miskinler, ilimleri lnn llerden yapt rivayetlerden elde etmiler. Oysa biz ilmimizi, lmsz Diriden alm bulunuyoruz 323 Ebu Hureyre(ra)nin Neb(sav)den iki kab (dolusu) ilim belledim. Bunlardan birini (size) akladm. Dierine gelince onu meydana karacak olsa idim u boazm kesilir.324 rivayeti, eyh Nazmn ilm-i zahir ve ilm-i batn anlaynda etkili olduu phesizdir. Bu hadis, Hakkniyye Derghlarnda, ilimle alakal sohbetlerde ska tekrarlanmtr.325

319 320

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 67. Zmmer: 39/09. 321 www.sufilive.com/020909-msh-oakland-gssl-intro-noonecandenywhatawliyahsay;Grntl sohbet video arivimize mevcuttur. 322 Tirmiz Ebu s Muhammed b. s , Cmiul-kebr, Tah.: Ber Avvl Marf, Drul Karbulslm, Beyrut 1996, Hudd, 24; Fiten, 59; Zhd, 61; bn Mce, Hudd, 12; Zhd, 21. 323 Bistm Byezd, Hayat Eserleri Fikri, Haz.: Sleyman Uluda, TDV Yay., Ank. 1994, s. 124 . 324 Buhar, lim, 42. 325 www.sufilive.com/video/archive/100808-signs-of-the-knower-in-Allah; 2008 ylna ait bu sohbet, video arivimizde mevcuttur.

67

Nazm Efendi, vel ile ayn manada ifade ettii lim kelimesini, zaman z aman halkn tanmlad mnda da kullanarak, vel ile mukayeseli olarak farklarn ifade etmitir. Mesela lim, insanlara ilim gzyle bakt iin onlarn kabahatlerini grerek, bu kabahatleri onlara ykler ve onlara buz eder. Allah (cc)n vel kullar ise insanlara hakikat gzyle bakt iin onlar mazur grr. Kendilerine malik deiller, yakinen bilmiyorlar diyerek onlara efkat gsterir. Bu yn peygamberlerde daha ar basar.326 Hz. Peygamber(sav)in Taifte ve Uhud Gazvesinde yaralandnda ettii duay, Mekkenin fethinden sonra Mekkeli mrikleri af etmesini misal getirerek, u cmleler ile evliyay, Peygamber(sav)in sfat ile vasflandrmaktadr: Demek ki Peygamber(sav)de ilim gznn sertlii yokmu. Evliyalar, nazar Peygamber(sav)den almadr. Sonra biz, evliyalar mazur grr dedik. Onu nereden icat ettin derlerse, yine Peygamber(sav)in szlerinden, hal anndan bildiriyoruz.327 Hakikat ilmine vakf lim, yani vel kulda doal olarak bir arada bulunan merhamet, Hzr(as)a verilen ledunn nimeti anmsatmaktadr. Bu nimet ise Kbrsye gre ayrcalkl bir keyfiyettir diyebiliriz. Ledunn ilim sahiplerinin ayrcalkl keyfiyetlerini Byazd-i Bistm, eyh Nazmn anlayna temel tekil edecek bir terminoloji ile stlaha kaydetmitir. Buna gre kim halka ilim (zahir ilmiyle) ile bakarsa, onlar Allah(cc)tan uzaklatrm olur. Kim halka hakkikat (suf) gzyle bakarsa, onlar mazur grr, onlar iin Hakka giden yol olur. Yani halka halk gzyle bakan, onlardan nefret eder, halka Halikn gzyle bakan, onlara merhamet eder.328 Yine bu hususla ilgili olarak, Hz. Peygamber(sav)in rtnmeye uygun giyinmeyen Mslman kadnlarna olan hitab misal verilmitir. Bu misalde ahir zamanda yaayacak Mslman kadnlarn, rtnmeye uygun giyinmedii iin tekfir edilmedii bildirilmitir. eyh Nazma gre Hz. Peygamber(sav), bu kadnlar mmetimin kadnlar olarak tabir etmitir.329
326 327

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 32. Ayn eser, s. 33. 328 Bistm, Hayat Eserleri Fikri, s. 100. 329 Kbrs, a.g.e., s. 112.

68

Sz konusu hadisle ilgili farkl nakiller vardr. Ebu Davudun eserinde bildirilen rivayete gre, bu kadnlarn Cehennemlik olduklar haber verilmitir. Ancak bu rivayette haber verilen kadnlarn, Mslman olup olmadklar cmle kuruluunda belli olmamaktadr.330 Dolaysyla nakiller ierisinde, kucaklayc manalar bulunan hadislerin, Kbrs tarafndan tercih edildii grlmektedir. Bu tercihte ise, Kbrsnin sz konusu yaklamnn etkili olduu phesizdir. eyh Nazmn bu anlay, iyilik ya da ktln zahiren tayin edildikten sonra, sadece o kula mal edilemeyecei ile ilgilidir. Yani nasl haram fiil ileyen bir kul hemen tekfir edilemez ise, faziletli davran ileyen kul da yceltilmez. Mirac bahsinde de deinildii zere evliya, sahip olduu iman bile kendine atfetmedii iin, o imana sahip olmayanlara merhamet eder.331 Nazm Efendiye gre Mslmanlar, gnahlarndan dolay tekfir etmek yerine, onlar iledikleri gnahlardan vazgeirmek iin gayret etmek ve dua etmek gerekir.332 Nazm Efendinin bu dncelerindeki temel anlay, yevmul-ezel anlayndan, yaratl akidesine kadar genel tasavvuf anlayyla ilgili olarak ele almak gerekmektedir. Bu adan bakldnda, kulun dnya hayatnda iman dairesinde olmas; karl denmemi bir atiyye, ayn zamanda, takdir-i ezel ve ltfu ilah olmas hasebiyle, kula karlksz verilmi bir hediyedir. Bu hediyenin kimlere ne eklide datld hususunda sorgulama ise kulun edeb snrn at yerdir. Yani, Allah(cc)n zt gibi sorgulanamaz mahiyettedir.333 Dolaysyla iman gibi nemli bir atiyyeye sahib olmak, olmayana kar merhamet gerektirir. man hediyesi verilmemi kullara gadap ve buz ile yaklamak, kendinde bulunan imann, zmn olarak hak edildii anlamna da gelmektir. Bu ise kulda kibir, ucub, gadap ve
330

mmetimin son dnemlerinde giyimli, fakat plak birtakm kadnlar olacaktr. Bunlarn balarnn st deve hrgc gibi bulunacaktr. Ancak onlar cennete giremez, cennetin kokusunu bile alamazlar. Ebu Dvud Sleyman b. Eas es-Sicistn, Snen-i Ebu Dvud, Tah.: Muhammed Nasrid-dn Albn, Mektebetul-marife, Riyad Tarihsiz, Libas, 125, Cennet 52; Farkl bir nakli iin Bkz., Gmhanev Ahmed Ziyddin, Ramz el-Ehds, Mt.: Abdlaziz Bekkine, Milsan Basn, Yersiz 1982, s. 303. 331 Kbrsye gre evliyann bir vasf da miracdaki srlar bilmektir. Bu srlardan birine gre insanlarn hepsinde rablik ilan edebilecek derecede, gizli bir irkin bulunmasdr. Dolaysyla Allah dostlar, kendine hediye olarak bahedilmi iman ile bakasn hor grmez. Kendi derinliklerindeki gizli irkin en kk zerrelerini temizlemeye alr. Bkz. Yaratl ve Varlk Nuru ile lgili Kavramlar/Mirac Konusu. 332 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 112. 333 man ve kfr gibi ezelde yaplan bir rzk taksimine ramen, cehennem ehli kullarn ahirette atee atlmasndaki mana ve hikmete Kulluk Makam (bid) Konusunda deinilmitir.

69

irk gibi potansiyel gnahlara iarettir.334 dem ile azazil (iblis) bu noktada birbirinden ayrlrlar. Suu kendine atfeden dem, meleklere ve cinlere kblegh olurken, iblis kovulanlardan olmutur.335 Bu ilim peygamberlerin ilmi olduu iin onlar, ehl-i kfre merhametle bakarlar, hidayetleri iin urarlar. Peygamberlerin varisleri olan evliyalar, bu srr ve hikmeti haiz olduklar iin, inanmayanlara kar peygamberane tavr taknrlar.336 Bu tavrlarda Mminlere zirve derece model tekil eden ve usve-i hasene diye tabir edilen Hz. Peygamberimiz(sav), Bana ne oluyor ki, sizleri dileri sararm ve azlar kokuyor olarak gryorum. Misvak kullannz!337 diyerek, bakalarnda zahiren grnen hatalar bile kendine izafe etmeye ynelmitir. Dolaysyla bu tavrlar, ledun ilimlerden ve bu ilimlerin beraberindeki engin merhametten zuhur ettii grlmektedir. eyh Nazm bu dnceleri, Allah(cc)n el-Hakm ismiyle izah etmitir. Bu dnceye gre, Allah(cc) hkmetmedike, insanlar harama dmezler. Ancak Allah(cc) bu konuda insann ihtiyarn serbest brakmtr. nsan ihtiyarn eytann ve nefsinin telkinlerinden yana kullandnda gnahlar ilenmi olur. Bu aklamaya gre eyh Nazm tarafndan kerih grlen, kiiler deil, nefislerin ve eytann kullara ilettikleri kt fiillerdir.338 Allah(cc)n el-Hakm isminden dolay insanlarn hatalarn mazur grmek mevzuundaki ifadeler, tafsilatl deildir. Dolaysyla stlahta bu anlay ihtiva eden grler, eyh Nazmn grn anlamak bakmndan mhimdir. Bu mevzuda Muhyiddin-i Arab (v. 638/1240)nin u ifadeleri, sz konusu ilgiyi aklayc mahiyettedir. Allah Telnn Her eye yaratln veren Rabbinizdir339 sz de Hakm isminden meydana gelmitir. te insan da ancak, hikmetin gerektirdii eyi vermekle hakim diye adlandrlabilir Demek ki hikmet ehli iin bu lemde,

334 335

Bu tezde bkz. Yaratl ve Varlk Nuru ile lgili Kavramlar/e.Mirac. Kbrs, Hak Dost 4, s. 90. 336 Ayrca bu tezde bkz. Yaratl ve Varlk Nuru ile lgili Kavramlar/b.Sr Konusu; lim ve Marifet ile lgili Kavramlar/b.Veli-Evliya; Makamlar ve Seyr-i Slk ile lgili Kavramlar/Mrd. 337 Bend, Aliyyul-Muttak Alddn b. Hsmeddn, Kenzul-Umml fi Snen-il-Egvli ve el-efl, Tah.: Bekir Hayyb, Messesetur-risle, Yersiz Tarihsiz, c. 9, 26207. 338 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss. 112, 113. 339 Tha: 20/50.

70

Allahn kullar iin koyduu meru yollarla bir siyaset sz konusudur.340 Bu ifadelerden hareketle eyh Nazmn sz konusu anlay yle ifade edilebilir. Hakikat ilmine vakf lim, yaratltaki hikmetleri de grr. Bu hikmetlere baknca errin dah, hayr izhar eden bir sayfa olduunu grr. Bylelikle erri izhar eden kullarda grd, Cilve-i Rabbnlerdir. Bu durumdaki tavrn yine eriat-i Muhammed belirler. Onlar meru yollarla hayra davet eden bir siyaset izler. eyh Nazmn bu konudaki tabirlerinin geneline gre lim olarak nitelendirilen zt, aslnda vel olandr. Bu kimse halk arasnda ister lim, isterse vel olarak adlandrlsn, onlar Allah(cc)n veli kullardr. Nazm Efendiye gre bu kullarn kalblerine nru Nbvvetten nr tahsis olunur.341 Allahn nru balnda detaylaryla incelediimiz zere bu nr, kulluk makmnda bulunan, yani hakiki bid olan kimselerin kalblerine Kurnla inen ve Hz. Peygamber(sav)den itibaren bugne kadar sahabeler ve mridler araclyla gelen nrdur ki o, kyamete kadar yeryznde bulunacaktr. Bu noktada ilm-i lisan ve ilm-i kalbi temyiz etmede, hakiki ilimleri bilmede, yine ilim, irfan, hikmet ve marifet kavramlar belirleyici olarak karmza kmaktadr. Hakiki ilmin kuvvet ve kudreti, Nazm Efendiye gre, Sleyman Peygamberin(as) Belks ile olan hadisesini haber veren ayet kadar ycedir. nk kesin delile, yani Kurna gre kendisine ilim verilen zat, Gzn ap kapamadan ben sana onu (kralienin tahtn) getiririm dedi342 Dolaysyla bu mahiyetteki ilmin, tanmna bal olarak, lim ve rif gibi kavramlar tanm kazanmaktadr. eyh Nazm Efendiye gre hakiki ilmin erefi vardr. Bu ereften dolay hikmet ilimleri, idrakte belli bir kemale ulamam kiilere anlatlmaz. Nazm Efendi, bu konuyu, eyhi Abdullah- Dastanden (1407/1973) naklettii u cmlelerle ifade etmitir: Bize bir dinleyecek kimse gsteriniz de, onlara bizim ilmimizden

340 341

bn Arab, Marifet ve Hikmet, ss. 173-176. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 31. 342 Neml: 27/40.

71

syleyelim. Bizi dinlemeyen bir kimseye bir sz sylediimizde, biz o ilmi zayi etmi oluruz, ma la-yn yapm oluruz.343 eyh Nazm, kulun Allah(cc)a yaklamasnda ilmi; marifet, hikmet ve edeb gibi kavramlarla beraber zikretmitir. lmin daha net anlalmas ve marifet, hikmet ve edeb kavramlarndan temyiz edilmesi gayesiyle ilmin; marifet, hikmet ve edeb ile ilgileri mstakil balklar altnda incelenmeye allmtr.

a.1. lim ve Marifet likisi: Marifet lgatte, bir eyi tefekkr ederek, idrk etmek ve akln ehadetiyle nefsin istikrar kazanmas demektir.344 Bu bakmdan ilim kelimesinden manaca farkllar. Ayrca lgatte, sezgi, i tecrbe, anlama, kavrama, bilme, salam gr, hakikate vkf olma, grp yaayp tadarak elde edilen bilgi olarak da tarif edilir. Marifet Allah(cc) tanma konusunda kesin bilgi, hakikati anlama ve uur halidir.345 Mutlak idrak olarak da tanmlanan marifet, bilmenin mahiyetine gre anlam kazanmaktadr. Bu manada bilmek basit ve tekynl olabilecei gibi, birleik ve ok ynl de olabilir. Bilmenin basit ya da bileik olmas, bilinen eye ynelen ve bilinen eyden sadr olan ilere baldr. Bu manada bilme, bileik ve ok ynl ise ilim; basit ve tek ynl ise marifet olarak tanmlanmtr. Bununla birlikte, idrakin czi ya da kll olmasna gre de ilim ile marifet tanmlamas yaplmtr.346 Istlahta marifet, tasavvur veya tasdik yoluyla olan kesin bilgiye denir. Marifetullah, Allah(cc) bilme, Allah(cc) bilgisi anlamna gelmektedir. Sfilerin ruhni halleri yaayarak, manevi ve ilahi hakikatleri tadarak elde ettikleri bilgi ve irfan stlah olarak yine marifet olarak tanmlanr. Hakk isim ve sfatlaryla bilip,

343 344

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 133. Firuzebad, Kamsul-muht, s. 837; Crcan, Tarifat, s. 154. 345 Isfahn, el-mfredt, s. 331; Firuzebad, a.g.e., s. 836. 346 Tahnev, Kef, c. 2, s. 1583.

72

sonra muameleleriyle Allah(cc) tasdik etmek, ahlktaki ktlkleri gidermek ve kalbine sahip olmak anlamlarna da gelmektedir.347 Tasavvuf stlahnda lim ve rif tanmlamalarnda belirleyici olan ilim, genellikle irfan ve marifetle birlikte ele alnmtr. Allah(cc)n bilinmesi ilim olarak nardr. tanmlanrken,
348

Allah(cc)

tanma

eylemi

ise

marifet

olarak

tanmlanmtr.

Denilmitir ki marifet, bir Hakk vergisidir. man nr, marifet

man, ihsan- ilhi; marifet, gnldeki vecdtir.349 Ona ancak ibadet ve

taatlardaki ihls ve takv ile riyzet ve nefis tezkiyesi ile nil olunur.350 Dolaysyla mmin Allah(cc)n nru ile bakar, rif Allah(cc) ile nazar eder. Mminin kalbi zikr-i ilah ile mutmain olurken, rif in kalbi Allah(cc)tan bakasyla itminan duymaz denilir.351 Marifetin bu tanm, baz suflerin irfan tanm ile benzemektedir. Mesel Kueyrye gre ilimle kim olan lim ile, Hakkla kim olan rif arasndaki fark, yledir. limler, nce bir eyi tanr, sonra ilimleriyle bilirler. Hak ehli sflerin zerinde, limlerin ayrntsn bilmedii, Hakkn hkmnden bir ey cereyan eder. Bundan sonra Hakk ehline, Hakkn vechi alr, marifet kefolunur.352 Arif, ahit olduu her eyde, Allah(cc)n, zatn, sfatlarn, esmasn ve fiillerini gren kiidir.353 Arif, kalbine hakk da btl da sokmayandr. Allah(cc)tan bakasn mhede etmeyen, kalbi Hak iin ayna olan, daima Rabbinin emirleri zerine olan, nur sahibidir, merhametlidir. Kurnnn taycs olan arif, eyay kendine sdrr ancak, eya onu kaplayamaz.354

347

Kn, Istlahatus-sufiyye, ss. 363-364; Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szc (TTDS), Anka Yay., stanbul 2004s. 486. 348 Uluda, TTS, s. 236. 349 Tus, Ebu Nsr es-Sirrc, el-Lum, Tah.: Abdulhalm Mahmud, Abdlbki Surr; Drul -kutubulhds, Mektebe lemisn bgidr; Msr 1960, s. 38 . 350 bn Arab, Marifet ve Hikmet, s.78; bn Meserre, el-Mntek, Ter.: M. Necmettin Bardak, nsan Yay., stanbul 1999, ss. 101, 247. 351 Tus, el-Lum, s. 38. 352 Kueyr, er-Risle, ss. 342-343. 353 Kan, a.g.e., s. 124. 354 bn Arab, a.g.e., ss. 154-164.

73

Hakkniyyenin resmi internet sayfasnda irfan; ruhni hallerle manevi ve ilahi hakikatleri tecrbe etmek ve vastasz bilgi elde etmek olarak tanmlanmtr. Bu yoldan elde edilen bilgiye marifetullah, buna sahip olan kiiye rif veya rif-i billah denmitir. rif, ayn zamanda, Allahu Telnn kendi zatn, sfatlarn, isimlerini ve fiillerini mhede ettii kimse olarak tanmlanmtr. rif, kendi varlnda fani, Hakk ile bakidir. rif, Allah Telya cehennemden kurtulmak veya cennete girmek iin deil, Cenab- Hakkn, Hak olmasndan dolay, Ona ibadet eder. badeti ve kulluu en tabi bir grev bilir, hibir karlk beklemeden ibadet eder.355 eyh Nazmn marifet anlay, sufler arasndaki anlaytan farkl deildir. Genellikle ilim, edep ve hikmetle beraber anlan marifet, eyh Nazma gre, aklla elde edilmez. Marifet iin akln aciz kald yerde, ruhni gcn idraki ile marifete varlr.356 Edep, hikmet ve marifet, eyh Nazma gre evliyann hususiyetlerindendir. Bu hususiyet ierisinde en st makmda elde edilecek olan marifettir. Yani edep ve hikmet sahibi olunmadan marifet sahibi olunamaz ancak, marifet sahibi olmadan edeb sahibi olunabilir. ulalr.
357

Marifete kul, edep ve hikmetle

Marifet dncesi tasavvuf dncenin en zirve noktasn gsterir. Zamanla sfler, olgunluk bakmnda en yksek zelliklere sahip olarak grdkleri rifi, abid ve zhidden stn tuttular. Bundan dolay rif, bid ve zhidlerin aksine dnya i le birlikte hireti hedeflemeyen kiidir.358 Lam elebi (v. 933/1532)ye gre rif, yaad her hadisenin Fil-i Mutlak(cc)tan olduunu; dnmeden, tanmadan, duraksamadan bilen ve tm hadiselerden raz olan kiidir. elebiye gre bu hadiselerden gfil olan, ilk anda fkelenme gibi, rzaya muhalif hal zuhur eden, daha sonra bu halini idrak ederek, tevbe eden kii muteriftir (itiraf eden). Bu tanmlamalarn anlalmasnda, tamamlayc olan bir dier kii ise mrik-i hldir (dalgn, gafil, irk-i haf sahibi). lemde grlen tesirleri vastalara balayan kii,
355 356

http://www.naksibendihakkani.com/?page_id=2072; (08/2012de grld). el-Hakkn, Ebediyete Davet, s. 64. 357 http://saltanat.org/Ilim-Ve-Edep-3042011.aspx; lgili kayt video arivimizde mevcuttur. 358 Uluda, Sleyman, Arif Md., TDV A, c. 3, s. 361.

74

mrik-i hl olarak tanmlamtr.359 Bu yaklamlar gz nn aldmzda, eyh Nazmn marifette ykledii anlamn, tazammun ettii stlah manalar, daha ak grlmektedir. Kbrsnin ilim ve marifet mevzuundaki gr; eyh Nazm adna yazlan ve Hakkniyye yaynlarnda yer alan bir eserde izah edilmitir. Bu eserde, slikin ilm tekmln ve marifet derecelerini gsteren makmdan bahsedilir ki bunlar; ilmel-yakn, aynel-yakn ve hakkel-yakn makmlardr. Bu marifet aamalarnn herbirinde slik; muhabbet, huzur ve fen makmlarn ikmal eder. Yani muhabbet makmndaki mrd, ilmel-yakn makmndaki bilgilere haiz olurken; huzur makmnda olan, aynel-yakn makmndaki tecrbeleri edinir. Fena makmnda olan mrd ise, hakkel-yakn makmndaki tecrbeleri edinir.360 Bu makmlar mrdin amel dnyasna yansmaya baladnda ilk olarak nefsin hev ve heveslerine muhalefet gzlemlenir. Rabta ile desteklenen bu nefis mcadelesinden sonra, muhalefet bu dnyann hakiki olduu algsna kar olur. Dnsel olarak kul hakiki varln madd varlk deil, ruhan varlk olduunu murakabe ile kabul eder.361 bn Arabye gre seyr sulk ile elde edilen marifet, yedi eyi bilmekle olur. Bunlar; hakikatler ilmi, Hakkn tecellisi ile ilgili olan ilim, eriatin bildirdikleriyle ilgili olan ilim, varolu iindeki mkemmellik ve noksanlk ile ilgili olan ilim, insann kendisini tanmasyla ilgili olan ilim, hayal lemine ait ilim, ilalar ve hastalklarla ilgili ilimdir. Bunlardan birincisi olan hakikatler ilmi, Allah(cc)n zatna, sfatlarna, fiillerine delalet eden isimlere ait ilimlerdir. kincisi, Allah(cc)n tecellisi ile mtessir olan tm varla ait kuds ruhlarn, bu tecellilere gre deien hallerine ait ilmidir. ncs, Allah(cc)n kendini kullarna tantt ayetleri ve peygamberlerin getirdii ilimleri kapsar. Drdncs Allah(cc)a layk bir mkemmellik ve bu mkemmelliin insan idrakindeki noksanlna dair ilimdir. nsan lemin kapsamna girdiinden, insandaki noksanlk, lemdeki noksanlktr. Beincisi, btn lemin ibadetlerini kendinde toplayan insann, mrd rehberliinde kendini tanmasdr. Altncs, ruhan varlklarn zuhur ettii bedenler leminin
359 360

Cam, Abdurrahman, Nefehtul-uns (Evliy Menkbeleri), s. 71. Mirahmadi, Sufi Meditation, s. 31. 361 Ayn eser, s. 36.

75

ilmidir. Berzah lemine ait ilimdir. Suretler ilimidir. Yedincisi, insanlarn szlerinde, fiillerinde, hallerinde olan hastalklar ve tedavilerini bilmeye dair ilimdir.362 zetle eyh Nazma gre marifet, mminin arnmlk mertebesine nisbeten ulat hakikat bilgisidir. Bu bilginin zellii vehb olmas ve hakikate ters olmayan kesb ilim ile elimemesidir. Marifet ilminin bir dier hususiyeti ise, ihtiva ettii ilmin dorudan Allah(cc)a dair olmasdr. Bu adan marifet, hikmet ve edepden stndr. nk marifet, varlklarn hakikatini kavrama olan hikmet ilimlerini ve bu ilmin getirdii zhiri ve btni edebi de ihtiva eder.

a.2. lim ve Hikmet likisi: Hikmet kelimesi, slah etmek zere menetmek, ktlkten korumak ve adaletle hkm vermek anlamndaki ha-ke-me kknden tremitir.363 Adalete, ilime ve hilme esas olan nbvvet ilmi olarak tanmlanan hikmet, ayn zamanda, Hakk kelam ve Kuran ahkm manasna gelir. Kendisiyle amel edilen bilgi neticesinde, tecrbe ile kazanlan doru bilgi, Hakka uygun den kelam, sz ve davrantaki isabet ve her eyin en mkemmeli anlamlarna gelmektedir.364 Eyann hakikatini bilmek, onun varlnn ve mevcudiyetinin beer kader iindeki yerini idrak etmektir.365 Hikmet kelimesi, Kurn ayetlerinde, peygamberin vaaz ve iradlar,366 Kurn- Kermin kendisi,367 Kurndaki emir ve nehiylerden oluan nasihatlar,368 insanlarn fehmi yani anlay,369 nbvvet370 gibi anlamlarda meal edilmitir.371

362 363

bn Arab, Marifet ve Hikmet, ss. 85-154. sfehan, el-Mfredt, ss. 126-127. 364 Firuzebad, Kamsul-muht, s. 1095; sfehan, a.g.e., s. 128. 365 Crcan, Tarifat, s. 96. 366 Ona Kitab retecek l-i mrn: 3/48. 367 Rabbinin yoluna hikmet ile ar Nahl: 16/125. 368 Size indirdii Kitap'tan ve Hikmet'ten... Bakara: 2/231; Al-i mrn 3/48; en-Nis 4/ 113. 369 Her birine hkm vermitik. Enbiy: 21/79; Meryem 19/12. 370 Biz l-i brahim'e Kitap ve hikmet vermitik. Nisa: 4/54; el-Bakara 2/251; Sd 38/20. 371 Muktil b. Sleyman, Kurn Terimleri Szl, aret Yaynlar, stanbul Tarihsiz, c.1, ss. 338340.

76

Tasavvuf tabiri olarak hikmet, nesnelere ait hakikatlerin d lemde (afakta), olduu gibi bilinmesi ve ona gre hareket edilmesidir.372 Hikmet, hakk hak olarak bilmek ve ona ittiba etmek; btl, btl olarak bilmek ve ondan kanmaktr. Nesnelerin hakikati olan srlar, ulem tarafndan deil, hikmet ehli tarafndan bilinmektedir.373 lk dnem suflerinden olan Hakim-i Tirmiz (v. 320/940), hikmeti, ilmin ruhu olarak tanmlamtr. Ona gre hikmet sahibi kii, dnya ve ahiret umrunu hakikatleriyle grd iin, dnyay terk etmitir.374 Nazm Efendiye gre hikmet, tasavvuf literatrndeki genel tanmlardan farkl deildir. Ona gre hikmet, ilmin ruhudur.375 Yine onun anlayna gre ilim, kulu Allahn kurbiyyetine iten kuvveti haizdir. Dolaysyla ilah kurbiyyete vesile olmayan bilgilerin ruhu yoktur. nk kendileri semav ilimle attklar mddete hakiki ilim deil, btl bilgidirler.376 Osmanl suflerinden smail Hakk Bursev (v. 1137/1713), bu gre ontolojik izah da getirmitir. Bursevye gre hikmet, eyann hakikatlerini bilmek, bu bilmenin gerei ile i yapmak ve Allah(cc) ilimlerin en by olan ilm-i ilhi ile bilmektir.377 Melekt lemi, mlk leminden daha geni ve kapsaml olduu gibi, hakikatler de suretlerden daha fazladr. Yani grnen her bir surette, ilah isimler adedince hakikatler bulunur. Bunun iin kabiliyetli olanlar ve ince iaretleri kavrayanlar, bir szde ilk anlalan mana ile yetinmezler, anlalmas gayret isteyen ikinci ve nc dereceli derin manalar da beyan ederler.378

372 373

Kn, Istlahatus-sufiyye, ss. 290-291; Cebeciolu, TTDS, s. 276. Kn, a.g.e., s. 83. 374 Tirmiz, Hkim, Beynul-fark beyn el-sadr vel-kalb, Tah.: Ahmed Ablrahim Syih, Merkez Kitabul-ner, Khire Tarihsiz, ss. 35-37. 375 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 135. 376 Ayn eser, s. 135. 377 smail Hakk Bursev, erh-i Salavt- bn Me (Varln Dili), Haz.: M. Nedim Tan, z Yay., stanbul 2010, s. 75. 378 Bursev, erh-i Salavt- bn Me, s. 74.

77

eyh Nazma gre bugn ekoloji olarak bilinen tabiat dengesi, aslnda atomlar dahil her mevcudatn yaratlndaki hikmetlere binaen zuhur eder. Bu hikmetleri gren en zararl mahlkatn dahi, faydalarn grr.379 Bu anlay Muhyiddin bn Arab, hikmet sahibi hkimi, rza ahlakyla ifade etmitir. Buna gre hkim, eyann dzen ve ileyiinin, hikmete uygun olduunu bilir. Bu manada hkim, eyann ve hadisatn hareket etmesi gereken yrngede olduunu bildiinden, bunlardan raz olur. Bu rza, hal olarak his ve amellerinde bir rza ahlakn oluturur. Bu ahlak, hkime yeni faziletler edindirir. 380 Bu adan bakldnda Hikmet, Mminin yitik maldr.381 hadis-i erifinde ifade edilen yitik mal bulunulduu zaman, hikmet ehli, daim saadete vasl olur. Bu manada Farab (v. 338/950)ye gre hikmet, gerek mutluluun ne olduunu gsterir. Hikmete gre yaantsn tanzim eden hkim ise, o mutluluu elde eder. Bu ise ruhun var olu amacdr.382 Nazm Efendiye gre hikmet olmad zaman, hakiki ilimin dahi kiiye faydas yoktur.383 O, bu bilgiye sahip olanlarn ellerindeki ilmi, ruhu olmayan cesede benzetmektedir. lmin hikmetleri ise, beraberinde edebi ihtiva eder.384 Bu manada Fahreddin-i Raz (v. 606/1209); ilim, hikmet ve edebin edinilecei kaynan sadece ilah kelam olduunu beyan eder. Razye gre Allah ona (sya) kitab (yazmay), hikmeti Tevrat ve ncili retecek.385 ayetindeki hikmet, ilah kitaplara ait srlardr ve bu srlara, ancak akli ve eri ilimlerin kavranmasyla vakf olunur. Bu ilme vakf olanlarda gzel ahlak ve onlarn davranlarnda, bu ahlakn belirtileri gzlenir.386

379 380

Kbrs (Qubrusi), Mercy Oceans, s. 105. bn Arab, Marifet ve Hikmet, ss. 173-192. 381 Tirmiz, lim, 15; bn Mace, Zhd, 15; Suyut, el-Camus-sagr, c. 1, s. 402. 382 Kutluer lhan, Hikmet Md., TDV A, c. 17, ss. 505-506. 383 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 135. 384 Kbrs, Hak Dost 4, ss. 81, 88, 89. 385 l-i mrn: 3/48. 386 Raz, Fahreddin, Tefsiru Fahri Rz (Mefatihul-Gayb), c. 8, Drul-fikir, s. 59.

78

eyh Nazma gre hikmeti ihtiva eden ilim, kulun kendini bilmesiyle balar. Bu anlay Yunus Emrenin u dizeleriyle ifade etmitir:387 lim, ilim ilmektir, ilim kendin bilmektir, Sen kendin bilmezsen, bu nice okumaktr. Okumann manas ne, Hakk bilmektir, Okudun bilmezsin ya, o bir kuru ekmektir. Drt kitabn manas bellidir bir elifte, Sen elif dersin hoca, manas ne demektir?388 Kulun kendini bilmesiyle ilgili u Mesnev dizeleri, hikmetin ilimdeki gerekliliine misal olabilecek mahiyettedir. lim, bilgilerin yz binlerce eidini bilir de zlim herif, kendisini bilmez. O her cevherin mahiyetini bilir de, kendi cevherine gelince bir eee dner! Be hey lim, sen, ben caiz olan eylerle caiz olmayanlar bilirim dersin ama kendin caiz misin, ie yarar msn, yoksa acuze bir kocakar msn? Bundan haberin yok! Bu, caizdir, uygundur, dorudur; u caiz deildir, yanltr, uygun deildir bunu biliyorsun ama sen doru musun, eri mi? Bir de kendine iyice bak! Her kuman deeri nedir? Biliyorsun da kendi deerini bilmiyorsun. Bu ahmaklktr. Uurlu yldzlarla uursuz yldzlar biliyorsun; fakat sen uurlu musun, yoksa cemcenabetbiri misin? Buna bakmyorsun bile? Btn bilgilerin ruhu budur bu; maher gn ben kimim, ne hle geleceim; demen bunu bilmen gerek!389 Binaenaleyh eyh Nazma gre hikmet, nesnelere dair elde edilen hakiki ilimle elimeyen ancak, isel tecrbelerle yakn ve derinlik kazanm ilimdir. Bu ilim Allah(cc) tanmada ara olan dolayl bilgi olsa da, marifet ilminde olduu gibi direkt bilgi deildir. Hikmet ilminin kesbedilmesinde, kiinin kendini bilmesi balar. Bu bilgi ile dolayl olarak, Rabbini tanr.
387

http://saltanat.org/Player/TabId/266/VideoId/1325/Ilim-Ve-Edep-3042011.aspx; Sohbet, video arivimizde mevcuttur. 388 Timurta, Faruk, Yunus Emre Divan, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1980, s. 51. 389 Mevln, Celleddn, Muhammed b. Muhammed el-Belh er-Rm, Mesnev-i erf, Asl ve Sadeletirilmiiyle Manzm Nahif Tercmesi, Haz.: Amil elebiolu, MEB Yay., stanbul 2000, c. 3, b. 2648, s. 56.

79

a.3. lim ve Edeb likisi: Lgatte edeb; terbiye, iyi ahlk, zarafet, gzel muamele ve davran gibi anlamlara gelmektedir.390 Edeb, bu anlamlarnn dnda, izlenmesi gereken esaslar, grg kurallar gibi manalar da ihtiva eder. Bu yle bir melekedir ki; kiiyi, kt hl ve hareketlerden vazgeirir.391 Kabz-bast, havf-rec, ifrat-tefrit, arasnda bulunarak, kt hl ve hareketlerden korunma olarak da tanmlanmtr.392 Kurn- Kermde edeb kelimesi veya trevleri gemez. Hz.

Peygamber(sav)in hadis-i eriflerinde; eitme anlamnda kullanlmtr. Ashab- kiram, Kendisine muhtelif kabilelerin lehelerini nasl anlayabildiini sorduunda Hz. Peygamber: Beni Rabbim eitti (eddebeni) ve eitimimi (tedibi) en iyi ekilde yapt393 hadisini zikretmi ve edeb kelimesini, eitme manasnda kullanmtr. Cahiliye dneminde edeb; davet, kibarlk, alkanlk, adet, geleneksel tutum gibi manalarda kullanlm olsa da slam literatrnde anlam Kurn lleri ve Hz. Peygamber(sav)in snnetleri ile tanmlanmtr. Bununla birlikte edeb, kulu her trl hatadan koruyan; ilm, fikr ve rf deerler olarak tabir edilmitir.394 Tster edebi, dnya ehlinin, dindarlarn ve ariflerin edebi olmak zere snfta tarif etmitir. Bu tasnife gre gzel konuma, sanat ve siyaset bilgileriyle muamele, dnya ehlinin edebidir. Haddini bilme, arzu ve istekleri kontrol ve nefis terbiyesi, dindarlarn edebidir. Dindarlarn edebine ek olarak, ruhu korumaya ve gnl temizliine dikkat de, ariflerin edebidir.395 Mutasavvflar, iinde mm- Gazal (v. 505/1111) bu kelimeyi ele al biimiyle, onun en zengin manasn tanmlamtr. Farkl bir ifadeyle bu terim; dini, dnyev, tasavvuf, ahlak ve sosyal yaam sistemetize eden, ilke ve kurallar ihtiva ederek mana hududlarn geniletmitir.396 Sufler genelde iki
390 391

Firuzebad, Kamsul-muht, s. 58; bn Manzr, Lisnul-Arab, c. 1, ss. 93-94. Kueyr, Ebu Ksm Abdulkerim, Kueyr Rislesi, Ter.: Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar, stanbul 1999, s. 372; Shreverd ihbuddin, Avariful-Mearif, c. 2, Tah.: Cibir Halm Mahmud, Mahmud b. erf, Drul-Marife, Khire, s. 353; Uluda, TTS, s. 116. 392 Kn, Istlahatus-sufiyye, ss. 272-273. 393 Aclun, Kefull-haf, c. 1, s. 70. 394 Crcan, Tarifat, s. 14. 395 Serc, el-Lum, s. 195. 396 mam- Gazal, hyi ulmud-dn, c. 2, Haz.: Yedev Tebbna, Mektebe ves -tebea keriata fevter semmar, Kahir,e ss. 1-89.

80

trl edeb kabul etmilerdir: Birincisi ekl, zhir edeb ki bu; amelleri, riydan, mnafklktan, yaclktan korumaktr. kincisi de btn edebdir ki bu; kalblerdeki, ehvet, itiraz, irdede zayflk vs. gibi olumsuz eyleri temizlemekten ibarettir.397 Edebin stlahtaki bu tasnifi hususunda eyh Nazm- Kbrsnin herhangi bir ifadesiyle karlamasak da, zmnen edebin zahiri ve btn ynlerine deinilmitir. Mesel mutlak gayb leminde iman nimetinin kullara nasl datld hususunda sual etmek, kulun edepsizlii olarak addedilmitir ki bu sual, kavl olursa zahiri, kalb olursa btn edebe muhaliftir. Bu tasnife ek olarak Kbrsye gre edebler insanlarn avamna ve havasna gre de deimektedir. Yani, edebin bir dier tasnifi edebi yaayan kulun manevi makmna gre olmaktadr. Ona gre insan- kmilin riayet ettii edebler, avam- nsn riayet ettii edeplerden farkldr. Ancak her kul, takip ettii edeb iin nefsine muhalefet eder. Mesela insanlara eziyet veren bir ta yoldan kaldrrken avam- nsn ayayla ta itmesi edepsizlik olmaz ancak insan- kmil iin edepsizlik olur. nsan- kmil, o tan orada bulunmasnn ardndaki hikmetlere ve Rabbn tecellilere vakf olduu iin, fail-i mutlaka hrmeten o ta, eliyle alarak, kenara koymas icab eder.398 Bu misal ayn zamanda zahiri edebe delalet eder. lmin hikmet ve edebine haiz olma konusunda Nazm Efendinin, dem(as) ile eytan misallerini verdii ifadeleri yledir: lim sahibi olmasna ramen hikmetten ve edepten uzak olan eytan, yleyse beni azdrmana karlk399 diyerek iledii suu Allaha atfetti ve kovulanlardan oldu. Ayn durumda olan dem Peygamber(as) ise, Ey Rabbimiz! Biz kendimize zulmettik.400 diyerek zelleyi kendine atfetti ve istifarda bulundu.401 eytann kendine noksanlk izafe etmemesi yani, kendini kusursuz grmesi, belki buna bal olarak tekebbr, kibir, fke ve gurur sahibi olmas btn edebi haiz

397 398

Han, db, ss.283-285; arc, Mustafa, Edeb, TD A, c. 10, ss. 412-414. www.saltanattv.org/Ariv/Audio/EdepBuKapda(1986); Sohbete ait ses kayd arivimizde mevcuttur. 399 Arf: 05/16. 400 Arf: 05/23. 401 Kbrs, Hak Dost 4, ss. 81, 88, 89.

81

olmamasndan kaynaklanmaktadr diyebiliriz. Suu Allaha yklemesi ise, btnda yaanan edep zaafnn, fiilde edebi terkine sebep olmutur. demin cennetten dnyaya gnderilme sebebi, eyh Nazma gre, edep talimidir. Bu edeb, tevzu talimiyle balar. Tevzunun zdd olan tekebbr, edepsizliktir. Tekebbre brnmek, mutlak manada azamet ve izzet gerektirir. Bu sfatlar mutlak manada haiz olan Allah(cc)n kapsna, insan ancak edeple ve tevzuyla gider. Nazm Efendi, bu durumu yle izah etmektedir: el-Azametu lillah ve el-izzetu lillah ve el-heybetu lillah. Allaha benlikle varan, kovulur. Hilikle varan kabul grr. lim, edepsiz kulda benlie (megalomania) ve ucuba (narsizm) sebep olur. Ben demeye kullun hakk yoktur. Ene deme hakk, yalnz Allahndr. phesiz ki Ben, Allahm402 Hz. Peygamber o makma kulluk davas ile vard. Ben demedi.403 eyh Nazmn bu ifadelerini genel tasavvuf anlay ile birlikte dndmzde, Hz. Peygamber(sav)in vard makm olarak mirac, hatrlanmaktadr. Mirc hadisesini haber veren ayete Ebu Ali Dekkakn (v. 405/1015) yorumu, Kbrsnin bu ifadeleri ile ilgili grlmektedir. Eb Al Dekkak, "Kulunu bir gece Mescid-i Harmdan, evresini mbarek kldmz Mescid-i Aks'ya gtren (Allah) her trl eksiklikten mnezzehtir.404 ayetinde Peygamberin (sav), dnyada en erefli vakti olan Mirc gecesindeki halinin, kullukla nitelendirildiine dikkat ekerek, kulluktan daha erefli bir eyin olmadn sylemitir. Bundan dolay Dekkaka gre, eer kulluktan daha deerli bir isim olsayd Allah(cc) ayetinde, mirac anlatrken, Peygamberini(sav) onunla isimlendirirdi405 Benzer ekilde eyh Nazm, fahr-i kinat (kinatn vnc) olan Hz. Peygamber(sav)in dhi, kinat temsilen kt divanda benlikle deil, kullukla kyam ettii anlam kmaktadr.

402 403

Ta H: 20/14. http://saltanat.org/Ilim-Ve-Edep-3042011.aspx; lgili kayt video arivimizde mevcuttur. 404 sr: 17/01. 405 Ate, Sleyman, Kurn Ansiklopedisi, c. 1-19, Kuba Yaynlar, stanbul Tarihsiz, c. 21, ss. 391392.

82

Nazm Efendiye gre ilme hikmetiyle vakf olan kul, edebi de haiz olur. Hikmetsiz ilim sahipleri ise, blis gibi, edebe muhalif sz ve fiiller sergileyebilirler. Bu noktada edep kavram da, hikmet gibi, ilmin ruhu olarak tabir edilmitir.406 Edeb sahibi slikin, hikmet ve marifete nasl vasl olacan eyh Abdullah- Dastan eriat, tarikat ve zikr kavramlar ile izah etmitir. Bu izaha gre marifete vasl olmann en nemli kanunu, edebe riayettir. Edebe riayet ise, sadece eriata skca balanmaya baldr. nk tarikat, edebin ruhudur.407 Edebin ikmali tefekkrle, tefekkrn cazibesi ise zikrullah ile artar. Her anda Hakk(cc)n rzasn tefekkr etmek, amelde cehdetmek edebi ikmal eder. Ancak kulun cehde sarlmas, eyh Abdullaha gre, onu maksuduna vasl edeceine inand iin deil, eriatn ve tarikatn emri olmasndan dolay olmaldr.408 Edebin ikmaline vesile olan tefekkr konusunu, eyh Nazm, gaflet ve zikirle birlikte ele almtr. eyh Nazm Efendiye gre kul, tefekkr ile gafletten kurtulur ve iinde bulunduu an idrk ederek, Hakk Tela iin yaar. Yani bu anlar zaman zaman idrk eden ve bu anlar kendinde daim bir idrk klanlar, makmlar kat eder. Bu makmlarn st derecelerinde Allaha kul olma vardr.409 eyh Nazm ilim ile edep arasndaki fark Yunus Emrenin bir iiri ile yle ifade etmektedir: Ehli irfan meclisinde aradm, kldm talep, lim en geridedir; illa edep, illa edep limle insan yrmez. Edeb ile yol alr. eytan ilmi oktur. ncili, Zeburu ve Tevrat da bilir ancak, edebi olmad iin kovulmutur.410 zetle eyh Nazma gre mmin, hikmet ile varlklar ve marifet ile Rabbini tanr. Bu balamda, mminin Rabbiyle ve kinat ile olan muamelatndaki
406 407

Kbrs, Hak Dost 4, ss. 81, 88, 89. K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 61. 408 Ayn eser, ss. 62, 63. 409 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 142; Ayrca Bu tezde bkz. Kulluk Makam (bid). 410 http://saltanat.org/Ilim-Ve-Edep-3042011; 2011 ylnda yaplan sohbet, video arivimizde mevcuttur.

83

ly, edeb belirler. Dolaysyla hikmeti ve marifeti artan mminin, edebi de artar. Bu edebin esas kulluk ve tevazudur.

b. VEL-EVLYA: oulu evliya olan vel kelimesi lgatte; sevilen, dost, Sdk ve yardm eden ve gren kii anlamna gelmektedir. Yaknlk ve kurb anlamndaki ve-la kknden tremi olan vel, dmann zdd, dost, yar, arkada,411 Hakk mhede ile Onda fn olmak manalarna gelmektedir.412 Bu kelime mtaklaryla birlikte Kurn- Kermin birok yerinde zikredilmitir. Baz yerlerde kelime manasyla413 meal edilen bu kelimeye; mlik, efendi414 gibi anlamlar da verilmitir. Vel kelimesi, ayetlerde fil ve meful olmasna gre de deiik manalar alr. Allah(cc) iin vel ve mevl, sadece fil olarak gelmitir. Bu ayetlerde vel, kulunu seven, ilerini gren, yneten olarak anlamlandrlr. Kul hakknda vel kelimesi hem fail hem de meful anlamnda kullanlr. nk benim velim, Kitab' (Kur'an') indiren Allah'tr. O, btn salihlere velilik eder.415 ayetinde olduu gibi vel kelimesi mef'l olarak geldiinde, ilerini Allah(cc)n grd, kendi nefsine brakmad, koruyup kollad kimse anlamnda meal edilir. Vel fail olarak geldiinde, Allaha bal, Onu seven, Ona kar kulluk grevini yerine getiren kimse olarak meal edilmitir.416 Tasavvuf stlahnda vel, bu kelimenin Kurndaki hem fil hem de, mefl anlamlarn ihtiva etmektedir. Yani Allah(cc)n kendisini sevdii, ilerini grd kul olan vel, Allah(cc)a bal, Onu seven kiidir. Vel, gizlide ve akta Allah(cc)n buyruuna uymas gerekir. Tasavvufta veli, Allahn nimetleri zerine devaml olan kuldur. oulu evliya olan veli, isyanlardan uzak duran, hem alen hem

411 412

Firuzebad, Kamsul-muht, s. 1344; bn Manzr, Lisnul-Arab, c. 15, ss. 401-402. Tehnev, Kef, c. 3, s. 1805; Crcan, Tarifat, s. 275; sfehan, el-Mfredt, s. 533. 413 Mide: 5/57; Muhammed: 47/11 Bakara: 2/257; l-i mran: 3/50; Nis: 4/33; Meryem: 19/5. 414 Nahl: 16/76. 415 Araf: 7/196. 416 Ate, Kurn Ansiklopedisi, c. 22, ss. 190-194.

84

de gizli hallerde Hakkn hukukuna riayet eden ve devaml taat zere olan, rif kii gibi anlamlara da gelmektedir.417 Veli, Allah(cc)n hitabna, Nazm Efendinin ifadesiyle, Hatifr-Rabbnye (Rabbn telefon/ba) tabi olan kimsedir.418 Yani vel ilham alr. Allah tarafndan feyz yoluyla kalbe dolan, duyulan ve kefedilen eye Arapada ilham denir. 419 eyh Nazma gre vel, mirac gecesinin esrarn ilham ile anlar. nk velayet srr, mirac srr420 kalbine kefolan kimsede olur.421 Nazm Efendiye gre vel, kalbine gelen ilhamlar ile konusa bile, senetsiz sz sylemez. Evliyann szlerinin senedi Kurn ve hadis olur.422 eyh Nazm- Hakknnin ilham manasnda kulland hatifr-Rabbn, ska kulland bir terimdir. Bu terim, Slem (v. 367/977)nin Tabakatnda, ilk dnem suflerinden, Bayezd-i Bistm (v. 261/875)nin hatefe liy hatifen eklindeki ifadesi olarak zikredilmi ve ilham manasnda kullanlmtr.423 Evliyalar, Hz. Peygamber(sav)e giden ve Allah(cc)a ulaan saadet yolunun klavuzlardr.424 Nazm Efendinin sohbetlerinde ve Hakkniyye yolunun farkl meclislerinde yaplan sohbetlerde425 evliya saysnn 124 bin olduu ifade edilmektedir. Nazm Efendi bu saynn hi deimediini, vefat eden evliyann yerine yenisinin getirildiini ifade etmitir.426 Hakkniyye silsilesi ierisinde bu rakam eyh erafeddin-i Dastan (v. 1368/1936) ve Ebu Muhammed-i Meden (v.

417

Crcan, Tarift, s. 275; Isfehn, el-Mfredt, s. 533; Tehnev, Kef, c. 2, s. 1805; Uluda, TTS, s. 358. 418 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 29. 419 Firuzebad, Kamsul-muht, s. 1160; Crcan, Tarifat, s. 35; sfehan, el-Mfredt, s. 555; Cebeciolu, TTDS, s. 305; Uluda, TTS, s. 184. 420 Bu tezde bkz. Dier Konulardaki Grleri/Mirac. 421 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 38. 422 Ayn yer. 423 Slemi, Ebu Abdurrahman Muhammed b. Huseyn, et-Tabaktus-sufyye ve yeleyhi zikrunnisvetil-muteabbidtis-sufiyye, Tah.: Mustafa Abdlkadir Ata, Drul-kutubul-ilmiyye, Beyrut 2003, s. 69. 424 Kbrs, a.g.e, s. 91. 425 eyh Hiam Kabannin grntl sohbetleridir. lgili sohbetler, video arivimizde mevcuttur. 426 Kbrs, Hak Dost 4, s. 216.

85

1345/1913) tarafndan zikredildii tesbit edilmitir. eyh erafeddin-i Dastan 124 bin evliyay misak bahsi ile ilgili olarak zikretmitir.427 eyh Nazm- Kbrsye gre Hz. Peygamber(sav), mmetini yevmulezelden beri tanmaktadr.428 mmetinin ileyecei gnahlar gren Hz. Peygamber(sav), kendisine yardmclar olarak 124 bin evliyay almtr. Bu husus Hz. Peygamberin(sav), emin sfatyla ilgili olarak incelenmitir.429 mm- Rabbn (v. 1034/1624)ye gre evliyann bu vazifesi, bir snnetullahn devam gibidir. Eski eriatlerde, ululazm peygamberlerin vefatndan sonra, o peygamberin eriatini glendirecek yeni bir peygamber gnderilirdi. Hz. Peygamber(sav), tm peygamberlerin sonuncusu olduu iin ve Onun eriati hi deitirilmeyecei iin, Onun mmetinin limleri, peygamberler gibi oldu. Yani eriati glendirmek ii, evliyaya tevdi edildi.430 Hz. Peygamber(sav)in ilk peygamberlik ykn tayanlar, Hz. Ebu Bekir ve Hz. mer(ra)dir.431 Allah(cc)n haber vermesiyle dnyann ve ukbann hakikatlerini gren Peygamberler(as), kavimlerini ve mmetlerini, bu hakikatlere sevk etmek gayesiyle hem mjdeleyici, hem de korkutucu olmulardr. Bu ilmin varisleri ve peygamber yardmclar olarak vel kullar ise, ayn usul ile evresindekilere havf-reca dengesi oluturmulardr. Kbrsye gre gnmz evliyas, halka sadece mjdelemekle vazifelidir. Zira amz insanlar, dini deerlerleri yaklalmayacak kadar korkutucu; madd deerleri ise, zarur ve sevimli telakki etmektedirler. eyh Nazm insanlarn bu kan, yaban atlara benzetmitir. Bu misale gre kamakta olanlar korkutmak, onlarn daha ziyadesiyle kamasna sebep olur. Dolaysyla onlarn nce yakalanmas gerekir ki, bunun iin kement vazifesi grecek ey, mjde ve recadr.432

427 428

Burkay, Menakb- erefiyye, ss. 25, 39. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 69. 429 Bu tezde bkz. Yaratl ve Varlk ile lgili Kavramlar/d.Hz. Peygamber(sav). 430 mam- Rabbn, Mektubt, Vakful-hls, stanbul 2002, Mek. No: 209. 431 Ayn eser, Mek. No: 251. 432 www.nakibendi.org.tr/ariv/ses kayd/edep; 1986 ylnda yaplan sohbetin ses kaytlar, arivimizde mevcuttur.

86

eyh Nazm Efendi, evliyaullahn u vakte ok nem vererek o vakitlerdeki tecelliyi kazanabilmek iin gayret sarf ettiklerini sylemitir. Bunlar; ikindi ile akam arasndaki vakit, akamla yats arasndaki vakit ve teheccd vaktidir.433 zellikle teheccd vakti evliyann ortak kurbiyyet vaktidir. Nazm Efendi, o vakitte kim bulunan evliyaya, Allah(ac)n hazinelerinden hediyelerin, bu ie memur melike ile inzl olduunu ifade etmitir.434 Her evliyann kendisine has bir srr olduunu syleyen Kbrs, bu srr, Allah(cc)n kalblere indirdii ilim olarak ifade etmitir. Bu velayet ilmi, eyh Nazma gre, Allah yolunda cihat edildii, nefsin ve eytann davet ettii hev ve heveslere dalnmad zaman elde edilebilir. Nazm Efendi, Allaha kar gelmekten saknn ve bilin ki, Allah kendisine kar gelmekten saknanlarla beraberdir.435 ayetini delil getirerek, takva sahibi olan kulu, Allah(cc)n terbiye edeceini ifade etmitir.436 Bu ifadelere gre mmin; gybet, hased, kibir, fke, hrs, tamah, ehvet, riy, istihz gibi ahlak- zemmelerden arnd zaman velayet ilmine ular ve kendisine velayet srlar alr. Allah dostlarnda vurgulanan bir dier husus ise, bu yolda takva zere olmalardr. Allah(cc) tarafndan terbiye edilmi muttaki kullar, yani Allah dostlar, zulmeti kaldrc, muhabbeti celbedici ve mahlukta faydal olan kullardr. Byezid-i Bistminin grlerinden hareketle, velnin en belirgin zellii; rza, tevekkl ve sabr halinde olmas ve kerameti bulunmasdr.437 eyh Nazma gre evliya, iman atiyye olarak grd iin, imann kendisinden alnmas korkusunu yaayandr. Zikri ise kendisine bahedilen en byk nimet olan imana, kretmek iin yapar.438 Bu manada evliya ile bid kavramlar

433

Teheccd namaznn klnd vakittir. Yats namazndan sonra henz uyumadan veya bir sre uyuduktan sonra kalklp klnan gece namazdr. Sevab pek ok olan bu namaza Peygamberimiz (sav) devam ederdi. En az iki, en fazla sekiz rekattr. Bkz. entrk, Ltfi-Yazc, Seyfettin, slam lmihali, DB Yay., Ank. 2009, s. 199. 434 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 47. 435 Bakar: 2/194. 436 Kbrs, a.g.e., s. 68. 437 Bistm, Hayat Eserleri Fikri, s. 115. 438 Kbrs, a.g.e., s. 41.

87

ayn ekilde kullanlr. nk hakiki kul, hayrn da errin de Allah(cc)tan olduunu bilerek ubudiyeti terk etmeyendir. Allah(cc) kullarndan istediini hayra, istediini erre havale ettii iin lim, Allah(cc)n hkmn sorgulamadan sadece kulluuna kar krn edebiyle megul olandr.439 Sonu olarak vel kavramnn tanm, her sufnin bak asna gre, eitlenmi olsa da, stlahtaki vel kavram teekkl etmitir. Mesel Hallac- Mansra gre evliy, hamet ve heybet sahibi, mahbubuna vuslat ile kalbi ferah bulmu, halleri kendi tasarrufunda, nefsinin tasallutunu iradesinin kontrolne alm, belalarn bykleriyle imtihan olan, ilah tecellilere ve srlara vakf olan zttr.440 Bu tarif zerinden eyh Nazmn ifadelerini deerlendirecek olursak vel, hakiki kulluk erefine vasl olmu, abiddir. Hayrn da errin de Allahtan olduunu idrak ederek, her an rza halindedir. Bu ifadelerde tarif edilen zt, Hallacn ifadelerinde, vuslata eren ve ferah bulandr. Ayn ekilde eyh Nazmn ifadelerinde Hatifr-Rabbnye (Rabbn telefon/ba) tabi olan kimse, Hallacn ifadelerine gre, ilah tecellilere ve srlara vakf olandr. eyh Nazmn ifadelerinde Hz. Peygamber(sav)e varis olan evliy, Hallacn bakyla, bel ve nusubetlerin byklerine urayanlardr. nk peygamberler, dier insanlara nisbeten bela ve musibetlerin byklerine uramlardr. zetle tm bu ifadeler mterek bir anlay temsil eden vel kavramnn, farkl alardan tarifleridir.

b.1. Velayet: Vel fiilinin masdar olan velyet; birbirine yaklama, yaknlk, yardmc, dost olma, akrabalk, emirlik, sultanlk, valilik vb. anlamlar ihtiva eden bir kelimedir.441 te o durumda velayet yalnz hak olan Allaha mahsustur"442 ayetinde getii gibi velayet, birka yerde, koruma, koruyuculuk anlamnda kullanlmtr.443
439 440

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss. 82, 83. Hallc, Mansr, el-Amlul-kmile, Tah.: Ksm Muhammed Abbas, Riyad el-Rayyes, Beyrut 2002, ss. 221-222. 441 bn Manzr, Lisnul-Arab, c. 15, s. 401; Firuzebad, Kamsul-muht, s. 1344.

88

Velayet kavram, kendi kknden tremi bir sfat olan vel kelimesi ile de anlamlandrlr. Seven, koruyan yahut sevilen korunan anlamna gelen vel ayn zamanda, kiinin en yakn demektir. Kurnda Allah(cc), mminlerin hem velsi, hem de mevls olarak kullanlm, fakat inananlar hakknda sadece Allahn velsi olduklar belirtilmitir. Tasavvuf stlahnda velayet; Allah(cc)n kulunu, kulun da Mevlsn dost edinmesi, nefsinin tasallutundan kurtulan kulun, Hak ile kaim olmasdr. Allahn, kuluna isimleriyle tecellisi, kulun Hak ile halkta tasarruf etmesi gibi manalar verilmitir.444 Tehnev iin velyet, Hak ile halkta tasarruf etmektir. Nbvvetin btn yndr. Nbvvet, zhirde haber vermek, btnda ise nefislerde tasarrufta bulunmaktr. Bu manada evliy, enbiy gibi gnllerde tasarrufta bulunur.445 Dolaysyla velayet; kurb ve temkin makmlarna vasl olmak, nefsi terbiye etmek ve Hakkn dostluunu kazanmak anlamna gelir. Velayetin art, keramet zuhur ettii anlarda, bunun bir tuzak olabileceini dnmek ve imtihan uuruyla korkuya kaplmaktr. Bu durumdaki korku, Hakka olan yaknl ve dostluu kaybetme korkusudur.446 Yakb-u erh, vel kelimesinin gramer yapsna da deinerek, bunu meful manasyla fail kalbnda bir kelime olup Allahn iini zerine ald kii olarak tanmlar. Konuyla ilgili Ve O (Allah) Salihlerin mtevellisidir.447 yetini verir ve burada geen yetevell kelimesinin mbalaa bildirdiini, failinin O (Allah) olduunu belirtir. Dolaysyla yette O, kullarnn ve hibir zaman isyana dmeyip taat zere olanlarn mtevellisidir448 anlamnda meal etmitir.449

442 443

Kehf: 28/44. nanp da hicret etmeyenlere gelince, onlar hicret edinceye kadar onlarn velayetinden size bir ey yoktur. Enfl: 08/72. 444 Crcan, Tarifat, s. 275; Isfehan, el-Mfredat, s. 533; Uluda, TTS, s. 378. 445 Tehnev, Kef, c. 2, ss. 1805. 446 Kn, Istlahatus-sufiyye, s. 79; Kueyr, er-Risle, ss. 292-293; Cebeciolu, TTDS, s.696. 447 Arf, 7/196. 448 Arf, 7/196. 449 Haksever, Ahmet Cahit, 15. Yzyl Bir Trk Sufisi: Yakub- erh, Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2005, s. 248.

89

Velayet kavram, bn Arab ile birlikte, daha nce nveleri bulunan insan- kmil kavramyla ilikilendirilmitir. Bu kavramn tasavvuf literatrne yerlemesinde bn Arabnin nemli derecede tesiri olduu bilinmektedir. Bir gre gre insan- kmil dncesi, randaki slam ncesi din anlaylar ve Yeni Eflatunculuk olmak zere eitli kltrler ile slam irak felsefesi, 450 tasavvuf kltr ve ayetlerle hadislerin uzlatrlmasndan ortaya kmtr.451 eyh Nazma gre vel, velayet makmnda olan kiidir. Velayet makm ise nbvvet makm gibi vehb deil, kesbdir. Yani nbvvet makm allarak kazanlmaz lakin velayet mertebeleri kullarn gayret ve cehdine baldr.452 Nazm Efendi velayet ilmi iin u alt ilmin art olduunu ve vel kalbine dkldn ifade etmektedir:453 Hakikatul-feyz454, hakikatul-irad455, hakikatut-tay456, hakikatuttevessl457, hakikatut-tevecch458, hakikatul-cezbe.459 eyh Nazm- Kbrsnin eserlerinde ve sohbet kaytlarnda bu hakikatlerin tafsilat ile ilgili ifadelere rastlanmamtr. bn Arabnin (v. 638/1240) hakikat ilimleri mevzuundaki izahlar, bu balamda, bizler iin aklayc olmaktadr. bn Arab bu hakikatleri, ulv hakikatler, sfl hakikatler ve berzahla ilgili hakikatler olmak zere, mertebe zerinden ele almtr. Mukaddes Zta, mnezzeh sfatlara, Kn emrinden doan fiillere ve bu fiillerin sonularna ynelik olan hakikatler bunlardandr. Bunlarn berzah lemindeki karl olan hayali keiflerinin bilinmesine ynelik hakikatler, insanlarn manev hastalklar ve tedavilerine ynelik hakikatler de bunlardandr.460 Bu balamda eyh Nazmn hakikatul-irad ve cezbe kavramlar, manevi hastalklar ve devalaryla ilgili hakikatler olarak dnlebilir.
450

rkyye terimi, slam dnce tarihinde, bilginin kayna olarak akl yrtmeyi (istidlal) temel alan rasyonalist Me felsefeye kar mistik tecrbe ve sezgiye (kef, zevk, hads) dayanan teosofik dnce sisteminin addr. Kaya, Mahmut, rkiyye, TDV A, c.23, s. 435. 451 Aydn, Mehmet S., nsan- Kmil, TDV A, c. 23, s. 330-331. 452 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 27. 453 Ayn eser, s. 68. 454 Allahn Nru Bahsinde feyz anlay incelenmitir. 455 Mrid-mrd Bahsinde ird anlay incelenmitir. 456 eyh Nazmn ahsi tay tecrbesi eyh Abdullah Dastan balnda incelenmitir. 457 Bu tezde bkz. Yaratl ve Varlk Nuru ile lgili Kavramlar/d.Hz. Peygamber(sav) . 458 Bu tezde bkz. Makamlar ve Seyr u Slk ile lgili Kavramlar/e.Rabta-Murakabe. 459 Bu konuda tafsilatl izaha rastlanmamtr. 460 bn Arab, Marifet ve Hikmet, ss. 69-73.

90

Bununla birlikte hakikatul-feyz, cezbe ve irad, mnezzeh sfatlara ynelik hakikatler olarak dnlebilir. eyh Nazmn hakikatut-tay ve tevecch gibi kavramlar, bn Arab terminolojisinde, berzah lemindeki hakikatlerin bilinmesi ve bunlarn mhede lemine indirilmesi ile ilgili hakikatler olarak incelenebilir. Nazm Efendi limler hi phesiz Peygamberlerin varisleridir.461 hadis-i erifine dayanarak, vellerin Peygamber varisleri olduklarn syler. Evliyann nasl Peygamber(sav) varisleri olduklar, misak (yevmul-ezel) bahsinde ontolojik ynden ele alnmtr. Bu tr izahlar Nazm Efendinin vekillerinden olan eyh Hiam ve eyh Adnan tarafndan yaplmaktadr. eyh Abdullah- Dastanden nakledilen ve yorumlanan bu bilgiler, Tarikat- Hakkniyye ierisinde nemli yer tekil eder. Her ada yaayan evliyaya tevars eden bu srlarn hakikt-i Ahmediyyeden yansdn syleyen eyh Hiam, sz konusu tevarsn, evliyalar arasnda kalb iletiim vesilesiyle olduunu ifade etmitir.462 Bu bilgilerin zn semav hakikatler oluturduu iin, kiiden kiiye deien dorular deil, her marifet ehlinin tasdik ettii dorulardr. eyh Hiam bunun en bariz rnei olarak Peygamberlerden ve filozoflardan bugne kadar gelen bilgileri rnek vermitir. Filozoflar, birbirini tenkit ederek dorular arar ancak nbvvet ilmini haiz nebler, birbirini tasdik ederek dorular tebli ederler.463 Her ne kadar evliyalar Hakikat-i Ahmediyyeden beslenseler de, Peygamber(sav)e ait bu hakikati hibir evliyann idrak edemeyeceini ifade eden eyh Hiam, her evliyann bu hakikati kendi derecesi nisbetinde tanyabileceini sylemektedir.464 Hakkniyye vekilleri ve yaynlar tarafndan savunulan bu anlay, sufler tarafndan benzer yollarla ifade edilmitir. Mesela Bursevye (v. 1137/1725) gre

461

Aclun, smil b. Muhammed el-Cerrh, Keful-haf ve muzlul-ilbs, c. 2, Tah.: Said b. Hfz, Mektebetul-Kudus, Yersiz 1351, s. 83; Muhammed. b. Muhammed Sleyman, Cemul-fevid, z Yay., stanbul 2009, c. 1, s. 49. 462 www.sufilive.com/02262007-AwliyaTelepathy; Grntl sohbet video arivimizde mevcuttur. 463 www.sufilive.com/060507SeektruthandReality; Grntl sohbet video arivimize mevcuttur. 464 www.sufilive.com/020909-msh-oakland-gssl-intro-noonecandenywhatawliyahsay; Grntl sohbet video arivimize mevcuttur.

91

ilah zuhurun ilk balangc olan mutlak gaybdan sonra, Hz. Peygamber(sav)in ruhaniyeti aikr olmutur. Yani varlk lemindeki her eyin balangc ve kayna, Onun nrundan domu ve yaylmtr. Hz. Peygamber(sav)in birisi nbvvet, dier velyet nru olmak zere iki nru vardr. Hz. Peygamber(sav)in fan leme vedasyla, nbvvet nrunun zahire ait ksm eriatta kalmtr. Batnna ait srr ise, hakikat-i Muhammediyyedir. Velyet nru ise, nbvvet nrunun batndr. Veller bu nurdan feyz alrlar. Nebnin nru asl, dier nurlar zll olduundan; velinin kendi haliyle ilgili iddiaya kalkmas yasak bilinmi ve yerilmitir. Bursevye gre Hz. Peygamber(sav)in nru gne gibi, velinin nuru ise n gneten alan ayn nuru gibidir. Bu hikmete binaen mmetin limleri, ben srilin peygamberleri gibidir.465 Abdlkerim-i iliye (v. 832/1428) gre, Hz. Peygamber(sav)in velyet nrunu mhede eden vel kullar, Muhammed kemalt bulunduu hal zere deil, gren kiinin kendi kabiliyeti miktarnca grr. Zira Hz. Peygamber(sav)i, kendi zel makmnda, Kendisinin dnda kimse grmeye g yetiremez.466 Evliyann tasarruf ve manev kudretlerini rneklerle izah ettii bir sohbetinde467 Nazm Efendi, bu tasarruflarn kullanlmadaki yetkilerini Peygamber Efendimizin(sav) Muhbir-i Sdk sfatyla iliik anlatmtr. Buna gre kyamete kadar olacak hadisattan haber vermi olan Hz. Peygamber(sav)in yolunda olan veli kullar, haber verilen bu alametlere kendi dnemlerinde muhalif ameller ilemekten hy ettikleri iin, velayet tasarruflarn kullanmazlar.468 Nazm Efendiye gre evliya, Hz. Peygamber(sav)in emriyle tasarrufta bulunur. Nazm Efendi bu dncesini u ekilde ifade etmitir: Peygamberden evliyaya Sizin isminiz zikrolunan meclise bir hizmette bulunacaksnz diye emir vardr. Bu yzden evliya

465 466

Bursev, erh-i Salavt, ss. 84-88. Cil, Abdlkerim, Kemltul-ilhiyye fis-sfatil-Muhammediyye, Tah.: Asm brahim eazal edDekav, Ter.: Cevher Caduk, lkharf Yay., stanbul 2011, s. 299. 467 Ellerindeki velayet nrunu atklar zaman herkesin hakla btl kolayca ayrt edebileceini, nazarlaryla mmet-i Muhammed zerindeki zulmat kaldrmakla grevli velilerden bahsettii bir sohbetinde evliyann tasarruflar ynnde rneklerin verildiini gryoruz. Alddin-i Atrn szn de rnek vermitir: Eer eyhim ah- Nakbend Hazretleri tevecch yaparsa yeryzndeki btn kullar velayet makamna oturtabilecek kudreti vardr Bkz. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss. 66, 67. 468 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 67.

92

bu meclislerde ya ruhaniyetleri ile hazr olurlar ya da, lem-i berzahtan nazar ederler.469 Evliynn hizmeti mevzusu, velayet ve vel kavramlarnn mahiyetini anlamada mhimdir. Abdullah- Dehlev (v. 1240/1824)ye gre velayet ve evliynn hizmeti, Hz. Peygamber(sav)in nbvvetinin ve insanla hizmetinin halefidir. nsanln akaidini, amellerini, ihlas ve ihsanlarn slah etme vazifesini bu dnyada if eden son Peygamber(sav)den sonra hilafet balamtr. Zahirde meliklerin eliyle yrtlen hilafet, batnda, mmetin ulemas ile if edilmektedir. Bu manada velayet; Hz. Peygamber ile insanla inen nru tamamlamak, kelimetullah al etmek ve Allah(cc)n vadini yerine getirmek olan nbvvet gayesini, 470 nihayete erdirmektir. Hz. Allah(cc)n kullarna ltfu olan nurun tamamlanmas, 471 evliyann insanlara bir hizmeti olarak da ifade edilmitir. Abdullah- Dehlev, evliyann hizmetini ana maddede zetlemitir: 1- Hz. Peygamber(sav)in balatt, emrettii, mjdeledii ve vadettii ileri tamamlamak. 2- Nbvvet yolundaki bar, harb, eriat ve siyaset usulyle, asr- saadet toplumunu yeniden teekkl etmek. 3- mmet olarak bu amalar dorultusunda, Hz. Peygamber(sav)e layk olmak, snnetlerini yaatmak ve vgye layk bir rahmet toplumu olmak.472 Evliynn sz konusu vazifesi hakknda benzer aklama Nazm Efendi hakknda dua yazlm bir eserde paylalmtr. Esere gre olduu evliya, Hz. Peygamber(sav)in yardmclardr. Evliyalar bulunduklar adaki mmetin aff iin edenlerdir. Teheccd namazlarnda sorumlu mminleri Peygamber(sav)e arz eden evliyalarn kimi bir Mmin, kimi 200 milyon Mminin

469 470

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 85. Onlar Allahn nrunu azlaryla fleyip sndrmek isterler. Allah ise, nrunu tamamlamaktan baka bir eye raz olmaz. Kfirler isterse holanmasnlar! Tevbe: 9/32 . 471 Andolsun, Allah, mminlere kendi ilerinden; onlara yetlerini okuyan, onlar artp tertemiz yapan, onlara kitab ve hikmeti reten bir peygamber gndermekle byk bir ltufta bulunmutur. Oysa onlar, daha nce apak bir sapklk iinde idiler. l -i mrn: 3/164. 472 Simakulun, Muhammed Ber, Dehlev ahul-velyullah, Daru bn Hazm, Beyrut 1999, ss. 156160.

93

aff iin dua eder.473 Bu anlay eyh erafeddin yle ifade etmitir: la yevmilkyam, sonraki asrlarda mmet-i Muhammedi ird ve hidayet etmek iin Rasullullah(sav)n havass- mmetinden mrid-i kiram tayin ve tahsis buyurdu. Her mrde, ka kiiyi davet ve irda memur olunduu bildirdi. Bu suretle ahdu misak alnd.474 eyh Nazm Efendiye gre, Peygamber(sav) ile evliya arasndaki iliki, bir lokomotif ile ona bal 124 bin vagon eklinde temsil edilmitir. Bu temsile gre kimi vel, lokomotife yakn vagonlar gibi Peygamber(sav)e ok yakndr. Bu vel kullar, Peygamber(sav)le dorudan irtibat halindedirler. Kimileri ise arka vagonlar gibi lokomotife uzaktr yani, Peygamber(sav)i glgeler eklinde grr. Hz. Peygamber(sav) ile evliya arasndaki bu ba rabta ile balayan muhabbet oluturmaktadr.475 Kbrsye gre bu muhabbet, ayn zamanda, Mminin kalbindeki nurun parlamasna, vesiledir. Bu muhabbet ile kalb kandili tutuur ve etrafn aydnlatr.476 eyh Nazm- Kbrsye gre evliyada da enbiyada olduu gibi bir kuvvet-i tevhd bulunmaktadr. Bu kuvvet neblerin kalblerinde toplanmken, vellerin vcutlarnda dank olarak bulunmaktadr. Bu hikmeti Peygamberimize(sav) ikram edilen zehirli kuzu hadisesi477 zerinde Hz. Ali(ra) ile mukayeseli izah etmitir. Bu izaha gre velayet makmnda bulunan kullarn tevhd kuvvetleri, tm azalarnda bulunmaktadr. Bu halden daha kemal makmlarda ise kuvvet, kalbte toplanmtr. Bu makmda bulunan nebinin vcudu ve azalar, bu kuvvetin hi bulunmad beerin vcudu ve azalar ile ayn olduunu eyh Nazm yle ifade etmektedir: Peygamber (aleyhi salatu ves-selam) bir lokma yese ona dokunurdu. Hz. Ali Efendimiz (ra) hepsini yese bir ey olmazd. Brak o zehirli koyunu, btn dnyadaki
473 474

Mirahmadi, Sufi Meditation, s.15. Burkay, Menkb- erefiyye, s. 24. 475 Mirahmadi, a.g.e., s.16. 476 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 15; Ayrca Bkz. Yaratl ve Varlk Nuru ile lgili Kavramlar/a. Allahn Nuru. 477 Hz. Ebu Hureyre(ra) anlatyor. Yahudilerden bir kadn, Rasullulah(sav) zehir katlm bir koyun hediye etti Rasulullah(sav) zehirli lokmay alr, ancak vahyen zehirli olduu bildirilir, yutmada n tkrr. Durumu sofradaki ashaba duyurur ama, bu esnada lokmasn yutmu olan Bir b. Bera zehirin tesiriyle lr (4974). Bkz. Canan, brahim, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, c. 14, Aka Yaynlar, Ankara 1995, s. 191.

94

ne kadar zehirler varsa, Hz. Ali hepsini yese, yakar bitirirdi. Onun klna bir ey olmazd. Peygamber-i Zian ona tahamml edemezdi. Eh imdi Hz. Alinin derecesi daha m fazla? Hayr! imdi sizin sorunuza mnasip hikaye ile cevaptr bu. Peygamber-i Zian o kuvvet-i tevhdi azadan kalbe toplam bulunuyordu. Hz. Ali Efendimiz daha btn azasnda olduu iin ona tesir olmazd. Onun her azasnda hal kuvveti var. Yakar. Ona o zehrin hkm yok. Lakin kemal makmna doru o kuvvet, kalbin iine doru indii vakitte, vcut yine eski halinde olur.478 Kbrsnin fena ve bek anlaylar stlahtaki tanmlamalardan farkl deildir. Bu konuda nemli bir alma olan Menzils-Sirn eserinin mellifi Abdullah- Ensar (v. 481/1089) fena kavramn, Hakkn dndaki eylerin, ilmen sonra cehden, sonra da hakkan fen bulmas olarak tanmlamtr. Ensarye gre beka, ehvetlerin fen olmasndan ve onlarn hkmnn ortadan kalkmasndan sonra, kalann ismidir.479 Hucvir (v. 465/1072)nin fen ve bek tanmlamas, Kbrsnin genel tasavvuf anlayna daha yakn grnmektedir. Zira Allahn nru, nefs, gaflet, velayet, mrid konularnda, eyh Nazm tarafndan alt izilen misak anlay, Hucvnin fen-bek anlayyla btnleen bir mahiyettedir. Bu manada Hucvirye gre fen halinin manas, kulun iinde bulunduu fen annda, tm hal ve sfatlaryla elest bezminde yaad hal ve sfatlara brnmesidir. Bu durum kulun ubudiyetini bile unuttuu, ulhiyette fani olduu andr. Kulun ubudiyetinin hakikatine tekrar vasl olmas, ondaki beka gstergesidir.480 mm- Rabbn (v. 1034/1625)velayet ve nbvvet seyri arasndaki fark yle ifade etmitir: Her iki kta da insan, Hakka dorudur. nite de mahlklara dorudur. Byle olmakla birlikte peygamberlikteki inite insan, btn btn mahlklara kardr. Evliyalktaki inide, btn btn mahlklara deildir. Batn Hak ile, zahiri halk ile olur. nk velayet sahibi (vel), k makmlarn bitirmeden inie balamtr. Bunun iin gz hep yukardadr. Btn varl ile halka bakamamaktadr. Nbvvet sahibi ise, ykselme makmlarnn hepsini bitirip de indii iin, btn varl ile insanlar Hak telaya

478 479

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 86. Herev, Hce Abdullah el-Ensr, Menzils-sirn, Ter.: Abdurrezak Tek, Emin Yay., stanbul 2008, ss. 142-143. 480 Hucvir, Keful-mahcb (Hakikat Bilgisi), ss. 308-309.

95

armaya bakmaktadr.481 mm- Rabbnye gre bu durum ayn zamanda Hz. Peygamber(sav)in insan ynnn, ruhan ynnden daha kuvvetli olmasyla da ilgilidir. Onlara syle Ben de sizin gibi bir insanm. Ancak bana vahyolunur482 ayetinde bildirilen bu yn, lem-i halkta yaplan davetin kuvveti iindir.483 Dolaysyla, eyh Nazmn verdii zehirli kuzu misali, suflerin bu erevedeki fen, bek ve Hz. Peygamber(sav) anlaylarna dayand, phesizdir. eyhi Abdullah- Dastanden aktard bu bilgiden hareketle Nazm Efendi, evliya makmt hakknda yle bir anlaya ular. Evliya kemal makmlarnda ilerledii nispette zerindeki harikulade halleri gizler ve o nispette avam gibi grnt ve yaant arz eder. Bu zatlar zahirde avam, batnda Allah(ac)n yeryzndeki hilafetini giyen ztlardr. Nazm Efendinin ifadesiyle vel, avam snfndan balar, yrr, yol alr, kemale geldiinde balangca dnm olur.484 Kbrsye gre velayet makmlarnn en yceleri olan bu makmdaki evliya yani, tevhd kuvvetini kalbinde toplayan veller, kabirlerinde rmeyecektir.485 Bu konuyu eyh Nazmn mirac anlayyla ilgili dndmzde; sidre-i mnteha, ak, fen ve bek gibi stlah kavramlar aklayc olmaktadr. Kbrsye gre Fahr-i Kinat Efendimiz(sav), miracda sidre-i mntehadan ieri girerken kalbinde yokluk kaygs yoktur. Kalbinde kavuma arzusuyla alevlenmi bir ak ile sidre-i mntehadan girdiinde, Hz. Peygamber(sav), geri dnmek istememitir. Binaenaleyh Hz. Peygamber(sav)in miratan inii, tasavvuftaki beka anlayyla ilgilidir.486 Yani, beka makmnda bedenen halka karp halk olan kul, fena makmnda halktan uzaklap, Hakkta fena olmas fark sz konusudur. Binaenaleyh eyh Nazm- Hakkniye gre velayet, nbvvet nrunun ve kudretinin varisidir. Bu yzden evliy, nbvvet nuruyla verilen haberlerin muhalifinde tasarrufta bulunamaz. Bununla birlikte velayet makm olan fen ve
481 482

mam- Rabban, Mektubt, Mek.no: 260. Kehf: 18/111. 483 mam- Rabban, a.g.e., Mek.no: 209. 484 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 86. 485 Ayn eser, s. 88. 486 Bkz. Yaratl ve Varlk le lgili Kavramlar/e.Mirac Konusu.

96

bek, bir bakma nbvvet dairesinin kk bir numunesidir. Yani nbvvet nuru ile Hz. Peygamber(sav), sidre-i mntehaya karken, vel fen makmna varr. Hz. Peygamber(sav), miratan inerken, vel bek makmna indii dairesel seyrini yapar.

b.2. Keramet: Keramet lugatta; cmertlik, ltufta bulunmak, ihsanda bulunmak, izzet, eref, itibar, ltuf gibi anlamlara gelmektedir.487 Kurnda keramete delil olarak Meryem kssas gsterilir. Doduunda yetim olan Meryem'in bakmn, enitesi Hz. Zekery(as) stlenmiti. Meryem biraz byynce, annesinin vadinin yerine gelmesi iin Zekery(as) onu Kuds mabedindeki mihraba yerletirdi. Hz. Meryem burada eitim ve ibadet ile megul iken, mevsiminde bulunmayan meyvelerle merref olmutur. Zekery, Meryemin odasna girdiinde gayb leminden gelen rzklar grnce bunlarn nereden geldiini sormu; Meryem de bunlarn Allah(cc) katndan geldiini sylemitir.488 Dolaysyla peygamber olmad halde Meryeme man leminden rzklarn gelmesi, slih kiilerin byle tanrsal ltuflara erebileceklerini gsteren delil olarak kabul edilmitir.489 Bununla birlikte Kehf Sresi nde haber verilen Ashab- Kehfin hadisesi ve Musa(as) ile Hzr(as) arasnda yaananlar bu kavramn kazand anlamda, Kurn- Kerme istinad edilen dayanaklardr.490 Hz. merin Medinede hutbe okurken ran, Nihavendde arpan slm ordusunun arkadan evrildiini grp, ordu kumandanna "Ey Sriye daa bak, daa!" diye nida ettii ve bu sesin, Nihavende duyurduu hadisesi keramete sahabe rnei olarak verilir. "Sizden nceki milletlerde mukaddesi kendisine ilham olunan

487 488

Firuzebad, Kamsul-muht, s. 1154; sfehan, el-Mfredt, s. 429. Rabbi onu gzel bir ekilde kabul buyurdu; onu gzel bir bitki gibi yetitirdi ve Zekeryda onun bakmm stlendi. Zekery, onun yanna, mihraba her girdiinde yannda bir rzk bulurdu. Ey Meryem, bu sana nereden? derdi. (O da) Bu Allah katndan derdi. Zira Allah, dilediine hesapsz rzk verir. l-i mrn: 3/37. 489 Ate, Kurn Ansiklopedisi, c. 26, ss. 156-161. 490 Kueyr, er-Risle, s. 380.

97

kimseler vard. Benim mmetimde de varsa merdir."491 hadis-i erifi ise kerametin delili addedilir.492 Velilerin kerametlerinin hak olduu kelam ulemas tarafndan kabul edilmitir.493 Tasavvuf stlhnda keramet; Allah dostlarndan sdr olan harikulde haller olarak anlam bulmutur.494 Bir ite hareket etmek, bir iin iine girip idare etmek anlamlar olan tasarruf, stlahta, Allahn vel kullarna bahettii bir ltuf ve keramet olarak tanmlanr. Suflere gre bu tasarruf esnasnda kul, sobadan ate alan maa gibi bir fonksiyonu haizdir. Yani vel, atei alan maa gibi dolayldr. Asl fiil sahibi, o maay tutan adamdr.495 Kerametin gayri-irad olduu genel kabul grse de, bazen irad, bazen irade d gerekleir.496 Bu kerametler, Hz. Peygamber(sav)in vefatndan sonra, Onun devam eden hissi mucizeleridir.497 eyhi Abdullah- Dastanyi anlatt bir sohbetinde Nazm Efendi, keramet kavramn genel terminolojideki manasyla kullanmtr. Buna gre keramet; tayy- mekan, tayy- zaman ve manev dilleri konumak gibi olaan d fiillerin arz olmas anlamnda kullanlmtr.498 Istlahtaki saysz menkbe, kerametlerden bahseder. Bunlara gre keramet sahibi veli, kalbten geeni okur, gzden kaybolur, mesafeyi ksaltarak bir yere vasl olma manasna gelen, tayy- mekan yapar, kendisinden farkl mekanda bulunanlarn yardmna koar, fiziksel imkanlar dhilinde olmayan bereketli sofralar kurar, nefsini dize getirdii iin dier mahluktn zikrine ve lisanna vakf olur, hayvanlar, bitkiler

491

Buhr, Fezailus-Sahabe, 6; Enbiya, 54; Mslim, Ebu Hseyn b. Haccc, Sahihu Muslim, Tah.: Muhammed Fud Abdldaki, Drul-hads, Beyrut 1991; Fezil, 23. 492 Cm, Nefehtu'l-uns(Evliy Menkbeleri), s. 140. 493 Taftazan, Sadddin, erhul-Akid (slam Akidi), Haz.: Sleyman Uluda, Dergah Yay., stanbul 2010, s. 248. 494 Curcan, et-Tarifat, s. 184. 495 Cebeciolu, TTDS, s. 629. 496 Kueyr, er-Risale, s.379;Yavuz Yusuf evki, Keramet, TDV A, c. 25, s. 269. 497 Hucvir, Ali b. Osman, Keful-mahcb (Hakikat Bilgisi), Ter.: Sleyman Uluda, stanbul 2010, ss. 280-285. 498 eyh Abdullah Dastan bahsinde detayyla belirtilmi olan hadisede keramet, yaa nan bir tay-i mekan tecrbesi olarak ifade edilmitir. Ayrca Bkz.; Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss. 118-119.

98

ve talar ona itaat eder. Baka bir ifadeyle keramet sahibi veli kullar, alem -i misaldeki olaylar, olgular dnyasna indirme gcne sahiptirler.499 eyh Nazma gre vel, keramet sahibidir. Keramet stlahtaki manasyla kullanlm olsa da, zel bir anlama da sahiptir. Kbrs kerameti, hidayete vesile olma kudreti manasnda da tanmlanmtr. Baka bir ifadeyle keramet, mmet-i Muhmmedi dnyada ve ahirette gzetmek, onlar hidayete sevk edecek hizmetleri grmek olarak tanmlanmtr.500 mmet-i Muhammedi hidayete sevk edecek hizmeti srekli olarak gren vel zatlarn vazifelerini Nazm Efendi, keramete rnek olarak vermitir. Mesela, bir velinin kerametini eyhi Abdullah- Dastanden naklederek ifade etmitir. Bu evliynn baklarnn farz olduunu syleyen eyh Nazm, onlarn vazifelerini yle ifade etmitir: Onlar, Fahr-i Kinat efdalus-salatu ves-selam Efendimizin varisleridirler. Onlar, gzleri ile ibdullah ve mmet-i Muhammedi temizleyecek nr sahipleridir. Onlarn nazar deen kimse, temize kar. zerinde ne kadar zulmet olursa olsun onun nazarnn altna giren kimseler temize kar. Onlar byle mmet-i Muhammed(sav)e bakar.501 Hz. Peygamber Efendimizin(sav) stleri balar toza toprak, elbiseleri eski ve kendilerine nem verilmez nice insan vardr ki, Allahm u ii yle yapacaktr diye yemin etseler, Allah onlar yeminlerinde yalan karmaz.502 hadis-i erifi naz ehli Allah dostlarnn tasarruflarna ve indi ilahdeki makbul dualarna iaret etmektedir. eyh Nazmn keramet anlaynda bu hadis-i erifin etkili olduu kadar,
499

Attr, Feridddn-i, Tezkiretl-evliy, Haz.: M.Z.K, Bahar Yay., stanbul 1980; Kueyr, er-Risale, ss. 382-424; Nebehn Yusf b. smal, Cmiu kermatil-evliy, Tah.: brahim Utve Avvad, c. 1-2, Drul-Marife, Beyrut 1994; Gmhanev, Ahmed Ziyauddin, Ehl-i Snnet tikad, Bedir Yay., stanbul 1988, ss. 65-66; Hilmi, Ahmed Hocazade, Hadikatl-Evliy, Osmanl Yay., 1979; Glpnarl, Adblbaki, Menkb- Hac Bekta- Vel, nkiyap Kitapevi, stanbul 1958; Ziheb, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed, Menkibul-imm el-azm ebu Adbullah Sfyan b. Said es-Sevr, Drus-sahbe lit-Turs, 1993; Schimmel, Annemarie, slamn Mistik Boyutlar, Kabalac Yay., stanbul 2004, ss. 214-228; Sabuncu, Zeyneb, Mevlev, Bekta, Bayram Tarikatlerine Bal Drt Evliya Menkibeleri zerine Bir nceleme, Baslmam Doktora Tezi, Boazii nv., Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal, stanbul 1989. 500 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s.37. 501 Kbrs, a.g.e., s. 66. 502 Mslm, Birr, 40; Tirmiz, Menkb, 54.

99

Hibir amel, kullarm bana, farz kldm amellerin yaklatrd derecede sevimli bir ekilde yaklatrmamtr. Kulum bana devaml olarak nafile ibadetlerle de yaklar. Bu gayretinin neticesi olarak ben onu severim. Onu sevdiim zaman da iiten kula, gren gz, tutan eli, yryen aya olurum.503 Hadisinin de etkili olduu phesizdir. Bu halin yaand anda kul, sobadaki koru tayan maa misali Attn zaman sen atmadn. Ancak Allah att504 ayetindeki srlara mazhar olurken, ayn zamanda, ilah esmann tecelli ettii hane olur. eyh Nazm- Kbrsye gre bu kerametin ehli zat, Allahn nru ile bakan kullardandr. Kbrs, Mminin firasetinden saknn zira o, Allahn nruyla bakar505 hadis-i erifine atfen bu konuyu Allahn nru ile farkl bir adan izah etmitir.506 Nazm Efendi bu nrla bakan kulu baz yerlerde mmin,507 baz yerlerde levh-i mahfuzu okuyabilen bid,508 bazen de ird sahibi mrd509 olarak tanmlamtr. Bu nrla bakan kullar ayn zamanda, elest bezmindeki hitab her an iitenlerdir.510 Keramet, madd ve manev olmak zere iki eit bir tasnif dhilinde de ele alnmtr. Bu tasnife gre evredeki mevcudatn, varolu adetlerinin dnda fiiller sergilemeleri, maddi keramettir. Keramet sahibi kulda lednn ilimlerin zuhur etmesi ve onun dualarnn makbul olmas ise, manev keramet nevinden misallerdir.511 eyh Nazmn misalindeki keramet sahibi zatn, nazarlaryla insanlar hidayete sevk etmesi, bu tasnif zerinden deerlendirildiinde, manev keramet nevindendir. nk bu keramete ahit olanlarn, kendi alg dnyalarnda tecrbe ettikleri maddi bir tecrbe deil, bu kerametin iaretlerini gzlemledikleri manevi bir durumdur. Bununla birlikte bu tecrbeyi yaayan kii asndan, bu olay, madd keramet kadar, somut olduu da sylenebilir.
503 504

Buhr, Rikak, 38; bn Mce, Fiten, 16. Enfl: 8/17. 505 Canan, Ktb-i Sitte, c. 4, 672, s. 40. 506 Bkz. Yaratl ve Varlk Nuru ile lgili Kavramlar/a.Allahn Nru. 507 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 14. 508 Ayn eser, s. 13. 509 Ayn eser, s. 14. 510 Tafsilat iin bkz. Yaratl ve Varlk Nuru ile lgili Kavramlar/a.Allahn Nuru; c.Misak Bahsi (Yevmul-ezl). 511 Yavuz, Keramet Md, TDV A, c. 25, s. 269.

100

eyh Nazm, velayet srrna vakf olan evliyaya, Ve yeryznde ve gkyznde bulunanlarn tm size musahhar klnd512 ayetinde bildirildii gibi yerde ve gkteki her eyin musahhar klndn ifade etmitir.513 Nazm Efendiye gre bu ikram, her evliyada farkl zuhur eden tasarrufa, keramete ve srra delalet eder. eyh Nazm bu konuda gemiteki ve gnmzdeki Allah dostlarnn tasarruflarn misal getirmitir.514 Gnmzdeki evliyann keramet ve tasarrufuna rnek olarak Nazm Efendi, stanbulda yaayan Allah dostu bir zttan ve o zatn srr olarak da ifade edilen, vazifesinden bahsetmitir. Peygamber(sav)den dorudan emir alan tek vel olduunu ifade ettii bu zt, Mehdi(as)ye ait emanetlerin gzetilmesinden sorumludur.515 Sadreddin Konev (v. 673/1274)ye gre sz konusu keramet, insan- kmilin gerekletirdii sr anlay ile ilgili izah etmitir. Bu adan keramet, eyh Nazmn sr anlayyla bir btnlk oluturur mahiyettedir. Konev bu anlay yle ifade etmitir: nsan, sonuta ve balangta tam olarak mazhar olduu esma ve kevn hakikatlerin neticesini deitirebilir. Bu durumda insann ii ve hali, byk ve asl cemiyet (insann esma hakikatleri) ve hkm tashih edilen cemiyetine (insann kevn hakikati) gre deiir. Bu byk asl cemiyet, hakikatl-hakaik diye isimlendirilir ve insan- kmillerin halleri, bunun srlar ve tafsili hkmlerinin suretlerinden ibarettir.516 bn Arab (v. 638/1240)ye gre bu tasarruf insann, halifelik ynyle ilgilidir. Bu anlaya gre Allah(cc), insana bu lemde hkmetme gc vermitir. Bu g verilene bir eref deil, bir snamadr.517 Bu kerametler, her evliyann Rabbinden ald tasarruf kuvveti nispetindedir ki bazlar, lem-i berzahta dahi devam eder. Sz konusu tasarrufa esas tekil eden
512 513

Casiye: 88/13. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 68. 514 Bu rnee gre ah- Nakibendye, (Aladdin-i Attarn ifadesine gre) bir tevecchyle insanlar velayet makamna karabilecek tasarruf kudreti verilmitir. Bugnn evliyalarna ise bugnn zorlu fesat zamanlarndan dolay daha l bir tasarruf kudreti verilmitir. Nazm Efendi bugn, Benim mmetimden fesat zamannda bir snnetimi dirilten kimseye yz ehid sevab vardr hadis -i erifiyle tanmlamakta ve bugnk evliynn tasarrufuyla ilikilendirmektedir. Bu iliki mmetin avamna bu fazilet verilirse, evliyalarna ne verilmitir eklindeki bir fikir yrtmedir. Kbrs, a.g.e., s. 69. 515 Kbrs, a.g.e., s. 140. 516 Konev, Sadreddin, Mifthu Gaybil-cem vel-vcd (Tasavvuf Metafizii), Ter.: Ekrem Demirli, z Yay., stanbul 2002, s. 126. 517 bn Arab, Marifet ve Hikmet, s. 120, 122.

101

husus, mmet-i Muhammed(sav)in misak gnndeki ahidlerini yerine getirmelerine yol amaktr. Berzah lemindeki bir evliyann adnn zikredildii meclislerde onun ruhaniyeti hazr olarak bulunabilir. Nazm Efendiye gre tasarruf Rabbinin izniyle olur ve bu Allah(cc)n dostlarna bir ltfudur.518 Nazm Efendi, evliyann ruhni olarak hazr bulunduu veya nazar ettii meclislerde bulunan kiilerde, bir rperme halinin meydana geldiini ifade etmitir.519 Gerek Mminler ancak o Mminlerdir ki yanlarnda Allah zikredilince kalpleri rperir, kendilerine O'nun yetleri okununca bu, onlarn imanlarn artrr ve yalnz Rab'lerine gvenip dayanrlar.520 Razye gre bu ayetteki rperme; Allah(cc)a duyulan hayetten, hayet ise, Allah(cc)a duyulan sevgi ve ihtiyatan kaynaklanmaktadr.521 Nazm Efendiye gre bu rperti Allahn nru, ile ilgili grlmektedir. Allahn nru Peygamber Efendimiz(sav)e Kurn- Kerm ile birlikte indirilmi, Kurn- Kermin lafz ile beraber okunmu ve Kurn lafzndan o nru alanlar olduu iin mmet iinde bu gne kadar yaylarak gelmitir.522 Kbrsnin bu dncesinden hareketle, kalbin titremesi, nrun ayetten ya da nr sahiplerinin (evliynn) nazarndan kp, Mminin kalbine tesir etmesi eklinde anlalmaktadr. Kerameti manev bir g ve tasarruf olarak tanmlayan Kbrsye gre bu g, ibadetle artar ve taatla korunur.523 Osmanl dnemi mutasavvflarndan bidin Paa (v. 1324/1906) da keramet ile ibadet arasndaki benzer ilgiyi kurmutur. Abidin paaya gre velayetin ilk iareti, zemmedilen ahlaklardan syrlm olmak ve ok fazla ibadet yapmaktr. Bu halini muhafaza eden evliyaya Allah(cc), inayet ihsan etmitir. Bu inayet ile atld zaman dnmeyen kaza ve bela oklar, onlarn duasyla yoldan geri dner, gelir.524
518 519

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 37. Ayn yer. 520 Enfal: 8/2. 521 Raz, Meftihul-gayb, c. 15, ss. 121-122. 522 Kbrs, a.g.e., s. 15. 523 el-Hakkn, Ebediyete Davet, ss. 21-22. 524 elik, sa, bidin Paann Mesnev erhi ve Tasavvuf Dnceleri, Baslmam Doktora Tezi, Atatrk nv., Erzurum 2001, ss. 129 -130.

102

Nazm Efendiye gre bu asrdaki byk evliya ya, gemi velilere verilmeyen dokuz byk keramet verilmitir.525 eyh Abdullah- Dastan bu dokuz byk kerameti haizdir.526 Bu adaki velilere verilen dokuz byk kerametin neden gemiteki evliyaya verilmediini, eyh Nazm, tevars zerinden izah eder. Bu izaha gre nceki evliyann sr ve marifetleri, kendisinden sonrakilere tevars ederek kmlatif olarak artar. Bylelikle son zamann byk velileri, tm bu kalb birikimi miras alr ve dokuz byk keramete de sahip olurlar.527 Evliyaya ve mrid-i kirama bahedilen dokuz byk keramet hakknda eyh erafeddin-i Dastannin tafsilatl izah mevcuttur. Bu izaha gre birinci keramet, yevmul-misakta gsterilen vazifenin eksiksiz ifa edilmesidir. eyh erafeddine gre ird, bu vazifeler arasnda gsterilmise yaplr. kinci keramet, kalbinde bir lahza dahi masivallahtan havatrn girmemesidir. Bu keramete sahip zatlar kendilerinde masivallah grrlerse, o htrdan dolay gusl abdesti alp, tvbe etmedike ilah huzura durmay kendilerine haram klarlar. nc keramet kendisine yevmul-misakta emanet edilen mrdan, hidayete ve kemlata sevk etmektir. Bu mrdan ierisinde dnyada grlmeden vefat edenleri dahi bu fazilet ve kemlttan mahrum etmemek, bu kerametin gereidir. Drdnc keramet, Hz. Peygamber(sav)in nbvvetten nce ve sonra, kendi ve mmeti iin yapt tm dua ve mnactlarn, bir Kuran hafznn bildii gibi bilmektir. Beinci keramet, kendine ait hak ve hukuktan dolay mmet-i Muhammed(sav)den bir ahsn dahi intikam- ilahyeye mazhar olmasna raz olmamaktr. Altnc keramet, tevhd-i ilahye ve tasdik-i nebevye muvaffak olmaktr. Bu muvaffakiyet, kelime-i tevhide Muhammedur-Rasulullah kelimesi ne zaman eklenmise, o zamandan beri olmaldr. Yedinci keramet, mrdleri ierisinde amel ve itikat cihetinden en zayf olann bile hidayete sevk edebilmektir. Sekizinci keramet, kendisine hakaret ve iftira ile vgnn msavi olmasdr. Dokuzuncu keramet, bugne kadar tm gelmi gemi mmet-i Muhammed(sav)in tamamn, ailesini tanr gibi bilerek, onlara dua ve mnacatta bulunabilmektir.528
525 526

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 119. Bu tezde bkz. Giri/Halidiyye-i Hakkaniyye Tekkeleri/a.8.eyh Abdullah Dastan. 527 www.sufilive.com/02182007-earh-awliyah; grntl sohbet video arivlerimizde mevcuttur. 528 Burkay, Menakb- erefiyye, ss. 44-49.

103

eyh erafeddin tarafndan saylan bu tm bu kerametler, keramet sahibinin zikir ve dua zerine ina ettii takva ve merhamet hayatyla ilgili olduu kadar, bu hayatn bakalarn ird etmesiyle de alakaldr. Bu adan bakldnda keramet, bir ama ya da sebeb deil, bir sonu olmaktadr. eyh erafeddinin belirttii dokuz keramet zerinden bakacak olursak; keramet sahibi, ahdine sdk olarak bir hayat yaad zaman, kalbini havatrdan daima koruma kerametine vasl olur. Bu kerametle birlikte, irad vazifesi baladndan, Mrd-i Azm(sav) ile kurbiyet ve ayniyet kerametine ve bunun neticesinde Hz. Peygamber(sav)in merhametinden bir ube olma kerametine vasl olur. Tehanevye gre bu durumda evliy, enbiy gibi doru szl, sdklardan olur. Grdkleri hakikatlere ve gzelliklere insanlar davet ederler. Davet edildikleri hakikatleri idrak acziyeti yaayan insanlar, peygamberleri yalanladklarnda, Allah(cc) onlar mucizeleriyle dorular. Peygamber gibi doru szl olan Evliynn, Allah(cc) tarafndan dorulanmas ise kerametle olur.529 eyh erafeddin tarafndan h- Nakbend hakknda ifade edilen bir menkbe, evliya tasarrufuna rnek olacak mahiyettedir. Bu menkbeye gre h- Nakbend, misafirlerinin tmn bir nazar ile, tarikat ierisinde hakikate vasl olan zmrenin makmna idhl etmitir.530 zet olarak eyh Nazm- Kbrsye gre keramet, Allah dostlarndan sdr olan harikulde hallerdir. Bu haller Allahn nru ile bakan vel kullardan sadr olur. Allah(cc), yerde ve gkteki her eyi, vel kullarna musahhar klnmtr. Bu kudret, veli kullar iin tasarruf kavramyla izah edilmitir. Kbrsye gre vel kulun en nemli kerameti, insanlar hidayete sevk etme hizmeti ve bu hizmetin devamlldr. Keramet ehli zatlar, Kbrsye gre, ibadetle hizmetlerini artrrlar; hizmetlerindeki devamll salarlar. taatla

529 530

Kelbz, et-Taarruf, ss. 79-87. Burkay, a.g.e., s. 80.

104

b.3. Kutub: oulu aktb olan kutub kelimesi, deirmende alt taa yerletirilen ve st tan dnmesini salayan demir anlamna gelmektedir. Geometride kutub, kendi ekseni evresinde dnen krenin sabit kalan iki noktasdr. Bu iki ucu birletiren eksenin merkez noktasna da kutub denilir. Mknatsn eksi art ular da kutub adn alr. Gney, kuzey kutuplar, Dnymzn alt ve st tepe noktalardr. Bir kavmin kutbu, buyruunca hareket ettikleri lideridir.531 Istlahta kutub, manev derecesi byk, vel bir kuldur ve lemin ruhu olarak deerlendirilir. Allah(cc), emaneti, varlklar iinde sadece insana vermi ve buna bal olarak cmle kinat da onun emrine boyun edirmitir. Emaneti tahakkuk ettirebilen yani onu kuvveden fiile karabilen kmil vel, kendindeki bu zellikle kinatn mahkmu deil, hkimi gibidir. Kutub olabilme zellii, herkeste bil-kuvve vardr. Ama bunu gerekletirebilmek ok az kiiye nasib olmaktadr. Ancak kutub kendi ihtiyar ile hareket edemez. Zira mutlak bamsz yetki ve g sadece Allah(cc)ndr. Emir leminden halk lemine doru meydana gelen tenezzl olaylar, kutub zerinden cereyan ederek vuku bulur.532 Allah(cc)n yeryznde her zaman kendisine bakt kutub, halk Hakka gtrmekle grevlidir.533 Nazm Efendiye gre kutub; vel, lim, bid vasflarn ihtiva etmektedir. Tm bu tanmlamalara ek olarak kutub, kendi asrnda bulunan mmet-i Muhammed(sav)in yerine kendini fed eden kimse olarak da tanmlanmtr. Yani onlar, hesap gnnde noksanlar bulunan mmetin azabna talip olarak kendilerini feda eden kimselerdir. Nazm Efendi, dnya hayatnda bu temennide bulunan Byazd-i Bistmyi bu fedailere rnek olarak vermitir.534 Nazm Efendi kutbaniyet makmnda bulunan vel kulu, yani kutbu u cmlelerle tanmlamtr: Kutup, btn inyet zerine inzal olup iinden gerek ulv
531 532

Firuzebad, Kamsul-muht, s. 129; Curcn, Ta'rft, s. 126. Tehnev, Kef, c. 3, ss. 1326-1327. 533 Kn, Istlahatus-sufiyye, s. 162; Crcan, Tarift, s. 186; Sargav Hasan, Mucemul-fazussufiyye, Messesetl-muhtar, Khire 1987, s. 235; Cebeciolu, TTDS, s. 386; Uluda, TTS, s. 223. 534 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss. 31, 35.

105

lemlere, gerek sfli lemlere, gerek semvata, gerek yerlere dair ve ierisinde olan btn mahlkat yaatacak, gayelerine dndrecek, onlar vcutta tutacak inyeti taksim eden zt demektir. O asrda binlerce evliya olsa da, o bir tek olur. Vaktin kutbu odur.535 Nazm Efendi bir menkbe536 zerinden kutublarn yaad en acl ve en etin ilenin, mmet-i Mahammed(sav)in ahretteki halleri ve ileleri olduunu beyan etmitir.537 eyh Nazmn kutub iin tanmlad bu ile, evliyann ve onlar ierisinde kutbun, Hz. Peygamber(sav)e varis olmas ile direkt olarak ilgilidir. mmeti iin srekli gzya ile dua eden Hz. Peygamber(sav),538 ashabndan birini gn gremezse, onu sorard. Uzaktaysa onun iin du eder, evindeyse ziyaret eder, hasta ise gemi olsun demeye giderdi.539 Hz. Peygamber(sav)in mmetim, mmetim diye alad gecelerin birinde Allah(cc), Cebrail(as)e Git ona de ki: Biz sana ihanet edecek deiliz. mmetin hakknda sana, (sen) raz oluncaya kadar vereceiz buyurmutur.540 Bu manada Hz. Peygamber(sav)e vris olanlar ierisinde kutub, bu halleri bulunduu ada en derinden yaayan kii olduu anlalmaktadr.541 eyh Nazma gre kutub, Biz Seni lemlere, ancak rahmet olarak gnderdik.542 ayetindeki srda olan zttr. nk Hz. Peygamber(as) btn lemlere
535 536

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 29 Kutupluk vazifesinin mm bir demircide olduunu bilen Beyazd - Bestam Hazretleri onu ziyarete gider. Hazretin geldiini gren demirci iini brakp Hazretin ellerini pmek ister. Bestam: Sen benim elimi pme ben senin elini peyim der. Demirci: Ah Sultanm, benim elimi pmekle benim iindeki ate snmez ki der. Bestam, sendeki ate nedir deyince, demirci: Ey Sultanm! Benim iimde olan, beni bir lahza rahat brakmayan, kalbimi daima mahzun eden, alev alev tutuan, maher gnnde bunca isyanlar ile mmet-i Muhammedin hali nice olcak? Diyerek ocuk gibi hngr hngr alam. 537 Kbrs, a.g.e., s. 29. 538 Hz. ie(ra), Peygamber Efendimiz(sav)i neeli grd bir gn: Ey Allahn Rasl, benim iin Allaha dua ediver! demiti. Raslullah(sav) Allahm, ienin gemi, gelecek, gizli ve ak btn gnahlarn mafiret eyle! diye dua etti. Hz. ie vlidemiz o kadar mesrr oldu ki, sevincinden ba nne dt. Raslullah(sav) Dua etmem seni sevindirdi mi? diye sordu. O da: Senin duan beni neden sevindirmesin ki? dedi. Bunun zerine Raslullah(sav), Vallhi bu, benim mmetim iin her namazda yaptm dumdr buyurdu. Bkz. Heysem, 9/243; bn-i Hibbn, Sahh, c.16, 47/7111 539 Heysem, 2/295. 540 Alus Ebu Fadl ehabeddin Seyyid Mahmud, Ruhul-mean fi tefsiril-Kurnil-Azim vessebes-mesni, Tas.: Seyyid Muhammed Dikeri el-Alus, c. 30, daretul-Minyeriyye, Beyrut, ss. 160-161. 541 Hz. Peygamber(sav)e vris olanlar ierisinde evliynn hizmetleri konusunda, eyh Nazmn tafsilatl gr iin bu tezde bkz. lim ve Marifet ile lgili Kavramlar/b.1.Velayet. 542 Enbiya: 21/107.

106

rahmet olarak geldii gibi kutuplar ise Hz. Peygamber(sav)in gnderildii tm insanlara rahmettirler.543 Nazm Efendinin silsile eyhlerinden olan eyh erafeddin, kutbaniyet makmnn Hz. Peygamber(sav) tarafndan verilecek bir grev olduunu ifade etmitir. Kutbiyyet vazifesini almadklar halde kutupluk iddiasnda bulunanlardan veya mrdann kutupluk yaktrmalarndan raz olanlardan, Hz. Peygamber(sav)in maherde davac olacan ifade etmitir. eyh erafeddine gre bu kimseler, mmeti ziyana gtrrler.544 Riclullahtan pek ok zat ile grtn bildiren Abdurrahman Cam (v. 898/1492), Hakkniyye cmiasnda grlen kutup telakkisine kaynak olan bir terminolojiye sahip olduu grlmektedir. Buna gre riclullahn hali, beeriyet itibariyle dier insanlar gibidir. Yerler, ierler, hasta olurlar, tedavi grrler, abdal snfna girmeden evvel nikhlanrlar. Bunlarn evleri, evlad, emlak ve mallar bulunur. Lakin abdal tabakasna dhil olduktan sonra, o gibi nesneleri terk etmilerdir. Hz. Peygamber(sav)in snneti olduu rivayet edilen her hususta ok titiz davranan abdallar taifesinin mezarlar, Camye gre, yerin sathi ile ayn seviyededir. Ykseklik ve bina gibi bir alametleri yoktur. Mezarlarn, bakalar bilmez. Onlar oka hasta olurlar, kendilerini tedavi ederler. Bir yerde fazla durmazlar. Kutbun haricindeki abdallar, tebeddl eder, deiir. Hz. kutub, makmnda sabit durur, onun mr uzun olur. Hzr ve lyas(as) kutbu ziyaret eder, ona hrmet eder ve onun arkasnda namaz klarlar.545 124 bin evliya hiyerarisi ierisinde kutbun nasl bir makm olduu konusundaki bir sohbet Hakkniyyenin resmi internet sayfasnda paylalmaktadr. eyh Nazmn Almanya vekili tarafndan yapldn dndmz bu sohbette, 124 bin evliyann bin tanesi millet meclisindeki mebuslara benzetilmitir. Bin seilmi evliyann ierisinde 313 ztn, tasarruf sahibi olduklar ve dnyadaki dier evliyaya vazife dalmlarn emrettikleri ifade edilmitir. Bunlarn iinde bulunan
543 544

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 31. Burkay, Menakb- erefiyye, s. 27. 545 Cm, Nefehtul-uns (Evliy Menkbeleri), s. 90.

107

krklarn vazifelerinin bilinemeyecei, onlar bilmek iin onlara manen yakn olmak gerektii ifade edilmitir. Krklar Kurna mkellef olan herkesten sorumlu olsalar da, bu sorumluluklarnn mahiyeti bilinemez. Krklardan baka riclul-gayb erleri denilen yedi zt vardr. Allah(cc), Muhammed(sav), Hz. Ebu Bekir(ra), Hz. mer(ra), Hz. Osman(ra), Hz. Ali(ra) ve Hz. Fatmaya(ra) vekleten vazifeli olan bu ztlarn haricinde evtad denilen drt tane evliya vardr. Biri kuzeyde, biri gneyde biri douda ve biri batda bulunan bu ztlar, yerdeki karncadan, iman etmeyen insanlara kadar herkesin yiyeceinden ieceine kadar sorumluluklar vardr. Bunlarn haricinde her biri 12 yce peygambere vekleten hizmet eden kutuplar vardr. Btn bunlara emir veren bir kii vardr ki gavsul azamdr. Hem kutuplarn, hem ricalullahn ba Gavsul Azam, Muhammed Mustafa(sav)ya vekleten i yapar.546 Tasavvufta kutub, gavs olarak da isimlendirilmitir. Gavs yardm istemek, ferydetmek anlamna geldiinden tasavvufta, manev mertebelerin en ykseine erimi, darda kalanlara yardm edebilen, kurtarc vel olan kutbun unvandr. Bu unvan, sadece kendisinden manev yardm istenilen zta verildii iin, kutub tabiri ile birlikte kullanlr. Bazlarna gre de gavs kutbun da stnde bir vellik makmdr.547 Baka bir gre gre kutub, gemi peygamberlerin ftrat zere olan evliyalardr. Bunlar ierisinde, Hz. Peygamber(sav) kademi zere olan vel, halifetullah olarak da anlan, kutbul-aktbdr. Hz. Peygamber(sav)e vakt-i saadetlerinde ihsan edilen drt ashabn, ftrat zere olan evliya ise kutubdur. Bunlardan Hz. Ebu Bekir ftrat zerine olan vel kula ise, gavsul-azm denir.548 Bu konudaki benzer ifadeler eyh erafeddin tarafndan da zikredilmitir. Bu ifadelere gre h- Nakbende ird vazifesinin verildii gnden itibaren, Hz. Ebu Bekirin(ra) ruhaniyeti, Nakibendin sa omzundan eksik olmamtr. h- Nakbend, her gn imsak vaktinde efrad- mmettin isimlerini sayarak hatmetmi ve

546 547

http://www.naksibendihakkani.com/?page_id=2212; 04/2011 tarihinde grld. Curcn, Ta'rft, 177; Hucvr, Kefu'l-mahcb, s. 371. 548 Nakbend, Nefs Mertebeleri, Sad: F. Zehra Dedeolu, Osmanl Yaynevi, stanbul 1996, ss. 9495.

108

onlar iin mnacatta bulunmutur.549 Bu mnacat eyh erafeddine gre, mmete hsl olan belalardan emanete, selamete ve saadete vesile olur.550 bn Arabye gre, alt derecelerden stte doru nceb, nkeb, abdal, evtd, eimme ve kutup eklinde551 sralanan riclul-gaybn yaps ierisindeki hiyararik dzen konusunda ortak bir gr bulunmamaktadr.552 Ancak stlahta riclul-gayb anlayna istinad edilen hadis-i eriflerden bir tanesi yledir:553 Bu mmet ierisinde yz kii dem merebi zerine, krk kii Musa merebi, yedi kii brahim merebi zere, be kii Cibril merebi zerine, kii Mikail merebi zere, bir kii srafil merebi zere bulunur.554 Tarikat- Hakkniyyede kutub, kutbul-mutasarrf, kutbul-aktab, kutbulirad gibi kavramlarla birlikte kullanlmtr. Kutbul-mutasarrf, eyh Nazma gre, bir Mminin ruhunun kabz olunmas halinde hazr bulunan kiidir. Grevi, dnyadan kacak kulu noksanlardan arndrp ikmal ettikten sonra, Hz. Peygamber(sav)i davet etmektir. Kutbul-mutasarrf bu vazifeyi, son yedi nefese sdrlm lahzalarda, kademe kademe if eder. man noksanlklar ikmal edildikten sonra, Hz. Peygamber(sav)i davet eder. 555 Hz. Peygamber(sav) balnda da deindiimiz bu anlay, mutasavvflar arasnda; abdal adyla nakledilen hadislere isitnad edilerek olumutur. Hz. Peygamber(sav)in abdal olarak bahsettii ahslarn zelliklerine istinaden dier kavramlar gelimi ve bu ztlarn vazifeleri hususunda muhtelif tasarruf ve vazifeler atfedilmitir. Tarikat- Hakkniyye ierisinde de yaygn olan bu anlaya istinad
549

Tafsilat iin bu tezde bkz. kinci Blm/Makamlar ve Seyru Slk le lgili Kavramlar/c.Mrid/Kutup. 550 Burkay, Menkb- erefiyye, ss. 55-56. 551 bn Arab Muhyiddin, Futuhtul-Mekiyye, c. 2, Tah.: Osman Yahya, Mur.: brahim Harkr; el heyetus-Suriyyetul-metul-kitb, Yersiz 1975, ss. 585-601. 552 Bu konuda bkz. Hucvir, Keful-mahcb(Marifet Bilgisi), s. 276; Uluda, TTS, s. 223; Kara, Tasavvuf ve Tarkatlar, ss. 251-254; Cebeciolu, TTDS, s. 385-387; Ylmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 322. 553 Yldrm, Ahmet, Tasavvufun Temel retilerinin Hadislerdeki Dayanaklar, TDV Yay., Ankara 2009, ss. 157-183. 554 Ahmed b. Hambel Ebi Abdullah, Musned, Beytul-efkrud-devliyye, Suudi Arabia 1998, s. 322; Aclun, Keful-haf, c. 1, s. 25. 555 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 80.

109

edilebilecek bir hadis-i erif yledir: mmetimde Abdallar otuz tanedir. Yeryz onlar sebebiyle ayaktadr. Onlar sebebiyle yamura mazharsnz, onlar sebebiyle yardma nail olursunuz.556 Bu hadis-i erifte bildirilen yardm, sufiler ierisinde muhtelif ekillerde rneklendirilmi olsa da, genel olan gr; yardma vesile olan bu kiilerin, ateten kz alan maaya benzetilmesidir. Keramet hususunda verilen rnekte de olduu gibi bu kiiler, iradelerini Allah(cc)n iradesinde erittikleri iin, onlardan zahir olan keramet veya yardmlar, Allah(cc)n iradesi dnda zuhur edemez. Konev (v. 673/1274)ye gre, kendisinde el-Adl, el-Muktedir ve el-Muksir isimlerinden kaynaklanan adaleti, ilah mizan ile icra eden mrdler arasnda, ekmellik derecesine ykselmi mrid-i kmiller vardr. Bunlarn fiilleri sadece birka esmann deil, Allah(cc)n tm esma ve sfatlarnn tecelligah olur. Bu mrd-i kmillerden birisinin iradesi, sureti ve zahir varl, ilk asl irade ile birletiinde; en erefli, en faziletli, en byk ve en kmil imam olur. Kutub olarak anlalan bu kiinin aklnda irade ettii ey, eriate gre kt grd dahi olsa, gerekleir. nk onun akl, akl- kln dnda deildir. Dolaysyla Allah(cc), kullarna inzal edecei merhamete, bu kullarn vesile klar. Dolaysyla ateten kz alan, abdallar deil, o maay elinde tutan kudrettir.557 Nazm Efendiye gre kutbul-mutasarrf ile birlikte be kutub vardr. Kutub, kutbul-aktab, kutbul-ird, kutbul-bild ve kutbul-mutasarrf. Kutublar, eyh Adnana gre, Peygamber(sav)in mmeti iindeki manev kuvveti gibidir.558 Bu anlayn Hakkniyye ierisinde dayanaklar olabilecek ifadeleri eyh erafeddin, mstaid olarak nitelendirdii zatlarda gryoruz. Mstaid, Nakibendiyye usul ve stlahna gre 12 bin kelime-i tevhidi, kalbine dnya ve ahiret ilerinden bir havatr gelmeden zikretmeye muktedir olan kiidir. eyh erafeddine gre iki havatr, mstaid zatn zikri esnasnda ortaya kmaz. Birincisi, boazndan be gn lokma gememi zatn rzkn dnmesi; ikincisi de, Hz. Peygamber(sav)in efaatte bulunduu lahzay dnmesidir. eyh erafeddine gre Seridyakin namndaki cin taifesi, mstaid derecesindeki kimselere fitne ve fesatlk fsldar.559
556 557

Suyuti, Camius-sagir, c. 1, s. 470, 3032. Konev, Tasavvuf Metafizii, s. 140; Cebeciolu, TTDS, s. 629. 558 K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 49. 559 Burkay, Menkb- erefiyye, s. 50.

110

eyh Abdullah- Dastan, Tarikat- Hakkniyye ierisinde kutbul-aktab ve hatemul-evliya olarak nitelenmitir.560 Tasavvuf stlahnda kutbul-aktab, kutbulekber ve kutbul-ird, en byk vellere verilen isimdir. Kutbul-irad mertebesi, nbvvetin batn olarak tabir edilmitir.561 Bununla birlikte eyh Hiam Kabban, eyh Abdullah- Dastannin, Allah(cc)a verdii szde sdk kalan ricalden olduunu ifade etmitir. eyh Hiamn bahsettii u hadise, ricalin vazifelerinin Hakkniyyede nasl yorumland hususunda ehemmiyet arz etmektedir. eyh Hiam bu olay, eyh Abdullahn kendisinden naklettiini ifade etmitir. 1920lerde yaanan bu olay, eyh Abdullah ile eyhi erafeddin Efendinin stanbulda ikamet ettikleri bir dneme tekabl etmektedir. eyh erafeddin, halifesi eyh Abdullah ald bir manev vazife icab stanbul Kapalarya gtrmtr. ar kaplarndan birine varnca, orada kapnn bir kaidesine kendisi, dier kaidesinde de eyh Abdullah durdurarak elini havaya kaldrmasn istemitir. Yan yana on kiinin sabilecei kapnn dier kaidesinden eyh Abdullah fiziki koullar hi dnmeden ellerini kaldrdnda, havada eyhinin eli ile bir kemer oluturduunu eyh Hiama sylemitir. eyh Abdullah, o gn o kemer altndan geen yerli ya da yabanc herkesin, ahirette Peygamber-i Ziann Sanca altnda toplanacan bildirilmitir.562 Istlahta ilk defa Hakim-i Tirmiz tarafndan tanmlanm olan kutub kelimesi, hatemul-evliya ile de ilgili tanmlanmtr. Hakm Tirmizye gre htemul-evliy, veller hiyerarisinde yer alan, birbirinden farkl niteliklere sahip evliy iinde nbvvetten en fazla pay alandr. Tirmiz, Hz. Peygamberin nbvveti ile alakal olarak tanmlad htemul-enbiy kavramn, nebilerin sonuncusu olmasndan dolay deil, nbvvetin mhr olmasndan dolay olduunu savunmutur. Hz. Muhammed(sav)e ihsan edilen bu peygamberlik ltfu, onu eytandan ve nefsin desiselerinden koruyan zel bir mhrdr. Tirmiz, ayn kalb velyetle ilgili olarak da kullanmakta ve bu ifadenin velilerin sonuncusu deil velilerin mhr anlamna geldiini ima etmektedir. Dolaysyla Hakim Tirmizye gre htemul-

560 561

Bkz. K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye. Cebeciolu, TTDS, s. 386. 562 www.sufilive.com adresinde neredilen sohbet video arivimizde mevcuttur.

111

evliy olan kii, btn velilerden sonra gelecek olan tek bir veli deil, her dnemde var olan ve adeta tasavvuf tarihinde kutub sfatyla anlan kiidir.563 smail Hakk Bursevye gre her asrda mevcut olan kutub dneminin hatemul-evliysdr. O yle demektedir: Allah, lemi halife ile, hazineleri ise hatem ile muhafaza etmektedir. Hatem, her asrda yalnzca bir tane olan kutubdur. Balang Hz. Adem ile idi, sonu da Hz. sa ile olacaktr.564 Hakim Tirmiznin yer yer zikrettii ve ferdaniyyet makmnda bulunduunu ifade ettii mnferid de Hatem ile ayn zattr. Htemul-evliynn makm ihsan hazinelerindedir. Ulaabilecei en son menzil ise kurb hazinesidir. O ebedi olarak say halindedir. Enbiynn makmndan perdeler ona almtr.565 eyh Nazmn kutub anlaynn, stlahta Hakim Tirmiz anlayna en yakn olduu kanaatindeyiz. Ferdaniyet makmyla beraber zikrettii, kutbaniyet makmn eyhi Ahmet Suhurye atfen zikrederek, krk sene kutbaniyet makmnda kaldn ifade etmitir.566 eyh Nazma gre bu makmn bir mutasarrf olan eyh Suhur, huzurunda kelime-i ehadet getiren herkesin kalbine, iman naketmitir.567 zetle eyh Nazma gre kutub, alemlere rahmet olan, bulunduu vakitte tek olan, mmetin hidayetini dert edinen, mahlukta gelen inayeti taksim eden zttr. Gavs ve hatemul-evliya olarak da anlan kutub, Hakkniyye meayhnn zellikleriyle de tavsif edilmitir.

563

Hakm Tirmiz, Kitbu hatmetul-evliya, Tah.: Osman smail Yahya, Matbaa Kasulikiyye, Beyrut, ss. 421; Kara Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergah Yay., stanbul 2003, ss. 120-121; ift, Hakm Tirmiz ve Tasavvuf Anlay, s. 259. 564 Bursev, Rhul-beyn, c. 1, s. 93. 565 Tirmiz Hkim, Kitbu hatmetul-evliya, Tah.: Osman smail Yahya, Matbaa Kasulikiyye, Beyrut Tarihsiz, ss. 421-422; ift, Hakm Tirmiz ve Tasavvuf Anlay, s. 260. 566 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss. 45, 50. 567 Ayn eser, s. 49.

112

2- YARATILI VE VARLIK LE LGL KAVRAMLAR:

a. ALLAHIN NRU: Arapada k, aydnlk mnlarna gelen nur, eyann grlmesine ve idrakine vesilesidir. Allahn esmasndan biri olan nr,568 dnyev ve uhrev olmak zere iki eittir. Bu tasnife gre Allah(cc)n ismi olan en-Nr uhrevidir. Dnyev nr ise, aklla idrak edilen Kurann nuru ve gzle idrak edilen kamerin nuru gibidir.569 Allahn nru konusunda muhtelif anlaylara kaynak olan Allah gklerin ve yerin nrudur...570 ayetinde geen nr, hidayet olarak da tefsir edilmitir. Kurn terimi olarak nr, ayetlerdeki yerine gre; slam dini,571 imn,572 Hz. Peygamber(sav),573 Mminlerin ,574 Kurn ve Tevrattaki hkmler,575 Allah(cc)n nru576 olarak mana kazanmtr.577 Bununla birlikte Allah(cc)n nru Kurn- Kerimde, Onlar azlaryla Allahn nrunu sndrmek istiyorlar. Hlbuki kfirler istemeseler de Allah nrunu tamamlayacaktr578 mealinde zikredilmitir. Baka bir ayette ise, Allahn nrunu tamamlamaktan baka bir eye raz olmayaca579 bildirilmitir. Allahn nuru eklindeki ifadeye tefsir kitaplarnda, Allahn mesaj, ilah mizan, adaleti, tevhid esasna dayal dzeni, Hakkn ad, hidayetin yolu gibi manalar verilmitir.580

568 569

bn Manzr, Lisnul-Arab, c.14, ss. 321-324; Firuzebad, el-Mucemul-vast, s. 491. Isfehan, el-Mfredat, s. 508. 570 Nr: 24/35. 571 Tevbe: 9/32. 572 Sizin iin kendisiyle yryeceiniz bir nr (yani, kendisiyle hidyet bulacanz mn) klsn. Hadd: 57/28. 573 Nr stne nurdur (yani, nebi neslinden gelen nebidir). Nr: 24/35. 574 Bize bakn da nurunuzdan iktibas edelim. (yani, nzn aydnlnda yryelim) Hadd: 57/13. 575 Ve Onun beraberinde indirilen nura (yani, Nebinin(sav) beraberindekine) tbi olanlar. A'rf: 7/157 De ki: Musann getirdii o kitab (yani, Tevrat) kim indirdi? Enm: 06/91 . 576 Arz Rabbinin nuruyla aydnlanacak Zmer: 39/69. 577 Muktil b. Sleyman, Kurn Terimleri Szl, aret Yay., ss. 402-407. 578 Saff: 61/8. 579 Tevbe: 9/32. 580 Tabataba, Muhammed Hseyin, el-Mzn f tefsril-Kurn, Ter.: Vahdettin nce, Kevser Yaynevi, c. 1, s. 526; c. 3, s. 125; c. 5, s. 630.

113

Nr, mutasavvflar tarafndan, Allah(cc)n ez-Zahir isimli tecellisi, kinattaki suretlerde ortaya kan vcd olarak tanmlanmtr. Kinattaki suretlerde ortaya kan vcdtur. Nur, gizlenmi bir eyin, ledn ilmiyle ortaya kmasna denildii gibi, kalpten masivay karp atlmas sonucunda nil olunan, ilahi vridt olarak da tanmlanmtr.581 mm- Gazal (v. 505/1111), nru alt farkl manada izah etmitir. Duyular leminde k olarak bilinen nur ve bu nrun idraki iin insanda bulunan gz nru. Bu iki nr madddir. Dnya st olan lv lemlerden olan nc nr, gne dr. Bu nr, dier iki nurdan daha ereflidir. Drdnc nr, eyann hakikatlerini idrk eden akl ve nefs nurudur. Beinci nr; Kurn- Kerim, Hz. Rasl(sav) ve ilim iin kullanlr. Altnc nr, mutlak nr olan Allahdr.582 Allahn nru, Nazm Efendinin ifadelerinde; dem(as)in, meleklere ve cinlere kblegh olma sebebi,583 Peygamberlere(as) indirilen lah feyz, Peygamber(sav)e verilen feyzul-akdes,584 her kulda bulunan ve ortaya karlmay bekleyen hazine,585 kulun dnya hayatnda gerekletirdii iman, sr ve hidayet,586 Allah(cc)n merhametinin semeresi gibi manalara gelmektedir. Bu anlamda Allahn nru Allahn mesajnn kendisi deil ancak; onun ihtiva ettii feyiz olduu anlalmaktadr. lah mizann ve tevhide dayal dzenin kendisi deil, bu dzenin temini iin gerekli olan imandr. Hakkn ad deil, Hakk esmasnn tecelli ettii bir hidayet yolu olarak anlalmtr.587 Bu anlay ekillendiren kavramlar mstakil olarak ele aldmzda, ayet ve hadislere iar tefsir ekolyle yaklam ve bu yaklam ierisinde, bn Arabnin varlk anlayna benzer bir yaklam grmekteyiz.

581

Crcn, Tarift, s. 317; Kn, Istlahatus-sufiyye, s. 118; Tehnev, Kef, c. 2, s. 1731-1732; Cebeciolu, TTDS, s. 562; Uluda, TTS, s. 280. 582 Gazal, el-kstsul-mstakm (Mircus-slikin), Kavidul-akid, Ter.: Yaman Arkan, Eskin Matbas, 1971, ss. 204-208. 583 www.sufilive.com/CommingofMahdi; Grntl sohbet video arivimizde mevcuttur. 584 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 79; Bu tezde bkz. d.1.Allahn nuru ve Hz. Peygamberin Srr. 585 el-Hakkn, Ebediyete Davet, ss. 30-31. 586 Kbrs, a.g.e., s. 46. 587 K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 15.

114

Nazm Efendiye gre bu nr, Cenab- Hakkkn kullarna ilah bir ltuftur. Btn Peygamberler(as), bu nrun tayclardr. Peygamberlere verilen nrlar, Peygamber Efendimiz(sav)e verilen asl nurdan yansmalardr. Hz. Peygamber(sav) bu nru, ashabn ve dier Mminlerin kalbine nakletmitir.588 Bu nrun tayclar eref sahibi kullardr. dem(as) kendisindeki bu nrdan dolay meleklere ve cinlere kblegh olmutur.589 Tarikat- Hakkniyye ierisinde bu nrun ontolojik izah detayl yaplmtr. Bu konulara izahat getirmeyen eyh Nazm, tasavvuf anlayndaki varolusal ynleri genel ifadelerle ancak, Hakkniyye ierisindeki ortak terminoloji ile yapmtr. Bu balamda Hakkniyye ierisindeki yaplm ontolojik ifadeler, eyh Nazmn tasavvuf anlayn incelememize k tutmaktadr. Mesela eyh Hiamn590 bu konudaki zet aklamasna gre Hz. dem(as)e konulan bu nrun kayna ehadiyet lemi La ilahe illallah da denen lem-i hakikidir. Ancak vahdaniyet lemi Muhammedur-rasulullah da denen nasut leme yansmas, Peygamber(sav)in nrundan (Hakikat- Ahmediyye) olur. Dolaysyla bu nrun ehadiyet leminde bulunmas sebebiyle, onun mahiyetini hibir evliya bilemez591 ancak, bu yansmalar bittii zaman, her kulun gerek srlar (nru) zuhur eder. Kulun dn ite bu nra olacaktr. Bu anlaya gre phesiz ki biz, Allaha mahsusuz ve phesiz Ona dneceiz592 ayeti, kulun kendi srrna dnne iaret edilmektedir.593 Bu nr kalb-i Muhammedden mmetinin kalbine aktarlan feyzul-akdes olarak da ifade edilmitir. Nazm Efendiye gre bu nrun kendisine eritii kii
588

el-Hakkn, Ebediyete Davet, ss. 30-31; Bu anlayn detaylar Yaratl ve Varlk Nru ile lgili Kavramlar/d. Hz. Peygamber(sav) balnda incelenmitir. 589 K. Adnan, a.g.e., s. 15. 590 Nazm Efendinin eyhi Abdullah Dastannin halifelerinden olan eyh Hiam, ayn zamanda eyh Nazmn damaddr. eyh Hiamn eyh Abdullahtan naklettii baz ifadeler, Dastanden tevars eden ve eyh Nazmn ifade ettii baz anlaylar detaylandrmamz hususunda, btn tamamlayan czler olarak nem tamaktadr. Bkz. Giri/Halidiyye-i Hakkaniyye/eyh Hiam. 591 Bu tezde bkz. Yaratl ve Varlk Nru ile lgili Kavramlar/d.Hz. Peygamber . 592 Bakara: 02/156. 593 www.sufilive.com, CommingofMahdi, eyh Hiama ait grntl sohbet video arivimizde mevcuttur.

115

hakik iman, hakik ak ve evk makmlarna mazhar olur.594 Bu mazhariyete nail olanlarn banda Ashb- Kirm gelir. Nazm Efendiye gre Ashabm gkteki yldzlar gibidir. Hangisini rehber edinirseniz, hidayet bulursunuz.595 hadis-i erifinde bildirilen sahabenin tamam, elest bezmindeki hitab an be an iitip Allahn nruyla nrlanan kiilerdir.596 eyh Nazm- Kbrsnin bu gr ve vekillerinin erh ettikleri ontolojik yaklam, Abdlkerim-i Cil (v. 832/1428) tarafndan da savunulmutur. Bu anlaya gre en-Nr ismi, Allah(cc)n zat isimlerindendir. Gerekten size Allahtan bir nur geldi597 ayetinde zikredilen nr, Hz. Muhammed(sav)dir. lem, kalemul-al ve akl- evvel olarak da ifade edilen, nru Ahmedden yaratlmtr. Farkl bir ifadeyle varlkta, Hz. Peygamber(sav)den daha kadim bir zt bulunmamaktadr. nsanla hidayet rehberi ve nr olarak gelen tm peygamberler, nurlarn, nru Ahmedden alrlar. Bu ynyle Hz. Peygamber(sav) Seni ancak lemlere rahmet olarak gnderdik.598 ayetinde bildirildii gibi, insanlk iin bir nurdur.599 Bu mana, Kbrsnin anlaynda aka ifade edilmemekle birlikte, zmnen bulunmaktadr. Kbrsnin vekilleri tarafndan getirilen ontolojik yaklamda, nru Ahmednin lemlere rahmet olduu, Hz. Peygamber(sav)in ise bu nru, mmetine getirdii anlalmaktadr. Farkl bir ifadeyle Cil, ontolojik anlaynda, nru Ahmed ile Hz. Peygamber(sav)in ayn varlk dzeyi olarak ele alnmtr. Hakkn evresinde ise bu durum, varlk mertebelerine gre iki ayr mevcudiyet olsa da, hakikatte tek olduu anlalmaktadr. Nazm Efendiye gre bu nr, Peygamber Efendimiz(sav)e Kurn- Kerm ile birlikte indirilmi, Kurn- Kermin lafz ile beraber okunmu ve Kuran lafzndan o nru alanlar olduu iin mmet iinde bu gne kadar yaylarak

594 595

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 46. Canan, Kutub-i Sitte, c.1, s. 4. 596 Kbrs, a.g.e., s. 15. 597 Mide: 5/15. 598 Enbiy: 21/107. 599 Cil, Kemltul-ilhiyye, ss. 270, 290, 306.

116

gelmitir.600 Biz size apak bir nr indirdik601 ayeti Kurn- Kerimde Hz. Peygamber(sav)e indirilen nr olarak tefsir edilmi diyebiliriz. Istlahta bu anlay smail Hakk Bursev (v. 1135/1725) de savunmutur. Nitekim Bursev, Onu, Senin kalbine Rhul-Emn indiriyor602 ayetine istinaden, nurun ini mahallinin, Hz. Peygamberin kalbi olduunu savunmutur.603 Nazm Efendiye ait ifadelerin genelinden anladmz kadaryla; Kurn bu nru ihtiva etmektedir ancak, bu nrun ini yeri Peygamberlerin(as) kalpleridir. Peygamberlerin kalplerinden Mminlerin kalplerine bu nurun aktarldn, Nazm Efendi yle ifade etmektedir: Rasulullah Efendimizin(sav) kalbine inen bu nr, Ebu Bekir Sddk(ra) tututurdu. Sddkn nru ise btn Sahabe-i Kiramn kalblerindeki kandilleri tututurdu. Allahn nru bugne kadar kalblerden kalblere intikal ederek bu gne kadar gelmi ve yevmul-kyamete kadar devam edecektir. Allah o nru tayan erbabnn kyamet gnne kadar devam edeceini vdetmitir.604 Onun peygamberlii ile birlikte indirilen bu nrun ardndan giden kimseler var ya605 ayeti, Nazm Efendiye gre, o nru tayanlar olarak meal edilmi olduunu syleyebiliriz. Bu ifadelerdeki anahtar kelime olarak tanmlayabileceimiz kandillerin tutumas, nrun anlalmasnda nemli grlmektedir. Hz. Peygamber(sav)in aydnlatan bir kandil606 olarak tarif edildii ayetin, bu ifadelere kaynak olduu phesizdir. eyh Nazmn genel tasavvuf anlay ile birlikte dndmzde, kandillerin tututurulmas, kulun yaratlna dercedilmi olan nurun, aa kmas olarak anlalmaktadr. Bu nrun tutuma mahalli kalbtir. Kalbi bir kandil olarak tasvir eden Kbrs, kalpteki nurun parlamasn, kandilin tutumasna benzetmitir. Hakim Tirmiz (v. 318/932) kalbi ve iindeki nru; kandil, ya ve fitil misaliyle izah etmitir. Bu izaha gre iman, hayet, takva ve muhabbetin nurlar, kalb kandilindeki

600 601

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 15. Nisa: 4/174. 602 uar: 26/193. 603 Bursev, erh-i Salavt, s. 79. 604 Kbrs, a.g.e., s. 15. 605 Araf: 07/157. 606 Ahzb: 33/46.

117

fitil tutuunca kar. Bunlar, gzden akan ya gibidir. Bu nrun madeni, kalbtir. Zahir oluncaya kadar mevcudiyeti, gizlidir.607 Nak meayh ierisinde Yakb-u erh (v. 851/1447), bu misali, yle kullanmtr: Bir tlib, bir azizin hizmetine geldii zaman Ubeydullah gibi gelmesi gerekir. era alm, fitilini ve yan hazrlam, bir kvlcm beklerdi608 Nazm Efendinin genel ifadelerine dayanarak bu nrun mahiyeti itibariyle ebed olduu, iinde bulunduu cisimleri de kyamete kadar ebedletirdii sylenebilir. Nefis, eytan, dnya ve hev yaratln balad hakik nrun mlk lemindeki yansmalarn izale etmek istese de, Allah(ac) nrunu tamamlayacaktr.609 Bu nrun tamamlanmas Peygamberler, sddklar, veller ve Mehdi(as) ile olacaktr. Onlar bu nrun vahdaniyet leminden mlk lemine tenziline vesile olanlardr.610 Ayrca eyh Nazm- Kbrs, bu nrla dirilen hcrenin (bedenin) lmeyeceini ve rmeyeceini dolaysyla, kyamet gnnde kabrinden rmemi olarak kyam edeceini ifade etmitir.611 Nazm Efendi 1977 ylnda yapt bir sohbetinde nru, Allah(cc)n rahmeti olarak ifade etmitir. Peygamberlerin(as) yaad meknlara, yani ark (Ortadou) beldelerine inen bu nr, Allah(cc)n rahmetinin ezel ve ebed olmasndan dolay kyamete kadar devam edecektir. eyh Nazm, garp beldelerinde yaayan kullarn da, bu nrdan, doudakiler gibi istifade edebileceklerini yle ifade etmektedir: Bu rahmetin cezbesi insan ftratna ve ruhaniyetine tesir eder. Kulun kalb (cisman bedeni), bu rahman cezbeden ne kadar uzakta olursa olsun ruhaniyeti nasiplenebilir. Bu rahmet nru o kadar kuvvetlidir ki, kalplar batda bulunsa bile kalbin douya yneldii bir anda bu nrla bulumas annda iman hsl olur.612 Bununla birlikte Nazm Efendinin ifadeleri genel olarak deerlendirilirse, bu nura ait ualarn bulunduu kalbde iman hsl olmaktadr. Bu nrun parlamas,

607 608

Hkim, Beynul-fark, ss. 17-20. Cam, Nefehtul-uns (Evliy Menkbeleri), s. 550. 609 Saff: 61/8. 610 K. Adnan, a.g.e., ss. 33-35. 611 el-Hakkn, Ebediyete Davet, ss. 30-31. 612 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 79.

118

aydnlatt kalbde, Allahn birliine tam iman olarak zuhur etmesi, anlamna gelmektedir. Nazm Efendi bir sohbetinde bu nrun aranmas gerektiini belirterek O gn mnafk erkekler ve mnafk kadnlar yle diyeceklerdir: Bize biraz baknz da nurunuzdan alalm! Onlara, Arkanza dnn de, nr aratrn! denilecek613 ayetini delil gstermektedir.614 Bu nrun aranaca adres ise, eyh Nazma gre, o nru kendisinde bulunduran zatlardr. Bu nru en ziyade kemiyette ve en kmil keyfiyette tayan Peygamber Efendimizdir(sav). Ondan ald nru bu gne kadar getirenler vardr. indeki nr ile etrafndakileri aydnlatan kii, bir ird vazifesi ifa ettii iin mrid olarak nitelendirebiliriz. nk tasavvuf literatrne gre mridler, ird vazifelerini Peygamber(sav)den itibaren Hz. Ebu Bekir(ra) ve/veya Hz. Ali(ra) araclyla bu gne kadar gelen silsile zerinden if etmektedir. Nazm Efendi bu vazifeyi, nr zerinden tabir etmitir. Allah(cc)tan Resulne(sav) inen nr, bugne kadar kalbten kalbe aktarlarak, gelmitir.615 Kbrsnin ifadelerinde, nurun bir kandil gibi tututurduu kalbin, ayn zamanda bu nuru nakletme grevini de icra ettii grlmektedir. Bu ynyle kalb, sadece tasavvuf konularnda deil, tp almalarnda da yer almtr. Beyinden bamsz en az 40 bin sinir hcresinden yaplm, kendine has kompleks ve srl bir sinir sistemine sahip olan kalb, bu sinir sistemi ile, kalbdeki beyin olarak tanmlan bir siteme sahiptir. Bu manada insan kalbi, vcut saraynda en gl ve geni elektromanyetik alann retildii bir sistemdir. Kalbde retilen biyoelektromanyetik sahalar, insan kalbinden yaklak 5070 cm mesafeden SQUID (Speriletken Kuantum nterference Cihaz) tabanl magnetometreler ile llebildii Psikofizyolojik almalarda tesbit edilmitir. Bu almalara gre kalbde elektrokardiyogram olarak (EKG) llebilen elektrik alan, beyinde kaydedilen elektroencephalogramdan (EEG) genlik (amplitud) bakmndan ortalama 60 misli daha byk, manyetik bileeni de, beyinde retilen manyetik bileenden yaklak 5 bin kere daha gldr. Bu durum, kalbin rettii elektirik alann, dokular tarafndan
613 614

Hadd: 57/13. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 14. 615 Kbrs, Hak Dost 4, ss. 254-260.

119

emilerek yok edilemeyecei ve bir iletici g olduu anlamna gelmektedir. Vcuttaki bir verici istasyonuna benzetebileceimiz kalb, vcuttaki her organ ve hcre tarafndan alglanan sinyaller retir. Bu sinyaller, kalbin ritmik aktivitesi ile retilen kan basnc, ses basnc ve elektromanyetik dalgalardaki deiiklikler ile kalbin dna ular. Kalbde yaratlan bu elektromanyetik enerji, sadece bedenin her tarafna iletilmekle kalmaz, ayn zamanda o enerjinin yaylma sahas iinde bulunan kiiler tarafndan da hissedilebilir olduu tesbit edilmitir.616 Bu manada nurunu gerekletirmi bir kalb, tutumu bir kandil gibi, n dier kandillere nakledebilecek mahiyettedir. Biaenaleyh nr, kyamete kadar bu mekanizma iinde devam edecei sylenebilir. Bilimsel verilerle bir yn ispat edilmi bu hakikatin tasavvuf ynn Bursev, yle ifade etmektedir: nsan kalbi latif (cisimden uzak) tarafyla ruhun n alp, cismiyle kesif (i ie) olan tarafyla cesede ulatrmasndan tr, ruh ile cesed arasnda bir vastadr. Kalbin bu vastal iledir ki, ruh ile cesed arasnda bir birliktelik oluur ve bylece insann bir dzen erevesinde sreklilii salanr. Ayn ekilde felekler ile hareketleri arasnda vasta olan nfus- ntka-i felekiyye (nefisleri)dir.617 eyh Abdullah- Dastanden tevars ettiini dndmz nru aramak ifadesi Hakkniyye yolunun temel sohbet mevzularndandr. Nazm Efendi, bu nrun aranaca yerin dnya hayat olduunu yle ifade etmektedir: Dnya hayatnn aralarn ama edinenler, bu nru aramaktan gafil olduklar iin bulamazlar. Bulanlar ise dnya hayatndan bir nr alarak, geldii yere, yani Rablerinin huzuruna karlar. Bu nru bulanlar dnyada da, ahrette de ferah iinde olurlar. Bulamayanlar ise iki lemde de tela iindedir.618 Nr konusunda eyh Hiamdan nakledilen ontolojik anlayn, bu ifadelerde zmnen bulunduu phesizdir. Hatrlanaca zere, kulun dnya hayatnda bu nru alarak, geldii yere dnmesini eyh Hiam, ehadiyet lemi, hakikat lemi ve hakikat- Ahmediyye zerinden izah etmitir.

616

Rollin, McCraty-Mike, Atkinson-Dana, Tomasino, Science of The Heart, Institute of HeartMath, Publication No. 01-001, CA 2001; Aydn, Selim, Kalbin Kefedilen Yeni Boyutu, Sznt Dergisi, say Mays 304, Ik Yay., stanbul 2004. 617 Bursev, erh-i Salavt, s. 126. 618 Kbrs, Hak Dost 4, ss. 254-260.

120

eyh Nazm- Hakknnin ifadelerinde, ehadiyet leminde olan Nuru Ahmediyye ve nasut lemde bulunan Nuru Muhammediyye kavramlar bulunmasa da, dnya hayatnda gafil olanlarn, kendilerindeki nuru (Nuru Muhammediyye) aramaktan gafil olacana iaret etmitir. Dolaysyla ahiret leminde gaflet ehlinin ftr nurlar (Nuru Ahmediyye), zuhur etmeyecektir. Dolaysyla bu kullar, Allah, onlar azgnlklar iinde brakr, bocalayp dururlar619 ayetine atfen bir bocalama ve tela iinde olduklar ifade edilmi olabilir. Abdullah- Dastannin eyhi erafeddin-i Dastan de sohbetlerinde Allahn nrundan bahsetmitir. Allahn nru, eyh erafeddin-i Dastan sohbetlerinde, feyz-i akdes olarak ifade edilmi ve bu nr, hakikt-i tevhd ve esrar- mahz- tevhd ifadeleriyle tarif edilmitir.620 Bu nrun Hz. Ebu Bekir(ra)e neden nakledildii konusundaki hikmet, eyh erafeddin-i Dastan tarafndan yle beyan edilmitir: Ebubekir Sddk Hazretlerine nakledilen feyz-i kudsiyyenin, btn mmet-i merhmeye ve msivullha umum olmasn tekrar temin iin ve bu feyz-i kudsiye ile tazim iin bu nr nakledilir.621 Nurun naklinde umumiyet temennisi, Kbrsnin nr anlayna getirdiimiz btncl yorumlar destekleyen ve besleyen bir vehi olmas hasebiyle mhimdir. Buraya kadar deinilen nr, kulun yaratlnda bulunan ve dnya hayatnda iman olarak zuhur edebilecek bir potansiyel olarak, Rabbndir. Bu nurun kulda zuhur etmesi, ahiret saadetine; aksi ise, ebed hsrana sebeptir. Bu manada lemlere rahmet olarak gnderilen Hz. Peygamber(sav), bu rahmetin umumi olmas iin, mmetine yani, insanla adanm bir hayat yaamtr.622 Bazen manev bir hazine veya sr olarak ifade edilen bu nr, her kulda birbirinden farkl kemiyet ve keyfiyettedir. Kula den, kendindeki bu hazineyi nr sahiplerinin rehberliinde bulmaktr. Nazm Efendi bu dnceleri yle ifade etmektedir: Senin de hazinelerin var. Hazinesi olmayan insan olmaz. Lakin gafil
619 620

Araf: 07/186. Burkay, Menkb- erefiyye, ss. 3, 4. 621 Ayn yer. 622 Bu tezde bkz. Yaratl ve Varlk Nru ile lgili Kavramlar/d. Hz. Peygamber(sav) .

121

insan hazineyi geer, yiyecei bir lokma iin meakkate der Fakat bu manevi hazine ki, insanolunun kendisine tayin olunan kemal mertebesine ulatrmak iin gnderilmi zatlarla o yollar bulunur. Onlar bulamazsa insan, insan- kmil olamaz Onun iin gayret etmek ve inanmak lazmdr Sahabe Peygamberi buldu ve sana inandk ve seni tasdik ettik dedi623 eyh Nazmn bu ifadelerinde de grld gibi, kuldaki nurun bir hazine gibi ortaya karlmas, Hz. Peygamber(sav) ve Onun varisleri olan insan- kmillerin bulunmasyla olmaktadr. Bu araytan uzak insan, dnyann gnlk telayla uraarak, gaflete dendir. Bu manada nr konusu; Hz. Peygamber(sav), mrdler ve gaflet konusuyla birlikte deerlendirilmitir. Bu deerlendirmeye gre sz konusu gafletten mahfuz olan Hz. Peygamber(sav), kendindeki nur ile dier insanlar da gafletten uyandrmaktadr. Abdlkerim-i Cilye gre Hz. Peygamber(sav), kendindeki bu nurdan dolay, gz ap kapayncaya kadar, Allahtan gaflete dmemitir. Kendisindeki nurun zat olmasndan dolay Hz. Peygamber(sav), rahimlerde ve slblerde dahi bir peygamber vasfn haiz oldu ve gaflete dmedi. Dier tm insanlar, Allah(cc) sfatlarla bildii iin, sfatlarn aa kt zamanlarda bildiler. Ancak zat, sfatlarn aa knda da, batnlnda da deimediinden, Hz. Peygamber(sav), gaflete dmedi. Bu yaklam, ontolojik olarak Hz. Peygamber(sav)in tm insanlar iin bu nurun kayna olmasyla ilgilidir. Farkl bir ifadeyle Hz. Peygamber(sav), Hakkn Zatndan ald nr ile dier insanla tecelli etmekte ve onlar gafletten uyandrmaktadr.624 Hakkn ierisinde bu konulara getirilen ontolojik izahlar ile Cilnin bu yaklam arasndaki ince farkllk, varlk mertebeleri asndan ele alnp alnmamasna gre olumaktadr. Cil hakikatte varlk mertebelerinin olmamasndan hareketle, Hz. Peygamber(sav)in nasuti lemdeki varl ile taayyn evveldeki varlnn ayn olduunu esas alarak, yorum yapmtr. Hakkn evresinde, bu iki farkl varlk mertebesinin hakikatte ayn olduu kabul edilmi ancak, melekt leminin, ehadet lemi zerinden idraki iin, her vcud mertebesi farkl ekilde ele alnm ve izah edilmitir.625

623 624

el-Hakkn, Ebediyete Davet, ss. 56-57. Cil, Abdlkerim, Kemltul-ilhiyye, ss. 263-264. 625 Bu tezde bkz. Yaratl ve Varlk Nru ile lgili Kavramlar/d. Hz. Peygamber(sav) .

122

Nazm Efendi, bir sohbetlerinde iman nrunun Allah(cc)tan raz olunmad zaman karardn ifade ederek bu anlarda kulun Tasalanma, Allah bizimle beraberdir626 ayetindeki hale dn yaplarak srekli parlak tutulmas gerektiini sylemektedir.627 Buradan hareketle Nazm Efendi mann alameti tasdik etmektir.628 hadisini, en zor anlarda dahi memnuniyet halinin muhafaza edilmesi eklinde yorumlamtr. Nazm Efendiye gre geici olan bu dnya hayat sona erdiinde ya iman, slam ve Kurann nru kulda ya parlayacak ya da kul, ahirette karanlk iinde olacaktr. Ebed lemde tanacak bu nru kazanma yeri, darul imtihan olan dnyadr.629 Burada izah edilen nr, kulun Allah(cc)tan raz olduu hallerde parlayan, aksinde ise snen bir mahiyettedir. Kulun Allahtan ne derece raz olduu ise, hayatnn kolay anlarnda deil, zor anlarnda belli olmaktadr. Raz olma dereceleri ise kulun zorland hadiselerde zuhur eder. Farkl bir ifadeyle, insanlarn en zor anlarndaki tepkileri, onlarn iinde gizli olan potansiyel hasletlere delalet etmektedir. Kulun bu anlarnda zuhur eden; his, tavr ve davranlarndaki memnuniyet hali, ondaki hasletlere ait kemal derecesinin bir gstergesi olduu anlalmaktadr. Bu dncelerden hareketle, kulda parlayan nurun, onda tahakkuk eden isel olgunluk dzeyi ile orantl olduu sylenebilir. eyh Nazm- Hakknnin iman ve tasdik hadisiyle birlikte ele ald bu yaklamda, dnyev mefhumlarn, uhrev adan yorumland grlmektedir. Bu yaklam ise Hz. Peygamber(sav)in hadis-i eriflerinde ska aka grlmektedir. Bu manada Hz. Peygamber(sav), pehlivan mefhumunu, fkesini yenen; mflis mefhumunu ise, ahirette kaybeden olarak tanmlamtr.630 Byle bir yaklamla gnlk hayatn en zor anlarnda dahi kalbi
626 627

Tevbe: 9/40. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 52. 628 Hanbel, Musned, c. 3, s. 236. 629 Kbrs, Hak Dost 4, s. 40. 630 Resulullah(sav), Siz aranzda kimi pehlivan addedersiniz? diye sordu Ashab(ra): Erkeklerin yenmeye muvaffak olamad kimseyi! dediler Resulullah(sav) deki: Hayr gerek pehlivan fkelendii zaman nefsine hkim olabilen kimsedir. Bkz. Mslim, Birr, 2608, Ebu Davud, Edeb, 4779; Eb Hreyre(ra)den rivyete gre, Raslullah(sav) yle buyurdu: flas eden kimdir? Biliyor musunuz? Ashab: Ey Allahn Rasl! Bize gre, mflis paras ve mal olmayan kimsedir dediler. Bunun zerine Raslullah(sav) yle buyurdu: mmetimin mflisi o kimsedir ki kyamet gn kld namazyla tuttuu orucuyla ve verdii zekatyla getirilecek ayn zamanda iledii gnahlardan; svd zina isnadnda bulunduu, haksz yere mal yedii ve haksz yere kan aktt ve ona buna vurduu erlerde ortaya konacaktr. Ve bylece o kii yaptklarnn hesabn vermeye oturacak ve

123

mutmain olan ve Allah(cc)tan raz olan kullara, Kurn- Kerimde yle bir hitab vardr: Ey nefs-i mutmainne! Rz olan, kendisinden rz olunan olarak Rabbine dn! Artk (slih) kullarmn arasna katl! Ve (onlarla) Cennetime gir!631 Kelam limlerinin tartma konularndan biri durumundaki imann artp eksilmesi hususu,632 Nazm Efendiye gre aktr. Allah(cc)tan raz olunduu zaman kalpteki nur parlayarak geniler, aksi durumda snerek karanla brnr. Sufilerden benzer gr Hakim-iTirmiz de savunmutur. Tirmizye gre kalbte yer alan nrun artmas, imann artmasna, zulmetin nra galebe almas ise, imann eksilmesine delalet etmektedir. Bu nur, ayn zamanda ilmin kayna olduundan, ilmin artmas iin, nurun da artmas gerekir.633 Kbrsnin anlayna gre bu nurun artmas; insan- kmillerin model alnd, gafletten uzak olunduu ve zor anlarda Hakktan raz olunduu hayatta olur. Tersi durumun yaand hayatta ise, bu nurun snecei anlalmaktadr. Allahn nru olarak ifade edilen iman, sr, hidayet feyz ve feyzul-akdes gibi tanmlamalarn birbirlerinden hangi manalarda farkllat konusu nemlilik arz etmektedir. Nazm Efendinin bu konudaki ifadeleri ve genel tasavvuf anlayyla deerlendirildii zaman nrun, feyzin ve imann ayn ifadelerde i ie kullanlmalarna ramen farkl ierikli olduklar grlmektedir. Mesela Peygamberler(as) ierisinde en kutsal nra sahip olan Hz. Peygamber(sav), kendindeki nru ashabna, nasipleri miktarnda aktarmtr. Bu duruma Ashab- kiram ynnden bakldnda, her bir sahabenin kabiliyeti ve nasibi nisbetinde bu nrdan ahiret hayatna tad ve mmetin gelecek kuaklarna, yldzlar gibi parlayan numuneleri, miras brakt anlalmaktadr. Sz konusu aktar, al ve tevars esnasnda genellikle nr kavram yerine feyz kavram kullanlmtr. Feyzin aktarld ortam olarak sohbet, zikr ve halvet vurgulanmtr. Bu ortamlar
yapt ktlklere karlk iyilikleri takas edilecektir. yilikleri bitince takas ilemi onun gnahlarnn buna verilmesi bunun sevaplarnn da ona verilmesiyle devam edilecektir. Sonucunda da cezasn atele ekmek zere Cehenneme atlacaktr. te mflis budur. Mslim, Birr ve Sla, 74. 631 Fecr: 89/27-30. 632 Taftazan, erh-i Akaid, s. 40. 633 Tirmiz Hkim, Beynul-fark, ss. 30-45; ift, Hakm Tirmiz, ss. 212-213.

124

kuldaki imann zuhur etmesine, hidayete ve mminin srrn gerekletirmesine vesiledir. 634 Sahabenin(ra) ierisinde Hz. Ebu Bekir(ra)in gsne aktarlan nr ise feyzul-akdes ile ifade edilmitir. Hz. Ebu Bekir(ra)den bugne kadar gelen Nakbend meayh ierisinde altn silsile olarak tabir edilen mrd silsilesi ile gelmitir ki, onlar feyzul-akdesin tayclardr. Nakbend silsilesi ierisindeki dier mrdler, bu feyzul-akdesten hsl olan feyzi alrlar ve Mminlerin gnllerine datrlar.635 Nazm Efendinin feyz manas ykledii nur, stlahtaki istind feyz kavramyla anlalacak mahiyettedir. eyh ve mrdlere, sened ve silsile yoluyla ulaan irfan olarak tanmlanan bu feyz, eyh tarafndan zikr, sohbet ve halvet esnasnda mrdin gnlne yanstlr. Bu feyz vesilesiyle mridin aba ve iktisab olmad halde, onun kalbine bilgi ve manev hal gelir.636 Bu manada nrun, feyz ile manasndaki telakkisi hususundaki inter-disipliner incelemeler; sohbet, zikr ve konularnda da yaplmtr.637 Nrun iman ve hidayet ile ilgisini, Hakm Tirmiz, nr ile birlikte ele alarak, ontolojik ynden izah etmitir. Bu izaha gre Allah, btn mahlkat zulmetin iinde yaratm ve sonra da kendi nrunu onlarn zerine yaymtr. Kime bu nrdan isabet ettiyse o hidayete ermi, her kim de bundan mahrum kaldysa dalalete dmtr. Tirmizye gre Mminin ruhu nrdan, kfirinki ise nrdan, yani atetendir. Mminin sadr ve bunun iinde yer alan kalbi nr ve zulmetin mcadele alandr. Sadrn iman nru istila eden kiiye mmin denir. Bazen kalbteki bu nrun bizzat kendisi iman olarak isimlendirilmi, bazen de iman nuru olarak, nra sebep olan ey olarak zikredilmitir.638 Tm bu tanmlamalara gre, nrun bulunduu zaman ve meknn bereketi ve bunlarn idrki, feyiz olarak anlalmaktadr diyebiliriz. drk edemeyenler ne nrdan ne de onun kendisindeki tesiri olan feyizden bahsedebilirler. Feyzi idrak edenler
634 635

Bu mevzudaki detaylar; man, Sr, Hz. Peygamber(sav) balklarnda incelenmitir. Tafsilat iin bu tezde bkz. Giri/3.Hlidiyye-i Hakkaniyye Tekkeleri. 636 Ylmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, ss. 223-224. 637 Bu tezde bkz. Makamlar ve Seyr u Sluk ile lgili Kavramlar/f.Sohbet; g.Zikr . 638 Tirmiz Hkim, Beynul-fark beyn el-sadr vel-kalb, ss. 25-39.

125

iinde iman edenler de, etmeyenler de olabilir. Ayn ekilde iman ettikten sonra hidayete erienler olabildii gibi, eriemeyenler de olabilir. Eer Ona (Allaha ve Peygambere) itaat ederseniz, hidayeti bulursunuz639 ayetinde de iaret edildii gibi inanlana itaat, hidayette esastr. Yani Allah(ac)a inanmasna ramen, Allah(cc)n emir ve yasaklarna itaat etmeyenler olabildii gibi, itaat ederek, itikad ve amel btnle ulaanlar da olabilir. nancnn gerei gibi yaayan kullar ierisinde slka girip, nefis tezkiyesinde bulunanlar ierisinde, meratib kat ederek srrn gerekletiren olabildii gibi, gerekletiremeyenler de olabilir. Allahn nrunun kullar arasnda bu ekilde farkllamasna bal olarak; iman, sr, hidayet, feyz ve feyzul-akdes gibi ifadelerin kullanld kanaatindeyiz. Esasen kulun iman etmesi, hidayete ermesi ve ahiret srrn gerekletirmesi ynndeki bu anlay mm- Gazali, hidayetin menzili olarak izah etmitir. zaha gre birinci menzil, Allah(cc)n her kula akl ya da peygamberleri vastasyla gsterdii iman nurudur.640 nsanlar bu iman tercih ettikleri gibi, kfr de tercih edebilirler.641 nsanlar imandan meneden hased,642 kibir,643 dnya sevgisi, basiret krl veren sebeplerdendir.644 Hidayetin ikinci menzili, mchedenin neticesinde kulun halden hale ekilmesidir.645 nc menzil ise, mchedenin kemale ermesinden sonra nbvvet ya da velayet leminde ulalan mutlak ve gerek nr ve hidayettir.646 De ki: Allahn hidayeti, ancak o hidayettir.647 ayeti, hakiki hidayete iaret etmektedir.648 Bu anlayn btnn Ubeydullah- Ahrar (v. 895/1489), yle ifade etmitir: Feyzin tezahrleri pek oktur. Mevcut olan her ey Onun zat tecellisinden nasibini alr. Buna Vech-i has denir. Bunun incizab da
639 640

Nr: 24/54. Biz ona iki de yol gsterdik Beled: 90/10. 641 Semde gelince, Biz onlara da doru yolu gsterdik. Ama onlar krl hidayete tercih ettiler Fussilet: 41/17. 642 Gerek u ki, biz atalarmz bir mmet zerinde bulduk Zuhruf: 43/22. 643 u Kurn iki memleketin birindeki byk bir adama indirilmeli deil miydi? Zuhruf: 43/31 . 644 Fakat hakikat udur ki, gzler kr olmaz, ama sinelerin iindeki kalbler kr olur. Hacc 22/46 . 645 Bizim urumuzda mcahede edenlere gelince; Biz onlara elbette yollarmz gsteririz. Ankebt: 29/69; Hidayeti kabul edenlere gelince; Allah onlarn muvaffakiyetlerini artrm, onlara kanacaklarn ilham etmitir. Muhammed: 47/17. 646 Bir l iken kendisini dirilttiimiz, ona insanlarn arasnda yryecei bir nr verdiimiz kimse, iinden kamaz bir halde karanlkta kalan kii gibi olur mu hi? Enam: 6/122; yle ya, Allahn gsnde Mslmanlk iin inirah verdii bir kimse ki o, Rabbinden bir nr zeredir. Zmer: 39/22 647 Bakara: 2/120. 648 Gazal, hy, c. 3 (cz 12), ss. 2249.

126

Hak Subhanehu ve Tela hazretlerinedir. Tevecchn devam ekline gre Hd ism-i erifinin tesiriyle, Mudil isminin tasarrufundan kurtulur. Kuds varla olan devaml incizab vastasyla, kendinden tamamen geip, fen bulup, hayret ve cezbe ehline kavuur.649 Binaenaleyh nr, Cenab- Hakkn kullarna ilah bir ltuftur. Bu nrun kendisine eritii kii hakik iman, hakik ak ve evk makmlarna mazhar olur. Kurn bu nru ihtiva etmektedir ancak, bu nrun ini yeri Peygamberlerin(as) kalpleridir. Peygamberlerin kalplerinden, Mminlerin kalplerine nurun aktarlmasn tanmlayan ifadelerde feyz kelimesi kullanlmtr. Nuru Muhammedden mmetinin kalbine aktarlan feyzul-akdes olarak da ifade edilmitir. Bu nrun tamamlanmas Peygamberler, sddklar, veller ve Mehdi(as) ile olacaktr. Manev bir hazine veya sr olarak ifade edilen bu nr, her kulda birbirinden farkl kemmiyet ve keyfiyettedir. man bu nurun kulda tahakkuk etmesidir. Seyr-i slk ile nefis tezkiyesi, bu nurun kulda parlamas ve kemale ermesi anlamna gelmektedir. Kuldaki bu nurun parlamas, manevi mertebelerin kat edilmesi ile olur ki bu, ayn zamanda kulun kendi srrn gerekletirmesi anlamna gelmektedir.

a.1. Levh-i Mahfz: Arapa bir kelime olan levh, kemik ya da ahaptan yaplm levha manasna gelmektedir.650 Korumak, bekilik etmek anlamna gelen hafaza kelimesinden tremi mahfuz kelimesi ise, korunmu anlamna gelmektedir.651 Modern Arapada el-levh, snfta stne yaz yazlan kara tahta (sebbre) anlamn ifade etmektedir. el-Levha ise, kitabe, yazt anlamna gelmektedir.652 Levh-i mahfz, kader srlarnn yazld ve insanlara gsterilenlerin dnda bilinemeyecek bir levha olarak tanmlanmtr.653

649 650

Cam, Nefehtul-uns (Evliy Menkbeleri), s. 561. Firzebad, Kamsul-muht, s. 240; Isfehan, el-Mfredat, s. 456. 651 Firzebad, a.g.e, s. 695. 652 Mutal, Serdar, el-Mucemul-Arab el-Hads (Arapa-Trke Szlk), Daarck Yay., stanbul 1995 s. 811. 653 Isfehan, el-Mfredat, s. 456.

127

Biz onu (Nuhu) levhalar olan (gemiye) bindirdik654 ayetinde geen levhalar kelimesinden dolay, geminin tahtalarndan her birine levh denildii gibi, zerine yaz yazlan tahta ve sair malzemeye de levh denilmitir.655 Onun iin (Tevrat) levhalarnda her trl d ve her eyin aklamasn yazdk656 ayetinde geen el-vh kelimesine dayanarak levh, zerine yaz yazlan yass bir ey, mesel kanun levhalar olarak da tanmlanmtr. Mfessirler, Hayr, o erefli bir Kur'n'dr. Korunan bir levhadadr (yazl).657 ayetinde geen levh-i mahfuzu, dier ayetlerde zikredilen ve imm- mbn658, kitb- mbn659 ve kitb660 diye ifade edilen, bilgi haznesi olduunu da sylemilerdir. Kurn- Kermde zikredilen sakl bir kitap (kitabun meknun)661 ve sayg ile ykseltilen sayfalarn (suhufin mukerremeh)662 da levh-i mahfuz olduuna ynelik tefsirler olmutur.663 slm limleri levh-i mahfzun mhiyeti ve keyfiyeti ile ilgili eitli grler ileri srmlerdir. Genel kabul gren anlaya gre levh-i mahfuz, gayb lemine ait bir meseledir. Dolaysyla onun mhiyeti tam olarak bilinemez.664 Levh, tasavvuf kaynaklarda kinat sistemine sokulmu, bazen fal akl, bazen de klli nefs olarak izah edilmitir. Kitabul-mubiyn, nefsul-kulliyye olarak da bilinen levh, levhi-akl, levhi-lkader, levhi-kaza, levh-i mahfuz gibi trleriyle de anlmtr. Levh-i mahfuz ise, tasavvuf stlahnda, ulv lemde bulunan bir levha olarak tanmlanmtr. ou mutasavvfa gre bu levhada olmu ve olacak her ey yazldr.665 Mukadderatn Levh-i mahfzdaki yazlarn, hafzlarn ezberlerindeki

654 655

Kamer: 54/13. Vehb, Mehmed, Hulasatul-Beyan fi tefsiril-Kurn, c. 1-8, dal Neriyat, stanbul 1979, c. 14, s. 5669. 656 Araf: 07/145. 657 Brc: 85/21-22. 658 Her eyi ak bir imamda (Kitb) saymzdr. Ysin: 36/12 . 659 Ne ya, ne kuru hibir ey yoktur ki ak bir Kitapta olmasn Enam 06/49 . 660 Ne yeryznde ne de nefislerinizde meydana gelen hibir musibet yoktur ki biz onu yaratmadan nce, bir Kitapta olmasn. Dorusu bu, Allaha kolaydr. Hadid 57/22 . 661 O, elbette deerli bir Kurn'dr. Sakl bir Kitaptadr. Vka 56/77-78. 662 (O t) sahifeler iindedir; deer verilen, mkerrem sayfalar(dadr). Abese 80/13 -14 663 Ate, Kurn Ansiklopedisi, c. 12, ss. 470-476. 664 Yavuz Yusuf evki, Levh-i Mahfz, DA, c. 27, s. 151; Hakm Sud, bnl-Arab Szl, ev.: Ekrem Demirli, Kabalc Yay., stanbul, 2005, ss. 440 -443. 665 Crcan, Tarift, s. 204; Cebeciolu, TTDS, s. 399; Yavuz Yusuf evki, Levh-i Mahfz, TDV A, c.27, s. 151.

128

Kurn- Kerm yazsna benzeten mm- Gazal (v. 505/1111), Allah(cc)n levhinin ve kitabnn bizim bildiimiz levha ve kitaplardan farkl olduunu ifade etmitir.666 Mminin firasetinden saknn zira o, Allahn nruyla bakar667 hadisine atfederek Nazm Efendi, Allahn nrunu tayan kulun Onun nruyla baktn syler.668 Nazm Efendi bu nrla bakan kulu baz yerlerde mmin,669 baz yerlerde levh-i mahfuzu okuyabilen bid,670 bazen de ird sahibi mrd671 olarak tanmlamtr. Bu nrla bakan kullar ayn zamanda, elest bezmindeki hitab her an iitenlerdir.672 Sz konusu hadisin erhi mahiyetinde cereyan eden bir hadiseden sonra, Hz. Osmann ifadeleri, Allah(cc)n nuru ile bakmay tanmlamaktadr. Kbrsnin anlaynda etkili olduunu dndmz bu hadisede Hz. Osman(ra), yanna gelen birine, Gznde zina eseri var. Bir kadna bakmsn buyurdu. O kimse, Nereden bildin? dedi Hz. Osman da, Mminin firasetinden korkun, o, Allahn nuru ile bakar hadis-i erifini bildirdi.673 Nazm Efendiye gre levh-i mahfzda ey yazldr. Bunlar; kullarn misak gnnde verdikleri ahidler, dnyada vuku bulacak hadiseler ve her sz sahibi kulun, dar- dnyada nasl kulluk yapacadr.674 Kullarn misak gnnde verdikleri ahidler, eyh erafeddin-i Dastanye gre kulun srr ile de ilgilidir. Kulun srr ve hidayeti ise Kbrsnin anlayna gre, Allahn nuru ile ilgili olduu grlmtr. eyh erafeddine gre kulun hidayeti, kendisine elest bezminde izilen hat ile ilgilidir. eyh erafeddine gre, kula elest bezminde izilen manevi rotann lem-i dnyada kemal derecede vuku bulmas, kulun dnyada karlaaca hadiselerle ve bu hadiselere gre sergileyecei kulluk

666 667

Gazal, hy, c. 4 (cz 16), s. 2937. Canan, Ktb-i Sitte, c. 4, 672, s. 40; Tirmizi, Tefsru`l-Kur`n, 16. 668 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 13. 669 Ayn eser, s. 14. 670 Ayn eser, s. 13. 671 Ayn eser, s. 14. 672 Bu tezde bkz. Yaratl ve Varlk Nuru ile lgili Kavramlar/c.Misak (Yevmul -Ezel). 673 Buhr, Cmi-ul-keramat. 674 Kbrs, a.g.e., s. 13.

129

rolyle ilgilidir.675 Bu anlay ihtiva eden bir menkbede, Kbrs, levh-i mahfuzda ehl-i cehennem yazlm bir ztn, bu haline rza gstermesinden dolay, ehl-i cennet olarak deitirildiini belirtmitir.676 Binaenaleyh, Kbrsye gre Allah(cc)n nuruyla bakan zatlar, etbasn bu iaretlere gre irad eder. Nazm Efendi levh-i mahfzun kullara yol gstermek zere yaratldn yle ifade eder: Cenab- Allah levh-i mahfza bakmaya muhta deildir. Onu kendisi iin yapmad. O, levh-i mahfza bakmaya muhta olsayd Allah olmazd (haa). Levh-i mahfuz, Allahn ilmi ezelisini ihata edemez. imdi mekteplerde ne gn ne ders okurlar diye program var. ocuklarn eline bir program veriyorlar. ocuk ona bakar ve ne yapacan, ne okuyacan bilir. O levh-i mahfz bizim gndemimizdir Melaike baksn bakmasn, melaikeninki (orada) yazl deil. Orada olanlar ben Ademin ahitleridir.677 Benzer bir misali mm- Gazal, mhendis zerinden vermitir. Bu misale gre nasl bir mhendis, nceden hazrlad plana gre inaat yapyorsa, Allah dnya leminin tm vakitlerini ieren bir nshasn, levh-i mahfzda yazmtr.678 zet olarak levh-i mahfuz, Kbrsye gre, gayb lemine ait varlktr. Mahiyeti itibariyle cismaniyet lemindeki levhalardan olmayan levh -i mahfuz, yaplacak ilerin yazl olduu bir programa benzetilmitir. Kbrsye gre bu programda yazl olan eylerden bir ksm, zaman mefhumuyla tanmlanamayan yevmul-ezelde gereklemi; bir ksm da, gereklemeyi beklemektedir. Kullarn, misak gnnde Rablerine verdikleri ahidler, dnyada vuku bulacak hadiseler ve her
675 676

Bu tezde bkz. Yaratl ve Varlk Nuru ile lgili Kavramlar/b.Sr. Bir mrd halvet halindeyken kendisine ayn olan levh-i mahfuzda eyhini ekavet iinde ehli cehennemlikler arasnda grm. Hemen secdeye kapanp: Ya Rabbel izzeti vel azame! Beni bu rutbeye yetitiren eyhimi ehl-i nr olmaktan kurtar. Onu ehli cennet kl Ya Rabbi! diye dua etmi. O tecelli makamna mazhar mrdin duas kabul olunup, eyhinin ad ehli cennet tarafna yazlm. Mrd sabah mrdine mazhar olduu tecelli ve neticesini anlattnda u cevab alm: Ya veledi! 37 senedir ben orada ekavetimi grdm halde ubudiyeti terk etmedim, sen bir gece dayanamadn. Oras senide beni de ilgilendirmez. diyerek yaznn eskisi gibi olmas ynnde dua etmesi iin mrdine emir buyurmu. Mrdinin secdedeki duasyla ismi tekrar ekavet listesine yazlan eyhe yle bir ilham geliyor: Ya bidim! Sen benim muhlis kulumsun. Senin adn o listeden imdi Ben siliyorum seni saidlerin ba yazdm. Bkz. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 86. 677 Kbrs, a.g.e., s. 13. 678 Gazal, hy, c. 2 (cz 8), s. 1374.

130

sz sahibi kulun, dar- dnyada, nasl kulluk yapaca bunlardandr. Kullara yol gstermek zere yaratlan levh-i mahfzu; irad sahibi mrdler okuyabilir.

b. SIR: Arapa gizli ey demek olan sr, ayn zamanda kymetli vadinin orta yeri, asl, nikh, bir eyin hlisi gibi anlamlar ihtiva eder. oulu esrar olan bu kelime, ite gizlenen sz, izhar olmayan ve kendisine delalet eden eylerle bilinen ey anlamna da gelmektedir.679 O, srr da ahfy da bilir.680 yetinde Allah'n srr da, ahfy da yani, gizliden gizliyi de, bildii vurgulanmaktadr. Bu ayetin tefsirinde Raz (v. 606/1209), ilmi derecede ele almtr. Buna gre birincisi cehr bilgidir ki, insanlar bu bilgiye tecrbe ve gzlemle ulaabilirler. kincisi, cehr olarak bilinen eylerin batndr. Bunlardan bir ksm gayret ile kesbedilir ile bir ksm vahiy ile bilinir. ncs ise gayretle kesbedilemeyen bilgi olan ahfadr.681 Sr iin mutasavvflar, kalbte bulunan Rabbn bir latifedir derler. Kalb marifetin, ruh sevginin, sr da mhedenin mahalli olduu sylenir.682 Kul ile Hakk Tel arasnda sakl ve gizli kalan hallere de sr denilir.683 Sr, mevcud ile yokluk arasndaki bir gizlilik olarak tanmlanmtr.684 Kaanye gre bu gizlilii bilmek, hakk bilmektir. Bu gizliliin bilindii alana gre; ilmin srr, Mesela hlin srr, hlin iindeki ilhi muradn bilindii srdr.685 Sr, Allahn Nru balnda, kuldaki potansiyel iman derecesi olarak anlalmtr. Mminler ierisinde, Allah(cc)n indirdii nurdan ve feyzden nasibini
679 680

hakikatin sr,

tecelliyatn srr, rububiyyetin srr, rububiyyetin srrnn srrndan bahsedilmitir.

bn Manzr, Lisnul-Arab, c. 6, ss. 234-239; Isfehan, el-Mfredat, s. 228. Tah: 45/7. 681 Raz, Meftihul-gayb, c. 22, ss. 8-9. 682 Crcan, Tarifat, s. 123; Cebeciolu, TTDS, s. 569. 683 Kueyr, er-Risale, s. 124. 684 Serrc, el-Lm, s. 430. 685 Kn, Istlahatus-sufiyye, s. 121.

131

alanlarda iman, farkl kemal derecelerinde zuhur edecei anlalmtr. Bu iman derecesi, yevmul-ezelde kulun ne derece akla misak ettiiyle alakaldr. Bu imann dnyada gerekleebilecek potansiyeli ise sr olarak anlalmaktadr. Mmin yevmul-ezelde donand srrn, dnya hayatnda imana dntrd nisbette Mmindir ve iman ettiklerini tatbik ettii nisbette hidayettedir. Nur sahipleri olan mridlerin terbiyesiyle nefslerini tezkiye edenler, nurlarn ortaya karr ve srlarna vakf olurlar. eyh Nazmn genel tasavvuf anlay erevesinde sr, kula yaratlnda dercedilen sfat ve esmalar olarak tanmlanabilir. Bu sfat ve esmalar, kulun dnya hayatnda ulaabilecei makmlar ve iman kemlat dereceleri iin potansiyel istidatlar olarak da tarif edebiliriz. Nazm Efendiye gre her kul farkl nitelik ve nicelikteki sr ile donatld iin, yevmul-ezelde her kul ilah divana farkl isimle arlacaktr.686 Bu anlay stlahta besleyen yaklamlardan birini, Zeynuddin-i Haf (v. 838/1435), savunmutur. Kulun yaratlna bal olarak ulaabilecei makmlar ve bu makmlara ulamasna vesile olan iman, nr ve feyz konularnda Hafnin gr, sr ile birlikte ele alnm olmas hasebiyle mhimdir. Bu anlaya gre Allah(cc), herkese ilh nrlarn feyzi olan srlar, onlara bahettii istidad ve kabiliyet kadar verir. Bu yzden slik, Allah(cc)n kendisi iin belirledii tark ve makmdan teye de geemez. Hafye gre Sizden her biriniz iin bir eriat ve bir yol belirledik.687 ayeti bu anlaya iaret etmektedir.688 eyh Bedreddin (v. 823/1420)e gre kullarn isimleri, nitelikler ve ilerinin hepsi kabiliyetlere baldr. Kabiliyet ise yaratlndaki bir tiyedir. Allah(cc) kulunun kaderini, bu kabiliyetlerini ortaya karmas ynnde izmitir.689 Srrn, ilah nur ve kabiliyet ile olan ilgisinin yan sra, esma ile ilgisi zerine Necmeddin-i Kbr (v. 618/1221)nn gr, Kbrsnin tasavvuf anlayna btncl bakmz desteklemektedir. Kbrya gre Allah(cc)n elest bezmindeki hitab690 ve dem(as)e retilen esma691, Allah(cc)n
686 687

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 30. Kf: 50/35. 688 Kle, Bekir, Zeynddin-i Hf ve Eserlerinde Tasavvuf, Doktora Tezi, Ankara nv., Ankara 2009, s. 145. 689 eyh Bedrreddin-i Mahmud, Varidt, Ter.: Cengiz Ketene, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990, ss. 10-19. 690 Arf: 07/172. 691 Bakar: 02/31.

132

ruhlara talim ettii ilm-i ezeldir. Kulun vcud karanlnda setretilmi vaziyette olan bu ilim, seyr slk ile saflaan ve maddi varlndan gaybete den mminde, ilmi ledn olarak zuhur eder.692 nsan, ftratnn gerei olarak Allahn zatn bilme, birleme, Ondan baka ilh olmadn kabul etme potansiyeliyle donatlmtr. Bu potansiyelin gereklemesine gre akn olan Allahu Telyla bir btnlk oluturur. Bu btnlk kul ile Allah arasnda bir srdr. Hucvirye gre bu sr tevhddir. Ksaca tevhd, insana doutan tevdi edilen istidatlarnn benliinden syrlmak suretiyle Allahu Tel adna gelitirilmesidir. Bu durumda insan, ezel olanla olmayan ayrma uuruna sahip olabilmektedir.693 Mevlan Celaleddin ise, Kbe her ne kadar Onun evi ise de, benim yaratlm da Onun sr hanesidir Gzn iyi a da bana yle bak ki beerde Allah nurunu gresin diyerek srrn bu ynn vurgulamtr.694 Hakkniyye yaynlarnda ruh konusunda incelenen ontolojik ifadelerde de sr, ruhn bir latife olarak, mhede makm anlamnda kullanlmtr. Mesela, demoluna ruh vesilesiyle bahedilen letif-i hamsenin, Allah(cc)n el-Latf isminin tecellisi olduu ifade edilmitir.695 Letif, lem-i sfattan lem-i esmya indirilmek suretiyle insana hediye edilmi bir atiyedir.696 nsan ruhundaki bu ilah ynn, Allahn nuru veya Allahn boyas697 olarak mevcut olduuna inanlmaktadr. Sr makmndaki ilmin kayna, Hzr(as)dan Hz Ali(ra)ye ve krklara tevars eden srr- hakkdir. Bu ilim, marifet ilmini zahir eden ve ledunn ilimlere kap olan ilimdir. nc makm olan srrus-sr, kalbin letiflerindendir. Bu makmdaki kulun kalbine vahdaniyet leminden doular olur.698 Abdullah- Han (v. 1279/1862), bu letifleri sayarken srrus-sr yerine haf zikrini saym ve her bir letifin baz peygamberin kademinde olduunu ifade
692

Kubr, Necmeddin, Fevaihul-Ceml ve fevtihul-Cell, Tah.: Yusuf Zeydn, Dr Sud Sabbh, Kuveyt 1993, s. 138. 693 Hucvir, Keful-Mahcb (Hakikat Bilgisi), ss. 342-349. 694 Mevln, Mesnev Tercmesi, c. 2, bno: 2245-2252. 695 Yaratan hi bilmez olur mu? O, Latiftir, haberdardr. Mlk: 67/14. 696 K. Adnan, a.g.e., s. 20. 697 Allahn boyasyla boyann Bakara: 2/138. 698 K. Adnan, a.g.e., s. 59.

133

etmitir. Buna gre latife-i kalb, Adem(as); latife-i ruh, Nuh ve brahim(as); latife-i srr, Musa(as); latife-i haf, s(as); latife-i ahfa, Muhammed(sav)in kademindedir.699 mm- Rabbn (v. 1034/1624)ye gre lem-i sgr olan insanda bulunan bu be letifin asllar, insandan baka her ey demek olan, lem-i kebirdedir. Hakikat talibi, bir mrd rehberliinde bu letifiler arasnda seyri illallah ile fenaya (velayet-i sugray), daha sonra seyri fillah (velayet-i kbr) ile tam fenaya vasl olur. Bu daire, peygamberler ve meleklerden baka btn mahlkatn mebde-i taayynleridir. Seyru slk ile Mmin, bu letiflerin zllerini geer ve asllarna varr. eyh Nazmn sr olarak tanmlad bu letifin asllar, Allah(cc)n isimlerinin zllerinden pay alrlar. Kendi yaratlna uygun letifin, aslna varamama durumu, kul iin noksanlktr.700 Sadreddin-i Konev (v. 673/1274)ye gre her varln, mevcut olduu mertebeye gre bir taayyn vardr. Varlk, bu taayynnde baskn olan hkm asndan Rabbini bilebilir.701 Mutasavvflardan bir grup, srrn ruhan latifelerden bir latife olduuna ve mhede makm olduuna inanrlarken, bir grup da srrn ayan cmlesinden deil, manalar cmlesinden olduuna inanrlar. Yani sr, kul ile Allah arasnda meydana gelen rtl bir haldir. Bu halden bakasnn haberi ve bilgisi olmaz. Bu anlayn devamnda srus-sr gelir ki, bu makmdaki srlar, kulun kendisine dahi srdr.702 Nazm Efendinin tasavvuf anlaynda ise her iki manann da bulunduu kanaatindeyiz. Srrn kul ile Allah arasndaki gizli bir hal olduu anlayn, Nazm Efendinin u ifadeleri, ihtiva etmektedir: Cennet mekan eyhim Hazretleri o zerrelere olan hitap, dnk haberdir buyuruyor. Onun tesinde olan haberler vardr ki, o srrus-sr makmnda, ondan ileride hafi, ondan ileride ahfa makmlarnda olan sr vardr.703 Srrn kul ile Allah(cc) arasnda meydana gelen rtl bir hal olduu anlalmasna ramen, mrid-i kmilin bu srra vakf olup olamayaca dier bir husustur. Bu konuda Hakkniyye meayh ierisinden eyh erafeddin-i
699 700

Han, db, s. 244. mam- Rabban, Mektubt, Mektun no: 160. 701 Konev, Tasavvuf Metafizii, ss. 35. 702 Kn, zzeddin, Tasavvufun Ana Esaslar, Ter.: Hakk Uygur, Kurtuba Kitap, stanbul 2010, ss. 99-100. 703 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 79.

134

Dastan, bu grtedir. Allah ile kul arasndaki bu hale, eyh erafeddin-i Dastan, mrid-i kmilin vakf olabileceini ifade etmitir.704 Bununla birlikte Hz. Peygamber(sav) bahsinde izah edilen Muhammed Srr705 ifadelerine dayanarak srrn, ruhan latife manasnda da kullanld kanaatindeyiz. nk Nazm Efendiye gre bir snnete hakkyla ittib edildii zaman ortaya kan Muhammed sr, kulu velayet makmna karacak kuvvettedir. Kbrsnin edildii zemin bu anlay, Hz. Peygamber(sav) Abdulkerim-i anlay Cilye ile birlikte Hz.

dnldnde, baz suflerin anlaylarna yaklamakta ve bu anlayn bina grlmektedir. Mesel gre, Peygamber(sav), manalarn heyulas ve varlksal suretleridir. ehadet lemi, Onun zahirinin feyzinden; gayb lemi de, Onun batnnn feyzinden yaratlmtr. Gaybn gayb ise, Hz. Peygamber(sav)in hakikatinden ibarettir. Kul bu sureti kalbinde aklederse, kendisiyle Peygamber(sav) arasnda vasta olmakszn yardm isteme kanal alr. Bu makmn tesindeki bir arnma ile kul, Muhammed suretle aniden karlama konumuna ykselir. Bu karlama, ufuk-i alda mhededir. Bu mhedenin neticesinde, velinin kabiliyetinde bulunan Muhammed kemaller, mhrlenir. Bylece slikin varl kmil olur.706 Bu adan bakldnda, snnete hakkyla ittib eden kul, velayet ve kemalat makmlarna erimi olur. Bu ifadelere gre bu srlar kiinin kim olduunun cevabdr. Kiinin kim olduu ise dnya hayatndaki kimlik bilgileri veya toplumdaki stats deil, Allah(cc) ile olan muhabbeti ve misak gnnde Rabbinin huzuruna hangi isimlerle arldna baldr.707 eyh Nazma gre, misak gn arldklar isimlerde srlar gizli olan kullar, mahere de ayn isimler ile arlacaktr. Bu anlay yle ifade edilmitir: Muhakkak ve muhakkak herkeste olan sr Dnyada srr zahir olmazsa, dnyadan
704 705

Burkay, Menkb- erefiyye, s. 42. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 26. 706 Cil, Kemltul-ilhiyye, ss. 293-294, 298. 707 Kbrs, a.g.e., s. 30.

135

giderken (olacak). Dnyadan giderayak srr zahir olmazsa, kabirde, kabirde srr zahir olmazsa, maherde (olacak). Muhakkak o insanlara verilmi olan sr zahir olacaktr. Biz henz kendi srrmza agh deiliz. Biz henz kendimizi tanm deiliz. Kendimi tanmyorum Kimsin sen? Ben filancaym. Sen kimsin ve nesin? Srrn nedir? Allah ile olan muaheden nedir? elestu bi Rabbikum? Kalu bela da Allahu zl-celal seni ard gnde, hangi isimlerle ard seni, biliyor musun? Ka isimle ard?708 eyh Nazm- Hakknnin belirttii isimler ve srr, kulun manev kimlii olarak tanmlayabiliriz. Hakknye gre mahiyeti lem-i gaybda olan bu kimlik, kulun varoluunu temsil eden asl kimliktir. Bu kimlikteki srlarn ehadet leminde, kabir leminde ya da maherde zahir olmas, ontolojik olarak Allahn Nru ve Hz. Peygamber(sav) konularyla da ilgilidir. Kbrsnin farkl balk altnda toplanan bu anlayna temel tekil edebilecek yaklam, smail Hakk Bursev (v. 1135/1725) savunmutur. Bu anlaya gre Hz. Peygamber(sav), bu lemin hem suret hem de mana bakmndan btn srlarn kendinde toplam ve onlarn hakikatlerine kaynak olmutur. Allah(cc)n zatna, sfatlarna, isimlerine ve fiillerinin zuhuruna kaynak olduundan, kullar kendindeki srlar, Efendimiz(sav)in gzelliinin aynasnda grmlerdir. Btn mkemmelliin mazhar saylan Hz. Peygamber(sav) gelmeseydi, ilah srlarn gzellii grlemezdi. Bu kll hakikatin izahna gre Hz. Peygamber(sav)in biri ruhan dieri cisman olmak zere iki vechi vardr. Ruhan tarafyla Efendimiz(sav), yaratlta her eyden nce gelir. Dolaysyla tm ruhan srlar, Hz. Peygamber(sav)in ruhaniyetinden doup yaylmtr. Onun iin btn peygamberler, veliler ve dierlerinin ruhlar, Hz. Peygamber(sav)in nceliine nisbetle sonra gelirler.709 Bursevye gre Hz. Peygamber(sav)in cisman yn de tm mevcudattan ncedir. Mhede lemi olan cisimler leminin kayna, heyulaul-kulldr. Hz. Peygamber(sav)in zuhuru, varl oluturan ate, su, toprak ve hava gibi unsurlarn ve madenlerin, bitkilerin ve hayvanlarn kayna olan cism -i kll suretindedir. Yani, Hz. Peygamber(sav)in sadece ruhan deil, cisman taraf da her eyden nce olmutur. Binaenaleyh, kulda zahir olacak srlar, onun yaratlnda
708 709

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 30. Bursev, erh-i Salavt, ss. 76-78; Deyalar iin bu tezde bkz. Yaratl ve Varlk Nuru ile lgili Kavramlar/d. Hz. Peygamber (sav).

136

bulunan

ve

Hz.

Peygamber(sav)in

nurundan

akseden

esma

ve

srlarn

tezahrdr.710 eyh erafeddin-i Dastan, srrn tahkikinde ismin nemini esma-i beer balyla irdelemi ve yeni doan ocuklara yaplan tesmiye merasimi zerinden izah etmitir. Bu dnceye gre dnyada verilen isimlerin, ezel isimi ile ayn olmas halinde kuldaki zek ve idrakinin, ezel isimden farkl tesmiye edilen kullara nisbeten yedi derece daha kmilne olacan beyan etmitir. Bebein kundaklanma eklindeki edebin derecelerine gre tesmiyede hazr bulunan meleklerin adedinin bir ile bin arasnda deiebileceini ifade etmitir. eyh erafeddin, kullarn hakiki isimlerinin dnyada da konulmas iin ilham veren grevli melekler olduunu yle ifade etmitir: el-Esmau tenezzelu mines-semai fehvasnca, bilumum asnaf- beerin esmaisi, lem-i ahd u miskda takdir ve tayin buyrulmutur. Bir ocuk doduu vakit, ona isim verecek kimselere ism-i hakikisini ilham iin Cenab- Hakk (cc) melekler hlketmitir. sim tesmiye olunacak mahalde, muhalifu eria ahval ile harir demeler, mcessem ve tam azal suret bulunursa, bu melekler oraya girmez, ocuun ismi de hakiki ismin muhalifi bir isimle tesmiye olunur.711 eyh Nazm Efendi, Peygamber(sav) sevgisinin Allah(cc) sevgisinden olduunu ve Peygamber(sav) sevgisinin en temel gstergesinin, MuhammedurRasulullah kelimesi olduunu ifade etmitir. eyh Nazma gre bu muhabbetin dereceleri ise, uyulan snnetin okluuna bal olarak, srrn gereklemesine vesile olur.712 Nazm Efendinin sr tanmnda muhabbet ehemmiyet arz etmektedir. Sr ile muhabbet arasndaki stlahi ba, Keyrde grlmektedir. Kueyrye gre muhabbet, mahbubun kiideki srr istil etmesidir. Muhabbetle kulun kalbi daim zikre girer ve masivay dnmekten uzaklar. Muhabbet ehli, maksudunda fen bulduu iin, mahbubun gayrsndaki her trl mensubiyet balarn koparr. 713 Bu
710 711

Bursev, erh-i Salavt, ss. 76-78. Burkay, Menkb- erefiyye, s. 42. 712 el-Hakkn, Ebediyete Davet, ss. 133-135. 713 Kueyr, Kueyri Rislesi, s. 410.

137

erevede yaplan muhabbet tanm zerinden bakldnda sr, kulun fena fillah makmnda ortaya kan nr olarak da anlalmaktadr. Benzer kanaati Muhammed kbal (v. 1394/1973) ak zerinden yle tanmlamtr: Ad benlik olan nur, topramzn altnda hayat kvlcmlardr. O sevgiyle daha canl, daha yakc ve daha prl prl olarak ebedileir Onun z, aktan ate alr. Ak ona dnyay aydnlatmay retir. Ak kltan ve oktan korkmaz. Akn kkeninde ne su var, ne toprak var, ne de rzgr714 Kuldaki srrn, nasl muhabbetle zahir olduuna Bursev, ontolojik bir izah getirmitir. eyh Nazmn ifadelerinde bulunmasa da, anlayna temel tekil edebilecek bu izaha gre, muhabbetin kayna ilahdir. Allah(cc)n karlksz varlk verdii Rahmn isminden, dier varlklara verilmitir. Bu muhabbetten kaynaklanan ilah srlar ise; afak, enfs ve Kurn olmak zere nshada yazldr. Kurnn ini mahalli, Hz. Peygamber(sav)in kalbidir. Hz. Peygamber(sav)in kalbi olmasa, kimse Kurn ve onun ihtiva ettii srlar bilmezdi. Varlk lemi olan fk ve insann i dnyas olan enfsn, z olarak varolduklar icmal mertebesinde zuhurun mahalli, Hz. Peygamber(sav)in hakikatidir.715 Binaenaleyh, muhabbetin kalbi istilas, kalbe Muhammed benzetilmitir. Binaenaley Nazm Efendiye gre her kul farkl nitelik ve nicelikteki sr ile donatlmtr. man derecelerine delalet eden bu sr, yevmul-ezelde kulun ne derece akla misak ettiiyle alakaldr. Kulun yaratlnda decredilmi srrn, kulun cismani varlndaki zuhuru ruhan latifedir. Srrn bu ynne, mrid-i kmiller vakf olur. Srrn sadece kul ile Allah(cc) arasndaki gizli bir hal olan yn de vardr. Srrn dnyada gerekletirilmesine gre kul, iman mertebelerine vasl olur. Kuldaki srrn zuhurunda anahtar kelime, muhabbettir. Kulun Allah(cc)a olan muhabbeti ve misak gnnde Rabbinin huzuruna hangi isimlerle arldna baldr. Sufiler tarafndan bu anlaya benzer anlaylar asndan ele alndnda, srrn hakikat-i Muhammed ve nru ilah ile ilgili ynleri de grlmtr. Bu yaklamlar, eyh Nazmn Hz.
714 715

nurdan

yansyan

srlarn,

masiva

karanlndan

syrlmasna

kbl, slam Benliin yz, s. 35. Bursev, erh-i Salavt- bn Me, ss. 79-80.

138

Peygamber(sav) ve Allah(cc)n Nru anlaylaryla bir btnlk oluturmakta ve Kbrsnin anlayna paralel dier tasavvufi stlah gstermektedir.

c. MSK (YEVMUL-EZEL): Ve-se-ka kknden mtak olan misk kelimesinin oulu mevsk olup szlkte, anlama, ahd, akd ve and anlamlarna gelmektedir.716 Terim bakmndan Misk kelimesi bir takm farkllklar ierir, nk Kurnda msk kelimesi, bazen genel, bazen de zel bir szlemeyi ifade eder.717 Kurn- Kerimde Allah(cc)n srailoullarndan ald misak718 ve ahidlerini yerine getirmemeleri719 ile ilgili pek ok ayet bulunmaktadr. Bununla birlikte Peygamberlerden alnan misak da, Kuranda zikredilmitir. yette bu ahdin, dorular tasdik etmek, kfirleri ise atee atmak iin alnd bildirilmitir.720 eyh Nazm- Kbrsnin misk anlay,Hani Rabbin, demoullarndan, onlarn bellerinden zrriyetlerini alm; onlar kendilerine kar ahit tutarak Ben sizin Rabbiniz deil miyim? (demiti Onlarda) Evet buna ahit olduk demilerdi. Bunu kyamet gnnde Bizim bundan haberimiz yoktu demeyesiniz diye yapmtk721 mealindeki ayete dayanmaktadr. Bu ayette bildirilen misk, baz slam ulemasna gre temsil iken baz ulemaya gre de hakiki olarak gereklemi bir haberdir. Mutasavvflarn ouna gre bu ahid hakikidir. Baka bir ifadeyle ahit olduk eklinde cevap verenlerin dem(as)in sulbundan kyamete kadar vcut
716

bn Manzr, Lisnl-Arab, c.15, s. 301; Firuzebad, Kamsul-muht, s. 928; Isfehan, elMfredat, s. 523 717 Rabbin demoullarndan, unlarn srtlarndan zrriyetlerini alp bunlar kendileri hakkndaki u szlemeye ahit tutmutu: Ben sizin rabbiniz deil miyim? Elbette yle! dediler. Byle yaptk ki kyamet gnnde, Bizim b undan haberimiz yoktu demeyesiniz. El -Arf: 7/172. 718 ... Allah hakknda, gerekten bakasn sylememeleri hususunda kendilerinden Kitb msk alnmam myd Araf: 07/169; Biz srloullarndan yle sz almtk: Allah'tan bakasna kulluk etmeyeceksiniz, anaya-babaya, yaknlara, yetimlere, yoksullara iyilik edeceksiniz... Bakara: 2/83. 719 Szlerini bozduklar iin onlar la'netledik ve kalblerini katlatrdk Maide: 4/13 720 Biz peygamberlerden, kuvvetle ahidlerini almtk, Senden, Nhdan, brahimden, Musadan ve Meryem olu sadan, (evet) onlardan sapasalam sz almtk. (Byle yaptk) ki (Allah), o dorulara doruluklarndan sorsun. Kfirlere de ac bir azb hazrlamtr. Ahzb: 33/7 -8. 721 Arf: 7/172.

139

bulacak zrriyetlerin olduu beyan edilmektedir. Bu suale muhatap olunduunda demoullarnn akl, hayat ve nutuk sahibi olarak, Hz. dem(as)in belinden ihra olunduklar ifade edilmektedir. Yani misk bu tefsire gre temsil deil, hakiki bir mukaveledir.722 Farkl bir gre gre ise ayetin yaratla iaret eden ifadeleri temsil bile olsa, bu mukavele ile iman hakikatleri insan ruhuna deruhte edilmitir. Dolaysyla ayette hem tekvin bir temsil, hem de ruhan bir hakikat olduu savunulmutur. Baka bir ifadeyle demoullarnn zrriyetlerinin alnmas ontolojik olarak bir temsildir. Ancak mukavele bir hakikattir.723 Misk, eyh Abdullah- Dastan ve Nazm- Kbrsnin sohbetlerinde ok sk bahis konusu olan bir husustur. Nazm Efendinin tasavvuf anlaynda misk, irdelemeden geilmeyecek bir nemi haizdir. Ben sizin Rabbiniz deil miyim?724 ayetinde Allah(cc) ile demoullar arasnda olan bu misk, Nazm Efendinin tasavvuf anlay ierisinde btnn gzard edilemez bir paras olarak, dier tm kavramlar ile sk ilikilidir. nk Tarikat- Hakkniyye ierisinde gelien varlk felsefesi iinde bu ayete atfedilen anlamn nemli bir yeri vardr. eyh Nazm Efendi bu mukaveleyi, zerrelere hitap olarak ifade etmektedir.725 eyh Nazm Efendinin bu konuyla ilgili beyanlarnn genlinden anlaldna gre misk hadisesi, hem yaratla dair hakiki bir vaka, hem de ruhan bir hakikattir. ihabuddn Shreverdye gre bu hadise, Mekke ile Taif arasndaki Numan vadisinde, Hz. dem(as) yere uzanm bir haldeyken gereklemitir. Shreverdye gre bu vaka zerrelere hitaptr. Shreverd, Hz. dem(as)in srt svazlandnda onun vcudundan gelecek btn zrriyetin, deriden kan ter damlacklar gibi ktn beyan etmitir. Zerreler bu ilah hitaba cevap verdikten sonra tekrar Hz. demin sulbuna konmulardr.726 Bu hitabn nerede vuku bulduu hususunda eyh

722

Vehb, Hulasatul-Beyan, ss. 1799-1800; Bursev, Ruhul-Beyn, Komisyon, c. 6, ss. 412-421; Shreverd, Avariful-Mearif (Gerek Tasavvuf), s. 106. 723 Yazr, Elmall M. Hamdi, Hak Dini Kurn Dili, c. 9, Sad.: smail Karaam ve di., Aziz Da., stanbul Tarihsiz, ss. 170-171. 724 Arf: 7/172. 725 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 30. 726 Shreverd, a.g.e., s. 106.

140

Nazmn ifadelerine rastlanmamtr ancak eyh erafeddin, bu hitabn lem-i zerrede olduunu ifade etmitir.727 Bu miskn ne vakit olduu konusunda genel olarak gr ne kmaktadr. Ana rahmine dmeden baba sulbunda olduunu savunanlar olduu kadar, bulua erme anda olduunu savunanlar da olmutur. Bir dier gre gre misk, baba sulbundan kp, ana rahmine girince balam, ruh flendii zaman tamamlanmtr.728 Nazm Efendiye gre bu misk, yevmul-ezelde gereklemitir.729 Yevmul-ezel, eyh Nazma gre, Hz. Peygamber(sav)in mmetini iman eder vaziyette Allah(cc)tan emanet ald gndr. 730 Bu balamda misak, yevmul-ezelde vuku bulan hadisatn bir czdr. Nazm Efendi, Ben gizli bir hazine idim, bilinmeyi istedim ve mahlkat yarattm731 hadis-i kutsisindeki hitabnda yevmul-ezelde olduunu ifade etmitir.732 Btncl izah ontolojik bir bahis olan yevmul-ezel, Nazm Efendinin genel tasavvuf anlayyla ilgili olarak mstakil bir balkta incelenmitir. Kulun yevmul-ezelde Allah(cc) tarafndan arld isimlerinin nitelik ve nicelikleri kulun srr ile de ilgilidir.733 eyh erafeddin, kulun srr ile alakal mtalaa edilen hidayetin, misak ile ilikisine biraz daha tafsilatl izah getirmi tir. Bu izaha gre kulun hidayeti, kendisine elest bezminde izilen hat ile ilgilidir. eyh erafeddine gre, kula elest bezminde izilen manevi rotann lem-i dnyada kemal derecede vuku bulmas, kulun dnyada tesmiyesi ile balar ve son nefesine kadar devam eder.734 Kulun kemal derecede hidayetine vesile olacak misak srr yle ifade edilmitir: Binaenaleyh, darut-teklif olan lem-i dnyada, o yevmul-ahd ve misakta gsterilmi ve izilmi hatt- harekete gre amel edilmesi lazmdr. Aralarnda muhalefet olduu takdirde maksat ve netice hsl olmaz. Yaplan amel ve
727 728

Burkay, Menkb- erefiyye, s. 25 Elmall, Hakk Dini, c. 9, ss. 174-175. 729 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 69; Ayrca Bu tezde bkz. Yaratl ve Varlk Nuru ile lgili Kavramlar/d.Hz. Peygamber(sav). 730 Kbrs, a.g.e., s. 69; Bkz. Yartl ve Varlk ile lgili Kavramlar/d.Hz. Peygamber(sav) . 731 Tabern, Keful-hafa, c. 2, s. 173. 732 Kbrs, a.g.e., s. 79. 733 Ayn eser, s. 30. 734 Burkay, Menkb- erefiyye, s. 42; Ayrca bu tezde bkz. Yaratl ve Varlk Nuru ile lgili Kavramlar/b.Sr.

141

ilenen ibadet, zahir itibariyle ne kadar yksek ve mukaddes olsa da hakikat itibariyle, makbul ve maksad- ilahiyyeye vasl olmaya vesile olamaz. u halde mrid olsun, mrid olsun, slik olsun ve hatta avamm- nas olsun, o lem-i zerrede mesbuk olan ahd misakna gre almas lazmdr Baka trl hakiki hidayet vsl olmaz.735 zet olarak Ben sizin Rabbiniz deil miyim?736 ayeti, eyh Nazma gre, Allah(cc) ile demoullar arasnda yaplan misk haber vermektedir. Bu ahid, hem yaratla dair hakiki bir vaka, hem de ruhan bir hakikattir. Nazm Efendiye gre misk, yevmul-ezelde gereklemi ve yevmul-ezelde vuku bulan hadisatn bir czdr. Hz. Peygamberin mmetini iman eder vaziyette Allah(cc)tan emanet almas, yevmul-ezelde gerekleen dier hadisattan biridir.

c.1. Yevmul-ezel: Arapa bir kelime olan ezel kelimesi, ncesizlik ve mazinin yannda varln devamll anlamna gelmektedir.737 Yevm kelimesi ise gnein dnyada, douu ile batna gre belirlenen zaman dilimi olarak, gn anlamna gelmektedir.738 Mturidlere gre, ezel olmayan nesne hadistir. Vuku bulacak eylerin zaman ve meknn, btn zellikleriyle, Cenab- Hakk bilip ezelde takdir ve tahdid etmitir. Dolaysyla Allah(cc) ezeldir ve Allah(cc)n gayrsndaki mahluk, hadistir. Yani ezel deildir.739 Sufilerin ezel ve ezel olan bahisleri, sr ve tevhid ile ele ald olmutur. Hucvirye gre, ezel olan ile hadis olan birbirinden ayrmak suretiyle kul, Allahn zatn tanma potansiyelini gerekletirmi olur. Hucvirye gre sr olarak

735 736

Burkay, Menakb- erefiyye, s. 25. Arf: 7/172. 737 bn Manzr, Lisnul-Arab, c.1, ss. 134-135; Crcan, Tarift, s. 16. 738 bn Manzr, a.g.e., c.15, ss. 465-467; Tehnev, Kef, c. 2, s. 1816-1817. 739 Taftazn, erhul-Akid, ss. 144-150.

142

tanmlanan bu potansiyelin gereklemesi tevhiddir. Bu durumda insan, acz ve fakr dairesinde, ezel olanla olmayan ayrma uuruna sahip olabilmektedir.740 Nazm Efendinin yevmul-ezel hakkndaki ifadeleri, genellikle eyhi Abdullah- Dastanden nakil eklindedir. Mesela misk hadisesinin yevmulezelde gerekletiini, eyhinden nakletmektedir. Bu ifadelere gre yevmul-ezelde vuku bulan hadisatn bir cz misak, hadisesidir. Onun da tesinde vuku bulan yle hadisat vardr ki onlar, dier makmlardaki srlar olduu ifade edilmitir. Nazm Efendi, Ben gizli bir hazine idim, bilinmeyi istedim ve mahlkat yarattm741 hadisi kutsisinde bildirilen hitabda, hitabn muhataplarnn mevcut olduunu sylemektedir.742 Yevmul-ezel olarak eitli sohbetlerde ve kaynaklarda geen bu kavramn nasl anlamlandrld, Nakibend-Hakkn yolunda, buna bal olarak Nazm Efendinin tasavvuf anlaynda, byk nem arz etmektedir. Dolaysyla, yevmul-ezel iin bahsedilen mevcudiyetin mekn ve mahiyeti tafsilatl olarak irdelenmesi gerekmektedir ki, bu inceleme bizi yaratl ve varlk ile ilgili tm balklara gtrmtr. Ancak kevn konulardaki malumatlara Nazm Efendi pek fazla deinmemi ve yeni yorumlar getirmemitir. eyh Abdullah- Dastanden bu konudaki en fazla nakli eyh Adnan Kabban ve eyh Hiam Kabban yapmtr. eyh Abdullah- Dastannin tasavvuf grlerinin izah edildii

Futuhtul-Hakkniyye adl eserde, yevmul-ezel iin bahsedilen mevcudiyetin, melekt leminde olduu yazmaktadr. Allah(ac) ile kaim olan bu melekt lemi, sfatlar leminde mevcut olup, lem-i esmada zuhur eden her hakikatin makmdr. Dolaysyla, masivdan olan her eyin melekt leminde bir hakikati ve melektu (egemenlii) var olduu yazmaktadr. eyh Abdullah- Dastannin sohbetlerinde karlatmz bu reti, Hakkniyye ierisinde Nazm Efendiye tevars ederken u ayete istinat edilmitir:743 Her eyin mlk (saltanat) kendi elinde olan Allahn an ne kadar ycedir. Siz de Ona dndrleceksiniz.744

740 741

Hucvir, Keful-mahcb (Hakikat Bilgisi), s. 345. Tabern, Keful-haf, c. 2, s. 173. 742 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 79. 743 K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 14. 744 Ysin: 36/83.

143

eyh Nazm Efendinin bu hususta ontolojik izahlar ile karlamasak da, bu anlayn aksine ifadelerle de karlamadk. Bununla birlikte bu ontolojik anlayn anahtar kavramlar, Nazm Efendinin farkl ifadelerinde, zmnen eyh Dastanden tevars eden manalar ile kullanlmtr. Bu manalar tazammun eden anahtar kavramlar; Allah(cc)n saltanat, Habibullahn saltanat, La ilahe illallah lemi, Muhammedur-rasulullah lemidir. eyh Nazm- Hakkninin bu husustaki ifadeleri yledir: Cenab- Hakkn saltanatnn azametini hi kimse, ne nebiyylmrsel ne veliyyl-kmil ne de melikl-mukarreb anlayacak deildir. Ancak o saltanatn azametinden bir ua, Habibullah(sav)a zahir olur Onun iindir ki, o ezel, ebed ve mutlak saltanatn sahibi olan la ilahe illallah, Celle ve Aldr. Huzurunda duran Muhammedur-rasulullah, Salavatullahi ve Selamu aleyhtir. Biz Cenab- Halikin(cc) saltanatnn azametini, Efendimizin(sav) saltanatndan seyrederiz.745 eyh Nazm- Kbrsnin bu ifadeleri, vcud mertebeleri ve varlk anlay ierisindeki Nru Ahmediyye anlayn tazammun etmektedir. Yaratla dair anlayn en nemli czn oluturan bu kavrama eyh Nazmn yaklam, mstakil bir balk olarak ele alnmtr.746 Nru Muhammedi, Hakikat-i Ahmedi, madde-i evvel, akl- kl, hakikat- dem, kalem, kitap kavramlaryla da ifade edilen bu anlaya gre btn yaratklar, hatta melekler; bu hakikatten ve bu hakikat iin yaratlmtr.
747

Muhyiddin bn Arabye gre bu nr, Allah(cc)n vcud

mertebelerinde ilk oluu temsil eder. Bu varlktan nceki varlk mutlak gayb olarak mahiyeti kesinlikle bilinemeyen Allah(cc)n zatna dair olutadr. la taayyn olarak da bilinen bu varlktan sonra ilk varlk olan Nru Muhammed ve onun nurundan; melekt lemine, misal lemine ve duyular lemi de denen mlk lemine kadar gelen bir vcud mertebeleri zuhur etmitir.748 eyh Nazmn yevmul-ezel anlay, Tarikat- Hakkniyye ierisinde yaplan ontolojik ifadeler ile birlikte dnldnde, daha btncl bir erevede
745 746

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 156. Bkz. Yartl ve Varlk ile lgili Kavramlar/d.1. Allahn Nuru ve Hz. Peygamberin Srr . 747 Demirci, Mehmet, Hakikat-i Muhammediyye Md., TDV A, ss. 179-180. 748 Muhyiddin b. Arab, Fsus, Ter: Ahmed Avni Konuk, c. 1, ss. 9-36; Nablus Abdulgan, riflerin Tevhidi, Ter.: Ekrem Demirli, z Yay., stanbul 2003.

144

kavram tanmlamas yapabiliyoruz. Mesel kulun ahdini dorulayarak kemale erme ya da yalanlayarak esfele dme yeri mlk lemidir. Kulun mlk lemindeki kemlata doru seyrinden baz hakikatler tecelli eder ki bunlar, lem-i esmada (isimler lemine) zuhur eder. Slik seyri esnasnda, kendisine ait hakikatlerin sfatlar leminden, lemin-i esmaya tenzilini, ikmal etmektedir. lem-i esmadaki bu tenzilatn ikmali, slikte smullahi Azamn tecelli etmesi anlamna gelmektedir. nk Allah(cc) esma saltanatnda smul-Azam ile kaimdir.749 Bu saltanatn azameti, eyh Nazma gre, Hz. Peygamber(sav)in saltanatndan (nurundan) seyredilebilir. Bu srra dhil olanlar ise, kendindeki srr gerekletirmi olan yani, tevhde ulam olan kullardr.750 nk Hcvirye gre gafletten uyanan insan, kendisi gibi muhdes olan varln tm hareketlerinde, kadim olan Allah(cc)a ahit olduklarna, tank olur.751 Bu tanklk ayn zamanda, yevmul-ezelin idrakidir. Bu anlay Nazm Efendi bir sohbetlerinde asl varlk ve glge varlk terimleriyle izah etmitir. Bu izaha gre asl varlk, Cenb- Hakka aittir. Dier varlklar Allah(cc)n kudret aynasnda yansyan glge varlklardr. Sureti Allah(cc)n yed-i kudreti ile ekillenen glge varlktan biri de insandr. nsan ahir zaman Peygamberi(sav)nin getirdiine tabi olduu zaman glge varlklar arasnda ilah kudrete haiz olur. Kendi varln yok bilen kul olur, hakiki varln tecellileri ne mazhar olur. Varlk iddiasnda bulunmad mddete irk ve kibir bataklarndan korunur, nefsine ve eytana yenik dmez.752 Bununla birlikte yevmul-ezel, eyh Nazma gre, Hz. Peygamber(sav)in mmetini iman eder vaziyette Allah(cc)tan emanet ald gndr. Dolaysyla Hz. Peygamber(sav) mmetini yevmul-misktan beri tanmaktadr.753 Hz. Peygamber(sav)e mmetinin gsterilmesini ve emanet edilmesini eyh erafeddin -i Dastan, mrid-i kmiller ile ilikilendirerek izah etmitir.754

749 750

K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, ss. 18, 19. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 156. 751 Hucvir, Keful-mahcb (Hakikat Bilgisi), s. 345. 752 Kbrs, Hak Dost 4, ss. 60-66. 753 Kbrs, a.g.e., s. 69; Bu tezde bkz. Yartl ve Varlk ile lgili Kavramlar/d.Hz. Peygamber(sav) . 754 Bu tezde bkz. Makamlar ve Seyr u Slk ile lgili Kaynaklar/b.Mrd .

145

Bu hususta Kbrsnin Amerika halifesi tarafndan yevmul ezel ile miractaki sidre-i mnteha, zaman olmayan zaman olarak telakki edilmi ve iki kavramda anlalan bir zaman olarak telakki edilmitir. Kbrsye gre bu durumun iki vehi vardr. Nasuti lem ynnden bakldnda iki farkl zaman olarak yevmul-ezel ve mirac tarihleri vardr. Lahuti lemden bakldnda bu iki hadisenin de zaman yoktur. Ancak Kbrs, nasut leme dair olan bu hadiseleri de tek bir zamanszlk anlaynda toplamamtr. Baka bir ifadeyle Kbrsye gre zamanszlk iin ifade edilen hadiselerin tamam tek bir hadise midir, yoksa hadiselerin ayr ayr zuhuru mudur, ifade edilmemitir.755 Nazm Efendinin ve Tarikat- Hakkniyyenin genel tasavvuf anlay ierisinde yevmul-ezel anlayn dier kavramlar ile ilgili olarak yle deerlendirebiliriz. eytan, nefis, dnya ve hev yaratln balad hakik nurun mlk lemindeki yansmalarn izale etmek istese de, Allah(cc) nurunu tamamlayacaktr.756 Allah(cc) nurunu Peygamber(sav), Mehdi(as), Sddklar ve evliyalar ile tamamlayacaktr. nk onlar ehdiyete gark olmu naklar, nurlar ve zerreler lemindeki ftratlarn vhidiyet lemindeki haliyle muhafaza eden ve mlk lemine tenzil edenlerdir.757 Allah(cc)n mbarek gsne aktard nru Sevr Maarasnda Ebu Bekir(ra)e aktaran Peygamber(sav),758 zerreler leminden beri tad bu srr sahiplerinin kalplerine tevars ettirmesini emretmitir.759 Mridlerden bu srlar alarak, kendi srlarn gerekletiren kullarda Allahn nru tecelli eder.760 Bu nr ile levh-i mahfuzu okur, yevmul-ezele vakf olur. Ehl-i tevhid diyebileceimiz bu kul, her an misk gnndeki ahdine Sdk kalr. Nefsine

755 756

Bu tezde bkz. Yartl ve Varlk ile lgili Kavramlar/e.Mirac Konusu. Bu tezde bkz. Yartl ve Varlk ile lgili Kavramlar/a.Allahn Nru. 757 Eer siz ona (Raslullaha) yardm etmezseniz, iyi bilinki, Allah ona yardm etmit i. Hani kfirler onu, iki kiiden biri (Ebu Bekir ile birlikte yurdundan) karmlard; hani onlar maradayd, o arkadana: zlme Allah bizimle beraberdir diyordu. te o zaman Allah ona emniyetini indirdi ve onu, sizin grmediiniz askerlerle destekledi ve inanmayanlarn szn alaltt Tevbe: 09/40 . 758 Bu tezde bkz. Yartl ve Varlk ile lgili Kavramlar/d.Hz. Peygamber. 759 Nazm Efendiye atfen yazlan bir eserde bu durum, ilim kayna ynyle ifade edilmitir. Buna gre Peygamber(sav)in kalbi, Allahn ilah tecellilerinden ve el -lim isminin hakikatinden ald ilmi, sahabelerine verdii gibi evliyalarnn kalblerine de vermeye devam etmektedir. Peygamber(sav)den akseden bu ilim birikerek byyen, hakikatleri deimeyen, hakiki ilimdir. Bkz. Mirahmadi, Sufi Meditation, s. 11. 760 Bu tezde bkz. Makamlar ve Seyru Sluk ile lgili Kaynaklar/b.Mrid.

146

ve eytana yenik derek, kendini gaflette terk etmez.761 Bu kii gerek ilim sahibi vel kullar olarak miracn srlarn bilirler. Onlar, ilimleri hikmeti ve edebiyle yaayan irfan ve marifet ehilleridir.762 Onlar velayet makmnda bulunduklar iin Allah(cc)n onlara musahhar kld tasarruflar ile insanlar hidayete sevk ederler. Yani kendisine beyat eden mrdan, sohbetle imana, hidayete ve tevhide sevk ederler. Gnllerini zikirle ihya edip onlar; nefsin, eytann, dnyann ve hevlarn penesinden kurtarma kerametini gsterirler.763

d. Hz. PEYGAMBER(SAV): Senin adn ykseltmedik mi?764 ayetinin bir tecellisi olarak adna kitaplarn, divanlarn, iirlerin yazld Hz. Peygamber(sav); slam ilimlerden edebiyata, felsefeden psikolojiye kadar eitli bilim dallarnda anlalmaya ve anlatlmaya allmtr. Tasavvuf tarihinde de Hz. Peygamber(sav) ve Peygamber sevgisi byk nem arz eder. eyh Nazm- Kbrsnin Hz. Peygamber(sav) tasavvurunda, baz ayet ve hadiseler, bu manada, belirginlemektedir. Muhakkak ki Sen, yce bir yaratl zeresin765 ayeti eyh Nazmn Hz. Peygamber(sav) anlaynda ska vurgulanan bir ayettir.766 "Rabbim beni en gzel bir ekilde tedib etmitir. nk: Af yolunu tut, maruf olan emret ve cahillerden yz evir767 diye buyurmutur. Ben onun bu emrini kabul edip yerine getirince: Ve phe yok ki sen ok byk bir ahlka sahipsin diye buyurdu.768 hadis-i erifi bu ayetin tefsiri mahiyetindedir. Yaratl anlamna gelen halk kelimesinin manas olarak ahlak ve edep olduuna dair tefsirler de
761

Bu tezde bkz. Makamlar ve Seyru Sluk ile lgili Kaynaklar/i.Nefs; j.Gaflet; Dier Konulardaki Grleri/f.eytan. 762 Bu tezde bkz. lim ve Marifet ile lgili Kavramlar/a.lim-lim; b.Vel-Evliy. 763 Bu tezde bkz. lim ve Marifet ile lgili Kavramlar/b.2.Kermet. 764 nirh: 94/4. 765 Kalem: 68/4. 766 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 34. 767 Araf: 7/199. 768 Aclun, Keful-haf, c. 1, s. 72; Kurtubi, Camiul-ahkm, Buru Yaynlar, c. 17, ss. 533-534.

147

bulunmaktadr.769 Bu manada Hz. Peygamber(sav)in edep ve ahlaka iaret eden tm ifade ve davranlar bu ayetin bir ynden tefsiri olmaktadr diyebiliriz.770 Bu manada ahlak ve edep ls olan snnet ve hadisler, kiilerin bak alarna gre ayette geen yce yaratla bir mana kazandrmaktadr.771 Bu manada Peygamber(sav)in Uhud Gazasnda ve Mekke-i Mkerremenin fethindeki hal dili ile beyan ettikleri, eyh Nazm Efendiye gre, Kuranda vlm ahlak iin arz edilebilecek en bariz rneklerdendir. Mesela Mekkelilerin kendisine yapt zulm, ambargo ve eziyette ramen Hz. Peygamber(sav)in, Mekkeyi fethettii gn, onlar balamas, yce ahlakn bir nianesidir. Kbrsnin bu misali verdii ifadeleri yledir: Peygamber(sav) ahlak bu. Peygamber(sav) kltan geirecek olsayd, Mekke-i Mkerremenin fetih gnnde hepsini kltan geirecekti. Ne mit ediyorsunuz ey Kurey byle? Kureyliler, Hatem-i erifte toplanp hem acaletten, hem utanmaktan, hem korkmaktan balarn nereye saklayacaklarn bilmeden, yer bizi yutsa da, grnmesek diyorlard. Peygamber-i zinn(sav) bir iaretine bakyordu. Kl ile mimbere kp makm terif ettiklerinde: Ne mit ediyorsunuz ey Kurey? Benden size ne muamele edeceimi bekliyorsunuz? dedi Allah syletiyor onlara (Kureylilere): Ehll-Kerim, kerim olan kardeimizsin senden ltfu keremden, aftan baka bir ey mit etmeyiz dedirtti Allah(ac). Onlar yle syledii vakit, yle zannettii vakit, onlar yalan karmas Peygamberin(sav) anndan deildir: Ben de Yusufun kardelerine sylediini size sylerim. Size serzenite bulunmam. Yani sizin yaptnz kabahatleri sizin yznze vurarak, sizi azarlamam. Allah sizi affetsin. Herkes affolunmutur. Herkes, hrdr. dedi O Peygamberin ahlak budur.772

769 770

Taber, Taberi Tefsiri, c. 8 s. 383. elik mer, ztrk Mustafa, Kaya Murat, sve-i Hasene, c. 1-2, Erkam Yay., stanbul 2003. 771 phesiz ki kyamet gnnde aranzdan en ok sevdiim ve bana en ok yakn olanlar arasnda, ahlk itibariyle en gzel olanlarnzdr ve yine kyamet gnnde kendisine en ok buzedip meclis itibariyle benden en uzakta olacak olanlar, boboazlk edenler, diliyle insanlara eziyet ederek irkin, szler syleyenler ve mtekebbirlerdir hadisi, Hz. Peygamberin(sav) kavliyle ortaya koyduu, iyi ve kt ahlak anlaymza l olabilecek rneklerden sadece biridir. Bkz. Tirmiz, 4/370; Kurtubi, Camiul-ahkm, c. 17, ss. 534-535. 772 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss. 32-33.

148

Mekkenin fethine giden 10 bin kiilik ordunun seyir gzerghnda yavrularn emziren bir kpee rastlandnda, onlarn zarar grmemesi iin, Cuayl b. Sraka(ra)y kpein yanna nbeti koymas, bu mevzuda hatrlanan baka misaldir.773 Bu misaller iinde grlen merhamet, cmertlik ve affedicilik, yce ahlakn sadece bir ksmdr. Mekkenin fethi hadisesinde bunun gibi birok yce ahlak temsili hadisler mevcuttur. Bu hadiseler, Kbrsnin Hz. Peygamber(sav) anlayn ekillendiren numuneler olarak, kayda gememi sohbetlerde zikredilmi olabilir. Kbrsnin yce ahlak hususunda verdii bir dier rnek, Uhud Gazasnda dii krlan ve yz kanlar iinde kalan Hz. Peygamber(sav)in tavrdr.774 eyh Nazma gre bu hal, mazur grme hususunda rnek alnacak, zirve bir modeldir.775 Uhud Gazvesinde dikkatimizi eken bir dier ahlak ls

Hz.

Peygamber(sav)in diergmldr. nk bann kanatld, diinin krld ve yznn kanlar iinde kald bir anda, bunu yapan kavminin felahn dnmek,776 dierkmlk kelimesinin zerinde mana ihtiva eden bir hal ve davrantr. eyh Nazmn yce ahlaka rnek olarak gsterdii bu iki hadise ierisinde dikkatimizi eken dier ahlak lleri ise hilm,777 ilah adalet ve tevazudur. Fetih gn Mekkeye
773

m, Sublul-Huda ver-red, c. 7, 51; Vkidi, 2/804; Vatanda, Celaleddin, Hz. Muhammedin Hayat ve slam Daveti, Pnar Yay., stanbul 2005, s. 430. 774 Hz. Peygamberi (sav) kanlar iinde gren ashab, savan en kzgn annda, mrikler iin beddua etmesini istediler. Yz paralanm, zrhnn halkalar yanana batm Hz. Peygamberin (sav ) dudaklarndan sadece: Ben lanetleyici olarak gnderilmedim. Ben davet edici ve merhamet ediciyim. Allahm kavmime doru yolu gster. Onlar bilmiyorlar. szlerinin dkld duyulmutur. Bkz. Mslim, Birr, 87. 775 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 34. 776 Hz. Enes (ra) anlatyor: Resulullahn (sav) Uhud gn dii krld, bandan yaraland. (Yzne akan) kan, yznden siliyor ve: Allah, kendilerini Allah'a davet eden peygamberlerinin (ban) yarp, diini kran (ve yzn kana bulayan) bir kavmi nasl iflh eder? diyordu. Bunun zerine Allah u yeti indirdi: Allah'n onlarn tevbelerini kabul veya onlara azab etmesi iiyle senin bir ilgin yoktur. nk onlar zlimlerdir. Gklerde olanlar da yerde olanlar da Allahndr. Dilediini balar, dilediine azab eder. Allah balayandr, merhamet edendir (l-i mran: 3/128-129). Bkz. Mslim, Cihd, 104/1791; Tirmiz, Tefsir, l-i mran, ss. 3005-3006; Buhr, Megaz, 21; Canan, Ktb Sitte, c. 12, s. 125. 777 Bu husustaki farkl bir rnei Hz. Enes(ra) bildirmitir: Ben Allah Resulnn on sene kadar hizmetinde bulundum. Hibir zaman f dememi, hibir zaman bana bunu niye yaptn, bunu niye yapmadn dememitir. Bkz. Canan, Ktb Sitte, c. 11, s. 219; Hz. Peygamberin yce yaratln, en zet ifadeyle, Hz. Aie (ra) arz etmitir: Onun ahlk Kur'n - Kerim'den ibaretti Bkz. Mslim, 1/513; Tirmiz, 4/369; Eb Dvd, 2/40; Nes, 3/199; bn Mce, 2/72; Hambel, Msned, c. 4, ss. 53, 94, 111.

149

giren ihtiaml ordunun bandaki Hz. Peygamber(sav), devesinin zerinde neredeyse secde eder haldedir. Bu hal dili tevazuunun gstergesidir.778 lah adaletin, insan akla dayal adalet anlayndan ayrld ynler Mekkenin fethedildii gn Hz. Peygamber tarafndan tm Mekke halkna yaplan konumada ifade edilmi,779 siyah olan Hz. Bilale Kbe zerinde ezan okumasn emrettiinde, renklerine baklmakszn tm insanlarn eit olduunu gstermitir.780 Ynetim dzeyindeki yetki ve grevleri Hz. Peygamber(sav), aile yaknlarna deil, ilgili kiilere tevdi etmitir.781 Bu davranlardaki grlen adalet, Kunda yce yaratl olarak vasflandrlm ve insanla bir usve-i hasane olarak model tekil etmitir. Nazm Efendiye gre, Hz. Peygamberin(sav)
782

yce

ahlaknn

ve

merhametinin bir tecellisi de, Ona verilen efaat makmdr.

efaat kelimesi Arapada e-fe-a fiilinden gelmekte olup lugatta; araclk yapmak, bir kimsenin balanmasn istemek, bir bakasn desteklemek zere ona katlmak, rica etmek, dua ve niyazda bulunmak gibi manalara gelir. efaat edene f veya ef denir.783 Kurn- Kermde tek anlamndaki vitrin kart olarak
778

Tebbara, Meal-Enbiy, s. 410; Hz. Peygamberin(sav) bu hali, Bu kasabaya girin, orada bulunanlardan dilediiniz ekilde bolca yiyin, kasabann kapsndan girerken eilip, secde edin ve Ya Rabbi bizi affet deyin ki, sizin hatalarnz balayaym; zira iyi davrananlara karln fazlasyla vereceimi vaat etmitim (Bakar: 2/58) ayetiyle de izah edilmitir. Ayrca bkz. Vatanda, Hz. Muhammedin Hayat, s. 437; Ayn gn, Hz. Peygambere (sav) korku ve heyecandan titreyerek yaklaan bir adama: Sakin ol! Korkma! Ben bir kral deilim. Ben ancak gnete kurutulmu et yiyen Kureyli bir kadnn oluyum. ifadeleri tevazuunun gstergeleridir. Bkz. bn Mace, Snen, Etime, 30. 779 Ey Kurey topluluu! Hi phesiz ki Allah, sizden cahiliyyet gururunu ve atalarla bbrlenmeyi gidermitir. nsanlar demdendir. dem ise topraktandr. Ey insanlar! Gerekten biz, sizi bir erkek ve bir diiden yarattk. Sizi birbirinizle tanmanz iin byk byk topluluklara, kk kk kabilelere ayrdk. phesiz ki sizin Allah katnda en erefliniz, takvaca en ileride olannzdr. Hakikaten Allah, her eyi bilen, her eyden haberdar olandr (Hucurt: 49/13). Bkz. Tabbara, Kurnda Peygamberler ve Peygamberimiz, Ter.: Ali Rza Temel, Yayha Alkn, Gonca Yay., stanbul 1982, s. 544. 780 Hz. Bilale yaplan bu emir ayn zamanda bir ikram olarak deerlendirilir. Btn mslmanlarn gbta ettii bu davran: u kleyi gryor musun, nereye kt eklindeki ifadelerle henz idrak edemeyenler de olmutur. Bkz. Tabbara, Meal-Enbiy, s. 412. 781 Kabenin perdedarlk vazifesini, bu vazifeyi kalabalk nnde isteyen amcaolu Hz. Ali(ra) yerine, Osman bn-i Talhaya(ra) vermitir. Bkz. Tebbara, Meal-Enbiy, s. 412; Mekkenin Valilii grevini Attab b. Esed adl bir Mekkeliye brakmtr. Bkz. Saram, Hz. Muhammed, s. 179. 782 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 32. 783 Isfehan, el-Mfredat, s. 263; Crcan, Tarifat, s. 133; Raz, Muhammed b. Eb Bekr b. Abdlkadir, Muhtrus-shah, Beyrut, 1999 s. 300; Karaman, Fikret ve Dierleri-Komisyon, Dini Kavramlar Szl, Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara 2005 s. 614; Baeci, Muhittin, efaat md., A, amil Yaynevi, c. 7, stanbul 1990, s. 280.

150

kullanlan efaat, yardmsz olan kiiye destek olup onu yalnzlktan kurtarmak, ift yapmak anlamna geldii gibi, birinin huzurunda iltimas, araclk yaparak ona mevki, menfaat salamak veya onu cezadan kurtarmak anlamna da gelir.784 O gn, rahman olan Allahtan izin alandan baka kimse efaatte bulunamayacaktr.785 ayetinden ve bu anlamdaki ayetlerden786 dolay, slam limleri tarafndan, efaatin ahirette vuku bulaca savunulduu gibi,787 etmeyecei bir gndr
788

O gn kimsenin kimseye yardm

789

gibi

ayetlerden

dolay

da

efaatin

ahirette

gereklemeyecei de savunulmutur.790 Hicri ikinci dnem mutasavvflarndan Yakb- erhi (851/1447) tefsirinde, O gn kimsenin kimseye yardm etmeyecei bir gndr791 ayetinin kfirler iin olduunu, enbiy ve evliynn efaatinin, mminlere hak olduunu savunmutur.792 Sufler arasndaki genel anlay temsil eden bu gr mm- Gazal (v. 505/1111), "Allah sana verecek ve sen raz olacaksn"793 ayetiyle savunmutur. Gazalye gre Allah(cc)n, Rasulu Kibriya(sav)ya vererek ve raz edecei ey, efaattir.794 eyh Nazm Efendi, Hz. Peygamber(sav)in engin merhametiyle ilgili ele ald efaat konusunda, efaatim, mmetimin byk gnah sahiplerinedir795 hadis-i erifini rnek vermitir. Kbrsye gre Rasulullah(sav), mmetine duyduu derin merhameten dolay efaatini mmetinin byk gnah sahiplerine saklamtr.796

784 785

Isfehan, el-Mfredat, s. 263; Ate, Kurn Ansiklopedisi, c. 19, ss. 276-291. Meryem: 19/87. 786 O gn Rahmann izin verip sznden holand kimseden bakasnn efaati fayda vermez. Th: 20/109; O'nun izni olmadan kimse efaat edemez Ynus: 10/3 . 787 Taberi, Taberi Tefsiri, c. 5, ss. 433-435; Mevdudi Ebul Ala, Tefhimul-Kurn, nsan Yaynlar, stanbul 1986, c. 3, s. 213. 788 nfitr: 82/19. 789 Her kim zerre miktar bir iyilik yaparsa onu grecek, her kim de zerre miktar bir ktlk yaparsa, o da onu grecek. Zilizl: 99/7-8; De ki: efaat tamamen Allahndr. Zmmer: 39/44; Onlara efaatilerin efaati bir yarar salamaz. Mddessir: 74/48 790 Mevdud, Ebul Ala, Tefhimul-Kurn, c. 7, nsan Yay., stanbul 1987, s. 58; Taftazan, erhulAkid (slam Akidi), ss. 216-219. 791 nfitr: 82/19. 792 Haksever, Yakub- erh, s. 256. 793 Duh: 93/5. 794 Gazal, hy, c. 4, s. 945. 795 Canan, Kutb-i Sitte, 5090, 4521; Tirmizi, Kyamet, 12/2437; Ebu Davud, Snnet, 24/4741) bn Mace, Zhd, 37/4310. 796 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 32.

151

Kbrs, efaat ile merhamet arasnda beyan ettii kuvvetli iliki hususunda tafsilatl izah yapmamtr. Bu mevzunun istinad edilebilecei bir nass, Alus (v. 1270/1853)nin, tefsirinde geen bir hadis-i erifte mevcuttur. Bu hadiste Hz. Peygamber(sav), Hz. brahim(as)in ve Hz. s(as)nn mmeti iin yapt dualar bildiren ayetleri797 okuduktan sonra, ellerini kaldrarak: mmetim, mmetim diye alamtr. Allah(cc), Cebrail(as)i Rasl-i Ekrem(sav)e gndererek: Git ona de ki: Biz sana ihanet edecek deiliz. mmetin hakknda sana, (sen) raz oluncaya kadar vereceiz buyurmutur798 Gazalnin efaat anlaynda etkili olan ve nebev merhameti sergileyen bu hadise,799 Kbrsnin de efaat-merhamet kurgusunda, bir misal olduu phesizdir. Rasl-i Ekrem Efendimizin(sav) efaatinin ahirette nasl tecelli edeceini Nazm Efendi yle ifade etmektedir: mmetin gnahlarnn tartld kefenin karsnda Hz. Peygamber Efendimizin bir kelime-i tevhid zikrinden hsl olan nuru dahi iktifa eder. Bu nur cehennemin iine konulsa, yedi cehennem ateini sndrebilecek kuvvettedir.800 Bu ifadeler Kbrsnin hem zikr hem de Hakikat-i Ahmediyye (Muhammed nr) anlayyla ilgidir. Kbrsye gre zikrin faziletleri ve zkire kazandrdklar, zikrin ihtiva ettii ilahi nurdan dolaydr.801 Nasuti leme inen bu nr ise, her daim Muhammed Nr zerinden gelmektedir.802 Tm Peygamberlerin(as) ve insanlarn syledii en gzel sz olan kelime-i tevhid, zikreden her kulun srrna ve ihlasna gre tesir oluturur. Binaenaleyh Hz. Peygamber(sav) tarafndan zikredildiinde, eriki olmayan bir kymeti haiz olur. nk Hz. Peygamber(sav) bu zikri, sadece

797

Hz. brahimin(as) duas: Rabbim nk onlar insanlardan birounu batan kardlar. Bundan sonra kim bana uyarsa, ite o, bendendir. Kim de bana kar gelirse, hakikat sen ok yarglayc, ok esirgeyicisin. brahim: 14/36; Hz. snn(as) duas: Eer onlara azab edersen, muhakkak onlar senin kullarndr. Mide: 5/118. 798 Alus, Ruhul-mean, c. 30, ss. 160-161. 799 Gazal, hy, c. 4, s. 509. 800 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 51. 801 Bu tezde bkz. Makamlar ve Seyru Sulk ile lgili Kavramlar/Zikr Konusu. 802 Bu tezde bkz. Yaratl ve Varlk ile lgili Kavramlar/Allahn Nru.

152

Allah(cc)n ve Kendisinin bildii bir mahiyette yapar. Dolaysyla bu zikr, Kbrsye gre, yedi cehennemi sndrebilecek kuvvettedir.803 eyh Nazm- Kbrsnin szkonusu anlay, Hz. Peygamber(sav) hususunda la erikeleh anlayndan neet etmektedir. Hz. Peygamber Efendimizin(sav) yce bir yaratl zere olmasn ve efaat makmnn Peygamberler iinde sadece ona bahedilmi olmasn da bu dnceyle izah eden Kbrs, Hz. Peygamber(sav) iin la erike leh demitir. eyh Nazm bu anlay, yle ifade etmitir: Peygamber(sav) kelamn biz anlamaya, dnyann evvelinden ahirine bize mr verilse, bir tek hadisin hakikatine inemeyiz. Bir tek hadisin kaynan bilen peygamber olur. Peygamber bir tanedir. ki tane deil ki. Peygamber de, la erikelehtir. Allahn eriki olmad gibi, Peygamberin ikincisi yoktur. La ilahe illallah, Muhammedn Rasulullah, Ve Kefa billahi ehida, Muhammedn Resulullah Orada Resul denildii vakitte, mutlak manasyla Peygambere aittir. kinci Peygamber yok. Allah bir, Muhammed(sav) birdir. O Muhammedun Resulullah srrn, Allahtan gayr kimse bilemez.804 eyh Nazmn bu anlay yine, Nru Ahmediyye anlayna dayanmaktadr ve bu konudaki ontolojik anlay, Allahn nru ve Hz. Peygamberin Srr balnda incelenmitir. Buna gre yaratln ikinci taayyn mertebesinde vcud bulan tm kullar, birinci taayyn mertebesinde vcd bulan bu nrdan var edilmitir. Yaratln son mertebesi olan nasuti lemde ise bu nr, Hz. Peygamber Efendimize(sav) Kurn- Kerm ile birlikte indirilmi ve kalb-i Muhammedden mmetinin kalbine aktarlan feyz olmutur.805 Masum olan Hz. Peygamber Efendimizin(sav),806 gz ap kapayncaya kadar beni nefsime brakma807 diye dua etmi olmas, Kbrs asndan Hz.
803 804

Bu tezde bkz. Yaratl ve Varlk ile lgili Kavramlar/Allahn Nru. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss. 26-27. 805 Bkz. Yaratl ve Varlk ile lgili Kavramlar/a.Allahn Nru; d.1.Allahn Nuru ve Hz. Peygamberin Srr 806 Peygamberler, insan olmalar itibariyle gnah ileme gcne sahip olduklar halde, Allah tarafndan korunmulardr. Onlarn bu zellikleri ismet sfatlaryla tabir edilmitir. Zira Peygamberler, gerek szlerinde ve gerek fiillerinde kendilerini lekeleyecek, deerlerini drecek hatalardan korunmulardr ancak, birtakm hikmetlere uygun olarak kendilerinden sehven zelle denilen kk

153

Peygamber(sav)i tanmada nemli bir l mahiyetindedir. Nazm Efendi, Peygamber Efendimizin(sav) bu duasn mmetine yol gstermek iin olduunu u ifadelerle bildirmektedir: ...nk Peygamber-i Zian(sav) masumdur. smet sfat var. Yani Cenb- Allah Onu nefsin kt vasflarndan artm, temiz tutmutur. Onun nefsinden aykr bir eyin husule gelmesi mmkn deildir. smet sfatyla, Allah Celle ve la, Ona masumluk verip, ilah himayesinde tutmutur. Lakin biz nefs sahipleri, bizim nefsimiz, boyuna aksi yola bizi meylettirmek istedii iin, Peygamber-i Zian, byle mnacatta bulunup bizi talim ediyor. Ya Rabbi! Gz ap kapayncaya kadar beni nefsime brakma diyor.808 Gnah ilemeyen Hz. Peygamber(sav)in, bu duay etme sebebi, Hz. Peygamber(sav)in, Rabbn bir usl olarak da izah edilebilir.809 Bununla birlikte Hz. Peygamber(sav)in bu duasn mutasavvflar, farkl alardan izah etmilerdir. Bir izaha gre, Hz. Peygamber(sav)in bu duas, ashabn eitmek iindir. Hz. Peygamber(sav)in sergiledii bu eitim metodu, insan- kmiller tarafndan da tatbik edilmi ve tasavvuf stlahna girmitir. Bu durum stlahta, kendi benliinden arnm mrdin, mridine ayna olmas olarak aklanm ve iki vehi olduu grlmtr. Bir adan, kinatn ve lemlerin varl, mutlak varln tecellisine bal olarak irdelenir. Yani tm lemler, Ceml-i Mutlak(cc)n tecellisi ile zahir olduu noktasndan hareketle, evrenin, Yce Yaratc(cc)ya ayna olmasdr.810 kinci
hatalar meydana gelebilir. Ancak peygamberler, peygamberliklerinden nce ve sonra en byk gnah olan Allah'a irk (ortak) komaktan korunmulardr. Peygamberlerin amel defterleri tertemizdir. Onlara gnah adna bir ey yazlmaz. tikad mezhepler, peygamberlerin gnahtan korunmu olduklarnda gr birlii iinde olmalarna ramen, bu muhafazann yani, ismetin mahiyeti ve kapsam noktasnda farkl grler beyan etmilerdir. Bkz. Taftazan, erhul-kaid, ss. 240-241 807 Hanbel, Msned, c. 5, s. 42; Ebu Davud, Edeb, 101/5090. 808 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 169. 809 Hibir ey hakknda sakn yarn unu yapacam deme! Ancak, Allah dilerse yapacam de (Kehf: 18/23-24) ayetinde bildirilen emri Allah(cc), baka bir ayettinde uygulam ve zmnen bir eitim usul gstermitir. Allah dilerse (naallah), siz gven iinde balarnz kaztm veya salarnz ksaltm olarak, korkmadan Mescid-i Haram'a gireceksiniz. (Fetih: 48/27) suresinde Allah(cc), kendi mutlak iradesi ve kudretiyle gerekletirecei (ve gerekletirdii) bir fethi, fetih gereklemeden nce indirdii bu ayetinde, Allah dilerse diye ifada etmesi, insanlara yapacaklar ilerde bu ifadeyi kullanmalarn retmek iin olduu ynnde tefsir mevcuttur. (Bkz. Hicaz Muhammed Mahmud, Furkan Tefsiri, lim Yaynlar, c. 5, ss. 600-601). Dolaysyla bu usul ihtiva eden Peygamber(sav) uslubuna, Rabban metod denmitir. 810 lemi ayna yapt ve kendini gsterdi. Gizli ve ak olan her ey, Onun cemlinin aksidir. Onun hsn cihan naknda tecellisi, var olan btn bu lemi zahiretti Bkz. Ankarav, smail, Minhcul-fukara, Haz.: Saadettin Ekici, nsan Yay., stanbul 1996, s. 340.

154

vehi ise, tevhd ve marifet makmlarna ulaan arif kiinin, varlk srrn anlamas, her yerde mutlak varl grmesi, Onda benliini harab etmesi ve kendisinin de cuz bir ayna olmasdr.811 eyh Glib (v. 1214/1799)in divnnda aka vurgulanan bu iki vehi,812 Mevlana Celaleddn-i Rum (678/1273), u beyitlerle ifade etmitir: Kim benliinden kurtulursa btn benlikler onun olur. Kendisine dost olmad iin herkese dost kesilir. Naksz bir ayna haline gelir, deer kazanr. nk o btn naklar aksettirir.813 Bu konuda zetle incelenen itikad ve tasavvuf stlaha binaen eyh Nazm, bu hadisi vurgularken, sliklerinin kendilerine Hz. Peygamber(sav) aynasyla bakmalarn murad etmitir. Baka bir adan nefs muhasebesi yapan insanlara, Fahr i Kinat(sav) kadar mkemmel bir aynann tutulmas, kullarn nefislerde tevbe ile tezkiye edilmesi gereken ynlerin ne derece ok ve gizli olduunu gstermek iin olduu sylenebilir. Hz. Peygamber(sav)in kemaline delalet eden Nru Muhammed ise, bn Arab tarafndan da ayn ekilde ele alnmtr. bn Arabye gre bu nur, btn peygamberlere, nebilere, resullere ve btn ruhlara makmlarn veren nurdur.814 Hz. Peygamber(sav), eyh Nazma gre, evliyaya hakiki ilimleri, edebi ve hikmeti retendir. Hz. Peygamber(sav), insann, nefsiyle ve eytanla mcadelesinde, ilah yardm verir. Hz. Ebubekir(ra)den silsile yoluyla bu gne kadar gelen bu retiler Tarikat- Hakkniyyenin retilerinin temelini oluturur. eyh Nazm bu retilerden bir rnek olarak, insana bahedilen yiyecek ve iecek nimetine gsterilmesi gereken saygy misal vermitir. nsann helal olarak yiyecei

811

rifin gnl varlk srrn bilir, mutlak varl grr. Senin varln dikenden, erden pten ibarettir. Bunlarn tmn at gnlnden. O evden kt m, O gelir. Sana yzn sensiz gsterir; Ankarav, Minhcul-Fukara, s. 357. 812 Gler, Zlfi, eyh Galip Divannda Ayna Sembol , Frat nv. Sos. Bil. Dergisi, c. 14, Elaz 2004, say. 1, ss. 103-121; Yksel, Sedit, eyh Galip Eserlerinin Dil ve Sanat Deeri, Trkiye Bankas Kltr Yay., Ankara 1980. 813 Mevlan, Mesnev, c. 5, b. 2662-2666. 814 bn Arab, ttihdul-kevni Risalesi, Ter.: Mahmut Kank, nsan Yay., stanbul 1991, s. 31.

155

temiz rzklarn her bir parasna, 300 melein hizmet etmesi, o yiyecee saygy gerektirir.815 eyh Nazmn bu dncelerini; ilim, hikmet, edep, marifet anlayyla beraber deerlendirdiimiz zaman, modernizim ve ada bat uygarl balnda incelediimiz grlerin, tasavvuf dayanaklarna da, bir ynden ulam oluyoruz. Bu manada eyh Nazm Efendiye gre hakiki ilim, ierisinde semav hakikatleri ihtiva eden vehb ilimdir. Modern bilimler ise, vehb ilimlerin bildirdikleri hakikatleri, sebep-sonu ilikisine bal olarak formle eden bilgilerdir.816 Bu bilgi ve icatlarn hamilleri, bu bilgilere dayanarak ilahi hakikatleri reddediyorsa, Kbrsye gre, lim deil, cahildirler. Peygamberlerin(as) bildirdikleri semav ilimler ise, ierisinde hikmeti, edebi ihtiva eden bilgilerdir. Bu adan bakldnda, eyh Nazmn verdii misali yle yorumlayabiliriz. Peygamberler insanlara helali (iyiyi) ve haram (kty) rettikleri gibi, temiz olan ve necis olan eyleri bilmedeki lleri bildirirler. Bu bilgi ile kul, temiz ve helal olan yiyeceinde semav ltfu ve ikram grr. Yedii yemein bir parasna hizmetkr edilmi melekleri bilince, er-Rezzk olan Yce Yaratcsn(cc), daha yakndan tanr ve daha yakn bir hal ve his ile kranlarn arz eder. Bu krann bir gerei olarak, tesbih ve tenzih ile zikrettii, yce makmdan gelen ikrama saygszlk etmez. Yani o ikram, ben beenmiyorum demez, hakir grmez, pe dkmez ve israf etmez. Dolaysyla bu davranlar, semav ilimle ve hikmetle edeblenmi, ariflerin davranlardr. eyh Nazm- Kbrsye gre, Rasulu Ekrem Efendimizin(sav) neb olmas ve nbvvet kudretini haiz olmas, onu tanmada gz ard edilmemesi gereken bir husustur.817 Neb kelimesi; Allahtan gelen, hayrl, gzel ve byk haber anlamndaki ne-be-e kknden Arapa dilinin kaidelerine bal olarak tretilmi ve sfat olmutur. Bu durumda neb kelimesi; irtifa, bir yerden bir yere kmak, yalnzca
815 816

Qubrusi, Mercy Oceans, s. 35. Bu anlayn tafsilat iin bkz. 4. Dier Konulardaki Grleri/g.2. Modernizm ve ada Bat Uygarl. 817 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 92.

156

kendisinin bildii eyi haber veren kii, Allah(cc)n szleri, haberleri kendisine gelen kimse, gibi manalara gelir. Ancak Allah(cc)tan gelen haberlerin sessizce elde edildii, kelime anlamnn bir czdr.818 kinci bir gre gre kelime, ne-be-ve kknden tretilerek, fail ya da meful anlam almtr. Bu durumda ise neb kelimesi; uzak, rak olmak, uzaklamak, uzaklara gitmek, daha nceden var olmayan bir eyi ortaya koyan, kendisine g yetirilemeyen, Allah(cc)tan vahiy alan ahs ve ald bu vahiyle gelecekten ve gayptan haber veren, nbvvet sahibi kii gibi manalara gelir. Nbvvet ise; neb kelimesinin mastardr ve bilinmeyeni haber vermek demektir. Zata, sfata ve esmaya dair marifetin paylalmas, ahkmn teblii, hikmetin, ahlakn ve edebin talimidir.819 Kelam ulemasna gre neb, halka dini hkmleri tebli etmesi iin Allah(cc), tarafndan gnderilen bir insandr. Nebler ierisinde kendisine Allah(cc) tarafndan kitap verilenlere, resul denir.820 eyh Nazm- Kbrsye gre neb, nbvvet kuvveti istikbalden haber veren kimsedir. Nbvvet ise, insanst kuvvettir. Peygamber Efendimiz(sav) bu kuvvetle kendisinden bin drt yz sene sonra gelen bir milyar insann tasdikini kazanr. Bu kuvvetle insanlarn manev vicdanlar zerinde saltanatn devam ettirir.821 Peygamberin neb sfatyla gelecekten haber verdii baz hadisleri Nazm Efendinin ve Tarikat- Hakkniyyenin temel anlaylarna veri tekil eder. Mehdi(as) anlay, ahir zamanda vuku bulacak hadiseler ve bu yndeki beklentiler, gemite olduu gibi bugn de Nazm Efendinin senelerdir tebli ettii mevzulardandr. 1974 ylnda yapt sohbetlere konu olan bu temel anlay, 2006 ylnda kendisiyle yaptmz mlakatta da dile getirmitir.822 Peygamberimizin(sav) gelecekle ilgili haber vermesi hususunda eyh Nazm Efendinin bahsettii hadis, Hz. Abdurrahman bn Kays(ra)n rivayet ettii ekilde, Ramz el-Ehdiste yle gemektedir. Benden sonra hulefa, hulefadan sonra
818 819

Isfehan, el-Mfredat, ss. 482-483; Firuzebad, Kamsul-muht, s. 53. bn Manzr, Lisnul-Arab, c. 14, ss.9-10; Crcan, Tarifat, ss. 258-259; Kn, Istlahatussufiyye, s. 114. 820 Taftazan, erhul-Akid, s. 94. 821 Kbrs, a.g.e., s. 92. 822 19.05.2006 tarihli rportaja ait video kaytlar arivimizde mevcuttur.

157

umera, umeradan sonra melikler, meliklerden sonra Cebbire, Cebbireden sonra ise Ehli Beytimden bir kimse gelir de, O yeryzn adaletle doldurur. Ondan sonra da "Kahtani" gelir. Beni gnderen Zata kasem ederim ki, O, dierlerinden aa deildir.823 Nazm- Kbrsnin bu hadis hakkndaki dnceleri ve genel tasavvuf anlayndaki yeri, Mehdi balnda incelendiinden burada tekrar edilmeyecektir. eyh Nazm Efendiye gre, Rasulu Kibriya Efendimizin(sav) istikbalden haber verdii bu gibi hadisler, Hz. Peygamberin(sav) nbvvet kudretine delalet etmektedir. Kbrsye gre nbvvet kudreti, manev yani, ilah kudrettir. Allahn Nru ve Hz. Peygamber(sav)in Srr balnda tafsilatl olarak incelediimiz bu kudreti eyh Nazm u ifadeler ile izah etmitir: Nebiler insanlara istikballerinden haber veren kimsedir. Nbvvet kuvveti ile insanst bir kuvvete delalettir. Kimde nbvvet kuvveti varsa, onda istikbale bakan gzler vardr. Ahir zaman Peygamberi, btn insanln medar iftihar, Fahri Kinat olan Efendimiz(sav), 1400 sene ncesinden, hal ve anndan haber vermitir. Alelade bir insan olacak olsa, 1400 sene ncesinden onun sznn bize gelmesi mmkn olmazd. Dnyann cra bir yerinde, bir kimse km, bir kimse yaam ve 1400 sene sonra bir milyar insann tasdikini kazanm olsun. Eer Onda insanst vasflar bulunmam olsa, bugn Onun doruluunu, bir milyar insann tasdik etmesine imkn ve ihtimal olmazd. Demek oluyor ki, Peygamber(sav), manev kuvvetle insanlarn vicdanlar zerinde hkm ve saltanatn devam ettirmektedir.824 Bununla birlikte Kbrsye gre nbvvet ilmi, Hz. Peygamber(sav)in mirac hadiselerinde ve sidre-i mntehada, Rabbine taknd edebi de ierir. nk Fahr-i Kinat(sav) bu ilim sayesinde, Allah(cc) en iyi tanyan kul olmutur. Baka bir ifadeyle mirac esnasndaki her lahzada ve tm muamelatta kmiline ly sergilemeye vesile bu kudrettir. Kbrs bu hususu, sidretl-mntehada mmet-i Muhammed iin yaplan niyaza atfen yle ifade etmitir: Peygamberin isteyii bizim isteyiimize benzemez. Peygamberin talebi bizim talebimize hi benzemez. Peygamber kendi nbvvetinin hakikatine gre Allah(cc)tan taleb ediyor. Mnacat;
823

Gmhanev, Ramz el-Ehadis, s. 518; Tirmizi, Fiten, 48; Hambel, Msned, c. 4, s. 273; c. 5, ss. 220-221. 824 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 92.

158

insann Allah(cc)a, Onun azamet, kudret ve sonsuzluuna bakarak, onun vericiliinin, tkenmezliinin hakikatini bildii zaman, o nisbette taleb etmesidir. Onu da, var olann hakikatini bildii derecede ister. Allah(cc) Peygamberimiz kadar bilen kimse yok825 Tm bu ifadelerin genelinden anlald zere, eyh Nazm Efendi iin nbvvet anlay, ne-be-ve kknden tretilmi kelimenin lugav manasyla ele alnm grnmektedir. Dolaysyla neb olmasnn yan sra sdk, emin olan Hz. Muhammed(sav), gelecekten bir haber verdiyse, o zuhur edecektir. Bu, ayn zamanda Hz. Peygamber(sav)in, manev kudretine delalet eder. Bu kuvvet Hz. Peygamber(sav)in kalbinden etrafndaki tm beerin kalbine dklmesi ise, peygamber ahlakn tesir edici, irad edici, benlikleri dntrc ve nefisleri tezkiye edici ynne delalet etmektedir.826 Allah(cc)n Kendisini raz etmek iin efaat makmn verdii Fahr-i Kinatn(sav) yce yaratlnda; merhamet, hilim, cesaret, cmertlik, latiflik, doruluk ve kanaat gibi hasletler vardr. Bu hasletlerin zdlar, bilhassa yalan, Hz. Peygamber(sav)i tanmlayamaz. Hz. Peygamber(sav)in hal ve davranlarnda gzlemlenip, tasdik edilen bu stn vasflarn ardndaki kaynak, eriki olmayan Hakikat-i Ahmediyyeden akseden bir nbvvet nurudur. Hz. Peygamber(sav) bu nurdan gelen ilimle gelecekten haber verdii gibi, mirataki edebi de bu nurdan gelen ilimle bilmitir.

d.1. Allahn Nuru ve Hz. Peygamberin Srr: Kbrsnin tasavvuf anlaynda yer alan Allahn Nru anlay; sr, misk, vel anlayyla ilgili olduu kadar, Hz. Peygamber(sav) ve Hz. Peygamber(sav)in
825 826

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 52. Mekkede dolarken Hz. Peygambere (sav) suikast yapmak iin yaklaan Fadale b. Umeyr, benlik dnmne bariz bir misal tekil eder. Kalbi kin ve fkeyle dolu olan Fadale, suikast yapmak amacyla Hz. Peygambere yaklamaya almtr. Bir ara iyice yaklatnda elini belindeki baa gtrmek zereyken Allahn Rasul durup: Sen Fadale misin? diye sormutur. Evet ben Fadaleyim diyen Fadalenin yzne imal bir ekilde bakp: Ne dnyosun Fadale? demitir. Fadale Hibir ey dnmyorum. Allah zikretmekle megulm diye cevap vermitir. Hz. Peygamber glmseyip, elini uzatm ve Fadalenin gsne koyarak: Allahtan af dile demitir. Fadale diyor ki: Vallahi! O (sav) gsmden elini kaldrd zaman, Allahn yarattklar iinde bana ondan daha sevimli kimse kalmamt. demitir. Bkz. Abdlmelik b. Hiam, SiretunNebeviyye, Beyrut 1993.

159

srr anlayyla da ilgilidir. Bu mevzudaki beyanlarn btn deerlendirildiinde, Hz. Peygamber(sav)in srr konusu, Allah(cc)n nru ile birlikte ele alnm ve mstakil bir balk hsl olmutur. Daha nce de ifade edildii gibi Hz. Peygamber(sav)in yce ahlak, merhameti ve kendisine bahedilen efaat makm, onun benzeri olmadna istinat edilmitir.827 Hz. Peygamber(sav)in srr mevzuunda anahtar kavram konumunda yer alan bu anlay, Kbrs tarafndan, la erike lehu diye ifade etmitir. Hz Muhammed(sav)in bir benzeri olmadn bildiren Nazm Efendi, ahit olarak Allah yeter. Muhammed Allahn Rasuludur 828 ayetlerini delil gstermitir.829 Bu ayetler, tefsirlerde genellikle, ncesindeki ve sonrasndaki ayetlerle birlikte, ayetin nzul sebebi olan Hudeybiye Antlamasnda yaanan hadiselerle ilgili ele alnmtr. Bu iki ayeti beraber ele alarak, Allah(cc)n ahitliinin, Hz. Peygamber(sav)in rasul oluunu tekit iin olduunu beyan eden bir gre gre, resul ancak, kendisini gnderenin sz ile eli olabilir. Binenaleyh bir hkmdar, "Bu benim elimdir" dedii zaman, dnyadakilerin tamam, onun eli olduunu kabul etmese bile, onlarn reddiyeleri hibir ey ifade etmez. Dolaysyla, Cenb - Hakkn tasdikine muhalif reddiyeler hibir mana ifade etmez.830 eyh Nazmn bu ayetlere getirdii iar yorum, zgnl asndan, nem arz etmektedir. Kbrsye gre Hakk Telnn bu ayetteki tankl, Cenb- Peygamber(sav)in srrnadr. Yani Hz. Muhammed(sav)in bir olduu, Ona ait Ahmed srla ilgilidir ve bu sr sadece Allah(cc) tarafndan bilinecei ile ilgilidir.831 eyh Nazm Efendinin anlayna gre sr; kul ile Allah(cc) arasnda meydana gelen rtl bir hal olarak anlalamaz olduu kadar, ruhan latifelerden bir latife olduu iin, manev tecrbelerle de bilinebilirdir. Allah(cc) her kuluna, ilh nrlarn feyzi olan srlar, onlara bahettii istidad ve kabiliyet kadar vermitir ancak
827 828

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss. 32-34. Feth: 48/28-29. 829 Kbrs, a.g.e., s. 27. 830 Rzi, Meftihul-Gayb, c. 28, s. 107. 831 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 27.

160

bu srrn kula yansmas Srr- Ahmed de denen, Muhammed Nrdan aksetmektedir.832 Bu dncelerden hareketle ulaabileceimiz mantksal karm, erik olmann bilmeye istinad edilmesidir diyebiliriz. Baka bir ifadeyle kii, bir eyi bilmeden, o eye ortak olamaz nermesi zerinden savunulmu bir tezdir. Dolaysyla Tarikat- Hakkniyye ierisinde Hakikat-i Ahmediyyeye dair zikredilen bilgiler dahi, tanmlamalar bir adan mahiyeti bilinemeyen nru tanmlama abasdr. Bu ise, tanmlanan Hakikat-i Ahmediyyenin srrndan evliyaya

yansmalarndan tecelli etmitir. Binaenaleyh bu anlaytan, daha nce de ifade ettiimiz gibi, Hz. Peygamber(sav)in eriki yoktur anlay kmaktadr. Bu konuyu Nazm Efendinin sr anlayyla birlikte ele aldmzda, aslnda her kulun orta olmayan ve sadece maher gn ortaya kacak srlarnn olduu kadar, sadece kul ile Rabbi arasnda kalan rtl srr da vardr sonucuna varlmtr.833 Bu manada kullara ait srlarn tamamna ortak, bir Hakikat-i Ahmediyye vardr. nk bu srlarn tamam buradan iniks eder. Ancak bu srlar, Hz. Peygamber(sav) haricindeki dier kullara gizlidir. Dier taraftan kendindeki bu srlar bilen mridler, insanlar iinde benzer srlar grp, tanyabilirler. Bu konuda Asmal-asmasz ba ve baheleri, mahslleri, eit eit hurma ve ekinleri, birbirine ekil ve renk ynnden benzer, tat bakmndan benzemez tarzda yaratp yetitiren hep O'dur.834 ayeti yaratltaki sz konusu umumi ve hususi ynlere iaret etmektedir. Benim Allah ile aramda yle zel bir vakit vardr ki, o anda bana, ne bir yakn Melek, ne de bir Mrsel Peygamber yetiemez835 hadisinin sz konusu srr anlayna temel olduu kanaatindeyiz. Tarikat- Hakkniyye ierisinde, Hakikat- Ahmediyye olarak da adlandrlan bu srrn, lahut lem ya da ehadiyyet lemi (la ilahe illallah) olarak adlandrlan
832 833

Bu tezde bkz. Yaratl ve Varlk Nru ile lgili Kavramlar/Allahn Nru; Sr. Bkz. Yaratl ve Varlk Nru ile lgili Kavramlar/Sr. 834 Enm: 06/141. 835 Aclun, Keful-Hafa, s. 173; Tirmizi, email; Benim Allah ile aramda yle zel bir vakit vardr ki Allahtan baka hikimse beni ihata edemez. Aliyyl-Kar, el-Esrrul-merfa, Beyrut 1986, s. 291-292.

161

lemde bulunduu ifade edilmektedir. Bu lem, tm yaratllardan, esma ve sfatlarn zuhurundan nce olduu iin hakikati bilinmeyen bir lemdir. Vahdaniyet leminde vcd bulan tm kullara ait cevherin kayna Hakikat-i Ahmediyyedir. Dolaysyla her kula ait srrn dierinden farkl olmas hasebiyle tektir ancak; tm srlara kaynaklk yapan Muhammed nurun eriki yoktur. Hz. Fahr-i Kinattan(sav) nceki Peygamberler(as) de, sonraki evliyalar da, muhabbet ve marifetlerini bu srrn yansmalarnda bulmulardr. nk beerin varl, bu cevherden sregelen yansmalardr.836 Bu mertebeler, her ne kadar sufilerin hususi olarak tecrbe ettikleri kef bilgilere dayansa da ana hatlaryla, tasavvuf stlahndaki umum olan terminolojiye iaret etmektedir. Nru Muhammedi/Ahmed, Hakikat-i Muhammed/Ahmedi, madde-i evvel, akl- kl, hakikat- dem, kalem, kitap kavramlaryla da ifade edilen bu anlay, ilk olarak Sehl b. Abdullah et-Tster (v. 283/896) tarafndan, Hakikat-i Muhammediyye kavramyla ifade edilmitir. Daha sonra Hallac- Mansur, brahim b. Ethem, Sufyan es-Serv tarafndan deinilmi ve Muhyiddin bn Arab ve Abdlkerim Cili tarafndan aklanmtr. Bu aklamalara gre, btn yaratklar, hatta melekler, bu hakikatten ve bu hakikat iin yaratlmtr. Tm peygamberlerden de nce yaratlan bu nurdan dolay Hz. Peygamber(sav), tm peygamberlerin(as) manevi babas manasna gelen, ebul-ervah olarak da anlmtr.837 eyh Nazm- Kbrsnin tasavvuf anlayndaki baz konularn detaylarn ikmal edici aklamalar, Tarikat- Hakkniyyenin retilerini paylaan dier kaynaklarla birlikte ele almak, btnsel bak asna ulaabilmek asndan ehemmiyetlidir. Dolaysyla eyh Nazmn Hz. Peygamber(sav) iin savunduu; la erike lehu anlaynn, Tarikat- Hakkniyye ierisindeki delilleri ve ontolojik izahlar, eyh Nazmn halifeleri tarafndan yaplmtr. Bu izahlara gre, kendisinden nceki Peygamberlerden(as) sonra gelmesine ve onlar bu dnya gzyle grmemesine ramen onlara, Hz. Peygamber(sav)in dier Peygamberlere

836 837

www.sufilive.com/021009-msh-oakland; Grntl sohbet video arivlerimizde mevcuttur. Demirci, Hakikat-i Muhammediyye, ss. 179-180

162

ve mmetlerine ahit olarak getirilmesi,838 onun yaratlndaki ncelie delil olarak getirilmitir.839 Hlidiyye-i Hakkniyye ierisinde Hz. Peygamber(sav)in erikinin olmamas, onun ald vahiyle de ilgili grlr. nk Fahr-i Kainat(sav)a gnderilen vahiyler Allah Telnn direk ztndan olurken, dier Peygamberlere(as) bu hitap, Hakikat-i Ahmediyye zerindendir.840 Miracta Cebrail(as)e verilmeyen Kurn srlarn Hz. Peygamber(sav)e verilmesi ve varlklar ierisinde sadece Hz. Peygamber(sav)in beden gzyle Rabbini ve 99 esmann tecellilerini mhede etmesi la erike lehu anlaynn dayanaklardr.841 Mutasavvflar arasnda benzer gr, farkl alardan ele alnm ve savunulmutur. Mesel Abdlkerim-i Cil (v. 832/1428) bu anlay, ontolojik ynyle izah etmitir. Hlidiyye-i Hakkniyye ile ayn ontolojik usulle izah edilen bu anlaya gre Hz. Peygamber(sav); Allah(cc) ile melekler, peygamberler ve insanlar arasnda bir sebebtir. Bu sebeb, Allah(cc)n zatnn mazhar olmas hasebiyle, Hz. Peygambe(sav)e aittir. Dier kullara mazhariyet, Hz. Peygamber(sav)den geldiinden, eriki yoktur.842 ayet, ben Rabbimden bakasn halil (dost) tutacak olsaydm, mutlaka Ebubekiri halil edinirdim. Allah Arkadanz (Hz. Peygamberi) kendine halil kld. 843 hadis-i erifine istinaden Kueyr, Hz. Peygamber(sav)in srrnda erikin olmadn savunmutur.844 Sr mevzusunu nur ile birlikte ele alan Kueyrye gre peygamberin nuru, kendinde zahir olmutur. Yusuf(as)un nurlar zahirinde, Musa(as)n nurlar elinde, zahir olmutur. Hz. Peygamber(sav)in nuru ise, srrnda zahir olmutur.845

838

Her mmetten bir ahit getirdiimiz ve seni (Habibim) de onlarn zerine bir ahit yaptmz zaman, bakalm onlarn hli nice olacak! Nis: 4/41. 839 www.sufilive.com/022009-msh-oakland-ca-jibril-was-given-what-the-ummah-could-take; grntl sohbet video arivlerimizde mevcuttur. 840 www.sufilive.com/021009-msh-oakland; grntl sohbet video arivlerimizde mevcuttur. 841 www.sufilive.com/video ariv/msh-suhbat-092003-isra; Bu grntl sohbet video arivimizde mevcuttur. Ayrca bkz. www.sufilive.com/msh-48-secretMiraj_2-102406; Bu grntl sohbet video arivimizde mevcuttur. 842 Cil, Kemltul-ilhiyye, ss. 41, 265. 843 Buhar, Fezilu'l-Ashb, 3; Menkbu'l-Ensr, 45; Mescid, 80; Mslim, Fezilus-Sahbe 2/2382; Tirmiz, Menkb, 3661. 844 Kueyr Abdlkerim, Kitbul-Mirc, Ter.: Cevher Caduk, Harf Yay., stanbul 2011, s. 93. 845 Kueyr, Kitbul-Mirc, s. 71.

163

Bu srrn Hz. Peygamber(sav)deki bir tecellisi olarak Onu tm insanlardan ayran yn Kbrs, yle ifade etmitir: Min evveli ill-ahirihi btn enbiya ve btn mmetlerin klacaklar btn namazlar, yapabilecekleri btn taatn faziletini terazinin bir kefesine koysalar, Peygamber-i zinn kld iki rekt namaza yetiemez.846 Muhammedun beerun ve leyse kel-beer, bel-hve yakutetn beynelhacer dizeleri zerinden Peygamber Efendimizin(sav) beeriyet yn grlrken, nebev srr ihtiva eden nru gz ard edilmemitir.847 Bu dizeler amdaki Hakkn derghnda yaplan mevlitlerde de zikredilmektedir.848 Bu dizelerin tasavvuf erhi olabilecek bir anlay Abdlkerim el-Cl (v. 832/1429)nin, insan- kmil tanmnda grmekteyiz. Bu tanmda, insan- kmil szyle kastedilen Hz. Muhammed(sav)dir. Cl, her insann insan olmak ynyle, dier fertlerin bir nshas olduunu, birinde bulunan eyin dierinde de bulunduunu belirtir. Bununla birlikte eya, yani varlklar baz insanlarda bil-kuvve, bazlarnda bil-fiil mevcuttur. Kendilerinde eyann bilfiil bulunduu ahslar peygamberler ve kmil olan vellerdir. Bunlardaki kemlde de farkllklar vardr. Bu bakmdan bazlar kmil, bazlar ekmeldir. Varlk leminde Hz. Muhammed(sav) kadar, kemliyle taayyn eden baka bir ahs zuhur etmemitir849. Nazm Efendi her bir Snnet-i Seniyyenin, unutulmu ilimleri, bugnk ilimleri ve kyamete kadar bulunacak ilimleri ihtiva ettiini sylemitir. renmekle bir mre smayacan ifade ettii bu ilimin ihtiva ettii manevi kuvvet, Srr- Muhammeddendir.850 Baka bir ifadeyle Kbrs, bir hadisin iaret ettii yola hakkyla giren bir kiinin velayet makmna ulaacan sylemitir.851 eyh Nazmn bu anlayna gre Hz. Peygamber(sav), manevi kudret ve tasarrufunu,

846 847

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 51. Ayn eser, s. 6. 848 Mevlitlerde takip edilen okumalar listesi, arivimizde mevcuttur. 849 Cil Abdlkerim, el-nsanl- kmil, ev.: A.Mecdi Tolun, Haz.: S. Eraydn -E. Demirli-A. Kartal, stanbul 1998, ss. 256, 339-340. 850 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 26. 851 Ayn eser, s. 27.

164

devrin gavsul-azam ve evliyalar zerinden kullanmaktadr.852 Hz. Peygamber(sav) ve mmetinin evliyalar ile devam eden bu manevi tasarruf, Tarikat- Hakkniyye ierisinde Bilin ki Rasulullah sizin iinizdedir 853 ayeti zerinden tefsir edilir. Bu izahlara gre Hakikat- Ahmediyye; Musa(as)ya, Hzr(as)a ve baln karnnda Yunus(as)a bilmediklerini reten nurdur. Binaenaleyh Hz. Peygamber(sav) bu nr ile mmetinin ulemasn, srailoullarnn peygamberleri gibi yceltmi ve mmetimin limleri Ben-i srailin Peygamberleri gibidir. 854 demitir.855 Istlahta bu gr bn Arab, benzer terminolojiyle ifade etmi ve bu hadisin izahn yle yapmtr: Muhammed(sav) mmetinin velileri arasnda ki bunlar tm peygamberlerin(as) makmlarnn birletiricileridir. Bazen Hz. Musa(as)nn makmna ve haline varis olan bir veli kabilir, fakat o veli bu mirasa Hz. Musa(as)nn nurundan deil de Hz. Muhammed(sav)in nurundan konar. Dolaysyla onun hali Hz. Muhammedden gelmi olur, tpk Hz. Musa(as)nn halinin Hz. Muhammed(sav)den geldii gibi Hz. Peygamberin fiziki doumundan nce gelen peygamberlerin mmetlerindeki velileri de ayn ekilde manevi miraslarn kendi peygamberlerinden alrlar. Onlarn peygamberleri ise, o miras Hz. Muhammedden alrlar. Bylece Hz. Muhammed(sav)in mmetinden olan veliler, o manev miras ondan alma konusunda dier peygamberlerle ayn eyi ortaklaa paylarlar.856 Benzer anlay mm- Rabbn (v. 1034/1624), Hz. Peygamber(sav)in insanilii ve ruhanilii ile izah etmitir. Bu izaha gre Hz. Peygamber(sav), halk (ehadet, mlk) leminde insanlk tarafn fazla aklayarak davetini mkemmelletirmitir. Hz. Peygamber(sav)in bu ynnden dolay, insanlarn ilgisi ve istifadeleri kolaylat ve imanlar, Hz. Peygamber(sav)i grerek
852

Bu tezde bkz. lim ve Marifet ile lgili Kaynaklar/Vel-Evliya; Ayrca bkz. www.sufilive.com/022609-msh-oakland-ca- one-breath-of-Holly-Prophet-saw; grntl sohbet video arivlerimizde mevcuttur. 853 Hucurat: 49/7. 854 Razi, Meftihul-gayb, 8/302; Neysaburi, Tefsir, c. 1, s. 264; Hucvir, Keful-Hafa, c.2, s. 64; Mirac Konusunda deinildiimiz bu hadis, Mira Srlar ierisinde ayrca erh edilmit ir. 855 www.sufilive.com/022509-msh-oakland-ca-levels-of-understanding-of-hadith; grntl sohbet video arivlerimizde mevcuttur. Ayrca bkz. Mirahmadi, Sufi Meditation, s. 13. 856 Kurnda Mslmanlar ve Hz. Peygamber iin olan u hitaplar, bn Arab, bu hadisin delilinde ayrca belirtmitir: Allah bu Kurndan nceki kitaplarda da bu Kurnda da sizi, Mslmanlar diye adlandrd. Peygamber size ahit olsun, siz de insanlara ahit olasnz diye Hacc: 22/78; Ve o gn her mmetin iinden kendilerinin zerlerine bir ahit gndereceiz. Ayrca seni (Ya Muhammed) de onlarn zerine ahit olarak gndereceiz. Nahl: 16/89; Tafsilat iin Bkz. bn Arabi, Nurlar Risalesi, ev.: Mahmut Kank, nsan Yay., stanbul 1991, ss. 30-32.

165

oldu. Hz. Peygamber(sav)in vefatndan bin sene sonra, Hz. Peygamber(sav)in ruhan taraf oald, insanlara ball azald, dine arma nuraniyeti deitiinden evliy, bu ruhaniyettin yardmyla dine yardm ettiler. Hz. s(as) ve Mehdi(as) bu makma gelerek dini kuvvetlendirecektir.857 Bu dnceler zmnen eyh Nazm tarafndan yle ifade edilmitir: Peygamberimiz(sav) Hayydr. Hakiki hayatla hayat sahibidir. Peygamber(sav) lrse mmet kalmaz. mmetlere hayat Peygamber sayesinde (yani), ondan gelir. O Peygamber(sav) yalnz mmetinin hayat deil, btn kinatn hayat odur. Btn kinat onun yz suyu hrmetine vardr. O olmasa kinat yok idi, olmayacakt. Olan da onun hrmetine, olacak da onun hrmetinedir. Varla can, Peygamberdir(asv). Bunu byle bilmeyen gafildir. 858 Muhammed nuru tazammun eden bu ifadelerde, ne kan bir dier anlay, Hz. Peygamber(sav)in Hayy olmasdr. Bu anlay, Hakikat-i Ahmediyye anlayndan neet etmektedir. Bu anlayn sufiler tarafndan istinad edildii hadis-i erif eyh Nazmn eserlerinde karlamasak da, bu retinin teekklnde u hadis-i erif meknuz olduu phesizdir: Her Pazartesi ve Perembe akamlar amelleriniz bana arz olunur. Onlardan hayr olanlar iin Allaha hamd ederim. Kt amelleriniz iin de istifar ederim.859 (Ey Muhammed!) Seni ancak lemlere rahmet olarak gnderdik860 ayetini baz sufler, Ahmed Nr anlay ile tefsir etmilerdir. Allahn ilk yaratt ey olan bu nurun, bir ksmndan artan yere kadar olan tm mahlkat yaratlmtr. Bir manada bu durum, Allah(cc)n btn yaratlmlara rahmetinin sebebidir. Dolaysyla O(sav)nun varlk ve uhd lemine gndermesi, btn varlklar iin rahmettir.861 Sufiler arasndaki bu anlay, Hz. Peygamber(sav)e kendisi iin

857 858

mm- Rabban, Mektubt, Mek. no: 209. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 46. 859 Mnav, Feyzul-kadr, c. 3, ss. 400-401. 860 Enbiy: 21/107. 861 Bursev, Rhul Beyn, Komisyon, s. 615.

166

peygamberliin ne zaman sabit olduunun sorulduu hadise istinat edilir.862 Bu suale Hz. Peygamber(sav) yle cevap vermitir: Adem ruh ile cesed arasnda iken.863 eyh Nazm Efendi, Hz. Peygamber(sav)in manev kuvvetini salt anat rumuzu ile izah etmitir: Cenab- Hakkn saltanatnn azametini hi kimse, ne nebiyyl-mrsel, ne veliyyl-kmil, ne de melekl-mukarreb anlayacak deildir. Ancak o saltanatn azametinden bir ua, Habibullaha zahir olur Onun iindir ki, o ezel, ebed ve mutlak saltanatn sahibi olan la ilahe illallah, Celle ve Aldr. Huzurunda duran Muhammedur-rasulullah, Salavatullahi ve Selamu aleyhtir. Biz Cenab- Halkn(cc) saltanatnn azametini, Efendimiz(sav)in saltanatndan seyrederiz Aslnda Efendimiz(sav)e verilen saltanat da idrak etmeye imkn yok. Herkes kendi derecesine gre o saltanattan bir rtbe giyecektir. O rtbeyi, Peygamber-i Zian giydirecektir Onun iin gzel isimlerinden birisi de Rasldr Ahiretin ilelebet rtbeleri de yine Efendimiz(sav) tarafndan btn evliyalara, mminlere, salihlere verilir.864 Bu anlay, her ne kadar sufilerin hususi olarak tecrbe ettikleri kef bilgilere dayansa da ana hatlaryla, tasavvuf stlahnda oluan, mterek bir anlay temsil etmektedir. Ancak tm bu ilhama dayal bilgilerin temelinde, slam naslar yer almaktadr. Bu anlaya istinad edilen hadis-i eriflerden birini, Ebu Hureyre(ra), Hz. Peygamber(sav)den yle rivayet edilmitir: Ben yaratlta neblerin ilki, peygamber olarak gnderilme ynnden sonuncusuyum.865 eyh Nazm, eriki olmayan Muhammed Srr, Allahn Nru ile alakal olarak izah etmi ve hususiyetini bildirmitir. Buna gre Hz. Peygamber(sav)in doduu, oturduu, yrd, yaad, defnolunduu her yere Hz. Allah(cc), rahmetini indirmitir. Allahn(cc) indirmi olduu rahmet kesilmez, srekli iner.866 Bu rahmet, Peygamberlerin(as) hayatlarnda yaadklar meknlara srekli olarak
862 863

Yldrm, a.g.e., s. 134. Tirmiz, Menkb, 545/3609. 864 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 156. 865 Deylem, Firdevsul-ahbar, c. 3, 4883; Ebu Nuaym, Delilun-nubuvve, c. 1, s. 42; Sehav, Meksd, 832; Aclun, Keful-hafa, c. 2, 2007. 866 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 79.

167

inmeye devam etmektedir. Bu nurun mahiyeti, ilgili balkta tafsilatl bir eki lde ele alnmtr. eyh Nazma gre bu nurun kyamete kadar bulunacak olmas, Hz. Peygamberin Nrunun ebed olmasyla da alakaldr. Baka bir ifadeyle eriki olmayan Muhammed Nr, yevmul-ezelden beri mevcuttur. Muhammed Srrn baka bir zelliini Nazm Efendi, ahit olarak Allah yeter. Muhammed Allahn Rasuludur 867 ayetini delil gstererek izah etmitir. Bu izaha gre Hz. Allah(cc)n bu tankl yevmul-ezelde olmutur. Binaenaleyh, bu nr ezeldir. Kbrs, Hz. Peygamber(sav)in yevmu-l ezelden beri peygamber olduunu u cmlelerle ifade etmitir: O zaman yevmu-l ezeldir. O Peygamber(sav) dnk peygamber deil Evet, 570 tarihinde dodu, 40 yana geldi, peygamberlik verildi; bu, ocuklara elif-be okuttuklar kitaplarn ilmidir. Bu ahadeti ne zaman yapt Allahu Azimu-an? Kelam- kadiminde yapt. Kelam- kadim ne demek? Ezeldeki Allahn ahadetidir o. Allah yok eye mi ahadet ediyor?868 Hz. Peygamber(sav)in ontolojik varl mevzuunda mm- Rabbn (v. 1034/1624)nin izahat, stlahtaki anlaylarn paralelinde olmasna ramen, baz kavramlar ve bu kavramlar ile vard sonular itibariyle bn Arabden ayrlm ve terminoloji ierisindeki zgn yaklamn korumutur. Mesel hakikat-i Muhammed ve/veya Ahmed kavramlaryla ifade edilen hakikat, taayyn-i vcubdir (lem-i emirdir). Taayyn-i vcub Allah(cc)n isimlerinden bir isimdir. Allah(cc)n bu ismi, o kimsenin rabbidir. Yani, ona gelen feyz bu isimden gelir. Taayyn-i vcubnin zll grnts, o kimsenin taayyn-i imkanisi (lem-i halktadr) olur. Bir insann hakikati, onun tayyn-i vcubsine denildii gibi, taayyn-i imkansine de denir. Hz. Peygamber(sav)in de her insan gibi, lem-i halk ile lem-i emirden varolmutur. lem-i halktaki rabbi olan ism-i ilhisi lim andr. Hakikat-i Muhammed, lim andr. Hakikat-i Ahmed ise, lim annn stnde (lem-i emirde), bu ann mebdei olan isimdir. Bu isim Kbenin hakikatidir.

867 868

Feth: 48/28-29. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss.70, 79.

168

Hz. dem(as) yaratlmadan nce bulunan peygamberlik bu idi.869 Bu izahda kullanlan kavramlar, Hakkniyye yaynlarnda kullanlmasa da, Hz. Peygamber(sav)in insan ve peygamber olarak varl, dier insanlarn ve peygamberlerin varlna kaynak olduu ynndeki, anlay ile ayndr. Ancak, Kbrsnin vekilleri tarafndan yaplan izahn, bn Arab kavramlarna ve yaklamna daha yakn olduu grlmektedir. zetle eyh Nazma gre, eriki olmayan Srr- Muhammed, Allahn Nrunu kullara aksettiren bir ayna gibidir. Kbrsnin bazen Ahmed Nr, bazen de Hakikat-i Muhammed dedii bu nura, Allah(cc) tanklk etmektedir. Binaenaleyh, Hz. Peygamber(sav)in dnya hayatnda ne kan tm stnlkler, hakikatte manev bir stnln, dnya hayatndaki tecellileridir. Dolaysyla Hz. Peygamber(sav)in yaad her hal ve davran, bu stnl ihtiva eden manev kudreti temsil etmektedir. Yani Srr- Muhammedden akseden bir kudretten dolay, bir snnete hakkyla ittiba eden, o snnet ierisindeki srra ve nura gark olarak velayet makmna kabilir. Dolaysyla eriki olmayan Hz. Peygamber(sav), ayn zamanda Hayydr yani; Hakik hayatla hayat sahibidir. nk Onun nru, el-Hayy olan Allaha ayna olmakta ve aynaya den Cemal-i Mutlak kinata aksettirmektedir. Yani Onun diri oluu sadece mmetine deil, tm kinata dirilik olmaktadr. Binaenaleyh, Cenb- Allahn Sen olmasaydn lemleri yaratmazdm870 hitab ise bu anlaya temel tekil ettii phesizdir.

d.2. Hz. Peygamber (sav) ve mmeti: Arapa emm kknden tremi bir isim olan mmet kelimesinin oulu mem dir. Emm kk, ynelmek, niyet etmek, talep etmek, bir eyi hedef almak, ne gemek, ba ekmek, bir topluluun nnde olmak, sevk ve idare etmek gibi anlamlara sahiptir.871 Lgatlerde mmet kelimesinin,
869 870

din,

topluluk,

millet,

mam- Rabban, Mektubt, Mek. no: 209, 287. Aliyyul-Kri, Esrar, s. 288, 385; Acluni, Keful-haf, c. 2, s. 164, 2123; evkani, Fevidulmecmua, 326/1012. 871 bn Manzr, Lisnul-Arab, c. 1, ss. 216; Isfehan, el-Mfredt, s. 22; Komisyon, Mucemul-Vast, s. 27.

169

cemaat, peygamber gnderilen toplum, peygamberlerden birinin kavmi, belirli bir gaye etrafnda toplanan cemaat, bir dinin mensuplar, ayn zaman diliminde yaayan topluluk, rehber, nder, yol, ana, nesil, canl trlerinden bir grup, hayvan cinslerinden biri gibi anlamlara geldii belirtilmektedir.872 Kurnda mmet kelimesi din, yol;873 snf, tr;874 kuaklar;875 kavim, topluluk;876 zaman dilimi;877 Mslman toplum;878 inkrc toplum;879 cin ve hayvan topluluklar,880 toplum iindeki iyilie aran ktlkleri engelleyen bir grup;881 btn hayrl halleri kendinde toplayan nder insan882 gibi anlamlara gelmektedir. Tasavvuf stlahnda mmet; kendi arasndaki tefrikalar gideren, yeni anlay ve deerlere topluca vasl eden ve toplum iindeki hastalklar tedavi eden deerler etrafnda toplanan Mmin topluluudur.883 mm- Rabbn (v. 1034/1624)ye gre bir peygambere uyanlarn en stnleri, peygamberlere ok uyduklar ve sevdikleri iin, kemal sahibi olurlar. Bununla birlikte mmetlerden hibiri, en dk peygamber derecesine ykselemez. Ancak mmetler ierisinde, zat- ilahnin tecellisi, yalnz mmet-i Muhammed(sav)e olduundan onlar, mmetlerin en hayrllar oldular.884
872

bn Manzr, Lisanul-Arab, c. 1, ss. 216; Isfehan, el-Mfredt, s. 23; Komisyon, Mucemul-Vast, s. 27. 873 te sizin bu dininiz/yolunuz bir tek dindir/yoldur (mmeten vahide) (Enbiy, 21/92). Biz babalarmz bir dine balanm bir yol zere (al mmetin) grdk (Zuhruf, 43/22). 874 Yerde hareket eden hi bir canl, kanatlaryla uan hi bir ku tr yoktur ki sizin gibi birer toplum (mem) tekil etmesinler (Enm, 6/38) . 875 Seni de kendilerinden nce nice mmetler (memun) gemi olan bir mmete (f mmetin) gnderdik (Rad, 13/30). 876 Her mmet (mmetn) oraya girdike, yoldana lnet eder (Araf, 7/38) . 877 Kendilerine azap gndermeyi belirli bir zamana kadar (il mmetin) ertelersek (Hd, 11/8) . 878 te bylece insanla ahitler olmanz, Resuln de size ahit olmas iin sizi mutedil bir mmet kldk (Bakara, 2/143). (Ey mmet -i Muhammed!) Siz, insanlarn iyilii iin meydana karlm en hayrl mmetsiniz (l-i mrn, 3/110). 879 Sonra resullerimizi pe pee gnderdik. Hangi mmete peygamberi geldiyse onlar onu yalanc saydlar. (Mminn, 23/44) Her mmet peygamberini cezalandrmaya azmetmiti (Mmin, 40/5) 880 Yeryznde debelenen hibir canl ve iki kanadyla uan hibir ku da yoktur ki, sizin gibi birer mmet olmasnlar! (Biz) kitabda (Levh-i Mahfzda) hibir eyi eksik brakmadk; sonra (hepsi) ancak Rablerinin huzrunda toplanacaklardr. Enm: 6/38; (Allah onlara:) Sizden nce gelip gemi cin ve insan mmetleri arasnda (siz de) atee girin! buyurur. Ne zaman (Cehenneme) bir mmet girse, kendi (din) kardeine (yoldana) lnet eder Arf: 7/38 . 881 Sizden, hayra aran, iyilikleri yayp ktlkleri nleyen bir topluluk bulunsun (l-i mrn, 3/104). 882 Gerekten brahim, Hakka ynelen, Allaha itaat zere bulunan bir nder (mmeten kniten) idi (Nahl, 16/120). 883 Tehanev, Kef, c. 1, s. 74. 884 mam- Rabban, Mektubt, Mek. No: 248-249.

170

eyh Nazma gre her mmet, kendi peygamberinin kadri derecesinde ilah divanda takdir olunacaktr. Dolaysyla mmet-i Muhammedin sair mmetlere olacak stnl, Hz. Peygamber(sav)in dier peygamberlere(as) stnl derecesinde olacaktr.885 Kurn- Kerimde; insanlarn yaratlan birok mahlktan daha stn olduu,886 insanlardan kimilerinin kimilerinden stn olduu,887 Peygamberlerin dier insanlardan stn olduu888 ve Peygamberlerin kendi aralarnda birbirlerine stnl bildirilmitir.889 Hem Rabbin gklerde ve yerde kim varsa daha iyi bilir. Andolsun, peygamberlerin bir ksmn bir ksmna stn kldk. Dvd'a da Zebr'u verdik890 ayetine istinaden bu stnln, Hz. Sleymana verilen saltanat ve mlk ile deil, Hz. Davuda indirilen Zebur olduu ynnde grler vardr.891 Bahis konusu stnl baz mfessirler; Hz. Musaya (Kelamullah) konuma zellii, Hz. brahime (Halilullah) dostluk zellii, Muhammed(sav)e de Habibullah zelliinin ve srann ltfedilmesi rnek vermilerdir.892 eyh Nazm bu stnle misal olarak, Hz. s(as)ya indirilen sofray vermitir. Bu misale gre sofra, Peygamber Efendimiz(sav) hrmetine indirilmitir. nk s(as), sofrann indirilmesi iin yapt duada, Hz. Peygamber(sav)i tevessl ederek istemitir.893
885 886

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 8. Andolsun, biz insanolunu erefli kldk. Onlar karada ve denizde tadk. Kendilerini en gzel ve temiz eylerden rzklandrdk ve onlar yarattklarmzn biroundan stn kldk. sr: 17/70 . 887 O, sizi yeryznde halifeler (oraya hkim kimseler) yapan, size verdii nimetler konusunda sizi snamak iin baznz baznza derece derece stn klandr. phesiz Rabbin, cezas abuk olandr. phe yok ki O, ok balayandr, ok merhamet edendir. Enm: 06/165 . 888 phesiz Allah, dem'i, Nh'u, brahim ailesini (soyunu) ve mran ailesini (soyunu) birbirinden gelmi birer nesil olarak seip lemlere stn kld. Allah, her eyi hakkyla iitendir, hakkyla bilendir. l-i mrn: 03/33-34; smail'i, Elyasa', Ynus'u ve Lt'u da doru yola erdirmitik. Her birini lemlere stn klmtk. Enm: 06/86. 889 te imdiye kadar zikrettiimiz resllerden kimini kimine stn kldk. Allah onlardan bazsna hitap buyurdu, bazsn birok derecelerle ykseltti. Meryem'in olu s'ya da o ak belgeleri, mcizeleri verdik ve onu Rhul-Kuds ile destekledik. Eer Allah dileseydi, kendilerine ak delillerin gelmesine ramen, onlarn, pelerinden gelenler birbirleriyle savamazlard. Lkin ihtilafa dtler de onlardan bir ksm iman, bir ksm ise inkr ett i. ayet Allah dileseydi onlar birbirleri ile savamazlard, lkin u var ki Allah diledii her eyi yapar. Bakar: 2/253. 890 sr: 17/55. 891 Vehbi, Hlastul-beyn, c. 8, s. 3009. 892 Vehbe, Zuhayli, Tefsirul-munr, Risale Yaynlar, c. 8, ss. 86-87. 893 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 9.

171

Meryem olu sa, Ey Allahm! Ey Rabbimiz! Bize gkten bir sofra indir ki; nce gelenlerimize ve sonradan geleceklerimize bir bayram ve Senden (gelen) bir mucize olsun. Bizi rzklandr. Sen rzklandranlarn en hayrlssn dedi894 ayeti, s(as)nn sofra indirilmesi iin yapt duay bildirmektedir. Bu ayetlerle ilgili izahlarda mfessirler, genellikle; havariler tarafndan yaplan bu talebe, sofrann indirilmesine ve bu mucizenin illet ve sonularna deinmilerdir.895 Sufiler, bu duadaki Allahumme adyla Allah(cc)n btn isimlerine tevessl ederek, duann yapldna deinmilerdir.896 Bu manada eyh Nazmn, bu dua hususunda ifade ettikleri, silsiledeki meayhn manev tecrbelerinden edindikleri bir kef bilgi olabilir. Hz. Muhammed(sav) mmeti ierisinde ise en kymetli olanlar, eyh Nazma gre, ahir zaman mmetidir. Nazm Efendi bu durumu, stn en stnde bulunan kaymana benzetmitir.897 eyh Abdullah- Dastan de, ahir zamandaki mmetin, mmet-i Muhammed(sav)in en faziletlisi olacan ifade etmitir. eyh Abdullah, bu konuyu Mehdi(as) ve Mirac konularyla ilgili izah etmitir. Bu izaha gre miracta Hz. Peygambere verilen en gizli srlar, Mehdi(as)nin gelmesiyle aa kacaktr. Binaenaleyh, bu srlarn iinde zuhur ettii toplum, mmetin en faziletlisi olacaktr.898 mm- Rabbn (v. 1034/1624) benzer gr, ashab- kiram ve tabiin ile mukayese ederek savunmutur. Buna gre, ashab- kirm dneminde evliy saysnn ok olmas ve bidat sahiblerinin az olmas, onlar mmetin en faziletlisi yapar. Ancak ahir zamanda gelenler arasnda bulunan birka evliyann, o iki asrda bulunan evliyadan daha yksek olmas, bu anlaya kap aralar. Hz. Mehdi, bu anlayn temel tadr.899

894 895

Mide: 5/114. Hicaz, Furkan Tefsiri, c. 2, ss. 129-131. 896 Bursev, Rhul-beyn, c. 5, ss. 185-186. 897 Kbrs, a.g.e., s. 52. 898 www.sufilive.com/video ariv/MSH-47-secretsMiraj-1-102406; Bu grntl sohbet video arivimizde mevcuttur. 899 mam- Rabban, Mektubt, Mek. no: 209.

172

d.3. Hz. Peygamber ve Misk: Misk kelimesi lugatta; anlama, ahd, akd ve and anlamlarna gelmektedir.900 Kurn- Kerimde bu manalarla meal edilen ayetler olduu gibi,901 terim manasnn dayandrld zel bir manaya delalet eden ayet de vardr. Bu ayet demoullar ile Allah(cc) arasndaki ahdi anlatmaktadr.902 Nazm Efendi, mmet-i Muhammed(sav)in imanl olarak can verip vermeyecekleri, Peygamber Efendimizin(sav) manev kuvvetiyle ilgili ele alnmtr. Kbrs, Ben sizin Rabbiniz deil miyim sualine bela diyen903 her bir mmet-i Muhammedin, Peygamber Efendimize(sav) imanl olarak teslim edildii eklinde yorumlamtr. Bu yoruma gre, beerin en gveniliri olan Emin vasfl Hz. Muhammed(sav), bu emaneti ald gibi teslim edecektir. Hz. Peygamber(sav), nbvvetten nce dahi sznde duran, mert, doru ve gvenilir olduu iin halk iinde Muhammedul-Emin lakabyla bilinmitir. Onun bu sfatndan dolay, mriklerin dahi nbvvetten sonra, kymetli eyalarn Ona emanet ettikleri bilinmektedir.904 Peygamberlerdeki stn ahlak deerlendirecek olursak, bunlarn hepsinin bir arada olmas mantk bir gerekliliktir. Yani stn vasflardan biri dierinden bamsz deildir. Bu vasflardan bir tanesinin eksiklii, o vasfn zdd olan ahlakn varln zaruri klar. Farkl bir ifadeyle kii, doru szl olduu derecede (sdk), yalandan uzaktr. Yalandan uzak olduu nisbette ise, gvenilirdir yani, emindir. Bencillik yerine diergamla iaret eden bu sfatlar, beraberinde merhameti, kanaati, cmertlii, sr ve hilmi gerektirir. Hz. Peygamberin bu sfatlarnn tamam, duyular leminde his, tavr ve davran olarak

900

bn Manzr, Lisnul-Arab, c.15, s. 301; Firuzebad, Kamsul-muht, s. 928; Isfehan, elMfredat, s. 523; Crcan, Tarifat, s. 16; Isfehan, el-Mfredat, s. 523. 901 ... Allah hakknda, gerekten bakasn sylememeleri hususunda kendilerinden Kitb msk alnmam myd Araf: 07/169; Biz srloullarndan yle sz almtk: Allah'tan bakasna kulluk etmeyeceksiniz, anaya-babaya, yaknlara, yetimlere, yoksullara iyilik edeceksiniz.. Bakara: 2/83. 902 Rabbin demoullarndan, unlarn srtlarndan zrriyetlerini alp bunlar kendileri hakkndaki u szlemeye ahit tutmutu: Ben sizin rabbiniz deil miyim? Elbette yle! dediler. Byle yaptk ki kyamet gnnde, Bizim bandan haberimiz yoktu demeyesiniz. El -Arf: 7/172. 903 Arf: 7/172. 904 Tabbar, Meal-Enbiy, s. 340.

173

gzlemlenmi davranlardr. Kbrsye gre, bu sfatlarn, zellikle emin sfatnn duyular leminde mhede edilmesinden nce, mana leminde halk edilmi asllar vardr. Hakikat-i Ahmediyye ile ilgili olan bu anlay, Hz. Peygamber(sav)in manev kudretine de esas tekil eder. Hz. Muhammed(sav)de bulunan stn ahlakn, yaratlla ilgili ontolojik ynlerinin yan sra maherde zuhur edecek ynleri, slam limleri iin gaybtr yani, srdr. slam, snrlar ve erevesi ok geni olan bir inan, fikir ve hareket sistemi olmasndan dolay, bu tr gayb konular, slam dairesinin iinde kalan daha kk daireler gibi, eitli itikad ve ameli mezheplerle tarikatlar tarafndan farkl telakki edilmitir.905 Bunlardan hibiri tek bana slam temsil etmez ancak, slam dnce sistemin teekklnde bu alt sistemlerin her biri, zamana ve savunduu retiye gre hakikati arz etmi ve genel sistem ierisinde adeta fikr dzeyde, bir tr ekolojik denge oluturmutur. Gayb lemi, bu sistemin teekklnde yer alan nasclk (selefiye), aklclk (kelamiye) ve ilhamclk (sufye) ierisinde en fazla suflerin deindii bir mevzudur.906 Bu anlay zerine eyh Nazm tarafndan getirilen iar yorumlarn bir ksm, stlahtaki anlay tekid ederken, bir ksm stlaha, bireysel mkaefelerden doan yeni manalar ekler mahiyettedir. Hz. Peygamber(sav)in elEmin sfatna, Kbrs tarafndan getirilen bu yorum, stlaha bir katk mahiyetindedir. eyh Nazm- Kbrs, misak kavramnn mkefe ilmine dayandn ve bu kavramn, delillerle anlatlmasnn zor olmadn yle ifade etmitir: Elestu bi Rabbikum, ahd-i misak gnnde, bizim zerrelerimizi Cenb- Allah halk edip, o meydanda onlara hitap ettiinde, Peygamberimizin(sav) mmetini teslim etti. Gnahsz veriyorum, temiz veriyorum, temiz alacam Sen eminsin dedi Allahn eminliine ehadet ettii zat, eytann eline mmetini mi brakacak? Haa, smme kella! te onun iin bu sylediimiz kelam sen ok byk grme, daha ok bykleri var. Daha sen yavrusun, yutamyorsun diye vermeyiz onlar.907
905

Uluda, Sleyman, slam Dncesinin Yaps (Selef, Kelam, Tasavvuf, Felsefe), Dergah Yay., stanbul 1979, ss. 263-264. 906 Uluda, a.g.e., ss. 144-147. 907 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 71.

174

Nazm Efendinin Peygamber(sav) anlay iinde nemli yer tutan bu anlaya gre, yce ahlak ve merhamet sahibi Hz. Peygamber(sav) tek bir mmetinin dahi cehenneme girmesine rz deildir. Nazm Efendi Hz. Peygamber(sav)in bu merhametini, annenin evlatlarna duyduu sevgiye benzetmitir. Bu misale gre; annenin krk evladndan otuz dokuzu evde olup bir tanesi hapiste olsa, anne kalbi, o bir ocukla megul olacaktr.908 Bu merhametin bir tecellisi olarak, Hz. Peygamber(sav)in tasarrufunun mahiyeti nemlilik arz etmektedir. eyh Nazmn ifadelerinde grlen bu mana u ekilde izah edilebilir. Allah(cc), Hz. Peygamber(sav)e mmetini Mmin olarak teslim etmitir. Hz. Peygamber(sav)in mmetini Allah(cc)a Mmin olarak iade etmesi, Onun Emin sfatnn nianesi olacaktr. Bu fikir mevcut naslarda, Kurn ve hadis literatrnde bulunmamaktadr. Yani eyh Nazm, bu konuda kalb bilgiye dayal olan, kef bir yap ierisinde grlmektedir. Bu bilgi, rahmet ve emanet anlaylaryla izah edilen dnceye iar olarak istinad edildii grlmektedir. Bununla birlikte bu anlay, genel olarak ele alnan Hz. Peygamber(sav) anlaynn bir czdr. Yani O(sav)nun erikinin olmamas, hayy olmas bu anlayn dier czleridir. eyh Nazma gre Hz. Peygamber(sav), bu tasarrufuyla, zamann Kutbul Mutasarrfn destekler. Buna gre Kutbul-Mutasarrf, ruhunu teslim etmek zere olan mmini Hz. Peygamber(sav)e teslim eder. Kbrsye gre Efendimizin(sav) orada hazr bulunma sebebi, iman telkin ederek kulun ahdini almaktr. nk Hz. Peygamber(sav), mmetini son yedi nefes kala, lemlerin Rabbi olan Allah(ac)n huzuruna teslim eder. Bu son yedi nefesin her birine ok uzun zamanlarn sabileceini belirten Kbrs, bu aamay imann ikmali olarak tanmlamaktadr.909 Bu mevzu tasavvuf stlahnda son nefes, sekeratul-mevt, husnu-hatime veya su-i hatime kavramlaryla ilgilidir. mm- Gazal, insann can ekimesi esnasnda grdklerini, Hesaba katmadklar birok ey, (can ekime esnasnda)
908 909

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss. 43, 52, 69. Ayn eser, ss. 80, 81.

175

Allah tarafndan, ortaya konacaktr910 ayetine istinaden izah etmitir. Bu izaha gre kulun, lm sarholuu esnasnda grdkleri eyler, bir mr boyunca kalbinde yer etmi sevgiler olacak ve dili, grd hevlar ya da zikrullah tekrar edecektir. Gazalye gre ar, nur gibi parlayan bir cevherdir. nsan ne hal zereyse, o hali arta sretlenir. lm annda artaki sureti kendine kefolunur ve ok kimseler kendilerini isyan zere grr.911 Hz. Peygamber(sav)in dnya hayatnda tasdik edilmi sfatlarnn, manev tasarrufuyla ilgili izahlar, eyh Nazmn retilerindeki zgn ynleri tekil etmektedir. Daha nce de ifade edildii gibi, bu retilerin bir ksm; tasavvuf stlah ierisinde bir ynden ifade edilmi olabilecei gibi, bir ksm da Tarikat- Hakkniyye silsilesindeki meayhn manev tecrbeleriyle edindikleri kefi bilgiye de dayanmaktadr. Kbrs, bu tr zgn ynleri: Bu sylediklerimiz, kitaplarda bulunmaz, bunlar eyhlerimizden rendiimiz ledunn ilimlerdendir912 ya da bu, ocuklara elif-be okuttuklar kitaplarn ilmi deildir913 eklinde ifade etmektedir. Ancak eyh Nazm, Vel senetsiz sz sylemez, onun sznn senedi Kurn- Kerm ve Hadis-i eriflerdir914 ifadesini de gz ard etmeden, bu dncelerin slam ilimler ierisindeki dayanaklaryla ortaya koymaya alyoruz. Bu manada Kbrs, bu iddiasn, yine Kurn ve hadis ilimlerine dayanan anlaylarn mukayesesi yoluyla doruladn grmekteyiz. Yani naslarn yzeysel anlam katmanlarnda grlmeyen deruni mana almlar, kefiyt ile lednn yorum ve bilgi olarak ortaya kmaktadr. eyh Nazmn bu mevzudaki dorulama usul, Hz. Peygamber

Efendimize(sav) ve eytana verilen kuvvetin mukayesesi eklindedir. Farkl bir ifadeyle Hz. Peygamberin(sav) bu vazifeyi ifa etmek iin sarf ettii kuvvet, eytann mminlerin imanlarn almak iin harcamakta olduu kuvvetten her daim stndr. Nazm Efendinin bu konudaki ifadelerine gre iblis, Hz. Peygamber(sav)e her zaman malup olacaktr. Tm Peygamberlerin iblise kar byle bir vazifesi
910 911

Zmer: 39/47. Gazal, hy, c. 4, ss. 321-327. 912 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 81. 913 Ayn eser, s. 79. 914 Bkz. lim ve Marifet ile lgili Kavramlar/b.Vel-Evliya.

176

olduunu ve kendi nbvvet kuvvetleri nisbetinde mmetlerini savunduunu u ifadelerle beyan etmitir: Peygamber(sav)in temsili nedir? Da banda bir arslan olsa, yuvada yavrularn yle gzetir ki, dan bana adam brakmay, dan eteine bile insan veya vahi hayvan brakmaz yaklamaya. En edna peygamberin sfatn byle bil. mmetini byle gzetiyor. mmetini aldrd zannetme. Bu mjdeyi de al. Kaanlar da bir yere kaamaz. O, Peygamber(sav)in elindedir. Peygamber(sav)e Allahu Zlcell, elest bi-rabbikum kalu beladan teslim etmi olduu mmetleri gene yle teslim alacaktr. Araya blis mi girecek? blis, ne iblisi? Btn mahlkatn saysnda bile olsa onlarda Peygamber(sav)in karsnda galip gelecek kuvvet yoktur. Hepsi maluptur.915 Kbrsnin ifade ettii bu fikirler, naslarn derin anlam katmanlarnda bir hakikat olarak meknzdur. Mesela bu konuyla alakal baz ayetler olduka vazihtir. Kuran okunduu zaman, kovulmu eytandan Allaha sn. Gerekten onun, iman edip Rablerine tevekkl edenler zerinde gc ve etkisi yoktur. Onun gc ve etkisi, ancak onu dost ve koruyucu edinenler ve Allaha ortak koanlar zerindedir.916 Bu ayetteki hitap, Hz. Peygambere(sav) yaplsa da, muradn mmet-i Muhammed(sav) olduu gr yaygndr. Dolaysyla bu ayetler, Hz. Peygamber(sav)in eytann vesveselerinden mahfuz olmasna dayanarak, eytann tasallutunun ancak ona itaat edip, ona dost olanlara (eytinel-ins veya Evliyueytan) olaca ynnde tefsir edilir.917 Bu konu ile alakal baka bir ayet yledir. (Hesaplar grlp) i bitince, eytan yle diyecek... ben sadece sizi davet ettim, siz de davetimi kabul ettiniz. Beni knamayn. Kendinizi knayn 918 Bu iki ayeti beraber ele alan Bursevye (v. 1137/1725), gre eytan Mmin ya da kfir, hibir insan zerinde, kahr ve galebe anlamnda bir hkimiyeti yoktur. Ancak kfirler zerinde, eytann davet etme ve ssl gsterme anlamnda bir gc vardr.919 Hz. Peygamberin(sav)in eytana olan stnl ise, Hz. demin eytana olan stnl konusunda gsterilen delil ve yorumlarla da ortaya konmutur.
915 916

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 43. Nahl: 16/98-100. 917 Vehb, Hulastul-beyn, c. 7, ss. 2895-2896. 918 brahim: 14/22. 919 Bursev, Rhul-beyn, c. 10, s. 67.

177

Mesela hikmet ve edeb sahibi olmayan eytann, sahip olduu ilim, onu ucb ve kibre iterek, zelil etmitir. Hz. dem(as) ise zelleyi kendine atfederek balanma dilemitir.920 Ayrca De ki: Hak geldi, btl zail oldu921 ayetinin de bu stnle iaret ettii sylenmitir.922 eyh Nazma gre bu ayet, Cenb- Allah(cc)n, Peygamberleriyle tebli ettii hak dzenin, Mehdi(as)nin gelmesiyle, eytann insanlara telkin ettii btl dzene galip gelecei ynndedir.923 Hz. Peygamber(sav)in, eytana olan stnl, Kbrsye gre bir de arta balanmtr. Bu art, Hz. Peygamber(sav)e duyulan sevgidir. Kbrs bu hususu yle ifade etmitir: Evlatlarmza Peygamber(sav) muhabbetini alayn. Peygamber(sav) muhabbetini ala ve korkma. O a, bozulmaz. Peygamber(sav) muhabbetini ala. Ya Rabbi sen Kadir ve Muktedirsin. Bizim halimiz ona malumdur. Zaafmz, zayflmz, hiliimiz sana malum. Ya Rabbi! Sen bizi teyyid eyle924 eyh Nazmn bu mevzudaki dncelerine ek olarak, beyan ettii Peygamber(sav) sevgisi, bir bakma elest bezminde emanet edilen Mslmanlar dnya hayatnda tehis etme metodu olmaktadr. Farkl bir ifadeyle, Hz. Peygamber(sav) tarafndan son nefeste iman ikmal edilecek Mslmann nianesi, Hz. Peygamber(sav)e muhabbet duyan kii olarak arz edilmitir. Mevcudiyeti ve kemmiyetinin llmesi tam olarak mmkn olmayan muhabbetten dolay, imtihan srr ifa edilmemitir diyebiliriz. Baka bir ifadeyle, dnya hayatnda hi kimsenin hayatn nasl sonlandracann bilinmemesi, muhabbetin kimde olduunun bilinmemesi kadar gizlidir. Dolaysyla Hz. Peygamber(sav)e atfedilen bu manev vazife, Mslmanlarn son nefesindeki iman garantiler mahiyette olmasna ramen, kimin Hz. Peygamber(sav) sevgisine sahip olduunun bilinmemesi asndan gizlidir. nk Hz. Peygamber(sav)in imann son nefeste ikmal edecei kiinin kim olaca, insanlar asndan, zahiri lametlere bal olarak tahmin edilse de, mehul

920 921

Kbrs, Hak Dost 4, ss. 81, 88, 89. sr: 17/81. 922 Kbrs, a.g.e., s. 135. 923 Bkz. Dier Konulara Tasavvuf Yaklamlar/Mehdi. 924 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 43.

178

olmaktadr. nk kalblerin zn Allah, hakkyla bilir.925 Muhabbettin bilinmesi ynndeki bu mehul durum, bata iman olmak zere, kalbte olan tm duygular iin geerlidir. Dolaysyla Ey iman edenler! Allah'a, Peygamberine, Peygamberine indirdii kitaba ve daha nce indirdii kitaba iman edin!926 veya nsanlardan yleleri vardr ki, inanmadklar halde, Allaha ve ahiret gnne iman ettik derler.927 ayetleri, sz konusu mehul ynn, Kurn- Kermdeki birok misallerinden bazlardr. eyh Nazm- Kbrs, mminlerin Hz. Peygamber(sav)e olan

muhabbetlerinin bir nianesi olarak; Hz. Peygamber(sav)e gsterilen hrmeti, tazimi ve snnetlerine ittiba etmeyi gstermitir. zellikle tazim hususunda, Vahhab dncenin yasaklamalarn sert dille eletiren Kbrsye gre; Allah(cc)n ve Meleklerinin salat ettii Hz. Peygamber(sav)i928 tazim etme konusunda Vahabiler, muhabbet noksanl yaamaktadrlar. Dolaysyla bu anlayta olanlar, Kbrsye gre, kyamette Hz. Peygamber(sav)in cemalini ve dolaysyla Cemalullah gremeyecektir.929 Sonu olarak eyh Nazma gre, Hz. Peygamber(sav) ile misak anlay arasndaki ilgi, Hz. Peygamber(sav)in emin sfatna verilen iar manaya dayanmaktadr. Cenb- Peygamberin dnya hayatnda sergiledii ve mriklerin bile tasdik ettii emin sfat, madd emanetler iin olduu kadar, manev emanetler iin de geerlidir. Manev emanetlerin ne olduu konusu ise, Hz. Peygamber(sav)in nru ve nebev tasarrufuyla da alakaldr. Allahn Nru ve Hz. Peygamberin Srr balnda, Hz. Peygamber(sav)e ait yce ahlakn, yaratla mteallik manev ynleri vardr ki bu ynler, Cenab- Allahn Muhammed Nra, yevmul-ezelde verdii edep talimidir.

925

O, gklerde ve yerde olan her eyi bilir. Gizlediiniz ve akladnz her eyi de bilir. O sinelerin zn, gnllerin ta knhn de bilir. Tebn: 64/4 . 926 Nis: 04/136. 927 Bakar: 02/08. 928 Muhakkak ki Allah ve melekleri Peygambere hep salat ederler. Ey iman edenler! Siz de ona salat edin ve tam bir itenlikle selam verin. Ahzab: 33/56. 929 www.saltanat.org/Makam-Mahmud-Al-Maqam-al-Mahmud-tr.aspx; lgili kayt video arivimizde mevcuttur.

179

e. MRAC: Mirac kelimesi Arapa olup uruc mastarndan ism-i alet, ism-i mekn olarak; yukar kma aleti, merdiven, klacak yer, ge kma, Mircun-neb anlamlarna gelmektedir.930 Kurn- Kermde Bir gece, kendisine baz delillerimizi gsterelim diye kulu Muhammedi, Mescid-i Haramdan, evresini mbarek kldmz Mescid-i Aksaya gtren O zatn an ne ycedir! Btn eksikliklerden uzaktr O! Gerekten, her eyi iiten, her eyi gren Odur.931 ayetiyle bildirilen yolculuk, Hz. Peygamberin Burak ile Kudsdeki Beytul-Makdise vard, oradan ge mirac edip peygamberler ve melekler ile grt, Cenb- Allah(cc) ile kab- kavseyn yaknlna vard bir yolculuktur.932 Tasavvuf terminolojisinde bedensel olduu kabul edilen bu yolculuk, Hz. Peygamber(sav) ve mmetinin yakin kuvvetini ziyadeletirdii gibi, O(sav)na zg, eref nianesi olan bir yolculuktur.933 sra Sresinin 60. yeti ile ve Necm Sresinin baz yetleri ile birlikte ele alnan mira bahsi hakknda slam ulemas, muhtelif grler beyan etmilerdir. Sana aka gsterdiimiz o temy ve Kur'n'da lanet edilen aac da, yalnz insanlara bir imtihan iin yapmzdr. Biz onlar, korkutuyoruz, fakat bu onlara ancak byk bir taknlktan baka bir sonu vermiyor.934 ayetinde bildirilen temy bazlar Fetih Sresinde gelecek olan Mekke fethi ryas, bazlar da Bedirde mriklerin ileri gelenlerinden her birinin yklacaklar yerleri gsteren Bedirle ilgili ryadr, diye tefsir etmilerdir. Bu temnn ayette rya olarak ifade edilmesinden dolay Miracn uykuda meydana gelen bir rya olduunu zannedenler

930

bn Manzr, Lisnul-Arab, c. 9, s. 120; Firuzebad, Kamsul-muht, s. 198; Isfehan, el-Mfredat, s. 329. 931 sr: 17/1. 932 Mevdd, Tefhmul-Kurn, c. 3, ss. 70-71. 933 Kueyr, Kitbul-mirc, ss. 74-75. 934 sr: 17/60.

180

olmusa da, Mirac hakkndaki genel kabul grm beyana gre Miractaki tm temnn fiziksel bir gr olduu ynndedir.935 Miracn uyku halinde olduunu savunan baz limleri eletiren Kbrs, uyku halinde herkesin semada ziyaretler yapabileceini, allmadk ekilde yolculuklar yaayabileceini, dolaysyla rya olmas durumunda mucize olmayacan ifade etmitir. Kurey ehlinin ryada yaanan bir Mirac hadisesi iin ayaa kalkmayaca ynnde yrtlen bir mantk karm ile Kbrs, bu grn savunmutur.936 Mutasavvflar arasnda bu gr, smail Hakk Bursev (v. 1135/1725) tarafndan da ifade edilmitir. Bursev, mirac hadisesinin ryada olmadn, ayette geen abdihi kelimesiyle de savunmutur. Bu anlaya gre abd yani kul, ruh ve bedenden mteekkil cismin addr.937 Esasen ayette miracn Mekke-Kuds arasnn maddi oluu kesindir. Ayrca Kbrsnin bu tezinin istinad edildii hadis kaynaklar ziyadesiyle mevcuttur. Muteber kaynaklarda nakledilen hadis-i eriflerde mira hadisesi bir nevi hazrlk ile balamtr. Bu hazrlkta Cebrail(as), Peygamber Efendimizin(sav) gsn ap, kalbini karmas, zemzem suyuyla ykayp iman ve hikmetle doldurmas ve gsn kapamasdr.938 Sonra admlar gzn ulat son nokta olan Burak939 adl binek ile Hz. Peygamber(sav), tm Peygamberlerin(as) topland Mescid-i Aksaya Cebrail(as) ile varmtr. Orada Hz. Peygamber(sav), tm Peygamberlere imam olarak iki rekt namaz kldrmtr.940 Kendisine yaplan ikramdan941 sonra Hz.
935

Taftazan, erhul-akid, ss. 243-247; Arslan, Ali, Byk Kurn Tefsiri, Arslan Yaynlar, c.10, ss. 21-24. 936 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 38. 937 Bursev, Ruhul-Beyn, c. 5, stanbul, s. 102. 938 Buhr, Menkb, 1/91; Mslim, Sahih, 1/148. 939 Cebrail(as) Buraka: Ey Burak! Vallahi sana Allahn kullar iinde Muhammedden(sav) daha hayrl ve erefli birisi binmemitir dedi bkz. bn Hiam, Sire, 2/39; Tirmizi, Snen, 5/301. 940 Peygamberimiz(sav) Mescid-i Aksaya girdi. Tm peygamberler buraya toplanmlard. Peygamberimiz(sav) gelince hep birden ayaa kalkarak karladlar, Ho geldiniz! Miracnz tebrik ederiz! dediler. Sonra Peygamberimizin(sav) klnacak iki rekat namazda imam olmasn istediler. lerinde babas brahim(as) ve Mrsel Peygamberlerin olmasndan dolay utanan ve ekinen Peygamberi(sav) Hz. Cebrail(as), Bu eref sana Allahn bir ikramdr diyerek ne kard. Bkz. Nesai, Snen, 1/221; bn Hiam, Sire, 2/39. 941 Orada Fahr-i Kinat Efendimize (sav) biri st, dieri arap olan iki bardak iecek getirild i. Hz. Peygamber(sav), st itikten sonra Cebrail (as), Sen ftrat t ercih ettin ve isabet ettin. Seni ftrata

181

Peygamber(sav) oradan ayrlm, sonra bir sahra (kaya) zerine karlm ve ge ykselen bir merdiven manasnda olan miraca gtrlmtr. Birinci kat semada Hz. dem(as),942 ikinci kat semada Hz. Yahya(as) ve s(as), nc kat semda Hz. Yakb(as), Yusuf(as), Davud ve Sleyman(as) ile, drdnc kat semada dris(as) ve Azrail(as) ile grmtr. Beinci kat semada Hz. Harun(as), altnc kat semada Hz. Musa(as) ile grm ve konumutur. Yedinci kat semada bulunan ve meleklerin kblesi olan Beytul-Mamurda Hz. brahimi ziyaret etmitir.943 Buradan Hz. Peygamber(sav), Sidretul-Mentehaya Cenneten getirilen Burak ile karlmtr.944 Sonra Cebrail(as) Cennetten Refref adnda yeil bir binek getirmitir ve Hz. Peygamber(sav)e asli suretiyle grnmtr. Cebrail(as) orada, SidretlMntehann her eyin sonu olduunu ve kendisinin geemeyeceini sylemitir. Hz. Peygamber buradan Refref ile Kab- Kavseyn makmna ve hibir mahlkun yaklaamad ve yaklaamayaca makm olan Kurbiyet-i lahye yaklamtr.945 Cenb- Allah burada ruyetini nasib etmitir.946
ynlendiren Allaha hamdolsun. Eer arab alm olsaydn mmetin senden sonra azar ve yoldan kard. Bundan byle arap, Sana ve mmetine haram klnd dedi. Bkz. Buhr, Kitbul-Enbiy, 48/4, 141; Mslim, Kitbul-Enbiya, 74/1, 145. 942 nce Dnya semasna varld. Orann bekisi olan melek ile Cebrail(as) arasnda yle bir muhavere cereyan etti: Sema kapsn a! Kimsin? Ben Cebrailim. Yannda kimse var m? Yanmda Muhammed(as) var. Kendisine gelsin diye izin verildi mi? Evet! zin verild i Bunun zerine sema kaps ald ve melek: Ho geldin, y Cebrail! Ho geldin y salih peygamber Muhammed! diye karlad. Peygamberimiz(sav) birinci kat semada pek ok hikmetli ileri grd ve pek ok acaib eyleri temaa etti. Orada bir adam grd. Sanda ve solunda bir takm glge gibi karartlar vard. Sana bakarak glyor, soluna bakarak alyordu. Peygamberimiz(sav) Cebrailin(as) ilam ile ona selam verdi. O da selam Ho geldin ya salih peygamber, salih olum! dedi Peygamberimiz(sav) Cebraile(as) sordu: Bu kimdir? Cebrail(as): Bu atan dem(as)dir. Sanda ve solundaki karartlara gelince sandakiler cennetlik olan ocuklardr; solundakiler ise cehennemi hak edenlerdir. Bunun iin saa baknca gler, soluna baknca da alar dedi. Bkz. Buhr, Sahih, 1/92; Mslim, 1/148. 943 brahim(as) peygamberimize(sav) tavsiyelerde bulundu. Son olarak da yle dedi: mmetine benden selam syle. Onlara Cennetin topra gzel, suyu tatl, arz da dz ve genitir de. Oraya bol bol fidan dikmelerini syle. Peygamberimiz(sav) sordu: Cennete nasl fidan dikilir? brahim(as) buyurdu: Sbhanallahi vel-hamd lillahi ve la ilahe llaallahu vallah ekber. Ve la havle ve la kuvvete illa billahil aliyyl azm zikrini ve tesbihini ok sylesinler. Cennetin fidanlar bu kelimelerdir. Dnyada bunu sylerlerse, cennette de bunun meyvelerini yerler dedi. Tirmizi, Snen, 5/510. 944 Buhr, 4/249; Hambel, Msned, 4/209; Bu yle bir aa eklinde bir lem idi ki kkleri artan kaynaklanyor, dallar ise tm mkevvent kuatmt. Mahlkat iinde gzelliini tasvir etmek imknsz idi. Tm varlklarn sonu oraya dayanyor ve o kaynaktan besleniyordu. Tm varlklarn sonu oraya dayanyordu. Bkz. Buhr, 4/249; Mslim, 1/146149; Tirmizi, Snen, 5/387; Peygamberimiz(sav) yle bir yere ulat ki orada kaderi ve kazay yazan kalemin czrtsn ve sesini iitti. Bkz. Buhr, Sahih, 1/92; Mslim, Sahih, 1/149; Beyhaki, Delil, 1/129. 945 Buhr, Sahih, 8/204. 946 Hambel, Msned, c. 1, s. 285; bn Hacer, Fethul-bri, 8/468; Hkim, Mstedrek, 2/469; Heysem, Mecmauz-zevid, 1/79.

182

Genel

hatlaryla

zetlediimiz

mira

hadisesi

ierisinde,

Hz.

Peygamber(sav)in mhedelerine ynelik ok fazla hadis-i erif vardr.947 Bunlardan tahricini bulamadmz bir hadisi nakleden Kbrs,948 bu hadise gre de miracn mesajlarn tahlil etmitir. Buna gre bu mesajlardan bir tanesi, Allah(cc)n sonsuz rahmet denizinden mit kesmemektir.949 eyh Nazmn bu gr, havf-reca arasndaki dengeyi salamada evliyann vazifesi hususundaki anlayna da aksetmitir. Peygamberler(ra) bu dengeyi, cehennem ile korkutarak ve cennetle mjdeleyerek yapmtr. Kbrsye gre gnmz evliyas, halka sadece mjdelemekle vazifelidir. Zira amz insanlar, dini deerlerler yaklalmayacak kadar korkutucu, madd deerleri ise zarur ve sevimli telakki etmektedirler.950 Kbrsnin bu mevzudaki grnn tafsilatl incelemesi, Mrid balnda yaplmtr.951 Hz. Peygamber(sav)in, Mslmanlara namazn oturularnda okunmasn tavsiye ettii tahiyyat,952 Kbrsye gre mirata, Allah(cc) ile Hz. Peygamber(sav) arasnda geen muhadeseden bir paydr.953 eyh Nazma gre, miracta Peygamber Efendimize(sav) tebli olunan ilim, paydr. Kbrs, bunlardan bir payn dorudan mmete tebli iin, bir payn mmetin havas olan snfna (evliyalarn kalblerine) tebli iin olduunu ve bir paynn da Peygamber Efendimize(sav) mahsus olduunu

947

bn Kesr, Tefsirl-Kurnil-azm, Ter.: Bekir Karla, Bedrettin etiner, c. 9, ar Yay., stanbul 1989, ss. 4602-4650. 948 Bu nkile gre Hz. Peygamber(sav), miracnda bir aacn zerinde bir ku ve gagasnda bir para amur grmtr. Cebrail(as), bu aacn kinat, kuun mmet -i Muhammed(sav)i gagasndaki amurun ise mmetin gnahlarn temsil ettiini sylemitir. Bu hadise tasavvuf edebiyatnda da atf vardr. Bkz. Yazcolu, Ahmet Bican, Envrul-Akn, Sad.: M. Rahmi, Salam Kitabevi, stanbul 1974, s. 262. 949 Qubrusi, Mercy Oceans, c.2, ss. 146-147. 950 www.nakibendi.org.tr/ariv/ses kayd/edep; 1986 ylnda yaplan sohbetin ses kaytlar, arivimizde mevcuttur. 951 Bu tezde bkz. Makamlar ve Seyru Slk ile lgili Kavramlar . 952 Zebid, Ahmed b. Abdil-Latif, Sahih-i Buhar Muhtasar, c. 2, Ter.: Ahmed Naim, TTK Yaymevi, Ankara 1984, ss. 261-280; Meali: Btn dualar, senlar, mal ve beden ibdetler, mlk, azamet Allaha mahsustur. Ey Nebi! Selam, Allahn rahmet ve bereketi Senin zerine olsun. Selam bizim zerimize ve Allahn salih kullar zerine de olsun. ehadet ederim ki Allahtan baka ilah yoktur, yine ehadet ederim ki Muhammed, Allahn Rasuldr. 953 Kbrs, Hak Dost 4, ss. 208-210.

183

ifade etmitir.954 Kbrsye gre velayet srr, mirac esrar kalbinde kefolan kimsede olduu iin, miracn bu srrn anlamayanlar, evliya snfndan deildirler.955 Hz. Peygamber(sav)in sidretl-mntehay anlatt bir hadis-i erif, Kbrsnin bu grne, dayanak olduu phesizdir. Hadis-i erifte bu anlay yle ifade edilmitir: Rabbim beni ncekilerin ve sonrakilerin ilmine varis kld. Bana muhtelif ilimler retti. Bir ilmi gizleme konusunda benden ahid ald. nk o, benim dmda hibir beerin tamaya muktedir olamayaca bir ilimdir. Bir ilimde de beni muhayyer brakt. Dier bir ilmi de, mmetimin avam ve havasna tebli etmemi emretti.956 Miractan mmete tebli edilen ilimler hususunda slam ulemasnn ittifakyla nakledilenler sabittir. Bu nakiller, eyh Nazmn ifadesiyle, dorudan mmete tebli iin olan pay anlatmaktadr. Mesela, Allah(cc)n, mmeti ilgilendiren hususta, ferman- ilah olarak Bakara Sresi nin son ayetlerini957 dorudan Peygamberimize(sav) vahyetmesi bu tebliden biridir. Dieri mmet-i Muhammed(sav)den irk komadan iman zere vefat edenlere, Allah(cc)n saadet-i ebediyeye medr olan cenneti mjdelemesidir. Sonra kullarna klmalar iin 50 vakit namaz bir emir ve hediyedir.958 Hz. Peygamber(sav), Mirac dnnde, altnc kat semda grt Hz. Musann tavsiyesi zerine, geri dnerek Rabbine niyazda bulunmu ve 50 vakit namaz, 5 vakte drmtr.959

954 955

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 39. Ayn eser, s. 38. 956 Tirmiz, Tefsir, 38, 2-4. 957 Peygamber, Rabbinden kendilerine indirilene iman ettiler. Mminler de (iman ettiler). Her biri; Allaha, meleklerine, kitaplarna ve peygamberlerine iman ettiler ve yle dediler: Onun peygamberlerinden hibirini (dierinden) ayrt etmeyiz. yle de dediler: ittik ve itaat ettik. Ey Rabbimiz! Senden balama dileriz. Sonunda dn yalnz sanadr. Allah, b ir kimseyi ancak gcnn yettii eyle ykml klar. Onun kazand iyilik kendi yararna, ktlk de kendi zararnadr. (yle diyerek dua ediniz): Ey Rabbimiz! Unutur, ya da yanlrsak bizi sorumlu tutma! Ey Rabbimiz! Bize, bizden ncekilere yklediin gibi ar yk ykleme. Ey Rabbimiz! Bize gcmzn yetmedii eyleri ykleme! Bizi affet, bizi bala, bize ac! Sen bizim Mevlmzsn. Kfirler topluluuna kar bize yardm et. Bakar: 2/285 -286. 958 Mslim, man, 1/157; Tirmizi, Snen, 5/39339; Nesai, Snen, 1/224; Hambel, Msned, 1/422; Beyhaki, Delil, 2/122; Kad yaz, ifa, 1/142. 959 Peygamberimiz(sav) mirac dnnde Hz. Musa(as) ile karlat. Musa(as) sordu: Yce Allah size ne emretti? Peygamberimiz(sav) buyurdu: Elli vakit namaz emir buyurdu. Hz. Musa(as): Rabbine dn ve bunu hafifletmesini iste. Zira mmetin buna g yetiremez. Ben bu hususta ok sknt ektim. dedi Peygamberimiz(sav) hafifletmesi iin yce Allaha niyazda bulundu. Ta ki be vakte kadar yce Allah indirdi. Musa(as) mmetin buna da g yetiremez. Dn yine hafifletmesi iin niyazda bulun! deyince Hz. Peygamber (sav): Ben artk Rabbimden utanyorum. Bir daha geri dnemem buyurdu. Bkz. Buhr, Sahih, 1/93; Mslim, Sahih, 1/147; ifa, 1/138.

184

Miracta verilen paylar hususunda, Kbrsnin gr Bursevnin tasnifi ile ayndr. Bu tasnife gre birinci ilim, sadece hakikat ilmidir; ikinci ilim, marifet ilmidir; nc ilim ise, eriat ilmidir.960 eyh Nazmn bu grn eriat, marifet ve hakikat ilimleri asndan dndmzde, mmetin bu ilimlerden aldklar paylarnn nasl deiebilecei, makm ve kabiliyetleri ile ilgili olduu grlmektedir. Farkl bir ifadeyle mmetten her kulun kk mirac olan namaznda, byk miratan ald paylar vardr. Bu paylarn bir ksm ise, marifet ve hakikat ilimlerine ait srlar ihtiva etmektedir. Miracta mmetin havass iin bildirilen pay, Kbrs, Allah(cc)n miracta Peygamber Efendimize(sav) bir bb aarak ikramda bulunmas ynnde ifade etmitir. Buna gre Allah(cc),Ne istersen daha ziyadesini vereceim buyurur. Rasullulah Efendimiz(sav) mmeti iin nbvvet ilminin hakikatine gre hayrl grd her eyi katyla ve ziyadesiyle talep eder. Allah(ac) Ne istiyorsan ey Habib! Veriyorum. Var m baka? buyurduunda Rasullullah(sav) Efendimiz Ey ihsannda nihyeti olmayan Rabbim! Sen bilirsin varacam yere vardm der. Hakk Tela Ey Habibim! Senin mmetin, Benim kullarmdr. Bana, Senin mmetin, daha yakndr. Bak! der, bir makm aar. Hz. Peygamber(sav)in nnde ucu, buca ve haddi olmayan yle bir deniz alr ki, onu grd vakit Efendimize(sav) hay gelir. Allah(ac) Ey Habibim! Bu sonsuz deniz, senin mmetin, benim kullarma vereceim rahmetler, mkfat ve makmlardr. Onlar iin hazr olmu, hepsi onlara verilecektir buyurur. Peygamberimizin(sav) mmeti iin istedikleri bir nokta gibi grndnde Allahm! Beni gz ap kapayncaya kadar dahi nefsime brakma. Senin indinde olan ihsannla bize muamele et. Ondan ver Ya Rabbi! diye dua eder.961 Abdullah- Dastanye atfen yazlan bir eserde bu mukabele erh edilmitir. Bu izaha gre Peygamberin(sav) taleplerinde gzettii kriter, ameller iken Hak Tealann atiyyesinde gzetilen kriter, niyetlerdir.962

960 961

Bursev smail Hakk, Tefsiru Ruhul-beyn, c. 5, Musabaka, stanbul 1330, s. 121. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 54. 962 K. Adnan, Futuhatl-Hakkaniyye, s. 70.

185

Bir iyilik yapana on misli verilir; bir ktlk ise ancak misli ile cezalandrlr; hi kimseye hakszlk yaplmaz.963 ayetinin tefsiri mahiyetindeki Her kim ki iyi bir ii ilemeye niyet eder de onu yapmazsa, ona tam bir iyilik olarak yazlr. Niyet eder ve yaparsa, on mislinden yediyz misline kadar, hatta daha fazla bile yazlr. Kt bir ie niyet edip, de, yapmayana tam bir hasene sevab, niyet edip yapana ise bir gnah olarak yazlr.964 hadis-i erifi, niyetin ilah takdirdeki deerini izhar etmesi asndan mhimdir. Binaenaleyh bu naslar, eyh Abdullahn mirac hususundaki sz konusu kefi yaklamnn, senedleri mahiyetindedir. eyh Nazmn mirac mevzuundaki ifadelerine bakldnda, Hz.

Peygamber(sav)in kendisine ve mmetinin havasna verilen bilginin kbe kavseynde verildii grlmektedir. Muhadesenin Cebrail(as) araclyla aktarlmam olmas ve Hz. Peygamber(sav)in, Cebrailin(as) tavsiyelerine mracaat etmemi olmas bu husustaki bir dayanak olarak ele alnmas durumunda, Kbrsnin Necm Sresindeki gr belirginlemektedir. Miracn kbe kavseyn ksmn anlatan Necm Sresinin Bylece Allah kuluna vahyedeceini vahyetti.965 ayetinde geen birinci (vahyetti) fiilin failinin kim olduu hususunda u iki izah yaplmtr. Birinci izaha gre bu vahyi yapan, Allah Teldr. Buna gre, ayette geen abdihi ifadesi ile ilgili olarak u iki izah yaplr. Bu kul, Cebrail(as) olup ayet, Allah(cc) Cebrail(as)e vahyetti manasndadr. Byle olmas halinde de, son (vahyetti) fiilinin filinin kim olduuna gre u iki meal yaplr. Ya vahyedilen eyin an ve erefinin yceliini gstermek iin, "Allah Tel Cebrail(as)e vahyedeceini vahyetti" anlalr ya da, Cebrail(as)in her peygambere vahyettii eyi vahyetti eklinde olur. Manann byle olmas durumunda, Cebrail(as)in, kendisine vahyedilen eyler hususunda, hibir eye hainlik etmeyen, emn bir zat olduunun beyan yatm olur.966 Ayette geen abdihi iin yaplan ikinci izaha gre "kul", yine vahyedenin Allah oluuna gre, Hz. Peygamber(sav) olup, Hz. Peygamber(sav)in ann yceltmek ve ululamak
963 964

Enam: 6/160. Buhar, Rikak, 31. 965 Necm: 53/10. 966 Bu manay destekleyen dier ayetler yledir: Onu Ruhul -Emn indirdi uar: 26/193 ve O, orada (Allah yannda) (meleklere) itaat edilen ve gvenilir olandr. Tekvir: 81/21 .

186

iindir. Bu durumda ayetin meali, Allah, Muhammed'e, vahyedeceini vahyetti eklinde olur.967 Kbrs tarafndan da savunulan bu ikinci gre gre SidretlMntehada Cenb- Allah ile Fahr-i Kinat(sav) arasnda geen hususi mklemeyi bu ayet bildirmektedir. Baka bir ynden bakldnda, Kbrsye gre e ayrlan ilimden havas ve Hz. Peygamber(sav)in kendisi iin olan, ayette bildirilen bu mklemeye atfen ifade edilmi olmas phesizdir. Hadis olarak rivayet edilmeyen bu bilgiyi, ledunn ilim olarak

tanmlamasndan dolay bu bilginin miracta mmetin havaslarna ve Hz. Peygamber(sav)e verilen pay olarak vasflandrld kanaatindeyiz. Miracn bu ynne Nazm Efendi, 1977 senesinde yapt bir sohbette deinmitir. O ifadelere gre Allah(ac), Zatn bildirmek iin Habibini(sav) miraca davet etmitir. Allah(cc) doksan dokuz Esmal Hnsas ile tecelli edip Ztn tarif ettikten sonra sm-i zam tecellisini amtr. Dier doksan dokuz esmnn tecellisi sm-i zam tecellisi iinde kaybolmutur. Kbrsye gre Allah(cc), bylelikle greceli olarak zatn tarif etmitir. Bu tariften sonrasn Kbrs yle ifade etmitir: Cenb- Allah zatn 99 Esmas ile mira gecesinde bildirdikten sonra, Ey Habibim! Beni yine hakk- marifet ile bilmek istersen. Beni kullarma byle bildir. Bir kimse Benim kullarm, Benim hrmetimde bilmedikten sonra, Beni hakkyla takdir etmekten uzaktr diyor. nsanlar eit eit (Mmin-kfir) olduu halde btn insanlara Benim Kullarm dedi Allah(ac).968 Allh(cc)n isimleri ister ism-i fail, ister sfat- Mebbihe olsun, isterse masdardan menkul surette olsun, hepsinde vasf anlam gzetildiinden bunlara sfat denir. Dier taraftan vasfn medlul ile muttasf Zata delaletleri dikkate alndnda Esma denmektedir. Yani, Allh bu sfatlarla o derece mevsuftur ki, bunlar isim derecesine km kabul edilir.969 Bu esma ierisinde Hu ve Rabb ism-i erifleri ayrca ele alnmsa da Allah ism-i erifinin, birok adan dier esmadan ayrlan zelliklerine dikkat ekilmitir. Bu isim, ilh mevcudun en byk ismi olup, Onun zel ismi olmas bakmndan dier gzel isimlerinin dellet ettii
967 968

Rzi, Meftihul-gayb, c. 28, ss. 288. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss. 81-82. 969 Toplolu Bekir, Allah Md., TDV A, c. 2, ss. 471-477; bn Arab, Marifet ve Hikmet, ss. 91-101.

187

btn vasflar iine alr. Bu sebeple, Allah(cc) ism-i erifi, Cenb- Hakkn btn keml sfatlarn, ilh vasflarn toplar ve onlara dellet eder.970 bn Arab (v. 638/1240)ye gre ilah isimlere ait havass bilmek, hakikat ilimlerindendir. Bu ilimleri haiz Allah ehli ariflerin, bu srlar aa vurmalarna izin yoktur. lahi kskanlk (el-Gayret) bunlarn aklanmasna direnir. Binaenaleyh Allah ehli olanlar, bunlar bilirler ve Allah(cc)a ramen kullanmazlar. bn Arabye gre Hz. Peygamber(sav), bu esma ierisindeki sm-i Azam diye adlandrlan bir ismi bilmesine ramen, bu isimle dua etmemitir. Bu isimlerden bazlar haflerden, bazlar kelimelerden oluan isimlerdir.971 Mfessirlerin ounun kanaatine gre, Hz. Sleyman(as) ile ilgili kssada bu isimle dua yaplmtr. Yemen melikesinin tahtn n, Kudse gz ap kapama sresinde getirilmesi,972 sm-i Azam, duasyla olmutur. Allah(cc)n sddk kullarndan olan saf b. Berhiya, tahtn getirilmesi iin, Allah(cc)n sm-i Azam ismine tevessl ederek, dua yapmtr.973 Sidretl-Mntehada Cenb- Allah ile Fahr-i Kinat(sav) arasnda geen hususi mkleme mevzuunda eyh Nazmn ifadeleri, onun eyhlerinden naklettii kefi bilgi olduu phesizdir. Hz. Peygamber(sav) tarafndan, sidre-i mntehda, 99 esmann mhede edilmi olmasna ynelik naslarn bulunmamas, sz konusu kanaatimizi desteklemektedir. Hz. Peygamber(sav)in Hz. Ebu Bekir(ra) ve Hz. Ali(ra) ile paylat srlar ieren bu bilgi tr, tasavvufta esasn deil, usuln muhteviyatndadr. Bu adan bakldnda, sz konusu bilgide vurgulanan ey, insandr. eyh Nazmn da ifadelerinde grld zere mirac, ayn zamanda kullarn Rabblerini tanmas ve insann ilah derghtaki kymetinin takdir edilmesidir. Dolaysyla Allah(cc)n yeryzndeki halifesi olan insan, slamn merkezindedir. 974
970 971

Cil, nsan- Kmil, ss. 243-246. bn Arab, Marifet ve Hikmet, s. 86, 88. 972 Cinlerden bir ifrit, Ben onu (taht) sana, sen yerinden kalkmadan getiririm. phesiz ben bunu yapabilecek gteyim, gvenilirim dedi Yannda kitaptan bir bilgi olan biri; Ben onu Sana gz ap kapayncaya kadar getiririm dedi Onu (taht) yannda hemen hazr bulunca, bu benim Rabbimin ihsan ve ikramndandr Neml: 27/39-40. 973 Kurtubi, Ahkamil-Kurn, c. 13, ss. 182-190. 974 Bu konuda birok rnek vardr ancak u hadis -i erif insana hizmetin nemini aka izhar etmektedir: Allah Tela kyamet gnnde Ey kulum! Senden yiyecek istedim, beni niin doyurmadn? der. Kul, Ya Rabbi! Sen lemlerin Rabbi olduun halde ben Seni nasl doyururum? diye sorar. Allah Tela Hatrlasana, falan kulum senden yiyecek istedi, sen onu doyurmadn. Bilmiyor musun, eer onu doyursaydn, (yaptn hayr) Benim katmda bulacaktn. (Onun ihtiyacn grp sevindirmekle beni memnun etmi olacaktn) diye cevap verir. Ve tekrar, Ey demolu!

188

nsann sz konusu nemine binaen, sfilerin ziyadesiyle ifadeleri vardr. Mesela Byazid-i Bistmye gre insanlar, ta ve topraktan bina edilen Kabeye gsterdikleri ihtiram, ilah bir cevher tayan insana gstermezler. Oysa kalbi nazargah- ilah olan insan, Kbe kadar deerli ve ereflidir.975 Celleddin-i Rum (v. 671/1273) bu anlay yle ifade etmitir: Kbe her ne kadar onun ltuf ve ihsan evidir ama benim vcudum da onun sr evi, Allah, Kbeyi kurdu ama kurdu kural ona gitmedi. Hlbuki bu eve, benim vcuduma, o ebedi diri olan Allahdan baka kimse gelmedi. Beni grdn ya, bil ki Allah grdn; doruluk Kbesinin, hakik Kbenin etrafnda tavaf ettin. Bana hizmet, Allaha itaat etmek, onu vmektir. Sakn Hakk benden ayr sanma. Gzn iyi a da bana yle bak ki, beerde Allah nurunu gresin976 Bu konuya erh olabilecek mahiyetteki aklamalar, Kbrsnin eyhi, Abdullah- Dastannin ifadelerinde grmekteyiz. Buna gre Kbe Kavseyn makm, Hz. Peygamber(sav)e mahsus olan, Cibril(as)in dahi bilmedii Kurn srlarn verildii makmdr. Abdullah- Dastanden Hamsul-Kurn ismiyle nakledilen bu makmda, Hz. Peygamber(sav), 99 esmann tecellilerini beden gzyle izlemi ve Kurnn her bir harfinde bulunan 24 bin srra vakf olmutur. Bu srlarn bir ksmn Hz. Ali(ra) ve Hz. Ebu Bekir(ra) vesilesiyle bugne intikal etmise de tamam, Mehdi(as)nin gelii ile zuhur edecektir.977 Bu ifadeleri eyh Nazmn sr konusundaki anlayyla birlikte

deerlendirmek, hem mira anlaynn daha net anlalmas, hem de btnselliin temini asndan zaruri grlmektedir. eyh Nazma gre sr, kulun yaratlnda dercedilen kabiliyet ve esmadr. Bunlarn dnya hayatnda tahakkuku, ilahi muhabbetle olur. lahi muhabbet ile ulalan srrn alameti imandr. Bu manada Hz.

Senden su istedim Bana su vermedin der. Kul, Ya Rabbi! Sen lemlerin Rabbi olduun halde ben Sana nasl su verebilirim? diye sorar. Allah Tela Hatrlasana, filan kulum senden su istedi, sen vermedin. Eer ona su verseydin bunu Benim indimde bulurdun der. Bkz. Mslim, Birr, 43. 975 Bistm, Hayat Eserleri Fikri, s. 69. 976 Mevlan, Mesnev, c. 2, b.no: 2245. 977 www.sufilive.com, understandingAwliyah-Genny(mp3); www.sufilive.com, MSH-47secretsMiraj-1-102406; Bu sohbetler ses ve video arivimizde mevcuttur.

189

Peygamber(sav)in miracta ahit olduu sr, Hz. Peygamber(sav)i Kbe Kavseyn makmnn tesine yrten, ilah aktr. Bu ak ile, vecde ve srra ynelik her ey, marifete dnmektedir. eyh Nazmn bu anlay, tasavvuf stlahndaki anlaylarn bir sentezi gibidir. Tasavvuf terminolojisinde ilah ak; fen, iman ve marifet ile ele alnmtr. Cneyd-i Badad (v. 297/909) ve Byezd-i Bistm (v. 261/875) ilah ak fen ile; Muhasibi (v. 243/857), iman ile mtalaa ederken; Znnun- Msr (v. 245/860), zevke dayal marifet ile mteala etmektedir.978 Bu manada Kbrsye gre mirac, bir fen haliyle varlan makmda elde edilen, sr ve marifet membadr. Kurnn her bir harfinde bulunan 24 bin srrn detayyla ilgili bir aklama ile karlamadk. Ancak Kurnda srlar bilinmeyen, huruf- mukattaa hakknda nakledilen Kim Allahn kitabndan bir harf okursa, onun iin bir sevap vardr. Her sevap da on misli kadar artar. Elif-lm-mm bir harftir, demiyorum; elif bir harf, lm bir harf, mm de bir harftir.979 hadisi, harflerin mnferiden nemlerini vurgulamtr. Selef limleri bu konuda, sz konusu harflerin indirilmesinde hikmetlerin bulunmasnn mutlak olduu, ancak insanlarn idrakinin bu hikmeti kavrayamayacan sylemekle yetinmilerdir. Mteahhirn limleri ise eitli grler beyan etmilerdir. Mesela bir gre gre huruf- mukattaa, pek garip ve allmadk bir eyin mukaddimesi ve keif kollar olduklarna iarettir. Dier bir gre gre bu harfler, ilh birer ifredir. Beer fikri ona yetiemez. Anahtar, ancak Hazret-i Muhammed(sav)dedir.980 Miladdan nce nc yzyldan itibaren grlen Hurufilik, harflerle saylarn kutsall anlay zerine ina edilen sembolik anlatmlar sistemidir. 13701405 yllar arasnda, Fazlullah- Huruf (v. 796/1394) tarafndan slam bir sistem haline getirilmitir. Zaman iinde bu sistemin eriata muhalif ve eriatten li tutulmasndan sonra, mntesipleri idam edilmi ve varl sona ermitir. Bu sistemin gelitii dnemlerde, bn Arab (v. 638/1240) ve baz sufiler de bu etkiye
978

Afif, Ebul-Ala, Tasavvuf ve slamda Manev Devrim, Ter.: H. brahim Kaar, Murat Sln, Risale Yay., stanbul 1996, ss. 237-256. 979 Tirmizi, Fezill-Kurn, 16; Darim, Fezailul-Kurn, 1; Tirmiz, Sevabul-caz, 32. 980 Duman, M. Zeki, Altunda Mustafa, Hurf- Mukattaa Md., TDV A, c. 18, ss. 406-407.

190

kaplmtr.981 Binaenaleyh bn Arabye gre harfler tabiatler, kkler ve nesneler gibidir. Her birisinin tek bana ve birleik olarak hususiyetleri vardr. Mesela Kun (Ol) kelimesi, harflerin fiilinden deil, kelimenin fiilindendir. Bu kelimenin havas (zellii), yaratma ve var etme konusundadr. Tebk savanda Hz. Peygamber(sav), onu bir kez kullanm ve ashabndan bazlarna bu srr bildirmek istemitir. Ancak ehlullah, Allah(cc)a ramen onu kullanmaktan teeddp ederler. Hz. s(as)ya verilen lleri diriltme mucizesi de bu ilimdendir.982 Sadreddin-i Konev (v. 684/1274)ye gre harf ve kelimeler, kelam ile sarf edilebilirler. Bununla birlikte harf ve kelimelerin her birisine ait manev mertebeler vardr. Onlar ierisinde, ilm varlktan, ayn varla kan her hangi bir ey, sadece tayc bir madde ve maddenin kendisi ile tahakkuk ettii surette olur. Madde, kelamn suretinin kendisi ile zuhur ederek, harite somutlatrd eydir. Bu ey, harici varlkta takipsiz taayyn ederse, zahir harf olur. Maddenin harite somutlamad malumlar, kendilerini bilenlerin nefsinde ekillenmeleri asndan ele alndnda, batn harf olur.983 smail Hakk Bursevye gre hakikatler, melekt leminden, suretler de mlk lemindendir. Mlk leminde hakikatler, suretler zerine bina edildii gibi, manalar da kelimeler zerine bina edilmitir.984 Binaenaleyh miracta, Hz. Peygamber(sav)e Kurn- Kerimin harflerinden alan srlarn mahiyetini bu erevede deerlendirebiliriz. 24 bin srrn mahiyeti hakknda, eyh Nazm- Kbrsnin izahyla karlalmamtr. Dolaysyla Kbrsnin Kurn srlar hususundaki telakkisi, stlahtaki sz konusu telakkiler erevesinde olabilir. Nazm Efendi, Nakibend sdtna gre, Peygamber(sav)in 12 bin mirac olduunu yle ifade etmitir:985 Senin bildiin, senin iittiin bir miratr. Lakin Sddk- Ekbere(ra) vris olan Sdt- Nakibendiyyun Meayh- zamn malumat olan 12 bin mirac vardr. Bir tek miractaki olan hakikatten sylendii vakitte, miracn dorudan doruya ifade ettii mana ile meydana gelmi olan mucizeyi kabul edebilmekte ok kimseler phe ediyor.986
981 982

Tafsilatl bilgi iin bkz. Aksu, Hsamettin, Hurflik Md., TDV A., c. 18, ss. 408-412. bn Arab, Marifet ve Hikmet, ss. 89, 90, 196. 983 Konev, Tasavvuf Metafizii, ss. 128-129. 984 Cil, Kemltul-ilhiyye, ss. 73-74. 985 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 38. 986 Ayn yer.

191

Bu mevzu da, miractaki fiziksel ryetin kabul edilmedii gibi, reddedilen bir konudur. Mesel bn Kesr (v. 774/1373), bu hususta ittifak olunan miracn bir kere olduunu ancak, ravilerin mirac hadisesini ayr ayr nakletmelerinden dolay birok isr ve miracn ileri srldn savunmutur.987 Bu hususta naslarn incelenmesinden sonra ulalan kanaat ile manev tecrbeye dayanarak elde edilen kef bilginin iki ayr beyan bulunmaktadr. Baka bir ifade ile biri tek bana din-i slam temsil etmeyecek yaklamn (nas, akl ve ilham), farkl kanaatleri sz konusudur. Kbrsnin 12 bin mira anlaynda etkili olduunu dndmz kef bilginin izleri, eyhi Abdullah- Dastannin (v. 1393/1973) hayatnda buluyoruz. anakkale Harbinde Dastan, kalbine saplanan bir araplen parasyla ald yaradan dolay, cephede yedi gn baygn kalr. O esnada eyh Abdullah- Dastan, Hz. Peygamber(sav) ile birlikte bir mirac tecrbesi yaar.988 Ayn ekilde Kbrsnin hayatnda bahsettiimiz bir tecrbesinde, bir tr mirac grlr. Beytl-Mamura ykselmesi ve orada Hz. Peygamberin arkasnda namaz klmas ynndeki tecrbesi,989 zamansz bir zaman olarak da telakki edilen miracn 12 bin defa olmas ynndeki kanaati destekleyici mahiyetteki tecrbelerdir. Tasavvuf stlahnda benzer tecrbeler paylalmtr. Kaynaklarnda ilk defa mirac edip, semaya ykseldiini ve orada Allah(cc) ile mlakatta bulunduunu syleyen Byazd-i Bistm olmutur. Bu anlay Muhyiddin bn Arabnin yapt nemli katklardan sonra; ruhun Hakka ycelmesi, Hakka doru yaplan manev mirac olarak anlalmtr.990 Cuneyd-i Badadnin bir gaybet ve fena hali olarak tanmlad bu hali Serrc, sadece ehlinin bilecei hal olarak tanmlam ve bu hali, Hz. Peygamber(sav)in Allah(cc) bilmesindeki dereceleri zerinden izah etmitir. Bu izaha gre Allah(cc), Peygamberine(sav) Secde et ve yakla991 diye emretmitir. Hz. Peygamber(sav) nce Senin gazabndan senin rzana, cezandan
987 988

bn Kesr, Tefsirul-Kurn, c. 9, s. 4650. Detaylar iin bkz. Bice Hayati, aret Talar, nsan Yay., stanbul 2006, ss. 269-271. 989 Bu tezde bkz. eyh Nazm- Kbrsnin Hayat/eyhi Abdullah Dastan ile Bulumas. 990 Bistm, Hayat Eserleri Fikri, ss. 155-161. 991 Alk: 96/16.

192

balamana snrm. dedii bir makmda Allah(cc)n sfatlarndan yine Allah(cc)n sfatlarna sndysa da sonra, Senden Sana snrm diyerek, Allah(cc)n kendisine snd makma vasl olmutur. Hz. Peygamber(sav) kurbiyetinde daha kemal bir makma geldiinde, snmaktan utanm ve Onu vmeye snmtr. Sana vg sayamam dedii makmdan daha telere vardnda yaknlk, gaybet ve fenann da zirvesine vasl oldu. Burada Kendini(sav) aradan kard ve Sen Kendini sena ettiin gibisin demitir. Serrca gre, Hz. Peygamber(sav)in kendini aradan kard bu hale, vecd ehlinin, ariflerin ve tevhid ehlinin anlaylar ulaamaz.992 Bu anlaya mteallk bir konu ise Hz. Peygamberin(sav) bu yolculukta, mmetini ve mmetinin evliyalarn da ykseltmesidir. Kbrsnin bir vekili tarafndan yazlan bir eserde, Hz. Peygamber(sav), huzur-u ilahye mmetini kalbine alarak ykselmitir.993 Kendisinden sonra gelecek mmetin, mirac hadisinde bulunmas, miracn zamanszlna delalet etmektedir. Benzer bir anlay, Kbrsnin Amerika vekili eyh Hiam, Mescidul-Aksada Hz. Musa(as) ile mm- Gazalnin (v. 505/1111) grmesi zerinden anlatmtr. Bu kssaya gre Musa(as), Hz. Peygamber(sav)den mmetimin limleri Ben srailin peygamberleri gibidir.994 hadis-i erifinin hikmetini sormu ve o limlerden birini grmeyi murad etmitir. Bunun zerine Hz. Peygamber(sav)in duasyla, bu soruyu cevaplamak zere Gazalnin zerreleri orada cem olmutur.995

992 993

Tus, el-Lum, Ter.: Hasan Kamil Ylmaz, Altnoluk Yay., stanbul 1996, ss. 116-117. Mirahmadi, Sufi Meditation, s. 13. 994 Neysaburi, Tefsir, 1/264; Aclun, Keful-hafa, 2/64. 995 Musa(as) mam- Gazalye adn sorduunda, Gazal: Benim adm, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed Ebu Hamid el-Gazal demitir. Musa(as): Sana sadece adn sordum, neden bu kadar uzun bir yolla knyeni, nesebini olunun adyla beraber birlikte syledin? diye sorduunda Gazal: Efendim siz be byk Peygamberden birisiniz. uan Peygamberlerin Sultan ve Hateminin huzurundayz. Benim iin ziyadesiyle mesrur olduum bir lahzadr. Efendim, size elinizdeki nedir diye her eyi bilen Allah(cc) sual ettiinde, o kadar uzun cevap vermenizin sebebi hayatnzn en erefli lahzasn mmkn olduu kadar uzatmaya almaksa, benim gayemde benzer eref iindir. der. Bunun zerine Musa(as) Hz. Peygambere(sav) dnerek: Eer mmetinin her limi byleyse ahitlik ederim ki, senin mmetinin ulemas, Ben -i srailin peygamberleri gibidir. der. Bkz. www.sufilive.com, 072408-cyprus-MSH-warith-Muhammady2, Grntl Sohbet Video Arivimizde mevcuttur.; Bu mlakatn, eyh Hasan zeli (v. 656/1258) tarafndan grlen bir rya olduu beyan edilmekte ve Bursevnin Bakar: 2/143 tefsirinde zikredilmektedir. Bkz. Bursev, Rhul-beyn, c. 1, ss. 249-250.

193

Velilerin beyan ettikleri mirac tecrbelerinin dinen caiz olup olmad tartlmtr ancak sufiler, beden ile miraca ktklarn ifade etmemilerdir. Hz. Peygamber(sav)in bedenle yapt miracn, hi kimse tarafndan yaanmad sabittir. Dolaysyla mmetten baz havas kullarn uyku ile uyanklk arasnda yaadklar bu tecrbeler, yadsnmayacak bir durum olarak kabul edilmitir.996 Sufilerin bu tr tecrbelerine getirilen bir izah ise izaf gayb kavramyla ele alnd olmutur. Buna gre A ahs iin gayb olan, B ahs iin ehadet olur. Bu bilgi tr, hem insann mevcudu bilme potansiyelini aan, hem de bu gcnn dhilinde olan bilgidir.997 Mirac olayna Tarikat- Hakkniyye ierisinde getirilen farkl bir bak, Kbrsnin Amerikada grevli bir mridi tarafndan yazlmtr. Bu izaha gre miracla ilah huzura vardnda, Hz. Peygamber(sav)e, mmeti saf ve temiz olarak arz edilmi ve Peygamber(sav)in kabul etmesi zerine ona emanet edilmitir. Emaneti yklendikten sonra Allah(cc), Hz. Paygamber(sav)e mmetin hakikatlerini yani, nefislerinin ve eytann peinden nasl gidecekleri gstermitir. mmetini korumak iin Peygamber(sav), Allah(cc)tan yardmclar istediinde Allah Teal, 124 bin evliyay vermitir.998 Kbrs 124 bin evliya hususunda beyanlarda bulunmutur ancak; bu durumun miraca gerekletiini belirtmemitir.999 Istlahta 124 bin evliya mevzuunda fazla bahis yoktur. emseddin-i Nakibend (v. 1280/1864)ye gre Hz. Peygamber(sav)e gemiteki peygamberlerin saysnca, peygamberlere varis olan evliya ihsan edilmitir. Mirac ile ilgili olmayan bu gre gre de, bu veliler ierisinde her zaman biri, Hz. Peygamber(sav)in varisi olarak, kutubul-aktb makmndadr.1000 Bununla birlikte eyh Nazm- Kbrs, 124 bin evliyann Hz.

Peygamber(sav)e teslim edilmesini, yevmul-ezelde olduunu ifade etmitir.1001

996 997

Kueyr, Kitbul-mirc, s. 85. Albayrak Halis, Kurnda nsan-Gayb likisi, ule Yay., stanbul 1993, s. 166. 998 Mirahmadi, Sufi Meditation, s. 14. 999 Bu tezde bkz. lim ve Marifet ile ilgili Kaynaklar/b.Vel-Evliy Konusu. 1000 Nakbend, Nefs Mertebeleri, s. 94. 1001 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 69.

194

Mirac ile Elest bezmi (yevmul-ezel) konular, mterek bir hadiseye kaynak tekil ettiinden, iki zamann nasl birbirinden temyiz edilecei nem arz etmektedir. Kbrsnin Amerika Halifesi olan eyh Hiam, mirac zaman olamayan zaman olarak nitelendirirmitir. telkinler, eyh Mirac konusunda Hakkniyye Tekkesi ve muhitindeki anlayn incelememizde, tamamlayc czleri Nazmn

oluturmaktadr. Dolaysyla miracta Hz. Peygamber(sav)i tayacak Burakn, nasl tayin edildii, miracn anlalmas hususunda tamamlayc bir vecihtir.1002 Bu deerlendirmelerin geneline bakldnda Kbrsnin yevmul-ezel ile mirac anlay bir adan benzer, bir adan muhtelif zaman telakkileri iermektedir. Zamana ve mekna bal olan nasut lemden bakld zaman, yevmul-ezelin vuku bulduu zaman, miracn vuku bulduu zamandan ncedir. Zamandan ve mekndan mnezzeh Hakkn lemi olan lahut lemden bakldnda, Kbe Kavseynde de, yevmul-ezelde de zamanlarn ncelii ve sonral yoktur. Bu adan bakldnda zamanlar aras kronolojinin olmamas, bu zamanlarn tek bir tarifte toplanmalar anlamna da gelip gelmeyecei farkl bir mevzudur. Kbrsnin ABD vekili tarafndan zamansz bir zaman olarak tanmlanp bu ekilde deerlendirilmi olsa da, Kbrs tarafndan byle bir ifadenin zikredilmemi olmasndan dolay, tez konumuzun dnda kalmaktadr. Mirac ve yevmul-ezel anlayna bal olarak ele alnan zamanszlk mevzuu, tasavvufta tayy- zaman ve tayy- mekn kavramlaryla da kesimektedir. Bu kavramlar; yerin drlmesi, zamann ileyiinin deimesi, Allah(cc)n vel kuluna bir anda uzak mesafeler katettirmesi olarak anlalmtr. Allah(cc) dilerse vel kulu iin, zaman iinde zaman halkeder. Bast- zaman olarak bilinen bu keramet, tayy- zaman ile de ilgilidir.1003 Istlahta bu konuda saysz menkbe nakledilmitir.1004

1002

Cibril(as) Cennetten, zaman olmayan zamanda, 7000 Buraktan bir tanesini semek iin kt. 7000 Burakn tamam Allah tesbih ediyorken, bir tanesini alar buldu. Ona Niye alyorsun diye sordu. O da Ya Cibril. Allah bizi yarattnda biriniz benim Peygamberimi sra gecesinde tayacak dedi O zaman olmayan andan beri Ya Rabbi beni o Burak yap diye yalvardm. dediinde Cibril(as) O sensin dedi Bkz. www. Hakkani.org.tr msh-suhbat-09202003-Isra; Video kayd arivlerimizde mevcuttur. 1003 Cebeciolu, TTDS, ss. 636-637; Uluda, TTS, ss. 66, 345. 1004 Attr, Tezkiretl-evliy; Kueyr, er-Risale, ss. 382-424; Nebehn, Cmiu kermat, Gmhanev, Ehl-i Snnet tikad, ss. 65-66; Hilmi, Hadikatl-evliy; Glpnarl, Menakb- Hac

195

Cumhuriyet dnemi mutasavvflarndan Mnir Derman (v. 1410/1989) tasavvuftaki tayy- zaman/mekan kavramn, 1980li yllardaki bilim ve teknoloji ile izah etmitir. Bu izaha gre gnmzdeki radyo, tayy- ses; televizyon tayy- renk ve suret olarak adlandrlmtr. Ksaca televizyondaki tayy- mekn, saniyede 300 bin kilometre olan k hzna, ses ve grntnn yklenerek dolatrlmasdr. Bunlarla beraber insan akl ve ruhu k hzndan daha hzldr. Zira ruhun hz her yerde her an olabilme kuvvetindedir. Bunun iin insan ruhu, nefsan kirlerin yknden arnp, ilah kudret denize den bir damla gibi olmas gerekir. Benzer ekilde insann da tayy; rya ile, koku ile, akl (idrak) ile, ses ile, suret ile, ruh ile ve cesed ile olur. Bunlarn her biri ruha binerek tayy ederler. Cesed ile olan tayy, Hz. Peygamber(sav)in Mekke ile Kuds aras yapt ruh meal-cesed nevindendir. Bunun iin tayy- mekn yaptrlan vel kulun, beraberindeki eyaya da yaptrlr. Birinin ryasna girmek, bir nevi tayydr. Mnir Derman, tayy tecrbesini, uakta 900 km/saat ile hz alrken, havada sabit duruyormu gibi hissetmeye benzetmitir.1005 eyh Nazma gre Miracta, Hz. Peygamber(sav)e ulhiyet sfat giydirilmitir. Bu sfat Peygamber(sav)e niin giydirildi? eklindeki bir soruya Nazm Efendi cevap olarak, Hz. Peygamberdeki ilah ak gstermitir. Sidre-i mntehadan ieri yoklua dme kaygsyla giremeyen bir Cebrail(as) varken, akla varlndan geen Peygamberin(sav) ieri girdiini ifade etmitir.1006 Miracta Hz. Peygamber(sav)e ulhiyet sfatnn giydirilmesini anlamak, Kbrsnin mirac anlayn incelemek asndan mhimdir. Bu ifadede anahtar kelime ise, ulhiyettir. Ulhiyyet vasflarnn en nemlisi, Allah(cc)n hayatmz iin kanun koyan, nizam ve hukuk belirleyen olmasdr. nk ulhiyyet ve otorite birbirini gerektirir. Ulhiyyetin gerektirdii otorite mlk, izzeti ve kudreti murad

Bekta- Vel; Ziheb, Mengibul-mm el-Azm; Schimmel, slamn Mistik Boyutlar, ss. 214-228; Sabuncu, Drt Evliya Menkibeleri. 1005 Derman, Mnir, Bir Allah Dostu Diyor ki, ys., Ankara 1989, ss. 114-124. 1006 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 88.

196

ettii gibi datr1007 nk ulhiyet, orta olmamay gerektirir.1008 Orta olmamak, yegne hkm verici olmay, hkm verilecek her eyi, hikmetleriyle beraber bilmeyi gerektirir.1009 Dolaysyla Kbrs tarafndan bahsedilen bu ulhiyet sfat; Allh brakp da Onun orta olduklarn kupkuru iddia ettiklerinize istediiniz kadar yalvarn. Onlarn ne gklerde ne yerde bir zerre miktarna bile gleri yetmez. Onlarn buralarda hibir ortakl olmad gibi, onun da bunlardan bir yardmcs yoktur. Onun nezdinde kendisine izin, verdii kimselerden bakasnn efaati fayda vermez.1010 ayetinde belirtilen bir ortaklk deil, tevessl kavram dahilinde anlalan bir ortaklk olduu grlmektedir. Ey iman edenler! Allahtan korkun ve Ona yaklamaya yol arayn1011 ayetinde belirtilen vesilelerde ve model insanlarda1012 sz konusu sfat grlmektedir. Binaenaleyh, Hz. Peygamber(sav)e ulhiyet sfatnn giydirilmesine vesile olan ey, Kbrsye gre, aktr. Hucvirye gre ak, ak dncesinin bilinci kaplayp, maukun gnlne derya misali dolmasdr. Bu haldeki sufnin cn iine, Cann dtnden; lemin btn denizleri muhabbet denizi olsa, bunlarn hepsini itii halde hl, ilhi sevgi ile kavrulur.1013 Sflere gre imek; ruhlar, temiz srlar ve yce insanlardan gelen eyi alglamak ve bununla ferahlanmaktr. Muklarn mhede esnasnda, maukun nurundan kendi kalplerine ferahlk ve sevin doduu iin, bu mhedeyi imeye benzetirler. Sevgiliyi grememe gl dnda btn glkler, mauka kolay gelir.1014 k pervane gibidir, atee ktr. Pervane kendi gayret kanadyla atei zleyerek uar; atee ulancaya kadar birka kanat rpar; ona ulanca da uu biter; atein onda ilerleyii balar. Pervane bir anda maukun

1007

De ki: Ey mlkn sahibi Allhm! Sen mlk, kime dilersen ona verirsin, kime dilersen mlk ondan ekip alrsn. Kimi dilersen onun kadrini ykseltir, kimi dilersen onu alaltrsn. l -i mran: 3/26. 1008 Ey Muhammed! Senden nce gnderdiimiz her Peygambere: Benden baka ilh yoktur. Bana kulluk edin! diye vahyetmiizdir. Enbiy: 21/25 . 1009 O hkm ve hikmet sahibidir. Her eyi hakkyla bilendir. Zuhruf: 43/84; Yaar , Ahmet, lah Md., mil A, c. 4, amil Yay., stanbul 2010, ss. 76-79; Yurdagr, Metin, Allahn Sfatlar (Esml-Hsn), Marifet Yay., stanbul 1984, ss. 27-29. 1010 Sebe: 34/22-23. 1011 Mide: 5/35. 1012 Onlarda sizin iin, Allaha ve ahiret gnne kavumay arzu edenler iin gzel bir rnek vardr. Ama kim de aksine giderse bilsin ki Allah, gan ve hamiddir. Mmtehine: 60/6. 1013 Hucvr, Keful-Mahcb(Hakikat Bilgisi), s. 321. 1014 Tus, el-Lum, s. 449.

197

kendisi olmutur.1015 Aslnda bu ak, n muunda kaybolup Onda fani olmasdr. Yani fark halinin yok olup, cem halinin yaad hal bu haldir. nk her eyada Ondan bir iaret var ve bu da Onun birliine bir kanttr.1016 Ancak bu anlayn ihtiva ettii fena-beka hususunda, Suflerin detayl beyanlar vardr. Kbrsye gre ak, Hz. Peygamber(sav)i fenaya tayan hal olmutur. Vel-Evliya konusunda incelenen fen-bek anlayna istinaden, Hz. Peygamber(sav)in kendindeki hal ve sfatlarndaki fenas, sidretl-mentehann sahibi olan Allah(ac)ta olmutur. Kbrsnin ifadesiyle ulhiyet sfat giydirilmitir. Akyla kendi sfatlarn, ilah sfatlarda yok eden Hz. Peygamber(sav)in miractan dn ise, kendi sfatlarna daha kemal bir dairede geri dn olmas hasebiyle, beka olarak adlandrlmtr. Farkl bir ifadeyle, fena halinde zuhur eden ulhiyet sfatlar tekrar fena olunca, Hz. Peygamber(sav), kulluk sfatlarnda bek olmutur. Bu yzden Hz. Ali(ra) fen makmnda, zehirden etkilenmeyecek bir maneviyat vcudunda tarken, Resul(sav) beka makmnda, o tevhd kuvvetini kalbinde toplam ve bedenen sradan insanlar gibi olmutur.1017 Miracn Kabe Kavseyn an; ruyetullah, ak, fena, beka ve uluhiyet gibi kavramlarla birlikte ele alnmtr. Bu an Kueyrye gre, Mustafa(sav)in Hakk Telya nazar ettiinde, Hakk Hakk ile grmesidir. Bu durum zaman sz konusu olmakszn, Hakk ile Hakla beraber kalmadr. Hz. Peygamber(sav) Hakkn vasflarn almakla kendi vasflarndan soyutlanmtr. Bu halde kendisine ait nefs, ilim, zaman ve beyan kalmamtr. Kueyrye gre bu durum bir gurup limlerin cem ve mahv ile iaret ettikleri eyin kendisidir. Daha sonra bunun evrende ihsas ve temyize dndrmesi ise farkn ayndr.1018 eyh Nazm Efendinin sohbetlerinde mirac bahsiyle ilgili paylat bir bilgi, kiinin nefsine dairdir. Nefs bahsinde teferruat bulunan bu bilgiye gre tm kullar, Firavunun dnya hayatnda bulunduu durumda imtihana tabi olsayd, Firavunun
1015 1016

Gazl, Ahmed, Akn Halleri, Ter.: Turan Ko, M. etinkaya, Gelenek yay., stanbul 2004, s. 70. Kueyri, er-Risle, ss. 102-106. 1017 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 86. 1018 Kueyr, Kitabul-mirc, ss. 134-135.

198

yapt gibi rablik ilan edeceklerdi. Baka bir ifadeyle her kul, potansiyel olarak bir firavun nefsi tamaktadr.1019 Kbrsye gre bu nefsin vasf, la ilahe illa ene demesidir.1020 Buna gre kul bu halde iken Hakk Hak olarak kabul etmeyip, nefsine ait btllarnn hak olduunu iddia eder. Bylesi nefis her fiilde kendisini hkim bilerek hak zere olduunu zanneder.1021 Bu durum stlahta Kendi nefsinin arzusunu kendisine ilh edineni grdn m?1022 ayetinde bildirilen bu hakikatte bal olarak, irk-i haf kavramyla da ele alnmtr.1023 Mutasavvflara gre bir vcudda, bir imam olmaldr.1024 Nefs-i emmre ile ruh, ayn anda mana vcuduna imam olamayacandan, nefsin tahakkm bir nevi kalb irk telakki edilmitir. Nuran bir yapda olan ruh ile, nar olan nefsin muharebesi, mana vcudunun, akl tahtna hkim olmak ve nefsin benliinden kurtulmak iin yaplmtr.1025 Nefsin bu yn ile ilgili irdeleme, nefs balnda yapldndan burada tekrar edilmeyecektir. Ancak Kbrsye gre insan, Firavunvar bu ynnden dolay esfeles-safilnne debilecek ve hayvan bedenin bile hakkn yerine getiremeyerek, manen hayvanlardan bile dk bir derecede bulunabilecektir.1026 Bununla birlikte insan, yaratlndaki ahsenul-takvim kodlar ile kulluk grevini yklendii zaman, melekt leminde itibar grebilecek bir mahlk olarak deer kazanr. nsann, Biz,
1019 1020

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 38. Ayn eser, s. 18. 1021 Ayn eser, s. 113. 1022 Furkan: 25/43. 1023 irk-i Esbb da denir. Her eyi sebeplere balamaya ve sebeblerin arkasndaki msebbibi grmemeye denir. Bkz. Uluda, TTS, s. 336. 1024 bn Arabye gre insan vcudun tedbiri iin hangisinin imam olacan ise, eran imamet atlar belirlemitir. Bu anlay, bn Arab, zahiri imamet emirine istinaden izah etmitir. Buna gre ergen olmak, akl sahibi olmak, hr olmak, erkek olmak, Kurey olmak ve engelli olmamak gibi ftr artlarn yan sra; diergam olmak, ilim sahibi olmak, mttaki olmak ve Sdklarla beraber olmak gibi kesb artlar halifeyi belirler. Bu er artlar ruh ve nefsle mukayeseli ele alan Arab, her bir artta ruhun stnln izah ederek, ruhun nefse imamln isbat etmeye almtr. Mesel ruh, elest bezminde ergenliine ermitir. Allah(cc) ile daimi ba bulunan ruh, akl sahibidir. nsan vcudunda ruha hkmedecek tek kudret, Allah(cc)tr. Bunun gibi tm artlar ele alndnda grlyor ki, vcud sarayndaki imamet hakk, nefsin deil, ruhundur. Tafsilat iin bkz. bn Arab, et-Tedbirtu ilhiyye, Ter.: Selahaddin Alpay, Smer Kitapevi, stanbul 1973, ss. 79-87. 1025 bn Arab, et-Tedbirt, ss. 88-89; Erzurum, Erzurum brahim Hakk, Marifetname, Sad. M. Fuad Baer, Alem Yay., stanbul, ss. 547-564; Nakibend, Nefs Mertebeleri, ss. 45-46; Bursev, RhulBeyn, c. 10, s. 67; Prs Muhammed, Risle-i Kudsiyye(ah- Nakibend^den Szler), Ter.: Hasan Almaz, Semerkand Yay., stanbul 2011, s. 52. 1026 Kbrs, a.g.e., ss. 18, 23.

199

gerekten insan en gzel bir biimde yarattk. Sonra onu, aalarn aasna indirdik.1027 ayetiyle bildirilen bu ynn, tasavvuf stlahnda farkl alardan ele alnmtr. Bu mevzudaki Yunus Emre (v. 720/1321) msralar yledir: Bir dem varr mescidlere, yz srer anda yerlere, Bir dem varr deyre girer, ncil okur ruhban olur, Bir dem gelir sa gibi, lmleri diri klar, Bir dem girer kibir evine, Firavun ile Hamn olur, Bir dem dner Cebraile, rahmet saar her mahfile, Bir dem gelir gmrah olur, miskin Yunus hayran olur.1028 eyh Nazmn mirac anlaynn temeli, miractaki tm temnn fiziksel bir gr olduuna dayanmaktadr. eyh Nazma gre, miracta Peygamber Efendimize(sav) tebli olunan ilim, ksmdr. Bunlardan bir payn dorudan mmete tebli iindir ki bu pay, kaynaklarda mirac hediyeleri olarak sabittir. kinci pay, evliyalarn kalblerine tebli iindir. nc pay ise, Peygamber Efendimize(sav) mahsustur. Kbrsye gre evliya, ikinci paydan kefen haberdar olur. Evliya, mirac ilimlerinden olan nc pay da Hz. Ebu Bekir(ra)e ve Hz. Ali(ra)ye bildirilen srlardan, bugne tevars edenleri, ilmen bilebilir. Sz konusu bu mahrem bilgilere gre Allah(cc), Efendimize(sav) miracta, doksan dokuz Esmal Hsnas ile tecelli edip Ztn tarif ettikten sonra sm-i zam tecellisini amtr. Kbe Kavseyne dair malumatlar, Allah(cc)n sonsuz rahmetini vurgulamaktadr. Bu bilgilerden bir bakasna gre insanlar, Firavunun dnya hayatnda bulunduu durumda imtihana tabi olsayd, Firavunun yapt gibi rablik ilan edeceklerdi. Bu makm Hz. Peygamber(sav)in ak ile fenaya dt makmdr ki burada Efendimize(sav) ulhiyet sfat giydirilmitir. Kbrsye gre miratan ini ise bek makmn temsil eder. Hz. Peygamber(sav)in 12 bin mirac vardr. eyh Abdullah- Dastannin Hz. Peygamber(sav) ile birlikte yaad mirac tecrbesi ve Kbrsnin hayatnda bahsettiimiz bir tecrbesinde, Beytl-Mamura ykselmesi ve orada Hz. Peygamber(sav)in arkasnda namaz klmas bu bilgilerin temelindeki manev tecrbelere misallerdir.
1027 1028

Tn: 95/4, 5. Timurta, Yunus Emre Divan, s. 43.

200

3-MAKMLAR VE SEYR U SULK LE LGL KAVRAMLAR:

a. KULLUK MAKMI (BD): bid kelimesinin Arapadaki kk olan abd kle, kul demektir. badet ise; kulluk etmek, itaat etmek, boyun emek, nefsin hevasna muhalefet etmek ve Allah(cc) tazim etmek anlamlarna gelen Arapa bir kelimedir.1029 badet, kul olmann bir gerei olarak; acziyetin ve kulluun, izhardr. Kulluk ve ibadet, kendisine kul olmaya ve ibadet edilmeye tek layk olan, Allah(cc)a yaplr.1030 Bana dini yalnz Allah(cc)'a hlis klarak, O'na kulluk etmem

emredildi.1031ayetinin devamnda1032 Peygamber(sav)in, tevhd dininin gerei olarak yalnz Allaha tapt vurgulanmtr. Kulluun gerei olarak, Ben cinleri ve insanlar, ancak bana kulluk etsinler diye yarattm.1033 ayetinde kulluu izhar edici fiilin ibadet etmek olmasndan hareketle, insann asl grevinin kulluk olduu, Kurna dayal anlaytr. Mfessirlere gre hayatta uralan dier iler, kullua kuvvet kazandrmak ve bunu rahat yapabilmek iindir. Sana yakn gelinceye dek Rabbine kulluk et.1034 yeti de hibir mkellef kulun lnceye kadar ibadet vazifesinin sakt olmayaca ynnde anlalmtr.1035 Mutasavvflara gre ubudiyet, abidin ruhunu diriltir ve ona ehadiyet makmlarn tecrbe ettirir.1036 Ancak insanlar, ubudiyet bakmndan Allah(cc)a kulluk yapt gibi, dnyaya da kulluk yapmaktadrlar. Dnyann kulu olanlar, varolular bakmndan Allah(cc)n kulu olsalar da,1037 tercihleriyle, hevlarnn ve dnyann kulu olurlar.1038 Allah(cc)a kulluk, beden ibadetlerin yannda, kalbin Allah(cc)tan ayrlmamas gibi yce bir anlam ifade ettii iin tasavvuf stlahnda
1029 1030

Firuzebad, Kamsul-muht, s. 296; bn Manzr, Lisnul Arab, c.9, ss. 10-16. Isfehan, el-Mfredat, s. 319; Kn, Istlahtus-sufiyye, s. 125. 1031 Zmer: 39/11. 1032 De ki: Ben dinimi Ona zg klarak Allaha kulluk ederim Zmer: 39/14 . 1033 Zriyt: 51/56. 1034 Hicr: 15/99. 1035 Vehb, Hulasatul-beyn, c. 7, s. 2778. 1036 Kn, Istlahatus-sufiyye, s. 126. 1037 Gklerdeki ve yerdeki herkes Rahmana kul olarak gelecektir. Meryem: 19/93 . 1038 Isfehan, el-Mfredat, s. 319.

201

kulluk; ibadet, ubdiyyet ve ubdet olmak zere derece olarak da tasnif edilmitir. Bu tasnife gre ibadet, ilmel-yakn; ubdiyyet, aynel-yakn; ubdet de, hakkelyakn seviyesinde, hakikat bilgisine vasl olmu slikler iin sz konusudur.1039 Istlahta bid ise, kalbini Allah(cc)tan baka her eyden ayran kul olarak anlalmtr. Mahluktn ierisinde sahip olunabilecek en yce makm olan kulluk makm, peygamberlerin Kurnda anldklar isimdir. Tasavvufta ibadet, slikin seyru slkn tamamlamak iin gsterdii abadr.1040 Ubudiyet ise; ahde vefa gstermek, vuku bulana rzay gzetmek tanmlanmtr.1041 Nazm Efendi kul kelimesini, insanolu manasyla yle ifade eder. Her kulun farkl sureti olduu gibi farkl ahsiyetleri vardr.1042 Kurnda iyi ya da kt olarak vasflandrlan tm insanlar, Allah(cc)a kul olmalar gayesiyle yaratldklar iin kul, yani demolu anlamnda kullanlmtr. Ancak insanlar ierisinde yaratl gayesine ve kul olmaya gre hayatn yaayan veya yaamayan insanlar olduu iin Nazm Efendiye gre bir de hakiki kul olarak ifade ettii kul, yani bid vardr. Farkl vasflar ile tabir edilen kul, bazen de manev makmlar ifade etmitir. Yani, kendisine yaratlla verilmi kulluk vazifesini yerine getirmeyen demolu kul ise de, getirenler hakiki kulluk makmna bulunan bidler olarak tanmlanmtr.1043 eyh Nazm- Kbrsnin tabirine gre hakiki kul, Allah(cc)n iradesinde glge gibi olandr. Kii benlik gsterdii yerde hakiki kulluk vasfn kaybeder. Benlik kiinin kendi iradesini izhar ettii yerde olur. Bylelikle kii hakiki kul olmaktan der.1044 Nazm Efendinin kul anlaynda mhim bir husus olan benlik, Peygamber(sav)e has mmet olmada da belirleyicidir. Yani benlik kiiyi Allah(cc)a ve Peygamber(sav)e hakkyla tbi olmaya engeldir. Dolaysyla benlik sahibi, hakik i manada tbi olan etbaadan olamaz. Peygamber varislerine yani, mrd ve evliyalara tbi olmakta da ayn durum sz konusudur. Nazm Efendi bu durumu yle ifade
1039 1040

ve yitirilene sabretmek olarak

Uluda, badet, TDV A, c. 19, s. 247-248. Crcani, Taarifat, s.151; Uluda, TTS, s. 179; Cebeciolu, TTDS, s. 10. 1041 Crcan, a.g.e., s. 151. 1042 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 151. 1043 Kbrs, a.g.e., s. 10. 1044 Ayn yer.

202

eder: Allahn iradesinin nnde hibir irade, hibir ihtiyar tamayan kimse Abdullahtr. Peygamber(sav)in hakiki mmeti kimdir? Peygamberin iradesi nnde iradesi olmayan kimsedir Evliyalarn etba, peygamber varislerine tbi olan kimseler1045 de, Hakka tbi olan kimsenin sfatndadr.1046 Kulun benliini izale etmesi, kendi iradesini Allah(cc)n iradesi nnde yok etmesi fena fillah gibi ileri bir kemal derecesi olarak nemli ve uzun bir seyirdir. 1047 Bu yolculukta kul, Rabbi ile arasndaki bir perdesi olan nefsini ve benliini kartt zaman ulat fen makmn Bistm yle tanmlamtr: Ylan gmleinden nasl karsa ben de Bayezdliimden (benliimden) yle ktm. Baktm ak ve mauku bir olarak grdm. Zaten tevhid leminde her ey bir grnr.1048 Yevmul ezeldeki misakla balayan vcd mertebelerinin sonu yine balangcdr. Dolaysyla kul dnya hayatnn her lahzasnda ya tekml, ya da tekerrr iindedir. Nazm Efendi, bu durumu misak ile ilintili olarak yle ifade etmektedir: Bizim (kullarn) hareket ve sknumuzda srekli elestu bi rabbikum hitab vardr. Bizler davranlarmzla bu hitab tasdik/ikrar eder ya da etmeyiz.1049 Hakikat ehli olanlar, bu hitab her daim ikrar edenlerdir. Bu kiiler hakiki kul1050 olarak nitelendikleri gibi, hakiki kul olarak nitelenen kiilerinde rical, 1051 yakin ehli, mukarreb kullar1052 olarak da nitelendikleri olmutur. Elest bezmindeki hitab an ve an iiten kiiler Allah(cc)n nuruyla nurlanan, o nurla bakan kiilerdir. Sahabe-i Kirm bu taifeye yol gsteren yldzdrlar.1053 eyh Nazm, kulun hakiki kul olan ricallerden olabilmesi iin, acizliini idrak etmesi gerektiini ve daha sonra tm fiil ve halleriyle, bu idrakini izhar etmesi
1045

limler Peygamberlerin varisleridir. Bkz. Acln, Kefl-hafa, c. 2, s. 83 hadis-i erifindeki limler, Nazm Efendiye gre evliyalardr. Bu tezde bkz. lim ve Marifet ile lgili Kavramlar/b.VelEvliya. 1046 Kbrs, a.g.e., s. 10. 1047 Herev, Menzils-sirn, ss. 142-143; Hucvir, Keful-mahcb(Hakikat Bilgisi), ss. 308-309; Afif, Manev Devrim, ss. 237-256; Cebeciolu, TTDS., s. 210. 1048 Bistm, Hayat Eserleri Fikri, s. 147. 1049 Kbrs Tasavvuf Sohbetleri, s. 11. 1050 Ayn yer. 1051 Kbrs, a.g.e., s. 24. 1052 Kbrs, a.g.e., s. 152. 1053 Kbrs, a.g.e., s. 15.

203

gerektiini, dnr. eyh Nazm, nsan zayf yaratlmtr1054 ayetine atfen kulun aciz olduunu syleyerek bu acziyeti bilmeyi kulluun bir gerei olarak yle ifade etmektedir: Kul acizdir. Aczini bildii kadar ona imdat gelir. Kendisini grd kadar da ondan imdat ekilir Gav olan Allah(cc)tr. Biz zayfz.1055 Nazm Efendi, acziyetini idrak eden kuldaki halin, Allah(cc)a en sevgili hl olduunu ifade etmi1056 ve bunu bir menkbe zerinden izah etmitir.1057 Bu manada kul olabilmek iin; ilim, akl, mlk ve rtbe gibi insan varlk iddiasna sevk eden her eyin kalbten izale edilmesi gerekir. Mutlak varlk Cenb- Allahndr. Dolaysyla kendindeki fani varlkla gururlanan kiiler, kul olmaktan uzaklar.1058 Acziyetini idrk eden kulun, iradesini izale etmesinde bir dier husus ise Fil i Mutlakn Allah(cc) olduunu tasdik etmesi ve kulun tm fiillerde Allah(cc)a tbi olmasdr. Bunun iin kul hayr ve erri Allah(cc)tan bilmelidir. eyh Nazm Efendiye gre insanlardan bir ksm hayra, bir ksm erre ynlendirildiinde hakiki kul, bunun nedenini Allah(cc)tan sual edip edepsizlik yapmaz. nk Allah(cc)a krn manas bu edebi gzetmektir. Kul niye dedii anda, ubudiyet hududunun dna km olur. Bu manada hakiki kulun iradesi, Allah(cc)n iradesinde kaybolmu kii olabilmek iin benliini izale etmek ynnde mhim bir hususu idrak etmektedir. Nazm Efendi bu ayrnty bir sohbetlerinde menkbe1059 ile daha anlalr bir dzeye indirgemitir.1060

1054 1055

Nis: 4/28. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 108. 1056 Kbrs, a.g.e, s. 149. 1057 Beyazd- Bestminin vefatndan sonra ryada grld menkbeyi Nazm Efendi yle anlatr: Sultanl Arifin (B. Bestmi) Hazretlerini ryada grmler. Halin nasl oldu demiler. Ben Allahn bbna ktmda Cenab- Hakkn huzuruna alan kapya geldiim vakitte bana ne getirdin diye sordular. Bana ilham oldu. Sultann kapsna gelen dilenciden, ne getirdin demezler, ne istersin, ne hacetin vardr derler deyince doru syledi an kaplar gelsin ieriye! Diyerek beni karladlar. 1058 Kbrs, a.g.e., s. 155. 1059 Bir mrd halvet halindeyken kendisine ayn olan levh-i mahfuzda eyhini ekavet iinde ehli cehennemlikler arasnda grm. Hemen secdeye kapanp: Ya Rabbel izzeti vel azame! Beni bu rutbeye yetitiren eyhimi ehl-i nr olmaktan kurtar. Onu ehli cennet kl Ya Rabbi! diye dua etmi. O tecelli makamna mazhar mrdin duas kabul olunup, eyhinin ad ehli cennet tarafna yazlm. Mrd sabah mrdine mazhar olduu tecelli ve neticesini anlattnda u cevab alm: Ya veledi! 37 senedir ben orada ekavetimi grdm halde ubudiyeti terk etmedim, sen bir gece dayanamadn. Oras senide beni de ilgilendirmez. diyerek yaznn eskisi gibi olmas ynnde dua etmesi iin mrdine emir buyurmu. Mrdinin secdedeki duasyla ismi tekrar ekavet listesine yazlan eyhe

204

Kbrsnin kr, edeb ve kulluk kavramlaryla ele ald sz konusu dncesinin temeli mahiyetindeki anlay mm- Gazal (v. 505/1111), ilah adalet kavramyla izah etmitir. lahi adaletdeki hikmeti anlamada en nemli konu, cehenneme gidecek kullardr. Gazali, yevmul-ezelde cehennem iin yaratlm ruhlarn, dnya hayatlarnda iledii fiillerin karlnda atee dar olmalarndaki hikmeti, ztlklar ile izah etmitir. Bu izaha gre tm mahlkatn zn en iyi ekilde bilen Allah(cc)n ezeldeki rzk, ecel, huzur, sknt, kudret, acziyet, iman, kfr, taat ve masiyet gibi kullarna taksim ettii her ey tamamen adilane ve kusursuzdur. Bu ezel taksimattan daha adilane bir taksimat ihtimalinin olmas veya Allah(cc)n yaratt kullarna hak etmedii bir taksimin yaplmas, Allah(cc)a noksanlk izaf etmektir. Bu ise slamn Allah(cc) anlayna gre muhaldir. Dolaysyla ahirette eksik olan bir nimetin, dnyada tamamlayc nimetlerle desteklenmesi; ya da d nya hayatnda eksik olan bir nimetin, ahirette bir kemalinin olmas; bu taksimattaki adalet llerinden biridir. Binaenaleyh bu denge ierisindeki hikmet, gecenin gndzle, shhatin hastalkla, cennetin cehennemle bilinmesi gibidir. Bu manada hayvanlarn insanlara feda edilmesi, bir zulm deil, adalet olduu gibi, hayat kurtarmak iin kangren olan eli kesmek de bu cihetten bir adalettir. Cehennem ehline azab edilirken, ehl-i Cennete nimetlerin arz edilmesi ise ayn eit adalettir. nk kemal ve noksanlk birbirine nisbetle belli olur.1061 Gazalye ait sz konusu dnceler, Kbrsnin kulluk anlaynda aka grlmektedir. Hayr ve erri yevmul-ezelde yazl bir vazife olarak addeden Kbrs, sohbette bulunanlara yle bir tavsiyede bulunmutur: Ne hikmetler var te byle herkes bir vazife yklenmitir. Hac efendiler, hoca efendiler, Mmin kardeler! Herkes bu lemde bir vazife yklenmitir. O (iman etmeyen) vazifesini yapmaktadr. Sen ona karma. Sen kendi kulluuna bak1062 Nazm Efendi bu

yle bir ilham geliyor: Ya bidim! Sen benim muhlis kulumsun. Senin adn o listeden imdi Ben siliyorum seni saidlerin ba yazdm. 1060 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 86. 1061 Bu da etraf geni, dalgalar sert, genilikte tevhid deryasna yakn bir deryadr. oklar bu denizde boulmutur. Onlar bunun derinliini bilemitir. nk bunun derinliini ancak limler bilir. te bu denizin sonunda, oklarnn hayret ettii ve kiflerin aklamada bulunmadan menedildii kader srr vardr. Tafsilat iin bkz. Gazal, hyi ulmud-dn, c. 4, Ter.: Ahmed Serdarolu, Bedir Yay., stanbul Tarihsiz, ss. 474-475. 1062 Kbrs, a.g.e., s. 86.

205

tavsiyesine, ayplayan ayplanr1063 hadis-i erifini delil getirerek eyhi bidullah Dastan ile bir ans1064 zerinden bu tavsiyelerini mrdleri ile paylamtr.1065 Bu noktada slamn iarlarndan olan iyilii emretmek ve ktl nehyetmek vazifesi ile ayplardan yz evirmek arasndaki ince izginin nasl belirlendii nem arz etmektedir. Bu konudaki beyan eyh, erafeddin-i Dastannin ifadelerinde u ekilde buluyoruz. Mnker grldnde buz-u fillah lazm deil midir? Lazmdr. Ancak her mnkerin menhiyat derecelerine gre hak ettii bir sevilmeme haddi vardr. Yani toplumda umumilemi kk mnkerler iin nehy-i anil mnker uygulamak olmayaca iin o ayptan yz evirmek ve ilendii yerden uzaklamak uygunken, byk ayplar ileyi esnasnda durdurmak din vazifedir.1066 Nazm Efendi kul kelimesine genel tasavvuf anlay ierisinde farkl kavramlar ile ilikilendirerek mana vermitir. Mesela bir sohbetinde hakiki kul olan bid kiiyi Allahn nuru ile bakan ve o bakla levh-i mahfuzu okuyabilen kul olarak tanmlamtr.1067 Allahn nuru bahsinde izah edildii zere, bu nuru tayan veya bu nur ile bakan kiileri, Hz. Peygamber(sav)in varisleri olan mrdlerdir. Bununla birlikte misk gnnde Allah(cc)a verilen ahid zerine olanlar da, hakiki kullukla vasflandrmtr. Nazm Efendi bu kulluu misk ile ilikili olarak yle ifade etmitir: Bizim her hareket ve sknumuzda srekli elestu bi rabbikum hitab vardr. Bizler davranlarmzla bu hitab tasdik eder ya da etmeyiz. Hakikat ehli olanlar (kul olanlar) bu hitab her daim ikrar edenlerdir.1068

1063

Bu manay ihtiva eden hadis kaynaklarda yledir: Kim din kardeini tevbe ettii bir gnahtan dolay ayplarsa, aynsn ilemedike lmez Tirmizi, Knama, 53; Bu mevzu Kurnda Belki (alay edilenler) kendilerinden daha hayrldrlar. Hucurt: 49/11 ayeti ile vurgulanmtr. 1064 eyh Nazm bu ansn yle anlatmtr: Hicazdan geliyoruz. eyhim Hazretleri Sultanl Evliyann mahiyetindeyim. Vapurda, Hicazdan memlekete dn yapan haclardan birisi oturmu sakaln tra ediyordu. Orada bulunduu mddetce sakaln brkmt. Tbi memur ki i. Gzm oraya dedi, baktm sakaln tra ediyordu. eyh Efendi Hazretlerine dedim ki: <Ya Seyyid ! Sakaln tra ettiriyor.> Hemen bana dedi ki: <Nazm Efendi! Oraya Bakma. Gzn ondan evir. Ayp ileyen kiiye bakmak da ayptr. Haram ileyene bakmakta haramdr, ahit olma, bu tarafa bak.> 1065 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 109. 1066 Burkay, Menakb- erefiye, ss. 14, 15. 1067 Kbrs, a.g.e., s. 14. 1068 Ayn eser, s. 11.

206

Kulluk makmndaki bidler, Nazm Efendinin farkl bir ifadesiyle; eytana, nefsine, dnyaya veya hevsna kul olmayandr.1069 1974 ylnda yapt bir sohbetlerinde Nazm Efendi, dnyaya hakikat gzyle bakann dnyaya kul olmayacan, dnyann hizmetinde koann, Allah(cc)n hizmetinde memur olamayacan ifade etmitir. eyh Nazm bu ifadelerini Ey dnya! Benim hizmetimde bulunana, sen hadim ol. Senin hizmetinde koanlar, kendine hadim et.1070 hadisini delil gstererek izah etmitir.1071 Bu hadis-i erifte hizmette bulunmay ve hadim olmay da, Nazm Efendi, kul olmak olarak anlam vermitir. eyh Nazma gre bir kii Allahn kulu (abdullah) deilse; abdu-eytan, abdunnefs, abdud-dnya ya da abdul-hevadr.1072 Bu kavramlarla Nazm Efendi kul olmay, tbi olma ve tbi olduunu honut etme gayreti iinde olma olarak da tanmlamtr. Bu tanma dayanarak kendini yaratan Allah(cc)a ve dolaysyla emirlerine tbi olmayan kul, nefsinin ya da eytann emirlerine tbi olacaktr. Tbi olmay ayn zamanda honut etme ile ilikili anlatan eyh Nazm, kulun Allah honut etmeyen amellerinde nefsi ya da eytan honut edeceini syler. Bu vasflardaki kul, Abdun-nefs veya Abdu-eytan olur.1073 bid, Allah(cc)n mukarreb kullarndandr. nk onlar, yakn ehlidirler. Onlar; lm, kyamet, mahkeme-i kbr gibi olaylar dnya gzyle seyretmi gibidirler. Dolaysyla hayatlarndaki hibir an ve durumu hafife almazlar. Her dam ahiret odakl yaadklar iin, Allah(cc)a sevgili kul olma yolundadrlar. Bu yolda niyetler, amellerden daha nemlidir. nk ok deerli olarak tanmlanm ameller, slih olmayan niyetlerden hsl olduu zaman kul iin kazan deil, hesap ve ceza sebebi olabilir.1074 Bu manalardaki kulluu yaayan kiiyi Erkek ya da Riclullah1075 olarak da tanmlad gibi,1076 vel olarak da tanmlar.1077 Nazm Efendi bu nurla bakan
1069 1070

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 12. Ebu Nuaym, Hilye, 3/196. 1071 Ayn eser, s. 57. 1072 Kbrs, a.g.e., s. 12. 1073 Ayn eser, s. 48. 1074 Ayn eser, ss. 152, 153. 1075 Tafsilatl bilgi iin bkz. lim ve Marifet ile lgili Kavramlar/b.3.Kutub. 1076 Kbrs, ag.e., s. 24.

207

kiiyi baz yerlerde levh-i mahfuzu okuyabilen bid (hakiki kul),1078 baz yerlerde mmin,1079 bazen de irad sahibi mrd1080 olarak tanmlanmtr. Istlahta riclullah; kutub, gavs, evtad, nuceba gibi ztlar olarak da bilinir. bn Arabye gre, alt derecelerden stte doru nceb, nkeb, abdal, evtd, eimme ve kutup eklindedir.1081 Bunlar ierisinde kutub, manev derecesi byk, vel bir kuldur ve lemin ruhu olarak deerlendirilir. Kmil vel olan kutub, kendindeki bu zellikle btn kinatn zerinde, onun mahkmu deil hkimi gibidir. Ancak kutub kendi ihtiyar ile hareket edemez. Zira mutlak bamsz yetki ve g sadece Allah(cc)ndr. Emir leminden halk lemine doru meydana gelen tenezzl olaylar, kutub zerinden cereyan ederek vuku bulur.1082 eyh Nazm- Hakknnin ricl anlay, mstakil bir balkta ele alnmtr.1083 Nazm Efendiye gre kul olma erefiyle eref ve izzet sahibi olan kulun makm ok ycedir. Bu kulun ismi Cenb- Allahn mlk ve melektunda zikrolunur.1084 Bu makmn eref ve yceliine misal olarak, eyh Nazm, Byezd-i Bistmyi vermi ve yle ifade etmitir: Eba Yezid yle derdi. Ya Rabbi! Benim vcudumu bylt, yedi cehennemi dolduracak kadar bylt. Yedi cehennemi benimle doldur. Kullarnn hepsini darya at O gn bekliyorum. Btn millet maherde Allah(cc)n huzurunda hesap vermekten titreyip dururken, o gn ya Eba Yezid dediini iiteyim Habibimin ben. Ya bdi! Hesaba gel dediini iiteyim. Onu iittikten sonra yedi cehennem bana dokunmaz. O zaman yedi cehennemin ierisine beni atarsa, benim kalbimin iinde yedi cehennemi sndrecek ferah var.1085 Istlahta kulluun nemini Eb Al Dakkak, "Kulunu bir gece Mescid-i Harm'dan, evresini mbarek kldmz Mescid-i Aks'ya gtren (Allah) her trl

1077 1078

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 41. Ayn eser, s. 13. 1079 Ayn eser, s. 14. 1080 Ayn eser, s. 12. 1081 bn Arab, el-Futuht, c. 2, ss. 585-601. 1082 Tehnev, Kef, c. 3, ss. 1326-1327. 1083 Bu tezde bkz. lim ve Marifet ile lgili Kavramlar/b.Kutub . 1084 Kbrs, a.g.e., s. 25. 1085 Kbrs, a.g.e., s. 35.

208

eksiklikten

mnezzehtir.1086 dnyada

ayetiyle en

izah

etmitir.

Bu

izaha Bu

gre,

Hz. Hz.

Peygamber(sav)in

erefli

vakti

mirctr.

vakitte,

Peygamber(sav)in kullukla nitelendirilmesi, kulluktan daha erefli bir makamn olmad anlamna gelmektedir. Bundan dolay Dakkaka gre, eer kulluktan daha deerli bir isim olsayd Allah(cc), mirac anlatrken, Peygamberini(sav) onunla isimlendirirdi.1087 Allah(cc)a kulluun zerinde daha erefli bir makm yoktur. nk bu makmdaki kii Nazm Efendi'nin cmleleriyle her daim Buyur ya Rabbi! Ferman senindir, bu memleket senindir, bu memlekette senin hkmn geer bakasnn hkm gemez diyerek bu sylevleri hal ve makm edinendir.1088 Bu makmdaki zat, sana kul olmak izzet olarak yeter. Rabbim olman, eref olarak bana yeter diyendir.1089 nsann kendi hakkna raz olmamas ise kiiyi eref makmndan drr. nk kendi hakkna raz olmamak, hem Rabbin fermanna raz olmamak, hem de hakk olmayan bir eyi elde ederek hakszlk yapmak olur.1090 eyh Nazma gre kul genel olarak demolu manasnda, kullanlmtr. Bununla birlikte insanlar ierisinde yaratl gayesine gre hayatn yaamayan kullar ile, yaayan kullar baz terimler ile birbirinden ayrmtr. Nazm Efendiye gre hayatn varolu gayesine gre yaayan kul, hakiki kul, yani biddir. Hakiki kul, benliini, Allahn iradesinde glge gibi yapmtr. Kul, benlik gsterdii yerde hakiki kulluk vasfn kaybeder. eyh Nazm Efendiye gre insanlardan bir ksm hayra, bir ksm erre ynlendirilmitir. Hakiki kul, bunun nedenini Allah(cc)tan sual edip edepsizlik yapmaz. nk Allah(cc)a krn manas bu edebi gzetmektir. Kul niye dedii anda, ubudiyet hududunun dna km olur. Bu manada hakiki kulun iradesi, Allahn iradesinde kaybolmu kiidir. Hakiki kul olan bid kii, Allah(cc)n nuru ile bakan, levh-i mahfuzu okuyabilen, Allah(cc)a verilen ahid zerine olan, eytana, nefsine, dnyaya veya hevasna kul olmayandr. Kulun bu hallerdeki derecelerine gre mukarreb kullardan olurlar. Onlar, lm, kyamet,
1086 1087

sr: 17/01. Ate, Kurn Ansiklopedisi, c. 21, ss. 391-392. 1088 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 24. 1089 Kbrs, a.g.e., s. 25. 1090 Kbrs, a.g.e., s. 99.

209

mahkeme-i kbra gibi olaylar dnya gzyle seyretmi gibi olduklarndan, yakn ehlidirler. Bunlardan bazlar riclullah ya da vel olarak da tanmlanmtr. Bu makmlardan hangisinde olursa olsun, hakiki kul, kendi hakkna raz olandr. Kulun benliini izale etmesi, kendi iradesini Allahn iradesi nnde yok etmesi fena fillah gibi ileri bir kemal derecesi olarak nemli ve uzun bir seyirdir.

b. MRD: rad kelimesinin ism-i fili olan mrid, Arapada, sapklk karsnda doru yolu gsteren, uyaran, ird eden, vaz eden, t veren, gemiye yol gsteren gibi anlamlara gelmektedir.1091 Allah kime hidayet etmise o, hidayete ermitir. Kimi de saptrsa, sen onu koruyucu bir mrid bulamazsn. ayetinde zikredilmi bu kelime doru yolu gsterecek dost anlamnda tercme edilmektedir.1092 Kurnda zikredilen mrdler, ahiret hayatnda elde edilecek saadete rehberlik ederler.1093 Istlahta mrid, din ve eriat mrdin kalbine yerletiren, kullara Allah(cc), Allah(cc)a da kullar sevdiren kii olarak tanmlanmakla birlikte; eyh, pr, vel ve eren kelimelerinin haiz olduu manalar da ihtiva eder.1094 Bu kavramlar, tasavvuf sisteminin messesesi addedilen tarikat sisteminin temel talarndandr. Bu sistem ierisinde mrid, hekime benzetilmitir. Hekim nasl kendisine bavuran hastay, hastalna ve bnyesinin kuvvetine gre tedavi ederse, mrid de kendisine bavuran kimseleri ayn ekilde tedavi eder. O, bir komutan gibidir. Nefis ve eytan dmanna alan harbte, mrdinin taktik ve stratejilerini belirler.1095
1091

As Efendi, Kamus Tercemesi, c.1, s.1142; Crcani, Tarifat, s. 221; Ebu Fazl Cemaleddin, Lisnul-Arab, Ner Edeb, ran 1405, c. 13, s. 342; Msr, Lisnul-Arab, c. 3, s. 175; Komisyon, Mucemul-vast, c. 1, Drul-dave, Mektebetu-urgud-devliyye, Khire 2004, s. 346. 1092 Kehf: 17/18. 1093 Isfehan, el-Mfredat, s. 196. 1094 Kn, Mucem, s. 172; Tehnev, Kef, c.1, s. 735; Uluda, TTS, s. 263; Cebeciolu Ethem, Hac Bayram Vel ve Tasavvuf Anlay, Semih Ofset, Ankara 1994, s. 289. 1095 Ylmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar., s. 184; Akar, Mustafa, Niyaz-i Msr ve Tasavvuf Anlay, TC Kltr Bakanl Yay., Ankara 1998, s. 279.

210

Nazm Efendinin mrid anlay, stlahtaki bu geni kapsaml mana ile paraleldir. Bunlara ek olarak Kbrs, mrid kavramn, biraz daha amtr. Mesela mrid, Allah(cc)n nuru kendisinde bulunan kiidir.1096 O nur ile levh-i mahfuzu okuyan kiidir. Levh-i Mahfuzda okuduklaryla, kullara yol gsteren kiidir. Her daim elestu hitabn duyan ve yaantsnn her ann o hitaba verdii cevaba layk yaayan kiidir.1097 rda mezun kii olan mrid, ayn zamanda evresindekilere elestu hitabn iittirendir. Mridler ayn zamanda Peygamber(sav)e de tabi olmu kiilerdir.1098 Bu makma gelmeden dierlerini irada koanlar, mrid deillerdir. Nazm Efendi onlar, gaflet iinde karanlkta yaz yazanlara benzeterek, onlarn gr ve okuyularnn yol gstermek iin yetersiz olduunu syler.1099 Nazm Efendinin bu aklamalarla genel erevesini izdii mrd kavram, hususiyetle, mezuniyet ve elest bezmindeki hitab ile ele alnmtr. Mesela mrd, izin verilen anlamna gelen mezun kiidir. rda mezun kii diyebileceimiz mrd, Nazm Efendinin tabiriyle, hem alc hem verici olan yani, kendisine bir hatif balanan kiidir. Evliya ile ilgili bahislerinde eyh Nazm, bu balanty, hatif - rabbani (Rabbn ses/telefon) olarak da tabir etmitir.1100 Nazm Efendinin bu mevzudaki ifadelerine baktmzda, irda

mezuniyetin; hatif-i Rabbn kavramyla bir ba olduu grlr. Bu hatif, Kbrs tarafndan, bazen fena fi-eyh makmnda mridi ile kalben olumu daim ba, bazen de fena fir-rasul makmnda Hz. Peygamber(sav) ile kurulmu kalb ba manasnda kullanlmtr.1101 Istlahta bu makmlar srasyla; fen fi-eyh, fen filrasul ve fen filllah olarak gemektedir. Bu makmlarda mrd, btn varln, fani olduu zatn ahsiyetinde yok eder ve fani olduu zatn stn vasflar, kendi zatnda teekkl eder.1102

1096 1097

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 14. Ayn eser, ss. 12-15. 1098 Ayn eser, s.17. 1099 Ayn eser, ss.12, 13. 1100 Bu tezde bkz. lim ve Marifet ile lgili Kavramlar/b.Veli -Evliy Konusu. 1101 Bu tezde bkz. lim ve Marifet ile lgili Kavramlar/b.Veli -Evliy Konusu. 1102 mam- Birgivi, Tasavvufta Krk Makam, Ter.: Muhlis Akar, Yasin Yay., stanbul 1999; Erbil Muhammed Esad, Mektbt, stanbul 1983, s. 195; Cebeciolu, TTDS., s. 210.

211

eyh Nazma gre fen fi-eyh makmnda bulunan mrde izin, Hz. Peygamber(sav) emriyle eyhinden gelir. Bu makmda mrde vazife verilirse, o, irada yetkili mrd olarak grevine balar. Bu durumu Kbrs yle ifade eder: Mezun olduumuz vakitte biz youz. O ruh onun (eyhinin), o zaman her ey ona ait bu ba kalbten kalbedir. Mrid, kalbine sylenenlerle hitapta bulunandr.1103 Kbrsnin bu anlay Nak gelenei ierinde, Ubeydullah- Ahrar (v. 895/1489)n mrd tanmnda grlmektedir. Bu manada pr, Hz. Resl(sav)in raz olmad eylerden uzak duran, ahlak ve vasflar, nebev sfatlar ile muttasf olan kimsedir. Mrd, Hak Telann tasarruf ve kerametine mazhar olan, kendinden kurtulan ve fiillerinde Hak Telann murad olan kiidir.1104 Mrdi fen fi-eyh makmna hazrlayan ba, stlahta, rabta kavramyla izah edilmektedir. Kelime olarak ra-ba-ta kknden gelen rabta, iki eyi birbirine balayan, rapteden anlamlarna gelmektedir.1105 Tasavvuf stlahnda rabta, mridin kalbini ilh sfatlarla muttasf kmil bir mride balamasn, tefekkr ve muhayyile gcn kullanarak mridiyle birlik halinde olmasn ifade eder.1106 Kbrs bu haldeki mrd iin kendinden deil, mridinin kalbine fsldamasyla konuacan ifade etmitir. Istlahta rabta ile ruhan bir olgunlua erien mrdin, rabtasn mridine yapmas uygun olmaz nk bu halde Allah(cc)a rabta yapmak manasnda olan murakabe tavsiye edilir.1107 Nazm Efendiye gre mezuniyet gafletten kurtulduktan sonra gelir. Gafil kul,
1108

ird iin mezun ve vazifeli olamaz. Bu mezuniyeti, ayn zamanda

peygamber nurdan hisse almak olarak Kbrs yle ifade eder: Senin bilecein budur (gafletten kurtulmak iin her hak sahibine hakkn vermek). Bunu kemaliyle yaptktan sonra, sana izin geldiinde, o zaman bakalarna da yardm etmeye, o
1103 1104

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 58. Cam, Nefehtul-uns (Evliy Menkbeleri), s. 561. 1105 bn Manzr, Lisnul-Arab, c.14, ss. 112-113; Firuzebad, Kamusul-Muhit, s. 667. 1106 Refig el-Acem, Mustalahatut-tasavvufil-slam, Mektebetul-Bnan, Beyrut 1999, s. 379. 1107 Erbil Muhammed Esad, Mektubt, s. 69; Cebeciolu, TTDS, s. 507; Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 230; Gndz rfan, Tasavvuf Bir Terim Olarak Rbta, Tasavvuf lmi ve Akademik Tasavvuf Dergisi, Ankara 2007, say: 19, ss. 23-53. 1108 Gafil kul anlay iin bu tezde bkz. Makamlar ve Seyr Slk ile lgili Kavramlar/j.Gaflet.

212

sende tutuan nurdan onlar da tututurmaa, izn-i Peygamber gelir. Onunla i grrsn. Deilse vazifeni bil.1109 Arapa bir kelime olan gaflet, gafil olma, habersiz bulunma, uyank olmama, farkna varmama hali anlamlarna gelmektedir.1110 Tasavvuf stlahnda gaflet, dnyadaki hadisatn arkasndaki ilah murad, kudreti ve nizam grememe halidir.1111 Gafletten kurtulmu kul, Kbrsnin gaflet anlayyla birlikte dnldnde, dnyann hayal olduu hakikatini idrak eren, yaantsnn her lahzasnda inancnn gerei gibi yaayandr. Farkl bir ifadeyle bu kulun tm hal ve davranlar, Allah(cc) mhede halinde ekillenir.1112 Bu makmdaki kul, Hz. Peygamber(sav)den direkt emir alan ve mezun edilen mriddir diyebiliriz. Istlahta Fena fir-rasul makm olarak ifade ettiimiz mridin iradesi, Hz. Peygamber(sav)in iradesinde yok olmutur ve seyri fen fillah ve bek billah makmlarna doru devam etmektedir.1113 Bununla birlikte kulun elest bezmindeki hitab daima iittii makm, Kbrs, mezuniyet olarak nitelendirmi ve bu anlayn yle ifade etmitir: Sana (kendindeki noksanlar dururken bakalarnn hatalaryla uraan kii) nereden salahiyet verildi? Sen kendi vazifeni bitirdin mi? Sana vazifeni bitirdiine dair nian verildiinde ki; onun alameti ite o, elest birabbikum galu bela hitabdr. itmeye baladn m? Baladysan tamamdr iin. O zaman bak, tekilere de iittir. Deilse sen kendi nefsine ala.1114 Bu ifadelerde de aka grlmektedir ki, misaktaki hitab srekli iitme olarak tarif edilen makm, ayn zamanda mezuniyet telakki edilmekte ve bu durum mridi tasvir etmektedir. Dolaysyla hakik ya da misal olarak getirilen bu rnekten hareketle, miska srekli muhatap olmann bir eit mezuniyet ve irad
1109 1110

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s.17. Firuzebad, Kamsul-muht, s. 1049; Isfehan, el-Mfredat, s. 409. 1111 Cebeciolu, TTDS, s. 222. 1112 Bkz. Makamlar ve Seyru Suluk ile lgili Kavramlar/j.Gaflet Konusu. 1113 Afif, Tasavvuf ve slamda Manev Devrim, ss. 237-256; Herev, Menzils-sirn, ss. 142-143; Hucvir, Keful-mahcb(Hakikat Bilgisi), ss. 308-309; Uluda, TTS, s. 134; Cebeciolu, a.g.e., s. 507, 508. 1114 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 12.

213

vazifesi olduu da grlmektedir. Kbrsnin mezuniyet kelimesiyle belirtii durum, stlahta icazet kelimesi ile kavramlamtr. Belli bir olgunlua erimi mride, terbiye ve irad iin verilen icazete, icazetname denir.1115 Yakn dnem mutasavvflarndan hsan Ouz (v. 1426/1991) mridin icazet ve mutlak hilafete hak kazanmasn, nefsan varlndan tam anlamyla getikten sonra gerekleen, vilayet i kubr olarak tarif etmitir.1116 Mrid mefhumunun ahd-i misak mevzusu ile ele alnmas hususunda, Kbrsnin silsilesinde bulunan, eyh erafeddine (v. 1355/1936) ait biraz daha tafsilatl izah bulunmaktadr. eyh erafeddin, mrid-i kiramn misak gnndeki ahdlerini yle ifade etmitir: Mesela, Hz. Musa(as)ya Ben srail kavmi, Hz. s(as)ya kendi mmeti, vel-hasl hangi kavme mebus olacak ise ve ka kiiye rasul olacak ise gsterdi (yevmul-ezelde). Bu suretle Rasul-i Ekrem Hazretlerine(as) de gsterdi. la yevmil-kyam, sonraki asrlarda mmet-i Muhammedi ird ve hidayet etmek iin Rasullullahn (as) havass- mmetinden mrid-i kiram tayin ve tahsis buyurdu. Her mrde, ka kiiyi davet ve irda memur olunduu bildird i. Bu suretle ahd misak alnd.1117 eyh erafeddinin bu anlay, Kbrsnin veli anlayn gl bir bir ekilde etkilemitir. Mrid kelimesinin eyh, pir vel kavramlaryla ayn manada kullanlmasndan dolay, bu ifadeler Kbrs tarafndan, mrid iin ifade edilmemi olsa bile, bu kavramlar tazammun ettii phesizdir. Yani eyh Nazma gre, mrid-i kmil, mrdann ahd misak gnnden itibaren emanet alandr. Bu anlay, Kbrsnin Hz. Peygamber(sav) anlaynda da mevcuttur. Hz. Peygamber(sav)in emin sfat, yevmul-ezelde Mmin olarak emanet ald mmetini, yevmul-kyamette Mmin olarak ulatrmas anlamna gelmektedir. Dolaysyla 124 bin evliya, Hz. Peygamber(sav)in bu emanetini ve vazifesini paylat sekin ruhaniyetlerdir. Kbrsnin halifeleri de mridlerin bu vazifelerini, Hz. Peygamber(sav)in hayatna benzetmilerdir. Bu manada nasl Hz. Peygamber(sav), hayatn ve dualarn mmetin aff ve kurtuluu iin mmetine
1115 1116

Cebeciolu, a.g.e., s. 296. Ylmaz Sevim, M hsan Ouzun Tasavvuf Anlay, Baslmam Doktora Tezi, Ank. 1995, s. 130 . 1117 Burkay, Menkb- erefiyye, s. 24.

214

adadysa, mridler de mrdlerini huzuru ilahye temiz karmak iin hayatlarn onlara adam kullardr.1118 radn misak ile birlikte deerlendirildii bu yaklam, Shreverd (v. 632/1234) madd ve manev doum anlayyla birlikte ele almtr. Bu anlaya gre, elest bezmindeki suale bel diyen zerreler, tekrar Hz. demin slbne kondular. Bu tohumlardan bazlar, babalarnn sulbnde tanarak, zrriyetini devam ettiriyor; bazlar da, konmayarak, nesli kesiliyor. Mrd-i kmiller de, manev evlatlarna, manev ilim ve halleri intikal ettirmektedirler. Bu ilimler ile mrid, gzn melekt lemine aarak, manev bir dou yaar. Hz. Peygamber(sav)in kyamete kadar devam edecek manev neslini devam ettiren silsile de kyamete kadar devam edecektir.1119 Nazm Efendiye gre mrid de, sahabenin(ra) Hz. Peygamber(sav)e tab olduu gibi, eyhine tab olarak, nefsini tezkiye etmitir. Mrid, seyru sulkunu tamamlayp, nefsindeki hastalklar tedavi etmi kiidir. Dolaysyla kendi hastalklarn tedavi esnasnda tand devalar, dier hastalar iyiletirmek iin tavsiye edebilecek kabiliyetedir.1120 eyh erafeddin bu kabiliyetin neleri ihtiva edeceini saym ve bunlar mrid olmann gerei olarak beyan etmitir. Bu manada kendisine emanet edilmi mrdann saysn, dertlerini, hastalklarn ve ird yollarn bilmeyen onlar grecek basireti olmayan kul, mrid olamaz ve misk ahdinin muktezas ile hareket edemez.1121 Hasta ve doktor misali zerinden bu konuyu anlatan Gazal, doktorun uygulayaca tedavide, hastasn tanma kabiliyetini de ele almtr. Yani beden hastalklarda, hastala gre tedavinin deitii gibi, mrdlerin kalblerini tedavi edecek olan mrid de herkesin nabzna, miza ve bnyesine, hastalnn cinsine gre tedavi cihetine gider. yet eyh, mrdlerin hepsine ayn t ve tavsiyede bulunursa, oklarn helk eder ve kalblerini ldrr. Mesel; mrd, eriatn
1118

www.sufilive.com, 010909-msh-london-priority-know-ur-shaykh-is-looking-at-you; Grntl sohbet video arivimizde mevcuttur. 1119 Shreverdi, Avarif(Hakikat Bilgisi), ss. 103-112. 1120 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 18. 1121 Burkay, Menkb- erefiyye, s. 26.

215

hududunu bilmeyen ve bu yola yeni slk eden cahil bir kimse ise mrid, nce abdest, gusul ve namaz gibi zahiri ibadetleri retir.1122 eyh Nazma gre, bu devrin insanlar iin ird vazifesi, korkutmaktan ziyade mjdelemek ile yaplmaldr. nsanlarn Allah(cc)tan, Kurn- Kermden, Hz. Peygamber(sav)den ve slamdan kan, yabani atlarn kana benzeten Kbrs, onlar kamyla, yani korkutmakla, geri dndrlmeyeceklerini, temsilen ifade etmitir. Bu temsile gre mridin mjdelemesi, yabani atlara eker vermek suretiyle, hakikate cezbetmeye ve sevk etmeye benzer. Kam, atn stne binilince vurulur.1123 Nazm Efendiye gre mrd, yakutun dier talara gre deeri nisbetinde, insanlara gre deerlidir. Bu yzden eine nadir rastlanan mcevherlerin arand gibi aranmalar ve bulunmalar gerektiini, eyh Nazm, yle ifade eder: te onlar (mridleri) araynz. O hemen hazr bulunmaz, aranmadan meydana kmaz. Kolay bulunan ey ucuz olur, bele olur. akl tan bele topla, amma yakut, zmrt, elmas, yle kolay ele gemez. Kolay ele gemedikleri iin pahaldr zaten. tekiler ok bulunduu iin hemen ayann ucuyla tepip geersin. Kymetsiz bir ey diyerekten kimse cebine alp koymaz.1124 Mevlan, mdin, dier kullara stnln; kadir gecesinin, dier gnlere stnl misali zerinden anlatrken, mridin de aranmas ve bulunmas gerektiini yle ifade etmitir: Hak gecelerde gizlenen Kadir gecesi gibidir; ta ki can, her bir geceyi imtihan edip Onu bulabilsin diye... Ey delikanl, her gece Kadir gecesi deildir ama btn geceler de ondan hli deildir. Hrka giyenler arasnda da bir Hak fakiri vardr (sana den onu arayp bulmandr). Onun hak olduu sence anlald m ona yap!1125
1122 1123

Gazal, hy, c.3, ss. 59-61. www.saltanattv.org/Ariv/Audio/EdepBuKapda(1986); Ses dosyas, arivimizde mevcuttur. 1124 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 15. 1125 Mevlan, Mesnev, c. 2, b. 2933-7.

216

Velayet bahsinde incelendii zere evliyalar, Hz. Peygamber(sav)in yardmclar olarak, grevlerini ve mesul olacaklar mrdlerini yevmul-ezelde emanet almlardr. Dolaysyla aranp bulunmas tavsiye edilen mridler, mrdlerini yevmul-ezelde bulmulardr. Nazm Efendi bu grn, bir h- Nakbend menkbesi1126 zerinden izah ederek, hakikatte mrdin mrdini bulduunu ifade etmitir.1127 Kueyr mrdin mrdi tarafndan bulunmas mevzunu, mrdin murd oluuyla aklamakta ve yle ifade etmektedir: Her hakiki mrid ayn zamanda murddr. nk Allah Tel onu irade etmeseydi mrid olamazd. Zira Allah Telnn irade etmedii hibir ey olmaz. Her murd mriddir. nk Hakk Shaneh ve Tel onu hususi bir ekilde irade edince, onu mrid olmaya muvaffak klar. Durum bu olmakla beraber, sfiler mrid ile murd arasnda fark grmlerdir.1128 Kelbzye gre mrd, aslnda seyru slka istendii iin murddr.1129 Zira Allah istemedike kii mrd olma arzusu duymaz. nk mrd, Allah(cc)n istemedii eyi nefsi iin murad etmez.1130 Nakbendilikte, mrdin mridine duyduu muhabbet de, bu adan ele alnmtr. Yani muhabbet, Allah(cc)tan kullarna, Hz. Peygamber(sav)den mridlere, onlardan da mrdlerine akar. Mrdden mrde bu muhabbetin aktarlmas, keramet ve/veya tasarruf kavramlaryla da ele alnmtr. h- Nakbendin bir mecliste, Eer yenimi hareket ettirirsem, Byk kk btn Buharallar benim akm ve hayranm olur, evini, barkn, dkknn brakp ardma der dedikten sonra ellini sallayp, yeninin iine ektii nakledilmitir. Bu menkbeyi nakleden dkkn sahibi, o anda yaadklarn yle ifade etmitir: O anda benim bakm yenlerin ucuna takld. Ben de bir acayip hal vaki oldu. Kendimden getim. Dkknn iine dmm. Uzun

1126

Nazm Efendi menkbeyi yle nakletmitir: Mrdleri elhamdu lillah sizi (ah- Nakbend) bulduk ya seyidi demiler. Hazret o vakit bir perde yapt, kendisini kaybett i. Onlar nerededir diyerekten oraya buraya koup aramaya baladlar. Sonra zahir oldu, dediki, ben buradaym. Siz mi beni buldunuz yoksa ben mi sizi buldum. Beni buldunuzsa niye burada bulamadnz? Bkz. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 139. 1127 Kbrs, a.g.e., s. 139. 1128 Kueyr, er-Risle, s. 238. 1129 Kelabz, Taarruf, ss. 158-159. 1130 Hucvir, Keful-mahcb(Hakikat Bilgisi), s. 173.

217

bir zaman sonra kendime geldim. Hz. Hoca (Nakibend)nn muhabbet saltanat btn vcudumu kaplam buldum. Evi ve dkknm braktm.1131 Mridi tanmlamann bir dier vechi ise, mridin nazryla ve onun tarafyla olur. Nazm Efendiye gre mrd, ne kadar ok ey bilirse bilsin, mride ihtiyac vardr. Maneviyat yolunda ricalin yetimesi iin, o yolda yetimi ve yolu bilen bir mride ihtiya duyulduunu yle ifade eder: Bir bina kurulaca vakitte veyahut bir motorun monte edilecei vakitte veyahut bir saati yerli yerinde yerletireceini ustas bilir. Gelii gzel korsa, o radyolar teypler bozulur. Bana getirse ben ne bilirim, ben onu altrmay bilmem. Nerede kald ki bozulduu vakitte onu tamir edebilelim, deil mi?1132 eyh Nazm bu grn, din iin peygamberlerin gnderilmesine istinat ederek izah etmi ve Hakka giden yolda delilsiz gidilebilseydi, Cenab- Allah peygamber gndermezdi1133 demitir. Peygamberlerden baka insanlar irad edecek zatlarn olmadn dnen kiilere kar sufler, O inanan kimse dedi ki: Ey Kavmim! Bana uyun ki sizi doru yola ileteyim.1134 ayetini savunmulardr. Bu ayette doru yola iletecek kii (mrd), peygamber olmayan ve inanan Mmin kimse olarak bildirilmitir. rada yetkili mrdlerin Kurndaki deliline de bu rnek verilmi ve mridin gereklilii savunulmutur.1135 Mrdin mride olan ihtiyacn, kitaplarn ikame etmeyecei, bu mevzudaki dier husustur. Nazm Efendiye gre hakikat talibi olan mrid, bu yolculuunda yolunu kitap rehberliinde bulamaz. Kbrs bu anlayn, zamannn byk muhaddislerinden olan mm- Nevev Hazretlerine (v. 677/1278) hac yolculuunda rehberlik yapan, dokuz yandaki ocuu misal getirerek izah etmitir. Bu mi salde iaret edilen nokta, Mensk- Hacc kitabn yazacak kadar lim olmasna ramen Hacca gittiinde, dokuz yandaki bir rehberin, mm- Nevevyi dzeltmesidir.
1131 1132

Cam, Nefehtul-uns, ss. 422-424. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 59. 1133 Ayn eser, s. 64. 1134 Mminn: 23/38. 1135 Geylan Abdlkdir, el-Fethur-Rabbni vel-feyzur-Rahmani, Haz: Yaman Arkan, Uyan Yay., stanbul 1985, s. 462.

218

mm- Nevev Hazretleri ocua hccetini sorduunda ocuk, Nevevnin kendi kitabndan delil getirmitir. eyh Nazm bu misal zerinden, ird iin nazar ve lisan ilimlerin yetersiz kaldn, mridin tatbiki ve kalb ilimlere aynel-yakn ve hakkel-yakn mertebelerinde vakf olmas gerektiini yle ifade eder: O kitab kendisi yazd halde, yerinde tatbikatn grmedii iin dokuz yandaki ocuk onu ilzam etmi. Bundan ne mana alacaz? Yalnz kitap okumakla kimse delil olamaz. O, imam olduu halde orada ard, dokuz yandaki delile muhta oldu. Sen istersen allame-i cihan ol, btn Kurn- Kermi tefsirleriyle beraber ezber et, btn Ehadisi Nebevyyenin hepsini i, drt mezhebin imamnn btn ahkmn ezberinde tut lla o yolu yryp gemi, varm olan kimselerin elinden tutmaya sen mecbursun. Deilsen olduun yerde kalrsn.1136 Bu noktada Kurn ve hadis nda hayatn ekillendiren bir mminin, mridi olmadan, manevi tekml olup olmayaca sz konusu olmaktadr. Mridin lzumuna fazla vurgu yapld ve intisb olmadan hibir ilerleme olmayacann savunulduu bir dnemde, Yakbu erh (v. 851/1447), bu gre kar kmtr. Bugn sizin iin dininizi tamamladm1137 yetini delil gstererek, Kurn ve snnet ile amel ettikten sonra bir eyhe intisap etmenin gerekli olmadn savunan Yakb- erhi, bu grn o dnem Bahauddin Nakbede arz etmi ve onun tarafndan da beenilip, tasdik edilmitir.1138 Bu hakikati de gz nne aldmzda, mridin hakikat yolundaki talebi, iradesi ve muhabbetinin iddeti mridin gerekliliini belirleyici bir etken olarak karmza kmaktadr. Farkl bir ifadeyle Mmin, kendisini cehennem azabndan koruyacak ve cennet nimetlerinin ilk katmanlarna tayacak bir dzeyde taleb ile mrid olduunda; slamn temel iarlarn anlatan kitaplar, bunlarn retildii medreseler ve rahleler, bu meclislerdeki vizler ve imamlar, cz bir mrid vazifesine ikame edilebilir diyebiliriz. Bununla birlikte ak- ilah ve Allah(cc)n cemalinin taleb edildii dzeyde bir mrd olunduunda ise, Kbrsnin ifade ettii gibi, mridlerin rehberlii zaruri olmaktadr. Bunlardan ilki mridin lugav manasn karlarken,

1136 1137

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss. 15-16. Mide: 5/3. 1138 Tosun, Bahauddin, s. 298.

219

ikincisi stlahtaki manasn karlamaktadr. Dolaysyla Kbrsnin bahsettii zorunluluk, ikincisi iin olduu grlmektedir. Ulalan bu dnceden hareketle, Kbrsye gre, halk iinde mridlere ikame edilen vaiz ve imamlarn, mridden fark ehemmiyet arz etmektedir. eyh Nazma gre tasavvuf terbiyesiyle icazet almayan kiinin mrid olarak telakki edilmedii aikrdr. Ancak sz konusu viz ya da hocalarn mridlik iddiasnda bulunmas durumunda, mid-i sdk ile mrid-i kezzabn temeyyz edilmesi gerekir. Kbrsnin mrid tasvirinin dnda kalanlar bu temyizde bir gstergedir. Mesela mrid, elest bezmindeki misak daima hatrlamas ve hatrlatmas gerekmektedir. eyh erafeddin, bu misak tanmadan ird vazifesini stlenenleri, yol kesici olarak tanmlamaktadr. Abdulhlik- Gucduvan (v. 616/1220) tarafndan kullanldn ifade ettii yol kesicilii, u ekilde izah etmitir: O mrid-i kzib, mmet-i Muhammed(sav)in hidayet yolunu kesen, yol kesicidir. Kendi mrid-i hakikisine tesadf ve mlakat ettii takdirde, hidayete ve saadete nail olacak kimseyi alkoyarak hakiki saadetten mahrum kalmasna sebep olur. Bylece yol kesici olur.1139 Bununla birlikte hakiki mrid ile yol kesici mridin temeyyz edilmesindeki art ve alametleri, eyh erafeddin-i Dastan be letif zerinden izah etmitir. Bu izaha gre mrid, zemmedilen tm kt ahlaktan kalbini temizledii iin kalb letifi zkirdir. Dolaysyla onun, tm mahlkatn tesbihtna ve takdistna vakf olmas gerekir. Srr letifi zkir olan mrid, mmi bile olsa, tm Kurn ayetlerini en aa er mana ile tefsir edebilecek ilme ve namazn hakikatlerine vakf olmas gerekir. Srrus-srr zkir olan mrid, arzu ettii lahzada tm meayhn ervahn davet ederek grebilir. Bu makmdaki mrd, tm kabir ehlinin ahval-i berzahiyyelerine vakf olabilir. Ahfas zikir halinde olan mrid, istedii zaman Hz. Peygamber ile sohbet ve mlakat edebilir, Melaike ile lfet edebilir ve hatif-i Rabbaniye muhatab olabilir. Ahfaul-Ahfa makmndaki mrid, daimi suretle Hz. Peygamberin huzurunda, hicapsz bulunur. Levh -i Mahfuza, bir hardal tanesi kadar dahi olsa, muttali olur.1140

1139 1140

Burkay, Menkb- erefiyye, s. 28. Ayn eser, ss. 32-35.

220

eyh Nazm- Kbrsnin yapt bu tevcih, onun irad anlayna dayanmaktadr. Nazm Efendiye atfen yazlan bir eserde ird; Evlere kaplarndan girin1141 ayetinin tefsiriyle izah edilmitir. Hakka ulatran yoldaki uygun usulle yaklamay temsil eden kaplar, Hz. Peygamber(sav) ve mrdler olarak tefsir edilmitir. Onlarn gayesi Allah(cc) olduu iin kendilerine tbi olanlar, maksutlarna vasl ederler.1142 Dolaysyla Nazm Efendiye gre mridin bulunmas, seyru sulkun balad andr. Bununla birlikte Kbrsnin beyan ettii hatifur-Rabbn, mridliin ileri makmlarnda bir ba olarak ifade edilmitir. Dolaysyla, Kbrsnin mrid telkkisi, szlk anlam olarak hibir zaman kabul edilmemi, tasavvuf stlahnn en temel kavramlarndan biri olarak ele alnm ve onun haricindeki manalar da kullanlmamtr. Hakikat yolcusu bir Mminin, olgunlama srecinde mrid ve/veya kitabn rehberliini bir misal zerinden izah eden mm- Kueyri, bir bakma bu mevzunun stlahtaki izgisini belirlemitir: Bir bakas tarafndan dikilmeksizin kendiliinden yetien aa, yapraklansa bile meyve vermez. Nefes nefese ve tedrici bir surette tarikatn adbn retecek bir stada sahip olmayan mrdin durumu da byledir. Bu durumda olan mrd, hev ve hevesine tapar, baka bir kurtulu yolu bulmaz.1143 Kbrsnin stlahtaki manasyla ele ald mrid anlay, iradda mridi grmenin nemi hususunda da grlmektedir. Nazm Efendi, bu husussu, Hz. Peygamber(sav)i grerek tbi olan ashab misaliyle izah etmitir. Yani ashab dier Mslmanlardan farkl olarak temeyyz ettiren ey, Hz. Peygamber(sav)i grmeleridir. Nazm Efendiye gre, Hz. Peygamber(sav)e varis evliya ve mridler, kyamet gnne kadar insanlara rehber olacaklardr.1144 Onlar arayp bulan ve onlara tabi olanlar, Sahabe-i Kiramn Peygamber Efendimize(sav) tabi olduu gibi mertib

1141 1142

Bakara: 2/189. Mirahmadi, Sufi Meditation, s. 41. 1143 Kueyr, er-Risale, ss. 483-484; Ylmaz, Tasavvuf ve Tarkatlar, s. 317. 1144 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 17.

221

kateder, yol alrlar. Tabi olmayanlar ise mm- Nevevnin arp kald gibi kalrlar.1145 Istlahta mridin nemi farkl alardan ifade edilmitir. Mesel Mevlan Celaleddin-i Rum (v. 671/1273), mrdin kiisel geliim srecinde, eyhin nemini, u dizelerle ifade etmitir: Dikkat et de bak! Bizim bu aklmz, hibir sanat, usta olmadka renebiliyor mu? Hile kl krk yarar ama usta olmadka hibir sanat elde edemez! Mezar kazmak, en baya bir sanat... dnceden, dzenden, fikirden doacak deil ya! Fakat Kabilde bu anlay olsayd Hbili ba stnde tar myd? Ben bu ly, bu kana, topraa karm ly ne yapaym, nasl yok edeyim der miydi? Bir de grd ki bir karga, l bir kargay azna alm, hemen geldi...1146 Hakiki mridin tanmlanmasndan sonraki husus, onlarn mertebelerine gre tasnifidir. eyh Nazm- Kbrsnin tasnifi, iki kavram arasnda derecelenmitir. Birisi mrid, dieri mrid-i kmil olan bu iki kavram arasnda srasyla; mrid-i teberrk, mrid-i tezkiye, mrid-i tasfiye ve mrid-i terbiye gibi kavramlar manevi mertebelere delalet etmektedir.1147 Istlahta mridin ulat manev makm ve kemlat derecelerine gre tanmlanan, bir mrid-i kmil kavram vardr. Erefolu Rumye (v. 889/1484) gre mrid-i kmil, sahih bir silsileye dayanan, ilim, amel ve tasarruf sahibi kiidir. Yanna gelenlerin mklleri zlr. Bu yzden baklar Allah(cc)n nuru, tutular Allah(cc)n yed-i kudretiyle olur. Bylelikle Allah(cc) mrdlerine, mrdlerini de Allah(cc)a sevdirir.1148

1145 1146

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 17. Mevlan, Mesnev, c. 4, b. 1298-1304. 1147 Hakkni, Ebediyete Davet, s. 186. 1148 Kara, Mustafa, Erefolu Rum, TDV yay., Ank. 1995, ss. 167-168.

222

Nazm Efendiye gre bir mrdin kemali, onun kendi lisan ile konuacak zatlar yetitirmesiyle llr. Farkl bir ifadeyle, kendinden sonra kendi lisanndan konuacak birisi olmayan mrd, vefatnda dahi noksandr. Nitekim mrid-i kmil, ibtida kemalt mertebelerinin tamamn kat etmitir. Bu kemal derecesine varm bir mrd, Kbrsnin ifadesiyle, ta bile kendi lisanndan konuturan kiidir.1149 Nazm Efendinin ifade ettii bu noksanlk, hi phesiz, velayet mertebelerindeki bir noksanlktr. Zira itikad veya amel noksanla haiz bir kulun, eyh Nazmn terminolojisinde mrd olarak tanmlanmad bilinmektedir. Bu manada Sadreddin-i Konev (v. 673/1274)ye gre mrd-i kmil, dier mridlerin tasarrufunda olmayan bir mertebeye ulamtr. Bu mertebede, diledii kimseyi kemle erdirebilir. Mrid mertebesindeki marifet, ilahi isim ve sfatlarn bazlarn idrak edebilecek dzeydeyken; mrd-i kmil mertebesindeki marifet, ilahi isim ve sfatlarn btn idrak edebilecek dzeydedir. Farkl bir ifadeyle mrd, hallerinin pek ounda kendisine hkim olan, kendisini gren ve huzur halini yaayandr. Mrid-i kmil ise, bu hal ve makmlardan hibirinin kendisini snrlamad, ekmellik makmna ulam mriddir.1150 Bununla birlikte eyh Nazma gre mrid-i kmil, tm mrdlerin manev tekmln murakabe edebilecek yetide olmaldr. Bu yzden mrdlerinin manev ilerleyilerinin gerisinde kalan mridler, mridlerini mrid-i kmile ynlendirmesi gerekmektedir. nk mrdinin hangi sratle seyrettiini, yani ne kadar zikirle yrdn bilmeyen mrid, mrdinin tekml hususunda kifayetsiz kalr ki onlar iradda noksandrlar.1151 Nazm Efendiye gre mridlerin bir dier tasnifi ise, mrdlerini keml derecelerine vasl etmedeki tasarruflarna gre yaplmtr. Hakka giden yolda mridlerin tasarruflar, kulland vastalara gre eitlenmektedir. eyh Nazm, bu durumu bir tebih zerinden ifade eder. Buna gre baz mridler yol bilir, yalnz bindirecek vastas olmad iin yrtr. Baz mridler yolu atyla alr, bazlarnn
1149 1150

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 120. Konev, Tasavvuf Metafizii, s. 140. 1151 el-Hakkn, Ebediyete Davet, s. 186.

223

da mrdlerini tadklar traktrleri vardr. Kimilerinin treni, kimilerinin de ua vardr.1152 Bu mevzuda Shreverd (v. 632/1234)nin grleri, Kbrsnin dncelerini besleyen tasavvuf terminolojisinden bir misaldir. Shreverdye gre mridler, mrdin terbiyesinde kendine has metotlar kullanabilir. Her insann durumunun farkl olmasndan hareketle Shreverd, her mrdin ihtiya ve kabiliyetine gre ayr ayr ird usul seebileceini, (Raslm!) Sen, Rabbinin yoluna hikmet ve gzel tle ar ve onlarla en gzel ekilde mcadele et! Rabbin, Kendi yolundan sapanlar en iyi bilendir ve O, hidyete erenleri de ok iyi bilir.1153 ayetine istinaden savunmutur. Bu manada hikmetle davet, sadece nasihatla deil, mrdin zahiri kabiliyetlerine ve batn hallerine gre faydal olan emretmektir.1154 Bu irad metodlar, mridin mridine olan muamelatna gre de tasnif edilebilir. Bu muamelat belirleyen durum, Mevlana Celaleddin-i Rumye gre, mrdin tedavi edilecek manevi hastalna gre eitlenmektedir. Mrdin tedavi ettii bu hastalk derin ise, mrdin can yanar ve mridinden honutsuz olur; yzeysel ise mrd tedavinin acsn dahi duymaz. Mevlan, bu durumdaki mrde yle nasihat etmitir: Bir zaman olur, onun ltuf dalgalar, sana kanat kesilir; bir an gelir, kahr atei seni tar, gtrr! Kahrn, ltfunun zdd sayma pek... tesir bakmndan ikisinin de birliini gr! Bir zaman seni toprak gibi yeertir... bir zaman seni sevgilinin havasyla doldurur, iirir! Arifin bedenine cemad vasfn verir de orada neeli gller, nesrinler bitirir! Fakat bunlar o grr, bakas deil... ii temizden bakas, cennetin kokusunu alamaz!1155

1152 1153

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 60. Nahl: 16/125. 1154 Shreverd, a.g.e., ss. 124-125. 1155 Mevlan, a.g.e., c. 4, b. 545-549.

224

Nazm

Efendiye

gre

ird

makmnda

bulunan

eyh,

Hz.

Peygamber(sav)in zellii olan rfk ile muamele etmesi gerekir. eyh Nazmn mrdleriyle ve dier insanlarla olan muamelelerinde gzlemlediimiz rfk zellii bir antropolojik almada yle ifade edilmitir: Genel olarak eyh Nazmn cana yakn ve sevimli bir kiilie sahip olduu sylenebilir. Hemen her zaman neelidir, akalamay sever, her zaman cebinde evresinde doluan ocuklara vermek zere eker bulundurur ve her eyden nemlisi, mizah duygusuna sahiptir Dahas eyh Nazm, sokak serserilerinden, uyuturucu kullananlara ve punkulara kadar her tr insanla konumaktan kanmaz1156. Nazm Efendinin bu hali, baz mrdleri tarafndan Tebessm sadakadr.1157 hadis-i erifiyle ilgili yorumlansa da,1158 bize gre kabz ve bast hallerinin nasl anlald ile de ilgilidir. nk Nazm Efendiye gre memnuniyetsizlik ifadesi olan kabz hali ve onun ehrelerdeki yansmalar, Allah(cc)n raz olmad bir haldir.1159 eyh Nazm- Kbrsnin tanmlamasn yapmadan beyan ettii; mrid-i teberrk, mrid-i tezkiye, mrid-i tasfiye ve mrid-i terbiye kavramlar hakknda,1160 eyh erafeddine ait izahat mevcuttur. Sz konusu izaha gre bu kavramlar, mrdlerin kemal mertebelerine anlam kazanmtr. Mesel mrid-i teberrk olan zat; be bin lafza-i celli ve be bin salavat- erifeyi telkin ve tavsiyeye mezun olmaldr. Bu zat 24 saat ierisinde 24 bin lafza-i celli ve be bin salavat- erifeyi ifaya muktedir ve mdavim olmaldr. Mrid-i tezkiye olan zat, drt mezhebin menhiyatndan saknmas gerekmektedir. Ayrca etbsn ve mrdann, nefsin ve eytann hilelerinden muhafaza etmeye muktedir olmaldr. 24 binden 70 bine kadar zikr telkin etmeye mezun olmaldr. Mrid-i tasfiye olan zat, tm kinat ve melekt iinde kaybolmu olsa dahi, bunlara nazar ve iltifat olmamas gerekmektedir. eyh erafeddine gre bu zat, bir saat zarfnda 700 bin adet zikre tayy-i lisan ile muvaffak olmaldr. Mrid-i terbiye, mridin en yksek mertebesidir. Bu zat mctehid-i mutlak mertebesine ermitir. Be adet irada mezun

1156 1157

Atay, Batda bir Nak Cemaati, ss. 81, 82. Tirmz, Birr, 36. 1158 Atay, a.g.e., s. 82. 1159 Bu tezde bkz. Makamlar ve Seyr u Slk ile lgili Kavramlar/h.Kabz ve Bast Hali . 1160 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 60.

225

olmaldr. Bir saat zarfnda 24 bin mridi can ekimekte dahi olsa, hepsinin imdadna ayn anda yetimesi gerekmektedir.1161 Nazm Efendinin genel tasavvuf anlay ierisinde telakki edilen mrd tanmn, birbiriyle ilintili bir ekilde yle yapabiliriz. Mrd, nefsindeki hastalklar tedavi edip nefis tezkiyesini tamamlayan, Allah(cc)n nuru kendisinde bulunan, O nur ile levh-i mahfuzu okuyan, bu okumalarla insanlara yol gsteren kiidir. Her daim elestu hitabn duyan ve o ahde sdk yaayan mrd, irda icazetli manasndaki mezun kiidir. Mridler ayn zamanda Peygamber(sav)e de tabi olmu kiilerdir. 124 bin evliya, Hz. Peygamber(sav)in misak gn yklendii emaneti paylat sekin ruhaniyetlerdir. Mridlerin mrid-i kmil olma yolundaki mertebelerine gre srasyla; mrid-i teberrk, mrid-i tezkiye, mrid-i tasfiye ve mrid-i terbiye gibi tasnifleri vardr.

c. MRD: Mrd, istemek, irade etmek, yaklamak gibi anlamlara gelmektedir.1162 Her ne kadar Kuran- kerimde mrd kelimesi gemiyorsa da kelime kk olan e-ra-de, muhtelif yerlerde istemek, irade etmek anlamnda kullanlmtr.1163 Tasavvuf stlahnda mrd, nazar ve iradesini srf Allaha ynelten kii demektir.1164 Farkl bir ifadeyle mrd, hidayet nuruyla kendi kusurlarnn farkna varp kemle ulama arzusunda olan ve bu olgunluk eitimini verecek bir mride balanan kii iin kullanlr. Mrd ismi tayan kii, bir an bile Allah(cc)tan

1161 1162

Burkay, Menkb- erefiyye, ss. 40-43. Asm Efendi, Kamus Tercmesi, Bahriye Yay., stanbul 1852, s. 22; Komisyon, Mucemul-vast, c. 2, s. 381; bn Manzr, Lisnul-Arab, c.5, s. 368. 1163 Hd: 11/34, Tevbe: 9/107, Enbiy: 21/17. 1164 Zub, Memduh, Mucemus-sufiyye, Drul-Cebel, Khire 2004, s. 376; ergav Hasan, Mucemulfaz es-sufiyye, Messesetul-muhtar, Khire 1987, s. 248.

226

bakasna ynelmeyen kii anlamna da gelmektedir. radesi Allah(cc)n iradesiyle tecerrd ettii iin onun, her iki cihanda da Allah(cc)tan baka murad yoktur.1165 Nazm Efendinin mrd tanm, stlahtaki mrd anlayndan farkl deildir. Kbrsnin mrd anlayndan hareketle, bu tanm yle yapabiliriz. Mrd, nefsini tezkiye etmek isteyen, maneviyattan gelecek nuran feyze ve ilme ihtiya duyan, acziyetini bilip medet isteyen, imdat taleb edendir.1166 Mrd, Allah(cc)n nuruna ihtiya duyan, onu taleb eden olduu iin, nur sahiplerine tbi ve teslim olandr.1167 Nazm Efendiye gre mrd iin grerek rehber edinme onun yaknini artrr. Mrd, sahip olduu kitab, soyut ve lisan bilgileri, mrdi vesilesiyle, tatbik ve kalb ilme tebdil eder. Kbrs bu durumu Kurn misali zerinden izah eder. Bu misale gre, Muhammed mmeti iinde, Kurn- Kerimi okuyarak slam dinini yaayan Mslmanlar ile Kurn- Kermi (Hz. Peygamberi) grerek Sahabe olanlarn fark irada grmenin nemi iin kullanr.1168 Sufler ierisinde bu gr, Sahabe-i Kirmn, veys-i Karan ile mukayesesi eklinde de savunulmutur. Bu adan bakldnda veys-i Karan, Hz. Peygamber(sav)i madden hi grmedii halde, Onun batnndan manev feyz aldysa da, Onun sohbetiyle merref olmadndan, sahabe derecesinden aada ve tabin cmlesinden olmutur.1169 Farkl bir ifadeyle mrdin, mridini sureten grmesi, mrid ihtiyacn izale etmez aksine, mrdin tekml iin, mridinin sohbetinde bulunmas ve onun madd nazarlarndan feyz almas gerekmektedir. Nazm Efendinin grerek tbi olma hususundaki gr, Hakkniyye ierisindeki mrdler tarafndan da ileri srlmektedir. Londral mrdlere gre, slamn z bilgisine ancak tarikat disiplini ierisinde ve mrd-mrd ilikisiyle

1165

Tehnev, Kef, c. 1, s. 132; Crcan, Tarifat, s. 221; Kelbz, et-Taarruf, ss. 158-159; Cebeciolu, TTDS, s. 526; Uluda, TTS, s. 263. 1166 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss. 15-16. 1167 Ayn eser s. 64; Ayrca bu tezde bkz. Makamlar ve Seyru Slk ile lgili Kavramlae/c.Mrd. 1168 Kbrs, a.g.e., s. 62. 1169 Ramazanolu Sam, Mushabe, c. 6, stanbul 1985, s. 124; Tuygun, nal, Pr-i Sami Hazretleri Hayat ve Sohbetleri, Kervan Yay., Erzincan 1997, s. 174.

227

vasl olunur. Bir mrdin eriat bilgisine sahip olmas elzemdir ancak, mrdi maksuduna ulatracak olan ey, er bilgi ve amellere ek olarak mrdin gsterdikleridir.1170 Mrdlere gre slam bilginin z kayna olan eyhin (Kbrsnin) belli bir ortamda sadece bulunmas bile slam bilginin tezahrdr.1171 nternet zerinden, canl olarak paylalan sohbet videolarnn, bu ihtiyac karlayp karlamad, Hakkn mrdleri arasnda net deildir. Son yirmi ylda yaygnlaan bu teknolojiye bal olarak gnlk hayatmza giren bu durumun tasavvuf boyutu, dinamik bir sreten gemektedir. Farkl bir ifadeyle, mridine ait grntleri izleyen bir mrdin, eyhini madden mi yoksa sureten mi grd konusu, bu dnem iin vuzuha kavumam bir mevzudur. Hlidiyye-i Hakkniyye mrdlerinden, eyh Nazma ait videolar ile kifayet edenler olduu kadar, Lefke Tekkesine her frsatta gelerek, ziyerette bulunanlar da olmaktadr. Avrupadaki mrdlerin Tarikat- Hakkniyyede bulunma gayeleri, arnma, nefsin tezkiye edilmesi ve kalbin sevgiyle doldurulmas eklinde genel olarak ifade edilmitir. Mridler taat, ibadet ve zikir vesilesiyle safla ve durulua ulamay hedeflemektedirler. Yani onlara gre ama, kalbi masivdan arndrma ve cilalamadr.1172 Bu gayelere vasl olan eyhe, mrdleri yaknlatran her trl fiil, onlar arnmaya ve safla gtrr. Mrdler, bu anlayla eyhlerine yakn olurlar, rabta kurar, batn ve zahir libaslar ile ona benzemeye alrlar.1173 Nazm Efendiye gre tbi olduklar mridleri makm olarak geen mrdler, mrid-i kmillere havale edilmelidir. Byezid-i Bestamnin 99 eyh deitirdiini misal veren Kbrs, bu konuyu u ifadelerle izah eder: Onun iin mrd-i kmil, mrdin nnde yryen adamdr. Mrdin himmeti eyhi geti mi mrd zapt olmaz, hal tutar ve kendisi hallenmeye balar, kendinden geer, baka lemlere der. O eyhin kuvvetinin yetimediine delalettir. Mrd 10.000 tesbih ekerse buna mukabil eyh 1000 tesbih ekerse mrdler deli olur. Onun iin eyh,
1170 1171

Atay, Batda bir Nak Cemaati, ss. 112-113. Ayn eser, s. 297. 1172 Stjernholm, Nagshbandi-Haqqani, s. 37. 1173 Ayn eser, s. 56.

228

manev kuvvetiyle mrdlerin hangi sratle seyrettiini yani, ne kadar zikirle yrdn bilmesi lazmdr ve de bilir.1174 Nakibendiyye yolunda savunulan bu anlay, emseddin-i Nakibend (v. 1280/1866), yle ifade etmitir: Eer slikte muhabbetullah bundan (fen fi-eyh muhabbetinin, muhabbetullaha dnmek yerine eyhte ifrada dmesi) daha fazla olursa, cezbenin ziyade ifrad dahi zuhur edip, o salike, ryet-i Rasulullah nasib olmayp, meczubu ilah olur. Eer slikte muhabbetullahtan eser bulunmazsa, ktrm olur. Yani gerek letiften, gerekse seyri murakabeden bihaber olur. Meer mrdi kmil ola1175 Mrdin, eyhinin makmna yaklamas ve o makm gemesine izah olabilecek sre, Hakkniyye yaynlar iinde olan ve Nazm Efendi adna yazlan bir eserde yer almaktadr. Bu izaha gre, mrd, eyhine muhabbet duyar. Bu muhabbetten kaynaklanan rabtann devam neticesinde, an maukundaki daim huzur hali balar ki, bu durum zaman ve mekn akn bir birliktelik olarak, huzur halidir. Eserde bu durum makm olarak izah edilmitir. Muhabbet, huzur ve fena olarak ifade edilen bu makmn ncs ise an iradesinin, maukun iradesinde kaybolmas olarak tanmlanmtr. Bu makm, derece ayr ayr tahakkuk eder. Mrid seviyesinde, Peygamber(sav) seviyesinde ve Allah(ac) seviyesindedir. Yani eyhi derecesinde muhabbet, huzur ve fena makmlarn geen mrd (fen fi-eyh), ikinci makm olan Peygamber(sav)de muhabbet, huzur ve fenay (fen fir-rasul) yaadktan sonra, Hakkta bu dereceyi yaar ve fen fillah makmna gelir.1176 Mrdin mrdine olan muhabbetteki neme atfen eyh Abdullah- Dastan, Hakkniyyeyi, tarikat- cezbe veya tarikat- muhabbet olarak nitelendirmitir.1177 Bu muhabbetten tr Hlidiyye-i Hakkniyye, tarikat- rbta

1174 1175

Hakkn, Ebediyete Davet, s. 186. Nakbend, Risale-i Murkabe, s. 28. 1176 Mirahmadi, Sufi Meditation, ss. 20-39. 1177 K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 92.

229

olarak da adlandrlmtr.1178 Futuhtul-Hakkniyye adl eserde, bu iliki muhabbet, cezbe ve nsiyet zerinden izah edilmitir. Buna izaha gre mrd ile mrd arasnda muhabbet olmaz ise, cezbe hsl olmaz. Cezbe olmaz ise nsiyet (ballk) hsl olmaz. nk mrd bu ba sayesinde enniyetinden syrlp eyhinin iradesinde fan olur. Bu durumda mrddeki muhabbet, bir mknats gibi eyhindeki ilah marifetleri ve Rabbn tecellileri kalbinde toplar.1179 mm- Gazal (v. 505/1111), mrd iin bu sreci srasyla, Allah(cc)a duyulan; muhabbet, evk, nsiyet ve rza olarak izah etmitir.1180 Maddi varl bir avu topraktan baka bir ey olmayan insann asl varln, daha parlak ve diri hle getiren muhabbettir. nsann yaradl, ateini aktan alr, dnyay aydnlatmay muhabbetten renir. Muhabbetin asl ise maddi alan meydana getiren unsurlardan, sudan, rzgrdan, ateten ve topraktan deildir.1181 Mrd Allah(cc)tan gayr hereyden ilgisini kesmelidir. Bu yetenei elde etmesi iin, birok manevi egzersizden, ile ve nefs mcadelesinden gemesi arttr.1182 Mrdin, muhabbetten ald kuvvetle, Nakbend yolunda katedecei mertebeleri, lauddn-i Attar (v. 802/1399) yle ifade etmitir: in ba kendinde yrmek (teemml ve tefekkre dalmak) ve kendinden gitmek (kendinden gemek)dir. Bu yolda geerli olan esas budur. Kendinde yrmenin alameti, kendinden gemektir. Kendinden gib olarak Hak Telann huzurunda olmak, ak nisbetinde olur ve ar muhabbetin neticesidir. Bir kimse ne kadar ok aksa, o nisbette kendinden gib olup, sevgilisinin huzurunda bulunur. Mlk ve melekut lemleri talibe rtl olup ona (masivay) unutturursa, fen hasl olur. Slikin kendisi, kendisine perde olunca, fenda fen hasl olur.1183 Her mridin farkl bir tasarruf ve vesileyle mrdini maksuda gtrdn syleyen Kbrs, en kolay vasta ile tayan mridin vastasna geii tavsiye eder.

1178 1179

K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, ss. 74, 75. Ayn eser, s. 92. 1180 Gazal, hy, c. 4, ss. 286-350. 1181 kbl, slam Benliin Yz, ss.35-36. 1182 Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar, ss. 27-29; Sevgi H. Ahmet, Seyyid Burhaneddin Muhakkik-i Tirmiz, Kayseri 1995, ss. 72-73. 1183 Cam, Nefehtul-uns (Evliy Menkbeleri), s. 542.

230

Maksuda en kolay yoldan gtren mrdlere tbi olmakdaki temel ama ilah rzadr. Bu amac unutmadan yolda ilerlemek gerektiini Kbrs yle ifade etmektedir: Onlarn ierisinde; adam atla yrten var. Bazlarnn traktr var, bazlarnn arabas var, bazs tren sahibi, bazs vapur sahibi, bazsnn tayyaresi var. Baz yol gstericiler de elimi tut, gzn yum, a deyip ara bastracak adam da var. Hangisini istersen bul bir tane de, ne yapalm ar ar yol keseriz. Yolda yayan giderken arabal rast gelirse arabalya bin. Yok canm ite bizimki var ya, nasl olsa ayn yolda yryp gidiyoruz Yahu arabal da var. Arabaly bulursan parayla deil ya bu. O yolda sefer Allah rzas iindir. Srcler sizden bir karlk istemem1184 snfndandr.1185 Bu anlay Rum, nsanlarn gzbebei olan insan ara, insanlarn gzbebei olan insan, insanlarn gzbebeini!1186 ifadesiyle belirtmitir. Ancak, bu mevzu ayn zamanda mrdin yolda olmasyla alakaldr. Mrdin mrdine kar edebleri ile de, mrdin yolda olup olmadnn bir gstergesidir. Yoldaki mrdin edebi konusunda bir dsturu eyh Nazm- Hakkn, Duran da, yorulan da bizden deildir. szyle ifade etmitir. Buna gre yorulan, durmaa; duran dervi de gerilemeye, mahkmdur. Nazm Efendinin bu konudaki tavsiyesi, trnak miktar dahi olsa ilerleme ynnde gayrettir. lerlemek iin yorgunluk deil gayret gereklidir. Bu yry yerleri ve gkleri fethedinceye kadar olmaldr.1187 O, gklerde ve yerde ne varsa, hepsini sizin emrinize vermitir. Bunda dnecek bir toplum iin ibretler vardr.1188 ayeti, Hakkniyye ierisinde evliya bahsinde ska telaffuz edilmitir. Nazm Efendiye gre mrdin yoldaki cehdi, bu ayetin kendisinde tahakkuk ettii ana ve sonrasndaki mertebelerine kadar devam etmelidir.1189
1184 1185

Sebe: 34/47. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss. 61-62. 1186 Mevlan, Mesnev, c.2, b. 2225. 1187 Kbrs, a.g.e., s. 91. 1188 Casiye: 88/13. 1189 Kbrs, a.g.e., s. 91.

231

Seyru sulktaki art olarak beyan edilen devamllk ve neticesinde tm mevcudatn kula musahhar klnd mertebe, stlahta, velayet kavramyla mana kazanmtr. Tehnev (v. 1158/1744)ye gre velayet, Hak ile halkta tasarrufta bulunmaktr.1190 Bu makma erimek iin kulun nefsinde fan olmas ve Hakkta bekya ermesi gerekir.1191 Tarikat- Hakkniyye yolunda yaptmz aratrmalarda farkl etnik kken ve ulusa mensup mrdler ile karlatk. Tank olduumuz bu mrdlerden kimileri yeni ihtida etmi, kimileri seyru sulkun banda, kimileri ise bulunduklar lkelerdeki tm mrdlerden sorumlu, eyh Nazma vekillik vazifeleri yklenmilerdir. 2008 ylnda eyh Abdullah- Dastannin amdaki tekkesine yaptmz almalar sresince, Almanyada vazifeli olan bir mrd, tekkedeki tm zikirlerin zakirbalk grevini ifa etmitir. Bu mrid; sakal, kyafet ve sark gibi d grn itibariyle, Nazm Efendinin Osmanl usl kyafet tarzn tercih ettii gzlemlenmitir. Mrdlerin Lefke derghnda da tercih ettikleri kyafet usl genelde ayndr. Bu kyafet genelde, Osmanl usul alvar, gmlek ve geni yelek zerine giyilen eitli renklerde sark olsa da, uzak Asya lkelerinin, Arap ve Afrika lkelerinin yerel kyafetleri de tercih edilmitir. Mrdlerin tamamen zgr tercihleriyle eitlen bu renklerin, lkelere gre yle dald sylenmektedir. ngiliz mrdlerin mavi, Almanlarn mor, Araplarn yeil, Trklerin beyaz, Amerikal ve Afrikal mrdlerin krmz renk sarklar, umumiyetle tercih ettikleri, eyh Nazm tarafndan ifade edilmitir.1192 Btl mrdlerin tekkelerinde ve evlerinde giydikleri bu kyafeti neden tercih ettikleri sorulduunda genelde cevap gelmitir. eyh Nazm hatrlayarak ruhan ve fizik yaknlk kurmak ve berekete nail olmak amacyla giyinenler olduu kadar, slamn en iyi yolunda olmann (Nakibendiyye) verdii gururla, Allahn

1190 1191

Tehnev, Kef, c. 3, ss. 1528-1529. Kn, Istlahtus-sufiyye, s. 79. 1192 Atay, a.g.e., s. 87.

232

vdklerinden olmak iin giyenler de vardr. Baz mrde gre ise bu kyafetler, kendilerini vahhab ve selef gruplardan ayran bir tarzdr.1193 Hlidiyye-i Hakkniyye mrdlerine gre eyh Nazm, Hz.

Peygamber(sav)in bu asrdaki manev mirassdr. eyh Hiamn ifadesiyle, eyh Nazm- Hakkn, Peygamberimiz(sav)in davran ve grgsne sahiptir. Hz. Peygamber(sav)in gc, bu yzylda, onda zuhur etmitir.1194 Londradaki mrdlere gre eyh Nazm, mira ve mehdi gibi hadiselerin manev boyutu hakknda yegne bilgi kaynadr. Ondan baka bu bilgilerin kayna olan evliya yoktur. Onlara gre Kbrs, ruhunu kuatan kafesten kurtulmu bir nr gibi olduundan, mrdleriyle beraber olsa bile yirmi drt saat boyunca ayn anda yerde ruhan olarak hazr olur. eyh Hiamn da ifade ettii bu anlaya gre eyh Nazm- huzurunda Kbrs; ve Sahibuz-Zaman(as)n, Kabede Hacerul-esvedin Medinede altnda, Hz. ayn Peygamber(sav)in anda ve daima

bulunmaktadr.1195

d. BEYAT: Satn almak manasna gelen bey kelimesinden tremi beyat kelimesi, lgatta, sz verme, akid yapma anlamlarna gelmektedir.1196 El ele tutuarak yaplan bu fiilden dolay beyat, tokalama ve musafaha manasna da gelir.1197 Kurn- Kermde beyat, ayette, sz verme manasnda zikredilmitir. Ayrca bu ayetlerde; Hz. Peygamber(sav)e yaplan beyatn, Allah(cc)a yapld,1198 beyat edenlerden Allah(cc)n raz olduu bildirilmitir.1199 Hz.
1193 1194

Stjernholm, The Struggle for Purity, s. 41. Atay, Batda Bir Nak Cemaat, s. 83. 1195 Ayn eser, ss. 219, 220. 1196 bn Manzr, Lisnul-Arab, c. 1, ss. 557-558; Komisyon, Mucemul-vasiyt, s. 79; Firzebad, Kamsul-muht, s. 705. 1197 Curcan, Tarifat, s. 50. 1198 Sana beyat edenler ancak Allah'a beyat etmi olurlar. Allahn eli onlarn ellerinin zerindedir. Verdii szden dnen kendi aleyhine dnm olur. Allaha verdii sz yerine getirene, Allah byk bir mkfat verecektir. Feth: 48/10.

233

Peygamber(sav) Mminlerden; Allah(cc)a hibir eyi e komamak, hrszlk yapmamak, evlatlarn ldrmemek, iftira atmamak,1200 kendisine itaat etmek ve her zaman Hakk konumak zere, beyat almtr.1201 Tasavvuf stlahnda beyat (inbe, intisab, el alma, el verme), mrdin; tevbe edip bir daha gnahlara dnmeyeceine, mridine sdk ve bal kalacana, kendisine kaytsz artsz teslim olacana, haramlardan ve mnkerden kap, hayrlara ve faziletlere sarlacana sz vermesidir. Abdlkadir-i Geylan (v. 561/1166) tarafndan tarikat gelenei olarak uygulanan beyat; mrdin, mrdine verdii sze, Allah(cc), Rasuln ve mridini ahit tutmasdr.1202 Beyatn yapl ve gayesi, hemen hemen btn tarikatlarda ayndr. Beyat treni uygulamas tasavvufun ilk dnemlerinde icra edilmediinden, tasavvufun ilk dnem eserlerinde bu konuya yer verilmemitir. Tarikatlar dneminde yaygnlaan beyat uygulamas, hicri birinci asrda, hrka giyme treni eklinde icra edilmitir.1203 eyh Nazm- Kbrs, beyat, tasavvuf stlahndaki manasyla kullanm ve genel uygulamalara benzer bir ekilde gerekletirmitir. Kbrsnin ve Hakkniyye vekillerinin beyat al ekilleri, video kayd olarak arivimizde ve baz internet sayfalarnda mevcuttur.1204 Hakkniyye ierisindeki uygulamalarda, beyat veren eyhin eli stne, bu beyati alan kii elini koyar. eyh Nazm, asasn uzatarak da beyat vermitir. Bu esnada bu olaya tank olan dier mrdler bir halka oluturarak ellerini beyat alan kiinin zerine koyarlar. lk halkaya dhil olamad iin d halka veya halkalara yetien mrdler, en yaknnda bulunan mrdin srtlarna ellerini koyarak, oluan bu manevi ortama, madden itirk ederler. Bu halkada eyhle birlikte bulunan herkes defa Allahu, Allahu, Allahu, Hakk esmalarn mutedil

1199 1200

Feth: 48/18. Buhar, Talak, 2; Mslim, mart, 88; Bu beyat hkmleri Hz. Peygamber(sav)e Kurn- Kermde bildirilen emirdir. Mmtehine: 60/12 . 1201 Buhar, Ahkm, 43; Mslim, mare, 41-42. 1202 Zub, Mucemus-sufiyye, s. 72; Cebeciolu, TTDS, ss. 99-100; z, Tasavvuf, s. 123; Uluda, TTS, ss.75-76. 1203 Trer, Osman, Biat Maddesi, TDV A, c. 6, s. 124. 1204 www. saltanat.org/beat; lgili grntler video arivimizde mevcuttur.

234

bir ses ile tekrar ederler. Bundan sonra eyh mrde dua yapar ve halkada bulunan herkes dalr.1205 Hz. Peygamber(sav) beyat alrken elini uzatr, ashabla el tutuurdu.1206 Bayan sahabelere beyat; eline bez sararak, bir su kabna el batrarak, kadn vekil tayin ederek, ortaya bir bez paras uzatp, ucundan tutarak, kap veya pencere arkasndan szle yapmtr.1207 Hz. Peygamber(sav)in bu uygulamas, tasavvuf anlayta yer alm ve sufilerin beyat uygulamalarna temel tekil etmitir.1208 Ftuht- Hakkniyye adl eserde beyatn yapl ekli tarif edilirken; eyh ile mrdin bire bir ve diz dize oturduu bir meclis anlatlmtr. Adnan Kabbannin yazd bu esere gre eyh, beyat balangcnda mrd ile beraber defa, Estafirullah el-Azm ellezi la ilahe illa huvel-Hayyul-Kayym ve etubu ileyh tevbesini okur. Sonra eyh bir defa phesiz Sana beyat edenler gerekte Allaha beyat etmektedirler. Allahn eli onlarn ellerinin zerindedir. Kim ahdini bozarsa ancak kendi aleyhine bozmu olur. Ve kim Allaha vermi olduu sz tutarsa Allah ona byk bir mkafat verecektir1209 ayetini okur.1210 Burada tarif edilen beyat, eyh Nazmn uygulamasndan eklen farkllamaktadr. Yani beyat, diz dize gelmeksizin yaplmaktadr. Bu uygulama eklinin, Kbrsnin ird vazifesini devralmasndan sonra olutuu phesizdir. Bununla birlikte bu deiimin, Hakkni Derghlarnn yaygnlad ve mrdn saysnn hzl artt bir srete, doal olarak gelimi olduu kanaatindeyiz. Gerek ahsen tank olduumuz, gerekse internet zerinde yaymlanan beyat hadiselerinde, halkann ekseriya, ihtida etmi gayr-i mslimler olduu dikkatimizi ekmitir. Bu beyatin tarikat yolunda alnan ders iin mi, yoksa slam dininde sebat iin mi olduuyla ilgili bir bilgiye rastlamadk. Ancak Mslman bir ailede dnyaya

1205 1206

www. saltanat.org/beat; lgili grntler video arivimizde mevcuttur. Beyhak, Delil, 2/447-448; bn Esr, Kmil, 2/99, Kksal, M. Asm, Hz. Muhammed(as) ve slamiyet, c. 1, s. 607; Afifi, Meal-Enbiy, s. 363-364. 1207 Raz, Meftihul-gayb, c. 28, s. 267; Alus, Rhul-men, c. 14, s. 81. 1208 Ylmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 186. 1209 Fetih: 48/10. 1210 K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 98.

235

gelmi, bir Trkiye vatandann Lefke Tekkesinde/Kbrs Nazm Efendiden tarikat beyatn, ayn ekilde icra edilen ritelle, aldna ahit olduk.1211 Dolaysyla bu ritelin hem mhtediler, hem de zaten Mslman olup da tarikata girenler iin yapldn syleyebiliriz. Yani beyat her iki gruptaki insanlara ayn ekilde uygulanmaktadr. Nakibend-Hakkn Cemaatinin Londradaki faaliyetlerini inceleyerek, toplum iinde ne tr bir ileve sahip olduunu anlamak amacyla yaplan bir tezde, aratrmac, bizzat yaad beyat tecrbesine yer vermitir. Tez aratrmas iin Londra, Totenham Derghna giden aratrmac, ilk akam dergh eyhiyle konumak isterken yaad beyati yle anlatmaktadr: Beni eyhin (Abdul Hamid, Lonrdra grevlisi) nnde beklemem iin gtren hoca (dergahn eitmeni), orada eyhe anlayamadm Arapa bir eyler syledi. Bunun zerine eyh Abdul Hamid elimi tuttu ve dier kardeler etrafmda halka oluturacak ekilde toplandlar. eyh, Mslman olmay ikrar ve tasdik eden ahadet kelimelerini, tekrar etmem iin sylemeye balad. Olanlar benim beklediklerim deildi. Aniden, doal yollarla aralarndan kamayacam bir grup adamn iinde kaldm ki, hepsi ahadetime tank oluyorlard. eyh, benim Mslman oluuma ve Nakibend-Hakkn tarikatna giriimde bulunuyordu1212 Lefke Derghnda yaptmz gzlemlerde ve video grntleri zerinden ahit olduumuz beyatlerde, Londradaki gibi oldubittiye getirilerek yaplan bir ehadet ve beyat dikkatimizi ekmemitir. Mhede ettiimiz beyatlerin tamamnda, mhtedilerin, heyecanl ve istekli olduklar grlmtr. htida eden mrdlerin beyattan sonraki sevinli tavrlar, etrafndaki mrdlerle kucaklamas ve msafaha yapmas gibi gzlemlerimize istinaden, bu kanaate varlmtr. Gzlemlediimiz bu kiiler, beyattan sonraki zamanlarnda, namaz ve zikir meclislerine devam etmilerdir. Dolaysyla aratrmacnn yaad hadisenin, Londra Derghnda yaanan, istisnai bir durum olduu kanaatindeyiz. Ancak, dergh eyhinin de bilinli bir ekilde itirak ettii bu olayn ardndaki anlay analiz
1211

2006/Mays aynda yaplan bir grme esnasnda tank olunmutur. Tez aratrmas iin yaplan bu ziyaretten elde edilen ses ve grnt kaytlar ses arivimizde mevcuttur. 1212 Stjernholm, The Struggle for Purity, s. 36.

236

etmek iin, Nakibend-Hakkn yolunda kelime-i ehadetin nasl anlaldn, incelememiz gerekir. kim oraya girerse gvenlik iinde olur1213 ayetini Nazm Efendi, La ilahe illallah kelimesi, benim bir metin kalemdir. Her kim girer kmaz ise, her trl korktuundan kurtulur. Azabmdan emin olur.1214 hads-i erfi ile tefsir etmitir. Bu tefsire gre kelime-i ehdet, btn beni dem iin, emin olunan dairedir. Bu daireye, insanlar, kelime-i ehadet getirmek suretiyle dhil olurlar. Kbrsye gre Allah(ac)n kalesi gibi olan bu dairede bulunan bir kimseyi; iblis, cin ve ins topluluu dar karamaz.1215 Nazm Efendi, kelime-i ehdetin aka yoluyla sylenmi olsa dahi bu daireye girileceini u cmlelerle ifade etmitir: Bir kere syledi mi, isterse aka yoluyla sylesin, bitti. akayla tetik atan adamn att kurun vurmaz m? ldrmez mi? Yahu ben akayla tetie dokunmu idim! aka diye vurmadan, tesirini gstermeden, kurun kalr m? Sen ne zannettin La ilahe illallah demeyi? Peygamber-i Ziann La ilahe illallah dedii bir tevhidini mizann bir kefesine koysalar, btn mmet-i Muhammedin(sav) ve onunla birlikte btn gemi mmetlerin hepsinin gnahlarn br kefeye koysalar; ty gibi tartar, hi ehemmiyeti kalmaz.1216 Kelime-i ehadetin Hakkniyye yolunda nasl anlald ile ilgili karlalan dier misal ise, silsilede Nazm Efendiden nceki nc eyh olan Ahmed Sugur (v. 1299/1882)nin, bir deti ile ilgilidir. Nazm Efendi bir sohbetinde bu durumu yle anlatr: Sugur Hazretlerinin deti oydu ki, her kim huzuruna gelirse diz be diz oturtup kelime-i ehadeti getirtirdi. yle byk bir zt huzurunda kelime-i ehadeti okuyan kimsenin kalbine, hi kmayacak nakla nakediyor, onun kalbine saadet mhrn basyordu. Kelime-i ehadeti syledikten sonra onun imann btn dnyada insu cinnin adedince eytan olup zerine gelse, son nefeste o iman ondan almaya imkn yoktur. O, kelime-i ehadetten sonra yle dua ederdi: Ya Rasulallah!

1213

l-i mrn: 3/97; Ayn Surenin 95. ayeti, brahimin(as) dininden; 96. ayeti, lemler iin mbarek ve doru yol gsteren Kbeden bahsetmektedir. 1214 Deylemi, Firdevs, 5/244; Ebu Nuaym, Hilye, 3/192. 1215 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 5. 1216 Ayn eser, s. 6.

237

Bu okuduumuz kelime-i ehadeti sizin hazineye koyduk, size emanet eyledik. Kyamet gnnde bu emanetimizi isteriz...1217 Beyat anlay ve uygulamalarn ekillendiren bu anlay, Hlidiyye-i Hakkniyye ierisinde manevi bir vazife olarak yerini almtr. Bu vazifenin ise, eyh Ahmed-i Sugurden sonra devam ettii grlmektedir. Nazm Efendi, bu vazifenin devam ettirilmesi iin, eyhi Abdullah- Dastanden, emir aldn ve eyh Ahmed-i Sugurnin bu vazifeyi manen tasdik etmi olduunu, ifade etmitir.1218 Bugn karlatmz beyat ritellerinin, Hakkniye ierisindeki uygulannda, bu anlayn da etkili olduu kanaatindeyiz. Dolaysyla beyat ayinlerinin akabinde, eyh Nazm Efendinin yapt haf duann, Ahmet Sugurnin duasndaki temennileri ierdii phesizdir. Farkl bir ifadeyle eyh Nazm - Hakkn, beyat esnasnda kelime-i tevhid-i ikrar ettirdii zaman, bu ehadeti, Hz. Peygamber(sav)e emanet etmekte ve mrdin, son nefesindeki iman iin dua etmektedir. Hakkniyyeye Camisna ait bir zgnlk olarak nitelendirebileceimiz bu anlay, eyh Nazmn vel, kermet, tasarruf ve hizmet gibi anlaylarla bir btnlk tekil etmektedir. Farkl bir ifadeyle, keramet sahibi vel kulun amac, insanlar ebed saadete sevk etmektir. Bu manada velayet mertebesinde, rahman tecellilere ayna olan evliy, Hz. Peygamber(sav)in emriyle, tasarrufunu, insanlarn imanlar ve ahiret sadetleri iin kullanrlar.1219 eyh Abdullah- Dastannin beyat anlaynda ve uygulamalarnda, eyh Saruhnin, kelime-i tevhide verdii bu anlam grlmektedir. Kbrsnin vekili eyh Hiam, Abdullah- Dastanden bununla ilgili u ifadeleri nakletmitir: eyh Abdullah- Dastanye eyhlik vazifesi ve icazeti verilirken, kendisiyle be dakika dahi olsa grenlere kurtulu mjdesi verildii sylenmitir.1220

1217 1218

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 49. Ayn yer. 1219 Tafsilat iin bu tezde bkz. lim ve Marifet ile lgili Kavramlar/b.2. Kermet. 1220 www.sufilive.com, 092508-msh-fenton-6am-comeasyouare; grntl sohbet video arivimizde mevcuttur.

238

Binaenaleyh beyat esnasnda ikrar edilen kelime-i tevhid, muhkem bir kale gibi grlmekte ve akayla dahi sylendiinde bu kaleye snld anlalmaktadr. Bu dnceden hareketle, Londrada gerekleen beyat hadisesinin, bu anlay zerine ina edilmi, taklid bir uygulama olduu phesizdir. Beyat ve kelime-i ehadet hususu ile ilgili olarak dikkatimizi eken bir dier konu ise, para btn ilikisinden kaynaklanmaktadr. Bu balamda Nazm Efendinin kll tasavvuf anlay ierisinde, bir cz olarak nitelendirebileceimiz beyatn; kutub, Hz. Peygamber(sav) ve misk gibi konularla ilgili ynleri vardr. Bu yn yle zetleyebiliriz: Yevmul-ezelde Hz. Peygamber(sav)e, mmeti, Mmin olarak teslim edilmitir. man etmi olarak emanet edilen mmetin, noksan olarak Rablerine dnmeleri, Muhammedul-Emnin, emin ismine mugayirdir. Son nefesten nce iman tamam olmam mmetin imanl dn yapmalar iin, o dnemin kutuplar, Hz. Peygamber(sav) tarafndan vazifelidir. Dolaysyla beyat alan zatlar, kelime-i ehadetin ikrar edilmesiyle, byle bir vazifeyi ifa etmi olmaktadrlar.1221

e. RABITA: Arapada birletirmek, bititirmek, ilitirmek manalarna gelen ra-ba-ta, rabta kelimesinin kkdr. Rabta, iki eyi birbirine balayan, rapteden anlamlarna gelmektedir. Bir vakit namazdan sonra dier vakti bekleme fiili, Kurn- Kerimde, rabitune ile ifade edilmitir.1222 Bu kkten treyen kelimeler, Kurn- Kermde; savaa hazrlkl ve uyank bulunma,1223 balanp beslenen atlar,1224 kalbleri (birbirine) balamak,1225 metanet balama,1226 kalbini pekitirme,1227 manalarnda tercme edilmitir. Rabta
1221

Tafsilat iin bu tezde bkz. lim ve Marifet ile lgili Kavramlar/b.3. Kutub; Yaratl ve Varlk Nru ile lgili Kavramlar/d.Hz. Peygamber(sav). 1222 Firuzebad, Kamsul-muht, s. 667; bn Manzr, Lisnul-Arab, c. 5, ss. 112-113. 1223 l-i mran: 3/200. 1224 Enfl: 8/60. 1225 Enfl: 8/11. 1226 Kehf: 18/14.

239

kelimesinin Kurn- Kermdeki manalar, tasavvuftaki rabta anlaynn temelini oluturmutur.1228 Tasavvuf stlahnda rabta, kulun kendini ilahi huzurda, Hz.

Peygamber(sav)in huzurunda ya da Onun varisleri olan, kmil evliyann huzurunda hissetmesidir.1229 Nakibendlikte asl olmamakla birlikte nem atfedilen rabta, sevgi anlam yklenerek dier tasavvuf okullarnda mana olarak vardr. Bu sevgi vesilesiyle mrd, zihn planda mridi ile beraberlik halinde olmaya balar. Mutasavvflara gre Sdklarla beraber olunuz1230 ayeti bu konudaki ldr. Rabta ile ruhan bir olgunlua erien mrdin, rabtasn mridine yapmas uygun olmaz. nk bu haldeyken, Allaha rabta yapmak manasnda olan murakabe tavsiye edilir.1231 Hlid-i Badad (v. 1242/1826) ile ihdas edilmi olduu iddiasna istinaden, bidat ve irk olduu savunulan rabtann,1232 aslnda h- Nakibend (v. 791/1389) tarafndan tavsiye edildii bilinmektedir.1233 Dolaysyla Rabtay irk olarak grmek, mutasavvflarn rabtadan ne kastettiini bilmemeye ve onu tasavvufi bir hal olarak yaamaya bal olarak ulalm bir yarg olduu grlmektedir.1234 Ftuhatul-Hakkniyye adl eserde Ey iman edenler! Sabredin, rabta edin ve Allahtan saknn ki, felaha ulan1235 ayeti delil getirilerek sufler ve evliyalar asndan rabtann tanm yaplmtr. Buna gre rabta mrdin basiret gzyle mridine nazar etmesidir.1236 Nazm Efendiye gre rabta, mrid ve mrdler arasndaki ilah aklara vesile olur.1237 Bu akn mahiyeti hususundaki izah, eyh Abdullahn
1227 1228

Kasas: 28/10. Abdulbki, el-Mucemul-mufehres, ss. 299-300. 1229 Tehanev, Kef, c. 1, s. 838; ergav, Mucemul-faz, s. 149. 1230 Tevbe: 9/119. 1231 Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 231; Cebeciolu, TTDS, s. 507; Ylmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 326-327; Uluda, TTS, s. 289. 1232 Aydn Ferit, Rabta ve Nakibendilik, Sleymaniye Vakf Yay., stanbul 2000. 1233 Saf, Reaht, ss. 113-115. 1234 Aydn, Rabta ve Nakibendilik, ss. 70-75; Gndz, Rbta, ss. 23-53; Sahib Esad, Mektubt- Mevna Hlid, Haz.: Dilaver Selvi, Kemal Yldz, Sey-Tac Yay., Adyaman 2000, ss. 18-19. 1235 l-i mrn: 3/200. 1236 K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, ss. 74, 75; Mirahmadi, Sufi Meditation, s. 8. 1237 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 62.

240

sohbetlerinden derlenen eserlerde mevcuttur. eyh Nazmn vekilleri tarafndan yaplan izahlara gre bu ak; muhabbet, cezbe ve nsiyet zerinden izah edilmitir. Buna gre mrid ile mrd arasnda muhabbet olmaz ise, cezbe hsl olmaz. Cezbe olmaz ise nsiyet (ballk) hsl olmaz. nk mrd bu ba sayesinde enniyetinden syrlp eyhinin iradesinde fan olur. Bu durumda mrddeki muhabbet, eyhindeki ilah marifetleri ve Rabbn tecellileri kalbinde toplar.1238 eyh Hiam mrd ile mridi arasndaki bu ba, bir blgeye internet salayan ana sunucular ile onlardan veri alan bireysel internet kullanclarna benzetir. Mrid Peygamber(sav)den ald marifet ve muhabbeti, kalb ba ile kendisine rabtal olanlara aktarr. Bu aktar sunucu bilgisayarn, a zerinden, ahs bilgisayarlara veri aktarmasna da benzetilmitir.1239 Nakbendilikte rabtann zet olarak gaye iin yapld kanaati yaygndr. Kalbi dnyev dncelerden temizlemek ve korumak, mrdin ruhaniyetinden feyz almak ve onun vastas ile Allah(cc) hatrlamak. nc olarak da gyabnda mrid ile manev birlik ve muhabbet tesis etmektir. Bu birliktelik ve muhabbet vesilesiyle mrdin hali mrde yanstlr. Bu gayelerde nem kazanan muhabbet, rabtann genel kabul grm tanmnda da yer almtr. Baz Nakibendler rabtay eyhe tam muhabbet diye tarif etmilerdir.1240 Rabtann tesir mahali olan kalb, rabta ile ayn kkten tremi, ribat kelimesiyle ifade edilmitir. Beden ile nefsin irtibatn salamas dolaysyla, kalbe, ribt denilmitir. nk msivann girmemesi iin gzetlenmesi gereken yer kalbdir.1241 Muhabbetin mahalli olan kalb, kii neyi dnyorsa onunladr ve odur dncesinden dolay rabtann da mahalidir. eyh Esad- Erbilye (v. 1350/1931) gre rabta, sevgi ve muhabbetin neticesidir.1242 radesi olmayan cemadata, nebata ve hayvanata duyulan sevgide, kulu, Allah(cc)a yaklatrc bir rabta gibidir. Bu manada kula Allah(cc) sevdiren her ey bir vesiledir. Nurettin Topuya (v. 1396/1975) gre doa ve sanata duyulan

1238 1239

K. Adnan, a.g.e., s. 92. www.sufilive.com, 010909-msh-london-priority-know-ur-shaik-is-looking-at-you; grntl sohbet video kaytlarmzda mevcuttur. 1240 Tosun, Bahauddin Nakbend, s. 316 1241 Kueyri, Risale, s.593. 1242 Gkta, Vahit, Muhammed Esad- Erbilnin Hayat, Eserleri ve Tasavvuf Felsefesi, Baslmam Y. Lisans Tezi, Ankara 2002, s. 140.

241

sevgi, bir mrd elinde, ilah sevgiye dnebilir. nk doada ve sanatta bulunan ilah naklar, insan ruhuna decredilmi muhabbet duygusunu harekete geirir. Bu muhabbet ise; insanda terapi etkisi oluturan, nefsindeki hastalklar gideren ve onu, yaratlanlarn hizmetine hazrlayan vesilelerdendir.1243 Hlidiyye-i Hakkniyyede telkin edilen ve uygulanan rabta,

Nakibendilikteki gaye iin yaplmaktadr. Kalbi dnyev dncelerden temizlemek, mrdin ruhaniyetinden feyz almak ve onun vastas ile Allah(cc) hatrlamak olan bu gayenin haricindeki bir gaye ise, mrdan arasndaki uyumu temin etmektir. eyh Nazm- Hakkniye gre rabta, mrdlerin kendi ilerinde de bir ahenge vesile olur. eyh Nazm, bu ahenge vesile olan rabtay, polislerin merkezle ve birbirleriyle olan telsiz balantlarna benzeterek, bir mrdin, mrdi ve yolunda olanlarla rbtay kesmemesi ynnde tavsiyelerde bulunur.1244 Nazm- Kbrs rabtann temin ettii harmoniyi, ayn zamanda inci tanelerini bir arada tutan ipe benzeterek, Hz. Allah(ac)n huzuruna dank gidilmemesi gerektiini ifade etmitir.1245 eyh Nazmn bu hususta verdii bir dier misal ise tren zerinden olmutur. Bu misalde Kbrs, Peygamber(sav)in nurunu, lokomotife; evliyalar, vagonlara; mrdleri, vagonlardaki yolculara ve tm mmet arasndaki muhabbet ve ba da rabtaya benzetmitir.1246 Hlidiyye-i Hakkniyye, tarikat- rbta olarak adlandrlr.1247 eyh Abdullah- Dastannin Hakkniyyeyi tarikat- cezbe veya tarikat- muhabbet olarak da nitelendirdii olmutur.1248 Nazm Efendiye atfedilerek yazlan baka bir eserde Hepiniz Allahn ipine sarln, ayrlmayn1249 ayeti bu konuda delil gsterilmi1250
1243 1244

ve

rabta,

kul

ile

Allah

ilikisini

izah

edecek

ynden

Topu, Nurettin, Kltr ve Medeniyet, Degah Yay., stanbul 2004. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 62. 1245 Ayn yer. 1246 Kbrs, Hak Dost 4, s. 82. 1247 K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, ss. 74, 75. 1248 Ayn eser, s. 92. 1249 l-i mrn: 3/103. 1250 Mirahmadi, Sufi Meditation, s. 30.

242

rneklendirilmitir. Buna gre Peygamber(sav), Allah(ac)tan ald ilah kuvvet ve kudret ile bir trenin lokomotifi gibi kendisine bal 124 bin vagonu ekmektedir. mmetin evliyalarn temsil eden vagonlarda ise her evliyann aff iin dua ettii Mminler vardr. Bu rnekte belirtilen lokomotif, vagon ve yolcular arasndaki ba, rabta oluturmaktadr. Rabta ve muhabbet ile yolcular vagona, vagonlar, lokomotife odaklanarak, ilahi divana doru yolculuk yapmaktadrlar.1251 Bu yolculuun Kurn- Kermdeki delili olarak Deki; eer Allah seviyorsanz Bana uyun, Allah da sizi sevsin ve gnahlarnz balasn1252 ayeti ifade edilmitir.1253 Sadreddin-i Konev (v. 673/1274)ye gre talep edenle edilen arasndaki mnasebet, ikisinin arasndaki rabta ile olur. Rabta bu mnasebet hkmnn ve suretinin mecrasdr. Rabta, bazen iki taraftan birisini cezbeder, bazen de ikisini birden cezbeder. Buna gre cezbe, kul tarafndan Hakka doru olduunda tevecch, Hakktan kula doru olduunda ise, icabet olarak isimlendirilmitir. Konevye gre talep edenle edilen arasndaki tevecch ayn zamanda ortaya karsa ve muhabbet her iki cihetten birden gelirse, onlardan her birisi seven ve sevilen olur.1254 Bununla birlikte, mutasavvfa ierisinde, muhabbetin yukar makmlardan aaya doru olduu ynnde kanaat daha yaygndr. Ey iman edenler! Sizden kim dininden dnerse, (bilin ki) Allah onlarn yerine yle bir topluluk getirir ki, Allah onlar sever, onlar da Allah' severler1255 ayetinde Allah(cc)n onlar sevmesi nce, onlarn Allah(cc) sevmesi sonra zikredilmi olduu, bu kanaate delil getirilmitir. Bu anlaya gre muhabbet, Allah(cc)n muradndan sonra kulda zuhur etmektedir.1256 1991den beri Nazm Efendinin Londra ziyaretleri gereklemediinden, Avrupal mrdler, eyhlerine olan yaknlklarn muhafaza etmek iin, Kbrsnin grntl sohbetlerini izlediklerini ve Avrupadaki vekillerini ziyaret ettiklerini ifade

1251 1252

Mirahmadi, Sufi Meditation, s. 16. l-i mrn: 3/32. 1253 Mirahmadi, a.g.e., s. 30. 1254 Konev, Tasavvuf Metafizii, ss. 100-101. 1255 Mide: 5/54. 1256 Kelbz, et-Taarruf, ss. 158-159; Kueyr, er-Risle, s. 238.

243

etmilerdir.1257 Bununla birlikte Kbrsnin grntl sohbetleri ya da vekilleri ile tatmin olmayan mridlerin, Lefke ziyareti yaptklar grlmtr. Bu amala, eyh Nazm ziyarete giden bir mrd, zamanlamasnn doru olup olmadndan emin olmad iin, Kbrs havaalanna indiinde, bu ziyaretin uygun olup olmadn grmek iin, Allah(cc)tan bir iaret istemitir. Bu tecrbeyi paylaan Londral mrd, uaktan, geli terminaline yaya olarak ilerlerken, semadan dikey olarak uzanan gkkua grdn sylemitir. evresindekilere gstermek istedii gk kuan, kimsenin grmediini fark edince, bu iaretin Allah(cc)tan olduu kanaatine ulamtr. Bu tecrbenin nakledildii almada, bu tr tecrbelerin birok mrd tarafndan yaand ifade edilmitir.1258 Mrdler tarafndan bir vird olarak yaplan rabta, ayn zamanda hatme-i hacegan zikirlerinin balangcnda toplu olarak yaplmaktadr.1259 Hatme-i haceganda yaplan rabta esnasnda mrdin, eyhi vastasyla tm silsile eyhlerinden Peygamber(sav)e ruhan olarak balant kurmas gerektii, hatme izahlarnda gemektedir. Bu balantnn amac ilahi enerjinin kalbte toplanmas ve toplanan nur ile nefsin ve eytann kalbte brakt sfli kirlerden arnmak olarak ifade edilmitir. Hakkni mrdleri, kalbte toplanan bu enerjiyi, gne nn bir kt zerinde mercekle toplanmasna benzetir. Bu manada ktn tutumasna vesile olan mercek, rabta ve murakabe gibidir. Dolaysyla her yerde bulunan ilahi nur, rabta ve murakabe vesilesiyle kalbte toplanarak, nefsin kalbte brakt kirlerden temizler.1260 Misallerdeki vurgudan anlald zere kul asndan rabtann niha amac, ilah huzura vsl olmaktr. Hakkniyye mrdn tarafndan verilen farkl bir rnekte rabta, mrdin srekli mridinin huzurunda bulunmak istemesi olarak ifade edilir. Bu durum, sevgilisiyle geirdii anlarla itminana ulamayan bir k asndan, srekli beraber olma haline benzetilir ve rabtayla mrdin fiziki meknlar akn bir buluma iinde olaca dnlr.1261 Rabta ile ulalan ilah vuslat, eyh Nazm- Kbrs, Allah(cc)n nuruyla nurlanmak, nurun kalbi kandilini tututurmas ve
1257 1258

Stjernholm, a.g.e. , ss. 47, 48. Ayn eser, ss. 48, 49. 1259 Kbrs, Mrdin El Kitab, s. 61. 1260 Mirahmadi, Sufi Meditation, s. 76. 1261 Ayn eser, s. 103.

244

aydnlatmas eklinde de ifade etmitir.1262 Bu manada dnldnde, rabta, Hz. Peygamber(sav)den bugne kadar evliyaullah ile gelmi ve kyamete kadar srecek olan ilah nuruna vasl olmak iin yaplr.

f. SOHBET-HALVET: Sohbet kelimesi, sahib olmak, malik olmak, sahib olduunda tasarrufta bulunmak ve sahib olduu ile mukayyed olmak anlamna gelen sa-ha-be kknden mtaktr. Sohbet, dost olmak, elik etmek anlamna gelen mastardr. Bir kimse ile dostluk kurup onunla yar ve hem dem olmak, beraber oturmak, beraber yrmek gibi manalar da vardr.1263 manla Hz. Peygamberi gren, Onunla beraber bulunan ve bu imanla len kimselere verilen sahb kelimesi, ayn kkten tremitir.1264 Bu kelime, zikredildii ayetlere gre; gemiye binenler (ashab- sefine),1265 maraya girenler (ashab- kehf),1266 iman edenler (ashab- Musa),1267 ehil (ashab- Medyen),1268 halk (ashab- Eyke),1269 arkada,1270 olarak da tercme edilmitir.1271 Mutasavvflara gre sohbet, mrid-i kmilin ruhundaki kabiliyetleri, mridine yanstt meclistir. Bu yansma kabiliyet aktarm olarak da anlalr. Ruhni kabiliyetlerin aktarld bu mecliste aktarc olan mridler, bu halleri Hz. Peygamber(sav)in manevi meclisinden alrlar. Sufilere gre, mridler Hz.
1262 1263

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 15, 46. Firuzebad, Kamsul-muht, s. 104; Isfehan, el-Mfredat, s. 275; bn Manzr, Lisnul-Arab, c.7, s. 286. 1264 Crcan, Tarifat, s. 137; Isfehan, el-Mfredat, s. 275; bn Manzr, Lisnul-Arab, c.7, s. 287. 1265 Biz de onu ve gemide bulunanlar kurtardk ve bunu lemlere bir ibret kldk. Ankebt: 29/15 1266 Yoksa gerekten Ashb- Kehf ve Rakmin Kehf: 18/9. 1267 ki topluluk birbirini grnce Msnn ashab, Eyvah yakalandk dediler uar: 26/61. 1268 Medyen ehline Arf: 7/85. 1269 Eyke halk da peygamberleri yalanlad uar: 26/176 . 1270 Kendisiyle konumakta iken arkada ona dedi ki Kehf: 18/37. 1271 Bu mallar zellikle, Allahtan bir ltuf ve honutluk ararken ve Allahn dinine ve peygamberine yardm ederken yurtlarndan ve mallarndan uzaklatrlan fakir muhacirlerindir. te onlar doru kimselerin ta kendileridir. Onlardan (muhacirlerden) nce o yurda (Medineye) yerlemi ve iman da gnllerine yerletirmi olanlar, hicret edenleri severler. Onlara verilenlerden dolay ilerinde bir rahatszlk duymazlar. Kendileri son derece ihtiya iinde bulunsalar bile onlar kendilerine tercih ederler. Kim nefsinin cimriliinden, hrsndan korunursa, ite onlar kurtulua erenlerin ta kendileridir(Har: 58/8-9) ayetleri Hz. Peygamberin ashab iin indirilmi ayetlerdir.

245

Peygamberle(sav) manen sohbet ve beraberlik yaarlar ve bu sayede kendilerine ulaan manevi hal ve ilimleri ayn yolla mridlerine intikal ettirirler.1272 Sohbetin bir eitim arac olarak kullanlmas zellikle tarkatlarn ortaya kndan sonraki dneme rastlamtr.1273 Ancak ilk dnem sfleri de sohbete byk nem verir, sahabelerin yapt gibi,1274 ehil ve hevesli grdkleri muhiblerle zel sohbetler yapar, eitim ve retimde sohbeti esas alrd. Sohbette istifade edilen sufiye, eyh-i sohbet, istifade edene shib denirdi. Bununla birlikte ilk dnem sufileri, sohbeti uzlet ve halvetin zdd bir manada da kullanmlardr.1275 Nazm Efendiye gre sohbet, sohbette bulunan Mminlerin kalplerini, Allah yolunda hizmete hazrlamaktadr. Kbrs, bu tanma misal olarak, Sahabe-i Kiram(ra) vermitir. Nazm Efendiye gre Sahabe(ra)ye mmet iindeki yce makmlarn kazandran haslet, sohbettir. Hz. Peygamber(sav)in sohbetinde bulunarak gnllerini insanla hizmete aan Sahabe-i Kiram(ra), slamn tebliinde en yce modelleri olutururlar. Dolaysyla Sahabe kelimesi, anlamn sohbet kelimesinden almaktadr.1276 Sahabe-i Kiramn talimi ve sohbet arasnda kurulan bu ilgiyi, Abdullah- Dastan, tebli ve sohbet asndan ele almtr. Bu manada sohbet, Peygamberlere(as) tebliin emredilmesi gibi ehemmiyetlidir.1277 Hz. Peygamber asndan sohbetin nemini, Sen onlara t ver. nk t, Mminlere fayda verir.1278 emr-i ilahisi ile Kurna atfedersek; sahabe asndan bu nemi, phesiz ki Sen doru bir yola iletiyorsun; gklerdeki ve yerdeki her eyin sahibi olan Allah'n yoluna1279 ayeti ile dnebiliriz. Bununla birlikte bir gn sadece hanm sahabelere tahsis eden Hz. Peygamber(sav), sosyal
1272

Shreverd, Avarif (Gerek Tasavvuf), s. 119-120; Cebeciolu, TTDS, s. 577; Ylmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 189; Uluda, TTS, s. 322. 1273 Tus, el-Lum, ss. 505- 506. 1274 Abdullah bin Revha(ra), ashb- kiramdan biriyle karlat zaman: Gel (kardeim!) Allah iin bir mddet oturup Rabbimize imanmz tazeleyelim (Onu zikredelim). Derd i. Bunun ne demek olduunu anlamayan bir sahabe, gidip durumu Haz ret-i Peygamber(sav)e anlatt. Efendimiz(sav) de ona: Allah, Abdullah bin Revha'ya rahmet etsin. O, meleklerin methettii zikir meclislerini ok sever. diye karlk verdi. Hanbel, Msned, 3/265. 1275 Uluda, TTS, s. 436. 1276 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 28. 1277 K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 46. 1278 Zriyt: 51/55. 1279 ra: 42/53.

246

yaamda Mslman kadn tipolojisinin erevesini izmi ve dier kadnlara model tekil edecek ahsiyetleri eitmitir.1280 Bu ereveden bakldnda sohbetin, ird edici ve toplumu slah edici bir mahiyette olduu grlmektedir. Dolaysyla Kbrsnin sohbet anlaynda da etkili olduu phesiz olan bu ereveye gre sohbet, nebev bir usul olarak tanmlanmtr. Istlahta mridin mrde kabiliyet aktard meclis olarak tanmlanan sohbet, Nazm Efendi tarafndan da ayn manada kullanlmtr. eyh Nazm bu anlay feyz ve cevher kavramlaryla izah etmitir. Sohbet meclisinde bulunan feyzi cevher olarak tanmlayan Kbrs, her kulun nasibi miktarnda bu cevherden gda aldn syler. Kbrsye gre sz konusu gda, bedensel gda kadar zaruridir.1281 Arapa tamak anlamna gelen feyz, kulun aba ve iktisab olmadan kalbe taan bilgi ve manev hal olarak tanmlanmaktadr. Hakkn esmasnn kulda tecellisi olarak da bilinir.1282 Mutasavvflara gre feyzin bir de isnd olan vardr. snd feyz, eyh ve mridlere silsile yoluyla ulaan irfandr. eyh bu tr feyzi; zikr, sohbet, halvet ve seyahat srasnda mrdin gnlne yanstr.1283 Arapadan Trkeye gemi olan cevher ise, kymetli ta anlamna gelmekte ve asl, z manasnda kullanlmaktadr.1284 Cevher, mcerred ya da mrekkeb (bileik) olabilecei gibi hal ya da mahal de olmasna gre nefs, akl, cisim, suret de olabilir.1285 Bu manada Nazm Efendinin tanmlad cevher, mrekkebtir. Nazm Efendiye gre feyz, cevher olarak kendiyle kaim deildir. Feyz, Allah(cc)n nuru ile mrekkeb ve heylula (asl madde) olan Allahn nurudur. nk eyh Nazma gre feyz ve feyzul-akdes eklinde tanmlanan bu nur, Hz. Peygamber(sav)den Ashaba(ra) ve tm Mslmanlara inmeye devam etmektedir. Farkl bir ifade ile asl cevher olarak Allahn nuru; sohbet, zikr ve halvet ile mrekkeb olduu zaman, feyz olarak

1280

Bir kadn Raslullh(sav)e geldi ve Ey Allahn Rasul! Senin szlerinden hep erkekler yararlanyor. Bizlere de bir gn ayrsanz da, o gn toplanp Allahn sana rett iklerinden bize de retsen! dedi Hz. Peygamber(sav): Peki u gn urada toplannz! buyurdu. Kadnlar toplandlar. Nebi(sav) de gidip Allahn kendisine rettiklerinden onlara rett i. Bkz. Buhr, lim, 36. 1281 el-Hakkn, Ebediyete Davet, s. 65. 1282 Firuzebad, Kamsul-muht, s. 651; Crcan, Tarifat, s. 176; Isfehan, el-Mfredat, s. 388. 1283 Ylmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, ss. 223-224. 1284 Firuzebad, a.g.e., s. 370. 1285 Crcan, Tarifat, s. 83; Cebeciolu, TTDS, ss. 126-127.

247

tanmlanmtr. Allahn nuru ve feyz, Allahn rahmet ve inayetiyle kyamete kadar inecek ve tecelli edecektir.1286 Sohbet, halvet ve zikir esnasnda zuhur eden fyzttan hangisinin daha efdal olduu ynnde, l bir mukayese, eyh Nazm tarafndan yaplmamtr. Ancak bir sohbetinde Kbrs, sohbet ve halveti feyz ynnden mukayese etmitir. Buna gre eyh Nazm, sohbetteki feyz ve bereketin, halvetten daha efdal olduunu yle ifade eder: Onun iin olur ki, bir kimse yz sene halvette ibadet eder de, yz senede alamayaca rtbeyi, bir saat ierisinde sohbetten alr.1287 Nakibend gelenei ierisinde halvet fazla uygulanmam, bunun tersi olan celvet yani, insanlarla bir arada bulunmak nem kazanmtr. Sohbet ise Naklik ierisinde, celvete atfedilmi ve halvetin zdd olarak kullanlmtr. Bu manada h- Nakibend; Yolumuz sohbet yoludur, halvette hret, hrette afet vardr1288 diyerek sohbeti, halvetin zdd bir manada kullanmtr.1289 Nazm Efendi, h- Nakbendnin sohbet hakkndaki grlerini yle ifade etmitir: h- Nakbend Hazretleri de yle demi. Onun ierisinden bir cevher alm, bizim idraklerimize gre bildirmi. Bizim yolumuz sohbetle kim ve hayr da cemaattedir. buyurmu. Hayat boyunca h- Nakbend Hazretleri, 12 bin defa bunu sylemi. Ehemmiyetine binaen bu mbarek sz 12 bin defa tekrar etmi.1290 Nakilik ierisinde bu nemi teyit eden grlerden dierini de h- Nakibendin postniini Alaeddin Attar (v. 802/1400) ifade etmitir. Sohbet snnet-i mekkededir. Mrid her gn veya iki gnde bir eyhinin sohbetine katlmaldr. Eer

1286

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss. 126-127; Bkz. Yaratl ve Varlk Nuru ile lgili Kavramlar/a.Allahn Nuru Bahsi. 1287 Kbrs, a.g.e., s. 28. 1288 Cam, Nefehtul-uns, s. 420-421. 1289 Tosun, Nakibend, s. 322. 1290 Kbrs, a.g.e., s. 28.

248

bulunduu yer uzaksa her ay, ya da iki ayda bir zahiri ve manev hallerini mektup yazarak bildirmelidir.1291 Nazm Efendiye gre sohbet, cemiyette hayr ve bereketin zuhuruna vesile olmaktadr. Bu hayr bir yn ile Din nasihattr.1292 hadis-i erifine istinad edilmi, toplumu slah edici bir amel olarak beyan edilmi, bir yn ile de, Allah(cc)n anld sohbet meclislerinden, bu gne gelen nur olarak ifade edilmitir. Kbrs bu hususu h- Nakbendden tevars eden nasihatlar ve bu gnlere kadar intikal eden cevheri misal olarak vermitir.1293 Bu durumu rahmet, feyz ve inayet ile ilgili olarak yle ifade etmektedir: Tek bana olmuyor da, iki kii olduu zaman o hayr ve bereket oraya inzal olur. Bizim cemiyetimiz iki kiiye mnhasr kalmaz. ki kii ile beraber btn dnyada ne kadar peygamber yolu, Allahn yolunu takip eden varsa, hepsi bizimle beraber oluyor. Onlarn zerine inzal olan rahmet ve inayete, biz de mterek oluyoruz Hakk zerine olan cemiyete ma beynel-magrib velmerk arasnda olan ehl-i Hakk zerine gelmekte olan inayet ve fyztn hepsi bizim zerimize de aynen gelir.1294 nsanlarn arasna karan, onlarn ez ve cefsna katlanan Mmin, insanlarn arasna girmeyen ve onlarn eziyetlerine katlanmayan Mminden daha faziletlidir.1295 hadis-i erifi, sohbetin celvet olarak anlald ve halvete nisbeten ne gibi faziletleri olduunu anlatan klasik eserlere umumiyetle kaynak olarak grlebilir. mm- Gazal (v. 505/1111) sohbetin itimai ynn, halvet ile mukayeseli ele alm ve her iki ibadetin de bireysel ve toplumsal fayda/zararlarn tafsilatl olarak ele almtr. Gazalye gre halvet-sohbet stnl, kulun iinde bulunduu haric ve batn artlara gre deiir.1296 Kbrs sohbeti, Allah(cc)n anld meclis olarak grr. Zikir meclisi de denen bu sohbet ortam iin Ebu

1291 1292

Safi, Reaht, ss. 124-125; Tosun, a.g.e., s. 320. Ebu Rukayye Temm bn Evs ed-Dar(ra)den rivayet edildiine gre, Neb (sav), Din nasihattir. buyurdu. Biz kendisine, Kimin iin nasihattir? dedik. Peygamber Efendimiz, Allah Kitab ve Resul, Mminlerin yneticileri ve tm mslmanlar iin nasihattir. buyurdu. Bkz. Mslim, man, 95; Buhr, man, 42; Ebu Davud, Edeb, 59; Tirmiz, Birr, 17; Nesa, Beyat, 31, 41. 1293 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss. 27, 89. 1294 Ayn eser, s. 28. 1295 Syt, Cmiu's-sar, 2/282. 1296 Gazal, hy, c. 2, ss. 170-243.

249

Hureyre(ra)den rivayet edilen u hadis, Kbrsnin feyz ve inayet ile ilikilendirdii ifadelerine dayanak tekil etmi olabilir. Allahn, yollarda dolap zikredenleri aratran melekleri vardr. Allahu Tel'y zikreden bir cemaate rastlarlarsa, birbirlerini Aradnza gelin! diye arrlar. (Hepsi gelip) onlar kanatlaryla kuatarak dnya semasna kadar aray doldururlar1297 Kbrsnin bu meclislere atfen beyan ettii rahmet ve inayet, bir hadis-i erifte Allah(cc)n rahmeti ve sekine olarak zikredilmitir: Bir cemaat oturup Allah zikrederse, mutlaka melekler etraflarn sarar, Allah'n rahmeti onlar brr, stlerine sekine iner ve Allah onlar, yannda bulunan (byk melek)lere anar.1298 Istlahta sekine, kalbe gayb bilgilerin ak esnasnda duyulan itminan hissidir. Dolaysyla sekine, kalbe inen bir nurdur ve yakn bilginin kaynadr. 1299 Hususi ilim sahibinin kalbine ilham olunan ve inzal edilen sekinet; aynel-yakn ve hakkel-yakn derecesinde olduundan, bulunduu kalbde iman, nurunu parlatr. Bu ilmin sahipleri, ahiret limleridir.1300 Kbrsnin sohbet mevzuundaki bu anlay, mutasavvflar arasnda ilk dneme kadar uzanan bir stlah temsil etmektedir. Ey dostlarm! arifler, halis sohbet ederler O sohbette marifet incilerin saarlar. Sohbet vakti hazr ol, erenlere nazr ol

1297

Hadis-i erifin devamnda Allah, (onlar en iyi bilen olduu halde) meleklere sorar: Kullarm ne diyorlar? Seni tesbih ediyorlar, sana tekbir okuyorlar, sana tahmid okuyorlar. Sana tazim (temcd) ediyorlar derler. Rabb Tel sormaya devam eder: Onlar beni grdler mi? Hayr! derler. Ya grselerdi ne yaparlard? Eer seni grselerdi ibdette ok daha ileri giderler; ok daha fazla ta'zim, ok daha fazla tesbihde bulunurlard derler. Allah tekrar sorar: Onlar ne istiyorlar? Senden, derler, cennet istiyorlar. Cenneti grdler mi? der. Hayr, ey Rabbimiz! derler. Ya grselerdi ne yaparlard? der. Eer grselerdi, derler, cennet iin daha ok hrs gsterirler, onu daha srarla isterler, ona daha ok rabet gsterirlerdi. Allah Tela sormaya devam eder: Neden istize ediyorlar? Cehennemden istize ediyorlar derler. Onu grdler mi? der. Hayr Rabbimiz, grmediler! derler. Ya grselerdi ne yaparlard? der. Eer cehennemi grselerdi ondan daha iddetli kaarlar, daha iddetli korkarlard derler. Bunun zerini Rabb Tela unu syler: Sizi hid klyorum, onlar affettim! Reslullah (sav) szne devamla unu anlatt: Onlardan bir melek der ki: Bunlarn arasnda falanca gnahkr kul dahi var. Bu onlardan deil. O baka bir maksatla uramt, oturuverdi. Allah Tela: Onu da affettim, onlar yle bir cemaat ki onlarla oturanlar da onlar sayesinde bedbaht olmazlar buyurur. Bkz. Buhr, Daavt, 66; Mslim, Zikr, 2689; Tirmiz, Daavt, 3595; Canan, Kutub-i Sitte, c. 7, ss. 195-196. 1298 Mslim, Zikr, 2700; Tirmiz, Daavt, 3375. 1299 Crcn, Tarift, s. 120; Tehanev, Kef, c. 1, s. 964. 1300 Niffer Muhammed b. Abdlcebbar b. Hasan, Kitbul-mevgif, Tah.: Atrhur Yuhanna Erbi, Mektebul-meneb, Khire, ss. 78-79; Shreverdi, Avariful-Merif (Gerek Tasavvuf), ss. 49-51.

250

O hlette erenler, ere nazar klarlar.1301 eyh Nazma gre sohbet, kalb hastalklarn tedavi edicidir. Kalbinde hastalk bulunmayanlarn slih kullar olduunu belirten Kbrs, sohbetinde bulunan kiinin hasta olmas durumunda, sohbetinde bulunanlar da hasta edeceini ifade etmitir. Bu yzden Kbrs, gizlenmi olan ehlullah bulup, onlarn sohbetlerinde bulunmay tavsiye etmitir.1302 Bu konuda Nazm Efendi, sohbeti yapacak kiinin izinli olmas gerektiini ve izinsiz yaplan sohbetin zarar vereceini u cmlelerle ifade etmitir: zinsiz eline neter alan adam, bakasn ldrr. zinsiz sohbet yapan adam da insanlarn maneviyatn bozar. Fayda yerine zarar hsl olur. Onun iin izinli olan kimse, izinli olduunda, onu dinleyip itaat etmelisin. Kendi nefsin tarafna ekmeyip, Haktan yana olmalsn. Kendi nefsin yanlr ancak, Allah(cc)n yanlmas yoktur.1303 Nazm Efendinin bu anlay, sohbet anlaynn halvet anlay ile kesitii hususlara dayand kanaatindeyiz. Lugav manas tenha bir yere ekilme, sevgiliyle ba baa kalma anlamna gelen halvet, tasavvuf stlahnda; Hakk ile srren (mnen) konumak, ruhen sohbet etmek manalarna gelir.1304 Halvete ekilmek deyimi ise; ibadet, zikir, riyazet ve murakabe ile megul olmak zere tenha bir hcreye kapanmak; halvete girmek, halvet etmek manalarna gelir.1305 Istlahta krk gn olarak kabul gren halvet,1306 kalbten masivann karlmas ve kalbin Allah(cc) muhabbeti ile dolmas gayesiyle yaplr.1307 Hz. Peygamber(sav)in Cebel-i Hirdaki maara iinde halvete girip muayyen gnlerde ibadet etmesi ve Krk gn kendini samimiyetle ibadete veren kimsenin kalp menbandan zuhura gelen hikmetler, dilinden dklr.1308 eklindeki hadis-i eriflerinden dolay halvet, slam

1301 1302

Yesevi, Hoca Ahmed, Divan- Hikmet, Haz.: Hayati Bice, TDV, Ankara 2009, s. 345. Kbrs, Hak Dost 4, ss. 165-166. 1303 el-Hakkn, Ebediyete Davet, s. 65. 1304 Uluda, TTS, s. 156. 1305 Cebeciolu, TTDS, ss. 49-50. 1306 Halvetilik ierisinde 40 gn anlay Hani biz, Musaya krk gece vadetmitik. (Bakar: 2/51) gibi istinad edilen ayetler vardr. Tafsilat iin bkz. ztrk Mehmet Ceml, Cerrhlik, Gelenek Yay., stanbul 2004, s. 27. 1307 Ylmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 195. 1308 Aclun, Keful-hafa, c. 2, s. 200; Syut, Camius-sagir, 2/8361.

251

limlerince uygulanan bir ibadet olmutur.1309 eyh Nazm- Kbrs halvet kelimesini, stlahtaki bu manasyla kullanmtr. Dolaysyla halvetin amac, vusulu ilallahtr. Ancak Kbrsye gre, bu amaca vesile olma bakmndan sohbet, halvetten daha tesirlidir. Farkl bir ifadeyle, Halvetlikte1310 halvet, nefsi tezkiyede ve maksuda ulamada bir metod iken, Kbrsye gre halvet, sohbet ile vuslata erecek kiinin, sohbete hazr hale gelmesine vesile olan aratr. Sohbette, sohbet eden ve dinleyen olmak zere iki taraf olduunu gz nne alacak olursak; halvet, sohbet eden kiinin, amacna hizmet etmesi bakmndan nem kazanmaktadr. Yani vaizin yapt sohbetin, kendisini ve sohbet meclisinde bulunanlar manev tekmle sevk edebilmesi iin, nefsindeki gizli masiyetlerden arnmas gerekmektedir. Bu dnceyi tersinden okumak eklinde bir mantki karm yapan Kbrsye gre, nefsini gizli kirlerden arndrmam vaiz, sohbet meclisine manev hastalklar saar. Bu dncemize dayanak olacak uygulamalar, Hlidiyye-i Hakkniyye ierisinde mevcuttur. Hlid-i Badadden sonraki silsilenin tm meayh tarafndan uygulanan halvet, mridler iin de bir terbiye metodu olarak telkin edilmitir.1311 Bununla birlikte Kbrs, irada vesile olan halveti, Nakbend tarikatnn bir gerei addetmektedir. Kbrsye gre halvet, Hz Peygamber(sav)den meayh- izm araclyla talim edilmi bir hizmettir. Receb aynn bandan itibaren otuz gn ve aban ayndan on gn olmak zere, toplamda krk gn sren bir riyazet ve iledir. Krk manasna gelen erbain kelimesini, halvet manasnda ifade eden Kbrs, halveti, tarikata ait srlarn alnd bir ile ve bu srlar ile irada ve sohbete yetkili mridlerin yetitirildii bir ibadet olarak tanmlamtr. Bu ibadet vesilesiyle gnle dolan irfan, sohbet meclislerinde bulunan vaizin ve hazirnun gnllerini terakki ettirir. Dolaysyla bu sohbet, akademik bilgilendirmenin tesine geer ve benlik ina eder. Kbrs bu anlayn, yle ifade etmitir: Erbain, mrdlerin terbiyesi iin
1309

Ahmed Yesev, mam Gazal, Mevln Celleddn-i Rm, bn Arab, H. Bekta- Vel tarikattalar dneminden nce halvet ibadeti yapm byk sufler olarak bilinmektedir. Bkz. ztrk, Cerrahilik, s. 28. 1310 Zamannn byk bir ksmn halvette geirmesinden dolay halvet lakabyla tannan eyh Ebu Abdullah (v.800/1397) tarafndan kurulan tarikatn addr. Genellikle tasavvufta nem verilen az yeme, az konuma, az uyuma, inziv, zikir, fikir, eyhe gnlden bal olma ilkelerine Halvetlikte hassasiyetle uyulur. Halvetlikte mhede mertebesine ulamak iin mchedenin art olduu anlay hkimdir. Tafsilat iin Bkz. Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar., s. 236; Ylmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, ss. 195-199; ztrk, Cerrahiyye, ss. 27-101; Uluda, TTS, s. 394. 1311 Tafsilat iin bu tezde bkz. Giri/Halidiyye-i Hakkaniyyenin Teekkl.

252

zaruridir. Mridlerin terbiyesi denildiinde, nefislerinin kontrol altna alnmas, zabtu rabt altna alnmas. Nefsine hkmedecek kuvvet menba alr. O, iledir. ile ekmeyen bir ey bilmez. Kitap okuyarak eyh olmaz kimse... Erbaiin, Nak olduunu syleyen kimselere teklif olunur.1312 Kbrs, halvet hakkndaki bu grn h- Nakibende dayandrr ve h- Nakibendin mrnde bir defa erbain karmayan, riyazat yapmayann, ben Nakyim demeyen utansn dediini nakleder.1313 Nazm Efendinin sohbetlerinde uygulad usul, sohbete atfettii manalar asndan da nem arz etmektedir. Besmele-i erife ile balad tm sohbetlerin devamnda Nazm Efendi, genellikle Allah(cc)a istigfar, hamd, tazim veya dua yer vermitir. Sohbetinin banda, ortasnda ya da sonundaki dualarnda genel olarak acziyetin vurgulanmas yer almaktadr. Senin kulluunun erefine ulatracak ilhamdan bizi mahrum eyleme ve bizi nefsimizin errinden sakla Ya Rabbi burada bulunan kullarn toplayan Sensin, toplatan Sensin, syleten Sensin, dinleten Sensin, bizi dinleyicilerden kl ya Rabbi! Dinleyip de en iyisine tabi olanlardan kl bizim lisanmz Sen dorult.1314 eklinde sohbet iin toplananlara da acziyetlerini hatrlatmaktadr. Bu acziyet uuruyla sohbet ortamnda oluacak ilah feyizin ilhamyla doruyu konuma ve anlamay ve bu dorular hayatlarnda uygulayc bireyler olmak da temenni edilmektedir. Sohbetler, tm hazirunun Ftiha-i erife okumalar ile sona ermektedir. Baz sohbetlerde Ftihadan sonra, Kbrs tarafndan yaplan ksa eklemelerden dolay, mteaddid defalar, Ftiha okunur. eyh Nazm- Kbrsnin sohbetlerinde yapt bu dualar, vaizin sohbet esnasnda kendisinin de manevi tekmle tabi olaca anlayn gsterir. Bununla birlikte Kbrsye gre bu edeb, tevazu gstergesidir. eyh Nazm, sohbet esnasnda gelecek fyztn bu tevazu derecesiyle orantl olduunu bildirmek iin su da ve vadi metaforunu kullanr: Sular dan tepesine doru yrmez, en aada olan vadilere doru akar gider. Yukardakiler mahrum kalr ama aadakiler o feyzi

1312 1313

http://vimeo.com/12955344; Grntl sohbet video arivimizde mevcuttur. http://vimeo.com/12955344; Grntl sohbet video arivimizde mevcuttur. 1314 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 7.

253

alr.1315 Kbrs feyzi, feyizle birlikte gelecek irfan ve/veya huzuru bir can simidi gibi grerek, feyzin ak iin imdat edilmesinin elzem olduunu savunur. Bu deerlendirmeden hareketle tevazu sahibi kimse, kendisini bo bilerek, hi bir ey bilmeyen ve muhta sfatnda gren kii olarak grmelidir. Nazm Efendiye gre kendi kendisiyle iktifa eden kimse, yani sohbettekileri kendi ilmiyle doyuracan sanan kimse, ihtiya arz etmeyen kimse olduundan, onun sohbetinde feyz olmaz. Nazm- Kbrs sohbetin bu edebini, feyz mevzusunu esas alarak beyan etmitir.1316 Allahn nuru konusu ile ilikili olarak ele aldmz ve yeri geldike deindiimiz feyz, Kbrs tarafndan, sohbet meclisine inen nurun, mecliste bulunanlarda zuhur eden marifet, muhabbet, idrak ve irade olarak deerlendirilir. Bu anlay Kbrs, fyzt imek tabiri ile ifade etmitir.1317 Bu tabiri sohbet mevzusunu esas aldmzda, iki temenni ile aklayabiliriz. Birincisi, fyztla gelen marifeti, hakikat diliyle aktarabilmektir ki bu, vaizin nefsinde benlik grmemesidir. kincisi, bu hakikatin, madd olarak dinleyenler tarafndan manev bir idrake dnmesidir. Bu idrakle vcd bulan idrakin gereini tatbik etmek ise, kulun nefsini tezkiye etme derecesine bal olarak deiir. Sohbet meclisine inen feyzin hakikat diliyle aktarlmas iin, Kbrsye gre vaiz, benlik ve ucubtan arnm olmaldr. Bu manada Kbrs, sohbetin vaiz asndan da ifade ettii anlam, Hz. s(as)ya indirilen sofraya benzeterek izah etmitir: sizin bereketinize biz de bu manev mideden yedik manev mide inmi olan bir mecliste bulunup ereflendik. Biz sizinle ereflendik, biz cemaatle erefleniyoruz. Hzr olan cemaatin her ferdi bu cemaatle erefleniyor Bu hazr olan cemaatin, bizim, hepimizin ruhaniyeti bu hakikatlere talip olmasa idi, nereden bize syletecekti Cenb- Hak dilerse ta da syletir.1318 eyh Nazm- Kbrs, tm sohbetlerine Hz. Peygamber Efendimize(sav) salt ve salvat ile hitapta bulunur. Ya Seyidi, Ya Resulullah, medet ya Sultanul
1315 1316

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 8. Ayn yer. 1317 Ayn yer. 1318 Ayn eser, ss. 8-10.

254

Enbiya, Bize efkat nazarnzdan ltfen bir nazar klnz1319 Sahabelerini sohbet ile yetitiren Hz. Nebi(sav)nin manevi makmndan nazar etmesini mnacat eder. Nazar klnz ki, hakikat ikliminde yetien mmet-i Muhammed d olsun.1320 manasnda bir temennidir. Bu temenniden sonra, sohbet yaplan blgedeki manev tasarruf sahibinden bir destur taleb edilir. Bu beldede tasarrufa mvekkel olan zat, size de tevecch edip sizden de destur taleb ederek burada hazr olan cemaate lzum eden mideyi taleb ediyoruz.1321 Bir sohbete balamadan Hz. Peygamberden ve civardaki evliyalardan medet istemenin bir tr edep olduunu ve bu edebi mm- arnnin rettiini Kbrs, yle ifade etmitir: mm- arn Hazretleri buyurdu. Hibir zaman cemaate bir sz sylemek zere oturmadm ki, o asrda, o belde bu vazife zerinde asaleten uhdesinde tutan mutasarrftan destur talep etmeyeyim. Bu da btn vaizlere olan edeptir O desturu verdikten sonra, onun syledii kelam, hazr olan cemaatin kalbine naketmesi, o zatn vazifesidir te o, mm- arn Hazretlerinin bize talim ettii mkemmel bir edeptir. 1322 Kbrs, bu edebin sadece sohbete has olmadn, peygamberler ve evliyalar arasnda da var olan bir edep olduunu syleyerek, Hz. saya(as) indirilen sofray rnek vermitir.1323 Hz. Peygamber bahsinde de ifade edildii zere Hz. s(as) gkten sofra indirilmesi iin yapt duay Hz. Peygamber(sav)i tevessl ederek yapmtr. Bu konuda verilen bir dier misal ise Hz. dem(as)in cennetten kovulduktan sonra Hz. Peygamber(sav)e tevessl ederek yapt istifar ve duadan sonra af olunmasdr.1324
1319 1320

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 7. Ayn yer. 1321 Ayn yer. 1322 Ayn eser, s. 8. 1323 Ayn eser, s. 9. 1324 dem o bilinen hatay iledii zaman Ya Rabbi! Muhammed hakk iin beni balaman istiyorum. dedi Allah: Ey dem! Ben Muhammedi cismen yaratmadm halde sen onu nasl biliyorsun dedi (Allah bildii halde sorar). dem dedi ki: Ya Rabbi Sen beni elinle yaratp, bana ruhundan flediin vakit, bam kaldrdm ve arn direkleri zerinde La ilahe illallah, Muhammedur-Rasulullahn yazl olduunu grdm. Biliyorum ki, Sen kendi ismini ancak yarattklarnn en sevgilisine izafe edersin. Yce Allah Doru syledin ey dem. Onun hakk iin istiyorsan baladm seni. Eer Muhammed olmasayd seni yaratmazdm buyurdu. Bkz. Hakim, Mustedrek, 2/4248.

255

Tevessl ve istimdat kavramlaryla tasavvuf stlahnda yer bulmu bu anlaya, selefi ulema tarafndan ar tenkitler yaplmtr. Ey iman edenler, Allahtan korkun ve Ona vesile (yaklama yolu) arayn ve Onun yolunda cihd edin, umulur ki bylece kurtulua erersiniz., "1325 ayetinde zikredilen vesilenin neler olabilecei hususuna dayanak tekil eden hadislere selefilerin yaklam, suflerin yaklamndan daha farkl olmutur. Selefiler bu konuya temel tekil eden baz hadislerin1326 zayf olduklarn arz ederek, tevessln Allah(cc)n esmas ve hayr ameller haricinde yaplamayacan iddia etmilerdir.1327 Sufiler bu mevzuyu, ifa arayan hastann doktora gitmesi ancak, ifay Allah(cc)tan beklemesi kabilinde grdkleri iin, Hz. Peygamber(sav)e ve Allah dostlarna tevessl ederek dua etmeyi, meru addetmilerdir.1328 Bu manada Kbrs, sohbetlerinde, Vahhblik ve selefi limlerine, sk sk reddiyede bulunmutur. zetle eyh Nazm Efendiye gre sohbet, Hz. Peygamber(sav)in sahabelerine yapt gibi; Mminlerin kalplerini, Allah yolunda, hizmete hazrlamaktr. Mridin, mride kabiliyet aktard meclis olarak telakki edilen sohbet, Kbrsye gre, feyz ve cevherdir ve her kul nasibi miktarnda bu cevherden gda alr. Ancak bunun iin, sohbet eden vaizin gnlnn hizmete a olmas gerekir. Bu ise halvet ve riyazat ile olur. Dolaysyla Halvetlikte halvet, nefsi tezkiyede ve maksuda ulamada bir metod iken, Kbrsye gre halvet, sohbet ile vuslata erecek kiinin, sohbete hazr hale gelmesine vesile olan aratr. Bu ibadet vesilesiyle gnle dolan irfan, sohbet meclislerinde bulunan vaizin ve hazirnun gnllerini terakki ettirir. Kbrsye gre vaizde bulunmas gereken bir dier haslet, hiliktir. Vaiz, kendisini hi bir ey bilmeyen ve muhta sfatnda gren kii olarak grmelidir ki,

1325 1326

Mide: 5/35. Gzleri kapanan bir adam Peygambere gelerek, Ya Rasulallah, gzlerim kapand. Benim iin dua buyur dedi Peygamberimiz u karl verdi: Abdest al, iki rekat namaz kl, sonra yle de, Allahm Peygamberim Muhammed ile sana tevessl ediyorum. Ey Muhammed, gzmn almas iin efaati olman istiyorum. Allahm Onun hakkmdaki efaatini kabul buyur. Ardndan Hz. Peygamber yle ilave etti: Bir ihtiyacn olduu zaman, hep aynsn, yap. Bu olaydan sonra adamn gzleri almtr. Bkz. Tirmiz, Deavat, 49; bn Mace, kame, 5; bn Hambel, 4/138. 1327 Selef limleri tevessl Artk her kim Rabbine kavumak istiyorsa, slih amel ilesin ve Rabbine olan ibdetinde hi bir eyi ortak komasn. (18/Kehf, 110) ayetinde bildirilen salih amelin dnda kaldn ve irk olduunu iddia etmektedirler. Tafsilat iin Bkz. Dmek, Eb Eymen, Tevessl Md., mil slm Ansiklopedisi, c. 6, s. 345-347; Ate, Kurn Ansiklopedisi, c. 22, ss. 245-246. 1328 Ylmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, ss. 531-535.

256

ona sohbet esnasnda Hz. Peygamberden(sav) ve civardaki evliyalardan inayet gelsin. Bu inayet ile hem kendisi hem de sohbeti dinleyenler, manevi tekmle ersin.

g. ZKR: Zikir, unutmann zdd olup, lgatte bir eyi ezberleyip korumak, hatrlamak, eref, t, namaz, dua ve vg anlamlarna gelir. Bir eyin dilde dolap akmas, devaml olmas, hatrlanmas gereken bir eyi korumak, Allah(cc) anmak da zikirdir. Kurnn sfatlarndan biri olan Zikr-i Hakm, her trl ihtilaf ve elikiden uzak, salam ve erefli mnlarna gelir.1329 Kurn- Kermde zikr kelimesi hatrlamak1330, anmak1331, aklamak1332, ibret almak1333, dnmek1334, t vermek1335, dzeltmek1336 olarak tercme edildii gibi baz ayetlerde haber1337, an ve hret1338 gibi mecaz anlamlaryla da tercme edilmitir. Zikr, Kurn- Kerm veya semv kitaplardan biri anlamna da gelmektedir.1339 Tasavvuf terminolojisinde zikir, Allah anmak, hatrdan karmamak ve unutmamak eklinde ifade edilir. Nefsin terbiyesi iin yaplan zikir, tasavvuf ve tarikat ehli kiilerin belli kelime ve ibareleri eitli miktar ve yerlerde, edebe riayet ederek, ferd ya da toplu olarak sylemeleridir. Zikrin hakikati, zikreden kiinin kendisinden geip, Allahn dnda her eyi unutmasdr.1340

1329

Firuzebad, Kamsul-muht, s. 396; bn Manzr, Lisnl-Arab, c. 5, ss. 49-51; Tehnev, Kef, c. 1, s. 825. 1330 l-i mran: 3/135; Enam: 6/68. 1331 Bakara: 2/114, 152. 1332 Bakara: 2/221. 1333 raf: 7/57; Hud: 11/24. 1334 l-i mrn: 3/7; Araf: 7/130. 1335 Enam: 6/70, 90. 1336 Bakara: 2/282. 1337 raf: 7/63. 1338 nirah: 84/4. 1339 Hicir: 15/9; Enbiya: 21/24. 1340 Isfahn, Mfredt, ss. 179-180; Kueyr, er-Risle, s. 257; Kelbaz, Taarruf, ss. 122-123; Gazl, hy, c. 1, ss. 290-305; Tehnev, Kef, c. 1, s. 825; Uluda, TTS, ss. 393-394.

257

Mutasavvflara gre zikr; dilin zikri, kalbin zikri, srrn zikri olmak zere eittir. Baz zikirlerde oru, namaz ve zekt ibadetleri gibi belli bir ekil ve say sz konusu iken; baz zikirler her vakitte ve meknda yaplr. Bu zikr ile kul, zikrettiini sever, zikrettii de kulu sever.1341 Baka bir snflamaya gre zikir, haf (gizli) ve cehr (ak) olarak iki ksma ayrlr. Haf zikir, zikredenin sadece kendisinin iitebilecei alak bir sesle yapt zikirdir. Cehr zikir, yksek sesle veya evrede bulunanlarn iitebilecei ekilde, sesli olarak yaplan zikirdir.1342 Zikr, eyh Nazma gre kulun Rabbini hatrlamasdr. Rabbini hatrlayan kula zikir vesilesiyle eitli nimetler bahedilir. Kul Rabbini zikrettike, Rabbi onunla birlikte olur.1343 Binaenaleyh zikir ile daimi ilah huzurda oturmay tavsiye eden Kbrs, Cenb- Hakktan neler almaz neler! diyerek, zikr ile kulu daimi huzurdan alnacak manev gdaya davet eder.1344 Bir topluluk oturup Allah(cc) zikrederse, melekler onlar kuatr, rahmet onlar kaplar.1345 hadisinde vlen zikir, Allah o kadar ok zikredin ki, size mecnun (deli, divne) desinler.1346 hadisinde tavsiye edilmitir. Size amellerinizin en hayrls haber vereyim mi? Allah zikretmek.1347 hadis-i erifiyle dier amellere nisbeten nemi belirtilen zikir, Kbrsnin anlayn ekillendiren naslardan olduu
1341 1342

Isfehan, el-Mfredat, s. 179; Cebeciolu, TTDS, ss. 728-729. Uluda, TTS, s. 394; Cebeciolu, TTDS, s. 783. Mutasavvflara gre, tasavvufi manada zikir telkinini ilk olarak Hz. Muhammed(sav) yapmtr. O, drt halifesine de deiik usullerde zikir telkin etmi; tarikat kurumlarnn teekklnden sonra da her tarikat bu drt usule gre zikirlerine ekil vermilerdir. Bu drt eit zikir telkini unlardr: 1. Sddkiye: Hz. Peygamber Mekkeden Medineye hicret ederken, Hz. Ebubekirin(ra) kulana kez Allah isminin zikir telkininde bulunmutu. Bu srada Hz. Peygamber(sav) uyluklar zerinde, Hz. Ebubekir(ra) de ayaklarn nde kavuturarak oturmu vaziyetteydiler. Haf(gizli) zikir bu hadiseye dayanr. 2. Kbreviye: Hz. mer(ra) Mslman olduu srada Hz. Peygamber(sav) ile kucaklam, bu esnada Peygamber Efendimiz(sav), L ilhe illallah kelime-i tevhidini cehr(sesli) olarak ona telkin etmitir. Fakat Hz. mer(ra) ayakta duramayp yere kt iin, Kbrevler ayaklarn nde kavuturmu vaziyette oturarak zikrederler. 3. Nurbahiye: Hz. Peygamberin(sav), Hz. Osman(ra)a telkin ettii harfsiz ve sessiz kalb zikir eididir. 4. Cehriye: Hz. Peygamber(sav), Hz. Aliyi(ra) diz st oturtturup, gzlerini kapattrm ve defa L ilhe illallah demitir. Daha sonra da ayn cmleyi kere de ona tekrarlattrmtr. Bu nedenle cehri(sesli) zikir yapan tarikatlar, genellikle silsileleriyle Hz. Aliye(ra) baldrlar. Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar, ss. 213-215. 1343 Kullarmn dudaklar hareket ederken (Kulum Beni zikrederken), Ben kullarmla beraberim. Buhr, Cevhirul-slm, s. 139. 1344 el-Hakkn, Ebediyete Davet, s. 47. 1345 Muslim, Davat, 8. 1346 Hanbel, Musned, 3/68, 71. 1347 Tirmiz, Davat, 6.

258

phesizdir. inde Allahn anld ev ile iinde Allahn zikredilmedii ev, diri ile l gibidir.1348 hadisi ise Kbrsnin iaret ettii manevi gdaya rnek tekil etmektedir. Kbrsnin manev gda anlayna, bu hadis zerinden bakacak olursak, basit bir mantk karm yapabiliriz. Bu manada hakiki hayat sahibi olan Allah(cc) zikreden kul, Onun ilh esmasndan ve dolaysyla el-Hay isminden manevi gda alr. Kbrsye gre, zikir ehlinin kabrinde rmeyecek olmas, bu anlay ile de alakaldr. Farkl bir ifade ile Kbrsnin, kabrinde rmeyecek olarak tanmlad kullar ile,1349 zikrin manev gdasn tadanlar diye tanmladklar arasnda, aikar bir mana ilikisi grlmektedir. Nazm Efendiye gre zikr, mminin kendisine verilen iman nimetine kr iindir. man ise zikr iin bir frsattr.1350 mann Allah(cc)tan bir tiye ve hediye gibi grlmesi gerektiini tavsiye eden eyh Nazm,1351 bu hediyeyi en byk nimet addeder ve bu nimet iin yaplacak kre en gzel vesile olarak zikri tavsiye etmektedir.1352 Lgatte teekkr etme, iyiliin kymetini bilme ve nimeti dile getirme anlamlarna gelen kr,1353 tasavvufta yaplan iyilii anp, bu iyilii yapan vme ve nankr olmamak eklinde tarif edilmitir. Istlahta ilim, hal ve amel ile olmak zere, trl olan kr; limin dilinde, abidlerin fiilinde ve ariflerin hallerinde olur. Nimetin artmasna vesile olan kr1354 ifa etmede acziyetini hisseden kula, ekr denir.1355 Bu manada iman bir nimet addeden Kbrs, bu nimetlere kr iin zikri tavsiye etmi ve bu vesileyle imann artacan ifade edilmitir. Allah(cc)tan her hal zere raz olma haline bal olarak, imann parlayaca dncesini hatrlayacak olursak,1356 Kbrsye gre kul, zikir ile slamn ve Kurnn nrunu ahirete tar
1348 1349

Buhr, Davat, 66; Muslim, Saltul-Musfrn, 211. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 88; Ayrca bkz. lim ve Marifet ile lgili Kavramlar/b.Vel-Evliya. 1350 Kbrs, a.g.e., s. 41. 1351 Tafsilat iin bu tezde bkz. Yaratl ve Varlk Nuru ile lgili Kavramlar/e.Mirac; lim ve Marifet ile lgili Kavramlar/a. lim-lim; b.Evliya-Evliy. 1352 el-Hakkn, Ebediyete Davet, s. 47. 1353 bn Manzr, Lisnul-Arab, c.7, s. 170; Firuzabad, Kmusul-muht, s. 419. 1354 krederseniz, muhakkak artrrm. brahim: 14/7 . 1355 Kueyr, er-Risle, s. 210; Cebeciolu, TTDS, s. 615. 1356 Kbrs, Hak Dost 4, s. 40; Ayrca bu tezde bkz. Yaratl ve Varlk Nuru ile lgili Kavramlar/a.Allahn Nuru.

259

diyebiliriz. Bu mantksal karma gre kul, zikr ile Allahtan her daim raz olma haline eriir ki bu, iman nurunun parlamasdr. Mezkr ismi kalble ya da lisanla anan kulu, Mezkra(cc) gtren yolda, zikrin faziletleri saylamayacak kadar oktur. eyh Nazm- Kbrsye gre her zikrin farkl faziletleri vardr. Zikirler iinde kelime-i tevhd (la ilahe illallah) ve ismi Cell (Allah) kulun manevi makmlar arasnda seyrine vesile olur. Kul, kelime-i tevhd zikriyle, fena makmna doru seyreder. Kulun fen fillah makmnda ve bu makmdan sonrasndaki bek makmlarndaki zikri, ism-i Celldir.1357 Nakbendiyye tarikatnn Hlid-i Badadden sonra eyh Abdullah Dastanye ve eyh Nazma ulaan ubesi olan Hlidiyye-i Hakkniyyede bu iki zikre nem atfedilerek, vird olarak telkin edilmektedir. Hakkniyye meayh ierisinde telkin edilen ve nem atfedilen kelime-i tevhd zikrine, nefiy ve isbat (la ilahe illallah) zikri de denmektedir. eyh Abdullah- Dastan, sm-i Cellin nemini, Kurn- Kermde Allah(cc)n zat kavli iin kullanlan, galallahu ayetleriyle aklamtr. Zikirde la ilahe illallahdan duada istifardan efdali yoktur.1358 hadis-i erifi bu izahta tevhid zikrinin nemine atfedilmitir.1359 Kelime-i tevhdin mealen manas, L mabde illallah olarak birincil bir anlam vardr. Bu anlama gre Hak olan mabud isbt, btl olan mabud nefy edilir. Bu, Tevhid-i Avmdr. Hak olan mabd, phesiz ki Allah(cc)tr. Btl olan mabd ise insanlarn yapp tapt put ve benzeri eylerdir. Nefy-isbat zikriyle mertebe kateden Mmine gre kelime-i tevhid, srasyla, L maksde illallah ve L mevcude illallah manalarna gelir.1360 Kelime-i tevhidin, manev mertebelere gre kazand bu anlamlar, h- Nakibend (v. 791/1388), Ey iman edenler, Allaha iman ediniz1361 ayetine iaret ederek izah etmitir. Sadece mabud olarak Allah(cc)a ve tevhide iman edenlerin, maksut olarak da sadece Allah(cc) istemeleri gerekmektedir. Bu makmda slik, hevlarn da ilah telakki eder ve gnln masivadan arndrarak, hakiki tevhide vasl olur. Bu iman mertebesinden sonraki
1357 1358

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 42. Gmhanevi, Ramzul-ehads, c. 2, s. 382. 1359 K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 101. 1360 Cebeciolu, TTDS, s. 441. 1361 Nis: 4/37.

260

makmda kul iin, Allah(cc)tan baka hakiki mevcut yoktur. Bu makmda slikin mhede, irade ve sfatlar Allah(cc)ta yok olmutur. Nakibend, bu mertebeyi yle ifade etmitir: Her gz ap kapamada bu madd vcudu red edip, hakiki Mabudu isbt edesin.1362 Farkl bir ifade ile nefy, l ilahe (lah yoktur) ile; isbt, illallah (Allahtan baka) ile olur. Kulun ihlasla zikrettii nefy ile, batnnda bulunan gizli irkleri ve esbab izle olur. Ayn ekilde ihlasla zikredilen isbt ile kalbi temizlenir ve daimi Hakka mteveccih olur. Binaenaleyh hakiki kelime-i tevhid, ierisinde Allah(cc) muhabbeti ve evkinin birletii kalbte olur ve bu zikr dilin deil, kalbin iledii bir slih ameldir.1363 mm- Rabbn (v. 1034/1624) ise seyru sulkta Allah zikrini, letifler ile birlikte ele almtr. Mesela Allah isminin zikredilmesi esnasnda kul, kalb letifine terkiz etmek suretiyle, Allah(cc)a kavuturan yolda ilerler.1364 Nazm Efendiye gre adedine ve devamna riayet edilen zikrin baka bir fazileti ise kalbe serinlik vermesidir. eyh Nazm bu hususu yle ifade eder: Zikir azar azar da olsa, ar ar kalbimizi aacaktr her gn zikir yapanlarn kalbine o serinlik verilecektir, ondan nasibini almaya bak diyerek zikirde devamll ve adette istikrarl bir art tavsiye eder.1365 Bu ifadelere gre kalbin almasndan nce yaplan zikirle, almasndan sonra yaplan zikirlerin mahiyetleri ve tesirlerine gre eitlendirilmitir diyebiliriz. Kalbin ve dilin zikri eklinde yaplan bu tasnif, eyh Nazmn dier ifadelerinde zmnen bulunmaktadr. Mesela mbted mrdlere telkin edilen ve onlarn uyguladklar esnasnda zikirler, vird zikr, gibi btl anlalmaktadr mrdler ki bunlar vird dilin olarak zikri da kategorisindedirler. Parkta bir bankn zerinde otururken, yolculukta, bir meguliyet yaplabilecek tarafndan tanmlanmtr.1366 Kalbin zikri ise, zikrin ihtiva ettii nur ile kalbin ferah duymas, gafletten kurtulmas ile ilgilidir.

1362 1363

Cam, Nefehtul-uns, ss. 418-419. Prs, Risle-i Kudsiyye, ss. 59-62. 1364 mm- Rabban, Mektubat, c. 1, c. 212-122 1365 el-Hakkn, Ebediyete Davet, s. 35. 1366 Atay, Batda bir Nak Cemaati, s. 130.

261

Kueyrye gre zikir, dilin ve kalbin zikri olmak zere ikiye ayrlr. Kul daim zikir mertebesine, dilin zikriyle ulalr. nk zikrin, namaz gibi belli bir vakti yoktur. Namaz, ibadetlerin en ereflisi olmakla beraber baz vakitlerde klnmas caiz deildir. Dolaysyla zikir iin belli bir vaktinin olmay ve zkirin, zikrine karlk bulmas,1367 zikrin zellikleri arasndadr.1368 Bununla birlikte lisanla yaplan zikr, balangta kulu, gnahlardan alkoyar. Azimle devam neticesinde kalbinde hayetullah zuhur eder. Bu halin de zikirle muhafazas neticesinde kul, kalb zikre vasl olur. Kalble yaplan zikre herhangi bir snrlama yoktur. Her zaman ve her yerde yaplabilir. Dolaysyla bu zikre ulaan kul; nefsinde, duyuunda ve grnde sadece zikrini bulur. Bu haldeki salikin derisi ve kemiinde hareket balar. Tm cevherlerinden ve kalbinden srekli zikrin sesini duyar. Bu sesi etrafndakiler idrak edemez. Sadece kendisi ve ehli duyar.1369 Gazl ise zikri, Kurn- Kerm okumadan sonra en stn ibadet olarak deerlendirir. Ona gre faydal olan zikir, devaml ve kalb huzuruyla yaplan zikirdir. Kalbin gafil olduu bir srada sadece dil ile yaplan zikrin faydas olsa da bu azdr. Balangta her ne kadar zikirden bir tat alnmasa da, zamanla nsiyet ve muhabbet meydana gelir. Bunun neticesinde de kii yapt zikirden zevk almaya balar.1370 bn Arabye gre kalb zikrin sonunda kula, manalar lemi tecelli eder. Bu tecelliyt ile hayal leminde olan perdeler kuldan kalkar ve srasyla; madenler lemini, bitkiler lemini, hayvanlar lemini kefeder. Bu keiflerden sonra sahih keifler balar, levhi kefedip, eyalarn nurlarna vakf olur, yldzlarn nurlarn grr, kinat dzeninin suretini grr ve huzur-u ilahnin adabn talim eder.1371 Zikir mevzuunda paylalan sz konusu yaklamlar, Kbrsnin dnce atmosferini ekillendiren tasavvuf stlahnnn erevesini ortaya koymaktadr. Bununla birlikte, Nazm Efendinin buraya kadar paylatmz grlerine dayanak
1367

Beni zikrediniz, Ben de sizi zikredeyim Bakara: 2/152; bn Arab de zikri, ilh bir sfat olarak nitelendirir. Ona gre Allah, Beni ann ki Ben de sizi anaym (Bakara, 2/152) yetiyle kendi zikrini kulun zikriyle irtibatlandrm, kendisini zikredeni O da zikredeceini bildirmitir. nk zikir, zikri dourmaktadr. Bkz. bn Arab, el-Futuhtul-Mekkyye, c. 2, s. 302. 1368 Kueyr, er-Risle, ss. 367-370. 1369 Kueyr Abdulkerm, Tertbus-sulk f targi-llahi teal, Tah.: brahim Besyun, Kenzut-tursi es-suf, ss. 32-34. 1370 Gazal, hy, c. 1, ss. 295-305. 1371 bn Arab, Nurlar Risalesi, ss. 21-27.

262

tekil edecek aklamalar, eyhi Abdullah Dastannin grlerinin erh edildii, Futuhatul-Hakkniyye adl eserde bulunmaktadr. Buna gre zikr, Beni zikredin ki, Ben de sizi zikredeyim ve Bana kredin, nankrlk etmeyin1372 ayetinde bildirildii zere, Allah(cc)n kullarna emridir. Bu emrin bir gerei olarak Allah(cc); ayakta, oturarak ya da yanlar zerinde zikrederek,1373 daima zikir zere olunmaldr. Bu hal zere olan kul, zikrin faziletlerine nail olur ve onun gnl, itminana erer. eyh Abdullaha gre Muhakkak ki Allahn zikri en byktr. Allah ne yaparsanz bilir1374 ayetiyle dier ibadetlere gre ne karlm olan zikr, kulun kalbini itminana erdirir. Bunlar, iman edip kalbleri Allahn zikriyle huzur bulan kimselerdir; haberiniz olsun ki, kalbler sadece Allahn zikriyle huzur bulur1375 ayetine iaret ederek, eyh Abdullah- Dastan, zikr ehlinin mutmain olduunu ve kalblerinde zikirden dolay srekli itminann bulunduunu ifade etmitir.1376 Sz konusu anlayn kaynaklar mahiyetindeki bir gr Ubeydullah- Ahrar (v. 895/1489), zikrin kalpteki ve hallerdeki tesiri asndan ifade etmitir: Kalb huzuru bu zikre devamla yle bir dereceye ykselir ki, gerekten kalbte (baka bir eyin smas iin) yer kalmaz. Bu haldeki kalbe, mahit derler, Hakka ahit olur. O zaman bu mhededen tam bir zevk alr. nk huzur vasfndan haberdar deildir. Huzurundan haberdar olmama anlamnda bir huzur hsl olur, zira huzurdan haberdar olduun nisbette Hak ile huzurun eksik olur.1377 Nakibend geleneinde Allah(cc) hatrlamak iin yaplan zikrin nihai amac, zkirin daima Allahn huzurunda olduu bilincine ermesidir. h- Nakibend (v. 791/1388)e gre zikrin amac, kelime-i tevhidin hakikatine erimek, masivay tamamen yok etmektir. Aladin-i Attara gre zikir kalble yaplmal ve zikrle beraber, mcahede devam etmelidir.1378 Ubeydullah- Ahrara (859/1490) gre zikirden maksad, kalbte gizli olan Allah sevgisini karmaktr. nk zikrin hakikati kalbten gafleti uzaklatrr.1379 Toplu olarak yaplan cehr zikir ve bu esnada semahlarn yapld
1372 1373

Bakara: 2/152. l-i mrn: 3/191. 1374 Ankebt: 29/45. 1375 Rad: 13/28. 1376 K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 100. 1377 Cam, Nefehtl-uns (Evliy Menkbeleri), s. 559. 1378 Ayn eser, ss. 533, 542. 1379 Tosun, Nakbend, ss. 301, 307.

263

Hakkniyye hadralar, Hlidiyye ncesi geleneksel uygulamadan ayrlsa da, zikrin amac hususunda ayrlmamlardr. Yani zikrin amac kalbin mutmain olmas, iinde bulunan Allah(cc) sevgisini karmak ve gafletten uzaklamaktr.1380 Kbrs, gafletten ulalan anlar, kulun iinde bulunduu ann idrakinde olduu, tefekkr zere olduu, misaktaki ahdine sdk olduu ve yaratlnn manasna uygun olduu lahzalar olarak tanmlamasndan1381 hareketle, zikrin nihayetindeki kulun; gafletten ve nefsinin tasallutundan kurtulmu olaca da sylenebilir ki, bu sfatlar velayet makmlarnda mhede edilir. Bu anlay, eyh Abdullah- Dastan adna yazlm bir eserde, zikrin be letife nakolmas eklinde izah etmitir. Bu esere gre, zikrin zkirdeki be letife nakolmas iin, zikr telkin eden mrdinin emirlerine skca sarlmak icap eder. Bunlar, iman edip kalbleri Allahn zikriyle huzur bulan kimselerdir; haberiniz olsun ki, kalbler sadece Allahn zikriyle huzur bulur.1382 ayeti bu makmdaki kula iaret eder. Bu haldeki kul, zayflk ve acziyetini noksansz izhar ve ikrar ederse, yaratl gayesine gre1383 yaayan bir kul olarak dereceler kat eder ve ilah huzura vasl olur.1384 Ancak bu makmlarda terakkinin en nemli kanunu, edebe riayettir. Edebe riayet ise, sadece eriata skca balanmaya baldr. nk tarikat, edebin ruhudur.1385 Edebin ikmali tefekkrle, tefekkrn cazibesi ise zikrullah ile artar. Her annda Hakk(cc)n rzasn tefekkr etmek, amelde cehdetmek edebi ikmal eder. Ancak kulun cehde sarlmas, eyh Abdullaha gre, onu maksuduna vasl edeceine inand iin deil, eriatn ve tarikatn emri olmasndan dolay olmaldr.1386 Edebin ikmaline vesile olan tefekkr konusunu, eyh Nazm, gaflet ve zikirle birlikte ele almtr. eyh Nazm Efendiye gre kul, tefekkr ile gafletten kurtulur ve iinde

1380 1381

K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 101. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 142; Ayrca Bkz. Makamlar ve Seyru Sulk ile lgili Kavramlar/j.Gaflet. 1382 Rad: 13/28. 1383 nsanlar ve cinleri yalnz Bana kulluk etsinler diye yarattm. Zriyt: 51/56. 1384 K. Adnan, a.g.e., ss. 62, 63. 1385 Ayn eser, s. 61. 1386 Ayn eser, ss. 62, 63.

264

bulunduu an idrk ederek, Hakk Tela iin yaar. Yani bu anlarda, idrakin getirdii bir zikr hali vardr.1387 Nazm Efendiye gre zikrin manev bir kudreti vardr. Keramet bahsinde de getii zere kuldan sadr olan kerametin manevi kuvveti zikirden hsl olur. Nazm Efendi, bu kuvveti u ifadelerle izah etmitir: Dnyada Allah(cc)n emrini ulu tutan, Allah ydndan brakmayan, yani Allah zikredip, Allah ile beraber olana Cenb- Allah, zikrin kuvvetini alar. Zikirde bir kuvvet vardr ki, btn dnyann yiyeceklerini yesen o kuvvete bedel olmaz1388 Burada bahsedilen zikrin manev kudreti, Kbrsnin manev gda anlayyla ilgili olduu kadar, evliy konusunda incelediimiz manev tasarruf ile de alakal grlmektedir. eyh Abdullah Dastanye gre Allah, bir kulunu vel edinmek isterse, ona zikir kapsn, sonra kurb kapsn aarak kulu tevhid krssne oturtur ve ondaki hicab kaldrarak ferdaniyyet makmna1389 sokar.1390 Bu makmlarda bulunan vel kullar, Hz. Peygamber(sav)in yardmclardr ve her birinin derecelerine gre manev tasarruflar vardr. Allah(cc) esmsna ait srlarn kefi iin anahtar mahiyetinde olan zikr, saysyla birlikte, Hz. Peygamber(sav)e telkin etmitir. Hz. Peygamber(sav)den ise, tm mrdlere, telkin edilerek gelmitir. Dolaysyla bir mrdten telkin almayan bir kul, gece gndz tm ezkar ile zikretse, keml mertebesine ulaamaz.1391 Bu manada kalb zikrin ekil ve adedi, zikrin esrarn bilen bir mrid-i kmil tarafndan telkin edilmesi gerekmektedir. Dolaysyla mridler tarafndan telkin edilmeyen zikrin manev makmlara eritirici fazileti yoktur. Bir mrid-i kmil tarafndan telkin edilen zikirle zkir, zikrin telkin edildii silsileye girer ve mertib kateder. Bu manada eyh Abdullah, Bu Allahn ayetlerindendir; Allah kime hidayet ederse ite o hakka ulamtr. Kimi de hidayetten mahrum ederse artk onu, doru yola gtrecek bir dost bulamazsn1392
1387

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 142; Ayrca bkz. Yaratl ve Varlk Nuru ile lgili Kavramlar/a.Kulluk Makam (bid). 1388 el-Hakkn, Ebediyete Davet, s. 79. 1389 Kadim olan, hadis olandan tefrid etmek olan Ferdaniyyet, Hucvirye gre t evhid yolunda bir admdr. Tafsilat iin bkz. Hucvir, Keful-mahcb(Hakikat Bilgisi), s. 345. 1390 K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 100. 1391 Kbrs, a.g.e., s. 18; Bkz. Makamlar ve Seyru Slk ile lgili Kavramlar/b.Mrd . 1392 Kehf: 18/17.

265

ayetinde bildirilen doru yola ulatracak dostlar, mridler olarak tefsir etmitir.1393 Zikrin manev kudreti ve mrd ile ilgisini tamamlayacak bir husus ehl-i zikrin kimler olduudur. ayet bilmiyorsanz zikir ehline sorun1394 ayetinde bildirilen zikir ehlini eyh erafeddin, u drt nesneyi kendinde toplayan kiiler olarak tanmlamtr: 1- Rabbn inayet ile Kurn- Kerimde mezkr sekiz yz menhiyattan korunmu olma. 2- Allah(cc)n yardm ile be yz ilah emire imtisal ederek, itaatinde muvaffak olma. 3- Yevmul-ahd vel-misakta olan tecelli-i ilahiye vakf olma. 4Dnya ve ahiret ilerinin tamamndan zhid olma.1395 Zikrin bir mrid tarafndan telkin edilmesine atfedilen ehemmiyet, tasavvuf stlahnda isnd feyz kavramyla ilgilidir. eyh ve mrdlere sened ve silsile yoluyla ulaan irfan olarak tanmlanan bu feyz, eyh tarafndan zikr, sohbet ve halvet esnasnda mrdin gnlne yanstlr. Bu feyz vesilesiyle mrdin aba ve iktisab olmad halde, onun kalbine bilgi ve manev hal gelir.1396 Allah(cc)n nru ve feyz konularna Nazm Efendinin yaklamlarndan hareketle, istind feyz telakkisinin zikr anlaynda yer aldn belirtebiliriz. Allahn nuru ile kaim olan feyzin (istind); sohbet, zikir ve halvet ile paylaldn syleyebiliriz. Sohbet bahsinde de belirtildii zere, asl cevher olarak Allahn nuru; sohbet, zikr ve halvet ile mrekkeb olduu zaman, feyz olarak mrdin gnlne dolarak, onu silsileye dhil eder ve mertebeler kat ettirir. Yani zikir nemli bir vesile olsa da, ona deer kazandran mahiyetinde bulunan cevher, mezkr olan Allah(cc)tan gelen nrdur diyebiliriz. Londrada 2005 ylnda yaplan bir almaya gre oradaki Hakkni mrdleri zikri birka eitte tanmlamaktadrlar. Bir mrid iin zikir, kalbi cilalama ve
1393 1394

K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 101. Enbiya: 21/7. 1395 Burkay, Menkb- erefiyye, s. 132 1396 Ylmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, ss. 223-224.

266

Allah(cc)n nurunu yanstma olarak tanmlanrken bir bakas, kalbin akla dolmas ve masivdan temizlenmesi olarak ifade etmitir. Baka bir mrd iin zikir, kalbi dinlemenin yolu ve genellikle kalb cilalamak olarak anlalmaktadr. Bir baka mrde gre zikr an, eyhlerinin varln en ok hissettikleri andr. 1397 1996 ylnda Lefke Derghnda (Kbrs) yaplan farkl bir antropolojik almada grlen mrdlere gre zikr, ruhun nefs zerine galip gelmesine vesile olur. Btl bir mrde gre ise zikr, modern dnyann zellikle batda dourduu psikososyal rahatszlklara kar tek etkili tedavidir.1398 Bu almay yapan bir antropolog nazaryla zikr, cemaat bireylerini ortak bilince vardrr. Bu bilin cemaatin ortak deeri olarak, eyhin Londrada olmad uzun dnem boyunca dahi grup iindeki dinamizmi salar.1399 zet olarak eyh Nazma gre kulun Rabbini hatrlamas olan zikr, iman nimetine kr iindir. Zkiri daimi huzura ve manev gdalara vasl eden her zikrin, farkl faziletleri vardr. Mesela kelime-i tevhd (la ilahe illallah) ve ism-i Cell (Allah) zikirleri kulun manevi makmlar arasnda seyrine vesile olur. Ancak kula manev makmlar kazandracak kalb zikrin ekil ve adedi, zikrin esrarn bilen bir mrid-i kmil tarafndan telkin edilmesi gerekmektedir. Dolaysyla mridler tarafndan telkin edilmeyen zikrin manev makmlara eritirici fazileti yoktur. Zikrin amac kalbin mutmain olmas, iindeki Allah(cc) sevgisinin aa karlmasdr. Zikrin nihayetinde kul; gafletten ve nefsinin tasallutundan kurtularak velayet makmlarnda seyrine devam eder. Nazm Efendiye gre bu seyr, zikrin manev kudreti ile olur ve velayet makmndaki tasarruf, bu kudretle zuhur eder. Ancak zikir bizatihi kudreti haiz deildir. Yani zikir seyru sulkta nemli bir vesile olsa da, ona deer kazandran, onun mahiyetinde bulunan cevherdir. Bu cevher ise mezkr olan Allah(cc)tan gelen nrdur. Kbrsnin genel tasavvuf anlaynda bu nr, zikrin haricinde sohbet ve halvet esnasnda kalbe dklen feyz olarak telakki edilir.

1397 1398

Stjernholm, The Struggle forPurity, s. 40. Atay, Batda Bir Naki Cemaat, ss. 123, 125. 1399 Ayn eser, s. 122.

267

g.1. Toplu Zikrin cras: Lefke ve amda bulunan Hakkn tekkelerinde gzlemlediimiz kadaryla, Pazartesi gn akam namazndan sonra yaplan hatm-i hacegann yan sra, Perembe gn akam namazndan sonra yaplan hadralar, toplu zikir ayinleridir. Bununla birlikte gnlk olarak yaplan seher virdleri ve namazlardan sonra yaplan tesbihatlar, salavatlar ve kelime-i tevhidler toplu olarak zikredilir. Naklik stlahnda olan hatm-i hacegn, eyhin huzurunda bir grup mridin halka olmasndan sonra, eyhin iaretiyle balayan ritelin addr. Hatm (bitirmek) ismi verilmesinin sebebi, skntl durumlara son vermek niyetiyle yaplan ilk uygulamalara dayanmaktadr. Ksaca hatim deneden bu ayin, baz surelerin tertib zere okunmas ve belli miktarda zikrin ekilmesiyle yaplr.1400 18. yzyldan itibaren periyodik hale gelen bu haf zikirin sonunda, cehr zikr de yapld bilinmektedir.1401 Gucdevanye nisbet edilen terkibe hatm-i Hacegn- kebir, Bak Billaha nisbet edilen terkibe hatm-i Hacegn- sagir ad verilmitir.1402 Hakkn derghlarnda, mbarek gecelerde yaplan hadralar ve hatmelerden farkldr. Hadralar, belli bir gne ve vakte bal olmadan her zaman yaplabilirken; hatmeler, Pazartesi ve Perembe gnleri akam namazndan nceki krk dakika iinde yaplr. Hatm-i kebir, kuud ve haf zikr olarak balar, kyam zikri ile devam eder ve tekrar oturula yaplan Kuran tilaveti ve dua ile sona erer. Haf ve cehr olmak zere 2 ksm olan hatm-i kebirin birinci ksmnda srasyla; 3 kelime-i ehadet, 70 estafirullah, 7 Fatiha, 100 Salavat, 79 nirah Sresi, 100 Salavat, 7 Fatiha, 1001 hlas Sresi sessizce okunurken, datlan talar ile zikr adetleri takip edilir. Cehri olan ikinci ksmnda; 100 la ilaha illallah, 100 Allah, 100 Hu, 33 Hakk, 33 Hay zikirleri yaplr. Zkir bann ynlendirmesine gre temposu ve iddeti deien bu zikirlerin geileri esnasnda silsile stadlarna dualar okunur. Bu iki zikirden sonra 10ar defa Allah Hu! Allah Hakk, Allah Hu! Allah Hayy ve Allah Hayy! Ya Kayyum sylenir. Daha sonra Ya Daim, Ya Halim, Ya Hafz, Ya
1400 1401

Cebeciolu, TTDS, s. 256. Sf, Reaht, ss. 177-203; Tosun, Nakibend, s. 321. 1402 Tosun, a.g.e., s. 321.

268

Latf, Ya Gaffr, Ya Settr, Ya Fetth, Ya Mucb, Ya Muid, Ya Muizz, Ya Vedd, Ya Rahmn, Ya Hennn, Ya Mennn, Ya Deyyn, Ya Subhn, Ya Sultn esmalar, srasyla, ikier kez u formatta tekrarlanr. Ya Dam! ya Dam! ya Dam! Ya Allah. Son olarak okunan 10 salavat ve Kuran tilaveti, Hz. Peygamber(sav)in ve silsile stadlarnn ruhlarna hediye edilir ve hatme dalr.1403 Hatme-i sagir srasyla; 25 estafirullah, 7 Fatiha, 10 Salavat, 7 nirah Sresi, 11 hlas Sresi, 7 Fatiha, 10 Salavat, 100 kelime-i tevhid, 100 Allah, 33 Hu, 33 Hakk, 33 Hay, okunduktan sonra Ya Dam! ya Dam! ya Dam! Ya Allah eklinde yaplan esma zikirleri er defa yapldktan sonra 25 Besmele ve 10 salavat okunur. Baz geilerde ve sonda Kurn tilaveti, dualar ayn ekilde Hz. Peygamber (sav)e ve silsile stadlarna hediye edilir. Londrada bulunan Hakkn derghnda yaplan bir antropolojik incelemede izah edilen ve kuud olarak yapld bildirilen zikrin1404 hatm-i sagir olduu kanaatindeyiz. Ayn almada Hatm-i Hacegn balnda izah edilen zikrin ise1405 hatme-i kebir olduunu dnyoruz. Bu uygulamalar, Londrada, Lefkede, amda ve New Yorkta arz ettii farkllk, zaman iinde de deiime tabi olmutur. Mesela 1970li yllara kadar Londrada da hafi yapld bilinen hatmeler, yetmilerden sonra Nazm Efendinin uygulamaya balamasyla, cehri olduu bilinmektedir.1406 2008 ylndaki iki aylk ziyaretimiz sresince, am Derghnda, hatme-i kebir dzenli olarak Perembe gn,1407 icra edilmitir. Bu hatmeler esnasnda okunan virdler, halkada bulunanlar tarafndan, el kitapklarndan takip edilmitir. Bu hatmelerin banda kahve ikram yaplp, sonunda ise eker ve sandvi ekmei datlmtr.

1403 1404

http://www.naqshbandi.org/zikr/khatma-i huwacegan. Atay, Batda Bir Nak Cemaat, ss. 121-146. 1405 Ayn eser, ss. 146-150. 1406 Atay, a.g.e.,, s. 148. 1407 Londrada yaplan zikirde de Perembe gn, yani Cuma gecesi, olduu gzlemlenmitir. Bkz. Atay, a.g.e., ss. 132-138.

269

Hatme ve zikirler mihrabn nnde duran zkir bann sana ve soluna halka oluturarak olur. Genellikle lo bir k ortamnda yaplan zikirlerde, kdemli mrdler zkir bann sa ya da solunda daha yakn olanlardr. Zkir bana dnk olarak oluturulan halkada yer bulamayanlar, hemen arkada katlanlarn saysna gre ikinci, nc ve drdnc halkay olutururlar. Hatmelerde oturularak yaplan kelime-i tevhid zikrinde ba ve gvde ile salnarak yaplrken, kyam zikrinde eller iki yandaki zkir ile kilitlendikten sonra belden yaplan salnm ile ne doru eilerek yaplr. Her iki salnmda da esas olan kalbin bulunduu sol tarafa illallah zikrinin vurulmasdr. Kyam zikrinde halkann ortasnda dolaarak zikreden mridler, ellerini iki yanda kenetli olmad halde kenetliymi gibi tutarak zikreder ve halkadaki dierlerinin nnde durarak dolar. Tarikat- Hakkniyyede uygulanan hatmeler, Abdlhalik Gucdevanye veya Bahuddin Nakbende nisbet edilen hat-i hacegn tertiblerinden farkllamtr. Mesel Gucdivanye nisbet edilen hatmede; 7 Fatiha Sresi, 100 salavat, 79 nirah Sresi, 1001 hlas Sresi, 7 Fatiha Sresi, 100 salavat ve duadr. Nakbende isnad edilen hatmede; 15 istifar, rabta, 7 Fatiha Sresi, 100 salavat, 500 ya hafiyyeleltaf edrikni bi-lutfikel-hafi, 100 salavat ve ar- eriftir.1408 Hatm-i hacegnlarn haricinde Cuma gnleri ve mbarek gecelerde hadra ad verilen zikirler yaplr. Hadra, hatme gibi banda okunan ayetler olmakszn, kyam zikri olarak balar ve biter. Lefke ve am tekkelerinde kyam zikri olarak da gzlemlediimiz hadralar da, bir grup ilahi ve medhiye okurken, dier grup kyam zikri yapar. Hadralarda bazen bir ya da birka zkirin ortada semah ettik leri de olmutur. Yaklak otuz dakika sren hadralar ve dier hatmeler eitli internet sayfalarnda da paylalmaktadr.1409 slm tasavvufunun kurumlamasndan sonra, Melmetiler ve Nakbendiler haf zikri, Rifler ve Kdirler ise cehr zikri esas almlardr. Bu zikirler hem oturarak hem de ayakta icra edilebilir. ayet ayakta dnerek yaplrsa, buna devr
1408 1409

Tosun, Nakbend, s. 321. www.saltanat.org/Video&Audio/Dhikr-Hadra; http://www.naqshbandi.org/zikr.

270

ve devern ad verilir. Yesevlikte, hanereden testere ve bk sesi gibi ses karlarak yaplan zikre ise zikr-i erre denilir.1410 Bununla beraber farkl bir zikr biimi olan sem lgatte, iitmek, ark dinlemek, kulak vermek, tegann, gn, raks, beste, alg, vecde gelmek ve ns meclisi manalarnda kullanlmtr.1411 Tasavvuf stlahnda ise, makm ve namelerle okunan din metinleri ve ilhleri, musiki eliinde dinlerken ilhilerin ruhta brakm olduu tesirle coup dnerek raks etmek ve devern etmektir.1412 Bu dn, kinattaki atomlardan galaksilere kadar dairesel bir hareket olduu iin, insan ile dier mahlkatn ayn dilden yapt zikri temsil eder.1413 eyh Nazm- Kbrsye gre sem taklit ve tahkik olmak zere iki eittir. Tahkiki semda hakikaten dnen zkir, kendi kuvveti ile orada bulunmamaktadr. Nazm Efendinin ifadesiyle tayyarenin umas iin alan yer tekerler deil motordur. Uak havalandktan sonra tekerlere ihtiya duymad gibi, hakiki olarak sem eden zkir, yedi defa dndkten sonra ayaklar yerden kesilerek dner. Taklidi semnn batan sona kadar ayaklar zerinde olduu ifade etmitir.1414 Lefke tekkesinde seher virdleri, mescitte uyuyanlarn uyandrlmasna, toplanan uyku tulumlar ve alnan abdestlere mteakiben balar. Seher virdinden nce iki rekt abdest namaz klnlar da olmaktadr. Bir mezzinin duasndan sonra imamn mezzinliinde sras ile Ya Halim, Ya Hafz yzer defa haf olarak okunur. ki rekt necat namaz klndktan sonra secdede dua edilir. 1415 Bu tesbihatlarn sonunda sabah namazna gemeden sa omuz zerine uzanarak, birka saniye iin tefekkr mevt yaplr. Bunlardan bamsz olarak Lefke tekkesinde ise akam namazndan sonra toplu olarak cenaze namaz klnr. Mridler, bu namazn Mslman olarak vefat edip de cenaze namaz klnmayan tm dnyadaki

1410 1411

Zikir ve zikir eitleri iin bkz. Ylmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 162. Firuzabad, Kamsul-Muht, s. 730; bn Manzr, Lisnul-Arab, c.6, s. 364; Tehnev, Kef, c. 1, 974; Crcn, Tarift, s. 121; Uluda, TTS, s. 312. 1412 Serrc, Lm, s. 262; Ankarav, Minhcul-Fukar, s. 369-371. 1413 Cebeciolu, TTDS, s. 555. 1414 el-Hakkn, Ebediyete Davet, ss. 20, 21. 1415 Tm bu zikirlerin adetleri ve dualar ile ilgili detaylar iin bkz. Kbrs, Mridin El Kitab.

271

Mslmanlar iin niyet edilerek gyaben yaplan bir namaz olduklarn sylerler. Bir mrde gre bu namaz, Nazm Efendinin manevi bir vazifesi olduu iin klnr.1416

h. KABZ VE BAST HL: Lgatte skntl olmak, daralmak, kapanmak, tutmak, tutulmak, ruhun dertli olmas, zntl olmak, endieli olmak gibi manalarna gelen kabz; bast kelimesinin zdddr.1417 Bast ise lgatte genilemek, almak, neeli olmak, sevinli olmak, keyifli olmak, zihni ak olmak, rahat ve huzr iinde olmak gibi anlamlara gelir.1418 Kurn- Kerimde kabz ve bast kelimeleri daha ok lgatteki manalaryla meal edilmitir. Suflerin yklemi olduklar manalar ise, bu manalarn zerine ina edilmitir.1419 Rzk daraltanda (kabz) Allahtr, genileten (bast) de. Yine Ona dndrleceksiniz.1420 ayetinde bu kelimeler, lgat anlamyla tercme edilmektedir. Bu ayete yaplan iar tefsirler, bu kelimelerin tasavvuf stlahndaki anlamlarnda nemli olmutur.1421 Istlahta kabz, salikin yaad bir halet-i ruhiyedir. Bu halde salikin kalbi, Allahn cellini tefekkr etmekten dolay, Allahn gazabnn korkusuyla dolar, kar konulamayan bir endie ve korku hisseder. Kabz hlindeki slikte, yeme ve ime duygusu yok denecek kadar zayflar. 1422 Bast halini yaayan slikin kalbinde ise, Allahn ltuf ve cemlini dnmesinden dolay bir genileme, ferahlk ve sevin duyma meydana gelir. Bast, kulun gemite ilemi olduu iyi amelleri hatrlanmas sonucunda, ondan alnacak mkfat beklentisinden dolay ferahlamas ve Mevlsna yaknln gstermesidir. Bast, riflerin

1416 1417

Mrd ile yaplan mlakata ait kaytlar, ses arivimizde mevcuttur. bn Manzr, Lisnl-Arab, c. 11, s. 13; Firuzebad, Kms, s. 651; Komisyon, Mucemul-vast, s. 56. 1418 bn Manzr, a.g.e., c. 1, ss. 408-409; Firuzebad, a.g.e., s. 659; Komisyon, a.g.e., ss. 710-711. 1419 Bkz. Bakara, 2/245; Maide, 5/11; Tevbe, 9/67; Kehf, 18/18 ; Th, 20/96; Furkn, 25/46; Zmer, 39/67; Mlk, 67/19. 1420 Bakara: 2/245. 1421 Ylmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, ss. 210-211. 1422 Isfehan, el-Mfredt, s. 46; Kn, Istlahatus-Sufiyye, s. 352-354; Cebeciolu, TTDS, s. 333.

272

sfatlarndan biri olarak tabir edilir. Bast hlinde gnl en, zihin de ak durumdadr. Bu durumda kul, d grnn ve fiillerini ilmine gre ayarlar.1423 Nazm Efendi bast halini; kalbin ferahl olmas, kulun kalbine ve etrafna sknt vermemesi, her mecliste ve ite kulun kendini genilikte bulmas, bu genilii etrafna yanstmas, daima rahat olmas ve kalbinin ferah olmas olarak tanmlar.1424 eyh Nazma gre kabz hali ise, kulun daralma ve sknt halinde bulunmasdr. Bu hali yaayan slikin ehresi, yaad halin aynas olur.1425 Kabz ve bast hallerinden hangisinin stn olduu konusunda eyh Nazmn gr kesindir. Nazm Efendiye gre bast, kuldaki makbul ve muteber bir hal iken; kabz makbul olmayan ve kerih grlen bir haldir. Kbrs, Allah(cc)n sevdii hl olarak tanmlad bast hlini, gler yzl ve mtebessim ehreli olmayla ilikili olarak anlatr. nk bu ehre Allah(cc)tan raz olmaya delalettir ki, bu kullarn meknlar cennettir. Bu ehrenin ztt olan abus ekli (somurtma, ekitilmi surat) ise, Allah(cc)tan raz olmamaya delalet etmektedir. Bu hallin devamll, kulun ahiret azabna sebebiyet verir.1426 Kabz ve bast hallerinden hangisinin daha stn olduu konusunda, mutasavvflar deiik grler beyan etmilerdir.1427 Mesela zzeddn Kn (v. 735/1334), bu hallerin zuhur etme sebeplerine bakarak, bast haline bir stnlk atfetmitir. Kalb ve nefs ilikisi ile izah ettii bu hallerden kabz, nefsin sfatlarnn zuhur etmesi ve kalbe hicab olmasndan dolay olur. Bastn sebebi ise, kalbin nnden nefs hicabnn kalkmas ile olur. Bu nee hali kalbte inbisata ve ferahlamaya sebep olur.1428 ou suf, bu konuda eyh Nazmn aksine bir gr beyan etmilerdir. Kabz ve bast hallerinin sonularn ve tesirlerini esas alarak ulalan bu grlere gre, kabz hali, basttan evladr. nk nefs, basttan haz alp, ferah

1423

Serrc, el-Lm, s. 336-337; Shreverd, Avrif, s. 643-645; Ankarav, Minhc, s. 342; Uluda, TTS, s. 67; Cebeciolu, TTDS, ss. 85-86. 1424 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 120. 1425 Ayn eser, s. 121. 1426 Kbrs, a.g.e., s. 121. 1427 Ylmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, ss. 210-211. 1428 Kn, Misbahul-hidye, ss. 420-421.

273

bulurken, kabzdan sklr, haz almaz. Slike yol aldran iler ise, nefsinin skld yerde olduundan, kabz hali daha evladr.1429 Ayn gr savunan Mevln, slike kabz hli geldiinde onun zlmemesi gerektiini, bu hlin onun kurtuluu olduunu belirtir. Yine o, kabz hlini ka, bast hlini de yaza benzeterek, yaz mevsiminin devamllnn, ba ve baheyi kavuracan belirtir. Ona gre kabzn yz ekidir , ama efkatlidir. Bast hlinin yz ise gletir, ama yakcdr. Bundan dolay mrid kabz hlinde, terakki eder ve bast hlini grecek, imtihanlar geer.1430 Bu konudaki gr ayrlklarnn sebebi, bu halleri tecrbe ettii varsaylan kesimin eitliliinden kaynaklanmaktadr. Farkl bir ifadeyle avamn tecrbe ettii haller, havasn hallerinden, onlarn halleri ise havasul-havasn hallerinden fakl olmaktadr. Bu adan bakldnda sufilerin umumiyetle bahsettii, havasn halleri olmaktadr. Dolaysyla umum gre gre, kabz hali basttan stn grlmtr. Zira avamn ve havasul-havasn halleri bu deerlendirmelerin dnda kalmtr. Mesela Shreverd (v. 632/1234), kabz ve basta benzer duygularn Mminlerin avmnda grleceini, ancak bunun gerek manada kabz ve bast hlleri olmayacan, bu durumun sknt ve nee durumu olduunu belirtir. Yani bu kiiler, yaadklar hllerden dolay, kendilerinin kabz ve bast hllerini yaad zannna kaplsalar da bu durum, bir yanlgdan ibarettir. Shreverdye gre bu yanlg, onlarn, hl nefs-i emmreye ait sfatlarn etkisinde bulunmasna baldr. Nitekim kabz ve bast, nefs-i levvmeye ykselme ve muhabbet makmndan nasiplenme sayesinde meydana gelir.1431 Shreverdnin izahna bal olarak dnecek olursak, eyh Nazm- Kbrsnin stn grd bast hali, havasul-havasn yaad bir hal olarak deerlendirilebilir. nk baz mutasavvfa gre ise kabz ve bast hali, Hakkta fen ve bek makmlarna vasl olmam sliklerin halleridir. Kendi varlklarn am kullar iin, fenafillahda yaanan zevk, her halin fevkindedir.1432 Bu hali Kueyr, Allahn gayrsndaki her eyden syrlm kullar (havasul-havas) zerinden izah
1429 1430

Ankarav, Minhacul-fukar, s. 341. Mevln, Mesnevi, c. 3, 3757-3762b, s. 696-699. 1431 Shreverd, Avrif (Gerek Tasavvuf), s. 669. 1432 Ankarav, a.g.e., s. 343.

274

etmitir. Kueyrye gre, sufde, bast hli hkim olduu zaman, en iddetli ve elem verici hadiseler, onu hibir ekilde etkilemez. Bylesi sufler, ona gre, ilah kaderin cilvesi ve Allah(cc)n rahmeti ile eyaya kul olmaktan kurtulmu kimselerdir.1433 Nazm Efendi, eyann esaretinden kurtulmu kulu, rza makmyla ilintili ele almaktadr. Kbrsye gre kabz halinde bulunan kii Rabbinden raz deildir, bir daralma ve kasnt haliyle etrafna da ayn hli yayar. Bu hali hayat boyunca yaayan kii cehennem ehlinin sfatyla sfatlanr. Dolaysyla kabz hali, kulda devaml olmamaldr.1434 eyh Nazm- Kbrs tarafndan, bast haline yklenen rza halinin de kendi iinde dereceleri olduu grlmektedir. Kbrsye gre mahlkun Hlik ile olan ilikisinde insan, kendisi kadar mkerrem olmayan dier mahlkun yaad rza makmndan daha alt seviyede olmamaldr. Mahlkun iinde bulunduu halde duyduu memnuniyet ve rza, ilah-kul ilikinin uygunluunu belirlemektedir. eyh Nazma gre demolunun hizmetine tayin edilen tm hayvanat, nebatat ve madde; her durum ve zamanda, ferah iindedirler. Onlardan daha mkerrem bir yaratl iinde olan insan ise, her halinde raz olmaldr. nsana giydirilmi bu eref, onu her hal zere raz etmeye kfi derecede ferah sebebidir. Baka bir ifadeyle kulluk, demolu iin en byk ereftir ki, takdir edildii zaman kiiyi her daim genilik, mutluluk ve ferah iinde brakr. Nazm Efendi bu dncelerden hareketle kabz halini neden kerih grdklerini ve Allah(ac)n neden bu halden honut olmayacan yle ifade etmektedir: demoluna minel-ezeli ilel ebed bu kadar erefi giydiren Allah(ac), verdii hesaba gelmez bu eref dururken dnya iin mahzun olan kullundan raz olmaz.1435 Bu ifadelerden de anlald zere, Kbrsnin tarif ettii rza ve kr, karlalan dnyev hadiseler iindir. Bu ise Shreverdnin tarif ettii nefs-i emmare seviyesindeki avamn halleridir. eyh Nazm, el-hamdulillah zikrini, bu kiilere tavsiye etmitir. Gnln almas iin diyerek tavsiye ettii bu zikir ile kul, dnya
1433 1434

Kueyr, er-Risle, ss. 94-95. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 122. 1435 Ayn yer.

275

iin olan hadiselerden syrlmaya alr. Kbrs, bunu baarm kullar, rza makm ile ilintili bir ekilde anlatmtr. Bizim havas olarak nitelendirdiimiz bu kiileri Kbrs, hammadn olarak nitelendirmi ve onlar vmtr.1436 Buradan da anlald zere havasn kabz ve bast halleri, dnya iin deil de, Allah (cc) iin ve Onun rzas iin olmaktadr. Bu misal zerinden havasul-havas ise, Allah(cc) ile birlikte olma hazz yaadndan; ne dnya iin, ne de Allah iin bir hal yaamaz. Zira o, Allah(cc) ile birlikteliin nevesinden baka bir ey duymamaktadr. Istlahta kabz ve bast hali, keif ve kr gibi kavramlarla da ele alnmtr. Mesela her iki halin bir birine gre zuhur edebileceklerini savunan Kueyr, hangi halde olursa olsun kulun, sebepleri aratrmak yerine hal geinceye kadar skneti muhafaza etmesi gerektiini ifade etmitir. Cneyd-i Badad, her iki hali de Allaha snlmas gereken haller olarak grr. Badadye gre bu haller, Allahta fenaya ve bekya giden yolculuunda, kulun tekmlne, tekerrre ya da tenziline sebep olur.1437 bn Arabiye gre, Allah(cc)n zahir ve batn isimlerinin tecellilerinin mhedesine bal olarak kullarda kabz ve bast hali deveran eder.1438 eyh Nazm- Kbrs, bast hlini rza makmna ait olarak tanmladktan sonra, bu makma ulatran vesile olarak tefekkre iaret etmitir. Tefekkrn Allah(ac) muhabbetini ve gurbyeti artrdn u ekilde ifade etmektedir: Hadsiz ve hesapsz nimetin ve ltfun iindeyiz. te insan onu (tefekkrle) bildii vakit ferahlyor. Neeli insan, ferahl insan Allah seviyor ve ona bast hli derliyor. Kabz hli btn zulmetlerin membadr1439 Gaflet balnda da incelenen tefekkr, kulu Allah(cc)tan gaflete dmekten korur. Kbrs tefekkr, srekli teyakkuzda bulunmak zere tavsiye etmitir.1440 Tefekkr ayn zamanda rza makmna ulamak iin tavsiye eden Kbrs, bu makmdaki salike ait halin, bast olduunu sylemektedir. Buradan da anlalmaktadr ki bu hal, avama ve havasa aittir. Avam, dnyevi amalarla yaplan
1436 1437

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 122. Kueyr, er-Risle, s. 94. 1438 bn Arab, Nurlar Risalesi, s. 23. 1439 Kbrs, a.g.e., s. 122. 1440 Ayn eser, s. 142.

276

ilerden syrlmak iin tefekkrde bulunur ve ilah rza iin iledii fiilerden dolay bast hali yaar. Havas ise, ilahi rza iin iledii fiilerden syrlarak, fen fillah hali yaamak iin tefekkrde bulunur. Feny yaad vakitlerde bast hali yaar. Fendan uzaklat vakitlerde, eski makm olan rza halline dn yapar. Bunun slik asndan bir ayrlk olduu dnldnde, slikte, kabz haline sebebiyet verdii anlalmaktadr. Sonu olarak eyh Nazm- Kbrsye gre, kalbin ferahl olmas, bast hali; daralma ve sknt halinde bulunmas ise, kabz halidir. Nazm Efendiye gre bast, Allahn sevdii, kuldaki makbul ve muteber bir hal iken; kabz bu halin tersidir. Mmindeki bast hli, onun glen yznde ve mtebessim ehresinde grlr. eyh Nazm, bu hale ulatran vesile olarak tefekkre iaret etmitir. Allah(ac)n hadsiz ve hesapsz nimetlerini ve ltfunu hatrlamak anlamnda kullanlan tefekkr, kuldaki muhabbeti ve gurbyeti artrarak, ondaki bast halini, muhafaza eder. Bylesi nimetlere ramen kabz halinde bulunan kii, esasen Rabbinden raz deildir. Baz mutasavvflara gre kabz hali, Mminin manevi terakkisi iin, bast halinden daha muteberdir. Sufiler arasndaki bu gr ayrl, bu hallerin sebepleri ve sonularna bal olarak olutuu kadar; bu halleri yaayann avam, havas ya da havasul havas olmasna gre de olumutur.

i. NEFS: Arapa bir kelime olan nefs; can, ruh, kan, ceset, izzet, hamiyet, herhangi bir eyin z, nazar dediren gz gibi manalara gelmektedir.1441 Kurn- Kermde nefs; ktl emreden,1442 kskanlktan yana,1443 cimrilik ve hrs sahibi1444 gibi menf vasflarla zikredildii gibi; kt arzulardan
1441

Firuzebad, Kamsul-muht, s. 577; bn Manzr, Lisnul-Arab, c. 15, Drus-sadr, s. 117; Isfehan, el-Mfredt, s. 502. 1442 Rabbimin muhafazas dndaki nefs, daima ktl emretmektedir. Yusuf: 12/53 . 1443 Derken nefsi onu kardeini ldrmeye itti de (nefsine uyarak) onu ldrd ve bylece ziyan edenlerden oldu. Mide: 5/30.

277

kurtulmu, itminana ermi1445 gibi msbet sfatlarla da tavsif edilmitir. Nefse tasavvuf stlahnda yklenen manay en ak ekilde ifade eden ayette Hz. Musa(as), buzay ilh edinen kavmine yle seslenmitir: Gelin yaratcnza tvbe edin, nefislerinizi ldrn.1446 Mutasavvflar tarafndan kulun Allah(cc)a dnnden nce tezkiye ve terbiye etmesi gereken bir yn manasnda kullanlan nefs, mam Knye (v. 730/1329) gre kendisinde ird hareket, his ve hayat kuvveti bulunan latf buharl bir cevherdir. Hakm Tirmiz bu tanma unu ekler: O, hayvan ruhdur, kalb (nefs-i natka) ile beden arasnda vastadr.1447 eyh Nazm- Kbrsnin yayn ve sohbetlerinde, nefs teriminin ontolojik ynne dair izahat ile karlalmamtr. Kbrsnin sohbetlerinde nefs, genellikle nefs-i emmare manasnda kullanmaktadr. Tasavvuf stlahnda nefs-i emmare, genel olarak hev ve heveslerinin peinden koan nefs mertebesi olarak tanmlanmaktadr.1448 eyh Nazm Efendiye gre bu derecedeki nefs; insan, insanlk erefinden mahrum eden, kendi hev ve arzularn ilah edinen nefstir.1449 nk kii kendi manev memleketi olan yaantsnda, Rabbinin isteklerine tabi olmazsa, o emirlerin gayrn emreden nefsinin, eytann, hevlarnn veya dnyann isteklerine tabi olur. Bylelikle kul, Rabbine deil nefsine kulluk etmi olduundan, kulluk erefinden der.1450 Seyru sulkta nefsin, hevann ve eytann tuzaklar zerinde suflerin grleri, slam dncesindeki ereveyi ekillendirmitir. Bu manana nefis, eytan ve hev, insann batn dmanlar olarak telakki edilmitir. Bunlardan iblisin dmanl, Hz. dem(as)e secde etmedii gnden beri bilinmektedir. Ancak hev,
1444

Kim nefsinin cimriliinden, hrsndan korunursa, ite onlar kurtulua erenlerin ta kendileridir. Har: 59/9. 1445 Ey mutmain nefs! Sen Rabbinden raz, O senden raz olarak dn Rabbine! Sen de katl has kullarmn iine, gir cennetime! Fecr: 89/27-30. 1446 Bakara: 2/54. 1447 Crcan, Tarifat, s. 262; Kn, Istlahatus-Sufiyye, s. 115; Cebeciolu, TTDS, s. 472. 1448 el-Nakbend el-Hac Mehmed Nuri emsddin, Mifthul-kulb, Haz.: Salah Bilici K.Evi, stanbul 1983, ss. 135-136. 1449 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 18. 1450 Ayn eser, s. 24.

278

insann nefsindeki hkmedici ynn habercisidir. eytan, dem(as)in bu zafn kullanarak, onu yasak aaca yaklatrm ve Cennetten kovulmasna sebep olmutur.1451 Nefs, eytan ve hevann sz konusu durumlarna ynelik anlay, Kbrsnin de anlayn ekillendiren yaklamlardandr. Bu hususu Kbrsnin bid anlayyla birlikte deerlendirdiimizde, onun abid tanmnda etkili olan ve nefs tezkiyesi ile ilgili ynlerini gryoruz. Mesela nefsini en st derecede arndran kul, kendi iradesini, Rabbinin iradesinde kaybedendir. Bunu yaparken bid, kendini aciz bilerek, Rabbinden gelecek inayete dayanr. Binaenaleyh bu makmdaki kul, nefsine, eytana ve dnyaya kul olmad iin, Rabbine, teslimiyet ve tevekkl ile kul olur.1452 Nefsin, insan kulluk erefinden dren bir dier fiil ise, kiinin kendine vacip olan vazifeyi brakp, zerine lazm gelmeyen vazifelerle itigal ettii anda olur. Kendisini ehli cennet sayan bu kii, Kbrsnin ifadesiyle, ahiretini garantilemenin ferahyla, kendisi haricinde her eye mdahale eder. Hkmetlerden devlete, yerden ge kadar her olaya akl verirken, kendisini dnyada Allah(cc)n vekili olmaya yetkin grr.1453 Kbrsnin tavsif ettii bu karakteri, Abdul Bak Glpnarl (v. 1403/1982) iman ile ilikili olarak analiz etmitir. Glpnarlya gre, gayba iman etmeyen kula, gayb leminden yol gsterici bir kap almaz. Dolaysyla kula alan kaplar, kontrol nefsin elinde olan bir lemden alr ki, bu kulu, rablik iddiasna kadar gtrr. Benlik ve bencillik ile balayan bu yol, kulu hayvanlk seviyesine ve keke toprak olsaydm1454 dedii pimanla gtrr.1455 Bununla birlikte baz suflere gre, gayba iman eden kulun dahi nefsinde ilahlama iddiasnn grlmesi olasdr. Celvetiye tarikat piri fdade (v. 988/1580)ye gre, mmin kulun nefsinde mhede edilen ilahlamaya en temel sebeb, kibirdir. Kulun nefsini bilmemesinden kaynaklanan kibir, gazab ve haset gibi tm hastalklarn meneidir. Bu mertebedeki

1451

Raz, Yahy b. Muz, Cevhirut-tasavvuf, Tah.: Sad Hrn k, Mektebetul -Arab, Khire 2002, s. 172. 1452 Bu tezde bkz. Makamlar ve Seyru Sluk ile lgili Kavramlar/a.Kulluk Makam (bid ). 1453 Kbrs, a.g.e., s. 18. 1454 Nebe: 78/40. 1455 Mevlna Celleddn, Meclis-i Seba, Ter.: Abdlbak Glpnarl, Konya Turizm Dernei Yay., Konya 1965, ss. 85-86.

279

kul, kendi ayplarn brakp, bakalarnn ayplaryla ilgilenir. Kibir ve enniyete dair tm hastalklardan kurtulmann yolu, nefis tezkiyesi ve seyru sulktur. Her kulun ayp ve hatalar olduu kadar, fazilet ve kemale mteveccih ynleri de olduundan; fdadeye gre, nefsini tezkiye etmeye alan kul, insanlarn faziletlerini grmeye almaldr. Bylelikle tm insanlar kmil, kendisini nks bilerek, bu hastalktan kurtulur.1456 Onlar ki, faydasz ilerden ve bo szlerden yz evirirler1457 ayeti tasavvuf terminolojisinde ve Kbrsnin dncesinde yer alan sz konusu anlayn dayand naslardandr. Bu ayette iaret edilenler; namaz derin sayg iinde klanlar, zekt verip, rzlarn koruyanlarla birlikte kurtulua eren Mminler zmresinde saylmlardr.1458 Bununla birlikte Onlar, yalana ahitlik etmeyen, faydasz bo bir eyle karlatklar zaman, vakar ve hogr ile geip gidenlerdir.1459 ayetinde bo ilerden yz eviren kiiler olarak bildirilenler, tevbe edip, slih amel ileyen ve Allah(cc)a, tevbesi kabul edilmi olarak dnenler1460 olarak anlmlardr. Bo i ve szlerden yz evirenler, Kurn- Kermde, birok faziletli amel ve millerle birlikte zikredilerek ve Cennetin yksek makmlaryla mjdelenmitir.1461 Bununla birlikte bo konuma, Ey mn edenler! Yapmayacanz eyleri niin sylyorsunuz? Yapmayacanz eyleri sylemeniz, Allah katnda byk bir gazab (sebebi) oldu.1462 ayetiyle Cenb- Allah(cc)n sevmedii bir fiil olarak zikredilmitir. h- Nakbend (v. 791/1389)e gre bo konumayla ilgili bu ayet, kulun seyrindeki hedefini ve istikametini belirlemektedir. Hak iin yaplmayan tm
1456 1457

Bahadrolu Mustafa, Hz. ftde ve Dvn, fdade Kurn Kursu Yay., Bursa 1995, ss. 220 -221. Mminn: 23/3. 1458 Mminler, gerekten kurtulua ermilerdir. Onlar ki, namazlarnda derin sayg iindedirler. Onlar ki, zekt derler. Onlar ki, rzlarn korurlar. Mminn: 23/1 -5. 1459 Furkn: 25/72. 1460 Kim de tvbe eder ve salih amel ilerse ite o, Allah'a, tvbesi kabul edilmi olarak dner. Furkn: 25/71. 1461 Onlar, kendilerine Rabblerinin yetleri hatrlatld zaman, onlara kr ve sar kesilmezler. Onlar, Ey Rabbimiz! Elerimizi ve ocuklarmz bize gz aydnl kl ve bizi Allah'a kar gelmekten saknanlara nder eyle diyenlerdir. te onlar, sabretmelerine karlk cennetin yksek makamlaryla mkfatlandrlacaklar ve orada esenlik dilei ve selmla karlanacaklardr. Orada ebed kalrlar. Oras ne gzel bir durak ve ne gzel bir konaktr! Furkn: 25/73-75. 1462 Saff: 61/1-2.

280

konumalar, kulu Hakkn gayrna gtrr. O halde siz Beni hatrlayn ki, Ben de sizi hatrlayaym1463 ayeti, kul iin malayani yapmad anlarda geerlidir. Binaenaleyh Nakibende gre, Hakkaa mteveccih istikamet, kulu malayaniden koruyan ve gayret isteyen bir itir. Bu gayretin mkaft ise kulun, Hakk Tela tarafndan anlmasdr.1464 Nefsin bo konumas mevzuunda, eyh Nazmn anlay, iblis ve gaflet anlayyla da ilgilidir. Yani ayetlerde zemmedilen bu hal ve davranlar, kulun sadrna iblis tarafndan fsldansa da, insan nefsine uyup, gaflete dmedike bu fiili ilemez. nk blis Mminlere bir fiili yaptrmada acizdir, o fiilin ilenmesinde nefis daha etkindir.1465 Nefsin kul zerinde etkin olmad anlar, kulun yaad hayatn anlamn idrakinde olduu anlardr. Allah ve ahiret yrngesinden km tm akl, kalb ve hiss lahzalar, kulun gaflet anlardr. Binaenaleyh kul, bu anlarda kendisini brakp bakalaryla ya da bo sz ve fiillerle megul olmaktadr.1466 Kurn okunduu zaman, kovulmu eytandan Allaha sn. Gerekten onun, iman edip Rablerine tevekkl edenler zerinde gc ve etkisi yoktur. Onun gc ve etkisi, ancak onu dost ve koruyucu edinenler ve Allaha ortak koanlar zerindedir.1467 ayetinde de belirtildii zere eytann, mminler zerinde bir hkimiyet kuramayaca, kfirler zerinde ise, davet etme ve ssl gsterme yoluyla bir tesiri olduu anlalmtr.1468 Mmin kulun gafleti, i dnyasnda ehveti ile aklnn muharebesine bal olarak olur. Farkl bir ifadeyle, ehvetin akla tahakkm esnasnda kul, gaflete der ve iblisin davetine kap aralar.1469 Bu anlay, eyh Nazmn bo konuma hususundaki bu yaklamnn, stlahtaki karl olmas bakmndan nemlidir.

1463 1464

Bakara: 2/152. Pars, Risle-i Kudsiyye, s. 52. 1465 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 162. 1466 Ayn eser, ss. 141-142. 1467 Nahl: 16/98-100. 1468 Bursev, Rhul-beyn, c. 10, s. 67. 1469 Ayn eser, c. 3, ss. 281-282.

281

Gaflet konusunda gafil kul iin nitelendirilen bu durum, nefsine yenik den mmin iin de geerlidir diyebiliriz. nk Nazm Efendi, hem gaflete dm, hem de nefsine yenik dm kul iin, kendi noksanlklarnn gayrnda her eyle uratn ifade etmitir. Muhasibye gre fkh gibi slam ilmlere sahip olanlar, zahitler, kendini ibadete verenler, uzlete ekilenler, uzlet ve ver hayat yaayanlar dahi kendi noksanlklarn brakp, bakalarnn kusuruyla uraabilirler. Zira onlar sahip olduklar ilim ya da yaptklar ibadetten dolay kendilerinde kibir, hased ve riya gibi kt huylarn olmadn dnrler. Bu aldanlarnn sebebi, bildiklerinin ya da vaaz ettiklerinin gerekten kalblerinde olup olmadna bakmamalardr.1470 Nazm Efendiye gre nefs-i emmarenin karakteristik zellii haramlarla honut olmasdr. Nefis her ne kadar dnya hayatnn eitli arzularyla ferah bulsa da, bu arzulardan helal olanlarn elde etmesinde bir yasaklama olmad iin, yasaklanm olanlar arzular. O ulalmas daha zor olan haramlar elde ettii mddete nefs, haramlarla ferah bulmaya balar. Bu hal zere devam edince haramlara bamllk balar. Bu aamada kul, bamlln giderdii iin ferah bulur hale gelir ki, bamllklar haramlardr.1471 Nazm Efendi nefsin bu hali iin phesiz ki nefs ktl emreder1472 ayetini delil gstermektedir.1473 eyh Nazma gre nefs-i emmare manas ima edilen nefsin dier karakteristik zelliklerinden biri yalnz olduu zamanlarda gnahlara daha fazla temayll, kalabalkta ise ekingen bir tavrda olmasdr.1474 Nazm Efendiye gre bu mertebedeki nefiste genlik itah gibi itah olur. Dnya ehvetlerinin hepsini birden elde etmek iin hcum eder. Bu karakterin neticesinde nefs makine gibi olur. htiyar ve iradesini kaybeden nefs, esaret iinde bir kiilik ortaya koyar. Nefsin bu karakterine esir olmu kii, artk lezzet ald iin deil o duygularn esiri olduu iin hev ve heveslerinin peinden ayrlamaz.1475

1470

Muhsib Ebu Abdullah Hris, Nefs Muhasebesinin Temelleri (Er-Riye), ahin Filiz-Hlya Kk, nsan Yay., stanbul 2004, ss. 522-531. 1471 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 20. 1472 Yusf: 12/53. 1473 Kbrs, a.g.e., s. 21. 1474 Ayn eser, s. 22. 1475 Ayn eser, s. 23.

282

Sz konusu ifadeler, nefsin riya ve bamllk ile ilgili ynlerini tebarz etmektedir. eyh Abdullah- Dehlev (v. 1176/1855)ye gre nefs-i emmarenin riy ile ilgili yn, kulun imanndaki eksiklik ve belirsizlikten zuhur etmektedir. man belirsizliklerin sebeb olduu mnafklk, nefs-i emmredeki halleri temsil ettiinden, mnafkln sebepleri, nefs-i emmarede grlen riyann da sebebi addedilebilir. Dehlevye gre, mmin olduunu beyan eden mnafk, iman ettii deerleri ya mecburiyetten ya da evresindeki sosyal artlarn gereinden kabul etmitir. Yaantsndaki hukuku, kavm deerleri belirlediinden, kavmi kfre dnse, kendisi de hemen dner. Kalbinde Allah(cc)a ve Hz. Peygamber(sav)e ynelik muhabbet tohumlar ekilmediinden, dnyev sevgiden ve bu sevgiden neet eden hrsa mteallik bir mizac olur. Kulluk erefinden ve hazzndan bihaber olur. Bu hallere bal olarak zuhur eden amelleri, toplum iinde nifak olur. slam deerler ile kabile deerlerinin att mevzularda, taraf kabilesinden yana olduundan, toplum ahlakn zedeleyici olurlar.1476 eyh Nazm Efendinin sohbetlerinde karlatmz, nefse kul olma ifadesinin Kendi nefsinin arzusunu kendisine ilh edineni grdn m?1477 ayetine dayand aikardr. Bu ayette iaret edilen bu kimseler, farkl bir ayette aknlkla, nitelendirilmilerdir.1478 u kimseye bir baksana: Arzusunu ilah edinmi, Allah da onu bir ilimle saptrm, sonra da kulan ve kalbini mhrlemi, gzn de bir perdeyle rtm1479 ayeti ise zamanla mhrlenmi ve perdelenmi olarak hevlarna esir olan nefs-i emmare iin dayanak tekil etmektedir. brahim Hakk Erzurum (v. 1195/1780)ye gre nefs-i emmare, ehvan ruhun, insan ruhu tasallutu altna almasyla olur. Bu durumdaki nefs, ktl tahrik edici olduundan kirlenmitir.1480 Sufiler arasnda genel kabul gren sz konusu iki ruha, hayvan ruh ve sultan ruh da denilmitir.1481 Cehalet, ehvet, hased, bo
1476

Dehlev, Ahmed b. Abdlrahm, Fevzul-kebr f slkut-tefsr, Tah.: Selam Hseyn en-Narv, Drul-beirul-slmiyye, Beyrut 1987, ss. 37-38. 1477 Furkan: 25/43. 1478 Allahtan doru bir delil olmakszn, salt kendi arzusu peinden giden kimseden daha akn kim olabilir? Kasas: 28/50. 1479 Csiye: 45/23. 1480 Erzurum, Marifetname, ss. 547-564. 1481 Nakbend, Nefs Mertebeleri, s. 7.

283

eylerle uramak, alay etmek vs. gibi sfatlar kendisinde grlen nefs -i emmare, hayvan nefsin hkm altnda kaldndan, hakk btldan, hayr erden ayramayp, eytann yardmcs olmutur.1482 Bu durumdaki kiilerde sultan ruh, hayvan ruhla bir olmu ve onda kaybolmu olduundan, bu kiilere ihsan olunan insaniyet sfat, onlardan tamamen uzaklamtr. Sadece sfat- hayvaniyye ile muttafs olan bu kiiler, kendilerinden sadr olan tm kt amelleri olaan fiiler karlar, bunlarla honut olarak iftihar eder ve bunlar yeniden yapmak iin gayret sarfederler.1483 Nefsan duygularn nasl esiri olunduunu Kbrs, genel sreler eklinde ifade etmitir. Buna gre, kulu birok ahiret faziletlerinden mahrum brakan nefsin arzular, yerine getirildike nihayetlenmez. Aksine daha da ok ziyadeletii iin kii, tatmin etmek istedii mddete bu duygularn esiri olur. Bu duygularn kayna nefs olduu iin, nefsinin esiri olur. Dolaysyla bu haldeki kii, hayat sermayesini tketirken, gayesi Rabbinin honutluu deil, nefsinin honutluu olur. Kul olmay tbi olma ve tbi olduunu honut etme olarak tanmlayan eyh Nazm, bu durumdaki kulu Rabbinin deil, nefsinin kulu olarak tanmlar.1484 Sz konusu ruhan yannn yan sra, biyolojik bir varlk olarak insan; duygularnn oluumunda grev alan kimyasal tetikleyicilerin oluturduu, vazgeilemez bamllklarn esiri olabilecek bir varlktr. nsan beyninde bulunan nohut byklndeki duyu merkezine tp literatrnde, hipotalamus denmektedir. Bu merkez, vcuttaki salg bezlerinin rettikleri hormonlar, hedef organlara gnderir ve vcuttaki baz fizyolojik fonksiyonlar sonucu his, duygu ve heyecanlar zuhur eder. Bu duyu merkezi, bedenin psikofiziksel faaliyetlerini dzenleyen Endokrin Sistemi (hormonlar sistemi) ile arasndaki iletiimi, beyninin rettii nrotransmiter denen kimyasallar ile temin eder. Duygusal ihtiyalarn beyne iletilmesinden sonra bu ihtiyalarn tatmin ya da kontrol edilir. Bu ihtiyalarn tatmin edilmesinden sonra yeniden zuhur etmesi yine nrotransmiter kimyasallar beyne iletilir. Tp biliminde bu kimyasallardan bazlarnn; eroin, kokain, esrar, ekstasi, kafein veya alkol ile edeer bamllklar oluturduu bilimsel bir gerek kabul
1482 1483

Erzurum, Marifetnme, ss. 547-564. Nakibend, a.g.e., ss. 45-46. 1484 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 48.

284

edilmektedir.1485 Binaenaleyh insann biyolojik yaps, nefsan istekler iin altrlrsa insan, Nazm Efendinin ifadesiyle, nefsinin hevasna makine gibi tabi olarak, ona kulluk yapar. eyh Nazm- Kbrs, nefs-i emmre vasflarndaki nefse ait bir ynn, mira gecesi, Hz. Peygambere(sav) bildirildiini ifade etmitir. Miracta verilen bu ilme gre her kulun nefsinde istisnasz, Firavunvar Rablik ilan ettii potansiyel bir kfr yn, bulunmaktadr. Nazm Efendi nefsin bu ynn, tarlasna ekilmemi tohum olarak nitelendirerek: Eer ekilseydi, toprakta alr, gvde verir ve bir dane iken yedi baak zerinde yzler daneler olurdu. diye ifade etmitir. Nazm Efendi bu metaforu kullanarak nefsin u an olmasa bile potansiyel olarak firavunun nefsiyle ortak ynn bildirmektedir.1486 Buraya kadar Muhasib, fdde, Erzurum, Dehlev ve Glpnarl gibi mutasavvflarn bak asyla incelenen nefsan haller, nefislerdeki potansiyel olarak bulunan firavunvar hastaln mahiyeti hakknda bir bak as salamtr. Bu adan bakldnda, hev ve heveslerinin klesi olan kul, iman etse de, etmese de, nefsini rab olarak tanm gibidir. Bu manada kulun nefsinde bulunan sz konusu firavunvar potansiyelden kurtulmas iin, nefis tezkiyesi tavsiye edilmitir. eyh Nazma gre nefsin bu yn, her kulda istisnasz bulunmaktadr. Dolaysyla seyru sulk ile nefsini tezkiye eden kulun, bu durumdan tamamen mi, yoksa ksmen mi kurtulaca hususu, bu mevzunun farkl bir boyutudur. Hlid-i Badadye gre, fen fillah ile velyet-i sugra makmna vasl olduktan sonra dahi slik, nefisdeki benlik ile mcadeleye devam etmelidir. Badadye gre, velyet-i sugra makmndaki kula; varlk lemindeki eyalarn nasl Allah(cc)la birlikte olduu hakikati ltfedilmitir. Varlklarn birbirleriyle olan beraberlii gibi olmayan bu beraberlik, hal sahibi ile Allah(cc) arasndaki Rabbn bir srdr. Bu srra vakf olmu kulun nefsinde zuhur edebilecek benlik, yle ifade edilmitir: Gnein gndz zhir olmasndan daha fazla, bu hal (velyet-i sugr), slik iin zhir olur. Dnya ve
1485

Akdemir, Asena-rsel, Sibel-Karaolan, Akfer, Depresyon Etiyolojisinde Nropeptidler, Klinik Psikiyatri Dergisi, Ekim 2002, ss. 24-29; Tural, mit, Alkol ve Madde Kullanm Bozukluklar, Kocaeli nv. Tp Fak. Psikiyatri Anabilim Dal Ders Notlar, 2008 -2009/5. Dnem; Ayrca bkz. http://tip.kocaeli.edu.tr/docs/ders_notlari/u_tural/alkol.pdf. 1486 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 39.

285

iindekiler gkler, ar, cennet, cehennem hsl, btn mevcudt, slikin basireti yannda, gnein nda grlen bir zerre hkmndedir. Bu makmda u tehlikeden korkulur. Slik kendini terbiye eden mridini unutup, kendini de kmil grebilir. Zira nefsi btn mlkn maliki, btn tasarruflarn kendi emir ve iradesine gre olduunu grr. Halbuki nefis, btn fiilerin kemlatyla ve zahiri isimlerle mzeyyen olmutur. Riyaset ile kim, enniyet ile dimdir. Bu durumda yaplmas gereken, kendisini tamamlayan mrdi ile ruhan irtibatn kuvvetlendirmektir.1487 zetle Baddye gre, nefisin gerek fenaya vasl olup, enniyetin haf kirlerinden temizlendii makm, tevhd-i uhdnin zhir olduu, velyet-i kbr makmdr.1488 Bu durumda kulun nefsinde zuhur edebilecek rablik iddias, nefs-i emmrede grlrken; benlik iddias, velayet-i sugr makmnda dahi zuhur edebilmektedir. eyh Nazmn Mirac srr olarak bahsettii nefis hastal ise, nefs-i emmreye mteallik bir mevzu olarak karmza kmaktadr. Dolaysyla firavunvar nefsin mahiyeti, bu ifadeleri netletirmemizde nem kazanmaktadr. Firavunvar nefsin, stlahta incelenen nefs-i emmreden pek farkl olmad grlmtr. Bununla birlikte firavun ve evresindekilerin, ilah mucizeleri grdkten sonra iman etmemelerine ynelik gerekeleri, bu nefsin bir nev tahlilidir. "Bizi atalarmz zerinde bulduumuz yoldan dndresin de yeryznde hkimiyet (devlet) ikinizin eline gesin diye mi bize geldin? Biz ikinize de inanmyoruz."1489 ynndeki cevapta grld zere, imana perde olan, su-i zanna dayal ktlktr. Hakikati yalanlamak olarak neet eden bu aldanma; nefislerdeki kibir, gurur ve tekebbrle birleince1490 Ben, sizin en yce Rabbinizim!1491 ayetinde ifade edilen, bir ilahlk beyanna dnecek yapdadr. nsann bu aldan, Kim Rahmnn zikrini grmezlikten gelirse, (biz) ona bir eytan musallat ederiz de o, ona arkada olur. Hlbuki phesiz onlar (o eytanlar), bunlar mutlaka (doru) yoldan karrlar da,

1487 1488

Erbil, Mektubt- Mevlna Hlid, 33, s. 195. Ayn eser, s. 196. 1489 Ynus: 10/78. 1490 Firavun kavmine seslenerek dedi ki: Ey kavmim! Msr hkmdarl benim deil mi? u nehirler de benim altmdan akyor (deil mi?) Hl grmyor musunuz? Yoksa ben, u zavall, nerede ise maksadn anlatamayacak durumda olan bu adamdan daha hayrl deil miyim? (Eer doru sylyorsa) ona altn bilezikler atlmal yahut onunla beraber bulunmak zere melekler gelmeli deil miydi? Zuhruf: 43/51-53. 1491 Nzit: 79/24.

286

gerekten kendilerinin hidayete erdirilmi kimseler olduklarn sanrlar. Nihyet (o kimse eytanyla beraber) bize geldiinde (eytanna): Keke benimle senin aranda, dou ile bat aras kadar uzaklk olsayd. Demek (sen) ne kt arkadam(sn)! der. Hlbuki (byle demeniz) bugn size asla fayda vermez; nk zulmettiniz; dorusu siz, azapta ortak olan kimselersiniz.1492 ayetinde bildirildii ekilde cereyan eder. Hakikati grmezlikten gelmekle balayan bu yanlg insan aldatmaktadr. Bu noktada insan aldatann eytan ve onun yolunda giden insan-eytanlar olduu ynnde grler vardr.1493 nsandaki bu aldanmaya sebep olan nefs, Nazm Efendiye gre, onu rablik ilanna kadar gtrr. Kbrs nefsin sfatn, onun la ilahe illa ene demesidir diyerek de ifade etmitir.1494 Nefisin insan kfre nasl gtrd konusundaki bir aklamaya gre kul, sz konusu halde iken, Hakk Hak olarak kabul etmeyip, nefsine ait btllarnn hak olduunu iddia eder. Byle nefis her fiilde kendisini hkim bilerek, hak zere olduunu zanneder.1495 Muhasib, iman etmeyen kuldaki nefsan ve eytan telkine Eer Rabbime dndrlrsem, ant olsun ki orada bundan daha iyisini bulurum1496 ayetini rnek vermitir. Buna gre kfir, eer ahirette dirilme olur da, orada da birilerine dl olarak nimetler taksim edilirse, bu nimetlerden pay almaya kendisini dier kullardan daha layk bilerek, kendini ferahlatr.1497 Kbrsye gre nefs, eytann ierideki yardmcsdr. Nefs, eytan ile ibirlii yaparsa kulu haram bataklna saplar.1498 Bu bataklkta kiiler, Nazm Efendinin

1492 1493

Zuhruf: 43/36-39. Ate, Kurn Ansiklopedisi, c. 6, ss. 329-334. 1494 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 18. 1495 Ayn eser, s. 113. 1496 Kehf: 18/36. 1497 Muhasib, Ebu Abdullah Hris,, er-Riyetu lil-hukkillah, Tah: Abdulkadir Ahmed At, Drul kitbul-ilmiyye, Beyrut Tarhsiz, ss. 382-383. 1498 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 23.

287

ifadesiyle, eytana, nefsine, dnyaya veya hevsna kul olanlardr ki bunlar, hakiki kul olma vasfn kaybedenlerdir.1499 Kulluk Makm balnda deinildii zere hakiki kul olanlar, rical ve veli sfatlar ile de nitelendirilmilerdir. Daimi zikir halinde bulunan bu kiilerin, hibir zaman nefislerine yenik dmeyecekleri ya da eytan tarafndan aldatlmayacaklar anlamna gelmemektedir. lim-Vel bahsinde detaylaryla incelediimiz bu kullarn nefislerine veya eytana yenik dtkleri gaflet anlarndaki hatalar, amel olmaktan ziyade kalbdir. Bu kullarn zellii, bu hallerini hemen fark edip, istifarla yeniden kalb zikre dnmeleridir. Binaenaleyh, iindeki nefsini tezkiye edip, dnyaya, heva ve heveslerine meyletmeyen bir kulun, iblis tarafndan aldatlmas da gleir. Bylelikle kul, hakiki kul olma vasflarn kaybetmez. Tarikat- Hakkniyye ierisinde drt dman olarak vurgulanan nefs, eytan, hev ve dnyaya ait beyan hakkndaki ontolojik izah eyh erafeddinin sohbetlerinde gemektedir. eyh erafeddin bu drt dman insann yaratlnda yer alan ate, toprak, su ve hava nesnelerinde bulunan zulman ksmlar ile izah etmitir. Bu izaha gre insann yaratlnda bulunan alt adet zulman ksm, Hz. demin Allah(cc)a mnacatndan sonra, drde indirilmitir. Nefs, eytan, hev ve dnya insandaki bu zulman sfatlardan dolay dman olarak saylmtr.1500 Nefsin arzularn kk dahi olsa yerine getirme hususunda imtina edilmesi gerektiini Nazm Efendi: Kiinin en byk dman olan nefsin tarafna, hibir zaman, eilmeye gelmez1501 diyerek ifade etmitir. Nefis tarafna eilmemeyi onunla mcadele etmek anlamnda kullanan Kbrs, onunla mcadelenin balangc olabileceini dndmz u tavsiyelerde bulunur: Nefsin dediinin arkasndan gitmemeye gayret et. Bir para mcadele et. Kuzu gibi arkasndan yrme. Bir para ona koymaya al ki, onunla sana yol alr. Allah(cc)a giden

1499

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 12; www.saltanat.org/Audio/entr_AllahinSifatlari_The_4_Enemies_Dec1986_mp3 (ilgili sohbet ses arivimizde mevcuttur). 1500 Burkay, Menkb- erefiyye, s. 86. 1501 Kbrs, a.g.e., s. 39.

288

yolda yle gidebilirsin, Allahu Zl-celal bize inayet buyursun, hidayet buyursun.1502 Nazm Efendinin tavsiye ettii bu kk gayretin tafsilatl izahn FtuhatulHakkniyye adl eserde gryoruz. Abdullah- Dastan, Nefsini gnah kirinden temizleyen felaha ermitir. Kendini gnahlara gmen kimse de hsrana uramtr1503 gibi benzeri ayetleri1504 nefis tezkiyesi iin delil gstererek tefsir etmitir. Buna gre kul nefsini temizlemek konusundaki gayretini, acziyet iinde Allah(cc)a bir kurban gibi takdim ederse, fail-i mutlak olan Allah(ac) o kulunu tezkiye eder. Kendini temize karanlar grmedin mi? Hayr, yalnz Allah dilediini temize karr ve onlara kl kadar hakszlk edilmez.1505 ayetinin tefsirine gre kul, hayvan sfatlardan temizlenerek ve Rabbn esrarlar mhede etmesinde ksmi olarak kadirdir. Hakiki olu Hakk Teldandr. Sahibine zarardan baka bir ey vermeyen nefsin tezkiyesi iin takip edilecek yegne yolun tasavvuf tarikatlarn olduu, nefs bahsinde ayrca vurgulanmtr.1506 Nefsin bu ynlerinden dolay ona her konuda muhalefet etmek iin aba sarf edilmelidir. nk nefs kulu, hem byk hem de kk gnahlara srkler. Kk gnahlara alan kii byklere der. Kk gnahlara almam olsayd byklerine dren kaplar kapatrd diyen Nazm Efendi, bu konuda sigaray rnek vermitir. Kbrsye gre sigara, insan vcuduna girecek eytana kap olarak tabir edilmitir.1507 eyh Nazm, nefsin gnahlara olan kk temayllerinden dahi saknlmas gerektii konusundaki hassasiyetin bir misali olarak Hz. Peygamber(sav)i rnek verir. Kbrsye gre, ismet sfatn haiz Hz. Peygamber(sav), masum olmasna
1502 1503

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 42. ems: 91/9-10. 1504 Nefsini tezkiye eden, Rabbini zikredip namaz klan, mutlaka felah bulacaktr. Al Sresi, 1415. Ayet; Hani bir zamanlar Musa kavmine demiti ki: Ey kavmim! Buzay tanr edinmekle hi phesiz kendinize zulmettiniz. Hemen Yaradannza tvbe edin ve nefislerinizi ldrn. Byle yapmannz Yaratannz katnda sizin iin daha iyidir, tvbenizi kabul eder. Hi phesiz O, tvbeleri oka kabul eden merhameti sonsuz olandr. Bakara: 2/54 . 1505 Nis: 4/49. 1506 K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, s. 79. 1507 Kbrs, a.g.e., s. 117.

289

ramen Beni gz ap kapayncaya kadar nefsime brakma1508 diye dua ederken, insanlarn nefislerine muhalefet hususunda ne derece dikkatli olmalar gerektiine iaret etmitir.1509 Ayn zamanda mirac konusuyla birlikte zikredilen bu hadis ile Kbrs, mridlerine eksikliklerini gsterme gayreti iinde olduu grlmtr.1510 Nefse muhalefet konusunda yaplan tavsiyelerde, nefse teslim olmama temel hedef olarak ele alnd grlmektedir. Baka bir ifadeyle nefse muhalefet ederken dahi, kiinin kendi irade, azim ve kudretine dayanmas, nefs alameti olarak grld anlalmaktadr. Bu anlay; nefs, nefs ile tezkiye edilmez eklinde de ifade edebiliriz. Atein atele sndrlmeyecei misaliyle de izah edilebilecek bu durumda Kbrs, nefsan atei sndrmek mevzuunda, Allah(cc)a dayanmay tavsiye etmektedir. Bu tavsiye kul olmann bir gerei olarak her ite Kadir-i Mutlak olan Kudred(cc)e dayanmay, nefsini aciz ve yok bilmesi, Fil-i Mutlak olan Hakk(cc) mutlak varlk bilmesi anlamlarna gelmektedir. eyh Abdullah- Dastannin sohbetlerinin erh edildii FtuhtulHakkniyye adl eserde zemmedilen u ahlaklar, izah edilmi ve bunlarn izale edilmesi iin tavsiyelerde bulunulmutur. Buna gre nefret, haset, fke, kendini beenme, kibir, cimrilik, tamah, hrs, tembellik, korkaklk ve dnya sevgisi, nefis tezkiyesi iin izale edilmesi gereken kt sfatlardr.1511 Bununla birlikte Tarikat- Hakkniyyede nefse ait zemmedilen sfatlar hususunda en temel sebep, gadap (fke) olarak sklkla beyan edilmitir. eyh erafeddin bu hususu yle ifade etmitir: Gadab- nefsan, bil-cmle ahlak- zemimenin sebebi ve vastadr. Ahlak- zemime, bir kimsenin kalbindeki iman ve nuru slam sndrmek iin gadab- nefsniyyeyi delil ve vasta klar.1512 Nazm Efendinin sohbetlerinde en fazla zemmedilen kt ahlak, kibir ve benliktir. Bununla birlikte Kbrs, gadab mevzuunda, ikyet eden nefsi zemmetmitir. Bana gelen her halden raz olan nefsin gadablanmayaca ve srekli
1508 1509

Hanbel, Msned, 5/ 42; Ebu Davud, Edeb, 5090. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 169. 1510 Bkz. Yaratl ve Varlk Nuru ile lgili Kavramlar/e.Mirac Konusu. 1511 K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, ss. 79-81. 1512 Burkay, Menakb- erefiyye, s. 108.

290

bast halinde olaca vurgulanm ve tavsiye etmitir.1513 Nefsdeki bu kt hasletleri izale etmeyi nefis terbiyesi olarak tanmlayarak, bu iin bir mrebbi ile yaplacan ifade etmitir. Kendini, kitap okuyarak terbiye edebileceini dnenlere hitaben, nefsi aslana benzetir ve mrebbi olmadan aslann terbiye olmayacan anlatr.1514 Nefsin tezkiyesinde mrebbinin lzumu, mrdin gereklilii ile ilgili mevzunun bir czdr. Kbrsnin bu husustaki grleri ve tafsilatl izahlar mrd konusunda yaplmtr. Nazm- Kbrs nefs ve ruh arasnda tezat bir denge olduunu savunur. Ona gre nefsin skld eylerde ruh ferahlar, ruhun ferahlad eylerde nefs sklr. Zikirle ruh ne derece ferahlarsa, nefs o derece sklr. Nefsin ferahlad malayani ile ruh sklr ve daralr. Nefis kalabalkta malayani ile ferahlar. Bo szlerle, ahirette mkfat karl olmayan, hesab sorulacak ilerle ferahlar.1515 eyh Nazm Efendinin bu anlay, tasavvuf stlahnda genel kabul gren nefsin mahiyeti ile ilgili olduu kanaatindeyiz. Nefsin hayat, his, hareket ve iradesini yklenen cevhere, hayvan ruh denilmitir. Maddeden mcerred bir cevher olarak kabul edilen nefs-i natkaya, insan ruh denmitir. Bu iki ruhun birbirine stnlne gre nefs; emmare, levvame, mlhime, mutmainne, radiye gibi vasflarla derecelendirilmitir. Mesela ehvan nefse boyun eip, btn hallerde ona muvafakat eden insan nefs, nefs-i emaredir. Nefsan nefsin hkmnden kp, gerek kulluk makmna ulatysa, nefs-i mutmainne denmitir.1516 Bu iki nefs arasndaki mcadelenin Kbrs tarafndan, nefs-ruh mcadelesi olarak ifade edildii kanaatindeyiz. zet olarak Kbrsnin sohbetlerinde genellikle nefs-i emmare manasnda kullanlan nefs; ilah olarak kendi hev ve arzularn edinen, haramlarla honut olan, kendine vacip olan vazifeyi brakp, zerine lazm gelmeyen vazifelerle itigal eden, bo konuan, yalnz olduu zamanlarda gnahlara daha fazla temayl olan,
1513 1514

Bu tezde bkz. Makamlar ve Seyru Suluk ile lgili Kavramlar/h.Kabz-Bast Hali. el-Hakkn, Ebediyete Davet, ss. 182-184. 1515 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 22. 1516 Erzurum, Marifetname, s. 547.

291

kalabalkta ise ekingen olan vasflarla tasvir edilmitir. Kbrsnin nefs anlayn, gaflet anlayndan bamsz deildir. nk nefsin hkimiyeti Mmin olan ve olmayan kulda farkl olmaktadr. Mmin kulun nefsine yenik dmedii lahzalar, kulun yaad hayatn anlamn idrakinde olduu anlardr. Farkl bir ifadeyle bu anlar Mminin, Allah ve ahiret odakl hayat yrngesinden sapmad anlardr. Kbrsye gre nefs ve ruh arasnda ters orantl ileyen bir denge vardr ve kulun gafleti ve inzic arasndaki gelgitleri esnasnda nefsin skld eylerde ruh ferahlar, ruhun ferahlad eylerde ise nefs sklr. Nefsin ferahlad anlarn devamll durumunda, Mmin kul iin dahi haramlara bamllk balar ki bu durum Mmin kulu da iman etmeyen kul ile ayn sona gtrr. Kbrs bu durumdaki kullar iin, Rabbinin deil, nefsinin kulu olarak tanmlar. Bu durumun en dip noktasnda Firavunvar Rablik ilan ettii potansiyel bir kfr yn vardr. Mirac srlarndan olan bu yn, her kulda, ekildii zaman alp, gvde verecek daneler gibi bulunmaktadr. Kulu Rablik beyanna kadar gtrebilecek nefsle mcadelede kk ve byk gnah yoktur. nk nefs kulu, hem byk hem de kk gnahlara srkler. Kk gnahlara alan kii byklere der. Nefsdeki bu kt hasletleri izale etmeyi nefis terbiyesi olarak tanmlayan Kbrs, bu iin bir rehbersiz yaplamayacan savunur.

j. GAFLET: Arapa bir kelime olan gaflet; vurmak, yardm etmek, kilitlemek anlamna gelen ga-fe-le kknden tremitir. Gaflet kelimesi lgatte, gafil olma, habersiz bulunma, uyank olmama, farkna varmama hali anlamlarna gelmektedir. Gafil ise gaflet iinde olan kimsedir.1517 Kendi kendine, yalvararak ve rpererek, yksek olmayan bir sesle sabah akam Allah an. Gfillerden olma.1518 ayetine gre Kurn- Kermde gaflet, zikrin terki manasnda zikredilmitir. Gaflet kelimesinin eitli ism-i fil kiplerinde

1517 1518

Firuzebad, Kamsul-muht, s. 1049; Isfehan, Mfredat, s. 409; Tehnev, Keaf, c. 2, s. 1254. Araf: 7/205.

292

getii ayetlerde gafil, iman etmeyenler1519 ve ibadetlerinde gafil olan Mminler1520 iin zikredilmitir. Buna gre bu ayetteki gafiller, iman ettikten sonra dnya hayatn sevmesinden dolay ahirete tercih edip, kfre girenler olarak bildirilmektedir.1521 Tasavvuf stlahnda gaflet, Allahu Tely unutmak, nefsin arzularna uyarak, Allah(cc), Onun emir ve yasaklarn unutma hlidir. Bu hal, dnyadaki hadisatn arkasndaki ilah murad, kudreti ve nizam grememedir. Geleceini kesin bir ekilde bildikten sonra, ahiret hayatn unutmaya, gaflet denir. Dolaysyla avamn tevbesi iledii gnahlardan iken, havasn tevbesi gafletten olur. Binaenaleyh nefsan arzularn, kula kar kazand tm zaferlerin msebbibi gaflettir.1522 Nazm Efendi bu mevzuyu, iman edenlerin ve etmeyenlerin gafleti eklinde iki adan ele alr. Allah(cc)a ve ahirete inanan ya da inanmayan tm kullara ynelik bir gaflet tarifini eyh Nazm, dnya hayatnn bir oyun ve rya gibi olmasyla ilintili yapar. Nazm Efendiye gre gafil, dnyann bir serap gibi, hayal olduu hakikatini bilmeyen kiidir.1523 Bu dnya hayat ancak bir elence ve oyundan ibarettir. Ahiret yurduna gelince, ite gerek hayat odur. Keke bilselerdi!1524 ayeti ve bu ayetin tefsiri mahiyetinde olan nsanlar uykudadr. ldkleri zaman uyanrlar1525 hadis-i erifi, eyh Nazm- Kbrsnin anlayna temel tekil eden nasslardan olduu phesizdir.

1519

phesiz bize kavuacan ummayan ve dnya hayatna raz olup onunla yetinerek tatmin olan kimseler ile ayetlerimizden gafil olanlar var ya; ite onlarn kazanmakta olduklar gnahlar yznden, varacaklar yer atetir. Ynus: 10/7-8; Onlar, sadece grnen dnya hayat bilirler; onlar ahiretten gafildirler. Rm: 30/7. 1520 Kalbini bizi anmaktan gafil kldmz kimseye uyma Kehf: 18/28 . 1521 Kalbi imanla huzura ermi olduu halde inkra zorlanan kimse hari, kim iman ettikten sonra kfir olur ve gnl rzasyla inkr benimserse, yleleri Allahn gazabna urar; onlarn hakk byk bir azaptr. Buna sebep, onlarn dnya hayatn seve seve hirete tercih etmeleridir. nk Allah, kfirler gruhuna yol gstermez. Nahl: 16/106-107. 1522 Curcan, Tarifat, s. 162; Muhasib, Hris, Nefsini Bilen Rabbini Bilir, Ter.: Ali Pekcan, Gelenek Yay., stanbul 2011, ss. 73-82; Hucvir, Keful-Mahcb(Hakikat Bilgisi), s. 251; Kueyr, Kueyr Risalesi, ss. 58, 112. 1523 el-Hakkn, Ebediyete Davet, s. 191. 1524 Ankebt: 29/64. 1525 Aclun, Keful-Haf, 2/795.

293

Bu manada inanmayan kul, dnyann tm dzenini hakiki varlk addeder ve Hlk(ac) inkr etmek suretiyle byk gaflete der. nan kul ise Dnya hayat zaten sadece aldatc bir geinmeden ibarettir.1526 ayetine ve Kurnn tm ayetleri gibi iman etmesine ramen, dnyann oyun ve elencesine dalarak, inancnn gerei gibi yaama hususunda gaflete der. Bu durumda bn Atann (v. 319/931) gaflet tanm da inanan ve inanmayan tm kullar iin kullanlabilecek bir tanmlamadr. bn Ataya gre Rabbinin emir ve yasaklarndan gafil olan kul, en derin gaflette gark olmutur.1527 Sz konusu anlayn, psikoloji literatrnde de ifade edildii olmutur. Bu anlaya gre insan, kendi varoluundaki glerinin ve zevklerinin efendisi olarak, kendisinin stndeki bir ilahi otoriteyi kabul etmeme potansiyelindedir. Bunun sebebi kendisinde meru grd ve zevk addettii fiillerinin kstlanmasn, kendi var oluuna bir ihanet olarak grmesidir. Bu bak asyla ilah kudreti tabiata indirgeyen insan, o kudreti gnlk hayatndan karr. Farkl bir ifadeyle inanmaktan gaflet eder. man ettii halde zevklerine yenik den insann gafleti ise, pratik ateizm olarak adlandrlr. Bu durumda kii, dinin tekliflerini szgeten geirme ve onlar uzakta tutmak eklinde bir tutum sergiler.1528 Bu hallerden birincisi iman etmemek yani, kfrdr. kinci ise, iman edenin gafletidir. Bu gaflet, sufiler tarafndan, irk-i esbb olarak da tanmlanmtr.1529 Her iki irk de, zevklerin tatminine dayanmaktadr. Bir gre mminler nefislerine yenik dtklerinden ve eytann hilelerinden aldandklarndan dolay dnya zevklerine dalarlar. Dolaysyla kabilesi, iinde bulunduu cemiyeti ve genlii gibi deerlere aldanarak, lmden ve lm tesi hayatn emirlerinden gafil olurlar.1530 Nazm Efendiye gre gaflet, insann yaad hayatn anlamndan uzaklat anda olur. nk o anda insan hayata anlam veremedii iin, yaayan dier canll ar olan hayvan ve nebattan farkl olmaz. Kalben iman eden bir Mmin iine dt
1526 1527

l-i mran: 3/185. Kueyr, er-Risale, s. 64. 1528 Vergote, Antonie, Ateizmin Psikolojisi, Ter.: Hayati Hkelekli, Uluda nv. lahiyat Fak. Der., c. 3, Bursa 1991, ss. 231-245. 1529 Uluda, TTS, s. 336. 1530 Muzhir, stad, Fadil ve Rezil, Ter.: Drus-saffe, Drus-saffe, Beyrut 1994, ss. 37-55.

294

gaflet durumunda ise, kfrle iman arasnda bir izgide bulunur. Nazm Efendi bu haldeki kulun imann tecdit etmesi gerektiini ifade etmitir.1531 Hayatn anlamndan uzaklaan kulun gafil olduu ve bu durumda insan vasflar kaybetmi olduu hususundaki bu beyanlar, Hsl, onlar hayvanlar gibi, hatta onlardan da akndrlar. te asl gafil olanlar onlardr.1532 ayetini hatrlatmaktadr. Dolaysyla Kbrsnin, sz konusu gafil tanmn bu ayete atfen yapm olduu phesizdir. smail Hakk Bursev (v. 1135/1725)ye gre bir yan ruhan, dier yan cisman olan insann i lemi daima ehvet ile akln muharebe yeridir. Aklyla, ehvetini ve nefsini tahakkm altna alan insan, meleklerden stn olurken; aksi durumda hayvanlardan aa mertebeye der. Bu mertebe, raf Sresinde gfil olarak bildirilen insanlara aittir. Bu mertebedeki insanlar dnya ziynetlerine ve heveslerine olan dknlklerinden dolay, ftratlarnda bulunan marifet cevherine ihanet ederler. nsan hayvandan ayran bu cevherin ortaya kmamasndan dolay, Allah(cc) sevmezler ve Onu tanmay arzulamazlar.1533 Hayatn manasndan uzaklamann nasl olabilecei hususunda felsef ve tasavvuf aklamalar, bu manaya k tutmaktadr. Hem madd hem de manev boyutta yaratl temsil eden bir varlk olan insan,1534 i dnyasndaki alglar, hisleri ve tutkular ile, d dnyayla iliki ierisinde bir varlktr. Felsefe literatrnde, insann madd ve manev ynlerini dalist izgilerle ikiye ayranlar olmusa da Descartes (v. 1379/1960), tutku ve akl arasndaki ilikiyi madde-beden ve ruhdnce asndan ele alarak incelemitir. Bu balamda ruh ve dnceden beslenen akln, madde ve bedenden beslenen tutkuya hkim bir iktidar kurabileceini

1531 1532

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 141. Arf: 7/179. 1533 Bursev, Rhul-Beyn, c. 3, ss. 281-282. 1534 Biz insan biimlenip kupkuru hal alm bir balktan yarattk. Cinleri ise daha nce zehi rli ateten yaratmtk. Hani Rabbin meleklere demiti ki: Ben biimlenmi kupkuru balktan bir beer yaratacam. Onu gzelce dzenleyip insan ekline koyduum ve ona ruhumdan flediim zaman, karsnda secdeye kapann. Hicr: 15/26-29.

295

savunmutur.1535 Ameller niyetlere gredir1536 hadis-i erifinin zetledii bu dnceden hareketle insann i dnyasnda ilettii manevi mekanizmann, onun d dnyada (duyular lemi, ehadet lemi) tepki ve amellerine kaynaklk ettii sylenebilir. Bu manada mmin, i dnyasndaki alg, his ve tutkularn inancna gre kontrol edip, oluturduu isel sistemle ve murakabe dinamikleriyle, dsal olarak gzlemlenebilen amel ve tepkilerde bulunur. Shreverdye (v. 632/1234) gre bu isel dinamiin oluundaki aktrler ruh, nefs, akl ve kalbtir. eytan bu dinamie dardan mdahil olmaya alr. nsann, gnlk yaantsnda sergiledii hal, tavr ve davranlarn arka plannda, sz konusu bir ruhan mekanizma ilemektedir.1537 Binaenaleyh Mminin kk dahi olsa sergiledii bir hal, tavr ya da amelin arka plannda iman ettii sisteme aykr bir k yaam olabilir. Duygu, tavr ya da davran eklinde gzlemlenebilecek bu k, her ne kadar gaflet haliyle olsa da, bir bakma imann yitirildii andr. Dolaysyla bu dinamikleri dndmz zaman, Kbrsnin imann yenilenmesi noktasndaki gr, kaybedilen imann tecdid ile kazanlmas anlamna gelmektedir diyebiliriz. Bu anlar, insann hayatn anlamndan uzaklat, dolaysyla, insan vasflarn yitirdii lahzalardr. nk mevcudat ierisinde bu uura sahip olarak yaayan tek varlk, insanoludur. Nazm Efendi yerleri, gkleri, arasndakileri ve yaratl gsteren ayetleri gstererek tm insanlarn imana ve slama davet edildiklerini syler. Bu davete uymayanlarn gaflette olduklarn yle ifade eder: Sen nereye ayak bastnn farknda deilsen; kfre mi ayak basyorsun, imana m? Hakka m, btla m? lediin sevap mdr, gnah m? lediin taat mdr, ryan m? Bunu ayrt edemeyen kimselerin iman tecdit etmesi vaciptir Binaenaleyh baknz. Yerlere baknz, gklere baknz, etrafnza baknz. Gelenleri, konanlar ve boyuna genleri grdnz. Uyann! Uyanmanz lazm. Sizin bu hayattan bir ey renmeniz lazm.

1535

Oksenberg, Rotry Amelie, Descartes on Thinking With the Body, The Cambiridge Companion to Descartes, Cambridge Unv. Press, December 2012; Rotry Amelie Oksenberg, Bedenle Dnmek Konusunda Descartes, Cogito, Ter.: Doan ahiner, Say 10, 1997, s. 208 . 1536 Ameller niyetlere gredir. Herkese niyet ettii ey vardr. yleyse kimin hicreti Allaha ve Resulne ise onun hicreti Allah ve Resulunadr. Kimin hicreti de elde edecei bir dnyala veya nikhlanaca bir kadna ise onun hicreti de o hicret ettii eyedir. Bkz. Buhr, Kitabu Bedulvahyi, 1; Mslim, Kitbul-mara, 155; Ebu Davud, Kitbut-talak, 2201; Tirmiz, Kitabul-fazililcihad, 1647. 1537 Shreverdi, Avriful-merif, ss. 572-592.

296

nk siz drt ayakllarn snfndan deilsiniz. Siz onlarn bak ile bu leme bakmaynz. Bakp uyanmanz gerekir. Bu dnyadan kaybolmadan uyannz.1538 Nazm Efendinin iman etmi kullar davet ettii bu uyanma, Ebu Nasr Serrc Tus tarafndan inzic olarak tanmlanmtr.1539 Arapa rahatsz ve endieli olmak anlamnda bir mastar olan inzic, kulun ald nasihatn etkisiyle Allah(cc)a ynelmesi demektir.1540 bn Arab (v. 638/1240) gafleti, zikirle birlikte ele almtr. Zikir kulu, hayaller lemi olan bu duyular leminden karrken gaflet, onu hayaller lemine hapseder. Arabye gre kul, zikirden gaflete dt vakitte, zikrin geride brakt lezzeti hatrlar. Ancak gaflet anndan uyandktan sonra; teyakkuz, istifar ve nedamet halleri duyar.1541 nsanlara gaflet konusunda Kurn- Kermde yaplan uyarlardan yola karak, iman etmeyenlerin gaflette olduunu, iman edenlerin ise her hareketlerindeki teyakkuz ile gafletten kurtulabileceini ifade eden Kbrs, inanan kimselerin gafletinin inanmayan insanlarn gafletinden daha tehlikeli grmektedir. nk Nazm Efendiye gre Mmin, her hareketinin hak yolunda olup olmadn kontrol etmek zorundadr. Bu kontroln kaybolduu an, inanan kulun gafletidir.1542 Bu dncelerden hareketle inanmayan insann gafleti kfr olarak anlalrken, inanan insann gafleti, Allah mhede etmekten gafil olduu tm hal ve davranlar olarak anlalmaktadr. Kfr ve iman esas alarak gaflet tanmn yapan Hris el-Muhasibye gre iman etmeyenlerin aldanmas, nefislerinin ve eytann aldatmasyla ahiretten gafil olmaktr. man etmeyenlerin gafleti iki eittir. Birincisi Allahn affna gvenerek, dnya hayatna dalmak ve ahiretten gafil olmaktr. Dnya hayat sakn sizi aldatmasn Allahn affna gvendirerek eytan sizi aldatmasn1543 ayetleri bu aldana iaret etmektedir. kincisi kula bahedilen hayr, rzk, mevki ve ihsann, onu hem Allahtan hem de ahiretten gafil etmesidir.
1538 1539

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 142. Ts, el-Lum, ss. 358-359. 1540 Cebeciolu, TTDS, s. 316. 1541 bn Arab, Nurlar Risalesi, s. 21. 1542 Kbrs, a.g.e., s. 144. 1543 Lokman: 31/31, 33.

297

Bu durumda kul, Eer Rabbime dndrlrsem, ant olsun ki orada bundan daha iyisini bulurum1544 ayetinde iaret edildii gibi dnmektedirler. Yani eer ahirette dirilme olur da, orada da birilerine dl olarak nimetler taksim edilirse, bu nimetlerden pay almaya, kendisini dier kullardan daha layk bilir.1545 Nazm Efendiye gre gafletten kurtulmakla ilgili esas mesele, dnya ile ahiretin gerek deerleri ile bilinmesidir. O zaman iman ile kfr arasndaki fark da belirginleir. Bu farkn farknda olanlar, en ar ikencelerde bile iman brakmamlardr. Bu uura sahip olanlar uyanmtr. Sahip olmayanlar ise olmadklar miktarda gaflettedirler.1546 Nazm Efendi bu konuda muhatabn, tm insanlk olduunu ve insanlarn uyanabilmeleri iin asgari dzeyde hak ve btl konularn ieren hakiki bilgilerinden sorumlu olduklarn sylemitir.1547 Bu noktada dnya ile ahiretin hakiki deerleriyle bilinmesi hususu, insann bu deerleri bilmesine perde olan dnyev ve uhrev zevklerin hakiki deerleriyle bilinmesine de dayand grlmektedir. Her iki zevkinde hakikatine vakf olmak, bir adan, dnya ile ahiretin gerek deerleri ile bilinmesi manasna gelmektedir. Dnya hayat tatl, gz kamatrc ve ekicidir. Allah onu sizin kullanmnza verecek ve nasl davrandnza bakacaktr. (Dikkat edin!) Dnyaya aldanmaktan saknn.1548 hadis-i erifi bizim iin ssl grnen dnyev zevklerin aslnda aldatc olduunu gstermektedir. Mevln Celaleddn-i Rum (v. 603/1273), bu husussa ahiret zevkleri asndan yaklamtr. Rumye gre ahiret leminin dnyadaki manev zevklerini tadan kul, bu zevkleri hakikatlerine perde olan dnya hayatn istemez.1549 Ahiret nimetlerine kavuuncaya kadar, dnya hayatnda ahiret arzusu yaar.1550 Man leminin zevkini tatmayan kul ise, dnya zevkleriyle elense bile, hakikatte mutsuz olur.1551

1544 1545

Kehf: 18/36. Muhsib, Ebu Abdullah Hris, er-Riyetu lil-hukkillah, Tah.: Abdulhalm Muhammed, Drul merif, Khire, ss. 472-475; Muhasibi, er-Riye, ss. 382-383. 1546 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 145. 1547 Ayn eser, s. 143. 1548 Mslim, Zikr, 99. 1549 Mevlan, Mesnev, c. 3, b. 3460. 1550 Ayn eser, c. 1, no: 1555. 1551 Ayn eser, c. 1, no: 895.

298

Gafletten kurtulmann ilk aamas kiinin dnya ve ahiret hayatna mana ve yn veren hakiki ilimle olduu anlalmaktadr. Kulu Hakk(cc)a yaklatran ilim olarak zetleyebileceimiz hakiki ilim, ayn zamanda kulu imana sevk eder.1552 man tanyan kimse, iman tand nisbette kfr tanmaktadr. Farkl bir ifadeyle iman renen kimse, kfrn temelde ne olmadn renmektedir. Nazm Efendiye gre kiinin idrak ettii bu bilgi, gafletin kfr ihtiva eden manasndan bir k yani, kfrden kurtulu, iman dairesine giri olduu sylenebilir. man dairesine girdikten sonraki gafletten k iin gereken ilim daha farkldr. Kbrsnin mrid ve nefs anlaylarn incelediimiz balklara dayanarak, bu bilginin kitapla okunarak deil, yaanarak renilir olduu, hatrlanmaldr. Kbrsye gre bu bilgi, talimle edinilebilir. Talimin kendisinden yaplaca kul ise, eytan ve nefsin hilelerini bilen ve onlara galib gelebilen mridlerdir. eyh Nazm- Kbrsye gre kul, gafletten kurtulma hususunda, Rabbinden yardm dilemelidir. Byle bir yardm dileyen kula Allahn yardm edeceini, Nazm Efendi u cmlelerle ifade etmitir: Sen, kendi rzas yolunda bir hizmete niyet edesin ve kyam edesin ve diyesin ki, Ya Rabbi! Bu hususta yardmn dilerim. Sonunda Cenb- Hakk senden yardmn esirgesin, (ite) bu Cenb- Hakkn anna layk deildir. Bu Allaha byk bir bhtan olur. Herhalde senin talebine bakt vakitte onda ihlassz bir nokta bulundu, onun iin men olundu.1553 Hz. Peygamber(sav)in Sizden herkes, ihtiyalarnn tamamn hatta, kopan ayakkab bana varncaya kadar Rabbinden istesin.1554 hadis-i erifi, insann kendisini ziyadesiyle muktedir bildii bir ihtiyacn teminde dahi, Kadr-i Mutlak(cc)a muhta olduunu ve bu ihtiyacn gidermede de duann nemini bildirir. Baka bir hadis-i erifte ise dua iinde istenebilecek en faziletli eyin, kurtulu olduu bildirilmitir.1555 Binaenaleyh, kulun gaflet anlarndan nce ve sonra

1552 1553

Bu tezde bkz. lim ve Marifet ile lgili Kavramlar/a.lim-lim. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 144. 1554 Tirmiz, Daavt, 3607, 3608. 1555 bn Mesud(ra) hazretleri anlatyor: Reslullah(asv) buyurdular ki: Allahu Tela Hazretlerinin fazlndan isteyin. Zira Allah, kendisinden istenmesini sever. badetin en efdali de (dua edip) kurtuluu beklemektir. Canan, Kutub-i Sitte, c. 6, ss. 5481786.

299

snaca Allah(cc), kulun gafletten kurtulup, kurtulua ermesi konusunda tek dayanaktr. Sakn gafillerden olma1556 ayetini hatrlatarak gafletten saknmay tavsiye eden Kbrs, tefekkr bu saknma iin tavsiye etmitir. Akl ile dnmek manasnda kulland tefekkr tavsiye ederek, hayat anlayn ve lmeden nce uyann eklinde tm insanlara hitaben telkinlerde bulunmutur. Kbrsnin tavsiye ettii tefekkr, ayn zamanda bir mridin yannda, hal diliyle renilecek bir ibadettir.1557 Bu durumda gafletten kurtulmak iin tefekkr etmeye yklenen anlam da iki ekilde anlalmaktadr. Dnya nedir? Ahiret nedir? Bunlarn hakikatleri nelerdir? Hangisi fn, hangisi bkdir? gibi konular zerinden imana kavuturucu tefekkr, kiiyi kfr gafletinden karr. kincisi ise iman etmi bir kiinin iinde bulunduu her hali daim tanmlayabilecek bir dnce dzeyinde olmasdr. Bu durumda kul, yaad manev daireden uzaklamaz. Baka bir ifade ile tefekkr, Mminin uyanklk halinden, gaflete dmesine mani olur. Bir kalb ibadeti olan tefekkr, stlahta ashab- uhda mahsus tefekkr olarak da nitelendirilebilir.1558 Nazm Efendinin tefekkr zerinden izah ettii bu gafleti Muhasib, iki adan izah etmitir. lki Mslmanlardan gnahkr olanlarn ve avamn gafletidir. Bu gaflete sebep olan nesfin ve eytann aldatmasdr. Bu durumda Mmin rec ile aldanr. Yani Mmin gnah ilemeden nce havf duygularna yaklap, gnahtan vazgemesi gerekirken, rec duygularna yaklap, affolunaca zannyla o gnah iler. kinci adan gaflet ise fkh gibi ilime sahip olanlarn, zahitlerin, kendini ibadete verenlerin, uzlete ekilenlerin, uzlet ve ver hayat yaayanlarn gafletidir. Bunlar sahip olduklar ilimden, ya da yaptklar ibadetten dolay, kendilerinde kibir, hased ve riya gibi kt huylarn olmadn dnrler. Bildiklerinin, ya da vaaz ettiklerinin
1556 1557

gerekten

kalblerinde

olup

olmadna

bakmadklar

iin

Araf: 7/205. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 142. 1558 Ankarav, Minhcul-fukar, ss. 224-225; Cebeciolu, TTDS, s. 643; Ylmaz, Tasavvuf ve Tarkatlar, s. 203.

300

aldanmaktadrlar ancak, bundan gafillerdir.1559 bn Arabye gre gaflet, tm yaratlmlar ierisinde sadece insanlara ve cinlere mahsustur. nk onlarn dnda kalan btn lem, Allah(cc)a secde etmekte ve Allah(cc)n kendilerine belirlemi olduu bir tarzda, ibadet ve zikir halinde olurlar. Gaflet, Mminin bu zikiri duymamasdr.1560 Nazm Efendinin gafletten korunmak iin tavsiye ettii mridler, bu ikinci eit gafletten korunma hususunda daha fazla ehemmiyetti haizdir.1561 Mrid bahsinde detaylar ile izah edildii zere, kendi bulunduu hali bilen mrid, iinde bulunduu hali tanmlama zafiyeti yaayan mrde rehber olandr. Nazm Efendiye gre rehberlik, bu manada, gafletten uyankla tayc bir irad da iermektedir. Bu irda yetkili mrid, gafletlerden ve gafilken dlen haklardan mezun olmu kuldur. Gaflet halindeyken yerine getirilmeyen haklarn neler olduu ileride ele alnacaktr. Gafletini fark ettii anda tevbe ederek, teyakkuz haline tekrardan dn yapan Mmine Nazm Efendi, yle bir tavsiyede bulunur: mn girmek iin iki kap olsa, bir kapdan iman yenilemek isteyen kimseler girse, dier kapdan slam olacak kimseler iin alm olsa; yani tecdid-i iman iin bir kap ki Mslmanlarn imanlarn yenileyip girmeleri iin, teki de kfirlerin imn girmesi iin olsa, sen kendini o kafirlerin slama girmeleri iin ak duran kapdan girmeye mstahak say.1562 eyh Nazm- Hakknnin bu tavsiyesi, La ilahe illallah ile imannz yenileyiniz1563 hadis-i erifi anlayna istinad edebiliriz. Bu tavsiye, Kbrsnin iman bir atiyye olarak grmesi ile de mutlak surette alakaldr. Bu mevzuda, bid balnda beyan edilen hususlar, tekrar edilmeyecektir ancak burada u hususu hatrlamakta fayda vardr. Kulun dnya hayatnda iman dairesinde olmas, karl
1559

Muhsibi, er-Riaye, ss. 382-383; Ayrca bkz. Muhsibi, Nefs Muhasebesinin Temelleri (Er-Riaye), ss. 522-531. 1560 bn Arab, Marifet ve Hikmet, ss. 123, 125. 1561 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 144. 1562 Ayn eser, s. 168. 1563 Hanbel, Msned, 2/359; Mttaki, Kenzul-ummal, 1768; Heysemi, Mecmauz-zevaid, 3278.

301

denmemi bir atiyye, ayn zamanda, takdir-i ezel ve ltf-i ilah olmas hasebiyle, kula karlksz verilmi bir hediyedir. Bu hediyenin kimlere ne eklide datld hususunda sorgulama ise kulun edeb snrn at yerdir. Yani Allahn zt gibi, sorgulanamaz mahiyettedir.1564 Dolaysyla, bu hediyeyi bir defa kaybetmi ya da zedelemi birisinin bu hediyeyi yeniden alma garantisi, yoktur. Binaenaleyh o anda hayatn manasn kaybetmi Mmin, yitirdii imann yeniden kendisine hediye edilmesini istemektir. steme hususundaki en uygun edebin, varlk kapsnda, yoklukla durmak olduu dolayl olarak vurgulanmtr. Zamane Mslmanlarnn ounun gaflette olduunu syleyen Kbrs, bu durumun bir gstergesi olarak, kendilerindeki noksanlklar gidermeden bakalarnn kusurlaryla uraan Mslmanlarn durumlarn misal olarak gstermitir.1565 Ayplayan ayplanr.1566 Hadis-i erifinde bildirilen duruma dmemek iin Btn srlarn ortaya dklecei gnde1567 ayp ve gnahlarnn setredilmesi iin, bakalarnn ayp ve gnahlarnn dnya hayatnda iken grlmemesi gerektiini syler ve bu ekilde kusura bakmann, gaflet olduunu syler. Bu konuda Bakana da baktrana da lanet olsun1568 hadis-i erifini delil gstererek bunu bilerek yapan Mslmann gaflette olduunu syler.1569 Bu durumu Rum, bir mescitte Allah(cc)a ibdet iin namaza durmu drt Hintli kssas zerinden anlatmtr. Kssaya gre rk ve secdeye koyulmu Hintlilerin her biri niyet edip tekbir alarak huzur ve huuyla namaz klarken mezzin ieriye girer. Hintlilerin birisinin azndan bilihtiyr u sz kar: Mezzin, ezan okudun mu, yoksa vakit var m? br Hintli, namazda olduu hlde Sus yahu, konutun, namazn bozuldu der. nc Hintli, ikincisine der ki: Onu ne knyorsun baba, kendi derdine bak, kendini kna! Drdnc: Hamd olsun ben, nz gibi
1564

O yaptklarndan sorumlu deildir. O'nu sorguya ekecek kimse yoktur, ama insanlar mutlaka sorgulanacaklardr.. Enbiy: 21/23. 1565 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 13. 1566 Bu manay ihtiva eden hadis kaynaklarda yledir: Kim din kardeini tevbe ettii bir gnahtan dolay ayplarsa, aynsn ilemedike lmez Tirmizi, Knama, 53; Suyuti, Camius-sagir, 6/8869; Bu mevzu Kurnda Belki (alay edilenler) kendilerinden daha hayrldrlar. Hucurt: 49/11 ayeti ile vurgulanmtr. 1567 Tark: 86/9. 1568 Bend, Kenzul-umml, 19162/26634; Gmhanev, Ramz el-ehdis, s. 347. 1569 Kbrs, a.g.e., ss. 171-173.

302

kuyuya dmedim der. Drdnn de namaz bozulan bu kssay, Rum yle deerlendirir: Bakalarnn aybn syleyip (onlarla uraanlar, knadklarndan) daha fazla yollarn kaybetmilerdir. Ne mutlu o kiiye ki kendi aybn grr. Her kim, birisinin aybn sylerse o ayb, kendine satn ald demektir. nk insann yars ayptandr (yani o ayb ileyeninki gibi bir nefsi bulunmaktadr), yars gayb leminden! (zira ruhu gayb lemindendir) u ie bak eytan, bellara dt de sana ibret oldu. Sen belya urayp ona ibret olmadn. O zehri iti; sen erbetini i (yani ibret almaya bak).1570 Kbrsye gre, Mminlerin bir dier gafleti ise hak sahiplerine haklarn verme hususunda zuhur eder. Nazm Efendiye gre gaflette iken verilmeyen haklar; Allah(cc)n, Peygamber(sav)in, devletin, evladn, ailenin, komunun, milletin, insanolunun, mahlkatn haklardr. eyh Nazma gre bu haklar teslim edilmeden gafletten tam mnsyla klmaz.1571 bn Arab (v. 638/1240)ye gre hakikat ehlini, hakikate vasl eden haktr. Allah(cc)n hakk, kendilerinin hakk ve yaratlmlarn hakkdr. nsanlarn yalnzca Allah(cc)a ibadet etmeleri, Ona kulluk etmeleri ve hibir eyi ortak komamalar, Allah(cc)n kulu zerindeki hakkdr. eriat yasaklamad mddete, yaratklara eza vermemeleri, yaratlmlarn insan zerindeki hakkdr. nsann, insan zerindeki hakk ise, kurtulularnn ve mutluluklarnn olduu yola rehberliidir.1572 Allah(cc)n hakkn vermek, bid konusunda belirtilen bir kul olmay, Hz. Peygamber(sav)in hakkn vermek, kendisine Ahmed bir aynay tutmay gerektirecei kanaatindeyiz. Zira Kbrs, bu balklarda ilgili konuya ska deinmitir. Dier haklar, Mslmann iinde bulunduu toplumsal ilikilerinde, dinamik olan hkmlere gre, mridlerden renilir. slam dini kulun, aile, evlat, komu, akraba, millet ve devlet ile olabilecek hukukun snrlarn bildirmitir.
1570 1571

Mevlana, Mesnev, c. 2, b. 3027-45. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss. 171-173. 1572 bn Arab, Marifet ve Hikmet, ss. 67-68.

303

Dolaysyla muallim ya da talebe, amir ya da memur, seilmi ya da semen olsun toplumun her statsnde bulunan Mminlerin, vazifelerini ifa esnasndaki hukuka riayeti, o hukukun hakkn vermektir. slam hukuka muhalif olmayan ve ihlal edilen hukuk, ayn zamanda kul hakkdr. Bu ise amelde gzlemlenen bariz bir gaflettir.1573 Hlidiyye-i Hakkniyye ierisinde gafletin ontolojisi ile ilgili beyan, Kbrsnin eyhinin eyhi erafeddin Dastannin sohbetlerinde mevcuttur. eyh erafeddin gafleti, insann hilkati ile ilikili olarak izah etmitir. nsann hilkatinde yer alan ate, toprak, su, hava gibi nesnelerin zulman ve nran ynleri bulunduunu ifade eden eyh erafeddin, bu nesnelerden zulman ksmlar nefsinde toplayan kimselerin kffar grubundan olacan ifade etmitir. eyh erafeddine gre bu nesnelerin sadece nran ksmlarn nefsinde cem etmi kimseler, mmetin havas ksmndan olan ricllerindendir. Bunlarn haricinde kullarda zulman ve nran ksmlar birbirine galebe alar. Zulman ksmn baskn gelmesini eyh erafeddin, kuldaki gaflet an olarak tanmlamtr.1574 zet olarak Nazm Efendiye gre gaflet, dnyann hayal olduu hakikatini idrak edememektir. O anda insan hayata anlam veremedii iin, hayvandan farkl olmaz. Bu idrakin yokluu, iman edenlerde ve etmeyenlerde farkl tezahr eder. nanmayan kul, dnyann tm dzenini hakiki varlk addeder ve Hlk(cc) inkr etmek suretiyle gaflete der. nanan kul ise inancnn gerei gibi yaama hususunda gaflete der. Bu gaflet, Mminin Allah mhede etmekten gafil olduu, tm hal ve davranlar olarak anlalmaktadr. Kendindeki noksanlklar gidermeden bakalarnn kusurlaryla uraanlar ve itimai hayatta mkellef olduu hak ve hukuku yerine getirmede yetersiz olanlar Kbrsye gre gaflete den Mminlerdendir. Bu durumda Mminler; Allah(cc)n, Peygamber(sav)in, devletin, evladn, ailenin, komunun, milletin, insanolunun, mahlkatn haklarn yerine getirmede noksanlk arz ederler. Gafletten kaynaklanan bu haktan kurtulma hususunda, Cenb- Allah(cc)tan aman dilemek gerekir.

1573 1574

Muzhir, Fadil ve Rezil, ss. 17-75. Burkay, Menkb- erefiyye, ss. 85-86.

304

4. DER KONULARDAK GRLER:

a. man: man; gven iinde bulunmak, korkusuz olmak anlamna gelen e-me-ne kknden tremi, Arapa bir kelimedir. Kfr kelimesinin ztt olan iman, gven duygusu iinde tasdik etmek, inanmak, huzur duymak, adaletli olmak, eriati ve tevhidi kabul etmek gibi manalara gelmektedir. Farkl bir ifadeyle iman, slam erknn kalb ile tasdik, dil ile ikrar edilmesi ve slamn emirleri ile amel edilmesidir.1575 Kurn- Kermde iman, 800den fazla yerde zikredilmitir. Allah(cc)a, peygamberlerine(as), ahiret gnne iman edenler, slih amel ileyenlerin kurtulua erecei bildirilmitir.1576 Kurnda Mminlerin; baka bir ilaha ibadet etmedikleri, cana kymadklar ve haram yemedikleri,1577 oru tuttuklar, iyilii emredip, ktl nehyettikleri, namaz kldklar,1578 bildirilmitir. Farkl ayetlerde ise bu ibadetlerin incelikleri bildirilerek, bu inceliklere bal olarak, gerek Mminler bildirilmitir. Mesela Mmin namaz klar dediimiz zaman, gerek Mmin namazlarnn karln sadece Rablerinden bekleyerek klarlar. Mmin infak eder ancak gerek Mmin, sevdii eylerden infak ederler. Onlar, Allah(cc)n ad anld zaman kalbleri titreyenlerdir.1579 Ehl-i snnet ulemasna gre iman; Hz. Peygamber(sav)in Allah(cc) tarafndan getirdii zarur ve kesin olarak bilinen eylerin tmn dil ile ikrar etmek,
1575

Firuzebad, Kamsul-muht, s. 1177; Isfehan, el-Mfredat, s. 25; bn Manzr, Lisnul-Arab, c. 1, s. 223; Crcan, Tarift, s. 41; Isfehan, a.g.e., s. 26. 1576 Onlar gayba iman edip, namaz dosdoru klarlar ve kendilerine rzk olarak verdiklerimizden infak ederler. Onlar hem sana hem de senden once indirilene iman ederler, ahirete de phesiz iman ederler. te bunlar Rablerinden birdoruluk zerindedir ve bunlar kurtulua erenlerdir. Bakara: 2/35. 1577 Onlar baka bir ilaha dua etmezler. Allahn ldrlmesini haram kld cana haksz yere kymazlar Furkan: 25/68. 1578 (Onlar) tevbe edenler, ibadet edenler, hamdedenler, oru tutanlar, rku edenler, iyilii emredenler, ktl menedenler ve Allahn izdii snrlar koruyanlardr. Mminlere mjdele. Tevbe: 9/112. 1579 Mminler; Allah anld zaman yrekleri rperen, kendilerine Onun ayetleri okunduu zaman imanlar artan, bir de Rablerine tevekl edenlerdir. Enfl: 8/2.

305

taat ve ibadetleri tatbik etmek ve kalble tasdik etmenin terkibi olarak deerlendirilir. Taftazan (v. 797/1395)ye gre bu terkibin ierisinde en nemli olan, gnll olarak benimseme ve kabul etmektir. Zira dil ile ikrar etmeyen ve amel etmeyenler, dnyev ve hukuk hkmler itibariyle mmin olmasalar bile, Allah(cc) nezdinde mmindirler. Onlarn ou, sadece irk kotuklar halde Allaha iman ederler.1580 ayetinde buna iaret edilmitir. Ayrca nsanlardan yleleri vardr ki, Allah(cc)a ve ahiret gnne iman ettik derler, halbuki onlar mmin deillerdir1581 ayeti, kalbi tasdikin iman esasndaki nemine delildir.1582 Taftazannin bu anlayna dlen haiyede iman, kalbin tam meyili manasna gelen sevgi esasna dayandrlmtr.1583 Mutasavvflarn iman anlaynda nemli yeri bulunan sevgi, imann artp eksilmesinde belirleyicidir. Bu anlay Ziyuddn-i Gmhanev (v. 1311/1893) yle ifade etmitir: Yerdeki ve gktekilerin imanlar, dnya ve ahirette iman edilmesi gereken eylere, iman etmeleri bakmndan eksiklik ve fazlalk kabul etmez. Ancak, tasdikte, marifette, yakinde, tevekklde, sevgide, rzada, korku ve midde iman, noksanlk ve fazlalk kabul eder.1584 Bu manada iman drt derecede tasnif edilebilir. Birincisi imn- istidlalidir. Bu imana ilmi delillerle ulalr. kincisi, bu inancn yakn (gl inan) derecesinde olan, imn- yakndir. ncs, kalb zevkleriyle iman hakikatlerinin mhede edildii, imn- uhddir. Sonuncusu Hakk ile mtehakkk olunan (Hakk vastasyla, Hakka ulama), imn- huzrdir. Bu iman eitlerinden son , seyr-u slk ile elde edilir.1585 eyh Nazm- Hakknye gre iman, kulun en nemli cevheridir. Dolaysyla iman sahibi kul, kymetli mcevher bulunduran dkkn gibidir. eytan ise bu mcevherat almaya alan hrsz gibidir. Nasl ki dnyann geici mcevheratnn alnmas nlemek iin gvenlik tedbirleri alnyorsa, ahret hayatnn

1580 1581

Yusuf: 12/106. Bakar: 2/8. 1582 Taftazan, erhul-Akid, ss. 220-223. 1583 Ayn eser, s. 227. 1584 Gmhanev, Ehl-i Snnet tikd, s. 63. 1585 Gazal, hy, c. 4, ss. 202-205; Hucvir, Keful-mahcb(Hakikat Bilgisi), s. 371; Cebeciolu, TTDS, s. 309.

306

sonsuz mcevheri olan imann da koruma altna alnmas gerekir. Nazm Efendi, imann korunmas iin namaz klmak, zikir ekmek, iyilik yapmak, fke halinde susmak, kavgay terk etmek gibi amelleri gvenlik tedbiri olarak ifade etmitir.1586 Bu ifadelerde anahtar kavram addedebileceimiz cevherin mahiyeti, nur kavram ile ifade edilecek ve kuldaki delaletleri zerinde durulacaktr. Bununla birlikte burada imnn, amel olmadan da, tasdikle elde edildii anlalmaktadr. Dolaysyla Hakknye gre ameller, kulun imann ina edici deil, muhafaza edici mahiyette olduu phesizdir. slam limleri arasnda iman ile amel arasnda kurulan alakaya gre iman anlay ekillenmitir. Hrici, Mutezil ve i kelamclar, amel olmadan imann olmayacan kabul etmiken Snnler, amel olmakszn iman teekklnn mmkn olacan kabul etmilerdir. Snn inana gre, iman etmenin, slih amel ilemekle birlikte olaca bildirilmekle birlikte, crme denleri tekzib etmek yerine kucaklamay esas almaktadr.1587 Snn Mtrid itikat ekolnn kurucusu olan mam Mtrid, Ey man edenler! Size ne oldu da Allah yolunda savaa kn denilince, yerinize aklp kaldnz? Yoksa ahiretten vazgeip deersiz dnya hayatna m raz oldunuz? Dnya hayatnn zevk ve sefas, ahiretin yannda pek az bir eydir.1588 ayetinde bildirilen emirlere uymayanlara, Mminler diye hitab edilmi olmasn, bu anlaya delil gstermitir.1589 Farkl bir ifadeyle Snn inana gre amel, imana dhil deildir. eyh Nazmn iman ve amel arasnda kurduu ilgi de bu anlay erevesindedir. brahim b. Edhem (v. 162/779), Htem Asamm (v. 237/852), Ebu Sleyman Daran (v. 205/820), Znnn Msr (v. 245/859), Bayezid Bistm (v. 262/875), Hris Muhasib (v. 243/857), Cuneyd-i Badad (v. 298/911), Sehl b. Abdullah Tster (v. 283/896) gibi mutasavvflar da iman dil ile ikrar, kalb ile tasdik olarak kabul etmitir. Nitekim Fudayl b. yaz (v. 187/803), Bir-i Haf (v. 227/841), Hayrun-Nessc (v. 322/933) gibi zevat imn, ikrar, tasdik ve amel olarak tanmlamtr.1590 Hakim Tirmizye gre iman; tasdik, ilim ve amel olarak slamdr.1591
1586 1587

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 52. Taftazan, erhul-Akid, ss. 209-223. 1588 Tevbe: 9/38. 1589 Sinanolu, Mustafa, mn, TDV A, c. 22, s. 213. 1590 Hucvir, Keful-mahcb(Hakikat Bilgisi), s. 350. 1591 Hkim, Beynul-fark beyn el-sadr vel-kalb, s. 51.

307

eyh Nazm- Hakknye gre iman, taklid ve hakik olmak zere iki eittir. lim ile elde edilen iman, kalben tasdik edilir dzeyde olmad mddete taklididir. lim ile elde edilen ve akl ile tasdik edilen imann zerine, kef ve ilham ile yaplan eklemeler kulu, hakiki imana vasl eder. Kbrs bu anlayn yle ifade etmitir: mann hakikati bir kimsenin kalbine ne zaman yerleir? Gkler de kapansa, yerler de kaya ile dense rzkn nereden geleceine phesi olmayan kuvvet sahibi, hakiki imana mazhar olan kimsedir. Bunun altndaki iman saylmaz, o taklittir. man mertebesi oradan balar. Allaha byle bir iman varsa, o zaman ona Mmin denir. Yoksa gkler de yaar, yerler de her eyi bitirir, daha (rzk) korkumuz olur. Ald aylkla geinemiyorum diye ikyet ediyor. Seni geindiren aylk m ki, bir de ikyet ediyorsun. Aylkla geinen adam var m hi? Allah erRezzakul-mutlaktr, geindirir. yle bileceiz.1592 eyh Nazmn hakiki iman terimine ykledii bu anlam, stlahta tevekkl kavramyla birlemektedir. Lgatlerde gvenmek, vekil tayin etmek, bel balamak, havale etmek, terk etmek, brakmak, teslim etmek, bir ite acizliin ve yetersizliin ortaya kmas sebebiyle baka birine gvenerek ii ona teslim etmek, itimat etmek gibi anlamlara gelen tevekkl,1593 suflerin zerinde ok durduklar bir kavramdr. Mutasavvflarn nazarnda tevekkl, Allahn katnda olana gvenip, insanlarn elinde olana mit balamamak eklinde zetlenebilir. Bu halin tam manasyla olmas durumunda, tevekkl eden kii, kendisinin bylesi bir hal iinde olduunun farkna bile varmaz.1594 Tevvekkl ile iman kavramlar arasndaki sz konusu ilgiyi Shreverd (v. 632/1234), Haydi eer inanyorsanz Allaha dayanp tevekkl edin.1595 ...Mminler Allaha dayanp tevekkl etsinler.1596 yetlerini aklarken

1592 1593

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 42. Firuzebad, Kamsul-muht, s. 1069; Isfehan, el-Mfredat, s. 531; bn Manzr, Lisnul-Arab, c. 15, s. 387; Crcn, Tarift, s. 254. 1594 Serrc, Lm, s. 78; Kelbz, Taarruf, ss.118-119; Kueyr, er-Risle, s. 199; Kan, Mucem, s. 28; Kbr, Necmeddin, Uslu aere (Tasavvuf Hayat), Ter.: Mustafa Kara, Dergah Yay., stanbul 198, ss. 49-50; Uluda, TTS, ss. 357-358; Eraydn, Tasavvuf ve Tarkatlar, s. 166; Ylmaz, Tasavvuf ve Tarkatlar, s. 174; Cebeciolu, TTDS, s. 658. 1595 Maide: 5/23. 1596 Maide: 5/11.

308

kurmutur. Ayette tevekklle imann bir arada zikredilmi olmasndan hareketle Shreverd, tevekkl imann bir neticesi olduunu, bu hale ise marifet ile vasl olunabileceini savunur. Allahn yapm olduu taksimde, adalet sahibi olduunu bilmeyi gerektiren marifet, nefs kaybolunca zuhur eder. Bu makmda olan kulda cehaletin kk kaznm, tevekkl gereklemi, hatta tevekkln dahi gremeyecek hle gelmi olur. Binaenaleyh mtevekkil, Allah(cc)n vaat ettiklerini sknetle bekleyendir.1597 Nazm Efendinin eyhi Abdullah- Dastan, taklidi ve hakiki iman ynnde yaplan bu tasnifi, Ey iman edenler! Allaha, Peygamberine ve Kitabna iman edin.1598 ayetine dayandrarak izah etmitir. eyh Abdullaha gre ey iman edenler hitab, taklidi iman edenler iindir. man edin emri ise hakiki imana girilmesi iindir.1599 eyh Nazma gre, bylesi bir iman ile taklidi imandan hakiki imana ykselen kulun kalbi, nr ile dolar. Nazm Efendi, iman nru diye ifade ettii bu nrun, Allah(cc)tan raz olunmad zaman karardn ifade eder. Kbrs bu hale den kulun, Tasalanma phesiz ki Allah, bizimle beraberdir.1600 ayetindeki hale dn yaparak, kalbinde nrun srekli parlak tutulmas gerektiini ifade etmitir.1601 Buradan hareketle Nazm Efendi mann alameti tasdiktir.1602 hadisini en zor anlarda dahi memnuniyet halinin muhafaza edilmesi eklinde yorumlamtr.1603 Allah(cc)tan raz olunduu zaman kalpteki nurun parlayarak genilemesi, aksi durumda snerek karanla brnmesi, imann artp eksilebilecei anlamna gelmektedir. Istlahta benzer gr Hakm Tirmiz (v. 318/932) de savunmutur. Kalbte yer alan nrun artmas, imann artmasna, zulmetin nra galebe almas ise, imann eksilmesine delalet etmektedir. Dolaysyla Hakim Tirmizye gre, sadrn iman nru istila eden kul, Mmindir. nk kalbteki bu nrun bizzat kendisi, iman olarak isimlendirilmektedir.1604 Mtrid ve Earlerin ounluu, imann artp
1597 1598

Shreverd, Avariful-mearif, c. 2, ss. 291-293. Nis: 4/136. 1599 Qubrusi, Mercy Oceans Book 2, s. 11. 1600 Tevbe: 9/40. 1601 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 52. 1602 Hambel, Msned, 3/236. 1603 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 52. 1604 ift, Hakm Tirmiz ve Tasavvuf Anlay, ss. 212-213.

309

eksilmesini mmkn grmemiken, Selef limleri imann artp eksilebilecei grn benimsemilerdir.1605 eyh Nazma gre hakiki iman olarak ifade edilen bu makm dahi gizli irk ihtiva eder. Asl olan iman, kulun nefy-isbat zikriyle, kendini yok bildii makmda olur.1606 Kbrs, hakiki imann alametinden bahseder. Hakiki imann ilk alameti, eyh Nazma gre, tm mevcudatn tesbihini duymaktr. kinci alameti, yaratlm tm mahlkun varlndaki hikmeti grmektir. nc alameti ise, berzah ile kul arasndaki perdelerin kalkmasdr. Berzah lemindeki peygamberler ve evliyalar ile grebilir bir hale gelmektir.1607 Hakiki imann alametleri olarak, eyh Nazm tarafndan saylan bu haller, taklidi iman, hakiki imandan ayran kef bilginin mahiyetini gstermektedir. mann kef bilgiyle ilgili ele alnmas, Mminin tevhid anlayna da delalet etmektedir. Bu manada dnldnde, Kbrsnin iman tanmnda kulland cevherin mahiyeti grlmektedir. Farkl bir ifadeyle kul, tevhid ile hakiki imana vasl olmakta ve kendindeki en nemli cevheri bulmaktadr. Tasavvuf erbab, bu manada iman, ulhiyeti tem etmek, vuslat derecesine ulamak, Birden bakasn grmemek eklinde de tarif etmitir.1608 mm- Gazal, imann bu durumu hidayet ile ilgili ele alm ve menzili halinde izah etmitir. zaha gre birinci menzil, Allahn her kula akl ya da peygamberleri vastasyla gsterdii iman nurudur.1609 Hidayetin ikinci menzili, mchedenin neticesinde kulun halden hale ekilmesidir.1610 nc menzil ise, mchedenin kemale ermesinden sonra nbvvet ya da velayet leminde ulalan

1605 1606

Sinanolu, mn, TDV A, c. 22, s. 213. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 42. 1607 Kbrs, a.g.e., s. 52. 1608 Hucvir, Keful-mahcb (Hakikat Bilgisi), s. 371. 1609 Biz ona iki de yol gsterdik Beled: 90/10. 1610 Bizim urumuzda mcahede edenlere gelince; Biz onlara elbette yollarmz gsteririz. Ankebt: 29/69; Hidayeti kabul edenlere gelince; Allah onlarn muvaffakiyetlerini artrm, onlara kanacaklarn ilham etmitir. Muhammed: 47/17.

310

mutlak ve gerek nr ve hidayettir.1611 De ki: Allahn hidayeti, ancak o hidayettir.1612 ayeti, hakiki hidayete iaret etmektedir.1613 Her mutasavvfn hususi olan kef tecrbelerini izah ederken kullandklar kavramlar; stlahtaki genel anlam yapsna katk salarken, onlarn dier kavramlardan olan farklarn grmeye vesile olmaktadr. Mesela iman; nur, cevher ve hidayet gibi kavramlarla birlikte ele alnd zaman, onun, stlahtaki yeri belirginlemektedir. Bu manada imdiye dein iman tarif etmede ele alnan; cevher, nur, tevekkl ve hidayet gibi kavramlarn yan sra, Kbrsnin feyz ve sr gibi kavramlara verdii anlamlar, byk ehemmiyet arz etmektedir. Allahn Nru balnda ulalan sonuca gre eyh Nazm- Kbrsnin sr anlay, kuldaki potansiyel iman derecesi olarak tanmlanmtr. Nazm Efendiye gre her kul farkl nitelik ve nicelikteki sr ile donatld iin, yevmul-ezelde, ilah divana farkl isimlerle arlacaktr.1614 Mmin yevmul-ezelde donand srrn, dnya hayatnda imana dntrd nisbette Mmindir ve iman ettiklerini tatbik ettii nisbette hidayettedir. Detaylarn Sr balnda ele aldmz bu anlay1615 taklidi ve hakiki iman asndan deerlendirdiimizde, yle bir sonula karlamaktayz. Kul yevmul-ezelde donand iman ilmi delillerle izhar ederek, taklidi iman seviyesine ular. Bu seviyedeki inancn, ibadet, taat ve mcahede ile korunmas ve gelimesi, kulun hidayet srecidir. Seyru sulk ile ulalan mhede ve kef hallerin bu taklidi iman seviyesine eklenmesiyle, kulda ileri bir tevekkl ve iman hali hsl olur. Bu hali eyh Nazm, hakiki iman olarak tanmlamtr.

1611

Bir l iken kendisini dirilttiimiz, ona insanlarn arasnda yryecei bir nr verdiimiz kimse, iinden kamaz bir halde karanlkta kalan kii gibi olur mu hi? Enam: 6/122; yle ya, Allahn gsnde Mslmanlk iin inirah verdii bir kimse ki o, Rabbinden bir nr zeredir. Zmer: 39/22 . 1612 Bakar: 2/120. 1613 Gazal, hy, c. 4, ss. 202-205. 1614 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 30. 1615 Bkz. Yarartl ve Varlk Nuru ile lgili Kavramlar/b.Sr.

311

a.1. Allaha man: Allah kelimesi, Arapada kulluk etmek manasna gelen e-le-he ve idrak tesinde olmak manasna gelen e-li-he kknden tremi bir ism-i meful manasnda mastardr. Taplan yceliin karsnda hayrete dme, gnlden balanp snma anlamna gelmektedir.1616 Allah ism-i erifi, Arab harfleriyle her harfi Allah Telya dellet eder. Bu harflerden sonuncusu olan He, Hve zamiri takdirinde olup, Allahu Telnn Yce Ztna iaret etmektedir. Bu harf, ortadaki lm harfiyle birleince lehu olmu olur ki, bu da yine Cenb- Hakk'a iaret eder. nc harf olan lm ile birlikte okunduu takdirde Lillhi olur ki, bu da yine Cenb- Hakkn Yce Ztna iaret eder. Drdnc harf elf ile birlikte ise, Hak Telnn Ztna ve Sfatlarna dellet eden ve O Yce Varln has (zel) ismi olan Allah lafz- erifini meydana getirmektedir. Bu lafz- erifi bandan itibaren de bu ekilde tahlil etsek, yine ayn mn inceliini grrz. Baka hibir kelimede bulunmayan bu husus, zta delalet eden Allah ism-i cellinin ilh bir zellii olarak kabul edilir.1617 Mslmanln izhar olan kelime-i ehadet ve kelime-i tevhidde, Allah yerine kullanlacak dier esm, slma girii temsil etmez. Yani la ilahe illallah yerine, illarahman, denilemez.1618 Nitekim saydmz bu harflerle ile balayan birok ayet-i kerimeler mevcuttur. Cenb- Hakkn bu zel ismi, Kurn- Kerm'de, dier gzel isimlerin hepsinden ok olarak 2800 defa zikredilmitir. Kurn- Kermin ilk sresi olan Ftihada; btn isimlerden nce Allah ism-i erifi, ondan sonra da sfat ve isimlerin en mhimi olan Rabb ism-i erfi gelmektedir. Hak Telnn Rabb ismi de Kurnda en ok zikredilen ism-i eriflerdendir. Buna ramen Kurnda ancak 960 defa gemekte ve baka hibir isim, bu ikisi kadar kullanlmamaktadr.1619

1616 1617

bn Manzr, Lisnul-Arab, c. 1. ss. 188-189; Isfehan, el-Mfredt, s. 21. bn Arab, Marifet ve Hikmet, s. 91; Cil, nsan- Kmil, ss. 243-246; el-Acem, Refig, Mustalahtut-tasavvufil-slm, ss. 59-60 1618 Crcan, Tarift, s. 24. 1619 Aydn, Ali Arslan, slam nanlar (Tevhid ve lm-i Kelam), ss. 264-268.

312

eyh Nazm Efendi, insann en gzel surette yaratln ele ald baz sohbetlerinde, ftrat zerinden ispata deindiinden bahsedebiliriz.1620 Huds ve nizam uslyle de varln yaratlndan,1621 Yaratann varl ve birlii delillendirilmi olsa da,1622 bu almamz sresince incelediimiz kaynaklarda, Kbrsnin ana tema olarak, Allahn varln ispatlamak mevzuunu ele ald grlmemitir. Farkl bir ifadeyle bu mevzular, nadiren, parantez iinde verilen, tal hususlardan olmutur. Mesel 1980li yllarda yapt bir sohbetinde, Allah(cc) bilme mevzu, kendini bilmenin bir gerei olarak ifade edilmi ve burada Allah(cc)n varln isbat hususunda tafsilata girilmemitir. Bu sohbette Allah(cc)n varl ve birliini isbata dair geen ifadeler yledir: Sen nereye ayak bastnn farknda deilsen; kfre mi ayak basyorsun, imana m? Hakka m, btla m? lediin sevap mdr, gnah m? lediin taat mdr, isyan m? Bunu ayrt edemeyen kimselerin iman tecdit etmesi vaciptir Binaenaleyh baknz. Yerlere baknz, gklere baknz, etrafnza baknz. Gelenleri, konanlar ve boyuna genleri grdnz. Uyann! Uyanmanz lazm. Sizin bu hayattan bir ey renmeniz lazm. nk siz drt ayakllarn snfndan deilsiniz. Siz onlarn bak ile bu leme bakmaynz. Bakp uyanmanz gerekir. Bu dnyadan kaybolmadan uyannz.1623 rad, sohbet ve hizmetleriyle gayr-i Mslimlerin hidayetine vesile olmas asndan bakldnda, sohbet ve telkinlerinin merkezinde, Allah(cc)n varlk ve birliini ispatlayc mevzularn olmas beklendiinden, bu durum enteresandr. eyh

1620

www.sufilive.com/A Perfect Creation-Mkemmel Bir Yaradl (en); lgili kayt video arivimizde mevcuttur. 1621 Allahn varlnn bilinmesi ve isbatedilmesi baz limlere gre enfus ve afaktaki dzenin aklla bilinebilecek kadar ak olduu ynndedir. lk dnem selef ulemas ve mutezile limleri evrenin kendi kendine var olamayacandan, yaratlm olmas esasna dayanan huds metoduyla bu isbat yapmlardr. Evrendeki nesnelerde hem birlik hem de okluk zelliinin bulunmasnn yan sra, birlik ve okluk karakterleri arasndaki uyumun bir d messirle gerekleebileceine dayanan bu usul kelamclar, cevher (z) ve araz (zn tad vasflar) esaslarna dayandrarak izah etmilerdir. Konuyu felsefe ulemas, vacib ve mmkn varlk esasna dayandrdklar imkn deliliyle ele almtr. Tabiatta, fevkalade hassas ve ince bir nizamn hkim olmasna ve bunun uursuz varlklar tarafndan yaratlmayacak olmasna dayal nizam delili, bir dier usl olmutur. Her eyin Allah tesbih etmesi ise (sr: 17/44), insanolunun Onu ftraten bulabileceine dayal delil usul ise ftrat delilidir. Bu delillerden hareketle Allahn(cc) birlii de isbat edilmitir. Bkz. Toplolu, Allah Md., TDV A, c. 2, ss. 471-477. 1622 www.sufilive.com/AllahnSfatlar; 1986 ylnda yaplm sohbetin ses kayd 12.02.2011 tarihinde dinlenmitir. 1623 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 142.

313

Nazm- Kbrsnin sohbet ve telkinleri, umumiyetle, Allah(cc)a imandan sonra kabul edilen kulluk hususunda olmaktadr. Bu durumun sebebi, eyh Nazm- Kbrsnin iman anlayyla ilgili olduu kanaatindeyiz. man konusunu incelerken deindiimiz gibi, Kbrsye gre Allah(cc)n varl ve birliini idrak manasnda olan iman, kalben tasdik edilir dzeyde olmad mddete taklididir. Taklidi olan iman ise, dnya hayatnda tabi olunan imtihanlarnn iddetine bal olarak yitirilebilir. Nitekim Mmin, ilim ile elde edecei temel imandan sonra, seyru sulk ile mhede ve kef hallere ular ki bu, ileri bir tevekkle ve imana delalet eder. Bu mhedeyi yaayan Mmin, tm mevcudatn tesbihini duyacak, tm mahlkun varlndaki hikmeti grecek, kendisiyle berzah arasndaki perdelerin kalkaca bir iman dzeyine ular.1624 Binaenaleyh eyh Nazmn, insanlar irad etmek istedii iman seviyesi, bu anlayla paralel olduundan, insanlar hakiki imana irad etmeye dair mevzulara deinmektedir diyebiliriz. Bu adan bakldnda eyh Nazm- Kbrs, insanlara Allah(cc) inancn ve iman telkin ederken, akli delil ve isbat temalarnn ilendii taklidi ve akl bir platformu deil, tevekkle ve muhabbete dayal hissi bir zemini esas almtr. eyh Nazmn son yllarda paylalan video sohbetlerinde; nefs ve eytana yaplmas gereken muhalefet mevzular, Allahn varl ve birliini isbatlayc delil getirmelerden daha fazladr. Dolaysyla nefsiyle mcadeleye ve eytana mukavemete azmetmi bir kii, bunlardan nceki merhalede, Allah(cc)n varln, birliini ve dier iman esaslarn kabul etmi olur. mm- Rabbn (v. 1034/1624)nin u ifadeleri, eyh Nazmn Allaha iman akidesini bina etmek istedii esasa k tutmaktadr: Allahu Telay delilsiz, vesilesiz olarak tandm. Daha dorusu, delilleri, Allah Tela vastasyla tandm. nk her eyin delili, her eyin varln gsteren, Onun varldr. Onu gsteren bir ey yoktur. nk delil olann, gsterenin, gsterilenden daha ok meydanda olmas lazmdr. Ondan daha akta ne vardr? nk her ey, Onunla
1624

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 42.

314

meydandadr. Her eyin varl Ondandr. O, Kendini de, her eyi de gstermektedir. Bunun iindir ki, Rabbimi, Rabbim vastasyla tandm ve her eyi, Onunla tandm deriz Dorusu ise, burada delil aramann yeri yoktur. nk Allahu Telann varl, meydandadr. Meydanda olmasnda hi phe yoktur. Her eyden daha aktr. Ancak, kalbi hasta, gznde perde olan, anormal kimse gremez.1625 eyh Nazm- Kbrsnin am vekili eyh Adnan, Allah(ac)n tecellilerini tam olarak grebilmek iin yirmi sfatn lzum ettii beyan etmitir. Buna gre vcd, kdem, bek, muhlefetuhu lil-hevdisi, kyamuhu biztihi ve vahdaniyet olmak zere alt sfatn yan sra yedi adet mean sfatlar ve yedi adet manev sfatlardan bahsedilmitir. el-Kudret, el-rade, el-lim, el-Hayat, es-Sem, el-Basr, el-Kelam mean sfat olarak ayrlmtr.1626 Manev sfatlar ise mean sfatlardan her birinin olabilmesi iin gerekli olan sfatlardr. Bu izaha gre el-Kudret sfat iin nasl Kdir sfat gerekiyorsa dier sfatlar iin srasyla; Mrd, lim, Hay, Sem, Basir ve Mtekellim sfatlarnn saylmas gerekmektedir. Bu sfatlarn ztlar, baka bir ifadeyle edilgenleri ise Allah(cc)da olmamas gereken sfatlar olarak saylabilir. Melsela el-Kudret ya da Kdir sfatna haiz olan Allah ayn zamanda aciz olamaz. Bunun gibi acziyet ieren sfatlara da sahip olmas imknszdr. Allah(cc)da bulunmas gereken sfatlarn ve bir o kadar da bulunmas imknsz olan sfatlarn says ok fazla olmasna ramen bu yirmi sfat bilmek, insann idrk ykn hafifletmek iindir.1627 nk zayf olan insana ilimden ok az verildiinden1628 Allah(cc) bize icap ettiinden fazla marifet ile mesul klmamtr.1629 Bu tr kavramlara isim ya da sfat denilmesi, konunun mahiyetiyle deil, terminolojiyle ilgilidir.1630 Bu isim ve sfatlarn Hz. Peygamber(sav) dneminde nasl

1625 1626

Rabban, Mektubt, Mek. No: 247. K. Adnan, Futuhtul-Hakkniyye, ss. 64, 65. 1627 Allah yknz hafifletmek istiyor. nk insan zayf yaratlmtr. Nis: 4/28 . 1628 Size ok az ilim verilmitir. sr: 17/85. 1629 K. Adnan, a.g.e., ss. 66, 67. 1630 Allahn zt- ilhiyyesini nitelendiren kavramlar, limler tarafndan isim veya sfat kelimeleriyle ifade edilmi ve ilk defa Ebu Hanife (ra)dan (v. 148/767) itibaren bu kelimelerin arasndaki ayrm yaplmaya allm, Kurn- Kerim ve hadis-i erifi esas alarak isimleri, sfatlar ve bunlarn saylar belirlenmitir. Selef ulemas sfatlar tenzihi, subut ve irad olmak zere grubta ele alm,

315

anlalp yorumland hususunda bilgi sahibi olmasak da, bu mevzu ashab devrinin sonlarndan itibaren gndeme gelmitir.1631 mm- Gazal (v. 505/1111)nin, akid esaslarn ele ald eserinde Allah(cc), hayat-kudret, ilim, irade, itime-grme, kelam balklarnda tantld gibi fiilleri, ayr balkta ele alnmtr.1632 Ablkerim Cil ise zt, sfat ve esmay ayr ayr ele alarak, Allah(cc) tanmaya almtr.1633 bn Arab (v. 638/1240) ise zata delalet eden isimleri (isim-i hs, ism-i azam, Allah, hve) ayr, zatla kaim olup, sfatlara delalet eden isimleri (Hayy, lim, Kadir, Semi gibi)ayr ve el-Musavvir gibi fiillere delalet eden isimleri ayr ele almtr. Bununla birlikte bu isimlerden birkanda ortak olan isimler, drdnc ksm oluturur. Bunlar, hem sfat hem de fiile ynelik birka ismi mana olarak ihtiva eder. Mesela el-Kerim ismi, Muti (ba veren), Cevd (cmertlik Eden), Vehhb (karlksz veren), Mnin (bol nimet veren) gibi isimlerin manalarn da ihtiva eder.1634 Allah(cc)n zt, sfat ve esmalar mevzuunda, eyh Nazm- Kbrsnin ifade ettii bir gr ile karlamadk. Nitekim vekillerinin bu konudaki yazlarna izin vermitir. Allah(cc)n varln ispatlamak ynndeki mevzular, sohbetlerinde ana tema olarak ele almayan Kbrs, umumiyetle, Allah(cc)a imandan sonra kabul edilen kulluk hususlarna deinmektedir. Bu yaklam ise eyh Nazmn, insanlar irad etmek istedii iman seviyesi ile alakaldr. eyh Nazma gre kul, ilim ile elde edecei temel imandan sonra, seyru sulk ile mhede ve kef hallere ular ki bu, ileri bir tevekkle ve imana delalet eder. Binaenaleyh bize gre Kbrs, insanlar hakiki iman diye adlandrd seviyedeki bir iman hedeflemekte ve bu hedefe gre bir irad usul uygulamaktadr. Bu adan bakldnda eyh Nazm- Kbrs, insanlara Allah(cc) inancn ve iman telkin ederken, akli delil ve isbat temalarnn

kelamclar ve slam filozoflar, zat-sfat-esma konularnda retilerini gelitirmilerdir. Bu manada Allahn subuti sfatlar hususundaki grler, el-Hayy, el-Aziz, el-Kadir, el-lim, el-Hakm gibi 26 isim arasndan belirlenmektedir. slam dnyasnda, bu konu ile ilgili en yaygn bilgi, Allahn(cc) 99 ismidir (esmu hsna). 93 hadis-i erifte zikredilen bu esmann (Tirmiz, Daavt, 82; bn Mace, Du, 10), dier alt ismi Kurnda yer alm farkl kelimelerle ifade edilen manalara izafe edilmitir. Bkz. Toplolu, Allah Md., TDV A, c. 2, ss. 481-494. 1631 Refig el-Acem, Mustalahtut-tasavvufil-slm, s. 56; Toplolu, Allah Md., TDV A, c. 2, ss. 486. 1632 Gazal, Kavidul-akid, ss. 255-268. 1633 Cil, nsan- Kmil, ss. 55-157. 1634 bn Arab, Marifet ve Hikmet, ss. 86-101.

316

ilendii taklidi ve akl bir platformu deil, tevekkle ve muhabbete dayal hissi bir zemini esas almtr.

b. slam: slam kelimesi; kurtulua ermek, boyun emek, teslim olmak, teslim etmek, bar yapmak manalarna gelen se-le-me kknden tremitir. Lugatta slam, boyun emek, itaat etmek anlamna gelmektedir.1635 slam, imnn dil ile ikrar ve kalb ile tasdikidir.1636 Kurn- Kerimde slam; Allah(cc) katnda seilen, hidayete iletilen insanlarn gslerinin ald ve insanlarn davet edildii bir din manalarnda zikredilmitir.1637 Kelime kknn ve mtaklarnn kullanld dier ayetlerde; Allah(cc)a ynelmek,1638 Ona teslim olmak,1639 tevhid inancnda olmak1640 gibi anlamlarda tercme edilmitir. Muhakkak ki Allah katnda (yegne) din, slmdr!1641 ayetinde Allah(cc) katndaki tek hak din olduu bildirilen slam, Hz. Adem(as)den itibaren, Hz. Nuh(as), brahim(as), Yakb(as), Yusuf(as), Musa(as), Zekeryya(as) ve s(as) ve dier peygamberlerin(as) getirdikleri tevhid inancn tasdik eden ve getirdikleri eriatlar tamamlayan dinin addr.1642 Bu tevhid dini
1635 1636

bn Manzr, Lisnul-Arab, c. 6, ss. 345-346; Feyrzebadi, Kamus el-Muhit, s. 1122. Crcan, Tarift, s. 23. 1637 l-i mrn: 3/19, 20, 85; Mide: 5/3; Enam: 125; Tevbe: 29, 60, 100; Zmer: 22; Saff: 7. 1638 Halbuki kim, iyi bir kimse olarak kendini Allaha teslim ederse, o takdirde muhakkak ki en salam kulpa tutunmutur. (Btn) ilerin akbeti ise, Allaha (varacak)tr. Lokman: 31/22; Ayrca bkz. Bakara: 2/112. 1639 Bakara: 2/131; De ki: Dorusu ben Rabbimden bana apak deliller gelince, Allahdan baka (kendisine) yalvarmakta olduklarnza ibadet etmekten yasaklandm ve lemlerin Rabbine teslim olmakla emrolundum. Mmin: 40/66. 1640 De ki: Bana sdece, sizin lhnzn ancak bir tek lh olduu vahyediliyor. imdi siz Mslman kimseler (olacak) msnz? Enbiy: 21/108. 1641 Kim de slmdan baka bir din ararsa, artk kendisinden asl kabul edilmeyecektir. l-i mrn: 3/85. 1642 Yoksa siz Yakuba lm geldii zaman yannda m idiniz? O zaman oullarna: Benden sonra neye ibdet edeceksiniz? demiti. (Oullar da:) Senin lhn ve atalarn brahm, smail ve shkn lah olan tek bir laha (Allaha) ibadet edeceiz. Zaten biz, Ona teslim olan kimseleriz! dediler. Bunlar gerekten gelip gemi bir mmettir. (Onlarn) kazandklar kendilerine, (sizin) kazandklarnz da sizedir. Ve (siz) onlarn yapmakta olduklarndan sual olunmayacaksnz! (Onlar:) Yahudi veya

317

tebli edildikten sonra, emirleriyle birlikte adlar da deitirilmi, bu gnk Yahudilik ve Hristiyanlk isimleri verildiinden, Kurn- Kerm tm insanlar bir olan Allah(cc) inancna davet etmektedir.1643 Ehl-i snnet ulemasna gre iman ile slam birdir.1644 man ile slam, karn ile srta benzeten Gmhanevi (v. 1311/1893)ye gre bunlar, eriatn btnn oluturur ve birbirinden ayrlamazlar.1645 eyh Nazm- Kbrs, slam ve iman kelimelerinin ierik ve ayrm mevzularnda gr beyan etmemitir. Bununla birlikte slam kelimesine atfettii zahiri manann yan sra, Onun manevi hakikatinin ve gcnn olduunu savunmaktadr. Kbrsye gre slamn kelime olarak anlamnn yan sra, slamn manev gc vardr. slam kelimesine kavramsal yaklam olarak nitelendirebileceimiz bu anlaya gre,1646 dnya zerinde bulunan milyonlarca mescidde grev yapan mezzinlerin dakikas dakikasna okuduklar ezan; kanunla, askerle ve polisle yaplmaya dahi allsa yaplamaz. Dolaysyla bu oluu salayan slamn manev gcdr.1647 slamn en temel kaynaklarnn Kurn- Kerm ve snnet-i seniyye olduu, btn slam tarihi boyunca kabul grmtr. Bu kaynaklardan biri olan snnet, Hz. Peygamber(sav)in yaamnda izhar olan hal, tavr ve davranlardr.1648 eyh Nazm Kbrsnin slam iin ifade ettii manevi g, Hz. Peygamber (sav) ve evliyalar iin
hristiyan olun ki doru yolu bulasnz! dediler. (Ey Reslm!) De ki: Hayr! (Biz) Hanf. (Biz) Allaha, bize indirilene, brahme, smale, shaka, Yakuba ve (onun) torunlar(n)a indirilenlere, Msya ve sya verilenlere ve Rableri tarafndan (dier) peygamberlere verilenlere mn ettik. Onlardan hibirinin arasnda (Allahn birer peygamberi olmalar cihetiyle) ayrm yapmayz. nk biz, Ona teslm olan kimseleriz deyin! te (onlar da) byle sizin kendisine imn ettiiniz gibi imn ederlerse, o takdirde gerekten hidyete ermi olurlar. Bakara: 133 -137. 1643 l-i mrn: 3/64. 1644 Taftazan, erhul-akid, s. 227. 1645 Gmhanev, Ehl-i Snnet tikad, s. 63. 1646 slm ulemas, slam ile iman konularn, ierii ve snr asndan, mukayeseli olarak, ele almlardr. Mutezile ve Maturidi kelamclar, kelimelerin terim anlamlarn gz nnde bulundurarak bunlarn ayn eyi ifade ettiini savunmu; Ear ve Selefiyye limleri ise, kelimelerin szlk anlamlarndan hareketle, farkl olduklarn savunmulardr . (Harman, mer Faruk, slam Md., TDV A, c. 23, s. 1) Bu dnemin mutasavvflarndan Crcan, lahi hakikatn zahirini slam, btn iman ve ihsan olarak izah etmitir. Bkz. Serrc, el-Lm, s. 22. 1647 el-Hakkn, Ebediyete Davet, s. 26. 1648 Harman, slam, TDV A, c. 23, s. 5.

318

de ifade edilmi ve tasarruf kavramyla izah edilmitir.1649 Bu gcn cevheri olarak ifade edilen nr, Kurn- Kermde bulunduu gibi, Hz. Peygamber(sav)in sadrndan, Hz. Ebu Bekir(ra)in sadrna ve tm evliyalarn kalblerine aktarlarak gelmitir.1650 Bu manada slamn dier kayna olan Kurannn d a manevi gcnden bahsedildii iin, btncl bir manev g anlay grlmektedir. Binaenaleyh slamn ortaya koyduu kinat ve hakikat anlay, hukuk ve ahlak ilkeleri, insana verdii deer, hem kendinden ncekilere varis olmu ve onlar kuatm, hem de kendinden sonra bir din ve kitab gelmeyecei iin, alar st ve evrensel boyuta ulamtr. slamn en temel kayna olan Kurn- Kerm hakknda, Muhakkak ki o Zikri (Kurn) biz indirdik ve muhakkak onu koruyucu olanlar da elbette biziz1651 ayeti, bu kuvvettin dayand mutlak kudreti gstermesi asndan ve Kbrsnin anlayna dayanak tekil etmesi asndan mhimdir. Hakim Tirmiz, slamn zahiri ve batn kavramlarn, Mslman olanlarla mukayeseli ele almtr. Buna gre dil ile ikrar kulun Mslmanlna ve imanna delalet eder. Ancak hakiki Mslman, Hayr! Kim tam bir teslimiyetle yzn Allah'a dner ve gzelce kullukta bulunursa, onun Rabbi katnda dl vardr.1652 ayetinde belirtildii gibi nefsini ve kalbini Allaha balam kuldur.1653 eyh Nazma gre slamn bu batn kudreti, zahir emir ve yasaklarn oluturduu bireysel ve toplumsal dzende muzahhar olur ve o iklimde mhede edilebilir. Kbrs bu durumu, adalet kelimesiyle izah etmitir. Bu manada rengi, rk, eitimi, dini, siyasi dncesi ne olursa olsun btn insanlarn, insan olmalar bakmndan, elde ettikleri haklar vardr. Bu haklar, vahye dayal hakikatlere dayanr. Bu yzden iman dairesine giren insan, kendi hakkn gzettii ekilde, bakalarnn haklarn gzetmekle mkelleftir. Bylelikle insanlk, toplumsal bir adaletin

1649 1650

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss. 66, 67. Ayn eser, s. 15; Tafsilat iin bkz. Yaratl ve Varlk Nuru ile lgili Kavramlar/a.Allahn Nuru, d.Hz. Peygamber. 1651 Hicr: 15/9. 1652 Bakara: 2/112. 1653 Hkim, Beynul-fark beyn el-sadr vel-kalb, s. 20-22.

319

zirvesine ulalr. Herkese hakkn, hak ettii miktarda vermek zerine kuruludur. Dolaysyla slamdan uzaklald nispette adaletten uzaklalr.1654 eyh Nazma gre slamiyetin muhatab, akl ve ihtiyar kudreti olan tm insanlar ve cinlerdir. Bu hitaba tabi olan Allahn kullar, slam olmakla, insan olma erefine ykselirken, aksi durumda eytanlk vasfna brnr. Kbrs, bu anlayn yle ifade etmitir: slamiyet insaniyet iardr. nsanlarn kymet lleri onunla llr, yani bir insan doruyu takip ediyorsa o derece kymet kazanr. Ne derece dorudan uzaklarsa o kadar insanlndan kaybeder, hayvanlar demeyeceim nk hayvanlarn bir seviyeleri vardr ve her hayvan kendi yaratl hikmetine agahtr, bilir Allah(cc) brakp eytann arkasndan giden hayvanlamaz, eytanlar1655 O halde yzn hanif olan dine (slama) evir. (Bu) Allahn, insanlar onun zerine yaratt ftrattr1656 ayetinde bildirilen insan ftratnn slam dini zere olmas; Allahn bir oluuyla ve bu birliin, insanlarn kalbinde kk salmasyla ilgilidir. nsanlarn ftratlarnda bulunan bu tevhide iman etmenin birinci basama olan kavli iman (dil ile ikrar) Raz tefsirinde ftr iman olarak isimlendirilmi ve ibadetle beslenip kemal seviyelere ykseltilmedike kfi olmad beyan edilmitir. nk mahlkat Kendisine ibadet etsinler diye yaratan Allah(cc), kullarn bu kemale eriebilecek bir potansiyelde halketmitir.1657 Biz insan en gzel surette yarattk. Sonra onu aalarn en aasna drdk1658 ayetinde bildirilen en gzel sureti, aalarn aas seviyesini Bursev, batn olduunu beyan etmitir.1659 Binaenaleyh eyh Nazmn insanlk iar olarak beyan ettii slam anlay, stlahtaki bu ve benzeri anlaylar erevesinde olduu grlmektedir. Mutasavvfann iar tefsir anlaylaryla temelini oluturduklar bu anlay ierisinde, ok daha fazla misalle desteklenebilir.

1654 1655

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 98. el-Hakkni, Ebediyete Davet, s. 48. 1656 Allahn yaratmasnda bir deiiklik yoktur. Bu dosdoru salam bir dindir. Ancak insanlarn ou (bunu) bilmezler. Rm: 30/30. 1657 Rzi, Meftihul-gayb, c. 18, ss. 108-110. 1658 Biz insan en gzel surette yarattk. Sonra onu aalarn en aasna dndrdk Tn: 95/4-5. 1659 Bursev, Ruhul-beyn, c. 10, s. 468.

320

eyh Nazma gre slam zere olmak, slamn inan esaslarna iman etmek ve emirlerini yerine getirmek olarak zetlenebilir. Bu emir ve yasaklar insan ftratna en uygun kurallardr.1660 Her insann doutan itibaren slam zere olduunu Nazm Efendi, bebeklerin doumundaki secde pozisyonu zerinden u ekilde ifade eder: ocuk dnyaya gelirken anne karnndaki hareketinden ana sanclanr. Bu i iin iki melaike gnderilir. Bir melek bir taraftan tutup karmak ister, o baka tarafa kaar. Anne karnndaki yerinden kmak istemez. Orada ok rahattr, darda kim bilir bama neler gelir diye kmak istemez Neticede melaike der ki: Ey Rabbim, bu senin kulun itaat etmiyor, biz bunu dar alamyoruz O zaman Cenab - Hakkn tecellisiyle ocuk secdeye kapanr. Doan ocuk secde halinde doar. Nazm Efendiye gre secdeyle bu dnyaya gelen kul secdeyle dnecektir. Secdeyi gzetmek kulluk gereidir. Rahmana secde etmeyen, yani yaratld slam ftrat zerine yaamayan kul, eytana secde eder yani, ftratnn aksine yaar.1661 slamn emir ve yasaklarn, edebleriyle birlikte anlama ve uygulamada mutasavvflarn merkeze aldklar kalb hayat, slam tasavvuruna getirilen tm batn yorumlarn kayna olmutur. Dolaysyla, Rablarna dnecekleri iin yapmakta olduklar ileri kalbleri arparak yaparlar.1662 ayetinde bildirilen erbb- kulb, slamn emirlerini, sadece zahiri bir vazife olarak ifa etmemi, kemale ulamaya ve kalbi arndrmaya bir vesile addetmilerdir.1663 Binaenaleyh, slam telakkisinin merkezinde yaanan batn hayat, zahiri hayatta yaanan her fiilin arkasndaki gizli kudret zerinden grmeyi, beraberinde getirmitir. Kbrsnin anne karnndaki bebekle ilgili bu ifadeleri, sufilerin ilhama dayal yaklamlarn temsil edecek bir mahiyettedir. Modern tb biliminde vuzuha kavumu bu mevzu hususundaki ifadeler, eyh Nazmn hikmet ve marifet tanmlar dhilindeki bir bak as olduu phesizdir.1664

1660

http://www.halilurrahman.com/Eserler/Allahn Gc; Ayrca Bkz. Birinci Blm/m.Mridlere Tavsiyeler. 1661 el-Hakkn, Ebediyete Davet, ss. 87-88. 1662 Mminn: 23/60. 1663 Tus, el-Lum, ss. 79-80. 1664 Bu tezde bkz. lim ve Marifet ile lgili Kavramlar/a.lim-lim.

321

Nazm Efendiye gre sadaka, din-i slam ayakta tutan messesedir. Doumdan lme Mslmanlarn hayatnda olan sadaka; doum, dn, gebelik, snnet ve hastalklarnda verildii gibi; mal ya da emlak alndnda veya mahsulln bereketi iin de verilir. eyh Nazma gre, sadaka ve vakf gibi messeselerinin yerine, gnmzde ikame edilmeye allan sigorta sistemi, slam deildir. Bununla birlikte sigorta sisteminde, sigortalya yaplan deme; lm ve sakatlk gibi zarar ve ziyandan sonra olur. eyh Nazma gre Hakk Tela, infak eden kulunu, sair zarar ve ziyandan, hem nce hem de sonra, korur. Dolaysyla ihtiya sahiblerine rza - ilah gzetilerek yaplan infaklar, kulun, sigorta sistemlerine duyaca ihtiyac izale eder.1665 Kbrsnin sigorta mevzuundaki bu anlayna srasyla, eriat, tarikat, hakikat ve marifet asndan bakarak,1666 Kbrsnin slam anlayn ekillendiren aamalar, somut bir misal zerinden incelemeye alacaz. slam hukuku asndan bakldnda, genel kanaate gre, gnmzdeki gibi alan sigorta irketleri iletmek caiz deil; zorunlu olunmas durumunda sigortadan istifade etmek caizdir.1667 slam fkhna dair olan bu mevzuu, eriatn hkmleridir ve bu hkmlere ittiba, her Mslmann mkellefiyetidir. eriatn zahirinden, batnna (hakikate) giden yol olarak tanmlanan tarikatta insan,1668 eriatn zahirine ters dmedii gibi, denleri kurtarma mesuliyetiyle, kitlesel zm aray ve hizmeti iinde olur.1669 Hakikat
1665 1666

Kbrs, Hak Dost 4, ss. 118-120. Istlahtaki bu makamlar iin Bkz. mam- Birgivi, Tasavvufta Krk Makam, Ter.: Muhlis Akar, Yasin Yay., stanbul 1999; Uluda, TTS, s. 110. 1667 slamda sigorta, baz zararlarn tazmin edilmesi ynnde, toplumsal bir dayanma eklinde olduu zaman, meru grlmtr. Bu sigortaya dhil olanlar, riziko durumlarna gre, havuza belli mebla derler. Bu mebla, yelerin tamam adna nemalandrlr. Meydana gelecek zarar ve hasarlar, bu mebladan ve onun nemasndan denir. Bu ilemi yneten kurumun giderleri karldktan sonra, kalan bedel yine sigortallara aittir. Belirli bir mddet iinde yatrlan para ile bunun geliri, ngrlen riziko oranna gre muhtemel hasar demeye kfi geldiinde yeler, yeniden deme yapmadan sigortal olmaya ve gelire ortak olmaya devam ederler. Ancak gnmzdeki mevcut primli sigorta sisteminde nemalandrma, faiz geliri gibi haram yollarla yapldndan ve sigortallardan her yl yeniden prim istediinden, bu sistem meru deildir. Farkl bir ifadeyle bu sistem ierisinde bir irket iletmek caiz deildir ancak, bir gre gre, zaruri durumlarda ye olunabilir. Bkz. Karaman, Hayreddin, slam Inda Gnn Meseleleri, Gerek Hayat, stanbul 2003, s. 1018. 1668 Ylmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, ss. 229-232. 1669 Mslmanlarn slam hkmlere ittiba etmeleri iin, meru sistemlerin kurmas ve yaygnlatrmasnda, 12. yzyldan sonra, tarikatlarn oynad rol, ok nemlidir. lim, kltr ve sanattan, siyaset, spor ve cihada kadar her sahada, mhede edilen tarikatlar, 19. yzyldan itibaren sosyal hayattaki bu etkisini kaybetmitir. (Bkz. ifti Cemil, Tasavvuf Kitab, Kitabevi, stanbul 2003; Popovic Alexandre, Veinstein Gilles, Ter. Osman Trer, slam Dnyasnda Tarikatlar, Suf

322

ilmi asndan bakldnda, hakikat ilmine ulaan kulun tm ilerindeki dayana ve sna sadece Allah(cc) olur. Farkl bir ifadeyle hakikate vasl olan kul, eriata muhalif olmaz, tarikat terbiyesine devam eder ancak, kendisi iin, sigorta sistemi gereksiz olur. nk hakikat ehli iin, snlan ve matlub olan tek ey Allah (cc)tr. eyh Nazmn tasavvuf anlay iinde dndmzde kul, bu hakikat ilminden sonra marifete ular. Yani marifet ilmi asndan bakldnda; kulun iradesi, Rabbinin iradesinde kaybolmutur. Hakiki tevhidin yaand bu makm, yokluk makm olduu iin orada, ne tazmin edilecek zarardan, ne sigortada sisteminden ne de kuldan bahsedilir.1670 eyh Nazm- Hakknnin slam anlay daima hakikat ve marifet derecelerinden olmamtr. Mesela bir sohbetinde eyh Nazm, slam anlay ierisinde dnya, Cennet ve Cehennemi konumlandrrken, bunlar en temel dzeydeki bilgilerle ele almtr. Yani buralarn ebedi ya da fani olmalar zerinden yle ifade edilmitir: Uyumann, yorulmann, ackmann, ihtiyarlamann olmad, insana hibir eziyetin olmad Cennette, sadece temizler girebilir1671 Katrilyon kere katrilyon sene cennette kaldnz. Peki sonra ne olacak?... Cennet ehlinin ferah ebedidir. nk cennet, ebedidir. Cehennem ehline u kadar trilyon cehennemde kalacaksnz ve kacaksnz dense ok iyi bize hibir zarar yok derler Cehennem ehline sonu grnmeyecek bir rakam bile verseler, gnlerimiz azalyor diye sevinirler. Cennet ehli de gnlerimiz azalyor, nimet bitecek, biz dar kacaz diye kahrlanr Dnya hi manasndadr. Bu dnya hayat, dnyann bandan sonuna kadar kibrit pnn yanp snmesi kadardr. Aldanma. Mizan banda sonra hsran olma, narul-hasretle yanma Dnyadaki hayatn Allah iin kullan, Allah iin al. Cenb- Hakkn divanna yzn ak kasn.1672 Bu ifadelerde de grld zere,
Yay., stanbul 2004) 20. yzylda oluan sigorta ve bankaclk sistemine alternatif bir sistem gelitiremese de tarikatlar, asli vazifeleri olan insan ruhunu terbiye etmeye devam etmektedir. Bu manada tarikat, insan d dnyann tesirlerinden kurtarma ve i dnyadaki mutlak hakikate ulatrma hizmetini srdrmektedir. Bununla birlikte tarikatlarn toplumsal deiimleri, Murad - lahnin aksine ceryan edemez. Kbrs, bu durumu evliyann tasarrufu ile ifade etmi ve izinsiz bu tasarrufun kullanlamayacan ifade etmitir. Farkl bir ifadeyle nefis tezkiyesi ve tarikat terbiyesi ile hakikat ve marifet ilmine ulaan vel kul, izin verilmedike, manev tasarrufuyla (kitlesel) sorunlara zm retmez. Bkz. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss. 66, 67. 1670 Bu tezde bkz. lim ve Marifet ile lgili Kavramlar. 1671 el-Hakkn, Ebediyete Davet, s. 76. 1672 Ayn eser, ss. 70-71.

323

dnya, cennet ve cehennem mevzuundaki beyan, ehl-i snnet anlaynn en temel inanlar arasndadr.

c. MEHD/DECCL ANLAYII:

c.1. Mehdi: Mehdi kavram, kelime anlam olarak hidaye masdarndan tremi, ism-i mefuldur. Anlam olarak, hidayete ermek, doru yolu bulmak; yol gstermek, rehberlik etmek vb. manalara gelir. slam ncesi toplumlarda, farkl isimlerle doru yolu gsterecek ve adaleti salayacak bir kurtarc beklentisi olmutur. Bu kurtarc slam ile dini bir anlam kazanm, hidayet, gerek dine erimek anlamna gelmi ve Mehdi ismiyle anlmtr.1673 Mehdi ismi, slam kltrnde bir kurtarc olarak kavramsal bir anlam kazanmadan nce, dini ve siyasi liderleri, ifade etmek iin de kullanlmtr. Mesela Sizi, Benim snnetime sarlmaya, Rait ve Mehdi halifelerin yoluna tevik ederim.1674 hadis-i erifindeki mehdi halifelerden kastn, ilk drt halife olduu aklanmtr.1675 Mehdi kavram Kurn- Kermde bulunmamaktadr. Bu kkten treyen ve hidayete erdirici anlamnda olan el-Hdi kelimesi Allahn isimlerinden biridir. Allah(cc)n yol gstericiliine delalet eden bu kelime1676 ve Hz. Peygamber(sav)in bir vasf olarak da zikredilmitir.1677 Bununla birlikte hidayete eren anlamnda mhtedi kelimesi, bu kkten tretilmitir ve Kurn- Kermde zikredilmitir.1678 Malik b. Enes, Buhr, Mslim ve Nesi gibi hadis limlerinin rivayetlerinde ve mam Malikin Muvattasnda da Mehdi(as) ile ilgili hadis rivayeti yer
1673

Firuzebad, Kams, 241; Isfehan, el-Mfredat, ss. 540-542; Crcan, Tarift, s. 226; Sarkolu Ekrem, Mehdi, TDV A, c. 28, s. 369-370. 1674 Tirmizi, lim, 16/2676; bn Mace, Mukaddime, 6/42. 1675 bn Manzr, Lisnul-Arab, c. 15, s. 59. 1676 Furkan: 25/31. 1677 Rad: 13/7, Rum: 30/53. 1678 Araf: 7/178; Hac: 22/54; Bakara: 2/143, 212; Enam: 6/90; Nahl: 16/36.

324

almadndan dolay, Mehdi anlay kabul grmezken; Tirmizi, Ahmed b. Hanbel, Ebu Davud, bn Mace, Hkim ve Taberan gibi muhaddislerin rivayetlerine dayanlarak da Mehdi anlay kabul grmtr. Tm hadis almalarnda olduu gibi, Mehdi hadislerinin kabul ya da reddindeki kriterler, hadis ravilerinin ilm, itikad, amel, ailev, sosyal, tahlillerine dayanmaktadr.
1679

yaantlarna ve gnlk alkanlklarnn detayl

Mslimde yer alan bir hadis-i erifte Hz. Peygamber(sav)in, Ebu Selemeye(ra) dua ederken Allahm Onun derecesini mehdilerin derecesine ykselt dedii nakledilmektedir.1680 Bu gibi hadislere istinaden Mehdi, slam tarihinde lider kabul edilen kiiler olarak ilan edilmi ve kabul edilmitir. Buna bal olarak Mehdinin, hicri nc (miladi dokuzuncu) asrda ihdas edildii ynnde grler, Mehdi kiiliini kabul etmeyen limler tarafndan savunulur. Bu grlere gre slam tarihindeki Mehdilik inanc, iilik inancndan ve onun frkalarndan kmtr. Bu anlay zaman iinde, Allah(cc) tarafndan doru yola iletilmi, ahir zamanda gnderileceine ve Mslman bir dnya dzeni kuracana inanlan bir ahs, bir hkmdar manas kazanmtr.1681 Bu anlaytan dolay Snni kelamclar ya bu mevzuya hi temas etmemi, ya da ahir zaman alametleri arasnda ksaca deinmilerdir.1682 Hadis tahkiklerine dayanarak Mehdi(as)yi ve ahir zaman hadislerini kabul etmeyenler, hadislerin sened ve metinlerindeki problemleri, rivayetlerdeki farkllklar ve baz ravilerin zayf olmalarna istinaden, kendi grlerini savunmulardr.1683

1679 1680

bn Haldun, Mukaddime, c. 2, Ter: Zakir Kadiri Ugan, MEB. Yay., stanbul 1989, ss. 138-139. Mslim, Ceniz, 7. 1681 Gerek Snn, gerekse i limlerince Mehdinin, ahir zamanda gelecei ve dnyay adaletle dolduracana inanlmaktadr. Bununla birlikte Mehdi anlaynn Snn itikad erevesindeki yeri, ilikteki ve i frkalarn itikad erevesine nisbeten farkllamaktadr. Bu manada iliin baz ar frkalarnda grlen; hull (lah ruhun intikali), tebh (lah ile kul benzerlii), hudsl-ilim (lahn bir eyi sonradan renmesi), bed (Bir eyin yaratlnn aksi ynde zuhuru etmesi), vasi (mametin Nbvvete varis olmas), recat (mamlarn gzden uzaklamas ve geri dnmeleri), tensh (ruh g) ve ibha (Haramlar helal sayma) gibi anlaylar, ehli snnet gryle arasndaki kesin izgiyi tekil etmitir. Tafsilat iin bkz. Abdlhamit, Sinanolu, Nusayrilerin nan Dnyas ve Kutsal Kitab, Esra Yaynlar, stanbul 1997; Ahmet, Turan, Yezidiler, Eser Matbas, Samsun 1994; Tabataba, Seyyid Muhammed Hseyin, slamda ia, haz.: Bahri Akyol, slami Kltr ve likiler Mer., stanbul 1998. 1682 Yavuz, Yusuf evki, slam nancnda Mehdi Md., TDV A, c. 28, ss. 371-374. 1683 Seyhan, Ahmet Emin, Hadislerde Kyamet Almetleri (Envrul-ikn rneinde), Tura Ofset, Isparta 2006, ss. 105-230.

325

Mehdi(as) inancn savunanlara gre Mehdi(as), kendisinden nce zulm ve hakszlklarn hkim olduu bir zamanda zuhur edecek ve yeryzn adaletle dolduracak kimsedir.1684 Kyametin kopmas iin zamanda sadece bir gnden baka vakit kalmam da olsa Allah, benim Ehl-i Beytimden (soyumdan) bir zat gnderecek, yeryz zulmle dolduu gibi o, yeryzn adaletle dolduracak.1685 hadis-i erifi bu anlaya istinad edilen naslardan biridir. Kaanye gre Mehdi(as); meknda kabz/bast, zamanda tay/ner tasarrufuna sahib zat olduundan sahibuzZaman olarak da anlr.1686 Mutasavvflar arasnda Feridddin-i Attr (v. 589/1193), Muhyiddin bn Arab (v. 638/1240), Mevlan Celaleddin-i Rum (v. 671/1273), Sadreddin-i Konev (v. 673/1274) ve Abdurrahmn- Cam (v. 898/1492) gibi zevatn kanaatlerinde Mehdi(as) anlay mevcuttur. Muhyiddin bn Arab ve ondan sonraki tasavvuf evrelerinde Mehdi(as), Allahn(cc) kendisine verecei kudretle zulmn yerine adaleti, cehaletin yerine ilmi, fakirliin yerine zenginlii, zaafn yerine kuvveti getirecek kii olarak kabul grmtr.1687 Bu anlay, Niyazi-i Msr (v. 1106/1694)nin divannda1688 ve iki karde olan Yazczde Mehmed (v. 853/1449) ve kardei Ahmed-i Bican (v. 870/1465)n eserlerinde de mevcuttur: Olsar Mehdiye s mlakaat Ezan okuna nkim ola evkaat Diye Mehdi ki Bismillah imamet Senindir kl kim okundu ikamet1689 Misallerde grlen Mehdi(as) bekleyiinin yan sra, slam corafyasnda Mehdilik iddiasyla ortaya kan kiiler de olmutur. zellikle sosyo-kltrel altyaps bu duruma msait olan Hint topraklarnda; Mehdi Seyyid Muhammed (v. 910/1504) ve onun takipilerinden olan Al (v. ?)nin yan sra, Abdullah Niyaz (v.

1684

Yazcolu, Envrul-akn, ss. 506-507; bn Haldun, Mukaddime, c. 2, ss. 140-147; evki, slam nancnda Mehdi Md., s.371. 1685 Ebu Davud, Snen, 5/92. 1686 Kn, Istlahtus-sfiyye, s. 155. 1687 Ylmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 544. 1688 Msr Niyaz, Tam ve Tekmil Divn, Marif Kitaphanesi, stanbul Tarihsiz, s. 151. 1689 Yazczade Mehmet, Muhammediye, Sad.: Ahmed elebiolu, MEB Yay., stanbul 1996, s. 320.

326

?) ve Meyan Mustafa (v. 985/1577) gibi ztlar, mehdilik iddiasnda bulunmulardr. Bununla birlikte mm- Rabbn (v. 1034/1624)den sonra da, bu corafyada, mehdi enflasyonu yaanmtr.1690 Nazm Efendinin tasavvuf anlay ierisinde nemli yer tutan Mehdi anlay, 1970lerden beri onun sohbetlerine konu olmutur. Yine bu anlayn, Hakkniyye meayh ierisinde, eyh Abdullah ve eyh erafeddin-i Dastan tarafndan da nemli bir bahis konusu olarak ele alnd bilinmektedir.1691 Mehdi anlaynn isnat edildii hadisler ve bu hadislerin erh edildii kaynak kitaplar 2010 ylnda, Nakibendi-Hakkn internet sayfasnda paylalmaya balanmtr.1692 Hakkniyye ierisindeki Mehdi telakkisinin naslara dayandrlarak ele alnd The Approach of Armageddon adl eser, Kbrsnin Amerika vekili olan eyh Hiam tarafndan yazlmtr. Hakkniyyede, Mehdi(as)nin zuhur edecei ve iinde bulunaca dnemin alametleri ile Mehdi(as)nin fiziksel ve kiisel zellikleri, detaylaryla birlikte ele alnmtr. Bu kaynaklardan bir ksm direkt olarak asl hadis kaynaklarndan belirtilmiken, bir ksm da bu asli kaynaklardan istifade ederek erh ieren tli eserlerden oluturulmutur. Bu tli eserler iinde en sk kullanlanlar unlardr: Ali bin Hsamddn1693 (v. 714/1314) Kitbul-Burhn f Alametil-MehdiyyilAhiriz-zaman, Heytem Ahmed bn Hacer-i Mekk1694 (v.1566/974) El-Kavlulmuhtasar f Alamatil-Mehdiyyil-muntazar, Muhyiddin bn Arab (v. 638/1240) el-Futhtl-Mekkiyye.

1690 1691

Cebeciolu, Ethem, mm- Rabban Hareketi ve Tesirleri, Erkam Yay., stanbul 1999, ss. 41-44. Bkz. Giri; eyh erafeddin Dastanden Tevars Eden Tasavvuf Dnce ve Tarikat Adetleri; eyh Abdullahtan Tevars Eden Tasavvuf Dnce ve Tarikat detleri. 1692 http://www.naksibendihakkani.com/?page_id=2563. 1693 Mvernnehir blgesinin yetitirdii limlerdendir. Hfzuddn Ebl -Berekt Abdullah bn Ahmed en-Nesefinin (v. 709/1310) talebesidir. 1694 Ad, Ahmed bin Muhammeddir. Knyesi Ebul-Abbs, lakab ihbddndir. Dedelerinden birisinin ismine nisbetle bn-i Hacer nisbesiyle mehur olmutur. Msrda Heytem denilen yerde doduu iin Heytem, Mekkeye yerletii iin Mekk nisbeleriyle tannmtr.

327

Nazm Efendiye gre De ki, Hak geldi, btl zail oldu. phesiz btl yok olmaya mahkmdur1695 ayeti, Hz. Mehdi(as) geldii zaman, hakiki manada tecelli edecek ve gerekleecektir. Sahibz-Zaman olarak da anlan Mehdi(as)nin ilm kudreti, bu ayetle alakal olarak yle izah edilmitir: Bu ayetin srrnn hakikati, Hz. Mehdide ortaya kacaktr. Yeryznde btl namna zahir ve batnda bir ey kalmayacaktr. Hatta btl kalbinde tutan kimseyi de sprp gtrecek. Hazret (eyh Abdullah- Dastan) bana bunu da syledi.1696 Nazm Efendi btln yok oluunu, cehaletin yok olmas ve ilmin insanlar zerinde hkim olmas olarak aklamaktadr. Bu ilim her kiide iman derecelerine gre farkl derecelerde zuhur edecektir.1697 Bu srrn ortaya kmas, Kbrsnin mirac anlayyla da ilikilidir. Miracdaki Kbe Kavseyn makm, Hz. Peygamber(sav)e mahsus olan, Cibril(as)in dahi bilmedii Kurn srlarn verildii bir makmdr. Bu srlarn bir ksmn Hz. Ali(ra) ve Hz. Ebu Bekir(ra) vesilesiyle bugne intikal etmise de tamam, Mehdi(as)nin gelii ile zuhur edecektir.1698 Mekkenin fethinden sonra Hz. Peygamber, Kbedeki putlar krarken De ki: Hak geldi, btl kayboldu1699 ayetini okumutur.1700 bn Meserre (v. 319/931)ye gre Hak, Allah(cc) iin, Allah(cc)a mahsus olan eydir. Btl ise Ondan bakas iin olan eydir.1701 Bursev ise Hakk, sabit ve vacib olan, ezel ve ebed olan varlk olarak tanmlamtr. Btl ise beeri ve mmkn varlk olduundan, zeval ve fen kabul eder. Dolaysyla Hakkn varla ait parltlar zuhur edince, yannda mevhum ve mmkn varlk kaybolur.1702 eyh Nazmn hak ve btl anlay, stlahtaki bu tefsirler zerine bina edildii grlmektedir. Bununla birlikte iinde bulunduumuz zamann ahir zaman olduu hususunda, tereddtt olmayan Kbrs, Hakkn ahir zamanda zuhurunu, Kbedeki putlar temizleyen Hz.

1695 1696

sr: 17/81. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 135. 1697 Ayn eser, s. 135. 1698 www.sufilive.com, understandingAwliyah-Genny(mp3); www.sufilive.com, secretsMiraj-1-102406; Bu sohbetler ses ve video arivimizde mevcuttur. 1699 sr: 17/81. 1700 Buhr, Mezlim, 32; Mslim, Cihad, 87. 1701 bn Meserre, el-Mntek, s. 238. 1702 Bursev, Rhul-beyn, c. 11, ss. 244, 245.

MSH-47-

328

Peygamber(sav)in zuhuru gibi, Mehdi(as)nin zuhuruna benzetmitir. Bu manada putlarn, gnllerindeki masivaya ait muhabbetleri temsil ettii grlmektedir. Hris el-Muhsib (v. 243/892)ye gre ahirete ait manev zevklerin dnya hayatnda bilinmemesinden dolay, madde sevgisi, Allah(cc) sevgisine perde olmaktadr. Baka bir ifade ile kullarn gnllerine yerleen msiva sevgisi, ftratlarndaki Allah(cc) muhabbetine galib olmaktadr. Muhasibye gre bu durumun sebebi, dnya hayatnn fni, ahiret hayatnn bki olduuna iman eden kulun, iman dhilinde bildii ile amel etmemesinden kaynaklanr. Nitekim inand gibi yaamayan kul, zaman iinde yaad gibi inanmaya balar. Ancak Mmin, inancnn gerei taat ve ibadeti bildii kadar tatbik ederse ve bunu gayretle bir tabiat haline getirirse, Allah(cc), onun gnln temizler ve onu hevnn putlarndan arndrr. Bu arnmaya bal olarak mmin, ilah muhabbetin zevklerini tema eder.1703 eyh Nazm- Kbrs, Mehdi(as)nin gelii ile kalblerde zuhur etmesini bekledii srrn mahiyetini belirtmemitir. Bu srrn kalbleri dolduracak hakikat bilgisi olmasndan hareketle, Muhasibnin gr, bize srrn ve hakikatin erevesini gstermektedir. Benzer ekilde Mevlna Celleddin-i Rumye gre hakikat bilgisi, ilah zevki tema etmeyle balamaktadr. Bu temaaya dalan Mmin, temann zevkini, dnyann zevk ve lezzetlerine deimez. Rum, hakiki hayata ait zevkleri dnyada tadan bir ocuun, dnya atei ierisinde yanarken bile zevk duyacan, Burc Sresi nde bildirilen kssa1704 zerinden, yle ifade etmitir: Kadn, put nnde secde etmek isteyince ocuk ate iinde Ben lmedim diye haykrd. Ana, gel. Geri zhirde ate iinde isem de ben burada iyiyim, houm. Bu ate; perde olarak zhirde bir gz badr. Fakat hakikatte mna yakasndan ba karm, zuhur etmi bir rahmettir. Ana, gel de Allahn burhann gr ki, bu suretle Hak haslarnn zevk ve iaretini de gresin. Ana, hakikatte ate olan, fakat zhiren suya benzeyen bir lemden k, bu atee gir de atee benzeyen suyu gr! Atee gir de ate iinde gl ve yasemin bulan brahimin srlarn gr. Senden doarken lm gryordum, senden ayrlmaktan pek korkuyordum. Hlbuki senden dounca havas ho, rengi gzel bir leme gelip dar bir zindandan kurtuldum. Simdi u ate iindeki
1703 1704

Muhsib, Nefsini Bilen Rabbini Bilir, ss. 44-45. Burc: 85/4-9.

329

skn ve rahat bulunca, dnyay ana rahmi gibi grmeye baladm. Bu ate iinde bir lem grdm ki her zerresinde bir s nefesi var.1705 Allah(cc)n misak gnnde herkesi bir vazife ile vazifelendirdiini, herkesin kendi rolne uygun ekilde yaratldn ifade eden Kbrs, bu roller iinde Hazreti Mehdi(as)nin rolnn, Allah(cc)tan haberi olmayan herkesi, Allah(cc)n varlndan haberdar etmek olduunu, ifade etmitir.1706 Nazm Efendiye gre Mehdi(as)nin kalblere aaca marifetten sonra, eytanlar topluluu o inancn iine phe dremeyecektir.1707 Mehdi bendendir, yeryz nasl zulm ve ikence ile dolduysa, O da onu doruluk ve adaletle doldurur.1708 ve Bu Emir (yani Hz. Mehdi) de insanlar yeryzn daha nce zulm ile doldurduklar gibi, yeryzn adaletle dolduracaktr.1709 gibi hadislerin geneline atfen, bu tr vazifeler beyan edilmitir. Mesela, Bedizzaman Said-i Nursye (v. 1379/1960) gre, ahir zamanda zuhur edecek Mehdi(as)nin byk vazifesi olacaktr. Birincisi, insanlarn imann kurtarmaktr. kincisi slam Birliini kurmak ve tm dnya Mslmanlarnn nderi olmaktr. ncs ise Kurn ahlkn tm dnyaya hkim klmak ve Hristiyanlarla ittifak kurmaktr.1710 Nursye gre, Kurn ahlaknn esaslarn ve Peygamberimiz(sav)in snnetini icra ve tatbik etmek olan bu ikinci vazifenin ifa edilebilmesi iin; gayet byk bir maddi kuvvet, saltanat ve hkimiyet lazmdr.1711 Nazm Efendiye gre Mehdi(as)nin vazifesini yapmas iin gerekli g, Said-i Nursnin ifade ettii kuvvete nisbeten daha ok manev dinamikleri iermektedir. Mesela Kbrsye gre, kalblere alacak tevhd iin, iletiim aralar bir ara olarak kullanlmayacaktr. Mehdi(as)nin zuhur etmesinden sonra getirecei tekbirin, tm insanlar tarafndan mnen duyulaca, tarikat- Hakkniyye iinde ska
1705 1706

Mevlan, Mesnev, c. 1, b. 785-795. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 129. 1707 Ayn yer; www.saltanat.org/video/Bleif-In-Mahdi-082106, grntl sohbet video arivimizde mevcuttur. 1708 Ebu Davud, Snen, 5/93. 1709 bn Mace, Snen, 10/348. 1710 Bedizzaman, Said Nurs, Emirda Lhikas, Sz Basm Yay., stanbul 2006, ss. 337-340. 1711 Nurs, Sikke-i Tasdk- Gayb, Sz Basm Yay., stanbul 2006, s. 244.

330

ifade edilmektedir.1712 Kbrs, bu tekbirden sonra gnllerde alacak imann iine hibir eytann phe dremeyeceini beyan etmitir. Kbrsnin vekili eyh Hiam, bu iman La ilahe illallah ve Muhammedun Rasulullahtan alacak bir damla sr olarak tasvir edilmitir.1713 Btn bunlara gre Mehdi, ahir zamanda iman glendirecek bir kiidir. Nazm Efendiye gre, Mehdi(as) Hicazda Necid ile Yemen arasnda Rubul-Hal lnde bulunmaktadr. Yemen ile Umman arasnda uzanan bu l iin hayat olmayan, kimsenin geemedii bir kum denizi olduunu sylen Kbrs, 1981 ylnda orada bulunan Kubbet-heda (ehitler kubbesi) dedii bir makmdan da bahsetmitir. Nazm Efendiye gre bu makm, meleklerin bina ettii bir kubbenin altndadr ve Sahibz-Zaman, krk halifesi, yedi veziri ve Neb Rzil ile oradadr.1714 Istlahta Neb Rzil hakknda malumat bulunmamaktadr. eyh Nazm Kbrsnin beyan ettii bu bilgi, kef tecrbeye dayand kanaatindeyiz. Dolaysyla bu, bilimsel dorulanabilirlii sz konusu olmayan bilgidir. Yani, kalb olan ve dorudan bilgidir. Kbrs bu bilgiyi, eyhi Abdullah- Dastan ile birlikte yaad bir ta-i mekn tecrbesi esnasnda, manen edindiini sylemitir.1715 eyh Nazmn Mehdi(as) hususundaki beyanlarnn tamamn kategoride toparlayabiliriz. Bunlardan birincisi Mehdi hususundaki hadis-i eriflerdir. kincisi bu hadislere yaplan erhlerdir. ncs ise bu hadislerin ve erhlerinin delalet ettii gncel hadiseler ve kef bilgilere dayanan manev iaretlerdir. Bu manev iaretlerin bir ksm, Kbrsnin eyhlerinden naklettii tecrbeler iken, bir ksm da kendisinin manev iaretlerine ve bunlar teviline dayanmaktadr. Mesela Mehdi(as)ye mrnn ilk alt aylk devrinde nakedilen ilimlerin temelinin, eyh
1712

www.sufilive.com, video, 100507-MI-MSH-PreparitionforCommingofMehdi; Grntl sohbet video arivlerimizde mevcuttur. 1713 www.sufilive.com, video, 100507-MI-MSH-PreparitionforCommingofMehdi; Grntl sohbet video arivlerimizde mevcuttur. 1714 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 135. 1715 Nazm Efendi bu tecrbesini yle ifade etmektedir: Biz Medine -i Mnevverede iken eyh Efendi Hazretlerine bir haberci gelip Sahibin (Mehdi) kendisini davet ettiini syled i. Cisman vcut ile davet edildiinde avc kelbi ile kar (ha minel huzur). O surette bizi beraberine ald. Tay ile bizi oraya ald, yryle deil. Gz ap kapayncaya kadar oraya vardrd. O makama indiimizde Sahip oradayd. Sahibzzaman boylu boslu, gayet heybetli, onun yz yapsna da kimse bakmaya doyamaz. Kucaklayp pt vakit yukardan per. te, eyhimizle byle kavuup dedi ki: Ya Seyyidi! Sizinle grmek iin emrolundu. Sizi onun iin davet ettik. Bkz. Kbrs, a.g.e., ss. 136-137.

331

erafeddin-i Dastan tarafndan verildii ve Mehdi(as)nin alt aydan sonraki hizmetinin, eyhi Abdullah- Dastan tarafndan yapld ynndeki bilgiler,1716 silsile eyhlerinin manevi tecrbelerine dayanmaktadr. Kbrsnin Rubul-Hal lnde yaad manev tecrbenin haricindeki dier tecrbeleri ve Mehdi(as)nin zuhuru ile ilgili tevilleri mstakil bir balk halinde incelenmitir. Nazm Efendi tayy-i mekn tecrbesi ile ziyaret ettiini syledii bu meknda bulunan maaray ve Kubbetu-uheda makmn yle ifade etmitir: Orada hayat namna hibir ey yoktur. Nebatta yoktur. Oras seyyar kum denizleridir. Oradan ne ku uar, ne de kervan geer. Oradan gemek memnu. Oras bombo bir yer. Mehdi(as), o mntkada bir makmda duruyor.1717 eyh Nazm ikinci cihan harbinden nce Suudi Arabistann ngilizler tarafndan igale urad dnemde, devriye kuvvetlerini orada dolalrken kaybolularn ve onlar aramak iin o maaraya giren bir blk ngiliz askerinin kaybolduunu ifade etmitir. Kbrs, eyhi Abdullah- Dastanden naklederken, maarann cin taifesi tarafndan korunduunu ifade etmitir.1718 Yz lm 620 bin km2 olan Rubul-Hali l, dnyann en byk llerinden biridir. Kayp kent sylentilerinin olduu bu lde, M 30 yllarnda bir kentin, kum frtnasndan sonra kaybolduu iddialarn aratrmak zere almalar 1990larda balamtr.1719 Bu blgede yaplan bir arkeoloji almas sonucunda, ierisinde kaleler, su sarnlar ve barnaklaryla Ubar medeniyetinin bulunduu iddia edilmektedir.1720 ldeki yaamn, M dokuz bin yllarna kadar uzand ve bu tarihten kalma yzey ekillerinin, uydudan tespit edildii bilinmektedir.1721 lle ilgili gncel haberlerde; insanlarn kaybolduu, bunlardan bazlarnn bulunduu, bazlarnn da bulunamad yer almaktadr.1722 Genel olarak yaptmz, basn taramasnda kaybolan ngiliz bl ile ilgili habere rastlanmamtr.
1716 1717

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 51. Kbrs, a.g.e., s. 135. 1718 Ayn eser, s. 136. 1719 Bkz. http://news.google.com/newspapers/Spoken Chronickle/July 16, 1990. 1720 http://islamhukukusayfasi.tr.gg /Arap topraklar yeniden ba, bahe ve nehirlere kavumadka kyamet kopmayacaktr hadisi zerine. 1721 Bkz. http://www.emirates247.com/news/three-men-missing-in-saudi-empty-quarter-2011-05-24 1722 Bkz. http://www.waleg.com/archives/024363.html.

332

Mehdi(as)nin krk halifesi ve vezirleri hususunda tafsilatl malumat Amerika vekili vermektedir. eyh Hiam 2003 ylnda, eyh Nazma bu isimlerin zikredilmesi iin ruhsat verildiini syleyerek, yedi vezirin isimlerini saymtr:1723 ahamedul-Fardan, Yusuf Es-Sddk, Abdur-Rauf el-Yemen, manul-Arifn Emanul-Hak, Lisnul-Mutekellimin Avnullah es-Sakav, Arifut-Tahayyar elMaruf bi Mulhan, Burhanul-kuram sultnul-evliy Gavsil-enamdr. Bu isimler, Mrdin El Kitab adl eserde de gemektedir.1724 Nazm- Kbrs ve Abdullah- Dastanden ald bilgileri nakleden eyh Hiam Kabban, krk halifenin1725 de ismini zikrettii bir sohbetinde, elli dokuz da yardmcnn1726 ismini sayarak bu bilgilerin kendilerine eyh erafeddin-i Dastanden tevars ettiini bildirmitir. Buna gre eyh erafeddin, bu isimleri Enm Sresiden ay zarfnda tahric etmi ve bu listeyi halifesi eyh Abdullah- Dastanye vermitir.1727

1723

www.sufilive.com, video, 112003-lailatulQadr-Mahdi(as); Ayrca Bkz. http://groups.google.com/group/naqshbandi/msg/1bd64b4fecdf7523. 1724 Nakibend, Mrdin El Kitab, s. 103. 1725 Muhyiddin Tavaf, Rumuzud-din Kurayye, Zeynel-bidin Rasaf, eyh Zekiyyud-din, Seyyid Keramud-din, Seyyid Hasballah Burdanc, Tacu Arifin Nafiyud -din, Mukurud-din es-Semedn, Mutiud-din el-Feredan, brahimul-azad, Samirul-Hak, Zeynul-Abidin, mmul-fukara emanulHak, Yasin Durrediud-din, Moinud-din, Lutful-lahil-Anaran, Ebul Hayyutil-Kuayyub, Mansurul-Vahav, Zahidid-din Mannav, Muhammed Kayyiml-Kasara, Ebu Yahy Meden, Sbgatullah- Tirmiz, Zainel-bidin es-Sanus, Habibullahi Fanav, Ebu Usman Dujaj, Abdullahi Yafe, brahimul-Nasav, Asanil-Karmani, Celaluddn-i Buhar, meril-Hasnayiin, Abd Cemretus-sabikn, Ebu Davudul-Ebhar, smail Sann, Ebul -Abbas Er-Rasaf, AbdulkadirilAvhad, Nasrud-din Dasuk, Ebul-Vasa Bediud-dn, Ziaud-dn Kerken, Burhanud-din azili, Farud-dn el-Azra. 1726 Kelimullah Kurtub, Bahaud-dini Dehlev, Yusufus-sddk el-Zercen, Yakutul-kavvat, Ebu Zeynel Mur, Miabud-din arnub, Ruknud-dn Bk, Abdur-Rhil Kuf, Fakarud-dn Haytem, Nizamud-dn ahan, Abdul-Hadil Askalan, Mucamurullah Baraki, Amenud-dnil-Ensar, Bedirud-dni Suyut, ahabud-dnil-Behrev, Hammd Ebu eyban Nasaf, Ebul-Akin AhmedilMunji, Habibur-Rahman Ebul-fevariil-Adab, Ebul-Zabbari Bistam, Amenullah ekav, Ebu Sleyman aratil-Harrav, Ebu shak Nizamud -din Barvad, Aliyed-din Semerkand, Bashiruddinil-Barid, Sadrarud-dinil-Ashar, Ebu Meli Vaymur Selmi, Yunusus-san, Nabibud-dinilAtav, bn Anil-Cebav, Abdulazimul-Harezm, Ebu Yusuf Hasballah Darka, Emacud-dn Rabbn, Ebu Zekerya Ahmedes-Saffa, mamud-din Ebu Mevhebul-Harezm, Abdurvasiyur-Rfa, emsud-dinil-Mehlev, Burhanud-din Hazretullahil-Muhlas, Muradullahi Cekir, Babullahi Hac, Bisharatullahil-Lbnan, Samit Ebu shak ttaur, Kemalud -din Ercah, Ebu Rahimul-Kerem, Vaktul-Ani Ridattav, Ebu Cumla mer bn Muhlas, Ebu Abbas Muhammed Sahip, Nasrul -Hakk Ebu Zakvaynil-Haveyd, Sadiud-dines-ahav, Zekiud-din Helvan, Abdulata Ataullah Nebev, Ebu Cafer bn Haf, Ebul-fukara Halid Lahor, Sibagul-Ahrar, akikul-Cuveyn, Azimud-din Tahkan, Sadaruns-scid, Ataur-rageya, Zekiyud-diner-Reaf, Keramud-dn Heram, mamul-Ahrar Abdur-Rezzk, Safiullah Muri, Ebu Hazfzul-Athar, mamul-Cebe Abdul-varisul-ceberrut, Muhammed Sarafud-dinil-Haddan, Monjurul-Hakk Abdulhayyil-Ka, Arifu Tayyar El-MerufelMunhar Adi Saybani Ayan, mamul-Vahiddin Ebu Ksmes-scid. 1727 www.sufilive.com, video, 100307-MI-MSH-TheAgeofMahdiBegins; Ayrca Bkz. http://groups.google.com/group/naqshbandi/msg/1bd64b4fecdf7523.

333

Kaynaklarda bu isimler ile ilgili malumatlara rastlanmamtr. Baz isimlerin lakab ile beraber zikredilmesi, ya da sadece lakab olarak tesmiye edilmesine bal olarak 59 says deiebilmektedir. Bu isimlerin zikredildii sohbette, isimler arasnda zikredilen lakablarn kendisinden nceki mi, yoksa sonraki isme idgam edildii anlalmadndan, isimler aras duraklamalar esas alnarak yazlmtr. Dolaysyla zikredilen isimler, 59 yerine 68 olarak saylmtr. Bununla birlikte ehmedul-Ferdn, Abdurrauf el-Yemen gibi benzer isimlerin ierisinde bulunduu 49 ismi eyh Serafeddin-i Dastan, misk gnnden itibaren mmet-i Muhammed(sav)e hizmet etmekte olan ricallerin isimleri olarak zikretmitir.1728 Mehdi mevzuunda Kbrs ve silsile eyhleri tarafndan muvakkat olarak beyan edilen baz malumatlar, beyan edilen vakitlerde zuhur etmemitir. Ancak, Kbrsnin Mehdi(as) hususundaki ifade ve beklentilerinde bir deiiklik olmamtr. Mesela Nazm Efendi; Mehdi(as)nin, Mekke yaknlarnda Vadi el-Fatma denilen yerde, 1941 ylnda, dnyaya geldiini ifade etmitir. Vekili eyh Hiam ise 1980lerde yapt bir sohbette Mehdi(as)nin on sekiz yandayken Hz. Ali(ra) soyundan gelen bir kadnla evlendiini sylemitir.1729 Nazm Efendi, 1981 ylnda yapt bir sohbette, Mehdi(as)nin krk yanda olduunu, krk ile elli ya arasnn krk diye hesaplandn ifade etmitir.1730 Bu ifadelerden hareketle Kbrsnin Mehdi telakkisinin, bir manevi ahsiyete delalet ettii de ifade edilebilir. Ancak dier taraftan, Kbrsnin silsilesinden tevars eden anlaylarda, fizik hususiyetler n plana ktndan, beer bir kiilie delalet etmitir. Farkl bir ifadeyle nesebi, fiziksel grnm evlilii gibi hususiyetleri gz nne alndnda, beeri bir kiilik; mrnde geen on yllk zamann, krk olarak hesaplanmas ise, manev bir ahsiyete delalet etmektedir. Kbrsnin eyhi Abdullah- Dastannin birinci ve ikinci cihan harblerine tank olmu ve eyhi erafeddin-i Dastanden baz haberlerin nceden bildirilmi olmasndan dolay,

1728 1729

Burkay, Menkb- erefiyye, s. 19. Atay, Batda bir Nak Cemaati, s. 220. 1730 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 138.

334

cihan harblerinin, Mehdi(as)nin zuhuru iin beklenen melhame-i kbra1731 olarak tevil edile ihtimali yksektir. Bununla birlikte Kbrsnin ta-i mekn tecrbesinde grtn ifade ettii Mehdi(as) ve kendisine eyhinin verdii haberler ise, Kbrs asndan, ek ve phe duyulmayan bir tecrbedir. Dolaysyla Mehdi(as)nin zuhuru hususunda tevil edilen hadisatn beklenen zamanda tecelli etmemi olmas, nceki Mehdi(as) telakkilerinin bir manev ahsiyet, imdi beklenenin ise, o manevi ahsiyetin tecessm etmi kiisi olabilecei eklinde telakki edilmesi, kuvvetli bir ihtimaldir. eyh Nazm- Kbrsnin, tasavvuf anlaynda, eyhe teslimiyet anlay nemlidir. Bu anlay, Mehdi(as) mevzuunda da deimemitir. Dolaysyla Kbrsnin vekilleri ve mridleri tarafndan bu mevzunun nasl anlald da nemlilik arz etmektedir. Kbrsnin vekilleri tarafndan bu anlayn nasl ekillendii, eyh Hiamn bir sohbetinde aka grlmektedir. eyh Hiam, maneviyatta eyhlerine bildirilen ve onlardan da kendilerine nakledilen tm bilgiye, phesiz iman etmenin, her mrdin manev makmlar nisbetinde elzem olduunu ifade etmitir. eyh Hiama gre bunlardan phe duyan mrd derecesinden, evliya ise makmndan der. Bu manada, eyh erafeddin ve eyh Abdullah - Dastan son nefeslerine kadar Mehdi(as)yi bekleyerek ve dua ederek, kendilerine de bir bekleme modeli oluturmutur.1732 Bu konudaki bir dier gr, Peygamber(sav)in sahabesine Mehdi(as)yi greceksiniz diye haber verdii rivayet edilen bir hadis -i erife istinad edilmitir. Tam metni okunmadan bahsedilen bu hadis-i erife getirilen izaha gre Sahabe-i Kiram, Mehdi(as)yi grmeden bu dnyadan irtihal ettiler ise, bu durum Peygamber(sav)in emin sfatna glge drmez. nk Sahabe-i Kiram(ra), Mehdi(as)yi bu gnn Mminleri olan torunlarnn gzyle grecektir.1733 Kbrsnin bu manay tazammun eden ifadesi ise udur: ... (Mehdiyi) Burada m grrz, kabir de mi grrz Allahu lem1734

1731

Mehdinin(as) k Alametleri balnda belirtilen ok etin bir cihan harbidir. Kbrs bu harbten ksa bir sre sonra Mehdinin(as) zuhurunu beklemektedir. 1732 www.sufilive.com, GSS-6Blief-In-Mahdi-082106; Grntl Sohbet Video Arivimizde mevcuttur. 1733 www.sufilive.com, GSS-6Blief-In-Mahdi-082106; Grntl Sohbet Video Arivimizde mevcuttur. 1734 http://saltanat.org/Ilim-Ve-Edep-3042011.aspx; Grntl Sohbet Video Arivimizde mevcuttur.

335

Bu anlaya istinad edilebilecek bu hadis-i erifin ne olabilecei asndan bakldnda, Hz. Sevban(ra)dan nakledilen u ifadeleri telaffuz edebiliriz: Yaknda size Horasan tarafndan siyah bayrakllar gelecek. Kar zerinde emekleyerek olsa da onlara iltihak ediniz. Zira onlarn arasnda Allahn halifesi Mehdi vardr.1735 Kbrsnin vekili eyh Hiam, bu hadise muhatap olan sahabelerin Mehdi(as)yi grmeden ahirete intikal etmeleri zerinden, Hakkniyye ierisindeki anlaya bir yorum getirmi olabilir. Farkl bir ifadeyle eyh erafeddin, Mehdiyi mjdeledii ve grmeyi bekledii halde gremediyse bu durum, daha sonraki mridleri tarafndan grlecei anlam da ihtiva etmektedir. Nazm Efendinin ahir zaman ve Mehdi(as) mevzuunda mridlerine bulunduu u vasiyet, eyh Hiamn ifade ettii anlaya aklama getirir: Siz olacak ilere baknz. Yalnz size bir vasiyetim olacak, olana piman olmayn. Ne olacaksa da, ondan znt duymayn. Olan eyden siz zlmeyiniz, iin sonuna dikkat ediniz Olacak eyden bize byle sylenmi iken bambaka eyler oldu diye taaccpte kalmayn. in sonuna bakn. Nereye mncer olacak, nereye munkalib olacak. Aalar ham olduu vakit meyvesini azna alrsan azn burar, karnna sanc verir. Sabredersen o, bal olur. Onun iin buruk buruk iler grlr. O hareket buruk tatlar tatlandrmak iindir. Hi merak etme, yle eylere aldrma.1736 Nazm Efendinin 1974 ylnda mrdlerine yapt bu telkini anlamamza yardmc olabilecek aklayc ifadeleri, vekili eyh Hiamn 2008 ylnda yapt sohbette gryoruz. Buna gre manevyatta ve maddiyatta kudreti sorgulanamayacak olan Allah(cc), cilve-i Rabbnsi olarak mahlka ait hakikatleri olduu gibi aikr etmemi, imtihan srr olarak bunlarn bir ksmn gizlemitir. Bu hakikatlere bal olarak, darul-imtihan olan dnyadaki tecelliyat, bazen peygamberlere bile deiebilir niteliklerde arz edilmitir. eyh Hiam, bu anlay, Hz. Musa(as) ile Allahu Tela arasndaki bir kssa1737 zerinden izah etmitir.1738 Bu izah destekleyici
1735 1736

bn Mace, Fiten. No. 4082; Gmhanev, Ramz el-ehadis, s. 298. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 51. 1737 Firavunun zulmne maruz kalan kavmi iin mahsun olan Musaya(as) Hakk Tela o gece Firavunu helak edeceini bildirir. O gece sabaha kadar dua eden Firavun, iman ettiini, insanlarla belli bir sure elenmek iin imann aklamasa bile helak olmamak iin Musann Rabbinden mhlet ister. Sabah Firavunu yaar halde bulan Musa(as): Ya Rabbi, Firavun hl yayor der. Allah Tela:

336

mahiyetteki bir dier misal ise, Mekkenin fethinde grlmektedir.

Hz.

Peygamber(sav)e Kbe anahtarlarnn ryada teslim edildii sene, hac yaplamayp ve Hudeybiye antlamas ile Medinetul-Munevvereye dnmesi1739 farkl bir misal olarak ifade edilmi olabilir. Mehdi(as)in kendisinden sonraki asrda gelmesi durumunda da grleceini, Said-i Nurs, yle ifade etmitir: Ta ahir zamanda, hayatn geni dairesinde, asl sahipleri, yani Mehdi ve akirtleri Cenb- Hakkn izniyle gelir, o daireyi genilendirir ve tohumlar smbllenir. Bizler de kabrimizde seyredip, Allaha krederiz.1740 Ahir zaman ve Mehdi mevzunun Hakkni mridleri arasnda nasl anlald da ehemmiyet arz etmektedir. Mrdlere gre, gemite pek ok defa eyh nce Mehdi(as)nin belirmesinin ok yakn olduunu ifade edip, daha sonra bunun ertelendiini sylese de asl olan huu, phe etmeden tasdik etmektir.1741 Mrdlere gre Nazm Efendi, yanlarnda olduu zamanlarda bile Mehdi(as) ile beraberdir. Ruhunu kuatan kafesten kurtulduu iin her yere ulaabilir.1742 Hlidiyye-i Hakkniyye ierisindeki Mehdi(as) retisi kimi mrdler iin en nemli bahis olarak grlrken, kimileri iin bu bahis olmasa bile Hakkniyye yolunun deeri deimez. Topluluk zerine yaplan bir almaya gre Mehdi(as) bahsi, topluluun son derece nemli olduu inancn pekitirirken, mrdlere haysiyet ve gven alayan bir olgudur.1743 zet olarak eyh Nazmn Mehdi anlay, kaynaktan teekkl etmitir. Mehdi hususundaki hadis-i erifler, bu hadislere yaplan erhler ve nc olarak bu hadislerin ve erhlerinin delalet ettii gncel hadiseler ve kef bilgilere dayanan
Ya Musa! Sen uyurken Firavun bana iltica ederek, Benden mhlet isted i. Ben ona mhlet verdim der. Bkz. www.sufilive.com, 040709-Lefke-MSH-QA-HowtoprepareforMahdi; Grntl Sohbet Video Arivimizde mevcuttur. 1738 www.sufilive.com, 040709-Lefke-MSH-QA-HowtoprepareforMahdi; Grntl Sohbet Video Arivimizde mevcuttur. 1739 Tabbar, Meal-enbiy, ss. 394-401. 1740 Nurs, Sikke-i tasdk- gayb, s. 244. 1741 Atay, Batda bir Nak Cemaati, s. 232. 1742 Ayn eser, s. 219. 1743 Ayn eser, s. 368.

337

manev iaretlerdir. Mehdi mevzuundaki hadisler ve bunlarn erhlerinin yan sra, eyhi Abdullah- Dastan (v. 1393/1973) ve erafeddin-i Dastannin (v. 1355/1936) kefi bilgilerine dayanan haberlere bal olarak manev ve beeri Mehdi(as) telakkisi grlmektedir. Dolaysyla Mehd(as) hususunda tecrbe edilen kefi bilgiler manev kiilii, zuhuru beklenen Mehdi ise, manevi kiiliin tecessm ettii beeri kiilii temsil eder. Mehdinin zuhuru hususunda beklenen hadiseler bu manev tecelliyata bal olarak tecil edebilir. nk cilve-i Rabbnsinden dolay Allah(cc), mahlka ait hakikatleri olduu gibi aikr etmemi, imtihan srr olarak bunlarn bir ksmn gizlemitir. Bu anlay erevesinde Mehdi(as) hususu, ayn zamanda bir tasdik ve teslimiyet mevzudur. nk Mehdi(as)nin beklenmesi, bir adan Hz. Peygamber(sav)i tasdik, bir adan eyhe teslimiyet ile bir sadakat ve bekleme imtihandr.

c.1.1. Mehdi(as)nin zellikleri: Hakkniyye yolunda ve Nazm Efendinin ifadelerinde Mehdi(as)nin fiziksel zellikleri Deylem, Ebu Davud, Tirmiz, Ahmed b. Hanbel ve bnul-Cevz ve Ziyauddin-i Gmhanevnin eserleri kaynak gsterilerek belirtilmitir. Buna gre ad Muhammed b. Abdullah olan Mehdinin yz, gkyznde parlayan yldz gibidir ve yznde bir ben bulunmaktadr. Omuzunda Hz. Peygamber(sav)in alameti vardr. Orta boylu, karn byk, iki uyluk aras ak, sakal bol ve sk, aln geni, burnu ise ince, dileri parlak olacaktr.1744 Bu zelliklerin ikisi, Hz. Eb Said(ra) tarafndan yle rivayet edilmitir: Benim Ehli Beytimden bir adam yeryzne hkim olmadka kyamet kopmaz. Onun aln aktr, kemer burunludur. O yeryznn daha evvel zulmle doldurulduu gibi, dnyay adaletle doldurur. daresi yedi sene srer.1745 Nazm Efendiye gre Allah(cc), Mehdi(as)ye hakikat membandan yedi yz ilim vermitir. Bu ilim, lim olarak adlandrlan kiilerin tesirsiz ilimleri gibi
1744 1745

http://www.naksibendihakkani.com/?page_id=2563. Gmhanev, Ramz el-ehadis, s. 477.

338

olmayp, Neml Sresi nde geen ilim trndendir. Bu konuya ilmin kudreti ynnden deinen Nazm Efendi, Mehdi(as)ye verilen ilmin bu trden ilim olduunu ifade etmitir.1746 Bu konuda Kbrsnin bir vekili, Mehdi(as)nin, Kurn- Kermin srlaryla geleceini, bu srlarn ise kalbine Peygamber(sav) tarafndan konduunu sylemitir.1747 Cinlerden bir ifrit, Ben onu (taht) sana, sen yerinden kalkmadan getiririm. phesiz ben bunu yapabilecek gteyim, gvenilirim dedi Yannda kitaptan bir bilgi olan biri; Ben onu Sana gz ap kapayncaya kadar getiririm dedi Onu (taht) yannda hemen hazr bulunca, bu benim Rabbimin ihsan ve ikramndandr1748 ayeti, eyh Nazmn Mehdi(as)de zuhur edeceini bekledii ilme misal olmas hasebiyle nemlidir. Mfessirlerin ounun kanaatine gre, nezdinde kitap bilgisi bulunan kiinin ad, Asaf b. Berhiya'dr ve bu srailoullarndandr. Sddklardan olan Berhiya, yce Allah(cc)n sm-i Azamna tevessl ederek yapt duayla, taht getirmitir. sm-i Azam, tevessl edildii zaman, istenilenin verildii ve dualarn kabul edildii bir isimdir.1749 Bu eit bir ilmin, Mehdi(as)de bulunaca ile ilgili bir tefsirle, karlalmamtr. Dolaysyla De ki, Hak geldi, btl zail oldu1750 ayetine verilen iar anlam ile Mehdi(as) anlay arasnda kurulan iliki, bu ayette de grlmektedir. Bu ayete verilen mn, Mehdi(as) telakkisinde ziyadesiyle, manev bir tasarrufa ve otoriteye delalet etmektedir. mm- Rabbnye gre Mehdi(as), bu tasarrufunu, Hz. Peygamber(sav)in vefatndan sonra ruhanileen, Hakikat-i Muhammedden alr. Bu gre gre ruhanileme, lem-i halk ve emirdeki, taayyn-i imkanilerin birlemesiyle olur. Dolaysyla Mehdi(as)ye tecelli eden kuvvet, Hakikat-i Muhammed ile Hakaikat-i Ahmednin birlemesidir. Mehd(as), Hz. Ali(ra) gibi velayet yn ar basacandan, mm- Rabbnye gre, s(as)ya baldr. Benzetmeye gre
1746 1747

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 134. www.sufilive.com, video, Timeofmehdi-AleyhiSalam-SecretofQuran; Sohbet video arivimizde mevcuttur. 1748 Neml: 27/39-40. 1749 Kurtub, el-Camiu li-ahkmil-Kurn, c. 13, ss. 182-190. 1750 sr: 17/81.

339

s(as)nn iki ayandan biri Hz. Ali(ra)nin, dieri Hz. Mehdi(as)nin ba zerindedir. nk s(as), ruhullah ve kelimetullahtr. Yani kendisinde, velayet yz, peygamberlik yznden daha kuvvetlidir. Hz. Ali(ra) ve Hz. Mehdi(as)nin bu balarndan dolay velayet yzleri daha kuvvetlidir.1751 Her ne kadar mm- Rabbnnin bu gr, Neml ve sr Surelerinde zikredilen ayetlere atfen beyan edilmese de, eyh Nazmn bu konudaki anlaynn, dier sufilere nisbeten nerede olduunu grmemize olanak salar. Mehdi(as)nin bulunduu makmdan zuhur etmesinden sonra, ifa edecei iler, onun tasarruf ve kuvvetine dellet etmektedir. Kbrsnin bu ifadeleri yledir: Onun imdiki makm Hicazdadr Orada tekbir alndnda; ilk tekbirde teknoloji diye bir ey kalmaz. Kuvvet memban bitirdi mi biter. O da bir kutup elindedir, alteri rak diye aa dndrd m, hibir alet edevat ilemez. Makine devri diye bir ey kalmaz. Hz. Mehd(as) bu makina devrini yani teknoloji denilen insanl yldran ve kendisine taptran sahte ilh ykacaktr. O birinci tekbirde gider; kinci tekbiri ne radyo ne de televizyona gerek kalmadan magripten marka btn dnya iitecektir, Allhuekber! Btn Mminlere hakiki man nuru ve aslandaki gibi ecaat giydirilecek; nc tekbirde ama ayak baslr, kfirlerin kalplerine korku sarlr. Kfirler kurtulmak, balarnn aresine bakmak iin panie derler.1752 zet olarak Mehdi(as)nin beer olarak fiziksel hususiyetleri ve manevi kudreti olmak zere iki tr hususiyetinden bahsedilir. Buna gre sakal bol ve sk, aln geni, burnu ise ince, dileri parlak olmas fiziksel zellikleri olarak beyan edilmitir. Mehdinin zuhurundan sonra getirecei ilk tekbirde teknolojinin ve makina devrinin yklmas, insanlarn gnlnn imanla dolmas, dnyada adaletin hkim olmas beklenmektedir. Bu ise Mehd(as)nin manev hususiyetidir.

1751 1752

mam- Rabban, Mektubt, Mek. no: 209. www.izleveindir.net/2010/08/02/Osmanldan Bir Sultan Selim Gelecektir; 1990larda yaplan grntl sohbet video arivimizde mevcuttur; Bkz. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss. 103-105.

340

c.1.2. Mehdi(as)nin Zuhur lametleri: Mehdi(as)nin k alametleri, kaynaklarda ahir zaman alametleri ve sa Mesih(as)in nzl konularyla balantl olduundan, birlikte ele alnm mevzulardr. Ahir zamana ve sa Mesih(as)in iniine dair ayetlerin tefsirleri ve hadislerin tahricleri yaplm, ayrca Mehdi(as) mevzuna atfedilen naslardan, daha muteber kaynaklarda ve daha fazla sayda zikredilmitir. Bu kaynaklar gz nne alndnda, kyamet alametlerinin gereklemesi, Hz. Mehdi(as)nin zuhur etmesi ve Hz. s(as)nn nzul hadiseleri arasndaki kronolojinin nasl olduu biraz daha greceli olabilmektedir. Kbrsye gre tm kyamet alametleri, hem Mehdi(as)nin hem de Hz. sann nzulne bir iarettir. nk bunlar birbirine bal gerekleecek hadiselerdir. Bu hadiselerin genel hatlaryla vuku bulacak tertibini, Kbrs, yle ifade etmitir: Hz. Mehdi'nin zuhurundan nce, dnyay kaplayacak olan btn zamanlarn en byk sava kar. Bu sava ay srer ve dnya nfusunun byk bir ksm telef olur. Bir habere gre, yedide alt nisbetindedir. lecek olanlar zalimler ve kfirlerdir. Mehdi(as) Medinede zuhur eder ve kere "Allahu Ekber" diye tekbir aldnda btn ateli silahlar durur, sava biter. Ayn zamanda dnyada teknolojiye hayat veren enerji yok olur. Sava durduktan sonra, Hz. Mehdi am ve Konya zerinden stanbula vararak Mukaddes Emanetleri teslim alr ve Deccln Horasan (ran)dan ortaya kmakta olduunu ilan eder. Daha sonra, Deccl ve ordularna kar gerek cihad balatmak zere ama geri dner...1753 Mehdi(as)nin tekbir getirerek zuhur etmesinden sonraki hadisat,

Mehdi(as)nin Zuhuru ve s Mesih(as) balnda incelenmitir. Mehdi(as)nin zuhurundan nceki alamet, dnyay kapsayan ve ay sren byk savatr. Kyametin hemen yaknnda anari ve kargaa gnleri vardr.1754 hadis-i erifi, Mehdi(as)nin ve Hz. s(as)nn nzlnden nce beklenen bu duruma bir misaldir. Ancak Mehdinin zuhurundan sonra srasyla Decclin zuhru ve Hz. s(as)nn

1753 1754

Kbrs, Hak Dost 4, ss. 103-105. Suyt, Cmius-sagr, 3/211; Hanbel, Msned, 2/492

341

nzl beklenmektedir. Hz. s(as)nn nzul hadisesi temel hadis kaynaklarnn ounda etraflca zikredilmi,1755 Buhr ve Mslimde de bu nevi hadisler nakledilmitir. Ancak Buhr ve Mslimde Mehdi ismi, ahir zaman kurtarcs manasnda zikredilmediinden,1756 Kbrsnin bahsettii Mehdi(as) hadiselerine ve hususiyetlerine iaret edebilecek Buhr ve Mslim hadislerini yeri geldike paylamaya alacaz. Bu kaynaklarn dnda kalan, yani Kbrsnin Mehdi(as) telakkisini ekillendiren hadislerin nemli bir ksm ise, Ali bin Hsmddinin (v. 714/1314) Kitbul-burhan f alametil-Mehdiyyil-hir zaman1757 ve mam arnnin, (v. 972/1565) lm-Kyamet- Ahiret ve Ahir Zaman Alametleri adl kaynaklardan nakledilmitir. Bu manada Mehdi(as)nin zuhurundan nceki sava hususunda, Kbrsnin dier beyanlar, savan taraflar ve sonular, Mehdinin zuhur alametleri asndan, ehemmiyet arz etmektedir. eyh Nazm bu harb hususundaki hadisi, erh ederek yle nakletmitir: Lakin ondan nce bir Melhame-i Kbra olur ki, bu Ben Asfar (Rus) kabilesinin Trk kavmine saldrmasyla balar. Adna Byk Budama denilen yle byk bir sava olur ki, dnya dou ve bat olmak zere iki cepheye ayrlr. Nitekim dounun batya kar yapacak olduu bu savata insanlarn yedide alts telef olur. ile yedi ay kadar srecek olan bu mthi ve grlmemi savata Ben Asfar kabilesi Amik ovasnda1758 tamamen imha edilir.1759 Hakkniyyenin internet sayfasna gre Mehdi(as)nin k alametleri yledir: Fitnelerin oalmas, Hz. Mehdi(as)nin kndan nce yaygn katliamlarn meydana gelmesi, dnyann her yerini karklk ve kargaann kaplamas, kadnlar ve ocuklarn dahi katledildii fitnelerin yaanmas, yollarn kesildii bir dnem olmas, Mslmanlara basknn artmas, mescit ve camilerin yklmas, haramlarn helal saylmas, Allah(cc)n aka inkar edilmesi, ran-Irak

1755

Kemir, Tasrh; Suyt, Durrul-mensr, 2; Nuaym b. Hammad, Kitbul-fiten; Slemi, kdaddrer f ahbril-muntazar. 1756 Canan, Ktb-i Sitte, c. 14, s. 77. 1757 Gonca Yaynevi, stanbul 1986. 1758 skenderun ilinde bulunmaktadr. 1759 www.izleveindir.net/2010/08/02/Osmanldan Bir Sultan Selim Gelecektir; 1990larda yaplan grntl sohbet video arivimizde mevcuttur.

342

sava, dumann zuhuru, Afganistann igali, lde batan ordu ve tm bu alametlerin arka arkaya gelmesi, Hz. Mehdi(as)nin k alametlerindendir. Bununla birlikte Fratn suyunun kesilmesi, Ramazanda ay ve gne tutulmalar, kuyruklu yldzn domas, Kabede kan aktlmas, dou tarafndan bir atein grlmesi, sahte peygamberlerin oalmas, dinin ahs karlar iin kullanlmas, byk ve hayret verici eylerin meydana gelmesi, gneten bir alametin belirmesi, byk ehirlerin yok olmas, depremlerin oalmas, bu alametler arasnda yazlmtr.1760 Buhrde kyamet alametlerinden haber veren hadis-i eriflerden biri yledir: Ve kyamet, ilim (din alimleri ve ilimleri) kaldrlmadka, depremler oalmadka, zaman yaknlamadka (vakitler bereketsizlemedike), fitneler hakim olmadka, karklk, yani lm artmadka, aranzda mal mlk oalmadka ve binalar konusunda insanlar byklk yar yapmadka, bir kii bir kimsenin mezarna urayp keke ben senin yerinde olsaydm demedike (intihar dncesi ve intihar artmadka) ve gne batdan domadka, kyamet kopmaz.1761 Bu hadis-i erifte de grld zere, kyamete dair hadisler, umumiyetle tevil edilmitir. Bu adan bakldnda, Kbrsnin esas ald hadisler ayn dahi olsa, farkl telakkilere sebep olabilmektedir. Mehdi(as)nin zuhuruna delalet edecek baz fiziksel alametlerden de bahsedilmitir. Kbrs, Mehdinin zuhurundan sonra ortaya kan nr ile insanlarn imdiye kadar grmedikleri renkleri greceklerini beyan etmitir. Kbrsye gre bu renkler, zikirden kacaktr ve bu nurlarla dnya, maripten mara, gece gndz aydnlanacaktr.1762 Kbrsnin vekili eyh Hiam, bu konuda eyh Abdullahtan baz malumatlar nakletmitir. Buna gre Mehdinin gelii, ehl-i sema tarafnda u zikirlerle kutlanacaktr: Subhne zil-zzeti vel-Ceberrt, Subhne zil-Kudreti velMelekt, Subbuhun Kuddusun, Rabbuna ve Rabbul-Meliketi ver-Ruh.1763 Kendisindeki malumatn kaynann eyh Abdullah- Dastan ve eyh Nazm- Kbrs olduunu sk sk belirten eyh Hiam, semada yaplacak zikirden, bilim
1760 1761

http://www.naksibendihakkani.com/?page_id=2563. Buhr, Fiten, 8, 25, 101. 1762 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 129. 1763 www.sufilive.com, video, 100307-MI-MSH-TheAgefMehdiBegins; Grntl sohbet video arivlerimizde mevcuttur.

343

adamlarn hayrete drecek, yeni ses dalgalarnn zuhur edeceini sylemitir. Buna gre insanlar, mzikal bir titreime sahip olacak bu ses dalgalarn duyacaklar ve evliyalar, Mehdi(as)ye beyat edeceklerdir.1764 Mehdi(as)ye yaplacak beyat hususuna istinad edilecek hadis-i erifler mevcuttur.1765 Ancak Mehdnin zikrinin ya da zuhur ettiinde getirdii ilk tekbirin, teknolojisi sfrlanm bir dnyada, nasl tm insanlar tarafndan duyulaca, bu hadislerden hareketle yaplan erhlere ve yorumlara dayanmaktadr. Bu manada maddenin atom yapsna dayal kkl bir deiimden sz edildii iin, o ortamda getirilen bir tekbirin, ne ekildeki doudan batya duyulaca, o fiziki artlarn gereklemesi durumunda deerlendirilebilecek bir husustur. Dolaysyla bu dinamik bugn iin, kimilerine gre tabiat kanunlarnn deimezliine bal olarak imkn dairesi dndayken, kimilerine gre ise, Snnetullahn dna kan her mucizevi hadise gibi, bu beklenti de imkn dairesindedir. Hakkniyyenin internet sayfasnda Mehdi(as)nin k alametleri olarak zetlenen hadislerin bir ksm kyamet alametlerini tasvir eden hadislerdir. Bu hadislerin nasl tevil edildii, Nazm Efendinin slam, tasavvuf ve dnya anlayyla birlikte gelecekle ilgili konumalarnda da nemli yer almaktadr. Gncel hadiseleri, gelecek zamanda zuhur edecek hadiseler ile yorumlayan Kbrs, bu tevilinin kendisine ait keramet olarak telakki edilmemesi gerektiini, yeri geldike vurgulamtr. Bu konuda slam ulemasnn almalarnda ve yaynlad eserlerinde duyarsz ve yetersiz kaldklarn dnen Kbrs, kendisinin ahir zaman hadislerini naklettiini, ifade etmitir.1766 1970li yllardan beri eyh Nazmn gncel olaylar ahir zaman hadisleriyle tevilini yle zetleyebiliriz:

1764

www.sufilive.com, video, 100507-MI-MSH-PreparitionforCommingofMehdi; Grntl sohbet video arivlerimizde mevcuttur. 1765 Ebu Davud, Snen, 5/94. 1766 www.izleveindir.net/2010/08/02/Osmanldan Bir Sultan Selim Gelecektir, 1990larda yaplan grntl sohbet video arivimizde mevcuttur; www. saltanat.org/6 mays ilahi ihtar geldi, 2012 ylnda yaplan grntl sohbet, video arivimizde mevcuttur.

344

c.1.2.1. Mehdinin (as) Zuhur Yl Olan Hicri 1400 (Miladi 1979) Yl Balarnda Meydana Gelen Byk Olaylar: eyh Nazm- Kbrsnin resmi internet sayfasnda, u hadiseler, Mehdi(as)nin zuhuruna delalet eden hadiseler olarak tevil edilmitir. Kbe basld ve ok sayda Mslmann kan aktld. 2500 yllk ran ahl ykld ve ran ah Rza Pehlev ld. Hindistann Bombay kentinde bir fabrikadan szan gaz 20.000 kiinin lmne yol at. ki Mslman lke olan ran ve Irak arasnda 8 yl srecek bir sava balad. Ruslar, Afganistan igal etti. Mexico City iddetli bir depremle ykld. Kuzey Kolombiyadaki Nevada Del Ruiz yanarda 400 yldr ilk kez patlad. Eriyen kar ve buzun oluturduu amur yznden Armero kentinin sular altnda kald afette 20.000 kii ld. Bangladeteki sel 25.000 kiinin lmne sebep oldu. Hristiyanln merkezi Romay sular bast. 1986da, inde, tarihinin en byk orman yangn oldu. Hindistan Bakan Gandi, Msr Devlet bakan Enver Sedat, sve Babakan Olof Palme ldrld. Papa II. Jean Paul vuruldu.1767 c.1.2.2. 1980li Yllarda Gerekleen ve Mehdinin (as) Zuhuruna aret Olarak Tevil Edilen Ahir Zaman Alametleri: 1980li yllarn balarnda balayp, u ana kadar on binlerce kiinin lmne sebep olan ilk AIDS vakalar (an Vebas) tespit edildi. 1986da uzay mekii Challenger, frlatlndan sonraki ok ksa bir srede, infilak etti. 1986da, Ukraynadaki ernobil Nkleer Santralnda, imdiye kadar grlen en byk nkleer kaza meydana geldi. Ozon tabakasnn delinmesi, kresel iklim zerinde ok olumsuz etkiler brakt. Sovyetler Birlii ykld ve Gorbaovla birlikte Bamsz Devletler ortaya kt. Irakn Kuveyti ilhak etmesinden sonra Krfez Sava balad. Ermenistandaki depremde kent harabeye dnt. Bu depremde 500 bin kii evini terk ederken, l says 40 bini at. 1989 ylnda, inde, komnist blkler tanklarla rencilerin zerine yrd. Bu olayda, 2 bin renci ld. Souk Savan sembol olan Berlin duvar inasndan tam 28 yl sonra ykld.1768

1767 1768

http://www.naksibendihakkani.com/?page_id=2563/17.06.2011 tarihinde grlmtr. http://www.naksibendihakkani.com/?page_id=2563/17.06.2011 tarihinde grlmtr.

345

c.1.2.3. 1990l Yllarda Gerekleen ve Mehdinin (as) Zuhuruna aret Olarak Tevil Edilen Ahir Zaman Alametleri: 1990 ylnda Mekke-i Mkerremedeki tneldeki izdihamda 1400den fazla hac hayatn yitirdi. 1991 ylnda, Bangladete meydana gelen sellerin sonrasnda, 120 binin stnde kii ld, milyonlarca kii evsiz kald. Bosna ve Kosovadaki katliamda yz binlerce Mslman ldrld ve yz binlercesi yurtlarndan karld. Ebola virs on binlerce kiinin lmne sebep oldu. El-Nino tm dnya lkelerine ok byk felaketler getirdi. ABDnin Krfez savanda, Irak petrol kuyular yand. Bu olayda, uzak mesafelerden grlebilir younlukta, siyah duman kt.1769 c.1.2.4. 2000li Yllarda Gerekleen ve Mehdinin (as) Zuhuruna aret Olarak Tevil Edilen Ahir Zaman Alametleri: Tunus Cumhuriyetinde, 2011in Ocak aynda balayp, baz Arap lkelerinin siyasi yaplarn deitiren halk olaylar, Nazm Efendi tarafndan Mehdi(as)nin k alameti olarak tevil edilmitir. nternet sitesindeki bir videoda, Tunustan balayan Arap Baharnn zuhurundan nce, Nazm Efendi tarafndan haber verildii grlr. Kbrs bu haberi beyan ederken, Trkiye dhil birok slam lkelerini saym ve bu devletlerdeki rejimlerin deieceini ifade etmitir.1770 Kbrsye gre bu olaylar, cebabire dneminin sonudur. Mehdinin Zuhur lametleri konusunda belirtilen cebabire dnemi, Muhammed(sav) mmetinin be dnem olarak bildirildii dnemin drdncsdr. Kbrsye gre bu dnemin sonunda Mehdi(as) zuhur edecektir. eyh Nazm, Mehdi(as)n Arafatta tekbir aldn, ancak, halka ak tebliin yaplmadn, halka ak tebliin ok yakn olduunu 2012 yl iinde beyan etmitir.1771 eyh Nazmn bu tarihleri ngrmede ebced hesabnn da etkisi olduu kanaatindeyiz. Mehdi(as)n zuhuru mevzuunda, Harun Yahya lakabyla da bilnen Adnan Oktar, eyh Nazm ile paralel gr ve beyanlar bulmaktadr. eyh Nazm
1769 1770

http://www.naksibendihakkani.com/?page_id=2563/17.06.2011 tarihinde grlmtr. http://www.youtube.com/eyh Muhammed Nazm Kbrsi Devletler kecek ! lgili sohbet, video arivimizde mevcuttur. 1771 http://www.youtube.com/ Mehdi, Arafatta tekbiri ald 2012 de temizlie balar.

346

tarafndan manev oul olarak bildirilen Oktar,1772 Enam Sresi 134. ayetinin ahir zamana iaret ettiini ve 135. ayetinin ebced hesabnn gre 1993 ylna tekabl ettiini belirtmitir.1773 Bununla birlikte, Kbrsye ait yaynlar arasnda, Adnan Oktarn mehdi olduuna ynelik bir beyan ya da im ile karlalmamtr. Kurn- Kermin batnndan ebced hesabyla karlan baz tevillerin, gerekletii ynnde pekok tarihi vakalar nakledilmektedir. Bu hadiselerden karlan sonuca gre, Kurn- Kermin muhkemat olarak adlandrlan zahiri ynleri kadar, batn ynleri de, Mminlere rehber olmutur. ar tefsirler kadar ebced ve Hurufilik de sz konusu batni ynn muhtemel oluuna delalet eder.1774

c.1.3. Mehdi(as)nin Zuhuru ve sa Mesih(as): Arap dili szlklerinin birou Mesih kelimenin Arapa asll olmadn branicedeki Meihadan geldiini kabul etmektedir. Mesih kelimesi kk itibariyle Arapada, sfat olarak kullanldnda meshedilmi, gnahlardan arnm, yalanm, gler yzl, seyahat eden; fiil olarak kullanldnda lmek, silmek; isim olarak kullanldnda s(as) manalarna gelir.1775 s kelimesi, benzemek anlamna gelen a-yi-se ya da -s kknden mtaktr.1776 Hz. s Peygamber(as)in ismi olan bu kelime, Kurn- Kerimde tek bana zikredildii gibi,1777 Mesih ismiyle birlikte de anlmtr.1778 Hz. s(as)nn ldrlmesi, ge ekilmesi ve kyametten nce yeniden indirilmesine ynelik Kurn ayetleri, s(as)nn ahir zamanda nzul anlayn temelini tekil etmektedir. ...Allah demiti ki: Ey sa, ben seni vefat ettireceim,

1772 1773

http://www.youtube.com/ Mehdi, Arafatta tekbiri ald 2012 de temizlie balar . www. dailymotion.com/Enam Suresinden ahir zamana ait ebced hesab; 11.05.2012 tarihinde grlmtr. 1774 Glen, M. Fethullah, izgimizi Hecelerken, Nil Yay., stanbul 2011, ss. 205-225. 1775 Firuzebad, Kamsul-muht, s. 241; bn Manzr, Lisnul Arab, c. 13, s. 98; Crcan, Tarift, s. 226. 1776 bn Manzr, Lisnul Arab, c. 9, s. 497. 1777 Nis, 4/172; Mide, 5/ 17, 72,75; Tevbe, 9/ 30-31. 1778 Bakara: 2/87, 136, 253; l-i mrn: 3/45, 52, 55, 84; Nis: 4/156; Mide: 5/46, 78, 110; Enm: 6/85; Tevbe: 9/30; Meryem: 19/34; Azhb: 33/7; r: 42/13 .

347

katma ykselteceim, Seni inkr edenlerden temizleyeceim ve Sana uyanlar, kyamet gnne kadar, inkr edenlerden stn tutacam...1779 ayetine ve teveffa kelimesinin ifade ettii anlamlarna atfen Hz. s(as)nn ldrlmedii yaygn bir kanaat olmutur.1780 Bununla birlikte, ...Oysa onu ldrmediler ve asmadlar, onlara benzeri gsterildi. Onun hakknda anlamazla denler, tam bir kuku iindedirler. Onu yakinen ldrmediler. Bilakis, Allah Onu katna ykseltti. Allah daima Aziz ve Hkimdir.1781 ayeti ise, ge ekilme dncesine istinad edilmitir.1782 Hz. s(as)nn kyametten nce yeniden dnyaya indirileceine ynelik iari tefsirler ise phesiz ki o (sa) kyametin (ne zaman kopacann) bilgisidir. Ondan hi phe etmeyin ve bana uyun...1783 ayetine yaplmtr.1784 Hz. s(as)nn nzulne ve kyamete dair birok hadis rivayet edilmitir. Peygamberler birbirlerinin babalar bir, anneleri farkl kardeleridir. Ben s b. Meryeme insanlarn en yaknym. Benimle s arasnda bir peygamber yoktur. O gerekten inecektir. Onu grdnz zaman tanyn! O, orta boylu, beyaza alar krmz renktedir. Sarya boyal iki elbise iindedir. Yamur yamasa da sandan su damlayacaktr. nsanlarla slam iin savaacaktr. (Hristiyanlarn) han krar, domuzu ldrr, cizyeyi kaldrr. Onun zamannda Allah milletlerin hepsini helak eder. Sadece slam kalr. Mesih-i Deccl helak eder. O da yeryznde krk sene
1779 1780

l-i mran: 3/55. Mfessirlerin byk bir ksm, ayette belirtilen teveffa kelimesinden onun lmnn kastedilmediini sylemilerdir. Buna gre sz konusu fiil uyutmak anlamna gelmektedir. Bkz. Komisyon, Kurn- Kerm Meali, DB Yay., Ankara 2011, s. 56; Akta Hamdi, Kurn- Kerm Meal ve Kelime Meali, pek Yay., stanbul; Feyizli, Feyzul-Furkn, s. 62; Mevdudiye gre, vefat grevden alma manasnda mecazi olarak kullanlmtr. Allah, Hz. sy geri armtr. nk srailoullar getirdii apak ayetlere ramen Onu reddetmitir. Bkz. Mevdudi, Tefhiml Kurn, c.1, s. 262. 1781 Nisa: 4/157-158. 1782 Vehb, Hlastul-beyan, c. 3, s. 1108; Elmall Hamdi Yazr (v. 1361/1942), ilgili ayetin mealinde, sa lmemitir, kyametten nce tekrar gelecektir mealindeki bir hadise atfta bulunarak, ayetin zahiri olarak anlalann dnda, baka bir mana ile tevil edilmesinin gerekli olduunu savunmutur. Ona gre Hz. snn ruhu henz kabzedilmemitir. Zira ruhunun eceli gelmemitir. Allahtan bir kelime olan ve Ruhul-Kuds ile teyid edilmi olan Mesih s, henz Allaha dnmemitir. Onun daha dnyada grecei iler vardr. Kyametten evvel eceli gelecek, vefat edecek ve ruhu kabzolunacaktr. Her ne kadar inkrclar suikast srasnda Hz. sy ldrp astklarn zannetmilerse de, o lmemitir. nk Allah muhakkak seni ldreceim eklinde buyurmutur. Mslmanlar arasnda mehur olan mana ve inan da budur. Bkz. Yazr, Hak Dini, c. 2, s. 372-373. 1783 Zuhruf: 43/61. 1784 limlerin ouna gre Zuhruf, 43/61. ayet Hz. sann nzlne iaret etmektedir. Onun nzul kyametin yaklatn bildiren bir alamettir. nk sann zuhuru, kyamet alametlerindendir. Yeryzne ini, dnyann sonunun geldiine ve ahiretin balangcna delildir. Bkz. Mevdud, Tefhimul-Kurn, c. 5, s. 269; Elmall, Kurn Dili, c. 7, s. 56-57; Feyizli, Feyzul-Furkn, s. 503.

348

kalr, sonra vefat eder. Mslmanlar onun zerine namaz klar.1785 hadis-i erifi ve benzeri hadisler Buhr ve Mslm gibi muteber hadis kaynaklar arasnda yer almaktadr. Kurn ve hadise dayal bu anlayn yan sra, Hz. s(as) anlayna, mutasavvflar tarafndan baz mecaz manalar da verilmitir. Mesela Hz. s(as)nn lleri diriltme mucizesi, bir Mmin iin sadece bir kssa deil, ayn zamanda kendisine bir hedef ve yol gstermektedir. Bu manada Mminler arasndaki lleri diriltmesi; derinliklerindeki Hakk(cc) kefetmesi, mana leminde yol almas, fan olan zevklerde lp, ilahi zevklerle dirilmesi demektir. lmeden nce lmek olarak da tabir edilen bu anlay, lmszlk vadisinde ikinci dou olarak da adlandrlrken, sann lleri diriltmesi bir metafor olarak ele alnmtr. s(as)da vurgulanan bu stn varlklara nisbeten eee binmi olmas ise, tevazu konusuyla da ele alnr: Meryem olu sa, merdivenini buldu da drdnc kat gn stne kt. Muhammed, o mlk, o nimeti buldu da hemencecik ay ikiye bld1786 sa, gnl alakl gstermek iin eee bindi, yoksa seher yeli, hi eee biner mi?1787 eyh Nazm- Kbrs, Mehdi anlayn dayandrd bir hadis-i erife1788 gre Hz. Peygamber(sav)den sonra kyamete kadar yaanacak devirler drt devir olarak zetlenmitir. Bunlardan birincisi, drt byk Halifenin ardarda gelecei devir olan hulefa-i raidin; ikincisi, amda Emevilerin, Badatta Abbasilerin emir olaca umer devri; ncs, Osmanl Padiahlarnn halifelii devralp mslmanlar idare edecegi mlk deviri; drdncs, Mslmanlarn halifesiz ve imamsz kalaca, Kurn- Kerme riayet edilmeyen cebbire devridir. Ahir zaman alameti olan bu devir, Kbrsnin tabiriyle, zulmn ve kfrn artt, inanszln moda
1785 1786

Buhr, Enbiy, 48; Hanbel, Msned, 2/406. Mevlan, Mesnev, c. 2, b. 920. O, ne sa gibi gklere aar(kar), ne Karun gibi yerlere geer. Sen yerden, yurttan almdan, satmdan kaldn m O(cc), mekn leminde de seninle beraberdir, Lmekn leminde de. Bulanklardan, duruluklar karr. Cefalarn vefa yerine tutar. Cefakrlkta bulunursan, noksandan kurtulup kemle eriesin diye kulan burar. Bknz. Mevlan, Mesnev, c. 2, b. 920. 1787 Mevlan, Divan- Kebir, c.1-7, Haz.: Abdlbaki Glpnarl, Remzi Kitapevi, stanbul 1957, s. 152. 1788 Hanbel, Msned, 4/273.

349

olduu bir devir. Beinci devir olan Hazret-i Mehdi ve Hazret-i sa Devri; Mminlerin tekrar bir btn haline gelip tm dnya zerinde adaletin ve Allah(cc)a imann yaylaca devirdir. Kbrsnin Mehdi(as) anlayn dayandrd bir kaynak Rmuz el-Ehdistir. Kaynakta Hulefa-i Raidin dneminden, cebabire dnemine kadar bildiren bir hadis yledir: Benden sonra hulefa, hulefadan sonra umera, umeradan sonra melikler, meliklerden sonra Cebbire, Cebbireden sonra ise Ehl-i Beytimden bir kimse gelir de, O yeryzn adaletle doldurur. Ondan sonra da "Kahtani" gelir. Beni gnderen Zata kasem ederim ki, O, dierlerinden aa deildir.1789 Bu hadiste bildirilen Kahtaninin kim olduu ya da olabilecei hususunda Kbrsnin bir izah ile karlalmamtr. Bu hadis erevesinde Hz. s(as)nn nzl, cebbire devrinin sona ermesine mteakiben, Mehdi(as)nin zuhur etmesinden sonra olacaktr. Kbrsye gre Mehdi(as)nin zuhuru ile s(as)nn nzl arasnda bir takm hadisat cereyan edecektir. Bunlarn ilki, Mehdi(as)nin getirecei tekbirdir. Doudan batya tm insanlarn duyaca bu tekbir; cebabire devrinin sonunda kacak byk sava sona erdirecektir.1790 Daha sonra Mehdi(as), kfr ordusu tarafndan igal edilmi olan stanbulu tekrar fethedecek ve oradan Hz. Peygamber(sav)in sanca ve klcyla am- erife dnecektir. Bu esnada Deccl zuhur ettii iin s(as) nzl edecek ve Deccli ldrecektir. 1791 Genel hatlaryla kronolojik olarak ifade etmeye altmz bu hadisatn detaylarnda Kbrsnin beyanlar ve erhleri nem arz etmektedir. Mesela Sahibz Zaman(as)n (Mehdi) alaca tekbir, Muhammed(sav) mmetini bir sancakta toplayacaktr. Bu tekbirle, insanlarn gurur ve byklne vesile olan tm

1789 1790

Tirmizi, Fiten 48; Hambel, Msned, c. 5, ss. 220-221; Gmhanev, Ramz el-ehadis, s. 518. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 103. 1791 Kbrs, Hak Dost 4, ss. 103-105.

350

teknolojik silahlar, ilemez hale gelecektir.1792 nsanlarn gnllerindeki tm iman zaaflar gidecek, yeryznde hakikate dayal bir adalet ve nizam gelecektir.1793 Mehdi(as)nin zuhurundan nce bahsedilen byk savata, stanbulun Ruslar tarafndan igal olaca beklenmektedir. Buna bal olarak Kbrs, Mehdi(as)nin ald tekbirlerden sonra stanbulu ve Romay fethedeceini yle ifade etmektedir: Sonra, ey Ashabm! tekbir sesi duyulur ve benim temiz soyumdan krknc neslimden, z be z torunum olan Muhammedul-Mehdi(as) zuhur eder ve bu sava durdurup, garb Roma ile ark Romay (Vatikan ve Istanbul) fetheder. Akabinde derhal Konyaya gelir ve orada ihtiam ve tazim iinde benim kutsal emanetlerimden mbarek klcm son Selim olan Osmanl Padiah 4. Sultan Selim Han tarafndan bizzat tren ile, teslim alp beline kuanr., buyurur ve Allahu Ekber! Allahu Ekber! Allahu Ekber! tekbirleriyle hutbesini tamamlar. Dolaysyla, bunun gibi daha birok Hadisler mevcuddur ki Riyazus-Salihinde yazmaktadr.1794 Kbrsnin burada beyan ettii; Osmanl Padiah drdnc Selim, kutsal emanetler ve Konya ifadeleri, bu anlaya istinad edilen hadiste gemedii kanaatindeyiz. Kbrs, bu anlayn, hadise yaplan Aziziye erhinde getiini ifade etmitir.1795 Ahir zaman hadisat ile Konstantniyyenin fethini haber veren bir hadisi erifi naklederken, Ebu Hureyre(ra), fethin kez La ilahe illallahu vallahu ekber denilince Mslmanlara alacan ve ehre girileceini sylemitir. Bu hadisde tarif edilen Konstantniyye, bir taraf denizde, bir taraf karada olan bir ehir olarak tarif edildiinden, stanbul olduu dnlmektedir.1796 Bir gre gre bu hadis-i erifte bildirilen tehlil, tekbir ve feth, mecaz bir anlatmdr. Bu gre gre, yirminci yzyln banda kendi teknoloji ve glerini ilah gibi gren kuvvetler, 30 Ekim 1918de stanbulu igal ettiler. Bu tarih stanbulun 1453ten sonraki ilk Mslman

1792

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 104; Bu ifadeden kitle imha silahlar anlalmt ancak, farkl bir sohbette bu silahlara tank ve tabancalarn da dhil olduunu anladmz ifadelerle karlatk. Ayrca Bkz. el-Hakkn, Ebediyete Davet, s. 93. 1793 Kbrs, a.g.e., s. 1296; www.saltanat.org/video/Bleif-In-Mahdi-082106, grntl sohbet video arivimizde mevcuttur. 1794 www.izleveindir.net/2010/08/02/Osmanldan Bir Sultan Selim Gelecektir; 1990larda yaplan grntl sohbet video arivimizde mevcuttur. 1795 2006 ylnda yaplan mlakata ait kaytlar, video arivimizde mevcuttur. 1796 Mslim, Fiten, 2920; Tirmizi, Fiten, 58.

351

ynetiminden kdr. Bu igal Lozan antlamas ile 1923te, silahsz olarak son bulmutur. Hadis-i erifteki tehlil ve tekbir bu silahsz fethi haber vermitir.1797 Bu konuya benzerlik arz eden bir dier hadis, Mslimde ve baz kaynaklarda zikredilmitir. Sz konusu hadis-i erifte de Mehdi(as)nin ismi zikredilmemi, stanbulun fethi ve Decclin zuhuru ve Hz. sann nzul bildirilmitir.1798 Mslimde stanbulun fethini haber veren bu hadis-i erif ile Kbrsnin ifade ettii fetihde benzer olan bir dier husus ise, blk ordudur. Bu orduyu Kbrs, Hz. Mehdinin zuhurundan nceki alamet iinde yle ifade etmitir: Vaktin sahibine vakit yakn geldi, Mehd(as)nin yetimesine az kald; birisi Trkiye meselesidir, bir hkmet gelecek ay komnist Rus tertibi olacaktr, lkin btn Trkiye deil, ahali de ordu da ikiye ayrlacaktr. am huddu alr ve hudut kalmaz. Sonra ay iinde byk muharebe ktnda Mehdi(as)nin kmasna ay var demektir. Komnistlik ld ama komnistler hl duruyor. Onlarn iflh kesilecek ve bitecektir. O temizlik olacaktr. skenderun Amik Ovasnda byk muharebe olur. Eskiden Amik Ovas bataklk ierisinde bir yermi, Trkler sancaa girdikten sonra Allahn hikmetiyle kanallar atlar ve bataklk kurudu. Komnist ordularyla slm askeri orada karlaacak deniyor. slm askeri blk olur; bir bl dner kaar, ikinci blk ehid olur. nc blk sebat eder ve Cenb- Hakkn nusreti yetiir ve ol komnist ordularnn hepsini sprr geer. Cenb- Hakk onlara ilahi nusretini gnderir, ta stanbula kadar alr. Byk eyh Efendi Hazretleri, gayb Alman kuvveti kacak dedi, gayb Almann kuvveti bir taraftan Rusun stne yrr.

1797

Sarck, Murat, Hz. Peygamberin Aklamalar Inda Deccl ve Deccliyyet, Nesil Yay., stanbul 2011, ss. 145-146. 1798 Romallar Amaka yahut Dabka inmedike kyamet kopmayacaktr. Onlarn karsna Medineden o gn yeryz halknn en iyilerinden bir ordu kacaktr. Askerler saf baladklar vakit Romallar bizimle, bizden esir alnanlarn arasn serbest brakn: Onlarla harbedelim, diyecekler. Mslmanlar da: hayr! Vallahi sizinle din kardeimizin arasn serbest brakamayz, cevabn vereceklerdir. Mteakiben onlarla harp edecekler ve te biri yenilgiye urayp, Allah indinde ehitlerin en faziletlisi olacaklardr. Sonra stanbul fethedilecektir. Gaziler kllarn zeytin aalarna asm ganimetleri taksim ederken aniden ilerinde eytan baracaktr: Ne duruyorsunuz, Mesihud Deccl kt, ailelerinizi bast. Ortada bir ey yokken hemen kacaklardr. ama geldiklerinde gerekten km olacak. Onlar saflarn tekil edip savaa hazrlanrken namaza kamet getirilecek, derken gkten Meryem olu s inip onlara imamlk edecek. Allahn dman (Deccl) onu grnce, suda tuzun eridii gibi eriyecek. Onu o haliyle braksa tamamyla eriyecek, fakat daha tam erimeden onu kendi eliyle ldrp mzrandaki kann halka gsterecektir. Bkz. Mslim, Fiten, 34; bn Mace, Fiten, 33; Hanbel, Msned, 1/180, 185.

352

Japon ise inin stne yrr. O vakit Mehd(as)ye tekbir alsn diye emir verilir.1799 eyh Nazmn bu ifadeleri, Mehdi(as)nin zuhurundan nce beklenen bir cihan harbi anlamna gelmektedir. Bu anlayn eyh Abdullah- Dastanden tevars ettii, Kbrsnin ifadelerinde de aktr. Daha nce de belirtildii gibi, Kbrsye gre ek ve phe tamayan bu haber, ikinci cihan harbinden sonras iin gereklemediyse, nc cihan harbinden sonra gerekleecektir diyebiliriz. Byk harb olarak tercme edebileceimiz melhametul-kubr bir hadis-i erifte yle bildirilmektedir: Byk harb, Konstantniyyenin fethi ve Decclin k yedi ay iindedir.1800 Bu hadis-i eriflerdeki haberleri mecaz olarak nitelendiren mezkur gre gre yedi rakam, okluk ifade etmektedir. Dolaysyla Decclin zuhuru, stanbulun tehlil ve tekbirle fethi olan 1923ten sonra gerekleecektir.1801 eyh Nazm- Kbrsye gre Mehdi(as), stanbula Sancak- erifi almaya geldiinde, Decclin Horasanda ortaya ktna dair haber duyulmas zerine Mehdi(as) stanbuldan kacak ve Decclin errinden kurtulmak isteyenlerin am, Mekke ya da Medineye gitmelerini syleyecektir.1802 eyh Nazm- Kbrs, Mehdi(as)nin stanbuldan emanetleri almasn, Bir Selim gelir emaneti alr ve en son bir Selim daha gelir, emaneti verir. alntsn yaparak ifade etmitir. Daha nce belirttiimiz gibi Aziziye erhi olarak ifade edilen kaynaa atfederek iki Selimden bahsedilir. lki, slam hilafetini Msr fethi ile alan birinci Selim Handr (Yavuz Sultan Selim).1803 kincisi, cebbire devriyle hilafet yklm olduu iin, hilafet sancan kaldracak baka bir Selimin deniz yoluyla stanbula geleceini syler. Kbrsye gre bylelikle dalm olan mmetin yeniden hilafet sanca altnda toplanacan ifade etmitir.1804

1799

www.izleveindir.net/2010/08/02/Osmanldan Bir Sultan Selim Gelecektir, 1990larda yaplan grntl sohbet video arivimizde mevcuttur; www. saltanat.org/6 mays ilahi ihtar geldi, 2012 ylnda yaplan grntl sohbet, video arivimizde mevcuttur. 1800 bn Mace, 2/4092; Canan, Ktb Sitte, c. 14, s. 147. 1801 Sarck, Deccl ve Deccliyyet, ss. 147-148. 1802 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 139. 1803 Komisyon, Osmanl Tarihi Ansiklopedisi, c. 6, hlas Matb., stanbul Tarihsiz, ss. 189 -200. 1804 2006 ylnda yaplan mlakatta beyan edilmitir. lgili kayt video arivimizde mevcuttur.

353

eyh Nazmn Mehdi telakkisi, s Mesih(as)in ve Decclin ahir zamanda zuhuruna iaret eden haberler ile i iedir. Dolaysyla Kbrsnin Mehdi(as) hususundaki beyanlarnn bir ksm, Mehdi(as)nin zuhuru hakknda verilen haberlerin, dier kyamet haberleriyle birlikte erh ve tevillerine de dayanrken, bir ksm da baz manevi tecrbelerine dayanmaktadr. Nazm Efendi, Mehdi(as)nin stanbula gelmesiyle alakal bu tecrbelerinden bir tanesini u ifadelerle paylamtr: Karakyde Yer alt Cmi vardr. Hazreti Mehdi(as) yedi gnlk olduunda, onu tesmiye iin orada Peygamber Efendimizin(sav) ruhaniyeti ve evliyalarn hazr olduu bir mecliste itima olup, Hzr(as) o bebei getirdi. Yedi gnlk bebek gnde bir ay bymek suretiyle yedi aylk olarak geldi. Peygamberimiz(sav) onu Muhammedul-Mehdi diye tesmiye etti. Sonra kendisi mbarek elini koyup, vaktin sahibi olduuna dair ondan beyat zerine durup btn evliyalar da orada beyat ettiler. Ondan sonra burada (Yer alt Cminde) durdurulmad, tekrar yerine dndrld. Onun buraya gelii Sancak- erifi teslim almak iin olacaktr, vazifesi odur1805 Nazm Efendiye gre Mehdi(as)ye ait emanetler stanbulda bulunan evliyadan bir zt tarafndan gzetilmektedir. Nazm Efendi bu ztn, Peygamber(sav)den dorudan emir alan tek vel olduunu ifade etmitir.1806 eyh Nazm- Kbrsnin bu tecrbesi, Mehdi telakkisini grmemizde onun asndan bir suf tecrbe olmas hasebiyle ok nem arz ederken, bu bilginin bilimsellii ve bunun gerei olan yaygnlk ve paylalrlk nitelikleri asndan tartmal grlmektedir. Ancak bu tecrbeyle edinilen bilginin paylalabilir olmas, o bilginin fenomenal (olgusal) deil kavramsal olmasn; yaygn olmas ise, herkes tarafndan tecrbe edilmesini gerektirir. Bununla birlikte tasavvuf stlah, sadece bir zmrenin tank olduu vakay, tank olmayanlarla paylama srecinde olumutur. Dolaysyla, bu tecrbeyi tadanlarn arasnda bir kavramlar birlii olumutur. Dier taraftan bu tecrbe, yaayabilecek her mmine ak olduu kadar, tecrbe edenler arasnda, yaygn ve paylalrdr. Tecrbe anlay duyulara, epistemoloji anlay da
1805 1806

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 138. Ayn eser, s. 140.

354

duyu alglarna indirgemi bilimsellik asndan, yaygn ve paylalabilir olmad gerekesiyle nemsiz addedilen suf tecrbe, yapsal adan duyu tecrbesi ile neredeyse ayndr. Mesela bir bulgunun bilimsel olmas iin, tecrbe ve/veya deneyle isbat edilmesi, dier bilimsel kanunlara ters olmamas gibi artlar vardr. Benzer ekilde bir sufi tecrbenin, stlahta yer almas iin; slam hkmlere muhalif olmamas, tecrbeyi yaayan kiinin hal ve davranlarnn terakki etmesi, benzer tecrbeleri yaam byk sufilerin bildirdiklerine ters dmemesi icab eder.1807 Kbrsnin tecrbesine bu adan bakacak olursak, hal ve davranlar, hayat anlatlrken ele alnmtr.1808 Bununla birlikte Mehdi anlaynn slam olup olmad ve byk mutasavvflarn tecrbelerine aykr dp dmedii, mevzu bahis olur. Bu balkta, Kbrsnin Mehdi anlay slami kaynaklarla mukayeseli olarak ortaya konulmaya allmtr. Meayh- kiram tecrbelerinde ise; Hz. Peygamber(sav) ve Peygamberlerle(as), ashab- kiramla(ra), Hzrla(as), kutuplarla ve evliya- kiram ile manen grme tecrbeleri yaygndr. Ancak, Mehdi(as) ile grme tecrbeleri, eyh Nazmn ve Hakkniyyenin zgn bir yn olduu grlmektedir. bn Arab (v. 638/1240)ye gre bu tecrbeler, be merteben oluan varln, drdnc mertebesi olan misal (hayaller) leminde gerekleir. Mhede lemine ait her eyin, hakikatleri orada sembolik olarak bulunur. Dolaysyla zahir ulemasnn eletirileri misal leminin varlna deildir. Onlarn eletirileri, mana lemindeki mhedelerin, mlk lemine nisbeten anlamsz olmasnadr. Kyamette lmn ko suretinde
1809

getirilip

kesilmesinin

gerekletii

bu

lemdeki

mhedelerin,

mlk lemiyle elimesinden dolay reddedilse de, bu lemin

varl kabul edilmektedir: yleyse o ister sahih olsun, ister fasid olsun, onu bir yana brak. Bu o kadar nemli deil. Bizim amacmz misalin varln ispat etmektir.

1807

Tafsilatl bilgi iin bkz. Ertrk, Ramazan, Suf Tecrbenin Epistemolojisi, Fecr Yaynevi, Ankara 2004. 1808 Bu tezde bkz. 1. Blm/Nazm- Kbrsnin Hayat ve Eserleri. 1809 Cennet ehli cennete vard, cehennem ehli de cehenneme vardnda, lm alacal bir ko suretinde getirilir. Cennetle cehennem arasnda yatrlp kesilir. Sonra bir mnd; Ey cennet ahalisi! Artk lm yoktur. Ey cehennem ahalisi! Artk lm yoktur! diye nid eder. Bu hdise sebebiyle cennet ehlinin ferah bir kat daha artar, cehennem ehlinin hzn ve kederi de bir kat daha artar. Bkz. Mslim, Sahih, 43/2850; Buhr, Sahih, 6457.

355

Misalde zuhur eden eylerin sahihliine veya fasitliine pek aldrmyoruz Bu lemin mertebelerini bilmeyen, marifet ehli saylmaz.1810 Mehdi(as)nin zuhurundan sonra, Kbrs, manev ve maddi olmak zere eit, beyattan bahsetmitir. Bunlardan birincisi, Arafat danda, oniki bin evliyann yapt; ikincisi, rya yoluyla birok kiinin yapt manev beyatlardr. ncs ise Mehdi(as)nin madd zuhurundan sonra amda umum olarak Mslmanlarn yapaca beyat olacaktr. Bu beyat Mehdi(as)nin halifetullah olduu ynnde olacaktr.1811 Kbrsye gre Mehdi(as), stanbula yapaca yolculuk esnasnda; am, Humus, Trablusgarp, Konya, Bursa, stanbul, Halep, Hama olarak yedi konakta da beyat alacaktr.1812 Mehdiye beyat edilmesi hususunda baz hadis-i erifler vardr. Bunlardan bir tanesi Ebu Davudda yle gemektedir: Halifenin lm annda ihtilaf olur. Medine halkndan bir kii koarak Mekkeye kar. Mekke halkndan bir grup onu, istememesine ramen (bulunduu yerden) karrlar. Hacer-i Esvedle Makm- brahim arasnda ona beyat ederler.1813 Hadis-i eriflerde manev beyattan sz edilmemektedir. Dolaysyla manev beyat hususu, hadis erhlerine ya da Kbrsnin tevilleri dayanmaktadr. Beyatlardan sonra Mehdinin yedinci kona olan stanbula varn Kbrs yle ifade etmitir: Sanca- erfi ve mukaddes emanetlerin hepsini alr. O emanetlerin prsm hali gidecek ve Efendimizin(sav) zamannda naslsa aynen yle olacaktr. Bu keramettir. Hz. Mehd(as) kerametle yrr. stanbulda beyat verir gkyznden bir seda gelir ki; Ey insanlar, ey Mminler, Allahn dman Mslmanlarn dman huru etmitir. Onun errinden kendini korumak isteyenler ama gelsin Mekke, Medine ve Kuds de dhildir.1814

1810 1811

bn Arab, Marifet ve Hikmet, s. 129, 140. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 137. 1812 www.izleveindir.net/2010/08/02/Osmanldan Bir Sultan Selim Gelecektir; 1990larda yaplan grntl sohbet video arivimizde mevcuttur. 1813 Ebu Davud, Snen, 5/94. 1814 www.izleveindir.net/2010/08/02/Osmanldan Bir Sultan Selim Gelecektir; 1990larda yaplan grntl sohbet video arivimizde mevcuttur.

356

Bu kronoloji ierisinde stanbulun fethi hadisesinden sonra am- erife dnleceini dnecek olursak, bat Romann fethine izah getirilmemi olmaktadr. Kbrsnin beyanlarnda dou ve bat Romann fethi konusunda detayl izah ile karlalmamtr. Kbrs, Hz. Mehdi(as)nin stanbuldan ama dnmesi esnasnda Decclin Kuds'e gideceini ve oradan tm dnyaya kfr yaymak zere krk gnlk bir seyahate balayacan syler. Krk gn sonra Hz. sa nzul eder, Deccli am yaknlarnda ldrr ve Hz. Mehdi ile amda buluur. Kbrs bu bulumay yle ifade etmitir: sa peygamber gelinceye kadar amda mahsur kalrlar. Cenb- Hakk, sa(as)y gnderdiinde, sa Peygamber(as) gkyznden sabah namaznda iner. Hz. Mehdi(as) namaz iin mihrba girer ama heybetli sa Peygamberin(as) geldiini grnce mihrabtan geri ekilir ve mihrb iaret edip sa Peygamberi davet eder sa Peygamber(as), mmeti Muhammedden olduunu tahakkuk etmek iin, Hz. Mehdi(as)nin arkasnda durur ve namaz klar.1815 Burada beyan edilen deccl ile ilgili ifadeler, deccl balnda incelenecektir. Bu hadiseler ierisinde Hz. s(as)nn nzul ile ilgili hadis-i erif ok fazladr. Mesela Hz. s(as)nn Decclin kndan sonra ortaya kaca,1816 Buhr ve Mslimde yer almaktadr. Ebu Hureyrenin rivayet ettii bir hadisde, Hz. s(as)nn stanbulun fethinden sonra, Mslmanlar Decclle savaa hazrlanrken, Namaz klacaklar zaman inecei ve Mslmanlara imamlk yaptktan sonra, Deccli klcyla ldrecei belirtilmektedir.1817 Ancak bu eserlerde Mehdi ismi gemedii iin, Kbrsnin bulumaya dair beyan ettii hadisler, daha nce belirttiimiz dier kaynaklarda mezkrdur. Decclin ldrlmesinden sonraki sreci, eyh Nazm yle ifade etmitir: Mehdi(as)nin hkm yedi sene srer. Ondan sonra ise, Hz sa btn dnyada krk yl hkmeder. Bu zaman ierisinde kt ve eytani hibir ey kalmaz ve dnya adeta
1815

www.izleveindir.net/2010/08/02/Osmanldan Bir Sultan Selim Gelecektir; 1990larda yaplan grntl sohbet video arivimizde mevcuttur. 1816 Buhr, Fiten, 11; Mslim: mare, 51; Ebu Davut, mare, 1. 1817 Mslim, Fiten, 34.

357

cennet gibi olur. Krk ylsonunda Hz. s(as) Medine'de ruhunu teslim eder ve Peygamberimizin(sav) yanna defnedilir. Sonra ktler ve eytaniler dnya zerinde azar azar yeniden ortaya kar ve on yl boyunca oalrlar. Bu on yln sonunda, Mminler cennetten gelen rzgr teneffs edip ruhlarn teslim eder ve kyamet geriye kalan ktlerin ve kfirlerin zerine kopar.1818

Mehdi(as)nin yedi sene yaamas ynndeki anlay, baz hadislerde ravinin tereddtne gre be, yedi ya da dokuz sene olarak bildirilen hadis-i eriflerin birine dayandrld kanaatindeyiz.1819 Ancak Hz. s(as) mevzuunda beyan edilen dier haberler, mfessirlere gre baz ayetlere istinad edilmitir. Mesela, Kitap ehlinden her biri, lmnden nce ona muhakkak iman edecektir.1820 ayetinde geen gable mevtihi ifadesindeki zamir, umum mfessirler tarafndan Hz. s(as) olarak yorumlanm ve Hz. s(as)nn lmnden nce; tm insanlarn iman edecei ve asr- sadet misali bir altn an olaca anlay kabul grmtr. 1821 Nefsimi kudret elinde olan Allaha yemin ederim ki, adaletli bir hkmdar olarak Meryem olu sann aranza adaletli bir hkim olarak inecei, ha krp, domuzu ldrecei, cizyeyi kaldraca vakit yakndr. O zaman mal ylesine oalr ki kimse onu kabul etmez. Ta ki, tek bir secde, dnya ve iindekilerden tamamndan daha hayrl olur.1822 hadisi ise bu anlayn muhaddislerce kabul grd kaynaktr. Nevvas b. Semandan gelen bir hadiste, uzun uzun bir takm ahslar ve olaylardan sz edilmektedir. Hadisin en sonunda ise, Allah gzel kokulu bir rzgr gnderecei ve btn Mminlerin ruhunun kabzedilecei, geride insanlarn ktlerinin kalaca, kyametin de bu insanlarn zerine kopaca ifade edilmektedir.1823 Dolaysyla

1818 1819

Kbrs, Hak Dost 4, ss. 103-105. mmetimin sonunda Mehdi (as) kar, Allah Zlcelal Hazretleri ona rahmetini indirir. Arz ona nebatn karr. Mal sahih olarak verilir ve msavaat zere taksim edilir. Davar ok olur. Cariyeler bile sayg grr. Yedi veya sekiz yl yaar. Yedi veya sekiz rakamnda ravi (Hz. Eb Said ra) tereddd etmitir. Bkz. Gmhanev, Ahmed Ziyddin, Ramz el-ehadis, s. 508; Ebu Hureyre, Hz. Peygamberin yle buyurduunu nakletmektedir: Be, yedi ya da dokuz sene hkm srecek ve dou beldelerinden gelen siyah sancakl adamlar onun (Mehdinin) ordusuna katlacaklardr. Bkz. bn Mace, 36; Fiten, 4084, 4088. 1820 Nisa: 4/159. 1821 Konyev, Hlastul-Beyn, c.3, s. 1108; Mevdud, Tefhmul-Kurn, c. 1, ss. 431-432. 1822 Buhr, Mezlim, 31, Enbiya 49; Mslim, man, 242-243; Tirmizi, Fiten, 21, 24, 59, 62; bn Mace, Fiten, 33. 1823 Mslim, Fiten, 110; Tirmizi, Fiten, 59; Hanbel, Msned, 4/182.

358

Kbrsnin bu ifadeleri, manevi tecrbelere ya da hadis erhlerine deil, hadis-i eriflere dayanmaktadr. Bu telakkilerin sonucu olarak Tarikat- Hakkniyye meayhndan tevars eden bir vazife kmaktadr. Dou tarafndan birtakm insanlar kp, Hz. Mehdinin saltanatn hazrlayacaklardr. ynndeki bir anlaya istinaden, hizmet edenlerin, Hlidiyye-i Hakkniyye mridleri olmas beklenmektedir. Bununla birlikte Mehdi(as)nin zuhuruyla, Hz. Peygamber(sav)e miracda verilen ve bugne kadar almayan srlar alacaktr. eyh Abdullah- Dastanden tevars eden bu anlaya bal olarak ahir zaman mmeti vlmtr. Farkl bir ifadeyle ahir zaman mmetine kymet kazandracak olan nesne, aralarnda Mehdi(as)nin bulunmasdr. Buna bal olarak, gnllerdeki imanlar kemale erecek, srlar kefedilecek ve yeryz adaletle dolacaktr. Binaenaleyh, ahir zaman mmeti vlm olduundan, Kbrs, onlardan olmak zere dua etmektedir.1824

c.2. DECCL: Deccl; ok yalanc, sahtekar demektir.1825 Bu manaya bal olarak elmesihud-deccl; deccl olan mesih, yalanc mesih anlamna gelmektedir.1826 Decclin bir manas da bulunduu yeri kirleten, pis ve necis yapan gbredir.1827 Deccl ismi Kurn- Kermde gememektedir. Hadis-i eriflerde bildirilen deccl, ahir zamanda vuku bulacak almetlerdendir.1828 Deccl, byk bir batan karcdr ve bu durum, onun Mesih gibi baz kuvvetlerle donanm olmasndan ileri gelmektedir.1829 Deccl; kzlca renkli,1830 kvrck sal,1831 iri csseli olup,1832 sa

1824

www.sufilive.com/video ariv/MSH-47-secretsMiraj-1-102406; Bu grntl sohbet video arivimizde mevcuttur. 1825 Buhr, Fiten, 25. 1826 Sarck, Deccl ve Deccliyyet, s. 16. 1827 bn Manzr, Lisnul-Arab, c. 4, s. 294; Feyruzabadi, Kamsul-muht, s. 997-998. 1828 bn Mce, Fiten, 35. 1829 Ona zellikle inanszlar, mnafklar (Hanbel, Msned, c. 3, s. 238), kadnlar (Hambel, Msned, c. 2, s. 67) ve yahdler (Mslim, Fiten, 124; bn Mce, Fiten, 33; Hanbel, Msned, c. 3, s. 224

359

veya sol gz krdr, dier gz da doru patlaktr.1833 ki gz arasnda, yaz bilen, bilmeyen her Mminin okuyabilecei biimde kfir yazldr.1834 Sufilerin deccl anlay, bu anlaylardan farkl deildir.1835 Ancak bunlara ek olarak nefs ve zilleti temsilen deccl, onu ldrerek ruhu ve azizlii temsilen s(as), bir metafor olarak zikredilmitir. Niyaz-i Msr(v. 1106/1694)nin Kimi s nefestir, eder ihy, Kimi deccl olup, sa l eyler1836 dizeleri, sz konusu anlaya bir misaldir. Bununla birlikte Mevlan, nefis ynn zayflatan, manev yann kuvvetlendiren kiiyi, Hz. s(as)s gkten inmi, decclini ldrm kii olarak tanmlar. Mevlan, sz konusu tanmlamasnda, s ve Deccl anlaylarnn metoforik anlatmn, ahir zaman hadisleriyle birlikte ilemitir. Mesela varlk vehmini tamamen ortadan kaldran kii, decclini ldrm sya benzetilirken, kyameti kopmas, ahir zaman hadisleri erevesinde ele alnmtr: Nerde o nefesi kutlu Hz. s(as) ki, Hz. Meryem(as)in vastas olmakszn coup tasn da onun yznden Hristiyanlarn gnlleri, znnrlar koparp atsn. Nerede deccle haner ekecek Hz. s1837 Ey zamanenin ss, gel de bize gzelliinin efsununu oku da, dirilelim.1838 Nazm Efendinin ifadelerinde, Mevlandaki gibi, metoforik kullanmlarla karlalmamtr. Kbrs, decclin Horasan tarafndan Filistin topraklarna geleceini syledii bir sohbetinde, Yahudiler ve srail halkndan bir zmrenin ahir zamanda gelecek bir peygamberi beklemekte olduklarn ifade etmitir. Kbrsye gre srailoullar kendilerine gnderilen Peygamberleri, yani Hz. s(as)y, inkr ettikleri iin deccli beklenen peygamber zannedeceklerdir.1839
katlacaklardr. Her peygamber mmetine, bu batan karcdan korunmay emretmitir. Bkz. Buhr, Tevhd, 17; Eb Dvd, Melhim, 14; bn Hanbel, Msned, 1/195, 2/135, 3/79, 103, 173. 1830 Buhr, Ruy, 33. 1831 Buhr, Libs, 68. 1832 Buhr, Libs, 33. 1833 Buhr, Enbiy, 3; Ruy, 11; Mslim, Fiten, 20, 100, 104. 1834 Buhr, Hac, 30, Enbiy, 8; Mslim, Fiten, 20, 105. 1835 Yazczade, Muhammediye, s. 320; Yazcolu, Envarul-Akn, ss. 506-507; bn Haldun, Mukaddime, c. 2, ss. 138-139; Ylmaz, slam Tasavvufu, s. 544. 1836 Msr, Tam ve Tekmil Divn, s. 151. 1837 Mevlan, Divn- Kebr, b. 362-363, s. 43. 1838 Ayn eser, b. 799, s. 87. 1839 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 137.

360

Hadis kaynaklarnda kyamet alametleri bildiren rivayetlerde decclin douda, uzak bir yerde ortaya kaca bildirilmitir. Bu yer bir rivayete gre Horasan,1840 bir rivayete gre sfahandr.1841 Dolaysyla ahir zamanda zuhur edecek deccli, kendilerine gnderilen kurtarc zannedecekleri ynndeki anlayn istinad edilebilecei bir hadis-i erife gre, decclin ekseri tabileri Yahudiler olacaktr.1842 Nazm Efendiye gre deccl; am, Mekke ve Medine hari tm dn yaya krk gn hkmedecektir. srailde kendisine ayrlan tahta oturduunda dnyann hkimi olduunu ilan edip, kendisine secde edilmesini isteyecektir.1843 Hadis-i eriflerde decclin krk gn hkm srecei kaynaklarda yle gemektedir: Bu krk gnn birinci gn bir yl gibi, ikinci gn bir ay gibi, nc gn bir hafta gibi, dier gnleri sizin gnleriniz gibidir.1844 Bu sre zarfnda yerin gn, decclin emrine uyaca bildirilmitir. Deccl hkimiyeti esnasnda, emriyle kendine uyanlara yamur yadracak, toprak da bol rn verecek; ona uymayanlar son derece ktlk iine decei bir tasarrufundan bahsedilmitir. Bununla birlikte urad harabeler iinden defineler karaca, kendisine uymayan Mmin bir genci klcyla ikiye blecei, adamn her paras, bir ok atm kadar birbirinden uzak decei, sonra ikiye blnen bu adam decclin arsyla yanna gelecei bildirilmitir.1845 Bir gre gre decclin bu hkimiyeti ve sresi Hz. Peygamber(sav)in meteforik anlatmlarndadr. Gn, hadislerde devir manasnda olup, krk gn uzun bir zaman ifade etmektedir. Farkl bir ifadeyle ilk gn, bir ylda yaplabilecek tahribat; ikinci ise bir ayda yaplabilecek tahribat yapar; sonra bir haftalk ve sonra da, bir gnde ne yaplabilirse onu yapar manasna gelir. Bu gre gre deccl, 20. yzyl balarnda zuhur eden ve btn dnyay dinsizlie, irtidada, dinleri, toplum hayatndan uzaklatrmaya ynelten her eydir. Ladinilik, dnyevilik, gizli/ak irk, fitne ve imanszlk ile insanlar arasndan hakikatin zddnda olan tm fikir, oluum ve sistemler decclliyetir. Bunlarn liderleri, mucitleri, yneticileri ise,
1840 1841

Hanbel, Msned, c. 1 ss. 4, 7. bn Mce, Fiten, 33. 1842 Mslim, Sahih, 362. 1843 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 137. 1844 Mslm, Fiten, 110. 1845 Mslim, Fiten, 110.

361

kk deccllerdir. Bir gz kr olan bu kiiler ya da akmlar, sadece maddi hayat grr, manev hayata krdrler. Bu yzden rablik ilan etmeleri; slah ve yenilik adna kendine uyanlara hkmetmeleri sz konusudur. Bilim ve teknikle yeryzndeki tm hazinelerin ortaya kmas sonucu takipilerine, arkeolojiden jeolojiye tm bilimlerin mahsul olan yer nimetlerini arz etmesidir. Bu gre gre, decclin Mmin genci ikiye blmesi ise, Mslmanlarn iman ve fikir hayatlarn nifakla blmesi ve ldrmesi ve btlla ihya etmesi gibi manalarda tevil edilmitir.1846 Tm bu bilgilerin kaynann Hz. Peygamber(sav) hadisleri olduunu ifade eden Nazm Efendi, aslnda bir bakma stadlarnn ve ahsnn tevilleriyle ekillenmi bir anlay beyan etmektedir. Bu anlaya esas tekil eden hadislerden bir ksmnn, tahricen deerlendirilmelerine bal olarak, hadis ulemasnca zayf olarak nitelendirilmesi, Kbrs asndan bir ey ifade etmez. nk bu bilgi kendisine eyhi Abdullah- Dastanden tevars etmitir.1847 Bu durum Kbrsnin mrid, mrid ve terbiye anlayyla ilgili olduu kadar, lim ve evliya anlayyla da ilgilidir. Farkl bir ifadeyle mridin terbiyesinde hakikati arayan mrid, mridine kalben dahi muhalefet etmez.1848 nk onlar hakikat ilmine haiz, gerek limlerdir.1849 eyhe tam teslimiyet ve bu haberlerden phe etmemenin nemli olduu Hakkniyye yolunda, kyamet, yine hadislere dayanarak u ekilde ifade edilmitir: Allah deyenler bulunduktan sonra kyamet kopmaz, lakin kyamet alametleri her tarafta grnmeye balar. s(as) krk sene Efendimizin(sav) eriat zerine hkmeder. Ondan sonra yeryznde o vakte kadar krk sene ierisinde tek kfir yoktur. Hep tevhd ehlidir. Ondan sonra s(as)nn zaman on sene daha devam eder. Tekrar kfr orada burada grnmeye balar. s(as), Efendimizi(sav) ziyarete gider ve ruhu orada kabzolunur. Efendimizin(sav) aya ucuna defnolunur. Sonra Cenb- Allah cennetten bir rzgr gnderir. Onu koklayan her Mslman, ruhunu teslim eder. Kfirlere bir ey olmaz. Sonra Allah melaike gnderir, onlar defneder.
1846 1847

Sarck, Deccl ve Deccliyyet, ss. 136-324. Kbrs, Hak Dost 4, ss. 103-105. 1848 Bu tezde bkz. Makamlar ve Seyr u Sluk ile lgili Kavramlar/c.Mrid-d.Mrid. 1849 Bu tezde bkz. lim ve Marifet ile lgili Kavramlar/a. lim; b. Veli .

362

Namazlarn klarlar. Yeryznde yalnz kfir kalr, kyamet onlarn bana kalr.1850 Nevvas b. Semandan gelen bir hadiste, uzun uzun bir takm ahslar ve olaylardan sz edilmektedir. Bu hadisten rendiimize gre Hz. Peygamber(sav) burada ashabna decclden oka bahsetmi, onun bedensel zelliklerini ve yeryznde ne kadar kalacan, yeryzndeki hzn, geliiyle birlikte tabiatta ne gibi deiikliklerin olacan anlatmtr. Hadise gre Hz. s(as)nn soluunu duyan her kfir hemen lecek; soluu, kendi gznn grebildii yere kadar gidecek ve herkes onun soluunu duyacaktr. Ondan sonra mesih-i decclin peine dp onu ldrecektir. Rivayetin devamnda Hz. s(as) ona uyanlarn Yecuc ve Mecuc ile savamalarndan, ayrca yeryznde meydana gelecek baz gzellik ve bereketlerin grleceinden bahsedilmitir. Hadisin en sonunda ise, Allah(cc)n gzel kokulu bir rzgr gnderecei, btn mminlerin ruhunun kabzedilecei, geride insanlarn ktlerinin kalaca, kyametin de bu insanlarn zerine kopaca ifade edilmektedir.1851 1994 ylnda yapt bir sohbette eyh Nazm, decclin Hint Okyanusunda bir adada zincirli olduunu belirtmitir.1852 Kbrs, bu anlayna dayanak tekil edebilecek bir hadisi zikretmemitir. Deccl hakknda sahih, zayf ve merdud olmak zere birok hadis bulunduundan,1853 bu ifadelerin hadise dayandrlma ihtimali olduu gibi, baz hadislerin erhlerine dayandrlma ihtimalleri de vardr. Bununla birlikte decclin Hz. Peygamber(sav) zamannda da sahabeler tarafndan beklendii, bir defasnda Hz. Ebu Bekirin(ra) deccl vasflarna uyan bir ocuu dikkatlice tahkik ettikten sonra Hz. Peygamber(sav)e haber verdii ve Onun da Hz. Ebu Bekire, deccl hususundaki tevillerinde yanldn, syledii kaydedilir. Bu ve benzeri rivayetlere istinaden, sahabenin de deccli bekledii ve yanld kanaati vardr.1854 Dolaysyla Kbrsnin deccl konusuna yaklam, Mehdi(as) anlaynda da olduu gibi, Hz. Peygamber(sav)in bildirdii ahir zaman haberlerinden phe
1850 1851

Kbrs, Hak Dost 4, ss. 103-105. Mslim, Fiten, 110; Tirmizi, Fiten, 59; Hanbel, Msned, c. 4, s. 182. 1852 Kbrs, Hak Dost 4, s. 99. 1853 Bulut, Deccl, s. 85. 1854 Sarck, Deccl ve Deccliyyet, s. 192.

363

etmemek zerine kurulu olduu grlmektedir. eyhinin de tasdik ettii bu haberler, uan gereklemese bile, muhakkak gerekleecektir. Bu haberlere bal olarak yaplan gnlk teviller gereklese de gereklemese de, asl olan phe etmeden beklemektir. Mehdi(as) ve s(as) balklarnda yeri geldike deindiimiz hadisat ierisinde decclin malum sonu bildirilmitir. Kbrs, decclin ldrlmesinden itibaren, kyamete kadar uzanan sreci yle ifade etmitir: Bu arada, Deccl Kudse gider ve oradan tm dnyaya kfr yaymak zere krk gnlk bir seyahate balar. Krk gn tamamlandktan sonra Hz. s nzul eder, deccl am yaknlarnda ldrr ve Hz. Mehdi ile amda buluur. Mehdi(as)nin hkm yedi sene srer. Ondan sonra ise, Hz sa btn dnyada krk yl hkmeder. Bu zaman ierisinde kt ve eytani hibir ey kalmaz ve dnya adeta cennet gibi olur. Krk yln sonunda Hz. s(as) Medine'de ruhunu teslim eder ve Peygamberimizin(sav) yanna defnedilir. Sonra ktler ve eytaniler dnya zerinde azar azar yeniden ortaya kar ve on yl boyunca oalrlar. Bu on yln sonunda, Mminler cennetten gelen rzgr teneffs edip ruhlarn teslim eder ve kyamet geriye kalan ktler ve kfirlerin zerine kopar.1855 Decclin ldrlmesinden sonraki hadisatn muteber kaynaklarda geen hadisi zikretmitik.1856 zet olarak Kbrsnin deccl anlay, bu hadisler erevesindedir ancak, muhtelif tevillerden bir tanesidir diyebiliriz. Decclin Horasan tarafndan zuhur etmesi, am, Mekke ve Medine hari tm dnyaya krk gn hkmetmesi bu ereveden haberlerdir. Ancak bunlara ilaveten manevi tecrbelere dayal teviller de bulunmaktadr. Decclin Hint Okyanusunda bir adada zincirli olmas ise tecrbeye dayal tevil nevinden heber olma ihtimali yksektir.

1855 1856

Kbrs, Hak Dost 4, ss. 103-105. Mslim, Fiten, 110; Tirmizi, Fiten, 59; Hanbel, Msned, c. 4, s. 182.

364

d. Vahhblik: Vahhblik, 18. yzylda, Sudi Arabistann Necid blgesinde ortaya kmtr. bn Teymiyyenin (v. 728/1393) sk takipisi addedilen Abdullah bn Vahhbn (v. 1207/1792) adna nisbet edilen Vahhblik, ekser tevhid anlayn reddeden bir tevhid akidesi zerine kuruludur. Bu gr savunan mehur eseri Kitbut-tevhid, ulema ve halk tarafndan ok tepki grmtr. 1744 ylnda Sud Devletinin kurucu ailesi tarafndan destek gren bu dncenin kurucusu, 1792 ylnda vefat etmitir.1857 Bir gre gre Vahhbliin Allah akidesi, tescim ve tebih inanlarna dayanmaktadr. Bu anlaya gre, Allah cisman varlk olarak tassavvur etmek olan tescim anlay ve Allah mahlkata benzetmek olan mebbihe anlay, Teymiyyeciler ve Vahhbler arasnda zmnen mevcuttur. Bu anlayn bir sonucu olarak Teymiyyeciler bir tevhd anlay gelitirmi, ekseri slam ulemasn tekfir etmi, tevessl ve nezri (ada) irk kabul etmitir. Teymiyyeci yaklamn devam niteliinde olan Vahhblik anlaynda ise; Hz. Peygamber(sav)e seyyidina (efendimiz) demek, mevlid-i erif okumak, kabir ziyareti yapmak, kabir zerine trbe yapmak, Allah(cc) zerine yemin etmek ve isitiase (imdat dileme) byk gnah addedilerek, men edilmitir.1858 Mezhep d olan Vahhblik, Kbrsye gre Yahudilerin uydurduu bir yoldur. slamdaki ruhaniyeti reddeden Vahhbler iin Peygamber, postacdan ibarettir. Peygamberi normal insanla bir denk grdkleri, evliyay ve manevi mertebeleri reddettikleri iin Vahhbler, gnmz Mslmanlarnn maddeperest inan ve yaantlarnn msebbibidirler. Vahhbler hakkndaki bu dncelerini

1857 1858

Natana, Delong-Bas, Wahhabi Islam, Oxford Unv. Press, New York 2004. Sagafi, Ali b. Hasan, es-selefiyyetul-Vahhbyyetu, Darul-mm- Ravvas, Beyrut; Polat, Abdlkerim, Teymiyyecilik ve Vehhbilik, Fazilet Ner., stanbul 1977; Dehln, Ahmed b. Zeyn, edDurarus-seniyye f reddi alel-Vehhbyyeti, hlas Vakf, stanbul 2002; Sib, Abdulhamd, elVehhabiyyetu f suretihal-hakikiyyeti, el-Gadiyr, Beyrut 1995; Muhammed Fadlrrasul, Tashihlmesil, Ter.: A. Faruk Meyan, Berekat Yay., stanbul 1976; Ik, Hseyin Hilmi, Vehhbiyye Nashiyat, Ik Kitabevi, stanbul 1976; mare, Muhammed, es-Selefiyyetu, Drul-Marife, Tunus.

365

paylarken Nazm- Kbrs, Yahudilerin dinlerini maddeletirerek yaptklar buza rneini vermitir.1859 eyh Nazm- Kbrsnin sohbetlerinde, slamn batni ynyle ilgili izahlarda, mevzunun Vahhblie gelme ihtimali ok yksektir. Bu tr konularda genellikle zahiri yorumlar getiren Vahhblie kar reddiye ve eletiriler, son dnem mutasavvflarnda olduu gibi,1860 Hakkniyye evresinde de sk sk yaplmaktadr. Hakkniyye iinde yaplan bir antropolojik almada, mrdlerin ktlkleri Vahhblik olarak genelledikleri tespit edilmitir. Bu almaya gre mrdler, birbirlerinde grdkleri yanllklar Vahhblik yapma! diyerek uyarmaktadr.1861 eyh Nazm- Kbrs, Vahhblerin mukaddes meknlar ve trbeleri slam d addederek ykmalarn, birok sohbetinde tenkid etmitir. Kutsal meknlar red eden selef dnceyi eletirirken eyh Nazm, ereful-mekn bil-mekin ifadesini kullanarak mekndaki kutsiyetin, orada mekn tutandan kaynaklandn sylemitir. Sizde brahimin makmndan bir namaz yeri edinin.1862 yetine iaret ederek meknlara atfedilen bu kutsiyete Kurndan delil getirmitir. Meknn mekn ile eref bulmasna bir delili ise Meryem(as) kssasndan getirerek Zekeriyyann(as), Meryem(as) ile ereflenen meknda, kendisine oul istediini sylemitir. Orada Zekeriyya Rabbine yle dua etti1863 yetinde orada anlamnda olan hunalike kelimesine atfen insanlarn mbarek yerlere gitmesinin slam olduunu ifade etmitir. Dolaysyla Vahablerin bu tr ziyaretleri engellemelerini, eyh Nazm sklkla eletirmitir.1864

1859 1860

el-Hakkn, Ebediyete Davet, ss. 108-109. Bu reddiyelerden birisi iin bkz. Hani, Muhammed b. Abdullah Halid Nakibend, KitbulBehcetis-seniyye, Vakful-ihls, stanbul 2002. 1861 Atay, Batda Bir Nak Cemaat, s. 286. 1862 Bakara: 02/125. 1863 li mrn: 3/38. 1864 www.hakkanipost.com/ngilizce Sohbet Tercmesi/17.06.2011, Selamet Yanlz Gklerden Gelir .

366

e. eytan: eytan, uzaklamak anlamna gelen e-ta-ne kknden tretilmitir. eytan kelimesi lgatte; erri ruh, gadap atei, ateten yaratlm mahlk gibi manalara gelmektedir.1865 Kurn- Kermde eytan; Cennette iken, dem ve Havv(as)y harama ikna eden, onlarn Cennetten kovulmalarna sebep olan,1866 Allahn emrine asi olan,1867 insanlara ktl ve irkin ileri emreden,1868 aldatan,1869 vesvese veren,1870 apak dman,1871 insanlardan ve cinlerden bir grup1872 olarak zikredilmitir. eytann Cennetten kovulma hadisesini bildiren ayetlerde ad, blis olarak da zikredilmitir. Hz. dem(as)e secde etmeyerek Allah(cc)a asi olan,1873 buna sebeb olarak kendisinin stn olduunu iddia eden,1874 Allah(cc)tan mhlet isteyen,1875 insanlar saptrmaya and ien,1876 iblistir. Tasavvuf ehline gre eytan, nefisten daha tehlikeli deildir.1877 eytann lanetlenmeden nceki stnl kendinden deil, Allah(cc)tandr. Allah(cc) kimi seer ve faziletli klarsa stn olan odur.1878
1865

bn Manzr, Lisnul-Arab, c. 7, s. 120; Curcan, Tarift, s. 135; Komisyon, Mucemul-vast, s. 513; Firuzebadin, Kamsul-muhit, s. 1209; Isfehan, Mfredt, s. 261. 1866 Derken eytan onlar(n ayaklarn) oradan kaydrd da iinde bulunduklar eyden (o nimetten) onlar kard. Bunun zerine (biz onlara) yle dedik: (Ey dem, Havv ve eytan!) Birbirinize dman olarak inin! Bakara: 2/36. 1867 Meryem: 19/44. 1868 O (eytan) size ancak ktl, irkin ileri ve Allaha kar, bilemeyeceiniz eyleri sylemenizi emreder. Bakara: 2/169. 1869 (eytan) onlara (uzun mr, ard arkas kesilmez dnyalk emeller) va deder ve kendilerini bo temennlere sevk eder. Hlbuki eytan, onlara aldatmadan baka bir ey vadetmez. Nis: 4/120. 1870 O zaman sizi, tarafndan bir emniyet olmak zere hafif bir uykuya bryordu ve zerinize gkten bir su indiriyordu ki, bununla sizi temizlesin, sizden eytann pisliini (vesvesesini) gidersin, kalblerinizi pekitirsin (kendine balasn) ve bununla ayaklar(nz) sbit klsn Enfal: 8/11 . 1871 nki eytan, insan iin apak bir dmandr. Yusuf: 12/5; Fussilet: 41/36 . 1872 Ve bylece her peygambere insan ve cin eytanlarn dman kldk Enam: 6/112 . 1873 Ancak blis, sayg ile eilenlerle beraber olmaktan kand. Hicr: 15/31 . 1874 blis, Ben ondan daha hayrlym. Beni ateten yarattn, onu ise amurdan yarattn dedi Sd: 39/76. 1875 blis, Ey Rabbim! yle ise bana insanlarn diriltilecekleri gne kadar mhlet ver dedi Sd: 39/79. 1876 blis, Senin erefine andolsun ki, ilerinden ihlsl kullarn hari, elbette onlarn hepsini azdracam dedi Sd: 39/82-83. 1877 Kueyr, er-Risale, s. 236. 1878 Hucvir, Keful-mahcb, ran, s. 146.

367

eyh Nazm- Kbrsye gre eytan, ilim sahibidir. Ancak ondaki ilmin hikmetten uzak bir ilim olmasndan dolay, secde edenlerden olmamtr. Bylelikle, edep dairesinden dar kmtr. nk Kbrsye gre, hikmet ise ilmin ruhu olduundan, hikmet sahibinde edeb zaruridir. Bu manada blisin lanetlenmesine sebeb olan, onun haiz olduu ilmin ruhsuz olmasdr.1879 Bu anlay, lim-lim balnda ebeb, hikmet ve marifet kavramlar merkezinde incelenmitir. Ancak bu anlayn somut bir gstergesi olarak verilen misal, mhimdir. eyh Nazma gre eytann ilmindeki hakikat, Hz. dem(ra)in ilmine nisbeten izah etmitir. Bu izaha gre yasak aa meyvesinden yiyen dem(as), bu zelleyi ilediinde, Allahn af ve merhametine snarak, hatay kendinde grr. Ancak blis, Allahn emrine uymayarak, dem(as)e secde etmedii zaman, kendi beraatn ilan etmi ve bu suu Allah(ac)a yklemitir. (blis): yle ise beni azdrmandan dolay (ben de) mutlaka onlar( saptrmak) iin, senin dosdoru yoluna oturacam!1880 ayetinde iblis, hatay Allah(cc)a atfetmitir. lim sahibi olmasna ramen hikmet sahibi olmayan eytan, bu noktada, edepsizlik yapmtr.1881 blis, insanlar gaflete srklemeye alr. nanmayan insanlara kurduu gaflet tuzanda onlar inanmaya sevk edecek dnce ve fikirlerden gaflete drr. nanan insanlar iin kurduu gaflet tuzanda ise btl bir fiili ilemeye srklemek vardr. Bu fiiller vesilesiyle inanlar iman dairesinden karr veya kanlar orada tutar.1882 eytann bu aldatmalarna en abuk denler, bo duran ve bir ile uramayan kullardr.1883 Nazm Efendiye gre, Kurn- Kerimde bildirilen eytan ameli1884 insanlar rahatlk ve zgrlk vaadiyle kandran eytann onlara ilettii tm slam d amellerdir. eyh Nazm- Kbrsye gre, iblisin insanlara tuzak kurma konusunda mahareti vardr. lime, bide, zahide baka, mrike, faska, mnafka baka

1879 1880

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 135. Araf: 7/16. 1881 Kbrs, Hak Dost 4, s. 90. 1882 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss. 144-145. 1883 Kbrs, Hak Dost 4, s. 33. 1884 Kasas: 28/15.

368

oyunlarla yaklar.1885 eytann bu oyunlarna aldanmayan kiiler, eyh Nazmn ifadesiyle; eytana, nefsine, dnyaya veya hevasna kul olmayandr. nk bu aldanmann iinde bulunduu mddete insan, elest bezmindeki misakndan gaflete dm, hakiki kul olmaktan da uzaklamtr.1886 Gaflet bahsinde irdelenen iki eit gaflet anlayndan hareketle eytann kuraca tuzak da iman edenler ve iman etmeyenler iin farkl ekillerde olabilecei eklinde yorumlanabilir. man eden kulun iinde bulunduu hal ve durumu anlamlandramamas iin alan eytan, iman etmeyen insann iman etmesine vesile olabilecek her trl fiilden alkoymak iin abalar. man edenlerin gafletleri kalblerinde geen dnce ve hislerde balar. Bu kalbi ehsas ve efkrn mspet iken menfiye dnmesinden balayarak, bunlarn amel olarak zuhur etmesine kadar geen sre, eytann tuzaklaryla doludur. Bu tuzaa den Mmin iinde bulunduu durumu anlamlandramam olur. Dolaysyla eytan, insan gaflet haline drerek, iyi ve kt arasnda temyiz zafiyeti yaamas iin vesveseler verir, bylelikle teyakkuzdan gaflete drm olur. eytan, insana ilettii kt amelleri cebri bir hkimiyet zerinden deil, davet etme, ssl gsterme ve aldatma zerinden yapar. Bu gr zerinde slam ulemas ittifak etmitir. bn Teymiyyenin de mutabk grne gre eytan, insan zerinde cebri bir otorite kuramaz ancak, onun beden rahatszlklara maruz kalmasna sebep olabilecek kuvveti vardr.1887 eyh Nazma gre eytan, insanlarn hayatn ksaltarak, elinden almak ister. eytan, insanlar tarih boyunca karlalan harb, fesat ve fitne ortamna srklemeye alr. eytan, insanlarn imanlarn almak iin onlar fkelendirir ve kavgaya srkler. Nazm Efendiye gre eytann hedefi, milletleri byk harplere sokarak imanlarn toplu olarak yok etmektir.1888

1885 1886

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 145. Ayn eser, s. 12. 1887 elebi, lyas, eytan, TDV A, c. 39, ss. 99-101. 1888 el-Hakkn, Ebediyete Davet, ss. 162-165.

369

eyh Nazma gre iblis, hikmetini bilenler iin binektir. zerindekine mesafeler kat ederek makmlar kazandrr. Bilmeyenler iin ise yktr. Bilmeyenlerin zerine binen iblis, onlar errin en dibine srkler.1889 Peygamber Efendimiz(sav)in, Hz. Ali(ra)ye, blis hakknda verdii bir nasihat1890 ve Bayezd-i Bistmi Menkbesi1891 zerinden Nazm Efendi, eytann yaratl hikmetini izah etmitir. Farkl bir ifadeyle eytan, insanlarn iindeki muhlis kullarn bilinmesine vesile olur.1892 eyh Nazma gre iblisin yaratlnda, baka bir hikmet daha vardr. Bu manada iblis, Allah(ac)n bilinmeyen merhametinin, bilinmesine vesile olur. Farkl bir ifadeyle eytann aldatmasyla Mminlerden asi olan kullar, Allah(cc)n rahmetinin tecellisine vesile olur.1893 Kbrsye gre, kul ile Allah ilikisinde gnah ve tevbe, kul iin bir ereftir. Bu erefe vesile olan gnahlarn tohumlarn, bu dnyada, iblis ekmektedir. Dolaysyla iblis, kul iin tevbe ve eref vesilesi olmaktadr. Nazm Efendi, bu grn ise bir sohbetlerinde brahim b. Edhem (v. 162/779) menkbesi1894 zerinden izah etmiir.1895

1889 1890

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, ss. 73-74. Kbrs bu menkbeyi yle nakletmitir: Bir gn Hz. Ali Efendimiz sabah namazna kyor. Sabah namazna giderken kapy at gibi nnde bir ihtiyar bulmu. Hz. Ali Efendimizin edebi, ihtiyar olan kimsenin nne gemezdi. O sallana sallana, adm adm yrrken Mescid -i Saadetin kapsna vardnda, Paygamberimizin(sav) Allahu Ekber diye ikinci rekata kalktn grd. O ihtiyarn da mescide deil de dier tarafa saptn grnce anlad ki, o iblistir. Hz. Ali Efendimiz fkesinden onu tutuu gibi orada bulunan byk bir tan altna kstrd. eri girdi namaz kld. Dar geldiklerinde, Efendimiz(sav) bakt ki, darda tan altnda kstrlm bir alamet var Ya Rasullallah! Bu melanet bana bugn bu hileyi yapt. Ben bir rekat kaybettim. Onun iin bunu oraya hapsettim. Kyamet gnne kadar mmetler buna tkrsn. Peygamberimizin ona cevab: Ya Ali! Yol kesici olma. Benim mmetim buna mcahede ederek, indallahtan olan btn rtbeleri alacaklar. Bkz. Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 73. 1891 Kbrs bu menkbeyi yle nakletmitir: Sultanul -arifin Bayezid-i Bistm Hazretleri Kbe-i Muazzamann kapsnn halkasn tutmu: Yeter ya Rabbi! Yeter bu eytann, bu mmetin arkasndan koup onlar azdrd. Bu eytan artk azlet. Bu senin kullarn rahat braksn. Kullarnn arkasna dmesin. Hitb- zzet geldi ki: Ya Bayezid! yukar bak Ebu Yezid yukar baktnda, orada akl bandan gidip, baygn dt. Ya Ebu Yezid! Bu rahmet denizini Bana asi olan kullar iin ayrmm. Ben bu rahmete veya hibir eye muhta deilim. Bu rahmeti burada asilere vermek iin tutuyorum Bu kullar, o gnahlardan, o eytana uymalardan tutacak olsa idim, baka bir kavim yaratacaktm Bkz. Kbrs, a.g.e., s. 74. 1892 Kbrs, a.g.e., s. 74. 1893 Ayn yer. 1894 Kbrs bu menkbeyi yle nakletmitir: brahim bin Ethem: Ya Rabbi, ismet istiyorum demi. Ya brahim! Gaffar oluum kimin iin olacaktr?. O zaman istifar fazilettir. Sen kendini bu faziletten mahrum etmek istiyorsun. Allahmmafirli demesi kula ereftir. Sen bu ereften kendini mahrum etmek istersin. Masum olduun vakitte, sen bana el amayacaks n. O zaman Allahmmafirli dedi Kbrs, a.g.e., s. 76.

370

eyh Nazma gre blis zayftr. nsanlar, ona kar hi mukavemet gstermedii iin, onu, gl zanneder. Biraz kar koymaya allrsa, Allah(cc)n yardmyla, iblise galib gelinir.1896 Ancak eyh Nazm- Kbrsye gre gnahlar olaan bir ey kabul etmek, iblise sorgusuzca teslimiyetin temel sebebidir.1897 Kbrsnin bu gr,Kuran okunduu zaman, kovulmu eytandan Allaha sn. Gerekten onun, iman edip Rablerine tevekkl edenler zerinde gc ve etkisi yoktur. Onun gc ve etkisi, ancak onu dost ve koruyucu edinenler ve Allaha ortak koanlar zerindedir.1898 ayetine dayand phesizdir. Bu ayette bildirilen dost, eytann tasallutu altna girmi olanlar ve ona itaat edenler (eytinel-ins veya evliyu-eytan) olduu ynnde tefsir edilir.1899 Bu konu ile alakal baka bir ayet yledir. (Hesaplar grlp) i bitince, eytan yle diyecek... Ben sadece sizi davet ettim, siz de davetimi kabul ettiniz. Beni knamayn. Kendinizi knayn 1900 Bu iki ayeti beraber ele alan Bursevye (v. 1137/1725) gre eytan, Mmin ya da kfir, hibir insan zerinde, kahr ve galebe anlamnda bir hkimiyet kuramaz. Ancak kfirler zerinde, eytann davet etme ve ssl gsterme anlamnda bir gc vardr.1901

f. Siyas ve Sosyal Olaylara Yapt Yorumlar

f.1. Modern a ve Modernizm: Bilimsel gelimelerin, corafi keiflerin, deniz tesi ticaretlerin,

aydnlanma ve Rnesans gibi hadiselerin bir sonucu olarak Avrupa ve Amerikada grlen yenileme hareketi, yeni olma anlamna gelen, modernleme olarak tabir edilmitir. Teknoloji, bilim, demokrasi, ulus devletler ve kapitalist retim sistemi
1895 1896

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 76. Kbrs, a.g.e, s. 162. 1897 Ayn eser, s. 162. 1898 Nahl: 16/98-100. 1899 Vehb, Hulastul-beyan, c. 7, ss. 2895-2896. 1900 brahim: 14/22. 1901 Bursev, Rhul-beyn, c. 10, s. 67.

371

gibi oluumlar hatrlatan modernleme, smrgecilik ve Avrupa emperyalizmi ile kresel bir boyut kazanrken, bat kavram ile zdelemi; Avrupa ve Bat szckleri ile e anlaml olarak kullanlagelmitir. Bu balamda modernizm; daha ok dnce, sanat, eletiri ve edebiyat alannda kan akmlar iin kullanlrken modernite; Rnesanstan beri Avrupa kltr tarihinin gelitirdii sistematik bir sreci ifade etmektedir. Modernite, kendi bana tarih, politik veya sosyolojik bir kavram olmamakla beraber geleneksel olana ve gemi kltrlere kar duran ve mentalite deiikliini ne karan bir kavramdr.1902 19. Yzyln ortalarndan balayp, bugne kadar sren sz konusu hadisat ve etkilerini Kbrs, modern a (!) olarak tabir etmektedir. Bu kavramlar 20. ve 21. Yzyl ierisinde cereyan eden ekser hadisat ile ilgili olduu iin, Kbrsnin iinde bulunduu zaman ve olaylar tanmlamasnda da anahtar kavramlar olmutur. Kbrsye gre modernizm ve modern a olan 20. Yzyl ve 21. Yzyln balang seneleri; tm dnyaya yaylan ldin dncelerdir ve bunlar, Osmanl Devletinden, Trkiye Cumhuriyetine tevars ederken gemie ait deerleri tamamen tahribetmitir.1903 Kbrsye gre modernizm, sadece Osmanl tebasn deil, tm slam toplumlarn tahribetmitir. Modern an slam corafyasn etkilemesinden nce Mslmanlar mmet uuruyla bir emsiyede toplanmken, ilerinde milliyetilik davas girmi, bu dnce akmndan dolay ayrlklar ve blnmeler balamtr. Mslmanlarn hak olmayan bir davay gtmeleri ile ilerinde ayrln ve blnmenin getirdii zulmn acsn yaamaktadrlar.1904 Kbrsnin bu konulardaki tahlillerinin merkezinde, Osmanl Devleti ve tebas bulunmaktadr. Bu durum, Kbrsnin Osmanl Devleti vatanda olarak dnyaya gelmesi ve Trkiye Cumhuriyetine gei srecindeki deiimleri, dnyadaki deiimlerle birlikte mahede etmesiyle alakal olduu phesizdir. Ancak benzer dnceyi bir btl gzyle Eric Fromm da yle ifade etmektedir: Descartesden balayarak insanlar, giderek dnceyle duygunun arasn atlar. Yalnz dnce akla uygun kabul edilip, duygu yaps gerei akl d nitelendi;
1902 1903

Bkz. Komisyon, ada Sosoyoloji Kuramlar, Anadolu niversitesi Yay., Eskiehir 2013. Kbrs, Hak Dost 4, ss. 124-125. 1904 Ayn eser, ss.55, 56.

372

kiiliimizden benden, beni ve doay denetimi altna alabilecek ve benlii oluturan anlama ve yarglama yetenei akl, blnp ayrmlat. Anlama yeteneinin yardmyla doann denetim altna alnbilmi ve daha ok, daha deiik eyler retebilmi olmas, sanki yaamdaki en nemli eymi gibi ele alnd. nsan bu sre ierisinde kendini bir eya durumuna dntrd.1905 Ahmed Cevdet Paa (v. 1313/1895)nn modernizm mevzuundaki gr, Cevdet Paann dnemindeki slam toplumuna amil olmu bir mtefekkir olmasndan dolay, Kbrsnin dncelerini direkt ya da dolayl olarak ekillendirmesi kuvvetle muhtemeldir. Hem Osmanl tebaasnda slam medeniyetinin son dnemlerini yaam ve sahip km, hem de Osmanlnn modernleme srecinin balangc saylabilecek Tanzimatn saraydaki dzenlemelerinde vazifeler alm olan Cevdet Paa, Tanzimatla balayan modernleme srecini hem tenkit etmi, hem de o zamann artlarna gre slam Medeniyetinin gelimesi iin gerekli grlmtr. Baka bir ifadeyle, Batda balayan deiimleri takip etmeyen Osmanl Devleti, zamann artlarna gre slam Medeniyetinin terakki imkan ve ihtimalini sekteye uratmtr. Dolaysyla kanun- kadim, zamann hal ve artlarna gre gncellenmesinin gerekliliini dnd iin Tanzimat savunmu; bu yeniliklerin, geleneksel yapya uyarlanmadan taklit edilmelerinden dolay da eletirmitir.1906 Kbrsnin modernizm anlay, onun olarak yapt

kavramsal

tanmlamalarnda bulunmaktadr. Onun bu konudaki dnceleri, kendisinin szde modern a olarak vasflandrd, 20. Yzyl hadisatna ynelik eletirilerinde ve bu an iinde yaayan bir zat olarak, pratik yaantsndaki tatbikatnda grlmektedir. Bununla birlikte eyh Nazm- Kbrsnin dnya ve ahiret grnn merkezinde bulunan slam tasavvufu anlay, onun hayatndaki tm dnce ve grlerini, direkt ya da dolayl olarak belirlemi ya da ekillendirmitir. Mesela Kbrsnin modern a anlayn ekillendiren slam anlay, slam toplumunun kyamete kadar geirecei evreleri haber veren bir hadis-i erife dayanmaktadr. Bu hadiste Hz. Peygamber (sav) yle buyurmutur: Benden sonra hulefa, hulefadan sonra umera,
1905 1906

Fromm, Eric, Psikanaliz ve Zen Budizm, Ter.: lhan Gngren, Yol Yay., stanbul 1978, ss. 16-19. Ahmet Cevdet Paa, Sempozyum 9-11 Haziran 1995, TDV Yay., Ankara 1997, ss. 68-77.

373

umeradan sonra melikler, meliklerden sonra Cebbire, Cebbireden sonra ise Ehli Beytimden bir kimse gelir de, O yeryzn adaletle doldurur.1907 eyh Nazm- Kbrsye gre hadisde haber verilen hulefa, hulef-i raidn devrini; umer, Emeviler ve Abbsiler devrini; melik, Osmanl Devletini haber vermi ve bu devirler gereklemitir. Kbrsye gre modern a ile balayan ve iinde bulunduumuz dnem cebabire devridir. Detaylarn Mehdi balnda incelediimiz bu devir, Mslman toplumun ynetiminde, mnafk ahsiyetlerin bulunduu ve dini yaam bask altna aldklar dnemdir.1908 Modern a tabirinin muhteviyat birok alanla ilgili olsa da, Kbrsnin her sahadaki dncesini ekillendiren temel slam dncesi, modern a dncesini de ekillendirmitir. Dolaysyla Kbrsnin modern a gr; toplum, hukuk sistemi, teknoloji ve eitim sistemi alt balklar olarak incelenirken, onun grlerinde meknuz olan, tasavvuf disiplini merkezli slam dncesi tespit edildike paylalacaktr.

f.1.1. Modern a ve Toplum: Nazm Efendi bazen yirminci yzyl terimini, ierisinde cereyan eden tm sosyal ve siyasi olaylarn genelini ieren bir anlamda kullanmaktadr. Bu manada Nazm Efendiye gre, yirminci yzyln hastal insanolunun kibirlenmesidir. Hakkniyye mrdannca nemle veridiini grdmz bir konu olan kibri, Nazm Efendi sklkla vurgulamaktadr. Bu ifadelerin zetine gre, yirminci yzylda yaplan teknik ve teknolojik gelimeler, insanolunu kibre srklemitir. Gerek icat eden, gerekse tketen kiiler, mahiyeti itibariyle teneke olan bu metalarla birbirine kar byklenme iine girerler.1909 nsann kendisini rtmek iin giyindii kyafetlerin tarzlarndaki eitlilik ile de byklenme iine girerler. Bu yzyln kavram olan moda insanlar kibre srkleyen bir oyundur.1910

1907 1908

Tirmizi, Fiten, 48; Hambel, Msned, 5/220-221; Gmhanev, Ramz, s. 518. Kbrs, Hak Dost 4, s. 92. 1909 el-Hakkn, Cuma Hutbeleri, s. 30. 1910 Kbrs, a.g.e., ss. 157-159.

374

Nazm Efendiye gre modann icat edilmesinin temelinde Peygamber(sav) snnetini unutturmak yatmaktadr. Bu ama ile Yahudiler tarafndan icat edilen bu olgu, sadece slam leminin geleneklerini deil, Hristiyan leminin de geleneklerini ykmtr. Moda olgusu yirminci yzyln ihtiya d tketim anlayn besleyen bir kaynaktr. htiya iin olmayan harcama ve tketimin arka plan, kibir duygusu ile izah edilmitir. Nazm Efendiye gre bu yzylda karlalan ekonomik krizlerin arka plannda da iktisat d (tasarrufa dayanmayan) bir tketim anlay yatmaktadr.1911 slam dncesindeki kibir ve israf ile ilgili kaynaklar, eyh Nazmn moda ve teknoloji konusundaki yaklamn ekillendirdii phesizdir. Bununla birlikte sz konusu menfi fiillerin, toplumsal bir alkanlk haline gelmesi srecinde Yahudilerin rol, sadece slami dnceden deil; batda yaplan siyasi ve sosyal dncelerden de karln bulacak mahiyettedir. Modern yaam, elli sene ncesiyle mukayese edilmeyecek derecede artm, sanal bir ihtiya anlay oluturmutur. Nazm Efendiye gre bu artn arkasnda tatmin olmayan nefsan duygular yatmaktadr. Elinde bulunan her eyann yenisini almaya alan zengin kesim de, zenginlerdeki tm imknlar borlanarak temin etmeye alan orta kesim de, insanlk tarihinde benzeri grlmemi bir koturmaca ve tatminsizlik iindedir. Arabasyla evin iine girip, asansrle yatak odasna kan insanlarda, bir atalet (tembellik) meydana gelmitir. Gnmzn kanser gibi birok hastalnn sebebi olan atalet, insan hayatna makineleme ile girmitir. Yani, bu dnemin hastalklarndan ekonomik krizlerine kadar insanln tm ilesi manev hayattan kopuun tecellileridir. zet olarak rahatlk adna yaanan bu hayatn, insanlar rahat ettirmekten ok rahatsz ettiini ifade eden Kbrs, rahat yaamay basit yaama olarak tanmlamtr.1912 slam yaamn gnlk hayattan karlmas, sadece sosyal dzenin geliiminde deil, bireysel huzur ve refahn geliimini de sekteye uratmtr.
1911 1912

Kbrs, Hak Dost 4, ss. 157-159. el-Hakkn, Ebediyete Davet, ss. 176-179.

375

Osmanl toplumunda bireysel gnlk yaam gayesi, bugn anlamsz amalar haline getirilmitir. Nazm Efendi gnmz insannn meslek, kariyer, sosyal ve ekonomik stat iin koturduklarn syleyerek, bu uralarn uhrevi bir amac ihtiva etmemesinden dolay hayal olduklarn yle ifade eder: Hep uralar hayaldir, aradklar dnyaya aittir, sfrdr. Bu varlkta mevcut oluumun sebebi nedir? Vazife elde etmek iin, mevki sahibi olmak iin, oluk ocuk sahibi olmak iin. Onlar vastadr. Evi yaparken iskele kurarlar. Bina bittikten sonra iskele stnde kalmaz.1913 Binaenaleyh Nazm Kbrsye gre, modern ada, dnyevileerek btla denler ve hakkatten ayrlmayanlar olmak zere iki millet olumutur. Btln Haka stn geldii bu a, sona erecektir. De ki: Hak geldi btl mahvoldu1914 ayetinin bir iareti olarak bu a sona erdiinde insanlar, dnyevi sufliklerden uzaklaacaklardr.1915

f.1.2. Modern a ve Hukuk Sistemi: eyh Nazma gre Osmanl devletinden, Trkiye Cumhuriyetine gei, geleneksel olandan modern olana gei gibi anlalmtr diyebiliriz. Nazm Efendiye gre Osmanlnn uygulad hukuk, siyas ve sosyal nizam, slam esas alnarak kurulmutur. Dolaysyla modernizmin tesisi esnasnda Osmanly unutturma kast gden politikalar, slam nizamn unutulmasna sebep olmu ve slam hukuk sistemlerinin ve slam Medeniyetinin kendi iinde geliimine sekte vurmutur.1916 Osmanlnn eceresi eyh Ebebaliye dayanmaktadr. eyh Edebali ise Hz. Peygamber(sav)e dolaysyla Hz. Adnan(as) ve smail(as) zerinden Hz. deme ular. Nazm Efendiye gre Mslmanlarn kurtuluu bu temiz ailenin adyla oluturulmu Osmanllk emsiyesi altnda toplanmalardr. Yani, mmetilik uuruyla yeniden bir araya gelmelerine dayanmaktadr.1917 Osmanllar, sancaklarnda
1913 1914

Kbrs, Hak Dost 4, ss. 178-179. sr: 17/81. 1915 Kbrs, a.g.e., s. 104. 1916 Kbrs, a.g.e., ss. 124-125. 1917 Ayn eser, s. 58.

376

Kurn yazs tamlardr. Avrupann basksyla, Cumhuriyet sonras bu yazlar kaldrlm olsa da bu deiim, ilahi takdirdir. Bu takdir nlenemez olduu iin, o dnemin evliya ve ulemalar, deiime engel olamamtr.1918 Kbrsye gre gemie ait deerleri derinden reddederek gelen Modernizm, Trkiye Cumhuriyeti Devleti ile kurumsallamtr. Bu kurumun hukuk sistemi olan demokrasinin slam olmadn dnen Kbrs, demokrasideki babakan grevini ifa eden bir sadrazamn ve bakanlarn fonksiyonlarn yerine getirecek vezirlerin bir sultan tarafndan atand ynetim biimini savunmaktadr. Kendini bir Osmanl olarak tanmlayan Kbrs, slam dnyasnn selameti iin hilafetin bir sembol olan sancak- erifin yeniden almas ve dalgalandrlmas gerektiini dnmektedir. 1919 Bu dnceleri bir fikri tez olarak savunan Kbrs, Ey mn edenler! Allaha itat edin; Peygambere ve sizden olan lul-emre (emir shibi idrecilerinize) de itat edin!1920 ayetine istinaden emir sahibi ile mcadeleyi uygun bulmamaktadr. Farkl bir ifade ile bugnk idareciler, gayr-i slam bile olsalar, silahl ve anarist mcadele haramdr. nk ynetime itaat, slamn emridir.1921 Modern an gelitirdii hukuk sistemi olan seklerizm ya da laiklik, eyh Nazma gre, yirminci yzyln bir cehalet nianesidir. Bu hukuk sistemi, insanlar geici olan dnya karlarna gre programlad iin toplumsal sorunlarn da msebbibidirler. Mesela Liberalizim zgrlkte snr bulamad iin, boanma oranndaki artn, fikr olarak msebbibidir. Mutlak zgrln aray iinde olan insanlar, yirminci yzylda kaos, vahet ve ykm uygarln meydana getirmilerdir. Uygarln z teknolojik gelimelerde deil, ahlaki adan yce bir seviyede olmak ve bu seviyedeki hukuk sistemlerini teekkl etmektir. Yani, uygarln temelleri slamda yatar. Bunun farknda olmayan Mslman memleketler de bat leminin kopyas olmaya almaktadr.1922
1918 1919

www.youtube.com/2-Seyh Nazim Ilahi takdir nlenemez! Ayette geen lul-emr, eyh Hiamn baz sohbetlerinde, manev otorite olarak manalandrlmtr. Bkz. Atay, Batda bir Nak Cemaati, ss. 251-262. 1920 Nis: 4/59. 1921 Atay, a.g.e., ss. 251-262. 1922 Ayn eser, ss. 189-193.

377

nsan dncesinin gelitirdii en mtekmil ynetim biimi addedilen demokrasinin eksik ynleri tartlsa da, henz daha gelimi bir sistem uygulanma ya konmamtr. Bu noktada Kbrsnin felsef, hukuk ve ekonomik bir sistem modeli ortaya koyduu sylenemez. Ancak Kbrsnin kar kt demokrasi hukukunun stndeki bir model, onun tasavvuf dncesiyle ekillenmitir. Farkl bir ifadeyle Kbrsnin ideal hukuk sistemi, Mehdi(as)in zuhurundan sonra, gereklemesini bekledii altn ada grlecektir. Kbrsnin bekledii ideal hukuk sistemine en yakn olan ise, Osmanl Devletinden sonra tatbik edilmedii iin gelimemitir. Modern an gelitirdii hukuk sistemi, eyh Nazma gre, Mslmanlarn arasndaki ayrlk ve blnme unsurunun msebbibidir. Nazm Efendiye gre fikr kkleri Avrupaya dayanan particilik, birlemi gibi grnen Avrupay partilere bld gibi slam lemini de hiziplere ayrmtr.1923 slam toplumundaki ilk hiziplemenin iilik ile balamas ve ehl-i snnet ierisinde Vahhbilin zuhur etmesi, ulemann ittifak ettii, hem itikadi he de siyasi boyutlar olan, iki ayrlktr. Bunlara ilaveten eyh Nazmn savunduu sz konusu ayrlk, slam ulemasnn henz iinde yaad bir sre olmas hasebiyle, kesin olarak ve ittifakla, hizipleme olarak addedilmemitir. Kanaatimizce, bu dinamik srecin sonunda, modern an slam toplumunda bir hiziplemeye sebebiyet verdii aka grlecektir. Kanaatimize dayanak olan gzlemler sadece siyasi partilere bal hiziplemeler deil, ayn zamanda cemaat taassubuna bal ayrlklar da iermektedir. Modern adaki deiimlerin tesiriyle slam toplumunda grlen sz konusu tm deiiklikler, eyh Nazma gre, mana lemindeki takdirin cereyan etmesi iin madde leminde husule gelmi sebepler zinciridir. Mslman toplumunun bugnk sosyal ve siyas durumuna ynelik sz konusu tespiti Kbrs, bir hadis-i erif zerinde zetlemektedir. Bu hadis-i erifte Hz. Peygamber (sav) yle buyurmutur: Allah Tel, yeryzn benim iin drp toplad; ben de dousunu da batsn da grdm. mmetimin mlk, bana gsterilen yerlere kadar uzanacaktr. Bana iki
1923

Atay, Batda bir Nak Cemaati, ss. 142-143.

378

hazine verildi: Krmz ve beyaz hazineler. Ben Rabbimden, mmetimi umum bir ktlkla helk etmemesini, mmetime kendi nefislerinden baka bir dman musallat edip ounluu helk etmelerine meydan vermemesini talep ettim. Rabbim bu isteklerime yle cevap verdi: Ey Muhammed! Bir hkm verdim, artk o geri alnmaz. Ben, Senin mmetini umum bir ktlkla helk etmeyeceim, kendileri dnda, ounu helk edecek bir dman da musallat etmeyeceim, hatta yeryznn her tarafnda bulunanlar, onlar aleyhinde toplansalar da. Ama, kendi aralarnda birbirlerini helk edecekler.1924 Bunun bir ilah ferman olarak nlenemez olduunu ifade eden Kbrs, Muhammed mmeti iinde ayrlk ve atmalardan doan zulmn hak yolundan sapld mddete devam edeceini syler. Yani gnmz hadiseleri, bu ilahi ferman dhilinde cereyan etmektedir.1925 Daha nce de belirtildii gibi Kbrsye gre, insanln iinde bulunduu zaman olan 21. Yzyl, ahir zamandr ve bu gnler, Hz. Peygamber(sav)in malum hadis-i erifinde1926 haber verdii zere cebabire devridir.1927 Sz konusu devir; tek olan slam reisliinin kaldrld, her bir slam devletinin kendi bana buyruk olduu, balarnda da baml reislerle ynetilen ve hibir slam devletinin dierine tabi olmad bir dnemdir. Binaenaleyh, 20. yzyldaki sosyal, siyasi ya da ekonomik tm hadisat, sz konusu durumla ilgilidir.1928 Kbrsye gre bu zaman, btn reislerin zerine reislik yapacak vasflarda, manev kuvvet tayan bir ahsiyetin bulunmad bir zamandr. Bu yzden iinde bulunduumuz cebabire dnemi, bir nevi bekleyi ve gei dnemidir. Halk byle bir zt bulalm ve seelim deseler bile srgn ve cezalara maruz kalacaklar bir hukuk sistemine tabidir.1929 Bununla birlikte insanlar, her konuda kendilerini hakl bildikleri gibi, her eye kendilerini layk kabul etmektedirler. eyh Nazm, sz

1924 1925

Mslim, Fiten, 2889; Tirmiz, Fiten, 2177; Eb Dvud, Fiten, 4252. Kbrs, Hak Dost 4, s. 103. 1926 Benden sonra hulefa, hulefadan sonra umera, umeradan sonra melikler, meliklerden sonra Cebbire, Cebbireden sonra ise Ehli Beytimden bir kimse gelir de, O yeryzn adaletle doldurur Bkz. Tirmizi, Fiten, 48; Hambel, Msned, c. 5, ss. 220-221; Gmhanev, Ramz, s. 518. 1926 Kbrs, a.g.e., s. 92. 1927 Tafsilat iin bu tezde bkz. Yaratl ve Varlk Nuru ile lgili Kavramlar/d.Hz. Peygamber. 1928 Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 94. 1929 Ayn yer.

379

konusu toplumsal durumu, bireyden balayan psikolojik bir temele dayandrr. Buna gre, toplumdaki ekser ferdin nefsaniyetine esir dmesi, bu durumun sebebidir. Binaenaleyh bu ada sz konusu adaleti insanlara kabul ettirecek bir manev kudret gereklidir.1930 Sonu olarak eyh Nazmn modern a anlay, onun birnevi bekleme ibadeti addettii Mehdi anlay ile ilgilidir. Detaylarn ilgili balkta incelediimiz bu anlaya gre, Muhammed mmetini bu cebabire dneminden karacak ve onlar bir sancakta toplayacak ahsiyet, Mehdi(as)dir. Mehdi(as)nin zuhuru ile insanlar, btl anlaylarn rn olan hukuk sistemlerine deil, hakkn zahir olduu anlaya tabi olacaktr.1931

f.1.3. Modern a ve Teknoloji: eyh Nazm- Hakknye gre iinde bulunduumuz zaman, her sahada hzl keif ve icatlarn yaand bir dnem olduu kadar, insanlarn acziyetlerini unuttuklar bir zamandr. Aya kan, uzaya uydular gnderen bu insanlk gurur ile Allah(cc)a bakaldrr bir durumdadr.1932 Gnmzde icat ve imal edilen toplu imha silahlarnn insanl melhame-i kbraya (byk harbe)1933 gtreceini sylemektedir.1934 Teknoloji reten fabrikalar yaam dengesini bozarken, temizlik iin kullanlan deterjanlar bile, okyanuslar kirletir.1935 Dolaysyla mutlak zgrln aray iinde olan insanlar, yirminci yzylda kaos, vahet ve ykm uygarln meydana getirmilerdir.1936 20. yzyl fikir adamlarndan Nurettin Topu (. 1975), modernizm akmn; ilim, sanat, siyaset, ticaret ve kltr gibi alardan yapt deerlendirme sonucu sunduu reete, Kbrsnin tavsiyesi ile ayndr. Ona gre Mslmanlardan
1930 1931

Kbrs, Tasavvuf Sohbetleri, s. 102. Ayn eser, s. 104. 1932 Ayn yer. 1933 Kbrsnin ahir zamanda olmasn bekledii dnya sava. 1934 eyh Nazm Kbrs, Hak Dost 4, ss. 103-105; www.izleveindir.net/2010/08/02/Osmanldan Bir Sultan Selim Gelecektir; 1990larda yaplan grntl sohbet video arivimizde mevcuttur. 1935 Atay, Batda Bir Nak Cemaat, ss. 189-193. 1936 Atay, a.g.e., ss. 189-193.

380

modernleme konusuna taassup ile yaklaarak mutlak bir reddiye snfnda olanlar tefrite dt gibi; modernlemeyi olduu gibi kabul edip, eski deerlerin yerine ikame edenler de ifrata dmtr. Topuya gre modern olarak adlandrlan bu yzyl, maddeci deerler sistemi zerine ina edildiinden, mana yn eksiktir. Madde ve mna dengesi zerine kurulmu slam Medeniyeti, modern an gelitirdii medeniyete deil, teknie yenik dmtr. Dolaysyla modern an demolunda at yarann tedavisi, slamdr. unu da belirtmek gerekir ki Topunun reetesi, selefi bir yaklamla kalbi hayat ihmal eden bir slam anlay deil, tasavvuf bir yaklamla isel tekmle nem veren slam olmas asndan, Kbrsnin dnce atmosferi dhilindedir.1937 eyh Nazm- Kbrsnin bu dncelerinden dolay, Hakkniyye evresinde, teknolojinin kullanlmad dnlebilir. Ancak Hakkniyye mridannn gnlk yaantsnda teknoloji nemli derecede yer almtr. Lefke tekkesinde kamera ve dizst bilgisayarlaryla dolaan mrdlere tank olduk. Modern toplumun en nemli ulam arac olan hava tamacl ise Hakkn yolunun dnyaya yaylnda olduu kadar, Kbrsnin ve mrdlerin gnlk hayatlarnda vazgeilmez derecede yer ald hatrlanmaldr. Dolaysyla Kbrsnin bu mevzudaki grlerini, aksiyoner mesajlaryla birlikte deerlendirecek olursak; eyh Nazmn kar kt eyin, teknoloji deil, neden olduu sonular olduu grlmektedir. Manevi deerleri tahrip eden dnce zeminine vesile olmas asndan teknoloji, insanlar ahiret gayesinden uzak, dnyevi hazlara srklyorsa eletirilmitir. Bununla birlikte, bir Mslman hayatnda teknolojinin msbet katklar, Kbrsnin konu balklar arasnda grlmemitir. Nitekim Kbrsnin kibir balyla ele ald deerlendirmesinde teknoloji; insanlar benlik, ucb ve kibir gibi sufl duygulara srklemesi bakmndan ele alnm ve menfi grlmtr.

1937

Topu, Kltr ve Medeniyet, ss. 1-202.

381

f.1.4. Modern a ve Eitim: eyh Nazma gre eitiminin temelinde ateizm olan modern eitim kurumlar, hibir eye inanmamay retmekte ve Allah(cc)n varln reddetmektedir. Hakikat ilminden habersiz ve cahil olan bu sistemin, fayda iin rettii nesneler dahi, bir noktada zarara yol aar. Dolaysyla uygar olarak nitelendirilen bu eitim sistemi, ilkeldir. Sz konusu eitim sistemi, devlet ynetimindeki laiklik ilkesinden kaynaklanmaktadr. Dolaysyla yirminci yzyln eitim sistemi, Kbrsnin ifadesiyle bir cehalet nianesidir ve insanlar geici olan dnya karlarna gre programlamaktadr.1938 Kbrs, ahir zamanda tahsil yapanlarn ok olacan ve okuduka cahil olacaklarn, ahir zaman alameti olarak kabul etmektedir. Cehalet kelimesi ile, Allah bilmemeyi kasteden Kbrs, bu dncelerini, 1990l yllardaki bir sohbetinde yle ifade etmitir: Diplomal cahil, sonunda en byk diplomay aldnda Allah yoktur diyor. Master, doktorluk payesi var ama, Allah tanr msn? diye sorsan, Ne Allah? niversitede Allah anmak yasaktr. Bizim taptmz, tabiattr der1939 Bilhassa Mslman toplumlardaki materyalist eitim metodu ve bu eitim metodunun teekkl ettii anlay, Kbrs tarafndan eletirildii grlmektedir. Benzer eletirilerin, slam toplumlarndaki muhtelif mtefekkirler tarafndan yapld grlmektedir. Mehmet Akif Ersoy (v. 1356/1936)un O vicdan nerededir, lakin? O iman kimde var? Hayhat! Ne olmu ben de bilmem, pek karanlk imdi hissiyat!1940 dizelerindeki serzenii, gnmz akademisyen ve mtefekkirlerinden Seyyid Hseyin Nsr (d. 1352/1933), modernizim tarifi zerinden yapmtr. Ona gre modern olan dnce, vahye dayal deimez ilkelerden ayrlm, ilah kaynak ile ban kesmi, dinin ve gelenein dnda olan ey demektir. Sz konusu kopukluk, var olu hakikatlerini hem obje hem de subje alanlarndan dlanmasna sebebiyet vermi ve bu dlanmayla birlikte akla dayal bir
1938 1939

Atay, Batda Bir Nak Cemaat, ss. 189-193. el-Hakkn, Ebediyete Davet, s. 41. 1940 Ersoy, Mehmet Akif, Safaht, Karanfil Yay., stanbul 2012, s. 349.

382

ilkeler btn aranm ancak, evrensel bir ilkesizlie sebebiyet vermitir. Bu durumda akln, vahiy ve entelektel sezgiyle olan ba kopmu olduundan, oluturduu medeniyette modern insan, kendi kaderinin hkimi, dnyann efendisi, lm tesi tm gerekliklere gzn kapam bir modern insan tipidir.1941 Nazm Efendiye gre gnmz eitim sistemi, dnyada sz sahibi olmu Yahudilerin kendi deer ve anlaylarna gre tertip ettikleri bir dzendir. Dolaysyla bu nizamn temel anlay, Yahudilerin dinlerini anladklar gibi, z ya da ruhu hie sayan bir cismani bir anlaya dayanmaktadr. Bu anlay, gz ile grleni kabul edip, grlmeyeni reddeder.1942 Yzyl filozoflarndan Karl Heinrich Marx (. 1883)n bir Yahudi

19.

olmas ve ahiret anlayna dayal ahlaki, sosyal ve ekonomik sistemleri reddederek, dnya anlayna dayal sistemleri nermi olmas,1943 Kbrsnin anlayn ekillendiren mhim bir misal olduu phesizdir. Bize gre 20. Yzyln dnce ve bilim adamlarn Musev olanlar ve olmayanlar olmak zere ayrdmzda, grlen ey mcerred maddecilik deil, ihtilaf ve kaos olmaktadr. nk kapitalist sistemin kurulumunda nemli rol oynayan Musev tccar ve bilim adamlarndan sonra, Maxn fikir babas olan komnist sistem, insanln iine dt kaosun arka plan gibidir. Bununla birlikte komnizmin tam zdd addedilebilecek spritualizmin yine bir Musev dnr olan Henry Louis Bergson (. 1941) ile bilinirken,1944 insan ruhunu haz ve drtler zerine temellendiren Sigmund Freud (. 1939)da Musevdir.1945

1941 1942

Nasr, Seyyid Hseyin, Makaleler 1, Ter.: ehabettin Yaln, nsan Yay., stanbul 1995, ss. 73 -90. Ayn eser, s. 75. 1943 Robert, Jean Longuet, Byk Dedem Karl Marx, Ter.: Renan Akman, Yordam Kitap, stanbul 2012; Marx, Karl, Yahudi Sorunu, ter.: Yayn Kurulu, Sol Yaynlar, Ankara 1997; Marx, cretli Emek ve Sermaye, ter.: Sevim Belli, Sol Yaynlar, Ankara 2008. 1944 Direk, Zeynep, ada Felsefe II, Anadolu niversitesi Yay., Eskiehir 2012, s. 4. 1945 Sheppard, Ruth, Zihnin Kaifi-Sigmund Freud, Ter.: Yonca Ac Dalar, Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2012; Freud, Sigmund, Cinsiyet ve Psikanaliz, Ter.: Zeki Yldrm, Yeryz Yaynevi, Ankara 2003; Freud, Dinin Kkenleri, Ter.: Ayen Teken Kapkn, Payel Yaynlar, stanbul 2002.

383

f.2. Baz Gncel Hadiselere Yapt Yorumlar:

f.2.1. Amerikann Irak gali: Irakn Amerika tarafndan igali, eyh Nazma gre, 1958 ylnda gerekleen kanl darbe ile Irak Krallnn devrilip, Cumhuriyetin ilan edildii hadiselerle ilgilidir. Bu dncesini yle ifade etmitir: (Melik) mtevazi bir ikametgahta oturuyordu. Bugnk gibi (Saddam Hseyin), saraylarda oturmuyordu. Kaplarnda, yalnz, nbetiler var. Baka kimsesi yok. Bir gecede topa tuttular, o yeri (Badattaki kona). O hain Kafir (Abdlkerim Kasm), tayyareden dp paraland. Sra sra, bu (Saddam Hseyin) geldi Cehennem ettiler orasn, yand. eriye hcum ettiler, Meliki taradlar, ailesini taradlar, oluk ocuklarn taradlar. Ehl-i Beyt hepsi. Peygamber(sav) nesli. 90 yanda nine kt. Ben hatrlyorum. Ben Hicazdan dndmde haberi aldk. Elinde Mushaf- erifle kt. Merhamet etmediler ona da, onu da taradlar. Yaktlar. Cehennem yaptlar orasn, o gece, ehl-i beyti Rasule. Allah uyur mu be!1946

f.2.2. Kravat Takmann Hkm: eyh Nazm- Kbrs, kravat modasnn icadnda, armha gerilmi Hz. s(as)nn rumuz olarak tanma kastnn olduunu yle ifade etmitir: Kravat, Hristiyanlar uydurdu, sa Peygamberin armha gerilmi ekli diyerekten. Bize sattlar. Kendi papazlar bilir bunlar Asl bu. Maksat bu. Maksat o hatray devam ettirmek. sa Peygamber armhta gibi, gsmde, kalbimde dedirtmek iin. Bizim gibi gafiller onu mecburi yapyorlar.1947

1946

www.youtube.com./eyh Nazm ElHakkani-Badat Sebepsiz Yanmyor1; lgili kayt video arivimizde mevcuttur. 1947 www.youtube.com/Seyh Nazim Kibrisi - Kravat takmanin hukmu

384

f.2.3. Prenses Dianann Vefat: ngiliz Kraliyet ailesinin Prensesi Dianann 1997deki vefatndan sonra eyh Nazm- Kbrs, bu durumun, her hadise gibi, ibret alnmas gereken vehini ifade etmitir. slamn rehberlik etmedii tm insanlar gibi, ngiliz milleti de, bu vefat hadisesinin glkleriyle baa kamamlardr. eyh Nazm, bu hadisenin sebebi olarak eyden sz etmitir. Prenses Diana, Mslman kadnn mtevazi kyafetini giyiyor olsayd, grnr ve grnmez musibetlerden korunurdu. Kbrsye gre bu kyafet tarz, onu paparazziden uzak tutacak ve ldrlmesine sebeb olan durum, gz nnde olmayacakt. kincisi, Dianann haram olan alkolden uzak durmas gerekirdi. ncs, Dianann slamda belirtilen kadn-erkek mahremiyetine ve nikah emirlerine riayet etmemesiyle alakaldr. zet olarak eyh Nazma gre, kulun bana gelen her hadise, onun yaantsna rehberlik edecek slam, deerlere uygun olmas ya da ters dmesiyle alakaldr.1948

f.2.4. ilide Maden G Altnda Kalan Madencilerin Mslman Olmas: Bu madencilerden mer Regadand ve Daryo Segafiyo, yetmi gn kaldklar gkten kurtulmalarndan ksa bir sre sonra eyh Nazm Lefkedeki derghnda ziyaret edip, Mslman oldular ve eyh Nazmdan beyat aldlar. Bu hadisenin duyurulduu haberde Kbrsnin bu konudaki aklamas, u ifadelerle olmutur: Bir maarann ierisinde, bir gn ierisinde kald bu adamlar. lk gnde ben yetitim desem onlara, inanr msnz? Bir gn dua ediyordum. Muska hazrladm. Orada bir tandmz var m diye mritlerime sordum. Evet yantn alnca hemen gnderdim Muskay gk altnda alan mer Regedand, hislerini yle ifade etmitir: Madene o muskalar gelinceye kadar, kendimi sarho gibi hissediyordum. Ama ulatktan sonra ok huzurlu ve rahat hissettim.1949

1948 1949

Jorgen, Sufism in West, ss. 123-124 www.youtube.com/Seyh Nazim Hz. ILI'li Madencilere ettii Manevi yardmn anlatyor .

385

f.2.5. Necmettin Erbakann Vefat: eyh Nazmn, Necmeddin Erbakann vefatyla alakal ifadeleri yledir: Kadirinas milletimizin gnlnde yer alm olmasayd, cenazesi bu kadar kalabalk olmazd. Necmettin Beye biz de dua ettik. Merkez Efendinin emriyle bizim de ruhaniyetimizin hazr bulunduu bir mecliste karland. Bizi de davet ettiler. Kabri hotur.1950

f.2.6. Suud Arabistan Velihat Prensi ( leri Bakan), Nayef Bin Abdulaziz el Suudun Vefat: eyh Nazm- Kbrs, Dn gece (17.06.2012) kalbime varid olan ve veliaht prensi ile ilgili olan haberleri tm Mslmanlar ve insanlar ile paylamam icab ediyor... diyerek, Nafey b. Abdlazizin ruhunun kabz olduu mirac gecesinde, kendisine giydirilen elbisenin nurdan olduunu sylemi ve onun vasl olduu manevi makm vmtr. Bu videoda Kbrs, Suud ailesine ve tm insanlara hitaben, Her can, lm tadacaktr. Sonra bize dndrleceksiniz.1951 ayeti zerinden lm hatrlatm ve Hanginizin daha iyi ameller ilediini gstermek zere, lm ve hayat yaratan odur.1952 ayeti zerinden nasihat etmitir: Ey Suud ailesi! Allahn emirlerine dikkat edin, Allaha kul olun! Nefislerinize hkim olun! Hakkta sabit olun Bizim hakkmzda sadece hsn-i zan bekliyoruz. nsanlar hakknda hsn zanda bulunun ve onlara ikram edin. Onlara ikramda bulunursanz, kendinize ikramda bulunmu olursunuz. Ey dou, ey bat ehli! Kelammz kitaplardan deildir. Hz. Peygamber (sav)in bize ikram ettii, varidattr. Rabbim bana salt ediyor. Bana salavat yasaklyorlar. Kyamet gn onlardan davac olacam. Estafurullah. Tevbe ettim. Tebli ettim. Allah(cc) ve Melekleri(as) ahittir1953

1950 1951

www.youtube.com./eyh Nazm Erbakan Mjdesi; lgili kayt video arivlerimizde me vcuttur. Ankebt: 29/57. 1952 Mlk: 67/02. 1953 www.saltanat.org/The Star of Al-Saud; lgili kayt video arivimizde mevcuttur.

386

SONU eyh Nazm- Kbrsnin tasavvuf hayat ve bu yaantnn temelleri olan tasavvuf anlay, yedi ktada, 56 farkl lkenin insan tarafndan kabul grmtr. Kkleri slam dinine dayanan bu anlayn farkl dil, din ve kltrlerden oluan bu kitleyi nasl slam emsiyesinde toplad mhim bir sorudur. Bununla birlikte Bu kadar eitli kltrden insan, Nakbendi Tarikatnn Geleneksel yaam tarznda birletiren nedir? ynndeki sorunun cevabn, eyh Nazmn tasavvuf anlayn incelerken bulduk. eyh Nazm- Kbrsnin tasavvuf anlay ve yaants, 21.yy ve modern dnya etkisini de dikkate almamza vesile olmutur. unu da hemen belirtmemiz gerekir ki, almamz bu sorunun cevabn bulmak amac zerine bina edilmemitir. eyh Nazmn tasavvuf anlaynn, slami dnce ve tasavvuf stlah iindeki yerini belirlemek amac zerine bina edilmi almamz, bizi sosyoloji sahasnda aranan szkonusu sorunun cevabna ulatrm oldu. Bu duruma bir misal zerinden bakacak olursak, yle syleyebiliriz. Modern insann akl esas alarak kurduu, insan-kinat ilikisi ve bu ilikiyi lme usul olan deney ve gzlem sonular, hayat ve lme dair sorularmzn cevab olur mu? eyh Nazmn perspektifinden bakldnda, cevap kesindir, olamaz. nk modern bilimler, maddenin manaya bakan ynndeki ilah kudreti reddedici bir anlayn zerine ina edilmitir. Bu yzden ulalan sonular, ze deil kabua dairdir. Bu anlay tezimizde geen bir rnekle somutlatrabiliriz. Hakkniyye hareketinin nasl bu kadar yaygnlat? sorusuna cevap arayan sosyolojik almalarda, sonular be sebebe indirgenmitir. Bu sebeblerin tamamn kendisinde toplayan herhangibir kii/kurum, ayn sonu, etki ve sinerjiyi oluturabilir mi/miydi? Akl merkezli sebep-sonu ilikisi ierisinde ele alnd zaman, bu sorunun cevab evet olmaldr. nk ayn sebepler, ayn sonular dourur. Ancak eyh Nazma gre bu sorunun cevab; Allah(cc) dilerse olur. nk Allah(cc), dilediini aziz eder, dilediini zelil eder. Yani madde leminin varolu dinamiklerinin ardnda, bir mana lemini var eden ve yneten ilah kudret, grmemezlikten gelinemez. eyh Nazm- Kbrsnin ilah kudrete dayandrd tasavvuf anlaynda, sebeb-sonu ilikisine bal olarak belirledii madd yn, manev ynn dnda deildir. Mesela Kbrs, Nakibend tarikatnn dnyada yaylmasna vesile olan akl kriterleri gz ard etmedii gibi, tarikat hizmetlerindeki baarlar bu sebeplere deil, ilahi ltfa ve kudrete atfetmitir. Bu anlay, Kbrsnin kulun acziyeti anlayyla da ilgilidir. Muhammed Nazm- Kbrsnin tasavvuf anlaynn ve yaantsnda grlen madde-mana ilikisi, formlize edilemez ve tamamiyle hukuklatrlamaz. Binaenaleyh bu ilikiyi anlamamzda nemli derecede belirleyici olduunu dndmz ynler, bizim tezimizde ulatmz sonular olmaktadr. Dolaysyla eyh Nazmn teslimiyet anlay, bu adan bir maddi ve manevi hayatn 387

dinamikleri arasndaki tercihte bir denge unsurudur. Mstakil bir balkta incelenmeyen teslimiyet, Kbrsnin genel tasavvuf anlay ve yaantsnda mndemictir. eyhi Abdullah- Dastanden ald emirleri hi tereddt etmeden uygulamaya koymas, teslimiyetin pratikteki gstergesidir. Bununla birlikte Kbrs, eyhinden duyduu, ahir zaman haberlerini yaklak olarak krk senedir beklemekte ve mrdnna haber vermektedir. Bu haberlerden bir ksmnn gereklememesine bal olarak mrd saysnda d olmasna ramen Kbrs, bu haberleri ilk gnk gibi beklemeye ve ilan etmeye devam etmektedir. Bu konularn banda Mehdi(as) beklentisi, gelmektedir. Kbrsye gre bu bekleme, ayn zamanda Hz. Peygamber(sav)e imandaki sddkiyeti temsil etmektedir. nk bu haberi ashabna veren Hz. Peygamber(sav)in haberini beklemek, Onun emin sfatn tasdiktir. Bununla birlikte, eyh Nazmn tayy-i mekn ile Mehdi(as)yi ziyaret tecrbesi, onun manev leme olan imannn, maddi lem kadar somut olduu ynndeki bir sonuca iaret etmektedir. zetle eyh Nazmn hayatndaki vahye dayal hukukun belirledii yaam tarz ve bu hukukun kalb hayata kadar uzanan inisiyasyon srecini ieren tasavvuf anlay, gnmz insan iin nemli bir model tekil etmektedir. 20. yy.n iindeki materyalist kltrle, genel manada ters den bu anlayn ve etkilerinin daha derinlemesine incelenebilecei bir vakadr. Ancak bu incelemelere, modern an bilimsel dinamiklerinin, manev dinamiklere oturtulduu bir platform gzetilmelidir. Mevzu eyh Nazm- Kbrs olmas hasebiyle, bu platformun, slamn iman esaslarna dayanan ve geleneksel tasavvuf terminolojisi dhilinde olmas lzum eder.

388

EKLER

Ek 01: Hakk Levhas

Ek 02: eyh smail e-irvannin Kabri, Amasya

389

Ek 03: eyh Cemaleddin Kumuknin Trbesi, skdar/stanbul

Ek 04: eyh Ebu Muhammed Medennin Trbe iindeki Kabri, Gneyky/Yalova

390

Ek 05: eyh erafeddin Dastan

Ek 06: eyh Abdullah- Dastan

Ek 07: eyh erafeddin ve eyhi Muhammed Medennin Kabirlerinin bulunduu trbenin d, Gneyky/Yalova

391

07-08: eyh erafeddinin evi (sohbet salonu), Gneyky/Yalova

09: eyh Abdullahn Kabri, am/Suriye

392

Ek 10: eyh Abdullah (sada ) ve eyh Nazm (solda)

Ek 11: eyh Adnan Kabban

Ek 12: eyh Hiam Kabban

393

Ek 13: New Meksiko, 1991

Ek 14: New York, 1991

394

Ek 15: Hakkn Dergah, USA/Michigam, 1993

Ek 16: Malezya Prensi Rja Aslana Beyat Verirken-Kulalumpur/Malezya

395

Ek 17: Hakkn Degah, Kulalumpur/Malezya

Ek 18: Harita zerinde Hakkn Dergahlar

396

Ek 20: eyh Nazmn Byk Babas

Ek 19: Ahmed Adil, eyh Nazm- Kbrsnin Babas

Ek 22: eyh Nazmn ei, Hac mine Hanm

Ek 21:Hasan, n Sol: eyh Nazm, Arka Sol: Celaleddin, Arka Sa: Nefi

397

Ek 24: eyh Nazm'n mahdumu, eyh Mehmet Efendi Ek 23: Tripoli-Kbrs iin sandala binerken

398

Ek 25: eyh Abdlkerim (v. 2012) NY Grevlisi

Ek 26: eyh Adnan (Kbrsnin sanda), Suriye Grevlisi Damad eyh Hiam (Kbrsnin solunda), Chicago Grevlisi

Ek 27: eyh erif, Hollanda Grevlisi

Ek 28: ah bn Sultan Aslan (v. 2012), Malezya Grevlisi

399

Ek 29: eyh Lutfi (solda) ve eyh Mustafa (sada) Endonezya Grevlisi

Ek 30: eyh Hasan, Almanya Grevlisi

Ek 31: Cemaleddin Almanya

Ek 32: Yusuf Da Costa, Gney Afrika Grevlisi

400

Ek 33: eyh mer, spanya/Madrid Grevlisi Ek 34: eyh Nazmn iki katl evi, Lefke/Kbrs

Ek 35: Dergahn yola bakan cephesi, Lefke/Kbrs

Ek 36: eyhin evinin Dergaha alan, bahe ksm

401

Ek 37: Dergah iindeki mescidin mihrap ve minberi

Ek38: Mescidin dou cephesi, Lefke/Kbrs

402

ZET eyh Nazm- Kbrs, 23 Nisan 1340/1922de Larnaka, Kbrsta dnyaya gelmitir. Baba taraf, eyh Abdlkadir Geylanye, dolaysyla Hz. Peygamber(sav)e dayanan Kbrsnin, anne taraf Mevlana Celalettin Rumye dayanmaktadr. Nazm- Kbrs ilkokula 1928 ylnda balam, 1359/1940 senesinde liseyi bitirerek stanbul niversitesi Kimya Fakltesine kayt olmutur. niversite eitimi esnasnda, manev ilimlerle megul olmu ve eyh Sleyman Erzurumden (v.1368/1948) tasavvuf terbiyesi almtr. Bu dnemde yaad bir manevi tecrbe zerine, maddi ilimlerdeki eitim hayatn brakp, manevi ilimlerdeki terbiyesi iin Suriye, ama gitmi ve orada eyh Abdullah- Dastanye intisab etmitir. Kbrs, eyhiyle bulutuu ilk gnn sonunda, Kbrstaki irad vazifesiyle grevlendirilmitir. eyh Nazm- Kbrs 1952de, eyh Abdullah- Dastannin mrdlerinden Hac mine Hanmefendi ile evlenmitir. eyh Nazmn bu evlilikten iki olu ve iki kz dnyaya gelmitir. Tasavvuf Sohbetleri, Hak Dost Sohbetleri, Ebediyete Davet, Cuma Hutbeleri, eyh Nazmn sohbet ve hutbelerinden derlenmi eserlerdir. Cmiul-irdu-erf, Lbnanda yapt sohbetlerden derlenmi, Mrdin El Kitab (Hand Book of Mureed), mrdler iin telkin edilen zikir ve tesbihatn derlendii eserlerdir. Bunlarn haricinde, Mercy Ocean (Rahmet Deryas), eyh Abdullahn sohbetlerinden, derlenmitir. eyh Nazm, 1974ten itibaren Avrupay, 1978den beri Trkiyeyi, 1986dan beri Uzak Douyu, 1991den itibaren ABDyi ziyaret ederek iman nurunu her eit insana yaymaya gayret etmitir. Hlidiyye-i Hakkniyyenin Avrupa, Amerika, Asya ve Afrika ktalarna yaylmas, eyh Nazmn irad vazifesini eyh Abdullah- Dastanden almasndan sonra balamtr. eyh Nazma gre bu hizmetin baars, kendisinin yapt ilerden dolay deil, eyhinin kendisine verdii manevi destekden dolaydr. Zira bu vazife, eyhi Abdullah- Dastan dnyaya geldiinde, eyh erafeddin tarafndan bildirilmitir. Bu rivayet, eyh Nazmn tasavvuf anlaynn bir czn tekil etmektedir. nk bu tr vazifeler, Peygamber varisleri olan evliyaya, yevmul-ezelde tevdi edilmitir. Sz konusu vazife, Allahn Nrunun tamamlanaca gne kadar devam edecektir. Kbrsnin velayet ilmi olarak tanmlad sz konusu malumaltlar, irad ehli bilir ve ehline aktarr. Bu manada Kbrsnin Mehdi anlay, Mehdinin beklelenen en son irad ehli addedilmesi hasebiyle, Kbrsnin tasavvuf anlaynda belirleyici bir mevzu olmutur. Kbrsnin Mehdi anlay, slam metinlerde verilen haberlerin yansra, eyhinden tevars eden ve bireysel olarak yaanan manevi tecrbelerden mterakibtir. Bu bilgilerden bir ksm, Kbrsnin ya da eyhlerinin bu bilgilere bal olarak tevil ettikleri gncel hadiseler ve bu hadiselere bal olarak, gelecee ynelik 403

beklentileri iermektedir. Bu tevillerin gereklememesi, Kbrsnin tasavvuf anlayndaki teslimiyet ve sddkiyyet gibi kavramlar tanmlar. Bu manada Kbrsye gre Mehdi konusunda eyhinden duyduklarn beklemek, teslimiyetin ve sddkyetin icabdr. nk eyhinden kendisine bildirilen bu bilgi, Hz. Peygamber(sav)in evliyaya haber verdii srlar da iermektedir. Dolaysyla, Hz. Peygaberi(sav)in hadis-i erifleri arasnda da bulunan bu haberlerden phe etmek, kulu velayet makamndan drr. Mehdi(as)nin zuhuru ile, Kurn srr, mirac srr ve velayet srr olarak ifade edilen dier mutlak hakikatler zuhur edecek ve insanlk, asr- saadet misali bir dzene nail olacaktr. eyh Nazma gre getiimiz 20. Yzyl ve iinde bulunduumuz 21. Yzyl, Mehdinin zuhuru ve s(as)n nzul arefesi haber verilen cebabire devridir. Ksaca zetlenen slam dncesinde buluan ve dnyann eitli lkelerinden gelen Hakkniyye mrdan, bugn, eyh Nazm Lefke Derghnda ziyaret etmektedirler. 1999dan itibaren Lefkedeki derghndan kmayan Kbrs, rahatszlndan dolay 2009dan beri namazlarn bir ksmn evinde klmaya balam ve sadece Cuma Namazlar iin, mescide kmaktadr.

404

ABSTRACKT Sheik Nazim el-Qubrusi was born in 1340/1922 in Larnaka, Cyprus. Paternity lineage of Qubrusi, reaches back to Sheik Abdulkadir Gailani whereat to Hz. Prophet(saw) as mother side reaches back to Mawlana Calaladdin Roumi. Master Sheik Nazim began to primary school in 1928 and entered the Chemical Faculty of Istanbul University after the graduation of high school in 1940. He dealt with moral sciences, during his university education and conceived sufi discipline from Sheik Sleyman Erzurum (d. 1368/1948). He travelled to Damascus/Syria to become affiliated with Sheik Abdullah Daghistani after a sipiritual experience. Qubrusi was charged with moral duty in the morning of first day that he met to his sheik. Sheik master Nazm was married to Hadji Amine, a disciple of Sheik Abdullah, in 1952 and have two sons and two daughters. The books named Tasavvuf Sohbetleri (Sufsm Discourses), Hak Dost Sohbetleri (Saint Discourses), Ebediyete Davet (Inivitation to the Eternity), Cuma Hutbeleri (Juma Khutbas), was compiled from Sheik Nazims discourses and Friday sermons. Jami el-ershadu el-sharef, is compiled from discourses of Sheik Nazim in Lebanon. Mridin El Kitab (Hand Book of Mureed), was gleaned among zikrs and tasbeehs that are infuse into the disciples (mureed). Mercy Ocean (Rahmet Deryas), was compiled among Sheik Abdullahs discources. Sheik Nazm exerted to carry the light of faith to Europe since 1974, to Turkey since 1978, to fareast since 1986, to USA since 1991 and various nations. Extention of Khalidiyya el-Haqqaniyya Order to the continents of Europe, America, Asia and Africa has beggined after Sheik Nazims receive irshad (enlightening) duty from Sheik Abdoullah Daghistani. According to Sheik Nazm, the success of this service is not due to his deeds but spiritual support of his Sheik. Then this duty was declared by Sheik Sharafaddin when Sheik Abdoullah was born. This rumour is part of Sheik Nazims tasawwuf concept. Because such duties were entrusted to the saints(wali), who are the successors of the Prohhet(saw), on yawm al-ezel (the day of infinity). This duty will be fulfilled up to day in which the light of Allah will be completed. Such knowledge that are defined by shaik Nazim as ilm el-walaye (knowledge of sainthood) are known by its cognoscente and they convey to its cognoscente. In this sense, Mahdi concept of Qubrusi became significant topic among his tasawwuf concept, since Mahdi is esteemed as awaited and latest cognoscente of irshad. Mahdi concept of Qubrusi composed of information inherited from his sheik and his personal spiritual experiences besides the massages comes from Islamic texts. Part of these knowledge are comments of Qubrusi and his Sheiks for the current events according as those knowledge and presages for the future. When these presages dont come true, it is defined the meaning of submission and fidelity among the tasawwuf concept of 405

Sheik Nazim. In this sense, according to the Sheik Nazim, awaiting the things heard by his Sheik is meaning of submission and fidelity. Because these knowledge notified to Sheik Nazim, include secrets that is envoyed to the awliya by the Prophet(saw). Therefore mistrusting these tidings that are situated in the hadiths of the Prophet(saw), lower servants from their station of sainthood. Through the coming of Mahdi, absolute truths that are called secret of Quran, miraj (ascension), walaye will be appear and humankind will gain an order, seen in golden age. According to shaik Nazim, 20th and 21st centuries are cababire period (tyrants term), like a day before appering of Mahdi and coming of Isa (Jesus). Haqqani mureeds who are getting together around shortly summarized Islam concept and are coming around the World visit Sheik Nazim, nowadays, in Lefke Khangah. Since 1999, not stepping out of Lefke Khangah Qubrusi, is seen in khangah mosque only in the Friday Prays since 2009, because of his disease.

406

KAYNAKA Abdulkadirolu, Abdulkerim, Halvetlikin abniyye Kolu eyh aban- Vel ve Klliyesi, eyh abn- Vel Dernei Yay., Ankara 1991. Aclun, smil b. Muhammed el-Cerrh, Keful-Haf ve muzlul-ilbs, c. 1-2, Tah.: Said b. Hfz, Mektebetul-Gudus, Yersiz 1351. Afif, Ebul-Ala, Tasavvuf ve slamda Manev Devrim, Ter.: H. brahim Kaar, Murat Sln, Risale Yay., stanbul 1996. Ahmed b. Hambel Ebu Abdullah, Musned, Beytul-efkrud-devliyye, Suudi Arabia 1998. Ahmet Cevdet Paa, Sempozyum 9-11 Haziran 1995, TDV Yay., Ankara 1997. Akdemir, Asena, rsel Sibel, Karaolan Akfer, Depresyon Etiyolojisinde Nropeptidler, Klinik Psikiyatri Dergisi, Ekim 2002. Akta, Hamdi, Kurn- Kerim Meal ve Kelime Meali, pek Yay., stanbul. Aksu, Hsamettin, Hurflik Md., TDV A., c. 1-28, Divantas Neriyat, stanbul 1988. Albayrak, Halis, Kurnda nsan-Gayb likisi, ule Yay., stanbul 1993. Algar, Hamid, The Naqshband Order (A Preliminary Survey of Its History and Significance), Studia Islamica, 1976, no:44, ss. 123-152. Halidlik, TDV A, Divantas Neriyat, c.1-28, stanbul 1988. Aliyyul-Muttak, Alddn b. Hsmeddn Bend, Kenzul-Umml fi Snen-il-Egvli ve el-efl, c. 1-18, Tah.: Bekir Hayyb, Messesetur-risle, Yersiz Tarihsiz. Alus, Ebu Fadl ehabeddin Seyyid Mahmud, Ruhul-mean fi tefsiril-KurnilAzim ves-sebes-mesni, Tas.: Seyyid Muhammed Dikeri el-Alus, c. 1-30, daretul-Minyeriyye, Beyrut. Ankarav, smail, Minhcul-Fukara, Haz: Saadettin Ekici, nsan Yay., stanbul 1996. Asm Efendi, Kamus Tercmesi, c. 1-2, Bahriye Yay., stanbul 1852. Akar, Mustafa, Niyaz-i Msr ve Tasavvuf Anlay, TC Kltr Bakanl Yay., Ankara 1998.

407

Atay, Tayfun, Batda bir Nak Cemaati: eyh Nazm Kbrs rnei, letiim Yay., stanbul 1996. Attar Ferdddn, Tezkiretl-Evliy, Ter.: Sleyman Uluda, lim ve Kltr Yay., Bursa 1984. Tezkiretl-evliy, Haz.: M.Z.K, Bahar Yay., stanbul 1980. Ate Sleyman, Kuran Ansiklopedisi, c. 1-19, Kuba Yaynlar, stanbul Tarihsiz. Aydn, Ferit, Rabta ve Nakibendilik, Sleymaniye Vakf Yay., stanbul 2000. Aydn, Mehmet S., nsan- Kmil, TDV A, Divantas Neriyat,c.1-28, stanbul 1988. Aydn, Selim, Kalbin Kefedilen Yeni Boyutu, Sznt Dergisi, Ik Yay., stanbul 2004.

Bahadrolu, Mustafa, Hz. ftde ve Dvn, fdade Kurn Kursu Yay., Bursa 1995. Bahi, Nasrullah, Muhammed Bahaeddin ah Nakbend, haz.: Takprl Ali Aydn, M. evket Eygi Matbas, stanbul 1966. Baddeley, F. John, Ruslarn Kafkasyay stilas ve eyh amil, Kayhan Yay., Ter.: Sedat zden, stanbul 1995. Bedizzaman Said Nurs, Emirda Lhikas, Sz Basm Yay., stanbul 2006. Sikke-i Tasdk- Gayb, Sz Basm Yay., stanbul 2006. Bice, Hayati, aret Talar, nsan Yay., stanbul 2006. Bistm, Byezd, Hayat Eserleri Fikri, Haz.: Sleyman Uluda, TDV Yay., Ank. 1994. Budak, Mustafa, eyh mil, TDV A, Divantas Neriyat, c.1-28, stanbul 1988. Buhr, Ebu Abdullah Muhammed b. smil, Sahihul-Buhr, Drul-bn Kesr, Beyrut 2002. Burkay, Hasan, Menkb- erefiyye (erfeddin Hazretlerinin Azndan), Ankara 1995.

408

Meviza-i Hasene 3, Semih Ofset, Ankara 1998. Bulut, Mehmet, Deccl Md., amil A., Dergah Ofset, stanbul 1999. Bursev, smail Hakk, Muhtasar Rhul-Beyn Tefsri, htisar: Sabun Muhammed Ali, c. 1-8; Damla Yay., stanbul 1995. Rhul-Beyn, Ter.: Komisyon, Erkam Yay., stanbul 2008. erh-i Salavt- bn Me (Varln Dili), Haz.: M. Nedim Tan, z Yay., stanbul 2010. Tefsiru Ruhul-Beyn, c. 1-10, Musabaka, stanbul 1330.

Cam, Abdurrahman Ebu Berekt, Nefehtul-ns min hadaratul-guds, Ter.: Lam elebi, Marifetilyeyleri, 1298. Nefehtul-ns (Evliy Menkbeleri), Ter.: Lam elebi, Haz.: Sleyman Uluda, Mustafa Kara, Marifet Yay., stanbul 1998. Canan, brahim, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, c. 1-18, Aka Yaynlar, Ankara 1995. Cebeciolu, Ethem, Hac Bayram Vel ve Tasavvuf Anlay, Semih Ofset, Ankara 1994. Hasan Burkayn Hayat ve Grleri, Semih Ofset, Ankara 1995. mm- Rabbn Hareketi ve Tesirleri, Erkam Yay., stanbul 1999. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szc (TTDS), Anka Yay., stanbul 2004. Cil, Abdlkerim, el-nsanl- kmil, ev.: A Mecdi Tolun, Haz.: S. Eraydn-E. Demirli-A. Kartal, stanbul 1998. nsan- Kmil, Ter.: Abdurrahman Ayyldz, Ulu nar Yay., stanbul 1972. Kemltul-ilhiyye fis-sfatil-Muhammediyye, Tah.: Asm brahim eazal ed-Dekav, Ter.: Cevher Caduk, lkharf Yay., stanbul 2011.

409

Curcan, Ali b. Muhammed e-erif, Kitabut-tarifat, Drul-Marifet, Beyrut 1983. Tarifat, Ter: Arif Erkan, Bahar Yay., stanbul 1997. arc, Mustafa, Edeb, TDV A, c. 1-22, Divanta Ne., stanbul 1988. atak, Adem, Shreverd Hayat Eserleri ve Tasavvuf Grleri, Baslmam Doktora Tezi, Ankara nv., Ankara 2007. elebi, lyas, eytan, TDV A, c. 1-28, Divanta Ne., stanbul 1988. elik, sa, bidin Paann Mesnev erhi ve Tasavvuf Dnceleri, Baslmam Doktora Tezi, Atatrk nv., Erzurum 2001. elik, mer, ztrk Mustafa, Kaya Murat, sve-i Hasene, c. 1-2, Erkam Yay., stanbul 2003. ift, Salih, Hakm Tirmiz ve Tasavvuf Anlay, Doktora Tezi, Uluda nv., Bursa 2003. ifti, Cemil, Tasavvuf Kitab, Kitabevi, stanbul 2003.

Dehln, Ahmed b. Zeyn, ed-Durarus-eniyye fi reddi alel-Vehhabiyyeti, hlas Vakf Yay., stanbul 2002. Dehlev, Ahmed b. Abdlrahm, Fevzul-kebr fi slkut-tefsr, Tah.: Selam Hseyn en-Narv, Drul-Beirul-slmiyye, Beyrut 1987. Delong, Natana L, Wahhabi Islam, Oxford University Press, New York 2004. Demirci, Mehmet, Hakikat-i Muhammediyye, TDV A, c. 1-28, Divanta Ne., stanbul 1988. Derman, Mnir, Bir Allah Dostu Diyor ki, ys., Ankara 1980. Dimekiyye, Abdurrahman, Nakibendilik, Tevhid Yay., stanbul 1996. Dmek, Eb Eymen, mil slm Ansiklopedisi, c. 1-6, amil Yay., stanbul 1999. Duman, M. Zeki, Altunda Mustafa, Hurf- Mukattaa Md., TDV A, c. 1-28, Divanta Ne., stanbul 1988.

410

Ebu Dvud Sleyman b. Eas es-Sicistn, Snen-i Ebu Dvud, Tah.: Muhammed Nasrid-dn Albn, Mektebetul-Mrife, Riyad Tarihsiz. Ebu Fazl Cemaleddin, Lisanul-Arab, Ner Edeb, ran 1405. Eraydn, Seluk, Tasavvuf ve Tarikatlar, Marifet Yay., stanbul 1981. Erbili Muhammed Esad, Mektbt, stanbul 1983. Ersoy, Mehmet Akif, Safaht, Karanfil Yay., stanbul 2012. Ertrk, Ramazan, Suf Tecrbenin Epistemolojisi, Fecr Yaynevi, Ankara 2004. Erzurum, brahim Hakk, Marifetname, Sad. M. Fuad Baer, Alem Yay., Tarihsiz stanbul.

Feyizli, Hasan Tahsin, Feyzul-Furkn, Server letiim, stanbul 2008. Firzebadi, Mecdeddin Muhammed b. Yakb, Kamsul-muht, Messesetur-risale, Beyrut 2005. Freud, Sigmund, Cinsiyet ve Psikanaliz, ter.: Zeki Yldrm, Yeryz Yaynevi, Ankara 2003. Dinin Kkenleri, ter.: Ayen Teken Kapkn, Payel Yaynlar, stanbul 2002. Fromm, Eric, Psikanaliz ve Zen Budizm, Ter.: lhan Gngren, Yol Yay., stanbul 1978. Furat, A. Subhi, Veli Md., A, c. 13.

Kabbani, Adnan Muhammed, Futuhatul-Hakkniyye fi mengibi eclis-silsiletizzehebiyyetil-liyye, Yutlibel-kitbe all-ergmit-tliye, c. 1-2. Gazal, Ebu Hmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed: hyu ulmud-dn, c. 1-4 (cz1-16), Daru-ab. hyu ulmud-dn, c.1-4, Haz.: Yedev Tebbna, Mektebe ves-tebea keriata fevter semmar, Kahire. el-Kstsl-mstakm (Mircus-slikin), Kavidul-akid, Ter.: Yaman Arkan, Eskin Matbas, Yersiz 1971.

411

hyu ulmud-dn, c. 1-4, Ter.: Ahmed Serdarolu, Bedir Yay., stanbul Tarihsiz. Gazzl, Ahmed, Akn Halleri, Ter.: Turan Ko, M. etinkaya, Gelenek yay., stanbul 2004. Geylan, Abdlkadir, El-Fethur-Rabbni vel-Feyzur-Rahmani, Haz: Yaman Arkan, Uyan Yay., stanbul 1985. Gkta, Vahit, Muhammed Esad- Erbilnin Hayat, Eserleri ve Tasavvuf Felsefesi, Baslmam Y. Lisans Tezi, Ankara 2002. Glpnarl, Adblbaki, Menakb- Hac Bekta- Vel, nkiyap Kitapevi, stanbul 1958. Glen, M. Fethullah, izgimizi Hecelerken, Nil Yay., stanbul 2011. Gler, Zlfi, eyh Galip Divannda Ayna Sembol, Frat nv. Sos. Bil. Dergisi, c. 14, Elaz 2004, say. 1. Gmhanev, Ahmed Ziyddin, Ehl-i Snnet tikad, Bedir Yay., stanbul 1988. Ramuz el-Ehadis, Mt.: Abdlaziz Bekkine, Milsan Basn 1982. Gndz, rfan, Tasavvuf Bir Terim Olarak Rbta, Tasavvuf lmi ve Akademik Tasavvuf Dergisi, Ankara 2007, say: 19.

Hac Reit Paa, Tasavvuf Tarikatlar Silsilesi ve Ahlk- slamye, Ergin Kitapevi, Tarihsiz stanbul. Hakm, Sud, bnul-Arab Szl, ev.: Ekrem Demirli, Kabalc Yay., stanbul, 2005. Haksever, Ahmet Cahit, 15. Yzyl Bir Trk Sufisi: Yakb- erh, Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2005. Hallc, Mansr, el-Amlul-kmile, Tah.: Kasm Muhammed Abbas, Riyad elRayyes, Beyrut 2002. Han, Muhammed b. Abdullah, db, Mt.: Ali Hsrevolu, Erkam Yay., stanbul 1985. Han, Abdlmecid b. Muhammed b. Muhammed (Hani Muhammed b. Abdullah Halid Nakibend), 412

el-Kevkibud-durriyye alal-hadiygatul-verdiyye fi eclis-sdeti enNakibendiyye, Tah.: Muhammed Hlid Harse, Drul-Beyrut, Yersiz 1308. Kitbul-Behcetis-seniyye, Vakful-ihls, stanbul 2002 Hadaiku'l-verdiye fi ecilla naksibendiye, Tah.: Abdlrezzk Abdullah, Matbaa vizaratutterbiyye, rbil 2002. Harman, slam, TDV A, c. 1-28, Divanta Ne., stanbul 1988. Herev, Hce Abdullah el-Ensr, Menzils-Sirn, Ter.: Abdurrezak Tek, Emin Yay., stanbul 2008. Hfn, Abdl-Mnim, Mevsats-Sfiyye, Mektebet Medbl, 1. Bask, Kahire 2003. Hicaz, Muhammed Mahmud, Furkan Tefsiri, c. 1-5, lim Yaynlar, Yersiz. Hilmi, Ahmed Hocazade, Hadikatl-Evliy, Osmanl Yay., Yersiz 1979. Hucvir, Ali b. Osman, Keful-Mahcb, Tah.: Zencan Ak Asyab Feridun, ran Tarihsiz. Keful-Mahcb, Mektebetul-skenderiyye, Tah.: Kundi shak Abdlhadi, skenderiye 1974. Keful-Mahcb (Hakikat Bilgisi), Ter.: Sleyman Uluda, stanbul 2010.

Isfehan, Ragb, el-Mfredt fi Garibil-Kuran, Drul-Marife, Beyrut Tarihsiz Ik, Hseyin Hilmi, Vehhbiyye Nashiyat, Ik Kitabevi, stanbul 1976.

bn Arab Muhyiddin, Futuhtul-Mekiyye, c.1-14, Tah.: Osman Yahya, Mur.: brahim Harkr; elheyetus-Suriyyetul-metul-kitb, Yersiz 1975ttihdl-Kevni Risalesi, ev.: Mahmut Kank, nsan Yay., stanbul 1991. Nurlar Risalesi, ev. Mahmut Kank, nsan Yay., stanbul 1991. Marifet ve Hikmet, Ter.: Mahmut Kank, z Yaynclk, stanbul 2011. et-Tedbirtu ilhiyye, Ter.: Selahaddin Alpay, Smer Kitapevi, stanbul 1973.

413

Fsusul-hikem, Ter.: Ahmed Avni Konuk, c. 1, ss. 9-36. bn Haldun, Mukaddime, Ter: Zakir Kadiri Ugan, c. 1-3, M.E.B Yay., stanbul 1989. bn Kesr, Tefsirul-Kurnil-zm, Ter.: Bekir Karla, c. 1-16, Bedrettin etiner, ar Yay., stanbul 1989. bn Mce, Ebu Abdullah Muhammed b. Yezd Gazvniyyi, Snen-i bn Mce, c. 1-2, Tah.: Muhammed Fuad Abdlbaki, Dru hyul-Kutbul-Arabyye, Haleb Tarihsiz. bn Manzur, Lisnul-Arab, Darul-ihy, c. 1-17, Beyrut 1999. bn Meserre, el-Mntek, Ter.: M. Necmettin Bardak, nsan Yay., stanbul 1999. bn Rd, Faslul-makl el-Kef an minhcil-edille, Haz.: Sleyman Uluda, Dergah Yay., stanbul 1985. mare, Muhammed, es-Selefiyyetu, Darul-Marife, Sussa-Tunus Tarihisiz. kbl, Muhammed, slam Benliin yz, Ter.: Ali Yksel, Zafer Mat., stanbul 1986. mm- Birgivi, Tasavvufta Krk Makm, Ter.: Muhlis Akar, Yasin Yay., stanbul 1999. mm- Busr, el-Burde, erh: brahim Bcur, Mektebetul-Erb, Kahire Tarihsiz. mm- Rabbn, Mektubat, c. 1-4, Vakful-hls, stanbul 2002. Ter.: Hseyin Hilmi Ik, c. 1-2, Fazilet Ne., stanbul. z, Mahir, Tasavvuf, Rahle Yay., stanbul 1969.

Jorgen, S Nilsen, Mustafa Draper, Galina Yemeliana, Sufism in West (Transnational Sufism, The Haqqania), Routledge, NewYork 2006.

Kabban, Shaykh Muhammad Hisham, The Naqshbandi Sufi Way (History and Guidebook of the Saints of the Golden Chain), Kaz Pub., Chicago 1995. Kara, Mustafa,

414

Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergah Yay., stanbul 2003. Erefolu Rum, TDV Yay., Ankara 1995. Karada, Mustafa hsan, b- Hayat Sohbetleri, Haz.: Yavuz Selim Uzgur, Kars 2010. Karaman, Fikret ve Dierleri-Komisyon, Dini Kavramlar Szl, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara 2005. Karaman, Hayreddin, slam Inda Gnn Meseleleri, Gerek Hayat Yay., stanbul 2003. Kaan, Abdulrezzk, Istlahtus-sufiyye, Drul-minat, Kahire 1992. Kaan, zzeddin, Misbahul-Hidaye ve Miftahul-Kifaye (Tasavvufun Ana Esaslar), Ter.: Hakk Uygur, Kurtuba Kitap, stanbul 2010. Kaya, Mahmut, Busir, TDV A, c. 1-22, Divanta Ne., stanbul 1988. rakiyye, TDV A, c.1-22, Divanta Ne., stanbul 1988. Kelbz, Eb Bekr Muhammed b. shak Buhar, et-Taarruf li-Mezhebi EhlitTasavvuf, Darul-Kitabul-lmiyye, Beyrut 1993. Kbrs, (Qubrusi) eyh Muhammed Nazm Adil el-Hakkn en-Nakibend, Camiul-irdi-erif, c. 1-3, Tarihsiz 1999. Cuma Hutbeleri, Dervish Yay., Mnchen 2007. Hak Dost 4, Dervish Kitapevi, Kbrs 2005. Ebediyete Davet, Dervi Yay., stanbul 2006. Mercy Oceans, Book Two, Haqqani Publishers, Pakistan 2009. Mridin El Kitab, Sebil Yaynevi, stanbul Tarihsiz. Tasavvuf Sohbetleri, Haz.: Bahar imen Hanika, Dervish Pub., K.Kbrs 2008. Komisyon, ada Sosoyoloji Kuramlar, Anadolu niversitesi Yay., Eskiehir 2013. Komisyon, Kurn- Kerim Meali, DB Yay., Ankara 2011.

415

Komisyon, Mucemul-vasiyt, Darul-dave, Mektebetu-urgud-devliyye, Kahire 2004. Komisyon, Osmanl Tarihi Ansiklopedisi, c. 1-6, hlas Matb., stanbul Tarihsiz. Konev, Sadreddin, Mifthu Gaybil-Cem vel-vcd (Tasavvuf Metafizii), Ter.: Ekrem Demirli, z Yay., stanbul 2002. Konyev, Mehmet Vehb, Hlasatul-Beyan fi Tesfsril-Krn, c.1-15, dal Neriyat, stanbul 1966. Kksal, M. Asm, Hz. Muhammed (as) ve slamiyet, Ik Yay., stanbul 2007, c. 1-4. Kle, Bekir, Zeynddin-i Hf ve Eserlerinde Tasavvuf, Doktora Tezi, Ankara nv., Ankara 2009. Kubr, Necmeddin, Fevaihul-Ceml ve fevtihul-Cell, Tah.: Yusuf Zeydn, Dr Sud Sabbh, Kuveyt 1993. Uslu aere (Tasavvuf Hayat), Ter.: Mustafa Kara, Dergah Yay., stanbul 1980. Kurtubi, el-Camiu li-ahkamil-Kuran, c. 1-17, Buru Yaynlar, stanbul Tarihsiz. Kueyr, Ebu Kasm Abdulkerim, er-Risaletul-Kueyriyye, Tah. Halil Mensuk, Darul-kitb el-ilmiyye, Beyrut 2001. Tertibus-slk fi tarigi-llahi teal, Tah.: brahim Besyun, Kenzut-tursi es-suf. Kueyr Rislesi, Ter.: Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar, stanbul 1999. Kitbl-Mirac, Ter.: Cevher Caduk, Harf Yay., stanbul 2011. Kutluer, lhan, Hikmet Md., TDV A, c. 1-29, Divanta Ne., stanbul 1988.

Marx, Karl, Yahudi Sorunu, ter.: Yayn Kurulu, Sol Yaynlar, Ankara 1997. cretli Emek ve Sermaye, ter.: Sevim Belli, Sol Yaynlar, Ankara 2008. Mevdud, Ebul Ala, Tefhimul-Kuran, c. 1-8, nsan Yay., stanbul 1987. 416

Mevln, Celleddn, Muhammed b. Muhammed el-Belh er-Rm, Divan- Kebir, c.1-7, Haz.: Abdlbaki Glpnarl, Remzi Kitapevi, stanbul 1957. Meclis-i Seba, Ter.: Abdlbak Glpnarl, Konya Turizm Dernei Yay., Konya 1965. Mesnev-i erf, Asl ve Sadeletirilmiiyle Manzm Nahif Tercmesi, c. 1-6, Haz.: Amil elebiolu, MEB Yay., stanbul 2000. Msrolu, Fatma Mehlika, Semamzda Bir Yldz, Sebil Yay., stanbul 1996. Msr, Niyaz, Tam ve Tekmil Divn, Marif Kitaphanesi, stanbul Tarihsiz. Mirahmadi, Sayyid Nurjan and Dr. Hedieh, The Healing Power of Sufi Meditation, Naqshbandi Haqqani Sufi Order, Miami 2005. Muhammed, b. Muhammed Sleyman, Cemul-fevid, c. 1-6, z Yay., stanbul 2009. Muhammed, b. Mukerrem b. Manzur Msr, Lisanul-Arab, Darul-Beyrut. Muhammed, Fadlrrasul, Tashihl-mesil, Ter. A. Faruk Meyan, Berekat Yay., stanbul 1976. Muhasib, Ebu Abdullah Hris, er-Riyetu lil-hukkillah, Tah.: Abdulhalm Muhammed, Drul-merif, Khire. er-Riyetu lil-hukkillah, Tah: Abdulkadir Ahmed At, Drul-kitbulilmiyye, Beyrut Tarhsiz. Nefs Muhasebesinin Temelleri (Er-Riaye), ahin Filiz-Hlya Kk, nsan Yay., stanbul 2004. Nefsini Bilen Rabbini Bilir, Ter.: Ali Pekcan, Gelenek Yay., stanbul 2011. Muktil, b. Sleyman, Kuran Terimleri Szl, c. 1-7, aret Yay., stanbul Tarihsiz. Mutal, Serdar, el-Mucemul-Arab el-Hads (Arapa-Trke Szlk), Daarck Yay., stanbul 1995. Muzhir, stad, Fadil ve Rezil, Ter.: Drus-saffe, Drus-saffe, Beyrut 1994. Mslim, Ebu Hseyn b. Haccc, Sahihu Muslim, Tah.: Muhammed Fud Abdldaki, Drul-hads, Beyrut 1991. 417

Nasr, Seyyid Hseyin, Makaleler 1, Ter.: ehabettin Yaln, nsan Yay., stanbul 1995. Nakbend, el-Hac Muhammed (Mehmed) Nuri emseddin (emsddin), Mifth-l-Kulub, Haz.: Salah Bilici Kitap Evi, stanbul 1983. Nefs Mertebeleri, Sad: F. Zehra Dedeolu, Osmanl Yaynevi, stanbul 1996. Risale-i Murkabe, Sad.: Sabri alayan, alayan Yay., stanbul 1974. Nablus, Abdulgan, riflerin Tevhidi, Ter.: Ekrem Demirli, z Yay., stanbul 2003. Natana, Delong-Bas, Wahhabi Islam, Oxford Unv. Press, New York 2004. Nebhn, Yusf b. smal, Cmiu kermatil-evliy, Tah.: brahim Utve Avvad, c. 12, Drul-Marife, Beyrut 1994. Niffer, Muhammed b. Abdlcebbar b. Hasan, Kitbul-mevgif, Tah.: Atrhur Yuhanna Erbi, Mektebul-meneb, Khire.

Oksenberg, Rotry Amelie, Descartes on Thinking With the Body, The Cambiridge Companion to Descartes, Cambridge Unv. Press, December 2012.

ztrk, Mehmet Ceml, Cerrhlik, Gelenek Yay., stanbul 2004.

Prs, Muhammed, Risle-i Kudsiyye(h- Nakibend^den Szler), Ter.: Hasan Almaz, Semerkand Yay., stanbul 2011. Polat, Abdlkerim, Teymiyecilik-Vahhblik, Fazilet Ner., stanbul 1977. Popovic, Alexandre, Veinstein Gilles, Ter. Osman Trer, slam Dnyasnda Tarikatlar, Suf Yay., stanbul 2004. Refig, el-Acem, Mustalahatut-tasavvufil-slam, Mektebetul-Bnan, Beyrut 1999. Ramazanolu, Mahmud Sami, Musahbe, c.1-6, stanbul 1985. Raz, Fahruddin, Tefsir-i Fahri Rz (Meftihul-Gayb), c. 1-32, Darul-fikir.

418

Raz, Yahy b. Muz, Cevhirut-tasavvuf, Tah.: Sad Hrn k, MektebetulArb, Khire 2002. Robert, Jean Longuet, Byk Dedem Karl Max, ter.: Renan Akman, Yordam Kitap, stanbul 2012. Rollin, McCraty, Mike Atkinson and Dana Tomasino, Science of The Heart, Institute of HeartMath, Publication, CA 2001. Rotry, Amelie Oksenberg, Bedenle Dnmek Konusunda Descartes, Cogito, Ter.: Doan ahiner, Say 10, 1997.

Sabuncu, Zeyneb, Mevlev, Bekta, Bayram Tarikatlerine Bal Drt Evliya Menkibeleri zerine Bir nceleme, Baslmam Doktora Tezi, Boazii nv., Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal, stanbul 1989. Saf, Ali b. Hseyin, Reaht- Aynl-hayt, Sad.: Necib Fazl Ksakrek, lem Yay., stanbul 2009. Sahib, Esad, Mektubt- Mevlna Hlid, Haz.: Dilaver Selvi, Kemal Yldz, Sey-Tac Yay., Adyaman 2000. Sarck, Murat, Hz. Peygamberin Aklamalar Inda Deccl ve Deccliyyet, Nesil Yay., stanbul 2011. Sarkolu, Ekrem, Mehdi, TDV A, c. 1-28, Divanta Ne., stanbul 1988. Sargav, Hasan, Mucemul-fazus-sufiyye, Messesetl-muhtar, Kahire 1987. Sagafi, Ali b. Hasan, es-Selefiyyetul-Vahhbyyetu, Daru mam Ravvas, Beyrut Tarihsiz. Sib, Abdulhamd, el-Vehhabiyyetu fi Suretihal-hakikiyyeti, el-Gadiyr, Beyrut 1995. Saydam, Abdullah, Krm ve Kafkas Gleri (1856-1876), Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1997. Schimmel, Annemarie, slamn Mistik Boyutlar, Kabalac Yay., stanbul 2004. Semerkand Ebul-Leys, Tenbihl Gafilin ve Bustanl Arifin, Ter.: Abdlkadir Akiek, Bedr Yay., Ankara 1997. Sevgi, H. Ahmet, Seyyid Burhaneddin Muhakkik-i Tirmiz, Kayseri 1995. Seyhan, Ahmet Emin, Hadislerde Kyamet Almetleri (Envrul-ikn rneinde), Tura Ofset, Isparta 2006. 419

Sheppard, Ruth, Zihnin Kaifi-Sigmund Freud, ter.: Yonca Ac Dalar, Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2012. Simakulun, Muhammed Ber, Dehlev ahul-velyullah, Daru bn Hazm, Beyrut 1999. Sinanolu, Abdlhamit, Nusayrilerin nan Dnyas ve Kutsal Kitab, Esra Yaynlar, stanbul 1997. Sinanolu, Mustafa, mn, TDV A, c. 1-28, Divanta Ne., stanbul 1988. Stjernholm, Simon, The struggle for Purity: Nagshbandi-Haqqani Sufism in Eastren London, Baslmam Y. Lisans Tezi, Lund University, [Scania] 2005. Shreverd, ihbuddin, Avariful-Mearif, Tah.: Cibir Halm Mahmud, Mahmud b. erf, DrulMarife, c. 1-2, Kahire Tarihsiz. Avariful-Merif (Gerek Tasavvuf), Ter.: Dilaver Selvi, Semerkant Yaynlar, stanbul 1999. Slemi, Ebu Abdurrahman Muhammed b. Huseyn, et-Tabaktus-Sufyye ve yeleyhi zikrun-nisvetil-Muteabbidtis-sufiyyeti, Tah.: Mustafa Abdlkadir Ata, Darulkutubul-ilmiyye, Beyrut 2003.

ergav, Hasan, Mucemul-faz es-Sufiyye, Messesetul-muhtar, Kahire 1987. eyh Bedrreddin-i Mahmud, Varidt, Ter.: Cengiz Ketene, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990. entrk, Ltfi, Yazc Seyfettin, slam lmihali, Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara 2009. uud, Hasan Ltfi, slam Tasavvufunda Hacegn Hnedn, Doan Karde Yay., stanbul 1958.

Tabataba, Seyyid Muhammed Hseyin, el-Mzn f tefsril-Kurn, Mtercim: Vahdettin nce, Kevser Yaynevi. slamda ia, haz.: Bahri Akyol, slami Kltr ve likiler Mer., stanbul 1998.

420

Tabbar, Abdulfettah Afifi, Meal-Enbiy fil-Kurn- Kerm, Dersaadet Kitabevi, stanbul Tarihsiz. Kuranda Peygamberler ve Peygamberimiz, Ter. Ali Rza Temel, Yayha Alkn, Gonca Yay., stanbul 1982. Taber, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir, Taberi Tefsiri, c. 1-9, Hisar Yaynevi. Taftazan, Sadddin, erhul-Akid (slam Akidi), Haz.: Sleyman Uluda, Dergah Yay., stanbul 2010. Tehnev, Muhammed Ali, Keful-Istlhtil-Fnn vel-ulm, Tah.: Ali Dehrc, c. 1-2, Mektebetul-Lubnan, Beyrut 1996. Tirmiz, Ebu s Muhammed b. s , Cmiul-Kebr, c. 1-6, Tah.: Ber Avvl Marf, DrulGarbul-slm, Beyrut 1996. Timurta, Faruk, Yunus Emre Divan, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1980. Tirmiz, Hkim, Beynul-fark beyn el-sadr vel-kalb, Tah.: Ahmed Ablrahim Syih, Merkez Kitabul-Ner, Kahire Tarihsiz. Kitbu hatmetul-evliya, Tah.: Osman smail Yahya, Matbaa Kasulikiyye, Beyrut Tarihsiz. Topalolu, Bekir, Allah Md., TDV A, c. 1-28, Divanta Ne., stanbul 1988. Topu, Nurettin, Kltr ve Medeniyet, Degah Yay., stanbul 2004. Tosun, Necdet, Bahaddin Nakbend, nsan Yay., stanbul 2003. Turan, Ahmet, Yezidiler, Eser Matbas, Samsun 1994. Tuygun, nal, Pr-i Sami Hazretleri Hayat ve Sohbetleri, Kervan Yay., Erzincan 1997. Tural, mit, Alkol ve Madde Kullanm Bozukluklar, Kocaeli nv. Tp Fak. Psikiyatri Anabilim Dal Ders Notlar. Tus, Ebu Nsr es-Sirrc, el-Lm, Tah.: Abdulhalm Mahmud, Abdlbki Surr; Drul-kutubulhds, Mektebe lemisn bgidr; Msr 1960. el-Lm, Ter.: Hasan Kamil Ylmaz, Altnoluk Yay., stanbul 1996. 421

Trer, Osman, Beyat Maddesi, TDV A, c. 1-28, Divanta Ne., stanbul 1988.

Uluda, Sleyman, Arif, TDV A, c. 1-28, Divanta Ne., stanbul 1988. Anadoluda Halidlik, c. 1-22, Divanta Ne., stanbul 1988. badet, c. 1-22, Divanta Ne., stanbul 1988. slam Dncesinin Yaps (Selef, Kelam, Tasavvuf, Felsefe), Dergah Yay., stanbul 1979. Tasavvuf Terimleri Szl (TTS), Kabalac Yay., stanbul 2012.

Vatanda, Celaleddin, Hz. Muhammedin Hayat ve slam Daveti, Pnar Yay., stanbul 2005. Virnig, Muhammed Ahmed, Tarikatul-Nakibandiyya ve Ulumiha, JurusBurus Yay., Tarblus 1987. Vehb, Mehmed, Hulasatul-Beyan fi tefsiril-Kurn, c. 1-8, dal Neriyat, stanbul 1979. Vergote, Antonie, Ateizmin Psikolojisi, Ter.: Hayati Hkelekli, Uluda nv. lahiyat Fak. Der., c. 3, Bursa 1991.

Yaar, Ahmet, lah Md., mil A, c. 1-7, amil Yay., stanbul 2000. Yavuz, Yusuf evki, Keramet Md., TDV A, c. 1-28, Divanta Ne., stanbul 1988. Levh-i Mahfz Md., TDV A, c. 1-28, Divanta Ne., stanbul 1988. slam nancnda Mehdi Md., TDV A, c. 1-28, Divanta Ne., stanbul 1988. Yazcolu, Ahmet Bican, Envarul-Akn, Sad.: M. Rahmi, Salam Kitabevi, stanbul 1974. Yazczade, Mehmet, Muhammediye, Sad.: Ahmed elebiolu, MEB Yay., stanbul 1996.

422

Yazr, Elmall M. Hamdi, Hak Dini Kurn Dili, Sad.: smail Karaam ve di., c. 110, Aziz Da., stanbul Tarihsiz. Yesevi, Hoca Ahmed, Divan- Hikmet, Haz.: Hayati Bice, TDV, Ankara 2009. Yldrm, Ahmet, Tasavvufun Temel retilerinin Hadislerdeki Dayanaklar, TDV Yay., Ankara 2009. Ylmaz, H. Kamil, Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Neriyat, stanbul 2000. Ylmaz, Sevim, M hsan Ouzun Tasavvuf Anlay, Baslmam Doktora Tezi, Ank. 1995. Yurdagr Metin, Allahn Sfatlar (Esml-Hsn), Marifet Yay., stanbul 1984. Yksel, Sedit, eyh Galip Eserlerinin Dil ve Sanat Deeri, Trkiye Bankas Kltr Yay., Ankara 1980.

Zebid, Ahmed b. Abdil-Latif, Sahih-i Buhar Muhtasar, c.1- 2, Ter.: Ahmed Naim, TTK Yaymevi, Ankara 1984. Ziheb, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed, Mengibul-mm el-Azm Ebu Adbullah Sfyan b. Said es-Sevr, Drus-sahbe lit-Turs, 1993. Zub, Memduh, Mucemus-sufiyye, Darul-Cebel, Kahire 2004.

NTERNET KAYNAKLARI http://news.google.com/newspapers/Spoken Chronickle http://www.emirates247.com/news/three-men-missing-in-saudi-empty-quarter-201105-24 http://groups.google.com/group/naqshbandi/msg/1bd64b4fecdf7523 http://haqqani-dergah.tripod.com http://halilurrahman.com/ http://www.naksibendihakkani.com http://www.naksibendi.org http://www.naqshbandi.org.za

423

http://tip.kocaeli.edu.tr http://www.waleg.com/archives http://www.youtube.com/eyh Muhammed Nazm Kbrsi Devletler kecek ! www.izleveindir.net www.mehmetpehlivanli.com www.sufilive.com, video www.sufilive.org

GAZETE VE BELGESELLER Yeniafak Gazetesi, 11 ubat 2011. Tatlcan sa, eyh Nazm Kbrs (ks) Hayat ve Eserleri, Digital Production (Belgesel Film).

424