Krt diyarnn Bilinmeyen Sakl Tarihi

Bild- Ekrd: Krdistan

FARUK ARSLAN

FARUK ARSLAN 12 Nisan 1969'de Ankara'da dodu. Aslen orumludur. 3 yllk GATA Salk Astsubay Hazrlama Okulu'ndan mezun oldu. Azerbaycan niversitesi Uluslararas likiler Blmn bitirdi. Hazar'n Stats konusunda tez yazarak 1997'de Uluslararas Hukuku unvann kazand. Kanadada Centennial College'den 2008de Sosyal Toplumcu diplomasyla mezun oldu. Torontoda York niversitesinde Sosyoloji blmnde yksek eitim grd ve 2011de tamamlad. Arslan, Karaba, eenistan ve Abhazya savalarn yakndan takip etti. Hazar'n enerji rezervleri ile ilgili yazd 3 binden fazla haber ve makale Trk ve yabanc basnda yaymland. Azerbaycan Zaman gazetesinde muhabirlik, haber mdrl ve ke yazarl yapt. CHA Azerbaycan temsilciliini 3 yl yrtt. 2 yl sresince Trkiye'de yaymlanan Zaman gazetesinde Bak Mektubu adl keyi yazd. Azerbaycan'da yaymlanan ilk ocuk gazetesi Tomurcuk'un kurucularndan oldu. Zaman gazetesinde 2000 yl sonuna kadar Ankara'da diplomasi, d politika ve enerji muhabirliini yrtt. 14 lkede baslan Zaman gazetesine ynelik zel aratrma dosyalar hazrlad. Trk dnyas zel muhabirlii yapt. Azerbaycan Gazeteciler Cemiyeti, Ankara Diplomasi Muhabirleri Dernei ve Kanada Etnik Gazeteciler Dernei yesidir. 2000-2001de Kanadada Zaman gazetesi temsilcilii grevini stlenirken, Toronto muhabiri olarak alt. Kanada Trklerinin posta ile dalan cretsiz haber dergisi Sunrise' kurdu ve bir yl boyunca editrln stlendi. 1998 -2004 periyodunda Ali Alperen mahlasyla srasyla Gndz, Muhalif, Gelecek gazetesi, Hr Gelecek gazetelerinde ve 2009dan beri Milli Ocakta ke yazs yazd. 2004 ylnda Metafizik Magazin dergisinde yazlar yaymland. 2004den beri Kanadada be bin tirajla yaymlanan ve cretsiz datlan Canada Trkte 2006dan beri ke yazs yazyor. 2000den beri ise, internet medyasnda aralksz ke yazlaryla haberciliini srdryor. Evli ve iki ocuk babas olan Arslan, Kanada ve Trkiye vatanda olarak Kanadada gazetecilik yaamna devam ediyor. Arslan, iyi derecede ngilizce, Almanca ve Azerbaycan Trkesi biliyor. Yaymlanm Eserleri: Kurtlar Vadisi: Petrol mparatorluunda G Savalar -Kurtar Bizi Kanada Hz. sa Efsanesi

ica Paranoyas

nd Processing Plant: Business Plan (English) - Ergenekon

indekiler
Takdim Krdistann ve Krtlerin Kkeni Antik ada Krt Airetleri Mezapotamya ve Krtler Tarihte Bilinmeyen Krt Beylikleri Merwan Devleti Bwyhan Krt Devleti Hamdan Devleti eddad Devleti Goryan Devleti Eyyb Krt Trk Devleti Mahabad Krt Cumhuriyeti Orta Anadoluda ilk Krt Yerleim Blgeleri drisi Bitlis ve Said Nursinin Faaliyetleri Kanuni Sultan Sleyman'n fermanndaki Krdistan Evliya elebinin Seyahatnamesinde 16 ve 17. Yzyllarda Krdistan Canbolat Krtleri neden Osmanlya Bakaldrd? [1605] eyh Ubeydullah syannn Nedeni ve Belgeleri Krt Edebiyat Tarihi Marogulovun Krte alfabesi Hrriyet Bir Osmanl Krt Aydn 150likler Yzellikler Krt zerklii Bo erif Paa Krt Alevilerin Krdistan hayali Bugnk Krt meselesi 90 yllk ngiliz plan m? Krd Medreseleri Yahudi Krtlkten Nakibendi - Halidi eyhliine Barzaniler Son Krt syan: PKK PKK Nereden Kouyor

Takdim
Bu eserde, Krtlerin kurduu beylikleri, Krt edebiyatn, Krt dilini, Krt airetlerini ve Krt isyanlarn deiik bak alar ile derinlemesine inceliyoruz. Bilad - Ekrad: Krt diyar demektir. Osmanl padiahlarnn tabiriyle Krdistan. 18 Ekim 1525 tarihli, Kanuni Sultan Sleyman'n fermannda egemenlik alan dile getirilirken Krdistan ifadesi kullanlyordu. Bizde Krdistan tabusunu ykarak bu kelimeyi kullanmaktan eki nmedik. Bugn ok korkulan bir kelime haline getirilen Krdistan, tarihi bir realite ve gerekliktir. Krt sorunu, aslnda II. Mahmutla (1808 -1839) balayan modernleme ve merkezileme almalar srasnda, Krt blgelerinin de zerk stats kaldrlmasyla balamtr. Dou ve Gneydou'da ok nemli faaliyetlerde bulunan dris -i Bitlis, Osmanl padiah Yavuz Sultan Selime mektubunda, Bild - Ekrd denilen Krtlerin asrlar boyunca Trkler et ile kemik gibi i ie yaadn vurgulamtr. nk Krtler hi bir zaman aznlk grlmemitir. Bitlisli dris'in byk himmet'i Osmanl Hakan Yavuz Selim'le beraber Anadolu'nun Osmanl Birliine katlmasnda gsterdii faaliyet ve eritii merhaledir. yle ki, Yavuz Selim, fethettii Kuds'e Onu muvakkat Vali olarak brakmtr. Osmanl hizmetinden evvel Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan'n yannda bulunan Bitlis'li dris, kendisi i hareketine kar Osmanl Snnilerinin safna sokamaynca, stanbul'a gelmi ve kinci Beyazd'a vaziyeti anlatm, tedbir istemitir. Dou Anadolu'da Osmanl idaresini tesis, olu Yavuz'un zaferleri neticesi olunca, fikrin sahibi dris, yeni hakann gvenine sahip olmu ve onun yakndan bildii mntkann Osmanl'nn blnmez paras olmas iin dnce ve tavsiyelerind en sonuna kadar istifade etmitir. Sadrazamlarn huzurunda titredii celalli Osmanl Hakan' Y avuz Selim'in kendisine "Fikr-i vahdetin rehberi, birlik dncesinin ncs" dediini olu Ebu Fazl Mehmed Efendi Het - Bihit'in zeylinde yazyor. 1520'de stanbul'da l en Bitlisli dris, Eyyub Sultan'da yatyor. Birbirinden tam 440 sene sonra hayata gzlerini kapayan ve ikincisi birincisine heyr'ul-halef iki stad Bitlis'li dris ile, o'nun mirasnn devam uruna mrn vakfeden hemehrisi Bedizzaman Said Nursi'den Krt sorununa zmler sunuyoruz. kisi de Bitlis'in Hizan lesi'nde domular...dris'in babas beldesinin zahiri ve batni ilimlerde ma'rf ahsiyetlerinden Hsmeddin Ali El Bitlis Nur Bahi Tarikatinin kurucusu Muhammed Nurbahi'nin halifesi... Bu Nurbahi Tarikat'nn, mefhum olarak ifadesi, k baheden ve datan m'ns ile Nun hareketinin zaman ve mekn iindeki manevi irtibatn, mevzu zerindeki salhiyetler aratrabilirler. Bitlis'li dris'in elimizdeki on iki eseri, kendisinin tar ih, tasavvuf, edebiyat ve siyaset sahasndaki kymetinin bideleri... Bunlar arasnda, Osman Gazi'den balayarak, sekizinci Osmanl Hkan II. Byezid Hn Devri'ni anlatan Fris "Het -Bihit=Sekiz Cennet" tarihi, I. Sultan Mahmud'un emriyle Van'l Abdlbaki Sa'di Efendi tarafndan lisanmza evrilmi. Hlen Hamidiye Ktphanesi'nde muhafaza ediliyor. Byk Osmanl corafi almas olan Katib elebinin Cihannmas ve Evliya elebi Seyahatnamesinde Krdistan gezilerini de anlatr. O yllardaki resmi yazmalarda Krdistan idari birim olan bir eyelet adyd. elebinin tarihi Midisi (Mighdisi) den aktardna gre, hala diyr- Krdistnda istiml olunan lisn- Krd Hazret -i Nh mmetinden Melik Krdimden kalmdr ve on iki gne lisan- Ekrd vardr. Bitlis Krt Hkmdar tarafndan, 1512de yazlan erefname Krt tarihi ile ilgili en nemli ve tek kaynaktr. Krt sorunun zm yolunu, iki milleti birletiren asrn sz sultan Bedzzzaman Said Nursi,
4

20. yzylda yazd. Trklerin ve Krtlerin benimsemesi gereken hakikatten bahsetti. Birincisi, Mslman bir lkede yaayan insanla arasnda aznlk -ounluk ayrm asla yaplamaz. Bu ayrm Mslmanlar iin, ancak gayr - mslimler, mesela Ermeniler asn dan mmkn ve geerlidir. Asrlarca ily - kelimetullah uruna cihadda beraber olmu Mslman Anadolu halk iin geerli deildir. kincisi, Dou Anadolu halk ile Anadolu'nun dier belgelerindeki insanlar birbirine balayan ba, kuru bir rklk deildir. Zira kuru bir rklk fikri, Avrupa tarafndan slm lemini ve zellikle Osmanl devletini paralamak iin iimize bir Frenk illeti olarak atlmtr. ncs, Biz Mslmanlar, indimizde ve yanmzda din ve milliyet, bizzat mttehiddir; bunlar birbirinden ayrmak mmkn deildir. Aralarnda itibar ve rz bir aynlk var. Belki din, milliyetin hayat ve ruhudur. Biz arkllar, garpllar gibi deiliz. imizde ve kalbimizde hkim olan din duygusudur. Kaderin ou peygamberleri arkta gndermesi iaret ediyor ki, ark uyandracak ve terakki ettirecek sadece ve sadece din duygusudur. Asr- saadet ve Osmanl dnemi bunun en briz misalidir. Bu hakikati nazara aldmzda, grlecektir ki, gnmzdeki Dou ve Gneydou yaralarnn merhemi, 400 seneye yakn Osmanl devleti tarafndan gayet mahirce kullanlan mezkur hakikattir. Avrupal tarafndan nifak tohumlar ekildiini hisseden Dou Anadolu blgesinden km slm limleri, tehlikeye zamannda dikkat ekmiler ve aresini de bizzat gstermilerdir. arktaki cehalet sebebiyle, eer bu insanlardaki din duygular zayflarsa, ancak anarist olabileceklerini ve bylesi insanlarn devletin varl iin byk tehlike tekil edeceklerini gren asrn sahibi Bedizzaman, II. Abdlhamid zamanndan beri, blge halknn din ilimlerle mcehhez klnmasn ve bunun temini iin de bu blgede bir niversite almasn srarla teklif etmitir. Bu proje srekli engellenmitir. Blgenin kaderi halen deimedi. Eitimsizlik, yoksulluk ve ayrmclk halen Krt sorunun ana nedenleridir ve reetesi bellidir. Bu zamana kadar Ergenekoncu askerler, Mossad ile PKK ibirlii olmasayd, oktan terrn kkleri kurutulmutu. PKK, 1980 ile 1987 arasnda Diyarbakr Cezaevinde yaplan ikencelerle zorla dourtuldu. Kast vard. Daha sonra PKKy kullanmayan istihbarat rgt kalmad, Yedi Kocal Hrmze dnd. Devletin karanlk yz elini uyuturucudan, insan kaaklndan, silah ticaretinden ekmeden PKK veya Krt sorunu bitirilemez. Blgede kimse kimseye gvenmiyor. Halkn korkusu bitirilip, belirsizlik devletine gvene dnmeden alm ve yatrm paketleri hikayedir... O halde nc yoldan baka mantkl seenek kalmyor. Blgeye gelecek be bin kiilik zel eitimli polis timlerinin ayn personeli, 2 yl deil 10 yl orada kalacak ve halk ile i ie, kardece yaayacaktr. ldrmeye deil yaatmaya geliyorlar. Bu sefer, 1993 ile 1996 periyodunda bin operasyonla onbin kiiyi faili mehul cinayet ile yok eden Ergenekonun silahl rgt JTEM yok! Ergenekonun karanlk general ve subaylar hapiste yarglanyor. srail lkemize batamyor! ABD, Irak ve Afganistanda uvallam, yeni maceradan uzak duruyor. Ekonomik krizlerle bouanlar, ekonomik patlama yapan lkemizin dinamizmini prsm PKK ile durduramaz... Bundan sonra, halkn dinine, inancna, gelenek ve greneklerine saygl, devletin glen yzn gsterecek bir polis kuvveti grev banda olacak. Vatanda yaatrsan, devlet blnmeden yaar!. Bu kitapda, Krtlerin sakl kalm tarihini ele alarak, kslm sesine ve asrlardr karde olan iki halkn ortak aklna kulak veriyoruz... Ulus devlet anlaymzn inkar politikalar lkemizi blnme noktasna getirdi. Bu eserde yok saylan Krtlerin medeniyetini Krt kaynaklaryla ortaya kartyoruz. Krtlerin kimlik sorunu artk zlmelidir. Yoksulluk ve eitimsizlikte... Faruk Arslan Toronto/ Kanada 17 Eyll 2011
5

Krdistann ve Krtlerin Kkeni

Her na sl radikal Trk milliyetileri Trklerin tarihini elde hi bir kant olmamasna ramen Smerlere gtryorsa, ar milliyeti militan Krtlerde tarihlerinin balangcn Smerlere dayandryor. Bugn ok yaygn olarak empoze edilen iddiaya gre, Krt kelimesi Smer dilindeki KURT kelimesinden kaynaklanmaktadr. Kur kelimesi: 1 -Da 2-Derin manasna gelmektedir. Ti eki ise Krtede aidiyet belirten bir ektir. Smerlerde Kurti= Dal anlamnda kulanlmtr. Dr. Asad Khailanynin Krtlerle ilgili yapt aratrmalar, Krtleri evvela Smerlerle zdeletirir. Eski dillerde Krtler yle dillendirilmitir: Karda, Kurti ve Guti, Babiller, Garda ve Karda, Asuriler, - Qurti ve Guti, Grekler- Kardukh ve Gordukh, ErmenilerKortukh ve Gortai-kh, Persler- Gurd veya Kurd, Sryaniler- Kardu ve Kurdaye, braniler ve Keldaniler- Kurdaye, Aramaik ve Nesturiler- Kadu, Erken slamik dnemlerin Arap yazarlar Kurd (oul Akrad), Avrupallar ise M.S. 7. yzyldan itibaren- Kurd demilerdir. Med mparotorluu dnemine kadar safkan olan kan ban en stn bir deer olarak gren Krtlerin Doudan gelen Parsek (dilenci) lerle kaynamas ve Pers imparatorluunun kurulmasyla saf kan olay bitmitir. Greko-Roma Kaynaklar da Kurd kelimesini kullanr. (Baknz: Herodotus Ksenefon Polybius Strabo Diodorus Siculus Titus Livius Pliny Plutarch Ptolemy Dio Cassius Ammianus Marcellinus Eutropius). Krtler (Krte: tekil. Kurd , oul. Kurdan ) , Orta Dou'nun yerlilerinden olup douda Zagros dalarndan batda Toros dalarna, gneyde Hemrin dalarndan kuzeyde Kars-Erzurum platolarna kadar uzanan, Krdistan olarak anlan coraf blgede youn ekilde yaar. Krtlerin nfusu toplam 23 milyon ile 28,5 milyon arasdr ([1] Zazalar dahil)[2] Krtlerin yaad nemli lkeler ve blgeler unlardr: Trkiye 11.445.000 (yanllkla[1] Zazalar dahil) - 15.000.000 [3][4][5] ran 4.119.000 [6] Irak 4.347.000 [7] Suriye 1.411.000 [8] Asya / Kafkasya, Afganistan 200.000 [9] Azerbaycan 13.100 - 150.000 [10][9] srail 100.000 [11] Lbnan 75.000-100.000 [9][12] Grcistan 40.000 [13] Ermenistan 45.000 [9] Trkmenistan 50.000 [13] Krtler tahminen yaklak 2025[14] veya 2030[15] milyon kiiden oluan ve Hint -Avrupa dili konuan halklardan biri olan etnik gruptur. Bugn en byk Krt nfusu Trkiye'de bulunurken (11-15 milyon kii),[16] ran, Irak ve Suriye'de de kayda deer Krt nfuslar bulunmaktadr. Gerek blgedeki siyasi ve sosyal karmaa ve sorunlar gerekse dier sebepler dolaysyla, zellikle 20. yzyln ikinci yarsnda oluan glerle Bat Avrupa bata olmak zere Kuzey Amerika ve Orta Asya gibi farkl coraf blgelerde yerlemi bir Krt diasporas da mevcuttur.[15] Krt kltr yzyllarca sren etkileimin de sonucuyla dier Orta Dou kltrleriyle eitli benzerlikler barndrrken, Krt din inanc olduka senkretik bir biimde gelimitir.[17] Bugn Krtlerin ounluu afii mezhebine bal Snni Mslmanlarken, birok farkl din ve inancn da mensuplarna rastlanr. Bunlara ek olarak
6

Krtler arasnda ortaya kan ve Krt kltr ve din anlayyla karakterize eitli din mezhep, akm ve inanlar da mevcuttur; Yezidilik ve Ehl-i Hakk gibi. Krt (veya Krd) szcnn etimolojisi olduka tartmal bir konudur ve tam olarak nasl tredii kesin olarak bilinmemektedir.[18] Baz bilim adamlar Krt szcn, M 24. yzyldan kalma antik Smer tabletlerinde geen ve yine bir halk tanmlamakta kullanlm olan Guti szc ile ilikilendirmi, bazlar ise Krt szcn, Xenophon'un yazlarnda, bugn Krtlerin younlukla yaad blgelerde bulunan baz kabileleri tanmlamakta kullanlan Kardukhoi (ki bu Kardu szcnn oulu saylr zira son ekteki kh ksm Ermenice oul ekinden gelmektedir ve Xenophon bu kabilelerin isimlerini Ermenilerden rendiini belirtmektedir) szc ile ilikilendirmektedir.[18][19] Daha sonralar Livy, Polybius ve Strabo'nun eserlerinde de Kyrtiae olarak anlan ve Krtlerle ilikilendirilen bir topluluk gze arpmaktadr.[18] Bununla birlikte, ada balamdaki Krt szc randir; nitekim Sasaniler dneminde yazlan Krnmag Ardashr Babagn destannda da bu szce rastlanr.[18] Krd ismi byk ihtimalle Farsa Gord yani "kahraman" isminden tremitir.[18] zellikle erken dnem aratrmaclar Krtleri Xenophon'un bahsettii Kardukhoi ile ilikilendirseler de 20. yzyln bandan itibaren bu grler tartlm ve nemini yitirmitir.[18] Xenophon'un Kardukhoi olarak adlandrd halkn Krtlerle zdeletirilmesinin nedenleri, yaadklar blgenin bugn Krdistan'n iinde yer alyor olmas, alkanlklar ve eitli d zelliklerdir. Bununla birlikte, bu sonu bug n Krtlerin younlukla yaad Krdistan'da her daim Krtlerin yaam olduu ve tarih iinde blgede gerekleen glerin gz nnde bulundurulmamas gibi sorunlu ncllere dayanmaktayd. Ayn zamanda belirli bir blgede yaayan topluluklarn zaman iin de etnik kkenleri gibi zellikleri haricinde benzer yaama ekilleri gstermeleri beklenen bir gelimedir.[18] Genel olarak eski kaynaklarda geen ve tarihte zaman zaman Krtlerle ilikilendirilmi olan Kardu, Kyrtiae gibi halklarn konumu da tartma konusudur ve dilbilimcilerin genel kans bu isimlerin Krt isminden farkl olduklar ynndedir. Bu grn en byk sebebi bu szcklerin sonunda yer alan ve szcklerin kknn de bir paras olan ksa nl harfidir. zellikle Kardu szc ok tartmaldr; bu szcn ilk harfinin K harfinden ziyade Q harfini tarif etmesi olasdr ki bu olaslk da Semitik "QRD" ("cesur" veya "gl" anlamnda) kkn iaret eder;[18] bunu savunan dilbilimciler olduu gibi eletiren ve reddedenler de olmutur.[20] Bunun dnda Kardu szcnn Grcler iin kullanlan zgn bir isim olan Kart'veli ile ilikili olabilecei ortaya atlmtr. Ayrca, eer Krd szcnn Farsa Gord szcnden tredii kabul edilirse, Gord szcnn yresel Kardu (veya Qardu) gibi bir ismin ranletirilmi bir formu gibi grlmesi de mmkndr.[18] Krtlerin kkenine dair birok sav ortaya atlmtr. Bazs bilimsel bazs ise bilimsel olmayan dayanaklar kaynak gsteren bu savlar olduka eitlidir ve Krtlerin kkeni Asurlulardan Grclere kadar birok farkl topluluk ve medeniyete atfedilmitir.[18] Genel kabul gren kken ran olsa da Krt topluluklarnn homojen bir yapdan uzak olduu ve linguistik btnlklerinin tesinde, etnik anlamda ok eitli olduu, tannm Kr dolog Vladimir Minorsky dahil birok bilim adam tarafndan kabul edilmektedir.[18] Bununla birlikte tarihte kkenlerinin Arab olduunu savunan Krt topluluklar da olmutur.[18][20] Mslman baz tarihiler Krtlerin kkenini Perslere dayandrrlar; bund aki en byk dayanaklardan biri ahname'de de geen Demirci Kawa Efsanesidir.[20] Birok Krt, kkenlerini Medlere atfetmitir;[19] nitekim Medler ile Krtler arasnda ne coraf ne de dilbilimsel bir ayrmdan sz edebilmeyi olanakl klacak kant ve temel bulunmamakta, aksine
7

olas bir ilikiye dair dilbilimsel ve coraf kantlar bulunmaktadr; rnein her ne kadar Med dili rnei says az olsa da eldeki bulgularla yaplan aratrmalar Med dilinin antik Pers dili ile olan ilikisinin ada Krtenin ada Pers dili ile olan ilikisiyle ayn olduunu ortaya koymutur.[18] Bununla birlikte Medler hakknda pek az ey bilinmektedir[18] ve akademik anlamda Medler-Krtler balantsnn genel kabul grd sylenemez.[19] Krtler, Medlerin dnda kendilerini Urartular ve Neo-Babilliler ile de ilikilendirmilerdir.[19] Krt szc tarih boyunca Persler ve Araplar tarafndan sklkla herhangi bir etnik vurgu veya anlam iermeksizin gebe anlamnda kullanlmtr ve bunun bir sonucu olarak tarihte Krt olarak anlm baz topluluklarn etnik anlamda Krt olup olmadklar tartlmtr; rnein slam tarihilerinin eserlerinde sz edilen ve Fars Krtleri olarak anlan, gney ve gneybat ran'da yaam olan baz topluluklarn Krt olmad, bu blgelerde yaayan gebe topluluklar olduu eitli dilbilimsel kantlar eliinde ortaya atlmtr.[18] Tm bunlar sebebiyle Krtlerin kkeni ve ilk dnemlerine dair kesin bilgilerden ve net bir tarihten sz etmek mmkn deildir; genel kan Krtlerin Dou'dan Bat'ya Zagros dalarna doru gen kuzeybat ranl topluluklarn blgedeki ran olmayan yerli halklarla birlemesi ile olutuudur.[18] Bylece, Araplarn ve slam ordularnn blgenin fethine balad dnemde, Krt olarak anlan topluluk olduka heteroj endi; yerli halklardan, Sami halklara ve baz Ermeni topluluklarna kadar, ranletirilmi birok farkl halktan oluuyordu. [20] Blgeye yaplan slam aknlar ve blgenin slam devletine dahil olmasndan sonraki dnemde, Krtlerin rol ve yeri hakknda ayrntl bilgiler mevcuttur. slam aknlar sonras Krtler zellikle siyasi ve sosyal arenada ykselie gemiler ve dnemin siyasi olaylarnda nemli bir rol oynamlardr. Bu dnemde ilk kez Krtler zerine aratrma yapan ve ayrntl bilgiler veren iki nemli yazar Mesd ve stahr'dir. ki yazar da farkl Krt airetlerinin bulunduklar ehirlere gre etelesini karmlardr ki bu Krt tarihi iin nemli bir bilgidir. stahr, Fars'taki Krt blgelerinden ve airetlerinden ayrntl bir biimde bahsetmitir; yaklak olarak 1107 tarihli olan Farsname'de ise Fars'taki en byk Krt topluluunun Fars ordusuyla birlikte slam aknlarna kar savatn, byk oranda yok olduunu, kalanlarn ise Mslman olduunu belirtir.[20] Saylarnn 500.000'i bulduuna inanlan bu byk topluluun tamamnn yok olduu ada kaynaklarca olas bulunmasa da bu byk topluluun (ve kalanlarn) dier gruplarla birlemesi vb. sosyal deiikliklerin olas olduu dnlmektedir. Nitekim Fars'taki bu topluluklarn Krt olup olmadklar da tartmaldr.[18] Krtlerin o dnemde ounlukta yaad blgelerin istilas ve ele geirilmesi sonrasnda, el Zavzan'daki Krt ynetimi 640 ylnda hara karlnda zerk bir ynetim olmay garanti altna alm, dier birok blgelerde, rnein Fars'ta, Krtler Perslerle birlikte Arap ordularna kar savam, bu dnem ierisinde slam Devleti kontrolndeki birok farkl merkezde de, rnein Basra gibi, ayaklanmlardr.[20] Krtlerin ynetim kart tutumlar Emeviler ve Abbasiler dneminde de devam etmi, rnein 685 ylnda Emeviler dneminde, Krtlere kar savamas amacyla bir vali atanm, fakat atamay yapan dnemin Emevi liderinin ksa bir zaman dilimi ierisindeki lm, bu hedefin gereklemesine mani olmu, bir baka seferde Krtlerin 708 ylnda Fars' talan etmeleri sonucu Haccac tarafndan cezalandrldklar kaydedilmitir; Abbasiler dnemindeyse, 764'te Ermenistan'n Hazarlarca istilas eitli ayaklanmalara yol am, Krt ayaklanmalar artan iddetlerde devam etmi, birok Krt Azerbaycan taraflarna gmtr, bu nedenle de, bu dnem baz byk Krt airetlerinin ykseliine sahne olmutur.[20] rnein daha sonra Eyyublerin kaca aile soyu olan Ravvadlerden Muhammed addad bin Kartu Tebriz ve evresinde bamsz vali olmutur ki o dnemde bu blgelerde (kuzey bat ran)
8

eitli bamsz valilikler ortaya kmtr. Zaman iinde byk Krt airetleriyle ynetim arasnda eitli yaknlamalar da olmutur; rnein Hasnaviler'in ba olan, Krt liderlerinden Bedir bin Hasanveyh dnemin Abbasi halifesi tarafndan Nasrddin unvanna lyk grlmtr; nitekim Bedir bin Hasanveyh halkn eitimine verdii nem gibi hususlardan dolay genel olarak sevilmi ve vlm liderlerden olmutur.[20] Diyarbakr merkezli bir Krt hanedan olan Mervaniler tarafndan 11. yzylda, Dicle Nehri zerine yaplm kpr Diyarbakr'n Silvan yolu zerindedir. Blgedeki gl Bveyhoullar'nn emirlerinden Ruknddevle'nin hkumdarlnda Krtlerle gelien ilikiler, halefi Adudddevle dneminde deimi, Adudddevle'nin hkmdarlndaki ayaklanmalar iddetli bir ekilde bastrlm, Krtlere kar eitli seferler dzenlenmitir. Bveyhoullar ile ilikisi bulunan Mervaniler de bu an nemli Krt glerindendir; Dou Anadolu'da nemli fetihler yapm olan Mervaniler Diyarbakr merkezliydiler. Krtler blgedeki nemlerini 6. yzyldan 10. yzyla kadar uzun bir sre korumulardr. yle ki 11. yzyln balarnda hl Krtlere kar seferler vs. rastlanr. Bununla birlikte, blgedeki Krt gruplarn rol ve nemi Trk ve Mool istilalaryla zayflamtr; nitekim bu istilalar baladnda Krt kuvvetleri yllardr sregelen i ve d atmalardan byk oranda zarar grm bir haldeydiler.[20] Ouzlarn blgeye giriiyle birlikte, Ouzlar ile blgedeki, arasnda Krtlerin de bulunduu dier halklar arasnda atmalar meydana gelmitir. Ouzlar blgede ilerlerken, Hasnaviler'in de k gereklemi, Annaziler ykselie gemitir. Seluk Beyi Turul'un blgeye saldrmasyla Annaziler de sonunda Seluklularn hkimiyetine girmitir. Seluklularn ykselii, Malazgirt'teki baarlar sonras Ermenistan'n da hkimiyetlerine almas, blgedeki Krt topluluklarnn ve hanedanlarn kne yol am, Krt topluluklarn yerini Trk topluluklar almaya balamtr.[20] Sonraki dnemlerde Seluklularn Krt topluluklara kar eitli saldrlar olsa da, Krt ve Araplarn zaman zaman Seluklu ordusuyla asker harektlarda yer aldklar da bilinmektedir.[20] Tarih kaynaklarda bu dnemlerde Krtlerin ad sklkla Suriye ve evresindeki blgede gemektedir; nitekim Seluklu dneminin en nemli olaylarndan birisi de Krdistan isminin ilk kez Seluklularca ortaya atlmas, Seluklu sultan Sencer'in hkimiyetinde resm Krdistan eyaletinin ortaya kmasdr.[20][21][22][23] Baz Atabeylerin, zellikle de Atabey mameddin Zengi'nin fetihleri ve gerek Krtlere kar gerek Krtlerle birlikte giritii atmalar Krt tarihi ve corafyann ekillenmesinde nemli bir yer tutmu, genel olarak blgedeki Trkler ile Krtlerin ilikileri gelecek dnemlerde scakln ve nemini korumutur.[20] Nitekim, Krt kkenli olduu salam kantlara dayanan Eyyb hanedanl ortaya ktnda ve zaman ierisinde kkl Trk topluluklar Eyyb tebasna dahil olsalar da kendi topraklarnda hkmetmeye devam etmilerdir; Zenglerin Musul'daki hkimiyeti buna rnek gsterilebilir. zellikle Msr ve Suriye'de aktif olan Eyyblerin ordusunun ounluu Trklerden olumaktayd. Bu durum hanedanln Krt kimliini azaltmasa da hanedanlkla Krt gruplarn her daim ortak yolda yrdkleri de sylenemez, hanedann tarihi boyunca eitli nemli noktalarda baz Krt gruplarnn hanedana kar kt da bilinmektedir; rnein kendisi de Krt kkenli olan[24][25][26] Selahaddin'in tahta kmasna eitli Krt gruplar kar kmt.[20] Kuzey Afrika, Arabistan, Suriye ve Mezopotamya'daki nemli ve birou baarl fetihler sonrasnda hkimiyetini genileten Eyybler, Selahaddin'in lmnden sonra hanedanln merkez bir yneti mden uzak olan farkl zerk blgeleri tek bir sultanlk altnda birletiren sistemi[27] sonucu sorunlar
9

yaanm, saltanat kavgalar ba gstermi, farkl glerin ortaya k, rnein Harezmahlarn doudaki ykselii, daha sonra Yemen'in kaybedilmesi, Msr-Suriye ynetimsel ihtilaf ve ayrmas gibi durumlar sonucu hanedanln gc ve etkisi gittike azalm, Memlklerin ykselii ve Msr'n dmesiyle hanedanlk ke gemitir. 13. yzyl boyunca Krt topluluklar asndan en nemli gelime, Orta Dou'daki dier topluluklar iin olduu gibi, Mool istilalaryd. Nitekim Harezmahlarn lideri Celaleddin Harezmah'n Moollardan kat Diyarbakr'da, tahminlere gre byk olaslkla bir Krt tarafndan 1231'de ldrlmesinden sonra Moollar Diyarbakr ve Ahlat' talan edip ykmlardr.[20] Diyarbakr daha sonra 1252'de tekrar talan edilirken, ahrizur 1245'te istila edilerek yklm, Erbil ise bu dnem boyunca kez istila edilmitir.[20] Krtler genel olarak Moollara kar durmu, sklkla Memlklerin yannda yer alm, Moollara kar direni hareketinde rol almlardr. Nitekim Memlk sultan Baybars'n ordusunda Trk ve Araplarn yan sra Krtlerin olduu da bilinmektedir.[20][28] Her ne kadar Mool lhanllar ynetimi altnda Krtlerden pek bahsedilmese de, Moollarn Krdistan blgesini 13. yzyln ilk yarsnda fethettikleri ve ynetimleri altna aldklar, zellikle Erbil'de yllar boyu ihtilafn srd ve sk sk Krtler dahil olmak zere ehirdeki etnik gruplar da iine alan ayaklanmalarn, katliamlarn ve genel olarak sorunlarn yaand, blgenin genel durumunun Seluklu ynetimindeki durumuna gre geriledii bilinmektedir. Yine bu dnemde blgenin bakenti Bahar'dan ememal'e tanmtr.[20] Moollar sonrasnda Krtlerin yaad blgeler farkl Trk topluluklar, beylikleri arasnda ihtilaf meselesi olmu, bu topluluklar zaman zaman Krtlerle birlikte alrken, zaman zaman Krtlere kar politikalar izlemilerdir. Bu topluluklarn ierisinde Krtlerin zellikle Diyarbakr merkezli Akkoyunlular ile olumsuz ilikileri olmu, birok kaynaa gre "Akkoyunlular sistematik bir ekilde nemli Krt airetlerini ortadan kaldrmlardr."[20] Orta a sonlarndan 20. yzyla Krtler 16. yzylda kaleme alnm olan erefname Krt tarihi asndan nemli bir belgedir ve gerek o dnemin gerekse ncesinin olaylarna ve gelimelerine dair birok bilgi sunmaktadr. Bilinen o ki 16. yzyl ile birlikte blgedeki iki ana g olan Safeviler ve Osmanllarn arasndaki ihtilaflar Krt topluluklarnn tarihi asndan ok byk nem arz etmitir. zellikle ah smail'in baarl asker politikalaryla birlikte birok Krt topluluu Safeviler hkumdarl altna girmitir; bununla birlikte Safevi Devleti'nin bu topluluklarla ilikisi genellikle olumsuz olmu, ii olan Safeviler dier ii Trk liderleri, Snni olan Krt liderlerine deimilerdir.[20] Buna karlk, Snni Trklerin bata olduu Osmanllar ise, Krtlere kar daha yapc bir politika izlemi, blgedeki Krt liderleriyle anlamalar yapm, daha sonra Safevilere kar gerekleen savalarda ve sonrasnda blgedeki Krt topluluklarnn ounluunun desteini almlardr. Nitekim bu destein alnmasnda ve Krtlerin Safevilere kar Osmanl saflarna dahil edilmesinde kendisi de Krt olan Osmanl siyasetilerinden dris -i Bitlisi nemli bir rol oynamtr.[20] Safevilerden alnan blgelerde kurulan vilayetlerde Trklerin yan sra Krtlere de nemli liderlikler verilmi, birou babadan oula geen bu nemli derebeylik benzeri pozisyonlar daha sonra da devam etmitir.[20] 17. yzyln sonuna kadar Krtlerin blgedeki konumu bu iki devletin ihtilaflaryla belirlenmi, sonunda Safevilerin tamamen malup olup Zagros Dalar'nn tesinde kalacak ekilde blgeden ekilmesiyle gerek Krt ler iin gerek blge iin yeni bir dnem balamtr. 17. yzyldan itibaren zaman zaman geici srelerle
10

blgede ran etkisi ve saldrlar grlse de, Krdistan blgesi barndrd Krt halklar ile birlikte genel olarak Osmanl kontrolnde kalmtr. Genel olarak Krtler Osmanl himayesinde Osmanl ile birlikte d etmenlere kar koymularsa da, ranllarn Krtlerle ilikisinin olmadn sylemek yanl olur; rnein Nadir ah'n lmnden sonra ksa sreliine de olsa lkeyi yneten, Zend hanedanna mensup Kerim Han olmutur. 19. yzyl ile birlikte ran - Osmanl gerginlii tekrar ykselmi, Krtlerin younlukta yaad blgelerden Zuhab ve Sleymaniye bu gerilimin odak noktalar olmutur. 19. yzyldaki bir dier nemli gelime de Osmanl topraklarndaki eitli Krt beylerinin ayaklanmasdr. 1830'lu yllarda Bedirhan Bey, Said Bey, smail Bey ve Revanduzlu Muhammed gibi isimler ayaklanm, blgede nemli bir gce ulam, aldklar eitli yerlerde Hristiyan topluluklar ve Yezid Krt topluluklar katledilmitir.[20] Ayn dnemde eski sadrazamlardan Sivas valisi Reid Mehmed Paa ayaklanan Krtlerin zerine, blgeyi yattrmas iin gnderilmitir. Uralar sonucu ayaklanmalarn nder ismi Muhammed Paa 1836 ylnda yakalanmtr. Bununla birlikte blgedeki gerilim dalmam, aksine 1839'daki Nizip Muharebesi'nde Osmanl Devleti'nin yenilmesi sonras blgede ayaklanmalar tekrar ba gstermi, 1843 yl dolaylarnda Cizre emiri Bedirhan Bey ile Hakkri emiri Nurullah Bey ayaklanmtr. Bu dnemdeki nemli olaylardan biri de kendilerine uygulanan baskdan ikyetlenmi olan Hakkrili Nasturilerin Nurullah Bey tarafndan katledilmeleridir.[20] 1840'larn sonuna doru Osmanl bunlarn zerine bir ordu yollam, yenilen liderler srgn edilmitir. Krt ayaklanmalaryla ilgili nemli bir husus da, 19. yzylda Osmanl ile sava ierisinde olan Rus ordularnda bir Krt alaynn tertip edilmesidir ki nitekim Krm Sava'nda Ruslarn iki Krt alay seferber ettikleri bilinmektedir.[20] 1800'l yllarn sonun da Hakkri ve evresindeki blgede tekrar Krt ayaklanmalar olmu, bu ayaklanmalar Osmanl tarafndan belirli bir sre ierisinde yattrlm, bu dnemde ayrca Osmanl tarafndan Hamidiye Alaylar olarak anlan Krt alaylar kurulmutur ki bu alaylarn kurulmas Krt airetleri arasnda ihtilafa ve hatta atmalara yol amtr.[20] Ayrca 1800'lerin banda Osmanl topraklarnda bamszlk hareketinin glendii bir baka topluluk olan Ermeniler ile Krtler arasnda gelien iyi ilikiler, 1800'lerin son yllarnda de gemi, eitli yerlerde Ermeni ayaklanmalarnn bastrlmasnda Krtler aktif rol oynamlardr.[20] ada Orta Dou'da Krtler ve Krdistan Krdistan Krtlerin tarih boyunca yaad coraf ve etnik blge iin kullanlan Krdistan terimine ilk kez Seluklular dneminde rastlanr;[29] 12. yzyldan itibaren Seluklular, kendi hkimiyetlerinde olan, bugn gney Krdistan olarak grlen ve o dnemde bir ynetim birimi olan blgeyi Krdistan olarak anmaya balamlar ve biline n literatrde ilk kez Krdistan terimini kullananlar da onlar olmulardr.[22][30] Seluklularn hkimiyetindeki Krdistan ynetim blmnn tam olarak snrlarnn ne olduu, bu blmn ynetimsel zelliklerinin ayrntlar gibi konular ok net bilinmemek tedir. Bununla birlikte bu hususlarda eitli kantlar ve bilgiler de bulunmaktadr; rnein 1340 ylnda yazlm olan Nezhet'l Kulub isimli eserde Krdistan vilayetine dair bilgiler yer almakta, vilayetin snrlar Arap Irak', Huzistan, Pers Irak', Azerbaycan ve Diyarbakr olarak verilmitir.[31] Seluklulardan nce blgede hkim olmu olan Araplarn blgeyi Krdistan olarak adlandrmadklar bilinmektedir.[31] Krdistan teriminin Seluklularca ortaya atlmasndan nce Krtlerin yaad blgelere farkl adlar verilmekteydi. rnein, Krtlerin ounlukta yaad blgelerden olan ve bugnk orta Krdistan'a denk gelen blgeye el-Zavzan
11

denmekteydi.[20] Bununla birlikte bu blgenin tanm pek kesin deildir; tam olarak nereden balayarak nereye kadar uzand ok net deildir. Bugn Krtler youn olarak Toros ve Zagros dalarnn kesitii, Mezopotamya'y da iine alan, Trkiye'nin Dou Anadolu, Gneydou blgeleri, Irak'n kuzeyi, ran'n Krdistan, Bat Azerbaycan, Kermanah ve Loristan eyaletlerinde yaarlar. Krtlerin younlukta yaadklar Orta Dou'daki bu blge iin hlen Krdistan terimi de kullanlmaktadr. Azerbaycan'n Zengilan, Lan, Kubadl ve Kelbecer rayonlarnda yaayan Krt nfusu blge Ermenistan Silahl Kuvvetleri tarafndan ele geirildikten sonra Azerbaycann ilerine gmek durumunda kalmlardr.[32] Ayrca glerle olumu bir Krt diasporas mevcutsa da, Krt nfusunun ezici ounluu bu corafyada yaamaktadr; baz tahminler corafyadaki Krt nfusunu 22 milyon olarak telaffuz etmitir.[33] Bununla birlikte birok kaynaa gre verilen rakamlar genellikle tahmindir; sonuta farkl tahminler baz alnarak Orta Dou'da Trkiye, ran, Irak ve Suriye ile bunlara ek olarak Ermenistan'da bulunan Krt topluluunun toplam nfusunun 20 milyonun zerinde olduu sylenebilir.[16] Krtlerin diyar anlamnda olan Krdistan teriminin ilgili coraf blgeyi tanmlamaktaki nemi ve kullanmnn tesinde, belirli bir etnik grubun ve kltrn yayld blgeyi tanmladn ve bu sebeple sosyal ve siyasal bir kavram tekil ettiini ortaya atanlar da olmutur.[34] Nitekim Krdistan terimi (Krt terimiyle birlikte) siyasal olarak 20. yzyla kadar kullanlmamtr.[31] ada balamda Krdistan isminin kullanm eitli siyasi ihtilaflar beraberinde getirmektedir; rnein Trkiye devleti geleneksel olarak Krdistan teriminin kullanmnn blc bir ima tadn ne srmektedir.[35] Ar dann nnde bir Krt kz. Orta Dou'daki Krt topluluklarnn ounluunun Trkiye'de yaamasndandr ki Trkiye Orta Dou'daki lkeler arasnda en byk Krt nfusu barndran lke konumundadr.[16] Bununla birlikte Trkiye'deki Krt nfusun kesin says da belirli deildir[16] ve eitli tahminler bulunmaktadr.[36] Devlet statistik Enstits (2005'ten sonra 'Trkiye statistik Kurumu') tarafndan 1965'te yaplan Genel Nfus Saymnda, 1965'te 31.391.421 olan Trkiye nfusu'nun 2.219.502'sinin anadili olarak Krte'yi, 4'nn Kurmanci'yi beyan ettii ve 2.219.547'sinin nfus kaydnda Krte'nin anadili olarak getii, 1.752.858 kiinin Krte'yi, 313 kiinin ise Kumanci'yi ikinci dili olarak beyan ettii ve 1.753.161'inin nfus kaydnda Krte'nin ikinci dil olarak getii aklanmtr.[37] Buna gre nfus kaydnda Krte'nin anadil ve ikinci dili olarak ge tii kii says toplam nfusun yzde 12,65'ine tekabl etmektedir. Bununla birlikte 1965 sonras nfus saymlarnda ana dil mevzu bahis edilmedii iin daha gncel verilere nfus saymlar dorultusunda ulamak mmkn deildir.[36][38] Ancak genelde saymlarda Zazalarn da bu gruba dahil edilmesi karklara yol amaktadr.[1] 2000'li yllarn verilerine bakldnda, CIA'ye gre, Trkiye'de yaklak 14 -15 milyon[5] Krt asll Trkiye Cumhuriyeti vatanda yaamaktadr. Etnik gruplarla ilgili bir proje ol an Joshua Project ise Trkiye'deki, Trke konuanlar dahil toplam Krt nfusunun 14 milyon civarnda olduunu belirtmektedir.[4] 2007'de Milliyet gazetesinin KONDA'ya yaptrd ankette yz yze grme yaplan yaklak 50 bin kiinin %13,4'i kendisini Krt olarak tanmlam ve 18 ya altndaki nfusun eklenmesiyle bu orann %15,68'e kp, toplam nfusa adapte edildiinde Krt nfusunun 11 milyon 445 bin kii olabilecei tahmin edilmitir.[3] Trkiye'deki Krtler Gneydou Anadolu ve Dou Anadolu blgesine yaylm halde bulunur. Osmanl dneminde Konya, Ankara, Krehir ve Aksaray gibi Anadolu'nun kylerine srlm (Orta Anadolu Krtleri Krte: Kurdn Anatoliya Navn) ve Cumhuriyet
12

dneminde stanbul, zmir, Ankara, Adana, Mersin, Samsun, Tokat, Amas ya, Artvin ve Bursa gibi Trkiye'nin byk kentlerine ve dier lkelere g etmilerdir.[38] Ekonomik ve sosyal sebeplerle, lkenin grece daha gelimi olan metropollerine yaanan glerin dnda, Cumhuriyetin ilk dnemlerinde yaanan isyanlar sonucu birok zorunlu g de yaanm, 1990'larda blgedeki gerilimin artmas ve sklkla atmalarn yaanmas sebebiyle birok ky boaltlmtr.[38] Bu nedenle, zellikle Anadolu'nun batsnda yaayan Krt kkenli nfusun, Dou ve Gneydou Anadolu'ya gre ok daha fazla olduu tahmin edilmektedir; ancak yukarda belirtildii gibi, nfus saymlarnda vatandalk esas alnd ve etnik kken sorulmad iin, Krt kkenli nfusun nerede daha youn olduu konusunda kesin bir ey sylemek olanakszdr.[36] Ayrca evlenmeler sonucu da nfus karmtr. Bir ksm Krt kkenli Trkiye vatanda ise bata Almanya olmak zere, eitli Bat Avrupa lkelerine g etmitir. Trkiye Cumhuriyeti'nde de, Suriye ve ran'daki gibi Krt aznla ynelik eitli yasaklar konulmu, resm bir asimilasyon politikas yrtlmtr.[20][31][38][39][40][41] Baz sosyal bilimcilere gre asimilasyon politikalar daha sonra ortaya kan, zellikle 1970'ler ve 1980'lerde ivme kazanan Krt etnik kimlii bazl Krt milliyetisi akmlar beslemi, bunlarn ortaya kmasna katkda bulunmutur.[31] Cumhuriyetin ilanndan sonra Krt kimlii reddedilmi,[36] zellikle 1930'lar ve 1960'larda Krtlerin younlukta yaad blgelerde bulunan Krte isimli birok yerleim birimi ve coraf enin ismi deitirilmi, Krte isimlerin yerini Trke isimler almtr.[38] Bunun dnda kltrel alanda da deiiklikler yaplm, rnein Osmanl metinleri ada Trkeye evrilirken veya kullanlrken bu metinlerde geen Krdistan, Krd gibi szckler yok saylm, metinden karlm, Krt kkenli birok tannm Osmanl vatandann kkeninin Trk olduu ne srlmtr.[38] Krt dilinden, Krte isimlere, Krt folklorne kadar kltrn birok alannda yasaklar konulmutur.[36][41] Cumhuriyetin ilk dnemlerindeki sklk Menderes dneminde bir miktar rahatlasa, asimilasyon abalar azalsa ve eitli alanlarda zgrlkler artsa da, zellikle 27 Mays Darbesi sonras, yeni anayasann daha geni haklar tanmasna ramen bu zgrlkler pratikte azalm, asimilasyon politikalar glenmitir.[41] Krt kimliine ynelik hareket zellikle, 12 Eyll Darbesi sonrasnda artm; ak yerlerde Krte konuulmas sk bir ekilde yasaklanm ve Krtlerin "Da Trkleri" olduu iddia edilmitir.[36][38][42] Asimilasyona ynelik olan ve bilimsel temeli bulunmayan bu iddia[43][44][45][46] T.C. Genelkurmay Bakanl tarafndan desteklenmi, bu kurum tarafndan bastrlan "Beyaz Kitap"'ta u aklama yer almtr:[42] Dalarn yksek ksmlarnda, tepelerde yaz k erimeyen karlar vard. Gne anca zerleri buzlaan cams parlak bir tabaka ile rtlrd karn yz. st sert alt yumuak olurdu. Bu karn stnde yrnnce, ayan bast yer ieriye ker, 'krt -krt' diye ses karrd. Doulu Trkmenlere, Krt denmesinin nedeni buydu. Blclerin Krt dedikleri, yksek yaylalarda, karlk blgelerde yaayan Trklerin karda yrrken ayaklarndan kardklar sesin adyd aslnda. Benzeri bir iddia da Krte iin ortaya atlm, Krte'nin aslnn Trke olduu ve bu eitliliin corafi artlarla yaam tarznn (dar ile temaslarnn az olmas) deiikliinden meydana geldii[47][48] ve Krte'deki ou kelimenin Trke, Arapa ve Farsa kkenli olduu ileri srlmtr.[47][48] 12 Eyll'den sonra da Krtler Krt kimlii ile ortaya kamamlardr; rnein 1991'deki Krfez Sava srasnda devletin resm televizyon kanal TRT Krtlere Krt demektense, haberlerde "Irak'l etnik gruplar" deyimini kullanyordu.[49] 1970'ler ve sonrasnda zellikle 1980'lerde younluk kazanan ve 1990'larda devam eden Krt
13

ayrlk hareketi ile Trk Silahl Kuvvetleri arasnda atmalar yaanm, Krtlerin younlukta yaad ve bu gruplarn faaliyetlerini younlatrd Trkiye'nin gneydousunda kalan blgelerde olaanst hal ilan edilmitir.[36][41] 1990'larda "Krt meselesi" fikri reddedilmi, rnein TOBB iin hazrlanan ve bu meseleyi ele alan 1995 tarihli rapor Dou Sorunu olarak adlandrlmtr.[38] Nitekim sorunun "Dou Sorunu", "Gneydou Sorunu" veya "Terr Sorunu" olarak adlandrlmas yaygnlk kazanm, askeriye tarafndan desteklenmi, 2000'li yllarda Trkiye Babakan Recep Tayyip Erdoan'n ilk kez "Krt Sorunu" ifadesini kullanmas da zellikle balarda bu kesimlerde olumsuz tepkilere yol amtr.[50] 1996'da TRT, Krtlerin bir Trk boyu olduunu ve Krtenin uyduruk bir dil olduunu savunan bir program yaymlad.[51] Bununla birlikte 1990'larda genel olarak Trkiye'de yaayan Krt aznln durumunda 80'lere ve ncesine oranla rahatlama kaydedildi, Turgut zal Trkiye'de ilk defa resmen Krt kelimesini telaffuz etti ve Krte konuma ve yayn yasa ksmen kaldrld.[52][53] 2000'li yllarla birlikte dier baz yasaklar da ksmen kaldrld, Krt sorunu ak bir ekilde tartlmaya baland ve gerek Trkiye Cumhuriyeti devleti gerekse sivil toplum kurulular gibi kurumlarca eitli almlar gerekletirildi;[39] rnein, 1 Ocak 2009 tarihinde, arlkl olarak Krtenin Kurmanci lehesi ile yayn yapan TRT 6 yayn hayatna balad. [54][55] Kanaln alnda dnemin Babakan Erdoan Krte baar dileinde bulunarak ilk kez kamuya ak olarak Krte konuan Trkiye Cumhuriyeti Babakan oldu.[56][57] Trkiye'deki en byk Krt ayrlk hareketi Krdistan i Partisi (PKK) Trkiye bata olmak zere, Avrupa Birlii[58], ABD[59] ve NATO[60] da dahil olmak zere 31 lke ve baz kurulular tarafndan terr rgt kabul edilmektedir. Ayrlk ve militan rgtlenmenin yan sra parlamenter seimlere katlan eitli Krt partileri de olmu, bunlarn birou PKK ile ilikileri olduu gerekesiyle kapatlm, bu siyasi gelenein son partisi olan ve 2009 yl itibaryla aktif olan Demokratik Toplum Partisi (DTP)ne de ayn gerekeyle kapatma davas almtr.[61] ran da Krtler ran'da yaayan Krtler ounlukla ran-Irak ve ran-Trkiye snrnda yaamaktadrlar. Krtlerin younlukta yaad, ran Krdistan olarak da adlandrlan blge[62] Bat Azerbaycan, Krdistan ve lam eyaletlerinin byk blmn kapsamaktadr. Gerek eitli Krt hareketleri gerekse ran Irak Sava dolaysyla krsal kesimlerdeki Krt nfusunun azald gzlemlense de, ayrntl aratrmalar yaplmad iin net veya ayrntl bilgi mevcut deildir.[33] Amerikan istihbarat kurumu CIA tarafndan ran'da Krt nfusunun toplam nfusun %7'si ni bulduu iddia edilmektedir. Ayn kuruma gre ran nfusunun 66.429.284 olduu gz nnde bulundurulursa bu oran (%7) 4 milyon 650 bin civar bir say vermektedir.[63] Baz tahminlerse 8 milyon civarndadr.[33] ran'da, baka lkelerden, rnein Trkiye'den farkl olarak Krt kimlii reddedilmemi, bununla birlikte Fars kimlik st kimlik olarak vurgulanm ve Krt kimlii Fars kimliine oranla daha alt bir kimlik olarak sunulmutur.[64] rnein st ran kimlii vurgulamak adna Krte sklkla Farsann bir lehesi olarak sunulmaktadr.[64] Krtlerin younlukta yaad dier blgelerden farkl olarak ran'daki Krtlerin bir zellii de, ranllar iiyken, Krtlerin genelinin Snni olmasdr. Bu farkllk ran'daki Krt kimlii asndan nemli bir yer
14

tutar.[64] Bununla birlikte zellikle Kermanah'ta yaayan Krt nfusun nemli bir kesimi iidir; yine de bunlar genel Krt nfusta aznlk tekil ederler ve Snni Krtler Krt nfusun yaklak %75'ini oluturur.[65] ran'daki Krtler ve zellikle Irak'taki Krtler arasnda nemli bir etkileim olmu, bu da edebiyat ve dil alannda kendisini gstermitir.[65] Benzeri bir etkileim Trkiye'deki Krtler ile mmkn olmamtr; bunun en byk sebebi ran'daki ve Irak'taki Krtlerin byk ksmnn ayn gney Krte lehesini konumalar ve Krteyi Arap alfabesiyle yazmalardr; Trkiye'deki Krtlerde ise farkl bir kuzey lehesi yaygndr ve Latin harfleriyle yazlmaktadr.[65] 1940'lardan bu yana Krte ran'da resm olarak yasak olsa da, zellikle baz ranl radyolarn ksmen Krte yayn yapmalar gibi etkenler sebebiyle geliimini srdrm, eitli Krte yaynlar gizlice yaymlanmtr.[65] ranl Krtler ve ran'da Krt kltrnn geliimi asndan nemli bir nokta da, 19461947 yllar arasnda varln srdren ve Mahabad Cumhuriyeti veya Krdistan Cumhuriyeti olarak anlan ksa sreli Krt devletidir. Cumhuriyet Ocak 1946'da ilan edilmi[65] olsa da blge 1942 ylndan beri Krtlerin etkisi altndayd ve Krt komiteler eitli ynetimsel ilevleri bir sredir karlamaktayd.[64] 1970'lerdeki devrimci hareketlerin birou, Krtlere ve Krtlerin hak taleplerine olumlu yaklam[65], Krtler bu devrimci hareketlere destek vermi ve baz airet liderlerinin dnda Krtlerin ounluu 1979'daki devrimini de desteklemilerdir.[66] Bununla birlikte devrim sonrasnda Krtlerin hak ve zgrlklerinde olumlu ynde bir deiiklik olmamtr.[66] ran'daki aktif ana Krt partileri, federal bir ran' ve bu balamda Krt ulusu haklarnn ve kimliinin tannmasn savunan ran Krdistan Demokrat Partisi (KDP) ve Marksist Krt ileri Devrimci rgt (KOMALA)dr. ki partinin grleri birbirinden farkl olsa da, ikisi de mevcut rejimin kartdr.[67][68] ran dahil blgede Krtlerin yaad birok lkede aktif faaliyet gsteren bir baka Krt rgtlenme ise, zellikle Trkiye'de aktif olan PKK ile yaknlyla bilinen, ayrlk Krdistan zgr Yaam Partisi (PJAK)dir. Bu rgt 2009 ylnda ABD'deki Obama ynetimi tarafndan terrist rgt olarak adlandrlm ve terr rgtlerine uygulanan yaptrmlar kapsamna alnmtr.[69] Suriyede Krtler Suriye'deki Krt nfusu genellikle Suriye-Trkiye ve Suriye-Irak snrlarna yakn blgelerde, rnein Krte Sere Kaniye olarak anlan Ayn el -Arab ve Krte iyay Kurmnc olarak anlan Cebel el-Ekrad ("Krtlerin Da") blgelerinde, yaamaktadr.[33][64] Birok farkl kurum ve uzmann tahminine gre nfus 1 ila 2 milyon arasndadr.[33][64][70] Suriye hkmeti yaklak 120.000 kadar Krd, Kasm 1962'de yapl an zel bir nfus saymnda "Trkiye'den lkeye yeni girmi yabanclar" olduklarn ne srerek saym d tutmu ve Suriye vatandalndan ayrmtr ki o zamandan beri birok Suriyeli Krt vatanda haklarna sahip deildir ve Suriyeli kimlii, vatandal kendilerine verilmemektedir.[64][71][72] Vatandalk haklarna sahip olmayan, saylarnn yaklak olarak eyrek milyon civarnda olduu dnlen bu Krt nfusun yasal olarak evlenme, mlk edinme veya eitim grme gibi haklar bulunmamaktadr.[72] Ayn zamanda Krt blgesini Araplatrmak iin bir Arap Kua ina edilmeye allm, 1963'te Baas Partisi hkmeti "Cezire'nin Arapln koruma" slogann kullanarak Araplatrma politikasn srdrmtr.[64][73] rnein; 1975 ylna gelindiinde Krtlerin younlukta yaad Cezire blgesinden 300.000 kadarlk bir Krt nfus yerlerinden olmutur.[72] Bunlarn dnda Krt
15

kltrne ynelik de birok devlet mdahalesi ve yasak sz konusudur; Krtenin yaynlarda kullanlmas, resmi olarak konuulmas veya yazlmas, renim dili olmas veya i mekanlarnda konuulmas yasaktr.[64] Her ne kadar uygulamada aksaklklar yaansa da, 1988 ylnda dnlerde Arapa olmayan arklarn sylenmesini ve alnmasn yasaklayan bir yasa kmtr.[64] Her ne kadar Suriye'deki ilk Krt partisi olan Suriye Krdistan Demokrat Partisi 1957 ylnda kurulmu olsa ve yasal olmamalarna, tannmamalarna ramen bugn birok parti varln srdryor olsa da Suriye'deki Krt hareket ile Trkiye ve Irak'taki arasnda byk fark vardr.[64][71] Suriye'deki hareketin ounluu Suriye devletinin basksyla ayrlk bir tondan zellikle uzak durmulardr;[71] Trkiye ve Irak'taki Krt hareketlerinin daha gl olmas da Krt halkndan destein Suriye'dekilerden ziyade komu lkelerdeki Krt hareketlerine kaymasna sebep olmutur.[71] Trkiye ve Irak ile karlatrldnda Suriye'deki Krt siyasal hareketinin olduka zayf olduu ve dier iki lkeye oranla ok daha az ayrlk unsur kard sylenebilir.[72] Irakda Krtler Bir ABD askeri ile Krt pemerge; Krt zerk Blgesi bakenti Erbil'in d, Austos 2005. Trkiye snrna yakn bir tarlada alan Irakl Krt kyller. zerk blgeyle beraber Irak genelinde Krt nfusu Amerikan istihbarat CIA'ye gre toplam nfusun %15-20'lik bir ksmn oluturur ki bu da, ayn kaynan 2009 yl iin verdii toplam Irak nfusu (28.945.657) ile karlatrldnda 4.341.848 - 5.789.131 aras bir Krt nfusa iaret eder.[74] Baz tahminlerse yaklak 5,2 milyon civarndadr.[33] Irak'ta Krt nfusunun geneli Irak Krdistan zerk Blgesi snrlar dahilinde yaamaktadr; Irak'n kuzeyinde bulunan bu blgede yaayan Krt nfusun toplamda 3 milyon civarnda olduu tahmin edilmektedir.[33] Geri kalan Krt nfusun byk bir ksm Bada t'ta yaamaktadr.[33] 1991 ylndan beridir Badatl Krtler, 2002 ylndan beridirse sregelen savatan ve sava sonras Snni -ii geriliminden zarar gren Araplarn nemli bir ksm tehlikeden uzaklamak iin zerk blgeye g etmi, bu sebeple zerk b lgenin nfusunda deiiklikler meydana gelmitir.[75][76] Krtler 20. yzyl boyunca Irak'taki nemli bir siyasi ve sosyal g olmu, I. Dnya Savanda yenilen Osmanl Devleti'nin ekiliinden sorna 1919'da Mahmut Berzenci nderliinde ayaklanm, Irak'n Birleik Krallk Mezopotamya Mandas ynetim altndayken 1920'da Berzenci kendini "Krdistan ah" ilan etmi ve birka kez ayaklanm (1923 ve 1932'de), bu ayaklanmalar g kullanlarak bastrlmtr. Bu ilk dnemle birlikte Irak Krtleri arasnda zellikle Barzani aireti ne km ve Irak'taki Krt halknn haklar ve bamszl iin almtr. Nitekim bu almalar yznden airetin etkili lideri Mustafa Barzani 1945'te srgne gnderilmi, Barzani bir sre ran'daki Mahabad Cumhuriyeti'nde kalm, bu devletin 1946'da son bulmasyla SSCB'ye gemitir. 1958'de Irak'ta yaanan darbe sonras darbeyi gerekletiren Abdlkerim Kasm Krtlerin siyasi gcn kullanmak amacyla, belirli bir oranda otonomi sz vererek Barzani'yi Irak'a geri davet etm i, fakat sonrasnda otonomi sznn gerekletirilmemesi zerine Krtler ile Irak ynetimi arasnda yeni atmalar patlak vermiti. Her ne kadar bu arada baka darbeler yaansa ve zaman zaman eitli atekesler imzalansa da genel olarak anlamazlk ve atmalar devam etmitir. 1968'de Baas Partisi'nin darbeyle iktidara gelmi, bir sre Krt hareketi ile olan atmalar srdrseler de sonunda bar imzalamay semilerdir. 1974'te Irak ynetimi Krtlere kar yeni bir saldrya gemi,
16

bu sefer ran ile anlaarak ran'n daha nceden Krtlere yapmakta olduu yardm da sonlandrmtr. Bunun karsnda Barzani birok yandayla birlikte ran'a kaarken Krt hareketinden birok kii de toplu olarak teslim olmutur. Bu dnemde Krtlerin younlukta yaad birok blge, zellikle de petrol zengini olan blgeler, devlet eliyle Araplatrlmtr. rnein 1978 -1979'da 200.000 kadar Krt zorla lkenin baka yerlerine srlmlerdir.[77] Irak ynetiminin Krt kart politikalar 1980'lerle birlikte hz kazanm, ran Irak Sava srasnda da iddetli bir ekilde devam etmi, 1986'da balayan ve 1989'da son bulan Enfal Operasyonu dahilinde 100.000 ile 150.000 (ve daha fazlas) civarnda Krdn katledildii tahmin edilmi,[64][78] Krt halka kar kimyasal silahlar kullanlmtr;[79] rnein Halepe Katliam olarak da anlan ve Mart 1988'de gerekleen Halepe'ye zehirli gaz saldrsnda 3200-5000 kii olay annda lm, 7000 -10000 kii yaralanmtr.[78] Birinci Krfez Sava sonrasn 1991'deki ayaklanmalarla birlikte, 1970'den beri kt zerinde geerli olan Krt zerk Blgesi de facto olarak da zerklik kazanm, BM'nin korumas altna girmitir. Bununla birlikte 1990'larda blgedeki gl iki Krt partisi Krdistan Demokrat Partisi ve Krdistan Yurtseverler Birlii arasndaki gerginlikler trmanm ve i atma gereklemitir. Bu atmalar gerek eitli programlarn olumlu etkileri gerekse ABD'nin dorudan mdahaleleri ve arabuluculuu ile birlikte 1998'de sona ererken,[80] petrolden gelen kazan blgenin refah dzeyinin artmasna sebep olmutur.[81] Bahar 2003'de balayan kinci Krfez Sava'nda Krt pemergeler okuluslu Koalisyon Gleriyle birlikte yer alm, sava sonras oluan Irak hkumetinde Krtler nemli bir rol oynam ve mdehle sonras ilk Irak Bakan nde gelen Krt politikac Celal Talabani olmutur. Sava sonrasnda Krdistan zerk Blgesi lkenin kalanna oranla olduka sakin bir siyasi ve sosyal atmosfere sahip olmu ve bazlarnca "Irak'n sviresi" olarak anlmtr.[82] Gerek blge gerekse blgenin bakenti Erbil birok sosyal ve ekonomik gelimeye konu olmu, rnein inaat sektrnde patlama yaanmtr.[82][83][84] Blgede 2003'den beri birok niversite alrken, bata Krte olmak zere Krt kltrnn ou unsuru zerine birok gelime kaydedilmi, saysz etkinlik yaplmtr rnein 2005 yl itibariyle blgedeki be devlet niversitesi Krte eitim vermektedir.[85] Ermenistanda Krtler Ermenistan'da Amerikan istihbarat CIA'ye gre Ermenistan nfusu 2009 itibaryla tahminen 2.967.004 iken, Krt nfs bunun %1,3'n oluturur ki bu da 38.571 gibi bir sayya tekabl eder. Ermenistan'daki Krt halknn ounluu Yezidilerden olumaktadr. [86] Bununla birlikte, Sovyetler Birlii'nin dalm sonras Ermenistan'daki Krt lerin kltrel imtiyazlarnn ellerinden alnmas sonucu blgede sregelen bir g eilimi gzlemlenmitir ve yllar ierisinde Ermeni Krtlerinin byk bir blm Ermenistan' terk etmi, zellikle Rusya ve Bat Avrupa'ya g etmitir.[33][87] Afganistanda Krtler Krtler, zamannda Safevi hkmdar ah Abbas tarafndan binlerce Krdn srgne gnderildii ran'n kuzeydousunda kalan blge bata olmak zere, gnmz Afganistan snrlarndaki blgelerde 1500'lerden beri yaamaktadrlar.[88] Zamannda s rgne gnderilmilerin ounluu nihayetinde Afganistan'n ilerine ilerlemi, Herat ve dier bat
17

Afganistan ehirlerine yerlemilerdir. 16. yzylda Afganistan'daki Krt kolonilerinin nfusu on binleri bulmaktayd.[65] Baz Krtler Afganistan ierisinde yksek siyasi makamlara erimilerdir; rnein Ali Mardan Han 1641 ylnda Kabil valisi olmutur.[89] Blgedeki Krtler, Afganllarn Safevi hkmdarlaryla olan ihtilaflarnda Afganllarn yannda alm, daha sonralar dier blgesel glerle olan ihtilaflarda da bu tutumu devam ettirmilerdir.[90] Gnmzde Afganistan'da yaayan Krtlerin saylarna dair kesin bir rakam sz konusu deildir; bununla birlikte Paris Krt Enstits takriben 200.000 civarnda Krt bulunduunu iddia etmektedir.[9] Afganistan Krtlerinin Krteyi muhafaza edip etmedikleri ise bilinmemektedir. Krt diasporas Krt diasporas Krdistan olarak anlan ve Orta Dou'da bulunan coraf blge dndaki Krt topluluklarn tanmlamaktadr ve genel olarak Trkiye, ran, Irak ve Suriye snrlarnda kalan coraf blgedeki zellikle 20. yzyln sonlarna doru gelien siyas atmalar ve ihtilaflar sebebiyle gerekleen glerin bir sonucudur.[15] Gler sonucu oluan Krt diasporas zellikle Bat Avrupa'da younluktadr; Bat Avrupa dnda zellikle Orta Dou'nun farkl blgelerinde (Krtlerin younlukta yaad Krdistan blgesi hari), Orta Asya ve Kuzey Amerika'da kayda deer Krt topluluklar bulunmaktadr.[15][33] Paris Krt Enstits'nn verdii verilere gre Almanya'da 500.000 - 600.000, Fransa'da 100.000 - 120.000, Hollanda'da 70.000 - 80.000, svire'de 60.000 - 70.000, Belika'da 50.000 - 60.000, Avusturya'da 50.000 - 60.000, sve'te 25.000 - 30.000, Birleik Krallk'ta 20.000 - 25.000, Yunanistan'da 20.000 - 25.000, Danimarka'da 8.000 - 10.000, Norve'te 4.000 - 5.000, talya'da 3.000 - 4.000, Finlandiya'da 2.000 - 3.000, Amerika Birleik Devletleri'nde yaklak 15.000 - 20.000 ve Kanada'da 6.000'i akn Krt yaamaktadr.[9] Diasporalar Ansiklopedisi (Encyclopedia of Diasporas) de diaspora dalmn, Paris Krt Enstits'nn saylarna benzer saylarla ifade etmitir.[15] Orta Dou'da, Lbnan ve srail'de de kayda deer Krt topluluklar yaamakta[33], Lbnan'daki Krtlerin saysnn 75.000 100.000 arasnda olduu,[15] srail'deki Krt Yahudilerin saysnnsa yaklak olarak 100.000 civarnda olduu tahmin edilmektedir.[33] Ayrca 20. yzyln ikinci yarsnda Sovyetler Birlii saylar 500.000 olduu sanlan bir Krt topluluuna ev sahiplii yapmaktayd; bununla birlikte Sovyetler Birlii'nin dalmas sonras blgedeki Krt topluluklar, gerek blge iinde gerekse blge dnda, farkl yerlere g etmilerdir. Bunun balca sebepleri arasnda Sovyetler Birlii'nin dalmas sonras yaanan Kafkaslarda oluan bamsz cumhuriyetlerdeki, zellikle de etnik temellere dayanan, silahl atmalar byk bir rol oynamtr.[33] Bugn byk blm gm olan Ermenistan Krtleri'nin yan sra Azerbaycan, Krgzistan, Grcistan gibi lkelerdeki Krtler de byk oranda gme eilimindedirler; blgede g alan lkelere rnek olaraksa Kazakistan ve Rusya verilebilir.[33] Blgedeki Krt topluluklar hakknda az sayda gvenilir bilgi bulunmaktadr.[33] zellikle Avrupa'daki ilk Krt topluluklarnn gemii daha erken dnemlere dayandrlabilse de, genel olarak Krt diasporas zellikle 20. yzyln ikinci yarsnda yaayan birok siyas gelime, silahl ihtilaf, sava, iddet olay ve ykm sebebiyle olmutur. rnein, 1946'da Krt Cumhuriyeti'nin ran tarafndan malup edilmesi sonrasnda blgedeki birok Krt Irak'a ve Sovyetler Birlii'ne kamtr. 1950'lerde gerekleen, 1953 tarihli ran'daki darbe ile 1958 tarihli Badat'ta gerekleen durumlar mltecilere yol am; ran'daki sonrasnda baz Krtler
18

Sovyetler Birlii'ne ve Doru Avrupa'ya kaarken, Badat'taki sebebiyle baz Krtler Birleik Krallk'a ve ran'a kamtr. Sonrasnda zellikle bamsz bir Krt devletini hedefleyen hareketlerin yenilgisi sonucu birok Krt Avrupa ve Kuzey Amerika gibi blgelere, Bat'ya iltica etmitir. Saylarnn 200.000 civar olduu tahmin edilen bu mlteci gruplarnn Bat'daki Krt diasporasnn temelini oluturduu ve ilk kalc Krt topluluklar olduu dnlmektedir.[15] 1990'lara doru Irak'taki Krt kylerinin ykm da Krt diasporasnn geliiminde nemli bir rol oynam birok Krt lke dna kmtr. Trkiye'de 1980 Asker Darbesi ve sonrasnda ortaya kan ve etkinliini hlen koruyan Krt ayrlk hareketi ve bu ortaya kan atmalar ve iddet olaylar sonucu birok Krt bat a Avrupa olmak zere Bat'ya g etmitir.[15] Ayn zamanda gerek zorunlu ehirleme gerekse iddet olaylar sebebiyle lkesi iinde yerinden edilen kiilerin saylarnn 1.7 milyon[91] ile 2,5 - 3 milyon[92] arasnda olduu tahmin edilmektedir. Genel olarak Krt topluluklarnn yaadklar lkelerdeki asimilasyonuna ynelik abalar Krt topluluklarnda birok kart hareketin domasna sebep olmu, meydana gelen iddet olaylar ve atmalar, ran'da 1979'dan, Trkiye'de ise 1984'ten bugne kadar varln korumu ve korumaya devam etmekteyken Irak'ta 1961'den 2003'e kadar varln srdrmtr.[15] Bununla birlikte Krt diasporasnn oluumundaki tek faktr tarih coraf blgelerindeki ihtilaflar ve siyasi gelimeler deildir: zellikle ekonomik skntlar ve dnya ekonomisindeki eitli olaylar Krt diasporasnn oluumunda nemli bir yere sahip olmu; rnein 1960'larda Bat Avrupa'da gerekleen ekonomik patlama blgeye birok Krt topluluun gmesine sebep olmutur.[15] Krt mzisyen ivan Perwer ve sveli Krt pop arkcs Darin Zanyar, neml, sanatlardr. Krt diasporas Krt kltrne nemli katklarda bulunmu, zellikle 1990'larla birlikte alan Krt yayn kurulularyla birlikte Krt medya kltrnn temellerini atmtr. Bununla birli kte Krt diasporasndaki farkl yaynlar ve etkinlikler sklkla bu yayn ve etkinliklerin bandaki Krt gruplardan etkilenmitir. Krt kltrnn farkl lkelerin snrlarndaki Krt topluluklarnn o lkedeki eilimler sebebiyle farkl birok eilimi iinde barndrmas bu adan nemlidir; rnein birok Krt dili lehesinin mevcut olmasnn yan sra Krt dilleri, farkl lkelerde, farkl alfabeler tercih edilerek yazlmaktadr. Latin harflerini kabul etmi ve resm dili olan Trke iin Latin harflerinin kullanan Trkiye'deki Krtler de Krt dili iin Latin harflerini kullanma eilimindeyken, tam tersinin sz konusu olduu ran ve Irak'taki Krtler daha ziyade Arap harflerini kullanrlar. Bunun Krt diasporasnn etkinliklerindeki bir davurumuna u rnek verilebilir: Birleik Krallk'ta, 1995'te kurulmu olan Med -TV, byk oranda Trkiye kkenli Krtlerin ynetiminde olmasnn bir sonucu olarak, Kurmanci lehesini ve Latin harflerinin kullanmn benimsemitir.[15] Diasporann blnd devletlerin de yardmlaryla Krt diasporas birok kltrel yaynn kayna olmu, bu hususta genellikle Orta Dou'daki ana Krt topluluklarn gemitir. rnein sve'te 1971 ile 1997 tarihleri arasnda Kurmanci dilinde 402 eser baslmtr.[93] Bunda Orta Dou'daki ana Krt topluluklar zerindeki eitli kltrel basklarn da etkisi olmutur; rnein Krt diline dair eitli yasaklar Trkiye ve Irak gibi lkelerdeki Krt dilindeki yaynlarn nn kesmitir. Bununla birlikte 1990'lardan itibaren bu yasaklarn bertaraf edilmesi tersi ynde etki etmi ve Trkiye ve Irak'ta Krt dilindeki yaynlarn saylar artarken, diasporann baz yaynlarnn dt veya yayn merkezlerinin Orta Dou'ya tand bile gzlemlenmitir.[15] Krt sosyal yaps Krt diasporasnda da etkinliini srdrmtr. Ayrca Krt diasporasnn oluum srecinde, farkl zamanlarda farkl sosyal gruplardan Krtlerin lkelere gelmesi nemli bir konudur. rnein 1970'lerin ortalarna kadar Bat'daki Krt diasporasnn
19

ounluu ya ii statsyle gelmi kiilerdi (Almanya'daki "konuk ii" olgusu) ya da siyasi mltecilerdi ki bu ikinci grup, yani siyasi mlteciler, sklkla orta snf mensubu kimselerdi. Bununla birlikte 1970'lerin ortalarndan itibaren bir deiim balam, rnein iftiler ve bunlarn yan sra bir dnem gerilla olarak savam kiiler de blgeye gelmi ve byk lde diasporann oluum srecine katlmtr.[15] Bat medyasnda dikkat ekmi ve birok kere konu edilmi bir baka konu da ataerkil Krt sosyal yapsnn Krt diasporasndaki eitli sonulardr; rnein zellikle kadna kar iddet ve namus cinayetleri Bat'da tartma konusu olmutur.[15] Benzeri sosyal yapya sahip dier aznlklarda da[94], rnein Trklerde[95][96], benzeri namus cinayetleri gereklemi ve bunlar da Bat medyasnda yank bulmutur. Avrupada Krtler Krt diasporasnn en byk blmn Avrupa'daki Krt topluluklar oluturmaktadrlar. Kta Avrupas'ndaki Krt diasporasnn yaklak %55'nin Trkiye'den gelmi gmen ve mltecilerden olutuu tahmin edilmektedir.[33] Kta Avrupas'ndaki Krt diasporasnda Trkiye kkenliler yaygnken, Birleik Krallk'taki Krt topluluu byk oranda Irakl Krtlerden olumaktadr.[33] Avrupa'daki Krt topluluklarnn kkeni 19. yzyln sonlarna kadar srlebilir; rnein balangta 1898'de Kahire'de kurulmu olan ilk Krt gazetesi, Krdistan, eitli basklar sonucu Cenevre'ye daha sonra da Birleik Krallk'a tanmtr.[15] Bununla birlikte Avrupa'daki Krt varl kk saylarda kalm, 20. yzyln ilk dnemlerinde de etkin bir sayya ulalmamtr. Bununla birlikte zamanla Avrupa'daki saylar artan Krt topluluu zellikle 20. yzyln ikinci yarsnda blgede etkin bir aznlk haline gelmi rnein 1948'ten itibaren bir sre boyunca Paris'te Bulletin du Centre d'tudes Kurdes isimli yayn yaymlamtrlar.[15] 1960'lardaki Avrupa ekonomisinin bymesiyle birlikte bata Almanya olmak zere birok Avrupa lkesine birok Krt ii olarak gitmi ve yerlemitir. Avrupa'daki Krtlerin says, dier yerlerdeki Krt diasporas gibi, Orta Dou'daki eitli sebeplere dayanan, birbiriyle bantl veya bantsz birok iddet olay, sava ve ykm sebebiyle sonraki yllarda giderek artmtr. Zaman iinde Avrupa'daki Krt diasporas birok kltrel ve siyasi faaliyette bulunmu, rnein eitli TV kanallar kurmu, byk konserler gibi sanatsal etkinlikler tertip etmi ve Avrupa siyasi arenasnda yer almlardr. rnein Krt siyaseti Feleknas Uca Almanya'dan Avrupa Parlamentosu milletvekili olmutur. Kuzey Amerikada Krtler ABD ve Kanada'da 22-27 bin dolaylarnda Krt yaamaktadr; bunlarn ounluu (yaklak 15-20 bini) ABD'de ikmet etmektedir.[15] Kuzey Amerika'da yaayan Krtler kendilerini bu blgede temsil etmek adna, 1988 ylnda, kr amac gtmeyen bir kurulu olarak Kuzey Amerika Ulusal Krt Kongresi'ni (Kurdish National Congress of North America) kurmulardr.[97] Benzeri bir ekilde Kuzey Amerika'da yaayan gen Krtleri temsil etmek ve bu genlere ynelik faaliyetlerde bulunmak adna kr amac gtmeyen bir baka rgt, Krt Amerikan Genlii (Kurdish American Youth) kurulmutur.[98] Bunlarn dnda Kuzey Amerika'da bulunan Krtler, Avrupa'dakiler gibi, eitli medya organlar, rnein Krt bak asn ve haberlerini yanstan eitli internet siteleri gibi, kurmulardr.

20

Orta Asyada Krtler Sovyetler Birlii'nin dalmas sonrasnda Kafkaslardaki Krtlerden bir ksm Orta Asya'daki devletlere g etmi, Orta Asya'daki devletlerde hli hazrda bulunan Krtlerde de eitli g eilimleri gzlenmitir.[33] Bugn Orta Asya'daki eitli devletlerde bulunan Krtlerin toplam nfusunun 100 bini at tahmin edilmektedir; Kazakistan'da 30 bin civar, Trkmenistan'da 50 bin civar, Krgzistan'da 20 bin civar, zbekistan'da 10 bin civar, Tacikistan'da ise 3 bin civar Krt nfusun bulunduu dnlmektedir.[15] Bununla birlikte net saylar tartmaldr; rnein Kazakistan'da resm olarak 46 bin civarnda Krdn yaad belirtilir, fakat lkedeki Krt topluluu saylarnn bunun ok zerinde olduunu iddia etmitir.[99] Uzak Dou Baz Krtler Trkiye'deki iddet olaylarndan dolay[100] Japonya'ya snmlardr. Ancak imdiye kadar Japonya hkmeti tarafndan siyasi mlteci olarak kabul edilen Trkiye kkenli Krt yoktur.[101] "Warabistan" olarak anlan Saitama li Warabi kentinde youn olarak oturmaktadrlar.[102] Krte konuulan blgeler Krte, Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-rani kolunun kuzey-bat rani grubuna ait bir dildir. Her ne kadar eitli bilim adamlar ve Krt milliyetileri ada Krtenin, ran -ncesi ncesi kalntlara sahip olacan umut etmi veya iddia etmi olsalar da, bilimsel olarak bunu gsteren hibir kant bulunmamaktadr.[103] ran diller, zellikle de Krte uzman olan David MacKenzie, eitli fonolojik tahliller sonrasnda, Krteyi kken asndan proto -Beluci ve Farsa arasna koyar ve Krte ile Beluci dili arasnda yapt karlatrmalarla, proto Krtenin Gney Farsas ile olduka yakn temas halinde olduunu ileri srer[103] Krte, dnyada tahminen 16[104][105][106]-26 milyon[107] insan tarafndan konuulmaktadr. Encyclopaedia Britannica'ya gre Krtenin iki ana lehesi vardr: kuzey lehesi olarak Kurmanci ve merkez lehesi olarak Sorani.[108] Oxford'un yaymlad Uluslararas Dil bilim Ansiklopedisi (International Encyclopedia of Linguistics) de bu ekilde bir ayrma gitmitir.[109] Kurmanci zellikle Musul'dan Kafkaslara doru olan blgede yerlemi Krt halklar tarafndan konuulurken, Sorani Urmiye'den Krdistan coraf blgesinin daha gneyde kalan blgelerine kadar uzanan bir corafyada younluktadr. Ayn kaynaa gre, Zazaca ve Goranice de Krtenin alt-leheleri saylrlar.[108] Bununla birlikte, hangi dillerin Krtenin lehesi kabul edilip edilemeyecei tartma konusu olmutur. rnein, baz kaynaklara gre Zazaca bir lehe deildir.[110] Zazacay Krte lehesi olarak ele alanlar genelde Goranice ile birlikte nc bir lehe kolu, gney lehe kolu gibi grrler.[111] Ortaya atlm Gney Krte leheleri gruplandrmalarndan biri de yledir: Kelhuri, Feyli ve Goranice. Zazacadaki durumun bir benzeri Goranice iin de geerlidir; Goraniceyi Krtenin bir lehesi olarak deil de ayr bir dil olarak gren dilbilimci mevcuttur.[103] Krtenin en yaygn konuulan lehesi olan Kurmancinin yaklak olarak 15 -17 milyon kii tarafndan konuulduu tahmin edilmektedir.[112] Trkiye bata olmak zere Suriye, Ermenistan ve Azerbaycan gibi lkelerde yaayan Krtlerin ve bu lkelerden gm olan Krt diasporasnn ounluu Kurmanci konuur. Kurmanci ayrca ran ve Irak'taki Krt topluluklarnda nadiren konuulur; Irak ve ran'daki Krtlerin ounluu Sorani lehesini konumaktadr. Sorani lehesinin Irak'ta yaklak olarak 4 -6 milyon kii tarafndan, ran'da ise yaklak olarak 5-6 milyon kii tarafndan konuulduu dnlmektedir.[112]
21

Krte, Irak'ta resm dil stats kazanmtr.[74] Suriye'de ise Krte yasaklanmtr ve rnein Krte yayn yaplmas yasaktr.[113] ran'da resm dil statsne sahip olmasa da yasakl deildir; Krte yayn retilmesi serbesttir. Her ne kadar Krte yerel gazete ve benzeri yaynlarda kullanlsa da, okullarda kullanlmamaktadr.[114][115] Bunun da etkisiyle, ran'daki baz Krtler ana dillerinde eitim grmek amacyla Irak'a gitmilerdir.[116] Trkiye'de Krte uzun yllar yasakl kaldktan sonra 90'l yllarla birlikte yasaklar ok az da olsa gevemitir. Krte Trkiye'de resm dil statsnde olmamasna[5] ve lkenin ana yasasna gre Trke dnda herhangi dilin eitimde kullanlmasnn yasak olmasna[117] karn, zel televizyonlarda eitli birok snrlamalar dahilinde Krte yayn yaplmasna 2006 ylndan itibaren izin verilmi, 2009 ylnda ise devletin resm televizyonu olan TRT, 24 saat Krte yayn yapan bir kanal (TRT 6) amtr. 2010 ylnda Gaziantep merkezli Trkiyenin zel Krte Tv olan Dnya Televizyonu yayna balamtr. Kaynaka Dipnotlar 1. Andrew, Peter Alford. A.g.e., s. 153. 2. "Great Commission Status of the Kurd People Cluster". Joshua Project. 24 Haziran 2009 tarihinde eriilmitir. 3. "55 milyon kii 'etnik olarak' Trk". 24 Haziran 2009 tarihinde eriildi. 4. Joshua Project 5. "CIA World Factbook: Turkey". CIA. 9 Haziran 2009 tarihinde eriilmitir. 6. "Iran People Groups". Joshua Project. 24 Haziran 2009 tarihinde eriilmitir. 7. "Iraq - People Groups". Joshua Project . 24 Haziran 2009 tarihinde eriilmitir. 8. "Syria - People Groups". Joshua Project. 9. "The Kurdish Diaspora". Paris Krt Enstits. 24 Haziran 2009 tarihinde eriilmitir. 10. Dvlt Statistika Komitsi. halinin milli trkibi (1999) 11. Lokman, I. Meho; Kelly Maglaughlin (2001). The Kurds and Kurdistan: A General Background, Kurdish Culture and Society: An Annotated Bibliography. Greenwood Press. 12. Lokman, I. Meho; Kelly Maglaughli n (2001). The Kurds in Lebanon: An overview, Kurdish Culture and Society: An Annotated Bibliography. Greenwood Press. 13. (1996) Kurds in the former Soviet Union. Londra: Kurdish Human Rights Project. 14. "Kurd". Encyclopdia Britannica. (2008). Encyclopdia Britannica Online. 16 Aralk 2008 tarihinde eriilmitir. 15. "Kurdish Diaspora". Encyclopedia of Diasporas. (2005). Springer US. 18 Aralk 2008 tarihinde eriilmitir. 16. Sirkeci, brahim. "Exploring the Kurdish Population in the Turkish Context". GENUS, An International Journal of Demography 56 (1-2): 149-175 17. Kreyenbroek, Philip G. (1996). Religion and Religions in Kurdistan, Kurdish Culture and Identity. Zed Books Ltd.. ISBN 1856493296. 18. Limbert, John (1968). "The Origins and Appearance of the Kurds in Pre-Islamic Iran". Iranian Studies 1 (2): 41-51. 5 Ocak 2009 tarihinde eriildi. 19. Olson, Robert. (2002). "Kurds". Encyclopedia of Modern Asia 3: 412-415. Ed.
22

Karen Christensen ve David Levinson. New York: Charles Scribner's Sons. 8 Mays 2009 tarihinde eriilmitir. 20. Bois, Th..; Minorsky, V.; MacKenzie, D.N. (2009). "Kurds, Kurdistn". Encyclopaedia of Islam. Ed. P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel ve W.P. Heinrichs. Brill. Brill Online. 12 ubat 2009 tarihinde eriilmitir. 21. Kerim Yldz, Irak Krtleri, Belge Yaynlar, stanbul, Haziran 2005, ISBN 975 344-329-3, s. 21-22. 22. Nezan, Kendal. "Who are the Kurds?". Paris Krt Enstits. 26 ubat 2009 tarihinde eriilmitir. 23. Izady, Mehrdad R. (1992). The Kurds: A Concise Handbook., 46, Taylor & Francis. 24."Ayyubids and Mamluks". Historical Atlas of the Islamic World: 62-63. (2004). Derby, Birleik Kralk: Cartographica. Gale. 25. Hillenbrand, Carole. (2004). "Sultanates: Ayyubid". Encyclopedia of Islam and the Muslim World 2: 657-660. Ed. Richard C. Martin. New York: Macmillan Reference USA. 26. Schultz, Warren C.. (2004). "Saladin (1137 or 1138 1193)". Encyclopedia of Islam and the Muslim World 2: 608. Ed. Richard C. Martin. New York: Macmillan Reference USA. 27. Shillington, Kevin (2005). Encyclopedia of African history, 438, CRC Press. ISBN 1579584535. 28. Daly, M.W.; Petry Carl F. (1998). The Bahri Mamluk sultanate, 1250 -1390, The Cambridge history of Egypt (ngilizce dilinde), 260, Cambridge University Press. ISBN 0-521-47137-0. 29. Limbert, John (1968). "The Origins and Appearance of the Kurds in Pre-Islamic Iran". Iranian Studies 1 (2): 41-51 30. Izady, Mehrdad R. (1992). The Kurds: A Concise Handbook, 46, Taylor & Francis. 31. zolu, Hakan (2004). Kurdish notables and the Ottoman state: evolving identities, competing loyalties, and shifting boundaries. SUNY Press. ISBN 0791459934. 32. Azerbaycan'da Gmen Sorunu 33. Nezan, Kendal (1996). The Kurds: Current Position and Historical Background, Kurdish Culture and Identity. Zed Books Ltd.. ISBN 1856493296. 34. Barzani, Mesud (2003). Mustafa Barzani and the Kurdish liberation movement (1931-1961), 6-7, Palgrave Macmillan. ISBN 031229316X. 35. Koenig, Matthias (2007). Democracy and human rights in multicultural societies, 95, Ashgate Publishing, Ltd.. ISBN 0754670309. 36. Held, Colbert C.; Mildred McDonald Held (2000). The Turkish Population, Middle East patterns: places, peoples, and politics. Westview Press. ISBN 0813334888. 37. Andrews, Peter Alford (Aralk 1992). Trkiye'de Etnik Gruplar, 152, stanbul: ANT Yaynlar. ISBN 3757350036. 38. Houston, Christopher. (2005). "Creating a Diaspora within a Country: Kurds in Turkey". Encyclopedia of Diasporas II: 403-414. Springer US.
23

39. Kinzer, Stephen (Ocak 2006). "Kurds in Turkey: The Big Change". The New York Review of Books 53 (1) 40. Gunter, Michael M. (1997). The Kurds and the future of Turkey. Palgrave Macmillan. ISBN 0312172656. 41. van Bruinessen, Martin (ubat 1984). "The Kurds in Turkey". MERIP Reports 121: 6-12, 14 42. Aslanda, Alper (1995). Popler Siyasi Deyimler Szl, 66, letiim Yaynlar. ISBN 9754705100. 43. Gunter, Michael M. (1988). "The Kurdish Problem in Turkey". Middle East Journal 42: 389-406 44. Cottam, Martha L.; Beth Dietz-Uhler, Elena Mastors, Thomas Preston (2004). Introduction to political psychology, 210, Lawrence Erlbaum Associates. ISBN 0805837701. 45. Stavenhagen, Rodolfo; United Nations Research Institute for Social Development (1996). Ethnic conflicts and the nation-state, 193, Palgrave Macmillan. ISBN 0312159714. 46. Andreopoulos, George J. (1997). Genocide: conceptual and historical dimensions. University of Pennsylvania Press. ISBN 0812216164. 47. Sleyman Sabri Paa (1982). Van Tarihi ve Krt Trkleri Hakknda ncelemeler, sf. 62, Ankara: Trk Kltr Aratrma Ens.. 48. ankaya, Necati (2000). alar ncesinden Gnmze Dou Anadolu , sf. 233, stanbul: ABO Ajans. ISBN 975 -97021-0-X. 49. Dzgren, Koray. (1996). "Trkiye'nin Krt Sorunu". Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi 13: 854. letiim Yaynlar. 50. Faltas, Sami (2006). Governance and the Military: Perspectives for Change in Turkey. The Centre of European Security Studies. ISBN 9076301212. 51. Dzgren, Koray. A.g.e., s. 854. 52. Blau, Joyce (1996). Kurdish Written Literature, Kurdish Culture and Identity. Zed Books Ltd. ISBN 1856493296. 53. Dunn, Michael Collins (Haziran 1993). "Turkey Loses Ozal at A Crucial Moment". Washington Report on Middle East Affairs 64. 6 Ocak 2009 tarihinde eriildi. 54. "ok Dilli Kanal Test Yaynnda", Trkiye Radyo Televizyon Kurumu. 55. Romano, David (Ocak 2009). "Turkey Addresses PKK Challenge with Kurdish Language Reforms". Terrorism Focus 6 (1)<http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews[tt_news]=34352> 56."Turkey launches Kurdish-language television station". 13 Haziran 2009 tarihinde eriilmitir. 57. "Babakan TRT e bi xwr be diyecek". 13 Haziran 2009 tarihinde eriildi. 58. (2006). "COUNCIL COMMON POSITION 2006/380/CFSP of 29 May 2006 updating Common Position 2001/931/CFSP on the application of specific measures to combat terrorism and repealing Common Position 2006/231/CFSP". Official Journal of the European Union . 25 Haziran 2009 tarihinde eriildi. 59."Foreign Terrorist Organizations". Office of the Coordinator for Counterterrorism (Nisan 2008). 25 Haziran 2009 tarihinde eriilmitir. 60."NATO chief declares PKK terrorist group". People's Daily Online (Aralk 2005). 25 Haziran 2009 tarihinde eriilmitir.
24

61. "DTPye kapatma davas ald", NTVMSNBC. 15 Haziran 2009 tarihinde eriilmitir. 62."Iranian Kurdistan". Unrepresented Nations and Peoples Organization. 15 Haziran 2009 tarihinde eriilmitir. 63. "CIA World Factbook: Iran". CIA. 15 Haziran 2009 tarihinde eriilmitir. 64. McDowall, David (2004). A modern history of the Kurds. I.B.Tauris. ISBN 1850434166. 65. Chaliand, Grard; Abdul Rahman Ghassemlou, Marco Pallis (1993). A People Without a Country: The Kurds and Kurdistan. Zed Books. ISBN 1856491943. 66. "Minorities At Risk Project : Assessment for Kurds in Iran". University of Maryland (Aralk 2003). 67. Romano, David (2006). The Kurdish nationalist movement: opportunity, mobilization, and identity, 246 vd., Cambridge University Press. ISBN 0521684269. 68. Rahnema, Saeed; Sohrab Behdad (1996). Iran After the Revolution: Crisis of an Islamic State. I.B.Tauris. ISBN 1860641288. 69. "U.S. brands anti-Iran Kurdish group terrorist", Reuters, 4 ubat 2009. 15 Haziran 2009 tarihinde eriilmitir. 70. "The cultural situation of the Kurds". Avrupa Konseyi Parlementerler Meclisi (Temmuz 2006). 16 Haziran 2009 tarihinde eriilmitir. 71. Lowe, Robert (Ocak 2006). "The Syrian Kurds: A People Discovered". Chatham House. 21 Haziran 2009 tarihinde eriilmitir. 72. Saha, Santosh C. (2006). Perspectives on contemporary ethnic conflict: primal violence or the politics of conviction?. Lexington Books. ISBN 0739110853. 73. Hasanpur, Emir (Ocak 1997). Krt Diliyle lgili Devlet Politikalar ve Dil Haklar, 64, stanbul: Avesta Yaynlar. ISBN 9757112208. 74. "CIA World Factbook: Iraq". CIA (Mays 2009). 23 Haziran 2009 tarihinde eriilmitir. 75. "Iraqi Kurdistan: From killing zone to safe haven". The Economist (Austos 2006). 23 Haziran 2009 tarihinde eriilmitir. 76. "IRAQ: Iraqi Arabs seek refuge in Kurdish north". IRIN (Ekim 2007). 23 Haziran 2009 tarihinde eriilmitir. 77. Farouk-Sluglett, M.; P. Sluglett, J. Stork (1984). Not Quite Armageddon: Impact of the War on Iraq, 24, MERIP Reports. 78. "1988: Thousands die in Halabja gas attack". BBC. 23 Haziran 2009 tarihinde eriilmitir. 79. "Weapons of Mass Destruction in the Middle East: Iraq". James Martin Center for Nonproliferation Studies (CNS) (Nisan 2006). 23 Haziran 2009 tarihinde eriilmitir. 80. Leezenberg, M. (2005). "Iraqi Kurdistan: contours of a post-civil war society". Third World Quarterly 26 (4-5): 639 81. Gunter, M.M., M.H.Yavuz (2005). "The continuing Crisis In Iraqi Kurdistan". Middle East Policy XII (1): 123-124 82. Butters, Andrew Lee (Nisan 2007). "Kurdistan: Iraq's Next Battleground?". 23 Haziran 2009 tarihinde eriildi. 83. "Gulf developers creating mini property boom in Kurdistan". PropertyWire (Kasm 2008). 23 Haziran 2009 tarihinde eriilmitir. 84. Hope, Bradley (Ekim 2008). "An American suburb in Erbil". The National. 23
25

Haziran 2009 tarihinde eriilmitir. 85. "Iraq: Kurdish Culture Begins To Flourish In Kurdistan Region". Radio Free Europe Radio Liberty (Aralk 2005). 23 Haziran 2009 tarihinde eriilmitir. 86. "CIA World Factbook: Armenia". CIA (Mays 2009). 23 Haziran 2009 tarihinde eriilmitir. 87. "Kurds and Kurdistan: A General Background". sf. 22 88. Freebody, Peter; Anthony R. Welch. Knowledge, Culture, and Power: International Perspectives on Literacy as Policy and Practice, 40. 89. Bosworth, Clifford Edmund; E. Van Donzel, B. Lewis. The Encyclopaedia of Islam, 63. 90. Axworthy, Michael. The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant, 88. 91. (2002). "Displaced and disregarded: Turkey's failing village return program". Human Rights Watch 92. Kirici, K.; Winrow, G. (1997). The Kurdish question and Turkey: An example of a trans-state ethnic conflict. Londra: Frank Cass. 93. Tayfun, M. (1998). Kurdiskt fOrfattarskap och Kurdisk bokutgivning: Bakgrund, viIIkor, betydelse. Stokholm: Apec. 94. "Almanya'da namus cinayeti davas". DW-WORLD.DE (Aralk 2008). 21 Aralk 2008 tarihinde eriilmitir. 95. "Hollanda'da namus cinayeti protestosu". Hrriyet (Mart 2004). 21 Aralk 2008 tarihinde eriilmitir. 96. "Almanya'da namus cinayeti tartmalar". Hrriyet (Nisan 2006). 21 Aralk 2008 tarihinde eriilmitir. 97. Kurdish National Congress of North America internet sitesi 98. Kurdish American Youth internet sitesi 99. Pannier, Bruce (Haziran 2007). "Kazakhstan: Ethnic Minorities Guaranteed Seats In Parliament". Radio Free Europe Radio Liberty. 31 Aralk 2008 tarihinde eriilmitir. 100. "Mlteci davalar (6)" (Japonca). Japan Institute of Constitutional Law. 101. "BM ile Japonya arasnda Krt snmac gerilimi". BBC Trke (Ocak 2005). 102. "Warabistan - Japonya'daki Krtler". 103. MacKenzie, David N. (1961). "The Origins of Kurdish". Transactions of the Philological Society: 68-86 104. Gordon, Raymond G. Jr. (2005). SIL - Kurdish, Central, Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. 105. Gordon, Raymond G. Jr. (2005). Kurdish, Northern, Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. 106. Gordon, Raymond G. Jr. (2005). SIL - Kurdish, Southern, Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. 107. "Estimate of Kurdish speakers". 108. "Kurdish language". Encyclopdia Britannica. (2009). 3 Ocak 2009 tarihinde eriilmitir. 109. McCarus, Ernest N.. "Kurdish". International Encyclopedia of Linguistics. Ed. William J. Frawley. Oxford University Press. 6 Ocak 2009 tarihinde eriilmitir. 110. Amerika Birleik Devletleri'ndeki Summer Institute of Linguistics (SIL) ve
26

ranoloji'ye gre Zazaca bir lehe deildir.(bknz: Zaza Language (SIL)) 111. Gordon, Raymond G. Jr. (2005). "Zazaca-Goranice Dil Aac". Ethnologue. 112. Thackston, W. M.. "Kurmanji Kurdish: A Reference Grammar with Selected Readings". Harvard University. 4 Ocak 2009 tarihinde eriilmitir. 113. "Repression of Kurds in Syria is widespread". Amnesty International Report (Mart 2005). 114. Hassanpour, Amir. "The language policy of Iran from State policy on the Kurdish language: the politics of status planning". University of Toronto. 115. Blau, Joyce. "The Kurdish Language and Literature". 31 Aralk 2008 tarihinde eriilmitir. 116. Watson, Ivan, "Neighboring Kurds Travel to Study in Iraq", NPR. 117. Kabasakal, Zehra F. (2007). Human Rights in Turkey, 349, University of Pennsylvania Press. ISBN 0812240006.

27

Antik ada Krtler

Medeniyetin beii olan Mezopotamya yresinin antik halklarndan biri olan Krtler hakknda bir ok eski tarihi ve corafyac binlerce yl evvel yazdklar kitaplarda bahsetmektedir. Bu kitaplarda ve eserlerde Krtlerin antik alardan bu yana yer ald, kurduu birok beylik, krallk ve devletlerden bahsedilmektedir. zellikle Yunanl ve Romal tarihiler Krt tarihinin aydnlanmasna k tutmaktadr. Mezopotamya Uygarlnn kurucularndan ve en nemli halklarndan biri olan Krtlerin, gemite kendi corafyalarnda byk lde sz sahibi olduklar ve bata Med mparatorluu olmak zere byk devletler kurduklar bilinmektedir. Tarihsel geliim ierisinde birok evre atlatan Krt corafyas, Krtlerin sosyal yaamn da bu tarihsel evrelere gre biimlendirmitir. stilalara davetkr konumu, bereketli ve elbette Frat ile Dicle gibi iki nemli nehri iinde barndran topraklar zerinde bulunmas, bu blgede birok devletin kurulmas ve yklmasna sebep olmutur. Bugn Krdistan topraklarnda herbirinin kendine ait bir tarihi ve ounlukla da snrlar belirlenmi bir yerleim alan olan ciddi sayda klann / airetin olmas bu byk gemi ile ilintilidir. Neredeyse her airet ya da airetler konfederasyonunun gemite yaam bir Krt hkmdarl ile ayn ismi tayor olmas ve bu yaplarn bugn bile ayn corafyalarda varlklarn srdryor olmalar bu ba kuvvetlendirmektedir. Antik Yunan, Roma ve birok slam kaynanda ismi geen bu klanlarn birounun birka bin yldr ayn ismi -veya ayn ismin eitli varyasyonlarn - tayor olmalar da Krtlerin kkenlerinin salaml asndan nemlidir. Kaynaklarda Kurtioi, Kurtie, Korticaykh, Korduh, Kordia, Bakurda, Korduene, Kardu, Karday, Karda ve daha birok benzer szckle anlan Krtlerin isimlerinin, nceleri bir tek klan karlad fakat daha sonra klan adndan karak etnik bir isme dnt ve bu ismin btn Krdistan klanlar temsil ettii varsaylmaktadr. Bu varsaym, M.S. 300l yllarda byle bir deiimin yaand, Krt klanlar bu dneme kadar kendi adlaryla yaadlar ve zaman zaman byk hakimiyetler kurduklar na iaret eder. Bu anlamda Smer ve Akad kaynaklarnda geen Subaru / Sibaru kralln gnmzde Zibari klannn yaad topraklarda kurulmu olmas Ksenophonn Anabasise bahsetti Gordyene halknn topraklarda bugn Gerdi adl bir airetin varl yine Khaldain / Keldani (Xeldain Haldain) topraklarnda bugn Xaldadl bir klan bulunmas ve Ahlat (Xelat), ld (Xildir), ldan (Xildiran) gibi adlarla yerleelerin bulunmas tesadf deildir. Yine ayn ekilde tarihteki Paraz isminin gnmzde Baraz ve Beraz adlardaki klanlar Batna ve Botanoi isimlerinin Botan / Bohtklann Ermeni kaynaklarda geen Mamigonn Mamekan klann Sapikane isminin Si pkan klann Yunan kaynaklarda geen Hadhaban n Hban klan n Bazeynn Biznklan n Bagrati ve Bagravend adn Bagiran (Bekiran Bekran) klann Belkaniya ad Belikan klan n karlad farkedilmektedir. phesiz Krt klanlarn tarihteki karlklar bu neklerle snrl deildir. Yunan ve Roma kaynaklarnda geen Krt klanlarna lham kaynaklarda ilk olarak 943 ylnda Mesve 951 ylnda tahr deinir. 977de ise coafyac Havkal, Suret El Ard adl eserinde Krt airetlerini tantr. Mesv Maruc adl kitabda Dinawer ve Hemedan blgelerinde Bawende ve hcan; Kengawer blgesinde Macurdan; Azerbaycana Hizban ve Sarat; Cibal bgesinde dancan, Lazba (Lurri), Madancan, Mazdanakan, Barisan, Xall (Celali), Cabark Cavani, Mustakan; Suriyee Dababila; Musul ve Cudie Hristiyan K rtler
28

olan Yakubve Curkan gibi klanlardan bahseder ve bunlar yaa myla ilgili ayrtlar verir. Mesv daha sonralar yazd Tanbih adl eserindeyse bu listeye Bazcan, N aviran, Buzan ve Kan gibi aretler ekler. tahri Zivan, Lavalican, Berazan, Karan ve Bazancan gibi Krt aretlerden sz eder. En geni listeyi ise ni Havkal sunar. 33 K rt airetinin ismini veren Havkal, Krt airetlerinin say snn yzden fazla olduunu belirtir. Kendileri de Krt olan ni Halikan (Xelan) ile ni Fadlan (Fadilan areti dadilerin bir koluydu) gibi gezgin ve biyograficilerin bahsetti K rt airetlerinden sonra Ortaaa erefhan, Evliya elebi ve Makrb gibi tarihilerin vermi olduu Kr t airet listeleri birbirine eklendiinde boy olarak ne kadar zengin bir halkla kar karya olduumuz farkedilecektir. Airetlerle ilgili genel bir bilgilendirme yapacak olursak yak n gemi kadar bir airetin oluabilmesi iin nfus olarak onluu bak makszn drt ana unsur gerekmekteydi. 1- Airette aristokrat bir ailenin ve reisin bulunmas 2 - Abitler ad verilen hizmetli s nf ve ailelerinin bulunmas 3- Airet bireylerine ya da airetin st snfna ait topraklarn bulunmas 4 Molla ve eyh ailelerinin mevcudiyetinden oluunun bir ruhban snfn bulundur mas. Bu artlar yannda bir airet en az iki Kabile nin bir araya gelmesiyle oluturulabilirdi. Bir Kabile 2 Bavan, bir Bav 2 Malbatan, bir Malbat ise 2 Malan olu maktayd. Yani bylelikle bir airetin oluabilmesi iin ayr ayr olmak zere 2 Kabile veya 4 Bav veya 8 Malbat ya da 16 Mal bir araya gelmeliydi. Airetin en kk grubu olan Mal ise temel olarak bir aile demekti ve bu aile bir baba (bav), oul (kur), torun (nev, torunou (nev irk kurnev, torunun torunu (nevneva) ile b bunlar ocuklardan (ortalama 300 -600 kii aras olumaktayd. Eer bu 5 kuaktan daha byk bir aile birlii varsa bunlara Ate, eer geie akraba olan iki Ate, bir birlik kurmu larsa buna da Taxim denilmekteydi. Airetler bu tip yap lar bir araya gelmesiyle oluu yordu. En az iki airet de bir araya gelerek Mikten daha kk ve bir tr konfederasyon olan Ebr meydana getirmekteydi. Salt olarak basit bir aile birlii olmayan airetler, ayn zamanda yerel bir ynetim birimiydi de. rfi kanunlara gre ynetilmekte olan airetler, balca Mala Arf Mala wrve Mala r ad verilen ynetim organlar nca idare edilmekte ve kendi ierisinde tamamen zerk bir yapya sahiptiler. Mala Arf bir tr arifler meclisiydi ve burada airetteki her trl karma ve olaya zm bulunurdu. Kiiler ancak Mala Arfelerinden kii kendisini nerir ve toplumda adaletiyle tan nrlarsa bu meclise ye olabilirlerdi. Meclisteki kiilerin say ca en az yedi olmak zere tekli bir say olmak zorundayd . Bu mecliste karar srasda yelerin cbbe giymi olmalar ortaya konulan tepside bir kl ile bir Kuran bulunmas art vard. Mala wr bir dantay meclisiydi ve yeleri bir aileden oluurdu. yelik sistemi babadan oula getii iin airetlerde akllaryla nl aileler bu mecliste yer almaktayd. Babadan oula getii iin de karar mekanizmas geie verilmi kararlar etkisiyle verilmekteydi. Airetin iinden kamad konularda danmanl yapar ve Mala Arfein alm olduu Kararlar bozma yetkisine sahipti. Mala r ise genel itibariyle ruhban s nfn etmen olduu ve kararlar airet inanc kurallar na gr e derrlendiren ve bu konuda fetva veren bir kurumdu. Airetlere ge deiik yaplar olan bu kurumda yer alan erkek yeler genel olarak Melle, x, P, BavKal, Baba ve Dede gibi nvanlar kullanrken mecliste kad n ye varsa Da P ya da Diya x ad yla kendilerine hitap edilirdi. Dinsel eriata uygunluk nemli olduu iin de Mala Arfveya Mala wrne karar alm olursa olsun tanr nn emrettii ukilde olay sonuca balanr d. Bgun bu kurumlarn dndaysa baka ve sadece airet reisine bal olan Egan snf vardrki, bu snf kahramanllar yla nl kiilerden ve kuvvetleriyle verilecek her trl karar yerine getirebilecek kiilerden olumaktayd. Ynetim biminin daha iyi anlalmas iin iki komu Ebr olan Milan ile Beraz lerin 18.
29

yzyl sonlarnda kaytlara gei bilgilerini paylamakta yarar olacaktr. Milan (Milli) Konfederasyonu, Ela, Berguhan, Besk Bucax, kal mikan, ya Re Danan, De , Diran, HecBeyram, Xo yan, Adet, ol Canbeg Kelandilan, Kassan Kewat, Keli Xelkan (Xellacan), Kum Re Mendan, Merd, Matma, Manli, Mean, Nasran, Porxa, Sanan, rkan, van, Tirkan, Zeydan, Zirafkan, Hean ve Xidre kan airetlerinin birlemesiyle oluuu. Ynetim kadrosu ve grev dal yleydi: Bakan: Zor Temir Pa Kadn sorumlusu: Rehime Xat Fetva ve lim Sorumlusu: Melle El Ruhani Liderler: x Seyday Cizrawailesi Mahkemeler ve Adalet leri: Xidrekan Areti Air et Kuvvetleri Sorumlusu: Dewr vdrk Bayrak Temsilcisi: Amer Axa El: Serapt Amer Beg Yaz leri: a Beg (Zor Temir Pa yeni) Denetmen: Arif Evdoy rkile Mihemed Baqir Beraz Konfederasyonu, Eladan, Didan, Dinan, Qereg an, Kikan, Meafan, M, Oxan, Pan, Kurdan, dadan, xan ve Zerwan aretlerinin birleesiyle oluuu. Y netim kadrosu ve grev dal yleydi: Bakan: Hemoy Kerho Kadn Sorumlusu: rXat Fetva ve lim Sorumlusu: Melle Salih Ruhani Liderler: x Berkel, x Bozan, x H Kosan aileleri Mahkemeler ve Adalet leri: Aladdin ailesi Airet Kuvvetleri Sorumlusu: Kerhoy Kik Bayrak Temsilcisi: Zaret Ky eyhleri El: Mik Simail Qereg Yaz leri: Mardek ailesi Denetmen: Arif Hecc El Ebbasok

30

Mezopotamya ve Krtler
Subarular Subarular 'n yazl tarihi hakknda ilk bilgileri Hitit tabletlerinden almaktayz. Buna gre yrenin ilk sakinleri Mitanni adnda bir devler kuran Hurriler olmutur. M..3000 ve 4000 bin yllarnda blgede Subarular'n yaadklar ve Frat isminin bunlar tarafndan verildii ileri srlmtr. Subarular'n Hurriler'le ayn kkten geldikleri ve yeryznde madeni ilk ileyen kavim olduklar bilinmektedir. Hatta ilenen madenlerin Mezopotamya'ya da ihra edildii anlalmaktadr. Mezopotamya'da gelien kltrlerin kkenini burada aramann daha doru olaca kanaatindedirler. M..3000 ve 4000 bin yllarnda Yukar Frat boylarnda Subarular'n yaadklar Frat adnn bu kavim tarafndan verildii de ileri srlmtr. Subarular Hurriler'le ayn kkten geldikleri ve yeryznde madeni ilk ileyen kavim olduu bilinmektedir. Hatta ilenen madenlerin Mezopotamya'ya, da ihra edildii anlalmaktadr. M.. 17. yzyl iindede Subarular Mitanni Kralln kurdu. Subarularn Krt olduuna dair tezler vardr. Subarlarn dier ad Suvardr. Subaru kelimesi Krtedeki ivan kelimesinin bozulmu hali olduu iddia edilmektedir. Krtede ivan oban demektir. Krtlerin nemli bir blm bugnde oban hayat srdr mektedir. Erbilde Subarularn bir blmnn yaad yerde tarihi Krt airet konfederasyonu olan Zubari konfederasyonu Subari/Subaru adn halen tamaktadr. Hoyar Zebari adnda Krt bakan dahi vardr. Mitanni Krall Mitannilerin, Habur aynn (rnak) doduu yerde Vauganni (Vaukani) adl bir kent merkezine sahip olduu, buradan kan tabletlerden anlalmaktadr. California niversitesi Arkeologu Prof.Yoteshilani, Mitanili Krtlerin Habur yaknlarnda yaam olduunu, Krallklarnn ad ise enak olduunu yapt kazlarda kefetmi. Hurri dil grubu konuulmakta, arlkl olarak orta Mezopotamya da, bugnk Urfa, Mardin ve rnak blgelerinde hkm srmektedir. M. 1500-1250 yllar arasnda yaamtr.Demiri kendi tekelinde tutmutur. At yetitiriciliinde mehurdur.Asur ve Hititlerle srekli ve iddetli bir atma ortamn yaamtr. Mitanniler, Suriye, Amuriye, Asur memleketiyle Krdistanin Kerkk blgesine kadar olan topraklara hketmilerdir. En son Asur mparatoru Salmanassar tarafndan varlna geici olarak son verilmitir. Mitannilerin bakentinin ad Vaukanidir. Bu ismin aratrmaclar tarafndan Krteden kaynakland ileri srlmektedir. Krtede baikani veya hokani gzel pnar demektir. VB H harfleri etimolojik olarak en kolay dnm olan harflerdir. Zamanla fonetik deiime uram olmas yksek olaslktr. Mitannilerin Aryan (Ar) kkenli, (zelliklede Mitani krallar) olduklar biliniyor. Byk olaslkla Mitanniler Krdlerin atalardr. Tarihi Speiser gre Mitaniler Ar rkna mensup ve Krtlerin ecdatlarndan, Zagros topluluunun bir blmn tekil eden Subarularn bir koludur. Mitannilerin yaad ayn corafik blgelerde yaayan Krt airetleri halen Mitanni adn Mattini, Motikan/Moti gibi ekillerde yaatmaktadr. Baz Mitani krallarnn adlar: # Kirta M.. 1500 - 1490
31

# Suttarna I M.. 1490 - 1470 # Baratarna M.. 1470 - 1450 # Parsatatar M.. 1450 - 1440 # Sausattar M.. 1440 - 1410 # Artatama M.. 1410 - 1400 # Suttarna II M.. 1400 - 1385 # Artaumara M.. 1385 - 1380 # Turatta M.. 1380 - 1350 # Mattivaza M.. 1350 - 1320 # Sattuara I M.. 1320 - 1300 # Vaasatta M.. 1300 - 1280 # Sattuara II M.. 1280 - 1270 Guti Krall Zagros dalar ve Aa Zap nehrinin kylarnda yaayan ve bu gnk Krtlerin atalarndan biri olan Gutiler, M.. 2700 yllarnda mstakil bir devlet kurar, Gutiler Mezopotamyann en eski halklarndand. Gutilerin bilinen 21 tane kral olmutur. Guti iktidar 2 asra kadar srmtr. Guti hanedanl daha sonra ise Ur hanedanl tarafndan sona erdirilmitir. Gutiler, Mezopotamya kuzeyindeki Akad memleketlerini M.. 2649 yllarnda igal edip tam iki asra yakn, Smer ve Akadlar idare ettiler. Akadlar dneminde Zagrosda yaayan Gutiler Akad kral Naram -Sinin lmnden sonra kral adaylar arasnda yaanan kavgadan faydalanarak Akadlar spren Gutiler, demoralize olmu Akad ordusunu yendi. Frat nehri kenarnda bulunan Agade ehrini alarak imparatorluuda ele geirdiler. Krtler ortadounun en eski tarihlerinden birini oluturmaktadr. Tarih, antropoloji, etnografi, ve linguistik gibi deiik bilim dallarnda uzman olan aratrmaclarn byk ounluu Gutileri Krtlerin atalar olarak saymaktadr. Eric Jensen kitabnda: Ortadounun Krtleri Krdistanda modern tarih daha muhafaza edilmemiken Krdistanda yayorlard diye yazmaktadr. Mezopotamya tarihi uzman E.A.Speiser gre tarihte ilk Krt halkndan bahsedilmesi M. 3000 yllarnda Gutium ad altnda gereklemitir. Gutiumlular (Krdistan) Hint -Avrupa dili konumaktaydlar (Morris). Gutium Krdistann ta kendisi olmas bir tarafa etimologlara gre Guti kelimesi dahi Krt kelimesin deiime uram eklidir. Prof. Howortha gre Kurdistan ad Gutium kelimesinden tremitir. Ve Babilonyalarn kulland Khuradi veya Qur adu kelimesini Guti adyla badatrmaktadr. Guti lkesi modern Krdistann addr. Sayceye gre Krt ad Babiloncadaki quradu kelimesinden gelmektedir ve sava anlamn tamaktadr ve bu kelime Van cvarndaki halkn adndan kaynaklanmaktadr. Ortadou uzman eitimci Dr. Honigmana gre Guti kelimesi Krt kelimesiyle ayndr. Guti, Kurti adnn iranize ekliyle telaffuz ediliidir. G>K dnm olmu. rnein: Karde kelimesinin Garda kelimesine dn gibi. Etimolojik olarak R harfinin zamanla yutulmu olmas ise etimolojide doal bir olgudur, dolaysyla, ortaya Guti km: Guti -Gurti-Kurti. Aratrmac Rawlinsona gre ise Gut ilkel Keldani dilinde sr anlamna gelmektedir Baka bir iddiaya gre ise Guti kelimesi Smer kkenlidir ve yine (Gud=kz, sr) bugnk Krtede yer alan kz, sr sahibi halk anlamna gelmektedir. Gutiler bugnk Soran Krtlerin yakn durmaktadr. Srayla Guti Krallarnn Listesi:
32

# nkiuc # Zarl-agab # ulme # Silulume # Inimabake # Igekau # Yarl-agab # bate # Yarl-angab # Kurum # Apil-kin # La-erabum # rarum # branum # Hablum # Puzur-Suen # Yarlaganda # Tirigan En son Guti kralnn ad Tirigandr. Tir Krtede Ok demektir. Tirigan ise Oku demektir. M.. 2000, Krtlerin Atalar: Churrti (Kurti), G uti ve Subarular Asur Kaynaklar Tarihi Speiser, Mesopatamian Origins adl eserinde Krtleri Gutilerle ilikilendirir. Bu tezine kant olarak Asur kral Tukulti-Ninurta (Enurta) I (1244-1208 M.)in kaytlarndan balayarak Quti (Guti)lerle balantl olarak sk sk Qurti/Kurti adyla karlaldn, Quti ve Qurti denenlerin Uqumani (Kummuhi) adl airetlerin komular olarak sk sk birlikte anldklarn ve yaztlardaki bu referanslarda Quti (Guti) denenler ile Qurtileri birbirinden ayrmann pratik olarak imkanszln ne sryor. Asur kral Tiglath-pileserin (1114-1076) zafer silindirinde etnik Krt adnn getii en eski kaytlardandr. Kurti veya Qurtie adndaki yerin kral tarafndan feth edildiini ve bu blgenin Van glnn cvarlar olduu anlatlmaktadr. Kurti ad verilen yerin adnn gnmzdeki ad ise artc bir ekilde halen ayndr. Fakat son 60 ylda deitirilmitir. Asur kral Tiglath-Pileser II (M.. 745-727) Kur-ti-e diye adlandrlan bir kabileyle sava yapd grlmektedir. Neilson C. Debevoise, A Political History of Parthia (1938) adl eserinde bu konuya daha fazla k tutacak bir yazta referans vererek yle der: M.. 7 ubat 213 tarihi tayan Uruk tabletleri Partlarn kuzeydoudaki antik dman Gutilerle ayn olduuna (Partlarn ve Gutilerin ayn olduklarna, sc) daha da kesinlik kazandrr. Salmaneser Iin yaztnda Kirkhular, Kurkhiler gibi adlar, Tiglat -Pileser Iin bir yaztnda onun zapettii yerler arasnda Mekhri (Mikhri) ve Bisri blge adlar, Tu kultiNinib Iin fetihleri arasnda Kurti (Kur -ti-i), Tiglat-Pileser IInin yaztlarnda Quru halk gibi adlar geer. erefname Krdistanda Mekri adnda bir vilayet ve ehrizorda bu adda bir airet sayar. (Seyfi Cengiz, Krtlerin orijini) Komagene Krt Krall Kommagene (Komajen) krall M.. 162 - MS 72 yllar arasnda Anadoluda bugnk Adyaman ili cvarlarnda Krtler tarafndan kurulmutur. Nemrud Da Krt krallnn en
33

nemli merkezi, bakentiydi. Kral Nemrud Krd olup adda Krtedir. Nem rud kelimesi Krtedeki Nemir veya Nemird kelimesinin Trkelemi eklidir ve LMSZ demektir. Krtln tm kriterlerini zerinde tayan yuvarlak tepe, rnek ina planlar ve karmak renkli duvarlaryla dizayn edilmiti. Krtler'in tm tarih, ge lenek, grenek ve kltr miraslar Krte'nin derinliklerinde gizlidir. Krtlerin atalar olan Kommageneler dneminde blgede bar ve huzur hkm srmtr. Yazl belgelerde M. 850 ylnda grlen kralln ismi o dnemlerde Kummu veya Kummuhu olarak geer. Yzyllardr k Anadoluya Tanrlar da Nemruddan doar ve tm dnya uygarla uyanr. Kommagen Kral bir keresinde Asurlulara bakaldrr. Asur kral Sargon Kommagenleri yener ve yenilen asi kral: Tanrlardan korkusu olmayan tanrsz bir adam bu. Sadece kt planlar yapan bir hilekar, diyerek sular. Kral Sargonun nitelemesi fazlasyla znel grnebilir. Ancak Sargon szlerine syle devam eder: karsn, oullarn ve kzlarn, maln ve hazinelerini aldm ve son olarak halkn aldm ve onlar Mezopotamyann gneyine (bugn Irak) srdm. Anlalan, yerleik halklar yurtlarndan topraklarndan srmek o zamanlarda da uygulanan bir yntemdi. Komagenenin Tarihi Eserleri: Adyaman ehrinde bulunan Nemrud 2150 metre yksekliinde ve btn blgeye hkmedercesine durmaktadr. Toros sradalarna aittir. Gndoumu ve gnbatmnn tm ihtiamyla izlenebildii bu tepede, Kommagene (Komajen) Kral 1. Antiochos kendisi iin grkemli bir ant mezar, mezar odasnn zerine krma talardan oluan kutsal alanlar ina ettirmitir. Kral 1.Antiokhos'un (Tanrlar Da) Nemrud dana yaptrd grkemli kutsal alan, kendi heykeli ve herbiri 9 m yksekliindedir. Dou ve bat teraslarda; sra halinde dizilmi blok halinde 8 yontma tan st ste oturtulmasyla oluturulan 8 -10 metre yksekliinde muhteem heykeller, kabartmalar ve yaztlar bulunmaktadr. Heykeller, bir aslan ve bir kartal heykeliyle balar ve ayn dzende son bulur. Hayvanlarn kral olan aslan yeryzndeki gc, tanrlarn habercisi olan ka rtal ise gksel gc sembolize eder. Kurduene Krall Ksenefonun Kardukhi dedii Krdler tarafndan Korduene Krall adnda kurulmu bir krallk vard. Bu krallk Hakkari ve Diyarbakr arasnda kurulmutu. Korduene krall Krt prensleri tarafndan ynetiliyordu. Ksenefonun dediine gre bamsz yaayan bir halkd ve Akamenid kralna bal deildiler. M.. 1.yzylda ise Ermeni olduu ileri srlen Kral II Tigranes tarafndan Korduene (Krdistan) feth edilmitir. Kral Tigranes, Kurduene kral Zarbienusu da suikast dzenleterek ldrtmtr. Yunanl tarihi Plutarch, Krdistan kral Zarbienusun Ermenistan kral Tigranesin basksna kar ittifak iin Roma konsolosu Appius Claudius yoluyla Roma generali Lucullusla gizlice irtibata getiini aktarm. Fakat bu durumdan haberdar olan Tigranes, Krt Kral Zarbienus, karsn ve ocuklarn Romallar Ermenistana girmeden nce suikast dzenleterek ldrtm. M.. 74de Roma generallii ve konsolosluu yapan Lucullus dncesiz olmad iin Krdistana girdiinde Zarbienus onuruna cenaze trenleri dzenletmi. Zarbienus iin dzenlenen defin treninde kraliyet elbiseleri, altn ve Tigranesden alnan kalntlarla sslenmi. Lucullus kendi elleriyle sslenmi cenazeyi kraln akrabalaryla parfm dkerek atee vermi. Arkadalarna katlarak Zarbienusun adna ierek; Zarbienusu arkada ve de Romallarn mttefiki olarak anlatr. Lucullus, Krt Kral Zarbienus ansna da masrafl byk bir ant yaplmasn emreder. Kral Zarbienusun saraynda ok hazine bulunmu; altn, gm ve milyon kova msr. Bylece Romal askerlere bolca msr temin edilmiti. Lucullus
34

kamu hazinesinden tek kuru almad iin de takdir edilmiti. Bylece savan masraf kendiliden de karlanmt. (Plutarch/Hayatlar/Lucullus, Blm 36) Ermenistan kral Tigranes kurduu Tigranocerta (Diyarbakr, Silvan) adndaki ehre Adiabeni, Asur, Gordyeni ve Kapadokyallar yerletirmi. Adiabene krall Gney Krdistan kralldr. Gordyeniler Gordyene/Kurduene krallnn Krtleridir. Bu ehirde Grekler ve Kilikyadan getirilip yerletirilmilerde varm. Tigranes bu insanlarn yerleim yerlerini darmadaan ederek sakinlerini zorla Tigranocertada yaamaya mecbur brakm. Modern Ermeni tarihilerinden Nicholas Adontz (Armenia In The Period Of Justinian, 1970) ve Cyril Toumanoff (Stu***s In Christian Caucasian History, 1963)un grlerini de ksaca not etmek gerek. Toumanoff, lokal Kardukhi hanedanlklarndan, bir Gordyene Krallndan ve Korduene prenslerinden, 298 ylndan sonra onbe kalesi bulunan Korduene prensliinde/devletinde Roma kontrolnden szeder (a.g.e., s. 181 -182). Adontz, Tigrann ordusundaki etnik gruplar arasnda Gordyenleri de sayar (s. 318), modern Krtlerin atalarnn Kurtiler olduunu syler. Krtler Kral Tigranesin ordusunda yer alp birok yerleim yerini o dnemlerde hakimiyeti altna almtr. Bunlar Mezopotamya, Azerbaycan, Suriye, Kapadokyadr. Krtlerin orduda yer almas sayesinde Ermeni Kral mparatorluunu geniletebilmitir. Kral Tigranesin Krt olduuna dair iddialarda vardr. Daha sonra ise Korduene Krall M. 55 ylnda Roma imparatorluunun bir eyaleti oldu ve 384 ylna kadar 4. asr Roma hakimiyetinde kald. Sophene Krall M.. 63 Krdistan Krt Krallklar Sophene (Zaza) & Corduene Sophene Krall Dicle ve Frat nehirlerinin arasndan kurulmu bir krallktr. Ermenistan krallnn gneybatsnda olan Sophene Krall bir ok kere Ermenilerin, Perslerin ve Romallarn hakimiyetine girmitir. Roma imparatoru Diocletian tarafndan feth edilen Sophene Krall, Zaza Krtlerinin corafk yerleim yeriyle kesimektedir. Bu Sophene Krallnn Zaza Krtleri tarafndan kurulmu olduu tarihiler tarafndan sylenmektedir. Sophene (upan, Supani) krall, M.. 95te Byk Ermenistan (Dou Ermenistan) kral olan II. Tigran tarafndan devrildi. M.. 95 ylnda tahta kan ve Byk nvan tayan Tigrann ilk ii kk Sophene kralln fethetmek oldu. O tarihe dek bamsz olan Sophene de ilhak edildi ve Ermenistana baland. Ermenicede Tsophk adyl a bilinen Sophene Krall bugnk Elaz -Dersim blgesine tekabl ediyordu. O dnemde Sophene kral olan Artanesi tahttan indirdi. Artanes, Zariadresin soyundand. (Plutarch, Lucullus, Blm XXI), (Strabo XI. 532) Zariadres I Sophene Kralyd. M. 201 ylnda Byk Antiochus byk Ermenistan ve Sopheneyi Ermeni iddia edilen generaller Artaxias ve Zariadresle beraber feth eder. Antiochus, Zariadresi Sophene valise olarak atar. Antiochusun Romallara kar M. 201 ylnda yenildigi Magnesia (Manisa) savanda, Artaxias ve Zariadres ayaklanr. Roma fethiyle Artaxias byk Ermenistan, Zariadres de Sophene Kralln bamsz olarak ynetmeye balarlar. Kral Zariadresin yaptklarna bakldnda Zaza Krd olduu izlenimi vermektedir. Zariadres (Zareh) kelimeside Krteden kaynaklanabilir. Zar kelimeside Krte ve Zazacada Sar demektir. Baz kaynaklara gre Urartu kral Menuanin blgedeki fetihlerini anlatan Bagindeki yaztta Dersim ve Elaz yrelerine Supani denmektedir. Bu adn sonralar Sofene (Sophene) ekli altnda yaadgn grmekteyiz. Zaza Krtlerinden Pers Kral Darius da bahsetmektedir.
35

Pers mparatorluunun hkmdarln yapan Pers Kral I.Darius (Dara)un (M.. 522 -486) yaam olup Ortadounun birok lkesini egemenlii altna almtr. D arius, M. 515 yllarnda Behistun yaztlar olarak n kazanm ivi yazsn hazrlatmtr. Darius, yerden 100 metre ykseklikteki kayalklara yazd Behistun kitabesinde Pers tarihinden bahsetmektedir. Behistun kitabesi dilde ayr olarak yazlmtr : Eski Farsa, Elamice ve Babilce. Birinci stunda Darius M. 515 yllarnda Frat nehrinin kenarnda Zazana adnda bir kasaba olduunu yazm. Bu kitabede, Dersim (Tunceli) ve Elaz havalisi Zazana ad ile anlmaktadr. Yunanl Ksenofonda bu blgede (M.. 401 ylnda), SuSa adnda bir ehirden bahsedilmektedir. Ki bu ehir, Zazalar tarafndan kurulduu izlenimini veren Sophene krallnn merkezi olarak kabul edilmektedir. nl Yunanl tarihi, felsefeci ve corafyac Strabon (Strabo) M.. 65 -M.S 25 yllar arasnda yaamtr. Strabonun yazdna gre, Roma imparatoru Pompey, Sopheneyi Tigrandan ald ve Nero (M.S. 54 -68) onu ayr bir krallk olarak Sohaemusa verdi. Sophene, daha sonra ise ayr bir krallk olarak tarihi kaynaklarda gsterilmeye balanmtr. Yunanl corafyac Strabo Sophenenin bakentini Carcathiocerta olarak gstermektedir. Bu ehirin Elaz (Harput) ehrine yakn olduu anlalmaktadr. Carcathiocerta ehrinin ad da Harput adyla benzerlik tamaktadr. Yunanl tarihi Ptolemy Krt airetleri hakknda bilgiler vermektedir. Tarihi Prof. Dr. Mehrdad zadi, Sopheneyi (upani) Elazin byk Subhan airetinden saymaktadr. Bu airet halen mevcuttur. nl Suriyeli Arap corafyac Yakut bn Hamavi 1179 -1229 yllar arasnda yaamtr. Ayn zamanda tarihi, etnografist ve corafyac olan Yakut'un Mcem l -Buldan adl eseri corafya szl olup, tarihsel, biyografik ve kltrel bilgiler iermektedir. Corafyac Yakut bn Hamavi eserinde u an ran ve Irak arasnda yaayan Feyl i Krtleri olarak bilinen halkdan bahseder: Feyliler, ran ve Irak ayran dalar arasnda yaarlar. stelik fil kadar byktrler diye yazm. Yakut El Hamavi 12. yzylda Sophenenin bakenti Arsamosata kentinin %25inin Ermeniler tarafndan meskun tutulmu olduunu yazm. Buradan yola karak geriye kalan %70 75ininde Zaza Krtleri tarafndan mesken tutulmu olduu anlalmaktadr. Bunun yansra Ermeni krallarnn Ermeni asimilasyonuda hesaba katldnda; ilk kurulduu yllarda Krt kenti olduu da sylenebilir. Sophenenin Bakenti Sophene Kral Arsames (260 -228): Fratn ana kollarndan Aratsani Nehri havzasnda kendi adn verdii Arsamosata (Aramaat) kentinin kurucusudur. Bat kaynaklarnda Sophene Krall olarak anlan devletin kendi sakinlerinin dilindeki ad 'upani'dir. Batl kaynaklarda ismi Arsamosata (Aramaat) olarak geen Sophenenin bakenti Bizans anda Asmosata olarak anlmtr. Ayn isim Ermenice'de Amuat'a dnm, Sryaniler kente Aremat, Araplar ise Sumaysat yada Sumeisgat demilerdir. Sophenenin bakent adnn Krte olduuna dair grler: Krd dilindeki ad emat'tr. atr eski dilde site yada ehir yneticisi anlamna gelmektedir. ehir anlamna gelen at szcnden tretilmitir. at szcnn ran dillerde 'ar', 'ahar', 'ehr' gibi versiyonlar da vardr. at eklinde syleneni en eskisidir. ah sfat dahi bu at kelimesinden tretilmitir. emat adnn Krd dilinde em (Gne) ve at (ehir)'den hareketle Gne-ehir, Ba-ehir anlamna geldii Krt dilbilimcileri tarafndan
36

sylenmektedir. emat, Elazn Palu snrlar ierisinde, Murat rmann Gney kysndadr. Palu merkez bucaa bal Xaraba Ky'nn upani krallnn tarihi bakenti olduunu ayn yerdeki emat Kalesinin varlndan biliyoruz. Gnmzde ismi 'rencik' olarak deitirilmitir. 20 yzyln byk uzmanlarndan biri olan Marquarta gre Carcathiocerta kenti aslnda Argatiokerta kenti olarak dzeltilmesi gerekir. Argatiokerta kentini Sophene kral Zariadresin olu Argatias kurmutur. Marquarte gre bu kentin kalntlar Dicle nehrinin kayna Eil veya Arghana Suyu yaknlarndadr. Bilinen Sophene Krallar: Sames (Kurucu-M.. 290-260), Arsames I (M.. 240), Charaspes (M.. 235), Arsames II (M.. 230), Xerxes (Kserks) (M.. 220), Abdissares (M.. 210), Zariadres (Bamsz M.. 190), Morphilig (M.. 190), Mithrobuzanes (M.. 170), Artanes (M.. 110), Arsaces (M.. 70), Roma mparatorluuna baland (M.. 63) Strabodaki Artanes, C. Toumanoffa gre, Sophene kral Zariadris (Zareh)in olu Mithrobuzanes I olup, doru ad Me(h)ruzandr. M.. 95 ylnda Byk Tigranes II (95 -55) tarafndan devrilmitir. Toumanoff (C. Toumanoff, Stu***s In Christian Caucasian History, 1963), doru adnn Me(h)ruzan olduunu syledii bu kiinin, Primary Historyde verilen Ermenilerin eceresinde Zareh (Zariadres)in olu Armog olarak geen ayn ahs olduunu syler. Ona gre Armog adnn daha doru ekli de Artok (Artanes)tur. Zariadres (Zareh) ise bamsz Sophenenin kralln yapmtr ve mhtemelen Zaza Krdlerindendir. Mehruzan ile Zareh adlar Krtedeki Mihrican, Mrzeban, Zara ve Zar adlaryla etimolojik olarak ok yaknlk gstermektedir. Adiabene Krt Krall Adiabene krall, Mezopotamyada musevilie M.. 1 asrda ihtida etmi Krtler tarafndan Erbil merkezli olarak 2000 yl nce kuruldu. Bu kralln vatandalarnn ounluunun Krt olduu grnmektedir. Kraliyet evinde, Krt Kral Monobazes, kralie Helena, vrisi ve olu zatesin (Yazata kelimesinden tremi ve Krtede Melek demektir) adlar halen ilk din deitirenler olarak muhafaza edimitir. Romallarn, srail kentleri Judea and Samariaya zapt srasnda (68 -67), oraya asker yollayan sadece Krt Adiabeneydi. Galilee ehrinin kuatlmas srasnda buraya yardm iin birlikler yollayan Adiabene Krall eer Musevi olmasayd bu hareketin izah edilebilir bir gerekesi olamazd. Adiabene adnn antik Krt Hadhabni airetinden kaynakland sylenmektedir. Bu airet halen sentral Krdistan olarak tanmlanan blgede mevcuttur. Bu airet srgne maruz kald iin Horasan ehrindede mevcuttur. Dicle & Frat Frat ve Dicle Sularnn arasndaki verimli yere tarihten gnmze Mezopotamya ad verilir. Yunanca kaynakl bir isimdir. Mezopotamya'da ilk tapnak, ilk yaz, ilk aritmetik, tp, ticaret,
37

d ilikiler, diplomasi, bar antlamas, ilk trk, ilk yontu, ilk mutfak, ilk tiyatro, ilk astroloji gibi ilklere sahne olmu bir yredir. Dicle ve Frat nehirlerinin Krte olduuna dair etimolojik tezler: *Dicle isminin etimolojisi: Krtede Tij kelimesi sivri ve keskin demektir. Tir kelimesi ise ok demektir. Dicle nehride keskin ve sivri bir nehir ve ok gibi giderek vurduunu devirir. Tij -Dij-Dijle-Dicle kelimelerinden tremi. T>D dnm olmu. Dnyada Diclenin bilinen ad Tigrisdir. Dnya dillerinede Yunancadan gemitir. Yunancada kelimelerin sonuna gelen is eki gelir ve Tigrisden karlnca geriye kk kelime Tigr kalyor. Yunancada J harfi yoktur. Krtedeki J, Yunancaya G olarak geer. Tij-Tir-Tig-Tigr-Tigris Tij-Dij-Dijle-Dicle Her ikiside Krtedeki Tij/Tir kelimelerinden tremitir. Dicle ismi binlerce yllk Krte bir isimdir, belkide on bin yllk. Krt kkenli iki ad: Dicle & Frat *Frat isminin etimolojisi Bat dillerinde Frat nehri, Euphrates olarak geer. Euphrates ad Yunanca'dan gelen bir szck olup, asl kaynak Krtedeki Fere Re ve Hat kelimeleridir. Krtede: Fere Geni, Re Akan su, Hat Akan/gelen Fere Re Hat = geni akan su. ki tane Re olduu iin teki kullanlmyor. Ferehat Geni akan su demektir. Yunancada s eki kelimelerin sonu gelir bunu karnca Euphrate kalr. Ferehat = Euphrate = Frat Frat nehride geni akan bir nehirdir. Bu nehire neden Krtler tarafndan Frat adnn verildii nehrin bu zellii ok iyi gstermektedir. Frat ismi Hint -Avrupa kkenli Proto-Krte bir isimdir. Medeniyetin ilk kurulduu Mezopotamyadaki Dicle ve Frat nehirlerinin adlarn Krtler vermi olmas yksek olaslk olarak grlmektedir. Greko-Roma Kaynaklar Herodot M.. 5'ci yzylda yaam olan ve Tarihin Babas olarak tannan Yunanl Herodot, Halikarnas ehrinde dodu. Kendi anlatmna gre Msr, Mezopotamya , Pontus ve Pers hkmdarln gezdi. Gney talyann Thurioi ehirini kurdu ve orada yaad. M.. 447 Atinaya yerlet. Gen yata Romada yazarla balayan Herodot Yunan -Pers Savalar, Yunanllarla Barbarlar, Genel Tarih gibi kitap brakt. Yaklak 64 yl yaayan Herodot tarihin ilk byk gezgini ve ilk tarihisiydi. Historia adnn alan yapt tarihin ilk tarih kitab oldu. Heredot kitabnda Paktilerden bahsetmektedir ve Ksenefonun anlatt Karduklar (Krtler) olabilir. Heredotta Dariusun 13nc satraplnda Ermenistanla birlikte Pactyic lkesi anlr. Pactyic szcn Bohti (Bohtan, Botan) olarak yorumlayanlar var. K senefon Karduklardan bahsederken Ermenistan ve Krdistan snrnn Botan snr olduuna iaret etmektedir dolaysyla Botan ve Karduklarn arasnda yakn iliki vardr. Baz tarihilerin grlerine gre Heredotta Krtler Pacty (Bohti) ad altnda anlm olmaldrlar. Yunanl Ksenefon ve Anlatmlar Grillosun olu, Diodoradan doma tarihi ve filozof Xenophon veya Ksenefon Milattan nce 431 yl civarnda Atina yaknlarndaki Erxieonda dodu. Yunanca Sokrates olarak telaffuz edilen filozof Sokratesin rencisi idi.
38

Yunancada, Ksene = yabanc, fon = ses. Ksenefon= yabanc ses, yabanclarla konuan demektir. nl filozof ve tarihi olan Atinal Ksenefon (M..430 -355) Anabasis (sefer) adl eserinde yaanan olaylarn yan sra getii blgelerde yaayan ha lklar konusunda birok bilgiler verir . Pers mparatorluunun Bat Anadolu valisi olan Kiros/Keyhsrevin babas Pers kral Darius (Krde DARA) lm. Byk olu Artakserksis tahta gemi ama Kiros (Cyrus) adl kk karde tahta kan kardei II Artakserksise (M.. 404-358) kar isyan etmi ve taht ele geirmek iin ordu toplamaya balamt. Kiros, babasnn lmnden sonra byk Pers kral olan Artakserksis'e kar sefere hazrlanyordu. Bu orduda onbinlerce Yunanl paral asker vard ve ordusundaki asker says yaklak 300 bin kii kadard. 10 bini akn Yunanl bir orduyuda toplayp katld ran seferini balatmt. Ksenefon, Milattan nce 401 tarihinde Per s kralnn olu Kirosun krallnda, Kral ikinci Artakserksise kar sefere katld. Ksenefon bu olay batan sona kaydetmek zere bir sava muhabiri olarak bu askeri sefere katlmtr. Savata, Ksenefon, kral aday ve dostu Kirosu kaybetti. Yunanllar sava kazanan taraf olmasna ramen, destekledikleri kral aday Kiros ldrlmt. Kiro s muharebede ldrlnce abisi Artakserkis mutlak kral olarak kalr. Bir yandan sava kazandklar iin galip saylrlarken, te yandan da, destekledikleri Kiros ldrld iin malup saylyorlard. Kunaksa yenilgisinden sonra memleketlerine dnmek zere yola kan Helen askerlerinin kumandan da ldrld iin 10 bini akn Yunanl asker bassz kalmt. Bunun zerine Ksenefon yetenei ile kendisini setirmiti. Ve Yunanllar Ksenefon komutasnda Yunanistana geri dnmeye baladlar. te bu dn t arihte Onbinlerin Dn olarak adlandrld. (Yunancas Kiru Anavasi). Onbinler, dnlerinde Krdistandan ve Ermenistan da getiler. Ksenefon da bandan geenleri yazd. Kiru Anavasi kitab ortaya kt. Kiru Anavasinin 4. kitap olarak adlandrlan blm, Onbinlerin Krdistandan geiini anlatr. Yunanistana geri dnen ordunun Krdistana giri tarihi: Milattan nce 14 Kasm 401 idi. 20 Kasma kadar Krdistan ierisinde yol alan ordu, 21 Kasmda Kendriti Nehri denilen bugnk Botan ayna ulat. E rmenistana girdi. 22 Kasm da Botan ayn atlar. Ermenistana girdiler. Krdistanda geileri toplam bir hafta, yani 7 gn srd. Botan ay o zamanlar Pers kralnn desteinden dolay gl olan Ermenilerle, bamsz yaayan, yani Pers kralnn bile hkmedemedii Karduklar arasnda snr tekil ediyordu. Krdler o zaman Persler ile mttefikleri Ermeniler arasnda bir hayli sktrlm durumdaydlar. 8 Aralk 401 tarihinde Frat nehrine kavutular. Taoxlar lkesine vardklarnda tarih 31 Ocak 400 idi. 1 ubat 400 de Makronlarn lkesine vardlar. 10 ubat 400 de Trabzona 15 Martta ise Giresuna kavutular. 4 nisanda o zamanki ad ile Kotiora, olan bugnk Trkelemi telaffuzu ile Ordu ehrine vardlar. 28 Maysta Yunanllarn iraklia dedikleri bugnk Karadaniz Erelisinde idiler. (Arap harfleriyle iraklia yazlnca ERELi okunduu iin Trkler? yanl okuma sonucu ERELi demi). Ekim 400 tarihinin balarda bugnk stanbul boaz geilmi. Mart 399 da ise Ksenefon ordusunu Ispartal Thivronaya teslim etmi ve sefer sona ermi.
39

Ksenefon ve Krdistandan Geii Tarihi ve Ksenefon (Xenophon) Milattan nce 401 ylnda yazd Anabasis (onbinlerin dn) adl eserinin nc kitabndada Karduklardan szeder. Ksene = yabanc, fon = ses. Ksenefon= yabanc ses, yabanclarla konuan demektir. Yunanl Ksenefon 10 bini akn ordusuyla Pers ordusunu yendikten sonra balad yolculuktan geri dnerken Karduklarn lkesinden geer ve Karduklarn saldrsna uradn anlatr. Mesela: *Krtlerin kimsenin hakimiyeti ni kabul etmeden zgr yaadklarn yazm. Onun tarifine gre Karduklar dalar arasnda yaayan sava bir halkt. Akamenid (Pers) kralna bal deildiler. Onlarn lkesinden sonra Ermenistan gelmekteydi. Ksenefon, nc kitabnn sonunda deinmeye balad Karduklardan bahseder: *Karduklar ok sava ve pek evik insanlard, ran ah Artakserksise (Artaxerxes) dman olup; ona tabi deillerdir. O kadard ki Karduklar bir defasnda 120 bin kiilik rann kraliyet ordusu bunlarn lkesini igal etmi, bir teki bile geriye dnemeden yok olmutur, sebebide Krdistann ok kark oluu. Ksenefon, Kardukhlarn, ranllardan bambaka soydan ve onlara ok dman olduklarn, bir tank olarak anlatmtr. Ksenefon drdnc kitabnda tekrar dner ve unlardan bahseder: *Karduklarn lkesine girdiklerinde dmann gei yollarn kapamamalar iin sessiz ve hzl bir ekilde ilerleme dnceleri olduunu yazm. *Karduklarn toplanarak ndeki askerlere saldrdn bazlarn ldrdn ve dierlerinide yaraladklarn ve bu saldrnn kendilerini srpriz bir ekilde yakaladn yazm. Eer Kardukhlar daha byk bir rakamla bu saldry yapsalard ordusunun byk bir blmnn yokedilmi olacan anlatm. *Karduklarn ok iyi savalar olduunu, ellerinde boylar byklnde yaylar ve uzun oklar olduunu yazm. Mkemmel oku olduklarn ve yaylar gererlerken sol aya ile yayn aa ksmna basp kirii gerdiklerini belirtmi. Krd oklarnn byk ve kuvvetli olduundan Yunan askerlerinin kalkanlarn ve gs zrhlarn delip getiini ve askerleri ldrdn yazm. Krd oklarnn bu zelliklerinden dolayda Yunan askerlerinin o oklar yerden alp mzrak yerine geri frlatt yazm. *Sapan kullandklarn yazm. Ta, ok ve sapanlarla bir nevi sava yrttklerini yazm. Hep beraber saldrdklarnda , hep bir azdan, saldr mar biiminde bir mar sylediklerini yazm (Krdedir herhalde). *gal srasnda Karduklarn oluk ocuunu alarak dalara ekilip igalciye kar direndiklerini yazm. Krd kylerindede epeyce bakr eya olduunu yazm. *Karduklarin dalarda ateler yakarak, bu atelerle biribirleriyle haberletiklerini yazm. *Dmann kendilerini ok kzdrdn, tuzak kurarak baz Krdleri ldrdklerini, birkanda canl yakaladklarn ve bylecede kendilerine zaman kazandklarn hemde lkelerini bilen birisine itimat edebileceklerini yazm. *Krd kylerinde, Krd evlerinin ok gzel olduunu, bol yiyecek bulunduunu ve bu evlerde bolca arap bulduklarn, arap saklama sarnlarnn svalanm iyi sarnlar olduunu yazm. Yani, Krdlerin ok modern ve gelimi bir toplum olduunu anlatm. *Krdlerin gei yollarn tkadklarn ve stlerine tonlarca arlkta kayalar attklarn ve askerlerinin parampara olduunu, bazlarnn ldn dierlerinin kol ayaklarn koptuunu anlatm. Birka arpmadan sonra Ksenefon anlama nerdiini, l Yunanllarn
40

cesetlerini istediini anlatm. Krdlerinde, Yunanllara evlerimizi yakmazsanz llerinizi size teslim ederiz, dediklerini yazm. Tarihteki ilk Krd-Yunan anlamas. Bu anlama yaplrkende tercman kullanlm herhalde: Yunanca - Krde. *Anlamaya ramen grmeler daha bitmeden Karduklar yeniden talar yuvarlamaya balarlar. Yry ertesi gn Karduklarla savaa savaa devam eder. *Nihayet Yunanllar Krdistan ile Ermenistan ayran snr olan Centrites Nehrine (Ancient Turkey kitabnn yazar Seton Lloyda gre bu nehir Diclenin dou kolu olan modern Botan Irmadr) ular. *Yunanllar, Karduklarn lkesini yedi gnde getiler ve bu sre zarfnda hep attlar (IV. Kitap, s. 279). Yunanllar nehrin kar yakasnda Akamenidlerin Ermenistan satrap Orontasn Ermeni, Mardi/Mard ve Chaldaean paral askerlerinden oluan ordusunu grdler. Kendilerini izlemekte olan ok sayda silahl Karduklarn saldrlar altnda atarak nehri karya getiler. *Krdistandan 7 gnlk gei sreci boyunca hi uyuyamadklarn ve srekli savatklarn, ok sayda silahl Karduklarn saldrlar altnda atarak Krdistandan ktktan sonra rahat bir uyku uyuyabildiklerini yazm. Sonraki yryleri Ermenistan iine devam etmi. (IV. Kitap, s. 287 -91). Bu haritada Ksenefonun anlatt Krd blgeleri ve Ermenistan ayran snr. Diclenin dou kolu olan modern Botan Irma Van Glnn altndaki uzun koludur. Ksenefonun bahsettigi Mard ve Haldi(Chaldi) kabileleride tarihilerin ou tarafndan Krt saylmaktadr. Ksenefonun izledii rota ve Krt kabileleri: Carduchi, Mardi, Chaldi Krdler bu snrlarn dier yerlerindede yayordu tabiki. Ksenefonun anlattklar zellikle Kurmanc Krdlerinin bir ksm olabilir. Ermeniler bu blgeye eskiden Trakya -Balkan blgesinden g ettikleri spatland. Yunan tarihi Strabo da Ermenilerin Trakyadan douya gtklerini yazm. Ermeniceninde Trakya dili olduu spatland. Ermeniler oralara daha gelmemiken Ermenilerin yaad yerlerde Krdler yayordu. There is no doubt, says Professor Manandian, that they were closely related to the ThracoPhrygians (Trako-Frigleri). *Ksenefon Krdistandan geileri sresinde balarna gelen felaketlerin, Pers ordusuna kar savatklarnda balarna gelenlerden daha fazla olduunu yazm.Ksenefonun 10 bini akn ordusuyla kt yolda geri sadece 2 bin asker dnebilmi. Ksenefonun Karduklar" ve Kardukhya hakknda ksmen dedikleri bunlardr. Karduklarn modern Krdlerin atalar olduu gr bilim dnyasnda kabul grmtr. Etimoloji NOT: Ksenefon Krdlere Kard-ukh-i demektedir. Kard: Krd demek. Krdedeki u harfini Yunanllar telaffuz edemiyorlar. Bundan dolay da a olmu. -ukh eki eski Ermenice oul ekidir yani Trkedeki -LER ile -LAR eki karldr. Ermeniler Krdlere Kurd -ukh/Gurd-ukh diyorlard eski alarda bu da Krt -ler demektir. Yani Ksenefonun kulland Kard -ukh Krd-ler demek. Ama Ksenefon bu kelimeye bir de yunanca oul eki olan Kardukh -i'yi ekleyerek KARDUKH demi. Bugnk Trkeye de Kard -ukh-lar olarak evrilmi. Yani KARD-UKH- KRD -LER demek.

41

Polybius Yunanl tarihi Polybius (Polybios) M.. 200 -118de Megalopolisde dodu ve M..120 yllarnda ld. Yazd 40 kitapdan sadece 5 tanesi bugne kadar gelebilmitir. Polybius (200-118 M.), Selefkoslarn isyanc Medya (ran ve Mezopotamya) satrap (Vali) Melonun ordusunda Cyrthii (Kirti, Kurti)ler olarak adlandrlan sapanclardan szeder (Polybius, II. cilt, 5. kitap, 52 madde). Seleucia ve Babili alarak Kzl Denize dek tm topraklara hakim olan Melon, ardndan Susa zerine yrrse de burada baarl olamaz. Sonunda Medyann gneyinde (Zagros civar) yaknnda Suriye kral Byk Antiochus III (223-187 M.) tarafndan yenilgiye uratlr (M.. 217). Melonun bu isyannda zellikle Kirtilere gvendii kaydedilmektedir. Polybius (200-118 M.), Strabo (M.. 64-M.S 24) ve Ptolemy (M.S. 90-168)de ksmen deiik ekiller altnda ilk kez Xenophonun eserinden bildiimiz Karduklardan da szedilir. Polybiusun kaydna gre aa Suriye zerinde hakimiyet iin Msr kral Ptolemy III ile M.. 217 ylnda yapt savata bir sre nce isyanc Medya satrap Melonu yenilgiye uratan Selefkos kral Antiochus IIIn ordusunda Cardaces (Cardaclar veya Kardalar) da vard (Polybius, II. cilt, 5. Kitap, s. 265 -66 ve 269). Polybiusin net olarak Krtlerden bahsettii anlalmaktadr. Strabon nl Yunanl tarihi, felsefeci ve corafyac Strabon (Latince: Strabo) M.. 65 Amasya'da domu ve M.S. 25 yllarnda lmtr. Amasya'dan ayrlp Nil boyunca gezmitir. Kendisi batda Sardunya'ya, kuzeyde Karadeniz'den gneyde Etiyopya'nn snrlarna kadar seyahat ettiini s ylemektedir. En nl eseri o dnemin bilgisine gre dnya corafyasn anlatt "Corafya"dr (Geographika). Dnyann ilk corafyacs olarak da bilinen Strabon'un bu nl eseri bir ok dile evrilmitir. Corafyann babas Yunanl Strabon Geography adl kitabndada Krdlerden bahsetmektedir. Krt Krallklar: M.. 63 Sophene & Corduene Geography Of Strabo, 14. Kitap, s. 161-62, Suriye balkl blm). 24. Maddenin ingilizce metni: 24. Near the Tigris lie the places belonging to the Gordyaeans, whom the ancients called Carduchians; and their cities are named Sareisa and Satalca and Pinaca, a very powerful fortress, with three citadels, each enclosed by a separate fortification of its own, so that they constitute, as it were, a triple city. But still it not only was held in subjection by the king of the Armenians, but the Romans stok it by force, although the Gordyaeans had an exceptional repute as master-builders and as experts in the construction of siege engines; and it was for this reason that Tigranes used them in such work. But also the rest of Mesopotamia became subject to the Romans. Krt ve Krdistan ad Gord ve Gordyaea olarak 1, 8, 21, 24 ve 25. maddelerde geer. Eskilerin Kardukhi dedii halka kendisi Gord diyor. K>G dnm var. Yunanllar Krdedeki u harfini telaffuz edemedikleri iin Straboda Krd yerine Gord demi. *Dicle nehrinin bulunduun yerlerin Krtlere ait olduunu sylyor. Gordyaei (Gordyaea) blgesine de deinen Strabon, bu blgenin antiklerin Kardukhi dedikleri ayn yre olduuna iaret eder. Strabon, Gordyaeiye dahil yerlemeleri Sareisa, Satalca ve Pinaca eklinde saymakta, yap ve kuatma tekniinde usta olan Gordyaeilerin bu sebeple Artaxiad hanedanlnn en nl kral olan Tigranes (Tigran II) tarafndan hizmete alndklarn, Gordyaea lkesinin en byk ve en iyi parasnn Roma generali Pompey tarafndan Tigranese verildiine iaret etmektedir.
42

Bugn tarihi Krdistanda bulunan yaptlarn nemli bir ksmda Krdler tarafndan ina edilmitir. Strabonun anlattklarndan yola karak bugnk Ermeni yaptlarnn bazlarnda Krdlerin ina etmi olduklar anlalmaktadr. Strabo, Kardakes adnn kknn sava (yiit, yiite, erkeke) anlaml Carda (Karda) szc olduunu, syleyerek zetle u aklamay yapmaktadr: Persler (Akamenidler)de genler gn domadan uyandrlr, onlardan ellier kiilik gruplar oluturulur ve her grubun banda bir kraln yada satrapn olu olduu halde kendilerine askeri eitim yaptrlr. Bu ellier kiilik gruplara veya bu gruplar oluturan genlere (kiilere) Cardaces (Kardakes) deniliyor. Bunlar soygun ve yama ile yaadklar iin sava, yiit anlaml Cardadan treme bir ad tayorlar. Ama evirenin (Groskurd) notuna gre onun szn ettii Cardaceler Persler deil, yabanc askerlerdir, daha dorusu sonralar kendilerine Gordyaei veya Gordyeni denilen ve en son olarak da bugn Krtler olarak bilinen Ksenefonda bahsi geen Karduklardr. Ptolemy, Karduklarn Gelilerin aasnda Margasilerle Cadusilerin topraklarna yakn blgelerde gsterir ve daha ilerde ise Gordyeneden ve Gordyaei Dalarndan szeder. Titus Livius Romal tarihi Titus Livius (Livy) Roma Tarihi (History of Rome, Ab Urbe Condita) adl muazzam eser yazmtr. M.. 59 ylnda doan Livy yine M.S. 17 ylnda Kuzey talyann Venedik ehrine bal Patavium (Padua) kasabasnda hayatn yitirmitir. Livy almalarn zellikle Roma mparatoru Augustusun hkmdarl dneminde yazmtr. Livynin almalarn aslnde 142 kitapdan olumaktadr ama sadece 35 tanesi mevcuttur. Livy, Selefkos mparatoru III Byk Antiochusun M.. 190 ylnda Romallara ve Bergamallara kar Yunanistan ele geirmek uruna yapt Magnesia (Manisa) muharebesinde yenildiini ve Antiochusun 65 -70,000 kiilik ordusunda Krt okular olduunu anlatmaktadr. (mixti Cyrtii funditores et Elymaei sagittarii) Sol kanada 4000 tane Psidyal, Pamphyliyal ve Lidyal, sa kanatta ise ayn sayda kark Krt ve Elaml okularn dizildiini, yakn mesafedede 16 tane fil olduunu yazm. Pliny Pliny (Gaius Plinius Secundus), 23 ylnda Como, talyada dodu. Tarihde Byk Pliny olarak bilinir. 35 yllarnda babas tarafndan Romaya gtrlp orada babasnn arkada air ve kumandan Publius Pomponiusdan eitim almtr. Romada bitkibili m (botanik) ve ssl ekilde budama sanat zerine eitim almtr. Daha sonra Romal filozof Senecann etkisi altnda kalarak felsefe ve retorik rencisi olmutur. Hukukda okuyarak avukatlk yapmaya balamtr. Naturalist, tarihi, ansiklopedist ve yaza r olan Pliny (Plinius), Naturalis Historia (Natural History) adl nl kitabn yazarak tarihi bir eser brakmtr. Naturalis Historia 37 kitapdan olumaktadr. 79 ylnda ise talyadaki Vesuvius yanardann pskrmesiyle hayatn kaybetmitir. Pliny, Naturalis Historia (Natural History) adl kitabnda Krtlerden bahsetmektedir. Pliny, Natural History VI.xviii.46. blmnde Krdistana Gordyi (Gord Yurdu) demektedir. Dicle (Tigris) adl blmde Dicle adnn Med dilinde Ok anlamna geldiini ve nehrin adn okun hzllndan aldn ve Dicle nehrinin Gordyaei dalarndan getiini yazm. Dicle nehrinin Ermenistandan balayp ''Krdistan dalarndan'', yine bir Krt blgesi olan Adiabeneden, Apameadan ve Mesene kasabasndan getiini yazm. (Kitap VI . 31) Kafkas kaplarnn ardnda Gordyaean (Krdistan) Dalarnda Valli ve Suarni diye barbar ve gaddar kabilelerin halen bulunduunu fakat onlarn altn madenlerini ilettiklerini yazm. (Kitap VI. 12 [11],)
43

Adiabeneyle birleen Carduchi halk (Kardukhi) imdi ise Corduenilerin nnden Dicle nehri akar diye yazm. Kitap (VI. 17 [14]) Plutarch Yunanl tarihi Plutarch (Mestrius Plutarchus) Milattan sonra 46 -120 yllar arasnda yaamtr. Yunanistann Chaeronea kasabasnda doan Plutarch ayn zamanda biyografist, felsefeci ve antik a ansiklopedistidir. Zengin aileden geldii iin Atina Akademisinde 67 yandan sonra felsefe, retorik ve matematik eitimi almtr. Hayatnn byk blmnn Romada gedii tahmin edilmektedir fakat Yunanistana dnp orada 125 ylndan nce ld anlalmaktadr. Plutarchn en nl almas Parelel Yaamlar (Bioi paralleloi) adl eseridir. Bu alma 46 tane nl Romal ve Yunanlnn biyografilerinden oluuyor. Bazlar karlatrlmal (paralel) olarak bir Yunanl, birde Romal olarak anlatlm. Plutarch (Plutark), Roma generali Lucullusun hayatn ele alan blmde Krt ve Krdistandan bahsetmektedir. M.S. 115 yllarnda Korduene kralnn ad Manisarus idi. Korduene (Krdistan) ehirleri, Hbschmanna gre *** altarmenische Ortsnamen, 239, and Armenische Grammatik, i/2, 51820 adl kitabnda fetihden sonra Ermeniceletirilmeye tabi tutulmu. Dio Cassius II.Yzylda yaayan Romal politikac, ynetici ve tarihi Dio Cassius (Cassius Dio Cocceianus) M.S. 155 yllarnda Nicaea (znik), Bitinyada domutur. Babas Cassius Apronianus, Dalmatya and Kilikya yneticisiydi. Babasnn lmnden sonar Kilikyadan ayrlp Romaya gitti, daha sonra Senato yesi oldu. Btn Roma tarihi zerine geni apta Yunanca 80 kitap yazmtr ve sadece 19 tanesi bu zamana kadar yaayabilmitir. Daha sonra hastalktan dolay emeklilie ayrlan Dio Cassius M.S. 240 arasnda Nicaeada lmtr. Dio Cassius, Krdistana Gordyen (Gord -Yurdu) demektedir. Ammianus Marcellinus Romal Tarihi Ammianus Marcellinus 325-330 yllar arasnda Antakyada domutur. lm tarihi ise net olarak bilinmiyor fakat 391 ylna kadar yaad biliniyor. Marcellinus 31 kitap yazmtr, fakat 13 tanesi kaybolmutur. 359 ylnda Pers krallar kral II. Sapor Romallarn elinde bulunan Amidaya (Diyarbakr) ynelmiti. Korkun bir kuatma olmutu. Romallar, Sasanilerin dvd surlarda ylmadan savunma halindeydiler. Fillerin kullanld saldr ksmnda ise ate toplar ile pskrtme harekatna devam ediyorlard. O sralarda Diyarbakrda bulunan A.Marcellinus bizzat ahit olarak kanl savalar ve salgn hastalklar anlatmtr. Karadan saldrya geen kuatmaclar surlar delip ehre girmeye alrken, ehri savunanlar genelde sur stnden savunmaya geerlerdi. Sonunda Roma direnii krld. Altnc yzyln sonlarnda bu sefer salam Sasani savunmasndaki ehre Rumlar yneldi. Gene klasik ekilde yerden saldr, sur stnden savunma tertibi gerekleiyordu. Kuatmann sessiz bir gecesinde, araptan ve uykudan lal haldeki Sasaniler, Rum frtnasyla uyandrldlar. Rumlar afakla ehre girdiler ve Amid tekrar Bizans hakimiyetine girmi oldu. Kuatma srasnda Amid (Diyarbakr) ehrinde bulunan ve cann zor kurtaran A.Marcellinus Krdistana Korduen (Kord Yurdu) de mektedir. Eutropius Romal tarihi Eutropius (Flavius Eutropius) stanbulda magister memoriae (st dzey memur) olarak alt. 361 -363 yllarnda mparator Julianla birlikte rana (Persia) kar sefere katld. Dou Roma mparatoru Valens (364378) zamannda yaayan Eutropius
44

Breviarium historiae Romanae (Abridgement of Roman History) adl 10 kitaplk tarih almasn Valense adamtr. Bu tarih kitabnda Eutropius Krtlerden bahsetmektedir. Roma dnyasnn imparatoru Trajanusun (Marcus Ulpius Traja nus Crinitus) 98-117 imparatorluk dneminde hakimiyetini ele geerdii lkelerden biri olarakda Krdistan sayyor. Kitap VIII, 3: ngilizce metni: He recovered Armenia, which the Parthians had seized, putting to Parthamasires who held the government of it. He gave a king to the Albani. He received into alliance the king of the Iberians, Sarmatians, Bosporani, Arabians, Osdroeni, and Colchians. He obtained the mastery over the Cordueni and Marcomedi, as well as over Anthemusia, an extensive region of Persia. Tarihilerin kulland Kard, Kord, Gord, Kirti, Kurti adlar Krt adyla ayndr. Gorduene, Corduaie, Gordyeae, K(C)ardu-chi, Cordueni gibi adlar ise Krdistan adyla ayndr. Tarihiler ve Krtlerden bahsetmelerinin tarihleri M.. 5. yy : Pacty (Bohti, Botan) (Herodot) M.. 4. yy : Kardukhi (Krt-ler-ler), (Ksenefon) M.. 1. yy : Cordueni, Gordyene (Sallust ve Diodorus) M.S. 1. yy : Cyrti, Gord, (Livy, Strabo) M.S. 2. yy : Gordyeni, Cordueni (Plutarch ve Pliny) M.S. 2. yy : Gordyene, Korduene (Ptolemy ve Dio Cassius) M.S. 4. yy : Kardueni, Cardueni ("Petr. Patr." [?] , ***tus Ruf., Eutropius) M.S. 5. yy : Cardueni, Corduena, Cordyena, Kardueni (Ammianus Marcelinus, Julius Honor., Zosimus). ran Kaynaklar Behistun Yaztlar nda Pers Kral Darius, M. 515 yllarnda Behistun yaztlarnda Zaza Krtlerinden bahsetmektedir. Pers mparatorluunun hkmdarln yapan Pers Kral I. Darius (Dara) M.. 522-486 yllar arasnda yaam olup Ortadounun birok lkesini egemenlii altna almtr. Darius, M. 515 yllarnda Behistun yaztlar olarak bilinen nl ivi yazsn hazrlatmtr. Darius, yerden 100 metre ykseklikteki kayalklara yazd Behistun yaztlarnda Pers tarihinden ve Feth ettii lkelerden bahsetmektedir. Behistun yaztlar dilde ayr olarak yazlmtr: Eski Farsa, Elamice ve Babilce. Birinci stunda Darius M. 515 yllarnda Frat nehrinin kenarnda '''Zazana''' adnda bir kasaba olduunu yazm. Bu kitabede, Dersim (Tunceli) ve Elaz havalisi Zazana ad ile anlmaktadr. Stununun ingilizce metni: [1.19] Says Darius the king: Afterwards I went to Babylon; when I had not reached Babylon there (is) a town '''Zazana''' by name along the Euphrates - there this Nidintu-Bel who called himself Nebuchadrezzar went with his army against me to engage in battle; afterwards we engaged in battle; Auramazda bore me aid; by the grace of Auramazda the army of Nidintu Bel I smote utterly; the enemy were driven into the water; the water bore them away; 2 days in the month Anamaka were in course - we thus engaged in battle Krnmag Ardair Babagn Krtlerin isminin getii son bir sava; Sasani -Krt Sava. Bu sava hem Firdowsinin ahnamesinde, hem de Krnmag - Ardar Babagn (Karnamey Arder Papakan) adl
45

yaptta geer. Krnmag Ardair Babagn (Babagn olu Ardeirin iyilikleri) adl kitapda Krt Kral Madg ile Sasani Kral Ardeir arasnda geen bir sava anlatlr (M.S. 226). Bu kitap Zerdst imparatorundan kalan en eski Pehlevice yazlm kayttr. Ardeir (Ardair, Arder), Babagn oludur, randa M.S. 226 -652 yllar arasnda yaam Sasani devletinin kurucusudur. Sasani Kral Ardeirin babas, Babag tarafndan at ve bykba hayvanlarna bakmas iin grevlendirilmiti. Babag, Kral Daraenin olu Kral Darabn soyundan gelir. te skenderin iblisi ynetimi srasnda Darabn soyundan gelenler Krt obanlar ile birlikte yaamlard (chapter 1.;1 to7). te Krtlerin uzun sre koruduu bu Ardeir, Kral olur olmaz Krt Kral Madige saldrr. Bu kral, nl Arap Tarihisi Tebariye gre, Azerbaycan ile Dou ran, Bat Krdistana hakimdi. Sasani kral Ardair ok sayda asker ve Zavulun kahramanlarn toplayarak Krt Kral Mdge kar sefere hazrland. ok byk bir kapmaya sahne olunan kavga ok kanl geer ve Ardairin ordusu Krtler tarafndan sonunda yenilgiye uratlr. Mdgin ordusu vnerek: Artk Ardair kaygs olmaz, yenilgiyi aldktan sonra Parsa geri dnmtr.der. lk karlamada yenilen Ardeir, bu arada 4000 kiilik ordu toplayarak Krtlerin zerinde b ir harb hilesi ile gece baskn dzenler ve 1000 Krt Askerini kltan geirir, Kral, ailesini ve yaknlarn esir alr. Bunda nemli olan 1) Milattan yz -ikiyz yl sonrasna kadar da Krt Kral ibaresinin kullanlmasdr. 2) Bu savan takriben Erme nistan yolu stnde bir alanda cereyan etmesidir. 3) Madigin Azerbaycanda kral olmasdr. ahname 935 yllarnda rann horsadan ehrinde doan Fars roman airi Firdevsi Tusi, ok nl eseri ahnamede (Kraln Kitab) Krtlerden bahsetmektedir. Newroz efsanesinin kayna, kleci Asur mparatorluunun M.. 612 ylnda Medler tarafndan yklmasdr. Bu olay, 923 ve 1020 yllar arasnda yaayan nl Fars air Firdevsi, ahname adl eserinde zetle yle nakleder: Kral Dehak Arap idi, saltanat bin yl srd. ehri Dicle kenarnda idi. blis her iki omuzundan pnce birer ylan omuzlarnda olutu. Bu iki mahlukun sakinleebilmesi iin gnde iki gencin beyninin yedirilmesi gerektii, doktor klna giren iblis tarafndan tavsiye edildi. Hergn iki genci ldrp beyinlerini Dehakn ylanlarna yediren kasaba, nihayet bunlara acd, gnde birini boazlayarak beynini hayvan beyni ile kartrarak Dehakn ylanlarna yedirirken, dierini dalarda saklanmak zere salverdi. Dalara kaan insanlar yle oaldlar ki, sonunda Krt halk olutu. Birgn Kawa adl bir demirci, kalan tek olunun da ldrleceini duyunca, demirci nln bayrak yaparak Dehaka isyan etti. Dalarda ate yakarak halkn, Kral Ferhadn nderliinde toplanmasn salad. Kaleye giden Ferhad, Dehak ldrd. Bylece tm insanlar kurtulmu oldu. Bu sonu dalarda ate yaklarak ilan edildi. Moses Khorenatsi Ermeni tarihinin babas olarak tannan hretli Ermeni tarihisi [[Moses Khorenatsi]] (410 490) Ermenilerin Tarihi ([[History of the Armenians]], Robert W. Thomson evirisi) adl eserinde Krdistandan bahsetmektedir. Partlarn, [[Ermenistan]]a hakim olduklarnda lkeyi beyliklere blerek yneten Korduatsi (Korduk, Korek) adn tayan eyalette de ayn ad tayan bir beylik oluturduklarn yazmaktadr (a.g.e., s. 143, 178, 196, 209, 220 -21). Bu szckler Ermenicede Krdistan anlamna gelir. Khorenatsinin bu eserinin M.S. 5. -M.S. 8. yllar arasna ait olduu sanlmaktadr. Bylece Partlarn hakimiyeti anda ve erke n ortaalarda da deiik ekiller altnda yaayan ayn adla karlamaktayz gibi. Nitekim M.S. 9.-10. Yzyln Ermeni tarihisi Thomas Artsrunide de Korduk (Krdistan) adna rastlarz. Thomas Artsruninin aktard bir rivayette Nuhun gemisinin dnyann ortas olarak
46

tanmlanan Korduk Dalarnda karaya oturduu sylenmektedir. Artsruninin aktard bu rivayet evirenin notuna gre Eusebusun Chroniclesinde de mevcuttur (Bk. Thomas Artsruni, History Of The House Of The Artsrunik, R. W. Thomson evirisi, s. 81, 1985). Kitab futuh el-Buldan slam tarihisi Beladuri, batl aratrmaclarn tmnn esas ald gvenilir bir vakanvis veya bir Arab tarihisi idi. nl slam tarihisi Beladuri (...? -897), Kitab futuh el -Buldan (Ftuhl Bldan) adl eserinde; 645 ylndaki Arap fetihlerini anarken, yerli kaynaklara da dayanarak, Arap ordusunun slam Halifesi mer zamannda balayan ran istilas, Kadissiya Savandan sonra bir orap sk gibi giderken, Azerbaycann Bakenti Ardavil (Ardabil) direni karar ald. Bu blge, o zamanlar nfus bakmndan neredeyse tamamen Krtlerin hakimiyetindeydi. Fakat Araplar, Ardavilin valisini kendileri tayin edeceklerdi. Arap tarihi burada Azerbaycanda bulunan Tebriz ve Ardebil kentlerinin Krtlerin elinde olduunu yazm. G ve asimilasyonlar olmadan nce Gney Azerbaycan ehirleri de Krt topraklaryd. Al-Kufaya vali olarak tayin edilen al -Muriba ibn uba, Halife Umardan; Hudhaifa ibn -alYamana, Adharbaycana vali olarak tayin edildiine dair bir mektup getirir. Bu vali Eyaletin bakenti olan Hazar Denizinin yaknndaki Ardabile kadar ilerler. Fakat Eyalet valisi (o zamanki randa marzban deniyordu valiye) halk milisleri kurup bu hara yabanclara kar mthi bir direnie geti. Milisler tamamen Krtlerden oluuyorlard. Uzun direnilerden sonra yerli vali ile mstevliler arasnda bir antlama imzaland. Buna gre Adharbaycanllar Araplara 800.000 dirhem vergi deyeceklerdi. Buna karlk Araplar hi bir Krd esir almayacak, ldrmeyecek, Ate Mabedlerinden hibirini yakp ykmayacakt. Krtler danslarn (ki bunlar ksmen semah idi) serbeste icra edecekti. Bunlar Kitab futuh el Buldan adl eserinde kaydeden Baladhuri Krtlerin Araplara kar koyup byk direni gsterip savatklarn yazmaktadr. Kagarl Mahmut Kagarl Mahmut, 1008'de Dou Trkistan'n Kagr ehrinde dnyaya gelmitir. Medreselerde tahsil grdkten sonra kendisini Trk dili tetkikatna vakfetmitir. Bu amala Orta Asya'y boydan boya kat ederek Anadolu'ya oradan da Badat'a gitmi, Divn Lgati't Trk, Kagrl Mahmut tarafndan 25 Ocak 1072'de yazmaya balanm ve 10 ubat 1074te bitirilmitir. Kitabn asl nshas bu gn Ayasofya Mzesi'nde muhafaza edilmektedir. Kitabn Uygurca evirisi ancak 1978'de yaplabilmitir. Mahmut Kagar'a dnm ve 1105'de vefat etmitir. Kagarl Mahmut'un 1074'te yapt haritada Krtlerin lkesi Arapa olarak Erdu'l -Ekrad diye kaydedilmitir ki bu Krtlerin Memleketi anlamna gelir. Fakat en azndan Seluklular ve Osmanllar dneminde Krtlerin lkesi iin Krdistan adnn kullanldn biliniyor. Mcem l-Buldan nl Suriyeli Arap corafyac Yakut bn Hamavi 1179 -1229 yllar arasnda yaamtr. Ayn zamanda tarihi, etnografist ve corafyac olan Yakut'un Mcem l-Buldan adl eseri corafik szlk olup, tarihsel, biyografik ve kltrel bilgiler iermektedir. Yakut El Hamavi 12. yzylda Krt Krall Sophenenin bakenti Arsamosata kentinin %25inin Ermeniler tarafndan meskun tutulmu olduunu yazmtr. Buradan yola karak geriye kalan %70 75ininde Zaza Krtleri tarafndan mesken tutulmu olduu anlalmaktadr. Bunun yansra Ermeni krallarnn Ermeni asimilasyonuda hesaba katldnda; ilk kurulduu yllarda Krt kenti olduu da sylenebilir.

47

Marco Polo 1254-1324 yllar arasnda Venedikte domu ve lm olan nl talyan gezgin Marco Polo, Batdan, Uzakdouya kadar seyahat etmi ilk batl olmutur. Yapt seyahat, Bat dnyasnn Dou ve Uzakdou ile ilk gerek tanmasdr. Dnyada ilk dnya turu yapan kii olarak tannan Polo; Ortaan en byk gezginlerindendir. Polo, Byk Cengiz Hann torunu olan Mool kaan Kubilay Han'n sarayn ziyaret etmi ve daha sonra da onun emrinde 17 yl almtr. Deniz yolculuuyla talyadan; Akdenize, ordan Ortadouya gemi. Sonra rann gneydousundan; inin, Beijing ehrine ulam. Daha sonra Vietnam, Sumatraya, Sri Lanka, Hindistana gemi. Geri dnerken ran, Karadeniz ve son olarakda Akdenizi geip talyann Venedik ehrine 1295de geri dnm. Polo'nun yolculuunu anlatt kitab yzyllar boyunca Avrupallar aydnlatmt. Marco Polo, ine giderken Musulda Krtlerle tanm. nl gezgin, Krtler ve Krdistan hakknda rendii deerli bilgilerini kitabnda aktarmaktadr. 1272de Marco Polo yle yazmtr: Musulun dalk blgelerinde KRDLER adnda bir kavim vardr. Bazlar Hiristiyan olup Nesturi ve Yakup mezhebine mensuplar ve dierleri Muhammadandr (Mslman). Ama fena bir jenerasyondurlar; tccarlar yamalamaktan keyif alyorlar. Bu eyalete (Musul) yakn olan Mu ve Mardinde Krtlerin ok kaliteli pamuk iplii rettiklerini ve bunlardan bir ok elbise ve kuma rettiklerini yazm. nsanlarn esnaf zanaat ve tccar olduklarn ve Tartar kralna tabi olduklarn yazm. [Seyahatlar, I.vi] Polo bu sefer Persiann byk bir lke olduunu ve iinde sekiz krallk barndrdn yazm. Bu krallklar arasnda Krdistan adnda saymaktakdr. Nezhet'l Kulub Arap asll bir aileden gelen Hamdullah Mustevfi -i Kazvi (Hamdullah Al-Mustaufi AlQazwini), Tahran, Kazvin'de doarak yine ayn yerde 1340'da lmtr. Hamdullah Mustevfii Kazvi. Kozmografya ile corafyaya merakl bir bilgin olarak derledii Nezhet'l Kulub balkl Farsa eserini 740 (1339 -1340) ylnda tamamlamtr. eitli kaynaklardan toplanan bilgiler ile meydana getirdii Nezhet'l Kulub (Nuzhat al Qulub [Kalbin Gezisi]) adl eserinde Krdistandan ve Krdistann 16 eyalete ayrldnndan bahsetmektedir. Kanuni Sultan Sleyman Osmanl padiah Kanuni Sultan Sleyman'n Frene kralna yazd mektupta Krdistan kelimesini kullanmaktadr. Kann, azamet ve hametini ifade eden u mektubunu, Fransa Kral I. Faransuvaya yazmt : Ben ki, Akdenizin ve Karadenizin ve Rumelinin ve Anadolunun ve Karaman ve Rumun ve Dulkadir Vilayetinin ve Diyarbekirin ve Krdistann ve Azerbaycann ve Acemin ve am ve Halebin ve Msrn ve Mekkenin ve Medinenin ve Kudsn ve btn Arap diyarnn ve Yemenin ve ecdadmn fethettikleri daha birok diyarn Sultan ve Padiah Sultan Bayezid Han olu Sultan Selim Han olu Sultan Sleyman Hanm; sen ki Frene Vilayetinin kral Franeskosun... erefname Bitlis Krt Hkmdar, tarihi, ynetici, yazar ve aratrmac eref Han tarafndan 1597 tarihinde Farsa olarak yazlm olan erefname, bir Krt tarafndan Krt tarihi hakknda yazlm en eski eserdir. eref Han, emseddin Han'n olu ve Osmanllarla 1514'te ittifak andlamasn imzalyan nl eref Han'n torunudur. Be blmden oluan bu dev eserin giri blm; *Krt topluluklar ve durumlarnn aklanmas haknda,
48

*Birinci Safha; Krdistann Saltanat bayran bamsz olarak ykselten ve tarihiler tarafndan sultanlar ve krallar arasna dahil edilen hkmdarlar hakknda, *kinci Safha; Saltanat ve bamszlk iddiasnda bulunmamakla birlikte bazen kendi adlarna hutbe okutmu ve para bastrm Krdistan hkmdarlar hakknda, *nc Safha; Krdistann dier beyleri ve hkmdarlar hakknda, *Drdnc Safha ise; Bitlis Hkmdarlar hakkndadr. Bitlis hkmdarlarnn nvanlar Emir veya Hakim olarak geer erefname yazar Bitlis Emiri erefhana gre, Krdistan adnn bu blgeye verilmesi ok eski zamanlara dayanr ve Dersim ile yresini kapsar. 1576'da Krtlerin ilk tarihini yazan eref Han'a gre de Eyyubiler bir Krt devletidir. Krt-Osmanl Andlamas'nn mimar Mevlana dris'tir. Bu anlamay kabul eden ve gerekli bulan Yavuz Sultan Selim'dir. kisi de 1520'de maalesef lmlerdir. Sultan Selim, Mevlana dris'e; -Git Krdistan beylerini ve emirlerini topla, kendi aralarnda bir beylerbeyi sesinler demiti. Mevlana dris ise, Krt beylerini ok iyi tand iin kestirmeden bir beylerbeyi Sultan'dan istemi ve Bykl Mehmet Paa'y tavsiye ederek bu ii noktalam idi. Diyarbakrl bir Krt olan Bykl Mehmed Paa'da Beylerbeyi (Mir imiran) oldu fakat ok erken gitti ve bundan sonra Krdistan Eyaleti Bakenti'ne Makedonlu *******lar gelmeye balad. Seyahatname Evliya elebi (1611-1682) stanbul'da dodu. Osmanl gezgini. 1640 ylndan lmne kadar gezgin olarak dolam ve grd yerleri yazmtr. Eseri 10 ciltlik Seyahatnamedir. Msr'da ld sanlyor. 1670 ylnda Mula ve evresini ziyaret ediyor. *Evliya elebi nl Seyahatnamesin de Krdistan anlatrken yle diyor; Krdistan; Van, Hakkari, Erzurum, Diyarbekir, Cizire, Ciziri ibn mer, madiye, Musul (Kerkk te bu vilatyete balyd o dnemde), arezor ve Ardelan dan olumaktadr. Evliya elebi, Seyahatnamesinde, Krteden ve Krtenin lehelerinden sz eder. Krtenin zengin ve kadim bir dil olduunu; Farsa, branice ve Dericeden ayr olduunu vurgular. Krt kltrnn en gelidii ehrin ise Diyar -i bekir olduunu yazm. Seyahatnamesine, Krte bir ka iirde eklemi. Zafername Zafernamenin yazar erafettin Ali, Krdistandan ksaca sz eder. Krd mehurlarndan ve erefhandan sz eder. eyh drisi Bitlisi ise Het Bihit adl kitabnda yle der: Tebrizin fethinden dnmzde Yavuz Sultan Selim bana, Krdistann eitli yerlerindeki Krd beyleri ve emirleri ile grmemi ve onlarn hepsine, Osmanl bayra altnda, Osmanl hkumetine boyun emelerini sylememi emretti. Bu sralarda Krdistan; Tebriz yaknlarndan Malatyaya kadar, gneyde Musula kadar yaylyordu.

49

Krt Airetleri
Aada verilan Krt airetleri listesi doudan batya doru sralanm ve airet konfederasyonlarna bal ya da herhangi bir konfederasyona bal olmayan ama byk airetlerden oluturulmutur. Mehrdad R. Izadynin yaymlam olduu listedeki eksik airetler eitli kaynaklardan yaplan taramalarla tamamlanm ve airetler ile ilgili bilgiler gncellenmitir. 1. HORASAN BLGES A- Kuzey Horasan (Aksi belirtilmemise, buradaki tm airetler Kurmanci konuan Snnilerdir, bir ksm iilikle de ilintilidir) Zafranl Konfederasyonu (Zaferanli, emigezek Konfederasyonu olarak da bilinen bu klan, Horasann hem ran hem de Trkmenistandaki te ikilik dou kesimlerinde yaamaktadrlar) Amaran (Amran ve Omeran adlaryla da bilinmektedir) Amran Bakran (Biran, Bekran ve Bekiran adlaryla da bilinmektedir) Bavan (Bayan ve Bayan adlaryla da bilinmektedir.) Badelan (Bahadran olarak da bilinen airet, Badll, Badel ve Badil adlaryla da tannr.) Bervan (Brkan ve Baherwend adlaryla da bilinen bu airet, Lak aksanyla konuur ve Yarasinilik inancn tarlar.) Burakay (Dou Krdistanda yerleik olan Burakay airetiyle ile balantldrlar. Gney Kurmancsi konuurlar ve Snni slam inancndadrlar.) Gewlyan Hzolan (zol zolan Kuzey Krdistanda Elaz ve Urfada yerleik olan zol airetiyle balantldrlar. Airetin hangi kanadnn g ederek yer deitirildii bilinmemekle birlikte, Nadir ah dneminde Kuzey Krdistandan Horasana yerletirildikleri sanlmaktadr) Hazoan (Hemzakan adyla da bilinen airet antik Hazaban / Hadhaban / Hizban adl Krt klanyla ile balantldrlar) Hevedan (Hemedan ve Mihemedan adyla da bilinen airet, Kuzey Kurmancsi konuurlar ve Yezidilik inancna sahiptirler.) zan Celal Kaykan (Keyikan ve Keykan adyla da bilinen bu airetin gemite Krtlere liderlik yapm bir Key ailesinden geldii sanlmaktadr) Kowa (Kovan, Kavyan, Kowend) Kukban (Kukbanikan, Kuhankan ve Kuxpankan adyla da bilinen bu airet, Urfada yerleik olan Kuxpink airetiyle balantldr. Kuxpnik aireti, Kuzey Krdistanda Urfa ve civarnda yerleiktirler) Milan (Mill adyla da bilinen airet, Kuzey Krdistandaki Mill / Milan airetiyle balantldr.) Muzdakan (Mezdekan) Paluvulan Pehlawan (Pllewan) Qarman (Qehramanan Qeremanan)
50

Qereurlu (Qereul) Qekan Rewan (Rewend) Rutakan (Ruttikan) aran yxan (exan, xan ve eyh Xan adyla da bilinirler ve Kuzey Krdistandaki xan eyhanllar - airetiyle balantldrlar. Snnidirler ve Arap soylu olduklarna inanrlar ve kendilerinin mam Bakr vastasyla Hazreti Muhammedin torunu olduklarn sylerler) aman (Biaran) Slsporan Swakan (Swreg ve Swkan adyla da bilinen airetin Siverekten gitmi olma ihtimali ok yksektir ve evredeki airetlerin aksine Dimili konumalar buna iaret etmektedir. Ortadoks bir Alevlik benimsemi olan bu airetin adnn nceleri bir konfederasyon olduu sanlmaktadr) Sufyan (Sofyan) Topkan Wran Zeydan adan (edad) Konfederasyonu (Horasan blgesinin gney eyreini kapsamaktadr) Alan (Elan adyla da bilinirler) Bugan (Began adyla da bilinirler) Drqan (Zirqan veya Zirikan adyla da anlrlar. Lbnanda yaayan Ziriq Krt airetiyle balantl olabilirler) Gervan Gurdan (Kurdan olarak da bilinirler) nran Caban (Japan Jaban, eban) Cuyan Kahan Kupran Mtran Qerebaan Qilan Konfedere olmayan Airetler Lak (Abiward ile ahaha arasnda yaarlar. Lak konuurlar, Yarisanidirler) Qererl (Horasan blgesinin daha kk olan Kuzeybat kesimleri ile batdaki baz kk kesimlerde yaamaktadr) Zend (Abiward ile Cahaha arasnda yaarlar. Lak konuurlar, Yarisanidirler. Bu airet randa Kermxan Zend adl Krt hkmdarn liderliinde 50 yldan fazla bir sre hkm srm bir hanedanlkt. Bu airet, daha nceleri gl dnemler geirmi olan airetlerin airet konfederasyonlarna ye olmamalarna nemli bir rnektir.) B- Koxstan-Bircand Blgesi Bohluli (Behllyan ve Ball adyla da bilinirler. Kayn ile Taybet ansnda yaar, Lak konuurlar. Yarisanlik inanc tarlar. Yarisanliin (Ehli Hak) kurucusunun 8 ve 9. yzylda yaayan Krt bilgesi Bahll Dana / Zana olduu bilinmektedir. Airetin gnmzde ayn
51

mezhep inancn tamas ve isminin Bahll olmas tesadf deildir) Menawend (Bircandn kuzeydousunda yaarlar ve Lak konuurlar. Yarisanidirler) Runawend (Raawend -Tabas Masna blgesinde yaarlar. Lak konuurlar, Yarisandirler) Topkanan (Bircandn gneyindeki Kemar ve Bakran Kuh blgesinde yaarlar. Kuzey Kurmancisi konuurlar ve Snnidirler) 2. ELBRUZ DAGLARI A- Mazandaran Blgesi (Aksi belirtilmemise, buradaki tm airetler Kurmanci konuurlar. Genel olarak Snni olmakla birlikte iilik / Alevilik ile ilintili olanlar da bulunmaktadr., bir ksm iilikle de ilintilidirler.) Hecawend Konfederasyonu (Nur, Kecur, Kalardet ve Pul blgelerinde yaarlar, Lak konuurla r, Yarisanidirler) Dilfan Kekawend (Kkawend) Lak Siltankulxan Konfedere olmayan Airetler (Aksi belirtilmemise, Kuzey Kurmancisi konuurlar ve Snnidirler.) Elkan (Demawend ve Lur blgelerinde yaarlar. Dimil konuurlar ve Alevidirler. Airetin, Dersim yresinden Erzuruma doru uzanan blgede yaayan Elk airetiyle balantl olduu sanlmaktadr.) Belikan (Plkan adyla da bilinen airet Gesar ve Kenduwan arasnda kalan dalk blgede yaarlar. Dimili konuurlar ve Alevidirier) Grili (Greyli adyla bilinen airet Neka nehri kysnda yerleiktirler. Gney Kurmancisi konuurlar ve snnidirler) Gulbad (Behehr ile Bender Gaz arasndada yaayan airet Kurmanci konuur ve snnidir. Gulbad airetinin Hindistann batsnda yaayan Gulbexd adl Krt airetiyle ilintili olduu sanlmaktadr. ) Larican (Larican civarndaki dalk blgelerde yaarlar ve yaadklar blge ile ayn ism tadklarndan yerli bir airet olduklar ve dnlmektedir. 900l yllara ait slam kaynaklarnda blgenin ismi ayn ekilde gemekte ve burada Krtlerin olduundan bahsedilmektedir.) Mesha (Bender Gaz yaknlannda) Nawa (Newa adyla da bilinirler. Amul yaknlarnda yaarlar) Neka (Neka nehri kysnda yaarlar ve nehir ile ayn ismi tadklarndan yerli bir airet olduklar ve uzun bir mddettir yer deitirmedikleri dnlmektedir.) Nur (Nur ehri civannda) mranan (Galugah blgesinde) Xalt (Xald, Xalt ve Xaltan adyla da bilinirler. Antik Xald hkmdarl ile ilikilendirilen bu airet, Krdistann birok blgesine dalm ve bu blgelerde kk aileler olarak yaamaktadrlar. Fakat Neka Nehri kysnda yaayan Xalti aireti burada merkez bir airet olarak yaamakta ve gl balarn henz korumaktadrlar.) B- Glan Blgesi Amarl Konfederasyonu (Deyleman ve Siyahkal ile ahrud vadisi arasnda yaarlar. Byk Baban Konfederasyonunun bir kolu olduklarna inanrlar. Kuzey Kurmancisi konuurlar ve
52

Snnidirler) Baha Davalan Beyan Devalan (Devalkan) aml (emkan) ekulan (ahkanan) Stacan (stacan) Konfedere olmayan Airetler Bacalan (Goran konuurlar ve Yarisanidirler) Boxtuy (Bohtan adyla da bilinirler. Kuzey Kurmancisi konuurlar ve Snnidirler) ign (ahrud rmann kuzeyinde yaarlar. Gney Kurmancisi konuurlar ve Snnidirler) emigezek (Dimil konuurlar ve Alevidirler. Dersim kkenli olduklar dnlmektedir) Celilwend (Celalwend adyla da bilinirler. Laki konuurlar, Yarisanidirler) Kelhur (Goran konuurlar, Yarisanidirler) Kakawend (Laki konuurlar, Yarisanidirler) Kirman (Gney Kurmancisi konuurlar, Yarisanidirler) Maf (Kirmanah Mafleri ile balantldrlar. Yarisani ve iidirler) Kiyaswend (Komas ve Silahur adl byk iki koldan oluan airet, Laki konuur ve Yarisanidirler) Rewend (Reawend adyla da bilinirler. Kuzey Kurmancisikonuurlar, Sunnidirler) Welyar (Gney Kurmancisi konuurlar, Yarisanidirler) Yemin (Gney Kurmancisi konuurlar, Snnidirler) C- Zencan Xalxal Blgesi Delkan (Xalxal blgesinde yaarlar. Kuzey Kurmancisi konuurlar ve Snnidirler. Bu aireti n bir ksm 1800l yllarn banda kendi ilerindeki bir husumetten dolay airetten ayrlm ve Kuzeybat Krdistana g etmitir. Gittikleri yrelerde Halhall, Halehalan, Xalxal, Xellexelan ve Dell adyla bilinen ve kk aileler halinde yaayan bu airet paras at yetitiriciliiyle tannmakta ve kk bir ksm Trklemitir.) Canpulat (Cumbalat, Canpolad ve Jumplat adyla da bilinen bu airet 1600l yllarn banda Celal syanlarnn bastrlmasyla datlan Canbolad airetinin douya srlen parasdr. Xalxaln dousunda yaarlar ve dier Canbolad airetleri gibi Kuzey Kurmancisi konuurlar. Fakat Kuzey Krdistanda ve Lbnanda yer alan Canbolad airetlerinin byk bir ksm Drz iken buradakiler Snnidirler) Kilsxan (Xalxalda yaayan bu airetin 1600l yllarn banda Celali syanlarnn bastrlmasndan sonra blgeye srgn gnderildii sanlmaktadr. Daha nceleri Kiliste yaayan Kilisxan airet, halen Kuzey Kurmancisi konuurlar, snnidirler) atran (edran adyla da bilinen airet Erdebilin gneyinde yaar, Kuzey Kurmancisi ve Azerice konuurlar. iilii benimsemilerdir. Azerilerle yakn balar kuranlarnn bir ksmnn Caferilikle ilgili olduklar da gzlemlenmitir.) 3. ORTA RAN PLATOSU A- Kean Qum Blgesi Bexdad (Ancilawendyan adyla da bilinirler. Savehin batsnda yaarlar. Lak konuurlar ve Yarisanidirler. Bir dnem Badatta yneticilik yapm bir ailenin soyundan geldiklerini sylerler.) Kelhur (Savehin gneyindeki Qereayda yaarlar. Goran ve Gney Kurmancisi konuurlar. Yarisanidirler)
53

Lak (Karkas Dalarndaki Kohak ve Kurdekan blgelerinde yaarlar.) Pazki (Paziki, Baziki, Besk adyla da bilinirler ve Krdistann birok blgesinde akraba airetlere sahiptirler. Tahrann dousundaki Weramin dolaylarnda yaarlar. Kuzey Kurmancisi konuurlar, ii ve Sunnidirler) Ossanan (Germsar ve Weramn blgelerinde yaalar, Lak konuurlar. Yarisani ve iidirler) Zend (Kumun gneybatsnda yaalar. Lak konuurlar ve Yarisanidirler. Dier Zend airetleriyle akrabadlar.) B-Fars Kakai (irazn hemen Kuzey Batsnda yaarlar. Lak konuurlar, Yarisanidirler) Kurdil (Marasurh dalk blgesinde, er Naw ve Cehromda yaarlar. Laki konuurlar ve Yarisanidirler) C- Belucstan Guran (Bampor dolaylarnda yaar, Gorani ve Laki konuur. Yarisani ve iidirler. Byk Goran Konfederasyonunun yesidirler ve gemite bu blgede hkm srmlerdir.) Zengena (Bamporda yaarlar. Gney Kurmancisi konuurlar ve Snnidirler) Kelhur (Taftan volkanik dalk blgelerinde yaayan airet Goran konuur ve Yarisanlii benimsemilerdir. Krd bir kavim olduklar bilinen Beluciler ile akrabalk kuran bu airet gnmzde Belucilemektedir.) Yelxan (Bamporda yaarlar, Gney Kurmancisi konuurlar ve Snnidirler) 4. DOU KRDSTAN (Aksi belirtilmemise, bu blgede yaayan airetlerin tm de Gney Kurmancas konuan Snnilerdir) Bilbas Konfederasyonu (Urmiye Glnn Gneybats) Mama Mangur Ocaq (Uaq, Uax ve Uax adyla da bilinirler. Dersim kkenli olma ihtimalleri vardr. ) Pran Ramak Sn (Snemilli airetiyle balantldrlar) Gulbax Konfederasyonu (Bicarn Bat ve Kuzeybat kesimleri) kare (ukaret) Gameli Ccare Kalkeni (Qalqal) Kakawend (Kakaswendi) Kamil Murad Goran (Miraz Goran) Pitawasar Qomr Sindul (Sn ve Snemilli airetiyle balantldrlar) Caf Konfederasyonu (Cewanrud ile Sanandaj arasndaki blgede yaarlar. Orta Krdistanda yaayan byk Caf airetinin bir koludurlar) Basug
54

Gelal Harun nak smail Ezz (Simail Ezzo) Kele (Kelen) Kemal Mandum Mikail Qobadi (Kowa, Kovan ve Kuvad adyla da bilinirler) Ruhzad atir Tarhan Weladbeg Mandum Konfederasyonu (Bicarn Gneydou kesimleri) Elmirad Tarmurad Lewlerz Mukri Konfederasyonu (Urmiye Glnn gneyi ile Mehabad ve Diwandara arasnda yaarlar. Bu konfederasyon gnmzde byk lde etkisini yitirmi ve zlmtr.) Begzade Dehbokr Caf (Mehabad blgesinde yaarlar ve Caf airetinin bir parasdrlar) Qasiman Konfedere Olmayan Airetler (Bunlarn ou, Byk Erdalan Konfederasyonu paralanmadan nce ayn at altndayd. Aksi belirtilmemise, tm de Gney Kurmaneisi konuurlar ve Snnidirler) Ahmed (Ehmed olarak da bilinirler ve Bana yaknlarnda yaarlar) Alan (Elan olarak da bilinirler ve Serdet yaknlarnda yaarlar) Erdelan (Sanandajn Kuzeybat kesimlerinde yaarlar. Eski Erdelan beyliiyle ilintili olarak bu ad ok sonra kullanmaya balamlardr. Erdelan Beyliinin yklmasndan sonra asl Erdel aireti datlmt.) Babacan (Gorani konuurlar ve Yarisanidirler) Behrambeg (Bana, Dizli ve ememal yaknlarnda yaarlar) Belawend (Laki konuurlar ve Yarisanidirier) Bauq Baskula (Serdetin bat kesimleri) Biryah (Biryar olarak da tannrlar ve Serdet yaknlarnda yaarlar) Bistarawend Burakay Dorraci Feyzullahbegi (Bukan, Takab ve Saqz yaknlarnda yaarlar) Gek (Keki Kamyaran yaknlarnda yaarlar) Gargei (Gerga ve Gerger olarak da bilinirler. Semsur -Adyaman- dolaylarndaki Gergerler ile akraba olduklar sanlmaktadr)
55

Gawurka (Gewrik adyla da bilinirler. Serdet ile Saqz ve Mehabad arasnda yaarlar) Hemaweysi Heyderbeg (Merivan yaknlarnda) Celal (Sanandajn dou kesimlerinde) Kelal (Gelali adyla da bilnen bu airetin daha nceleri Celali airetinin bir kolu olduu bilinmektedir. Saqz dolaylarnda yaarlar.) Kelas (Serdet yaknlarnda) Kemanger (Kamyaran yaknlarnda) Kul (Gul adyla da bilinirler. Sanandajn Kuzeydou kesimlerinde yaarlar) Komas (Merivan ile Sanandaj arasnda yaarlar) Lak (Lak konuurlar ve Yarisanidirler.) Lutfullabegi (Bana yaknlarnda yaarlar) Meriwani (Meriwan ile Pencwin arasnda yaarlar) Osmanbeg (Mehabadn gneyinde yaarlar) Qobadi (Gubad ve Qubad adlaryla da bilinirler.) Sursr Serv Zend (Qurwa dolaylarnda yaarlar. Lak konuurlar, Yarisandirler) Weladbeg 5. Gney Krdistan Atkuwaz Konfederasyonu (Mehran, Bedra ve iwar dolaylarnda yaarlar. Laki konuurlar, Yarisanidirler) Benserda (Benzerda ve Benserda adyla da bilinirler) Benwza B Kewend Kurdel Malkewend Maysam Mr Muma Murt Qaytun Qiruwend Hewreman Konfederasyonu (Hewreman blgesinde yaarlar. Goraninin Hewremani lehesini konuurlar ve Yarisandirler) Lahn (Cafersiltan) Text Behrambeg Hesansiltan Mistefasiltan Ayvan (van) Konfederasyonu (Nefti ah, Nefthane ve Mendali yaknlarnda yaarlar. Gney Kurmancisi konuurlar ve Sunnidirler) Benseyr
56

ulak Bacalan (Bacarwan) Konfederasyonu (Kasr- irin, Xaneqn, Quratu, xan, Dergezin, Horin ve Cizani blgelerinde yaarlar. Gorani konuurlar, Yarisanidirl er) Comur Qazan Beyranwend (Silakur) Konfederasyonu (Ortaadaki Berawendler ile balantldrlar. Hemedann gneyinde, Luristann Silakur blgesine doru olan ksmlarnda yaarlar. Lak konuan airetin bir ksm Yarisan dierleri iidirler) Eleyno eqelwend Daeyno Komas Rewend (Reawend) Zend Goran Konfederasyonu (Kirmanah ile Pawa arasnda kalan blgededirler. Gorani konuurlar ve Yarisanidirler. Gemite Seyfeddn Sur tarafndan kurulan Gor devletinin hanedanlyken zamanla konfederasyona dnmtr.) Bbyan Biwanc Daniyal Gewera (Gehwera veya Gewhera adyla da bilinirler) Heyder Nirz Xelkan Behrami (Xelkan) Xelkani Siper (Xelkan) abanqera (upanqara) Tufang Yasam Holaylan Konfederasyonu (Kirmanahn dousunda, Sonqor dolaylarnda yaarlar. Lak konuurlar ve Yarisandirler) Belawend Celalawend (Celalan) Osmanawend Tarhan Zerdelan Comir (Comur Comhur) Konfederasyonu (Hemedann gneyinde. Laki konuurlar, Yarisanidirler) Evdal Beraz (Kuzey Krdistanda Urfa ve Mara arasndaki blgede meskn Beraz adl bir airet konfederasyonu vardr. Kuzeybat Krdistandaki Beraz Konfederasyonunun en byk yesi olan Dinna Airetinin Mool saldrlar sonras bu blgeden geldikleri bilinmektedir.) Guma ahweys
57

Kelhur Konfederasyonu (Xeneqn ile Kirmanah arasnda. Muhtemelen gnmzdeki en byk Krt airet konfederasyonudur. Yarisanidirler, ounluu Gorani, bir ksm da Gney Kurmancisi konuurlar) Evdilmuhamed Elrizawend Elwendi Berga Budaxbeg illa Faruq Geladar Harunabad Celowgir Kelapa Kellacub Kemar Kerempana Kazimxan Kerga Xalid Homan Kirbyan Mansur Maydet (Mahdet) Mr Ezz Mumn Muxra Mugir Papiran Qulami Qumi Receb Remezan Rizawend Rutwend Seydnaza Seyydan Selka eyben ahn irzad ivankra (ivankan) Sya Tele (Tali adyla da bilinen airet Kuzey ran kkenlidir ve bata Tal halknn bir yesiyken 900l yllarn banda Krtletikleri varsaylmaktadr.)
58

Zeynelxan Xizir (Kizil Kezal) Konfederasyonu (Mendali ve Sumerde yaarlar. Laki konuurlar, Yarisanidirler) Xizirwend Murdwend Qolwend emswend Pehla (Feyl) Konfederasyonu (Badatn kuzeydousundaki Bakba ile Xuzstan arasnda yaarlar. Laki konuurlar ve Yarisan ile iilii benimsemilerdir) Baprwend Birasp eydar wend Dustaliwend Goran Heywar Cebirwend Cug Kelkuh Xizirwend Kowliwend Mamaswend Mam Mams (Mam) Maral Mirawerz Muradxan Newrozwend Oswend Pap akarbeg (akirbeg) araka Suleymanxan Zerg Kelxan (Kelkan) Konfederasyonu (Kirmanahn kuzeybatsnda, Kuzaran dolaylarnda yaarlar. Xelkanlar ile balantldrlar. Goran konuurlar, Yarisanidirler) Eynawend Baaxal Berawl (Berwal) Bizirabad Deng Divaka Malgi (Maliki) Necef Ptmala
59

Kelazencir (Kolzencir) Kar Kerka Rsteman Sebzan Serwara Wistal Karalos Konfederasyonu (Mendal ile Teng Smer arasnda yaarlar. Gney Kurmancisi konuurlar ve Snnidirler) ermawend Gew Swar Ge Keytun Kakawend Neft Salas Konfederasyonu (Kirmanahn bats ile Kerend arasnda yaarlar. Gney Kurmancisi konuurlar, Sunnidirler. kk konfederasyondan oluurlar) 1. Babacan Begzade Zemkan 2. Kobad (Gubad) Bezan Begzade Mrak Textan Teng zdaha Zlan 3. Weladbeg Eliaxay Derw Delazihir Duruy Keleka Xalwend (Xelkan ile balantl olma ihtimali vardr) Redan Kermanah Krtlerinin lmiye snfn oluturan erkekleri bir arada (1910). Sencab Konfederasyonu (Pawa ile Mayadet arasnda yaarlar. Goran konuurlar ve Yarisandirler) Ebbaswend Elwend Allahyarxan (lahxan) Bax
60

Bawan (Bawend adyla da bilinirler Byk Baban Konfederasyonunun eski yelerindendirler.) elawi (elebi) Dataca Dewletmend Derhawar Heqnazarxan Celalawend (Celalwend) Kelalawend (Kelalwend) Keka Horaw Kolkol Nzka (Tergan adyla da bilinirler) Simnwend Suf Surxak Surhawend erefbeyan Konfederasyonu (iwaldir dalar, irvan nehri ve xan dolaylarnda yaarlar) Kurak Emirhanbeg Eziz Beg Gahar Nadir Siwarameyr Konfederasyonu (Xeneqn, ehreban ve Ebu Cisra yaknlarnda yaarlar. Lak ve Gney Kur mancisi konuurlar, Yarisanidirler) Kelhur Tutik Mamekan nantir Tirkawend Konfederasyonu (Asadabad ile Hemedan ve Tusirkan arasnda yaarlar. Lak konuurlar ve Yarisanidirler.) Elcani Elmurd Rahmet Sleyman Zend Zend Konfederasyonu (Hemedann Gney ve kuzeybat kesimlerinde yaarlar. Lak konuurlar, Yarisan ve iidirler) Elyan Mamedan Kan Salih Axa Tahirxan
61

Konfedere Olmayan Airetler Baban (Xeneqn ve Kerkkn kuzey kesimlerinde yaarlar. Gney Kurmancisi konuurlar ve snnidirler) Benzerda (Sarpol ve Kasr- irinin kuzey kesimlerinde yaarlar. Goran ve Gney Kurmancisi konuurlar, Yarisanidirler) Bawend (Dinawar ve ahabad. Goran konuurlar, Yarisanidirler) Dinarwend (Dehluran, Dalperi ve Dinar sradalarnda yaarlar. Laki konuurl ar, Yarisani ve iidirler. Dinawer kkenlidirler ve Urfa yresinde yaayan Dinna airetiyle akrabadrlar.) Dun (Dum adyla da bilinirler. Dinawar ve Kandula dolaylarnda yaarlar. Goran konuurlar ve Yarisanidirler) Gek (Kirmanahn kuzeyinde yaarlar. Gney Kurmancisi konuurlar ve Snnidirler) mam (Eskiden Caf Konfederasyonuna balydlar. Gney Kurmancisi konuurlar ve Snnidirler) Iraq (Eskiden Caf Konfederasyonuna balydlar. Gney Kurmancisi konuurlar, Snnidirler) Cewanrud (Eskiden Caf Konfederasyonuna balydlar. Gney Kurmancisi konuurlar, Sunnidirler) Keyd (Musiyan ve Dehluran blgelerinde yaarlar. Gney Kurmancisi konuurlar ve Snnidirler. Kuzey Krdistandaki Keytikan airetiyle akrabadrlar) Keyhrda (Dehluran yaknlarnda yaarlar. Gney Kurmancisi konuurlar ve Snnidirler) Kerend (Krind. Kerend ehri dolaylarnda yaarlar. Gney Kurmancisi konuurlar ve Snnidirler) Kolya (Sunqor ile Korwa arasnda yaarlar. Gney Kurmancisi konuurlar, Sunnidirler) Maf (Kirmanahn dousunda yaarlar. Lak konuurlar, Yarisan ve iidirler) Ossanan (Oswend ile balantl olabilirler. Laki konuurlar, Yarisanidirler) Peyrawend (Kirmanahn kuzeyinde yaarlar. Gney Kurmancisi konuurlar ve Snnidirler) Wercawend (Sahna ile Kengawer arasnda yaarlar. Lak konuurlar, Yarisanidirler) Zengena (Zeng adyla da bilinirler. Kirmanahn gneybatsnda yaarlar. Gorani ve Gney Kurmancisi konuurlar, Yarisanidirler) Zerdelan (Belawend yaknlarnda yaarlar. Laki konuurlar ve Yarisanidirler. Erdelan beylii ile ilikili olduklar varsaylr) Zula (Kirmanahn gneydousu. Gney Kurmancisi konuurlar ve Snnidirler) 4. ORTA KRDSTAN (Hemawend aireti hari tutulursa, buradaki airetlerin nemli bir ksm eskiden, bu yzyln banda dalan byk Baban -Ortaadaki Bawend- konfederasyonuna balyd. Aksi belirtilmemise, tm de Gney Kurmancisi konuan Snnilerdir) Delo Konfederasyonu (Q Dalar ile Serkela ve Xaneqin arasnda yaarlar) Ge Cemrez Karez Pencankut Selmweys Terkawend Hemawend Konfederasyonu (ememal ile irwan nehri arasnda ve Bzayin blgesinde yaarlar. Goran konuurlar ve
62

Yarisanidirler) Begzade ngn Kefru Mamend Piriya Remawend Rewend Seferawend itabisar Sifyawend Caf Konfederasyonu (Sleymaniye ile Klar ve Halepe arasnda yaarlar. Byk bekler halinde Gney ve Dou Krdistana dek uzamaktadrlar. Gney Kurmancisi konuurlar ve genel olarak Snnidirler.) Amela Badx (Badg) Baser Bak Harun sa smal zeyr Celal (Gelalan Celalan) Cewanrud Kemal Mikail Murad Nawrol Pitmal Reubar Roga Sedan Safyawend etr ex smail Terkhan Tewgoz Yezdanbex Yarweys Yusufcan Keza (Kaza Keja) Konfederasyonu (Kifr ile inaldan arasnda yaarlar) Sendula Beg Koha Behram Serkela ivan (ivan) Konfederasyonu (Kerkkn kuzeyinde, Hasa ile Zeh Nehirleri arasnda yaarlar)
63

Bezeyni Hasa Zend Konfederasyonu (Kifri ile irvan nehri arsnda yaarlar. Lak konuurlar ve Yarisanidirler) Alyan (Elyan) Gen (Qin) Mamsalih Tayerxan Konfedere Olmayan Air etler Ako (Ranya dolaylarnda yaarlar) Baban (Baban adyla da bilinirler. Kerkkn kuzeyi ile Xeneqn dolaylarnda) Belikan (Rewanduz ile Balik dalk blgesinde bulunan Rayat arasnda yaarlar. Belik ve Belikiyan adyla da bilinirler. Belikan airetinin bir ksm 1600l yllarn banda Urfaya yerlemi ardndan Mara zerinden Orta Anadoluya gitmilerdir. Halen de Anadoluda Belik, Bilik ve Belik gibi isimlerle anlrlar.) Berzenc (Berzinc adyla da bilinirler. Xaneqn dolaylarnda yaarlar. 1800lerin banda airetin kk bir ksm Bingl dolaylarna yerlemitir.) Bayat (Beyat adyla da bilinirler. Tuz Kurmatu ile Kifri arasnda yaarlar) Bezeyni (x Bezeyni ve x Bizn adyla da bilinirler. Hewlr ile Kerkk arasnda yaarlar. Bezeynlerin nemli bir ksm 1600l yllarn ortasnda Gney Karadeniz ve Orta Anadoluya yerletirilmilerdir) Bol (Belikin gneyinde yaarlar) igini (Sleymaniyenin kuzeyinde yaarlar) Dumbl (Dnbel, xan blgesinde yaarlar) Daud (Dawd adyla da bilinirler. Kifri ile Tuz Kurmatu arasnda yaarlar) Gahor (Karatepe dolaylarnda yaarlar) Gerd (Hewlrin kuzeyi ile Koysancaq yaknlarnlarnda yaarlar) Homerml (Serkela Koacyan arasnda yaarlar) Cebbar (Cebzar. Kerkkn gneydousu ile ememal ve Leylan arasnda yaarlar) Kaka (Kerkk ile Tuz Kurmatu arasnda yaarlar. Yarisanidirler) Xelkan (Helkan adyla da bilinirler. Belik dalarnn kuzey kesimleri ve Hewlrin kuzeydousunda yaarlar) Xonav (eqlewa dolaylarnda yaarlar) Kura (H ewlr ile aqlawa arasnda yaarlar) Leylan (Leylanda yaarlar. Arap airetleriyle akrabalk kurmulardr.) Palhan (Zenabad ile Karatepe arasnda yaarlar) Pizdar (Pdar adyla bilinirler. Gemite ok byk bir airet konfederasyonuyken zamanla dalmlardr. Kela Diza dolaylarnda yaarlar ve bu ehrin sahipleri olduklarna inanrlar) Salh (Kerkk ile Qera Hesan arasnda ve Suriyenin bakenti amda yaarlar) rwan (Rewanduzun kuzeyinde bulunurlar) Syan (Kerkkn kuzeyinde yaarlar) Sur (Byk Zap rmann kysndan Rewanduza kadar olan blgede yaarlar.) Teleban (Kerkkn gneydousunda ve Klarn kuzeydousunda bekler halinde yaarlar) Talan (Telani veya Talian adyla da bilinirler. Tele airetiyle akrabadrlar. Kifri ile Zerdawa arasnda yaarlar) Zengena (Gney Krdistandaki Zengenlarn devamdrlar. Kifri ile Klar arasnda yaarlar.
64

Goran ve Gney Kurmancisi konuurlar, Yarisanidirler) Zerar (Basturiann kuzeyinde yaarlar) Zud (Rewanduz blgesi) 5. Kuzey Krdistan ( Trkiyede Krtler kast ediliyor) (Aksi belirtilmemise, tm Kuzey Kurmancisi konuan Sunnilerdir.) Ertu Konfederasyonu (Ertu ve Artu olarak da bilinir. Van Glnn gneyi ile Zaho ve Duhok arasnda yaarlar) Alan (Elan) zdnan Gewdan Gravyan Hevtan Xuleylan (Xelilan Xeloyan) Mamhran Qeran Pran erefan dan Zewkan Ziriq Zeydan Zlan Barzan Konfederasyonu (Zap nehrinin yukar yakalar ile Hakkar arasnda yaarlar) Berun Dolameyr Mizur (Bat Krdistandaki Mizur Konfederasyonundan kopmulardr) Nerva Reykan erwan 19. yzyln ortalarnda Osmanl tarafndan datlan Botan Konfederasyonundan geriye kalan irnax ve Tyan airetlerinin liderleri Cizrede bir arada (1902). Botan Konfederasyonu (Bohtan veya Boxt gibi adlarla anlrlar. Botan nehrinin her iki yakasnda ve Van Glnn gneyinde yaarlar. Bot aksanyla konuurlar. Bot, bir zamanlar Baban ve Erdalan konfederasyonlar kadar byk bir konfederasyondu; her de 19.yy sonlarnda ve 20.yy balarnda zldler) irnax Tyan Herk Konfederasyonu (Sihnu ile Hakkar ve Rewanduz arasnda yaarlar. ncelikli giysi ve sslemeleriyle nldrler) Mendan Serhedd (Sihatti) Seydan (Zeydan) Celal Konfederasyonu
65

(Maku ile Bazd ve Kars arasnda yaarlar. Gney Krdistandaki Celalawendler ve slam ncesi dnemlerde gney Zagroslarda yerleik olan Gelular ile balantldr. Celalan, Celal, Celilan, Celli, Gelli, Geloy, Gelalan, Jelalan, Jelil ve daha bir ok benzer isimle anlrlar. Gemite isyanc tavrlarndan dolay Osmanlnn hmna uram ve neredeyse her elli ylda bir Krt corafyasnn cra noktalarna datlmlardr.) Elmohawan (Alimuhammedan) Belikan (Bilik) Hesow Xelef (Heso Xelefan) Cenkan Xelkan (Xelkan. Celal reisleri ou zaman bu airetten k ar.) Misrkan Otabl Qadikan Qizilbaan (Alevidirler) Sekan (Sakan) Neredeyse btn Krt corafyasna yaylm olan Celal Krtleri 20. yzyln balarnda Dou Krdistanda bir ayaklanma srasnda. Cbran (Cibr Gewran) Konfederasyonu (Bingln kuzeydou kesimlerinde Erzurumda yaarlar. Bu isim Guranlarla balantl olabilir.) Elik Aqa Ezdinan Mamekan (Mamaqan) Muhl xikan ader Torin Milan Konfederasyonu (Urmiye Glnn kuzeybats, Salmastan Koya kadar olan blgede yaarlar. Bu, Bat Krdistandaki eski Milan ya da Milli Konfederasyonunun farkl bir koludur. Alevidirler) Dilmakan (Dimilkan) Dolan (Dileyn) Dudakan Xelkan Mamekan (Mamagan) Mamdulekan Serman xikan Pinyan Konfederasyonu (Pinyani olarak da bilinirler. Kuzey Hakkari blgesinde yaarlar. Bu konfederasyonun yaklak olarak 5000 yesinin 20.yy balarnda Hristiyan olduu belirtilmitir. Bugnk saylar bilinmemektedir) Berkoan Bilcan (Belikan) akak (ikak Riwend) Konfederasyonu
66

(Urmiye Glnn kuzeybats ile Van Gl arasnda Dustan ve Qotur blgelerinde. Eski isimleri olan ah Kak, onlar Orta Krdistandaki Kakailer ve Gney Zagroslardaki Keku gibi airetlerler ile ilikilendirmektedir) Ebdaw Butan (Botan) Dar Dolan Evar Fenak (Fanak) Gurk Xonara Karker Xelef (Xelef ve Xelefan adyla da bilinirler) Xedr Movakar Nemat Nsan Otaman Paik Pas Axa apiran (Dilmakag) ukr Spkan Konfederasyonunun lideri Yusuf Beg Sipk (1893) Spkan Konfederasyonu (Spikan olarak da bilinirler. Van Glnn kuzeybat kesimlerinde yaarlar. Nfus olarak kalabalk, fakat ye airetler anlamnda kktrler.) Mamekan Spkan Konfedere Olmayan Airetler Adyeman (Bazdn kuzeyinde yaarlar) Biradost (Rewanduz ile Hakkari arasnda yaarlar) Baz (ukurca ile Oramar arasnda. Tarihi Baz airetiyle ilikilidirler) Bazeyn (Erzurumun dousu ile Arnn kuzeyinde yaarlar. Tarihi Baz aireti ile balantldrlar. Bazd -Dou Beyazid- dolaylarnda yaamalar tesadf deildir) Begzade (Urmiyenin bats) Brukan (Vann kuzeydousu ve Xoyun batsnda yaarlar. Birikan veya Bruskan adyla da bilinirler.) Dozk (Duhokun kuzeyi ve Hakkari blgesinde yaarlar. Tarihi Dostk airetinin gnmzdeki devamdrlar) Gerd (Arnn kuzeyinde yaarlar) Goyan (Goy olarak da bilinirler. Ulu derenin kuzeyinde yaarlar. Goy aksanyla konuurlar) Xelac (Bitlisin gneydousunda yaarlar. Gemite halclkla uratklar iin bu ismi alm olabilecekleri dlmekteyse de airetin bir ksm kendini Hallac Mansura balamaktadr. Xelaclerin bir ksm 1800lerin sonunda Maraa g etmilerdir.) Hemdikan (Ar ile Kazman arasnda yaarlar) Hesenan (Malazgirt, Hns ve Varto blgelerinde yaarlar. 1800lerin sonunda airetin bir
67

ksm Dou Akdenize g etmitir) Hewatan (Bitlisin gneydousunda yaarlar) Heyderanl (Malazgirtin kuzeyinde yaayan airetin bir ksm 1800lerin sonunda skenderun ve Silifke dolaylarna yerlemilerdir) Heyrn (Cizrenin kuzeybatsnda yaarlar) Keka (Kaka adyla da bilinirler. Hakkari ve evresinde yaarlar) Geylani (Ceylan ve Glan adyla da bilinirler. Rewanduz ve Hakkar arasnda yaarlar. Gemite Abdlkadir Geylan gibi bilginler yetitirmi bir airettir.) Xanyan (Xan ve Xan adyla da bilinirler. air Ehmede Xannin bu airetten olduu varsaylmaktadr.) Kurasonni (Kuriani ve Qureyan gibi adlarla bilinirler. Xoyun kuzeybatsnda yaarlar ve Hazreti Muhammedin de yesi olduu Kurey kabilesinin kendi soylarndan olduklarna ve zamanla Arabistana g ettiklerine inanrlar.) Mamekan (veya Mamaqan . Xoyun batsnda yaarlar) Manuran (Arnn gneyinde yaarlar) Mran (Bitlisin dousunda yaarlar) Nuyan (Nuyan adyla da bilinen airet Hakkaride yerletiktir) Oramar (Hakkari dolaylarnda yerleiktirler) Paziki (Baziki, Pazuki ve Besk adyla bilinirler. Erzurumun gneydousunda yaarlar. Airetin bir ksm 1800lerin banda g ederek Urfa blgesine yerlemi ve Besk adyla airetlemilerdir) Rewend (Revan adyla da bilinirler. Erzurumun gneydousunda yaarlar) Rewandok (Rewanduz adyla da bilinirler ve Hakkaride yaarlar) emsik (Vann dousunda yaarlar) Sind (Zahonun kuzeyinde yaarlar) Silop (Slop adyla da bilinriler. Cizrenin dousunda yaarlar) Sur (Hewlrin kuzeydousu ve Akre yaknlarnda yerleiktirler) Takl (Vann dousunda yaarlar) Zerza (Sihn dolaylarnda yerleiktirler. Ksmen Dimili konuurlar ve Snni inanlar Alevilie yakndr.) Zibar (Byk Zap rmann orta kolu kysnda yaarlar.) 8. Bat Krdistan Berazi Konfederasyonu (Surutan balayarak Samsat, Antep, Mara ve Halepe kadar olan alan kaplarlar. Kuzey Kurmancisi konuurlar. Genel olarak Snni olan airetin Marata bulunan uzantlar Alevidirler. Dou Krdistandaki Berazler ile balantldrlar. Erzurum ve Kuruay dolaylarnda yaayan Beraz aireti bu konfederasyondan kopmu ve 1730da Suru dolaylarndan g etmi aileler tarafndan oluturulmutur. 1925 eyh Said syan sonras byk lde datlan konfededarasyonun baz yeleri gnmzde Lbnan, Sleymaniye ve Hamada yaamaktadrlar.) Suru merkezli Berazlerin kadn ve erkek giyim kuamlar (1902). Eladnan (Aladdn ve Eledn adyla da bilinirler) Didan (Dd ve Hd olarak da bilnirler. Hd ismi gemite Yahudilikle balantl olduklarna iaret etse de airetin tamam Snnidir ve Kuzey Kurmancisi konuurlar) Dinan (Dinnayan ve Dina adyla da bilinirler. Airetin Dinawerden geldii bilinmektedir ve airet, Beraz Konfederasyonunun en byk airetini tekil etmektedir. Gemite ounluu
68

Yezidi olan bu airetin 1800lerin bandan itibaren Snniletii bilinmektedir. ) Qeregan (Karakeili ve Karageili adyla da bilinmektedirler. Trkmen mi Krt m olduklaryla ilgili tartmalarn yaand bu airetin Beraz blgesinde bulunan tm yeleri saf bir Kuzey Kurmancisi konuurlar v e Snnidirler.) Ktikan Meafan Mr Oxyan Pjan (Pcan) edadan (edad) xan Zerwan Berwari Konfederasyonu (Perwar olarak da bilinen konfederasyon Amediye ile Uludere arasnda yerleiktir.) Berwar Bala Berwar Jr avre Konfederasyonu (Semsurun kuzey ve kuzeybat kesimlerinde yaarlar. Dimil ve Kuzey Kurmancisi konuurlar, byk ksm kendilerini Qizilba olarak tanmlayan Alevilerdir) Birmsan Tik Ziravkan (Zirokan) Dersiman (Dilaman Deyleman) Konfederasyonu (Erzincandan Dersim ve Elaza kadar uzanan blgede yer alrlar. Dimil konuurlar, Alevidirler) Ebbasan Bextyar Bala Uax (Dersimin kuzeydousu) Ferhad Uax (Dersimin dousu) Guran (Gewran) Karabar Koman (Kiir. Krt ingeneleri olarak bilinirler) Kuzlan Lan Milan Mrzan abak (awak) Uax (Ocax) Hormek Lolan Haverka Konfederasyonu (Hawerka olarak da sylenir. Tur Abidin ve Mardin blgesinde yaarlar. Kuzey Kunnancisi konuurlar, Sunnidirler) Elyan Dasikan Gerger
69

Mahalimi (Mihlm) Mazidax Mazizah Moman Kogir Konfederasyonu (Fratn batsndan Svasa doru uzanan hat zerinde yerleiktirler. Dimil ve Kuzey Kurmancsi konuurlar, Alevidirler) Barlan Gerawan (Gerawend) ban aran Kur (Quryan) Konfederasyonu (Erzincann dousu ve kuzeydousundan balayarak Erzuruma doru uzanan hat zerinde yerleiktirler. Kuzey Kunnancisi konuurlar. Alevidirer, ok kk bir ksm Sunnidir) Badil (Badillan, Baydilli, Badilli) Balaban adi Milan (Milli) Konfederasyonu (Frattan balayarak Mardin ve Sincar Dana kadar uzanan blgede yaarlar. Kuzey Kurmancisi konuurlar. Sunnidirler) Elya Berguhan (Baggaran adyla da bilinen airetin Arap soylu olduu bilinmektedir.) Besk (Byk Baziki airetinin bir koludur. 1800lerin banda Serhedten Urfaya g etmilerdir.) Bucax (Bucak) ekal emikan ya Re Danan De Dirjan Hec Beyram Xoyan s Adet zol Canbeg Kelandilan Kassyan Kewat Keli Xelkan (Xellacan) Kum Re Mendan Merd Matmya Manli
70

Mekan Nasryan Porxa Sanan arkan ivan (iwan) Tirkan (Badlllarn kk bir kolu ile birlikte Trkmen olduklar varsaylmaktadr) Zeydan Zirafkan Motikan (Modk veya Mot) Konfederasyonu (Binglden Diyarbakr yaknlarna kadar olan blgede yaarlar. Bir zamanlar emigezek Konfederasyonunun ekirdeini oluturan bu konfederasyon arlkl olarak Dimil konuan Snnlerdir. simlerinin Medlerle bir balants olabilir) Erik Boban (Baban) Keyburan Kusan Piramus Ruaba Zeydan Slvan Konfederasyonu (Cizre ile Zaho ve Duhok arasnda bulunurlar. Kuzey Kurmaneisi konuurlar ve Snnidirler) Dudwada Gul Seydahr Sna (Snan) Sind Yezidi Konfederasyonu (Musul ile Antakya arasnda bekler halinde, en nemli younlamalar Sincar Da blgesinde olmak zere yaarlar. Bu standart bir airet konfederasyonundan ziyade, Kuzey Kurmancisi konuan ve yeleri Yezidilii benimsemi olan airetler arasndaki bir koalisyondur. Bu airetler, ayn zamanda Yezdler arasnda en st dzey dinsel liderler ilevi gren ol Kraliyet Ailesine sadakatierini bildirmilerdir.) Elyan Anidi (Daned) Balad Dasen (Dasn Dasnai) Dasikan Dorkan Xalid Mendikan (Ortaadaki Ermeni kaynaklarnda geen Mendukianlar) Samuga Sail Konfedere Olmayan Airetler (Aksi belirtilmemise, tm Kuzey Kurmancisi konuan Sunnilerdir) Elikan (Elazn gneybatsndan Diyarbakra kadar uzanrlar. Kuzey Kurmancisi
71

konuurlar, Alevidirier) Ata (Suriyedeki Cezire blgesinde yaarlar) Etmanekan (Diyarbakr, Urfa ile Hakkar arasnda bekler halinde yaarlar) Bereket (Antebin kuzeyinde yaarlar) Belikan (Bingln kuzeyi ile Antebin gney ve gneydousunda yaarlar. Binglde Dimili konuan Aleviler iken, Antebte Kurmanci konuan Snilerdir.) Besn (Adyaman ve yaknlarnda yaarlar. Besn ehri ile ayn ismi tarlar.) Dahori (Diyarbakrn gneybatsndan Suriyedeki Amudeye kadar olan blgelerde yaarlar) Delikan (Halepin kuzeybats ve batsnda yaarlar ksmen Alevidirler) Derecan (Malatyann kuzeybatsnda yaarlar. Dimili ve Kuzey Kurmancisi konuurlar, Alevidirler) Dudari (Dider adyla da bilinirler. Mardinin kuzeydousunda yaarlar) Dumbuli (Dnbeli Dmbll. Sincar Da blgesinde yaarlar. Dimili konuurlar) Cebbaran (Amude dolaylarnda yaarlar) Goyan (Slopinin kuzeydousunda, Kilabanda yaarlar. Bir ksm Dimili konuur) Guli (Gel ve Gil adyla da bilinirler. Zaho ile Pxabr rma arasnda yaarlar) Hawerka (Suriyedeki Cezire blgesinde yaarlar) zoli (Adyaman ile Urfa arasnda yaarlar) Celikan (Celilkan. Adyamann gneyinden Antebe kadar olan blgede yaarlar) Canbeg (Adyaman ile Siverek arasnda yaa rlar) Qeregi (Qerage Karakeili. Siverek ile Diyarbakr arasnda, baz bekleri de Tur Abidin blgesinde yaarlar. Dimili konuurlar, AlevidirIer. ok az bir ksm Sunnidirler ve Kuzey Kurmancisi konuurlar ve yer yer kendilerini Trk olarak kabul eder ler.) Xidirsor (Adyamann kuzeybatsnda yaarlar. Kuzey Kurmancisi konuurlar, Alevidirier) Kik (Antebin gneyinden Halepe kadar olan blgede yaarlar) Kot (Malatyann gneydousunda yaarlar. Tarihi Gutilerle ilikilerinin olabilecei zerinde durulmaktadr.) Kowa (Kao Qovan. Adyamann dousunda yaarlar. Kuzey Kurmancisi konuurlar, AlevidirIer) Lak Kurd (Ceyhan rma havzas, Adanann dou ve kuzeydou kesimlerinde yaarlar. Bir ksm Lak, bir ksm Kurmanci konuur, AlevidirIer. ok az bir ksm Sunnidir.) Malikan (Melk, Mlik ve Mlikan adyla bilinirler. Malatyann dousunda ve Urfann dousunda yaarlar) Mendukan (Mendikan. Tal Aferde yaarlar. Kuzey Kurmancisi konuurlar. Arlkl olarck Yezididirler. lk Ermeni tarihi kaynaklarnda sk sk Ermenilere Mandukanian aristokrasisini kazandrm olmakla kendilerinden sz edilir) Mardas (Mirds Mardis. Narince ile Frat arasnda yaarlar. Kk bir ksm Urfadadr. Kuzey Kurmancisi konuurlar. Snnidirler) Mran (Cizrede yaarlar) Mrsnan (Diyarbakrn gneyinde yaarlar) Mizr (Duhok blgesinde yaarlar) Paziki (Baziki ve Besk adyla da bilinirler. Samsat dolaylarnda yaarlar. Kuzey Kurmancisi konuurlar, Alevidirler) Pinik (Adyamann kuzeybatsnda yaarlar. Kuzey Kurmancisi konuurlar ve Alevidirler) Porka (Malatyann gneyinde yaarlar. Dimili ve Kuzey Kurmancisi konuurlar, Alevidirler) abak (avak. Elazn kuzeyi, Bingl ve Dersime yakn bir alanda yaarlar. Arlkl olarak
72

Dimili konuan Alevilerdir.) uwey (Sawey ve Subey adyla da bilinirler. Suriyedeki Amude dolaylarnda yaarlar) Snamin (Sinan adyla da bilinirler. Malatyann gney, kuzey ve kuzeybat kesimleri ve Antebin kuzey kesimlerinde yaarlar. Lak aksanyla konuurlar ve genel olarak Alevidirler) Sind (Zaho ile Pxabur nehri arasnda yaarlar) Tirikan (Diyarbakrn kuzeydousunda yaarlar. Kimi aratrmaclar isimlerinin Trkmen / Tirkoman ismiyle balantl olduu grndeyse hepsi snni ve Kuzey Kurmancisi ile konuurlar.) Zeydan (Zedan adyla da bilinirler. Bingln dousu ile Muun kuzeyinde yaarlar. Gemte, 19.yyda zlen eski Rozhaq konfederasyonunun yelerinden bir airetti) Cum (Jom, Jum ve Cumyan adyla da bilinirler. Antep ve Kilisten balayarak Krt Da evresine kadar olan blgede yaylmlardr.) Canpolat (Canbolad. Antep Kilis ve Urfada kk topluluklar halinde yaarlar. Airetin byk bir ksm, 1600lerin banda Osmanlya kar bakaldrnca datlmt. Fakat halen asl merkezlerinde de yaamaktadrla r.) 9.Anadolu Blgesi (Aksi belirtilmemise, tm de Kuzey Kunnancisi konuurlar ve Snnidirler. ou airet 1600l yllardan balayarak Krt corafyasndan buraya g etmi yahut buraya srlmtr.) A- GNEY BEG Bezeyni (xbizni olarak da bilinen airetin bir koludurlar. Tuz Glnn dousunda yaarlar) Canbeg (Bu bein yars Yunak ile Polatl arasnda yaar. Konyann Cihanbeyli ilesinin bu airet tarafndan kurulmu olduu bilinmektedir. Airet Suru (Beraz) kkenlidir ve 1700l yllarn ortalarnda buraya toplu bir g gerekletirmitir.) Cudikan (Tuz Glnn kuzeyinde yaarlar) Xelkan (Xelkan adyla da bilinirler. Cihanbeyli dolaylarnda yaarlar) Motk (Mudk adyla da bilinirler. Tuz Glnn gneydousunda yaarlar. Dimili konuurlar , Sunnidirler) Nasran (Bala kasabas dolaylarnda yaarlar.) Sinemill (Snan. Tuz Glnn dousunda yaarlar. Dimil konuurlar ve Alevidirier.) Seyfkan (Haymana dolaylarnda yaarlar) B- KUZEY BEG Etmanekan (Ankarann kuzeydousunda yaarlar) Badeli (Badll adyla da bilinirler. Yozgatn gneyi ve gneybatsnda yaarlar) Bereket (Nevehirin kuzeyi, Kzlrmakn karsnda yaarlar) Bezeyn (xbizn adyla da bilinirler. orumun kuzeybats ve Krehirin bats ve kuzeybats, Kzlrmak yaknlarnda yaarlar. Bunlardan bir ksm Sinopa 1700lerde yerlemi ve 1934 skan kanunuyla tekrar datlmlardr.) Heciban (Hadhabani ve Hizban olarak da bilinirler. Kayserinin kuzeyinde, Kzlrmak yaknlarnda yerleiktirler) Xatunolu (Xatn olarak bilinirler. Yozgatn gneyinde yaarlar ve kk bir ksm Trklemitir.) Mahan (Krehir iinde ve etrafnda yaarlar ve Kara Krt olarak bilinirler) Milan (Milli adyla da bilinirler. orumun kuzeyinde yaarlar) evel (orumun bats ve Kzlrmakn yaknlarnda yaarlar) Tirikan (Ankarann bats ve ankrnn gneyinde yaarlar. Krt corafyasnda yaayan
73

Tirikanlar ile balantl dahi olsalar kendilerini sadece Krt olarak tanmlarlar) kecem (Sivasn kuzeybatsnda yaarlar) mranl (Amarl ve mranl adyla da bilinirler. Krehir ve Sivas dolaylarnda yaarlar) Uruku (Tokattan Amasya ve Yozgata kadar olan blgede yaarlar) Zirqan (ankrnn gneydousu ve Samsunun batsnda yaarlar) x Biznyan (Ankaradan Samsuna kadar olan blgede yaarlar. Bir ksm asimile olmutur ve Trkeyle kark bir Krte konuurlar) Zelan (Zilan adyla da bilinirler. Giresun ve Trabzonun dalk kesimlerinde yaarlar. Ermenice ile kark bir Kuzey Kurmancisi konuurlar) Rewan (Sivas dolaylarnda yaarlar. 1750de Anteb ve Krtda evresinden Divriiye srgn edilmilerdir.) Reyan (Tokattan Amasya ve Yozgata kadar olan blgede yaarlar) Bilik (Ankara yaknlarndaki Kohisarda yerleiktirler) Kogir (Siwas dolaylarnda yaarlar. Alevidirler) Pisyan (Haymana, Polatl ve Bala dolaylarnda yerleiktirler) Badill Mahas Besk Saro (Sivas dolaylarnda yerleiktirler) Garoa (Sivas dolaylarnda yerleiktirler) ban (bo adyla da bilinirler. Sivas dolaylarnda yaarlar) Zaza (Lice kkenlidirler. 1600den bu yana Sivas dolaylarda yarlar. Zazakkonurlar.) Eskan (Eskadla da bilinen aret Sivas dolaylarda yar. Kuzey Kurmanci konurlar.) rekan dan (dlan olarak da bilinirler. B ihtimalle ddad ve dilli gibi airetlerle balantllar.

74

Tarihte Bilinmeyen Krt Beylikleri

1240 Mool istilas, Krtler zerinde az kalc etkiler braktysa da anilii ve vahi nitelii yznden Krdistanda ok daha byk bir ykm ve g yaratt. Moollar, blgeye gelmeden nce Krtlerin varlndan haberdarlard. Moollarn byk lideri Han Mungenin, halifelik topraklarn igal etmek zere Bat Asyaya gnderdii kardei Hulagu Hana verdii talimat ilgintir: Hkmne boyun eenlere iyi davran, asileri ez! Yoluna kan btn kaleleri, surlar yerle bir et. Turandan rana ilerle ve oray aldktan sonra daha batya ge. Lorlarn ve Krtlerin kkn kaz, ekyalklaryla seyyahlar her daim tasalandran kalelerini, Kardeh-Kuh ve Lembeh-eri yk Mool istilas, Krdistann byk blmnn katliamlar ve gler nedeniyle boalmasna yol at. Krt hanedanl Alamuta son verilince ehrezorlu ok sayda airet, Msra gitmek zorunda kald. Bu ka esnasnda baz Krtler, Bat Cezayire kadar ulat. bn Halduna gre Laven ve Bab n isimli iki Krt aireti bu dnemde Cezayire gitmi ve halife El -Murtazi tarafndan iyi karlanmlard. Mool gcnn etkisini yitirmesi ve Safevilerin ykselmesi arasnda kalan dnem, Krt topraklarnda iki Trkmen hanedanlnn Akkoyunlular ile Karakoyunlularn ykseliine ve dne tank oldu. imdi de tarihte kurulmu ve yklm Krt asll devletlerin belli bal olanlarn sakl kalm bilinmeyen Krdistann yani Krt diyarnn tarihini masaya yatryoruz. Merwan Devleti Harputtaki Krt airetlerinden Dostklere mensup Ebu Abdullah a Baz Bin Dostik tarafndan 981 ylnda Meya Farqinde (Diyarbekir -Slwan) kurulan Merwan Krt Devletinin varlna, 1085te Seluklu Emri Melikah tarafndan son verildi. 990 ylnda Hamdanlerle yaplan bir savata Baz lnce, yerine yeeni, Merwann olu Ali Hasan geti. Babasna atfen, devlet Merwan olarak adlandrld. Devletin egemenlik alan ksa bir srede geliti. Gneyde Cud eteklerinden balayp Cizre ve Hasankeyfe, batda Harput, kuzeyde Malazgirt ve douda Hakkriye kadar uzand. ou tarihiye gre, Merwanlerin zenginliine gz koyan Melikah, devletin hkmdarlarndan Nasr Nizam El Dewleye memleketi paylama teklifinde bulundu; fakat bu teklif reddedilince, Melikah veziri Fahrldevle ynetiminde byk bir ordu gndererek Diyarbakr ve Silvan ele geirirerek hazinedeki 1 milyon altna el koydu. Mervan ailesini de Badatn kuzeyinde bulunan Harbe kyne srgne gnderdi. Bwyhan Krt Devleti New York Metropolitan Sanat Mzesi'nde bulunan Bwyhan dnemine ait bir seramik (10 yzyl) bulunuyor. 934 ylnda El Hesen ve kardeleri Hsn ile Ehmed tarafndan Gneydou Kurdistanda kurulan Bwyehan Krt Devletine (Bveyhoullar, Buyids, Bowyiyun, ,) Seluklu emri Turul Bey tarafndan 1050de son verildi. Babalar Buw Bav ceden dolay bu devlete Bwyhan ad verilen devlet iilik mezhebinin merkezlerinden biri olan devletin kurucular ahnah adyla bilinmektedirler. Deylem dalarnda yaayan bir Krt aireti olan Bercenkiavere mensup bu kardeler, ksa bir sre iinde devletin egemenlik alann gneyde
75

sfahan ve iraza, kuzeyde ise Hamedan ve Hazar Denizine kadar genilettiler. Abbasi halifesi, Ebu Mansur Muhammed El Qahir Billah devletin ksa sre ierisinde bym esi zerine bu devletin egemenliini tanmak zorundakald. Nitekim ilerleyen zamanlarda halifeliin merkezi Badat da Krt eemenliine girdi. 1062de devlet ynetiminde ahbankara Krt airetinden Lor Fedlawlerin (1156 -1424 yllar arasnda kurulan Fedlaw Krt Devletinin atalardrlar) de sz sahibi olmas ynetim biimi olarak l bir blgelendirmeyi uygun gren Bwyhanlar Deylem, Rey ve Gney Krdistan merkezli bir yap kurdular. Srekli i ve d atmalarla urat iin snrlar deitii iin kltr ve sanatn pek gelimedii bu devlette sava kltr ve silahlanma gelimiti. Yalnz, Adud d -Dewle Fana Xusrewin hkmdarl srasnda pek ok cami, hastane, imarathane, yol ve kuyu yapld. Bweyhanlar srasyla u hkmdarlar tarafndan yn etildi. Ali kur Buw (Imad ed-Dewle) 934-949 Fana Xusrew (Adud ad-Dewle) 949-983 rzil kur Fana Xusrew (eref ed-Dewle) 983-989 Merzuban kur Fana Xusrew (Semsam ed-Dewle) 989-998 Froz kur Fana Xusrew (Baha ed-Dewle) 998-1012 Bav ce kur Froz (Sultan ed-Dewle) 1012-1024 Bav Kelcar Merzuban kur ce (Imad el-Din) 1024-1048 Xusrew Froz kur Merzuban (Ebu Nasr el-Melk el-Rehm) 1048-1055 Fulad Sultan b. Marzuban (Abu Mansur) 1055-1062 11. Yzyla ait elyazmada batl bir seyyahn Merwanleri konu alan yazs ve Emir Ebu Nasr gsteren resimler vardr. Merwanler dneminde Kurdistanda birok cami, medrese, kervansaray, kpr, hamam, su kanal yapld. Meyafarqn bu dnemde byk bir ticaret merkezi haline geldi. Emir Ebu Nasr dneminde kltr el ve edeb almalara nem verildi. Devlete snan airler ve bilim adamlar himaye edildi. Bu nedenle El Dela, Tiham, Ebu Riza, Siman El Hotaci gibi birok yerli ve yabanc air, iirlerinde Emir Ebu Nasrdan vg ile sz ederler . Hamdan Devleti Merkezi Gney Krdistan olan Byk Hamdan Krt Devleti ( Hamdanid), 890 ylnda Abbasi Halifeliine bal olarak Musul ve Halep evresinde Hamdan kur Hamdn tarafndan kuruldu. nceleri kk bir egemenlik alanna sahip olan emrlik, 906 yln da topraklarna Musul, 914 ylndaysa Badat katt. Halifenin desteiyle ksa srede egemenlik alanlar geliti ve srasyla Halep, Mardin, Cizre, Diyarbekir ve Kerkke sahip oldular. Srasyla, Hamdan kur Hamdn (868 -874), Husyn kur Hamdan (895-916), Evdillah kur Hamdan (906-929), Nasir ed-Dewle (929-967), Edd ed-Dewla (967-980), Bav Tahir brahim kur El Hesen (989 -997), Bav Evdillah el-Husyn kur el-Hesen (989-997) tarafndan ynetilen lke taht anlamazlklar sonucu 945 ylnda ynetimini ikiye ayrdysa da devlet, daha ok Halep merkezli yaamaya devam etti. Seyf El Dewle tarafndan 945 ylnda Halepteki merkeznden ynetilmeye balayan devlet ayn yl Bizans Kral Romanasla Ruhada (Urfa) yapt sava kazannca Suriye ve Yukar Mezopotamyann byk bir blmne egemen oldu. Ksa srede snrlar genilemesine ramen Bveyhilerle srekli olarak atma halinde bulunan devlet ilerleyen zamanlarda Araplarn da saldrsna uramaya balad. Merwanlerin tarih sahnesine
76

kmasyla blgedeki etkinlii giderek zayflamaya balayan devlet Harputta bulunan Krt airetleriyle dt anlamazlk sonras topraklarnn byk bir blmn yine Krtlere kaptrd ve 1004te Arap Ukal Devleti tarafndan ortadan kaldrld. Halep merkezl yneticileri srasyla, Sayf el -Dewle (945-967), Saad el-Dewle (967-991), Said el-Dewle (991-1002), Bav Hasan Ely kur Said (1002-1004) ve Ebul Maali erif (1004 -1004) olan devletin snrlar ierisinde El Mutanabi, Ebu Fariz Mala ve El Ferab gibi nemli air ve bilim adamlar yetiti. eddad Devleti eddad Devleti, Krt Revvad airetinden (Selahaddin Eyyb de bu airettendir) Muhammed eddad tarafndan kuruldu. Bu devletin merkezi ilk kurulduunda Dubeyl Divindi fakat daha sonra Gence bakent yaplmtr. Egemenlik alan Ravvad airetinin ynetimindeki Arran (Gneyde Aras ile kuzeyde Kura rmaklar arasnda kalan yer) blgesi, Nahwan, Gence, Berba, Dubeyl ve Beylekan blgelerinden oluuyordu. eddad Devleti, 1072de An ve Gence olmak zere ikiye ayrld, 1164te ise Seluk kral Melikah tarafndan ortadan kaldrld. eddadi Krt Devletinde srasyla u isimler hkmdarlk etmiti: Eblhhesen El Leker (971-978), Merzban Mihemed (978-985), Fazl Mihemed (985-1031), Eblfeth Musay Fazl (1031-1034), Ebulhesan Eli Lekeri II (1034 -1049), Emuirevan Leker (1049 3 ay), Eblsiwar awr Fazl (1049 -1067), Fazl awr (1067 -1073), Fazl Fazl (1073-1088) (Yukarda, eddadi sultanlarndan Fadl Bin Muhammed dnemine (983 -1031) ait bir gm dirhem.) Goryan Devleti Krt Goran airetinden Seyfeddn Sur, tarafndan 1148 ylnda kuzeydou randa kurulan Gor Devleti, Harzemahlar tarafndan 1214te bakent Firuzkukun ele geirilmesi sonucu ykld. 1148 ylna kadar Seluklu devletine bal bir beylik olan Gorler Seyfeddnin beyliin bana gemesiyle birlikte bu tarihte bamszlk ilan ettiler. Sri, ksa bir sre ierisinde devletinin snrlarn geniletti. Bamszlndan ksa bir sre sonra Gazneye bir sefer dzenleyerek buray fethetti ve Krt topraklarna katt. Fakat byk fetihten bir yl sonra Gazneli Behram ah bir ordu toplayarak Gazneyi geri ald ve Seyfeddn Suryi ikenceyle ldrd. Bunun zerine Seyfeddnin kardei Eledn Hsn, bir intikam saldrsyla Gazneyi tekrar ald ve sultanlar dahil btn Gazne halkn kltan geirdi. Gazneyi de atee vererek yakt. Bu olaydan sonra kendisine dnyay yakan anlamnda ewater ah ad verildi. Kendisinden sonra gelen Gor hkmdar Gyasuddin Goran, Seluklu ve Ouzlarla srekli atma halini iddetlendirererek 1173te byk bir hareket balatt ve kademeli olarak Gazne, Herat, Multan, Uccah, Siudi, Esaver, Debut ve Lahor ehrini ele ald ve Gazneli Sultan Mahmud Hanedanlndan artakalan byk -kk bir ok beylii ortadan kaldrarak, kardei Muhammed Goryi (Muizzeddin), Gaznelilerin varisi ilan etti. Muhammed Gor, 1192de Kuzey Hindistan ve Bengali fethetederek Kudbeddn Aybeg adl Trkmen komutann Delhiye genel vali tayin etti. Giyasuddinin 1202de, kardei Muizzeddin Muhammed Gornin ise 1206da Trk suikastiler tarafndan ldrlmesi sonucu devlet zayflad ve hanedanlk paraland. Hanedanl devralan Gyaseddn Mahmudun da 1212de ldrlmesinden sonra yerine geen olu Bahauddn youn saldrlara fazla
77

direnemedi, sonrasnda da bir trl istikrar salanamad ve 1214te Gor Devleti, bakentin dmesi sonucu ortadan kaldrld. Hkmdar Giyasuddinin Heratta yaptrd Eler Camii, slam mimarsinde bir devrim niteliindeydi ve mimaride yeniliin balangc oldu. Yine Delhideki mimari yaplar ihtiamyla gz kamatrr niteliktedir. Kltr ve sanat yatrmlar daha ok mimar zerinde gelien Gorlarn dneminde Krtenin Hawram olarak da bilinen Gor lehesi nem kazand ve bir ok air, filozof ve bilim adam yetiti. Gurler srasyla u hkmdarlar tarafndan ynetildi. zzeddin Hseyin (1100 -1146) SeyfeddinSuri (1146-1149) Birinci BehaeddinSam (1149-1149) Alaeddin Hseyin (1149-1161) Seyfeddin Muhammed (1161-1163) Gyaseddin Muhammed (1163 -1203) Muizzeddin Muhammed (1203-1206) GyaseddinMahmud (1206 -1212) kinci BehaeddinSam (1212 -1213) AlaeddinAtsz (1213-1214) AlaeddinMuhammed (1214) Bamiyan ve Tuharistandaki Krt merkezinde de Gurlerin ikinci bir eyaleti bulunmaktayd. Bu eyaleti vali statsnde srasyla aadaki isimler ynetmitir. Fahreddin Mesud (1145 -1163) emseddin Muhammed (1163 -1192) Behaeddin Sam (1192-1206) Celaleddin Ali (1206-1215) Eyyb Krt ve Trk Devleti Batl bir gezginin izdii Selahaddinin Askeri adl 12. yzyla ait bir tasvir vardr. Muhteem Kral olarak bilinen Selahadin Eyyb tarafndan Mays 1175te kurulan imparatorluk, Selahaddinin 4 Mart 1193 ylnda lmesi zerine paralanmaya balad. Bu devletin askerleri ve yneticileri byk oranda Krt veya Trkt. 1137 ylnda doan ve Krt Revvad airetine mensup Selahaddin ok iyi bir din ve asker eitim ald, 1165 ylnda Msra vezir seildi. Ynetimin eitli kademelerine yakn akrabalarn yerletirerek salam bir yap oluturdu. Fransz ve Bizanslarn mterek saldrlarn baaryla bertaraf eden ve onlar karsnda zaferler elde eden bu komutan, slam dnyasnda kendisine byk sempati duyulan, tam anlamyla gl bir vezir ve nder durumuna geldi. 10 Aralk 1171de varln 200 yl srdrm olan Msr Fatim halifeliine son verdi. Ksa bir sre ierisinde Yemen, Aden ve Hicaz ald. Suriye Kral Nureddinin 13 Mays 1174te lmesi zerine, bir orduyla Dimeqe (am) girerek buray da hakimiyetine ald. Mays 1175te Badattaki Abbas halifesi Selahaddin Eyybnin kralln kabul ederek, fethettii topraklardaki otoritesini kabul ettiini ilan etti. Dinde yapt reformlardan dolay ad Yusuf r Eyub iken dini slah eden manasnda kendisine Selahaddin ad verildi. Hkmdarlnda kulland tam ismi yledir: El Malik El Nr Salahaddin Yusuf ibni Eyyub. Bu gelimelerden sonra Musula girerek, Atabekleri ortadan kaldrd ve lkesinin snrlarn
78

Frata kadar geniletti. Srasyla kuzey Kurdistandaki kk beylikleri ve Krt airetlerini topraklarna katarak kuzeyde Ermenistana kadar ilerledi. Kendisine douda Dicleyi snr alan Eyyb mparatorluu gneyde Yemene, batda ise Tunusa kadar uzanyordu. 1187de Kuds Hristiyanlarn elinden ald. Merhameti ve adaletiyle Hristiyanlarn takdirini kazanan Selahaddinin bu zaferi slam dnyasnda ona duyulan saygy daha da arttrd ve lmsz bir hkmdar yapt. Eyyubler dneminde pek ok Krt yazar, air, filozof ve aydn yetiti. zzeddin Ali, Mecdeddin Ebu Saadet, bnul Esir el Cizir bunlardan birkadr. Mahabad Krt Cumhuriyeti Qadi Muhammed krsde arra Meydannda Bamsz Krdistan Cumhuriyetini ilan ediyor. Krsnn nnde beyaz elbiseli Mustafa Barzani, sanda Babakan Hec Babarann 1941 yl Eyll aynda ngiliz ve Ruslardan mteekkil itilaf kuvvetleri tarafndan igal edilmesi, rann Krtler ve ayn ynetim altnda yaayan Azeriler zerindeki otoritesinin kmesine yol at. Krtlerin yaad blgelerde bu kn en ciddi sonularndan biri Ruslar karsnda yenilen ve geri ekilmek zorunda kalan ran kuvvetlerinin geride brakt asker mhimmatn Krtlerce ele geirilmesi oldu. Bu gelime, ah Rza rejimi tarafndan zulme uram, liderleri zehirlenmi, aslm ya da toplu olarak ge zorlanm Krtlerin konumunu bir anda deitirmekle birlikte blgedeki dengeleri de alt -st etmeye yetmiti.ngiliz-Rus igali sonras Dou Krdistan, Rus Hakimiyet Blgesi, ngiliz Hakimiyet Blgesi ve Krtlerin denetimindeki bir ara blge olmak zere e blnmt. Denetimsiz kalan bu blgede g toplayan Krtler, Rus ve ngilizlerle grerek, rann blgedeki hakimiyet ban tamamen ortadan kaldrmak iin eitli giriimlerde bulunmakta gecikmediler. ran idaresinin blgedeki zayfl Ruslarn, Celal, qaq, Herk ve dier birok ai retle lokal ilikiler gelitirmesinin nn amt. Krtlerin talepleri Ruslar tarafndan ilk bata olumlanmadysa da ilerleyen zamanlarda Kzl Orduya tahl temini ve blgede gvenliin Krt birliklerince salanmas artyla Ruslar, Krtlere ran ile aralarndaki meseleyi zme izni verdiler. ngilizler ise eyh Mahmud Berzenciden deneyledikleri sorunlardan dolay Krt taleplerine her seferinde olumsuz yantlar vermekteydi. Nitekim Krdistan, blgedeki dier lkeler iin de hassas bir konuydu ve kinci Dnya Savann ilk yllarnda Britanya, Ortadouda bir risk almak istemiyordu. airetinin liderlerinden Hama Reit Beg, sayg duymadn syledii Irak -ran snrn geerek, topraklarna dnm ve taraftarlarnn yardmyla Bane ile Zerdet blgelerin i kapsayan yar -zerk bir otorite kurmay baarmt. Yksek rtbeli bir ran subayn ldrmesine ve isyanc olarak ilan edilmi olmasna ramen ran Hkmeti, Hama Reiti blgenin yar -resm valisi olarak tanmak zorunda kalmt. Yine ayn ekilde Mehm ud Axay Sennin kurmu olduu hakimiyete ran gleri mdahele edememiti. 1942 yaznda Hama Reit Beg ile Mehmud Axa arasnda ihtilaflarn ortaya kmasyla ran, Mehmud Axa tarafnda yer ald ve Hama Reitin yok edilmesi iin gerekli mhimmat salad . Yenilen Hama Reit, tekrar Irak snrnn dier tarafna srld. Bir yl gemeden ran, kuvvetlerini Mehmud Axann zerine yneltti ve snrn dier tarafna snana kadar peini brakmad. Bu olaylarn neticesinde zayf den Krt birlikleri ran ordusu karsnda tutunamad ve 1945 Eyll itibariyle Saqiz Bane Zerdet hattnn gneyindeki tm Krt blgelerinin denetimi tekrar ran Hkmetinin eline geti. Geriye kalan blgelerde yine gl bir Krt varlnn sz
79

konusu olmas hasebiyle ran daha ok ilerleyemeden durmak zorunda kald. Hattn dier tarafnda kalan Mehabad ehrinde ise Krt siyas almalar nemli sonular douracakt. galin ilk yllarndan beri Krtlerin siyasi bir varlk gsterdikleri Mehabad ehrinde 16 Austos 1943te bir grup Krt yurtseveri tarafndan Komelaya Ciwan Kurd (Krt Genlik Komitesi) kurulmutu ve faal bir ekilde bamsz Krdistan propagandas yapmaktayd. Deien dnya dengeleri onlara bu frsat verebilirdi. Bu dnemde Krdistan iin iki nemli giriim di kkat ekiyordu. lki, Ruslarn 1942de nfuz sahibi baz Krtleri Moskovaya bir kongreye davet etmesi, ikincisi ise Irak ordusuna mensup Krt subayn Krdistann bamszlnn desteklenmesi karlnda Almanyaya kar verilen savata Krt vatandalarnn silahl desteinin nerilmesi oldu. Rusya, randaki Krt politikasn 1944te uygulamaya koydu ve Komelann bavurusu zerine Mehabada Krdistan -Sovyet Kltrel likiler Topluluu (KSKT) adyla bir ube kurdu. Nitekim, ncesinde bir yeralt rgt olan Komela, 6 Nisan 1945te, KTSKnin binasnda yaplan bir trenle tzn deklere etti. Rzaiyedeki Sovyet Konsolosu ve Sovyet-Azerbaycan Kltrel likiler Topluluunun efi trenin eref konuklaryd. Bu programn en nemli blm Dayika Nitiman (Anavatan) adl oyundu. Bu oyunda Krdistan temsil eden bir yal bir kadn, Irak, ran ve Trkiyeyi temsil eden vicdansz tarafndan tartaklanyor ve kt muameleye tabii tutuluyordu. Oyun, Dayika Nitimann oullarnn ortak abasyla kurtarlmasyla bitiyordu. Oyun seyredenleri o kadar etkiliyordu ki hayatlar boyunca dman olmu kimseler gzyalar ierisinde birbirlerine sarlyor ve Krdistann intikamn almaya hep beraber yemin ediyor, kan davalarndan Krdistan iin vazgeiyorlard. Bu dramatik oyunun baarsnn yan sra bu toplantdaki en nemli olay, elbette ki Kltr Kurumlar bakan Qadi Muhammedin Komelaya kabul ediliiydi. Bu kabul ediliten hemen sonra gl kiilii, karizmatik davranlar ve entelektel birikimiyl e rgt iinde ykselen Qadi Muhammed, ynetimi tek elde bulundurarak bir Krdistan politikas belirlemeye balad. Qadi Muhammed, 12-15 Eyll 1945 tarihlerinde eitli temaslarda bulunmak zere kuzeni Seyf Qadi ve Hec Baba ile birlikte Bakye gitti. Burada Rus yetkililerle grmelerde bulunan heyet, Mehabada dn ertesi Mizh Dimoqrat Kurd (Krdistan Demokrat Partisi) adl bir parti kurduunu aklad ve bir bildirgeyle Krt aydn ve soylularna bildirimde bulundu. Aklama toplantsna katlan btn Krtler, oluuma tam destek sundular ve ortak bir bilgirge yaynlayarak partiye ye oldular. Ksa bir sre ierisinde Iraktaki Krtlerle diyalog gelitiren parti yneticileri, Mustafa Barzan ve pemergelerini Mehabadta bir tren ile karladlar. Tarih, 22 Ocak 1946y gsterdiinde Qadi Muhammed, arra Meydannda Demokratik Krdistan Cumhuriyetinin kuruluunu ilan etti. Maher bir kalabalk ve byk bir cokunun hakim olduu tren Krdistan iin bir dnm noktas niteliindeydi. Krdistan Milli M eclisi, 11 ubat 1946da Qadi Muhammedi Cumhurbakanlna, Hec Babay Babakanla ve General Mustafa Barzanyi de Genelkurmay Bakanlna, Seyfi Qadiy ise Kolluk Kuvvetleri Komutanlna atad. Ayn gn, yrtme organlar, yarg, asker ve kltr kurumlar kabul edildi. Krdistan Cumhuriyeti Anayasas ile milletin meru egemenlii garanti altna alnarak Krte resm dil, stte krmz altta yeil kuak zerine bir gnein bulunduu bayrak Krdistan bayra ve air Dildar Raufun Ey Reqib adl i iri milli mar olarak kabul edildi. Bir sre sonra basn yayn rgtlenmesi yapld ve 10 Ocak 1946da yayn hayatna balam
80

olan Kurdistan dergisinin yayna devamna ve Kurdistan adl resm bir gazetenin karlmasna karar verildi. Krdistan Milli Meclisi, ald kararlar ile eitim alannda iyiletirme karar ald ve genel ve zorunlu ilk retimi tesis eden yasalar kard. Fakir ailelerin ocuklarna para yardm, giyecek ve ders kitaplar verildi. Kltrel almalarn nemini vurgulayan meclis, ilk olarak iki Krt airin, Hejar ile Hmenin iir kitaplarn devlet matbaasnda bastrd. Ksa bir sre ierisinde Krt okullar kuruldu ve Krte eitime baland. Hawar ve Hilale adyla iki yeni dergi yaynland. 10 Martta ise Sovyetlerin gndermi olduu bir verici istasyonu ile Mehabad Radyosu yayn yapmaya balad. Bu arada komu lkelerin konuyla ilgili tepkileri gecikmedi. Trkiye Babakan Mehmet kr Saraolu 6 Mart 1946da, ran ve Rusyaya, konuya mdahalelerinin olabileceine dair birer telgraf ekmi ve gelimelerin endie verici olduunu belirtmiti. ran ise Krdistan rahatszln Rus ve ngiliz yetkililere bildirmi ve Sovyetlerin Krt gcn kontrol edememesinin tehlikeli sonular douracan beyan etmiti. Bu gelimeler karsnda Krdistan Milli Meclisi, ran Hkmetine bir muhtra ekerek, lkedeki Krt sorunun sadece Krdistan Cumhuriyeti snrlaryla deil, lkenin tmnde yaayan Krtlerle ilgili bir i sorun olduunu vurgulad ve karlkl mzakereler ile Krtlerin insani haklarnn iade edilmesi istendi. Muhtra, bir Krdistan Yksek Konseyinin oluturulmasn teklif etmekteydi ve bu muhtrann bara uzatlm bir el olarak alglanmas gerektii belirtiliyordu. Tarihler 9 Mays 1946y gsterdiinde ABD, ngiltere, Trkiye ve rann basklar sonucu Sovyetler, Demokratik Krdistan Cumhuriyetinden desteini ektiini Moskova Radyosundan duyurdu. Bunun zerine ertesi gn Krdistan Sava Konseyi, ABD, ngiltere, Trkiye, ran ve S.S.C.Bye birer ihtar ekerek Krdistann bamszl ve milli eemenlii vurguland. ABD ve SSCBnin bu konuyla ilgili gr ayrlklar Souk Savan balang merhalelerinden birini oluturdu. Bir anda yalnzlaan Krtler, serinkanl davranmak durumundaydlar. Qadi Muhammed, 1 Haziran 1946da Fransz Basn Ajansna aklamada bulundu ve ran Hkmetinin ran genelinde demokratik yasalar uygulamasn, Krtlerin dil, eitim ve kltrel haklarn tanmasn istedi. Fransz muhabirin Qadi Muhammede merkezi hkmetle atma tehlikesi ve yabanc mdahale ihtimali ile ilgili bir soru sormas zerine, Krdistan Cumhurbakan u cevab veriyordu: Krdistandaki durum Azerbaycandaki durumdan ok farkldr. lkemiz hibir zaman Sovyet askerlerince igal edilmemi ve Rza ah tahttan indirildiinden beri, ne jandarm ne de ran ordu birlikleri Krdistana girmilerdir. Bu sebeple biz, bamszz ve kendi irademize sahibiz. stelik kim tarafndan yaplrsa yaplsn yabanc bir mdahaleye msamaha gstermeyeceiz. [] Ancak bilinmelidir ki Amerikallar ya da Ruslar taklit etmek istemiyoruz, fakat meden lkelerin hayvanlar durumuna dmeyi de reddediyoruz Ne var ki 10 Aralk 1942de Sovyetler ve ran arasnda bir anlama saland ve ran, ayn gn Kaflankuh Geidinden Krtlerle kader birlii yapmakta olan Azerilere saldrd ve Tebrizi geri ald. Bu, bakent Mehabadn dt anlamna geliyordu. ran Birlikleri buradan Krdistan zerine yrd. Qadi Muhammedin Tahrandaki kardei Sadr Qadi, randa bir parlamenterdi ve bu durum zerine ran ve Krdistan Hkmeti arasnda uzla salamaya alt. Nitekim bir bar antlamas da imzaladlar. Antlama gerei General Mustafa Barzan ve Seyf Qadi komutalarndaki birlikler etkisiz hale getirilerek bakentin dna alnmt. Yaklak bir hafta boyunca ran ve Krt hkmetleri herhangi bir sorun karmadan kentte skneti saladlar. Fakat 17 Aralkta Qadi Muhammed ve kuzeni Seyf Qadi da dahil olmak
81

zere Krdistan Milli Meclisinin tm yeleri tutuklanarak hapse atld. Kentte karklk ba gsterdiyse de ranllar olaya hkim olmakta gecikmediler ve Mehabadn denetimini ele geirdiler. 30 Aralk 1946da Qadi Muhammedin kardei Sadr, Tahrandaki evinde tutukland ve Mehabada getirildi. Usulsz ve yetkisiz bir mahkeme kuruldu ve Qadi Muhammed, Seyf Qadi ve Qadi Muhammedin kardei Sadr lm cezasna arptrld. Qadi Muhammed, kardeinin haksz yere cezalandrldn ve bu cezann affedilmesi gerektiini srarla belirttiyse de karar deimedi ve de 31 Mart 1947de sk koruma altna alnan ve Bamsz Demokratik Krdistan Cumhuriyetinin ilan edildii arra Meydannda idam edildiler. Krdistan Cumhuriyetinin yklmas ve Qadi Muhammedin aslmas btn Krtler tarafndan zntyle karland. Trkiye ve Irakta Krt blgelerinde geni tedbirler alnd. Diyarbakr, stanbul, Sleymaniye, Badat gibi ehirlerde ancak kk protestolar dzenlenebildi. randa skynetim ilan edildiyse de Luristann Urumabad kasabasnda infazlara bir tepki olarak 11 Mays 1947de iddetli bir ayaklanma ba gsterdi. ran askerleri halkn zerine ate at ve 65 Krt bu olaylarda hayatn kaybetti. Barzani ve pemergeleri Irak Krdistanna geti. Burada sert bir mdahale ile karlatlar ve daha nce Irak ordusunda grevli olan ve Barzaniye katlan 4 Krt subay bir zaman sonra tutukland. 19 Mays 1947de zzet Abdlaziz, Mustafa Xonav, Muhammed Mahmud, Hayrullah Abdlkerim adl bu pemergeler Badatta idam edildi. General Mustafa Barzan, 27 Maysta yanlarnda pemergeleriyle Moskovaya doru yol ald. damlar zerine Avrupadaki Krtler bata olmak zere protestolar yapld. Avrupadaki Krt rencilerin yayn organ Krdistann Sesinde ABD, ngiltere ve Irak sert dille eletirilirken ran iin Haha mptelas monarist faistler ifadesi kullanld. Uzun sre ses getiren protestolar ile Qadi Muhammed, Krdistann ebed muzafferi ilan edildi. Irakta idam edilen subaylardan Hayrullah Abdlkerimin son szleri Avrupadaki eliliklerin binalarna siyah elenk zerinde iletildi: Dmanlarmza lm, Yaasn Krdistan! Kaynaka 1. Mehrdad R. Izady, Bir El Kitab Krtler, Austos 2004 2. Wadie Jwaideh, Krt Milliyetiliinin Tarihi, Eyll 2004 3. Elphinston, W. G. Kurds and The Kurdish Question, Journal of the Royal Central Asian Society, Temmuz, 1948 4. Rosvelt, Archie. The Kurdish Republic of Mahabad, The Middle East Journal, Temmuz, 1947 5. Lambton, Ann. Landlord and Peasant in Persia. Oxford Universty Press, 1953 6. The Daily Express, 16 Mart 1946 7. Stepanov, V. A Visit to the Kurds New Ti mes, 8 Haziran 1949 8. Deng Kurdistan, Say 2, Austos 1949 9. Adamson, David. The Kurdish War (Londra, 1964) 10. Bermon SoviII, The Royal Air Force, The Middle East and Disarmament, 1919-1934 (Michigan State Universty, 1972) 11. Challiand, Gerard, People Without a Country (Londra, 1980) 12. Eagleton, William, The Kurdish Repuhlic of 1946 (Oxford University Press, 1963) 13. Nuri Paa hsan, La Revolt dAgri Dagh (Universty of Texas Prss, 1989) 14. Roosevelt, Archibold, The Kurdish Republic of Mahabad, The Middle East Jomal, cilt I, say 3 (Temmuz 1947) 15. Safarastian, Arshak, Kurds and Kurdistan (Londra, 1948) 16. Van Bruinessen, Martin, Aa, eyh ve Devlet, (stanbul, 2003)
82

Orta Anadoluda ilk Krt Yerleim Blgeleri

Krt Tarihi, aratrmaclarn ilgi oda ol maya devam ediyor. Her bulunan yeni bir belge Orta Anadolu Krt Tarihini yeniden yazmaya ve dzenlemeye itiyor. Bu belge kesinlik kazanyor ya da kesin tespit udur dediimiz bir anda bulunan yeni bir belge, eski bilgileri alt-st ederek tekrar baa dnyor ve yeni bir aratrmann yolculuuna kyoruz. Trkiyede yaplan/yaplacak bir aratrmann zorluu ilk olarak, devlet arivi kapsndan balar, devlet kapsnda son bulur ve cezaevinde kstl belgelerle de yazlr . Kzlcahamam- amldere Orta Anadolu Krtleri nereden geldiler? sorusunun cevab tartlrken, yeni bir soruyla Orta Anadoluda lk Krt Ky neresi? tartmasna giriyoruz. Rohat Alakom`un son almasnda, baz belgelere dayanarak Orta Anadoluda Ilk Krt kynn Yabanabad yresinde bulunduunu ortaya koydu; 1463 tarihli Ankara Tahrir Defterine gre Yabanabad (Kzlcahamam-amldere) yresinde Krtler adl bir Krt kynn var olduu ortaya kmtr. Yine bu almann bir yerinde 14. yzylda Malatyadan g eden baz Krtlerin Ktahya yresinde Germiyanoullar adl beyliin kurulmasna katkda bulunmutur deniyor. Beyehir Krtler Ky Sayn Hasan ztrkn Kurucuova Tarihi adl almasnda, bir belgeden sz etmektedir.1466 tarihli belgede; Orta Anadoluda Krtlerin ilk yerletikleri blgenin, Ispartann arkikaraaaa bal KRTLER ky olduu yazl. Osmanl belgelerinde bulunan bir harita (1584) zerinde de bu ky belitilmi. Krtler ky, 1920 tarihine kadar Konyan Beyehir ilesine bal bir yerleim birimi idi. Baka bir belgede ise (1535); Aksaray Eskil ilesine bal yerleim blgelerine yerletirilen Krt airetlerinin isimlerini gryoruz. Krtler Ky Beyehir blgesi, 1071 Malazgirt savandan sonra 1142 yllarnda Seluklu topraklarna katlm, Sultan Alaaddin Keykubat, Kubat -Abad ehrini kurarak buray ikinci bakent yapmtr. O tarihte yakn evrelerde ky olarak Muma ky, mezra olarak Belen, Inn, ayr ve Kurucuova mezralar vard. Anadoluyu 1243 ylnda Moollarn aknlarndan sonra, Erefolu Seyfettin Sleymanbey, Sleymaniye (Beyehiri) ehrini kurmu, buradan bamszln ilan ederek Erefolu Beyliini meydana getirmitir. Beyliin snrlar iinde bugnk Afyon, Bolvadin, Emirda, Yalva, arkkaraaa, Seydiehir ve Bozkr ileleri de girmekte idi.Erefolu Beylii, II.Mehmet devrinde Mool komutanlarndan obanolu Demirta, 1326 ylnda Erefolu beyliine son vermitir. Ancak hakimiyet Mool kumandanlarndan Erefoullarna bagl smail Aka tarafindan devam ettirilmitir. smail Akadan sonra hakimiyet, Hamitoullarnn hakimiyetine girmitir. Hatimoullarndan sonra Osmanllar ve Karamanoullar arasnda 1374 ylndan 1467 ylna kadar 20 defa el deitirmitir. Beyehir Sancana ait 1466 tarihli Msellim Defterinde Yeniehir Nahiyesinin kimi kylerinin yrk olduu yazlmtr. Bu belgede, kimi kylerin yrk olduunu dile getirirken Yeniehir (arky), Krtler ve Muma kylerinden gayri kyleri kastetmektedir. Bu kyler; Bademli, Kurucaova, Yenice, srailler, Kre, Keilik ve Hoyrandr.Hasan ztrkun Kurucuova Tarihi adl almasndan.Bu belgede, Krt kynn 1466 tarihinden nce kurulu olduu anlalyor. Isparta-arkkaraaa-Krtler
83

Bu beldenin tarihesi ksaca yle; arkikaraaa ilesi, gneyde Beyehir, kuzeyde Yalva, Akehir, Doanhisar, batda Gelendost ve Eirdir, douda Hyk, kuzeybatda ise Yeniarbademli ile evrilidir. Bu blgeye srasyla, Etiler, Frigyallar, yonlar, Lidyallar, raniler, Makedonyallar, Selefkoslar, Romallar, Araplar, Seluklular, Hamitoullar, Erefoullar, Germiyanoullar ve Karamanoullar ve Osmanl Devleti egemen olmulardr. Karaaa isminin verilmesi ise, blgeye ilk yerleimin byk bir karaaan evresinde olmasna balanmaktadr. Baka yerlere de ayn isim verildiinden karmamas Doulu Doulular anlamna gelen ark kelimesi eklenmitir.Krtler Ky, 1920 ylnda bu ileye balanmtr. Aksaray-Eskil 1530 ylnda dzenlenen,387 numaral Muhasebe -i Vilayet-i Karaman defterinde (42,47,67.sayfalar)Ayrca Prof.Faruk SMERin Atekenler (Trk Dnyas Tarihi Dergisi, Austos 1993) kaynaklarndan alnmtr. Not; Burada belgelerde Esb-Kean-Hesp Kean olarak geen kelime, ATEKENLER olarak alnmtr. Belirtilen Tarihte Ad Geen Airet adlar ve bugn bulunduklar Yerleim Blgeleri; Aiel Cemaati; Eskil MerkezAlaca Cemaati; Bayram Gazi MezrasAli Fakihler Cem; Bayram Gazi Mezras Ali Hoca Cemaati; Bayram Gazi Mezras Avclar Cemaati; Bezirci MezrasAyan Haclu Cemaati; Bayram Gazi MezrasAziz Cemaati; Bezirci MezrasBalcalu Cemaati; Bayram Gazi MezrasBaran Cemaati; Bayram Gazi MezrasBereketl Cemaati; Gnder Viran MezrasBoynu Yumru Cemaati; Kardiin Mezras, lanluca mezras, Gney mezras, Halil Seks mezras, Dilme, Baluca, avdar ve Boz Sal mezralar Boynu Yumru Kabilesi; Bayram Gazi MezrasBoz Apa Cemaati; Hamzalar ky, Bucak kuyu, Eilmez mezralar, Eskil kaza Merkezi, Gzen kyBulduklar Cemaait; Eilmez m., Gzen, Eskil KazasBulduklar Bl; Kabak Ky, Dzm KyByk Eilmez Cemiyeti; Eilmez mez., Eskil Kaza Mrk.epni Cemaati; Bucak Kuyu, tburnu ky, Hseyin Bey, Erikuyu, Gney Deresi ve Gney mezralarepni Prakende Tarfesi; Burun al, Bucak Kuyu, Kolu Viran, Baviran, Akaehir, Alihan Ark, Bezirci iyanini, Kabak mezralar, Karaviran kyDadura Cemaati; Bayram Gazi Mezrasomak Cemaati; Eilmez MezrasDanimendl Cemaati; Bucak Ky MezrasDavutlar Cemaati; Eskil Kaza MerkeziDede Veled -i Firuz Ce.;Firuz, Dalaman, Gerdik Al Mez.Dedel Cemaati; Eski l Kaza MerkeziDeller Cemaati; Eskil Kaza MerkeziDervian - inem; Kayack mezrasDevel Cemaati; Eskil Kaza MerkeziEilmez Cemaati; Dzm KyEilmez -i Diger Cema.; Eskil Kaza MerkeziEmek Cemaati; Bayram Gazi MezrasEsen Beyl Cemaati; Bayram Gazi MezrasFiruzlu Cemaati; BucakKuyu, Gney Kuyu, Gnsu Deresi Hseyinler Cemaati; Bayram Gazi MezrasHseyin eyhli C.; Bucak Kuyu, Gney Deresi, Gney Kuyusu Mezralar ncill Bl, zzed -dinl, Karagzl, Karamanah, Kenel, Ke Cenneti, Katimur, Kran Kotimur, Koncular , Kumlu, Kurey, Kran, Kurey Melikah, Sakallar, Saru Muradlu, Sinan Bennak, Kzl Koyunlu, Krtl, amlar,Tanrvermiler ve Varsak Hakadem Cemaatleri; Eskil Kaza Merkezi Bayram Gazi Kotimur Cemaati; Eskil Kaza Mrk., Gney Deresi, G ney Kuyusu, Gzen-i Kuyu mezras, Gney Kuyusu, Gzendiin, Bagtren mezralar, Gzin KyKotimur Kabilesi:Eskil Kaza Mrk., Dzm KyKoyuncular Ceamaati; Bezirci Mezras, Dzm KyKseler Cemaati; Eskil Kaza Mrk., eklesun kyMenteel Bl; Dzm Ky, Eskil Kaza Mrk.Murafi Cemaati; Eskil Kaza Mrk., Eilmez Mezr.Musalar, Yuva Kotimur; Eskil Kaza Mrk., Aziz MezrasOzanlar Cemaati;Eskil Kaza Mrk., Elkin Arg, Emir Ali kyleri mr Fakihler Cemaati; Emir Ali Ky.rnakl Cemaati; Bagtren, Bayramdiin
84

Cemaatl.Slemili Cemaati; Devlet ah, Diklemi, Karaal, Karadiin, Dereal, Danimendli, ubukarmud, Babakuyu MezralarSlemili Diger Cem., Eskil Kaza Mrk., Musa y m. Trkmanan Cem.; Eskil Kaza Mrk., Dzm Cem.Uaklar Bl; Eskil Kaza Mrk., Dzm Mez.Veledl Cemaati; Eskil Kaza Mrk., Dzm KyYakuplar Cemaati; Bayram Gazi MezrasEsen Beyl Cemaati; Bayram Gazi Mezras Yayc, Yumhayr Cem; Eskil Kaza Mrk., eklesun KyYusuf Haclar Cemaati; eklesun Ky

85

drisi Bitlis ve Said Nursinin Faaliyetleri

Osmanl dneminden beri Krt politikasnda yaplan dorular ve yanllar vardr. Krlma noktas Yavuz Selim dnemidir. ah smail, aldran yenilgisinden sonra Bat'yla Osmanl'ya kar bir ittifak oluturmak amacyla youn diplomatik grmeler yrtt. Rodos'ta slenen St. John valyeleriyle irtibata geen ah, onlardan Hospitaliers Tarikat'nn elinde bulunan Sultan Cem'in olu ve Yavuz Selim'in kuzeni olan ehzadenin kendisine teslimini istedi. ah smail, Portekiz Kral, Macaristan, ek Krallar ve Habsburg mparatoru nezdinde giriimlerde bulundu. smail bu faaliyetleri srasnda Lbnan dalarnda bulunan Marunilerden de yardm istedi. Ancak Bat, Osmanl zaferi ile sarslan Safevilere yardm etmeye istekli olmad. Osmanl mparatorluu, douda yerlemeden batya almn gvenli bir biimde gereklemeyeceini bir kez daha kavrad. Tm ykc askeri fetihler ve i tehditler doudan geliyordu. Osmanl douyu tutamyordu. Yavuz Selim bu gidii bir sre durdurdu. Toroslarn eteklerinden gneyde Yukar Frat'a, Suriye'ye, Hicaz ve Msr'a kadar hkimiyet alann geniletti. Yavuz Selim Ortadou zerinde younlat. Sultan Sleyman ise yzn yine Avrupa'ya evirdi. Yavuz Selim, Dou'ya yerleme siyasetinde Krtlerle anlamaya ncelik tand. Akkoyunlular tarafndan bask altnda tutulan Krtler, balangta ah smail'e taraftar oldular. Ancak ah'n siyaseti Krtleri ezdi. Kendisini kutlamaya gelen on bir Krt ileri gelenini hapse attran ah smail onlarn yerine kendi adamlarn atad. ah ii Trkmenler dnda kimseye gven duymuyordu. Bu arada Krtlerin Snni olmas da onun asndan sorundu. Tpk Akkoyunlular gibi Krtlere ynelik tasfiyeci bir siyaset izleyen ah'a kar Krtler Osmanl'ya dndler. Osmanl -ran mcadelesi ii -Snni rts altnda yrtld ve tm blge halklarn srkledi. Krtler ve Ermeniler varolma endiesiyle kendi aralarnda taraflara blnp birbirlerini tkettiler. Osmanl -ran sava atmosferinden yararlanan Krtler, silahlanarak Safevi glerini kendi blgelerinden kovdular. Bu durum Osmanl'nn askeri baarsna uygun ortam yaratan koullardan biriydi. Bylece Musul -Kerkk, Hsn- Keyfa, Eil, Sasun, Palu, Siirt, Meyafirikin Krt beylikleri bamszlklarn korudul ar. Dier yandan yirmiye yakn Krt beyi de Safevilerle ittifaklarn srdrdler. Bitlisli Krt Hakim dris ise Osmanl Politikasn destekleyenlerin banda geliyordu. dris sz konusu yirmi Krt airet reisini Osmanl'ya balanma konusunda ikna etti ve ah smail'le olan ittifaklarn zd. aldran Sava'ndan nce Krt beyleri ile Osmanl arasnda kararlatrlan anlama zaferle birlikte kesinleti. Sultan Selim Krt beyliklerinin zerkliklerini tand ve bunu fermanlarla onaylad. Yavuz Selim'in Krt beylikleri ile yapt anlamaya gre: Krtler Osmanl Devleti'nin mttefiki olarak onlarn komu lkelerle yapacaklar savalara katlmaya zorunluydular. Anlama gereince beylikler bamszlklarn koruyacaklardr. Krt Emirliklerinde ynetim babadan oula geecek veya eskiden beri devam eden geleneklere gre Emir seilecek ve Padiah fermanyla Emir'in yetkisi kabul edilecektir. Osmanllar Krt beyliklerini tm d saldrlara kar koruyacaklardr. Sultan Selim ile anlamann metni Hakim dris tarafndan yazld. dris bu anlama metnini Krt beyliklerine ayr ayr imzalatarak Sultan'n onayna sundu. Anlama gereince Diyarbakr 19 sancaa blnd. Bunlarn 11'i dorudan Osmanl'ya baland, 8'i ise Krt beyliklerine brakld. Palu, Eil, Hazro, Cezire yar bamsz idareler ve babadan oula geen
86

beylikler olarak ilan edildi. 1514'ten, 1627'ye kadar uzanan zaman izgisinde Malatya'dan Hkkari'ye, Urfa'dan Beyazt'a kadar yaylan yrelerdeki nemli beyliklere yukardakine benzer haklar tannd. Sultan Selim'in siyaseti, Krt beyliklerini Osmanl ittifakna dahil ederek ran karsnda salam bir duvar rmek, Trkmen unsurlarn kuatmakt. Trkmen sorunu tm karmak snfsal, askeri, dini, sosyal elikileri ile birikimli etkisini srdrd. Seluklu, Osmanl izgisinde devlet bu sorunu iddetle bask altnda tutma stratejisi izledi. Trkmen oymaklarnn Safevi Devleti ile birlikte hareket etmesi karsnda, Osmanl da Krt feodallerine dayanma yolunu seti. 1514-1638 yllar arasnda kk aralklarla devam eden Osmanl -ran savalarnda, Snni Krtler Maku'dan, Musul ve Badat'a kadar almas imknsz bir kaleler zinciri oluturdular. Krtler bu savalarda Osmanl ordularyla birlikte savatlar. Ancak feodal paralanmlklar iyice pekiti. ran'da yaayan Krtlerle, Osmanl topraklarndakiler arasna snrlar girdi. Dou'da dzenini yerletirmeden Batda genilemesi tehlikeye giren Osmanl, Krt feodallemesini kabullendi. ran ise buna Karaba'da karlk verdi. Karaba Ermenilerine ran'n tand zerklik, Osmanl saldrlarna kar bir set ilevi gryordu. Dier yandan bu Ermeni zerklii gelecek yzyllardaki Ermeni siyasi hareketlerinin temel ocan tekil etti. Karaba Ermeni Melikleri ah Abbas'tan 1603'te Osmanl hkimiyetinden kurtarlmalarn istediler. Bunun zerine Dou Ermenistan'n Karaba blgesini Osmanl'ya kar bir duvar halinde brakmak amacyla burann idaresi ah Abbas tarafndan Krt feodallerine verildi. Bu politika Osmanl Padiahlarnn ran'a kar Krt beylikl erine dayanmas siyasetiyle aynyd. Sonuta Karaba, be meliklie blnd ve bamsz ilan edildi. Osmanl -ran elikisi, Ermeniler ve Krtleri stratejik varlklar haline getirdi. Bu iki gl devletin aralarndaki savalar, Krt ve Ermeni feodallerinin toplumsal ekonomik ilikiler alannda hkimiyetlerini glendirdi. Blgede oluan ittifak ilikileri kalc etkiler yaratt. Ermeni feodalleri ran ile ve Snni Krt feodalleri ise Osmanl ile mttefik oldular. Bu arada Krt paralanmas iyice perinlendi . Byk bir gle sahnede olan Krtler, ran ve Osmanl yanls olarak blnen feodal egemenlerini izlediler. Snni -ii ayrm bu konuda grnr ltt. 16. yzylda ran ve Osmanl mparatorluklar ile karlar temelinde btnleen Krt egemenleri, sultanlk dzeyinde devlet sistemlerinden iyice uzaklamlard. Siyasi rgtlenmeleri, merkezsiz, ikinci derecede nem tayan ve bir byk gce dayanmay varlnn gvencesi sayan beylikler biimindedir. Bu yaplar ayrca kendi iinde blmlere ayrlyordu. Anadolu Trkmenlerinin ii bayrayla isyan ve aslnda Safevilerin askeri gvdesini oluturmasn, u formlasyon erevesinde deerlendirmek doru olur: "Dini bir kisve altnda siyasal protesto, gelimelerinin belli bir derecesinde btn halklara zg bir olaydr." Trkmenlerin ah'a verdii destek bu "siyasal protesto" mant ile kavranabilir. Osmanl devirme, kozmopolit merkezi egemenlii asndan bu sorunun iddet dnda zm yoktur. zellikle Beyazt II.'nin son saltanat yllarnda patlayan Safevi eyhlerinden ah Kulu syan tm Anadolu'yu sarst. ah Kulu'nu izleyenler, "hkmetten memnun olmayan kyller, airetler, iftlikleri ellerinden alnan tmar erleri, sipahilerdi." Osmanl egemenlik ideolojisi, yoksul halk hareketlerini korkun bir ba rbarlk olarak tasvir eder. Oysa halk ynlarnn "korkunluklar" yoksulluklarndan ileri geliyordu. Osmanl kaynaklar askerlerin dndaki ah Kulu yandalarn yle anlatr: Grnleri korkuntu. Paavra knna benzeyen elbiseleri, bar ve arlar, uzun byk ve sakallar, krmz salaryla getikleri yerler ahalisine dehet sayorlard. Bylece ie balayan ah Kulu, Antalya'dan Sivas'a kadar
87

nne gelen kuvvetleri silip sprd, ortal yakp ykt."(1) Anadolu'da Alevi -Trkmen hareketiyle balayan ve sonular itibariyle uzun yllar srecek Osmanl -ran savalarna, Krt feodallerinin glenmesine, Ermeni zerkliinin ulusal izgiye varacak biimde gelimesine neden olan olgularn temelinde Fatih'in msadereleri ile II. Beyazt'in bunu dzeltmeye alrken bavurduu isabetsiz yntemler vardr. Baz tekrarlar gze alarak II. Mehmet dneminde hkim eilim tmar sisteminin mlk ve vakf araziler aleyhine gelimesi ve byk dirliklerin devirme aristokrasisine verilmesi ynnde oldu. Bu arada stanbul'a sadece Mslmanlar deil Trabzon'dan Rumlar, Selanik'ten Yahudiler, Ermeniler is kn edildiler. Yazar Hamit Haksever, Hafza -y Beer adl makalesinde, Trklerle Krtlerin slam kardelii ats altnda topland drisi Bitlisi fenomeni pek gzel anlatr. Bitlisinin doum tarihi kesin olarak bilinmiyor. 1452-1457 arasnda doduunu yazabiliriz. Doum yeri de mulakt; kimine gre Diyarbakr kimine gre Bitlisti. Krtt. Eitimi babasndan drisiye Medresesinde ald. Arapa, Farsa rendi. Uzun Hasan bakentini Diyarbakrdan Tebrize nakledince ailece oraya gtler. Tebrizde saray ktiplii yapt. Ali ir Nevai gibi limlerle arkadalk kurdu. yi bir eitim alan drisi Bitlis blgenin lim ve fazl ahsiyetlerinden birisi oldu. O dnemlerde dou blgelerimiz bir Trk devleti olan Akkoyunlulara tbi idi. Akkoyunlu saraynda divan ktiplii yapan drisi Bitlis, hkmdar ocuklarna lalalk vazifelerinde de bulundu. Akkoyunlu Devleti Safeviler tarafndan ortadan kaldrlnca ah smail, drisi Bitlisyi Tebrize davet etti. O ise, sapk grlere sahip olan ah smailin davetini reddederek Osmanlya snd. Osmanl saraynda byk itibar gren drisi Bitlis II. Beyaztn emriyle Het Behit isimli Osmanl tarihini yazmaya balad. Farsa ve manzum olarak kaleme ald bu tarih kitabn otuz ay iinde tamamlayp padiaha arz etti. Padiahn iltifatlarna ve ihsanlarna mazhar oldu. Yavuz ve Kanuni douyla ilgili yapacaklar ilerde muhakkak drisi Bitlis ile istiare ederlerdi. drisi Bitlis asl byk hizmetini Yavuz Sultan Selim zamannda ifa etti. Yavuzun ark politikalarnda ona danmanlk yapt. Yavuz, dou illerinin nizamlandrlmasn tamamen drisi Bitlisinin tasarrufuna brakt. drisi Bitlisi, ran seferine ve aldran Savana itirak etti. aldran sava esnasnda Diyarbakr (Amid) Osmanlya iltihak etmiti. aldran zaferinden sonra Padiah bir mddet Tebrizde kald. Yavuzun stanbula dnnn ardndan Tebrize dnen ah smail, Diyarbakr almas iin de Karahan grevlendirdi. nk dounun merkezi konumunda olan Diyarbakr kaybetmenin tm Gneydouyu kaybetmek anlamna geleceini biliyordu. Esasnda o zaman ehir merkezinin ismi Amid idi. Diyar - Bekir denilince evre illeri de dahil daha geni bir mntka anlalyordu. Blgede pek ok muhkem kale vard. Bu blge slam tarihinde ilk olarak Hz. mer dneminde fethedilmi, Abbasi ve Emevi idarelerinden sonra Rumlarn eline gemi, Akkoyunlu devleti buray tekrar fethetmiti. Akkoyunlular ortadan kaldran ah smail buraya hakim olmutu. Esasnda blgedeki snni krtler, ayn mezhebe tabi olduklar Osmanl idaresinde olmay arzu ediyorlard. Fakat ah smailin kan dkclnden de ekiniyorlard. Tebrize dnen ah smail Diyarbakr almas iin Karahan grevlendirdi. Karahan, ehri tekrar ele geirdi. Safevilerin byk bir meydan muharebesinde hezimete uratlmas gerekiyordu. Yoksa Dou blgelerinde Osmanl hakimiyetinin salanmas zordu. drisi Bitlis bu durumu padiaha arz edere k, buraya ordu gnderilmesi istedi. Bylece zaten gnl Osmanldan yana olan ahalinin de desteiyle Safevi hakimiyetinin tamamen bertaraf edileceini ifade etti. Bunun zerine Yavuz, Erzincan Beylerbeyi Bykl Mehmet Paay Amide gnderdi. drisi Bitli s de 10.000 kadar gnll krtle beraber Mehmet Paann ordusuna katld. ah smailin komutan Karahan, bu
88

orduyla arpmay gze alamayp ehri terk etti. Mardine ekildi. Mardinde kendisine takviye gler salad. Diyarbakr Safevi hakimiyetinden kurtaran Bykl Mehmet Paa Mardine ynelip Karahan ar bir yenilgiye uratt. Karahan da bu arpmada ld. drisi Bitlis, slam birliinin Osmanl ats altnda salanmasn arzu ediyordu. Onun bu niyet ve samimi gayretleri neticesinde dou ve gneydouda bulunan 25 kadar ehir sulhen Osmanlya ilhak oldu. Belki bu samimi niyetlerin bir bereketi olarak da bu blgelerdeki hakimiyet kalc oldu. drisi Bitlisinin gayretleri neticesinde gnl rzasyla Osmanlya katlan o zamanki nemli yerleim merkezlerinin bazlar unlardr: Malatya, Urfa, Besni, Ergani, Harput(Elaz), Divrii, Siverek, Urumiye, tak, madiye, Cizre , Eil, Bitlis, Hizan, Garzan, Palu, Siirt, Silvan, Suran, emikezek, Sasun, apakur, Sincar , ermik, Hzo, Zerik, Mafarkn, Nusaybin, Dr. slam birlii iin samimi bir ekilde gayret eden drisi Bitlisye Yavuz son derece gvenmi, ona zeri tural bo katlar gndermitir. Bunlar kendisi adna doldurarak blgede diledii gibi tasarrufta bulunma yetkisi vermitir. Merkezi Diyarbakr olan Arap ve Acem kazaskerlii vazifesini yrten drisi Bitlis, padiahn sonsuz gvenine ramen blge iin yapt her dzenlemede ve her atamada yine padiahla istiare etmitir. Msr seferine de katlan drisi Bitlisi, Mercidabk ile Ridaniye Savalar iin yazd fetihnamelerden baka blgenin idaresi iin ortaya koyduu fikirlerle, yine nemli hizmetler icra etmitir. drisi Bitlisi gzel ve tesirli konuan, siyasetin inceliklerini bilen, iyi huylu ve sf merep bir zt idi. brahim Glen de dahil olmak zere pek ok Allah dostuna hizmet etmi, tasavvuf terbiyesi almt. Dindar, samimi ve hayrsever birisi idi. mrnn son yllarn stanbulda ilm almalarla geiren drisi Bitlisinin 30a yakn eseri vardr. 1520 ylnda 70 yalarnda iken vefat etmitir. Kabri Eyp semtinde hanm Zeynep Hatunun yaptrd mescidin civarnda, dris kk ve emesi denilen yerdedir. Dou ve Gneydou'da ok nemli faaliyetlerde bulunan dris -i Bitlis, durumu bir mektupla Osmanl Padiahna arz etmitir; "Mlk ve dinin maslahatlarnn nizama girmesi, metin sultanlarn tedbir ve tedvirine baldr. ark ve garbda adaletin tesisi, Acem ve Araplarn mazlumlarnn matlub ve meramlarnn te'mini, slm padiahnn adaletine vbestedir. Diyarbekir mukimlerinden bu muhlis bendeleri arzeder ki; Bild- Ekrd denilen Diyarbekir ve civardaki mazlum Mslmanlar, devlet -i aliyyenizin hizmetine tliptirler ve devlet ile din dmanlarnn erlerinden sizin yardm ve merhametlerinizle masn olmak midindedirler. Sizin Dr'l-Hilfe yani stanbul'a azimet haberiniz duyuldukdan sonra buradaki bir ksm muhlis bendeler, Beylerbeyiniz Bykl Mehmed Paa'ya arz- itaat etmilerdir. Hem mezkr Beylerbeyi ve hem de bu hakir vastasyla size baz maruztlarn arz et mek istemektedirler. Ba'z ins eytanlarn mdhalesiye Krt ve Trkmen kabile ve airetleri, balangta bir ksm ihtilf ve ihtilallere ma'rz kalmlardr. Ancak Allah'n lutf u inayetiyle bu menfilikler bertaraf edilmitir. Ancak dman durmamakta ve Krt Beylerini isyana tevik etmektedir. Bild- Ekrd'n Osmanl devletine iltihak, stanbul'un fethi zaferini tamamlayacak derecede ehemmiyetlidir. Zira bu blgenin ilhakyla, bir taraftan Irak yani Badad ve Basra'nn yollar, dier taraftan Azerbaycan yollar ve bir dier taraftan da Haleb ve am yollar alm olacaktr. (Bilad- Ekrad: Krt diyar demektir) Tebrizden ayrlp Osmanl sarayna gelen drisi, Sultan II. Bayezid ok gzel bir ekilde sayg ve hrmetle karlamtr. Kendilerini sarayna alm, hediyeler vererek maa balamtr. Yavuz Dnemi, dris-i Bitlisinin en ok rabet grd dnemdir. dris -i Bitlisi
89

bu dnemde Osmanl siyasetinde aktif bir rol stlenmitir. 1514 ylnda Yavuz Sultan Selim ile beraber ah smaile kar aldran Savana katlm, hatta savatan sonra Tebrizde bir sre daha kalarak halk Osmanl ynetimine balamaya almtr. Tebrizdeki Ulu Cami'de halka vaiz ve nasihatlerde bulunmu, Tebrizde kurulan karakol ve gzlemci kuvvetlere komutanlk yapmtr. aldran Sava'ndan sonra Dou ve Gneydou Anadolu vilayetlerinin Osmanl ynetimine gemesi iin grevlendirilmitir. drisin buradaki baarlardan dolay Yavuz Sultan Selim, Bitlisli drisi mkafatlandrmtr. Kendilerine bir ferman gndererek, Diyar bakr blgesini kendisine vermi, ayrca 1516 ylnda Yavuz tarafndan ihdas edilen ve merkezi Diyarbakr olan Arap Kazaskerlii rtbesiyle dris -i dllendirmitir. Bylece Bitlisli dris, Osmanl'nn en byk rtbesi olan Kazaskerlik rtbesi ile taltif edilmitir. Bununla Dou ve Gneydou Anadolunun ynetimi dris -i Bitlis-iye verilmitir. dris-i Bitlisi bu ilerle de yetinmeyerek, Yavuz Sultan Selimin Memlklular'e kar verdii siyasette de baarlar elde etmitir. ncelikle Musul ve Urfann Memlklular'dan alnarak Osmanl topraklarna katlmasn salamtr. Daha sonra Yavuz Sultan Selimin Suriye ve Msr seferlerine katlarak 1516 ve 1517 yllarndaki Ridaniye ve Mercidabk Savalarna Sultan ile beraber katlmtr. Msrn fethinden sonra bu lkenin nasl idare edilecei hususunda grlerini Yavuza anlatm ve Yavuz tarafndan takdirle karlanmtr. Nitekim Msrn idare edilmesinde drisin grleri temel alnmtr. dris -i Bitlisi, yirmi yldan fazla bir sre Osmanl Devleti'ne hizmet etmitir. Mevlana dris-i Bitlisi, mrnn son yllarn stanbulda ilmi almalara ve eser yazmaya ayrmtr. 12 Kasm 1520 ylnda stanbulda, Yavuz Sultan Selimin vefatndan ksa bir sre sonra hakkn rahmetine kavumutur. Btn kaynaklar lm yerinin stanbul olduunda birlemi, ancak lm tarihi hakknda farkl tarihler ileri srmlerdir. Mevlana dris -i Bitlisinin 65 - 70 yl yaad sanlmaktadr. dris-i Bitlisinin mezar, bugnk Eyp semtinde kendi adyla anlan dris Kk ve dris emesi denilen yerde muhterem hanmlar Zeynep Hatun tarafndan vakfederek yaptrd mescidin bahesindedir. Mazisi uzun ilgili yaantsna gz atalm. aldran Zaferi'nden sonra, bata Diyarbekir olmak zere, Dogu Anadolu'nun birok ehri, Osmanllarn eline geince Yavuz Bykl Mehmed Paay Diyarbekir Beylerbeylii'ne getirir. Tarihi dris -i Bitlis de mavir olarak onun yanna verir. dris-i Bitlis'nin gayretleriyle Harput, Meyafarikin, Bitlis, Hisnikeyfa, Urfa, Mardin, Cezire ve Rakka'ya k adar Gney Dou Anadolu blgesi ile Musul dolaylar Osmanl idaresine geer. Bu sayede Tebriz - Haleb ve Tebriz - Bursa Ipek yolu Osmanllarn kontrolne girmi olur.Osmanl -Krt dayanmas bu tarihte dris-i Bitlisi ile dorua kar. dris-i Bitlisi hazr etleri yredeki Krt emirlerini tek tek dolanr, onlara Yavuzun nasl mert, yiit ve sznn eri olduunu anlatr (Bitlis Hkimi erefddin Bey, Hizan Meliki Emir Davud, Hsn- Keyf Emiri Eyyublerden II. Halil, mdiye Hkimi Sultan Hseyin olmak zere 25-30 tane Krt beyi (mery- ekrd), Osmanl devletine itaat arzularn padiaha iletmilerdi.).Sadece iki ay iinde Bitlis, Urmiye, madiye, tak, Cizre, Eil, Hizan, Garzan, Palu, Siirt, Hsn- Keyfa, madiye, Pertek, emigezek, Meyyafarakin, Malatya, Besni ve Harput emirleri Osmanlya balanr, Suran, Atak, Sason, Sincar, ermik airetleri de onlara katlrlar. Ki byle bir gelime benim diyen ordularla bile baarlamaz. Yavuz, bu hizmetin altnda kalmaz, Kazaskerlik rtbesi ile taltif eder ki artk Diyarbekr havalisini ondan sorarlar. dris-i Bitlisi durmaz, gider Urfa ve Musul emirleriyle grr, onlar da Memlklardan koparr, Osmanlya balanmalarn salar. Hsn - Keyfay Eyyubi hanedanndan Halil Beye balaynca, stanbul adna byk pua n toplar.
90

Krt Beylerinin Yavuz'a Gnderdikleri Arza Molla dris vastasyla gnderilen bu arzann sretini, Koca Mverrih'in Bedyi adl eserindeki ekliyle aynen naklediyoruz: Sadeletirilmi zet metin "KRT BEYLERNN SULTAN SELM'E GNDERDKLER ARZA" "Can gnlden slm Sultanna biat eyledik. lhdlar zhir olan Kzlbalardan teberri eyledik. Kzlbalarn nerettii dalalet ve bidatleri kaldrdk ve ehl -i snnet mezhebi ve afi mezhebini icra eyledik. slm Sultannn nam ile eref bul duk ve hutbelerde drt halifenin ismini yda baladk. Cihada gayret gsterdik ve slm Padiahnn yollarn bekledik. Duyduk ki, Padiah, Zlkadriye Eyaletine gitmi; bunun zerine biz de Mevlana dris-i Bitlis'yi makamnza gnderdik. ................. .ilaahir dris-i Bitlis'nin Yavuz'a Gnderdii Mektup Diyarbekir'in ilerin elinden alnmasndan sonra Krt Beyleri arasndaki gayretlerini srdren byk lim dris-i Bitlis, bu faaliyetlerinin neticesinde ksa zamanda Dou ve Gneydou'daki Krt ve Trkmen Beylerinin Osmanl devleti'ne itaatlerini temin eylemidir. imdi dris-i Bitlis tarafndan Farsa olarak kaleme alnan bu istimletnme yani kendi arzu ve istekleriyle Osmanlya tbi olma belgesinin Trke zetini beraber okuyalm: "Mlk ve dinin maslahatlarnn nizama girmesi, metin Sultanlarn tedbir ve tedvirine baldr. ark ve garbda adaletin tesisi, Acem ve Araplarn mazlumlarnn matlub ve meramlarnn temini, slm Padiahnn adaletine vbestedir. Diyarbekir mkimlerinden bu muhlis bendeleri arzeder ki; Bild- Ekrd denilen Diyarbekir ve civardaki mazlum mslmanlar, Devlet -i aliyyenizin hizmetine tliptirler ve devlet ile din dmanlarnn erlerinden sizin yardm ve merhametlerinizle masn olmak midindedirler. Sizin Drl -Hilfe yani stanbul'a azimet haberiniz duyuldukdan sonra buradaki bir ksm muhlis bendeler, Beylerbeyiniz Bykl Mehmed Paa'ya arz- itaat etmilerdir. Hem mezkr Beylerbeyi ve hem de bu hakir vastasyla size baz maruztlarn arzetmek istemektedirler. Baz ins eytanlarn mdhalesiye Krt ve Trkmen kabile ve airetleri, balangta bir ksm ihtilf ve ihtilallere marz kalmlardr. Ancak Allah'n lutf u inayetiyle bu menfilikler bertaraf edilmitir. Ancak dman durmamakta ve Krt Beylerini isyana tev ik etmektedir. Bild- Ekrd'n Osmanl devletine iltihak, stanbul'un fethi zaferini tamamlayacak derecede ehemmiyetlidir. Zira bu blgenin ilhakyla, bir tarafdan Irak yani Badad ve Basra'nn yollar, dier tarafdan Azerbaycan yollar ve bir dier tarafdan da Haleb ve am yollar alm olacaktr. Allah'n yardm pek yakndr. Bende-i Ahkar ve aker-i Efkar dris Hizmetleri Karlnda Yavuz'un dris -i Bitlis'ye Verdii Cevap Ve Taltif "Sret-i Menr -i ah b Kerem Umdetl -efdl kudvet erbbil -fedil slik meslik-i tarikat hdi-i menhic-i erat keful -mkiltid-dniyye hallll -mudltil-yakniyye hulsatl -mi vet-tn mukarrebl -mlki ves-seltn brhnu ehlit -tevhd vet-takds Mevlna Hakmddin dris Edmellhu fedilleh-. Tevk -i ref -i humyn vsl olcak malm ola ki, imdiki halde sdde -i sadetime mektubun vsl olub senden umulan hsn -i diynet ve emnet ve fart- sadkat ve istikmetin muktezsnca, Diyarbekir Vilyetinin feth -i kllsine bis olduun ilm olunmu. Yzn a
91

olsun. nallahul -Eazz sir vilyetlerin fethine dahi sebeb -i kll olasn. Benim env -i inyet-i aliyye-i hsrevnem senin hakknda mebzl ve mnatfdr. el -Hlet hzih hir-i evvl-i mbreke dek vki olan ulfeniz ile 2.000 sikke -i Efrenciye filori ve bir sammur ve bir vaak ve iki mrabba sof ve iki uka ve bunlardan bir sammur ve bir vaak krk kaplu soflar dahi ve bir Freng kemh glflu mzehheb kl inm ve irsl olundu. nallahulKerim vusl buldukda shhat ve selmetle alub masrifine sarf eyleyesin. Mukbele-i hidemt ve mczt- istikametinde ve ihlsnda env - avtf- celile-i hsrevneme sezvr olub behre-mend olasn. Ve Diyarbekir cnibinde size ittiba edb gelen belerin mukabele -i sadkat ve ihls ve muhzt- hidemt ve ihtisaslarna gre ol vilyetde tevch olunan sancaklarn ve belerin ahvli ve elkb ve mekdri senin malmun olduu ecilden iftihrl -meril-izm zahrlkberil fihm zlkadri vel-ihtiram shibl -mecdi vel-ihtim el -meyyed bi env -i teydillahil -Melikis-Samed Diyarbekir Beylerbeisi Muhammed -Dme ikblh-'ya nian erifimle muanven beyaz ahkm - erife irsl olundu. Gerekdir ki, ol cnibde her bee tevch olunan vilyetin ahvali ne vechile tevch olunub ve ol belerin elkb ve mekdri ne slub ile olmak mnasib ise bertlar in olunub yazveresiz. Mufassalan ol yazlan berevtn sretleri ve tmarnn mikdarlarn dahi bir sret defter edb sdde -i sadetme dahi irsl edesiz ki, bunda dahi hfz olunub her husus merkm ve malm ola. Her bee ne sancak verldi ve ne vechile tefvz olundu ve elkblar nice yazuldu ve riyetleri ve inmlar ne vechile oldu ber sebl -i tafsl ilm olunub amma bir vechile tertb ve tayn oluna ki, birbiri arasnda olan esas irtibt tezelzl ve tehalll bulmak ihtimali olmaya. Ve ol bertlardan gayr istimletnmeler gnderilmek lzm olan beler in dahi nianlu beyaz kdlar irsl olundu. Anlar dahi her bee ne vechile istimletnme gnderilmek mnasib ise in olunub inmlar ile bile irsl oluna. Ve anlarun mufassalan suretlerinin ve inmda ne vechile riyet olunduklarn ol berevt sretleri ile bile defter edb dergah - cihnpenhma irsl edesiz ki, her husus bunda dahi mufassal ve merh malm ola. Ve bu cnibde olan mhimmt- Sultan murd- erifim zere encma yetimitir. nallahul -Eazz benim dahi azimetim vaktinde ol cnibe munatf ve munsarfdr. Ve ol belerin hakknda dahi avtf- aliyye-i hsrevnem mlhaza ettklerinden ziydedir. Ve imdiki halde Erdebil olu smail -i pr-tadll sdde-i sadetime Hseyin Be ve Behram Aa nm adamlarn rislet hizmetine gnderb takrren ve tahrren env - ubdiyyet ve tazarrular arz edb mbeynde sulh ve slh myesser olur ise, ol cevabndan ne murd olunursa rzy- erifim zere kabul sretin gsterb env - temelluklar eylemi. Amma anun kelimtna ve salhna kat itimad ciz olmadu ecilden mezkrn elileri Dimetoka Hisarnda ve sir adamlarn Kilidlbahr kalesinde habs ettirdim. Sen dahi gerekdir ki, makhr- mezbrun umrunda ahsen -i tedbir ne ise ann tedbirinde olub Devlet -i edeb... Mehmm ve maslihinde mcidd ve s olasn. Min bad esnf - asr - cemlenz sih ve lih ola. yle bilesin, almet -i erife itimad klasn. Tahriren f evst - ehr -i evvlil -mkerrem senete ihd ve irne ve tisa -miete el -hicriyye Bi Makam-i Dril -Hilfe Edirne El-Mahrse[6]." Yavuz'a takdim ettikleri ve asl Topkap Saraynda bulunan u it'at mektubu ok manidardr: "Bizler, canlarmz, mallarmz, iylimiz ve dinimizin emniyeti iin size itaati arzuluyoruz.
92

slm tatbik ve adleti tesis iin sizin hakimiyetinizi zaruri gryoruz[Topkap Saray Arivi, No: 11634/26. Peki dris-i Bitlisinin almalarnn sonu neler oldu. Hem Trk hem de Mslman olan Karaman Eyaletinde Osmanlya kar elli eit isyan grmek mmkn olduu halde,330 sene iinde Dou blgelerinde ciddi bir isyandan bahsetmek mmkn deildir. Bu dediimizin mahhas bir delili, 1630'larda yani arkn Osmanl devletine itaatinden 113 sene son ra kaleme alnan u fermanlardaki ifadelerdir: "Hkm-i Hmyun ... mer-i Ekrd, Devlet-i Aliyye'nin sadakat ve istikamet ile hayrhah olup ecdd - izamm zaman- eriflerinden il hzel -n uur- hmayunda enva'- hidemt- mebrure ve mesa'-i mekure-i gayr- addeleri vcuda gelmi ve zimmet -i himmet-i mlukaneme ri'ayetleri lazm olmala badel -yevm himyet ve synet olunmalar aksy - murd- hmynumdur...Kanunname-i Sultani Li Aziz Efendi, Harvard, 1985, sh. 133. "..... Siz eben an ced snniyy'l-mezheb ve pk mereb olub b ve ecdd - liniz zamanlarnda vki olan Kzlba seferlerinde nice bin msellah yarar ve namdr ekrd - zaferkirdr ile askir-i mansremin nne dp ve icray - gayret-i ihar- yr-gzn in uur- din-i mbinde can ve bala dp nice ftht - cemileye bis olmusunuz...Kanunname-i Sultani , 133 Hayat bylesine hareketli gemesine ramen 28 mkemmel eser kaleme alan dris -i Bitlisi ahir mrnde Eyybsultan srtlarn mekn tutar. Olu Mehmed Efendi de lim ve airdir , Fazl mahls ile ciddi eserlere imza atar. Kabri hayat gibi mtevazdr, Blblderesinde hanm Zeynep Hatunun yaptrd mescidin haziresinde yatar. Osmanlnn Ynetim Tarz ve Said Nursinin ngrs Ateist olan yahut da Zeydlik gibi sapk mezheplere tbi olan bugnk terre alet olmu Krtlerin tarihteki karl sapk Safevi devletidir. Blclk yapan terristlere ve onlar siyasi olarak destekleyenlere kar Yavuz gibi sert olunmaldr. nk blgedeki halk bunlarnda kan dkclnden ekinmektedir. Devletimiz ve ordumuz halkla ve halkn inanlaryla bark olmal, gemite yaplan hatalar telafi etmelidir. Demokratik alm da bu manada dnmek gerekir. Devletin vatandana mfik bir baba konumunda olduunu vatanda, btn hcrelerine kadar hissettmelidir. Blge halk ehli snnettir. Devletimiz, blgedeki devletini seven samimi limlerle, eyhlerle ve airet reisleri ile irtibatl olmal, onlarla istiareler etmeli, halkn birlik ve dirlii iin onlarn da desteini almaldr. dr isi Bitlisi, hem kendisinin krt olmas hem blgeyi ve blge insanlarn iyi tanmas sebebiyle ok isabetli kararlar almtr. Yapt atamalarda ve dzenlemelerde isabet etmesinin sebebi blgeyi tanmas ve blge insanyla salkl iletiim kurabilmesidir. Yine kendisinin yumuak huylu bir lim olmas, tesirli konumas, siyasetin inceliklerini bilmesi ve hereyden nce samimi bir mslman olmas blgedeki airet liderleri zerinde byk etki ve ikna gc meydana getirmitir. Btn blge bar yoluyla Osmanlya dahil olmu ve tarih boyunca da blgede bar hakim olmutur. Bugn glgelenmeye allan barn tekrar ve daha mkemmel bir ekilde tesis edilmesi iin Osmanlnn blge siyasetinden ve yapt dzenlemelerden de istifade edilmelidir. Krt sorunun zm formul aslnda Osmanl devletinin izledii asrlk politikalarda gizlidir. Osmanl devleti Douda nasl bir idari nizam tesis etmiti? Neden ii Trkmenler yerine Snni Krtleri tercih etti? Krtlerin zerklii neden kabul edildi ve asla bu haklarna dokunulmad?
93

Osmanl Devletinin idar yapsnn temelini kaza, sancak ve eyletler tekil ediyordu. Ancak Osmanl Devleti, mutlak bir merkeziy etilikten tamamyla uzak bir anlaya sahipti ve idaresi altna ald blge ve cemiyetleri, eitli zelliklerine gre farkl idare tarzlarna tbi tutuyordu. Yani eyalet ve sancaklarn stanbul'a olan balarnda ayr ayr statler sz konusuydu. te Osmanl devleti, aldran Zaferinden sonra Dou Anadolu da Diyarbekir merkez kabul edilerek Musul, Bitlis, Mardin ve Harput da dahil olmak zere btn Dou Anadolu'da gayet geni bir eylet meydana getirmiti. Kanun Sleyman devrinde yeni bir dzenleme yaplarak Van'da ayn bir eylet daha tekil olundu. Dou Anadolu'daki sancaklar, idare tarz asndan, her iki eylette de, ana gruba ayrmak mmknd. Bunlar ksaca zetlemekte yarar gryoruz. Birinci grup, klasik Osmanl Sancaklar eklindeydi. Yani Osmanl devletinin dier blgelerinde tatbik edilen idare usulu burada da cari idi. Sancakbeyleri dorudan merkezden tayin olunurlard ve herhangi bir imtiyaza sahip deillerdi. Bu sancaklar tmar sistemine dahildi. Diyarbekir ve Van eyaletlerindeki bu tr sancaklar, umumiyetle airet yaps kuvvetli olmayan yerlerde tekil edilmitir. Diyarbekir eyletinde merkez Amid, Harput, Hasankeyf, Akakale, Sincar, Zaho, Ergani ve emikezek sancaklar ile Van eyaletindeki Erci ve Adilcevaz sancaklar, bu tr sancaklarn balca rneklerini tekil ederler. kinci grup, Yurtluk ve Ocaklk tarzndaki sancaklardr. Fetih esnasnda baz beylere hizmet ve itaatleri karlnda, devaml olarak sancak ve has eklinde tevcih edilmitir. Bunlara Ekrd Sancaklar da denir. Bunlar klasik Osmanl sancaklarnda farkldrlar. Zira sancaklarn idaresi genellikle blgeye eskiden beri hkim olagelen nfuzlu, eski mahall beyler ve hnedanlara terkedilmitir. Hayat boyu sancakbeyi olan bu idareciler vefat ettiinde, yerlerine oullar veya dier yaknlardan biri gemektedir. Devlete ihnet ettikleri takdirde deitirilebilmektedirler. Seferde beylerbeyinin hizmetine girmekle mkelleftirler ve bu memleketlere merkezden kad tayin edilir. Arazileri tmar nizamna tabidir. mtiyazl sancaklar da diyebileceimiz bu sancaklardan Diyarbekir Eyaletine bal 13 ve Van Eyaletine bal olarak da 9 adet mevcut idi. ermik, Pertek, Kulp, Mihrani, Srt ve Atak Diyarbekir'e bal bu tr sancaklardandrlar.Mks ve Bargiri de Van'a bal bu tr sancaklardandrlar. nc grup ise, Hkmet ad verilen sancaklardr. Bunlarn idresi, fetih esnsnd a gsterdikleri hizmetlerden dolay tamamen yerli beylere terkedilmitir. Sancakbeylerinin tayinine merkez idare asla karmaz ve ellerine verilen ahidnmeler gereince, bunlar azl ve nasb edilemezler. Arazisinde tmar nizam cari deildir. Dahilde tamamen mstakil olan bu blgeler, harite yani asker ve siyas alanda blgedeki Osmanl beylerbeyine tabidirler. Diyarbekir eyaletinde Hazzo, Cizre, Eil, Tercil, Palu ve Gen sancaklar; Van Eyaletinde ise, Bitlis, Hizan, Hakkari ve Mahmudi sancaklar bu mahiyette Osmanl Sancaklardrlar.17 Ksaca zetlediimiz bu sistem, daha ziyade Dou Anadolu'da uygulana gelmitir. Sebebi bu blgede daha nce mstakil veya ran a bal beylerin fetih esnasnda Osmanl devletine sadakat gstermeleri ve en nemlisi de, hem itikad adan ve hem de amel adan, Osmanl devleti ile aralarnda herhangi bir farkn bulunmam sdr. Balangta hizmet ve sadakat karl verilen bu sancaklarn durumu, daha sonra ailelerin tasarrufuna braklm ve Tanzimat dnemine yani 1840'-lara kadar bu hal aynen devam etmitir. 1876da doan Bedizzaman Said Nursi veya Krdi olarak bilinen 20. yzyln en byk slam alimi olumsuz Krt milliyetiliinin gidecei yeri 100 yzyl nce grmtr. Fakirlik, eitimsizlik ve ayrla are bulunmas iin 2. Abdlhamitin kapsn alar, deli muamelesi grr, aldrmaz. Bedizzaman Said Nursi, 130 para eserinin hibir yerinde adn Sed Kurd olarak Krte
94

yazmamtr. Btn hayat Trklerin arasnda gemi, Krtlerden ziyade yannda ounluk talebeleri Trklerden olmutur. Hayatnn hibir safhasnda Krtclk veya ayrmclk yapmam, daima Trk-Krt, Arap-Trk kardeliine vurgu yapmtr. Daima menfi milliyetcilie kar olmu, hatta talebelerinden birinin krtclk yapmas karsnda bu konudaki fikirlerini aka belirtmitir. Kendileri Trk milletini, btn arzalara ramen slamn Kahraman Ordusu olarak yadetmi ve Ayet -i Kerimeye mazhariyetini dile getirmitir. Mslmanlara en ar zulmlerin yapld bir srada dahi, devlete isyan edenlere kar durmu, yaptklarnn yanl olduunu bildirmitir. Daha 1908 lerde bile, stanbulda Krt kimliini kullanarak isyana tevik edilen hemehrilerini uyarmak iin kahvehane kahvehane gezip, Trklerle-Krtlerin birlikte olmalar gerektiini belirten konumalar yapm, yazlar yazmtr. Said Nursi kendisinin Krt ve Trk konusundaki fikirlerini 130 para eserinin eitli yerlerinde belirtmitir. Said Nursinin Trkler ve Devletle ilgili baz yazlarna gz atalm: Benim gibi pek cidd bir muhabbetle Trk Milletini seven; ve Kur'nn senasna mazhariyetleri cihetiyle Trk Milletini pek ok takdir eden; ve alt yz seneden beri btn dnyaya kar koyan ve Kur'nn bayraktar olan bu millete kar gayet iddetli taraftar bulunan; ve bin Trkn ehadetiyle, bin milliyeti Trkler kadar Trk Milletine bilfiil hizmet eden ve kymettar otuz-krk Trk genlerini, namazsz otuz bin hemehrilerine tercih etmekle bu gurbeti ihtiyar eden ve hocalk haysiyetiyle izzet -i ilmiyeyi muhafaza eden ve hakaik-i imaniyeyi pek vzh bir surette ders veren bir insann; on sene ve belki yirmi -otuz sene zarfnda, yirmi -otuz deil, belki yz, belki binler talebesi, srf iman ve hakikat ve hiret noktasnda onunla fedakrane balansa ve hiret kardei olsalar ok mudur ve zarar m var? Hi ehl-i vicdan ve insaf bunlar tenkide cevaz verir mi? Ve bunlara cemiyet -i siyasye nazariyle bakabilir mi? (Tarihe-i Hayat Sh:208) Ey efendiler! Ben, hereyden evvel Mslmanm ve Krdistan'da dnyaya geldim. Fakat, Trklere hizmet ettim ve yzde doksan dokuz menfaatli hizmetim Trklere olmu ve en ok hayatm Trkler iinde gemi ve en sdk ve en hlis kardelerim Trklerden km ve slmiyet ordularnn en kahraman Trkler olduundan, meslek -i Kur'niyem cihetiyle, her milletten ziyade Trkleri sevmek ve taraftar olmak kuds hizmetimin muktezas olduundan; bana Krd diyen ve kendini milliyetperver gsteren adamlarn bini kadar Trk Milletine hizmet ettiimi, hakik ve civanmerd bin Trk genlerini ihd edebilirim. olarak, btn cihana kar meydan okuyup, Kur'an iln etmisiniz. Milliyetinizi, Kur'ana ve slmiyete kal'a yaptnz. Btn dnyay susturdunuz, mdhi tehacmat def'ettiniz, Kuran yetine gzel bir msadak oldunuz. imdi Avrupa'nn ve firenk -mereb mnafklar n desiselerine uyup, u yetin evvelindeki hitaba msadak olmaktan ekinmelisiniz ve korkmalsnz! Ey Trk karde! Bilhassa sen dikkat et! Senin milliyetin slmiyetle imtiza etmi. Ondan kabil-i tefrik deil. Tefrik etsen, mahvsn! Btn senin mazideki mefahirin, slmiyet defterine gemi. Bu mefahir, zemin yznde hibir kuvvetle silinmedii halde, sen eytanlarn vesveseleriyle, desiseleriyle o mefahiri kalbinden silme! (Mektubat 26. Mektup) Hkmetin lik cumhuriyeti dini dnyadan ayrmak demek olduunu biliyoruz. Yoksa, hibir hatra gelmeyen dini reddetmek ve btn btn dinsiz olmak demek olduunu, gayet ahmak bir dinsiz kabul eder. Evet, dnyada hibir millet dinsiz olarak yaamad gibi; Trk milleti misill btn asrlarda mmtaz olarak, btn aktar- cihanda, nerede Trk varsa Mslmandr. Sair ansr - slmiyenin kk de olsa yine bir ksm, slmiyet haricindedir. Byle pek cidd ve hakik dindar ve bin sene kadar Hak dininin kahraman ordusu olarak
95

zemin yznde, mefahir-i milliyesini milyonlar menabi-i diniye ile akan ve klnlarnn ularyla yazan bu mbarek milleti, "Dini reddeder veya dinsiz olur" diye itham eden yalanc dinsizler ve milliyetsizler, yle bir cinayet iliyorlar ki, Cehennemin esfel -i sfiln tabakasnda ceza grmeye mstehak olurlar. (Tarihe-i Hayat Sh:212) Gzmde ne Cennet sevdas var, ne Cehennem korkusu. Cemiyetin, yirmibe milyon Trk cemiyetinin iman namna bir Said deil, bin Said feda olsun. Kur'nmz yeryznde cemaatsiz kalrsa Cenneti de istemem; oras da bana zindan olur. Milletimizin mann selmette grrsem, Cehennemin alevleri iinde yanmaa razym: nki; vcudum yanarken, gnlm gl-glistan olur. (Tarihe-i Hayat Sh:608) lem-i slm milletleri Arab'n metanetinden ders almlar. nallah yine Ar ablar ye'si brakp slmiyet'in kahraman ordusu olan Trklerle hakik bir tesand ve ittifak ile el ele verip Kur'an'n bayran dnyann her tarafnda iln edeceklerdir. (Hutbe -i amiye-45) (Osmanl dneminde yazlm eseri) Merutiyette stanbuldaki Krtleri ayaklandrmak isteyenlere kar Bedizzamann kahve kahve gezerek Krt aslllara yapt konumada unlar syledi: stanbul'da yirmi bine yakn hemehrilerimi, -hamal ve gafil ve safdil olduklarndan - baz particiler onlar ifal ile vilyat - arkyeyi lekedar etmelerinden korktum. Ve hammallarn umum yerlerini ve kahvelerini gezdim. Geen sene anlayacaklar suretle merutiyeti onlara telkin ettim. u mealde: "stibdad, zulm ve tahakkmdr. Merutiyet, adlet ve eriattr. Padiah, Peygamberimi zin emrine itaat etse ve yoluna gitse halifedir. Biz de ona itaat edeceiz. Yoksa, Peygambere tbi olmayp zulm edenler, padiah da olsalar haydutturlar. Bizim dmanmz cehalet, zaruret, ihtilftr. Bu dmana kar; san'at, marifet, ittifak silhyla cihad edeceiz. Ve bizi bir cihette teyakkuza ve terakkiye sevkeden hakik kardelerimiz Trklerle ve komularmzla dost olup el ele vereceiz. Zir husumette fenalk var, husumete vaktimiz yoktur. Hkmetin iine karmayacaz. Zir, hikmet -i hkmeti bilmiyoruz..." (1908- Divan- Harbi rfi Sh:15) ..o mbarek hadsiz kardelere bedel, Krd namn tayan ve Krd unsurundan addedilen mahdud birka dinsiz veya mezhebsiz bir meslee girenleri kazanmaktan yzbin defa istiaze ediyorum!.. Sayfa 450. Said Nursinin ngrleri tek tek gereklemitir. Sunduu zm formlde halen canlln ve geerliliini korumaktadr. Uzun yllar Krtlerin var olmadn iddia eden devlet politikamz oktan iflas etmitir. Krt travmas tm aklyla ortadadr. Krtler i inkar yerine var kabul etseydik ve cedat gibi saygl olsaydk bugn binlerce vatan evlad ehit olmam olacakt. Prof.Dr. Abdulhaluk ayn b,n sayfay bulan akademik alma ve doktora tezi Krtlerin hi yaamadn, sadece da Trkmenleri olduklarn savunuyordu. 1999 ylnda Trk Cumhuriyetlerinden sorumlu Devlet Bakan ilen orumlu hemerim olan Abdulhaluk aya Kanuni Sultan Sleymann aadi mektubu nu hatrlattm. Rportajmz yarm kald ve beni odasndan kovdu. MGKnn eitmeni olan ve askerlerimizin yanl Krt politkas izlemesinde etkili olan ay ve onun gibilere Kanuninin fermann okumalarn salk veriyoruz.

96

Kanuni Sultan Sleyman'n fermanndaki Krdistan 18 Ekim 1525 tarihli, Kanuni Sultan Sleyman'n fermannda egemenlik alan dile getirilirken Krdistan ifadesi kullanlyordu: Kanuni Sultan Sleymann Kral Fransuvaya ferman yle: Ben ki, Sultanlar sultan , hakanlar hakan hkmdarlara ta veren Allahn yeryzndeki glgesi, Akdeniz'in ve Karadeniz'in ve Rm-eli'nin ve Anadolu'nun ve Karaman'in ve Rm'un ve Vilayet-i Zulkadriye'nin ve Diyarbekir'in ve Kurdistan'in ve Azerbaycan'in ve Acem'in ve Sam ve Haleb'in ve Misir'in ve Mekkenin ve Medinenin ve Kudsn ve btn Arap diyarnn ve Yemenin ve daha nice memleketlerin ki, yce atalarmzn ezici kuvvetleriyle fethettikleri ve benim dhi ate saan zafer klcmla fetheylediim nice diyarn sultan ve padiah Sultan Bayezd Hn olu, Sultan Selim Hn olu, Sultan Sleyman Hnm. Sen ki, Frane vilayetinin kral Franesko (Franois, Fransuva)sun. Sultanlarn snma yeri olan kapma, adamn Frankipan ile mektup gnderip, memleketinizin dman istilsna uradn, hlen hapiste olduunuzu bildirip, kurtulmanz hususunda bu taraftan yardm ve medet istida etmisiniz (istemisiniz). Her ne ki demi iseniz benim yksek katma arz olunup, teferruatyla rendim. Padiahlarn malup olmas ve hapsolmas tuhaf deildir. Gnlnz ho tutup, hatrnz incitmeyiniz. Bizim ulu ecdadmz, daima dman kovmak ve memleketler fethetmek iin seferden geri kalmamtr. Biz dahi onlarn yolundan yryp, her zaman memleketler ve kuvvetli kaleler fetheyleyip gece, gndz atmz eerlenmi ve klcmz kuanlmtr. Allah hayrlar myesser eyleyip meiyyet ve iradat neye mteallik olmu ise vcuda gele. (Allah hayrlar versin ve iradesi neyse o olsun.) Bunun dndaki vaziyet ve haberleri adamnzdan sorup renesiniz. Byle bilesiniz. Kanuninin Macar Kral Francoise yazd ve tarihi Prof. Dr. Halil nalckn Devlet -i Aliye kitabnda yer verdii mektubun Krdistan ifadesinin getii blm yle: Ben ki, sultanu's selatin ve burhanu'l havakin tac-bah-i husrevan- ruy-i zemin zillulllah fi'l-ardayn Akdeniz'in ve Karadeniz'in ve Rumeli'nin Anadolu'nun ve Karaman'n ve Ru m'un ve vilayet-i Zulkadriyye'nin ve Diyarbekr'in ve Krdistan ve Azerbaycan'n ve am'n ve Haleb'in ve Msr'n ve Medine'nin ve Kuds'n ve klliyen diyar - Arab'n ve Yemen'in ve dahi nice memleketlerin ki... sultan ve padiah sultan Beyazd han olu sultan Selim Han olu Sultan Sleyman Hanm. nl gezginimiz Evliya elebinin Seyahatnamesinde anlatt ve betimledii 16 ve 17. yzyllarda Krdistan illeri ve kyleri Krtlerin varln ispata yeterli dier nemli bir kaynaktr. Bu almaya imdi gz atalm.

97

Evliya elebinin Seyahatnamesinde 16 ve 17. Yzyllarda Krdistan

Martin van Bruinessen, Evliya elebinin Seyahatnamesinde 16 ve 17. Yzyllarda Krdistan balkl makalesinde Krt tarihine yle ivme kazandrd: eref Han Bitlisinin erefnamesini tamamlamasndan yaklak 60 yl sonra nl Trk seyyah Evliya elebi, Krdistana uzun bir gezi yapt.[1] elebinin 10 ciltlik Seyahatnamesi, gezi edebiyatnda pek rastlanmayan esiz bir almadr. Bu ciltlerin baslm nshalar ilk kez piyasaya ktnda orijinal (sonraki yazmalarn kopya edildii dnlen ve Evliyann kendinin yazd veya bir katibe dikte ettirdii elyazmas) nshalar henz kitabn editrleri Necib Asm Bey ve byk tarihi Ahmed Cevdetin eline gememiti. Bundan baka Sultan II.Abdlhamidin sansrcleri (ya da sansrclerden korkan editr) basm aamasnda metin zerinde baz deiiklikler yapmlard. Evliyann Krdistan notlarnn yalnzca baz blmlerinin nispeten tatmin edici bir nshas baslmtr.[2] nemli bir blm hi baslmamtr ve baslmas iin ciddi bir alma gerekmektedir. Esasen Seyahatname bilinen herhangi bir tre girmez ve bu yzyla kadar asla popler olmamtr. adalar onun eserini kt planlanm olduunu dnyorlard ve muhtemelen onun medenilemi zevklere uymayan eylere gsterdii ilgiden dolay Evliya bu eletirileri dikkate almad. Osmanl yazarlar arasnda Evliyay ge dnem 20.yzyl okurlarna ilgin klan, muhakkak ki onun bu kt zevki idi. Post -modernistler, onun nemliyi nemsizden keskin bir ekilde ayrmayan, heterojen eleri yan yana koymasndaki ruh halini kolayca fark edeceklerdir. Seyahatnamede resmi evraklarla ve uygunsuz fkralar, cami mimarisi tarifleriyle ve yerel yiyecek ve giyim alkanlklarn, kutsal efsaneler ile ve politik olaylar hakkndaki dedikodular yan yana buluruz; btn bunlar Evliyann kendi maceralar ve onun bakalar hakkndaki pheci yorumlar ile daha da lezzetlenir. Evliyann Krdistandaki Gezileri Evliya Krdi standa byk gezi yapmtr.[3] Seyahatnamenin ikinci cildinde konu edilen birinci seyahat, Krdistann kuzey snrlarn sadece syrr geer. Bu gezi, Evliya elebinin 1646 ylnda Erzurum valisi ve ba komutan olan Defterzade Mehmed Paann yann a gmrk katibi ve ba mezzin olarak atanmasyla balar. Kuzey Anadolu yoluyla Kemah ve Erzincandan geerek Erzuruma varr. Erzurumdan Erzincan zerinden batya dnmeden bir gezi de Azerbaycan ve Grcistana yapar. 1649 -50 deki ikinci gezi onu am ve Halepten Urfaya, Mara, Kayseri, Aksaray, ve Sivasa ve buradan Arapkir, Harput, Pertek, Palu, Gen, Mu ve Bingl dalarna srkler. Artk nc cildin ilgili blmleri iyi bir edisyonla ve Almanca evirisiyle piyasada mevcut. 1655 ve 1656daki nc seyahat, drdnc cildin byk ksmn ve beinci cildin ilk blmn kapsar. Evliya elebi Vana vali olarak atanan Melek Ahmed Paaya katlmaya gider. Vana Diyarbakr ve Bitlis yolundan gider ve bu ehirlerde ayrntl ve canl tarifler yapmaya yetecek kadar zaman geirir.[4] Diyarbakr valisi Firari Mustafa Paann Sincar dalarnda savaan Arap ve Yezidi airetlerini sakinletirmek bir sefer sebebiyle ehir dnda olduunu renince, bu bahaneyle gezisini uzatarak Sincara gider.[5] Bitliste, pek methettii serbest fikirli Krt ynetici Abdal Hana misafir olur. Sonra Vandan Abdal Hana kar dzenlenen cezai nitelikli bir sefere katlr ve Hann hal edilmesine, zengin ktphanesinin yamalanmasna ve yerine olunun seilmesine ahit olur. Bir yl sonra Evliya elebi
98

Bitlisden nc defa geer, Abdal Han tekrar emirliin banda bulur ve rehin olarak Hanla bir sre geirir. Byk bir Krt emirliinde yaanan bu tecrbeler, baka bir kaynakta bulabileceimizden daha canl bir gnlk yaam anlatm sunar. Evliya elebi, erefnameyi duymu olmaldr ve ierii hakknda kulaktan dolma bilgisi olmas muhtemeldir fakat bizzat okumam olduu anlalmaktadr. Bitlis notlarnda Hann yamalanm kitaplar arasnda olmas vesilesiyle erefnameden bir kere bahis eder. Vanda bulunduu mddete seyahat iin hi bir frsat karmaz, bylece Hakkari hakknda nemli gzlemlere sahip olmamza vesile olur(bu blmler halen doyurucu bir ekilde allmamtr).[6] Melek Ahmed Paa, kendisine bat rann uzun fakat iinden klmaz anlatmn yazdran (ki aka yanl olan blmleri insan ran grd konusunda pheye drr) bir diplomatik grev verir. Bu notlar 1656 ylnn ilk aylarnda son bulur; onun ayrntl anlatmlar kesinlikle orada olduunu ve sonradan gneye de bir gezi yaptn kantlar. Bunu, basl nshalarda olmad iin varl uzun sre bilinmeyen bir blm takip eder. Evliya Badatdan kuzeye ynelir, gney Krdistanda Diyarbekir, Cizre ve Hasankeyf yoluyla bir tur atarak Musul zerinden Badada dner. Bu blm hi bitmemitir ve anlald kadaryla Evliya lene dek blm yazmaya devam etmitir. Evliyann yazmaya niyetlendii tmyle bo ya da sadece bal olan sayfalar vardr. Yer yer blgelerin corafi dzeni hakknda, Evliyann zmleyemediini belirttii, hatalar vardr. Ancak, ayn dneme ait dier Osmanl ve ran almalar ve dokmanlaryla beraber Krdistann az bilinen 15 17. yzyllarna k tutacak nitelikte olan drdnc cildin neredeyse te birini oluturan bu gezinin notlar ciddi bir edisyon gerektirmektedir. Evliya elebi, gezileri srasnda Krdistanda getii yerler hakknda notlar alr: Havar, Sine, Kzlca, Erbil, Kerkk ve ahrazur eyaletleri; Ninova, Akra, Diyarbakr, Cizre, Hasankeyf, Nizip, Eski Musul, Tikrit, ve Badat ehir merkezlerini kaydeder. leride vakit bulduunda Seyahatnameyi yazarken kullanaca, gezerken grd her ey hakknda bol miktarda not tutar. Ayrca dier kaynaklardan, resmi dokmanlardan, gezerken veya sonradan okuduu eitli kitaplardan serbeste faydalanr.[7] Gezilerle kitabn fiilen yazlmas arasna hatr saylr bir zaman girdiinden gezi notlarn her zaman doru bir corafi dzene yerletiremez. Baz tanmlar ylesine bulank ve karktr ki anlatt yerleri fiilen gezip gezmedii phe duyulur. Buna rnek olarak ran gezisinde ok daha eski bir corafya eseri olan Kazvininin Nuzhat al-kulubunu tekrarlad aikar olan blmleri verilebilir. Yine de kt dzenlenmi bile olsalar kulaa doru gelen Krdistan notlar iin bu geerli deildir. Dier kaynaklarla mukayese edildiinde Seyahatnamenin doas Seyahatname, erefname gibi sistematik bir alma deildir ancak dier kaynaklarn ihmal ettii Krdistann sosyal ve politik hayatn asndan zengin bir kaynaktr. Dnemin kadnlarn durumuyla(Bruinessen 1993) ilgili, yaygn dini riteller ve sufi tarikatlar ve din ulularna sayg (Bruinessen & Boeschoten 1988, Bruinessen 1990) gibi konularla etnik ve dini aznlklar, diller ve edebiyat zerine bilgi veren az sayda kaynaktan biridir. elebinin Krdistana atanm yksek rtbeli Osmanl grevlileri iindeki pozisyonu, ona ilk elden devletin Krt airet ve emirliklerle ilikilerinin pratikte nasl yrdn gzlemleme frsat vermitir.[8] Seyahatnamenin mukayese edilebilecei dier mhim bir eser de mparatorluun Krt eyaletleriyle ilgili uzun blmler de ieren, byk Osmanl corafi almas olan Katib elebinin Cihannmasdr. Tamamlanmas Evliya elebinin Krdistan gezilerinden birka sene ncesine, 1648e rastlar. Yazar sadece kendisinden nceki ok sayda eserden bilgi toplamakla yetinmez ama kendi deneyimlerini de temel ald blmleri kaleme alr; rann
99

Irak ikinci igalinden sonra geri almak iin sefere kan Hsrev Paann yannda bulunur (1629).[9] Cihannmada byk kervan yollar zerinde bulunan, haklarnda pek ok ilgin bilginin verildii yerlerin bahsi geer. erefnameniyi tercme eden Charmoy, yazd nszde Cihannmadan oka bahseder. Gerekten de onun etnorafik ve corafi sun umu Katip elebinin eserinin ilgili blmlerinin evirisinden ibarettir. Evliyann dank notlarn dzene sokmakta hi phesiz Cihannma yararl bir referans olacaktr.[10] Ancak Cihannumann Seyahatnamenin olmad kadar sistematik olmasna karl k, Seyahatname gerek insanlarn hayat hakknda daha bilgilendiricidir. Son olarak, Krdistan hakknda deerli bilgiler ieren daha sonraki dnemlere ait bir baka seyahatnameye, Mehmed Hurid Paann Seyahatname-i hududuna deinelim. Yazar 1848 52 yllarnda ran ile Osmanl mparatorluu arasnda Basradan Beyazda hududu belirleyen snr komisyonunun grevlisi olan bu eser, kylerde ve airetlerdeki nfus rakamlarn ieren, pek ok ayrntl istatistiki bilgiye de yer veren, corafi referanslardan oluan nemli bir almadr. Evliyann daha sistematik tarihilerden ve corafyaclardan fark, brokratik detaylara ve idari blnmelere aldrmayndan ileri gelir. O, eyalet, eyalet veya idari blge, idari blge ile ehri tartmaz fakat haritann bir ucundan br ucuna atlayarak mukayeseler yapar. Hi phesiz adalar da her blgede olan etnik karmaann farkndaydlar ama onlar, eitlilikle ilgilenen ve gururla, dzinelerce farkl dilden ve leheden rnekler ve bir sr heterodoks mezhepten anekdotlar yazan Evliya kadar ak konumazlar. Krdistan ve Krtlerin Kkenleri zerine Bilindii gibi, o yllardaki resmi yazmalarda Krdistan idari birim olan bir eyalet adyd. Evliyaya gre politik ve idari snrlara bakmakszn bu terim, Krtler iin ncelikle etnik bir kategoriye iaret ediyordu. Bunu ok eitli ekillerde kullanr. Misafir sevmez bir blgeyi anlatacak olduunda, eitim grm bir ehirlinin kaba ve korkutucu krsal nfus iin yukardan bakan Krdistan, Trkmenistan ve sengistan ifadesini kullanr ki bunun belki de en iyi tercmesi Krtlerin, Trkmenlerin ve kayalarn memleketi dir. imdi u paragrafa bakalm: Memlik -i azmdir, bir ucu cnib-i imlde diyr - Erzurumdan diyr- Vandan diyr - Hakkari ve Cizre ve mdiyye ve Musul ve ehrezl ve Harr ve Ardaln ve Badd ve Derne ve Derteng ve ta Basraya varnca yetmi konak yer Krdistn u sengistn add olunur kim Irk- Arab ile l -i Osmn mbeyinde bu kh- blendler ire alt bin adar air kabil -i Ekrd sedd-i sedid olmasa kavm-i Acem diyr- Rma istl etmeleri emr-i sehl idi. nallah mahalliyle alti bin aded mhr -i airleri dahi tahrr etmee destime hme -i cevhirgym almm, amm bu Krdistnn arz, tlu gibi vsi deildir. Cnib -i arksinde Acem huddunda Harr ve ve Ardalandan hk -i am ve hk -i Irak Arab ki hk-i Halebdir, ol hk-i pakeyne varnca Krdistnn arz yigirmi ve yigirmi be konak ve edns on be konak yerlerdir. Amm bu kadar lkeler ire be kere yz bin tfeng -endz mmet-i Muhammed fiyyl -mezheb vardr. Ve cmle yedi yz yetmi alt pre kala add olunur kim cmle imrdr.[11] Bu paragrafta Evliya, Osmanl mparatorluu iin koruyucu bir tampon ilevi olan Krdistann zel nemini vurgulamaktadr. Evliyann, dris Bitliside, ge dnem Osmanl tarihilerinde ve erefnamede de kullanlan, Krt emirlikleri ve airetlerinin nispeten bamsz olmalarnn mparatorluun gvenlik karlarna daha uygun olduu yolundaki argman tekrarlad grlr. Bu argman en bariz ekilde Aziz Efendi (Murphey 1985)
100

Nasihatnamesinde kullanmtr. Krtlerin sk afi hukukuna bal iyi Snni Mslmanlar olduklar deerlendirilmesi, onlar ii Safevi rana kar gvenilir mttefik olarak ortaya koyduu iin bu argmann en hayati ksmdr. drisi Bitlisi ve eref Han, esasen dost Krtlerin Snni yaknlna o kadar ok vurgu yaparlar ki kii onlarn sadakatini kantlayan Osmanl usul resmi bir grme istediklerini dnr. Dier kaynaklardan ( ve Seyahatnamedeki dier pasajlardan) anlaldna gre, onlarn arasnda sadece pek ok Yezidi deil ama Krdistandaki eitli heterodoks mezheplerin taraftarlar olduunu biliyoruz.[12] Evliya elebinin erken Krt tarihi konusunda en sk alnt yapt kii, imdiye kadar kim olduu anlalamayan Midisi (Mighdisi) adn verdii bir Ermeni tarihidir.[13] Evliya elebinin bu Midiiye dayandrd efsaneler, erken Krt tarihini iki ayr efsane grubuna, Peygamberlerin hikayeleri (Ksasl -Enbiya) ve ahnamenin ran geleneine balar. Evliyann Midiisi, Tufandan sonra konuulan en eski dil(lerden) olduunu belirterek Krtenin saygn bir dneminden yle bahseder: Mverrih Mds kavli zre badettfn Nh, imar olan ehr -i Cdidir, andan kala i Sincrdr, andan bu kala -i Mefrikindir amma ehr -i Cdi shibi Hazret-i Nh mmetinden Melik Krdim alt yz sene muammer olup Krdistn diyrlarn get [] gzr ederek bu Mefrkine gelp b [u] hevsndan hazz edp bu zemnde skin olup evld [u] ensb gyet ok olup lisn - br den indiyyt bir gayr lisn- turreht peyd etdi kim ne brdir ne Arab ve ne Pris ve ne lisn - Derdir ve lisn- Pehlevdir, ana hl lisn- Krdim derler. Bu diyar - Mefriknde peyd olup hala diyr- Krdistnda istiml olunan lisn - Krd Hazret-i Nh mmetinden Melik Krdimden kalmdr, amm vilyet -i Krdistn daistn u sengistn bild - bpyn olmaile on iki gne lisan - Ekrd vardr kim birbirlerine elfzlar ve lehe -i mahssalar mayirdir kim niesi birbirlerinin kelimtlarn tercmn ile anlarlar.[14] Gezileri boyunca Evliya bu lehelerden ksa rnekler verir. Bunlar Sorani lehesinde (Mifariqin yaknlarnda konuulan) bir kelime listesi, Cezire lehesinde bir ark, Rojiki lehesinde uzun bir iir (esasnda gramer olarak T rke ve yksek oranda Ermenice kelimeler barndrmaktadr), Hakkari lehesinde birka deyim ve Diyarbakr lehesinde bir kasidedir.[15] Tabii ki Midii (ve Evliyann erken dnem dier kaynaklar) uzak gemite gerekte ne olduunu anlamamza (kurmamza) msaade edecek trden kaynaklardan deildir. Yine de bunlar bize Evliya elebi zamannda Krtlerin kendilerini nasl algladklar ve elbette komular tarafndan nasl alglandklarn konusunda bir fikir verirler. Mesela, Evliya elebi, slam ncesi dnemde Krdistanda egemen olan eitli ranl hanedanlardan bahis eder. Krdistann btn blgeleri sz konusu hanedanlara ayn derecede bal deildir; bu hanedanlarn bazlar daha pozitif bir dille takdim edilirken dierleri hakknda negatif bir dil kullanlr. Yine, Midiiye dayanarak Shahrazur ismini ranl, efsanevi ejderha kral Zahhakn olu Zurla ve Kerkuku; Zahhakn torunlarndan Umayyadu Marwan Himarn elinden geri alan Mugul Karkuk ile ilikilendirir. Zahhak yenen Demirci Kawa, Shahrazur sancanda ki bir isimde (Merkawe) yer alr.[16] Sadece efsanenin ahname versiyonunda ayaklanmadan sonra kral olan Feridunun ismi, Krdistanda herhangi bir yerle ilikilendirilmez.(Zahhak ve Kawa efsanelerinin bu gnk Krte versiyonlarnda da Feridunun bahsi gemez.) slamn Krdistan fethi, deiik ekillerde Halife Umar ibn al -Hattab, Ali ve Umayyad ve gney Krdistanda belirgin bir tercih ile Ali ile ilikilendirilir. elebinin dediine gre Diyarbakr (Amadiya) Ali tarafndan halifelii zamannda
101

fethedilmitir. Buna ramen ismini daha nceki hakimi Anushirwan (Sasani I.Hsrev)n olu mdandan almtr. Ali, 17. yzylda bir kuzenini, amcas Abbasn olu, Diyarbakra Cizre, Hakkari ve Bitliste olduu gibi bey olarak atar, onlar da kendilerine Abbasiler derler.[17] Bir baka yerde, Sultan Evhedullahn adn ilk Krt Abbasi olarak, yani Bitlis Abdal Hann ve dier Krt beylerinin atas olarak verir.[18] Evliya elebi, bir-iki emirlikten daha fazlasn ziyaret eden ok az saydaki Osmanldan biri olsa gerektir. Zamannn ounu Bitliste geirmi ve zamann edebi temaylne uyarak ( dris Bitlisi, eref Han Bitlisi, kr Bitlisi ve kimi baka yazarlar gibi) Bitlis hakknda yazarak Bitlisin emirlikler arasnda en medenilemi olduunu belirtmitir. Fakat Evliya elebinin yolu, Diyarbakr, Cizre, Hakkari ve Hasankeyf gibi dier byk emirlikleri de ziyaret eder ve Krdistann kuzey snrndaki daha kk emirliklerden, yani emikezek, Sagman, Pertek, Palu, ermik, Genc ve Ataktan da geer. lk (Osmanllarla ilikilerini deitiren emirlikler hakknda erefname ilgin bir rakam verir) artk Krtlerde deildir ama normal bir Osmanl sanca statsndedir. elebi, Gney Krdistanda (ki erefnamenin pek bilgi vermez) ahrazurun (bakenti Kerkk) 18 normal sancan yan sra iki tane de tmyle bamsz kazas (Gaziyan ve Mehrevan) olduundan bahseder.[19] Emirliklerin nemli kasabalarn anlatrken herhangi bir yerde grd kasaba ve ehir anlatm kalbn tekrarlamasna ramen ayrntlarn derecesi bir yerden dierine deiir. Genellikle ehrin Osmanlnn egemenliine geiiyle neticelenen tarihi bir giri yapar. Bunu hkmet ve idareyle ilgili bilgiler ve resmi makamlarn bir listesi takip eder. Ardndan nemli yaplar, daima ayn dzende anlatlr: Kale ve ehir surlar, camiler, medreseler, dervi tekkeleri, emeler, zel konalar, arlar. Her anlat, nfus, yerel gelenekler ve kltr hakknda bilgi krntlaryla son bulur. Evliya elebinin en tafsilatl anlatt Krt emirlii, Khlerin ve Sakisiann zet evirilerinden nispeten iyi bilinen Bitlis Emirliidir. Kk emirliklerden bir tanesine rnek olmas iin Palu anlatmn burada zetliyorum: sene 921 trhinde Selm Hn vezri Bykl Mehemmed Paaya hkimi muti olup yine kendye mlkiyyet zre vilyeti ihsn olunup hl Diyrbekir eyletinde m ebbed hkmetdir. Evld - evlda mutasarrf olurlar. Evmirlerinde bunlara dahi Cem cenb yazlr. Eyaleti mahsl kendlere hss - hmayun ifrz olunmudur. Taht - hkmetinde timar ve zemet ve alaybei ve eriba yokdur. Hn - gazda hkimi iki bin asker svr olurVe sitne tarafndan yz elli ake kazdr. Mftsi ve nakbl -erf ve kethdyeri ve yenieri serdr ve dizdr ve nefertlar yokdur. Amm muhtesibi ve ehir voyvodas vardr. .Der -ekl-i kala-i Palu: Murd nehri kenarnda hakk ki mnend -i Kahkah eflke ser ekmi bir seng-bin bir kk kaladr. Amm bir tarafdan havlesi olmamala bir vechile zafer mmkin deildir. Hatt Timur grp asl mukayyed olamayup ubr etmidir. Dern - kalada brhm Beden gayri askeriyle skin olur bir ferd -i ferde yokdur. Ve skn olmak da mmkin deildir zr her br kalaya urc etmede usret ekerler. Dern - kalada bir cmi ve cebehne ve mahzenler ve su sarnlar vardr. Nehr -i Murda nzl eder kayalar ire mestr bir su yolu vardr.Nehr -i Murd shilinde () bin aded trab ile mestr () l hne-i mamrlardr. Palunun garbnda Ergani ve Eil birer konakdr. imlinde Harput bir menzildir. Kblesinde Diyrbekir iki menzildir(.) Andan bu kala -i Palu ensesinde Ban nam ba rem-misl bir kydr. . Krdstn ire mehr - fk bir mesregh [u] teferrcgh hybn - kuyhdr. Kim Palu belerinin hassdr. Andan bir nehr -i zlal bir kayadan tul eder b- haytdan nin verir. attl Arabn ba vardr. btids budur kim edm -i arzda l nazr
102

bir nehri b- hayvndr.[20] [21] [22] Bu satrlar tek bana ilgin olmayabilir ama dier kaynaklardaki bilgilerle ilikilendirildiinde Evliya elebinin gzlemleri, ariv belgelerine renk ve yaam katar. Seyahatnamenin tamamnda emirlikler zerine yapt btn gzlemler sistematik bir analize tutulduunda emirlikler arasndaki fark hakknda daha iyi bir fikir edinilebilir. Evliya elebi tarafndan sunulan zengin detayl malzemeye baka bir rnek de, aada ki ksmda ele alnan Diyarbakr ile (yaymlanmam) ilgili blmlerdir. Amadiya, Krt emirlikleri arasnda en zerk ve en gl olarak ne kar. Evliya elebi, dier herhangi bir Osmanl eyaletinde olduu gibi burann da bir dizi sancaa ayrldn gzler, fakat memurluklara yaplan atamalar sultan tarafndan veya Iraktaki uygulamann tersine Badad valisi tarafndan deil, Amadiya han tarafndan yaplmaktadr. Sipahi ordusunu besleyecek Osmanl tmar, zeamet sistemi veya yenieri birlikleri ya da eyalette bakaca Osmanl askeri grevlisi yoktur. nemli politik mzakerelerde(divan) Amadiya han, atanm biri olan ahrazur valisinin hemen altnda oturmaktadr yani stats validen ok az dktr. Osmanlnn Iraktaki askeri operasyonlarna Irakn, ran kontrolne gemesinden sonra geri alnmas iin yaplanlar han, silahl adamlaryla beraber katlmak durumundadr; Amadiya ve Sahrazur nc kuvvetleri oluturmaktadrlar ve birlikler Diyarbakr eyaletinden geerken de art kuvvetleri oluturuyorlard. Amadiya eyaletinin(Bahadinan) sancaklar da Evliya elebi, bunlar arasnda Akra, ihoyi, Zaho, Duhok, Muzuri and Zibariyi sayyor zerk, babadan kalan unvanlar ekilsel olarak Amadiya han tarafndan onaylanan beylerin ynetimindeydi. Ayrca byk airetlerin reislerinin pozisyonlar resmilemiti; elebi, Sindi ve Selvane airet reislerinin Zaho beyinden resmi tannma beklediklerinden de bahsediyor.[23] Evliya elebinin biraz vakit geirdii Amadiya vilayetinin ki zamann vilayet yneticisi Seyyid Han onu Musul kaps yaknlarnda Muzuri Beyinin sarayna yerletirmitir - ba kentinde tipik ehirli bir nfusu vardr. En gze arpan unsurlar hann kullarndan (nker) oluan ve giysilerinden tannan daimi ordudur. (Airet ordularndan farkl olarak sadece sava zaman toplanmyorlard). Ayrca tccarlar vardr. Bunlar mtevaz tccarlard ve Diyarbakr, Musul ve Badadtakilerden farkl olarak uzun mesafe ticaretiyle uramyorlard; Badatla ve Krdistann kasabalaryla ticaret yapyorlard. nc grup ise Evliyann pek az bilgi verdii zanaatkarlar ve esnaftr (bunlardan bazlar izgili al u apik giyiyorlard). Evliya elebiyi en ok etkileyen ve kalabalk bir grup oluturan ulemayd. Bunlar, hepsi silahl, kemerlerinde enli hanerler tayan, savalklaryla vnen ve sava iin tutuan adamlard. Ulemadan biri, Evliyann kltrel hayatla ilgili bilgi ald Molla irwiydi. Evliya, Amadiyann Krt kltrnn nemli merkezi olduunun farkndayd. Krt leheleri zerine uzunca bir giriten sonra, Cizre ve irvan lehelerinin dierlerine gre en rafine ve kibar olduklarn belirttikten sonra (gnmz Trkesi ile) en edebi Krte Amadiya Krtlerinin konutuu Krtedir der. Amadiya Krtesine rnek olarak, yerel ulemadan Molla Ramazan Krdikinin aada birka beyitini verdiimiz kasidesini alntlar: Reyi li Asef diken walih heyran iq Ders Aresto diden serxwe u sekran iq Eql kul er bte nv mekteb iq demek D bibitin mezhek tifl hewesxan iq[24] Evliyann transkripsiyonunu yapt bu kaside muhtemelen mevcut en eski Krte iirdir, nk benim bildiim erken dneme ait Krte el yazmas iirler, ok daha sonraki tarihlerde
103

yazlmtr. Evliyaya gre onun Amadiyada karlat zengin Krt iirinden tek bir rnektir. Belli ki blgenin kargaal tarihi boyunca daha byk ksm kaybolmutur. Evliyaya dayanarak Melaye Cezirinin nadir bir rnek olmadn ama Krte tasavvufi iirler yazan, uzunca bir dnem etkili olmu ok geni bir evrenin en ok, belki de en iyi, anlan airi olduunu dnmek mmkndr. Krt tarihi almalarnda nasl ilerleme salanabilir? erefname Krt tarihi ile ilgili en nemli ve tek kaynaktr ama tam olarak anlalabilme si iin bulabildiimiz ada dier tarihleri bilmek gerekir. Katib elebinin Cihannmas ve Mustafa Kazvininin daha eski tarihli Nuzhat al-kulubu corafi referanslar olarak vazgeilmez kaynaklardr; tarihi balamda erefnamenin ayn dnemle ve blgeyle ilgilenen, byk ran ve Osmanl tarihi almalaryla mukayese edilmesi gerekir (zellikle Tihraninin Kitab- Diyarbekriyyas, Hasan Rumlunun Ahsan l-tevarihi, skender Mninin Tarih-i alam-ara-yi Abbasisi ve Naima Tarihi. Evliya elebinin Seyahatnamesinin sistematik analizi glkle balanan erefnamedeki bilgileri desteklemekte yararl olacaktr. Yine de geriye yaplacak i kalr. Aslnda erefname Krt halknn deil, Krt hanedanlarnn tarihidir. Yukardan bir bak vardr ve erkeklerin ve (zellikle)kadnlarn sradan hayatlar hakknda deerli olabilecek pek az ey syler. Ayn ey Osmanl ve ran kronikleri iin de geerlidir. Sosyal ve ekonomik tarih iin baka kaynaklar bulmalyz. Evliyann Seyahatnamesi ise pek ok Osmanl almasna kyasla daha az sekincidir (elitist) ve 17.yzyln gnlk yaam iin kaynak olarak kullanlabilecei uzun zamandr bilinmektedir. Elbette, imdiye kadar ortaya karlmam ya da az tannan baka zengin kaynaklar da vardr. Osmanl arivleri demografi ve ekonomik tarih stne zengin malzemeler ihtiva eder ki bunlardan bazlar son zamanlarda basld (bkz. Binark, Gyn, Htteroth, lhan, Sevgen, nal, Ynan). Krt tarihilerinin kullanmakta zorlandklar bir baka kaynak kategorisi de komu Hristiyan halklarn yazdklardr. Mslman kaynaklarda olmayan siyasi bir itaat durumunu yanstan Hristiyan yazarlar, o dnemin aadan bakn yanstrlar. Scher(1910) ve Sanjian(1969) Arami ve Ermeni kroniklerinde Krt tarihiyle ilgili ne kadar ok malzeme bulunabileceini gstermilerdir. Bu dillerin uzmanlar ile yaplacak ibirlii Krt tarihiliine ciddi katk salayacak gibi gzkyor. KAYNAKLAR [1] evirenin Notu: Bankas Yaynlar tarafndan 9 cildi yaynlanan Evliya elebi Seyaha tnamesinde Krdistan ifadesi kullanlmaktadr. [2] Seyahatnamenin ilk cildi blmler halinde E.J. Brill tarafndan Leidenda baslmtr. Bunlar Evliyann Krdistan gezilerini ierir: Martin van Bruinessen & Hendrik Boeschoten(ed), Evliya elebi in Diyarbekir(1988); Robert Dankoff(ed), Evliya elebi in Bitlis(1990); Korkut M. Buday(ed), Evliya elebis Anatolienreise (1996) [3] Evliyann gezi yollar Dankoff & Kreiser 1992 tarafndan iyi bir ekilde zetlenmitir. [4]Bak van Bruinessen & Boeschoten 1 988, Dankoff 1990. Evliyann Bitlis anlatm ve Krt beyi Abdal Hana duyduu samimi hayranlk gibi konular Khler(1928), Sakisian(1937) ve van Bruinessen(1992) tarafndan allmt. [5]Evliyann Sincar Yezidilerini ve Firari Mustafa tarafndan malup edilmelerini anlat, ilk basmdan sonra Menzel (1911) tarafndan evrilmiti. [6] dal Yayncln Seyahatnamesini kullanan Lale Yaln -Heckmann (1991:56) eref Han ve Sevgenin (1968 -71) yaymlad Osmanl dokmanlarnn tersine, yerel politika ve Hakkari airetleriyle ilgili ilgin antropolojik bilgiler verir. [7] Mekure Eren(1960) Evliyann ilk ciltte stanbulla ilgili kulland ok sayda yazl
104

kayna belirler. Burada ona bir Hristiyan kitap tarafndan okunan Yunanca kaynaklarda vardr. Dier ciltler iin benzer aratrmalar henz yaplmad ama Erenin almas, Evliyann Krt tarihiyle ilgili kulland kaynaklar iin iyi bir gstergedir. [8] Bu ilikilerin pratikte (resmi kurallarn tersine) nasl yrdne dair tabii ki saysz Osmanl belgesi vardr fakat bunlarn zm glkle balamtr. Evliyann gzlemlerini dorulayan ilgin bir alma Kunt(1991)un Diyarbakr valilii hesap defteri analizidir. [9] Osmanllarla olan bu sava eyrek asr sonra unutulmamtr ve Evliya, Safavi igal dneminden sonra kasabalarn Hsrev Paaya boyun emelerini bununla ilikilendirir. O dnemdeki olaylarn zeti iin bak Longrigg 1925, s.56 -68. [10] Maalesef henz Cihannmann zmlemesini yapan bir bask yaplmamtr. brahim Mteferrika tarafndan baslan yararldr fakat bilimsel adan yetersizdir. Osmanl -Safevi ilikileri stne sivrilmi bir tarihe olan Jean -Louis Bacqu-Grammont bu alma stne bir kritik yazmay dndn belirtmiti. [11] Badad K.305, varak 219a. [12] Evliya bir ok yerde ki Yezidiler sz konusu eder, sadece Sincarda kilerden deil(Menzel 1911), Bitlis ve Hakkari(Dankoff 1990)de kilerden de bahis eder. Krdistan ve dier yerlerdeki heterodoks mezhepler iin bak Bruinessen 1997. [13] Bu isim Makdisinin bir varyant olarak ortaya kyor ve bu yzden bu yazarn Kudsl olduu, orada yaad veya Kudse bir hac gezisi yapt sanlyor. Evliyann Midisisi Makdisi olarak bilinen Arap tarihilerden biri kesinlikle deildir ve Evliyann aktard hikayeler byk Ermeni kroniklerinden herhangi birine uymaz. Baz balamlarda Evliyann Midiiyi Ermeni ruhbann genel ad olarak kulland anlalyor.Cf. Dankoff 1986. [14] Cudi, Kurana gre Nuhun gemisinin karaya oturduu dan addr. Genellikle Cizrenin gneyindeki ayn isimli da ile bir tutulur. Sincar Da da Sel efsansiyle ilikilendirilir: Cudiye varmadan nce Nuhun gemisi, omurgas Sincarn tepesine srtndnde hasar grr.(Evliya tarafndan anlatlan bu hikaye, iinde bulunduumuz asrda Yezidilerden dinlenip kayda alnmtr Wigram & Wigram 1914: 336). Mifarikin(keza Mayyafarikin, halen Silvan) bir Krt hanedann bakentiydi, 10 -11. yzyllarda hkm sren Mervaniler,bak. al-Fariki 1984. [15] Seyahatname IV, Ms. Badad Kk 305, varak 21 8b-219a. Evliya ayn hikayenin deiik varyantlarn verir varak 212b, Hz. Muhammedin peygamberliinden 4490 yl ncesine tarihlenen Sel ve Melik Krdmn Nuh Peygamber hayatta iken Cudinin ilk beyi olmas. Varak 219a da ki blmler Krt lehelerinin bir dkmyle ve Evliyann Mifarikin yaknlarnda kaydettii bir Krte rneiyle devam eder(analizi iin Bruinessen 1985). [16] Bruinessen 1985; Dankoff 1991: 127-8 [17] Badad K. 305, varak 372a -b. [18] Badad K. 305, varak 376b. [19] Badad K. 305, varak 370b. [20] Badad K. 198a, 198b, 221b, 222b, 224a, 225a, 226a, 233b. Evliya Awhadullahn ismini Bitliste Abdal Khandan duyduunu ima eder, fakat bu soy erefnamede belitilen herhangi bir soylu figrn ismiyle uyumamaktadr. Cf. Bruinessen & Boesch oten 1988: 244. [21] Maa kadnn yargsna verilen neme iaret etmektedir. Diyarbakr merkezde kadsnn maa 500 ake idi. [22]Mft ve nakib al-araf merkezden atanan dini memurlard. Onlarn olmay Palunun Osmanl dini hiyerarisinin dnda kaldn gsterir, ama kad, Palu beyi tarafndan ya da
105

baka ekilde tayin edilebiliyordu. Bey gelirlerini ehir voyvodas toplad iin muhtemeln onun tarafndan atanyordu. [23] Badad K. 305, varak 84b -85a. Cf. Bugday 1996 : 240-243. Seyahatnamede eitli pasajlarda Evliya Palu zerine ek bilgi verir. [24] Badad K. 305, varak 377a -b.

106

Canbolat Krtleri neden Osmanlya Bakaldrd? [1605]

16. ve 17. yzyllarda vergilerde uygulanan adaletsizliklerin sebep olduu Celali syanlar Osmanl Devletinin merkez otoritesini sarsm ve Duraklama Dnemi olarak bilinen bu dnemde birok ayaklanmann da yolunu amt. 1519da eyh Celal liderliinde balayan ayaklanmalar silsilesi, lkede byk bir dzensizlie sebep olmutu. Yenierilerin halk haraca balamas ve vilayetler arasnda balayan ekimeler, 1599da Karayazc Abdlhalim Beyin ayaklanmas ve Urfay ele geirerek beyliini ilan etmesi zerine Orta Krdistana da tanmt. Bu dnemde ounluu kuzeyden bala mak zere Erzurum, Bitlis, Mamuretl Elaziz, Van, Diyarbekir, Musul ve Halep Vilayetlerinde meskun olan Krtler, Osmanlya ballk bildirmi ve merkeze bal beyler tarafndan ynetilmekteydi. Karayazc Abdlhalimin Urfay almas bata Gneybat Krdistanda Halep Vilayeti olmak zere birok yerde devlet dzeninin bozulmasna sebep olmutu. Bu durumdan rahatsz olan Padiah III. Mehmed, Karayazc zerine gnderdii Beylerbeyi Budakolu Hseyin Paann da isyanclara katlmas zerine Sinanpaazade Mehmed Paay bir orduyla Urfaya gnderir. Ne var ki Karayazc ve Hseyin Paa kaleye kapanr ve teslim olmazlar. Halep Beylerbeyi brahim Paa ve am Beylerbeyi Hsrev Paa ile Urfay kuatan Mehmed Paa, ikinci kuatmasnda Karayazc ile anlar ve Budakolu Hseyin Paay stanbulda aslmak zere teslim alr. Karayazc ise Antep Sancakbeyliine atanr. Bu srada Krtlerin youn olarak yaad Halep Vilayeti yeterince karmaa yaamaktayd. Yenierilerin, brahim Paann istei zerine ehir merkezine yerletirilmeleri ancak bir yl srm nk brahim Paann grev sresi bitmiti. Halep ve Gneybat Krdistanda patlak veren siyasal ekimeler am Yenierilerine kar rgtledikleri direnile nceden Halepte belli bir saygnlk kazanm olan Hsn Canbolad (baz belgelerde Hseyin Canbuladolu, Canbulad Olu Hseyin Paa ve Huseyn Canbulad el -Kurd) ile yeeni Al adl iki Krt ne karmt. Hizmetlerinin karl olarak padiah 1603 ylnda mahalli bir ahsa ilk defa bu payeyi bahederek Hsn Canboladyi Mirimiranlk rtbesiyle Halep Valisi olarak atad. Kilisin Krt beyi olan yeeni Al ise Halep vali vekilliine getirildi. Grevdeki vali brahim Paa, durumu hazmedemeyince Hsn Canbolad ve beraberindeki Krt askerler, ehre arparak girmek zorunda kald. Osmanl mparatorluunda valilie getirilen ilk Krt olan Hsn Canboladnin grev sresi iki ylla snrl kald. Celali syanlarnn Osmanly zayf drmesi zerine harekete geen ran, 1590 ylnda imzalanan ve 13 yl yrrlkte kalan anlamalar bozarak 25 Austos 1603te Osmanlya sava at. Bu sava devam ederken III. Mehmed lm, yerine olu I. Ahmed gemiti. 1605 ylnda tekrar karlaan Osmanl ve ran ordular Urmiye yaknlarnda arpt ve ah Abbas, Tebriz ve Erivan Osmanldan geri alarak topraklarna katt. Bu arada savata greve arlan Hsn Canbolad, Tebrize vardnda Osmanllar oktan yenilmiti. Yenilginin msebbibi olarak gsterilen Hsn, yenilgi meydannda kurulan bir daraacna astrlarak idam edildi. Hsn Canboladnin kardeleri ve yeeni Ali, Husn Canboladnin intikamn almak iin geri dnp Halepi kuatarak Osmanl askerlerini ldrrler. 30.000den fazla asker toplayan Al Canbolad (baz belgelerde Ali Canbuladolu), An tep, Kilis ve Urfa gibi sancaklarn da ele geirerek Halep evresi ile birlikte kendi snrlarna katt. Kendisine valilik verilmesine ramen bunu kabul etmeyen Al, bamsz bir devlet
107

kurmak iin alt. Osmanlnn tm memurlarn snrd ederek deft erdar dahil olmak zere blgeye kendi memurlarn atad. Dzenli bir ordu kurarak nce Trablusam buradaki Krt airetlerinin yardmyla alarak am zerine yrd ve buray topraklarna katt. Btn bunlar olurken Osmanl baa gen bir sultan geldii iin zor gnler geirmekteydi. Al Canboladnin bu srada Avrupal lkelerle grerek kendi iradesinin ticareti teminat altna alaca ve kanunsuz icraatlar ile rvetin nihayet bulaca konusunda baz anlamalar imzaladnn duyulmas zerine Osmanl, tedirgin olmaya balar ve Canboladyi zaten kabul etmedii valilikten azlettiini ilan eder. 19 Eyll 1606 tarihi Osmanl belgelerine Canbuladolu syan olarak yazlr. Canbolad ise 11 Kasm 1606da kendi adna para bastrr, snrlarn Musula kadar genileterek Halep sarayn devlet merkezi ilan eder. Bu srada imparatorluun bakentinde Veziriazam Dervi Paa idam edilmi ve Bat Serdar (Kuyucu) Murad Paa, vezirazamla getirilmitir. Canboladnin fetihlerine devam etmesi zerine Celal syanlarn bastrmas iin Murad Paa, 15 Haziran 1607de Anadolu Serdarlna atanr ve byk bir orduyla Al Canbolad zerine yrr. Hatay yaknlarndaki Oru Ovasnda karlaan Osmanl ordusu ile Krt ordusu 16 gn sren byk bir savaa giriirler. Lbnanl Drzi Krt Meananl eyh Fahreddinin 20.000 kiilik bir orduyla 40.000 kiiyi komuta eden Al Canboladye yardma gelmesi sava daha da kztrr. Neticede 22 Ekim 1607de Osmanl, stnlk salar ve 26 bin insann kafas klla kesilir. Krt Da evresine ekilen Krt ordusu, 30 Ekim 1607de nce Kilisi ardndan Halepi tekrar geri alsa da ksa bir sre ierisinde yeniden kaybeder. Yaklak bir yl boyunca kk apl atmalar devam eder ;fakat Krt ordusu bir daha tekrar toplanamayacaktr. Al Canbolad olanlar zerine 2.000 kiilik bir kuvvetle nce Kalenderolu syanna yardm etti ardndan znike gitti. Amcas Haydar ve kahyas Hseyinin araclyla padiahla grmek istedi. Uzun sorgulamalardan sonra I. Ahmed, Canboladyi affederek maiyetindeki 100 kadar adamla birlikte Macaristana Temevar Vilayetine beylerbeyi olarak gnderdi. Bir eit srgn olan bu valilikte de Krt Al Canbolad merkez otoriteye kar geldi. Yenierilerin de ayaklanmas zerine Canbolad, Belgrada geti; fakat burada stanbuldan gelen emirle boazna kement geirilerek idam edildi. Krt Canbolad Aireti, Oru Ovas hezimetinden ve Al Canboladnin idam edilmesinden sonra Osmanlnn emriyle datld. Airetin bir ksm rana ve Dou Krdistandaki Zencan ile Halhal blgelerine srgn edilirken (Nitekim hala burada Canpulad ve Kilisxan adyla iki Krt aireti vardr. Sunn olan bu iki airet de Kuzey Kurmancsi konuurlar) airetin geriye kalan Urfa, Malatya ve Ankaraya dier ksm ise Lbnan ve Girite daha sonra ise Kbrsa gnderildi. Lbnana gnderilenler, burada daha ok Drzi olarak bilinen airetler ile kart ve yllar sonra en byk Drzi kabilesini oluturdular. Halen Lbnan, Suriye, Trkiye, Irak, Yunanistan, Macaristan ve Kbrsta yaayan Canbolatlarn byk bir ksm farkl inanlar tasalar da Krt kimliklerini her seferinde vurgulamaktalar. eyh Ubeydullah Nehri eyh Ubeydullah isyan zerine, Osmanl, ran, Rus ve ngiliz arivlerini kullanarak hazrlanm kapsaml bir alma ne yazk ki yoktur. Celile Celilin Rus arivlerini kullanarak yazd yukarda grlen almas ve Wadie Jwaidehin daha ok ngiliz arivini kullanarak hazrlad almas darda tutulursa dier yazarlar daha ok bu iki kaynakta yer alan bilgileri tekrarlamakla yetinmilerdir. Oysa Osmanl ve ran arivleri belki de bu konuda ilk bavurulmas gereken kaynaklardr. Biz bu almamzda, Osmanl arivinde yer alan baz belgeleri ortaya koyarak, isyanla ilgili eksik kalm ynleri az da olsa tamamlama amacn tayoruz. Burada yaynlayacamz belgelerle, zellikle eyh Ubeydullahn ve isyannn,
108

Osmanl asndan nasl grld ve deerlendirildii zerine nemli ip ular bulunabilecei kansndayz. eyh Ubeydullah syan ve syan Hazrlayan Koullar Bilindii gibi 19. yzyl Osmanl asndan tam bir alt st olua sahne olmutur. Aslnda ayn ey bu dnemde Krtler iin de geerlidir. 19. yzyla kadar belirli bir zerklikle Osmanl topraklarnda yaayan Krtler iin, bu yzylda bir ok ey deimeye balayacaktr. II. Mahmutla (1808-1839) balayan modernleme ve merkezileme almalar srasnda, Krt blgelerinin de zerk stats kaldrlmtr. Bunun zerine blgedeki nemli Emirlikler ayaklanarak bu duruma kar koymular ancak Osmanl tarafndan yenilgiye uratlmlardr. Osmanlnn Krt beylerini yenilgiye uratmas ve bu Krt Emirliklerini ortadan kaldrmas beklendiinin tersine, blgedeki kontroln kolaylatrmam, ortaya kan yzlerce ba bo airet nedeniyle zorlatrmtr. Blgede ok gl konumda olan Mirlerin ve Beylerin konumlarn kaybetmeleri zerine devlet blgeye valilerini yollam ancak bu valiler yerel olaylara ilikin ne onlar (Mirler) kadar bilgi sahibiydiler ne de halkn nezdinde meru yneticiydiler. Bu nedenlerden dolay da airetler aras elikilere ve kan davalarna zm getirmeye muktedir deillerdi. [3] Krdistan Eyaletinde ciddi bir boluk domu ve kendi bana hareket eden yzlerce airet ortaya kmtr. Dolaysyla, bu boluu dolduracak, airetler aras anlamazlklar nleyecek bir g gereklidir. te bu rol bir sre sonra gl dini liderler oynamaya balamtr. Airetler aras atmalar beklenmedik boyutlara ulaarak tehlikeli bir hal alnca, airet yelerinin, eyhleri (Bunlarn mritlerinin saylar Mevlana Halidin gayretleriyle epeyce artmt) sorunlara zm bulacak kiiler olarak grmeleri ve bunun neticesinde eyhlerin otoritelerinin airet snrlarn aarak politik nderler haline gelmelerine yol aacak bir biimde artmas doaldr. [4] Bundan baka 19. yzyln ikinci yarsnda Osmanl, Krdistan Eyaletindeki topraklar tapulu hale getirmeye balam ve tapu memurlarnn en ok muhatap olduu eyhler nfuzlarn kullanarak bir ok topra kendi tapularna almlardr. Bu tr nedenler sonucunda 19. yzyln ikinci yarsnda Krtlerin yaad topraklarda eyhler byk bir g kazanmlardr. [5] te bu artlarda emdinlinin gl eyh ailelerinden gelen ve eyh Tahann olu olan eyh Ubeydullah, amcas eyh Salihin yerine Nakibendi tarikatnn bana geer. Blgede ok etken olan Nakibendi aireti, Ubeydullahn dneminde de etkinliini giderek artrr. zellikle Botan, Behdinan, Hakkari ve Ardelan Emirliklerine ait topraklar Ubeydullahn kontrol altndadr. [6] 1877 yl eyh asndan ok nemli olmutur. Bu ylda balayan 93 harbinde (1877 -1878 Osmanl -Rus Sava) eyh, bir taraf semek zorunda olduunun bilincindedir ve slami deerlerinde etkisiyle, halifenin devletini yani Osmanly semitir (bu kararda Ruslar n Ermenilerle kurduu ilikiler ve blgede bir Ermeni devleti kurulaca fikrinin de etken olduunu unutmamak gerekir). Ancak bilindii gibi sava Osmanllar asndan tam bir felaketle sonulanr. Sava sonrasnda imzalanan Berlin Antlamasyla Osmanl De vleti 210.000 km kare toprak kaybetmitir. Toprak kaybnn byk ksm Balkanlarda olsa da bu kayplar arasnda Kars, Ardahan, Batum gibi blgeler de vardr. [7] Sava sonucunda Krtler de byk bir ykm yaamtr. alabilir nfusun savaa alnmas, alnan ek vergiler, bunu izleyen yenilgi ve alnan vergilerin giderek artmas halk sefalete srklemitir. Alk yaylyor her tarafta alk ve hastalklardan bitkin dm, iskeletleri andran, hibir umudu kalmam insanlar dolayor diye yazyor Mak gazetesi. Bakale
109

mntkasnda 10 bin kii, Beyazid ve Alakert civarnda 2 binle 3 bin aras ve bir o kadar da Midyad, Bohtan ve Cezire blgelerinde lmtr. [8] Savan yaratt ykm, blgede yaanan sefalet ve otorite boluu, Ermenilerin blgede devlet kuracaklar sylentisi [9] ve eyhin aklndaki birleik bir Krt devleti kurma fikri, bu yllarda bir araya gelince isyann zemini hazrlanm olur. lk olarak 1879da eyhin birlikleriyle Osmanl kuvvetleri kar karya gelmise de, her iki taraf da bir birinden faydalanma arzusunda olduundan, ksa srede anlama salanr ve Osmanl topraklarndaki olay bymeden nlenir. eyhin gz, daha kolay lokma olarak grd randadr, ancak ondan sonra Osmanly dnecektir. rann bu dnemdeki gszl, Osmanlnn banda bir halifenin bulunmasna karn rann iilii, ran bir hedef haline getirmekte ve bu saldrya dini bir grnm kazandrmay da kolaylatrmaktadr. [10] 1880 Austosunda eyh, snrda ayaklanm Mangur airetine destek iin olu Abdlkadir ynetiminde bin kiilik bir Krt mfrezesi yollar, ardndan 10 Eyllde Mangur alnr, 15 Eyllde Piran aireti de isyana katlr. Bir ok aireti yanna ekmeyi baaran eyh ve olu Abdlkadir nderliindeki birlikler Savacbulak da alarak Tebrize yaklarlar. [11] Ancak bu noktada dvel-i muazzama devreye girer. Ruslar blgede byk bir Krdistan kurulmasn istemedikleri gibi, rann kendilerinden yardm etmesinden yararlanarak blgeye mdahale etmek ve ran yanna ekmek niyetindedir. ngilizler de kesinlikle blgede birleik byk bir Krdistan kurulmasn istemezler, ayrca bu isyan, Rusyay blgeye sokacak tehlikeli bir gelime olarak grrler ve Osmanlya bask uygulayarak, snrlarn kapatmasn ve eyhi desteklememesini i sterler. Bir sre sonra gerekten de Osmanllar snr kapatarak eyhin ran ve Osmanl birlikleri arasnda skmasn salar ve isyan yenilgiyle sonulanr. Bu konudaki Osmanl belgelerinin ortaya kartlmam olmas, Osmanlnn bu sreteki politikalarnn belirsiz ve kafa kartrc olduu gibi yorumlara neden olmutur. [12] Oysa belgeler incelendiinde grlyor ki: 1. Osmanllar, uzun yllardr blgede yaanan karmaay nlemenin ve Krt airetlerini kontrol altna almann tek yolunun ey h Ubeydullah gibi blgede ok etkin ve nfuzlu birini yanlarna ekmek olduunu dnmektedir. [13] 2. Blgede ngiliz ve Ruslarn kurdurmak istedii dnlen Ermeni devletine kar yine tek kozunun Krtler ve onlar kontrol edebilecek eyh Ubeydullahn olduu kansndadr. 3. Ancak eyhin bu destei yanl anlayp blgede birleik ve byk bir Krdistan kurma hayaline kesinlikle scak bakmamaktadr. 4. eyhin rana kar giritii harekat konusunda srarl olmasna kardr. nk Rusya ve ngilterenin blgeye mdahale edebileceinden korkmaktadr. Bu nedenle eyhin rana saldrs srasnda, snrlarn kapatarak rana yardmc olmu, ancak isyandan sonra eyhle olan iyi ilikilerini srdrmeye almtr. [14] Hatta yle ki isyandan sonra savata yaralanan eyhin adamlarna maa dahi balamtr. [15] syann bastrlmasndan sonra Osmanl topraklarna kaan eyh Ubeydullah, tehlike olarak grldnden Osmanllar tarafndan stanbula arlr. Geri eyh bir sre Osmanly oyalamay baarsa da sonunda Osmanlnn basklaryla stanbula getirtilir. eyh stanbulda byk bir trenle karlanr. Sultan misafirini eref treniyle karlamay esirgememiti. ehrin btn ileri gelen resmi ahsiyetleri eyhi karlamaya kmlard. Sokaklar insanlarla dolup tamt. Ubeydullahn stanbula girii srasnda, onun erefine top atlmt. [16] Ancak eyh Ubeydullah amacndan henz vazgememitir. eyh 1882 Temmuzunda Ramazan bayram srasnda, tacir klna girerek, sahte bir pasaportla, Fransz
110

irketlerinden birine ait Pak isimli gemiyle Potiye oradan da Hakkariye kaar. [17] Bunun zerine blgeye askeri ynak yapan ve eyhin ikna olmayacan grnce zerine asker gnderen Osmanllar, eyhi yakalar ve olu Abdlkadirle birlikte maa balamak suretiyle Mekkeye gnderir. eyh 1883 ylnda Mekkede lr. Yukarda da belirttiimiz gibi bu isyann tm ynleriyle ortaya kabilmesi iin Osmanl ve ran ariv malzemelerinin de mutlaka gn na karlmas gerekmektedir. Bu alma bu konuda ufak da olsa bir adm atma amacyla hazrlanmtr. BELGE 1 Belge No.: YA-RES ( Yldz Saray Arivi Sadaret Resmi Maruzat Evrak) 5/17 Belgenin zeti [Gebe Krtlerin yerletirilmeleri ve iskan edilerek medeniyete kavuturulmalar ok nemli bir sorundur. Bu konuda blgeye gnderilmi bulunan mfettilerin Meclis -i Vkelaya sunduklar raporlar grlm ve baz kararlar alnmtr. Mfettilerin verdikleri raporlara gre; zaman zaman Krtlerin yaadklar yerlerde bulunan Hristiyanlara kar yaplan baz adaletsiz uygulamalar, buralardaki Hristiyanlarn himaye hakkn ele geirmi ngiltere ve Rusya'nn blgeye mdahalesine neden olabilir. Bu nedenle blgedeki gebe Krtlerin bir an nce itaat altna alnmas gerekmektedir. Ayrca ran snrnda yaayan Krt airetleri, ranllar tarafndan kendi yanlarna ekilmek zere srekli rtbe ve maa verilerek dllendirilmektedir. Gebe halde bulunan bu airetlerin, ran tarafna gememeleri iin, derhal yerleik hale getirilmesi gerekmektedir. Bunu salamak iin derhal, blgedeki nemli ve itibarl airet reisleriyle ilikiye geilmeli ve eer gerekirse baz istekleri de kabul edilmelidir. Aksi takdirde zellikle Nesturilerin bulunduu blgelerde byk karklklar kabilir ve ksa srede bu blge de Balkanlara dnebilir. Yani bu blge adeta Krdistan'n Karada' olabilir. Zaten blgedeki Piskopos da birka yldr Tiflis'le balant halindedir. Bu nedenle blgede byk bir gc ve nfuzu olan EYH UBEYDULLAH ve oluyla derhal ilikiye geilmeli ve blgedeki nfuzu kullanlarak blgedeki airetler yerleik hale getirilmeli, asayi salanmal. nk Rumeli'nin nazik hali bu kez de Anadolu'ya sramak zeredir. Bu blgede Hristiyanlarla ilgili slahatlar hzla yaplmaz ve gebe Krt airetleri iskan edilmezse yabanc devletlerin de karmasyla byk sorunlar kabilir. te tm bunlar gz nne alnarak, Drdnc Ordu Komutan Semih Paa'ya bunlar anlatan ayrntl bir talimatname gnderilmeli ve ayrca Dersim blgesine de, halkn devletin nfuzuna almasn salayacak uygun bir mutasarrf atanmaldr.] 1. Atfetl Efendim Hazretleri Krdlerin tavattun ve isknlaryla hlen ve istikblen temn -i sadet hlleri ve oralarca dembedem vuku bulmakta olan uygunsuzluklarn men -i vukuu zmnnda imdiden lzm-licr olan baz tedbr ve mtlata dir devir mfettii ibhetl, devletl Paa hazretlerinin atebe-i lyaya takdm etmi olduu arzann encmen -i mahssca bil-taraf mtlaasyla netice-i mzkertn arz- istzn muktez -y emr fermn hmyn- cenb- mlk -drden idiini hv olan tezkire-i liye-i hussiyye mezkr arza ile birlikte led-el- mtlaa ol babta cereyn eden mbhast zerine verilen karr- muktez meclis-i mahss- vkeldan tanzm olunan mazbata leffen arz ve takdm klnm olmakla karr- mzkert hakknda her ne vechile irde-i isbet ifde-i hazret-i ehin-hi ziver -sahfe-i sudr buyrulur ise infz- hkmi lsine ibtidar edilecei beynyla tezkire -i senver terkm klnd efendim. Fi 1 Safer 1297 (14- 01- 1880) 2.
111

Meclis- Vkela Mazbatas Tife-i Ekrdn tavattun ve isknlaryla dire -i medeniyyete iddihlleri hakknda olan lzm ve ehemmiyyetin tazumuyla ol babda baz mtlat mbeyyin ibhetl, devletl mfetti paa hazretleri tarafndan hk -i py- hmyna takdm klnan arzann meclis-i vkelca bil-taraf tezekkr-i mtlaasyla netce-i mzkertn arz ve istzn muktez -y emr fermn mal-yi nvn hazret-i pdihden idii tezkire-i liyye-i hussiyye ile tebl olunmasyla mezkr tezkre ve arza me yne-i ciznemizde krat ve mtlaa klnd. Mfetti-i mrn-ileyhin hulsa-i mtlat ve ihtrt Krdlerin bulunduklar yerlerde meskn olan Hristiyanlar hakknda baz mertebe vuku bulan taaddiytlar ngiltere ve Rusya devletlerine ol havl ahl-yi gayr-i mslimesi iin bir hakk- himyet verilmi olduundan ve bu hakk- himyet ise ileride devlete pek muzr olacandan Krdlerin amli tedbr ile cmleten taht- itate alnmas lzmuna binen Semih Paa hazretlerinin memriyyet -i mahssa-i muvakkatesini mesele-i slhiyyeye tahvl ile Erzurumda bulunan komisyon heyetiyle birlikte olarak kuvve -i askeriyye muvenetiyle ibu hull edecek mevsim -i sayfn nihyetine kadar Krdistnn her bir cihetince evmir -i hkmet-i seniyyenin ser-t-ser meriyyet ve cereyn ve ran huddu zerinde bulunan airetler ve ress hakknda ran devleti tarafndan tevkt ve taltft icrsyla taraflarna celb ve imleye almakda idiinden bunlarn ol tarafa gememeleri esbbnn istihsli ile gebelik hlde bulunanlarn sret -i isknlar hussunun ve res ve mutebernyla syleilerek ve mmkin -l-saf baz istidlar olduu hlde onlarn dahi kabul edebilecei tefhm edilerek bu emr -i mhimmin huslne dahi sarf- say olunmakla beraber Nestur tifesinin skin olduklar cebel -i Ezir(?) vakt- zarfnda Krdistnn Karada olacandan ve birka seneden beri idre -i umr- ruhniyyelerinde bulunan Piskopos Tiflis ile mnsebet peyd etmi olduundan bunun celb ve temn ve taltfi ve eyh Ubeydullah ile mahdmunun oralarca olan nfz u haysiyyelerinden istifde olunmak zere haklarnda hrmet ve riyet ibrzyla bade -t-temn iskn- air hussunun kendisiyle mzkere edilmesi lzmunu mutazammn bulunmutur. Vk Rumelinin nezket -i hli imdi Anadolu tarafna intikl etmeye balayp ibu ktada meskn olan Hristiyanlarn cezb -i tevecch ve muhabbetleri maddesi devletin mrnileyhm beyninde bir mesele-i msabkat ihds etmi oralarca ecnibin itirz ve ikyetine mahal kalmamak zere hlen ve zemnen mtehattim olan slhtn icrs devlet -i liyye iin hakikaten mevdd- mhimme ve msteceleden olmasna ve tife -i Ekrdn vukua gelmekde olan hareket-i n-sezlarnn n alnamayacak olursa bunun akbeti dahi pek vahim olaca tab bulunmasna binen mfetti-i mrn-ileyhin ihtr vechile bu babda Semih Paa hazretlerine ve asliyye-i nezret-i cellesinden etrfl bir talmt its ve bir de Dersim iin mutasarrf tayini essen mukadder olup bu da ol havlce husl - syi ve inzibta ve ahlinin nfz- hkmete almalarna murd olaca cihetle diresi nerelerden tekl olunaca nezrete kararladrlmak ve memriyyeti bade -i arz ve istizn olunmak zere mnsib bir mutasarrf intihb hussunun dahi nezret mrn -ileyhine havlesi mfetti-i mrn-ileyhe dahi hzr olduu hlde mttehiden tensb edilmi olmakla ol babda kat ahvlde emr fermn veliyy-l-emr efendimizindir. Fi 1 Safer 1297 ( 14- 01- 1880) BELGE 2 Belge No.: YA-RES 9/23 Belgenin zeti [ran hududunda meydana gelen heyecann ve hareketlenmenin eyh Ubeydullah'n hareketinden kaynakland anlalm, bu arada Rus Devleti'nin de Nahvan'a ve Osmanl
112

snrna asker sevk ettii renilmitir. Bunun zerine Tebriz konsolosu durumu Ruslara sormu ve Ruslardan snrlarmz korumak iin asker naklediyoruz cevabn almtr. Ayrca yaplan aratrmaya gre yaplan ynan, on drt tabur ile iki batarya toptan olutuu anlalmtr. te tm bu durumlar nda Meclis-i Vkela toplanm ve bu konular grerek baz kararlar almtr: ranllarn talepleri dile getirilmi ve Osmanl tarafndan ran'a saldrp hasar verenler varsa derhal tahkikat yaplarak bunlarn tespit edilmesi gerektii belirtilmi, ancak ran'dan Osmanl topraklarna saldran airetlerin de engellenmesi hususunun ran bykeliliine bildirilmesi kararlatrlmtr. Malum savatan sonra (Burada 1877 -78 Osmanl -Rus savandan bahsediliyor) blgede Osmanl devletinin kontrol zayflam, Krtlerin ounlukta bulunduu blgelerle, Ermenilerin byk oranda yaadklar Van ve Hakkari'de eyh Ubeydullah nderliinde hareketler balamtr. ran'n bu durumda Osmanl'dan istedii yardm yerine getirilmezse yle anlalyor ki Rusya'ya bavuracaklardr. Zaten Rusya'nn da snra asker ymay a balamas bunun gstergesidir. Tarafsz devletlerin elilerinin de uyardklar gibi Rusya'nn niyeti kendi snrlarn korumak deil, blgeye mdahale etmektir. Bu nedenle gerekli nlemler derhal alnmaldr. ncelikle bir tefti heyeti kurularak blgeye gnderilmeli ve raporlara gre gerekli nlemler derhal alnmaldr. Bu nedenle, Telgraf Nazr Haydar Efendi ile, Amare (Badat'a bal) mutasarrf Kemal Efendi'nin bu tahkikat komisyonunun bana geirilmesi ve derhal blgeye gnderilmesi karar alnmtr.] 1. Atfetl Efendim Hazretleri Hudd- raniyye dahilinde zuhra gelen kym ve heyecn eyh Ubeydullah ile avanesinin tahrkt ve igfltndan mnbais olduu hakknda ran devleti tarafndan der -miyn olunan ikytn tahkk ve terkikyle yet bizim taraftan huddu tecvz edenler var ise menine ve tedbr-i lzmenin ittihz ve icrsna memr olmak ve dire -i askeriyyeden dahi mnsip bir zt terfk edilmek zere telgraf nzr sbk atfetl Haydar Efendi hazretleriyle Amare mutasarrf Kemali Efendinin birinci ve ikinci komiser sfatyla tayn ve igrmlar ve teferrut hakknda meclis-i vkeldan kaleme alnan mazbata melffatyla man arz ve takdm klnmala karar- mzkere hakknda emr irde -i seniyye-i cenb- padihi her ne vechile eref-sudr buyurulur ise hkm-i celli icr olunaca beynyla tezkire -i sen-ver terkm olundu efendim 1 Safer 1298 / 21 Kann- Evvel 1296 ( 02- 01- 1881) 2. Marz- ker -i kemneleridir ki Rusya devleti tarafndan Nahvana ve hudda asker sevk olunduu ve bunlar sebebiyle gelen askerin mikdr hakknda Tebriz eh -benderliinden b -tahrrat it olunan malmta hav Vanda bulunan Drdnc Ordu-y Hmayn Mri Devletl Nfiz Paa hazretleri tarafndan sudr- telgrafnamenin hall sreti leffen huzr- smiyyen dver -i efhimle takdm klnm olmala ol babda emr fermn hazret -i veliyy-l-emrindir 24 Muharrem 1298 / 15 Kann- Sni 1296 ( 26- 12- 1880) 3. Vanda Drdnc Ordu-y Hmyn Mri Mahmud Paadan Harbiye Nezretine mevrd 14 Knun- evvel 1296 tarihli ve ifreli telgrafnamenin hall sretidir. Rusya devleti tarafndan Nahvana ve hudda kuvve -i klliyye-i askeriyye sevk olunmakda olduu istihbr olunmas zerine devlet -i mrn -ileyhann Tebrizde mukm konsolosundan
113

kuvve-i mezkrenin vrdlar sebebi sul olundukda huddlarnn muhfazas iin olduu cevb alnd ve muahharen olunan tahkkt ve mesmta gre kuvve -i mezkrenin on drt tabur ile iki batarya topdan ibret idigi anlald Tebriz eh -benderliinden el -yevm alnan 26 Tern-i Sani 1296 tarihli tahrrtda ir olunmala arz ve malmt olunur. 4. Van vilayetinden makm- sm veklet -penhye mebs telgrafname hall Rusya tarafndan Nahvan ve hudda sevki istihbr olunan ve lede -s-sul esbb huddun muhafzas iin olduu Tebriz Rusya konsolosu cnibinden beyn olunan kuvve -i klliyye-i askeriyyenin on tabur ile iki batarya topdan ibret idiginin tahkkt- ahre zerine anlald Tebriz eh-benderliiden mr paa hazretlerine mevrd 27 Tern -i Sani 1296 tarihli tahrrtn ir olunmala fermn. 14 Kann- Evvel 1296 ( 26- 12- 1880) 5. MECLS- VKELA MAZBATASI Hudd- raniyye dhilinde zuhra gelen kym ve isyn eyh Ubeydullah ile Hamza Aa menkrun tahrktndan mnbais olduu beynyla bunlarn ve bizim taraf air ve Ekrdndan hudd- raniyyeye tecvz edenlerin tedb ve terbiyeleri ile huddun muhfazas ran sefretinden b -takrir taleb olunmu olunduu gibi ran ah hazretleri tarafndan dahi Tahran sefret-i seniyyesine ifhen bu yolda ifdt vuku bulmu ve muhfaza-i hudd iin iktiz edenlere evvel ve hir icr-i teblgt edilmi olub ancak tebaa -i saltanat- seniyyeden hudd- raniyyeye tecvz edenlerin tedbi bahsine gelince air -i raniyyeden dahi teden beri bizim taraf ahalisi haklarnda icr -y mezlim ve tadyt edenlerin icr -y mecztyla mumele-i mtekbele-i iresi lzm geleceinden bizim taraf airinden te tarafa f -y hasar edenler var ise bi-l-tahkk anlarn bade-m bu misillu ahvl f edememeleri mmkn ve uslen mtehattim olan tedbirin istihsn iin mahalline bir heyet -i mahssa irsli msemmem olduu cihetle ranler tarafndan dahi tebaa -i Osmaniyye haklarnda vukuundan ikyet olunan mazarrat ve hasrtn meni esbbnn istihsl ve temni lzumu meclis -i ciznemiz kararyla Hariciyye Nezretinden ran sefretine tebl olunmudur. Hudd- Devlet-i Aliyyenin ehemmiyet-i tabiyyesi muhrebe-i sbkadan dolay kesb eyledii inklbtdan ni bi -l-vch tezyd etmekle beraber Ekrd ve airin mecm olmasndan ve dier taraflardan Ermenilerin ekseriyeti dahi Van ve Hakkari cihetlerinde bulunmasndan dolay eyh -i mm-ileyh gibi beyn-el-air mevcd olan nfzunu ahvl -i mevkiyyeye ve menfi devlete muvfk olmayacak srette istiml ile byle gavil zuhru na sebeb olanlarn meni harekt feriz -i umrdan olduu gibi ran sefrinin dahi ibu harekt - siyniyyenin defi ve refiyle heyecnn henz zil olamamasn eyh -i mm-ileyhin tahrktna atf ile bunlar tedb ve hudd zerinden tebid olunmadka istikrr- syi kbil olamayacandan ve bu babda devlet metbsnn taraf - devlet-i aliyyeden md-i muvenetden meyus olduu hlde dier bir are taharrsine mecbr olacandan bahisle Rusya devletine mracat edeceklerini telmhen vuku bulan ifdt ve Rusyalnn Nahvana ve hudda asker sevk etmekde olduuna dair Drdnc Ordu -y Hmyun Mriyyetinden Harbiye Nezretine ve Van vilyetinden bab- liye gelen ve leffen arz ve takdm klnan telgrafnme mnderict dahi nazar - dikkat ve ehemmiyyeti clib grnmdr. Egeri Rusyalnn hudd - raniyyeye asker sevk etmesi zhiren huddu muhfaza ve icb hlinde ranly mzhere maksadna mahml ise de hakikti devlet -i aliyye ile ran devleti arasnda tabil -muhfaza olan mnsebeti ihll ile oralarca menfi -i devletine muzr mdhelt ka arzna mtebenni olarak bu surat hlen ve aynen bizim iin muhzir -i zimeyi
114

istilzm edecei derkr olub bu iin devlet -i aliyyece tedbir-i mmkine ittihz ve icrsyla biran evvel n alnmasnn lzm ve ehemmiyyeti hakknda baz b -taraf devletler sfersnn maruz- hayr - hevhiden vuku bulan ihtrt dahi u mtlaata dir olduundan maslahatn kesb eyledii ehemmiyete gre bir tedbr itthaz lzmeden ve imdiki hle gre mesele ranlerin ikyt ndan ibret olub kbil-i tahkk bir ey denilemeyecei umr - bedhyeden olmala evrak - itikye zerine bil -taraf icr-y tahkkt ile tebin edecek hale gre icbna baklmak zere evvel emirde karar - vka tevfken bir heyet -i tahkkiye tayin ve zm iktiz-y maslahata muvfk grnmekle beraber bu sret -i ikyt vakalarnn devlet -i aliyyece nazar- itibr alndn ari ederek ranlerin Rusyaya temyl mecbriyyetini def edecei ran sefrinin esn -y muklemede henz heyet -i tahkkiyenin dahi gnderilmediini rad etmesiyle mstedill idiinden heyet -i mezkrenin hemn intibh ve zmyla karar - vkan ibrz- faliyt lzm ve vcbu tayin etmi ve telgraf nazr sabk Haydar Efendi hazretleri mukaddema iki defa Tahran sefret -i seniyyesi nde bulunarak oralarn ahvl ve dtna tammyla matlu ve u hidmet -i mhimmeyi hakkyla ifya muktedr bendegndan bulunmu olduundan dire-i Harbiyyeden dahi mnsib bir zat terfik olunmak zere mrn-ileyhin birinci ve geende Amare mutasarrflna tayin olunan Kemal Efendinin dahi ikinci komiser sfatyla ve ber -minval-i maruz hudd- raniyyeyi tecvz edenler var ise onlarn msraaten bil -tahkk meni ve sir lzm-l ittihz olan tedbir ve mumeltn icrs memuriyyetiyle evrk - itikyenin kendilerine verilerek hemn seriyyen zamlar ve mr ve mm -ileyhmaya Anadolu cihetine gnderilen birinci ve ikinci teft memrlarna verilen maalara tevfken ilk tahssiyle i bu maalar ile kararnme hkmnce iktiz eden harcrahlarnn dahi mesrif-i fevkalde meynnda tesviyyesi bi -l-ittihd tezekkr ve tensb klnm olmala kati ahvlde emr - fermn hazret-i veliyy-l-emr efendimizindir Fi 1 Safer 1298 / 21 Kanun-i evvel 1296 ( 02- 01- 1881) BELGE 3 Belge No.: YA-HUS ( Yldz Saray Arivi Sadaret Hususi Mruzat Evrak)167/42 Belgenin zeti [eyh Ubeydulah Van'n Erci kazasnda bulunan ahaliye hitaben bir mektup gnderir, eyh mektubunda; ranllarn Mslmanlara byk ktlkler yaptn ve bu nedenle baharn gelmesiyle birlikte ran'a kar balatlacak cihada tm Mslmanlarn katlmalar gerektiini bildirir. Mektubu getirenlerin ifahen ayrca bir mesaj daha ileteceklerini belirten eyh, ayrca bu ayaklanmann Osmanl Devleti ve dier Avrupa devletlerince de olumlu karlandn ve bunlarn hepsinin ran' kusurlu bulduklarn belirtmitir. Farsa olan bu mektup daha sonra Osmanl Devleti tarafndan ele geirilmi ve evrilerek sadarete sunulmutur.] 1. eyh Ubeydullah Efendinin Van vilyeti dahilinde kin Erci kazas ahlisine hitaben yazm olduu halde ele geirilerek Drdnc Orduyu Hmayn miriyyet -i cellesinden irsal olunan farisl -ibare mektubla tercmesi suretidir. Erci kazasyla o tarafn umm ahlisiyle cem -i muhallasan ve mensubne selam ve du ederim. Malmunuz olsun ki bu sene ranlerin gz ilerinde bulunan Mslmanlarn balarna getirdikleri ey hibir zamanda grlmemi ve iidilmemidir. Bunun zerine cmle islmiyna vcib ve farzdr ki gayret ve hamiyyet -i islmiyyeti elden brakmayb baha r iin cihd tedrikini grb mart ahirinde hazr ve muhya olmanz lazmdr. Bu taraf islm cmleten mttefken ve mttehd olarak ran ile olunacak cihda hazr ve Mslmanlarn
115

intikmndan geri kalmayacaklar emr -i zhir olup inallah- tela sizler dahil cmleten ittifk edib baharn cihdna hazr ve amde ve bundan byle cihd ele gemeyeceinden her kim kendisini bu hnednn mahsblarndan add eder ise lzm gelir ki bu sefer hayr - esere gelmesinde rehvet ve mshile etmesin. Bir de mektubun hmillerinde ifde-i ifhye vardr el-hamdli-llh devlet-i aliyye vesir Avrupa devletleri efkrlar muhalasalarn murd zerine olub ve cmleten ranleri muvheze ve shib -i taksr tutmulardr. nallah bu kere cmleten din yolunda ve hamiyyet-i islmiyete merdne fed-y can ederseniz ziyde tekd lzm deildir. Esselam- aleykm. 21 Rebilevvel 1298 ( 20 - 02- 1881) 2. Marz- ker -i kemneleridir ki eyh Ubeydullah Efendi tarafndan Van vilyeti dahilinde kin Erci kazas ahlisine hitben yazlm olduu halde ele geirilmi olan Faris -l ibre tahrrtn sretiyle tercmesinin irsl klnd Vanda bulunan Drdnc Ordu -y Hmyn miriyyet -i cellesinden b-tahrrt ir olunmu olduundan tahrrt - merkmenin tercmesinin ihrc etdirilen sreti mazr- li dver-i ifhamyla buyurulmak zere leffen huzr - mal-i mevkr veklet-penhlerine takdm klnm olunmala ol babda emr fermn hazret -i veliyy-l-emrindir. 18 Cemziyelevvel 1298 / 5 Nisan 1297 ( 17- 04- 1881) 3. eyh Ubeydullah tarafndan Erci kazas ahlsini cihda dvet yolunda yazlm ve Drdnc Ordu-y Hmyn mriyyetince ele geirilerek Harbiye Nezretine gnderilmi olan tahrrtn sret -i mtercmesi Nezret mrn -ileyhinin tezkiresiyle beraber manzr- li buyurulmak zere leffen arz ve takdm klnd efendim. 20 Cemziyelevvel 1298 / 7 Nisan 1297 ( 19-04-1881) BELGE 4 Belge No.: YA-RES: 10/12 Belgenin zeti [eyh Ubeydullah'n Mslman ve Hristiyan halk birletirerek onlarn hukuklarn muhafaza edecei bahanesiyle bir isyan hareketine hazrland ran ve dier devletler tarafndan, Osmanl Devleti'ne bildirilmektedir. eyh'in Osmanl snrnda olmas ve byle bir harekete kalkmayaca konusunda herhangi bir garanti verilememesi, genel kamuoyunu Osmanl aleyhine evirmitir. ran ah ise, eyh'in verdii bunca zarara ramen, blgeden uzaklatrlmasn dahi istemediini, sadece Osmanl'nn, eyh'in bir daha byle bir ey yapmayacana ve Osmanl tarafndaki Krt airetlerin byle bir duruma kartrlmayaca konusunda garanti vermesini istediini bildirmitir. Aslnda eyh'in bir daha ayaklanmayacana inanlsa, garanti verilerek bu i halledilebilir. Ancak yaplan incelemeler ve alnan istihbarata gre ran'n ve dier devletlerin amaladklar udur; Osmanl byle bir garanti verdikten sonra devreye girilerek eyh yeniden ayaklandrlacak ve bylece: 1. ran Osmanl'dan zararlarna kar tazminat talep edebilecek 2. Rusya ve ngiltere ran taraftarlna kalkacak 3. Ermenistan ve Krdistan'n muhtar iyetleri talep edilecek. Zaten Rusya'nn Trkmenler aleyhinde Gktepe blgesini igali ve ngiltere'nin buna ses karmamas, bu iki devletin Asya konusunda uzlatklarn gstermektedir. Krtler konusunda da Rusya ve ngiltere'nin ortak davranaca hissolunmutur. Bu nedenle eyh ve oullaryla grlp, iyi niyetle ikna edilerek derhal snrdan uzaklatrlmalar gerekmektedir. Bu konularda istihbarat iin Tahran'a gitmi olan Sipahsalar'n (Serasker,
116

askerlerin en byk miri anlamnda kullanlan bir tabir) verdii bilgiye gre; Osmanl'nn blgedeki askeri gcnn yetersiz olduu ve bu kuvvetlerle blgedeki asayii salayamayaca, eyhin ikamet ettii Nehri blgesinin Osmanl nfuzu dnda bir alan olmas nedeniyle kolayca mdahale edilemeyecei ve eyh'in hem Osmanl depolarndan, hem de baka yollardan yeni silahlar edinmekte olduu bildirilmitir. Ayrca Sipahsalar, Osmanl'nn blgeye mdahale edemeyecei dncesi nedeniyle, ran'n blgeye mdahale edebileceini sylemitir. Bu konu grlm ve alnan dier bilgilerle beraber, eyh'in Mart sonunda ran'a kar bir harekete giriecei saptanmtr. Zaten eyh'in Erci'e gnderdii mektupta bu akland gibi, bu isyann Osmanl ve Avrupa devletlerince de desteklendii bildirilmitir. eyh Ubeydullah'n, yaplan grmelerde defalarca isyan etmek gibi bir niyetinin olmadn sylemesine ramen, isyan hazrl iinde olduu anlalmtr. Bu nedenle gerekli tm askeri tedbirlerin alnmas gerekir.] 1. Hriciyye Nezret-i Cellesi Cnib-i liyesine Devletl efendim hazretleri Fi 6 1881tarih ve yz on dokuz numarolu telgrafnme -i kernemle arz ve ir olunduu vechile gy eyh Ubeydullah efendinin tedrikt- klliyye ile megl olduu gibi tarafeyn -i Krdistn ahli -i slmiyye ve Hrstiyniyesini birledirerek muhfaza -i hukuklar serritesiyle iln- asiyne cret ve idre-i muhtriyyet talebine cesret eyleyecei birka gnden beri sret-i mevskada ran ve ecnebi memrlar taraflarndan rivyet klnmakda olduu cihetle bu havdis geenlerde cana ve mala zarar-dde olan ve olmak havfnda bulunan ahli-i rniyyeyi fevk -al-meml heyecna getirib ahz-i sr olunmaldr ve Ekrdn etdii yanlarna bralmamaldr efkr taammm eylemi ve eyhin el -yevm huddda bulunmas ve hi olmazsa bu tarafa tekrar tecvz hakknda henz temint verilmemesi ezhn - ummiyyeyi kmilen aleyhimize davet etmidir. h hazretleri ise eyh Ubeydullahn ifa eyledii bunca hasart meydanda olduu halde bunlardan bahs olunmayb ve hatta tebdi hususndan dahi sarf- nazarla bade-m ifsdt ve ilkat ve tecvztdan keff-i yed ile asyi-i huddu ihll eylemeyeceine dair cnib -i saltanat- seniyyeden taleb-i temnt edilmi olduu halde henz bu babda dah bir cevb - kat verilmemi idiginden bahisle her ne denilecek ise seran bildirilmesini cnib-i sefret-i seniyyeden musirr-ne taleb etdirmekde bulunmu ve bu babda vzert - umr- hriciyyeden bu kerre dah vrid olub bir sreti melfft nshalaryla beraber leffen takdm klnan takrr -i resm ile de tekd ve isticl olunmudur. Eger eyh ve tevbinin bade -m bir gne tecvzt ve ilkatda bulunmayaca bizce muhakkak olubda temnt - matlube it edilebilmi olsa iin politikaca olan ciheti reside-i hitm olmu olacak ise de tahkkt - ahre-i acizneme gre u taleb -i temnt hussuna muvahhirn Rusyalnn parma girib taraf- saltanat- seniyyeden temnt verildikden sonra tevkt- ecnib ile eyh mm -ileyhine tecvzt ve harekt- sbkasn tecrd eyleyecei ve bu halde devlet -i raniyyenin tazmnt talebine kym edecei ve tabi cnib-i bb- liden olunacak muhlefet zerine Rusya ve ngilterelinin ran tarafdarlna kalkacak ve bir tarafdan dah el -yevm mevzu -i bahs olan Ermenistan ve Krdistan muhtriyyet idrelerinin tekli sretini iltizm eyleyecekleri ve bir de Rusyalunun Trkmenler aleyhinde olan galebesi ve Gktepeyi istl edib ileriye mteheyyi -i hareket bulunmas zerine ngiltere tarafndan kat bir ey denilememesi Asya iin beynlerinde bir ittihd olduunu isbt eylediinden Ekrd meselesinde dahi Rusyalnn ngiltere ile beraber ittifk his olunmu kerlerini temint - matlbenin itsndan ziyde eyh ve mahdmlarnn
117

hudddan hsn-i sretle tebidleri ve tedbir -i lzme-i sirenin ittihz ile asy-i mahalliyye ve huddiyyenin ikmli ve bu srada menfimiz cmlesinden olan baz mevdd ve eritin rana kabl etdirilmesi saltanat - seniyyece daha hayrlu olaca cihetine meyl etdirmi ise de gerek bu mesele hakknda bb - lnin efkr ve mtlaa -i liyesini ve gerek ahvl-i mahalliyyeyi fkdn- talimt ve malmt cihetiyle bi -t-tabiyle bilemediinden efkr - kernemin ruhiyyet-i sevb olub olmadnn temyzi r -yi sibe-i mehmm-perverilerine mentdur gn mukaddem Tahrana muvsalat eylemi olan siph-slr hazretleri vuk bulan mlkt- aciznemde Van ve Hakkari vilayetlerinde yalnz bin nefer kadar mevcd askir-i nizmiyye olub bu kadar kuvve-i askeriyye ile oralarn muhfaza -i asyii mmkn olamayacandan bahs ile beraber eyh mma -ileyhin bulunduu emdinn nhiyesi ve ikmetgh- mahss olan Neve nm- dier Nehri karyesi askir -i hneden hl ve hukuk ve nfz- hkmet -i devlet-i liye bu nhiyede gayr- cr olduundan eyh mma -ileyhin keyfe m ye oralarda hkmet ve hareket eyledii gibi civrda bulunan askir-i hne mhimmt ve debo memrlarn igfl ile hkmet -i seniyyenin haber ve tl olmakszn oralardan ve hricden esliha-i cedde ve mhimmt tedrik ve itirsyla megl bulunduunu sylemi ve gy eyhin bulunduu nhiye ile mezkr karye zr -i idre-i devlet-i lyede bulunmadndan devlet -i raniyyenin oralara sevk -i asker eylemee hakk olaca zumunda idigi rev-i hl ve klinden his olunmu ve u mde dahi ayrca cy -i dikkat ve ehemmiyyet bulunmu olduundan keyfiyyeti hemn b -telgrf Drdnc Ordu-y Hmyn mrriyyetiyle Van vilyet -i cellesine ir eyledim. Herhlde emr fermn hazret -i men leh-l-emrindir. 7 Rebilevvel 1298 / 26 Knn - Sn 1296 ( 06- 02- 1881) 2. MECLS- VKELA MAZBAT ASI Tahran sefret-i seniyyesinden vrid olup melffuyla maan arz ve takdm klnan tahrrt melinden muht- ilm-i l buyurulaca vechile eyh Ubeydullah Efendinin tedrikt - klliyye ile megl olduu gibi tarafeyn -i Krdistn ahl -yi slmiyye ve Hristaniyyesini birledirerek muhafaza -i hukuklar ser -ritesiyle ln- si-yne ve idre-i muhtriyyet talebine kym eyleyecei ran ve ecneb memrlar tarafndan rivyet olunduu cihetle bu havdis geenlerde leffen ve melen zarar-dde olan ve olmak havfnda bulunan ahl-yi raniyyeyi pek ziyde heyecna getirib ahz-i sr efkr tamm eylemek eyhin el -yevm huddda bulunmas ezhn- ummiyyeyi klliyyen tahr etmi idii ve h hazretleri ise hasart - vkadan bahsolunmayb ve hatta eyhin teb di hussundan dahi sarf- nazar olunub yalnz bundan byle tecvztdan keff-i yed edeceinden mutmain olmak arzsunda olarak temn mdesini sefret-i seniyyeden musirr-ne taleb ettirmekde bulunmu ve bu babda vzert - umr- hriciyyeden sreti melff takrr ile tekd ve istcli klnm olduu ve eer eyh ve tevbinin bade m bir gne tecvzt ve ilkatte bulunmayaca bizce muhakkak olup da temnat- matlbe it edilebilmi olsa iin politikaca olan ciheti resde -i hitm olmu olacak ise de tahkikat- hireye gre taleb-i temnat hussuna muahheren Rusyalnn parma girib taraf- saltanat - seniyyeden temnat verildikten sonra tevkt - ecnib ile eyh-i mmileyhin yine tecvz ve harekt sbkasn tecdd eyleyecei ve bu hlde devlet -i raniyyenin tazmnt talebine kym edecei ve tab cnib -i bb- lde olacak muhlefet zerine Rusya ve ngiltereli ran tarafdarlna kalkarak bir tarafdan dahi el -yevm mevzyu bahsolan Krdistn ile Ermeni skin mahallerin muhtriyet-i idrelerini n tekli sretini iltizm eyleyecekleri ve bir de Rusyalnn Trkmenler aleyhinde olan galebesi ve Gktepeyi istil edip ileriye mteheyyi -i hareket bulunmas zerine ngiltere tarafndan kat bir ey
118

denilmesi Asya iin beynlerinde bir ittihd bulunduu isbt eylediinden Ekrd meselesinde dahi Rusyalnn ngiltere ile ittifk his olunmu matlbenin itsndan ziyde eyh ile mahdmlarnn hudddan hsn -i sretle tebdleri ve tedbr -i sirenin ittihz ile syi ve emniyyet-i mahalliye ve huddiyyenin ikmli ve bu srada menfi -i devletten olan baz mevadd ve eritin rana kabl ettirilmesi saltanat - seniyyece daha hayrl olaca gsterilmi sefret-i mrn-ileyhin u irt meclis-i vkelca verilen karr meyyid grnm olduu gibi bu defa Van vilyetine gelen telgrafta dahi eyh tarafndan Erci ahl -yi ummiyyesine yazlb tutulan ukkada rana tecvz -i ittifk eden ahl-yi slmiyye ile beraber hareket olunmak zere Mart hirinde hazr bulunmalar ve devlet -i liye ile Avrupa devletlerinin efkr kendi efkrna muvafk bulunduu iln olunub mm -ileyh-i maa-t-taltf icr edilen bunca teblgat ve kendi tarafndan yemn ile verilen temnt zerine u iln - efkr- sbka-i tecvz-krnelerinden kat feragt etmediklerine dell olduundan ve eeri bizim taraf- airiyyenin eyhin efkrna hizmet etmemeleri yolunda taahhdt ve senedt - kuvviyyeye rabtolunmakta iseler de mm-ileyhin efkr- tecvziyyeden fergat etmeyecei ve vakt-i hareket ve taarruzu takarrb ettii cihetle bunun vehmet-i azmesinden korkulduundan istzn mumeleye ibtidr ve sratle cevba intizr olunduu ve mezkr ukka sretinin posta ile gnderilecei ve keyfiyet -i taraf- mrden Harbiye Nezret -i cellesine bildirildii beyn olunmu olacandan karr - sbk marze tatbken tedbr -i lzmeye teebbs olunmas hakknda her ne vechile irde -i seniyye-i hazret-i pdih erefsudr buyuruyor ise muktez-y lsi icr olunaca beynyla tezkire -i sen-veri terkm olundu efendim. Fi 18 Rebilhir 1298 / Fi 7 Mart1297 ( 19- 03- 1881) BELGE 5 Belge No.: YA-RES 10/ 59 Belgenin zeti [eyh Ubeydullah'n ikna edilerek stanbul'a getirilmesi dnldnden bu konu eyh'e iletilmitir. Geri eyh stanbul'a geleceini bildirmise de niyetinin pek de gelmek olmad ve zaman kazanmak istedii dnlmektedir. nk eyh, Osmanl Devleti'nin, kendisini, ran'a kar yrtt mcadelede destekledii yolundaki neriyatna devam etmektedir. Ancak Osmanl Devleti bunun doru olmadn ilan edince, baz airetler eyh'i desteklemekten vazgemilerdir. Bu nedenle znt iine girmi olan eyh'in ran tarafna iltica edebilecei dnlmektedir. Eer byle olursa ranllar eyh'i Osmanlya kar kullanabilir dncesiyle, eyh'in bir an nce istemese de st anbul'a getirilmesi ve blgede ilanlar datlarak, eyh'in yaptklarnn desteklenmediinin herkese duyurulmas karar alnmtr. Ayrca eyh'in ran'a iltica etmesi durumu iin ran sefaretiyle grlmesi ve eyh'in onlara ilticasn kabul etmeyecekleri konusunda garanti vermeleri aksi takdirde eyh konusunda Osmanlya verdikleri ikayeti geri ekmeleri istenecektir.] 1. Tezkre-i Veklet Sreti Yavern- hazret -i ehriyriden Musulda bulunan mr -liv sadetl Ahmed Rtib Paa tarafndan eyh Ubeydullah Efendiye dir mehdt ve istitlt - hussiyyesini hv atabe-i uly-y hazret -i mlk-neye arz ve takdm olunup sreti irsl buyurulan telgrafnmenin mecls-i mahss- vkelda bi -l-mtlaa ol babda ittihz lzm gelen tedbir ve mumeltn kararlatrlb hk-i pyi evket ihtiv -y(?) cenb- padiahye b -mazbata arz- irde ve fermn buyurulduunu manzur - tezkre-i aliyye-i hussiyyeleri ile mezkr telgrafnme
119

mtlaa ve sret-i ira gre cb- maslahat bil -taraf mzkere olunarak ol babta kaleme alnan mazbata leffen arz ve takdm klnmakla icr -y mr -liv hakknda her ne vechile irde -i isbet-de cenb- ehinah eref-snh ve sudr buyurulur ise icr-y hkm-i celline ibtidr edilecei beynyla tezkre-i sen-ver terkm olundu efendim. 18 Cemziyelevvel 1298/4-6 Nisan 1297 ( 17- 04- 1881) Hmi Sretidir Resde-i dest-i taazzim olan ibu tezkre -i smiyye-i veklet-penhleriyle melff mecls-i vkel mazbatas manzr - mali mevfr cenb- padih buyurularak zikrolunan mazbatada arz ve istizn klnd vechile eyh Ubeydullah Efendinin dersadete celbinde olunacak icbr zerine ayed ranlere iltic ederse kendisi himye ile aleyhimizde istiml olunmak ess diresinde ran sefretiyle mzkere edilmek zere Hariciyye Nezretine mezniyyet its ve eyhin neriytn tekzbe cb eden mevki hkmet -i seniyye nmna olarak ilannmeler dattrlmasnn dhi Drdnc Ordu -y Hmyun- Mriyyet ve Van vilyetine tebli rehn-i tensb l-yi hazret-i padih olmu ve eyhin ranlya dehlet ve ilticsn mani olacak her gne tedbir ve esbbn tamamyla ittihz ve istihsline bezl -i mesahi eylemesi zmnnda mriyyet -i mrn-ileyhya teblgt- ekberde ve katabe-i icrs dahi irde ve fermn buyurulub mazbata-i mezkre ide klnm olmakla ol babda 20 Cemziyelevvel 1298 / 8 Nisan 1297 ( 19- 04- 1881) 2. MECLS- VKELA MAZBATASI eyh Ubeydullah Efendinin davetine dair eref -sdr olan emr fermn- hmyuna hazret -i padh zerine vkiolan teebbst ve isttltna dair memriyyet -i mahssa ile ol tarafda bulunan yvern- sefret -i ehriyariden Ahmet Ratib paa cnibinden takdm olunan telgrafnme ol babda mteallik buyurulan irde-i seniyye-i cenb- padhye mutazammn tezkire-i hussiyye ile bu gnki meclis-i aciznemizde mtlaa olunan telgrafnme-i mezkreyi hulsa-i meli eyh mm -ileyh davet-i seniyyeye arz- memnniyetle beraber bu babda hk-i py- lye baz mahzr arz etmi olduundan yine azmeti fermn buyrulur ise imtisl edeceini der -miyn etmekde ise de kendisi dersaadete azimet niyetinde olmayb maneviyytn icr iin vakit kazanmak fikrinde ve tehiyyt ve tecvzta dair ilnt ve neriyytn devlet -i lyyenin rey ve talimtna isnad eylemekde olduundan ibu davet -i seniyyenin bir dereceye kadar intiryla harekt ve ilntnn hallaf - maraz- li olduu anlalmasyla airden birtakm eyhinden yz evirib bu hlden kendisi yes ve ftre dm olduu ve Krdistandan ayrlmas iine gelmeyeceinden ranler ile bi -l-muhbere temn edilir ise rana iltic edecei mtlaasna gre imdiden bu cihetin taht - temnt - resmiyyeye alnmas lzmunu hav idiginden iktiz -yi hli bil-taraf mzkere edildi. eyhin teebbst ve tahrktndan raniler ile beraber Rusyallar dahi ik yet ederek devlet-i lyyece bir tedbr-i ittihz olunmad hlde eyhi takbe mecbr olacaklarn resmen ifde etmekde bulunmu ve eyh mm -ileyh dahi her naslsa igflta kaym olduundan u aralk bir mnsib sretle oradan kaldrlm ikbt ve mdhiltn n almas maksadna ve davet -i seniyye dahi bu mtlaa zerine meclis-i aciznemizce verilen karara mtebenni olub ancak eyhin rzsyla dersadete azmet etmeyecei anlalm ve icbr edilecek olur ise ranlere iltic etmesi melhuz olub ol halde ranlerin eyhi bizim aleyhimizde istimaal ve imdi ranlerin etdii ikyet bize intikl eyleyecei mtlaasna binen ol emirde ran sefretiyle mzkere edilmesi lzme-i hlden grnmdr. nk eyh mm -ileyhin oradan kaldrlmasna essen ranler tarafndan vuk bulan ikyet zerine teebbs edilmi olduu cihetle kendisinin icbr halinde onlara iltic edecek olur ise kabl etmeyeceklerini ranilerin
120

resmen temn etmeleri ve buna muvafakt etmezler ise ikyetden vazgemeleri lazm gelecei gibi ranler tarafndan byle bir temnt verildii takdrde dahi eyhin behe -mahal oradan kaldrlmas zarri olarak bu cihetinin ranlerden alnacak cevab zerine icr -y icbe ve eyh mm -ileyh harektn devlet -i lyyenin rzsna isnd ile airi igfl eylemekde olduundan bu neriyytn muvfk neffi ol emr olmadn iidenler kendisinden yz evirmekde olduu gibi geende meclis -i aciznemiz kararyla gde olunan telgrafname zerine neriyyt - mezkre Drdnc Ordu -y Hmyun mirriyeti ve Van vilyeti cnibinden tekzb etdirilmi idiginden bu sretin her tarafca ilnyla eyhin igfl ettigi airiyle aralarna tefrk drlm tezkr ve tensb klnm olmala rehin -i tasvib-i al buyurulduu hlde u ess dairesinde ran sefretiyle mzkere edilmek zere Harbiyye Nezretine mezniyyet itsyla eyhin neriyytn tekzben icb eden muvka hkmet -i seniyye nmna olarak iln -nmeler dadlmasna dahi mriyyet ve vilyet marnileyhimya tebli bbnda ve ktiyye-i ahvlde emr fermn hazret-i veliyy-l-emr efendimizindir. 18 Cemziyelevvel 1298 / 5 Nisan 1297 ( 17- 04- 1881) Notlar: * Bu yaz; Vesta Dergisi, Say 6, Yl 2006da yaymlanmtr. [1] Celile Celil, 1880 eyh Ubeydullah Nehri Krt Ayaklanmas (stanbul: Pr Yaynlar, 1998). [2] Wadie Jwaideh, Krt Milliyetiliinin Tarihi Kkenleri ve Geliimi (stanbul: letiim Yaynlar, 1999). [3] Martin von Bruinessen, Aa, eyh, Devlet (stanbul: letiim Yaynlar, 2003), s. 341, ayrca a.g.e. s. 268 ve devam. [4] Martin von Bruinessen, a.g.e., s. 341-342. [5] Martin von Bruinessen, a.g.e., s. 347. [6] Wadie Jwaideh, a.g.e., s. 144. [7] Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, T.T.K Yaynlar, Ankara 1988, Cilt 8, sayfa 76; Franois Georgen, Osmanl mparatorluu Tarihi (stanbul: Cem Yaynevi, 1995), Cilt 2, s. 145. [8] Celile Celil, a.g.e., s. 55. [9] Bu sylentinin glenmesine neden olan en nemli ey Berlin Antlamasna konulan bir maddedir. Antlamann 61. Maddesine gre; Bab- li Ermenilerin sakin olduklar eyletlerde ihtiyct- mahalliyenin cb ettii slhat ve tanzimt bil -tehir ihr ve Ermenilerin emniyetini Krdler ve erkeslerden muhfaza edeceini tehid eder. [10] rana kar yrtlen mcadeleye dini bir nitelik de kazandrldna dair baknz; BOA, YA-HUS 167/42 (Belge 3). [11] Celile Celil, a.g.e., s. 90 ve devam. [12] Bu konuda baknz; W. Jwaideh, a.g.e., s. 162 ve devam. [13] Baknz; BOA (Babakanlk Osmanl Arivi),YA -RES ( Yldz Saray Arivi Sadaret Resmi Maruzat Evrak) 5/17 (Belge 1). [14] Baknz; BOA, YA-RES 9/23; YA-HUS (Yldz Saray Arivi Sadaret Hususi Maruzat Evrak) 167/42; YA-RES 10/12; YA-RES 10/59. (Belge 2-3-4-5) [15] Baknz BOA, YA-RES 8/23. (Bu belgeyi ve isyanla ilgili dier Osmanl belgelerini, hazrlamakta olduumuz daha geni kapsaml bir almada okuyucuya sunacaz.) [16] Celile Celil, a.g.e., s. 113. [17] Rus Devlet Arivi belgelerinden aktaran Celile Celil, a.g.e., s. 114.
121

Krt Edebiyat Tarihi

Krt edebiyat uzun yllar gelime imkan bulamad. Szl edebiyatn bolluu ve zenginlii, yazl edebiyat gzden karmamza sebep olmamal. Yazl edebiyat, ilk kez Erzurumda Rus konsolosu olarak vazife yapan Polonyal A. Jaba tarafndan gnna karlmtr. O zamandan beri ara trmalar devam etmi, bilgimiz genilemitir . Krt edebiyat konusunda baslm olan en kapsaml kitap, Badatda 1933 senesinde Krte olarak baslan olan Aladdin Secadinin Krt Edebiyat Tarihi dir. Bu kitap 634 sayfalk geni bir eserdir. Yazar, edebiyat ve sluplarn geliimini safha safha incelemektedir. Ardndan, 24 airi geni bir ekilde tantr ve Irak ile rann tm yaamayan 212 airin eserlerinden rnekler verir. Nesir yazarlarna yer verilmemi, bu konu daha sonraki bir cilde braklmtr. Burada tm rnekleri nakletmek gibi bir ie girimek mmkn deil. Ancak, okurlarn tm edebiyatlar yelpazesinde din adamlarnn geni bir yer tutuunu renmekle hayrete dmeyeceinden eminiz. Bu tabiidir ve kadim zamanlardan beri ve her yerde ulema arasnda renim ve iirin elele gittii bilinen bir gerektir. Bu uzun listede airlerin dini mensubiyetleri her zaman belirtilmemi olmakla beraber, 50 molla, 31 eyh, 5 mevlana ve 4 feqinin isimleri dikkat eker. Bunlarn arasnda 9 han, 3 emir, 11 bey ve kadn ismi de vardr. Krt edebiyatnn kkenleri belirsizdir ve kesinlie kavumamtr. Baz airlerin yadklar dnem konusunda da tarihiler her zaman ayn fikirde deildirler. Genel olarak, Krt yazarlar, eserlere dair ok eski tarihler vermekle birlikte, bu kronoloji daima kantlanamaz. Baz iirler hakkndaki tarihlerde de ayn sorun karmza kmaktadr. rnein; Bay Socine gre Dmdm Destannn airi Mele Ehmedi Batdir (1417 -1495). Oysa destana ilham olan olayn tarihi 1608 olduuna gre, bu mmkn deildir. Benzer ekilde, 1481de lm olan stad Melay Czri iin bir mersiye yazm olduuna gre, Feqiy Teyrann (1307 -1375) yazm olmas mmkn deildir. Ayn ekilde Krt Ronsardi Eli Vermukinin 11. asrda yaam olduunu kabul etmek hayli zordur. Bu, pek ok tarihi iin mehuldur ve ondan bahsedenler birbirlerini tekrar eder. airin kulland kelimeler ve slubu zerinde ciddi bir alma yaplacak olursa, mesele zlebilir. Ancak, zgn metinler, Berlin bombardman srasnda kaybolmutur. Baz Krt editrleri, eski edebiyatlarn metinlerini, modern okuyucu iin daha anlalabilir klmak maksadyla hi ekinmeden asriletirebilmektedir. Ama bu baarlar, eletirel incelemelere mani olmaktadr. Hemedanl Baba Tahirin drt tasavvufi rubaisi kark ve arkaik bir lisanla yazlm olmakla beraber, Krtler, bunlar kendi edebiyatnn bir rnei olarak kabul etmektedirler. Bu Gestes arklarnn, Fransz edebiyatna mal olmasna benzer. Fakat bunlardan yararlanmak iin okunmas bile gerek bir renimi gerektirmektedir. Kesin olan u ki, eyh Ahmet Tekhti (1640 dolaylar) ve eyh Mustafa Besarani (1641-1702) gibi baz Gorani airleri onu takip etmilerdir. Mphem kalan hususlar bir yana, Krt edebiyatnn klasik a 15. asrda balar; bu dnemde mkemmel airlerden oluan bir galaksi ile karlarz. Hepsinin stnde ve hepsini geride brakan isim, daha ok Cizreli Molla olarak bilinen eyh Ahmet Nianidir (1407 -1481). Tasavvufi divan, konuya yabanc olanlarca anlalmas zor bir eserdir. ran tasavvuf geleneine ait temalar iler. Sk sk yeniden yaynlanan Mevlduyla nl Mela Ehmed Bat, Eli Heriri (1426-1495), Mukuslu Mir Muhammed veya Sinna eyhinin Tarihi ve Kara Svari Tarihi ile mehur Feqiy Teyran da onu ve ekoln takib etmilerdir. Bir asrdan fala sren bir duraklamadan sonra, Krt edebiyatnn simalarnda yeni bir yldz
122

domutur: Hakkari kkenli Ehmed Xani (1650 -1706). Pekala Krt milli tarihi olarak vasflandrlabilecek Mem Zinin yazardr. Mem Alan destannn ilendii bu eserde, destan klasik edebi kurallara ve slami gelenee uyarlanmtr. rencisi Beyazidli smail (1654-1709), pekok gazelin yansra Glzer adl Krte -Arapa-Farsa manzum bir lugat hazrlamtr. Siyapu, ayn dnemde yaam dier bir airin mahlasdr. 17. asr pek parlak olmamakla beraber, lemerikli erif Han (1688 -1748), Beyazidli Murad (1736-1778) ve Krt dilinde bir benzeri daha olmayan tbbi bir risale yazm olan Erivasl Molla zikredilebilir. Ayn dnemde, Hana - Abadi (1700-1750) ve Selevatname adl eser ve lirik air Mahzuni (1783) ile balayan, Gorani dilinde dini nazm gelenei hzla yayld. 19. asrdan I.Dnya Savana kadar olan dnemde ok sayda air yetiti. Bu dnemde iki akm tespit edilebilir. lki: Dini ve tasavvufi gelenek, pekok tekrar ve taklidiyle tasavvuf retilerini, Divanlarn beyitleriyle yaymaya alan eyh ve mollalarn yazlarnda srmekteydi. Bu akm, klasik ran airlerinden ok ak bir ekilde etkilenmitir. Nakibendi Tarikatn Krdistanda yayan Mevlana Halid (1777 -1821), dini eserleri 20 cildi bulan eyh Maruf Nuri (1755-1837), Siirtli Molla Halil (1830a doru), Molla Yahya Mizuri, dava vekili Revanduzlu Mir Kor (1826-1889), Nureddin Bifirki (lm 1846) ve Xaniyi taklid ederek, Peygamber ve Krdistan metheden eserler veren Evdereham Aktepi zellikle zikredilmelidir. Sleymaniye eyhleri de anlmal. Bunlar; bu dnyann azaplarna alayan Selim (1845-1909), Herik veya Molla Salihi (1851 -1904) taklid ederek sofi teorilerini savunan eserler veren Nakibendi Mehridir (1830-1904). randa ise airler daha verimlidir, rnein; Sefi Vako (1808 -1881) 20.000 beyit yazmtr; Fatih Jibaru (1806 -1876), Krte, Arapa, Farsa ve Trke iirler yazmtr. Mevlevi olarak anlan, Molla Rehim Tevagozi (1806-1852) bir yenilikidir, pekok yeni fikrin babasdr ve kafiyeleri farkl olan ktalar yazmtr. Nihayet, Ehli -hak mutasavvflarn defter ve kaleminden de szedilebilir: 1852de len Timur Kuli ve mirass olan ve 1875lere doru yaanm olan Teyfur ve Dervi Newruz. Leyla ve Mecnun zerine Krte bir destan Molla Velev Hana (1876 -1885 civarnda) ve karsnn lm zerine yazd hareketli bir mersiyeyi Ahmed Bey Komasiye (1795-1876) borluyuz. kinci bir cereyan ise, 19. asrda ortaya kmtr. Lirizm hzla yaylm ve vatanseverlik nihayet ve srekli olarak iirde yerini almtr. Ksaca, Hakkarili ah Pirto (1810), ayn dnemde yaayan ve Ak ve Dostluk Kasidesi ile mehur Muhammed Aa Caf; Kurdi (Mustafa Sahibkran, 1809 -1849); Salim (Abdurrahman Sahibkran 1800-1866), pekok trde usta olan Mufti Zehavi (1792-1890), Vefayi (Mirza Rahim 1836-1912) ve maharetli Edeb (Evdellah Bey Mizbah 1859-1912), hem lirik hem de tasavvufi ve vatanseverlik iirleriyle n kazanmlardr. ehrizorlu Nadi (Mela Hizer 1797 -1855), anavatan Krdistan vm; uzlamaz Hac Kadir Koyi (1815 -1892) ise, bilimsel ilerlemenin verdii ilhamla, molla ve eyhlerin zihni uyuukluuna veryansn etmi, eyhlerin modern yaama uyum salayamayacan iddia etmitir. Din adamlarn bencillik ve fikir hrriyetine mani olacak ekilde zihni tembellikle sulamtr. iirleri hala genleri heyecanlandrmakta, ayaa kaldrmakla, materyalist felsefesine ramen (veya bu sebeple), bugnk airleri bile etkilemektedir. eyh Rza Talabaniden (1835 -1910) ayrca szetmeli; Talabani, tuhaf bir ahsiyet, tuhaf olmakla beraber, bir agnostiktir. Yalnzca Krte deil, Farsa ve Trkede irticalen iir syleme kaabiliyetine sahipti. Ksa hicivlerin kendine has bir tad ve cazibesi vardr. Genellikle derin bilgisini sergiler, bazen reticidir; fakat zaman zaman kabala ve alaycla kayar. Ancak, hala Irakl Krt airlerinin en iyi bilinenlerindendir. Osmanl mparatorluunun zlmesinden sonra, yeni devletlerin kurulmasyla Orta
123

Douya hayli deiiklik getirmi olan I. Dnya Sava, Krt edebiyatn da etkiledi. nceleri stanbul, Krt mnevverlerinin biraraya geldii ve eserlerini nerettikleri bir merkezdi. Bugn ise, Krt edebiyatnn odak noktas Iraka ve zellikle bakent Badata kaymtr. Ancak tek merkez buras deildir. Lakin Krt edebiyatna ivme verebilecek olanlar, sadece Krt dergilerini yaynlayanlarn abalardr; eski airlerin eserleri ve yeni yazarlarn rnleri, bu dergilerde sergilenmektedir. Dmanlklarn sona ermesi ile birlikte, Krt yayncl ve dergicilii, Irakta, bata merkezleri olan Badat, Krt miliyetiliinin oca Sleymaniye, Revanduz ve Erbil olmak zere, serbeste gelimeye balad. ou ksa sreli olduundan hepsini sralamak gereksiz. Fakat, edebi ve sosyal deerlerini gznnde tutarak bazlarn ksaca tantalm. Sleymaniyede kan Jin adl haftalk dergi, 1924den beri aksamadan yaynlanmtr; 1939-1949 arasnda Badatda Gelawej; 1954ten beri Erbilde Hetaw yaynlanmtr. Sovyet Ermenistannda, 1929dan beri Erivanda Rya Teze; randa 1959 1963 arasnda Kurdistan yaynlanmtr. Bedirhan kardeler amda 1932 -1935 ve 1941-1943 yllarnda Hawar (57 say), 1942 -1945de Ronahiyi (28 say); Beyrutda 1943 -1946da Roja Nyu (73 say) yaynladlar. Krt Demokrat Partisi, 1958den beri Xebat yaynlyor. Bugn, Krt edebiyat sadece Sovyetler Birlii ve Irakta kazasz, belasz yaayabilmektedir. imdi bu dnemi inceleyebiliriz. Nesir Nesir, uzun zamandr hayli fakir bir aland; ancak I. Dnya Savandan beri yabanc edebiyatla iliki sayesinde geliebildi. Bu gelime, Krteye yaplan tercmelerden kaynaklanmtr. Tercme gayreti, kelime haznesinin yenilenmesini, adalamasn ve zenginlemesini salad. Krt okuyucular bu yolda, Krdistana yabanclarn yapt seyahatlerle ilgili deerlendirmeleri okuma frsat buldular. zellikle Rich, Milingen, Hobbard, Lord Curzon, Freya Jtark ve benzerlerinin gzlemlerini okudular. zellikle tbbi alanda bilimsel makaleler ve dnya edebiyatndan rnekler tercm e edildi. Sovyetler Birliinde Rusa ve Ermeniceden yaplan tercmeler, Marks, Lenin ve Stalin szkonusu olduunda bile, sadece nisbeten nemli alntlarla snrldr. Burada, Pukin, Lermontov, Tolstoy, Gorki, Taumaninan ve dier Rus, Sovyet yazarlarnda n pek az sayfa tercme edilmitir. Lbnanda Victor Hugo, Daudet ve Lamennaisden pek az pasaj tercme edilmitir. Irakta ise Arapa ve ngilizceden baz metinler tercme edilmitir; ancak burada, mtercimler daha cesur, daha ehliyetlidirler ve ksa pasajlarla tatmin olmazlar. Gerekten de, Shakespearenin Frtna, Voltairein Zadig, Gorkinin Palto ve Corcis Zeydann Selahaddinin Hayat gibi eserleri tamamen tercme etmekten kanmamlardr. Bu kukusuz daha ilgin ve daha retici olmaktadr. Krtlerin kendilerini daima rahat hissettikleri bir alan ise tarihtir. Cizreli ibn Athir (11601234), Erbilli ibn Xalikan (1209-1282) ve Selahaddin ailesinden Abdul Fida (1273-1331) gibi Krt tarihilerinin, umumi tarih sahasndaki eserlerini Arapa olarak kaleme aldklar dorudur. Dier taraftan erefhan Bidlisi ise, erefname (Krtlerin Tarihi 1596) adl eserini Farsa kaleme almtr. Bu temel kitap, yakn zamanlara kadar Arapaya evrilmemiti. lk kez M. J. B. Rojbeyani tarafndan yaplan tercme 1953te Badatta ve M. Eli Evni (1892 1961) tarafndan yaplan dier bir tercme ise 1958 -1960da Kahirede basld. Evni, Arapaya baka Krte tarih kitaplarn da tercme etti. Bu tarih yazcl miras, Krtler tarafndan ihmal edilmemitir. Yaptklar nemli almalarla Krt ve Krdistan tarihine hayli k tutmu Irakl Krt yazarnn ismini zikretmek yeterlidir. Hseyin Hsni Mukriyani
124

(1886-1947), M. Emin Zeki (1880-1948) ve Refik Hilmi (1961). R. Hilmi, eyh Mahmut isyanlar zerine bir alma yapmtr. Dr. Nuri Dersimi ve Albay A. Yamulki ise, Dersim tarihi ve Krt isyanlar zerine Trke eserler vermilerdir (1957). M. Brifkani (1953), M Ciyawok (1954) ve Hasan Mustafa (1963) ise Barzani hareketleri zerine Arapa eserler vermilerdir. randa ise Krt yazarlar Raid Yasimi (1940), hsan Nuri (1955) ve Muhammed Marduhi Krdistani tarih almalarn Farsa kaleme almlardr. Bu kitaplar yakn dnemde, ilk ikisi Dr. A. Mftizade tarafndan Krteye ve ncs M. Fida tarafndan ksme n Arapaya tercme edilmitir (1958). Tezat bir ekilde, Ermenistanda yaayan N. Mahmudov, Krt halk zerine yazd Krte kitabn 1959da, Erivanda yaynlamtr. Krt yazar, Muhammed Mukrinin Ehli Hak zerine Franszca kaleme ald dini ve sosyol ojik almalar da zikredilebilir. Pek az Krt, Krdistann ilerine yolculuk yapm, gezi ve gzlemlerini kaleme almtr. Elimizde, Ali Seydonun 1939da Arapa ve E. Sacadinin 1956da Krte olarak kaleme ald gezi notlar bulunuyor. Gorann Hevramana yapt seyahatn notlar, Krte ve manzumdur (1933). Sovyet Ermenistannda iki yazar, propaganda unsurlaryla dolu olmasna ramen canllk ve renklilikten mahrum olmayan, hayat hikayelerin yaynlam bulunuyorlar. Krt obann (1935) yazar Ereb emo, 1958de Berbang (afak) baln tayan bir kitap yazd. Ayn yazar, yalnzca balangcn Sovyetlerde yazd Mutlu Hayat adl eserini ise 1959da yaynlad. 1947de len Vezir Nadir ise, Sefaletle rendik adl ayn trde bir eser verdi. E. Avdaln Transkafkasya Krtlerinin Tarzlar ve Adetleri ise maalesef Ermenice kaleme alnmtr. Edebiyat eletirisi, edebiyat tarihi ile yakn iliki iindedir. Genellikle makale ve notlar zerine rn verilmekteyse de, bu, Celadet Bedirhan (1893-1951), Yunus Rauf (1917-1943) ve Cemil Bendi Rojbeyani gibi, zellikle Zengene, Kelhur ve komu airetlerin yazar ve airlerine eilmi otoritelerin dahice eserleri iin sylenemez. M. Haznedar, eitli iir antolojilerine nsz yazarak katkda bulunmu ve Krt iiri zerine bir inceleme yaynlamtr. Sovyet Ermenistannda iki gen mnekkid dikkat ekmektedir; Emerik Serdar ve Ordihan. Fakat bu sahann yldz, Irakl Krt Alaaddin Secdidir; Krt Edebiyat Tarihi (1952) adl eseri, akademik ve kltrel bir abidedir. Kukusuz bu eser hata ve noksanlklar iermektedir. Ancak bir bilgi hazinesi olduu da kesindir. Ele ald yazar zerine iirsel bir nesirle yazd bir medhiye ile balamakta, ksaca hayatn anlatrken, kronolojiye ve zamanmekan ayrntlarna zel bir dikkat sarfetmektedir. Ardndan, zellikle hala yaynlanmam olan eserlerinden geni alntlar yapmakta, daha sonra yorum yapmaktadr. Eer eser, Irakta kullanlmayan bir leheyle, mesela, Goranice yazlmsa, tam bir tercme yapar. Gerektiind e sunulan eserin basklarn da verir. Nesir olarak yazlm edebiyat harikalarna geebiliriz. Masallar ve ksa hikayeler. Bunlar ok saydadr ve ounluu, genlerin maharetlerini sergiledii dergilerde yaynlanmtr. Ksa hikaye ve masal konularnda harikalar yaratan Krtlerin kkeninden, tamamen tabii bir ekilde akmaktadr. Bu sahada sivrilmi yazarlarn bir listesini vermek niyetinde deiliz; kald ki, pekok ismi de biliyoruz. Ancak, Irakl Krtler arasnda M. M. Emin, M. J. Wurdi, K. G. Baban ve ayn zamanda ok iyi bir mtercim olan J. A. Nebez anlmaldr. Ortadouda yaynlanan Krte dergilere gemite katkda bulunmu yazarlar hakknda daha fazla bilgiye sahibiz; ahlaki dersler veya gzel hayvan masallarnn yazar M. E. Boti, okuyucularn zihninde yeni fikirler aan Kadri Can; Lausanneda Momiermin ahsiyetilii zerine bir
125

doktora tezi yazm olan ve hikayelerinde daima vatansever bir koku yeralan Dr. Nureddin Yusuf Zaza. Osman Sabriden ayrca szetmek gerekir. Daha ziyade maceral ilik ilerden ve yurttalarnn adetlerini naklederken haz duyan Sabri, Selahaddin ve Napolyon zerine tarihi makaleler yazmtr. Av hikayeleri, kendine has bir renk tar. Basit ve dolaysz tarz, geni hayat gcyle gzmzn nne yaam dolu sahneler getirir . Kendisini gnmzn en byk nesir yazar olarak selamlyoruz. Daha sonra bir yazar olarak deineceimiz Cigerxwin, 1946da, Cim ve Glperi adnda gen bir iftin sradan maceralarn anlatt uzun bir hikaye yaynlad; kendisi bunu roman olarak deerlendirmede hataldr. Sovyet Ermenistannn pek nesirci yetitirmemi olmas zcdr. Ancak, Yeni Bir Sabah (1947) ve Krt Halk Hikayeleri (1959) yazar H. Cndi ve Dam Xat (1959) ile Uyan (1960) yazar Evderehman zikredilebilir. Gerekten de ok retken bir yazar olan ve edebiyat tahlilleri, masallar, felsefe, fikir ve tarihin harmanland ksa hikayeler ieren, ciltlik Makale ve Yazlarn (1957 1958) yazar E Secadinin nci Dizisi, kendi trnde esiz bir eserdir. Tm bunlar bir gerei ortaya koymaktadr; baz nemsiz denemelere karn, Krt edebiyatnda roman yoktur. Ayn ekilde, tiyatro eserlerinin de mevcud olmad sylenebilir. Baz hamilerin yardmyla baz giriimler yaplmsa da, bu fazlailerlemedi. Oysa, roman ve dram iin konu yokluu szkonusu deildir. Krt halknn tarihi, efsane ve destanlar, feodal imtiyazlar ve balk paras gibi eski adetler ve hatta modern psikolojik ve toplumsal durumlarn yaratt duygusal, bilinsel ve ahlaki atmalar pekala malzeme olabilir. Lakin, bu hakiki veya efsanevi olgularn, sanatsal hayal gcne dayal yaratclk sahasnda ilenmesi ve rasyonel olarak bu sahaya uyarlanmas, bir ka kta yaratmak iin gerekli olandan daha fazla abaya ihtiya duymaktadr. Bugne kadar eksiklii ekilen de budur. Fakat ayn husus, Araplarda dram sanat iin de sylenebilir. Nazm Krt edebiyatnda nesir yazarlarnn art gstermesi nedeniyle, iirin kaybolmakta olduu sanlmasn. Bu gerekten hayli uzaktr. eyhler, tasavvufi iirsel kayg ve tasarmlara ynelerek dengeyi tekrar tesis etmilerdir. zellikle Irakta, byk bir ksm elyazmalar halinde bir kede kalm bulunan 19. asr iiri 1920 -1939 senelerinde yaynland. Mehvinin iirleri 1922de, Nali, Kurdi ve Hac Kadir Koyinin 1931de, Salimin 1933de, Talabanin 1935de, Edebin, 1936 ve 1938de Herik ve Mevlevinin 1938 ve 1940da yaynland. Krt airlerinin hayli aklayc mstear isimler kullanmakta olduklar dikkat ekicidir. Ayn dnemde, Emin Fevzi (1920), Eli Hemal Bakir (1938), Mela E bdlkerim (1938) ve Refik Hilmi (1941-1956) sayesinde, eski airlerin antolojileri de gnna kt. Fakat herey gibi Krt iiri de deimektedir. M. A. Haznedar, 1962de kafiye ve vezin zerinde zellikle durduu ve mnevver Arap ve Fars iirinin kark kurallarn izleyen kadim veya klasik iirle, l ve biim asndan daha serbest olan modern iiri mukayese ettii harika bir inceleme yaynlad. Gen kuak, yeni tarz yelemektedir. Tamamen tasavvufi eserlere gittike daha nadiren rastlasak da, bunlar btnyle kaybolmamlardr; Kake Heme Nari (1874 -1944), hala Allah ak ve yalnzlk zerine arklar sylemektedir. Dahas Irakl, Suriye veya Sovyet lkelerinin vatanda olsun, hibir air tek telden almaz; havaya girdiklerinde, bazen lirik, bazen adanm, bazen vatansever airler olarak karmza karlar. Bu nedenle, bunlar kategorik olarak snflandrmak bir hayli zordur. retmenlerden henz szettik. Pekou hemen her zaman fabl trnde didaktik eserler
126

vermilerdir. Osman Sabrinin (kendisi retmen deildir) Suriyede yapt ve gen Sovyet yazarlarnn yapmakta olduu budur. Yazarken zihinleri renciyle meguldr ve eserlerinde ahlaki dersleri veren tnlar alglamamak mmkn deildir. Bu her zaman byk iir deildir; ancak, genellikle basitlikten ve canllktan kaynaklanan bir kalite sergiler. Gerek airler, lirik eserler verir; ak, aile, tabiat ve harikalarn, alma ve gndelik hayatn arklarn sylerler. Irakta air -i azam, Krt toprann gzelliklerine ve tarihine duyduu ak, gen kalplere aktarmay bilmi olan Piremerd (ihtiyar) Hac Tevfiktir (1867 -1950). Ziver olarak tannan Evdellah Muhammed (1875 -1748) de, genlerle ilgilenmektedir; tabiat ve memleketinin cazibelerini iirletirdiinde derin hisleri ayaa kalkar ve okurun hislerini de ayaa kaldrr. 1900de domu olan Kani veya Muhammed eyh Evdal Kadir, yurdun eitli mest edici sahnelerini, bir ksa czler dizisi araclyla tasvir etmektedir; bu czlerin isimleri de gnl ve ruhu okayan trlar gibidir: Mervann Glbahesi (1951), Germiyan Ovas (1955). Bkes, Faik Evdelahtan (1905 -1948) hayli farkl bir ahsiyettir. Bkes, Verlaine gibi sadece iir iin yaam, fizik ve moral bedbahtlna ramen gen kuaklar adalet, iyilik ve vatan iin mcadeleye sevketme uran asla brakmam, ok eza grm, talihsiz bir hayat srmtr. ahkir Fatar, 1924de Kufride domu olan Neriman (Mustafa Seyid Ahmed) ve 1926da Kameranda domu olan Resul Bizar Gerdi gibi gen airler, saleflerinin izinden gitmektedirler. Sovyet Ermenistannda ise, eski efsaneleri derlemeye ve daha kiisel eserleri derlemeye girmeden nce, akademisyenler iin yazmaya ynelmi, kymetli bir grup mevcuttur. 1906 doumlu H. Cndi ve 1910 doumlu Emin Evdaln kendileri de retmendir ve i irlerinde akademik bir tad sezilir. Mikail Raid, daha gen grnmektedir ve Kalbim (1960) adl hayli ustalkl bir iir rnei vermitir. Gerekten de, msralarnda eitli teknikleri sergilemekte ve sekizlik ktalarndan scak duygular tamaktadr. Fakat, btn olarak bakldnda, iiri ideolojik ve komnist idealizmini yanstmaya yneliktir. Yine de, 1908 doumlu Casm Celil gibi, o da parlak bir airdir. Celil, yllk Sovyet Krt yazarlar antolojilerinin resmi editrdr. Doal olarak, kendi eserleri de bu antolojide yeralmaktadr. Kendi iirlerini toplad eserleri de vardr; Alagz, (1954) ve Gnlerim (1960). Farkl basklar karlatrmak ilgin olacaktr, zira, her biri geni bir ekilde yeniden ilenmitir. Sanatsal bilincinin bir iareti olara k, eserlerini neredeyse yirmi defa yeniden dokumutur. Bu iki cilt, iirsel ve ustalk bakmndan daima mkemmel olmasa da, sradanlktan ustaca ka denemesini sergilemektedir. Bir sevgilinin, u meydan okumasnda da bu grlmektedir: Ben vahi bir gl goncas; Parlakln verir bana gne, Parlakln yadrr iy damlalar. Dokunmazsan bana, ieklenemem ya; Dokunmazsan bana, Mahrum kalrsn kokumdan. Ben bir yaban gl, dalarn gl Senden uzaklardasn sen. iekler sevda okaylarnda. Akla yumuasn, kklerimi saran toprak Dokunmazsan bana, ieklenemem ya;
127

Dokunmazsan bana, Mahrum kalrsn kokumdan. Ben bir yaban gl, dalarn gl Senden uzaklardasn sen. Ey hassas bahevan, glden anlayanGel kopar beni, ar beni dalardan. Dokunmazsan bana, ieklenemem ya; Dokunmazsan bana, Mahrum kalrsn kokumdan. Cesursan, aparrsn beni uzaklara; Ho edersin gnlm, Bir taze gelin gibi. Dokunmazsan bana, ieklenemem ya; Dokunmazsan bana, Mahrum kalrsn kokumdan. Emir Kamuran Bedirhan da, dilbilimsel ve siyasi faaliyetleri dnda, gzel iirler yazmtr. ok sayda derleme yaynlamtr. Okul ocuklar iin ocuklarmn Kalbi (1932), Franszca ve Almancaya tercme edilen Ik ve Kar (1935) ile mizahi Hayyam Rubaileri (1938). Ak temasn ileyen bu lirik msralar, byk bir duygu incelii, kendine has bir hayal gc ve etkileyici bir ifade usl sergilemektedir. Temelde lirik olan bu iirlerin yansra, toplumsal ierikli, adanm eserlerle de karlamak artc olmamal. nk, airler daima yeniden douu vaazdeden, gemiteki istismar eletiren ve gelecekteki mutluluk ihtimallerini sezen peygamberler olagelmilerdir. Sovyet airlerinde sklkla tekrarlanan temalar, nce kadnn zgrlemesi, feodal smrye son verilmesi, dini ibadet ve inanlarn kknden sklp atlmas gerektiini hatrlatmaktadr. Yazarn bu temalar vurgulamad bir derleme bulmak mkn deildir. Etar ero, drtlklerinin hemen hemen tamamnda, Krtlerin eski devirlerdeki halini ilemektedir; cehalet, sefalet, bask ve tekrar tekrar kaldrlmas gereken bir klelik kalnts olarak grd balk paras deme adetine dner. Bu, dier airlerin de sklkla iledii bir nakarattr adeta. yle ki, bu adetin kknn kaznmasnn hayli zor olduu anlalr. Usv Seko, Sihid adl iirinde, zenginlerin ve tacirlerin zorbal karsnda, fakirin daima kurban olduu toplumsal k halini tasvir etmektedir. H. Cndi ise, feodalizmin snr tanmaz adaletsizliine kar, snf mcadelesini desteklemektedir; mazlumlarn safnda heyecanl bir tepki oluturmay da baarmaktadr. Uzun iiri Glizarn konusu budur. Sonuta ak, feodal istismar, airetsel kan davas, kaba balk karsnda ak, milli sava, hrriyet mcadelesi sayesinde stnlk salar. Vezirin, Nado ve Glazrn maceralarn anlatt eserinde de ayn olgu takdis edilmektedir. Hv Gazetesi, 3-9 Ocak 1997, Say: 50 Kaynak: Thomas Bois The Kurds (Krtler), Beyrut, 1966 ngilizceden eviren: B. Peker Bu yaz, Mehmet Bayrakn Krdoloji Belgeleri adl kitabndan alnmtr. imdide Krtlerin kulland alfabenin nereden geldiine geiyoruz.

128

Marogulovun Krte alfabesi

Krtler ilk hangi alfabeyi, ne zaman kullandklar bilinmiyor ama bilinen birka alfabe var stanbul Krt Enstits tarafndan Krte, Trke, ngilizce hazrlanan Krt dilini tanyalm adl kitapta unlar sralanyor: 1 - ivi Yazs, 2 - Avesta Alfabesi, 3- Avesta Alfabesi, 4- Eski Pehlewi Alfabesi, 5- Masi Sorati Alfabesi, 6- Ezidi Krtlerinin kullandklar alfabe, 7 - Arap harflerinden oluan Krte Alfabe, 8 - Latin-Krte Alfabesi, 9- Kiril-Krte Alfabesi. u an Krtler Latin, Arap ve Kiril alfabesini kullanrken, istatistiklere gre en ok Latin Krte alfabesi kullanlyor. Daha ok Celadet Ali Bedirxann ilk Krte alfabe sini hazrland biliniyor, ama Bedirxandan nce Kafkasyada Krte -Latin alfabesini Krtler kullanm. Krte-Latin alfabesini hazrlayan sahak Maroglov, hayat boyunca alfabe, dilbilgisiyle birlikte, Krte retmenlik yapt, akedemik yazlar kaleme ald. Aslen Asuri olan sahak Maroglov 1868 ylnda dnyaya geldi. Babas 19. yzylda randan Ermenistana g edip, Erivann Dvin kyne yerleir. Burada dnyaya gelen Maroglov, eitimi tamamladktan sonra 1888 ylnda Nahvann axtaxte kynde, sonra ise Qemerli kynde retmenlik yapmaya balar. ocukluunda ailesiyle her yl Krtlerin younlukla yaad Elegez yaylalarna giden sahak Maroglov Krtler olan ilikisinden dolay Krteyi ana dili kadar renir. Maroglovun tayini 1905 ylnda yine bir Krt ky olan Zora kar. Srmeliye bal olan Zor kynde Maroglov Rusa ve Krte ders verir ve bu kyde Krte iin Latin alfabesini hazrlamaya almasna giriir. 1920l yllara gelindiinde Sovyetlerde aznlklar iin alfabe oluturma komisyonlar oluturulur. Komisyonlar Krt, Trk, Asuri, Oset gibi aznlklar iin Latin alfabesini uygun grr ve alfabeyi oluturmak iin almalara balar. 1920lerde Krte -Latin alfabesi iin dilbilimci Orbeli ve N. Marr alr, ama almalarn tamamlamazlar. Bu alanda en ok emek harcayan sahak Maroglov sonunda Krte yazm ve fonetiini dikkate alarak Krte Latin alfabesini tamamlar ve komisyona sunar. Komisyon 1928 ylnda Maroglovun alfabesini kabul eder ve 1929 ylnda ise bu alfabe Kafkaslarda yaayan Krtlerin ortak alfabesi olarak resmi olarak kabul grr. Ancak 1941 ylnda Ermenistan devleti 909 sayl kararla bu alfabeyi iptal edip, Kiril alfabesini kullanma zorunluluu getirir. Bedirxan ve Marogulovun birbirinden haberi yok Alfabe resmi bir ekilde kabul edilir edilmez sahak Maroglov, okullarda bu alfabeyi gelitirmeye, merkezi yerlerde retmenlere kullanmas iin dersler verir, alfabenin olabildiince yaygnlamas iin alr. Bu dnemde Suriyede Celadet Ali Bedirxan Kr te-Latin alfabesine el atm, ilk rn 1932 ylnda Hawar dergisiyle hayata koymu. Hawar Latin alfabesiyle karken, bundan sonraki srete Hawar kua denilen Osman Sebri, Cegerxwn, Kamran Bedirxan, Nredn Zaza, Qedrcan gibi aydnlar yetiir, Latin alfabesin kullanrlar ve bu alfabe gittike geliir. Mevcut durumda Krtlerin byk blmnn kulland Krte -Latin alfabesi Hawardan. Ama Krtler iin ac olan taraf ne Bedirxann Maroglovdan ne de Maroglovun Bedirxandan haberi vardr. Krtlerin arasna yzyllardr ekilen snrlar alfabe konusunda da kendisi gstermi oluyordu bir ekilde. Bir tarafta Bedirxan Krte-Latin alfabe ve gramerinin gelimesi iin almalar yaparken, dier taraftan sahak Maroglov, Latin alfabeli almasn 6 Eyll 1933 ylnda vefat edene
129

kadar srdrr. Maroglovun vefat zerine Riya Teze gazetesi iki sayfa ayrr, yaz yledir: Maroglov yolda son yllarda, Krte Eitim Yksekokulunda, Kltr Enstitsnn Krmanca seksiyonunda yeni Krte alfabe oluturma komisyonunda grev yapyordu. O, birok Krte ark, destan, efsane ve daha birok folklorik rnler derlemitir. Bugne dek elinden kalem eksik olmad ve 1929 ylnda kabul edilen Krmunca alfabesinin yaygnlamas ve renilmesi faaliyetlerine var gcyle nderlik ediyordu. Son yllarda 5 tane Krte kitap yazd. Riya Tezede birok Krt yazarda Maroglov zerine yaz yazar, gr belirtir, almasnn neminden dem vurur. sahak Maroglovun lm zerine Krt camias byk yasa brnr, hemen ardndan Krt aydnlanma dnyasnn emekileri, Krte gazetesini temsilen toplanr u kararlar alrlar: 1- Alacak ilk Krte okul onun adn tayacak. 2- Eine maa balanacak. 3- Yllardr zerinde alt arivindeki yazlar baslacak. Krdistan Gazetesi lk Krt gazetesi Kurdistan, 22 Nisan 1898de Kahirede yayn hayatna balad. Mikdat Mithad Bedirxan tarafndan kartlan gazetenin ilk be says Msrn bakenti Kahirede, 6 19 aras saylar Cenevrede, 20 -23 aras saylar Londrada, 24 -29 aras saylar Folkstonda, 30 ve 31. saylarysa Cenevrede yaymland. Gazetenin ilk be saysnda sahibi ve yazileri sorumlusu Mikdat Mithad Bedirxand fakat onun lmnden sonra bu grevi Abdullah Bedirxan stlendi. Gazete yaymlanmaya baland ilk dnemde politik olmaktan ok dil ve eitime nem veriyordu. Gazetenin Cenevreye tand dnemde ise daha ok Abdlhamid aleyhtar liberal-demokrat dnceler savunuluyordu. Sreya Bedirxann ynettii 3. dnemde ise gazetenin basm, Londra, Folkston, Cenevre ve Kahirede yaplmak zorunda kalnm ve yayn aksamtr. Toplam 31 say kan gazete, 1902 ylnda yaynn durdurmutur. Bu gazetenin k gn olan 22 Nisan, Kurdistan Gazetecilik Gn olarak kutlanmaktadr. stte, Kurdistan Gazetesinin Cenevrede kan saylarndan biri. Gazetenin alnlnda Arapa harflerle yle yazl: Kurdistan -1310-, Pazde Rojade Carek Ty Nivisandin. Cerideya Kurd ye (Krdistan hicri 1310Onbe Gnde Bir Nerolunur Krde Gazetedir) ark ve Kurdistan Gazetesi ark ve Kurdistan, 1908de yayn hayatna balad. stanbulda haftada iki kez karlan 4 sayfalk gazetenin tm yazlar Arapa harflerle Trkeydi. Ka say kt bilinmeyen gazetede arlkl olarak Krdistann durumu, Bosna Hersek ve Hersek Krtleri ile ilgili yazlar yer alyordu. Gazetenin sorumlusu Hersekli Ahmet erif, bayazar ise Malatyal Bedriydi. Molla Said-i Kurdnin de yazarlar arasnda bulunduu gazetenin ilk saysnda Said-i Kurd (Nurs) Abdlhamide yle sesleniyordu: u medeniyet dnyasnda ve bu ilerleme ve yar anda dier arkadalar gibi Krtlerin de ilerlemeye ayak uydurabilmesi iin hkmetin yardm ile Krdistann kasaba ve kylerindeki mekteplerin kurulmu olmas memnuniyetle grlmekte ise de bu mekteplerden Trkeyi az da olsa renmi olan ocuklar ancak yararlanabilmektedir. Trkeyi bilmeyen Krt ocuklar ise, medreselerde okutulan ilimleri terakki etmenin biricik kayna olarak bilmektedirler. Yeni alan bu mekteplerdeki retmenlerin mahalli dili (Krte) bilmemeleri
130

dolaysyla bu ocuklar eitim ve retimden mahrum brakmaktadr. Bu ise vahete, karkla, dolaysyla batnn grlt ve patrt karmasna sebep oluyor. Ayn zamanda halkn devaml olarak vahet ve taklitte yerinde saymas, srekli olarak vehim ve phelerin etkisi altnda kalmalarna sebep oluyor. Eskiden her ynden Krtlerden geri olanlar bugn onlarn hala yerinde saymalarndan dolay eitli ekillerde istifade etmektedirler. Bu ise, biraz olsun hamiyet duygusu tayanlar dndrr. Bu nokta, Krtler iin gelecekte korkun bir darbe hazrlyor gibi ileri grl olan kimseleri yaralamtr. Bunun aresi, rnek olacak ekilde bu konuda tevik ve rabete nclk yapmas iin Krdistann farkl yerlerinde yeni medreselerin almas ve bir ksm medreselerin de canlandrlmas, Krdistann maddi ve manevi olarak geleceinin garanti edilmesi asndan nemlidir. Bunun ile eitimin temelleri atlm olur. te o zaman herkesten ok adalete muhta ve medeni olmaya msait olan Krtler ftr cevherlerini gstereceklerdir. Hawar Dergisi I.Dnya Savann sonunda imzalanan Anlamalar ile Krdistan bee blnmt. Bu paralanmann ardndan yaplan bask ve zulmlere bir tepki olarak 1925 ylnda Kuzey Krdistanda bir bakaldr patlak vermiti. Baarszlkla sonulanan bu bakaldrnn ardndan kuzeydeki Krt aydn ve yurtseverleri Kk Gney Krdistana (bugnk Suriyenin kuzey taraf) g ettiler. Bunlar Celadet Bedirxan, Kamuran Bedirxan, Osman Sabri, Nurettin Zaza, vs. O yllarda Suriye, Fransa mandas altndayd. Bu yzden Krtlerin baz kltrel faaliyetlerine karmyorlard. Celalet ve Kamuran Bedirxan kardeler, bunu frsat bilerek Suriyenin bakenti am ehrinde 15 Mays 1932 ylnda Hawar dergisini yaynladlar.am kentinde yaynlanan Hawar dergisi, dzenli olmayan aralklarla yaynland. Toplam 57 says yaynlanmtr. lk says tamamyla Trke yaynlanan derginin daha sonraki saylar Krte ve Franszca yazlmtr. 20 sayfalk olan derginin 16 sayfas Krte, 4 sayfas ise Franszca olarak yazlmtr. Dergide ilk nceleri Krte yazlar hem Arap hem de Latin alfabesi ile yazlyordu. 23.saysndan sonra tamamyla Latin alfabesi ile yazlmtr. Dergide kullanlan dil son derece anlalr ve duru bir dildir. Hawar Dergisi, Krt yaz dilini ve yaplan yenilikleri halka benimsetmek iin Krt edebiyatn sevdirmek ve bilin kazandrmak iin sistemli bir aba harcamtr. Dergi, Kuzey ve Gney Krtlerine de ulatrlmaya allm ve oralardaki Krtleri de etkilemitir. Yalnz olumsuz baz sorunlarla da karlalmtr. Gerek buralardaki halkn(zellikle Kuzey Krtleri) okumayazmasnn ok az olmas, gerekse de iletiimden kaynaklanan baz sorunlarla karlalmt. Bu yzden dergide dil zeri nde ok durulmutur. Derginin 1.saysnda da dil ile ilgili yle bir giri eklenir: Hawar bilginin sesidir. Bilim ve bilgi kendini tanmadr. Kendini bilme, bilinte iyiliin ve kurtuluun yolunu aar. Kendini bilen ve bilinlenen herkes, kendini tantabilir, anlatabilir. Bizim Hawarmz her eyden nce dilimizin varln tantacaktr. nk dil var olmann ilk kouludur. Dergide Melay Cizirnin iirlerine de yer verilmitir. Hawar Dergisi, Krt dili ve kltrne ilikin kitap yaynlar da yapt. Bunlarn says 17ye ulat. Fakat bu almalarn uzun srmesine izin verilmedi. Fransa devletinin Suriyeden ayrlmasyla beraber, Suriye ynetimi faiste yaklamlar ortaya koyarak dier despot hkmetler gibi Krt dilini ve yaplan kltrel faaliyetleri yasaklad. Hawar dergisi de bu ekilde 1943 ylnda kapatld. Riya Teze Gazetesi
131

Ereb emo ve Sryani asll shak Maragulov 1929 ylnda Ermenistanda latin alfabesiyle yaz almasna balarlar. Okullarda ve Krt kylerinde Krte eitim verirler. Onlarn latin alfabesi ile Celadet Bedirxann kulland latin alfabesi arasnda baz farkllklar vardr. O dnemlerde Krtler arasnda okuma -yazma oran olduka dktr. Riya Teze 20/9 1967 Bu olumsuz durumun nne geebilmek iin Krte bir gazeteye ihtiya vardr. Ky ky, kasaba kasaba dolalarak Krtlere ulatrlacak szkonusu gazete ile okuma -yazma orannn ykseltilmesi hedeflenmektedir. Bir yl sonra, yani 1930 ylnda Riya Teze, devlet ats altnda Erivanda yayn hayatna balar. Krtler arasnda gazeteyi ynetip, ekip evirecek kimse olmadndan, Kevork Paris, Hraya Koar ve Harui Mgrdyan, dnemin Komnist Sovyet ynetimi tarafndan gazetenin bana getirilir. Paris, Koar ve Mgrdyan Krteyi anadilleri kadar bilen ve bu dili u stalkla kullanan Anadolu -Mezopotamya srgn Ermenidir. 4 Yllk Ermeni editoryasndan sonra, gazetenin ynetimi gerek sahiplerine yani Krtlere devredilir. 1934-1937 dneminde gazetenin bandaki ilk Krt ismi Cerdoy Gncodur. 1937 Stalin dnemidir ve Kafkasyadaki Krtler iin kara gnlerin badr. Gece ve gndz Krtlere haram olmutur adeta. Krtler adna, krtlk adna hi birey yaplmad gibi, var olan gelimelerin n tkanr. Dil, kltr ve mzikleri yasaklanr. Riya Teze de bundan payn alr ve kapatlr. 1955 ylna kadar, zellikle Ermenistan Krtleri iin durum son derece vahimdir. Bu tarihten itibaren durum normalleir ve dzelen bir hal alr. 1955 ylnda, aralarnda Ermenistan Ulusal Radyosu Krte Blmnn de bulunduu birok k urumun almas ile birlikte, Riya Teze de okuyucusuna 18 yllk suskunluktan sonra Merhaba diyerek tekrar yaynlanmaya balar. 1955 ylndan 1989 ylna kadar Mroy Esed aralksz 34 yl gazeteyi ynetir. Daha sonra yaklak 1,5 sene Ttal Efo gazetenin ba olarak grev alr. 1991 ylndan gnmze kadar ise Emerk Serdar gazetenin baredaktr ve yneticisidir. Riya Teze Sovyetler Birlii dneminde kan tek Krte gazete idi. 1994 ylna kadar haftada iki kez baslyordu. Gazetenin sayfa says drt. Sovyetler Birliinin ykld 1990 ylna kadar, Sovyet snrlar ierisinde farkl dillerde yayn yapan 4 byk gazete vard. Bu drt gazete Ermenice, Rusa, Azerice ve Krte dillerinde idi. Krte yaynlanan gazete Riya Teze idi. O tarihlerde Riya Teze, sadece Ermenistanda deil, btn Sovyetler Birlii snrlar ierisinde datm yaplan bir gazete idi. Gazete ayrca Avrupa, Kanada ve ABDye de ulatrlyordu. 4000 adet baslan gazetenin tamam abone sistemi ile datyordu. Riya Teze, Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra sadece Ermenistanda baslp datlyor. Tiraj ise 500 e dm. Emerk Serdar, 500 gazeteyi de kylerde Krtlere bedava dattklarn belirtiyor.. Yine ayn odada, o zaman 50 yanda olan gazete muhabiri Mira z Cemalin kyleri tek tek gezerek gazeteyi dattn belirtiyor. Gazete almas 4 kii tarafndan yrtlyordu; Emerk Serdar (Genel Yayn Ynetmeni Redaktr), Gray Mem (Redaktr Yardmcs), Rizgan Cango (Sekreter) ve Miraz Cemal (Muhabir-Datmc). 500 adet baslan bir gazetenin finansman, bedava datld da gznne alnrsa nasl salanr? Sorunun cevabn Emerk Serdardan dinliyoruz; Yaplan yardmlarla kendimizi finanse ediyoruz. Saolsun gazete gnlllerimiz mevcut. Sovyetlerin yklmasndan sonra devletin bize bir kuru yardm bile olmad. stne stlk bizlerden dzenli olarak bir de kira, su ve elektrik paras alyor. Dediim gibi, gazete Ukrayna, Kazakistan, Rusya ve dier lkelerde yaayan baz gnll Krtler tarafndan yaplan balar sayesinde ayakta tutuluyor
132

Sovyetler Birlii yklana kadar Riya Teze Komnist Partisinin yayn organ idi. Bundan dolay szkonusu yllarda gazetenin durumu olduka iyi. Redaktr Yardmcs Gray Memnin bilgilerine gre Komnist ynetim dneminde bulunduklar 14 katl basn binasnda, kendilerine 11 odadan oluan bir katn tamam tahsis ediliyor. Fakat daha ayn binada, 2 kk odadan ibaret bir dairede gazeteyi okuyucuya ulatrma gayreti veriliyor. Emerk Serdar, Sovyet dnemind e 25 Krdn gazetenin eitli birimlerinde altn belirtiyor. Gemiten gnmze gazeteye emekleri ve yazlaryla katk sunan bir ok nl Sovyet Krdnn simleri yle: Haciy Cnd, Emn Evdal, Qaax Miraz, ekiroy Xidoy Mihoyan, Mikayl Red, Kerem Seyad, Eliy Evdirehman, Ttal Muradov, Hesen Qeeng, Babay Kele ve daha bir ou Yayn hayatna 1930da Erivana baayan gazetenin Kt bas yay hayatda emli bir yeri vard Kt gazeteleri arasda en uzun lgazete olan Riya Teze, 73 (1930 -2003) yl yay hayatboyunca tli demlerde yaya ara vermek zorunda kald Gazetenin kapan sebebi ekonomik sorunlar. Bir dem Kril harfleriyle yaysden gazete son ylarda Latin harflerini kullanordu Roji Kurd Dergisi 6 Haziran 1913te stanbulda yayna balayan Roji Kurd dergisi 30 Austos 1913te stanbul Hkmeti tarafndan yasakland ve yaymna son verildi. Sleymaniyeli Abdlkerimin imtiyaz sahibi olduu dergiyi Hvi Krt Talebe Cemiyeti desteklemekteydi. Haber ve yazlar Arapa harflerle Krte ve Trkeydi. Dergide daha ok Milli Krt sorunu ve Krt kltr zerine tartmalara yer verildi. Dr Abdullah Cevdet, ilk kez Krte alfabeyi tartmaya at ve Arap alfabesinin Krt diline uygun olmadn syleyerek yeni bir alfabe olu turmay nerdi. 32 sayfadan oluan ve ancak 4 say kabilen dergide, Sleymaniyeli Abdlkerim, Dr. Abdullah Cevdet, Kerkkl Necmeddin, Harputlu Hasan Basri, Fexr, Sleymaniyeli Mesud, Diyarbekirli Nejdet, Fuad Temo, Fazil Muxls Mill gibi yazarlar va rd. Roji Kurdn ilk says, derginin kapanndan sonra Badatta Cemal Xeznedar tarafndan tekrar yaymland. Roj Krt adnda yalnzca 4 say yaynladktan sonra Hetaw Krt dergisi olarak ad deiti. Hetaw Kurd Dergisi Mksl Hamza ynetimind e karlmtr. Hetaw, gne demektir. Is ve k veren cisim 5 Ekim 1913 tarihinde karlr. erik olarak sosyal ve kltrel ihtiya duyulan hususlar ele alnd ve deiik grler sunuldu. Doktor Abdullah Cevdet ve Mevlana zade Rfat yazlar yazmlardr. 1914te seferberlik ilanna kadar Hetaw Krt yaynna devam eder. Harp ilanyla Hew mensubu aydnlar ve genler askere alnr. Bylece gazete yayna ara verir. Hetaw Krt Krtlerin toplumsal-ulusal tarihi bilincinin gelimesi asndan nemli bir katk saylmaktadr. Hew cemiyetinin gelimesi asndan nemli bir katl saylmaktadr. Hew cemiyetinin yaynlad Roja Nu ve Hetaw Krd, cemiyet iin bir mit meselesi olmutur. Roja New Gazetesi Krte-Trke kan aylk edebiyat, fikir ve siyasi gazete Roja Newe 15 Mays 1963te stanbulda yayn hayatna balad. Ka say kt bilinmeyen gazetenin imtiyaz sahibi Doan Kl hhesenanl, sorumlu yazileri mdr Halil Klkaya, genel yayn ynetmeni ise Hasan Bulutu. Bu gazetede ilk defa Krtenin Dimil (Zazak) lehesiyle yazlar yer ald. Daha ok Krtlerin kltr yaamn konu alan yazlaryla
133

dikkat eken gazetede Trk devletinin Krtlere kar politikalar sert bir dille eletirilmekteydi. Gazetede Abdurrahman Efhem Dolak, Selim Hangl, Zlkf Karahan ve Doan Kl hhesananl gibi dnemin Krt aydnlar yazlar yazmaktayd. Ronahi Dergisi (1942-1944) Mr Celadet Al Bedirxan tarafndan 1942 ylnda amda yaynlanmtr. Sade Krtenin Kurmanci lehesinde ve Latin alfabesiyle oku yucuya ulamtr. Ronahi ile beraber Krt basnnda bir ilke tank oluyoruz. O da, derginin resim ve foto kullanmas olaydr. Toplam 28 say yaynlanan Ronah, 1945 ylnda okuyucularna veda etmitir. 2. Dnya Savann tm scaklyla srd yllarda srekli olarak cephelerde yaanan olaylar neretmitir. Sava kahramanlar, yeni kullanlan silahlar, sava uaklar gibi konular Krtlerin edebi ve aydnlanma konular yannda srekli olarak ilenen konular olmutur. Faizm ve Nazizme kar tavr alan bir yayn politikas olmutur Ronahnin.Sonraki yllarda isve Stockholmde, Jina N yaynev tarafndan Ronahnin 28 says toparlanp ciltlenmitir. Toplam sayfa says 584tr. Celadet Al BedirXan, Osman Sebr, Hesen Hiyar, Cigerxwn gibi Hawarda yazan birok edip Ronah iin de emek vermitir.

134

Hrriyet Bir Osmanl Krt Aydn MEVLANZDE RIFAT BEY

Panteion niversitesi Siyaset Bilimi ve Tarih anabilim dal Yakn a Tarihi Aratrmalar Merkezi Aratrma Grevlisi Murat Iss, Toplumsal Tarih dergisinde 16 Nisan 2010da yaymlanan makalesinde karanlk kalm bir tarihe k tuttu. smi birok yerde anlmasna ramen biyografisi hakknda ok az bilgiye sahip olduumuz Mevlanzde Rfat Bey, II. Merutiyet ve sonras dnemin nemli ahsiyetlerinden biridir. Bu almadaki amac, Mevlanzdenin neredeyse hi bilinmeyen 1908 ncesi yaamndan kesitler sunmak . Atinada srgnde iken kard Fruk ve Cihd gazetelerini okuyucuya tantmak . Serbest sahibi Mevlanzde Rfat Bey. Kaynak: Serbest, No.145, 29 Mart 1325 Ben hrriyet bir adamm. Hem hrriyeti na -mahdut(snrsz) grmek isterim ki, insanln ilerlediine gerekten kail(ikna) olaym. (M.Rfat) Sleymaniye Krtlerinden olan Mevlanzde, Kkekmecede domutur. Bu kanya varmamz salayan, Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan bir belgedir. Bu belgede, Mevlanzde, kardeinin doum tarihinin tashihi iin kaytl bulunduu Kkekmece Kaymakamlna bavuruda bulunmutur. Bylelikle Mevlanzde, bize aile ktnn bulunduu yer hakknda ipucu vermitir. stanbulda ktphaneler mfettilii vazifesinde bulunan mehur ktphaneci Abdurrahman Nacimin olu olan Mevlanzde Rfat Bey, Mek teb-i Hukuk-i ahane mezunudur. Mezuniyetinden sonra bir sre Matbuat - Ecnebiye Kaleminde bulunmu, buradaki baarlarndan dolay terfi edilmesi iin sadrazama yaz gnderilmi ve bin kuru maa tahsisiyle Beyolu Mutasarrfl Tahrirat Kalemine, ardndan Sinop Cezaevi mdr olarak Sinopa tayin edilmitir. Sinop Mutasarrflnn ikyeti zerine, 22 Austos 1895 tarihinde hakknda soruturma alm ve Sinopta tutuklanmtr. Sinop Mutasarrf Fazl Beyin bu ikyeti nemlidir. Mutasarrfn aresizliini, ikyet dnda yapacak baka bir eyi kalmadn belirtip, eer Mevlanzde grevinden alnmaz ise kendisinin baka bir livaya mutasarrf olarak atanmasn istemektedir. Fazl Beye gre, Mevlanzde kayrma yntemiyle bu greve atanm olsa da, namus ve sfat - memuriyeti vikaye etmez. Telgrafta yirmi be yanda Rfat namnda birinin hapishane-i umumi mdrlne tayin edildii ifade edilmitir. Telgrafn gnderim tarihi 9 Eyll 1895 olduuna gre Mevlanzdenin doum tarihinin miladi 1869/1870 9 olmas kuvvetle muhtemeldir.10 Bu telgraf sayesinde Mevlanzdenin yayla ilgili bir veri elde etmi oluyoruz. Bir sre Sinopta kalan Mevlanzde, birdenbire nce oruma, ardndan da Kayseriye srlmtr. Srgn olmasna ramen niin tutuklandn bilmeyen Mevlanzde, Dahiliye Nezaretine telgraf zerine telgraf yollamaya balamtr. Bu srgn, bir mr yaayaca meakkatli hayatnn da balamas demektir. Srgn edilme nedeni hakknda iki gereke ileri srlmektedir. Birincisi uygunsuz hareketleri, ikincisiyse V. Read taraftar olmasdr. Bu konuda Mevlanzdenin verdii cevap ise kesin ve nettir: Abdlhamid devrinde, Sultan Mehmed Read Han Hazretlerine intisabmzdan dolay on iki sene srgnlerde, zindanlarda lm gnleri geirdik. E vimiz.., malmz talan edildi. 17.12.1904 tarihli baka bir belgeye gre, Kayseride srgnde iken, bo bulunan Kayseri
135

sanca Mstantikliine tayinini istida eden Mevlanzdenin kim olduu anlalamadndan reddedilmitir. Bu belge leften oluur. ki numaral lef;17 Ekim 1904 tarihinde telgraf olarak Kayseriden Ankarada zat - sami-i vilayetpenahiyeye Mevlan Rfat imzasyla yollanmtr. 8 Kasm 1893 tarih ve 14 numerolu mstantiklik semelerine talib olduunu, bugnebkadar birok hizmetleri getiini, ok zor durumda olduunu belirtmi ve (devlete) sadakatle ifa -i hizmet eyleyeceine ve Kayseriden bir yere gitmeyeceine namus zerine sz vermitir. Dahiliye Mektubi Kaleminden Ankara vilayetine ise ay sonra, 17 Aralk 1904 tarihinde konu ile ilgili telgraf ekilmi, bo bulunan Kayseri sanca Mstantikliine tayinini istida eden Kayseride ikamete memur Mevlan Rfatn hviyeti anlalamadndan diye belirtilip Rfat ne vakit ve ne tarafn iar zerine Kayseride ikamete memur edildiinin ve hal ve etvar ne merkezdedir buralarnn bilvuzuh? cevaplanmas istenmitir. Mevlanzde ve Hasan Fehmi Bey birlikte Serbest gazetesini karmak iin 11 Aralk 1908de bavuruda bulunmular ve ilk saysn 13 Aralk 1908 tarihinde yaynlamaya balamlardr. Hasan Fehmi, S erbestde fikirlerini zgrce kaleme alrken, 5 Nisan 1909 gn, Osmanlnn ilk basn ehidi olacaktr. Ama Mevlanzde ylmam, bu defa da kendisine durumunun kt olmasndan tr maa verilmesi talebinde bulunmu, verilmesi gereken maa Dhiliye Nezaretince be kuru olarak kararlatrlmasna ramen ya srekli gecikmeler olmu ya da bir bakasna Mevlanzdenin maalar verilmitir. Maa demelerindeki bu dzensizlikler kendisini ekonomik olarak ok zor durumlarda braktndan, 21 Ocak 1905 tarihli dilekede durumunun vahim olduunu belirtmek zorunda kalmtr. Durumunda herhangi bir dzelme gereklemeyince 13 ubat 1905te durum tekrar Dahiliye Nezaretinden Maliye Nezaretine bildirilmi ve Kayseridetutuklu bulunan Mevlanzde Rfat Beye tahsis edilmesine ramen Cezair -i Bahr-i Sefid vilayetinde bulunan Mehmed Sukut bin Ali ve Kani Efendiye yevmiye olarak verildii ve 28 Ocak 1905 tarihinden sene -i haliye ubat nihayetine (13 Mart 1905) kadar geen mddete ait miktar olan iki yz yirmi be kuruun nezaret-i acizi hesabna mahsuben vilayet -i mezkure(?) emvalinden denmesi ne karar klnmtr. 1908 Devriminden sonra tm siyasi mahkmlar iin kartlan aftan kl, no.18, 2 Kanunuevvel 1918. yararlanan Mevlnzade:21 bizi de binlerce siyasi madur gibi tam on iki s ene hapisten hapise, srgnden srgne srklendikten sonra son srgn yerimiz olan Yemenin Sana ehrindeki sefil yaantmzdan kurtard Yemenden; iki mazlum ile, senelerce Sana zindannda tyler rpertecek mahrumiyetler iinde yaam iki arkadala yola ktk. Bu arkadalarmzdan biri Kasidecizade Ziya Molla Bey, dieri Kemal Paazade Sait Beydi diyerek uzun yllar beraber srgn kald iki arkadayla birlikte Dersaadete doru yol almtr. Srgnlerden evvelki mdriyeti de gz nne alnarak kendisine maa balanmtr. Mevlanzdenin en nemli karakteristik zelliklerinden biri ifade zgrlne olan inancdr. 1908 Devrimine mesafeli yaklam, ttihatve Terakkiye alk tutanlardan olmam, Fedakran - Millet Cemiyeti yesi olup bu cemiyetin nerettii Hukuk- Umumiye gazetesinin sorumlu mdrln yapmtr. Yine bu inanc dorultusunda, Fedakrandan ayrlm ve gazetenin mdrlne Hsn Paazade Doktor Ali Sahib Bey getirilmitir. Mevlanzde ve Hasan Fehmi Bey birlikte Serbest gazetesini karmak iin 11 Aralk 1908de bavuruda bulunmular ve ilk saysn 13 Aralk 1908 tarihinde yaynlamaya balamlardr. Hasan Fehmi, Serbestde fikirlerini zgrce kaleme alrken, 5 Nisan 1909
136

gn, Osmanlnn ilk basn ehidi olacaktr. Ertesi gn Mevlanzde, muhterem dostu Hasan Fehmi iin Serbestnin ilk sayfasnda: Serbest -i matbuatn ilk kurban, mrn menfalarda geirmi olan evlad - hrriyetten Hasan Fehmi Beyin ruhuna fatiha. diye seslenmitir. 31 Mart olaylarndan yaklak iki hafta sonra hakknda tutuklama karar kartlp Serbest gazetesine ve matbaasna, alt broya el konularak, Mevlanzde 10 yllk srgn cezasna arptrlmtr. Vakanvis Abdurrahman eref Efendi Tarihinde stanbul Divan- Harbleri mahkm olan kesann kta resmi listesi verilir. Ve bylece Mevlanzdenin meakkatli hayatnn ikinci srgn evresi balamtr. Msra, orada hastalanncada tedavi iin nce Atinaya, daha sonra Parise geerek yurtdnda muhalefet hareketinin nde gelen isimlerind en biri olan erif Paa ile ilikilerini gelitirmitir. Temmuz 1909da erif Paayla imzalad bir anlama erevesinde Serbestyi haftalk olarak Pariste yaynlamaya balam, 12 saydan sonra Serbest yaynna ara vermi ve Msra geri dnmtr. Msrda tekrar Serbestyi karm, gazetenin kapatlmas sonucunda tekrar Parise dnmtr. Burada da drt say olarak karabildii Serbest ile hem ttihad ve Terakki hem de erif Paann Merutiyet gazetesine sert eletirilerde bulunmutur. Mevlanzdenin neredeyse ismiyle zdeletirdii ve her koulda karmaya alt Serbest gazetesi, kendisinin matbuat yaamndaki en nemli almalarndan biri olmutur. Srekli kesintilere uramasna ramen 770 say kabilen Serbest hakknda ne yazk ki h l akademik, bilimsel bir alma yaplmamtr. Mevlanzde, Msrdan Atinaya ngilizlerin yardmyla gemi, Fruk ve Cihd adnda iki gazete karmtr. Bu gazeteler birbirinin devam niteliindedir. Fruk gazetesinin 3. says ile Cihdn 10. saylar arasnda tam 10 cuma gn vardr. Dolaysyla Fruk 3. saydan sonra kapanm/ kapatlm ve hemen br hafta ise Cihd kmtr. Her iki gazete de haftalk olarak Cuma gnleri nerolmular ve biim, ierik konularnda ise birbirlerinin ayns gibidirler. Yunan hkmetinin basklar sonucunda stanbula dnerek polis mdrlne teslim olan Mevlanzdeye, Divan - Harb- rfi karar gereince Bursada ikamet mecburiyeti getirilmitir. Ahmet Muhtar Paa Hkmeti zamannda kan af zerine 29 Temmuz 1912de stanbula dnm ve Serbestnin stanbuldaki ikinci dnem servenini balatmtr. Mevlanzdenin bu dnemle ilgili anlatmlar nemlidir: erif Paayla Pariste anlamamz bozulup Paristen Msra dnnce, bizi takdir eden mrvvet ve ham iyet sahibi kiilerin yardmlarna kavutuk. Msrda Serbestnin yaynna baladk, 7 say kadar karabildik Hasmlarmz, zorluklarn bizi yaynlarmzdan alkoyamadn, kararllk ve vatanperverlere yakr giriimlerimize engel olamadn grnce iddeti, vicdanszla kadar ilerlettiler. Msr Hdivi Hazretleri 120.000 forma kadar bulunan basl kitabmza ve eitli evraklarmza bedellerini demeden, hatta borlarmz kapatmadan el koyarak bizi Msrdan snrd etti. Mevlanzdenin birlikte alt Abdullah Cevdet. Osmanllar Ansiklopedisi, YKY, cilt I Dmanlarmzn bu kanun d kuvvet iddet nedeniyledir ki Msr terk edip Atinaya geldik. ngilizlerin yardm olmasayd, polis denetiminde stanbula sevk edilecektik (Atinada) Fruk ve Cihd tabasmas olarak kardk Yaynmz, fikirlerimiz Yunan hkmetine ho grnmedi, tepkiler balad. nk Yunan hkmetinin memleketimizin baz siyasi kaynaklaryla balants vard. Bu nedenle baktk ki durum ktdr; ister istemez memlekete geri dnp teslim olmaya karar verdik. Bab- li Basknndan (23 Ocak 1913) sonra Serbest tekrar kapatlmtr. Ali Birinciye gre, Mevlanzde siyasi neriyat yapmama
137

sz verdiinden stanbulda kalabilmitir. Bu, yerinde bir tespit gibi grnmektedi r nk bundan sonra, kard Erkekler Dnyas43 adl dergide hibir siyasi yaz bulunmamaktadr. 1913ten 1918e kadarki hayat ne yazk ki karanlktr. Byk bir ihtimalle vaktinin ounu Kadnlar Dnyasnn idarehanesinde geirmitir. 1918de geri dnp Radikal Avam Frkas adnda siyasi parti kurup nklab - Beer adyla bir gazete neretmi,45 koyu ngiliz yanls hviyetinde Mtareke stanbulunda arz - endam etmitir. Bu gazete de dier btn gazeteleri gibi takipten kurtulamaz ve 1919da sresiz olarak kapatlmtr. 1918 ylnda kurulan Krdistan Teali Cemiyetine katlan Mevlanzde Rfat, bu cemiyetin blnmesinden sonra oluan Tekilat - timaiye Cemiyetinin kurucular arasnda yer almtr. Rohat Alakoma gre, bir Krt kafilesiyle birlikte baz almalar yapmak iin Iraka gittiinde kendisine gei izni verilmemitir. Krtler adna Osmanl hkmetiyle 10 Temmuz 1919 tarihinde yaplan resmi baz grmelere katlm olan Mevlanzde Rfatn, dnemin Krt mcadeleci aydnlar arasnda yer ald grlmektedir. Krtler adna Seyid Abdlkadir, Emin Ali Bedirhan, Mevlanzde Rfat gibi ahsiyetlerin katld bu toplantdan bir sonu kmamtr. Mevlanzde Rfat, Krtler konusunda kimi zaman yazlar yazmakta, kimi zamansa gazetelerinde seri makaleler eklinde Krtler konusundaki yazlara yer vermekteydi. Krtler hakkndaki grlerinden bir tanesi, 1913 ylnda Krt rencilerin yaynlad Hetawi Kurd (Krt Gnei) adl dergide yaymlanm ve bu makalede Krtlerin artk kendi balarnn ar esine bakmas gerektiini belirtmitir. Aslnda bu makale son yllarnda Osmanl mparatorluunun yaad dramn trajik bir versiyonudur. Tm yaamn Osmanl milliyeti fikrine adam, bu uurda yirmi be yandan itibaren srekli srgnleri, gzaltlar, hapisleri gze alm olan bir Osmanl aydn, mrnn geriye kalan son on iki ylnda Osmanl -Krt kimliindeki Osmanll artk terk etmesi gerektii fikrine varm ve gsn artk yeni esen politik rzgra amtr. Bu rzgr etnik ve ulusal rzgrd r. Mevlanzde Rfat, 1922nin Kasm aynda Osmanl topraklarn son kez terke mecbur kalm ve ayn yl iinde talyann San Remo ehrine giderek, burada Sultan Vahideddin ile Krtler konusunda grmtr. Lozan Antlamasndan sonra (1924), meclis tarafndan yurtdna srlen 150 kii arasnda yer alan Rfat, son srgn yeri olan Suriyeye gemek zorunda kalmtr. mrnn geriye kalan alt yln Suriyede geiren Mevlanzdenin Hoybn yesi olup olmad ise cevaplanamam bir soru olarak kalmtr . Mevlanzde Rfat, 1930da geirdii bir kalp krizi sonucunda yaklak 70 yalarnda yaama veda etmitir. Mevlanzdenin yaamnn nemli bir kesiti; 1913 -1921 yllar arasnda yaynlanan Kadnlar Dnyas dergisinin sahibi, Nuriye Ulviye Mevlan ile olan evliliidir. Ulviye Hanmn Mevlanzde ile olan evlilii sreciyle ilgili bilgilerimiz snrldr. Ulviye Hanmn, Mevlanzde ile evlenmeden nce Mdafaa-i Hukuk-i Nisvan Cemiyetini kurduunu ve cemiyetin yayn organ olarak da 1913 ylnda Kadnlar Dnyas dergisini kardn biliyoruz. Derginin 20 Eyll 1913 tarihli 108. saysndan itibaren Ulviye Hanmn imzasn Nuriye Ulviye Mevlan olarak attn gryoruz. svete 1913te yaynlanan bir dergide de Ulviye Hanmn Mevlanz de ile evlendii yazlmtr. Ayn dnem derginin matbaas olarak Serbest gsterildiinden yle bir sonu karmak pek yanl olmasa gerektir: Ulviye Hanm ve Rfat Bey, 1913te evlenmiler ve Ulviye Hanm ek isim olarak Mevlan kullanmaya balamtr. Grld kadaryla Ulviye Hanm Serbest Matbaasn kimi zaman adres olarak kullanm, ayn ekilde Mevlanzde de yaynlarna ynelik her kapatma ya da tatil uygulamasnda Kadnlar Matbaasn adres olarak kullanmtr. Ulviye- Rfat evlilii,
138

Rfat Beyin Kemalist iktidar dneminde Suriyeye 150likler listesine eklenerek srgn edilmesinden yl sonra (1927), Ulviye Hanmn boanma talebiyle son bulmu. Mevlanzdenin gerek sahipliini, gerek mesul mdrln ya da muharrirliini yapt gazeteler grebildiimiz kadaryla unlardr: Mevlanzde 1922de Trkiyeden ktktan sonra Vahideddin ile Romada Krtler konusunda grr. Hukuk-i Umumiye, Serbest, kl, hali nklb - Beer, Hukuk-i Beer, Merutiyet, Frk, Cihd, Kadnlar Dnyas, Erkekler Dnyas. Bu gazeteler arasndan kl tantmak maksadyla unlar eklemek isterim. Elimizde bu gazetenin iki nshas bulunmaktadr. Birincisi: kl, 2 Kanun-i evvel 1918, onuncu sene, no:18. Mevlanzde gazetenin ilk stununda yle bir aklama gerei duymutur: Matbuat mdr muhterem Mehmed Salih Bey Efendiye dn akam meclis -i vkelaca tatil-i neriyat olunmasna karar verilip hi vakit (kaybetmeden) resmen acizlerine teblig buyurulan emre itaaten Serbestnin evvelce tatil edilen inklab - beer ve cehle nerini tenhiz eyledim. Birinci sahib ve muharriri olduum Akl namndaki gazeteyi bugnden itibaren nere baladm. Kanunen lazm olan teminat akesinin emr -i alilerine evvelce bankaya brakm olduum beyz liradan tefriki bugn ba istid a-i kemal edileceini arz ederim efendim. Mevlanzde Rfat. kln onuncu senesinde 18 olarak geen says tek yaprak, iki sahife olarak yaynlanmt. kinci sayfasnda, Krdler ve Ermeniler balyla Krt entelijensiyasnn nemli isimlerinden Kamuran Ali Bedirhann bir makalesi bulunmaktadr. Husumetsiz, kinler, straplar umran u irfan nuruyla ezele, tadil, teskin olunacak ve her mukadderatta hkim ikbal ve istikbalini mstakir bir vaziyette sahib etmee kadir akl krd ermeni genlii artk bir daha ayrlmamak zere kalblerini birbirine balayacaklardr. Ayn zamanda bu kuvvetli hayat, trk milletinin, mtemadiyen, mnevver, zeki, faal olmaa namzed bulunan osmanl devletinin olacak vasf bir amel tmden balayan bu iki zmre kavmi(kavi) bir tesand sayesinde muhafaza-i mevcudiyet etmee muktedir olacaklardr Tekrar ediyoruz. Yanan ve yaklan .. kller bir olsun krdn ve ermeninin saadeti ve ancak oradadr. kincisi: kl, 4 Kanunisani 1328, no: 5. Bu saynn sahib ve mdr Mevlanzde Rfattr. 4 yaprak olarak km olan bu sayda adres: Binbirdirekte Serbest idarehanesi olarak gsterilmitir. Bamakale olarak Kamil Paa Hazretlerinden Ak Temenni (devamnda Mevlanzde Rfat imzal cevap) ve ikinci makale olarak da u un-i Telakki nnde balyla Ermeni basnnn Krt basnna ynelik tavrna ilikin eletirel, tek stunluk, imzasz bir yaz tercih edilmi. Bu yaz slup bakmndan Mevlanzdeyi animsatmaktadr. Mevlanzdenin dnya grnn bir aynas olan sosyo -politik fikirlerini, yukarda adlarn zikrettiimiz yaynlar temel alarak daha geni bir almada tartmay dnyoruz. Bu almamzla, hakknda snrl bilgiye sahip olduumuz Mevlanzde Rfat Beyin yazlmam ve heyecanl b ir roman gibi olan hareketliyaamyla ilgili karanlkta kalm bir ksm dnemlerin -zellikle 1908 ncesinin-, ilk defa burada akladmz belgeler nda bir nebze de olsa aa karlm olduuna inanyoruz. II. Merutiyet ve sonras dnemin hemen hemen tm nemli olayla rnda bulunan bu ahsiyetin hayat ve eserleri incelenmeye deerdir. Yeni Cumhuriyetin yasakl ilan ettii 150likler konusuna geelim.

139

150likler Yzellikler
Lozan Anlamasna gre, Trkiye genel af ilan edecekti. Ancak, Trkiyenin, vatan kart almalar ok belirgin olan 150 kiiyi bu genel affn dnda tutma hakk vard. Bunlar snr d edildiler. Bu 150 kiiye, yakn tarihimizdeYzellilikler dendi. Bunlar arasndaki Krtlerin tm politik ilevler yklendiler. Dersimli Bahriye Eski Nazr Krt Hamdi Paa, Cakac Hamdi - Msra snd ve oradan Arnavutlukun Tiran ehrine geti. Byk olaslkla orada ld. Mevlnzade Rfat Bey, Suriyeye geti. Gazeteci ve siyaset adam olan Rfat Bey, Serbesti gazetesinin sahibiydi. 24 Mart 1919 tarihli Hukuku Beer gazetesinde, Kuvayi Milliyeciler aleyhindeki yazs Mustafa Kemal ok kzdrd. Komutan ve subaylar iin ali safihler , haydut balar deyimlerini ieren bu yaz, onun 150likler arasna girmesinde byk rol oynad. 1930da Halepte ld. Krt Mustafa Paa iin, yakn dnem tarih ve aratrmaclarn byk blm Nemrut Mustafa Paa deyimini kullanrlar. Sleymaniyeli olan Mustafa Paa, Irakta eyh Mahmud Berzencinin Krt Hkmetinde yer ald ve orada ld. 150likler listesinde yer alan Krtlerden Adanadaki Fanizadelerden kii vard.Aslen Krdistann Revanduz ehrinden olan bu aile babalar eyh Mehmed Efendinin 1840l yllarn banda srgn edilerek Tarsusta mecburi iskana tabi tutulmasnda dolay birok aratrmac tarafndan Adanal bilinir. yi yetimi bir mutasavvf olan eyh Mehmedin 6 olu vard. Fanizadelerden en byk karde Kerim Fani Doandr (1826 -1934). 1870li yllarda Osmanl saltanatna muhalif faaliyetlerinden dolay Sarkama, oradan da srasyla Mu vilayetine ve Ginc(Kaleky) mutasarrflna srld. 1926 ylnda eyh Said bakaldrs nedeniyle tam yz yandayken bu kez Cumhuriyet idaresi tarafndan Konyann Ermenek ilesine srld. Soyad kanunundan sonra Doan soyadn ald. 1934 ylnda 108 yandayken Ermenekte ld. Zeynel Abidin Fani (1884-1938), stanbul Hukuk Fakltesinde mderristi. Osmanl Meclisi Mebusanna Adana milletvekili olarak seildi. Hrriyet ve tilaf Frkas Genel Sekreterlii yapt. Krdistan Teli Cemiyetinin kapatlmadan nceki son Genel Sekreteriydi. lk krt bayra Zeynel Abidin Fani tarafndan hazrlanarak Krdistan Teli Cemiyeti kimliklerine bastrld, kendisinin Genel Sekreterlii dneminde cemiyet yelerine datld. 1924 ylnda 150liklere dahil edilerek vatandalktan atld. Fransaya gitti, oradan Mekkeye geerek Mekke erifi Hseyin ile birlikte Vahdettini Karlama Komitesi kurdu. ngilizlerin Suudi Hanedanna darbe yaptrarak erif Hseyini ynetimden uzaklatrmalar zerine Msra g eti. Daha sonra yaknlarnn yaad memleketi Revanduza dnd ve 1938 ylnda Rewanduzda ld. Ali lmi Fani (1878-1964), 18 Nisan 1912 Austos 1912 dneminde Osmanl Meclisi Mebusannda Kozan milletvekilliine seildi. Ferda ve Rehber gazetelerini karrken ttihat ve Terakki kartl yapt. Adana Resmi Gazetesinde mdrlk ve yazarlkta bulundu. Ayrca Adanada yaynlanan Anadolu ve Teceddd gazetelerine bayazarlk, Adana Lisesinde edebiyat ve farsa retmenlii yapt. Krdistan Teli Cemiyeti yesiydi. 1924 ylnda 150liklere dahil edilerek vatandalktan atld. Sonra kardei Mesud Fani ile birlikte bamsz Hataya yerleti. 1939 ylnda Hatayn Trkiyeye katlmasndan sonra antlama gerei yeniden Trkiye vatandalna geti. Affndan sonra yazarl n plana karlarak trenle karland. Soyad Kanunundan sonra Bilgili soyadn
140

ald. Mara lisesinde bir dnem felsefe retmenlii yapt. 1964 ylnda stanbulda ld. Dr. Mesut Fani Bilgili (1889 -1979), Mersinde yarglk ve Cebelibereket(Osmaniye) mutasarrfl yapt. Krdistan Teli Cemiyeti yesiydi. Krt Talebe -Hv Cemiyeti yayn organ Roj Kurda yazlar yazd. 1924 ylnda 150liklere dahil edilip vatandalktan karlnca nce Suriyeye, daha sonra Fransaya geti. Dr. Mesut Fani Bilgili Pariste hukuk doktoru oldu ve orada 1930 ylnda L.Rodestein yaynevi tarafndan yaynlanan La Nation Kurde et Son Evolution Sociale (Krt Ulusu ve Sosyal Geliimi) kitabn yazd. 1938 ylnda, 60 sayfalk Atatrkn Hayat Felsefesi adl kitab yaynlad. 1939 ylndan sonra Hatayda avukatlk yapt ve 1979 ylnda orada ld. Alb. Selahattin Fani Doan, 1919 ylnda ngilizler tarafndan Maltaya srld. 12 yl srgn yaamndan sonra salverildi. zmire yerleerek or ada ld. Dr. Baki Bilgili (1879-1979), kardelerinin aksine kemalistlerle anlat. Adanann kurtuluunda aktif roller oynad iin Kurtulu Sava Madalyasyla dllendirildi. 1979 ylnda stanbulda ld. Kaynaklar: 1- 150likler / Kimdiler, Ne yaptlar, Ne oldular?, lhami Soysal, Gr Yaynlar, 3. Basm, 1988 stanbul. 2- 150likler Albm, Tarih ve Toplum Dergisi, Ekim 1989. 3- Krt Talebe-Hv Cemiyeti, Malmsanij, Avesta Yaynlar, 1. Basm, 2002 stanbul. 4- Bir 150liin Kitab, smail Arar, Tarih ve Toplum Dergisi, 1988. 5- ttihat-Terakki ve Krtler, Naci Kutlay, Vejn Yaynevi, 1990 Stockholm. 6- Krdoloji Belgeleri, Mehmet Bayrak, z-Ge Yaynlar, 1994 Ankara. 7- Krdistan Teli Cemiyeti, smail Glda, Doz Yaynlar, 1. Basm, 1991 st anbul. 8- Said-i Nursi ve Krt Sorunu, Malmsanij, Jna N Yaynlar, 1. Basm, 1991 Uppsala / Sweden. 9- Bitlisli Kemal Fevzi ve Krt rgtleri indeki Yeri, Malmsanij, 1. Basm, 1993 Stockholm / Sweden. 10- Mara Tarihi ve Corafyas, Besim Atalay, Yeni Basm, 1973 stanbul. 11- ngiliz Belgelerinde Krdistan 1918 -1958, Ahmet Mesut, Doz Yaynlar, 1992 stanbul.

141

Krt zerklii
Mustafa Kemal, Dersimin Mebusu Diyap Aay Krtlerin temsilcisi olarak TBMMye tad. (22 Mart 1921). Diyap Aa, Dersimin ileri gelenlerinden etkili bir Krt airet lideriydi. Mustafa Kemal ile Sivas Kongresinde tanmlard. Krt liderleri yanna ekmek isteyen Mustafa Kemal ile sk bir dostluk kurdular. lk TBMMde mebus olarak Mustafa Kemal tarafndan setirildi (Bu dnemde Kogiri syan patlak vermiti). Soyad Kanunuyla birlikte Yldrm soyadn ald. Meclisteki ateli konumalarn hatibiydi, Krtler ve Trklerin ortak vatan kurduklarnn fotoraflardaki ok az yansmasndan biri olarak hafzalarda yer etti. 4 Kasm 1922 tarihli meclis tutanaklarndan anlald kadaryla Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey ile Lozan ile ilgili istiare toplantlarnda Trk -Krt ortaklnn savunucularndand ve Krtlerin Trklerle ortak vatanda kalmalar gerektiini savunuyorlard lakin Yusuf Bey, 1925te Bitliste idam edilecekti. 1926da len Diyap Aann damad Seyid Rza ise 11 yl sonra ba kaldracakt. Fransz arivlerindeki bir belgede* 1921 Haziran aynda Krt liderler ile Ankara hkmeti arasnda kk apl atmalar sonunda karlkl delegelerin anlatndan ve imzalanan bir protokoldan sz ediliyor. Mardindeki airet liderlerinden Pirizade Bekir, Derwnden Musa Beg ve Mill Airet Reisi Mirliva brahim Paa, Krt tarafnn nde gelen leri olarak bu belgede ismi geiyor. Mustafa Kemal liderliindeki hkmet tarafndan otonom bir Krt devletinin resmen tannmasndan bahseden bu tutanan Hazirann son gnlerinde karlkl olarak imzaland belirtilmektedir.Fransz arivlerindeki belgeye gre antlama u noktalardan oluuyordu: 1-Ankara hkmeti tarafndan Krtlerin yaad blgede otonom bir Krt devletinin tannacaktr. 2-Snrlar Krtler tarfndan izilecektir. 3-Trk jandarmalarnn ve Trk devlet grevlilerinin Krdistann snrlar dna arlacaktr. 4-Otonom Krdistan rgtlenme ilerinden Trkiye elini ekecektir. 5-Ankara hkmeti tarafndan toplanan tm askeri vergilerin ve askeri baklklar Krtlere tahsis edilecektir 6-Trkiye topraklar iinde kalan Krtler d mihraklara kar korunacak ve orduda bulunan Krtler zgr braklacaktr. (Haziran 1921)* ngilterenin o tarihlerde gneyde Krt sorununu gndeme getirdii biliniyor. M.Kemal de ngilterenin elindeki Krt kozunu geersiz klmak iin Krt otonomisini dar bir evrede konutu. 10 ubat 1922 tarihinde Krt otonomisi yasalat. Fakat her ne hikmetse bu yasa ve yasaya ait meclis mzakereleri ne ak ne de gizli meclis zabtlarnda yok. 9 ve 11 ubat tarihli zabtlar var fakat 10 ubat 1922ye ait zabtlar orta da yok. O gnlere dnecek olursak, 14 Ocak 1922 gn yurt gezisine kan Mustafa Kemal Paa, 17 Ocak 1922 gn zmitteki duranda zmit Kasrnda gazetecilerin sorularn yantlamt. Akam Gazetesi yazar Falih Rfknn (Atay soyadn alacakt daha so nra) bir sorusu zerine Musul ve Krtler konusuna deiniyordu ve yle konuuyordu: Musulu da kendi topraklarmz iine alan snra ulusal snr demitim. Gerekten o zaman Musulun gneyinde bir ordumuz vard. Fakat biraz sonra bir ngiliz kumandan gelmi ve hsan Paay aldatarak orada oturmu. Musul bizim iin ok nemlidir. Birincisi, Musulda snrsz servet oluturan petrol kaynaklar vardr. (.) kincisi onur kadar nemli olan Krtlk sorunudur. ngilizler orada kendilerine baml bir Krt h kmeti kurmak
142

istiyorlar. Bunu yaparlarsa, bu dnce bizim snrlarmz iindeki Krtlere de yaylr. Buna engel olmak iin snr gneyden geirmek gerekir Nitekim Mustafa Kemalin, bir dier gazeteci olan Vakit Gazetesi bayazar Ahmet Eminin (Yalman soyadn ald) sorusuna verdii cevap tutanaklara gemesine ramen gazetede yaymlanmam ve dnemin belgelerini aklayan Trk Tarih Kurumu bu sorunun cevabnn yaynlanmas iin 12 Eyll darbecilerinden izin alamamt. 64 yl boyunca gizlenen cevap 1987 ylnda 2000e Doru dergisinde yaymlanacakt. Tarih Kurumu -Atatrk Devrim Aratrma Merkezi mhr tayan ve 1089 numaral tutanan 15. sayfasnda u diyalog yer alyordu: Ahmet Emin Krt meselesine deinmitiniz. Krtlk sorunu nedir? Bir i sorun olarak deinseniz iyi olur. diye soruyordu. Gazi Paann yant yleydi: Krt sorunu, bizim, yani Trklerin karlar iin kesinlikle sz konusu olamaz. nk bizim ulusal snrlarmz iinde Krt eleri ylesine yerlemilerdir ki, pek snrl yerlerde youn olarak yaarlar. Bu younluklarn da kaybede ede, Trklerin iine gire gire yle bir snr olumutur ki Krt adna bir snr izmek istersek Trkiyeyi mahvetmek gerekir. rnein, Erzuruma giden Erzincana, Sivasa giden Harputa kadar giden bir snr izmek gerekir. Ve hatta Konya llerindeki Krtleri de gz nnde tutmak gerekir. Bu nedenle bal bana bir Krtlk dnmekten ok Anayasamz gereince zaten bir eit zerklik oluacaktr. O halde hangi blgenin halk Krt ise onlar kendi kendilerini zerk olarak yneteceklerdir. Bundan baka Trkiyenin halk sz konusu olurken onlar da beraber ifade etmek gerekir. fade olunmadklar zaman bundan kendileri iin sorun karrlar. imdi Byk Millet Meclisi hem Krtlerin hem de Trklerin yetkili temsilcilerinden olumutur. Ve bu iki e btn karn ve btn kaderlerini birletirmitir. Yani onlar bilirler ki bu ortak bir eydir. Ayr bir snr izmek doru olmaz. *Bu belge Robert Olsonun, Krt milliyetilii ve eyh Said adl kitabnda ilk olarak yer ald. ngiltere Dileri Bakanl belgelerinden aktarmt bu belgeyi Robert Olsun. Siyaset Felsefesi Tarihi Uzman Hasan Yldz ise Fransz arivlerinde bu yasa ile ilgili belgeleri ve bu konudaki yazmalar bulmutu Kaynak: KurdistanTime (Krt beylik ve devletleri konusundaki bilgiler bu kaynaktan derlenmitir. Verilen tarihi bilgiler, akademik kaynaklara ve kitaplara dayandrlmtr.)

143

Bo erif Paa
Osmanl dalrken Krtlerin bamsz veya zerk bir devlet kurma konusunda bel balad tek isim Osmanl diplomat erif Paadr. Murat Bardaknn Habertrkte 5 Haziran 2011de yaymlanan zerk Krdistan konusundaki ilk yazma, Bo Herifin bu mektubudur makalesi, zerklik peindeki Krtlerin nereden kotuunu belgeliyor. Gndeme artk olduka sk gelmeye balayan Krtlere zerklik konusundaki ilk yazmalardan biri, 1920de ngiliz Dileri Bakan Lord Curzona yazlm Franszca bir mektuptur. te, Avrupann Bo erif yani Gzel erif dedii, bizde ise Bo Herif diye tannan zamann Krt liderlerinden olan erif Paann yazd mektubun baz blmleri... Olduka uzun olan bu mektubun nemli blmlerini yaynlamadan nce, Paann tuhaflklarla dolu hayatndan bahsetmem gerekir. erif Paa, 1865te stanbulda dodu. Irakn Sleymaniye blgesinden gelen ve imparatorlukta nemli vazifeler alm bir Krt ailesine mensuptu. Galatasaray Lisesini bitirdi, sonra Fransann en nemli askeri mektebi olan Saint-Cyr Akademisinden mezun oldu. kinci Abdlhamidin yaverliini yapt, Avrupa bakentlerine asker atae olarak gnderildi, 1898de Stockholm Elisi oldu ve svete on sene kald. Paa, adn bu greve tayin edilmesiyle duyurmaya balad. Msrn en zengin prenseslerinden Emine Halim ile evlendi ve karsnn serveti sayesinde svete refah ierisinde, atafatl bir hayat srd. sve Kral ile dostluk kurdu ve sarayda verilen zel davetlere de katld. Stockholm kadnlar, ok yakkl bulduklar Paaya Franszca bir lkap takmlard: Beau erif (okunuu: Bo erif), yani Gzel erif... erif Paa, hayat boyunca hereye muhalif oldu. Bu muhalif ruhu svete refah ierisinde yaad srada da depreti ve Sultan Abdlhamide kar faaliyet gsteren ttihadlar ile yaknlat. Abdlhamid iktidarnn son aylarnda istifa edip Parise gitti, 1908de kinci Merutiyetin iln edilmesiyle stanbula dnd ama bu defa ttihadlarla kapt ve yeniden Parise yerleti. Burada Islahat - Esasiyye-i Osmaniyye adnda siyasi bir parti kurup Merutiyet diye bir de dergi karmaya balad. Edebiyatmzn nemli isimlerinden olan Sleyman Nazif, Paann Trkiyenin aleyhine almaya balamas zerine Bo erif lkabn Bo Herife evirdi, hatt 1910da bu isimle bir kitapk bile yaynlad. Kapakta, eserin adnn hemen altnda Stockholm eski bykelisi jurnalci erif Paann ahs ile sllesinin hayat hikyesini anlatan risledir szleri vard ve kitap bugnn Trkesi ile Baz suratlar vardr ki ne kadar gizlemek istenseler de yine en irkin izgileri ile ortalkta grnrler. erif Paa bunlardandr ve bunlarn en alak ve irenlerindendir cmlesi ile balyordu. erif Paann ttihad dmanl sadece be sene srd; 1914te Paristen skld, Monakoya yerleti ve Monte Carloda bir villa satn ald, villaya Mon Keyif adn verdi ve orada yaamaya balad. Karsnn serveti ve birka sene nce lm olan kendi babasndan kalan ykl miras sayesinde hi sknt ekmiyor, can ne isterse yapabiliyordu. Aradan drt sene geti, Monte Carlodaki tatl hayattan bkan erif Paa bu defa ok daha baka bir yola girdi: Sk bir Krt kesildi ve Krdistan Kral olma hlyasna kapld! Birinci Dnya Sava sona ermi, Osmanl devleti savatan yenik kmt ve artk yeni bir dnya kurulacakt. Aznlklar bamsz olmak istiyorlard. Sevr Andlamas ncesinde bu i iin aba gsteren rgtlerden biri olan Krdistan Tel
144

Cemiyeti, erif Paay Krt delegesi yapt. Paa hemen bir Krt Delegasyonu tekil edip bir zamanlar bykelisi olarak senelerce temsil ettii devletten toprak koparmaya alacakt. Bunun iin Ermeni tarafyla temasa gemekte de bir saknca grmedi ve 1919un 11 Kasmnda Krt temsilcisi sfatyla Ermenilerin temsilcisi Boos Nubar Paa ile bir bamszlk belgesi bile imzalad. Sevrin taslann Osmanl diplomatlarna verildii resmi toplantda, galip devlet temsilcilerinin yannda erif Paa da vard. Hayali, kurulacak Krdistana Kral olmak, Musulu bakent yapp orada hkm srmekti. Ama olu olmamt, sadece iki kz vard, dolaysyla kendisine bir veliahd tayin edebilmesi zor idi fakat Paa bunu da dnmt; Tahtna senden sonra kim geecek? diye soranlara kzlarndan birinden olan erkek torununu gsteriyordu. Ama, gnn birinde bu hayalinden de vazgeti. Trk ve Fransz gazetelerine ilnlar verip Padiahma ve halifeme balym ve bu ii brakyorum deyip btn zamann Monte Carlo kumarhanelerinde oynad rulette kazandracak bir sistem icadna harcar oldu. erif Paa, son senelerini talyada geirdi. Krallk hevesi bir ara yeniden depreti ve kinci Dnya Sava sonrasnda bu defa da Birlemi Milletlere mektuplar gnderdi, bamsz Krdistan meselesini tekrar gndeme getirmeye alt ve adndan az da olsa tekrar bahsettirdi ve bu tuhaf hayat 1951de, talyada noktaland. Bende, erif Paann ttihad ve Terakkinin ileri gelenlerine yazm olduu ok sayda mektubu ve baka baz belgeleri var. Herbiri dierinden farkl fikirlerle dolu bu mektuplar okuyunca, Paa btn bu faaliyetlerinde acaba samimi mi idi? diye dnmeden edemiyorum. Paann ngiltere Dleri Bakan Lord Curzona Krdistana zerklik konusunda gnderdii ve bugn baz blmlerini bu sayfada yaynladm 18 Ocak 1920 tarihli ok uzun mektubu da ite bu yazmalarndan biri... erif Paann ngilizlerden mtevazi talebi: Ermenilere aldrmayn, oralar bana verin! erif Paa, ngilterenin Hariciye Nzr, yani Dileri Bakan olan Lord Curzona Pariste 18 Ocak 1920 tarihinde gnderdii ve daha ilk sayfada Lord Curzonun adn ve unvann yanl yazd Franszca mektupta Osmanl mparatorluunu tamamen paralamayn ama Krtlere zerklik verin diye yazyordu. te, Paann tamam yedi sayfa olan imzal bir kopyas bende bulunan mektubunun baz blmleri: Nzr Beyefendi, Byk sava sonrasnda ortaya kan sosyal meseleler, bu devs atma boyunca adaletin ve hakkn zaferi iin mcadele etmi olanlarn, Mslmanlarn ve Hristiyanlarn zihinl erinde pekok dnceler yaratt. ...Vazifelerinin uuruna vkf olan Mslman entelekteller, o muhteem milliyetler prensibi ile halklarn kendi geleceklerini tayin kuralnn tilf Devletleri tarafndan zafere ulamak iin temel kaide iln edilmi olmasna ramen Mslmanlara uygulanmasnn her gndeme geliinde bir kenara atldn zntyle gryorlar. ... zmir, Yunanlar tarafndan igal edildi. Trkler, Hilfetin merkezi stanbulun ve tamamen Trk olan eski bakent Edirnenin ellerinden alnabilecei ile tehdid ediliyorlar. Kafkaslardan Toroslara uzanan, byk ounluu Krt olan ve be milyon kiinin yaad blgenin, aznlktaki Trk nfusun bile Ermenilerden fazla olmasna ramen bir Ermenistan haline getirilmesine allyor. Entelektel Mslmanlar, bu gibi arpc vakalar, din inanlardan
145

kaynaklanan bir dmanln delili olarak deerlendiriyorlar. ,...Memleketimin hrriyet davas iin imdiye kadar verdiim mtevazi hizmetler sebebi ile etrafma toplanan btn milliyeti unsurlar, eskinin Jntrkleri, Araplar, Krtler ve hatt Ermeniler, beni zlemlerinin szcs olarak semi bulunuyorlar. ...ngiliz Dileri Bakanl arivleri, her trl ahs menfaatten uzak kaldma, ngilizlere duyduum muhabbete ve Byk Britanyaya verdiim hizmetlere pek ok belge ile zaten ahitlik etmektedir. Bu vazifeyi stlenirken, baarya ulaabilmek iin Britanya Hkmetinin manev ve yar resm ekilde gl desteini bulmay mid ediyorum. Daha imdiden, Trkiyedeki nfusun drtte n temsil eden gruplar adna, Majestelerinin Hkmetine gelecekte ngiliz aleyhtar hibir propagandann yaplmayaca, Mslman ngiliz kolonilerinde hibir kkrtmaya izin verilmeyecei ve de Trkiyenin Panislmist hareketlere asla ynelmeyecei konusunda kesin teminat verebilirim. ...Haritann, yle ekillenmesi gerektiini dnyorum: Mekke ve Medine, Halifenin dini otoritesi altnda bulunacak ama siyas bakmdan bamsz olacaktr. Krdistan idari zerklie sahip olacak, Ermenistan ise cumhuriyeti ni muhafaza edecek ama bir snr dzenlemesi yaplacaktr. Btn aznlklarn hakkna sayg gsterilecektir. Trkiye, Msr ve Kbrs zerindeki her trl hakkndan vazgeecektir. gal ordular, buna karlk Osmanl topraklarn, bu arada Trk mparatorluunun ayrlmaz paras olan Adana ile zmiri ve Edirne vilyetini de terketmek zorundadr. Boazlardan gei tamamen serbest olacaktr. mparatorluk siyasi bamszln muhafaza edecek, yalnzca mal denetimi kabul edecektir. Kapitlasyonlar gemiteki ekilleriyle yeniden getirilecek ama gmrk harlar ve vergilendirme konusunda istisna yaplacaktr. Ekselnslarna ...kendilerine iletmekle ykml bulunduum hereyi aka yazmakla, insanla kar olan grevimi de yerine getirmi olduuma inanyorum. Nzr Beyefendi, en derin hrmetlerimin kabuln istirham ederim. erif

146

Krt Alevilerin Krdistan hayali

Krt Alevilerin psikolojisini anlamak asndan tek kelimesine bile katlmayabilirsiniz ama bu blm sabrla okumak zorundasnz. Tuncelinin Krt Alevileri Seluklu ve Osmanldan beri hep problemli bir nfus olagelmitir. tilmilik kaklmilk psikolojilerini anlamak iin Tuncelinin Krt Alevisi Nazmi Doann aadaki analizini okumanz ve onun gibi dnenleri anlamaya almanz gerekiyor: Osmanlnn dalmas ve ezilen halklarn zgrlk bamszlk talepleri Alevi -Kzlba halklarnn younlukta yaad Dersim Kogiri otonomisinin hala ayakta durmas Kemalist Ittihat Terakkicileri korkutuyordu. Lbnan ve Suriyede de bamsz devletlerin kurulmas, artk srann Anadolu Alevilerinde olduunu ve bunlarn bir an nce etkisiz hale getirilmesini acil klyordu. O dnemde Osmanl padiahnn en gvenilir adam diye Anadoluya gnderilen M. Kemalin nndeki en nemli grev de bu idi. Fransz veya ngilizlere tek bir kurun skmadan ilk yapt i Kogiri de Krt isyan var diyerek stanbul a telegraf eken M. Kemal yaklak 24 000 Aleviyi acmaszca katletti. ttihat Terakki artklar Paalar, Kogiride Alevieri katlederken Padiah ve ayn zamanda onlarn aababas olan ngiliz ve Franszlara da rapor verdiler. nk, M. Kemalin blgeye resmi olarak gnderilmesinin sebebi, ngiliz istihbaratna gre, artan babozuk ekiya eylemleridir. Yani o dnemde ngiliz ve Franszlar iin birincil konu din temelinden rgtlenen etelerin Ermeni soykrmndan ele geirilen mal-mlkler, altn ve paralar paylam kavgas ve de askerlere ait yiyecek malzemelerini yamalama hareketleridir. M. Kemal mteffikler adna szde bu bakaldranlar kontrol altna almalyd: Kogiri katliam ile bayram etmeye balyan Mteffik ordu komutanlar, Kemalin daha sonraki faaliyetlerini kontrol etme gereini bile duymadlar ve bylece Kemal de bu frsattan yararlanarak kendi karlar iin btn etel eri bir araya getirmeye balad. Dikkati eken dier bir nokta ise, bu katliamdan sonra tek bir Fransz veya ngiliz askerinin burnunun kanamamasdr. 1920lerden 1923 kadar sadece 2 ngiliz askeri yaralanmtr ve bu Beyolun da Rum kadnlar yznden kan bir kavgada olmutur Kogiride Alevilerin kitlesel imhasndan 1 ay sonra M. Kemal Franszlarla dostluk antlamas imzalad. Kurnaz ngilizler de onun gstermelik asayi probleminin kamufulajn iyi kullandlar ve snra dayanm Bolevik hereketine kar gerekli tamponu salayacak tek liderin o olduunu Londra ya bildirdiler. ngiliz gizli arivlerinden anlalaca gibi M. Kemal hemen onlarn gzne girmidi. Laz Topal Osmann bu katliama ekilmesi ise ona teklif edilen Sivas, Malatya, Tokat ve Erzin cann kuzey alanlarndaki Alevi mal varlklardr. ttihatlar, Ermeni ve Rumlarn yokedilmesinde kullanlan yntemi burada gene uyguladlar. Szde topal Osman a Lazkiye otonomisi verilecek ve Alevi Kzlbalardan boalacak alanlar da onun topraklarna katlacakt. Mustafa Kemal 1923 ylna kadar amalarnn Saltanat ve Hilafeti kurtarmak olduunu tekrarlad durdu? yle yapt, nk bir Trk devleti iin altn syleseydi, yannda kimseyi bulamazd. Etrafna toplad btn babozuk eteler (kuvvai miliye denilen ekiyalar) yama ve talandan baka bir ey dnmyorlard. ngiliz ve Fransz ordularn rahatsz eden bu Mslman eteleri bir araya getirmek iin onlara kan emiciliin sembol durumunda olan padiah koruma, halifelii ve saltanat yaatma hedefini gstererek dzenli ordu kurmaya balad. Padiah iin savama, o dnemde Mslman olmayan halklarn mal ve mlklerini yamalamayla zde idi. Kogiri de kan akarken, M. Kemal bu seferde din, Mslmanlk adna Karadeniz alannda da b yk bir yama talan hareketi balatt. Kriminal ekiyalardan kurulan terr eteleri Rumlarn evlerini
147

basyor ve onlar acmasca katlederek mal ve mlklerine el koyoyorlard. Kemal onlara bunun padiahn bir ferman olduunu sylyor ve gibi byyen bu ekiya srleri sayesinde kendi gcn de artryordu. Dier yandan Osmanly yneten ngilizler M. Kemal konusunda tam emin olmak iin yeni bir olay l olarak kullanmay planladlar. TKP ynetimi Mustafa Suphi liderliinde Anadolu ya geliyordu. Btn istihbarat M. Kemal e ngiliz gizli servisinden aktarld, yani btn bu yneticilerin nerden hareket ettikleri ve nereye ne zaman varacaklar tam tamna ona aktarld. ingilizler Boleviklik hakknda Kemali test yapmak istediler. Bilindii gibi Kemal, ngilizlerin istediklerini fazlasyla yapt, TKP yneticilerini sa yakalama deil hepsini sorgusuz sualsz denizde bodurdu. Bu olaydan sonra ngiltere Kraliyet ailesi tamamyla ikna oldu ve artk Anadolu nun gelecegi M. Kemal e brakld. Bu kararn sonular dier Anadolu halklar iin ok vahim olacakt. Rumlar ve Dersimliler de Ermeniler gibi feda edildi. Bat Anadolu`da bulunan Yunanlilar resmen satld. Karlnda Kemalistlerden ngiliz askerine dokunulmamas istendi ve bu aynen de byle oldu. Rumlarn 3 000 yllk vatanlar olan bat - Anadoludan kovulmalarnn da yolu bylece alm oldu. Kurtulu sava denilen uyduruk hikaye sonradan sytanbul ngiliz konsolusunun da dedii gibi, itlerin kendi aralarnda ki dalamalarndan kuvvetlinin kamasn bekledik te Trk devleti denilen yapnn ortaya k ekliBata Rumlardan yanaym gibi grnrken, M. Kemalin Anadoluda ki btn ekiya etelerinden derleyip toparlad hrszlar kalabaln grnce ondan yana yer aldlar. Tek istekleri ise M. Kemalden boleviklii durdurmalar oldu. Ermeni menevikleri ile aras iyi olmayan Stalin ise o sralarda Kafkaslar da idi. Stalin olmasayd TC devleti gene kurulamazd. Stalin, politik kartlar olan menevikleri bahane ederek Ermenileri arkadan vurdu. Bylelikle yama ve talana gelmi osmanl krntlarnn Kars, Ardahan ve Van ehirlerini de almalarna kendisi yardm etti. Ermenilerin ounlukta olduklar bu ehirlerin TC devletinin ordusu diye lanse edilen bu ekiya etelerine devredilmesi sovyetlerin tarihlerinde iledikleri ar bir sutur ngiltereden gelen emir ile Kemalin n alyor ve birincil tehlike olan Boleviklie kar tampon bir devlet kurulmas aciliyet kazanyordu. Bu meyanda dier konular tamamyla arka plana geiyor, Rum, Ermeni, Krt, Alevi, Pontus halklarnn hak ve talepleri yok saylyordu. ngiliz ve Franszlar artk M. kemal e oynuyordu. Kemal bu frsattan yararlanarak Anadolunun btn yerli halklarn yok etmeye balad. ite bu etmizlik hareketine daha sonra kurtulu sava denilecekti. Alevilerin 500 senelik Osmanl hkmranl dneminde Mslman saylmamalar ve imdi birden bire rtbe almalar, evket Sreyya Aydemir in de dedii gibi Kemalizmin bir dehasyd. Bu proje baarya ulat, hafza kaybna uratlan Aleviler hak ve zgrlk telaplerinden vazgeerek dmanlarnn saflarna getiler. Inn Anlarnda; bunlarn hemen hemen hepsinin okuma yazmasi yoktur, Trkce bilmezler, onlari mecmua kitap ile degil, resimlerle ikna edelim ynnde btn kadrolardan neriler geldiOnlar kendi inanclarinin adina benzeyen ve AL ile baslayan bizim Alevili hemen birden benimsemedilerse de kafalari allak bullak oldu.. der. Dersimliler, Rum ve Ermeniler Kemalizmin rk milliyetiliinden ve Kemalist devlet dindarlndan ok ekmilerdir. Kemal Atatrk dnemi Trkiyenin en karanlk, diktatoryal dnemidir. Ermeni, Asuri -Sryani katliamlar ve milyonlarca Rumu denize dken odur. Atatrk laik deildi, demokrat hi olmad. imdi yaasayd sonu aynen Mbarek, BenAli veya Kadafi gibi olacaktTC nin varl anlamna gelen Mslman olmayanlarn yokedilmesi AKPli devlet dneminde de hznda bir ey kayb etmemitir. Enver Paa: Ermeniler olmazsa, Ermeni sorunu da kalmaz. Kemalistler laik
148

deildirler. Onlar ncekilerin yarm brakt politikay hayata geirmeye almlardr. Sava esnasnda ana slogan: padiah koruma, halifelii ve saltanat yaatma idi. slam adna cahil cuhul kan emici Mslmanlar bir araya toplayan Kemalistler, 1925te Tekke ve Zaviyeler Kanunu ile Alevilii resmen yasaklam, buna karlk slam da resmi din yapmlardr. Diyaneti kuran Kemal in bizat kendisidir. 12 Eyll cuntaclar da Kemalizm adna trk islam sentezini TC nin ana ideolojisi yapmadlar m? Kemal Kldarolu hemen hemen btn konumalarnda bu konuya ilikin soru geldiinde Biz Atatrk ne yaptysa onu savunuyoruz. demeye devam ediyor. Utanmadan soykrm hakl gsteriyor, tapt celladn yaptna aynen sahip kyor. Gerekte olan, rk CHPnin kendi kimliine dn ya da boyann dklp altta gereklerin kmas vardr. CHP ttihat terakkinin devamdr. Krdistan devletinin kurulmas blge halklarnn ar bask ve zulmden kurtarlmas iin somut bir seenektir. Ortadou ve Kuzey Afrika da balayan halk hareketleri Trkiye topraklar iinde yer alp da hibir zgrlk va haka sahip olamayan Krt, Laz, Alevi ve erkezlerin bir an nce harekete gemelerini zorunlu klyor. Cahiliin en yksek olduu Yemen ve Msrda halk toplu ayaklanmken Trkiye de insanlarn korku iinde celladna tapmaya devam etmesi ve hibir hak talebinde bulunmamas izofrenik bir ruh haline tekabul ediyor. Krtlerin ise dil, vekil, tabela,demokratik toplum gibi safsatalarla zaman kaybetme yerine, tam bamszlk iin harekete gem eleri gerekiyor. Trkiyede ki devlet Libya ve Yemen den daha ktdr. Msr halk milyonlarcas ile ayaklanp demokratik haklarn isterken, kendisine Trk diyen hibir unsur en ufak bir hak talebinde bulunmuyor. Bunlarn oluturduu hibir yap rasyonal olamaz ve Krtlerin de bunlardan alacaklar veya verecekleri bir ey olmamaldr. Artk zamanlar bitmitir. Trk devleti denilen oluumun sonu gelmitir. Alevi olsun, Laz olsun btn Karadeniz ve kuzeydou Anadolu halklar Krtlerle ayn kaderi paylatklarn bilmeli ve harekete gemelidir. Bu khne yapya son vermenin artlar artk olgunlamtr. Oldukca sert ve nefret dolu bir dille kaleme alnm bu yaz ve benzerleri Krtlerin pek ok haber sitesinde dolamaktadr...

149

Krt meselesi 90 yllk ngiliz plan m?

Gen kuaktan modern Trkiyenin en popler tarihisi Erhan Afyoncunun Bugn gazetesinde 3 Ekim 2010da yaymlanan ngilizlerin 1920deki tesbiti balkl makaledeki tesbiti oldukca yerindeydi: 1920 ylnda ngilizler eer K rt devleti kurulursa Trkiye, Suriye, Mezopotamya ve ran'da tekrar nfuz kuramaz diyorlard. Krt meselesinin temelleri ok eskiye indirilmeye allsa da asl ortaya kmas Milli Mcadele dnemidir. Bu meselenin hangi artlar altnda ortaya kt anlalmadan ve arkasndaki en nemli g olan ngiltere'nin bu konudaki siyaseti bilinmeden mesele anlalamaz. Ali Satan'n editrlnde Tarihi Yaynevi tarafndan yaynlanan 1920 ylna ait ngiliz yllk raporu bu konuda nemli bilgiler veriyor. ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumbold tarafndan 1921 baharnda ngiliz Dileri Bakan Lord Curzon'a yazlan raporda Krt meselesi ile ilgili bilgilerin hazrlanmasnda ngiltere'nin stanbul Bykelilii'nde grevli batercman Sir Andrew Ryan'n nemli katks olmu. Raporun Krt meselesi ile ilgili ksm "Askeri karlarmz ve Byk Britanya iin dorudan siyasi bir neme sahip olmas asndan Krt meselesinin gelecei stanbul'dan ziyade tm Mezopotamya'y ilgilendirmektedir. Buna ramen, meselenin Trkiye genelinde etkili olduu ve olduka fazla dikkat ektii de gzden karlmamaldr" diye balyor. ngiltere'nin meseledeki konumu da "Krtler, milli emellerinin Byk Britanya'nn korumas altna girdii hakknda daha derin bir mit beslemeye balamlardr... stanbul'daki her iki Krt cemiyeti de gelecekteki Krt devletinin gvencesinin Britanya'nn verecei destee bal olduunu aka dile getirmilerdir... Trk idaresinin musibetlerinden tam anlamyla kurtulmu bir Krdistan'n, Britanya'nn himayesinde olmak zere kendi ayaklar stne durduunu grmek arzusunda olduuna dair dile getirdii szlere phe ile bakmamz gerektirecek bir durum yoktur" diye aklanyor. Raporun en ilgi ekici ksm ise Krt devleti kurulduunda Trkiye'nin geleceinin nasl ekillenecei ile ilgili. Bu konu u ekilde analiz edilmi: "Krtler'in milli emellerine Trkler'in iddetle kar kyor olmasnn esas nedeni, blgede bir Krt devletinin var ediliinde Trk topraklarnn urayaca kayplardan ziyade gelecekte Trkiye'nin hemen yan banda vcut bulacak bu tr bir devletin Trkler'in askeri ve siyasi adan Suriye, Mezopotamya ve ran'n sahip olduu dzlklere tekrar nfuz etme mitlerini ortadan kaldrabilecei endiesidir. Dalarn denetimini her kim elinde tutarsa, ad geen bu lkelere kar hi phesiz ki, potansiyel bir tehdit oluturacaktr." "ngiliz Yllk Raporlar'nda Trkiye" dizisinin birinci kitab olan 1920 yl raporu, ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumbold tarafndan 27 Nisan 1921'de ngiliz Dileri Bakan Lord Curzon'a yazlm. Raporda 30 Ekim 1918'den 1921 ylnn ilk aylarna kadar stanbul ve Anadolu'da yaanan olaylar ve gelimeler anlatlyor. Raporda, stanbul ve Ankara hkmetlerinin d ilikileri, Mttefik Polis Tekilat ve Trk Polisi, shhi ynetim, Trkiye ile yaplan ticarete iktisadi bak, basn, gayrimslimlerin durumu, Krt meselesi, Osmanl Hkmdar Vahdettin, Sadrazam Damat Ferit Paa, Mustafa Kemal Paa ve Kzm Karabekir Paa hakknda birok ilgi ekici tespit ve analiz var. rnein raporda Ermeni meselesi hakknda yle deniyor: "Ermeniler'e kar giriilen baarl mcadele Trkler'in moralini hayli ykseltmiti. nk tam da Bakan Wilson'n Sevr Antlamas'nn maddelerinde Ermeniler lehine deiiklikler yaplacan duyurduu srada Milli Mcadele temel hedeflerinden ilkine ulamt. Bir gram
150

gerek binlerce tonluk Mttefik teorisine bedeldir." imdiye kadar Trke olarak birok ngiliz belgesi yaynland ama ilk defa yllk raporlar yaynlanyor. ngilizler'in bu raporlarnda kapsaml ve soukkanl analizler yaplyor. Btn Anadolu'dan ok ciddi bilgi akna sahip olduklar anlalyor. Ali Satab, bylece ngiliz belgelerinden 90 yllk srr ortaya kard. Son padiah Sultan Vahdettinin Kurtulu Sava ncesi milli mcadeleye yardm edip etmedii tartmas ortaya kan 90 yllk bir belgeyle yeni bir boyut kazand. Marmara niversitesi Fen -Edebiyat Fakltesi retim yesi Yrd. Do. Dr Ali Satann yazd ngiliz Yllk Raporlarnda Trkiye: 1921 adl kitapta yaynlanan ngiliz raporu Sultan Vahdettin ynetimindeki stanbul Hkmeti milli mcadeleyi silah ve cephane gndererek desteklediini ortaya koydu. , 1921de Trkiyede bulunan ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumboldun yazd rapora gre stanbul hkmeti ve nazrlardan biri milli mcadele srasnda cepheye silah ve cephane tedarik ediyor. Bir baka konu ise stanbul hkmetinin Yunanllarla yrtlen mcadele de Ankaradan yana tavr koymas. Raporu yazan Sir Rumbold, Sadrazam Tevfik Paa ve Hariciye Nazr zzet Paann aksini iddia etmesine ramen Ankara Hkmetiyle dorudan ilikileri olduunu da belirtiyor. Raporla birlikte ortaya kan bir dier gerek ise Trk Yunan mcadelesinde tarafsz olduunu syleyen ngilizlerin aslnda g izliden gizliye Yunanllar desteklediinin itiraf edilmesi. Ayrca rapor 1921de zellikle Gney Marmaradaki Mslman nfusu Anadoludan temizlemeye ynelik sistematik bir plann uygulandn ve bunun Yunan Ordusu kontrol altnda bulunan Rum ve Ermeni eteleri tarafndan yapldn da dile getiriyor. Grkan Hacr, Akam gazetesinde 24 Mays 2009da yaymlanan makalesinde ilgin sorular soruyordu: Peki Samsun'a karken Atatrk'e bir ngiliz subay neden vize verdi? Musul ve Kerkk niye brakld? smet Paa Lozan knda 'Bir doksan yl daha kazandk' dedi mi? ngilizlerin, Trkiye ile ilgili bilmediimiz bir plan m var? Krt meselesinin arkasnda kim var? zellikle Cumhuriyeti ve laik evrelerin en byk korkusu, Trkiye'nin niter yapsn koruyamayp blnecei. Hem yurtiinde hem yurtdnda giderek artan Krt lobisinin etkinlii, hz kazanan Anayasa tartmalar (ki en nemli ilk drt madde tartlyor) ve hemen yan bamzda kurulan Krdistan korkulu ryamz oldu. Ama i bununla snrl deil! Ermenistan ve Ermeni diasporasnn taleplerinin, srf soykrmn kabulyle snrl olmad artk sr deil. Bir de giderek artan Pontus faaliyetlerini ve soykrm taleplerini de ekleyin, koca Anadolu corafyasn yle dnn. Peki, nasl oluyor da 85 yl sonunda Trkiye bitmek tkenmek bilmeyen taleplere muhatap oluyor? Tam 85 yldr byk oranda bar iinde yaam, kk srtmeler hari hibir lkeyle savamam bir lke, bu kadar kolay blnme hesaplarna dahil ediliyor. Tamam mikro milliyetilik andayz, tamam kimse bu nemli blgede bu kadar byk gl ve niter bir yapy istemiyor ama bir lkenin blnmesi bu kadar rahat telaffuz edilebilir mi? nce Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuna bakalm: ngilizlere ramen kurulmad. ngilizlerl e uzlalarak kuruldu. dris Kkmer bunun iaretlerini kitabnda verir. Dikkatli bir slupla Doan Avcolu da bundan bahseder. ngilizlerin stanbul'u igalinde ve sonrasnda, stanbul'u terk etmelerinde tek kurunun atlmamas hi merak etmediimiz bi r konudur. Neden Rum ve Ermeni etelerine kar rgtlenen direni, ngilizlere kar yaplamad? Son Osmanl Meclis-i Mebusan' basldnda, ngilizlere hibir direni sergilenmedi. Hatta, 16 Mart 1920'de, Fndkldaki Meclis basknnda milli mcadelenin nde gelen isimleri Kara Vasf ve Rauf Bey kama imkanlar varken kamadlar ve teslim oldular. nk ngilizlerle
151

uzlaarak, varlklarn koruyacaklarn biliyorlard. Malta'ya srldler. ttihat ve Terakki'nin ve o yok olduktan sonra kurulan Karakol Ce miyeti'nin iki byk temsilcisinin, bu tavrn anlamak iin ngiliz faktrne bakmak gerekir. Onlar, ngilizlere ramen politika retilemeyeceini dnyorlard. Btn yazmalar ngiliz istihbaratnn eline geiyordu. ttihat byk efler, Almanya'ya snmlard. Ve Osmanl'nn byk bir borcu vard. Bu borla, ngiltere'nin izni olmadan idare edilemeyeceini hesaplyorlard. Biraz ncesine gidelim ve asl tarihsel yanlgmza gelelim. ngilizlerle byk mcadelemiz olan anakkale'ye... anakkale'de byk bir direni ve insanlk dram yaand. Says halen tartmal olsa da yz binlerce ehit verildi. ngilizler, byk askeri glerine ramen anakkale Boaz'nda sulara gmld. Ama bu savan Kurtulu Sava'yla bir alakas yoktur. Arada 4 koca yl vardr. Bu basit gibi gzken ayrm aslnda herkesin aklnda karmakarktr. Kronolojik dnme ne yazk ki eitim sistemimizde bizlere verilmiyor. 1915 ile 1919 birbirine giriyor. Ondan sonra Atatrk'e ve 36 arkadana Samsun'a gitmek zere vize veren kiinin bir ngiliz stihbarat subay olduunu rendiimizde aryoruz. John Bennet bir ngiliz subayyd. Atatrk ve yakn arkadalarnn, stanbul Boaz'ndan ayrlmas iin gerekli vizeyi bizzat o hazrlad. Bu ilem iin zellikle de ngiltere Dileri'nin bask yaptn anlarnda anlatt. Anlarn 'Tank' isimli kitapta toplad. Yakn bir zamanda yaamn yitirdi. Milli Mcadele yllarnda ngilizlerle hep masa banda kar karya geldik. Cephede deil. ngilizler izin vermeselerdi Cumhuriyet kurulabilir miydi acaba? Emin deilim. Lozan'da hakem rolndeydiler. Ama asl byk oyunlar hep Musul ve Kerkk zerine oldu. Musul Misak- Milli snrlar ierisindeydi ama Lozan'da ok kolaylkla braktk. Asl byk zenginlik, haritamzn dna braklmt. Referandumla da olsa gzel kent Hatay, yllar sonra bnyemize katld. Ama petrol deposu ve hayati nemdeki Musul'da neden srar etmedik? Ve neden bu kadar kolay braktk? ngilizlerin kurduu oyun tkr tkr iledi. tiraz edemedik. Peki, o yllar iin yeni bir plan myd bu?... Hayr sanmyorum. Bakn buraya dikkat. Sadece tesadflerden hareket etmiyorum. Yunanllarn zgrlklerini kazandklar yl 1829'dur. Onlar Osmanl'ya kar bakaldrmaya tevik eden ise elbette ngilizler'di. Tam 90 yl sonra yani 1919'da Osmanl paralanrken, onlar Anadolu'ya kmalar iin tahrik eden yine ngilizler olmutu. Tam 90 yl sonra daya yiyen Yunanllar hayal krklyla evlerine dndler. Aradan tam 90 yl geti. imdi Krtlere ayn ey yaplyor. Yani 1829'da Yunanistan'n, 1919 da (balayarak birka yl iinde) Trkiye'nin ve aradan doksan yl getikten sonra yani 2009'da da Krdistan'n kurulmasna izin veriyorlar. Eer kurulmay becerebilirlerse onlarnda mr herhalde 90 yllk olacak. Hesap ne kadar ak deil mi? Bu arada kurucu doktrinimizin ypranma dnemi de geldi. Atatrk iin yaplan seviyesiz ve ahlak d saldrlar, son bir iki ylda ne kadar artt. YouTube'un yasaklanmasna kadar varan seviyesiz saldrlarn, hemen tamam Gazi'nin zel yaamna ilikin. Evet, internetin yaygnlamas ve YouTube'un hayatmz daha etkin bir ekilde girmesini kabul ediyorum ama her ey bu kadar ksa srede nasl bir saldrya dnt. Bu yaznn konusu deil ama Lozan grmeleri bir kez daha incelenmelidir. Musul'dan vazgeip neyi kazandmz net olarak sorgulanmaldr. Krt meselesinin Osmanl'dan bu yana dallanp budaklanmasnda ngilizlerin roln bilmeyen yok. Ama Ermeni olaylarndan dolay kurulan Divan - Harp'te ngilizler, kendilerine kart kim varsa daraacna veya hapse yollamaktan ekinmediler. 1918 sonrasnda Berlin'de skan ttihat eflerin adresleri, Ermeni suikastlara ngiliz
152

istihbarat tarafndan verildi. ngilizlerin kurduu plan hep tkr tkr iledi. Mustafa Kemal ve arkadalarn da Musul ve Kerkk' brakmaya zorladlar. Evet yazdklarm determinist tarih karsamalar... Ama bir dnn ltfen! ngilizler her iin iinde olup da neden bu kadar az hedef oldular. Neden antiemperyalist eylemler hep Amerika'ya yneldi? Neden Trkiye-ngiltere ilikileri hi ayrntlaryla incelenmedi ve belgeler sresi geldii halde almad? Yazar Dido Sotiriyu'nun kitab her ne kadar bir insanlk dramn anlatsa da anlatm ve ierik olarak oka tartlan bir kitaptr. Kitabnda anlatt tm Tr k karakterler olumsuz, Rumlar ise daha grgl sekin ve iyi tiplerdir. Ama ben iin orasnda deilim. Kitabn 80'inci sayfasnda bir yerinde kitabn kahramanlardan biri 'Kemal 90 yllna anlat' diyor. ki kk soruyla bitirelim. Neden Gneydou'ya yatrm yapmyorsunuz sorusuna, eski Babakan kr Saracolu 'leride ne olaca belli olmayan topraklara niye yatrm yapalm' cevabn verdi mi? smet Paa Lozan knda 'Bir doksan yl daha kazandk' dedi mi? Acaba o dnemin devlet adamlar, bizim bugn bilmediimiz eyleri mi biliyorlard. Her ne olursa olsun kendi tarihimizle yzlemeliyiz. Sonucu her ne olursa olsun gerei renmeliyiz. Ama bunu art niyetli aratrmaclara, fonlardan beslenen gazetecilere ve AB kuyrukusu poplist aydn bozuntularna brakmamalyz... Krtlerin medresilerini anlamadan Krt sorununu zmek mmkn deildir. slam din ve tarikatlar Trkler ve Krtlerin ortak paydasdr. imdi Krt medreselerine gz atalm...

153

Krd Medreseleri
Krtlerin hayatnda slam dininin ve tarikatlarn ok byk nemi vardr. Krt medreseleri pek ok salam slam alimi de yetitirmitir. Mslmanlkla Trkler ve Krtler bin yldr et ile kemik gibi beraber yaam ve hi bir g onlar ayramamtr. imdi de Krt medrese ve tarikatlarn dn ve bugnne kubak bakalm. Mslman halklar kendi tarihlerine baktklarnda, slam'a en ok hizmeti olmu, slami noktalarda en etkili olmu isimlerin medrese kkenli olduunu grrler. Bu isimlerin t arihte nemli bir yeri vardr. zellikle Krd tarihinde medrese ulemasnn byk bir nemi vardr. 1. Dnya sava ncesinde pek ok Krd medresesi vard. Bahesaray (Mks)'te Hasen -i Veli Medresesi, Van'da ikal Medresesi, Siirt'te Mele Halil Medresesi, H izan'da seyda Medresesi, Doubeyazt'ta olamerik Medresesi en mehur medreselerdir. Ayrca Bitlis, Norin, Mu, Oxin, Tillo, Musul, Zaho, Sleymaniye, Silvan ve Eruhta eitli alimlerin medreseleri vard. Bu medreselerdeki alimlerin birou Nakibendi tarikatnn eyhleriydiler. Dolaysyla medreselerinin yannda veya medresede divanlar vard. Divanda zikir yaplr, halkn sorunlar eyh tarafndan dinlenir ve zlmeye allrd. Bu eyhlerin en mehurlar; Seyyid Taha -yi Nehri, S.Mele Halil-i Siirdi, eyh Abdurrahman Taxi, eyh Diyauddin (Hazret) ve eyh Halid-i Oxin-i idiler. Ayrca Mewlana Halid -i Badadi'nin halifelerinden 60 ksr halifesinden 30 tanesinin Krd olduu bilinmektedir. Anadolu'daki Nakibend eyhlerinin birou'da Mewlana Halid'in kurucusu olduu Naki -Halidi kolundan gelmektedir. Burada unu da belirtelim ki Norin'in zellikle Nakibendlik hususunda blgede byk bir etkisi vardr. 1870'li yllarn sonlarnda eyh Abdurraman -i Taxi tarafndan kurulan medrese ksa zamanda civar beldelerde hret bulmutur. eyh Abdurrahman vefat etmeden nce 19 alime Nak tarikat halifelii verdi. Yerine'de eyh Fethullah El -Verkanisi'yi seti. ElVerkanisi ise Hazret namyla mehur eyh Diyauddin'i, o da eyh Masum'u yerine seti. u anda Norin'de bu vazife eyh Masum'un olu 75 yandaki eyh Nureddin tarafndan devam ettirilmektedir. Blgedeki birok alim burada yetimi, birok eyh buradan hilafet almlardr. stad Bedizzaman, Molla Sadreddin Yksel gibi mehur alimler bu medresede yetimilerdir. Ayrca Haznevi tarikatnn kurucusu olan eyh Ahmedi Haznevi, Zokayd eyhleri, Tillo'dan Molla Burhan ve Menzil eyhleri de buradan hilafet almtr. ark medreselerinde yetien alimler: ark medreselerinde birok byk mutasavvf ve alim yetimitir. Bunlardan bazlarn sayacak olursak: Seyyid Taha-yi Nehri, Mele Halil-i Siirdi, Said-i Nursi, eyh Said, M. Abdurrahman-i Taxi, eyh Alauddin Oxin -i, Mele Abdulahakim el Halenzi, Mele Muhammed-i Zvngi, S.Abdulhakim-i Arvasi, . Abdulhakim-i Bilvanisi, Molla Muhyiddin-i Havili, eyh M.efik Arvasi, M. Sadreddin Yksel, eyh Muhammed -i Arepkendi, Mele Ahmed-i Koi, eyh Merref Ayrca Fatih Sultan Mehmed'in hocalarndan Molla Grani, Kanuni'nin hocas ehrezor'lu Ebus-Suud Efendi, Yavuz S. Selim'in hocas bn-i Kemal'de ark medreselerinde yetimilerdir. Krd medreselerinde yetimi baz alimler airliiyle n plana km iirleriyle n kazanmlardr. Ahmed-i Xani, Melay-i Cezeri, Melay-i Batehi, Ahmedi Xani, Feqiyi Teyran, Mele Mizgin, Seyyid M. Kadri gibi

154

Gnmzdeki medreseler: Gnmzde'de medrese eitimi alm alimler vardr. Siirtte Molla Bedri, Seyyid Abdurrahim el Bedevi Tillo'da Mele Burhan, eyh Bedreddin, Midyat'ta Mele Zbeyr, Van'da Mele Nasreddin, Elaz'da, eyh Ubeydullah, Oxin'de eyh Kasm, Mele Mesud, Norin'de eyh Nureddin, Mele Mahmud, , Diyarbakr Dar -ul lim'de Mele Abdulkuddus, Znaf'da Seyyid Sbatullah, Kzltepe'de eyh Selhaddin, Konya'da Molla Salih, Bejngir'de Mele Abdurrahman gibi Anadolu'nun, zellikle de Dou ve Gneydou Anadolu'nun sosyal hayatn ve davran biimlerini son birka yzyl ierisinde en fazla etkileyen kiilerden bahsedildiinde, Mevln Hlid -i Badd'nin mutlaka zikredilmesi gerekir. Temelleri, Buharal bir Trk olan Bahaddin h - Nakibend tarafndan 14. asrda atlan Nakibendliin "Hlidiyye" kolunu kuran ve aslen Kuzey Irakl bir Krt aileye mensup olan Mevln Hlid, 1779'da Irak'n Sleymaniye blgesinde dodu ve 1827'de am'da vefat etti. Mevln Hlid'e gre, kiilerin slm' ilerine hapsetmemeleri ve dini gnlk hayatlarnda da yaamalar gerekirdi. Kitaplarnda, mesel "ems's -ms", yani "Gneler Gnei" isimli eserinde bunu anlatm, talebesine ve halifelerine de bu gr hayata geirmelerini retmiti. O zamana kadar kendi hlinde bir tarikat olan Nakibendlik, Mevln Hlid'den sonra siyas bir kimlik kazannca, devlet Nakibendlie, daha dorusu Hlidlie ilk tepkiyi kinci Mahmud dneminde, Hlid -i Badd'nin daha salnda gsterdi. Mevln Hlid'in stanbul'a gelmi olan halifeleri ehirden kartlp memleketlerine gnderildiler ama baz devlet adamlarnn, mesel eyhlislm Mekkzde Mustafa sm Efendi'nin de Hlid -i Badd'nin grlerini benimsemelerinden sonra, Hlidlik hibir engele uramadan yayld. lk yaylma, Snn Krtler arasnda oldu. Hlidlik, Kuzey Irak'tan Anadolu'nun gneydousuna ilerledi ve tarikatin halifelerinin o zamann payitaht stanbul'a yeniden gelmelerinden sonra Anadolu'da ve Rumeli taraflarnda da rabet grd. Trkiye'de dinin siyasete de hkim olmas abasnn gerisinde, ite Hlid doktrininin slmiyet'in gnlk hayatta da hkimiyeti dncesi vardr. Byk Millet Meclisi'nin 30 Kasm 1925'te kartt 677 sayl kanunla tekke ve zaviyeleri kapatmasndan sonra, idde tli bir ekilde izlenen tek tarikat, Nakler'in Hlid kolu oldu. Zira, Osmanl zamanndan itibaren devletle atmaya giren din gruplarn neredeyse tamam, zellikle de 31 Mart ayaklanmasnn nde gelen isimleri ve Cumhuriyet'in ilk yllarndaki eyh Sa id ve Dersim ayaklanmalar gibi hareketlerin liderleri, Nak yahut Naklikten kaynaklanan dier kollarn mensubuydular. Nakbendliin Hlidiyye kolu, btn bu denetimlere ve engellemelere ramen, zellikle 12 Eyll sonrasnda siyas alandaki etkisini daha da artrd ve sadece siyasetilere deil, slm sermayeye de hkim olan en gl tarikat hlini ald. Ama, bu srete bir tuhaflk yaand: Kurucusu bir Krt airetinin mensubu olan ve ilk zamanlarda Krtler arasnda yaylan Hlidlik, siyasetteki gcn hissettirip iktidar etkili olmaya balad srada, din evrelerin sosyal kimliklerinde nemli deiiklikler yaand. Mesel, slam dnyasnn en yaygn tarikatlerinden olan, Badad taraflarndan yaylan ve Ortadou'da kabile ve airet liderlerinin ayn zamanda "eyh" olmalar sayesinde gemite epey g kazanan Kadirliin, Trkler ve Krtler arasndaki siyas etkisi azald ve Kadirlik daha ziyade bir inan ve kltr sistemi haline geldi. Buna karlk, aslen bir Trk tarikati olan ama Mevln Hlid-i Badd ile halifelerinin retileriyle yeni bir kimlik kazanan Nakibendlik ve tarikatin Hlid kolu, siyasette tartlmaz bir g haline gelirken, Gneydou'daki eyhlerin etkisiyle eski Trk kimliini kaybetti ama tuhaf bir bir ekilde Krt deil , Arap etkisine girdi. "Kt'a Arabistan erevesindeki bir ky slm" eklinde yaanan bu deiiklik, imdi ocuklara verilen isimlerden ezann okunma tavrna, Kur'an'n telffuzuna ve hatt baz
155

evlerde duvarlara aslan objelere kadar, slm evrenin h emen her yerinde grlyor. Krtlerin hayatnda Trkler'de olduu gibi dinin ve buna ilveten medrese retiminin nemli bir yeri vardr ve bu hafta gndeme gelen Norin, Krtler'de din gelenek bakmndan nem tar. Yer isimlerinin deitirilmesi konusunun tartlmaya balanmasyla Norin'in zerinde nemle durulmasnn sebebi, Norin ve evresindeki medreselerin Hlid geleneindeki yeridir. Hlidlik buralardan yaylmtr ve "Hlid" kavram blgede yaygn ekilde kullanlmasa da, "din" ve "amel" gibi kavramlar konuulduunda, kastedilen mn hep Nak Hlid yoludur. Krt almnn hayata gemesi hlinde Nak -Hlid kolu etkinliini artracaktr. Yahudi Krtlkten Nakibendi - Halidi eyhliine Barzaniler Radikal Trk milliyetilerinin Krt fobisinin temelinde Barzani aireti bulunuyor. Ramazan K. Kurtun Ortadou gazetesinde 22 Haziran 2008de yaymlanan makalesi Barzani airetinin dnden bugne hangi konuma geldiini zetliyor: Barzani aireti, Osmanl Trkiye'sinin paralanmasndan sonra Cumhuriyet Trkiye'sine kar kullanlmak zere deien dnya konjonktrne uygun olarak ABD -srail-ngiltere lsnn semirttii bir "mayn eei"dir. Barzani aireti her frsatta Osmanl Trkiye'sine isyan etmiti. Yahudi Barzani ailesi Yahudilikten Mslman Nakibend -Halidi tarikatna doru mthi bir dnm yaamtr. Yahudi Barzani ailesinin, 16. Ve 17. Yzylda Yahudi mistisizmi Kabala retisinin Barzan merkezli Irak'n kuzeyinde yaylmasnda nemli bir rol stlendiini biliyoruz. Hatta Filistin'den Yahudilerin dinlerini ve Kabala'y renmek iin Barzan'a gittikleri pek ok kaynakta yer alyor. Barzan adeta ikinci Kuds haline getirilmitir. Yahudi Krt Barzani ailesi 19. Yzylda birden hidayete ererek Mslman oluyor. Barzaniler 1900'lere kadar Barzan kynde kurduklar tekkelerde pek ok Nakibend -Halidi mrit yetitirdiler. 1900'lerden gnmze kadar Barzan ky ngiliz, Yahudi, Rus, ran, srail ve ABD ajanlarnn urak yeri oldu. Atatrk'n 10 Kasm 1938'de lmnden sonra Krt i ve d maniplasyonlar grmezlikten gelen Trkiye, ran, Irak ve Suriye'deki Krtlerle de uzun sre ciddi bir temas kurmad. Konu tamamen ncelikle ngiltere -srail-Rusya ve nihayetinde ABD'nin inisiyatifine brakld. Elbette bunlara Trkiye'deki Krt hare ketler asndan AB'yi de eklemek gerekir. Barzaniler nce Osmanl Trkiye'sine, sonra ngiltere, sonra da Irak'taki merkezi hkmete kar farkl zamanlarda isyan ettiler. Barzan kykasabas Trkiye, Irak ve ran snrnn kesime noktasnda yer alyor. Barzan nce Yahudi hahamlar sonra da Nakibend tarikat eyhleri ile ve Krt milliyetiliinin cazibe merkezi olarak varln srdrd. Barzan Trkiye snrna 15, ran -Irak snrna 70 kilometre mesafede. Zibati, Berzenci gibi kkl Krt airetleri Irak'n kuzeyinde yzyllardr hkm srerken Barzani aireti 19. Yzyln balarnda ortaya karak dier Krt airetlerinden ok farkl saiklerle bugnlere kadar geldi. Zibari aireti ile Barzanilerin yldz dnden bugne hi barmad. Hatta Mesut Barzani'nin annesinin bu airetten olmasna ramen. Krt airet reislerinin byk ounluu Kadiri tarikatna mensupken Barzaniler ile birlikte blgeye Nakibend -Halidi tarikat da yerlemitir. Barzan, Kabala ve Tevrat merkezi olmas dolaysyla Mesihi inanlarn merkeziydi. Yani Yahudi Mesihilii blgede Barzan merkezli olarak yaylmt. Yahudi Mesihilii, Kabala'daki adom kadmon (insan - kmil) felsefesine bal olarak "Ben Tanr'ym" izgisine kolayca geiveriyordu. lgintir, Barzani ailesinden kan Nakibend -Halidi eyhlerin hepsi kendilerine Mesih -Mehdi payesi vermilerdir.
156

Barzani ailesine ait Nakibend -Halidi eyhler mritlerine bamsz Krdistan fikrini empoze etmekteydiler. Osmanl Trkiye'si iindeki ilk fikri anlamda eylem anlamnda Krt isyann balatan ilk Barzani, Nakibend -Halidi eyhi I.Abdsselam, mritleri tarafndan Mehdi olarak kabul ediliyordu. I.Abdsselam stanbul'u ele geirerek halife koltuuna oturmak ryalar iindeydi..Ancak mritleri tarafndan utuuna inanlan 1.Abdsse lam Barzani pencereden frlatlnca yere aklarak lmt. Bir baka Nakibend -Halidi eyhi Muhammed Abdrrahim Barzani de mritleri tarafndan mehdi olarak kabul edilmekteydi. eyh II. Abdsselam Barzani ise Osmanl Trkiye'sine kar silahl isyana teebbs eden ilk Nakibendi -Halidi Krt eyhidir. Nihayet bir baka Barzani ailesi mensubu Nakibend -Halidi eyhi, eyh Ahmet Barzani (1896 -1969) kendini, 1927'de nce Mehdi, daha sonra da Kabala'daki adom kadmon (kmil insan) geleneine uygun olarak "Tanr" ilan etti. lgin bir tesadf herhalde; btn Mesih -Mehdiler Barzan ve Barzani ailesi mensubuydu. eyh Ahmet Barzani slamiyet'i, Hristiyanlk ve Yahudilii birletirerek yeni bir din icat etmek istemiti. Barzan Yahudiler iin ikinci Kuds't ve Yahudiler Kral Davud soyundan kurtarc Mesih'i -Mehdi'yi beklemekteydiler Irak'n kuzeyindeki Krt airet beylerinin hepsinin kkl bir gemii vardr, kkl ailelerden gelirler. Ancak Barzani ailesi iin bunu sylemek mmkn deildir. Barzaniler Yahudi kkenlerini gizlemek iin afi mezhebine inanan Krtler zerinde slam, yani Nakibend Halidi tarikat zerinden siyaset yapmaya ynlendirildiler. Zaman iinde blgede dini nfuzlarn artrdlar. Tarikat literatrnde "SLSLE" ve "CAZET" kavramlarnn zel bi r manas vardr. Ksaca silsile, Hz. Muhammed'den bugne uzanan kan ba olarak kabul edilir. cazet ise, silsileye mensup bir tarikat eyhinden el alma (izin alma) anlamna gelir. Nakibend tarikatnn kurucusu, asl ad Muhammed Bahaddin bin Muhammed olan ah- Nakibend Muhammed Bahaddin Buhari'dir. (Buhara 1318 -1389) Nakibend tarikatnn Halidiye kolunu kuran ise, Krt Mevlana Halid-i Badadi'dir. (Doum 1779 Sleymaniye lm, am 10 Haziran 1826) Barzanilerin byk dedelerinden Taceddin Barzani'nin, Mevlana Halid-i Badadi'nin talebelerinden Hakkrili Nakibend eyhi Taha Nehri'den icazet ald rivayet olunur. Bitlisli Krt Bey'i eref Han tarafndan 1597 ylnda yazlan "erefname" adl kitapta blgedeki btn Krt airetlerinin ayrntl tarihesi yer almaktadr, ancak kitapta Krt slale ve airetleri iinde Barzaniler yer almamaktadr. Krt isyanlar ile Barzani airetinin ortaya k hemen hemen ayn zamanlara denk geliyor. Barzani airetinin yaklak 200 yllk maceras Osmanl Trkiye'sinin zayflamas ile balyor. Ayn tarihler, Siyonistlerin srail devletini kurmak iin Yemen'den Filistin'e blgeyi kar kar dolat zamandr da. Her nedense Yahudi ve ngiliz "gezginler"in yolu bir vesileyle Barzan kyne hep dm. Barzani airetinin macerasn dnemde ele almak mmkndr. 1- Barzanl Yahudi Krt Taceddin Barzani'nin Nakibend tarikat eyhi Taha Nehri'den "icazet" alarak Barzan kynde tekke amas. Burada zerinde durulmas gereken bir husus var. eyh Taha Nehri'nin tam ad: "Seyyid" Taha Nehri el Hakkri'dir. Esas ad ise Taha bin Molla Ahmet'tir. nce dipnot niyetine bir bilgi: eyh Taha Nehri'nin torunu "Seyid" Abdlkadir Krt Teali Cemiyeti'nin bakanyd. Atatrk'n Nutuk'ta yazdna gre de Kogiri isyannn elebasyd. dam edildi. "Nehri" emdinli'nin Balar kasabasnn addr. Trk ve Araplarda "Nehri" veya "Hakkari" eklinde kii ad ve soyad yoktur. Yani ehir, kasaba ve ky ad insan ismi olarak alnmaz. Bunun yerine Buhari, Badadi, Erbili, Ahlatl, Acpayaml, Bitlisi gibi isimler alnabilir.
157

Yerleim yerlerinin insan ismi olarak kullanlmas Yahudilerde yaygndr. Hakkari'de de Yahudi Krtlerin olduunu biliyoruz. Nitekim Taha Nehri'nin (lm 1853) amcasnn ad da "Abdullah emdinli"dir. eyh Abdullah emdinli Halidi Badadi'nin halifelerindendir. 2- eyh Taceddin Barzani'nin torunu Nakibend -Halidi eyhi II. Abdsselam Barzani'nin Osmanl Trkiye'sine kar karak Krt devleti kurmak iin dini otoritesini kullanarak Krtleri organize etmesi. Osmanl arivlerinde II. Abdsselam Barzani ile ilgili ok sayda belge yer alr. 3- Mesud Barzani'nin babas Molla Mustafa Barzani'nin srgne gnderildii Sovyetler Birlii'nden "1958'de Irak'n kuzeyine dnmesi ve o tarihten bugne kadarki gelimeler. eyh Ubeydullah 1880 ylnda ve ayn tarihlerde Cneyt Zapsu'nun da mensubu olduu Bedirhan aireti lideri Bedirhan, Osmanl Trkiye'sine isyan ettiler. Nakibend -Halidi eyhi II. Abdsselam Barzani liderliindeki Krt isyan ise 1907 ve 1909'da ngilizlerin destei ile gerekleti. Bir Osmanl ariv belgesinde aynen yle yazmaktadr: "ngiltere devletinin Musul konsolosunun dahili vilayette birok mahallerde dolatktan sonra Barzan eyhi Abdsselam ile muhaberatta bulunduundan baka bir mahalle nakli" istenmektedir. (Dahiliye Nezareti Muhaberat Umumiye daresi Belgeleri, Dosya No: 1/-5, 50, 25, Za 1327) Abdsselam Barzani'nin Osmanl padiahna yazd mektupta dile getirdii istekler ile bugnn PKK ve militan Krtlerin istekleri ayn: "Krtenin blgede resmi dil olmas, blgeye tayin edilecek resmi grevlilerin Krt olmalar, okullarda Krte renim yaplmas" Nakibend -Halidi Krt eyhi Abdsselam Barzani, Osmanl Trkiye'si tarafndan 14 Aralk 1914'te Musul'da idam edildi. eyh Abdsselam, bugnn Mesud Barzani'sinin babas Molla Mustafa Barzani'nin aabeyidir. Yani Mesud Barzani'nin amcas. Gazeteci Abdullah Muradou'na gre eyh Muhammed Halid Barzani'nin 2006 ylnda lmyle birlikte Barzani-Nakibend, Halidi ilikisi de sona erdi. (Yeni afak gazetesi, 13 Kasm 2007) Barzani ailesinin ad yaklak 200 yldr hep isyanlarla, srgnlerle, ngiliz, Yahudiler, Ruslar, srail, ran ve ABD ile birlikte anlmaktadr. Bugn Cumhuriyet Trkiye'sinin en nemli milli gvenlik meselesi olan Krt isyanlarn balang tarihi 19.yzyldr. Osmanl Trkiye'sinin gvenilmez bulduu Krt airetlerine ynelik yarg, benzer ekilde Seluklu devletinin "Selukname"lerinde de yer almaktadr. Osmanl Trkiye'si, kard isyanlarla Osmanl merkezi devlet ynetimi i in tehlike tekil eden yar -otonom Krt derebeylerinin (ayan) ortadan kaldrlmasna karar verdi. Irak'n kuzeyindeki Soran Emirlii'ni 1834'de, Bahdinan Emirlii'ni 1839'da, Botan Emirlii'ni 1847'de ve Baban Emirlii'ni 1850'de siyasi otorite olmaktan kard.

158

Son Krt syan: PKK

PKK hadisesi denen aslnda son Krt isyandr ve yle alglanmaldr. Cumhuriyet tarihinin en uzun, en derin, en yaygn, en dayankl Krt isyandr PKK. Krt isyanlarnn saysn 29a karanlar var ama, aslnda drt tane ana Krt isyan var gemite. 1925 eyh Sait isyan, 1929 Ar Da isyan, 1938 Dersim isyan ve PKK isyan. PKK isyan, nceki isyandan ok farkl. Bir, bu isyann lideri yayor. ki, bu isyann silahl gc yok olmad, duruyor. Trkiyede tutuklu olan isyann lideri, rgtyle, yanda kitlesiyle temasn koruyor. Bu tesbitler, gazeteci ve yazar Cengiz andara ait. Cengiz andar mthi bir i baarm ve dokuz ay boyunca Trkiye devletinin yetkilileri, PKK yneticileri ve yakn evreleri, Irak Krdistannn liderleri ve ileri gelenleri, douda ve batda her kesimden Krt aydnlar ve siyasetileriyle yz yze grp, yerli yabanc btn yaynlar tarayp, etnik kkenli isyanlarn gelimi dnyada nasl zldn rnekleriyle inceleyip, Krt sorununun zm iin Trkiyeye bir yol haritas hazrlam. Baz kesimlerin tylerini diken diken edecek olan bu yol haritas, Krt sorununun aslnda ne olduunu ve nasl zlebileceini btn plaklyla ortaya koyuyor. Krt siyasetilere, Sen nce PKKyi kna. PKKye terrist de diye yaplan sktrmalarn anlamszln gzler nne seriyor. Bu beinci snf siyasi samalklarn, Trkiye toplumuna neler kaybettirdiini sralyor. Hereyden nce PKKnin bir terr hareketi deil, bir halk isyan olduunu, calan-PKK ve BDP- KCKnn birbirinden ayrlmaz yaplar olarak, tarihin en byk Krt isyannn deiik yzlerini oluturduunu ve Krt sorununun ancak bu n kabullerle zlebileceine dikkat ekiyor. Yllarn gazeteci -yazar Cengiz andar, TESEV iin hazrlad Dadan ni-PKK Nasl Silah Brakr balkl Krt raporunda, Kandili, calan -devlet grmelerini, Krtlerin ne istediini, PKKnin gerekte ne olduunu ve neler yaplrsa PKKlilerin dadan ineceini perde arkas olaylarla anlatyor. Krt sorununun gerekte ne olduunu, PKKnin ve calann konumunu, devletin hamlelerini ve siyasilerin hesaplarn gndeme getiriyor. andarn cesur raporuna iki itirazm var. PKK Krtlerin tek temsilcisi deildir, olamazda. kincisi Krtlere tavizler vererek Krt sorunu zlemez. PKK ile Krt sorunu farkldr... Bilinen Krt isyanlarn says oldukca fazladr. Ksaca gz atalm. OSMANLI DNEMNDEK KRT SYANLARI: Babanzade Abdurrahman Paa isyan (1806 - Musul) Babanzade Ahmet Paa isyan (1812 Musul) Zazalarn isyan (1820) Yezidilerin isyan (1830 - Hakkari) erefhan isyan (1831 - Bitlis) Bedirhan isyan (1835- Botan) Garzan isyan (1839- Diyarbakr) Ubeydullah syan (1881 - Hakkari) Bedirhan Osman Paa ve kardei Hseyin Paa isyan (1872 -Mardin-Cizre) Bedirhan Emin Ali isyan (1889 - Erzincan) Bedirhaniler ve Halil Rema isyan (1912 -Mardin) eyh Selim ehabettin ve Ali isyan (1912 - Bitlis) Kogari isyan (1920 - Kogiri)
159

CUMHURYET DNEM KRT AYAKLANMALARI: Nasturi isyan (1924- Hakkari) Jilyan isyan (1926- Siirt) eyh Sait isyan (1925 - Bingl-Mu-Diyarbakr) ( SaiD NuRSi Denen ahstr KendisiNi Bazlar yere ge sdramaz ) Seit Taha ve Seit Abdullah isyan (1925 -emdinli) Rekotan ve Reman isyan (1925 - Diyarbakr) Eruhlu Yakup Aa ve oullar (1926 -Pervani) Gyan isyan (1926-Siirt) Haco isyan (1926 - Nusaybin) I. Ar isyan (1926) Koua isyan (1926 - Silvan) Hakkari- Beytebab isyan (1926) Mutki isyan (1927- Bitlis) II. Ar isyan Biar harekat (1927- Silvan) Zilanl Resul Aa isyan (1929 - Eruh) Zeylan isyan (1930- Van) Tutakl Ali Can isyan (1930 - Tutak-Bulank -Hns) Oramar isyan (1930- Van) III. Ar harekat (1930) Buban aireti isyan (1934 - Bitlis) Abdurrahman isyan (1935 -Siirt) Abdulkudds isyan (1935 -Siirt) Sason isyan (1935 -Siirt) Dersim isyan (1937-Tunceli) PKK terr (1984-1999) KURULUP DAILMI KRT MARKSST VE LENNST RGTLER: - Devrimci Dou Kltr Ocaklar (DDKO) - Devrimci Demokratik Kltr Dernekleri (DDKD) - Devrimci Halk Kltr Dernekleri (DHKD) - Anti Smrgeci Demokratik Kltr Dernei (ASDK -DER) BLC RGTLER : - Trkiye Krdistan Demokratik Partisi (TKDP) - Krdistan nc i Partisi (KP -PPKK) - Trkiye Krdistan Sosyalist Partisi ( TKSP) - Rizgari rgt - Ala Rizgari rgt - Kawa rgt - Krdistan Ulusal Kurtuluular rgt (KUK) - Krdistan Sosyalist Harekat (TSK) - Krdistan Sosyalist Birlii (Yekitiya Sosyalista Krdistan YSK)
160

- Tekoin rgt - Krdistan Kurtulu Harekat (TEVGER) - Krdistan i Partisi (Partiye Karkaren (ii) Krdistan /PKK) - Teali Cemiyeti - stiklal Cemiyeti - stanbul Talebe Cemiyeti BLGEDEK DER KRT HAREKETLER : IRAK: - Irak Krdistan Demokratik Partisi ( IKDP) - Krdistan Yurtseverler Birli ( PUK - YNK-KYB) - Krdistan zgrlk Partisi (PK) RAN: - ran Krdistan Demokratik Part isi (KDP) - ileri Devrimci rgt ( KOMALA) 27 Kasm 1978'de Diyarbakr'n Lice lesi'ne bal Fis Ky'nde kurulan PKK, terr eylemlerine Trkiye'de 15 Austos 1984 tarihinde balad. Neden bu kadar bekledi biliyor musunuz? Paras yoktu. Krtleri, ilk kullanmay hedefleyen Sovyet KGB'sidir. 12 Eyl l ncesi tm illegal sol rgtler gibi PKK'nnda yaps Markist - Leninisttir. Bak'de aratrmaclara alan eski KGB arivinde Baku'de siyasi, ideolojk eitim gren 70!li yllarn hzl solcularn isimlerini bulabilirsiniz. Azeri Milletvekili dostum Prof. Dr. Rafael Hseynovda liste mevcut. Bana baz isimleri gsterdi, ama belgelerin asllarn vermedi. KGB iin asl mesele 12 Eyllden sonra kapatlan Sovyet oyunca rgtlerin yerine hangisinin ikame edileceidir. PKK'nn ad bile olmayan bu periyotta Trkiye ile ilgilenen ubede en yetkili isim tarihi bir karar alrlar: PKK desteklenecek. Kararn altnda Azerbaycan Komnist Parti 1. Sekreteri, Kafkas KGB Reisi Haydar Aliyev, Ermenistan Komunst Parti 1. Sekreteri ve Ermenistan KGB Reisi Karen Demirciyan ve Sovyetler Birlii KGB Patronu Yevgeni Primakov'un imzas vardr. Aliyev ve Primakov, 1982 ylnda Beka Vadisini kurmak iin bizzat Suriye'ye giderler. Yanlarnda bulunan fotografdan aldm bu bilginin fotolarn tm srarlarma ramen ldrlme endiesi tayan bu gazeteciden alamadm. Ancak rahmetli Elibey, bu ynde beyanatda bulunduu iin Aliyev tarafndan mahkemeye verilmiti. CIA'ya 1992'de az bir paraya satlm ve ABD'ye gtrlm szkonusu belgelerin CIA -MT ibirlii ile son mahkemeye Bak'de yetitirilmesi nedeniyle Aliyev ikayetini son dakikada geri almt. PKK'yi kurduran, yaatan 1987 ylna kadar Aliyevdi. PKK'nn Bekaa ss hem silah hemde siyasi eitim adna lojistik bakmdan kusursuz hale getirilir. Abdullah clan'n Suriye'ye geitiinde terristler hazrd clann onlara herhangi bir eitim vermesine gerek kalmamtr; PKK, ilk terr eylemini Trkiye'de 15 Austos 1984 tarihinde yaparken emir KGB'den gelmitir, calan sadece kk bir figrdr. rgt daha sonra Franszlar, talyanlar ve Almanlar devralmtr. Sovyetlerin yklmasndan nce ve sonra PKK'nn rzna ok sayda yabanc lke istihbaratlar, diplomatlar ve politikaclar getii iin PKK tam bir veledi zina ve kimin ocuu belli olmayan bir pitir. Fransa, Almanya, talya, Yunanista Yugoslavya, Ermenistan ve Kbrs Rum Kesimi. Hepsinin siyasi aleti PKK'nn merebi zengin mahreminde dolat. Peki nereden kouyorlar?

161

PKK nereden kouyor?

Trklerin ounluuna gre, Cumhuriyet Dneminde 1984 ylndaki Eruh ve emdinli basknlar ile balayan PKK isyannn temel amac, Trkiye Cumhuriyetinin kalknmasnn engellenmesi ile blgede ekonomik ve siyasi g olmasna set ekilmek istenmesidir. 1990'l yllar PKK'nn hem ykseli hem k dnemidir. Paradoks gibi gz ksede eki G ile PKK'ya lojistik destek veren ABD, Almanya ve Fransa 1993'den sonra fikir-taktik deitirmeye balamtr. Almanya'nn kendi lkesinde terre balaynca 1993'de PKK'yi terr rgt olarak tanmas manidar. ABD'nin de PKK'y terrist kabul etmesi epey ge oldu. 1993-1995 aras Doan Gre'in genelkurmay bakanl dneminde byk kayplar veren PKK elemanlar pek ok Avrupa lkesine snd ve bu lkelerde siyasi eitim almaya balad. Son 10 yldr ortaya militan ama aydn bir Krt aydn tipi kartld. Bu nesil yeni oluum iin hazrlanyor. Terr yoluyla Trkiye'ye ok zarar verildi, ama sonuca ulalamad. PKK'y siyasi g haline getirme abalar AB lkelerinden destek grnce rakipleri ABD farkl bir tepki verdi. Demokrat Bakan Clinton dneminde MOSSAD-CIA yardmyla 15 ubat 1999 tarihinde PKK elebas Abdullah calan Kenya'da paket -teslimi yapld. Ancak aslmas gereken calan AB, bize astrmad ve halen mral Adas'nda terrist ban besleyerek ellerine yeni kozlar vermeyi srdryoruz. Kk figr ejderha yapan ylann ban ufakken ezmek istememizdir. Eref Bitlis ve Hulusi Sayn, PKK elebasn koruyanlarn bu politikasnn kurbanlardr. KADEK, 4 Nisan 2002 tarihinde kurularak kendisini fesheden PKK'nin mirasn devr alan Krt terr tekilatyd. ABD'nin KADEK'i terrist tekilat olarak tanmas, Krdistan ad altnda Kuzey Irak'ta 2. srail kurmaya alan, PKK'y oluuma aran radikal srailli ve Evangelist Amerikal ahinlerin Irak plann bozuyordu. TBMM aniden I rak'a asker gndermeye karar verince Krtler yaygaray PKK'y kurtarmak iin kopard. Aslnda filim Trk askerinin bana Amerikal Albayn zel grevli timinin uval geirdiinde kopmutu.Trk zel Timi, Kerkk valisine deil PKK'nn elebasna zel b ir operasyon yapacak ve ABD-srail planlar bozulacakt. Tam tersi oldu. Amerikallar Trk istihbaratlara baskn yapp ldrd. Kamuoyu uvalla urat ama Genelkurmay zel Harp elemanlarn akca ldren Amerikan subaylarna ses karamad. Kamuoyu aldatld. Bu bilgi ok salam yerden. imdi iin seyri deiti. PKK siyasi olarak Krdistan'a entegre edilecek ve blgedeki Krtleri ayaklandrma konusunda kilit rol oynayacakt. Bu planla Trk askerinin PKK'nn kelle pazarl uyumuyordu. ABD gya Ankara'nn PKK'nn temizlenmesi artn kabul etti. Ama yakn tarihte silahl bir mcadleye kar kt. ahinleri oke eden bu giriim alelacele engellendi. Kafalar karm gzken ABD'nin ricasyla Ankara'nn geri adm atmasyla sonuland. Oysa kafalarn kartran kendi koyduklar kuklalaryd. Ve Ankara'nn ' Trk askeri Irakllar isteyene kadar gitmeyecek' kararnn hemen ertesinde KADEK denen PKK yine isim deitirdi: Yeni belamzn ad Demokratik Kurtulu Partisi (DKP). ABD'nin talepleri erevesinde siyasi yaps batan sona yenilenen PKK'nn yeni rgt DKP veya DHP'de olabilir; sk durun artk Markist -Leninist, yani Komnist deil. Demokratik bir devlet hedefinde tm Krtlere ulamaya alan; esasnda ise kapitalist dnyann kucanda bymek, korunmak isteyen tehlikeli, zehirli bir ylan ekline dnyor. Mjdeler olsun. Markist-Leninist PKK belasndan kurtulduk, artk kucamzda kapitalist bir siyasi eytan var. Ebeside yeni komumuz ABD -srail.. Daha sonra BDP ve KCK oldular. Klktan kla gi rdiler. 26 Ekim 2002 dnm noktasdr. Barzani ve Talabani'nin gzetiminde Kuzey Irak'ta tek gndem maddesi KADEK'in feshi ve Demokratik Kurtulu Partisi ad altnda yeni siyasi terr hareketinin
162

kurulmasna amacyla biraraya gelen Avrupa, Ortadou lkeleri ve Kafkasya'dan gelmi 364 delegeydi. ok sk gvenlik nlemlerinin alnd blgeye nasl girmilerdi? Ya ABD'nin yada Barzani-Talabani'nin izniyle girdiler. KADEK militan Cemil Bayk, al konumasnda isim deitirmelerinin gerekesini, ABD'nin blgeye geliiyle deien artlara yani araziye uyum salama isteklerine balyor. Oybirlii ile alnan kararda, KADEK'in feshedilmesi somut olarak u gerekelere dayandrlm: "1. Demokratik ekolojik sisteme denk decek yeni bir rgtsel yaplanmann yolunu amak; 2. Kapsayc, demokratik, zgr katlma imkan veren ve Leninist Parti etkilerini aan yeni bir yaplanmaya yol amak; 3. Bu temelde Krt halkn temsil edebilecek, uluslararas kriterlere uygun, meru, demokratik ve yasal siyaset yapabilen bir muhataplk durumunun gelimesinin yolunu amak; 4. Egemen ulus-devletlerle Krt sorununun barl demokratik zmn gerekletirmek iin KADEK rgtsel varlna son verir." Bu giriimin Trke aklamas u ydu: srail-ABD ortak yapm Krdistan Devleti kamuflajl 2. srail devletinde PKK yine taeron olarak kullanacak. Yani yeri geldiinde Trkiye susturulacak. Bundan sonra terr eylemleriyle deil DHP adnda siyasi platformda PKK'nn yaam devam ettirilecek. Leninist yaplanmaya son verilerek Sovyet-Komnist izleri silenen DHP, belki de Kuzey Irak'ta oluumu tamamlanan Krdistan Federasyon'unda bir parti olarak seime sokulacak. Ankara, bundan sonra PKK ile dipolmasi alannda siyasi arenada mcadele etmek zorunda kalacak. Hemde dn dada askerimizi ldren terristle belki Dileri bakan olarak. srailde dnn terristleri bugn babakan, cumhurbakan olmad m ? Ayn sre PKK iin iletiliyor. sim deiikliklerine bakmayn ayn hedeften zerre sapma gz kmyor. Bilal imir , Krtlk II adl eserinde , PKK isyannn alt yapsnn ABD , Almanya , Fransa , srail , ngiltere , Hollanda , sve ve daha bir ok lke tarafndan nasl hazrlandn ok gzel bir ekilde anlatmaktadr. eyh Sait , Dersim ve PKK isyanlarnn ileri hedefi tekiletirmek , yabanclatrmak ve bakalatrmak ve nihayet asimile etmektir . Bylece Trkiye Cumhuriyeti topraklarnda baka bir millet yaratlacak ve lkenin bir blm bunlarn kontrolne verilerek blnecektir . Bu Trkleri bl , parala ve yut hedefin in uygulamaya sokulmu kk bir ksmdr . Esas plan bu corafyadan Trkn varlna son vererek izini silmektir . Gnmzdeki PKK isyanclar ve siyasi yandalar bu plann taeronlardr . rnein Amerikallar Vahi Krdistanda adl bir film hazrlamlar . Bunu 28 Ekim 1966 yani Cumhuriyet Bayramndan bir gn nce Rsselsheim Opel Fabrikasnda alan ve adresleri nceden saptanm olan ve zel davetiye ile arlan Trk iilerine bir gece dzenleyerek izlettirmilerdir . Bu gece iin salonu Rsselsheim Belediyesi salamtr , Trk iilerine siz Trk deil Krtsnz , lkeniz Trkiye deil Krdistandr , Trke konumayn Krte konuun denmi ve bu almalar gnmze kadar srp gitmitir . Krtlerin ounluuna gre, demokratik bir toplumda yetimi ve bym olsaydk hi byle bir isyan olur muydu? Kendini bile yasaklam bulan, azndan kan sz ana dilinden sululuk tela ile gizlemeye alan bir insandan her ey beklenir. Bunu iyi grmek gerekir. ada uygarlkta benzeri olmayan bir durumu bahane gstermiyor mu? unu srarla anlatmak istiyorum; kendimi bile tanmaktan korkarsam cumhuriyetten ve tm yasal nizamn nasl tanyacam, nasl ada olacam? Yaadmz corafyada Krt halknn gereklii budur. Hatta bir alternatif olarak ezici bir ksm Trklememise bu halkn suu olamaz. Kald ki bu yntemin de ada olmad byle zorla yryemeyecei de ortaya kmtr. O halde hatalar karlkl bym ve acmasz hkmn bu son isyanda okumaya almtr. Yukardaki paragraf PKK elebas Abdullah calann yarglanma srecinde kulland
163

ifadelerdir. calan unlar da syledi: Tm gcmle yapmaya altm sorunun asla bir daha iddetin diline bavurmadan zme gtrlmesidir. Savunma gerekem ve tezlerimi arlkl bu yne b ilinli verdim. nk hi lmeyen topluma ve onun yceltilmesi gereken ifadesi olarak devlete saygn ve ballmn gerei budur. Vatana ihaneti asla azma bile almam. Olsa olsa onun Misak - milli gereklerini ada ller ierisinde yerine getirilmesi yani bytlmesidir. Savunmamn bu anlamda en byk ifadesi Misak- Milli'nin balang ilkeleri ile zellikle Krt halkna neyi sylemise cumhuriyete nasl kurucu bir halk olarak katlmsa onun gereklerinin yerine getirilmesi gereidir. Bu cumhuriyetin en nemli bar davasdr Bu yarglama cumhuriyet tarihinin en nemli bar davas da olmaldr. syanlarn getirdii tm aclar, korkular ve gerilikleri bu davann bir kilometre ta olarak geride brakmas demokratik sistemin gerekletirecei bar ile mmkndr. Adil ve onurlu bir bar olmadan ne lkede ne de dnyada yaamn hibir anlamnn olmad derin bilinciyle bunu herkesten nce gren ve slogan haline getiren Mustafa Kemal Atatrk'n Yurtta Bar Dnyada Bar ilkesi de daha arpc yaa m ifademiz olmaktadr. Kurduu cumhuriyetin ancak demokratik esaslarda bar getireceine ve bunun da dnya, blge barna en byk hizmet olduuna inanyoruz. Savunmamn temelinde, Cumhuriyet Basavcl'nn hakkmda hazrlad iddianameye ayrntl bir yant olmaktan ok daha nemli grdm Krt sorunu ve PKK nclndeki son isyandan tarihi bir uzlama ve zm imkannn nasl gelitirebileceidir. Orta boy bir sava olarak da anlalabilecek bu eylemliliin bar ansn ortaya koymaya altm. Aslnda bu izgiyi, dnemin Cumhurbakan Sayn zal'n ars zerine ilk defa seslendirmeye almtm. 15 Mart 1993 basn toplantsnda aynen unu sylemitim. Biz, hemen Trkiye'den ayrlalm diye bir yaklam iinde deiliz. Bu konuda gerekiyiz. Bu tutumu, basit bir taktik olarak anlamamak gerekir. Bir ok nedeni vardr. ki halkn tarihi, siyasi, ekonomik durumunu anlayanlar, paralanmann olmayacan belirler. Etle - trnak gibi i ie gemilerdir. Ben birok rportajda vurguladm. likilerin yeniden dzenlenmesini istiyoruz. Mevcut iliki dzeni hem Krt halknn hem Trk halknn kann, maln muazzam kaybettiriyor. Sayn yarglar, Basavcnn iddianamesindeki hususlarn bu tarz yant vermeyle sadece ahsm adna deil sorumlu tutulduum iin PKK ve adna isyan ettii halk kesiminin sorunlarna yant vermeye altm. Sulamalar ne kadar belgeli olsalar da sorunlarn varl ve zm iin abalarmzn gerekli olduuna dair nedenleri ortaya koydum. syanda karlkl hatalar ve yanllklar olmutur. Eylemlerin bir oundaki gereksizlii acmaszl belirttim. Acs iliklerime kadar yaadm ve bara en ok susayanlardan olduumu dile getirmeye altm. Tm isyanlar iin de acmaszlklar vardr, bastrmada da vardr ama en byk tesell imiz bunu gerekten Cumhuriyetimizin srekli aryan bir hastalk olmaktan karmak salkl bir paras ve bar gc haline getirmektir. Halkmzn buna ekmek su kadar ihtiyac olduuna inanyorum. Onun iin diyorum ki bu dava kutsal barn kilometre ta olmaldr. Cumhuriyete kar borcun demokratik birlik dnda deme yolu yoktur. Bu borcu ancak zgrlemi yurttalar olarak vereceimiz mutlak birimleridir. Kleliin, inkarcln Cumhuriyeti olamaz. Bu anlamda aba ve mcadelemizin cumhuriyetin zn e bal ona ulamann bir gerei olduuna asla kuku duymuyorum. Cumhuriyetlemenin ta kendisine inanyorum. Bu anlamda ar feodal koullardan tr Cumhuriyet halk haline gelememi halkmzn artk ne mutlu demokratik cumhuriyet halk olmak slogan altnda bar iinde ayrlma kabul etmez zgr bir halk gerekliine ulamakla mutlu olacana bunun tarih
164

srecinin Trkiye'nin lke btnl ve devlet varl iinde tm halk ile yakaladna ve baaracana inancm belirtmek istiyorum. Atatrk de cumhuri yeti, hem de grevi devrald saltanata kar, idam hkm altnda kurmutur. Ykt devletin z deil, aa yant vermeyen saltanat ve hilafet biimidir. Yanl anlalmasn, byklk iddiasnda deiliz. Ama u iddiay kesinlikle batan beri tayorum, tayoruz. Kar ktmz, cumhuriyetin z deil, onun genelde tm Trkiye'deki oligarik demokratik olmayan yanyla doduumuz toplumun barndaki feodal inan deer yarglar ve yaplardr. Bunun sonu hedefi demokratik cumhuriyettir. O'nun anayasas altndaki gereklemesi gereken zgr yurtta ve toplumudur. Cumhuriyet bu eylemle ancak byk g kazanr. Tarihte elbette baka Krt isyanlar da oldu. 1806 Baban Aireti ve Abdurrahman Paa isyanlar 1833-1837 Mir Muhammed (Soran) syan 1838 1. Han Mahmud syan 1842 1847 2. Han Mahmud syan (son dneminde Bedirhan Beyle ittifaken) 1843 -1847 Bedir Han syan 1855 Yazhan er syan 1878 -1881 eyh Ubeydullah Nehri syan 1919 -22 Simko (Ismail Aa) syan 1919 Ali Bat syan Mahmut Berzenci syan 192 1 Kogiri syan 1924 Beytebab syan 13 ubat 1925 eyh Said syan 1925 Nehri syan 1925 Rekotan-Raman syan Kasm 1925 1. Sason syan 1926 1. Ar syan 1926 Hazro syan 1926 Koua syan 1927 Mutki ve 2. Ar isyan 1927 Bcar syan 1929 t Resul ve Tendrek isyanlar 1930 Savur Zilan Berzencivs isyanlar 1937 2. Sason ve Dersim isyanlar isyan deil mi? Evet bunlar isyandr ama Krt isyan deildir. Elbette birileri devlet gcne ba kaldrm oluk gibi kan dklm aclar yaanm kalplerin arasna uzun yllarn tedavi edemeyecei fke ve intikam hisleri girmi ama inann bunlarn Krt halknn ayrlp bamsz bir devlet kurmak iin balatt isyanlar deil. Aksine hepsi idareye ve kt ynetime kar ktr ve ynetici snfn adil olmaya armaktr. Eer Krtlerin ayrlmak niyeti olsayd istiklal savann balang yllar bunun iin msaitti. Pekala ayrlp devletlerini kurabilirlerdi. Bulgarlardan Araplardan ve Ermenilerden daha aciz deillerdi ki Krtler kendilerini ne Osmanldan ne de Trk halkndan ayr grmedikleri iin bu vatann asli sahipleri olarak acy ve ekmei paylatlar. Blge idarecilerinin zulm merkezin yanl reeteleri zaman zaman Krt halkn canndan bezdirmitir. Bunu frsat bilen baz kanun kaaklar bire ysel ikballeri iin bu memnuniyetsizlii kullanp devlete isyan bayra amlardr. Ayrlmak iin deil devleti adalete mecbur etmek iin. Tamamen ynetici takmnn aczinden ve adaletsizliklerinden domu isyanlar yani O yzden de yukarda saydm isyanlarn kahir ekseriyeti feri mevzi ve ahsi isyanlardr. Dikkat ederseniz hepsi de bizim ileri iyi idare edemediimiz dnemlerde ba gstermitir. Cumhuriyet dneminde ki zellikle 1925 ila 1935 yllar arasnda - yaanan silahl atmalar ise cumhuriyet ad altnda yaplan baz icraatlarn din kartl olarak alglanmasndan kaynaklanmtr. ounun da arkasnda -imdi PKKda olduu gibi - d parmaklar vard. Krt halknn bir isyan hakszla ve kt idareyedir. Ayrlklk diye bir derdi yoktur . Krt halk serazattr hrriyete ve adalete dkndr. taate zorlamasndan holanmaz ama kendi gnlne braktn zaman itaatin ve saygnn en gzelini sergiler. Dindardr ve dinine baldr. Kendisi dinini tam yapamazsa bile amirinin ve yneticisinin dindar olmasn sever ve bekler Douya ve gney douya gnderilecek memurlar Zlcenaheyn (Trkn kabul ettii Krdn
165

beendii zatlar) olmas gerekirdi. Blgedeki huzursuzluklarn giderilmesi iin blge illerine seyyid valiler tayin edilmesi lazmd. Ama o dnemde kimsenin bunu grecek anlayacak hali yoktu. nk PKK gemi azya alm oluk ocuk demeden katliamlar yapyordu. PKKnn ilk iledii cinayetlerin hemen hi birisi TCye ve Trk halkna ynelik deildi. Dorudan Krt halkna ynelikti. Yaklan okullar yok edilen kprler ve yollar halk imkanlardan mahrum etmeler hep blge halkna ynelikti. Marksist rgt baarl olmak iin Krt halkn yanna almak zorunda olduu iin nce onun yreine korku ve nefret yerletirmek istedi. O yzden de ilk dnem eylemlerinin hepsi Krt halkna ynelikti. Nitekim o ldrlen bebekler blge halknn bebekleriydi Ergenekoncu komutanlar ve ar Trk milliyeti PKK isyann bastrmada sergiledikleri acmaszlklar bugn hem Krtlerin hemde Trklerin esefle and karanlk bir gemi... HEPAR partisi ile siyasete atlan ve baarsz olan generallerden Erdal Sarzeybekin arella adl kitabnda PKK olayna byle farkl bir pencereden baklyor: 1514 ylnda, Yavuz Sultan Selim ile ah smailin kar karya geldii aldran savanda, Doudaki Krt airetleri Osmanlnn yannda yer ald. Trkmenlere kar savatlar. Ardndan dris-i Bitlis-i kt, grmeler yapld ve Sultan Yavuz Selimin fermanyla, Douda Krt derebeylikleri kuruldu. Zaman ierisinde, Cizreli Botan Emiri Halid-i Nak Krt Bedirhan Bey bu derebeylerin en gls oldu. Tanzimatla birlikte derebeylikler ortadan kaldrmaya balaynca, Osmanlya ilk isyan eden de bu derebeyi oldu, Cizira Botanl Bedirhani Bey, yl 1839. nce kendine isyan eden Hristiyan topluluk Nesturileri ar bir ekilde cezalandrd, ama ardndan da Osmanlya bakaldrd. Sonu deimedi, Tepedelenli Ali Paaya yapld gibi, Osmanl tarafndan tepelendi. Sonra Mevlana Halid-i Badadi ortaya kt ve Nakibendliin Halidiye Krt kolunu hem Irakta, hem randa, hem de Anadoluda yaymaya balad, derebeylikler ortadan kalkt, yerini bu eyhler, hlar ve seyitler ald. Halid -i Badadinin en byk halifesi emdinliden Halid -i Nak Krt eyhi Seyit Taha idi. Seyit Taha, sessizce, blgede yaayan halkmz rgtledi ve etrafnda toplad. 93 harbinde Osmanl atrdamaya balaynca, bu kez, Halid -i Naki Krt devleti kurmak isteyen Seyit Taha olu eyh Ubeydullah ortaya kt. Onunla ikinci Nak - Krt isyan tarih sayfa larmza yazld. eyh beydullah - Nehri Osmanlya isyan etti, yl 1880. 19. yzyldaki Krt isyanlar ierisinde, belki de, en fazla tartlan bu isyan oldu. Hatta bunun isyan m, yoksa Osmanl Sultan ile anlamal, ok planl bir siyasi hareket mi olduu bugne kadar tam olarak aydnlatlamad. Baz aratrmaclara gre eyhin isyan, Krt milliyetiliinin ortaya kdr. Bazlar ise bu gre tamamen kar kar. Ama asl zellii, Osmanl tarihinde, dini bir lider tarafndan balatlm ilk Nak-Krt isyan oluudur. eyh Ubeydullah isyanndan Birinci Dnya Harbine(1914) kadar geen srede, Anadoluda yaayan Hristiyan topluluklarn, Krt Derebeylerinin ve eyh gibi, seyit gibi Nak - Krt dini otoritelerinin iten ie kendi hesaplarn yaptklar bir sre yaanr. Bu hesaplarn dayand temel ise Osmanldr; Osmanl bu srete g ve otoritesini koruyabilecek midir yoksa dalp tarih sahnesinden silinip gidecek midir? G ve otoritesini korursa mesele yoktur ama ya dalrsa? Belki bir yzyl bu soruya cevap aramakla gemitir, hem Hristiyan topluluklar asndan, hem de Krtl ne alp bir Krt devleti kurmay hayal eden Krt derebeyleri ile Naki Krt eyhleri asndan. Bu konuda asl belirleyici Birinci Dnya Sava olur. Savan dou cephesinde nce Nesturiler ve Ermeniler, ayr bir devlet kurmak dncesiyle Ruslarn yannda, gney cephesinde ise, Mekke erifi Hseyin ngilizlerin yannda yer alr ve
166

Osmanlya kar savar, ardndan da feodal gler Bugne kadar ki okuduumuz tarihte bu isyanlar, Cumhuriyete kar karlm isyanlar ya da Krt syanlar temelinde ele alnmtr. Bu temel, ne yazk ki, tarihten ders karmamz iin yeterli olmamtr. Olmad iindir ki bugn Trkiyenin temiz aydnlar PKK ter r rgtnn siyasi hedefini ve gcn deerlendirmekte zorlanmaktadr. 1920 Kogiri isyan, 1924 Nesturi isyan ve 1925 eyh Said isyan bu erevede deerlendirildiinde, bu sonuca kolayca ulamak mmkndr. Bu isyanlarn karld dnem, tarih ve yer ile karan kiiler itibariyle de deerlendirilmesi de byk nem tamaktadr. Birinci Dnya Harbi ncesi ve srasnda karlm olan isyanlar, kresel glerin desteinde, ayr bir devlet, tampon bir devlet kurmak ya da kurdurmak iin ya Hristiyan topluluklar tarafndan, Ermeni, Rum, Nesturi gibi ya da Mslman derebeyleri ve eyhler -Seyitler tarafndan, birbiriyle ilgili ancak g birlii yaplmadan karlm isyanlardr. Ama birinci Merutiyete(1908) gelince durum ok farkl bir yapya dnr. Bund an sonraki Krtlk ve Nak Krt zerinden yaplan isyanlar, derebeyleri ile Nak eyhlerin g birlii yaparak, gerek Osmanlya gerekse Mustafa Kemal Cumhuriyetine kar kardklar isyanlar olarak karmza kmtr. Kiminde bamsz Krt devleti kurmak vardr, kiminde ise Halid-i Nak Krt din devleti kurmak vardr ama bu kez, gemiten farkl olarak, aralarnda g birlii salanmtr. Ve bu amala ilk rgtlenme 1908de yaplmtr. Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti kurulur. Bu cemiyette iki nl isim yer alr; biri, derebeyi Bedirhan Bey olu Emin Ali Bedirhan, dieri ise Krt Halid-i Nak eyhi Ubeydullahn olu Krt Halid -i Nak Seyiti Abdulkadir. Ayn ekip, 1918te Krt Teali Cemiyetini kurar ve yine ayn ekip, Cumhuriyet tarihimizde i lk Nak- Krt- Derebeyi isyann, 1921de, karr. 1921 Kogiri isyann elebas Krt Teali Cemiyetinin kurucusu Seyyid Abdulkadirdir. Seyyid Abdulkadir, Trk Ordusu nnde Yunan gleriyle savarken, 1921 ylnda Kogiride, devlete kar isyan balatm olan bir kiidir. syanda ba eken Nak Krt eyhleri ve aalardr. 1908de yaptklar g birliinin, ilk kez, eyleme dntrld ilk isyandr. 1921de baarl olmaynca, bu kez, ngilizlerle ibirliine giderek ve Anadoludaki Hristiyan unsurlar da yanlarna alarak, Mslman Nak Krt - Hristiyan Nesturi ekilinde g birlii yaparak yeniden isyana kalkmlardr. Nehri (Balar) kynde bulunan jandarma taburu, Nak Krt eyh ve Aalarn ynetiminde Hristiyan Nesturilerin, 19 Haziran 1924te, saldrsna uram, tabur komutan katledilmitir. syana, Nehri(Balar) kynde bulunan Nasturiler ve Nak Krtlerin de bir ksm katlmtr. Bu gler Nehriden karak, Eyll aynda emdinli -Bembo vadisine gelmi ve Yzba Hilmi Bey ile askerlerini kuatmaya almtr. apatan ve Gerdi blkleri ele geirilmi, Yzba Hilmi Bey ve halkn destei ile isyanclar pskrtlmtr. Bu isyan, 1925te eyh Sait isyan izlemitir. Bu da bir Nak - Krt- Aa - eyh isyan olarak tarihe gemitir. Hepsinin tek ortak zellii vardr, o da, bu isyanlarn hi birinde halk destei yoktur, masum halk aalarn, eyhlerin, hlarn peinden srklenip gitmitir. Ama bugn Trkiyenin kar karya kald durum farkldr. Nasl m? Anlatalm PKK, gemite karlm olan isyanlarn, kresel siyaset temelinde, bir devamdr. Gemiteki isyanlarda halk destei yoktur, halk isyann bir figr olarak kullanlmtr, dorudur. Bugne kadar sregelen PKK cinayetlerinin ardnda da halk destei yoktur, halkmz PKKya destek vermemitir, bu da dorudur ama ya imdi?
167

PKKya katlanlar, genel olarak, aa ocuu deildir, eyh -h ocuu da deildir, yoksul, eitimsiz, cahil halk ocuudur. Ancak PKKy ynetenler iinde aa ocuu da vardr, eyh h ocuu da. Hakkrili aa Zeydann olu, PKKnn st dzey yneticilerinden biridir. Mardinli aa Ahmet Trk, PKKnn siyasi kanadnda nemli bir isimdir. 32 yldr sregelen terr olaylar sonucunda, halk PKKya destek vermemitir ama PKKnn eline silah verip cinayetlere ortak ettii kiiler halk ocuu olduu iin, PKK ile halk arasnda, istemeden de olsa, bir ba kurulmutur. imdiye kadar yok olmas gereken bu rgt, siyasetin ve emperyalistlerin destei ile yok olmayp aksine yllar iinde g kazanmaya balaynca, halk ile PKK arasndaki bu ba da gittike g kazanmtr. Bir de buna, terr yznden madur olan ama sorunlar zlmeyen madur halk kitlesini ilave ettiinizde, PKKnn, gemie oranla ok nemli bir halk destei elde ettiini sylemek mmkndr. Bunun stne de Habur olayn koyarsanz, rgt 30 ylda elde edemedii geni halk desteini, ne yazk ki, Habur olay ile elde etmi ve halkn szcs, temsilcisi durumuna getirilmitir. Bu ne demektir, biliyor musunuz; PKK terr rgt, artk halkn bir rgt haline getirilmi demektir. Peki eyhler, hlar, seyitler ve mirler, PKKnn neresindedir? Bunlar ikiye ayrlm durumdadr; bir ksm PKKya dorudan destek vermekte ve siyasi kanadnda aka yer almaktadr. Dier bir ksm, AKP siyasetine destek vermekte, geri kalan da gelimeleri uzaktan seyretmektedir, yani sessiz kalmaktadr. nmzdeki gnlerde ortaya kacak gelimeler, PKKnn devlete kar g kazandn iaretleyecek olursa, bu unsurlar da PKK siyaseti ile birleme yoluna gidecektir. Eer bu da gerekleecek olursa, ite o zaman, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin karsna aalar, beyler, mirler, seyitler, ehler ve hlar, hep birlikte g birlii yaparak kacaktr. Hedefleri, kresel proje olan Krdistan kurmak olacaktr yani ayr bir devlet kurmak! Bylece Devlet, niter ve laik olan Trkiye Cumhuriyeti Devleti, hem Osmanl tarihinde, hem de Cumhuriyet tarihinde ilk kez, sonular belki de kaldrlamayacak kadar ok ar olacak, bir halk isyan ile kar karya kalacaktr. nk bu isyan, bu kez, Aa -Bey-eyh-h-Seyit ynetiminde, yine kresel glerin desteinde ama bu kez, halkn byk bir ounluunun da peinden srklenecei, ar bir toplumsal olay olarak karmza kacaktr. Bu bir felaket senaryosudur. Ancak bu senaryonun hayata geirilmeye balandn gsterir iaretler vardr, hem de ciddi iaretler, bunu grmezden kimse gelemez. Erdal Sarzeybekin unuttuu veya bilerek atlad pek ok hakikat var. slam dini ve tarikatlar laiklik ebelii adna kmsyor. JTEMin iledii faili mehul cinayetlerin stn rtme abas gzlemleniyor. Gazeteci ve yazar smet Berkan, Radikal gazetesindeki ke yazsnda, bu hakikatlara iaret ediyor. 1992lerden bugne nasl gelindiini, Radikal gazetesinde yaymlanan 3 Temmuz 2011deki makalesinde ksaca yle zetliyor: Turgutzal henz hayatta. 1992 sonlar. PKK, Hakkri emdinli krsalnda ok byk bir karakol baskn gerekletiriyor. O srada bir yurt gezisinde olan Cumhurbakan zal, hemen baslan karakola gitmeye karar veriyor, ertesi sabah da Diyarbakr zerinden buraya ulayor. Tabii Cumhurbakan gidince Genelkurmay Bakan, Kara Kuvvetleri Komutan, Jandarma Genel Komutan ve blgedeki Asayi Kolordusunun komutan da onunla birlikte karakola geliyor. Cumhurbakan ve beraberindekilerle komutanlar karakola vardnda havada hl barut kokusu var, helikopterler hl ehitleri ve yarallar tayor. Karakolun bahesinde Genelkurmay Bakan Doan Gre kapsaml bir brifing veriyor
168

Cumhurbakanna. Bu, tarihi bir brifing. Doan Gre, yannda durulan karakol dahil Irak snr boyunca uzanan karakollarn neden savunulamayacan anlatyor uzun uzun ve sonra da zm sylyor: Bu dalardan ya geri ekileceiz ya da ileri gideceiz. Geri ekilmek gibi bir seenek olmadna gre komu Irak topraklarnda ad konmam bir igalin balatlmas, PKK iin bir gvenlik kuann yaratlmas kararlatrlyor. Bu arada baka bir ey daha oluyor, Genelkurmay Bakan brifingi tarihi yapan askeri strateji deiikliini de anlatyor ve bir anlamda onay alyor. Artk Trk Silahl Kuvvetleri sabit karakollarla savunma yapmayacak, tam tersine saldrgan ve alan hkimiyetine dayal bir strateji izleyecek. Bu kararn ac sonular var. En iyi hatrlanan ky boaltmalar. Birka yl iinde blge krsal neredeyse insanszlayor; direnenlerin kyleri yaklyor yklyor, insanlar gnlsz bir srgne gidiyorlar. kinci nemli ac sonu, askeri terminolojide preemtive yani nalc olarak adlandrlan sava doktrininin yarattklar. Bu doktrin sadece krsal alanda PKKya kar kullanlmad, ayn zamanda terr destekleyen maddi manevi her ey denilerek, faili mehul cinayetlere, itiraflarn barolde olduu kirli ilere, mafyalarn mafyasnn yaratlmasna neredeyse yol aacak olan olaylara, ksaca Susurluka da yol at. O yzden, Susurluk dediimiz eyin temelinde (daha sonra ortaya kacak olan Ergenekonun da temelinde yer ald gibi) PKK ile mcadelede saplan yan yollar, kirli yollar var. Bu teorik saylabilecek girii ve ereveyi kuruyorum ki, bundan sonra bu konuda yazacaklarmda ayn eyleri tekrar etmek zorunda kalmayaym. Konuyla ilgilenenlerin, bunu aklda tutmasnda yarar var. Doan Grein tarihi brifingine dnecek olursak... Bu strateji belki zaln Cumhurbakanl, Sleyman Demirelin Babakanl dneminde izildi ama uygulamaya gemesi iin Tansu iller gibi hevesli bir babakann greve gelmesi beklendi. iller dneminde oluan gvenlik ekibi, bu stratejiyi sadece krsalda deil kent merkezlerinde de uygulad, Bin tane operasyon yaptk laflar bouna sylenmedi. Yaplan operasyonlar suu nleme ve suluyu yakalama operasyonlar deil byk lde kardakini yok etmeye dayal infaz operasyonlaryd. Maalesef o dnemde devletin gvenlik gleri ok sayda infaz gerekletirdi. stelik bu infazlarn bir blmnn PKK ile mcadeleyle ilgisi bile yoktu. Trk kamuoyu bu kavram byk lde 11 Eyll saldrlar sonras Amerikan Bakan Bushun aklamalaryla rendi ama aslnda kavramn tarihi daha eskiye dayanyor. lk olarak ngiliz ordusunun Malezyadaki isyan bastrrken uygulad bu doktrini daha sonra ngiliz polisi ve askeri zel kuvvetleri (SAS) IRAya kar da kulland, baz militanlar takip edildi, tam eylem yapmak zereyken yakalanmak yerine ldrld. Trkiye de ayn taktii hem PKKya hem de DHKP -Cye kar kulland. srail ayn eyi uzun sre yapt, yapmaya devam ediyor. Trkiyenin bugn PKK ile mcadelesinde krsalda uygulanan sava taktii hl bu. Turgut zaln lm ve ardndan Sleyman Demirelin Cumhurbakan olmasyla, daha birka yl nce davet zerine siyasete girip bakan olmu bir isme, Tansu illere babakanlk yolu ald. iller, ilk babakan olduunda, doru bir tehisle Krt sorununu zmeye niyetlendi, hatta bir sefer gazetecilere Bask modelinden bile sz etti. Ho Bask modeli zaten baarl bir model deildi, blgede terr geni zerklie ve blgesel parlamentoya ramen hl bitmemiti ama iler daha oraya varamadan kesildi. Tansu iller,
169

eski Babakan Mesut Ylmazn Bir MGKya katlsn, askerle tansn, grrz biz Bask modelini demesindeki gibi, askerle tant ve Bask modelini bir daha azna almad. Onun yerine, askerin maddi talepleri hzla karlanmaya baland. Gece gr drbnlerinden saldr helikopterlerine ve dier silah ile mhimmata kadar her ey saland, ky boaltmalar, yani Krt nfusun bir blmnn tehciri dahil ileri yapmas iin askere geni bir hareket alan brakld. Ama hepsi bu deildi. PKK ile mcadele sadece krsalda yaplmayacakt. illerin Emniyet Genel Mdr yapt Mehmet Aar da Genelkurmaya paralel bir strateji oluturulmasnda rol ald. Bu amala ABDye, ngiltereye, sraile gidildi, tecrbeler topland. Aarn gelitirdii strateji, terrn maddi -manevi kaynaklarn da kesmek, terr rgtn ve onun destekilerini mitsizlie srklemek yntemlerinden oluuyordu. Yani, dnyann btn isyanla mcadele el kitaplarnda yazlanlar. Ayn kitaplarn bazlarnda bu mcadelenin resmi g dnda paramiliter glerce yrtlmesi ve gerektiinde bu paramiliter glerin devlet tarafndan inkr edilebilmesi de yazl. Abdullah atl, Haluk Krc, Drej Ali gibi isimler ve daha bakalar byle devirildi, hepsi de aranan sulular olan bu kiilere silah tama yetkisi, polis nnde dokunulmazlk vs. v erilip onlardan kirli operasyonlar dzenlemeleri istendi, operasyonlar planland, infazlar gerekletirildi. Ama durun, hemen oraya gitmeyelim. Bugn bir balang yapyoruz, daha teorik temelde srdrelim anlatmmz. Gelitirilen bu yeni ve bir hayli karanlk gvenlik stratejisi sonunda ortaya PKKya destek olan Krt iadamlar listesi kt. stelik listenin varl bizzat Babakan tarafndan, Tansu iller tarafndan akland. Kirli sava yle balad. PKK terr azd. 1992den sonra geen be yl bo yunca Trkiye, failleri saptanamayan, yakalanamayan bu esrarengiz cinayetleri konutu. Her gn yeni bir fail kt. Tam 17 nin cinayet veya 1000 operasyon. Ortaya JTEM'le, Cem Ersever'le, itiraflarn cinayetiyle ilgili rpertici belgeler, bilgiler, tanklklar dkld. Kamuoyunun kafas fena halde kart. Yasalar, nizamnameler st bir resmi kuruluun varlndan sz ediliyordu. Oysa dnemin Genelkurmay Bakan Doan Gre'e gre JTEM bir hayal rnyd. Ardndan gelen Org. Hakk Karaday dneminde, ba sna szan haberlerde, JTEM'in lavedildii sylendi. Deien babakanlarn her birinin tepkisi farklyd. Demirel Devlet rutin dna kabilir' grndeydi. Halefi iller, PKK destekisi iadamlarnn listesinden, Bask tipi zmden bahsediyordu. Ersever cinayetinin bir i hesaplama olduunu savunuyordu. Herkes JTEM'den bahsediyor, hangi yasayla kurulduunu, kime hesap verdiini kimse bilmiyordu. Nihayet TBMM Susurluk Komisyonu devreye girdi. Bir bilene sormaya karar verdi: Jandarma Genel Komutan Org. Teoman Koman'a. 1988 -92 arasnda MT Mstearl da yapmt, ondan iyi kim bilebilirdi? Koman davete mektupla cevap verdi: Jandarma tekilat iinde JTEM adnda legal ya da illegal bir rgt kurulmamtr, yoktur. Ama jandarma dnda bu ismi kullanp kanunsuz iler yapan bir grup vardr.' 3 Kasm 1996'da Susurluk'ta meydana gelen trafik kazas, MT Operasyon Dairesi'ne ve Emniyet Genel Mdrl zel Harekat Dairesi'ne bal iki hukuk st silahl grubun daha varln ortaya karmt. Bilmecenin karmaklatn, hukuk devleti ilkesinin rafa kalktn gren vatandalar, Aydnlk in Bir Dakika Karanlk kampanyasn balatt. Dnemin Babakan Necmettin Erbakan, gelimeleri veciz bir ifadeyle deerlendirecekti: Glu glu dans yapyorlar!' Babakan farkna varmasa da, MT lojmanlarnn klar bile her
170

gece 21.00'de yanp snmeye balamt. Erbakan'n sahip kmad toplum hareketi, bumerang gibi yn deitirip RP iktidarn vurdu. Erbakan'n yerine Mesut Ylmaz geldi. Ylmaz, yedi ay nce Budapete'de Yeil lakapl Mahmut Yldrm'n organize ettii bir grubun saldrsna uram, burnu krlm, Trkiye'ye iade edilen, DGM'de yarg nne kan sanklar affedince dava dmt. Ama, babakan olur olmaz Kutlu Sava'tan lke menfaatleri ve terrle mcadele ad altnda yrtlen para, g, menfaat salamaya ynelik' tm faaliyetlerin aratrlmasn istedi. Susurluk olaynn kapatlmas tm umutlar sndrd. 2002 Kasmnda balayan AK Parti dneminde saflar belirginleti. PKK ve Ergenekon arasndaki ilikiler ortaya kt. Mossad deifre oldu ve srail ile ilikiler bozuldu. Hakkari Pilot Blgesinin Kopartlmas Oyunu 12 Haziran 2011 bir dnm noktas oldu. Hakkri ve Diyarbakrdan seim ncesi ulaan bilgiler ho deildi. Global Ergenekonun Suriyede balatt Baas rejimini devirme hamlesine ve Hakkaride oynanan egdml byk oyuna daha fazla sessiz kalamayz. nk dmeye ayn merkezden basld. Ergenekonun baronu ve ejderi, global Ergenekondan aldklar cesaretle Krt kozunu sahneye koydular. Kandil ve mralnn emirlerini CIA ve Mossaddan ald talimatlarla yerine getiren Demokratik Toplum Kongresi (DTK) ve BDP, srgnde Krdistan zerk parlamentosu kurma niyetindeydi. Mesele Krt sorununu zmek deil, zdrmemek... Bu noktaya nasl ve neden geldik? 10. Ergenekon dalgasnda mason localarna ulalmas, global Ergenekonu rahatsz etti. stanbul baronlar ve medya ayaklarna dokunulmamas iin hkmetle pazarla giritiler. Baarl oldular, Ergenekon soruturmas sadec e ordudaki ayaklara ynelirken, ii maliyeletirenleri bilerek skalad. Medyann propaganda ayanda tutuklananlar devede kulakt. Seimde zoraki setirilen Silivri ve PKK adaylarnn oluturaca kaos, seim sonularna glge drmek iin Baron ve Ejder ikilisinin global Ergenekondan ald onayla tasarland. Aslnda onlar kendilerine dokunulmamas ve ihalelerden daha fazla pay kapmak amacyla hkmete antaj iin kullanyorlar. Servetlerine servet katmay srdrmelerinden rahatsz deilim ama Hakkaride oynadklar oyunu artk deifre etmek zorundaym. Hakkri iin 3 yl nce alnan global Ergenekon karar, 12 Eyll 2010 referandumu ve 12 Haziran 2011 seiminde baar ile uyguland. Hakkaride yaayan her vatandamzn evinden baskyla, zorbalkla, antajla daa, PKKya en az bir adam karma projesi, blgedeki Ergenekoncu komutanlarn gz yummas ile gerekletirildi. 2008 ylna kadar PKKya Hakkriden katlan insan says ylda elli iken, son ylda bu rakam ylda be yze kartld. Kimse inkar etmesin, elimde salam bir istihbarat raporu var. Karakol basknlar ile hkmet kk drld. Halk korkutuldu. Silah zoruyla yaplan seimde BDP, Hakkride tamam, 36 bamsz adayn setirdi. Bylece plann ilk aamas olan kurtarlm Hakkri kotarld. Bundan sonra rnak ve Cizre bata olmak zere baka iller Trkiyeden kopartlacak ve drt yl iinde blge halknn tm oyu sadece PKKnn gsterdii aday veya partiye kaydrlacak. Bunun ad demokrasi deildir, diktatrlk, despotluktur. Hkmet acilen Yksekovaya il stats vererek emniyet gleri kadrolarn burada artrmaldr veya blgeye zel eitimli tim birimleri kaydrlmaldr. Diyarbakrda seim ncesi ele geirilen ve az zlen Mossad ajanndan elde edilen bilgiler ve belgeler kamuoyuna aklanacak m acaba? En kilit soruyu soralm: Hakkariden ve dier Dou illerimizden zorla setirilen BDPli milletvekillerinden kimler hangi yabanc istihbarata ve devlete alyorlar? Nereden mali destek alyorlar? Bu durum, milletvekilliinin dmesine
171

sebep deil midir? lkemizde bu ileri koordine eden yabanc diplomatlar kimlerdir? Neden snrd edilmiyorlar? En nemlisi Krt sorunu, bu karmakark, apraz, ensest ilikilerle nasl zmlenecek? Yeni anayasann yaplmasna destee hi niyeti olamayan CHP, MHP ve BDPyi kimler yanl ynlendiriyor? Mossad ajanndan elde edilen istihbarat, bu sorulara ve fazlasna aklama getiriyor. Irak, ran ve Suriyedeki Krtleri kapsayan plan erevesinde global Ergenekon, Byk Krdistan iin devrede. Suriyedeki Baas rejimi iktidar, bizdeki cuntac Ergenekoncularla ayn merepten (Nusayri Alevileri dine olduka uzak bir iilik koludur) olduu halde neden tasfiye ediliyorlar? nk rann Suriye ve Lbnandaki ii balantlarn salayan am rejimi artk ilevini yitirdi, miad doldu. Bizde de Baas benzeri cunta kurmaya alan Mason Bektai etenin savunduu aznlklarn ounluu ynetme stratejisi kt. Global Ergenekon, oyun ve oyuncu deitirdi. Yzde 85i Snni Suriye halk, AK Partiye ve liderine baylyor, er ge Trkiyenin izinden gidecektir. Kendilerine ulalamasn diye bu kadar frldak evirmeye gerek var m? Ergenekonda kod ad Ejder olan ahs, 9 Haziran gn AK Parti Genel Merkezine giderek Babakan Recep Tayyip Erdoanla grt ve hellleti. CHPnin birinci parti olarak kaca kehanetinde bulunan kodaman iadammz, aslnda baronun sakoludur, zel uladr. Rahmetli Vehbi Koun milyon dolarlarn Milliyet gazetesini satn almas iin 1979da Aydn Doana getiren isimdir o. Ergenekon yaplanmasnda ilk ona giremese bile fitne karmada stad saylr. Kim olduu zaten basna yansd. Gazeteci ve yazar Avni zgrel, Radikaldaki ke yazsnda onu yle tanmlad: Yurtbank patronu Ali Balkanerin mahkeme ifadesinde Bizler 18 byk aileyiz. Hepimizin bal olduu bir bakanmz var. 18 byk aile bir havuz oluturduk. Tm ekonomi bunlarn elinde toplanyor. stanbul Menkul Kymetler Borsasn maniple eden kii, bizim bal olduumuz bakanmzdr. Tokyo Borsasnda 800 milyon dolar kaybetti, bana msn demedi diye tarif ettii kii. lgn fitne projeleri ile baronu etkileyen, AK Partiden ilk yerli otomobil projesini Karsan adna kapacak kadar da uyank bir iadamdr Kolarn damad nan Kra. Askerleri, siyaset i, medyay, yargy, i dnyasn hatta sendikalar yneten, ynlendiren, d balantlar gl ve olduka masonik olan barondan bir ka ricam var: Ltfen, kendi lkenize Fransz kalmay artk brakn! Bidon kafal, gbeini kayan adam dedirttiiniz kitle lkenin yars, yzde 50si olduunu tescilledi. Nostaljik zlemle Jn Trklerin ruhunu armay da brakn! Ordumuza yazk oluyor. Genelkurmayn boynuna taktnz ssl psl kementi de kartn, srtyor! Milletimiz uyand, emanetini teslim ald. Size bir daha pabu brakr m sanyorsunuz? Krt kartnzda boulmadan krdm haline getirdiiniz sorunda ve Hakkaride ilmekleri anz. Krtlere ve Trklere, bu vatana yazk oluyor. Yamal bohaya dnm darbe anayasamzn deimesi iin sadece siz CHPyi ikna edebilirsiniz... Bugne kadar lkemizde milyar dolarlar kazandnz. Faili mehul cinayetlerin altn kazrsak, emri veren eli ve elleri grebiliyoruz. Global Ergenekon da artk sizi kurtaramaz. Siz Hacsnz, toplum olarak baralm, uzlaalm, helalleelim... Bu arlar ie yaramad. 2011 Ramazannda terr saldrlarnn azmas ve ehit saysnn artmas, lkemizi yeniden yol ayrmna getirdi. Terr sonlandrmak iin iki arenin var olduu zannedilir: iddet kullanarak ban ezmek, kklerini kurutmak veya karlkl tavizler vermek, barcl yntemle kan durdurmak, orta yolu bulmak... Aslnda her zaman bir nc yol daha vardr. Trkiyede ve gurbetteki Trkiyelilerin dilinde, kalbinde, gnlnde ayn zlem ve krgnlk, elbette kzgnlk hissediliyor: Yeter artk, sabr ta krld; ne olacak bu PKKnn hali!... Ameller niyetlere gredir. Niyetler karanlksa aydnlk yola klmas gtr. te ve dta baz
172

hain odaklar ve gler PKKy bitirmemek iin direniyorlar. Krtler elinden silah brakrsa pazarlk glerini kaybedermi... Verdikleri eytani akl bu! Oysa gelinen nokta tam tersine doru iliyor. PKK iddette srar ettike Krtler, elde ettii kazanmlar kaybetme riski tayor. Tarihimiz boyunca, hi bir isyanc hayal ettiklerini elde edememitir, hep aksiyle tokat yemitir. Kabak Mustafadan eyh Bedreddine Patrona Halilden ahkulu isyanna kadar ayaklanmalara ksaca bir gz atnz. ahkulunu bizzat ldrtenin, isyan emrini veren ah smail olduunu greceksiniz. PKK isyan da bir sava deildir, ayaklanmadr ve isyanclarn iki dnyada da yatacak yeri yoktur. Oyunca kuranlar oyuncaktan bknca oyunca paralar, pe atar. PKK pimi ekilmi serseri bir bomba, mayndr. Kendisini gmletmesine az kald! Ortada yakn gemite Sri Lankada yaanan Tamil Kaplanlar rnei bulunuyor. 30 yl sren ayrlk terrn ardndan Norvein devreye girmesiyle Sri Lanka hkmeti 2006 ylndan itibaren atekes ilan etti ve silahlarn braklmas ile ilgili bar grmeleri taraflar arasnda Cenevrede yapld. Sonuta, Tamil Kaplanlarnn asla silah brakmaya niyeti olmad yl sonra balayan terr olaylar ile anlald. Tkanan grmelerin pei sra Sri Lanka hkmeti ordusunu Tamil Kaplanlarnn blgesine srd. Sonu 20 binde n fazla lyd, milyonlarca Tamil ise yurt dna kat. Bugn Bat lkeleri ve Hindistanda 6 milyon Tamil ilticac konumunda. Tamillerin lideri Vellupillai Prabhakaran dahil rgtn tm elebalar ldrld ve rgt lke iinde bitirildi. Kanadada 300 bin Sri Lankal var, ou Tamil. Burada bar iinde birbirlerini ldrmeden yayorlar. Colombo hkmetinin 2009 ve 2010 katliamlarna BM dahil tm dnyann sessiz kaldn PKKllarn dikkatine arz ederim. Silah brakmayan terr rgt masum deildir. ABD ve AB lkelerinin acizlikten Suriyedeki katliamlara mdahale edemedii, Libyaya ise 2 aydr NATO yardmyla mdahale ettii halde durumu daha da ktletirdiini hatrlayalm. D konjontrn ekonomik krizlere kitlendii bir dnemde, kimse PKKy dinl emez. Trk ordusu ve polisinin ortaklaa byk ve gerekci bir operasyon dzenlenmesi halinde rahatlkla yok edilebilecei be bin PKK militanna dnya kamuoyunda hi kimse yas tutmayacaktr. PKK, eer KCK ile dadan ehre indik, ehirleri yakarz diyorsa, ehirlerdeki bin beyz kiilik yaplanmalarnn tm isim ve adreslerinin emniyet glerinin elinde bulunduunu unutuyorlar. Bol katliaml politikalara yol yaparak Ankara hkmetini yanl yapmaya zorlamakla Krt haklar savunulamaz! AK Partinin yrtt Krt alm paketini PKK militanlar ve BDP, Ergenekon ile dirsek temasnda baltalad ve ellerine koca bir hi geti! Krtlerin lke nfusunun yzde 20si olduunu varsaysak bile yzde be oy alan BDPnin Krtlerin tamamn temsil etmedii ak. BDPn in PKKnn borazan, szcs olduu ise bariz belli, hatta belgeli ve partilerini kapatacak kadar da aikr. O halde horozlanmalar nafile aba! Krtlerin te ikisi AK Partiye oy verdiine gre pazarlk gleri zayf. Krtlerin haklar bugn inenmiyor, tersine pek poplerler, son 2 ylda yaynevleri habire Krtlerle ilgili kitap basyor. lkemizdeki Lazlar ve erkezler Krtlere tannan haklar kskanmaya balad. O halde PKK kime gveniyor? Elbette, 1998den beri PKKy taeron rgt olarak kullanan ve denetimine alan Mossada bel balyorlar. Oysa Ankara hkmetinin srail ile ilikileri limoni ve eskisi gibi Genelkurmayda odalar, MTde eitmenleri yok. lkemizin her tarafn dev kulaklaryla dinleseler de, etkili olamyorlar. Ancak yzlerce ajanlar blgede cirit atyor. PKKy cesaretlendiriyor, organize ediyorlar. Bu zamana kadar Ergenekoncu askerler, Mossad ile PKK ibirlii olmasayd, oktan terrn kkleri kurutulmutu. PKK, 1980 ile 1987 arasnda Diyarbakr Cezaevinde yaplan ikencelerle zorla dourtuldu. Kast vard. Daha sonra PKKy kullanmayan istihbarat rgt kalmad, Yedi Kocal Hrmze dnd. Devletin karanlk yz
173

elini uyuturucudan, insan kaaklndan, silah ticaretinden ekmeden PKK veya Krt sorunu bitirilemez. Birbirinden beslenen vampirleri maaralarndan kartmayacak hamleleri yapmann zaman geldi. Maalesef halen Hakkaride 16 tane PKK kamp var, bazlar eskiden beri bizim askeri birliklerimize 3-5 km mesafede. Kimse kimseye gvenmiyor. Halkn korkusu bitirilip, belirsizlik devletine gvene dnmeden alm ve yatrm paketleri hikayedir... O halde nc yoldan baka mantkl seenek kalmyor. Blgeye gelecek be bin kiilik zel eitimli polis timlerinin ayn personeli, 2 yl deil 10 yl orada kalacak ve halk ile i ie, kardece yaayacaktr. ldrmeye deil yaatmaya geliyorlar. Bu sefer, 1993 ile 1996 periyodunda bin operasyonla onbin kiiyi faili mehul cinayet ile yok eden Ergenekonun silahl rgt JTEM yok! Ergenekonun karanlk general ve subaylar hapiste yarglanyor. srail lkemize batamyor! ABD, Irak ve Afganistanda uvallam, yeni maceradan uzak duruyor. Ekonomik krizlerle bouanlar, ekonomik patlama yapan lkemizin dinamizmini prsm PKK ile durduramaz... Bundan sonra, halkn dinine, inancna, gelenek ve greneklerine saygl, devletin glen yzn gsterecek bir polis kuvveti grev banda olacak. Kandil Danda gstermelik ovlara da ihtiya kalmayacak, zira yalandan da ta dvmekle, 18 yanda daa zorla kartlm fidanlar ldrmekle terr sona ermez. Vatanda yaatrsan, devlet blnmeden yaar!.

174