NDEKLER

Mete Tunayn veya Eletirel Tarihin At Yol........................................................................ 9 Sunu.................................................................................................................................................... 11 BRNC BLM OSMANLI'DAN CUMHURYET'E Trk Siyasal Dncesinin Son Yz Ylnda Ana Ynelimin Ortak kmaz: Dogmatizm......................................................................................................................................... 16 1293 Kanun-u Esasisi'nin Son Tdilleri...................................................................................... 23 Osmanl Devletinde Sol Akmlar ve Partiler........................................................................... 32 Hseyin Hilmi evresi ve Osmanl Sosyalist Frkas.............................................................. 45 Siyasal Miras....................................................................................................................................... 54 Siyasal Gelimenin Evreleri........................................................................................................... 60 Ankara stikll Mahkemesinde Bir Heyeti Fesadiye Davas ve Kuvayi Milliye........... 112 Ek......................................................................................................................................................... 131 KNC BLM TEK PART DNEM ve KEMALZM Tek Parti Dneminde Basn........................................................................................................ 136 Atatrke Nasl Bakmak................................................................................................................ 143 Atatrkn Yntemi ve Ynetimi zerine.............................................................................. 151

Atatrk Konusunda Yantlara Yant.......................................................................................... 161 kna (nandrma) Yerine Tecebbr (Zorlama)....................................................................... 172 Sol Kemalizme Bakyordan [Bir Sylei] Mustafa Suphi ldrlmeseydi................ 180 NC BLM TRKYE'DE SYASAL KLTR Laiklik................................................................................................................................................. 196 Laiklik ve Halklk......................................................................................................................... 203 Trkiye Cumhuriyetinde Siyasal Dnce Akmlar......................................................... 215 stanbul Adalar [Rumlara Dair]................................................................................................ 224 Yahudiler stne Bir Sylei...................................................................................................... 231 Ermeni Sorunuyla lgili Bir Sylei........................................................................................... 245 DRDNC BLM TRKYE'NN ETM SORUNUNA BAKILAR Eitim, zelliklede Yksek retim stne Dnceler................................................. 256 Tarih Yazmnn Baz Sorunlar stne Dnceler............................................................ 266 lk ve Orta retimde Tarih........................................................................................................ 274 BENC BLM KTABYAT Mahmut Gololunun Son Eseri: Demokrasiye Gei: 1946-1950 ............................... 290 (stanbul, Kaynak Yay., 1982), 318 S......................................................................................... 290 Atatrk ve Tanyol........................................................................................................................... 296 O Zaman yle [mi] Gerekiyordu [?]........................................................................................ 305 Niyazi Berkesin Siyah-Beyaz Anlar........................................................................................ 312 Karabekirin Uur Mumcunun zin Verdii Kadar Anlattklar.................................. 317 Birinci Meclis................................................................................................................................... 320

Mete Tunayn veya Eletirel Tarihin At Yol

12 Eyll1980 asker darbesi sonrasnda balayan tarih aratrmalar ve tartmalar furyas gnmzde de devam ediyor. 1980 sonras her siyas, fikr ve toplumsal hareket kendisini resm tarih ve ideoloji ile hesaplamaya veya en azndan mesafe tayin etmeye mecbur addetmeye balad. Ancak bu tartmalar ok verimli neticeler dourmad. Hatta provakatif slplar ve apaul baklaryla bu tartmalar resm tarih ve ideolojinin yeniden retimine katkda bulundular. Bylece tarihin bir inan alan olduu kabul deimedi. Bu kabul deimeyince de, tarih aratrmalarnn bir nemi kalmyordu. Tuttuu takma uygun bir tarih anlay emas taraftara yetiyordu Elbette bu yaygn anlayn dnda tarihiler ve tarih almalarndan bahsetmek de mmkn. Elinizdeki kitap, bu tr almalarda bir nc hviyetiyle temayz eden Mete Tunayn nemli makalelerinin derlemesinden oluuyor. Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931) adl kitabyla tek parti dnemi aratrmalar hakknda yeni bir r aan Tunayn Eletirel Tarih Yazlar kita9

b da bu vadiyi derinletiriyor. Her biri konusunda klasikleen bu makaleler, siyas tarihteki sreklilik ve kopular siyaset ve sosyal bilimlerin kavram ve yaklamlaryla ama muhakkak ziyadesiyle malzeme kullanarak yapyor. Bu hliyle Eletirel Tarih Yazlar, Tunayn at yoldan gelecek tarihiler iin hesaplalmas ve almas gereken bir dzey ortaya koyuyor. Bu dzey, Trkiyedeki tarih anlaynn deimesinin somut tezahrlerinden birini ifade ediyor. Bugn tarih merak 1980lerden daha verimli sonular douruyor ve inan alanlar dnda mzakere edilebilir bir tarihten bahsedebiliyorsak, buraya Mete Tunayn almalarnn at yoldan geldiimizi de teslim etmeliyiz. Murat Ylmaz Dr, Siyaset Bilimci

10

BIRINCI BLM

OSMANLIDAN CUMHURIYETE

Trk Siyasal Dncesinin Son Yz Ylnda Ana Ynelimin Ortak kmaz: Dogmatizm*

Trkiye yz yldr, srasyla slmc, Pozitivist-Batc ve Sosyalist olmak zere dnce ikliminde yaamtr dersem, sanrm, ok yanl bir genelleme yapm olmam. Bunlarn badamaz olduklarn, birbirleriyle eit arlk tadklarn, Trk dncesinin bu evrelerden birini tamamladktan sonra tekine girdiini, nn benzer llerde yaygnlk kazandn, yz yldan beri baka hibir dnce akm domadn sylemek istemiyorum. Yalnzca, bunlar ana yneliler olarak ayrmak bana nemli grnd. Trk dncesi, en azndan yz yldr, hemen hibir alanda gerek anlamyla yaratc olmamtr ne zgn bir kuramsal yap ortaya koyabilmi, hatta ne de yabanc kkenli bir dnceyi yerli koullara uyarlamakta cidd bir baar gsterebilmitir. Aydnlarmz genellikle, epigon olmaktan ileri gidememitir. Bu iki tespiti yle balayacam: ada Trk dncesindeki ana akm iinde, dogmatizm ortak bir parantez meydana getirmektedir. Dnrlerimizin benimsedikleri grlere dogma Felsefe Kurumu Seminerleri [1974] (Ankara: TTK Bas., 1977), s. 15-21./ Bilinecei Bilmek, (stanbul: Alan Yay., 1983), s. 30-35
*

16

Eletirel Tarih Yazlar 17

tike balanmalar, eletirici ve dolaysyla yaratc olmamalarna yol amtr. te, burada savunmaya alacam tez, en sivri bir biimde byle zetlenebilir. Hemen syleyeyim ki, bu bir eit zeletiridir. Bununla, Trk dncesine kar hakszlk etmeyi amalamyorum. Hatta, nedenini ve arelerini aratrarak dogmatiklikten kurtulabileceimiz gibi, safdilce bir umudum da var. nce, dogmatizmden ne anladm aklamaya alaym. Dogmatizm, kukuculuun kar kutbudur. Bu bakmdan nkoulu, insanlarca bilinebilecek nesnel gereklerin varolduu yolunda epistemolojik/ontolojik bir metafizii kabul etmektir; bundan sonra nitekim, o gereklik falan kuramla yanlmaz, sarslmaz bir biimde kavranmtr dersek, dogmatik bir tutum taknm oluruz. Verdiim tanmda nemli olan, yanlmazlk, sarslmazlk iddiasdr; yoksa onun yerine hipotetik bir tutum taknlsa, pekl bilimsel bir kalba uyulmu olurdu. Daha basite, dogmatizm kavramnn herhangi bir alandaki herhangi bir kuram stnde inatla direnmek anlamna geldiini gryoruz. Ama acaba bu, baz alanlarda gelitirilen kuramlarn yapsal gerei midir? yle olduunu sanyorum. Her trl dnce geree erimek ister; ama gerei bilgi yoluyla deil de, inan yoluyla kavramaya alan yaklamlarda, yani bilime karlk dinde dogmatizm doaldr. Bilim alannda akl, din alannda duygu egemen olduu iin, inanlan gerekler yanltmaz, sarslmaz gereklerdir; bilinen gereklerse, ancak yanllklar ortaya karlncaya dein yle imiler gibi kabul edilir. Bu basmakalp szlerden sonra, urasn nemle belirtmek isterim ki, insandan ktna gre, hangi alanda olursa olsun, her kuramn dayand bir inan sistemi vardr. Bunlarn yanll

18 Mete Tunay

aklla gsterilemez; dolaysyla, bilimsel kuramlarn gerisindeki inanlarda dogmatizmden bsbtn kurtulmay bekleyemeyiz. Ancak bu deer yarglar, kalmalar gereken yerden teye, kuramn ampirik ya da rasyonel olmas gereken asl bedenine karrsa, ite o zaman kt olur. Vahiye dayanan dinlerin, hatta ayrntlar bir yana, salt Tanr inancnn (deizmin) cidd olarak savunulabilecei kansnda deilim. nk, temel varsaymlar, ya ilkece bilinebilir nitelikte olan, ama imdilik bilinmeyen, ya da zaten bilinemeyecek sorularn (ou kez, szde-sorularn) inan yoluyla cevaplandrlmasna dayanmaktadr. Fakat bundan sonra, bir anlamda i tutarllklar olduunu, hi deilse zlerine dokunmadan kendi ilerinde tutarl bir biimde yeniden formle edilebileceklerini syleyebiliriz. Dogmatizmin, bylece dinsel bir kuramda, balanabilirlik anlamnda olmasa bile, allmlktan gelen bir doall vardr. Zihin zevkimizi, asl, din-d alanlardaki dinsel tutum incitmektedir. Burada, slmiyetin aklc bir din olduu iddiasn tartmaya gerek grmyorum. Btn dinlerin tarihlerinde zaman zaman aklla temellendirmeye alldn biliyoruz; ama byle abalar hem gerekte dinin zne aykr, hem de bounadr. Ayrca, slmn Tanr sz saylan kutsal kitabnda son derece ayrntl kurallar konulmu olmas, baka dinlere oranla onun daha dogmatik bir nitelik tamasn zorunlu klmaktadr. Tanzimat ve Merutiyet dnemlerinde Osmanl-Trk dncesinin ne lde slmc olduunu uzun boylu anlatmayacam. u kadarna dokunmakla yetineyim ki, slm renk, yalnz Bat etkisinde adalama eilimini temsil eden ilericilerin karlatklar tepkide deil, bu ilericilerin kendilerinde de vardr. Hem galiba, siyasal k yllarnda slmln stnde eskiden daha ok durulmu, dine daha ok nem verilmiti. Batcln bizde slma kar dndkten sonra bile, dogmatik bir tutumla benimsenmesi,

Eletirel Tarih Yazlar 19

belki kendi i nedenleri kadar, uzun yllar slmclkla yanyana ve onunla uzlatrlarak savunulmasndan ileri gelmitir. Bu noktada iki ey sylyorum: Biri, Trk Batclnn pozitivist olduu; teki, pozitivizmin dogmatizmi ierdii. Bizim Batclmzn, zellikle ttihat ve Terakki ideolojisinin bir devam olarak grnen Kemalizmin pozitivistlii benim fikrim deildir. Fikir tarihilerimiz oktan bu tanmlamada birletiler. Bat dncesinin mutlaka pozitivist olmas gerekmez, elbette. Fakat pozitivizmin, Batda 1789 ncesinin Akl ve Aydnlanma alarnn mer ocuu olduunu, onlarn iyimser akla inanlarn srdrdn, bizim de siyasal ve toplumsal yapmz gerei, zellikle 1789u hazrlayan dncelerden etkilendiimizi unutmayalm. Dinden, byle bir kesin metafizik-dman programa gemek, eskilere pek zor gelmi olmamal. yle ki, terminolojinin bile deitirilmesi gerekmemi, yalnz baz kavramlara yeni bir yorum getirilmitir. Din yerine, bilime inanlmtr. Atatrkn Hayatta en hakik mrit ilimdir szn alalm. Buradaki ilim yeni bir terim deildi, din bilimi demekti; onun iin byle sylendiinde, arpc bir yan yoktu: sanki dinin stnl bir kez daha aklanm oluyordu. Ayn szdeki irat etme deyimine de dikkatimizi ekmek isterim. Ayrca, aydn diye evirdiimiz mnevver terimi de, bu ynden son derece ilgintir. Bat dillerindeki zek adamnn yannda, bizim Tanrsal kla aydnlanm adammz buram buram din kokar. Pozitivizmin dogmatiklii iermesi, bir genel felsefe sorunu. Onun iin, imdi bu noktay tartmam gerekli deildir, sanrm. ngilizce szcklerin zde ve anlamdalarn veren Rogets Thesaurusta dogmatismin karsnda unlar yazl: Pozitivizm, pragmatizm, keyflik, diktatrlk... Bu sunu iinde sosyalizm konusunu en sona braktm, nk sosyalist akm lkemizde slmclktan da, Batclktan da daha yeni. Ama dogmatizm sorununu dnrken, benim kafamdaki

20 Mete Tunay

sra bunun tam tersineydi. Kendimi iinde saydm sosyalistliin baz kanatlarndaki dogmatizmden huzursuzluk duymakla baladm. Trkiyede solun gelimesi asndan en kritik bir dnemde, yani 1970 sonlaryla 1971 balarnda, dogmatik kanatlarn, tartmaya, dnmeye ak, daha hogrl gruplara ar basmasna zlyordum. Evet, sosyalizmin baka lkelerde de dogmatik trleri yahut siz de benim gibi sosyalizmi tek bir akm sayyorsanz, yorumlar vardr. Trk sosyalizmindeki dogmatik eilimin baka lkelerdeki bu dogmatizmlerden esinlenmi, onlara yknme yoluyla meydana gelmi olmas, kolay ve doru bir aklamayd. Ama bununla yetinmek istemedim. lkemizde sosyalist dnceyi benimseyenlerin byk bir ounluu dogmatik tutumu seiyorsa, bu olgunun bir nedeni olmalyd. (in kts m diyeyim, yoksa Neyse ki mi bilemiyorum: sosyalistler arasndaki dogmatizm tek ynl de deildi.) Solda da niin ounlukla dogmatik modellerin seildiini aklamak isterken, aklma bizdeki Batcln laik bir slmlk olduu gibi, bu eit sosyalistliin de yeni bir eski tr Batclk olabilecei geldi. tiraf ederim ki, bu koutluu bana dndren, baz sosyalist eylemci genlerin, z itibariyle bizim tek parti ideolojisini diriltmek isteyen birtakm cuntac evrelerle g birlii yapmaya kalkmalar olmutu. Madem ki, onlarla anlamay umabiliyorlard, yleyse ortak bir yanlar bulunmalyd. Bu ortak yann, metodolojik adan dogmatizm olduuna karar verdim. Sosyalizmin, biliyorsunuz, bilimsel bir sistem olma iddias da vardr. Biroklar, bundan, insan toplumlarnn gelime izgisi iinde sosyalizmin kapitalizmi izleyen bir evre olmasn, znel etkenlerden bamsz olarak gerekleme zorunluluunda bulunmasn anlarlar. Bana bu daha ok, tarih felsefesine giren bir varsaym gibi grnyor. te yandan, sosyalizmin gerekten bilimsel bir yan olduunu da dnyorum. Bilimsellik, herhlde

Eletirel Tarih Yazlar 21

sosyalizmin dayand deer yarglarnda deildir. nsanlarn insan olma sfatyla eitlii, bilimsel bir nerme deil, bir ahlk kuraldr. Bu gibi deerler stne kurulu olan sosyalizmin, ancak ekonomik ve toplumsal gleri zmleyii bilimsel olabilir. Bundan sonra, sosyalist bir dzenin kurulmas iin neler yaplmas gerekeceini belirten eylem klavuzu blm ise, mantksal bir karmdan ibarettir. Sosyalizm bize, toplumlarn madd temelinin st yaplarn belirledii gibi bilimsel bir yaklam neriyor. Bu ereve iinde, toplumumuzun zmlemesini yapmak, ekonomik glerin ve snfsal ilikilerin niteliini ampirik olarak saptamak, bize dmektedir. Bunlar, ayr yerlerde ve zamanlarda doal olarak baka bakadr. Byle bir grecelik deeri yokmu gibi, diyelim, 1920lerin ininde kurulan bir sosyalizme gei modelini, 1970lerin Trkiyesinde uygulamaya kalkmak dpedz dogmatiklik olur. Tpk, 1820lerin Fransasnda, 1870lerin Almanyasnda geerli bir modeli 1920lerde, 1930larda Batllamak iin Trkiyede yrtmeye kalkmak gibi. Sosyalizmin tarihinde nl bir sorun, tek lkede kurulup kurulamayacayd. 1840larda, Marx ve Engels, kapitalizmin o zamanki koullarna bakarak byle bir eyin olamayacan dnmlerdi. 1920lerde ise, Lenin ve Stalin, dnyada tekelci kapitalizm dnemine girildiini syleyerek, yalnz bana Rusyada sosyalizmin kurulabileceine karar verdiler ve ustalarnn yargsyla kendilerine kar kanlar dogmatiklikle suladlar. Kapitalizmin nitelik deitirmesinin, buna gerekten izin verip vermediini tartmayacam; fakat savunduklar ilke haklyd: ilgili koullar deiince, sonu da deiebilir. Sosyalizm ve dogmatiklik konusunda, ele alnacak daha birok sorunlar var. Bunlarn ayrntlarna girmek istemiyorum. Yalnz, sosyalizm-dmanlarnn teden beri ileri srdkleri bir nokta-

22 Mete Tunay

ya dokunmadan geemeyeceim. Sosyalistler kendi saflarnda dogmatiklie kar karak, ellerindeki kuramn eletirici ve yaratc bir biimde uygulanmasn savunduklar zaman, hasmlar bu esnekliin, sosyalist retinin yanllnn kantlanmasndan kurtulmak iin benimsenmi bir kolaylk olduunu sylerler. Bir kurama ne yaplrsa yaplsn yanllnn kantlanamayaca bir esneklik vermek elbet yine dogmatizm olur. Bence, sosyalist kurama belli bir deerler sisteminin gerekletirmesinin arac diye baklmal, kendi iinde bir ama olmaya dntrlmemelidir. Bugn dayandklar kavramlar ve karmlar, gerekler karsnda ie yaramaz hale gelirse, onlarda srar etmenin ne anlam olur? Evet, bilimsel bir kuram bile, dogmatike savunarak bir din haline getirmek mmkndr. Ama byle bir ey olursa ve olmusa, su kuramn deil, onu bu yolda kullananlarndr. Moda akmlar deise de, dogmatizmin aramzda baat bir eilim olarak hkm srmesi, sanyorum, gerekten dnmenin zor bir ey olmasndan ileri geliyor. Dogmatik olmak iin, ou kez, uslu bir ocuk gibi sz dinlemek yeter; dogmatik olmamak iin ise, deneye yanla dnmeyi renmek gerekir. Buysa, zgr bir siyasal ve toplumsal ortamn varlna baldr. Trkiyede zgrlk srekli olmam, ksa dnemler hlinde parldayp snmtr. te yandan, bamsz dncenin bir n koulu olan topluma bakaldrma eilimi bile, bizde yine bakalarna yknmeden ibaret kalm, bir trl kendimize zg biimler kazanamamtr. Srt parkal, aya postall gen, nerede var diskotek dkn akranlar kadar zgnlkten yoksundur, deta onun kadar kolayna kamaktadr. Szlerimi, bir kukumu belirterek bitirmek istiyorum. Bizler belki, bireyi aan glerin nemini vurgulamakta abartmaya kayoruz. Dorusu, ortam koullar ne olursa olsun, dogmatizmin zincirlerini krmakta ve zgn yollar aramakta, bireysel yiitlie i dmyor mu?

KINCI BLM

TEK PARTI DNEMI ve KEMALIZM

Tek Parti Dneminde Basn*

1925 Takrir-i Sknundan 1945 Tan Olayna**

Bu dnemde basn zgrlnn olmadn sylemek yetmez. Osmanl Mutlakiyetinde de, basn hkmetin istemediklerini yazamazd. TC'nin Tek-Partili zamannda ise, basn, hkmetin istediklerini yazard. Cumhuriyetin iln edildii ilk gnlerde, gazetelerde, hkmetin muhalif stanbul basnna kar iddetle harekete geecei yolunda haberler kyordu. Basn-Yayn Genel Mdrl (o zamanki adyla, Matbuat ve stihbarat Mdiriyet-i Umumsi) bunlar kesin bir dille yalanlam, fakat kendisi de eskiden gazete (Mustafa Suphiyle birlikte fham) karan ileri Bakan Ferit (Tek), bu bildiriyle hkmetin balanmasn istemeyerek, genel mdr Zekeriya (Sertel) Beyin iine son vermitir. Nitekim, bir ay sonra, stanbul basnn yola getirmek iin, Cumhuriyetin ilk stikll Mahkemesi kurulmutur.
*

Tarih ve Toplum, Cilt 7, say 37 (Ocak 1987), s. 48-49.

Bu konuda genel olarak bknz. Mete Tunay, T. C.nde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931) ve Cemil Koak, Trkiyede Mill ef Dnemi (1938-1945) (Ankara: Yurt Yay., 1981 ve 1986). [Daha sonra, bu yaptlardan ilkinin Tarih Vakf, ikincisinin ise letiim Yaynlar arasnda yeni basmlar yapld.]
**

136

Eletirel Tarih Yazlar 137

Aa Han ile Emir Ali adl iki Hint Mslman nderinin babakan smet Paaya, halifeliin korunmas iin yazdklar mektubun baz gazetelerde yaymlanmas zerine, stikll Mahkemesi Tanin bayazar Hseyin Cahit, kdam bayazar Ahmet Cevdet ve Tevhid-i Efkr bayazar Velid Ebziyya beyleri yarglamtr. Bu dava beraatle sonulanm olmakla birlikte, o zamanki Baro Reisi Ltfi Fikri Bey, Taninde baslan Halife Hazretlerine Ak Arzasndan dolay, ayn mahkemece 5 yl kree mahkm edilmitir.
TCnin Tek-Parti dnemi, 4 Mart 1925 tarihli Takrir-i Skn Kanunuyla balar. Doudaki eyh Sait Ayaklanmas vesilesiyle kartlan bu yasa, hkmete gazete kapatma yetkisi de vermiti. Ksa srede, u sreli yayn organlar yasaklanmtr.

Tevhid-i Efkr, stikll, Son Telgraf, Aydnlk, Orak eki, Sebilrreat, Tanin, Vatan, Yolda (Bursa), Presse de Soir, Resimli (Ay), Hafta, Millet, Sada-y Hak (zmir), Doru z (Mersin), Kahkaha, stikbl (Trabzon), Tok Sz, Sayha (Adana) Ayrca, birok gazeteci tutuklanarak ark stikll Mahkemesince yarglanmlardr. Vatan gazetesi asndan, bu olay sonradan yle anlatlmtr. Terakkiperver Frka hkmete kapatld zaman, gazetenin bunu tasvip eder bir makale yazmas istenmitir. Bu kanunsuz ve zararl hareketi, demokrasiye vurulan bu darbeyi gazete tasvibe raz olmaynca, Ankara, ark stikll Mahkemesine kar gazeteyi korumaktan vazgemi ve 1925 Austos iptidasnda Vatan kapatlm ve Ahmet Emin Yalman ile Ahmet kr Esmer tenkitlerle hkmetin nfuzunu krmak ve netice olarak ark syanna meydan vermek gibi garip bir isnatla Elziz stikll Mahkemesine sevkedilmitir. Mahuf [korkutucu] bir hava iinde cereyan eden mahkeme, yeni delil zuhurunda tekrar muhakeme edilmek zere adem-i mesuliyet kararyla neticelenmi, fakat bu mnasebetle kapatlan gazetenin tekrar

138 Mete Tunay

nerine 15 yl mddet imkn verilmemitir. (1923teki lk Kurtulu ve Uzun Tatili Takip Eden Vatann Son On Yllk Faaliyetlerinin Hikyesi- 19 Austos 1950 tarihli gazete eki.) Gazetecilerin ark stikll Mahkemesinde yarglanmalarnn yks, Tarih ve Toplumun Yakn Tarihimizden Portreler dizisinde kan bir yazda anlatlmt: Taha Toros, Yaman Bir Muhalif: Abdlkadir Kemal [t], Say 20, Austos 1985, s. 19-21. Ayrca bkz. yine ayn diziden: Rasih Nuri leri, Suphi Nuri leri, Say 22, Ekim 1985, zellikle s. 16daki fotoraf. *** Basnn stndeki sk denetim, 1925-1945 arasndaki yirmi yl boyunca, iki olay dolaysyla biraz gevetilmitir. Bunlardan biri, 1930daki Serbest Cumhuriyet Frkas (SCF) deneyi; tekiyse, 1939-1945 kinci Dnya Savadr.
SCFnin kendisinin bir yayn organ yoktu. Fakat kmakta olan gazetelerden Yarn ve Son Posta (stanbul) ile Halkn Sesi (zmir), havann yumuamasndan yararlanarak, bu partiyi desteklemekle bir lde eletirici bir tutum taknabilmilerdir. Basndaki rahatlama, SCFnin buuk aylk mrnden sonra ok srmemi; ancak daha birka yl boyunca, resm izginin dnda baz dergi ve kitaplar yaymlanabilmitir.

kinci Dnya Sava srasnda, baz gazetelerin hkmetin d politika izgisinin sanda ve solunda yayn yapmalarna gz yumulmas ise, sava Mttefiklerin mi yoksa Mihver Devletlerinin kazanacann bilinmemesindendi. Fakat bu grece serbestlii abartmamak gerekir. (Bknz. Cemil Koak, kinci Dnya Sava ve Trk Basn, Tarih ve Toplum Say 35, Kasm 1985, s. 29-31). Zaten, savan sonu da, hkmetin sol basna kar dzenledii dramatik bir hareketle noktalanmtr. (Bknz. Alpay Kabacal, 40. Yldnmnde Tan Olay, Tarih ve Toplum, Say 24, Aralk 1985, s. 22-26)

Eletirel Tarih Yazlar 139

Basnn Tek-Parti dneminde serencamn izlemenin kolay bir yolu, devrin belli bal on gazetecisini seip, bunlarn yaam yklerine bir gz atmak olabilir. Bu gazetecileri yle bir snflamaya zorlayabiliriz:
Muhalifler Kktenciler:

Arif Oru (1895-1950) Kurtulu Sava yllarnda nce Eskiehirde erkez Ethemin, sonra da Ankarada Resm TKFnin organ olan Yeni Dnya, 1923te zmirde Yeni Turan gazetelerini karmtr. 1929 sonlarnda stanbulda Yarn yaynlamaya balam, 1931de bu gazete kapatlnca ertesi yl basn zgrl hakknda Vatandan Birinci Hrriyeti diye bir risale yazmtr. Sonra Bulgaristana snm, orada Yarn adyla (ve Arap harfleriyle) muhalif neriyatn srdrmtr. Daha ileriki yllarda yurda dnm ve 1949da Mstakil Sosyalist Partiyi kurmutur. Mehmet Zekeriya (Sertel) (1890-1980) 1924te yaynlanmaya balad Resimli Ay dergisinde kan, Cevat akirin (Halikarnas Balks) bir yazsndan tr Ankara stikll Mahkemesince yllna Sinopa srlmtr. 1931de Son Postay karrken, zel eker irketlerinin vurgunlarn eletiren bir yaz nedeniyle yl hapse atlm, yarsn yatp genel afla kmtr. 1936da Ahmet Emin ve Halil Ltfi (Drdnc) ile Tan gazetesini ynetmeye balamtr. kinci Dnya Sava yllarnda birok kereler gazetesi kapatlm, kendisi de tutuklanmtr.
Tutucular:

Velid Ebuziyya (1844-1945) Takrir-i Skn dneminde Tevhid-i Efkr kapatlnca, bu dinci yazar gazetecilii brakm, ancak Atatrkn lmnden sonra, yaamnn son yllarnda Zaman adl bir gazete karmtr.

140 Mete Tunay

Abdlkadir Kemal (t) (1888-1949) TBMM I. dnem Kastamonu milletvekili, stikll Mahkemesi Bakan, II. Grup yesi. Cumhuriyetin balarnda Adanada Tok Sz gazetesini karm; ark ve Ankara stikll Mahkemelerinde yarglanm, beraat etmitir. 1930da kurduu Ahali Cumhuriyet Frkas bakanlar kurulunca kapatlm, kendisi de yurtdna kamtr. Atatrkn lmnden sonra Trkiyeye dnm, avukatlk yapm ve bir ara Bergama Ar Ceza Mahkemesi Reisliinde bulunmutur.
Ortaclar:

Ahmet Emin (Yalman) (1888-1972) 1923te yaymlamaya balad Vatan gazetesinin kapatlmasndan sonra, gazetecilik yapmas yasaklanmtr. On yl sonra, Atatrk tarafndan affedilmi ve 1936da haftalk Kaynak dergisini karmtr. Ayn yl, Zekeriya Sertel ve Halil Ltfi ile Tan gazetesini ynetmeye balam, ama 1937de bu ortaklktan ayrlmtr. 1940ta Vatan yeniden yaymlamtr. 1950lerin sonunda hapse mahkm olmutur. Hseyin Cahit (Yaln) (1874-1957) ttihat, Tanin bayazar. 1925te Ankara stikll Mahkemesince oruma sresiz olarak srlm, sonradan affedilmi, 1930larda Fikir Hareketleri dergisini karmtr. Atatrkn lmnn ardndan, 4 Ocak 1939da bir ara seimle (V. dnem sonu) stanbul milletvekili olmu, VI.-VIII. Dnemlerde de ayn ilden, IX. Dnemdeyse (1950) Karstan milletvekili seilmitir. 1943-1947 yllar arasnda Tanini yeniden karm, 1948den itibaren Ulus bayazarln yapmtr. 1950lerde DP hkmetini eletiren bir yazs nedeniyle hapse mahkum olmu, fakat hastalk ve yall nedenleriyle cumhurbakan Cell Bayar tarafndan balanmtr.
ktidar Yanllar:

Yunus Nadi (Abalolu) (1879-1945): Cumhuriyetin sahip ve bayazardr. TBMM I. Dnem zmir, II. Dnem Mentee, III.-IV. Dnemler (1943e kadar) Mula milletvekili.

Eletirel Tarih Yazlar 141

Necmettin Sadk (Sadak) (1890-1953): Akamn bayazardr. TBMM III.-VIII. Dnemler Sivas milletvekili. (1927-1950)
Falih Rfk (Atay) (1893-1971): Hakimiyet-i Milliye/Ulusun bayazardr. TBMM II.-IV. Dnemler Bolu, V.-VIII. Dnemler Ankara milletvekili. Hakk Tark (Us) (1889-1956) Kurun/Vakitin sahip ve bayazardr. TBMM II.-V. dnemler Giresun milletvekili. Matbuat Cemiyet Reisi. Kendisinden daha uzun sre (III. ve IV. Dnemler Artvin, V.-VIII. Dnemler oruh) milletvekillii yapan kardei Asm Us (1884-1956) anlaryla Tek-Parti kulisine k tutmaktadr. Duyduklarm-Duygularm-Merutiyet-Cumhuriyet Devirlerine Ait Hatralar ve Tetkikler (stanbul: Vakit M., 1964) ve 1930-1950 Atatrk, nn, kinci Dnya Harbi ve Demokrasi Rejimine Giri Devri Hatralar (stanbul: Vakit M., 1966). urasn da belirtmek gerekir ki, bu gazetecilerin hatta muhalif olanlarn birbirleri hakknda syledikleri, acaba bu gibi insanlara anlatm zgrl tannmas doru muydu diye dndrecek niteliktedir. Yunus Nadi ile Arif Oruun yllarca kfrlemeleri ok nldr. Daha nezih birka eletirme-yerme rnei verelim:
- Zekeriya Sertelin anlarndan bir blm (Hatrladklarm 1905-1950 [stanbul, 1968], s. 116-17) Cumhuriyetin iln sralarnda Tanin gazetesinde Hseyin Cahit Yaln bile, o vakit Mustafa Kemale kar gelmi olmak iin, halifelik lehinde yazlar yazmt Hseyin Cahit eski ttihatyd. Btn ttihatlar gibi, Mustafa Kemalin byk baarsn ekemiyordu. Onu halkn gznde kk drmek iin Ankaraya durmadan hcum ediyordu. En byk iddias, Mustafa Kemalin Ankarada bir asker diktatrlk kurmas ihtimali idi. teki gazeteciler, Velit Ebuziyya ve Hseyin Cahit gibi aktan aa hilafet tarafls grnmemeye alyorlard. Fakat Ankaraya kar cephe almlard. Hi kimse cumhuriyeti savunmuyordu Ahmet Emin Yalman Vatan gazetesinde iml yazlarla Mustafa Kemalin diktatrlk kurmak istediini anlatmaya alyordu.

142 Mete Tunay

-Bunlar da Ahmet Eminin anlarndan (Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, cilt 2 [stanbul, 1970], s. 143). Cumhuriyetle olan mnakaa, Nadi Beyin niversitede vazife gren Alman Profesrlerinin kovulmasna dair yazd iddetli yaz yznden kopmutu Nazik bir cevap verdim, profesrleri savundum. Yunus Nadi sert ve hain cevaplar verdi. Mnakaa kzt, Trk basn tarihinde grlen en sert mnakaalardan bir eklini ald Malta srgnlnden sonra, Cahit Bey son derecede menfi bir adam oldu ve kendi kendini lzumsuz derecede kltt. [Cilt 3, s. 230] [Zekeriya Sertel (ve Halil Ltfi) hakknda: Cilt 3, s. 241-42] Arkadalarn kallelii kahbelik]