SAv Logo

MAkale Ad

SAV Sosyal Aratrmalar Vakf ISBN 975-92813 Sosyal Aratrmalar Vakf 7 Snf almalar Dizisi - 1 Trkiye Snf Aratrmalar Merkezi ( TSAM ) Snf almalar Sempozyumu 1 i Snfnn Deien Yaps ve Snf Hareketinde Araylar Deneyimler Birinci Basm Eyll 2005 Yayna Hazrlayanlar Serap Kurt Tolga Tren Kapak Tasarm Sava eki Bask ncesi Hazrlk endoan Yazc Bask ve Cilt Sosyal Aratrmalar Vakf ktisadi letmesi stiklal Cad. Balo Sk. Analin Ap. No: 17/2 Beyolu/STANBUL Tel: 0 212 292 55 85 Fax: 0 212 292 55 86 Web: www.sav.org.tr e-mail: merhaba@sav.org.tr tusammail@yahoo.com Sosyal Aratrmalar Vakf (SAV) Trkiye Snf Aratrmalar Merkezi (TSAM)

Yazar Ad

I SINIFININ DEIEN YAPISI VE SINIF HAREKETINDE YENI ARAYILAR, DENEYIMLER

MAkale Ad

Yazar Ad

I SINIFININ DEIEN YAPISI VE SINIF HAREKETINDE YENI ARAYILAR, DENEYIMLER

Al Konumalar SAV, Bedahet TOSUN TSAM, HakanKOAK SEMPOZYUM AILI KONUMASI, Tlin NGEN 1. OTURUM: SINIFININ DEEN YAPISI VE YENDEN OLUUMU Moderatr: Mehmet TRKAY Snf ve Snf Analizlerinin Analizi, Fuat ERCAN Trkiyede i Snfnn Oluumu ve Snf Kltr, Metin ULHAOLU Hizmet retimi ve i Snf, Nail SATLIGAN i Snfnn Yaps ve Mcadele Pratiklerini Belirleyen Nesnel Koullar, Tlin NGEN 2. Oturum I SINIFININ DEIEN YAPISI: MEKANSAL VE SEKTREL FARKLILAMA Moderatr: Kurtar TANYILMAZ Unutulmu tekiler:Krsal - Yapsal Yoksulluk Kltr ve Anamas Yresi rnei, smail GKDAYI Yoksulluun mkanlar ve "mkansz"l Hakknda Bir Tartma, Dilek HATTATOLU Snf Bilinci ve Snf Kltr: Seydiehir Eti Alminyum Fabrikas rnei, zge BERBER 3. Oturum GELENEKSEL SINIF RGTENMELER: DURUM I Moderatr: Gllistan YARKIN Yaanan Sendikal Kriz ve Sendikalarn Yenilenme abalar, Mustafa ZTAKIN Beykoz'dan Eskiehir'e Paabahe Deneyimi, Aziz ELK-Zafer AYDIN Yeni Yasalarn Kskacnda Snf rgtleri, Yksel AKKAYA 4.Oturum GELENEKSEL SINIF RGTENMELER: DURUM II Moderatr: Yksel AKKAYA Kamu Sektrnde stihdamn Yeni Biimleri ve rgtlenme, rfan KAYGISIZ Hizmet Sunucusu ve Toplumsal Hareket Balamnda Sendikalar, Engin YILDIRIM 5. Oturum GELENEKSEL SINIF YAPISI: ZLMELER Moderatr: Besime EN retimde zlme ve Tutunma Halleri, Berna-GLER MFTOLU ve Nevra AKDEMR

MAkale Ad

Gelir Gvencesizlii Karsnda Koruma ve gc Piyasasnda Blnme, Recep KAPAR Ev Eksenli Kadn Emei ve ileme Bilinci, Asuman TRKN ERENDL 6.Oturum DNYADAK SINIF HAREKET DENEYMLERNE BAKI I Moderatr: Nail SATLIGAN Informalization, Casualization and "Feminization" of Jobs in Globalized India New Social Movements: Challenges for Trade Union, Vinay BAHL Hindistan'dan Bir rgtlenme Deneyimi: SEWA, Fatma lk SELUK At the Margins of Inclusion: Class, Community and Labour Market Restructuring in London, David M. SMTH Does Deindustrialisation Mean The End Of The Working Class?, Fabienne SCANDELLA 7.Oturum DNYADAK SINIF HAREKET DENEYMLERNE BAKI II Moderator: Hakan KOAK Brezilya'da Topraksz Kyl Hareketi Deneyimi:MST, Metin YEN Arjantin sizler Hareketi, Hakan TANITTIRAN Eski Sovyet lkelerinde i Snf Bileimindeki Deiim ve rgtlenme Karakteristikleri, Hakan GNE Almanyann Sosyal Politikalarnda Reform Ad Altnda Uygulanan Yapsal Dnmler, Fatma enden ZIRHLI Yoksulluk ve Mikro Kredi: Banglade, Bahar YTBA-AKA 8: Oturum GELENEKSEL SINIF HAREKETINE ALTERNATIF AILIMLAR Moderatr: Tolga TREN i Snf rgtlenmesinde Alternatif Almlar, Aslhan AYKA Geleneksel Sendikal Hareketin Krizi ve Yeni Bir Sendikal Anlayn Zorunluluu zerine, Tufan SERTLEK 9:Oturum TRKYE'DEK SINIF HAREKET DENEYMLERNE BAKI Moderatr: Nazr Kapusuz Avclar Kadn Kooperatifi Birleik i Sendikas(BS) Birleik Sendikal Hareket (BSH) Dayanma Evleri Emek almalar Merkezi (EM) Enerji Yap Yol Sen reti-yorum Kooperatifi Sorular ve Kapan

Yazar Ad

MAkale Ad

iindekiler

Yazar Ad

iindekiler

MAkale Ad

10

NSZ

Bu kitap 16-17 Ekim 2004 tarihlerinde Sosyal Aratrmalar Vakf / Trkiye Snf Aratrmalar Merkezi tarafndan dzenlenen i Snfnn Deien Yaps ve Snf Hareketinde Araylar, Deneyimler balkl sempozyumda sunulan teblilerin derlenmesinden olumutur. ki gn boyunca youn bir katlmla gerekletirilen sempozyumun oluturduu birikimin kalc ve geni kesimlerce ulalabilir hale getirilmesi kitabn balca hedefleridir. Sempozyumun dzenleyicisi olan Trkiye Snf Aratrmalar Merkezi (TSAM) 2004 yl banda Trkiyede eksiklii grlen; amac, ii snfnn sosyal gereklii ve snf hareketindeki deiimleri, araylar sistematik biimde gzlemek ve analiz etmek, oluturduu bilgiyi kamuoyuna sunmak ve emek siyasetine katkda bulunmak olan bir aratrma merkezi etkinliklerine, kendi imkanlaryla bir yerden balamak gerektiini dnen aratrmaclarca kurulmutur. Etkinliklerini, kurulu misyonlar arasnda bu alan da olan Sosyal Aratrmalar Vakf (SAV) bnyesinde srdrmektedir. Trkiyede birok kiinin eksikliini dillendirdii bylesi bir merkezi oluturmak ve yrtmek tahmin edilecei gibi hi de kolay deildir. Maddi ve insani kaynaklar, her dzeyde kurumsal destekler, entelektel katklar vb. nin snrllklarn veri aldnzda bugn iin bu alanda ilerleme ans yoktur ancak; atlacak kk, yerinde admlarn ihtiya duyulan imkan ve destekleri zaman iinde salayabilecei, cesaret ve gven kazandraca ngrlerek yola devam edilebilir. te imdi oluturduu birikimi kitaplatrarak sunduumuz sempozyumumuz da bylesi bir dncenin, inancn rndr. Bu ilk sempozyum her eyden nce lkede TSAMn dikkatini younlatrd temel alanda yaplan fikri ve pratik almalar ortak bir platformda bir araya getirmeyi hedeflenmitir. Sempozyumunun ar metninde, dnya ve Trkiyedeki deien snf yaps ve mcadelesi zerine deneyimleri disiplinleraras bir perspektifle ele almak, bu konudaki yaklamlarn tartlmas ve etkileime girmesini salamak temel ama olarak ortaya konmutur. Ayn zamanda sempozyumda Trkiye ve dnyann baka lkelerinde ii snfnn bileimi, nitelii ve siyasal konumunu etkileyen gelimelere k tutan yaklamlar ele almann yannda zel olarak Trkiyede vcut bulmaya balam ve birbirinden kimi konularda farkllaan, ancak esas olarak geleneksel sendikal alan dnda yer alan oluumlar deerlendiren bir blmn de yer almas istenmitir. Sempozyum sonucunda da belirlenen amalara byk lde ulalabildii, sz konusu alandaki birikimin, deneyimin hatr saylr bir ksmnn oturumlara tanabildii sylenebilir.

11

nsz

Bu sempozyumun zgnlkleri de vurgulanmal. Uzunca bir zamandr bilimsel nitelikte bir toplantnn adnda ii snf kavram grlmemiti. Sosyal bilimler alannda unutulmaya yz tutmu olan bu kavrama, bir anlamda iade-i itibarda bulunulmasnn, toplantnn yerine getirdii nemli ilevlerden biri olduu sylenebilir. Tlin ngen in yapt al konumasnda da bu vurgu nemli yer tuttu. ngen, sosyal bilimlerde snf kavramnn aklayc gcnn altn izdi. Aslnda sempozyum belki yeni bir dneme de iaret ediyordu. 1980lerin sonu ve 90larn banda kendisine elveda denilen proleteryann, gnderildii tarihin plne smad; tersine, kresel dzeyde, ekonomik ve toplumsal yaamn tam ortasnda, farkl formlarda, boyutlarda, daha da yaygn ve derin bir gereklik olarak yerini, ald bir dnem bu. Artk bu gerekliin var olup olmadn deil, urad dnm, ald yeni biimleri, iinde u veren eilimleri, ortaya karaca yeni yaplanmalar tartmak, daha anlaml ve gerekli grnyor. Sempozyum dzenlenirken yola klan esas nokta da burasyd. Bu nokta ayn zamanda, TSAM almalarnn arkasndaki ana fikri de oluturmakta. TSAM dikkatini dnmekte ve gelimekte olana yneltiyor. i snfnn sosyal gerekliinin dnen yapsn ve buna bal olarak, ii snf hareketinin yeniden yaplanma dinamiklerini izlemeyi, bu srecin verilerini sistematik biimde retip analiz etmeyi, nne en temel iler olarak koyuyor. Bu erevede sempozyum, merkezin yola knda dikkat ektii meseleleri en genel dzeyde, btnlkl olarak ortaya koyan bir balang etkinlii olarak da grlebilir. Ancak grld ki aslnda sz edilen alana dikkatini younlatranlarn, bunu esas meseleleri yapanlarn says, hi de azmsanacak dzeyde deil. Sempozyumu zgn klan noktalardan birisi de katlmclarnn eitliliiydi. Akademisyenlerin yan sra sendika uzmanlar ve yneticilerinin, emek hareketi aktivistlerinin ve akademi d aratrmaclarn oluturduu katlmc kompozisyonu, sempozyumun amacna uygundu. Emek almalar alannda, ou zaman birbirlerinden ayr yerlerde, sesleri szleri birbirlerine deemeden almalarn srdren bu kesimlerin, ortak bir platformda bir araya gelip fikir paylamalar, tartma yrtmeleri anlaml ve emek hareketi politikalarnn oluumu asndan da nemliydi kukusuz. Sempozyumda bir dier nemli nokta ise, Trkiyedeki yeni emek hareketi deneyimlerinin bir araya gelmi olmasyd. Bu hareketlerin temsilcileri kendi oluumlarn, yola k hedeflerini ve yaadklar deneyimleri geni bir toplulua derli toplu aktarma imkan buldular. Bu da TSAMn temel amalar asndan nemliydi. Sz konusu deneyimlerin, ulusal ve uluslar aras dzeyde, benzerlikleri ve farkllklaryla daha grnr klnmas, bilgisinin oluturulmas, oaltlmas, paylalmas ve geni kesimlere aktarlmas, bizler asndan belirleyici nemdeydi ve sempozyum bu noktada nemli bir grevi yerine getirmi oldu. Oturumlar arasnda en ok ilgi grenler, emek hareketinde, dnyadaki ve Trkiyedeki araylarn tantld, tartld oturumlard. Dnyann farkl corafyalarna gidildi ve orada snf mcadelesinin yeni oluumlar, kapsaml olarak ortaya kondu. Latin Amerikadan Rusyaya, Almanyadan Bangladee geni bir corafyann deneyimleri buraya tand. Trkiyedeki deneyimleri tantan gen temsilcilerin heyecanlar ve birikimleri ise umut vericiydi. Saylan bu baar ve olumluluklarn yan sra elbet eksikleri ve istenen lde baarlamayanlar da vurgulamak gerek. Oturum says ve katlmc saysnn okluu, kimi sunumlarn ok uzamas vb. durumlar kimi zaman katlmclar asndan yorgunluk verici oldu. Sempozyum programnn younluu, izleyenlerin hakl serzenilerine neden olduysa da, bu

12

nsz

durum, sz edilen farkl kesimlerin neredeyse tm temsilcilerinin, bir araya getirilmesi ve alann genel resminin grlmesinin salanmas gibi amalar asndan deerlendirildiinde, anlalrd. Ama bunun tesinde asl eksikliin, sz konusu younluk nedeniyle, bir anlamda sempozyumun en genel deerlendirmesi ve sonu alc ksm olarak dnlen, sondaki forumun istenen biimde gerekletirilememesi olduu belirtilmeli. Ancak elbette almalarmz sempozyumla snrl deil ve TSAM bu tr genel toplantlarn dnda belli konularn, aratrmalarn geni zamanlarda ele alnp tartlabilecei atlyeler de gerekletirerek eksiklii bir lde gidermeye alyor. Forumun ieriini oluturan yeni bir ii snf hareketi mmkn m? sorusu ve tartmas ise kukusuz bizim amzdan temel soru olarak kalmaya devam edecek ve daha birok almamzn zn oluturacak. Elinizdeki kitapta yer alan ve hepsi sempozyumda sunulmu olan otuz drt tebliin bir ksm bize yazl olarak iletildi bir ksm ise sempozyumda yaplan szl sunumlarn kaytlarnn deifre metinleri dzeltilerek oluturuldu. Deifreler tebli sahiplerine gnderilerek gerekli dzeltmeleri yapmalar saland ve ounluu da bu dzenlemeyi yaptlar; yapmayanlarn deifreleri de bizim kaytlarla karlatrlmal olarak yaptmz son okumalarn ardndan kitaba kondu. Ayn zamanda oturumlarn sonlarndaki soru-yant blmlerinin kaytlar da deifre edilip elden geldiince dzenlendi. Bylece izleyicilerin katklarnn da sunulmas hedeflendi. Ancak bu sre biraz da gsterdiimiz zen nedeniyle beklediimizden uzun bir zaman ald. Bunun iin sempozyum kitabn sabrszlkla beklediklerini bildiimiz katlmc ve ilgililere bir zr borcumuz olduunun farkndayz. Ancak bir ilk alma olmas sanrz bu ayb bir lde hafifletecek bir gereke oluturacaktr. Szn hem umamasn salamak, kalc bir bavuru kitab haline getirmek hem de bunu zenle yapmak profesyonel olmayan bir ekip iin hi de kolay olmad ancak bu ykn altndan yine de baaryla kalkabildiimizi umut ediyoruz. Sonu olarak TSAM, srarla gsterdii ihtiya alannda nemli bir boluu doldurmaya aday olduunu gsterdi. Ancak TSAM n iddias bu alandaki youn bilgi, tartma ve aratrma ihtiyacn tek bana karlamak deil. O bir nc faaliyet gstermekte ama, ok daha fazla maddi, insani ve dnsel kaynaa ihtiya olduunu da belirterek. imdi bu ilk sempozyumdan aldmz g ve gvenle ikinci sempozyumun hazrlklarna youn olarak girimi bulunuyoruz. Bu kez daha doyurucu daha az eksikli bir alma yapacamz, daha geni kesimlere ulaabileceimizi umuyoruz. Sayglarmzla TSAM Yrtme Kurulu

13

Teekkr

Teekkr
Trkiye Snf Aratrmalar Merkezi (TSAM)nin, yola kt andan itibaren en fazla nem verdii projelerinden birisi olan bu sempozyumun gereklemesi iin desteklerini bizden esirgemeyen ve yalnz olmadmz anlamamz salayan dostlarmz Cenk Dik, Eitim-Sen 4 Nolu ube, Hava- Sendikas, Kalem Tercme Brosu, Kristal- Sendikas, Petrol- Sendikas; Sempozyum Danma Kurulu yeleri Berna Gler Mftolu, Fatma lk Seluk, Fuat Ercan, Mehmet Trkay , zgr Mftolu; bizi her boyutta destekleyen SAV Ynetim Kurulu, izleyen, katk sunan, duyuran, haber yapan, hakknda yaz yazanlar; ve sempozyum sresi boyunca tkenmek bilmeyen enerjileri ile her an yanbamzda olan gnll arkadalarmza teekkr ederiz.

TSAM YRTME KURULU

14

Al Konumas

BEDAHET TOSUN*

Deerli Konuklar, armza yant vererek, i Snfnn Deien Yaps ve Snf Hareketinde Araylar, Deneyimler - 1 sempozyumuna katlmnz iin teekkr ediyoruz. Dnya zerinde Sosyalist deneyimlerin iktidar gcn ve dnya politikalar zerindeki etkinliini nemli lde yitirmesiyle balayan srete kapitalist dnya Yeni Dnya Dzeni adyla bilinen hegemonyac politikalar btnn yeni dengelere gre biimlendirerek Amerika nclyle uygulamaya koydu.Srdrlebilir toplumsal geliimin olmazsa olmaz koulu evreye ve doaya saygnn, toplumda adalet duygusunun, adil paylamdan vazgetik paylamn ve toplumsal dayanmann reddedilmesi, kltrel olarak ibirlikiliin, kuralsz ve eitsiz yarmacln, bencilliin ideolojisi temeline oturan sistem ile, Dnya yeniden ekillendirilmeye allmaktadr.Yeni Dnya Dzeninin bir paras olan etki ve egemenlik alann geniletme ve pekitirme abalar, dnya barn koruma, terrizme kar sava gibi toplumlarca kabul grebilir szde gerekelere dayal igalleri dourmaktadr. Toplumlar yeniden ekillendirme hakkn kendinde gren uluslararas sermaye, uygulamalarnda altna imza koyduu uluslararas szlemeleri ya da kendi kurduklar Birlemi Milletler gibi kurumlar bile hie saymaktadr. Nazi Almanyas yntemleri, gl kapitalist devletlerin militarist glerinin eliyle geri dnmtr. Byk kapitalist gler aras egemenlik atmas, diplomas ve sava alannda byk ekimelere neden olmakta, emeki snflara ve halklara kar yeni politikalarn oluumunda ortak rgtsel yaplar kurup, kararlar retirken birbirleriyle kyasya atmaktadrlar. Dierlerinin kural tanmaz uygulamalarna kar halklarn yannda gzkrken, egemenlik alanlarnda ayn eyleri kendileri uygulamaktadr.Uygulama srecinin ksalna karn Tek kutuplu dnya ideolojik slogan; karlalan ulusal ve toplumsal direnler, ii ve emeki snflarn kar koyular nedeniyle anlamn ok ksa srede yitirmi* SAV Ynetim Kurulu Bakan

15

Al Konumas

tir. i snf ve muhalif toplumsal gruplar kendi alternatif politikalarn yerel bir dizi uygulama ve deneyimle oluturmaya almaktadr. Sermaye snf ve politikalarnn global saldrs, emeki snflar global kar politikalar retmeye ve birlikte hareket etmeye yneltmektedir. Daha imdiden bir dizi umut verici alternatif rnekler ortaya kmaya balamtr.Karl Marksn toplumsal-ekonomik tahlilleri bugnlerde en ok ve tekrar tekrar incelenen kaynaklarn banda gelmektedir; emeki snflar, deien dnemi yeniden tahlil etmek iin bir rehber olarak kullanrken, kapitalist ideologlar, krizdeki sistemleri iin alternatif zm ipular aramaktadr. SAV- Trkiye Snf Aratrmalar Merkezi* tarafndan dzenlenen i Snfnn Deien Yaps ve Snf Hareketinde Araylar, Deneyimler - 1 sempozyumunun amac ar metninde de ifade edildii gibi; Dnya ve Trkiyedeki snf yaps ve mcadelesini somut deneyimler temelinde incelemek, alternatif yaklamlarn tartlmas ve etkileime girmesini salamaktr. alma somut olgularn incelenmesi ve karsamalarla, bir yanyla akademik bir almadr. Dier yanyla, sempozyum kapsamndaki panel ve forumlar, bu verilerin analizlerini ieren politik, snfsal ve toplumsal yorumlar ieren zm nerileri retecektir. Sempozyumun isminin arkasndaki bir (1) rakam, Trkiyede snfsal aratrma ve almalara ilikin nemli ve srekli bir merkez olma iddiasn iermesi asndan nemlidir ve almalarmzn devamll asndan bizi balamaktadr. Sempozyumun baars ise; bu almann sonularnn, topluma nclk iddiasndaki politik ve snfsal rgtlerin, konuyla ilgilenen akademik evrelerin elinde hayat bulmas ile grlecektir.Sempozyuma bildirileri ile katlan akademisyen, evre ve rgtlerin younluu ve eitlilii, izleyici kitlesinin says, ya dalm ve dinamizmi bizi heyecanlandrmtr ve doru bir eyler yaptmz konusunda cesaretlendirmitir.Katkda bulunanlara teekkr ediyor, baarlar diliyoruz.

* Sosyal Aratrmalar Vakf, temel ilgi alanlar olan konular; her biri ayr bir rgt gibi, kendi yapsal organlarna (Ynetim ve Yrtme, Danma Kurullar, Etkinlik Komiteleri, Tzk, Program vs.) sahip alma Gruplar eliyle organize eden bir st kurumdur.

16

Al Konumas

HAKAN KOAK*

Onlar ki toprakta karnca, suda balk, havada ku kadar okturlar; korkak, cesur, cahil hakim ve ocukturlar ve kahreden yaratan ki onlardr, destanmzda yalnz onlarn maceralar vardr Hepiniz ho geldiniz, biz burada onlar iin baka baka ve yeni szler etmek iin toplandk. Trkiye Snf Aratrmalar Merkezi de bunun iin kuruldu. 1990larn balarnda yani benim ilk genliimi yaadm yllar onlara elveda denen yllard, proleteryaya, ii snfna Fakat 2000lere yaklarken, yoksulluk, sosyal sorun, eitsizlikler, snf vb. hepsi byk bir grltyle tekrar gndeme geldiler ve bu meselelerin peini srarla takip edenler, snf kavramnn yaam iinde ve sosyal bilimlerdeki nemine iaret edenler aslnda hakl ktlar; fakat hakl kmann yetmedii bir nokta vard. Bu konuda salt teorik tartmalar yaplamazd. zellikle Trkiyede bu alanda ciddi bir boluk olduunu gren bir grup gen aratrmac insan bu alandaki tartmalarn bol zengin yeni verilerle beslenmesi, zenginletirilmesi toplumsal snflarla ilgili tartmalarn bylesi bir zeminde yrmesi gerektiini dndler ve TSAM esas olarak byle bir ama iin oluturuldu. TSAM elbette yolun ok banda ve sizin de bugn gzlediiniz amatrlkleri var.
* TSAM Yrtme Kurulu Szcs

17

Merhabalar

imdiye dek bir dizi atlye almas yapt, sizin katldnz bu sempozyum ise bizim en kapsaml, kendimizi en geni kesimlere duyurduumuz etkinliimiz. Bu anlamda acemiliklerimiz iin kusurumuza bakmayn kaydn batan dmemiz gerekiyor. Biz TSAM olarak bir iddia atyoruz aslnda ortaya, aday olduumuz, talip olduumuz ihtiya alan olarak gsterdiimiz yerde her eyi yapabileceimizi dnmyoruz. Ama srarla ve srarla bu alana iaret etmeye, daha ok sayda insan bu alanda daha derin ve kapsaml almalar yapmas gerektiine iaret etmeye alyoruz. Aslnda biz burada sadece bir giri, balang yapm durumdayz, byle saylmal. Tabii ki yalnz deiliz, aslnda belki haddimizi de aan bir ey yapyoruz, nk Trkiyede koca koca sendikalar, emek rgtleri var, eitli politik oluumlar, vakflar vb. var ama biz tm bunlarn varlna ramen grdk ki alandaki boluk sryor. i snfnn varl-yokluu tartmasnn ald bir yerde artk ii snf deiiyor, dnyor ama nasl sorusuna yant vermek gerekiyor ve bu sempozyumunda en nemli, temel sorusu bu. Bunu bilimsel, analitik bir bakla gzlemek ve gzleyenlerin almalarn paylamak gerekiyordu. kincisi ii snfnn evet sosyal gereklii deiiyor, bununla beraber, buna paralel olarak geleneksel ii snf hareketinde de deiimler, bazlar kkleri ok eskiye dayanan bazlar yeni olan araylar var, bu araylar, deneyim alanlar zerine de Trkiyede almalar yaplyor, ayn zamanda bu tr deneyimler de giderek artyorlar. Bunlarn da bilgisini paylamak istedik sempozyumumuzda. Ayn zamanda dnyada da bu tr deneyimler var ve biz bu deneyimleri de buraya tamak istedik. Bu sempozyumun zgnln oluturan ey u denebilir; ne sadece akademisyenlerin katld bir toplant olacak bu ne sadece politik ve emek hareketi aktivistlerinin katld bir toplant. Bunlarn hepsini bir araya getirmek istedik. nk unu da nemli gryoruz, bazen bu farkl kesimlerin sesleri birbirlerine pek ulamyor. Onlarn ortak platformda yapacaklar bir tartma ve belki sempozyum sonunda yeni bir ii snf hareketi mmkn m sorusu etrafnda dnecek bir tartma ok nemli. Biz gelmekte olann, u verenin peindeyiz ve doru bir yerde durduumuzu dnyoruz. Sizlerde buraya gelerek bize g verdiniz ve doru yerde durduumuzu bize tekrar gsterdiniz. Hepinize TSAM adna teekkr ediyorum, iyi toplantlar diliyorum.

18

Al Konumas

TLN NGEN

Bugn, burada, yllardr hayalini kurduumuz, gereksinimi duyduumuz bir oluumun hem kuruluunu kutlamak hem de ilk etkinliini paylamak zere toplanm bulunuyoruz. Bir Snf Aratrmalar Merkezi, ahsen benim yllardr gereklemesini en ok hayal ettiim kurululardan biriydi. Bu yzden, nce, bize bu mutluluu ve sevinci yaatan, bu Merkezin kuruluunda, bu sempozyumun gereklemesinde emei geen herkese sonsuz teekkrlerimi ve minnet duygularm sunmak istiyorum. ster bir toplumsal olgu olarak snfn nemli grld gemi yllarda olsun, isterse snf kavram ile siyasetinin itibarszlatrlmaya alld gnmz koullarnda olsun, toplum almalarnda snf zmlemesine imkan veren ya da snfa dayal politikalar retmemize yardmc olan aratrma, tartma ve deerlendirme birimlerine her zaman gereksinim duyduk. Biliyoruz ki, gerek ynsal siyasette snfsal kimlie gerekse akademik ve entelektel dnyada snf meselesine ilgi duyulmasnda, bunun gibi alana ilikin bilgileri ve bulgular derleyip, deerlendiren, sorun alanlarn ortaya koyup, bu konularda aratrma yaplmasna nclk eden, ayrca politika retimine lojistik destek salayan kurum ve kurulularn her zaman nemli bir pay olmutur. Byle bir aratrma merkezinin ne denli gerekli olduunu, kendi yaammdan anekdot aktararak, gstermeye alacam . lki, 70li yllarda doktora tezimi yazarken yaadm skntyla ilgili. 12 Martn glgesinin dt, ancak snf kavramnn ve siyasetinin henz revata olduu bir dnem. Tez konum tarm iileri. Konu, gerek akademik gerekse politik adan ok nemli; ne var ki alana ilikin doru dzgn veri yok. Tarm iileri bir yana krsal alma alanlaryla ilgili aratrma says bile yok denecek kadar az. kincisi, 90l yllarn banda 12 Eylln ideolojik ve entelektel atmosferinin etkisi altnda yeni yeni toparlanmaya alan akademik dnyada yine bizzat yaadm bir olay. Bir Sosyal Bilimler Kongresinde, sanrm ncsyd, onlarca oturum arasnda snf sorunuyla ilgili tek bir oturum mevcut. Oturumcular olarak hepimiz, sorunun neminden veya gncelliinden sz ediyoruz. Oturum bakanmz ise, tabakalama kuramn ve buna dayal
19

Al Konumas

alan aratrmalarn Trkiyeye tam deerli bir emektar hocamz. Oturumu kapatrken sarfettii eletirel szler, beni hem gcendiriyor hem de kahrolmama neden oluyor. Ne yazk ki sylediklerinde hakl bir yan var. Snfn ve snf mcadelesinin geersizlemediinden sz ediyoruz, ama elimizde argmanlarmz destekleyecek somut bilgiler veya kantlar olmad iin, speklatif ve soyut eyler sylediimiz dnlyor. Sonuncusu ise, ok yakn bir zamanda yaadm bir olay. Bir ii konfederasyona bal Aratrma Merkezinin dzenledii bir sempozyumda ve yine iinde snf teriminin getii tek bir oturumda sz alyoruz. Snf yapsndaki deiiklikleri sraladktan sonra bu deiikliklere ramen snf ilikileri ile snf mcadelesinin neden geersizlemediini anlatmaya alyoruz. Salonda n sralarda sendika brokratlar ve eski sendikac milletvekilleri oturuyor. Yzlerindeki skntdan ve honutsuzluktan bizim iin nereden kt bunlar diye dndkleri belli. Yan tarafta ise nceki oturumlarda sz alan ve elbirlii ile tarihin sonunu ilan etmi olan demokrat, sivil toplumcu, radikal demokrasici ve nc yolcu niversiteden meslektalarmz oturuyor. Onlarn yznde ise, ounluun aznla yaklamndaki kmseyici ve mstehzi bir eda var. Snf kavramnn dilden ihra edildii, snf olgusundan sz etmenin bilim d sayld bir dnemde bizim hala snfta srar etmemizi yadrgadklar her hallerinden belli. Bunda ksmen bizim de kusurumuz olduunu bildiimden, rnein onlara meydan bo brakann bizler olduunu dndmden, bu kez daha ok kahroluyorum. Eer bizler, sendika ve niversite bnyesinde gerekletirdiimiz tekil abalarn tesine geip, elbirliiyle toplumun snf yapsna ilikin bilgileri ve deneyimleri bir araya getirebilmi, dahas bunlar pratie aktarabilmi olsaydk, ne snf kavram dilimizden, ne snf olgusu toplumbilim almalarndan ne de sorun entelektel dnce dnyasndan bu denli kolay kovulabilirdi herhalde! Artk bu gidiata hi zaman geirmeden mdahale etmemiz, boynumuzun borcudur. zellikle son on ylda gerek toplumbilim almalarnda gerek siyasal zmlemelerde gerekse entelektel retim alanlarnda snf kavramna ve kategorisine ilgi ve gereksinim yalnz azalmakla kalmam, bunlarn marjinalletirilmesi ve deersizletirilmesi iin youn bir saldr kampanyas balatlmtr. Aslnda bu durum ilk kez de yaanmamaktadr. ki yz yllk toplumsal mcadeleler tarihine bakldnda, snf hakimiyetinin ciddi bir hegemonya bunalm ile kar karya bulunduu, buna bal olarak da snf mcadelelerinin keskinletii her urakta snf nosyonu bata olmak zere snfn kendisine, snf siyasetine kar ciddi bir saldrnn balad grlecektir. Bir yandan snf kavram dilden veya snf kategorisi toplum analizinden dlanrken, te yandan snf kimlii ile buna dayal siyaset anlaylar politika gndeminden ihra edilmeye allmtr. Snf dncesine dnk ideolojik ve entelektel saldr, her zaman snflar mcadelesinin en etkili aralarndan biri olmutur. Snfa saldr, onu bilimsel ve entelektel dncenin analitik birimlerinden biri olmaktan karmak iin deil, ayn zamanda kuramla snf arasndaki ba gevetmek ve koparmak iin yaplmtr. nk ancak bu yolla snf znenin tarihten kovulmas ve devrim dncesinin insanln toplumsal belleinden silinmesi mmkn olacaktr. Nitekim gnmzde egemen snflar, krizin yol at riskli koullar, i-

20

Tlin ngen

i snfnda yarattklar bu tr bir ideolojik kafa karkl ve siyasal savrulma sayesinde kolayca bertaraf edebilmektedir. te yandan snfa saldr, sanlmasn ki yalnzca burjuva entelektellerden gelmektedir. Bunlarnki devrim fobisi gibi ak ve hakl bir gerekeden kaynaklandndan, dolaysyla daha dorudan ve anlalr olduundan, bu tr saldrlarla hesaplamak daha kolaydr. Oysa farkedilmeyen, bunun iin de hesaplalmas g olan, gizli devrim dmanlarnn dolayl saldrlardr ki, bunlarn snf zerindeki etkileri her zaman daha ykc olmaktadr. nk bunlarn sylemleri, eski ieye yeni arap koysalar daha sol temalarla ssl olduu iin, kulaa daha ho, daha masum gelmekle kalmamakta, ayn zamanda daha radikal de gzkebilmektedir. rnein getiimiz yzyl boyunca snfa en etkili saldr, liberal revizyonistlerden ok sol revizyonistlerden gelmitir. Weberin pazar konumlar balamnda olsa bile snf gerekliini kabul ettii ya da Greenin srf ahlaki ve insani kayglarla olsa bile bir Londra tersanesi alannn ngiliz Uygarlndan ald pay, Atinal bir klenin Atina Uygarlndan ald paydan daha fazla deildir diyerek laizze faire dzeninin yol at hakszlklara isyan ettii bir dnemde, Marksizm iinden gelmelerine ramen, iinin yerini yurttan aldn ne srp, artk devrime gerek kalmadn syleyen Bernstein ve Kautsky gibilerin snf zerindeki etkisi ok daha belirleyici olmutur. Yine gnmz postmarksistlerinin ynlarn dnsel ve politik deformasyonu ile ilgili sorumluluklar, Aronun, Poppern, Mannheimin, Friedmannn, hatta Hayekinkiler yannda nemsiz kalr. nk hedef kitle, bizzat ii snf ve onun organik aydnlar olduundan, dnceleri, snfn toplumsal kimyas, ideolojik ve moral gc zerinde daha dorudan etkide bulunmaktadr. Soldan gelen bu saldrlarn, onlarn deyimiyle syleyecek olursak, gnmz ii snfnn metamorfoza uramasndaki ya da iktidarszlamasndaki pay asla inkar edilemez. Aslnda grdkleri ilev, onlar bunu dorudan amalamasalar bile, tam da sermayenin ihtiyalaryla uyumludur. nk son otuz-otuzbe yldr ekonomiden siyasete kadar tm toplumsal yeniden retim srelerinde kapsaml bir tkanma yaayan, stelik ciddi bir meruiyet sorunu ile kar karya bulunan kapitalizmin restorasyonu, ancak bu tr bir ideolojik ve kltrel deformasyon ile mmkndr. rnein maddi retim alanyla ilgili kapsaml deiikliklerin yaama geebilmesi, alma kavramnn, alan modelinin veya endstriyel atma paradigmasnn yeniden tanmlanmasna baldr. Ya da devletin yasal-politik styapsnn yeniden kurulabilmesi, yine siyasetin, temsil biimlerinin, zgrlk ve demokrasi lklerinin yeniden belirlenmesiyle mmkndr. Bu konuda yeni liberalizmin ve yeni san baaramadn, postmodern, postyapsalc ve postmarksist entelektellerin baardn sylemek, hi de abart saylamaz. Sivil toplumculuk, yeni toplumsal hareketler, kimlik ve farkllk politikalar, radikal demokrasi stratejileri gibi snftan ka tevik eden siyaset tarzlarnn siyaset ile snf arasndaki ban zayflamasnda nemli bir rol olmutur. Snfa saldr, ok cepheli olduu kadar ok ynldr de. rnein benzer paradigma deiiklii bilim felsefesi ve metodolojisi alannda da geerlidir: Tarihsellik, nedensellik, btnsellik, zne ile nesne arasnda karlkl iliki gibi ilkeleri esas alan bir bilim anlay-ta-

21

Al Konumas

rihsel maddeci kuram-, bugn tamamen zclkle, determinizmle, indirgemecilikle veya totoloji yapmakla edeer grlmektedir. Aslnda burada da saldrnn ana hedefi, toplumsal varln iradesinde somutlaacak olan bilimsel dncenin maddi dnyay dntrme gcdr. Olumsalln ve greliliin mehul dnyasnda yolunu aran veya toplumsal varoluunun bilgisinden, yani kuramn klavuzluundan yoksun kalan bir snfn devrimci olamayaca bilindiinden, bilim ile snf arasndaki ba koparlmak istenmektedir. O halde snf kavramn gncelletirme, yeniden gndelik dilimize sokma, snf kategorisini bilimsel almann temel analitik birimi haline getirme, dahas snf zneyi siyasal srece dahil etme, snfn organik aydnlar olarak hepimizin temel grevidir. Byle bir sorumluluk, srf felsefi veya akademik kayglardan tr duyulmamaldr. Belli bir bilim anlayn savunmak, belli bir uygarlk idealini gerekletirmenin n koulu da olduundan, bilim dlk, indirgemecilik, zclk sulamalarna aldrmadan, korkmadan, snf dncesini yaamda geerli ve etkili klmamz gerekiyor. stelik bu sulamalarn geersizliini ve hakszln kantlamak iin de, yine elimizdeki en gl silah, snf analizin kendisidir. Burada kastettiim, hi kukusuz marksizmin tarihselci snf analizi yntemidir. Daha somut sylemek gerekirse (1) toplumsal farkllamay, toplum yelerinin retim aralaryla kurduklar ilikiye gre (pazar iindeki yerlere-meslek, gelir grubu gibi- veya ynetim ve denetim aralaryla kurulan ilikiye gre deil) tanmlayan; (2) snf olgusunu, bir iliki ve sre olarak (sabit ve yapsal kategoriler olarak deil) zmleyen; (3) snf, toplumsal zneler olarak, toplumsal formasyonun aktif kurucular ve dntrcleri olarak (toplumsal oluumun pasif izleyicileri veya yapsal etkinliin tayclar olarak deil) dikkate alan bir kuramsal ve metodolojik yaklamdan sz ediyorum. Ancak byle bir yaklamla, hem bilimsel etkinliin hem de toplumsal devrimin mmkn olacan dnyorum. Bir kere, snf analizine bavurmakszn, ne tarih anlalabilir, ne de tarihsel gemi yorumlanabilir; daha nemlisi gelecek de ngrlemez. nk toplumsal varln dnmnn gerisindeki esas g-Marxdan rendiimiz zere- yaratc insan etkinlii (emein-devrimci girikenlii) olup, tarihsel gelime, hibir biimde retimdeki deiikliklerden bamsz deildir. Bu demektir ki, bir tarihsel formasyon, ancak zgl snf karakteri ile tanmlanabilir/ayrdedilebilir. Maddi ve toplumsal dnyadaki gelimeler, ancak retimdeki deiiklikler ile bu deiikliklerin maddi ve dnsel varolu koullar zerindeki belirleyici etkileri erevesinde incelenebilir/aklanabilir. kincisi, toplumsal yapy anlamak iin de snf analizi arttr. nk kendisi de toplumsal bir kategori olan snf, toplumsal btnl kavramann biricik anahtardr. stelik snf, tabaka, stat, meslek, gelir grubu ve benzerlerinden farkl olarak, toplumsal yapnn herhangi bir kategorisi ya da ampirik birimi deildir. Burjuva dncesinin ve biliminin toplumsal gereklii btnlk iinde ele almay imkanszlatran kendi iindeki paralanml-uzmanlama- karsnda snf analizinin stnl inkar edilemez. Toplumu bir btnlk olarak ele almayan bir bilimsel bak as, gerekliin de btncl bilgisi yerine ancak snrl, yzeysel ve paral bilgisine ulaabilir. Toplumu yapsal bir btn olarak zmleyebilmek iin, ncelikle buna imkan veren, yani ekonomik olan/yaam ile siyasal olan/yaam arasndaki karlkl belirlenim ilikisini tanmlayan bir kategoriye gerek vardr. Bu da, eko-

22

Tlin ngen

nomi-politik bir kategori olarak yalnzca snftr. nk zaten snf olgusunun kendisi, ekonomi ile siyasetin ayrlmasnn urak noktasdr. ncs snf, toplumsal sreleri, toplumsal aktrleri ve bunlar arasndaki her trl sosyal, siyasal, kltrel g ilikilerini veya atmalarn ieren toplumsal formasyonun analizinin de ncelikli birimidir. Bir toplumsal formasyonda yer alan snf d ilikiler veya atmalar da, retim ilikilerinin genel erevesini izdii bir toplumsal balam iinde ve snflar mcadelesinin tarihsellii iinde ortaya ktklarndan, snf analizinden bamsz incelenemezler. rnein dorudan snf ilikileri (ekonomik smr) ile ilgili olmayan, kendine zg tarihsel belirlenim dinamikleri bulunan etnik veya dinsel bir mcadele, pratikte, mevcut retim tarznn ve onun belirlenimine tabi toplumsal g ilikileri endeksinin erevesi iinde somutlar. Snf, toplumdaki ekonomik farkllamalar ile politik g farkllamalar arasndaki nedensellik ilikisini kurmamz, dolaysyla siyasal iktidarn kaynann ne olduunu, iktidar mcadelelerinin ne zerine yrdn veya ideolojik, kltrel ve moral deerlerin toplum iinde neden ve nasl egemen hale geldiini, kimler tarafndan neden/nasl paylaldn anlamamz salayan, en nemli toplumsal deikendir. Snf analizi, toplumsal servetin elde edilmesindeki yerin/roln, ayn zamanda ondan alnan payn miktarn ve toplum iindeki yeri/rol belirlediini de gstermek suretiyle siyasal mcadelenin kapsam, hedefi, taraflar ve biimleri konusunda da en aklayc ereveyi sunar. Nihayet snf, en nemli toplumsal zne konumudur. Baka bir deyile toplumsal ve siyasal pratiin temel eyleyenleri, snflardr; dolaysyla toplumsal mcadelelerin ve siyasal sorunlarn incelenmesinin nesnesini, yine snf eylemleri oluturur. Siyasal atmalar, savalar, uluslar aras sorunlar, taraflar kim/kimler veya nedenleri ne/neler olursa olsun, sonuta belli bir retim tarznn tarihsel ve dnemsel gelime eilimlerinin belirlenimine tabi olarak oluan toplumsal g ilikileri erevesi iinde cereyan eder. Konumam, snfla ilgili almalarn gndemine, kapsamna ve sorun alanlarna ilikin birka cmle ile tamamlayacam. Kresel kapitalizmin mevcut koullar iinde snf almalarnn, bana gre, ynelmesi gereken temel sorun alan vardr: Birincisi, emein maddi yapsnda meydana gelen deiikliklerdir (retim ve emek srelerinde, igcnde, istihdam yapsnda, i ilikilerinde, i koullar ve cret yapsnda, endstriyel kontrol biimlerinde yaanan dnmler); ikincisi, snfn sosyolojik yapsnda meydana gelen deiikliklerdir (aile, eitim, salk, konut, beslenme gibi igcnn hem maddi hem de toplumsal yeniden retim koullar ile bo zamanlar, kltrel faaliyetler, alkanlklar, gelenekler, yaam tarzlar gibi emein sosyalizasyonunu salayan toplumsal biimlerde gerekleen deiiklikler ); ncs, snfn siyasal ve id22eolojik yapsnda meydana gelen deiikliklerdir (baml snflarn kimlik algs, bilin biimleri ile siyasal tercihleri, oy verme davranlar veya ideolojik eilimlerinde meydana gelen deiiklikler). Bana bu konumay yapma, dncelerimi sizlerle paylama olana sunanlarla beni dinleme sabrn gsteren herkese bir kez daha teekkr ederken, konumamda dile getirdiim sorumluluklarmz ve grevlerimizi yerine getirmenin ilk adm olarak bu sempozyumun baarl gemesini diliyorum. Sayglarmla.

23

MAkale Ad

24

25

Yazar Ad

OTURUM I. 1.

SINIFININ DEEN YAPISI VE YENDEN OLUUMU

YNETEN:

MEHMET TRKAY

KONUMACILAR:

FUAT ERCAN METN ULHAOLU NAL SATLIGAN TLN NGEN

26

Abstract
This paper analyzes the concept of class with reference to the structural features of capitalism. It delineates the possibility of a cohesive class analysis referring both to the structural elements and empirically or institutionally grounded conceptualizations of class. The point of departure is Marxs differentiation between abstract and concrete labor. The paper also presents a critical view of existing class analyses.

Deer Teorisi Asndan Snf ve Snf Analizlerinin Analizi

FUAT ERCAN

dar kafalnn ve sradan iktisatnn kafasnda, bu ilikilerin isel balantlarn deil, ilk baktaki grntlerine dein biimlerinin yansd, sorunlara baklarnn bylece biimlendii ortaya kacaktr (Marx- Engels, 1995,224) I-Eletirel Ekonomi Politik ve Snf Snf olgusuna eletirel politik ekonominin1 olanaklarn kullanarak anlamaya almak ya da aklamak bir ok imkan iinde tayor. Snf sorununun/olgusunun anlalmasnda (zellikle Trkiyede) bu olanaklarn yeterince kullanldn dnmyorum.2 lk elden snf kavramn eletirel politik ekonominin tanmlad ereveden analiz etmeyi engelleyen temel deiken, hi kukusuz sosyal ilikilere ikin olan sosyal glerdir. Ama dier yandan bir zeletirinin yaplmas gerekir. inde yaadmz topraklarn havasndan m suyundan m bilmiyorum, ama bu topraklarda muhalif kesimlerin analizlerinde kullanmadklar, kullandklar zaman da sorunlu olan bir snf kavramna sahip olduklarn belirtmek istiyorum.3 Kapitalizmi anlama-aklama ve dntrme asndan zel neme sahip
1 Eletirel politik ekonomi kavramn gereklie ilikin verili aklamalarn sadece eletirisini yapmak deil, verili olann iinde yer ald btnlk dolaysnda analizinin yaplmas, ama bunu yaparken de iktisat ve siyaset bilimlerinin snrlandrlm doasn eletirerek yaplmas anlamnda kullanyorum. Byle bir ele al bir yandan toplum-ekonomi, toplum-siyaset ikilemlerini amay iaret ederken, dier yandan da gzlemsel olanla gereklie ikin olan ama gzlemlenemeyen arasndaki ilikilerin kurulmasn zorunlu klar. Bu tarz bir abann temel ynelimi, nesnel-yapsal nedensellikler ile znel-yapsal olaslklar iaret etmektir.Bu tarz bir ereveye ilikin ilk ipular iin bkz.Ercan (2004). 2 Tarihsel olarak Trkiyede muhalif kesimlerin kavramla ilikisi iin bkz. Ercan(2003). 3 Trkiyede snf kavramnn ele alnna ait sorunlar nceden iaret eden nemli iki isim Hikmet Kvlcml (1970) ve Behice Borandr. (Boran,1975)

28

Deer Teorisi Asndan Snf ve Snf Analizlerinin Analizi

olmasna karlk, Trkiyede sadece akademik dnya deil, ne yazk ki muhalif politik evreler de snf olgusuna pek fazla nem vermiyor. Hi kukusuz politik-muhalif evrelerde genellikle snfsal terimler kullanlyor, ama bu kullanmlarn da sorunlu olduunu dnyorum. lk elden sorunu iaret edecek olursam, bu tarz kullanmlarda snf tanmlayan temel yapsal ve sisteme ikin mekanizmalara referans verilmiyor. Bu anlamda ok ey aklyor gibi grnse de, gerekte aklad/iaret ettii eyin/eylerin fetiistik bir hal almasna neden oluyor. Kavram sistemin isel bileenlerini iaret etmedii lde, gncel politik pratikler iin ar genelletirilmi pragmatik bir dil dolaynda tketiliyor. Kapitalist toplumsal ilikiler alannda snf gerekliinin ya da olgusunun temel belirleyeni deer teorisidir. Oysa genellikle snf kavram snf mcadelesi ve snfsal gereklik, deer teorisinin politik ve kapsayc ieriinden kopartlarak analiz ediliyor. Deer teorisinin kapitalist toplumsal ilikileri anlamay salayan teorik ereveleri bir arada tutan, isel tutarll/i yapkanl salayan bir zellii vardr. Bu sadece bilgi kuramsal bir tercih deildir, tam tersine kapitalizme ait sosyal gerekliin btnlne ait bir gerekliktir. Bu yzden deer teorisinden hareket etmemek, sadece gzlemlenen olgularn kendine zg olduunu dnmemize neden olmaz, ayrca ele aldmz dier olgular arasnda balantlar kurmamz zorlatrr. Kapitalist toplumsal ilikilerin isel tutarlln anlamamz salayan emek-deer teorisi gz nne alnmadnda, sisteme ikin olan yabanclama olgusunu da anlayamayz.4 Yabanclama olgusu iinin kendi konumu ile o konumun bilinci arasnda nemli bir yarlmaya neden olur. Bu yarlma ska yaplan bir hata ile sadece ideolojiye referansla aklanr, oysa yarlma kapitalizmin ileyii yani maddi gereklii ile ilikilidir. deolojik aklamalarn kayna da bizzatihi bu yarlmadr. Yarlmann en nemli sonucu insanlarla insanlarn rettii eyler arasndaki ilikinin tersine dnmesidir. zneleri nesneletiren sre, ayn zamanda nesneleri de znelletirir (Holloway, 2002,27). Bu vurgulardan hareketle snf durumlarnn zorunlu olarak nesnel olanla znel olann kesitii yerde biimlendii ynnde bir tanm yapabiliriz. Nesnel durumun uzun erimli birikimli yapsal srelere balantl iken, znel durum nesnel-yapsal zelliklerin znel deer ynelimli kltrel zelliklerle ilikisi vardr. Bu anlamda yarlmann nesnel-znel dzlemle, ksa ve uzun erimli dzlem arasnda ok deikenli bir dnyas olduunu belirtmemiz gerekiyor.5 Bu yarlma sadece ii ile kendi nesnel konumu arasndaki bir iliki olmasnn tesinde, verili gereklii anlama/dntrme kaygs iinde olan kesimlerin de gndemini etkiler, bu kesimlerle de ilikilidir. Dntrme ya da bilme etkinliinde olanlar iin konunun ald biim olduka elikili bir durum arz eder. Sre yabanclaanlar ile yabanclamann farknda olanlar arasnda bir ilikiye dntnde/dntrldnde, farknda olanlar zne konumuna ykseltirken, yabanclaanlarn sistem tarafndan retilen nesneye dnen konumlar iyice pekitirilir. Fakat bu tarz bir tanmlamay yapan ve kendini dntrc zne konumuna koyan politik pratikler ya da zneler iin ilgin bir sonuca yol
4 Deer teorisi ve yabanclama iin son dnemlerde yaplan bir alma iin bak: Carl Wennerlind (2002). 5 Gnmz Trkiyesi iin bu ayrmn zellikle islami, yeil sermaye ya da olduka problemli bir tanmlama olan gerici vurgusu ile AKPnin iktidarnn tanmlanmas, soruna sadece znel-kltrel bir ereveden bakarak bu kesimin yapsalsnfsal zellikleri genellikle gz ard ediliyor. Bu tarz analizlerde AKPnin takiye yapp-yapmad ya da Milli Gr savunup-savunmad gibi sylem ve anlamlandrma dnyasna ilikin analizlerle aklamalara yneliniyor. Bu tarz analizler bu anlamda kapitalizmin temel ileyiini analizin dnda brakyor. Bu konuda bkz. Ercan (2003).

29

Fuat Ercan

aar. Bu sonu farkl bir dzeyde ve analizi zorlatran bir yabanclamaya yol aar. Dntrc olma ilevini stlenenlerin, yabanclat kabul edilen kesimlerle iliki kurarak onlar pratik srece dntrc zne olmaya arma eylemlilikleri ve etkinlikleri, ksa bir sre sonra almas gereken yabanclamann rn olan bir alglama/anlama ve aklamann dnyas iinde kendilerini tanmlamaya balarlar. Nesnel konumlarn iaret ederek belirli kesim ve snflar zne olmaya arma etkinlii, zellikle politikann gerekleri adna kendileri dnmeye balar.6 zellikle kitlesel destek aray/zlemi iinde olan gruplar iin, kitle ile balant kurmann k yolu, eitli kesimlerin kendi nesnel konumlar ile kurduklar ilikiye ait balantlar kurarak gerekleiyor. Eletiri dozunu artracak olursak, Trkiye gerei asndan (en ok gzlemleyebildiim ve dier lke deneyimleriyle karlatrma olanam olmad iin) kitleye ynelik kesimler/gruplar kitleyi gstererek, kitleye mal ettikleri bir dil dolaynda kendilerini kuruyorlar. Bu i ie geilerin (nesnel olann bilgisi ile zneleme, fakat nesneletirilen kesimlerle ilikiye girebilmek iin onlarn anlam dnyalarndan hareket etme) temel yapsal kayna hi kukusuz bu toplumsal gerein kendine zg dinamikleri ile ilikilidir, ama bu tarz bir ifte kavrulmu yabanclamann gerek referans, kapitalist toplumun yapsal-nesnel-znel zellikleridir. Ykselecek itirazlar duyarak tekrar etmek istiyorum; bu eitsiz ilikiler yuman bir arada tutan veya i yapkanl salayan temel mekanizma kapitalizmin toplam sosyal yeniden retimini salayan deer yaratma mekanizmasdr. Bu mekanizma kapitalizme zgdr. Mekanizma yapsal isel tutarll salayan tekil zellikler dolaynda biimlenir, ama znel olumsal olan tekil zelliklerin toplamndan farkl olan bir gereklik olarak yapsal zorunluluklar alann yaratr. Snfsal olan iaret etmek iin yapsal ve nesnel olanla bu olan var eden znel tekil anlar, momentler arasndaki oul balantlarn kurulmas gerekiyor. Bu anlamda tekrar ii snf ile nesnel konumunu gndemimize alacak olursak, kapitalist toplumda ii snfnn kendine ilikin tm olumsuzluklarnn stesinden gelememesinin temel nedenlerinden birinin sermayenin g donanm karsndaki gszl iken, dier neden ise yine ilk nedenle balantl olan ve sisteme ikin deer yaratma srecinin yabanclatrc etkisi olduunu belirtmemiz gerekiyor. Karsndaki gcn kaynann kendisinden kopartlp alnan emek-gc olduunu grememekte nk kapitalistle girdii iliki sonucu ald cret (kapitalist iin de) almasnn karl olan bir cret olarak anlamlandrlmakta. Yukarda iaret ettiim gibi bu birilerinin anlatt-tanmlad bir ey deil (ideoloji ya da yanl bilin), bir fiil gereklie ilikin bir durum. Byle bir alg sadece iiler ya da kapitalistlerce deil, sistemi anlamaya alan muhalif konumdaki aydn ve ok

6 Kapitalizmin darya ait bir ey olmad ama zellikle de Trkiye gibi ge kapitalistleen lkelerin son yllarnda bunun hi mi hi byle olmad bir dnemde, kapitalizmi sadece darya ait bir olgu olarak gstermek ondan sonra yurtseverlik vurgular ve cepheleri ile bir dil oluturmak nasl bir mantn rndr? Hem de bu cepheyi Trkiye gibi tarihsel olarak bu anlamda bir dizi olumsuzluu ieren bir lkede yapmann nasl bir anlam olabilir. Sol ve alternatif olmak adna iaret edilen anti-emperyalizm ve her ne olursa olsun devlet merkezli bir varolu halinin nasl bir kaynaktan beslendiini merak ediyorsak, yukarda iaret edilen ifte kavrulmu yabanclk kavramn yeniden dnmemiz gerekiyor. Bu aamada da, bu lkede neoliberal ya da liberal sol dururken, neden ulusal solla uralyor ynelimli bir dert yanmay, kzgnl anlamak mmkn deil. Tarihsel ve kltrel zellikler ve daha ok gnn koullarnda biimlenmi anlam haritalarn kullanarak yurtseverlik ya da bu kavram iaret edecek bizleri iaret ederek kendi evresine snrlar izmenin, eletirel-muhalif ve marksist bir dnya ile nasl bir ilikisi olduunu ben anlam deilim. Hani bu anlamda katlmasak bile Tom Nairnin kulland anlamda bir ulusalclk kullanlsa (Nairn,1997) yine bir nebze anlalr, neyse.

30

Deer Teorisi Asndan Snf ve Snf Analizlerinin Analizi

daha belirgin bir ekilde politik evrelerce de paylalyor. likiye taraf olanlarn bilgilerine kaynaklk eden ey, onlarn gzlemleridir ve burada sorun bu gzlemin yanl olmas deil geree ait bilginin eksik bir ifadesini oluturmasdr.7 Eletirel politik ekonominin ilevi de burada aa kyor. Bu kefedilecek yeni bir ey deil, Marx Kapital, Ekonomi Politiin Eletirisi adl almasnda zaten bu ynde olduka zengin bir alm salamt. Bu ve burada iaret edemediimiz yetersizlikler, snf kavram ynelimli ele allarn gzden dmesine neden olmutur. Bu anlamda snf kavramnn sosyal bilimlerde ntrletirici teknik bir kavram olarak bile kullanlmamas snf olgusunun ya da snf mcadelesinin ulat bir aamay iaret etmekle birlikte, snf kavramnn fukaralatrlmasnda kendini marksist politik izgide tanmlayan ama Marxn zmlemelerini btnl iinde ele alp analiz etmeyen evrelerin de azmsanamayacak katklarnn olduunu tekrar pahasna belirtmek istiyorum. zellikle de politik pratiin her ey, dntrlmesi gereken gereklii anlamaya ait her trl abay bazen gereksiz, daha kibar ifade kullanan kesimler iin ise teorik olarak doru ama politik olarak yanl gibi ifadeleri kullananlar burada iaret etmemiz gerekiyor. Eletirel ekonomi politiin teorik abas ieriksiz soyutlamalar olmad gibi ar genelletirmenin de rn deildir. Eer eletirel politik ekonomii bu tarz da tanmlyorsak, o zaman genel geer dnce tarzlarnn gereklikle ilikilerinin olmad ynndeki ifadeleri de kullanmamz gerekiyor. Yok gerekten de marksist eletirel teori, teorik dzeyde farkl politik dzeyde farkl iliyorsa, o zaman ya teoride ya da politik pratikte bir sorun var demektir. Oturup bu sorun zerinde dnmemiz gerekiyor. Ama eletirel ekonomi politiin genel erevesinin en azndan benim dnceme gre sorunlu olmadn dnyorum. Gnmzde snf ve snf mcadelesinden bahsetmenin bilfiil kendisi, snfsal mcadelenin en temel uraklarndan biri olmutur. Mcadelenin dorudan sonularndan biri de, snflar betimleyici bir snflandrma arac olarak gsterme biiminde aa kyor. Snflandrmaya konu olacak betimlemenin yneldii alan, bu anlamda ya insanlarn kendilerine atfettii anlamlar (znel-kltralist snflandrma) zerinden ya da toplumun farkl kesimlerini ortak blen nesnel bir kategori olarak gelir (blm kategorileri) ve gelirin salad tketim zerinden (nesnel-olgusal) yaplyor.8 II-Perde levi Gren Kavramlar Sermayenin sosyal evreninin yaamn her alannda etkili olduu bir dnemde, oluturulacak alternatif bir dil-analizin temel belirleyeni deer teorisinden hareketle elde edilen snflar ve snf mcadelesi olacaktr. Snf olgusunun kapitalist topluma ikin olan deer-yasas ve dolaysyla yapsal ve uzun erimli dinamiklerle ilikisini kurmamz nleyen nemli bir gereklik, yaanan gereklii aklamak iin seilen olgular ya da seilen kavramlar olmutur. Baz olgu ya da kavramlarn snfsal gereklikle balants kurulmadan, ama daha da nemlisi her bir kavram/olgunun snfsal sreler dolaynda biimlendii iaret edilmeden
7 Aratrma nesnesi olarak gerekliin farkl dzeyleri/grnmleri iin bkz.; F.Ercan (1997, 1. Blm). 8 P. Allman ve arkadalarnn iaret ettii gibi bu tarz analizler, insanlar farkl llere gre kutulara yerletiriyorlar. (Allman, P., McLaren, P. & Rikowski, G. , 2002 Bylece kutulanm insanlar (box people) potansiyel-dntrc donanmlar yerine aratrma nesnesinin pasif deikenleri oluyorlar. Aslnda kapitalizmde yaanan maddi gereklik ile onun bilimsel olarak yeniden retimi arasndaki ilikiyi bu tarz snf tanmlamalar olduka iyi ele veriyor. Tasnif arac ve dntrme arac olarak snf kavramlatrmas iin bkz; .Narin(2003).

31

Fuat Ercan

yaplacak analizler, sreci/gereklii grmemizi nleyen perde ilevi grrler. Nedir gereklie ulamamz nleyen, perde ilevi gren kavramlar/olgular? lk elden kendisi de snf gerekliinden hareket edilmedii lde anlalmayan ve hatta snf gerekliinin anlalmasn nleyen devlet kavram/gereini iaret etmemiz gerekiyor. A.Smithin balatt piyasa-devlet ikilemi (NitzanJ ve S.Bichler,2000), ve dolaysyla sosyal bilim olarak iktisat-politika ayrm aslnda rtk olarak devleti sadece egemen snfn bir arac olarak gren muhalif yaklamlarda da devam ediyor.9 Oysa devletin kapitalist toplumda sermaye birikim sreci ve bu srete gelien, vcut bulan farkl snflar ve snf ii eliki/ittifaklar dolaynda biimlendiini ve bu biimlenmenin sreklilik arz ettiinin iaret edilmesi gerekiyor.10 Snf ieriinden kopartlarak tanmlanacak devlet kavram, sonuta teknik ve topluma (piyasaya) dsal bir olgu olarak analiz edilecektir. Devleti sadece bir snfn arac olarak gstermek, aslnda devleti snf mcadelelerinin dna koymak anlamna geliyor.11 Bu tarz analizler snfa referansla devleti analiz etse bile, snf temelli bir analiz gerekletirmi olmuyor. Bu vurguyu aklamak iin detaya girmek gerekiyor, burada bunu yapamasak bile ksa bir-iki vurgu yapabiliriz. lk olarak kapitalizmde devlet toplumsal ilikiler dolaynda biimlendii lde, emek-sermaye arasndaki ilikide ii snfnn politik olarak etkin olmad anlarda bile, politik olann yada daha teknik bir sorun olarak devletin ileyiinde yer alr.12 Fakat dier yandan sermayedar dediimiz homojen bir kesimin olmadn srarla iaret etmemiz gerekiyor. Kapitalistleme sreci farkl ilevleri stlenen, farkl donanmlara sahip sermayelerin varlna neden olur. levlerine gre retken kapitalist, para kapitalist ya da ticari kapitalist ortak karlarnn yan sra birikimin dngsel kmlatif ileyii iinde olduka nemli kar atmalarna yol atn belirtmemiz gerekiyor. Dier yandan yine sermaye bykl, ulusal ya da uluslararas lekte etkinlik gsterme (ihracat temelli retim, ya da ithalat temelli ticari sermaye vs) gibi zellikler sermayelerin aralarnda ittifak ve atmalara neden olur. Bu ittifak ve elikile9 Ekonomik olan politik olan ayrm iin olduka anlaml bir alma iin bkz. E. M. Wood (1995, 19-48). 10 Bu konuda W.Bonefeldin vurgusu anlaml; Marxn politik ekonominin eletirisini tamamlamak iin politikann/devletin de eletirisini yapmamz gerekiyor (Bonefeld, 2003, 201). ngiltere rneinde sorunun tartlmas iin baknz: W.Bonefeld, A.Brown ve P.Burnham (1995). 11 Kreselleme ya da daha doru bir tanmlama ile kapitalizmin dnya leinde etkinliini arttrd dnemde bir eliki daha aa kyor. Muhalif teorik erevelerde aa kan bu analizler bir yandan devleti belirli bir snfn tekelinde bir araca indirgeyerek tanmlarken, dier yandan kresellemeye kar ulusal devleti" temel alan bir strateji koyuyor. Ya da en azndan ulusal devletin ald yaralardan (yara ald yok, sadece bir nceki dneme gre snfsal elikilerce yeniden biimleniyor) hareketle stratejiler gelitiriliyor. 12 Bunun rneini yakn bir zamanda kan Yasasnda grdk, ii snf ve onu temsil eden sendikalarn tm etkisizliine karlk, yani ii snfna ramen devlet ii snfnn toplumsal varoluu dolaynda biimlenir. Bkz: F. Ercan (2003a). 13 Trkiyeye ilikin analizlerde sermaye birikim srecinin ayrlmaz unsurlar ve dolaysyla farkl ilevleri yklenen kapitalistler ya da bu farkllklar kendi iinde toparlayan holdinglerle, tekil fonksiyon zerinden etkinliini srdrenler ayrm genellikle yaplmyor. zellikle kapitalist ekonomide meta-para-sermaye ilikileri ve bu ilikilerin tayc unsuru olan farkl kapitalistler ve onlarn elikileri iyi bir ekilde analiz edilmedii iin, retken kapitalist ile para kapitalist arasndaki eliki ve ilikinin sisteme ikin olduu grlemiyor. Tpk burjuva iktisatlar gibi para sermayenin sermaye birikiminin bu gnk gerekleri yerine getirmesi bir hastalk ya da speklatif rant ynelimli bir durum olarak tanmlanyor. Bazen rtk bazen ise ak bir ekilde retken kapitalistlerin yannda olma hali belirginleiyor. Oysa retken ve para sermaye deer yaratmann zorunlu uraklar ve bu uraklar yine sermaye birikiminin tarihsel dngsel ve birikimsel geliimi iinde farkl biimler alabilir. Bu farkl biimlerin anlalmas iin bu biimlerin varlna yol aan deer yaratma sreci analize konu edinilmeli ya da analize buradan balamal. En azndan eletirel politik ekonominin ya da Marksist sosyal analizin yneliminin bu olmas gerekiyor.

32

Deer Teorisi Asndan Snf ve Snf Analizlerinin Analizi

rin biimlendii alan devlet olacaktr. Devletin sreklilik arz eden yeniden biimlenmesinin nemli deikenlerinden biri bu snflararas ve snf ii farkllklardr.13 Son yirmi yln en ok kendinden sz ettiren kavram veya gereklii anlamamz nleyen kreselleme olgusu kapitalizme ikin olan sermaye birikimi-snfsal srelerle balants kurulmadan daha ok yukarda iaret edilen devlet ynelimli analizlerden hareketle ve dolaysyla devlet-merkezli analizlere konu olmutur. Kreselleme olgusunu piyasa ynelimli bir dil zerine kuran egemen syleme kar, reaksiyoner eilimler devlet ynelimli bir anti-kresellemeci analiz-kavramsal ereve oluturmutur. Bu ereve zellikle Trkiyenin kendi tarihsel pratii14 ile uyum iinde gelimi ve hatta g kazanmtr. Snfsal bir sre olan kreselleme olgusuna kar, devlet ve ulus ynelimli ve bazen gelimi-az gelimi, evre-merkez, gney-kuzey gibi ayrmlar dolaynda biimlenen okumalar/kar kmalarn egemen olduu bir muhaliflik hali.15 Belki de tartlmas gereken bir dier kavram ise emperyalizm kavramdr, emperyalizmi ulus-devletler aras g ilikisine indirgeyen ele allar ya da ultra emperyalist devlet olarak ABD vurgular, ABD emperyalizmine kar AByi nerenler bir eyler aklamak isterken bir ok eyin elimizden kayp gitmesine neden oluyor.16 zerinde durulmas gereken bir dier eilim, liberal-ulusalc ya da sosyal demokrat solun son zamanlarda ortak referansna dnen bilgi toplumu ya da teknoloji kavramlatrmalardr. Ntr bir dil ile ifade edilen bilgi toplumu ya da bu kavram artran dier kavramlarn

14 Bu gelenein detayl dile getirilii iin bkz. D.Dinler(2003). 15 Bu okumalarda muhaliflii tanmlayan temel referans retim ynelimli bir dil oluyor, ne yazk ki bu dil bazen Marxn almalarna atfen yaplyor. Sorunun ifade tarz retken kaynaklarn smrlmesi biiminde gerekleiyor, ve smren de genellikle darda, oralarda olan birisi/birileri oluyor. Sorun retimin kendisini eletirme yerine retilenin nasl paylaldna dnyor. Oysa Marxta retken emek bir ans deil, bir talihsizliktir. Kapitalizmi tanmlayan da bizzat bu talihsiz durumdur (Marx, 1993). 16 Yukarda iaret edilen ve perde ilevini gren kavramlarn e zamanl bir arada kullanm iin, TKPnin 2004 Konferans Raporu anlaml bir rnek tekil ediyor. Yurtseverlik anti-emperyalist mcadelede ne karlmas, biim verilmesi ve yeniden retilmesi gereken bir kimliktir. TKP bu yeniden retimin ana ss haline gelecektir. ABD olsun AB olsun kapitalist-emperyalist odaklara kar mcadelede ideolojinin rol dendiinde hemen akla gelen kimi kavramlar vardr: Egemenlik, yurtseverlik, lke karlar ve lke gvenlii, bu kavramlar arasndadr. TKP, emperyalizme kar ok ynl mcadelesinde glenmek iin bu kavramlar netletirmek, yerli yerine oturtmak zorundadr. Siyasal ve ideolojik izgisi ne kadar bamsz olursa olsun, her komnist hareket, gnmz koullarnda bile, belirli bir ulus-devlet modelini ve bu modelin kimi yerleik duyarllklarn veri almak zorundadr. Bu, herhangi bir tercih meselesi deil, tarihsel olarak ekillenmi zorunlu bir temeldir. Hibir siyasal hareket nce bo bir kat hazrlayp kendini onun zerinde konumlandramaz Dahas, eer anti-emperyalist mcadelenin genel snf mcadelesinden grece bakalam zellikleri varsa, bu zelliklerin bu kavramlar olmadan, onlardan bamsz biimde kurgulanmas mmkn deildir. Daha ak bir deyile, komnistler, egemenlii, yurtseverlii lke karn ve gvenliini, bugn iin ii snfnn karlar ve sosyalizm mcadelesinin nnn almas, yarn iin ise sosyalist Trkiye balamnda anlamlandrrlar ve kullanrlar.Bu trden bir anlamlandrma asndan tarihsel koullar son derece uygun bir zemin yaratmtr. Emperyalist kapitalist sistemin iinde bulunduumuz evresinde artan saldrganl, emperyalist piramidin tepesinde bulunmayan ulus devletlerin manevra alanlarnn ve karar alma yeteneklerinin giderek snrlanmas, anti-emperyalist mcadeleyi her zaman olduundan daha nemli hale getirmitir. Trkiye sosyalist devriminin iinden geecei kritik kanallardan biri olan anti-emperyalizm ve yurtseverlik bugnk dnya, blge ve lke koullarnda ne kmaktadr. Emperyalist sreler burjuva siyasetinde zerk alanlar daraltt lde yurtseverlik daha fazla solun hegemonya alanna kaymaktadr. zetle emperyalizmin gncel ynelimleri, yurtseverlikle enternasyonalizm arasndaki rtmeyi gelitirmektedir. (www.tkp.org.tr/yaynlar/komunist/index.asp?say=179 ,vurgular bana ait). Israrl ve zenle seilmi bir metin deil bu, olduka farkl grup ve kaynaktan bu alnty yapabilirdik (ama ne yalan syleyeyim bu metin yukarda iaret ettiim vurgularla olduka rtr nitelikte.

33

Fuat Ercan

ilk elden iaret ettii ya emein artk sistem iin gereinin kalmad ya da eskisi kadar nemi kalmad ynnde. Bu tarz bir ifadenin en ak gzlemlendii alan, hi kukusuz Yasas iin hazrlanan gerekedir. Emek-sermaye arasndaki ilikiyi dzenleyen yasal ereveyi hazrlayan bilim kurulu, hazrladklar yasann gerekesinde emein artk gerekli olmad temelli bir dili olduka rahat bir biimde kullanabiliyorlar: Bu devrimin simgesi mikro elektronik teknolojisidir... retimde bilginin neminin sermayenin nne gemesi, alanlarn vasf derecelerinin beden iiliinden fikir iiliine kaymas, kresel rekabetin, esnekleme olgusunu zorunlu olarak gndeme getirmesi alma hayatn yakndan etkilemektedir ( Kanunu n Tasars Gerekesi, 2002, 4, vurgular bana ait).17 Teknolojinin fetiletirilmesi zellikle de uluslararas rekabet iin bu fetiizmin gerekletirilmesi yine rtk olarak ulusalc bir renk ile snf gereini gizleyen bir biime dnyor.18 Hi kukusuz devlet ya da emperyalizm olgusunu azmsama ya da nemsiz olduklarn iaret etme gibi bir amacm yok, ama temel kayg tm bu kavramlarn snfsal zellikler dolaynda aklanmas gerekiyor. Bu kavramlar snfsal bir dil kullanlarak deifre edilmesi iin, ne zaman ne de yer uygun deil. Tm bu vurgulardan sonra balang olarak snf kavramn Marxn deer teorisi dolaynda aklamaya almak ilk elden zel bir nem tayor. III-Emein ifte Doas Trkiyede sadece akademik dnya deil, ama marksist muhalifler de Marxn deer teorisinden hep uzak durmulardr. Gnlk yaam dntrmeye ilikin pratikler, kapitalizmi anlamaya ilikin en nemli eylemlilik olan anlama-aklama pratiklerinin nne getii lde, kapitalizmin yapsal-isel ileyii genellikle gz ard edilmitir (Ercan, 2003b). Deitirme mantnn anlama ve aklama mantnn nne konmas sonuta yukarda iaret edilen kavramlarn (devlet, ulus, halk, kreselleme, emperyalizm) analizlerin merkezine konmasna yol amtr. Ampirist-pragmatist-arasalc olarak tanmlayacamz bu tarz yaklamlar, ii snf derken somut emei yani ii Ahmet, Mehmet Bey ya da Fatma Hanm iaret ediyorlar. ilerin kapitalistle girdii ilikide cret formu temel belirleyici oluyor. Hi kukusuz bu tarz bir ele al gerekliin baz ynlerini iaret ediyor, ama bu tarz analizler eksik olduu iin sistemin tmn bir arada tutan temel mekanizmay anlamamz nlyor. Bu tarz bir tanmlama, kapitalist toplumda snflarn oluumuna neden olan sermaye birikimi ve birikime kaynaklk eden denmemi emek zamannn gz ard edilmesine neden oluyor. denmemi emek zaman ya da art-deer sermaye birikiminin temel kayna deil, ayn zamanda kapitalist toplumda snflarn oluumunun da temel belirleyenidir. Burada smrnn gerekletii alan olarak art-deer yaratm ve dolaysyla i sreci nem kazanyor. Snflar ve snflar aras atmalarn temel belirleyeni olan i sreci, snf olgusunun kapitalizme ikin ve ilikisel ileyiini aklamak iin anlaml bir balang noktasdr. Marx, kapitalizmi anlamamz salayacak en yakc sonularn bu alandan

17 Detayl bilgi iin bkz. F.Ercan(2003a). 18 Teknoloji olgusunu deer teorisi zellikle art-deer zerinden yetkin bir ele al iin baknz; R.Panzieri(1978).

34

Deer Teorisi Asndan Snf ve Snf Analizlerinin Analizi

hareket ederek elde etmitir. Marxn Engelse yazd bir mektupta kendisinin kapitalizmi anlamaya ilikin temel katksnn emein ikili yapsn aa karmak olduunu srarla iaret edecektir. Kitabmdaki en can alc noktalar unlar: 1) Kullanm deeri ya da deiimdeeriyle ifade ediliine gre emein ikili nitelii. (Olgularn her trl kavran buna dayanyor.) 2) Art-deerin, kr, faiz, rant vb gibi zel biimlerden bamsz olarak tahlili. (Marx-Engels, 1995, 225). Marxn bu katks, kapitalist toplumda deer teorisinin nemini ama zellikle de snfsal adan politik ieriini gzler nne serer (Elson, 1997).19 Yanl anlamay nlemek iin emein ikili yapsnn baka bir ifade ile somut emek ya da soyut emek ayrm bazlarnn iaret ettii gibi metafizik bir ey olmayp20, tam tersine zelde snflarn var olu nedeni ama genelde ise kapitalist toplumsal ileyiin temel zelliini verdiini iaret etmemiz gerekiyor. Emein, somut ya da soyut emek ya da kullanm deeri ve deiim deeri olarak ayrmasnn bizzat kendisi snf mcadelesinin rndr. Tam da bu yzden snf olgusunun, dahas snf oluumunun ve bir adm daha atacak olursak snflar aras atmann oul ileyii ancak emein ifte zelliinden hareket edildiinde anlalr. Kapitalist toplumda snflardan bahsetmek iin snf mcadelesinden bahsetmemiz ya da balamamz gerekiyor. Snf mcadelesi bu ynyle bir yandan gereklii anlamamz salarken, ayn zamanda gereklii anlamamz nleyen bir ilev grr. Snf mcadelesi emein emek-gcnden ayrlma olanan sermayedar olmak isteyen snfa yada snf olacak kesimlere salayan bir sretir. Bylece snf mcadelesi, toplumsal alanda snflandrmalara yol aan dinamik bir sretir. Sre aslnda toplumun geni kesimlerinin retim aralarndan koparlmas, mlkszlemesi ile balamtr. Bu koparma/ayrma bir nceki toplumsal ileyiin dnmne yol aarken, mlkszleenlerin kendi bedensel varolularnda da bir ayrmaya neden olmutur. retim aralarndan ekilip alnanlardan daha sonra emek gleri, alma kapasiteleri ekilip alnma sreci balamtr. E.P.Thompsonun i snf belirli bir zamanda gne gibi domad. Kendi oluumunda oradayd (Thompson, 2004,39) ifadesi olduka nemli, ama bir adm daha atlmas gerekiyor, ii snf belirli bir an iinde var olan, olmu bitmi olan deil, kendi etkinliinin artmasna bal olarak iilemenin younluk kazanp artmasn salayan bir sretir. Snf mcadelesinin ilk ve en nemli ura bu anlamda paralama, krma ve ayrma biiminde gerekleiyor. Bu sre aslnda iileme yani proleterleme srecinin balamasn iaret ettii lde, sermaye birikim srecine bal olarak farkl ilevleri stlenen sermayedarn dolaysyla kapitalizme ilikin toplumsaln oluum srecidir. Proleterleme sreci insanlk tarihinde ilk defa emek ile emek-gcnn ayrmasna neden olmutur. Dier bir deile emek ile emek-gcnn ayrmas proleterlemeyi yani iilemeyi balatmtr. E. P. Thompsonun devasa almasnda gsterdii gibi sre canl kanl insanlarn yaamlar ile ilgilidir. Bu haliyle sreci teleolojik bir mantk iinde ele alamayz, ama zaman iinde yaananlarn yapsal bir g olarak imdi u an zerindeki etkilerini gz ard edemeyiz. Gncel, canl srelerin canlln ldrecek kavramlar ya da modellere bavurmak kukusuz pek salkl olmayacaktr, ama deneyimlerin grece yapsal
19 Deer teorisinin politik bir gzle ele alnmas asndan D.Elsonun almas (1997) zel bir nem tayor, bu tarz ele al gncelletiren, M. Nearyn almas (2002) ve M. De Angelis (1995)e bakmak anlaml olabilir. 20 Art-deerin metafizik bir aklama olduuna dair ilk vurgu J. Robinsondan geliyor, bu vurgu daha sonra yeni-Ricardocu analizlerle g kazanacaktr.

35

Fuat Ercan

olduu durumlardan elde edilen kavramlar canl-gncel olann anlalmasn kolaylatrr. Bu vurguyu zellikle snf olgusunu sadece snf bilinci ve dahas ampirik bir gereklie indirme kaygs/kayglarna kar yapyorum. Aye Burann Korkut Boratava Armaan iin yazd Bugn Trkiyede E.P.Thompson Okumak balkl almas bu anlamda nemli almlar salamakla birlikte, sorunlu bir referans da iinde tayor. Anlaml alm, snf kavramndan hareket ederek insan davranlaryla ilgili karsamalar yapmak yerine, insan davranlarndan yola karak snf oluumunu incelemeye almann anlaml olaca vurgusudur. Fakat bu anlaml vurgu, yani Althusserci snf yaps yerine oluum halindeki snf ne karmak anlamldr, analizi tarihsel bir zemine tar. Ama Filiz Toprakn iaret ettii gibi bu ikili ayrmda bir dierini dlayc bir seim yapmak, aslnda sorunu yeniden retmekten baka bir anlama gelmez (Toprak, 1995, 49). Trkiyede snf oluumu ynelimli ereveden hareket etmenin A.Burann iaret ettii anlamda deiim halindeki gereklii anlamamz asndan nemini inkr edemeyiz, ama deiimin temel ynn gelecee bakarak olmazsa bile, gemie bakarak kapitalistleme ynnde olduunu syleyebiliriz. Yani geriye doru bir nedensellik ba kurarak kavramsal baz genellemelere ynelebiliriz, ynelmek zorundayz. Bu sadece bilgikuramsal bir zorunluluk deil, gemiten imdiye uzanan dngsel ve birikimli dinamiklerin oul/kendine zg gereklie ilikin bir zorunluluktur. Bu zorunluluun kavramsal dzeye tanmas gerekiyor. Kavramsal dzeye tanmadnda, yaananlar arasnda yapsal olmayan ama yapsal olma ynnde eilim gsteren ama genellikle de yapsal bir ierie sahip olan isel balantlar gz ard etmemize neden olur. Balantlar gz ard edildiinde aslnda birbiriyle isel ilikisi olan baz dzeyler, birbirine dsal tamamen gzlemsel adacklara dnr. Thompsonun bu tarz okunmasnn iaret edecei alternatifler de ancak ampirik dzeyin snrlar iinde alternatif aklamalara neden olur ve bu alan ise oluum halindeki snf, snf olma zellikleri dnda tanmlanr. Burann vurgularna bakalm; Bence Trkiyede beklenmesi ve kabul edilmesi gereken, taleplerin dile getirildii ve politik tercihlerin yapld ereve belirlenirken, yalnz piyasa mantyla deil devletle de ahlki bir hesaplamann yaanaca aklamasnda piyasa ve devlet kavramlar ve her iki kavrama kar kendini ifade edecek zne olarak da halk kesimi ifadesi kullanlyor: Durumdan etkilenen halk kesimlerinin piyasa ekonomisinden bekleyecekleri bir ey yok. Ama kamu kaynaklarnn yamalanmasyla ilgili somut veriler, devletten beklenecekler konusunda da byk mulaklk yaratyor(Bura, 2003,215, vurgular bana ait). lk elden E.P.Thompsonun oluum halindeki snfa referansla Trkiye gereini anlama abas, her biri aslnda ampirik olarak mulak olan deikenler (piyasa, devlet, halk kesimi gibi) dolaynda ve snflar darda brakan bir okumaya dnyor. Trkiyenin dinamik bir sre yaad bir gerek, ve bu gerekliin znel bilinlere yansmas ne olursa olsun kapitalizme zg gncel pratiklerin belirleyici olduu bir sre yaanyor. Bu sre ampirik bir gereklik olarak kapitalistleri daha grnr, daha belirgin klmtr. Gnmzde nesnel sermayenin farkllaan snfsal karlarn temsil eden ve liberal oulcu bir yanlgya dmemek iin, sadece temsil etmeyip siyasi karar alma sreleri zerinde belirleyici olan TSAD, TOBB, YASED, MSAD, SO, MESS gibi saylar ve gleri her geen gn artan rgtllkleri grmemek mmkn deil. Yine TV ve gazetelerde Uzan grubu ya da Sabanc Holding ya da Ko Holding ya da Doan grubunu grmemek mmkn deil.(Narin,2003). Attmz her admda sermaye gruplarnn etkisi ile yz yzeyiz. Artk

36

Deer Teorisi Asndan Snf ve Snf Analizlerinin Analizi

mulak bir piyasa yok. Piyasa vurgularn belirgin klan sermaye gruplar, aktrleri var. Sermayenin toplumsal hegemonyasn yeniden yeni g donanmna bal olarak kurgulad gnmzde, iiler, potansiyel ii olup da i bulamayanlar ve krda kapitalist gelimelerin yaratt yeni kr ii ya da isizleri ile yz yzeyiz. Kukusuz dinamik ve ok deikenli ama snfsal renkleri bilin dzeyine ayn ekilde yansmasa da nesnel olarak her geen gn daha belirgin olan bir gereklikle kar karyayz.
alma Zaman (Emek Gcnn Deeri-Deiken Sermaye) Gerekli Emek (denmi Emek Zaman) Emein Yeniden retimi (cret) Artk Emek (denmemi Emek Zaman) Sermayenin Artan Yeniden retimi Art-deer

Meta (Art-deer T K E T C L E R Nihai Tketici Olarak cretli ya da Kapitalist

Deiim Deeri Para retken Kapitali

Kullanm Deeri

retken Tketici Olarak Kapitalist

retici Kr

Faiz

Ticari Kr

Genileyen Toplam Sosyal Sermaye

Grafik:1 Emein ifte Doas ve Kapitalist Toplumsal leyite Snflar

Bu dinamik srecin snflar arasndaki ilikinin kendini ilk grnr kld alan cret ilikisidir. Bu iliki kapitalist toplumu dier toplumlardan nemli lde farkl klar. Kapitalizmi klelikten farkl klan en temel zellik, Ahmet, Mehmet ya da Ayenin kendilerinin deil, emek-glerinin onlardan ekilip alnmasdr. Snf mcadelesi sadece emek zerinde deil, ama emek zerindeki kontroln de salad olanakla emek-gc zerinde kontrol kurma srecidir. Devletin kapitalist topluma ilikin makro ve mikro ilevleri de bu sre iinde biimlenir (Ercan, 2001,98-106). Emein ifte zellii yani somut ya da soyut emek, ilk elden ii ile sermayedar arasnda bir ilikidir. Ama bu iliki bir kez kurulduunda i sreci, retim sreci baladnda yani ii fabrikaya girip ayakkab, kap, pencere ekmek gibi metalar retmeye baladnda, ayn
21 Sosyalist Ekonomi Konferans grubunun The Labour Process & Class Strategies adl derlemesi Marxn almalarna referansla yaplan bu konudaki nemli almadr. zellikle derlemedeki Raniero Panzieri (1978) ve Christian Pallaixin almas anlaml.

37

Fuat Ercan

zamanda kendisi de dahil kapitalist snflar da retir. Burada Marx dier muhalif dnrlerden ayrt eden nemli vurgu, ilk olarak kapitalist ile ii arasndaki cret ilikisinin saklad i srecini detayl olarak analiz etmesidir.21 Tam da bu analiz bize bir yandan cret ilikisinin perdeledii i srecinde denmi emek ve denmemi emek zaman ayrm yapmamza olanak salarken (bkz. Grafik 1), ayn zamanda denmemi emek zamann artdeer olarak varln iaret eder. retim sreci iinde yaratlan art-deeri iaret etmek iin Marx, daha nce yaplan sabit ya da dolaan sermaye ayrm yerine deiken ve sabit sermaye ayrmn yapar. Bu ayrmda yaratc olan taraf, retim srecinde yaratlan deerin kayna olan emein deiken doasnn iaret edilmesidir. Bu ayrmla birlikte emek ile emek gc ayrm yani deiken sermayenin kayna olan emek gcnn deer yaratma zellii aa karlm olur. Snf olgusu asndan emein ifte doasnn esas belirleyicilii deerin kayna olan deiken emek gcnn retim srecinde alt zamann sadece bir ksmnn (gerekli emek gcnn) karlnn cret olarak denmesi, dier ksmnn karlnn (artk emek zaman) denmemesi ile balar, bu iliki burada ii asndan alma sreci sonucunda bitse bile artk ya da denmemi emek zaman asndan yeni bir sre balar. retken kapitalist iin kendi varlnn birinci temel koulu retim srecine emek gcnn ekilmesi iken, dier koul denmemi emek zaman ieren metan paraya dnmesidir. Baka bir ifade ile aa kan/yaratlan art-deerin gereklemesinin salanmas gerekiyor. retken kapitalistin elindeki metada aslnda ii Ahmet, Leyla ya da Melahatn emek gleri soyut bir ekilde bulunur. Metaya ikin olan soyut emein (ve art deerin) retken kapitalist iin gerek anlam kazanmas iin, deerin ortak-genel ve evrensel bir forma yani paraya dnmesi gerekir. Metan lm perendesi olarak tanmlanan bu dnm iin, retken kapitalist ile ticari kapitalist arasnda bir iliki gereklidir. (Bazen bu iliki ve ilikiye neden olan ilev, ayn sermaye yani retken sermaye tarafndan kendi iinde karlanabilir). retken kapitalist iin deiim deeri zellii belirleyici olan meta, tketici iin (bu metan mrnn sona ermesi anlamnda tketim amac ile tketim olabilir ya da yeni bir retimin balamas amacyla tketim olabilir) kullanm deeri belirleyicidir. Bylece iinin kendi emek gc ile rettii meta, sonuta kendi karsna yabanclam bir ekilde kar. retilen metann tketim nedeniyle iinin karsna yabanclam bir nesne olarak kmas hi kukusuz nemlidir. Ama retim ile balayan srecin blm ve tketim ile tamamlanmasnn esas belirleyici yn toplumsal sermayenin genileyerek yeniden retilmesidir. Aslnda sermayeyi bir nesne olarak tanmlamyorsak, bir iliki olarak, sermayenin genileyerek yeniden retimi toplumsal olann genileyerekfarkllaarak yeniden retimidir. Toplumsal olann genileyerek retimi, sermaye d kesimler zellikle iilerin daha gsz olduklar bir gereklikle karlamalar anlamna gelir. Bylece emekinin kendinden kopartlp alnan i gc, kendisine kar kapitalist sistemin artan gc olarak kar. Bu sre sonucunda sermaye snf daha bir glenip kendilerini donanml klar. Toplumsal alann ve ilikilerin kapitalistlemesine yol aan bu sre, balangta iilerin biimsel boyunduruk altna alnmasna neden olurken, zamanla birikimin younlapartmasna paralel olarak iliki gerek bir boyunduruk ilikisine dnr (Read, 2003). Gerek boyunduruk ilikisi ilk elden retim srecinde canl emein karsna l emek, yani makineler biiminde karken, zamanla zellikle meta retim hznn artmasna bal olarak tketim alannda da bu egemenlik ilikisi kurulur (Smith,1998). Bu aamada politik adan retim ve dolamn sanki birbirinden tamamen farkl alanlar gibi grnmesi daha bir belirleyicilik

38

Deer Teorisi Asndan Snf ve Snf Analizlerinin Analizi

kazanr. Oysa metalarn younlaarak artmas ve onlarn tketilmesi ve tketilmesi iin blm ilikileri retim alan ile ilikilidir. Fakat gereklikte, ii ya da sendikalar iin retim srecinin bu kendine zg elikili isel dinamikleri gz nne alnmaz. Dolam alanndaki metalara ulalabilirlik yani onlar tketme yeteneini arttrma istei, cretler zerinden politika yapmann temel belirleyeni hale gelir. Kapitalizm, emekleri dnda bir eyi olmayanlar iin plastik bir hapishaneye dnr, hareket ettike kendini daha bir sk sarp sarmalayan bir hapishane. Emek-gcnn farkl biimlerde aa kmas ve giderek younlaarak yapsal bir gce dnmesi, kapitalist toplumda deer yaratma srecini, daha somut olarak sermaye birikim srecini iaret eder. Burada temel nemdeki vurgumuz, snf ve snf mcadelesinin temel belirleyeninin Marxn deer teorisi olduudur. Marxn deer teorisini dier deer teorilerden farkl klan yn, emein ifte yapsn iaret etmi olmasdr. Emein ifte yaps snf mcadelesinin rn olduu gibi, snflandrma ya da snf oluumunun da temel belirleyenidir. Bir adm daha atacak olursak, deer yaratma sreci zellikle soyut emek sadece uzlamaz snf olarak sermayedar-emeki ayrmna yol amaz, ama birikimin farkl aamalarna bal olarak yukarda iaret ettiimiz sermayenin farkl ilevlerini stlenecek sermaye ii snf oluumlarna da yol aar (Overbeek ve Pijl 1993). Kapitalizmin dinamik ve elikili varl bu anlamda sadece emeki-sermayedar arasndaki elikilerden kaynaklanmaz, sermaye ii eliki ve uzlamalarda rol oynar ve zellikle retken kapitalistlerin emek zerinde daha sk ve youn denetim kurmalarna neden olur. Snf mcadelesi ve mcadelenin verili toplumsal yap zerindeki etkileri, uzlamaz elikilere sahip olan emek-sermaye arasnda gerekletiinde, verili yapy tanmlayan temel niteliklerinin dnmesi anlamna gelirken, sermaye ii bileenler aras elikiler, atmalar yap-ii dnmlere yol aacaktr. Yani ticari sermayenin egemenliinden retken sermayenin egemenliine gei, ya da lke ii birikim mekanizmasnn belirleyici olduu bir yapdan dnya leinde birikim mekanizmasna gei yap-ii baz nemli deiikliklere neden olacaktr (Ercan, 2004). Snflar deer yaratma srecinin hem nesnesi hem de znesi olarak ele almamza neden olan byle bir ereve, snflarn donmu bir gereklik olarak tanmlanmasna izin vermez. Bu anlamda snflara ait snflandrma ya da tanmlama snf mcadelesi ya da birikimin ulat aamay gz nne alan dinamik bir teorik erevenin zorunluluunu aa karr. Snf ya da snf mcadelesini emein ifte yapsndan ve dolaysyla deer teorisinden hareketle analiz etmediimizde, snfsal mcadele yada sermayeye kar mcadele tarz da nemli lde farkl olacaktr. i ile i-gc ya da somut emek-soyut emek ayrm yapmadan sadece somut emek zerinden yaplacak mcadelenin temel referans retim gibi grnse de dolam alan olacaktr. Daha fazla tketme ya da yaam dzeyinin artrlmas ya da insan gibi yaamak vurgular, dorudan sorunu fiyat mekanizmasna ve cret pazarlna tar. Emein kapitalist toplumdaki soyut ve sosyal boyutunu iaret etmeyen her analiz-mcadele, nihai olarak emein metalamas/nesnelletirilmesini merulatrc, kabul edici bir rol oynar. Bu vurgu kapitalizmi anlamak ve dntrmek isteyen kesimlerin, sadece iilerin deil btn kesimlerin olmazsa olmaz koulu iken, sendikalar ve Marksist muhalif kesimlerin gndemince alnmaz. Kapitalist toplumda emek, sadece emekinin var olma koullarn ifade etmez. Kapitalist toplumda emek, batan aa bir btn olarak kapitalist toplumun var olma koullarn ifade eder (Moishe.P 1996).Yani retim srecinde ar-

39

Fuat Ercan

t deerden bahsettiimiz an, art deer, para ve meta uraklarndan geerek genilemi sermaye formunda ii snfnn karsna kar, ayn sre zamanla sermaye ve sermayeyi elinde bulunduran snf ii gruplar iin yapsal bir gce dnr. Bu srarl vurguyu, snfn e zamanl olarak hem somut emek anlamnda ii ile sermaye arasnda bir iliki ve eliki ile baladn ama bu ilikinin bizzat kendisinin soyut emek formu biiminde tekil somut iiden bamsz olarak toplumsal bir dizi biim aldn iaret etmek gerekiyor. Tm bu dzenekler ve uraklar sermayelere snflandrma olana ve daha da nemlisi snflandrdklarn daha iyi kontrol altna almasna olanak salar. Yaanan u son 30 yl aslnda sermayenin sosyal evreninin yaamn her alannda belirleyiciliinin artmas olarak tanmlayabiliriz. Sermaye snfsal mcadelede nemli mevziler kazanmtr. Emek gcnn salad olanaklar, devletin snfsal karakterini daha bir belirgin klm, snflar arasndaki ilikilerin yol-yntem ve snrlarn belirleyen hukuksal yaplar yeniden tanmlamtr. Emek gcnn yaratt deerlerin muazzam miktarlara varmasna olanak salayan dngsel birikimli sre, emek-gc zerindeki kontrol younlap-genilemitir (meknsal anlamda kreselleme denen olgu). Kreselleme denen olgu sylendii gibi bir ideolojidir, ama bu ideolojiye olanak salayan nesnel bir temel vardr. Bu anlamda kreselleme, sermayenin snf olarak sahip olduu/ulat aamay iaret ediyor. Bu aama ayn zamanda genel olarak sermaye d kesimler ve zelde ii snfnn da ulat bir aamadr. Kreselleme olgusunu anlamann balang noktas bu anlamda devlet deil, devleti de etkileyerek sermayelere meknsal ulalabilirlik anlamnda manevra olana salayan deer birikimi ve dolaysyla snf mcadelesidir. Hatrlayacak olursak snf mcadelesi ayn zamanda snflandrma, ayrma, paralama sreciydi. Kreselleme sermayenin snf olarak dolaysyla bir zne olarak kendi dnda kalan toplumsal kesimleri srekli olarak yeniden tanmlama srecidir. Bu anlamda kreselleme sadece sermayeyi tanmlamaz, sermayenin yeni blme bime, snflandrma eylemliliine bal olarak ii snf ya da sermaye dndaki tm kesimleri tanmlar. Sermayenin bu dnemdeki etkinliinde nemli bir deiikliin olduunu iaret edebiliriz. zellikle lek ekonomilerinin (scale economics) belirleyici olduu erken dnem dinamiklerinden farkl olarak, bu aamada sermaye daha fazla blp, paralyor. lek ekonomileri retim iin gerekli koullar iselletirme sreci olduu lde, retim ve tketim koullarn benzerler toplam bir ayrma tabi tutar. Oysa ar birikim (erken kapitalistleen toplumlar iin) ve yeni birikim koullar (ge kapitalistleen toplumlar) farkllklarn oullamas zerinden biimleniyor. Yani lek ekonomilerinin yan sra alan ekonomileri (scope economics) ve K. Marxn ok erken bir dnem de ama zellikle Alfred D. Chandlerin iaret ettii zaman ekonomileri (time economics) zerinden kendini dolaysyla sermayenin toplam sosyal koullarn genileterek yeniden retimini salyor. Bu aamada soyut emek ile somut emek arasndaki iliki zellikle olanaklarn kullanlmas anlamnda soyut emein (meta ve para formunda) hareket yetenei artyor. Bu artn somut emek zerindeki etkileri daha ykc bir biim alyor. lk elden yeni blgeler etkin bir ekilde srece katlyor. Bu mekanizma ayn zamanda ya insanlarn iileme srecini hzlandryor ya da bu deikenle de balantl olarak farkl emek kullanm biimlerine (kadn ve ocuk emei) neden oluyor. Yani yeniden paralyor, blyor, tanmlyor. Snf mcadelesi emek ve emek gc zerinden devam ediyor. zellikle de retken sermaye ile dolam sermayesi arasndaki orann, ar sermaye birikimine bal olarak yapsal-konjonktrel olarak dolam ala-

40

Deer Teorisi Asndan Snf ve Snf Analizlerinin Analizi

nndaki sermayenin miktarndaki art mavi yakal ile beyaz yakal kesimin nitelik ve nicelik olarak farkllamasna neden oluor. gc e zamanl olarak farkl dzeylerde deersizleme ve yeniden deerlenme mekanizmalar ile tanyor. Yani ii snfnn nesnelletirme sreci daha belirleyici bir biim alyor. Belki de bu biimin en iyi ifadesini Trkiye, Meksika ve G.Korede kartlan Yasalarnda gzlemliyoruz. Yasalarnn gerekeleri ii snfnn gelien koullar, zellikle de teknolojik deiimler ve bilgi toplumu karsnda neminin kalmad iaret ediliyor. Bu ve benzeri ifadeler zgrlk sol tahayyl araylarna utanga da olsa kaynaklk ediyor. A. nsel Solu Yeniden Tanmlamak adl almasnda: Gnmzde ise Sanayi Devriminin hem uzantsnda yer alan, hem de onu btnyle dntren baka bir devrim a yayoruz. Bilginin retilmesi, biriktirilmesi ve dolam konusunda hzla ilerleyen bu devrim, yaratcln kendini ifade edecei alanlar deitiriyor... Ama bugn yaratlacak alan, maddi retime, bedensel emee veya cretli emee indirgenmeyecek biimde genilemitir ifadesini kullanr (nsel, 2000, 46). Bu anlamda Trkiyede snf olgusunu zellikle birikimle balantl olarak snf mcadelesini anlamak istiyorsanz politik olarak kendini solda grenlerin yazp izdiklerine baktnzda epey bir hayal krkl yaayacanz ya da kendi adma yaadm belirtmeden geemeyeceim. Snf analizi ve snfsal gereklii anlamamz nleyen en nemli tanmlama rtk olarak 1960larn kavram olan lumpen burjuvazi ya da asalak-rasyonel olamayan bir sermaye snf tanmnn yaplyor olmasdr. Bu tarz analizlerin ulat aamay gstermek asndan bir rnek verelim. Bu rnein temsil ettii gelenek, bir zamanlar milli demokratik devrim savlarnn nc dnyac-ulusalc eilimlerine kar teorik bir duru sergiliyordu. Makalenin bal da olduka ironik: Yurtseverlii ina etmek22

Buradan, ulus leinde bir egemenlik mekanizmasnn da gereksiz saylmasna yelken almtr. TSAD tipi emperyalizm yanll, "zal vizyonu" ve "tccar siyaset" bu snfa girmektedir. Sonu olarak bizim iimiz taraf tutmak deil cephe amaktr. Cephemizin gc orannda verili burjuva taraflarn da deiim geirmesi olanakldr. yle ki, belki de bugn kimilerinin nafile arayp durduu, "sosyalist olmayan yurtseverler", mcadelenin bir ileri evresinde aa kacaklardr. Ya da bir dier deyile, bu tr bir yurtseverliin sahneye kmas, ya da daha klasik bir deyimle, orta snflarn blnmesi "bizim" rnmz olacaktr. . Taraf olmay atalm, ama Trkiye'yi bir lke/devlet birimi olmaktan kartmaya eilimli kresellemeci mantn ataca her pratik adm, ii snfnn zerine iktidarn kuraca zeminin rmesi anlamna gelir. (Gler, 2003).
Burada sadece hangi zeminin rdn sormak kalyor bize.

22 Bu sunuun gerekletii tarihlerden gnmze hzl ve nemli aamalarn kaydedilmesine tank olduk. Yurtseverliin ina edilme srecinin bittii ve bir yurtsever cephenin olutuu iaret edilecek. TKP Genel Sekreteri Kemal Okuyan 27 ubat tarihli konumas Cephe'de enerji var! bal altnda veriliyor: "Burada olgunlaan cephe, yurtsever cephemiz, kendisine zg yanlar tar. Dnyada deiik amalarla cepheler kurulmutur. Trkiye'de de yle Biz bunlar taklit etmiyoruz. Bizim cephemiz, rgtler, siyasi yaplar arasndaki bir birliktelii yanstmyor. Bizim cephemiz, farkl snfsal glerin ibirliini de yanstmyor. Bizim cephemizin snfsal karakteri, emek karakteri aktr. Peki o halde neden cephe kuruyoruz? Bizim cephemizin zellii, daha imdiden byk bir g oluturan yurtsever inisiyatiflere yaslanmasdr. Bu inisiyatiflerde enerji vardr, yaratclk vardr. (www.tkp.org.tr/index.php?yayinno=204&yayinyazi=485)

41

Fuat Ercan

III-Sonu Yerine Devlet-kreselleme ve artk iaret ettiinden daha ok eyi gizleyen neoliberal politikalar zerinden analiz yapmak ve aklamak ve politik mcadele dili oluturmann salkl olmadn srarla iaret etmek istiyorum. Yukarda iaret ettiim gibi kapitalist toplumda emek, sadece emekinin var olma koullarn ifade etmez, soyut ve sosyal biime dnt lde yaamn tm alanlarnda belirleyici olur. Bu tarz bir belirleyici olma halinin ilk ura hi kukusuz devlet olurken, devleti korumak kollamak, ya da tm sorunlar devlet merkezli analiz etmek, beraberinde sivil toplum, demokrasi veya Emein Avrupas gibi sorunun merkezine ynelmeden geni alar izerek, sorundan uzaklamaya neden oluyor. Marxn srarla belirttii gibi kapitalist toplumda snf egemenliinin soyut dzeyi belirleyici bir ileve sahiptir (Elson, 1997,149). Snf ilikilerinin biimlendii deer ilikileri, sermayeye olaanst bir donanm kazandrarak toplumun en cra kesini kendi kurallarna balad bir dnemde (Smith, 2002, 149) deer temelli snf analizlerinin yerini, sreci anlamamz nleyen kavramlara brakmasnn nedenlerini anlamakta glk ekiyorum. Son 20-25 yldr yaanan srete deer yaratma ve emek-gc zerinde denetim kurma, sermayeler asndan ok daha belirgin bir zellik kazanmtr. Bu anlamda sre iinde olduka glenmi kendi sermayelerimiz var diyebiliriz. Sermayemiz birileri iin Yasasn karmadlar, birileri iin Yatrm Ortam diye srarl talepte bulunmuyorlar. Can havli ile emek ve emek-gc zerinde daha baskc uygulamalara ynelmeleri, yaratlan/yaratlacak deerleri byk biraderlerine ya da emperyalistlere aktarmak iin yapmyorlar. Gerekten de bizim de kapitalistlerimiz var, onlar da kryor, paralyor, ayryor ve yapsal gleri orannda snfsal gerilimler artyor. Gnmzde snf mcadelesi yle bir noktaya ulat ki, iilerin emek-glerini satamamalar yani isiz kalmalar bile, sermaye iin ii ve i-gc zerinde muazzam denetim kurma aracna dnmtr. Emein ikili yapsna ve deer teorisine bavurduumuzda, emek-gcnn soyut dzeyde farkl biimleri de mcadelenin bir paras haline gelecektir. Emein ikili yapsna bavurmadmzda ise snfsal mcadelenin temel belirleyeni cretleri arttrma biimini alacaktr. Bu Marksist deil, Yeni-Ricardocu bir aklama tarzdr. Bu aklamada sorun sadece somut emek ve i srecinde emein fiziki var oluu ve kendi varln yeniden retimi iin cret ilikisi ne kar. Sorun emek gcnn emekten ekilip alnmasna neden olan daha toplumsal bir ileyi iken, sorun i srecinde emek-gcnn art-deeri yani toplumsal zenginlii yaratmas iken, sorun i srecinde yaratlan art-deerin iilerden zaman ve mekansal balarn kopararak toplumsal denetim mekanizmasn oluturmak iken, blm temelli analizler sorunu dolam alan ile snrlarlar. Snf kavram da retimle snrl tanmlanyor. Trkiyede Emek Platformu gibi oluumlar ulusal ekonominin iyi ynetilmesi ve bylece cretlinin hakkn almas ynndeki taleplerle biimleniyor.23 retimci mant besleyen bir anlay. Radikal sylemlere brnse bile, retimci mantn temel belirleyeni ulusal ortak iyi ve iyi ynetilen ulusal ekonomilerdir. Bu tarz aklamalarn Marksist analizlerle uyumlu olmayan sonular vardr. rnek olarak
23 A.Bura ngilterenin tarihi iin mutlu son; alan kesimin sosyal haklara sahip zgr ve eit vatanda haline gelmeleri (Bura, 2003, 216) olarak verilmitir, kapitalist toplumun insan metalatran ve bu anlamda piyasa ideolojisini de besleyen varlnn zgr ve eit vatandala nasl olanak saladnn sorgulanmas gerekir. Dier yandan alanlarn sosyal haklara sahip olmasnn onlar eit ve zgr klmas vurgusunun da, kimler arasnda eitlik, nasl bir eitlik ve neye kar zgrlk olduunun daha ak bir ekilde iaret edilmesi gerekiyor.

42

Deer Teorisi Asndan Snf ve Snf Analizlerinin Analizi

emein smrlmesini yetersiz cret dolaynda aklama bu tarzn nemli belirleyenidir. Dier yandan yaanan krizler de eksik tketim ya da parasal olgular dolaynda aklanyor. Bu tarz analizler olgularn yapsal-snfsal kkenlerini daha yzeysel deikenler dolaynda ele alnmasna neden oluyor. Bu tarz ele allar muhalif olabilirler, ama bu analizlerin Marksist bir ierie sahip olmadklarnn ifade edilmesi gerekiyor. Dier yandan emei fabrikadaki Ahmet, Mehmet ya da Aye, Fatmaya indirgeme, yani emei somut emek olarak tek ynyle tanmlamak, sermaye birikiminin farkl dnemlerinde snflarn yokluunu (retimden hizmete ya da fabrikadan sokaklara evlere tanmas anlamnda) ya da somut yaamda aa kan farklklarla snflarn okluu ve dolaysyla yine yokluuna iaret eden aklamalara kaynaklk ediyor. Snf olgusunu sadece somut emei iaret etmek, tketimdeki farkllklara (Weberci analizler) ya da blmdeki farkllklardan (Ricardocu eilimler) hareketle snflandrmaya neden oluyor. Baka bir deyile, snflar dolam alanndan hareketle tanmlanyor. Analizlerin ulat aama ise hakl olarak tketim ve blmdeki farkllklara bal olarak 5-10-15- 100 snf var sonuta snf yoktur gibi bir dizi sonuca insanlar gtryor (Pakulski, 1996). Dier yandan emein ifte yapsn iaret etmediimizde emein nesnel-yapsal orada var oluu ile znel dntrc ilevi arasnda olduka sorunlu-tartmal alann amazlarna giriyoruz. Deer-birikim srecinde ii Ahmet Amca ya da Fatma Hanmn sermayedar hsan Beyin karsnda sadece retim aralarna sahip olmadklar iin eitsiz bir konuma dmyorlar (bu ok belirleyici olmakla birlikte) bir btn olarak yapsal organize gce dnen sermayenin toplumsal egemenliini arkasna alan hsan Beyle karlayorlar. hsan beyi gl klan, iiden ekilip alnan emek-gcdr. Emek-gcnn iiden ayrldktan sonraki yaam meta ve para formunda ve bu formlar arasndaki dinamik etkileim sonucunda gerekleen sermaye, bu anlamda hem emek-gcdr, hem emek-gc deildir. Emek-gc deildir, nk hsan Bey tam da gcn sermayeden alr. Bu ifade snf/snflar bu iki alanda tanmlamay gerekli ve hatta zorunlu klar. Byle bir bakn teorik olarak nemli almlar vardr. Dolam alan ve para ya da emek formu, snf mcadelesinin nemli uraklardr. Bu aamada iki temel belirleme, soyut emein var olma biimleri olan para, hukuk ve meta formlar aslnda ayn zamanda devletin etkinlik alanlarn da tanmlar. Devlet bir yandan somut olarak ii Aye Hanmla Patron hsan Beyin arasndaki ilikileri dzenlerken, dier yandan sermaye birikiminin ya da snflarn nesnel koullarnn toplam yeniden retim koullarn da (nesnel/ideolojik/meruiyet) retir. Devlet bu anlamda sadece sermayenin deil, sermaye d kesimlerin de snf mcadelesi dolaynda biimlendii bir olgudur. Ama bu oluumun/srecin znel belirleyeni ile nesnel belirleyeni arasndaki eitsiz ilikiyi iaret etmemiz gerekiyor. Ama her eye ramen devlet sadece sermayenin aracdr dediimizde, sermayeyi sosyal iliki ve soyut emein alan olarak tanmlama yerine sui-generis, gcn kendinden alan bir snf olarak burjuvazi tanmna yneliriz. Bu tanm beraberinde ii ve dier kesimleri de, zne konumlarndan uzaklatracak bir zellik kazanr. Sonu olarak snf mcadelesinin snflandrmaya kar olma, ii sn f olmama, ii snfn ortadan kaldrma, ve dahas ii ile i gcn ayran ve ayrd lde snflandran deiim deerinin egemen olduu sisteme kar mcadele olduunun belirtilmesi gerekir. Bu anlamda mcadele bir snfa ait olma, bir snf yceltme ve bir snfa ait kltrel bir dnya yaratma deil, snflandrmaya dayal sisteme kar olmadr.

43

Fuat Ercan

Kaynaklar Allman, P., McLaren, P. & Rikowski, G. (2002). "After the Box People: The labour- capital relation as class constitution--and its consequences for Marxist education theory and human resistance." http://www.ieps.org.uk. Boran,B(1992) Trkiye ve sosyalizm sorunlar, Sarmal Yaynevi, stanbul. Bura,A(2003) Bir Toplumsal Dnm Anlama abalarna Katk: Bugn Trkiyede E.P.Thompson Okumak, (der:A.H.Kse, F. enses ve E. Yeldan), Kresel Dzen: Birikim, Devlet ve Snflar, letiim Yaynevi. Chandler,A.D(1990) Scale and Scope The Dynamics of Industrial Capitalism, Belknap, Harvard. Conference of Socialist Economists (1978) The Labour Process & Class Strategies, CSE Pamplet, London. Dinerstain,A.C ve M.Neary (ed;2002), The Labour Debate,Ashgate, Hamshire. De Angelis,M (1995)Beyond the Technological and the Social Paradigms: A Political Reading of Abstract Labour As the Substance of Value, Capital and Class, say 57 Dinler, D(2003) Trkiyede Devlet Gelenei Tezinin Eletirisi, Praksis,say 9. Elson, D. (1979). The Value Theory of Labour. Value: The Representation of Labour in Capitalism. London: Humanities Press. Bonefeld,W(2003) The Capitalist State:Illusion and Critique, (ed:W.Bonefeld), Revolutionary Writing, Autonomedia, New York. Ercan, F.(1997), Para ve Kapitalizm, Ceylan Yaynevi, stanbul. Ercan, F. (2001) Toplumlar ve Ekonomiler ,Balam Yaynevi,stanbul. Ercan, F. (2003a) Yeni Yasas Sermayeye Ne kazandrd? Tes- Dergisi, Austos 2003 Ercan, F. (2003b) Snftan Ka: Trkiyede Kapitalizmin Analizinde Snf Gerekliinden Ka zerine, (der: A.H.Kse, F.enses ve E.Yeldan), Kresel Dzen:Birikim, Devlet ve Snflar, letiim yaynevi. Ercan, F. (2004) Trkiyede Kapitalizmin Sreklilik inde Dnm, ktisat Dergisi, say 452, Austos Gler, A (2003)Yurtseverlii na Etmek Gelenek, say 78 Holloway, J (2002) What Labour Debate, (ed:A.C.Dinerstain ve M.Neary), The Labour Debate, Ashgate, Hamshire. nsel, A (2000) Solu Yeniden Dnmek, Birikim yaynlar, stanbul. Kvlcml, H (1970) 27 Mays ve Yn hareketinin snfsal eletirisi, Ant yaynevi, stanbul. Kvlcml, H (1974)Trkiyede kapitalizmin geliimi,Tarih ve Devrim Yaynevi, stanbul. Marx, K (1993) Kapital I, Ankara: Sol Yaynlar Marx, K ve F. Engels(1995) Seme Yazmalar, Sol Yaynevi,Ankara. Moishe. P (1996) Time, Labor and Social Domination. Cambridge: Cambridge University Press Nairn,T (1997) Faces of Nationalism Janus Revisited,Verso, London. Narin, (2003) Snf: Analiz iin bir Tasnif Arac Deil, Dntrc Bir zne, TSBD Sempozyumuna Sunulan Tebli, Nitzan, J ve S.Bichler (2000) Capital Accumulation Breaking Dualism of Economics and Politics, (ed: R. Palan), Global Political economy, Routledge, London. Overbeek, H ve K.V.D Pijl. (1993), Restructuring Capital and Restructuring Hegemony, (ed: H.Oveerbeek), Restructuring Capital and Restructuring Hegemony in The Global Political Economy, Routledge, London. Panzieri, R(1978) Surplus Value and Planning: Notes on the Reading of Capital, (ed:Conference of Socialist Economists),The Labour Process & Class Strategies, CSE Pamhlets, London. Pakulski, J ve M. Waters (1996) The reshaping and dissolution of social class in advanced society,Science and Society, say 25. Read, J (2003) The Micro-Politics of Capital Marx and the Prehistory of the Present, Suny, New York. Robinson, J(1942)An Essay on Marxian Economics, Macmillan, London. Shortall,F.C(1986) Fixed and Circulating Capital, Capital and Class, say 28. Smith,T(1998) The Capital/Consumer Relation in Ldean Production: The Contiuned Relevance of Volume Two of Capital, (ed:C.J.Arthur ve G.Reuten), The Circulation of Capital Essays on Volume Two of Marxs Capital,Macmillan Pres, London. Thompson,E.P(2004) ngiliz i Snfnn Oluumu, (ev:U.Kocabaolu), Birikim yaynlar, stanbul. TKP (2004) Trkiye Komunist Partisi 2004 Konferans Raporu, www.tkp.org.tr/yaynlar/komunist/index.asp?say=179 TKP (2004) Yurtsever Cephe Yola kt, http://www.tkp.org.tr/index.php?yayinno=204&yayinyazi=485 Toprak,F(1995) Snf Analizinde Karlalan Temel Sorunlar zerine, Sosyalist Politika, say 1. Wennerlind,C(2002) The Labor Theory of Value and the Strategic Rol eof Alienation, Capital and Class, say 77. Wood, Ellen. M., (19995) The Seperation of the Economic and the Political in Capitalism, Democracy Against Capitalism, Cambridge, Cambridge Pres.

44

Abstract
Focusing on the characteristics of the making of the working class and working class movement in Turkey, the paper, tries to identify the relation between class struggle and class culture. In this regard two basic questions leads the us to the issue of the nature of mentioned relation: The first question asks whether the seperate position of working class in the process of production make an enough ground to appropriate a distinct class culture. And secondly wheter it is a historical must or not for working class to act as a class for itself. Together with these questions, the paper aims at shading light on why most of the literature on class culture rely on the British working calss example and argues that this is one of the weaker points in class culture literature in the rest of of the world. With regard to the pecularities defining the working class in Turkey, the author, proposes that although turkish working class culturally have different motives than the western counterparts, it acted and would act as a class for itself in certain historical conditions. Moreover it would not be a proper assumption that working class culture created and survived in a totally distinc aura.

Trkiyede i Snfnn Oluumu ve Snf Kltr

METN ULHAOLU

Ben Trkiyede ok fazla zerinde durulmayan ya da ok fazla zerinde durulmadn zannettiim bir konu zerinde duracam: Snf kltr konusu. Bu konu zerinde durmak, zellikle Trkiyede sol hareketin, snf hareketinin iinde bulunduu evre ya da urak asndan zel bir nem tar. Dikkat ederseniz, burada daha nce sz alan konumac arkadalarmz, bir dnem yok saylan, bir kenara itilen snfn artk yava yava yeniden gndeme gelmeye baladndan sz ettiler; yeni bir snf hareketinin olumas perspektiflerinden sz ettiler. Bunlarn hepsi, saf temenni tesinde, bizim bugnden nvelerini grebildiimiz eyler. Burada zaman zaman kullanlan tabiriyle eytann avukatln yapmaya alacam; ykselen bir snf hareketi perspektifi ya da snf hareketinin yeniden ykseldii bir dnem perspektifi bizi hangi ulara kadar tamamal, hangi beklentilerden uzak olmalyz, bunun altn izmeye alacam. Kltr konusuna girmeden nce, bir rnek vereyim, ne demek istediimi daha iyi anlatmak asndan. rnein Trkiyede ii snf hareketinin sergileyecei bir yeni dinamik, yeni bir canlanma, acaba ifadesini, yani ekonomik plandaki ifadesini, 70li yllarn ikinci yarsn andran bir sendikal hareket canll iinde mi bulacak ? Yani ii snf hareketinin yeniden

45

Metin ulhaolu

glenmesi, yeniden palazlanmas, rnein sendikal hareketin de eski gcne kavumas gibi bir sonu verecek midir? Bana gre, bunlar hayli tartmaldr ve benim kiisel kanm yeniden glenen bir ii snf hareketi topluma damgasn vursa bile, sendikal hareketin eskisine gre geriden gidecei ve bu gc yanstmakta yetersiz kalaca ynnde. Bunlar elbette tartlabilir. Kendi konumla ilgili olarak da u iki soruyu ortaya atmak istiyorum. retim sreci ierisinde iinin zel konumu, ii snfnn retim sreci iersindeki zel konumu, ayr, ayrm bir snf kltr yaratmaya yeter mi? kinci soru, snfn kendine zg ayr bir kltr yaratmas, bir snf kltr yaratmas, onun tarihsel misyonunu yerine getirmesi asndan mutlak bir zorunluluk mudur? Tlin Hocann deyimini kullanacak olursak, ii snfnn tarihin kurucu znesi olabilmesi iin, kendi ayrks, zgn kltrne sahip olmas da gerekir mi ? imdi peinen syleyeyim, baz rezervlerle birlikte, ufak tefek rezervlerle birlikte, benim bu her iki soruya da vereceim yant genel olarak ayndr: Hayr. Snfn maddi retim sreci iindeki konumunun otomatikman, dolaymsz bir biimde ayr bir snf kltr yaratmayacan dnyorum; ayr bir snf kltrnn olumasn da ii snfnn tarihsel misyonunu yerine getirmesi asndan bir zorunluluk olarak grmyorum. Bunlar benim kendi dncelerim elbette. imdi burada kltrden neyi kastettiimi sylemiyorum, onu gerekiyorsa daha sonra amaya alrm, ama ilerleyelim, biraz daha ilerleyelim. Snf kltr tartmalar tarihsel olarak bakldnda, ok byk lde ngiltere balamnda gndeme gelmitir, yani ii snfnn kltr, ii snf kltr, ii snfnn davranlar, alkanlklar, normlar, kodlama sistemleri, simgeleri, vs. vs. gibi balklar ok byk lde, ngilteredeki ii snfnn oluumu balamnda gndeme gelmitir. Hem Engelsin 1844 tarihindeki gzlemlerine baktmzda yledir, hem de Thompson gibi akademisyenlerin ii snfnn oluumuna ilikin almalarna baktmzda byledir. Daha sonraki bir takm almalara, filmlere romanlara, yklere bakldnda da byledir. imdi konunun neden zellikle ngiltere balamnda gndeme geldiini ve bunun niye ngiltereyle snrl tutulmasnn daha doru olacan etmenle ya da veriyle aklamaya alacam. Birincisi hepimizin bildii gibi ngiltere, 18. yzyln ikinci yarsndan balayarak, modern sanayi proletaryas ya da modern proletarya diyebileceimiz toplumsal snfn ilk kez asl kimliiyle ortaya kt dnemdir, yani olduka erken bir proletarya oluumu sz konusudur ngilterede. kincisi o kadar erkendir ki, modern proletaryann olutuu dnemde ngilterede bugnk anlamyla modern bir ulus devletin varlndan sz etmek mmkn deildir. Bunun ne nem tadna daha sonra ksaca deinmeye alacam. ncs; gerek Engelsi okuduumuzda, gerekse baka yaptlara bavurduumuzda retim sreci ierisindeki konumunun tesinde, o dnemin ngilteresinde ii snfnn meknsal bir ayrmlk iinde olduunu da gryoruz, yani yaam alan itibariyle ya da emek gcnn yeniden retildii srelerin yaand meknlar asndan ok ciddi bir fiziksel ayrmlk iersinde olduunu gryoruz, ngiltere ii snfnn. ngilteredeki ii snfnn oluumuna damgasn vuran btn bu faktrler elbette snfn pratiine, deneyimine zg baz kltrel motiflerin ortaya kmasna yetmitir ama steril bir ortamda, baka kltrel etkilerden, nfuz edici baka faktrlerden arnm, btnlkl ve kendine zg bir snf kltr olumasna yetmemitir, alternatif bir snf kltr olumasna

46

Trkiyede i Snfnn Oluumu ve Snf Kltr

yetmemitir. Bunu unun iin sylyorum: ngiltere gibi, apayr bir snf kltr olumas asndan en elverili koullarda bile, ii snfnn steril bir ortamda kendi zgn kltrn yarattn sylemek mmkn deil. Bugn durum ok deitiine gre, koullar ok deitiine gre, mekanlar ok deitiine gre bundan sz etmek bana gre daha da gtr. imdi arkadalar, ii snfnn konumunu az nce Fuat Hoca da bahsetti, art deerin retildii emek gcnn yeniden retildii sre olarak ikili bir biimde deerlendirmek mmkn. Trkiyede benim bilebildiim kadaryla, hatrlayabildiim kadaryla 60l yllardan balayarak, bir retim sreci fetiizmi vardr. yle bir retim fetiizmi: i snf art deer rettii sre ierisinde zaten o kadar apayr bir konumdadr ki, bu ayr konum otomatikman onun kendine zg kltrn de beraberinde getirir. Nedir efendim, mesela bu ok sylenir, siyasi hareket iersinde, ii snf snf olduu iin ok disiplinlidir, niye nk sabahleyin ie giderken kart kullanr; eer o kart girmezse o gnk yevmiyesi gider, bu ii snfn otomatikman disiplinli yapar falan gibi. Bana gre Trkiye sol hareketinin bu anlamda bir retim sreci fetiizmini amas gerekir. Eer emek gcnn yeniden retimine bakacak olursak, yani emek gcnn yeniden retildii srelere ve mekanlara bakacak olursak, buradaki fiziksel varln, toplumsal ilikilerin ayrks bir takm kltrel motiflerin ortaya kmasna daha elverili olduu sylenebilir. Burada ii snfnn kendi ayrks, btnlkl kltrnden sz etmiyorum; ayrks kltrel motiflerden sz ediyorum. Eer bu anlamda bir dinamikten sz edeceksek, bu dinamii art deerin retildii emek sreci yerine, emek gcnn yeniden retildii srelere ve meknlara bakarak deerlendirmek daha yerinde olur diye dnyorum. imdi bu genel giriin ardndan ortaya atacam temel tez var. Birincisi: Srf retim sreci iersindeki ayrks konumu nedeniyle, bir snfn kendi kltrn, kendi zgn kltrn sfrdan balayarak, bir tabula rasa zerine yazacan dnmek bana gre tarihsel ya da marksist deil, yapsalc bir yaklam olur. Bu benim ileri sreceim temel savlardan bir tanesi. kincisi: Daha nce de sylemitim, snfn kendi zgn pratii, ii snfnn kendi zgn pratii ve deneyimleri, belirli kltrel motifler yaratabilir, tekil anlamda deiik kltrel motifler yaratabilir; ancak verili koullarda kapitalist sistem ierisinde bu zgl kltrel motiflerin birbirleriyle eklemlenerek ya da btnleerek apayr, alternatif bir snf kltrn ortaya karmasn beklemek bana gre fazla topyaclk olur. Neden? Bunun kendi altnda gerekesini ileri sreceim, ksa ksa geiyorum, anlayla karlayn, srem snrl. Bir tanesi, ii snf hangi lkede olursa olsun, ister bilmem kanc yzyln ngilteresinde, ister baka bir dnemin Trkiyesinde, her zaman ve her zaman bir bolua deil, kendisini nceleyen bir kltrel mirasa doar ve bu kltrel miras, ite ocukluundan itibaren iselletirir. Birincisi bu, bolua domamak. kincisi, ii snfnn en u rneklerde, yaltlm mekanlarda olduu ngiltere rneinin dnda, Trkiyede olsun, baka lkelerde olsun, baka toplumsal snf ve katmanlarla yaam alanlarnda ok youn gndelik ilikileri vardr, dolaysyla bu ilikiler iersindeki etkilenimlere de aktr. Yani kendi steril ortamnda deildir ii snf, bu tip d etkilenimlere aktr. ncs ii snf tanm gerei bir lkedeki mevcut siyasal, ideolojik ve kltrel hegemonyann basksn, ynlendiriciliini, nfuzunu u ya da bu biimde hisseder. Byle olduu iin, snfn retim sreci ierisindeki zgl konumu sonucu gelitirdii kimi kltrel motifler egemen ideolojiyle de eklemlenebilir.

47

Metin ulhaolu

Sanyorum Gneli Pazartesiler filmini pek ounuz izlemisinizdir. Bu filmde Santa isimli bir kahraman vardr; ite bunlar bir evde oturup ierler falan, evin de ocuu vardr. Austos bceiyle karnca yksn okuyordur ocuk. Santa da okur ve orada anlar bu iin bir yutturmaca olduunu, kfreder. imdi ben una inanmyorum arkadalar, ok ak syleyeyim: spanyann hangi kenti, galiba Gijondu, bir tersanede zelletirme sonucunda iten karlan ve bunun acsn ok ar bir ekilde hisseden bir ii olduu iin austos bcei ve karnca yksn kendinden beklendii gibi kodlamamtr. Oysa, normal koullarda bir ii, normal koullarda bir ii olan bir ii bilinci, austos bcei ve karnca yksn kendisinden beklendii biimde kodlayacaktr. Ben ii snfym, mavi yakalym, ben bu numaralar yutmam demeyecektir. Bunu ii snfna belirli bir potansiyel bimeme, ii snfnn mevcut ideolojik hegemonyann tutsa olarak kalaca anlamnda sylemiyorum, mevcut ideolojik ve kltrel hegemonyann arln vurgulamak iin sylyorum. Bir baka rnek vermeye alaym: Hani bu ocuklar Duymasn dizisinde Havu diye bir ocuk var, o babasndan srekli cep telefonu istiyor, bana gre onu izleyen iilerin ok byk bir blm, ya bu adamdaki para bende olsa bizimkine alrdm cep telefonu diyordur byk olaslkla; ne gerei var cep telefonunun demiyordur. unu anlatmaya alyorum, yani bana gre Trkiye solcusu eitsiz gelimeyi daha iyi kavramaldr. Nail yanmda, eitsiz ve bileik gelime demem gerekiyor, Trkiyede sol genellikle eitsiz gelimeyi ite baz kapitalist lkelerin fazla gelimesi, dierlerinin az gelimesi biiminde deerlendirir, oysa eitsiz gelime dediimiz olay kapsaml bir olaydr. Bana gre ii snfnn kendi geliim, oluum sreci ierisinde de bir eitsiz geliim sz konusu, eitsizlik sz konusu. rnein ii snfnn siyasal, ideolojik ve kltrel oluumu ve gelimesi eit derecelerde cereyan etmez, siyasal gelimesi ok hzl olabilir, ideolojik silkinmesi, gelimesi ok hzl olabilir, kltrel gelimesi bunlarla at ba gitmeyebilir, ok daha geriden gelebilir. Dolaysyla byle bir beklenti iersinde olmamak lazm, yani ideolojik ve siyasal anlamda silkinen bir ii snfnn kltrel anlamda da eit lde, gl bir silkini yaayacan beklememek lazm. Bunu benden daha iyi ifade edecek bir alntya bavuraym, ite dediim gibi bu alnt Trokiden, baka yerde de kullandm. Srf Nail yanmda diye yapmyorum bu alnty. Snflarn yaam tarznda ve trelerinde bilinli bir yaratcln pay ok kktr. Treler insann basit tecrbeleriyle birlikte oluurlar ve teknik ilerlemenin etkisiyle veya devrimci mcadelenin imkan verdii etkilerle yine ayn basit yollardan dnme urarlar. Proletarya tarihsel sre iinde geliip byk atlm yapsa bile, bu atlm yaantda ve trelerde olmaktan ok politika alannda olur, hayat tutucudur. Leninin de buna benzer szleri vardr ve bu szleri zel olarak proletkult deneyinin eletirisi balamnda sylyorlar. Biliyorsunuz proletkult deneyinde, madem devrim oldu, gemiten kalma ne varsa hepsini ykacaz, yepyeni bir eyler yapacaz aculluk ve hayalcilii sz konusudur. Lenin ve Troki, buna ilikin uyarlar yaparken, byle daha genel ve bizim de yararlanmamz gereken yorumlar da yaptlar. ki dakikam kald iin szm daha fazla uzatmayacam, sadece unu syleyerek balamaya alacam. Batan beri vurguladm gibi Trkiyede snf hareketinde yeni bir ykselmenin, ii snfnn ideolojik ve siyasal anlamda bir srama yapmasna denk debileceine

48

Trkiyede i Snfnn Oluumu ve Snf Kltr

inanyorum; ancak bu ideolojik ve siyasal sramann mutlaka ve mutlaka bir kltrel silkinile, kltrel anlamda radikal, egemen kltre kar kla eleeceini dnmyorum, olmasn da zorunlu grmyorum. Bana gre ii snfnn kendi deneyiminden ve kendi pratiinden ulat bir takm kltrel motiflerin, eitliki, dayanmac, insancl vb. kltrel motiflerin apayr bir alternatif kltr oluturmak yerine, daha ileri ideolojik ve siyasal kurgularda yer bulmas ve onlarla eklemlenmesi zm asndan, yani bizim beklediimiz, amaladmz zm asndan yeterli olacaktr. Bu konuda ok da fazla ar, topik beklentiler iersinde olmamak gerekir diyerek ben szlerimi balyorum, teekkr ederim.

49

Abstract
The intervention begins by pointing out a paradox that characterizes the present antiglobalization movement. One of the most popular theoretical references within the movement, Hardt and Negris Empire, is a profoundly globalist approach. This work claims that the replacement by immaterial labour of the material labour during the imperialist period gave way to the emergence of the multitude as the new transformative social subject. A closer examination reveals that the new immaterial labour is nothing more than the usual labour performed within service industries. With regard to their objective working conditions, service workers are not in a less advantageous position to fulfil a leading role in the process of political and social transformation. What is jeopardized as a result of recent changes in capitalism is not the material and objective existence of the working class (class in itself) but its willingness and aspiration to change society, and its capacity to act as a collective entity to this end (class for itself).

xxxxxxxxxxx
NAL SATLIGAN

imdi snf nemli bir, bizi burada bir araya getiren herhalde bu kavray, snf nemli olunca snf siyaseti de nemlidir. Ama bunlarn nemli olmas kimliklerin ve kimlik siyasetinin nemsiz olduu anlamna gelmez. Bunu her eyin, siyasetin dntrc eylemin merkezine yerletirmeye alrsanz o zaman kapitalist toplumun daha iyi ynde dnmesine deil, ebedilemesine hizmet edersiniz, teorik gnahlar ilemi olursunuz, ama bu kimliklerin nemini grmememizi gerektirmez. Kimlikten sz almken, kimlik konusunda eski deyimle bir tasrihde bulunaym, imdi bir siyasi partiden ayrldm ben, o gnden beri yllardr bir politik inziva iindeyim, o yzden benim kim olduumu bilmeyenler ounluktadr muhtemelen, sevgili arkadam yoldam Metin ulhaolu bana trokist demeye getirdi, imdi efendim... Metin ulhaolu: Ama ben onu gerekten ey diye syledim, ylesin diye syledim. Nail Satlgan: Tam yle deilim ite, yani onu deimedi. Ben deimiyorum nedense, mesela Galatasaray tutuyorum, batan beri hi layk olmad halde. Sonra dndm , Galatasarayn snfsal tahlilini yapacak olgunlua ulatktan sonra ben niye hala Galatasaraylym diye; herhalde dneklik benim kanmda yok. Marx, Engels, Lenin, Rosa Luxemburg, Gramsci, Troki bir sreklilik iindedir; Stalin bu srekliliin dndadr, demek eer trokistlikse o zaman ben trokistim. Ama bir sreklilik iinde Trokinin yerinin ihmale gelmemesi gerektiini sylemenin, Trokist saylmaya yetmediini dnyorum.
50

MAkale Ad

Yani unu demeye getiriyorum: Benim kendim iin tercih ettiim bir niteleme deildir; ama birisi benim iin bunu kullanrsa fazla rahatsz ve ikayeti olmam. imdi konumuza gelelim, i snfnn deien yaps st balkl bir sempozyumda konuma teklifini aldmda u paradoks zerinde durmay dndm: Dnyada bir antiglobalizasyon, ya da -daha uygun bir deyimle- belki kapitalizm kart bir hareket var. Bir teorik rn olarak bunun iinden km saylabilecek ya da o hareketin iinde ok nemli lde benimsenen bir tez var: mparatorluk tezi. Toni ya da Antonio Negriyle, Michael Hartdtn bu kitab Trkede de kt. nemli bir paradoks var. nk bu iki kii ve tezleri derinlemesine globalist tezler. Buna karlk anti-globalizasyon hareketi iinde de nemli lde rabet gryor. imdi Michael Hartdt ve Toni Negrinin tezlerinin ok nemli hareket noktalarndan bir tanesi udur: Gayri maddi yada maddesiz, -u anda Trkesinde nasl evrildi, bilmiyorum; ama zgn dilinde immaterialdr- emek kategorisi, retici ve retken emei, onun taycs olan ii snfnn yerini almtr, bu emperyalizmden imparatorlua dnmn ok nemli bir uradr. Maddi emein yerini ite communicative, iletiimsel, affective, duygusal bir emek almtr. Bunun da taycs ii snf yerine onlarn okluk (multitude, ben olsam, yani bana sorsalar kalabalk derdim; ama okluk da yanl deil) dedikleri yeni bir znedir. Evet bu tezlerden hareketle bir ey sunmak istedim. Fakat programn younluunu grnce imdi anladm ki herkes en fazla 15-20 dakika konuabilecek, imdi Hardt ve Negriye bir reddiye ynelteceksiniz, onlarn grlerine de atfta bulunmanz gerekir. Konumann da yars oraya gidecek; olmayacak, O yzden bu sempozyum brornde zeti yaynlanan tebliin dna kacam; Hardt ve Negriyi belirtik olarak deil, olsa olsa rtk olarak eletireceim ve hizmet retimi ile ii snfnn maddi varoluu arasndaki ilikiye deineceim. Bunun iin dikotomiyi, sanrm bu toplantda ilk kez telaffuz etmem gerekiyor: Szn ettiim dikotomi, kendisi iin snf kendinde snf dikotomisidir. Bence ok deerli vazgeilmez ve bugn de bizim kullanmamz gereken bir tahlili ayrmdr. Marxa zg deildir; Marxn Hegelden daha birok rnekleri gibi devrald bir dikotomidir; ama bizim kullanmamz gerekiyor. Bu dikotomi asndan, ikili bl asndan bakldnda ben, ii snfnn, kendisi iin snf olarak deil, kendinde snf olarak, bir tarihsel misyonun bilincine erimi bir snf olarak varl ya da yokluu zerinde deil, plak sosyolojik varl zerinde, mensuplar farknda olsa da olmasa da, sosyolojik bir gereklik olarak ii snfnn maddi varl zerinde durmak istiyorum. imdi bir efsane var: Bu efsane udur: 80li yllarla birlikte, 80li 90l yllar ve 2000li yllarda dnya apnda, sanayisizleme denilen, yani deindustrialization denilen bir srece tank olduk. Soldan konuanlar, bu sanayisizlemenin, Thatcher ile Reagann ban ektii neo-liberal politikalarn bilinli olarak hedefledii bir ey olduunu sylerler. Sanayisizleme, sanayiin ortadan kalkt, buna karlk ekonominin tmnde sanayiin brakt boluun byk lde - hatta fazlasyla belki - hizmetler sektrnce doldurulduu tezi. Snfsal adan, snflar asndan ya da sosyoloji asndan bakldnda buradan u sonu karlyor: Madem ki sanayi ve bu balamda, zel olarak imalat sanayii, byk imalat sanayii ortadan kalkmtr; demek ki ii snf da ortadan kalkmtr. i snfnn bir eyleyici, agent, ajan roln, bir toplumsal zne roln oynayamayaca, eskiden oynayabilecek durumda olsayd bile imdi bu rol kaybettii yolunda tezler sk sk ortaya

51

Nail Satlgan

atlyor. Al konumalarndan birini yapan gen bir arkada, mesela benim genliime rast gelen Andre Gortzu kastediyordu. O80li yllarda ii snfna elveda demiti. 2000li yllar geldi; bu sefer yani Hardt ile Negri mparatorluk diyorlar. Biliyorsunuz best-seller, yani oksatar kitaplar arasnda bu. Gemie dnp bakldnda, mesela Narodniklerin Rusyada devrim olacaksa kyller yapacak; Meneviklerin, Rusyada devrim bir burjuva devrimi olacak, ii snf bu devrimde bamsz bir rol oynayamaz, demeleri - bunlar da ayn izginin zerine yerletirilebilir pekala - Oysa rakamlara baktmzda, gereklii olduu gibi kavramaya altmzda, durumun hi de yle olmad anlalacak. Eer ii snfn byk imalat sanayiinde, esas olarak kol gcyle alan, dolaysyla pazlar gelimi, cinsiyet bakmndan da erkek bir figrle zdeletirmeyeceksek - 1 Mayslarn birinde Taksim meydanna aslan hamasi resmi yapan, imdi devlet sanats olan Orhan Taylandr - o zaman, ii snfnn hi de ortadan kalkmad sonucuna varabiliriz, rakamlara ve gerekliklere bakacak olursak. Bu arada benim balangta hani Hardt ve Negriden hareket etme gibi bir niyetim vard, onu da syleyeyim; Emperyalizm bitti, imparatorluk balad; ii snf bitti, okluk balad; sanayi bitti, postmodern bir ekonomi balad falan diyen bir yapt, rakamlara ve gerekliklere, hi deilse bile asgari dzeyde, son derece yetersiz bir dzeyde bavuruyor. Yani o kocaman yapt Leninin incecik Emperyalizm brorndeki tablolar, rakamlar ve ampirik gereklik kantlaryla karlatrmak ok nemlidir. Sanayiin yeniden yaplanmas - bunun zeti ne ? zetini ben syleyeyim arkadalar: malat sanayiinde mutlak bir gerileme yok. Kapitalist dnya ekonomisinin tmne baktmzda ayn eyi syleyebiliriz. Kapitalist dnya ekonomisinin ileri sanayilemi lkeler blokuna baktmzda ayn eyi syleyebiliriz. nc dnya dediimiz geni alana bakarsak ayn eyi syleriz. Bu nc dnya denilen geni alan iinde yeni sanayilemi lkeler, hani kaplanlar, arslanlar, akallar falan diye tabir edilen lkelere baktmzda haydi haydi ayn eyi syleriz. malat sanayiinde mutlak bir gerileme yok; ancak ekonominin tm iinde imalat sanayiinin greli yeri hizmetlere gre, hizmetler karsnda geriliyor, yani mutlak bir gerileme deil, greli bir gerileme sz konusu. Yani eskiden o da hibir zaman yzde ellileri aan dzeylerde deil istihdam bakmndan, yaratlan rn bakmndan ekonominin tm iinde, diyelim ki %40lk bir yeri var idiyse bu yer, belki yzde 30a, yzde 35e, yzde 20ye falan inmi; ama buna karlk imalat sanayiinin bykl, hangi kritere bavurursak vuralm artmaya devam etmi, ama hizmetler sektrne gre daha yava artm. Burada baka faktrlere bakmak gerekir. Ben demitim ki: Hangi kriterlere bakarsak bakalm. Burada tabii istihdam ok nemli; nk bir sektrn ekonomideki arln incelerken istihdam bir faktr olarak gz nnde tutarsak -ki tutmak zorundayz- o zaman emek retkenliine bakmamz lazm. Emek retkenliinde bir; rekabetin zorlamasyla iki, rekabetin zorlamasnn bir rn olarak teknolojide meydana gelen gelimelerle nemli bir art meydana gelirse, o zaman bir birim kty retmek iin eskisinden daha az canl emek kullanmak mmkndr - bu daha az istihdam demektir - Ama bu istihdam iinde imalat sanayiinin greli ya da mutlak arlnn azal, imalat sanayiinde yaratlan rnlerin gerek eitlilik bakmndan, gerek hacim bakmndan, gerekse ekonominin ileyiinde tadklar vazgeilmez yer bakmndan arlk ve nem kaybettii anlamna gelmez. imdi parantez iinde unu syleyeyim: Sanayi sonras toplum, post-endstriyel toplum bir efsaneden ibarettir. Snai toplum

52

MAkale Ad

gibi bir kategori ya tamamen anlamszdr, bizim kullanmamamz gerekir ya da baz bakmlardan anlamldr, bunu muhafaza edelim deriz. Muhafaza edelim, diyorsak o zaman bundan sonra, yani kapitalizmden sonra barbarlk deil de bir baka toplum biimi gelecekse, o toplum da sanayi toplumu olacaktr. Muhtemelen sanayide harcanan toplam emek, zaman bakmndan, yani sre bakmndan, insan says bakmndan ok daha az olacaktr; ama bugn kullandmz mesela, sanayi rnlerinin says azalmayacak, fazlasyla artacaktr; yani nc dnyada milyarlarca insan kullanmalar gereken, ama bugn kullanamadklar sanayi rnlerine kavuacaktr szgelimi. ki nokta zerinde duraym: Birinci olarak, ben dedim ki: doru bir ii snf tanmndan hareket edersek. Doru bir ii snf tanmn sunaym. Bunu bugne kadar saysz yerde yaptm, biraz kendimi tekrar etmek gibi olacak; ama bundan sonra orada bir dzeltme ya da modifikasyon yapacam. kinci olarak, sorun nerede, ona deineceim; biraz belki Metinin syledii ilgin eylerle bir dirsek temas olabilir. imdi efendim, ii snfn ya da ayn anlama gelmek zere proletaryay, imalat sanayiinde, deer ve artk deer yaratarak ve esas olarak kol gcyle alan ve cret geliri elde eden insanlar olarak tanmlamak yanltr. Demin sylediim insanlar, yani klasik Marksistler,Marx, Engels, Lenin, Troki, Luxemburg -hocamn biraz hakszlk ettiini dnyorum, Kautskyyi de oraya, Leninin retmeni olarak dahil edelim, byle bir tanm yapmamlardr. imdi Lenin ve Plehanovda yaplm tanm udur: retim aralar mlkiyetinden yoksun olduu iin, emek gcn bir bakasna- imdi ben bugne kadar, satmak zorunda olan, derdim, yani demin szn ettiim ufak tadil- satmaya almak zorunda olan insanlar. Kapitalizmin gnmzdeki bunalm bir istihdam bunalm ya da belki daha iyi bir ifadeyle isizlik bunalm eklinde tezahr ettii iin o noktann altn izmek gerekiyor. retim aralar mlkiyetinden yoksun olduu iin, kendi almak kapasitesini bir bakasna satmaya almak zorunda olan bunu baaramayabilirler de - insanlar. imdi bakn, bu tanm imalat sanayii demiyor. Yani pekala hizmetler sektr de, btn hizmetler bunun iine girer, bir. ki: Bir bakasna, diyor. Yani bunun bir kapitalist olmas, yani zel sektrde almas art deil; devlete de satyor olabilir. Bir bakas, yani bakasna satmak, bakas tarafndan belirlenme anlamnda Marksist yabanclama kategorisiyle de bu tanmn bir iliki kurmasn salyor.Bu adan bakldnda, imalat sanayiinde kitlesel lekte istihdam kaybedilse ve o istihdam, gelimekte olan hizmetler sektrnde yeniden yaratlsa bu tanm dzeyinde ii snfna halel gelmez. Peki ideolojik bakmdan, kltr yaratma potansiyeli bakmndan klasik Marksist siyasette ii snfna atfedilen roln, nc rolnn dayanaklar bakmndan bir deiiklik meydana gelir mi ? Gene gelmez. Neden ? Benim anladm kadaryla, Marxn ve Marksizmin ok felsefi olduu, yani speklatif olduu metinler vardr, Yani Alman deolojisi byledir mesela; Kutsal Aile byledir, Kutsal Ailede proletaryaya atfedilen rol tam bir felsefi speklasyondur bana kalrsa. aAma sonu olarak, yani sosyalist ii snf hareketinin bilanosunu kardmzda - teori bu demektir, deil mi, yani o bilanonun genelletirilmesi - yle diyebiliriz: Byk iyerlerinde, kolektif olarak alma ve bu sayede kolektif davranma alkanl edinme, Marxn toplamn patates uvalna benzettii kyllerden farkl olarak. Bu bakmdan hizmetler sektr en ufak bir deiiklik yaratmaz. Bir baka kriter, diyelim ki toplumsal hayat frenleme, etkileme falan bakmndan hizmetler sektr daha da avantajl bir konum. malat sanayinde aylarca sren bir grev, ekonominin

53

Nail Satlgan

bu kadar uluslararaslat - isterseniz kreselletii bir ada deyin- insanlarn hayatn etkilemez; konuyla ilgilenmeyen, byle bir eyden haberdar bile olmaz. Ama diyelim ki ulam temel hizmetler, salk, eitim vs.- btn bunlar hizmetler sektrnde sayldna gre - buralarda bir genel grev, toplumsal hayat felce uratr, etkiler vs. Evet, imdi benim demin zetinin zetini verdiim maddi gelimeler, hizmetler sektrnde imalat sanayii aleyhine greli bir ilerlemeyi ifade etse de ii snfnn maddi, sosyal varlna halel getirmez. Peki ii snf cephesinde her ey yolun da m? Deil. Bence ii snfnn maddi sosyal varl olmasa bile manevi varl dumura uratlm, nemli lde zlm, paralanm durumda. Bu bo zamanda cereyan etti. Yani ii snf,alanlar bakmndan, toplam zaman ikiye ayrrsak, retim zaman ve bo zaman veya yeniden retim zaman, emek gcnn yeniden retildii zaman diye ii snfnn insicamna, i yapkanlna, kohezyonuna byk tasallut, medya, televizyon vs. araclyla, bu bo zaman da geldi. i snfnn proletkult benzeri, bir alternatif kltr yaratmaya muktedir olup olmad yahut da bunun gerekli olup olmad bir yana- ok ilgin bir tartmann balang noktas Metinin syledikleri - ii snfnn, yalnz kendinde deil, ayn zamanda kendisi iin bir snf olarak lkelerin, Avrupann, Avrupa araclyla dnyann sosyal hayatn nemli lde belirledii bir dnemde, bir alternatif kltr olmasa bile, bir kar kltr, bir kar toplum yaratmas sz konusuydu: Sendikalar, sendikalarn at okullar, niversite dzeyi dahil olmak zere. Rosa filmini bilirsiniz. Orada, sendikalar bnyesinde kurulmu bir ii niversitesinde ders veren birisidir Rosa Lxemburg. imdi ok kmsenebilir; ama jimnastik kulpleri, futbol kulpleri, ii korolar .. Bu bir kar kltrd. Alternatif kltr myd? Bence deildi. Alternatif kltr olabilir miydi? Katlyorum Metine; olamazd. Olmas gerekir miydi? Olmamalyd. i snf bir eyin taycs olacaksa bu ne olmaldr? imdi, son zamanlarda Grundissede kefedilen bir tabire gnderme yapaym. Marx orada - Grundisse yaynlanmayan taslak bir metin olduu iin, yani dilden dile dolarken ngilizce kulland iin biz de yle kullanalm, Trkesini de syleyelim ama - general intellect diye bir eyden sz ediyor. Buna genel akl diyebiliriz. i snf, kapitalist retim tarz altnda yaamaya devam ederse, giderek taycs olacak. Bu da proletkultten bence iyidir. Demek oluyor ki ii snfnn maddi sosyal varlnda herhangi bir gerileme, zlme, dalma yok; ama mcadele asndan, sosyalist politika asndan nemli olan, ama tabi ancak bu maddi temel zerinde mmkn olabilen, politik mcadele kapasitesini belirleyen, kendisi iin snf olma boyutunda, nemli rselenmeler, yaralanmalar, zlmeler, dalmalar var. Teekkr ederim.

54

Abstract
Capitalist world experienced ongoing pervasive transformations in almost all spheres of life in last quarter of the century. The changing character of Labor-capital relations has effects on the social relations, social organization and superstructural institutions as a whole. In this paper the chenges that caused weakness, deformation and splits in working class structure and struglle analysed in three categories according to their origins. These are the changes in material conditions of the production, changes in the organization style of the production and emergence of a new political and ideological superstucture. Together with the changes and effects of those changes the paperb aims at analysing the changes in the perception of the working class and its role in the history and today. Contemporaray devlopments are effecting, splitting the working class structure but does not end the need for her intervetion to the process.

i Snfnn Yaps ve Mcadele Pratiklerini Belirleyen Nesnel Koullar

TLN NGEN

Giri Son eyrek yzyldr kapitalist dnyada retimden balayarak toplumsal yaamn tm alanlarna kadar uzanan bir yapsal ve kurumsal dnm yaanyor. Sz konusu olgu, yapsal ve kurumsal deiikliklerle snrl kalmayp, toplumsal g ilikileri ve bu ilikileri dzenleyen normatif erevede de geerli olduundan, nemli sonular douruyor. zellikle retim alan ve istihdam biimleri ile ilgili olarak gndeme gelen baz uygulamalar, emein toplumsal yapsnda, snflar aras g dengelerinde ve buna bal olarak snf mcadelesi srelerinde ii snf aleyhine gelimelere neden oluyor. Emek ile sermaye arasndaki bamllk ilikilerinin ve toplumsal g dengelerinin, kapitalist retim koullarnda srekli deitiini biliyoruz. Yalnz snflar aras deil, ayrca snf ii ilikiler de, gerek ierik gerekse biim asndan ayn kalmazlar. Bu konuda en kkl ve kapsaml deiiklikler, sistemin tarihsel ve yapsal kriz uraklarnda gndeme gelir. Nitekim bu dnemlerde snf egemenlii, genellikle emein ekonomik ve sosyal konumuna ilikin yeni dzenlemeler yansra yeni g ilikileri oluturmak suretiyle restore edilir. Gnmzdeki dnm sreci, kapitalizmin tarihsel gelime eilimlerinin pek ok unsurunu iinde barndrmakla birlikte, gerek kapsam gerekse emee dnk sonular asndan ncekilerden farkl zellikler de tayor. Bunun balca nedeni, 70lerden beri

55

Tlin ngen

devam eden kriz srecinin, yalnzca hala sryor olmas deil, ayrca ncekilerden farkl, daha eliik ve daha karmak koullar iermesidir. Nitekim sistemdeki tkanklk, btn abalara ramen bir trl alamam, tersine giderek her geen gn biraz daha fazla kresellemi ve boyutlanmtr. Bu durum, sermayenin, daha saldrgan yollara bavurmasn, emei topyekun teslim almaya almasn, toplumsal yaamn tm yaam alanlarn kontrole ynelmesini beraberinde getirmektedir. te yandan emek de, bir yandan retimden dlanma korkusu te yandan kendi iindeki paralanml yznden, sermayenin acmasz ve keyfi uygulamalarna bir trl etkin bir kar duru sergileyememektedir. Her eye ramen sre, henz tamamlanm deildir; emek ile sermaye arasndaki kapmann nasl sonulanaca imdilik belirsizdir; bunu, elbette snflar mcadelesinin nesnel koullar belirleyecektir. te yandan kriz sreci, emek asndan pek ok elverisiz koul dourmu olmakla birlikte alan snflara sunduu kimi frsatlar da yok deildir. Bu teblide daha ok kapitalizmin krizi ve yeniden yaplanma srelerinin, emek asndan dourduu sorunlar ve olumsuzluklar zerinde durulacaktr. Bu konuda iaret edilmesi gereken ilk nokta, ar birikim sorunundan kaynaklanan yapsal krizlerin, sermayenin yalnzca ekonomik iktidarn deil, ayn zamanda siyasal iktidarn da sarstdr. Baka bir deyile kapitalist toplumsal formasyon, yalnz ekonomik deil, ayn anda sosyal, siyasal ve ideolojik bir tkanmayla kar karya kalr. Bu yzden snf iktidarnn restorasyonu, ancak sermayenin baml snflar zerinde mutlak ve ok ynl bir hakimiyet kurmas ile gerekleir. Bu tr durumlarda egemen snflar, emee kar giderek dozu artan baskya ynelir; burada yalnzca ekonomik zor deil, ayn anda sosyal, siyasi, hatta askeri zor yntemlerine de bavurulur. Krize zm bulmak zere nce ekonomik alan yeniden yaplandrlmaya allr. Burada ilk urak, kar oranlarndaki d nleyecek yeni bir birikim rejiminin uygulamaya konmasdr. Bu erevede ekonomik yaamla ilgili bir dizi yapsal ve kurumsal deiiklie gidilir. En bata retim ve emek srelerinde yeni rgtlenme tarzlar uygulamaya konur. retimdeki bu deiiklikler, snf yapsna, ekonomik ilikilere ve alma dzenine yansr (rnein teknik iblm yapsnn deimesiyle birlikte nitelik ve beceri biimleri, dolaysyla igc formlar ve meslek yaplar deiir; ayrca snf bileimleri de farkllar ve buna bal olarak yeni snf ii sektrler ile yeni tr snf ii elikiler ve bamllk biimleri oluur). Bu srete bir yanda ekonomik g ilikileri ve iliki biimleri deiirken te yanda atma alanlar ve buna ilikin snf pratikleri farkllar. kinci urak, toplumsal yaamn yeniden yaplandrlmasdr. nk bir birikim rejimi, ancak kendisiyle uyumlu toplumsal retim ilikileriyle var olur; dolaysyla yeni smr tarzlarnn geerli hale gelebilmesi iin, retimin toplumsal rgtlenme tarznda buna uygun deiikliklerin yaplmas gerekir. rnein endstriyel rejimin kurumsal ats bata olmak zere sosyal yaam dzenleyen kurum ve kurallarn yenilenmesi gndeme gelir. Ayrca bir yandan aile yaps, eitim, salk ve konut koullar ile ilgili yeni dzenlemelere, te yandan emein kltrel yaamna veya bo zamanlarnn kontrolne dnk yeni sosyalizasyon biimlerine gereksinim duyulur. nc urak ise, siyasal-yasal styapnn ve deerler sisteminin yeniden kurulmasdr.

56

i Snfnn Yaps ve Mcadele Pratiklerini Belirleyen Nesnel Koullar

nk bir birikim rejiminin hem yaama gemesi hem de sreklilii, kendisiyle uyumlu siyasal kurumlarn, yasal normlarn, ynetim anlaynn, temsiliyet biimlerinin ve bunlar merulatracak ideolojik, kltrel, moral deerler ve sembollerin varlna baldr. rnein emein kimlik algsn, bilin formlarn, siyasal tercihlerini ve oy verme davranlar ile deer yarglarn kontrol ve manple edecek pratikler ve aralar gerekir. Kapitalizmin Yeniden Yaplanmas ve i Snf Asndan Sonular Kapitalizmin tarihsel ve organik hareketinin mant kavranmadan, ne kapitalist yeniden yaplanmann retimde yol at deiikliklerin nitelii ne de bunlarn snf mcadelesi asndan sonular tam olarak anlalabilir. Ayrca toplumsal altst olu dnemlerinde bazen bilinli olarak da yle yanlsamalar yaratl ki, en ok da kaybedenleri kafas karr ve onlar ne olup bittiini anlayana kadar sre tamamlanr. rnein son srete krizin neredeyse tm faturasn demi olan emekiler, gerekte ne tr bir tehditle kar karya bulunduklarn bir tr grememilerdir. alanlar, gerek retim noktasnda gerek toplumsal yaamda gerekleen deiikleri, toplumsal gelime asndan ileri ve olumlu admlar olarak gren ya da bunlar emek yararna kazanmlar olarak gsteren kimi evrelerce ideolojik artlandrmaya maruz kalmlardr. Oysa gerek, hi de onlarn ne srd gibi deildir. Bugn kapitalizmin tarihsel olarak daha agresif bir formu geerlidir; bu form, tm toplumsal yaama ve toplumsal zneler arasndaki tm ilikiler ile bu ilikileri dzenleyen btn kurum ve kurallara damgasn vurmaktadr. nk bugn sermaye birikimini salamann tek yolu, smry ne pahasna olursa olsun oaltmaktr. Bu da, emein daha nce elde ettii ekonomik, sosyal ve siyasal kazanmlarn geri almak, dahas bu konuda emei daha fazla fedakarla zorlamakla mmkndr. Nitekim bugn ii snf, bir yandan ciddi bir atomizasyon, rgtszleme ve ekilsizleme iindeyken te yandan youn bir depolitizasyon yaamaktadr. i snfnn ekilsizlemesinde, gszlemesinde, paralanmasnda ve snftan kanda etkili olan olgular, kaynaklar itibariyle ana grupta ele almak mmkndr. Bunlar srasyla (1) retimin maddi yapsnda meydana gelen deiiklikler (2) retimin toplumsal rgtlenme tarznn deimesi (3) yeni bir siyasal ve ideolojik styapnn olumasdr.

(1) retimin yeniden yaplanmas ve bunun emek zerindeki etkileri:

Maddi retim alanyla ilgili mdahalelerin temel gerekesi, ekonomideki tkankl amak, bunun iin de yeni bir birikim rejimini geerli klmaktr. Bu erevede bir yandan neo-liberal iktisat politikalar ve Yapsal Uyum Programlar te yandan esneklik ve yerelleme stratejileri ile liberalizasyon ve deregulasyon uygulamalar yaama geirilmitir. Bunlar sayesinde yeni bir birikim tarz kresel lekte egemen hale gelmi, dolaysyla uluslararas sermayenin btnlemesi, retimin, pazarn ve tketimin kresel lekte yeniden dzenlenmesi mmkn olabilmitir. Hem emek retkenliini artran hem de emek maliyetinden byk lde tasarrufa imkan veren esnek retim sistemleri, igc yapsnda, alma biimlerinde, istihdam yapsnda ve emek pazar koullarnda radikal deiikliklere yol amtr; ayrca bu deiikliklere bal olarak emek ile sermaye arasndaki ekonomik g ilikilerinin, emek

57

Tlin ngen

aleyhine deimesine zemin hazrlamtr. Esnekliin emek asndan sonular, yle sralabilir: sizlik, artan smr, i koullarnn ktlemesi, iin deersizlemesi ve niteliksizleme, snfn paralanmas ve atomizasyonu, sermayeye olan bamlln artmas, snf bileimindeki bozulma, trdeliinin azalmas, snf ii kutuplamann derinlemesi, rgtszleme ve artan yabanclamadr. Emein ekonomik koullarn ve konumunu ktletiren bu gelimeleri, snf formasyonu ve snf mcadelesi zerindeki olumsuz etkileri bakmndan tek tek deerlendirmekte yarar vardr: (a) Yeni-manfaktr olarak da adlandrlan ve hem emek retkenliini artran hem de emekten tasarruf salayan esnek retim srelerinde, emek smrs ok youndur. rnein ister retimde kapsaml ve niteliksel dnmlere yol aan bilimsel-teknik srelerin (mikroelektronik ve enformasyon teknolojileri gibi) kullanlmasna dayanan esnek uzmanlk isterse yaln retim sistemleri olsun, her ikisinde de ya retkenlik arttndan ya da i akkanl ve emek younluu arttndan, emek smrs dorua kmaktadr. zellikle retimin belli evrelerinin taeron retim birimlerine devredilii iletmelerde alma koullar, son derece ardr (yeni tr bir kleletirme, serfletirmesz konusudur). (b) Kafa ve kol emeini birletiren, birden fazla nitelie sahip igc kullanan ve rutin i sreleri ile gnlk i kurallar asndan emee greli olarak bir esneklik ve zerklik tanyan esnek uzmanlk birimlerinde, alanlarn sermayeye ve kapitalist iblm kurallarna olan bamll da daha fazladr. Burada daha grnmez, daha soyut veya daha dolayml, ama daha mutlak bir tabiyet sz konusudur. Ayrca bugn esnek emek pazar koullarna tabi olarak alan byk bir kitle, tamamen sermayenin insafna terkedilmi bulunmaktadr. (c) Esnek retim sistemlerinde retim leinin klmesi ve artan otomasyon nedeniyle istihdamda ciddi bir daralma gerekletii gibi istihdam biimleri de kkl bir biimde deimektedir. Eski tam gn almann ve srekli istihdam biimlerinin yerini giderek ksmi ve geici alma biimleri almaktadr. Bu durum, cret biimlerine de yansmakta, ayrca i gvencesi ve sosyal gvenlik haklar asndan da nemli kayplara neden olmaktadr (d) Esnek retim biimleri, emek ile sermaye arasndaki ilikileri ve kar atmalarn iyeri evresi ile snrlayan ynetim modelleri ile yaama gemektedir (yerelleme). Bu tr modeller sayesinde emek, sermaye ile ibirliine zorlanmakta veya onun keyfi uygulamalarna raz olmak durumunda kalmaktadr. rnein alanlar, bir yandan retimde esneklie imkan veren ok amal makineler araclyla otomatik retim ve denetim sistemleriyle btnleirken te yandan iyeri ynetim sreleri araclyla irketle veya irket karlaryla zdelemektedir. (e) Bu arada teknolojik yeniliklerin i srecine girmesine bal olarak gelien yeni teknik i blm, emein organik bileimini deitirmekte, dolaysyla snf ii hiyerarinin gelimesine ve kar farkllamalarnn derinlemesine yol amaktadr. Bylece kolektif karlarn ve snf dayanmasnn yerini kolayca mesleki veya snf ii rekabet alabilmektedir. Bu srete geleneksel ii snf (sanayi iisi) erozyana urarken, yeni sektrler ve meslekler ile yeni alan kategorileri tremektedir. Hizmet sektrnn

58

i Snfnn Yaps ve Mcadele Pratiklerini Belirleyen Nesnel Koullar

gelimesi (hizmetlerin sinailemesi) veya kamu sektrnn daraltlmas (zelletirme) nedeniyle geleneksel mavi yakal-beyaz yakal alan veya ii-memur ayrm eski nemini yitirmesine ve krizin hzlandrd mlkszletirme sreci nedeniyle emein kapsam genilemi olmasna ramen, retimdeki paralanma ve yerllemeden tr snfn trdelii giderek azalmakta, organik birlii zlmektedir. Bu srete ayrca sendikaszlama, szlemeli ve geici alma hz kazanmaktadr. alanlar, bir yandan rgtszlemenin te yandan isizliin etkisiyle, emek nosyonundan giderek uzaklamakta ve snfsal aidiyetlerine ilikin ciddi bir kimlik bunalm yaamaktadr. (f) Btn bu gelimeler, gerek hak arama anlayn gerekse mcadele biimlerini son derece olumsuz ynde etkilemektedir. alma ilikilerinin taraflarnn (ii-iveren yerine personel-ynetici), niteliinin (atma ve kar kartl yerine uzlama ve ibirlii) ve biimlerinin (zgl ve ortak snf karlar temelinde rgtlenme, toplu pazarlk yerine ortak sorun zme, ynetime katlma, birlikte hareket etme) radikal bir biimde deitii bu srete ekonomik ve sosyal hak arama anlay ortadan kalkmakta, bunun yerini sermaye ile uzlama ve ibirlii aray almaktadr. (g)retimin sermaye karlar lehine yeniden rgtlenmesiyle ilgili uygulamalar bunlarla snrl kalmamaktadr. Ayrca retimin kresel lekte rgtlenmesini salayan yeni bir uluslararas iblm yaps oluturulmu bulunmaktadr. rnein kresel meta zincirleri sayesinde evre lkeleri, hem retimleri hem de reticileri asndan tamamen uluslararas sermayenin karlarna ve onlarn pazar politikalarna tabi klnmaktadr. okuluslu irketlerin ucuz ve kontrol edilebilir emee dnk araylar dorultusunda retim, emein ucuz ve rgtsz olduu evre lkelerine kayarken, dev irketlerin, evrede kurduklar tornavida tesisler araclyla retimin maliyetlerinden tasarruf edildii gibi retimden ve pazar koullarndan doan tm riskler de yerel retim birimlerine ve onlarn alanlarna aktarlmaktadr. Bugn evre lkelerinde bu irketler tarafndan istihdam edilen 70 milyon ii, dnya toplam retiminin te birini retmektedir. Bu iletmelerde alanlar, snf ii rekabetin gelimesinde ve emek ile sermaye arasndaki ilikilerinin kresel lekte esneklemesinde nemli bir rol oynamaktadr.
(2) retimin toplumsal rgtlenme tarznn deimesi ve bunun baml snflarn sosyal ve ekonomik konumu zerindeki etkileri:

Toplumsal alana dnk mdahaleler, sermayenin toplum zerinde topyekun, alamaz, hatta kar konulamaz bir sosyal kontrol ve hakimiyet kurmasn salayacak kurumsal dzenlemeleri ve uygulamalar iermektedir. Bunlar eliyle bugn istenen bir toplumsal yaam biiminin byk lde gereklemi bulunduunu sylemek yanl olmaz. Sermaye asndan gnmzn geerli toplum modeli, artk Risk Toplumudur. Herkesin kendi riskinden sorumlu olduu bu toplumsal model iinde toplumsal sorumluluk, kamusal yarar, ortak kar ve frsat eitlii gibi dncelere veya deerlere yer yoktur; bunlar yerine rekabet ve bencillik dncesi, nimet-klfet ilkesi ve hain bir bireycilik klt geerlidir. Daha nce kamunun sorumluluunda olan ilerin veya hizmetlerin, bundan byle kiilerin, cemaatlerin, hayr kurumlarnn, NGOlarn grevi haline gelmesi istenmekte, bylece toplumsal yaamn tamamen piyasa koullarna tabi klnmas amalanmaktadr. Bu konuda en byk rol, hi kukusuz, sosyal devlet anlayna ve Keynesci Refah

59

Tlin ngen

Devletinin korporatist ve brokratik yapsna kar olan serbest pazar ekonomisinin kurum ve enstrmanlarna dmtr. Nitekim neo liberal programn uyguland, zelletirmelerin, liberalizasyonun ve deregulasyonun hz kazand yerlerde sosyal devletin kurumsal ats byk lde kerken, Keynesci Refah Devleti politikalar terkedilmeye balanmtr. Bylece toplumun, zellikle de emein rgtszlemesinin nndeki en byk engelden kurtulunmutur. Bu arada neo liberal politikalarn uyguland yerlerde ekonomik k toplumsal paralanmalar ve kutuplamalar ile bunlardan doan atmalar izlemitir. Bugn kapitalist dnyann, ister gelimi ister azgelimi olsun, hemen her lkesinde paralanm, farkllam, ok katl bir hiyerarik toplumsal yap egemendir. Bu olumsuz gelime, ii snfnn sosyal dokusu iin de geerlidir; orada da paralanma, oklu katmanlama ve kutuplama gzlenmektedir. rnein en stte dzenli bir ii, i gvencesi ile sosyal gvenlii olan ve belli bir tketim kapasitesine sahip olan kk bir kesim; ortada zaman zaman i bulabilen, buna karlk herhangi bir i gvencesi ve sosyal gvencesi olmayan bir kesim; altta ise hi ii olmayan, hatta i umudu dahi bulunmayan, her bakmdan dlanm, gvencesiz ve aresiz geni bir kesim mevcuttur. Toplumsal dokunun paralanmasnda, serbest pazar ekonomisi koullar kadar alanlarn sosyal balarnn ve dayanmac ilikilerin zayflamasnn da etkisi olmutur. Bunun nedenlerinin banda alma yaamnn kurumsal ve normatif yapsnda gerekletirilen deiiklikler gelir. Bugn dnyann pek ok yerinde sendikal rgtlenmeye ve toplu pazarla dayananan formel, merkezi ve makrokorporatist yaplarn yerini kiisellemi ve keyfilemi iliki biimlerine dayanan mikrokorporatist yaplar alm bulunmaktadr. Bugn yalnz sendikal rgtllk zayflamakla kalmamakta, ayn zamanda sendikal yaplarda da ciddi bir deformasyon yaanmaktadr. rnein ikolu sendikaclnn yerini giderek iyeri ve cret sendikacl almakta, ayrca sendikalar, militan sendikaclk anlayn terkederek, ibirliki ve savunmac politikalara teslim olmaya zorlanmaktadr. Sendikal yapdaki bu olumsuz gelimeler, sermayenin emek zerindeki yalnz ekonomik deil, ayn zamanda sosyal ve politik kontroln de artrd iin, ok nemlidir.
(3) Yeni bir siyasal-ideolojik styapnn olumas ve bunun ii snfnn dnce ve deerler sistemi zerindeki etkileri:

Kapitalist toplumsal formasyonla ilgili deiiklikler, ekonomik ve politik yaamla snrl kalmamtr. Bata devlet aygt ve ynetim biimi olmak zere burjuva styapda da kkl dnmler gereklemitir. Bu erevede zgrlk ve demokrasi anlay yeniden tanmlanrken, devletin kurumsal yapsnda da kapsaml reformlar yaplmtr. Keynesci Refah Devleti yerine Zorunlu alma Devleti, temsili demokrasi yerine mzakereci demokrasi gibi rnekler bunlardan bazlardr. Bir kere gerek Keynesci Refah Devletinin brokratik yaps gerekse parlamenter demokrasinin kurumlar, serbest pazarn gerekleriyle uyumlu grlmemektedir (Refah Devletinin krizi, temsili demokrasinin krizi ile ilgili tartmalarn, bu balamda deelendirilmesinde yarar vardr). styapdaki yeniden yaplanmann rasyonalitesi, ekonomideki ve toplumsal yapdakilerinkiyle ayndr: Serbest pazarn ileyiine engel olacak siyasal ve yasal haklar, bunlarla ilgili kurumsal dzenlemeleri geersiz klmak, gayri meru ilan etmek, dahas

60

i Snfnn Yaps ve Mcadele Pratiklerini Belirleyen Nesnel Koullar

bunlar yerine serbest pazarla uyumlu bir siyasal anlay ve zgrlk dncesini geirmek. (Pazar demokrasisi ve Pazar zgrlhedefi). Bu mdahalenin hem siyasal gerekeleri hem de moral ve ideolojik dayanaklar, zaten yeni sa dncede mevcuttur. Tutarl bir devlet kuramna veya geerli bir devlet modeline sahip bulunmamakla birlikte, yeni sa dnrler, devlet yaps ve ynetimle ilgili son derece radikal grler ortaya atarlar. Bu grlerin siyasal zgrlkler konusuna yaklam son derece tutucu ve anti demokratik olup, gerekte serbest pazarn gerekleriyle tamamen uyumludur. rnein en iyi ifadesini Hayekde bulan yeni sa siyaset anlayna gre, blm sorununu gndeme getireceinden, pazarn ynetimi demoya braklmamaldr (yani demosuz demokrasinerilmektedir). Yeni san siyasal felsefesine gre, serbest pazara ilerlik salayacak bir siyasal ve idari yap, hem ekonomik gelimenin hem de siyasal zgrlklerin garantisidir. Bu balamda bir yandan gl devlet zayf hkmet yerine gl hkmet minimal devlet anlay ne srlmekte (bu amala yerinden ynetim, ynetiim gibi kurumlar nerilmekte) te yandan yapsal reformlardan (kamu ynetimi reformu gibi) ve yeni katlm biimlerinden (aadan yukarya katlm, mzakere gibi) sz edilmektedir. nerilen, hatta ksmen yaama geirilen otoriter yntemlerin amac bellidir: Ynsallktan arndrlm bir siyasal sistem oluturmak ve bu sayede baml snflar kolayca kontrol ve manple etmek. Nitekim snfsal kimlikler yerine teki toplumsal kimlikleri (etnik, cinsel, dinsel ve kltrel) referans alan ve snftan ka tevik eden stratejiler, gnmzn en revata politikalardr (kimlik politikalar, sivil toplumculuk, yeni toplumsal hareketler, mzakereci demokrasi, insan haklar mcadelesi, mikro milliyetilik gibi). deolojik ve kltrel alanda da siyasal styapdaki dnme benzer gelimeler gzlenmektedir. rnein toplumsal eitsizlikleri ve sosyal Darwinizmi merulatran yeni bir moral ve kltrel atmosferin varl gze arpar. Belli bir toplum anlayn ve toplumsallk dncesini tamamen yadsyan, olumsuzlayan yeni moda akmlarn, sz konusu atmosferin olumasna katks byktr. zellikle postmodernist, yeni sa ve yeni muhafazakar dnrler, bu gelimeye en fazla lojistik destek salayanlardr. Onlarn ortak karlar ekseninde bir arada yaayan, rgtl, trde modern topluma ynelttikleri eletiriler temel alnarak, yalnz sosyalizm dncesi deil, kolektivizmin her tr toplum mhendislii olarak nitelenip, aalanmtr. Buna karlk bireysellik, farkllk ve oulculuk klt alabildiince yceltilmitir. nsan, toplumsal varolu koullar ve biimlerinden soyutlayarak ele alan, toplumsal varlkla ilgili her trl felsefi ve sosoyolojik anlay a priori reddeden, bu yzden de gerekte nsana ve onun geleceine dair herhangi bir sz bulunmayan bu tr grler, ne yazk ki yeni bir uygarlk ideali olarak pazarlanabilmektedir. Snf Mcadelesi Sorunsal Asndan Genel Bir Deerlendirme: Gerek altyapda gerekse styapda gerekleen deiikliklerin ekonomik ve politik snf mcadelesi asndan en nemli sonular, kanmca unlardr: (a) retimden dlanma, yoksullama, yaam standartlarnn dmesi, sosyal gvenlik hakk ve i gvencesinden mahrum kalma, eitim ve salk gibi hizmetlerden uzaklama, snf yelerinde korku, ylgnlk, aresizlik ve gvesizlik duygular dourmakta, dolaysyla sermaye karsnda ya edilgen ve savunmac ya da uzlamac ve ibirliki bir tutum taknmalarna neden olmaktadr..

61

Tlin ngen

(b) snf ii blnme, toplumsal atomizasyon, rgtszleme, snf ii elikilerin ve rekabetin artmas, hem snfn trdeliinin azalmasna, emein organik birliinin zlmesine hem de alanlarn snfsal dayanmadan uzaklap, pragmatik ve teslimiyeti tavrlar gelitirmelerine olmaktadr. (c) Ekonomik ve toplumsal konumlardaki gerileme, ayn zamanda snfn hegemonik kapasitesinin daralmasyla, politik ve ideolojik adan ekilsizlemesiyle sonulanmaktadr. Ayrca yeni liberalizmin, kresellemenin ve postmodernizmin ideolojik kuatmasna maruz kalan snfta ciddi bir depolitizasyon ve yabanclama da yaanmaktadr. Sonuta snfsal kimlikten uzaklama, snf politikalarna yabanclama ve bunlar yerine snf d kimlik araylarna ynelme sz konusu olabilmektedir. zellikle kltr ve farkllk politikalar ile sivil toplumculuk ve yeni toplumsal hareketler gibi yeni moda siyaset tarzlarna ynelen snf yeleri, bir sre sonra ya tmyle siyasetten kopmakta ya da tamamen burjuva siyasetine teslim olmaktadr. Her ikisi de, politik entegrasyonu salad iin snf asndan son derece olumsuzdur. te yandan ii snf asndan pek ok olumsuzluu beraberinde getiren kapitalist yeniden yaplanma sreci, sermaye asndan da tmyle sorunsuz deildir. Her eyden nce kapitalist ekonomilerin nesnel koullar, artk nfusun tamamn kucaklayan, tm toplumsal karlarn temsiline imkan veren bir toplumsal ve siyasal dzene izin vermemektedir. zellikle yeni liberal proje, her geen gn biraz daha fazla geni toplum kesimlerini, hem ekonomiden hem de siyasetten dlamaktadr. Bu tr bir dlama, ancak bu kesimlerin srekli bask altnda tutulmasyla mmkndr. Bu arada birikim sorununun kronik bir hal almas da, sermayeyi sktrmakta ve onu ne pahasna olursa olsun politik iktidarn korumaya itmektedir. Bu koullarda ekonomik ve siyasal yaamda uzlamann ve ibirliinin yerini giderek bask ve zorlama almaktadr. Pek ok yerde toplumun disorganizasyonu ve depolitizasyonu iin, ekonomik ve sosyal basklar yannda dorudan siyasi ve askeri zor yntemlerine bavurulmaktadr. Sonuta ynetici snflarn, hegemonik bir snf iktidar kurmas son derece g gzkmektedir. Geriye egemen snflar ile ayrcalkl alan gruplar arasndaki kar ortakln ve ibirliini veri alan bir koalisyon olasl kalmaktadr ki, bunun da hegemonik bir iktidar iin yeterli olmayaca aktr. nk bu tr bir snf egemenlii, snrl sayda meslek grubunun ancak belli baz maddi dnler karl satn alnmasyla mmkndr; buna karlk byk ounluun zor ve bask yoluyla kontrol altnda tutulmasn gerektirir. Nitekim bugn yaanan da budur. Toplum ve siyaset zmlemelerinde bu hususlarn da dikkate alnmasnda yarar vardr. Verili koullarda neler yaplabileceinden ok ne yaplmas gerektiine ilikin hususa deindikten sonra konumam bitireceim. Her eyden nce bu koullarda emein salt mevcut kazanmlarn korumaya almas yeterli olmayacaktr; ii snf, bu saldrya edeer gte bir kar duru sergileyemezse, deil bugnk konumunu korumak, ksa srede onun bile gerisine dmesi kanlmazdr. Etkili bir mcadelenin en bata gelen koulu, sermayenin saldrlarna ayn nitelikte ve etkinlikte yntemler kullanarak ve politikalar gelitirerek yant vermesidir. rnein sermaye, birleik ve rgtl bir snf olarak hareket ettiine ya da ekonomik ve sosyal saldrlarn siyasal g aralar eliyle gerekletirdiine gre, ii snf da kendini organik

62

i Snfnn Yaps ve Mcadele Pratiklerini Belirleyen Nesnel Koullar

ve siyasal birliini kuracak ve temsil edecek aralarla donatmaldr. Ksaca sivil toplumculuk, toplumsal hareketler, kltrel hareketler, kimlik politikalar yerine snf mcadelesi pratiklerine ncelik vermelidir. Demokrasi mcadelesine, ancak snflar mcadelesinin ilevsel bir arac olarak bavurmaldr. (kincisi, sermaye her dzlemde ve lekte saldrdna gre, kar koyu da her dzlemde, lekte ve zeminde yrtlmelidir. Bu noktada yerel-ulusal-kresel lek ayrmn gzetmek ya da arada bir hiyerari kurmak ne anlamldr ne de dorudur. Snflar mcadelesi, ilke olarak ulusal snrlar iinde cereyan etse de, uluslar aras destek ve dayanmadan yoksun kald srece kalc sonular dourmas gtr. Unutulmamaldr ki, kar konulmas ve dntrlmesi gereken ey, kapitalizmin kendisidir. Emperyalizm, onun yalnzca bir uradr. Ktln kayna ne a gzl Uler, ne de tek bana ABD gibi zorba sper glerdir. Bunlar yaratan, zaten sistemin kendi doasdr. Bu nedenle anti kapitalist bir zden ve perspektiften yoksun bir anti emperyalizm mcadelesi, yel deirmenlerine saldrmaktan teye gemez. ncs, gerek Keynesci Refah Devleti gerekse ulus devlet, kapitalist devletin birer formudur. Bu balamda sosyal devlet, kapitalist smrnn belli bir trn kurala balayan ve merulatran bir modeldir. Ulus devlet de, kapitalist pazarn, kapitalistler aras rekabetin ve snf iktidarnn tarihsel olarak geerli bir aracdr. Baml snflarn grevi, bunlar savunmak ya da kendi yararna kullanabilecei yanlsamasyla onlar iin mcadele etmek deil, onlarn temsil ettii iktidar ykmak ve bylece onlar da dntrmektir. Sayglarmla.

63

Sorular

Sorular
Metin ulhaolu: Ben ahsen soru soran arkadalara teekkr ederim demekten baka bir ey yapamam. Fuat Ercan: Bana ynelik sorularda sorular ortak klacak bir ey var. Hep kavramlar. Acaba emperyalizm kavramn yeniden mi tanmlayalm? Bana kalrsa snfla bilim arasnda iliki kurmamz gerekiyor bir kere. ncelik, ama ele alta, kavramlar mutlak olarak, ona sahip olduumuz zaman, her zaman her eye alacak ara olarak bakmamak gerekiyor bana kalrsa. Fakat bir ey var, benim iin nemli olan, emperyalizm kavram. Arkadan sorusu Acaba gnmzde snf ve sendika gcn yitirmi midir? ok ak ve net bir durum var. 1970e kadar dnyada kapitalizmin kendisine dnlen bir yapda, 1970lerden sonra emein olabildii kadar kent koullarnda, kendi meknnda kendi ounluunda tketme olana. Bu ii snfnn kendi kltrn de konumamza yeniden balamamz gerektirir, bu snf mcadelesinin nemli aya olan sendikal mcadelenin nasl olmas gerektiini yeniden gndemimize almamz gerekiyor. Emperyalizm kavram, brahimin sorusu. Birikimden bahsediyorsak, emperyalizm kavramn, tarihsel olarak ulus devletler arasndaki eitsiz ilikiyi ifade eden bir kay olarak dnmemek gerekiyor. Gnmzde kresellemeyi zenginletiren ey bizim dmzda deil, uzakta olan bir kreselleme yok, sermayenin oullatrd, var ettii bir kreselleme var. TSAD yeleri Trkiyedeki GSMHnin yzde yetmiini retiyor, yzde yetmiini, altmn ihra ediyor. Soyut emek-deer teorisi zerinden baktmzda, soyutlama dzeyindeki baz kavramlar kendisi daha iddetli aa kartt bir dnem, kendisini daha iyi ifade ettii bir dnem. O anlamda baz kavramlar gzden geireceiz. Gzden geirirken yeni kavramlarla deil bir fiil Marxn kendi almasnda ifade ettii ereveyi, o temalar kullanarak, o farkll, hedefimizdeki baz kavramlar yeniden dnerek yola kacaz. Mesela hizmet sektryle imalat sektrndeki farkllk o kadar nemli ki, ama bu nemlilie yol aan ey retim ve dolam alanlarndaki yeni dinamikler. Deien bilinmeyen eyler arasndaki ilikiyi kurmak. Metin ulhaolu: imdi arkadalar benim iki dakika iinde gelen be soruyu doyurucu bir ekilde yantlamam takdir edersiniz ki mmkn deil. nk her soru ayr bir yerde ayrtlanmay gerektiriyor, derinlere inmeyi gerektiriyor, mmkn deil bunu yapmam. Ben sadece gelen sorulardan da hareketle, ne demek istediimi biraz daha kaln izgilerle anlatmaya alaym ve sz hakkm bylece kullanm olaym. imdi arkadalar benim sylemek istediim ok net olarak u. Gerek retim sreci iersindeki konumu, gerekse emek gcnn yeniden retim sreci iersindeki konumu, ii snfnn bir takm, kendi pratiinden kaynaklanan, kendi deneyiminden kaynaklanan kltrel davranlar, motifler gelitirmesine el verebilir, buna msait olabilir. Ben bunu reddetmiyorum, ben sadece unu sylyorum. Kendi haline brakldnda, snfn kendi srelerine brakldnda, dardan bir mdahale, ideolojik siyasal girdi ve bu ideolojik siyasal girdiler sonucunda bir ideolojik siyasal srama olmad srece, bu kltrel motifler, kltrel biimler ne kadar gelikin bir ideolojiye, ereveye girdi olabiliyorsa tam

64

Sorular

tersine baka bir yere de girdi olabilir. Szgelimi ii snfnn kolektif almasndan, disiplininden gelen, hani daha byle zelliklerden sz ediyoruz ya, o pekala gnmzn esnek alma modellerinin de girdisi olabilir. Yani bunlar byle disiplini, kolektif almay falan, kendi balarna plak biimde yceltmemek lazm. nk baka bir modelle eklemlenmedii, onun girdisi olmad taktirde baka ie de yarayabiliyor. Size kk bir rneini vereyim. Benden yal bir ii, 60l yllarda TPten tandm, imdi zmirde yayor. Seydiehirde alm, Seydiehirde faist saldrlara gs germi bir arkadamz, bana yllar nce ben zmire gittiimde ben zelletirmeden yanaym demiti. Niye yanasn Osman abi diye sorduumda (adn da vermi olduk adamcazn), ey dedi, yahu bu devlet daireleri iyi alan, sk alan, disiplinli alan iinin hakkn vermiyor. zel sektr kim iyi alyorsa, kim disiplinliyse kim gerek iiyse onun hakkn verir dedi, onu bilir. Evet yeni personel reformu zaten onu ngryor, yani bir yarma ortam, bir rekabet ortam, hani bundan sonra nasl ocuklarmz niversite bilmem nesinde yar dershanesine gidecekse, imdi retmenlerimiz, bakalarmz da yaracak birbirleriyle. Bir iki ey daha syleyeyim. Bana dinin snf kltr zerindeki etkileri sorulmu, ben bir yanyla dinci gericilie kar mcadelenin salt genel anlamda deil, ii snfnn bir takm kltrel ve ideolojik balanmalarnn krlmas asndan da nemli olduunu dnyorum. Yani dinci gericilie kar mcadele derken ltfen unu anlamayn; yani Trkiyeye eriat geliyor, ona kar mcadele edelim anlamnda bir eyden bahsetmiyorum ben. Trkiyedeki kltrel tortularn zellikle de ii snfn kuatan kltrel tortularn paralanmas kastettiim. Bununla da ilgili, Trkiyede bundan sonra yle olmaz ama Aydn ubuku anlatmt, yle bir yere gitmesi gerekiyor Trkiyenin; imdi bu Adanallar biliyorsunuz Allahl kfrleri ok kullanrlar. imdi bunun kkeni nedir falan diye ubuku anlatmt. Osmanl mparatorluu zamannda Hicaz demiryolu Adanadan geerken oradaki gariban yrkleri, fellahlar boaz tokluuna altryorlarm. te para yok doru drst yemek yok u yok bu yok, adamlar biraz diklenmeye alnca da ya bu yol Allaha gidiyor, bu yol peygambere gidiyor diye uyutmaa kalkyorlarm. Adamlarn burasna gelmi senin Allahna da peygamberine de diye ey yapmlar. imdi bu dinci olay tesinde bizim snfmzn unu diyecek bir hale gelmesi gerekiyor. Trkiyenin uluslar aras rekabet gcne de bilmem nesine de demesi gerekiyor, belli bir siyasi ideolojik silkini iin. Arkadalar bir noktaya daha deineyim, o nk eksik kalmt ilk blmde, bu tartlabilir geri ama ben hala nemli olduunu dnyorum. Hani ngiltereden sz ederken ey demitim, ngilterede ii vatanda olmadan nce ii olmutur, biz de ise nce vatanda olmutur, sonra ii olmutur. Yani Trkiyede modern ulus devlete domutur ii snf ve bunun rnekleri yle ok basit eyler deildir, hep veririm ben bu rnei. i bulunduu sektrde grev yapt zaman kendini ii olarak grr, direni yapt zaman kendini ii olarak grr, onun dnda vatandatr. Mesela baka bir sektrdeki ii grev veya direni yaptnda, grev yapmayan, direni yapmayan sektrdeki ii genel olarak ey der, ya bunlar da ite hak arayalm diye vatandaa eziyet ediyorlar. Yani bu anlamda son bir rnek daha vereyim, 1997 ylnda ben Sivastaydm bir i iin. Sivasta yerel bir televizyon var, orada u tartlyor, sendikalarn hepsi de katlmlar. Sivastaki Devlet Demiryollar Hastanesinin zelletirilmesi gndemde, o tartlyor. Btn sendika liderleri, btn oradakiler unu sylyorlar: Zaten ne melanet balatacaklarsa Sivastan balatrlar, eer zelletirmek lazmsa Eskiehirde de var,

65

Sorular

zmirde de var, git onu zelletir. imdi arkadalar ben bunu ii snfnn zaaflarndan falan sz etmek iin sylemiyorum. Bugnk ekonomik klelik ya da ekonomik sreler, bugnk kltrel vs. sreler, ii snfn gerekten ciddi anlamda paralamtr, blmtr vs. Bunun toparlanmas mmkndr, bu alnyazs deildir ama bunun toparlanmas iin birinci planda en byk gereklilik toplumsal formasyonun btnnden hareketle, snfn ideolojik ve siyasal silkiniine dardan katkda bulunmak, bunun yollarn temizlemektir. Bunu biz yapabiliyorsak eer, eer biz bunu yapabiliyorsak benim bugn biraz daha hakknda ktmser konutuum kltrel motifler, kltrel eler de bana gre arkasndan gelecektir. Gerici ve tutcu sistemler yerine ntr kltrel eler daha ileri sistemlerle eklemlenecektir. Nail Satlgan: imdi dorudan bana bir tek soru geldi, o da sosyalizm tarihinin dedikodu ksmna mtalipti, ben bunlar konumay ok severim, o arkada kahve arasnda bana kendini tantrsa, yani gzel de baz konulara iaret etmi ama herkesi ilgilendirmiyor. Onun iin ben iki dakikalk sremi, bana sorulan sorulara cevap vermekten ok bir noktaya deinmek, bir de soru sormakla kullanmak istiyorum. Bu arada unu syleyeyim, her konumacnn her cmlesi benim kafamda sorular uyandryor. Ben bir eyin, bir oturumun olduka teknik iktisadi filan bir alanna skm oldum, byle genel makro meseleler konusunda da sylemek istediklerim var. Temenni ederim ki, yani bunu dzenleyenler, sponsorlar ya da isabetli bir eyle sponsor demiyorlar, desteki diyorlar. Yani bunlar, byle saraylarda falan deil de, hani stanbul boheminin dar ara sokaklarndan birindeki ok katl fakat asansrsz bir apartmann bir dairesinde konuabilsek. imdi deinmek istediim birinci husus, Fuatn bir szne ben saldrmak istiyorum, yani ey dedi, imalat sanayiyle hizmet sektr arasnda ok nemli bir ayrm var dedi. imdi hangi bakmdan olduunu ben dnemiyorum, yani bence ok nemli bir ayrm yok. imdi Fuat da bana cevap veremeyecek, neyse yani bahe sohbetleri de bu sempozyumun mesaisine girer herhalde. Ben ok nemli bir adan aradaki farkn ya da benzemezliin silinmekte ve bunlarn birbirine benzemeye baladn, vurgulamak istiyorum. rnein McDonaldlama bildiiniz gibi sosyal bilimler literatrne akademik dzeyede de girdi. imdi McDonald nedir, McDonald ilk imalat sanayinde yryen bant sistemine uyarlanm bir hizmet iletmesidir. imdi salk, eitim, byk hastaneler, byk okullar vs. Btn bunlar byk imalat sanayine giderek daha ok benziyor, byk imalat sanayindeki i blm ilkelerine giderek daha ok uyuyor vs. Yani bence iilere davranma alkanlklarn kazandran ya da belirli davranma alkanlklarna daha yatkn klan fiziksel maddi i rgtlenii zellikleri bakmndan bir ayrlma, uzaklama ve benzemezlik deil bir yaknlama ve benzerlik ar basyor. Bu bence zerinde durmaya deer bir husus, oturumlarda falan frsat bulursam yani bunun cevabn dinlemeye ve belki bu konuda biraz daha konumaya alacam. kinci soru udur, son yllar belki bizim bu genel karamsarlk ortammzda neminin ok farkna varmadmz giriimlere sahne oldu. Biri Arjantin olaylar, ikincisi ne diyeyim Ekvator diyebilirim, Bolivyay syleyebilirim. Bir gece ben CNN seyrediyordum. Kyller meclisi bastlar; oraya oturdular ve apar topar istifa eden cumhurbakannn yerine, hani devletin sreklilii salansn diye, byle bordo kazak giymi birini getirdiler. Senato bakan olarak o oturumu ynetti. Orada bir oylama yapyordu, o yerli kyl, yani yerli derken

66

Sorular

kzlderili demek istiyorum, temsilcileri istemedikleri ynde oy kullanan senatrleri baya taciz ediyorlard. Yani fiziksel olarak, yuhalayarak vs. imdi bu tr kalkmalar oldu. 1989la balayan btn bir Dou Blokunun ykl ki Yugoslavyaya kadar devam eden, bunu da ekleyebilirsiniz, nk sosyolojik olarak ve hatta siyaset bilimi asndan kar devrimler de devrim gibidir, yani bence mantklar zdetir neredeyse. Belki cretkar bir ey sylyorum. Buralarda ii snf, snf olarak yer almad. Yani bu kalkmalar ksmen baarl oldu. Dou Avrupadaki kar devrimler, ksmen baarsz, ksmen muallakta olan bu hareketler kimine gre bir vatanda hareketiydi. Benim ok kzdm ve nefret ettiim, hatta teorik ve akademik bir nefret beslediim Hart ve Negriye gre birer okluk hareketiydi, birer kalabalk hareketiydi. Bu durumu nasl izah edeceiz, keyfiyet bu merkezdeyken, ya da vaziyet bu merkezdeyken ii snf hareketinin yeniden ihyas sz konusu olabilir mi? Teekkr ederim. Tlin ngen: Bana tek bir soru geldi, anladm kadaryla bir de, bu yeni bir tartma zeminini amak istemiyorum ama deminki yeltenilen polemie ben de bir ucundan kimin yannda katlacam sizin takdirinize brakyorum ve bir iki ey sylemek istiyorum bu hizmet iileriyle ilgili olarak. imdi sorunun galiba ima etmeye alt ey uydu, hani Elveda Proletarya ite o kitap, bu konudaki ideolojik abalar acaba ok mu abartyoruz, yani bunun baka nedenleri, rnein SSCBnin kmesi, bir referanstan yoksun olmann, bir devrimci dnm dncesinin baka bir dnyann mmkn olabileceine ilikin bir referansn olmamasnn ok byk bir moral bozukluunun ok byk bir etkisi var. Bu ok bileenli bir soru. Fakat ben unu sylemek istiyorum. Bu vesileyle imdi Gorzun problematiini de ya da Poulantzas n problematiini de bunun ok kuramsal ayrntsna girmeyeceim ama bir kenara da atmamz gerektiini dnyorum. Yani Gorzla hesaplama ihtiyacn duyan, bunun iin, Prometheusun Snmeyen Ateini yazan kiiyim, ite Poulantzas yapsalclyla deiik vesilelerle syleminden, jargonundan, yazdklarma kadar nerede durduum pozisyonum ok ak, fakat bu problematiklerin her ikisinin de haksz ve meru bir temele dayanmadn da dnmyorum. Benim kar ktm, bu hakllktan haksz, yersiz, politik karsamalarda bulunmalar. Ha imdi hakszlklar ve eksikliklerini syleyeceim, bu belki bizim hem merkez olarak almalarmzda hem de bu ortak sorun zerinde nasl dnmemiz gerektiine ilikin yntemsel bir takm ipular da verecek. nk Gorz 1980lerde Elveda Proletaryay yazdnda adamn sylemeye alt ve hakl olduu nokta uydu. Bat ii snfna bakyordu ve tabi ki bat merkezliydi bak as. Belki bu bir sapma eksiklik olarak grlebilir, ama dou yani gneyde de durum ok farkl deildi dorusu, zellikle o Keynesi dzenlemeler erevesi snf btnlemiti. Burada sadece pragmatik bir kabul yoktu dzene ilikin, normatif bir kabul sz konusuydu. Yani ii snfnn iten ktktan sonra derdi; bir an nce bir arabaya sahip olup, arabasna atlayp birasn alp eve gidip, televizyon karsna gemekten baka bir derdi var myd, yani byle bir realite yok muydu da, yani Gorz bunu kendi kafasnda m bu senaryoyu yaratt da Elveda Proletarya dedi. Ya da Poulantsasn snf zellikle de toplumsal aktr olarak tarif ederken, retken olan ve olmayan emek ayrmn yapmas, siyasal ve ideolojik ltler asndan snf, bizim snf iinde demin szn ettiim kolektif ii iersinde tanmladm bir blmn, beyaz yakallar kafa iilerini, kk burjuvazi ierisine dahil

67

Sorular

etmesinin gerisindeki neden de farklyd. Kulland ltleri gz nne aldnzda, evet hizmet iisi, sanayi iisi, yapt i yani emein kullanm biiminin yle ya da byle olmasnn nemi yok. Ayrca gnmzde iiler arasndaki ayrm zaten Marx buna dikkati ekmitir, Kapitalde sylemitir. retken olan ve olmayan emek arasndaki ayrm giderek nemsizleecek, retim sreci iindeki deiikliklere, sermayenin organik bileimindeki deiikliklere vs. kout olarak. Ve gnmzde bu fark yle nemsizleti ki, zaten hizmetlerin snailemesinden sz etmek gerekiyor, ayr bir sektr olarak, o da snaileti. cret koullar, alma koullar, zaten proletarya yani doktoru, mhendisi, akademisyeni dnn aramzdaki fark, hani eskiden o alg farklarnn gerisinde maddi nedenler de vard, o da ortadan kalkt. Yani alma, i deersizleti. Ama sorun bu deil, sorun snfn sahip olduu zellikler, alma koullarnn maddi temelleri deil. Biz hep ierden bakyoruz, onlarn yapt hata da buydu. Bence biz de ayn tuzaa dyoruz, ierden bakyoruz. Sanki snf baka bir eydi, bileimi bakayd snfn, baka zelliklerle niteliklerle, kapasitelerle donatlmt bunlar kaybediyoruz. Hayr snf buydu, Marx, yani biz bizeyiz sylemekte hi saknca grmyorum, snf dediin, ii snf dediin yn cahil, chela, sefil bir yndr. Her zaman yle, yani yleyse o devrimci snf, Prometheus devrimler ann snf, aslnda hep ayn snft. Yani zellikleri ortakt, ite koullar deitike baz nitelikler, deien ne? Snf yani yz elli yl, 1830larn, 1848in, 71in Paris Komnnn snfnn o iktidar nereden geliyordu, siz belki, felsefi kategori derken, sahip olduu zsel bir nitelikten kaynaklanmyor ki, onun iin devrimci zne deil, yani kendisi Hegelcivari bir zne, hani Gorz yle kar kmt. Marx mesihvari bir z yklyor. Hayr Marx onun iin snfa yle bir z olduu iin anlam yklemedi. Bunu yapmasnn maddi koullar da olduu iin nk kapitalist retimin iinde, toplumsal varla ikin olan bir iradenin taycs, ajan, ya da ite onun hayata geiricisi olabilecei iin, ama bu nesnel olarak, mevcut olduu iin ama ite snfn bu olanaklara ulama imkanlar ortadan kalkyor. Niye devrimciydi kapitalist devlet bugnk gibi miydi? Zor aygtlar vard. Bunun zerinde duralm, snf kapasitesini deerlendirirken teki snfn kapasitesi, sermayenin onu nasl kuattn nasl teslim aldn ve onun kapasitesini nasl daralttn. Devleti dikkate almakszn ne elveda proletarya demek mmkn, ne de ii snfn her eyin dntrcs, kurucusu ilan etmek mmkn deil.

68

MAkale Ad

69

Yazar Ad

70

Yazar Ad

OTURUM I. 2.

SINIFININ DEEN YAPISI: MEKANSAL VE SEKTREL FARKLILAMA

YNETEN:

KURTAR TANYILMAZ
KONUMACILAR:

SMAL GKDAYI DLEK HATTATOLU ZGE BERBER

72

Abstract
This study explores rural poverty in Anamas Region in Isparta, which was selected for the field survey study are introduced. Then, the structural reasons for the rural poverty problem in this region are discussed according to the data collected. The most findings of this study suggest that; rural poverty be mainly to structural factors such as natural conditions, economic conditions and social conditions. In the conclusion, the rural poors are called the forgotten others.

Unutulmu tekiler: Krsal Yapsal Yoksulluk Kltr ve Anamas Yresi rnei

SMAL GKDAYI1

GR Bu alma2; krsal kesimin yoksulluk sorunsaln irdelemeye ve bir rnek olarak 2003 ylnda Anamas Yresinde yaptm doktora almamn sonularn bu balamda deerlendirmeye yneliktir. Bylece; krsal yoksulluk sorunsalnn doal ve insani nedenlerini de dikkatinize sunmaya alacam.
I. YOKSULLUK

Yoksulluk gnmzn en ok tartlan kavramlarndan birisi olmutur. stelik tartmalarn boyutu da ok ynl olarak srdrlmektedir. Bir yanda kavramn tanmlanmasna ynelik tartmalar srerken, dier yandan yoksulluun llmesi ve nlenmesi konusundaki politikalarn oluturulmas da ayr birer tartma konusudur. Yoksulluk sorunsalnn daha net bir biimde anlalabilmesi, bu kavramn ieriinin anlamlandrlmasyla olanakldr. Bu balamda; toplumsal bir olgu olan yoksulluk kavramn tam ve kesin olarak tanmlamak olduka gtr. Ancak; yoksulluk kavram ile ilikili kimi eikler (yoksulluk ve alk snr) parasal ya da ekonomik deerlerle tanmlanabilmektedir. Ancak; bunun yannda ierik olarak yoksullukla dorudan ilikili olan kimi olgularn bu erevenin neresine oturtulaca sorusu nem kazanmaktadr. Soyut
1 Sleyman Demirel niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Kamu Ynetimi Blm. 2 Bu alma iki temel almaya dayanmaktadr. Birincisi; 5 Aralk 2003 gn Prof.Dr. Ruen KELE bakanlnda, Prof.Dr. Cevat GERAY, Prof.Dr. Can HAMAMCI, Do.Dr. Nesrin ALGAN ve Yrd.Do.Dr. Zeliha ETZden oluan doktora tez jrisi tarafndan kabul edilen Trkiyede Krsal Yoksulluk ve Anamas Yresi rnei doktora tezinin yeniden dzenlenmi biimidir. kincisi; 11-12 Ekim 2004 tarihinde Trkiye Ekonomi Kurumu ve Sleyman Demirel niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesinin ortaklaa dzenledikleri 12. Ulusal ktisat Sempozyumunda sunulan, Blgesel Gelimenin nnde Krsal Yoksulluk Sorunsal: Anamas Yresi rnei isimli almalara dayanmaktadr.

74

Unutulmu tekiler: Krsal Yapsal Yoksulluk Kltr ve Anamas Yresi rnei

anlamlar ieren bu olgular, yoksulluk sorununun ieriinin daha iyi bir biimde anlamamza yardmc olacaktr. Yoksulluun grnen ancak, tanmlanmam diyebileceimiz bu yznn, yoksulluun anlamlandrlmasnda ve ieriinin kazandrlmasnda nemli bir yeri vardr. Bu olgular, yoksullukla dorudan ilintilidir. Ancak, yoksulluk snr gibi bir eiklendirme ile snrlarn izilmesi olana yoktur. Bu olgular birer gerektir, ancak yoksulluk kavram betimlenirken gz nne alnmayan yoksulluun dier yzdr. Yoksulluk tartmalar temel almda srdrlmektedir; yoksulluk kavramnn tanmlanmas, yoksulluun llmesi ve yoksulluun nlenmesi. Bu almlar yoksulluk sorunsalnn ieriinin henz tam olarak doldurulamamasnn ortaya kard sonulardr. leriki ksmlarda da grlecei gibi yoksulluk konusunda bu kadar farkl tanmlamalarn olmas, aslnda her dnya grnn olguya yaklamlarn da ortaya koymaktadr. Bu nedenle yoksulluun tanm konusunda tam bir uzla3 grlememektedir. Yoksulluun tanmlamasndan nce yoksulun tanmlanmas konuyu daha iyi betimlememize yardmc olacaktr. Yoksulu tanmlarken iki temel yaklam sz konusudur. Bunlardan birincisi parametrik yaklamdr. Yoksulu ve yoksulluu gelire ve tketime bal olarak gelitirilen parametrik bir tanmlama ieren yaam lnleri altnda gelir ve tketime sahip olan kii olarak tanmlar.4 Bir insann yaamn srdrebilmesi iin gnlk olarak tketilmesi gereken kalori lt baat alnarak yaplan yoksulluk snr tanmlamalar bu erevede deerlendirilebilir. kincisi ise yoksunluktur5; temel gereksinimlerin dnda ancak, bir insann onurlu bir
3 Genel kabul gren bir tanmlama olarak mutlak yoksulluk eii de farkl toplumsal zelliklere gre farkl saptanmtr. Mutlak yoksulluk eiinde, gnlk 1 A.B.D. $nn altnda gelire sahip olanlar yoksul olarak saylmaktadr. Yoksulluk snr az gelimi lkeler iin kii bana gnde 1 $ kabul edilirken, Latin Amerika ve Karayipler iin bu snr 2$, Trkiyenin de dahil edildii Dou Avrupa lkelerinin de iinde bulunduu kme iin 4 $, gelimi sanayi lkeleri iin 1998 yl itibariyle 14.40 $ olarak belirlenmitir. Bu eiin saptanmasndaki lt, temel gereksinimlerini karlayabilecei gelir iin harcamas gereken gnlk kalori lt zerinden yaplmaktadr. Tbben, normal bir erikinin yeterli kalori alabilmesi iin gerekli kalori lt 2800-3000 k/cal, ar ilerde alanlar iin ise iin niteliine gre 3200-3800 k/cal gereksinimi gz nne alnmaktadr. WORLD BANK, World Development ReportAttacking Poverty, Opportunity, Empowerment and Security 2000-2001, Oxford Uni.Press, N.Y., 2001. 4 WORLD BANK, World Development Report- Attacking Poverty, Opportunity, Empowerment and Security 2000-2001, Oxford Uni.Press, N.Y., 2001. 5 Gerekten son zamanlardaki yoksulluk aratrmalarnda yoksunluktan kaynaklanan yoksulluk ilikisi n plana kmaktadr. Yoksulluun tanmlanmasnda parametrik tanmlamalardan daha ok yoksunlua bal gstergelere dayanan aklamalar yaplmaya balanlmtr. Adeta bu konuda bir yar balam gibi farkl disiplinlerde ve kurulularda ayn ynde bir alm sz konusudur. Bu konuda daha fazla ayrnt iin aadaki almalara baklabilir. James JENNINGS, Persistent Poverty in The United States, in Louis KUSCHNIK & James JENNINGS, A New Introduction To Poverty, The Role of Race, Power and Politics, New York Uni.Press, N.Y., 1999, s, 13-38. WORLD BANK, World Development Report- Attacking Poverty, Opportunity, Empowerment and Security 2000-2001, World Bank, Oxford Uni.Press, N.Y., 2001. Philippa BEVAN,Extending Understanding of Chronic Poverty Dynamics, Towards A Post-disciplinary Approach, in Conference on Staying Poor, Chronic Poverty and Devolepment Policy, University of Manchester, 7-9 April 2003. David HULME & Andrew SHEPHERD, Conceptualizing Chronic Poverty, World Development, 2003 Vol. 31, No. 3, s.403423. Bob BAULCH & Eduardo MASSET, Do Monetary and Non-Monetary Indicators Tell The Same Story About Chronic Poverty? A Study of Vietnam in The 1990s, IDS Working Paper No, 17, Institute of Development Studies University of Sussex July 2002, Deepa NARAYAN, Robert CHAMBERS, Mera K.SHAH, Patti PETTESCH, Global Synthesis, Consultations With The Poor,World Bank, Washington, 1999. Deepa NARAYAN, Raj PATEL, Kai SCHAFFT, Anne RADEMACHER & Sarah KOCH-SCHULTE, Can Anyone Hear Us? Voices From 47 Countries, Voice of The Poor Volume, 1, World Bank, Oxford Uni.Press, New York, December 1999. Deepa NARAYAN, Robert CHAMBERS, Mera K.SHAH, Patti PETTESCH, Voice of The Poor, Crying Out For Change, World Bank, Oxford Uni.Press, New York, 2000. Deepa NARAYAN, Poverty Is Powerlessness and Voicelessness, Finance & Development, December 2000, Volume, 37, No, 4. UGANDA PARTICIPATORY POVERTY ASSESSMENT PROCESS, Deepening The Understanding of Poverty, National Report, Kampala, December, 2002.

75

smail Gkday

yaam srebilmesi iin gereken kltrel, toplumsal ve ekonomik gereksinimlerinin (gvence, eitim, salk vb) bir ksmnn ya da tamamnn hi olmamasndan kaynaklanan yoksunluu anlatmaktadr. Bu yoksunluk, yoksullarn temel gereksinimlerini karlayabilme yetenekleriyle ilgilidir ve karlayabilme yetenekleri snrl ise o zaman hanenin yoksulluundan sz edilebilir ve bu tanmlama yoksulluk iin ekirdek bir tanmladr.6 Yoksul, yoksulluk snr olarak isimlendirilen gelire bal yaam lt altnda gelire sahip olan ve tketimi bu dzeyin altnda olan kiidir.7 Buradaki yoksunluk; kaynak yoksunluu, frsat yoksunluu ve ekonomik hareketlilik yoksunluudur.8 1. Kaynak yoksunluu; temel gereksinimlerin karlanmasnda dk gelir sorununu anlatr. 2. Frsat yoksunluu; kamusal olanaklarn ve hizmetlerden (salk, eitim, barnma, gvenlik gibi) eitsiz yararlanmay anlatr. 3. Ekonomik hareket yoksunluu; eitimsizlikten kaynaklanan beceri noksanl yznden yapabilecei ilerin ve olanaklarn snrl olmas ve bu yzden dikey olarak ekonomik hareketliliin olmamasn anlatr.9 Yoksulluk daha ok istenilen gelir dzeyinde olmamay ya da dzeyin altnda yaamay tanmlarken, yoksunluk istenilen niteliin ya hi olmamas, ya da bir ksmnn eksik olmas anlamn tamaktadr. Yoksulluk kavram 4 yolla aklanabilir:10 1.Temel gereksinimlerin karlanmasndaki eksiklik: Bireysel ya da hane leinde gelir yetersizlii nedeniyle giyinme, barnma, yiyecek ve korunma gibi temel gereksinimlerin karlanmasnda ortaya kan zorluklardr. 2.retim kaynaklarna sahiplik srecinin eksiklii: Tarm arazileri, fiziksel sermaye ve finansal varlk gibi retim kaynaklarna sahip olmada ortaya kan zorluklardr. 3.Kamusal kaynaklarn sunumundaki etkisizlik ve eitsiz kullanm: Eitim, salk, sosyal gvenlik, altyap ve yatrmlar gibi kamusal kaynaklarn eitsiz bir biimde paylalmasndan dolay ortaya kan zorluklardr. 4.zel dzeneklerin/mekanizmalarn bir sonucu olarak yoksulluk: zelletirme, igc piyasalarndaki tekelci yap, sendikal rgtlenmeler ve sivil toplum rgtlenmelerinin etkisizlii ve yetersizlii gibi nedenlerle ortaya kan eitsizliklerdir. Dnya Bankasnn yoksulluk konusundaki tanmlamas ise olduka ilgintir. Buna gre yoksulluk; alk, hastalk balangc (doktora grnemeden), okula gidememek ya da nasl

6 R. Allen HAYS, Understanding Poverty, A Road Map For A Complex Issue, Preliminary Report To Opportunity Works, Waterloo, Iowa, April, 2002, s.3. http://www.opportunityworksiowa.com (17.06.2003). 7 Jane FALKINGHAM & Ceema NAMAZIE, Identifying The Poor, A Critical Review of Alternative Approaches, DFID Paper, A Paper Commissioned By DFID Posted With Permission of DFID (SA), December 2001, http://www.dfid.gov.uk, (15.01.2003). 8 PION, Accounting For Rural Deprivation, Final Report August 2000, Report The Highland, Aberdeenshire, Angus, Dumfries & Galloway and Scottish Borders Council, PION Economics, 2000, Ref, pe493.doc, ver 1.3, s.1. Sheena ASTHANA, Joyce HALLIDAY, Philip BRIGHAM & Alex GIBSON, Rural Deprivation and Service Need, A Review of Literature and An Assessment of Indcators For Rural Service Planning, South West Public Health Observatory, October, 2002,s.5-6. http://www.swpho.org.uk (25.02.2003). 9 ASTHANA ve Dierleri, s.6. 10 D.Olu AJAKAIYE & V.A. ADEYEYE, Concepts, Measurement and Causes of Poverty, CBN Economic & Financial Review, Vol, 39, No, 4, s.6.

76

Unutulmu tekiler: Krsal Yapsal Yoksulluk Kltr ve Anamas Yresi rnei

okuyacan bilememek, iinin olmamas, gnlk yaam srdrlmesi, gelecek korkusunun bulunmas, ocuklarn salksz kaynaklar yznden hastalanarak lmesi, gvence eksiklii, gszlk ve zgrlkler bakmndan snrlandrlm olmasdr.11 Bu tanm yoksulluun, yoksunluk olarak ortaya kan arpc boyutlarn tanmlamas asndan olduka ilgintir. Yoksullua zaman zaman farkl anlamlar da yklenmektedir. Yoksulluk bir hastalktr12, bir eitsizliktir13, yapsaldr14, rk ayrmcldr15, snrlanm frsatlar ya da bozuk bir karakterdir16, beceri uyumsuzluudur17, kadnlara kar iddettir18. Yokluk, yetersizlik, rselenmilik-incinmilik, ktye gidi gibi terimler de sklkla yoksulluk ile birlikte kullanlmaktadr.19 Yoksulluk; marjinalleme, aalanma, gszlk ve umutsuzluk duygusu olarak da anlatlmaktadr.20 II. Yoksullua Kuramsal Yaklamlar Bu konuda iki temel yaklam vardr. 1. Kltrel bak as, Muhafazakarlar ve Liberallerin bak asdr ve aile ii toplumsallama aralaryla kuaktan kuaa geen/aktarlan, kendine zg bir yaps, bir aklcl ve savunma mekanizmalar bulunan bir yaam biimidir. Buna gre yoksulluk; yoksul olarak tanmlanan kiilerin eitim, rgtszlk, aile yaamnn duyarll/krlganl, beceri ve kapasite gibi bireysel niteliklerinin dkl nedeniyle ortaya kan frsatlardan yararlanamamalar durumudur. Yoksulluk kltr ya da kltrel yoksulluk yaklam, Neo-Klasiklerin yoksulluk sorununa kltrel bir olgu olarak bakdr. lk kez A.B.D.li antropolog Oscar Lewis tarafndan ortaya atlan kavram, yoksullar aras modellerin oluturduu yapsal zelliklerin yol at ayr bir kltre dikkat ekmektedir. Lewise gre yoksulluk koullarna gre tam bir uyarlanma biimi olarak ortaya kan yoksulluk kltr; aile ii toplumsallama aralaryla kuaktan kuaa geen/aktarlan, kendine zg bir yaps, bir aklcl ve savunma mekanizmalar bulunan bir yaam biimidir.21 Buna gre yoksulluk; yoksul olarak
11 WORLD BANK, Understanding Poverty, What Is Poverty? http://www.worldbank.org/ poverty/mission/up1.htm, (11.06.2003). 12 William W.GOLDSMITH & Edward BLAKELY, Seperate Socities, Poverty and Inequality in US Cities, Temple Uni.Press, Philadelphia, 1992. 13 Diana Di NITTO, Social Welfare, Politics and Public Policy, Prentice Hall, New Jersey, 1991, s.48-64. 14 Manuel CASTELLS, The Informational City, Information Technology, Economic Restructuring of The Urban-Regional Process, Oxford Uni.Press, UK. 1989. Anthony DOWNS, Who Are The Urban Poor?, New York, 1970. 15 Douglas S.MASSEY and Nancy A.DENTON, American Apertheid, Segregation and The Making of The Underclass, Harvard Uni.Press, 1993. 16 Barry R.SCHILLER, The Economics of Poverty and Discrimination, Prentice-Hall, New Jersey, 1976. s. 40. Oscar LEWIS, La Vida, A Puerto Rican Family in The Culture of Poverty, Random House, New York, 1966. Edward C.BANFIELD, The Unheavenly City, Boston, 1973. 17 Norman FARSTEIN, The Underclass/Mismatch Hypothesis As An Explanation For Black Economic Deprivation, Politics and Society, Vol, 15, No, 4, (!986-1987), s.403. 18 Carolina JOHANSSON WENNERHOLM, The Feminisation of Poverty, The Use of A Concept, SIDA, Stockholm, December 2002, s.38 vd. 19 R. BAULCH, "Editorial. The New Poverty Agenda, A Disputed Concensus", IDS Bulletin, 1996, Vol, 27, No, 1, s, 2. 20 NARAYAN ve Dierleri, Can Anyone Hear Us?..., s.32. 21 Oscar LEWIS, Five Families, Mexican Case Studies in The Culture of Poverty, Basic Books, New York, 1959, s.16dan aktaran ZBUDUN, Kresel Bir Yoksulluk Kltr m?, s.60.

77

smail Gkday

tanmlanan kiilerin eitim, rgtszlk, aile yaamnn duyarll/krlganl, beceri ve kapasite gibi bireysel niteliklerinin dkl nedeniyle ortaya kan frsatlardan yararlanamamalar durumudur. 22 Londra, Porto Riko, Mexico City varolar ve Meksika kyleri ile ABDdeki Zenci alt snflardaki aile yaps, akrabalk balar, aile ii ilikilerin nitelii, zaman ynelii, harcama ilikileri, deer dizgeleri ve topluluk/cemaat duygusu arasndaki benzeme bu kltrn belirleyici zelliklerindendir. 2.Yapsalc bak as ise, Marksistlerin bak asdr. Yoksulluu sistemin yapsndan ve zellikle de kapitalist sistemin/dzenin ileyiinden kaynaklanan g ve servet dalmndaki eitsizliin sonucu olarak ele almaktadrlar. Sorun aslnda kapitalist dzenin kendisinden kaynaklanmaktadr. nk bu dzenin kendisi toplumda g ve servet dalmnda eitsizlikler yaratmakta sonucunda da yoksulluk ortaya kmaktadr. Bu balamda; zenginlikleri, eitimleri, aile gemileri, kltrel gemileri ve yeteneklerini gelitirmek iin sahip olduklar anslar bile ayn olmayan insanlarn yasalar nnde eit olduunu savunmak son derece anlamszdr.23 Sorun aslnda kapitalist dzenin kendisinden kaynaklanmaktadr. Politik ekonomik yaklamda; toplumdaki zenginliin blm sorunu ve blmde kimlerin etkili olduu, toplumsal snflarn zenginlikten ne kadar yararlandklar; yoksulluun, suun, snfsal atmalarn ve smrnn nedenleri zerinde durulmaktadr. Ayrca, toplumsal eitsizliklerin toplumsal adalet ve eitlik ilkelerine gre zlebilecei ve insanln byle bir yeteneinin olduu kansndadrlar.24 Yoksulluun yapsal zellikleri arasnda; dlanma, ayrmclk, damgalanmak, doal, ekonomik ve toplumsal kaynaklardan yararlanmada ortaya kan eitsizlikler ile toplumsal normlar ve kalplar baat rol oynamaktadrlar.25 III. Yoksulluk, Dlanma ve tekiler Yoksulluun bu boyutunda arlkl olarak; kadnlar, ocuklar, yallar, zrller, dknler, gmenler, gebeler, mlteciler ve etnik aznlklar (ingeneler, tahtaclar, aleviler vb) yer almaktadr. Buradaki yoksullar, aslnda kimi temel yoksunluklar ve eitsizlikler yznden ortaya kan ayrmclk ve dlanma nedeniyle yoksul kalan ve yoksulluklar sren kiilerdir. Bunlar bir biimde toplumdan soyutlanan, gz ard edilen ve adeta hi yoklarm gibi davranlan26 kiilerdir. Ayrmcla (tbi) tutulmalar en nemli
22 H.S. JHA, Culture of Poverty- A Sociological Study, Ganga Kaveri Publishing House, Varanasi, 1994, s.56-57den aktaran Sibel ZBUDUN, Kresel Bir Yoksulluk Kltr m?, s.60 vd. 23 Andrew LEVINE, Arguing For Socialism, Theoritical Considerations, Verso Press, New York, 1988, s.50-98den alntlayan GL ve GL, s.12-13. 24 Andrew LEVINE, Arguing For Socialism, Theoritical Considerations, Ralph MILIBAND, Divided Societies, Class Struggle in Contemporary Capitalism, Oxford Uni.Press, New York, 1991. Allen E. BUCHANAN, Marx and Justice, The Radical Critique of Liberalism, Rowman & Littlefied, Totowa, 1982den alntlayan GL ve GL, s.13. David HARVEY, Social Justice and The City, John Hopkins Uni.Press, Baltimore, 1973. 25 BARIENTOS & SHEPHERD, Chronic Poverty and Social Protection, s.11. 26Buradaki duruma ngilizcede verilen isim, disabilitydir ve bunu almamzda grmezlikten gelmek, gsz ve yetersiz kalmak anlamlarnda kullanacaz. 27 David OBRIEN, An Annotated Bibliography on Poverty and Social Exclusion With Primary Reference To The UK, France of USA, Literature of Case-Studies, Poverty Research Unit at Sussex, 1997. David OBRIEN, Joanna WILKES, Arjan De HAAN, Simon MAXWELL, Poverty and Social Exclusion in North and South, IDS Working Paper, 55, Institute of Development Studies and Poverty Research Unit, University of Sussex http://www.ids.gov.uk. (28.05.2003). 28 Rebecca YEO, Chronic Poverty and Disability, ADD-Action on Disability and Development, Background Paper No, 4, Chronic Poverty Research Center, s.5. http://add.org.uk (23.6.2003).

78

Unutulmu tekiler: Krsal Yapsal Yoksulluk Kltr ve Anamas Yresi rnei

zelliklerindendir ve gelimekte olan lkelerin kar karya kald bir sorun olduu konusunda da fikir birlii vardr27 ve ayrmcln da eitli boyutlar ile kar karyadrlar. Rebecca Yeonun bir almasnda bu insanlara farkl ayrmcln uyguland vurgulanmaktadr:28 DILANMA VE AYRIMCILIK BMLER Kurumsal Ayrmclk Kurumsal ayrmclk; kimi NGOlara biimsel olarak alnmama (szgelimi; siyasal partiler, meslek odalar, kulpler gibi), kimi lkelerde yoksul ocuklarn okula gittiklerinde kabul edilmemesi/kabul edilse bile ayr snflara konulmas ve onlarn gereksinimleri iin herhangi bir yelik gerekiyorsa onlara bu konuda yardmc olunmamas, bunlarn i bavurularnda gz ard edilmesi/bavurularnn kabul edilmemesi ve miraslarn paylamnda onlarn gz nne alnmamasdr. evresel Ayrmclk Dlanan insanlar ou lkelerde rksal nedenlerle fiziksel evreden de dlanrlar. Birok binann girilerinde ve merdivenlerinde, toplu tamaclkta onlarn giremeyecei/yararlanamayaca ynnde ayrmc uygulamalar vardr. Tutumsal Ayrmclk Soyutlanma ve dlanma iin ou snrlamalar onlar ve ailelerini dlamaktadr. Hastalk ve grmezlikten gelme ile ortaya kan bu ayrmclk onlar bunaltmakta, her gn toplumun her yerinde ayrmc uygulamalara ak brakmaktadr. Bu yzden gz ard edilen bu insanlar kendilerini olabildiince toplumun geni bir kesimi tarafndan engellenmi olarak grr. Hatta yaygn olarak ou insan onlarn inanlarn aldatma, byclk ve eytanla ilgili inanlar olarak grr.
Kaynak: Rebecca YEO; Chronic Poverty And Disability, s.5.

Avrupada Sosyal Dlanma, Latin Amerikada Marjinalleme29 ve A.B.D.nde Underclass - Alt snf30 olarak kabullenilen bu durumun iki farkl zellii bulunmaktadr:31 Bunlardan birincisi; Silverin 1994 tarihindeki almasnda32 belirtildii gibi; refah devleti, vatandalk, kiisel ilikiler, sayg, eitim, en az tketim, i olanaklar, kazanlar, mallar, barnma ve geim kaynaklarndan dlanmay aklayan ok ynl bir zelliinin olduudur. kincisi: yoksunlua neden olan sreler ve ilikiler (ounun yasal haklarn frsat eitsizlii ve siyasal gszlk nedenleriyle kullanamamas, kast dizgeleri ve snfsal farkllklar, aznlklarn kimliklerinin tannmamas, igc piyasalar ile yelik gerektirmeyen ticari birliklerden ve i olanaklarndan soyutlanma vb).
29 Latin Amerikadaki marjinalleme konusunda ayrntl bir alma iin bkz, Janice E. PERLMAN, Marginality, From Myth To Reality in the Favelas of Rio de Janeiro, 19692002, in Conference on Staying Poor, Chronic Poverty and Development Policy, IDPM, University of Manchester, 7-9 April 2003. 30 ZBUDUN, s.54. 31 Arjan De HAAN, Social Exclusion, Enriching The Understanding of Deprivation, Bu makale, World Development Report 2001 Forum on Inclusion, Justice, and Poverty Reduction iin hazrlanmtr. IDS Bulletin, January 1998, s.22-40 sayfalarnda ayrca yaynlamtr. 32 Hilary SILVER, Social Exclusion and Social Solidarity, Three Paradigms, IILS D

79

smail Gkday

Amartya Sen 2000 ylnda yapt bir almada sosyal dlanmada aktif ve pasif dlanmaya dikkat ekmektedir. Gmenlerin ve mltecilerin siyasal bir konumlarnn olamamas durumunda aktif dlanma; yoksunluk toplumsal srelere kstll getiriyorsa pasif dlanma vardr.33 Amartya Sen 1997 ylnda yapt bir baka almada sosyal dlanmaya neden olan etkenleri incelemi ve onlar u balklar altnda betimlemitir: Verimliliin kaybedilmesi, uzun sreli zararlar ve beceri kayb, zgrlklerin kayb, fiziksel zarar grme ve sefalet, hastalk ve lmler, insan ilikilerinin kaybedilmesi, rk ve cinsiyet eitsizlii, sosyal deerlerde zayflama, srekli isizlik ve gelecek kaygs yznden gdlenme kayb sosyal dlanmaya neden olan etmenler olarak ortaya konulmutur.34

IV. Anamas Yresinde Krsal Yoksulluk

almamzn alann Anamas Yresi oluturmaktadr. Anamas Yresi; Bat Akdeniz Blgesinin Eirdir ve Beyehir Glleri arasnda kalan ve Bat Toroslar Sradalar iinde yer alan Anamas Sradalar ve Anamas Yaylalarnn bulunduu, arazilerinin ounlukla ormanlk olduu ve ortalama ykseltileri 1100-1350 m. civarndaki krsal yerleim alanlarnn genel addr. Anamas Yresi tek bana bir yerleim ad deildir; bata Anamas Ovas olmak zere Saridris Da eteklerine ve Anamas Dalarn iine alan yrenin genel addr.35 Bu anlamda doal evresel kaynaklar (su kaynaklar, ormanlar, insani yaplar ve kltrel zellikleri) bir btn olarak alglanan ve genel anlamyla Anamas ismiyle btnleen yerleimler ve bu doal evre ile evrelenen bir alan bu amala setik. Setiimiz alana fen bilimleri alanndaki birok almada Yukar Kpray Havzas denilmektedir. Kpray nehrinin su kaynaklarnn k noktalarnn bulunduu Anamas
33 Amartya SEN, Social Exclusion, Concept, Application, and Scrutiny, Social iscussion Papers,No, 69, ILO Publications, Geneva, 1994. 34 Amartya SEN, Social Exclusion, Concept, Application, and Scrutiny, Social Development Papers No, 1, Office of Environment and Social Development Asian Development Bank, Manila, June 2000, s.14. 35 Amartya SEN, The Penalties of Unemployment, Bank of Italy, 1997. Amartya SEN, Inequality, Unemployment and Contemporary Europe, Presented At The Lisbon Conference on Social Europe and The Calouste Gulbenkian Foundation, 5-7 May 1997, and Published in International Labour Review, 136, 1997.

80

Unutulmu tekiler: Krsal Yapsal Yoksulluk Kltr ve Anamas Yresi rnei

Dalar bu havzay oluturmaktadr. Bu nedenle ynetimsel blmlenme gz nne alnmamtr. le, 426 Kmdir. Toplam arazinin%80i dalk ve kra araziden olumakta ve ortalama toprak kalnl 2-3 cmyi gememektedir. Erozyona aktr. Hane bana den arazilerin ortalama byklkleri (kuru + sulu) 25 dekardr. Bunlar iinde sulu tarm yaplabilen arazilerin ortalama byklkleri 6.4 dekardr. Tipik karasal iklim koullar var. Yaylaclk devam ediyor. Temel ekonomik girdiler tarmsal ve hayvansal rnlere dayaldr. 2003 Yl ETF kaytlarna gre yrede 1.744 hane bulunmaktadr. Ortalama olarak her hanede bir inek, bir buza ve bir tane de dve/dana olduunu varsayarsak (1.744 x 3: 5.232), 5.224 yerli rktan hayvann hangi amalarla beslendii ortaya kmaktadr. Yerli rk bykba hayvanlar aile gereksinimleri dorultusunda yetitirilmektedir. Geriye kalan kltr rk ve melez toplam 756 bykba hayvann ise tecimsel amalarla (et ve st retimi iin) beslendii gerei ortaya kmaktadr. Aksu le Tarm Mdrl verilerine dayanan Isparta li Tarm Master Plannda yaklak 6.000 civarnda bir kei varlnn olduu (hane bana ortalama 3) ve bunun il geneline bakldnda % 3,8lik bir paynn bulunduu grlmektedir. Elmaclk (121.587 ha.) saysal arlk olarak nemli bir tarmsal rn olarak dikkati ekmektedir. Bu nedenle sulanabilir arazilerin hemen hemen tamamna yaknnda elmaclk yaplmaktadr. Sorunun yoksulluk asndan nemi, elmacln yredeki krsal yoksulluun krlmasnda beklenen etkiyi gsterememesidir. nk, aa bana ortalama verimleri gz nne alndnda elmada il ortalamas (195 kg/ha) iken yrede bu oran neredeyse yar yarya dmektedir (100 kg/ha). Oysa aa says daha az olan (106.250) Gnende ortalama verim 151 kg/ha olarak gereklemektedir. Toplam nfusun % 88lik bir ksm dk eitimli kiilerden olumaktadr. Yaklak olarak % 25i hi okuma-yazma bilmeyen kiilerden olumaktadr. Lise bitirmi kii says toplam 522 kiidir (bunun % 32si kadndr) ve toplam nfusa oran ise, yaklak olarak % 10dur. Yksek retim mezunu (iki yllk meslek yksek okullar buna dahildir) kii says toplamda 113 kiidir. Bunlarn (% 26.5 i) kadndr ve toplam nfusa oran % 2.1dir. Sayca ile merkezinde younlalmaktadr. lede yer alan hanelerin 1/3 SYDFdan yardm almaktadr. ile merkezinden uzaklaldka yoksul hanelerin orannda ve saysnda art gzlenmektedir. Bu da ulalabilirlik dzeyleri ile yoksulluk arasndaki dorusal banty gstermesi asndan ilgin bir sonutur. 2003 ETF verilerine gre; 1.744 hanede, 2.645 erkek, 2.714 kadn toplam 5.359 kii yayor. Hane bana den ortalama nfus 3 kii. Ya gruplar leinde yaplan zmlemede, yrede egemen ya gruplarnn 20 ya alt ve 45 ya st ya gruplar olduu sonucu da ortaya kmtr. Bu da i yapabilecek, yetikin orta ya grubun yreden g ettiinin de bir gstergesidir.

81

smail Gkday

Yardm alan hanelerde cinsiyet leinde yaplan deerlendirmede ise; yrede sayca egemen cinsiyet grubunun kadnlardan olutuu sonucu ortaya kmtr. Hane reisi kadn olan hanelerin bakmakla ykml olduu kii saylarnda arln tek kiilik hanelerde younlat grlmektedir. Bunlarn ou da tek bana kyde yaayan yal kadnlardan olumaktadr. Fiziksel uzaklk, ayn zamanda frsatlara ve kaynaklara da uzaklk anlamndadr. Yoksullar kaynaklara ve frsatlara eriememenin verdii eitsizliklerin bir sonucu olarak yoksulluk iinde yaamaktadrlar. Bu durum, krsal kesimin tekiler balamnda unutulmu tekiler olarak tanmlanmasn gerektirmektedir. Olaya bu bak asyla yaklaldnda yapsalc yaklamn, yoksulluun nedeninin frsat ve kaynaklara erimede ortaya konan eitsizlikler ve yoksunluklardan kaynaklanan yapsal bir sorun olduu savnn doruluu da ortaya konulmaktadr.
V. Sonular

1. Yoksulluk, yanlzca gelir dzeyinde tartlacak kadar dar kapsaml bir sorun deildir. Yoksulluun daha ok, frsatlar ve kaynaklar zerinde bireylere uygulanan eitsiz tutumlarn yol at yoksunluklarla daha anlaml bir biimde aklanmas yararl olacaktr. Kaynak ve frsat yoksunluu, yoksullamann zn oluturmaktadr. 2. Yoksulluk herkes iin istenmeyen bir durumdur. Ancak, yoksullarn da toplumsal yaamn her dzeyinde grlmek istenilmedii, gz ard edilmek istendii ve yoksul olanlarn fiziksel grnmleri nedeniyle birok olanak ve frsatlardan dland da kabul edilen bir gerektir. 3. Yaanlan koullar (doal, ekonomik ve toplumsal) yoksulluk zerinde belirleyici olmaktadr. zellikle doal koullar kstlayc bir zellik tayorsa, yoksullua neden olmaktadr. Alan aratrmamzda da, yredeki doal yapnn insanlar zerinde kstlayc etki yapt ve bunun da yoksulluk zerinde etkili olduu grlmtr. 4. te yandan; iklim koullar da yoksulluk zerinde belirleyici olabilmektedir. Kuraklkla birlikte, ar yalarn rnlere zarar vermesi, yalarn zellikle toprak korumasnn olmad eimli arazilerde verimli topran anmasna neden olmas, retim sezonunun ksa srmesi gibi sonular iklim koullarnn olumsuz etkileridir ve verimlilii drdnden yoksullamaya neden olmaktadr. Anamas Yresinde de iklim koullarnn bu etkileri grlebilmektedir. 5. Kamusal hizmetlerin ve olanaklarn sunumunda ve paylamnda adaletsizlik ve eitsizlik varsa, yoksullamaya neden olmaktadr. Bu yzden eitsizlik ve adaletsizlik, yoksulluun ana kaynaklar olarak n plana kmaktadr. 6. te yandan eitimsizlik ile yoksullama arasnda dorusal bir iliki kurma olana vardr. Yaplan birok bilimsel aratrmada da bu gzlemlenebilmektedir. Nitekim alan aratrmamzda da, eitimsiz olanlarda yoksulluun daha yksek olduu saptanmtr. 7. Olanaklara ve frsatlara uzaklk, ayn zamanda yoksullua yaknl da

82

Unutulmu tekiler: Krsal Yapsal Yoksulluk Kltr ve Anamas Yresi rnei

artrmaktadr. Alan aratrmamzda olanaklara ve frsatlara uzak olan yerlerde yoksullarn saysnda art olduu gzlemlenmitir. 8. Kadnlarn krsal yoksulluk iindeki paylar, erkeklere gre daha yksek olabilmektedir. Ancak bu durum, krsal kesimde kadnlara kar uygulanan kstlamalar (eitim, konum) ve ayrmclkla ilikilendirilebilir. 9. retim lei de yoksullama ile ilikilendirilebilir. Eer retim lei bireysel/ailesel gereksinimlerin karlanmasna ynelik olarak gerekleiyorsa, bireylerin / hanelerin ekonomik anlamda birikim yapmalarna ve (rnlerinin deerlendirilmesinde etkisiz bir piyasa oluumu yznden) ekonomik bir girdi olarak deerlendirilmesine olanak salamamaktadr. retim leinin bireysel gereksinimlerin karlanmas yerine endstriyel lekte sata ynelik olmas durumunda ise, hanelere katk salamakta ve dolaysyla yoksullamann azaltlmasnda etkili olmaktadr. Anamas Yresinde egemen retim leinin bireysel gereksinimlerin karlanmasna dayand, bu yzden de hanelere birikim olana salamad grlmtr. Sata ynelik lek olarak yrenin sulanabilir ksmlarnda meyveciliin, zellikle de elmacln n plana kt; ancak hektar bana verimlilik ile donatlarn ve piyasalarn eksiklii nedeniyle beklenen etkiyi yapamad grlmektedir. 1. Toplumsal yaamda iblm, rgtlenme ve dayanmann da yoksullama ile balants kurulabilir. Toplumsal iblmnn, dayanmann, rgtlenmenin olmamas, tersine bir biimde toplumsal yapy bozan ypratc insani ekimelerin n plana kmas ile yoksullama kanlmaz olmaktadr. Alan aratrmamzda da yrede olumsuz bir toplumsal yapnn olmas yznden, zellikle kalknma abalarnn baarszla urad grlmtr. 2. Yoksullarn yaam kalitelerinin genel olarak dk olduu bilinen bir gerektir. Ulam, iletiim, altyap, konut, giyinme, besin, eitim, salk gibi temel gereksinimlerin karlanmasnda yaanlan glkler yaam zorlatran etkilerdir. Birde bunlar karlayacak gelir dzeyinin olmamas ya da az olmas, yoksullama zerinde etkili olmaktadr. 3. Teknoloji ve girdi kullanmnn yoksullar arasnda daha az olduu sylenebilir. Yredeki aratrmalarmzda da teknoloji ve girdi kullanm dzeyinin dklnn gelir dzeyi ile ilikisinin olduu gzlemlenmitir. nk teknoloji ve girdi kullanm iin parasal kaynaklara gereksinim vardr. Bu anlamda kaynaklar snrl olan yre insanlarnn teknoloji ve girdi kullanmaktan kandklar grlmtr. 4. Dier yandan tarihsel ve geleneksel alkanlklar, eitim dzeyi dk kiilerde tutucu etkisi ile yeniliklere kar kapal olmalarna neden olabilmektedir. Yzlerce yldr deimeyen retim ve tketim kalplar, olaylara bak asn da snrlamaktadr. Yrede retim ve tketim kalplarnn kolayca deimedii, bu adan bakldnda sylenebilir. Bu aklamalar nda ve kiisel olarak yredeki krsal yoksullar iin bir betimleme/tipoloji sunabiliriz. Buna gre: Krsal yoksullar; ounlukla tarmsal ve hayvansal ilerle uraan, retimlerinin daha ok geimlik olduu, genel olarak eitim dzeyleri olduka dk, ok ocuklu, erkek egemen aile

83

smail Gkday

yaps iinde kadnlarn konumsal olarak ezildii/yok sayld, kendilerini zgr hissedemeyen, yaam kaliteleri dk, fiziksel grnmleri zayf, yorgun ve ypranm, umutsuz/yarnsz, risk alamayan, eitimsizlikleri yznden i olanaklar ve becerileri snrl, toplumun dnda soyutlanan ve gz ard edilen/grlmek istenmeyen, unutulmu tekilerdir.
VI. Krsal Yapsal Yoksulluk Kltr

Krsal yapsal yoksulluk kltrnn be temel zellii ortaya kmaktadr. Bunlar: 1. Yapsal yoksulluk: Krsal yoksulluk dngsnn asl kayna doal kaynaklarn kullanm biimleri, insan-doa ilikileri ve doal evrenin retim yeteneklerine dayanan yapsal nedenlere dayanmaktadr. 2. Koullara uyumluluk (yoksulluk kltr): Snrl retim olanaklarna ve kaynak ve frsat yoksunluklarna karn, yaamlarn srdrme konusunda doal koullara uyum salayan bir yaam biimi gelitirilmitir. 3. Kaltsal yoksulluk/ yoksulluun kuaklar araslamas: Niteliklerin deimemesi ve insan sermayesi (eitim, bilgi ve beceri) eksiklikleri nedeniyle yoksulluun kuaklar arasnda kaltsallamas. 4. Unutulmu tekiler: Krsal kesimde yaamann doal bir sonucu olarak frsat ve kaynak yoksunluklarnn getirdii dlanma ve ayrmclk. 5. Kadn yoksulluu: zellikle kadnlarn niteliksel ve niceliksel olarak krsal yoksulluun merkezinde yer alan cinsiyet grubu olarak yer almas. DISAL KOULLAR DNYANIN VE LKENN GENEL DURUMU EKONOMK, YNETSEL VE SYASAL POLTKALAR SEL (YRESEL YAPISAL) KOULLAR DOAL YAPISAL KOULLAR Arazilerin % 80i Dalk ve Kra Arazi * Tarm Topraklar Kk ve Paral * Ulalabilirlik Kstl * Topran Verimliliine Uymayan Tarmsal Faaliyetler Var * klim Koullar retim Sezonunu Kstlyor EKONOMK YAPISAL KOULLAR * Olanaklar ve eitlilii Kstl * Giriimci Ruh Eksik * Sosyal Gvence Kapsam Dk * sizlik Srekli

84

Unutulmu tekiler: Krsal Yapsal Yoksulluk Kltr ve Anamas Yresi rnei

* retim lei Aile Gereksinimleri le Snrl * Birikim Olanaklar Yok * Ortalama Verimlilik Dk * rn Piyasalarnda Etkisizlik ve Dk Donat Dzeyi Var * Teknoloji ve Girdi Kullanm Dk

TOPLUMSAL YAPISAL KOULLAR * Tarihsel Birikim * Eitim Dzeyi Dk * Yaam Kalitesi Dkl * Kadnn Eziklii * Yallar ve ocuklarn Durumu * Gszlk * Kentlere G Eilimi Var * Etkisizler * Umutsuz ve Karamsarlar * Toplumsal-Kltrel Yaam Yok * Fiziksel Grnmleri Zayf * Yneticiler Geni Ufuklu Deil * Bilgi ve Beceri Eksiklii Var * nsani ekimeler Var * Kamusal Olanaklar Kstl * rgtllk Yok * Ezilmilik, Bezginlik Var * Hastalklara Kar Zayflar * Ayrmclk ve Dlanma Var * Nitelikli nsan Eksiklii Var * Ykc Yerel Siyaset Var * Devlet Katks Bekliyorlar

KIRSAL YOKSULLAR (UNUTULMU TEKLER) YAPISAL YOKSULLUK KLTR Blgesel gelime planlarnda, krsal kesim iin planlanan ile sonu arasnda hayal krkl yaratan baz olgular vardr. Bunlar bir bakma boluktur ve krsal gelimenin/yoksulluun engelleri olarak tanmlamak mmkndr. 1. Frsatlarn snrl olmas, 2. Beklenmeyen durumlara kar hassasiyet, 3. Yapsal eksiklikler ve 4. Dengesiz g yaplar, krsal gelimenin engelleri olarak karmza kmaktadr. 1.SINIRLI FIRSATLAR: Dlanma, Ayrmclk Eitim-i olanaklarnn kstll, Gelir ve kaynak adaletsizlii, Bilgi ve beceri eksiklii, Kamusal kaynaklara eriememe, Yetersiz beslenme ve hijyenik olmayan salk koullar.

85

smail Gkday

2. BEKLENMEYEN DURUMLARA KARI HASSASYET: Risk alamamak, Birikim olanaklarnn snrll, Gvensizlik, Umutsuzluk, Yoksul hastalklar (verem, czzam, lser, beslenme bozukluklar, zayf dme) Yallk ve vcudun ar ypranmas v.s 3.YAPISAL EKSKLKLER Kamu donatlarnn eksiklii/ kalitesizlii, Kamu yetkililerinin sreksizlii ve isteksizlii, Hizmet ve temel gereksinimlerin karlanma zorluu, Sosyal gvence eksiklii, Sivil toplum rgtlenmesi eksiklii. 4. DENGESZ G YAPILARI Kadn-erkek ayrmcl, Kadna kar iddet, ocuk iilii, Siyasal erkin paylam ve oy verme dnda siyasal katlm dzeyi, Ykc yerel siyaset, Krsal politikalarn saptanmasnda sesini duyuramama, Aalk/feodal dzenin srmesi. Sonu olarak; krsal kesimde sregelen ve imdiye kadar ciddi boyutta bir ilerleme salanamayan krsal yoksulluk sorunun temelinde doal, ekonomik ve toplumsal yapdan kaynaklanan yapsal sorunlar bulunmaktadr. Dier yandan; krsal yoksullarn iinde bulunduu yoksunluklar ekonomik sorunlarn nndedir. Bu balamda yaanan eitsizlikler, dlanmalar, tekilikler gelir sorunun nnde yer almaktadr. Frsatlarn snrl olmas, beklenmeyen durumlara kar hassasiyet, yapsal eksiklikler ve dengesiz g ilikileri krsal gelimenin nndeki ne kan engeller olarak ortaya kmaktadr. 1. Krsal gelime aralar ile gelime ajanlar arasnda eitli toplumsal, kltrel, siyasal, doal ve ekonomik engeller bulunmaktadr. Bu engeller devam ettii srece krsal gelime politikalarnn baarszl hep gndemde olacaktr. 2. Krsal gelime aralar ile gelime ajanlar arasndaki engeller yoksulluun yoksunluk boyutu ile ilikilidir. 3. Unutulmu tekilik boyutlarnn iyiletirilmesi; hem krsal yoksullukla mcadele, hem de blgesel gelimenin baars asndan olduka nemli bir aratr. Bu ayn zamanda blgesel gelime politikalarnn da ncelikleri arasndadr. 4. Krsal yoksullukla mcadelenin baars/baarszl aradaki engellerin olabildiince ortadan kaldrlarak bertaraf edilmesine baldr.

86

Abstract
Whatever their identification criteria, the group called "the poor" is divided into subgroups in itself, in other words, oppression relationships exist within the poor. The first two of these division principles is the condition of labour and gender. However, conceptualizations of poverty, in nature, hide this heterogeneous character of the poor, conceal it because they categorize the poor by a deep fault, a condition of deprivement. Thus, the poor are conceptualized as a homogenous entity. Another imminent problem of the conceptualizations of poverty is the knowledge problem which is also related to this homogeneity. That is, when the poor are approached through their condition of poverty, treated in terms of being merely poor, they become mere objects of the policies designed and applied for and on them. This objectification is not depend on the mentality and intention of the "policy makers". This leads to the reproduction of their poverty situation and strengthens and reproduces the separation between the poor who cannot emerge from their submerged position and the groups who design and conduct policies about the poor. The last point I discuss here is, whether poverty can be a founding principle for an organisation of the poor, or in other words, whether an organisation of the poor is possible.

Yoksulluun mkanlar ve "mkanszl Hakknda Bir Tartma1

DLEK HATTATOLU

Yoksulluk ve yoksullar, son yllarda giderek daha fazla evrede tartlyor. Bu artc deil, nk tm dnyada her trden -yani gelimi, ileri, ge kapitalist, sanayi sonras, 1. dnya vs. gibi eitli alardan adlandrlanlarda da gelimemi, gelimekte olan, geri kalm, 3. dnya vb. gibi eitli ekillerde adlandrlanlarda da- lkede ve hemen her insan grubunu dorudan ya da dolayl etkileyen bir olgu sz konusu ve ortadan kaldrlmas ya da hi deilse azaltlmas, hafifletilmesi iin kafa yoruluyor. Politikalardan sz etmeye balaynca, bu politikalara zemin oluturacak olgusal betimlemelere ve o zaman da yoksulluk tanmlarna yneliyoruz. Kim, hangi amala, konuya eilirse eilsin, tartmann hareket zemini iin yoksulluk nedir, hangi yoksulluk, hangi yoksullar? sorularn sorarak ie balamak zorunda kalyor. Ama benim tam da bu noktada bir sorunum var. Sorunum, kavramn kendisiyle. Bir vaat, bir imkan, bir ilke olarak yoksullukla. Daha dorusu yoksulluun bir imkan sunamayyla. Betimlemenin, durum saptamasnn tesinde, bir rgtlenme ilkesi, bir
1 16-17 Ekim 2004 tarihlerinde stanbul'da, Snf Aratrmalar Merkezi'nce dzenlenen "i Snfnn Deien Yaps ve Snf Hareketinde Araylar Deneyimler" balkl 1. Snf almalar Sempozyumu'nda yaplan sunuun notudur.

87

Dilek Hattatolu

imkan olarak yoksulluk kavramlatrmas, bana imkansz grnyor. yle ki ok farkl yoksulluk tanmlar var, bunlar gayet incelikli de stelik. Mutlak yoksulluk, gelir yoksulluu, greli yoksulluk, insani yoksulluk, kadn yoksulluu vb. Ama tanmlar ne kadar incelikli, ne kadar iyi amlanr ve uygulanr olursa olsun; temelde ortak bir zaaf tayorlar, diye dnyorum. Bu, yapsal bir zaaf; nk, tm yoksulluk tanmlar, ele ald insan grubunu, bir yoksunluk, bir mahrumiyet, bir imkan eksiklii zerinden ele alyor ve bu yoksunluk zerinden aynlatryor, homojenletiriyor. Bu durum, btn yoksulluk tanmlar iin geerli, ama ben burada ncelikle, sadece mutlak yoksulluk olarak tanmlanan bir yoksulluk tr zerinden rnekler sunup tartacam. Aslnda yoksulluk kavramlatrmalarnn, kendi iinde homojen olmayan, farkl ilkelere gre blnen2, yani kendi iinde de smr ve ezme/ezilme3 ilikileri yaayan bir insan grubunu, homojenletirmelerinin yan sra, bir sorunu daha var. Homojenletirmeyle de balantl olan bu sorunu, belki, bilgi sorunu olarak ifade edebilirim. Belirli politikalarn konusu olan tm insan gruplar, bu politikalara temel oluturacak bilgi toplama srelerinin ayn zamanda, nesneleri olurlar. Ama yukarda andm yoksunluk, imkan yoksunluu hali ile tanmlanan bir grup olduklar zaman, haklarnda bilgi toplanan olmann tesine gemelerini, daha aktif bir rol almalarn gerektirmeyen bir iliki iindeler, demektir. Edilgen olmalaryla, muhtalklaryla tanmlandklar iin, muhtalar olarak davranrlar ve onlara muhtalar olarak davranlr. Bu iliki biimi de onlarn, iinde bulunduu durumdan dorulabilecek, muhtalk durumunu aacak hangi aralar, hangi gleri olduunu gren insanlar olduklar bir varolu kouluna gemelerinin nnde, kendi bana bir engel oluturur. Her eyden nce, bu dier varoluun bilgisinin oluma koullar gereklemez. Bunu da yine mutlak yoksullarla ilgili baz rneklerle tartmaya alacam. Homojenletirme: Emein ve Cinsiyeti blmnn Grnmezletirilmesi lk olarak, yoksulluk kavramlatrmalarnn nasl adeta zorunlu bir ekilde homojenletirme yarattn, bunun nasl bir zaaf olduunu ve ne trden sonular yarattn, bu sreci deifre eden bir rnek zerinden ele almak istiyorum. Szn ettiim deifresyon sreci ya da ilemi, genelde yoksullarn, zelde mutlak yoksullarn kendi ilerindeki blnme ilkelerinin, yine, bu grup iinde aranmas srecidir. rneim, mutlak yoksullarla ilgili. Sosyal Hizmetler ocuk Esirgeme Kurumu (SHEK) verileri zerinden. 2001 ylnn ilk 6 aynda SHEK Ankara ubesi Ayni Nakdi Yardm Blmne yaplan 150 bavurunun iki nemli zellik tad, bu bavurularn incelenmesiyle4 ortaya kt. ncelemeyi gerekletiren SHEK uzman, aslnda bu "bavuru dosyalar"n daha nce incelemi bir uzmand, bu incelemesindeki fark, a) hanelerde yaayanlar kimler?, b) alan var m, ev-eksenli alyorlar m? sorularnn cevaplarn aramasyd. Sonulardan ilki, tm
2 Blnme ilkeleri terimi iin Bkz. Bourdieu, P.; Pratik Nedenler. 3 Oppression karl her iki kelimeyi birarada kullanyorum. 4 Ben ayn zamanda Ev-Eksenli alan Kadnlar alma Grubu yesiyim ve biz alma Grubu olarak ev-eksenli alma konusunda ilgili tm taraflar bir araya getiren yerel atlye almalar dzenliyoruz; 2001 ylndan bu yana 13 yerel, 1 lke leinde ve 1 uluslararas atlye dzenledik. Ev-eksenli alan kadnlar dndaki katlmclarla bir n hazrlk toplants yapyoruz ve atlyeye katlmlarndan ne beklediimizi konuuyoruz. te 2001 temmuzu banda dzenlediimiz Ankara yerel atlyesine katlan SHEK uzman, byle bir n hazrlk toplantsnn ardndan elindeki verileri tarad, deerlendirdi ve sonularn atlyede aklad.

88

Yoksulluun mkanlar ve "mkanszl Hakknda Bir Tartma

bavurularn kadn reisli hanelerden olmasyd. kincisi de bu hanelerdeki kadnlarn %80'inin ev- eksenli altyd.5 Bu rnekte yoksulluk kriteriyle bir insan grubuna yaklamann nasl bir homojenletirme saladn aklkla grmek mmkn. nk mutlak yoksullar iindeki bir gruptan sz ediyoruz; sadece yoksulluk kriteriyle baktmzda, bu hanelerdeki kadnlar da, malul ya da ok yal erkekler de, ocuklar da mutlak yoksul. Ama bu homojenletirdiimiz grubu, emek sunum konumuna ve toplumsal cinsiyete gre ele aldmzda, onlar, iinde olduklar gereklikten dorulma potansiyelleriyle birlikte resmetmemize imkan verebilecek bambaka bir tablo gryoruz. Grebiliyoruz. Yani, ayni ve nakdi yardma muhta olan bir hanede ya erkek yok; ya da ocuk veya ok yal olmak gibi bir durumda. Oysa kadnlar alabilir durumdalar ve alyorlar da. Bir kez bu alma konumunun, emek sunum konumunun farkn grebilir hale gelince, artk, alma konumlarnn yoksulluk konumlar ile ilikilerini tartabilecek ve alyor olmalarnn neden onlarn yoksulluklarn dindirmedii ya da azaltmad sorusunu sorabilecek hale de geliriz. Bir baka deyile, kadnlar neden alabilir olduklar ve altklar halde, bu, en yoksul grupta yer alyorlar ya da neden erkekler, ayn grupta yer almyor? sorusunu sorduumuzda, bu kez Hangi koullarda alyorlar? ve Neden ev-eksenli alyorlar? sorularna da sormaya balarz. Bylece emein toplumsal cinsiyete gre blnn, hatta, sz konusu hanelerdeki hasta, yal ve ocuklarn bakmn da kadnlarn yapt gereini hatrlamak durumunda kalarak devam edebiliriz. Kadnlarn gelir elde edebildikleri alma biimlerine girilerinin, orada bulunularnn karlksz olarak gerekletirdikleri hasta, yal ve ocuk bakm hizmetleriyle, ev ileriyle nasl i ie olduunu, ya da olup olmadn tartabiliriz. Elbette ki, tek bir almaya dayanld, stelik bu tek almann da ok mikro dzeyde ve ayrca tekil olduu ileri srlebilir ve ok mikro dzeyde olduu dorudur. stelik, byle ya da yoksul gruplar ii blnmeler konusunda derli toplu almalar da yok. Ancak ben, bu ynn doru yn olduunu, almalarn bu ilke zerinden yrtlmesi gerektiini dnyorum.6 Bu minik almann yoksullukla mcadele politikalar bakmndan ok radikal sonular olabilecei ileri srlebilir. yle ki, literatrde mutlak yoksullarla ilgilenmek iin ksa ve orta vadede tek ara olarak, dorudan yardm grlr.7 Bu ok yaygn bir kabuldr. Ama bu minik alma bize, mutlak yoksullar sz konusu olduunda eer bu grubu, zaaf, yoksunluu zerinden homojenletirmezsek, emek ve toplumsal cinsiyet kriterlerine gre nasl blndn incelersek- baka politika/mdahale aralar nerebileceimizi gsteriyor. Hasta, yal ve ocuk bakm hizmetlerinin ucuz ve yaygn hale getirilmesi ok eski bir taleptir; dilerseniz kamusallatrlmas da diyebilirsiniz. Ama imdi yukarda ana hatlaryla izmeye altm tablo zerinden baktmzda, artk bu talebi emek sunum koullarnn iyiletirilmesiyle, ii haklar mcadeleleriyle, kadnn zgrlemesi sreleriyle, kadn zgrl mcadeleleriyle ilikilendirebilir hale geliyoruz. Her eyden nce de, artk,
5 Bkz Ev-Eksenli alan Kadnlar alma Grubu, Ankara Yerel Atlyesi Tutanaklar. 6 Bu yaklam, bakalarnca da kabul grmtr. Mesela Trkiye ktisat Kongresine hazrlk olarak toplanan Yoksullukla Mcadele alma Grubunun raporunda bu ynde veri toplanmas gereine iaret edilmi, bu yoksul grubuyla ilgili politikalarn belirlenmesinde bu verilerin ncelik tayaca ifade edilmitir. Bkz. Trkiye ktisat Kongresi (Mays 2004) Yoksullukla Mcadele alma Grubu Raporu, yaynlanmam rapor. Ankara.

89

Dilek Hattatolu

mutlak yoksullarla ilgili politikalar gelitirilirken, ksa ve orta vadede de dorudan yardm dnda aralar kullanlabileceini ileri srebilir oluyoruz. Dahas, yoksullarla ilgili politikalarn nasl biimlendirilecei meselesi iin de, bu minik almann yaratt baz sonular var. yle ki, yoksul gruplarnn hayat kalitelerini ykseltecek, yoksulluklarn azaltacak mdahalelerin neler olduunu, sadece, o gruplarn emek sunum ve toplumsal cinsiyet konumlarn incelenmek suretiyle bulmak mmkn olur. Bu ifadelerde bir dlatrma bulunduunun farkndaym. Yaznn bu noktasna kadar, henz, yoksullarn hayat kalitelerini ykseltecek mdahaleleri bakalarnn yapmasndan sz eder haldeyim. Bu da ok nemli bir sorun ve buna bilgi sorunu bal altnda deineceim. Homojenletirme ile ilgili ikinci rneim, kadn yoksulluu ile yoksul hanelerin geimlerini salamak iin kullandklar ve hane emei, geim stratejileri, yoksullukla baa kma stratejileri vb diye adlandrlan emek konusunda. Bu ve daha baka ekillerde kavramlatrlan emek, tamamyla kadn emeidir ve karlksz kadn emeidir. Ama yoksulluk zerinden yaplan kavramlatrmalar, bunun zerini rter. Bu stn rtmenin vahameti, kadn yoksulluunun biimlerine gz attmz zaman daha da grnr hale gelir. yle ki, lkemizde mutlak yoksullar arasndaki ayr yaayan, dul veya boanmlar grubunda kadnlarn oran krsal kesimde biraz daha dk, ama kentte daha yksek, lke ortalamasnda da ise % 90'larda.8. Ayrca yine lkemizde, nfusu 5 farkl gelir grubuna ayrdmzda, kendine ait hibir geliri olmayan kadn orannn %78'in altna dmediini gryoruz.9 Bu veriler, karlksz kadn emeinin10 yaygnlyla bir arada ele alndnda bize ne syler? Genellikle ele alnd gibi, hane veya dilerseniz aile refah ile kadn refah arasnda uyum yle dursun, gerilim vardr.11 Bu gerilim, karlksz kadn emeinin hane iin yaygn kullanm zerinden domakta, kadnlarn gelir getiren, karl olan alma biimlerine giri ve orada bulunu koullarnn karlksz emek sunum konumlaryla i ie olmasndan beslenmektedir. Nitekim, mutlak yoksullar grubunda yer alan kadnlarn bu kadar byk ounluunun, hane d kalm kadnlar olmas, karlksz emek meselesinin nasl can alc bir mesele olduunu bir kez daha dndrr. Dndrmelidir. Ama yoksulluk terimleriyle, iine dlen yoksulluk kategorileriyle yaklaldnda, bu gerilimi grebilmek imkanszdr. Yoksulluk, homojenletirici bir kategoridir, bir durumu, belirli bir anda belirli bir durumu betimleyebilir; ama o betimlenen durumun iinden nasl ve hangi politikalarla klabileceini gsteremez. Tanm ve doas gerei bu imkana sahip deildir. Ama betimleme, elbette ki, nemlidir.

7 Mesela Bkz. 8. V Yllk Kalknma Plan Gelir Dalmnn yiletirilmesi ve Yoksullukla Mcadele zel htisas Komisyonu Raporu, 2000, Ankara. 8 Bkz. DPT 8. V Yllk Kalknma Plan, Gelir Dalmnn yiletirilmesi ve Yoksullukla Mcadele zel htisas Komisyonu Yoksulluk Alt Komisyonu Raporu. 9 Bkz. DPT 8. V Yllk Kalknma Plan, Kadnn Topluma Katlm zel htisas Komisyonu, Gelir Dalm ve Yoksulluk Alt Komisyonu Raporu. 10 Sadece cretsiz aile iilii dnldnde bile durum vahimdir. Kald ki, bu, karlksz kadn emeinin tek biimi deildir. cretsiz aile iisi olarak alan kadnlar bile, tm alan kadnlarn %72'sini oluturuyorlar. cretsiz aile iilerinin cinsiyete gre ayrm daha da belirgin bir tablo gsteriyor: %80 civarnda kadn, %20 erkek. Kaynak: emsa zar, Some Observations on the Position of Women in the Labour Market in the Development Process of Turkey. 11 Bu konuda bir tartma iin Bkz. Hattatolu, D: Yoksulluk, Kadn Yoksulluu ve Bir Baa kma Stratejisi Olarak Ev-Eksenli alma.

90

Yoksulluun mkanlar ve "mkanszl Hakknda Bir Tartma

Bilgi sorunu Tam da bu noktada, bilgi ve bilginin retimi ile ilgili soruna gelebiliriz. Ben, bilgiyi, orada duran, kefedilecek bir ey olarak gren yaklamlardan ok, oluturulan bir ey olduu eklindeki yaklamlara yaknm. Bu trden bir yaklamn, yoksulluk, yoksulluktan kmak, glenme balam sz konusu olduunda zellikle anlaml olduu kansndaym. rneim yine ev-eksenli almadan ve mutlak yoksullardan olacak. Yukarda szn ettiim12 yerel atlye almalarnda bir derinlemesine tanma blm var; bu blmde, kadnlar ev-eksenli alma ve ev-eksenli alan olarak hayatlarn, deneyimlerini anlatyorlar. ok sk karlatmz bir ifade yle: Ev hanmym, 26 yldr hal dokuyorum. Atlyeden sonra izlenimlerini soruyoruz; burada da ok sk verilen bir cevap var. Ben altm bilmiyordum. Bu atlyede altm rendim. imdi, bir insan altn bilmez mi? Tabii ki bilir, ve onlar da biliyorlar. Ama bilmedikleri bir ey var, hakikaten: Yaptklarna, alma dendii, alma sayld. Aslnda yaptklarnn alma olduunu bilmeleri, idrak etmeleri iin gereken ampirik veriler var onlarda; o bilgi var, ama yine de altklarna alma dendii bilgisi olumuyor, o atlye anna kadar. O bilgi olutuunda, yani ev-eksenli alma odanda bir takm insanlarn bir araya geldii bir ortamda kendi deneyimlerinin dile getirilmesi gerekletiinde, idrak ortaya kyor. Yine de bir mesele daha var. Ev-eksenli alan kadnlarn ulat idrak ile, dier katlmclarn idraki (ya da dilerseniz bilgisi) farkl. Buna baka lkelerden de rnek verebilirim. Mesela SEWA (Self-Employed Womens Association / Serbest alan Kadnlar rgt) yesi kadnlar toplu grme deneyimlerini anlatrken, iverenle yaptklar grmenin sonularn deil, iverenin karsnda oturduklarn, iverenin onlarla eiti gibi konutuu, onlar dinlediini ne karyorlar.13 Elde edilen somut sonu daha nemsiz, daha tali olarak sunuluyor, kadnlar tarafndan. Bu da glenmenin o kabul bilgisiyle balad eklinde yorumlanabilir. Yoksulluk Durumlarnn Yeniden retimi Gerek yoksulluk tanmnn ilgili olduu insan grubunun sahip olduu imkanlar iermemesi hatta gizlemesi, stn rtmesi, gerek bilginin kendi bana varl olan bir ey deil, oluturulan bir ey olmas alarndan dnldnde bir noktann daha altn izmeyi gerekli gryorum. O da hem yoksullukla ilgili politikalarn, hem de yoksullukla ilgili rgtlenmelerin, yoksullukla mcadele stratejilerinin bu iki mesele gz nne alnmadan tasarlanmalar gerekletirilmeleri durumunda, tam da ortadan kaldrmak, hi deilse azaltmak istedikleri yoksulluu ve yoksulluk konumlarn pekitirmeleri, kalclatrmalar riskidir. Bu riskin sadece hayr cemiyetleri, yardm kurulular iin deil, ayn zamanda yoksullarda kendi durumunun iinden dorulma14, kendi gerekliini dntrme potansiyelini varsayan yaklamlar iin de geerli olduunu dnyorum; tabii, yoksulluk ilkesini temel almalar durumunda. Dil ve terminoloji, durumu rtyor, bu da varolan konumlar pekitirip kalclatryor.
12 Bkz 4. dipnot. 13 Jhabvala, Renana. Self Employed Womens Association: Organising Women by Struggle and Development. 14 Paolo Freire, Ezilenlerin Pedagojisi. 15 Yein, Metin: Toprakszlar Brezilya'da Topraksz Kyl Hareketi: MST.

91

Dilek Hattatolu

Dil, yoksullar olarak tanmlaynca, kendilerine ayni yardm yaplmas gerekenler, kendilerine i bulunmas gerekenler, kendilerine imkan yaratlmas gerekenler ya da yoksulluklarn ama gcnn kendilerinde zaten bulunduunun bilincine varmas gerekenler, bilinlenmesi gerekenler vb. olarak yoksulluun yeniden retimlerini mmkn klan koullar salanm oluyor. Kalclatrma madalyonunun teki yznde ise, yoksullarla ilgilenenlerin, yoksullarla ve yoksullukla ilgili politika retenlerin, konumlarnn pekimesi yer alyor. Tekrar ediyorum, yoksullarla ve yoksullukla ilgilenme, bu meselelere dahil olma niyetleri ne olursa olsun, yani, kendilerini ister yardm edenler, hayrseverler ya da ister bilin destei verecek olanlar, bilinlendirecek olanlar olarak tanmlasnlar, hakknda politika retilenler ve politika retenler ayrm da, bu konum da yeniden retilir. nk bu yeniden retimin nkoulunu, ilgililerin niyetleri deil, birilerini yoksunluk, zaaf, muhtalk zerinden tanmlayp, bilgi srecinde nesneletirme oluturur. Yoksulluk Bir rgtlenme lkesi Olabilir mi? Dolaysyla, yoksulluun bir rgtlenme ilkesi olup olamayaca sorusuna benim cevabm, hayrdr. Olamaz. Ancak bununla, yoksulluun betimleme arac olarak i grmeyeceini, ya da emek ve toplumsal cinsiyet blnmelerine baktmz gruplarn yoksulluk konumlarna da bakmann ilevsiz olacan, sylemiyorum. Sadece, yoksullar olarak deil, fakat, emek sunum ve toplumsal cinsiyet kategorilerine gre, blnen gruplarn, bu kriterlere gre biimlenmi rgtlenmeler yaratmalar gerektiini, vurgulamaya alyorum. rgtlenmelerin, ancak, ortak bir ezilmilik yaayan, ayn smrye maruz kalan insanlar arasnda anlaml olduunu, ve nk onlarn ezilmesine ya da smrlmesine yol aan eyin onlarn zaaflar deil, gleri olduunu, sylemeye alyorum. Somut rnekler verebilirim. Mesela yoksul kadnlar olarak deil, ev-eksenli alan kadnlar olarak rgtlenmek. Yoksullar olarak deil, toprakszlar olarak rgtlenmek ve topra kolektif ileyenler olarak bir hareket oluturmak (MST, Brezilya)15. Sonu olarak, yoksulluk iin -deyim yerindeyse- bir metodoloji nerdiimi syleyebilirim. Bir yoksulluk durumunu betimlemekle yetinilemez; Hangi yoksul grubu sz konusuysa o grubun iindeki blnmeler, emek sunum ve toplumsal cinsiyet konumlarna gre ele alnp incelenmeli; Bylelikle her bir yoksul grup iindeki smr ya da ezme/ezilme ilikileri ortaya karlmaldr. Bu, ayn zamanda, szkonusu insanlarn sahip olduklar imkanlarn da ortaya karlmas demektir. Ayrca, bu incelemenin bizzat yoksullar iin bilgi retebilmesi de ancak bu bilginin yine kendileri tarafndan retildii bir srete mmkn olacandan, onlara eit katlabilecekleri ortamlar salanmaldr.
Kaynaka Freire, Paolo: Ezilenlerin Pedagojisi, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2003. (Trkedeki 4. basm) Jhabvala, Renana. Self Employed Womens Association: Organising Women by Struggle and Development. Der. Sheila Rowbotham ve Swasti Mitter, Dignity and Daily Bread, New Forms of Economic Organising Among Poor Women in the Third World and the First. Routledge, Londra, 1994. DPT 8. V Yllk Kalknma Plan, Gelir Dalmnn yiletirilmesi ve Yoksullukla Mcadele zel htisas Komisyonu Yoksulluk Alt Komisyonu Raporu, Ankara, 2000. DPT 8. V Yllk Kalknma Plan, Kadnn Topluma Katlm zel htisas Komisyonu, Gelir Dalm ve

92

Yoksulluun mkanlar ve "mkanszl Hakknda Bir Tartma

Yoksulluk Alt Komisyonu Raporu, Ankara, 2000. Hattatolu, Dilek: Yoksulluk, Kadn Yoksulluu ve Bir Baa kma Stratejisi olarak Ev-eksenli alma, Editr: Yasemin zdek, iddet, Yoksulluk ve nsan Haklar, TODAE yayn, Ankara, 2002. Ev-Eksenli alan Kadnlar alma Grubu, Ankara Yerel Atlyesi Tutanaklar.Yaynlanmamtr. Bourdieu, Pierre: Pratik Nedenler, Kesit Yaynclk, stanbul, 1995.. Trkiye ktisat Kongresi Gelir Dalm ve Yoksulluk alma Grubu Raporu, yaynlanmam rapor. Ankara, 2004. emsa zar: Some Observations on the Position of Women in the Labour Market in the Development Process of Turkey, Boazii Journal, Cilt 8, Say 1-2, 1994, s. 21-43. Yein, Metin: Toprakszlar Brezilya'da Topraksz Kyl Hareketi: MST, letiim Yaynlar, stanbul, 2004.

93

Abstract
Class formation designates a process based on the dialectical relation of class consciousness, class culture, class bounded spatial arrangement and class struggle. Thus, class bounded spatial arrangement, class struggle, consciousness and culture of working class are among the basic dynamics of class formation process. In this respect, working class struggle has an important effect on the formation of culture peculiar to working class, as well as on the development of class consciousness. Moreover, whereas the arrangment of urban area has an effect that provides some basis for class struggle or working class culture, it also has a similar role on the rearrangement of urban area in any struggle between classses. Therefore, while the class arrangement of urban area dominates the social life and daily practices of workers, it also establishes organization and struggle actions of the working class. In the light of these fundamentals of class formation process, a field research on how public and subcontractor workers of Eti Aluminyum Factory, a public enterprise, developed a class consciousness and culture, and the reflections of this was made in our study. In this research, supported by the techniques of observation and survey, we tried to put forth which factors were determinants on consciousness, political actions, collective actions, social lifes and daily practices of workers in the plane of varieties and commons, and the reflections of this taking the collected data into consideration.

Snf Bilinci ve Snf Kltr: Eti Alminyum Fabrikas rnei*

ZGE BERBER
Marxtan Engelse Telgraf: Sosyalizm tedavlden kaldrld ... Ruhumuz kreselletirildi ... Yreimiz zelletirildi ... Vicdanmz borsaya ald ... nsanlk karaborsaya dt!
(Alminyum Mdrlnde alan iilerin, alma odalarna ast gazete brornden.)

Bugne kadar snf toplumsal yaplanmann temel ta olarak ele alan nemli pek ok teorik alma yaplmtr. Ancak bu teorik almalar destekleyecek ve gnmz ii snfnn profilini izmekte bize yol gsterecek olan ampirik almalar ayn younlukta
* Bu yaz, Prof. Dr. Tlin ngen ve Do. Dr. Tark engln danmanlnda 2003 ylnda A.. S.B.F.de Toplumsal likiler Balamnda Snf Bilinci ve Snf Kltr: Seydiehir Eti Alminyum Fabrikas rnei adl yksek lisans tezi kapsamnda gerekletirilen aratrmann sonularnn ksa bir deerlendirmesine dayanmaktadr.

94

Snf Bilinci ve Snf Kltr: Eti Alminyum Fabrikas rnei

deildir. Oysa ki, gnmz ii snfn anlayabilmek ve snf mcadelesine ilikin politikalar/stratejiler gelitirebilmek iin bugnn toplumsal ve snfsal dinamiklerini bizzat kendi yaamsal gereklikleri iinde ortaya koyabilmek gerekmektedir. Bu nedenle teorinin nclnde yrtlecek olan snfa dayal saha aratrmalarnn snf politikasna ilikin yeni almlar salayabilecei kansndaym. almadaki temel ama, Eti Alminyum Fabrikasnda istihdam edilen kamu ve taeron iilerinin snf bilincine ve kltrne ilikin genel bir kan edinebilmektir. almann temel problemi, bir kamu iktisadi teekkl olan Seydiehir Eti Alminyum fabrikasnda istihdam edilen kamu ve taeron iileri arasnda belirgin olarak var olan farkllklarn, iilerin ortak hareket etme ve bilin gelitirebilme edimlerini nasl etkilediini ve bunun grnmlerinin ne olduunu ortaya koyabilmektir. Bir baka ifade ile snf ii elikilerin ve atmalarn snf mcadelesinde ne tr krlmalara yol aabileceini gsterebilmektir1. Aratrma Sonularnn Deerlendirilmesi Aratrmann yrtld Seydiehir Eti Alminyum Fabrikasnn tercih edilmesinde, fabrikann sahip olduu temel zgnlkler belirleyici olmutur. ncelikle, Eti Alminyum Fabrikas, uzun zamandr zelletirmenin gndemde olduu bir fabrikadr. Bu ynyle fabrikada ilk olarak, 1990larn bandan itibaren zelletirme politikalarna paralel olarak, birim birim taeron firmalar retim srecine sokulmaya balamtr. Taeron firmalarn retim srecine dahil olmasyla iiler yeni bir anlayla karlamtr: Bir yanda kamuda ve kamu iin alma fikri, dier yanda ise zel firmada ve patron iin alma fikri. Taeronlamann ardndan fabrika son yldr dorudan zelletirme kapsamna alnmtr. kincisi, zelletirme srecine bal olarak, fabrikadaki ii homojenliinin taeron-kamu iisi ayrmnda bozulmu olmasdr. Ayn fabrika mekann ve retim deneyimini paylaan iilerin, stat, cret, alma koullar, sosyal hak ve gvenceler, rgtlenme hakk, i gvenlii vb. bakmlardan iki ana gvdeye (kamu iisi / taeron iisi) blnm olmasnn, snf bilincine, snf kar algsna, snf kltrne vb. etkileri almann ana eksenini oluturmaktadr. Son olarak, kamu iileriyle taeron iilerini, lojmanda oturma hakkna sahip olan ve olmayan kamu iilerini ve lojmanda oturmaya hak kazanm kamu iileri ile yneticileri kendi iinde blen mekansal deneyim dier bir blnme dinamii olarak ele alnacaktr. Taeron iilerinin hibirinin ve kamu iilerinin ok nemli bir blmnn lojmanlarda oturma hakk bulunmamaktadr. Kamu iilerinin ancak %19u lojmanda ikamet edebilme hakkna sahiptir ki bu hak, iilere nesnel kriterlerden ok zel ilikiler zerinden verilmektedir. Yaam mekannn, mahalle - lojman ikiliinde dzenlenmesi, bir yandan kamu ve taeron iileri arasnda dier yandan ise kamu iilerinin kendi iinde mekansal farkllamaya olduu gibi, snf ii elikilerin derinlemesine de neden olmaktadr. Fabrika iinde kurulan hiyerarik denetim lojmanlar aracl ile yaam alanna tanm, yneticiler ile iilerin yaam alanlar birbirinden belirli snrlarla ayrlmtr. Kamu-taeron iilerinin gerek kendi iinde gerekse de yneticileri ile arasnda yaratlan bu snf temelli mekansal dzen iilerin birbirlerine ve kar snfa bakn nasl etkiledii zerinde durulacak bir dier konudur. Bu aklamalardan da grlecei zere aratrmann temel eksenini, kamu-taeron

1 Bildiri sunuunda zaman kstl nedeniyle sadece aratrma sonular deerlendirildii iin, yazmzda teorik tartmalara deinilmeyecektir.

95

zge Berber

iisi rneinde karmza kan snf ii elikiler ve atma dinamikleri oluturmaktadr. Bu nedenle aratrma verileri ve sonular kamu-taeron iisi ikiliinde tartlacak ve bu ikilik zerinden karlatrmalar yaplacaktr. Bu deerlendirmelere gemeden nce fabrikaya ve ynteme ilikin ksa notlar dmek istiyorum. 1969 ylnda temeli atlan fabrika Ruslar tarafndan ina edilmi ve 1973 ylnda da retime balamtr. Alminyum, Almina, Haddehane, Dkmhane Mdrlkler ve Yardmc Birimler olmak zere be ana birimden oluan fabrikada aratrmann yapld yln (2003) verilerine gre 2044 kamu iisi ve 359 taeron iisi istihdam edilmekte ve vardiya sistemi uygulanmaktadr. Fabrika ve lojmanlar 470.000 metrekarelik bir alanda, grece ehirden uzak bir mekanda yer almaktadr. Ancak son yllarda kent fabrikaya ve lojmanlara doru geniledii iin imdilerde fabrika ile kent merkezi ve yerleim alanlar arasndaki mesafe azalmaktadr. 1990lara kadar salad imkanlarla kent iinde ayrcalkl ve yaltlm bir grnme sahip olan lojmanlar, zelletirme politikalaryla birlikte snmlenme srecine girmi, fabrika ile ayn kaderi paylam ve giderek gzden dmeye balamtr. Ancak, eski cazibesini yitirmeye balam olsa da lojmanlar hl kentin ekim merkezlerinden ve ayrcalkl mekanlarndan biri olmaya devam etmektedir. Toplam 2403 iinin istihdam edildii fabrikada aratrma boyunca %5 oranna tekabl edecek ekilde 17si taeron ve 118i kamu iisi olmak zere 135 ii ile grme yapld. Aratrmada anket ve gzlem teknii kullanlmtr. Yaplandrlm ve yaplandrlmam /ucu ak toplam 116 sorunun kullanld ankette, iilerin demografik bilgileri, toplumsal kkenleri, iilik ve sendika servenlerinin yan sra, iilerin snf bilinci, gndelik ve kltrel yaamlar ile lojman ve mahalle ayrm balamnda ele aldmz yaam mekanna ilikin deneyimleri sorgulanmtr. ilerle tek tek grlerek doldurulan ankette ucu ak sorularn daha ok tercih edilmesi nedeniyle, birok sorunun ardndan verilen cevaba ilikin iilere neden ve niin sorular yneltilmi, verili olan seeneklere alternatif seenekler nermelerinin n almtr. Buradaki ama, snf bilinci ve snf kltr gibi tartmal ve somut verilerle ortaya konulmas olduka g olan bir konunun sadece saylar iinde ifade edilmesindeki gl yenme abasdr. Snf bilincine ve kltrne ilikin bir almada niceliksel aratrma teknikleri yerine daha ok niteliksel aratrma tekniklerinin (rnein derinlemesine mlakat gibi) tercih edildiinin ve bu konuda anket tekniinin fazlaca eletirildiinin farkndaym. Ancak, fabrika iilerinin genelini yanstacak verilere ulaabilmem ve buradan genellemeler yapabilmem iin anket tekniini kullanmann gerekli olduu kansndaym. Ynteme ve fabrikaya ilikin verilen bilgilerden sonra, aratrmann sonularn deerlendirmeye balayabiliriz. Deerlendirmede ncelikle iilerin demografik zelliklerine ilikin genel bir profil izilecek sonrasnda iki ana balk altnda aratrmann ats kurulacaktr: Snf bilinci ilk, snf kltr de ikinci balmz olacak. Snf bilinci ana bal altnda snf kimlii, snf kartl, sendikal deneyim, grev ve zelletirme politikalar konular zerinde elde edilen veriler sunulacaktr. Snf kltr bal altnda ise, yaam alan ve iiler arasnda izlerine rastladmz ky ve dayanma kltrne ilikin deerlendirme yaplacaktr.

96

Snf Bilinci ve Snf Kltr: Eti Alminyum Fabrikas rnei

i. Demografik zelikler

Grme yaplan iilerin eitim dzeylerine baktmzda, kamu iilerinin eitim dzeylerinin taeron iilerine gre ok daha yksek olduu ve nemli bir blmnn de meslek okulu kl olduu grlecektir. Kamu iilerinin %17si ilkokul/ortaokul mezunun iken bu oran taeron iilerinde %46ya ulamaktadr. Grme yaptm iilerden biri Ankara niversitesi Hukuk Fakltesini dardan bitirdiini, emekli olduunda da avukatlk mesleine ilikin bir eyler yapmay istediini belirtmitir. Grme yaplan iiler fabrikann ikinci ve nc kuak iilerini oluturmaktadr. Fabrika kurulmadan nce tek geim kaynann tarmclk olduu kent, kalknma ve modernleme projesinin rn olarak fabrikann kurulmasyla ekil deitirmi ve bir ii kentine dnmtr. Bu ynyle fabrika, kentin geliiminde nemli bir etkiye sahip olmakla beraber, kendilerine tarmclktan baka bir gelecek grmeyen insanlarn nne yeni alternatifler getirmitir. Fabrikada almak artk insanlar iin en nemli bir statye iaret eder hale gelmi, insanlar ocuklarnn gelecekteki mesleini iilik olarak kodlamaya balamtr. Grme yaplan kamu ve taeron iilerinin baba mesleinin nemli oranda ii olmas da bunu kantlar niteliktedir. Artk bir nevi baba meslei olarak fabrikada almaya balayan kamu ve taeron iilerin yaklak %80i ocuklarnn ii olmasn istememektedir. Bununla birlikte gene ayn oranlarda hem kamu hem de taeron iileri ocuklarnn iyi bir niversiteden mezun olduktan sonra geliri iyi olan, srekli bir ie sahip olabileceini dnmektedir. iler eitimi, toplumda iyi bir yer edinebilmenin ve statye sahip olabilmenin temel arac olarak kurgulamaktadr. Fabrika kurulmadan nce ve kurulduktan sonra da bir sre temel geim kayna olan tarmclk, ilk kuak iiler iin ikinci hatta yer yer asl meslek olarak varln devam ettirmitir. Grme yaplan kamu ve taeron iilerinin %30nun babas iftidir. Fabrika kurulmadan nce tek geim kaynann topraktan salanyor olmas bu sonucun temel nedenidir. Fabrikann kuruluu ile birlikte sanayileme ve kentleme admlarnn atlmas, iilerin tam olarak topraktan kopmas ve mlkszlemesi sonucunu beraberinde getirmemitir. zellikle ilk kuak iiler fabrikadaki ilerini ikinci bir i olarak grm ve iftilikten vazgememitir. Topraa olan bu ballk zamanla azalmsa da tamamen son bulmamtr. Bu ynyle kyde toprak sahiplii, feodal ilikileri ve krsal yaamla olan balanty belirleyen gl bir e olarak ortaya kmaktadr. Grme yaplan iilerin de nemli bir blm ky kkenlidir. Kamu iilerinin yars, taeron iilerinin ise te biri memleketlerinde toprak sahibidir. Ancak toprak sahibi kamu ve taeron iilerinin %20si kyden dzenli bir gelir elde etmekte ve %10u da toprak iiyle uramaktadr. Toprak sahibi olan iilerin ok byk blm bugn kentte ikamet etmekte ve byk oranda toprakla olan ilikisini sadece yasal mlkiyet ilikisi zerinden devam ettirmektedir. Bu anlamda kentte yaayan iiler iin topra ekip bime ve buradan dzenli bir gelir elde etme anlay kstl dzeydedir. Bununla birlikte, krdan kopu sreciyle iiler arasnda geleneksel aile yapsnn da zlmeye baladn syleyebiliriz. Kamu ve taeron iilerinin nemli bir blm ekirdek bir aile yapsna sahiptir. Ancak ileride snf kltrne ilikin yapacamz deerlendirme de ifade edeceimiz gibi, iilerin kyle olan balants gndelik yaamlarnda bir hayat tarz olarak varln devam ettirmektedir.

97

zge Berber

ii. Snf Bilinci

almada snf bilinci Manna ve Thompsona referansla, iilerin snflararas kartlk ve snf ii btnlk ya da atma dinamikleri temeli zerinden kendilerini, sorunlarn, deneyimlerini anlamlandrma pratiklerine olduu kadar, yaama mdahil olma edimlerine de iaret etmektedir. Bu ynyle snf bilincine ynelik tartmalarda drt temel e nem kazanmaktadr: Snf kimlii, snf kartl, snf btnl ve alternatif bir toplum anlay ya da kavray. Ancak snf bilincinin uraklar olarak belirlenen bu kavramlar arasnda dorusal bir ilikinin kurulamayacann da altn izmek gerekir. Buna gre, kendini ii snf iinde konumlandran ya da snflar arasndaki kart kar ilikilerini retim srecinde deneyimleyen her iinin dorudan alternatif bir toplum anlayna sahip olduunu sylememiz olas deildir. Ya da bir iinin toplumdaki snfsal farklln farknda olmas zorunlu olarak iinin bu snflarn karlar arasnda kartlklar/ztlklar kuraca anlamna gelmez. rnein, ngiltere ve Amerikada iiler arasnda yaplan bir aratrmada, iilere futbol takm benzetmesinden yola klarak, patronlarla iilerin ayn takmda ve tarafta olup olmadklar sorulmu. Amerikal ve ngiliz iilerin yarsndan ou, ii ve patronun karlar dorultusunda ayn tarafta yer alabileceini sylemitir. Buradan hareketle aratrmada snf bilinci, snfsal kimliin ve snflararas kartlk ilikisinin inas, rgtlenme ve mcadele deneyimi temelinde ele alnmtr. Elde edilen veriler gstermektedir ki, taeron kamu iisi ikiliinde karmza kan snf ii elikiler, iilerin gerek snfsal btnl alglamasnda ve snflararas kartlk ilikisini kurmasnda gerekse de ortak karlarda birlemede ve kolektif hareket etme edimlerinde belirleyici olan temel krlma noktasdr. Bu nedenle iilere yneltilen sorularn deerlendirilmesinde taeron ve kamu iileri arasnda yaplacak olan karlatrma bizim iin belirleyici olacaktr. Bu blmde anket sorular u be balk altnda toplanmtr: Snf kimlii, snf kartl, sendikal deneyim, grev ve zelletirme politikalarna kar tutum. imdi ksaca bu blmde elde ettiimiz verileri, taeron-kamu iisi balamnda deerlendirebiliriz. 1. ncelikle iilere, kendisini ii snfnn bir paras olarak grmesi, retim srecindeki dier iilerle paylat ortak rol tanma ve kendini ii snf olarak tanmlama anlamnda bir dizi soru yneltilmitir. Buna gre kamu ve taeron iilerinin nemli bir blm ii snfn mavi yakal ii tanmndan hareketle fabrikada retim yapan emekiler olarak tanmlamakta ve kendilerini de bu tanm iinde konumlandrmaktadr. Ancak iilere, dier sahip olduklar kimliklerinin yannda (etnik, yerel kimlik, mezhep gibi) ii kimliinin nem srasnn ne olduuna dair bir soru ynelttiimizde, kamu iilerinin ve taeron iilerinin yaklak %20si kendini sadece ii olarak tanmlamtr. Etnik kimlik (Trk/Krt) iiler iin daima ilk srada, ii kimlii ise ikinci srada yer almaktadr. iler asndan yerel kimlik ok nemli deildir. nk onlara gre, doduklar deil, doyduklar yer nemlidir. Kendilerini ayn tanm iinde birletiren iiler, kamu ve taeron iilerinin karlarnn ortak olup olmadna dair bir soru yneltildiinde birbirlerinden olduka farkllamaktadr. Kamu iisinin %46s kamu ve taeron iilerinin karlarnn ortak olmadn belirtirken, bu oran taeron iilerinde %94e kmaktadr. iler arasnda karlarn farkllamasna yol aan nedenler ise unlardr: kamu ve taeron iileri arasnda, cretler, alma koullar, sosyal hak ve gvenceler, i gvencesi, rgtlenme hakk gibi temel konularda var olan belirgin

98

Snf Bilinci ve Snf Kltr: Eti Alminyum Fabrikas rnei

ayrmlar szkonusudur. Taeron iilerinin belirttii gibi, kamu iileri, Hilton odalarnda otururken, taeron iileri kamu iilerinin altrlamad en pis ilerde karn tokluuna altrlmaktadr. Taeron iilerinin hepsi iinde bulunduklar olumsuz artlarn farkndadr. Ancak grme yaplan taeron iileri bu kadar dk crete ve olumsuz alma artlarna ramen, buna raz olmak zorunda olduklarn nk darda bu ii isteyen daha ok insann olduunu belirtmitir. Bir taeron iisinin belirttii gibi, patronun gznde senin hibir deerin yoktur. Bugn sen varsn, yarn yoksun. Ama yerine geecek mutlaka biri bulunur. Bu koullar bir yanyla taeron iilerinin iinde bulunduklar durumu kabullenmesine neden olurken, dier yanyla taeron iilerinin kamu iilerine husumet beslemesine, onlarla arasnda belirgin bir snr koymasna neden olmaktadr. Taeron iileri kamu iilerine gre iilerin sorunlarna ynelik daha eletirel bakmakta anacak i ve rgtlenme gvencesinden yoksun olduklar iin, var olan tm olumsuz koullara ramen kaderci bir kabullenie raz olmaktadr. Ancak unu da belirtmek gerekir ki, bu kabulleni kimi zaman patrona kar yrtlen bireysel direniler ve kar koyularla kimi zaman krlabilmitir. Taeron iileri kamu iileri ile kendi arasnda bir snr koyarken, kamu iilerinin bir blm de (%40) taeron iilerini kendileri iin bir tehdit unsuru olarak grmektedir. Buna gre taeron iileri sendikaszlatrma ve zelletirme srecinin bir paras olarak alglanmaktadr. Bununla birlikte, kamu iilerinin yapt ii taeron iilerinin ok daha az bir cret alarak yapmas, kamu iilerinde gelecek kaygsna neden olmaktadr. Buna gre taeron iileri kamu iilerinin ekmei ile oynamaktadr. ilerin ortak karlar konusunda birbirinden ayrlan kamu ve taeron iileri, ortak hareket edebilme yeteneine ilikin de farkl yorumlar yapmtr. Buna gre kamu iilerinin %73 varolan ayrmlarn kamu ve taeron iilerinin ortak hareket etmesine engel olmad grndedir. Bu sonu ilgintir. nk, iilerin fabrika iindeki dzenine ve ilikilerine baktnzda, mekansal (dinlenme odalarnn, yemekhanelerinin farkl olmas gibi) olarak birbirlerinden ayrlan kamu ve taeron iileri, kendi ilerine dnk kapal gruplar oluturmutur. Bu ynyle birbirlerini yok saymasalar bile kamu ve taeron iilerinin ortaklklar fabrika iinde yaplan iler ile snrl kalmaktadr. Oysa taeron iileri daha farkl grtedir. Taeron iilerin %60 varolan ayrmlarn kamu iileri ile ortak hareket etmesine engel olduunu dnmektedir. nk kendilerini de ifade ettii gibi, taeron iilerinin iten atlma tehlikesi nedeniyle hibir ekilde rgtlenme ve kolektif hareket etme olana olmad iin gerekte kamu iileri ile ortak hareket edebilme ans yoktur. 2. Peki, kendi aralarnda var olan ayrmlardan hareket eden kamu ve taeron iileri Trkiyedeki ve ii-iveren arasndaki kutuplama hakknda ne dnmektedir. Bu erevede, iilere belirli balklar balamnda (ii-iveren, zengin-yoksul, laik-dinci, solcusac, Trk-Krt gibi), Trkiyede var olan temel kutuplamalara ilikin nem srasna gre bir sralama yapmas istenmitir. Burada bizim iin nemli olan ii-iveren kutuplamasnn iilerin gznde nerede yer alaca idi. Kamu ve taeron iileri iin ilk srada zengin-yoksul, ikinci srada ise o dnemki tartmalara paralel olarak laik-dinci ve nc srada ise Trk-Krt ayrm yer almaktadr. i-iveren ayrm ise drdnc srada yer almtr. Ancak oransal olarak bakldnda taeron iilerinin ii-iveren ayrmna daha fazla vurgu yapt gzlenmitir. Bu sonu, taeron iilerinin nemli bir blmnn ii ile iveren arasnda kartlk ilikisi kurmas ile de tutarldr.

99

zge Berber

ilerin snflararasndaki kartlk ilikisini nasl algladn anlayabilmek iin ilere ii ile iverenin karlarnn ortak olup olamayaca soruldu2. Burada snf kartlndan kast, iinin kapitalisti (devlet ve patron) ve onun temsilcilerini (ynetici ve mhendis), kendisinin karsnda, iilerin ortak karna kart olarak alglamasdr. Snf kimlii ile snf kartl, birbirini diyalektik olarak etkiler. Bir baka ifadeyle kartlk, kimliin desteklenmesini ya da pekitirilmesini salarken, kimlik de snflar arasndaki kartln pekitirilmesini salar. Buna gre kamu iilerinin %70i, taeron iilerinin ise %30u ii ile iverenin karlarnn ortak olduu grndedir. Burada kamu iisinin iveren kimliinde devletle kurduu ilikinin farkll nem kazanmaktadr. Bu balamda, kamu iisinin, taeron iide olduu gibi, karsnda dorudan maalarn ald ve ona hizmet ettii bir patronun olmay ve iilerin iverenin kendi karlar iin deil de devletin ve toplumun karlar iin hizmet ettiine ilikin bir nosyona sahip olmas, genellikle bir yandan kamu iilerinin devletle btnlemesine dier yandan ise devletin snfsal kimliinin siliklemesine yol aabilmektedir. Oysa taeron iileri maalarn dorudan, kendisine hizmet ettii patrondan almakta, alma koullarn ve mcadele pratiklerini patronlarnn inisiyatifi belirlemektedir. Bu ynyle taeron iilerinde, topluma hizmet etmek yerine patron iin alma algs hakimdir. Bu ise taeron iiler asndan patronun snfsal kimliinin daha belirgin olmasna neden olmaktadr. ilerin bu tutumunun altnda yatan nedenleri inceleyerek, kamu ve taeron iisi arasndaki bu gr ayrlnn sebeplerine ilikin fikir edinebilmemiz mmkndr. Taeron ve kamu iileri iin, iinin ve iverenin karlarnn ortak olmasnn temel nedeni, her ikisinin de amacnn retim yapmak ve para kazanmak olmasdr. Ortak amata birleen iilerin ve iverenin karlar da ortaklaacaktr. Bu mantn temelinde ise u yatmaktadr: i ne kadar ok ve verimli retim yaparsa, iveren de o kadar ok kazanr ve iilerine o kadar ok para verir. Buna karlk, ii ve iverenin karlarnn farkl olduunu dnen kamu ve taeron iilerinin zerinde en ok durduu neden, iverenin sadece kendi karn dnmesidir. Burada grlecei zere, kamu ve taeron iileri arasnda kar ortakln anlamlandrma bakmndan bir fark olmamakla birlikte, kar ortaklnn varlna ilikin deerlendirmede fark olumaktadr. 3. almada ele alnan snf bilinci iilerin, snflar aras kartlk ve snf ii btnlk temeli zerinden kendilerini anlamlandrma pratiklerine olduu kadar, yaama mdahil olma edimlerine de iaret etmektedir. Bu nedenle aratrmada snf bilincine ilikin olan sorular iki boyutlu hazrlanmtr. Buna gre almada, snf bilincini lmeye ynelik olarak ilk nce kamu ve taeron iilerin kendi konumlarn gerek dier iilerle gerekse de iveren ile olan ilikilerini nasl yorumladklar ortaya konulmutur. kinci olarak ise iilerin sendika ile ilikisi, grev deneyimi ve sendikal harekete bak gsterilmitir. Kamu iileri haklarn savunabilmenin ve koruyabilmenin tek aracnn sendika olduu grnde. Bu nedenle de sendikaya ye olmalarndaki temel neden haklarn koruyabilmek kaygsdr. Ancak iilerin nemli bir blm (%72si) sendika ile ban sadece aidatlar zerinden kurmaktadr. Bunun dnda kalan iilerin nemli bir blm sadece bireysel

2 Bu soruda kar ve iveren kavramlarna ilikin olarak, kamu iisi kamu sektrn, taeron iisi ise zel sektr alglamaktadr.

100

Snf Bilinci ve Snf Kltr: Eti Alminyum Fabrikas rnei

olarak sendikann etkinliklerine katlmakta, sendika iinde aktif olarak almamaktadr. Grme yaplan iilerden sadece alts sendika iinde aktif olarak grev aldn belirtmitir. iler arasnda sendikal faaliyete katlma, sendika iinde rgtl hareket etme eilimi zayftr. iler ancak belirli dnemlerde (grev gibi) sendika ile olan balarn glendirmekte, bunun haricinde sendika iilerin yaamnda etkin bir rol oynamamaktadr. Bugn Eti Alminyum fabrikasnn kadrolu iileri Hak- federasyonuna bal, elik- sendikasna yedir. Bununla birlikte taeron iilerinden hibiri sendikal deildir. nk, taeron iilerinin nnde, sendikal olmalarn engelleyecek birok fiili engel bulunmaktadr. En nemlisi ise taeron iilerinin i gvencesinden yoksun olmas ve iten atlma korkusudur. Eti Alminyum fabrikasnda 1980 ncesinde ise, Trk Metal-, DSK ve yerel sendika olarak kurulan zgr Alminyum- sendikalar rgtlenmitir. zgr Alminyum- sadece Seydiehirde rgtlenmi bir sendikadr. Uzun sre yetkisiz olarak alm, ardndan DSKe balanmtr. 1980 sonrasnda ise, sadece Trk Metal- fabrikada rgtlenmitir. Trk Metal- 1996ya kadar fabrika iinde tek rgtl sendika olmu, 1996dan sonra ise yerine Hak-e bal elik- sendikas gelmitir. ilerin sendikalarn baarl ve baarsz bulduklar konulara bakacak olursak, sendika iilerin gznde ekonomik beklentilerin karlanmas ve ii haklarnn korunmas konusunda baarldr. Ancak sendika kltrel etkinliklerde bulunma, eitim seminerleri dzenlenme gibi konularda baarszdr. Genel tabloya bakldnda iiler byk oranda sendikalarnn faaliyetlerinden memnundur. Ancak sendikalara ynelik bu memnuniyet taeron iileri iin geerli deildir. Taeron iilerinin hibiri bir sendikada rgtl deildir. Buna karlk taeron iilerinin hepsi, bata i gvencesi olmak zere sosyal hak ve gvencelere sahip olabilmek iin sendikaya ye olmak istemektedir. Ancak, taeron iileri varolan sendikann kendilerine ve sorunlarna kar olan ilgisiz tavrndan yaknmakta, sendikalarn taeron iilerini dladn dnmektedir. Eti Alminyum fabrikasnda 1987 ve 1995 ylnda olmak zere toplam iki grev yaanmtr. Her iki grev de Metal dneminde gereklemi ve toplu i szlemesindeki cret anlamazlndan kaynaklanmtr. 1995 ylndaki ikinci grevden sonra, iilerin sendikalarna ynelik eletirel tutumu daha da keskinlemi ve 1996 ylnda fabrikada elik rgtlenmitir. ilerin nemli bir blm her iki grevin de baarsz olduu grndedir. Grevin baarsz sonulanmasndaki en nemli neden, iilerin grev sresince urad maddi kayptr. Bununla birlikte kimi iiler grevin zorlayc hibir etkisini olmad grndedir. nk, her iki grev dneminde sendikann ve yneticilerin ortak karar almas sonucu, fabrikada retimin durmamas iin belirli sayda iinin altrlmasna karar verilmi. Buna gre bu ortak karar sonucu isimleri belirlenen iiler fabrikada dzenli olarak altrlm ve dzenli olarak maa almtr. Grme yaplan iilerden birisi bu durumu yle ifade eletirmitir: Grev yapld halde burada retim devam ettii iin grevin caydrcl olmad. Tamam bu devlet bizim devletimiz ama iiyken devlet benim iverenim olur. Her iki grevde de sendikann ilgisiz tavr, yasal merkezin sendika olmasna ramen, iilerin sendikadan kopmasna neden olmutur. rgtl mcadeleye olan inancn artmasnn beklendii bir ortamda iiler arasnda sendikaya kar bir gven yitimi olumutur. Buna karlk iilerin %60 grevle birlikte iiler arasnda dayanmann glendii kansndadr. Benzer ekilde grev dneminde iilerin yorumuna gre, esnafla iiler arasnda da gl bir dayanma a kurulmu ve esnaf da iileri desteklemitir.

101

zge Berber

Fabrikada bu iki grev haricinde yry, vizite eylemi, i brakma, sa kestirme, basn aklamas gibi kimi eylemler gereklemitir. Bunlar iinde en dikkat ekici olanlar, 20002002 yllar arasnda gerekletirilen ve fabrikann zelletirme kapsamn alnmasna kar yaplan eylemlerdir. 4. zelletirme iiler asndan en hassas ve ok tartlan konularn banda gelmektedir. Bu nedenle grme yaplan iilere hem Trkiye genelindeki hem de Seydiehir genelindeki zelletirme politikalar hakknda ne dndkleri sorulmutur. Trkiye geneli ve Seydiehir zeli olarak sorumuzu iki ayr balk altnda sormamzn nedeni, iilerin kendilerini Trkiye genelinde dolayl ve Seydiehir zelinde ise dorudan etkileyecek olan bu politikaya kar farkl bir tutum iinde olabilmeleri ihtimalidir. ilerin yaamsal karlarn dorudan etkileyecek bu konu hakknda da taeron ve kamu iileri arasnda gr ayrlklar mevcuttur. Trkiye genelindeki zelletirmeye ilikin taeron ve kamu iilerinin ortak bir tutuma sahip olduunu sylememiz mmkndr. Buna gre, kamu iilerinin %60, taeron iilerinin ise neredeyse tamam (%94) Trkiye genelindeki zelletirme uygulamalarndan yana bir tavr taknmaktadr. Tutum bakmndan ortaklaan kamu ve taeron iileri, bu tavra ilikin ileri srdkleri nedenler bakmndan birbirinden ayrlmaktadr. Buna gre, kamu iilerine gre zelletirme ile verimlilik artacak, KTlerdeki kadrolama ve yolsuzluk son bulacaktr. Taeron iileri ise, zelletirme ile birlikte kamu ve taeron iileri arasndaki bata cret olmak zere sosyal hak ve gvenceler konusunda bir denkliin salanaca grndedir. Taeron iilerinin beklentisine gre, zelletirme ile birlikte artk kamu iileri de taeron iileri ile ayn maa alacak ve alma koullarnda alacak, bunun yan sra taeron iilerinin maalarnda ksmen olsa bir art olabilecektir. ilerin Trkiye genelindeki zelletirmesinden sonra, uzun zamandr Seydiehir kentinin de bir numaral gndemini oluturan Eti Alminyum fabrikasnn zelletirilmesine kar iilerin tavrnn ne olduu karlatrma yapabilmek iin nemliydi. Acaba iiler Trkiye gndemi ile kendi yaamlarn dorudan etkileyecek bir soruna kar benzer bir yaklama sahip midir? Taeron iilerinin neredeyse tamam (%89u) Trkiye genelinde olduu gibi Eti Alminyum fabrikas iin de zelletirmeden yana bir tutum iindedir. Taeron iilerinin zeletirmeden yana olmasnn temel nedeni, yukarda akladmz gibi kamu ve taeron iilerin arasndaki farkllklarn son bulaca beklentisidir. Oysa, kamu iileri (%63) Trkiye genelinde zelletirmeye itiraz etmezken, altklar ve ekmeklerini kazandklar fabrikann zelletirmesine kar kmaktadr. Taeron iileri zelletirme ile her iki halde de u an iinde bulunduklar olumsuz artlardan daha kts ile karlamayacaklar grnde iken, kamu iileri zelletirme ile fabrikann kapanma tehlikesinden endie etmektedir. Bu anlamda kamu iisinin alt fabrikann zelletirilmesine ilikin tutumunu, bizzat zelletirme fikrinin kendisi deil, zelletirme ile kendi yaamsal karlarna zarar verecek olan olumsuz etkiler belirlemektedir. Yukarda da gstermeye altmz gibi kamu-taeron iisi ayrmnda somutlaan snf ii elikiler ve atmalar iilerin ortak hareket etmesinde ve kolektif bir bilin gelitirebilmesinde en nemli engellerden birini tekil etmektedir. Taeron ve kamu iileri arasnda cretler, sosyal hak ve gvenceler, rgtlenme hakk gibi temel konularda yaratlan ayrmlar, iilerin kendi geleceklerini dorudan etkileyecek olan zelletirme gibi

102

Snf Bilinci ve Snf Kltr: Eti Alminyum Fabrikas rnei

nemli konularda farkl eilimler gelitirmesine neden olurken dier yanyla da iilerin fabrikada gelitirdikleri kiisel ilikilerine de yansmaktadr. Bu srete sendikann var olan bu koullara kar sessiz tutumu ise snf ii btnl salamda nemli aralardan birinin devre d kalmasna neden olmaktadr. Fabrika ii dzende yaratlan bu atmal iliki yaam alannda da kendini yeniden retmektedir.
iii. Snf Kltr

Kltr, snfsal ilikilerden bamsz, kendi ileyi kurallar olan zerk bir alan deildir. Aksine kltr, bir toplumsal iliki ve pratikler btnn oluturan toplumun ekonomik, siyasal ve eitsel gibi- ok saydaki dzlem veya yaplar iinde ve bunlar aracl ile gelien tarihsel ve zgl bir olgudur. i snf kltr, bir gncel var olu halini iermekle birlikte, toplumsal yaamda dahil olduklar kolektif rgtllklerle ilikili olarak da kurulur. Ancak burada nemli bir noktann alt izilmelidir. Katznelsonun (1992) da belirttii zere mekann snfsal dzenlenii ve yaam ile iyeri mekanlar arasndaki farkllama, snf kltr balamnda tartlmas gereken nemli konulardan biridir. Snf oluum srecinin iki nemli mekansal boyutu vardr: lki, yaam mekan ile iyeri mekan arasndaki ayrm, dieri ise yaam mekan iinde snflar arasnda yaratlan mekansal farkllklardr. Snflar arasnda yaratlan mekansal farkllklar, bir yanyla ii snfnn, sermaye snfnn gzetiminden uzakta, zerk bir yaam alan ve snf kltr yaratabilmesine ve kolektif tutum gelitirebilmesine imkan verdii lde snf bilincinin ve snf ii dayanmann geliiminde ilerici bir role sahiptir. Ancak yaam mekannn dzenlenii bir dier yanyla da snf ii atmalar daha da derinletirici bir etkiye sahip olabilmektedir. Bunu snf kltrnn bir paras olarak ele aldmz lojman-mahalle deneyimi rneinde grmemiz mmkndr. almada snf kltr iki boyutta ele alnmtr. lki lojman-mahalle ayrmnda ekillenen yaam alan ikincisi ise iiler arasnda gzlemlenen dayanma kltrdr. 1. Fabrika kurulu aamasndan itibaren yaam alann da denetleyen bir eilimde geliim gstermitir. Bir yanda geliim gsteren kent dier yanda ise lojmanlar ile kendi iinde kapal bir dnya olan fabrika snrlar. Lojmanlar iki ynyle almamz asndan nemlidir: lki iilerin yaam alannn lojman ve mahalle olmak zere ikiye blnmesidir. ilerin bir blm salad imkanlaryla mahalle yaamndan olduka farkl ve konforlu olan lojmanlarda yaama hakkna sahipken, nemli bir blm bu olanaklardan yararlanamamaktadr. Burada hemen belirtelim taeron iileri lojmanda ikamet etme hakkna sahip deildir. Kamu iilerinin ancak bir blm, kdem esasna gre lojmanda oturma hakkna sahip olabilmektedir. kincisi, lojmanlarn i dzeninde yneticiler ile iiler arasnda yaratlan farkllamadr. Lojmanlar 792 konut, ilkretim okulu, kre, salk oca, misafirhane, oyun salonlar, restoran, tketim kooperatifi, yzme havuzu, basketbol ve tenis vb. sahalarnn yan sra ocuk bahelerinin yer ald geni bir yerleim alan olarak karmza kar. Lojmanlarda sahip olunan bu imkanlar, lojman yaamn mahalle yaamndan farkl bir yere koymaktadr. Ayrca var olan bu imkanlarn sadece yneticilerden, memurlardan ve kamu iilerinden oluan lojman sakinlerine sunulmu olmas lojman yaamn ayrcalkl bir konuma tamaktadr. Bu ise lojmanlarda ayrcalkl bir yaama sahip olan insanlar ile

103

zge Berber

olmayanlar arasnda gizli bir snr ekmektedir. Bu ynyle lojmanda oturma hakkna sahip olan kamu iileri, hem taeron iilerinden hem de dier mahallede oturan kamu iilerinden sahip olduklar bu ayrcalk nedeniyle ayrlmaktadr. Bu ayrlma gndelik yaamda iilerin bir araya geldii mekanlarn da farkllamasna neden olmaktadr. Buna gre lojmanda ikamet eden iilerin nemli bir blm i knda ya da hafta sonlarnda zamanlarn lojmanlar iinde yer alan oyun salonlarnda geirirken, mahallede oturan iiler kendi mahallerindeki kahveleri tercih etmektedir. Oysa ki kahveler, zellikle alternatiflerin az olduu kk kentlerde gndelik yaamlarnda iileri bir araya getiren nemli sosyalleme merkezlerinden biridir. Taeron ve kamu iileri arasnda fabrika ii dzende yerleik olan farkllama eilimi, lojmanlarda kamu iileri arasnda yaratlan ayrmlarla daha da derinlemektedir. Lojmanlarn ayrcalkl konumu rnein iilerin zelletirmeye ilikin tutumlarnda kendini gstermektedir. Lojmanda oturan iilerin %55,5i Trkiye genelindeki zelletirmeye kar karken, mahallede oturan iilerin sadece %23,8i buna kar kmaktadr. Bu oranlar fabrikann zelletirilmesine ilikin cevaplarda daha da artmaktadr. Buna gre, fabrikann zelletirilmesine kar kan iilerin %73 lojmanlarda ikamet etmektedir. Lojmanlar bir dier yanyla yneticiler ile iiler arasnda hiyerarik ilikinin devam ettirildii, snflararas ilikinin mekana tand bir alandr. Lojman iindeki yaamda oluturulan yneticiler ile iiler arasndaki snrlar, iileri gzyle deerlendirebilmek iin iilere ynetici-ii temelinde lojman iindeki farkllamann olup olmad ve bunun grnmlerinin neler olduu soruldu. Buna gre lojmanlarda ikamet eden iilerin %73, yneticiler ile iilerin lojmanlarda kald mekanlar arasnda belirgin farklar olduunu sylemitir. Farkllklardan ilki konut yaps ve yerleim yeridir. Lojman dzeninde iiler belirli blgelere yerletirilmitir. Lojman yaamnn ayn zamanda iyeri mekan ile yaam mekan arasnda bir kpr ilevini grd gzlemlenmitir. Buna gre, fabrika iindeki hiyerarik denetimle ekillenen resmi ilikiler lojmanlarda da varln devam ettirerek, bu ilikilerin yaam alnnda da yeniden retilmesini salamaktadr. Bu ynyle lojmanlarn snflararas kartlk ilikisinin kurulmasna zemin salayabileceini dnebiliriz Ancak beklentinin aksine bu iliki, insanlarn yaamnda olaan bir srecin rn olarak varln korumakta ve kabul edilmektedir. 2. iler arasnda var olan tm bu farkllama eilimlerine ramen, ortak bir kltrn izlerine de rastlamak mmkn. Ky kltr ile ekillenen bu ortak kltr bir yanyla ky yaamnn evlere dier yanyla insanlar arasndaki ilikiye tanmasyla kendini gstermektedir. Kyle iiler arasndaki balar zayflamaya yz tutmu olsa bile, ky kltrnn grnmleri ii evlerinde kendini yaatmaya devam etmektedir. rnein, bugn kydeki alkanlklarn devam niteliinde, evlerinde yemeklerini yer sofrasnda yiyen, evinin bahesinde mutfak ihtiyalarn karlayacak dzeyde sebze-meyve yetitiren, hayvan besleyen iilere veya bir araya gelerek birka evin birden ihtiyacn karlamak iin yufka aan, sala yapan ii elerine rastlayabilirsiniz. ilerin arasnda ky kltr ile beslenen bir dayanma kltrnn varlndan sz etmek mmkndr. ilerin arasndaki bu birliktelii fabrika iinde ve sosyal yaamda olmak zere iki eksende inceleyebiliriz: Fabrikada yaklak on kiinin paylat dinlenme odalar bulunmaktadr. Bu odalarda iiler arasnda gnlk iblm izelgesi yaplr. Buna gre bir hafta ncesinde odann

104

Snf Bilinci ve Snf Kltr: Eti Alminyum Fabrikas rnei

temizliinin kime ait olaca, ay demleme ve servis iini kimin yapaca belirlidir. Ayn ekilde iilerin ay, eker, kahve gibi srekli tketilen rnlerin alveriini her ay bir ii olmak zere aralarnda topladklar para ile toptan almakla sorumludur. Bununla birlikte iiler arasnda dn, snnet gibi elenceler ile salk problemi, lm gibi durumlarda paraya ihtiyac olan iiler iin iiler arasnda para toplanmas bir adet halini almtr. Bunun yan sra, iiler arasndaki gelenee gre, olunu snnet ettiren veya olunu/kzn evlendiren her ii alt birimin panolarna dn davetiyesini asar. Bylelikle, birimde alan iiler ortak olarak dne davet edilir. Ayn zamanda dn sahibinin, dnn ertesi gn alma arkadalarna bir kutu ikolata datmas da usul gereidir. Benzer uygulama, emekli olan, tatilden dnen veya olu askerden gelen iiler iin de geerlidir. Bunun yan sra kylerdeki imece geleneinin bir benzeri olan dayanma kltr, iiler arasnda varln hl devam ettirmektedir. rnein, bir iinin evi tanacaksa o gn ayn ya da farkl mahallede oturan iiler toplanr ve eyalar yeni eve yerletirirler. Benzer ekilde, yeni ev yaplacaksa ya da evin herhangi bir yannda tamir yaplacaksa, bu ileri yapmak iin iiler bir araya gelir ve kendi ustalklarn sergilerler. Onun iindir ki, ev sahibi olan ok sayda ii evini arkadalarnn yardmyla kendi yaptn belirtmitir. Bununla birlikte, kimi iiler yesi olduklar okul-aile derneklerinde, yoksul rencilerin eitim giderleri iin ortak fon oluturduklarn belirtmitir. rnein, Seydiehirin Kesecik kasabasnda yaayan bir kamu iisi kasabalarnda kurduklar Okul Yaptrma ve Yaatma Dernei araclyla belediyeden kiraladklar 40 dnm araziye pancar ektiklerini ve bylece burada kyl iin bir istihdam alan yarattklarn anlatmtr. Buradan yaklak 30 milyar gelir elde edilmi ve bu gelirin bir blm ile rencilerin eitim giderleri ve hastalarn salk giderleri karlanm, geri kalan blm ile de bu yl tekrar, buday ekilmek zere 40-50 dnm arazi kiralanm. nsani ilikiler dzeyinde gelien bu dayanma rnekleri, iileri bir araya getiren kk snaklardr. Deerlendirme Enformel sektrn gelimesi ve kamu fabrikalarnda istihdam edilen ii profilinin deimesi ile kamu fabrikalarnda birbirlerinden olduka farkl koullara sahip iki ii profili gndeme gelmitir. Bir yanda, giderek nemini yitirmeye balam olsa bile sosyal hak ve gvencelere sahip olan kamu iileri dier yanda ise i gvencesi, rgtlenme hakk olmadan ok dk cretlerle altrlan taeron iileri. yeri sreci ile balayan, elde edilen gelir ve iyeri deneyimi ile balantl olarak sosyal yaamda da kendini yeniden reten bu yaam deneyimi, zel irket iilerini kamu iilerinden farkllatrmaktadr. Bu farkllk o kadar belirgindir ki, grtmz kamu iileri gerek anket formunda gerekse de sohbetlerimizde taeron iilerini kunta-kinteler veya kleler olarak tanmlamtr. iler arasnda yaratlan bu farkllklar, iilerin ortak bir bilin gelitirmesine ve kolektif hareket etmesine engel olan nemli etkenlerden birisidir. ilerin geleceklerini her ynyle olumsuz etkileyebilecek zeletirme gibi nemli bir soruna kar iilerin birlikte tavr koymak yerine, aralarnda derin gr ayrmlarnn olmas bu farkl iyeri ve yaam deneyiminden kaynaklanmaktadr. Ancak snf oluumu ve snf bilinci, insanlarn nesnel snf konumlarn deneyimledikleri srete kefedilebilir. Bu anlamda, hibir model bize doru ve kendi iinde tutarl bir snf bilinci izemez. Snf oluumu gibi snf bilinci de,

105

zge Berber

snflar mcadelesi dolaymyla ekillenen, kendi iinde elikileri barndran ama ayn zamanda ortak dayanma ve kolektif hareket zeminine de yol veren diyalektik bir srece iaret etmektedir. Nesnel snf konumlarnn ve karlarnn varl, siyasal ve ideolojik dzeyde bir snf bilincini dorudan getirmemektedir. Bu iki dzey arasnda ilikiyi salayacak bir aracya ihtiya vardr ki o da snf mcadelesidir. Snf mcadelesi alannn geniletilmesine ynelik bu stratejiler, ncelikli olarak ii snfn blen dinamiklere kar gelitirilmelidir. Bu anlamda kamu ve taeron iileri arasnda yaratlan farkllklarn ortak paydalar ve karlar zerinden kurulacak mcadele alannda ve rgtlenme modelinde eritilmesi gerekmektedir. Bununla birlikte bugne kadar, ounlukla iilerin alma yaamna ilikin sorunlar zerinden mcadele stratejileri gelitirilmitir. Benzer ekilde snfa ilikin aratrmalar da retim srecine odaklanan almalar zerinden yrtlmtr. Bu anlamda hegemonik mcadelenin esas olarak yrtld alan olan toplumsal yaam, mcadele alannn ounlukla dnda tutulmutur. Oysa ki, yeniden retim alan olarak yaam alan, gerek burjuva ideolojisine gerekse de ii snf ideolojisine ilikin stratejilerin hayata geirilmesinde nemli bir merkezdir. Bu merkezin her alanyla, snf mcadelesine kanalize edilmesi gerekmektedir. nk, hegemonya sadece bir snfn tahakkmn kurduu, dierinin ise bu tahakkme boyun edii bir alana iaret etmez. Bu alan ayn zamanda snflar mcadelesini ve snflarn direnilerini, alternatif projelerini ieren bir alandr. Bu nedenle, toplumsal yaamda iilerin kendi deerlerini ve kltrlerini retebilecei merkezleri de, snf mcadelesi balamnda deerlendirmek gerekmektedir. Bu merkezler iinde iilerin srekli topland kahveleri, dernekleri ya da kulpleri gstermek mmkndr. Seydiehirde de kahveler bir yanda grev zamannda iilerin topland ve grev srecini deerlendirdii bir merkezdir. Dier yandan ise iilerin bo zamanlarnn nemli bir blmn geirdii, Trkiye ve dnya sorunlarnn masaya yatrld bir buluma mekandr. Bu ynyle, Seydiehirde iilerin grev zamannda bile sendika merkezinden ok kahvelerde toplanyor olmas nemlidir.
lgili Kaynaka Ahmad, Aijaz (1997) Issues of class and culture, (E.M. Woodun mlakat_), In Defense of History: Marxism and the Postmodern Agenda iinde (Edited by E.M. Wood ve J.B. Foster), New York: Monthly Review Press, (97-111). Akta, A. S. (2001) Trk rneinde Snf Analizleri ve Snf emalar, Toplum ve Bilim, n.90, s.210-229 Baln, E. (1995) Trkiyede Demiryolu ileri Aratrmas, Ankara: Demiryol- Sendikas Yaynlar Boratav, K. (1995) stanbul ve Anadoludan Snf Profilleri, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar Bourke, J. (1994) Working Class Cultures in Britain 1890-1960, London: Routledge Bulmer (1975) Working-Class Images of Society, (Ed.), London: Routledge. ubuku, A. (1989) i Snf Kltr ve Trkiye, Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi, stanbul: letiim Yaynlar, c.7, s.2284-2285 Engels, F. (1997) ngilterede Emeki Snfn Durumu, ev.Y. Fincanc, Ankara: Sol Yaynlar Erba, H. (1993) Class and Culture: The Cases of Krkkale and Ankara, Yaynlanmam Doktora Tezi, ODT Sosyoloji Blm, Ankara Fantasia, R., Mcnall, S. G. and Levine, R. F. (eds.) (1991) Bringing Class Back In, San Francisco: Westview Frykman, B. and Tegner, E. (eds.) (1986) Working Class Culture, Norrkping: Ethnological Publications

106

Snf Bilinci ve Snf Kltr: Eti Alminyum Fabrikas rnei

Geni, A. (2002) Workers in the Small Industry: Employment, Social Space and Patterns of Class Formation, Yaynlanmam Doktora Tezi, ODT Sosyoloji Blm, Ankara Hobsbawn, E. J. (1984) Workers: Worlds of Labor, New York: Pantheon Katznelson, I. and Zolberg, A. (eds.) (1986) Working Class Formation: Nineteenth Century Patterns in Western Europe and the United States, Princeton: Princeton University Press. Katznelson, I. (1992) Marxism and the City, Oxford: Clarendon Press Hayter, T. and Harvey D. (eds.) (1994) The Factory & The City, London: Mansell Kray, M. (2000) Ereli: Ar Sanayiden nce Bir Sahil Kasabas, stanbul: Balam Yaynlar Mann, M. (1973) Consciousness and Action Among the Western Working Class, London: Macmillan Press Munck, R. (1995) Uluslaras Emek Aratrmalar, ev. C. Aygn, Ankara: teki Yaynlar Oskay, . (1983) Gei Dnemi Tipi Olarak Zonguldak Kmr Havzas, zmir: Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar zuurlu, M. (2002a) i Snfnn Oluumu zerine Bir zmleme erevesi: Anadoluda Bir Kresel Fabrikann Douu (Denizli rnei), Yaynlanmam Doktora Tezi, A.. Sosyal Bilimler Enstits alma Ekonomisi ve Endstri likileri, Ankara Punch, F.K. (1998) Introduction to Social Research: Quantitative and Qualitative Approaches, London: Sage Publications Saylan, F. (2001) Yetikin Eitimi Balamnda i Eitimi, i Sendikasnda Etnografik rnek Olay ncelemesi, Yaynlanmam Doktora Tezi, A.. Sosyal Bilimler Enstits Halk Eitim Ana Bilim Dal, Ankara Thompson, E. P. (1968) The Making of The English Working Class, London: Penguin Press Yazc, E. (1992) Sosyo-kltrel Deime Srecinde Karabkte i Ailesi, Ankara: zelik- Yaynlar Yldrm, E. (1994) Working Class Formation in Turkey: A Historical and Cross-sectional Investigation, Yaynlanmam Doktora Tezi, Manchester niversitesi Sosyoloji Blm, ngiltere Ycesan, G. (1998) The Changing Nature of the Capitalist Labour Process: A Study of Factories and Workers in the Turkish Manufacturing Industry, Yaynlanmam Doktora Tezi, Sussex niversitesi Kalknma almalar Enstits, ngiltere Wright, E.O. (1989) The Debate On Classes, (Edit by E.O. Wright) London: Verso.

107

Sorular

Sorular

smail Gkday: Ben bir soru sormak istiyorum. Buraya gelmeden nce Sosyal Aratrmalar Vakfnn sempozyum program balkl web sayfasndan, oradan alnt, vakf kendisini yle tanmlyor. Bireyin kitlelerin, toplumsal katman ve snflarn yaama aktif bir biimde katlmasn salamaya ynelik bir bilgi taycs olarak tanmlar. Toplumda ve yeler arasnda dayanma duygu ve birliinin gelitirilmesine zel bir nem verir. Krsal yoksullar hakkndaki yaklammn genel tanmyla rtmedii konusundaki kanaati tamamen size brakyorum. Bilinmeyen Kii: Vakfla deil sempozyumun balyla ilgili. smail Gkday: Krsal yoksullar ben yle tanmladm genel bir ereve iersinde. ounlukla tarmsal ve hayvansal ilerle urayorlar, retimlerinin daha ok geimlik olmas nemli ltlerden bir tanesi, eitim dzeyleri olduka dk, ok ocuklu, erkek egemen aile yaps, kadnlarn toplumsal olarak ezilmesi ve yok saylmas sz konusu. Kendilerini zgrletiremiyorlar, yaam kaliteleri dk, fiziksel durumlar zayf, grdmz gibi ypranm, umutsuz, beklentileri yok, i aramyorlar eitimsizlikleri yznden i olanaklar becerileri snrl. Bu erevede bakarsanz toplumun dnda, toplumdan soyutlanm bir kesim var. Ama ben una dikkat ettim, krsal kesimde de alan insanlar var. Dilek Hanmn syledii gibi yani bir cret karlnda almyorlar, ama bir nevi onlarn ayakta kalabilmelerinin, yaam mcadelelerinin temel nirengi noktalarndan bir tanesi. Yani emein, ama o ayn zamanda yaamn srdrlebilirliiyle dorudan ilikili. Ben biraz da buraya dikkat ekmek istedim. Gerekten kentte ii snfnn sorunlarn ok ciddi ekilde grebiliyorsunuz, daha dorusu gznzn nnde, fakat krsaldaki insan ok ciddi ekilde gremiyorsunuz. Bir problemimiz daha var bizim. Aslnda kentin insanlarnn byk bir ksmn son otuz krk yllk srece baktnz zaman krsaldan gelenler, yani gerekten kentin kendisinden kaynaklanan eyler, ok nemli bir ayrntdr. Hala kentte olup da bir ekilde krsaldaki ilikilerini srdren insanlar var. Halen apartmanlarda inek besleyenleri gryorsunuz, domates yetitirenleri gryorsunuz, bunlara krsalln halen kentte bir yansmas olarak dikkatinizi ekmek istiyorum. smail Gkday: Burada soruyu geldii gibi okumakta zorlanyorum. Soru: Kusura bakmayn o benim el yazmdan dolay. Daha ksaca yle diyeyim: Ben size, az nceki tartmada da atnz, evet yoksulluun niteliine dair birtakm tanmlar yapyorsunuz, bir takm emekler burada bir emek var, burada bir retim var ama bu snf hakknda bir emek varsa, bunu smrenin kim olduunu kendi iinde ifade etmediinizde, sizin yaptnz yoksulluk tanm betimleyiciden teye gitmiyor, snfsal ilikileri, retim ilikilerini bu yoksulluun nereye oturduunu ve bu yoksulluun baka ne gibi zenginliklerin temelini ve besleyicisi olduunu gstermiyorsunuz. Temel olarak sorun bu. smail Gkday: Burada bir zenginlikten sz etmiyoruz, yani yzyllardr devam eden kaltsal bir yoksulluktan sz ediyorum ben, yani vurgum tamamen farkl, ne bir mutlak yoksulluk tanm yapyorum, ne greli yoksulluk tanm yapyorum bunlar aama aama. Bu yoksulluun en kysnda, yani burada cret karl alan bir insandan sz etmiyoruz.

108

Sorular

cretin dklnden sz etmiyoruz, aile ilikilerinden sz etmiyoruz. Bunlar sosyal gvenceleri olmayan rettikleriyle kt kanaat geinemeyen insanlar, zaten onu vurgulamak istiyorum, dolaysyla burada eer bir smren ve smrlen varsa da ok ayr bir soru. Teekkr ederim. Dilek Hattatolu: i snfnn deien yaps ve snf hareketinde yeni araylar, deneyimler. Yani ben tam da unu anlatmaya yanl m anlattm ya da anlatamadm m almtm, herhangi bir insan grubunu nasl bir emek sunduu zerinden ve hangi cinsiyet, toplumsal cinsiyetinin bu emek konumlanndaki yeri zerinden ele almamz gerekir, yoksa yaad yoksulluk zerinden deil. yle bir taraf da var, herhangi bir eyi tarif etmek iin kendisini kullanamazsnz, yani snf nedir, snf snftr, olmaz. Aklamanz gerekir, dolaysyla yaklammn snf hareketi dnda bir yaklam olduunu dnmyorum. Kimlerin hangi snf iersinde yer ald ve bu gruplarn da nasl bir rgtlenme iinde yer alacaklar ayr bir soru ve zaten tartmaya altm br boyutu da buydu. Yoksulluun bir zemin olup olamayacayd. Soru: Yoksulluk tanm yanltc ise yoksulluun analizinde, rgtlenmesinde snfsal analizin, emek gc konumlannn yan sra toplumsal cinsiyeti yaklamn gz ard edilmemesi gereken bir yaklam olduunu syleyebilir miyiz diye bir soru var. Cevap: Elbette zaten onu sylemeye almtm. (Aar msnz biraz daha) Soru: imdi kadn emei, cretsiz karlksz emekle ilgili bir soru var, smrcs kimdir eklinde. Cevap: O emein rnlerini kim kullanyorsa odur. Soru: Biraz aar msnz, yani erkekler kullanyorsa erkekler smryor ya da bakkal kullanyorsa bakkal m smryor. Cevap: Bu tartma feminist teoride de tek cevapl bir tartma deil. Yalnz kiisel duruum asndan syleyeyim, atan snf konumlar smr asndan dnldnde atan konumlar olduunu dnyorum, yani bir ustaba fabrikadaki bir ustaba, dier altndaki alanlarla ilikilerinde problem yaayabilir, bunun daha ar cretli alan ama ayn zamanda retim aralarnn da sahibi olan insanlarn durumudur. Daha ierde toplumsal cinsiyet ayrm zerinden gittiimizde kadnlarn emek sunumlarnn, zellikle emek sunumu lafn kullanyorum alma demiyorum, emek sunumlarnn birok formunun karlksz olduunu ve bu karlksz formlarn yaygnl nedeniyle de kadnlarn cretli almada, alma dediimiz trlerde ok da yer alamadklarn veya orada yer allarn da bunun zerinden biimlendiini syleyebiliriz. Bu da yani u anda rneklerini ya da arkasn doldurmak zere eitli eyler syleyebileceim. Zaman nedeniyle bir ey deil ama darda konuabilirim. Yani kim o karlksz emein rnlerinden yararlanyorsa smren odur diye cevaplayabilirim bunu, bunlar kendisi de, kendi rettii artdeer de bakalar tarafndan el konulanlar olabilir. br soruyu da cevaplayaym. Soru: Kreselleen emek sermaye ilikisi dikkate alndnda ev eksenli kadn almas kresel yoksulluu artrr m, azaltr m? Artrrsa sanrm soru alternatifiniz ne olabilir? Cevap: Herhangi bir alma biimine dahil olmak ve bunun yoksulluu artrp artrmamas gibi bir soru bana, yani ben kafamda bunu ok bir yere koyamyorum, yerletiremiyorum nk yani fabrikalarn, fabrika retiminin yaygnlamas yoksulluu artrr m, artrrsa ne olacak, artrmazsa ne olacak? Sonu olarak bu insanlar alyorlar bu

109

Sorular

insanlar emek veriyorlar, bu insanlar ii ve bunun, bu konumlarnn yaratt bir takm rgtlenmeleri yaratabilirler, alan olmalar bir emek sunumu yapyor olmalar, bir zincir iersinde yer alyor olmalar onlara rgtlenmeleri iin de asgari maddi koulu salyor diye dnyorum, bu zorunlu hale getirmez ama bir maddi koul salyor, dolaysyla yoksulluu artrp artrmamas temel bir soru deil diye dnyorum, artrr da artrmaz da. Yoksul olduklar iin o alma biimlerinde yer alyorlar, byle bir ey var, ncelik br tarafta. zge Berber: nce bir hakl bir eletiri zerinde durmak istiyorum, sendikal mcadelenin snf kltr ve snf bilinci almalarn elbette ki dnda tutulamayacan, hatta temel eksenlerden birisi olduunu dnyorum, gerek sendikal, gerekse de sendika dndaki rgtlenmelerin iilerin birlikte hareket etmesinin, iiler arasnda bata dayanma kltr olmak zere yeni farkl ve kar alternatif almlar salayacan dnyorum ve bu ok nemli. Ben bunu kendi almamda yapmaya ya da gstermeye altm, sendikal mcadelenin zellikle grev deneyimi zerinden ii kltrne ya da bilincine nasl etkide bulunduunu ama burada sunamadm, kusura bakmayn. nk vaktim ok kstlyd. kinci soru da zengin yoksul ayrmn birinci srada iilerin saymasn ve ii iveren ayrmn geri planda tutmas snf bilincinde bir eksiklie iaret edip etmediine dair bir soru. Benim burada grmek istediim ii iveren ayrm dururken iilerin niin zengin yoksul ayrmn setikleri ve ilk sraya yerletirdikleri, benim iin o nemliydi. Yoksa bu bir bilin eksikliine iarettir anlamnda sylemedim ama ii ve iveren ayrmnn ok daha belirgin olduunu zenginyoksul ayrmnn ise biraz daha geni bir anlama sahip olduunu dnyorum ve burada iilerin bunu semesinin nemli olduunu dndm, onun iin de syledim.

110

MAkale Ad

111

Yazar Ad

OTURUM 2.1

GELENEKSEL SINIF RGTLENMELER: DURUM 1

YNETEN:

GLLSTAN YARKIN
KONUMACILAR:

MUSTAFA ZTAKIN AZZ ELK - ZAFER AYDIN YKSEL AKKAYA

113

Abstract
The process of radical restructuring of the capitalism in the era of globalization gives rise to changes in the working class structure. Such a change in the structure of the class constituting the social base of the global unionist movement influences the organizational structure, agenda, working methods, strategy and the policies of the unions. The global unionist movement was in the earlier periods unprovided for this process, however, at the moment has put this crucial problem on its agenda. The unionist movement interrogates the existing structures and methods, strategies and policies in order to overcome the crisis of the unionist movement and tries to reform itself. The unionist movement in Turkey also undergoes this painful process. How should the unionist movement in Turkey interprete the organizational structure, working methods, strategies and policies in order to overcome the basic problem engendered by the restructuring process of global capitalism?

Kapitalizmin Yeniden Yaplanmas ve Kresel Sendikal Strateji*

MUSTAFA ZTAKIN

Kreselleme koullarnda kapitalizmin yeniden yaplanmas sendikalarn ayan bast toprakta sarsc bir deiim yaratt. Bu sre, teknolojik devrimin de devreye girmesiyle, retimin ve retim iinde emein rgtlenmesinde yeni yntemler uygulanmasna yol ayor. Kapitalizmin kinci Dnya Sava sonras dnemde uygulad yerleik fordist retim modelinin yerini esnek ya da yaln retim sistemi alyor. Buna bal olarak standart istihdam ilikileri sarslyor, yeni (atipik, esnek) istihdam ilikileri devreye sokuluyor. zellikle taeron ilikileri ve geici iilik yaygnlayor. Teknolojik devrimin retime uygulanmas sonucunda beyaz yakallar (mhendisler, teknik elemanlar ve profesyonel kadrolar) ii snfnn yapsnda arlk kazanyor. stihdam biimlerindeki deimeyle birlikte bu sre, sendikalarn toplumsal tabann oluturan ii snfnn geleneksel yapsnda deiime ve eitlenmeye yol ayor. Sendikamzn faaliyet gsterdii ve okuluslu irketlerin ynlendirmesi altndaki petrol, enerji, kimya, ila ve lastik sektrleri de bu sreten payn alyor. Hkmetlerin uygulad neoliberal programlar bu oluumun nn amaya ve onu derinletirmeye ynelik. Sektrmzdeki iiler ve sendikalar zelletirme dayatmasyla kar karya. zelletirmeler, her ey bir yana, iletmelerde klmeye, iten karmalara ve istihdamda daral* Petrol- Sendikas Genel Bakan Mustafa ztakn sempozyuma bir yazl bir tebli gndermi, ancak zaman kstndan dolay gndermi olduu teblie bal kalmayan bir sunum yapmtr. ztaknn hem gndermi olduu teblii hem de yapm olduu sunumun deifre metnini yaynlyoruz. Okumu olduunuz bu metin ztaknn sempozyumda yapt sunumun deifre metnidir.

115

Kapitalizmin Yeniden Yaplanmas ve Kresel Sendikal Strateji

maya yol ayor. Bata taeron ilikileri ve geici iilik olmak zere esnek ya da atipik istihdam yntemlerinin yaygnlamas, eski istihdam modelinin yerini geici ve ksa sreli istihdam modelinin almas, hatta esnek istihdam yntemlerinin yasalara girmesi bu tabloyu tamamlyor. Yani istihdam saysal olarak daralmakla kalmyor, geleneksel istihdam ilikileri de kkl bir deiime uruyor. Bu balamda, okuluslu irketlerin ulusal snrlar aan retim zincirleri, sendikal hareketin karsnda stesinden gelinmesi gereken ciddi bir sorun olarak duruyor. Bu retim zincirleri sermayenin ulusal snr tanmayan dnya leindeki hareketliliini ifade ediyor. Dnyada 1970lerin ortalarnda balayan bu sreler genelde btn ktalardaki ve lkelerdeki sendikal hareketleri u ya da bu biimde etkiledi. Birok dnya sendikas ar kan kaybna urad ve etkinliini kaybetti. lkemiz sendikalarnn da iinde yer ald dnya sendikal hareketi bu srelerin stesinden gelebilecek politika ve stratejileri hemen retemedi. Sendikal hareket hazrlksz yakaland. Ama bugn bu politika ve stratejileri oluturma araynda hayli yol aldk. Bu noktada bir saptama yapmak gerekiyor: Sendikal hareketin gelitirecei stratejilerin kresel kapitalizmin yeniden yaplanmasnn rn olan bu tabloyu dikkate almas, yani kresel perspektifi gzetmesi gerekiyor. Ama, kresel sermaye kadar hareketli ve etkin bir sendikal hareket yaratmaktr. Bunun yolu da sendikalarn gndemlerini, rgtsel yaplarn, alma yntemlerini, politika ve stratejielerini yenilemesinden geiyor. Bunun iin kapitalizmin bugnk trendlerini doru okumalyz. Kreselleme koullarnda kapitalizmin yeniden yaplanmas ve bu yeniden yaplanmada okuluslu irketlerin stlendii belirleyici rol, sendikal hareketin ulusal snrlara skp kalm geleneksel stratejik yaklamlarn etkisiz klyor. Yeni sendikal stratejilerin, bata rgtlenme ve toplu szleme olmak zere her alanda ulusal snrlar aan, kresel bir perspektiften hareket etmesi ve kresel yntemler gelitirmesi gerekiyor. Bu konuda, ikolu esasna dayal kresel federasyonlarn, szgelimi Petrol-in ilgili olduu sektrlerde Uluslararas Kimya, Enerji ve Maden ileri Federasyonunu ICEMin varl ve etkinlii sendikal harekete deerli olanaklar sunuyor. Sendikamzn da ye olduu ICEMin ilgili sektrlerdeki okuluslu irketler ve onlarn retim alar karsnda gelitirdii sendikal stratejinin iki ana aya var. Bu ayaklardan biri kresel ereve szlemelerdir. Kresel ereve szlemeler, bildiiniz gibi, esas olarak ICEM gibi kresel federasyonlar ile sektrdeki okuluslular arasnda batlanan szlemelerdir. Bu szlemeleri, okuluslunun genel merkezinin bulunduu lkedeki ikolu sendikas ve baz durumlarda iletme konseyi de taraf olarak imzalamaktadr. Kresel szlemelerin ieriini, yine bildiiniz gibi, ILOnun sendikal hak ve zgrlklerle ilgili temel szlemeleri oluturmaktadr. Bunlar, zellikle rgtlenme ve toplu szleme haklaryla, ii sal i gvenliiyle ve insana yakr alma koullarnn salanmasna ynelik dier temel ii haklaryla ilgili szlemelerin hkmleridir. Bu szlemelerin nemli bir kural, ulusal dzeyde batlanan toplu i szlemelerinin yerini almay amalamamas, tam tersine onlar tamamlamaya ynelik olmasdr. zellikle son dnemde batlanan kresel ereve szlemeler bir konuyu zellikle gndeme almtr. okuluslu irketlerin kurduu retim ve tedarik zincirlerinde yer alan taeron firmalar ve tedariki firmalar konusudur bu.
116

Mustafa ztakn

Soru udur: Bir okuluslu ile diyelim ki ICEM arasnda batlanan bir kresel ereve szlemede yer alan rgtlenme, toplu szleme ve benzeri haklarla ilgili hkmler o okulusluyla iliki iindeki tedariki firmalara ve taeron firmalara da uygulanacak mdr? Kresel federasyonlarn son dnemde imzalad szlemelerde daha ok yle bir hkm yer alyor: irket bu szlemedeki hkmlere taeron veya tedariki firmalarn da uymasn salayacaktr. imdilerde szgelimi metal iilerinin, inaat ve aa iilerinin, gda ve otel iilerinin ve tekstil iilerinin kresel federasyonlar ve ICEM kresel ereve szlemeleri bu ynden daha da gelitirilmeye allyorlar. zellikle rgtlenme ve toplu szleme haklar balamnda kresel sendikal stratejiler yaamsal bir nem kazanyor. Bu, lkemiz sendikal hareketi bakmndan u anlama geliyor: lkemizdeki tedariki veya taeron firmalarn rgtlenmeye kar kmas halinde, ana retim irketindeki iilerin sendikal gcyle dayanmaya ve bilgi alveriine gidilebilir. Petrol-, son dnemde, bu anlay rgtlenme stratejisinin asli bir unsuru olarak gryor. st rgtmz ICEMin gelitirdii sendikal stratejinin ikinci aya, okuluslu irketler erevesinde kurulan kresel sendikal alardr. Kresel sendikal alar, ayn okuluslunun dnya leindeki retim zincirinde rgtl olan ulusal sendikalarn bal olduklar kresel federasyonun koordinasyonu altnda kurduklar yatay yaplardr. Szgelimi ICEM erevesinde u okuluslularda kresel sendikal alar olumutur: Bridgestoneda, Exonmobilde, Goodyearda, Rio Tintoda ve Novartiste. Ayrca, yakn zamanda, ICEMin giriimiyle DuPontda da ulusal sendikal rgtlerin aralarnda bilgi ve deneyim alverii yapacaklar bir haber a oluturuluyor. Bylesi bir stratejik yaklam, sendikal rgtler arasnda hzl ve sistemli bir bilgi ve deneyim ak olmasn salayacak, sendikal eylemin kresel lekte etkinlik kazanmasna katkda bulunacaktr. Bu konuda iletiim teknolojisindeki muazzam gelimeler sendikal harekete dikkate deer olanaklar sunuyor. Bu olanaklarn gereince kullanlmas, sendikal hareketin kreselleme koullarnda okuluslu irketlere kar etkin ve ok ynl bir mcadele verebilmesini kolaylatracaktr. Bu noktada, sendikalarn zellikle ynetici, uzman ve aktivist kadrolarnn bylesi bir stratejik yaklamn gerektirdii zihniyet ve bilgi birikimiyle donanmas gerekiyor. Kadrolarmzn kresel sendikal anlay gnlk sendikal almann her alannda ynlendirici bir perspektif olarak dikkate almas gerekiyor. Dar ulusalc sendikal anlayn kalntlarnn kafalardan silkilip atlmas, kresel sendikal bir zihniyetin reflekslerimize sinmesi gerekiyor. Aksi takdirde, rgtlenme kampanyalarnda, toplu szleme masasnda, toplumda ve politik yaamda yapacamz almalar daha bandan sakatlanm olacaktr. Trkiye sendikal hareketinin kreselleme koullarnda kapitalizmin yeniden yaplanmasnn ii snfnn nne koyduu temel sorunun stesinden gelebilmesi iin bir zihniyet ve tutum yenilenmesine ihtiyac var. Ben bu zihniyet ve tutum yenilenmesinin bir yn zerinde durmaya altm. Bu platformda yaplan ve yarn da devam edecek olan tartmann ortaya btnsel bir tablo karmasn diliyorum. Dikkatiniz iin teekkr ederim.

117

Kapitalizmin Yeniden Yaplanmas ve Kresel Sendikal Strateji

* * * Sermayenin* hibir engel tanmadan kendine en uygun olan koullarn saland yerlerde retim yapmas karsnda, tabii ki sendikal hareket de yeniden yaplanmak durumunda, her eyini gzden geirmek durumunda. Yani sendikal hareket olarak, retim srelerinin geldii noktaya, kapitalizmin yeniden yaplanmasna baktmz zaman, okuluslu irketlerin btn dnyada retimlerini bir zincir eklinde gerekletirmelerine baktmz zaman, artk ulusal snrlar iersine skm bir sendikal stratejinin doru olmayaca kansndayz. Artk sendikalar da alma yntemlerini, rgt yaplarn, stratejilerini buna gre belirlemek durumundalar. Yani sermaye dnya genelinde ne kadar hareketliyse, hzl hareket edebiliyorsa, etkili birtakm yntemler ortaya koyabiliyorsa, ii snf da yine kresel anlamda son derece dinamik, etkili ve hzl hareket edebilen ve dnya ii snfyla entegre bir anlay iersinde mcadelesini ortaya koymal, koymas gerekir diye dnyoruz. Bu anlamda yirmi birinci yzylda sendikacln manifestosu belki de yeniden yazlmal; sendikalar her anlamda kendilerini yeniden sorgulamallar, deiime ve yenilenmeye ayak uydurmallar. nk kendisini deitiremeyen kiilerin ve rgtlerin toplumu da deitiremeyeceini ok iyi bilmemiz gerekir. Ben burada zaman da dikkate alarak, zellikle kresel dzeyde bizim sendikamzn ve Kristal-in st rgt Uluslararas Kimya Enerji ve Maden ileri Federasyonunun, yani ICEMin bu konudaki politikalarna ksaca deinmek istiyorum. ICEMin bu konudaki stratejisi iki balkta toplanabilir. Birincisi kresel ereve szlemeler, ikincisi kresel sendikal alar. Son dnemlerde okuluslu irketlerle kresel sendika federasyonlar (szgelimi bizim ikolumuzda ICEM) arasnda pe pee kresel ereve szlemeler imzalanyor. Bu irketlerin merkez ynetimleri ile kresel federasyonlar arasnda batlanan bu kresel ereve szlemeleri, taraf olarak, irketin genel merkezinin bulunduu lkede rgtl sektr sendikas da imzalyor. Bu szlemeler genel anlamda ILO standartlarn ieren, rgtlenme hakkna ve sendikalamann nndeki engellere atfta bulunan, ii sali gvenlii konularnda ve evre konularnda ereve hkmler getiren dzenlemeler olarak dikkatimizi ekiyor. Biz Petrol- olarak bir sreden beri bu konuda kafa yoruyoruz ve yle bir yaklam gelitiriyoruz: Kresel irketler, yani okuluslu irketler dnyann neresinde faaliyet gsterirlerse gstersinler, bu irketlerle, faaliyet gsterdikleri btn lkelerde uygulanmak zere, alma koullarnn, cretlerin ve sosyal haklarn asgari dzeyde belirlendii ereve szlemeler yaplmaldr. nk bu ereve szlemeler yaplmad taktirde, hepimizin ok yakndan bildii gibi, okuluslu irketler, bir lkenin iilerini dier bir lkenin iilerine kar tehdit unsuru olarak kullanmaktadrlar. Yani siz burada istediiniz kadar alma koullarnn iyiletirilmesi, cretlerin, sosyal haklarn vs. iyiletirilmesi iin mcadele veriniz; eylemler, direniler yapnz; eer bunun kresel ayan oluturamazsanz, tek bana Trkiye snrlar iinde verdiiniz bu anlamdaki mcadelede ok baar ansnz olmayacaktr. Yani retimi siz durdursanz, sfrlasanz bile Trkiyeye mal giriinde hibir snrlama ve engelleme olmad iin, okuluslularn baka lkelerde rettikleri rnler Trkiye pazarna girecektir ve toplumda, sizin grevinize ramen, en etkili grev ve eyleminize ramen, o rnlerin sknts hibir ekilde ekilmeyecektir. Dolaysyla ite bu anlamda
* Okumu olduunuz bu metin Petrol- Sendikas Mustafa ztaknn sempozyuma gndermi teblidir.

118

Mustafa ztakn

kresel szlemeler byk nem tayor ve bu alanda bizim uluslararas rgtmzn, yani ICEMin ok ciddi almalar var. Bu kresel ereve szlemelerde taeron ve mteahhit iilerinin sendikal haklaryla ilgili hkmler de yer alyor. okuluslulara bal deiik lkelerdeki taeron ve tedariki firmalarn da istihdam ettikleri iilerin rgtlenme ve toplu szleme haklarna sayg gstermesi ve asl iverenin ykmllklerini tamas ngrlyor. Tabii bu ereve szlemeler, ulusal toplu szlemelerin yerine geebilecek anlamalar deil, tam aksine onlar destekleyen ve gelitiren anlamalar. ICEMin stratejisinin ikinci yn u: okuluslu irketlerde yatay rgtlenme diyebileceimiz kresel bir sendikal a oluturuluyor. Bu irketlerde alanlar ve onlarn sendikal rgtleri ve yine onlarn temsilcileri arasnda, internet olanaklarndan da yararlanlarak oluturulan bu sendikal a erevesinde, ayn irketin Trkiyedeki bir iyeriyle Almanyadaki, Japonyadaki veya dnyann baka lkelerindeki iyerleri arasnda sratle bilgi ve deneyim alverii yapma, dayanma ve birbirine destek salama olana douyor. Biz Petrol sendikas olarak bu konu zerinde de ok ciddi bir ekilde alyoruz, hatta okuluslu irketlerde izleyeceimiz politika ve stratejilerle ilgili olarak srekli tartyoruz, bylesi bir kresel dayanmann ve bilgi alveriinin temellerini oluturmaya alyoruz. Ve Trkiyede karlatmz sorunlarn zmnde bu alarn ok nemli olduunu gryoruz. rnein biz Petrol- sendikas olarak getiimiz gnlerde Bayer firmasnn tarm ilalar fabrikasnda aspirin blmnn kapatlmasyla ortaya kan bir sorunu, bu dayanmayla byk lde zdk. Yine Birleik Metal Sendikasnn Bursadaki Grammer rgtlenmesinin ve Nidedeki Dita uyumazlnn bu dayanmayla zldn hepimiz biliyoruz. Dolaysyla bu alar gelitirmek durumundayz ve artk sendikalar yzlerini tamamen dnyaya dnecekler, sendikaclk ulusal snrlar iersine sktrlmayacak ve sendikal hareketin uluslararas ayaklar da, balantlar da gelitirilecek. Yani nmzdeki dnemde uluslararas dayanma sendikal hareket asndan ok daha belirleyici olacaktr diye dnyoruz. Deerli arkadalar, gerekten konumuz ok geni, ama dediiniz gibi sendikalar klasik mcadele yntemleri yerine, toplumu ok daha etkileyebilecek, modern iletiim ve teknolojiden de yararlanan politikalar gelitirmek durumunda. Ayrca politikalarn belirlerken propagandalarnda hedef kitlelerini ok iyi belirlemek durumundalar. imdi takdir edersiniz ki bu salonda bulunan herkes aa be yukar birbirini tanyor, yani en azndan birbirine aina simalar bu salonda bulunuyor. imdi biz rnein birbirimize ynelik propaganda yerine, propagandada hedef kitlemizi ok iyi tespit edip onlara ynelik almalar yapmak durumundayz diye dnyoruz. Biz bu almann rneini yle verdik Petrol- olarak: Biliyorsunuz, Petrol- uzun sreden beri zelletirmeye kar bir mcadele ortaya koyuyor. zellikle son dnemlerde, son iki yl iersinde ok daha etkili bir mcadele koydu. Bizim etkili olmamzn nedeni hem propagandadaki aralarmz deitirmemizden, hem de yine propagandada hedef kitleleri ok iyi belirlememizden kaynakland. rnein zelletirme kart insanlarla bizim bir anlamda iimiz yok diye dndk, nk zelletirme kartlarna bizim propaganda yapmamza bir gerek yok, nemli olan zelletirmeye evet diyenlere ynelik bir propaganda

119

Kapitalizmin Yeniden Yaplanmas ve Kresel Sendikal Strateji

yapmak, onlarn kafalarnda soru iareti oluturmak. Onlarn kafalarnda oluan ezberi bozabilmeyi hedefledik ve propagandada hedef kitlemizi buna ynelik olarak setik ve bunda da son derece baarl olduumuza inanyoruz. En azndan Tpra olayna bir bakarsak ki Tpra olayyla ilgili gelimeyi derledik ve bir kitapk haline de getirdik orada hakikaten, aslnda zelletirmeye taraf olan, zelletirmeyi savunan, liberal diyebileceimiz birok ke yazarnn Tpran zelletirilmesine kar ktn gryoruz. Demek ki propagandadaki kitlenizi doru bir ekilde seebilirseniz ve onlara ynelik tabii ki doru aralar kullanabilirseniz, baar ansnz bu anlamda ykseliyor. Yine biz sendika olarak, belki de ilk defa, Trkiyede modern propaganda iletiim aralarndan yararlandk. rnein yine bir sendika olarak Trkiyede ilk defa, tam da savan balayaca srada, sinemalarda film ncesi reklam kuanda Bir zelletirme Harekt: Irak! slogan altnda iki dakikalk bir film oynatld. Tabii Trkiyede, yanlmyorsam, yedi yz civarnda sinema var; maddi olanaklarmz tabii ki bizim bunu belli blgelerde gstermemizi ancak salayabildi, zellikle zelletirmenin youn olduu blgelerde ve stanbulun baz nemli sinemalarnda gsterdik. imdi dnn, sinemaya gelmi bir kitle bir anda byle bir reklam filmi ile karlayor ve bu onlarn dnce ve duygularnn bu anlamda deimesinde, sendikaya bak alarnn deimesinde nemli bir etken oluyor. Yine billboardlar ok ciddi bir ekilde kullanld ve biz topluma ulaabilecek btn yol ve yntemleri, yine kstl olanaklarmzla burada denemeye, gelitirmeye altk. Bunlar yaptktan sonra da gerekten olumlu sonularn aldk diye dnyorum. Hele hele bunlar sadece bir ikolu sendikas olarak deil de lke apnda rgtl bir konfederasyon veya ii snfnn rgtleri olarak yapabildiimizi dnn, maddi olarak gcmz birletirebildiimizi, zihinselfikirsel ibirliimizi gelitirebildiimizi dnn, bunun etkisinin ok daha byk olaca, bizim belki snrl blgelerde yarattmz bu etkinin tm Trkiye geneline yaylaca ve toplumda bu anlamda da ciddi bir dnmn salanabilecei ortada. Kamuoyunun karsna karken kendinizi ok n plana karan politikalar doru deil, rnein zelletirmede birok sendika nce kendisini, yani kendi iisini, iten atlmalar n plana karrken biz asla bunu n plana karmadk, lke ve toplum yarar ilkesini n plana kardk ve bu anlamda da baarl olduk. Az evvel dinlediim arkada Seydiehir rneiyle ilgili konutu. Gerekten ilgiyle izledim oradaki aratrmay, ama hemen pratik bir sonu da kardm, bir sendikann alanlarn dncesini ne kadar deitirebileceine ilikin hemen kendime ynelik kk bir ey kardm. nk byle bir aratrma rnein bir Petkimde yaplsayd veya bir Tprata yaplsayd, bunun sonularnn yzde yz farkl olacana inanyorum. nk biz de byle bir almay blgesel olarak yaptrdk. ilerin bak asnda, zelletirmeye kar tutumlarnda, mteahhit iilerinin, taeron iilerinin dahi zelletirmeye kar olduklar byk lde orada ortaya kacaktr. Yani bir sendikann iilerin grlerini deitirmedeki rolnn ne kadar nemli olduu bylelikle ortaya km oluyor. Beni dinlediiniz iin hepinize teekkr ediyorum.

120

Abstract
The study explores the landscapes from struggles of Pasabahce glass workers who have distinguished place in Turkish labour movement. Glass workers who were identified with Pasabahce town of stanbul have created many genuine experiences in their struggles. Following the famous 1966 Pasabahce strike which lasted 81 days Pasabahce glass workers gained mysterious fame in the labour movement. Pasabahce glass factory was where one could find the great strikes before the 80s and great resistances in last decade. The last workers struggle at Pasabahce tool place against decision in the summer of 2002. Finally, Pasabahce was closed down after many glass workers migrated to other cities which have glass factories. Pasabahce town was a typical example of traditional workers towns where workers live around the factories. This factor featured heavily, gaining the support of the people who live at Pasabahce. In contract with Beykoz Pasabahce glass factory, Eskisehir glass factory is isolated from urban areas, which is located at the Organized Industry Zone. One can see there many aspects of flexible and deregulated labour forms, subcontract work, outsourcing etc. and other impacts of the global market. When Pasabahce Beykoz factory symbolized the importsubstitution for industrialization model, Pasabahce Eskisehir factory tells about the story of Turkish capitalism that has connected with the global market. Under the changing circumstances Pasahahce Eskisehir glass workers have created a new experience which can inspire other workers facing the same troubles.

Beykozdan Eskiehire: Paabahe Deneyimi stne Gzlemler-Notlar

ZAFER AYDIN-AZZ ELK

Paabahe, sadece stanbulda bir semtin deil, dnya apnda bir markann da addr. Paabahe adn bu kadar tannr klan, sadece dnya apnda bir markaya adn vermi olmas deildir. Paabahenin Trkiye ii snf ve sendikal hareket iinde de zel bir yeri ve nemi vardr. Paabahede ii snf tarihinde kayda geen, nemli saylan pek ok gelime yaand. Paabahe aynasna bakarak Trkiyede son yarm yzylda yaananlarn minyatr bir rneini grmek mmkn. retimin yapsnda yaanan deiiklikler, teknolojik dnm ve bunun yol at sorunlar, igcnn yapsnda ortaya kan deiiklikler, ekonomik ve sosyal politikalardaki deiimler, neo liberal politikalarn yol at tahribatlar, hak gasplar, esneklik uygulamalar, taeronlama, fabrikalarn byk ehirlerden ve ehir merkezlerinden g gibi Trkiyenin son on yllarna damgasn vuran pek ok gelime Paabahede de yaand.
121

Beykozdan Eskiehire: Paabahe Deneyimi stne Gzlemler-Notlar

Bir Semtin ve Bir Sendikal Tarzn Ad: Paabahe 19. Yzyln bandan itibaren Avrupa sanayi devriminin yaratt esintiyle birlikte ilk cam atlyeleri Beykoz ve Paabahe arasnda kuruldu. Yksek s ve atele yaplan cam retiminin yol aabilecei yangnlardan kenti korumak iin su kenarnda ve uygun bir arazi yapsna sahip olan bu semt her adan uygun bir yerde bulunmaktayd. Kente uzakl nedeniyle seilmiti. 3. Selim dneminde kurulan bu ilk cam fabrikasnda balayan cam retimi Boazii camcl diye nitelendirilen zel kimliini bu blgede edindi (Kkerman: 1998). Camn ve cam iiliinin Beykozda balayan serveni Cumhuriyet dneminde de devam etti. 1934 Ylnda Bakanlar Kurulu kararyla Bankas tarafndan Beykozda Paabahe Cam Fabrikasnn kurulma almalar balatld. iecam kanunla kurulmu bir iletme olmasna ramen bir devlet kuruluu deildir. Bir aile irketi ya da bir patron irketi de deildir. Profesyoneller tarafndan ynetilen bir anonim irkettir. iecam, Trkiye Bankasna ait bir Holding irketidir. Bankasnn ieCamdaki pay yzde 69dur. iecam halka ak ve tamamen zel irket statsnde faaliyet yrten bir irkettir. ahs veya devlet irketi deildir. Bankas ve iecam dier sermaye gruplarndan ayran en nemli zellii bu iki irketin bir aile mlkiyeti etrafnda ekillenmemi olmasdr. Bankas ve bal kurulular bu nedenle anonim kapitalist irketler olarak adlandrlabilir (Snmez: 1987). Bankann kurucular, nfuzlu politikaclar ve tccarlar, ilk ynetim kurulu ise Atatrkn setii milletvekillerinden oluuyordu. bankas kuruluunu izleyen yllarda yerli ve yabanc sermaye ile siyasi iktidar arasndaki btnleme sreci zerinde olduka etkin bir rol oynayacakt. Bankas ile ilgili politikaclar, sermaye kesimiyle devlet arasnda nemli bir halkaydlar. Bunlara i bankas grubu veya Franszca karc anlamna gelen aferistler deniyordu (Snmez: 1987) Trkiye Bankas zelinde banka vakf sand araclyla, alanlarn bankann orta olmas yoluyla [alanlarn oluturduu sandk Bankasnn yzde 46 hissesine sahiptir. Bankas rneinde bu nedenle bir iletme sendika btnlemesi yaanmaktadr. te yandan, Bankasnn nde gelen itiraki iecam ile Kristal- Sendikas arasnda ise gergin ve sert bir endstri ilikisi iklimi hakimdir. Fabrika 29 Temmuz 1935te resmen ald ve retime balad. ay barda, su barda, gaz lambas, gemici feneri cam ve srahi gibi rnlerin imal edildii fabrikada o yllarda kadrolu ii yoktur. Cam iileri sabah fabrikann kaps nne gelir, burada vardiya ustas tarafndan ie alnrlar. almasndan memnun kalnan ii ertesi gn yeniden ie arlr. Paabahe ilk aldnda kapasite 3 bin ton ve ii yevmiyeleri 60 kurutur, pazar tatili yoktur. Fabrikada yemek verilmez, iiler kendi yemeklerini yanlarnda getirirler (Ak 1975: 1114). Paabahe Fabrikasnn ilk yllarnda yazn, iilerin bir ksm malzeme deposu civarnda, bir ksm da kydaki aalarn dallar zerine birka tahta koyup, birazda saman serip, orada yatarlard (Kkerman). Fabrikann etrafnda geceleme, ileriki yllarda giderek fabrikann etrafnda barnmaya, evler, mahalleler kurmaya dnt. Kitlesel seri retimin btn zelliklerini barndran ok sayda iinin alt bu fabrikada, alanlarn fabrikann etrafna yerlemeye balamas blgenin hzla bir ii

122

Zafer Aydn-Aziz elik

semti hviyeti kazanmasna yol at. i mahalleleri ve kahveleri kuruldu. Semtin emeki hviyeti kazanmas ileriki yllarda ii sorunlarnn semtin gnlk yaamnn bir paras haline dnmesine yarad. Sorunlarn sahiplenilmesinde, dayanmann ve tepkinin rgtlenmesinde byk avantajlar salad. Fabrikada ilk ii rgtlenmesi ustalardan oluan bir grup tarafndan gerekletirildi. 1947 Ylnda Paabahe ie ve Cam Sanayii ileri Sendikas kuruldu. Sendikann ilk Genel bakan Ahmet Topu 1950 seimlerinde ilk ii milletvekili olarak parlamentoya girdi. Paabahe ie ve Cam Sanayii ileri Sendikas daha sonra stanbul ie ve Cam Sanayii ileri Sendikas ardndan da Trkiye ie ve Cam Sanayii ileri Sendikas adn alr. Cam ksa adyla anlan bu sendika, Trk-in kuruluuna katlr ve Genel Sekreteri Cemil Gider Trkin de Genel sekreteri olur (Ak 1975: 55). 1963 Ylnda karlan 274 ve 275 sayl yasalarn ardndan Paabahede imzalanan ilk szleme iiler arasnda rahatszla yol aar ve Cam- sendikasndan ayrlan iiler Seramik ie ve Cam Sanayii ileri Sendikas adyla bir sendika kurarlar. Bu ayrmadan ksa bir sre sonra bu sendika ile Cam- Birleik Cam- altnda birleirler. Bu birlemenin istenilen sonucu vermemesi zerine 7 Haziran 1965te Paabahede Kristal- kurulur. Kristal- 1966 grevi srasnda olaanst kongre kararyla Trk-e ye olur. 1966 Paabahe Grevi 274275 sayl yasalarn ardndan ilk byk grevlerden biri 1966da Paabahede uygulanr. Kristal-in kurulmasndan bir yl sonra uygulanan bu grev etrafnda ekillenen bir dizi gelimeyle birlikte Paabahe cam fabrikasn ve iisini Trkiye ii snf tarihinde zel bir yere oturtur. 1966 grevi, sendikal harekette mcadeleci bir anlayn belirginlemesine yol aar. Trk-in grevi bitirmesini kabul etmeyen iiler greve devam ederler. Grev, Demirel hkmetinin yasaklamasyla sona ererken, grev srasnda yaananlar Trk- iindeki ayrmay su yzne kararak DSKin kuruluuna dolayl bir etkisi olur. Kristal bu ayrmada taraf olup DSKin kuruluuna katlmaz ancak Trk- ierisinde her zaman farkl bir sendikal izginin savunucusu olur. Kristal- 1971 ylnda Trk- yesi 12 sendikann oluturduu sosyal demokrat dzen hareketi iinde yer alr. 1979 genel kurulunda Hasan Basri Babal Bakanlnda snf sendikacln savunan bir ekip ynetime gelir. 1966 Grevi cam iilerinin hak arama yolunu am ve ilham kayna olmutur. Dnemin sosyo-politik koullarnn salad elverili ortam Paabahe cam iilerinin sahip olduu mcadeleci dinamiin gelimesine neden olmutur. Paabahe Beykoz iileri 1966, 1971, 1980, 1991 ve 1995 yllarnda grev yapm, 1991 ve 2002 yllarnda da direnie kmtr.

123

Beykozdan Eskiehire: Paabahe Deneyimi stne Gzlemler-Notlar

Paabahe Beykoz ve Eskiehir Grev ve Eylemleri Eylem Tr Grev Grev Grev Grev Grev Direni Direni Direni/Eskiehir Balama Tarihi 31.01.1966 25.10.1971 28.05.1980 14.05.1991 28.03.1995 25.07.1991 22.07.2002 27.09.2003 Biti Tarihi 18.05.1966 28.02.1972 15.09.1980 21.06.1991 30.03.1995 14.08.1991 06.08.2002 07.11.2003 Grevde ve Direnite Geen Toplam Sre 80 gn 127 gn 111 gn 39 gn 3 gn 21 Gn 16 Gn 42 gn

Kaynak: Kristal- Sendikas

Bu grevlerden ikisi (1971 ve 1980) yar askeri ve askeri darbe koullar ile karlamtr. 1971 grevinin bitmesinde dnemin yetkililerinin telkini olduu belirtilmektedir. 1980 grevi ise 12 Eyll askeri darbesi sonucu btn grevlerin yasaklanmasyla sona ermitir. Drt grev ise (1966, 2001 ve 2003-2004) hkmet mdahalesiyle (erteleme ile) sonlandrlmtr. 1980 Sonras Dnem 1983 ylnda 2821 ve 2822 sayl sendikal yasalarn yrrle girmesiyle i kollar birletirildi ve daha nce ayr ikollar olan cam, imento ve seramik ikollar bir araya getirildi. Ayrca sendikalara toplu i szlemesi yapabilmeleri iin ifte baraj engeli getirildi. Bunun ardndan ikolunda Kristal-in etkinliini ortadan kaldrmak iin iverenin de desteiyle imse- Sendikasnn rgtlenme giriimleri ve sendikal blnme yaratma giriimleri oldu. Bu rgtlenme giriimleri baarl olamad. Ancak imse- Sendikas daha sonraki yllarda, iecam iyerlerinde tekrar Kristal- Sendikasnn karsna karlacaktr. Paabahe deneyiminin ve serveninin en nemli boyutlarndan birini, gdml sendikaclk yaratma giriimleri ve buna kar alnan tutumdur. Cam sektrnde sendikal blnme bazen iveren giriimleri bazen de iilerden ve sendikaclardan kaynaklanan nedenler (kiisel, siyasal vb.) sk sk yaanmtr. 1991: Paabaheyi Tasfiye Giriimine Kar Direni 1991e gelindiinde kitlesel seri retimin btn zelliklerini barndran bir iyeri olan Paabahede iecamn retim teknolojisini ve ynetim anlayn deitirmesi zerine bir dizi gelimeler yaand. Emek youn retimden, sermaye youn retim modeline geildi. Elbette bu sadece Paabahede deil, iecamn btn fabrikalarnda yaand. Ancak iecamn en eski fabrikas olmas nedeniyle yaanan deiimin en byk sancsn eken, deiimden en fazla etkilenen Paabahe oldu. El emeine dayal retimden otomasyona geiin i gcnn niteliinde yaratt deiim vasfsz igcnn youn olarak bulunduu Paabahede nemli bir krize yol at. Uzun yllar Paabahe ile snrl olan el retimi 1980lerin banda Krklareli Fabrikasnn almasyla genilemeye balad. Kitlesel seri retime dayal, etraf tel rglerle evrili byk fabrikalarn yerini yeni retim tekniklerine, hukuksal ve meknsal olarak paralanm firmalara brakma ynelimi
124

Zafer Aydn-Aziz elik

1983 ylnda karlan ve uzatmalarla 1995 ylna kadar sanayi kurulularnn Boaziinden tanmasn ngren kanunla birleince Paabahenin tasfiye plan uygulanmak istendi. iecam bir yandan klerek byme stratejisinin bir paras olarak iyerinde srdrlen ilerin bir ksmn darya tamak, taerona vermek, bylece iyerindeki ii saysn azaltmak, giderek de fabrikay kapanmaya hazr hale getirmek istiyordu. lk adm 1991 ylnn Temmuz aynda atld. iecam, Paabahe Cam Fabrikasnda alan 580 iiye iten karma tebligat yapt. Bu karar karsnda iiler, alter indirerek fabrikada beklemeye balad. Bu direni 21 gn srd. Fabrikada balayan direni ksa srede bir semtin direniine dnt. Esnaf kepenk kapatt, blgedeki toplumsal rgtler, siyasi partiler iilerin yannda yer ald. Her gece katlmn be binlere ulat gsteriler yapld. Cam Hann (Beikta-Barbaros Bulvar) nne byk bir yry dzenlendi. Bu arada iecam 300 iiyi daha stelik tazminatsz iten kard. ilerin meru ve demokratik eylemlerinin yaratt basn sonu verdi. Direniin 21. gnnde iten karlan toplam 880 iinin geri alnmasyla eylem sona erdi. Ancak Paabahenin tasfiyesi yava yava devam etti. Kapitalizmin yeni eilimleri karsnda eski Paabahe yava yava erimeye balad. 2002: Paabahenin Kapatlmas 11 yl aradan sonra iecam ynetimi bu kez fabrikann kapatlmas kararyla iilerin karsna kt. Fabrikadaki ii alan says da te bir orannda azaltlarak 900e kadar drlmt. iler bu kez de fabrikann kapatlmasna kar, alma hakkn savunmak iin mcadeleye baladlar. Byk bir kararllk, inat, srar ve zveri ile 18 gn sren direni, kapatlma kararn deitirmeye yetmedi, Paabahe Cam Fabrikas 6 Austos 2002 tarihi itibariyle kapatld. Direniin en byk kazanm kapatlan fabrikann iilerinin yatay gei yoluyla ieCamn dier fabrikalarna nakil edilmeleriydi. Kukusuz ki iverenlerin kapanan iyerlerinde ykmllnn iilerin kdem ve ihbar tazminatlarn demekle snrl olduu lkemizde bu kazanm kmsenemez. Ancak herhangi bir fabrika deil de sz konusu olan tarihi, sosyal, kltrel zellikleriyle simge olan Paabahe Cam olduunda bu kazanmla teselli bulmak olduka zor. Bir Taeron Cenneti: Eskiehir Organize Sanayi Blgesi Eskiehir byk sermayenin byk kentlerden ii cretlerinin dk, sendikal deneyimin zayf olduu blgelere gnden en fazla nasiplenen illerin banda geliyor. Beyaz eyadan tekstile, gdadan inaat sektrne kadar tekel konumundaki pek ok dev firma Eskiehir Organize Sanayi Blgesi olarak adlandrlan blgede faaliyet srdryor. Bu blgede serbest piyasac politikalarn en azgn biimde uyguland, yasalarn hibir hkmnn olmad, devletin hibir mdahalesinin bulunmad, iyerlerinin alma kampna dnt, sermayenin bana buyruk olduu koullar hkm sryor. yerlerinin ounda sendika yok, olanlarda ise sadece ekirdek igc sendikal. Bu iyerlerinde alanlarn byk ksm asgari cret ve altnda bir cret karlnda sendikasz, sigortasz, gvencesiz bir biimde gnde 12-14 saate varan srelerde altrlyor. verenler her trl sosyal politikann ve yasann dna karak smry azgnca srdrmenin yolunu ise taeron eliyle temin ediyor. Bu blgede faaliyet gsteren taeronlarn ou iletmenin kendisinin kurduu paravan irketlerdir.

125

Beykozdan Eskiehire: Paabahe Deneyimi stne Gzlemler-Notlar

Paabahe Eskiehirde yaanan mcadele bu yanyla sendika seme zgrlyle snrl olmayan taeron gibi alma ve yaama koullarn belirleyen esnek, kuralsz dzenin deitirilmesini de ieriyor. Paabahe Eskiehir: Darbe Sendika Sanatna Kar Paabahe Eskiehir Fabrikasnda 27 Eyll 2003te balayan mcadele gen iilerin, sendikalama hakkn sahip kma, sendikal hak ve zgrlkleri kullanma kararlln gsterme, taeron ve esneklik dayatmalarna boyun ememe gibi zellikler tayordu. Tad zellikler nedeniyle bu mcadele hem mcadeleyi srdrenler iin, hem Eskiehir iin hem de Trkiye ii snf asndan gelecee dnk kapsamn geniletecek sonular retecek ciddi bir snav olarak deerlendirilebilir. iecama ait bir irket olan Paabahe Eskiehir Fabrikas 1999 ylndan bu yana Eskiehir Organize Sanayi Blgesinde faaliyet srdryor. Fabrika faaliyete baladktan ksa bir sre sonra iyerinde Trk yesi imse- Sendikas rgtleniyor ve iki dnem szleme imzalyor. imse- iyerinde iverenin esas iin bir blmnde taeron kullanmasna onay veriyor. Esnek, kuralsz, alma dzenine gz yumuyordu. te bu yzden haklarnn korunamad dnen 411 ii imse-ten istifa ettiler. iler iyerinde asl iin bir blmnde alanlarna ramen taeron olarak kullanlan paravan irketin eleman olarak gsterilen 300 iiyi de yanlarna alarak 8-9 Eyll 2003 tarihlerinde Kristal sendikasna ye oldular. Paabahe Eskiehir ivereni ne iilerin sendika seme zgrln kullanmalarndan ne de taeron iilerin sendikal olmasndan holand, dorudan mdahale etti. 27 Eyll 2003 tarihinde paravan irket taeronla szlemesinin bittiini iddia ederek 300 iiyi iten kard. Bunun zerine iiler mcadeleye baladlar. O sabah ie geldiklerinde ie alnmayan iiler fabrikann nnde, dierleri ieride beklemeye baladlar. ilerin bu mcadelesine Kristal- in rgtl olduu iecama ait dier iyerlerinden de destek geldi. iler yry, yemek boyotu ve 24 saat sreyle iyerlerinden ayrlmama vb. eylemlerle Paabahe Eskiehir iilerine omuz verdiler. yerinde bekleyiin 6. gnnde jandarma eliyle mdahale edildi ve fabrika boaltld. 21 i gzaltna alnd. Ardndan iveren belli aralklarla toplam 66 kadrolu iiyi iten kard. 300 taeron iisi olan toplam 350 iinin eylemi bu noktadan sonra e ve ocuklarn da katlmyla fabrikann nnde srmeye balad. Fabrikada alan iiler de ie giri ve klarda sloganlar ve alklarla topluca girip kmaya baladlar. Bu arada iveren iyerinde skynetim ilan ederek iilerin, Kristal- apkas takmasn, slogan atmasn ve ie topluca girip kmasn yasaklad. iecamn iki st dzey yneticisinin de aralarnda bulunduu iveren yetkilileri iileri Kristal-ten istifa ettirip, imse-e ye yapmak iin zorlamaya baladlar. 1991 ylnda direnilerinin 20. gnnde Cam Han nne giden Beykoz Paabahe iilerinden sonra ilgin bir tesadfle 12 yl aradan sonra yine 20. gnde bu kez Paabahe Eskiehir iileri iecamn nne geldiler. Paabahe Eskiehir iileri ve aileleriyle birlikte Gebze, Topkap ve Lleburgaz Cam iilerinden oluan 2000 civarnda ii iecamn nnde kitlesel bir protesto dzenlediler. Beykoz iilerinin iecam ziyaretinin ertesi gn direni iilerin kazanmyla sona ermiti. Ancak bu kez elik kafeslerin arkasna

126

Zafer Aydn-Aziz elik

saklanan iverenlere seslerini duyuramadlar. Ankaraya iki gn sren bir yry yaparak sorunu TBMMye, CHPye ve Trk-e tamaya altlar. 7 Kasm 2003 Gn iler bir kez daha jandarma mdahalesiyle karlatlar. ilerin barnaklar, adrlar jandarma tarafndan skld. Aralarnda Kristal Merkez yneticilerinin de bulunduu iiler gzaltna alndlar. iecam ile Kristal- sendikas arasnda batlanan 19. toplu i szlemesi srasnda imzalan bir protokolle iten atlan 66 iiden 36s ie geri dnd. Kalan 30unun ie dn ise, ie iade davalarndan lehte karar kmas halinde iecamn dier fabrikalarnda ie alnmalar kouluna baland. yerinde yetkili sendikann belirlenmesi ii ise yargya tand. Alan ie iade davalar sonucunda, i mahkemesi taeron iilerinin yasaya aykr bir biimde altrldklarna, asl iverenin iileri olduklarna ve ie iadelerine karar verdi. Kadrolu iilerin bir blmn ie iade etti. Bir blmnn davas ise halen devam ediyor. Konu Uluslararas alma rgtnde Sendika zgrl Komitesi tarafndan ele alnd ve iten karmalarn sendikal hak ihlali olduu sonucuna varld. Paabahe Deneyiminin Ortaya Koyduklar Paabahenin toplumsal dokusu, yaam biimi, ekonomik hayat, sosyal ilikileri srdrlen mcadelelerde belirleyici bir faktr oldu. Paabahe, cam iilerinin Cam fabrikasnn civarna kurulmu mahallelerde oturduu, alan, emeklisi, onlarn yaknlar kahvehane, meyhane gibi ortak meknlarda bulutuu herkesin birbirinden haberdar olarak yaam srdrd adeta darya kapal bir aland. Bu birlikte yaam kuaklar arasnda deney ve birikim aktarmna, ortak geleneklerin, ortak deerlerin ve ortak kltrn olumasna katk yapmaktayd. Bu adan bakldnda Paabahe mcadele etmenin, dayanma rgtlemenin, gsteri dzenlemenin, grev yapmann toplumsal yaamn merkezine oturduu, iine gmld, gnlk rutinin bir paras olarak iselletirildii bir ii semti zellii tayordu. Bu bilinli bir ynlendirmenin ya da eitsel bir faaliyetin sonucu deil fakat objektif bir durumdur. Paabahenin sahip olduu emeki semti zellikleri her iki direnite de geni bir aidiyet ve dayanma duygusunun varln ortaya kard. Bu duygu sayesinde blge halk kolay ve hzl rgtlendi. Direni gnleri boyunca ii mahallelerinden oluk ocuk binlerce insan cam iisine destek yryleri yapt. Direniin fabrika dna tanmasnda byk etkisi olan bu yryler direnilerde tayin edici rol oynayarak sorunun btn bir blgenin sorunu haline dnmesini salad. Paabahede iilerin elde ettii kazanmlarda direniin blgesel hviyet kazanmas, geni bir aidiyet duygusu zerinden halk direnii haline dnmesi belirleyici olmutur. Fakat 2002 direniinde destek 1991e gre biraz daha zayf kald. 91 Direniinde 57 bin kiinin katld destek yryleri 2002de 23 bin kiiye kadar dt. Bunu fabrikada alan saysnn 91e gre te bir azalm olmasna (2100den 700e) dolaysyla fabrikann blgenin ekonomisinde rolnn azalmasna balamak doru olur. Paabahe Eskiehirde ise yerel bir mcadele geleneinden sz etmek mmkn deil. Paabahe Eskiehir Fabrikasnda sren mcadele ya ortalamas 30 olan Meslek Lisesi ve Meslek Yksek Okulu mezunu, 45 yllk iilerin elinde ekillendi. Buna ramen farkl politik grlere sahip iiler iyi bir i blmne ve koordinasyona dayal i ilikilerinde demokratik bir organizasyon yarattlar. Bu rgtlenme sayesinde iki gn gibi ksa bir srede

127

Beykozdan Eskiehire: Paabahe Deneyimi stne Gzlemler-Notlar

700 kiiyi rgtleyerek sendika yesi yapmay baardlar. Gen iilerin bu becerisi ve mcadelesi sendikal hareketin gelecei asndan iyimser beklentileri arttryor. Eskiehirde srdrlen mcadele Beykozdaki kadar kuvvetli bir toplumsal destee sahip deildi. Beykozdaki gibi kent merkezinde deil kentin 30 km. dnda ssz bir blgede mcadele srdrlyordu. ilerin mcadelesini avantajl klabilecek sosyal ortam yoktu. Yine de Eskiehir cam iilerinin de Eskiehirde Sultandere, Emek ve Tepeba gibi birka mahallede toplanm olmalar az da olsa mcadeleye bir katk yapt. Her eye ramen Eskiehir iileri artc bir rgtlenme becerisi, iverenin hamlelerini annda boa kartacak kvraklk ve yntemlerini eitlendiren yaratclk sergilediler. Paabahe Eskiehir fabrikasnda iilerin rgtlenme kapasitelerini ve yeteneklerini artran byk lde Cam ileri Dayanma Dernei oldu. Dernein emsiyesi, imkanlar sendika deitirmek isteyen iilerin ok iine yarad. Sendikann (imse-) ats altnda toplanamayan taeron ve ekirdek iiler cam iileri dayanma dernei bnyesinde toplandlar. ilerin arasnda yaknlamay, dostluu, dayanmay salayan cam iileri Dayanma Dernei bylece nemli bir ilevi stenmi oldu. Cam ileri Dernei rneinde olduu gibi, bu tip paralel kurumlar/yaplar sendikal mcadele asndan rgtlenmeyi takviye edici, salamlatrc bir rol oynamaktadr. Beykozda ve Eskiehirde verilen mcadeleler ii snfnn mcadelede kulland yntemlerin eitlendirilmesine ve takviye edilmesine ve sendikal harekette bir yenilenme ihtiyacna iaret etmektedir. Tek fonksiyonu toplu i szlemesi imzalamaya indirgenen, fabrikalarn, iletmelerin duvarlar arkasnda skp kalan geleneksel sendikal anlayn artk sonu gelmitir. Byle bir sendikal anlay ile brakn yeni haklar elde etmeyi, var olan korumay bile becermek mmkn deildir. Sadece retimi durdurup, grev gzcs nl ile fabrikada bekleyerek iverene basn yapma ve sonu alma devri artk kapanmtr. Paabahe rnei btn bir blgeyi, blge halkn harekete geirerek grevi ve/veya direnii halk grevine dntrmenin sonuca ulamadaki etkisini pratik olarak gstermitir. Paabahe direnileri, sendikalarn sadece yelerinin karlarn savunan rgt olmaktan kp yaam alanlarna nfuz eden, eitli toplumsal kesimlerin sorunlarn da sahiplenen, isiz, standart d alan kesimleri de bnyesinde rgtleyen toplumsal rgt kimliine brnmesi gerekliliinin de ispat oldu. Paabahe Eskiehir mcadelesiyle iiler hafzalardan silinmeye balayan eylem, mcadele, dayanma gibi kavramlar belleklerde yeniden tazelediler. Kadrolu iiler szlemeleri feshedilen taeron iileri iin ilerini ve ekmeklerini tehlikeye atarak olaanst bir dayanma rnei sergilediler. Aslnda kadrolu ya da taeron iilerinin birbirine destek sunmasnn, dayanma gstermesinin olaanst diye nitelendirilmesi abart olarak alglanabilir. Bu alglama normal koullarda haksz saylmaz. Ne var ki bireyciliin bu kadar artt, dayanmann zayflad, dayanma kavramnn rselendii bir ortamda gerekletirilen bu eylem byle bir vurguyu hak ediyor. Eylemlerle birlikte nemli bir g ortaya kt. Ama bu g bir politik projeye, siyasal bir gce yaslanmad iin zayf bir gt. Toplumsal yaamda emekten yana etkin bir politik g olmaynca emekilerinin mcadelesinin baar ans batan daralmaktadr. Emek hareketinin mcadelede kalc sonular elde edebilmesi kaynaklarn dalmna ve kullanmna, yatrmlara, emekilerin, emek rgtlerinin mdahil olabilecei politik stratejinin organik paras olmasna baldr. Aa kan gten sz ederken, 2002 Beykoz
128

Zafer Aydn-Aziz elik

ve Paabahe Eskiehir direnilerinin 1991 ylndaki Paabahe direniine gre daha geriledii ve azald, sendikal kadrolarn performansnn dt, emekten yana siyasal rgtlenmelerin byk bir kan kayb yaad bir ortamda gereklemi olduu da tespit edilmelidir Apolitik bir sendikal kltrn etkisiyle biimlenmi Trkiye sendikal hareketinde, siyasetin iinde yer almaktan imtina eden, gayri siyasal bir tutum egemendir. Oysa Paabahede yaananlar bir kez daha gstermitir ki emekilerin yaadklar sorunlarn nemli bir ksm uygulanan ekonomik politikalardan, tercih edilen siyasal rejimden, yaadklar dzenden kaynaklanmaktadr. Siyasete katlmadan, siyasallamadan, bask grubu ileviyle siyasette rol stlenmeden, karar srelerine mdahil olmadan verilecek mcadele, sorunlarn grnen ksmyla veya sonularyla ilgilenmekten ibaret olacaktr. Paabahe Eskiehirde iverenin sendika seme zgrlne Anayasaya ve yasaya aykr bir biimde mdahale etmesi, bir ii sendikasn dierine tercih etmesi ve bunu ak ak ortaya koymas iilerin sendikal bilin edinmesinde, sendikay rgt olarak benimsemesinde pozitif bir rol oynad. Son 15 yldr ilk kez ii eylemlerinde alk olunmayan bir biimde sendika adn ieren sloganlar atld. Sendikalarn gven krizi yaad bir ortamda sendikay rgt olarak benimseme tutumunun yaygnlamas, sendikalar kabuk rgt olmaktan karp, ii snf mcadelesinden fonksiyonel ara haline getirecektir. Taeron, smry artrmak isteyen sermayenin en gl aracyken ayn zamanda en zayf halkasdr. nk ok dk cretlerle her trl gvenceden yoksun olarak alan, deyimin popler anlamyla zincirlerinden baka kaybedecek eyleri bulunmayan bu iileri kolayca rgtlenip inat bir mcadelenin iine girebilir. Bana buyruk sermayenin tekerine omak sokabilir. Taeron iileri esneklik uygulamalarnn hz kazand post-fordist dnemde ii snf mcadelesi asndan yeni bir rol stlenebilir. Ancak te yandan taeronlama, ii snfnn zlmesi ve ok katmanlamas sonucunu da dourmakta. Taeron ii zlen ii snf iinde snf tavrndan uzaklaan, kendi kaderine raz bir kesim haline de gelebilmektedir. Bu haliyle taeron iilii eliik bir snf karakteri arz etmektedir. Eskiehir Organize Sanayide altrdklar iilerin hak ettii cret vb. haklarn demeyen iverenler bu mcadelenin balamasndan sonra iilerin sendikalamasndan korkarak deme yapmaya baladlar. Eskiehir Organize Sanayi Blgesinde binlerce taeron iisi, kendilerini gstermeden bu mcadeleyi izliyor. Bu mcadele eninde sonunda taeron iilerin rgtlenmesini tetikleyecektir. Eskiehir Organize Sanayi Blgesinin nmzdeki gnlerde esneklik dayatmalarna kar mcadelenin oda olma ihtimali yksektir. Paabahe Eskiehir mcadelesi emek hareketinin saflarnda yer alan gdml bir anlaynda aa kmasna vesile oldu. imse- sendikas iverenin ynlendirmesi ve iverenin imkanlarn kullanarak iilerin mcadelesini blme grevi stlendi. ilerle birlikte iverene kar mcadele etme yerine iverenle birlikte iilere kar mcadele etmi, iyerinde sendikaszlatrma operasyonuna kolayca sendikal rekabet etiketinin
1 Paabahe Eskiehirde yaanan gelimeleri Sendikal Rekabet olarak deerlendiren bir alma iin baknz: Banu Ukan, Trkiyedeki Sendikalararas Rekabete arpc Bir rnek: Kristal ile T.imse Arasndaki Mcadele , G Dergisi, Cilt 6, Say 1, 2004, www.isguc.org Ancak imse- Sendikasnn bu yndeki bir bavurusunu deerlendiren Trk- Disiplin Kurulu, Kristal- Sendikasnn Sendikal rekabet yaratmadn, Trk- tzn inemediini ve Paabahe Eskiehirde iilerin Anayasal haklarn kullandklarna karar verdi. 29 Nisan 2004 tarihli Trk- Disiplin Kurulu Karar iin baknz: Kristal-, Olaanst bir Dnemden Belgeler, stanbul: 2004.

129

Beykozdan Eskiehire: Paabahe Deneyimi stne Gzlemler-Notlar

yaptrlmasna imkan yaratmtr1. Bu gdml sendikaclk anlaynn ii snfnn saflarndan uzaklatrlmas, sendikal hareketin gelecei asndan gerekli ve zorunludur. Paabahe deneyimi, sendikal hareketin anlaynda, yntemlerinde, tarznda olduu gibi kadrolarnda da ciddi bir yenilenmeye ihtiya olduunu ortaya karmtr. Paabahede yaananlar uzun vadeli bir perspektifi olmayan, snfsal bak asna sahip bulunmayan, sendikal faaliyeti gn kurtarma zerine kuran sendikal yaklama sahip kadrolarla kalc ve etkili sonular elde etmenin mmkn olmadn bir kez daha ispat etmitir. Paabahe deneyimi ii snf mcadelesi kap alndnda arkasnda durmay becerebilen, cesur, atak, kararl, inanl kadrolara duyduu ihtiyac pekitirmitir. Paabahe Cam Fabrikasnn kapanmas ile cam ve cam iisinin Beykozda 200 yla varan servenini sonulandrmakla kalmad, Paabaheye emeki kenti zellii kazandran elerin tasfiye sreci iin de dmeye baslm oldu. stanbulun emeki semti olma zellii tayan son blgesinin de tasfiye srecine girmesi ii snf tarihinde yaratlm gelenein de tasfiyesi anlamn tayor. Paabahede gelinen noktada baka bir sonu ne yazk ki mmkn deildi. Bu noktada sendikann, yelerinin karlarn korumay, onlara istihdam gvencesinin salanmasn ncelikli i olarak nne koymasnda yadrganacak bir durum yoktur. Sonu Yerine Toplumsal yaam biimlendiren ekonomik, sosyal ve kltrel iklim deitike, toplumsal dokuda zlmeler ortaya ktka iilerin mevcut alma ve yaama koullar deimeye, gerilemeye balad. Ne iilerin ne de onlarn rgt sendikalarn ortaya kan gelimelere kar hazrlklar vard. Dolaysyla yaanan gerilemeye kar gl ve etkili bir mukavemet gsteremediler. Konumlarn, kazanmlarn yeterince koruyamadlar. Dnem dnem elde edilen baarlar da kan kaybn durdurmaya yetmedi. ilerin ekonomik ve sosyal haklarnda ortaya kan gerilemeyi tek bana tarihsel koullara balamak doru olmaz. Esas sorun deien tarihsel koullara uygun ara ve yntemler yaratamamaktr. Deien koullar karsna deimeyen, yap, anlay ve yntemlerle kmaktr. Geleneksel sendikalar ortaya karan koullar neredeyse tmyle deiime urarken geleneksel sendikalarla ve geleneksel yntemlerle srece direnmek geici olarak olumlu sonu verse dahi hem sendikalarn hem de ii haklarnn geleceini belirsizletirmektedir. Btn bu koullar altnda verilen mcadelelerde geleneksel yap ve anlaylarn iinde fakat onu ama gayretlerini de ieren admlar ortaya kmaktadr. Zihinlerde ve uygulamada henz tam canlanmam bu gayretler gelecein ekillenmesine bir ereve sunabilir. Gemile gelecek arasndaki arayn bir paras olarak Paabahe Beykoz ve Eskiehir Fabrikalarnda yaanan deneylere biraz da bu gzle bakmak gerekiyor. Paabahe Beykozda ii snfnn geleneksel rgtlenmesinin ve geleneksel eylem biimlerinin belirleyici olduu bir sre yaanp, sonulanrken bu deneylerin de byk etkisinin grld Paabahe Eskiehirde yaananlar yeni araylarn bir paras olarak nem kazanyor.

130

Zafer Aydn-Aziz elik

KAYNAKA Ak, Ltf. ie camda otuz yl. stanbul, 1975. elik, Aziz ve Zafer Aydn. Temel Sendikal Bilgiler. stanbul: Kristal Sendikas Yayn, 1997. Kristal-. Olaanst Bir Dnemden Belgeler. stanbul, 2004. Kristal-. Olaanst Bir Dnemden HaberlerYorumlar, 2004. Kristal-. Paabahe Direnii. stanbul: 1992. Kkerman, nder.Trk Cam Sanayi ve iecam. stanbul: iecam, 1998 Snmez, Mustafa. Krk Haramiler: Trkiyede Holdingler. stanbul, Gzlem Yaynclk, 1987. Ukan, Banu Trkiyedeki Sendikalararas Rekabete arpc Bir rnek: Kristal ile T.imse Arasndaki Mcadele , G Dergisi, Cilt 6, Say 1, 2004, www.isguc.org

131

Yeni Yasalar Arasnda Snf rgtleri

Abstract
In those times when capitalist system recedes to its own origins, various legal arrangements are made in order to increase the profit rates, intensify the exploitation mechanisms and broaden the scope of the profit areas. The purpose of these legal arrangements is to establish a worker type who obediently has internalized the working behaviour by inspecting upon himself rather than a powerful and a selfconfident one. Obviously, as an inevitable consequence of this process, the existing unions will be negatively influenced and will transform into a vehicle of social control. The problem is whether there will be resistance against the process in question. In this seminar, this question will be elaborated.

Yeni Yasalar Arasnda Snf rgtleri

YKSEL AKKAYA

Son eyrek yzyl, kapitalizmin zne dnmeye balad, aslna rcu etmeye alt, bu nedenle kr oranlarn arttrmak, smr oranlarn ykseltmek, kr alanlarnn kapsamn ve alann geniletmek istedii bir dnem, bir zaman dilimi. Bunlar yapabilmek iin, kapitalizmin smrmek istedii kesimler zerine bir korku yaymas, onlar denetim altna almas ve istedii yne doru ynlendirmesi gerekiyor. Bunu yapabilmesi iin de olduka gsz snf rgtlerine ihtiyac var, kapitalist sistemle, dzenle btnlemi snf rgtlerine ihtiyac var. Hatta iverenlerin istekleri dorultusunda hareket eden snf rgtlerine ihtiyac var. Son eyrek yzyllk sendikal hareketin tarihindeki gelimeler de bir para bunun hikayesidir. Buraya tarihsel perspektifle, dnya sendikaclk hareketinden bakmak istediimizde zaman zaman bu balantlar grmek mmkn. Eer elinizde yeterli bilgi yoksa, emek tarihinizi de, buna ynelik siyasal deerlendirmenizi de tam olarak yapmanz mmkn deil. Mesela bizim 1908de gerekleen ttihat ve Terakkinin devrimi ya da Jn Trk devrimine ilikin bilgilerimiz, sadece bunun be tane asker tarafndan yapldna yneliktir. Benim bu Haziran, Temmuz aynda, birincil kaynaklardan yaptm bir aratrma, Osmanl mparatorluunda Mays ve Haziran aylar iinde, stanbulda canl bir ii hareketinin olduunu gsteriyor. rnein belli sektrlerde birbirini tekrarlayan, birer ikier hafta arayla grevler var ve bunlarn says envanterlere yansyan, emek tarihi yazlarna yansyan ekilde sanld kadar be tane de deil, tam tersine otuz, krk civarndadr. Grev saysnn -be deil de otuz-krk olmas neyi gsterir, nemi nerden gelir? Bu unu gsteriyor: Bilindiinin tersine, daha despot bir dnem olan Abdlhamit iktidarnn son yllarnda, siyasal ortamn olduka gergin olduu bir zaman diliminde, ttihat ve Terakkinin iktidara mdahalesinden nce, ihmal edilmeyecek kadar nemli bir ii hareketi de var, bir rahatszlk da var. Kesin belirtileri olmamakla birlikte, baz grevlerde, muhtemelen, bir siyasal yaplanmayla da ortaklaa bir hareket sz konusu.

132

Yksel Akkaya

Ancak, bir sendikal rgtlenmeden sz etmek mmkn deil. 1908 grevleri ve arkasndaki Jn Trk devrimi ilk dneminde beraberinde sendikal rgtlenmeyi de getirmitir. Yani, ii hareketinin ilk uzun dalgasnda sendikal rgtlenme ortaya km, hzl bir gelime gstermitir, iktidar da buna mdahale etmitir. ttihat ve Terakki ynetimi ok akllca 1909 ylnda kard Tatil-i Egal Kanunu ile grevleri serbest brakm, ama sendikalar yasaklamtr. Bu, ilk dalgann rgtlenme hanesine olumsuz yansyan ilk iktidar mdahalesidir. kinci uzun dalga 1930lu yllarda balar, ama kinci Dnya Sava nedeni ile rgtlenme srecini tamamlayamaz. kinci Dnya Sava'ndan sonra, ikinci uzun dalga, bir birikim olarak, 1946 ylnda, bu kez ii hareketinin kendisinin deil de siyasal yaplarn nderlii altnda bir sendikal rgtlenme dourur. Olduka deneyim sahibi olan devlet bir kez daha mdahale eder. 1947 ylnda sendikalar yasasn kararak, rgtlenme ile ilgili yasay karr ve sendikalarn milli olacan, devlet politikas dna taamayacan syler. nc dalga, 1960'larn sonunda balar, 15-16 Haziran bakaldrs ile zirveye ular. rgtlenmeye 1970 ylnda bir mdahale daha olduunu biliyoruz. Buna ynelik olarak da 15-16 Haziran ii hareketini hatrlayabiliriz. Drdnc dalga iin 1970'li yllarn sonunu beklemek gerekir. Devletin ii snfn ve hareketini bir tehlike olarak alglad dnem de bu zaman dilimine denk gelir. 1980 ylna gelindiinde sendikal rgtlenmenin, ii hareketinin ykseldiini, dolaysyla bir yol ayrmna geldiini syleyebiliriz. Ancak buna kkl bir mdahalenin gerektiinin, sermaye evresi tarafndan da grldn syleyebiliriz. Bundan sonraki alma mevzuatn dzenlemelerde balangta sermaye cephesinin btn taleplerine ramen, bireysel ii yasasna ynelik ciddi deiiklikler yaplmad ama kr oranlarn arttrmak, smr oranlarn ykseltmek iin, gsz bir rgt yaps oluturulmas gerekiyordu. Bu nedenle, ilk kez orada toplu i hukukuna ynelik, yani sendikalar kanununa ynelik, toplu i szlemesi, grev ve lokavt kanununa ynelik bir takm dzenlemeler yapld ve Trkiyedeki sendikal rgtler gsz hale getirildi. Eli kolu zincirle balanm bir hale dntrld. Beinci dalga, 1980'li yllarn sonunda balar. Sendikal rgtlenmenin ynetiminde ve alma mevzuatnn toplu i hukuku ile ilgili blmnde deiikliklere yol aar; ama kkl bir deiimi dourmaz. Sendikal yaplar varln korur. Bu sreten ders karan sendikal brokrasi yerini daha da pekitirir. imdi buradan baktmzda, buna mdahale etmek mmkn myd? ya da bugnk sendikal yaplar deitirmek mmkn myd? sorusunu sorduumuzda, durumu zmlemek ve daha iyi anlayabilmek iin ben iki tane kavram kullanacam. Bugn ulalan sendikacl anlatan bir kavramlatrma denemesi bu. Aslnda bu kavrama zihinsel olarak ilk ulatmda hem ok rktm hem de ok korktum. Bunu da isterseniz birlikte tartabiliriz. Bir tanesi panoptik sendikaclk diye adlandrdm bir ey. Bu, Michel Foucaultnun Hapishanenin Douunda kulland, iktidarn gz olarak adlandrd bir eydir ve panoptikon hapishanede cisimleir. Bu arada panoptikon hapishaneden kast, dardan bir denetim olmadan mahkmlarn kendi kendisini denetlemesi, yasad hareketler yapmamasdr. Dardan aydnlatlm bir hcre vardr; hcredeki dardaki gzetmeni grmez, gzetmen olmasa bile srekli gzetildiini dnerek istenilen ekilde uyumlu davranr. Bizim panoptik sendikaclk da byledir. Artk devlet hibir ey yapmasa

133

Yeni Yasalar Arasnda Snf rgtleri

bile devletin bir ey yapacan varsayarak ya da iverenlerin bir ey yapacan varsayarak sendika yneticilerimiz, sendikal hareketimiz, kendisini sermayenin istedii ekilde hareketlendirir, biimlendirir, konulandrr. Bunu btn Trkiye sendikal hareketi iin sylemiyorum, bunun istisnalar var; ama byk kesimin bu zellie sahip olduunu syleyebiliriz. "Bundan bir k noktas olabilir mi" sorusunu sorduumda baka bir tarihsel olgu aklma geldi. Bunu da yeniden adlandrdmda bir kez daha, rktm korktum. Bu da neo-ludizm. Ludist hareket, emek tarihinde ksaca bilindii kadaryla bir makine krcldr ve eksik olmann tesinde yanl aktarlmtr. nk, Ludist hareket basit bir makine krcl deildir. Sermayenin emek zerindeki tahakkmne kar, bu hareket, iilerin zgrln koruma, zgr kalma isteinin bir aracdr. Btn bunlarn yan sra, endstriyel atmann baka bir biimidir. Sermayedar olarak, beni iten atarsan, benim cret hakkm vermezsen, sendikal rgtlenme hakkm engellersen, ben de senin rettiin mallara zarar verebilirim, sermayene zarar verebilirim, sana zarar verebilirim, denen en sert yanttr. Yani zora kar zoru ieren, meru zoru ieren bir yaplanmadr. Bu yeni dnemde, sermayenin iilere, sendikalara ynelik saldrs, benim neo-ludizm dediim, birazdan aklamaya alacam eyle krlabilir mi, alabilir mi ona bakacaz. Ama, her iki kavram da beni, bilimsel anlamda da dnsel anlamda da, hem rktt hem korkuttu. Bunlar da ilk kez burada dillendiriyorum. Bu sempozyumun bir anlam olacaksa, burada bir ey syleyeceksek, ularda dneceksek biraz byle dnmekte yarar var diye dnyorum. Ben sendikalar, emekilerin sndklar kaleler olarak alglyorum. Bu kaleler snm olan emekilere gven salar, dardan saldrlara kar gven salar. Dolaysyla emekilerin daha umutlu hareket etmesini, daha gvenli hareket etmesini salar. Ne yazk ki yeni yasalar bu kalelerin btn burlarn ykt gibi duvarlarn da delmitir. Onun iin bu kalelere snm olan iiler, bu kalenin gvenliini hissetmeleri zor olduundan farkl bir snf kltr erevesinde kendisini korumaya almtr: siz kalmamak, yoksullamamak iin baka bir kltr gelitirmeye, davran biimi benimsemeye balamtr. Aslnda burada isizlik amzn vebas olarak da alglanabilir. Veba hastalnn zelliini bilenler bilir; bir kez biri vebaya yakalanmsa herkes ondan kaar. O hastalktan kurtulmak iin de karantina uygulamak gerekir. amzn vebas olan isizlikten de herkes kurtulmak iin iverenlerin istedii her eye boyun emek durumunda kalmtr. nk onun tek geliri, emek gcn satt cretinden ibarettir. Bu adan baktmzda sermaye cephesinin nemli yol aldn, ii snfnn hl byk bir d iinde olduunu sylemek mmkn. Bu ii cephesinden baktmzda byle. Kamu emekileri asndan baktmzda bunun ok farkl olduunu sylemek, ne yazk ki, ok mmkn deil. 1980lerin sonunda balayan, 1990larn ilk yarsnda ykselen kamu emekileri hareketi nihayet sendikal rgtlenme ile talanm, Trkiye emek tarihinde de, dnya emek tarihinde de nemli bir kilometre ta olmutur. Ancak ondan sonra da hzl bir de gemitir. Kamu alanlarna ve rgtlerine ynelik, kontrol altnda tutmak babnda, yasal bir takm dzenlemelerin yaplmas gerekiyordu. Yani kamu emekilerinin de kalelere sndklar duygusunun nlenmesi gerekiyordu, kendisine olan gveninin nlenmesi gerekiyordu.

134

Yksel Akkaya

Kamu emekileri hareketinden ve gl rgtllnden korkanlarn daha byk bir korku yayarak, kamu emekilerini korkutmalar gerekiyordu. Bunun iin de Kamu Ynetimi Temel Kanunu, Kamu Personeli Kanunu karld. Bugn Kamu Ynetimi Temel Kanunu, kamu alanlarnn byk ounluunu szlemeli personele dntrmekte, dolaysyla da fiili olarak sendikalama hakkn elinden almakta. Yasal olarak bir rgtlenme hakk tannmasna ramen, szlemeli personelin szlemesi sona erip de uzatlmadnda sendikaya ye olmasnn hibir anlam kalmamaktadr. nk, sendikal szlemeli personelin yerine sendikay benimsemeyen yeni elemanlar alnmas tercih edilecektir. Kamu personel kanunu da az nce, Zafer arkadan syledii gibi taeronlatrmay beraberinde getirmekte. Yani Kamu Personel Kanununa biraz daha ayrntl olarak baktmzda artk szlemeli personelin ayn zamanda taeron iilerine dntrldn grebilirsiniz. Taeron iilikte szlemeli personelin sendikalama dzeyine baktmzda durumun hi de i ac olmadn sylemek mmkn. Sendikal cephe asndan baktmzda, sendikal rgtlenmeyi ortadan kaldran bu tip sorunlar varken, ne yaplyor sorusu sorulabilir. Ne yazk ki, iyi eyler sylemek mmkn deil. Durum olduka vahim. Ilml, uyumlu, brokratik, reformist, konformist ve korporatist bir sendikal yaplanma, uyum salama adna kaplar sonuna kadar aan bir sendikal yaplanma var. Bunun da istisnalar var Trkiyede. Sonu itibariyle baktmzda bu yeni yasalar, hem iileri hem sendikalar, kleletirmi, kimliksizletirmi, snfszlatrmtr diyebiliriz. Bu durumda ykm, sendikal rant ve koltuk mcadelesi iinde olan yneticilerin iyice pekitirdii baka bir sre olarak ortaya kmtr. Kabaca, bu adan baktmzda nasl bir sendikal yaplanma var?, bu yaplanmann zellikleri nelerdir? sorusunu sorduumuzda, anlaml olacan dndm baz zellikleri yle sralayabilirim: Olduka brokratik, konformist bir ynetim, alma ve mcadeleden ok, daha az kaybetmeye ak bir sendikal ynetim anlay. Demin darda meslektam sevgili Ahmet'le konutuumuzda zaman zaman sendika yelerinin sendika yneticileri karsnda askeri disiplin iinde hazrola getikleri otoriter bir yap ve ye-ynetici ilikisi gibi bir zellik. Sendika yeleri sendika ubelerinden ieriye girerken kapy tklar, ceketini ilikler, ayak topuklarn birbirine kavuturur bir selam verir ve "bakanm baka bir emriniz var mdr ?" der. Sendikalarn geldii durum ne yazk ki byledir. rgtlenmeyi ve onun aralarn nemsemeyen, daha fazla kaybetmemek zerine kurulu bir yaklam sz konusudur. Yani kazanma ve daha fazla isteme anlay artk tamamyla terkedilmitir. Mevcut mevzilerin korunmasndan ok daha fazla geriye ekilmeme eklinde mcadele hatt benimsenmitir. rgtlenmenin eitim boyutunu ve rgt yetitirmeyi nemsemeyen bir yap sz konusudur. Devasa bteleri olmasna ramen sendikalar nedense eitimi gereksiz bir faaliyet olarak alglamtr. Eitim ok nemli olmasna ramen, buna ynelik hibir ey yaplmamaktadr. Sendikal mcadelenin, ii snf mcadelesinin nemli paralarndan bir tanesi ideolojik mcadele olmasna ramen, yaynlaryla bunu beslememektedir. Bilerek ya da bilmeyerek. rgtl olan ve rgtl olmayan yerlerde iilere ve yelere yabanclama, bir mesafelilik sz konusudur. Bir kez sendika yneticilii koltuuna oturanlar bir daha ondan vazgememekte ve iilere yabanclamaktadr. Aydnlardan kopukluk ve mmknse aydnlardan sonuna kadar kama, Trkiyedeki sendikal yaplarn en nemli tercihlerinden biridir. Toplumsal

135

Yeni Yasalar Arasnda Snf rgtleri

sorunlara duyarllk, toplumda sendikay tartp onu aktif hale getirmek gibi bir sorun gndemlerinde yoktur. i snfn ve yelerini mmkn olduunca siyasallatrmaktan kanma gibi bir zellie sahiptirler. Mali kaynaklar kt kullanmak konusunda olduka maharetlidirler. Risk almama konusunda ellerinden geleni yapmaktadrlar. yeri temsilcilerini etkin kullanmamaktadrlar, sorun yaratmamak iin seim yerine atama sistemini benimsemektedirler. Byle bir sendikaclk artk var olsun mu? diye soracaksnz, bunu daha sonra tartrz. Bu adan baktmzda, panoptik sendikaclk dediim aslnda yukarda ksaca zelliklerini belirtmeye altm bu yaklamn ta kendisidir. Sermaye cephesini besleyen ve onu yeniden yeniden reten olanaklara kar kmayan, snf d dnen bir sendikal yapdr bu. topyasn yitirmi, kendisine gveni olmayan, snacak limanlar arayan bir sendikal yap. Peki bu sendikal yapya kar ne yaplabilir? Bu sendikal yaplanmaya kar aslnda, kutsal kitaplardan bir hikayeyi dn alacaksak, tpk Havvann Ademi batan karmas gibi, cennetten bir elma almak gerekir. Yani kapitalizmin kutsal kitabna bakaldrmak gerekir. Yani, onun sermaye birikimindeki kar oranlarn azaltmasna vs. deil cretli klelii oluturan bu sistemin kendisine toptan kar kmak gerekir. Buna kar kmadka tek tek yapacamz mcadeleler geici kazanmlar olarak bize yansyabilir; ama dnyann tm kriz dnemlerine baktmzda her kriz dneminde olduu gibi bu kazanmlarmz da elimizden gidebilir. Peki, "Ne yaplabilir? Nasl krlabilir?" sorularn sormak lazm. Burada ii snfna ve sendika yelerine gven vermek iin benim neo-ludizm dediim bir yaplanmaya gitmek gerekir. Bu, siyasallam neoludizm temelinde sendikay yeniden ina eden, iktidar hedefleyen ve belki de devrim amacn yeniden gndemine koyan bir yaplanma olabilir olsa olsa. Bu tip yaplardan ii snfna yeniden gven verebilecek bir seviyeye gelebilmek iin. Onun iin, sermayenin emek zerinde kurduu tahakkm krmak, sald korkuyu ykmak iin belki de sendikalarn, ii snfnn yine onlarn yntemleri ile mcadele etmesi gerekir. Bu adan baktmzda tarihsel adan nmzde nemli rnekler var. Bunlardan biri, ofr dris olarak bilinen bir ii ve sendika nderini, getiimiz yllarda kaybettik. Dieri, smet Demirdir. Anlar okunduunda bunlarn yntemleri grlebilir. Bir de gnmzde bu trden bir sendikacl yapan TMTS vardr. nden de rnekler vererek aslnda sizi de ok skmadan bitirmek istiyorum, ama sorular gelirse aabilirim. ofr dris anlarnda unu anlatr: 1940'l 1950'li yllarda sendikalamaya altmzda ilk kar kanlar ustalard ve ustalar iiler zerinde byk terr olutururdu. Bu nedenle iiler sendikalamaktan, kendi haklarn aramaktan vazgeerdi. Biz de bu tr ustalar iilerin ok kalabalk olduu bir yerde yakalar, stne atlar, patr ktr dverdik ki kendileri, komnist parti tarafndan boks kursuna falan da gnderilmi, boks falan da renmiler. Birazdan syleyeceim. Bu trden yeni yaplanma dneminde ii fedailerine de ihtiya var. Az nce Zafer arkadamzn syledii, Paabahedeki o kendini feda eden ekirdek iilerin korunmas babndan da belki isizlik sigortas tr, isiz kalacak bu ii fedailerinin yaamlarn gvenceye alacak yaplarn oluturulmas gerekiyor. Ama sendikalar mali kaynaklar baka yerlere kullandklar iin byle bir eye scak bakmaz! ofr dris bu dnemde ite byle ustalar falan bir sr iinin nnde patakladktan sonra tabii kamak

136

Yksel Akkaya

zorunda, orada yapacak baka bir ey yok ama bir efsaneye dnr ve usta da artk iiye bulamayacan renir. smet Demirde de benzeri bir ey var. Bu anarizm falan deil, kaba bir ludizmdir. Ama szn ettiim neoludizm daha estetize edilmi, ince bir ey bu. Meru zordur diyelim buna. smet Demirin anlarndan iki tanesi, ki benim pek ok yerde de sylediim eyler, daha nceden dinleyen arkadalara tekrar olacak. Bir yerde toplu i szlemesi yetkisi kendi sendikasnn olmasna ramen, blge alma mdr bunu yetkisi olmayan bir sendikaya verir. Bunun zerine bir akam bir yerden dnerken blge alma mdrn yakalarlar. Bir temiz dverler, sonra bir yetmilik raky zerine boca ederler. Blge alma mdr smet Demiri karakola ikayet eder. ikayet zerine karakol, smet Demiri gz altna alr. Komisere bakn sarho bu adam, belki bakalar dvmtr, derler. Karakolda bakarlar ki adamn hakikaten her taraf alkol kokmaktadr. kinci rnek yine smet Demirden. Bir toplu i szlemesi batlanmtr, ama iveren szlemenin gereklerini yerine getirmemitir. Mesela ikramiyeleri tam vermemitir. Bir akam st iverenin odasna gider, onu odasndan karr. Telefonun kablolarn falan sker. Tabancasn karp masann stne koyar. Karsna iileri dizer. Sen bunlarn ikramiyeleri dyor musun, demiyor musun?, der. Sonra paa paa ikramiyeler datlr. Sonra fii takar. imdi istediin yere ikayet edebilirsin, der. Neo-ludizm erevesinde, bu topraklarda yaanm deneyimler olarak, bu eylemleri deerlendirmek, bugn iin bunlardan ders karmak gerekir mi? Bu yeni dnemde mevcut yaplar krabilmek ve ii snfna gven verebilmek iin benim neo-ludizm dediim ve biraz daha tanmlanmaya ihtiya olan bir olgu erevesinde hareket ettiimizde yeniden sendikalarn kendilerine gven duyacan ve yeni bir mcadele hatt aacana inanyorum ve bakandan ayama tekmeyi yemeden konumam bitiriyorum. Beni dinleme zahmetine katlandnz iin hepinize de teekkr ediyorum.

137

Sorular

Sorular

Mustafa ztakn: i snf deil de liberal ke yazarlar m diye bir soru var. imdi burada kastmz u deerli arkadalar. Bir mcadeleyi verirken sizi destekleyen ne kadar geni bir kesim oluturabilirseniz, yani toplumun deiik kesimleriyle ne kadar iyi ilikiler kurabilirseniz ve onlarn desteini alrsanz mcadeleniz o anlamda baarya daha fazla ulaacaktr. zelletirme mcadelesinde de sizin tek bana bir fabrikada vereceiniz yani bir fabrikann drt duvarlar arasna sktrlm bir mcadelede ok fazla baar ansnz yoktur. Bunu reddetmiyoruz, dikkat ederseniz Petrol- btn mcadeleyi verirken asla iyerindeki mcadeleyi eylemlilii gz ard etmemitir. nce iyerlerinde bunu balatmtr sonra o iyerinin mcadelesini blgesiyle btnletirmeye almtr, Aliaa gibi Krkkale ve Kocaeli gibi. Ondan sonra da bu mcadeleyi btn Trkiyeye yaymann yolunu yntemlerini aramtr. Dolaysyla sizi destekleyen insan says ne kadar artarsa sizin baar ansnz da o derece artacaktr. Benim bu ortamdaki insanlara zelletirmeyi anlatmamdan daha yanl bir ey olamaz, nk herkes burada zelletirmenin ne getirdiini ne gtrdn biliyor. Oysa konumamda da deindiim gibi zelletirmeye evet diyenlerin kafasna bu mcadeleyi oturtabilir miyim ve kp ben zelletirmeyi savunuyorum, ama byle de zelletirme de olmaz ki kardeim dedirtebilir miyimi biz hedefledik ve bu anlamda da geni kesimlerin desteini almak iin bu propagandalar yaptk. imdi bir mahkeme bile, bir hakim bile bir karar verirken tek bana o yasaya aykrlklar m dikkate alr, yoksa o karar verecei konu zerinde toplumsal duyarll da acaba gzetir mi, veya kendi vicdani duygularn da n plana karabilir mi? Yani ortada lke ve toplumun aleyhine bir durum varsa mahkeme bunlar m n plana karr, ki Tpran mahkeme gerekelerinde, mahkeme gerekelerinden bir tanesi de budur, Tpra zelletirmesini Trkiye toplumunun yararna olmadn, kamunun yararna olmad saptamasn da yapmtr. Dolaysyla sendika ok geni kesimleri yanna alabilmek iin byle bir propaganda yolu denemitir. Ayn durum grevler iin de geerlidir, grev silah silah olmaktan kt m, hayr, ama tek bana bir iyerinde tek bana grev yaparak yine baary yakalamak ok zordur. Buna az evvel Paabahe rneinde Zafer de deindi, artk o grevi baka mcadele yntemleriyle desteklemelisiniz ve geni kesimlerin desteini almalarn, yine o grevde ocuklar demeyelim, tabi burada ii snfnn yapsndaki bu deiim giderek genileyen alanlar kitlesi, hizmet sektrnn artmas vs. dier kesimlerden de ve uluslar aras iilerden de destek almas gerekir. rnein bu iyerinde grevdesiniz ama o iyerinin bunun bir kresel irket olduunu dnn, ki artk btn irketlerin hemen hemen byle bir biimde balantlar var. imdi o ithal edilen rnler mallar bir limana gelecektir sonuta, o mallar hem gelecek olan lkeden yklenmesi hem veyahut sizin lkedeki iiler, imdi burada bir dayanma gsterirlerse o iyerindeki grev ok daha glenecektir, baar ans artacaktr veya o mallar tayan iiler, nakliye iileri orada bir dayanma sergilerlerse burada baar ansnz artacaktr. Bir rnek zaman asndan uzatmadan sylyorum, ayrntl bir konu. rnein svete bir alveri merkezinin imdi ismi aklma gelmiyor, rgtlenmesinde oraya byk bir alveri merkezi yapyorlar ve irket mdr

138

Sorular

srekli olarak oraya sendikann giremeyeceinden falan bahsediyor. Bir gn byk bir otopark, bizim buradaki alveri merkezlerindeki gibi, bir gn sabahtan otopark aniden doluyor ve btn gn boyunca aralar ekilmiyor ve dier gelen mteriler otoparkta yer bulamad iin ekip gidiyorlar ve o gn ok az alveri oluyor. Burada ite bu dayanmann rnei, sendika bunu rgtlyor, vatanda geliyor arabasn brakyor ve gn iin onlarn satlarn fel ediyor, dolaysyla grevin bu tip dayanmalarla desteklenmesi gerekiyor. Yine bir soru daha bununla balantl olarak, teknolojik aratrma ya da bulularda ulusal aba yok mu? Elbette var ama teknolojik gelimelerin nne geilemez, buna kar kmann bir anlam yoktur, bu gelimelere uygun bir ekilde siz de kendi mcadelenizi buna uygun bir ekilde gelitirmeniz gerekir diye dnyorum. Hepinize teekkr ediyorum. Zafer Aydn: 2002deki Paabahe direniinde iiler, sendikaya kar balatlan basklar, engeller karsnda iilere gerekten hakkyla sahip kt m? Kapatlma karar zerine bir grup ii sendikaya yrd, sendikann tabelasn skt. Tabi iyimser bir yorumla bu eylemi ite yani Paabahede yaanan gerilimin, fabrikann kapanmasnn ortaya kartt dramatik sonucun bir tr tepkisi olarak yorumlamak mmkn. Ama bu i srasnda kahrolsun sendika, yaasn iveren diye slogan att yryp tabelay sken insanlar. Dolaysyla byle olunca bu slogan iin iinde olunca bu yaplann sadece bir fke patlamas, fabrikann kapatlmasna kar bir fke patlamas olmad, sendika ierisinde yaanan gerilimlerin bir sonucu olduu biiminde yorumlamak, nitelendirmek mmkn. Bu bana daha, sanki daha doruymu gibi geliyor. Tabi her eylemde her direniin rgtn iersinde eitli gerilimler olabilir, eitli yaklamlar ortaya konabilir. Bu yaklamlar birbirinden farkl olabilir, bu u gerilimlerin bir zaafa dntne de, rgt bir zaafa urattn da kabul etmek gerekir. Paabahe direnii srasnda sendikann ierisindeki yaanm gerilimlerin sendikal mcadele asndan, Paabahede srdrlen mcadele asndan bir zaaf olduunu, rgt bir zaafa drdn de tespit etmek gerekiyor. Ben bu soruya bu ekilde yant verdikten sonra birka noktann altn izmek istiyorum izninizle. Bir tanesi u; Paabahedeki direnilerden yola karak sylenebilecek eylerden bir tanesi bu herhalde. Bir kere ortaya kan durum itibariyle sendikalar artk bir dar grup haline dnm vaziyette. Sadece yelerinin karlarn savunuyorlar, bununla yetiniyorlar. Biraz nce oturumda da bu dile getiriliyordu, ya da ondan nceki oturumda dile getirilmitir. Sadece kendi fabrikasnn zelletirilmesine kar kyor, sadece kendi problemini dile getiriyor, illa tabi ki eylem yapyor, gsteri dzenliyor, grev yapyor. Bir kere sendikalarn buradan dolaysyla bir toplumsal rgt kimlii, dar grup olmaktan kp bir toplumsal rgt kimlii haline dnmesi gerekiyor. Sendikalar artk sadece iyerinde alan iilerin rgt olmaktan kp isizlerin, standart d alanlarn da rgt haline dnmek zorunda, hatta iilerin ailelerini, elerini ocuklarn falan da yesi yapmak zorunda. Ancak byle gcn arttrabilir byle direni noktalarn arttrabilir. Biz sendikal rgtlenme meselesinde, rgtlenme meselesini yeniden dnmek gerekiyor. Bir son noktada da belki unu sylemek lazm, Trkiyede sendikalarmzn yaad problemlerin nemli ksm bugn rejimden kaynaklanyor, uygulanan ekonomik sosyal politikalardan

139

Sorular

kaynaklanyor fakat Trkiyede apolitik bir sendikal kltrn etkisiyle sendikalar bu tip mevzulara hibir biimde mdahil olmuyorlar, yani siyasete katlmyorlar. Siyaseti kullanarak deitirmeye, etkili olmaya almyorlar, siyasete katlmadan, siyasallamadan sadece sorunlarn grnen ksmlaryla ve sonularyla ilgilenmek durumunda kalyor sendikalar. Dolaysyla sendikal hareketin, ii hareketinin siyasallamas da yine bu direnilerden yola karak dile getirebileceimiz sonulardan biri, ilginiz iin ok teekkr ederim. Yksel Akkaya: lk gelen sorudan balayalm, tane soru var bana ynelik. Yeni bir alm iin ii demokrasisi erevesinde sendika brokrasisiyle sendikal rgtn tabann gz nnde ayrt eden politikalara ihtiya yok mu, bunun iin sendika brokrasisini tehir etmek, son vermeye ynelik politikalar hayata geirmek gerekir mi diye bir soru var, sorunun yant aslnda kendi iindedir diye dnyorum. kinci soru ii snfnn meru zoru kullanma yntemi snr var m, varsa nelerdir? Yani buradaki meru zordan, kaba iddetten sz etmiyorum ama gerekirse de reddedilmemesinin gerektiini dnyorum. sterseniz bir rnek vereyim, demin TMTSten sz ettim ben bu neo-ludist sendikacl bir para hayata geiren, baka bir yerden bir rnekle balayacam. Kayseride bir panele gitmitik, ite orda TMTS iilerinden bir tanesi kt bir konuma yapt. Biz sendikal olmadan nce bize iverenler herhangi bir mal, eyay tayan bir hamaln tesinde bir at, eek muamelesi yapyorlard, onun tesinde de ite iin dnda da bildiin kendi evine, zel ilerine vs. koturuyorlard, yapmazsak da iten atyorlard, aalyorlard dedi. Sonra TMTSin dolayl bir ekilde, ya da dorudan bir ekilde kendisine ulamas sonucunda btn bunlara kar, kendisinin de sendikal olmas gerektiini, insan onuruna yakr emek gcnn hakkn verecek bir yaam srdrmek istediini dnm ve bu nedenle de sendikaya ye olmaya karar vermi. veren tehdit etmi, yani TMTSin rgtlenme srecini bilenler bilir, bu tehdit etmelerin iinde silah ekme de var, adam dvme de var, adam karma da var. verenin bu tepkisine kar TmTis iileri de ayn karl verdi, onlar da ivereni kard, silah ekti baka ey yapt. Bu adan bu meru zor da snr yok diye dnyorum, TMTSin sendikal rgtlenmesi asndan. nk TMTSin rgtlendii yerler kk iyerleridir, kk iyerlerinde rgtlenmek zordur, bu nedenle de bu sylediim trden neo-ludist yaklamlar kanlmaz gibidir. Bir iki iinin alt yerlerdir ve ar ilerdir bunlar, dolaysyla snr byle belirleyebiliriz diye dnyorum. Bir baka soru, iilerin hakl eylemlerinde, yani iilerin btn eylemleri hakldr burada hakl haksz eylem ayrm yapmyorum ben, lokavta kar vb. diye parantez iinde de sylemi, fabrika igallerinde retim aralarna zarar vermeleri size gre hakl bir yntem mi, en son yntem dediinize gre. Peki iverenlerin iilere zarar vermesi hakl bir yntem mi? Bugn i gvenlikleri salanmad iin iverenler, dnp baktmzda Trkiyede binlerce insan i kazasna ve meslek hastalna tutulmakta, binlerce insan lmekte. Dnyada ylda yz bin insan i kazas ve meslek hastalndan lmekte milyonlarca insan sakat kalmakta, yani aslnda btn iiler potansiyel zrldrler, yarnn potansiyel zrlleri. Dolaysyla burada iveren bir insann bedenine, hayatna eer zarar veriyorsa, kendi yaamn kurtarmak ve insanca yaamn srdrmek babndan bence iilerin de kar tarafn malna, mlkne

140

Sorular

zarar vermesinde bir saknca yoktur. Nihayetinde mal mlktr, yerine konur ama bir can yerine konmaz. Sorunun devam var, siz hi iilik yaptnz m? Evet ben iilik yaptm, on drt yandan itibaren kahvelerde raklk, bakkallarda raklk yaptm, doktora rencisiyken Merterde tekstil atlyelerinde geceleri altm. Yurtdnda doktora renimimi srdrdm dnemde de gittim hizmet sektrnde altm, onun iin iiliin ne olduunu bilirim ve oradaki iilere nasl davranldn da bilirim. Gemite ne kadar faydas olduunu ofr dris rneklerini ben yaadm diyor. Yani bizimle paylarsa darda sevinirim. Teekkr ederim.

141

MAkale Ad

142

MAkale Ad

143

Yazar Ad

OTURUM 2. 2.

GELENEKSEL SINIF RGTLENMELER: DURUM 2

YNETEN:

YKSEL AKKAYA
KONUMACILAR:

RFAN KAYGISIZ ENGN YILDIRIM

144

Yazar Ad

Abstract
This paper surveys the changes that have taken place in public sector employment and provides evidence on the direction of these new forms of employment. From there on the paper looks into the challenges the trade union movement is facing as a result and is likely to encounter in the future. Information and data is provided on the public sector employment of civil servants, contract staff, workers and temporary workers as defined by the Law 657. Special attention is given to changes that are taking place in the employment of civil servants as they form a large part of public sector employment. A recent development in public sector employment is the so called Market Type Contract. This paper gives an overview of the new areas where contract staff is employed. Within this framework the paper outlines the changes in employment conditions in the areas of education and the health service. Dealing with the problems the new forms of employment are creating for trade union organization, the paper specifically address issues raised by the restructuring of public administration and the ensuing transfer of many services to local government in relation to trade union organization.

Kamu Sektrnde stihdamn Yeni Biimleri ve rgtlenme

RFAN KAYGUSUZ

Kamu stihdamn Yaps Kamuda istihdam denilince, memurlardan, milletvekillerine, koruculardan (60 bin kii) iilere kadar geni bir kesimden bahsedilmesi mmkndr. Buna karn, kamuda istihdam biimleri 657 sayl Devlet Memurlar Kanununun 4 inci maddesiyle belirlenmitir ve istatistikler buna uygun olarak; memur, szlemeli, ii ve geici ii olarak aklanmaktadr. Bu 4 temel istihdam biimi dnda, uygulamada memurluk, KT tipi memurluk, geleneksel szlemelilik, kadro karl szlemelilik, piyasa tipi szlemelilik, kapsam ii, kapsam d personel gibi deiik istihdam biimleri ile karlalmaktadr. Maliye Bakanl tarafndan 2003 ylnda yaplan toplu grmelere sunulan 21 Austos 2003 tarihli bilgi notuna gre, devletten 10,2 milyon kii maa almaktadr. Bu kapsamda halen alanlar ve emekliler yer almaktadr. Emekliler darda brakldnda aktif alanlar toplam 2.768.662dir.

146

Kamu Sektrnde stihdamn Yeni Biimleri ve rgtlenme

Memurlar 1.890.000 kii iler 582.055 kii Szlemeli personel 180.817 kii Muhtarlar ve geici ky korucular 115.432 kii 1997 yl 100 kabul edildiinde 2003 yl sonunda kamu kesiminde istihdam 66ya dmtr. Bu azalta, zelletirme, zorunlu emeklilik ve taeronlama en nemli nedenler olarak gsterilebilir. Burada belirtmek gerekir ki, kamu istihdamna ilikin olarak Maliye Bakanl, Devlet Personel Bakanl ve Emekli Sand istatistikler aklamaktadr. Ayrca, yerel ynetimlere ilikin olarak da, Mahalli dareler Genel Mdrlnn verileri vardr. Ancak, btn bu kamu kurumlarnn akladklar veriler birbirini tutmamaktadr. Kamuda istihdam denilince akla ncelikle memurlar gelmektedir. Bu bir lde kanlmaz bir durumdur. nk, kamu istihdamnn nemli bir blmn memurlar oluturmaktadr. 2004 yl itibariyle, bteden personel giderlerine ayrlan payn yzde 85i memur ve szlemeli personele denmektedir.

stihdamn Yn Kamu istihdamnda yaanan deiikliklere ve bu kapsamda klasik memuriyet sistemindeki deiime bakmadan nce, kamu iilerinin (Maliye Bakanl tarafndan vize edilen iiler) durumuna ksaca bakmakta yarar var. Maliye Bakanl Tarafndan Vize Edilen iler Yllar 1981 1985 1990 1995 2000 2003*
* 01.09.2003 itibariyle Kaynak: Maliye Bakanl

Srekli i 211,349 207,529 205,085 200,552 174,689 189,096

Geici i 172,621 160,406 146,707 87,883 87,588 39,403

Toplam 383,970 367,935 351,792 288,435 262,277 228,499

147

rfan Kaygsz

1981-2003 yllar arasnda Maliye Bakanlndan vizeli kamu iisi says 155.471 kii azalmtr. Yzde 40 orannda bir azalma olduunu gryoruz. KTlere baktmzda, 1 Temmuz 2003 itibariyle; KTlerde toplam 385.313 kii almasna karn, (ii, memur, szlemeli vb) KT personelinin yzde 38i, dolaysyla 150 bin kii zelletirme kapsamnda bulunmaktadr.1 Sendikal rgtllk i sendikalarnn byk oranda kamuda rgtl olmas ve kamuda istihdamn srekli azalmas, kanlmaz biimde ii sendikalarnn ye saylarnda da azalmaya yol amtr. Her ne kadar resmi istatistiklerde farkl ye saylar aklanmakta ise de, ye saysnn toplu szlemeden yararlanan ye olarak deerlendirilmesi gereki bir yaklam olacaktr. Toplu Szlemeden Yararlanan i Says Yl Endeks 1996-1997 100 1998-1999 77.3 2000-2001 72.45 2002-2003 64.45 Say (bin) 1.357 1.047 984 884

1996-2003 yllar arasnda ii sendikalarnn ye saylarnda yzde 35 azalma olduu grlmektedir. Yukardaki tablo yalnzca kamu iilerine deil, kamu ve zel btn iilerin durumuna ilikindir. Ancak, kamu arlkl bir sendikal rgtlenme olduu gz nne alndnda rgtllk dzeyi hakknda bir fikir vermektedir. Memur stihdamnda Deiim Memur statsnde istihdamda art hz esas olarak nfus art hz ile benzer bir seyir izlemektedir. Buna karn, toplam istihdam iinde belirli alanlarda art, belirli alanlarda ise azalma grlmektedir.

Kamu Grevlilerinin Hizmet Snflar tibariyle Dalm2

(1980 - Mart 2001)

Hizmet Snflar Genel dare Hizmetleri Teknik Hizmetler Sa. ve Yard. Sa. Hiz. Eitim ve . Hiz. Avukatlk Hiz. Din Hizmetleri Emniyet Hiz. Yardmc Hiz. Mlki dari Hiz.

1980 485.690 125.968 99.888 409.775 3.230 50.125 66.555 261.282 1.128

Mart 2001 Mutlak Art/Azal 297.729 70.755 193.351 531.277 1.515 68.926 165.000 151.755 1.759 187.961 54943 +93.463 +121.502 1.715 +18.711 +98.455 109.527 +631

Oransal Art/Azal 38.69 43.71 +93.56 +29.65 53.09 +37.26 +147.91 41.91 +55.93

Tabloya baktmzda personel almnn en youn yaand alann emniyet hizmetleri olduunu gryoruz. Personelin azald alanlarn banda avukatlk hizmetleri gelmektedir.
1 www.kamuyonetimi.org 2 Candan,D., Ertekin, Y.,Ar F., Bensghir, T,K., zre, C., Kamu Grevlileri El Kitab, TODAE

148

Kamu Sektrnde stihdamn Yeni Biimleri ve rgtlenme

Bunun nedeni, szlemeli avukat uygulamasnn yaygnlamasdr. Teknik hizmetlerdeki azalma devletin yatrmdan vazgemesi ve bteden srekli olarak yatrma ayrlan payn azaltlmas ve bu nedenle de mimar ve mhendislere ihtiya duymamasndan kaynaklanmaktadr. Yardmc hizmetlerdeki azalma ise, kamu hizmetlerindeki zelletirme ve taeronlamann bir sonucudur. Memuriyet Sisteminde Esneklik Memurluk sisteminde esnek istihdamn balangc 1939 ylna dayanmaktadr. 8.7.1939 tarih ve 3658 sayl Devlet Memurlar Aylklar Tevhid ve Teadlne Dair Kanunla, 788 sayl kanunda mstahdem saylan ve cretle istihdam edilenlerden odac, beki gibi daha ok bedenen alanlar mstahdem snfnda brakarak, nvanlar maal memurlarnkinden farkl olmayan ve almalar daha ziyade fikri mahiyette olanlar "cretli memur" snfna almtr. Kanunun 9'uncu maddesi ile, "geici hizmetli", 19'uncu maddesi ile de "daimi hizmetli" istihdamna imkan verilmitir. 15.4.1958 tarih ve 4/10195 sayl Muayyen ve Muvakkat mddetli hizmetlerde altrlacak Yevmiyeli Personel Talimatnamesi ile de, emeklilik hakk bulunmayan, memur gvencesinden yararlanmayan ve dier sosyal haklar ynetmelikle dzenlenen yeni bir istihdam ekli getirilmitir. 1971 ylnda yrrle giren 657 sayl Devlet Memurlar Kanunu yeni personel rejiminin temelini oluturmaktadr. 657 sayl Devlet Memurlar Kanunu ile, askeri, akademik ve adli personel (hakim ve savclar) hari olmak zere, kamu personelinin drt ayr statde istihdam edilebilecei hkme balanmtr. Bunlar memur, geici personel, szlemeli personel ve ii statleridir. Szlemeli Personel 1980 sonras itibariyle, esnek istihdama ilikin en kapsaml dzenleme 1984 ylndan sonra balamtr. 1984 ylnda Babakanlk ve bal kurulularda kadro karl szlemeli personel uygulamasna geilmesiyle birlikte szlemeli personelin geicilii kalmam ve srekli istihdam edilir olmutur. Ancak bu kapsamdaki szlemelilik esas olarak Babakanla bal kurulularda alan uzmanlara daha fazla cret verilmesi amacyla karlmtr. 1985 ylna kadar KTlerde istisnai hallerde ok az sayda szlemeli personel altrlmakta iken, 1985 ylnda 85/9 sayl EYKK (Ekonomik ler Yksek Koordinasyon Kurulu) Karar ve 1988 ylnda 308 sayl KHK ile szlemeli statde istihdam temel ilke olarak benimsenmitir. Szlemeli personel uygulamas 80 sonras izlenen kamuda esnek istihdam yaygnlatrmann arac olarak kullanlm ve zelletirmenin kolaylatrlmas amalanmtr. Sre iinde szlemeli personel ile memur arasndaki farkn azalmasyla bu tr istihdam zendirici cret politikasndan vazgeilmi, szlemeli personel memura benzediinden, bu statyle esnek istihdama geite baarl olunamamtr. Esnek istihdamn arac olarak geici iilik kullanlmaya balamtr. Taeron ve Geici i 1984 ylndan sonra uygulanan kamunun kltlmesi politikalar sonucu kurulularn bir ksm tesislerinde ortaya kan ihtiya fazlas personelin gerekli olan yerlere naklinde
149

rfan Kaygsz

karlalan glkler ve personel almna getirilen kstlamalar nedeniyle tamamen mevzuat d bir uygulamayla sreklilik arz eden ilerde geici iilerin srekli istihdama ve srekli ilerde taeron aracl ile ii altrlmas yaygnlatrlmtr. STHDAM BMNDE YEN ELMLER Son yllarda balanan ve Kamu Personeli Kanunu ile genelletirilip, kurallatrlacak szlemelilik, geleneksel szlemelilikten farkldr. Bu yeni biim piyasa tipi szlemelilik olarak adlandrlmaktadr. Bu bakmdan, 1980 sonras balayan szlemeli personelin alma koullar ile 2000li yllarla balayan ve personel rejimi ile genelletirilmek istenilen szlemelilik tmyle farkldr. Eitimde Szlemeli Personel Eitimde szlemeli personel uygulamas Bakanlar Kurulu karar ile yaplmaktadr. En son 1.10.2004 gnl Resmi Gazetede yaynlanan Bakanlar Kurulu karar ile 2004-2005 retim yl iin 5 bini ngilizce dil reticisi ve 4 bini de bilgisayar reticisi olmak zere 9 bin kii ksmi zamanl geici personel adyla, 10 ay gememek zere ie alnmaktadr. Benzer biimde; 2002-2003 retim yl iin 5 bin ngilizce dil reticisi, 2003-2004 retim yl iin 5 bini ngilizce dil reticisi ve 4 bini de bilgisayar reticisi olmak zere, 9 bin kii 10 ay gememek zere ie alnmtr. Eitimde szlemeli retmenlik, bu uygulamann yan sra, yerelden ie alnan szlemelilik biiminde de devam etmektedir. Bu kapsamda tam olarak ka kii altrld bilinmemektedir. stanbulda yzde 10u bulduu belirtilmektedir. Eitim-Sen bu durumda toplam olarak 50 bin kiinin altn aklamtr. Yerel Szlemelilik ve Bir rnek Uygulama stanbul Gaziosmanpaa lesinde 2003-2004 retim ylnda 835 szlemeli retmen istihdam edilmitir. Bu kapsamda alanlar maalarn, eitime katk paylarnn bir blmnn (%25) topland Milli Eitim Vakfndan almaktadrlar. Ancak, 835 szlemeli retmen vakf kasasnda para bulunmad ve denek de verilmedii gerekesiyle mays ve haziran aylarnda maalarn alamamlardr. Yeni retim ylnda ile milli eitim mdr, Bakanlar Kurulundan denek kana kadar herhangi bir cret talep etmeyeceim dilekesi verenlerin szlemelerinin yaplabileceini resmi yaz ile okullara bildirmitir.
Szlemeli Salk Personeli Yasas

Szlemeli personel istihdamnn yeni ve kapsaml rnei, 21.675 kiinin alm iin karlan szlemeli salk personeli3 kanunudur. Kanunda, szlemeli salk personelinin haftalk alma sreleri her ne kadar 40 saat olarak belirtilmi ise de, belirli srede bitirilmesi gereken iler sz konusu olduunda
3 Eleman Temininde Glk ekilen Yerlerde Szlemeli Salk Personeli altrlmas ile Baz Kanun ve Kanun Hkmnde Kararnamelerde Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun, Kabul Tarihi: 10.07.2003, Resmi Gazete: 24.07.2003/25187

150

Kamu Sektrnde stihdamn Yeni Biimleri ve rgtlenme

normal alma saatleri dnda veya hafta tatili ve resmi tatillerde de almak zorunludur. Bu almalar karlnda herhangi bir ek cret denmeyecektir. Szlemeli salk personelinin yllk ve mazeret izni gibi izinleri 657 sayl yasada belirlenen srelerden daha azdr. Kadn alanlarn st izni yoktur. Bu biimde bir yllk szleme ile alanlarn szlemeleri 10 yl boyunca srekli olarak uzatlrsa ve bu srede aylktan kesme ve st disiplin cezas almazlar ve sicilleri olumlu olursa, ancak 10 yl sonra kadrolu olarak alma hakkn elde etmi olacaklardr. Salk alanndaki yeni bir istihdam biimi de, ihale ile personel almdr. Bu yl balayan uygulama ile Salk Bakanl`na bal devlet hastaneleri, ihale yoluyla salk personeli almna balamtr. Uygulama ilk olarak Dr. Siyami Ersek Gs Kalp-Damar Cerrahisi Hastanesinde balam ve dier hastanelerde de devam etmektedir. Uygulama ile, hastaneler, u nitelikte, u kadar personele ihtiyacm var ilan vermekte ve en dk teklifi veren, yani en ucuza ii altran firma ihaleyi kazanmaktadr. Szlemelilik Her Yerde nceki YK yasa tasarsnda, Giderleri iletme biriminden karlanmak kaydyla niversitenin birimlerinde ihtiyaca gre tam gn, ksm zamanl ve geici sreli szlemeli personel altrlabilir denilmektedir. Yine Tarm ve Kyileri Bakanlnn balatt Ky Merkezli Tarmsal retime Destek Projesi kapsamnda bin kii szlemeli ziraat mhendisi ve veteriner hekim olarak istihdam edilmektedir. Maliye Bakanl szlemeli programc ve szlemeli zmleyicisistem programcs almaktadr. Son dnemde birok kamu kurumu szlemeli personel alm ilan vermektedir. Eyll-Ekim aynda verilen baz personel alm ilanlar; a. Maliye Bakanl, mtercim tercman alm ilan b. Devlet Arivleri Genel Mdrl, szlemeli ariv personeli alm ilan c. Jandarma Genel Komutanl, retmenlerden uzman doktora kadar eitli alanlara ynelik personel alm ilan d. Dileri Bakanl, szlemeli insan haklar hukukusu alm ilan e. Dileri Bakanl, mtercim alm ilan f. Merkez Bankas, szlemeli saycoperatr alm ilan Merkezi olarak alnan szlemeli personel yannda, yerelde valilikler aracl ile de ok sayda szlemeli personel alm yaplmaktadr. Yerel Ynetim Yasalarnda Szlemelilik Belediye Kanununun 49. maddesi ve yine l zel daresi Kanununun 36. maddesinin dzenlemesi ayn biimdedir. Her iki maddeye gre, belediye ya da il zel idarelerinde Norm kadroya uygun olarak evre, salk, veterinerlik, teknik, hukuk, sosyal ve ekonomi, kltr ve sanat, biliim ve iletiim, plnlama, aratrma ve gelitirme, eitim ve danmanlk alanlarnda tabip, uzman tabip, veteriner, avukat, mhendis, zmleyici ve programc, mimar, ebe, hemire, teknisyen, tekniker gibi ihtiya duyulan uzman ve teknik personel, sreleri seim dneminin bitiminden itibaren otuz gn gememek zere, szleme ile altrlabilir. Buradaki altrlabilir ibaresinin yaamda karlnn, altrlr olarak uyguland benzer nitelikte uygulamalarda grlmektedir.
151

rfan Kaygsz

zelletirmeden siz Kalanlara Geici ilik 4046 sayl Kanun gereince daimi veya geici ii statsnde almakta iken zelletirme sonras isiz kalan/kalacak olanlarn devlet kadrolarnda geici personel (657 sayl Kanun 4/C) olarak altrlmas iin mevzuat almas yaplmaktadr. Geici ii stats ile ie alnacaklar 11 aylk sre ile altrlacaktr. Milli Eitim Bakan bu stat ile ie alnacaklardan (yaklak 70 bin kii) 20 bin kiiye bakanlk olarak talip olduklarn aklamtr. PERSONEL REJMNDE DEM Kamu personel sisteminde kkl deiim Kamu Personeli Kanunu ile yaplacaktr. Hazrlanan taslak Eyll aynda kamuoyuna da yansmtr. Taslak olarak be tr istihdam biimini ngrmektedir. Buna gre kamu hizmetleri; memurlar, dier kamu grevlileri, tam zamanl veya ksmi zamanl alan szlemeli personel, geici personel ve iiler olmak zere be statde yrtlecektir.
Kamu Personeli Kanunu Tasla

stihdam ekilleri Madde 4 Memur: Mevcut kurulu biimine baklmakszn, Devletin, kamu iktisadi teebbslerinin ve dier kamu tzel kiilerinin genel idare esaslarna gre yrtmekle ykml olduklar kamu hizmetlerinin gerektirdii asli ve srekli grevleri kamu erkini kullanarak yerine getirenler veya bu kurulularda strateji ve genel politika tespiti, aratrma, planlama, programlama, ynetim ve denetim ilerinde grevli ve yetkili olanlar, bu Kanunun uygulanmasnda memur saylrlar. Memur kadrolarnn standart unvanlar, ekli I sayl listede gsterilmitir. Memur kapsamnda girecekler taslan ekindeki listede 74 kadro olarak belirtilmektedir. Memur olarak, Babakanlk mstear ile polis arasnda deimekte olan bir kesim ngrlmekte, en alt snr olarak, mdr ve mdr yardmclar belirlenmektedir. Yeni memur tanmlamas ile devletin asli ve srekli ileri Kamu Ynetimi Temel Kanunu dnda bir kez daha belirlenmi olmaktadr. Bunlar; 1 Kamu erkini kullananlar (st dzey brokrasi) 2 Strateji ve genel politika tespiti, aratrma, planlama, programlama, ynetim ve denetim ilerini yapanlar 3 Polisler
Bu kapsamda yaklak 500 bin kii vardr. b) Szlemeli personel: Devletin, kamu iktisadi teebbslerinin ve dier kamu tzel kiilerinin yrtmekle ykml olduklar ve memurlarca yerine getirilmesi gerekmeyen kamu hizmetlerinin ifas amacyla, bu Kanunda belirtilen esaslar erevesinde szleme ile tam zamanl veya ksmi zamanl olarak altrlan ve ii saylmayan personeldir. Szlemeli personel pozisyonlarnn standart unvanlar bu Kanuna ekli II sayl listede gsterilmitir. Listede; 184 pozisyon belirlenmi ve pozisyonun i gvencesi anlamna gelmedii

152

Kamu Sektrnde stihdamn Yeni Biimleri ve rgtlenme

belirtilmitir. Szlemeliler tam zamanl ve ksmi zamanl olarak altrlacaktr. Tam zamanl szlemeli personel ile, memurlarn bir ok haklar farkldr. Ksmi zamanl altrlacaklarn SSKl olmas nerilmektedir. Ksmi zamanl szlemelerin haklar esas olarak kendileri ile yaplacak szlemeler ile belirlenecektir. Tam zamanl szlemeli kapsamnda yaklak 1.5 milyon kii vardr. c) Geici personel: htiya duyulan geici ve sreli hizmetlerde Devlet Personel Bakanl ve Maliye Bakanlnca mtereken belirlenen sre, cret ve adet snrlar ile dier esas ve usuller erevesinde szleme ile altrlan ii saylmayan personeldir. 657de de bulunan ancak, kapsam farkl olan bu statde alacaklarn alma sreleri ve ka kii olaca Devlet Personel Bakanl ve Maliye Bakanlnca belirlenecek, bunlar szleme ile altrlacak ve ii saylmayacaktr. Bu kapsamda yer alacaklarn mali, sosyal haklar ve idari konular bireysel szleme ile belirlenecektir. d) Dier kamu grevlileri: Hakimler ve savclar ile bu meslekten saylanlar ve kadrolu veya szlemeli olarak istihdam edilen retim elemanlar, subay ve astsubaylar, uzman erba ve uzman jandarmalar. u anda da yerleik itihatlara gre bu kamu grevlileri, ayr kanunlar olan ve yukarda belirtilen kesimdir.

e) iler: Kanunu hkmlerine gre altrlan personeldir. Yeni dzenleme ile, u an kamu kurumlarnda var olan, her biri ayr statye tabi olan szlemeli personel uygulamas tek bir statye dntrlecektir. Halen memur olarak alanlara ynelik taslakta ak bir dzenleme bulunmamakla birlikte, taslan ekinde Mevcut memurlardan szlemeli statye geirilmesi gerekenlerin durumu yaplacak dier dzenlemeler arasnda belirtilmektedir. Buradan anlalan, halen memur statsnde alanlarn szlemeli personel statsne geirileceidir.
YEN PERSONEL SSTEMNN TEMEL LKELER Kamuda istihdam biime yeni yaklam, hem Kamu Ynetimi Temel Kanununda, hem de Babakanlk tarafndan yaynlanan Deiimin Ynetimi in Ynetimde Deiim balkl kitabn personel rejimi ile ilgili blmnde yer almaktadr. Kitapta, devlet personel rejimi reformu kapsamnda esas alnacak ilkeler olarak; Devlet Personel Rejimi Reformu ile btn kamu kurum ve kurulularnda norm kadro uygulamasna geilecek, Maa ve cret sistemi sadeletirilecek ve dengesizlikler giderilecek, esnek alma usulleri getirilecek, Orta vadede performansa dayal cret sistemine geilecek, Devlette asli ve srekli grevler belirlenecek ve bu grevi yrtenlerin dndakiler Kanununa gre altrlacak, asli ve srekli grevlerde alanlar tm kamu alanlarnn belli bir orann geemeyecek denilmektedir. Kamu personel sisteminin temel ilkeleri olarak, norm kadro, esnek istihdam, performansa bal cret ve snrl sayda gvenceli alan saylmaktadr. Personel sistemi ile ilgili olarak KYTKnn nsan Kaynaklar Ynetimi balkl maddesinin (46. madde) gerekesinde; Maddede kamuda istihdam sistemine yeni bir yaklam getirilmektedir. Mevcut kamu
153

rfan Kaygsz

ynetiminin ciddi anlamda personel sorunlaryla kar karya kald bilinmektedir. Bu sorunlarn en banda personel saysnn fazlal gelmektedir. Dier taraftan, devlet memurluu sisteminin, mr boyu istihdam garantisi tanmas kamu ynetiminin ar bir sorunu haline geldii sylenebilir. Devlet memurlar saysnn azaltlmas, igc planlamas yaplmas, nitelikli istihdamn salanabilmesi, liyakatn ve ehliyetin ne kt istihdam politikasnn uygulanmasna imkan salamak amacyla yeni dzenlemeler ngrlmektedir. Szlemeli personelin yaygnlatrlmas ve ksmi zamanl istihdam uygulamas bunlara birer rnektir. denilmektedir. Madde gerekesinde grlecei zere, mr boyu istihdam garantisinin yani i gvencesinin ar bir sorun olduu ve bu sorunun zmnn hedeflendii, bunun iin de szlemeli istihdama geilecei ak olarak belirtilmektedir. KYTK ve Deiimin Ynetimi in Ynetimde Deiim balkl kitaba bakldnda yeni personel rejiminin ana unsurlar ortaya kmaktadr. Bunlar; norm kadro, esnek istihdam (esas olarak szlemelilik), performans deerlendirmesi ve cretlendirmesi, memur saysnn daraltlmas olarak saylabilir.
Norm Kadro

Kamu personel saysnn azaltlmas yntemi olarak 1999 sonras balayan uygulama, sendikal kamuoyuna eitimdeki uygulamas ile girmi olsa da, bir ok kamu kurumunda tespit almas yaplmtr. Konuyla ilgili yaynlanan son genelge ile yeniden yaplanma sreci (merkezi idareden yerel ynetimlere devir) nedeniyle norm kadro uygulamas imdilik durdurulmutur. Norm kadro uygulamas ile kamuda yaplmakta olan ilerin en az ka kii ile yaplabileceinin tespiti hedeflenmektedir. Burada temel ama alan saysnn azaltlmasdr. Fazlann tespiti bu amala yaplmaktadr. Ayrca norm kadro ile alanlarn i ykleri artmakta, ayn cret karl daha youn alma szkonusu olmaktadr. Norm kadro analizi, kamu istihdamn azaltmada zemin temizlii ilevi grmekte ve esnek istihdama olanak salamaktadr. Performansa Bal cret Ayn szlemelilik gibi performans cret de kamuda nereye bakarsak nmze kmaktadr. Kamu Personeli Kanunu Taslanda, mali yan dnda esas olarak i gvencesi ile ilikilendirilen performans deerlendirmesi; kamuda salkta, KTlerde, Merkez Bankas ve TBTAK gibi kurumlarda uygulanmaktadr. Yerel ynetimler yasa tasarlarnda da (memurlarn yzde 10una baar durumlarna gre ylda iki maa ikramiye verilecei) yer almaktadr. Performansa bal cret sistemi nce pilot olarak baz hastanelerde, Mart ayndan itibaren ise Salk Bakanlna bal tm hastanelerde uygulamaya konuldu. Salktaki uygulama, her muayene ya da ameliyat edilen hasta says kadar cret verilmesi esasna dayanyor. Salkta ki bu uygulamann alanlar iin yaratt sonular yannda, hizmeti alanlar asndan da daha kt salk hizmeti olduu aktr. Eitimde ise, Mfredat Laboratuar Okullarda (MLO) pilot proje olarak henz cretle ilikilendirilmeyen, yalnzca performans deerlendirmesi olarak yaplan almalar uzun bir sredir devam etmektedir. Puanlamada oranlar u ekilde belirlenmitir.

154

Kamu Sektrnde stihdamn Yeni Biimleri ve rgtlenme

rencinin gr %5 Velinin gr %5 Zmre gr %5 retmenin gr %10 Mdrn gr %35 Mfettiin gr %40 veren tarafnn toplam deerlendirme iindeki pay yzde 75tir. Performansa dayal cret sistemi esas olarak retim srecindeki denetimin iverenin eline gemesi ve bu bask yntemi ile alanlarn ehliletirilmesi sonucunu yaratmaktadr. Sistem, smry artrmakta, rgtszl, rekabeti ve bireycilii tevik etmektedir. Uygulama, alanlar arasnda ar rekabete yol aarken, ibirliini, yardmlamay azaltmaktadr. Bu uygulama ile yneticiler alanlar zerindeki kontrollerini artrma olana elde ederler. ten atlma korkusu ya da yksek performans elde etme amac bireysel rekabeti en st dzeye kararak, iverenle iyi geinme, hatta arkadalarn ihbara kadar varabilir. alann performansnn deerlendirilmesinde znel kriterler, cret artlarn veya ykselmeyi de belirlediinden, ynetim iten ayrlmasn istedii kiiye dk prim vererek onu bezdirme, yola getirme veya ayrlmaya zorlama ansna sahiptir. verenler i szlemelerini bireyselletirme sreci ile sendikalar devreden karma, ii-iveren ilikilerini kolektif boyuttan uzaklatrp bireysel ilikilere yneltmektedir. Bu da toplu szleme sistemini ve sendikal rgtlenmeyi tehdit etmektedir. SERMAYE NASIL BR PERSONEL SSTEM STYOR OECD4 Yaam boyu i gvencesi ar rahatla ve zayf performansa neden olabilir demekte ve i gvencesinin kaldrlmasn nermektedir.
DNYA BANKASI

Dnya Bankas Deien Dnyada Devlet adl 1997 tarihli raporunda, fazla sayda kamu grevlisinin genellikle dk cretin nedeni olduu, bunun ayn zamanda kalifiye personele daha az cret sonucunu dourduunu belirtilerek profesyonel brokrasinin gelitirilmesi ve kamudaki personel saysnn azaltlmas gerektii belirtmektedir. Raporun Kamu Hizmetlerinde Rekabetin Artrlmas bal altnda, lkelerde elde edilen bilgiler, daha fazla rekabet, liyakate dayal istihdam ve terfi uygulamalarnda ve daha iyi cret politikasna sahip brokrasilerin daha yeterli olduunu gstermektedir denilmektedir. Raporda Yeni Zelanda rnei verilerek Bu lke byk bakanlklarn ie alma ve iten karma ve toplu szleme grmeleri yapma yetkisine sahip, sabit dnemli szlemelerle istihdam edilen idarecilerin odaklam faaliyet birimlerine blmtr denilmekte, esnek istihdam ve bireysel szlemeli personel uygulamas hatrlatlmakta ve bunun genelletirilmesi istenmektedir. Yeni Zelanda da 3 yllk szlemelilik uygulanmaktadr.

4 TSAD, Kamu Hizmetinde Etik, Eyll, 2003

155

rfan Kaygsz

IMF Ana niyet mektuplar ile gzden geirme mektuplarnda yer verilen hkmler, personel maa ve cretlerini drmek, personeli iten karmak, personel almamak gibi nkoullar biiminde ortaya kmaktadr. TSK5 Uygulanmas gereken Kamu Verimlilik Programna paralel olarak, devleti temsil nitelii olan; asli ve srekli grev ifa eden belirli sayda personel hari, kamu grevlilerinin ok byk blm yllk szleme ile altrlmaldr... Bireysel, yani her kamu grevlisinin kendi dnemsel verimlilik hedefi olmal; dl/ceza sistemi buna gre dzenlenmelidir. Kamu istihdam alannda an en nemli gerei esneklik srelerine uyumdur. TOBB6 Kamu personel rejiminde esasl bir deiiklik yaplarak, stratejik neme haiz brokratlar hari, kamu personeli, zel hukuk szlemelerine gre almaldr. Norm kadro almalar sratle tamamlanmaldr. Personel cret ve ykselme koullar liyakate ve performansa dayanmaldr. TESEV7 Kamu personelinin sadece ynetsel kadrolar kapsayacak biimde saylarn ok nemli lde azaltmak ve geriye kalan kamu alanlarn szlemeli alma dzeni iine almak suretiyle alanlar "statsel alma" ile "szlemeli alma" olmak zere iki kategoride toplamak. Sermayenin tm rgtlerinin nerilerini balkta toplamak mmkndr. Birincisi, az sayda brokrasiden oluan bir yap, ikincisi dier alanlarn szlemeli olarak istihdam edilmesi ve nc olarak performans deerlendirmesine geilmesi. Kamu Personeli Kanun Taslana baktmzda her nerinin de yer aldn gryoruz. YEN DNEMDE KAMU SENDKALARI ve RGTLENME Yeni dnemde esas istihdam biimi szlemelik zerine ekillenecektir. Yllk szleme ile istihdam edilenlerin gelecekleri, yani szlemelerinin yenilenip yenilenmemesinde belirleyici faktr performanslar olacandan, bu koullarda alanlarn rgtlenmesi olduka zor olacaktr. Nitekim szlemeli salk personeli yasas kapsamnda alanlar ierisinde sendika yesi olanlarn says yok denecek kadar azdr. Yllk szleme ve performans sistemi ile iveren inisiyatifi nemli lde ele geirecektir Koullarn ktlemesi, iverene daha geni hareket alan yaratacak ve bu durum basky artracaktr. Sonuta rgtsz bir kamu alan kesimi ile kar karya kalnmas muhtemeldir. Dier yandan, KTlerde alanlar, bu yl yapld gibi zendirmeli emeklilik yntemi gibi yntemler uygulanarak ve de zelletirmelerle srekli azaltlacaktr.

5 LTER F, Kamu Personel Rejiminde Reform htiyac, TSK, veren Dergisi, ubat 2003 6 TOBB, 11 Ocak 2004 Tarihli Hkmete Sunulan Rapor 7 TESEV, Trkiyede Devlet ve Reform Raporu

156

Kamu Sektrnde stihdamn Yeni Biimleri ve rgtlenme

Yerele Devrin Sonular KYTK ile birlikte bir ok hizmet alannn ve buralarda alanlarn yerel ynetimlere devredilmesi ile birlikte sendikal hareket birden fazla sorunla kar karya kalacaktr. Yerelde alacak 1 milyonu akn kiinin ekonomik ve sosyal haklar ile, alma koullar da merkezi idarenin izdii snrlar ierisinde, yerel idareciler tarafndan belirlenecektir. Artk, bir ok sorun iin hi kimse Ankarann kapsn almayacaktr. Bu durumu Babakan Yardmcs Mehmet Ali ahin yle aklamaktadr:8 Bir takm sendikalar ve konfederasyonlar, toplu grme yapabilmek iin valilikler ve belediye bakanlar ile grmek zorunda kalacaklar. Yani merte benim rahatm bozuluyor, diyemiyor, devletin niter yaps bozuluyor iddiasnda bulunuyor. Yani bunu merte, benim rahatm bozuluyor. Ankarada her eyi rahatlkla zyordum, oturuyordum babakanlkla toplu szleme yapyordum. imdi 81 tane adamla m uraacam diyecei yerde getirip hi ilgisi olmayan yerlere ekiyorlar. AKPnin seim bildirgesinde de konuyla ilgili olarak unlar yer alyor. l ve ilelerdeki kamu personelinin ynetimi Valilie balanarak, kamu personelinin verimli kullanlmas ve kurumlar arasnda elemanlarn kolayca kaydrlmas salanacaktr. Kamunun tasfiyesi sreci tamamlandnda, sorumlu olarak siyasi iktidarlar deil, yerel idareciler grnecektir. Genel politikalar ve bunlarn uygulaycs hkmetler ve siyasal sorumlular perdelenecektir. Tepki yerel yneticilere odaklanacak ve yerelde boulma ve hapsedilme sz konusu olacaktr. Bylesi bir durum kendi iinde siyasallamann krlmas gibi sonular retme potansiyeli tamaktadr. Yerele devir ile birlikte ikolu sendikacl fiilen sona ermektedir. Yerelde alanlar sklkla farkl kamu kurumlarna atanabilecektir. Dolaysyla bir kii ksa aralklarla farkl bir kurumda ve ikolunda alr hale gelebilecektir. Merkezi, hiyerarik ve ikolu temelinde rgtlenen sendikalarn bu gelimeyi gslemesi mmkn deildir. Belediyelerde stihdam yaps9 Szlemeli i Geici i Toplam %34 1,421 %0,7 74272 %36 60,040 %29 205,171 1993 92,524 %39 1,195 %05 97,531 %41 68,558 %29 236,712 1995 90,250 %37 834 %0,3 93,098 %38 61,481 %25 245,663 1998 90,008 %36 942 %0,3 72,307 %29 89,922 %35 253,259 Tablodan da grlecei zere, belediyelerde temel istihdam biimi geici iilik eklindedir. eitli hizmetlerin yerele devredilmesi ve personel rejimi ile birlikte geici iilikte ve szlemelilikte bir genileme olacaktr. Yl 1991 Memur 69,438

8 Tempo Dergisi, 1925 ubat 2004 9 TODAE, Belediye Personel Ynetimi, Ankara 2001

157

rfan Kaygsz

Halen ihale yapan kamu kurumlar arasnda yerel ynetimler ilk sralardadr. 2004 ylnn ilk drt aynda ihalelere bakldnda, parasal karl olarak, birinci srada 851 trilyon ile yerel ynetimlerin olduunu gryoruz.10 KYTK ile birlikte, yeni alanlarn devri sonucu, ihaleler ve dolaysyla taeron iilii alabildiine artacaktr. Sendikalarn taeronlar rgtlemedeki isteksizlii ve zorluklar gz nne alndnda, yerelde de rgtszlk egemen hale gelebilecektir. Sonu olarak; Sermaye kendi egemenliini devam ettirmenin arac olarak devleti yeniden yaplandryor. Sermayenin krizini ama amacyla yapt bu mdahale, yerleik tm iliki ve yaplar sarsyor. Yeniden yaplandrma almalar kapsamnda kamu hizmetlerinin de nasl ve kimler tarafndan verilecei yeniden belirleniyor. Kamu hizmeti kavram ve verili biiminin deimesi, bu hizmeti veren devlet memurlarnn alma koullarnn deimesini de beraberinde getiriyor. Ayrcalklar ellerinden alnan, tamamen gvencesiz hale getirilen kamu alanlarnn btn gelecekleri, iverenin merhamet ve insafna braklyor. Bundan sonra temel kamusal hizmetler piyasa tarafndan ya da piyasa koullarnda verileceine gre, alanlarn da piyasa artlarnda altrlmas ve kamuda almaktan doan ayrcalklarnn ortadan kaldrlmas hedefleniyor. Balayan uygulamalar ve hedeflenen yeni yasal dzenlemeler, iverenin retim srecindeki denetimi ve hegemonyasn glendirirken, gvencesizlii ve rgtszl gelitiriyor.

10 www.cnnturk.com. / Eriim, 24 Mays 2004

158

Sendikalarn Kimlik Krizi ve Emein Mehteran Yry

Abstract
This short paper mainly deals with the identity crisis of trade unions. The first sections gives a brief sketch of causes of the crisis. It is suggested that the trade unions have historically developed two main functions: They are both labour market organizations aiming at protecting and furthering their members interests and part of social movement that have the goal of creating a just and democratic society for all people. The current identity crisis has been forcing trade unions to emphasize one of these functions at the expense of the other. Based on Hymans "the geometry of trade unionism approach", the paper argues that as agencies of class, society and market, trade unions should integrate the above-mentioned functions as a way of transcending the identity crisis.

Sendikalarn Kimlik Krizi ve Emein Mehteran Yry

ENGN YILDIRIM

Marksist tarihi Eric Hobsbawm, 1981de yaynlad bir almasna, ngiltere balamndan hareketle Emein leriye Doru Yry Durdu mu eklinde bir balk atmay uygun bulmutu. Ona gre, emek hareketi, ou kez zannedildii gibi 1980lerde deil, 20.yzyln ortalarndan itibaren bir durgunlua girmiti (1981: 1). Sendikalar evrimci bir gelime gstererek, radikal ve ideolojik izgiden, daha pragmatik bir yne doru kaymaya balamlard. Tarihsel olarak sendikalar, iktisadi kar rgt ve toplumsal hareketin bir paras olmak gibi birbiriyle elien iki temel ilev tamlardr. Baka bir ifadeyle sendikalarn, kendilerini sadece i ve istihdam konular ile snrlayp snrlamamalar gerek akademik gerekse de sendika ve i dnyas evrelerinde srekli bir tartma konusu olmutur. Bu tartmalar, sendikal hareketin tm dnyada kar karya kald sorunlar dnldnde daha da nem kazanmaktadr. Hareketin bir tr kimlik bunalmnn iine dt abartl bir iddia olarak grlmemelidir. Sendikal kriz kavram, nicel ve nitel anlamda sendikalar olumsuz etkileyen bir dizi deiimin varln ifade etmektedir (Lordolu, 2004: 226). Burada ye saysndaki azalmadan, toplumsal etki yaratamamaya kadar uzanan deiimlerden bahsetmek mmkndr. Aslnda, genel olarak sendikacln krizinden ziyade tam gn alan, erkek sanayi iilerinin belkemiini oluturduu sendikaclk trnn krizinden sz etmek daha doru olacaktr. stihdamn yapsnda meydana gelen deiimler, yeni retim teknolojilerinin artan kullanm ve esnekleme, emek asndan sorun yaratmaktadr. te yandan, sendikal hareketin tarihine baktmzda, hareketin deiik dnemlerde krize

159

Engin Yldrm

girdiini ve bunlar bir ekilde atlattn grebiliriz (Kelly 1998). Emein ileriye doru yrdn ama bunun dz izgisel bir ilerleme deil, tebihte hata olmazsa, mehteran bl gibi iki ileri bir geri eklinde bir yrme olduunu syleyebiliriz. Bu ksa incelemede nce sendikal kimlik krizinin nedenlerini ele alacaz. Daha sonra krizden k olarak nerilen yaklamlar iletme ynetimine yardmc ve toplumsal hareket olmak zere iki ana grup etrafnda deerlendireceiz. Sendikal kimlik krizinin arka cephesi ilerin, cretlerini arttrmak ve alma artlarn iyiletirmek iin sendikalamak istemeleri, hzla gelien byk lekli sanayi iletmelerinin byle rgtlenmeye ve toplu eyleme uygun olmas, siyasi ortam ve kamuoyu korkusuyla sendikacla kar kmayan bir iletmecilik anlay, hzl ekonomik gelime ve milli seviyede emek maliyetlerini kolaylkla tketiciye aktarabilen gl oligopollerin varl, gelimi lkelerde 2. Dnya Savandan 1970lerin balarna kadar sren ii, iveren ve devlet arasndaki uzlamann temelini oluturmutur. Toplu pazarlk araclyla iilerin milli gelirden ald pastay srekli bytmeyi hedefleyen gl bir ii hareketi, ekonomik byme, sendikalar karsnda tecrbesiz ve atmadan kanmay arzulayan byk iletmeler ve devletin sendikalar koruyucu ve destekleyici politikalar endstri ilikilerini etkilemitir. Sava sonras dnemde altn an yaayan kapitalizm, emek ve sermaye arasndaki atmay her iki tarafn da yararland bir ilikiye evirmitir. 2. Dnya Sava sonras dnemdeki dzenlemelerin temel amac bir sanayi yedek ordusunu her an aktif hizmete hazr ekilde tutmay salayacak bir sosyal refah devleti oluturmakt. Kaliteli eitim, yeterli salk hizmeti ve yaanabilir konutlar kapitalist endstri iin altrlmaya msait bir emek kitlesi meydana getirdi. Geni lekte devlet destekli barnma, kamusal eitim ve salk hizmetleri ve zorunlu sosyal gvenlik sistemi olmadan endstriyel ekonominin ilemesi imknszd. Tam istihdamn salad yeterli istihdam artlar, keyfi iten karmann nlenmesi ve iverenler iin bunun maliyetli hale getirilmesi, alma saatlerinin snrlanmas, asgari cret mekanizmalar, yaygn sosyal gvenlik a ve neokorporatist dzenlemelerle hkmetler zerinde etkili sendikalarn varl refah devleti dneminin temel zellikleri arasndayd. Hakim olan emek piyasas anlay gvenceli tam gn ilerde alan erkek igc idi. Kadn ya iktisadi olarak faal deildi, ya da ikincil bir emek piyasasn oluturuyordu. Yzde 12lik bir isizlik oran, fakirliin azalmas, alan snflarn siyasi temsilinin garanti altna alnmas ve eitli yasal destekler iiler ve sendikalar iin de parlak bir gelecek vaat ediyordu. Emein ileriye doru yry kanlmaz gzkmekteydi. 1970lerin sonlarna kadar olan ve Fordizm olarak adlandrlan dnemde kitle retimi ve tketimi n plana kmt. retim sistemi montaj hatt ve tayc banda dayalyd ve paralanm retim yntemleri yerine yar vasfl iilerin sistemle btnlemesini salayan retim yntemleri gelitirildi. Fordizm yksek hacimli retim yapabilen byk iletmelerin ortaya kmasna neden oldu. Bu retim sisteminde i organizasyonunda iilerin vasf seviyesi yksek olmayp, yaplan i tekrar edici ve bktrcyd ve i banda eitime pek ihtiya duyulmamaktayd. Fordist retim sistemi kendisine uygun kurumsal dzenlemeler gerektirmitir. Bu

160

Sendikalarn Kimlik Krizi ve Emein Mehteran Yry

erevede byk ii sendikalar ve toplu pazarlk sistemi geliti ve yaygnlk kazand. Fordizmin sosyal temelinde emek ile sermaye arasnda gerek iletme baznda, gerekse genel siyasi ve sosyal seviyelerde szlemelere dayanan ilikiler yatmaktayd. Emek ile sermaye arasndaki karlkl tavizler cret ve verimlilik artlarnn birbirine balanmasn iermekteydi. Buna dayanan mbadele ilikisi pek ok gelimi lkede milli seviyede siyasi ve iktisadi alanda ii-iveren-devlet ibirliine dayanan neo-korporatist sistemleri dourdu (Harrod ve OBrian 2002: 7). Ancak, 1960lardan itibaren kendisini hissettirmeye balayan ve kreselleme kavramyla zetlenen bir dizi gelime, emek iin yeni bir dnemin baladnn habercisiydi. Kreselleme her eyden nce kresel dzeyde kapitalist piyasa ilikilerinin yaylmas anlamn tamaktadr. ktisadi olarak, byk devletler, uluslararas dzenleyici kurumlar, okuluslu irketler (U) tarafndan biimlendirilen btnlemi kresel bir finans sistemi ve dnya apnda retim alar anlamnda kreselleme olgusunun var olduu iddia edilmektedir. Kresellemeyi sadece devlet harcamalarnda ksntya gitmek ve refah sistemlerini ortadan kaldrmak isteyen serbest piyasa yanllarnca ortaya atlan neoliberal bir komployla veya lkeler arasndaki ticaret ve yatrm mbadelesiyle snrlamak bizi hatal sonulara gtrebilir. Zaten, kreselleme sadece nicel bir olgu olmayp, ayn zamanda nitel zellikler de tamaktadr. Kreselleme, en geni anlamyla zaman ve mekn boyutunda (piyasa temelli) sosyal ilikilerin ve kurumlarn yaylmas ve derinlemesi anlamna da gelmektedir. Gnmz kapitalizminin gemi dnemlerdeki kapitalizmden farkl olduu da eitli yazarlarca dile getirilmektedir. rnein, Castells enformasyonel kapitalizm adn verdii gnmz kapitalizminin varln srdrmek iin hiyerarik dzenlemelere ihtiya duymadn belirtmitir (Castells 1996: 474). Castells iin kapitalist retim ilikileri devam etmekle beraber, sermaye ve emek artk farkl mekn ve zamanlarda bulunmaktadr. Srekli hareket halinde bulunan kresel bir sermaye olmasna ramen bu anlamda kresel bir igc yoktur (Castells 1996: 272). Emek genel olarak yerel kalm, rgtsel olarak paralanm durumdadr. Enformasyon toplumunda i ve emek ortadan kalkmyor fakat sermaye ile olan ilikisi deiiyor. Gnmzde, niteliksiz mavi yakallarla nitelikli mavi ve beyaz yakallar arasnda gittike artan bir uurum gzlenmektedir. Emek ve rn piyasalarndaki deimeler sonucunda isizlerle ii olanlar arasnda, rekabetten korunan sektrlerde alanlarla, rekabete ak sektrlerde alanlar arasnda, yeni ve uzmanlam vasfl olanlarla, vasfl olmayan veya vasf nem kaybedenler arasnda, tam gn alanlarla, ksmi sreli veya szlemeli alanlar arasnda kar farkllklar vardr. Bu kar farkllklarn gidermek sendikalarn kar karya geldii en zor grevlerden biridir. te yandan, Hymana gre alanlar arasndaki kar farkll abartlmamaldr (1996: 112). Sendikalar her zaman alanlar arasndaki kar farklln bnyelerinde yanstmlar ve bu kar farkllklarn birbirleriyle uyumlu hale getirmeye almlardr. Takl Bana, Hayatn Yaa: letme Ynetimine Yardmc Sendikaclk nl ynetim gurusu Drucker, ii sendikalarnn tersine evrilmesi mmkn olmayan bir gerileme iinde olduunu ne srmektedir (Drucker 1996: 118). Ona gre sendikalarn

161

Engin Yldrm

nnde yol vardr: Hi bir ey yapmazlarsa yok olabilir; hatta zgr ve demokratik bir toplumda gereksiz bir kurulu durumuna debilirler. ngiliz, talyan ve Fransz sendikalar bu yoldadr. kinci yol olarak devletin zorunlu sendika yelii vastasyla, sendikann siyasi iktidar yapsna egemen olma yoluyla kendi varln srdrmeye almasdr. nc yolda ise, ynetimin budalalklar, keyfi davranlar ve gcn ktye kullanm karsnda alanlarn temsilcisi roln stlenen sendikalar ynetimle dmanca bir iliki iinde olmayp, skandinav lkelerindeki ombudsman (kamu denetisi) ilikisine benzeyen bir iliki kurmaldrlar (Drucker, 1996: 119). Verimlilik ve kalite konusunda, iletmenin rekabet gcnn srdrlmesi iin ynetimle birlikte alacak, bylece yelerinin ilerini ve gelirlerini korumu olacaktr. Drucker, sendikalarn varlklarn korumak istiyorlarsa yapmalar gerekenin, nc yolu benimsemeleri gerektii grn dile getirmektedir. Benzer bir gr nsan Kaynaklar Ynetimi (KY) perspektifinden konuya yaklaan baz aratrmaclar tarafndan da ifade edilmektedir. Buna gre, KYnin aslnda sendika kart olmad, sendikalara kar olmaktan ziyade onlar gereksiz grd ileri srlmektedir (Guest 1987: 506). KYnin sendikalara ynelik en nemli tehdidi sendika yelerinin sadakatini sendikadan alp, iletmeye vermelerini salayc politikalardr. Ballk ve sadakatten kast edilen alanlarn rgtn deerlerini ve amalarn benimsemeleri, ok almay arzulamalar ve rgtte kalma istekleridir (Guest 1992: 43). e eleman alrken adil ve dikkatli seim, vasf kazandrc ve arttrc yaygn eitim, otonomisi olan i gruplarnn varl gibi baz KY politikalarna sendikalar da katlmaktadr. Sendikalarn, KYnin kendileri ve yeleri iin olan olumlu ynlerini benimseyerek, buna dayal bir yaklam gelitirebilecekleri bu erevede belirtilmektedir. Rekabette avantaj salamada iletmeyle btnlemi, esnek ve yksek vasfl ve eitimli bir igcnn varl ve sendikalarn byle bir igcn tevik etmesi ynetime de cazip gelebilir. Sendikalar bir tr i danman rol oynayabilirler. Yukarda dile getirilen grlerin ortak noktas sendikalarn kolektivist ilkeleri ve uygulamalar terk edip, firmann rekabeti piyasa ortamnda baarl olmasna yardmc olmalar gerekliliidir. Buna gre sendikalar, iletmelere bir katma deer salayarak varlklarn merulatrp geleceklerini gvence altna alabilirler. Bir Toplumsal Hareket Olarak Sendikaclk Sendikalarn krizden k yollar arasnda son ylarda moda olan bir nerme toplumsal hareket sendikacldr. Toplumsal hareket sendikacl, sendikacl sosyal adaleti salama uruna yaplan mcadelelerin bir paras olarak grmektedir (Waterman 1998). Sadece iyerini deil, toplumu dntrme amac da tamaktadr. Lucio ve Westona gre eer sendikaclk siyasi ve sosyal boyutunu korumak istiyorsa, cret sendikaclnn tesine gemeli, sendikalar belli bir kesimin deil, btn toplumun menfaatini savunan yaplar haline gelmelidirler. Aksi takdirde uzun dnemde sendikalar olabilir, ama sendikaclk bir hareket olarak byk bir olaslkla ortadan kalkacaktr (Lucio ve Weston 1992: 230). te yandan, toplumsal hareketle ilgili, rnein evre gibi konulara sendikalar ok fazla dalarsa, iyerindeki sorunlara ve yelerinin karlarna uzak kalabilirler. Bu konuda komnizm sonras Dou Avrupa lkelerindeki sendikal hareket rnek olarak verilebilir. Bu

162

Sendikalarn Kimlik Krizi ve Emein Mehteran Yry

lkelerde, zellikle Polonyada sendikal hareket bir toplumsal harekete doru dntke, dar anlamda iilerin hak ve karlarn savunan bir rgt olma ilevini kaybetmeye balamtr (Ost 2002: 33). Bu da alanlar arasnda sendikalara duyulan gvenin azalmasna neden olmutur. Sendikalar, yelerinin dar ve kesimsel karlarn grmezlikten gelme lksne sahip deildirler. Sendikalarn kimlik krizi konusunda daha genel ve esnek bir bak as da Hyman (1996) tarafndan ortaya atlmtr. Hyman, gelecekte be eit sendikal kimliin olacan iddia etmektedir. Birinci kimlik, emek piyasas iinde sahip olduklar vasflarn ktlndan dolay imtiyazl konumda bulunan ve zellikle ileri teknolojiye dayanan imalat ve hizmet iletmelerinde alanlarn karlarn savunan sendikaclktr. Bu bize kapitalizminden nceki dnemlerin lonca rgtlenmesini artrmaktadr. Bireyciliin kanlmaz olarak kolektivizmin yerini aldn savunan ikinci kimlie gre ise, sendikalar birey olarak iilere hizmetler sunmaldrlar. lk sendikalar sadece bu ilevle uraan dosta birliklerden domulard. Temel amac yelerine ticari hizmetler sunmak olan bir rgt herhalde sendika olarak tanmlanamaz. nc modelde ise emek ile sermaye arasnda deien g dengeleri gz nne alnarak, firmann artan rekabet artlarnda ayakta kalmasn salamak iin sendika ynetimle ibirlii iine girer ve verimlilik koalisyonunun bir tarafn oluturur. Burada Japon iletme sendikalarna doru bir gidi olabilir. Drdnc modelde ise sendikalar ulusal dzeyde hkmetlerle sosyal ortaklk erevesinde siyasi bir mbadeleye girmektedir. Bu refah devletinin hala gl olduu lkelerdeki sendikalarn benimseyebilecei bir roldr. Ancak burada retim ilikileri ve iyeri endstri ilikilerinden kaynaklanan sorunlara pek fazla dikkat edilmemektedir. Son olarak sendikalar poplist kampanya rgtleri olarak ilev grebilirler. Ekonomik kar rgt ve toplumsal hareket olmak sendikalarn en nemli iki ideal zelliklerini oluturmaktadr. Bu iki boyut arasnda bir ekime vardr. evreyi kirleten sanayiler konusu buna rnek olarak verilebilir. Bu konuda sendikalar arasnda ve sendikalarn kendi ilerinde gr ayrlklar vardr (Hyman 1996: 702). Tablo 1: Sendika Kimlikleri Eylemin Odak Noktas Temel lev Mesleki sekinler Sadece grubun temsili Bireysel i Hizmetler Ynetim Verimlilik koalisyonu Hkmet Siyasi mbadele Kitle destei Kampanya
Kaynak: Hyman 1996: 70.

deal Tip Lonca Dosta birlikler irket sendikas Sosyal ortak Sosyal hareket

Hyman, (2001) Avrupa sendikacl ile ilgili bir almasnda yukardaki kimlikleri piyasa, toplum ve snf olmak zere ana eksen etrafnda yeniden yorumlamtr. Bunlardan birincisinde sendikalarn emek piyasas ilevleri ne kmaktadr. kincisinde, alanlarn toplumsal konumunu genel olarak iyiletirme n planda iken, ncsnde ise emek ve sermaye arasndaki snf savann okullar ilevi gze arpmaktadr (Hyman 2001: 12). Tarihsel olarak bu ana eilim deiik biimlerde de olsa varln srdrmtr.

163

Engin Yldrm

Gnmzde, nc eilimin nispeten nem kaybettiini syleyebiliriz. Hymana gre tm sendikalar, emek-sermaye ilikisinin dzenlenmesiyle ilgili nemli bir ileve sahip olduklarndan piyasay grmezlikten gelemezler. te yandan alanlar iverenlerden ayran toplu karlar ve kimlikleri de ihmal edemezler. Snfsal bir ideoloji benimsemeseler bile snf aygt/organ rollerinden kaamazlar. Son olarak, mevcut toplumsal yaplar onlarn tercihlerini deiik derecelerde snrlandrmaktadr. Sendikalar, toplumdaki dier kurumlar ve karlarla beraber yaamak zorundadrlar (Hyman 2001: 4) ekil 1: Sendikacln Geometrisi Toplum

Piyasa
Kaynak: Hyman (2001: 4)

Snf

letme sendikacl piyasaya, radikal sendikaclk snfa, btnletirici sendikaclk topluma vurgu yapmaktadr. Sendikalar, bu ideal tip kimlikten genellikle ikisinin karm bir politikay izlemilerdir. Sendikalar kriz ve nemli dnm zamanlarnda, ihmal edilen nc boyuta nem verme eilimine girerler (Hyman 2001: 5). Tarihsel olarak tek bir ileve vurgu yapan sendika hemen hemen hi olmamtr. nk byle bir durumda sendikann varln uzun sre srdrmesi pek mmkn deildir. Sonu Sendikalar i ve istihdam konularyla m kendilerini snrlamal yoksa daha geni sosyal konularla m ilgilenmelidirler? Bununla balantl olarak ynelimleri bireysel mi, yoksa kolektif mi olmal? teki kolektif karlar zerindeki younlama retimdeki sosyal ilikileri ve artlar ierir. teki bireysel karlar ise hizmet szlemesiyle ilgili hususlar ve uzun dnemli kariyer rotalarn kapsar. Toplumdaki kolektif karlar ise iilerin istihdam ilikisi dndaki rollerini ve ilgilendikleri konular kapsarken, toplumdaki bireysel karlar iilerin tketici olarak karlarn ele alr. stihdamn yeniden yaplanmas iiler iinde, sendikalar arasnda ve sendikal ile sendikasz iiler arasndaki toplu ilikilerin yeniden oluturulmas imknn bize sunmaktadr. Daha nceleri karlar sendikal hareket iinde yeterince dile getirilmeyen kadn iiler gibi gruplarla, yeni nem kazanan ksmi sreli alanlar gibi gruplara odaklanma, bu gruplarn sendikal harekete kazandrlmasna neden olabilir. Ayrca hem retici, hem de tketici olarak bu iki alan arasndaki ilikiler ne karlarak alanlarn

164

Sendikalarn Kimlik Krizi ve Emein Mehteran Yry

harekete geirilmesinde kullanlabilirler. Farkllklar ve i ekimeler sendikaclk iinde srekli var olmutur. Sendikalar, ynetim, istihdam deimeleri, retim eilimleri, kamu politikalar gibi konular hakknda tahminler yapabilmeli ve bu deiiklikleri nceden grp, ona gre cevap verebilecek uzun dnemli politikalar gelitirmelidirler. Sendikann bir hizmet rgt olduu kadar, alan kitlelerin sosyal tannma ve demokratik haklarnn kazanlmasnn tarihsel bir arac olduu akldan karlmamaldr. Baka bir ifadeyle, sendikalar snf, toplum ve piyasa eksenli kimliklerini, iinde bulunduklar toplumun ve sektrn tarihsel geliimi balamnda eklemleyebilmelidirler.
Kaynaka Castells, M. (1996), The Information Age: Economy, Society and Culture , Vol.1: The Rise of the Network Society, Oxford: Blackwell Publishers. Drucker, P.F. (1996), ki Kar Kltr, Mercek, Nisan 1996. Guest, D.E. (1992), Employee Commitment and Control, Hartley, J.F. ve Stephenson, G.M. (der.), Employment Relations iinde, Oxford: Basil Blackwell. Guest, D.E. (1987), HRM and Industrial Relations, Journal of Management Studies, cilt 24, say 5. Harrod,J. ve R.OBrian, (2002), Organized labour and the global political economy, Harrod,J. ve R.OBrian (der.), Global Unions, London: Routledge, ss. 328. Hobsbawm, E. (1981), The Forward March of Labour Halted? London: Verso. Hyman, R. (2001), Understanding European Unionism: Between Market, Class and Society, London: Sage. Hyman, R. (1996), Changing Union Identities in Europe, Leisink, P. Van Leemput, J. Ve Vilrokx, J. (der), The Challenges to Trade Unions in Europe: Innovation or Adaptation iinde Cheltenham: Edward Elgar, ss: 5373. Kelly, J. (1998), Rethinking Industrial Relations: Mobilization, Collectivism and Long Waves, London: Routledge. Lordolu, K. (2004), Trkiyede Sendika Hareketinin Ksmen Glgeli Bir Alan stne Tartmalar, Alpay Hekimler (der.) ABTrkiye ve Endstri likileri iinde, stanbul: Beta, ss: 225237. Lucio, M. M. ve Weston, S. (1992), HRM and Trade Union Responses: Bringing the Politics of the Workplace Back into the Debate, Blyton, P. ve Turnball, P. (der), Reassessing HRM iinde, London: Sage. Ost, D. (2002), The Weakness of Strong Social Movements: Models of Unionism in the European Context, European Journal of Industrial Relations, vol 8, no.1, ss: 3351. Waterman, P. (1998), The New Social Unionism: A New Union Model for a New World Order, Munck, R. ve P. Waterman (ed.) Labour Worldwide: Alternative Union Models in the New World Order iinde, Londra: Macmillan.

165

Sorular

Sorular
rfan Kaygsz: Yerel ynetimlerin kendisi siyasallamaya en yakn kamu kurumlarndan bir tanesi, hem belediyeler hem il zel idareleri, inisiyatif biimi de vali yada belediyeler, belediye bakanlarna toparlanacak her ne kadar il zel idaresi kanununda valilerin inisiyatif alann krdklarn iddia etseler de, buna ilikin bir kk dzenleme yaplsa da esastan bir deiiklik sz konusu deil. Dolaysyla yerelde belediye bakan ve valiye bal bir ciddi ve nemlice sayda, bir milyona yakn bir kamu alanyla kar karya kalnacak bunun yeni dnem ya da sonraki dnemler asndan da bir ciddi kadrolamaya ynelecei, bu kadrolama hem siyasal adan olabilir ya da yereldeki g ilikilerinin oradaki yansmas biimiyle olabilir. Bu anlamda da ciddi bir handikap var. Bunun doal olarak yerelliin bir baka problemli alan, rgtlenme asndan da iveren inisiyatifinin ok youn olmas nedeniyle de imdi de yaanyor, hemen her yerel seim sonras da yaanr bir ekilde, sendikalar aras bir kay sz konusu oluyor. Dolaysyla belediye bakannn ya da valinin siyasal eilimine uygun olarak da sendikalar arasnda da bir gei nmzdeki dnem daha da hzlanacak. Byle bir tehlike de var ama bunun daha tali olduunu dnyorum ben. Esas eilimin rgtszletirmeye ynelik bir eilim olacan dnyorum, nk yeni personel sistemi alabildiine iverene baml ve onun hegemonyasn ok glendiren bir sistem ngryor. alanlarn sosyal haklar bakmndan da ok ciddi problemleri var. Yani sadece iki eyi syleyebilirim ne tr haklar geliyor asndan: Sadece i gvencesinin ortadan kalkmas, memuriyetteki kolal gmlekten balayan servenin ve oradaki tek i gvencesi ayrcalnn da ortadan kalkmas deil, sosyal haklarda da ciddi bir problem var. rnein tam zamanl ya da ksmi zamanl szlemeler asndan kadnlarn doum izni yok, cretli izin yok daha dorusu, hastalk izinleri szlemelilerde memurlarn yars kadar, aylksz izin tam zamanl ya da ksmi zamanl szlemeliler iin sz konusu deil, bir kamu personeli yurt dnda bir burs ayarlarsa cretsiz izin verilmesi sz konusu deil szlemeliler iin, sadece memurlara tannm bir hak, alanlar iyerinde iini yapt zaman bir saldrya urar, kazaya maruz kalrlarsa bir meslek hastalna yakalanrlarsa yine cretsiz izin haklar yok. Sadece yani yeni sistem i gvencesini ortadan kaldrmyor, dier uygulamalaryla da btnyle inisiyatifin iverenin eline gemesini salyor. Bu mekanizmann kendisi krlmazsa btn model tartmalar bir tarafa sistemin kendisinin bir rgtszl kanlmaz olarak yarataca ortada. Bir tekrar niteliinde szlemeli salk personeli yasas rneinde syledim, yirmi bir bin ksrde yz kii sadece rgtl, bu da gelecek asndan da bir nemli gsterge diye dnyorum. Engin Yldrm: Bana bir soru yneltilmi bir arkadamz tarafndan. Sendikalar sivil toplum rgtleri iinde eriterek snfsal kimliinden soyutluyorsunuz, peki ii snf nerede? Gzel bir soru, yalnz ben sendikalar sivil toplum rgt olmalar, onlarn sivil toplum rgt iinde eritilecei anlamna gelmemesi gerektiini vurgulamak istiyorum. Yani kendi sadece baka bir takm sivil toplum rgtleri var, orada ayr bir dnya var, o dnyadaki rgtlerle de iliki iine gemeleri gerektiini sylyorum, yoksa bunlar kendi snfsal kimliklerini braksn, bir tr yardm sevenler derneine dnsn yle bir eyim yok, yle bir iddiam yok.
166

Sorular

Bir soru daha var; bu da mavi beyaz yakal bunalm olmamal, sendikalar bir yorum daha bir sorudan ziyade, yani mavi yakal beyaz yakal ayrmnn ok anlamsz olmadn, sonuta her ikisinin de emek sattn, emek sahibi olduunu vurgulayan bir gr. Hatta yle bir ifade var 1970lerde ortaokuldan ayrlm kii muhasebeci olurken byk fabrikada bugn lise diplomas olan ii olarak alnmyor. Lise diplomas ile kapc olunmuyor, doru sze ne denir, demek ki i eyle deil, diplomayla deil. Bundan birka gn evvel Toyota insan kaynaklarndan sorumlu genel mdr yardmcsyla bir vesile dolaysyla beraberdik, yemek yiyorduk. yle bir laf syledi: Toyotada patron yoktur dedi. Bunu syleyen yaklak on drt, on be yldr orada alan, hakikaten kendini iyi yetitirmi bir ynetici ve unu vurgulad, bizim burada altm niversitenin rektr de var, rektr bir takm mhendislik fakltesi rencilerinin orada ie girmesi iin lobi faaliyeti yapyor iin akas. Adamn syledii u; Toyota genel mdr yardmcsnn, bizim fabrikada mhendis-ii ayrm yok, gelen herkes retim hattnda ie balayacak, en az teknik lise mezunu olacak ve endstri meslek lise mezunu, meslek lise mezunu, iki yllk meslek yksekokulu mezunu veya drt yllk faklte mezunu bizim iin fark etmiyor, Toyota sistemi budur dedi. Bunu tabi bizim rektr bir trl anlayamad, byle bir ey nasl olur, byle bir ey oluyor dedi. Toyotann tm dnyadaki fabrikalarnda, ok kk ynetim kat en tepe ynetim yetitirilmek zere hari, bunlar da ylda birka kiiyi gemiyor alnan insan says, dier btn insanlar mezun olduklar yere, sahip olduklar diplomaya baklmakszn bir minimum koul var tabi lise mezunu olmak retim bandndan ie balyor. Yani bu anlamda Toyotada bu mavi yakal beyaz yakal ayrm kendiliinden belki de kayboluyor. Tam tabi bu ayrntl bir inceleme yaplmas gereken bir durum, ama Toyotaya girip bunlar aratrmak neredeyse imkansz, ama kendisi byle ite yemek arasnda byle bir laf da syledi. Soru: Mavi yakal beyaz yakal ayrmn koyduunuz 1980 ncesi sre iin, ondan sonras iin geerli deil nk beyaz yakallar hzla iileti. Bugn tp mezunlar isiz ya da dk cretlerle alyorlar, bugn mhendislik mezunlar 83 tane niversite Trkiyede retiyor bol bol, ama isiz. Bunlarn hepsi ii oldular dolaysyla. i snf bu srete nitelik anlamnda ok farkl geliiyor, yani yle bir yarar var bugnk rgtlenmeye dnk. Engin Yldrm: Ama ite bu eye ne derece yansyor o ayr bir konu. Soru: Ben yanl anlamadmsa sayn Yldrm dedi, sendikalarn yozlamas ya da bugnk duruma gelmesinin nemli bir nedeni mavi yaka, beyaz yakallar, sendikalar belirleyici deil orada, nk toplumsal srecin dinamikleri bunlar 80 ncesi ya da 80 sonras. Engin Yldrm: Sendikalarda krizden mavi yakallarn krizinden sz edilebilir, mavi yakal sendikallarn krizinden sz edilebilir. Sorucu: Sendikaclk onlarla zdeletirildii iin. Engin Yldrm: Yeni kacak sendikalar yasasndaki yeni barajlar ne anlama geliyor? Aslnda bu iki yanl olabilir, bir tanesi sendika yeliinde alt ey oluabilir, bugn sendikalardaki canl taban ama bu deerlendirilemezse baka bir ey olabilir. Sendikallamaya alan her iiyi iten karma yeni isizlere ve yol aar diyoruz ve bu oturumu kapatyoruz.

167

Yazar Ad

168

MAkale Ad

OTURUM 2. 3.

GELENEKSEL SINIF YAPISI: ZLMELER

YNETEN:

BESME EN
KONUMACILAR:

BERNA GLER MFTOLU NEVRA ALDEMR RECEP KAPAR ASUMAN TRKN

169

Yazar Ad

170

Berna Glermftolu-Nevra Akdemir

Abstract
The decline in the rate of profit started in the mid of 60s and deepened in 70s has shrinked the speed of the accumulation of capital world wide. The competition in the world economy has become sharper in that period together with the help of the use of new technologies, speedy communication and easiness in transportation. At the same time the competition advantage has passed to the organizations based on small sized production which produce cheap, qualitative and various products and capital accumulation in an environment of such a fierce competition has started to be restructured. The most important element of restructuring is to break into the pieces of production process and outsource some parts of production, namely, to decentralize the production and to give a flexible feature to the firms. The essential agent facilitated this transformation from big sized companies who completed all stages of production in the same plant to the organization of production based on small sized production is the abandonment of Keynesian economic policies based on demand and the transfer to liberal economic policies based on supply. In the first part of our study, the main aim is to analyse the dissolution of production process and its political economic background. In the second part, the qualitative dimension of subcontracting relations as the element of slowing down the dissolution process will be examined with various field researches. Subcontracting in ship building sector, subcontracting relations in the production of shoe and machine&equipment are the examples of weak or strong positions of the firms in production chain as well as the inequality in relations. In conclusion part, through the findings of field researches, various samples on the conditions of dissolution and existence in production from Turkish firms who try to integrate global capitalism will be examined.

retimde zlme ve Tutunma Halleri

BERNA GLERMFTOLU NEVRA AKDEMR

Giri 1960l yllarn ortalarnda balayarak 1970li yllarda hzlanan kr oranlarnn d, dnya leinde sermaye birikim hzn azaltmtr. Bu dnemde, yeni teknolojiler ve retim tekniklerinin kullanm, hzl ve kolay iletiim ve ulam ile beraber, dnya ekonomisindeki rekabet keskinlemeye balamtr. Rekabet avantajn elde edenlerin ise bu dnemde, kk retim temelinde retimini organize ederek; ucuz, eitli ve kaliteli rnleri reten firmalar olduu grlmtr. Kr oranlarnn d ve keskinleen rekabet karsnda sermaye birikim srecinde grlen, bu yeniden yaplanmann en nemli esi, retim

171

retimde zlme ve Tutunma Halleri

srecini paralayarak firma dnda yaptrmadr. Yani, firmalar, retimi ademi merkezi rgtleyerek esnek firma zelliine brnmektedirler. retim srecinin tm paralarn firma iinde yapan byk lekli retimin, kk retime dayal rgtlenme modeline geiini kolaylatran ve hzlandran etken ise, talep yanl Keynesyen politikalarn terk edilmesi ve her alanda esneklik uygulamalarn getiren arz yanl yeni liberal politikalarn hayata geirilmeye balanmasdr. almamzn birinci ksmnda retim srecinin paralanmas dier bir ifade ile zlmesinin, ekonomik politik arka plan ortaya konulmaya allacaktr. kinci ksmda ise zlmenin tutucu unsuru olan alt szleme ilikilerinin nitel boyutu irdelenmeye allacaktr. Son ksmda ise kresel kapitalizme eklemlenme abasnda olan Trkiyede saha aratrmalarnn bulgularndan yararlanarak paralanan retim srecinde firmalarn yer kapabilme ve tutunma halleri ortaya konulmaya allacaktr. I. retimde zlme: EkonomiPolitik Arka Plan 1970li yllarda balayan ve 1980li yllarda hz kazanan kk retime dayal retim rgtlenmelerin kresel rekabette eitli baarlar elde etmilerdir. Bu baarlarn ardnda yatan en nemli olgu, retim srelerini paralayarak lek ekonomisinin katlklarn devreden kartmalardr. Kk retime dayal retim organizasyonlarn, farkl birletirici uygulamalarla bir araya getirerek gerekletirmilerdir. Bu duruma en iyi rnek ise talyadaki, 1969 ylnda yaplan scak sonbahar ad verilen ii eylemlerinin ardndan, bu blgedeki firmalarn retimlerini yeniden yaplandrmasdr. Scak sonbahar eylemi ile aa kan gl sendikal mcadeleye tepki olarak sermaye, kendi ihtiyalar dorultusunda retimi yeniden rgtleyerek, retimin birok blm, firma dnda yaptrlmaya balanmtr (Murry, 1987). talyada yeni bir retim rgtlenmesine gei sonrasnda retim srecinin alt szleme ilikisi ile rgtlenen fason firmalardan olumas ve retimin bunlara yaptrlmas, sendikal mcadeleyi zayflatmtr. Bylece talyan sermayesi bir yandan maliyetleri drrken, dier yandan emek ile direkt atmaya girmekten kurtulmu olmaktadr. verenin gvenini ve mali desteini kazanm olan birok ii, fason iyeri amtr. Bu fason firmalar, enformel ilikilerin geerli olduu ve karlkl gven temelinde oluan kk firma alarnda yerlerini almlardr. talyadaki bu blge, 1980li yllarda esnek uzmanlama modeline ilham veren Emellia Ramogna blgesidir. 20. yzylda, byk lekli retimin ykselmesiyle birlikte kaybolaca beklenen kk reticilik, bu beklentinin aksine, her dnemde varln srdrmtr. Hatta kitle retimin ykseli dneminde bile kk firmalar inatla direnmeye devam etmitir (Dobb,1992). 1960l yllarda da kk firmalar, byk firmalarn ihtiyalar olan baz zel paralar veya retim leini aan bir talep dzeyiyle karlaldnda, retimin baz aamalarndaki kapasite yetersizliklerini karlamaya devam etmilerdir. Dobba gre, bu durum, byk kapitalistlerle kk kapitalistler arasndaki ilikilerin modern dar i verme sistemi zerine temellenmesidir (Dobb,1992). Kk retim 20. yzylda, artk, geleneksel zanaattan koparak kapitalist firma olmann niteliklerini barndrmaktadr. Kk reticilik; kapitalist mantkla ileyen, yani serbest rekabet, talep, birim maliyeti ve sermaye birikimi gibi kapitalist retim tarz tarafndan

172

Berna Glermftolu-Nevra Akdemir

ierii belirlenen baz faktrlerin her zaman etkisini gsterdii ve retim temposu teknolojik yenilemenin belirledii bir yapya sahip olmutur (Aktar, 1990). 1960l yllarda ise kk reticilik teorilerin gelitirildiini grmekteyiz. Bunlardan en nemlileri, E.F.Schumacherin kk gzeldir mitini ortaya att almas ve E.Stanley ve R.Morse modern kk sanayi ad altnda yapm olduklar almadr (Schumacher, 1979; Stanley ve Morse, 1965). Dier bir alma ise Uluslararas alma rgtnn Kenya Raporudur (ILO, 1972). Bu almalarda kk lekli firmalar, istihdam deposu ve kalknmann motoru olarak sunulmu ve bu nedenle, azgelimi ekonomilere kk reticiliin desteklenmesinin gereklilii vurgulanmtr*. 1980li yllarda sermayenin yeni ihtiyalar dorultusunda kapitalizmin yeniden yaplanmas hz kazanmaya balamtr. zelletirme, dereglasyon, ticariletirme, esnek alma koullar, sendikaszlatrma gibi uygulamalarla yeni liberal politikalar hayat bulmaya balanmt. Bylece kresel kapitalizme eklemlenme hz kazanmtr. 1980lerin ortasnda ise M.Piore ve C.Sabel, kk retime dayal retim organizasyonlara dayanarak esnek uzmanlama modeli ni oluturmu, bu modelle ikinci sanayi ayrm iddias ortaya koymulardr (Piore ve Sabel, 1984). Bu alma ekonomik, politik ve sosyal bilim alannda olduka byk yank uyandrmtr. Esnek uzmanlama modeli elde edilen ampirik bulgular erevesinde, farkl retim sisteminden temellenmektedir. Bunlardan ilki blgesel kmeleme olarak nitelendirilebilir. talyada Emellia Ramogna blgesi, Avusturyada Salzburg blgesi ve Almanyada Baden Wrttenberg blgesindeki kk retime dayal retim rgtlenmelerin toplat retim alanlar rnek verilebilir. kincisi, federasyon olarak nitelendirilebilen retimin piramit tarz rgtlenmesidir ve Japonyadaki zaibatsu sistemi rnek gsterilebilir. ncs ise, ana firmann etrafnda toplanan uydu firmalarla retimin rgtlenmesi olan gne sistemidir. IBM ve Boing gibi firmalar bu sisteme rnek gsterilebilir (Piore ve Sabel, 1984). Esnek Uzmanlama Modelinin temelini oluturan blgesel kmeleme, federasyonlar ve gne sisteminin belirleyici olan ortak zellii, retim srelerini paralayarak ademi merkezi tarzda yeniden rgtlemesidir. Her sistem de retimini, alt szleme ilikisine dayal bir firmalar aras deiim ilikisi ile rgtler. Kk retime dayal retim organizasyonlarn baarsn salayan temel dinamiklerin banda, bu, firmalar aras gvene dayal ilikilerle kurulan alt szleme ilikileri ve bu ilikilerin genellikle enformel nitelikleri gelmektedir. Alt szleme ilikilerini enformel nitelikler tamas firmalara nemli lde esneklik salamaktadr. Firmalarda aile iletmeciliinin hakim olmas bu duruma rnek gsterilebilir. Firmalarda aile gibi i gruba ynelik tutumun karlkl gven ve ortak ba kurulmasyla, nemli lde cret ve sosyal sigorta gibi iilik maliyetleri azalmakta ama ayn zamanda, kiisel ykmllkler de olumaktadr. veren iisine, ne pahasna olursa olsun yardm etme ykmll tamakta ve bu ykmll yerine getirmektedir. i ve iveren arasnda yz yze ilikiler geerli olurken emek sermaye atmas grnmez klnmakta, bunun doal sonucu olarak sendikalar dlanmaktadr. Kk retime dayal retim organizasyonlarnn varlk koulu, ekonomik kriz koullarn emebilen esnek istihdam ve enformel ilikilerdir.

173

retimde zlme ve Tutunma Halleri

II. Firmalar Aras Deiim likisi: AltSzleme AltSzleme likisi, ngilizce literatrde subcontracting olarak ifade edilen ve genel anlamda firmalar aras deiim ilikisini iaret eden kavramn Trke tercmesidir. Alt szleme ilikisi, Trke literatrde fason, taeron, yan sanayi olarak eitli kavramlarla ifade edilmekte ve bu kavramlarn tamam birbiri yerine kullanlmaktadr. Bylece bir kavram karmaas yaratlmaktadr. Altszleme ilikisini nitel ayrtrmaya tabi tutulduunda ise Trke literatrde kavram karmaas da nlenmi olacaktr (GlerMftolu, 2004) Altszleme ilikisinin niteliine gre ayrm yaptmzda, eitler aras ve eitsiz olmak zere farkl iliki ortaya kmaktadr. Eitler aras iliki, g dengeleri eit firma arasnda kurulan iliki olup, bu ilikiyi en iyi ifade edecek terim yan sanayi ilikidir. Eitsiz iliki ise g dengeleri birbirine eit olmayan firmalar arasndaki, dikey, asimetrik ve hiyerarik ilikidir. Bu ilikiyi ifade etmek iin fason kavram kullanlr*. Taeron iliki, fason ilikinin zel bir trdr ve taeron ilikiyi, fason ilikiden ayran zellik, rnn ve/veya hizmetin niteliidir. rnein, gemi ve bina yapmnda bu trden bir ilikiye daha ok rastlanmaktadr. Bu alanlarda, retimin baz paralar, retim alannn dna aktarlamaz. Dolaysyla, retim alan iinde para iin gerekletirilmesi gerekir. Para i yapan firma ile kurulan iliki sonucunda, retimin bir paras baka bir firmaya devredilir. Bylece bir ana firmann retim alannda retimin bir blmym gibi alan bir firma bulunmaktadr. Bu iliki taeron iliki olarak tanmlanmaktadr**. Firmalar aras deiim ilikisinin nitelik boyutu irdelendiinde Trke literatrdeki kavram karmaas da nlemi olmaktadr. Altszleme ilikileri, ticari ve retim dzeylerinde farkl rgtlenmektedir. Ayn zamanda, ticari ve retim dzeyinde kurulan iliki; ulusalt (blgesel/yerel), ulusal ve kresel alanda gerekletirebilmektedir. Yani, kresel lekte faaliyet gsteren ok uluslu bir firma ile ulusal bir firma; ok uluslu firma ile ulusalt (blgesel/yerel) bir firma ya da ulusal bir firma blgesel/yerel bir firmayla veya yerel firma yerel firmayla altszleme ilikisi ile oluan alarn iine girebilmektedir. Kresel kapitalizme eklemlenme, son dnemde sosyal bilim alannda almalara esin kayna olmu ve kresel meta zinciri ile kresel deer zinciri ad altnda eitli aratrmalar yaplmaya balanmtr (Gereffi, 1994; Nadvi ve Halder, 2002; ema 1 Humphrey ve Schmitz, 2000; Schmitz ve Nadvi, 1999; Schmitz ve Knorringa, 1999; Kamplisky, 2000). Ticari dzeyde alt szleme ilikisi, retim riskini zerine almayan ana /lider firmann retim srelerini altszleme iliki ile organize edip nihai rnn pazarlanmas ve
* Ayrntl bilgi iin bkz. Gler Mftolu, 2004 ** Ayrntl bilgi iin bkz. Akdemir, 2004

174

Berna Glermftolu-Nevra Akdemir

datm ilevini gerekletirmesidir (ema 1). retim dzeyinde altszleme ilikisi ise, ana/lider firmann, kendi retim srecinin paralarn, baka firmalara yaptrlmasdr. Ana/lider firma, darda rettirdii bu paralar, toplayp son montajn genellikle firma iinde gerekletirmektedir (ema 2). Ana/lider firma ile retim paralarn reten firmalar arasndaki iliki, piramide benzer bir grnm sergilemektedir (ema 3). Uzmanlk gerektiren orijinal paralarn yapm, genellikle teknolojik adan gelikin orta lekli firmalar tarafndan gerekleir ve bu firmalarn, ana/firma ile ilikileri uzun dnemli, ksmen eit ilikilerdir. Dolaysyla ana/lider firma ile orta lekli firmalar arasndaki retim ema3 zinciri, nispeten daha kuvvetli olup kolayca koparlmamaktadr. Ancak ayn koullarda baka bir orta lekli firma daha az maliyetli ve daha dk fiyatta alt taktirde, ounlukla, zincirin bu salam grnen halkas da koparlabilir ve daha ucuz girdi temin edilen bir halka zincire eklemlenir. Uzmanlk gerektiren ilerin yapmn gerekletiren bu orta lekli bu firmalar, ana/lider firmann istek ve arzularn karlayabilmek ve ana firma ile uzun dnemli ilikinin kurmak iin ana/lider firmann teknolojik yardm ve finansman desteinin kabul edebilirler. Bylece bir bamllk ilikisine girebilmektedir. Bylece uzun dnemde bu eit alt szleme ilikisi de, eitsiz hale gelebilmektedir (Sayer ve Walker, 1992). ema 3te grld gibi orta lekli firma, kendisi iin gerekli olan ilerin temininde harcanan zaman ve maliyeti en aza indirmek zere kk firmalarla altszleme ilikisi kurabilmektedir. Benzer ekilde kk firmalarda, kendi harcadklar zaman ve maliyeti en aza indirmek iin emekyoun para ileri baka firmalara ya da evlere databilmektedir. Ana/lider firma bizzat kendisi de kk firmalarla ve/veya ev eksenli alanlarla iliki kurabilmektedir. En az maliyetle nihai rnn ortaya karlmas krllk iin en nemli avantaj olmaktadr. Kresel veya yerel ana/lider firmann zincirine eklemlenmek ve kalc olmak iin en az maliyet, her zaman gerekli kouldur.
ema 2

III. AltSzleme likisi ve Tutunma Halleri Bir nceki ksmda vurguladmz gibi, kresel veya yerel ana/lider firmann zincirine tutunmann ve kalc olmann en nemli unsuru en az maliyetle almaktr. Ancak retim

175

retimde zlme ve Tutunma Halleri

zincirinin bir halkas olan bu firmalar iin her koulda en az maliyetle almak mmkn olmayabilir. nk, bir baka firmann daha az maliyetle alabilmesi bu firmann zincirden kopartlarak yerine zincire yerine eklemlenmesini beraberinde getirir. likilerin bu nitelii, son dnemde retim sreci zerine yaplan saha aratrmalarnn bulgularnda daha net biimde grlmektedir. Gemi, makine ve ayakkab olmak zere farkl retim alannda yaplan almalarda, anket, derinlemesine grme ve gzlem gibi birden fazla tekniin kullanlmas ile ortaya karlan bulgular, retim ile ilgili derinlikli bilgiler edinmemizi salamtr (Akdemir, 2004; GlerMftolu, 2001; GlerMftolu, 2000). Aadaki rnek olay, Tuzla Tersaneler Blgesindeki bir tersanedeki gemi retim srecinin kaynak iinde alan bir taeron firma sahibi ile yaplan grmedir ve altszleme ilikisinin niteliksel boyutuna rnek oluturmaktadr (Akdemir, 2004).

...i almak iin, tm iilerin sorumluluunu stne alyorsun ama patron (tersane sahibi), fiyat bunu dnmeden belirliyor. Asl yanllk burada... Szlemeyi imzalarken yanl olduunu gryorsun ama altna imza atyorsun. Mecburen atyorsun, nk kendimizden yle adamlar yetitiriyoruz ki bunlar rakip bana uanda... Ben mesela 20 taeron karmm, (kendi firmasnda alan 20 iinin kendi taeron firmalarn kurmalar) bunlarn her birinin yannda 20 kii olsa 400 kii eder. Kardein hatta olun dahi senin karna rakip olarak kyor. Halbuki karsa ksn ama fiyat dyor bu sefer...
Ayakkab retimindeki fason alan ve para i retimi yapan firmalar aras ilikilerin, gemi retiminde grlen taeron firmalar arasndaki ilikiye benzer olduu, aadaki rnek olayda ak ekilde ortaya konulmaktadr (GlerMftolu, 2000).

..(para ba) fiyat, usta (ayakkab reticisi, nihai rn piyasaya sunan) kendisi belirliyor. Biz bunun stn teklif edemiyoruz. Piyasa o kadar kt ki, bir baka fasoncu yarsnn yarsnda fiyat veriyor gtrp, usta ona yaptrtyor....
Hem gemi, hem de ayakkab retiminde firmalar arasnda kurulan ilikide patron ve usta kavramlarnn kullanlmas, kurulan ilikinin firmalar aras ilikiden te, iiiveren ilikisine benzer bir iliki olduunu grmekteyiz. Benzer ekilde gmlek ve dokuma retiminde de para retimi yapan firmalar ii aldklar ana firmay patron olarak deerlendirmektedirler (Kray, 1998; Aktar, 1990). Bu durum, firmalarn arasndaki ilikinin batan eitsiz bir iliki olarak kurulmasna olanak tanmaktadr. Ayn zamanda firma sahibi/iveren olan taeron ve fasoncu ile yannda altrd iiler arasnda gerek anlamda bir iiiveren atmas da yaanmamaktadr. nk, her ikisinin de devamll ana firmayla olan ilikisinin srekliliine baldr. Dolaysyla, para i yapan firma sahibi/iveren ile yannda altrd ii iin, esas patron ve iveren ana firmadr. 2001 krizi sonrasnda Dudullu Organize Sanayi Blgesindeki makine retimi zerinde yaplan alma, retim zincirleri ve ilikileri rneklendirmektedir.(GlerMftolu, 2001)

Kriz (i) piyasay sekteye uratyor. Biz de hammaddeyi Kore ve Tayvandan alyoruz. Hem fiyatlar istikrarl, hem de maliyeti dk. Ara mamulleri i

176

Berna Glermftolu-Nevra Akdemir

piyasadan temin ediyoruz. (Krizden nce) Yaklak alt firma ile alyorduk. Ancak kriz sonras firma saysn ikiye drdk. .....Bizim maliyetlerimizin azaltmamzn yolunu bulmamz gerekiyor. nk firmalar minimum maliyette alan firmalara ynelecekler, rnein Bulgaristan...
Kresel alanda da altszleme ilikisinin varolma koulu, yani minimum maliyetle alma yerel kk retim birimleri ile salanr. Kresel alanda altszleme ilikileri iinde bulunan yerel firma, yerel kk firmalarla olan ilikilerini hemen koparabilecek nitelikteki bir zincir iinde yer almaktadr. Kriz koullarnda ayakta kalabilmesi ise, ilikili olduu zayf halkalar sayesindedir. Kolayca kopartlabilen halkalar, esas oku emen zincirin en altnda yer alan kk firmalar ve ev eksenli alanlar olmaktadr (ema 3). te yandan ekonomik krizler, hem kresel hem de yerel alanda altszleme ilikisinin eitsiz, asimetrik olarak pekimesini salad gibi, bu iliki biiminin direngenliini de arttrmaktadr. Ayakta kalmann, devamllk gstermenin ve srama yapabilmenin koulu da hi kukusuz minimum maliyetle almaktr. Zayf halka olmamak iin minimum maliyeti salamann artlar ise unlardr: Aile iletmeciliinin yaplmas ile gven ve ortak ba kurulmas rnein cretsiz aile iisi olarak almak, kt dzenlenmi koullar altnda en az cretle ii altrma rnein gmen, kadn ve ocuk ii altrmaalma saatlerinin uzun olmas, enformel alma ve istihdam biimlerinin kullanlmas ve sendikalarn dlanmasdr. Bylece, bu koullarn uygulanmas, altszleme ilikisi iinde bulunan firmalarn var olabilmelerini ve varlklarn srdrebilmelerini salamaktadr (GlerMftolu, 2003; GlerMftolu, 2004). Bu koullarn retim alannda yaplan almalarda ak ekilde grmekteyiz (Kse ve nc, 2000; TrknErendil, 2000; GlerMftolu, 2000, Dikmen, 2000, GlerMftolu, 2001, Eraydn ve TrknErendil, 2001; Hattatolu, 2002). Sonu Yerine almamzn ilk ksmnda, kresel rekabetin baarl olarak deerlendirilen rnei olan talyadaki Emillia Romagna blgesinin, kk retime dayal retim rgtlenmesine geii, rekabette stnlk kazanmasnn nedeni vurgulanmt. Bu baarnn ardnda yatan en nemli etkenin ise emek ynelimli tasarruflarn uygulanmasn olanakl klan, altszleme ilikilerinin varl, olduunun alt izilmitir. te yandan kendiliinden (spontaneous), isel geliimin (endogenous growth) en iyi rnekleri olarak kabul edilen talyada Emillia Romagna ve Almanyada Baden Wrttenberg blgesinin, gnmzde kresel rekabetin basksna maruz kalabildii ifade edilmitir. Kresel rekabette yeni rnn gelitirilmesi ynnde Japonya ile rekabet, Baden Wrttenberg blgesinde mhendislik konusunda daha fazla yaratc olmay zorunlu klmaktadr. Blge dzeyinde, uzlamann zor olmas ve antienflasyonist politikalar rekabet edebilirlii zayflatmaktadr (Cooke ve Morgan, 1995:114). Nadvi ve Halderin Baden Wrttenberg blgesinde tbbi aletlerin retildii Tuttlingende yaptklar aratrmada; kresel alanda kullanlan olgunlam rnlerin, retimin daha ucuz gerekletirildii Pakistann Sailkot blgesindeki kmeleen firmalara yaptrlrken, bir ksm rnleri ok daha ucuz retim yapan Penang (Malezya), Debrecen (Macaristan), Novy Tomsky ve Warsaw (Polonya) blgelere kaydrld ortaya konulmaktadr (Nadvi ve Halder, 2002). Tuttlingende orta ve kk lekli firmalar ise lider firmayla ortaklaa olarak gelitirdikleri orijinal rnleri retmektedirler. Orijinal rnler ne zaman olgunlam
177

retimde zlme ve Tutunma Halleri

rnler haline gelirse, o zaman blge dna kaydrlaca dncesi ile, blge var gcyle ve zorlamayla orijinal retimin geekletirebilmek iin daha da fazla aba harcamak zorunda kalmaktadr (Nadvi ve Halder, 2002). Emillia Romagna blgesi ise 1980li yllarda giyim, ayakkab, mobilya ve seramik gibi dk katma deerli mallarda kresel rekabette baar salarken, gnmzde bu mallar daha ucuza retebilen gelimekte olan lkeler, rekabette avantaj salamaya balamtr. Gnmzde Emilla Ramogna blgesinde yksek katma deerli olan az saydaki gda makineleri ve makine aletleri sanayilerinde rekabet avantaj salanmaktadr (Cooke ve Morgan, 1995:114). Emillia Ramogna blgesindeki ayakkab reticilerin kmeletii Brentada, Rabellottinin yapm olduu aratrma, marka sahibi lider firmalarn kresel rekabette avantaj yakalayabilmek iin retimi daha ucuz gerekletiren ii cretlerin dk olduu Romanyaya kaydrdn ortaya konmaktadr. Kresel rekabet Brentay daha dk cretleri gerekletirmesi iin ak olarak basklamaktadr (Rabellotti, 2001). Ortak paylam, ibirlii, kolektif etkinlik ve yaratclk retimin srdrlebilmesi ve kresel rekabetteki baar iin yeterli koul deildir. Rekabet iin olmazsa olmaz koul ucuz retimin gerekletirilmesidir. Dolaysyla talyan sermayesinin Trkiyede Gaziantep blgesinde talyan Organize Sanayi Blgesi kurma giriimde bulunmasnn nedeni, Gaziantep blgesinin daha ucuz retim gerekletirmesidir (Referans Gazetesi, 04.11.2004). Kresel, ulus, ulus alt (blgesel/yerel) alanlarda rekabet edebilmenin koulu en az maliyetle retimin gerekletirilmesine ynelik ekonomik ve ideolojik olarak byk bir basn uygulanmaktadr. Bu basn karsnda emekilerin kolektif rgtll ihtiyatan ok, zorunluluk iermektedir. Zorunluluk ise snf bilincini ve ayrcaln iselletirecek mekanizmalar yaratacak, yerel ve kresel kenetlenmedir.
Kaynaka Akdemir, N. (2004), Kalknma ve Sermaye Birikimi Srecinde Enformelleme: Tuzla rnei, Marmara niversitesi S.B.E., (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul Aktar, Ayhan. Kapitalizm, Azgelimilik ve Trkiye'de Kk Sanayi. stanbul: AFA Yaynclk, 1990. Cooke P. ve Morgan K. Growth Regions under Duress: Renewal Strategies in Baden Wrttemberg and EmiliaRomagna, Globalization Institutions and Regional Development in Europe, A.Amin ve N.Thrift (ed.) Oxford University Press. Dikmen, A.A. (2000). Kresel retim, Moda Ekonomileri ve Yeni Dnya Hiyerarisi, Emek Piyasalar ve retim Sreci, Toplum ve Bilim, Gz 86, 281302. Dobb, Maurice. Kapitalizmin Geliimi zerine ncelemeler. ev. F. Akar. 1992. stanbul: Belge Yaynlar,

Eraydn, A. ve A.TrknErendil. (2002), Konfeksiyon Sanayiinde Yeniden Yaplanma Sreci, Deien Koullar ve Kadn Emei: Ne Kazandlar, Ne Kaybettiler?, Ev Eksenli alma, ktisat Dergisi, Say.430 Ekim, 1828. GlerMftolu, B. (2000). stanbul Gedikpaada Ayakkab retiminin Deien Yaps ve Farkllaan gc, Emek Piyasalar ve Emek Sreci, Toplum ve Bilim, Gz 86, 118138. ______.(2001). Dudullu Organize Sanayii Blgesinde Makine malat Sanayiinde Alan Aratrmas, TMMOB Sanayi Kongresi 2001 Bildiriler Kitab, Yayn No. E/2001/291, 349370.

178

Berna Glermftolu-Nevra Akdemir

_____ .(2003) Yeniden Yaplanmada KOBler: Sihirli Denein Sihirsizlii, ktisat Dergisi, Say: 435, Mart, 1624. ____. (2004) Byk ve Kk Firmalar Arasndaki ilikilerin Bildiimiz ve Bilmediimiz Ynleri, ktisat Dergisi, Say: 452, 5762. Hattatolu, D. (2002). Ev Eksenli almada ocuk Emei ve Kadn Emei likileri, Ev Eksenli alma, ktisat Dergisi, Say.433, Ekim, 5457. ILO. Employment and Equality: A Strategy for Increasing Productive Employment in Kenya. Geneva: ILO, 1972. Kamplisky R. (2000) Spreading the Gains from Globalisation: What Can Be Learned From Value Chain Analysis? IDS Working Paper 110, Bringthon: Institute Development Studies. Kray, B. (1998). rgtlemeyen Kent: zmir, Balam Yaynevi, stanbul Kse, A.H. ve A.nc. (2000). gc Piyasalar ve Uluslar aras Blmnde Uzmanlamann Mekansal Boyutlar: 1980 Sonras Dnemde Trkiye malat Sanayii, Emek Piyasalar ve retim Sreleri, Toplum ve Bilim, Gz 86, 7290. Murry, Fergus. "Flexible Specialisation in the "Third Italy"", Capital and Class, 1987), 8495. No. 33, (Winter

Nadvi K. ve Halder G. Local Clusters in Global Value Chains: Exploring Dynamic Linkage between Germay ve Pakistan, IDS Working Paper 152, Bringthon: Institute Development Studies. Piore, Michael J. & Charles F. Sabel. The Second Industrial Divide Possibilities for Prosperity . Basic Books, Inc. New York: Publishers, 1984. Rabellotti R. (2001) The Effect of Globalization on Industrial Districts in Italy The Case of Brenta, IDS Working Paper 144, Bringhton: Institute Development Studies. Referans Gazetesi, 04.11.2004 Sayer, Andrew ve Richard Walker. The New Social Economy Reworking the Division of Labor. UK: Blackwell Publishers, 1992. Starley, Eugene & Morse, Richard. Modern Small Industry in Developing Countries. New York: McGrawhill, 1965 Schumacher, E.F. Kk Gzeldir. ev. Osman Deniztekin. stanbul: e Yaynlar, 1979 Schmitz H. ve Korringa P. (1999) Learning from Global Buyers, IDS Working Paper 100, Bringhton: Institute Development Studies. Schmitz H. & Nadvi K. (1999) (ed.) Industrial Clusters in Developing Countries Special Issue of World Development, Vol: 27, No: 9. TrknErendil, A. (2000). Mit ve Gereklik Olarak Denizliretim ve gcnn Deien Yaps: Eletirel Kuram Asndan Bir Deerlendirme, Emek Piyasalar ve retim Sreleri, Toplum ve Bilim, Gz 86, 91117.

179

Yazar Ad

Abstract
Income insecurity is not only about the inadequacy, but also about the irregularity of income. Income security is derived from many different sources, such as family, local networks, the institutions of civil society, enterprises and commercial market and social solidarity or social security. The different sources of income security or protection have fragmented labour market. The fragmentation of labour market has eroded social solidarity.

Gelir Gvencesizlii Karsnda Koruma ve gc Piyasasnda Blnme

RECEP KAPAR

1. Giri alanlar bakmndan gvencesizlik igc piyasasnn yapsal niteliklerindendir. Gvencesizlik alma ve yaam koullar zerinde dorudan olumsuz etkide bulunur. gc piyasasnn eitsizlik ve bamllk ieren ileyii alanlarn kar karya kald gvencesizlik dzeyini arttrrken, gvencesizlik de eitsizliin ve bamlln yeniden retilmesine neden olur. gc piyasasnda ortaya kan gvencesizliin eitli nedenleri, biimleri ve grntleri vardr. alann almas zerindeki denetimini yitirmesi, gelirini artrma olaslnn azalmas, ayn gelirin elde edilebilmesi iin daha ok almann gerekmesi, geliri azaltan risklerin ve belirsizliklerin artmas, olumsuz sonular gidermek iin yaplacak bir eyin bulunmamas kaygs gvencesizliin grntlerinden yalnzca bir ka olarak kabul edilmektedir. Gvencesizlik bir ok olumsuz sonucu ortaya karr. Bu sonular, insann kendisini smrlm hissetmesi, bunalmas, deerlerini yitirmesi, yabanclamas, aresizlik, salk sorunlar ve gerilim yaamas yahut ie devamszlk, iten k veya sabotaj gibi bir ok biim alabilir (Standing, 1999: 38). Bu almada, igc piyasasndaki temel gvencesizlik biimlerinden olan gelir gvencesizlii ana hatlaryla aklanacaktr. Gelir gvencesizlii karsnda koruma salayan yaplar hakknda bilgi verildikten sonra, salanan farkl koruma dzeyinin, biiminin ve niteliinin alanlar arasnda nasl bir ayrmaya yol at belirlenecektir. 2. Gelir Gvencesizlii nsanlarn yaam koullarn belirleyen en temel unsur gelirdir. Ancak, gelir her zaman bireylerin gereksinim, istek ve beklentilerini karlama bakmndan yeterli ve dzenli deildir. Bu ynyle, igc piyasasnda ortaya kan gvencesizliklerden biri de gelir gvencesizliidir. Gelirin yeterli ve dzenli olmamas gelir gvencesizlii olarak tanmlanr. allarak elde edilen gelir, ou zaman insanlarn yaamlarn srdrebilmeleri

180

MAkale Ad

bakmndan yetersizdir. Ayrca, gelirin ortadan kalkmasna, azalmasna ve harcamalarn artmasna yol aan nedenler gelirin dzensizliini belirler (ILO, 2000a: 2, 2021). Gelirin dk olmas, geici veya srekli bir biimde ortadan kalkmas ya da azalmas, bireylerin yahut hanelerin beklendik veya beklenmedik bir biimde harcamalarnda nemli dzeyde artn ortaya kmas gelir gvencesizliini belirler. Bu erevede, isizlik, yallk, alan yoksulluu, hastalk, doum, i kazas ve meslek hastal, geici veya kalc i grmezlik gibi bir ok etmen gelirin azalmasna, ortadan kalkmasna veya harcamalarn artmasna yol aan gelir riskleri olarak sralanabilir. 3. Koruma Gelir gvencesi bireylerin gereksinim, istek ve beklentilerine kout bir gelirin makul dzeyde garanti edilmesidir (Standing: 1999: 208). Bu balamda, gelir gvencesi yaamaya yeterli bir gelirin, dzenli olarak elde edilmesi olarak ifade edilmektedir. Gelir gvencesi iki unsurlu bir kavramdr (ILO, 2000a: 2; Luckhaus, 2000: 149150). Gelir gvencesinin var olabilmesi iin; gelir hem dzenli hem de yeterli olma unsurlarn ayn anda tamaldr. Gelirin tek bana yeterli ya da dzenli olmas gvencesizliin derecesini azaltr, ancak ortadan kaldrmaz. Gelir gvencesizlii karsnda koruma ok farkl kaynaklardan salanr. Kamu kurumlar, finans piyasalar, sigorta iletmeleri, aile ve topluluk ilikileri eitli biim ve dzeylerde gelir gvencesi salayan kaynaklarn banda gelmektedir (ILO, 2000a: 24). Ancak, finans piyasalar ve sigorta iletmeleri, aile ve topluluk ilikileri gibi yaplarn gelir gvencesi salamada yeterli ve uygun nitelik tamad grlmtr. Bu nedenle, sosyal dayanma deerine dayanan sosyal koruma sistemleri gelitirilmek zorunda kalnmtr (Euzeby, 2000: 10).
a. Aile/Topluluk likileri

Aile ve gnll yardm rgtlerini ve bireysel giriimleri de kapsayan topluluk ilikileri enformel yolla gelir gvencesi salayan yaplardr. Bu enformel ilikilerin dayanma unsurunu ierdii aktr. Ancak, burada gerekleen dayanma bireylerin haklar ile devletin veya toplumun sorumluluu temelinde olumad ve kurumsallamad iin sosyal deildir. Enformel yaplarn ve ilikilerin gelir gvencesizlii karsnda koruma salama ve geliri yeniden datma gibi ilevleri yerine getirmesi, sosyal koruma salad anlamna gelmez. Aile yeleri ounlukla gelirlerini bir araya toplayarak gereksinimlerini karlamaya ynelir. Aile yeleri yalnzca gelirlerini paylamaz, ayn zamanda gereksinme duyduklar hizmetleri de birbirlerine piyasa ileyii dnda sunar (Knijn, 2002: 116). Ancak, aile yelerinin paylat kaynak snrsz deildir. Bu bakmdan, aile ii dayanma gelir gvencesi salama asndan snrl bir ileyie sahiptir. Gerekten, yelerden biri iini kaybederse, hastalanrsa, yalanrsa ya da yeni bir birey aileye katlrsa paylalan gelir azalacaktr. Aile yelerinden birinin veya bir kann gelir gvencesizlii tm aileyi etkileyecektir (ILO, 2000a: 3141). Aile sosyal ve kltrel deerler tarafndan belirlenen bir yapdr. Ailenin gelir paylam ve aile ii ilerin grlmesi, eitsizlikleri ve ayrmclklar iinde barndrr. Ayrmclklar cinsiyete dayal olabildii gibi, yaa bal da olabilir. Bu ayrmclklar aile yelerinden
181

Yazar Ad

birinin ya da bir ksmnn gereksinimlerinin karlanmamas ve gvencesizlik karsnda daha fazla korumasz kalmas anlamna gelir (Knijn, 2002: 45). Gelir gvencesi salama bakmndan etkin bir kurum olarak deerlendirilen ekirdek aile yaps hem ekonomik hem de sosyal gelimelere bal olarak zayflamaktadr. Gelimekte olan lkelerde yaygn olan geleneksel ya da geni aile yaps da deiimlere uramaktadr. Ancak, ayrmcln en yaygn grld aile, geleneksel aile yapsdr. Dier yandan, deien aile ve yaygnlaan yaam biimleri ailenin geleneksel gelir gvencesi salama ilevini zayflatmaktadr. rnein; hi evlenmemi anneler, boanm anneler, birlikte yaayan veya yalnz yaayanlar deien aile biimi yannda, yeni yaam biimleri olarak belirir. Yeni yaam biimlerinin yaygnlamas ailenin salad gelir gvencesini snrlanmaktadr (Carnoy, 1999). Aile yapsnn deimesi ve ailenin gelir gvencesi salama yeteneinin azalmas sosyal koruma gereksinimin artmasna neden olmaktadr. nk, aile yapsndaki deiim ou zaman dayanma balarnn zayflamasna veya ortadan kalkmasna yol amaktadr (BrownZiller, 1997: 4). Dier yandan, sosyal koruma ve kamu mdahalesinin eksiklii nedeniyle, gvencesizlikler karsnda koruma salama sorumluluunun tek bana aileye yklenmesi, aile yapsndaki zlmeyi hzlandrmaktadr. Bir baka gelir gvencesi salayan ve gelirin yeniden dalmna dayanan yap, topluluk ilikileridir. Bu ilikiler rgtl bir biimde olabilecei gibi, bireysel olarak da gerekleebilir (ILO, 2000a: 25). Bu tr topluluk yardm yaplarnn ve ilikilerin oluumunda; gelenekler, dini ve ahlaki deerler, acma duygusu ya da vicdani kayglar ne kar. Ayn zamanda, yardmda bulunan bireyler, iletmeler ve rgtler meruluklarn gelitirme, tantm yapma, stat elde etme gibi farkl amalar da gdebilir. Bu tr rgtl veya bireysel giriimler gelirin yeniden dalmn salar. Ancak eitlik, haklar ve sorumluluk bakmndan eksiklik tadklar iin, sosyal dayanma niteliinden sz edilemez. Ayrca, bu tr ilikiler ak ya da st rtl olarak insan onurunu zedeleyen nitelikleri iinde barndrr. Gelir gvencesi gereksinmesi olan bireyler bu tr yaplar ve ilikiler karsnda, eitlik temelinde hak talep edemez. Gelir gvencesinin salanma biimi, miktar ve sresi btnyle tek tarafl belirlenir ve bunlar zerinde yardmlardan yararlanann bir istemi olamaz. nk, salanan koruma yardmda bulunacak kii ve rgtlerin gnll edimine dayanr. Gelir gvencesizlii ile kar karya kalanlara belirli bir gelir ya da hizmet aktarmn amalayan bireysel veya rgtsel giriimler ayrmclk tar. Ayrmclk, olduka geni bir eitlilik iinde ortaya kar. Bu anlamda, dinsel, etnik, cinsiyet, ya ve corafi ayrmclktan sz edilebilir. Kitle iletiim aralarnn geliimi ve bu tr enformel yaplara daha fazla vurgu yaplmasnn bir sonucu olarak, bireyler ve rgtler fonlarn gelitirmek, tantmlarn yapmak iin daha ok ayrmc uygulamalara bavurmaktadr. Bu tr yardm amalayan yaplar ve ilikiler, ou durumda kitle iletiim aralarnda daha ok yer alabilecek blgelere, gruplara veya bireylere ncelik tanr ve yardmlarn onlara yneltir. Dier yandan, topluluk ilikileri yoluyla salanan yardmlardan yararlananlarn kitle iletiim aralarnda yer bulmas, insan onurunun korunmas ile aka eliir. nsan onurunu zedeleyen bir ilikinin, sosyal dayanma olarak adlandrlmas olanakl deildir. Sosyal dayanmann bir amac da, insan onurunun korunmasdr.

182

MAkale Ad

Bu tr yap ve ilikiler yardm alanlarn bireysel zerkliklerini keyfi bir biimde snrlandrr. Yardm koullar btnyle yardm sunanlar tarafndan istedikleri biimde belirlenir. Yardmlarn srmesi bu koullara bal olduu srece, bireyler kendi yaamlarndaki belirleyiciliklerini nemli lde kaybedecektir. Bu durum, zellikle yardm salayan gruba ya da bireye bamlln ak veya st rtl arand durumlarda belirginlik kazanr. Dini, etnik, siyasi, blgesel ayrmclk temelinde oluturulmu cemaat, tarikat, hemerilik yaplar bu duruma ak bir rnektir. Bu yardm yaplar salt bireysel zerklii snrlandrmakla kalmaz, ayn zamanda insan onurunu zedeleyen biimler de alr. Ayrca, yurttalk bilincinin ve demokrasinin geliimini zayflatr. Enformel yaplar veya topluluk ilikileri erevesinde salanan gelir gvencesinin nemli lde yaygnlamas bireylerin su gruplarna itilmesine neden olabilir. Su gruplarnn rgtlenme dereceleri (arkadalk grubu, ete, mafya gibi) ne kadar farkl olursa olsun, yelerine belli llerde gelir gvencesi saladklar aktr. Baz durumlarda, bu su gruplarnn yelerine ve gelir gereksinimi iinde bulunan kesimlere ynelik saladklar gelir aktarmlar byk oranlara ulaabilmektedir. Bu sayede onaylanabilir olmamalarna karn, bir ok su grubu say ve g olarak varlk oluturma olana bulabilmektedir.
b. letme/Piyasa

Ticari yollarla, bireysel harcama ve tasarruflar araclyla iletmelerden gelir gvencesi satn alma gnmzde yaygnlatrlmaktadr. Gelir gvencesi salamada iletme ve piyasa ileyiine dayanan programlarn arlk kazandrlmas iin sigorta iletmeleri, bankalar, fon ynetim iletmeleri gibi aktrlerden gl basklar gelmektedir (ILO, 2000a: 2526). Finans piyasalar ve sigorta iletmeleri araclyla salanan koruma sosyal dayanma deerini dlar. Bu uygulamalar, bireylerin sahip olduu sosyal haklara dayanmad gibi, toplum yeleri arasnda eitlii de gzetmez. Piyasa ileyiinin ve sigorta iletmelerinin zellikle emeklilik aylklar ile salk bakmna ilikin gvencesizlikleri gidermek zere gelitirildii grlmektedir. Emeklilik aylklar, daha ok bireysel fon iletmecilii biiminde dzenlenir. Salk harcamalar ve hizmetleri ise, bireysel ve zel sigorta ilkesine bal gerekletirilir. Gelir gvencesizlii karsnda korumay piyasa ileyii ve iletme etkinlikleriyle salama amac, temelde bireyselletirme anlamna gelir. Dayanmay ortadan kaldrd gibi, ayrmcla da yol aar (Standing, 1999: 275). Yoksullar, dk gelir gruplar, dzenli geliri olmayanlar ve yksek dzeyde riskle kar karya kalma olaslklar olan bireyler, piyasa temelli koruma uygulamalarndan dlanr ya da bunlarn katk oran yksek tutulur. Bu yntemler dzenli, uzun sreli ve yksek miktarda katk yapabilecek bireyler tarafndan tercih edilir. Bireysel dzenlemelerin, piyasa temelinde ileyen uygulamalarn ve iletmelerin bir koruma sistemi oluturduunu kabul etmek olasdr. Ancak, bu koruma sistemi sosyal olarak nitelenemez. Belirtilen uygulamalarn, sosyal koruma sistemi iinde yer ald dncesini savunmak gtr. Bir koruma sistemine sosyal nitelik kazandran unsur, gelir gvencesizlii iinde bulunanlara ve risk dzeyi yksek olanlara sosyal dayanma yoluyla gvence salamas ve risklerin maliyetlerini topluma yaymasdr. Sosyal dayanma ve gelirin yeniden dalm ortadan kalkt zaman sosyal nitelikten sz etmek olanakszdr (Nygaard, 1999: 5).

183

Yazar Ad

c. Sosyal Dayanma

Korumaya sosyal nitelii kazandran sosyal dayanmann varldr. Sosyal dayanma, gelir gvencesi salamak amacyla gelirin yeniden datm ilkesine yaslanr. Bu ilkeye gre, gelir gvencesizlii ile kar karya kalanlarn gelir gvencesizlii ile kar karya kalmayanlar tarafndan desteklenmesi ngrlr. Ancak, tm yeniden dalm biimleri sosyal dayanma olarak grlemez. Gelir gvencesizliini yaratan risk ve srelerin sonucunda beliren maliyetlerin toplumsallatrlmas ve dayanmann kurumsallatrlmas sosyal dayanmann oluumunda belirleyicidir (Bosco, 2000: 3). Sosyal dayanma vicdan, acma, sadakat, gszlk, gnlllk, keyfiyet gibi deer yarglarn iermez. Haklar temelinde eit bireylerin toplumun dier yelerine kar zorunlu olan sorumluluk ve grevlerini kapsar. yleyse, sosyal dayanma bireylerin eitliine, sahip olduklar hak ve sorumluluklara dayanan bir yeniden datm ilikisidir. Bu deerlerden birinin eksiklii, sosyal dayanmay ve dolaysyla korumann sosyal niteliini ortadan kaldrr. Sosyal dayanma deerini esas alan sosyal koruma sistemi risk derecesi yksek olanlarla dk olanlar arasnda bir seime ynelmez. Risk dzeyine gre seicilie ynelmemek, sosyal dayanmann temel kurucu esidir. rnein; salk bakmna ynelik dayanma, salkl bireyler ile daha az salkl bireyler arasnda kurulur. Sosyal dayanmann bir baka belirleyici esi katk yapmann gnll deil, aksine zorunlu olmasdr. Katk yapmann gnll olduu bir sistemde sosyal dayanma yoktur (Bosco, 2000: 6). Sosyal sigortalar, sosyal yardm ve hizmetler gibi, sosyal gvenlik veya sosyal koruma sistemini oluturan programlar, sosyal dayanmann yaama geirilmesinde temel aratr. Sosyal gvenliin geliimi ve yaygnlamas bireyleri aile ve/veya topluluk ilikilerinin sunduu ayrmcla, keyfiyete ve itaate dayanan gvencelerden ve balardan grece kurtararak, bamszlamalarn salamaktadr (Erdut, 2004: 139). 4. gc Piyasasnda Blnme gcnn blnmesi yeni bir olgu deildir. alanlarn uzun sredir rk, cinsiyet veya vasf gibi zellikler temelinde ayrma uradklar bilinmektedir. alanlar arasnda belirli bir anda ortaya kan farkllklarn alanlarn dnce, kltr, sosyal ve politik iliki yapsnda blnme veya ayrma olarak yansd grlmektedir. Sendikalar, belirli siyasi partiler veya sosyal dayanmay gerekletirmeye ynelik rgtler alanlar arasndaki farkllklar gidermek, btnl salamak iin uzun sredir ura vermektedir. nk, blnme igcnn iverenler ve hkmetler karsndaki gcn azaltan bir etmen olarak belirmektedir. Gnmzde piyasalarda var olan rekabet koullar, igc piyasasndaki belirsizliin artmas, yaln retim gibi yeni ve farkl retim srelerinin geliimi ve yaygnl alanlar arasndaki blnmeye hz katmaktadr. Bir baka deyile, blnmeyi pekitirmektedir. Bu durum, igcnn snfsal birliine engel olutururken, dier yandan, dayanma temelinde sosyal ve siyasi eylem retmeyi gletirmektedir (Yates, 1998:119). gc piyasasnda blnmeyi belirleyen ok sayda etmen vardr. gc piyasasnda dzenleyici bir ileve sahip sosyal politika ve koruma sistemi blnmeye uramaktadr. Sosyal politika alannda ortaya kan bu blnme eilimi gelimekte olan ve gei halindeki

184

MAkale Ad

lkelerde belirgin olmakla birlikte, gelimi lkelerde de bir sorun haline gelmektedir. Sosyal politika ve koruma alannda ortaya kan bu blnme ayn lkede farkl dzenleyici ve koruyucu sistemler altnda yaayan ve alan farkl nfus gruplar ortaya karmaktadr. Bu blnmenin en ak rnei serbest blgelerde grlebilir. Dnyann ou lkesinde varolan serbest blgelerde igc piyasasn dzenleyen sosyal politika ve koruma sistemleri ve bunlarn dayand deerler lkenin geri kalan yerlerinden farkllamaktadr. Gelir gvencesizlii karsnda koruma salamak amacyla kurulan sosyal koruma veya sosyal gvenlik olarak adlandrlan sistemler iki n kabulden hareket etmitir. Birincisi, gelir gvencesizliinin ksa sreli, geici ve ender bir durum olduudur. kinci n kabul ise; ekonomik gelimeye bal olarak, tam zamanl, gvencesizlikler karsnda korunmu, sendikal ve istikrarl i ilikisine dayanarak alanlarn igc piyasasnda egemen olacadr (Standing, 2000: 7). Bu anlamda, igc piyasasnda bir blnmeden ok yaknlama, btnleme ngrlmtr. Son 2025 yl iinde sregelen temel gelimeler bu n kabulleri ve ngrleri dorulamamtr. ncelikli olarak, gelir gvencesizlii geni toplum kesimleri iin kalc, uzun sreli ve yaygn bir gerek olarak belirginlemitir. Ayn zamanda, igc piyasasnda ereti ilerde alanlar, isizler ve dlanmlar saysal olarak artarken, bu gruplarda yer alanlarn tam zamanl, dzenli ve korunmu bir istihdam ilikisine katlmalar olana azalmaktadr. Bu n kabullere ve ngrye dayanlarak oluturulmu sosyal koruma sistemleri, igc piyasasndaki deiimlere uyum salamakta glk ekmektedir. Ereti ilerde alanlar, isizleri ve dlanmlar korumada zorlukla karlald gibi, sistemin koruma salama kapasitesi de azaltlmaktadr. Grnrde igc piyasasnda ortaya kan deiimlere ve yeni koullara uyum salamak adna sosyal koruma sistemleri deiime uratlmaktadr. Ancak, gelir gvencesizlii karsnda koruma salayan sosyal koruma sistemlerinin urad deiim igc piyasasndaki blnmeyi derinletirmekte ve arttrmaktadr. Sosyal koruma igc piyasasndaki blnmenin gerekelerinden yalnzca biridir. gc piyasasndaki blnmeye ilikin olduka geni bir kuramsal ereve vardr. a. Sosyal Korumadan Dlanma gc piyasasndaki blnme ikili yap ve katmanlara bal aklanmaktadr. gc piyasas ekirdek (birincil) ve evresel (ikincil) igc piyasas olarak ayrlr. Birincil ve ikincil igc piyasasnda bulunan igcnn alma ilikisi birbirlerinden nemli derecede farkldr (Erdut, 1998: 62). Bu kuramsal bir kabuldr (Bu konuda bkz.: Ercanzar, 2000: 4547). Sosyal koruma kapsamnda olup olmama igc piyasasndaki blnmenin genel grntsdr. Bir yanda, sosyal korumadan dlananlar, dier yanda ise, sosyal koruma sisteminin kapsamnda bulunanlar yer alr. nsanlarn byk bir ounluun gelir gvencesizlii karsnda korumaszdr, bir baka deyile, sosyal koruma sistemlerinin kapsam yetersizdir (Reynaud, 2001: 12). Kresel lekte insanlarn yalnzca yzde 20si uygun bir sosyal koruma sisteminden yararland tahmin edilmektedir (ILO, 2002: 44). Dier yandan, dnya nfusunun yarsndan ou zorunlu nitelikteki herhangi bir sosyal

185

Yazar Ad

koruma sisteminin kapsamnda deildir. Dier bir deyile, bu kme vergilerle ya da katklarla finansman salanan herhangi bir sosyal koruma programndan yararlanamamaktadr (Ginneken, 1999: 1). Uluslararas alma rgtne gre, dnyada alma andaki insanlarn yzde 90 uygun emeklilik geliri salama kapasitesine sahip bir program tarafndan kapsanmamaktadr (ILO, 2000b). Gelimi lkelerin bir ounda nfusun tamamna yakn bir ksm sosyal koruma kapsamndadr. Gelimekte olan lkelerde ise, sosyal koruma kapsamnn en yaygn olduu lkelerde bile, nfusun yzde 50den fazlasnn temel gereksinimler ve riskler karsnda bir korumadan yararlanamadn sylemek olasdr (Jutting, 1999: 1). Dnyann ou blgesinde, nfusun geni kesimleri sosyal korumadan ksmen ya da btnyle dlanmtr. Yapsal ve mali uyumun sonucunda, gelimekte olan lkelerde olduu gibi, gelimi lkelerde de sosyal koruma kapsamnda olmayan nfusun azalmad, aksine artt sylenebilir (ILO, 2001: 26; Reynaud, 2001: 2). Afrika ve Asya lkelerinin ounda sosyal koruma kapsamnda bulunanlar nfusun pek kk bir aznln oluturur. Latin Amerikadaki lkeler arasnda sosyal koruma kapsamnda bulunanlarn toplam nfusa oran bakmndan nemli ayrmlar vardr. Latin Amerikada toplam nfusun yzde 15inden daha aznn sosyal koruma kapsamnda olduu lkeler bulunduu gibi, yzde 60ndan fazlasnn kapsand lkeler de vardr (Beattie, 2000: 129130). Bat Avrupa lkelerinde nfusun tamam sosyal koruma sisteminin kapsamnda iken, gei halindeki lkelerde bu oran yzde 50 ile 80 arasnda deimektedir (Ginneken, 1999: 1).
b. alan Gruplar

Sosyal koruma bakmndan, igc piyasasndaki blnme gerekte ikili bir yap temelinde olumaz. Sosyal korumann yeni liberal akmla birlikte deiime uratlmas ve igc piyasasndaki yeni koullar bir araya geldiinde, blnme ok sayda alan grubunun var olmasyla gereklemektedir. alan kmelerinin sosyal koruma balamnda statleri ve nitelikleri ikili bir katmanlama yapsndan ok daha karmak bir yapya dayanmaktadr. Bu erevede, ikili yap yerine daha fazla sayda blnm bir paral yapnn varlna ynelik belirlemelerin yapld grlmektedir (ngen, 2003: 4243). gc piyasasnda ortaya kan bu karmak yap sekinler, profesyoneller, st dzey cretliler, ekirdek alanlar, ereti ilerde alanlar, isizler ve dlanmlar olarak adlandrlan gruplardan oluur (Standing, 2000: 8). Bu gruplar bakmndan gelir gvencesizlii karsnda ulalan korumann dzeyi ve biimi benzer olmad gibi, koruma salayan yaplarda farkldr. Bu ayrm gruplarn yararland veya yararlanamad koruma modellerinin ve haklarnn ayrt edici niteliklerine dayanmaktadr. Ayn zamanda, bu gruplarn farkl koruma biimlerine ynelik farkl tutumlar ortaya kmaktadr. rnein, uluslararas iletmelerde alan belirli kmeler iin kresel lekte ileyen bireysel sigorta ve fonlar araclyla salanan tr kendine zg bir korumann varlndan sz edilmektedir (Deacon, 2000: 4). gc piyasasndaki gruplara sunulan korumann dzeyi ve kaynaklar trde olmaktan uzaktr. Gelir gvencesizlii karsnda gruplar farkl kaynaklardan, farkl biimlerde ve dzeylerde korunmaktadr. Kresel ekonomik ilikilerin en st noktasnda bir sekin grubu vardr. Yksek gelirli ve

186

MAkale Ad

varlkl bir aznlk grubunu oluturan bu sekin alanlar, ekonomik ve sosyal politikalar ile siyasi gelimeler zerinde etkili olabilmektedir. Sekinler yksek dzeyde gelir gvencesine sahiptir ve herhangi bir sosyal korumaya gereksinim duymamaktadr. Bu grup sosyal korumann ve ulusal dzenleyici erevenin dnda kalmaktadr. gc piyasasn dzenleyen nlemlerin ve sosyal korumann dnda kalan bu grup, sosyal korumannn finansmanna da katkda bulunmamaktadr. Sekinler sosyal korumann gelitirilmesi ve srdrlmesine ilikin her hangi bir kayg tamaz (Standing, 1999: 280281). kinci grup profesyonellerden oluur. Mesleki vasflar uzman ve teknik dzeylerin karmasndan oluur ve ounlukla danman veya ksa sreli istihdam ilikisine bal olarak alrlar. Sekinler gibi bir aznlk grubu olmalarna ramen, saylarnda snrl bir artn olduu belirtilmektedir. Profesyoneller yksek oranda gvencesizlikle kar karya kalabilmektedir. Ancak, bu gvencesizlii ou durumda bireysel olarak giderebilecek gte olduklar grlmektedir. Profesyonellerin, vergi ve sosyal koruma katk demelerinden kanma olanaklarna sahip olduklar sylenmektedir. Bu grupta yer alanlar igcn koruyan, igc piyasasn dzenleyen ile sosyal koruma salayan nlemlerin dnda kalmaktadr. Bunlar gereksinim duyduklar gvenceyi sosyal dayanma yoluyla deil, finans ve fon piyasalarndan ve sigorta iletmelerinden elde eder (Standing, 2000: 8). st dzey cretliler igc piyasasndaki nc gruptur. letmelerin ynetim etkinlikleri ile uraanlardan oluan bir gruptur. Kamu sektrnde ve kurumsallam zel iyeri ve iletmelerde yaygn olarak almaktadrlar. Bu grup ileri dzeyde i gvencesine sahip olmakla birlikte, mesleki ve vasf gvencesizlii ile sklkla kar karya kalabilmektedir. Teknik vasf dzeylerini koruma, gelitirme ve yenileme bakmndan srekli bask altnda bulunurlar. Gelir dzeyleri yksektir. Bu grupta yer alanlarda sosyal koruma sisteminin dnda kalmaya ynelik bir tutum sergilemektedir.st dzey cretliler gelecek ve gelir gvencelerini zel sigorta, bireysel fon ve yatrmlardan elde etme isteindedir (Standing, 2000: 8; Standing, 1999: 282). ekirdek alanlar igc piyasasndaki bir baka grubu oluturur. Geleneksel sanayi alanlarnn niteliklerini tayan bir gruptur. Tam zamanl, dzenli, genelde sendikalam, el becerilerine dayal ve vasf gerektiren ilerde almaktadrlar. Sosyal koruma bakmndan, zorunlu devlet dzenlemesinin ve korumasnn kapsamnda bulunan ekirdek alan grubu, siyasal g ve nicelik olarak zayflamaktadr. Gelir gvencesizlii ile karlatklarnda sosyal koruma sisteminden yararlanrlar. Ayn zamanda, i gvencesi salamaya ynelik ou dzenlemeden yararlanma olanaklar vardr. Ancak, ekirdek alan katmannda yer alanlar iin igc piyasasndaki esneklik gvencesizliklerin artmas anlamna gelmektedir. Ereti ilerde alanlar igc piyasasnda bulunan bir dier gruptur (Sapancal, 2003: 149165). Dzenli olmayan alma stats, gelip geici iler, taeron benzeri szlemelere dayal alma, evde alma, taeron iyerinde alma gibi farkl nitelikler bu gruba zgdr. gc piyasasndaki tm gvencesizliklere ak durumdadrlar. Byk oranda zorunlu dzenleme alannn ve sosyal korumann dnda kalmakta ve sosyal aktarmlara hak kazanmada glklerle karlamaktadrlar (Standing, 2000: 8; Standing, 1999: 284285). sizler igc piyasasndaki nemli bir gruptur.sizler igc piyasas ve gelir gvencesizlii ile kar karya kalmaktadr. Gemi dneme gre karlatklar gvencesizliin dzeyi yksektir. Gvencesizliin sosyal koruma balamnda artmasnn bir
187

Yazar Ad

nedeni isizlik demelerin de yaanan deiimdir. Bilindii gibi, isizlik demelerinin sresi ksaltlmakta, deme dzeyi azaltlmakta, hak etme koullar zorlatrlmaktadr. Sosyal koruma sistemindeki yeni araylar isizlerin karlatklar gvencesizlik dzeyini ykseltmekte, ou durumda isizler sosyal korumann dnda brakmaktadr (Standing, 2000: 8). Son grup dlanmlardan oluur (Bu konuda geni bilgi iin bkz.: Sapancal, 2003: 175188). ou toplumda saylar artmaktadr. Dlanmlar devlet yardmna ulamazlar, herhangi bir sosyal koruma programnn sunduu gvenceyi elde etmeleri kolay deildir (Standing, 2000: 8; Standing, 1999: 286287). izim 1 bu gruplar temelinde gelir gvencesizlii karsnda koruma salayan kaynan, lein ve dzeyin farkllamasn gstermektedir. rnein, sekinler grubu korumay kresel lekte bireysel sorumlulua dayal bir biimde piyasalardan elde edebilmektedir. ekirdek alanlar ise, ulusal lekte toplumsal sorumluluk temelinde oluturulan kamu kurumlar tarafndan korunmaktadr. gc piyasasnda en yksek gelir gvencesizlii ile karlaan ve sosyal korumadan en az yararlanan gruplar oluturan isizler ve dlanmlar korumaya (eer varsa) altrmac nitelik etrafnda rgtlenmi sosyal yardm ve isizlik yardm araclyla ular. Sosyal yardm ve isizlik yardm programlar yoksa veya kapsamndan dlanld durumlarda, yerel lekte bireysel sorumluluk temelinde gerekleen aile ve topluluk ilikilerinden koruma salanmaktadr. c. altrmac (Workfare) Uygulamalar Sosyal koruma alannda, igc piyasasndaki blnmeyi glendiren ve yeni boyutlar katan deiimlerin gerekletii grlmektedir. letme ve piyasa araclyla salanlan korumaya arlk verme bunlardan biridir. Dieri ise, sosyal yardm ve isizlik yardmlarnn kazand yeni altrmac (workfare) niteliktir (Erdut, 2004: 139). altrmac nitelik sosyal koruma dncesinde bir farkllamay ifade etmekte ve igc piyasasnda yeni gruplar, blmler yaratmaktadr (Topak, 2004: 75). altrmac programlar deyimi daha ok Kanada, ABD, Avustralya, Yeni Zelanda ve ngiltere gibi Anglosakson lkelerde baz toplumsal gruplar kapsayan aktif igc piyasas politikalarn adlandrmada kullanlmaktadr. altrmac programlar yerine refah iin alma, refah bamllnn ortadan kaldrlmas, refah karl alma veya aktif nemler gibi deyimlerde kullanlmaktadr (Barbier, 2001: 3). altrmac uygulama ile ilgilidir. Bu balamda, isizi veya yardma gereksinim duyan bir kimseyi, herhangi bir ite altrma amac eitim, mesleki eitim verilmesi, gvencesizlik karsnda korunmas veya sosyal katlmn salanmas gibi sosyal nitelikli amalarn nne geer. Dier yandan, altrmac nitelik sosyal yardmlarn bir paras haline gelir. Gelir yoklamas, muhtalk, isiz olma, aktif olarak i arama veya her an i ba yapmaya hazr olmak gibi yardm hak etme koullarnn bulunmas sosyal yardmlarn temel niteliidir. Sosyal yardm sistemine altrmac uygulamalarn katlmasyla, bu koullara meslek edindirme programlar kapsamnda bir ii kabul etme gereklilii ya da zorunluluu da dahil edilmektedir (Lodemel, 2000: 45). sizlik yardmlar veya sosyal yardmlarla alma zorunluluunun ilikilendirilmesi, yaamlarn srdrebilmek iin kamu gelir aktarmlarna gereksinim duyanlar ile devlet

188

MAkale Ad

arasnda kurulan sosyal devlet ilikisinin deimesine iaret eder. altrmac uygulamalarn yaygnlamas sosyal haklarn daraltlmas ya da geniletilmesi olarak deerlendirilmemelidir. altrmac uygulamalar sosyal haklar ve sosyal devlet sisteminde kkl bir deiimi ifade eder. altrmac uygulamalar bir yandan alma isteinin yoklanmasna ynelik bir ilev grrken, bireylere igc piyasas ile balarn glendirmede ok az olanak salar, bireylerin zerkliini azaltr (Lodemel, 2000: 6). ABDde olduu gibi, altrmac politikalarn yaygnlat srete, uygulayclar bildiimiz refahn sonu slogan ile bu deiimi simgeletirmektedir (Larsen, 2001: 5). altrmac programlarn temel ayrt edici nitelii zorunluluk unsurudur. Bir program tarafndan sunulan ite allmadnda yardmlar azalyor veya tamamen kesiliyorsa bu programda zorunluluk unsur var demektir. altrmac nitelik yardm alanlar bakmndan zorlayc, cezalandrc ve tehir edici bir biim alr (Standing, 1999: 317325; Lodemel, 2000: 3). altrmac programlar yardma gereksinim duyan bireyin topluma kar ykmllkleri zerinde younlamaktadr. altrmac modelin yardm alanlar olabildiince abuk bir ie yerlemeye zorlad bilinmektedir. altrmac uygulamalar bireyi herhangi bir ii kabul etme ynnde zorlamay kendi geimini salayacak duruma gelme konusunda yeterli grr. altrmac uygulamalar dar anlamda destek salamakta ve cezalandrc nitelikte ykmllkleri ne karmaktadr. Yardm karl alma veya alma karl yardm gibi programlar igc piyasasn dzenleme biiminde bir deiiklii gsterir. Bu programlar, igc piyasasndaki istikrarszln ve esnekliin dourduu yk ve riskleri devletten isiz bireylere doru zorla yeniden datr. Bu balamda, bireylerin isizlik ve sosyal yardmlara olan bamlklarn ortadan kaldrma amac, isizlerin dk cretli ve ereti ilerde istihdam edilmeleri ile e anlaml grlr. alma karl yardm veya yardm karl alma uygulamalar rastlantsal, ereti ve uygun olmayan iler iin zorla bir igc sunumu yaratr (PeckTheodore, 2000: 119). Bu tr programlar insan onuruna uygun ve gvenli i yaratmaktan ok, igc sunumunu arttrmaya yaramaktadr (CostelloLevidow, 1997: 12). altrmac programlar disiplin edici nitelikler tamas yannda, isizlerin bulduklar ilerdeki cretlerin dk olmasna ve iten beklentilerin gerilemesine yol amaktadr. Aktif politikalar ve isizlik demelerindeki deiim i arayanlar arasnda rekabeti younlatrmakta ve pazarlk gcn azaltmaktadr (CostelloLevidow, 1997: 6). Aktif hale getirmeye dayanan altrmac programlar bir dizi yeni sorunlar ortaya karmaktadr. Bunlardan birincisi, kamudaki uygun ilerin, programlara katlanlar tarafndan, asgari cret dzeyinin altnda bir cretle yerine getirilmesidir (Sapancal, 2003: 220221). Bu programlar kapsamnda kamuda alma, normal bir alma olarak grlmedii iin, almaya ilikin haklarn kullanlmas engellenmektedir. Asgari cret, sendikalama bu haklara rnek oluturur. Bu anlamda, sosyal yardm karl kamu ilerinde almann yaygnlamas, kamu sektrnde normal koullarda istihdam edilenler zerinde bir bask yaratacaktr. Dier yandan, aktif ve altrmac politikalar ekonomi iinde kalc olarak yerlemi ve desteklenmi byk bir alan yaratma potansiyeli tamaktadr. Bu politikalarn baarszl asgari cretin altnda almay ve geriletilmi sosyal haklar etrafnda toplumsal blnmeyi pekitirecek ve kalc hale getirecektir. Baarl olma durumunda dahi, yoksul alanlarn

189

Yazar Ad

bulunduu bir toplumsal tabakann geniletilmesi tehlikesi sz konusudur (AndersenJensen, 2001). altrmac uygulamalar yalnzca sosyal yardmlarn kurumsallat gelimi lkelerde yaygnlamamaktadr. Ayn zamanda, gelimekte olan lkelerde de uygulamaya konan sosyal yardm programlarnn da altrmac nitelik temelinde dzenlendikleri grlmektedir. rnein, Trkiyede 20052007 yllar arasnda yaama geirilmesi planlanan yeni sosyal gvenlik sisteminde ilk defa uygulanacak sosyal yardm programlarnn esasta altrmac nitelikte olmas planlanmaktadr. Yardmlardan yararlananlarn asgari cretin te biri orannda bir deme karlnda meslek edindirme programlarna devam etmesi yardmn srmesindeki en nemli kouldur (Kapar, 2004: 4748). Sonu gc piyasas gittike karmak ve paralanm bir biim almaktadr. gc piyasasndaki bu olumsuzluu pekitiren gelimelerden biriside gelir gvencesizlii karsnda salanan korumadr. gc piyasasnda ve bal olarak toplumda sosyal koruma balamnda blnmeler belirgin hale gelmektedir. Sosyal dayanma temelinde salanan sosyal korumadan belirli bir alan grubu yararlanrken ve katk salarken, yksek gelirli ve st dzey alanlardan oluan bir grup ise, sosyal korumann dnda kalma, gelir gvencesini piyasa ve iletmelerden salama eilimine sahiptir. Dier yandan, igc piyasasnn en geni kesimlerini oluturan isizler, dlanmlar ve ereti ilerde alanlar hem iletme/piyasa temelli hem de sosyal korumadan dlanarak aile/topluluk ilikilerinin ve altrmac sosyal yardmlarn salad korumaya mecbur braklmaktadr (izim 2). Sosyal koruma sistemi iinde yer alan sosyal yardm ve hizmetler programlar yeniden tasarlanarak altrmac bir nitelik kazanmaktadr. Bu gelimeye bal olarak, igc piyasasnda meslek edindirme ve aktif hale getirme programlar ad altnda yeni alan kmeleri oluturulmaktadr. st gelir gruplarnn ve ayrcalkl igc gruplar iin zel harcama ve bireysel tasarruflara bal olarak finans piyasalarndan ve iletmelerden gvence salanmasnn yaygnlatrlmas, desteklenmesi ve gelitirilmesi ynndeki bask ve istemler vergi ve katk ayrcalklar, muafiyetleri ile sonulanmaktadr. Toplumda ekonomik ve sosyal bakmdan dierlerine gre iyi ve gl olan bir grup zorunlu katk deme sorumluluunu yerine getirmekten kanma eilimine girmekte ve sosyal dayanmann dna kartlmaktadr. Bu durum, sosyal sigorta ve sosyal yardmlar srmesi iin gerekli olan gelirleri azaltmakta ve sosyal dayanmann yk igc piyasasnda orta ve alt gelir gruplarnn stnde kalmasna neden olmaktadr. Sonu olarak, igc piyasasndaki blnme salt piyasann yaps ve ileyii ile snrl deildir. Ayn zamanda, blnm bir toplumsal yap tehlikesini de ortaya karmaktadr. Blnmenin belirginlemesi sosyal korumann temelinde bulunan sosyal dayanma deerini zayflatrken, sosyal barn ve adaletin geliimini de olumsuz olarak etkilemektedir.

190

MAkale Ad

Yararlanlan Kaynaklar ANDERSEN Jrgen GoulJENSEN Jan Bendix (2001), Different Routes to Improved Employment in Europe, s.17, (http://www.socsci.auc.dk/ccws/Workingpapers/200122DifferentRoutestoImprovedEmploymentinEurope.P DF) (12.12.2002) BARBIER JeanClaude (2001), Welfare to Work Policies in EuropeThe Current Challenges of Activation Policies, Document de travail CEE, No. 11, Novembre 2001, http://www.ceerecherche.fr (05.05.2004) BEATTIE Roger, Social Protection for All: But how?, International Labour Review, Vol. 139, No. 2, 2000, s.129148. BOSCO Alessandra (2000), Are National Social Protection Systems under Threat?, European Issues No. 7. BROWN PatricaZILLER Jacques (1997), Introduction, (iinde) Transformations in Social Security Systems, Edit: International Institute of Science Working Group on Social Security Systems, International Institute of Science, Brussels. CARNOY Martin (1999), The Family, Flexible Work and Social Cohesion at Risk, International Labour Review, Vol. 138, No. 4. COSTELLO AnneLEVIDOW Les (1997), Flexploitation Strategies: UK Lessons for Europe, For Humanity Against Neoliberalism, London Committee, the Second Intercontinental Encuentro for Humanity Against Neoliberalism, Madrid. DEACON Bob (2000), Globalization and Social Policy: The Threat to Equitable Welfare, The United Nations Resarch Institute for Social Development Occasional Paper No. 5. ERCAN FuatZER emsa (2000), Emek Piyasas Teorileri ve Trkiyede Emek Piyasas almalarna Eletirel Bir Bak, Toplum ve Bilim, S. 86 (Gz 2000). ERDUT Tijen (2004), ve Gelir Gvencesi, I. Ulusal Sosyal Politika Kongresi (2224 Ocak 2004Ankara), Trkiye Devrimci i sendikalar Konfederasyonu Ya., Ankara. ERDUT Zeki (1998), Rekabetin gc Piyasasna Etkisi, Trk Ar Sanayii ve Hizmet Sektr Kamu verenleri Sendikas Yayn No. 40, zmir. EUZEBY Alain (2000), The Financing of Social Protection and Employment in the Context of Economic Globalization, Social Security in the Global VillageThe Year 2000 International Resarch Conference on Social Security (2527 Sempember 2000), International Social Security Association, Helsinki. GINNEKEN Wouter van (1999), Overcoming Social Exclusion, (iinde) Social Security for the Excluded MajorityCase studies of Developing Countries, Edit.: Wouter van GINNEKEN, International Labour Office, Geneva. ILO (2000a), Income Security and Social Protection in a Changing World, World Labour Report 2000 (WLR 2000), International Labour Office, Geneva. ILO (2000b), Ninety per cent of World Excluded from Old Age Pension Schemes, International Labour OrganizationPress Release. (http://www.ilo.org/public/english/bureau/inf/pr/2000/14.htm) (11.11.2002) ILO (2001), Social Security: Issues, Challenges and Prospects, Report VI, International Labour Conference 89. Session 2001, International Labour Office, Geneva. ILO (2002), Global Employment Agenda, Discussion Paper, International Labour Office, Geneva. JUTTING Johannes (1999), Social Security Systems in Low Income Countries: Concepts, Constraints and the Need for Cooperation, Center for Development Research Discussion Papers on Development Policy No. 9, Bonn. KAPAR Recep (2004), Taslak Metine likin Eletiriler: Sosyal Gvenlik Sisteminde Reform nerisi, Sendikal Notlar, S.23(Austos).

191

Yazar Ad

KNIJN Trudie (2002), Family SolidaritySocial Solidarity; Communicating Vessels?, Conference Social Values, Social PoliciesWorkshop: Families in the Welfare StateTilburg University (2931 August 2002), Tilburg. LARSEN Jrgen Elm (2001), The Active Society and Activation Policy, Paper Presented at the Conference of the Graduate School for Integration, Production and Welfare: 2831 October 2001, Denmark. LODEMEL Ivar (2000), Work Integration through Obligations to Work. Current European Workfare Initiatives and Future Directions, Workshop on Unemployment, Work and Welfare, Brussels. LUCKHAUS Linda (2000), Treatment, SoEqual cial Protection and Income Security for Women, International Labour Review, Vol. 139, No. 2. NYGAARD Jeff (1999), Social Security Reform, Z Magazine (April1999). NGEN Tlin (2003), Kresel Kapitalizm ve Sermayenin Yeni Hegemonya Stratejileri, 20002003 Petrol Yll, Petrol Ya., stanbul. PECK JamieTHEODORE Nikolas (2000), Work First: Workfare and the Regulation of Contingent Labour Markets, Cambridge Journal of Economics, 200024, s. 119138. REYNAUD Emmanuel (2001), The extension of Social Security Coverage: The approach of the International Labour Office, Leo Wildmann Symposium, 27th General Assembly, International Social Security Association, Geneva. SAPANCALI Faruk (2003), Sosyal Dlanma, Dokuz Eyll niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Ya., zmir. STANDING Guy (1999), Global Labour Flexibility, Seeking Distributive Justice, Macmillan Press, London. STANDING Guy (2000), Globalisation and Flexibility: Dancing around Pensions, International Labour Office, Geneva. TOPAK Ouz (2004), Dnya Bankas ve Sosyal Gvenlik sistemine likin Yeni Hedefler, Sendikal Notlar, S.23(Austos). YATES Charlotte (1998), Defining the Fault Lines: New Divisions in the Working Class, Capital and Cklass, Issue No. 66.

192

MAkale Ad

Abstract
The theoretical approaches to homebased work can be classified in two groups of work. In the first group, as the labor demand within the new production and labor organizations are identified, the female labor is also considered to show how and in what conditions it is integrated into the labor market. In other words, instead of analyzing female labor as a different category, it is rather is considered with respect to increasing inequality faced by vulnerable groups with low negotiation power. In the second group of work, the inequality faced by women in all fields of life including work has been explored in relation to patriarchal ideology and the roles women take on within the family and society. In other words, the way women present themselves in society and work and the strategies they develop to deal with the inequalities have been analyzed within the framework of ideological constructs and power relationships. When the arguments in these two frameworks are considered together, it is seen that they complement each other in explaining how the persistent inequalities faced by women also weaken their position in the work place so as to provide the cheap and flexibly employed labor demanded by the current production system; in fact, it is also observed that the system often gets restructured due the presence of such labor. When we bring together these two channels of thought on homebased work with respect to class analysis and class consciousness, it becomes apparent that we have to develop different ways of conceptualization in the light of new priorities in the use of labor and start thinking over the ways of acting together. It is known that in many different localities of the world, labor is getting involved into the production system in different ways and the workers either at the factory or at home try to develop various survival strategies, which constitutes the most important rationale of homebased work. With the newly emerging division of labor throughout the world and the international movement and competition of capital, class struggle has also gained an international nature and classes have been divided in themselves making class conflicts more variable and in most of the cases ambiguous. In this situation, other that identifying classes within production relations, it becomes necessary to understand the social, cultural and genderbased mechanisms that make class structures ambiguous and, in turn, class struggle more difficult. It can be claimed that due to the multiplicity of the factors that shape the identity of the individuals, the consciousness of class identity requires developing strategies to bring together different segments of workers who will benefit in the longrun from acting together. Today, thinking over and developing national and international means to solve the problem of misleaded struggles between worker groups, who appear to be positioned against each other as rivals in the global production organization, is one of the most important issues we have to deal with. Therefore, different forms of organization, including the ones concerning homebased work and new strategies trade unions should adopt in the face of new realities throughout the world should be considered seriously.

193

Yazar Ad

Ev Eksenli Kadn Emei ve ileme Bilinci

ASUMAN TRKN

I. Giri Ev eksenli alma ile ilgili kuramsal yaklamlar, kabaca iki grupta ele alnabilir. Bunlardan birincisinde, farkl retim sreleri ve emek rgtlenmeleri erevesinde ortaya kan emek talebi incelenirken, kadn emeinin farkl dnemlerde hangi koullarda emek pazarnn paras haline geldii ortaya konmaktadr. Dolaysyla, burada kadn emeini ayr bir kategori olarak incelemekten ok, savunmasz konumdaki emein maruz kald eitsizlik durumu ne karlmaktadr. kinci tr yaklamlarda ise, kadnlarn alma dahil, yaamn her alannda karlat ayrmcln nedenleri, ataerkil ideoloji ve kadnn toplum ve aile iindeki cinsiyete dayal rolleri balamnda ele alnmaktadr. Dier bir deyile, ideolojik kabuller ve iktidar/g ilikileri erevesinde, kadnlarn kendilerini alma hayat dahil her alanda nasl sunduklar ve ne tr stratejiler gelitirdikleri; ayn zamanda, kimi zaman bu sistemi nasl yeniden rettikleri konusunda aklamalar getirilmeye allmaktadr. Aslnda bu iki yaklamn aklama biimleri birbirlerini destekler niteliktedir. Kadnn toplumsal hayatta yaad ve kabul edip iselletirdii ya da zorunluluk sonucu kabullenmek zorunda kald eitsizlik, mevcut retim sisteminin hem ucuz emee olan talebini karlamakta, hem de kimi zaman retim sistemleri byle bir emein varl ve sunumu nedeniyle biimlenebilmektedir (Trkn Erendil, 2002). Ev eksenli almaya ynelik bu iki bak asn snfsal analiz ve snf bilinci erevesinde birlikte ele aldmzda, farkl kavramsallatrma biimlerini ve buradan yola karak birbirini dlayan ya da rakip konumda grnen gruplarn birlikte hareket etme olanaklarn gndeme getirmek gerekiyor. Bilindii gibi, yeni retim ve emek organizasyonlar sonucunda, dnyann pek ok mekannda farkl biimde retimin paras haline gelmi bir emek sz konusu ve bu emek pazarn oluturan bireyler gnlk pratikler iinde gn kurtarmaya ve yaam stratejileri gelitirmeye alyorlar. Dnya apnda yaygnlaan eveksenli almann nemli bir boyutunu bu oluturuyor. Ortaya kan yeni iblm, sermayenin uluslararas hareketi ve rekabeti, snf atmasn da ulusal snrlarn dna karyor; ii snf kendi iinde blnme yayor; snf ii ve snflararas elikiler eitleniyor ve mulaklayor. Bu koullar altnda, snfn retim ilikileri erevesinde tanmlanmasnn yansra, toplumsal, kltrel ve cinsiyete bal ideolojik belirleyicilerin snf yaplarn nasl mulaklatrdnn anlalmas gerekiyor zira insanlar birarada tutan baka kimlikler olmakszn sadece retim rgtlenmesindeki konum bir grubu kendi iin snf haline getirmiyor. Snf toplumsal bir kavram olarak ele aldmzda, toplumsal aktr olarak snfn ortaya kmas iin ksa vadeli birlikteliin nne geen bir bilinlilik art gzkyor. Dolaysyla, kendi iin snf dedii-

194

MAkale Ad

mizde ve retim ilikileri iinden bunu tanmladmzda, bunun iine birlikte hareket etmekten yarar olan, birlikte hareket etmenin pozitif toplaml bir oyun haline geldii gruplar dahil etmi oluyoruz. Bugnk retim ve emek rgtlenmesi erevesinde birbirlerinden ayr konumlanm gibi grnen ve birbirlerinin aleyhine hareket eder duruma dm gruplar gz nne alndnda, bu olumsal durumun hangi ulusal ve uluslararas aralarla zlebileceinin ve glenmenin nasl salanabilecei tartlmas en nemli gndem maddelerinden birini oluturmaktadr. Bu yazda da ilknce eveksenli almay aklayan iki farkl yaklam ele alnacak, daha sonra da eveksenli almann nitelii, pratikte ortaya kan rgtlenme biimleri ve dier alanlarla birlikte hareket etme olanaklar tartlacaktr. II. Eveksenli almaya aklama getiren kuramsal yaklamlar ve snf ilikileri
retim ve emek rgtlenmeleri ekseninde yer alan almalar ve kadn emeinin yeni kullanm biimleri

Son yllarda kadn emeini, zellikle 1970lerden sonra retim ve emek rgtlenmesi ve dolaysyla kreselleme olgusu iinde ele alan almalar yaygnlk kazanmaktadr. Bu tr yaklamlar, esnek retim olarak zetlenen ve ekonomik bunalma bir zm olarak sunulan yeni retim ve birikim rejimi araylarnn ortaya kard esnek dzenleme mekanizmalarnn emek zerindeki etkilerini incelemekte ve bu balamda kadn emeinin istihdam edilme koullarna aklama getirmeye almaktadr (Eraydn ve Trkn, baskda). Bu almalarda, genel olarak, kreselleme mant, firmalar aras ilikiler, kaytd ekonominin bu sistemdeki yeri, farkl emek pazarlarnn bu srelerde kullanlma biimleri gibi konular tartmalarn odanda yer almaktadr. Yeni teknolojilerin hem retim, hem iletiim alannda sunduu olanaklar retimin dnya leinde yaylmasn ve deiik mekanlarn sunduu farkl potansiyelleri kullanabilme olanaklarn yaratmaktadr. Byle bir retim rgtlenmesinde en temel zellik, firmalarn zellikle emekyoun ksmlarn dar atarak fason retimi desteklemeleri ve talebe gre kaytl ya da kaytsz ok sayda firma ile ilikiye gemeleridir. Dey ayrma, firmalar retim maliyetlerinin drlmesi asndan karl bulmaktadrlar; firmalar bu yolla vergi, sigorta, ii sal ve i gvenlii, toplu szleme gibi konularda yasal ykmllklerden kurtulmakta, ayn zamanda da talebe gre eitli byklkteki firmalarla balantya geerek cret giderlerini byk lde azaltmaktadrlar. Bu srete, zellikle markalam uluslararas irketler, uluslararas dzlemde mekana yaylan taeron zincirlerinin en nemli aktrleri olarak ortaya kmaktadr. Uluslararas irketler, farkl lkelerde kurulmu yabanc ortakl fabrikalar, bunlara i yapan taeron fabrikalar ve atlyeler, ile atlyeleri (sweatshops), mikro aile iletmelerini kapsayan bu zincirlerin en son halkasn evde alanlar oluturmaktadr. Bu karmak taeron zincirlerin en nemli zelliklerinden birisi de, ok sayda, eitli byklkte ve nitelikte firmann, aracnn, iletmenin ve evde alanlarn dahil olmas nedeniyle ilikilerin grnmezlemesi, kime retildii bilgisinin mulaklamas ve dolaysyla yasal haklarn talep edilme olanaklarnn ortadan kalkmasdr (DSK, Birleik Metal ileri Sendikas, 2003). Dolaysyla, emek asndan bu srece bakldnda, bu modelin emein pazarlk gcn azaltt, sendikasz ve gvencesiz bir konumda almann yaygnlat bir alma ortamn hazrladn syleyebiliriz. Bu fason ilikiler a iinde, firmalar, talebe gre farkl sa-

195

Yazar Ad

yda taeron ile alrken, zellikle kk retim birimlerinde talebin durumuna gre szleme usul ii altrma, aile emeini kullanma, ya da eve i verme gibi yntemlerle retim maliyetlerini drme yntemleri kullanlmaktadr. Bu firmalarn pek ounun kaytsz olduu, ya da kaytl olsalar bile sigortal ii kullanmayarak veya sigortal ii saysn snrl tutarak belirli vergilerden kamann yollarn aradklar pek ok aratrmada sz konusu edilmektedir. Bunun anlam ise zellikle emekyoun retimin srd dank fason retim alar iinde emek smrsnn giderek artmas ve ayn zamanda da grnmez hale gelmesidir. Byle bir sistem iinden bakldnda kadnlarn, zellikle de eveksenli alanlarn bu retim zincirinin en zayf ve savunmasz halkasn oluturduunu sylemek yanl olmaz. Byle bir kavray, kadnlarn bu emek pazar iindeki varlk nedenini anlamamza yardmc olmaktadr (Eraydn ve Erendil, 2002; Benton, 1990; Castells ve Portes, 1989; Bolles, 1985; Cheng ve Greffi, 1994; Lawson, 1992; Beneria ve Roldan, 1987; Peck, 1992; Phizacklea ve Wolkowitz, 1995; DrakakisSmith, 1996; Gilbert, 1994). Bu almalarn hepsinde ortak olan aklama, ekirdek aile iin ekmek paras kazanan, genellikle sigortal, erkek fabrika iisinin nemini yitirmesi ve esnek olarak kullanlarak maliyeti drlmeye allan emein n plana gemesidir. Bu sistem iinde kadnlar ve ocuklar, var olan toplumsal yaplar iinde en fazla smrlen konumuna gelmektedir. Aile emei yani para karl olmayan emek kullanm yaygn biimde bulunmaktadr. Bu krizlere kar kullanlan en nemli stratejilerden biridir. Piyasada talep yksek olduunda ii altran kk irketler, piyasa daraldnda iileri kararak aile emeine bavurabilmekte ve krizlere kar durmaya almaktadrlar. Kimi kk irketler ise zaten sadece kontrol edilebilir bir aile emei ile kurulmaktadr. Burada aile bireyleri arasnda yaplan blm ataerkil yaplar iinde ekillenmekte, ya da bireylerin farkl dnemlerdeki hiyerarik glerine gre srekli yeniden tanmlanmaktadr. Ev eksenli alma ise dier emek kullanm biimleri iinde zincirin en alt halkasn oluturarak, karlatrlamayacak derecede dk cret denen ve ounluunu kadnlarn oluturduu grnmez bir emek tr olarak ortaya kmaktadr. Bu kesimde rgtlenme ok snrl olduu ve ok sayda kii isizlik ve yoksulluk tehdidi altnda bulunduu iin ok dk cretlerle almak aresiz olarak kabullenilmektedir (Bora,2002). Marksist kuram, neoklasik emek piyasas kuramna kar karken, emein giriimci tarafndan talep edildiinde meta haline geldiini ne srerek, art deerin emein katks ile olutuunu ve retim faktrlerinin mlkiyeti nedeniyle emee yaplan demelerin smr koullarn tanmladn belirtmektedir. Sunulan bu erevede kadn emei ayr bir kategori olarak tanmlanmamtr. Bu erevede, evin tketim ve yeniden retim mekan olarak tanmlanarak, kadnlarn evde yaptklar ilerin retim erevesinden soyutland grlmektedir. Ancak, son dnemde Marksist feminist yazarlar, evin kadnn nemli bir alma mekan olduunu vurgulamaktadrlar. Emek piyasasna ynelik nc kavramsal ereve ise ayrmlam emek piyasas kuramdr. gc piyasasnn farkl tabakalardan olutuu grn esas alarak, alma koullarnn ve davran kurallarnn farkllat temel olarak iki igc piyasasndan ve buralardaki farkl srelerin ortaya kard yaplardan sz eden bu kuram, emek piyasasnn tek dze bir yapya sahip olmadn da kabul etmektedir (Eraydn ve Erendil, 1999a). Bu kurama gre, birincil igc piyasasn kullanan ve sendikal ii altran firmalarda, istihdam edilecek emein, kullanlan teknolojiye gre tanmland, bu kesimdeki giriimcilerin
196

MAkale Ad

emein becerili ve eitilebilir olmasna dayal olarak igcn setikleri ve bu retim srasnda da becerilerini gelitiren igcnn srekliliinin salanmas iin cret ve alma gvencesi verildii sylenebilir. Buna karlk, ikincil igc piyasasnda, birincil piyasada i bulamayan iilerin beceri dzeyleri ne olursa olsun gvencesiz koullarda ve greli olarak daha dk cretlerle alarak igc piyasasna katlabildikleri belirtilmektedir. ounlukla kayt d kesimi oluturan bu piyasada kadn igc youn ekilde istihdam edilmektedir (Benton,1990; Standing, 1989). Kadn igcnn meslek eitiminin kstl olmas ve mesleki beceri edinmesindeki engeller nedeniyle ikincil igc piyasasna katlabildii, ya da beceri ve ie bamllklarnn az olmas nedeniyle ucuz ve gvencesiz igc arzn oluturduklar belirtilmektedir (Nielsen,1990). Son yllarda zellikle esnek retim ve kreselleme yaznnda ortaya kan gr ise, retim rgtlenmesi ile emek srelerinin belirli bir emek tipini tanmlamas ve baz i kollarndaki emek gereksinimlerinin kadn emeinin niteliine uygun dmesidir (Sloane, 1980; Robert,1983). Dolaysyla, cinsiyet farkllna dayanan kabuller sonucunda kadn igcne belirli roller ve nitelikler yklenmekte ve bu yklenen nitelikler bilinli olarak pekitirilmektedir (Massey, 1983; Jenson, 1994). Bunun sonucunda kadn ii erkek ii eklinde tanmlamalar gndeme gelmektedir (Philips, 1983). Ancak bu tanmlarn lkeden lkeye deitii, bu nedenle de din ve kltrn tanmlad zihniyetin ve kadna atfedilen rollerin de kadn iinin tanmlanmasnda etkili olduu iddia edilmektedir (BekataMardin ve dierleri, 2000).
Eveksenli almay cinsiyete dayal ayrmclk, ataerkil ve hakim ideolojiler erevesinde ele alan yaklamlar

Bu grupta yer alan almalar, kadnn toplumdaki yerini, kadna ilikin tasavvurlar ve ataerkil aile yaplanmasnda yansmasn bulan iktidar ilikileri erevesinde aklamaya almaktadr. Dolaysyla, aile iinde cinsiyete dayal iblm, kadnn ev dnda almasna ilikin tavr ve aslnda kadnlarn da bu yap ierisinde iselletirip kabullendikleri bak alar ortaya konurken, ayn zamanda da kadnlarn, glerini farkettike bu iktidar biimlerine kar uyguladklar stratejiler vurgulanmaktadr. Ayrca, kadnlarn emek piyasasna katlmasyla birlikte ortaya kan olumlu/olumsuz sonular ve farkl lke deneyimlerinden yararlanarak ortaya konulan rgtlenme ve hak talep etme olanaklar irdelenmektedir. Bu almalar, kadn emeinin hangi mekanizmalarla ulusal veya uluslararas retim ve emek rgtlenmesinin paras haline geldiini ve bunun srdrlme koullarnn nasl yaratldn kavramak asndan da ok nemlidir; bir baka deyile, toplumsal ve kltrel faktrler ile esnek emek rgtlenmesi koullarnn nasl akt, birbirini besledii ve yeniden retildii gz nne serilmektedir (Eraydn ve Trkn, baskda). Dolaysyla, bu gruptaki pek ok almada kadnn igc piyasasna katlm ile aile iinde konumu birlikte irdelenmeye allmaktadr. Buradaki temel sav, aile iindeki kadn erkek eitsizliinin emek piyasasna da yansd ve kadn emeinin daha ucuz, dzensiz ve gvensiz koullarda istihdam edildiidir. Bu durum, kadnn eitim ve beceri dzeyi gibi faktrlerden deil, evle cretli i arasndaki ilikiden/elikiden kaynaklanmaktadr. Kadnn evdeki tm sorumluluklarnn devam etmesi ve iteki alma koullarn ve saatlerini ailenin yaam erevesi iinde dzenlemeye almas, kadn igc piyasasnda dezavantajl konuma sokmaktadr (Stratigaki ve Vaiou, 1994).

197

Yazar Ad

Toplum, aile ve kadn ls iinde kadn tanmlayan bir dier kavramlatrma ise toplumsal ayrmclk konusunda nemli ipular salamaktadr. zellikle kalknma srecindeki lkelerin hanehalklarna ilikin aratrmalarda kadnla ilgili yazn, bir yandan teslimiyet, dier yandan dayanma motifleri zerine kuruludur (Boserup, 1970). Bu erevede hanehalklar, sosyoekonomik sisteme uyum salamaya alan karar verme ve dayanma birimleri olarak tanmlanmakta ve dk cretlerin, dzensiz gelirlerin ve gvencesiz iin sz konusu olduu ortamda, ancak aile bireylerinin gelirlerinin aile iinde toplanmas ile bir ekonomik srama yaplabileceini gstermektedir. Bu koullarda hanehalk iinde kadnn geleneksel rolleri de devam ettii srece almasna gz yumulmaktadr. Zor yaam koullarnda aile bir yandan btnl salamaya alp geleneksel deerlere sk skya sarlrken, te yandan kadnn emeinin kullanlmasnn ailenin gelirini artrd kabul edilmektedir. Bu durum ailenin toplum iindeki ekonomik konumunu deitirebilmek iin bir zorunluluk kabul edilmekte ve kadnn aile iindeki geleneksel rol devam etmektedir (Nash ve Safa, 1976). Bu konuda dier bir yaklam ise akrabalk balar ve bir emek al verii (paral veya parasz) ile tanmlanan sosyal evre iinde kadn ele almak eklinde zetlenebilir. White (1994) stanbul'da evde rme ii yapan kadnlar incelerken, aileyi bir aratrma birimi olarak almay yetersiz bulmakta ve kadnn kimliinin aile ile birlikte, sosyal evredeki yklendii ilevler ve yapt retimle tanmlanabileceini ne srmektedir. Bu tr bir yaklamda kadn emeinin ne ekilde kullanldn, sosyal yap iinde nasl ekillendii veya sosyal yapy nasl etkiledii nem kazanmaktadr. Vurgulanan bir baka nokta ise, geleneksel deerler sisteminin geerli olduu toplumsal kesimlerde, kadnn almasnn aile iin olumsuz bir toplumsal stat simgesi olmasdr (Pessar,1994; Beneria ve Roldan, 1987). Kendini geindirebilecek bir erkek ile evlenmi olmann getirdii saygdeer role sahip olmayan kadn, erkek ailesini geindirebilecek duruma gelince darda yapt ii brakmakta ve ev kadn rolne tekrar geri dnmektedir. Koca ise, evi geindirebilecek gelire sahip olunca hemen kadnn iten ayrlmas gibi bir taleple gelmektedir. Dier bir deyile, kadnn ev dnda almas katlanlmas gereken geici bir durumdur. Evde retim yapmak bu balamda daha kabullenilebilir bir konum olarak deerlendirilmektedir. Koca veya babann darda almaya izin vermemesi ya da aile ve ocuk konusunda kadnlarn stlendikleri sorumluluklar, en azndan belli dnemlerde engelleyici rol oynamaktadr. Bu durumda kadnlar, aile geliri yetmediinde, ya da kendileri ve ocuklar asndan bir yoksulluk durumu ortaya ktnda kendi becerilerini paraya dntrmeye almaktadrlar. Bu tr bir gelir, hayat kolaylatran tketim harcamalar (telefon paras, ev aletleri gibi), baka trl alamayacaklar giyim kuam, ancak ncelikli olarak da ocuklarn eitim harcamalar, ya da kzlarn eyizi iin kullanlmaktadr. Ancak, her ne kadar zaman ve emek harcanm olursa olsun, eve i alma, almak anlamna gelmemekte ve bu kadnlarn ev kadn rollerinde bir deiim olmamaktadr (Mies,1986; White,1994). Pek ok almada, kadnn ev dnda alt koullarda bile ev iindeki sorumluluklarnda bir eksilme olmad gibi, aile ile ilgili kararlarda da sz yetkisinin artmad ifade edilmektedir. Bu durum alma olarak alglanmayan eveksenli almada daha da belirgin olarak ortaya kmaktadr. Evin erkek bireyleri evilerini daha eitliki paylamaya niyetli deilse, bu konuda yardm yine ailedeki kadnlardan talep edilmektedir. Kadnn annesi, evde olup al-

198

MAkale Ad

mayan ya da okumayan/okuyamayan gen kadnlar, bazen de evin kz ocuklar bu zorluklar paylamaktadr. Dolaysyla, ailenin dier kadn bireyleri de fazladan sorumluluklar yklenerek zarar grmektedirler (Eraydn ve Trkn, baskda; Eraydn ve Erendil, 1999b; Hattatolu, 2000, 2002; Kmbetolu, 1996; Dedeolu, 2000). Bu konuda yaplan aratrmalarda, ounlukla kadnlarn oluturduu eveksenli almann grnmezlii ve yok saylmas kadnn evde rettii deerin hem toplumun hem de kadnlarn gznde yok saylmas ile ilikili olduu vurgulanmtr. Bu ilerin dzensizlii, dankl ve ok dk cretli olmasyla nedeniyle aile btesine katks gzard edilmektedir. Ancak bu grnmezlik ataerkil yapnn dayatmalar sonucunda kadnlarn uyguladklar stratejilerden de kaynaklanmaktadr. Kadnlar kazandklar bu kk miktarlardaki paralar kocalarndan saklamaktadrlar ki kendi istekleri dorultusunda harcayabilsinler ve el konulmasn. Kadnlar, ayn zamanda bu sre iinde patriarkal pazarlk yaparak aile iindeki glerini artrmaya almaktadrlar; ancak bu da kadnn varolan sistemi iselletirmesi anlamna gelmektedir (Hattatolu, 2001; Kandiyoti, 1988). Dier bir deyile, kadnlar g alanlarn greli olarak geniletmeye alrlarken, erkekler de sahip olduklar ya da olmak istedikleri mutlak g ve iktidar alanlarn kaybetmemeye almaktadrlar ve bu g alanlar genellikle para zerinden iktidara dnmektedir. Kadnlar evde yaptklar ileri bo zaman deerlendirme ya da aile btesine katk gibi ifade etmekte, kimi zaman da, aslnda erkek egemenliinin yaratt toplumsal baskyla, yaplan ii hem kocalarndan hem de komu evresinden saklamaktadrlar. nk para karl almak, ailenin erkeklerini toplum gznde eve yeterince para getirememek gibi iktidar sarsc bir konumda brakmaktadr. Dolaysyla, bu alana girildiinde, kadnlarn ve erkeklerin anlam dnyalarnn zmlenmesi gerei de ortaya kmaktadr (Hattatolu, Ik ve TrknErendil, 2002). III. Eveksenli alma biimleri, bu almann yaygnlat sektrler, alma koullar ve grnmezlik Eveksenli alma bilindii gibi evde ya da evin yakn evresinde yaplan almadr ve aslnda yzyllardr sren bir alma biimidir. Bilindii gibi eve i verme, sanayi devrimiyle birlikte henz fabrika tr retimin yaygnlk kazanmad koullar altnda para ba ya da metre ba i olarak zellikle tekstil alannda gerekleti. Teknolojinin gelimesi ve yeni makinalarn kullanlmaya balanmas, retimin tek at altnda yaplmasn daha ilevsel ve ekonomik hale getirmesiyle birlikte eve i vermenin yaygnln yitirdiini biliyoruz. Bu eilim nedeniyle, modern retim biimlerinin gelimesiyle bir ara form olarak dnlen eveksenli almann tmden ortadan kalkaca varsaylmaktayd; ancak eveksenli almann deiik biimlerinin hi bir zaman tmyle yok olmad ve zellikle 1980ler sonrasnda maliyetleri drmek kaygsyla ve esnek retim rgtlenmesi erevesinde dnyada yeniden yaygnlk kazand gzlenmektedir. Son yirmi ylda eveksenli almann eitlendii ve eveksenli alanlarn saysnda ciddi bir art olduu pek ok aratrmada sz konusu edilmektedir. Enformel almann bir zellii olarak eveksenli alanlarn saysna ilikin doru bilgiye ulamak zor olmasna ramen retimden yola karak yaplan aratrmalar ya da alan aratrmalar kaytsz alanda yer alan bu tr emein dnya apnda ok yksek dzeylere ulatn gstermektedir (Peck, 1992). Eveksenli alanlarn kimler olduuna bakldnda, bunlarn genellikle kadnlar oldu-

199

Yazar Ad

u ortaya kmaktadr. rnein Trkiyede istatistiki veriler, bu orann zaman iinde bir miktar deiim gstermesine ramen 2001 ylnda yzde 86.2 olduunu ve yllar iinde erkeklerin bu alana katlmnda gemi yllara gre art yaandn gstermektedir (DE, Hanehalk gc Anketleri). Ancak bu anketlere yansmayan veriler dnldnde, eveksenli alan kadnlarn orannn daha yksek olduu beklenmelidir. Eveksenli alma daha nceki blmde de sz edildii gibi eitli nedenlerle ortaya kmaktadr; genel olarak retim rgtlenmesindeki deiim ve ataerkil aile yaplanmasna bal olarak ortaya kan eveksenli alma biimi, yaanan krizlerle, i kayplaryla ve isizliin artmasyla ilikili olarak zorunlu bir alma biimine dnmektedir. Eveksenli alanlar grupta incelemek mmkndr: kendi hesabna alanlar, sipari zerine alanlar ve baml alanlar. Kendi hesabna alanlar, kendi karar verdikleri malzeme ile yine kendi karar verdikleri rnleri tasarlayp reterek bunlar pazarlarda, sokaklarda ya da dkkanlarda ksmen kendi belirledikleri fiyatlarla satarlar. Bu rnler arasnda, yiyecek (poaa, simit, tatl), dokuma, nak, dantel gibi el ilerini ve hediyelik eya gibi rnleri sayabiliriz. Sipari zerine alanlar ise retimlerini siparii verenin istedii modelde, istedii malzemeyi kullanarak ve yine talep edenin belirledii zamanda teslim edecek ekilde yaparlar. Bu tr almada cret pazarl sipari edenle reten arasnda gerekleir; bu biim daha ok konu komu ve tandklar arasnda ya da dkkana i yapmak eklinde gerekleir ve yukarda saylan rn eitlerinde younlar. nc tr evde alma ise bir aracdan, taerondan, veya iverenden i almak yoluyla yaplr ve ii verenin istedii zamanda ve nitelikte retilir; genellikle para ba, metre ba veya kilo gibi llebilir parametrelerle cretlendirilir. Bu alma biimi, dokuma, konfeksiyon, makine ve el nak, piko, yorgan dikimi, altn, gm iilii, tak, oyuncak, ayakkab, kutu, elektronik, sigaratts, mum, yiyecek (sos, baharat, sala, kuruyemi, turu, sucuk, brek, mant, ev yemekleri, bitki toplanmas ve kurutulmas, fstk, badem krma) gibi ok farkl imalat sanayi ve retime ynelik alanlarda (paketleme, ambalaj, iplik temizleme, elektrik aksamnn montaj, bobin sarma) ve hizmet sektrnde (kuafr hizmetleri, tasarm hizmetleri, ev pansiyonculuu) yaygn olarak grlmektedir. Bu grupta alanlar baml alanlar, dier bir deyile iidirler. Ancak hem Trkiyede hem de dnyada bu alma biimlerinin tek bana bulunmad ve bir kiinin bu tr ii ayn gn iinde bile birarada gerekletirdii gzlenmektedir. Bu tr ilerin talebe ve zamana gre birarada yaplmas, eveksenli almann baml niteliinin ou kez gzard edilmesine ve genellikle kendi hesabna alan, hatta kk giriimci olarak nitelendirilmesine yol amaktadr (EvEksenli alan Kadnlar alma Grubu, 2001, 2002, 2004). Eveksenli alma yllardr yaplan bir alma tr olmasna ramen hem enformel alanda kalmasndan hem de zellikle kadn ii olmasndan kaynaklanan bir grnmezlie sahiptir. gc piyasas istatistiklerine bakldnda, eveksenli alanlar evkadn ya da isiz statsnde grlmektedirler. Kadnlar kendilerini alan statsnde grmediklerinden, bu bilgilerin topland srada verilen cevaplar, kadnlarn almalarna ramen evkadn satsnde yanstlmasna neden olmaktadr. Daha nceki blmde de ifade edildii gibi, ilerin sreksizlii, dankl, elde edilen gelirin dkl ve bu tr almann aile geliri ykseldiinde terk edilecei inanc kadnlarn kendilerini alan olarak grmelerini engellemektedir. Ayrca, kltrel olarak evli kadnn evkadn statsnde olmas ve erkein evi geindirebilecek dzeyde para kazanmas hem erkek hem de kadn olarak daha

200

MAkale Ad

yksek bir staty simgelemesi yaplan iin yakn evreden bile saklanmasna ve gizli kalmasna neden olmaktadr. Bu durum pek ok lkede benzerlikler gstermektedir. Ancak gelimi lkelerde eveksenli alanlarn gmen ya da aznlk gruplarndan kadnlar olduu dnlrse (ngilterede Asyal, Avusturalyada Vietnaml kadnlar), bu kadnlarn kimi zaman kaak olarak almalar, kimi zaman da haklarn bilmemeleri igcne katlma biimlerinin gizli kalmasna neden olmaktadr. Baz lkelerde ise devletin salad kaynaklara ancak almama kouluyla ulalabilmekte ve eveksenli yaplan iler beyan edilmemektedir (EvEksenli alan Kadnlar alma Grubu, 2001, 2002, 2004; DSK, Birleik Metal ileri Sendikas, 2003). i verenler ya da araclar asndan bakldnda ise, eve verilen ilerin sakl tutulmas, vergi ve sigorta gibi ykmllklerden kamak ve fiyatlar istedikleri gibi belirlemek gibi avantajlardan dolay ortaya kmaktadr. Eveksenli almann hangi koullar altnda yapld incelendiinde, evde yaplan ilerin sanld gibi gnn belirli saatlerinde dier ilerin arasnda yaplan iler olmad ortaya kmaktadr. cretlerin dk olmas geimlik para kazabilmek iin kiilerin kabul edilmi alma srelerinin ok zerinde almaya raz olmas anlamna gelmektedir. yknn arl, evdeki ocuklar ve zellikle gen kzlarn almaya katlmasna ya da ev ii sorumluluklarnn artmasna yol amaktadr; dolaysyla bu tr alma ocuk emeinin ok youn kullanld bir alma biimidir. Bunun yansra, evde almann i gvenlii ve salk asndan ok sorunlu olduu ortaya kmaktadr; evde yaplan ilerin bir ksmnda kimyasal ierikli yaptrclar veya tiner kullanm, boncuk, ine, t gibi malzemelerin kullanm hem alanlar asndan i kazalarna neden olmakta hem de zellikle ocuklar asndan ciddi tehlikeler oluturmaktadr. Ayrca alanlarn ounda bir zaman sonra kirelenme, varis, bel ve boyun ft problemleri, gz bozukluklar, toza bal akcier hastalklar gibi meslek hastalklar olumaktadr. verenler veya araclar alanlara, i risklerine kar koruyucu malzeme salamamakta, alanlar herhangi bir salk denetimine tabi tutulmamakta, hastalk ve i kazas durumunda salk hizmetlerinden yararlanamamaktadrlar. Eveksenli almaya bal sigortalar olmad iin, baka trl sigorta olanaklar olsa bile (e zerinden SSK, istee bal BaKur), i kazasna uradklarnda ya da meslek hastalklar olutuunda i kazasmeslek hastal nedeniyle tazminat, hastane bakm ve tedavi imkanlarn kullanamamaktadrlar. zerinden sigortalanamadklar iin zaten emeklilik sz konusu deildir (DSKBirleik Metal ileri Sendikas, 2003). Eveksenli alanlar genellikle ii aracdan alrlar ve ii hangi ana firmaya ya da ona bal taeronuna yaptklarn bilmezler. Aracnn istedii fiyat dikte etmekte kulland en nemli ara gizliliktir; dier bir deyile, alanlar yaptklar rnn nerede satld ya da kaa satld konusunda bilgi sahibi deildirler; dolaysyla, aracnn iverenle kaa anlatndan, yzde kan kendine ayrdndan haberdar olmazlar. Araclar ise bu avantajlardan yararlanarak karlarna en yksee karma, ou durumda yzde 70e varan pay kendilerine ayrma olanana sahip olurlar. Byle bir rgtlenme, alanlarn pazarlk glerini azaltmakta ve sadece srekliliin olmas beklentisiyle ok dk cretlere raz olunmaktadr. Dnya leinde rgtlenen retim ya da pazarlama zincirleri sz konusu olduunda bilgiye ulamak daha da zor olmaktadr nk bu zincirlerin halkalarn oluturan ok sayda taeron ve arac bulunmaktadr.

201

Yazar Ad

IV. Dnyada ve Trkiyede alma yasalarnda deiim Eveksenli alanlar, dnya leinde giderek yaygnlaan bir emek trn oluturmalarna ramen en korunaksz ve gvencesiz grubu oluturmaktadrlar. Dnyann pek ok yerindeki alma yasalar erevesinde, ii olarak kabul edilmemekte ve dolaysyla, dier iilerin kulland haklardan yoksun kalmaktadrlar. alanlarn saylarnn bilinmemesi, enformel alanda varolma, karmak taeron zincirleri iinde grnmezlik, alanlarn iveren ya da arac konusunda bilgi sahibi olmamasnn yaratt gszlk; ayn zamanda yoksulluk ve isizlik tehditi altnda dk cretlere ve kt almalarna raz olu rgtlenme ve hak talep etme olanaklarn da snrlamaktadr. Ancak btn bu olumsuzluklarn yansra, dnyada farkl sektrlerde yer alan ok sayda iyerinin artk iyeri dna taan ve genileyen i rgtlenmelerine ynelmeleri, iyeri ve ii tanmlarnn da yeniden gzden geirilmesine yol amaktadr. Bunun sonucunda iyerinin dnda istihdam edilen ve grnmezleen emein yeniden sisteme dahil edilmesinin yollar da bulunmaya allmaktadr. Eveksenli almann dnya apnda yaygnlamas, nemli bir emek haline gelmesi ve rekabetin uluslararaslamasyla birlikte Uluslararas alma rgt (ILO), bu tr almann uluslararas standartlarn oluturmak zere 1996 ylnda evde alanlarla ilgili 177 sayl Szlemeyi ve 184 sayl Tavsiye Kararn imzalad. 177 sayl Evde alma Szlemesi evde alan iilerin kimler olduklarn ve hangi iilik haklarndan yararlanmalar gerektiini belli standartlara balarken 184 sayl Tavsiye Karar uygulama asndan ilkelere rehberlik eden tanmlar, uygulama kapsamn ve uygulamann nasl yaplacana dair bilgileri ve ncelikleri saptamtr. Szlemeye gre, evde alanlar, iverenin iyerinde deil, kendi evlerinde veya kendi belirledikleri baka bir yerde, bir deme karlnda, zelliklerini iverenin belirledii bir mal veya hizmeti reten, dier bir deyile bir iverene bal alan iilerdir. Dolaysyla, szleme, evde alanlarn dier cretlilerle eit muamele grmesini tevik eder. Bu eitliin, evde alanlarn kendi setikleri rgtleri kurma, bunlara ye olma, faaliyet ve istihdama ilikin ayrmcln engellenmesi, i sal ve i gvenlii alannda koruma, deme, yasal gvenlik, mesleki yetitirmeye katlm, istihdam ve almaya balamada asgari ya ve analk korumas konularnda salanmas gerekmektedir. Bu szlemenin balayc hale gelmesi iin szlemenin lke hkmetleri tarafndan imzalanmas gerekir. 1998de Avrupa Komisyonu Avrupa Birlii yesi lkeleri szlemeyi imzalamaya aran bir tavsiye karar ald. Ancak Szleme ilk olarak 1999da sadece Finlandiya ve rlanda tarafndan imzaland. Bu szleme henz ok az lke tarafndan onaylamasna ramen evde alanlarn uluslararas platformda tannmas asndan ok nemlidir; en azndan bu konuda lke politikalarnn oluturulmas ve asgari cret ve sosyal gvenlik gibi konularda zel yasalarn karlmasna dayanak oluturmaktadr (HomeNet Uluslararas Ev Eksenli alan iler A, 2001). Trkiyede Haziran 2003de 1475 sayl eski Kanunu yerine 4857 sayl Kanunu yrle girdi. Yeni Yasas temel ilkeye dayanmaktadr; bunlar i gvencesi, esnek alma ve AB Ynergelerine uyumdur.Yasann genel gerekelerine bakldnda, yeni teknoloji nedeniyle yeni alma trlerinin hzla yaygnlamas, iin dzenlenmesinde yepyeni model ve uygulamalarn ortaya kmasnn ksmi sreli, ar zerine almalar, dn i ilikileri, i paylam modelleri, belirli sreli hizmet szlemelerinin ve alt iveren

202

MAkale Ad

uygulamalarnn yaygnlamas rnek olarak gsterilmitir. Teknolojik ve ekonomik gelimeler, bir iyeri erevesinde mal ve hizmet retimi ile pazarlama ve mterilere sunulmasnda ok ynl ve yapsal deiiklikleri beraberinde getirmi ve bir iyerinin amacnn gerekletirilmesinde iyerinin kurulu bulunduu "yerin" dna talmasna neden olmutur. veren, "i organizasyonunu" iinin evine, bamsz bir iyeri niteliinde olmayan irtibat brolarna veya yurt genelinde (ila fabrikas sat elemanlar gibi) veya ilin iinde (beyaz eya bakm ve onarm ilerinde alanlar gibi) ilerin yrtld bir rgtlenmeye kadar geniletmek gereksinimini duymutur. Devrim niteliindeki bu deimelerin alma hayatna ve i yasalarna yansmamasnn dnlemeyecei, hatta klasik i hukuku literatrnde iinin ve iyerinin tanmnda bile ciddi deimeler ortaya kt, iinin iyerinde iverene baml olarak bir cret karlnda alan kii olduu biimindeki tanmn artk tm alanlar ifade edemedii ifade edilmektedir. Kabullerdeki bu deiimler yeni yasada da ifadesini bulmaktadr. Yasaya gre, iveren tarafndan mal ve hizmet retmek amacyla maddi olan ve olmayan unsurlar ile iinin birlikte rgtlendii birime iyeri denir. Ayrca, iverenin iyerinde rettii mal ve hizmet ile nitelik ynnden ball bulunan ve ayn ynetim altnda rgtlenen yerler (iyerine bal yerler) ile dinlenme, ocuk emzirme, yemek, uyku, ykanma, muayene ve bakm, beden ve mesleki eitim, avlu gibi dier eklentiler ve aralar da iyerinden saylr. yeri, iyerine bal yerler, eklentiler ve aralar ile oluturulan i organizasyonu kapsamnda bir btndr. Bu tanmlara paralel olarak, iyerinin mal ve hizmet retimi iin ayr bir alan kullanmas halinde amata birlik ve ynetimde birlik artlar uygulanacaktr; amata birlik ayn teknik amaca bal olarak retimde bulunma anlamna gelirken, ynetimde birlik ayn ynetim altnda rgtlenmi olmak olarak tanmlanmaktadr. Avrupa Birlii mktesebatnda ii ve iveren arasndaki hukuki ba aklamak zere "i szlemesi" ve/veya "i ilikisi" deyimleri kullanlmaktadr. Birlik hukuk kaynaklarnda, rnein ynergelerin balklarnda dahi (rnein 91/533, 91/383, 99/70 sayl Ynergeler) "i szlemesi" ve "i ilikisi" deyimleri zdetir; yasada da Avrupa Birlii mktesebatna uygun ekilde, ii ve iveren niteliinin kazanlmasnda i szlemesine gre almann varlna baklaca vurgulanm, ayrca kurulan hukuki ban "i ilikisi" olarak isimlendirilecei de birinci fkrada dzenlenmitir. Buna bal olarak, ii tanm yaplrken, 2821 sayl Kanunun 2nci maddesinde olduu zere, i szlemesine dayanarak alma yeterli grlm, ii tanmnda igcn iverene sunan bir varlk olarak "gerek kii" zellii vurgulanmtr. szlemesi deyimi de getirilmek suretiyle iilerin kapsam geniletilmitir. Dolaysyla, i szlemesinin varln ispat eden herkes yasa kapsamna alnmtr. Dier yandan Avrupa Birlii mktesebatnda ii esas itibaryla i szlemesine gre baml alanlar olarak kabul edilmekle beraber, dorudan bir i grme borcuna dayanmayan, amac "eitim" olup iyeri ortamnda iliki kuran kimselerin (raklar ve staj yapan renciler) de i sal ve gvenlii konularnda "ii" kavramna dahil edilmekte ve iilere uygulanan artlardan yararlandrldklar grlmektedir. Bu adan da Birlik mktesebatna paralel dzenleme getirilmi ve 77 nci maddede rak ve stajyerler de i sal ve gvenlii nlemlerinden yararlanacak kimseler arasna alnmlardr. veren tanm iin de, 2821 sayl Kanunun 2 nci maddesi gz nnde tutulmu, "gerek ve tzel kiiler" dnda i szlemesine gre ii istihdam eden ve tzel kiilii bulunmayan kurum ve kurulularn da "iveren" saylacaklar

203

Yazar Ad

birinci fkra hkmnde aka gsterilmitir. Hatta bu hususta 2821 sayl Kanunda "tzel kiilii olmayan kamu kurulular" denilmesine ramen, ayn durum zel hukuk alannda da sz konusu olabileceinden (rnein adi ortaklklar gibi), kamu ve zel kesim ayrm yaplmakszn ii saylan gerek kiileri altran, ancak tzel kiilii olmayan kurum ve kurulularn "iveren" saylacaklar hkme balanmtr (Kaan, 2004). Yeni kanuna eveksenliler asndan bakldnda, bu grubu grnr klacak hkmlerin yer ald grnmektedir; zellikle iyeri tanmnda getirilen deiiklik eveksenli alanlarn ii statsne alnabilmesinin olanaklarn yaratmtr. nk retimin rgtlenmesinde ayn teknik amaca bal olarak rgtlenmenin bir ucu evde alan kadnlara kadar uzanabilmektedir; yani retim zincirinin en alt halkasn tekil eden evde alanlar da ii evde yapyor olmalarna ramen iyerinin bir paras durumundadrlar. yerinin bu yeni tanmlar ile evde ii olarak alanlar yasa kapsamna alnmtr. Yasaya gre nitelikleri bakmndan enok 30 ign sren iler srekli itir; dierleri sreksiz i kapsamndadr. Bu ilerde alanlar iidir ancak yasann birok maddesinden yararlanamazlar. Bildiin gibi evde alanlar yasa kapsamnda olsalar bile denetimi olduka zordur nk kaytddrlar ve hibir iveren bunlardan bize bahsetmez. Dolaysyla, alanlar kayt altna alabilmek iin denetim modelinin de buna gre ekillendirmesi zorunludur. yerlerinde retim emasnn incelenerek kimlerin hangi ii nerede yapt tespit edilebilir ya da kadnlara verilen ilerin kaydedildii ve bunlarn paralarnn dendii yasal olmayan makbuz ya da defterler gzden geirilebilir. Kadnlarn ise, grnr olmak ve yasal haklarndan yararlanmak iin rgtlenerek haklarn aramalar ya da bireysel bavurularla ii olduklarn kabul ettirmeleri gerekmektedir (Kaan, 2004). V. Dnyada ve Trkiyede eveksenli alanlarn rgtlenme deneyimleri Yasalardaki deien tanmlar ve salanan haklarn uygulamaya konmas, eveksenli alan kadnlarn bu haklarn farkna varmalar ve rgtlerini kurarak haklarn aramalar ile mmkn olabilmektedir.Eveksenli alma, uzun bir sre, dier enformel alma biimlerinde olduu gibi geici bir olgu olarak algland ve zaman iinde kaytl ekonomiye dahil olaca dnld. Dolaysyla, sendikalar eveksenli alanlar rgtlenme yaplarnn iine almay dnmediler ve kimi zaman da eveksenli alanlar, kaytl alanda alanlar ve sendikaya ye olanlar asndan bir tehdit ya da rakip olarak algland. Sendikalarn btn dnyada g kaybna uramas, kazanlm haklarn kaybedilmesi ve snrl finansal kaynaklarn mevcut yelere kullandrlmas ncelii sendikalarn bu alanda fikir retmesini de engellemi oldu. Ancak bugn artk tm dnyada farkl konumlarda alanlarn birlikte rgtlenmesi gerei n plana kyor nk kaytsz alanda sendikasz, sigortasz ve ok dk cretlere almaya raz kiilerin saysnn artmas ve esnek alma biimlerinin yaygnlamas rgtl emein gcn kryor; dolaysyla, uzun vadede herkes asndan yararl sonular olabilecek bir mcadelenin btn alanlar kapsamak zorunda olduu bilinci yerleiyor. Dnyada eveksenli alanlarn sendika ats altnda ya da desteiyle rgtlenmeleri, bulunduu yerin yasalarna ve koullarna gre eitlilik gstermektedir ancak bu yolla ok ciddi kazanmlar elde edilmitir. Uluslararas ii sendikalarna bakldnda, Uluslararas Hr i Sendikalar Konfederasyonu (ICFTU) informel alanlarn sendikalar tarafndan rgtlenmesine ynelik almalar yapyor ve bu amac gerekletirebilmek iin bir tavsiye

204

MAkale Ad

karar alm durumda. Bunun yansra Kanada, Avusturya, Almanya, Portekiz, Hollanda, Hindistan, Gney Afrika, ili, Brezilya, Kolombiya, Gana ve Senegalde eveksenli alan iileri rgtleyen ii sendikalar bulunmakta. Avrupada eveksenli alanlarn en nemli rgtlenmesini Portekiz, Madeirada 1970li yllarda rgtlenme almalar yrten Nak ileri Sendikas (SIBTTA) gerekletirmitir. Bu sendika bu sektrde alanlarn tmn ayn at altnda birletirerek bir g oluturmu ve sendikann blge hkmeti tarafndan kabul grmesini salamtr. Bunun sonucunda evde alan iiler, sosyal gvenlik, emeklilik ve isizlik denei gibi haklara kavutular. Dier Avrupa lkelerinde sendikalarn bu kapsamda bir rgtlenmesi olmamasna ramen evde alanlar iin uygulamaya konan yasalar, eveksenli alanlar asgari cret, emeklilik hakk gibi dier iilerin yararland haklardan yararlandrmaktadr. rnein Almanyada eveksenli alanlarn ounun otomotiv sektrnden olmas nedeniyle IG Metall sendikas bu konuda uzmanlam kiiler araclyla eveksenli alanlara ulayor ve daha yksek gelir elde edebilmek iin mcadele ediyor. talyada ise sendikalar ve kadn hareketi tarafndan gerekletirilen bir kampanya sonucu 1970lerde eveksenli alanlar koruma altna alan yasa kabul edildi (EvEksenli alan Kadnlar Grubu, 2001). Avustralyada Tekstil, Giyim ve Ayakkab ileri Sendikas (TCFUA) da yapt aratrmalar sonucunda evde almann yaygnln, kt alma koullarn ve dk cretleri ortaya kard ve 1987de i yasalar, iyeri dnda alanlar da kapsar hale getirildi. Bunun sonucunda evde alanlar sendikaya ye olma hakkn da kazanm oldu. Ancak hkmetin sanayinin gelitirilmesi ve ihracatn arttrlmas iin yasalar. gevetmesi sonucunda eveksenli alanlar zerinde de basklar artt. Bunun zerine balatlan kampanya ile eveksenli alanlarn konumlar gzler nne serildi ve 1997de sendika Adil Giyim Kampanyasn balatt. Bu kampanya, kresel retim ve pazarlama zincirlerinin dnyann her yannda kt alma koullar ve dk cretlere neden olduunu ortaya karmak, bu zincirlerde yer alan ve bu tr bir smrye dahil olan firmalar tehir etmek ve denetime tabi tutmak amacyla ortaya kt. Sonu olarak, 1997de Avustralya Moda Sanayii verenleri ve Sendika arasnda Evde alan iler Uygulama Yasas karara baland ve mcadeleler sonucunda eyaletlerin ounda evde alanlarn yasal iilik haklar kabul edildi. Bu mcadelede sendika, evde alanlarn iilik haklarn almalar ve sendikaya ye olabilmelerinin sendikalarn yok olmamas iin tek kar yol olduu fikrinden hareket etti. Bunun dnda Gney Afrikada rgtlenmi olan SEWU (Serbest alan Kadnlar Sendikas) kendi hesabna alan kadnlarn saysnn okluu nedeniyle kadnlara daha ok liderlik, pazarlk becerileri ve mesleki becerileri arttrmak zere kurslar dzenliyor ve kooperatifleme almalarn destekliyor. Evde alanlarn ii saylmad ve sendika kuramadklar yerlerde de farkl rgtlenme modelleri gelitirilebiliyor. rnein Hindistanda Ahmedabad ve evresinde almalarn younlatran SEWA (Serbest alan Kadnlar rgt) yllar sren mcadeleler sonucunda kendini ii sendikas olarak tescil ettirmeyi de baard. SEWAnn gelitirdii model, Bidi ileri Sosyal Yardm Fonuna dayanmaktadr ve bu kadnlarn da tpk Trkiye'deki gibi, ounlukla tek bir ivereni yok ve yeler ok eitli iler yapmaktadrlar. Bunlarn arasnda tuz iileri, tts yapanlar, bidi (Hint sigaras) saranlar, inaat iileri, aa sakz toplayanlar, nak iileri, dokumaclar, orman iileri, sebze satanlar, sokaklardan atk kat toplayanlar bulunmaktadr. Bu fona ii olarak kaydedildikten sonra kadnlar, tbbi bakm, konut programlar, emekli maa gibi

205

Yazar Ad

eitli sosyal haklara ulaabilmekte, ayn zamanda da teknik vasflarn ve istihdam olanaklarn arttrabilmek iin eitli eitim programlarna dahil olmaktadrlar. SEWA Video isimli merkezlerinde kadnlara kamera kullanmay retiyorlar; sonra bu kadnlarn ektikleri filmleri eveksenli alanlara grnrlk kazandrmak amacyla kullanyorlar. Ayrca, SEWA, "plak ayakl doktorlar ve ebeler adn verdii kadnlar araclyla salk hizmeti sunuyor. Hindistanda her kyde bulunan saaltclara ve ebelere modern tp ile ilgili bilgiler verip, baz temel ilalar salayarak salk uygulamalarnn daha dzenli ve koruyucu olmasna katk salyor. Bu modelin bir baka aya da SEWA bankasnn yrtt sigorta programdr. Buna gre belirli bir katk payyla bu bankaya ye olanlar kaza ya da evin zarar grmesi gibi durumlarda koruma altna alnmaktadr (DSK, Birleik Metal ileri Sendikas, 2003; EvEksenli alan Kadnlar alma Grubu, 2002). Btn bu abalarn yansra, eveksenli alanlarn biraraya gelerek oluturduklar bir rgt de ortaya km durumda; HomeNet, yani Uluslararas EvEksenli alan iler A ok eitli eveksenli alan rgtlerinden temsilcilerin biraraya gelmesiyle ortaya kt ve farkl lkelerden eveksenli alanlarn, kurduklar rgtlerin ve destek rgtlerinin birbirine deneyim aktarmas, bilgi toplanmas ve birlikte hareket etme olanaklarnn aratrlmas konularnda nemli kazanmlar elde etti. Trkiyede de eveksenli alanlar kendi rgtlerini kurmaya ve grnr olmaya alyorlar. Bu abalarn sonucunda Van, stanbul, ve Muladan eveksenli kadnlarn oluturduu gruplar ve EvEksenli alan Kadnlar Grubu da bir destek rgt olarak HomeNetin yesi durumundalar. Destek grubu tarafndan gerekletirilen almalarda kadnlarn en nemli nceliinin rgtlenme ve dier iilerin yararland haklardan yararlanma talebi olduu grlyor ve mevcut yasalar erevesinde en uygun rgtlenme modeli de u anda kooperatif olarak grlyor. Nitekim, stanbulAvclarda bir grup kadn, Trkiyede sadece eveksenli alanlarn ye olabildii EvEksenli alanlar Kk Sanat Kooperatifini kurdu ve bunu yine kentte kurulan Kutepe Kooperatifi izledi. u anda kooperatif kurmaya ve tzel kiilik elde ederek daha uygun koullarda i almaya alan gruplar Trkiyenin pek ok kentinde rgtlenmeye alyorlar. Ancak, yeni Yasasndaki yeni tanm ve hkmlerin eveksenli alan kadnlarn ii olarak tannmasna da olanak tanmas, sendikalarla balantlarn salanmas da dahil olmak zere rgtlenme ve mcadele biimlerinde yeni araylara neden olacaktr. VI. Sonu: Emek ve mcadele 1960lardan sonra, retim, ulam ve iletiim teknolojilerindeki gelimelerle birlikte ortaya kan yeni i trleri, talep edilen emein nitelii ve snfsal konumlar tartmal emek kategorilerinin nem kazanmas snf kavramnn mulaklamasna, snfii ve snflararas elikilerin eitlenmesine neden olmaktadr. Bilindii gibi kendi iinde snf, st soyutlama dzeyinde bir kavramdr ve bunu alanlarn retim srecinde aldklar konumlara bakarak objektif olarak tanmlamak mmkndr. Byle bir kavray, deiik toplumlarda ya da yaplarda ortaya kan farkl oluumlar snf tanmnn temel bileenlerinin dnda tutar. Ancak pratikte snf tanmlamas, kendi iin snf, dier bir deyile toplumsal aktr olarak snfn ortaya kmasyla anlam kazanr. Toplumsal aktr olarak dnmde belirleyici olmann koulu ise ksa vadeli karlar korumann tesine den bir birliktelii ve birlikte hareket edebilme zelliini gerektirmektedir. Sermayenin uluslararas hareketinin hzlanmas ve kreselleme ile birlikte rekabetin ulusal snrlarn

206

MAkale Ad

dna tamas, snf ii kartlklar uluslararas dzleme tarken, ok uluslu sistemlerin hesaba katlmasn ve rgtlenme biimlerinin ulusalararas bir nitelik kazanmasn da zorunlu hale getirmektedir. retim ve emek srecinin uluslararas lekte paralanmasna yol aan byle bir sistem, gerek gelimi lkelerde gerek azgelimi lkelerde sermayenin emek zerindeki denetimini en st noktasna karmtr. Dolaysyla sermayenin emein pahal olduu lkelerden ucuz lkelere doru ak hzlanm, 70lerden sonra teknolojinin gelimi lkelere salad olanaklar erevesinde bu lkelerin paralanm emek piyasas bu srecin paras haline gelmitir. Dolaysyla, snf politikalarnn igcnn smr normlarn uluslararas lekte yeniden belirleyen bamllk ilikilerini gz nne almas zorunludur. Bugn kendi iin snf ancak uluslararas dzlemde anlaml olabilir ve dntrme gc olan bir toplumsal aktr nitelii kazanabilir. (ngen, 1996). Bugn artk snf bilincinin oluaca ve birlikte hareket etme olanaklarn kolaylatran tek retim modeli olarak Fordist fabrikalar grmyoruz; esneklie dayanan, karll ve rekabet gcn arttrmay hedefleyen yeni retim ve emek organizasyonlar iinde uluslararas dzlemde ok dank ve farkl biimlerde bu retimin paralar haline gelmi bir emek sz konusu. lkeler aras ticaret engellerinin azaltlmas, sermaye ve mal aknn artmas dnyann farkl blgeleri arasndaki bamll pekitirmekte ve bu durum uluslararas rekabeti hzlandrrken farkl retim birimlerinin de yeni koullar karsndaki krlganln arttrmaktadr. Pek ok gelimekte olan lkede grld gibi, bir yandan lke ekonomilerinin kendilerini d olumsuz gelimelerden koruma mekanizmalar zayflamakta, te yandan da artan rekabet ortamnda gl bir yapya sahip olmayanlar giderek daha sk karlalan ekonomik durgunluk ve bunalm dnemleri yaamaktadr. Doal olarak, bu dnemlerin zellikle emek pazarnn kysnda yer alan savunmasz kesimlerin, dolaysyla da kadn igcnn i olanaklar ve alma koullar zerinde olumsuz etkileri olmaktadr. Bu dnemlerde, yaam stratejilerinin deiime urad ve ek yklerle yoksulluk koullarnda yaam mcadelesi verildii gzlenmektedir. Nitekim, Trkiyede 1990l yllarda ardarda yaanan krizler, emek piyasas iinde yer almaya balayan kadnlarn, toplumdaki dier dezavantajl kesimlerle birlikte yeniden bu piyasnn kysna doru itilmesine neden olmutur (Eraydn ve Trkn, baskda). Son yllarda kadn emeinin maruz kald smr koullarnn giderek daha fazla gndeme gelmesi, aslnda btn emek kategorilerinin benzer bir grnmezlik ve gvencesizlik koullarnda almak durumunda kalmas nedeniyle ortaya kmaktadr. Dier bir deyile, kadn emeinin yaratt deerin hem evde hem iyerinde grnmez oluu ve karlnn denmeyii artk erkeklerin de benzer dzeylerde maruz kald bir smr biimidir ve emek, tm dnyada sermaye karsnda kaybeden durumundadr. Sadece retim aralarna sahiplilik asndan bir tanmlama yapldnda snf ok geni bir kategori olarak tanmlanmakta ve snf ii atmalarn aklanmasnda ve birlikte hareket etme olanaklarnn belirlenmesinde yetersiz kalnmaktadr. Dolaysyla, kendi iin snf dediimizde ve retim ilikileri iinden bunu tanmladmzda, bunun iine birlikte hareket etmekten yarar olan gruplar dahil etmek, hem rgtlenmenin hem de mcadelenin aralarnn ortaya konmasnda yararl olmaktadr. Ortaya kan yeni retim ve emek rgtlenmeleri erevesinde farkl lkelerin iileri ya da farkl alma biimlerine sahip gruplar birbirlerine rakip konumda grnmektedir. Ancak byle bir konumlanma, sermayenin kurallarnn geerli olduu bir dnyada, gnlk hayatn zorlamalar ve yoksulluk karsnda hereye raz gruplarn birbiri aleyhine hareket etme durumuna

207

Yazar Ad

dmeleri sonucunda ortaya kmaktadr. Bunun yansra inanszlk, umutsuzluk ve destek mekanizmalarnn olmamas, bu yapay kartl desteklemektedir. Bu durumun olumsal/durumsal olmasndan sz etmek gerekir; dier bir deyile, birlikte hareket etmekten avantaj salayacak gruplar, bugnk retim ve emek rgtlenmesi erevesinde paralanmlar ve birbirlerinin ayana basar duruma gelmilerdir. Buradaki eliki uzlamaz yani zsel bir eliki deildir ve belirli aralarla zlebilir bir eliki olarak karmzda durmaktadr. O zaman, bu paralanma karsnda nasl bir tavr almak gerektiini dnmek ve bugnk koullarda kendi iin snf, toplumsal bir aktr olarak snf olmann yollarnn yeniden denenmesi gerekmektedir. Bugnn dnyasnn gereklii ile baetmek, bu gerekliin farkndal ile hareket etmeyi zorunlu hale getirmektedir. Bugn snf ii farkllamalara baktmzda retim ilikilerinin karmaklamasnn yansra, toplumsal, kltrel ve ideolojik belirleyicilerin snf yaplarn mulaklatrdn, hatta kimi zaman insanlar birarada tutan baka kimliklerin yannda nemsizletirdiini grmekteyiz. Dolaysyla, sadece alanlarn retim rgtlenmesindeki yeri bir grubu kendi iin snf haline getirmeye yetmiyor. Dier bir deyile, tarih sadece blmden daha fazla pay almak zerinden bir bilinlilikle yazlmyor; insanlar hayatn bir alannda ortaya kan zihinsel biraradalklarla, rnein savaa, rkla, her tr ayrmcla, g ve iktidara kar olmak gibi alanlarda ortak tavr alabiliyorlar ve birlikte hareket edebiliyorlar. Bu mcadelelerin iinde farkl kimliklerle kendilerini tanmlyorlar. Kimi zaman bu kimliklerin bir tanesi daha ne kabiliyor ve onun mcadelesi ncelikli olabiliyor ama bu mcadelenin zlmesi dier baka alanlardaki mcadelelerin zlmesi anlamna gelmiyor. Farkl alanlarda mcadele birbirini destekler ya da kstekler biimde ortaya kabiliyor ve mcadele benzer kulvarlarda veya tamamen farkl platformlarda srdrlebiliyor. Bunun yansra, rgtler iindeki insan ilikilerinin o rgtn gelecei ve mcadele biimi arasnda nemli bir balant olduunu gryoruz. rgt iinde iktidarn olumasnn nne geen dnce yapsnn ortaya km olmas gerekir. Birlikte hareket etme, kararlara katlm, alan olarak emee sayg, dierkamlk, birbirine drstlk, effaflk, birlikte alma bilinci, sorumluluk alma ve szn tutma gibi zihniyetsel dnm olmad srece, dnya gllk glistanlk olmayacak. Dolaysyla mcadelenin, hem rgtlerin dnmde belirleyici olacak kadar glenmesi ve katlmn artmas hem de bu rgtlerin i yaplarnn ve kulland aralarn niteliinin sorgulanmas alanlarnda srmesi gerekmektedir. Mcadele zordur, dolaysyla insanlarn g kazanabilmeleri iin gvenebilecekleri destekleri olmal ki bu paha hafiflesin ve birlikte hareket etmenin salayaca olumluluklara inan srebilsin. Dolaysyla, insanlara ok ar bedeller detmeyen ve cesaretli klabilecek destek mekanizmalarnn neler olabileceine kafa yormak gerekir. nsana dair bilgi ok nemli; kahramanlk yerine gllkleriyle, zayflklaryla, dayanabilmenin snrlaryla insan koyabilirsek ve bu insan kavray zerinden politikalar retebilirsek destek mekanizmalarnn ve uzun vadeli bir perspektifle birlikte hareket etmenin nemini de kavram oluruz. Dnyann her yerinde ve ok eitli biimlerde emek srecinin paras haline gelmi alanlarn birlikte hareket etmesinin ve taleplerde bulunmasnn yarataca enerjiye gvenerek...

208

MAkale Ad

Referanslar BekataMardin, N. ve dierleri, 2000, Salk Sektrnde Kadn, T.C. Babakanlk Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl. Beneria, L. ve Roldan, M., 1987, The Crossroads of Class and Gender: Industrial Homework, Subcontracting and Household Dynamics in Mexico City, Chicago, IL: University of Chicago Press. Benton, L., 1990, Invisible Factories: the Informal Economy and Industrial Development in Spain, Albany, NY: State University of New York Press. Bolles, A. L., 1985, Economic crisis and femaleheaded households in urban Jamaica, J. Nash ve H. Safa (der) Women and Change in Latin America iinde, New York, Bergin & Garvey. Bora, A., 2002, Olmayanin nesini idare edeceksin? Yoksulluk, kadinlar ve hane. In N. Erdogan (der), Yoksulluk Halleri: Trkiyede kent yoksulluunun toplumsal grntleri, stanbul: Demokrasi Kitapl, 6589. Boserup, E., 1970, Womens Role in Economic Development, London: Allen and Unwin. Castells, M. ve Portes, A., 1989, World underneath: The origins, dynamics and effects of the informal economy, A. Portes, M. Castells ve L. Benton (der.) The Informal Economy Studies in Advanced and Less Developed Countries iinde, 1137, Baltimore, John Hopkins University Press. Cheng, LuLin ve Gereffi, G., 1994, The informal economy in East Asian Development, International Journal of Urban and Regional Research, 18, 194 219. Dedeolu, S., 2000, Toplumsal cinsiyet rolleri asndan Trkiyede aile eve kadn emei, Toplum ve Bilim, Gz, 139170. DE, Hanehalk gc Anketi Sonular, 1999 DE, Trkiye statistikleri, 2001 DSK, Birleik Metal ileri Sendikas, 2003, EvEksenli alanlar ve rgtlenmeleri, stanbul: Birleik Metal- Yaynlar. DrakakisSmith, D., 1996, Third World cities: Sustainable urban development, population, labour and poverty, Urban Studies, 33:45, 67399. Eraydn, A. ve Erendil, A. 1999a, Yeni retim Sreleri ve Kadn Emei, T.C. Babakanlk Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl, Ankara. Eraydn, A. ve Erendil, A. 1999b, The Role of Female Labour in Industrial Restructuring: New Production Processes and Labour Market Relations in the Istanbul Clothing Industry, Gender, Place and Culture, 6:3, 259272. Eraydn, A. ve ErendilTrkn, A., 2002, Konfeksiyon sanayiinde yeniden yaplanma sreci, deien koullar ve kadn emei: ne kazandlar, ne kaybettiler? ktisat Dergisi, 430, 1828. Eraydn, A. ve Trkn, A. (baskda), Cinsiyet ayrmclnn srd bir toplumda kadn olmak, Cumhuriyet Dneminde Kadn ve Mimarlk, Ankara: Mimarlar Odas Yaynlar. HomeNet Uluslararas ev ekesenli alan iler A ve EvEksenli alan Kadnlar alma Grubu, 2001, HomeNet Rehberi: ILO Szlemesi. EvEksenli alan Kadnlar alma Grubu, Trkiye HomeNete Doru, 2001, 2002 20032004 almalar. Gilbert, A.,1994, Third World cities, poverty, employment, genderroles and environment during a time for restructuring, Urban Studies, 31:45, 60533. Hattatolu, D., 2001, Ev Eksenli alma ve Stratejileri: Kadn zgrlesmesi Asndan bir Tartma, A. lyasolu and N. Akgke (der) Yerli bir Feminizme Dogru iinde, Istanbul: Sel Yayincilik. Hattatoglu, D., 2002, Ev Eksenli Calmada ocuk Emei ve Kadn Emei likileri, Iktisat Dergisi, 430, 5457. Hattatolu, D., Ik, N. ve Trkn, A., 2002, Bie ev eksenli alma metodolojisi: atlye almalar rneinde bilgi, rgtlenme ve glenme, Iktisat Dergisi, 430, 4853.

209

Yazar Ad

Jenson, J., 1994, The talents of women, the skills of men: flexible specialization and women, S. Wood (der) The Transformation of Work iinde, London: Unwin Hyman, 141149. Kaan, G., 2004, Yeni Kanunu EvEksenli alanlar Kapsyor mu?, Trkiye HomeNete Doru 20032004 almalar iinde, EvEksenli alan Kadnlar alma Grubu. Kandiyoti, D., 1988, Bargaining with patriarchy, Gender and Society, 2:3, 274290. Kmbetolu, B., 1996, Gizli iler: Kadnlar ve Bir Alan Aratrmas, S.akr ve N. Akgke (der.) Kadn Aratrmalarnda Yntem iinde, 230238, Ankara, Sel Yaynclk. Lawson, V.A., 1992, Industrial subcontracting and employment in Latin America: a framework for contextual analysis, Progress in Human Geography, 16, 123. Massey, D., 1983, Industrial Restructuring as Class Restructuring: Production Decentralization and Local Uniqueness, Regional Studies, 17:2, 7389. Mies, M., 1986, Patriarchy and Accumulation on a World Scale, London: Zed Books. Nash, J. ve Safa, H. (der.), 1976, Sex and Class in Latin America, South Hadley: Bergin Publishers. ngen, T., 1996, Prometheusun Snmeyen Atei, stanbul: Alan Yaynclk Peck, J., 1992, Invisible threads: homeworking labour market relations and industrial estructuring in the Australian clothing trade, Environment and Planning D, 10, 671 89. Pessar, P.R., 1994, Sweatshop workers and domestic ideologies: Dominican women in New York's apparel industry, International Journal of Urban and Regional Research, 18, 127142. Philips, A., 1983, Hidden Hands: Women and Economic Policies, London: Pluto. Phizacklea, A. ve Wolkowitz, C., 1995, Homeworking Women, London: Sage. Pincheson, E., 1995, Textiles and clothing in Turkey: Part 2, Textile Outlook International, 1, 124142. Robert, A., 1983, The Effects of the International Division of Labour on Female Workers in the Textile and Clothing Industries, Development and Change, 14:1, 3947. Sloane, P. J., 1980, Women and Low Pay, London: Macmillan. Standing, C., 1989, Global Feminization Through Flexible Labour, World Development, 7, 10771095. Stratigaki, M. ve Vaiou, D., 1994, Women's work and informal activities in Southern Europe, Environment and Planning A, 26, 12211234. TrknErendil, A., 2002, Trkiyede ev eksenli alma zerine yaplm aratrmalar ve almalar, ktisat Dergisi, 430, 3647. White, J.B.,1994, Money Makes Us Relatives: Women's Labor in Urban Turkey, Austin: University of Texas Press.

210

Sorular

Sorular

Recep Kapar: Bu meslek edindirme programlar, ya da benim altrma diye tabir ettiim programlar, cezaevlerinde mahkum emei, ocuk emei, ocuk almas dediim uygulamalarn n veya sonuna eklenmeli. Uygulama, kendi alanlar zerine gelitirebilir. Bu belirli biimleriyle bir mahkum emeine benzemiyor, zorla altrmaya da benzemiyor. Ama gelir gvencesizliinde bireyin sosyal yardma muhta olmu bir bireyin, ok dk bir gelir karlnda belli ileri, belli aktiviteleri yapmaya zorluyor ve bu kiiler toplumun en altnda yer alan insanlar. Ve insanlar bu dk bedelli gelir elde edebilmek iin bu zorlayc tehir edici ve cezalandrc alma meslek eitimi programlarna gitmek zorunda kalabiliyorlar. Bu programlarn temel teknii, insanlara yardm etmek deil, bu insanlarn toplumda trnak iinde asalak olduklar, yattklar yerden para bekledikleri, aktif olmadklar, igc piyasasna girip i aramaktan kandklar, imtina ettiklerini dndkleri iin, bu insanlar igc piyasasna katmaya zorluyor. imdi bu insanlar, nasl insanlar zorlama konusunda, evde ocuuna bakan hane reisi olmayan dul bir kadn, hibir geliri yok, bu kadna diyor ki, sana sosyal yardm veririz, sen buna muhtasn, fakat evde oturmak olmaz, seni meslek edindirme programlarna gideceksin, i banda eitime gideceksin ve bunu en az cretle retim, temiz retim, te bir orannda bir paraya yaptryor. Zorla altrma, zorlayclk budur. Tabi unu da syleyeyim, okuduumuz, konutuumuz, yazdmz kadaryla, kapitalist gelimenin alanlarn hr iradesine dayal bir szleme ilikisi, bir cretli i ilikisi olduu vurgulanyor. Kitaplarda hep bu ekilde anlatlmtr. cretli iiliin hizmet hakkna dayal iiliin yaygnlatn ve kapitalizmle birlikte bu hizmet akdine dayal cret iiliinin yaylacan ve dier alma biimlerinin ortadan kalkacan dnyoruz. Burada Eyll hanmn syledii gibi bugn dnyada zorla ve zorlayc altrma konusunda ok ciddi sorunlar var. ok iyimser tahminlerle 27 milyon klenin bulunduu syleniyor ve orada birliin iinde Avrupa Komisyonunun da destekledii, yani Avrupada 30 bin 100 bin arasnda klenin bulunduu ve bu kleliin ortadan kaldrlmasyla ilgili projeler retiliyor. Dnyada ite, yarclk, ortaklk ya da bor karl altrma, mthi bir ekilde ortadan kalkmyor, kkleiyor. Bu anlamda aslnda bizim kapitalist gelime srecinde cretli iiliin, cretli almaya verdiimiz nemin yannda dier farkl, ortadan kalkmasn beklediimiz alma ilikilerinin halen varln koruduunu da grdk. altrmada uygulama buna benzer bir uygulama deil, btnyle bir mahkum rnei deil. nsanlarn kanabilecei kendilerini koruyabilecekleri alanlar var. Ama sosyal alanda bu insanlar ie yaramaz, tembel olarak niteleyip tehir etme yn var, insanlarn muhtalndan ve yoksulluundan, yardma ihtiya duymalarndan yararlanma gibi bir hususlar var, benden bu kadar. Soru: Bu gerek mahkum emei, gerekse ocuk emei kullanl, gerek sizin iaret ettiiniz sosyal yardm Sorunu, belki yeni i gc tanm erevesinde de tanmlamakta fayda var. Yeni igcn pratik yerine aktif bir biimde normal standart emee kar kullanlmasnn bir biimi olarak da tanmlayamazsnz.

211

Sorular

Recep Kapar: Demin zaten yle tanmladk, nasl oluyor hatta unu syleyeyim biraz daha aaym. Kamuda nmzde eer bu yasa tasars hkmet aklamyor sosyal yardmlarla ilgili olan ksm ve bu ksm srekli pas geiliyor. Kamu sektrndeki vasfsz igcnn yerine getirdii orman, aalandrma, erozyonla mcadele, evre temizlii, kent temizlii, ayclk, odaclk, mstahkemlik gibi baz vasfsz iler bu sosyal yardmlar karlnda bu meslek edindirme program altnda insanlarn bir ii olabilir. Amerikada, Kanadada, Avustralyada, ngilterede v.b. lkelerde byle bir eilim var, gl bir ekilde bunu yapyorlar. Bu tr eilimleri sosyal yardmlarn gittike altrmac uygulamalara dnt ve normal dzenli i zerinde alanlar zerinde bir bask olarak kullanldna ynelik ciddi eletiriler var. Sendikal tepkiler var ve direkt altrmac uygulamada alan insanlarn tepkileri var. Bundan sonraki gelecek on-on be ylda ok fazla tartacamz bir ey. Bu ngilizcede kullandmz nc yolun da bir paras olan, Amerikada uygulanan Anglosakson lkelerinde uygulanan bu tr sosyal yardm programlar Trkiyede de eer hkmet bu yasay karrsa uygulanacana ben inanyorum ve onun iin bir sunu yaptm, teekkr ederim. Konumac: Mecliste bekleyen ceza infaz yasas zorla almay dzenliyor. Cezaevinde zorla alma, bu nemli bir tehlike olarak grlm, bu konuda dnce soruluyor. Aslnda uluslar aras dzlemde bakldnda pek ok emek maliyetini ya da retim maliyetini drme yntemleri, ok yaratc ekillerde bulunuyor. inde bunun rnei uyguland, uzun zaman uyguland bilinir. Hatta inde hapiste alanlarn says spanyadaki tm alan nfusu kapsayabiliyor diyelim, yani byle bir byk miktarda insan hi cret almakszn alyor. Yani byk bir ihtimalle ala ala bu rnei almzdr biz de ceza yasamzda. nk, ama retim maliyetini emek yoluyla ucuzlatmaksa bu tr eyler buluyorsunuz. Hatta ben daha nce SAVda da bir konuma yapmtm orada bir arkada bu rnei vermiti. imdi mesela hal kilim en nemli ev eksenli retim biimidir. ounlukla evde tezgahlarda yaplr, bazen ite bunun kooperatifleri falan vardr ama imdi mesela bu ciddi bir fiyat drme politikas var. Bu konuda, hal retiminde, bu da rnein inde ok dk fiyata hal retilebilme sz konusu. rnein artk piyasada satlan Hereke hallar filan hepsinin inde dokunduu syleniyor ve yle bir sistem anlatld, yani hani bunun nasl enteresan sistemler bulunabiliyor emek maliyetini ucuzlatmak iin, retkenlii artrabilmek iin, bir ey dnn kocaman hangar gibi bir yer. Tezgahlar arka arkaya dizilmi, hal retimi nasl bir eydir, birebir kiinin makineyle tezgahla kurduu ilikidir, tepede bir rnek vardr, o rnee uygun olarak iplik, dm atarsnz ve hatta dolaysyla da birebir dokuyan kiinin de bir zellii o halya geer, yani yle bir zellii vardr halnn kilimin, hatta bazen imza bile atarlar insanlar, ayr imzalar vardr. yle bir sistem uygulanyormu, dizi dizi tezgahlar diziliyor, hoparlrde bir ses imdi sar, imdi krmz, imdi beyaz. Besime en: ok teekkr ediyorum, imdi bir soru yok, vaktimiz de yok. (11dk)

212

MAkale Ad

213

Yazar Ad

OTURUM 3.1

DNYADAK SINIF HAREKET DENEYMLERNE BAKI 1

YNETEN:

NAL SATLIGAN
KONUMACILAR:

VINAY BAHL FATMA LK SELUK DAVID M. SMITH FAHIEME SCANDELLA

214

MAkale Ad

215

Vinay Ball

Abstract
India now has become a part of the larger global network process which has effectively restructured the composition of the working classes, and womens conditions both in the domestic sphere as well as in the market and workplace. But these changes had been uneven in each region, in rural and urban areas, amongst different classes, caste groups and religious groups. South Asia which contains nearly 20 percent of World labour forcemore than 90 percent is in the informal sector. Along with informalization of jobs, casualization of labor is increasing among both males and females in urban and rural areas. Lack of protection, irregular work, absence of minimum income and absence of autonomy in work place, are the new work conditions. Major changes in the work place were the increasing inequality in employment opportunities and incomes. But the quality as well as opportunities for employment have improved for the women of upper income, and for those with higher skills. However, for most women workers the quality of employment is poor, and they have fewer or no opportunities either for skill development or moving up the ladder, and they get generally very low income returns. It is also important to point out how the informalization and casualization of work under the structural adjustment program have increasead the rate of violence against women, more health problems, and increased number of malnutrition among women in India. Rediscovery of informal sector challanges the ability of trade unions to organize and represent labor. Indian trade unions always ignored the informal sector but now the same informal sector is threatening the very existence of the organised sector. The workers in the informal sector, particularly women, are responding to these structural adjustment programs with nontraditional forms of class organizations, demands and tactics. Trade unions have slowly started responding to these new developments.

Kreselleen Hindistanda Enformelleme, Geici alma, almann Feminenlemesi ve Yeni Toplumsal Hareketler: Sendikalar iin bir Meydan Okuma

VINAY BAHL*

Hindistan gnmzde, Hintli iilerin iinde bulunduklar koullar hem ev ii alanda hem de piyasada kltrel, siyasi ve ekonomik adan etkin biimde deitiren kresel bir a srecinin paras haline geldi. Bu deiiklikler her blge iinde, krsal ve kentsel blgelerde, farkl snflar, kast gruplar ve dinsel topluluklar dahilinde eitsiz geliti. Bilindii zere, kreselleme ad verilen olgu, bir nceki smrgeciliin ve emperyalizm srecinin, Avrupa ve Amerikann denetiminde olan kresel kurumlardaki mekanizmalar araclyla gnmzde srmekte olan modern biimidir. 1990larda ise Hindistann ve onun gibi pek ok eski smrgenin de bu kresel sisteme katlmasna izin
*Not: Bahln istei zerine tm teblii deil, tebliinin aadaki zeti aktarlmtr.

216

Kreselleen Hindistanda Enformelleme, Geici alma, almann Feminenlemesi ...

verilmiti. Ancak bu kresel oyuna katlmann sonucunda lkenin ekonomik yaps ve ileyilerinde belli deiiklikler de zorunlu hale gelir. Yapsal Uyum Programlar ve Liberalleme ad verilen bu deiiklikler, Dnya Ticaret rgtnn ylesi ticaret politikalar zorla kabul ettirmesini de beraberinde getiriyor: thalat vergilerinin azaltlmas ve nicel snrlamalarn kaldrlmas, lke iinde meta hareketlerine getirilen snrlamalarn kaldrlmas, ruhsat sisteminin, zellikle de irketlerin zel sektr zerindeki ruhsat sisteminin nemli lde gevetilmesi, ayrca birok rnn ihtiyat olarak saklanmasna son verilmesi. Hem hkmetteki Hintli uzmanlar hem de MF ve Dnya Bankas uzmanlar, bu byyen ekonomik krizi zmek iin, Hindistann yaad sorunlarn kklerinin makro ekonomik politikalarnda yattn ne sren bir plan ortaya koydular. Bu programlarn hedefi, lke ekonomisini en son teknoloji ve bilgi akna ak hale getirmek yoluyla, Hindistan ekonomisini dnya ekonomisiyle btnletirmekti. Bu da demek oluyordu ki, asl olarak zenginlerin dayankl tketici mallarna ilikin karlarna hizmet eden ve ihra edilebilecek mallarn retimine pek de katk salayamayacak trden bymeye destek verilecekti. Hkmete ait irketler, devletin ya da kamunun elindeki kaynaklar, banka ve sigorta gibi daha nceye kadar ihtiyat olarak elde tutulan alanlar hzla zelletirildiler. Emei koruma mekanizmalarnn yozlamas sonucunda szlemeli emekte ve taerona i vermede devasa bir art gerekleti. gcnn Feminizasyonu ve Deiimin Kadnlar zerindeki Etkileri yerindeki ana deiikliklerden biri, i bulma frsatlarnda ve gelirlerdeki eitsizliklerin artmasyd. rnein, hem istihdamn nitelii hem de istihdam frsatlar, yksek gelirli kadnlar ve yksek vasflar olanlar iin ilerlemiti. Ancak u an pek ok kadn ii asndan, istihdamn nitelii dk durumda ve bu kadnlarn vasflarn gelitirmek ya da snf atlamak iin ok az ans var ya da hi anslar yok ve genellikle ok dk gelir elde ediyorlar. Hindistanda farkl snflardan kadnlarn istihdam ve geliri bakmndan u drt eilim gzlemlenebilir: 1. Yeni istihdam yaratlmadan mevcut istihdamn kaybedilmesi; 2. Yeni teknolojiler ve vasflar dolaysyla gerekleen deiiklikler; 3. almann enformellemesi; 4. Yeni istihdam frsatlarnn yaratlmas. Yukarda belirtilen deiikliklerin, birok Hintli kadnn iyerindeki ve evdeki koullarn iyiletirmek asndan ok az katks oldu. Ormanszlatrma etkinliklerinin artmas, hem erkeklerin hem kadnlarn glerini krkledi. Kadnlar g sresince ou zaman erkee baml ya da bazen tek balarna oluyorlar. Ancak kadnlar her zaman eitsiz ve kat bir sistemin kurbanlar oluyorlar: cret ayrmcl, cinsel taciz, fazla mesai iin deme yaplmamas. Kadnlarn cretleri rutin olarak erkeklere deniyor ve bylece kocalar ve bakalar tarafndan daha da smrlmeleri iin olanak tannyor. u anda Hindistan nfusunun % 70i geimini toprak kaynaklarndan salyor. Bu hesaplamaya ekonomik olarak etkin durumda bulunan kadnlarn % 84 dahil. zelletirme, yalnzca erkeklerin hakim olduu meslekleri ve teknik kurslar gelitiriyor, nk krl olan alanlar bunlar. Hkmet, 1991-1992 yllar arasnda, eitim fonlarn 80 milyon rupe azaltt ve dolaysyla, alan kadnlarn katld birok gece okulu ve yetikin
217

Vinay Ball

eitim program kapatld. Bugn Hindistanda her 26 dakikada bir kadn taciz ediliyor, her 34 dakikada bir kadn tecavze uruyor, her 42 dakikada bir cinsel taciz vakas gerekleiyor, her 43 dakikada bir kadn karlyor ve her 93 dakikada bir kadn eyiz iin yaklarak ldrlyor. Bildirilen tecavzlerin drtte biri, 16 yan altndaki kzlara ynelik gerekleiyor; fakat, tecavzlerin byk ounluu bildirilmiyor ve tecavz edenler nadiren mahkm ediliyorlar. Erkeklerin says kadnlar at iin, kadnlara kar artan iddet dengesizlii bytt. 1991 ylnda dii fetslerinin % 96s, Bombayda amniocentesis dneminde drld. Her yl 6000 kadar eyiz lm gerekleiyor. Birok durumda, almann vasfszlatrlmas yznden dalit kadnlar ilerini kaybetti ve erkeklere daha baml hale geldiler. Kreselleme karsnda, ok daha fazla saydaki erkek, Hindutva (komnal bir Hind grubu) gleri tarafndan belirlenen ahlki kurallar, kendilerine zaten baml olan kadnlara dayatyor. Bu kadnlar da Hindutva hareketine katlyorlar. Yakn zamanlardaki Gujarat isyanlar, Dalit halknn bu komnal isyanlara katldna iaret ediyor. Yeni Toplumsal Hareketler Eski sendikalar sadece rgtl sektrlerle ilgilenmilerdi ve bu sendikalarn lkedeki yeni alma koullarnn stesinden gelebilmek iin herhangi bir stratejisi yoktu. Sz konusu sendikalar siyasi partiler tarafndan kontrol ediliyorlar ve bu partilerden bazlar da iktidarda. u anda btn siyasi partiler yapsal uyum programlarn ve serbestletirmeyi savunduundan, bu partilerle ilikili olan sendikalar da, emek kesimi daha az masraf yaparken bile partilerini savunmutu. Bu yeni balamda, Hindu ulusalc gler (komnal) ve alt kastlardaki insanlar, seim politikalarna girmeye baladlar ve bu da Hindistandaki siyasi sahneyi daha da deitirmi oldu. Bununla beraber, Hindu ulusalclar, RSSdeki taban rgtlenmeleri sayesinde, sivil toplumda gl bir varlk kazanmt, i, salk, aile bakm, sosyal refah ve toplumsal hareket. Alt kastlar, BSP, SP, Janata Dal gibi partiler araclyla dalit rgtleri de oluturdular. Birleik Eyaletlerden, Bihardan ve Haryana eyaletlerinden g de kazanmlard. Bhartiya Janta Partisi de (Hintli kktenci) iktidara geldi. Bu gelimeler, sylemin snfa dayal yoksulluk ve kalknmadan, kimlikler, din, kast ve etnisite konularna kaymasna sebep oldu. Ancak btn bu toplumsal hareketler ve onlarn kimlik, din ve etnisite hakkndaki sylemleri, siyasi partilerin denetimi altnda iliyordu, zira btn siyasi partilerin yeni toplumsal hareketlere katlan genleri, kadnlar ve sendikalar vard. Bu toplumsal hareketler parti sisteminin dnda olduundan tr, ou insan, yani enformel sektre girmeye zorlanan insanlar, kendi bamsz toplumsal hareketlerini balattlar. Bunlarn ou da evre konularnda gereklemekteydi: Chipko Hareketi ve Narbada (Baraj) Bachao hareketi. Bamsz toplumsal hareketlerin says o kadar ok artmt ki, 1995 ylnda Halklarn Hareketinin Ulusal ttifak ad verilen bir emsiye rgt ve Ulusal Emek Merkezi kuruldu. Pek iyi bilinen bir kadn rgt olan SEWA da bu emsiye rgtlenmeye dahil oldu. Bir baka cephede ise, ok saydaki ST ortaya kt ve bir kenara itilmi alan insanlarn toplumsal ilerini ve rgtlenmesini stlendi. rgtl olmayan emein ou, Dalitler, kadnlar ve adivasisden oluuyordu ve ittifak iinde olduklar toplumsal hareketler araclyla kendilerini ifade ediyorlar: evre konularnda, adivasi (Hindistandaki
218

Kreselleen Hindistanda Enformelleme, Geici alma, almann Feminenlemesi ...

yerliler), kyller ya da dalit sorunlarnda faaliyet gsterebiliyorlar. Krsal alanlara gp, eitim, salk, krsal kalknma, su ve shhi tesisat alanlarndaki insanlarla dorudan alan profesyonellerin yardmyla, baz gnll kurulular ortaya kt. nemli bir rnek olarak Halkn Bilimi hareketi gsterilebilir. ok saydaki bilimci, bilim alannda alan profesyonel, mhendis, doktor ve retmen (toplam 300.000 kii kadar), neoliberal saldrya direnmek adna yeniden ina faaliyetine girmek iin yerel insanlar ve topluluklarla ve birok durumda da Panchayatlarla (seilmi ky topluluklar) biraraya geliyordu. Seksenlere gelindiinde, hkmet bu rgtlerin krsal kalknmada hizmet gren kurulular olarak nemini fark etti ve onlara kaynak aktarmaya balad. imdilerde Dnya Bankas gibi pek ok uluslararas kurum ve irketler STlere fon ayryor ve bu STlerin says iki yz bini bulmu durumda. Hayal krklna uram pek ok solcu eylemci de bu rgtlere katlyor. Profesyonel olarak alan bulunduran bu STler, daha byk toplumsal hareketler arasnda gerilim ve gvensizlik uyandryor. nk bu STlerin ald kararlar, fon ihtiyalarnca ve Dnya Bankasnn tarafn tuttuu fon kurumlarnca belirleniyor. Kreselleme bu STlere duyulan gvensizlii bir kat daha arttrd. Fakat SEWA gibi STler, rgtl olmayan sektrlerdeki kadn iilerin yaam ve alma koullarn deitirerek harika iler yapyor. Gelir yaratan projeler oluturuyorlar; iddetin, tecavzn ve polis vahetinin yaand durumlarda kadnlarn davasna sahip kyorlar; yasal durumlarda da farkl blgelerden kadnlarn karlat adaletsizliklere kar mcadele ediyorlar. Kylerde srekli olarak toplant yaplarak hareketlilik salanyor ve gvenli ime suyu, vasf edinme, ebelerin tannmas, ocuk bakm, temel hizmetler iin kampanya yaplyor ve bylece rgtlenme ve pazarlk gc artrlyor. Belirli mcadeleler iin rgtlendikleri gibi, kadnlara g kazandracak uzun vadeli programlar da oluturuyorlar. Sendikalarn Tepkisi Kreselleen Hindistandaki emek kesiminin ou rgtl olmayan sektrlerde alyor ve bunlarn ou da tarm sektrnde bulunuyor ve neoliberal politikalarn en ok hmna urayan kesimi de iiler ve kyller oluyor. Hindistan solunun ana sorunu, kast ve snf kapsayc bir siyasi gndemde birletirememesi. Toplam Kalite Ynetimi, zamannda imalat, retim, esneklikler gibi yenilikler, igcnn geici almaya balamasna, rgtsz sektrlerde az nitelikli istihdamn bymesine sebep oldu. Bu durum, Handistandaki sendikalara daha nce hi karlamadklar ekilde meydan okuyor. Paral emek piyasasnn gelimesi, sadece en yakn yelerinin sorunlaryla ilgilenen, son derece dar ufuklu, fabrika dzeyindeki sendikalarn art, hakim durumdaki sendikaclarn rgtl ve rgtsz emekiler arasnda balar gelitirememeleri ya da bu konuyu yeterince ciddiye almamalar sonucunda, sendika hareketinde dalma ve paralanma gerekleti. Gittike oalan iletme dzeyindeki bamsz sendikalar ve birka yerdeki fabrika dzeyindeki sendika, sendikal hareketin baars nnde bir meydan okuyutur. Sendikalar Hindistan ekonomisindeki rgtl kesimlerin tesine pek az geebildi ve toplam yelikleri de btn blgelerde azalmakta. retim gitgide, ucuz ve sendikallamam igcnden istifade edilebilecek yerlere kayyor. imdilerde grevden tr deil de lokavtlar

219

Vinay Ball

sebebiyle ok daha fazla i gn kaybediliyor. Kadnlarn igcnn ounu oluturduklar yerlerde bile sendikalara katlm olmuyor. Kadnlarn belirli sorunlar, sendikalarn taleplerinde nadiren yank buluyor. Sonu olarak, Hindistanda byk miktarda enformel ve geici igcn aa kartan kreselleme sreci, geleneksel sendikalarn ataleti karsnda yeni toplumsal hareketlerin oluumunun nn at. Buna karlk, yeni toplumsal hareketler de yeni toplumsal koullar oluturarak sendikalar kendilerini yeniden kurmaya zorlad. Gelecein nasl olacan kestirmek pek kolay deil, ancak sendikalarn onlar Hindistanda devam etmekte olan toplumsal deiim srecinde nemli bir konuma getirebilecek bir dorultuya yneldiklerini rahatlkla belirtebiliriz.

220

Hindistandan Bir rgtlenme Deneyimi: SEWA

Hindistandan Bir rgtlenme Deneyimi: SEWA

FATMA LK SELUK

Radikal kk burjuva entelektelliinin bir zellii de kendi duyarlln kitlelere atfetmesidir. Mcadeleye ak ve ayn romantizmle kitlelerin de kendisiyle ayn duygular paylatn sanan binlerce kk burjuva aydn vardr. Ne yazk ki durum onlarn dnd gibi deildir; bu aydnlardan biri mcadele etmek gerekir gibi basit, heyecanl bir nedenle iilerin arasna karp onlar mcadeleye ardnda korkun bir d krklna urar. iler onu anlamaz, deli olduunu dnr ve ona srt evirirler. Ortalama bir ii ve genel olarak smrlenler mcadele etmeye pek istekli deildir. Bu, greve karak kt kanaat geindii cretinin bir parasn kaybetmek istemeyen, bir gsteriye katlarak fiziksel saln tehlikeye atmaktan ekinen, kapitalizme kar silahlanarak lm gze alamayan normal bir insann doasdr. Kitleler, kapitalizm onlar sefalate mahkum ettii iin, bu durumdan kurtulmak iin, kapitalizm onlara mcadele etmekten baka bir yol brakmad iin grev yaparlar. i greve ak deildir, gene de cretini ve iini yitirmeyi gze alr, nk mcadele etmezse alktan lebilir. iddete ak deildir, ama kapitalistlerin iddetine kar kendini korumak iin iddet kullanmak zorunda kalr. Silaha ak deildir, ne var ki kapitalizm ona kar silah kullandnda, o da silah kullanmak zorunda kalr. Nahuel Moreno (Parti ve Devrim)

Tam zamanl, dzenli, formal sektr istihdam, yerini, giderek kk lekli iletmelerdeki dzensiz, sigortasz, enformal istihdama brakyor. Sendikal faaliyet yrtmek her geen gn daha da zorlayor. rgtszlk yayldka, yaama ve alma koullar da ktye gidiyor. yle ki, birok emeki, insanca koullarda yaama umudunu yitiriyor. te yandan, emekiler, yaam mcadelesi iinde, ou kiinin hayal bile edemeyecei rgtlenme deneyimleri de retiyor. Says hayli az olan bu rgtlenme ykleri, gelecee k tutuyor ve enformal sektrde rgtlenmenin mmkn olduunu ortaya koyuyor. Bu yaznn konusu, serbest alan yoksul kadnlarn rgtlenmi olduu Serbest alan Kadnlar Birlii (Self Employed Womens Association SEWA). Hindistandaki bu umut verici deneyim, okumas yaz221

Fatma lk Seluk

mas dahi olmayan, evlerde diki diken, pazarda yiyecek satan, binalardan atk kt toplayan kadn emekilerin rgtlenme yks. rgtlenmesi son derece zor olan bu kesimlerin mcadelesi, daha nice rgtlenmenin olanakl olduunun da habercisi. Bu nedenle, SEWA rneini daha yakndan tanmaya ihtiya var. SEWA, artlaryla, eksileriyle, lkemizdeki emekiler iin nemli deneyimler barndryor. SEWA SEWAnn faaliyetleri, serbest alan kadnlar olarak adlandrd kesimde younlamaktadr. leride de grlecei gibi SEWAnn serbest alanlar kategorisi iinde, hem iveren hesabna alan ev eksenli emekiler ve hizmet reticileri, hem de kk burjuva olarak nitelenebilecek olan satclar, pazarclar ya da retim aracna sahip olan ama ii altrmayan kk reticiler yer almaktadr. SEWAnn yapsndaki bu snfsal bulanklk, rgtlenmesine de yansm, zaman zaman yesi olan emekileri, iveren ve devlet karsnda mcadeleye iterken; zaman zaman retim aralarnn sahibi yaparak kooperatifler1 erevesinde kk burjuvalatrmtr. yelerinin nemli bir ksmnn kk burjuva olmas, SEWAnn sendikal mcadelesini, zerk retim birimleri oluturmak araclyla kooperatifilii n plana karan bir eksene kaydrabilmektedir. SEWAnn faaliyetleri arasnda bankaclk, olduka nemli bir yer tutmaktadr.2 SEWAnn kooperatifilii ve bankacl n plana karmaya balad ynndeki saptama, uluslararas sermaye kurulularndan ve benzeri oluumlardan artan oranda destek almasna, dolaysyla byk lde onlarn izdii erevede faaliyet gstermesine balanabilir. Makalede esas olarak SEWAnn kentsel enformal sektr iilerine ynelik faaliyetleri ele alnacaktr. Bununla birlikte SEWA rgtlenmesi, hem krsal hem de kentsel blgelerde ev eksenli alanlarn mcadelesi asndan, artlaryla eksileriyle nemli deneyimler barndrmaktadr. SEWA rgtlenmesindeki birimlerin birbirleriyle yakn ilikisi ve i ielii ise SEWAnn kentsel enformal sektr iilerine ynelik faaliyetlerini, dierlerinden kopararak ayr bir biimde incelemeyi olanaksz klmaktadr. Bu yzden, SEWAnn ii rgtlenmesi deneyimlerine daha fazla yer ayrlmasna ramen, SEWA modeli tm ynleriyle ele alnmtr. SEWAnn incelemeye deer zgn bir model oluturmas, ev eksenli alanlar snf karlar etrafnda harekete geirebilmi olmas, ve ulusal ve uluslararas dzeyde baz kazanmlar elde edebilmi olmas, SEWA deneyimini nemli klmaktadr.
SEWAnn Amalar

SEWA, serbest alan kadnlar rgtlemeyi ve farkl alanlarda alan bu kadnlar arasnda egdm salamay amalamaktadr. Bir yandan asgari cret dzenlemelerinin yaplmas ve uygulanmas iin almakta, bir yandan da salk ve sosyal gvenlik gibi konularda gelitirici programlar uygulama ura vermektedir. Yani, hem ekonomik iyilemeyi, hem de sosyal ilerlemeyi salamay hedeflemektedir. SEWA, yelerinin alma ve yaama koul-

1 Burada sz geen kooperatifler, SEWAya bal kooperatifler iersinde kolektif mlkiyet olmayanlardr. Yani SEWAnn her kooperatifinin iileri retim aracnn sahibi yapt sonucu karlmamaldr. 2 Bankaclk faaliyetlerinin n plana kmaya balad ynndeki gzlem, SEWAnn internet sitesinde (http://www.sewa.org) yer alan bilgilere dayanmaktadr.

222

Hindistandan Bir rgtlenme Deneyimi: SEWA

larn iyiletirmek zere bir dizi hedefe daha sahiptir: yelerine hammadde ve i salamak, yelerinin bilgi ve becerilerini gelitirmek (bunun iin geziler, seminerler ve eitim almalar dzenlemek), kooperatif kurmak (ve bunun iin devletten destek salamak), serbest alan kadnlarn birliini salamak, serbest alan kadnlarla ulusal ve uluslararas dzeyde ilikileri glendirmek, bu kadnlarn durumunu iyiletirecek yasal dzenlemelerin yaplmasn ve uygulanmasn salamak, bir kamu fonu oluturmak, hkmetten ya da dier toplum rgtlerinden ba ve yardm toplamak gibi. Baz geleneklerin olumsuz etkilerinden kurtararak kadnlarn z-saygsn, grgsn ve davrann gelitirmeyi de amalayan SEWA, yelerinin ocuklarnn istihdam koullarn da iyiletirmeye almaktadr. Ayrca SEWA, evlenmemi, dul, ihmal edilmi, fiziksel olarak zrl ve muhta durumda olan serbest alan kadnlarn sorunlarna zel bir duyarllkla yaklaarak yaama koullarn iyiletirmeyi hedeflemektedir. SEWA tznde yurtseverlik duygusu alamak ve kadnlarn kalknmasn salamak zere hkmete ve dier toplum rgtlerine yardmc olmak gibi amalar da vardr (Selliah, 1989: 11-12).
SEWAnn Kuruluu ve TLAdan Ayrl

SEWAnn hedef kitlesi olan ve serbest alan kadnlar olarak nitelendirdii kesimin geliri olduka dktr ve hayli zor artlar altnda yaamaktadr. SEWAnn kurulmasnda Tekstil ileri Dernei adl ii rgtnn (TLA - Textile Labor Association) nemli bir rol vardr. SEWA 1971de, serbest alan kadnlarn sendikas olarak kurulmutur ve TLAnn iinden kmtr. TLA, tekstil iilerinin en eski ve en byk birliidir, Mahatma Gandinin dncelerinden etkilenmi ve 1920de Anasuya Sarabhani adl feminist bir kadn tarafndan kurulmutur. TLAnn Kadn Kolunun faaliyetleri, 1970de kadn terzilerin taeronlar tarafndan smrlmesi konusunda bir anket dzenlemesi ile birlikte artmtr. Anketin ardndan Ela Bhattn nderlik yapt Kadn Kolu, serbest alan kadnlarn nasl rgtlenebilecei zerine bir toplant yapm, TLAnn bu ynde faaliyet gsterecek bir sendikal oluumu desteklemesi gerektiini ileri srmtr. Bylece 1971de SEWA kurulmutur. SEWAnn ilk mcadelesi, bir sendika olarak tannmak ynndedir. alma Bakanl, tek bir iveren olmadn iddia ederek nceleri buna yanamamtr. SEWAnn tezi ise, sendikalarn zorunlu olarak iveren kart olmad, iilerin birlii iin altdr. SEWA, Nisan 1972de resmen sendika statsnde kaydolmay baarr. lk yllarnda SEWAnn mcadelesi, serbest alan kadnlarn ucuz krediye erimesi konusunda younlamtr. Sonralar ise kooperatifilikle i ie bir sendikal faaliyet yrtm, farkl ilerde alan birok kadn hem krda hem de kentte rgtlemitir. Salk sorunlarndan sosyal gvenlik alannda yaanan problemlere kadar birok konuyu ele alm, birok kalknma programnn ya ban ekmi ya da iinde yer almtr. Bu srada ise TLAnn binasndan personeline kadar birok olanandan yararlanm, TLAdan mali destek de almtr. Bununla beraber SEWAnn, TLAnn gdmnde bir sendika olduunu iddia etmek olduka gtr. SEWA, TLAnn kadn rgtlenmesinin glenmesi iin faaliyetlerde bulunmutur. TLAnn siyasi bir partinin dorudan destekisi durumunda olmasna ramen, SEWAnn byle bir durumu olmamtr. Ayn zamanda TLAnn merkeziyeti, hiyerarik yapsna kar SEWAnn ynetimi, daha demokratik ve ademi merkeziyeti olmutur. 1981de SEWA, TLAdan ayrlmak durumunda kalmtr. Bu kararda rol oynayan en nemli nedenlerden biri SEWAnn, kastlar arasnda kan at-

223

Fatma lk Seluk

malar srasnda alt tabakalarn yannda taraf tutmasdr.3 kan olaylarn hemen ardndan SEWAnn tutumunu olduka radikal bulan TLA, yneticilerini, SEWAdaki ynetim kademelerinden alm, SEWA Bankasndaki mevduatlarn ekmi ve SEWAy binadan dar atmtr. SEWA iindeki dayanma ise SEWAnn girmi olduu krizden kmasn salam, artan uluslararas yardmlar bu krizi hafifletmitir (Jhabvala, 1995; Rose, 1992; Sanyal, 1994: 55).
SEWAda yelik

SEWA, 15 yan zerindeki tm serbest alan kadnlara aktr. Bu statde olup da aidat olarak 5 Rupi4 (Hindistann para birimi) deyen her kadn SEWA yesi olabilir. SEWAnn faaliyetlerine ilgi duyan ve katk salayan kadnlar ise onur yeleri olabilir. Bununla birlikte, bu yelerin says 8 kiiyle snrldr. yeler temel olarak mesleki gruba ayrlabilir: kk-apl satclar (sebze, meyve, balk, yumurta gibi yiyecekler, ev ve giyim eyas trnden malzeme satan kk satclar, kk tccarlar ve seyyar satclar); ev eksenli alanlar (dokumaclar, mlekiler, bidi (bir tr yaprak sarmas sigara) saranlar, diki-naklar, tarmsal rn ileyenler, el-ileri yapanlar gibi evde retim yapanlar), kol ve hizmet iileri (tarm iileri, inaat iileri, taeron iiler, el arabas ekicileri, hamallar, amarc, a, temizliki gibi hizmet iileri). 2000 yl itibariyle SEWAnn 318.527 yesi vardr5 (Jhabvala, 1995: 18; Selliah, 1989: 12). SEWA zerinden bor para alan tm kadnlar da SEWAnn yesi olmak durumundadr (Sanyal, 1994: 43). Sadece kadnlarn SEWA yesi olabilmesi enformal sektr emekilerinin mcadelesini bld ve erkeklerin ye olmas durumunda saysal anlamda daha gl olunaca iin, 1985 ylnda bir tzk deiiklii yaplmtr. Bu deiiklikle erkeklere oy hakk ve SEWA mallar zerinde mlkiyet hakk tannmakszn ye olabilme hakk verilmitir. Kadnlarn, erkeklerin olmad toplantlara katlrken ailelerinin ve toplumun daha az kar kmas, kadnlarn erkeklerle birlikte verdii mcadeleler srasnda ou zaman ikincil konuma atlarak pasif izleyici durumuna sokulmalar gibi gerekelerle ise tam yelik hakk hala kadnlara mahsustur6 (Rose, 1992: 90; Selliah, 1989: 14).
Personel

SEWAnn birok alan, yeleri arasndan kmaktadr. rgtlenme faaliyeti iin yarzamanl ya da tam-zamanl rgtler istihdam etmektedir. Hekim, iletmeci, hukuku gibi

3 Nedenler arasnda ynetim dzeyindeki ekimeler, TLA yneticilerinin Ela Bhattn baarlarn ekememesi gibi gerekeler de gsterilmektedir. Ama bu ayrlmada, politik nedenlerin daha arlkl olduu sylenebilir. SEWA, TLA ynetiminin muhalifi olduu hkmetten destek grmekte idi. Hkmet politikalarndaki deiiklikler, SEWAnn TLA tarafndan hem desteklenmesinin hem de ondan kopmasnn nedeni olmutur. Bir TLA yneticisinin SEWAy deerlendirirken syledikleri bu anlamda ilgintir: Bu kii konumasnda, ndira Gandinin toplumcu olarak adlandrlan reformlarn saldr olarak deerlendirmi ve ndira Gandi dneminde SEWAnn yoksul kadnlarnn TLAy bu saldrlardan koruyacak bir duvar oluturduunu ifade etmitir. Ama 1980li yllarda ona gre acil durum sona ermi ve artk TLAnn SEWAya ihtiyac kalmamtr (Rose, 1992: 79). 4 Bu miktar, 2004 ylnda SEWAnn internet sitesinde (http://www/sewa.org) hala 5 Rupi olarak yer almaktadr. 5 http://sewa.org/aboutus/structure.htm, 2002. 6 Bununla birlikte, SEWA yesi kadnlarn elerinin alma hayatnda karlatklar baz sorunlar SEWA tarafndan sahiplenilmektedir. Ayn zamanda SEWAnn kadn yelerinin sorunlarnn zlmesi, ailelerinin ve/veya iinde bulunduklar topluluklarn da sorunlarn hafifletmektedir.

224

Hindistandan Bir rgtlenme Deneyimi: SEWA

baz yksek eitimli kiiler de istihdam edilmekle birlikte saylar, nispeten azdr. yle ki SEWA Bankas iin alan personel de arlkl olarak, SEWAnn kendi yeleri iinden kmaktadr. ounun eitim dzeyi formal sektrdeki bankaclara gre dktr. Kendi halknn dilinden konumalar ise bor alan kadnlar iin byk bir rahatlk salamaktadr. SEWAnn video biriminde de profesyonellerin yan sra kendi yelerinin iinden km, okuma-yazmas olmayan kadnlar almaktadr. Kylerde ya da mahallelerde yrtlen sendikal faaliyet srasnda rgtlerin, kendi insanlarndan olmas, rgtlenmeyi kolaylatrmaktadr.7 Personele verilen maan ise olduka dk olduu kaydedilmektedir (Rose, 1992; Selliah, 1989). SEWAnn Finansman SEWAnn faaliyetlerinin finansman, esas olarak yelerinden toplad aidatlara dayanmaktadr. Ayn zamanda uluslararas kurululardan, devletten, yerel dzeyde kurum ve kiilerden toplad balar ve proje destekleri de nemli bir yer tutmaktadr. rnein, ayrlmadan nce TLAdan salad balar, yer ve personel gibi imkanlar, SEWAnn gelimesinde nemli bir rol oynamtr. Mahila SEWA Fonu ise SEWA yelerinin bir gnlk maan gnll olarak balamasna ve evredeki kurum ve kiilerden toplanan balara dayanmaktadr. SEWAnn baz faaliyetlerinin, dier faaliyetlerini besledii de gzlemlenmektedir.8 Yrtt baz projeler iin ise devletten ve uluslararas kurululardan destek salamaktadr (Rose, 1992; Selliah, 1989: 13). SEWAnn Yaklam SEWAnn yaklam, btnsel bir yaklamdr. Ev eksenli alanlar sadece alma boyutuyla ele almaz, yaama koullar ile i ie deerlendirir. SEWA, yerel, ulusal ve uluslararas dzeylerde faaliyet gstermektedir. Faaliyet alan hem krsal hem de kentsel blgelerdir. Karar alma srelerinde ve yaplacak her trl ite yesi olan tm kadnlar aktifletirmeye alr ve kast ayrm gzetmez. Ama hedef kitlesi, zellikle yoksul ve dlanm kadn gruplardr. Kastlar arasnda kan atmalarn barl bir ekilde zmlenmesi iin alr. Barl, Gandici eylem tarzn benimser. Ayrca Gandinin kendi kendine-yardm yaklamn benimser. Bununla birlikte tm yeleri Gandici deildir. Bat-merkezcilie kardr. Kendi kltrel zelliklerini ve yaam gereklerini gzeterek rgtlenir. SEWA, birok sorunun bar ve uzlama iinde; hkmet, iveren ve ii arasndaki ibirliini salayacak ortak rgtlenmeler araclyla zlmesi gerektiini savunur. Herhangi bir siyasi partinin yesi ya da dorudan taraftar deildir. ktidar partilerinin deimesi nedeniyle, hkmetle olan ilikilerinin zedelenmesini istemez. Ev iilii kategorisini dlamak yerine, bunu bir gereklik olarak kabul eder. Ev eksenli alanlarn varln reddederek veya ev iiliini yasaklayarak sorunlarn zlemeyeceini savunan SEWA, bu iilerin yasal koruma altna alnmas, alma ve yaama koullarnn iyiletirilmesi iin ura verir. Bu noktada, yasal asgari cret mcadelesini ok nemli grr. Krsal alanda, kadnlarn ok ililik konumunu (birden fazla gelir getirici ite alma durumunu) glendirmeyi ve alternatif gelir kaynak7 Jumaniye (1991) gre de SEWA rgtlerinin, kentlerdeki ve krsal kesimdeki yoksul kadnlarla nasl iletiim kurulucan bilmeleri ve ounun bu kesimlerden gelmesi rgtlenmeyi kolaylatrmaktadr (s. 42). 8 Eczanenin, dier salk faaliyetlerini beslemesi gibi.

225

Fatma lk Seluk

lar yaratmay amalar. Bu yolla, ou kez ayn zamanda toprak sahibi olan iverenin asgari creti ykseltmek durumunda kalaca dnlmektedir. SEWA eitim faaliyetlerini, somut faaliyetleri ve rgtlenmeyi destekleyecek biimde dzenler. Mmkn olduunca ilevsel olmasn gzettii eitimlerde kitap gibi yazl materyalden ziyade dier grsel9 ve iitsel gerelere arlk verir (Bhatt, 1998; Jhabvala, 1995; Rose, 1992; Sanyal, 1994: 55, Selliah, 1989: 15). Uluslararas likiler Kurulduu andan itibaren SEWAnn uluslararas balantlar olmutur. TLAdan ayrlmas ise bu ilikilerin glenmesine yol amtr. SEWAnn ayakta kalmasnda, uluslararas dayanmann nemli bir rol vardr. ICFTUnun ITGLWF sekreterlii, SEWAya destek veren ilk uluslararas sendikal federasyondur. u kurulular da, SEWAnn, sonraki yllarda destek alm olduu rgtler arasnda yer almaktadr. USAID ve Ford Vakf, AAFLI ve AFLCIO; NORSK; OXFAM; WWB; Tokyo Birlemi Milletler niversitesi; New Yorktan Martha Stuart Communications, IUF, IFPAAW, ILO. SEWAnn uluslararas alanda tannmas ise, formal ve enformal sektr alanlarn bir araya getirmekte olduka faydal olmutur. Uluslararas platformlarda SEWAyla ayn masaya oturan ve esas olarak formal sektr iilerini rgtleyen sendikalarn SEWAy kmseyen tavrlar da zaman iinde deimitir. Uluslararas dzeydeki saygnlk, hkmetlerin de SEWAya daha fazla ciddiyetle yaklamasn getirmitir (Jhabvala, 1995; Rose, 1992; Sanyal, 1994: 55; Selliah, 1989: 15). Sosyal Gvenlik ve Salk Ev eksenli alanlarn salk, ocuk bakm, emekli maa ve kriz sigortas gibi sosyal haklardan yararlandrlmamas, birok sorunun zm iin kendi ceplerinden deme yapmalarn gerektirmektedir. Byle gnler iin birikimi pek az olan ya da hi olmayan ev eksenli alanlar, ou zaman aresiz kalmaktadr. Bu sorunlarn almas iin SEWA, bir sosyal gvenlik program oluturmaya abalamtr (Jhabvala, 1995: 20). SEWAnn sosyal gvenlik konusundaki giriimlerinin bir nedeni de, bankasnn, yelere vermi olduu borcu geri alrken karlat zorluklar olmutur. deme zorluklarnn nedenini belirlemek zere yeleri arasnda yapt anketlerin sonular, sosyal gvenliin nemini gstermitir. Salk problemleri (zellikle de annelie bal problemler) dolaysyla i kayplar olmakta ve borlarn geri denmesinde ciddi problemler kmaktadr. Hindistan Sigorta irketi, karsz bir yatrm olduu gerekesiyle yoksul kadnlar sigortalamay reddetmitir. Bu durum karsnda SEWA, 1975 ylnda Mahila SEWA Fonunu kurmutur. Hkmetin Hayat Sigortas irketinden destek bulamayan SEWA, yksek oranlarda seyreden ana ve bebek lmlerinin nne geebilmek iin 1975te bir analk yardm program balatmtr. Bu program; analk ve gebelik salk hizmeti, beslenme, bebek bakm, yiyecek yardm, doum sonras nakit para yardm gibi uygulamalar kapsamaktadr. Ayn zamanda kre ve anaokullar almakta, ebelere eitim verilmektedir. SEWA, kocalarnn lmnden sonra ayakta kalabilmesi iin yelerine bir dulluk yardm program da balatmtr (Rose, 1992; Selliah, 1989: 13).
9 rnein bu amala SEWAda bir video birimi kurulmutur.

226

Hindistandan Bir rgtlenme Deneyimi: SEWA

yelerinin daha salkl koullarda yaamasn amalayan SEWA, yelerini gecekondulardan hkmetin yaptrd dk fiyatl konutlara tamaya alm, bu amala drt yl mcadele etmi ama hkmetin buna pek yanamamas sonucunda baarsz olmutur. SEWAnn bankas da bu konuda yelerine yardmc olmaya alm ve konut problemleriyle ilgili olarak yelerine ucuz kredi salamtr10 (Rose, 1992). Salk eitimi vermek zere toplantlar dzenleyen SEWA, salk birimlerinde ya da hastanelerde karlatklar zorluklar ama konusunda da yelerine yardmc olmaya almaktadr. Sendikalama konusunda ekingen olan kadnlar, salkla ilgili toplantlara ilgi gstermi; bu ise salad dier avantajlarn yan sra, SEWAnn rgtlenmesini kolaylatrmtr. SEWAnn Toplum Sal Program11 erevesinde kurulan salk ekibi, kyleri ve gecekondular dolaarak salk iileri yetitirmi, bu iilere yardmc olmu, klinikleri denetlemi, salk eitim toplantlar dzenlemitir. Eitim almalarnn younlat konular ise ana ocuk sal ve kendi bedenini tanmadr. 1984te tam-zamanl bir koordinatrn tutulmasyla birlikte bu program erevesinde salk bilinci snflar dzenlenmi, gebelik ve analk yardm hizmetleri verilmi, salkl ve hasta ocuklarn tbbi bakm da dahil olmak zere bir ocuk bakm program yrtlm, daha fazla sayda toplum sal merkezi kurulmu, bu merkezlerin hkmet salk birimleriyle iletiimi salanm, bir mesleki salk aratrma ekibi oluturulmutur (Rose, 1992). Mesleki salk, SEWAnn nemle zerinde durduu konulardan biridir. Israrl abalar sonucunda SEWA, Ulusal Mesleki Salk Enstitsnde bir kadn birimi kurulmasn salam, mesleki salk konusunda ILO ve Ulusal Proje Enstits ile birlikte almalar yrtmtr. ilere ynelik kurulmu olan kliniklerin ve dispanserlerin mesleki salk konusunda yetersiz kalmas nedeniyle12 SEWAnn toplum sal ekibi, yelerinin hastalk arazlarn tedavi etmeye, kaynaklarn ise ortadan kaldrmaya ynelmitir. te yandan SEWA, sadece tedavi edici hekimlii deil koruyucu hekimlii de benimsemektedir.13 Bu anlamda beslenme, a, sanitasyon, i kazalar, meslek sal ve aile planlamas zerine eitim almalar dzenlemektedir. Ayn zamanda i kazalarnn saysnn azalmas iin lobi faaliyetleri de yrtmekte ve uzun alma saatleri, dk cretler gibi olumsuz alma koullarnn, ii sal i gvenlii zerindeki etkisine dikkat ekmektedir. SEWAnn Ahmedabadda am olduu eczanede nispeten ucuz ilalar satlmakta, perakende satlardan elde ettii karlar ise salk merkezlerine ve Salk Komitesi alanlarnn maalarna aktarlmaktadr (Rose, 1992: 252-256). SEWAnn Sendika Aya Serbest alan kadnlar arasnda sendikal bir dayanma rmek olduka g olmutur. Ama SEWA deneyimi, birbirini yllarca rakip olarak gren emekilerin dahi ortak talepler etrafnda bir araya gelebileceini ve kazanmlar elde edebileceini kantlamtr. SEWAda rgtl bulunan 30un zerindeki i grubunun her biri u kategoriden biri10 1987-1988de bor fonlarnn %40 bu ama dorultusunda harcanmtr (Rose, 1992: 197). 11 Bu program ikisi yar-zamanl hekim ve biri eczac olmak zere 12 kadn tarafndan balatlmtr. 12 Personel ve malzeme yetersizlii, kliniklerdeki birok ilacn Dnya Salk rgtnn yasaklam olduu ilalar arasnda yer almas, hekimlerin hedef kitle hakknda yeterli eitime sahip olmamas gibi nedenlerden dolay. 13 Bununla birlikte, halkn tedavi edici hekimlie artlanm olmas baz problemler yaratmaktadr.

227

Fatma lk Seluk

ne baldr: 1. Ev eksenli alanlar 2. portaclar ve seyyar satclar 3. Kol iileri ve hizmet reticileri. Sendikal mcadele, genellikle dzeyde yrtlmektedir: 1. Dorudan smrene kar14 2. Brokrasideki ve yasal sistemdeki problemlere kar 3. Ulusal ve uluslararas dzeyde emekilerin aleyhine olan politika ve yasalara kar (Rose, 1992: 120-138). SEWA, ev eksenli alanlar toplumla btnletirmeye ve aralarndaki dayanmay glendirmeye abalamaktadr. Ev eksenli alanlar, ii eitim snflar ve toplantlar araclyla sendikada rgtlemeye alan SEWA ayn zamanda ev eksenli alanlarn varlnn ve alma koullarnn fark edilmesi iin kampanyalar dzenlemektedir. SEWA, yelerinin haklarn yasal yollardan olduu kadar toplu eylemler rgtleyerek de savunmaktadr. Destek kampanyalar ile ise ulusal ve uluslararas dzeylerde tannmay ve korunmay amalamaktadr (Jhabvala, 1995: 19). Bidi iileri ve giyim iileri, ev eksenli alanlar grubunun bir parasn oluturmaktadr. Sendikalaarak eyleme gemelerinde SEWAnn eitim almalarnn ve mahallelerdeki rgtlenme almalarnn nemli bir rol olmutur. Bidi iilerinin sendikas, bu iilerin alyor olduunu gsteren belgelerin dzenli kaydnn tutulmas iin giriimde bulunmaktan, asgari cretin belirlenmesine ve uygulamaya koyulmasna kadar birok konuda mcadele etmitir. Sendikann her kazanm ye saysn artrmtr. Giyim iileri de asgari cret iin mcadele etmi, mcadele srasnda iverenlerle olduu kadar brokrasiyle de kar karya gelmitir. Haklarnda hibir koruyucu dzenleme yaplmam olan evde alan giyim iileri, alma yasalarnn kapsamnn kendilerini kapsayacak ekilde geniletilmesi iin de mcadele vermitir. Giyim ve bidi iilerinin kazanmlar, benzer koullarda alan dier ev eksenli alanlar da para ba asgari cret, sosyal gvenlik, salk hizmetleri gibi konularda araya ve mcadeleye sevk etmitir. Bununla birlikte, kat stnde elde edilen her kazanmn hayata gemesi, iyi bir tefti sistemine de bal olduu iin birok sorun devam etmitir (Jhabvala, 1995: 20, 21; Rose, 1992: 121-137). SEWA, 1973ten bu yana iportaclarn ve seyyar satclarn karlat sorunlar zmeye almaktadr. Bu mcadele, esas olarak, lisans hakk, sat yeri bulunmas, polis basksnn ve zorla rvet toplamann sona erdirilmesi gibi konularda yrmektedir (Rose, 1992). SEWAnn rgtledii dier kesim, emek ve hizmetle geinenler kategorisinde yer alan, ou taerona alan, dk cret alan, i gvencesinden yoksun olan emekilerdir (Rose, 1992).
SEWA Kooperatifleri

Krsal kesimdeki kadnlarn birden fazla ite almas,15 ikolu ya da meslek temelinden ykselen tek bir sendikada rgtlenmelerini zorlatrmaktadr. rgtlenmelerini zorlatran dier iki etken ise yannda altklar toprak sahibinin toprandan eitli amalarla faydalanmalar16 ve gemi yllarda tarm iilerinin yenilgisiyle sonulanm bir dizi baarsz sendikalama deneyimidir.17 Kooperatifler ise sendikaya yumuak bir gei salam14 Taeronun iileri smrmesine ya da polislerin satclar smrmesine kar yrtlen mcadele gibi. 15 Krsal alanda birok emeki kadn u ilerden birkan veya tmn yapmaktadr: Mevsimlik olarak tarlalarda almak, hayvan yetitirmek, inaatlarda ve eya tamada almak, taerona para ba i yapmak, serbest el rnleri yapmak, balk yakalayp satmak. Ayn zamanda kadn, cretsiz aile iisi olarak ev halknn ihtiyalarn karlamaya ynelik birok i de yapmaktadr. 16 rnein bu topraklardan yakacak odun, su, hayvan yemi vb. salamalar nedeniyle. 17 rnein asgari cret mcadelesinde.

228

Hindistandan Bir rgtlenme Deneyimi: SEWA

tr.18 Serbest alanlarn ounun karsnda iveren olmamas ve sendikal mcadele sonucunda baz SEWA yelerinin isiz kalarak mali skntlar yaamas, SEWAy, kooperatifler rgtlemeye itmitir. Bununla birlikte SEWA, kooperatiflemeyle sendikal hareketi i ie grmekte, iki tip rgtlenmeyi birbirini btnler tarzda ele almaktadr. SEWA sendikalar, kooperatifleri tevik etmekte, desteklemekte ve gerekli balantlar kurmada yardmc olmaktadr. Kooperatifler ise sendikaya ye aidat demektedir (Jhabvala, 1995; Rose, 1992). Bugn Gujaratda SEWAnn toplam 11.610 yesi olan 84 kooperatifi vardr.19 SEWA kooperatifleri hem krda hem kentte rgtlenmektedir. SEWAnn kooperatif bankas bal bana nemli bir deneyimdir ve 1999 ylna gelindiinde SEWA Bankasndaki mevduat sahibi says, 93.000e ulamtr.20 Kentlerdeki kooperatiflerin iinde zanaatkar kooperatifleri,21 hizmet ve emek kooperatifleri,22 satc kooperatifleri23 yer almaktadr. Krsal kesimde ise zanaatkar, toprak mahsulleri ve stlk kooperatifleri vardr. Krsal kesimde alanlarn birden fazla kooperatife ye olmas olanakl iken, kentlerde ancak tek bir kooperatife ye olunabilmektedir (Rose, 1992: 208-209). SEWA Bharat Birok eyalette SEWAya bal faaliyet gsteren serbest alan kadn gruplar bir araya gelerek, 1984 ylnda, SEWA B (Self-Employed Womens Association Bharat) adl ulusal bir federasyon kurarlar. Her bir SEWA rgt temsilcisi, ylda bir kez bir araya gelerek toplanmakta ve Anasuya adl bir yayn karmaktadr. SEWAnn eitli eyaletlere dalm olan rgtleri zerktir. Her bir alt rgtn yaklam ve arlk verdii faaliyet tr farkl olabilmektedir. Bazs sendikal faaliyete, bazs gelir getirici faaliyete ynelik eitime veya kooperatif kurmaya arlk verebilmektedir. stelik serbest alan kadnlarn yapt iler de birbirinden farkllk gstermektedir. Bununla birlikte, her bir SEWA grubu, yelerine kre ve eitim olanaklar salamakta, kredi ya da tasarruf programlar sunmaktadr (Rose, 1992: 257-262). SEWA rgtlenmelerinin Baz Deneyimleri SEWAnn, yrtm olduu belli bal kampanyalar arasnda yer alan balklar yledir:24 Ev Eksenli alanlar Kampanyas, Orman ileri Kampanyas, Su Kampanyas, ocuk Bakm Hakkmz iin Kampanya, Ebelerin Tannmas iin Kampanya, rgtsz Sektr ilerinin Tannmas Kampanyas, Satclarn Kampanyas, naat ilerinin Kam-

18 rnein hem kentlerde hem krsal kesimde kooperatifte yer alanlar iverene eskisi kadar baml olmad iin dolayl olarak cretler zerinde bask oluturmakta, dier emekiler iin de bir alternatif yaratmaktadr. Bu ise sendikalamay kolaylatrmaktadr. 19 http://www.sewa.org/movements/gujarat.htm, 2004 20 http://www.sewa.org/services/bank.htm, 2004 21 Para kuma boyaclarnn, dokumaclarn, bambu iilerinin, indi dikenlerin kooperatifleri gibi 22 yelere ynelik salk hizmetleri verenlerin ya da ocuk bakm yapanlarn kooperatifleri, szlemeli olarak byk kurululara endstriyel temizlik hizmetleri verenlerin ve resmi dairelerden yeniden ilenebilir maddeleri toplayanlarn kooperatifleri gibi 23 Gazya satclarnn, balk satclarnn, devlet hastanelerine, okullarna, cezaevlerine ynelik sebze arzn salayanlarn kooperatifleri gibi 24 Ayrntl bilgi iin baknz http://www.sewa.org/campaigns/index.htm, 2004.

229

Fatma lk Seluk

panyas, Gda Gvenlii Kampanyas, Temiz Ahmedabad Kampanyas, Asgari cret Kampanyas. Aada ise, SEWAnn yaam olduu baz rgtlenme ykleri vardr. Bu rgtlenme yklerinin, SEWAnn mcadelesini daha iyi anlama konusunda fayda salamas dileiyle... Formal Sektrdeki Bir Sendikann Mdahalesi SEWA kooperatiflerinden biri, bir enstitde, baz haftasonu ileri ve temizlik ileri yapmaktadr. Enstit alanlarnn sendikas, iverenle daha nce grtnde, bu ileri yapmay kabul etmemitir. Hindistandaki i kanununa gre, yln 120 gnnden fazla ayn iyerine hizmet veren iilerin srekli ii statsne gemesi gerekmektedir. Enstit alanlarnn sendikas tarafndan SEWA iilerinin de bu statde almas iin alan bir dava, SEWA iilerinin srekli ii statsne kabul edilmesiyle sonulanr. te yandan, dier iletmeler, SEWAnn srekli iilik konusunda benzer talepler ykseltebilecei korkusuyla szlemeleri yenilemeye yanamazlar. Yasal sorumluluklar SEWAya yklemek amacnda olan iverenler, SEWAnn taeron lisans almasn talep eder. SEWA ise, iveren olmad ve olmas durumunda bunun eski g ilikilerini yeniden canlandraca gerekesiyle bu teklifi reddeder (Rose, 1992: 236, 237). SEWA, Eski yelerine de Sahip kar 1990larn ikinci yarsnda tekstil fabrikalarnn nemli bir ksm kapanm, ehir dnda birok kk lekli imalathane almtr. Bu imalathaneler, esas olarak Avrupa pazar iin tekstil rn yapmakta ve 20.000 civarnda ii istihdam etmektedir. SEWAnn birok ev eksenli alan yesi de bu atlyelerde almaya balar. Ama alma koullar olduka ktdr. Bunun zerine SEWA, 1997den itibaren, bu iileri de rgtlemeye balar. teftii yapmas iin alma Bakanln zorlar ve Bakanlk, ilk kez, bir sendikaya izin vererek i teftilerinde SEWAnn da bulunmasn onaylar. ilerin talepleri; asgari cret ve iyerlerinde ii olarak altklarn belgeleyen bir kimlik kart verilmesidir. Bir dier rnek ise inaat sektrnde yaanmtr. SEWA; bask, boyama, kimya sanayilerinde alrken isiz kalarak inaat iisi olan yelerini yalnz brakmaz. Gujaratda 300.000 civarnda olduu tahmin edilen inaat iilerini koruyucu dzenlemeler yaplmas iin faaliyetler yrtr. 1999 ve 2000 yllarnda yapt toplantlarda u talepleri ykseltirler: naat iilerine ynelik koruyucu bir yasann karlmas, sosyal gvenlik tedbirlerinin hayata gemesi iin l bir kurul oluturulmas, hkmetin bir kaza sigortas program gelitirmesi, ocuk bakm iin kre almas, devletin mesleki eitim vermesi, iilere alma ara-gerelerinin salanmas.25 Sabina Atk kumatan yorgan ve giysi yapan bir grup ev eksenli alan (ilerinden bazlar asgari cret iin yrtm olduklar sendikal faaliyet nedeniyle iten atlmtr), Sabina Kadnlarn Yama ii Kolektifi adl bir kooperatif kurmu ve SEWAdan yardm istemitir. SEWA, bu kadnlar iin kuma fabrikalarndan atk kuma alm, kadnlar ise bu kumalardan giysi retmeye balamtr. SEWA, bu giysilerin satlmasna yardm etmi, zellikle de krsal

25 http://www.sewa.org/organising/index.htm, 2002.

230

Hindistandan Bir rgtlenme Deneyimi: SEWA

alandaki tketiciye satlmas konusunda baarl olmutur. Kooperatif, bir yl iinde 100 kadn ye yapm, yapsn resmiletirmitir. Ayrca SEWAnn da yardmyla bir dkkan am ve pazarda kalc bir varlk salamtr. Tekstil endstrisi krize girdiinde, kooperatif kurulal henz birka yl olmutur. Buna bal olarak birka yl iinde kooperatif de krize girmi, fabrikalardan atk kuma arz kesilmitir. Kooperatif yeleri ise bir toplant dzenleyerek, rnlerde deiime gidilmesini kararlatrmtr. Sat ihtimali yksek, yeni tip rnler dikilmeye balanm, stelik ihra da edilmitir. rnlerdeki eitlilik, Sabina iin pazar geniletmitir. 1994 yl itibariyle Sabina, 400 kadn istihdam etmektedir. Sabinann, dier giyim iilerinin cret dzeyi zerinde bir etkisi olmas da sz konusudur. Kooperatif, yelerine piyasa ortalamasnn zerinde deme yapmaktadr. Kooperatif yelerinin gelirini duyan dier iiler ise benzer dzeyde bir cret talep etmekte, bylece sektrdeki genel cret dzeyi ykselmektedir (Jhabvala, 1995: 21, 22). Gujarati Giyim ilerinin Asgari cret Mcadelesi Gujarati giyim iilerinin sendikal faaliyete katlmasnn nn aan en nemli ara, ev eksenli alanlar iin dzenlenen ii eitim snflar olmutur.26 Bylece bu iiler SEWAya katlmaya ve toplantlar dzenlemeye balam; Asgari cret Kanununun kapsamna girme hakkn kazanmann ncelikli olduunu kabul etmilerdir. Bu amala SEWA, ilgili Bakanla bir yaz yazmtr. Bakanlk, iverenlerden gelen bask27 nedeniyle, bir yldan fazla ayak srmtr. Ev eksenli alanlar ise, bu durum karsnda, rgtl bir protesto dzenlemitir. Hem Hindulardan hem de Mslmanlardan oluan 2000 kadn, hkmeti harekete gemeye zorlayacak boyutta bir yry rgtlemitir.28 Bylece konu, hkmetin, iveren rgtlerinin ve ii sendikalarnn temsilcilerinin olduu Asgari cret Komitesine gitmitir. SEWA, iveren temsilcilerinin muhalefetine ramen taleplerini ykseltmeye devam etmi ve sonunda Gujaratdaki giyim iilerini dahil edecek biimde yasann kapsam geniletilmitir. Bununla birlikte, bu kazanm kolay elde edilmemitir: Hkmetin ilk asgari cret tasla, cretleri gnlk dzey zerinden belirlemekteydi. SEWA ise cretin para bana belirlenmesini savunmaktayd. Asgari cret Komitesi toplantdayken 200 SEWA yesi giyim iisi darda bildiri datm, ama taslak onaylanmtr. Buna ramen SEWA yeleri, asgari cretin para ba esasa gre belirlenmesini savunmaya devam etmitir. Asgari cretin belirlenmesine, ama zellikle de gnlk dzey zerinden belirlenmesine kar kan fabrika sahipleri ise retimi Gujarat dna kaydrmakla tehdit etmeyi srdrerek, hkmet zerindeki basklarn artrm ve sonunda alma Bakanl, asgari cretleri askya aldn aklamtr. SEWA, milletvekillerinin kararn etkilemek iin almaya devam etmi, basn-yayn organlar araclyla sorunu kamuoyuna duyurmutur. Hkmet, sonunda, asgari creti para ba esasa gre belirleyerek hem evde alan giyim iilerini, hem de fabrika sahiplerini tatmin etmitir. Buna ramen yasann uygulanmas aamasnda zorluklar de26 Bu eitimler srasnda rgtlenmenin ve sendikalamann nemi zerinde durulmutur. 27 rnein Gujarat Serbest Blgesinde faaliyet gsteren byk iletme sahipleri asgari cretin belirlenmesine iddetle kar km, bu konuda brokrasiyi de arkalarna almtr. 28 Bu yry 1985 ylnda planlanm, Hindular ve Mslmanlar arasnda kan atmalar nedeniyle bir yl ertelenmek durumunda kalmtr. Bu eylem srasnda karlkl gvensizlik iinde olan Hindular ve Mslmanlar ortak snf karlar etrafnda bir araya gelmi ve gzel bir snf dayanmas rnei sergilemitir.

231

Fatma lk Seluk

vam etmitir. verenin, ev eksenli alan emekilerin alma kaytlarn tutmamas nedeniyle i mfettileri etkisiz kalmtr. Bunun zerine SEWA, teftilerin, iilerin ii ald ya da teslim ettii zamanlarda yaplmas, iilerin beyanlarnn kayda geirilmesi ve bu beyanlarn resmi kayt niteliinde saylmas iin alma Bakanlyla grmeler yrtmtr. Kayt ilemlerinin balamas ve yasann uygulanmas iin SEWA, iverenler ve alma Bakanl ile l toplantlar yapmtr. Ama bu toplantlar, iverenler, ibirlii yapmay reddettii iin kesilmitir. Durum, en byk iverenin en aktif 56 SEWA yesini iten atmasyla daha da ktlemitir. Bunu, mcadelede iki yllk bir tkanklk izlemitir. Tkanklk, SEWAnn, atlan iilerin lehte bir dn cretiyle greve iadesi iin at davay kazanmasyla almtr. Bu ise iverenlerle grmelerin yeniden balamasn getirmi, ardndan cretlerde bir art salanmtr. 1994 yl itibariyle SEWAnn Gujaratda 25.000 giyim iisi yesi vardr (Jhabvala, 1995: 20, 21; Rose, 1992: 130-135). Bidi ilerinin Sendikal Mcadelesi SEWA, bidi (bir tr yaprak sarmas sigara) yapan ev eksenli alanlarn sendikalamasn salamak iin giyim iilerininkine benzer bir yaklam benimsemitir. lk adm, iilerin haklar hakknda bilgilendirildii ve rgtlenmenin gereinin anlatld ii eitim snflar olmutur.29 Bidi iilerinin sendikal mcadelelerinden biri, salk sorunlar zerinden ykselmitir. Kendileri ve aileleri sk sk hastalanan bidi iileri, altklar iverenin srekli bir kayt tutmamas nedeniyle (iverenler kaytlar, iilerin herhangi bir hak iddiasnda bulunmamalar iin sahte isimler zerinden tutmakta ve bu isimleri birka ayda bir deitirmektedir) salk haklarndan ve uzun dnemli dier haklarndan yararlanamamaktadrlar. Yasal asgari cretten de faydalanamayan bu iilerin cretlerinden eitli bahanelerle kesintiler yaplmakta, al-sat sistemi30 ile iverenlerin karlar katlanarak artmaktadr. Buna kar SEWA, iverenlerin, altrd iiye kimlik belgesi karmasn salamak iin resmi makamlara bavurmutur. Yetkililer, srekli iilerin kimler olduunu belirlemek zere harekete getiinde; iverenler, kaytlarn tutulduu defterleri bulamadklarn sylemi, iileri iten atmakla tehdit etmi, baz iileri kara listeye almlardr. SEWA, duruma resmi makamlarn mdahale ederek kimlik belgesi karmasn talep etmi, zerlerinde bask oluturabilmek iin de hazrl iki hafta sren bir eylem rgtlemitir. Tm ehri, asgari cret ve ikramiye haklarn isteyen, ev eksenli alanlarn yasal haklarnn hayata geirilmesini talep eden, taeron sistemini yeren afilerle donatmtr. 700 kiiyle balayan yry, ncelikle iverenlerin iyerlerine ynelmi, iiler iyeri nlerinde taleplerini haykrmtr. lerleyen dakikalarda yryenlerin says binleri bulmutur. Yry, alma Komiserliinin nnde son bulmu, 10 kadn broya karak bidi iilerinin taleplerini yinelemitir. Bunun sonucunda resmi makamlar harekete gemi, iverenler ise geri adm atmak zorunda kalmtr. cretlerde ykselme olmutur. 3 yl sonra hkmet, 1500 bidi iisine kimlik belgesi karm, iilerin, salk haklarndan yararlanmasn salamtr. Salk merkezlerindeki
29 Bu eitimlerden birinde SEWA, Merkezi i Eitim Kurulundan yardm istemi ve bunun sonucunda her bir eitim snfnda 50er kadnn olduu ve i kayplar iin parann dendii, i yasalar ve i mahkemelerindeki prosedrlerin anlatld be gnlk eitim almalar dzenlenmitir. 30 Bu sistemle iiler iverenlerden hammadde satn almakta, iverenler ise bitmi olan arzasz bidileri satn almaktadr. Bylece ev eksenli alan, kk giriimci konumuna geerek ii haklarndan yararlanamamaktadr.

232

Hindistandan Bir rgtlenme Deneyimi: SEWA

personelin bidi iilerine kar ilgisiz tutumu ise, zaman iinde, bu merkezler ve personel zerinde SEWAnn denetim kurmasn gerektirmitir. rnein kaba ve ilgisiz bir hekime kar 2000 imza toplanm; hekim, kamuoyu nnde bidi iilerinden zr dilemek zorunda kalm ve dilekelerin geri ekilmesini rica etmitir. nemli bir dier sendikal mcadele deneyimi ise bayramn yaklamas sonucunda iilerin ikramiye talep etmesiyle yaanmtr. SEWA, iverenlerle ve alma Bakanlyla bu konuyu tartmak zere bir toplant dzenlemitir. Uzlamazlk, mahkemede zlmtr. SEWA, daha kk apl sorunlarla da uramtr. rnein bir kere, iki bidi iisine yalnzca haftann iki gnn kaplayacak i verilmitir. SEWA bu sorunu alma Bakanlna gtrm, sonuta iveren, iilere tm haftay dolduracak kadar i vermeyi kabul etmitir. ilerin alma kaytlarnn tutulmasnn salanmas ise SEWAnn srekli urat ve mcadele ettii bir konu olmutur. Her bir somut kazanm, sendika ye saysnn katlanarak artmasna yol am, ev eksenli alanlar arasndaki dayanmay glendirmitir (Jhabvala, 1995: 21; Rose, 1992: 121-129). Seyyar Satclarn ve portaclarn Yer Mcadelesi Bazlar birka kuaktr ayn yerde mal satmakta olan sokak satclar, zaman ierisinde yasa zoruyla yerlerinden uzaklatrlmtr. Polis, satclardan zorla rvet alm, onlar tehdit etmi, dvm ve taciz etmitir. Batl hayat tarznn bir uzants olarak nitelenen ticaret biimleri tevik edilirken, geleneksel pazar satcl ya da seyyar satclk ksteklenmitir.31 Ahmedabadda pazarda alan kadnlara lisans ve yer verilmesi amacyla birok dileke veren ve yasal yollar zorlayan SEWA, yantsz braklan isteklerine cevap bulmak amacyla bir eylem dzenlemeye karar vermitir. Bylece, 1978 ylnn Bamszlk Gnnde, 2000 kadar satc yrye gemitir. Yryn sonunda yetkililerle grmeyi baaran SEWA yelerine verilen cevap ise Geldiiniz kye dnn! olmutur. Yine de SEWAnn diretmesiyle, ilerleyen gnlerde satclara yer sz alnabilmitir. Lisanslar ise hala verilmedii iindir ki SEWA yeleri, memurlara bir sre lisans yerine sendika kartlarn gstermitir. Fakat durum, 1980 ylnda deimitir. Pazar yerinde bir kiinin saldrya uramasnn ardndan bir ayaklanma balamtr. Bunun zerine devlet, Manek Chowkda iki gn sokaa kma yasa ilan etmi, nc gn ise pazar yerinde sat yapmaya gelenlerin ya malna el koymu ya da pazar yerinin dna atmtr. Bhatta gre kan olaylar, satclar yerinden etmek suretiyle pazar yerini otoparka evirmeyi amalayan devlet iin iyi bir bahane olmutur. Pazardan atlmann arkasndan SEWA yesi 20 kadn, polis komiserine giderek sorunlarn anlatm ve ertesi sabah 8de ie balayacaklarn bildirmitir. SEWA, o akam TLAda 400 satc ile birlikte bir toplant rgtlemitir. Buna karn TLA yneticileri, hkmete kar bir eylem olarak deerlendirilebilecek herhangi bir hareketin paras olmak istememi ve SEWAdan, bu eylemden vazgemesini talep etmitir. SEWA ise kararl tutumunu srdrmtr. Ertesi gn satclar, yerlerine giderek tezgahlarn amtr. 5 otobs polisin ve evredeki dkkan sahiplerinin satamalarna kar SEWA yeleri, yerlerinden kprdamamtr. Zaten karar, polis gzalts karsnda direnmektir. Pasif direni sonunda polis gitmi, satlar canlanmtr. Dier SEWA yeleri de eyleme destek vermek zere gelmi, pazar yerinde sa-

31 Devletle seyyar satclar arasnda benzer bir atma, 1995 Eyllnde Meksikada yaanmtr. Mexico Cityde devlet, polis zoruyla seyyar satclarn satn engellemeye alm, satclarn direniini iddetle bastrmtr (Harrison ve Mcvey, 1997).

233

Fatma lk Seluk

tclarla oturmutur. SEWA, birok polisin ald rvete kar dava am, kaptrlan baz rvetleri geri almay baarmtr. Bylece zaman iinde polis zoru azalmaya yz tutmu ve satclarn geliri artmtr. Hkmet deiiklii ise eski polis basksnn yeniden balamasna yol amtr. Lisanslarn bu basky hafifleteceini dnen SEWA, satclara lisans hakk almak iin dava am ve kazanmtr. Ayrca mahkeme, SEWA temsilcilerinin Pazar Komitesinde yer almasn da karara balamtr. Bu arada, yer konusu da gndeme gelmi ve mahkeme, belediye ile SEWAnn bu konuda uzlamaya varmasn kararlatrmtr. Bylece belediye, SEWA yelerine belediye pazarnn terasnda yer vermeyi nermitir. SEWA, sat asndan yeleri iin daha dezavantajl olacak olan bu terasa yerlemeyi kabul etmek noktasnda baz koullar ne srmtr. 1984te mahkemenin de kabul ettii bu koullar unlardr: Terasa kan daha geni bir merdivenin yaplmas, bir atnn ina edilmesi, aydnlatma ve su tesisatnn denmesi, ileri bir tarihte pazar yeri yine sata alacak olursa SEWA yelerinin nceliinin olmas. 1990 ylna kadar belediyenin bu koullar yerine getirmemesi, satclarn eski yerlerinde kalmaya devam etmesine olanak tanmtr. Bu, satlar asndan daha avantajl bir durum anlamna gelirken, polis basks srmtr. SEWA ise rvete kar at baz davalar kazanmaya devam etmitir. Davalarn ardnda yatan baarda, satclarn rgtleyicilerinin yasal konularda eitilmesi, nemli bir yer tutmutur (Bhatt, 1989: 1064; Rose, 1992: 30-141). Kat Toplayclarnn Mcadelesi Kat toplayclar i gvencesinden yoksun, dk cretlerle ve salk asndan olduka olumsuz koullarda almaktadr. Ahmedabaddaki 20.000 kat toplaycsnn 1000i, SEWAnn sendikasna yedir. Taeronlar, kat toplayclarn smrmektedir. SEWA, 1975te, TLA ile birlikte taeron zincirini krmak zere harekete gemi, iletmelerden dk kalite atk kat toplamak ve sonra satmak zere szleme yapmtr. SEWA, katlar uygun fiyat nerildiinde satmak zere ortak bir ambarda toplamaya balamtr. Karl satlar olduka, ye says da artmtr. Bununla birlikte, baz ye kadnlar, taeron gibi hareket etmeye balamtr. Byk bir miktar kadn ambardan yok olmasnn ardndan yolsuzluk sylentileri artmtr. Ama bu i zmlenemeden 1981de SEWAnn Harijanlardan32 yana taraf tuttuu ayaklanmalar balamtr. SEWAnn TLAdan ayrlmak durumunda kalmasnn ardndan TLA, SEWA zerinden kat toplanmasn engellemek zere harekete gemitir. Bununla birlikte kocalar TLA yesi olmasna ramen birok kadn, SEWAnn Harijanlar desteklemi olmasn unutmam, bu nedenle SEWAdan ayrlmamtr. Daha sonra SEWA, bir kararname ile resmi dairelerden D snf kat toplama nceliinin kadnlara, zellikle de SEWA yelerine verilmesi hakkn kazanmtr. Bu, taeronlarn iini baltalamtr. nk, daha nce D snf kadn, nispeten yksek deerli katla kark bir ekilde atlmas, taeronlarn deerli katlar dk kalite kat fiyatna satn almasnn nn amaktayd. Ayrca memurlara rvet vererek aldklar kat miktarn da dk gsterebiliyorlard. Taeronlardan biri, SEWAy aradan karmak ve kadnlara ncelik verilmesiyle ilgili kararn uygulamaya koyulmasn nlemek zere, iinde yksek snfl katlarn da bulunduu D sn32 M. Gandi, kast hiyerarisinin en altnda yer alan dokunulmazlar, Harijanlar olarak adlandrmtr. Dokunulmazlar, kast d kesim olarak da nitelendirilebilir.

234

Hindistandan Bir rgtlenme Deneyimi: SEWA

f katlar iin ihaleye girmitir.33 Bu durumda, SEWA da bir kooperatif kurarak ihalelere katlmaya ve kazanmaya balamtr. Bir sre sonra SEWA, deerli katlarn karln demesine ramen sadece D snf kat verildiini fark etmitir. Ama zaten D snf kad bedava alma hakk vardr. SEWA, karln dedii yksek kalite atk katlarn bu taerona gittiini kefetmi, bunun zerine resmi makamlara ikayette bulunmutur. ikayetin ardndan devletin kat ambar 3 gn sreyle kapatlmtr. Bu durumdan phelenen SEWA yeleri, gece ambara giderek beklemeye balam ve bir kamyona katlarn yklendiini grmtr. SEWA yeleri, su st yaparak polise bavurmu, ama mfetti, taeronla ibirlii halinde olduu iin konuyla ilgili tutanak tutmay reddetmitir. Bunun zerine SEWA, bu yky bir televizyon kanalna anlatm, olayn iinde olan tm resmi grevlileri ve taeronu tehir etmitir. Haberin yaynlanmasnn ardndan ad geen memurlarn tayini km, SEWA ise eskisine gre daha fazla kat almaya balamtr. 1992 yl itibariyle SEWAnn 3 kat kooperatifi, 2 retim birimi ve 1 ambar vardr. Bu retim birimlerinden birinde bro dosyalar yaplmaktadr. Ama alanlarn cretinden yasad hibir kesinti yaplmad iindir ki dardaki iletmecilerle rekabet etmekte zorlanmaktadr. SEWA, kendi kat yeniden-ileme fabrikasna sahip olarak her aamada araclar devreden karmay amalamaktadr (Rose, 1992: 142-147). Chikodera Kynde SEWA yeleri Chikodera Ky, ttnclkle geimini salamaktadr ve kydeki SEWA yelerinin ou byk toprak sahiplerinin tarlalarnda almaktadr. Bu toprak sahipleri kydeki ekonomik, politik ve toplumsal gc de elinde tutmaktadr. Kadnlar, tarlada, ttn ekiminden ttnn ambarlara tanmasna kadar birok ite; tarladaki ilerin youn olmad aylarda ise toprak sahibinin ttn fabrikalarnda almaktadr. Yaptklar i dk cretli, uzun saatler sren bir itir ve sala zararldr. SEWA, bu kyde rgtlenmeye, kocas Chikoderal olan bir SEWA alan araclyla balamtr. Bu kadn, yllar nce ehre gm, daha sonra ise SEWAnn profesyonel rgtlerinden biri olmutur. Buna ramen Chikodera kylleri, 3 yl boyunca SEWAyla iletiime gemeyi reddetmitir.34 Kyde yaanan hak ihlallerini Mahkemesine gtrmesi durumunda davann en az be yl sreceini bilen SEWA, madur olan kadnlarn Yksek Mahkeme Ba Hakimine ve Yasal Yardm Komitesine dileke yazmasn salamtr. ten atlan kadnlar, yasal asgari cretin altnda cret alnan ve isiz kalnan yllarn tazminini ve greve iadelerini talep etmitir. Toprak sahibi ise mahkeme sonulanmadan kadnlarn, asgari cretle ie dnmesini kabul etmi ve ie devam edemeyecek kadar yal olan 11 kadna tazminat demitir. Mahkeme kadnlarn lehine sonulanm, bu ise sadece davalnn deil kyn dier toprak sahiplerinin zerinde de etkili ol33 Kadnlarn, davay kazanmas uzun yllar alabilecei iin taeron, kararnameyi pratikte uygulanamaz hale getirme yolunu semitir. 34 Bunda, daha nce yaanm olan olumsuz bir deneyim etkili olmutur: O zamanlar iveren, kaytlar, dnemin asgari cretine uygun olarak tutup, karlarna iilerin parman bastrr. 1982 ylnda kye bir i mfettii gelir. mfettii, iilere sorular sorduunda, asgari cretin te biri kadar cret aldklarn renir. Bunun zerine kyllere, bir dahaki sefer kendisi gelmeden cret almamalarn syler. verense cretleri pazar gn deyerek, i mfettii nezaretinde cret verme tehlikesini savuturur. Ertesi gn i mfettii geldiinde ise onu arlayarak, bu iin stne daha fazla gitmesini nler. Kyden ayrld srada i mfettiiyle konuan 17 kadna ise hasat mevsimi bittikten sonra bir daha i vermez. Bu kadnlardan bazlar, iini kaybettikten yl sonra SEWAnn eitim snflarna katlr.

235

Fatma lk Seluk

mutur. Hepsi iilerine, asgari cret zerinden deme yapmaya balamtr. Bu somut kazanm, kydeki SEWA yelerinin saysn hzla artrmtr (Rose, 1992: 147-153).

Kaynaklar Bhatt, E., (1989), Toward Empowerment, World Development, 17 (7), s. 1059-1065. Bhatt, E.R., (1998), Doosri-Azadi - Sewas Perspectives on Early Years of Independence, Economic and Political Weekly, 33 (17), s. WS25-WS27. Harrison, M.E. ve Mcvey, C.E., (1997), Conflict in the City - Street Trading in Mexico City, Third World Plannig Review, 19 (3), s. 313-326. http://www.sewa.org Jhabvala, R., (1995), SEWAs Action Programmes for the Organization of Home-Based Workers - India, U. Huws(ed.), Action Programmes For The Protection Of Homeworkers iinde, s. 15-25. Jumani, U., (1991), Dealing with Poverty, Sage Publications, Yeni Delhi. Rose, K., (1992), Where Women Are Leaders: The SEWA Movement in India, Zed Books, Londra. Sanyal, B., (1994), Cooperative Autonomy: The Dialectic of State-NGOs Relationship in Developing Countries, ILO, Cenevre. Selliah, S., (1989), The Self-Employed Womens Association, ILO, Cenevre

236

MAkale Ad

237

Yazar Ad

238

MAkale Ad

239

Sosyal Dlanmann Sosyal Snrlar

Abstract
In the face of global economic restructuring in the mid 1970s, the US and Britain were two of the first nations to initiate neoliberal reforms to accommodate the transition to an increasingly globalised postindustrial economy. The remedies flexible labour markets, lower taxes and a curtailment of welfare expenditure reflected a long emphasis on the free market and individual responsibility in AngloAmerican social thought. In both nations, the deindustrialisation and the transition to postindustrial economies that has taken effect since the late 1970s has been accompanied by a polarisation between the lowest and highest paid jobs and significant increases in inequality. At the lower end of contemporary labour markets increasingly heterogeneous conditions both in terms of the nature of the work and the conditions under which it is performed means that the experience of labour no longer corresponds with each leading commentators such as Beck to claim we are an individualised society of employees. While inequality remains theorists such as Beck and Giddens argue that class no longer remains as salient and that they have been replaced by status distinctions based on consumption differences. The difficulty with much theorising about the impact of broad patterns of industrial and social change on class identities and the potential for collective action is that they lack empirical support. My own research in an area of South London explored how the changes described above manifest themselves in different areas and how the growth of nonstandard and informal working practices are increasing the importance of locally based networks in order to facilitate access to employment. The paper will discuss the role that they play in allowing residents to mitigate insecurity in their labour market positions and how they also contribute to patterns intraclass divisions and of community based inclusion.

Sosyal Dlanmann Sosyal Snrlar: Londrada Deien Snf, Toplum ve Emek Piyasas zerine Bir alma
DAVID M. SMITH

Yirmi be yl boyunca Britanyay ve dier endstrilemi lkeleri etkileyen ekonomik dnmler bu lkelerin vatandalarnn pek ounun iinde yer ald emek piyasasnn normal manzarasn deitirdi. Giderek artan bir biimde, dk cretli i genellikle yar zamanl, hizmet temelli ve i gvencesinin bulunmad Fordist dnemin mavi yakallarn alt geleneksel iin yerini almaktadr. Toplumun en altndaki toplumsal ve ekonomik olarak yoksun braklm kesimin bymesi de, bu deiimlere elik etmekteydi. Siyasi retorikte bu kesim toplumsal olarak dlanm olarak tanmlanmaktadr. Bu terim ayn

240

David M. Smith

zamanda, bu sonunu yaratan ekonomik, toplumsal ve demografik glerin kompleks bir karmn da tanmlamay hedef almtr. Bu yaznn amac ilk bata, kresel ekonomik yeniden yaplanma srelerinin, 1980ler ve 1990lar boyunca Londra blgesi emek piyasas yaplarn nasl etkilediini tartmaktr. Giderek artan eitsizliklerin ve toplumsal blnmelerin elik ettii ekonomik uyan ve kentsel yeniden oluum yollarn/biimlerini nasl dntrdnn bir taslan karmaktr. Blgesel dzeyde, Londra phesiz ki baarl ve byyp serpilen bir kresel ehirdir. Ne var ki, blgesel dzeye odaklanmak, sermayenin yerel emek piyasalarnn kompozisyonu ve becerilerine bal belli alanlarda yatrm yapma ya da yapmamaya dair byk oranda artan yeteneine tabi olan blgeler iersinde meydana gelen deiimleri ihmal etmektedir. Bu deiimlerin bir sonucu, artan ekilde yerel dzeylerdeki mekanlarn bozulmas/yok olmas ya da yenilenmesi ve belli yerelliklerdeki yoksulluk ve mahrumiyetin byyen younluuydu. Londra lkedeki hem en zengin hem de en yoksun ilelerin bulunduu, yoksulluk ve ihtiam zenginlii yan yana sergileyen ve bylelikle Henry Mayhew ve Charles Booth tarafndan bir yzyl nce yaplan Viktorya dnemi ngilteresine dair aratrmalarla karlatrmay kkrtan bir mekandr. Yeni i Partisinin (New Labour) bu sorunlara bak ve kresellemenin etkisine dair mevcut dn biimi, yoksulluk ve eitsizlii azaltan potansiyel refah devletleri ve sosyal politikalara dair tartmalar biimlendirmitir. Britanyann kresel ekonomik deiime verdii neoliberal cevap, piyasa baml bymeyi uyarma stratejisi balamnda ekonomik ve toplumsal mdahalecilikten devletin geri ekilmesine tanklk etti. Blair ynetimi altnda refah reformlar etkin emek piyasas programlarna bir gei olarak grld. Bu programlar, zorunluluklarn katlmakta baarsz olanlar iin uygulanan yardm meyyidesine ynelik tehdit balamnda bir kombinasyonu, Ulusal Asgari cret uygulamas yoluyla yaplan i kadar deme drtleri, i dahilinde cret ilavelerinin artmas ve eitim programlar araclyla ii olmayan formal istihdama yeniden katmay amalamaktayd. ilerin kresel ekonominin hzla deien taleplerine cevap vermelerini salayacak belli beceriler ve eitimlerle donanm olmalar gr arz ynelimli lmler zerine yaplan son vurgularn altn izmektedir. Kresellemenin icap ettirdii sylenen, i alkanlklarn kuvvetlendiren parasal ve mali politikalara ynelik snrlar kabul etmenin, toplumsal olan her eyi ieren en iyi yolu yanstt dnlmektedir. Bunlar takdire deer amalarken, emek piyasasnn yn deimekteydi. Londrada dk cret istihdam toplumsal dlamay boynuzlarndan tutup yakaladnda arz ynelimli lmlere ciddi snrlamalar koymaktayd. Soldan ise, toplumsal olarak dlanm olanlarn post endstriyel kapitalizmin ihtiyalar dorultusunda ilevsel bir konumu olduuna dair emek ordusu rezervi eletirisinin bir versiyonu geldi. David Byrnenn yapt gibi eletiriler gelimi endstriyel toplumlarn esnek emek piyasas ve yapsal dlama minvalinde rgtlenmi olan toplumsal politika normuna yaklatn iddia etmektedir. 1994-1998 aras ekonomik olarak etkin olan erkeklerin yaklak 1/3 en az bir kez ve %6s iki yldan fazla isiz kalmt. Byrne bunun, ekonomik olarak dlanm alt snftan ok, emek ordusu rezervinin bir resmi ve isizlik ve yksek enflasyona kar zm olarak dk

241

Sosyal Dlanmann Sosyal Snrlar

cretli ileri ileri srme balamnda cret dzeylerini bask altnda tutmann ve alan kesime disiplin alamann bir arac olduunu belirtmektedir. Hkmetin toplumsal dlama giriimleri, toplumun en altnda olanlar iin, durumu ktletiren yapsal glerden ok, dlama ve yoksulluun ok daha grnr semptomlarna erken yata hamilelik, tek bana (evlenmeden) ocuk sahibi olma, sosyal yardma bamllk/muhta olma, antisosyal davran ve evsizlik younlama ynelimindedir. Ruth Levitasn iaret ettii gibi eletiriler denmi i zerine odaklandnda hkmetin yaklam denmemi emein nemini ihmal etmekte ve daha byk yapsal eitsizlikleri grmezden gelerek dikkati hesaba katlanlar/konu olanlar arasndaki eitsizlikler ve farkllklardan baka yne sevk etmektedir. Bu yazda, dk cretlileri, geici ilerde alanlar (casually employed) ve kayt d emek piyasasna dahil olanlar genellikle toplumsal olarak dlanmlar kategorisi altna girmeyen, ierilmenin snrnda olanlar bunlarn postendstriyel emek piyasasnn ve bu insanlar dk cretli kayt ii istihdama katmay amalayan sosyal yardm sisteminin sunduu artlara nasl uyduklarn ve bunlarla nasl anlatklarn; bu yapsal deiimlere verdikleri cevaplar balamnda insanlar tarafndan oluturulan eitli uyum salama biimlerini hem destekleme hem de biimlendirme noktasnda yerellemi toplumsal iletiim alarnn roln; ve bu deiimlerin alma biimleri, snf kimlikleri ve topluluk fikirleri zerindeki etkisini inceleyeceim. 2. Ekonomik ve Emek Piyasas Deiimleri Londrann ekonomik tabanndaki esas deiimler, byklekli ynsal retimi, dk isizlik koullarn, snf yapsnn olduka geni olan dzleminde artan zenginlii ve yaygn refah koullarn barndran Fordist bir ehirden olduka farkl bir modele doru gei balamnda gereklemitir. Bu yeni model e iermektedir: lki endstrisizleme (deindustialisation) ve hizmet endstrilerine gei; ikincisi, uluslararaslama ve kontroln artmas/bymesi, giderek artan bir ekilde kresel ve ktasal ekonomilerle ilikili olarak pazarlama ve hizmet verme faaliyetleri; son olarak, greli olarak kararsz talebe gre hazrlanan rnler iin kk lekli pazarlara hizmet veren daha kk fabrikalar zerine inaeedilen esnek uzmanlamann yaylmas. Londra, kendi blgesinde ar dzeyde mevcut bulunan Byk Britanyann byme hz yksek sektrlerinin ouyla birlikte bu deiimlerde anahtar rol oynamtr. Londra ekonomisinde iki ana eilim gzlenebilmektedir. lki; ehirdeki finansal ve byk iletme merkezlerinin sermaye akna mteakip, gelir eitsizliinde bir art ve el becerisine dayal almann k ve ynetsel, profesyonel ve ileri dzeyde hizmet frsatlarnn bymesiyle istihdam frsatlarnn kutuplamas sz konusu olmutur. Bu yksek dzeyde byme hzna sahip sektrler, alma yaplar ve yeni, yksek gelirli hizmet snfnn tketim edimleri yoluyla, geni apta dk cretli geici i yaratmtr. Perakende sat, gvenlik, yemek tedariki (catering) sektrlerinde ve otelcilikte dk crete dayal istihdamn ynsal bir bymesi sz konusu olmutur. Ayn zamanda, birdenbire ortaya, byk iletmelerin ihtiyalarn karlayan byyen bir kayt d sektr kmtr: Ofis temizlikileri, datm elemanlar, ocuk bakclar ve ev alanlar. Eitimli, orta snf kadnlarn kariyerlerini yapmalarna olanak veren liberal feminizmin avantajlar, kadn ev iisinin

242

David M. Smith

tanklk etmi olduu gibi, byk oranda ii snf kadnlarnn emeine ve smrsne baldr. Bu evrede pek ok meslek sahibi kadn bulunmakta ve onlar darda kariyerlerinin peinde koarken biz ve bizim gibi kadnlar onlarn giysilerini temizliyor ve onlar ktktan sonra ocuklarna bakyoruz. kinci olarak, 1980lerden beri bu blgenin esasl bir ekilde gayri endstrilemesine mteakip, kadnlar iin tam zamanl i artarken, erkekler iin tam zamanl i balamnda ekmeini kazanan erkek modeli ortadan kalkmaktadr. Gney Londrada 1991de toplam istihdamda %52 olan tam zamanl erkek ii istihdam 1997de %45e dmtr ve 2006da %29a dmesi ngrlmektedir. Kadnlar iin eilim tersine ilemektedir ve ayn dnemde tam zamanl kadn ii oran toplam istihdam oran balamnda %22den %35e kmtr. Bu deiimlerin, byk oranda ounluu kadn olan, dk dereceli, yar zamanl hizmet sektr alanlarn istihdam eden genileyen sektrler perakende sat, yemek datm (catering) ve kiisel hizmetler iin devam edecei ngrlmektedir. Kadn iiler ve yar zamanl iiler ounlukla dk cretle yetinmek zorunda kalmaktadr. Kadnlarn ortalama kazanlar erkeklerinkinin %74ne tekabl etmektedir. 3. letiim alar, frsat yaplar ve toplumsal dlama Anthony Giddens ve Ulrich Beck gibi etkili sosyal teorisyenler araclyla, topluluklarn ve snf kimliklerinin ortadan silinmesiyle birlikte bu deiimlerin etkisi ile ilgili olan korkulara bir doruluk atfedildi. Becke gre, eitim talebinin ve emek piyasasnn art, bireysellemenin; ge modernitenin belirleyici bir zellii olduu ve tketime erime zerinden temellenen eitsizlik modeline tutunan (promoting) snf yapsn zd anlamna gelmektedir. Beck, bunun iki yanl bir sre olduunun belirtmektedir: Bireyler geleneksel iletiim/dayanma alarndan ve topluluklarndan kartldklarnda, giderek artan bir ekilde emek piyasasna, eitim, sosyal yardm ve dier devlet kurumlar gibi kurumlara baml hale gelmektedirler. Modernitenin ii snf topluluklar zerindeki etkisi, sosyolojinin daimi temalarndan biri olagelmitir. Ekonomik ve toplumsal deiime dair byk lekli modellerin fazla teorize edilmesiyle ilgili sorun bu modellerin byk oranda ampirik kantlarla desteklenmemi olmalardr. Birka adet ampirik alma yerellemi iletiim/dayanma alarna dair ilginin devam ettiini gstermitir. Bu toplumsal balarn nemi, Giddens ve Beck gibi teorisyenlerin bu balarn anmaya uradn iddia ettikleri bu bahse konu ayn srecin sonunda artm olabilir. Ne var ki, emek piyasasnn talepleri, emek piyasasna artan emek gc katlm ve daha nce sk dokunmu aile temelli alarn dalmas Londra ii snf arasndaki iletiim/dayanma alarn andrmak yerine dntrmektedir. Bu yaznn geri kalan ksm karlatklar frsatlar erevesinde mahalle sakinlerinin deiimlere cevap verme yollarn gz nnde bulunduran, Gney Londra toplu konut blgesine dair etnografik bir alma zerine ina edilmektedir. Bu rnekteki sakinlerin yalar 20 ile 30larn ortalar arasnda deimektedir ve bu kiiler emek piyasasna byk yapsal deiimler dnemi boyunca ve post endstriyel emek piyasasnn alt ucundan dahil olmulardr. Bu grup iin ksa sreli iler sosyal yardma bavurmayla yarda

243

Sosyal Dlanmann Sosyal Snrlar

kesilmektedir, bu onlarn alma hayatlar iin normal bir zellikti. Ancak, pek ou ekonomik marjinallie kar dk cretleri sosyal yardmlarla birletirerek ve kayt d ekonomide bildirilmemi bir ekilde alarak alternatif zmler gelitirdiler. Koullar dzeyinde bu durum normal yollara gre ok daha ekici ve gvenilir grlebilir ve bu dnceler isizleri kayt altndaki ilere katmay ieren hkmetin mevcut politikas iin olduka ok anlama sahiptir. Ekonomik davran toplumsal ilikilerle ok yakndan ilikilidir. Bu yaz iki yolu, biimi sergileyecektir: Birincisi, insanlarn ekonomik ve toplumsal evrelerindeki hzl deiimlerin toplumsal alar araclyla mmkn olan dayanma yaps ve tiplerini dntrmekte olduu ve ikincisi ise, deien snf ilikileri ve dlama biimlerini anlamak iin bunlarn olas etkilerini tasvir etmektedir. 4. Toplumsal alarn paralanmas/blnmesi letiim alar, bu alarn, ev gelirlerini maksimize etme ihtiyacndan dolay artan nemiyle birlikte, ev sakinleri ve aile ile ilikili grlebilir. Kadnlarn emek gcne artan katlmnn sonularndan birisi, uygun cret olarak aile creti fikrini zayflatmasdr. Erkeklerin en alttaki %10luk ksmnn cretleri geen 20 yl boyunca dm ve ev sakinlerinden ikisinin geliri olmas yaam standartlarn kabul edilebilir bir seviyede tutmak iin yaamsal hale gelmitir. Ev masraflarnn maa alan erkekler tarafndan karland evlerin oran 1979la 1994 arasnda %40tan %23e dmtr. Ve iki kiinin geliri olduu evlerle hibir yetikinin almad evler arasnda giderek artan bir kutuplamaya yol amtr. Kaynaklar ve enformasyon, farkl gruplarn emek piyasas ve sosyal yardm sistemiyle ilikileri balamnda tanmlanan snrlar iersinde kapal kalmtr ve bu da isizlerin kendi benzerlerinin iinde bulunduu alardan tecrit edilmesine yol amtr. sizlerin pek az aile balarna ve yerel olarak kurulmu dayanma alarna sahip deildi. Bu insanlarn pek ou iin farkllaan ey kullanabildikleri dayanma tryd. Bu insanlar, ok fazla toplumsal dayanma ann iinde olmalarna karn, arkadalarnn benzer durumundan dolay dk maddi kaynaa sahip olmaktaydlar ve ie dair enformasyonlar bulunmamaktayd. Birka tane isiz konut sakini alan ok az kiiyi tandklarn ve bu kiilerin ile ilgili konularda kendilerine enformasyon saladn bildirmitir. Tecridin/fark gzetmenin bu kayt d sreleri iletiim alarnn yerel karakterinden ve kendilerine tesirde bulunan endstriyel deiimin sermayenin giderek artan bir ekilde akkan olmas; vasfsz kiiler iiler iin, yerel iletiim alarna daha ok gven tanyan daha fazla yerelleen emek piyasalar gibi tesir etme biimlerinden etkilenmektedir. Alt szleme yapmaya ynelik eilim, alanlara kar esneklik elde etmeye alma ynnde giderek artan bir taktik olarak, isizlerin dayanma alar yoluyla kayt d ie alnmn gerekletirmekteydi ve bu ie alma yntemi emlak piyasasnda yaygnd. Aile tipi irketler ya da yerel olarak kurulmu mteahhitler tarafndan altrlanlar alt szlemenin bir dizi katmannn geici olan en alt seviyesini, dk creti temsil etmektedir. Ne var ki, bu alara ve gelir salamann alternatif kaynaklarna eriim herkese ak deildir ve aileyi ve akran gruplarn ne karan dlayc kriterlere gre alr. Bu i frsatlarnn oluturulduu/yaratld kiisel ilikiler belli alar iinde olanlara avantaj birikimi salamakta ve dier alternatif gelir kaynaklar arayanlar dlamaktadr. Bu gruplar belli tketim modelleri yoluyla bir kimlik duygusu yaratr. Stat sembolleri
244

David M. Smith

sergilemenin ve toplumsal edimlere katlma becerisinin dk gelir blgelerinde nemli bir ilevi vardr. Bunlar, ilk olarak, insanlarn etraflarn saran gszletirici baarszlklar kendilerinden uzaklatrmalarna izin vermektedir ve ikincil olarak, kayt ii istihdam dnda da refaha ulalabilir olduunun grnr iaretlerini salamaktadr. Gerekten isiz olanlarn toplumsal edimlere katlma olanandan mahrum olmas, kayt d iler bu edimler yoluyla bulunduklarndan dolay, byle iler iin avantaj salama anslarn engellemektedir. Bu yzden karlkl al veri biimleri ve enformasyon ii snf topluluklarn, i ve sosyal yardm konusunda benzer stratejileri izleyen ve benzer deneyimleri paylaan gruplar arasnda, isel olarak blmektedir. Son yllarda yenilenen ve refah aldatmacasn ve artt farz olunan kayt d ekonomiyi ortadan kaldrmaya yneldiini bara bara ilan eden bir hkmet ortaya kt. Eer bugn dikkate deer sayda isiz gerekte kayt d alanda alyorsa, bu durum, mevcut almaya Ynelik Sosyal Yardm politikalarnn kendisini ortadan kaldrmak iin tasarland, i yapmaya ynelik gnlszlk konusundaki iddialarn altn oymaktadr. Sosyal yardma bamllk ve aldatmaya gsterilen neme, bu politikalar tarafndan hedeflenen deerlere ve bu hedeflerin takip edilmesine odaklanma nadiren elik etmektedir. Hem Yeni sa hem de daha yakn zamanlarda yeni ii, isizlerin ve ekonomik olarak gvenlikten mahrum braklmlarn gvenli kayt ii istihdamdan dlanmalarna verdikleri cevabn ierdii yollar grmezden gelen bamllk kltrnn anti sosyal davranlarna saldrmaktadr. erde bulunan bir kimsenin bak asyla bakldnda bireylerin ve aile fertlerinin sosyal yardmlarla birlikte eitli gelir kaynaklarn birletirme yollar, sosyal yardma baml alt snfa dair daha az bir kant, daha oksa mevcut emek piyasalarnn snrlarnda bulunanlar tarafndan alt snf statsnden kimileri iin byle bir stat daimi bir olaslk olarak varolmakta ve yoksulluu, iten dlanmay, ie eriimi salayan iletiim alarndan dlanmay ve her daim varolan gruplarla uzakl gsteren tketim sembollerinden dlanmay kapsamaktadr/iermektedir saknmaya/kanmaya ynelik bir cevap olarak grnmektedir. Toplumsal olarak dlanm alt snf olarak grlen ve (nakit ekonomisinde kendi frsatlarn yaratmaya ynelik gnlszlklerinde ve yetersizliklerinde tank olunduu sylenen) alma etiini reddettikleri varsaymyla sklkla eletirilen isizlerin oluturduu toplumsal ilikiler bu kesimi evrelemektedir. Aadaki kayt d ii, ahlkn insann koullarnca ekillenmesi gerektiini ve insann balca sorumluluunun kendi ailesi olduunu sylemektedir: nsanlara kimin gerekte sosyal yardma ihtiyac olduunu syleyebilirsin nk bu insanlar herkesin ensesinde ve her sokakta bu trden aileler var. Bu insanlar neden nakit paraya almadklarn ve sosyal yardm almadklarn anlamyorum. Belki de, aldatmaya/dolandrclk yapmaya itimat etmiyorlar, eer ocuklarnz varsa bu kt bir davrantr. Kayt ii ilerin bugnlerde dediiyle karlatrldnda, kayt d almak ve sistemi aldatmak ocuklarm yeterli dzeyde besleyebileceim tek yol. 5. Kuaklar ve toplumsal dayanma alar Birka alma, Fordist kitlesel retim ve tam istihdam devrinde, genliin snf kimliklerinin ve emek piyasasna girmek iin hazrlanan gen erkeklerle evlilik ve annelie hazrlanan gen kadnlar olarak emein cinsel ayrmnn/blnmesinin yeniden retimini iermekte olduunu gstermekteydi. Toplumsal iletiim alar, yetikinlie giden bu
245

Sosyal Dlanmann Sosyal Snrlar

cinsiyete tabi yollara dair mevcut bilgi ve beklentilerde nemli bir rol oynamaktayd. Yerel endstrilerin hzl k ve onlarn sendikasz, dk cret denen ilerle yer deitirmesi, daha nceki kuaklar tarafndan yetikinlie ynelik olarak izlenen belli yollar oluturan snf ve cinsiyetin byk oranda ortadan kalkm olduu anlamna gelmektedir. stikrarl iin azal uzun dnemli planlar iin ok az alan brakmaktadr. Grlenlerin pek ou kendi genliklerinin yaam biimini bytmektedir halihazrda var olan bir kimlik olmadnda alternatif bir kimlik kayna olarak 20lerinde ve 30larndaki tketim ve uyuturucu gstergelerine dayanmaktadr. Pek ou iin bulunduklar emek piyasalar mekanlarnn istikrarszl, sosyal yardmlarla desteklenen, kayt d ile kayt ii i arasnda hareket etme yeteneinin kayt ii istihdamn snrlarnn dnda dzenli bir geliri gvence altna almak iin hayati neme sahip olduu anlamna gelir. Bu durum genellikle byme andaki genlik kltrlerinde i dnyasnn dnda kurulmu ilikileri gelitirmeye ve korumaya byk nem yklemektedir. Tm bunlar onlarn varolularnn ortak maddi gerekliklerinde temellenen yeni toplumsal formasyonlar oluturur. Kayt ii istihdam, sosyal yardm ve kayt d alma arasndaki ilikiye dair fikirler birka faktrn bileiminden etkilenmektedir. ikayet sebebi iin olmamas deil, iin sunduklar yoluyla mantkl bir yaama standardna ulama frsatnn olmamasdr. Bu iler genelde aile geimini salayacak bir creti karlayacak biimde tasarlanmam ve yetikinlie iaret eden byk olaylar iin bir seenek olarak grlmemektedir. Yaam dngs geilerini tartrken, ou kimse bu geie elik eden emek piyasas yerinin yeniden deerlendirilmesinden bahsetmektedir. Aadaki kayt d alan, ayn zamanda da sosyal yardm alan yalnz ebeveyn yle sylemektedir: Benim iin deien ey, tandmda geindirmem gereken bir evim vard ve belli bir standartta yaamak iin olduka fazla kazanmak zorundaydm. yeterli dzeyde bir cret vermiyordu ve daha fala kazanma seenei de sunmuyordu. Ve genel masraflar karlamak o dnemde daha hayati bir durum haline gelmiti. Sosyal yardm tahsisatnn stne grnmez kazanlar ayarlamak bu ebeveyne i ii marjinal kazanlarla bile kaytl emek piyasasnda eriebileceinden daha yksek dzeyde harcayabilecei gelir salamaktadr. Son yaplan sosyal yardm reformlarnn yoksulluk ve sosyal yardm syleminde, sosyal yardm alanlarn haklar zerine olan vurgudan bu insanlarn uyumlu bir ekilde davranma ve kayt ii i aramaya vurgu yapan bir syleme gei grlmtr. Bu noktada aa kan, ebeveynler haklar ve sorumluluklar arasndaki ayrmn ok da net olmadn grmekte ve kendi ocuu iin hangisinin yaplacak en sorumlu davran olaca asndan deerlendirmektedirler. Ya sosyal yardm sistemini terk edip, kayt ii ekonomide dk cretli bir ie girmek, ya da sosyal yardm almaya devam edip kayt d ekonomide almak, bylelikle kendisi ve ocuklar iin daha fazla gelir elde etmek. Ekonomik faktrler davranlar etkilemede nemli bir rol oynamaktadr. Dolaysyla, dk cretli, i gvencesinin olmad, buna karn girilmesine ynelik devlet denetiminin giderek artt iler sosyal yardm sistemine ulamann ceza olarak kaybedilmesi tehdidi bu ilerin iinde sakl kalmaktadr iin de ayn durum sz konusudur. Bu iki faktr emek piyasasnn aa ucunda, i gvencesinin ortadan kalkn younlatrm ve dzenli bir geliri gvence altna alma balamnda sosyal yardmla desteklenen kayt d geliri giderek artan bir ekilde makul bir seenek haline getirmitir. Londrann yksek barnma maliyetleri, gerek korkunun gelir kaynaklarnn kaybedilmesi deil, barnma kaynann
246

David M. Smith

almayanlar iin kira yardm kaybedilmesi ve bunun getirisi olarak evsizlik potansiyeli olduu anlamna gelmektedir. Kayt ii ekonomide almak, kiisel zerkliin/otonominin ortadan kalkmasna ve kiiyi devletin sk denetimine tabi kat yaplara kilitlediinden dolay zararl grlmektedir. Vurgulanmas gereken nemli bir nokta, bu alma biimlerinin/modellerinin son dneme ait bir fenomen olduunu ve 1980lerin sonunda ve 1990larda ortaya kan post endstriyel emek piyasasna giren insanlar arasndaki farkl yaam dngs deneyimlerini gstermektedir. Bu kuan byk bir ksm hibir zaman istikrarl bir i ya da yukar doru ykselme deneyimi yaamamtr. Bu kuak, iin daha geleneksel biimlerine bal olan ve arzular hala kayt ii emek piyasasna odaklanan, Fordist kitlesel retim koullar altndaki ite toplumsallaan yal kuakla bir kartlk iermektedir. Bu durum kuaklar boyunca ii snf arasndaki blnmenin ana kaynan yanstmaktadr ve kuaklar arasndaki deneyim paylamnn kaynan salam olan ie dair kuaklar aras fikirleri zayflatmaktadr. Kayt ii ekonominin marjinlerinde/snrlarnda, kayt d ekonominin snrlarnda ya da her ikisinin birbirinin iine getii noktadaki farkl emek koullar, beden (el) emeine dair farkl kltrlerin varolduu ve birlemeden daha ok paralanmann baka bir kayna olarak yaanmakta olduu anlamna gelmektedir. Be yldan beri uygun bir i bulamam ve bir video dkkanyla lisanssz mini taksi ofrlnde alarak sosyal yardmlarna ilavede bulunan 29 yandaki bir kimse yle konumaktadr: Ebeveynlerim, ben hem sosyal yardm alp hem de alrken benden holanmyorlard. Konumalar daima bu konu hakknda tartarak bitiriyorduk. Babam benim bir parazit olduumu sylemekteydi ve yapmayacan bilmeme ramen, beni yetkililere ihbar etmekle korkutmaktayd. Ancak babam okulu bitirdikten sonra sadece drt ie girmitir ve imdi 54 yanda, dolaysyla varolan durumu nasl kavrayabilir ki? 4. Sonu Bu yaz, post endstriyel kapitalizmin yaratt ekonomik gvencelere ve risklere Gney Londrann bir blgesinde yaayan sradan insanlarn verdii cevaplar incelemeye alt. Burada birka temaya vurgu yaplmtr. Gl bir alma etii hala hakimiyetini srdrmektedir, ancak bu etik kayt ii ve kayt d i arasndaki ayrmn 19. yy. emek piyasasnda olduu gibi bulanklat yeni ekonomik dzene uyarlanmtr. Bir kimsenin kendisini ve ailesini beslemesi hala bir onur gstergesidir ve bu bir eit hokkabazlk yaparak ulalan eitli kaynaklar sosyal yardmlarla desteklenen kayt d i, geici ya da yar zamanl (part-time) yar kayt ii i vastasyla salanmaktadr. Giderek artan ekilde heterojenleen emek piyasas koullar ve deneyimleri nesnel olarak benzer koullar paylaan gruplar arasndaki paralanma srecini kkrtrken, birka blge sakini, kendi iletiim alar kendilerini karlatrdklar referans gruplarn saladndan dolay, kendilerini toplumsal olarak dlanm bir biimde grmekteydiler. Yaamlar zerinde etkili olan yapsal basklar tarafndan demoralize olmaktan daha ok, snayc koullar altnda kontrol kapasitesine ve bamszla nem vermekteydiler. Gerekten de, toplumsal dlama politika yapclar/belirleyiciler ve akademisyenler tarafndan atfedilen yoksulluun ve dezavantajlarnn istatiksel gstergeleri olmaktan daha

247

Sosyal Dlanmann Sosyal Snrlar

ok, belirleyici/ajan/aktrn ve kiisel otonominin olmamas biiminde tecrbe edilmektedir. Bu insanlar dk cretli, i gvencesinin olmad ilere zorlayan hkmet programlar toplumsal dlamay durduramaz ya da kayt ii ie girmeye ynelik herhangi gerek bir ekonomik gd sunamaz. Ekonomik gdler toplumsal olarak dlanmlarn girmek iin ikna olacaklar i kalitesi kadar i programlarnn, bu programlardan etkilenenler iin, baarsn, aksi takdirde de sosyal yardm tayin etme konusunu baki/ortada brakmaktadr. Ulusal dzeyde bu durum anlaml/kayda deer istihdam ile tam istihdam arasndaki ilikiyi dengeleyen bir politik ahlk ihtiyacn ne karmaktadr. alma zorunluluuna, dk cretli, ekici olmayan ileri koruma zorunluluu ya da grlen insanlarn ounun alma hayatn karakterize eden kayt d alma biimleri ve sosyal yardm gelirine bamllkla kesilen paralanm istihdam dngs elik etmelidir halihazrda olduu gibi.

248

Fabienne Scandella

Abstract
In recent years, the field of social science research has seen the emergence of a variety of new formulae (postindustrial society, postmodern society, network society, etc.) ntended to stress the break with a past era (the industrial era) and the advent of a new one that has yet to be precisely defined. By calling the theoretical frameworks of the industrial era into question, these new perspectives critique the relevance of the working class as a reality and as a concept, and more generally, the use of social class as an analytical category within sociology. Surprisingly, few researchers who study the sociology of class and social stratification have responded to the idea of the end of class ; those responses that have been offered have been weak. This paper argues that a proper response to this critique of the concept of class must take into account the nature of the changes induced by the process of European deindustrialisation, going beyond the idealtype definition (void of context), to adopt a dynamic perpsective. Considering the important changes observed in both social and occupational structures, a closer analysis of the evolution of class, in terms of class composition and class identities for instance, may well play in favor of the thesis that class remains relevant for the discipline of sociology despite deindustrialisation.

Sanayisizleme, i Snfnn Sonu mu Demek? Endstrisizleme i Snfnn Sonu mu Demektir?

FABIENNE SCANDELLA

I. Giri Bu yazda ilk bata, gemi devirden endstriyel devir bir kopula ve yeni bir devrin ortaya kyla kar karya olduumuzu iddia eden baz postmodern teorileri anlatacam. kinci olarak, bunun yan sra, snfn sonu iddiasn masaya yatracam. nc olarak, sosyoloji alannn, zellikle de toplumsal tabakalama sosyolojisinin, ana kavramlardan birinin balca eletirisini yanstan bu hipoteze cevap veri biimini analiz edeceim. Bu cevaplarn snrlarna vurgu yapacam. Son olarak, doktora projemde snfn sonu tezine nasl yaklamaya altm gstereceim. II. Postmodern argmanlar: Devirsel kopu tartmas Geen otuz yl iersinde, sosyal bilimlerin aratrma alan enformasyon toplumu (Bell, 1973), iletiim a toplumu(Castells 1996), postendstriyel toplum, postfordist ya da postmodern toplum gibi yeni formllerin ortaya ktn grmektedir. Bu kavramlar, gemi devirden endstriyel devir kopua ve daha henz btn ayrntlaryla tanmlanmam olan yeni bir devrin ortaya kna vurgu yapma ynelimindedir. alma/i ve tketim biimlerindeki ana deiimler de beklentiler/tahminler dahilindeydi. rnein enformasyon toplumunu savunanlar emek gcnn beceri ve otonomisinde belli bir arttan,

249

Sanayisizleme, i Snfnn Sonu mu Demek? Endstrisizleme i Snfnn Sonu mu Demektir?

profesyonellemeden bahsetmektedir. statistikler i etiketleri (rnein bir tesisatya stma mhendisi demek (Miles ve Gershuny 1986: 23 Kumarda 1995: 24) enflasyonu ve yetkinlikilik (yani, benzer i iin daha yksek nitelikler talep etme) yoluyla, en azndan belli bir dzeyde/kapsamda, bilgitemelli toplumna varld izlenimini vermektedir. Ne var ki, son dnemlerde, enformasyon teknolojisinin yaylmasndan en ok etkilenen emek gcnn, aslnda en altta deil, daha ok orta dzeydekiler olduu gsterilmitir (Kumar: 1995). Postfordizmi savunanlar iin, dnm i blmyle ilikiliydi. Onlar zihnin ve bedenin yeniden birlemesi olaslna iaret etmektedir (Kumar 1995: 4041). Son olarak, postmodernistler post modern durumu karakterize eden bireyciliin gelimesinin altn izmektedir (Kumar 1995: 121-123). Alt izilmi olan bu teorilerin hepsi, bir devirden endstrtiyel devir kopua ve yeni bir devrin ortaya kna dair ortak bir vurgu tamaktadr. Aralarndaki farklar ise belli grnlere verdikleri nem derecesinde yatmaktadr: Teknoloji, retim ilikileri ve bireycilik. Endstriyel devre ynelik saldryla birlikte, ok mantki bir biimde, ii snfnn, onu temsil eden figrn varlnn devamna dair pheler ba gsterdi. Bunu, analitik toplumsal snf kategorisinin anlama/aklama olgusuyla ilikili gen/daha yeni bir eletiri takip etti. Ve bu elbette, bir sosyalist olarak benim iin bir ilgi/merak konusudur. Snfa ynelik ilk nemli saldr Nisbet (1959) tarafndan yazlm olan Toplumsal Snfn k ve D adl makalesiyle birlikte 60larn banda bulunabilir. Daha gelikin eletiriler, Pakulski ve Waters (1996) tarafndan yazlan Snfn lm kitab rneinde olduu gibi daha sonra gelmitir. III. Snfn Sonu mu? Sosyolojik Bir Tartma Toplumsal snf eski zamanlarda (yesteryear) emek ve tketim alanlarnda varolan g ilikilerinin balca sosyolojik zmlemelerini olutursa da, sadece birka sosyolog snfn sonu fikrine dorudan cevap vermilerdir. Bu gzlem olduka artcdr. Fransada geen 20 yl iersinde, snf teriminin telaffuz edilmesinin bile olduka zorlam olduu sylenebilir (Chauvel 2002: 10). Bunun bir nedeni belki de terimin politik armlardr. ou sosyolog gruplar, tabaka ve nfusun bir kesimi gibi daha ntr kavramlar kullanmay tercih ediyor. Fransada 70lerden 90lara dek sosyolojideki verilmi olan doktora tezleri zerine yaplan bir aratrmaya gre snf terimine referans veren ve bu terimi kullanan tezlerin oran %3ten %0.6ya dmtr (Chauvel 2002:10). Hala bu konuya odaklanan, etnografik metodolojiyi kullanan birka Fransz almas snfa yneltilen eletiriye olduka basit bir karlk vermektedir: Eer toplumsal snflar hala gzlemlenebiliyorsa, bunlar vardr. Belikada durum daha da ktdr. Alan aratrmalarnn ok az ak bir ekilde lkenin endstriyel ksm zerinden yrtlmektedir ve gerekte hi biri snf sorununu ele almamaktadr. Sonu olarak, ii snfnn ulusal ve blgesel dzeydeki geliim durumu olduka kt bir biimde belgelenmektedir. Fransz snf sosyolojisi geleneinin kullanlan yntemler balamnda Belikadaki sosyoloji de buna dahildir bu resmi, eer 2000den beri bu soruna ynelik Fransadaki ilginin canlann gstermeyi unutsaydm, olduka karanlk grnecektir. (Beaud ve Pialoux 1999, 2003, Chauvel 2001, Bose 2003, Boufartigue 2004). Snf almalarnda toplumsal katmanlamann hakim gr olduu ngilterede aratrmaclar en azndan ok daha verimlidirler/retkendirler, eer ok hrn deillerse. rnein Sosyoloji dergisinde snf tartmas ayrcalkl bir alan bulmaktadr. Ayrca, 90larn ban-

250

Fabienne Scandella

dan beri, Savagenin Nuffield paradigmas (Savage 2000: 72) olarak adlandrd konu zerine alan John Goldthorpe ve dier sosyologlar snf zerine olan bir Aratrma Programna ynelik ilgi ve ihtiyac savunmaktayd (rnein Goldthrope, Marshall 1992, Breen, Rottman 1995). Peki yleyse sorun nerededir? Bu sosyologlar tartmay bir yere yerletirmediler mi? Benim bak ama gre, sorun verili snf kavramnn, genellikle tam da ntr bir noktadan, tanmlanmasnda yatmaktadr. Goldthorpe ve dierleri iin, toplumsal snf kavramnn sosyolojide alttan alta ileyen teorilerle bir balants yoktur, bir kimlik unsuru (snf zmlemesi bir snf smrs teorisi ya da snfn kolektif hareketi teorisini iermek zorunda deildir) yoktur ve bu iki nclden hareketle snfn istatiksel bir toplam olduu, snfa sadece istatiksel metotlarla yaklaabileceimiz sonucunu karsayabiliriz. Eer en azndan biz snfn sonu hipotezine cevap vermek istersek, bu ntr tanmda birka zorluk ortaya kmaktadr: 1. lk bata, snf kavramnn kullanlln ve zgnln tabaka gibi dier analitik kategoriler karsnda savunmak zor hale gelmektedir. Genel olarak konuursak, snf kavramna ynelik eletirilere cevap vermek zorlar. 2. kincisi, toplumsal yapnn geliiminin/evriminin snf zerindeki potansiyel etkilerinigerekte snf kavramnn analitik gerekliine katkda bulunan snamak/grmek/aratrmak daha bile zordur. IV. Tartmayla yzlemek Snf ve toplumsal tabakalama sosyologlar tarafndan ana kavrama ynelik eletirilere verilen cevaplara bakldnda bu cevaplarn argmanlarnn toplumsal snflarda gerekleen deiimlerin eletirel zmlemesine daha fazla odaklanmam olmas baz noktalarda artcdr. phe yok ki, endstrisizleme (gayri endstrileme) sreci Avrupada birka on yldr sregelmekteydi. Ancak bu srecin toplumsal snflarn tamamyla/sadece (pure and pure) ortadan kalklarna yol aan btnsel bir kopuu ima ettii ok mu nettir? Dier bir deyile, bana yle geliyor ki, toplumsal snflarn sonu ya da devam zerine olan tartmada bir boluk mevcuttur. Bu boluktan pek ok soru kmaktadr: 1. Endstrileme sreci sistematik olarak toplumsal snflar sonlandracak byle bir etkinin ortaya kmasna m ynelmektedir? (Eer baz aratrmaclar iin bu soruya verecekleri cevap olumluysa, yeni bir ileyi biimi tanmlamak ve yeni g ilikilerinin zmlemesi iin yeni bir anahtar salamak hala gereklidir). 2. Postendstriyel toplum yerine, kopu ya da btnsel deiim yerine deiimde srekliliin olaca bir yeniendstriyel toplum dnemez miyiz? (Bu soru, toplumsal yap dzeyinde ima edilen deiimin byklnn tam zmlemesinin gerekliliine gtrr) 3. Nasl bir snf tanmnn kabul edildii insan, snfn modas gemi ya da gememi olduu karmn yapmasna gtrmez mi? Bu tartmaya katkda bulunmak iin, doktora almam btnyle deiim faktrn, endstrisizlemeyi ele alacak/dikkate alacak. Benim bak ama gre, endstrisizlemenin sonular bir ana kopuun ifasndan daha ok devamllk asndan grlebilir/anlalabilir. Bu yzden endstrisizlemenin snf nasl deitirdiini aydnlatmaya alacam. Bu bak asnn temelindeki kabul, endstrisizlemenin bir sre olduu ve her sre gibi, bir hamlede gereklemedii olgusu zerine ina edilmitir. Tezimin odak noktasn ii snf

251

Sanayisizleme, i Snfnn Sonu mu Demek? Endstrisizleme i Snfnn Sonu mu Demektir?

oluturmaktadr ve zelde de kimlik deiimleriyle ilgilenmekteyim. Bu yzden tezimin bal: i snfnn kimliinin geliimi/evrimi. ki kresel ehrin karlatrmal zmlemesi: Brksel ve Londradr. Bu balk seimi bir aklamay hak etmektedir: Birincisi: Balktaki evrim kavram, mevcut haliyle snrlanm/erevelenmi tartmaya girmek iin ii snfnn zaman iersinde bir noktadaki durumunun tesine gitmenin gerekli olduu anlamna gelmektedir. Endstrisizleme sreciyle ilgilendiimden ve ayn zamanda snfla ilgili sorular dinamik terimler iersinde ele aldmdan dolay, bak am kesinlikle dinamik olmay amalamaktadr. Bu bak as, devam eden deiim srecini zmlemek iin, bir anlamda, snfn idealtip tanmnn (sadece atfedilenleri yanstr) tesine gemenin gerekli olduunu dnen Immanuel Wallersteinn nerisini (1997:160) izlemektedir. kincisi: i snfnn evrime tabi eitli grnleri arasndan kimlik boyutuna younlamay setim. nk, belli sosyologlarla kartlk iersinde, kimliin toplumsal snfn ana boyutlarndan biri olduunu, snf katman gibi dier analitik kategorilerden farkl klan karakteristiklerden biri olduunu dnmekteyim. Snf kimlii, snfn sonu zerine olan tartmaya ynelik olarak olduka nemlidir. Savage (2000:23) gibi yazarlar toplumsal snflarn, bireyler iin, toplum iersindeki g ilikilerini anlamak iin operasyonel bir kriter ina etmede bir anlam ifade ettii srece gerek ve uygun olduunu belirterek tartmaya katkda bulunmaktadr. Benim kimlik boyutunun evrimine dair almam snf ilikilerinin ve eitsizliklerin alglanmasyla (yani snf farkndal) ve snf bilinciyle uramaktadr. Bu faktrlerin her biri endstrisizlemenin yol at toplumsal ve mesleki yaplarn evrimiyle ilikili olarak ele alnacaktr (nk endstrisizleme, her bir snf iin ve bu snflar arasndaki g ilikileri balamnda greli etkisi olan bir evrimi ima etmektedir). ncs: i snf zerine odaklanmay setim. Bu seimin iki nedeni vard. Bir yandan, endstrisizlemeyle birlikte, ii snfyla endstri toplumunu ilikilendiren nedensel ba tehdit altndadr saldrlmaktadr. Snfn sonunu savunanlar eletirilerini ana olarak ii snf minvalinde rgtlemektedirler. Bu yzden, ii snf, merkeziliini greli olarak kaybetmesine ramen, tartmann merkezinde yer alyor grnmektedir (Bosc 2001: 187). Dier bir yandan, spesifik olarak bu snf zerinde almay setim nk yeni ynelimlerin rnein, servis sektrnde alan ii saysnn giderek artmas gibi dikkatli bir incelemesi Endstri toplumu olmakszn ii snf var olabilir mi? sorusunu cevaplamak iin gereklidir. i snfnn olas yeniden tanmlanma biimlerinin bir zmlemesi bana, onu takip edebilecek kimliklerin evriminin zmlemesi kadar, birincil neme haizmi gibi grnmektedir. i snf iersinde, ulusal kkenlerle ya da cinsiyetle balantl bir seim yapmadm. Cinsiyet asndan ilk seimimde, snf sosyolojisindeki ve toplumsal katmanlamadaki erkeksiletirme/erilletirme eilimleriyle bam koparmay hedeflemekteyim. Gerekten de, birka istisnayla birlikte (rnein Abbott, Sapford 1987) sosyologlar kadnlar srekli geri ekilmeye ynelik ilgi iersinde ve saysz eletiriye ramen (rnein Stanworth 1984; Heath, Britten 1984; Leiulfsrud, Woodward 1987) , elerinin bulunduu snfa geirerek, vekil/tayin edilen (surrogate) snflar olarak etiketlemekle yetinmektedir. Buna kart olarak, ben de ii snfnn diil esini zmlemek istiyorum. Bu ilgi yanksn ii snfnn kadnslamas/kadn youn hale gelmesi yneliminde bulmaktadr (Beaud, Pialoux 2003:

252

Fabienne Scandella

208). Bu ynelimin zmlenmesi, bu ynelim zel yaamda olduu kadar (Le Monde priv des ouvriers, Schwartz 2002) iyeri, temsiliyet, delegasyon ve talepler (Beaud, Pialoux 2003: 247250) asndan ii snf iersinde ii snf cinsiyet ilikilerinin deiimlerinin kayna olabildiinden dolay ilgi ekici olabilir. kinci tercihi (ulusal ya da etnik kken asndan bir snrlama olmakszn) Belika ve ngilteredeki ii snfnn nemli bir blmn farkl g dalgalaryla gelen ve ayn zamanda farkl kuaklardan olan gmenlerin oluturmas olgusu ynlendirmektedir. Bu kimlik deikeninin snf kimliiyle nasl kesildiinin zmlemesini yapmak ilgin olacaktr. Bu soru, ayn zamanda, gmen iilerin ii snfyla btnlemesini ele alanlarla bunlarn tekil ettii ayrl ele alanlar arasnda yaanan tartmay da ykseltmektedir (Rea, Tripper 2003:37). Dinamik terimlerle sylersek, farkl gmen kuaklar arasnda snf kimliine ynelik ulusal/etnik kimliin etkisi iinde nemli farkllklarn var olup olmad, zerinde durmak zorunda olduum sorulardan biridir. 4* Projemin son paras aratrmann corafi blgelerinin seiminde bulunmaktadr/yatmaktadr. Baz toplumsal tabakalama analistleri snf zmlemesi iin elverili bir corafi btn olarak ulus devletin uygunluunu sorgulamaya balamlardr (Breen, Rotteman 1998). Ulusal lei kapsayan aratrmalarn ayn lke iersindeki blgeler arasnda varolabilen verili toplumsal ve ekonomik farkllklarn/uyumsuzluklarn zerinden atlayan bir miktar kaba sonulara ynelme riski tad bir gerektir. Bu nedenle, ulusal snrlarla tanml bir blge yerine, daha snrl alanlar semeye karar verdim. Benim bak ama gre, Saskia Sassenin Kresel ehirler (1991) almas endstrisizleme balamnda snf zmlemesi iin ilgin bir btn ortaya koymaktadr/ileri srmektedir/nermektedir. Kresel ehir tanmna uygun kriterleri tayan Londra ve Brksel zerine odaklanmay tercih ettim. Bu iki ehir nceleri kendi lkelerinin nemli endstriyel merkezlerini tekil etmekteydi. imdi ise finanssal ve hizmet faaliyetleri iin merkezi mekanlar haline gelmeleriyle youn bir ekilde kreselleme sreciyle megul grnmektedirler. Bu kreselleme ve nc sektrleme (tertiarisation?) srecine uygun olarak, bu iki ehir de baz yllarda endstriyel sektrn greli dn gstermektedir. Bksel rneine ksaca bakabiliriz. Brksel, 1974le 1984 arasnda endstriyel ilerinin yarsn (yani 70.000) kaybetmitir (Maeter 1987: 31). Bununla birlikte Brksel 1988in sonlarna kadar gene de Belikann birincil endstri ehri olmaya devam etmitir (De Beule 1993:26). Endstriyel i kaybnn bir blm fabrikalarn kapanmas nedeniyle olsa da, kaybn asl nemli blm bakentin / sermayenin uluslararas ynetsel ve finanssal role nem vermek balamnda endstriyel faaliyetlerin ehir dna transferini cesaretlendiren politikalardan kaynaklanmaktadr. Endstriyel ilerin bu ortadan kalk henz/hala (planlanm olduu gibi) nc sektr tarafndan telafi edilmemitir ve Brksel lke iinde en yksek blgesel isizlik oranna sahiptir. Brksel rneindeki bu d, bir dereceye kadar hkmet gdlerinden kaynaklanmaktadr. Benim dnceme gre, Bksel ve Londrann seimi mevcut teorik tartmaya katlan iki snf aratrmas geleneiyle de (bir yanda snf sosyolojisi, dier yanda toplumsal tabakalama) uyum iindedir. almadaki mekann ok fazla snrlandrlm genilii tarihsel ve mekann doasna ait etkilerin slah/saflk derecesini gelitirmeyi/arttrmay hedeflemektedir. Gerekten de, kamusal mekann kullanmnda ya da geleneksel ii snf ma-

253

Sanayisizleme, i Snfnn Sonu mu Demek? Endstrisizleme i Snfnn Sonu mu Demektir?

hallelerini etkileyen gentrification/centrifikasyon (st snftan insanlarn daha nce ii snfnn yaad bir sokak ya da semte yerleip onun yerini almas) srelerinde gerekleen dnmler ii snf kimliinin evrimine ynelik bir aratrmada ele alnmas gereken olgulardr. nk g ilikileri ehir dzenlemelerinden/konfigrasyonlarndan yola klarak okunabilir. rnein, bir snfn younluu ya da, buna kart olarak, mahalle iersindeki toplumsal karm snf kimlii iin nemli bir e oluturabilir. V. Metodoloji zerine birka kelime i snfnn kimliinin evrimi zerine olan bu aratrma endstrisizleme ncesi ve sonras dnemin izlenimini/grnmn yakalamay/anlamay gerekli kldndan dolay, diakronik yaklam semenin nedenini aklayabilen metotlar semek gereklidir. lk aamada, cinsiyet, ulusal ya da etnik kken ve ya durumu asndan ii snfnn evrimiyle birlikte, 60lardan bugne dek iki ehirdeki ii snf nfusunun evrimini analiz etmek iin nicel metotlar kullanacam. Farkl zaman dnemleri arasndaki istatiksel karlatrmalarn gvenilirlii iin, toplumsal yap ve uzlalarn/szlemelerin meyvesi olan sosyoprofesyonel snflandrmalar iersindeki ii snf kategorisi tanmnn deiimlerini yakalamak gereklidir (Chauvel 2002:260). kinci aamada, farkl kuaklardan, farkl cinsiyetlerden ve farkl ulusal veya etnik kkenlerden insanlarla kapsaml rportajlar/grmeler yapmay planlyorum. Bu grmeler de diakronik yaklam temelinde organize edilecektir. Sonu Snf kavramnn sorgulanmas zaten birka on yldan beri ileri srlmekteydi, ancak buna sosyoloji aratrmas alanndan verilen cevap artc biimde zayf ve ihtiyatl olmutur. Benim bak ama gre, bu kavram batan beri sosyoloji disiplini iin olduka nemli derecede merkezi olduundan dolay bu tartmayla yz yze gelmek sosyologlarn grevidir. Ayn zamanda sosyologlarn dier bir grevi bugn ve gelecekte toplumun zmlenmesi iin bu kavramn uygunluunu tanmlamaktr. Snf kavramna ynelik bu saldrya verilecek uygun bir cevap nesnel deiimleri (Avrupadaki lkelerde byyen endstrisizleme ve hizmet sektrndeki ii snfnn alt ilerin grnm gibi) dikkate alabilen gl bir metodolojiyi ina etmeye odaklanmak iin stn kr kanaatlere dayal ifadelerden kanmak zorundadr. Ak bir ekilde endstrisizleme sreciyle kar karya gelen bu iki kresel ehre odaklanan doktora almam bu soruya hitap etmeye ve bu ilgin tartmaya katlmaya alacaktr.

254

Sorular

Sorular

David: Genel olarak sendikalardaki iiler refah politikalar ile ilgili reformlar konusunda tepkililer, zellikle de emeklilik dzenlemeleri konusunda tepkilerini dile getiriyorlar. Pek az reform karsnda olumlu bir yaklama sahipler, bunlardan biri ulusal haklarn dzenlenmesi. Bu ulusal kampanya dnda ve parttime alanlarn bir takm haklarnn geniletilmesi gibi reformlar dnda refah politikalaryla ilgili reformlara tepkililer. Nail: Teekkr ederiz. Soru: Hindistandaki STKlar ikiye ayrdnz. Sistemle derdi olmayanlar ve altta kalanlarn STKlar. Birinci elden bilgi edinmek iin soruyorum, bir kadn rgt olan SEWA bunlardan hangisine giriyor? Vinay: Tekrar bu ayrmn altn izeceim. Otantik olan sivil toplum rgtleri ve olmayanlar. Yukardan emein dzenlenmesi veya tepkinin kanalize edilmesi, kontrol edilmesi amalar konusunda ok ak olarak ok uluslu irketler, Uluslar Aras Para Fonu ve Dnya Bankasndan fon aldn grebildiimiz sivil toplum rgtleri. SEWA u anki durumda bu enformel emein, tamamiyle gndelik hayattaki problemleriyle mcadelesi ierisinden kan, bu adan alttan olumu, tabandan gelen, sivil toplum rgt olarak olumutur. Fakat bu srekli bir mcadeledir. Bir ekilde bir hareketten ivme alarak kurulmu bir sivil toplum rgt her zaman ayn hareketi ierisinde kalamaz. O yzden her zaman hem o mesafe ile bakp o mesafe ile deerlendirilmesi ve mevcut durumun yerel bilgiye ulaarak tekrar tahlil edilmesi gerekir. u anda SEWAy gndelik mcadele ierisinden karak kurulmu bir sivil toplum rgt olarak gryorum. Soru: Bir soru daha var burada Nail hoca, Hindistanda STK d kastlardaki ii rgtlerinin arasnda organize ba var m? Soruyu soran arkada biraz aklayabilir mi, soruyu sorarken STK d kast derken neyi ifade etmi? Vinay: SEWA kurucular, bahsettiimiz radikal durumalar, bahsettiimiz enformel sektr, formel sektrdeki sendika, tekstil iilerinin rgtll bunlarn iinden kt, formel sektr iin bir ii rgt. Kk burjuvalarn genel sorunlarndan biri kendileri uzun sredir formel sektr, formel sektr deil de, bu byk bankalar yoksul kadnlar falan aalyorlar. Tedavi iin mesela usul bile bilmiyorlar yanl kuyruklara falan giriyorlar. Bir sr kredi de alyorlar, ne oluyor bunun zerine hkmetin o srada ierde bir dzenlemesi var. Yksek rn yoksullara vermek durumundan, bir faaliyet yrtyor ve kendi bankasn kuruyor. Bankaclk zihniyeti bu SEWAnn, gerici bir bankaya sahip SEWA, yani mahallelere gidiyor iilerden borlar tahsil ediyor, bor veriyor. Soru: Pratikte nasl rgtleniyorlar, nk ok zor rgtlenme ilikileri? Salk sorunlar, cret, rvete kar mcadele, bunlarn hepsi herhangi biri ama somut sorunlar yani yaamsal somut sorunlar esas olarak rgtleyici oluyor. Kazanmlar olduka hukuki, srekli hukuki kazanmlar da mmkn, mcadele sonucunda gelen hukuki kazanmlar da olabilir. Mcadelenin n alyor, yani bir sre iten atldm der, iki yl sonra ie geri dnebilir. Bu dier birimin de rgtlenmesini kolaylatryor ve gven salyor:

255

Sorular

Somut sorunlar mesela son olarak en nemli noktalardan biri sendika eitim almalarnn byle teorik akademik falan deil de esas olarak bu emekinin kendi i dnyasndan insanlar tarafndan; yani iinin tabi faydas oluyor. Soru: Ulus devletin bir analiz birimi olarak nemini kaybettiinden bahsettiniz. Eer byleyse snf mcadelesinin zemini neresidir? Ben ok bilinli olarak kenti analiz birimi setim. Zira ulus devlet btn bu blgesel farkllklara bir ey ifade etmeyen bir ortalama getiriyor, yani kuzeyi gneyi veya ortasn belki bir analiz yaparsam esas analiz etmeye altm farkllklar izah eden bir genellemeye gitmi olacam. i snfnn, emein yeniden organizasyonunu ele alan bir birim olduunu dnyoruz.

256

Yazar Ad

OTURUM 3.2

DNYADAK SINIF HAREKET DENEYMLERNE BAKI 2

YNETEN:

HAKAN KOAK
KONUMACILAR:

METN YEN DEM IDAMLI HAKAN TANITTIRAN HAKAN GNE FATMA ENDEN ZIRHLI BAHAR YTBA AKA

257

MAkale Ad

258

Metin Yein

Abstract
This paper actually is a brief letter sent by Metin Yein aiming at highlighting the importance and main features of the presentation by Cidem danl on MST movement which in turn presented on behalf of Metin Yein.

MST Toprakszlar ya da Gelecein Topra*

METN YEN

ncelikle aranzda bulunamadm iin zr dilerim. Ancak yine dnyann aykr sokaklarn yaamak ve size anlatabilmek iin Venezuella`da olduumdan zrm kabul edeceinizden eminim. James Petras, lkemizde yapt konumalarndan birinde bir ansn aktarmt. Amerika Birleik Devletleri cezaevlerinde birinde siyah topluluun daveti zerine bir seminer verirken, emperyalizmin konumundan, ykselen rklktan ve kapitalizmin vahi smrsnden sz ederken kimse bir tepki vermemi, ne zamanki Gney Afrika rk rejimine kar btn dnyadaki ilk zaferi Kbal devrimcilerin kazandn sylediinde salondaki btn yumruklarn havaya kalktndan sz etmiti, hatta muhafzlarn ok endielenip silahlarna sarldndan sz etmiti. Ve `biz zaferlerden konumaktan ok holanrz` diye eklemiti. te aslnda MST rgtlenmesi bizim bugn sahip olduumuz ne yazk ki az saydaki ok baarl rgtlenmelerden biri. Brezilya MST hareketi yani yaygn adyla Toprakszlar, bugn toplam Belika`dan byk bir alanda, iki milyon insann yaad `baka bir dnya`dr. Yaklak yirmi yllk gemiinden sonra ulat bu noktada konumu yalnzca basit bir toprak igalcisi durumundan ok daha fazla ey ifade eder. Byk toprak sahiplerinin topraklarn igal eder. gal ettii topraklarda kollektif tarm rgtler. Alternatif eitim biimini uygular. Alternatif tip, ekolojik tarm metotlarn yaama geirir. Bir yanda dnya tarm tekellerine kar byk gsteriler dzenler dier yandan onlar terminatr yok edici tohumlarna kar kendisi ve kk iftiler iin tohum retir. Yine kk iftilerle kooperatifler kurarak rnlerini iler ve alternatif pazarlar oluturur. Yani btn ynleriyle tamamyla yeni bir yaam rgtler. Ayn zamanda Brezilya politik mcadelesinde solun en etkin yapsdr. Via Campasina Uluslararas ifti hareketinin nde gelen rgtleyicisi ve dnya sosyal forumunun temel unsurlarndandr. Bu denli etkin bir hareketi burada ayrntlar ile anlatabilmek tabi ki mmkn deil bu yzden benim iin ne kan zellikle de Trkiye sol hareketi ile de ilikin baz ayrk noktalarna deinmek istiyorum.
* Sempozyumumuzun gerekletii srada, Metin Yein yurtdnda olduundan onun yerine alma arkada idem daml tarafndan bir sunum yapld. Ancak Metin Yein de, tm zorluklara ramen internet araclyla bizlere bir metin ulatrma inceliini gsterdi. Biz de bu durumda idem damlnn yapm olduu sunumun kendisi tarafndan kontrol edilmi deifre metnine ek olarak Metin Yeinin gndermi olduu metni de yaynlamay uygun bulduk.

259

MST Toprakszlar ya da Gelecein Topra

Hayat her zaman teorilerimizden daha yaratc MSTnin teorik kkenlerine deinmek istersek bu hi kolay deildir. Brezilya`ya gitmeden nce Arjantin`de, Buones Aires niversitesinde Siyasal Bilgiler Fakltesinde Brezilya i Partisini PT yi dolaysyla MST yi anlatan derslere giriyordum. Profesr PT yi anlatrken nce Marx`in erken dneminden balad. Sonra Marx, Engels, Rosa Luxemburg, Lenin, Gramshi, Mao, Carlos Marigalle, Che Guevera ile Marxn zgrlk Teolojisi ve Poula Freire ile devam etti ve su anda aklma gelmeyen dierleriyle. Brezilya sol hareketini MSTyi anlamak iin btn bunlara deinmek zorunlu diyordu. nk PT yada MST btn bu dnsel yaplarn hepsinden unsurlar tar. Bu yzden Toprakszlar` sadece bir dnsel izgi ile ayniletirmek ve sinirli bir ekilde tanmlamak mmkn deildir. Brezilya`nn btn deneyimlerini zerinde tar. Bir Latin Amerikal yazarn dedii gibi `hayat her zaman teorilerimizden daha yaratc. Toprakszlarn igali ya da bizim gecekondu hareketi zellikle lkemizde 1980 ncesinde gecekondu hareketi ile bir karlatrma yaparsak en nemli ayrk noktas igalden sonra topran datlmamasdr. lkemizde mcadele srdrlen bir ok gecekondu mahallerinde daha sonra beklenen destein alnamamas byk hayal krklna yol at. Hatta zellikle son dnemlerde islami hareketin oy deposu olmas bu duyguyu iyice younlatrd. Ancak eer karikatrize edersek `zincirlerinden baka kaybedecek eyleri olmayanlara` ehrin hemen bir ka yl iinde ortasnda yer alacak 45 katl binalara sahip olduklarnda genel olarak bizle hareket etmelerini beklememiz, aslnda teorimize aykr saf bir tutumdu. MST ise hi bir zaman buna msade etmiyor. Gney Amerika gecekondu hareketinde de var olan kollektif igalden sonra da evlerin, topran kollektif yapsnn korunmas zlmeyi durduruyor. Kendi kaderini her zaman komusunun gelecei ile birlikte gren igalciler gittike insann yalnzlatrld dnyada hala birlikte direnmenin, dayanmann gcn kullanyorlar. MST` ye katlmak Hi kimse MSTye, ben MSTli olmak istiyorum diye katlamaz. Mutlaka bir toprak igaline katlmak zorundadr. Bir toprak igaline katlmak bu sreci btn sorumluluunu stlenmek demektir. Toprak igal edilmeden nce gnlerce toplantlar yaplarak igale katlacaklar nasl davranmalar gerektii anlatlr. Onlarn birbirlerini tanmalar ve birlikte karar almaya balamalar salanr. Kendi koordinatrlerini belirlerler. Ancak onlarn yerine geilerek bir eyler yaplmaz. Bu igal iin gerekli olan basit eyler bile mesela igal evlerini yapmak iin siyah naylon, tahta direkler ve oraya varmak iin kullanlacak otobs ve kamyonlarn cretini hepsini yeni igalciler salar. Ne kadar yoksul olurlarsa olsunlar onlara bunlar verilmez. Yoksa MST szclerinden Stedile`in dedii gibi pe pee sorular balar. `Size Naylonu kim verdi MST tahta direkleri kim buldu MST kamyon parasn kim verdi MST deki igali niye yaptnz. Biz yapmadk kandrldk diye devam ederler.` Bu yzden karar verme srecinden igal ve direni srecine her zaman sorumluluklar ve sonular stlenilir. zgrlk teolojisi zgrlk teolojisi zellikle Latin Amerika da gelien devrimci dinsel izgi; Nikaragua, El Salvador ve Meksikada olduu gibi MST hareketinin oluumunda nemli bir yer tar. `Bize
260

Metin Yein

tanr br dnyada zaten cenneti vaadediyor nemli olan bu dnyay cennet haline getirmek` diye verdikleri vaazlarda kta Avrupasndan farkl olarak srekli birlikte yaadklar yoksullarn yannda yer almaktadrlar. `Bizim savamz insanlar ala mahkum eden, btn ilikileri satn alnabilir hale sokan, yalnzlatran kapitalizme kar bir savatr. Bu yzden sosyalistlerle hareket etmemiz kadar doal bir ey yoktur.` Hristiyanlk ama hangisi? Arenalarda aslanlarn nne atlanlar m yoksa engizisyon mahkemelerinde insanlar yakanlar m ? gal et, diren ve ret MST hareketinin bu noktaya gelebilmesinin en nemli nedenlerinden biri yaama mdahale edebilme yeteneidir. Umut ettii gelecei bugnden oluturmaya alr. ki ana eksen zerinde hareket eder. Bir yandan kapitalizmin tabusuna, mlkiyete kar igaller dzenler. Topraklar igal edip, kolektif yasamlar rgtler te yandan btn Brezilya iin, sosyalizm iin mcadelenin srekli olarak iinde olur. gal ettikleri topraklarda ilk olarak ocuklarnn karnn doyurur. Yani al ortadan kaldrmay bir tarihin tesine ertelemez. nsanlarn sorunlar iin bugnden zmler retir. Bu nedenle sadece syledikleri ile deil yaptklaryla rgtlenirler. Demokrasi anlay ncelikle MST yerleimlerinde topluluklarn say olarak bir snrlamas vardr. 70 aileden daha fazla olmazlar. nk insanlarn birbirlerini tanmas ve her zaman zne olarak yer almas gerekmektedir. Bu topluluk nklei ekirdek denilen 810 aileden oluan kk gruplara yer alr. Bu gruplarda alnan kararlar bir kadn ve bir erkek koordinator tarafndan koordinatorler toplantsna ular ve burada kendileri iin karar alrlar. Bu z ynetim biimiyle her ye her karara katlr. Koordinatorlerin temsil hakk yoktur yalnzca kararlar iletirler. Ne reteceklerinden hangi eylemlere katlacaklarna kadar her trl karar bu ekilde verilir. Bu temel zellik kolektif eylemi yneten nderlerle zgrce tartan ve kararlar alan bir i yap oluturur ve bu ekilde `nc` sekin oluumlardan da geleneksel sandk partilerinden de farkl yeni bir toplumsal ve politik bir hareket ortaya kartr. Kitlesel rgtlenmeyi, kadro eitimini ve dorudan eylemi btnletiren bir izgi. Genel olarak nemli farkllklara ve bence dikkate almak zorunda olduumuz noktalara balk olarak deinmek istedim. ncelikle toplanty dzenleyen arkadalara, benim yerime size ileten arkadama ok teekkrler ederim. Bu kadar uzaktan da olsa sizlerle dnceleri paylaabilmek gzeldi. Ve Venceremos...

261

Brezilya'da Topraksz Kyl Hareketi Deneyimi: MST

Abstract
This presentation is given on behalf of Metin Yein by idem daml. Basically based on interviews of Metin Yegin in the region. The MST (Movement of Landless Peasants) originally started as poor landless peasantss movement in late nineties. Although the movement has roots in the Brasilian peasants movement history, what made the organisation unique is that the MST constitute the strongest peasants movement under neoliberal globalisation. The paper aims at exploring the organisation structure, culture, demands and influnce of the MST.

Brezilya'da Topraksz Kyl Hareketi Deneyimi: MST

DEM IDAMLI

Ben ksaca toparlamaya alacam. Kukusuz Metin (Yein) kadar canl anlatabilme ansm yok, nk o ok canl bir malzemeyle dorudan, yaklak buuk ay kadar, Topraksz Kr ileri Hareketinin Brezilyann bakentine yapt toprak reformu yrylerinin bir tanesine dorudan katlarak ve onlarn yerleim birimlerine, kamplarna, igal hareketlerine dorudan katlarak rettii ve toparlad malzeme zerine bir filmkitap almas yapmt. Aranzda o kitab okumu ve filmi izlemi olanlar varsa, aslnda ne kadar canl bir malzemeyle har neir olunduunun da farkndadr. Ben ona kitap almasnda yardm etmitim; MSTyi daha nceden de, nemli bir hareket biimi olarak biliyordum. Bir de bunun dnda geen sene Halkevleri tarafndan zmitte dzenlenen Yoksullar Bulumasnda, gene aslnda Metinin katklaryla, MSTnin Sau Paulodaki merkezinden, yani aslnda kent yoksullaryla almak zere oluturulmu olan merkezden bir arkada buraya davet ettik. Juliana ile Trkiyedeki yoksul emekilerin hayatlarnn iinde bir on gn paylama ansna sahip olduk. Dolaysyla harekete ynelik ilgimiz insani boyutlar da kazanarak srm oldu. Byle yakn bir takibin ok ksa bir zetini size sunmaya alacam. MST alternatif bir hareket biimi olarak anlmay nemli lde hak ediyor. nk mesela Metinin u anda burada olmamasnn sebebi yaklak bir ay kadar Gney Koredeki Kore Kyl Kadnlar Federasyonunun ve Kore Kyl Federasyonunun davetlisi olarak Gney Korede olmas. Gneydou Asyada da benzer hareket biimlerinin giderek yayldn, yoksul kyl hareketlerinin giderek Latin Amerikadan sonra bu ktada da yaygnlamaya baladn gryoruz. Latin Amerika ve Brezilya bu tr hareketlerin ksmen ncln yrtyor ve MST de yoksul kyl hareketlerine ilham kayna sunmak asndan ok zengin bir birikime sahip. Esasnda son derece artc da bir hareket MST, nk Brezilyaya ve MSTye dair tartmalardaki temel balang noktasnda, 1960larn sonlarndan bu yana radikal bir yeniliberalletirme programna tabi klnm olan bir toplumun; kyl nfusunun, krlarda
262

idem daml

yaayan nfusun son derece radikal bir ekilde % 10lara kadar drd bir toplumun, nasl olup da bir kr hareketine yataklk yapt tartmas kritik bir yer tutuyor. Kukusuz MSTnin, yani Brezilya Topraksz Kr ileri Hareketinin gelitii konjonktr, yalnzca yoksul kyl hareketlerinin gelitii bir konjonktr deil. Brezilya, biliyorsunuz, 1980lerden, yani bu lkedeki askeri diktatrln yklmas srecinden itibaren esasnda, o srece de etki eden ok gl ii hareketi deneyimlerine de sahip oldu. Brezilya i Partisinin temelini oluturan yeni Brezilya Sendikalar Konfederasyonu (CUT), yani Lulann balangta bakan olduu konfederasyon, Brezilyada cunta dneminin sonlarnda oluan ciddi bir sanayileme hamlesinin rn olan yeni otomotiv iileri kuann eylem dalgas zerinde boy verdi ve nceki brokratik sendikaclk geleneiyle hesaplat. Ama bunun hemen sonrasnda, yani aslnda bu militan radikal kentli ii hareketinin doduu koullarda, tam da belki krn erimesinden kaynaklanan bir baka hareket biimiyle karlayoruz ve bu hareket kendisini Brezilyann belki en byk hareketi olan Topraksz Kr ileri Hareketi olarak ifade ediyor. Ama MSTnin sadece kendisinden ibaret olmayan bir hareket biimi var, nk Brezilya toplumundaki kk reticiler federasyonunu, yani ok kk toprak paralarna sahip olan kylleri de bir cephesel rgtlenme iinde ortak harekete ynlendirebiliyor. Bunun nemli olduunu dnyorum, zellikle Trkiyedeki nmzdeki dnemde kr nfusunun %35lerden %10lara, belki daha altna radikal ekilde drlecei koullarda, emek hareketini yeniden biimlendirmek asndan, belki hayal gcmz sadece kent yoksullarnn ya da kentteki dier emekilerin rgtlenmelerinden baka, daha geni ufuklara ynlendirebilmemiz asndan; yeniliberalizmin krdaki ve kentteki madurlarnn ortak hareketini, ortaklaa tahayyl edebilmek asndan kritik bir deneyim olduunu dnyorum. Brezilyann toprak sorununu tartrken, Brezilyann bykln de dnmek gerekir, yani neredeyse bir kta byklnde ve 170 milyona varan bir nfusu olan bir lkeden bahsediyoruz ve bu lkede, mesela Metinin de hep syledii gibi, Hollanda byklnde, tek bir kiiye ait kullanlmayan byk toprak sahiplii; Trkiyede ok da alk olmadmz byklkte toprak sahiplikleri var. Trkiyede gene bu kadar yaygn olmayan, bizim ok yaygn olarak karlamadmz ok ciddi bir toprakszlk sorunu da var. Toprak reformu sorunu, toprak mcadeleleri aslnda 1930lardan itibaren Brezilya toplumunda ok kritik bir snf mcadelesi alan olmay srdrr. Ama 1980lerden sonra ve giderek hareketin temelini oluturan 90l yllara varldnda, bu atmann biim deitirdiini ve biim deitiren atmayla birlikte toprak talebinin kendisinde de, ierik ve siyasal anlam asndan nemli kaymalar olduunu gryoruz. MSTnin nemi, toprak reformu tartmasn, yani illaki de bir emeki talebi olmas gerekmeyen toprak reformu talebini, hem bugn dnya apnda uygulanan yeniliberalizme kar kendi dorudan bir talebi olarak, bir emek program olarak savunmas; hem de ayn zamanda toprak reformu talebini, ki belki MSTnin nemli zgnlklerinden bir tanesi bu denilebilir Brezilya toplumunun genel geleceksizletirilme, yoksullatrlma, ykma uratlma srecine kar mcadelenin birletirici bir halkas haline getirebilme yeteneinden kaynaklanyor. Yani demin sylediim kk iftiler hareketiyle yaptklar ittifakn temelini de zaten benzer bir yaklam oluturuyor. Ayn ekilde MSTnin son iki yldr kentlerde, kent yoksullaryla birlikte yapt almalar da benzer bir anlayn rn.

263

Brezilya'da Topraksz Kyl Hareketi Deneyimi: MST

MST balangta aslnda askeri diktatrln son yllarnda lkede az ok kendiliinden ekilde yaylan, biraz da zgrlk Teolojisinin katklaryla gerekleen toprak igalleri dalgasnn bir rn olarak kurulmu bir hareket. Ama hareket bandan itibaren zgrlk Teolojisi rahiplerinin de katklaryla kendisini ne Hristiyan, ne zgrlk Teolojisi yanls deil, bamsz bir kr hareketi olarak ifade etmi. Esas olarak da balangta kendisini oluturan toprak igallerinin, hareketin zgn eylem izgisi halinde kurumsallatn, yle ki mesela MSTnin bizim bildiimiz anlamda bir yelik kurumunun olmadn syleyebiliriz; MST yesi olabilmek iin mutlaka bir toprak igaline katlmanz gerekiyor, MST yneticileri mutlaka, yneticilik grevlerinin yan sra, toprak igali grevlerine de katlyorlar. eitli kategorilerdeki yerleim birimlerinde yayorlar ve hareket zaten bir btn olarak, kafa ve kol emei arasndaki ayrmn dengelenmesine, fiziksel ve entelektel alma arasndaki ayrmn dengelenmesine son derece byk bir nem veriyor ve kendi kamplarnda oluturduu alternatif yaam tarz ve eitim sistematiini de bu ereve iinde oluturuyor. Dediim gibi ok byk bir toprakszlar kitlesinin ilenmemi topraklar fiilen igal etme ve hkmeti Brezilya anayasasndaki eski bir toprak reformu maddesini fiilen uygulamaya zorlama eklinde bir eylem izgisi var. Brezilya anayasas kullanlmayan topraklarn, uzun sre kullanlmayan topraklarn mlkszlere datlmasn ngryor, ancak bu uygulanmayan bir madde, aslnda MSTnin fiili igal hareketleriyle yapt da, bu kullanlmayan maddeyi kullanlr klmak. Ama bu igal hareketleri olduka uzun sryor ve aslnda igal sreci dorudan doruya toplumun dna atlm ve artk nfuslatrlm insanlar, bir topra kazanma; igal ederek kazanma, onu ekme, bime, retme ve onun zerinde yeni bir hayat kurma sorumluluuyla birlikte deitirmeyi ngryor. nk MST giderek Brezilyada sadece krdaki toprakszlarn deil, kentlerde isizlik bataklnda, favelalarda isizlik, sokaklardan akan lamlar, her trl uyuturucu ve madde tketicilii iinde boulmu yoksullarn da kendi geleceklerini aradklar bir hareket haline dnyor. Yani ok sayda kent emekisi de aslnda artk krlarda ve kentlerde kendilerini bir yaamn beklemediinden hareketle, gidip MSTnin igallerine katlyorlar ve kendilerine orada bir gelecek oluturmaya alyorlar. ok ksaca anlatmaya alyorum ama bu igaller dediim gibi, ok uzun srebiliyor, alt sene sresince bir topran mlkiyet hakknn kazanlabildii igal sreleri var. kiye ayryor, MST kendi yerleimlerini: Birincisi, henz topran mlkiyetinin, toprak reformu yasasna dayanlarak elde edilememi olduu kamplar, bunlar acampamento; yani aslnda kamp yerleri. Bunlarn yerleim biimleri, ev stilleri her ey deiik, MSTnin mesela siyah adrlarla, siyah naylonlarla oluturduu, derme atma kulbeler gibiler; hemen igal edilip kurulabilen bu, kulbe gibi eyler, bu yerleimlerin neredeyse simgesi. Bu igaller ciddi n hazrlklarla yaplyor, ekipler halinde aileler rgtleniyor; igalde kullanlacak olan kamyonundan malzemesine kadar bunlar hep birlikte nceden alarak oluturuyorlar. nk MST dardan kaynaklarla salanan igal hareketinin iinde insanlarn yeterince srarc durmayacan sylyor. Dolaysyla uzun bir n hazrlk srecinden ve igalin aslnda kendileri iin tek zm yolu olduuna ikna olduktan sonra, igale katlacak insanlarn bilmedii bir istikamete gitmek zere bir otobse biniyorlar, burada gven ilikileri ok nemli, nk gidilecek yer bilinmiyor; nk polisin her an baskn yapmas mmkn ve

264

idem daml

artlarda gidip igal ediyorlar. Polisle zellikle son dnemde ok ciddi silahl atmalara girmemeye alyorlar. Ama zellikle 1990larn balarnda El Altoda ok ciddi bir katliam yaad MST, toprak sahiplerinin silahl grevlileri tarafndan ciddi katliamlara maruz kald ve ellerinde machetalar yani oraklar var esasnda. Yani ateli silah kullanmamakla birlikte, tarm iisinin sahip olduu btn silahlarla kendilerini savunmaya da alyorlar. Bu kamplarda yerleimler dediim gibi ok derme atma ama bu kamplarda da genellikle, dardaki eitli ilerde alarak topra kazanmaya alyorlar, topran kullanm hakkn elde ettikten sonra, ki bunu da mesela toprak reformu brolarn igal ederek, kendi avukatlk seksiyonlarn devreye sokarak elde ediyorlar. Bu stat kazanldktan sonra oluan yerleimlere assentemento deniyor ve buralarda artk ciddi bir retim, kolektif retim ve bunun eitli kooperatifler araclyla deerlendirilmesi sz konusu. Ancak her iki yerleim biiminde de igalci aileler brigada, mfreze ya da nuclei ekirdek denilen birimler halinde rgtleniyorlar; bunlarn temsilcileri blgesel ve ulusal ynetimleri oluturuyor. Btn kararlar bu mfrezeler araclyla alnyor ve her iki kamp biiminin de dorudan iletiimi engelleyecek lde kalabalk olmamasna zen gsteriyorlar. Aslnda bir de MSTnin iktisadi sisteminden bahsedilebilir. imdi 175 milyonluk Brezilya toplumunda, yaklak olarak u anda 1,5 milyondan fazla, neredeyse 2 milyon insan bu ekilde igal edilmi olan kamplara yerletirmi bir hareketten, yani iki milyon kr iisini hareket ettirebilen bir hareketten sz ediyoruz ve bu iki yerleim birimi arasnda hayat tarz asndan da ciddi farkllklar var. Yerleim, yani mlkiyet hakknn elde edildii topraklarda genellikle devlet topraklar zel mlkiyet halinde datmaya alsa bile, bu konuda kat bir yasaklar olmamasna ramen MST genellikle kolektif mlkiyeti, kolektif ekimi tevik eden, ihtiyaca gre kk mlk ekimlerine izin veren, ama retilen rnn kolektif biimde deerlendirilmesi konusunda bir dizi sistematik oluturan bir hareket. Hareketin ok ciddi bir eitim sistematii var, zellikle Brezilya biliyorsunuz ezilenlerin pedagojisi ekolnn zaten kkenini oluturuyor ve dorudan doruya bu sistematik erevesinde kendi okullarn ina ediyorlar, ama niversitelerle ve eitli okullarla da ciddi ortak eitim programlar yrtlyor, zellikle militanlarn eitimi konusunda. Belki bir baka kritik eden bahsedilebilir, kadnlara ynelik ayr bir zendiricilik gtmeye alyorlar, genellikle igal kararn verenler nk yoksul kadnlar oluyor, daha fazla yk tayamadklar iin ve MSTnin kendi i yaantsnda da kadnlarn srece katlmn zel olarak, yani mesela toplantlara erkeklerin tek balarna gelmesini engelleyerek, zel olarak zendirmeye ynelik ciddi nlemler var. Ortak alma alanlarnda erkekler sekiz saat alrken, kadnlar drt saat alyor, nk evde de alyorum, diyorlar. Bunun dnda ortak kltrlerine dair birka eyden bahsetmek lazm, mesela bu iki alan arasndaki farktan, mlkiyet hakknn elde edilmemi olduu topraklarda mesela iki imeyi yasaklyorlar, nk buralar henz uyuturucudan, eitli mafyatik ilikilerden arnmam, henz ortak yaama kltrne yeterince sahip olmayan bir topluluk olduunu varsayyorlar. Mesela bize gelen arkada ylba partisinin ortasnda namus cinayeti ilenerek bir kiinin yere seriliverdiini anlatt. Brezilya toplumunun en altndaki insanlarla urayorlar ama dier kamplarda kolektif hayat ok daha rahat.

265

Brezilya'da Topraksz Kyl Hareketi Deneyimi: MST

ok nemli bir mistikleri var. MSTnin kendi i mistii, simgeleri, bayraklar Bayraklarndaki Brezilya haritasnn zerindeki bir kadn ve bir erkek, aslnda retimin deerlerini temsil ediyor. Marlar var, arklar var; Brezilya kylln mistik toprak deerlerinden alabildiine faydalanyorlar ve ilgin bir ekilde her toplantlarn slogan atarak bitirip, sloganla balatyorlar. Bu konuda ritellere ok nem veren ve bir MST militannn cesaret, ballk, dayanma deerleri, kendini feda etme kltr gibi ciddi deerlerle toplumun dier kesimlerinden ayrmasn da ngren bir i kltrleri var. Bunun dnda belki ok ksaca programatik erevelerinden bahsedebilirim. Kusura bakmayn ok ksa kesmeye alyorum. Ama bunu sylemezsek eksik kalr sanyorum. Genel olarak balangta yoksul kr iilerinin, toprakszlarn toprak talebini yeniliberalizmin btn madurlarnn ortak hareketinin ortak erevesi haline getirmeye altklarndan bahsetmitim. Burada esasnda tabii belirli snrlara arptka bu yne doru biraz da gelimek zorunda kalm olan bir hareketten bahsedebilirim. Balangta toprak reformunu sadece yoksul kr iilerinin talebi olarak tanmladklarnda, aslnda kendi hareketlerinin de snrna vardn ve bu talebi toplumsal dnm asndan yeterince etkili bir ekilde kullanamadklarn fark ettikleri iin, toprak talebi btn Brezilyallarn talebidir slogann kendi hareket noktalar haline getirmiler. Burada kastedilen esasnda, mesela iilemenin youn olduu bir lkede neden kra bu kadar nem verildii. Mesela Trkiye toplumu asndan da nemli bir sorun kayna olabilir ya da Trkiyedeki sol dnme biimi asndan, ama sylenen ey aslnda u. Peki biz baka bir toplum kurduumuz zaman herkesin kentlerde st ste yld bir toplum mu istiyoruz, yoksa krla kentin dengeli bir ekilde bir arada olduu, insanlarn toprakla ve retimle i ie olduu, organik tarm yapabildii ve aslnda yeni bir lke hayalinin de byle bir retim biimi zerine kurulduu bir ey mi talep ediyoruz. Kendi tercihlerinin ikincisinden yana olduunu ve esasnda zaten Brezilyadaki sanayileme biiminin de ortaya kan g srelerini asla kaldramaz olduunu, dolaysyla sadece kentte yaplan rgtlenmelerin de ortaya kan artklatrlm nfusu rgtlemeye yetmeyeceini sylyorlar. Mesela bize gre Brezilya toplumunda sendikal hareket gl ama onlar sendikal hareketin gl olmadn, ok paral olduunu dnyorlar ve dolaysyla zellikle son iki yldr kentlerde de paralel rgtlenmeler oluturmaya alyorlar. Bu tr ilikileri zaten var. rnein MST bu uzun yryleriyle, toprak reformunu Brezilya toplumunun ortak talebi haline getirmeye alt bu uzun yrylerde, rnein evsizler hareketiyle, rnein isizler hareketiyle ortak dayanma ve eylem ilikileri kurduu Bolivya gibi dier lkelerdeki topraksz hareketleriyle de ilikiler oluturmaya alyor. Ama bir de kendileri daha dorudan bir ekilde kentteki yoksullar da, kentteki eitli emeki kategorileri de ortak bir emsiye altnda rgtlemek gerektiini dnyorlar. Bir son nokta syleyeyim isterseniz, kendileri kendi yaptklar eyin bir toplumsal dnm srecinin uzun biriktirme aamas olduunu dnyorlar. Biz denizar lkelerden bakan izleyiciler olarak, Latin Amerikada ok ciddi radikal devrimci sreler varken neden bu kadar ardan aldklarn sorduumuzda, iki eyi fark ettik. Brezilya toplumu ok byk ve biz iki milyon kiiyi rgtlemi olmamza ramen, bu hala bizim iin de ok kk bir admdr diyorlar ve ciddi olarak kriminalize de edilen bir hareket kukusuz MST.

266

idem daml

Bence zellikle Latin Amerika hareketlerinin gelime srelerini anlamak asndan bir baka nemli sknt u. James Petras, Latin Amerikan hareketlerini tartrken, zellikle son dnemde, bakanlk saraynn kapsna kadar dayandlar ama ieri girmediler demiti, Arjantin ve Bolivya iin. Bunun temel tarihsel arka plann biraz eelediimiz zaman, Brezilyadaki askeri diktatrlk dneminde radikal toplumsal hareketlerin ald yenilginin aslnda bizim Trkiye toplumunda yaadmzdan ve onlarn srtnda da, hayal ettiimizden ok daha ar bir yk oluturduunu gryoruz. Yani Amerikann arka bahesinde toplumsal dnm, toplumsal devrim grevini stlenen toplumsal hareketler, aslnda bizim buradan ok da fark etmediimiz ar yklerin altnda hissediyorlar kendilerini. Teekkr ederim, kusura bakmayn; koskoca bir hareketi ok ksaca zetlemeye alm oldum.

267

Arjantin sizler Hareketi

Abstract
The paper basically concantrates on the Unemloyed Workers Movement in Argentina Argentineans have drawn upon rich traditions of workingclass protest and urban populism to fight back against the iron heel of neoliberalism. Argentineans, thanks to an exterminist military dictatorship and its elite civilian successors, have spent a generation as the guinea pigs of IMFmandated "structural adjustment" and neoliberal austerity. Their rewards have been depression, deindustrialization, and mass pauperization. But unlike the similarly ruined masses of the exSoviet Bloc, Argentineans have drawn upon rich traditions of workingclass protest and urban populism to fight back against the iron heel of neoliberalism. As unemployment and inequality rose throughout the 1990s in Argentina, the International Monetary Funds star pupil. The final and dramatic economic crash, in December 2001, sparked a mass uprising that brought literally millions of enraged Argentines into the streets against their government with the slogan, All the politicians must go. Even more significantly, millions of those who came into the streets stayed there, and created a rich and inventive set of new social movements. In 2002, it was estimated that half of Argentinas population was actively participating in these new movements, which ranged from factories first occupied and then managed by their workers to democratic Neighborhood Assemblies where entire communities undertook to plan new forms of mutual aid and political protest together. Piqueteros is the name that has been given to one of these new social movements. The Piqueteros are a movement of hundreds of thousands of unand underemployed Argentines, organized into dozens of different "federations" with different goals as well as differing politics and strategies. What they share is a common constituency and tactical methodology. Essentially, the Piqueteros are the organized voice of the unemployed poor from Argentinas deindustrialized suburban slums. In the paper, it is deatailly depicted how this movement organised itself and what new concepts and appraches it contributed to the working class struglle.

Arjantin sizler Hareketi

HAKAN TANITTIRAN

2001 ylnn ikinci yarsnda uluslararas ajanslara eitli isimler dmeye balad. Bunlar, General Moscony, Falta, yol kesen barikatlar, gibi isimlerdi. Trkiyede biz de btn dnyayla birlikte orada farkl bir eylerin olduunu ve gelitiini, bu haberlerden rendik. Arjantin, Trkiye insan iin aslnda, dnyann br ucu anlamnda kullanlan Patagonya corafyasnn kendisi ve ok uzak bir corafya olduu iin, orada yaananlar, uluslar aras ajanslar ile renmek mmkn. Ancak, bu ajanslarn verdii haberler

268

Hakan Tanttran

insanlarn ld, ilerin byd ve en son atmalar kapsayan bir tarihsel konjonktre denk geldi. Ama, aslnda, Arjantinde bu iler biraz daha eski. Arjantinde siz iler Hareketini ve bu sreci anlamak iin nce Arjantini ok ksa anlatmak ve Arjantinde ne olduuna bakmak lazm. Arjantin, 1920li yllarn ikinci yarsnda, dnyann yanlmyorsam ikinci byk ekonomisine sahip olan ve kapitalistleme srecinin, Latin Amerikada en ciddi biimde yerletii lkeydi. ilemenin ykseklii, gelimi sanayisi, finans dnyas, kr nfusunun nemli lde azalarak ehirlemenin art ve benzeri zellikleriyle ile btn Latin Amerikada dier lkelerden ayrlyordu. Kukusuz, dier Latin Amerika lkeleri gibi askeri darbeler, bask dnemlerinden oluan bir kaderi de paylat. Ancak yine de Avrupallara benzeyen yaam tarzlar ve ekonomileriyle birlikte Latin Amerikann dnda bir lkeydi. Tm dnyay ve zellikle de Latin Amerikay saran neoliberalizm dalgas ve bununla birlikte gelien zelletirme uygulamalar ile Arjantinde ekonomi ciddi bir biimde sakatland ve zld. Btn dnya, 1994 ylnda Meksika kriziyle, Meksikann borlarn dememesinden bahseder ve ilk rnek olarak gsterir ama yine yanlmyorsam 1982 ylnda ilk Latin Amerikada borlarn deyemeyeceini ilan eden lke Arjantindir. Kriz, daha o zamandan Arjantini vurmutu. Bu dnem, Arjantinde askeri darbe ve bask dnemlerinden yeni kld ve Alfonso hkmetinin kurulduu bir konjonktre denk geldiinden uluslararas piyasalar, buna, fazla taklmad. Neoliberalizm dalgas ve zellikle zelletirmenin Arjantini ciddi biimde vurmasna ok ksa birka rnek vereyim: Arjantin ekonomik krize girdiinde Arjantin hkmeti, bankalarn ve zel sektrn btn d borlarn kamulatrd. Yani, kamu borcu haline getirdi ve demeyi taahht etti. Bu borcu, sermaye takas dediimiz bir yntemle uluslararas finans dnyas satn ald. O zaman, Arjantinin bu denemeyen borlar bir dolar, elli cent gibi fiyatlara satn alnabiliyordu. Bunlar satn alan ok uluslu irketler ve finans dnyas Arjantin hkmetiyle zelletirme konusunda masaya oturdu. zerindeki d bor yknden kurtulan Arjantin burjuvazisi de bu uluslararas sermayeyle birleerek, aslnda demesi gereken d borla dnp kendi lkesindeki zelletirme ihalelerine katld ve satn almalara giriti. Bu, tam bir neoliberalizm uygulamasyd. Arjantinde o sreten itibaren aklnza gelebilecek her ey zelletirildi. Telekomnikasyon irketlerinden balayarak ulam, iletiim gibi btn kamu irketleri bu zelletirmenin kapsamna girdi. , burada durmad ve milli piyangodan, mezarlklara, at yarlarna kadar akla gelebilecek her eye kar bir ilgi olutu ve uluslar aras sermaye tarafndan, satn alnd. Ama Arjantin, ekonomisi grece gl olmasna ramen, i dvizleri, turizm gelirleri ve benzeri ok ciddi dviz girdileri olan, Trkiye gibi bir lke deildir. Bu nedenle, ilk finans krizinde Arjantin ciddi bir skntya girdi. Bunu nedeni, kamu yatrmlarnn tamamnn zelletirilmesi sonucu kamunun gelirinin ortadan kalkmasyd. Ayrca, kalan tek gelir olan vergiler, btn kamu irketleri ve kamu yatrmlar yabanc sermayeye satld iin ve yabanc sermayenin lkede olmas, lkenin tek kurtarc yan olduu iin, zel bir vergi alma anslar da ortadan kalkmt. Arjantindeki bu zelletirme sreci tam bir ksr dng iinde krize dnt. te, siz iler Hareketi ve bizim ajanslardan duyduumuz isimler, bu dnemde ortaya kt. Moscony kasabas, on be bin civarnda nfuslu, be bin civarnda i gcne sahip, eski bir petrol iletmesinin yerletii bir kasabayd. Petrol irketi Mosconide byk bir

269

Arjantin sizler Hareketi

yerleim alan kurmutu. Aktivistlerin anlatmna gre, iiler, o irketin finanse ettii dnlerle evlenir, onlarn organize ettii cenaze trenleriyle gmlr, aklnza gelecek her trl patronaj ilikisi iinde rahat, da kapal bir yaam srerlermi. 2001 ylnn sonlarna doru General Moscony kasabasnda zelletirme sonucunda petrol irketi kapatlnca be bin civarnda bir isiz oluuyor. Bu isizlerle beraber ve o kasabann etrafnda saaklanan bakkal akkal, marketi, berberi, oraps hepsinin isiz kalmasna neden olacak bir atmosfer oluuyor. Bunu rnek olarak verdim, tekrar dneceim buraya. 1993-94te ciddi toplumsal gsteriler var, Arjantinde ve yol kesme eylemleri ilk bu tarihlerde balyor. Yol kesme eylemlerinin ilgin bir sonucu var. Kimi yazarlarn ve bu konuda alma yapanlarn syledii gibi, aslnda sanayideki ii snfnn, alter indirmesiyle edeer bir sonuca ulaan bir eylem biimi haline geliyor yol kesmeler. yle ki, alter indirdiiniz zaman art deer retimini kesiyorsunuz, uluslar aras ve ehirler aras yollar kestiiniz, hibir ulama izin vermediiniz zaman da retilmi deerlerin kar realizasyonunu engelliyorsunuz. Sonu itibariyle grev yapmakla ayn grevi gryorsunuz. Bu ilgin bir eylem biimiydi. Kimdi bunlar diye baktmzda, bizim, hani rnek Demir elik Karabk gibi zelletirilen ya da baka bir rnek olarak kapatlan, isiz kalan, sanayi iilerinin, onlarn ailelerinin ve onlarn gelirleriyle geinen biraz evvel saydm kk ve orta lekli iletmelerin sahiplerinden oluan bir topluluk olduunu grdk. En nemli silahlar dorudan eylemdi; nk, bu insanlar yollara kyorlard, barikatlar kuruyorlard, tamamen geileri engelliyorlard. Syledikleri de uydu; Pazarlk yapalm, biz de u kadar isiz var, u kadar yoksul var, yle sorunlarmz var. Devletle dorudan pazarlklara girierek, dorudan eylem stratejisi belirleyen bu gruplar, bundan sonu almaya baladlar. Sonu aldka haberler lkenin her tarafna yayld. Yol kesme eylemleri, Latin Amerikann tamamna doru yaylan bir zellik gsterdi. Bir daha bu yol kesenlerin kim olduuna baktmzda giderek fark ettik ki, bu mcadele sadece isiz kalm sanayi iilerinden olumuyor. Bu hareket, hayatnda hi ie girmemi, yoksul dlanm tm kenar mahalleleri kapsyordu. Barillo denilen, gecekondu ya da teneke evler olarak tanmlayabileceimiz blgelerde yaayan ahali, artk yol kesip, btn ulam durdurarak, devletle ve hkmetle pazarla oturdu. Bylece, bulunduu sefaletten ve neoliberal ykm politikalar ile zelletirmenin getirdii ypratc, yoksullatrc etkilerden kurtularak; kendilerine bir kar yol, tutunacak bir yer aradklar mcadele biimi gelitirdiklerini grdk. Bu, siz iler Hareketinin ilgin zellikleri var. Bir kere 1993-94ten itibaren gelien bu hareketler tamamen yerel bazda rgtlenerek, sanrm 2002ye kadar da ulusal apta bir organizasyon iine hi girimediler. Bu hareketlerin iinde kimi yazarlarn da aktard gibi, daha nce sendika deneyimi yaam, ortak ve kollektif mcadele ve rgtlenmelere yatkn kimlikler olsa da; daha ok militan kadrosunu genlerin ve kocalarnn isizleme, yoksullama ve sefalet sonucu tm sosyal hayattan ekilmesini kabullenemeyen kadnlarn ban ektii bir hareket kyor karmza. Bu hareketin nemli zelliklerinden bir dieri, bu gecekondu blgelerinin yanndaki anayollarn kesilmesi. Bylece hemen evlerinden yollara kp, yollar kesip polisin mdahalesi karsnda direnebilen bir yap oluturmaya baladlar. Giderek barillolar aras dayanma ilikileri de oalm ve bir piketero grubu mahallesiyle beraber bir yol kesme eylemine giriecei zaman dier mahallelere ve dier ekiplere haber

270

Hakan Tanttran

vermesiyle bir saat iinde , drt, be bin civarnda insann yollara dizildii ve yolu tamamen kapatt dayanma rnekleri olumutu. Kendi iinde olduka demokratik bir ileyie sahip bu rgtlenmeler; yle ki, her belediyenin bir piketero rgtlenmesi ve onun altnda meclisleri var. Bu meclisler, aktif tm yelerin katlmyla alyor. Btn kritik kararlar mesela, hangi yolun kesilecei, ne istenecei, hangi taleplerde bulunulaca vb. btn kararlar bu meclislerin effafl iinde alnyor. Bunun nedeni, Arjantinde ak ve effaf olmayan hibir eyin baarya ulaamamasyla aklyorlar. Arjantinde ok ciddi bir brokratik, Peronist, sendikal gelenek var. Bu sendikal gelenek onlarn tabiriyle srekli olarak ii snfn satyor ve baarszlklarla dolu bir hayat srdryor. te, bu nedenle bir gven problemi var. Bu problemi amak iin, zel rnekler ve yntemler gelitiriyorlar. Mesela, hibir hkmet grevlisi ya da yerel yneticilerle grmeye bir iki kii gndermiyorlar; toplu gidiyorlar, toplu gryorlar, toplu kalkyorlar. Nedeni sorulduunda da az kii giderse, onlar i vaadiyle kandrrlar ve bize satn alnm olarak, anlam olarak dnerler, diyorlar. Bu tr rnekleri var, sendikalara gvenmiyorlar ama sendikalar da onlara gvenmiyor, nk Arjantindeki genel sendikal yap ierisinde Arjantin rneinde kamu alanlar ve iiler ortak sendikalarda rgtleniyorlar, gelenek byle gidiyor, ancak aidatn deyemeyen ya da ite denetimi sendikal yapnn elinde olmayan byk kitleleri, sendikal almann iinde mat etmek, onun iinde yer almasn salamak ve o demokratik bir sreci orada iletmek, onlarn tabiriyle Arjantin sendikalarnn hibirinin iine gelmiyor, bu ok nemli bir ey. sizleri rgtlemeye alan sendikalar var, yok deil, bir ksmn birazdan syleyeceim, rgtledikleri de bir gerek ama genel ileyi bu ynde. Kendi aralarnda rnein yle eyler yapyorlar: Yol kesiyorlar, ok ciddi bir ekilde ulam fel ediyorlar, sanayi aktarmn durduruyo. Yol kesildii zaman, trlar geemez, kamyonlar geemez, yk tayan, mal tayan art deer tayan hibir ey geemiyor ama zel tatlar geebiliyor. Bunun karsnda pazarla oturduklar zaman rnein diyorlar ki, bin tane kiiye i istiyoruz, pazarlklar sonucunda be yz kontenjanda anlayorlarsa, dnp, kendilerine bakyorlar. te bu eylemlerle alnacak ilere ve kadrolara unlar unlar gidecek, br eylemde bunlar bunlar gidecek diye; 2-3 bin civarnda isizleri varsa bir rotasyon uyguluyorlar. Tamamen kendine zg bir dzenlemeleri var. siz iler Hareketinin, piketerolarn, bu derece baarl olabilmesinin eitli nedenleri var tabi. Bunlardan bir tanesi piketerolarn ban eken militan kadrolarn, barillolarda yaayan insanlarn arasnda kmalar. Yani, bu barillo orta ve kk burjuvazinin etkilerine kapal, hatta daha homojen bir yapda olmas dolaysyla, burada yaayanlarn daha radikal davranabilmeleri, zm yollarnn tamamen ortadan kalkmas, hayata balanacak hibir eylerinin olmamas idi. Neoliberal politikalarn sonucu ortaya kan radikalleme, kadnlarn etkin konumlar, hatta kadnlarn giderek aile reisi pozisyonuna gelmeleri tm isizlik iinde nk bu isizlii dayanma ilikileri iinde ayorlar, amaya alyorlar ve bu dayanma ilikilerinin belirleyicisi kadnlar haline geliyor bu dayanma ilikileri Arjantindeki neoliberal krizin uzun doas, sreklilii sonucunda ok fazla bir ey ifade etmiyor ve son kertede varn younu ortaya koyuyorlar. Hibir ekilde de devletle uzlarken geri ekilmiyorlar. Hareketin, Arjantin hkmetleriyle grmeleri de u ekilde geliiyor: Arjantin hkmeti hem grme ayor onlarla, hem de polis gcn devreye

271

Arjantin sizler Hareketi

sokuyor, hem havu hem sopa yani, her ey var, her seferinde nce mdahale ediyorlar, mdahale edildii zaman rnein, o blgede eyaletteki btn piketero rgtlenmeleri buraya ayn gn iinde doluuyorlar. Byk bir dayanma rnei oluturuyorlar. Bunun zerine de hkmet, yerel ve merkezi olarak her seferinde geri adm atyor. imdi burada nemli bir ey daha var, Ortodoks Marksizmin bakna gre sanayi proletaryasnn klmesi, isizlerin, yoksullarn ve benzeri konumlarn bymesi, radikal deiiklerin ivmesini azaltt dnlr. sizler aslnda rgtlenemeyen, ok fazla radikal deiikliin znesi olarak grlmezdi, fakat Arjantindeki siz iler Hareketinin bu doas ve kazanmlar, bu dncenin Marksistler asndan nemli lde yeniden deerlendirilmesine zorunlu klyor, muhta brakyor. Bir baka nokta ise, tane piketero rgtlenmesi var. Arjantinde byk olarak, biri CTA sendikasnn iinde rgtlenen STV, sol partilere yakn ikinci rgtlenme Blok National Piketero, bir ncs ise Koordinataro De Piketero Anibal Deron. ncs, dierlerinden biraz farkl. ktidar istemiyoruz, merkezle ilgilenmiyoruz, biz aadayz ve kendi karlarmz savunuyoruz, buradan ekilleneceiz, yeni bir demokrasiyi aadan oluturacaz, diyorlar. Bu piketerolarn hepsi birbirine benzemiyor burada ksaca rnek verdiim gibi, geleneksel sendikalarla alan ekipleri var, sol partilere yakn piketero gruplar var, ama en byk gruplar kendine mnhasr rgtlenen, aslnda bir tr kendisini deiimin, dnmn zeti olarak gren ama aadan bir deiimi ngren ve bunun zerine alan gruplar. Arjantin siz iler Hareketinin yeni dnyada, neoliberalizmin zelletirme dalgasyla saldrd Latin Amerikada, bu ikinci byk kreselleme dalgasnn iinde ortaya kan mcadele dinamikleri asndan zel bir yeri olduunu dnyorum. Latin Amerika, Trkiye Solunun tarihsel kkenleri asndan tandk ve bildiktir. Tm Latin Amerika, gerilla hareketleri ve kyl hareketleri zerinden ekillenen bir mcadele geleneine sahipken, Arjantinde zellikle 1980li yllarn ncesindeki askeri darbeler srecinden sonra ilk defa kent merkezli, isizleen iilerden, i bulamayan kesimlerden oluan bir yeni hareket ortaya kyor. Bu durum Latin Amerika ve dnyann dier yerleri asndan nemli diye dnyorum. Neoliberalizmin tm plaklyla Arjantinde yol at sonular, dnyann baka yerlerinde de kanlmaz olarak benzer sonular yaratacaktr. Bu adan da Arjantin deneyimi dnyann baka yerleri asndan da zellikle de kamu sektrnn tasfiye edildii, zelletirmeler yoluyla ulus devlet srelerinin 20. Yzyldaki kazanmlarnn ortadan kaldrld ve giderek isizleme orannn ykselecei lkelerde daha zel bir nem kazanyor diye dnyorum, teekkr ederim.

272

Hakan Gne

Abstract
This paper concantrates on the changes in the class structure brought by the capitalist restoration after Glasnost in Former Soviet Republics. Mass privatization and losing the rights in the work places, unemployement and new economy policies are salient developments of postsoviet region. These developments brought several changes to the compostion of the working class structure, its organizational behaviour and even culture. The current situation, on the other side, deeply realted to the Soviet past and its impact on the labour union movement. Actual practices and experiences of current labor movement in the former Soviet republics, therefore analysed due these two factors.

Eski Sovyet lkelerinde i Snf Bileimindeki Deiim ve rgtlenme Karakteristikleri

HAKAN GNE

Giri Sovyetler Birlii'nin dalmasyla bu blgedeki lkelerde dnya ii snfnn uzun dnemler ierisinde yaad deiim son derece ksa bir sre ierisinde yaand. Byk iyerlerinin tasfiyesi, zelletirme, taeronlatrma, i gvencesinin kalkmas, enformelleme, yksek isizlik oran ve dk cretler sonucu birden fazla ie ynelmi bir yeni iiler toplam son derece ksa bir srede ve "ok terapiler" sonucu ekillendirildi. Baltk lkeleri dndaki tm eski Sovyet Cumhuriyetleri'nde aradan geen yaklak 15 yllk srece karn 1970lerdeki refah seviyesine dahi ulalamamtr. Tm dnyada yaanan sosyal hak ve gvencelerin kayb srecinin en dramatik biimi yine bu corafyada gereklemitir. Ancak isizlik, sosyal gvencelerin kayb ve dk cretlere karn Rusya ve Kazakistan'n baz ehirlerindeki snrl direniler dnda sz konusu corafyann ii snf yeni koullara sarsc bir kar koyu gerekletirememitir. Bu alma zellikle Rusya Federasyonu ve Orta Asya rneklerine dayanarak Sovyet Sonras ii snfnn sabrnn anatomisini betimlemeye, sergiledii ataletin nedenleri ile grece hareketliliin yaand blgelerdeki dinamizmin karakteristiklerini aklamaya

273

Eski Sovyet lkelerinde i Snf Bileimindeki Deiim ve rgtlenme Karakteristikleri

almaktadr. Kapitalizme geiin yaratt polarizasyon ve yeni toplumsal-snfsal yapnn ortaya kard yeni dinamikler, lkeler baznda karlatrlarak yeni dneme ilikin ngrler tartlmaktadr. alma, Sovyet dneminden devralnan sendika anlay ve siyasal kltrn etkileri ile yeni dnemin bask koullarn, gnmz ii snf hareketsizliinde kilit etmenler olarak deerlendirmektedir. Sovyet sonras dnem tmyle farkl mlkiyet ilikilerini temsil ettiinden kategorik olarak Sovyet dneminden ayrlr. Ancak kurumsal yaplar ve zellikle siyasal kltr gibi styapdaki deiimlere birebir ve hemen ayak uydurmaz. Farkl eklemlenme biimleri ortaya kar. Kapitalistlemi Rusya Federasyonu ve Orta Asya Cumhuriyetlerinde gnmz ii snf rgtlerinin nitelii ve rgtlenme karakteristiklerini anlamak bu bakmdan en azndan son dnem Sovyet sendikaclna bakmay gerektirir. Sovyet sendikalarnn yaps ve fonksiyonlar: Bir ii devleti olarak doan SSCB kuruluunu izleyen ilk on ylda ii devletinde sendikalarn rolnn ne olaca sorununu deiik boyutlaryla tartt. Tartma Sovyetler Birliinde Sovyet iktidarnn parti iktidar, giderek parti iinde bir hizip ve son olarak bir adamn iktidarna evrilmesi srecinde son buldu. Stalin dneminde oluturulan model SSCBnin dalmasna kadar aa yukar ayn biimde srdrld. Sovyetler Birliinde sendikalar bakanlklarn blmlendirilmesine paralel bir biimde sektrler ikollar baznda rgtlenmiti. Bir bakanlk genellikle birden ok endstri ve/veya ikolunu kapsadndan sendikalar da genellikle birden ok ikolunu kapsyordu. rnein Maden Metalrji Sendikas 22 ayr alt endstriyel i kolunda faaliyet gsterenleri kapsyordu. Bakanlklara ilikin dzenlemeler sendikalara da yansyor, bir ikolunun baka bir bakanla balanmas durumu sendikal alanda da aynen izleniyordu. Sendika birimleri iletme sendika komitesine, bu komite st blge sendika komitesine o da Cumhuriyet ve son olarak Tm Birlik Sendikalar Merkezi Konseyine (VTsSPS) bal olarak kademelendirilmiti. yelik hemen hemen otomatie balandndan ye olma ortalamas tm ikollarnda yaklak % 99 oranndayd.1 VTsSPS, Goskomtrud ile birlikte emek alanna ilikin yasal dzenlemeler nerme ve lkenin igc planlamasna katlma gibi faaliyetlerin koordinasyonunda yer alyordu. Devlet dzeyiyle sendika dzeyinin i ie gecen bu zellii yannda sendikalar zellikle Sovyetlerin son dnemlerinde cret iyiletirmeleri, yelerinin salk ve sosyal olanaklarnn arttrlmas, tketim maddelerinin eitlendirilmesi ve arttrlmas ile emek retkenliinin arttrlmas gibi konularda Sovyet sistemi iinde lobicilik etkinliklerinde bulunuyordu. Bunun dnda grev ve benzeri direni gibi retimden gelen gc kullanmaya dnk bir eilimi 1920 yllarn ilk yarsndan sonra ve Novoerkask gibi kontrol d ve istisnai patlamalar dnda hibir zaman gstermediler. Lobicilik ve kolektif szleme haklarna karn zellikle iletme dzeyinde sendika profesyonellerin yetkililerinin ayn zamanda iletme ynetiminin bir paras olmalar nedeniyle kurumsal dzenleme asndan iletme ynetimi karsnda iileri temsil edebilme pozisyonundan maddi zemin itibaryla
1 Sarah Ashwin ve Simon Clarke, Russian Trade Unions and Industrial Relations in Transition, Basingstoke & New York: Palgrave, 2002, s. 27.

274

Hakan Gne

uzaktlar. McAulayn 1957-65 aras Leningrad kapsayan almasna gre sendikalar iletme ynetimlerinin iten karma taleplerin (ou verimlilik balamnda disiplinsizlik gerekesiyle verilmi atma kararlardr) yarsna onay vermitir.2 zetle klasik Sovyet dnemi toplumsal-siyasal yaps iinde sendikalarn birincil rol iletme ynetimi karsnda iilerin haklarn korumak olmad gibi devlet aygt yada iletme ynetimi kararlarnn iilere aktarm da deildi. Aslnda ilevleri tam olarak iki kesim arasnda uzlatrc olmakt. kinci olarak dinlenme, anaokulu, kre, sanatoryum, genlik ve ocuk kamplar, sportif ve kltrel faaliyetler yoluyla emek verimliliini arttrmak ve iilerin bilin ve kltr seviyelerini ykseltmekti.3 1985te Mihail Gorbaovun Genel Sekreter olmasyla balayan ve ksaca Perestroika yada Glasnost terimlerinde karlk bulan yeni srete ise nemli deiiklikler gndeme geldi. Deiim iki boyutlu idi. Birinci olarak tm devlet ve parti organlarnda yaanan i kutuplamaya paralel olarak sendikal yap iinde de farkl siyasal eilimler ortaya kt. kinci olarak ise bizatihi sosyo-ekonomik modelde deiikliklerin ba gstermesi ile birlikte sendikalarn ilevlerinde deiim yaand. Perestroyka dneminde deiim ve sendikalar: 1985 ylnda en by 37.4 milyon yesiyle tarm endstrisi alannda olmak zere 31 ana ikolu sendikas mevcuttu. Emekliler hari yetikin nfusun tamamn kapsayan bir ye toplamna sahiptiler. lkedeki tm sendikalara bal iyeri sendika birimlerinin says 713 bin idi ve lke genelinde tm sendikalara bal profesyonel iyeri sal ve gvenlii mfettii says 7500 idi. Bu profesyonellerin yannda 4.6 milyon gnll teftii mevcuttu.4 Sendikalar bu dnemde sendika ynetim binalar dnda 1000 sanatoryum, 900 turizm merkezi, 23.000 klp, lokal ve kltr merkezi, 100.000 piyoner kamp, 25.000 spor merkezi ve 19.000 ktphanenin de sahibi ve yneticisi idi. Merkezi yayn organ olan Trud (emek) gazetesinin tiraj gnlk 20 milyon idi. Bunun yannda sendikalar 10 kadar kitle yayn ve saysz kitap ve bror basan bir rgtt.5 Sendikalarn rol bir dizi nedenle zayflad. Birinci olarak Gorbaovin iyeri demokrasisi anlay sendikalar by pass ederek iyeri kolektiflerine yaslanmas sendikalar yeni politikada geri plana itiyordu. kincisi idare parti ve Sovyet organlar arasnda ak bir ayrm izen 19 Haziran 1988 Konferans kararlar, parti otoritesinden gcn alan sendikalarn otoritesini de zayflatt. Son olarak yeni cret politikas ve ekonomik kaos kendiliinden bir dizi kk greve ve 1989da madenciler blgesinde younlaan byk grev dalgasna yol atnda hala eski yapda ilevlenmi olan sendikalar kendi yeleri ile yabanclatrd. Ekonomin desentralizasyonu ile iletme ynetimlerinin yetkilerinin artmas, sendikalar etkisiz brakan bir dier sonu oldu. VTsSPS bu koullarda daha ok parti iinde muhafazakar olarak adlandrlan kanatla yakn dse de ksa srede lke dzeyindeki ayrmalar sendikalarda yansd.6
2 M. McAulay, Labor Disputes in Soviet Russia, 195765, Oxford: Clarendon Press, 1969, s. 123. 3 Ashwin & Clarke, s. 36. 4 N.N. Gritsenko, V A Kadeikina, E V Makukhina, storiya Profsoyuzov Rosii, Moskva: Akedemiya Trud i Sotsialnykh Otnoshenii, 1999, 2979 ve 3056 5 N. N. Gritsenko, V A Kadeikina, E V Makukhina, storiya Profsoyuzov Rossii, Moskva: Akedemiya Trud i Sotsialnykh Otnoshenii, 1999, 2979 ve 3056. 6 Ashwin & Clarke, age., s. 41.

275

Eski Sovyet lkelerinde i Snf Bileimindeki Deiim ve rgtlenme Karakteristikleri

VTsSPS, liderlii 1989 grev dalgasnn ardndan Yeltsinci bir tutum sergilemeye yneldi. Bu dnemde sosyal rahatszlklarn yneldii iktidar adresi zelde Gorbaov iken Yeltsin en azndan bu dnemde ii eylemlerine grnrde destek veriyordu. VTsSPS, 1985den itibaren Pazar ekonomisine niyet eden tm giriimleri tehlikeli bulduunu ve kar olduunu aka ifade ediyordu. Ancak bu henz sa ve sol kanat perestroykac saflarn yeterince ak bir ayrma yaamad aamada gerekletiinden dnemin aklk politikas iinde bir dnsel eilim olmaktan daha fazla deildi. Pazar ekonomisine gei yanllarnn g kazanmas ve 1989da yn deitiren VTsSPS liderliinin Yeltsinci olmas ise sendikalar ikilemli bir srece soktu. Buna iki yzl de demek mmkn. Bir yandan pazar ekonomisine kar kyor te yandan bunun savunucular olan demokratlara destek veriyor yine demokratlar olarak adlandrlan kanatla ilikilerini formle ederken de isizlik kompansasyonu bata olmak zere geni sosyal haklarn gvence altna alnmad bir pazar ekonomisine kar duruyordu. Austos 1990da Abalkin Plan olarak adlandrlan pazar ekonomisine gei projesine iddetle itiraz etti ve ciddi bir isizlik dentisi bata olmak zere geni sosyal gvenceler a olmadan plana rza gstermeyeceklerini belirtti. Ashwin ve Clarke bu kar duruu sendikalarn yararlandklar ayrcalklarn yitirilmesine bir tepki olarak da grlebileceini syler.7 1990 Ekiminde demokrat taraftar VTsSPSden ilk kopma gerekleti ve VTsSPS ounluu yeniden yapland. Eyll 1990da Rus Bamsz Sendikalar Federasyonunun (FNRP) kuruluu gerekleti. Igor Kolchovun ilk bakanlna seildii FNRPnin kuruluunda, Rusya igcnn yzde 72si anlamna gelen 19 ikolu ve 75 blge st rgt dahilinde 54 milyon iiyi temsil ettiini iddia ediyordu. Ardndan Ekim 1990da ksa ad Sendikalar Genel Konfederasyonu (VKP) kuruldu. VKPnin kuruluu ile lke dzeyinde yaanan ayrmalara paralel olarak eskiden tek bir st yap iinde yer alanlar imdi farkl eilim ve g odaklar biimine yeniden kmeleniyorlard. 1990 sonunda VTsSPS artk resmen resmi yasal tzel kiilii bitmi ve ortaya demokratlara yakn FNRP ile Gorbaova yakn VKP kmt. te yandan FNRP ve VKP arasnda daha nce bahsettiimiz VTsSPSye ait devasa mlkiyetin blm konusunda byk tartmalar yaanyordu. Hkmet yanls VKP 1991 Madenci Grevlerinde madencilerin karsnda yer alarak tripartist bir yeni toplu szleme anlay oluturmay nerdi. FNRP ise Gorbaovun ekonomik performansn eletiriyor ve genel grev tehdidinde bulunuyordu. Kriz ve ekonomik problemlerde Gorbaovun pay elbette yadsnamaz. Ancak bu olayda grev tehdidinde bulunanlarn siyasal balaklarnn temsil ettii siyasal program ile sendikann talepleri arasnda gerek bir ba kurmak gerekten pek mmkn deildi. Rus milliyetilii ve Yeltsinin denenmemilii ve baarl poplist sylemi kitle manuplasyonunda ie yaryordu. Bu dnemde tm toplumsal yaamda olduu gibi sendikal alanda da taraflarn talepleri, beklentileri ve temsil ettikleri kesimlerin nesnel karlar ile taraftar olduklar merkezi siyasal izgi arasnda son derece karmak bir iliki mevcuttu. lkenin bir btn olarak kargaa ve kaos ortamna srklenmi olmas bulank siyasal pozisyonlar halkn anlamasn gerekten zorlatryordu. Aslnda kargaa, sa kanat perestroykaclar olarak bilinen ve zelletirme veya oldu
7 Age., s. 41. 276

Hakan Gne

bittilerle iletmelerin kolektif mlkiyetini kendi mlkleri haline getirmeye balam bulunan, ounlukla st dzey Komsomol yneticileri8 ile ekonomi yneticilerinden oluan bir elit tarafndan yeni bir idare tarz olarak kullanlmaktayd.9 Sovyet sonras i adamlar ve politikaclarn byk ksmnn eski komsomol liderleri olmalar tesadf deildir. Bu durumu gzlemleyen, Partide Gorbaovdan sonraki nemli isim ve muhafazakar kanadn temsilcisi olarak deerlendirilen Ligaev10, ge dnem Sovyet ekonomisini Komsomol Ekonomisi olarak adlandrmaktayd. Komsomol kapitalizme fiillen geme ve kolektif mlkiyeti kiisel mlkiyet haline getirme faaliyetini 1987de kurulan ve Rusa ksa ad TsNTTM olan Bilimsel ve Teknik Yaratclk Genlik Merkezleri Koordinasyon Konseyi araclyla yapyordu. Piyasann pratik olarak yerlemesinde etkili olan birok kanat ve kesim vard. Siyasal merkezi nclk, siyasi ve idari ynetimin her kademesinde arl ele geirmi bulunan sa kanat perestroykaclar tarafndan; ekonomide zel mlkiyet biiminin de facto ve de jure tm biimlerde uygulanmas Komsomol tarafndan; bu srecin merulatrlmas ise, 1985lerden itibaren liberal-kapitalist rasyonaliteye ihtiyac dile getiren, ekonomistlerin ban ektii, sa kanat entelejensiya tarafndan yrtlyordu. Kagarlitskiy piyasann yerlemesini merulatrc argmanlar sralarken en bata vatandan devlete yk olduunu, aslnda bylelikle insanlarn birbirine yk olduunu, parazitlere son vermek gerektii ve emee gre pay almak gerektii fikirlerinin sklkla ilendii Sovyet basn ve dergilerine gndermede bulunuyordu. Bu argmanlar u talepler izliyordu: Fiyat liberalizasyonu, devlet sbvansiyonlarnn kaldrlmas, sosyal programlarn azaltlmas ve rekabet. Arkasndaki imzalar arasnda Rutgatseri, eryahov, melyov ve Yazin gibi Sovyet ekonomistleri grlmekte.11 Listeye Gorbaovun ba ekonomi danman Aganbenyan ile sosyal aratrmalar danman Zaslakskayay da mutlaka eklemeliyiz. Burada ifade edilen talepler, bilindii zere, birbiri ardna gerekleti. Sovyet sistemi iindeki i evrimi nihai biimine son SSCB Anayasas olan 1 Austos 1991 tarihli deiikliklerle onaylanan yeni Anayasada ulat. Anayasann 10. maddesi ilgili deiiklikten sonra devlet mlkiyetini hala temel mlkiyet biimi olarak tanmlamakla birlikte farkl mlkiyet biimlerinin gelimesi iin gerekli koullar Anayasann ngrdn ifade etmektedir.12 Sonuta Sovyetler Birlii daha dalmadan ii snf Sovyet devletinin sosyalist nitelikte ilerlemesine olan desteini en azndan ortaya koymaktan uzak bir nderliin etrafnda kmelenmi durumda idi.

8 Detayl bir analiz iin bkz.: Olga V. Kryshtanovskaia, Transformatsia staroi nomenklatury v novoiu rossiiskuiu elitu Obshchestvennye Nauki i Sovremennost, No 1, 1995, s 57 vd. 9 Kargaa iinde idare tarz kavramsallatrmas iin bkz.: Nazpary, Joma, Sovyet Sonras Karmaa, Kazakistanda iddet ve Mlkszleme, ev: S. Somuncuolu, stanbul: letiim, 2002, s. 16 10 gor Ligaev, Kremlinin Srlar, ev.:B. Atlamaz, stanbul: Kaynak Yaynlar, 1995. 11 Boris Kagarlitskiy, Demokrasi Yerine Piyasa, (Alman AK Dergisnden 2Mays 1988 tarihli nshasndan eviri), ktisat Dergisi, Say 284, Temmuz 1988, s.918. 12 Bkz.: The Constitution (Fundamental Law) of the USSR, Gordon B. Smith, Soviet Politics, Struggling with Change iinde, New York, St. Martin Press, 1992, s.348379. 13 Ashwin & Clarke, age., s.59.

277

Eski Sovyet lkelerinde i Snf Bileimindeki Deiim ve rgtlenme Karakteristikleri

Sovyet sonras Rus sendikaclnn araylar Austos darbesi olarak adlandrlan olayn ardndan Yeltsinin tam hakimiyeti ile Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan FNRP lkenin en byk sendikas olmay srdrd. Vladimir Serbakovun VKPsi ise devrald kayda deer mal varl sayesinde uluslararas bir sendika olarak tannmay ve devam etmeyi baard. VKPye oranla muhalif bir pozisyonda olmas nedeniyle st ynetimi iktidarla ili dl olsa da FNRP daha mcadeleci bir sendikal pozisyona yerlemiti. zellikle ilk dnemlerde yerel ii nderleri sendikalarda daha etkin pozisyonlara gelmeye balam ve SBKP d sol izgiler dahi FNRP iinde yer bulabilmiti. Devasa zelletirmelerle balayan yeni dnem koullarnda FNRP, tabanndan gelen ii karlar iin hareket etme talebi ile mttefiki olduu yeni iktidar blou arasnda skm bir durumda idi. Ancak FNRP liderleri bu elikili ve zor durumu kendi yapsn koruyarak gelitirmek iin kullanmay bildi. FNRP sosyal partnerlik olarak adlandrlan politikas ile devlet iletme ynetimleri ve iiler adna sendikalar arasndaki ibirliine yaslanan bir siyaset izleyeceini ifade etti ve bu erevede hkmetle olan ilikilerini bir tr lobicilik faaliyeti erevesinde reformlara iiler lehine yn vermeye alt. Bu strateji tamamen savunmacyd. ki anlamda. Radikal olarak deimi yeni koullarda sendika brokrasinin ayrcalkl konumunu korumak istiyordu. Bu pek ok durumda u veya bu biimde sendikal haklarnda formel dzeyde dahi olsa korunmas iin gerek bir abaya yol atndan olumlu grlebilecek sonulara sahipti. kici olarak FNRPnin sosyal partnerizm yaklam yeni hkmetin radikal kapitalistletirme uygulamalar karsnda mmkn olduu lde iilerin az zarar grmesini hedefleyen bir defansif zellie sahipti. Buhran dnemlerinde bu tr defansif bir hattn somut ileri bir nerme ile desteklenmemesi durumunda olabilecek olan gerekleti ve sendikal yaplarn korunmas dnda iiler tm kazanmlarn adm adm kaybettiler. sizlik, zelletirmeler, denmeyen maalar, ekonomik kriz ve reel cretlerde tarihin grd en hzl ve en dramatik gerileme, ekonomik alann kriminalizasyonu, iddet ve tehdit ve zaman zaman satn alma yolu ile bastrlan kendiliinden hareketler ve onun nderleri yeni dnemin ilk ne kan temalarydlar. FNRP yeni hkmet ile tabann talepleri arasndaki skml hep yaad ve hala da yaamaya devam ediyor. Bu durum en ak karl 1993 Ekiminde parlamento ve Yeltsin arasndaki atmada aa kacakt. Yeltsinin kanl parlamento darbesi ile son bulan atma srasnda FNRPnin parlamento yanls tutumu Yeltsinin sendika merkezini ablukaya almas, telefon ve elektriklerini kesmesi, yetkisinde bulunan sosyal sigorta salk ve i gvenlii faaliyetlerinin sonlandrlmas ve banka hesaplarn dondurmas ile sonuland. FNRP bu durumdan darbe sonrasnda daha lml yeni bir bakan seerek (Mikhail Shmakov) g bela kabildi. Yeni ynetimin kendisinin ibana gelmesinde ciddi bir destei ve katks olan FNRPye de tahammlsz davranmas aslnda tabandan gelebilecek olan beklenmeyen tepkilerden ne denli korkulduunun bir ifadesidir. Byle bir olasln gerekte varl tartlabilir. Ancak kapitalizmden geri dn korkusunun hem Yeltsin hem de IMFci danmanlarnn sk sk aka ifade etmekten ekinmedii bir korku olduuna ise phe yok. FNRP liderlii sadk muhalefet olarak Yeltsin ynetimi ile ibirlii ettii dnemlerde dahi

278

Hakan Gne

dayanlmaz taban basks soncuunda kolektif eylemlerden kendisini btnyle syramyordu. Merkez, taleplerinin yalnzca ekonomik olduunu sylemesine ramen radikal muhalefet unsurlar sendikalara ve zellikle bu eylemlere katlyor. Bylelikle ekonomik taleplerin kendiliinden siyasal karakterinin tesinde somut bir siyasal kimlik kazanmas sreci yaanyordu. FNRP nderlii bu durumu nlemek iin son dakikada eylem yerlerini deitirmek ve merkezi gc ile kontrol d sendikaclar dlamak gibi yntemlere bavuyordu. FNRPnin yalnzca hkmete zorluklar karacan deil, kendi brokratik ayrcalklarn da sonlandrma riskini grd taban radikalizmi karsnda mcadeleyi yasama alanna kaydrmak gibi nemli bir manevra yapt. Bu adm Sovyet sonras Rusya sendikaclna rengini veren temel gelimelerden birisidir. ktidarn belli tavizler vermesi ve sadk sendika merkez ynetimleriyle olan diyalou, yasalar alanndaki mcadeleye bir ilevsellik ve meruiyet kazandryordu. Bu dnemden sonra FNRP liderleri seimlerde ve genel siyasal srelerde iktidar blounun deiik kanatlar ile yakn temas iinde oldu. Politik muhalefet ile balar federasyon ynetiminde aznln oluturan tek tek yeler dnda deildi. 1993ten sonra Duma seimlerinde ayn anda hem merkezci ulusal Evimiz Rusya hem RFKP hem de liberal Yabloka partileri ile protokol imzalayp destek ilikisine giren FNRP hala tabandan ykselen aktivizme nasl dur diyeceini bilemez bir haldedir. zellikle yeni madenci grevleri byk sorun oldu. FNRP bakannn taleplerinin yalnzca ve yalnzca ekonomik olduunu vurgulamasna ramen, taban rgtlerinin mitingleri hkmetin istifasn talep eden eylemlere abucak dnebiliyordu. Bu dnemin temel talepleri olan asgari cretin yaanlabilir bir seviyeye ykseltilmesi ve cretlerin zamannda denmesi talepleri iin yaplan tm kolektif eylemler hkmet iin byk bir siyasi sorun kayna idi. te yandan Sovyet dneminden devralnan siyasetin blgecilik temelli yrtlmesi olgusu Rusya federasyonunda da hakim bir olgusu olarak Sovyet sonras Rus sendikaclnda hakim karakterlerimden birisini oluturuyordu. Blge iin lobicilik blgesel destein bylelikle de ilgili siyasi gurubun kitle desteinin kayna haline geliyordu. Bu durumun bir sonucu olarak FNRPyi oluturan sendikalardan bazlar pek baarl olamayacak yerel arlkl siyasi parti ve oluumlar kurdular. Motor Endstrisi Sendikas Rusya Motorcular Partisini, tamaulam iileri Tm Rusya Ulatrma ileri Sosyo-Politik Hareketini, maden iileri sendikalarndan Rosugleprop ise Rusya Madencileri Sosyal-Politik Cemiyetini kurdu. Yerellik, blgecilik ok nemli unsurlard. O kadar ki bu hareketlerden ilk ikisi hem sendikalar hem de iverenler tarafndan birlikte kurulmutu.13 Bu durum Rusyada taban inisiyatifine dayanan mcadeleci bir snf hareketi nnde blge temelli siyasal yaklamlarn ne derece etkili olduunu gsterir. Blgeciliin anakronik devlet korumasna snma anlay olan sosyal partnerlik prensibine dayal sendikal mcadele yaklamyla birlemesi ise snf siyaseti oluturmay derinden zorlatran kkl anlaylardr. Yine de bu koullarn alabileceini gsteren nemli rnekler ortaya kmtr. zbekistan, Trkmenistan gibi Orta Asya lkelerindeki youn bask koullar snf hareketini bu lkelerde yer altnda dahi tutunamaz hale getirdiyse de Rusya Federasyonu ve Kazakistann zellikle sanayi merkezlerinde militan sendikac rnekleri kmtr. Bunlardan kurumsallam, belli bir sreklilik oluturmu olan iki tanesi zellikle anlmaya deer rnekler olutururlar. Rusyada Zaita ve Kazakistanda Solidarnost.
279

Eski Sovyet lkelerinde i Snf Bileimindeki Deiim ve rgtlenme Karakteristikleri

Militan sendikaclk deneyleri: Zaita (RF) ve Solidarnost (Kazakistan) rnekleri Rusya Federasyonu iinde belli bir kitle gcn temsil eden militan sendikaclk rnei olarak ilk akla Zaita ya da ksa ad Mdafa olan rgt gelir. Zaita, resmi tam ad Rusya ok Blgeli i Sendikalar ttifak: Mdafa olan sol ii sendikalar birlii olarak 1992de kuruldu. Liderlii ve ynetim yapsnda deiiklie gidildikten sonra bir gelikinlik gstermesi ancak 1996da gerekleebildi.14 Ksaca Zaita (Mdafa) ya da Emein Mdafas olarak anlan ttifak kendi verilerine gre Rusyann 30 civarnda blgesinde rgtldr. En geni rgt Federal Nkleer Merkez (Arzamas) ve Vorgashorsky madeni ile Komi zerk Cumhuriyetinde, Astrahandaki yerel rgtlerdir. Blgesel rgtleri Zaita dnda isimlerle de rgtleniyor. ttifak birbiri ile eit yetkiye ve hakka sahip merkezden ynetiliyor: Arzamas, Astrahan ve Moskova. Astrahan Merkezi Gney Rusyadaki ittifak faaliyetlerinin, uluslararas balantlarn ve yasal gvencelere ilikin faaliyetlerin koordinasyonunu yrtyor. Arzamas Merkezi gney ve bakent dndaki tm blgelerin faaliyetlerinin koordinasyonu stlenmi durumda. Moskova Merkezi ise federal iktidar organlar ile ilikilerin yrtlmesi ile Moskova ve evresindeki temel sendika rgtlerinin almalarnn koordinasyonundan sorumlu.15 ttifakn liderlii e bakan tarafndan yrtlyor. u anda bunlar Victor G. Gamov (Arzamas16), Alexander I Zaitsev (Moskova) ve Oleg V. Shein (Astrahan)dr. Blge rgtlerinin temsilcilerinden oluan Temsilciler Konseyi ittifak rgtnn en nemli ortak karar mekanizmas durumunda. Zaita bir ii sendikalar ittifak olarak siyasal ynelimini saklamadn belirtiyor. Metinlerinde ve ana izgilerini yle zetliyor: Zaita, kapitalist veya brokratik smrye kar, cretli alanlarn iktidarndan, ekonomide milliletirmeden ve enternasyonalizmden yana bir ittifaktr.16 yeleri arasnda farkl birok sol rgte, partiye ye olanlarn yannda herhangi bir oluumla ba olmayan aktivistler de mevcut. Rus Komnist i Partisi oluumun en nemli bileenlerinden ve destekleyicilerinden. ilerin ttifak Cephesi, Marksist i Partisi, RFKP, ve baka bir dizi daha sol veya komnist partiye ye olan ittifak aktivistleri ve yneticileri mevcut. En byk komnist partisi olan RFKPnin ana gvdesi FRNP iinde yer alsa da kimi blgelerindeki zellikle sol kanat yeleri Zaita iinde de yer alyor. Sonuta ittifakn kendisi herhangi bir partinin yan rgt olmadn veya bir partinin kanatlar altnda olmadn zellikle vurguluyor. Bu bakmdan ttifak tam anlamyla geni bir ittifak temsil ediyor. Zaita birimlerine iletme ynetim birimlerindeki yetkililer ye olamyor ve temel birimlerin stndeki ara birimlerden itibaren her kademede iki yada e bakanl bir yrtme organ seiliyor. Ynetim organlarnn brokratlamasndan kanmaya altklarn zellikle vurguluyorlar. Her durumda yelerini temsilcilerinin terk etmesi, hastal yada baka trl bir yokluu durumuna hazr hale getirmeye alyorlar. Mcadele iinde yetimi ok sayda nderin olmasn rgtn glne iaret sayyorlar ve zellikle Astrahan Blgesi buna rnek gsteriliyor.
14 Zaitann resmi sitesi: Alliance of Workers Unions of Russia 'Defense of Labor' http://www.geocities.com/CapitolHill/Senate/4580/svedenia.html; Translated by sabocat, 17 February 2001 15 Zaitann resmi sitesi: Alliance of Workers Unions of Russia 'Defense of Labor' http://www.geocities.com/CapitolHill/Senate/4580/svedenia.html; Translated by sabocat, 17 February 2001 16 Zaitann resmi sitesi: Alliance of Workers Unions of Russia 'Defense of Labor' http://www.geocities.com/CapitolHill/Senate/4580/svedenia.html; Translated by sabocat, 17 February 2001

280

Hakan Gne

Kzl yldz zerinde sklm yumruk amblemi ile mcadele eden Emein Mdafas sendikal ittifak (Zaita) farkl sosyal meslek gruplarndan yelere sahip ve hemen tm alanlarda rgtlenme abas iindedir. Doktorlar, retmenler, mevsimlik iiler, enerji, yerel idari ynetim, belediye memurlar, gda imalat, dok iileri, ofrler ve daha birok meslekten cretli alan sendikal ittifakn sosyal kompozisyonunu oluturuyor. Zaita emein haklarnn korunmas ve gelitirilmesi iin, tm hak savunma metodlarna bavurduunu, mzakere, toplu grme, mahkemeler, grevler, yollarn, demiryollarnn ve ynetim binalarnn blokaj, iletmelerin ele geirilmesi ve adr kyleri kurmak gibi saysz yntemi gerekli biimde kullanyor. ok sk kitlesel gsteri ve yry yntemine de bavuran ittifak rgtleri yelerinin sosyal materyal ve ruhsal ihtiyalarna da yant vermek iin ylba hediye deiimi, geziler gibi organizasyonlar yapyor ve kimi zaman maddi destek salamaya alyor yelerine. Ayrca spor takm, klpler vb. oluturmaya alyor. Pek ok yesi mahkeme soruturmas, bask, iten atlma vb. basklara maruz kalm olan Zaita rgtnn kimi liderleri dorudan suikaste bile uradlar. Astrahan Zaita yerel lideri, rgt e bakanlarndan Oleg Yurevich Maxakov ldrld. ngiltere ABD Yunanistan ve Ukraynada ki kimi sendikalarla irtibatl olan Zaitann irtibatl olduu oluumlardan birisi de Kazakistandaki Solidarnosttur. Tam ad Kazakistan i Hareketi Dayanma (RDKS) olan Solidarnost, Zaitaya mcadele yntemleri ve siyasal ynelimleri bakmndan olduka benziyor. Bu yanyla Orta Asyadaki tek mcadeleci sendikaclk oluumudur. Keza tm Orta Asya Cumhuriyetleri iinde bamsz sosyalist ynelimli tek ii oluumudur. Zaitadan nemli bir fark ise bir ii sendikas ittifak olmasnn yannda ayn zamanda Kazak Komnist Partisi (KKP)iinde de yer alan bir fraksiyon ve onun sendikal alandaki mcadele rgt olmasdr. Almatda Mart-Mays 2000 boyunca sren Metallist fabrikas direni Lideri Madel smailovun tutuklanmas da tam bu dnemrastlad. Uluslararas kampanyaya ramen izin verilmeyen grevler ve braklmayan sendika lideri ve yerel aktivistler oldu. Giderek yar legal bir alana itildi ve konferanslarn kuzey snr komusu RF illerinde yapmaya baladlar.17 Bu dnemle birlikte KKP Serikbolsn Abdildin Merkezi ile ipler iyice gerilmeye balad. RDKS uzun zamandr bu gerilimin ya da ayrma srecinin bir sonucu olarak yeni bir marksist komnist parti kurma srecine girdiini aklad.18 Kazak KPsini (KPK) RFKP gibi szde ulusal burjuvazi yi ve hatta eski anti-komnistleri ierip aktif kurucusu olan militan unsurlar dlayan bir politikaya sapmakla sulayan sol eilim hala tam olarak ayrlp yeni bir parti kurabilmi deil. Gerek Zaita gerekse Solidarnost rneklerinde snf mcadelesinin kitleselleip siyasal hedefine doru yrmesinin nnde blgecilik ve sosyal partnerlik gibi genel olarak benimsenmi benimsetilmi deerlerin yan sra ana sol partilerin militan taban inisiyatifinden korkan hatta onu engellemeye alan rollerini mutlaka saymalyz. Tm glklerine karlk Sovyet sonras ii snfnn ileri bu unsurlar, gemi deerlendirmesi ve gelecek tahayyln doru bir denge ile kurmaya ama en nemlisi adna mcadele ettikleri insanlarn dorudan sesi olmaya almalar anlamnda yalnzca blgeleri iin deil tm dnya iileri iin incelenmeye ve iliki kurmaya deer sreler yaratmlardr.
17 http://geocities.com/CapitolHill/Senate/4580/arkhiv.html 18 RDKS merkez Yrtme Komitesi yesi _______ ___i ____________ ile roprtaj, _ __________ _________ ____________ ______ _____: 52, _______: _______ _ _______, ____________: 07.10.2002 http://communist.ru/styles.css

281

Almanyann Sosyal Politikalarnda Reform Ad Altnda Uygulanan Yapsal Dnmler

Abstract
Structural transformations in the approach of the social state have been applied under the term of reform in many countries of Europe, mainly in Germany. Labor relationships are experiencing various tensions triggered by the effect of the structural transformations made as part of the policies called neoliberalism or the new right. As a result, social security rights are being curtailed, unemployment insurance indexes modified, radical changes made to redirect those on long unemployment pay to the labor market, weekly work times increased and made flexible, and the labor law and the social security law are being changed. The objective of this study is to present the progress of the trend in Germany, proving that it is not independent of the neoliberal trend being experiencing similarly in Turkey and that it is not to be conceived apart from the policies put into practice by the IMF and the World Bank. When considered from a labor perspective, it would be apparent that the seriousness of such attacks lies deeper. The capital class intends to make progress on its part by curtailing the social and political acquisitions the working class made in the 19th century. As seen in the case of Germany, the very heavy working conditions of workers started to improve in the era of Bismarck as result of struggles by the socialists and various reforms were put into practice introducing many acquisitions for the labor, in particular the German Social Insurances system. Recent arrangements, however, do jeopardize such fundamental acquisitions, dragging the working class back into the wild capitalism of the 19th century. The study questions, along with the said dragback, the issue of how much the working class can mobilize its inherent potentials.

Almanyann Sosyal Politikalarnda Reform Ad Altnda Uygulanan Yapsal Dnmler ve Bu Dnmlerin alma Hayatna Etkileri

FATMA ENDEN ZIRHLI

Gl bir sosyal devlet geleneine sahip Almanyann sosyal politikalarnda kkl deiiklikler yaplyor. 1 Ocak 2005te uygulamaya konulacak olan yeni kanun deiiklikleriyle, emekilerin kazanmlar budanyor. Sosyal Demokrat Parti SPD ile Yeiller Partisinden oluan koalisyon hkmeti, Gndem 2010 adn tayan programyla, baa geldii gnden bu yana salk, eitim, sosyal gvenlik sistemlerinden, vergi kanununa, i kanununa kadar sosyal haklarda Almanyann tarihinde kinci Dnya Sava sonras dnemden bu yana grlmemi boyutta kstlamalar getiriyor. Kamuoyu tarafndan Hartz
282

Fatma enden Zrhl

IV yasalar olarak bilinen ve Gndem 2010 programnn temelini oluturan yeni yasal deiiklikler, daha 2002 ylndaki seimler ncesinde koalisyon hkmetinin gndemindeydi. O dnem adn komisyon bakannn adndan alan Hartz Komisyonu, hkmetin seimler ncesinde adeta cankurtaran gibi sarld ve szm ona isizlie are olarak gsterilen bir neri paketi hazrlamt. te pandorann kutusu o zaman alm ve sosyal haklar alanndaki kstlama harekt ortaya kvermiti. Hartz yasalarnn drdncs olan bu yasann, en temel zellii ise isizlik sigortasnda ve sosyal yardmlarda kstlamalarn getirilmesi idi. Adm adm uygulamaya konulan yasa deiiklikleri, ilk olarak, salk alannda reform bal altnda gndeme getirilmiti. lk tepkiyi eken deiiklik, 1 Ocak 2004 ylnda yrrle giren yasayla yaplarak hastalara ve sigortallara ek ykler getirildi. Alman salk sigortasnn tannd olanakla, zel doktorlarn muayenehanelerine imdiye kadar cret denmiyordu. Ancak, imdi, sigortal hastalar, alk olmadklar bir ekilde muayenehane creti demek zorunda kalyordu.1 2004n banda yasal salk sigortasndan yararlananlarn ila paralarna getirilen % 10 zamla birlikte zarur olmayan ilalarn da artk reeteye yazlmamas ve paras denerek satn alnmas ngrlyordu. Tm bu deiiklikler, zaten ellerini ovuturarak bunlarn hayata geirilmesini bekleyen byk ila tekellerinin kar uruna yapld. 1 Ocak 2005ten itibaren yrrle girecek bu deiikliklerden i piyasas ve alanlarn koullar zerinde en byk etkiyi yaratacak olan, kukusuz, isizlik deneinde (parasnda) imdiye kadar grlmemi bir kesintiye gidilmesi ve isizlik yardm ile sosyal yardmn fiilen birletirilmesidir. Almanyada isiz kalanlar, isiz kalmadan nceki yl boyunca asgari 360 gn prim demek kouluyla, net gelirlerinin yzde 60 orannda isizlik paras almaya hak kazanyordu, ocuk sahibi olanlarda bu oran yzde 67ye kyordu. sizlik sigortasndan yararlanma hakk 32 aya kadar uzayabiliyordu ve ein gelir durumundan bamszd. Kii, isizlik sigortasndan yararlanma sresi sona erdikten sonra da isiz kalmaya devam etmesi halinde, son net maann azami yzde 53n bulabilen isizlik yardm alabiliyordu, ocuk sahibi olanlarda bu oran azami yzde 57ye kabiliyordu. Bu isizlik yardm, her yl yzde 3 orannda kesintiye urasa ve belirli bir seviyede durdurulsa da, gerektiinde emekli oluncaya kadar alnmaya devam edilebiliyordu. Bu durum imdi kkl bir ekilde deiiyor. Yeni dzenlemeyle isizlik parasndan yararlanma sresi 12 ayla snrlandrlacak. 53 yan zerindekilerde bu sre ancak 18 aya kadar uzayabilecek. 1 Ocaktan itibaren isizlik yardm alan 2 milyon kiiden yaklak drtte biri artk bu yardmdan yararlanamayacak. Normal isizlik deneinden (parasndan) yararlandktan sonra isizlik yardm iin bavuranlara, isizlik yardm ile sosyal yardmn birletirilmesiyle oluturulan sizlik Paras II hkmlerinden yararlanma hakk verilecek. Bu ise, fiilen isizlik yardmnn artk ortadan kaldrld anlamna geliyor. Ayrca sizlik Paras II artk en son net kazanca gre hesaplanmayacak ve sosyal yardm seviyesine ekilecek, yani uygun bir kira yardm ile Bat Almanya iin ilaveten 345 Euro, Dou
1 Yine 1 Ocak 2005 tarihinden itibaren di protezinin hastalk sigortas kapsamndan kartlp artk hastalara detilmesi dnlyordu, ancak tepkiler karsnda bunun yerine, hastalarn salk sigortas prim demelerinde di protezi iin gelir dzeyine bal olmakszn sabit bir ek prim yk getirildi. Sorun bylelikle hileli bir ekilde zld.

283

Almanyann Sosyal Politikalarnda Reform Ad Altnda Uygulanan Yapsal Dnmler

Almanya iin ise ilaveten 331 Euro para yardm anlamna gelecek.2 Grld gibi, yeni koullar isizleri yoksullua itecek. Bu deiiklikler yaplrken kamuoyuna sunulan gerekeler, elbette isizlerin toplumun srtnda yk oluturduu ynndeki aklamalar ile isizlii toplumsal bir sorun olarak grmeyen ve insanlarn kendi bireysel seimleriymi gibi gstermeye alan liberal grten besleniyor. Dier gerekeleri ise, byk irketlerin ve kurulularn kresel koullara ayak uydurma zorunluluu, Alman ekonomisinin sosyal yardmlar, sosyal sigortalar ykn artk tayamayacak lde zarar ettii, devletin klmesi gerei gibi sylemlerden oluturuyor. Oysa zaten had safhada olan % 10 oranndaki isizlik gznne alndnda, halen isizlik parasndan yararlananlarn gelirlerinin birdenbire kesilmesi, toplumsal bir krlmaya yol aacaktr. te yandan, ayn yasal uygulamalar erevesinde alma sreleri de iverenlerce artrlyor. Ayn i daha az sayda iiye yaptrlmaya allrken (alma srelerinin arttrlmas bu anlama gelmiyor mu?) ve bu durum zaten isizlii krkleyici bir faktrken, isizlerin iverenler tarafndan almay istemeyenler olarak gsterilmeye allmas ikiyzl bir propagandadan baka bir ey deil. 1 Ocaktan itibaren artk isizlik yardmndan yararlanamayacak olanlar, ki bu say yaklak be yz bin kiiye tekabl ediyor, artk ya sosyal yardm dzeyine inen dk bir gelirle kt kanaat geinmeye alacak, daha dorusu geinemeyecek veya her geen gn temel sosyal haklarla korunan standart alma koullarnn gerisine den ve esnekleen yeni alma koullarna, dayatlan dk cretlere, esnek alma srelerine raz olarak i bulmaya alacak. piyasasna bu younluktaki akm, iverenler asndan bir nimet gibi karlanacak, cretleri drmeleri, iilerin haklarn daha da kstlamalar iin onlara frsat douracak. bulunsun veya bulunmasn, her durumda emeki snflarnn koullarnda ve yaam kalitesinde bir gerileme sz konusu olacaktr. Bu deiiklikleri uygulayan hkmetin bu politikalar niin imdi ve bu ekilde uygulad sorusuna verilecek cevap elbette, bu uygulamalarn grnrdeki nedenlerini deil, ardnda yatan nedenlerini irdelemeyi gerektiriyor. Bu yapldnda, uygulananlarn btnlkl ideolojik bir saldr nitelii tad grlebilir. Dolaysyla gidiat tersine evirmeye alanlar asndan konuyu byle irdelemek ve irdeletmek nemini koruyor. Ayrca, Almanyada tabandan ykselecek ve bu seyri durdurmaya alacak bir hareketin geliip geliemeyecei bir baka nemli konuyu oluturuyor. Sendikal cepheden ve sosyalist evrelerden ykselen tepkiye kulak verecek olursak, gerek iilerin gerekse hizmet sektrndeki emekilerin son yirmi yldr hi olmad kadar hareketlendiini gryoruz. verenlerden ve hkmet cephesinden gelen saldrlara kar hem rgtlenme dzeyinin hem de lke apndaki eylemliliklerin artmasna tank oluyoruz. Kamu emekilerinden ve sendikalardan, imdiye kadar olanaksz gibi grlen gte ve kitlesellikte eylemlerle karlk veriliyor. Almanya genelinde, daha pervasz bir ekilde de eski Dou Almanya blgesinde hayata geirilen uygulamalara kar pazartesi eylemleri geni yank uyandrd. Bu eylemlilikleri nemli klan bir zellik, iyerlerinde karlatklar

2 Michael Heinrich, Agenda 2010 und Hartz IV, Vom rotgrnen Neoliberalismus zum Protest, PROKLA, Zeitschrift fr kritische Sozialwissenschaft 136 Umbrche des Sozialstaats, (PROKLA, Eletirel Sosyal Bilimler Dergisi 136 Sosyal Devletin Budanmas) Eyll 2004.

284

Fatma enden Zrhl

iten atlma ya da alma srelerinin uzatlmas gibi olumsuzluklara kar harekete geen iilerle ve kamu emekileriyle, sosyal haklarn kstlanmasna kar koyan halkn ve isizlerin eylemleri ortaklatrabilme potansiyeli tayor olmalaryd. Austos ve Eyll aylarnda her ehirde ayr ayr olmak zere, binlerce kiiye ulaan pazartesi eylemleri, Ekim ayna girildiinde de geiyor gibi bir eilim gstermesine karn, 4 Ekimde Berlindeki 50 bin kiilik katlmla dzenlenen Hartz IV ve Gndem 2010 saldrlarna kar gerekleen mitingle doruk noktasna ulat. Yine 6 Kasmda Nrnbergde yaklak 90 farkl sendika, rgt ve gruplardan gelen 10 binin zerinde kii, Kurumuna yry ve miting dzenledi ve sosyal kazanmlarn budanmasn protesto etti. Bu mitingde de, Gndem 2010un hkmet tarafndan geri alnmas talebi n plandayd. Son olarak 17 Kasmda hizmet sektrnde rgtl bulunan verdi. Birleik Hizmet Emekileri Sendikasnn arsyla, lke genelinde tren, liman iletmelerinden hastanelere, yol, kpr iletmelerine kadar uzanan 70 kamu iletmesinde on binin zerinde katlmla uyar grevi yapld; miting ve yryler dzenlendi. Toplu szlemelerin feshedilmesine, alma sresinin 38,5 saatten 41 saate karlmasna, dk cretlere, iten atlmalara, tatil ve Noel paralarnn drlmesine kar yaplan bu eylemlere, kamu emekilerinden beklenilenin zerinde katlm saland.3 Bu mitingler, sendikalarn da yorumu dikkate alndnda, esasen Almanyadaki emekilerin haklarna sahip kma ynnde kararl olduklarn gsteriyor. Bu anlamda hem bu mitingleri ve ver.dinin hayata geirmeyi baard uyar grevini iyi deerlendirmek, hem de daha kapsaml olarak antikapitalist ereveli bir genel grev, genel direniin rgtlenilip rgtlenemeyecei zerinde younlamak nmzdeki srecin can alc konusu olacaktr.

3 www.ver.di.de

285

Yoksulluk ve Mikro Kredi: Banglade ve Diyarbakr rnekleri

Abstract
Neoliberal economic policies that establish the mechanisms of accelerating the capital accumulation have resulted in deteriorating the already unfair income distribution and deepening and globalizing poverty. Together with the preexisting patriarchal social structure, poverty aggravated the oppression on women, a process generally conceptualized as feminization of poverty. Poverty and women have also taken their place on the agenda of institutions such as World Bank that are themselves the causes behind the increasing poverty. Microcredit projects endorsed by World Bank and other similar agencies constructed their discourses on the aims of both reducing poverty and empowering the women. In this paper, focusing on two experiences of microcredit (Bangladesh, and Diyarbakr), a critical evaluation of the discourse and practice of microcredit projects has been developed. It has been claimed that microcredit projects, neither in dealing with poverty nor in empowering women visvis the patriarchal social relations, could have been nothing more than a power strategy.

Yoksulluk ve Mikro Kredi: Banglade ve Diyarbakr rnekleri

BAHAR YTBA AKA

Bu oturumdaki ilk bildirilerde yoksullukla beraber gelien muhalif hareketlerden bahsedildi; Arjantin sizler Hareketi, Brezilyada Topraksz Kyl Hareketi gibi. Benim bahsedeceim mikrokredi uygulamalar ise neoliberal politikalara muhalif deil tam tersine bu politikalara entegredirler ve yoksulluu ynetme mekanizmas olarak ilev grmektedirler. nk neoliberal sylemde yoksulluk, artk mevcut toplumsal sistemin istikrarna tehdit olarak alglanmaktadr, bununla balantl olarak da mikrokrediler, yoksulluun, toplumsal patlamaya yol amayacak ekilde ynetilebilecei dncesinin bir rndr. yle ki, zellikle 1990lardan beri ana akm kalknma programlarna dahil edilmektedirler, hatta 2005 yl Dnyada Mikrokredi Yl ilan edilmi ve 2015 ylna kadar mikrokredi uygulamalaryla yoksulluun yzde 50 azaltlmas hedeflenmitir (Trkiye sraf nleme Vakf Yaynlar, 2003:16). Sunuun ak kabaca yle olacak; nce mikrokredi uygulamasnn tanm ve hedefleri aktarlacak, ardndan uygulamada ne kan grup mantna ksaca deinilip pratikte yaananlardan rnekler sunacaktr. Tm bunlar mikrokredi projelerinin ilk uygulamas olan Banglade ve yer yer Trkiye Diyarbakr uygulamasndan bahsedilecektir.

286

Bahar Yiitba Aka

Yoksulluu azaltma ve kadnlar glendirme sylemi altnda gelien mikrokredi uygulamalar nedir? sorusunu, bu projelerin uygulayclar yle cevaplamaktadr: Mikrokredi projeleri i yapma fikri olan yoksul kiilere gelir getirici bir faaliyette bulunmak zere teminatsz ve kefilsiz olarak kk bir balang sermayesi salanmasnn imkan olarak sunulur. Bangladete Grameen Bank kredi verme iinde maddi teminat yerine sosyal teminat (5 kiinin bir araya gelerek oluturduu gruplarda grup yeleri tarafndan yaplan dzenli sosyal bask) isteyerek bu uygulamann ncs olarak adn duyurur. Bu zellii ile de teminat gsteremedii iin kredi alamayp kendine i yaratamayan yoksullar hedeflemektedir. Proje kapsamnda yoksullarn grup oluturmasnn yan sra kendine gven ina etme, rakamsal bilgiler, pazarlama ve ynetim konusunda yoksullara eitimler de verilmekte, mikrokrediden faydalanan borlular, kk bir miktar da olsa zorunlu tasarruflara tevik edilmektedirler. Krsal ve/veya kentsel alanlardaki yoksullarn durumunu mikrokredilerle iyiletirmeye ynelik projelerdeki beklenti, verilen mikrokredilerle yoksullar kk giriimciler haline dntrmektir. Bu konumdaki kiilere verilen krediler sonrasnda krediyi alanlar daha ziyade kendi hesabna i grme (selfemployed) diyebileceimiz trde iktisadi faaliyetlere ynelirler. Uygulamadaki hedef kitle: kadnlar, kk lekli iftiler, kk giriimciler, topraksz kyller, izbe alanlardaki dk gelirliler, dilenciler (Ledgerwood, 1998:11) Ancak belirlenen hedef kitle ierisinde zellikle yoksul kadnlar n plana kmaktadr. Birazdan deineceim Banglade rneinde Grameen Bank n ye says toplam 3.36 milyondur, bu saynn yzde 96 s ise kadnlardan olumaktadr. Yukarda mikrokredi projeleri uygulayclarnn bak asndan ksaca aktarlan hedefleri gz nne alndnda, giriimcilik kelimesinin bu projelerde ska tekrarlanan bir ifade olduu fark edilmektedir. Yoksulluun zmnn bireylerin kendi abalaryla gerekleebileceinin altn izmekte, hatta Grameen Mikrokredi Projesinde bu, yoksullarn potansiyellerinin deerlendirilmesi, aa kartlmas olarak belirtilmektedir. Dier bir deyile, rasyonel kapitalist bireylerin arttrlmas hedeflenmektedir. Dikkat ekilmesi gereken dier bir nokta, kadnlar glendirme gibi feminist bir sylem kullanlmasna ramen aslnda kapitalist piyasada meta retimine tekabl etmedii gerekesiyle ev emei grnmez klnmakta, ev emei ile sadece tketici olarak alglanan kadnlar ancak mikrokredi yoluyla giriimci olduklar oranda retken saylmaktadrlar. Mikrokredi projelerinin yukarda deinilen hali ile uygulanmaya balanmas Bangladete 1976 ylnda Jobra kyndedir. Fikir olarak ilk ortaya k 1973 ylnda olmutur. 1972 ylnda doktorasn bitirmi olarak Amerikadan dnen Ekonomi Profesr Muhammed Yunus Bangladete krsal bir alanda yer alan Chittagong niveristesine katlr. M. Yunus, 1976 ylnda mikrokredi uygulamasn bir niversite projesi olarak balatr. Bangalde dilinde krsal/ ky anlamna gelen Grameen kelimesi 1983 ylnda resmi olarak kurulan bankann da ad olur. 2004 yl itibariyle bankann 1,229 ubesi, 44,636 kyde

287

Yoksulluk ve Mikro Kredi: Banglade ve Diyarbakr rnekleri

toplam 11.988 alan ile 336 milyon yeye sahiptir, ki deindiim gibi yelerin yzde 96s kadndr. Bugne kadar toplam datlan kredi miktar 4.27 milyar dolardr. Geri deme miktar yzde 98.69tr (Yunus, 2004). Genellikle mikrokredi projeleri bu tarz rakamlar zerinden deerlendirilmekte ve bu saylardaki artlar uluslararas arenada baar kriteri olarak grlmekte ve Grameen Bankn bu uygulamas neoliberal kalknma politikalarnda yoksullukla mcadele ve ekonomik gelime iin yeni bir paradigma olarak pazarlanmaktadr. rnein; Amerika Birleik Devletleri eski Bakan Bill Clinton ve ei Hilary Clinton Yunusu ve projesini desteklediklerini aka dile getirmilerdir (Rahman, 2001: 13). Birok kurum kalknma projelerinin ierisine mikrokredi uygulamalarn dahil etmeye almaktadr (Rahman, 1999: 68). Dnya Kadn Bankas, A.B.D. Uluslararas Kalknma Kurumu (U.S. Agency for International Development/USAID), Uluslararas Zirai Kalknma Fonu (International Fund for Agricultural Development/IFAD), Norve Uluslararas Kalknma Kurumu (Norweigian Agency for International Development/NORAD), Kanada Uluslararas Kalknma Kurumu (Canadian International Development Agency/CIDA), svire Uluslararas Kalknma Kurumu (Sweedish International Development Authority/SIDA) gibi kurulular mikrokredi projelerinin uygulanmas ve gelimesine katkda bulunmaktadrlar. Hi kukusuz, Dnya Bankas da mikrokredi projelerine katkda bulunan kurululardan birisidir. Maddi destein yansra toplumsal fon projeleriyle de mikrokredi uygulamalarn desteklemektedir. 1995 ylnda, kalknmakta olan lkelerde mikrokredi projelerinin desteklenmesi ve yaylmas iin, 100 milyon dolarlk bteye sahip Fakirin Fakirine Yardm Etmede Danmanlk Grubunun (Consultative Group to Assist the Poorest) kurulmas iin 30 milyon dolarlk bir fon destei salamtr. Temel ilevi bir tr altyap almas olarak grlebilecek bu grubun, mikrokredi programlarnda takip edilmesi gereken en uygun yntemleri belirlemek, kadnlara ve fakirlere fon kaynaklar bulunmasn salamak ana amalar arasnda gelmektedir (Khandker, 1998: 5). Gnmzde Amerika Birleik Devletleri ve Avrupann eitli lkeleri de dahil olmak zere, tm ktalarda yaklak 111 lkede uygulanmaktadr (Trkiye sraf nleme Vakf, 2003b: 15). Bu lkelerden bazlar Bolivya, Kosova, Bosna, Kamerun, Ekvador, Nijerya, Tanzanya, Vietnam, Hindistan, Endonezya, Meksika, Pakistan, Nepal, Senegal, Filipinler ve indir (Grameen Dialogue, 2004). Trkiyede de zellikle 2003 ylndan beri mikrokredi uygulamas gndemde yer alan konulardan biri olmutur. Diyarbakr mikrokredi iin pilot blge olarak seilmi ve 11 Haziran 2003de Trkiye sraf nleme Vakf Mtevelli Heyeti Bakan ve AKP Diyarbakr Milletvekili Prof. Dr. Aziz Akgl tarafndan balatlmtr. Bu proje de tpk Bangladeteki mikrokredi uygulamalarndaki gibi yoksullukla mcadele kapsamnda deerlendirilmektedir, zaten stanbulda 9-10 Haziran 2003 tarihlerinde mikrokrediler balamnda yaplan konferansn bal da buna paralel olarak Mikrokredi Vastasyla Yoksulluun Azaltlmas Uluslararas Konferansdr. Bu proje kapsamnda yllk alma sresince 4400 kadna kredi imkan salanmas hedeflenmektedir. Bu balamda Batman, Gaziantep, Kars, Ardahan, Sivas, Erzurum gibi dier baz illerde de fizibilite almas yaplmaktadr. Diyarbakr Grameen Bank Mikrokredi Projesi balamnda kadnlara datlan mikrokrediler eitli kurulu ve kiilerin katklaryla

288

Bahar Yiitba Aka

finanse edilmektedir. u ana kadar dnyaca nl speklatr Sorosun bakan olduu Ak Toplum Enstits 100 bin dolar, Vakfbank 50 bin dolar, Finansbank 25 bin dolar, AKP Diyarbakr Milletvekili Aziz Akgl 10 bin dolar, Nevzat Yalnta 10 bin dolar, Diyarbakrl Selahattin Altnda 10 bin dolar ve Ali hsan Kaya 10 bin dolar vererek mevcut havuzu oluturmulardr. Bu bilanonun aklanmasndan sonra Ak Toplum Enstits 100 bin dolarlk desteine 100 bin dolar daha eklemitir (zkan, 09 Eyll 2004, Radikal). lk almalar Diyarbakrn Elidolu Kynde ve Hasrl Mahallesinde yaplmtr. yelere verilen 7 gnlk eitimin ardndan Diyarbakrda 18 Temmuz 2003 tarihinde ilk olarak alt kiiye her biri 500 milyon TL olmak zere mikrokredi eklerinin babakan tarafndan verilmesi ile uygulama balatlmtr, u anda 100 milyon ile 750 milyon arasnda deien miktarlarda kredi verilmektedir. Eyll 2004 tarihi itibariyle Diyarbakr ve Bismilde toplam 850 kadn projeye dahil edilmitir, bunlardan 285 kadn Bismildedir. 850 kadn 460 milyarlk kredi kullanm olup haftalk demelerdeki geri dn yzde 100dr. Programn baars rakamlar zerinden deerlendirildiinde aynen Bangladeteki gibi bir gzlemden bahsetmek mmkndr, rnein geri demelerdeki rakamn ykseklii nemli bir kriter saylmaktadr. Ancak projenin hedeflerinin yoksulluu azaltmak ve kadnlar glendirmek olduu gz nne alndnda bu baar sylemi kmekte ve pratikteki srecin olumsuzluklar ortaya kmaktadr. stelik programn kendi ileyi mantnn da bu olumsuzluklar, erkek egemen iliki tarzlarn deil amak, pekitirdii gzlemlenmektedir. Sunuun bundan sonraki ksmna projenin ileyi sreci ve buna dair rnekler vererek yaanan sorunlar ortaya koymaya alacam. Mikrokredi projelerinde ne kan grup mantn anlatarak balayalm. Kredi veren kurulularn kredi datmnda tercihleri genellikle alacakllarn gruplar oluturmasdr. rnein Grameen Bank ayn kyden be kadnn bir araya gelerek bir bor grubu oluturmasn istemektedir. Bu grubun banka tarafndan tannmas iin ise bankann kurallarn renmesi ve ezberlemesi gerekmektedir. Grup bu kurallar rendiinde nce st dzey bir banka grevlisi tarafndan szl teste tabii tutulur ve ancak testi getikleri takdirde kabul grrler. Bu ekilde kabul grm alt ila sekiz arasnda deien sayda grup (ayn kyden ortalama 30 ya da 40 ye) bir bor merkezi oluturmaktadr. Yeni bir bor merkezine dahil olmu kadnlar haftalk olarak yaplan geri deme toplantlar (haftalk demelerde denecek rakamn kk olmasn saladndan tercih edilmekte, ancak kadnlar iin, yaptklar ilerden parann dn dzenli olmadndan haftalk demeler sorun da yaratabilmektedir) iin buluabilecekleri bir yer gstermek zorundadrlar. Grubun kurulmas ve toplanacak bir yer gsterilmesi durumunda grup bor alabilmek iin temel gereklilikleri yerine getirmi saylr. Banka belirli zaman periyotlar dahilinde gruptaki bireylere bor vermeye balar. Gruptan nce sadece iki kiiye para verilir ve banka grevlileri en az iki ay boyunca bu kiilerin geri demelerini gzlemler ve bu kiilerin sorunsuz bir ekilde bu dnemi tamamlamalar karlnda gruptan dier iki kiinin de bor alabilmesine imkan tannr. Gruplarn kurulmasndaki ama gruptaki her bireyi birbirinden sorumlu klarak gya sosyal dayanma a oluturmaktr. Grup mantnn mikrokredi projelerindeki nemini aklarken sosyal sermaye kavramndan da bahsetmek gerekmektedir, zira Dnya Bankas

289

Yoksulluk ve Mikro Kredi: Banglade ve Diyarbakr rnekleri

raporlarnda projelerin baaryla uygulanabilmesi iin sosyal sermayenin gerei ve nemi vurgulanmaktadr. Zamanlama olarak sosyal sermaye kavramnn poplerlik kazanmasnn da denk gelmesi, zerinde durulmasn gerekli klmaktadr. Sosyal sermaye yoksullukla mcadelede, varolan dayanma alarnn kullanlmasn ngrmektedir, baka bir deyile insanlar arasnda halihazrda yer alan ilikiler artk bir sermayeye dntrlmekte ve bu enformel ilikiler zerinden daha formel yeni iliki formlarnn yrtlmesi esas alnmaktadr. rnein mikrokrediler balamnda ele alndnda daha nce kadnlar arasnda var olan her trden destein (birbirlerine erzak verme, ocuklar iin kyafet dei tokuu, okul kitaplarnn dei-tokuu, vb...) alnan mikrokredilerin geri denmesinde bir garanti mekanizmas olmas ngrlmektedir. Dayanma ilikileri, mikrokredi uygulamalarnda birbirlerinin borcunu deme, arkadann borcunu denkletirme gibi geri demenin zamannda ve eksiksiz olarak denmesini salamaktadr. Bu tarz destek olmalarn dnda kimi zaman grup mant, yeleri birbirlerine rakip klmakta, borlar dzenli denmedii takdirde kendilerinin de kredi alabilme olasl riske girdiinden birbirlerine dzenli deme konusunda yaptrmda bulunmaktadrlar. Bylece kurulan dayanma alar, neoliberal politikalarla kapitalizmin gereklerine tabi klnmaktadr. Bu da faizlerin geri denmesinde, yani bankann finansal karlarn srdrmesinde iine yaramaktadr. Daha nceleri grup toplantlar yaanan sorunlarn paylald, tartmalarn yapld bir ilev de barndryorken artk bu tarz bir dayanma a ilevinden daha ok parann geri demelerinde bir yaptrm/garanti mekanizmas olarak ilemekte ve dolaysyla yeni borlar alabilmek iin kendi ilerinde bir i disiplin yaratmaya odaklanmaktadr. Zamannda geri deme iin birbirlerine bask yapmaktadrlar, grup ierisinde dayanma yerine ekimeler ba gsterebilmektedir. Grup ierisindeki bu bask ve beraberinde kurumsal yaptrm kadnlar zerinde o kadar etkili olmaktadr ki bu kendisini geri demelerdeki trnak ierisinde baar olarak gstermektedir. Bu nedenle kadnlar ayn zamanda finansal kurulular olan mikrokredi projeleri iin iyi kredi riski (yani parann geri dnnn neredeyse garanti olmas durumu) anlamna gelmektedirler (Goetz and Gupta, 1996: 45). Grup mekanizmas projede geri demelerdeki dn kolaylatrmakla kalmayp, ayn zamanda projenin ilem maliyetlerinin azaltlmasnda da etkili olmaktadr. Grup iindeki yeler birbirlerinin aldklar krediyi kullanm yollarnn ve geri demelerinin takip ve kontroln bizzat kendileri yapmaktadrlar, bylece projeyi ek bir klfetten kurtarmaktadrlar. Ayn zamanda grup olma zorunluluu nedeniyle kiiler ye olabilecek yeni hedefleri belirlemekte de bilgi verici bir ilev yklenmektedirler. Gruplarn bahsedilenler ierisindeki en temel ilevi aslen disipline edici yndr. Ki bu disiplin mekanizmas birok baka pratikle de beslenmektedir. rnein, haftalk toplantlarda belirli oturma esaslar gzetilmekte, rnein Bangladeten esinlenilen Diyarbakrdaki uygulamada grup bakan ve sekreterinin merkez mdrne gre sol tarafta oturmas istenmekte, disiplin ierisinde sraya girme, selam verme esaslar uygulanmaktadr. Bir: Ayaa kalk! komutuyla toplantdaki herkesin ayaa kalkmas gerekmekte, hemen ardndan ki: Toplant balamtr komutuyla herkes yerine oturmakta ve toplantya geilmektedir. Toplant sonunda Bir: Ayaa kalk! komutuyla ayaa kalkan grup ki: Toplant bitmitir! komutunun ardndan sol ellerini yumruk yapp sallayarak

290

Bahar Yiitba Aka

Disiplin, Birlik, Cesaret, ok alma. Baary Ailemize Getireceiz. szlerinden oluan antlarn okumakta ve bylece toplant sona ermektedir. Bahsedilenlerin hepsi disipline edici mekanizmalar olarak ilev grmektedir. Bu yaklam dzen ve verimlilik dncesinin pratikteki bir tezahr olup dzen saland takdirde verimli bir retimin gerekletirilebilecei dolaysyla yoksulluun alabilecei iddia edilmektedir. Verimlilik ve dzen ilkelerinin borlulara bir ant olarak ezberletildiinden de bahsedebiliriz. Bangladete 16 Kural, Diyarbakrda da 10 neri olarak karmza kan bu ant aslnda neoliberal muktedirlerce kabul edilen yoksulluk algsn ve yoksulluun sebeplerini de ortaya koymaktadr. Yoksullarn yoksulluklarnn gerekelerinin kendilerinde yattna dair inan mikrokredi projelerindeki kurallarda kendini gstermektedir. Yoksulluun en temel sebebi olarak gsterilen ok ocukluluk aile nfusumuzu az tutacaz cmlesinde karlnn bulmakta ya da yeterince retken olmaylarna sebep olarak gsterilen zaman ve paray kullanmada kontrolszlk, an yaama sfatlar bu kurallarda tembel olmayacaz, rahat peinde komayacaz, haftalk kazanlarmzdan biriktireceiz gibi cmlelerle karmza kmaktadr. Dayatlan bu sylem dnda projelerin yeleri disipline olmak, sorumluluk sahibi olmak, an yaamaktan kurtulmak iin projenin uygulanma srecindeki kural gerei zorunlu tasarrufa ynlenmek zorundadr. Bylece, yoksullar gelir sahibi yaparak ihtiyalarn geniletmek mmkn olabilecektir. Bu durumda neoliberal dzenleyicilere gre dzensiz, tembel, akkan yoksullar grubunu gelir sahibi yapabilmek iin mikrokredi projeleriyle kontrol dahilinde kaynak salanmas olduka ideal bir yntem olmaktadr. Krediler salanmas yoluyla yoksullar borlandrlmakta ve yoksullarn, zellikle de yoksul kadnlarn glendirilmesi sylemi dolama sokulmaktadr. Ancak ynetilmeye allan bu yoksul kavramnda zellikle yoksul kadnlarn n plana kmas neden kadnlar sorusunu akla getirmektedir. Projelerin sylemlerinde kaynaklara eriimlerindeki zorluklar ve maddi yoksunluklardan dem vurulup kadnlara dair pozitif bir ayrmclktan bahsedilmekte, kadnlarn kazandklar gelirleri ailelerine harcadklar savunulmaktadr. Ancak mikrokredi programlarnn bir yandan da kapitalizmin bir paras olduu gz nne alnrsa kadnlarn seilmesindeki sebeplere yenileri de eklenebilmektedir. Birok aratrmac uygulamalarda kadnlarn tercih edilmesine ilikin, ngrlen nedenlerin dnda gerekeler de bulunduunu yaptklar almalarnda belirtmilerdir. Aminur Rahman (1999) 1994-1995 ve 1997 yaznda Bangladein Tangail blgesinde bir aratrma srdrmtr. Bu alma kapsamnda 295 aile yesi, 154 Grameen Bank yesi (120 kadn ve 34 erkek) ve 12 (9 erkek, 3 kadn) banka grevlisi ile grlmtr. Grameen Bank burada erkekleri mikrokredi programnn dnda tutarak sadece kadnlara ynelik bir program uygulamaktadr. Blgede nceki yllarda drt adet erkek grubu varken, ki aslnda nerilen grup says alt ila sekiz arasndadr, buna ramen yeni gruplar oluturulmamtr. Bunun gerekeleri sorulduunda erkek banka grevlisinin verdii cevap dikkat ekicidir: stmz olan memurlar bizden yeni erkek yeler edinmememizi ve en nihayetinde bu borlandrma uygulamasndan onlar tamamen karmamz istediler. Daha nce merkezde alt grup ve otuz erkek yemiz vard. Kimileri grubu terk etti, kimileri grup arkadalar tarafndan dland, ancak biz bunlar yenilemedik.

291

Yoksulluk ve Mikro Kredi: Banglade ve Diyarbakr rnekleri

Sahada erkek yelerle almak zordur. Toplantlara gelmezler, kstahtrlar. Banka grevlileriyle tartrlar, hatta kimi zaman banka grevlilerini tehdit ederler, korkutur lar. Bu ynde herhangi bir yazl talimat olmamasna ramen stmz olan memurla rn byle bir karar alm olmas olduka iyi bir ey. (Rahman, 1999: 69) Banka alannn bu szleri zellikle kadnlarn seilmesinin borlarn geri dn, yatrm amalarnn baars gibi nedenlerle bankann stratejik bir tercihi olduunu gstermektedir. Bangladeteki mikrokredi projesi zerine aratrma yrtm olan Helen Todd, seksenlerin ortalarnda erkek merkezlerinde geri demelerde yaanan skntlar sonrasnda Grameen Bankn projesinde erkek yelerden kadn ye edinmeye doru bir gei olduunu aklar (Aktaran Rahman, 1999: 69). Ancak yine bu noktada bankann en bata belirttii hedefleri ile yaananlar arasnda baka bir eliki gze arpmaktadr. Banka krediyi kadnlara verirken kimi zaman parann kullanm erkeklerin kontrolnde olmakta ancak geri deme zaman kadna yakn olan erkek tarafndan gereken para verilip demeyi yapmas salanmaktadr, kimi zaman da kadnlar erkekler tarafndan krediyi almaya zorlanmaktadrlar. Bu durum hem banka grevlileri hem de borlular tarafndan bilinmesine ramen yine de uygulamalar aynen devam etmektedir (Haider, 1996: 146; Rahman, 1999: 71, Goetz and Gupta, 1996). Bu projelerin amalar arasnda yer alan kadnlar gl klmak ifadesi sz konusu durum ile tezat oluturabilmektedir. Yine de neden kadnlar seiliyor sorusunun anlam artmakta ve yazl metinlerdeki amacn dnda Bankann stratejik karlarnn da gzetildii anlalmaktadr. nk kadnlar erkeklere oranla birok adan daha krlgan gzkmektedirler: Fiziksel anlamda hareketlilik (mekansal yer deitirme) asndan yine erkeklere oranla daha sabit , dolaysyla takibi kolay, kltrel olarak da cinsiyeti roller balamnda daha utanga, edilgen ve uysal. Bunlarn sonucu olarak banka grevlileri iin daha gvenilir ve daha disiplinli bir ortam oluturmaktadrlar, dzenli olarak toplantlara gelmeleri salanabilmektedir. Tm bu zellikler projenin, bankann daha salkl, baarl grnr klnmasna etkide bulunmaktadr. Kadnlarn toplumsal cinsiyetten kaynaklanan zelliklerinin bankalarn parann geri dnmn salamasnda bir garanti mekanizmas nitelii olduu anlalmaktadr. Yukarda deinilen uysallk, itaatkarlk gibi zellikler dnda yine sosyokltrel yapyla ilintili olarak kadnlarn izzetlerine dknl de banka iin ayn garanti mekanizmas ilevini grebilmektedir. Bangladeteki kadnlar genellikle alakgnlllk ve iffetlilik ile zdeletirildiinden kadnlarn onuru/izzeti erkeklere kyasla ok daha fazla krlgandr. Bu durumun yaratt sonucu Brahmann almas esnasnda grme yapt kiilerden Vanu yle ifade etmektedir: Bir kadn demesini zamannda yapamadnda bor merkezinde hem arkadalar hem de banka alanlarnn szl saldrlar sonucu durumundan utan duyar. Kadnn toplum ierisinde bylesine bir utan yaamas kadnn ailesindeki ve akrabalarndaki erkekler iin kt bir namdr. Hatta grup arkadalarnn borcunu deyemeyen kiiyi bizzat kendilerinin banka ofisine gtrmeleri de olas bir durumdur. Bir erkein banka binasnda gnlerce kilitli kalmas kydeki dierleri iin hibir ey ifade etmeyebilir ama bu bir kadnn bana gelirse ailesine ve akrabalarna ve kyne leke srecek bir davrantr. Kydeki herkes bunun dedikodusunu yapar.

292

Bahar Yiitba Aka

Hatta Vanu yukardaki duruma ilikin somut bir rnek verir. Borcunu deyemedii iin arkadalar tarafndan bankaya getirilen kadn banka grevlilerince ieride bir odaya alnr ve kap zerine kitlenir. Yaadklarndan dolay utan duyan kadn kendisini kyafetini (sari) kullanarak tavandaki vantilatre asar (Rahman, 1999: 70). Mikrokredi projelerindeki kadnlar glendirme sylemine ramen pratikte elikiler yaanmakta ve ye kadnlar fiziksel ve duygusal olarak da artan yklerle boumaktadrlar. Hem gelir getirici faaliyetlerle hem grup toplantlar, eitimler gibi organizasyon almalaryla hem de ev ii ve ocuk bakm ileriyle ilgilenmek zorunda kalmaktadrlar. Katlmak zorunda olduklar haftalk toplantlardaki kurallar gerei gruptaki herkes kararlatrlan saatte merkezde olmak zorundadr. Gecikmeler sz konusu olduunda beklenen ye gelinceye dein toplant balamamaktadr. ounluk ataerkil aile yaplarna sahip olan bu kadnlar beklenenden ge saatte eve dndklerinde szl iddetten fiziksel iddete kadar varan sorunlarla kar karya kalabilmektedirler. Ev iindeki sorumluluklarn aksattklar sulamalarna maruz kalabilmektedirler (Rahman, 1999). Tm bunlara bal olarak zellikle projelerdeki ilk yllarda yaadklar skntlar artmaktadr. Bulunduklar sosyo-kltrel ortam kadnn bu yeni grevleriyle paralel bir deiimi ve deiim hzn gstermediinden kadnlar bu deiimin elikileriyle ba baa kalabilmektedirler. Kadnlarn zellikle balang aamasndaki dnemlerde daha fazla iddete maruz kald, zamanla bu iddetin azald gzlemlenmektedir (Ahmed, Chowdhury, Bhuiya, 2001). Karlalan dier bir sorun ise geri deme zaman yaanan skntlardr. ou zaman yeni borlar almalar hatta kimi zaman tefeciden ya da rnlerini erken hasatla ucuza satmalar, yetitirdikleri hayvanlar satmalar, dolaysyla hanenin tketim ihtiyalarn karlamak yerine elde edilen geliri geri demeler iin kullanmak zorunda kalmalaryla kadnlarn borlar artarak devam etmektedir. Bu durumda kadnlar glenmenin ok tesinde kendilerini tekrar eden bir deme dngs iinde bulmaktadrlar. Bu duruma bir de ev iinde yaadklar yeni gerilimler eklemlenmektedir. Kadnlarn maruz kaldklar iddetteki art gstermektedir ki mikrokredi projelerini tek bana ekonomik bir kalknma modeli olarak grmek ve rakamsal olarak parann dnndeki tatmin edici rakamlar zerinden deerlendirmek olduka sakncaldr. zellikle de bu projelerin kadnlar hedefledii gz nne alnrsa bu projelerin iktisadi veriler dnda da baarl sonular vermesi hedeflenmelidir. Projelerin uyguland blgelerdeki aile ii yaplar incelenmeli, kadnerkek rolleri analiz edilmeli, proje personeli bu konuda eitime tabii tutulmal ve projeler mutlaka sosyal destek ayan dinamik klmaldr. Kadnlar bu tarz kamusal alanlara davet edilirken zel alanlar dokunulmaz braklmamaldr. Bu tarz projelerdeki uygulamalara gelen bir eletiri de projelerin yoksullar hedef kitle almasna ramen yoksullar ierisinde de durumu grece iyi olanlara ulat ve yoksulun yoksulu olan ksma ulaamad ve aradaki eitsizlii arttrd ynndendir. Bu da projenin ksa sre ierisinde kendini finansal olarak idame ettirebilme beklentisi ile alakaldr. Bu nedenle bor verilerken grece daha az yoksul olup daha yksek miktarda bor alabilecekler tercih edilebilmektedir ki bu da projelerin yoksullukla mcadele amacyla eliki yaratmaktadr (Ahmed, Chowdhury, Bhuiya, 2001: 1958). Her ne kadar mikrokredi projeleri yoksullukla mcadele kapsamnda deerlendirilseler

293

Yoksulluk ve Mikro Kredi: Banglade ve Diyarbakr rnekleri

de yine de kapitalist bir ekonomi anlaynn rndrler. Bor veren kurumlar da kendi krlarn, finansal idamelerini gzetmektedirler. Grameen Bank 1991 ylna kadar %16lk bir faizle bor veriyorken, 1991 sonrasnda faiz orann %20ye ykseltir. Bu rakam ticari bankalardaki faiz oranlarndan yaklak %8 daha yksektir. Grameen Bank alanlarnn cretlerine zam yaptktan hemen sonra bu art banka krn azaltan bir sorun olarak grr ve kendini idame ettirmek iin kapitalist finans ilikilerinin kurallarna uyarak faiz oranlarn arttrarak zme ular. Bankann politikalarndaki bu deiim zellikle 1990l yllarn banda kendisini gsterir. Bu yllarda banka alanlarnn zerindeki faiz oranlarna ilikin basklar o kadar artar ki baz banka mdrleri i elikileriyle ba baa kalrlar. Aada yerel bir banka mdrnn Mart 1993te projenin ynetim direktr Dr. Yunusa yazd bir rapor bu elikiye dikkat ekmek iin verilmitir: Son zamanlarda faizleri ykseltmek iin birok ynetici arasnda ok byk bir rekabet var. Ne zaman ynetici arkadalarla bir araya gelsek konutuumuz tek konu ubelerin yatrm profili oluyor. Bankamzn yatrmlarn arttrmak bizim iin nemli, ancak yelerimizin kapasitelerini de unutmamalyz. Temel hedefimiz yatrmlarmz arttrmak olmamaldr. Grameen Bankta aldmz eitim asl zerinde durduumuz noktann yelerimizin refah olduu idi. Fakat birok olayda yatrmlarmz birinci, yelerimiz ikinci planda kald. Eer ki bu tavrmzla devam edersek Banglade gibi fakir bir lkede son derece ciddi sorunlarla kar karya kalabiliriz. (Aktaran Rahman, 1999: 79) Kadnlar glendirmeyi hedefleyen bu tarz projelerin yine de varolan ataerkil iliki alarndan yararlandklar barizdir. Hem ailedeki erkekler hem de banka grevlileri bu ilikileri yeniden retmektedirler, sosyo-kltrel olarak edindikleri glerini bunun devam ynnde kullanmaktadrlar. Yukarda bahsedilen ilikiler bir fabrika ve orada alanlar gibi formel iliki alarndan farkl olduundan dnm daha zor ilikilerdir. zel alan balamnda deerlendirilmekte ve bu alann dokunulmazlndan g almakta dolaysyla kadnlarn yaananlardan glenerek kmas iin baka birtakm destek mekanizmalarna ihtiya duyulmaktadr. Aksi takdirde hedefler sadece metinlerde bo vaatler olarak kalacak, gelimelerden ounlukla erkekler beslenecek, bankalar da grnteki baarl istatistiksel verilerle bu projelerin baarsn belgeleyeceklerdir. Sonu olarak, yoksullarn cahil, aile planlamas konusunda bilinsiz, hastalk tayc, ahlksz, zaman ve parann kullanmnda kontrolsz, tasarrufta bulunmayan, tembel, kayt d, akkan kiiler olarak yeterince retkenlik sergileyemedikleri n yargs ile mikrokredi projeleri tm bu negatif sfatlarla tanmlanan yoksullar disipline etmeyi ve sorumlu, retken vatandalar klarak toplumsal kalknmay, yoksulluktan kurtulmay, kadnlar glendirmeyi hedefler grnrken aslnda sosyal refah devletinin kltlmesini meru klmak ve sosyal bir patlamay nlemek gibi ok amal bir ilev grmektedir. Bu geni sylem yelpazesinin gerekletirmeyi hedefledii amalarn hayata geirebilme yetisinden uzak olduu grlmektedir. Yoksullukla mcadele, yoksullukla sava tartmalarnda bugn artk ska karlalan mikrokredi projeleri, aslnda yoksulluu azaltmann deil, dayanlabilir klmann bir yolu olmakta, mutlak yoksulluk snr olarak belirlenen gnde bir dolarlk gelirin altndaki insan saysnn azaltlmas yoksullukla mcadele olarak sunulmaktadr. Yoksulluun yapsal nedenlerini gz ard eden mikrokredi projeleri incelendiinde

294

Bahar Yiitba Aka

yoksulluun almasnn deil en az maliyetle ynetiminin saland ve bu esnada da eitli kalknma sylemlerindekine benzer bir biimde kadnlarn yoksullukla mcadelede arasallatrldklar anlalmaktadr. Neoliberalizmin bireysel kurtuluu n gren ideolojisiyle paralel olarak mikrokredi projeleri de bireysel giriimcilii n plana kartmakta, bu yn kolektif ve snfsal mcadeleye engel oluturmaktadr.
KAYNAKA Ahmed, Syed Masud; Chowdhury, Mushtaque; Bhuiya, Abbas: 2001 MicroCredit and Emotional WellBeing: Experience of Poor Rural Women from Maltab, Bangladesh, World Development, vol. 29, no. 11, 19571966. Goetz, Anne Marie; Gupta, Rina Sen: 1996 Who Takes the Credit? Gender, Power, and Control Over Loan Use in Rural Credit Programs in Bangladesh, World Development, vol. 24, no. 1, 4563. Haider, Raana: 1996 Gender and Development, Cairo: The American University Press. Ledgerwood, Joanna: 1998 Sustainable Banking with the Poor Microfinance Handbook: An Institutional and Financial Perspective, Washington D.C.: World Bank. zkan, Funda:2004 Sorostan Diyarbakra 200 bin dolar, Radikal, 09 Eyll. Rahman, Aminur: 2001 Women and Microcredit in Rural Bangladesh: Anthropological Study of the Rhetoric and Realitiesof Grameen Bank Lending, Colorado: Westview Press. Rahman, Aminur: 1999 Microcredit Initiatives for Equitable and Sustainable Development: Who Pays?, World Development, vol. 27, no. 1, 6782. Trkiye sraf nleme Vakf: 2003 Zenginliin Yaygnlatrlmas in Mikrokredi Uygulamas, Trkiye Sorunlarna zm Serisi No: 10, Ankara. Yunus, Muhammad: 2004 Grameen Bank At A Glance, Bangladesh: Packages Corporation Limited.

295

Sorular

Sorular
idem daml: Drt adet soru var, iki tanesi aa yukar birbiriyle ortak gibi grnyor, nk MST rgtlenmesi iinde sosyalistlerin var olup olmadn soruyor. Dier soru da MST tr hareketlerin, yeni siyasal toplumsal hareketlerin, eski siyasal ideolojik ncllerle kopu iinde olup olmadn soruyor. imdi kukusuz bu iki soruyu birlikte yantlamak istiyorum. nk dier iki soru da aslnda bununla paralel yantlanabilecek sorular. Akas ben tarafsz deilim bu konuda ama, kukusuz ne bir MST aktivistiyim ne de MST nderliinde programatik olarak bulunmadm dolaysyla, en azndan mesafeli de durabilme ansmz var. Ama sanyorum ki bu iki soru da yeni toplumsal hareketlerin eski sosyalist hareketler, sosyalist ierikli emek hareketleri yelpazesinde mesela radikallikten farkl olarak basit hareketler olduklar, basit talep ve kitle hareketleri olduklar varsaymna dayanyor ki, MST rneinde bunun mutlak ve kesin olarak yanl olduunu sylememiz gerekiyor. nk birinci soruyu, sosyalist midir sorusunu zaten tartma konusu yapmak da ok anlaml deil, sosyalisttir ama devrimci midir ya da devrimcidir ama ne tr bir devrim programn ngrmektedir sorusu olabilir. Btn temel metinlerinde ve kongre kararlarnda, ki bu kongreleri alt gn sresince yaklak on bin kiilik, birlikte yiyip iilerek yaplan toplantlar olarak gerekletiriyorlar. sonu olarak devrimci ve sosyalizmi vurgulayan kongre kararlarna ulayorlark. Ayrca MSTnin bir zgnlnden burada bahsedilebilir. MST aa yukar solun btn teorik, Latin Amerika solunun ve dnya solunun btn teorik kaynaklaryla ve odaklaryla verimli bir iliki kurmaya alyor, bata Brezilyann ksa kr kent gerillas nderi Carlos Madigellann miras olmak zere Mao Zedungtan Gramsciye, Rosa Luxemburgdan Latin Amerikann ve dnyann btn temel teorisyenleri ve pratik nderlerinin mirasn bir Brezilya sentezi iersinde organikletirmeye alyor. Latin Amerikada son on yldr aa yukar, sosyal hareketlerin hzlanmaya balad son on yldr Latin Amerikann kendi zgn gerekleri ve bunun iinde de Brezilyann kendi zgn gerekliini anlayan, analiz eden buna uygun bir hareket biimi gelitiren bir sol aydn yaratlmas almas son derece nemli bir yer kaplyor. Hatta MSTnin bu konuda ok zgn bir inac olduundan da bahsedilebilir, nk bal bana Latin Amerikadaki gibi ya da Uruguaydaki hareketler gibi be alt tane hareketi kapsayan klon ad verilen bir ortak Latin Amerika devrimci program tartyorlar bir yandan. te yandan da, demin niversite grevlileriyle birlikte yrttkleri almadan bahsettim ama bunu dorudan doruya Brezilya toplumunun programatik analizine hasredilmi bir alma olarak yrtyorlar ve bu demin sylediim iki senede bir yaptklar yaklak on bin kiiyle alt gn sren kongrelerde esasnda bu teorik analizleri pratikletiren ve topluma eitli pratik sloganlarla ifade eden manifestolar yaymlyorlar. rnein bu teori ve analizlerinde kendi mcadelelerinin bugnk oturduu yer asndan daha nceleri, mesela igal topran reformu herkesin talebi slogan iki yllk bir dnemi ifade ediyordu ama daha sonra retim arlkl vurgular yapmaya baladlar. Dolaysyla siyasal bir hareket olduundan, sosyalist bir hareket olduundan ama kendi politik kkenlerini tanmlama asndan son derece de komple bir hareket olduundan bahsedebiliriz. Onlar eklektizm eletirisini bir eletiri olarak kabul etmiyorlar, Brezilya

296

Sorular

gereini anlamamza yardm ediyorsa, her tr kaynaktan yararlanmamz merudur diyorlar. En nemli ama ne kan figrleri, Ezilenlerin Pedagojisinin reticisi Paulo Freire. Kamplarnda aa yukar okullarnda onun resmi aslr, ama ayn zamanda pratik mcadelenin sembol olarak da Cheyi, baka herhangi bir ahs deil, Cheyi simgeletiren bir tarzlar var. Burada gerek anlamda MSTnin siyaseti ne ierii tayor denebilir. MSTnin bildiimiz anlamda siyasal rgt olduundan kukusuz bahsedilemez, daha ok bana kalrsa, btn bu teorik kaynaklar iinde en fazla Gramsciden etkilenmi olan ya da kendileri asndan en azndan mevcut mcadeleyi, u an birikim halinde bir mcadele olarak tarif eden bir aamadalar, dolaysyla MSTden bahsederken sosyalistler MST hakknda ne dnyor yerine, MSTnin bir paras olan sosyalistler hakknda MST ne dnyor demek belki daha doru. Lula iktidarnn yeni liberalizme ve ABD emperyalizminin genel Latin Amerika siyasetiyle uzlaan tutumuyla da ak bir mesafe oluturmaya baladlar. Bir baka soru burada, neden toprak igal etmek yetmiyor, ayn zamanda st fabrikas ve organik tarm reticileri kooperatifi var denmiti. imdi ok basit bir cevap vereceim, soru soran arkadalar da bir lde incitmeyi amalayacak deil ama toprak yenmiyor biliyorsunuz, topra igal ettiiniz zaman onun zerinde retim yapmanz, orada yerletirdiiniz 1,5 milyondan fazla aileyi yaatabilmeniz, sadece yaatmanz dnda da oluturmu olduunuz alternatif toplumsal modelle bir baka birikim tarznn, toplumsal bir birikim tarznn mmkn olduunu kantlamanz da gerekiyor. Devrimci harekete dman bir toplumsal corafya iinde varolduunuz zaman. Aslnda MST zaten bunu yapmaya alyor, kendi retim biriktirme ve ekonomik faaliyet sistematiklerinin yeni bir toplumsal birikim kar denemesi olduunu, bunlar eitli krizler ve yarlmalar iinde olabileceklerini ama sosyalizmin krizinden sonra kendi yaptklarnn kolektif toplumsal bir birikim srecinin mmkn olduunu kantlama ynnde atlm bir adm olduunu sylyorlar. Bergama hareketi bir MST hareketi olabilir mi, birebir ayns kukusuz olamaz ama, Bergama hareketi de keke Trkiyedeki dier radikal militan toplumsal hareketlerle yeni liberalizme kar bir talep ortaklatrabilme ansna hem kendisinden hem dier hareketlerin oluturduu kanallardan mmkn olabilseydi. Bir tane ideolojik tercihlerden doru cevap vermem gereken bir soru var, MSTnin eitim stratejisinin zgrleme pedagojisine dayand ama ayn zamanda gl bir rgt kltrnn de kimlik yaratmak iin kullanld bunun bir eliki olup olmad, yeni bir rgtlenme pratii yaratma asndan soruluyor. Sanrm soruyu soran arkada rgtlenmenin bizatihi kendisinin de iktidar ve egemenlik ilikilerinin yeniden reticisi olduunu dnyor ben buna inanmyorum tersine halkn rgtlenmesi, halkn demokratik rgtlenmesi kollektif rgtlenmesi ayn zamanda kendi zgrlemesinin de temel olanaklarn yaratr. Bunun dnda, halk asndan zgrleme olana snrlarnn mmkn olmadn dnyorum. Burada benim demin belki ok ksaca sunu iinde zetlediim kendi ritelleri, kltrleri, rgt kltr belki baskc, belki hi alakas olmayan mesela Perudaki Aydnlk Yol deneyimiyle benzetmi olabilirsiniz, ama bunu kastetmedim. Son derece demokratik Brezilya kylsn aslnda insanln z olarak kabul eden, kylln tercihini bu adan yeni bir Brezilya toplumunun da yaratc deerleri arasna katmaya alan bir ritel sz konusu. Burada bayrak, mar kimlik gibi

297

Sorular

eyler, Brezilya kylsnn toprak ritelleriyle de kaynaarak ok zgn bir kimlik oluturma gelenei haline geliyor. Bence 1,5 milyon Brezilya yoksulu byle bir rgtsel ortam mafyaya yem olmak ya da bununla kar karya kaldklarnda kukusuz bu rgt kimlii iinde ciddi bir zgrleme olana buluyorlar diye dnyorum. Son soruyu ok ksaca okuyarak ayn anda cevaplandracam, devlet bu harekete kar nasl bir yaklam sergiledi, hangi taktikleri uygulad, iddetle bastrmaya alt m? Devletin Lula iktidar dnemine kadar MSTye ynelik ok ciddi bir terr hareketi var, ikili bir terr hareketi bu. Birincisi toprak sahiplerinin dorudan kendi zel gvenliklerinden kaynaklanan bir birlik, ok sayda MSTli kyl ciddi katliamlarla ldrld, hatta nl bir bir Brezilyal fotoraf sanatsnn, Salgadonun, MSTye adad bir toprakszlar albm var ve orada bu katliamlar da ok ciddi belgelenmi durumda. En son 1996da Elatoda ok ciddi bir katliama uradlar, 100e yakn MST yesi ok vahi ekillerde ldrld, ama bu tr saldrganlklar devam ediyor. kinci bir yntem devletin dorudan doruya kontrgerilla taktikleri, yani bildiimiz istihbarat taktikleriyle, ncs MSTnin ekonomik faaliyetlerini denetleme, ekonomik bask, kooperatiflerin denetlenmesi, halla pamuu gibi atma yoluyla yapt eyler var ve ok yakn bir zamana kadar MST Brezilya toplumu tarafndan bir terrist hareket olarak da iaret ediliyordu. Son bir soru. Neden, st fabrikas ksmna tekrar gelmeme gerek var m, tek bir ey eklemek istiyorum. Bu neden organik tarm retimi yaplyor deniyor. Alternatif bir toplum iin kendilerince olanaklarn biriktirmeye altklarn sylemitim, organik tarmla, organik tohum retimi de kukusuz bir baka tercihin rn. nk onlar organik tohum retimiyle sadece kendi tarlalarnda rn yetitirme olana elde ettiklerini dnmyorlar. okuluslu tarm tekellerinin, btn insanln, kadnlarn, halklarn, geleneklerin btn toplumsal ve tarihsel mirasn tohumlarn da alarak, tohumlaryla genetik olarak oynayarak da ellerinden aldklarna inanyorlar. Dolaysyla organik tarm onlar asndan okuluslu irketlerin dnyaya yerletirmeye altklar yeni tarm kltr, tarm retimi kltrne kar da bir diren. Hakan Tanttran: Bana bir soru ilerin sendikalara gvensizlii, sol ve sosyalist partiler iin de geerli mi, sosyalist partilerin hareketle ilikisi nasl? imdi ben isiz iiler hareketinden bahsederken isiz iilerin sendikalara gvensizliinden bahsettim. Ancak sendikal iilerin de sendikalaryla ilgili byk problemleri var Arjantinde. Ancak, unu sylemek gerekirse onlarn deyimiyle Piketerolar haklarn ya da ihtiyalarn nasl alacaklarn biliyorlar. Biz diyor, iktidarla, iktidarn gleriyle kar karya gelmeden, onlarla boazlamadan istediklerimizi alamayz. Yani zorunlu eylerle kar karya geliyorlar, iktidarla iktidarn gleriyle kar karya gelme kapasitelerini ne kadar ykseltirlerse kazanlarnn ve baarnn da o kadar yksek olacan dndkleri iin unu sylyorlar: hibir sendika bakan elinde sapanla barikatn arkasna geip zerine vzr vzr yaan jandarma kurunlarnn karsnda sapanla ta atmyor, asla da atmayacaklar diyorlar. Onlar daha ok zellikle Arjantindeki Peronist sendika geleneinin arpc bir eyi olarak genel olarak iileri bakanlndan ya da ite alma bakanlndan yemekler arasnda saatlik randevular kapatarak, sorunlar zmeyi yeliyorlar, nce de kendi sorunlarn zyorlar diyorlar. Bu Arjantin gerei, sendikalarla ilikileri ve gvensizlikleri bu noktada, hi de haksz deil. Mesela en byk Peronist sendika

298

Sorular

cemiyeti en son askeri darbeyle birlikte alt. Kendi aralarnda bir nevi snfsal pazarlk gelenei de var Arjantinde Peronistlerin de etkisiyle byyen. Bu pazarlk meselesi iiler asndan kimi zaman kazanmlar haline dnebiliyor, Peronist sosyal devlet ya da sosyal uygulamalarla ama isizler asndan, yoksullar asndan, dlanmlar asndan pazarlkla kazanlabilecek hibir ey yok, onlar adna pazarlk edilebilecek hibir ey yok. Sosyalist parti ve sol partilerle ilikileri problemli, en byk dertleri de yine kendi ifadeleriyle sol partilerle, sosyalist partilerle, komnist partilerle bir aidiyet ilikisine girdiklerinde mas edileceklerini, onlara tabi olacaklarn ve hareketin zglln kaybedeceini ve en ok da kendilerine yarayacak kazanmlarn dorudan havuza gitmeyeceini dnyorlar, ok da haksz deiller. idemle beraber bana da sorulan soruya ben bireyler sylemek istiyorum. Okuyaym ben soruyu, Yeni sosyal hareketlerin eski hareketlerden farklarndan biri olarak programlarnn nispeten ikincil olduu sylenebilir mi? MST ve Arjantinde, Zapatistalarda ideolojik bilimsel konumlanlar ve kopu ak ak belirtiliyor. Piketerolar tamamen kendiliinden hareket olarak grlebilir mi? imdi benim grdm 70li yllarn radikal hareketlerinin, devrimci hareketlerinin, gerilla hareketlerinin askeri darbeler srecinde yenilgilerinden sonra tekrar kendilerini toparlayp ortaya ktklar grlmyor, yani tekrar kendisini toparlayp byyen bir harekete hi ben rastlamadm. Bir tek Kolombiyada FARC rnei devam ediyor, o da hi yenilmedi. 60l yllarda balayp gerilla hareketine dnt ve yenilmedi. Ama baka bir ey oluyor, benim sermayenin ikinci kreselleme deneyi diye tanmladm souk savan bitmesinden sonra koullarn deimesi ve neoliberalizmin tm plaklyla o blmlerde gerilemesi, sermayenin kendi suretinden kapitalizmin kendi suretinden bir dnya yaratmas srecinde yaratt yoksulluk, isizlik vb. eyler toplumlarn oradaki halkn kendi sorunlar erevesinde rgtlenmesine bu rgtlenmelerin her birinin nemli lde kar karya gelerek, dorudan mcadele ederek, atarak, vuruarak zorla haklarn alma zellikleridir, bundan dolay baarl hareketlerdir. MST Brezilyadaki eitim sisteminin yapsn deitirmitir, yasal olarak hatta, hangi ay, hangi gn okula gidilecei, hangi saatte okula gidileceine kadar bir direnile bunu tarmdaki retim saatleri ve genlerin, ocuklarn retimde almasyla okul, okumas arasndaki iliki zerinden dnt ve yzde doksan orannda, ok ciddi bir oran yzde doksan orannda Brezilyada okula gitmeyen ocuun okula yazlmas salanmtr. Arjantinde bilmiyorum, Arjantin isiz iiler hareketi i kazanmtr, sosyal yardmlarn srmesini salamtr v.s. Bu hareketlerin ikisinde de eski sol siyasi hareketlerin o dnemleri geirmi kadnlarn balangta nemli bir pay vardr, kendi yaadklar deneyimlerden ders kararak davrandklarn dnyorum. Zapatistalar da dahil olmak zere hepsinde bir eski kadronun varlndan sz edilebilir, bata MST olmak zere heteredoks bir marxist hareket olarak kendilerini tanmlamaktadr. Arjantin isiz iiler hareketinde ok sayda i rgtleyen eski sendikal sosyalist ve komnist partisi yesi ii vardr, teekkr ediyorum. Hakan Gne: Rusyadaki tepkisizliin bir nedeni de zelletirme srasnda mafya egemenliinin artmas olabilir mi, bu erevede SEWA nn yerini Rusya rneinde mafya m almtr diye bir soru var. Evet, yani eer evet hayr demek gerekiyorsa evet diyebiliriz, zellikle kendi hesabna alan insanlar bu sz SEWA meselesinden dn alarak kullanyorum, alannda mafya

299

Sorular

etkinliinin daha belirleyici olduunu, pazarlarda sokak sat yaplan yerlerde, o kk kk tezgahlarda satlan sigaradan meyveye, sebzeye, ekmee ne varsa, evde piirilen ekmek vs. btn bunlar ok sayda ve ok yerde kentlerde oluyor. Dolaysyla nemli bir kesimi kapsyor ve bunlarn bir mafya grubu, gruplar tarafndan bask altnda tutulduu rvetlerin alnd, gerektii zaman zor kullanld bilinen eyler. Yalnzca bir uyar yapmak istiyorum. Bu alanla biraz snrl tutmakta yarar var, nk yntemsel olarak, hani bu Rusyada yaanan dnme, hareketli hareketsizlie vb. kriminalletirilen bir yerden bakmann nemli zaaflar var, nk bizatihi devletin pozisyonu, egemen dier aygtlarn roln gzden karmaya neden olabilecek bir zellik tayor ona zen gstermek lazm. Dier soru, eski Sovyetler Birlii lkelerindeki taban hareketlerinin kendi aralarnda bir koordinasyonu var m? imdi herhalde benim anlattma atfen syleniyor, taban hareketi derken yle netletireyim, eitli eylerin taban hareketi olabilir, ben militan sendikaclk rnei olarak Zaita ve Solidarnostu vermitim. Yani bu mdafaa ittifak ve Rusyadan ve Kazakistandan, evet zaten Zaita ve Solidornost karde rgtler gibi, programlar ayn, iletiim iersindeler, ayn zamanda peki baka nerede var, Ukraynada var, bunun dnda baz yerlerde gerekten Trkmenistanda olamayacan tahmin edebiliyorsunuzdur hani Trkmenba hakknda hepimizin bildiklerinden. Tacikistan endstrisinin km olmas nedeniyle ey ama hani bir sol damar enteresan bir ekilde var, Moldovya diye sayabiliriz. Burada bunlar kendi aralarnda ittifak iinde ama kayda deer olan Ukrayna, Kazakistan ve Rusya Federasyonundaki bu sendikal, militan sendikal eilim isimlerini andm. Peki partiler dzeyinde var m ? Evet, yani en bildiimiz Zganovun temsil ettii Rusya Federasyonu Komnist Partisi yani gelenekselden en byk gvdeyi alan izgi, evet var ve bu hemen her lkede ayn isimle, Trkmenistanda yok, zbekistanda yok yani yasakland iin, ama dierlerinin hepsinde var Azerbaycanda drt tane falan var hatta, ayn izgide. Ama baz yerlerde ciddi gler oluturabiliyorlar, mesela Kazak Komnist Partisinin en azndan oy taban, gerekten serbest bir seim yapldn varsayarsak, herkes kabul ediyor ki evet yksek bir oy oran olur. Rusyada biliyorsunuz, ortalama te bir semen ilgisine mazhar, yzde krka kadar kmt bir ara, 96da. Krgzistanda seimler ok aibeli olmasna ramen birinci parti ama partilerin temsiliyet sistemi bizden farkl olduu, hani bakanlk sistemi olduu iin bu parlamentoya yzde be biiminde bile yansmyor, ok komik bir ey. Peki bunlarn ideolojik pozisyonlar ne, sosyal demokrat bir program Zganovu rnek alarak syleyelim, hepsi birbirini takip de ediyor taklit de ediyor, ii snfnn tabandan gelebilecek herhangi bir hareketin nnde bir bariyerler II. Enternasyonal taklitlerine benzetebilirim, hatta daha ktler. Keke olmasalard diyeceim ama bu sadece bir temenni geriye dnk. Ama SBKP bittikten sonra oluan bu ana gvdeden bir de tabi muhalif eilimler var, grece bu brokratik mekanizmalarn ierisine hapsedilmi ve sadece parlamenter kanalda mcadeleyi ya da bir eyler yapmay hedefleyen, sosyal demokrat, ine yknen, hem sve hem ine bakan enteresan bir aran, teknokratik, bundan farkllaan ite Rusyada hepimizin belki en ok bilecei Ampilov ve Tulkinin temsil ettii, bunun dnda tabi Andrevalar var. Fakat ok ilgin hemen devamndaki soruyla balamak istiyorum. Ekim Devrimi ncesi mcadele geleneinden yararlanabiliyorlar. yle syleyeyim aslnda

300

Sorular

yararlanyorlar. Nina Andreva Gorbaov dnemi tartmalarnda, (imdiki Petersburg) Leningradl yanl hatrlamyorsam kimya dalndayd bir profesr; bu srecin sosyalizme ihanet olduunu yazd, Stalinist yani kat Stalinist bir pozisyon olarak anlyor onun syledikleri, ama ok net, o mektubu ok etki yaratt, o dnem Sovyet basnnda yer ald. Sosyalist itirazn bayra oldu bu kadn, sonra Zganovlara katlmad doal olarak, ayr bir parti kurdu, iki buuk yl nce ii milisleri kurdu. Silahl deil ama ona da meyledercesine, fakat ok komik yani bunu ak ak kurdu ve tabi ki hemen topladlar. Yani evet gemi deneylerden yararlanyorlar ama o kadar kopuk ki o, hani sosyalizmin bir biimiyle beeniriz beenmeyiz u veya bu sfat ekleyebiliriz ama sonu olarak sosyalizm bir biimiyle vard. Fakat u yoktu, yani mcadeleden kopmu bir parti hayat yaand, dolaysyla o baka lkelerle dayanma anlayndan tutun her eye yansyordu, zaten bildiimiz gibi. Dolaysyla geriye kalan sosyalistler evet byle, gerekten samimiyetle sarldnda da ak milis kurma yoluna gidip ertesi gn btn milislerini toplatacak bir pozisyona dyorlar. Bilmiyorum belki aklayc olmutur. Bahar Yiitba: Sorulardan bir tanesi mikro kredi ve banka yerine kadn kooperatifleri zm olabilir mi? diyor. Kolektif retim ve rgtlln sz konusu olduu, demokratik karar alma mekanizmalarnn gerek anlamda iletilebildii ve mikro kredidekinin tam tersine szde deil ama gerek anlamda dayanma alarnn kullanlabilecei ve madem ki kadnlar hedef alyor, bu durumda kadn olmaktan kaynaklanan sorunlarla ilgilenmek zere ciddi bir ayann bulunaca rgtlenme tarzlar tabi ki bir zm olabilir. Yalnz kooperatiflerde de bir takm sorunlar yaandn biliyorum ama bunlarn alabileceini dnyorum. Dier bir soru; alnan kredileri daha ok hangi alanlarda sektrlerde kullanyorlar, bu durumda eleri hayatlarndaki dier erkekler ne kadar mdahil oluyor diye soruyor. Daha ok Diyarbakra referansla cevap vereceim, grdm kadaryla ncelikle aslnda acil tketim ihtiyalar karlanyor evin, veya mesela tarlada hasat, rn ekme zaman, o srada tarlaya gbre lazm, bunun zerine gbre alyorlar, kendileriyle ilgili iler yapmaya kalktklarnda tlbent, nevresim, elii ya da hediyelik eya gibi malzemeleri karlayabiliyorlar yada ou zaman da grdmz kocalarnn ilerine yarayacak bir takm eyler oluyor. Mesela genellikle kocalar seyyar satclk yapt iin, ona bir tezgah alma ve onun malzemelerini karlama sz konusu oluyor. Ya da elerden bir tanesinin cam dkkan atn hatrlyorum. Kocalarnn bunlara mdahalesi dediim gibi zaten aslnda isizlik ok ciddi anlamda var ve para gelirse nereden gelirse gelsin eklinde baktklar iin elerini aslnda onlar kendileri de tevik ediyorlar krediyi almalar ynnde, ama borlarla uraan ounlukla tabi ki kadnlar oluyor. Banka grevlileri de krediyi verdikleri zaman aslnda erkeklerin krediyi kullandn biliyorlar, banka grevlileri bunu bilmelerine ramen ses kartmyor, yle bir yaklam gzetiyorlar, tamam olabilir erkekler kullansn ama kadnlar bunun bir noktasnda paras olsunlar eklinde, ite eer ki seyyar satclk yaplacak ise kadn o domatesleri arabaya ykleyen kii olsun bari gibi bir yaklamlar var. Soru: Birleik i Sendikas kapatldnz ama sanrm rgtlenme devam ediyor ama imdiye kadar ne kadar ii rgtlendi, zel bir aba var m bu konuda, yntemler izliyorlar m. nk altklar blgede youn tekstil var ve orada evde alan, ev eksenli alanlar kooperatifi var, rnein onlarla iletiim kuruyor musunuz, gryor musunuz?

301

Sorular

Ben mdahale etmek istemiyorum ama bir kadn rgt yesi olarak ben cevap verebilir miyim. yle bir sorun var yaklak iki sene nce kurulan bir sendikayz pek ok konuda da tecrbesizliklerimiz var, deneyim aktarmlarmz yok, gemiten gelen bir geleneimiz yok sendikaclk anlamnda, fakat unu sylemek istiyorum biz kadn sorununa feminist bir yaklamla bakmamakla beraber sistem iersinde deerlendiriyoruz ve zellikle kadn iileri, enformel sektr iileri, eve i alan evde alan, hizmet sektrnde alan diyebileceimiz kadn iilerin kitelli gibi mraniye gibi Sargazi gibi blgelerde yrtlen atlye gibi bir kadn komisyonu almas balatmay dnyoruz. Diyeceksiniz ki bu zamana kadar niye byle bir ey balamad. Bu dnemki sorunumuz aslnda kadnlarn sendikaya ok fazla gelip gitmemeleri, sendika yesi olmamalar ayn ii kadnlarda tekstil sektrnde atlye iinde alan kadnlarla birlikte davranmak lazm. Bu anlamda kadn komisyonu almas yapacaz nmzdeki dnemde. Bu komisyon almasnda bildiimiz klasik bir kadn almas yani bir kadn almas nasl yaplr, bunun sorunlarna dair, lkenin politik gndemi zerinden iddia ve prensibi olan, blgenin insann tanyan br insann ihtiyalarn tespit eden, proje srekli olarak sosyal hayatta ii mahallesindeki kadnlarn gerek hayatta sorunlar zerinden orada anket almas yaptk, onlar iin esasl ve ncelikli sorunlar tespit ettik. Bu sorunlar arkamza alan bir kadn almas yapmaya balayacaz.

302

Yazar Ad

303

MAkale Ad

304

Yazar Ad

OTURUM 4.1

GELENEKSEL SINIF HAREKETNDE ALTERNATF AILIMLAR

YNETEN:

TOLGA TREN
KONUMACILAR:

ASLIHAN AYKA TUFAN SERTLEK

305

MAkale Ad

306

Aslhan Ayka

Abstract
This paper aims to look at how labor responds to the challenges it faces in the era of globalization. More specifically the discussion will focus on how the responses from different levels, whether national, regional or international, work towards bringing about favorable conditions for labor. The paper interrogates not only the institutional approaches but also other alternatives that have not been realized but may be beneficial in the future. The first section of the paper will deal with what kind of changes globalization brings for labor, in relation to the political and economic structures both at national and international levels. The most important global transformation that affects labor is the expansion of the triangular relationship of capital, labor and the state from the national to the global level. The continuous disintegration of temporal and spatial boundaries with globalization, implies external changes such as an expansion of domains for each of the actors in the above relationship or organizational changes, as well as internal changes that have more to do with the composition, such as the increasing diversity of labor and internal dynamics as in the case of nationstates neoliberal commitment. Second section will look at labors response to globalization at various levels, from national to regional to global. The basis of labor organization range from sectoral to communal or to political arena, which present labor activism in different contexts. Looking at labor activism at different levels in relation to several organizations from trade unions to labor confederations to supranational organizations, we see that although their efforts are intense, they have not yet succeeded in recovering labors current demise. As the already existing activism of organized labor proves itself inadequate in dealing with the challenges of globalization, there emerges a need to interrogate alternatives that may respond to new conditions. The final section will cover future alternatives for labor activism. The first part will look at social movement unionism as an alternative form of organization for labor. The second part will discuss the possibility of core labor standards becoming legally binding at the global level. A possible consensus on core labor standards has to be put into practice through an enforcement mechanism at the global level. The purpose of looking at future alternatives in labor activism is not to come up with a prescriptive statement but to pose questions as to what direction global labor movement may follow in the future.

i Snf rgtlenmesinde Alternatif Almlar

ASLIHAN AYKA

Giri Bu almann amac, kreselleme tehdidi altndaki ii snfnn sosyal ve ekonomik dnmn anlamak ve bu dnmn rgtsel harekete nasl yansdndan yola karak alternatif reform nerileri retmektir. Kreselleme srecini belirleyen neoliberal ekonomi politikalarna karlk ii snf hareketinin mcadele stratejilerindeki deiimleri anlayabilmek iin ncelikle ii snfnn kreselleme srecinde geirdii sosyal ve ekonomik dnmle307

i Snf rgtlenmesinde Alternatif Almlar

ri tanmlamak, bunu takiben snf hareketinin kurumsal yapsndaki dnm ulusal, blgesel ve uluslararas dzeyde incelemek gerekir. Kresellemenin zellikle gelimi ulam ve iletiim teknolojilerinin sonucunda artan sermaye hareketlilii ve sermayeye davetkr bir ortam salamak isteyen devletlerin ii hareketini engelleme politikalar ii snfnn dnmnde dsal etkenleri belirlerken, iilerin sektrel dalmndaki deiimler, rnein hizmet sektrnn srekli bymesi ve buna karlk tarmn ve endstriyel sektrlerin klmesi, yeni retim modelleri, zellikle esnek uzmanlama ve retim srecinin kk paralara ayrlmasyla ortaya kan yarzamanl veya ksa dnemli alma formlar, kadnlarn ve ocuklarn ii snfna kalc bir biimde dhil olmalar snfsal dnmn isel dinamiklerini gsterir. Bu dnmn rgtsel harekete ne derecede yansdn anlamak iin de hareketin kurumsal yapsna farkl dzeylerde bakmak gerekir. Son olarak da, kurumsal yapnn analitik bir eletirisinden yola karak snfsal harekette alternatif almlar deerlendirilebilir. Bunlar iinde dier toplumsal hareketlerle ortak alma, uluslararas standartlarn yaptrmnn arttrlmas ve zerk denetim mekanizmalarnn gelitirilmesi saylabilir. I. Kresel Dnmler: gcne Yansmalar Kreselleme ekonomi, politika, kltr ve sosyal alanlarda bir takm yapsal dnmlerin toplam olarak grlebilir. Kimileri bunun hali hazrda var olan uluslararas bir sistemin yeni bir evresi olduunu savunurken rnein dnyasistemi perspektifi kimileri de kresellemenin btnsel bir gelimeden ok ezamanl bir grup blgesel hareketin toplamndan ibaret olduunu savunur. Bunun dnda sz konusu dnmlerin dnyann farkl blgelerinde farkl etkiler yaratmasndan dolay aslnda bir deil birden fazla kreselleme yaandn syleyenler de vardr (Jenson ve Santos 2000). Ayrca, kresellemenin kayna olarak bilgi, iletiim ve ulam teknolojilerindeki gelimelere odaklananlar da bulunur (Castells 1996). Bu dnmler devam ederken kresellemeyi tanmlamak ve etkilerini irdelemek zellikle bu almann amac iin hem gereksiz hem de ilgisiz olacaktr. Bunun yerine bu blmde ii snfnn srmekte olan bu kresel dnmlerden nasl etkilendiine odaklanacam. kinci Dnya Sava sonrasndan 1970lere kadar olan dnem, ulusdevletlerin uluslarn, ulusal ekonomilerini ve devletlerini yeniden ina etme yolundaki kararllklar sebebiyle birok akademisyen/aratrmac tarafndan yeniden yaplanma dnemi olarak adlandrld. Bu hem savatan kan lkeler iin hem de bamszlklarn yeni kazanm smrge devletler iin geerliydi. Ulusal ortamdaki aktrlerin ilikileri ve hareket alanlarnn ulusdevlet snrlaryla belirlenmesi bu aktrler arasnda karlkl bir bamllk olmasna yol amtr. Bu dnemde ekonomik kalknmann en nemli modeli olan ithal ikameci sanayilemeye gre, ekonomik kalknma devletin korumac politikalarna dayanmaktadr (Gereffi 1994: 211). Devlet denetim erevesini, devlet, igc ve sermaye arasndaki ilikilerin srekliliini korporatist yaplar ve/ve ya sosyal hizmet politikalaryla garantiye almtr. Her iki durumda da sermayenin igcn smrme eilimi devletin toplu grmelerdeki hakemlik konumu araclyla igcn desteklemesiyle dengelenmitir. Korporatist modellerde toplu grmeler sermaye ve igc karlarn ii ve iveren rgtleri araclyla temsil etmekteydi. rgtllk de haklarn garantisi olarak grlmekteydi. Sosyal devlet modellerinde ise igc yaygn sosyal hizmetlerle ve sosyal gvence ile desteklenmi ve

308

Aslhan Ayka

hatta baz sosyal devlet modelleri metalamay engelleyici politikalaryla igcnn alma zorunluluunu ortadan kaldracak gvenceler salayarak igcne almama seenei sunmutur (EspingAndersen 1990). Bu dnemde igcnn siyasal ve sosyal ortamlardaki temsili, sendikalar ve siyasi partiler araclyla yaplmaktayd ve yksek orandaki sendikalama, siyasi arenada boy gsteren sosyal demokrat ve ii partilerinin de ibirliiyle ii snfna gvenli bir konum salamaktayd. Her ne kadar evre lkelerde ii sendikalar ve partileri gecikmi olarak ortaya ksalar ve daha ok ulusal kurtulu hareketleriyle zdeleseler de ii snf rgtlenmesinin en nemli ve yaygn modeli olmulardr. Aslnda sendikalar ve ii partileri bu dnem boyunca hem merkez hem de evre lkelerde en yaygn rgtsel modeller olmulardr. 1970lerde kresellemenin belirginlemesiyle sermaye, igc ve devlet arasndaki l iliki kresel dzleme yaylm, ulusdevletin bu l ilikideki ve kresel ortamdaki roln belirsizletirmitir. Merkez lke ekonomilerinde bymenin durgunlamaya balamas yeniden yaplanma dneminin bitiini iaret ederken, ulam ve iletiim teknolojilerindeki gelimeler sermayenin kr payn ykseltmek iin giderlerin hem vergi hem de igc giderleri daha dk olduu yerlere kolayca tanabilmesini salad. Bu artlar altnda, evre lkelerde yaygn olan ve kalknmaya etkisi bu lkelerin yapsal konumlarn deitirmeye yaramayan, kapal ekonomi ve korumac politikalara dayal ithal ikameci sanayileme, ekonomik bir stratejiden ok ekonomik bir yk olarak alglanmaya balad. Ekonomik byme iin sermayeyi lkelerine ekmeye alan devletler, igcne gvence salamak adna sermayenin kr paylarn zorlayan denetim erevelerinden vazgetiler. Birok rnekte, toplu grme mekanizmalar dald, iilere salanan sosyal hizmetler byk oranda azald ve devletler igcnn kayb pahasna snrlarn yabanc sermayeye at. Buna gre, Bu senaryoda ulus devletler iin kalan tek rol, iveren iin istihdamn sosyal maliyetlerini azaltarak, vergi indirimi yaparak, eitimli ve vasfl igc salayarak ve yerel ii hareketinin uysalln (yasamayla, bask yoluyla veya her ikisiyle) garantileyerek ie dnk yatrm iin uygun bir rejim salamaktr. (Upchurch 1999: 3). Hkmetler iin ekonomik serbestleme dnya piyasasyla btnlemenin yoluydu. Bunun iin en nemli yol dorudan yabanc yatrm ve okuluslu irketleri ekecek olan zelletirmeydi. zel sektr iin bu, kefedilecek ve hatta smrlecek yepyeni bir dnyayd. Gelimekte olan lkeler ve Yeni Sanayilemi lkeler sadece ucuz igcyle deil ayn zamanda yeni pazarlaryla da byk sermaye iin verimli topraklar sundular. Castellse gre yeni kalknmac devlet, irketlerini dnya piyasasndaki rekabette baarl olmalar iin retkenliklerini arttrmalar ynnde destekledi (Castells 1996: 89). Buna gre GSMH, ulusal politikalar, ulusal pazar, milli ekonomi gibi kavramlar tartmalardaki merkezi konumlarn yitirip kresel ekonomide okuluslu irketlerin, yabanc yatrmn, kresel finans sisteminin ve dnya pazarnn deerlendirmesinde kullanlan analitik aralar haline geldiler (Frenkel & Royal 1997: 11). Devletlerin sermaye karsnda g kaybetmesi igcnn hem ulusal hem de kresel alanda krlganlna sebep oldu; bununla birlikte, artan eitlilik, ii hareketindeki blnmeler, sendikalama oranndaki azalma, sendikalarn ve onlar destekleyen siyasi partilerin siyasi glerinin azalmasyla igc ve ii rgtlenmesinin isel dinamikleri de deiti. Devletin deien rolne ve devlet, igc ve sermaye arasndaki l ilikiye bakld-

309

i Snf rgtlenmesinde Alternatif Almlar

nda, Uluslararas Para Fonu (IMF) ve Dnya Bankas (WB) gibi uluslararas finansal kurumlarn yan sra, GATTn devam olan Dnya Ticaret rgtnn (DT) de ulusdevletlerin da alma srecini hzlandrmadaki ve neoliberal ekonomi politikalarnn zellikle gelimekte olan lkelere dayatlmasndaki rolne bakmak gerekir (Gereffi 1995: 104). Bu uluslararas finansal kurumlarn rol iki ynldr. Birinci rol liberal ekonomik grlerin, zellikle gelimekte olan lkelerde uygulanan eitim programlar, siyasi liderlere tavsiyelerde bulunan akademik ekonomistlerin katksyla veya sadece bu grleri destekleyen yaynlar araclyla kresel olarak yaylmasyla ilgilidir. Biersteker rneklerini ilideki Chicagolu Erkekler ve de Afrikada kurumsal kapasite inas amal Dnya Bankas programndan seer. Uluslararas finansal kurumlarn serbestlemeye ynelik ikinci ve daha nemli rol ise daha ok finansal gleriyle ilgilidir ve neoliberal ekonomi politikalarn uygulanmas karlnda finansal destek ve bor yardmn ngrr (Biersteker 1995: 184). Neoliberal ekonomi politikalarn kresel dzeyde yaygnlamas szde serbest ve drst ticaret iin zemin hazrlar, fakat her lke kresel ekonomiye kendi imknlar dorultusunda katld ve neoliberal ekonomi politikalarn mevcut ekonomik kaynaklar elverdiince uygulayabildiinden kimi lke iin bu okuluslu irketler iken dierleri iin ucuz igc olabilir bu ayn zamanda kresel hegemonya yapsn glendirir ve kresel sosyal eitsizlikleri keskinletirir. Kresellemeyle ezamanl baka bir deiim de retim sistemlerinde grlr. Bu deiimde kresel iblm, retim srecindeki i ve istihdam trleri ve igcnn sosyal oluumu asndan igcn yapsal olarak deitirir. Ulusdevlet ortamnda yaygn olan Fordist retim sistemi kitlelerin tketimini besleyecek seri retime ve bu ekilde krn en yksek dzeye erimesine dayalyd ve btn bunlar sava sonras yeniden yaplanma srecine uygundu. PostFordizm, Fordist retim sisteminin ulusal snrlarn aabilmesi iin retim sistemini yeniden dzenledi. Uluslar arasnda artan rekabet uluslarn rekabet glerini arttrmak iin yeni retim sistemlerine ynelmesine yol at (Sabel 1994: 102 103). Esnek uzmanlamann yaygn ve birincil retim sistemi olmasyla retim ulusdevletin snrlarn aabildi. retim sisteminin ekonomik organizasyonu okuluslu irketlerin birden fazla lkede iletilmesiyle uluslararas boyut kazand. retim srecinin kresel dzeyde yaylmas igc iin eitli sonular dourdu. Esnek uzmanlama, irketlerin karlkl anlamalara dayanarak ayn retim ilemlerini farkl birimlerde younlatrarak yapmalarn gerektirdi. Farkl irketler tarafndan farkl corafyalarda retilen paralar bir baka irket tarafndan toparlanarak ve monte edilip pazara sunulur hale geldi. Bu yapsal deiim sonucunda ev ii, para ba i veya yar zamanl iler yaygnlat ve kresel igcne eitlilik kazandrd. stihdamn alma sresi ve alma alan gibi koullar asndan farkllk gstermeye balamas cretler, sosyal gvenceler ve i gvencesi asndan farkllklar dourdu. Btn bunlarn dnda esnek uzmanlama retim srecinin vasf gerektirmeyecek kadar kk paralara blnmesiyle igcn vasfszlatrd. Bunun en nemli sonucu kadnlarn ve ocuklarn igcnn deimez ve byk bir kesimi olmasdr. Geici ve kaytd istihdam da bu dnemde birok yerde ve zellikle gelimekte olan lkelerde yaygnlamtr. Sonu olarak ii snf hareketi igcnde farkl istihdam trlerinden ve demografik eitlilikten doan farkl karlar temsil etmek

310

Aslhan Ayka

zorunda kalmtr. i hareketinin yalnzca ile ilgili sorunlarla ilgilenmekten te sosyal bir grev de stlenmesi gerekir. retim srecinin kresellemesinin daha nemli sonular kresel eitsizliklerin pekimesinde grlr. Moody bunun iin Kuzey ve Gney lkelerinin kalknmalarnn tarihsel bir karlatrmasn yapar ve kalknmadaki eitsizlii ii snf asndan yorumlar (Moody 1997). Kalknmadaki eitsizlik her ne kadar kresellemeden nce de var olsa da, bu eitsizlik kreselleme srecinde uluslararas btnlemeden ok kapitalizmin yaylmasyla pekiir. Uluslararas piyasalarda rekabet gcn artrmak iin retim giderlerini drmeyi hedefleyen Kuzey lkeleri, Gneyin ucuz ve rgtlenmemi igcn kullanmak iin bu lkelere yatrm yapar (Mayne & Le Quesne 1999: 95). malat sanayinin Gneye kaymasn gsteren eitli veriler ve kaynaklar vardr (WDR 1989: 174175). ok uluslu irketler Kuzeyin yksekretken (sermaye youn) olanaklaryla darnn greli olarak dkretken (emek youn) olanlar arasnda bir uluslararas iblm yaratr ve bu iblm Gneyin ylesine aleyhinedir ki, Sadece dk cretler ve genel gerilik onlarn dnya ticaret sistemindeki konumlarn srdrmelerini salar. (Moody 1997: 62). Burada vurgulanan kresellemenin dnyann farkl blgelerinde farkl olarak yaanmasdr. Daha zel olarak bu farklar rekabet iin yeni alanlar yaratr ve bunun sonucunda Gney lkeleri rekabet glerini dk cretlerle salarlar. Tabii ki nemli noktalardan biri de rekabetin sadece Kuzey ve Gney arasnda deil ayn zamanda Gney lkeler arasnda da olmasdr (Basu 1999: 80). Kreselleme ile birlikte gzlenen nc grup deiim hizmet sektrnn bymesi ve sanayilemenin ayn oranda gerilemesi, gelimi lkelerde imalat sanayiindeki istihdamn azalmas zellikle imalat sanayinin ucuz rgtlenmemi igc olan az gelimi lkelere kaymasyla ve btn bunlarn rgtl ii hareketinin isel g yapsn bozmas olarak zetlenebilir. Bir yandan kresellemeyle birlikte igcnn kk bir kesimi olan ve daha ok aratrma gelitirme, finans ve benzeri iletme alanlarnda alan yksek vasfl profesyonel sekinler iin kresel bir pazar olutu (Castells 1996: 234). Bu grup, hizmet sektrnn dier alanlarna gre daha st statye sahipti ve hareketlilii daha fazlayd. te yandan, hizmet sektrnn bymesi ayn zamanda ulam, temizlik gibi dk vasfl ilerde istihdamn artmas anlamna geliyordu. Bu ayn zamanda yeni teknolojilerin kullanlmasyla iinden olan imalat sanayiindeki yar vasfl iilerin bir ksm iin de istihdam olana anlamna geliyordu. Ancak daha da nemlisi, hizmet sektrnn bymesiyle sektr iinde yksek vasfl ve vasfsz iler ve iiler arasndaki kutuplama artmtr. Dolaysyla snf yapsnda radikal deiimler yaanm ve sonu olarak kresellemeden nceki greli homojen ii snf yaps dalmtr.. Hizmet sektrnn bymesi sadece igcnn sosyal bileenlerinin ve snf yapsnn deiimini deil, ayn zamanda imalat ve sanayi sektrlerindeki iilerin g kaybetmesini ve dlanmasn da getirdi. Bu g kayb ve dlanma sonucunda rgtl hareketler taleplerde bulunmaktan ok, mevcut durumu korumaya ynelik stratejiler arayan bir dnemi yaamaktadrlar (Cox 1997: 178). Bunun yan sra, rgtl hareket bu dlanm ve g kaybetmi gruplar temsil ederken igcne dhil olan, fakat temsil edilmeyen kesimlerden dolay da g kaybna urad. rgtl hareketin ii snf iinde artan farkllamaya ve hizmet sektrnn bymesiyle ortaya kan yeni g dalmna uyumu ve tepkisi geciktike g kayb da artt.

311

i Snf rgtlenmesinde Alternatif Almlar

II. ilerin Kresellemeye Yant: Ulusal rgtlenme Kresellemenin ii snf zerindeki etkisi ana balkta toplanabilir. Bunlardan birincisi, devletin hakemlii ve garantisi altnda gerekleen toplu grme sistemlerinin sermaye, igc ve devlet arasndaki l dengenin devletin sermayenin yararna ii haklarndan vazgemesiyle bozulmasdr. kincisi, igcne yeni katlmlardan, retim sistemlerinin kresel dzleme yaylmasndan ve retim organizasyonunun farkl formlara ynelmesinden dolay igcnn isel dinamiklerinin ve yapsnn eitlilik kazanmasdr. ncs ise hizmet sektrnn bymesiyle rgtl ii hareketinin temsil gcnn azalmas olarak zetlenebilir. Bu genel dnmlerin dnda rgtl ii hareketi de kresellemenin getirdii yeniliklerden etkilenmitir. Her eyden nce, Tamamyla ulusal merkezli erkek sanayi iilerine dayal sendikaclk krizdedir. (Hyman 1994: 13). Sendikacln iinde bulunduu kriz ayn zamanda, 1970lerden bu yana birok lkede azalma gsteren sendikal ii saylarndan, sendikalarn kaybolan siyasi, sosyal ve ekonomik etkinlii ile sendikalarn savunmaya ynelik stratejilerinden de anlalabilir (Waddington 1999: 23). Sermaye hareketliliine ve neoliberal ulusdevlete kar duru, sendikalarn yeni stratejiler retmelerine ve pratikte yapsal alternatifler oluturmalarna baldr. En genel dzeyde sendikalar bir takm rgtsel unsurlar yenileyerek, rnein sendika bykln ii rgtleri arasnda kaynak kullanm, yelik haklar ve karar verme mekanizmalar konusunda koordinasyonu artracak biimde dzenlemelidir. Chaison sendikal reformlarn temel bal olarak sendikal blnmenin azaltlmas, sendikal younluun arttrlmas ve sendikal tzklerin etkinletirilmesini ne srer (Chaison 1997: 20). Sendikal blnmenin azaltlmas esas olarak kk sendikalarn byk sendikalarla btnlemesi gereini savunur. Byk sendikalara kyasla kk sendikalar grev, ii eitim programlar ve benzeri yelik hizmetlerini salamakta glk ekerler. Sendikal younluk daha ok yenin tek bir byk sendika altnda toplanmasn hedefler. Ancak bu ye younluu daha fazla katlmdan, ok daha fazla temsile yneliktir. Yani, sendikalarn karar verme mercileri daha ok temsil gc iin daha ok katlm deil, daha ok destek beklerler, bu da artan yeliklerle mmkn olur. Son olarak, sendikal tzklerin ilerlik kazanmas ayn alanda alan sendikalarla ilgili dzenlemeyi gerektirir. rnein bir ikolunda veya bir iyerinde birden fazla sendikann almas igc iinde blnmeye yol aacandan hareketin btnln de zedeler. Buna benzer olarak Waddington sendikal btnlemenin iyeri etkinlikleri ve yerel sendikalarn temsili asndan nemini vurgular. Sendikal btnleme, iyeri, yerel ve ulusal sendikalar arasnda btnleyici ve uyumlu ilikiler olarak tanmlanr (Waddington 1999: 3, Crouch 1993: 54). Her ne kadar bu yntemler sendikalar iin her zaman sonu vermese de, zellikle kreselleme srecinde sendikal younluk ve g kazanm iin zorunlu artlar haline gelmilerdir. rgtsel ve yapsal deiimlerin yan sra yeni siyasi ve ekonomik ortam ii hareketinde gr deiikliini de gerektirmektedir. rgtl hareket zellikle igcndeki eitlilii gz nnde bulundurmak zorundadr (Munck 1999: 13). Bu dorultuda sendikalar mesleki homojenlik yerine sosyal homojenlik temelinde temsile ynelmelidir (Catalano 1999: 29). i kimliini toplu olarak temsil etmeyi hedefleyen sendikalar iilerin sosyal konulardaki dnya grlerini de deerlendirecek kapasiteye sahip olmaldr. te yan-

312

Aslhan Ayka

dan, mesleki kimlik, istihdam srecinin iilerin sosyal ilikilerini kstlamasndan ve iileri izole etmesinden dolay toplu temsil iin zayf bir temel oluturmaktadr. Bunun yan sra, daha nce ulusdevletle ilikilerinden dolay siyasi arenada boy gsteren rgtl hareket artk igcndeki eitlilie ulaabilmek ve dier toplumsal hareketlerle ibirlii salayabilmek iin sivil toplum alanna kaymaktadr (Munck 1999: 12, Gorz 1999: 53). Geleneksel olarak sendikalar siyasi partilerle ibirlii yaparak taleplerini de siyasiletirirken, gncel sendikalar sivil toplum hareketleriyle ortaklklar yaparak daha az politize olur ve farkl sosyal deiimler hedeflerler. Sendikal hareket eitli lkelerde farkl stratejiler uygulayarak reforma gitmektedir. Geleneksel erkek egemen sanayi igcnden farkl olarak kadnlarn ve hizmet sektrlerindeki iilerin rgtlenmesi hedeflenerek igc eitlilii rgtl harekete dhil edilmeye allmaktadr. stihdam artlarndaki deiim de sendikalarn yakalamaya alt yeniliklerdendir. Ancak kresel iblmndeki deiimler gibi byk boyutlu yapsal dnmler ulusaldan ok uluslararas dzeyde nem kazanmaktadr. Ulusal dzeydeki rgtl ii hareketleri ekonomik, siyasi ve sosyal alanlarda bir takm zgn koullara bal olarak eitlilik gstermektedir. Bu eitlilii daha iyi anlamak iin yaplacak bir snflandrma bu almann amacnn ve alannn dndadr. Ancak, farkllklar belirleyen faktrleri zetlersek eitliliin neden kaynaklandn daha iyi anlayabiliriz. ncelikle, bir lkede tarihsel olarak gl bir ii hareketinin varl kresellemenin rgtl hareketler zerindeki olumsuz etkilerini azaltmaktadr. Buna rnek olarak Arjantin ve sve ii hareketleri gsterilebilir. kinci olarak, ii snf taleplerini siyasi arenada temsil edebilecek i Partisi ve/veya Sosyal Demokrat Partinin varl da rgtl hareketlerin gc ve devletle ilikileri iin belirleyicidir. sve bu adan da nemli bir rnek saylabilir. nc olarak, bir lkede siyasi ve ekonomik alanda istikrar rgtl hareketlerin etkinlii asndan nem tar. rnein, Rusyada ve Gney Afrikada yaanan radikal dnmler bu lkelerin ii rgtlenmesini de etkilemektedir. Rusyada baz sendikalar nomenklatura statlerini devam ettirirken yeni kurulan sendikalar ii snf taleplerini piyasadaki kapitalist ilikilere gre ynlendirirler. Ulusal dzeydeki ii snf hareketleri hakknda yapabileceimiz genel bir karm, siyasi rollerinin ve glerinin yaygn bir ekilde azalddr. Bunun sebebi de kresellemeyle birlikte devletlerin neoliberal ekonomi politikalar kabul etmesi ve bunun devlet ve ii rgtleri arasndaki ilikiyi bozmasdr. Ulusal ii hareketleri hakkndaki baka bir karm da, ulusal dzeyin kresellemeye kar bir hareket iin zayf bir dzey olmasdr. zgn artlarn etkisi hem rgtlenmeyi etkiler hem de i standartlar oluturmakta g kaybna yol aar. Dolaysyla bundan sonraki blm uluslar aras dzeydeki ii snf rgtlenmesine bakacak ve ii snf hareketinin kresellemeye kar uluslararas direncini deerlendirecektir. Mevcut kurumsal yaplarn deerlendirilmesi alternatif almlar iin zorunludur. III. Uluslararas i rgtleri Uluslararas ii rgtlenmesi kresellemeden ok nce balam olsa da, zellikle 1970lerden sonra kresellemenin etkisiyle yeni bir ivme kazanmtr. Bu ivmenin en nemli sebebi bu dnemde okuluslu irketlerin sermaye hareketliliinden faydalanmalar ve ucuz igcne ynelerek kresel i blmn deitirmeleridir. Ayn anda birden faz-

313

i Snf rgtlenmesinde Alternatif Almlar

la lkede retim yapan irketlere kar yerel ve ulusal rgtlenmelerin tek bana talepte bulunmalar giderek zorlamaktadr. Levinson kresel dzeyde rgtlenmede aamaya deinir. Birinci aama, daha birleik ve dayanmac bir sendika yapsna dayanan yabanc bir ortakla ortaya kacak anlamazlklarda bir lkede tek bir sendikann irket apnda desteini nerir. kinci aama, bir irketin bir lkedeki igcn dier bir lkedeki igcne kar tehdit unsuru olarak kullanmasn nlemek iin bir irketle iletmesi bulunan lkelerde ayn anda ii grmeleri yaplmasn savunur. nc aama ise, grmeleri ortak talepler etrafnda birletirmeyi hedefler (Levinson 1972: 110 111). Aslnda bu aama da birbiriyle ilintili olup ayn amaca ynelmekte ve sadece sendika iinde deil, ayn zamanda iletme iinde de birlemeyi hedefler. Sendikalarn ortaklaa hareket ederek okuluslu irketleri zorlad birok rnek vardr. Bunlar sadece grevlerle deil, ayn zamanda bir rnn dnya apnda tketimine kar, bir lkeden baka birine mal transferini engelleme ve tketici bilgilendirme kampanyalaryla yaplr. rnek olarak ubat 1971de Fransa Michelin alanlarnn Almanya Michelin alanlar iin greve gitmesi, ya da Mays 1969da ok uluslu Fransz irketi SaintGobaine kar ortak lkelerdeki iilerin grev yapma ve mal transferini engelleme yolundaki etkinlikleriyle irketin manevra alann snrlamas gsterilebilir.
a) Sektrel i rgtleri

Sektrel rgtlerden ilki, Uluslararas Bamsz Sendikalar Konfederasyonuna (ICFTU) bal olarak alan Uluslararas Ticaret Sekretaryasdr (ITS). Her sektr iin ayr olan bu rgtler ok uluslu irketlerin iverenleri ve iilerinin alma artlarn iyiletirmeye ynelik grmeleri iin ortak zemin hazrlar. Bunun en baarl rneklerinden biri Danone ve Uluslararas Yiyecek Sendikas ve Birlemi iler (IUF) arasnda eitlik, sendikal haklar ve eitim konusundaki grmelerdir. Uluslararas Ticaret Sekretaryas birok ynden Uluslar aras Bamsz Sendikalar Konfederasyonundan daha baarl bulunur. ncelikle bu rgtler toplu grmelere nem verdiklerinden iilerin gnlk hayattaki sorunlarna ve okuluslu irketlerden gelen tehditlere kar daha duyarldrlar (Busch 1983: 192195). kinci olarak, ekonomik sektrlere gre rgtlenmi olmalar genel bir rgtlenmenin yapaca yzeysel zmlerdense daha zel sorunlara eilmelerini salar (Rowan, Northrup ve OBrien 1980). Fakat, snrl kaynaklar ve Bamsz Sendikalar Konfederasyonu ile uyum iinde alma zorunluluklar ve hatta ulusal hareketler tarafndan da desteklenme zorunluluklar ve ulusal rgtlerin brokrasileri bu rgtlerin kstlayc artlardr. Dolaysyla, daha ok zerklik ve ulusal rgtlerin destei bu sekretaryalara ilerlik kazandracaktr (Moody 1997: 237). kinci olarak Avrupa Birliine bal olan Avrupa Meclisleri (EWC) ise sektrel dzeyde alr. Buna gre binden fazla alan olan ve en az 150 iisi iki ye lkede alan irketler ylda bir defa ii ve iveren temsilcilerinin ulam, barnma, temsil ve tercme giderlerini karlayarak bir diyalog salamaldr. Bunun dnda, olas acil durumlar iin ekstra toplantlar da desteklenmelidir. Bu yaklam ii ve iverenleri bir araya getirmesi ve ulusal dzeydeki talepleri uluslararas dzeye tayabilmesi sebebiyle nemlidir, bu ynyle de ulusal ii hareketleriyle ibirlii ierisindedir.

314

Aslhan Ayka

b) Ulusst i rgtleri

Bu blmde uluslararas ii rgtlerinin tarihsel geliimini anlatmak yerine gncel siyasi ve ekonomik gelimelere ne derece cevap verebildikleri, hedefleri ve gndemleri tartlacaktr. Sz konusu aktrlerin bugnk alma ortamlar ve hedefleri kukusuz ncekinden ok farkldr. Dolaysyla, burada nemli olan, bu kurumlarn kresellemenin ortaya kard sorunlara ne derece zm rettiidir. Uluslararas alma rgt (ILO) Anayasas, birinci olarak szlemeleri ve tavsiye kararlaryla, ye lkelerin alma koullar ve ii haklar konularnda belirli standartlar salamalarn hedefler. ILO Anayasas siyasi ve ideolojik konumunu maddede zetler. Birincisi, evrensel ve kalc bar ancak sosyal adalet temelinde olduu zaman salanr. Bu ayn zamanda bar ve birlik iinde bir uluslararas ortam iin alma standartlarnn salanmasnn nemini vurgular. kinci olarak, insanlk ve adalet duygularyla adaletsizlik, zorluk ve yoksulluk sorunlarnn zmne yneliktir. Son olarak da, ILO Anayasas bir lkenin igc iin insani koullar salamamas baka lkelerin kendi lkelerinde ilerindeki artlar iyiletirme isteini engeller. Bu artlar ILOnun amalarnn btnletiriciliini ve tutarlln zaman ve mekn ayrmadn gsterir. ILO bu ekilde alma artlarnn uluslararas standartlara tabi olmas gerektiinin altn izer (Mehmet et al.1999: 99105). ILO gerek kurumsal yaps gerek ilgilendii alma ve igc sorunlar sebebiyle alma alan en geni ii rgtdr. Ancak, son yllarda ILOnun hedefledii ve en ok tartlan konu uluslararas alma standartlar ve hatta daha zel olarak Temel ILO Szlemeleridir. Uluslararas alma standartlarndan daha belirleyici olmas hedeflenen Temel ILO Szlemeleri, ye lkelerin gnll olarak deil zorunlu olarak uymasnn salanmasnn hedeflendii balca zorla altrma, eit cret, rgtlenme haklar, ayrmclk ve ocuk iilii konularn kapsar. i rgtlenmesinde alternatif almlardan biri kukusuz ILOnun glendirilmesi ve etkinletirilmesine dayaldr. Bu konu bir sonraki blmde deerlendirilecektir. kinci olarak, Uluslararas Bamsz Sendikalar Konfederasyonundan (ICFTU) sz etmek gerekir. kinci Dnya Savandan sonra Komnist Blokun Dnya Sendikalar Federasyonuna kar kurulan Uluslararas Bamsz Sendikalar Konfederasyonu, Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra dnya genelinde sendikalar birletirme grevini stlendi ve ulusal sendikalardan blgesel konfederasyonlara kadar eitli dzeydeki rgtleri toparlamay baard. Konfederasyonun ncelik verdii konular istihdam ve uluslararas alma standartlar, ok uluslu irketlerle mcadele, sendikal haklar, eitlik, kadn haklar, rk ayrm ve g sorunlar ile sendikal rgtlenme ve katlm gelir. Bu konular ILOnun da hedefledii temel haklara yakndr. ocuk iilerle, kadn haklaryla, gelitirilen eitim programlar ve gen iilerin rgtlenmesiyle ilgili almalar konfederasyonun kresel gndemi yakaladnn bir gstergesi olabilir. Ancak baka alanlarda da olduu gibi ideal durum pratik gereklerden farkl ortaya kar. ncelikle ICFTU, yapsal kstlamalar, brokrasi, yasama ve stat kayglarndan dolay ii haklarna ynelik birincil hedeflerini gerekletirmedii iin eletirilir (Gallin 1994: 127128). Bunun yan sra konfederasyonun ye says ve siyasal gr asndan dnyann en byk ve en zengin sendikalarnn hkimiyetinde olmas ayr bir eletiri konusudur. Moody bunun iin 1984te AFLCIOnun ve daha sonralar da Japon sendikalarnn katlmnn

315

i Snf rgtlenmesinde Alternatif Almlar

artmasn gsterir (Moody 1997: 231). Bu hkimiyet sendikann siyasal amacna ve hazrlad eitim programlarna da yansr. Daha solcu ve sosyal demokrat taleplerden uzaklaan konfederasyon ii hareketini neoliberal ortam iine yerletirmeye alr. Ayrca rgtn kurumsal yapsndaki hiyerari iinin gnlk sorunlarndan uzaklamasna ve zel koullardan ve ya sorunlardan ok daha genel konularla daha yzeysel olarak ilgilenmesine yol aar. Sonu olarak, buraya kadar anlatlanlardan rgtl ii hareketinin farkl dzeylerde, farkl, fakat birbiriyle ilikili kurumlar tarafndan yrtldn anlayabiliriz. Bu farkl kurumlarn her biri kresel ii hareketinde nemli rol oynamaktadr. Tarihsel gemilerine kyasla geirdikleri deiimler de kreselleme srecine ayak uydurmaktaki gayretlerini gsterir. Ancak, ii hareketinin gnmzde genel olarak siyasi nemini yitirmi olmas ve birok lkede alma artlarnn ktye gitmesi aslnda mevcut hareketin yeterli olmadn gsterir. Bu durumda alternatif almlar aramak zorunlu hale gelir. IV. Alternatif Almlar i hareketine ynelik alternatif almlar mevcut durumun yetersizliklerinin stesinden gelmeyi hedeflemelidir. Azalan siyasi g ve iilerin dlanmas ancak farkl g kaynaklaryla ibirlii yaplarak alabilecek sorunlardr. Bu dorultuda, toplumsal hareket sendikacl ii hareketinin kadn hareketi veya insan haklar rgtleri gibi farkl toplumsal hareketlerle birarada almasn ngrr. Bu ayn zamanda katlmn artmas ve ii sorunlarna toplumsal destek salanmas asndan nem tar. Baka bir dzlemde temel alma standartlarnn tpk insan haklar kanunlarnda olduu gibi temel uluslararas hukuk erevesinde ilerlik kazanmas iilerin zm araylar iin yeniden rgtlenmesini ve g kazanmasn salayacaktr. Ancak bu makalenin amac bu alternatifleri zm reetesi olarak sunmaktan ok soru olarak tartmaktr. Mevcut durum da ii hareketinin gelecei hakknda bir ngrye imkn tanmamaktadr.
a) Toplumsal Hareket Sendikacl

Bu modelin ilk hedefi ii hareketinin dier toplumsal hareketlerle ibirlii yapmasn salayarak bir snf bak ve ierii oluturmak ve bu ekilde daha youn ve etkin sendikalama dzeyine ulamaktr. Waterman bu konuyla ilgili olarak, kadn, evre, insan haklar ve bar hareketleri gibi snf temeli olmayan ya da ok snfl birok demokratik toplum hareketinin yeni bir snf bak yaratmadaki nemine deinir. Buna bal olarak ii rgtleri, yoksullar, isizleri ve geici iileri rgtleyerek sendikal olmayan ve olamayacak ii snf ve kategorilerinin katlmn salamaldr (Waterman 1993: 267). Daha da nemlisi, bu modelin yapsal yenilii yerel rgtlere ve ulusal dzeyde alma sahalarnn temsiline verdii nemdir (Moody 1997: 281). Bu model zellikle temsil edilen gruplar iin ok yararldr. Ayrca, bu model ii snfnn kresellemeyle artan eitlilii ve bunun birletirici deil blc etkisi gz nne alndnda daha nemli ve ilgili bir seenek olarak ortaya kar. Bu artlar altnda dier toplumsal hareketlerle ibirlii yapmas, ii snf hareketinin hem yatay hem dikey olarak yaylmasn salayacandan, etkin olduu tm alanlarda hem hiyerari hem de otorite yaplarna meydan okuyarak sadece makro dzeyde deil hane ii ve cemiyet ilikileriyle cinsiyet ilikileri gibi mikro dzeyde de yapsal deiikliklere nc-

316

Aslhan Ayka

lk etmesini mmkn klacaktr. Farkl toplumsal sorunlarn i ie gemilii bu modeli hem geerli hem de kanlmaz yapmaktadr. Ne yazk ki, tek bir ortak davann olmamas, birok farkl karn temsil edilmesi ve byle bir sistemin nasl rgtleneceine dair sorular bu modelin ilerliiyle ilgili kayglar dile getirir. Teorik olarak kreselleme tehdidinin, yeni dnya dzeninin ve yeni uluslararas iblmnn getirdii deiimlerle baa kabilmesine ramen pratik olarak mevcut ii rgtlenmesinin yerine geebilmesi ya da bu rgtsel yapy deitirebilmesi zor grnmektedir. Toplumsal hareket sendikaclnn etkin bir temsili gce sahip olabilmesi iin mevcut sendikal rgtlenmenin zerine geecek yeni bir rgtsel yap nermesi zorunludur, pratik zorluklar da bu durumdan kaynaklanmaktadr. Bu modele rnek olarak Gney Afrika Cumhuriyetine bakabiliriz. Irk ayrm dneminde Gney Afrika ii hareketi cemiyet rgtleriyle bir arada hareket ederek hem kapitalist sistem iindeki smryle hem de rkln toplumsal basksyla mcadele etti. Bu ibirlii Gney Afrikadaki rejim deiikliinden sonra da devam etti (Naidoo 2001). Bunun bir rnei, Gney Afrika Sendikalar Konfederasyonu COSATU, Ulusal NGO koalisyonu ve baz dini gruplarn birlemesiyle ortaya kan Halkn Btesi kampanyasyd. Bu kampanya ak ve katlmc bir bte oluturmay hedefleyerek toplumsal fayday ve i kalitesini hedefliyordu. Baka bir rnek de yoksul halka dk fiyatl HIV/AIDS ilalar salayan Gney Afrika hkmetini mahkemeye veren dnyann en byk okuluslu ila firmalarndan birine kar balatlan krdan nce halk kampanyasyd. Burada da AIDS ile mcadele eden rgtlerle ibirlii yapan COSATU yerel ve uluslararas dzeyde yrtt kampanya ile okuluslu irketin davasn geri ekmesini salad (Naidoo 2001).
b) Temel alma Szlemeleri

Toplumsal hareket sendikacl ii hareketi iin rgtsel bir seenek sunarken, temel alma szlemeleri ise ii hareketinin rgtsel yapsn ve eylemlerini etkileyecek yasal dzenlemeleri ngrr. Bu szlemeler temel ii haklarnn evrenselliinden ve ancak evrensel uygulamalar sonucu lkeler arasndaki farkl kalknma dzeylerinin stesinden geleceinden sz eder (Mayne ve Le Quesne 1999: 96). Bir baka deyile, bu szlemeler rgtlenme haklar, toplu grme haklar, kadn erkek eitlii, ayrmclk yaplmamas, kleliin kaldrlmas ve ocuk igcnn korunmasndan yanadr (http://www.ilo.org). ncelikle, bu szlemeler ulusal ve kresel kapsaml farkl dzeylerde rgtlenmi ii hareketlerini biraraya getirecek en geni taban oluturur. kinci olarak, i hukuku asndan hem kresel hem ulusal dzeyde gelecekte yaplacak dzenlemelere nclk eder. Bu szlemelerin iki nemli grevi vardr. Birincisi, yasa yapmak, yani yasalar ve dzenlemeleri kurumsal olarak tanmlamak; ikincisi ise, bu yasa ve dzenlemelerin uygulamasn salamaktr. Bunlardan ikincisi g ilikileri, zerklik ve bamszlk asndan yeni tartmalar beraberinde getirir. Bu makalenin son blm bu uygulama sorunuyla ilgilenir.
1. Temel alma Szlemelerinin Yasalamas

Temel alma Szlemeleri tarihsel olarak ILO Anayasas, szlemeleri ve ekleriyle yasalamtr ve buna bal olarak da uluslararas i hukuku gncellenmitir. Bunlardan biri, ye lkelerin balln pekitiren Philadelphia Deklarasyonu (1944) ve daha gncel olan bir Temel alma Prensipleri ve Haklar Deklarasyonu ve devamdr (1998). Bu ikinci bildirge

317

i Snf rgtlenmesinde Alternatif Almlar

kresellemeye ve beraberinde getirdii dnmlere uyumu vurgular. Bu ayn zamanda temel alma szlemelerinin teyidi olsa da zorla alma, ocuk igc ve i ortamnda ayrmcla ynelik ekler gncel gereksinimleri karlar niteliktedir. Temel alma Szlemelerinin uluslararas alma standartlarndan fark sosyal ve ekonomik kalknma arasnda bir denge salamaya almalar ve farkl istihdam politikalaryla alma koullarn iyiletirmeyi hedefleyen uluslararas alma standartlarna kyasla lkelerin kalknma dzeylerindeki farka bakmadan standart uygulamay hedeflemeleridir (Mehmet et al. 1999: 75, OECD 2000: 7). Teorik olarak temel szlemelerin ihlali mmkn deildir ve bu durum istisna kabul etmemektedir. Ancak bu yasalarn uygulanmas ile ilgili tartmalar devam etmektedir. te yandan uluslararas alma standartlar ye lkelerin gnll kabulne dayal olduundan ayn oranda uygulanmas olas deildir.
2. Temel alma Szlemelerinin Uygulanmas

alma koullar ve ii haklaryla ilgili yasal dzenlemeleri yapan ILO yaptrm konusunda da ilk seenek olarak karmza kar. ILO szlemelerinin ye lkeler tarafndan byk oranda onaylanm olmas pratik olarak bu lkelerin bu yasalar uygulad anlamna gelmez. zellikle ICFTU ve benzeri uluslararas kurulularn aratrmalar ii haklarnn ihlali ile ilgili detayl bilgi vermektedir. New York merkezli Ulusal alma Komisyonu (National Labor Committee) ok uluslu Amerikan irketlerinin Orta Amerika lkelerindeki uygulamalarn ortaya koyarak alma szlemelerinin ve ii haklar ihlallerinin altn izer. Bu tr ihlaller ILOnun yaptrm gcnn zayfln da gsterir. Her eyden nce ILO standartlarnn lkeler tarafndan kabulnn gnll olmas nemli bir ksttr. Bunun dnda ILOnun kendi yaptrm mekanizmasnn olmamas ve ulusdevlet zerinde bir yaptrmnn olmamas durumu daha da zorlatrmaktadr. Bu sebeple, ILOyu tek bana ii haklarndan sorumlu bir kurum olarak grmek ihlallerin devamndan baka bir sonu dourmayacaktr. Bu durumda ticaretle ii haklar arasndaki balantya bakmak kresel dzeyde ortaya kan yeni kurumsal yaplar bir seenek olarak deerlendirmek asndan yararl olacaktr. Kresellemeyle birlikte uluslararas ticaretin genilemesi, ii hareketinin zayflamasyla ezamanl olarak ortaya kar. Bu iki durum arasnda nedensel bir ilikinin olup olmad sorusuna karlk ticaret ve alma arasndaki ilikiyle ilgili iki farkl gr vardr. Birinci gre gre, serbest ticaret yoksul lkeleri dk vasfl retim alanlarnda uzmanlatrarak bu lkelerdeki dk vasfl iilerin istihdamn salayacak ve gelir dzeylerini arttracak, bylelikle eitsizlii azaltacaktr (Mayne ve Le Quesne 1999: 94). Buna gre serbest ticaretin alma ve ii haklar zerinde olumsuz bir etkisi yoktur ve hatta uzun vadede eitsizlii azaltmak gibi olumlu bir etkisi vardr. Buna benzer olarak, liberal ekonomistler ise devlet mdahalesinin ii haklarn ve alma standartlarn gvence altna alrken piyasann kmesine yol aacan, bunun yerine igcnn de retim srecinin dier girdileri gibi piyasa iinde kendi fiyatn belirlemesi gerektiini ve bu ekilde ekonomi bydke ii haklarnn ve alma standartlarnn ihlalinin ortadan kalkacan ve toplumun orta snf standartlarna ulaacan savunur (Vangrasstek 1999: 493). Ticaret ve alma arasndaki ilikiyle ilgili ikinci gr, ticaretin etkisiyle ilgili tam tersi bir balant savunur. Her ne kadar ticaretin ve yatrmn alma ve igc zerindeki et-

318

Aslhan Ayka

kisi yabanc yatrmn bykl ve koullarndan devlet dzenlemelerine kadar birok farkl unsura bal olsa da kresellemenin iiler, alma koullar ve cretler zerindeki etkisi olumsuz olmutur. Yoksul lkelerin dk vasfl alanlarda uzmanlamas yksek vasfl sektrlerin az gelimesine ve ekonominin ucuz ve vasfsz igcne dayal sektrlere baml olmasna yol aar. Bu gr ayn zamanda gelimi ve gelimekte olan lkeler arasndaki kalknma farknn stesinden gelebilmek iin alma standartlarnn uygulanmasnda ulusal kurumlardan ok ulusst kurumlarn etkinliine inanr. Bu noktada Dnya Ticaret rgt alma standartlarnn dzenleme ve yaptrm asndan yeni bir seenek olarak ortaya kar. Burada DTnn kurumsal yaps ve tarihsel oluumuyla ilgili ayrntlar geerek DTnn hangi ynleriyle alma standartlarnn yaptrm iin nemli olduunu anlatmaya alacam. DTnn temel prensipleri tm uluslarn dhil olduu uluslararas bir ticaret sistemi oluturmak, serbest ticareti tm lkelerde ayrm olmakszn salamaktr. DTnn yaptrm gcn arttran ok nemli dzenlemeler vardr. rnein temel prensiplerde birinci madde (Most Favored Nation) bir lkenin baka bir lkeye salad ticari ayrcalklarn dier lkeler iin de geerli olacan syler. GATTn nc maddesine gre bir lkede iletmesi bulunan yabanc irketler ulusal irketlerle ayn deerlendirmeye tabi olmak zorundadr. DTnn kural merkezli yaps sisteme hem tahmin edilebilirlik salar hem de kar atmalarn nler. Bu durumda kurallar gerekli yaptrm salamasna ramen DT rgt olarak kurald davranlar cezalandrmaz. Byle bir durumda sz konusu lke kurald uygulamaya son verir ya da tazminat der ya da daha nce kazanm olduu haklar kaybeder (Lowenfeld 1994). DTnn yaptrm en genel anlamda btn ye lkelerin gnll deil zorunlu olarak ayn yasalara tabi olmasdr. ye olan her lke 1994 GATT anlamasn kabul eder. Ayrca, yaptrm arttrmak iin ihlali yapan lkeyi caydracak ekonomik cezalar sz konusudur. Ancak, DTnn kendi iinde geni kapsaml ve tutarllk gsteren bu uluslararas ticaret sisteminde alma standartlar ve ii haklaryla ilgili hibir yasal dzenleme yoktur. Bu konular kapsayacak bir sosyal madde olasl ise birok ynden ve zellikle uluslararas piyasalarda rekabet glerini azaltacana inanan gelimekte olan lkeler tarafndan istenmemitir. DT, bu konularda tm sorumluluun yaptrm gcn daha nce de sorguladmz ILOya ait olduunu savunur. Oysa DTnn alma standartlar konusunda etkin olmasn isteyen taraflarn en nemi dayana DTnn Anlamazlk zm Organdr (Dispute Settlement Body). Bu organn en nemli zellii kesin yasa ve dzenlemeleri belli bir takvim dorultusunda uygulamaya koymasdr (Vangrasstek 1999: 498). Burada ama sadece ye lkeler arasndaki anlamalar zmlemek deil ayn zamanda ticaret isteminin tahmin edilebilir ve gvenilir olmasn salamaktr. Sorunlarn zmnde belirleyici prensipler eitlik, zamanlama, etkinlik ve btn taraflar tarafndan kabul edilirliktir. Bu noktada alma standartlarnn yaptrm ile ilgili baka bir gr ayrl daha ortaya kar. Her ne kadar gelimi lkeler alma standartlarnn yaptrmn desteklese de gelimekte olan lkeler bu yaptrm kendilerine bir tehdit olarak grmektedirler. Burada zlmesi gereken nokta standartlarn yaptrmnn ihlalleri engelleyecek kadar kat ancak korumac olmayacak ekilde de esnek olmasn salamaktr. Devletlerin tepkisinin dnda ii rgtlerinin konumlar da gz nne alnmaldr. 1999da Seattlede balayan ve daha sonra dnyann eitli yerlerinde yaplan DT zirvelerinde de yaanan protestolarda ii r319

i Snf rgtlenmesinde Alternatif Almlar

gtleri dier sivil toplum rgtleriyle birlikte taleplerini dile getirdiler. Yasal dzenlemeler, uluslararas kurumlarn aklamalar ve sivil toplum rgtlerinin tepkileri ticaret ve alma standartlarnn ne kadar ilintili olduunun gstergeleridir. ILOyu ve DTy tek balarna deerlendirdiimizde birincinin yaptrm gc eksiklii ikincinin de yaptrm gcne ramen alma standartlarn ve ii haklarn yasal erevesine dhil etmemesinden dolay eksiklikleri vardr. Bu durumda baka bir seenek ILO ve DTnn g birlii yapt bir uygulamadr. Temel szlemelerin tamamen ve kesin bir biimde uluslararas ticaret hukukunun bir paras haline gelmesi ciddi yaptrmlar ve cezalar gerektirir. Sz konusu iki rgt de hem ticaret hukuku hem de i hukuku alanlarnda etkin olmadklar iin yasal dzenlemeler ve yaptrmlar ancak ikisinin ortaklyla mmkndr (Ehrenberg 1996: 164). Ehrenberg bu konuda detayl bir taslak nerir ve buna gre taslan asl amac yasal dzenlemelerden ok uygulamann gereklemesidir. Bu taslak ayn zamanda komitelerin oluumundan ve sorunlarn zmnde izlenmesi gereken yoldan da sz eder. Dikkat ekici noktalardan biri sadece ulusst rgtlerin ve ya devletlerin deil ayn zamanda ii rgtlerinin de bu sistem iinde karlarn savunabilmeleridir. kinci olarak da bu taslaa gre bir anlamazlk durumunda devletler Uluslararas Adalet Divanna bavurabilir. Buna gre baarl bir yaptrmn mmkn olmas iin farkl uluslar aras rgtlerin ibirlii iinde olmas gerekmektedir. Ancak btn bu dzenlemelerin uluslar aras dzeyde yaplmas ulusal dzeyde ve ulusal piyasa iin yaplan retimde alma artlarnn nemli olmad anlamna gelebilir. Ulusal ve uluslararas dzeylerde farkl i hukuklarnn uygulanmas alma standartlar adna bir engel olabilir. Yaptrm konusunun baka bir boyutu da ok kltrlln artan nemidir. Buna gre uluslararas alma standartlar Batl lkelerin kendilerinden kaynaklanan deerleri dier lkelere dayatmas deil, yasalara dayal ve taraflarn karlkl olarak kabul ettii dzenlemeler olmaldr. zellikle hzla gelien Asya ekonomileri gz nne alndnda bu unsur daha da belirginlemektedir (Woodiwiss 1998).
c) zerk zleme Sistemi

Temel alma szlemelerinin uygulanmasnda farkl bir seenek de zerk bir izleme sisteminin kurulmasdr (Sabel et al. 2000). i Haklar arklar (Ratcheting Labor Standards) sistemi kamusal saydamlk, kyaslama, deerlendirme ve srekli iyiletirme prensiplerine dayanr. Buna gre, irketler gnll olarak bamsz kiileri ve denetileri alma alanlarna davet ederek alma artlarnn uygulamasnn yerinde izlenmesine imkn tanyacaklar. Kamusal saydamlk ak bilgi aktarmn salayacak ve bu ekilde bilinli tketicileri etkilemeyi ve kendilerine ekmeyi hedefleyen irketler ii haklarna saygl olacaklar. Kyaslama ve deerlendirme ise hem irketler hem de denetiler iin rekabeti bir ortam yaratacak, bu ekilde irketlerin alma standartlar asndan denetilerin ise bilginin gvenilirlii asndan kendilerini iyiletirmelerini salayacaktr. Sonu olarak, bu sistem hem alma artlarnn hem de ii haklarnn uygulamas asndan nem tar. deal olarak bu sistem igc, sermaye ve kamuoyu arasnda ibirliini ngrr. Gerekte ise bu model hem sistemin hem de ii haklarn ideal dzeyde tutmann ekonomik maliyetini gz ard etmektedir. zellikle gelimekte olan lkelerin ucuz igcne dayal sermaye yaylm iin bu ekonomik maliyet byk bir yk olacaktr.

320

Aslhan Ayka

Sonu Bu makaleden kacak birinci sonu, kresellemenin igcne ve rgtl ii hareketine etkisinin olumsuz olduu ve bunun sonucunda g kaybeden rgtl hareketin ii haklarn ve taleplerini temsil etmekte yetersiz kalddr. Buna bal olarak ikinci sonu, mevcut ii rgtlerinin hem yapsal olarak hem de dnsel olarak kresellemenin getirdii yeniliklere uyum salamada gerekli reformlar yapamaddr. Tabii ki bu, hibir yeniliin olmad anlamna gelmez. zellikle ILOnun Temel alma Szlemeleri ve DTde tartlan sosyal madde ii rgtlerinin mcadelesi sayesinde kresel gndemde nem kazanmlardr. Mevcut uygulamalara bakldnda ortaya kan nc sonu, ii haklaryla ve talepleriyle ilgili olarak sorunun ilkesel veya yasamayla ilgili deil yaptrm ve genel uygulamayla ilgili olmasdr. rnein, her ne kadar ILO Temel Szlemeleri evrensel bir uygulamay hedeflese de, arkasnda rgtsel bir yaptrm mekanizmas olmad iin zm retememektedir. Bu durumda ortaya kan alternatif zmler sendikalarn dier toplumsal hareketlerle ibirlii yapmas, ILO ve DT ortaklyla kurulacak bir uluslararas yaptrm mekanizmas ya da zerk ileyen sistemleridir. Ancak, btn bu olaslklarn neoliberal kreselleme ortamnda ve de ii hareketinin mevcut rgtsel yapsna kyasla uygulama olana bulaca tartma konusudur. Kaynaka
Basu, Kaushik, International labor standards and child labor, Challenge, SeptOct 1999 v42 i5 p80 (1). Biersteker, Thomas J., The triumph of liberal economic ideas in the developing world in Stallings, Barbara, Global Change, Regional Response, Cambridge University Press, 1995. Busch, Gary K., The Political Role of International Trades Unions, Macmillan Press Ltd., 1983. Castells, Manuel, The Rise of The Network Society, Blackwell Publishers, 1996. Catalano, Ana Maria, The Crisis of Trade Union Representation: New Forms of Social Integration and AutonomyConstruction in Munck, Ronaldo, and Peter Waterman (eds.), Labour Worldwide in the Era of Globalization, Macmillan Press Ltd., 1999. Chaison, Gary N., Reforming and rationalizing union structure: New directions and unanswered questions in Sverke, Magnus (ed.), The Future of Trade Unionism: International Perspectives on Emerging Union Structures, Ashgate, 1997. Crouch, Colin, Industrial Relations and European State Traditions, Clarendon, 1993. Ehrenberg, Daniel S., From Intention to Action: An ILOGATT/WTO Enforcement Regime for International Labor Rights in Compa, Lance A., Stephen F. Diamond, Human Rights, Labor Rights and International Trade, University of Pennsylvania Press, 1996. EspingAndersen, Gosta, The Three Worlds of Welfare Capitalism, Princeton University Press, 1990. Gereffi, Gary, The International Economy and Economic Development in Smelser, Neil J., Richard Swedberg (eds.), The Handbook of Economic Sociology, Princeton University Press, 1994. Gereffi, Gary, Global production systems and third world development in Stallings, Barbara, Global Change, Regional Response, Cambridge University Press, 1995. Gorz, Andre, A New Task for the Unions: The Liberation of Time from Work in Munck, Ronaldo, and Peter Waterman (eds.), Labour Worldwide in the Era of Globalization, Macmillan Press Ltd., 1999. Jenson, Jane, B. de Sousa Santos, Introduction: Case Studies and Common Trends in Globalizations in Jenson, Jane, B. de Sousa Santos (eds.), Globalizing Institutions: Case Studies in Regulation and Innovation, Ashgate, 2000. Leary, Virginia A., The Paradox of Workers Rights as Human Rights in Compa, Lance A., Stephen F. Diamond, Human Rights, Labor Rights and International Trade, University of Pennsylvania Press, 1996.

321

i Snf rgtlenmesinde Alternatif Almlar

Levinson, Charles, International Trade Unionism, George Allen and Unwin Ltd., 1972. Lorwin, Val R., Labor Organizations and Politics in Belgium and France in Kassalow, Everett M. (ed.), National Labor Movements in the Postwar World, Northwestern University Press, 1963. Mayne, Ruth, Caroline Le Quesne, Calls For a Social Trade in Taylor, Annie, (ed.), Caroline Thomas, Global Trade and Global Social Issues, Routledge, 1999. Mehmet, Ozay, Errol Mendes, Robert Sinding, Towards a Fair Global Labour Market, Routledge, 1999. Moody, Kim, Workers in a Lean World, Verso, 1997. Munck, Ronaldo, Labor Dilemmas and Labor Futures in Munck, Ronaldo, and Peter Waterman (eds.), Labour Worldwide in the Era of Globalization, Macmillan Press Ltd., 1999. Naidoo, Ravi, Social Movement Unionism in South Africa, Dollars & Sense, Sept. 2001. Rowan, Richard L., Herbert R. Northrup, and Rae Ann OBrien, Multinational Union Organizations in the Manufacturing Industries, University of Pennsylvania Industrial Research Unit, 1980. Sabel, Charles F., Flexible Specialisation and the Reemergence of Regional Economies in Amin, Ash (ed.), PostFordism: A Reader, Blackwell, 1994. Sabel, Charles, Dara ORourke and Archon Fung, Ratcheting Labor Standards: Regulation for Continuous Improvement in the Global Workplace, 2000. Upchurch, Martin, Introduction in Upchurch, Martin (ed.), The State and Globalization: Comparative Studies of Labour and Capital in National Economies, Mansell, 1999. VanGrasstek, Craig, Labor Rights in Mendoza, Miguel Rodriguez, Patrick Low, Barbara Kotschwar (eds.), Trade Rules in the Making: Challenges in Regional and Multilateral Negotiations, Brookings Institution Press, 1999. Waddington, Jeremy, Situating Labour within the Globalization Debate in Waddington, Jeremy (ed.), Globalization and Patterns of Labour Resistance, Mansell, 1999. Waterman, Peter, Social Movement Unionism: A New Union Model for a New World Order?, Review, XVI, 3, Summer 1993, pp. 245278. Woodiwiss, Anthony, Globalisation, Human Rights and Labour Law in Pacific Asia, Cambridge University press, 1998.

322

Yazar Ad

Abstract
The search for a new labor union movement should start by defining the objective conditions of the movement in todays world. The paper accepts the crisis that the working class and unions experinecing in yhe last decades. The exit strategy could be founded a multi level struglle conception which is related to ideological, as well as political issues. The paper aims at defining the the basic objectives for creating a new labor movement aiming to exceed the boundaries of capitalism.

Yeni Bir Sendikal Hareketin Dinamikleri

TUFAN SERTLEK

GR Bu alma snf hareketinin krizde olduu tespitinden hareketle bu krizin nedenleri ve krizden k dinamiklerinin verili koullar ierisinde neler olabileceini tartmaya alacak. yle grlyor ki snf hareketi btn toplumsal srelerde birbiriyle ilikili biimde tkanmalar yayor. deolojik, siyasal ve rgtsel dzlemlerde yaanan sorunlar bir birbirinin iine geerek bir yumak haline dnm durumda. Bu tanmlama birbiriyle zaten karlkl etkileim iinde olan bu dzeylerin her birinin kendi bana sorunlu olduunu ve birbirlerini bu sorunlu halleriyle etkilediini ifade eder. Dolaysyla snf hareketinin sorunlarn tartrken ideolojik dzlemi sorunsuz bir alan olarak veri alp dier alanlarn politikpratik zmlemelerine girimek ciddi bir yanlg olacaktr. Snf Hareketi toplum zerindeki ideolojik etkisini yitirmi, politik gc neredeyse sfrlanm ve rgtsel bir zlme sreci yaamaktadr. Bu durum; siyasal ve sendikal btn mcadele alanlarnda benzer biimlerde yaanmaktadr. Biz burada snf hareketinin bu krizine sendikal alandan nasl bir zm oluturabileceini Atartmaya alacaz. Kukusuz bu alandan yaplacak bir tartmann btnlksz bir tartma olduunu bilerek... A) EMEK HAREKETNN KRZ 1. DEOLOJKPOLTK ETK ALANININ KAYBI Marksizmin ekonomist indirgemeci yorumlarnn en ok dt yanlglardan biri ii snfn sadece retim srecindeki konumuyla ele almaktr. Bu ele al biiminin yaratt en ciddi sorun retim ilikilerinin ve toplumsal/siyasal ilikilerin birbirinden ayr srelerde ilerledii yanlsamasdr. Kapitalizmin feodalizmden farkl olarak siyasal zorla ekonomik

323

MAkale Ad

zoru birbirinden ayrmasnn doal bir sonucu gibi grlen bu yanlsama 20. Yzyldaki sosyal devlet uygulamalaryla derinlemitir. Devletin sosyal karakteri onun emeksermaye ilikilerindeki bamsz grntsn glendirmitir. Snf ekonomik bir kategori olarak ele alan bu anlay zorunlu olarak reformizme ynelmitir. Ekonomik mcadelenin ve siyasal mcadelenin birbirinden ayrlmas bu mcadelelerin rgtlerinin de birbirinden ayrmasna yol amtr. Ekonomik mcadele rgt sendika, siyasi mcadele rgt parti kombinasyonu biraz daha ilerletilmi ve sendika siyasetle uramaza kadar gtrlmtr. Sendikalar partilerin kitle rgt haline dnm veya en iyimser haliyle volan kay olmay hak etmilerdir! Kukusuz bu srecin derinlemesini glendiren bir dier faktr de reel sosyalizm uygulamalarnn ii snf asndan cazibesini yitirmeye balam olmasdr. Yeni insan ve yaam biimlerinin ortaya karlmasnda ciddi baarlar gsteremeyen reel sosyalizm uygulamalar kapitalist refah devleti uygulamalar karsnda sadece ekonomik ve sosyal haklarn gcyle yapt sava kaybetmitir. 1960l yllardan itibaren Avrupa ii snfnn rgtleri devrimci sosyalist fikirlerden giderek uzaklamaya balamtr. Avrupann gelimi refah devleti veya bizim gibi lkelerdeki ksm sosyal devlet uygulamalarnn varlnda etkili gibi grlen bu anlay ii snfnn tarihsel yenilgisinin pratik olarak gereklemesiyle beraber artk ie yaramaz hale gelmitir. Burjuvazinin sosyal devlet szlemesini yrtp att son 20 ylda ii snfnn siyasal ve sendikal rgtlenmeleri olduka kapsaml bir saldryla kar karya kalmtr. Bunun neticesinde ideolojikpolitik ve rgtsel bir zlmeetkisizleme srecine girmilerdir. Kapitalizmin alternatifsizlii zerine kurulu bu saldr sreci ii snf rgtleri tarafndan kabul edilmi ve sistem iinde bir yer arayna ynelinmitir. Ancak bu ynelim ii snfnn ekonomik ve demokratik haklarnn budanmasnn nne gememi aksine ok daha hzl ve sert bir saldr politikasnn uygulamaya konulmasna neden olmutur. 2.KAPTALZMN YENDEN YAPILANMASI deolojik politik alanda bu tr gelimelerin yaanmasn hzlandran veya bu alanda yaananlarla ok daha hzl biimlerde uygulamaya konulan neo liberal iktisadi uygulamalar ii snfnn profilinde nemli deiimlere yol amtr ve geleneksel ii kitlesini bir toplumsal kategori olarak ortadan kaldrrken yerine yeni bir ii kitlesini byk ktleler halinde tarih sahnesine srmektedir. 1970l yllarn ortalarndan itibaren uygulanmaya allan neo liberalizm 1980lerle beraber hzlanm 1990 sonrasnda ise tm dnyada yapsal uyum programlaryla etkili ekilde uygulanmtr. Arza dayal byk lekli retim modelinden klarak talebe dayal esnek retim modeline geilmi, esnek kuralsz alma giderek btn sektrlerde esas alma biimi haline gelmeye balamtr. zelletirme ve taeronlatrma uygulamalar mcadele deneyimine sahip ok sayda iiyi ya alma hayatnn dna itmi ya da rgtszletirerek geleneksel snf ilikilerinden tasfiye etmitir. i snfnn ana gvdesini oluturan, cret dzeyi grece yksek, rgtl kamu iileri yerine acmasz uluslar aras rekabet koullarnda kk ve orta lekli iyerlerinde almaya mahkum edilmi gen bir ii kitlesi retim alanlarna doldurulmutur.

324

Yazar Ad

Dier taraftan isizlik, sermaye egemenliinin en gl aparat haline gelmi, bilinen haliyle yedek sanayi ordusu ilevinin dnda yapsal bir karakter kazanmtr. iler iin alma ve isiz kalma birbirini srekli takip eden sreler olarak ilemeye balamtr. sizler ii snfnn organik paras olarak yerini almtr. Bu durum en azndan ii snfn emeini cret karlnda satanlar deil satmaya alanlar olarak tanmlamay zorunlu klmaktadr. Kuralsz alma, dk cretler, her an isizlikle yzleme tehdidi iilerin alma mekanlaryla kurduklar ilikiyi zayflatmtr. Zira eskisi gibi iyeri ona gelecek vaat etmemektedir. nceki dnemde olduu gibi girdii iyerinde yllarca almak, hatta emekli olmak artk bir hayaldir. Bu ayn zamanda ii snfnn retim srecinde oluan kendinde snf olma halini de zayflatan bir durum olarak belirginlemektedir. Smr orannn daha da artt ama ii bilincinde bunun daha da nemsizletii bir hal olumaktadr. Bu durum iilerin kendinde snf bilincinin olumas srecini dorudan etkileyen bir faktr olduu gibi ayn zamanda iilerin bilin dnyasnn olumasnda retim srecinin yannda emein yeniden retim alanlarnda oluan bilincin daha etkili olmasn da beraberinde getirmektedir. Bu sadece retim srecinin ii iin ifade ettii anlamn zayflamasndan deil burjuva ideolojisinin veya dier snf d ideolojilerin yeniden retim alanlarn igal etmedeki baarsyla da ilgilidir. Kitle iletiim aralarnn etkililii burjuva ideolojisinin gndelik hayattaki (bireycileme, hayatn btn dzeylerinde yaanan yabanclama, vb.) hegomonyasn glendiriyor. Bunun yannda snf d kimliklerin (etnik, dinsel, cinsel, yresel vb.) giderek hayatn ynlendirilmesinde daha etkili olmaya balad grlyor. Burjuvazinin post modernizm ad altnda pazarlad yaam tarz, bireye hayat btnlkl anlama yetisini kaybettirip sadece bir yaam alanyla snrl kavramaya yneltiyor. Erkek ve sanayi iisinin arln oluturduu ii kitlesinin yerine kadn ve ocuk emeinin daha fazla kullanld ve hizmet sektrnn ekonomik byklnn ve alan kitlesinin artt bu sre ii snfnn geleneksel yaam ve dnme biimlerinde ciddi krlmalara yol amaktadr. 3. SINIFININ KENDN OLUTURMA SRECNDE RETM VE YENDEN RETM SRECNN DEEN ROL Bu tabloya sendikal alandan nasl bir cevap oluturulabilir sorusuna ilk cevabmz kukusuz sadece sendikal alandan oluturulacak bir cevabn yeterli olmayacadr. Emek hareketinin sendikal alandan gelitirilecek hareketine ideolojikpolitik alann elik etmemesi halinde sistem iinde bir ksr dngden klamayacaktr. Geleneksel sendikal hareketin bu tablo karsndaki tutumu genel olarak eldekini korumaya ynelmek ve sistemle olabildiince uzlaarak, kendisinin kapitalist dzen iin zararsz olduu konusunda burjuvaziyi ikna etmeye almaktr. Ancak 20 yldr uygulanan bu uzlamac siyasetin baarsz olduu neredeyse tm dnyada kantland. Sendikalar hzla g ve prestij kaybetti. i snfnn yeni bileiminde, kendini oluturma biimlerindeki deiimleri doru okuyamayan bir siyasal abann bu sreci kavrayabilmesinin imkan bulunmamaktadr. Yukarda zetlemeye altmz tabloyu Trkiye rnei iin aada bir kez daha zetleyelim: 1) Resmi rakamlara gre alarak geimini salamak zorunda kalanlarn says 15 milyondan fazladr.

325

MAkale Ad

2) Bunlarn sadece 5 milyon kadar sosyal gvenlik sistemine dahildir 3) Bunlarn sadece (kamu alanlar dahil) 1 milyondan biraz fazlas sendika yesidir. 4) Bunlarn ou daha nce sendika ile tanmamtr ve byk ounluu da sendika konusunda herhangi bir fikre sahip deildir. 5) Bunlarn ou gentir. 6) Bunlarn iinde kadn ve ocuk iinin says hayli fazladr. 7) Yabanc gmen iilerin says (bugn iin nemsiz olsa da) zellikle stanbulda dikkat ekmeye balamtr. 8) Bunlarn iinde yaamnn nemli bir blmn isiz olarak geirenlerin says giderek artmaktadr. 9) Bunlarn nemli ksm organize sanayi sitelerindeki kk ve orta lekli iletmelerde veya mahalle ilerine yaylm atlyelerde almaktadr. 10) Bunlarn ok byk ksmnda ezenezilen ulus milliyetilii veya dinsel gericilik dnme biimleri egemendir. 11) Yine nemli saylabilecek bir kesimi dinsel rgtlenmelerle bir ekilde balants vardr. Bu onlarn bilin dnyasnn ve gndelik hayatnn dzenli olarak denetlendii anlamna gelir. 12) Televizyon dier toplumsal kesimlerde olduu gibi iilerin de bilin dnyalarn ekillendirmede etkili bir aratr. Bu tablodan hemen ortaya karlabilecek sonu iilerin yaamlarnda retim srecinin yerinin giderek etkisizlemesine ramen retim sreci dndaki yeniden retim srecinin neminin giderek arttdr. Bu, ii snfnn kendisini oluturmada yeniden retim sreci alanlarnn nem kazanmas anlamna gelmektedir. ilerin son 15 yldaki btn ezilmiliklerine ramen ok snrl saydaki deneyim dnda sendikalamaya ynelmemelerinin ardndaki gerei burada aramak gerekir. alma hayat onlarn geleceini garanti edebilecek zelliklerden yoksundur. Bu nedenle alma hayatnn iyiletirilmesi iin verilecek mcadele deersizlemektedir. B) YEN BR SENDKAL ANLAYI 1. SENDKAL ALANIN YENDEN TARF i snfnn kendini oluturma biimlerinde meydana gelen bu greceli deime durumu karsnda sendikal mcadelenin duruu sendikal alannn yeniden tarif edilmesi zerine ina edilebilir. Sendikal alan iinin retim srecindeki konumlanndan kaynakl sorun alanyla snrl olmaktan karak yeniden retim alann da kapsayacak bir formasyona kavumaldr. Sorun bir kez byle tanmlandktan sonra karmza kan alann gndelik mcadele alannn bildik ekonomik alan veya bu alann rgtnn de bildik sendika olamayaca kabul edilmelidir. Bir baka deyile sendikal mcadele toplumsal bir kategori olarak kendini yeniden tanmlamak zorundadr. Bu; ii snfnn ekonomik bir kategori olarak deil toplumsal bir g olarak ele alnmasnn koullarnn oluturulmasna znel bir mdahalenin gereklilii anlamna gelmektedir. Zira bu yeniden tanmlay ancak ve ancak devrimci bir znenin bu alan rgtlemesiyle mmkn hale gelebilecektir. Kukusuz burada sendikal alan yeniden tarif edilirken kapitalizmin temel zellii olan art deer smrsnn gerekletii alan olan retim srecinin rgtlenmesinin

326

Yazar Ad

nemsizletii yanlgsna dlmemelidir. Zira ii snfn devrimci yapan onun anti kapitalist zdr. Kapitalizm emek smrsyle ayakta durabilen bir sistemdir ve smr ilikisinin dorudan muhatab ii snfdr. i snf smry retim srecinde yaamakta ve mrn orada tketmektedir. Dolaysyla onu snf bilincine yneltecek sre retim srecindeki konumlandr. Bu da onun yaayan bir birey, vatanda ya da yoksul olmasyla ilgili deil emeki olmasyla ilgilidir. Sendikal alann yeniden tarifinden bahsederken, iinin/ii snfnn retim srecindeki konumunun aa karlmasnda, bir baka deyile ( ilk admda snf bilinci olmasa da) ii kimliinin oluturulmasnda yeniden retim srecinin de bir mdahale alan olarak ele alnmas gerekliliinden bahsediyoruz. 2.SENDKAL MCADELENN DEEN ROL i snfnn kendisinin smrlme koullarn ortadan kaldrmas mcadelesi ikili bir sre izler. Bunlardan birincisi gndelik mcadelelerle smry ve smrnn gereklemesini salayan politiktoplumsal hegomonyay snrlandrmaya ve kendisinin yaam alanlarn geniletmeye alr. Dier taraftan da bu abann yeterli olmadnn bilinciyle kapitalist dzeni ykmay amalar. Esas olarak da gndelik mcadele ve kazanmlar ancak tarihsel karlarna hizmet ettiinde bir anlam kazanr. Aksi durumda onlar da geici baarlar olmak zorunda kalrlar. Bu ikili mcadele sreci bir btn olarak siyasal niteliklidir. Bu mcadele sreci eitli koullar, zamana ve mekana bal olarak eitli rgtlenme biimleri tarafndan yrtlr olmakla beraber imdiye kadar bildiimiz iki nemli rgtlenme arac ne kmaktadr: Parti ve sendikal yaplar. Sendikal yaplar ii snfnn dorudan kendi, z rgtleridir. iler kitlesel olarak bu rgtlerde yer alrlar ve ynetim mekanizmalarn kendileri olutururlar. Bu yaplar ii snfnn hayata dorudan mdahale ettii rgtlerdir. Partiler ise ideolojikpolitik birliktelik etrafnda bir araya gelmi ii veya ii olmayan insanlarn oluturduu bir yapdr. Geleneksel anlayta bu mcadele alanlar ve rgtleri birbirinden kesin snrlarla ayrlmtr. Siyasal mcadelenin rgt parti, ekonomik mcadelenin rgt sendikadr. Sendikalar siyaset yapmaz, sadece iyeri ve alma hayatnn sorunlaryla ilgilenir gibi btnyle burjuvazinin yaratt hegomonyann kabul zerinden snflandrmalara gidilmitir. Bunun sonucunda snf rgtlenmelerinde sendikalar veya dier ii rgtleri komnistsosyalist partilerin kitle ile ilikisini salayan volan kay olma mertebesine indirgenmitir. Sendikal mcadele ilk nce burjuvazinin ii snf zerindeki bu tahribatn ortadan kaldrmaldr. Bu, basit bir teorik hesaplama deil bizzat pratik bir hesaplamayla yaplabilir. Bu hesaplamaya hayatn btnnn politik alan olarak tarif edilmesiyle balanmaldr. Dolaysyla parti, sendika vd. rgtler politik rgtler olarak tanmlanmal ve sadece ilevleri asndan farkllatrlmaldr. Sendikal alann snrlarnn genilemesi ii snfnn kendini oluturma srecinde toplumsal bir kimlik kazandrlmasnn sendikal mcadelenin dorudan konusu haline gelmesi anlamna gelmektedir. Bu, olmas gereken bir durumu deil gerek hayatn tarif edilmesiyle ilgilidir. Yani iinin/ii snfnn emeki kimliinin dier toplumsal durumlaryla kaynatrld bir sendikal alandan sz ediyoruz.

327

MAkale Ad

Sorunun bu ekilde ele aln; ii snfnn sadece retim srecine deil yeniden retim srecine de bizzat kendi rgtleriyle tarihsel bir zne olarak mdahale edebildii, bunun imkanlarnn oluturulduu bir politikpratik mcadele sreci rgtlendirilmesini zorunlu klmaktadr. Bu mcadele srecinin oluturduu zemin; bir taraftan ii snfnn kendi z rgtleriyle hayatn btnne mdahalesinin imkanlarn olutururken dier taraftan politik yaplanmalarn da ii snfyla ilikisinin daha salkl kurulmasn salayacaktr. i snf, partiyi mistik bir kurtarc deil kendi mcadelesinin bir arac olarak grebilecektir. 3.SENDKAL RGTLENME SRELER Bahsettiimiz koullardan dolay iyeri baznda srdrlen rgtlenme abalarnn pek ou baarszlkla sonulanmaktadr. ilerle yaam alanlarnda tanmak, onlarn sosyal ortamlarnda bulunmak iin baz rgtsel giriimlerde bulunmak bir zorunluluk haline geliyor. yeri ve yaam alann birlikte ele almak birinden dierine ynelen karlkl etkileimli bir rgtlenme faaliyetinin hayata geirilmesi gereklilii kendini dayatyor. Sendikal alann i yeri dna tamas iilerin snf d bilin biimleriyle sarmaland bu alanda zor bir ura da gerekli klmaktadr. Ancak bu tersinden de dorudur. Yani bilincin en youn biimde olutuu bu alanda bu bilin biimlerine kar bir mcadele gelitirmenin koullar son derece uygundur. Zira milliyetilik veya dinsel inan ve dnme biimi ne kadar gereklik ise yoksulluk ve smr de o kadar gerektir. inin ii olarak karlat smrlme olgusunun bilince karlmas ancak ve ancak dier snf d kimliklerinin geriletilmesiyle mmkn hale gelecektir. Bu snf d kimliklerin oluma ve glenme yerleri ise arlkla emein yeniden retim alanlardr. Bu ekilde rgtlenmi bir srecin ii snfnn kendi arasndaki blnmlnn ve snf ii rekabetin etkisini en aza indirmeye katks kukusuz son derece nemlidir. yerinde neo liberal uygulamalarla giderek derinleen farkl kategorilerde altrma biimlerinin (memur, ii, szlemeli, taeron, geici ii, sigortal, sigortasz, kadrolu, kadrosuz vb.) yaratt snfsal ayrma iyeri dnda yoksulluun eitledii bir baka toplumsal kategoriye dnyor. Emein retim ve yeniden retim srecini birlikte ele alan ve her iki alan ii snfnn kendini oluturma sreci olarak kavrayan bir rgtlenme ve mcadele pratii yoksullukta eitlenen bu alanda kendini var etmelidir. yeri iinin smrld ve yoksullatrld yerdir. Emek srecinde gerekleen yoksulluk iinin yaam alannda kendini var etmesinin koullarn dorudan belirlemektedir. Dolaysyla retim ve yeniden retim sreci iinin toplumsal hayatnn birbiriyle sk skya bal iki srecidir. Sendikal mcadele de sorunu bu balamda ele almal ve rgtlenme biimlerini ve mcadele srelerini bu gereklik zerine ina etmelidir. Bugn sendikal mcadelenin birincil hedefi bu ilikinin aa kartlmasdr. Bu ise, onun, (emeki niteliini toplumsal kimliiyle ilikilendiremeyen) salt ii olarak var olduu iyeriyle snrl deil ve fakat sosyal varlk olarak bulunduu btn hayatnda sendikal mcadelenin var olmas anlamna gelir. Kukusuz bu ekilde tarif ettiimiz bir sendikal alann rgtlenmesi geleneksel sendikal rgtlerin ilgi alanna girmeyecektir. Bu alan iileri iyeri, i kolu, sendikalsendikasz., gvenceligvencesiz, kadrolutaeron, alanisiz ayrm gzetmeden bir araya getiren bir

328

Yazar Ad

modelle rgtlenebilir. Ve tabii ki; bu sre bildik kat hiyerarileri olan, ezberlenmi eylem ve rgtlenme modellerini esas alan bir mcadeleyle alamayacaktr. Kendi koullarna gre kendi rgtlenmelerini yaratma potansiyeline sahip yeni sendikal anlay kimi yerde blgesel bir ii konseyi kimi yerde binlerce iinin alt bir sitenin ii rgt, kimi yerde bir i kolundaki btn iileri bir araya getiren klasik sendika, kimi yerde kamu alann taeron iiyle, iiyi devlet memuruyla ayn at altnda rgtlemi fiili bir iyeri rgt veya i kolu sendikas olarak ortaya kabilir. Bu yaplar iilerin ve yoksullarn sosyalkltrel geliimlerini, kapitalist dzenin ykc saldrlarna kar ekonomiksosyal dayanmay salayan dier rgtlenme sreleriyle desteklenmeli ve bu dinamik rgtlenme sreci bulunduu blgede bir emeki hegomonyasn btn zellikleriyle var edebilmelidir. Kukusuz btn bu hegomonya sreci, esnek, dinamik ve birbiriyle yatay olarak ilikilenebilen ve fakat merkezileebilen rgtlenmeleri politik ii hareketine ynlendirebilmeyi baarabilmelidir. C) SONU YERNE Kapitalizmin egemen sistem olarak btn dnyay meta ve sermaye ilikileri pazarna dntrme hrs ve aresizlii giderek insanlk aleminin btn maddi manevi birikimlerini tahrip etmeye yneldii gibi evrenin de doal dengelerini tehdit etmeye balamtr. nsanlk asndan bu temel tehlikeye kar kkl bir kar kn ancak ve ancak kapitalizmi ortadan kaldrmay hedefleyen bir mcadele perspektifiyle gerekleebilecei her geen gn biraz daha belirginleiyor. Kukusuz bu mcadele sadece ii snfnn deil kapitalizmin zarar verdii btn toplumsal kesimlerin ve tek tek insanlarn davas haline gelmelidir. Ancak evrenin/dnyann ve insanlk aleminin yaad temel sorunlarn kkeninde kapitalizmin ve onun emperyalist yznn smrc ve smrgeci nitelii olduu gereini mcadele konusu haline getirebilecek yegane gcn ii snf olduu gerei 21. yzyln banda da btn plaklyla grlmektedir.

329

MAkale Ad

330

Yazar Ad

OTURUM 4.2

TRKYEDEK SINIF HAREKET DENEYMLERNE BAKI

YNETEN:

NAZIR KAPUSUZ
KONUMACILAR:

N E B L L Y A D A Avclar Kadn Kooperatifi BRLEK SENDKASI M E S U T M A H M U T O U L L A R I Birleik Sendikal Nareket DAYANIMA EVLER EMEK ALIMALARI MERKEZ (EM) ENERJ YAPI-YOL SEN RET-YORUM KOOPERATF

331

MAkale Ad

332

Nebil lyada

Avclar Kadn Kooperatifi rnei

NEBL LYADA

Snrl Sorumlu Avclar Ev Eksenli alan Kk Sanat Kooperatifi Haziran 2002de kuruldu. Ancak kooperatif kurulmadan nce, kendi ifadeleriyle uzun soluklu badirelerle dolu bir yolu aarak buraya geldiler. O sreten biraz bahsetmek istiyorum, nk o sre kooperatifin olumasn salad. Biliyorsunuz, Avclar Ev Eksenli alan Kadnlar Kooperatifi Trkiyede bir baka rnei olmayan ilk kooperatif. almalarn balamas 1995 yllarna dayanyor. 1995 yllarnda Trkiyede kimi aratrmac kadn arkadalar bu alanda rgtlenmelerle ilgili aratrma yapmlar. Bu alandaki alan kadnlarn saylaryla ilgili aratrmalar yaparken birlikte neler yaplabilecei zerine konutuk. Ben zaten o kesimle birlikte alan bir kadndm. Benim altm kesim, genellikle g sonucu stanbula gelmi kadnlarn konumlandklar yerlerdeki rgtlenmelerle ilgiliydi. Ancak orada bu aratrmay yapan arkadalar sylemeden nce dikkat ettiimiz bir konu vard ki; tmyle yoksul blgelerde ev eksenli i yaplyordu. Dilek Hattatolu bu konuda bir alan aratrmas yapt iin, sohbetlerimiz srasnda bu alann var olduunu, alan kadnlarn younlukta olduunu ifade etti ve bu alanda birlikte almaya baladk. Bu almaya baladmz srete, ilk tantmz kadnlar imdi, Avclar Ev Eksenli alan Kadnlar Kooperatifini kuran kadnlarn bir ksmyd. Onlarla birlikte almaya 1995 ylnda balarken ve neler yaplabilecei zerine sohbetler ettik. Ancak kadnlarn hibiri bu alanda bir rgtlenmenin olamayacan, zaten var olan iilerin bile rgtlenemediklerini, sendikalarn baarsz olduunu, kendilerinin ii saylamayacaklarna ynelik de kesin bir inanlar vard. Bu tartmalar sregeldi. Ardndan 1996 ylnda Habitat stanbulda gerekleti, oraya dnyada deiik rgtlenme modelleri olan rgtler katldlar. Bunlardan biri Sewayd, bir dieri de Uluslar aras Ev Eksenli alan Kadnlar Dayanma Ayd. Biz Avclardaki kadnlarn Dilekle birlikte bu oturumlara katlmasna ynelik bir aba iersine girdik. Bu onlar iin hem bir somut rnek olacakt, hem de kendi yaptklar ilerle ilgili rgtlenmenin varolduuna ynelik de inanlarn pekitirmi olacaktk. Bu konuda baarl olundu ve Avclardaki kadnlar, kendileri gibi evde retim yapan alan kadnlarn rgtlendiklerini gzleriyle grdkten sonra buna ynelik almalarna baladlar. 1996 ylyla 1998 yl arasnda youn bir propaganda faaliyeti balad. Evlerde youn olarak i yapan kadnlara, kendi durumunda olan kadnlarn dnyada eitli rnekleri olduunu ve bunlarn rgtlenebildiklerini; emek smrsn emek hrszlnn nne geebilmelerinin yolunun da rgtlenmeden getii anlatlmaya baland. Bu alma ilk bata kiilik bir grupla, evde retim yapan ev eksenli alan kadnlarn yapt bir almayd. Burada dier arkadalarmz, alan almas yapan arkadalarmz da destek sunuyorlard, bu propaganday yapan arkadalara. Sonu olarak geni bir zaman diliminde alma srd. Kadnlar arasnda ilginin kazanld grlnce bunu somuta dkmek, grnr klmak,

333

Avclar Kadn Kooperatifi rnei

Trkiyede bunun duyulmasn salamaya ynelik bir eyler yapmak gerektii inanc dodu. Bu karar tabi hem aratrmac kadnlar hem imdi Avclar Ev Eksenli alan Kadnlar Kooperatifini kuran kadnlarla birlikte ortak alnan karard. 1999 ylnda stanbulda bir atlye almas gerekletirildi. Bu almann bal Ev Eksenli alan Kadnlar Atlyesi Sorunlar ve rgtlenme Stratejileri bal altndayd. Bu atlye almasna zellikle katlanlarn byk bir ounluunun ev eksenli alan kadnlar olmasna ynelik bir aba ierisine girildi. Bu baarld, %60a yakn katlmclarn ev eksenli alan kadnd, Sewadan katlmc vard, Uluslararas Ev Eksenli alan Kadnlar Dayanma A Howenetten katlm vard, Portekizden vard, bu kadnlarn bulumas saland ve ortak neler yaplabilecei zerine tartmalar yrtld. stanbulda yada Trkiyede ev eksenli alan kadnlarn ne durumda olduuna ynelik sohbetler yapld, konumay uzatmayaym, sonu olarak atlye almasnn sonucunda varlan sonu uydu; i olmadan rgtlenme olmaz, bir dieri de dayanma olmadan yan yana gelinemez ve rgtlenme yaratlamazd. Buradan nemli bir karar da kt, Avclarda oturan kadnlar rgtlenmenin gerekli olduuna ynelik bir kanaate vardlar; rgtlenme konusunda kendi aralarnda fikir birliine vardlar. alma o aamadan sonra, nasl rgtlenebiliriz, hangi rgtlenme modelini seebiliriz, kadnlara nasl ulaabiliriz zerinden kendi aralarnda burada bu defa alma balad. nk o toplantdan bir de grup kmt, Avclar Ev Eksenli alan Kadnlar Grubu, bu grup yaklak iki yllk bir alma srdrd, bu iki yllk alma iersinde rgtlenme modelleri zerine youn olarak bir tartma yrttler, bu arada sendikalarla grmeler srdrdler. Sendikayla nasl ilikileniriz, ilikimiz ne olabilir, nasl bir iletiim kurabiliriz, sendikalarn bize yapaca nedir, bizim sendikalara katacamz nedir, maalesef bir sonu alnamad. Bu almalarn iersinde ben de vardm. rnein Tekstil- Sendikasna yine o aratrmac arkadamzla birlikte katldk. Orada bir takm kararlarn tavsiye kararlarnn gemesinde etkili olduk ama o sadece dosyalarda kald, bu alana ilgi gsterilecei sylendii halde bir daha da ne ilgilenildi, zannediyorum o tavsiye karar da dosyada unutuldu. Bir dier grmemiz de DSK Genel Bakanyla olmutu. O da kendisi hassasiyetle bu iin zerinde duracan, Avclardaki durumu deerlendireceini, o alandaki isizlik sorunu ya da ev eksenli alan kadnlarla neler yaplabileceine dair konuuldu. atmalarn nk bir de iilerle, sendikal iilerle yaanan suni bir atma da vard bu atmalarn nne getik, znde dayanmay nasl yaratabiliriz, suni atmann ortak nne geme stratejilerini birlikte nasl oluturabilecei zerine de bir anlamaya varld, ancak o da orada kald. Kadnlar kendileri artk bir ey yapmann gerekliliine karar verdiler, sendikay bile tarttlar, ben de o tartmalarda gzlemci olarak bulunuyordum. Vakf zerine tartld, irket zerine tartld, dernek zerine tartld ve kooperatif zerine. Ancak kooperatifte younlatlar nk; ayn zamanda Sewa rneklerinden ok etkilenmitiler, bizzat oraya gidilmiti, ok etkilendikleri iin de kendileri iin somut koulda, verili durumda en uygun yntemin kooperatif olacana karar verdiler. 2002 Hazirannda kooperatifi kurdular. Bu arada Uluslararas Ev Eksenli alan Kadnlar Ana ye oldular, bu rgtn Taylandda dzenledii genel kurula katldlar delege olarak. Trkiyede ev eksenli alan kadnlarn yaadklar sorunlar gndeme getirdiler. Orada Trkiyeye

334

Nebil lyada

ynelik bir politikann belirlenmesine, politikalarn gelitirilmesine ynelik bir takm kararlarn alnmasnda etkili oldular. u anda almalar halen devam ediyor, 33 yesi var, srekli ak ve fabrikalarla grmeler yapyorlar. u anda en byk sorunlar tespiti sorunu, onlarn yaad ikinci bir kriz de 1999 Austos depremiydi. nk biliyorsunuz; Austos depreminden nce btn fabrika ylmalar Avclar blgesindeydi, depremde fabrikalarn byk bir ounluu hasar grd iin i alan kayd, yer deitirildi. En byk sorunlardan bir dieri de taeronlar. Kadnlarn bu alana ynelmelerinin, ilgi gstermelerinin ok youn bir ilgi var, onu sylemek istiyorum onlara ynelik ve onlarn bu ilgiyi kaldrabilecek bir yaplar da yok. Halihazrda, eer bu alana ynelik bir alma gerekletirmee kalksalar belki binlerce yesi olacak diyebilirim. Yani, ne onlarn yapt bunu kaldrabilecek durumda, ne de i var. Bu anlamda taeronlara ynelik bir mcadele balatld, fabrikalarla direkt grmeler yaplmaya allyor, temiz i verme garantisi kouluyla, ancak tercih yine taeronlardan yana oluyor. nk ok ilgin bir zincir var, uluslar aras irketler Trkiyedeki firmalara yaptryor, firmalar fason retim yapan atlyelere yaptryor, atlyeler taeronlara veriyor, taeronlar kadnlara veriyor. Bunun birinci elini bulmak imkansz bir ey, kadnlarn en byk handikaplarndan biri bu. Yaptklar iler makine sanayinden tutun da evde oyuncak yapmaya, nikah ekeri yapmaya kadar pek ok i u anda evlere veriliyor ancak taeronlar araclyla. Taeron duvarn hibir ekilde ama gcne sahip deiller. nk ortada byk bir rant sz konusu, en byk taeronlar da fabrikalarda alan ustabalar, onlarn almas hele hele imkansz bir ey. Ama zetle sylemek gerekirse; bence bu alanda ilk rgtlenme olmasna ve tamamyla ev eksenli alan kadnlarn kurduu bir kooperatif olmasna ramen, profesyonel alan olmadan kendi gleriyle ayakta durmay iki yldr baarabildiler. Benim inancm o ki bir sre daha ayakta duracaklar. Bunda tabi byk etkenler de var, ev eksenli alan kadnlar alma grubunun byk bir destei var, benim gibi gnll olarak destek sunan kadnlarn destei var. Bu almayla lke genelinde yaplan bir sr atlye almalarna katlm gsteriyorlar, kendi deneyimlerini anlatyorlar. lke apnda bu iin rgtlln yaygnlamasna ynelik bir takm almalar srdryorlar, bence baarl da oluyorlar. Ayn zamanda rgtlenmeye ynelik almalar da srdryorlar, sadece i almaya ynelik bir aba iersinde deiller. Bizzat kooperatife gelip i almak isteyen kadnlarla ilk nce sohbet, samimiyet kurup bu alanda bir sr alann olduunu anlatyorlar. Bunun sadece taeron alnarak yaplan iin, bu sorunlarn zlmesinin tek yolunun rgtl olmaktan getiini, birlikte hareket etmenin gl klacan, burada yaratlacak glln baka yerlere yansyacan, daha ayn eksende kooperatiflerin kurulacan, kooperatif birliklerine gidilebileceini anlatyorlar. lerdeki hayalleri daha glenerek, kooperatifler birliini oluturarak sendikalamaya gitme gibi bir hayalleri var. Keke onlar burada olsayd, kendileri anlatsayd, teekkr ederim.

335

Birleik i Sendikas (BS)

Birleik i Sendikas (BS)

Gvencesiz alan iiler arasnda rgtlenmek zere sendika kurma fikrini ilk kez 2000 yl ierisinde tartmaya baladk. Daha nce Brandi Tekstilde gerekleen iyeri direniine katlan ve hemen ardndan tekstil iileri arasnda bir dernekleme faaliyetine koyulan birka arkadamz dnda kalanlar, hemen hepimiz, sendikal faaliyet konusunda deneyimsizdik. Dolaysyla tartmalarmz da el yordamyla yrd. Bu alanda, yani gvencesiz iiler arasnda rgtlenme hedefiyle kurulmu DABSEN ve Dayanma Sendikas dnda nmzde herhangi bir rnek yoktu. Her iki sendikann da iiler arasnda geni etki yaratamadn biliyorduk. Yine de bu iki sendikal deneyimden neler yapmamz deil de neler yapmamamz gerektiine dair dersler kartabildiimizi dnyoruz. DABSEN ve Dayanma Sendikas deneyimlerinin hedeflerinin gerisinde kalarak snmlenmesi, kuracamz sendikann syleminin nasl oluturulmas gerektii; sendikada politik talepler, ekonomik talepler dengesinin nasl kurulaca vb. konulara dair tartmalarmzn ilerlemesinde n ac olmutur diyebiliriz. Dier yandan aradmz olumlu rnei yurtdnda, Latin Amerikada, siz iler Hareketinde bulduk. rnein, isizler Latin Amerikada yol keserek i talep edebiliyorlarsa, bizler de Organize Sanayi Sitelerinin trafiini kesmek suretiyle retimi durdurabilirdik. rnein, siz iler Hareketinin kompozisyonu; eski sendikal iiler, einin isizlemesiyle daha etkin bir kimlik edinen kadnlar ve dzenli bir ie hi sahip olamam genlerin bileiminden oluuyorsa; yeteri kadar eski sendikal ii bulamasak da benzeri bir profili emeki mahallelerinde ve Organize Sanayi Sitelerinde bulabilirdik. rnein, siz iler Hareketi nasl ki yalnzca ekonomik temelli bir mcadele vermiyor, sosyal karakterli uygulamalarn ve politik nitelikli taleplerin znesi olabiliyorsa, kuracamz sendika da bu niteliklere sahip olabilirdi. Bu tartmalarn sonularndan yola karak; ierii konusunda kendimizi yakn hissetsek de, Toplumsal Hareket Sendikacl kavramn ok beenmedik. Bu kavramlatrmann snfsal atma nosyonunu silikletirdii izlenimini edindik. Bu nedenle benimsemedik. Yerine kendi icadmz olan, ya da yle olduunu sandmz, Sosyopolitik Snf Sendikacl kavramn tercih ettik. Akas balangta, ileyi ve tze dair konulara, o anda bizim iin ilevsel olmad iin girmedik. nk saymz o kadar azd ki, tzk ve i demokrasi tartmalaryla vakit kaybetmek istemedik. Adn ne koyarsak koyalm, sendikamz bir taban sendikas olacakt. nk yalnzca taban vard. Ardndan hedefimizi belirledik: ncelikle kitelli blgesinde, says 100 binlere ulaan gvencesiz iiler ierisinde bir rgtlenme ve hareketlenme yaratmak. Bu hedef dorultusunda ara olarak grdmz sendikay yasal zeminde kurduk ve adn Birleik i Sendikas koyduk. Kurulutan sonra, sendikay tartmann ve yasal platformda kurmann ne denli kolay ama sendikay gerek bir sendika haline getirmenin ne denli zor olduu gereini pratik olarak tecrbe ettik. Elbette ki, iilerin bir anda sendikay akn edeceini ngrmyorduk ama tartmay birlikte yrttmz insanlardan bazlarnn dahi ineyle kuyu kazma

336

Birleik i Sendikas (BS)

iinden uzak durmay tercih ettiklerini grdk. nk ouna, haftada bir gn afie bir gn de gazete datmna kmak, geri kalan zamanda da solcular aras tartmalara ve eylemlere katlmak trnden bir faaliyet daha cezp edici ve kolay grnyordu. Biz ise, skc bir ii, yani gyabnda onu merkezine koyarak devrim stratejileri oluturduumuz ii snfnn fertlerini, somut, etten kemikten iileri ve onlarn gerek sorunlarn eksen alan bir alma yrtmeyi nmze koymutuk. Balangta, daha ok kendimize ve etrafmzdaki iilere ynelik bir eitim almas planladk. Eitim konular olarak, sendikaclk tarihi, retim ilikileri ve gnmz toplumunda sosyal ilikiler balklarn tespit ettik. Dier yandan da dnk olarak da, i kime denir, sendika nedir? bal altnda bir eitim bror hazrladk. almakta olduumuz iyerlerinde bir sendikalama faaliyeti yrtmek zere ilikiler gelitirmeye baladk. Bu arkadalara sendika brormz verdik. Bror okumalarn ve bizimle tartmalarn saladk. Ancak temasa getiimiz iilerin bir sendikaclk faaliyetine katlmak iin kimi znel ve nesnel nedenlerden tr ok da istekli olmadklarn grdk. znel nedenler arasnda, iilerin yalarnn genelde kk olmas ve buna bal olarak alma srecini daha ok bir sosyalleme alan olarak grmeleri sralanabilir. ou aileleriyle yaayan ve ev btesine katk yapmak zere alan gen iiler, rnein arkadalaryla futbol oynamay ve kar cinse kur yapmay, bir sendika toplantsna katlmaktan daha cazip ve elenceli buluyorlard. 12 Eyll sonras meydana kan depolitizasyon sreci gen iileri fazlasyla etkilemiti. Dier yandan ya daha byk olan ve aile sorumluluunu stlenmi iiler ise, sendika fikrine daha yatkn olmakla birlikte, bunu riskli buluyorlard. siz kalmak, ev kirasn deyememek, ocuunun eitim masraflarn karlayamamak bu iileri sendika almasna katlmaktan alkoyuyordu. Sendikann olas bir iten atlma durumunda bu iilere gvence salayacak durumda olmamas en byk handikabmzd. Ayrca gen-yal, kadn-erkek, iilerin byk bir ounluunun ii haklar konusunda son derece bilgisiz olduklarn grdk. Sigortasz almann yasad bir uygulama olduunu birou bilmiyordu bile... Bunun zerine, iyerlerine ve mahalledeki iilere ynelik birebir yaptmz almann yetersiz kaldndan hareketle, ek olarak yeni aralar gelitirme yoluna gittik. Bu erevede, bir ii gazetesi kartma ve sigortasz almaya kar bir kampanya yrtme kararn aldk. Blgedeki iilerin, ok fazla gazete okumadn ve en ok Gzc, Takvim, Fotoma vb. yaynlar takip ettii gereinden yola karak, popler bir ii gazetesi karma kararna vardk. Ayrca gazetenin yalnzca iyeri sorunlarn deil, Trkiye ve dnya sorunlarn da ele almas gerektiini tespit ettik. Hem ii haberlerini veren, hem ii haklar konusunda bilgilendirici olan hem de devrimcisosyalist basnn geleneksel jargonunu kullanmakszn iilere snfsal nitelikli bir politik bilin kazandrmay hedefleyen ideolojik bir ara olarak Ekmek Davasn kartmaya baladk. Aka ifade etmek gerekirse, Ekmek Davas, sendikal rgtlenme almamzn nn at. i havzasnda cretsiz dattmz gazeteyi alan iiler, belki hemen olmasa da, iyerinde sknt yaadklarnda danmak zere sendikamza gelmeye baladlar. Biraz sonra deerlendireceimiz PTT direnii deneyimimizin yaanmasnda da Ekmek Davasnn nemli bir ilevi oldu. Dier bir adm olarak tasarladmz Sigortasz almaya Hayr kar kampanyas ise umduumuz etkiyi yaratmasa da sendikamzn geliiminde anlaml bir adm oldu.

337

Birleik i Sendikas (BS)

Kampanya srasnda, yaptmz arlar neticesinde sigortasz ii altran 10a yakn iyerinden iilerin ikayetlerini toparladk.Gerekte ok daha fazla iyerinde sigortasz almay tespit etmemize ramen, alan iilerin ikayeti olmalarn salamay baaramadk. Topladmz ikayetleri, SSK Blge Mdrl nnde yaptmz basn aklamasndan sonra ilgili kuruma ilettik. Kampanyann, sendikann tannmas konusunda da faydas oldu. Kampanya, Milliyet ve Cumhuriyet gibi gazetelerde haber oldu. Sigorta mfettilerinin yaptklar denetimlerin sonucunda, 4 iyerinde sigortasz almann tespit edilmesi ve iverenin para cezasna arptrlmasnn yan sra, sigortasz iilerin sigortalanmas saland. Kukusuz, bu kampanyann ok daha fazla kamuoyu yaratmas ve gvencesiz iiler arasnda bir kprdanmaya yol amas mmknd. Ancak bizim znel yetersizliklerimiz bu kampanyadan gereken verimi almamz engelledi. Mfettilerin zerinde yeterince gl bir basn oluturabilseydik, ikayet konusu olan iyerlerini ablukaya alabilmi olsaydk, bu kampanya daha baarl olabilirdi. Kampanyann sonrasnda, kitellide bulunan Mehmet Akif, Atatrk, Komsan ve kitelli Ky mahallelerine dnk almalara da yneldik. Kermes, niversiteye hazrlk kursu, spor almalar vb. organizasyonlarn yan sra mzik dinletileri ve tiyatro gsterimleri organize ettik. Halen rgtlenmesine devam ettiimiz bu trden etkinliklerin sendikada canlanmaya yol atn gzlemledik. Ancak sendika bnyesinde bir emeki kadnlar faaliyetini sistemli bir biimde rgtlemeyi baaramadmz teslim etmemiz gerekiyor. Bunun sendikamzn genilemesi konusundaki en nemli engel olduunu dnyoruz. nk evde alan kadnlarn, hem genlerden hem de ya daha byk iilerden daha istikrarl olabilen bir rgtlenme dinamii olduunu seziyoruz. Buraya kadar ele aldmz almalarda ortaya kan bir dier eksiklik ise sendikal faaliyete lojistik destek salayacak materyallerin retilmesiydi. Bu eksiklii gidermek zere SARGEM (Smrlenler ve Ezilenler Eksenli Bilgi, Belge ve Sanatsal retim Merkezi) adyla bir kurumun rgtlenmesi iine giritik. SARGEMin amacn yle tespit etmitik: Trkiyenin temel toplumsal dnm dinamii olan ii hareketinin, en geni anlamyla kltrn temel ilgi konusu olarak belirleyen SARGEM, hem snfn kltr konusunda aratrmalar yrtmeyi, hem de varolan kltr bamsz bir snf hareketinin geliimine olanak salayacak ekilde dntrmeyi hedefleyen faaliyetler gerekletirmeyi amalar. SARGEM, kendi balatt ve yrtt almalar dnda her iki balkta da, kendi dndaki zneler tarafndan gelitirilen almalar olanaklar dahilinde desteklemeyi ve glendirmeyi grev kabul eder. SARGEM, tm ii snfnn ve ezilenlerin dostlarn snf zerine ve/veya snf iin retim yapmaya zendirmeyi ve bu erevede geliecek almalar koordine etmeyi hedefler. SARGEMin yrtmeyi amalad faaliyet konular ise; snflar teorisi konusundaki yeni tartmalar izlemek ve bunlara katlmak suretiyle katk sunmak, zellikle yeni proletarya olarak tanmlanabilecek kesimleri konu edinen saha aratrmalar gerekletirmek, iilere ve ezilenlere ynelik grsel, iitsel ve yazl eitim materyalleri retmek, ayn dzlemi esas alan yaynclk faaliyetleri yrtmek, i hukuku ve ii sal konularnda eitim ve danmanlk biiminde faaliyetler gerekletirmek, iilerle ve ezilenlerle birlikte yoz burjuva kltrne alternatif kltrel ve sanatsal faaliyetler yrtmek olarak sralanabilir. SARGEM, bugne gelindiinde sz konusu faaliyetler balklarnda ksmi olarak hakk

338

Birleik i Sendikas (BS)

verilebilen almalar yrtmeyi baarmtr. Henz sonular baslmam olsa da kitelli blgesinde bir saha aratrmas gerekletirilmi, Ekmek Davasnn yaynclk faaliyetleri bu kurum zerinden yrtlm, SARGEM bnyesinde i hukuku komisyonu oluturulmutur. PTT direniinin belgesel filminin ekimi de yine SARGEM iliki a zerinden gerekletirilmitir. Sendikann kapatlmasyla atl duruma den SARGEMin, yeni sendikann kuruluu ile birlikte daha etkin ve daha gl biimde faaliyete gemesi hedeflenmekte ve bu hedef dorultusunda hazrlklar yrtlmektedir. Kukusuz BSin Trkiye sendikal ve devrimci kamuoyunda sesini duyurmas PTT taeron iileri direnii ile mmkn olmutur. Ayn zamanda sendikann hukuki olarak kapatlmas srecini de ieren bu direnii ksaca deerlendirmek, bu yzden bizim amzdan ok nemlidir. nk, gsterdiimiz tm pratik eksikliklere ramen PTT direnii, kanmzca BS projesinin, yani gvencesiz iilerin farkl bir sendikal perspektifle rgtlenmesi hedefinin isabetli ve yerinde olduunu gstermektedir. ncelikle, PTT iilerinin sendikamza geli srecini ksaca aktaralm: Daha nce de belirttiimiz gibi, direni srecine katlan ii arkadalarla Ekmek Davas gazetesi zerinden tantk. Sefaky blgesinde yaptmz gazete sat srasnda o blgede grev yapmakta olan iki PTT taeron iisi gazetemizi satn alr ve okuduktan sonra sendikamzla temasa gemeye karar verir. Daha sonra bu iki arkada kendilerini yakn hissettikleri dier iileri de sendika hakknda bilgilendirirler. Bylelikle sendikalama almas balar. Geneli, muhafazakar ve sa partilere oy veren PTT taeron iilerinin, Ekmek Davas gazetesini okuyarak sendikamza kendi kendilerine gelmi olmalarnn, nderlik yeteneine sahip ve grece bilinli zellikle bir PTT iisinin kiisel baarsna olduu kadar gazetenin sylem ve ieriinin doru bir biimde oluturulmasna da bal olduu dncesindeyiz. Devam eden srete, sendikaya dzenli gelen iilerle eitli eitim ve tartma toplantlar dzenlenir. Bu toplantlar yaklak 3 ay kadar srer. Toplantlar srasnda, iilerin sendikaclara ynelik nyarglarnn yol at gvensizliin almas en nemli gndem maddesi olur. i arkadalar, srekli olarak sendikann neden kendileriyle ilgilendiini, bu ilginin arkasnda bir menfaat beklentisinin olup olmadn srekli sorguladlar. Aslnda bu gnmz Trkiyesindeki iilerin genel karakter zelliine iaret etmektedir. Gvencesizlikle ykl alma yaamlar boyunca, gvensizlik duygusunu byten iiler, zorunlu olarak bireysel karlar peinde komay bir yaam biimi haline getirmilerdir. Dolaysyla sendika, iilerin adeta ezberlerinin dnda bir tutumu temsil ediyordu. Ancak aylarca sren bu kolektif hareketin ardndan bile bu bireysel kar eksenli yaam algsn tamamen krabildiimizi syleyebilmemiz mmkn deildir. Bireycilik, direni srasnda da iiler arasnda kimi kez kariyerizm kimi kez ise kk hesaplar peinde komak biiminde aa kmtr. Bu durumun ortaya kmasnda, Trkiyenin ve dnyann nesnelliinin ortaya kard kltrel bozulmann yan sra, sendikamzn nitel ve nicel eksikliklerinin de pay olduunu teslim etmemiz gerekiyor. Sendikamzn profesyonel alanlarnn olmay, fiili olarak iilerle daha ok SARGEM Hukuk Komisyonu avukatlarnn temas etmesi sonucunu dourdu. Avukat arkadalarmz, mesleklerinden ve ayrca politik yeteneklerinden dolay iiler tarafndan daha abuk benimsenirlerken, iiler yanl biimde sendikann yerini

339

Birleik i Sendikas (BS)

giderek avukatlarla ikame etmeye baladlar. Bunda kukusuz, bizlerin, yani sendikadaki arkadalarnn deneyimsizliinin ve yetersizliinin de pay olmutur. zellikle yerleik bireyci kltr ve kukucu tutumlar nedeniyle, buna alk olmayan birok sendikal arkadamz, PTT iileri ile dntrc bir iliki gelitirmeyi baaramad. Bu konuda eksikli kald. Direni baladktan sonra da, gndemin younluu ve srecin hz nedeniyle bozulan dengeyi bir trl yeniden kuramadk. Bu durumun, sendikamz asndan, gelecee dnk ders kartmak konusunda direniin en nemli deneyimi olduunu syleyebiliriz. Dier yandan, direni baladktan sonra baarl yaptmz bir ok i olduunu syleyebiliriz. Dmzdaki znelerin gsterdikleri snf dayanmas neticesinde, sendikann olanaklarnn zerinde bir bte yaratarak, direnii iilerin ihtiyalarn gidermek amacyla seferber etmeyi baardk. Direniin medyada haber olmasn ve daha geni bir kamuoyu tarafndan bilinmesini saladk. Bu bilinirlik zerinden zellikle Boazii niversitesinden rencilerin derneklerinden olan KyKoop, direnii iilerle bir dayanma gecesi dzenledi. Bylelikle renci genliin gndemine PTT direnii girmi oldu. Direnii iilerle Eminn PTTsi nnde kitlesel bir basn aklamas rgtledik. Bu eyleme katlan yine taeron Ekolas iileri ile somut bir snf dayanmas salanm oldu. Fransada, SUD PTT sendikasyla somut bir dayanma ve ibirlii gelitirdik. Almanyada gvencesiz iileri konu alan bir sempozyumda, ok sayda alternatif sendikal oluumun desteini kazandk. Direniin belgesel filminin ekilerek yurtiinde ve yurtdnda gsteriminin yaplmasn saladk Tm bu almalarn duyurulmasnn ayn zamanda ideolojik bir mcadele olarak algladk. ilerin ve ezilenlerin ksmi ve yerel mcadele deneyimlerinin dahi gl biimde duyurulmasnn, iilerden ve ezilenlerden yana bir dnya kurulmas hedefini glendirdiini grdk. Tabii bu arada sendikamz apar topar kapatld. Mahkemesinde olaan aknda devam eden dava sreci, direnile birlikte hzl biimde sonulandrld. Bu noktada, direnie somut destek sunan Enerji Yap-Yol-Senle bir ibirliimiz oldu. Ne var ki, bu ibirlii direniin sokakta sren ksmnn sona ermesi ve hukuki bir mcadelenin konusu haline dnmesiyle birlikte sona erdi. Ortak ve yeni bir sendika rgtleme hedefine doru evrilemedi BS hukuken artk yok. Ancak bizler bugn BSi her adan aacak bir sendikann kurulu hazrl iindeyiz. Yaadmz ve bugn burada sizlerle paylatmz deneyimlerden karttmz dersler, nasl bir sendika sorusu konusundaki yant araylarmza temel tekil etmektedir. Bugn gvencesiz iiler iin sendikalama ok nemli bir ihtiyatr. Ancak sendika klasik ilevlerinin yan sra sz konusu iiler arasnda varolan gvence arayna ynelik yantlar verebilirse baar ansna sahip olacaktr. Bu ilevleriyle gvencesiz iilerin sendikalar, iilerin iktidar organlarna doru u veren bir kurumlama olarak tasarlanmaldr. Gvencesiz iilerin sendikalama sreci, mevcut sendikal konfederasyonlarn kaderini paylamamak iin, merkezi ve hiyerarik bir kurumsallamay hedeflememeli ancak taban inisiyatifini esas alan lokal sendikalarn ibirlii ve gbirlii yapacaklar bir st koordinasyonunu rgtlemeyi en bandan itibaren nne koymaldr. Dinlediiniz iin teekkr ederiz

340

Mesut Mahmutoullar

Snf Hareketinde zgn Bir Deneyim: Birleik Sendikal Hareket

MESUT MAHMUTOULLARI

Birleik Sendikal Hareket, sendikal hareketin yapsal bir kriz yaamakta olduu tespiti ile oluturuldu. Krizin nedenleri; kapitalist retim srelerindeki deiimlere kar sendikal nderliklerin snf politikalar yaratamay, rgtsel yaplarn var olan durumun gereksinimlerine uygun olarak yeniden dzenlenemeyii, rgtler iinde snf iradesini yaratacak demokratik kanallarn oluamay, fiili meru mcadele hattnn rlemeyii, dnya apnda ve lkede sosyalist ideolojinin etkinliini yitirmesi olarak saptand. Sendikal hareketin krizinin var olann kkl bir eletirisi yaplmadan zlemeyecei, tek bana eletirinin de bir anlam ifade etmeyeceinden hareketle Birleik Sendikal Hareket gibi asl amac yeni bir snf hareketi yaratmak olan kapsaml bir proje olutu. lk olarak KESK iinde filizlenmeye balayan BSH dncesi 28 Ocak 2001 tarihinde yaplan bir toplantda eitli ii ve kamu sendikalarnda rgtl emekilerin bir araya geliini salad. BSH bileenleri 7/8 Nisan 2001de Ankarada yaptklar bir toplantyla da ilkelerini ve isimlerini belirleyerek yola koyuldu... ki yllk zaman diliminin ilk alt aynda BSH nedir ne deildir? broryle toplantlarda ortaklalan ilkeler ve alma tarz somut olarak tanmland. Faaliyetin ikinci alt aynda ise sendikal harekette bir ilk olan, krizden bilinli ve rgtl bir biimde klacann bilinciyle snf hareketinin btnne bu dorultuda yn vermek amacyla bir sendikal program oluturuldu. Program deitirilmeye ve gelitirilmeye ak bir metin olarak tanmlanarak, ii snfnn en geni kesimleriyle tartmay hedefledi. BSH bu yryn u vazgeilmezler zerinden ortaklatrmaya alt: BSH varolan sendikal yap ve pratikleri ama abasdr. Statkocu deildir. BSH sendikal yaplar glendiren bir yaplanmadr. Sendikalarn altn boaltma giriimi deilidir. BSH sendikal mcadeleyi yeniden tanmlama giriimidir. Sendika ii bir reform hareketi deildir. BSH mevcut yasal snrllklara kendini hapseden bir hareket deildir. BSH snfn ortak rgtlenmesini, rgtsel eitliliini, devletten sermayeden ve brokrasiden bamszln, ii demokrasisini savunan bir harekettir. Gdml, hantal, brokratik, tek tip blnm bir hareket deildir. BSH bir snf hareketi yaratma giriimidir. Ksmi talepleri mcadelesinin nihai hedefi olarak grmez. Ortak mcadele ve ortak rgtlenme ancak ii snfnn ihtiyalaryla ekillenmi ortak bir program etrafnda yrtlebilir. Bu program, mevcut yaplarn dikey rgtlenmeleri yannda ayn zamanda yatay rgtlenmelerin vazgeilmezliini saptayarak oluturulmaldr. BSH eletirdii brokratik yaplarn i ileyilerini kendi ileyiinin rnei haline
341

Snf Hareketinde zgn Bir Deneyim: Birleik Sendikal Hareket

getirmez. Kararlarn alnmasnda ortaklamay artrc nlemler alr. Tartmalar brokratik ileyie gre deil kendi iindeki demokratik ileyie gre srdrr. Btn organlar seimle belirlenir. BSHliler setiklerini ayn yolla geri arma hakkna sahiptirler... Ne yazk ki BSH rgtlenmesi iinde eletiri, neriler ve mdahalelere kar brokratiksekter bir tutumun gelimesi engellenemedi. Sz konusu brokratiksekter anlay ii snf mcadelesinin tarihsel kamburu olan ve onun mcadelesinin nesnel dinamiklerini boan znel sorunun BSH iindeki biimleniidir. Dolays ile BSH in donuk bir yapya srklemesi, knt durumu yaayan rgtl dier yaplardan farkn ortadan kaldrmas, eskinin amamz gereken tketici alkanlklarn yeniden retmesi nlenemedi. Eletirilen anlay, kendi siyaset yapma tarzyla yzlemek ve ortak yrymze devam etmek yerine blen ve karakteri olan tasfiyeci tavr srece dayatt. Oysa BSH, snfn en geri kesimleri de dahil olmak zere ii snfnn en kyda kede kalm dncelerini, eletirilerini iermeyi, kendi demokratik ileyii iinde sindirmeyi esas alarak oluturulmutu. Blenler in ve tasfiyecilerin birleik bir hareket yaratmayaca tarihsel olarak bir kez daha kantland ve bu nemli deneyim snmlendi. Gerekletirebildii kolektif alma, oluturduu program ve snrl pratii asndan BSH; benzer yeni deneyimlerin ykseltilen tas ve snf mcadelesinin bir zenginlii ve pusulas olarak ilev grecektir.

342

Dayanma Evleri

Dayanma Evleri*

Ben TSAMa byle bir toplanty dzenledii iin teekkr ediyorum. Dayanma Evleri stanbulun be semtinde faaliyet gstermektedir. Bunlar; Esenler, Baclar, Okmeydan, mraniye, Alibeyky. Ayrca Dayanma Evlerinin balantl alt Kadn Aratrmalar Dayanma Merkezi ve Bursada Bamsz Tekstil ileri Sendikas, BATStenin deneyimlerini de aktarmaya alacam. Dn bu salonda uzun uzun esnek retim, metalama ve ticarileme, yoksullama, isizliin yapsal bir sre olarak yaanmas tartld. Dayanma Evleri, tm bu srelere kar, iilerin hem iyerlerinde hem de hayatlarndaki sorunlar birlikte zmek zere tasarlanm, iilerin ve emekilerin toplumsalsiyasal z rgtleri olarak olarak tanmlyor. nk gncel yaamdaki dayanmalarn snf bilincinin olumasnda ok nemli olduunu, kolektivitenin, insanlarn yaratclnn gelimesinin, organizasyon gcnn gelimesinin ok nemli olduunu dnyoruz. Ayn zamanda siyasal taleplerle de mcadele etmek, bu farkl z rgtlenmeleri, bu paralanm snfn farkl paralarnn z rgtlenmelerini btnsel bir birleik snf stratejisine dntrmek gerektiini de daha ileri bir hedef olarak dnyoruz. Dolaysyla emekilerin yaam alanlar olan mahallelerde almalar yapyoruz. nk iilerin genelde isiz olanlarn veya dzensiz alanlarn yaam alanlarnda da rgtlenmesi ile ancak uzun erimli rgtllkler salanabiliyor, dzensiz alan bir iiyi sadece iyerinde bir rgtllkle tutmanz imkansz, dolaysyla hayat rgtlyoruz diyebiliriz Dayanma Evlerinin teorik olarak k noktasn bu esnek retim, kentlemede yaanan sorunlar, hzl varolama, metalama, ticarileme gibi genel srelerden almakla beraber, pratik k noktasn ise; Filistin ntifadasndan, Hamastan yine Enver Sedat dnemi Msrda neoliberal politikalara kar dayanma gelitiren halkn, birbirlerine ders veren, birbirlerinin salk sorunlarn zmeye alan, birbirlerinin her eit ihtiyacn karlayan halk rgtlerinden de almaktadr. rnein Filistinde Halk Komiteleri var ve srail saldrlarndan sonra Halk Komiteleri, ekmek datyorlar ablukada olduu zaman. Demirciler Komitesi var, bu Demirciler Komitesi srail tarafndan krlan dkkanlarn kepenklerini tamir ediyor. Bunlar da bir takm pratik hayat rgtlemekle ilgili sreler. Dayanma Evleri neler yapyor. Okmeydan Dayanma Evinden biraz bahsedeyim, yaz okullar dzenliyor ocuklar iin. Varolarda ok deiik heterojen bir kltr var, deiik st ste binen gstergeler olumu, dolaysyla eteleme, mafyalama, esrar kullanm, bali kullanm, tiner kullanm ok yaygn, yaz okullarnda niversitelerden gelen gnll renciler veya EitimSenli retmenler dersler veriyorlar. ocuklarn bir biimde yaratclklarn, kolektivitelerini gelitirip hem de yazlarn deerlendirmeye alyoruz. Giysi dayanmalar yapyorlar. Tm Okmeydanna bildiriler datlyor, eski giysinizi getirin eklinde, belli bir tarih veriliyor, o gn de ihtiyac olanlar gelip o giysileri alyorlar, ya da kendisi brakp, baka giysiler alanlar da oluyor. Benzer ekilde kitap dayanmalar yaplyor. Tabi bunlara biz genelde emein kendisini yeniden rettii alan diyebiliriz. Bunun dnda gndeme glince faaliyete getiimiz almalarda olmakta. Mesela Okmeydan Fuat
*Dayanma Evleri adna yaplm olan sunuun deifre edilmi halidir.

343

Dayanma Evleri

Soylu lkokulunda toplu parasz kayt uygulamas gerekletirildi, daha sonra yayld baka okullara. Burada veliler Dayanma Evine geldiler, biz ocuklarmz kayt yaptrrken para isteniyor diye. Birlikte gidip, eitimin ticarilemesi diye adlandrdmz srece kar bir direni oluturuldu. Dayanma Evlerinin biraz dayanma anlay byle. Zaten toplumda olan dayanma anlaynn zerine basarak, onu daha genel bir toplumsal dayanma dzeyine kartmaya alyor. Dn k oturumda, Metin ulhaolunun bir yorumu vard, snfn alternatif bir kltr yok, buna gerek de yok, ona ideolojik olarak dardan bir mdahale gerekir gibi, aslnda var yani insanlar birbirleriyle belli llerde dayanyorlar, komusuyla dayanyor akrabasyla hemehrisiyle dayanyor, dolaysyla bunlarn btnlkl bir proje iinde yer alabileceini ve snf bilincinin oluumunda nemli olabileceini dnmek gerekiyor. Depremde Dayanma Evleri ok nemli almalar yapt. Yine ilgin gelebilecek bir almadan bahsetmek istiyorum. Salk personeli gelip salk taramas yapt mahallelerde. Salk taramasndan sonra o salk taramasna katlan, ocuklarn getiren kadnlar daha sonra o salk personelinin Okmeydan SSK Hastanesindeki zlk haklaryla ilgili bir eyleme katldlar. Dayanmann yle bir anlam da var, yani bir profesyonel meslek grubuyla bir mahalleli grubunun ikisini birden bir araya getirip dayanmas da salanm oluyor. rgtlenme alan bu anlamda iki ynl denebilir. Bir de retim alannda, emein yeniden retimi alannda yaplan almalar var. Elbette kurslar ve bunu gibi geleneksel kltr merkezi tarz almalar zaten yaplyor. Okmeydanndan bir grup kt kaset kard. Yani genlerin bu tip abalar desteklenmeye allyor. retim alanndaysa genelde, BaclarEsenler Dayanma Evlerinde parasn alamayan iiler oluyor. Genelde bunlara younlayor nk kaytsz iilik ok yaygn, kayt d istihdam yaygn. iler paralarn alamyorlar ya da belli haklarn alamyorlar, o zaman birlikte davranp belli haklar alnabiliyor, yani iilerin bu haklar alnabiliyor. Yine bu Dayanma Evlerinin bu yeniden retimle ilgili atladm bir rnek var mesela ite kna gecesi gibi eyler dzenlemek isteyen yoksul insanlar bir salon tutmaktansa gelip orda nian yaplabiliyor. Tabi siyasal sylemi olan almalarda yaplyor. rnein bu aralar, Nato kart syleiler, gndemler yaplyor. Bir de ok ilgin bir ey olarak eteleme ok yaygn, Baclarda zellikle, eteleme yaygn, etelemeye kar oradaki genlerin oluturduu ortak gruplar geceleri mesela Okmeydannda, Baclarda devriye geziyorlar. Bu ok nemli, bu mesela bir snf rgt derken yani gen iilerin oluturduu bir rgt, ama gnmzde byle ite isizlik dzensiz alma ok yaygn, o zaman mesela Baclarda yle bir alma yaplyor Bilardo salonlar var, hap satyorlar, extacy falan satyorlar, onlara gen ii arkadalar Dayanma Evlerinden gidip, biz Dayanma Evlerinden geliyoruz, buraya bir daha gelmeyin, hap kullanmayn diyorlar. Bu isiz genleri farkl gruplamalar ekebilmek iin, spor turnuvalar dzenliyorlar oraya davet ediyorlar. Mesela bu turnuvalarn kendisinin de bir anlam var, en son bu yaz yaplana yirmi takm katld ve normalde oradaki turnuvalar aslnda bir ticari faaliyet dnm. Her takm iki yz milyon gibi bir rakam veriyor, byle gayet ticari faaliyete dnm spor bile. Bunun nne gemeye alyoruz. Esenlerde bo araziye atklar voleybol sahasnda turnuva dzenlediler rnein. Bu tip halk rgtlenme almalarn ve halkn organizasyon gc, kendi kendini ynetme inisiyatifi, halk inisiyatifleri gelitirilmeye allyor. Onur, adalet gibi halkn

344

Dayanma Evleri

aslnda belli deerleri var, onlar zerinden yrnmeye allyor. Esenyurtta Kadnlar Kahvesinin belli deneyimleri var, onlarn da on iki tane tekstil makineleri var, kooperatifte belli almalar yaplyor, onun ayrntsna girmeyeceim. Yalnz genel bir bak as vermem gerekirse; unu diyebiliriz: retim srelerinin, enformellemesi dediimiz szlemeye dayal ilikilerin ortadan kalkmasysa, karlkllk ilikilerinin olumasysa, aslnda enformelleme olumlu anlamda da kullanlabilir. Dayanma bu anlamda bir, enformalleme bir direnie dntrebilir. Yani enformel sektr olmas bunun ite rgtlenilemeyecei, hibir ey yaplamayaca anlamna gelmiyor, yaplabiliyor, kiilerin haklar hakknda bilgilendirmeler yaplabiliyor. nk iiler dzensiz alyorlar ve mesela bir ii tipolojisini rnek vereyim;, mraniyede iki yllk kdemini be milyon lira maa fark iin yakabiliyor gen iiler. Alt aydan daha ok alrsanz iten tazminat hakknz var ve bunun gibi temel bilgileri dahi bilmiyorlar ve bunlar ok gz kara bir ekilde feda edebiliyorlar. Genel olarak sylersek, byle bir varo rgtll, mekanlarda oluan deiik bir kltr var, deiik bir gemii var her mahallenin, burada mahallenin kuruluundaki dinamikler biraz nemli, mesela Okmeydan daha devrimci mcadelelerle kurulmu bir yer olduu iin daha homojen bir kltr var ama Baclar daha deiik kesimlerin g etmesiyle ve daha kurulurken devrimci mcadelelerle deil hemehrilik ilikileriyle, yardmlamalaryla kurulduu bir yer iin orada daha farkl bir kltr var. Mesela 2002 ylnda krtlerle romanlar arasnda bir atma kt Esenler Karabayrda, byle atmalar etnik gerilimler fazlasyla oluyor. Muhalif glerin sendikalarn ya da Dayanma Evleri tarz rgtlenmelerin bunlar mutlaka gz nne almas gerekiyor. Biz orada ister istemez dolayl olarak Romanlar destekledik ve Romanlar ok kapal bir grup olmasna ramen daha sonra nemli bir ballk gelitirdiler Dayanma Evine. Biz onlar destekledik nk ezilen taraf onlard, ok ayrntsna girmeyeyim, byle kapal gruplar oluyor onlarn gncel yaamna giremezseniz dardan sylemlerle ulaamyorsunuz. Ama Okmeydannda baka bir dinamik var, Alevi dinamii var oraya girdiiniz zaman zaten sizi bir anda bir Alevi rgt diye herkes tanmaya balyor o zaman da dier kesimlere ulaamyorsunuz. Yani tipoloji deiiyor her bir blgede. Esenyurt mesela; varoun varou diyebileceimiz Esenyurt gibi yeni kurulan mahallerde emek eksenli faaliyet gsteren rgt veya sendikalar daha rahat ilgi gryor. nk oralar yeni kurulduu iin, mdahale etmek ok daha kolay ve kalc ilikiler gelitirilebiliyor. Kadnlar Kahvesi deneyiminden bizim karttmz o, sosyal hareketlilik ok fazla, hep yeni g etmi ve aslnda ok fazla dayanmaya ak bir yer ve ok kalc muhalif ilikiler, dayanma organizasyonlar, rgtler emek rgtlerinin etkisi ok daha fazla olabiliyor. Sorular gelirse Bursadaki Bamsz Tekstil ileri Sendikasndan bahsedebilirim Ama ksaca deinmek gerekirse; sadece on tane avukat var ve iilerin haklarn savunan bir sendika. 1500 tane yesi var. Bu sendika sadece iilerin davalarna bakyor ama dier sendikalar sevmiyorlar Batisi, zaten szleme barajlarn gemek dier sendikalar iinde nemli bir sorun. Batise ye olmak bir iinin yeliinin boa gitmesi demek, szleme barajlarna taklyor nk dier sendikalar. Bu durumdan dolay, Batis yle bir kural balatt; baka sendikadan ii almyor kendisine, ayrca baraja taklan bir sendika olacaksa kendi iilerini baraja taklma durumunda olan sendikaya veriyor. Ama dediim gibi bu da yeni bir rgtlenme tarz, yani bolca dava aarak faaliyet gsteriyor ve ok sayda kazanlm dava var. Yeni yasa da bu anlamda kullanlabilir imkanlar sunuyor. Uzattm teekkr ediyorum, sa olun.

345

Sermayenin Yeniden Yaplanmas ve i Snfnn rgtlenmesi

Sermayenin Yeniden Yaplanmas ve i Snfnn rgtlenmesi*

Yeni ii kitlesi Kapitalizm 1970lerde birikimi yeniden deerlendirme krizinden neo liberal politikalarla yeni bir aamaya geerken sermaye iin her trl pazar nem kazand. Sosyalist bloun varl nedeniyle kontrol altna ald/almak zorunda kald vahi kapitalist nitelii SSCBnin kyle beraber dnyann tek hakimi olduunu ilan eden kapitalizm, ok gemeden, insanlk iin ne retebileceini btn plaklyla gsterdi! Sosyal devlet anlaynn terk edilmesiyle her trl hizmet alan sermaye iin yeni bir pazar olurken retim modelleri ve buna bal olarak ii portresi de deiiyor. retim byk fabrikalardan kk lekli iletmelere, atlyelere hatta evlere kadar paralanrken corafi olarak toplam trde yar vasfl fabrika emekisinin yerine de vasfsz, eitlenmi, belirli bir alana baml olmakszn alanlar alyor. Kk ve orta lekli iletmelerin yaygnlamasna paralel olarak ulustesi irketler retim ve pazarlama sisteminin organizasyonunu ve koordinasyonunu ynlendiriyor. Standart istihdam ilikileri neo liberal politikalarla esnekletiriliyor, a tipik istihdam ilikileri (parttime alma, eve i verme, geici iilik, taeron ilikileri ve kayt d istihdam, vb.) yaygnlk kazanyor. Buna paralel olarak iyerinin ve alma zamannn snrlar da esnemeye ve siliklemeye balyor. alma zamannn ve iyerinin nerede balayp nerede bittii belirsizleiyor. Geleneksel tipik istihdamdaki erkek igcnn yannda kadn, gen ve beyaz yakal igc yaygn olarak igc piyasasna giriyor. Son 10 yldr lkemizde de sanayi alannda uygulanan ve tarm alannda henz uygulanmaya balanan bu programlarn sosyal sonular yava yava toplumsal hayatmzdaki yerini almaya balad. Kalc isizlik, alan nfusun giderek yoksullamas, mlkszlemenin derinlemesi, toplumsal hayatn hzla dejenerasyonu bu programlarnn uyguland her yerde benzer sonular ortaya karmaya balad. Kk ve Orta lekli iletmelerin saysnn hzla artmas, esnek almann genel kural haline gelmeye balamas, g hareketlerinin srmesi ve hatta tarmda uygulanacak yeni politikalarn yeni g dalgalarn hazrlayaca gz nne alndnda zellikle byk kentlerde yoksul mahallelerinin nasl bir sosyal profile brneceini tahmin edebiliriz. Bu sosyal profilin verili koullarda dinsel rgtlenmelerin (veya bir baka konjonktrde milliyetirk rgtlenmelerin) etkisi altna girmeye hazr bir kitle taban oluturduu da ok aktr. Bu ayn zamanda bu kitlelerin byk ounlukla emeki karakterde (emekgcn satarak geinmek zorunda) olmasna ramen snf d kimlikler edinmesine yol aacaktr. Bu anlamda emek rgtleri, iyerlerinin yannda bu kitle ile yaam alanlarnda birlikte olmann yollarn aramak zorundadr.

* Bu sunu Emek almalar Merkezi tarafndan yaplmtr.

346

Sermayenin Yeniden Yaplanmas ve i Snfnn rgtlenmesi

EMEKLERN YENDEN RGTLENMES Yeni alma koullarndan dolay iyeri ile ba zayflayan iinin bilin edinme srecinde yeniden retim srecinin nem kazanmas sendikal mcadelenin dikkatini bu alana evirmesi gerekliliini douruyor. i snfnn emeki karakterinin rgtlenmesi art deer smrsnn gerekletii iyeriyle snrl olmaktan kp yaam alanlarna da yaylan bir mcadeleyi zorunlu klyor. Bu anlamyla sendikal alma alannn snrlarnn genilemesi ve ayn zamanda sendikal rgtlerin sendika olmayan formatlarda oluturulmasn da beraberinde getiriyor. ncelikle retimin paralanan yapsn ve lkemizdeki iyerlerinin %90dan fazlasn oluturan ortakk lekli iyerlerini temel almak gerekir. Belli blgede younlaan iyerleri ierisinde (organize blgeleri ve atlye younlukla emeki mahalleleri) geni kesime hitap eden belli alma koullarn egemen klacak bir pratik ve bir mcadele hatt rlmeli. Yeniden yaplandrma program erevesinde yada uyum yasalar ad altnda getirilen/getirilmeye allan yasalarnuygulamalarn ykm programlar retim merkezleriyle snrl kalmayp yaam alanlarn da kapsayacak eklinde yrtlyor. Emek cephesi, bu saldrya edeer gte bir karhegemonya oluturamad takdirde bugnk konumunun ok gerisine dmesi kanlmazdr. Orta ve uzun vadede bu hat esas olarak emein sosyal art olarak ifade edebileceimiz bir talepler btn para para hayata geirmeyi veya en azndan mcadeleci ii topluluklarnn ortak talebi haline getirmeyi hedeflemeli.Bu anlamda belli sektr veya blge dnda kalmadan gvencesiz altrlan btn iilerin taleplerini yanstan bir eit manifesto oluacaktr. Bu taleplerin gereklii ve ii snf iindeki arl ise bir mcadele srecinin rn olmalar ile doru orantl olarak artacaktr. Dnyada yaanan bu gelimeler karsnda dnyann geleceini, eitliin, demokratik hak ve zgrlklerin egemen olduu bir toplumsal dzenden yana kurgulayanlar iin hayatn neresinden tutacaklar yeniden bir sorun alan olarak ortaya kyor. Neoliberal programlarn yoksullatrd, bir paavra gibi hayatn kysna att milyonlarca insan yeni bir uyann potansiyel znesi olarak tarih sahnesindeki yerini almaya balyor. Kapitalizme kart emek cephesini oluturmann en bata gelen koulu ise, sermayenin programlarna ve stratejilerine yaamn her dzeyinde ve her alannda kar koyabilmeyi rgtlemek gerekiyor. Bu; ii snfnn devrimci eylemini rgtlemekten kapitalizmin yoksullatrc politikalarna kar dayanmac eilimleri glendirmeye kadar uzanan geni bir yelpazeyi kapsayabilmelidir. Sermayenin ykm politikalarnn etkisinin en youn yaand yoksul emeki mahallerinde ilerici muhalefet ve dayanma merkezleri oluturulmaldr. Entelektel ve duyarl kesimlerin ilgisini eken ve taraf eden almalar gelitirilmelidir.

347

Sermayenin Yeniden Yaplanmas ve i Snfnn rgtlenmesi

Bunun yan sra aydnlatma ve sorunlar grnr klma srecine paralel olarak gvencesiz iilerin zgn hareket biimini yaratma noktasnda irade ve tasarruflar gelitirilmeli,iilerle aydn ve duyarl kesimin buluaca olanaklar oluturulmaldr. EMEK ALIMALARI MERKEZ Uzun yllardr eitlik ve demokrasi mcadelesinin bir aktr olmaya alan Halkevleri, son yllarda bu kitlenin zellikle byk kentlerdegiderek toplumun gvdesini oluturmaya baladn fark ettiinde toplumsalkltrel faaliyetlerinin yan sra nfusun alan/almak zorunda olan kesimlerine zel bir ilgi gsterdi. Yoksullarn yaad mahallelerde 1997de ii komisyonlar olarak balayan bu faaliyet bugn blgesel ii merkezleri oluturmaya doru yneliyor. alan/almak zorunda olanlar ikolu, iyeri vb. yapay ayrmlar gzetmeden sendikal formu olan ama sendika olmayan toplumsal rgtlenme biimlerinde bir araya getirmeye alyor. Tek biimli/merkezi/geleneksel biimlerde rgtlenmeye uygun olmayan bu toplumsal tablonun rgtlenmesinin gerici bir toplumsal yneliin durdurulmas ve ileriye ynelmenin yegane ilac olarak grp Trkiye genelinde 67 ubede almalarn srdryor. stanbul Halkevlerinde ii komisyonlar pratii ilk olarak Halkevci faaliyet ierisinde gvencesiz altrlan iilere snf bilinci kazandracak eitimbilgilendirme toplantlar ve snrl pratikler hayata geirildi. Birok ubemizde bu komisyonlarmzn faaliyeti devam ediyor ancak bir sene ncesinden itibaren de mevcut almann yetersizliine ilikin bir tartma yrtmeye baladk. Halkevci faaliyetin bir kolu olarak i Komisyonlar almas bir snra gelip dayanmt. Bize en byk avantaj olarak 5 sene sren pratikte almann dinamizmini ve srekliliini salayan aktivistlerin yetitirilmesi ve gvencesiz ii topluluklar ierisinde bir hareket tecrbesi kazandrd. Gndemimize konuya daha btnlkl ve ileri aralarla mdahale etme fikri ve bu iddiann sonucu olarak Emek almalar Merkezi gndeme geldi ve bugn iin stanbul Merkez, kitelli (stanbul), Ankara, Adana ve Mersinde faaliyete zmit ve Tuzla (stanbul) ise kurulu aamasnda olmak zere almalar devam etmekte. Bunun yan sra ubelerimizde ki ii komisyonlar Emek almalar Merkezleriyle koordineli ekilde faaliyeti devam etmekte. Sermayenin programlarna ve stratejilerine yaamn her dzeyinde ve her alannda kar koymak, yani onlar geersizletirecek gte politikalar oluturmak gerekletirmek iin u temel bileenlerle bir kurumsal yap oluturuluyor ;EitimAratrma, letiim, Destek. EitimAratrma alannda; Halkevleri ve EM ile iliki kuran iilerin, nc iilerin ve ileri kadrolarn ii snf mcadelesine ilikin tm konularda eitimi iin gerekli yazl ve grsel rnleri retmeyi amalyor. kard ve karmakta olduu yazl ve grsel rnleri basit, kolay oaltlabilen el ilanlar ve kitapklar hazrland. Hazrlanan haklar brorlerimizden i kazas, sigortasz alma, iten atlma ve kadn iileri sorunlarna dair kitapklardan ilki Austos 2004te kartld. Dzenli kartlmaya altmz ve bugne kadar 3 says kan gazete formatndaki i Blteni almalar devam etmekte. (Datm Trkiye apnda Halkevleri ve EM tarafndan yaplmakta)

348

Sermayenin Yeniden Yaplanmas ve i Snfnn rgtlenmesi

Ankara EM zerinden Ankara niversitesi SBF ile ortaklaa yrtlen Anadoluda yoksulluk ve yeni ii kitlesi profil aratrmas anket almas ile lke apnda 3500 anket gerekletirildi. (Aratrmann sonucu ilerleyen aylarda ayrca yazl olarak sunulacak.) Gncel sorunlara dair aratrma dosyalar oluturma ve yaygn kullanmnn salanmas. kitelli Emek almalar Merkezinin hazrlad dosya Gvencesiz altrlan iiler iin neden SSK hastaneleri satlmasn? imdilik stanbul Halkevinde Emek Ktphanesinin grselyazl yaynlarla zenginletirilmesi ve tm EM oluturulmas iin almalarn srdrlmesi. stanbul EM 2627 ubat 2005 tarihleri arasnda Gvencesiz altrmann ekonomik ve sosyal boyutlar adl sempozyum almasn srdryor.

letiim alannda;

i snf hareketinin gelitirilmesi iin bir enformasyon an oluturmay amalyor. Bu an bir ucunda stanbulda ve Trkiyenin btn ii kentlerindeki nc ii gruplarnn almalarn birbirlerine aktarmalarn salayacak bir iletiim ortam; dier ucunda ise ii snf mcadelesi asndan gereksinim duyulan btn haber ve enformasyonun topland bir haber merkezi bulunacak. Bu an oluumu ayn zamanda iiler iin somut kitle iletiim aralarnn retilmesine de olanak salayacak.
Destek alannda da

Halkevleri ile iliki halinde olan iilerin tesine geerek, rgtszgvencesiz iilerin tmn kuatarak bir araya gelmeye yneltecek almalar yrtmeyi hedefliyor. Gvencesiz iilere alma yaamnda karlatklar sorunlarn bireysel zmlerinde destek salamak iin kurulan Alo i Haklar servisi bu destek almalarndan birincisi oldu. Bu konuda yardmc olan bir grup avukatla yrtlen Alo i Haklar servisi ile imdiye kadar 600den fazla ii ile telefonla grlm. Bunlarn 170den fazlas ile sorunlarn daha iyi bir biimde deerlendirebilmek iin yzyze grlmtr. Yzyze grmelerin bir ksm stanbul Emek almalar Merkezinde avukatlarla birlikte gerekleirken bir ksm da eitli Halkevleri ubeleri ile kitelli EMde 50 ve 20 kiilik gruplar halinde toplu grmelerde gerekletirildi. Bugn itibariyle stanbul, Ankara, Adana, Mersinde danma destek hatt iler durumdadr. lk adm olarak gvencesiz altrlmay grnr hale getirmek bir baka deyile sosyal bir sorun olarak ortaya koymak amacyla emeki mahallelerinde kurulma aamasnda ki Tuzla ile kitelli ubelerinde gvencesiz altrlan iilerin taleplerini ieren bir rgtlenme ve hareket biimini yaratma almalar (duvar yazlamalar, konulu afi ve pankartlar vb ) yrtlyor. Gebze Halkevinin 08.12.2003 tarihinde Taeron iiler Sorunlar ve zm yollar konulu foruma gvencesiz ilerde alan 300 ii katld. Kurulan krsden sorunlarn aktaran iilere gelen sendika temsilcilerinden cevap yada yorumlaryla katldlar. 2004n Mart aynda faaliyete geen stanbul EM 30 Maysta dzenledii Gvencesiz alma ve NATOya kar ii forumuna stanbulun eitli blgelerden katld iilerin

349

Sermayenin Yeniden Yaplanmas ve i Snfnn rgtlenmesi

akademisyenlerle bulutuu forumun ardndan ii komisyonlarnda 3 hafta sren NATO ve gvencesiz alma ierikli eitim program uyguland. Alo ii haklar hattna gelen telefonlar deerlendirmesi sonucu Kkekmece ile Bykekmeceyi kapsayan blgede younlamaktadr. Bizzat ii havzalarnn iinde veya kenarnda yrtlen EM faaliyetleri de iilerle dorudan temas kurulan yerel ii merkezleri olarak faaliyet yrten Temmuz aylarnda atmz kitelli EM ve u an al aamasnda olan Tuzla EM bu eksende faaliyet yrten kurumlardan ikisi. zgn bir deneyim olarak EM faaliyetinin bandan beri gndemde olan Alo i Haklar telefon hattnn daha verimli yrtlmesini salyorlar. ilerden gelen telefonlar arasnda zellikle bu blgelerde oturan veya alan iiler ile blgedeki en yakn EM ubesinde veya Halkevinde yaplan grmeler geen sre iinde bize bir iliki a olumas gibi bir fayda salad. Ayrca bu telefon numaras kulaktan kulaa yayldka ve iiler arasnda bir gven kazandka iilerle dzeyli ve srekli bir iliki tutturma noktasnda ciddi bir avantaj salyoruz. Bunun yan sra da stanbul ve Ankara ubelerinde akademisyen ve entelektel duyarl kesimlerle sermayenin programlarna ve stratejilerine kar toplumsal muhalefet etken politik perspektif yaratma almalar yrtlyor. Ankara EM zerinden yaplan anket almas emek almalar merkezinin aktivistlerin birebir emeki mahallerinde eitli corafya ve eitli kollarda, sendikalsendikasz, sigortalsigortasz, iiisizlerle 3500 anket gerekletirildi. Bu alma bize perspektif ve gvencesiz ii topluluklar ierisinde bir hareket tecrbesi kazandrd. Bugne dein zellikle kitelli EMnin blgede yapt toplu grmeler oradaki varlmz iiler arasnda hissedilir klmaya balandn bizlere gsterse de u anda zellikle ii havzalarnda yrtlen almalar henz blgesel ii inisiyatifleri oluturacak olgunlukta deiller. Bunun deneyimsizlik gibi znel yetersizlikleri olsa da maddi olanaklarn zayfl da pratiimizi snrlandran bir faktr olarak belirtmek gerekiyor. Her eye ramen yrttmz faaliyet her geen gn daha fazla kendini gelitiren, dinamizmini srekli arttran hedef ve iddialarn dzenli bir biimde ykselten bir seyir izliyor. Bu konuda bir ksm da burada sunu yapan eitli siyasi ve ii inisiyatiflerinin faaliyetlerini kimi zaman rnek alarak izliyoruz. Bu konuda atlan her admn, yrtlen her faaliyet krntsnn dahi deerli olduunu dnyoruz. Bu konuda yrtlen her trl faaliyete de elimizden geldiince, gcmz yettiince destek olmaya alyoruz, yanlarnda yer alyoruz. Son olarak, gvencesiz iileri bir snf hareketi olarak rgtleme iddiasn tayan herkese kolay gelsin diyoruz.

350

retiyorum Kooperatifi rnei

retiyorum Kooperatifi rnei

Benim bugn burada anlatmak istediim u ana kadar iki gnlk srede anlatlanlardan ok daha farkl bir ey. Biz biraz daha geni alyoruz, ii snf bir btnlktr, muhakkak btnlk arz eder ama gen iiler daha farkl bir problem. Ben asl retiyorum atlyesinin nasl kurulduuyla balamak istiyorum. alma hayatna yeni baladmda, geri hani iki yllk bir i hayatm, iilik hayatm var, orada karlatmz en byk problemlerden biri iletiim kurabilmekti. Yani ok yaknnzdar, iki adm tenizdeki insanla oturup muhabbet edebilmek, diyalog kurabilmek bile imkanszken biz oralarda rgtlenmeye, bir eyler yapmaya abaladk. Gerekten ok zordu ve buradan biraz dnerek, biraz zorlayarak da sanki bir ey kardk: Mektuplama. Ayn yerde altmz ayn at altnda on iki saatinizi geirdiimiz i arkadalarmzla mektuplamaya baladk, iletiimin bu kadar ilerledii bir dnemde. Uzunca bir dnem gnlk sorunlard, o gn anlatmak istediklerimizdi veya iirlerdi. Sadece konumak istediklerimizi anlatabilmek eklinde balad mnektuplama. Daha sonra biraz daha ilerleyip konular setik, zgrl tarttk birbirimizle umutlarmz, dlerimizi, hayallerimizi paylatk mektuplar araclyla. Yetmedi, daha ortak yaam alanlar yaratmak abasyla uratk, didindik ve yeni bir fikir geldi aklmza: Tiyatro. Mektuplardan sonra bir adm atp tiyatroya baladk, yaratc drama dersleriyle bir sre tiyatro almalarmz srd, bizim iin ok ok farklyd. nk biroumuz tiyatronun ne demek olduunu bilmiyorduk, televizyonda belki tesadfen denk gelmiizdir. nk televizyon izlemek de biraz lks oluyor, bizim almamz tiyatroyu renme abasyd. Daha sonra biraz daha ilerlettik, blten karmaya baladk. Zaten mektuplarmz biz Devrimci Proleter Genlie yolluyorduk, orada yaynlanyordu. ok da beenilmiti, daha sonra tiyatro almasyla daha ileriye gtrmek ve paylamlarmz daha da ilerletebilmek iin bir blten karmaya baladk, bu bltenden sonra daha farknda oldu. Blten bizim iin ok farklyd. ilerin kendi rettikleri eyleri grebilmek. Ben eyi ok iyi hatrlyorum, blten kt zaman ben markette alyorum kasiyerlerin koturarak gelip blten almalar, gtrp tuvalette okumalar heyecan veriyor, mthi heyecan veriyor. nsanlar kendi yaptklar eyi kendi yazdklar eyi ve kendilerinden baka insanlarn da okuduunu bilerek yaptklar eyde mthi heyecan duyuyor. Arkasndan tiyatro almalarmzda yer problemi yaamaya baladk, yer problemi yaamaya balaynca farkl bir fikir ortaya kt, kendi yerimiz neden olmasn veya neden sadece tiyatroyla snrl kalyoruz, daha farkl daha yeni eyler de deneyebiliriz diye. Bunun iin de bir yer tutmamz gerekiyordu, belki biraz zordu ki zor da oldu birka aymz ald. Yer bulmak ciddi bir problemdi. Kimse yer vermek istemiyordu zaten, aslnda hepimiz altmz iin oray nasl ileteceimizi de dnmeye baladk. Zaten ok fazla bu konuda deneyimli olduumuz da sylenemez. Derneklere veya benzeri yerlere gitmek gibi bir lksmz zaten ok fazla olmuyor. Hem alma koullarmzdan hem Avclar civarnda ok fazla bir yer olmamasndan kaynakl olarak. ok fazla bilgimiz olmadan giritik. Bir ay oldu retiyorum Atlyesini kural, imdi bir eyler yapmaya balyoruz.
351

retiyorum Kooperatifi rnei

Benim asl deinmek istediim konulardan biri de genliin eitimsizlii. i snfnn gen yeleri ok eitimsiz, gerekten ciddi anlamda ok eitimsiz. Bugn ii snfnn yzde otuzunu genler oluturuyor, ayn zamanda isizlerin yzde elli altsn genler oluturuyor, ben gerekten bu sempozyumda da apayr bir oturum gerektiini dnyorum. nk genlie ciddi bir nem verilmesi gerekiyor, genlik gelecekse eer onlarn eitilmesi ii snfnn eitimi demektir zaten. Ama bugn genlik daha biz kavramn bile bilmiyor, kiisel bunalmlarn iindeler zaten. Birok kiisel bunalmlarn iinde biz kavram olumadan rgtlenmeyi oluturmak ok zor. Snfsal bilinci gtrmeden rgtlenmeyi kurmak ok zor. Zaten, bizim Avclar yresinde retiyorum Atlyesiyle de yapmaya altmz bu. Bizim hedef kitlemiz gen iiler ama sadece gen iilerin gelip gittii bir yer deil, ayn zamanda meslek lisesinde ve dier liselerde okuyanlar nk bunlarn hepsi iilie atlmak durumunda, almak durumunda. Btn iileri hedefleyerek baladk. Eitimsiziz, ok iyi bilmiyoruz, daha yolun ok ok bandayz, yeni yeni kefediyoruz, kefetmek durumunda kalyoruz birok eyi. Yeteri kadar dnemediini dnyorum zaten genliin, abalyoruz urayoruz, iyi olacana da inanyorum ben. Teekkr ederim.

352

SAV Trkiye Snf Aratrmalar Merkezi TSAM

SAV Trkiye Snf Aratrmalar Merkezi TSAM

Sosyal Aratrmalar Vakf (SAV); Toplumsal yaamn tm alanlarna ilikin olarak her trl aratrmann ortam, kurum ve aralarn yaratmay, her trl aratrmay yapmay, bu aratrmalar her trl iletiim aracn, ortamn kullanarak yaymay ve srekliliini salamay, Bireyin, toplumsal snf ve katmanlarn gnlk yaamdaki davranlar ile ideolojik tutumlar arasndaki uyum ve elikileri aratrmay, Toplumsal gelime ve teknoloji ilikilerini aratrmay, Doann ve evrenin bozulmasn nleyerek, ekolojik dengenin korunmas iin gerekli aratrmalar ve almalar yapmay, Siyaset, gnlk hayat ilikilerine zel bir nem vermeyi, siyasetin gerek ieriine kavuturulmas iin toplumu srekli bilgilendirmeyi, Toplumsal kesimlerin en aktifi olan genlie ve eitimine srekli bir ilgi gstermeyi, genlikle ilgili her trl aratrmay yapmay, Demokrasinin gelitirilmesi ve kurumlatrlmas asndan gemiin tm deneyimlerinden yararlanmay, demokratik ilke, norm ve kurallarn netlemesinin ve yaanmasnn nn amay, bu alandaki tm deneyimlerini zellikle toplumun nne sermeyi, gelecek ynelimlerini saptamay, Kendisiyle benzer ilevleri stlenen vakf, dernek, platform vb. rgtlenmelerle ibirlii yapmay, ortak projeler gelitirmeyi, yeleri ve toplumdaki bireyler arasnda dayanma duygularn ve bilincini gelitirecek etkinliklerde bulunmay amalayan Vakf 1999 Ylnda stanbulda kurulmutur. Vakf, kuruluundan bu yana dzenledii atlye, toplant ve panellerin yansra. Almanak 2001, Almanak 2002 ve Almanak 2003 kitaplarn yaynlamtr.

353

Snf Aratrmalar Merkezi

SINIF ARATIRMALARI MERKEZ

Genel ereve Dnyada ve Trkiyede ii snfnn; yaps, bileimi, oluumu, devrimci nitelii, boyutlar, hatta varl ve baka toplumsal kimliklerle ilikileri zerine youn tartmalar srmektedir. Bu tartmalarn sadece akademikentelektel deil nemli siyasi boyutlar da vardr. Ancak sz konusu tartmalarn grebildiimiz kadaryla, ampirik verilere dayanma eksii sz konusudur. Bu denli nemli boyutlar olan konular saf bir teorik tartmann nesnesi olmamaldr. Baka bir dizi alanda olduu gibi bu alanda da Marksist yntem uyarnca teori ile yaam arasndaki diyalektik ak kurulmaldr. Teorik ve siyasi tartmalarn tkand noktalarda bol ve yeni verilerle, zengin gzlemlerle beslenmek n ac olacaktr. te bu konuda hem teorik retimleri gelitirecek ama daha ncelikle pratii analiz edecek giriimlere ihtiya vardr. Kurumsallam, ok ynl snf aratrmalarna ihtiya vardr.; Gnmzde ilgin bir paradoksa tanklk etmekteyiz: Nicelik olarak bymesine karn siyasi etkinlii zayflayan bir ii snf, giderek daha ok sayda insann giderek daha ykc sonularn yaamasna karn daha az gndeme gelen, konuulan, emekalma hayat sorunlar. Burada medyann kamusallatrma, gndemletirme konusundaki belirleyiciliinden sz etmek gerekli elbette ancak sz konusu alanlara ve ii snfna daha dorusu genel olarak snf meselesine akademik evrelerin. aydnlarn da ilgisi zayflam durumda. Akademik alan iinde ve dnda snf analizini kullanan almalarn says fazla deil ve aydnlar da artk iilerin meseleleriyle ilgili etkinliklerde grmek zor. Sanat yaptlarnda, edebiyatta da emek ve snf temalar fazlaca yer bulamaz durumda. Bu paradoksa dikkat ekilmesi, bunun almas, emein sorunlar, snf mcadelesi, ii snfnn durumu vb. konulara yeniden poplerlik kazandrlmas iin sistemli almalara ihtiya var. Genelde ii snf zerine almalar denince akla; iisendika hareketleri ve bunlarn tarihleri ile ilgili olanlar, snflar aras blm ilikilerini ele alan iktisat tarihi kitaplar veya ii hareketini deerlendiren siyasi analiz almalar gelmektedir. Ancak ii snf zerine almalar bunlarla snrl olmamaldr. nk ii snf ok daha geni ve derin ilikiler an anlatan bir kavramdr. Gerekte ii snfnn mavi yakal, erkek fabrika iisi olarak daraltlm alglan da almalarn snrllnda etkilidir. Ama literatr snfn daha geni tanmlanmas ve alglanmas iin bol malzeme ile doludur. Snf almalar alannn darlnn lkemize zg bir boyutu da vardr. rnein ngiltere gibi gnlk yaamda belirginlemi ii snf kltrnden sz etmek mmkn deildir. Ancak yine de ii snfnn alma yaam deneyimleri, gnlk yaam kltr, sendikal kltrn nitelikleri, snf oluumunun eitli boyutlar, yaam alan ilikileri, snfn medyada temsil biimleri vb. gibi birok konuda almalar yaplmas Trkiye iin gereklidir.

354

Snf Aratrmalar Merkezi

i snfn oluum iinde bir yaplanma, bir sre olarak kavramak almalarn alann da boyutunu da geniletecektir. Trkiyede ok sayda gecekondu, g, hemehrilik, enformel sektr, toplumsal kimlik, alan kadn, igc, yoksulluk vb. aratrmas yaplmtr ve yaplmaktadr, ancak bunlar byk ounlukla snf kavramn kullanmamaktadrlar. Bu nedenle de snf aratrmalar iinde saylmamaktadr. Oysa birincisi perspektifleri farkl bile olsa tm bu alanlara ait almalar snf oluum srelerine dair ciddi veriler sunmaktadrlar. kincisi bahsi geen alanlar snfsal bir zmleme erevesinde ele alnabilmelidir. iler sadece sendikas ile eylem yapan insanlar deildirler. Snf, snf mcadelesi ve oluumunu hayatn farkl alanlarnda gzlemek ve zmlemek iin farkl bilimsel disiplinlerin ve farkl bak alarnn bir araya getirilmesi gereklidir. Trkiyede siyasi etkinlii asndan ii snfna zel anlam ykleyen ve onunla eitli dzeylerde ilikiler gelitirerek rgtlemek, giderek ynlendirmek isteyen ok sayda solsosyalist oluum bulunmaktadr. Ancak teorik olarak biilen roller ve zveri ve iyi niyetle kurulabilen ilikiler erevesinde edinilen deneyim ve bilgilerin tesinde, snfla siyasi oluumlarn ilikisi zayftr. Siyasilerin snf hakkndaki bilgilerinin, btnsel, derinlikli olduu kolaylkla iddia edilemez. Bu durum siyasi etkinlii de gsz klmaktadr. Boluun doldurulmasnda tmyle bir siyasi gruba ait olmayan, bamsz aratrma odaklarnn oluturacaklar malzeme nem tayacaktr. FAALYET VE ARATIRMA BALIKLARI Tsam almalar ampirik aratrmalar, snf tarihi incelemeleri, snf aratrmalar bilgi merkezinin oluturulmas vb. faaliyetlerin yrtlmesi, desteklenmesi ve koordinasyonundan oluur. Bu almalar kabaca u balklar altnda toplayabiliriz: 1 AMPRK ALIMALAR
1A Srekliletirilmi Veri oluturma almalar:

Bu alma bal balangta stanbul gibi daha ok il dzeyinde gerekleen tm grev, direni, kampanya ve miting gibi ii rgtlenme ve etkinliklerinin eitli deikenler asndan analizini ierir. Ad geen etkinlik ve hareketlenmelerin standartlatrlm gzlem ve analiz raporlar ile incelenmesi, zgn yanlarnn ayrca deerlendirilmesinden oluan bu alma birka yllk bir dnemden itibaren Trkiye ii snfnn siyasal ve sosyal davran zellikleri ve kltr hakknda nemli ipularn vermeye balayacaktr.
1B Spesifik Veri ve Aratrma Projeleri:

Spesifik aratrma projeleri srekliletirilmi veri oluturma almalar dnda kalan ve tekil bir sorunsaln ya da durumun zmlenmesine dnk almalar kapsar. Merkez bu erevede ylda balangta en az iki ve giderek daha fazla zel proje oluturur, destekler ya da koordine eder.

Spesifik Veri ve Aratrma Projeleri iin neri Balklar: 1 i snfnn kamu algs ve kamusalla olan iliki dzeyi,

355

Snf Aratrmalar Merkezi

2 Beyaz yakallarn emek sreleri 3 Kriz sonras dayanma deneyimleri 4 yerlerinde kuaklar aras iliki ve gerilim biimleri 5 Gecekondu blgelerinde iileme, kk burjuvalama sreleri ve gecekondu kuaklar ilikisi 6 i snfnn siyasi tercihleri, deer ve tutumlar vb. 1 SINIF TARH ALIMALARI Bu balk altnda dnlen almalar szl tarih almalarn, ariv oluturulmasn, snfn sosyal tarihine arlk veren tarih aratrmalarn vb. kapsar. Bu erevede yaplacak almalarn verimlilik asndan daha nce yaplm almalarn derlenmesi ve nceliin halihazrda baka kurumlarca yrtlen almalarda ele alnmayan konulara verilmesi yararl grnmektedir. 2 ULUSAL VE ULUSLAR ARASI SEMPOZYUM, TOPLANTI vb. ETKNLKLER Tsam ylda en az bir ulusal veya uluslararas sempozyumatlye vb. da ak etkinlikler dzenleyerek hem aratrmaclarnn birikimlerinin daha geni bir toplulukla paylamn hem de eitli bak alarnn etkileimi amalar. SINIF ARATIRMALARI TEVK DLLER Tsam yalnzca kendi bnyesindeki aratrmalar ile yetinmeyip niversite ve enstitlerdeki yksek lisans ve doktora rencilerinin snf aratrmalar alanna giren almalarna destek de verebilmelidir. Bu erevede yksek lisans ve doktora iin ayr ayr olmak zere ylda bir kez Snf Aratrmalar Tevik dl vermeyi amalar. dln maddi karl uluslar aras kurulular ya da Trkiyedeki sendikalardan salanabilir. dln hangi artlar yerine getiren adaylara, ne miktarda bir maddi dl verilecei ve dle hak kazanacak aratrmacnn seimi gibi konular Danma Kurulumuzun nerecei bir jri tarafndan belirlenebilir. 3 BLG MERKEZ OLUTURULMASI Web sitesi Tsamn tantm ve haberlerinin iletilmesinin yannda artk yaygn bir bilgi eriim a olan internet zerinden, snf almalarna ilikin mmkn olan en geni bilgi ve belgenin bir araya getirildii bir ortam olarak tasarlanmaldr. Bir anlamda TSAM Web Sitesi Emek A ve Emek Arivi gibi blmleriyle dier blmlerinin yannda dijital bir Snf Aratrmalar Ktphanesi ve Arivine dnmeyi hedeflemelidir. Sendikal hareketten, Osmanlda ii hareketlerine, snf kltr almalarndan sinema ve basnda snf grnme biimlerine kadar bir dizi alan kendi iinde alt balklara ayrarak bu konularda Trke ve yabanc dillerde retilmi almalarn bir bibliyografyas oluturulabilir. Ktphane: Dijital ortam dnda da oluturulabilecek klasik bir ktphane aratrmaclarn hizmetine sunulmak zere hazrlanabilir. Bu ktphane grsel ve iitsel materyalleri de iermelidir. Bata saha almalar olmak zere Snf Aratrmalar Merkezinin aratrma konular

356

Snf Aratrmalar Merkezi

arasnda yer alan balklarda eitli niversitelerde hazrlanm bulunan ve ou tozlu raflarda unutulmu bulunan, yksek lisans ve doktora tezlerinin ortaya kartlmas ve arivlenerek kullanclarn kolay ulaabilmesinin salanm, bu yaynlarn bulgularnn gelecekte yaplacak almalar asndan deerlendirilmesi, 6 DNEMSEL FAALYET VE PROJELER (Dier almalar) lk be balk altnda ele alnmayan ancak Merkezimizin retmesi ya da ynlendirmesi gereken bir dizi etkinlik ve alma bu kapsama girer. Kimi rnekler: stanbul iin bir Emein stanbulu Haritasnn hazrlanmas. Bu harita almas yaadmz kentin snf tarihi asndan nemli olaylarnn getii mekanlar, nemli direnilere ev sahiplii yapm fabrikalar, ilk sendika binalarnn olduu yerleri, 1516 Hazirann gzergahn, vb gsterir bir harita olarak tasarlanabilir. Medya izleme ve tarama almalar yaplabilir. ilerin temsili aratrmalar, sylem analizleri, medyadaki sylemsel kodlarn farkl snflarca anlamlandrlma biimleri analizi, Sendikal alanla ilgili almalar yaplabilir. Trkiyedeki sendikal tarihin az bilinen yanlar, sendikal kltrmzn zellikleri, sendikal yaynlarn dili, sylemi, temalar, sendikal eitim, sendikalarn siyasetle iliki biimleri gibi konularn zmlenmesi, sizlik, igcnn yaps, sosyal gvenlik uygulamalarnn durumu, zelletirme, sosyal politikalarn etkisi, bte uygulamalar, cretlerin durumu vb. gibi konularla ilgili periyodik yaynlar, yllklar, bltenler vb. in yan sra toplantlarn dzenlenmesi, Aylk, Snf Gndemi adl bir bltenin yaynlanmas Labor Turkey adyla, Snf Gndemi blteninin kimi ek ve deiikliklerle ngilizcede yaynlanmas, i snfn konu alan edebiyat sanat yaptlarnn derlenip tantlabilmesi, yarmalar dzenlenmesi, sergilerin almas;. rnein ii yaamndan enstantanelerin yer ald fotoraf sergileri vb. Daha nce Tarih Vakfnn yapt Cumhuriyet tarihi sergisine benzer Trkiye ii snfnn oluum tarihini her boyutuyla anlatan grsel malzemelere dayal dev bir sergimze dnlebilir.

357

MAkale Ad

zgemiler

Ak a, Bahar Yi itba 1974 stanbul doumludur. Lisans derecesini 1996da Boazii niversitesi ngiliz Dili ve Edebiyat Blmnde, yksek lisans derecesini ise 2001de stanbul niversitesi Kadn almalar Blmnde Yksek Lisans Tezi, stanbul Universitesi, Kadn almalar Blmnde Kadn Yoksulluunu Ynetme Stratejisi Olarak Mikrokredi: Trkiye Diyarbakr Grameen Bank Mikrokredi Projesi rnei adl tez ile tamamlad. Konuk Aratrmac olarak Hagop Kevorkian Center for Near Eastern Studies, New York University (New York niversitesi, Yakn Dou almalar Merkezi)nde bulundu. Yldz Teknik niversitesinde ngilizce retim Grevlisi olarak almaktadr. Ak demir, Nevra Nevra Akdemir 1977 stanbul doumlu. stanbul niversitesi, ktisat fakltesi, Ekonometri blmnde lisans eitimini, Marmara niversitesi, ktisat anabilim dal, Kalknma ktisad ve ktisadi Byme bilim dalnda yksek lisans eitimini bitirdi. TSAM aratrmacs olan Akdemirin, Kalknma ve Sermaye Birikimi Srelerinde Enformelleme ve Tuzla rnei konulu yksek lisans tez almas dnda kresel dinamiklerin yerel yansmalar konulu bir atlye sunuu ve emek srelerinde deiim konularnda almalar mevcuttur. Ak ka ya, Yk sel 1996 ylnda stanbul niveristesi ktisat Fakltesi alma Ekonomisi ve Endstriyel ilikiler Blmnde Neo-Korporatizm ve Trkiyede Sendikaclk balkl tezini vererek doktorasn tamamlad. 1994 ylndan bu yana Mersin niversitesinde retim eleman olarak almaktadr. lgi alan olan alma ekonomisi, alma ilikileri, sosyal politika, emek tarihi konularnda eitli dergi ve gazetelerde yaynlanm makalelerinin yan sra, Trkiyede Endstri likileri (Mete elik ile birlikte), AB Trkiye Gerekler, Olaslklar, Milliyetilik, Faizm ve MHP, gibi ortak kitaplar bulunmaktadr. Aydn, Zafer 1963 Kars doumlu. Trakya niversitesi Eitim Fakltesi mezunu. 1989 Ylndan buyana Kristal- Sendikasnda eitim uzman olarak alyor. Ayka, Aslhan 1975 ylnda dodu. 1997 ylnda Boazii niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blmnden mezun oldu. Ayn yl New York Eyalet niversitesi Binghamton Kampsnde sosyoloji doktorasna balad. Halen doktora programna devam etmekte ve Mula niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi ktisat Blmnde Aratrma Grevlisi olarak almaktadr. 2005 ylnda doktora derecesini almay planlamaktadr. alma alanlar arasnda ii hareketi ve rgtlenmesi, ii snf oluumu, turizm iileri ve yolsuzluk vardr.

358

Yazar Ad

Bahl, Vi nay Vinay Bahl, The Making of the Indian Working Class: A Case Study of Tata Iron and Steel Co. 1880-1946 (1995) adl kitabn yazardr. Bunun yansra, Arif Dirlikle birlikte derledikleri History after the Three Worlds: Post Euro-Centic Historiographies (2000) balkl bir dier almas da bulunmaktadr. u anda Williamsporttaki Pennsylvania College of Technologyde (Penn State) sosyoloji doenti olarak almaktadr. Berber, z ge Ankara niversitesi Kamu Ynetimi Fakltesinden 1999 ylnda mezun oldu. Yksek lisans derecesini Toplumsal likiler Balamnda Snf Bilinci ve Snf Kltr: Seydiehir Eti Alminyum Fabrikas rnei balkl teziyle Ankara niversitesi, Siyasal Bilgiler Fakltesi Kamu Ynetimi ve Siyaset Bilimi Blmnden ald. Halen, A.. S.B.E Kamu Ynetimi ve Siyaset Bilimi Ana Bilim Dalnda doktora rencisidir. Temel ilgi alanlar, siyaset ve snf kuramlar ile emek sreleridir.

elik, Aziz 1963 Rizede doumluyum. stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Kamu Ynetimi blmnden 1985 ylnda mezun oldum. Marmara niversitesi alma Ekonomisi Bilim Dal Yksek Lisans programn Avrupa Birlii Sosyal Politikas ve Trkiyenin Uyumu konulu tez ile tamamladm. 1985 ylndan bu yana Kristal- Sendikasnda eitim, aratrma ve uluslararas ilikilerden sorumlu Eitim Mdr olarak almaktaym.

daml, idem 1964de Ankarada dodu. ODT ktisat blm 4. snftan ayrld. Bir sre eitli haftalk ve aylk dergilerde gazeteci olarak alt. Kamu alanlar sendikalarnn kurulu srecinde ve DSKin yeniden rgtlenme srecinde yeni bir sendikal anlay oluturulmas amacyla yaplan almalara ve sendikal eitim almalarna katld. Ankara Demokrasi Platformu ve Halkevleri almalarnda aktivist olarak yer ald. Snf Hareketinde Yn ve Eitlik, zgrlk ve Bar in Devrim dergileri ile sendika.org isimli web sitesinin yaz kadrosunda yer ald. etin Uygur tarafndan derlenen Deiim ve Sendikalar: Dinazorlarn Krizi isimli kitabn (1992) hazrlanmasna katkda bulundu. ul haolu, Me tin 1970 ylnda ODT Ekonomi-statistik Blmnden mezun oldu. 1968ylnda Trkiye i Partisine ye oldu ve 1968-69 yllarnda ODT Sosyalist Fikir Kulb yneticilii yapt. Daha sonra TP (ikinci), STP (SP), BSP, ve DP gibi eitli partilerde grev ald. 1970 ylndan bu yana Emek, Yry, Yurt ve Dnya, Sosyalist ktidar, Gelenek ve Sosyalist Politika, Sol dergilerinde yazlar yaynland. Bunlarn dnda yaynlanm 6 kitab bulunuyor. Halen Gelenek dergisi yazar ve TKP yneticisi. Er can, Fuat Halen Marmara niversitesinde retim grevlisi olan yazarn sosyal gereklie eletirel adan yaklaan Eitim ve Kapitalizm, Para ve Kapitalizm vb. almalar vardr.

359

MAkale Ad

Eren dil, Asuman Trkn Asuman Trkn 1957 ylnda Bursada dodu. Orta ve lise renimini Robert Kolejde tamamlad. Lisansn ODT ehir ve Blge Planlama Blmnden ald ve 1991 ylna kadar ODTde ngilizce okutmanl yapt Yksek ve doktora derecesini yine ODT ehir ve Blge Planlama Blmnden ald. Ayn blmde drt yl asistanlk yaptktan sonra 1995 ylnda Bilkent niversitesi Peyzaj Mimarisi ve Kentsel Tasarm Blmne, 2003 ylnda ise Siyaset Bilimi Blmne katld. Aratrma alanlar arasnda sanayi corafyas, kentsel dnm, sosyal bilimlerde metodoloji, ve kadn arastrmalar bulunmaktadr. Ayrca, Ev-Eksenli alan Kadnlar alma Grubunun yesidir. Gkday, s ma il Lisans eitimini 1998 ylnda Gazi niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Kamu Ynetimi Blmnde, Yksek Lisans eitimini 1995 ylnda Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Endstrisi Kamu Ynetimi Anabilim Dal`nda, Doktorasn Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi ve Siyaset Bilimi (Kent ve evre Bilimleri) Anabilim Dalnda tamamlamtr. Halen S.D.. ..B.F. Kamu Ynetimi Blm Kentleme ve evre Sorunlar Anabilim Dalnda Aratrma Grevlisi olarak almaktadr. Kentleme, kent planlamas, kentsel siyaset, kentsel yaam kalitesi, kent tarihi, kentsel koruma, evrebilim, yerel ynetimler, insani evrebilim, siyasal evrebilim, evre hukuku, krsal gelime, krsal yoksulluk, yoksulluk, insan haklar, kentsel ve blgesel gelime politikalar, etik ve biyoetik, AB projeleri ve programlar, yoksullukla mcadele projeleri konularyla ilgilenmektedir ve bu konularda eitli yayn organlarnda makaleleri yaynlanmtr.. Gne, Hakan stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Uluslararas likiler Blmnde Aratrma Grevlisi. Yksek Lisansn stanbul niversitesi ve Lisansn Boazii niversitelerinde tamamlad. Marmara niversitesinde Orta Asyada Siyasal Konsolidasyon ve Mobilizasyon konulu doktora tezini yazmakta. Orta Asyada Krgz Amerikan niversitesi (AUCA) ve zbekistan Takent Fransz Orta Asya Aratrmalar Enstitsnde (IFEAC) misafir aratrmac olarak bulundu. Orta Asya bata olmak zere eski SSCB lkelerinin sosyal ve siyasal dnmleri konularnda ulusal ve uluslararas eitli makaleleri var. Hattato lu, Dilek 1962 Ordu doumlu stanbul niversitesi letiim Fakltesinden (1982) lisans, Boazii niversitesi Sosyoloji Blmnden (1992) master, Mimar Sinan niversitesi Sosyoloji Blmnden (2000) doktora dereceleri ald. Halen Mula niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blmnde yardmc doent olarak alyor. 1983ten itibaren lke leinde kan eitli gazetelerde (Hrgn, Tan), yayn kurulularnda (Grsel Ansiklopedik Yaynclk A) ve sendikalarda (DSK/BANKSEN ve DSK Genel Merkezi) alt. Ayrca eitli yaynlara (Cumhuriyet Bilim Teknik, Grolier Genel Kltr Ansiklopedisi, Alan ve Belge Yaynclk) makale evirileri yapt. Sosyoloji, siyaset konularnda eitli kitap evirileri vardr. alma sosyolojisi -zellikle emek-, kadn, sosyal teori, metodoloji meseleleri ve edebiyat sosyolojisi almaktadr.

360

Yazar Ad

Ka par, Recep Recep Kapar 1969 Mula doumludur. alma Ekonomisi ve Endstri likileri alannda lisans ve yksek lisans eitimini Anadolu niversitesinde, doktora eitimini Dokuz Eyll niversitesinde tamamlamtr. Mula niversitesinde Aratrma Grevlisi olarak almaktadr. Sosyal politika ve sosyal koruma konularnda almalar yapmaktadr. Kaygsz,rfan 1961de Kayseride dodu. Gazi niversitesi ktisat Fakltesi mezunu. 1992 ylndan bu yana kamu alanlar sendikalarnda uzman olarak alt. 1992den bu gne srasyla, 5 yl Yap Yol Sen, Enerji Yap Yol Sen sendikasnda ve 5 yl da KESK genel merkezinde alt. 2 yl akn bir sredir de Tm- Bel- Sen genel merkezinde uzman olarak almaktadr. Mftolu- Gler, Berna Marmara niversitesi ktisadi dari Bilimler Fakltesi alma Ekonomisi ve Endstri likileri Blmnde 1988 ylnda Lisans ve 1990 ylnda Yksek Lisans eitimimi tamamlad. Ayn Blmde 1999 ylnda Doktora derecesini ald. Halen M.. alma Ekonomisi ve Endstri likileri Blmnde retim yesi olarak almaktadr. Prof. Dr. ngen, T lin Halen Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Kamu Ynetimi Blmnde retim yesi. 1972 ylnda stanbul niversitesi Hukuk Fakltesiden mezun oldu. 1974 ylnda balad akademik kariyerini 1978 ylndan itibaren A SBFde srdrmektedir. 1979 ylnda doktor, 1995 ylnda doent ve 2001 ylnda profesr oldu. 1982-1988 yllar arasnda niversitedeki grevinden uzaklatrld. 1988 ylnda idare mahkemesi karar uyarnca grevine dnd. Prometheusun Snmeyen Atei, Gnmz i Snf (Alan Yaynlar) kitab yansra pek ok Tre ve ngilizce kitabn blm yazarln yapt. Ayrca Toplum ve Bilim, Marksizm ve Gelecek, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, ktisat Dergisi, Mlkiyeliler Birlii Dergisi, Toplum ve Hekim, Praksis gibi sreli yaynlar ile eitli sendika yaynlarnda ok sayda makalesi bulunmaktadr. ztakn, Musta fa Mustafa ztakn, 1958 tarihinde Mula-Bodrum, Karakaya kynde dodu. lkokulu Karakayada, Ortaokulu Bodrum da, Endstri Meslek Lisesini de zmirde bitirdi. 1975 ylnda zmirde Smer Makine fabrikasnda almaya balad ve bir yl sonra sendikal faaliyetten dolay iten karld. 1976 ylnda yine zmirde enkaya elik Dkm Fabrikasnda almaya balad ve burada 1979 ylna kadar alt. Bu iyerinde DSKe bal Maden- Sendikasnn temsilciliini yapt. 1979-1980 yllarnda askerliini yapt. Askerden sonra bir sre bodrumda altktan sonra, tekrar zmire dndm ve 1 yl sanayi sitesinde bir iyerinde alt. Ardndan zmirde Ege Endstri iyerine girdim ve burada da 1 yl alt. 06.12.1982 tarihinde Petkimde teknisyen olarak ie balad. 1984 ylnda sendikal faaliyetler serbest braklnca Petkimde Petrol- Sendikasnn rgtlenmesinde aktif rol aldm ve 1985 ylnda Petkime temsilci olarak atand. 1988 ylnda Petrol- Sendikas Aliaa ubesi mali sekreterliine, 1989 ylnda da ube Bakanlna seildi. 1998 ylnda ube bakanl grevim sona erdikten sonra Petkime as-

361

MAkale Ad

li iime dnd. 1999 ylnda yaplan 23.Olaan Genel Kurulda Petrol- Sendikas Genel Bakanlna aday oldu ve seimi kazand. 1999 ekim ayndan bu yana genel bakanlk grevimi srdrmekte. Satlgan, Nail stanbul niversitesi ktisat Fakltesinde retim grevlisi olarak almaktadr. zellikle Marksist ktisat konusunda almalar yapmtr. Yapt, Snf Bilinci gibi dergilerde makaleleri yaymlanmtr. Dnya Kapitalizminin Krizi (Sungur Savranla birlikte) adl bir kitab bulunmaktadr. Scan della, Fabien ne 1978 Belika doumlu. Gney Belikadaki mlteciler ile yerel halk arasndaki etkileimde kurumlarn rol ve sterotipler konulu saha almasna dayal yksek lisans tezini Oxford niversitesi Nuffiel Collegeda tamamlayan Scandella, halen Belikadaki Brksel zgr niversitesi Sosyoloji Enstitsnde doktora almasn srdrmektedir ayn kurumda asistan olarak sosyoloji dersleri vermektedir. Deendstrileme balamnda ii snf kimliinin evrimi:Londra ve Brksel rnekleri konulu doktora tez almasn srdren Fabienne Scandellann S. Gsir, M. Martiniello ve A. Rea ile birlikte Academia Press yaynlar arasnda 2004 ylnda kan Les Belges francophones face aux demandeurs dasile ortak kitap almasnn yannda eitli dergilerde yaynlanm makaleleri mevcuttur. Seluk, Fatma lk Fatma lk Seluk 1972de Ankarada dodu. TED Ankara Kolejinde okuduktan sonra Ortadou Teknik niversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blmn bitirdi. Yksek lisansn Ankara niversitesi alma Ekonomisi ve Endstri likileri Blmnde yapt. 2004 yl itibariyle doktora programna Ortadou Teknik niversitesi Sosyoloji Blmnde devam ediyor. Atlm niversitesinde retim grevlisi. Sosyoloji, Siyasi Dnceler Tarihi, Karlatrmal Siyaset, Trkiyenin Siyasi Yaps gibi dersler veriyor. Sertlek, Tu fan 1963 Kastomunu doumlu. Halen DSKe bal Basn -Sendikas ve Devrimci Salk Sendikasnn eitim almalarnda grev alyor. Smith, David Southampton niversitesi, Siyasal Sosyoloji Blmnde Yardmc Doent olan David Smith, ngiltere, zellikle Londra emek piyasas konulu almalar ve yeni i sreleri ile farkl kuaklarn yeni srece eklemlenme biimleri konularnda yrtt aratrmalar mevcut. Yein, Metin 1963de stanbulda dodu. stanbul niversitesi Hukuk Fakltesini bitirdi. Cambridge niversitesinde sinema eitimi ald. Hibir zaman snf bakan olamad. 12 Eyll cezaevinde karlad. Dnyann birok lkesinde avukatlk, bulaklk, taksi ofrl, sandviilik yapt. Meksikada Chiapasda uluslar aras insan haklar gzlemcisi, Ekvadorda bambu evlerin yapmnda ii, Guetemala yerli haklar kongresinde katlmc, Nikaraguada karides avcsyd. Cpiahasda Subkumandan Marcosla, Arjantinde uluslar aras terrizm hcresinde

362

Yazar Ad

Leonardo Bertulazzi ile grt. Yapt filmler 55 lkenin festivallerinde oynarken, her festivalde, otel ve kahvalt karlnda o lkelerin filmlerini yapmaya devam etti. talyada l Manifestoya, ngilterede Nerveye, Arjantinde Paise yazd. Trkiyede ve dnyada birok gazete ve dergiye, ayrca duvarlara yaz yazmaya devam ediyor. Trkiyede NTVye, CNNTrke, Polonya ve Arjantin televizyonlarna belgesel yapt. Filmleri Rize ay Kongresinde, zmit Yoksullar Bulumasnda, Arjantinde igal fabrikalarnda, Liverpool niversitelerinde, sokaklarda gsterildi. Ak Radyoda ki Maceraperestin nanlabilir Servenleri, Yeryznn Lanetlileri ve Dnyann Sokaklar programlarn yapt. Baz filmleri: Likya Yolu (2000), Ktada Devrialem (2001), F (2001), After (2001), Gzel Gnler Greceiz (2003), Para Pachamama (2003), Toprakszlar (2003). Baz kitaplar; Marcosla On Gn (2000), Firari stanbul (2001), Toprakszlar Brezilyada Topraksz Kyl Hareketi: MST (2004).

Yldrm, Engin Engin Yldrm 1966 skdar doumludur. 1987de stanbul niversitesi ktisat Fakltesi alma Ekonomisi ve Endstri likileri Blmnden mezun olmutur. 1989da University of Warwick, Warwick Business Schoolda endstri ilikileri alannda yksek lisansn, 1994de University of Manchester, Sosyoloji blmnde doktorasn tamamlamtr. 1994den beri Sakarya niversitesi, ..B.F, alma Ekonomisi ve Endstri likileri blmnde almaktadr. Work, Employment and Society ve. Economic and Industrial Democracy gibi uluslar aras, Toplum ve Bilim, Amme daresi Dergisi ve Ynetim Aratrmalar gibi ulusal dergilerde yaynlanm makaleleri bulunmaktadr. alma sosyolojisi, endstri ilikileri teorileri ve rgt kuram ve sosyolojisi ve sosyal bilimlerde yntem alanlarnda lisans ve yksek lisans dersleri vermektedir. Sakarya niversitesi dnda, Kocaeli, T ve Bakent niversitelerinde de yukarda belirtilen alanlarda dersler yrtmtr. Zrhl, Fat ma en den Fatma enden Zrhl, Hacettepe niversitesi Almanca retmenlii blmn bitirdi. Yksek Lisans derecesini stanbul niversitesi Kadn almalar Blmnde Kadnn Sosyal Gvenlii zerine yapt teziyle tamamlad. Bu almas Sosyal Gvenlik ve Kadn adyla Minerva Yaynlar tarafndan yaynland (2000). eitli dergilerde yazlar ve evirileri kan yazar, halen eitli lkelerdeki sosyal politika uygulamalarn karlatrmal olarak inceliyor.

363

MAkale Ad

364

Yazar Ad

365

MAkale Ad

366