T.C.

M LL E T M BAKANLII

MEGEP
(MESLEK E T M VE RET M S STEM N N GLEND R LMES PROJES )

B L M TEKNOLOJ LER

LET M S STEMLER TEMELLER

ANKARA 2007

Milli E itim Bakanl taraf ndan geli tirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Ba kanl n n 02.06.2006 tarih ve 269 say l Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik E itim Okul ve Kurumlar nda kademeli olarak yayg nla t r lan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlar nda amalanan mesleki yeterlikleri kazand rmaya ynelik geli tirilmi retim materyalleridir (Ders Notlar d r). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazand rmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amac yla renme materyali olarak haz rlanm , denenmek ve geli tirilmek zere Mesleki ve Teknik E itim Okul ve Kurumlar nda uygulanmaya ba lanm t r. Modller teknolojik geli melere paralel olarak, amalanan yeterli i kazand rmak ko ulu ile e itim retim s ras nda geli tirilebilir ve yap lmas nerilen de i iklikler Bakanl kta ilgili birime bildirilir. rgn ve yayg n e itim kurumlar , i letmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ula labilirler. Bas lm modller, e itim kurumlar nda rencilere cretsiz olarak da t l r. Modller hibir ekilde ticari amala kullan lamaz ve cret kar l nda sat lamaz.

 NDEK LER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii G R .......................................................................................................................................1 RENME FAAL YET - 1 ...................................................................................................3 1. LET M S STEM N N TEMELLER ...............................................................................3 1.1. Sistem Kaynaklar ..........................................................................................................4 1.1.1. Kesme stekleri (IRQ)............................................................................................4 1.1.2. Do rudan Bellek Eri imi (DMA) ..........................................................................5 1.1.3. Giri / k Adresleri (I/O) .....................................................................................6 1.2. Bir letim Sisteminin Bile enleri ..................................................................................7 1.2.1. Kullan c Arabirimi................................................................................................7 1.2.2. ekirdek................................................................................................................. 7 1.2.3. Dosya Ynetim Sistemi .........................................................................................8 1.3. letim Sisteminin levleri ............................................................................................8 1.3.1. Dosya ve Klasr Ynetimi.....................................................................................8 1.3.2. Uygulamalar n Ynetimi .....................................................................................10 1.3.3. Yard mc Programlar Destekleme ...................................................................... 10 1.3.4. Bilgisayar Donan m n Kontrol Etme .................................................................. 11 1.4. letim Sistemi Tipleri.................................................................................................. 13 1.4.1. oklu Kullan c (Multiuser) letim Sistemleri ................................................... 13 1.4.2. oklu Grev (Multitasking) letim Sistemleri ................................................... 14 1.4.3. oklu lemci (Multiprocessing) letim Sistemleri............................................14 1.4.4. oklu Grev (Multithreading) letim Sistemleri............................................... 14 UYGULAMA FAAL YET ............................................................................................... 15 LME VE DE ERLEND RME .....................................................................................18 RENME FAAL YET - 2 ................................................................................................. 19 2. DOSYA YNET M ......................................................................................................... 19 2.1. Fat Dosya Ynetim Sistemi .........................................................................................20 2.1.1. FAT (File Allocation Table Dosya Yerle im Tablosu-) Nedir? ........................ 20 2.1.2. FAT Nas l al r? ............................................................................................... 20 2.1.3. FAT e itleri (FAT16, FAT32, VFAT) .............................................................. 21 2.2. NTFS Dosya Ynetim Sistemi .....................................................................................22 2.2.1. NTFS Nedir?........................................................................................................22 UYGULAMA FAAL YET ............................................................................................... 24 LME VE DE ERLEND RME .....................................................................................25 RENME FAAL YET - 3 ................................................................................................. 27 3. BELLEK YNET M ........................................................................................................27 3.1. Bellek Ynetimi Nedir? ............................................................................................... 27 3.2. Bellek Tipleri ............................................................................................................... 28 3.2.1. Geleneksel Bellek (Conventional Memory) ........................................................ 29 3.2.2 st Bellek Alan (UMA Upper Memory Area-) ve Geni letilmi Bellek .......... 29 3.2.3. Uzat lm Bellek (Extended Memory)................................................................. 30 3.2.4. Geni letilmi Bellek (Expanded Memory ) .........................................................32 3.2.5. Yksek Bellek (High Memory Area-HMA)........................................................ 32 3.3. Di er Bellek e itleri................................................................................................... 33 3.3.1. Sanal Bellek (Swap file veya Page file)............................................................... 33

3.3.2. Bootstrap.............................................................................................................. 34 3.4. Bellek ak malar ....................................................................................................... 35 3.5. Korumal Modda Bellek Adresleme ............................................................................35 UYGULAMA FAAL YET ............................................................................................... 37 LME VE DE ERLEND RME .....................................................................................38 MODL DE ERLEND RME .............................................................................................. 40 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 41 NER LEN KAYNAKLAR.................................................................................................. 43 KAYNAKA .........................................................................................................................44

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KO UL YETERL K 481BB0019 Bili im Teknolojileri Alan Ortak letim Sistemleri Temeller

letim sistemlerinin temellerini tan tan renme materyalidir. 40/16 letim sisteminin ynetimini yapmak
Genel Ama: Bu modl ile; gerekli ortam sa land nda, i letim sistemi ynetimi ve sistemin al mas ile ilgili bilgileri bilecek ve kulland n z i letim sisteminin yap land rmas n yapabileceksiniz. Amalar: Bu modl ile gerekli ortam sa land nda; 1. letim sisteminin temellerini bilecek ve yap land rma yapabileceksiniz 2. Dosya ynetiminin nas l yap ld nbilecek ve gerekli ayarlamalar yapabileceksiniz 3. Bellek ynetimi nas l yap l r bilecek ve bellek yap s n ayarlayabileceksiniz. Bilgisayar laboratuar ve bu ortamda bulunan bilgisayar, bilgisayar masalar , lisansli letim sistemi program , sabit disk ve bellek modlleri

MODLN AMACI

E T M RET M ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLEND RME

Her faaliyet sonras nda o faaliyetle ilgili de erlendirme sorular ile kendi kendinizi de erlendireceksiniz. Modl iinde ve sonunda verilen retici sorularla edindi iniz bilgileri peki tirecek, uygulama rneklerini ve testleri gerekli sre iinde tamamlayarak etkili renmeyi gerekle tireceksiniz. S ras yla ara t rma yaparak, grup al malar na kat larak ve en son a amada alan retmenlerine dan arak lme ve de erlendirme uygulamalar n gerekle tiriniz.

iii

iv

G R G R
Sevgili renci; Bilgisayarlar n al abilmesi iin gereken temel yaz l m i letim sistemidir. Bilgisayarlar e itli donan m rnlerinin belli bir tasar ma gre bir araya getirilmesiyle olu turulur. Ancak kendilerinden beklenen i leri gerekle tirmeleri iin bu sadece donan mdan olu an altyap yeterli de ildir. Bir kelime i lem yaz l m ile belge olu turabilmek iin nce bilgisayar n a lmas , donan m rnlerinin birbirlerini tan mas ve birlikte al acaklar artlar n sa lanmas gerekecektir. Kullan cklavyede bir tu a bast nda, bir harfin ekranda grntlenmesi, yaz lanlar n saklanmak istendi inde belgenin disk zerine yaz lmas , belgeye bir dosya ad verilebilmesi yap labilecek i ler aras ndad r. Kullan lan yaz l m ne tr olursa olsun baz temel i lemler hep ayn d r. Dosyalar n diske yaz lmas , diskten al n p ekrana grntlenmesi, bir dosyan n bas lmak zere yaz c ya gnderilmesi... Bu durumda tm yaz l mlar n zerinde al aca zemini olu turmak ve temel i lemleri gerekle tirmek zere kullan lan yaz l m ile kar la l r. Bu, i letim sistemidir.

 RENME FAAL YET 1 RENME FAAL YET -1

AMA
letim sisteminin temellerini bilecek ve yap land rma yapabileceksiniz.

ARA TIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapman z gereken ncelikli ara t rmalar unlard r: evrenizdeki bilgisayarlarda kullan lan i letim sistemlerinin isimlerini reniniz. Farkl i letim sistemlerinin ortak noktalar n kendinizce belirlemeye al n z. IRQ ayar tablosunu ara t r n z. DMA tablosunu ara t r n z. I/O adres aral klar tablosunu ara t r n z. Farkl i letim sistemlerini birbirinden ay ran en belirgin zelliklerini belirlemeye al n z ve btn bu bilgileri s n fta arkada lar n zla payla n z.

1. LET M S STEM N N TEMELLER

Bilgisayarlarda i letim sistemi, donan m n do rudan denetimi ve ynetiminden, temel sistem i lemlerinden ve uygulama programlar nal t rmaktan sorumlu olan sistem yaz l m d r. En yayg n olarak kullan lan i letim sistemleri iki ana grupta toplanabilir: Microsoft Windows grubu ve UNIX benzeri i letim sistemlerini ieren grup (bu grup iinde pek ok Unix versiyonu, Linux ve Mac OS say labilir). letim sistemi, btn di er yaz l mlar n belle e, girdi/ kt ayg tlar na ve dosya sistemine eri imini sa lar. Birden ok program ayn anda al yorsa, i letim sistemi her programa yeterli sistem kayna n ay rmaktan ve birbirleri ile ak mamalar n sa lamaktan da sorumludur.

1.1. Sistem Kaynaklar

Sistem kaynaklar , bilgisayar sistemi ierisinde kullan lan ayg tlar n (seri, paralel, usb port, fare v.s.), programlar n kontrol edilebilmesi, kullan c lara hizmet edebilmesi iin gerekli mekanizmalar anlatmak iin kullan lan kelimelerdir. Sistem kaynaklar , sistem ierisindeki donan m elemanlar n n CPU ile haberle ebilmesi iin payla t r l r. Sistem kaynaklar iki veya daha fazla donan m n ayn zamanda haberle meye al mas n engeller. CPUnun sistem ayg tlar n tan mlayabilmesini ve onlar ile haberle ebilmesini sa lar.

1.1.1. Kesme stekleri (IRQ)

IRQ ngilizce kar l Interrupt Request, yani kesme iste i kelimelerinin k saltmas d r. IRQ ile donan mlar sistem i lemcisi ile ileti im kurarlar. Bir nevi her donan m n zel adresi denebilir. Bilgisayar m z n merkezi i lem nitesi olarak CPU evre birimleri ile olan tm ileti imleri ba lat r, onlar n ynetimini elinde tutar. Peki herhangi bir evre birimi CPU'nun kendisi ile ilgilenmesini nas l sa layacak, onun dikkatini nas l ekecek. te bu noktada IRQ (Donan m kesmeleri) devreye girer. IRQ, evre birimlerinin dikkat ekmek iin kulland bir yntemdir. Kesmeler (IRQ) Nas l al r?

Bilgisayar m zdaki kesmeler Intel 8259 ncelikli kesme denetleyicisi (PIC) taraf ndan sa lan r. nceleri ayr bir ip olarak bulunan bu kesme denetleyicisi, gnmz bilgisayarlar nda anakart n ipsetinde yerle ik olarak bulunmaktad r. Bir kesme talebi geldi inde 8259 CPU'yu elindeki i i geici olarak durdurmaya ve hemen bu kesmeyi ynetmesine olanak sa layan bir program al t rmaya iter. CPU kesme hizmet program na dallan rken dn adresini y n haf zada saklar ve i i bitince i leme yine kald yerden devam eder. Birok ayg t ayn anda kesme hizmeti isteyebilir. Sistem taraf ndan belirlenmi ncelik s ras na gre talepler kar lan r. Genelde kesme hizmet program yksek nceli e sahip bir i lem taraf ndan kesilebilir. Ama daha ncelikli veya e it seviyedeki bir cihazdan kesme talebi gelirse o anki kesme program bitene kadar bu istek saklan r.

Resim1.1: Bir donan m iin IRQ ayar n grme

E er bilgisayar m zda bir donan m cihaz m z do ru al m yor ise ayg t yneticisi penceresinden donan m eleman n seerek ift t klar z ve de a lan sekmede kaynaklar sekmesi ile bo olan bir irq semeliyiz. Ancak unutmamak gerekir ki, bu ayarlar iin bilgi dzeyimiz yeterli de il ise mdahale etmememiz gerekir.

1.1.2. Do rudan Bellek Eri imi (DMA)

DMA ngilizce kar l Direct Memory Access anlam na gelen direkt haf za eri imi kelimelerinin k saltmas d r. zellikle disk srcleri ve benzeri cihazlar iin bu seene in aktif halde olmasbelli bir performans art sa lamaktad r. nk bu durum sayesinde cihaz gerek duydu u bilgileri i lemciye u ramadan direk olarak sistem belle inden elde edebilir. Bu kanallar sistem belle ine baz ayg tlar n (ses kart , ethernet kart gibi) eri imini h zland rmak iin kullan l rlar. Bir sabit disk disk denetleyicisi sabit diskten baz verileri ald ktan sonra bunlar RAM'e depolamak ister. Ayn ekilde yerel ileti im a (ethernet)

kart ndan da veri geldi inde bunlar n RAM'e depolanmas gerekebilir. Bunlar I/O adresleri zerinden CPU'ya oradan da RAM'e gndermek yerine baz kartlar n kullanabildi i DMA (Direct Memory Access - direk bellek eri imi) kanallar vas tas yla daha h zl ve CPU'yu da me gul etmeden direk RAM'e ula t rmak mmkn. Bu sayede CPU me gul edilmemi olacak ve de bizim iste imiz daha h zl bir ekilde yerine getirilmi olacakt r. Tekrar zetlersek DMA verileri bir evre biriminden RAM'e veya RAM'den evre birimine CPU'nun mdahalesine gerek kalmadan aktarabilmeyi sa lar. evre birimlerinin birbirine direk ula mas na imkan sa layamaz. Sisteminize DMA kullanmak zere ka tane kart tak labilece i s n rl d r. Haf za eri im bilgilerini de kaynaklar sekmesinden grebiliriz. Ancak eri im adres bilgileri o unlukla bizim de i tirebilece imiz bilgiler de ildir. Btn donan m kartlar ile ilgili eri im adresleri bilgilerini bilmemiz gerekir ki bu da ok d k bir olas l kt r.

1.1.3. Giri / k Adresleri (I/O)

Bilgisayar m z n patronu olan CPU'nun evre ayg tlar yla ve devre kartlar (ses kart , ethernet kart vs.) ile ileti im kurmak ve bu ayg tlarbirbirinden ay rt edebilmek iin kulland Giri / k (Input/Output) adresleridir. Bu adresler "port adresleri" veya "donan m adresleri" olarak da bilinir. Zaten CPU'nun d dnya ile ileti im kurmak iin kulland iki yol vard r denilebilir. Bunlardan biri bilgisayar m z n ana belle inin adresleri di eri de bahsedildi i zere I/O adresleridir. I/O Adres ak malar

Her kart n mikroi lemci ile haberle mesi iin farkl bir I/O adresi vard r. Birden fazla kart n ayn adresi kullanmasdurumuna ak ma denir. ki kart n ayn adresi kullanmas durumunda mikroi lemci taraf ndan gnderilen komutlar bu kartlar taraf ndan do ru alg lanmaz. Bu durum kartlar n al mamas na ya da hatal al mas na neden olur. o u evre birimi ve kartlar tek bir I/O adres aral n kullan r. En basit ekliyle klavyenizin kulland I/O adres aral nba ka bir kart kullanmaya kalkarsa, bu kart al mayacak, bununla birlikte klavyeniz de devre d kalacakt r. Zaten kart retilirken klavyenin I/O adresini kullanacak bir kart tasar m yap lmaz. nk bu adres sabittir, klavye denetleyicisi taraf ndan kullan lmaktad r ve bir standart haline gelmi tir. Kartlar retilirken bunlar gz nnde bulundurulan nemli kriterlerdir. "Peki o zaman I/O ak malar nas l olabilir?" diye bir soru gelebilir akl n za. Baz I/O de erleri standart de ildir, sorunlar da zaten bu aral k de erlerini kullanan kartlarda grlmektedir. ayet ayn adresi birden fazla kart iin ayarlarsan z ak maya sebep olaca iin kartlar grevlerini yapamayacakt r. Giri - k adresleri bilgilerini de kaynaklar sekmesinden grebiliriz. Dedi imiz gibi bu bilgiler o unlukla bizim de i tirebilece imiz bilgiler de ildir. Bu bilgiler neden vard r yleyse? Cevap basit: Programlama ile u ra anlar iin gerekli olabilir. zel bir program geli tirildi inde kullanaca donan m birimi ile ilgili zel ayarlar gerekir ise bu bilgilerden faydalanarak ayarlamalar n yaparlar.

1.2. Bir letim Sisteminin Bile enleri

Bir i letim sistemi, kavramsal olarak, grupta toplanabilecek bile enlerden olu ur: kullan carayz (bu bir grafik kullan carayz ve/veya komut sat ryorumlay c s ["kabuk" da denir] olabilir), dosya ynetim sistemi ve bir ekirdek.

1.2.1. Kullan c Arabirimi

Genel olarak arayz, herhangi bir eyin kullan m n ya da onda etkile imi sa layan k s m olarak d nebilirsiniz Bir araba, gaz ve fren pedallarile arac ynlendirmeyi sa layan direksiyonu da ieren daha karma k bir arayze sahiptir. Bir bilgisayar n arayz klavye ve fare ile monitrde gzken ve bilgisayar birok farkl iiin kullanabilmemizi sa layan yaz l mlardan olu ur. Macintosh bilgisayarlar n k ve ard ndan Microsoftun Windows yaz l m n n geli tirilmesinden beri birok insan, arayz dendi inde otomatik olarak grafiksel kullan c arayzn (GUI Graphic User Interface, grafik kullan carayz-) d nmektedirler. Bilgisayar kullan m n daha kolay hale getirmede grsel nesneler kullan m gittike geli iyor olsa da bu nesneler bilgisayar ve kullan caras nda etkile imi sa layan seenekler toplulu unun sadece bir paras d r.

Resim 1.2: Grafik kullan c arayz

1.2.2. ekirdek
ekirdek, diskteki dosyalar n izlerini tutar, programlar ba lat r ve yrtr, belle i ve e itli srelerin kaynaklar n dzenler, a dan paketleri al r ve gnderir, vb... ekirdek kendi ba na ok az iyapar, fakat di er servislerin kullanabilece i aralarsa lar. Ayr ca

donan mlara do rudan ula an ki ileri nleyerek, onlar kendi sundu u aralar kullanmaya zorlar. Bu yolla ekirdek, kullan c lardi er kullan c lara kar koruyacak bir yol izler. ekirdek taraf ndan sa lanan bu aralar sistem a r larzerinden kullan l r. Sistem programlar i letim sisteminin ihtiyac olan e itli servisleri yerine getirmek iin ekirdek taraf ndan sa lanan bu aralar kullan rlar. ekirdek, i letim sisteminin kalbidir. Ad ndan da anla labilece i gibi, "kabuk", ekirde in evresini sararken, donan mla ileti im kurmak da ekirde in i idir. Donan m <-> ekirdek <-> Kabuk <-> Uygulamalar Kimi i letim sistemlerinde kabuk ve ekirdek tmyle ayr bile enlerken, kimilerinde bu ayr m yaln zca kavramsald r.

1.2.3. Dosya Ynetim Sistemi

letim sisteminin dosyalar organize etme ve ynetme iin ne kulland n gsteren ifadedir. Dosya verilerin topland birimlerdir. Sanal olarak bilgisayar btn verilerini dosya olarak saklar. Bir ok dosya tipi vard r. Program dosyalar , veri dosyalar , text dosyalar gibi Dosya sistemi adverilen bir yol ile i letim sistemi dosyalar n iindeki bilgileri organize eder. Genelde i letim sistemleri hiyerar ik dosya ynetim sistemini kullan r. Bu sistem a a yap s ad verilen klasrler ierisinde dosyalar organize eder. Bu klasr sisteminin ba lang noktas kk dizindir (root directory, C:\>). Sistem ierisindeki veri kmeleri dosya (ktk) olarak adland r l r. Bu nedenle ikincil bellekler daha geni anlam yla giri / k birimleri (HDD, CD-ROM, Flashdisk v.s.) zerinde tutulan verilerin ynetimi dosya ynetimi kapsam nda ele al n r. Dosya ynetim sisteminin temel i levleri maddede toplanm t r: 1 - Mant ksal dosya yap lar ndan fiziksel yap lara gei in sa lanmas . 2 - kincil belleklerin verimli kullan lmas n sa lanmas . 3 - Dosyalar n payla lmas , korunmas ve kurtar lmas ile ilgili aralar n sa lanmas .

1.3. letim Sisteminin levleri

1.3.1. Dosya ve Klasr Ynetimi
Dosyalarve klasrleri ynetme, kaynaklar saklama ve gvenli ini sa lamay , bu kaynaklar akullan c lar n n kullan m na sunmay ve yine bu kaynaklardaki de i iklikleri ynetmeyi ierir. Bilgisayarda bulunan i letim sistemleri, tm programlar, oyunlar, bizim haz rlad m z belgeler dosyalar halinde saklan r. Bu dosyalar bilgisayar m zda harddisk ad n verdi imiz fiziksel bir ayg tta saklan r ve bu dosyalar kendi aralar nda gruplamak iinde klasrler kullan l r. Yani verilerin bir arada tutuldu u ortamlara dosya denir.

Src: Dosya ve klasrlerin saklanabilece i fiziksel ortamlard r ve alfabede bulunan harfler ile temsil edilirler. Disket srcler A veya B harfi ile Harddiskler ise C ve sonras nda gelen harfler ile temsil edilirler. CD-ROM, DVD-ROM ve Tape Backup niteleri vb. di er ayg tlar ise Harddiskten sonra gelen harfler ile temsil edilirler. Klasr: Srcler ierisinde bulunan ve dosyalar gruplamak amacile kullan lan program grup isimleridir. Klasrler dosyalar yapt klar i lere gre grupland r rlar, bu sayede arad m z herhangi bir dosyay bulmam z kolayla r. Bu olay t pk bir ktphanede kitaplar n konular na gre grupland r lmalar na benzer. rne in bilgisayar m zda haz rlad m z belgeler, hesap tablolar , sunular vb. C srcsnde bulunan Belgelerim adl klasrde gruplanm lard r. Windowsa ait dosyalar C srcsnde bulunan Windows adl klasrde gruplanm lard r ve yine bu dosyalar yapt klari lere gre kendi aralar nda grupland r lm lard r. Bu sayede rne in bir oyunu silmek veya kopyalamak iin o oyunu al t ran btn dosyalartek tek semek yerine bu dosyalariinde bar nd ran klasr seerek istedi imiz i lemi biraz daha pratik yapabiliriz. Dosya: Bilgisayarda yapt m z her i lem dosyalar arac l ile yap lmaktad r. Bir oyun oynayacaksak onun iin gerekli dosyalar ekran grntleri dosyalarda saklan r. Kulland m z bir muhasebe program nda girdi imiz faturalar, ekler, senetler ilgili dosyalara kaydedilir. Yazd m z belgeler, hesap tablolar , sunular vb. dosyalarda saklan r. Bu sayede yapt m z al malar istedi imiz herhangi bir zamanda a p okuyabilir gerekli gncellemeleri yapabiliriz. Bilgisayarda bulunan btn dosyalar dosyaad .uzant eklinde saklan r. Dosyaad o dosyan n yapt i e gre verilmi mant ksal bir isimdir ve toplam 255 karakter uzunlu unda olabilir, uzant ise o dosyan n i levine gre bilgisayar taraf ndan daha nceden belirlenmi bir isim olabilir ve genelde 3 harf uzunlu undad r. Uzant lar sayesinde o dosyan n hangi programla haz rland n ve hangi programlarla a labilece ini anlayabiliriz. A a da belli birka dosya uzant rne i bulunmaktad r; Uzant A klama Exe Uygulama dosyalar Bat Toplu i dosyalar Txt Metin dosyalar Bmp Resim dosyalar Jpg Resim dosyalar Doc Microsoft Word dosyalar Xls Microsoft Excel dosyalar Ppt Microsoft Powerpoint dosyalar Zip S k t r lm dosyalar Dosyalar bilgisayar m zda ieriklerine gre belirli bir alan kaplarlar. Her bir harf genellikle bilgisayarda 1 byte alan kaplar.

1.3.2. Uygulamalar n Ynetimi

Kullan c bir program al t rmak istedi inde, i letim sistemi uygulaman n yerini sabit diskten tespit eder ve uygulamay RAMe ykler. Bu i lem etkile imli i lem olarak adland r l r. Etkile imli i lem kullan c lara, uygulamalar dinamik biimde ynetme, al t r lan programlar n sonular n do rudan elde edip, her an mdahale edebilme olana sa layan al ma trne ili kin bir zelliktir. Bu al ma trnde kullan c lar, bir i in al ma sreci boyunca i e, monitr ve klavye vas tas ile her an mdahale edebilmektedirler. Yani bir ba ka sylemle, ekran ba nda oturan bir kullan c n n bilgisayara bir komut vermesi ve o komuta bilgisayardan yan t almas trnde, bir nevi kar l kl konu ma yapar gibi al ma biimine Etkile imli lem denir. Bu tan mdan da anla laca gibi, kullan c lar program geli tirme, metin dosyalar olu turma, program derleme ve test etme, veri tabansorgulari letme, bilgisayar a komutlar girme, internet servislerini kullanma gibi k sa sreli i lerini Etkile imli lem olarak yrtrler.

1.3.3. Yard mc Programlar Destekleme

letim sistemi yard mc programlar , problemleri giderebilmek ve sisteminin sa l kl i lemesini srdrebilmek amal kullan r. Silinmi , hasarl dosyalar bulabilmek, verilerin yede ini alabilmek gibi i lemlerde kullan r. letim sistemi, zerinde yer alan bazyaz l mlar Sistem Yaz l m olarak an l r. rne in derleyiciler (compilers) ; yazd m z program makine diline eviren ara program, editrler (editors), yararl programlar (utility) ; virs temizleyen programlar gibi gerek i iin yard mc lard r, veri tabanynetim sistemleri (database management system) ve bilgisayar a yaz l mlar(network software) yine birer sistem yaz l mlar d r. Ancak bu yaz l mlar i letim sisteminin kendi z paralar de ildir.

10

Resim 1.3: Sistem aralar na ula mak

Ba lat mensnde donat lar ierisinde sistem aralar ierisinde bu tip yard mc programlara ula abiliriz.

1.3.4. Bilgisayar Donan m n Kontrol Etme

letim sistemi programlar ile BIOS aras nda durur. BIOS tm donan m kontrol eder. Programlar n da i letim sistemi ile haberle ebilmesi iin donan m kaynaklar na ihtiyac vard r. letim sistemi donan ma BIOS arac l ile ayg t srcleri ile ula r. Bir bilgisayar sistemi, bir veya birden fazla i lemci (ya da di er bir sylemle CPU), gerek bellek (RAM), saatler, terminaller, diskler, bilgisayar a (network) birimleri, yaz c niteleri, CD srcs, disket ve teyp niteleri gibi I/O nitelerinden olu maktad r. Do al olarak bir bilgisayar sistemi olduka karma k bir yap dad r.

11

Kullan c

Uygulamalar

letim Sistemi

BIOS

Ayg t srcleri

Donan m
ekil 1.1: Do al bir bilgisayar sistemi

Uygulama yaz l m

Uygulama yaz l m

Uygulama yaz l m

...
Y. aralar ler

...
VTYS ler

...
A yaz l mlar

Uygulama yaz l mlar

Derleyiciler

Editrler

4. Ku ak diller

Sistem yaz l mlar

letim Sistemi

Makine Dili

Mikroprogram

Donan m

Fiziksel Birimler

ekil 1.2: Katmanl sistem

12

Programc lar , donan m n bu karma k yap s ndan etkilenmemelerini sa lamak ve disk gibi donan m nitelerinin nas l al t klar n anlamak zorunda b rak lmamalar iin, donan m n zerine ilave edilen yaz l mlar n katmanlar eklinde (layered system) olu turulmalarve bu sayede ok daha kolay bir ekilde, sistemin btn paralar n n ynetilebilmesi eklinde bir yap lanma, uzun y llar nce geli tirilmi bir yakla md r. Bu yap n n en alttaki katman donan m olu turmaktad r. En alttaki katman, fiziksel niteler, entegre devreler, kablolar, power (elektrik destek) niteleri, disket srcleri, disk niteleri ve di er benzeri donan m birimlerinden olu maktad r. Bu katman n mimari yap s ile ilgilenmek ve bunlar al ma prensiplerini geli tirmek elektronik mhendislerinin i idir. Fiziksel niteleri (donan m) do rudan kontrol eden ve fiziksel katman n bir stndeki en ilkel yaz l m dzeyini olu turan katman, microprogram d r. Bu katman genellikle read-only (yaln zca okunabilir) bellek (ROM) sahas nda bulunur. Microprogram da ekleme (add), ta ma (move), kar la t rma (compare) gibi makine diline ait temel komutlar ad m ad m yerine getirir. Microprogram, rne in, Add i lemini yerine getirmek iin eklenecek say n n nerede yer ald n saptar ve zerine eklenecek say y ilave ettikten sonra sonucu elde eder. Microprogram n yorumlad komut seti (instruction set), makine dili (machine language) katman nolu turur ki, bu gerekte makinenin gerek bir donan m paras n olu turmakta ve bir bilgisayar da donan m n gerek bir paras ym gibi nitelenebilmektedir. Bu nedenle baz makinelerde Microprogram, donan m n iinde varsay ld ndan ayr bir katman eklinde bulunmaz. Makine dili, genel olarak 50 ile 300 aras nda komuta (intruction) sahiptir. Veri ta ma, aritmetik i lem yapma ve de erleri k yaslama gibi i levleri yerine getirir. Makine dili, yaz c ve disket src gibi I/O (input/output) nitelerinin denetimini zel yklenmi bilgiler sayesinde yapmaktad r. Bir bilgisayar sisteminin drdnc katman nda yer alan i letim sisteminin temel i levi, donan m n karma kl n kullan c ya yans tmamak ve daha elveri li ortam haz rlay p, kullan c n n kolayca i ini yapmas n sa lamakt r.

1.4. letim Sistemi Tipleri

1.4.1. oklu Kullan c (Multiuser) letim Sistemleri
ki veya daha fazla kullan c n n programlar veya payla lan ayg tlar zerinde al abilmesidir. Bu konuya en gzel rnek payla t r lan yaz c lard r. Bir ok kullan c ayn anda yaz c ya belge gnderir ve de s ra ile bu belgeler yaz c dan kt al n r.

13

1.4.2. oklu Grev (Multitasking) letim Sistemleri

Kullan c lar sistemde ayn anda birden fazla i lem (process) al t rabilirler. Bu, siz bir i lemi ba latt ktan sonra, o ba latt n z i lem al maya devam ederken ba ka bir i lem de ba latabilirsiniz demektir. oklu grev, bir i letim sisteminde bir kullan c n n, birden fazla say da i lemi ayn anda i letime al nabilmesi zelli idir. Yani oklu grev, bellekteki birka veriyi ayn anda i lemesi ve i lemci ile I/O nitelerinin de bunlar aras nda ayn anda kulland r lmas ortam n n yarat lmas d r. Ancak bir bilgisayar sisteminde, i letim sisteminin kendisine ait birden fazla i lemin ayn anda al t r lmas , bu sistemde oklu grev (multitasking) zelli i oldu unu gstermez. Bu nedenle bir i letim sisteminde oklu grev zelli i, ancak bir kullan c n n birden fazla say daki i lemi ayn anda i letebiliyorsa vard r. oklu grev birok uygulaman n (program n) aynanda al t r lmas d r. Bunun sa lanmas iin, grevler (uygulamalar) k sa zaman dilimleri iinde i lemcide al t r l r. Bu zaman dilimlerinin olduka kk zaman dilimleri olmas nedeniyle yapay da olsa bir e zamanl l k sz konusu olur ( lemci ayn anda iki i i yapamaz.).

1.4.3. oklu lemci (Multiprocessing) letim Sistemleri

Gittike yayg nla an bir durum da bir basit sistemin ierisine birok CPU ba layarak ok nemli hesaplamalar yapmakt r. Her i letim sistemi birden fazla i lemciyi destekleyemiyor. letim sistemi, yap lacak olan i lemleri iki veya daha fazla i lemci zerine da tmay bilmeli ve bunlarkontrol edebilmelidir. Bu zelli e sahip olan i letim sistemleri aras nda Windows 2000, Windows NT, Linux, Unix, BeOS bulunuyor. Microsoft'un di er i letim sistemleri (Win9x - ME) ok i lemcili sistemleri desteklemiyor. Destekleyememesinden dolay , fazladan takt n z i lemciyi bo u bo una kullanm oluyorsunuz. Anlayaca n z, i lemleri i lemci zerine da tabilme zelli inden yoksun.

1.4.4. oklu Grev (Multithreading) letim Sistemleri

Program ihtiya halinde i letim sistemi taraf ndan kk paralara ayr l r ve al t r labilir. Bu zellik aynzamanda oklu kullan csistemleri de destekler. Ayn program n paralar farkl kullan c lar taraf ndan da kullan labilir.

14

UYGULAMA YET UYGULAMAFAAL FAAL YET

lem Basamaklar neriler

1. Bilgisayar n zdaki ses kart n n IRQ ayar n tespit rq ayarlar ngereksiz ve de etmek iin bilgisayar m simgesinden zellikler penceresine olarak de i tirmemeye ula n z. Ayg t yneticisi sekmesinden ses kart n seerek yanl al t r n z. Kaynaklar sekmesinden irq ayarlar n tespit dikkat ediniz. ediniz.

2. letim sisteminizde ykl olan yard mc yaz l mlardan disk birle tiricisi, disk temizleme, sistem bilgisi pencerelerini aarak uygulay n z. a- Disk birle tirme i lemini c:\> srcsne gerekle tiriniz.

Bu

yaz l mlar

ne

iin

kullan l yor, grevleri neler?

15

b- Disk temizleme i lemini gerekle tiriniz.

16

c- Sistem bilgisi penceresinden sistem bilgilerinize ula n z.

17

LME ERLEND RME LMEVE VEDE DE ERLEND RME

A- OBJEKT F TESTLER (LME SORULARI) A a daki sorulardan; sonunda parantez olanlar do ru yanl sorular d r. Verilen ifadeye gre parantez iine do ru ise D , yanl ise Y yaz n z. kl sorularda do ru kk i aretleyiniz.

1.
2.

letim sistemi donan mlar denetleyen ve yneten, uygulama yaz l mlar n al t ran temel yaz l md r. ( )
A a dakilerden hangisi bir i letim sistemi de ildir? A ) Windows XP B ) Linux C ) Unix D ) Microsott Office evre birimlerinin bir i yapmak iin i lemciden izin istemlerini, s raya girmelerini sa layan sistemin ad nedir? A ) PCI B ) IRQ C ) I/O D ) BIOS Bir i letim sistemi kullan c arayz, ekirdek ve dosya ynetim sistemi blmlerinden olu ur.( ) Bilgisayarda ykl olan her trl bilginin sakland birime ne ad verilir? A ) Src B ) Klasr C ) Dosya D ) Byte Bir dosyan n iinde saklanan bilginin tr dosya ad na bak larak belirlenir.( ) Bilginin girilmesinden ba layarak, sonular n dkmne kadar geen sre, Yan t Sresi (response time) olarak adland r l r.( ) Farkl kullan c lara ait i leri ayn anda yapabilen i letim sistemlerine ne ad verilir? A ) oklu kullan c i letim sistemi B ) oklu i lemci i letim sistemleri C ) oklu grev i letim sistemi D ) oklu kullan m (Server) i letim sistemleri oklu i lemci, bir i letim sisteminde bir kullan c n n, birden fazla say da i inin ayn anda i letime al nabilmesi zelli idir.( )

3.

4. 5.

6. 7. 8.

9. 10.

Bir i letim sisteminin oklu kullan m zelli i varsa, o sistem genellikle multiprogramming de desteklenmektedir.( ) 18

 RENME FAAL YET 2

AMA

RENME FAAL YET -2

Dosya ynetiminin nas l yap ld n bilecek ve gerekli ayarlamalar yapabileceksiniz..

ARA TIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapman z gereken ncelikli ara t rmalar unlard r: evrenizdeki dokmanlar nas l dzenledi inizi kafan zda tasarlay n z. Bilgisayarlar n dokmanlar nas l dzenleyebilece i konusunda bir tablo olu turunuz. FAT dosya yerle im tablosunu a klayan grafikler ara t r n z. NTFS dosya sistemini a klayan grafikler ara t r n z FAT ile NTFS sistemlerini tablo zerinde kar la t r n, edindi iniz bilgileri s n f n zda arkada lar n z ile s n f ortam nda payla n z.

2. DOSYA YNET M

Dosya ynetim sistemlerine gemeden nce, sabit disklerle ilgili baz tan mlamalar bilmekte fayda var. Kafa (Head) : Sabit disklerde okuma/yazma i lemini yapan mekanik para. Plaka (Plate) : Bilgilerin yaz ld para. Bir sabit disk, birden ok diskten olu ur. ste ste gelmi bu diskler plaka olarak adland r l r. z (Track) : Sabit diskte bulunan plakalar n zerinde gzle grlmeyecek e merkezli daireler vard r. te bu dairesel izgilere track (iz) denir. Sektr (Sector) : z yap s n n blnmesiyle olu an ve sabit disk zerinde adreslenebilir en kk alana denk gelen paraya sektr ad verilir. Kme (Cluster) : Sektrler zerinde tan mlanm en kk kme olarak tan mlanabilir. Normalde FAT 16, FAT 32 ve NTFS dosya sisteminde, hard

19

diskteki blmn kapasitesine gre formatlama s ras nda standart olarak belirlenmiboyutta kmeler olu maktad r. Cluster'lar n boyutunu, cluster'lar kullanan dosya sistemi ve blmn kapasitesi belirlenir. Ancak cluster'lar n boyutu formatlama s ras nda (/Z:n) parametresi ile elle de ayarlanabilir. Arayz (Interface) : Sabit disklerin hangi ara birimi kulland n belirtir.
Sektrler zler

Kme Silindir Plakalar

RPM (Rotation Speed Moment) : Disklerin dakikadaki dnme h zlar n belirtir. u anda piyasada bulunan IDE srcler, 5400 rpm ve 7200 rpm h zlar ndayken, SCSI srclerdeki diskin dnme h z10000, 15000 rpm h zlar nda dola maktad r. Veri Eri im H z(Data Access Time) : Sabit diskteki kafan n, bir veriye eri ebilmesi iin bir izden di er bir ize geerken kaydetti i zamand r. Kullan lan zaman birimi milisaniyedir. Bu sre ne kadar k sa olursa o kadar iyidir.

2.1. Fat Dosya Ynetim Sistemi

2.1.1. FAT (File Allocation Table Dosya Yerle im Tablosu-) Nedir?
Dosya yerle im tablosu ( FAT ), bir diskte bulunan dosyalara ait bilgilerin kay tl oldu u alanlar belirtmeye yarar. Bir ba ka deyi le FAT, bir diskin haritas gibidir.

2.1.2. FAT Nas l al r?

Bu tarz dosya sistemleri File Allocation Table - Dosya yerle im tablosu - adl bir sistem kullan rlar. Bu sistemde partisyon her biri belli miktarda sektr ieren "cluster", kme isimli paralara ayr l r ve hangi dosyalar n bu cluster paralar ndan hangilerine yerle ti i,

20

hangi cluster paralar n n bo , hangilerinin dolu oldu u gibi bilgiler FAT zerine yaz l r. letim sistemi de herhangi bir dosyaya eri im yapmak istedi inde dosyay bulmak iin FAT zerine yaz lan bu bilgilerden faydalan r.

2.1.3. FAT e itleri (FAT16, FAT32, VFAT)

FAT 16: DOS, Windows 3.1 ve OS2 srm ncesi Windows 95 i letim sistemlerinin kulland dosya sistemidir. Eski bir dosya sistemi oldu undan dolay bir tak m eksikleri ve dezavantajlar bulunmaktad r. Bunlardan ilki kk dizininin (root) s n rland r lm olmas d r. FAT16 sisteminde a l taki primary blme ait root dizini, FAT tablosu ve partisyon boot sektr cluster iinde yer almazlar ve say s belli olan s ral sektrlerde tutulurlar. Bu say n n belli olmaskk dizine yap lacak eklentilerin belli bir s n rolmas sonucunu do urur. K saca alt dizinleri istedi iniz kadar uzatabilmekle birlikte: Birincisi, FAT16 blmlerdeki kk dizinde belli uzunlukta giri le s n rland rabilirsiniz. kincisi, FAT16 dosya sisteminde adresleme, ad stnde 16 bit oldu undan adreslenebilen maksimum cluster say s 65525tir ve bu clusterlarin maksimum boyutu 32KB olabilir (asl nda cluster say s 65536 olmal d r ama baz lar zel amalar iin tutulur). Bu da bizi FAT16 kullanan bir disk ya da partisyonun 2GBdan daha byk olamayaca sonucuna gtrr. ncs, FAT16 elindeki bos sabit disk ya da partisyon alan n bir ekilde elindeki btn clusterlara da tmak zorundad r. Bu nedenle sabit diskin boyutu bymeye ba lad ka cluster boyutu da byr. Clusterlar blnemezler ve ancak tek bir dosya yahut dosya paras n ta yabilirler.

FAT 12/16 da kme (cluster) boyutlar

Blm boyutu( GB) 0-15 16-127 128-255 256-511 512-1023 1024-2047 2048-4096

FAT tipi
12 16 16 16 16 16 16 bit bit bit bit bit bit bit

Sektr/kme 8 4 8 16 32 64 128

Kme boyutu 512bytes 2K 4K 8K 16K 32K 64K*

Sanal Dosya Yerle im Tablolar (Virtual File Allocation Tables VFAT) : Windows 95 ve NT nin kulland dosya sistemi.K sa bir sre sonra yerini FAT32 ye b rakm t r.

21

FAT 32: Windows 95, OS2, Windows 98, Windows 2000 ve Linux taraf ndan tan n p kullan labilen ve FAT16dan daha geli mi bir dosya sistemidir. lk olarak FAT32de herhangi bir kk dizin s n rlamas yoktur. kinci olarak FAT32, FAT16daki 16 bit adresleme yntemi yerine 32 bit adresleme yntemi kullan r. Bu sayede herhangi bir disk ya da partisyon FAT32 alt nda 2 TerraByte (yakla k 2000 GB) uzunlu unda olabilir. nc olarak ise FAT32 cluster boyutlar n ufak tutarak bo alan israf n azalt r. FAT32 alt nda tek bir dosyan n eri ebilece i maksimum boyut 4 GB ile sinirlidir.

FAT 32 de kme (cluster) boyutlar

Blm boyutu( GB) Sektr/kme 0.256< 0.256 -8 8-16 16-32 >32.04 1 8 16 32 64 Kme boyutu 512bytes 4K 8K 16K 32K

2.2. NTFS Dosya Ynetim Sistemi

2.2.1. NTFS Nedir?
NTFS (New Technology File System Yeni teknoloji dosya sistemi-); Windows NT ve devam olan Windows 2000, XP taraf ndan desteklenen bir dosya sistemidir. 2.2.2. NTFS Nas l al r? NTFS, dosya konumlar n FAT sistemindeki gibi bir ana indeks olarak saklamakla birlikte (MFT, Master File Table Ana dosya tablosu-) dosyan n yerle ti i konumlar ve di er bilgileri her clusterin iinde ayr ca saklayarak daha gvenilir bir yap sunar. Ancak bu arada olduka genibir disk haritas olu turur ve bu bilgiler nemli bir yer kaplad ndan dolay 400MBden ufak disk yahut partisyonlarda NTFS kullan lmas nerilmez. NTFS, sunucu olarak grev yapan Windows NT ve Windows 2000 i letim sistemlerine ait bir dosya sistemi olmas n n gerektirdi i ihtiyalar do rultusunda daha ok disk gvenli i, stabilitesi ve performans yla ilgili iyile tirmeler ierir ve zetle u art zelliklere sahiptir: Dosya konumlar yla ilgili bilgileri cluster ilerinde de saklayarak daha gvenli bir dosya sistemi yap s sunar. Cluster boyutu partisyon boyutuyla sinirli de ildir ve 512 byte de erine kadar

22

ayarlanabilir. Bu da disk zerinde dosyalar n paralanmas n azaltarak hem bos alan n verimli kullan lmas n , hem de zellikle yksek kapasiteli sabit disklerde performans art n beraberinde getirir. Yakla k 16 GBa kadar uzunlukta olan tek para dosyalar destekler. ACL (Access Control List, Eri im kontrol listesi) zelli i sayesinde sistem yneticileri taraf ndan hangi kullan c lar n hangi dosyalara eri ebilece i ile ilgili k s tlamalar n koyulabilmesini sa lar. Btnle ik dosya s k t rma zellikleri ierir. Uzun dosya isimlerini ve Unicode kaynakl dosya isimlerini destekler. Unicode, dosya isimlendirilmesi s ras nda karakterlerin tan mlanmas iin ikilik sistemde kodlar kullan lmas nngren bir standartt r. Bu standarda gre Unicode kullan larak verilmi olan dosya isimleri Unicode kullanabilen dosya sistemleri taraf ndan tam olarak nas l haz rlanm larsa ekilde grnrler (rne in Japonca yahut Arapa gibi).

NTFS dosya sistemi kullanan Windows NT ve Windows 2000 srmleri FAT srcleri grebilir ve bu srclerdeki dosyalar okuyabilirler (Windows NT FAT16yi, Windows 2000 FAT16 ve FAT32yi grr). Ancak FAT kullanan Windows 95, 98 ve DOS gibi i letim sistemleri NTFS blmlerini gremezler, dolay s yla dosya sistemi NTFS olan disk yahut partisyonlara ait verileri okuyamazlar. Bu nedenle sisteminizde rne in FAT32 alt na kurulmu bir Windows 98 ve NTFS partisyona kurulmu olan bir Windows 2000 varsa Windows 2000 FAT32 partisyona kurulu olan Windows 98e ait dosyalar grebildi i ve bu srcye bir isim verebildi i halde, Windows 98 NTFS alt ndaki Windows 2000 dosyalar n gremeyecek ve bu partisyonu bir disk gibi alg layamayacakt r. Bu nedenle bu srcye herhangi bir src ismi vermez.

NTFS kme (cluster) boyutlar

Blm boyutu( GB) Sektr/kme 0.512< 0.512-1 1-2 2-4 4-8 8-16 16-32 >32 1 2 4 8 16 32 64 128 Kme boyutu 512bytes 1K 2K 4K 8K 16K 32K 64K

23

UYGULAMA YET UYGULAMAFAAL FAAL YET

lem Basamaklar 1- Kulland n z i letim sistemlerinin hangi dosya ynetim sistemini kulland n tespit ediniz. neriler Pencerelerin Word ortam na grntsn aktarabilirsiniz.

24

LME ERLEND RME LMEVE VEDE DE ERLEND RME

A- OBJEKT F TESTLER (LME SORULARI) A a daki sorulardan; sonunda parantez olanlar do ru yanl sorular d r. Verilen ifadeye gre parantez iine do ru ise D , yanl ise Y yaz n z. kl sorularda do ru kk i aretleyiniz. 1. 2. 3. Bilgisayarda bilgilerin (dosyalar n) sakland birimler sabit disk, disket src, CD/DVD src, ZIP src gibi don mlard r.( ) Sabit disklerde bilgilerin zerine yaz ld fiziki ortama plaka (plate) denir. ( ) Sabit disklerde kafan n, bir veriye eri ebilmesi iin bir izden di er bir ize geerken kaydetti i zaman a a dakilerden hangisidir? A ) Veri Eri im H z B ) RPM C ) SCSI D ) IDE Hangi dosyalar n kme paralar ndan hangilerine yerle ti i, hangi kme paralar n n bo , hangilerinin dolu oldu u gibi bilgilerin yaz ld yere ne isim verilir? A ) Track B ) FAT C ) Interface D ) Sector FAT16 sisteminde adresleme 16 bit oldu undan dolay kullan lan bir disk ya da partisyonun 2GBdan daha byk olamaz.( ) Windows NT ve Windows 2000 i letim sistemlerine ait bir dosya sistemi olmas n n gerektirdi i ihtiyalar do rultusunda daha ok disk gvenli i, stabilitesi ve performans yla ilgili iyile tirmeler ieren dosya ynetim sistemi a a dakilerden hangisidir? A ) FAT16 B ) FAT32 C ) VFAT D ) NTFS FAT kullanan i letim sistemleri NTFS kullanan i letim sistemlerindeki bilgileri grebilir fakat NTFS kullanan i letim sistemleri FAT kullanan i letim sistemlerindeki bilgileri gremez.( )

4.

5. 6.

7.

25

8.

NTFS dosya sisteminde bir dosyan n uzunlu u en fazla ne kadar olabilir? A ) 2 GB B ) 4 GB C ) 8 GB D ) 16 GB Cluster boyutu partisyon boyutuyla s n rlde ildir ve 512 byte de erine kadar ayarlanabilir. Bu da disk zerinde dosyalar n paralanmas n azaltarak hem bo alan n verimli kullan lmas n , hem de zellikle yksek kapasiteli sabit disklerde performans art n beraberinde getirir. ( )

9.

26

 RENME FAAL YET 3

AMA

RENME FAAL YET -3

Bellek ynetimi nas l yap ld n bilecek ve bellek yap s n ayarlayabileceksiniz.

ARA TIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapman z gereken ncelikli ara t rmalar unlard r: Bellek kelimesinin yapt a r mlar arkada lar n zla tart n z. Bilgisayarlarda belle in ne i e yarad n ara t r n z. Bellek e itleri hakk nda k sa bir ara t rma yap n z.

3. BELLEK YNET M

3.1. Bellek Ynetimi Nedir?

Bellek ynetimi, bilgisayar n ana belle ini ynetmekle ilgili yap lan i lemlerin tmdr. Gerekti inde bellek tahsis etmek (malloc), kullan mbitti inde belle i serbest b rakmak (free), sanal bellek ynetimi yapmak ve kullan lmayan bellek blgelerini ynetmek (garbage collection) gibi konular iermektedir. Her bilgisayar, al an programlartutmak iin kulland bir miktar ana belle e sahiptir. ok basit i letim sistemlerinde bellekte ayn anda sadece bir program n bulunmas na izin verilir. kinci bir program al t rmak iin, bellekte bulunan ilk program silinmeli, ilk programdan bo alan yere ikinci program yklenmelidir. ok geli mi i letim sistemlerinde aynanda bellekte ok say da program n bulunmas na izin verilir. Bu programlar di erlerinin etkisinden korumak iin bir koruma mekanizmas na ihtiya duyulur. letim sistemi taraf ndan kontrol edilen bu mekanizma donan mda mutlaka bulunmal d r.

27

Normal olarak her i lem, tipik olarak 0. adresten ba layarak yukar ya do ru giden bir adres alan n kullanabilmektedir. Bu basit durumda, bir i lemin sahip oldu u maksimum adres alan n n bykl ana bellekten daha azd r. Bu yolla, bir i lem adres alan n n tamam n kullanabilir. Ana bellekte i lem iin yeterli bellek alan olacakt r. Bununla birlikte, birok bilgisayarlarda adresler 232, 264 adres veren 32 veya 64 bitliktir. E er bir i lem bilgisayar n sahip oldu u ana bellek alan ndan daha fazla belle e ihtiyac varsa bu durumda ne yapmal d r? lk bilgisayarlarda bunun bir zm yolu yoktu. Gnmzde bu sorunu zen teknik sanal bellek olarak adland r l r.

3.2. Bellek Tipleri

RAM bellek hem ieri ine bilgi yazmak hem de ieri indeki bilgiyi okumak iin tasarlanm t r. Belle in belirli yerlerinde depo edilen program komutlar , veriler ve benzerlerinden meydana gelen szcklere herhangi bir s rada (yani rastgele) ve ayn srede eri ilir. Eri im zaman szc n bellekte bulundu u yerden ba ms zd r. RAMlar uygulama programlar n saklamakta ve programlar n al mas s ras nda elde edilen ara sonular n saklanmas nda da kullan l r. RAMda saklanan bilgiler de i tirilebilir. RAMda saklanan bilgiler elektrik kesildi inde kaybedilir. RAMdeki bilgilere eri im, disk ya da disket srclerindeki kar la t r lamayacak kadar h zl d r. Bilgisayar her a ld nda RAM bo tur. Bellek s as (kapasitesi) byte cinsinden belle in kapasitesini verir. Byte; bellek l birimidir, 8 bitten olu ur. Bit ise en kk haf za birimidir. RAM kullan m alan na gre 5 gruba ayr l r. Geleneksel bellek st bellek alan Uzat lm bellek Geni letilmi bellek Yksek bellek alan eri imle

28

3.2.1. Geleneksel Bellek (Conventional Memory)

Dosun ana belle idir (base memory olarak da bilinir). 0 640 KB arashaf za blgesidir. MS-DOS uygulamalarburada al r. Btn PC lerde 640K s n rsz konusudur. E er hala DOS ortam nda al yor iseniz ki gnmzde byle bi durum art k yoktur, i letim sistemi dosyalar , ayg t srcleri (CD-ROM gibi), TSR programlar iin ba ka bir haf za imkan n z yok demektir. Bu s k nt n n a labilmesi iin grsel ortam ile beraber yeni haf za tipleri geli tirilmi tir.

Uzat lm bellek alan 1024 KB 4 GB Yksek bellek alan

6401024 KB

st bellek alan

0640 KB

Geleneksel bellek (Temel bellek)

Temel Bellek Haf zan n lk 640 KB l k blm DOS programlar

ekil 3.1: Geleneksel bellek

3.2.2 st Bellek Alan (UMA Upper Memory Area-) ve Geni letilmi Bellek
Ayr lm bellek olarak da bilinen bu alan 640 KB ile 1 MB aras ndaki haf za blgesidir. st bellek bloklarhalindedir (UMB -upper memory blocks-). Tak-al t r elemanlar n srcleri, video srcleri bu alanda tutulur. EMM386.exe dosyas taraf ndan ynetilir. Geni letilmi bellek (expanded memory) st belle e benzer bir bellektir. EMS olarak da bilinir (expanded memory specification). Bu belle e 64 KB l k erevelerden 16 KB l k

29

sayfalar halinde eri ilir. Bu sayfalar kullan lmayan UMB lere olu turulur. Bu birincil ayg t srcs EMM386.exe dosyas taraf ndan olu turulur. Geleneksel haf zadan ba ms z olarak al r.

1024 KB 4 GB

Uzat lm bellek alan

Yksek bellek alan

6401024 KB

st bellek alan

Ayr lm bellek 384 KB UMB ler halinde al an programlar Sistem BIOS Tak-al t r srcler Video srcler EMM386.exe kontrol eder

0640 KB

Geleneksel bellek (Temel bellek)

ekil 3.2: st bellek alan

3.2.3. Uzat lm Bellek (Extended Memory)

Uzat lm bellek olarak da ifade edilir. 286 veya yukar s bilgisayarlarda 1Mb n yukar s ndaki bellek alan na verilen isimdir. Windows gibi zel programlar, DOS ta RAM srcler ve SMARTDRIVE taraf ndan kullan l r. HIMEM.SYS ile kullan labilir hale getirilir. Bu belle e eri im mikroi lemcinin korumalmodu sayesinde olur. Uzat lm bellek ile temel bellek aras ndaki en nemli fark gerek modda al an programlar n hibirisinin uzat lm bellekte al amamas d r. Yani uzat lm bellek, programlar n al t r lmas iin de il verilerin saklanmas iin kullan l r.

30

8088 / 8086 mikroi lemcisinin adresleyebildi i en ok bellek 1MB d r. Bunun 384KB k sm video bellek ve BIOS programlar na ayr lm t r. Dolay s yla DOS'a 640 KB k sm kal r. te bu 8088 / 8086 mikroi lemcilerinin kullanabildi i 1 MB'l k temel bellekten sonra kalan btn bellek uzat lm bellek olarak adland r l r. Bu belle e eri im 80286, 80386, 80486 mikroi lemcilerin korumal modu sayesinde olur. 8086/8088 mikroi lemciler uzat lm bellekten yaralanamaz. 80286 tabanl bir mikroi lemci 15 MB kadar 80386/80486 tabanl mikroi lemciye 4 GB kadar uzat lm bellek eklenebilir. Uzat lm bellekle temel bellek aras ndaki en nemli fark gerek modda al an programlar n hibirisi uzat lm bellekte al maz. DOS gerek modda yaz lm t r. Bu yzden temel bellekle s n rl d r. Bu demek de ildir ki uzat lm bellek gerek modda hi kullan lamaz. Uzat lm bellek veri depolamak iin kullan labilir. Ancak bu i i yapacak yaz l m uzat lm belle in zelliklerine uygun yaz lm olmal d r (Dosun RAMDRIVE.SYS). Uzat lm belle i tam anlam yla kullanan korumal mod i letim sistemleri ve DOS kontrol programlar da vard r. OS/2, Microsoft Windows gibi.

1024 KB 4 GB

Uzat lm bellek alan (Extended memory)

XMS (extended memory specification) 1 MB zeri bellek Windows kullan r. HIMEM.SYS kontrol eder.

Yksek bellek alan

6401024 KB

st bellek alan

0640 KB

Geleneksel bellek (Temel bellek)

ekil 3.3: Uzat lm bellek alan

31

3.2.4. Geni letilmi Bellek (Expanded Memory )

Geni letilmi bellek olarak tercme edilen expanded memory, 640K dan daha fazla belle e ihtiyac olan programlar n kullanmas iindir. 8086 veya 80286 bilgisayarlara zel kartlar yard m ile eklenmi tir. EMS yaz l mlar ile kullan labilir hale getirilir.Geni letilmi bellek sisteminde eskiden kullan lmakta olan y n - aktarma adl bir yntem kullan lmaktad r. Bu belle in al mas 3 paradan olu ur. Birincisi, y n aktarmal bellek kart d r ve gerekli olan ekstra belle i zerinde ta r. Bu ekstra bellek 16 Kb l k paralara blnm tr. kincisi, geni letilmi bellek yneticisi (Expanded Memory Manager - EMM) denilen bir yaz l md r. ncs, geni letilmi belle i kullanacak uygulama program d r.

EMM geni letilmi belle i kullanacak uygulama program na hizmet yordamlar sa lar. Uygulama program EMM nin haz r fonksiyon a r lar yard m yla geni letilmi belle i kullan r. Bilgisayar ilk a ld nda EMM harekete geer ve PC nin bellek alan nda kullan lmayan blge bulmaya al r. Bu i iin gerekli 64 Kb l k alan belirlendikten sonra, EMM taraf ndan 16 Kb l k 4 pencereye blnr. Uygulama program , geni letilmi belle i kullanabilmek iin EMM ye 4 kullan labilir pencereden yararlanmak istedi ini bildirir. EMM uygulama program n n istedi i geni letilmi bilgileri 16 Kbl k sayfalara blerek pencerelere yerle tirir. Uygulama program bu bilgileri pencerelerden al r. Bilgi saklamak istedi inde ise elindeki bilgileri 16 Kb l k sayfalara blerek pencerelere yerle tirir. EMM bu bilgileri pencerelerden alarak geni letilmi belle e kaydeder. Geni letilmi bellek sadece veri saklamak iin kullan labilir. Programlar geni letilmi bellekte al t r lamazlar. Bilgisayar ilk a ld nda EMM harekete geer ve PCnin bellek alan nda kullan lmayan bir blge bulmaya al r. Bu iiin gerekli miktar 64 KBdir. 64 KB'lik kullan lmayan alan belirlendikten sonra EMM taraf ndan 16 KBlik 4 pencereye blnr. Art k geni letilmi bellek uygulama program taraf ndan kullan ma haz rd r. Bir uygulama program n n geni letilmi belle i kullanabilmesi iin EMM fonksiyon a r lar n iyi bilmesi gerekir. Yani geni letilmi belle i kullanmak iin zel yaz lm olmas gerekmektedir. Geni letilmi belle i kullanmak iin zel yaz lm uygulama programlar gerekti inde s radan DOS programlar iin 640KB'l k limit hala geerlidir. Bilgisayar n z n uzat lm belle i varsa bu bellek bir program yard m yla geni letilmi bellek olarak kullan labilir.

3.2.5. Yksek Bellek (High Memory Area-HMA)

HMA, ya da Yksek Bellek Alan , uzat lm belle in ilk 64K l k k sm d r ve DOS taraf ndan zel olarak kullan l r. Windows da kullanabilir.

32

1024 KB 4 GB

Uzat lm bellek alan (Extended memory) Uzat lm belle in ilk 64 KB l k blm Windowsun kulland DOS ekirde i burada al r. Yksek bellek alan st bellek alan

6401024 KB

0640 KB

Geleneksel bellek (Temel bellek)

ekil 3.4: Yksek bellek alan

3.3. Di er Bellek e itleri

3.3.1. Sanal Bellek (Swap file veya Page file)
letim sistemlerinin biro u disk yzeyini RAM belle in bir uzant s ym gibi kullanan ve bylelikle fiziksel belle in grnrdeki miktar n artt ran sanal bellek deste ine sahiptir. RAM bellekteki kullan lmayan bloklarda bulunan bilgileri, disk yzeyine yazar ve RAM bellek ba ka i ler iin serbest kalm olur. Bu blmler gerekti i zaman bunlar belle e tekrar al n rlar. Bu olaylar kullan c dan ba ms z bir ekilde gerekle ir. 'Sanal bellek (virtual memory)' windowsun uygulamalar al t r rken, kulland bellektir, Windows hdd'nizi zerinde bir .swp dosyasyaratarak bellek olarak kullan r... Yksek RAM'e sahip sistemlerde bu dosya ok kabarmaz, ama az ram ile al yorsan z, Windows sizin koyaca n z s n rlara kadar kullanmaya al r. Elbette ki sanal bellek kullan mRAM kullan mkadar h zlde ildir, bu nedenle program h zlar nda d ya an r. Sanal bellek koruma modlu bir i letim sisteminin modern mikroi lemcilerin stn zelliklerini kullanarak d depolama birimlerinden her hangi birini gerek bellek gibi kullanmas d r. Ortada fiziksel bir bellek olmad ndan sanal bellek ad verilmi tir. Bilgiler bellek yongalar nda de il de herhangi bir depolama biriminde saklan r. Gerekti inde fiziksel belle e al n r.

33

 ekil 3.5: Sanal bellek ayarlama

Bilgisayar m simgesine sa t klay p zellikler penceresini aar z. Buradan geli mi sekmesini seti imizde performans blmnde ayarlar d mesini t klad m zda performans seenekleri penceresi a l r. Bu pencerede de geli mi sekmesini t klad m zda sanal bellek ile ilgili veriler grnr. htiya halinde de i tir d mesi ile sanal bellek boyutunu de i tirebiliriz. Ayarlayabilece imiz en az ve en yksek boyut bize pencerede gsterilmektedir.

3.3.2. Bootstrap
Bootstrap Loader Rom bellekte bulunan ok k sa ve i letim sisteminin yklenmesini gerekle tiren bir programd r. Bootstrap Loader program i letim sisteminin bulundu u disk veya disketten Disk Boot program n okur. Disk Boot program ba ar l bir ekilde okunup belle e yaz l rsa, Rom Loader program kontrol Disk Boot program na devreder. Disk Boot program konrol ald ktan hemen sonra i letim sistemini belle e ykler.

34

3.4. Bellek ak malar

Kalabal k ek donan ma sahip bir sistemde, bazdonan mlar n "al ma adresleri", kulland n z i letim sistemi taraf ndan ayn atan nca, ak ma dedi imiz olay ortaya kar. Donan mlar kendi aralar nda, "buras benim, uras senin" gibi kavga ederler ara s ra. o u zaman, ayn "al ma adresine" sahip donan mlar kendi aralar nda bu yeri payla arak sorun kartmazken, baz lar ise inat l k eder ve "yok arkada buras illa benim; sen git ba ka yere yerle " eklinde uyumsuzluk karabilir. Bu sayede iki donan mda birbirine kser ve ikisi de al maz. Ama, BIOS'a girip, ayg tlar n kullanmas gerekti i al ma adreslerini (IRQ, DMA vs.) kendiniz belirledi inizde her ey kuzu kuzu al mas na devam eder.

ekil 3.6: Bellek ak mas rne i

Genelde bellek ak malar oldu u zaman bu program cevap vermiyor this program is not responding- mesaj al r z. imdi sonland r end now- d mesi ile cevap vermeyen yani al ma adresini bulamad iin cevap veremeyen uygulamaya son verilir.

3.5. Korumal Modda Bellek Adresleme

Korumalmod bellek adresleme kavramgeleneksel bellek zerindeki haf zalar n uygulamalar n al t r lmas nda kullan lmas ile ilgilidir. 1024 KB zerindeki belleklerde uygulamalar n al mas na izin verme i lemidir. Bunun yap lmas iin sanal bellek kullan l r. Gerek mod bellek adreslemede uygulamalar yani programlar sadece 1024 KB l k haf za blmnde al abilir. Yani btn uygulamalar geleneksel bellek ve st bellek alan nda al r. DOS i letim sistemi bu ekilde al an bir i letim sistemidir. Yani gerek moda al r. 1 MB zeri belleklerin uygulamalarda kullan labilmesi grsel i letim

35

sistemlerinin geli mesi ile ka n lmaz hale geldi. Gnmzde bellekler 4 GB kapasiteye kadar kmaktad r. Bu alan n kullan labilmesi iin korumal mod belelk adresleme denilen yntem kullan l r ve de sanal bellek yard m ile 1MB zeri bellek blgesi kullan lmaya ba lan r. Gerek mod

lemci, CPU haf zan n 1024 KB l k blmn adresler DOS gibi text tabanl i letim sistemleri sadece bu moda al rlar Korumal mod

Bu moda her uygulama kendi adresleme bilgilerini ta r. Bylece bir program btn sistem adresleme bilgileri kapat lmadan sonland r labilir. Yani bir haf zadaki bir bellek alan di er bir bellek alan n etkilemez. Her program kendi bellek alan ile s n rl d r ve de 1 MB zeri bellek alan na ula abilir.
st blge kullan lamaz

Gerek mod

Korumal mod

uygulama
1024 KB

uygulama
1024 KB

Sanal bellek

ekil 3.7: Gerek mod Korumal mod kar la t rmas

36

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

lem Basamaklar letim hangi sisteminiz bellek zerinden, adreslerini bilgiler arkada lar n zla Anlatarak peki tirmenin birisidir. renme en iyi rendi ini yntemlerinden neriler Tak ld n z yerde retmeninizden yard m alabilirsiniz.

kulland n z

donan mlar n

kulland n inceleyiniz. Edindi iniz haz rlayarak payla n z. do rultusunda bir slayt gsterisi

37

LME ERLEND RME LMEVE VEDE DE ERLEND RME

A- OBJEKT F TESTLER (LME SORULARI)
A a daki sorulardan; sonunda parantez olanlar do ru yanl sorular d r. Verilen ifadeye gre parantez iine do ru ise D , yanl ise Y yaz n z. kl sorularda do ru kk i aretleyiniz. 1. Bilgisayarda programlar n al t r lmas iin gerekli olan fiziki alana ne ad verilir? A ) Disk B ) Bellek C) lemci D ) Anakart Gerekti inde bellek tahsis etmek (malloc), kullan m bitti inde belle i serbest b rakmak (free), sanal bellek ynetimi yapmak ve kullan lmayan bellek blgelerini ynetmek (garbage collection) gibi i lemlere bellek ynetimi denir.( ) Bilgisayarlarda kullan lan bellek tipleri ROM ve RAM belleklerdir. ( ) Kal c olarak programlanan ve sadece okunan bellek tipi hangisidir? A ) RAM B ) ROM C ) FLASH D ) Ana Bellek Programlar n zerinde al t r ld , retilen sonular n geici olarak sakland bellek tr a a dakilerden hangisidir? A ) RAM B ) ROM C ) FLASH D ) Yard mc bellek RAM bellek kullan m alan na gre geleneksel bellek, uzat lm bellek, geni letilmi bellek ve yksek bellek olmak zere 4 gruba ayr l r.( ) RAM zerinde programlar n al mas iin de il, retilen bilgilerin saklanmas iin ayr lm olan blm hangisidir? A ) Geleneksel bellek B ) Geni letilmi bellek C ) Uzat lm bellek D ) Yksek bellek

2.

3. 4.

5.

6. 7.

38

8.

ekirdek bellekteki kullan lmayan bloklarda bulunan bilgilerin, disk yzeyine yaz lmas suretiyle belle in ba ka i ler iin serbest b rak lmas yla elde edilen belle e sanal bellek denir.( ) Rom bellekte bulunan ok k sa ve i letim sisteminin yklenmesini gerekle tiren bir program hangisidir? A ) Smartdrive B ) Bootstrap Loader C ) Himem D ) Swap file

9.

39

MODL DE ERLEND RME MODL DE ERLEND RME

PERFORMANS TEST (YETERL K LME)
Modl ile kazand n z yeterli i a a daki k staslara gre de erlendiriniz. DEERLEND RME KR TERLER Farkl i letim sistemlerini incelediniz mi? Kulland n z i letim sisteminin hangi dosya ynetim sistemini kulland n tespit edebildiniz mi? Farkl i letim sistemlerinin arayzlerini incelediniz mi? Bilgisayar n zda herhangi bir ak ma oldu unda bu sorunu kendi ba n za zebiliyor musunuz? Hangi i letim sistemlerinin ayn dosya ynetim sistemini kulland n biliyor musunuz? Her i letim sistemi tipi iin bir rnek verebiliyor musunuz ? EVET HAYIR

DE ERLEND RME
Yapt n z de erlendirme sonucunda eksikleriniz varsa renme faaliyetlerini tekrarlay n z. Modl tamamlad n z, tebrik ederiz. retmeniniz size e itli lme aralar uygulayacakt r. retmeninizle ileti ime geiniz.

40

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAAL YET 1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D D B D C Y D A Y D

RENME FAAL YET 2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 D D A B D D Y D D

41

 RENME FAAL YET 3 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 B D D B A D C D B

Cevaplar n z cevap anahtarlar ile kar la t rarak kendinizi de erlendiriniz.

42

NER LEN KAYNAKLAR NER LEN KAYNAKLAR

www.bilgisayardershanesi.com www.mastercom.com.tr www.belgeler.org www.cclub.metu.edu.tr www.programlama.com www.pratikbilgisayar.com www.microsoft.com bestwow.tripod.com www.bilgisayarlisesi.com tr.wikipedia.org www.bilgisayarogren.com science.ankara.edu.tr www.dogus.edu.tr stu.inonu.edu.tr buelc.boun.edu.tr internetdergisi.com www.e-bilisim.net www.gencbilim.com w3.gazi.edu.tr/~kmustafa

43

KAYNAKA KAYNAKA
www.penta.com.tr www.bilgisayardershanesi.com www.mastercom.com.tr www.asnet.com.tr www.belgeler.org www.cclub.metu.edu.tr www.programlama.com www.be.itu.edu.tr www.pratikbilgisayar.com www.microsoft.com www.bilzum.com bestwow.tripod.com www.sj.k12.tr www.bilgisayarlisesi.com tr.wikipedia.org gunaysoft_depo01.sitemynet.com www.bilgisayarogren.com science.ankara.edu.tr www.ertam.com www.dogus.edu.tr stu.inonu.edu.tr buelc.boun.edu.tr internetdergisi.com www.e-bilisim.net kardelen47.tripod.com www.gencbilim.com w3.gazi.edu.tr/~kmustafa

44