Nedir bize "ok ho bir rn, gzel bir tasarm" dedirten ey?

Neden baz arabalarn tasarm, bizde gven, rahatlk duygusu uyandrr? Neden birok kii iPod'in 4. jenerasyon modeli iin "ok iyi tasarlanm" bir rn diye deerledirirken, yeni iPod Video iin ayn sylemde bulunmuyorlar? Neden gnlk hayatmzda kullandmz birok ey, igdsel olarak bizde iyi tasarlam rn duygularn yaatyor? Nedir kredi kartlar, iPod, kartpostal, baz BMW modelleri arasndaki ortak tasarm ynleri? Bu sorularn cevabn birok deiik ekilde vermek mmkn. Sorduunuz kiinin tasarmc, mhendis, pazarlamac ya da tketici olmasna bal olarak, alacanz cevaplarda farkl olacaktr. nk yukarda sraladm eylerin hepsi, gnlk hayatta kullanlan "rnler". Peki eer ben, soruyu biraz daha deitirseydim, verilen cevaplar deiir miydi? rnein rn diye niteleyemeyeceimiz ama tasarm olarak "kusursuz" bir yapya sahip rnekleri sorunun iine koysaydm acaba ne gibi cevaplar alrdm? rnein iPod tasarm ile DNA arasndaki ortak ynler nedir? Ya da eski Yunanllarn ina ettii binalar ile insan vcudu arasndaki ortak ynler nelerdir?

MATEMATIKSEL FORMLE: ALTIN ORAN

Baz tasarmlar vardr ki insanda baz zel duygular uyandrr. Hani zerimize tam olarak oturan bir giysi gibi. Peki bir matematiksel bir forml var m byle bir tasarm iin? Yoksa iyi bir tasarm tamamen rasgele, rastlant sonucu oluan bir kavram m? Gelin kusursuz bir tasarm olan insan vcuduna bir bakalm: Eer dirseiniz ile elinizin parmak ucuna kadar olan mesafeyi lerseniz ve bu rakam bileiniz ile dirseinizin mesafesine blerseniz, yaklak1.618 rakamn ularsnz. Peki ya gznz ile eneniz arasndaki mesafeyi, st dudanz ile gznz arasndaki mesafeye blerseniz? Evet yine ayn rakam

olan 1.618. Bu rneklerin saysn artrmak mmkn. Fakat iin ilgin yani bu rakam hayatmz iinde birok yerde grmek mmkn. Kelebeklerden, DNA'ya; Piramitlerden, iPod'a kadar birok yerde. Rastlant m? Sanmam! 1.618 rakamnn tarihi eski Msrllara kadar uzanyor ve eski Yunanllar, bu rakamn doast gc olduuna inanmlar. Bu nedenle, birok yap ve eserlerinde, bu rakam grmek mmkn. Leonardo Da Vinci'nin herkes tarafndan bilinen Vitruvian Man (Rnesans Adam) eserinin neredeyse her karesi bu rakamla dolu. Zaten o nedenle kusursuz grnyor o izdii insan modeli. Eski Yunanllar, 1.618 rakamna Phi ya da Altn Oran (golden ratio) ismini vermiler. te o zamandan gnmze, bu oran tayan eserler, rnler, yaplar, tasarmlar, insanda "iyi tasarm" duygusunu uyandryor. Bu konuda tasarmdan, mimarla; matematikten, biyolojiye kadar birok makale yazlm. Hatta Hulya Avsar'in guzelligini bile bu rakama baglayan yazilar gormek mumkun. Fakat benim bu yaz iinde bahsetmek istediim konu biraz farkl. Tasarmda iinde hibir ey "rastlant" olmamaldr. Srf, gze ho geliyor veya "iyi fikir" diye bir rn tasarmna balamak kanmca yanl. zellikle web tasarmnda. Sanldnn aksine, bir sitenin iinde bulunan her pikselin, tasarma, siteye ve sitenin sahibine bir maliyeti var. Yani, kullandnz her tasarm esinin bir fonksiyonu en nemlisi bir nedeni olmal. Tabi ki istisnai durumlar var. rnein tamamen "duygusal" motiflere ynelik tasarmlar, sanatsal almalar v.b. Fakat bunlarn says ya da bu tip siteleri ziyaret edenleri says, yukarda sylediim tezi rtecek ynde deil. En azndan imdilik.

GRN, FONKSIYONU TAKIP EDER

Tasarmda eski bir deyim vardr: Grn, fonksiyonu takip eder (Forms follows Function). Bu deyim, 18th yzyln balarnda Carlo Lobodi ile balayan ve gnmze kadar uzanan bir tasarm modelini anlatr. Ksaca, tasarmn gzelliini belirleyen kavram fonksiyonun ileyebilirlii ve kullanlabilirlii ile ilgilidir. Her tasarmcnn sormas gereken soru iste burada balyor: "Bu tasarm esi, bu sitenin hedefini gerekletirmesi iin ne kadar gerekli nemli?".

ESTETIK-KULLANILABILIRLIK EFEKTI
Tabi ki bu yntemin snrlarn bilmek ok nemli. Tasarmda kullanlan baka bir deyim ise Estetik-Kullanlabilirlik Efekti (aesthetic-usability effect). Bu teorideki anlam, estetik tasarmn, estetik olmayan tasarma oranla kullanmn kolay olduudur. Estetik tasarm, kullanc ile rn arasnda pozitif bir iliki oluturmaya yarar ve bu pozitif iliki, rnn oluturabilecei baz hatalarn, kullanc tarafndan ho grlmesine yol aar. Japonlarn sylemi ile "Gzel kadnn hakareti, irkin kadnn iltifatna tercih edilir". Bu sylemin ne kadar doru olduunu bilemiyorum ama tasarmda snrlarn iyi belirlenmesi gerektiini ok iyi biliyorum.

MALIYET-KAZAN
Yazy baka bir teori bitirmek istiyorum: Maliyet-Kazan (Cost-Benefit Model). Bir websitesindeki interaktif davran, o kullancnn o sitede bulunma maliyetine eit ya az ise gerekleir. Yani, hibir website ziyaretisi (bizim gibi tasarmclar hari), bir siteyi, srf gzel grafikleri olduu iin gezmezler. Akllarnda oluan bir soruya, istee, amaca cevap bulmak iin siteyi ziyaret ederler. Eer, siteniz bu amac karlayamyorsa, ziyaretiler, amac karlayacak bir baka siteyi ziyaret etmekte ge kalmayacaklardr. Bu demektir ki, siteniz iindeki her pikselin, size bir maliyeti vardr. Bu maliyet, ziyareti kayb, rn satamamadan doacak mali zarar ya da rakip irketin poplerlii olabilir. te bu nedenle, siteniz iinde yer alan ierik, grafik ya da herhangi bir enin, ziyaretilerin kazancn maksimize edecek ekilde yerletirilmesi gerekir.

PEKI YA TASARIM?
in ilgin yani, ayn ii yapan iki site iinde gezinen ziyaretilere sorulduunda, neredeyse yzde 90 ziyareti, hedeflerini tamamlayabildikleri sitenin tasarmnn daha ekici olduunu ve sitenin hzl yklendiini sylyorlar. Bu, bamsz bir tasarmcnn gznde tam kart bir deer tasa bile. Bu demektir ki, sitenizin ziyaretilerine yarar olmayan tm fonksiyonlar, tasarm eleri, o ziyareti iin negatif deer tamakta.

WEBSITENIZIN YAPMADIINI IPOD YAPIYOR

Altn Kural, Grn, fonksiyonu takip eder, Estetik-Kullanlabilirlik Efekti ya da Maliyet-Kazan. Hangi yntemi takip ederseniz edin, tasarm greceli bir kavram. Bu greceli kavram, elle tutulur rakama eviren ise "kullanc deneyimini maksimize edecek" yntemler yan kullanc hedefini gz nnde tutan tasarmlar. Bu iPod olsun, insan vcudu olsun ya da websitesi olsun. fark etmez! Bu arada Hasan Yaln'n blounda yaynlad Altn Oran: Mucize mi? Dzmece mi? yazsn okumanz neririm.