Trkiye ktisat Tarihi

1 9 0 8 -1 9 8 5
Korkut Boratav Korkut Boratav, 1935te dodu. 1959da Ankara niversitesi Hukuk Fakltesini bitirdi. 1960 sonunda Siyasal Bilgiler Fakltesine maliye asistan olarak girdi. 1964te, ayn fakltede, iktisat doktoras n tamamlad . 1964-1966da Cambridge niversitesinde arat rmalar yapt . 1972de doent oldu. 1974te Birlemi Milletler Cenevre Ofisinde danmanl k yapt . 1980de Ankara niversitesi Senatosunca profesrl e ykseltildi. 1983te Ankara S k ynetim Komutanl nca 1402 say l yasaya gre niversitedeki grevine son verildi. 1984-1986da Zimbabwe niversitesinde retim yelii yapt . *** ARKA KAPAK Meslekten iktisat olmayanlar hedeflenmi se de, iktisat lar n baucu kitab olacak gte, kal c bir yap t. Tutarl dnemlendirmeler, nesnel nicel k staslar, dengeli iktisat-siyaset birliktelii, duru, ak c bir dil ve 80e yak n y l n Trkiyesi, nsz hari 140 sayfa ... / Boratav n kitab bugn anlamak iin son derece yarar , bir yap t. Dn bilmek, yar n grmek iin Boratav n kitab okunmal ... Bir daha okunmal ... (Zafer Toprak, Trkiyenin Siyasal ktisad; Cumhuriyet, 28 Nisan 1988) Her eyden nce belirtilmesi gereken nokta, kitab n dneml emesinin, imdiye kadar hibir eserde rastlanmad k lde iktisadi k staslara dayanmas ve dolay s yla iktisat-siyaset diyalektiinde, yazar n iktisada a rl k veren gr yle fevkalade tutarl olmas d r. / Deerli arat rmac Korkut Boratav n kitab , Trkiye ekonomisinin nereden geldii ve nereye gittii konusunda derin dnmek isteyenlere bir rehber olarak nerilir ve niversitede ders kitab olarak okutulmas beklenir. (M. Ali Klbay, Trkiye Ekonomisinin teki ehresi, Yayn Dnyasnda EREVE, Mart 1988). *** NDEKLER nsz .............................................................................................................................. 5 Giri .................................................................................................................................. 7 I) Devrim ve Sava Y llar : 1908-1922 ........................................................................... 11 II) A k Ekonomi Koullar nda Yeniden na: 1923-1929 ............................................. 28 III) Korumac -Devleti Sanayileme: 1930-1939........................................................... 45 IV) Bir Kesinti kinci dnya sava: 1940-1945 .............................................................. 63 V) Dnya Ekonomisi ile Farkl Bir Eklemlenme Denemesi: 1946-1953 ........................ 73 VI) T kanma ve Yeniden uyum: 1954-1961 .................................................................. 85 VII) e Dnk, Da Ba ml Geni leme (1962-1976) ve Yeni Bunal m (1977-1979).. 94 VIII) Sermayenin kar Sald r s : 1980-1985 ...................................................................... 119 IX) Sonu: Baz Ana izgiler .......................................................................................... 139 Kaynaklar .......................................................................................................................... 152

www.altinicizdiklerim.com

I. DEVR M VE SAVA YILLARI:1908-1922 1913 ve 1915 y llar nda yap lan sanayi say mlar , bugnk Trkiye s n rlar iinde kalan Bat Anadolu ve Marmara blgelerinde, yani lkenin en gelimi yerlerinde, 1908den nce kurulmu s nai tesislerin, 20 un deirmeni, 2 makarna, 6 konserve, 1 bira fabrikas , 2 ttn maazas , 1 tuz, 3 tula, 3 kire, 7 kutu, 2 ya, 2 sabun, 2 porselen imalathanesi, 11 tabakhane, 7 marangoz ve dorama atlyesi, 7 yn, 2 pamuklu iplik ve dokuma, 36 ham ipek, 1 ipekli dokuma v e 5 sair dokuma fabrikas , 35 matbaa, 8 sigara ka d , 5 madeni eya ve 1 kimyasal rn fabrikas ndan ibaret olduunu ortaya koyuyor. ... lkenin s nai profilinin byk blmn ierdiinden phe olmayan bu kurulular, 1908 y l nda ada anlam yla bir Osmanl sanayiinin varolmad n a k seik ortaya koymaktad r. Osmanl mparatorluu nun yar smrge niteliinin en a k belirtisi, d borlanmalar-Dyun-u Umumiye srekli imtiyazlar arayarak lkeye giren yabanc sermaye yat r mlar , giderek a rlaan ve yayg nlaan kapitlasyonlar zinciri sonunda lke ynetiminin nce iktisadi, sonra byk lde askeri ve siyasi alanlarda emperyalizmin denetimine girmi olmas idi. 1908-1913 y llar ttihat ve Terakki Cemiyetinin siyasi iktidar denet1edii ve etkiledii, fakat hibir zaman tamamen elinde tutamad y llard r. 1913-1918 alt dnemi ttihat lar n iktidar tamamen ellerine geirdikleri bir zaman kesiti olarak nceki alt dnemden ayr l r. Dnemin ana zellii, ulusal nitelikteki bir kapitalizme yneli olmakla birlikte, bu hareketin kars na kan eitli nesnel ve znel engeller hibir zaman tamamen alamam ; bu yzden kktenci bir dnm gerekleememi tir. Neydi bu engel ler? Nesnel engellerin banda ekonominin, yukar da k saca a klanan yar -smrge statsnn yaratt ba ml l k ilikileri gelmekteydi. ... Birinci Dnya Savan n bitimine kadar genellikle milliyeti ve ba ms zl k kadrolar iktidarda olmakla birlikte, bunlar, uluslararas sermayenin ve byk devletlerin Osmanl mparatorluu zerindeki kurumsallam ve gvenceler alt na al nm denetim, mdahale ve bask mekanizmalar kars nda aresiz kalmlar; sonunda byk glerden hangisine yanamak ehv endir? sorusuna s nmlard r. 1908-1914 y llar nda ngiltere ve Almanya taraftar siyasiler aras nda aras ndaki ekimelerin arkas nda bu aresizlik yatar. ... Siyasi ba ms zl n, iktisadi ba ms zl a giden yolda gerekli, ancak yeterli olmayan bir aama olduu sonraki on y l n iktisadi ini ve klar nda a ka gzlenecektir. Demokratik bir devrim hareketinin kars na kan bir dier nesnel engel, 1908i izleyen 14 y l n hemen hemen k esintisiz bir dizi isyan ve savala dolu olmas ndan doar. ... yle bir olaylar zinciridir ki, bu gaileler alt nda bunalan iktidarlar n yeni bir toplum dzeni kurma do rultusundaki zlemlerini biimlendirmesi ve hele uygulayabilmesi bir mucize olurdu. Ulusal nitelikte bir kapitalizme yneliin kar s na kan belki de en etin nesnel engel, Trk burjuvazisinin c l zl ndan kaynaklanmakta idi. ... Bu durumda, e er gerekleecekse, burjuva devriminin burjuvazi dndaki sosyal gruplarca yap lmas zorunlu oluyordu. Trkiye ko ullar nda bu tarihi misyonu kk burjuva ayd nlar stlenecektir. Genel olarak burjuva ideolojisinin iktisat politikalar na uzanan iki ana kolu olduunu; bunlardan birinin ulusal bir kapitalizme, dierinin ise serbest ticareti, entegrasyoncu ve beynelmilelci bir

www.altinicizdiklerim.com

gelime biimine angaje olduunu; 19. yzy lda her iki kolun Bat dnrleri aras nda partizanlar n n bulunduunu belirtelim. Milli ktisat gr, gerekirse savan yaratt k tl k koullar ndan yararlanarak ve devlet desteiyle bir yerli ve milli burjuvazinin yetitirilmesi gerektiini; bunun hem mmk n, hem de kalk nma ve modernleme iin zorunlu olduunu ileri srmekte idi. Byk bir hububat alan olan Anadoludan stanbul a buday nakletmek, New York tan buday ithal etmekten % 75 daha pahal idi. Bu nedenl erle stanbul, hububat tketimini byk lde Avrupa ve Amerika kaynakl unlardan sal yordu. Birinci Dnya Sava , Bat dan stanbul a ulaan ticaret yollar n byk lde t kad . Bu, stanbul nfusunu ok a r bir beslenme s k nt s ierisine srkledi. Sonraki y llar n kapitalizm dorultusundaki toplumsal ve ekonomik dnmlerinin ilk filizlenmeleri de bu olay n evresinde olutu. Bir kere, ttihat ve Terakki hkmetlerinin sava dnemi iktisat politikalar iinde stanbul un iaesi, zm en nce gereken sorunlardan biri olarak ortaya kt . kinci olarak, Anadoludan stanbul a hububat sevki, sava y llar n n en karl faaliyeti olarak ortaya kt . ... ttihat lar, bir yandan karaborsayla mcadele eder grnrlerken, bir yandan da kendilerine yak n gruplar n nemaland bir ilkel birikimin de gelimesine yol at lar. ... bu birikim biiminin sadece nesnel, zorunluluklardan domad n , ayn zamanda bilinli olarak istenmi bulunduunu gsteren dolayl kan tlard r. Sultan n ve brokratik aristokrasinin devlet rgt ve toplumsal has la zerindeki keyfi egemenliini bir kalemde de ilse bile kk darbeler ve kemirmelerle ortadan kald ran uygulamalarn hukuki dayanan olu turan bir dizi kanun ve kararname, bu dnemin balar nda, kapitalistleme srecinin asli unsurlar ndan biri olarak grlmelidir. Tm k s tlay c hkmlerine ramen Tatil-i Egal Kanunu nemli bir rnektir. Sermaye-emek ilikilerini yok sayan istibdat dneminin yasaklamalar n n aksine bu kanun, s n f mcadelesi gereini gzledikten sonra, sorunu sermaye lehine k s tlamalarla zmeye alan modern, yani kapitaliste, bir dzenleme say lmal d r. te yandan, sanayii koruyucu bir gmrk politikas na kar , bir yandan liberal Cavit Bey okulunun ideolojik egemenliinden; te yandan d ticaret politikas n ipotek alt nda tutan ticaret anlamalar ndan gelen engel ler sava y llar nda alabilmi ve mttefikimiz Almanyan n kar kmas na ramen, gmrk resimleri nce %15e, sonra %30a kar lm; daha sonra da ithal edilen mal n l birimi veya adedi zerinden hesaplanmaya imkan v eren spesifik gmrk tarifelerine geilmiti. Kapitlasyonlar n tek ynl olarak kald r lmas da sava y llar nda gerekleir. stiklal Harbinin finansman n n sadece yaklak % 10u d kaynaklardan (Sovyet yard m ve balardan) salanmt .

www.altinicizdiklerim.com

K sacas , 1914-1922 y llar n n getirdii tm y k ma ramen, sava y llar n n bitiminde Anadolu ekonomisi sava ncesine k yasla biraz daha btnlemi , daha ulusal bir nitelik kazanm bulunuyordu. 1915 say m nca kapsanan s nai iletmelerin say s 255 idi ve bunlar n 72si, yani % 28i 1908 sonras nda kurulmu idi. Bu gelimeye ramen sanayi kesimi fevkalade ilkel bir nitelik tamakta idi. 1913te % 83,5i, 1915te 13 te % 83,5i, 1915te ise % 82,3 g da ve dokuma sanayiinden kaynaklan yordu; bu iki endstri ayn y llarda toplam ii say s n n % 71 ve % 75,8ini alt rmakta idi. ... Buday terek, ttn ve deri ilemekten ve geleneksel ipekilikten oluan retim faaliyetlerinin btn ile bugnk anlamda sanayi olmad , Osmanl ekonomisinin byk lde sanayisiz bir ekonomi say labilecei ve toplumun s nai rn tketiminin esas olarak ithalat yoluyla kar land , abartmal say lmamal d r. Sava y llar bu c l z ekonomik yap y derinden sarsmt r. Erkek nfusun ok nemli bir blmnn silah alt na al nmas ve genel sava koullar , sava n ilk y llar nda tar msal retimde neml i daralmalara yol at . ... 1914-1918 aras nda buday retimi % 47, ttn % 51, kuru zm %54, f nd k % 65, ya koza %69 dm ; koyun say s %45, kei say s %33 azalmt . Dyun-u Umumiye daresince haz rlanan fiyat endekslerine gre fiyatlar 1914-1920 aras nda 100den 1406ya kmt r. 1908-1913 y llar nda brokratik aristokrasinin ikinletirdii devlet kap s nda byk boyutlu tensikat ve tasfiye yap lm; maalarda da ayr cal kl gruplar ilgilendiren ar l klar trplenmi ti. ... Memur maa lar , savan balamas ile birlikte % 50 oran nda indirilmi ve bu durum bir y l kadar srmtr. 1908i izleyen y llarda, ttihat lar n piyasa iin retimin nem tad blgelerde ve rnlerde orta ve zengin iftiye ynelik sistemli politikalar izlediklerini; retici birliklerinin ve kooperatiflerin kurulmas n bu gruplar lehinde ileyecek unsurlar getirerek desteklediklerini gryoruz. Bu ifti gruplar n n bir blmnn retimdeki daralmaya ramen yksek fiyatlardan tr sava y llar nda yksek gelir artlar salad n gzlyoruz. Buna kar l k Anadolu bozk rlar n n geimlik retime mahkum k ld geni ve yoksul kyl kitlesi, on y l ak n sava ve y k m dneminin en ok sarst s n f oluturmu tur. Bu s n f n yetikin erkekleri Yemen ile Galiya aras ndaki usuz bucaks z topraklarda kan n dkerken geride kalanlar yerel mtegalibenin sava ve kargaa y llar nda daima geliiveren kaba smr ve soygun yntemleri alt nda ezilmekte idi. Sava y llar n n bilinli zenginletirme politikalar ndan en ok nasibini alan grup, tabiat yla, siyasi iktidarla yak n balar kurmay baarm Mslman ticaret burjuvazisi idi.

www.altinicizdiklerim.com

II. AIK EKONOM KOULLARINDA YENDEN NA: 1923-1929 Devlet desteiyle yerli sermayedar yetitirme giriimlerinin en etkili ve yayg n yntemlerinin banda, devlet tekellerinin imtiyazl zel ah s ve irketlerce iletilmesi gelir. ... Lozan n gmrk resimleri ve vergilerle ilgili k s tlay c hkmlerinden kurtulman n bir yolu birok mal n ve hizmetin retim veya ithalini devlet tekeline almak oluyordu. Ne var ki, dnemin genel felsefesine uygun olarak bu tekeller daha sonra imtiyazl yerli ve yabanc irketlere devredilmi, pek ounda st dzeyde siyasi kadrolardan ve devlet kat ndan nemli kiilerin de ortak ve hissedar olduu bu irketler, devletin salad tekel durumundan yararlanarak yksek kazanlar elde etmi lerdir. ... Kibrit ve akmak, ispirto ve alkoll ikiler, barut ve patlay c maddeler, petrol-benzin ithali ve drt byk liman n iletilmesi ile ilgili tekeller bu dnemin imtiyazl irketlerinin en nemli faaliyet alanlar n oluturuyordu. 1924 y l nda kurulan Bankas ... yerli ve yabanc sermaye ile siyasi iktidar aras ndaki btnleme srecinde fevkalade aktif bir rol oynam ve eitli iktisat politikas kararlar n sermaye evrelerinin istekleri dorultusunda ynlendirmede ok etkili bir bask grubu oluturmu tur . ... Dnemin dikkatli gzlemcilerinden Falih R fk , ankaya adl kitab nda, Bankasn n bir nevi politikac lar bankas olarak kurulmu olmas , Cumhuriyet tarihi iin pek ac bir aferizm salg n n n balang c olmu tur... Kolay kazan elde etmeye al anlar ... Ankarada nfuz tccarlar n bulmakta ve onlar vas tas yla bankay kendi teebbsleri iine srklemekte idi. diye yaz yor. evket Sreyya ... Hemen hepsi milli, mcadele gnlerinin asker, idareci, yahut siyaseti elemanlar , aras nda treyen baz insanlar n yeni devrin iktisadi imkanlar n , az ok maskeli ekillerde, fakat daima devletin nfuzuna dayanarak, kendi menfaatlerine kullanma abalar olmu tur. gzlemlerini yapmaktad r. Kapitler ayr cal klar aramamak art yla yabanc sermayeye davetkar olan yaklam, dnemin resmi tutum ve politikalar na tamamen egemendir. 1920-1930 y llar aras nda kurulan 201 Trk anonim irketinden 66s nda yabanc sermaye ortakl vard r ve bunlar tm anonim irketlerin toplam denmi sermayelerinin % 43n (31,3 milyon TL) oluturmakta idi. Osmanl devletinin borlanmalar tarihindeki topraklar ile Lozan n ngrd s n rlar dikkate al narak Osmanl borcu, Trkiye Cumhuriyeti ile mparatorluun topraklar n paylaan dier devletler aras nda da t l yor; ancak sonuta Trkiyeye toplam borcun 2/3sini oluturan yak1ak 85 milyon alt n liral k bir tutar ykleniyordu. Y ll k bor, demeleri 6 milyon lira civar nda saptanmakta; ancak, daha sonraki bir dzenleme ile 1929 y l na kadar ertelenmekte idi. Bu y l biraz ykl (15 milyon liral k) bir ilk taksit demesi, Cumhuriyet hkmetini nemli sonular douracak bir para ve kambiyo bunal m na srkleyen bir etken olarak ortaya kacakt . Lozan Antlamas na ek olarak imzalanan Ticaret Szlemesi ise, 5 y l sre ile Trkiyenin dar ya kar uygulayabilecei iktisat politikalar n dondurmakta ve baz istisnalar d nda ithalat ve ihracat yasaklar n n kald r lmas n ve yenilerinin konmamas n , gmrk tarifelerinin ise 5 y l sre ile deimemesini ngrmekte idi. Uygulanmas kabul edilen tarife, 1916 Osmanl gmrk tarifesini esas almakta idi.

www.altinicizdiklerim.com

1923 y l n n ubat ay nda toplanan ve pratik olmaktan ok sembolik nem ta yan bir kongre de dnemin nemli u raklar ndan biri say lmal d r: zmir ktisat Kongresi. ... Kongredeki ii ve sanayici yelerin daha ok resmi zevattan, yksek brokrasi ve mebusl ardan derlendii ... anla lmaktad r. zmir ktisat Kongresinin almalar sonunda kabul edilen iktisadi esaslar, ana izgileriyle dileklerden ibaret olmas na ramen, bu dnemin balang c nda egemen olan iktisadi felsefeyi ve grleri temsil etmesi bak m ndan nem tar. ... Genel olarak kalk nmac , yerli ve yabanc sermayeyi ve piyasaya dnk iftiyi zendirici, ekonomik hayat n denetiminin milli unsurlara gemesini kolaylat r c ve l ml bir korumac l ngren tezlerin n plana kt ve Kongreye stanbul tccar n n srkledii ticaret burjuvazisi ile toprak unsurlar n n egemen ol duu sylenebilir. Yabanc sermayenin belirli koullarda tevikini ngren ana yneli, .yar -smrge Osmanl ekonomisinin miras olan demiryolu ebekesinin ve ttn rejisinin milliletirilmesini nlemedi. Tar m kesimine dnk en nemli yenilik, yar -feodal bir ortaa vergisi olan aar n 1925te kald r lmas olmu tur. Ayn y l, eker fabrikalar iin zel tevik ve imtiyazlar getiren bir kanun getirilmi; buna dayanarak kurulan (ve Halk F rkasn n baz nde gelen simalar n n hissedar olduu) Alpullu ve Uak eker irketleri, sonradan retimden daha karl grdkleri eker ithalat na ynelmeyi yelemilerdir. Lozan Antlamasn n gmrk tarifeleri iin koyduu s n rlamalar 1928 iinde son buluyor, dolay s yla 1929dan itibaren (ve herhalde daha korumac ) bir gmrk tarifesi uygulanmas imkan dahiline giriyordu. Ayr ca, Osmanl borlar n n ilk taksitinin denmeye balayaca y l da (yine Lozan a gre) 1929 idi. Dolay s yla, o y l dnya ekonomisini sarsacak olan byk buhran patlak vermese idi dahi 1929 y l Trkiye ekonomisi bak m ndan bir dnm noktas olma zellikleri tamakta idi. O. Kurmuun hesaplamalar na gre, % 12,9 ortalama nominal koruma sa layan Lozan-sonras tarifesine karl k yeni tarifenin ortalama koruma oran % 45,7 idi. 1929 y l nda Osmanl bor taksitlerinin demeler dengesi zerindeki yk, 15 milyon TL civar nda idi. Bu, o y l n ihracat gelirlerinin yaklak %10unu oluturmakta idi. Ancak ilk kez yap lacak olan bu deme, yeni gmrk tarifelerinin yrrle girmesinden nce stoklama ve speklasyon amac yla yap lan ve nceki y la gre 33 milyon TL art gsteren ar ithalatla birleince Trk paras n n d deerini a r bir bask alt na soktu. 1923-1929 yllar tar msal retim bakm ndan altn yllar olarak grlebilir. ... Bu olumlu gelimede, Anadolunun erkek nfusunun yeniden topraa dnmesine imkan veren bar koullar en nemli rol oynamakla birlikte, tar ma dnk olumlu politikalar n fiyat ve vergi deikenleri yoluyla iftiler lehine kaynak yaratan sonular da belirleyici olmu tur. ... zellikle Bat Anadoluda nfus mbadel esinin yaratt deimeler baz ticari tar m rnleri zerinde olumsuz etkiler icra etmi olmas na ramen, 1924-1929 y llar aras nda tar msal has lan n y ll k byme h zlar n n ortalamas %16,2yi buluyordu. Bu, dnemin s nai byme h z olan %8,5in hemen hemen iki misli, milli has la art h z olan % 10,9un %50 stndedir. Grld gibi, tar m

www.altinicizdiklerim.com

1923-1929 y llar nda ana srkleyici sektrdr ve sava ve y k m y llar ndan sonra ekonominin yeniden inas esas olarak tar m kesiminin dinamizmi sayesinde gereklemektedir. 1927 Sanayi Say m na gre, imalat sanayiinde al an 237,000 iinin 109,000i 4ten az ii al t ran i yerlerinde istihdam edilmekte idi. Bu dnem iinde gelir da l m zerinde yap lan en nemli iktisat politikas operasyonu, aar n 1925 y l nda kald r lmas d r. Keyderin saptamalar na gre 1924 y l nda aar, bte gelirlerinin %22sini oluturmakta idi. Ancak, aar iltizam yoluyla topland iin, bu vergi dolay s yla devletin eline geen mebladan %20 fazlas mltezime intikal etmekte idi. Aar n kald r larak dolayl vergilerin (eker-gazya vb. vergilerinin) ykseltilmesi ana hatlar yla kentli emeki tketici s n flardan tar m kesimine (genel olarak kylle) bir gelir aktar m olarak yorumlanmal d r. Geni leyen bir d ticaret (zellikle ithalat) hacmi, da dnk ticaret burjuvazisinin karlar n phesiz art rmt r. Ancak, bu art n yksek kar oranlar ndan deil, miktar (srm) artlar ndan saland sylenebilir; zira, ithalat n byk lde serbest, ithal edilen s nai rn fiyatlar n n ucuz olduu bir ortamda ithalat lar n tekelci fiyatlardan yararlanmas sz konusu deildir. Buna ramen d ticaretin milli has la iindeki pay n n sonraki elli y l boyunca alamayaca bu dnemin ithalat ve ihracat sermaye gruplar taraf ndan da alt n y llar kabul edilmesi doald r. Memurlar n milli gelirden ald klar pay aa yukar deimeden (%6n n biraz alt nda) kalmt r. Bu saptama, dnem boyunca memurl ar n milli ekonomi iindeki greli durumlar n n korunduu ve (eer devlet memurlar n n say s nda milli gelir byme h z n aan bir artma olmam sa) y lda %8,5 oran nda byyen bir ekonomide bu tabakan n reel gelirlerinde de ilerleme saland anlam na gelir. K sacas bu y llar, bar ortam na dn koullar iinde milli gelirde salanan byme h z dolay s yla reel gelir artlar n n btn sosyal s n f ve tabakalara yay ld bir dnem oluturmaktad r. III. KORUMACI DEVLET SANAYLEME: 1930-1939 1930-1939 dneminde iktisat politikalar bak m ndan iki belirleyici zellik vard r: Korumac l k ve devletilik. 1908 sonras nda ttihat lar n ve 1923 zmir ktisat Kongresinden sonra Kemalistlerin modern bir kapitalist ekonominin olumas iin ngrdkleri ana mekanizma, devletin bireyleri zenginletirecek ortam ve destei salamas , bylece olu acak (ve k smen siyasi kadrolardan kaynaklanacak) yeni burjuvazinin yabanc sermaye ile (eit koullarda) ibirlii ve ortakl k ilikileri iine girerek gelimeyi ve sanayilemeyi gerekletirmesi idi. Bir burjuva devriminin ve milli nitelikte bir kapitalist geliimin vazgeilmez unsuru ol an sanayilemenin bu modelle gerekleemeyecei, 1920li y llar n sonuna gelindiinde a k seik

www.altinicizdiklerim.com

ortaya kmt . 1923-1929 y llar nda sanayiin gelime h z , ekonominin tm dier sektrlerini gerisinde kalmakta idi. A k kap-serbest ticaret modelinin, 1929u izleyen yllarda azgelimi lkeleri metropol lkelerdeki, buhran n kuyru una takarak kronik bir durgunlua srklemesi, bu nedenl erle ka n lmaz oluyordu. Bu durumda, tketim ve gelir dzeyinin dmesine kar doal bir savunma tepkisi olarak ithalat denetleyen koruma nlemlerine gidilmesi, k sacas da kapanarak buhran n i yans malar n s n rlamak, durgunluu aman n n koulu oluyordu. Koruma duv arlar arkas nda, yayg n (ve eskiden ithal edilen) s nai tketim mallar ndan ( beyazlar olan un, eker, kuma tan) balayan ithal ikameci yat r mlar, 20. yzy l n ilk yar s nda nc Dnya lkelerinin birounda ilk sanayileme hamlelerini oluturdu. ... 1929 sonlar ndan itibaren ad m ad m d ticareti denetleyen ve korumac bir yap ya geen Trkiyenin deneyimi de ayn yndedir. 1932den sonra korumac l k, devletilikle tamamlanmt r. 1930 ve 1931 y llar , i ekonomiye dnk mdahale nlemlerinin al nmad , ancak d ticaret ve kambiyo rejimIerinin denetlendii y llard r. Yarat lan olumlu koruma koullar n insafs zca smren yeni yetme sanayicilerin, bu y llarda yayg n bir honutsuzluk yaratt anlalmaktad r. te yandan, byk buhran n etkisiyle tar m rnlerinin fiyatlar nda meydana gelen byk dmeler ifti nfusun hayat koullar nda ok ciddi sars nt lar yaratt . Bu day fiyat 1929dan 1932ye %68 dt. Kylnn bankalara, tefecilere ve devlete borlar ise nceki dnemin yksek fiyat koullar nda belirlenmi ti. ... 1930 y l nda gdml Serbest F rka muhalefetinin halk y nlar nca yayg n bir kabul grmesi, bata Gazi olmak zere siyasi liderleri iktisadi alanda yeni at l mlar n ve bir model deiikliinin zorunluluuna ikna etti. Ve 1932 y l nda bir dizi devleti ve devletletirici kanunla bu model deiiklii uygulamaya konuldu. Bankas grubuna yak n evreler, dorudan doruya Gaziyi ikna ederek (ve bavekil smet Paan n kar kmas na ramen) ktisat vekili Mustafa erefin istifas n ve Bankas genel mdr Celal Beyin iktisat vekilliine getirilmesini salad lar. Yeni iktisat vekili, i evrelerini teskin edecek uygulamalara derhal balad ve 1932 kanunlar n n sivri keleri trplendi. D ticaret ve kambiyo denetimleriyle ilgili nlemlerin byk blm 1929-1931 y llar aras nda gerekletirilmi tir. ... (Trk Paras n n K ymetini Koruma Hakk nda Kanun ile) hkmete veren mevzuat bu y llara aittir. 1930 sonras nda yabanc sermayeye kar tutum da deimektedir. ... Celal Bayar 1933te, bu memleketin ocuklar memlekette sanayi vcuda gelsin diye byk bir klfete katlan rken bunun nimetini ecnebilere kapt racak deiliz derken bu tavr dile getirmekte idi. ... Ayr ca, dnemin ikinci yar s nda Almanya ile ticaretin toplam ticaret hacminin yar s na yaklamas ve Trkiyenin bu lkeden bir trl rahata kullanamad alacaklar n n birikmesi, d ekonomik ilikilerin yap s na neml i bir sapma getirmitir. Ancak, devleti politikalar n en belirleyici yn, tar m d ndaki retken alanlarda devletin asli yat r mc ve retici unsur olarak ortaya kmas d r. ... Devletin bu alanlardaki faaliyet ve yat r mlar n n 1934 y l ndan itibaren Birinci Be Y ll k Sanayi Plan iinde programland n

www.altinicizdiklerim.com

gzlyoruz. ... bu plan, Sovyet planlamas ndan sonra dnyadaki ilk planlama deneyimlerinden birini temsil eder. Y ll k milli gelir byme h zlar n n 1930-1939 ortalamas ise % 6,8dir. ... dnya ekonomisinin byk buhran iinde bulunduu ve kapitalist lkelerde reel gelirlerde ok nemli dmelerin meydana geldii bir dnemde ortalama % 7ye yaklaan bir byme temposunun neml i bir baar olduu sylenmelidir. Bu dnemde baz d krediler al nm olmakla birlikte, da ba ml l n nemli bir gstergesi olan d ticaret a 1930-1939 y llar nda ortadan kalkmt r. Dnem boyunca, 1938 hari, her y l d ticaret fazla vermitir. ... D ticaret dengesinin, esas olarak ithalat n yaklak yar yar ya k s lmas ile saland gzlenmektedir. Bu bulgular k saca yorumlayacak olursak, cretlerin milli gelirden pay n n sanayilemeye (ve ii ve cretliler toplam ndaki arta) bal olarak artt n syleyebiliriz; kapsanan alt-sektrdeki cret pay n n dmesinin ise sektr-ii smr oran n n artmas anlam na geldiini ifade edebiliriz. ... Zira, sanayi kesimi, ortalama gelir dzeyi daha dk olan bir sektrden (tar mdan ve k rsal kesimden) kaynaklanan nfus kaymalar ile geni ler; farkl bir ifadeyle, s nai iilerin say sal art , bu s n fa kat lan eski kyller ile gerekleir. Eski kyllerin hayat dzeyleri, bu kayma sonunda ykselecektir. Ne var ki, bu yeni iilerin cretleri, nceki iilerin ortalama cretlerinin alt nda olaca iin, cretlerin genel ortalamas decektir. Bylece, hibir grubun durumu mutlak olarak bozulmad halde, ortalama reel cretler dm olabilir. Sanayilemenin yk esas olarak buday reticileri ile ii s n f taraf ndan payla lm; nceki dnemle kar lat r l rsa da dnk ticaret burjuvazisinin greli durumu da bozulmu tur. IV. BR KESNT - KNC DNYA SAVAI: 1940-1945 Trkiye, kinci Dnya savana girmedi; ancak, cephelerde fiilen savaman n dnda sava ekonomisinin koullar n tm a rl yla yaad . ... 1940-1945 dnemini bu anlamda, yani iktisadi gelime surecinin durmas anlam nda, bir kesinti olarak nitelendirmek dorudur. Refik Saydam hkmetinin savata uygulamaya al t iktisadi nlemler, baz ynleriyle Milli Korunma Kanunu, Varl k Vergisi ve Toprak Mahsulleri Vergisi, iftiyi Toprakland rma Kanunu, Ky Enstitleri ve Milli Eitim Bakanl n n liberal , hmanist ve ayd nlanmac kltr politikas , belli bir kk burjuva reformizminin etkili olduu at l mlar olarak yorumlanabilir. Toprak reformu, eitim politikas , zellikle Ky Enstitleri gibi konulardaki alkant ve ekimeler, sava bitiminde CHP iindeki yap deimesine ve ok partili rejimin domas na yol aan nemli olaylar olarak siyasi tarihimizde de yer al rlar. 1940-1945 y llan, 1946da Trkiyeyi hem iktisat politikalar hem dnya iindeki konumu, hem de siyasi yap s bak m ndan tamamen farkl bir gelime dorultusuna yneltecek yeni g dengelerinin kurulmas na yol aan dnmlerin olutuu neml i bir kuluka dnemi olarak da grlebilir. Saraolu hkmetinin ... Varl k Vergisi ve Toprak Mahsulleri Vergisi. Kas m 1 942de kabul edilen ... Kanun metni bir ayr m yapmamakla birlikte, toplam vergi tahsilat n n yar dan fazlas

www.altinicizdiklerim.com

az nl klarca denmi ve bylece Varl k Vergisi, rk ve din ayr m na dayal bir vergi uygulamas olarak maliye tarihimize gemitir. 1944 balar nda yrrlkten kald r ld nda 114.000 mkelleften 315 milyon liral k varl k vergisi tahsil edilmi idi. Vergi uygulamas , ayr ca, 1400 mkellefin Akaleye sevk edilmesi sonucunu dourmu idi. Bu verginin tahsilat , 1943 y l n n (katma bteler ve yerel ynetimler dahil) devlet harcamalar n n %38ini; milli gelirin %3,5ini; sanayi ve hizmetler kesimlerinde yarat lan has lan n yaklak %8ini oluturmu tur. Sava koullar nda h zla artan tar msal kazanlara ise 1944 y l nca kabul edilen Toprak Mahsulleri Vergisi ile ulalmaya al ld . Gayri safi retimden %10 al nmas ile aar and ran ve 1946da kald r lan bu vergiden sava y llar nda 167 milyon lira kadar toplanmt r. ... Aar n kald r lmas ndan beri ilk kez tar ma ynelik byk apta ilk dolays z vergi olarak nem tar ve piyasa iin retmeyen kk ve yoksul kylnn zerinde ok a r bir yk oluturduu tahmin edilebilir. Varl k Vergisi btn ile burjuvazi taraf ndan denmekle birlikte, bu s n f n iinde nesnel ltlere gre uygulanmam , siyasi iktidarla gev ek balar olan gruplar ve zellikle az nl klar ezilmiler; birok halde vergi borlar n sermaye ve mlklerini tasfiye ederek demek zorunda kalmlard r. Bu tasfiye srecinin mtekabili olarak bu kargaa iinde yok pahas na emlak kapatan, iyerlerini devralan, nemli bir blm Anadolu kkenli yeni zenginlerin byk servet birikimi salad klar da dorudur. Sava boyunca memurl ar n hayat standard n n, sadece milli has ladaki gerileme oran nda dt, greli durumlar n n bozulmad sylenebilir. Memurlar iin sz konusu olan bu greli istikrarla kar lat r l rsa ii s n f n n durumunda hem greli, hem mutlak bir bozulma vard r. V. DNY A EKONOMS LE FARKLI BR EKLEMLENME DENEMES: 1946-1953 1946 y l , Cumhuriyet Trkiyesinin tarihinde hem siyasi, hem iktisadi bak mdan yeni bir dnm noktas olu turur. Siyasi bak mdan 1946 y l , tek parti rejiminden ok partili parlamenter rejime gei in balang tarihidir. 5 Eyll 1945te Milli Kalk nma Partisinin, 7 Ocak 1946da Demokrat Partinin kurulular ile balayan ve 21 Temmuz 1946da, btn bask ve yolsuzluklara ramen ilk kez tek dereceli seimlerin yap labilmesi ile srdrlen ve 14 May s 1950de yine seim yoluyla iktidar n el deitirmesine yol aan bu siyasi dnmn nemi hibir biimde kmsenemez. K sa sren bir yayg n demokrasi denemesinden sonra 1946 y l sonunda solcu partiler ve bunlar n paralelindeki sendikalar kapat larak sosyalist hareket yasal siyasetin dna itildi. 1946 y l na salt iktisadi bak mdan da bir dnm noktas nitelii kazand ran zellik, 16 y ld r kesintisiz olarak izlenen kapal , korumac , d dengeye dayal ve ie dnk iktisat politikalar n n ad m ad m gev etildii; ithalat n serbestletirilerek byk lde art r ld ; d a klar n kroniklemeye balad ; dolay s yla d yard m, kredi ve yabanc sermaye yat r mlar ile ayakta duran bir ekonomik yap n n yerlemesi olmu tur. ... Liberal d ticaret politikalar bu dnemin bitiminde ok uzun bir sre iin terk edilecektir.

www.altinicizdiklerim.com

10

1945 sonras n n siyasi gelimelerinde egemen s n flar n bu iki ana grubu, iki ayr yol izledi. Birinci grup, esas olarak Demokrat Parti hareketini rgtlemeye ve desteklemeye ynelirken, kaderlerini CHP iktidarlar na balayan ikinci grup, CHP iinde topluma da yans yan bir temizlik harekat balatt ve baard : Ky Enstitlerinin kertilmesi, niversitede tasfiye ve sava sonunda filizlenmeye ba layan ilerici, solcu ve demokrat oluumlar n ezilmesi bylece saland . Bu operasyon 1947 CHP Kurultay nda Parti iindeki reformcu kanad n kesin yenilgisiyle mmkn k l nd . Kapitalist sistemin yeni ve tartmas z lideri ABD idi ve Trkiyenin bu sistemin iinde Amerikan nfuz alan iinde yer almas sava bitmeden kesinlemiti. Uzun sreli bir genileme dnemine giren, kapitalist dnya ekonomisinin merkezlerinde yeniden serbest ticaret doktrini egemen oluyor; sermaye hareketlerine konan engeller y k l yor ve Amerikan kaynakl sermaye yat r mlar , d yard m ve krediler, bu genileme srecinin kritik aralar n oluturuyordu. ... 1930dan beri d ticaret a vermeden ayakta durabilmi (ve sava y llar nda h zla byyebilmi) bir ekonominin birdenbire (ve d ticarette liberalizasyona paralel olarak) d a k vermeden ya ayamaz bir yap ya dn mesi, byk lde kapitalist dnya ekonomisinin sava sonu konjonktr taraf ndan belirlenen bir dnm olarak grlmelidir. 1946 plan n n haz rlanmas ndan birka ay sonra, 7 Eyll 1946da bir dolar karl Trk liras 1,28 den 2,80e kar larak Cumhuriyet tarihinin ilk byk devalasyonu, ekonomiyi dnya ekonomisine entegre etmeye ynelik liberalizasyon tedbirleri ile birlikte uygulamaya konuyor ve d yard m araylar na giriiliyordu. 1947 CHP Kurultay bu dorultudaki yeni yneliin kesinletii bir urak olarak alg lanabilir. Parti d nda solcu ve ilerici ak mlar n tasfiyesinden, parti iinde de reformcu ve demokrat gruplar n etkisiz b rak lmas ndan sonra yap lan Kurultay, sermaye evrelerinin ekonomik taleplerinin pek ounu benimsiyor ve devletilii esas olarak zel teebbse yard m etmeye dnk bir ilke olarak yeni batan yorumluyordu. ... CHP ve DPnin bu y llardaki iktisadi platformlar aras nda byk bir paralellik vard r. Tek nemli fark, say lan alanlar n dnda kurulmu olan devlet iletmelerinin giderek zel teebbse devrini isteyen stanbul burjuvazisi ile DP yakla m na kar, bu alanlarda yeni kamu yat r mlar na girimeyi kabullenmekle birlikte, varolan iletmelerin devrini benimsemeyen CHP tutumu aras nda gzlenmektedir. Sava sonuna 250 milyon dolarl k, yani 1946 ithalat hacminin iki mislinden daha fazla bir dviz rezervi ile giren ve 1946 y l nda da 100 milyon dolara yak n bir d ticaret fazlas veren Trkiyenin, hibir ekonomik manta dayanmad halde youn bir d yard m arama abas na girmesi, nce Truman Doktrini, sonra da Marshall Plan erevesi iinde yard m almaya balamas , CHP ve DP hkmetleri dnemlerinde kesintisiz olarak ve ayn yaklam iinde sregelmitir. ... Yabanc sermayeye konulan s n rlamalardaki ilk gev etmeler CHP taraf ndan May s 1947 ve Mart 1950de yap lm ; DP iktidar ayn ynelii 1951de Yabanc Sermaye Yat r mlar n Tevik Kanunu, 1954 balar nda ise Yabanc Sermayeyi Tevik Kanunu ile Petrol Kanununu kabul ederek srdrm tr. DPnin 1950 Haziran nda ... ilan edilen ithalat rejimi ile olduka ileri bir aamaya getirilmi ve y l boyunca Trkiye, gmrk tarifeleri d ndaki koruma nlemlerinin byk lde kald r ld bir d ticaret politikas izlemi tir.

www.altinicizdiklerim.com

11

Trkiye, IMF, Dnya Bankas ve Avrupa ktisadi birlii rgtne 1947de, NATOya 1952de ye olmu tur. 1946-1953 dneminin ana ekonomik gstergeleri, h zl bir byme srecini yans tmaktad r. ... Ancak bu h zl bymenin baz ilgin zellikleri vard r. Bir kere, 1945 sonras nda gerekleen bymenin, byk lde sava y llar n kapsayan alt y ll k bir gerilemenin telafisi niteliinde olduu sylenmel idir. kincisi, 1946-1953 y llar n n, esas olarak tar msal gelime y llar olduu sylenebilir. D ticaret fazlas n n Cumhuriyet tarihi boyunca kaydedildii son y l 1946d r. ... 1946-1953 y llar nda d ticaret a toplam olarak 500 milyon dolar bulmu ve bu a klar ABD yard mlar ve d kredilerle kapat lmt r. Sava y llar nda mutlak hayat standartlar belirgin bir biimde den emeki gruplar n, 1950 y l na gelindiinde sava ncesinin reel gelir dzeylerini at klar anlalmaktad r. Bu y llar, bu nedenle geni halk y nlar n n bilinlerinde bir refah art ve bolluk dnemi olarak yer edecektir ve doal olarak bu bilin bu alt n y llar , CHPnin iktidardan uzaklat r ld 1950 y l ile balatma eiliminde olacakt r. 1946y izleyen y llarda siyasi iktidarlar n, zellikle DPnin, s n fsal konumlar tar ma dnk politikalarda byk toprak sahipleri ile kk ifti karlar n n att her durumda birincilerin gzetilmesi sonucunu da vermitir. 1946-1953 y llar , bylece, tm sosyal gruplar n mutlak durumlar n n ve yaam ko ullar n n dzeldii, reel gelirlerinin artt ; buna karl k cretli maal gruplar n greli durumlar n n geriledii; genel olarak mlk gelirlerinin ve zellikle ticaret sermayesinin milli has ladan paylar n n artt ; geni kyl kitlelerinin ise fiyat hareketleri nedeniyle bozulan bl m ilikilerini, retim dinamizmi iinde fazlas yla telafi edebildikleri bir dnem olma zellii gsterir. VI. TIKANMA VE YENDEN UYUM: 1954-1961 1954-1961 y llar , sava sonunun genileme konjonktrnn ve liberal d ticaret politikalar n n son bulduu; ekonominin greli bir durgunluk iinde dalgalanmalara tabi olduu, ihra mallar na ynelik talepteki dme ve d kaynak1ann belli bir dzeyi amamas yznden doan d t kanmaya tepki olarak ithalat s n rlamalar na gidildii bir dnem olarak nitelendirilebilir. ... Liberal Demokrat Parti, ekonomik zorlamalar sonunda, bir yandan kontroll bir d ticaret rejimine, te yandan da, tketim mal ithalat ndaki daralmalar telafi etmeyi amalayan ve nemli lde devlet yat r mlar yla gerekletirilen bir ithal ikamesi politikas na bu dnemde angaje olmu tur. 1954 ncesinde ithalat n %20-25ini oluturan tketim mallar n n ithalattan pay %10un alt na dm tr. Bu gerileme bir yandan mal yokluklar , kuyruklar ve karaborsaya; bir yandan da ithalat tketim mallar nda ikame eden bir sanayileme srecine yol amt r. Devlet iletmelerinin zel sektre devri slogan ile iktidara gelmi olan Demokrat Parti, bu dnemde

www.altinicizdiklerim.com

12

kamu yat r mlar n geniletme zorunda kalmt r. ... Bu y llar, ayn zamanda, dzensiz kentleme ve gecekondulama y llar d r. Sanayilemenin muharrik gc olan devlet kesiminin simgeledii devleti modele kamu kesiminin nicel boyutlar bak m ndan benzeyen, ancak, devlet kesiminin zel sektre destek niteliinin n plana kmas nedeniyle ondan ayr lan yeni bir karma ekonomi anlay kurumsallam t r. 1961 sonras nda da ekonomik yap ya ve iktisat politikalar na egemen olmaya devam edecek olan bu zelliklerin sonraki dnemden ana fark , ekonomik gelimenin bir nceki ve bir sonraki dnemlere gre durgun bir konjonktrde bulunmas nda ve plans z-programs z-gn gnne ynlendirilmesinde yatar. D ticaret rejiminde kontrollere ve korumac l a gidilmesine yol aan temel etken, serbest ticaret rejiminin srekli ve giderek byyen d a klara yol amas ve d yard m ve kredileri salamakta kar lalan glklerdi. ... DP iktidar , devalasyon, deflasyonist nlemler ve d ticarette liberasyona dayal istikrar politikas yerine, Milli Korunma Kanununu yeniden yrrle koyarak, fiyat ve piyasa kontrolleri izlemeyi ve bir yandan ithal ikameci yat r mlar n, te yandan kylye dnk poplist politikalar n srkledii geni leyici ve enflasyonist politikalarda srar etmeyi yeledi. Ne var ki, dolar cinsinden ithalat n 1953-1958 aras nda % 40tan daha fazla dmesi ve d bask lar n giderek artan dozu, 4 Austos 1958de dolar n TL kars nda 2,2 misli deerlenmesi sonucunu do uran fiili bir devalasyonun kabul edilmesini ka n lmaz k ld . 4 Austos kararlar , devalasyonun yan s ra, 1953 sonras nda uygulamaya konan d ticaret kontrollerinin s n rl lde gev etilmesine, Milli Korunma Kanunu uygulamalar n n fiilen durdurulmas na, kamu iletmelerinde zamlara ve bte a klar n n daralt lmas na dayand r l yordu. Bunlar n kar l nda, bata ABD olmak zere Bat l devletler 600 milyon dolarl k d borcun ertelenmesini kabul ediyor ve 359 milyon dolarl k yeni kredi taahhdne giriyorlard . 1958 sonras ndaki y l boyunca, hem DP iktidar , hem 27 May s izleyen hkmetler serbest ticareti olmaktan ok deflasyonist zellikler tayan bu istikrar politikas n ana hatlar yla uygulamaya devam etmilerdir. 1954-1961 y llar , kendisinden nceki ve sonraki dnemlere gre, milli gelir byme h z n n belirgin bir biimde d k olduu bir dnemdir. ... Ekonominin art k tabi olduu birikim biiminin ve byme h z n n temel belirleyicisi, d kaynaklard r. Ekonomi, s nai tketim mal ithalinden ziyade, giderek ithal mal girdilere ba ml hale geldii iin, bu girdi ak m nda t kanmalara yol aan ithalat glkleri doduunda, byme h z zorunlu olarak decektir. thalat n bileiminde, tketim mallar n n pay n n azal p, yat r m ve ara mallar n n pay n n artt gzlenmektedir. VII. E DNK, DIA BAIMLI GENLEME (1962-1976) VE YEN BUNALIM (1977-1979) 1954 y l nda balayan d t kanma ve greli durgunluk konjonktrne kar uygulanan istikrar ve uyum politikalar 1961 y l ile son buluyor ve ekonomi yeni bir genileme srecine haz r duruma getiriliyordu.

www.altinicizdiklerim.com

13

1962 sonras nda iktisat politikalar planlama taban na oturtulmu tur. Gelime biimi bak m ndan bu dnem, korumac i pazara dnk ve ithal ikameci grntsyle 1930lu y llara ve 1954-1961 dnemine benzer grnmekle birlikte, sanayilemenin ierii, yat r mlar n da l m ve sektr ncelikleri bak m ndan tamamen farkl zellikler tamaktad r. ... Kentli ve taral burjuvazinin ulat gelir dzeyleri bu s n flar n tketim tercihlerinin kaynak tahsisine egemen olmas na yol aacak bir etki gc olu turmakta idi. ... Devlete egemen ol an s n flar n ve siyasi karar alma srecini denetleyen gruplar n zevk ve eilimlerini yans tan bu tketim talebinin karlanmas ka n lmazd . Ancak, d ticaret t kanmalar geerli iken bu mallar n ithalinin serbest b rak larak k t dvizin lks mallara tahsisi, 1960l y llar n ok partili demokrasi koullar nda sz konusu olmayacakt . ... lk bata salt montaj biiminde kurulan dayan kl tketim mallar sanayii, zamanla daha fazla yerli katk yla ve evresinde besledii yan sanayi kollar yla modern sanayi grntleri kazanacakt . Ancak bu retim kollar teknoloji ve temel girdiler bak m ndan da bal olmaya, retim lei, birim maliyetler ve kalite bak m ndan Bat l emsallerinden geri kalmaya devam edecekler; bu zellikleri ile d pazarlara ynelme imkanlar ok s n rl kalacakt . Bu gelimeyi tamamlayan ve byk lde ona ba l bir dier ithal ikamesi sreci, zellikle kamu kesiminin katk s yla demir-elik, bak r, alminyum, petro-kimya ve kimya, inaat malzemeleri gibi temel ara mallarda gzlenmi tir. Kamu sektr, ou kez maliyetlerin alt nda fiyatland rd temel girdilerde zel sanayiinin ve (yapay gbrede olduu gibi) tar m n girdi ihtiyac n ucuza karlamaya al yor ve bu politikalar ekonominin temel dengelerine ve blm ilikilerine zel damgalar vuruyordu. lk bakta ekonominin da ba ml l n zaman iinde azaltmakm gibi grnen bu sanayileme biimi, beklenenin z dd bir sonu vererek, ekonominin ithalata ba ml l n art rmt r. hracat n greli zay fl n n arkas nda yatan bir dier nesnel zorlama, i pazara dnk bir sanayileme srecinin olduka ileri aamalar na kadar, ihracat n geleneksel tar m rnl erinden olumaya devam etmesi gereinden domakta idi. ... hracatta anlaml bir gelimenin s nai rnlere dayanmas zorunlu idi. ... S nai rnler ihracat n n ciddi ve srekli bir ilerleme gstermesinin nesnel koullar , sanayileme srecini belli bir eii aacak dzeye ulamas nda ve s nai yat r mlarda modern teknoloji ve optimum l eklerin gereklemesinde yatar. Ar ithal ba ml l ve ihracattaki greli durgunlu a ramen 1962-1976 aras nda dzgn v e yksek bir byme temposunun srdrlebilmesinin temel nedeni, ekonomiye neml i boyutlarda d kaynak enjekte edilmesi olmu tur. ... i dvizlerinin de d kaynak say lmas kan m zca doru olur. 1965-1969 aras nda 100 milyon dolar civar nda oynayan ii dvizleri, 1970li y llarda h zla artarak 1 milyar dolar eiini am ve d ticaret a n n kapat lmas nda en nemli kalem haline gelmitir. ... Bu dnem boyunca d kaynak salaman n greli olarak kolay olmas , ekonominin ithal ba ml l n n kronik bir hal almas na ve ihracat n ihmaline nemli katk lar yapm; nas l olsa d kaynak bulunabilecei bilinci, dviz kazanc na veya dviz tasarrufuna dnk abalar peinen baltalamt r. 1962-1976 dneminin bir dier belirleyici zellii, siyasi rejimin, poplist denebilecek blm politikalar na angaje olmas d r. ... Bylece, egemen bloun uzun dnemli karlar ile geni halk kitlelerinin k sa dnemli karlar aras nda belli bir denge sa lanm olur. Bu dengenin, egemen

www.altinicizdiklerim.com

14

blok aleyhine bozulma ihtimalinin glendii durumlarda, rejime mdahalelerle durum dzeltilmitir. cretleri siyasi yntemlerle bask alt nda tutmak iin (rnein ihracata dnk sanayileme modellerinin aksine) bir zorunluluk yoktur. ... Piyasan n bir blmnde (kamu kesiminde) izlenen yksek cret politikalar n n piyasan n tmn, dolay s yla zel kesimi ayn dorultuda etkilemesi ka n lmazd r. Poplist politikalar n bir dier yans mas , Trkiyenin olduka ileri bir sosyal gvenlik sistemi kurabilmi olmas d r. Bylece ii s n f , cret d nda nemli gvencelere ve parasal olmayan gelir trlerine kavuabilmitir. ... Btn bu gelimelerin sonunda, dnem sonuna gelindiinde Trkiye benzer gelime dzeyindeki azgelimi lkeler aras nda greli olarak yksek cretli grupta yer almt r. Poplist politikalar, k rsal kesimde de benzer sonular yaratmt r. Poplist iktisadi ve sosyal politikalar n egemen gler blou iin ciddi sorunlar yaratmamas n n bir koulu, korumac politikalardan doan greli fiyat avantajlar ndan sanayi ve ticaret sermayesinin olduu gibi yararlanmas n nleyecek engellerin domamas idi. ... zel kesime girdi ve hizmet satan kamu i letmeleri fiyatlar n n sistematik olarak dk tutulmas , sz geen fiyat avantajlar n n piyasa ilikileri iinde kamu kesimine intikal etmesini nlemitir. Genellikle herkesi belli llerde honut k lmaya dayanan bu model, 1971deki askeri mdahaleyi saymazsak, 1977 y l ndaki bunal m konjonktrne kadar srdrlebilmitir. 1960l y llar, d ticaret rejiminin byk lde, sabit bir dviz kuru, kambiyo kontrolleri ve kotalarla yrtld bir zaman kesitidir. ... Yasaklar ve izinlerden oluan ve her aamada idari kontrolleri gerektiren bu politika modeli, bir yandan plan ncelikleri dorultusunda selektif nlemleri ierir; te yandan da, izin ve yasaklar n ok byk ekonomik avantajlar n domas na ya da nlenmesine yol amas nedeniyle, devlet mekanizmas n n byk karlar kars nda yozlamas n n nesnel koullar n oluturur. 10 Austos 1970te 1 dolar resmen 9 TLden 15 TLye kar larak, ithal teminatlar ve damga resimleri drlerek ve liberasyon listeleri geni letilerek d telkinler dorultusunda bir operasyon yap ld . Ancak, 10 Austos kararlar n n, geleneksel IMF modeli dorultusundaki eksiklerinin giderilmesi, yedi ay sonra, yani 12 Mart 1971 sonras nda olu an yar -askeri rejimin grevleri ve toplu szlemeleri ask ya almas ve cretleri dondurmas sonunda gereklemitir. Petrol fiyatlar ndaki ani s rama bu rahat gidie son verdi. ... Ham petrol fiyat n n dnyada misli artt bu y llarda Trkiyede petrol trevlerinin fiyatlar pek az deitirildi. ... Dnya ekonomik bunal m iinde debelenirken Trkiye ekonomisi bu yapay yntemlerle 1975 ve 1976da %8 dolaylar nda bymekte idi. Bu bymenin zorlama nitelii, 1976 y l nda ihracat n ithalat karlama oran n n 1/3e dmesi ile ortaya k yordu. ... Artan siyasi istikrars zl k ve partiler aras ekimenin iddetlenmesi biiminde tezahr eden politik glkleri yapay bir refah konjonktr yaratarak amaya alan Demirel izgisinin baar s zl a uramas ka n lmazd . Nitekim bu zorlamalar n genel seim koullar nda srdrld 1977 y l , ertelenmi ekonomik bunal m n nesnel olarak da patlak verdii y l olmu tur.

www.altinicizdiklerim.com

15

Fiyatlar konusunda ilgin bir saptama, dviz kurunun sabit tutulduu 1960l y llarda enflasyon oran n n %5 dolaylar nda dolat , devalasyonu izleyen ve greli esnek kurlar n uyguland 1970 sonras nda ise ayn oran n %15i at d r. 1960-1961 ortalamas olarak hizmetlerin milli has ladan pay %46 iken, 1975-76da bu oran % 51,7ye ykselmi , ekonominin retken olmayan kesimi, bylece, sanayiden daha byk bir h zla geni lemitir. ... Dolay s yla, sanayileme srecinin istihdam yaratma yetenei s n rl kalm, al anlar n giderek artan blmleri geimlerini retken olmayan faaliyetler iinde salar olmu lar, kentleme sanayilemenin nnde gitmi tir. ok yayg n bir mlkszleme-proleterleme srecine dayand iin iddetli s n f kavgalar yla i ie girmi olan Bat Avrupa sanayilemesi ile kar lat r ld nda, bu esnek gel ime biiminin belirgin farklar ierdii sylenebilir. Bir kere, tar mda kk mlkiyet-kk iletme biimlerinin Trkiyede ok daha yayg n ve kal c bir zellik ta d sylenebilir. Bu yap ,nfus fazlas n n k rsal kesimle ekonomik balar n koparmadan, hatta tar m zorunluluk halinde bavurulabilecek bir dayanak olarak grmenin gvencesi iinde kente kaymas n n imkanlar n yaratmaktad r. Sadece sanayilemeye dayal bir kentleme, bu nfus ak m n sanayi iilii ile isizlik seenekleri aras nda kar karya b rakarak s n rlayacak iken, hizmetlerin ve marjinal-verimsiz faaliyetlerin ikinlii byle bir s n rlamay nemli lde gev etebilmektedir. Gecekondu blgelerinde k rsal hayat k smen de ol sa yeniden retebilen, kyle kuvvetli ekonomik balar sren, ailenin eitli bireyleri farkl zamanlarda dolmu kahyal ndan iportac l a, hizmetilikten pazarc l a; bekilikten pavyon fedailiine kadar ok farkl biimler iinde hayatlar n srdrebilen aa s n flara dayal bir kentleme sreci, sanayi devriminin her an patlamaya haz r barut f lar n and ran ve proletarya-burjuvazi elikisi zerine kurulu Bat Avrupa kentlemesine gre egemen s n flar a s ndan nemli istikrar unsurlar tamaktad r. 1963-1980 aras nda sanayiin en h zl gelien alt-kesimlerinin dayan kl tketim mallar ile ara-mallar olduu anlalmaktad r. 1930lu y llar n tekel rnlerinde, eker ve tekstildeki devlet yat r mlar n n uzant s olarak yayg n tketim mallar nda odaklaan devlet sanayiinin grnts, 1960l y llar n banda hala srmektedir. nc bir saptama, bu dnemde sanayide kamu kesiminin greli olarak daralma eilimi iinde olduudur. ... 1980e gelindiinde devlet sanayii sadece ara mallarda zel sanayiden daha geni bir yer kaplamaktad r. Ulusal ekonomi d kaynak bulabildii srece byyebilmi , ihracat n potansiyel olarak en dinamik kesimi olan s nai rnlerde da ynelme, ancak 1970li y llar n ortalar na doru balayabildii iin, d ticaret a klan bym ve d kaynak ihtiyac milli gelirden daha fazla artm , normal kredi kanallar n n yetersizliini gidermek iin ii dvizleri ve Dvize evrilebilir Mevduat hesaplar ile salanan s ramalarla 1973-1976 y llar idare edildikten sonra bunal m ka n lmaz hale gelmitir. Devlet sanayiinin izledii fiyat politikas bu dnemde bl m srelerinin neml i belirleyicilerinden biri olarak ortaya kmaktad r. Mevduata enflasyon oran n n alt nda, krediye

www.altinicizdiklerim.com

16

ise enflasyon h z ile genel likle baa ba faiz hadleri uygulayan bankalar sistemi ve bu uygulamay belirleyen para politikalar , zel sanayi ve ticaret sermayesinin geni lemesinde finansman sorunl ar ndan ciddi engeller domamas n salamt r. K sacas , ithal ikamesi politikalar ndan (ve buna bal d ticaret ve kambiyo kontrollerinden) doan fiyat avantajlar , devlet sanayiinin dk fiyat politikalar n n bu rnleri kullanan retken sektrlere (ve/veya tketicilere) salad ilave rantlar, dk faizli kredi kullanarak genileyen sermaye gruplar n n salad kazanlar, toplumsal art n sermaye ev releri aras nda paylalma biimlerini belirlemi tir. 1963 y l ndan itibaren giderek yayg nlaan zgr bir sendika hareketi ve grev hakk ile desteklenen bir toplu szleme rejimi iinde oluan ii cretleri, bu dzenin ask ya al nd 12 Mart 1971i izleyen bir iki y l dnda her y l reel olarak artm t r. 1974 sonras nda petrol fiyatlar ndaki s ramaya paralel olarak dnya ekonomisinin srklendii durgunluk haline Trkiye srekli bir seim konjonktr iinde, k sa dnemli borlanma kanallar n sonuna kadar zorlayarak ve ithalat ve milli gelirdeki byme h zlar n srdrmeye, bylece al arak tepki gsterdi. Bylece, 1974-75 y llar nda planl ve rasyonel anti-kriz nlemleri ile hafif atlat labilecek ekonomik bunal m, y l gecikme ile, fakat ok daha iddetle geldi. 1977 y l nda d ticaret gstergeleri iddetle bozulmu tur. hracat bir nceki y la gre 200 milyon dolar gerilerken, ithalat adeta son bir aba ile- %13 (660 milyon dolar) art r lm, ihracat n ithalat karlama oran %30a derken d ticaret a 4 milyar dolar amt r. Milli has lan n %5e yaklaan bir oranda bymesine imkan veren ve k sa dnemli, yksek faizli DM, banker borlar ve ticari kredilerle mmkn k l nan bu zorlama, y l sonu geldiinde btn kredi kanallar n n t kanmas ile sonuland ve petrol dahil tutar, halat n pein deme ile yap lmas zorunluluunu dourdu. Bu noktada iktidara gelen Ecevit hkmeti iki y l boyunca nceki iktidar n a r ekonomik miras ile urat . Ancak iktidar, bunal m koullar nda uygulanabilecek bir alternatif politikaya ne kuramsal ne de politik bak mdan haz r deildi. ... Sonu, yemeklik yalardan benzine kadar uzanan bir dizi temel malda kuyruklar ve (mal n cinsine gre de ien boyut ve biimlerde) karaborsalar olumas ve genel fiyat dzeyinin 1978de % 53, 1979da % 64 oranlar nda art r lmas oldu. ... 1946, 1958, 1970 y llar ndaki gibi istisnai bir operasyon say lan devalasyon, 1977den itibaren her y l, gerekirse birka kez bavurulabilecek bir ayarlama haline gelmekte idi. 1976 sonras , greli fiyatlar n tar m aleyhine, sanayi lehine dnd y llard r. Reel cretler, sanayi anketlerine gre 1979da, SSK istatistiklerine gre 1977de azami noktaya ulamakta, bundan sonra gerilemektedir. 1976 = 100 al n rsa, reel cretler birinci seriye gre 1977de % 20,1, 1978de % 0.4, 1979da ise % 5,6 artm; ikinci seriye gre ise 1977de % 2,4 artt ktan sonra, 1978de % 7, 1979da % 13,6 gerilemi tir. zel sanayideki cret/kar ilikilerine gelince, 1970-74 aras nda katma deer iinde ortalama % 32,1 olan cret pay , 1975-79 y llar nda % 34,1e ykselmitir. cret paylar ndaki bu ykselme (ve

www.altinicizdiklerim.com

17

karlar n pay n n gerilemesi) sanayi burjuvazisini poplizmin blm politikalar na ve toplu szleme-grev hakk na veto ekmeye ynelten etkenlerden biri olarak grlmelidir. 24 Ocak 1980 kararlar ile balayan ve 12 Eyll sonras nda peki tirilen yeni iktisadi politikan n arkas nda bu dorultudaki etken ve zlemlerin belirleyici olduu, sonraki y llarda a ka ortaya kacakt r. VIII. SERMAYENN KARI SALDIRISI: 1980-1985 retimde artlar n durduu bir h zl enflasyon konjonktrnde ... deiik ve yeni i adamlar gurubunun palazlanmas na yol aan bir ereve olumakta idi. ... Grevler yznden yitirilen ignlerinin greli a rl 1977-80 y llar nda, 1973-76 y llar yla kar lat r l rsa iki buuk misli artmt . Dolay s yla, byk sermaye evreleri bu babo gidie dur denilmesinin, sendikalar n disiplin alt na al nmas n n, sermaye iin gerekli gven ortam n n yeniden yarat lmas n n ar lar n 1979 y l ndan itibaren a ka yapmaya balamlard . Y l sonuna doru ara seimlerdeki yenilgiyi bahane eden Ecev it istifa ederek hkmeti siyasi rakibi Demirel e devretmi oldu. Demirel, yeni bir istikrar program haz rlama grevini babakanl k mstearl na getirdii Turgut zal a verdi. 24 Ocak program nda yer aralan boyutlar yla devalasyon, KT zamlar ve fiyat denetimlerinin kald r lmas gibi ok tedavisi elerinin, IMFnin y ld r Trkiye Cumhuriyeti hkmetlerinden istedii nicel boyutlar fazlas yla am olduunu, yani istenenden fazlas n n verilmi olduunu saptayabiliyoruz. kinci olarak, bu kararlar, sadece bir istikrar program nitelii ta mamakta idi; beynelmilel sermayenin, zellikle Dnya Bankas arac l yla pazarlad ve ite ve da kar piyasa serbestisi ile beynelmilel ve yerli sermayenin eme e kar glendirilmesi gibi iki stratejik hedef etraf nda oluan bir yap sal uyum perspektifi de ta makta idi. Program n bu boyutu zaman inde daha da n plana kacakt . Demirel hkmeti bu program , zal n ve sermaye evrelerinin yukar da aktard m z istekleri dorultusunda, yani sistemli ve srekli olarak emek aleyhtar bir dorultuda uygulayabilmenin ve gelitirmenin aralar ndan yoksundu. te 12 Eyll 1980de gerekleen rejim deiiklii, 24 Ocak program n n nndeki bu neml i engeli ortadan kald rd . ... 12 Eyll mdahalesinden hemen sonra kamuoyuna ilk kez hitap eden K. Evren in konumas nda da yksek cretlerden ikayet edilmesi ilgin ve reticidir. Batan sona kadar alternatifi yoktur slogan ile ve ok youn bir ideolojik kampanya ile halk kitlelerine ve kamuoyuna sunulan 24 Ocak modeli ne Trkiye, ne de dnya bak m ndan orijinal bir nlemler paketi deildir. Bu kararlar, 1970li y llarda IMFnin d t kanma ko ullar alt nda bunalan pek ok azgelimi lkeye empoze ettii standart istikrar politikas paketi ile daha ziyade Dnya Bankas taraf ndan gelitirilen tipik bir yap sal uyum program n n tm bilinen unsurlar n iermektedir. Srekli devalasyonlar dorultusunda iletilen gnl k kur ayarlamalar na bal ve zaman iinde serbestlik derecesi art r lan bir kambiyo politikas ; ithal kotalar n n ad m ad m kald r lmas yla liberasyona ynelen bir ithalat rejimi; pahal dviz, ucuz kredi ve vergi iadesi gibi tevik ve sbvansiyonlarla desteklenen ihracat n bir ulusal ncelik haline getirilmesi; a r sanayi ve temel

www.altinicizdiklerim.com

18

mallara dnk kamu yat r mlar n n giderek tasfiyesi ve baz KTlerin zelletirilmesinin hedeflenmesi; KT fiyatlar n n ykseltilmesine paralel olarak fiyat kontrollerinin ve temel mallar n oundaki sbvansiyonlar n kald r lmas ; grev, toplu szleme ve sendikal faaliyetlerin yasakland drt y l boyunca cretlerin zorunlu tahkim sistemiyle, daha sonra ise fevkalade s n rl bir yasal ve kurumsal ereve iinde saptanmas ; benzer s n rlay c gelir politikalar n n memur maalar ve tar mda taban fiyatlar iin uygulanmas ve i talebin daralt lmas , 24 Ocak kararlar ile ekonomiye damgas n vuracak olan iktisat politikalar n n temel unsurlar d r. ncelediimiz alt y l boyunca modelin blm ilikileri bak m ndan belirleyici zellii genel olarak sermaye ile genel olarak emek, yani geni anlamda burjuvazi ile emeki s n flar aras ndaki temel elikiyi sistemli olarak emek aleyhinde denetlemeye ve dzenlemeye kalkmas olmutur. Kat ks z askeri rejim y llar n oluturan 1981-83 ara dneminin ortalar na doru, bankerlerin ve baz bankalar n k zal hkmetten ayr lmaya zorlar; ancak serbest faiz yerine, kontroll yksek faiz yaklam n n gemesi dnda, ... 1983 y l n n politikalar nceki y ldan farkl deildir. ... Yeni anayasan n getirdii yeniliklerden biri olarak kanun hkmndeki kararnameler iktisadi konularda hkmetlere sadece geni yetkiler vermekl e kalm yor, bu yetkileri parlamento ve Saytay gibi temel kurumlar n denetimi dnda fevkalade keyfi bir biimde kullanma imkanlar n da sal yordu. ncelememizi 1985 y l ile noktalamam z n nedeni, bylece ortaya k yor: Bu y l, askeri rejim alt nda kurumsallat r lm olan iktisat politikas elerinin saf biimiyle sregeldii; parlamentarizmin etkisi alt nda zorlanmaya balanmad son y l temsil, eder. 1980li y llar n bir dier zellii burjuva ideolojisinin ncelikle ekonomik konularda toplum hayat na nceki dnemlerle karlat r lmayacak kadar egemen ol mas d r. ... Serbest piyasa ekonomisi, hr teebbs, orta direk, keyi dnme gibi 1980li y llarda yayg nlaan terimlerin ideolojik ierikli olduu a kt r. ktisadi konularda liberal bir grnt ta yan bu sylemin, Trkiyenin siyasi tarihinin bask c dnemlerinden birinde yeermesi elbette rastlant deildir. ... Trk-slam sentezi ile her trl tarih perspektifinden ar nd r lm, ieriksiz bir Atatrklk karmas , bu resmi ideolojinin genel erevesini oluturdu. Askeri ve sivil brokrasi dorudan doruya bu ideolojik tavr n tay c s olmakla grevlendirildiler. lk ve orta eitim ile YK denetimi alt ndaki yksek e itim, gen kuaklar n anti-komnizm, milli btnlk, lkeyi paralamak isteyen zararl ve y k c ideolojiler gibi temalar arac l yla tekdze bir biimde yetimesi iin kullan ld . Bu ku aklarda her trl eletirici, ileri ve radikal dnce insafs zca mahkum edildi. Bu gelimelere hangi a dan bak l rsa bak ls n, bu resmi ideoloji ile, burjuvazinin yukar da ele ald m z ideolojik sald r s aras nda mkemmel bir uyum ve iblm olduu sylenmelidir. Szn ettiimiz ideolojik sald r n n geni halk kitleleri iinde de baar lar kazand sylenebilir. Sol siyasi ak mlar n susturulduu, rgtl ve sendikal mcadelenin felce urad bu ekonomik ve siyasi kriz dneminde, zellikle kentli emekilerin saflar nda, nceki dnemde kk salmaya balayan s n f bilincinin ve yeni yeni filizlenmeye balam bir kentli ii s n f kltrnn h zla a nmaya balad gzlenmektedir. Bu anma, bireyselleme, dine sar lma, toplumsal yaam oda n n iyerinden ve retimden, mahalleye, semte, semt (veya kent) tak mlar na, aile iine kaymas gibi eilimler iinde ortaya kmaktad r. ... Kriz koullar nda, eme in ve iiliin maddi ve

www.altinicizdiklerim.com

19

manevi deerlerinin h zla gerilemesi, emeki s n flar n saflar ndaki kk burjuva yaam biimlerinin ve bunlar n ideolojik yans malar n n gelimesi iin uygun ortamlar yaratmt r. stikrar programlar dnyan n her yerinde ithalat hacmi frenlenerek balat ld halde, Trkiyede bu program n uygulamaya konduu 1980 y l nda ithalat n bir nceki y la gre 5069 milyon dolardan 7909 milyon dolara (yani %56 oran nda); cari ilemler a n n ise 2,8 misli art r labilmesine imkan salanmt r. thal mal , ara-mallara ve yat r m mallar na ba ml l azalmam , aksine artm olan Trkiye ekonomisi bu y llarda bol miktarda d kaynak salayarak, yani d borlar n art rarak byyebilmitir. ktisat politikalar n yrtenlerin ana baar s , uygun ve doru politikalar bulmak deil, Trkiyenin d a klar n n kapat lmas nda beynelmilel finans evrelerinin olaanst desteini kazanmak olmutur. 1978/79daki kriz koullar nda, zellikle sanayide retken kapasitenin kullan m oranlar n n ok fazla dm olduunu biliyoruz. te, 1980li y llarda gzlenen s nai byme, esas olarak, iletmelerin kapasite kullan m oranlar ykseltilerek gereklemi ; varolan retken kapasitelerin geni leme h z ise nceki dneme gre by k lde gerilemitir. Sanayi iin yapt m z bu gzlemin, ekonominin tm iin de byk llerde geerli olduunu syleyebiliriz. Ancak as l vahim gzlem, sanayi kesimine yap lan yat r mlarla ilgili: Sabit fiyatlarla (reel olarak) s nai yat r mlar n hacmi, 1985 y l nda, 1978/79 ortalamas n n sadece % 65,9u dzeyindedir. ... 1980li y llar n koullar nda sanayi sermayesi, zellikle a r faiz yk alt nda ezilerek (adeta can havliyle) varolan kapasitelerini daha fazla retim iin kullanarak ihracata ynelmekte, ancak gelecee ilikin ngrleri karamsar olduu iin yeni kapasite yaratmaktan ka nmakta, yani nceki dneme gre, ok daha az yat r m yapmaktad r. 1980li y llarda siyasi iktidarda zel birikimden yana kesin bir tav r egemen olmas na ramen, kamu yat r mlar bymenin srkleyici gc olmaya hala devam etmektedir. Kamu kesiminin toplam yat r mlar 1978/79 ile 1985 aras nda reel olarak %25,6 artarken, zel kesim yat r mlar n n %14 oran nda gerilemi olmas bu yarg y destekliyor. Ancak, kamu yat r mlar ndaki bu artn, enerji, haberleme, ulam ve belediye alt-yap lar nda kmel endii ve sanayiden uzaklama eiliminin, yukar da da deindiimiz gibi, belirgin bir hal ald ortaya k yor. malat sanayii anketi ve say mlar ndan hesaplanan reel cretlerin, 1978 /79 ile 1984 aras nda %26,6 oran nda gerilemi olduu ortaya k yor. 1976-85 y llar n n, Cumhuriyet tarihi boyunca, Trkiye kylsnn karlat en byk iki fiyat kntsnden birini (belki de en a r n ) oluturduu ortaya kar. Ancak, bu ikinci fiyat bunal m meydana geldiinde, kyl nfusun 1930lu y llara gre ok daha yksek bir retkenlik ve gelir dzeyine ulam olduu unutulmamal d r. 1980li y llarda temel tketim mallar nda sbvansiyonlar n ve fiyat denetimlerinin kaldr lmas veya gev etilmesi nedeniyle, tketim fiyat /ifti fiyat makas tm rnlerde hem tketici, hem de ifti aleyhine a lmt r. Bu da, makas n, bu rnleri pazarlayan ticaret sermayesi lehine a lmas anlam na gelir. Benzeri bir gelime iki temel ihra rn olan pamuk ve ttnde de gzleniyor. ...

www.altinicizdiklerim.com

20

Srekli devalasyonlar n ve ihra te viklerinin yrrlkte olduu bir dnemde, bu politikalar reticiye deil, ticaret sermayesine yaram t r. Art k kitlesinin tm, retim srecini kontrol eden kapitalistin (sanayi sermayesinin) elinde kalmaz; eitli ekonomik mekanizmalarla faiz, kira, ticari kar ve s nai kar kategorileri aras nda paylal r. Bu paylam ekimesinin 1962-1976 y llar iinde, genellikle sanayi sermayesi lehine seyrettii, 1980li yllarda ise durumun tersine dnd sylenebilir. ... Sanayi rnleri ihracat nda yksek teviklerin, retici sanayiciye dei1, ihracat sermaye irketleri ad alt nda rgtlenen byk ticaret sermayesine verildiini de hat rlamak gerekir. IX. SONU: BAZI ANA ZGLER Trkiyenin 1908-1985 y llar n n, yani 20. yzy l n byk bir blmn kapsayan bir zaman diliminin iktisat tarihi ne gibi ana izgiler ortaya koymaktad r? Bizce bu genel lemeleri grup alt nda toplayabiliriz. Birinci olarak, incelenen zaman sresi iinde retim glerinin kmsenmeyecek bir hzla gelitii, Trkiye ekonomisinin duraan deil, dinamik bir zellik kazand sylenebilir. kinci olarak, 1908-1985 aras , Trkiyede kapitalizmin gelitii ve yerletii y llard r ve bu dn m, 1908de patlak veren ve btn tkezlemelerine ve aksakl klar na ramen sonraki y llarda devam eden bir burjuva devrimi ile balamt r. nc olarak, bu burjuva devrimi yetmi ksur y lda bir trl tamamlanamam ... azgelimi likten kurtulamam , kemale ermi bir burjuva demokrasisi yerine, poplizm ile eitli renklerde (ancak yzy l n sonlar na doru reformist deil tutucu karakterleri a r basan) askeri rejimler aras nda yalpalamaya mahkum kalm t r. Milli has la serileri; Cumhuriyet ncesi dnem iin yoktur. 1923-1986 y llar n n milli has la rakamlarn incelediimizde ... gayr safi milli has lan n y ll k deimelerinin aritmetik ortalamas 63 y ll k bu uzun zaman diliminde %5,5luk bir ortalama byme h z na tekabl ediyor. Bu byme h z n n 63 y l boyunca, dzgn bir seyir gsterdii sylenemez. 1923-1986 y llar n n %5 - %6 oranlar nda bir byme izgisi izleyebilmesi arp c bir baar d r. ... Gelimi lik olgusunun sregelmesini ... duraanl k yarg s ndan tretmek yanl t r. retim glerinde meydana gelen bu gelimenin, hem Trkiyede kapitalist retim biiminin topluma giderek egemen olmas na imkan verdii, hem de bu retim biiminin geliimi sayesinde gerekletii sylenebilir. Bylece, 20. yzy l Trkiye iktisat tarihi, ayn zamanda Trkiyede kapitalizmin geliiminin tarihidir. Kapitalist bir toplumsal sistemin yerlemesinin evrensel deilse, bile yayg n bir n-koulu, siyasi iktidar ve styap sorunlar n , bir burjuva devrimi ile zmesidir. Kemalist devrimin, bu anlamda,1908 devrimini tamamlayan ikinci bir dalga oldu u sylenebilir. Milli mcadele, cumhuriyetin kuruluu ve bu kuruluu izleyen st-yap devrimleri, bir kere, ulusal bir kapitalist gelimenin n-koulu olan siyasi ba ms zl k sorununu radikal bir biimde zm ; ikinci olarak brokratik aristokrasiyi siyasi iktidardan kesinlikle uzaklat rm ve nc olarak da

www.altinicizdiklerim.com

21

kapitalizmin hukuki ve kurumsal st-yap s n n (ou kez Bat dan aktararak ve bu yzden ulusal bir sentez oluturamama eletirisine kendisini a k tutarak) ana unsurlar n ina etmitir. Buna kar l k ulusal bir ekonomi oluturma srecinin kal c ve ciddi bir biimde 1930 sonras nda balad n syleyebiliriz. Byk dnya buhran n n korumac -devleti iktisat politikas senteziyle karlanmas ve 1950 sonras ndan farkl olarak ulusal (ve esas olarak Devletin harekete geirdii) kaynaklara dayanarak (d denge iinde) sanayilemeyi balatabilmesi, Trkiye kapitalizminin geliiminde neml i bir olgunlama aamas d r. 20. Yzy l Trkiye iktisat tarihinin bir dier ilgin retisi, iktisat politikalar n n (ve bu politikalara bal ideolojik tav rlar) zerinde, iki ayr izginin, a k veya kapal biimde, fakat srekli bir atma ve hesaplama iinde bulunmalar d r. ... Trkiye nas l kalk nabilir? sorusunun yan tlar olarak gsterilen bu izgilerden birisi, da a k entegrasyoncu ve serbest piyasaya dayal , dieri ise korumac , ulusal, mdahaleci politikalardan olumaktad r. 1960 sonras nda DPTnin kurucular , Yn Dergisi ve ok say da sola dnk yazar ve iktisat taraf ndan savunulan, kalk nman n sanayileme anlam na geldii, bunun da geri kalm bir lkede da kar koruma, ite ise Devlet eliyle salanan planl bir birikimle gerekleebilecei gr de pek az yeni unsurla zenginleerek zaman m za kadar gelmitir. zellikle 1946 sonras nda Trkiye ekonomisi giderek artan d ba ml l k zellikleri kazanmas bak m ndan klasik kapitalizmin gelimesinden fark gsterir. Bu tarihten sonra Trkiye, dnya ekonomisi ile eklemlenmesini ulusal kaynaklar ile gerekletirmeyi bir trl baaramam , birikim srecini, byk boyutlarda d kaynaklara bavurarak srdrmek zorunda kalmt r. stelik, bu anlamdaki d ba ml l k gstergeleri giderek bozulmu tur. 1947den 1986ya kadar Trkiyenin hibir y l d ticaret fazlas verememi olmas bu bak mdan ok dndrc olmal d r. sel yap ya dnk ekonomik gstergelerde de kronik bozukluklar ve gerilik unsurlar vard r. Sanayileme srecinde, cret mallar (yayg n tketim mallar ) ile geni anlamda yat r m mallar temel mallard r. Bunlar, (retilerek veya ithal edilerek) var olmadan sanayilemeyi srdrmek teknik anlamda imkans zd r. Ve uzun dnemde bir ekonominin kendi ayaklar zerinde durabilmeye ynelmesi, temel mallar n ulusal kaynaklarla salanabilmesini veya bu gerekleinceye kadar temel olmayan mallar n retim ve tketimi iin kaynak tahsisinin asgaride tutulmas n gerekli k lar. Trkiyede ise sanayilemenin belli bir kritik aamas ndan (1960l y llar n bandan) itibaren temel olmayan mallar n, farkl bir ifadeyle balang ta varl kl s n flar n tketim taleplerini kar layan mallar n retimi iin (yukar daki anlamda) ok fazla kaynak tahsis edilmi olduunu gzlyoruz. Bat kapitalizminin geliiminde sanayilemeyi izleyerek, ona destek olarak gelien ve sanayilemenin tm kritik merhaleleri ald ktan sonra (ve 1930lu y llar dolaylar nda) imeye balayarak sanayiin nne geen hizmetler kesimi, Trkiyede bandan beri sanayiden (hatta zaman zaman tar mdan) daha geni bir yer kaplamt r. Bat kapitalizminin geliimiyle, Trkiyede kapitalizmin geliimi aras nda gzlenen ve siyasi uzant lar zellikle nem ta yan bir dier temel fark, burjuva demokrasisi ile poplizm aras ndaki ayr m izgisi ile ifadesini bulur. Feodal toplumla aras ndaki tm siyasi, ideolojik ve hukuki balar n kopmas anlam na gelen (ve geni halk kat l m ile gerekleen) demokratik

www.altinicizdiklerim.com

22

devrimler sonunda oluan burjuva demokrasileri, uzun mcadel eler pahas na da olsa emeki s n flar n etkili ekonomik ve siyasi rgtlenmesine ve iktidara (kendi ba ms z rgtleri ile) ya rakip ya ortak olmas na imkan veren bir dengeye dayan r. Bunun, sosyo-ekonomik kuruluun st yap dzleminde ok geni bir eitlenme ve zgrlk alan oluturduu da bilinen bir olgudur. Buna kar l k Trkiyede emeki s n flar n siyaset sahnesine kabildikleri en etkili biim, Cumhuriyetin ilk 25 y l n kapsayan reformcu ve otoriter bir paternalizmi izleyen ve yukar da poplizm diye adland rd m z parlamenter rejim iinde olmu tur. Poplist rejimin, burjuva demokrasisinden temel fark , emeki s n flar n somut ve rgtl siyasi mcadeleler sonunda belli haklar koparan deil, egemen s n flar n inisiyatifinde sadece dnler verilen aktrler olarak yer almalar d r. ... Emeki s n flar n ekonomik mcadeleleri egemen s n flar n haz m s n rlar n n tesinde edinimler kazanmaya ba lad veya bu mcadelelerin ba ms z siyasi biimler kazanarak rejimin gerek bir burjuva demokrasisine dn me ihtimalinin glendii durumlarda poplizm son bulur; askeri darbeler arac l yla tutucu-otoriter bir rejim gndeme gel ir. Trkiyenin burjuva demokrasisine bir trl geemeyiini burjuva devrimini tamamlayamam olmas ile a klamak yeterli deildir; zira bu iki olay byk lde ayn eydir. Daha temelden bir a klama Trkiyede (ve benzer di er nc dnya lkelerinde), burjuvazinin bir s n f olarak zellikleri zerine ina edilebilir. zellikle milli denebilecek bir burjuvazinin tarih sahnesine ok ge kmas ve c l z kalmas , bu s n f n zerine dmesi gereken tarihi misyonun (ve en bata burjuva devriminin) hep baka s n f ve tabakalar taraf ndan stlenilmesi sonucunu vermi ; bunun sonunda devlet ve kk burjuva ayd nlar ile burjuvazi aras nda Bat modellerinden farkl karmak ba nt lar, vesayet ve temsil ilikileri domu tur. Trkiyede gl bir s n f haline gelirken bile burjuvazi bu gcn, k yas ya rekabet koullar nda etkinliini ve stnln her gn ekonomik olarak kan tlama zorunluluundan kaynaklanan bir dinamizmden de il, devlet mekanizmas n n kendisine salad zel imkanlardan kazanm , dolay s yla baar s n bu mekanizmaya ulamada ve onu etkilemedeki becerilerine borlu olmu tur. Bu zellikleri ile burjuvazi, Bat daki benzerlerinden farkl olarak, toplumun demokratikleme srecine olumlu katk lar yapan deil, aksine bu srece ayak ba olan bir konumda ol mu tur. te azgelimilik denen olgu da yukar da say lan (ve Bat kapitalizminin dn ve bugn ile karlat r ld nda belirginleen) temel farklar n bir bilekesinden baka bir ey deildir. ... Bunlara, byme srecinde kat edilen nemli mesafelere ramen, retim glerinin geliimi bak m ndan ve zellikle teknoloji alan nda emperyalist sistemle bir trl mutlak anlamda kapat lamayan fark da eklersek, Trkiye toplumunun ve ekonomisinin 20. yzy l n sonlar na yaklal rken niin hala azgelimi olarak nitelendirilmesi gerektii ortaya kacakt r. Yukar da gzden geirdiimiz tm olumsuzluklar na ramen Trkiye toplumu s n f elikilerinin eitlilii ve s n fsal dinamikler bak m ndan pek ok nc Dnya lkesinden ileri zellikler tamaktad r.

www.altinicizdiklerim.com

23